Book Title: Dvadasharam Naychakram Part 1 Tika
Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Sighsuri, Jambuvijay
Publisher: Atmanand Jain Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001108/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAraM nayacakram nyAyAgamAnusAriNyA vRtyA samalaMkRtam prathamo vibhAgaH muni jambUvijayaH jaina AtmAnaMdasabhA, bhAvanagara " Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI- AtmAnaMdajainagraMtharatnamAlAyA dvinavatitamaM rakSam tArkika ziromaNijinazAsana vAdiprabhAvakAcArya pravarazrImallavAdikSamAzramaNapraNItaM dvAdazAraM naya cakra m AcArya zrIsiMha sUrigaNivAdikSamAzramaNaviracitayA nyAyAgamAnusAriNyA vRttyA samalaMkRtam vIrasaMvat 2492 IvIsana 1966 prathamo vibhAgaH ( 1-4 arAH ) TippaNAdibhiH pariSkRtaH saMpAdakaH pUjyapAdAcArya mahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvara praziSyasya pUjyapAdamunirAja zrIbhuvana vijayasyAntevAsI muni jambU vijayaH prakAzaM prApayitrI bhAvanagarasthA zrIjaina - AtmAnaMdasabhA vikramasaMvat 2022 AtmasaMvat 70 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idaM pustakaM muMbayyAM lakSmIbAI nArAyaNa caudharI ityetAbhiH DaoN. em. bI. velakaravIthyAM 26-28 tame gRhe nirNayasAgaramudraNAlaye mudrApitam prathamA''vRttiH pratayaH 750 tacca zrI. khImacaMda cAMpazI zAha, pramukha, "zrIjaina-atmAnaMda sabhA-bhAvanagara" ityanena prakAzita Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sri Atmanand Jain Granthamala Serial No. 92 DVADASARAM NAYACAKRAM OF Acarya Sri Mallavadi Ksamasramana With the commentary Nyayagamanusarini OF Sri Simhasuri Gani Vadi Ksamasramana PART I (1 - 4 Aras ) Edited with critical notes by Muni Jambuvijayaji Disciple of His Holiness Muniraja Sri Bhuvanavijayaji Maharaja Grand Disciple of H. H. Acarya Sri Vijaya Siddhisurisvaraji Maharaja Published by Sri Jain Atmanand Sabha - Bhavnagar Vira Samvat 2492 Vikrama S. 2022 A. D. 1966 Atma S. 70 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by : Laxmibai Narayan Chaudhari, at the Nirnaya Sagar Press, 26-28, Dr. M. B. Velkar Street, Bombay 2. First Edition : 750 Copies Published by : Khimchand Champshi Shah, President, Jain Atmanand Sabha, Bhavnagar, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Reeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee Reeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee* pU. AgamaprabhAkara muni zrI puNyavijayajI mahArAja Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM nivedana. mahAtArkika, zAsana prabhAvaka, AcAryapravarazrI mallavAdisUrIzvarajI viracita dvAdazAraM nayacakram nAme uccakoTino dArzanika Akara graMtha amArI zrIjaina AtmAnaMda sabhA dvArA prakaTa thAya che, tene ame sabhAnA atyArasudhInA graMthaprakAzananA itihAsamAM apUrva avasara lekhIe chIe. A graMtha, prakAzana e jema sAhitya-prakAzananA itihAsamAM eka aitihAsika ane virala ghaTanA che, tema sabhAnI sAtadAyakA jeTalI sudIrghakAlIna kAryavAhImA eka anokho sImAstaMbha banI rahe evI ghaTanA cha. dArzanika sAhityano A graMthamaNi vidvadvaryonA karakamalamA bheTa dharatA jANe koI lupta lekhAtA zAstratIrthano punaruddhAra karavAnA sadbhAgyanA sahabhAgI thayA hoIe evI AnaMda, gaurava ane kRtakRtyatAnI lAgaNI ame anubhavIe chIe. AvI sukha-saubhAgyanI lAgaNI anubhavavA ame bhAgyazAlI thayA teno pUrepUro yaza e luptagraMtharatnanA samartha punaruddhAraka sva. paramapUjya munimahArAjazrI bhuvanavijayajI mahArAjanA vidvAn ziSyaratna paramapUjya munimahArAjazrI jaMbUvijayajI mahArAjane ghaTe che. pUjya munizrI jaMbUvijayajI mahArAja jaina sAhityanA temaja bhAratIya samagra dArzanika sAhityanA talasparzI ane sarvasparzI jJAtA che. emanI ati uccakoTinI A vidvattAe dezavidezanA saMkhyAbaMdha vidvAnone emanA pratye AkarSyA che. jo teoe A graMthanA punaruddhAranuM bhagIratha kArya karavAna khIkAyuM na hota, ane pUrA be dAyakA sudhI potAnI samagra buddhi ane zaktino nicoDa e mATe arpaNa karyo na hota, to lupta thaI gayela A mULa graMtha jevA rUpamA atyAre prakAzita thaI rahyo che tevA rUpamA prakAzita karavAno vicAra paNa kevala daridranA manoratha jevoja lekhAta ! jaina sAhityano itihAsa tapAsatAM AcAryazrI mallavAdI viracita A dvAdazAraM nayacakram mahAgraMtha vikramanI teramI sadInA prAraMbha kALa sudhI hayAta hovAnA purAvA maLe che. paNa tyAra pachI e graMtha amuka kAle chAta hato evA graMthastha AnuSaMgika purAvAo to maLe che, paNa e graMtha tyAra pachI evI rIte lupta thaI gayo ke Aja sudhI enI eka paNa hastaprata koI paNa hastalikhita jJAnabhaMDAramAthI upalabdha thaI zakI nathI. Avo uccakoTino dArzanika mahAgraMtha, ane ernu AvI rIte sadaMtara lupta thaI javU, e koIpaNa tajjJane UMDo AghAta Ape mevI duHkhada ghaTanA kahI zakAya, paNa pUjya munizrI jaMbUvijayajInA khaMtabharyA avirata prayatnone aMte e graMtha, lagabhaga sAMgopAMga rUpamA vidvAnonI samakSa rajU thaI zakeche e mATe jeTalo saMtoSa ane AhlAda mAnI teTalo ocho che, ema kahevu atyukti na gaNAvaM joie ke A graMthanA prakAzana samaye ame AhvAda ane saMtoSanI je lAgaNI anubhavIe chIe tene zabdo dvArA vyakta karavAnuM zakya nathI. __ A graMthanA prakAzana mATe ame "punaruddhAra" zabdano prayoga karyo che te khUba samajapUrvaka karyo che. kALanA pravAhamAM taddana lupta thayela graMthane anya saMkhyAbaMdha sAdhanonI sahAyathI sajIvana karavo e kAma keTalaM muzkela che, e to ebuM kAma karanArAja jANI zake. AvAM sAdhano najIka, dUra ane sudUrathI zodhI zodhIne ane enA Upara kalAkonA kalAko ane divasonA divaso ja nahi paNa mahinAo sudhI UDu ciMtana manana karIne A graMthane saLaMga sUtramA taiyAra karavAmAM pUjya munizrI jaMbUvijayajI mahArAje keTalI ciMtA, apramattatA ane dhagaza anubhavI haze enI to kevaLa kalpanA ja karavAnI rahe che. ame A kAryane zAstratIrthano punaruddhAra kahela che, te paNa hetupUrvakaja kahela che. A kArya keTalaM kapalaM, atizramasAdhya ane lagabhaga azakya kahI zakAya evI koTinuM hatuM, eno thoDoka khyAla Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 eka rUpakathI ApaNane AvI zake. ApaNe kalpanA karIe ke eka prAcIna, bhavya ane suvizAla jinamaMdira koI kALa nA baLe dhvasta thaI gayuM, e vidhvaMsa Upara saikAonA taDakAchAMyaDA vItI gayA. daramyAna mAM enA raLiyAmaNA avazeSo paNa mAIlo sudhI vera bikhera thaI gayA ! pachI, jANe koI zubha bhavitavyatAno yoga jAgI UThyo hoya ema, koI bhAvanAzIla yAtrikanuM dhyAna e tIrthanA ekAda suvizAla ane sumanohara avazeSa tarapha gayuM ane enA aMtaramAM e lupta jina maMdirane ubhuM karavAnI adamya tamannA jAgI uThI. e tamannA evI utkaTa ke e ene kSaNabhara paNa cena levA na de ane e maMdiranA najIka ane dUra vIkharAyelA avazeSone ekatra karIne jina maMdirano punaruddhAra karavA preraNA ApyAja kare. ArItano punaruddhAra karavAmAM keTalI jahemata, keTalI mahenata ane cittanI keTalI ekAgratA joIe eno khyAla meLavIe to pUjya munizrI jaMbUvijayajIe A graMthanA punaruddhAramAM je ativirala kArya karI batAnyuM che tenI jhAMkhI thaI zake. A ati muzkela kArya teozrIe dezaparadezanA vidvAnono saMparka sAdhI saMskRta, ardhamAgadhI, aMgrejI uparAMta tibeTana, cInI, phreMca vagere bhASAomAM lakhAyelA saMbaMdhita bauddha ane brAhmaNa graMthomAMthI saMdarbhoM meLavI athAMga prayatnone aMte kevI rIte pAra pADyaM tenI keTalIka rasaprada ane preraka vigato saMpAdaka munizrIe emanI prastAvanAmAM (pR. 70 ) mAM ApI che, te sau koIe vAMcavA jevI che. A kAryamATe ozrIe khAsa tibeTana (bhoTa) bhASAno abhyAsa karyo hato. amArI samAne A graMtharatnanA prakAzanano yaza apAvavA badala munizrI jaMbUvijayajIno ame kayA zabdamAM AbhAra mAnIe te samajI zakAtuM nathI. ame to teone sAbhAra hRdaye eTalI ja prArthanA karIne saMtoSa mAnIe chIe ke teonI AvI kRpAdRSTi amArI sabhA upara hamezAM varasatI rahe. pUjya munizrI jaMbUvijayajInA guruvarya pUjya munimahArAja zrI bhuvanavijayajI mahArAjano paNa A " kAryamA je sAtha ane sahakAra maLyo che te mATe ame teono paNa khUba khUba upakAra mAnIe chIe. A graMtha prakAzita thAyache te samaye teo pote vidyamAna nathI enuM uMDuM duHkha sau koI anubhave e svAbhAvika che. paNa A graMthano jevI rIte saphalatApUrvaka punaruddhAra thayo che ane emAM pUjya munivaryazrI bhuvanavijayajIno je avismaraNIya phALo che, ane jenI vizeSa noMdha prastAvanAmAM vigatavAra ApelI che, tene lIghe teonuM nAma cirasmaraNIya banI zakyuM che, emAM zaMkA nathI. e svargastha pUjya munivaranA pavitra AtmAne ame A prasaMge bhAvapUrvaka anekazaH vaMdanA karIe chIe. kalpanAtIta kaThinAIothI bhareluM A graMthanA saMpAdananuM mahAbhArata kArya pUjya munizrI jaMbUvijayajIe saharSa svIkArya ane ene sAMgopAMga pAra utAyuM, te pUjyapAda Agama prabhAkara muni mahArAja zrI puNyavijayajI mahArAjanA AgrahabharyA anurodhanA pratApeja. vi. saM. 2001 mAM pUjya munizrI puNyavijayajI mahArAje pUjya munizrI jaMbUvijayajIne AgamonA saMpAdanane badale A Akara graMthanuM saMpAdana karavAnuM bhArapUrvaka lakhyuM; te pachI e mATenI jarUrI badhIja sAmagrI ekatra karI ApI; ane A mATe je kaI navIna sAmagrInI jarUra paDe tenI goThavaNa karavAnuM paNa satata cAlU rAkhyuM, temaja A kArya krame Rme niraMtara AgaLa va rahe e mATe paNa eo pUrI ciMtA paNa sevatA rahyA A raute A graMthanA prakAzanamAM pUjya munizrI puNyavijayajIno phALo paNa khUbaja yAdagAra banI rahe evo che. graMthanA saMpAdana ane prakAzana mATe jarUrI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika jogavAI mATe paNa teo satata ciMtA sevatA ane jaina saMghane e mATe preraNA ApatA rahyA che, e kahevAnI jarUra na hoya. amArI sabhA sAthe vIsamI sadInA eka samartha jyotirdhara ane zAsana prabhAvaka AcArya mahArAja nyAyAMbhonidhi zrIAtmArAmajI mahArAja ( zrIvijayAnaMdasUrIjI mahArAja ) nuM puNyanAma joDAeluM che. tethI e samudAyanA vidvAn ane saMzodhana kAryadakSa evA munivaronI amane hamezAM sahAyatA ane hUMpha maLatI rahe che. temAM ye pUjyapAda svargastha pravartakazrI kAntivijayajI mahArAja, teonA saMzodhanadakSa ziSyaratna svargastha munizrI caturavijayajI mahArAja, temaja teonA ziSyaratna saMkhyAbaMdha jJAnabhaMDAronA uddhAraka, Agama temaja itara graMthonA samartha ane Adarza saMzodhaka, pUjyapAda AgamaprabhAkara munivaryazrI puNyavijayajI mahArAja-e munivara tripuTInI to amArI saMsthA Upara hamezAM apAra kRpA varasatI rahI che. A saMsthA atyAra sudhImA saMzodhana-saMpAdananI dRSTie namUnedAra ane uccakoTinA lekhI zakAya evA jaina sAhitya graMthonuM je sArI evI saMkhyAmA prakAzana karI zakI che, te A munivara tripuTInA hArdika sahakArane lIdheja. ___Agama prabhAkara pUjya munizrI puNyavijaya jI mahArAja e to sau koI jijJAsuo abhyAsIo ane vidvAno mATe jJAnanA akhUTa jharaNAM rUpa che. emanI udAratA, saraLatA ane sahRdayatA ati virala che. emanI pAse judI judI sAhitya pravRttiono keTalo moTo gaMja khaDakAyelo hamezAM rahe che, eto emanA kAryathI paricita hoya teo ja jANI zake. potAnI AvI anekavidha pravRttionA satata rokANa vacce paNa teo amArI saMsthA pratye je mamatA dAkhavatA rahe che, ane samaye samaye je jarUrI mArgadarzana ApatA rahe che, eja amAraM sAcaM baLa che. mahArAjazrIno upakAra zabdothI mAnavAno upacAra karavAne badale emanI kRpAdRSTinI yAcanA karavI e ja amAre mATe samucita che. ___amArI vinatino svIkAra karIne AvA eka ucca koTinA graMtha mATe viyenA yunivarsiTInA tattvajJAna viSayanA vidvAna prophesara erica phAuvAlnere upayukta aMgrejI prastAvanA ( Introduction) lakhI ApI che. A mATe ame teonA pratye amArI AbhAranI UMDI lAgaNI pradarzita karIe chIe. pUjya munizrI puNyavijayajI mahArAjanI preraNAthI je je bhAvanAzIla bhAIo, baheno ane saMsthAoe A kAryamAM amane udAratA pUrvaka Arthika sAtha Apyo che, teonA ame hArdika AbhArI chI. A sahAyakonI nAmAvali anyatra ApavAmAM Avela che. ___ muMbaImAM suprasiddha nirNayasAgara prinTiMga prese, potAnI aneka muzkelIo bacce paNa, A graMthay mudraNa karavAnI javAbadArI svIkArI na hota to atyAre A graMtha jevA sughaDa, khaccha ane vyavasthita rUpamA pragaTa thAyache te rUpe bhAgyeja prakAzita thaI zakyo hota. A mATe ame nirNayasAgara presa ane tenA saMcAlakono AbhAra mAnIe chIe. atyAre A graMthanA bAramAthI cAra arane samAvato pahelo bhAga ame pragaTa karIe chIe. ane bAkIno bhAga yathAzakya zIghra pragaTa karavAnI amArI umeda che. amArI e umeda saphaLa thAo ane uttama koTinA navA navA graMthonA prakAzanadvArA jaina zAsananI vadhumAM vadhu sevA karavAno amane avasara maLo, evI prArthanA sAthe ame A nivedana pUrUM karIe chIe. khImacaMda cAMpazI zAha, em . e. pramukha, jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. pra. munizrI puNyavijayajI mahArAjanA sadupadezathI A graMtha mATe nANAMkIya sahAyakonAM mubAraka nAmo (I. sa. 1945-1960) 500.00 amadAvAda 1400.00 amadAvAda 800.00 pATaNa 251.00 amadAvAda 1000.00 amadAvAda 2000.00 amadAvAda 2000.00 nAgora 900.00 zrIjaina sosAiTI saMgha zrI. mahAsukhalAlanAM dharmapatnI zrImatI caMpAbena trikamalAla zeTha khubacaMda rUpacaMda zeTha sArAbhAI popaTalAla zeTha trikamalAla mahAsukhalAla zeTha bAbulAla mohanalAla choTAlAla pAlakhIvALA zeTha samadaDIyA kuMdanamalajI saradArajI zeTha maNilAla choTAlAla zeTha hemacaMda mohanalAla zrIbIkAnera saMgha zrImarIna DrAIva (muMbaI) saMgha paryuSaNamAM zAnakhAtAnI upajamAMthI haH-zeTha cInubhAI zrIsImaMdharasvAmI jaina derAsara haH-TrasTIo, zeTha navalacaMda chaganalAla, zeTha caMdrakAMta mohanalAla, zA. kesarIcaMda nagInadAsa pATaNa 1000.00 pATaNa 5100.00 bIkAnera muMbaI 1000.00 2155.82 surata %3 18106.89 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAda saMghasthavira AcArya bhagavAn zrI vijayasiddhisUrIzvarajI dAdAnA paTTAlaMkAra pUjyapAda AcArya mahArAja zrI vijayameghasUrIzvarajI mahArAjanA ziSya. FAGRS DanciationRRESIDD ED - ___ pUjya gurudeva munirAja zrI bhuvanavijayajI mahArAja janma vi. saM. 1951 dIkSA vi. saM. 1988 svargavAsa vi. saM. 2015 zrAvaNa vadi 5, mAMDala jeTha vadi 6, amadAvAda mAha sudi 8, zaMkhezvarajI tIrtha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIsadgurudevAya namaH / zrIsadguruH zaraNam // pUjyapAda anantaupakArI gurudeva munirAja zrI 1008 bhuvanavijayajI mahArAja ! bahupuNyAzritaM dattvA durlabhaM narajanma me| lAlanAM pAlanAM puSTiM kRtvA vAtsalyatastathA // 1 // vitIrya dharmasaMskArAnuttamAMzca gRhasthitau / / bhavadbhiH supitRtvena subahUpakRto'smyaham // 2 // tato bhavadbhirdIkSitvA bhagavattyAgavartmani / ahamapyuddhRto mArga tamevArohya pAvanam // 3 // tataH zAstroktapaddhatyA nAnAdezavihArataH / acIkaran bhavanto mAM tIrthayAtrAH zubhAvahAH // 4 // anekazAstrAdhyayanaM bhavadbhiH kArito'smyaham / jJAnacAritrasaMskArairuttamairvAsito'smi ca // 5 // mamAtmazreyase nityaM bhavadbhizcintanaM kRtam / vyApRtAzca mamonnatyai sadA svAkhilazaktayaH // 6 // mamAvinayadoSAzca sadA kSAntA dayAlubhiH / / itthaM bhavadanantopakArairupakRto'smyaham // 7 // mokSAdhvasatpAntha ! munIndra ! he guro! vaco'tigA vaH khalu mayyupakriyAH / asambhavapratyupakArasAdhanAH __ smRtvAhamadyApi bhavAmi gadgadaH // 8 // he satpuruSa ! sarvadarzanasamAlocaprabhAbhAsuro vikhyAto nayacakramityabhidhayA grantho mahAgauravaH / yuSmatpreraNamArgadarzanabalAt sampAdito'yaM mayA kRtvA darzanazAstrabodhamamalaM sampadyatAM zreyase // 9 // __ -- tatrabhavadantevAsI zizuJjambUvijayaH HasiKIKIKISISISTEHIKSIKKIMENSTRY Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya namaH || sva. pUjya gurudeva munirAja zrI 1008 bhuvanavijayajI mahArAjanI saMkSipta jIvanarekhA paramapUjya gurudeva bhuvanavijayajI mahArAjanuM mULa saMsArI nAma bhogIlAlabhAI hatuM. bahucarAjI (gujarAta) pAsenuM dethaLI gAma e temanuM mULa vatana, paNa kuTuMba ghaNuM vizALa hovAnA kAraNe temanA pitAzrI mohanalAla joitArAma zaMkhezvaratIrtha pAse AvelA mAMDala gAmamAM kuTuMbanI bIjI dukAna hovAthI tyAM rahetA hatA. zrI mohanalAlabhAIno lagnasaMbaMdha mAMDala khAte ja DAmarazIbhAInA suputrI DAhIbena sAthe thayelo hato. bhogIlAlabhAIno janma paNa vi. saM. 1951 mAM zrAvaNavadi paMcamIne divase mAMDalamAM ja thayelo. DAhIbenamAM dhArmika saMskAro suMdara hatA ane ghara paNa upAzraya najIka ja hatuM eTale avAra navAra sAdhu-sAdhvIjInA samAgamano lAbha maLato. eka vakhate zrI bhogIlAlabhAI pAraNAmAM sutA hatA tevAmAM te samayamAM atyaMta prabhAvazAlI pAyacaMdagIya zrI bhAicaMdajI mahArAja acAnaka ghera AvI caDyA. zrI bhogIlAlabhAInI mukhamudrA jotAM ja temaNe DAhIbenane bhaviSyakathana karyuM ke "A tamAro putra atimahAna thaze- khUba dharmAMdyota karaze " ane ApaNe jANIe chIe ke 70 varSa pUrve uccArAyelI A bhaviSyavANI akSarazaH sAcI nIvaDI che. zrI bhogIlAlabhAInI buddhipratibhA ane smaraNazakti bAlyAvasthAthI ja atyaMta tejasvI hatAM. sAmAnya vAMcanathI paNa nizALanA pustakonA pATho emane lagabhaga akSarazaH kaMThastha thaI jatA. nizALa choDayA pachI cAlIsa-cAlIsa varSa vItI gayA bAda paNa e pATha ane kavitAomAMthI akSarazaH teo kahI saMbhaLAvatA hatA. bAlyAvasthAthI ja jJAnaprema emanA jIvanamAM atyaMta vaNAI gayelo hato. vyavahAramAM paNa emanI kurazaLatA atiprazaMsanIya hatI. parIkSAzakti to emanI ajoDa hatI. paMdara-soLa varSanI uMmare jhIMjhuvADAnA vatanI zA. popaTalAla bhAIcaMdanAM suputrI maNibena sAthe emano lagnasaMbaMdha thayo hato. maNibenanAM mAtuzrI enI bena khUba dharmaparAyaNa AtmA hatA. temanuM kuTuMba Aje paNa jhIMjhuvADAmAM dharmaArAdhanAmAM zreSTha gaNAya che. temanAM kuTuMbanAM saMtAnomAMthI ghaNA ja puNyAtmAoe dIkSA laIne jinazAsananI khUba prabhAvanA karI che ane Aje paNa prabhAvanA karI rahyA che. A rIte dharmasaMskArothI suvAsita dharmapatnInA suyogathI tema ja mAtA taraphathI maLelA dharmasaMskAronA suyogathI temanA jIvanamAM sonAmAM sugaMdhano yoga thayo hato. mAMDalathI zaMkhezvarajI tIrtha ghaNuM najIka hovAthI zrIzaMkhezvaratIrtha upara prAraMbhathI ja emanA hRdayamAM apAra bhaktibhAva hato. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAnanA bhogIlAlabhAI jIvananA prAraMbhathI ja parama upAsaka hatA. bhogIlAlabhAI sattara varSanI vaye mAMDala choDI mULa vatana dethaLI gayA. tyAM lagabhaga be varSa rahI amadAvAda gayA ane dhaMdhAmAM joDAyA. temane bIjA paNa be nAnA bhAIo ane eka bahena che ke jeo amadAvAdamAM rahe che. vi. saM. 1979 mAM mahA sudi 1 ne divase aThThAvIsamA varSe temane maNibhAInI kukSithI putraratnanI prApti thaI je hAla "munirAjazrI jaMbUvijayajI"nA nAmathI prasiddha che. putra cAra varSanI vayano thatAM batrIsame varSe temaNe saMpUrNa brahmacarya pAlananI pratijJA lIdhI. yuvAvasthA, sarva prakAranI sAdhanasaMpannatA, anukULa vAtAvaraNa A badhA saMyogo vacce paNa AjIvana brahmacaryavratanI pratijJA svIkAravI e zrI bhogIlAlabhAImAM rahelA dRDha AtmabaLanI sAkSI pure che. " AMtarika abhirUci, gharanuM dhArmika vAtAvaraNa temaja sadgurU AdinA satata saMsarga ane preraNAne pariNAme bhogIlAlabhAIno prabhubhakti, dhArmika AcaraNa tathA tapa-japAdi ArAdhanA taraphano jhoka vadhato gayo. temaNe zrI siddhAcaLanI navANuM yAtrA karI. bIjAM ghaNAM tIrthasthaLonI yAtrA karI. temaja hRdayamAM uMDe uMDe paNa dIkSAnI bhAvanA pragaTavAthI dhArmika temaja saMskRta abhyAsa pazu zarU karyo. dIkSA lIdhA pahelAM ja saMskRtabhASAnuM tathA kAvyAdinuM sArUM evuM jJAna emaNe saMpAdana karI lIdhuM hatuM. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. A. zrI vijaya siddhisUrIzvarajI dAdAnA paTTAlaMkAra pU. A. zrI vijaya meghasUrIzvarajI mahArAja uttama cAritrapAtra gaMbhIra ane jJAnI purUSa hatA. temanI dharmadezanA ucca koTinI gaNAtI hatI. bhogIlAlabhAInA hadaya tathA jIvana upara tenI ghaNI asara thaI hatI ane tethI e temanA parama bhakta banyA hatA. vi. saM. 1988 mAM zrI bhogIlAlabhAInI dIkSAnI bhAvanA baLavattara banI, paNuM putra daza varSano hato temaja temanA potAnA mAtA-pitA vagere paNa haiyAta hatA. teo badhAM A bAbatamAM saMmati Ape ke kema te zaMkAspada hakIkta hatI. eTale temaNe gupta rIte ja amadAvAdamAM pU. A. zrI vijaya siddhisUrIzvarajI dAdAnA varada haste vi. saM. 1988 nA jeTha vadi chaThane divase dIkSA lIdhI ane pU. A. zrI vijya meghasUrIzvarajI mahArAjanA ziSya tarIke temane sthApavAmAM AvyA ane "munirAjazrI bhuvanavijyajI" tarIke prasiddha thayA. saMyamI jIvanamAM paNa niraticArapaNe cAritrapAlana karatAM temaNe sArI suvAsa phelAvI hatI. apramattabhAve satata jJAnaupAsanA e emanI eka moTI viziSTatA hatI. dravyAnuyoga, karmasAhitya Adino abhyAsa karavA rota AgamasAhityanuM avagAhana emaNe zarU karyuM ane alpasamayamAM ja temaNe zAstronuM UMDuM jJAna prApta karI lIdhuM hatuM. AgamasAhitya prabhunI maMgaLavANIrUpa hovAne lIdhe tenA upara temane ghaNuM ja anurAga hato. jIvana daramyAna 45 AgamomAMthI moTA bhAganA AgamonuM TIkA sAthe temaNe vAMcana-manana karyuM hatuM. keTalAMka AgamonuM to temaNe anekavAra vAMcana-manana karyuM hatuM. daDha manobaLa, apramattatA, nirapRhatA, nirabhimAnitA, ucca saMkalpa, akhUTa sattva, jIvadayA mATenI prabaLa lAgaNI, nirbhayatA, zUravIratA, atyaMta nirmaLa caritra, satata jJAna upAsanA tathA utkaTa prabhubhakti A emanA jIvananI khAsa viziSTatAo hatI. - jinezvaradevonA paramalyANakara saMdezano jagatamAM khUbaja pracAra ane prasAra thAya e mATe emanA hRdayamAM ghaNuM ja prabaLa dhagaza hatI. - vi. saM. 1997mAM temanA saMsArI putre paNa paMdara varSanI vaye pU. zrI bhuvanavijayajI mahArAja pAse parama bhAgavatI dIkSA vaizAkha zudi 13 nA divase svIkArI ane munirAjazrI aMbUvijyajI" tarIke prasiddhi pAmyA. vi. saM. 1995 mAM saMsArI patnI maNibAIe paNa teozrInA ja suhaste dIkSA svIkArI ane temanuM nAma sAdhIzrI manoharazrIjI rAkhavAmAM AvyuM. | munirAjazrI jaMbUvijyajI tIvra buddhivALA hovAthI temane ghaDavA mATe pUjya mahArAjazrIe pUrato prayAsa karyo. kamAu putrane kayo pitA snehathI na navarAve? temaja tejasvI ziSyathI kyA guru haka na pAme? temAMya munizrI jaMbUvijayajI to saMsArIpaNunA putra, lohIno saMbaMdha. kUvAnA madhura jaLane judI judI nIka dvArA kuzaLa kheDUta potAnA kSetrane hariyALuM banAve tema munirAjazrI jaMbUvijyajIne jJAna, darzana ane cAritrarUpI triveNanA maMgaLadhAma samAna banAvyA. kuzaLa zilpI manohara mUrti banAvavA mATe vano parizrama seve ane potAnI sarva zaktino vyaya kare, tema bhaviSyanA mahAna ciMtaka ane darzanakAra maja reyAyika manirAjathI avijayanA ghaDatara mATe svargastha gurudeve aharniza premabhAve avirata prayatna karyo hato. ane Aje munirAjazrI jaMbUvijayajInuM nAma vidvAna-gaNamAM mokhare che. teo tibeTI, IMglIza vigere aneka dezI videzI bhASA jANe che ane "nA " jevA durghaTa graMthanuM saMpAdana karI rahyA che. "nA " jevA syAdvAdanyAyarUpI uccakoTinA graMthanuM saMpAdanakArya keTalI jahemata ane sarvadizAnI vidvattA mAgI le che te, te viSayanA jJAtA ja saMpUrNarIte samajI zake. "nava" nA sAMgopAMga saMpAdana mATe teozrIe tibeTanI bhASAno abhyAsa karyo ane ogaNIsa varSanA satata parizrama pachI "navAno prathama vibhAga je atyAre prakAzita thaI rahyo che, teno yaza AtmAnaMda sabhAne ja sAMpaDyo che je kharekhara sabhAne mATe atyaMta gauravano viSaya che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAjazrI bhuvanavijayajIne sarva prakAre samartha jANuM pU. gurudeve temane alaga vicaravA AjJA ApI. jene pariNAme teoe mAravADa, mALavA, mahArASTra, khAnadeza, varADa, gujarAta tathA saurASTranI bhUmine vihArathI pAvana karI ane sthaLe sthaLe AvatAM tIrthasthAnonI sparzanA karIne svajIvanane sArthaka banAvyuM. pU. zrI bhuvanavijayajI mahArAjamAM jJAnaprAptino temaja jJAnadAnane ghaNe anurAga hato. khAsa karIne Agama sAhityano temane ghaNo ja prema hato. teo IcchatA hatA ke, dareka AgamAM mULamAtra saMpUrNa zuddha dazAmAM pragaTa thAya. jethI abhyAsIone Agama-jJAna saMbaMdhI saraLa rIte adhyayana thaI zake. A dizAmAM teozrIe kArya karavAnI IcchA sevelI, paNa te IcchA pAra paDe te pahelAM to teo svargastha thayA. AzA rAkhIe ke, vidvAna ziSya pU. munirAjazrI bUvijayajI A kArya hAtha dharI svargasthanI manaHkAmanA pUrNa kare. mahArASTranA vihAra daramiyAna nAzika jIllAnA caMdanapurI tathA saptazRMgI baMne gAmomAM devInA meLA prasaMge balivadha karAto ane hajAro pazuo akALe mRtyunA mukhamAM homAtA. pU. gurudeve A bhISaNa hatyAkAMDa aTakAvavA kamara kasI upadeza karyo ane teozrInA puruSArthane pariNAme te te sthaLomAM aneka pazuonI hatyA aTakI che ane "hiMsA paramo dharma" no nAda Aje guMjatA thayo che. pAlItANAkhAte jyAre bAroTanA hakaka saMbaMdhI prazna udbhavelo tyAre paNa teozrIe makakamapaNe virodha darzAvelo ane temanI suMdara kAryavAhIthI tenuM ghaNuM sAruM pariNAma AveluM. teozrInuM manobala ghaNuM ja majabUta hatuM ane je prazna hAthamAM letA tene suMdara nikAla lAvavAmAM teo haMmezA tatpara rahetA. vaya vadhatI jatI hatI ane tenI asara kSaNabhaMgura deha para thatI jaNAtI hatI, paraMtu AtmabaLa pAse dehane parAbhava pAmavo paDato hato. zrI siddhAcalajInI yAtrA karyAbAda chellA traNa-cAra varSathI zrI zaMkhezvarajInA sAnnidhyamAM rahevAnuM temanuM raTana hatuM. jAmanagaramAM damano upadrava thayo, zarIra kathaLatuM cAlyuM, thoDuM cAle tyAM zvAsa caDe, vaLI thoDo visAmo khAya ane cAle, paNa DoLIno Azraya levAnI chellI ghaDI sudhI temaNe nA ja pADI. vihAra karatAM karatAM jhIMjhuvADA pahoMcyA. jhIMjhuvADAthI vihAra karIne saM. 2015 nI poSa vadi trIje zrI zaMkhezvarajI AvyA. manano ullAsa vadhI gayo ane haMmezAM baporanA jinAlayamAM jaI paramAtmAnI zAMtarasa jharatI pratimA sanmukha besI peTa bharIne bhakti karatA. jANe bhakti karatAM dharAtA ja na hoya tema teno nityakrama thaI gayo ane bhakti-dhArA avirata vahevA lAgI. - sAdhIzrI manoharazrIjI paNa zaMkhezvarajI AvI pahoMcyA hatA. vasaMtapaMcamInA roja pU. gurudeve eka bahenane dIkSA ApI sAdhIzrI manoharazrIjInI ziSyA banAvI. vacce-vacce zvAsano upadrava rahyA karato hato, paNa mahA sudi 6 thI azakti vadhI. A samayamAM A. zrI caMdrasAgarasUrijI ma. vagere 100-125 sAdhu-sAdhInAM ThANuM zaMkhezvarajImAM birAjatAM hatAM. teo pU. gurudeva pAse tabiyatanA samAcAra pUchavA anekazaH AvatA hatA. roja azakti vadhatI cAlI, chatAM sAdhu-jIvananI sarva kiyA tema svahaste ja karI. aSTamInA divase paNuM zarIra vizeSa azakta thaI gayuM, chatAM haMmezanA niyama mujabanI gaNavAnI viza navakAravALI temaNe gaNI lIdhI. pachI teo saMthArAmAM sUI gayA. pAse beThelA zrAvakane hAtha-paga ThaMDA paDatA lAgyA, eTale pU. muni zrI jaMbUvijyajIe stavanAdi saMbhaLAvavA zarU karyA. pU. AcAryazrI caMdrasAgarasUrijI ma. vagere sAdhu-sAdhvIjIo paNa AvI pahoMcyA ane suMdara rIte nijhAmaNu karAvI. teozrI manobhAvanA pramANe zrI zaMkhezvara pArzvanAthanI pratimA sanmukha mukhAraviMda rAkhIne arihaMtanA ane zrI zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAnanA smaraNamAM lInatA pUrvaka samAdhibhAve saM. 2015nA mahAzudi aSTamIe rAtrinA 1-15 kalAke svargastha thayA. jevI sAdhutA tevuM ja uttama tIrthasthaLa. kharekhara anaMta puNyano udaya hoya tyAre ja AvuM punita mRtyu prApta thAya. zAntamUrti munirAjazrIne anekaza vaMdanA. zrI jaina AtmAnaMda sabhA-bhAvanagara Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION Mallavadi counts among the great names in the older history of the Svetambara sect. Tradition reports his decisive victory over the Buddhists. Nevertheless until recently nothing had been known of his teachings, because his works have not been handed down to us. No manuscripts have been found so far, and there is but little hope that they will be unearthed. There exists, however, a commentary to one of Mallavadi's works, the Nyayagamanusarini by Simhasuri, the work to which this publication is dedicated. And it is with its help that to a wide extent the reconstruction of Mallavadi's original is made possible. Above all we get acquainted with Mallavadi's views and doctrines. Through this work we come to know Mallavadi as a remarkable and somewhat selfwilled thinker: it was mainly one aspect of the Jain doctrine with which he was occupied, viz. the doctrine of the Naya, the various possibilities to consider things. By means of quotations we know of a commentary to Siddhasena Divakara's Sammatitarkaprakaranam, which is one of the most important works dating to an earlier period that deal with the subject in question. As the name indicates already also the Nayacakram deals with the same subject, and it is Mallavadi's merit to develop new possibilities in its treatment. Mallavadi's Nayacakram attempts to categorize the old doctrine of the Naya or the various ways of considering things in a new and more systematic order, so as to bring about a refutation of all contradicting doctrines. Mallavadi's arguments are based on what Siddhasena Divakara had laid down in his Sammatitarkaprakaranam. Besides he is in favour of concepts and trends of thought customary with Indian grammarians. Grammar, he states, has to be recognized by all systems (Sarvatantrasiddhantah ), and its views are binding for them all. The old doctrine of the Naya teaches a number of standpoints which form a basis for the consideration of things. It holds that each of these modes of consideration by itself is onesided and therefore wrong, so that true knowledge of things only becomes possible by the combination and concentration of all modes (Jainism ). According to their object the latter have been divided into two groups by Siddhasena Divakara: modes aiming at the thing per se, i. e. substance (davvatthianayo ), or its qualities and states (pajjavanayo). His ideas are based on the Jain view of the essence of things, as we find it clearly defined with patriarchs such as Kundakunda. According to them things consist of their substance (dravyam), or their essence (bhavah), and their various qualities (gunah ) and states (paryayah ), but they have no Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ essential existence of their own as they have in the Vaisesikam, but are welded into an inseparable unity. The " being" of things (bhavah ) is a " becoming" (bhavanam ), i. e. it exists in an incessant continuity of changing phenomena, a process in the course of which they continually shape into a new state. Here Mallavadi's trends of thought take their start: the substance of things in contrast to the continually changing states may be accepted as the common and general feature ( samanyam ) within them, while in the conditions the restricted, the special (visesah ) manifests itself. Accordingly also the modes of consideration aiming at the substance of things or their states, can be differentiated. If, viz. things are being considered according to their substance, i. e. to their feature general, the result is a general statement, an affirmation or an assent (vidhih, utsargah)? Are they, on the other hand being considered according to their states, i. e. to their special feature, the result is a limited statement, a restriction or a negation (niyamah, apavadah ). Thus, for the consideration of things two possibilities are given: general affirmation and assent, or specific restriction and negation. As a third item a connection of both these viewpoints is added. Thus, Mallavadi teaches three fundamental modes of considering things: general affirmation (vidhih), affirmation and restriction (vidhiniyamam ), pure restriction (niyamah). In addition hereto each of these modes of consideration can be subject of the same three viewpoints, so that finally a total of twelve modes of consideration is brought about. They are : 1. vidhih, 2. vidher vidhih, 3. vidher vidhiniyamam, 4 vidher niyamah; 5. vidhiniyamam, 6. vidhiniyamasya vidhih, 7. vidhiniyamasya vidhiniyamam, 8. vidhiniyamasya niyamah; 9. niyamah, 10. niyamasya vidhib, 11. niyamasya vidhiniyamam, 12. niyamasya niyamah. Arranged in a circle these twelve modes form the "wheel of modes of consideration" (nayacakram ), at the same time the title of Mallavadi's work. By taking into account these twelve modes of consideration Malla vadi believes to have exhausted all possibilities in the consideration of things. This entails that all philosophical systems have to range with these modes of consideration. In order to prove them wrong their place in this framework must be defined, whereby their possible onesidedness or their errors may be uncovered. 1. It should be noted that the terminology applied here corresponds to the terminology of grammar. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Thus, the main contents of Mallavadi's work is the framing and refutation of various philosophical doctrines. It is easily understandable that such procedure was not at all easy, considering the fact that the framework at his disposal was firmly established. His method is often reckless, even on the verge of forcefulness. Yet, it never lacks in intellectual brilliance. The principal line in the first four chapters of the present volume runs as follows: Chapter 1. The first and simplest viewpoint, the simple, general affirmation ( vidhih ), is the viewpoint taken by ordinary men (laukikah ) towards things. It accepts things as they appear, refuting at the same time the attempt to define them further by a philosophical system, which may either see a common factor in all things (samanyam ), as does Samkhyam, something specific ( visesah) as the Buddhists do, or both, as it is the case with Vaisesikam. This viewpoint is vindicated in the fact that it considers the essence of things, i. e. their process of becoming (bhavanam ). According to an old rule of grammar the intrinsic which concerns the inmost essentials of things (antarangam ), claims priority to all external definitions (bahirangam ) of commonness, specificity, or both. This viewpoint is essentially agnostic (ajnanikavadah ) as it renounces a priori any attempt to define the essence of things in concreter terms, stating its futility. Here it coincides with the Purvamimamsa, which declares only the ritualistic precepts of the Veda as essential for man's happiness repudiating any philosophical consideration of things. That is also why Mallavadi includes the Purvamimamsa in this viewpoint. Furthermore, this chapter includes a highly interesting sideline. In the attempt to reason his viewpoint the defender of the first mode of consideration bases his argument on perception. He introduces perception as conceived by ordinary men, and repudiates any philosophical doctrine as to its nature. Thus, wide space is given for the discussion of the Buddhist theory of perception. Chapter 2. As a second viewpoint Mallavadi mentions the express affirmation of the most general kind (vidher vidhih ). The first viewpoint had left undetermined the exact nature of being or becoming. The analysis of this word which is effected according to the rules of Indian grammarians by its verbalization, shows that becoming means that something becomes something else (bhavatiti bhavah). Becoming, therefore, is in need of a subject (karta) or vehicle. What then, is the vehicle of all becoming ? In reply to this question Mallavadi quotes several doctrines of which the belongs to the time 1 The development of the Mimamsa into a philosophical system after Mallavadi. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ following always contradicts the preceding. The first of these doctrines makes a world-soul (purusah ) the vehicle of becoming, the second necessity (niyatih ), the third time (kalah ), the fourth "the own being" or the nature of things svabhavah), and the fifth finally being per se (bhavah ), which Mallavadi follows with Bhartrhari's doctrine of the word as the First Cause of all things sabdabrahmavadah). Chapter 3. Against this viewpoint stands a third which refutes the vehicle of becoming as the sole principle. It manifests itself in two doctrines: the Simkhya system and the doctrine of a godhead as the creator of all things (isvaravadah). And again Mallavadi allows the first of the two doctrines to be contradicted by the second. The viewpoint of the Samkhya System reasons in the following way: it differentiates two forms of being or becoming, being present ( sannidhibhavanam ) and coming about (apattibhavanam). Only an existent duplicity, however, makes them possible. As concerns being present someone who knows (jnata) presupposes something that is known (jneyam ), someone who enjoys (bhokta) presupposes something that is enjoyed ( bhogyam ) and vice versa. The coming about requires a manifold unity (anekam ekam ) which by changing again and again (parinamah) adopts a new form. At the same time it requires a second principle on account of which the change is being brought about. Thus, the two principles of Samkhya, the soul (purusah) and original matter (pradhanam ) are given. The doctrine of a godhead does away with the differentiation of being pres.-nt and coming about. It also teaches a duplicity, however: a vehicle and causer of all becoming (bhavayita or pravartayita ) besides material principles whose becoming it causes and steers (bhavyam or pravartyam). Both doctrines hold up express affirmation (vidher vidhih ) by presupposing a general vehicle of becoming, restrict it, however, by presupposing a second principle that is only passively steered and does not act as the active subject of becoming ( vidher niyamah). Chapter 4. By a fourth viewpoint the supposition of a subject and separate vehicle of becoming is done away with completely. At first using as examples action (karma) and soul (purusah) Mallavadi shows by a number of rather daring conclusions that neither action nor soul can alone be general cause as they converge in one and the same essential existence. The same holds good in general for the steering and the steered, the causing and the caused (pravartakam and pravartyam ). Thus, one essential existence remains as the sole vehicle of becoming the substance that becomes" (dravyam). A subject or causer of becoming (karta ) is eliminated. Thus, the second viewpoint, the additional affirmation (vidher vidhih) which demanded such a subject, is refuted. It is true though, that simple affirmation ( vidhih) remains valid and is to be found in the supposition of the general Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vehicle of becoming. Yet it is restricted to substance (dravyam) i. e, the pure process of becoming (niyamah). So far the contents of the present volume. Already this short survey shows clearly Mallavadi's peculiar but also headstrong way of thinking. At the same time the reasons for his success as well as the later disappearance of his works reveal themselves. His entirely new way to see things had to baffle his opponents and at the same time helped him to get the upper hand in disputes. It was also the cause, however, for his works not to hold their ground. The traditional trends of thought as applied in the various systems, their attitude in seeing things, could not all of a sudden be deviated into new channels. Thus, Malla vadi and his works were soon consigned to oblivion. That is also why we find hardly any effect of his thoughts. Even the polemics of his opponents's schools do scarcely mention him. Still, we can count him among the most peculiar, and from the standpoint of philosophy, most important teachers of the Svetambara sect, his works being of great interest even today. It is through his refashioning of the Naya doctrine that the problem can be seen from a new and more acute angle. There is one thing, however, that scores a special point of interest for his and Simhasuri's work: as mentioned, the bulk of it is dedicated to the polemics against other systems. Dating back to a time which is extremely lacking in information as to philosophical systems, it yields quite a number of news on authors and works of which we know very little indeed. To mention a few examples: numerous fragments are preserved in chapters one and eight of Mallavadi's work of Dignaga, the founder of the epistomological school of Budhism, whose works we only know in parts, and from Tibetan and Chinese translations. In the seventh chapter, for the first time, we come across a number of fragments of Ravana's Katandi, the oldest known commentary to the Vaisesika Sutras. In the same chapter we also learn of lost works by Prasastapada while the third chapter is one of the main sources for the classical Samkhya and the principal work of that school, the Sastitantram by Vrsagana. Malla vadi's Nayacakram with Simhasuri's commentary therefore, is important not only for Jainism, but also for the history of Indian philosophy in general. Its publication by means of a highly useful edition is therefore to be warmly welcomed. How difficult this task was can only be valued by someone who has himself tried his hand at it. The only thing existent is Simhasuri's commentary which naturally takes Malla vadi's original for granted, and is not understandable without it. Therefore it is imperial to reconstruct the original from Simhasuri. This is difficult and sometimes almost impossible, because as a rule Simhasuri quotes only the first and the last words of the sentence to be Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 explained, allows wider space only to more difficult passages, and passes quickly over others with the remark" easily understood" (sugamam). If, in spite of all these difficulties, Mallavadi's text, or at least his trends of thought are reconstructed, also Simhasuri's text needs reconstruction, as it is faulty and demands numerous corrections. But even then, the comprehension of the text is not easy, as Mallavadi's work in itself is very difficult indeed. I am very happy to say that the editor of the present edition, Muni Jambuvijaya, has mastered to perfection all these difficulties, and has given us a text as best as can be achieved at the present time. Clarity has been gained on the extant manuscripts and Muni Jambuvijaya's notes to the text give reliable information as to the tradition, so that a stable basis is supplied for further research. His reconstruction of the original makes it possible to follow Mallavadi's trends of thought also in passages where absolute certainty cannot be achieved. It has been carefully considered and deserves our full attention. At any rate, the text of the commentary is reliable and has been made legible by means of various corrections. Above all this text gains greatly by numerous notes and cross-references to related texts, thus aiding in the comprehension of the original itself. Here special mention should be made of the Bhotaparisistam, which contains the relevant passages from Dignaga's Pramanasamuccayah. Thus, the author's painfully accurate labours have opened a way of approach to such an extraordinarily difficult text. The warmest thanks of all interested in Indian philosophy and especially in Jain doctrines are due to the editor who has taken such a tremendous amount of work upon himself, as well as to the directors of the Jain Atmanand Sabha in Bhavnagar who made the publication of this valuable edition possible. There remains but one desire, that Mallavadi's work, only recently made presentable to the public, should find the attention it deserves, and its rewarding contents should bear fruit in further research. Vienna, 15th September 1958 I am greatly indebted to Dr. E. Frauwallner, Professor of Indology and Iranian Philology at the University of Vienna (Austria) and the member of the Austrian Academy of Sciences for writing the foregoing Introduction-Muni Jambuvijaya. ERICH FRAUWALLNER Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM hrI~ aha~ zrIzaGkezvarapArzvanAthAya nmH|| AcAryamahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarajIgurubhyo namaH / AcAryamahArAjazrImadvijayameghasUrIzvarajIgurubhyo nmH| sadgurudevamunirAjazrIbhuvanavijayajIpAdapadmebhyo namaH / prAkkathanam ___bhagavato gurudevasya preraNA jainazAsanavAdiprabhAvakAcAryazrImallavAdikSamAzramaNaviracitasya zrIsiMhamUrigaNivAdikSamAzramaNaviracitavRttyA samalaGkRtasya dvAdazArasya nayanacakramahAzAstrasyAracatuSTayAtmakaM prathamaM vibhAgaM viduSAM purataH prakaTayanto vayamadyApUrvamAnandamanubhavAmaH / vikramasaMvat 2001 varSe zahApuragrAme [ jillA 'ThANA' madhye ] vayaM caturmAsI sthitAstadA kaJcidAgamagranthaM sampAdayitumasmAkaM manasi vicAraH prAdurbhUtaH / tadAnIM ca anekaprAcInagranthasaGgrahavyavasthApane siddhahastaiH prAcIna granthasaMzodhane cotkaTaM khArasyaM samudvahadbhirmunirAjazrIpuNya vijayajImahodayairadyatanazailyA sampAdya jainAgamagranthAn prakAzayituM 'jainAgamaprakAzinI saMsad' ityabhidhA ekA saMsthA pattananagare sthApitA''sIt / ato maladhArizrIhemacandrasUriviracitavRttisametasya saiddhAntikapravarazrIjinabhadragaNikSamAzramaNaviracitavizeSAvazyakamahAbhASyasya durlabhatvamupayogitvaM ca vibhAvya bhagavatAM gurudevAnAM pUjyapAdamunirAjazrI1008 bhuvanavijayajImahArAjAnAM preraNayA tat sampAdayituM munirAjazrIpuNyavijayajImahodayebhyo'smAbhirasmAkaM samIhA niveditA / taistu evamuttaraM likhitam ___ 'maladhArizrIhemacandrasUriviracitavRttiyutasya vizeSAvazyakamahAbhASyatya prakAzanaM tAvat sakRt saJjAtameva / nitAntamAvazyakatA tu nayacakraprakAzanasya varIvarti / nayacakramadyAvadhi amudritam / kiJca, mallavAdipraNItaM nayacakraM tAvat kutracidapi naivoplbhyte| siMhamUrikSamAzramaNaviracitA tadIyA vRttirevaikA kevalamupalabhyate / hastalikhitapratyanusAreNa nayacakravRtteH saMzodhanaM vidhAya, tadanusAreNa nayacakramUlaM ca saMkalayya, adyatanazailyA ca sAGgopAGgaM samyak sampAdya savRttikasya nayacakrasya prakAzanaM nitAntamapekSyate samprati / yadyapyetat kAryamatikaThinaM tathApi sarvathA''vazyakamupayogi cAtyantam / yadyetat kAryaM yuSmAbhiH khIkriyate tarhi tatsampAdanArthamupayuktAM sarvAM hastalikhitagranthAdisAmagrI pressyaami| tasya mudraNaprakAzanAdeH sarvAM vyavasthAmahaM vidhAsye / yadi caitasmin karmaNi sahAyakatvena kazcit paNDito'pekSyate tarhi tamapi pressyissyaami|' evaMvidhayA AgrahapUrNayA teSAM sUcanayA mayA satvaramevaitat kArya svIkRtaM pratyuttare cA''veditaM yathA 'paNDitasya nApekSA, nayacakravRtterhastalikhitAH prataya eva zIghraM preSaNIyAH' iti| 1 zrIzaMkhezvarapArzvanAthatIrthe vikrama saMvat 2015 varSe mAghazuklASTamyAM somavAsare pUjyapAdAnAM bhagavatAM gurudevAnAM munirAjazrIbhuvanavijayajImahArAjAnAM vargavAsaH saJjAtaH, teSAM svargavAsAt prAgeva jhIMjhuvADAgrAme teSAM chatracchAyAyAM likhitaM teSAM dRSTyA ca pavitritamidaM prAkkathanaM prAyo yathAvadevAtra mudrayate // idaM tu dhyeyam-gurudevAnAM vargavAsAt prAgevAsya granthasya sapta arA mudritAH [pR0 1-552] / tadanantaramaSTamo'pyaro mudritaH [553-737 ] iti tasyApyupayogo'smin prAkkathane TippaNeSu yathAyoga vihito'smAbhiriti // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 nayacakrasya tadanantaraM caturmAsyAM paripUrNAyAM zahApurAd vihRtya vayaM puNyaMpattanaM [ punAnagaraM ] gatAH / tatra munirAjazrI puNyavijayajImahodayairnayacakravRtteranekA hastalikhitapratayaH preSitAH / pUjyapAdagurudeva zrIbhuvana vijayajImahArAjAnAmAzIrvAdamadhigamya nayacakravRtteH saMzodhanaM mayA''rabdham / nayacakravRttyAdarzAnAM pade pade'zuddhibahulatvAt prAcInA arvAcInAzca yAvatyo nayacakravRttiprataya upalabdhuM zakyAstAvatyaH sarvA api itastataH saGgRhItAH / kintu tAH sarvA api pUjyapAdamahopAdhyAya zrIyazovijayavAcakairnirmitaM nayacakravRtterekamAdarzamalambyaiva likhitA iti tAsu sarvAsvapi prAyaH samAnA eva zuddhAzuddhapAThA dRSTipathamAyAtAH / ataH zrIyazovijayavAcakaiH khayaM likhitamAdazaM gaveSayitumasmAbhirbahu prayatitam / kintu tadAnIM sa Adarza kutracidapi na labdhaH / ato'smatsavidhe samAyAtAsu pratiSu ' pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI 0 ' iti SaNNAM pratInAM prAcInatvaM vibhAvya tadanusAreNa saMzodhanamArabdham / hastalikhita pratInAmazuddhi bhUyiSThatvAd nayacakramUlasya viluptatvAcca nayacakravRtteH samyag rahasyaparijJAnaM saMzodhanaM ca duSkarataraM vibhAvya saMzodhanAyopAyAntaramapi cintitam / nayacakragranthasya nAnAvidhadArzanikasiddhAntacarcAmayatvAt tattadviSayaka granthAntarasAhAyyenAsmadIyaM saMzodhanakarma kathaJcit saralIbhavediti saJcintya puNyapattane cirataramavasthAya tatra 'AtmAnanda jaina lAyabrerI, bhANDArakara orieNTala risarca insTiTayUTa, Dekkana kaoNleja, DaoN. vAsudeva vizvanAtha gokhale ' ityAdInAM vizAlagranthasaGgrahebhyo nAnAvidhAn granthAnadhigamya jaina-bauddha-sAMkhya- nyAya-mImAMsA - vedAntAdidarzanAnAM prAyaH sarve'pi prAcInA granthA mayA prishiilitaaH| anyAnapyatidurlabhAn hastalikhitAn nAnAbhASAnibaddhAn yuropAdidezeSu prasiddhAMzca granthAn mahatA prayatnena saJcitya teSAmapyavagAhanaM kRtam / etebhyo granthebhyo yadyapi yathApekSaM sAhAyakaM na labdhaM tathApi bahuSu sthaleSu nayacakravRtteH saMzodhane nayacakramUlasya ca saMyojane eteSAM granthAnAM bhUyAnupayogo jAtaH / ye ca granthA asmAbhirupayuktAsteSAM nirdezastatra tatra TippaNeSu vihito'smAbhiH / tathAhi - dvividhAni TippaNAnyatrAsmAbhiH saGkalitAni kAnicid nayacakre vRtteradhastanabhAge pAdaTippaNarUpeNa mudritAni, aparANi tu nayacakrasya prAnte pRthakU TippaNarUpeNa mudritAni teSu cAnekAni pariziSTAnyapi yojitAni / eteSAM sarveSAM TippaNAnAM pariziSTAnAM cAvagAhanAt ' "upayuktagranthanAmAvalI' vilokanAcca prAcInArvAcInagranthAnAM yo mahAn rAziretasmin sampAdane'smAbhirupayuktaH sa svayameva samyag vijJAsyate vAcakaiH / kRtsnAyA nayacakravRttervAcanAdidamapi mayA jJAtaM yathA yeSAM yeSAM sAMkhya-bauddha-vedAnta-vaizeSikAdidarzanagranthAnAM matAni nayacakrakRtA carcitAni nirastAni vA teSu bahavo granthAstAvat samprati viluptA eva, keSAzcittu nAmApi na zrUyate / kintu yeSAM bauddhagranthAnAM matAni nayacakre vRttau collikhitAni teSAM pra saMskRtabhASAyAM naSTaprAyatve'pi keSAJcid granthAnAM paraHzatebhyo varSebhyaH pUrvaM bhoTabhASAya bhoTadezIyapaNDitairviracitA anuvAdAH prApyante / ato bhoTabhASAmadhItya tadvanyAMzcAdhigamya tadanusAreNa nayacakravRtyantargatabauddhamatasambaddhapAThAnAM saMzodhanamatyantaM samIcInaM bhavet tatra tatra ca nayacakramUlasya yojanamapi sukaraM bhavediti vibhAvya bhoTabhASAmadhyetuM tadvranthAMzca kutazcidapyavAptumudyuktA vayam / 1 asmin prathame vibhAge sampAdanAyopayuktAnAM granthAnAM nAmAvalI TipR0 147 ityataH paraM vilokanIyA // 2 'tibbata' dezasya 'bhoTa' ityabhidhAnam, ato bhoTabhASA nAma tibbatadezIyA [ Tibetan ] bhASA iti dhyeyam // 3 dRzyatAM TipR0 95 / Oriental Institute, Baroda ityataH Gaekwad's Oriental Series No. 136 rUpeNa prakAzitasya asmatsampAditasya candrAnandaracitavRttiyuktasya vaizeSikasUtrasya saptame pariziSTe'pi [pR0 153 - 154 ] vistarArthibhirvilokanIyam // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam nayacakravRtterativiziSTAyAH prateravAptiH tadanantaramitastato bhRzaM gaveSayadbhirasmAbhirnayacakravRtterekA'tidurlabhA'tiviziSTA ca pratirapi labdhA / sA hi dharmamUrtisUrINAmupadezena govindamantritanujena puJjana lekhitA samprati bhAvanagarasthe ' zreSTha DosAbhAI abhecaMdanI peDhI'satke jJAnabhANDAgAre vidyate'to'smAbhiratra bhA0 iti saMjJitA / upAdhyAya zrIyazovijayavAcakai - nayacakravRtterAdarzo vikramasaMvat 1710 varSe likhitaH / dharmamUrtisUribhistu vi. saM. 1650 nikaTavarSe lekhiteyaM pratiH / ato yazovijayavAcakalikhitAdAdarzAt SaSTiprAyairvarSaiH prAcInAyAmasyAM bhA0 pratau yazovijayavAcakavaraviracitAdarzamavalambya likhitAsu pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI0 pratiSvavidyamAnA bahavo vizuddhAH pAThA asmAbhirlabdhAH / bahutra gaveSitApyasmAbhiH bhA0 praterAdhArabhUtA pratiH kacidapi na labdhA, na vA bhA0 pratimavalambya likhitApi kAcit pratirdRSTA; ata IdRzI ekaiva pratirasmin jagati samprati vidyate iti vayaM sambhAvayAmaH / anyAsu sarvAsvapi pratiSvalabhyamAnAH paraH sahasrAH zuddhapAThA anekAzca paGkayo bhA0 pratau vidyante / etacca bhA0 prateritarapratibhyo vaiziSTyaM purastAt pratInAM paricaye vistareNopadarzayiSyAmaH / evaM mahatA puNyodayenedRzyA atidurlabhAyAH prateravAptyaiva nayacakravRtteH saMzodhanaM sAmaJjasyena kartuM vayamapArayAma / atIteSu saptasu varSazateSvapi mallavAdiracitanayacakrasya luptaprAyatvAt sampratyapi bahuzo gaveSitasyApi kutracidanupalambhAcca nayacatravRttimanusRtya tadantargatAn nayacakra mUlapratIkAn saMyojya nayacakramUlamasmAbhiH saGkalayituM prArabhyata / prakAzanAyopakramaH evaM bahUni varSANi nAnAvidhAn granthAnavagAhya parizIlya ca satataM SoDazabhirmAsaiH savRttikasya nayacakrasya mudraNaprAyogya Adarza: [ presakaoNpI ] mayA svayamevAlekhi / tadanantaramAdarzo mudraNAya preSitaH / kintu prakRtyasvAsthyAdayo nAnAvidhA vighnA antarA samupasthitAH / upayuktasAmagrIsaJcaye'pi bhUyAn kAlo vyatItaH / mudraNAlaye mudraNe'pi bhUyAn vilambaH saJjAtaH / saptAramudraNAnantaraM TippaNapariziSTanirmANamapi drAghIyasA kAlena niSpannam / ityAdyanekakAraNavazAdasya prakAzanaM cirataraM vilambitam / asya dvAdazasu areSu aracatuSTayAtmakaH prathamo vibhAgaH samprati prakAzyate / avaziSTAnapyarAn samyak TippaNAdibhiralaGkRtya zIghratarameva prakAzayitumAzAsmahe / vibhAgayojanA idaM tu dhyeyam-dvAdazAramidaM nayacakraM trimArgam / mArgo nemirityanarthAntaram / atazcaturSu caturSvareSveko mArgaH parisamApyate / evaM ca tribhirvibhAgairgrantho'yaM prakAzanIya ityasmAkaM prAg manISA'bhUt / kintu tRtIyo mArgo'tIva laghutaraH, prathamastu bRhattaraH, bhA0 pratau samagrasya nayacakrasya 572 patrANi, tatra 268 patrANyAdimAracatuSTayAtmakasya prathamasya mArgasya, nayacakravRttAvapi 'ardhamekapustakaM samAptam' ityullekhaH prathamamArgAnte [ pR0 375 paM0 16] dRzyate / ityAdi paribhAvya vibhAgadvayena samagraM nayacakraM prakAzayituM 1 dRzyatAM pR0 375 paM0 15, pR0 737 paM0 27, TipR0 94027-30 / " vidhyAdisakalabhaGgAtmakasamyagdarzanAdhikAre vartamAne vikalanayasvarUpajJAnamUlatvAt samyagdarzanasya vidhyubhaya vikalpacatuSTayAtmake tRtIye mArge vartamAne tatra niyamabhaGga prathamamuktvA................atrApyaparituSyan niyama vidhibhaGgArastvAha / " iti dazamAre nayacakravRttau pR0 494 - 2 // naya. pra. 2 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nayacakrasya saGkalpayAmaH / tatrAsmin prathame vibhAge AdyamaracatuSTayaM prakAzyate / dvitIye tu vibhAge'vaziSTaM samagramapi nayacakra prkaashyissyte| - granthAbhidhAnam - vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / ..... jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // .. iti yat pUrvazrutasambaddhanaiyaprAbhRtAMzabhUtaM saGkSiptamapyatigabhIrA) gAthAsUtraM yacca tad vyAkhyAtuM malyAdikSamAzramaNairviracitamativistRtaM bhASyametadubhayamapi 'nayacakram' ityAkhyAyate / dvAdazAranibaddhatvAd dvAdazAranayacakranAmnollekhasya kvacid dRzyamAnatve'pi 'nayacakra'nAmnaivAsya prAdhAnyena presiddhiH / __ AcAryazrImallavAdikSamAzramaNAnAM paricayaH nayacakrakAra AcAryazrImallabAdikSamAzramaNA jainadArzanikeSu mahAvAditvena tArkikaziromaNitvena ca parAM prasiddhimupagatAH / yAkinImahattarAsUnubhirAcAryazrIharibhadrasUribhiranekAntajayapatAkAkhopajJavRttau " uktaM ca vAdimukhyena zrImallavAdinA" [ pR. 58, 116 ] iti vAdimukhyatvena varNitatvAt , kalikAlasarvajJAcAryazrIhemacandrasUribhiH siddhahemazabdAnuzAsane "utkRSTe'nUpena" [2 / 3 / 39] iti sUtrasya bRhadvRttau "anu mallavAdinaM tArkikAH" ityudAharaNena mallavAdinastArkikephUtkRSTatAyAH pratipAditatvAt, jinezvarasUribhiH pramAlakSmavRttau "ata eva zrImanmahAmallavAdipAdairapi nayacakra evAdaro vihitaH" [pR. 89] ityabhihitatvAd jinapravacanasyASTasu prabhAvakeSu vAdiprabhAvakatayA saGkatilakAcArya-vAcakavarazrIyazovijayopAdhyAyAdibhiH saMstutatvAdanyairapi ca bahubhirgranthakAraistatra tatra varNitatvAcca mallavAdikSamAzramaNAnAM mahAvAditvaM tArkikacakracakravartitvaM ca spaSTameva pratIyate / ... nayacakravRtteH prAntabhAge dRzyamAnollekhAnusAreNa teSAM zvetAmbaratvaM kSamAzramaNatvaM vijitAnekavAditvaM tatpraNItadvAdazAranayacakrasya prAcInasaptazatAranayacakrAdhyayanAnusAritvaM ca sphuTameva pratIyate / tathAhi____" adhunA tu zAstraprayojanamucyate-satsvapi pUrvAcAryaviraciteSu sanmati-nayAvatArAdiSu nayazAstreSu arhatpraNItanaigamAdipratyekazatasaMkhyaprabhedAtmakasaptanayazatAranayacakrAdhyayanAnusAriSu tasmiMzcArSe saptanaya 1 pR. 9 // 2 "pUrvamahodadhisamutpatitanayaprAbhRtataraGgAgamaprabhraSTa zliSTArthakaNikamAtramanyatIrthakaraprajJApanAbhyatItagocarapadArthasAdhanaM nayacakrAkhyaM sahiptArtha gAthAsUtram" [pR0 9 paM0 4-5] iti svayaM malavAdina ullekhadarzanAd mallavAdikathAnakeSvapi sarveSu 'prAcInanayacakrasthAM vidhiniyamabhaGgavRttItyAdigAthAmavalambya malavAdinA navyaM nayacakra praNItam' ityullekhadarzanAca vidhiniyamabhaGgavRttItyAdigAthA prAcInAgamagatA tadbhASyaM tu malavAdipraNItamiti pratibhAti / evaM satyapi bhASyasyAtra pradhAnabhUtatvAd 'vidhiniyamabhanavRttI'tyA digAthAyA bhASyamadhyapatitatvAcca sagAthAsUtrasya bhASyasya malavAdipraNItatvena prasiddhau na kazcid doSaH / ata eva "Aha mallavAdI vidhiniyamabhaGgavRtti..... vaidharmyam // " iti nyAyAvatAravArtikavRttI [ pR0 112] zAntisUrINAm "uktaM ca mallavAdinA-vidhiniyamabhaGgavRtti ......vaidharmyam // " iti utpAdAdisiddheH khopajJavRttau [pR. 222] candrasenasUrINAM cAbhidhAnamapi saGgacchate / dRzyatA TipR0 13 paM02-14 / anye vAhuH-gAthAsUtramapi malavAdinaiva praNItam , arthato nayaprAbhRtAnusAritvAttu pUrvamahodadhisamutpatitanayaprAbhRtataraGgA. gamaprabhraSTazliSTArthakaNikamAtratvaM tasyopapAdanIyam , evaM ca zAntisUrINAM candrasenasUrINAM ca vacanamapi yathAvat saGgacchata iti / kintvasmin mate gAthAsUtrasya prAcInagranthAntargatatvavarNanaparANAM malavAdikathAnakAnAM kathamapi saGgatirnopajAyata iti dhyeyam // 3TipR0 12 paM0 13-28 // 4bhASyatvenAsya nirdezaH pR0 287 paM. 9 pR0 297 paM0 15 pR0 300. paM0 9. pR0 541 paM0 12 ityAdiSu draSTavyaH // 5 dRzyatAM TipR0 15011-15 tti02|| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam zatAra[naya]cakrAdhyayane ca satyapi dvAdazAranayacakroddharaNaM duHSamAkAladoSabalapratidinaprakSIyamANamedhAyurbalotsAhazraddhAsaMvegazravaNadhAraNAdizaktInAM zravaNameva tAvad durlabham , zrutvApi tattvAvabodhaH, buddhA tattvamanya(pya?)sya vyavahArakAle parapratyAyanaM pratyAdaro durlabhaH, satyapyAdare granthArthasaMsmaraNaM tadudAhaNamudrAhitArthapratipAdanaM cAtyantakhedAyeti matvA tatkhedakhinnAn vistaragranthabhIrUn saMkSepAbhivAJchinaH zikSakajanAnanugrahItuM 'kathaM nAmAlpIyasA kAlena nayacakramadhIyerannime samyagdRSTayaH' ityanayAnukampayA saMkSiptagranthaM bahvarthamidaM nayacakrazAstraM zrImacchetapaTamallabAdikSamAzramaNena vihitaM svanItiparAkramavijitAzeSapravAdivijigISucakravijayinA sakalabharatavijayavAsinRpativijigISucakra vijayineva bharatacakravartinA devatAparigRhItApratihatacakraratnena vaputraparamparAnuyAyijagadyApivipula vimalayazasA cakraratnamiva tadidaM nayacakraratnaM cakravartinAmiva cakraratnaM putrapautrAdinRpatInAM vihitaM kRtam / kimarthamiti cet , ucyate-cakravartinAmiva cakravartitvavidhaye / vAdinAM jainAnAM jinazAsanaprabhAvanAbhyudyatAnAM vAdicakravartitvavidhaye 'vAdicakravartitvaM vidheyAt' ityeta(va)marthamityetasya nayacakrazAstrasya vidhAne prayojanamabhihitam / tadetadevaM dvAdazAranayacakraM siddhaM pratiSThitamavyAhataM cakravarticakraratnavadeva anyAvipradhRSyAcintyazaktiparAbhibhavanaprabhuzaktiyuktaM ca siddham / ".. bhagavato mallavAdino jIvanavRttAntaH ... mallavAdijIvanavRttaviSayikAH saMskRta-prAkRtabhASAnibaddhA bahvayaH kathA upalabhyante / vistareNa tAH kathAvalI-prabhAvakacaritAdibhyo'vagantavyAH / atra tu prAcInakathAnAM kazcit sAra eva saMkSepeNa pradarzyate .1 "AtmajJAnAdibhedAnAmAnanyaM nayacakrataH // 77 // " iti akalaGkadevapraNIte pramANasaMgrahe / "iti mUlanayadvayazuddhayazuddhibhyAM bahuvikalpA nayA nayacakrataH pratipattavyAH pUrvapUrvA mahAviSayA uttarottarA alpaviSayAH zabda vikalpaparimANAzca |"-assttshsrii pR. 288 / "saMkSepeNa nayAstAvad vyAkhyAtAstatra sUcitAH / tadvizeSAH prapaJcena saJcinyA naya cakrataH ||"-tttvaarthshlokvaartik. pR0 276 / "iSTaM tattvamapekSAto nayAnAM nayacakrataH // [nyAyavinizcaya. 3 / 91] // tadeteSAM saptavikalpAnAmavAntara vikalpAdanekaprakArANAM nayAnAmapekSAtaH pratipatraudAsInyalakSaNayA'pekSayA tattvaM zrutavikalpatvena pramANatvamiSTamabhyupagatam , anyathA durnayatvena tadanupapatteH / tacca teSAM tattvaM vistarato nayacakrataH tannAmadheyacirantanazAstrAt pratipattavyam / " iti nyAyavinizcaya vivaraNe pR0 366 -367|-ityevN digambarajainagrantheSvapi nayacakrAbhidhasya cirantanazAstrasyollekhAH prApyanta ityapi dhyeyam // 2 prAyo vikramIyadvAdazazatAbdyA uttarArdhe vidyamAnairbhadrezvarasUribhirviracite prAkRtabhASAmaye kahAvalInAmake granthe, vikramasaMvat 1334 varSe prabhAcandrasUribhirviracite prabhAvakacarite mallavAdiprabandhe [ zlo0 1-75], vikramasaMvat 1361 varSe vaizAkhapUrNimAyAM vardhamAnapure zrImerutuGgAcArya racite prabandhacintAmaNau prakIrNakaprabandhe mallavAdiprabandhe, vikramasaMvat 1405 varSe rAjazekharasUribhirviracite prabandhakoze malavAdicaritAkhye saptame prabandhe [ zlo. 1-69 ], vikramasaMvat 1422 varSe saGghatilakAcAryaviracitAyAM samyaktvasaptativRttau vAdiprabhAvakavarNane prAkRtabhASAmaye malavAdicarite [ zlo0 1-87 ] ca mallavAdicaritraM tAvadupalabhyate / eteSu sarveSu kahAvalIgranthasya prAcInatvAdadyAvadhi amudritatvAcca kahAvalIgranthata uddhRtya mallavAdicaritamatropanyasyate "vAyasamANatthA ya sAmaNNao vAi-khamAsamaNa-divAyarA / bhaNiyaM ca'vAI ya khamAsamaNo, divAyaro vAyago tti ego(ga)TThA u / puvva-gayaM jassesaM(ma) jiNAgame tammi(ssi)me nAma // ' visesao puNa puvvagayaM vAu(i)tA jo vAyaM dAuM samattho, so vAI 'nAma jahA mallavAi ti mallavAya(i)kahA bhaNNai bharuyacche jiNANaMdo nAma sUrI / tahA tattheva buddhANaMdo nAma vAI / teNa ya 'jo vAe pahArissai, taddarisaNe[Ne]ha na ciThThavvayaM' ti paiNNAe diNNo di(ji)NANaMdasUriNA saha vaao| tahA[bha] viyavvayAe. pahAriyaM suurinnaa| tao so nIsari Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya saMgheNa samaM bharuyacchAo gaMtuM Thio valahipurIe / sUribhagiNIe dullahevI nAma / tIse ya ajiyajaso jakkho mallo ya nAma tiNNi puttA; tehi ya samaM pavaiyA / sUrisamIve nissesaguNasaMpaNNA ya sA jAyA savvasammaya ti ThAviyA samuhAeNa sUri viSNavittu potyu(tya)yAi-dhammo[va]garaNa-ciMtAe / viusIkyA ya sUriNA savvasatthatthe te bhANijjA mottuM puvvagayaM na[ya]cakkagaMthaM; jao pamANapavAyapuvvuddhAro bArasAo(ro) nyckgNtho| ye(de)vayAhihitissa arayANaM bArasahaM pi pAraMbhapajaMtesu ceiyasaMghapUyAvihANeNa kAyavyamavagAhaNaM ti puvvapurisaTii(I) / maya(i)mehAisayasaMpaNNo ya mallacellao daTThamapuvvaM pi potthayaM symevaavgaahei| vihi(ha)riukAmo ya sUri tattheva mottuM mallacellayaM dulahevisamakkhaM taM bhaNai cellayA! mA avaloejasu nayacakka potthayaM / viharie ya desaMtaresu sUrimmi malleNa kimeyaM cA(vA)rittayaM ti ajayaM ti ciMtiUNa ajjayAvirahe ucchoDiyaM nayacakapotthayaM / vAiyAi tammi paDhamA ajjA jahA ___ "vidhi-niyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidhaya'm // " viyappei ya so jAvemaM nimIliyaccho bahubhaMgehiM tAvAvihi tti hiriyaM te(taM) putthayaM devyaae| ciraM ca viyappiUNummIliyaccho tamapecchaMto visaNNo mllo| tahA ya daTuM pucchieNajAhi e(pa)sAhio teNa sabbhAvo / tIe vi samudAyassa / so vi natyi ima potthayamaNNatha katthai, tA na suMdaraM kayaM vottuM gao mahAvisAyaM / nayacakumAhio mallo bhaNai-'hohaM giriguhAvAsI vallabhoI ya nayacakaM viNA ahaM' / souM cemaM kharayaramudde gaM gao smuddaao| 'piDijihisi tumamevaM vAyapattehiM 'ti vottuM laggo vigaiparibhoge taM nibaMdhau(o) ya 'cAummAsayapAraNapatthiya taM kAhaMti pavvaNNapaiNNo mallo gaMtuM vlhipnycaasnnnngirihddlyddoNgrigaaguhaaptttthio| taM cevAvahAriyaM nayacakkAimasilogaM jhaayNto| paDiyaragaMti ya taM tattheya(va) gaMtuM bhatta-pANAIhi saahvo|aaro(raa)hei ya tavapUyAIhiM visesao suyadevayaM saMgho / dinnouvAogA ya sA rayaNIe malaM bhaNai-'ki (ke) miTA?' teNa bhaNiyaM 'vllaa| puNo ya gaehiM chahiM mAsehiM devI bhaNai-'keNa?' / malleNa bhaNiyaM 'ghayaguDeNa' / tao aho! mipgriso| ti samAvajiyA devI bhaNai-'bho maggesu samIhiyaM ' / mallo bhaNai 'desu nayacakapotthayaM' / devI vi 'nipphavihI tuhAvahAriyasilogo ciya puvvavAo savisese nayacakagaMtho' tti vottuM jANAviuM ca tamatthaM saMghassa gayA saTThANaM / mallacellao vi taheva viraiyanayacakkagaMtho pavesiu(o) valahIe saMgheNANAvio jiNANaMdasUrI / teNAvi jamatthi puvvagayaM taM vAyAviUNAjiyajasso(sa) jakkhehiM saha mallo nivesio sUripae / jAyAI tiNNi vi te vaainno| navaraM viraio ajiyajasso vAyago nio pamANagaMtho vi, ajiyajasso vAI nAma psiddho| nAuM ca darisaNamAlinnamUlaM guruparibhavaM bharuyacche gao mllvaaii| paNNavio raayaa| saddAviyA u aNeNa buddhANamo(do) savvaTThiyA puvvapaiNNA / tao bhaNiyavvehiM ko jaMpehI phTamaM? / buddhANaMdo bhaNaI-'jitto jagguru tassIseNimiNA bAlaeNaM me kA gaNaNA? to diNNo mae eyasseva varAyassa agge vAo' / tao aNuNNAeNaM cheyapurisehiM bahuvi[ya]ppapaDiviyappAulasuvaNNasiyamavicchiNNavANIe mallavAiNA jA chaddiNANi' / sattamadiNaMte 'ya dUseu tAvettiyamaNuvaeuM buddhANaMdo' tti vottuM vaccaMti saTTANaM rAyAIyA / buddhANaMdo vi gao niyvihriyaae| saMbhAleMto ya mallavAya(i)bhaNiyamaNuvAyatthaM vi bhullo tabiyappADavIe / tau(o) saMbu(khu)ddho hiyenn| se dIvoe visiUNovarigaM Tippei bhittIe taviyappamAlaM tahA vi na sumarei / tao 'kahamaNuvaissaM ? ' ti luppi(khubbhi)eNaM tattheva mao buddhaannNdo| miluppievaM(yaM) raNNo [s]bhaajnno| rannA nAgao buddhANaMdo tti visajiyA taggava(ve)sagA purisaa| te vi gaMtUNa gayA bhaNaMti-'deva ! ussUrasutto najai vi visujjhai buddhANaMdo' tti sAhiyaM tapparivAreNa / raNNA vi 'aho ! na kosaliyA se hI(dI)haniddA, tA sammaM nAUNAgacchaha ' tti vottuM puNo paTTaviyA purisaa| tehiM vi gaMtuM phADAviyakavADehiM dicho uvvarigAmajjhe mao buddhANaMdo / taM ca sAhiyaM rnno| 1'SaD dinAni yAvad malavAdinA rAjasabhAyAM svapakSa upanyastaH' iti yathA prAcIne kahAvalIgranthe dRzyate tathaiva saGghatilakAcAryairapi samyaktvasaptativRttau bhaNitam / tathAhi "bahuheUjuttijuttaM aiguvilatthaM pasatthavaNNehiM / vuttUNa puvvapakkhaM diNachakkaM nivaipaJcakkhaM // 67 // sattamadiNaMmi mallo buddhANadaM bhaNai annuvaayN| kAuM maha vayaNANaM vattavvamio Thio moNe. // 68 // " Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam etthaMtarammi ya mukkA gayaNasthAhi mallavAissopari sAsaNadevayAhiM kusumavuTThI / sAhio ya rAyAINaM jahAvaTiu(o) buddhaannNdvuttNto| to teu(ta) ca nAuM 'parAjiyaM' ti nIsArIukAmo vi buddhadarisaNa rAyA nivArio malavAiNA / tao ranA a(A )NAvio jiNANaMdappamuho saMgho bharuyacche, pavesio mahAvibhUIe / vakkhANio ya mallavAiNA vihipuvvaNe(yaM) nyckkgtho| evaM ca titthapabhAvago vihariuM mallavAI gao devaloyaM ti / mallavAI tti gayaM / jo uNa mallavAI va puvvagayAvagAhI khamApahANo samaNo so khamAsamaNo NAma, jahA AsI iha saMpayaM devaloyagao jiNabhaddi(da)gaNikhamAsamaNo viraiAiMca teNa visesAvassaya-visesaNavaIsatthANi; jesu kevalanAgadaMsaNaviyArAvasare payaDiyAbhippAo siddhsenndivaayro|"-pR0 298-299. vikramIyadvAdazazatAbdyAH pUrvArdhe vidyamAnairnemicandrasUribhirviracitasya AkhyAnamaNikozasya " mokkhasuhabIyabhUyaM sattIe pavayaNunnaI kujjA / viNhumuNi-vaira-sirisiddha-malla-samiya'jjakhauDavva // 23 // " iti gAyAyA AmradevasUribhiH vikramasaMvat 1190 varSe niSpAditAyAM TIkAyAmapi mallavAdinaH kathetthamupalabhyate" idAnIM mallavAdyAkhyAnakaM kathyate sarasappavAlakalie amiyAvAse mahAaranne va / rayaNAyare vva bharuyacchapaTTaNe nivasae sUrI // 1 // nAmega jiNANaMdo buddhANaMdAbhihANabhikkhU vi / nivapajjato vAo paropparaM tehiM pAraddho // 2 // jo hArai so niyamA nayara pariharai viraiyA tehiM / dohiM vi imA paiNNA saMjAe tayaNu vAyammi // 3 // bhaviyavvayAvaseNaM viNijjio bhikkhuNA munnivriNdo| nIhari uNa sasaMgho samAgao valahinayarIe // 4 // pavaiyA sUrisamA dulahaevI samaM tihiM suehiM / ajiyajasa-jakkha-mallAbhihehiM [suvi] yuddhabuddhIhiM // 5 // samahijjiyasuttatthA tinni vi jAyA visesao mallo / mottUNaM puvvagayaM taha nayacakaM samaggaMpi // 6 // bArasaarayapamANaM raiyaM puvAo taM samuddhariyaM / arayANaM patteyaM pAraMbhe taha ya pajjate // 7 // kIrai jiNANa pUyA mahApayatteNa iyarahA vigcha / saMjAyai vakkhANe paDhaNami ya sayalasaMghassa // 8 // sUrIhiM tIe ajjAe appio potthayANa bhNddaaro| aha annayA ya vihariukAmehiM payaMpio mllo|| 9 // nayacakkapotthayamiNaM na vAiyavvaMti vihariyA gurunno| aha niggayAe ajjAe tIe keNAvi kajjeNa // 10 // iha potthayaMmi kiM ciTThaitti saMjAyakouhalleNa / mallega tayaM ghettUNa choDiyaM tayaNU se pattaM // 11 // paDhamaM kaliuNa karammi vAio taMmi pddhmsilogo| nissesasatthabhAvassa sAhago mahuravANIe // 12 // vidhiniymbhvRttivytirikttvaadnrthkvcovt| jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidhaya'm // 13 // jA sammaM paribhAvai tassa'tthaM tAva devayAe tayaM / avihitti ciMtiuNaM sapattamavi potthayaM hariyaM // 14 // tamapecchaMto saMto jA saMjAo vilakkhavayaNo so| tA AgayAe ajjAe pucchio kiM visanno'si // 15 // teNa vi potthayaharaNaM kahiyaM tIe vi sayalasaMghassa / taM souM sAmamuho saMgho sambovi saMjAo // 16 // visamammi pavisiyavvaM na mae nayacakkapotthaeNa viNA / rukkhA ya bhakkhiyavvA kevalayA bhoyaNe vallA // 17 // bhaNio saMgheNeso bAhijjasi kevalehiM vallehiM / tA deharakSaNakae giNhasu taM kiMpi vigaI pi // 18 // saMghAesaM bahu maniuNa so valla-ghaya-guDAhAro / gaMtUNa saMThio guruguhAe giriduggaselassa // 19 // tatthaTThiyassa vi mallasa muNivarA diti bhattapANAI / tammaiparikkhaNatthaM aha'nnayA devayAe imaM // 20 // bhaNiyaM rayaNIe ke miTThA ? vallatti jaMpiyaM teNa / puNaravi pajjate tIe jaMpiyaM chaha mAsANaM // 21 // keNa ? tti ghayaguDeNaM [ti ] jaMpie mallacellaeNa to| tassevaM maipagarisaraMjiyahiyayAe devIe // 22 // bhaNiyaM jaM ki pi maNappiyaM tayaM malA maggasu iyANi / tuha tuhAhaM to mallacellaeNaM imaM bhaNiyA // 23 // nayacakkapotthayaM me viyarasu tA devayAe so bhnnio| paDhamasilogAo ciya hohI taM tArisaM tujjha // 24 // to devayANubhAveNa viraiyaM teNa tattha nayacakaM / saMgheNa vi valahIe pavesio so vibhUie // 25 // guruNo vi vihariuNaM samAgayA nAyasayalavuttA / ajiyajasa-jakkha-malA guNagaNajuttatti tehiM tao // 26 // saMThaviyA sUripade jAyA paravAivAraNamaiMdA / aha annayA ya sirimallasUriNA sumariyaM eyaM // 27 // jaha bhikkhU buddhadAseNa vAyamuddAe sUriNo vijiyaa| bharuyacchAo saMgheNa saMgayA tayaNu nIhariyA // 28 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nayacakrasya jinAnandanAmAno jainasUrayo bhRgukacchanagare buddhAnandAbhidhena vAdinA parAjitatvAd bhRgukacchaM vihAya surASTraviSaye valabhIpuraM gatAH / tatra jinAnandasUrINAM durlabhadevI nAma bhaginI, tasyAzca ajitayazAH, yakSaH, malla iti trayaH putrAH / sA tatra tribhirapi putraiH sArdhaM sUrINAM samIpe pravrajyAM svIcakAra / sUrINAM samIpe'dhIyAnAste trayo'pi bandhavaH sarvazAstrArtheSu kovidAdhipA abhUvan / teSu mallo bAlo'pi vizeSeNa mahAprAjJastIkSNabuddhizcAbhUt / tena zrutadevatAmArAdhya varaM labdhvA ' vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // iti pUrvazrutasambaddhAM prAcInanayacakrAntargatAM saMkSiptAmapyazeSavistaraparamArthaprakAzikAM gAthAM vyAkhyAtuM dvAdazAramayaM saMkSiptaM navyaM nayacakraM praNItam / tadanantaraM jinAnandasUribhi: ajitayazA yakSo malla iti trayo'pi ziSyAH sUripade pratiSThApitAH / tadanantaraM bhRgukacchaM gatvA bAlo'pyapratimabuddhillo buddhAnandena samaM SaD dinAni rAjasabhAyAM sarvajanasamakSaM vAdaM vidhAya nayacakravalena bahuvidhavikalpaprativikalpAkulAvicchinnavAgvaibhavena buddhAnandaM vAde parAjitavAn / tato rAjJA jinAnandasUripramukhaH saGgho valabhIpura AnAto mahAvibhUtyA ca bhRgukacche pravezitaH / evaM vAde'tipaTIyastvAd vijetRtvAcca mallo 'mallavAdi' nAmnaiva sarvatra prasiddhiM jagAma / ata eva cAcArya zrI mallavAdikSamAzramaNAnAmaSTasu jinapravacanaprabhAvakeSu vAdiprabhAvakatayA vizeSataH prasiddhiH / AcArya zrImallavAdikSamAzramaNAnAM sattAsamaya: "zrIvIra muktitaH zatacatuSTaye caturazIti [ 484 ] saMyukte / varSANAM samajAyata zrImAnAcArya khapuTaguruH // 79 // niyayaguruNa'vamANaM saMghassa parAbhavaM ca nAuNaM / malamuNiMdo bharuyacchapaTTaNe jhatti saMpatto // 29 // kayatA risapaiNNeNa teNa saha bhikkhuNA samAraddho / nivapajjato vAo bahuviusasahAe paccakkhaM // 30 // esa guruvi mae viNijjio vijiyavAiviMdo vi / tA eyammi duhA vi hu bAle kira majjha kA gaNanA // 31 // bhagavAo samappio bhikhkhuNA muNiMdassa / so vi hu sumariya sAsana devimuvannasi umAraddho // 32 // siyavAyasAra jiNamayagama he ubhaMga pavarajuttIhiM / kAuNamuvannAsaM dhario chaddivasapajate // 33 // bhaNiyaM ca teNamaNuvai dUseyabvaM tae imaM gose / to buddhadAsabhikkhU niyaThANagao tamissAe // 34 // dIvayamujjAleuNa karayale kaliya seDiyaM subbhaM / jamuvannasiyaM malleNa taM liheuM samAraddho // 35 // paribhAvaNAe maDhamajjhimAe bhittIe tAna se kiMpi / sammaM saMbharai tao ghasakkio hiyayamajjhami // 36 // niva pajaMta sahAe bhaNiyavvaM kiha mae pabhAyaMmi / evabhayajjhavasANeNa so gao jhatti paMcattaM // 37 // miliyammi viussagge bIyadiNe jA na ei so bhikkhU / hakkAraNAya tA tassa rAiNA pesiyA purisA // 38 // te tattha gayA bhikkhU niyaMti bhittIsamIvamuvaviddhaM / uttaNiyanayaNajuyaM seDiyapANiM vigayapANaM // 39 // tU tarhi raNo sAhiyamaha bhaNai naravai evaM / jaha kahiyamimehiM tahA ciMtato so bhayeNa mao // 40 // to teNa hAriyaM tayaNu rAiNA malavAiNo dinaM / jayapattaM saMjAyA saMghassa pabhAvaNA mahai // 41 // nissAriumAraddhaM raNNA bhikkhUNa daMsaNaM sayalaM / to malavAiNA so nivArio jAyakaruNeNa // 42 // sUrI vi jiNANaMdo niveNa nisesasaMghasaMjutto / paccaNIo gaMtUNa sammuhaM guruvibhUie // 43 // vihiyA pabhUyakAlaM pabhAvaNA malavAisUrIhiM / ninnAsiyA ya savve vi teNa paravAiNo bahuso // 44 // savaNoyarasuhasaddesaNAe paDibohiuNa bhaviyajaNaM / sirimallavAisUrI mariuNa gao amaraloe // 45 // mahAkhyAnaM samAptam // AkhyAnamaNikoze pravacanonnatyadhikAro'STAdazaH samAptaH / " - pR0 172 // - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam mithyAdRSTisurebhyo yena tadA suvrataprabhostIrtham / mocitamiha tAthAgatamatasthitebhyazca vAdibhyaH // 80 // zrI vIravatsarAdatha zatASTake caturazIti [ 884 ] saMyukte / jigye sa mallavAdI bauddhAMstadvyantarAMzcApi // 86 // iti prabhAvakacaritre vijayasiMhariprabandhe prabhAcandrasUribhirabhihitatvAd vIranirvANa saMvat 884 varSe [vikramasaMvat 414 varSe ] mallavAdisUrINAM vidyamAnatvamAsIditi nirNIyate / kiJca, malavAdi sUribhirnayacakre vArSagaNya va surAta-bhartRhari-vaisubandhu-dinAparAbhidhadiGkAgaprabhRtInAM yeSAM yeSAM matAni carcitAni parIkSitA 1 " samastatantrArthavighaTanameveti kimavaziSyate vArSagaNe tantre " pR0 324 paM0 10 // 2 " iti bhartRharyAdibhatam / vasurAtasya bhartRharyupAdhyAyasya mataM tu....." pR0 581 / " evaM tAvad - bhartRharyAdidarzamayuktam / yattu vasurAto bhartRharyupAdhyAyaH " pR0 594 - 595 / ..... 15 vasurAto bhartRharergururAsIdityeSa nayacakrAntargato nirdezo'nyato'pi samarthito bhavati / tathAhi - vAkyapadIyasya dvitIyakANDe 490 kArikAyAM bhartRhariNA svagurorukho vihitaH, puNyarAjastasya TIkAyAM 'guru' zabdena vasurAtasya grahaNaM kartavyamiti sUcayati / tathAhi - " parvatAdAgamaM labdhvA bhASyabIjAnusAribhiH / sa nIto bahuzAkhatvaM candrAcAryAdibhiH punaH // 2 // 489 // parvatAt trikUTaika dezavartitriliGgaikadezAditi / tatra hyupalatale rAvaNaviracito mUlabhUta vyAkaraNAgamastiSTati / kenacizca brahmarakSasAnIya candrAcArya va surAta guruprabhRtInAM dattaH / taiH khalu yathAvad vyAkaraNasya svarUpaM tata upalabhya satata ca ziSyANAM vyAkhyAya bahuzAkhitvaM nIto vistaraM prApita ityanuzrUyate / atha kadAcid yogato vicArya tatra bhagavatA vasurAta - guruNA mamAyamAgamaH saMjJAya vAtsalyAt praNIta iti svaracitasyAsya granthasya guruparvakramamabhidhAtumAha - ' praNIto guruNAsmAkamayamA - gamasaMgrahaH // 2 // 490 // pR0 285-286 / 486 kArikAyA vRttAvapi [pR0 284 ] " "na tenAsmadgurostatrabhavato vasurAtAdanyaH kazcidimaM bhASyArNavamavagAhitumalamityuktaM bhavati / " ityabhihitaM puNyarAjena / kizcAnyat paramArthena cInabhASAyAM likhite vasubandhojIvanacarite 'mahAvaiyAkaraNena brAhmaNena vasurAtena vasubandhorabhidharmakoze vyAkaraNaviSayA doSA udbhAvitAste ca vasubandhunA nirastAH' ityulekho dRzyate / paramArthaM idaM jIvanacaritraM vikramAt 605- 625 varSamadhye kadAcidapi cIna bhASAyAM likhitavAn / etacca caritaM ' toDU-po' nAmake patre ( July 1904 ) France deze mudritam / tadanusAreNa J. Takak suff A Study of Parmartha's Life of Vasubandhu and the Date of Vasubandhu ityasmin nibandhe nimnalikhitaM varNanaM dRzyate- "Vasubandhu and Vasurata-Vasurata was according to Paramartha a Brahmin, husband of a sister i. e. brother-in-law of king Baladitya. He was well-versed in the Grammar treatise. When Vasubandhu composed the Abhidharmakosa; this Brahmin attacked his composition on the authority of the Vyakarana thinking that the Buddhist disputer would certainly defend his own work, when the grammatical faults were thus pointed out. Vasubandhu an swered: If I do not understand the Vyakarana, how can I ever understand the admirable truth of the Buddhism. Thereupon he composed a treatise utterly refuting the thirty two chapters of the Vyakarana. Thus the Vyakarana' was lost while the Abhidharmakosa survived. The king and queen-mother gave him some lacs of gold. Vasurata further tried to defeat him through the intervention of another scholar'. ( Journal of the Royal Asiatic Society, London, April, 1904, p. 45 ) . bhartRhari samaya jijJAsubhiH ' malavAdI ane bhartRharino samaya ' ( jaina satyaprakAza, pu. 17, aMka 2, November 1951, pR026-30, buddhiprakAza, pustaka 98, aMka 11, November 1951 pR0332 - 335 ) ityasmAkaM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .16 nayacakrasya ca teSu keSAJcit mallavAditaH pUrvakAlInatvAt keSAJcicca mallavAdinA samakAlInatvAt nikaTakAlInatvAdvA prAcInagranthAnusAreNa prabhAcandrAcAryairnirdiSTo mallavAdisamayaH kathamapi na virudhyata iti vidAGkurvantu samayanirNayarasikA vidvAMsaH / kho'nantaraM tRtIye TippaNe'traiva prAkkathane vakSyamANA apare ca lekhA draSTavyAH / Tibetan Citations of Bhartrhari's Verses and the Problem of his Date by Hajime Nakamura (Studies in Indology and Buddhology. Presented in honour of Professor Susumu Yamaguchi on the occasion of his Sixteenth Birthday, Kyoto, 1955, pp. 122 - 139 ) ityApi vilokyam // 3 "vasubandhoH svaguroH 'tato'rthAd vijJAnaM pratyakSam ' [ vAdavidhi. ] iti bruvato yaduttaramabhihitaM paraguNamatsarAviSTacetasA tu yena kenacidabhiprAyeNa svamataM darzitameva dinnena vasubandhupratyakSalakSaNaM dUSayatA / " - pR0 96 / "vasubandhuM prati uktA ye doSAste tatrApi syuH / punarvasubandhuM dUSayitukAmena vikalpitaH sa evArthaH / " - pR0 99 paM0 25-29 / dina- vasubandhvAdibhyo buddhAcca pUrvakAlatvAt kApilasya tantrasya ArhataikadezanayamatAnuhAritvAcca" - pR0 690 paM0 1718 / "pratyakSalakSaNavAdino dinnabhikSoH " - pR0 63 paM0 5 / "mAyeya dinnAviva" - pR0 72 / " iti nirdiSTaM svArthamanumAnaM mayaiva, na vAdavidhikArAdibhirityAhopuruSikayopasaMharatyAnyA pohikaH / " - pR0 680 paM0 22-23 / atredamavadheyam-dinna iti dinaka iti dattaka iti ca diGgAgasyaiva nAmAntarANi / etaccAsmAbhiH paJcame're pR0 547548 ityatra TippaNe vistareNopadarzitamiti tatra vilokanIyam / 'bhartRhari aura diGgAga kA samaya' nAgarIpracAriNI patrikA, kAzI, varSa 60, aMka 3-4, saM0 2012, pR0 227 - 233 ) ' bhartRhari ane diAga' (jaina AtmAnanda prakAza, varSa 50, aMka 2 15-9-52, bhAdrapada mAsa, pR0 22 - 27 ) ityAdayo'smalekhA api vizeSajijJAsubhirdraSTavyAH- "samAne cArthe zAstrAnvitos - zAstrAnvitasya nivartako bhavati, tadyathA devadattazabdo devadiNNazabdaM nivartayati, na gAvyAdIn [1 / 1/2 Ahnika]... ThAjAdU dvitIyAdacaH 5 / 3 / 83 / caturthAt / caturthAlopo vaktavyaH / bRhaspatidattakaH bRhaspatikaH / prajApatidattakaH prajApatikaH / anajAdau ca / anajAdau ca lopo vaktavyaH - devadattakaH devakaH yajJadattakaH yajJakaH / lopaH pUrvapadasya ca / pUrvapadasya ca lopo vaktavyaHdevadattakaH dattakaH, apratyaye tathaiveSTaH - devadattaH dattaH, yajJadattaH dattaH / " iti pAtajalamahAbhASyasya nirdezAnusAreNApi 'dattakaH ' iti nAmnaH pracAra upapadyate datta-dinnazabdayoH sambandhazcAvagamyate / diAgasya granthebhyo bhartRharervAkyapadIyaM prAcInamityapi dhyeyam / diGgAgena hi vAkyapadIyasya tRtIyasmAt prakIrNakANDAd 'vibhaktibhedo niyamAt ... ' [ 201418 ] iti kArikA pramANasamuccayasya paJcame'pohaparicchede dvitIyakArikAyA vRttAvuddhRtA, dRzyatAM nayacakrasyASTame're pR0 607 / vAkyapadIyasya dvitIyakANDAt '156,157' iti ca dve kArike pramANasamuccaye paJcamasyApohaparicchedasyAnyabhAge uddhRte, hRdayatAm upari nirdiSTaM 'bhartRhari aura diGnAgakA samaya' iti 'bhartRhari ane diGkAga' iti cAsmAkaM lekhadvayam / bhartRharervAkyapadIyasya tRtIyaM prakIrNanirus cAvalambyaiva diGgAgena traikAlyaparIkSA nAma prakaraNaM racitam dRzyatat Dignaga sein Work und seine Entwiklung by Dr. E. Frauwallner, WZKSO Band III, 1959, pp. 83-1641 Landmarks in the History of Indian Logic by E. Frauwallner WZKSO Band V, - 1961, pp. 134-135 | asmatsampAditasya vaizeSikasUtrasya saptamaM pariziSTamapyetadarthaM vilokanIyam / uparinirdiSTanayacakravRttyantargatollekhAnusAreNa vasubandhudiGkAgayorguruziSyabhAvaH sphuTameva pratIyate / bauddhagrantheSvapi tathA varNanamupalabhyata eva dRzyatAm On Yuan-chwang's Travels in India by Thomas-watters, Part II ityAdi / evaM sattvapi pramANeSu On the Buddhist Master of the Law - Vasubandhu ( Serie Orientale Roma III, Roma, 1951 ) ityAdau vasubandhu diGkAgayoH sAkSAt guruziSyabhAve yA vipratipattirupadarzitA tatra kimapi balavat pramANamasmAbhirna vilokyate // 9 vArSagaNya va surAta bhartRhari vasubandhu-diGkAgAdInAM samayaviSaye viduSAM bahavo vivAdAH pravartante, atasteSAM sarvamAnyo nizcitaH samayo'bhidhAtuM na zakyate / tathApi prabhAcandrAcAryeNa nirdiSTena malavAdisamayena teSAM samayasyA virodha upapAdayituM zakyata eva // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam digambarajainAcAryeNa samantabhadreNa AptamImAMsAyAM diGgAgasya mataM nirAkRtamiti spaSTameva vilokyate / ato dimAgasya samantabhadrAcAryasya vA samayanirNaye svArasyaM bibhradbhistadapi manasi nidhAya dimAga samantabhadrAcAryayoH samayanirNaye yatitavyam / nayacakrasyAntaraGgaM svarUpam 'mallavAdisUripraNItaM nayacakraM gadyatvena nibaddhatve'pi dvAtriMzadbhirakSaraireko'nuSTup zloka iti gaNanayA dazasahasrazlokamitamAsIt / caturviMzatisahasrazlokamAnaM padmacaritaM nAma rAmAyaNamapi mallabAdisUribhirviracitam' iti prabhAvakacaritAntargatollekhAMt pratIyate / yAkinImahattarAsUnuharibhadrasUri-sammativRttikArAbhayadevasUriprabhRtivihitollekhaprAmANyAt siddhasenadivAkarapraNItasammatiprakaraNasya vRttirapi mallavAdisUribhirviraciteti sphuTameva pratIyate / "sammativRttirmallabAdikRtA 700" iti bRhaTTippanikAyAmullekhadarzanAd mallavAdiraciteyaM sammativRttiH 700 zlokaparimitAsIditi pratibhAti / kintu sampratyeteSu grantheSu kazcanApi nopalabhyate / kevalaM siMhasUrigaNikSamAzramaNaviracitA 18000 zlokaparimitA nayacakraTIkaiva sampratyupalabhyate tadanusAreNa ca nayacakrasya svarUpaM samyak kalpayituM zakyate / 1 "zabdAntarArthApohaM hi svAthai kurvatI zrutirabhidhatta ityucyate" iti diGnAgIyaM vacaH tattvasaMgrahapaJjikAyAM zlo. 1016, sanmativRttau pR. 204, siddhasenagaNiracitAyAM tattvArthasUtravRttau pR0357, pramANavArtikasvavRtteH karNa kagomiracitAyAM vRttau pR0 251, 253 ityAdiSu bahuSu sthAneddhatam, vizeSArthibhiH saptame're pR0 548 ityatra TippaNa vilokanIyam / etacca diGnAgIyaM vacaH samantabhadrAcAryeNa AptamImAMsAyAmitthaM nirAkRtam "vaaksvbhaavo'nyvaagrthprtissedhnirngkshH| Aha ca svArthasAmAnyaM, tAhag vAcyaM khapuSpavat // 111 // kiJcAnyat , " nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyaM tUpadekSyate // " iti dimAgasya zlokaM nirAkartum "arthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatve sAmAnyAdupasarjanAt // " iti pratizloko dikAgasya mataM nirAkurvatA malavAdikSamAzramaNenopanyastaH "arthavizeSazca tavAvAcya eva" iti coktam / dRzyatAM pR0 615 paM0 2,12, pR0616 paM03, pR. 707 paM0 14-16 / samantabhadrAcAryeNApyetad diDAgasya vacaH prativihitamittham AptamImAMsAyAm "sAmAnyArthA giro'nyeSAM vizeSo nAbhilapyate / sAmAnyAbhAvatasteSAM mRSaiva sakalA girH||1||" 2"nayacakraM navaM tena zlokAyutamitaM kRtam / prAggranthArthaprakAzena sarvopAdeyatAM yayau // 34 ||...."nyckrmhaagrnthH ziSyANAM puratastadA / vyAkhyAtaH paravAdIbhakumbhamedanakesarI // 69 // zrIpadmacaritaM nAma rAmAyaNamudAharat / caturviMzatiretasya sahasrA granthamAnataH // 70 // " iti prabhAvakacaritre malavAdiprabandhe // 3 "uktaM ca vAdimukhyena malavAdinA sammatau" iti anekAntajayapatAkAkhopajJavRttau [ pR0 58,116] haribhadrasUrayaH // 4 "atra cAdyabhaGgakastridhA, dvitIyo'pi vidhaiva, tRtIyo dazadhA, caturtho dazadhaiva, paJcamAdayastu triMzadadhikazataparimANAH pratyekaM zrImalavAdiprabhRtibhirdarzitAH / punazca SaiviMzatyadhikacaturdazazataparimANAsta eva dvayAdisaMyogakalpanayA koTizo bhavantItyabhihitaM taireva / atra tu grantha vistarabhayAt tathA na pradarzitAstata evAvadhAryAH / " iti sammativRttau [ 2 / 40, pR. 447 ] abhayadevasUrayaH / "ihArthe koTizo bhaGgA nirdiSTA mlvaadinaa| mUlasammatiTIkAyAmidaM diGmAtradarzanam // " iti aSTasahasrItAtparyavivaraNe [pR0210] yazovijayavAcakAH / kiJcAnyat , 'asiddhaH siddhasenasya viruddho mallavAdinaH / dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane // " iti kArikAyA nyAyAvatAravArtikavRttau [pR0 108] darzanAdekAntasAdhakAnAM sarvahetUnAM viruddhatvaM mallavAdino'bhipretam , dRzyatAM TipR0 11 paM0 20 / etacca nayacakravRttyA samarthitaM bhavati, dRzyatAM pR0 309 paM0 26-27 / sammativRttAvapi tathAbhihitaM bhavediti sambhAvyate // naya. pra.3 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya jainadArzanikazAstreSu pramANamImAMsA-pramANaparIkSA-pramAlakSmAdayo granthAH prAdhAnyena pramANasvarUpapratipAdakAH, sanmati-nayopadezAdayo granthA nayasvarUpapratipAdakAH, pramANanayatattvAlokAlaGkArAdayaH pramANanayobhayakharUpapratipAdakAH, anekAntajayapatAkAdayo granthA ekAntavAdanirasanAnekAntavAdavyavasthApakAH, nayanirUpaNadvAreNa ekAntavAdanirasanamanekAntavAdapratiSThApanaM cAsya nayacakrasya mukhyo viSayaH / 'dravyasyAnekAtmano'nyatamaikAtmAvadhAraNamekadezanayanAd nayaH' iti hi nayalakSaNam / teSAM ca vaicanapathatulyasaMkhyatvAdanantatve'pi jainAcAryairnaigama saGgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evambhUtAkhyeSu saptasu nayeSvantarbhAvo vihitaH / eteSAmapi saptAnAM dvayordravyArthika-paryAyArthikanayayoH saMkSepo vidhIyate / naigama-saGgraha-vyavahArA dravyArthikasya bhedAH, RjusUtrAdayastu paryAyArthikasya bhedAH / ayaM hi nayavAdo jainadarzanasyAtiviziSTo viSayo'tastadviSayakA aneke jainagranthA upalabhyante / / idaM punaravadheyam-nayacakrasya nayaviSayakatve'pi sAkSAd naigamAdayo nayA na tasya viSayaH, api tu nimnalikhitA vidhyAdayo dvAdaza nayA eva prAdhAnyena nayacakre pratipAdyante 1 vidhiH, 2 vidhividhiH, 3 vidhyubhayam , 4 vidhiniyamaH, 5 ubhayam , 6 ubhayavidhiH, 7 ubhayobhayam , 8 ubhayaniyamaH, 9 niyamaH, 10 niyamavidhiH, 11 niyamobhayam , 12 niyamaniyamaH / ete ca vidhyAdinayA jinapravacanapratipAditanayairapi sambaddhA eva / vidhyAdayaH SaD nayA TraeNvyArthikasya bhedAH, ubhayobhayAdayazca SaD nayAH paryAyArthikasya, bhedAH / evaM naigamAdiSvapi nayeSu yathA vidhyAdayo nayA antarbhavanti tathA tattadvidhyAdinayanirUpaNAnte vistareNa varNitaM mallavAdisUribhiH / diDmAtraM tvatropadayate ___ prathamasya vidhinayasya vyavahAranaye, dvitIyatRtIyacaturthAnAM saGgrahanaye, paJcamaSaSThayornaigame, saptamasya RjusUtranaye, aSTamanavamayoH zabdanaye, dazamasya samabhirUDhe, ekAdazadvAdazayostu evambhUtanaye'ntarbhAvaH / etAdRzavidhyAdidvAdazanayanirUpaNasya nayacakra eva darzanAd mallavAdinazcintanazailI pratibhA ca kApyapUrvAsIditi sphuttmevaavgmyte| nayacakrasya bahiraGga svarUpam | 'nayacakram ' iti cAnvarthikaiveyaM saMjJA / rathAdicakravadatrApi 'ara'saMjJakAni dvAdaza prakaraNAni vidyante / dvAdazasu prakaraNeSu kramazo dvAdaza vidhyAdayo nayA atra nirUpyante / vidhyAdinayanirUpaNavyAjena tattannayAnusAriNastatkAlInAH sarve'pi dArzanikavicArA mallavAdisUribhiratropanyastAH / yathA ca rathAdicakreDarANAM parasparato'ntaramevamatrApi Adau parapakSaM nirasyAnantaraM svapakSasthApanAya vidhyAdinayAnAM pravRttatvAt parapakSanirasanAtmako yo'zastad dvAdazAnAmarANAM parasparato'ntaram / yathA ca tatra nAnAvayavaghaTito nemirevamatrApi tryavayavaghaTito nemiH, catuSu caturSu areSu ekaikasya nemeH parisamAptatvAt / yathA ca tatra sarveSAmapyarANAmAdhArabhUtastumbAparaparyAyo nAbhiranyathA tadasambaddhAnAM teSAM vizaraNAt svakAryakaraNAsAmarthyAccaivamatrApi vartate sarveSAmapi vidhyAdidvAdazanayArANAmAdhArabhUtaH syAdvAdanAbhiH, tatpratibaddhasarvanayAvasthAnAdato'nyathA 1 dRzyatAM pR0 10 paM0 24, pR0 84 paM0 6 / TipR0 14 paM0 1-5 // 2 pR. 7 paM0 12 / TipR0 10 paM039 // 3 pR0 10 paM0 1-4 ityAdi // 4 dRzyatAM pR0 454 paM0 1 ityAdi // 5 dRzyatAM pR0 455 paM. 6 ityAdi // 6 pR. 453 pN07|| 7 dRzyatAM prAkkathanam pR. 9 Ti. 1 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam vizaraNAt / ete hi dvAdazA'pi nayAH parasparavirodhena pravartamAnA vighaTante, yadA tu ta eva syAdvAdamAzrayante tadA syAdvAdanAbhipratibaddhatvenaikavAkyatayA ekaprabandhenAnyonyApekSayA pravartamAnAH satyArthatvena pratiSThitA bhavanti / evaM cAnvarthakamidaM 'nayacakram' iti nAma / cakrAkArarUpeNa sarveSAM nayAnAmatra nivezitatvAd dvAdazasyApyarasya mataM punaH prathamAdinayena niSidhyate / evaM cAnavaratamidaM nayacakra kramate / nayacakre nayopanyAsapaddhatiH pUrvapUrvavirodhenottarottaranayasyotthAnamiti sarve'pi nayavAdAH pUrvapUrvanayamatadUSaNArthaM svasvamatapratiSThApanArtha ca kramazo nayacakra upatiSThante / evaM ca vidhyAdinayanirUpaNavyAjena sarveSAmapi tatsamayavartinAM mukhyadArzanikamatAnAM vyavasthitazcintanakramo mallavAdibhiAyAdhIzavad maadhysthyenopnystH| ekAntavAdalyAgena vAdaparamezvarasya syAdvAdasya saMzraya eva sarveSAmapi zreyAniti ca teSu teSu 'vidhyAdyareSUpavarNitaM mallavAdibhiH / itthaM ca jainadarzanasyAnekAntavAditayA sarvanayasamUhAtmakatvamapratimayA pratibhayA suSThUpapAditaM mallavAdisUribhiH / nayacakre carcitA dArzanikavAdAH sarvadarzanacarcAgarbhitatvAdasya granthasya sarveSAmapi darzanAnAM tatkAlInaprAcInakharUpajJAnAyAtyantamupayogyayaM granthaH / anyatra durlabhAnAM bahUnAM granthAnAM granthakRtAM cAtrollekhadarzanAt tattaddarzanetihAsajijJAsubhiravazyamevAvalokanIyo'yaM granthaH / vistarArthibhistAvad nayacakragrantha evAbhyasanIyaH / iha tu diGmAtramupadazyate sAMkhyamatasya vicAraNA prAdhAnyena vArSagaNatantramavalambyaiva mallavAdibhiH kRteti pratibhAti / vArSagaNatantrAdiSvAkaragrantheSu vidyamAneSu IzvarakRSNaracitAyA sAMkhyakArikAyA aprAdhAnyAt sAMkhyakArikAtaH ko'pi pATho mallavAdinA noddhRta iti bhAti / 'nayacakravRttau tu siMhasUrikSamAzramaNaiH sAMkhyakArikAtaH kArikAdvayamuddhRtamiti dhyeyam / vArSagaNatantrAd bahavaH pAThAH saMkSepeNa vistareNa vA nayacakravRttau tatra ttraavtaaritaaH| vArSagaNatantrAnusArisAMkhyasiddhAntasvarUpasya nayacakravRttau [pR. 313-324] vistareNa varNanaM vilokyate / prAcInasAMkhyamatajijJAsUnAmatyantamupayogyayaM granthaH / sAMkhyamataspaSTIkaraNAya kacit kvacid bhoTagranthA apyasmAbhirupayuktAH, dRzyatAM bhoTapariziSTam , TipR. 134, 136, 140 / nyAyadarzanasambandhIni akSapAdapraNItAni sUtrANi nayacakre 'nayacakravRttau cAnekatroddhRtAni / IzvaracarcAyAmIzvarapratipAdakAnAM keSAJcit prAcInagranthAnAM mataM nayacakre vistareNopanyasya mallavAdibhirnirastamiti pratIyate; dRzyatAM pR0 325- 346 / nyAyavArtikakRta uDyotakarasya kacid nAmollekho na dRzyate, tathApi 'acetanatvAt sthitvA pravRtteH, turyAdivat ' [pR0 329 paM0 2] itIzvarasAdhanAya nayacakra upanyastaM pramANamujhyotakarasyAbhimatamiti nyAyavArtikAdavagamyate / "ujhyotakarastu pramANayati.......sthitvA pravRttestantuturyAdivat" iti tattvasaMgrahapaJjikAkRtaH kamalazIlasya vacanAcca tad ukSyotakarasya mataM pratIyata iti dhyeyam / dRzyatAmasmAkaM TippaNeSu pR0 328 Ti0 1, TipR0 89 paM05-13 / 1 pR0 83-84, 436, 719-720 ityAdi // 2 pR0 35, 277 // 143, 156, 168, 241, 614, 667 ityAdi // 3 pR. 614 // 4 pR0 36, 53, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya ... vaizeSikamatavicAraNAyAM kaNAdapraNItavaizeSikasUtravyAkhyAtRRNAM vAkyakAra-bhASyakAra-TIkAkArANAM kaTandIkArasya ca mataM saptame're vistareNa carcitaM mallavAdibhiH / 'vaizeSikasUtrANAM saMkSiptavyAkhyArUpaH kazcid vAkyanAmA grantha AsIt , tadupari kenacid viracitaM bhASyamAsIt , bhASyasya copari prazastamatinA TIkA viracitA'bhUt , evamanyA 'kaTandI nAmnyapi vaizeSikasUtrANAM kAciTTIkA''sIt , aparA api bahvayaSTIkA Asan' iti nayacakravRttigatanirdezAnusAreNa pratIyate / padArthadharmasaMgrahAkhyaM prazastapAdabhASyamapi prazastapAdAparAbhidhAnenAnena prazastamatinaiva praNItamiti pratIyate / etat sarvamasmAbhiH saptamAre pR. 512 Ti. 7 ityatra vistareNopadarzitamiti tatraiva vilokanIyam / prAcInavaizeSikaitihyajijJAsubhiravazyaM vilokanIyo'yaM granthaH / kiJca, kaNAdapraNItAni vaizeSikasUtrANyapi nayacakravRttAvanekatrAvatAritAni / teSu katicit sUtrANi samprati pracalite upaskArakRdAdyabhimate vaizeSikasUtrapAThe naiva dRzyante, keSucicca sUtrapATheSUbhayatra mahadantaraM dRzyate / munirAjazrIpuNyavijayajImahAbhAgaiH preSite paJcamAramudraNAnantaramasma dRSTipathamAyAte candrAnandaviracitaprAcInavRttisamanvite prAcIne vaizeSikasUtrapAThe tu atrAnyatra ca prAcIna grantheSvavatAritAni sarvANyapi sUtrANi prAyo yathAvadupalabhyante iti tasyAtiviziSTatvaM vibhAvya candrAnandaviracitavRttiyutaH samagro'pi prAcIno vaizeSikasUtrapATho'smAbhiH pRthak pRthak TippaNeSvatra mudritaH / dRzyatAM vaizeSikasUtrasambandhipariziSTam , TipR. 141 / mImAMsakamataprastAve veda-brAhmaNAdigranthebhyo'neke pAThA jaiminIyamImAMsAdarzanasUtrANi cAtrollikhitAni / mImAMsAdarzanasya prAcInavyAkhyAbhyo matamupanyasyAtra parIkSitamiti prtiiyte| mImAMsakamatasya sthApanA prathame're [ pR. 45, 111 ], vistareNa tatparIkSA tu dvitIye're [ pR. 117-159 ] vilokanIyA / - advaitamatasamIkSAyAM puruSa-niyati-kAla-svabhAva-bhAvAdivAdinAM bahUnAmadvaitavAdinAM matAni dvitIye're carcitAni, atastadAnIM nAnAvidhA advaitavAdina Asanniti pratIyate / puruSAdvaitAdivAdaprastAve upaniSadAdibhyo'nekAni vacAMsyatrAvatAritAni / upaniSadAM prAcInA vyAkhyA apyatrAvalambitA iti sambhAvyate / bAdarAyaNapraNItabrahmasUtrasya nirdezo na kApi dRzyate, kevalaM "tadvyatiriktAH zAsaninaH kapila-vyAsa-kaNAda 1 Oriental Institute, Baroda ityataH Gaekwad's Oriental Series No. 136 rUpeNa prakAzitasya asmatsampAditasya candrAnandaviracitavRttiyuktasya vaizeSikasUtrasya prastAvanAyAM [pR06-11] SaSThe pariziSTe [pR0 146-152, pR0 150 Ti. 1] ca savistarametadupadarzitamasmAbhiH, ato vistarArthibhistadapi sarvaM vilokanIyam // 2 dRzyatAM TipR0 8 paM0 24 / uparinirdiSTasyAsmatsampAditasya vaizeSikasUtrasya prathamaM dvitIyaM ca pariziSTamapi vistarArthibhirvilokanIyam // 3 uparinirdiSTasyAsmatsampAditavaizeSikasUtrasya vRddhipatrakam [pR. 227-234] atrArthe vilokanIyam // 4 kiJcAnyat , aparamapi vaiziSTayamatra vidyate / vaizeSikasUtre dA adhyAyAH, tatra AyeSu saptasvadhyAyeSu pratyadhyAyamAhnikadvayam , antime tvadhyAyatraye na kazcidAhnika vibhAgazcandrAnandasyAbhimataH, sarvadarzanasaGgrahakArasya mAdhavAcAryasyApyayamevAbhiprAyaH pratIyate / sampratisaneSu tu vaizeSikasUtrapATheSu tadvayAkhyAsu ca dazasvapyadhyAyeSu pratyadhyAyamAhnikadvayaM dRzyate / etaccAsmAbhiruparinirdiSTasya vaizeSikasUtrasya caturthe pariziSTe vistareNAveditamiti jijJAsubhistatra vilokanIyam // 5 munirAjazrIpuNya vijayajImahodayapreSitapratyanusAreNaitanmudraNAnantaraM zAradAlipyAM likhitamapi candrAnandaracitavRttereka pustakam Oriental Institute, Baroda ityato'smAbhirlabdham / tadanusAreNa ye zuddhAH pAThAste'tra zuddhipatrake pRthak saGgRhItA iti jijJAsubhistadapi vilokanIyam // 6 pR0 121, 122, 136, 141, 142, 144, 154, 159, 189, 190, 192, 210 ityAdi // 7 pR0 45, 114 // 8 pR0 144, 154, 191, 248, 266, 267, 332 ityAdi // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam 21. zauddhoda ni-maskariprabhRtaya:" [pR. 8 paM. 5 ] iti vyAsasya nAmollekho nayacakravRttau dRzyate / nityatvAdi -- vAdinAM matAnyapi tattanthebhyo'tropanyastAni / bhAvavAdimate saMvAdArthaM katicana brahmavAdikArikA apyupanyastAH / caturthAre'pi [ pR. 373 ] brahmanirUpaNamupalabhyate / bhartRhareH zabdabrahmavAdasyApyullekhaH pR. 230 paM. 16 - 18 ityatra dRzyate / bauddhamataprastAve kSaNikavAda -vijJAnavAda-zUnyavAdArthenekavAdAnAM carcAtra vilokyate / abhidharmapiTaka-prakaraNapAdAdisaMskRta bauddhAgamebhya AryadevakRta catuHzatakAd vasubandhupraNItAbhidharmakozad diGgAgaracitapramANasamuccaya-vRtti-nyAyamukha-Alambana parIkSA hastevAla prakaraNa-apohaviSayaka prakaraNAdyanekagranthebhyo'nyagranthebhyazca pAThA atroddhRtAH / prathamASTamArayormahatA vistareNa diGgAgamataM parIkSitaM mallavAdibhiH / nayacakrAdiSu varNitaM diGgAgamataM samyagavagantuM bhoTapariziSTamapi yojitamatrAsmAbhiSTiSpaNeSu / pramANasamuccayAdInAM diGgAgaracitagranthAnAM saMskRte vinaSTatvAt teSAM bhoTabhASAnuvAdAnAM tUpalambhAd bhoTabhASAntarataH saMskRte parivartanaM vidhAya diGgAgapraNIta pramANasamuccayAdeH katipayoM'zo bhoTapariziSTe upanyasto'smAbhiH, ato vizeSArthibhibhaTapariziSTameva vilokanIyam, TipR0 95-140 / pramANasamuccayasya, pratyakSalakSaNavarNanaparasya diGgAgasyaiva kasyacid granthAntarasya vA kazviTTIkAkAro'pyatra pR0 93 paM0 27 ityatra nirdiSTaH pratIyate, diGgAgena // 9 pR0 64, 73, 306 TipR0 30-31 12 pR0 547, 611, 612, 733, 734 1 pR0 241 paM0 4-11 // 2 ekAdaze're kSaNikavAdaH / tathA dRzyatAM pR0 247 paM0 14-15 // 3 dvAdaze're / tathA dRzyatAM pR0 247 paM0 17-25 // 4 dazame're bauddhAbhimato rUpAdisamudAyavAdaH pratipAditaH / tathA dRzyatAM pR0 247 paM0 8-12 // 5 pR0 61, 62, 64, 74, 82 ityAdi // 6 pR0 73, 82, 94 // 7 pR0 67, 78, 79, 92 // 8 pR0 64, 86, 89, 93, 96, 306 ityAdi ityAdi // 10 pR0 91 // 11 pR0 93 paM0 1, TipR0 136 // ityAdi // 13 diGgAgenAnekeSu grantheSu apohavAdaH pratipAditaH, ato'STame're dina syApohaviSayakAt kasmAt prakaraNAdapohaviSayakaH pUrvapakSo malavAdibhirupanyasta iti nirNetuM na pAryate / yadyapi samprati upalabhyamAnasya pramANasamuccayasya paJcame'pohaparicchede'pohapratipAdanaM dRzyate, tathApi mahavAdinA diGgAgasya pramANasamuccayAt sa na sAkSAdupanyastaH, yato malavAdinA nirdiSTAH kecidazAH pramANasamuccaye tadvRttau vA dRzyante, kecittu naiva dRzyante pAThabhedena kramabhedena vA dRzyante, dRzyatAM nayacakre pR0 547 paM0 1, 7 / pR0 548 paM0 12-14 / pR0 606 Ti0 7 / pR0 607 Ti0 5 / pR0 609 paM0 1, 6, 14, Ti0 1,8 / pR0 610 Ti0 14 / pR0 611 paM05-7, 21-22, Ti0 14 / pR0 612 paM0 5 / pR0 615 paM0 12 | pR0 620 paM0 14, pR0 623 Ti0 9 / pR0 627 paM0 7 / pR0 628 paM0 78, Ti0 4 / pR0 630 Ti0 2 / 0634 Ti0 2 | pR0 637 Ti0 3 / pR0 650 paM0 3 Ti0 1 / pR0 652-653 / pR0 733 paM0 13, 19 / pR0 734 paM0 5 / pR0 735 paM0 24 / ato diGgAgasya kutazcidanyasmAt granthataH sa upanyastaH / " na cAkRtasambandhe zabde'rthAbhidhAnaM nyAyyam, svarUpamAtrapratIterityAdi yAvad na guNatvAdivyabhicArAt " [pR0 627 ] iti nayacakrasya vRttau " yatra zabdasyArthena sambandho'vyutpanno yathA mlecchazabdAnAM tatra zabdamAtrameva pratIyate ityAdiH saha TIkayA bhASyagrantho draSTavyo yAvad na guNatvA divyabhicArAdityavadhirAcAryeNa yAvatkAritaH savyAkhyAnaH sAmAnyaparIkSAkAra likhita evAtrApIti na likhyate " [ pR0 627-628 ] iti nayacakravRttikA reNApohanirAkaraNa prasaGge'bhidhAnAd diAgasya sAmAnyaparIkSAta apohaviSayakaH sarvaH pUrvapakSo malavAdibhirupanyasta iti vayaM sambhAvayAmaH / evaM satyapi diGgAgena svagrathitagranthasArasamuccayAya pramANasamuccayasya viracitatvAd diGgAgena granthAntaroktA viSayA api pramANasamuccaye kecidakSarazaH kecittu arthasAmyena punarapi carcitA iti pramANasamuccayasya nayacakra saMzodhanakarmaNi nayacakrarahasyajJAne copayuktatvaM sutarAmastyeva / ata eva ca tatra tatrAsmAbhirbhIbhASAnuvAdAt saMskRte parivartya pramANasamuccayasyAnekeM'zA upanyastA iti dhyeyam // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yatra svaracitagranthasyopari vRttirviracitA tatra tAdRzyA vRtteratra nayacakravRttau bhASyatvena nirdezo vihita iti pR0 718 paM0 14 ityatra sthAdullekhAt pratIyate, ato'yaM TIkAkAro diGgAgAd bhinna eva pratIyate / aSTamere diGgAgaracitasya granthasya kenacid viracitAyASTIkAyA anekeSu sthAneSu, ekatra ca anekeSAM TIkAkArANAmapyullekho dRzyate / Izvarasenena jinendrabuddhinA ca pramANasamuccayasya TIkA viracitA, dharmakIrtinA ca pramANasamuccayaM vyAkhyAtuM pramANavArtikaM racitam / tatra Izvarasenasya samayo'nizcitaH, tatkRtA pramANasamuccayaTIkApi samprati na prApyate / dharmakIrtijinendrabuddhyostu mallavAdisiMha sUribhyAmuttarakAlInatvAt tayonirdezo'trAnavakAza eva / dharmakIrttiracitanyAyacindordharmottara kRtavyAkhyAyASTippaNakAro'pyastyeko mallavAdI, kintu sa nayacakrakArAd mallavAdino bhinna eva / ataH ke ime TIkAkArA iti mRgyamaitihyarasikaiH / 1 zabdArthavAkyArthAdivicAraNAyAM bhartRharervAkyapadIyAdanekAH kArikA atrAvatAritAH / aSTame're'bhijalpazabdArthacarcAyAM bhartRharerupAdhyAyasya va~surAtasyApi matollekho vilokyate / SaDaGgayogaviSayakaH saMkSipto'pyatyantamupayogI nirdezo nayacakravRttau [ pR0 332 ] vidyate / pratyAhArarecakapUrakakumbhaka prANAyAma dhyAna dhAraNA - tarka- samAdhInAM SaNNAM yogAGgAnAM varNanaM yogajijJAsUnAmavazyaM vilokanArham / nayacakrasya pANinIyazabdAnuzAsana sUtra - dhAtupAThayoH pAtaMJjalamahAbhASyasya cAtra bhUyAMsa ullekhA upalabhyante / draSTavyaH 1 "TIkAyAM coditam - anAkSiptaira vyAptairapi sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati vivakSAvazAt 'idaM vizeSyamidaM vizeSaNam' iti / atra bhASyeNa para evottaramAha-na hyasatyAM vyAptAvityAdi / " - pR0 618 paM0 14-16 / "saha TIkayA bhASyagrantho ........ savyAkhyAnaH sAmAnyaparIkSAkAra likhita evAtrApi " - pR0 628 paM0 7-8 / "sambandho yadyapi dviSThaH [ pra0 sa02/19] ityAdikArikAH sabhAyyAH " - pR0 678 paM0 16 - 17 / "bhASyagranthamAha-- svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAdityAdi / asya vyAkhyA TIkAgrantho yatra dRSTa ityAdiH " - pR0 728 paM0 14-15 / "uttaramAha tataH 'adravyavAcca bhedAcca' iti kArikayA, cazabdA[d bhA]Sye likhitam " - pR0 734 paM0 13-14 // 2 uparitanaM TippaNaM draSTavyaM / "yathoktamityAdi TIkAgrantha eva... ........ yadyapi kvacidityAdi sa eva TIkAgranthaH " - pR0662 paM0 1114 // 3" yathA cAhurityAdi / TIkAkArairyAni sAdhanAnyuktAni jAtimatpakSadoSa pradarzanArthAni tAnyevApohavatpakSe'pi taddoSapradarzanArthAni / " - pR0621 paM0 25-26 | atredamavadheyam-ke ime TIkAkArA iti nirNetuM vayaM na zaknumaH / tathAhicInagranthAntargatollekhAnusAreNa 'dinAgasya zaGkarasvAmI nAma ziSya AsIt' iti Dr. E. Frauwallner ityebhiH WZKSO, Band V, 1961 pR0 140 ityatrAveditam / kintu diAgaracitagranthasyopari tena racitA kAcidapi TIkA na zrUyate / dharmapAlena diGgAgasya AlambanaparIkSAyA upari TIkA racitA, tathApi mallavAdinA yasmin viSaye TIkA sandarbhA uddhRtAstato bhinnaviSayatvAdAlambanaparIkSAyA dharmapAlakRtaTIkAyA atrAnavakAza eva // 4 karNakagominA pramANavArtikasvavRtteSTIkAyAM [ pR0 12 paM0 21 ] arcaTena hetubinduTIkAyAM [ pR0 12 paM0 2] durvekamizreNa hetu binduTIkAloke [ pR0 40 5 paM0 19] ca nirdiSTeyaM TIkA // 5 ata eva mallavAdinA tataH kimapi pUrvapakSarUpeNopanyastaM na vetyapi jJAtuM na zakyate // 6 pR0 36, 66, 114, 127, 230, 242, 244, 333, 393, 450, 558, 579-582, 604, 620, 669, 716, 736 ityAdi // 7 atra prAkkathane pR0 15 Ti0 2 ityatra draSTavyam // 8 pR0 15, 49, 58 ityAdi // 9 pR0 15, 16 ityAdi // 10 pR0 15, 21, 33, 56, 123, 125, 128, 130, 133, 134, 142, 155, 173, 180, 219, 242, 244, 261, 268, 304, 379, 380, 383, 385, 388, 395, 397, 412, 570, 571, 573, 575, 506, 617 ityAdi // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam pratyaraM 'bhAva-dravya-paryAya'zabdArthavyutpattiH pANinIyasUtrAnusAreNaivAtra darzitA mallavAdibhiH / pANinIyazikSAyAH, yAskaniruktasya, pANinIyasUtrANAM vArtikasya ca pAThA apytroddhRtaaH| pANinIyasUtrANAM kAcit prAcInA vRttirapyAsIditi nayacakravRttyavalokanAt pratibhAti / paJcamAre vaiyAkaraNamataprastAve yAskanirukta-pAtaJjalamahAbhASyAdigranthebhyo'nekAni vacAsyatroddhRtAni / pR0 379 paM0 8 ityatra "bhASyakAreNa sAMkhyAdAhRtyoktaH" ityullekhadarzanAt pataJjaleH sAMkhyamatAnusAritvamapi sphuTamave jJAyate / pAtaJjalamahAbhASye [5 / 1 // 119] varNitaM ' guNasandrAvo dravyam ' iti matamapi sAMkhyAdevAhRtaM pratIyate, dRzyatAM nayacakravRttau pR0 268 paM0 11, pR0 303 ityAdi / aSTame're tantrArthasahAbhidhasya vaiyAkaraNagranthasyApyullekho 'nayacakravRttau dRzyate / bhAMguri-saunAgAdyAcAryANAmapi mataM nirdiSTamatra / carakasaMhitAdivaidyakazAstrasambandhino'pyaneke pAThA atroddhRtaaH| nayacakre vRttau ca jainAgamAdigranthAnAM pAThAdinirdezAH jainaugamagranthebhyo bahavaH pAThA atroddhRtAH / karmaprakRtivRttyAdiSu dRzyamAnAd vargaNAsvarUpavarNanAta kathaJcid bhinnaM vargaNAsvarUpavarNanaM nayacakravRttau [ pR0 348 ] vistareNa dRzyate / bahuSu sthaleSu prasaGgAnusAreNa nAnAvidhA AgamikasiddhAntasambaddhAzcarcA atra dRzyante / etattvArthAdhigamasUtrANi prabhUteSu sthAneSvatroddhRtAni nayacakravRttau / tattvAbhASyasyApyavataraNaM [pR0 114 pa0 24, pR0 596 paM0 8 ] naiyacakravRttI dRzyate / siddhasenAcAryapraNItAt sanmatiprakaraNAd dvAtriMzikAdezcA~nekAH kArikA atroddhRtAH / tRtIye're 1pR. 15, 17, 115, 173, 244, 261, 334, 377, 414, 454, 737 ityAdi // 2 pR0 564565, 594 // 3 pR0 126, 383, 406 / "ekottaraM zatamudakanAmAni nirukte paThyante |"-pR0 715 paM0 15 // 4 "tathA coktam-sUtreSveva hi tat sarvaM yad vRttau yaca vArtike / udAharaNamarthasya pratyudAharaNaM pazoH // iti / "pR0 397 / pR0 7, 204, 232, 261, 365, 378, 411, 415, 593 ityAdi // 5 draSTavyamuparitanaM TippaNam // 6 draSTavyamatra prAkkathane pR0 22 Ti. 10, pR. 23 Ti. 3 // 7 pR0 579 paM0 15 // 8 pR0 37 paM0 11-12 // 9 pR0 118, 158, 175, 176, 183, 203, 225, 358 ityAdi // 10 pR0 3, 115, 179, 183, 186, 190, 211, 218, 228, 241, 242, 259, 277, 278, 296, 334, 351, 359, 361, 362, 375, 450,463, 470, 550, 551,559, 737 ityAdi // 11 pR0 2, pR0 111 paM0 25, pR0 112, paM0 4, pR0 182, 183, 204-205, 211, 217, 301-302, 313, 329, 337 paM0 17-22, pR0 348-351, 362, 366-368, 372, 403, 474-478, 543, 551, 559, 598-599 ityAdi // 12 pR0 17, 22, 85, 248, 312, 313 ityAdi draSTavyaM / tattvArthAdhigamasUtrANAM chAyA tu nayacakravRttau nekeSu sthaleSu dRzyate, dRzyatAM pR0 204 paM0 19, pR0 205, paM0 5-7, pR0 214 paM0 5 Ti. 10 ityAdi // 13 nayacakramUle'pi tattvArthasvopakSabhASyasyAvataraNaM chAyA vASTame're sphuTameva vilokyate, dRzyatAM pR0 588 paM0 4, 16, Ti0 6, pR0 596 paM0 1, 6, 7 // 14 pR0 2, 7 "NiyayazyaNijja......... ityAcAyasiddhasenaH" pR0 35, pR0 84, 115, 244, 496, 585 / "tathAcAryasiddhaseno'pyAha-nAmaMThavaNA davietti......" pR0 596 / pR0 736, 737 pR0512-1 / yathAcAryasiddhasenazcAha-bhaI micchaadsnnsmuuh...||"-563-1,2 // 15 pR. 4, 46 120, 248 // 16 " tathA cAcAryasiddhasena Aha-'yatra hyartho vAcaM vyabhicarati nAbhidhAnaM 'tat' [ . 1 AcAryasiddhasenena kasmin granthe'mihitametaditi na jJAyate, samprati tasya granthasyAnupalabdheH / tattvArthasUtrasya vRttI [1 / 34, pR0 116] siddhasenagaNibhirapyuddhRtametat // 2 etatparyantamAcAryasiddhasenasya vacanam / ataH paraM 'tathA vyAkhyAtAro'pi' iti nirdezAt tasya siddhasenAcAryavacanasya kenacid viracitAyAM vyAkhyAyAM kutracid granthAntare vA 'nAma-sthApanA-dravya-bhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabdaH' iti zabdanayalakSaNaM bhavediti sambhAvyate // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nayacakrasya nayacakravRttigatanirdezaprAmANyena gadyamayagranthapraNayanamapi siddhasenAcAryaiH kRtamiti pratIyate / siddhasenAcAryapraNItAyAM dvAtriMzikAyAM tattvArthasUtrasyAnusaraNaM sphuTameva vilokyata ityapi dhyeyam / mallavAdikSamAzramaNaiH siddhasenAcAryapraNItasammatiprakaraNasya vRttirviraciteti prAgAveditamevAsmAbhiH / ato mallavAdikSamAzramaNAnAM siddhasenAcAryebhya uttarakAlInatvaM siddhameva / samprati ekatvena manyamAne nandisUtre purA bhAgadvayamAsItkazcidaMzaH sUtrarUpaH kazciJca tataH pRthag bhASyarUpa iti aSTame're nayacakravRttigatanirdezAnusAreNa pratIyate / kasmiMzcit samaye tu sUtraM bhASyaM ca paraspareNa sammIlyaikIbhAvamApannamubhayozca prasiddhirnandisUtranAmnaiva jAtelyanumIyate, dRzyatAM TipR0 68 paM0 2-7 / etadviSaye'smAbhirvistareNa prakrAntaM suratanagarastha devacaMdalAlabhAIpustakoddhAraphaMDa'taH prakaTayiSyamANe devAnandavizeSAGke, atastajjijJAsubhistatra vilokanIyam / kiJcAnyat , nayacakre vRttau ca dRzyamAneSvAgamapATheSu sampratyupalabhyamAnAgamapAThebhyaH sumahadantaraM dRzyate / kecittvatroddhRtAH pAThA AgamagrantheSu samprati dRzyanta eva na / samprati prasiddhA hyAgamikapAThasaGkalanA devardhigaNikSamAzramaNato vIranirvANasaMvat 980 varSe pustakArUDheti kalpasUtravRttyAdiSu zrUyate, mallavAdikSamAzramaNAstu vIranirvANasaMvat 884 varSe'bhUvan , atasteSAM prAcInAgamapAThaparamparAnusAritvamUla evAyaM mahAn paatthbhedH| ata eva ca nayacakravRttikRtAM siMhasUrikSamAzraNAnAmapi prAcInatvaM prAcInAgamapAThaparamparAnusAritvaM ca sphuTameva pratIyate / ata AgamazAstrANAM keSAJcit pAThAnAM prAcInakharUpaM jijJAsubhiravazyaM vilokanIyo'yaM granthaH / bRhatkalpAvazyakaniyuktitaH kAzcana niyuktigAthA apyatrAvatAritAH / yoniprAbhRtasyApi nirdezo'tra dRzyate / syAdvAdasya pAramArthikaM svarUpaM saptame're bhagavatA mallavAdinA yad varNitaM tadapi syAdvAdasya paramArthaM jijJAsubhiravazyaM vilokanIyam / iti / tathA vyAkhyAtAro'pi prasthitAH-"nAma-sthApanA-dravya-bhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAd bhAvayuktavAcI zabdaH' iti|'pR0 588-589 // 1 "sattArthI ityavizeSeNa vacanAt , asti-bhavati-vidyati-padyati-vartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthAH' [ ] ityavizeSeNoktatvAt siddhasenasUriNA"-pR0 324 paM0 26-28 // 2 dRzyatAM TipR0 41 paM0 1-4 Ti. 1 // 3 pR0 559 paM0 10-13 // 4 dRzyatAM pR0 324 paM0 4-5, pR0 361 paM0 6-8 ityAdi // 5 eteSAM pAThAnA nayacakre vRttau ca pRSTAGkAH prAkathane pR0 23 Ti. 10 ityato jnyaatvyaaH||6"nnicchyto savvalahaM... ... // 65 // " iti bRhatkalpaniyuktigAthA mallavAdinA nayacakramUle pR. 301 ityatroddhRtA / atra pAThabhedaH siMhasUrikSamAzramaNa kRtaitadgAthAvyAkhyA ca vilokanIyA // 7 dRzyatAM pR0 182, 212, 243, 373, 408, 414, 478, 550 ityAdi // 8 dRzyatAM pR0 202 paM0 20-22 // 9 dRzyatAM pR0 499 paM05-pR0502 paM.3 / asya nayacakraprathamavibhAgasya gurjarabhASAnibaddhAyAM prastAvanAyAmapi jijJAsubhirvilokanIyam // ____ 1 " lakSaNaM ca yathArthAbhidhAnaM zabdaH [ tattvArthabhASya. 1 / 35 ], tathA nAma sthApanA-dravya-bhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAd bhAvayuktavAcI zabdaH [ ] iti ca lakSaNAntaram" iti aSTame're [pR. 596 paM0 7-9] "yadapi lakSaNakAreNa zabdanayalakSaNamuktaM 'nAmasthApanAdravyabhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAda bhAvayuktavAcI zabdaH' iti" iti navame're [pR0 494-1] ca punarapyuddhRtametad nayacakravRttau / vizeSAvazyakabhASyasya kohAryagaNiviracitAyAM TIkAyAmapyuddhRtametat / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam nayeSu sunaya-durnayavibhAgaH prAcInAnAM zvetAmbarAcAryANAM sammato vA netyatra naikamatyaM pUrvAcAryANAm / sakalavikalAdezakharUpaviSaye'pi nAnAvidhAni maitAni santi / tadatra bhagavadbhirmallavAdikSamAzramaNaiH siMhamUrikSamAzramaNaizca yaduktaM tadasmin viSaye vizeSajijJAsUnAmatyantamupayogi bhaviSyati / atastajijJAsubhiH nayacakre vRttau ca tatra tatra vidyamAnA etadviSayakAH sandarbhA avazyaM vilokanIyAH / mAlavanagare vidyamAnasya saptazatavarSakAlInasya ghaTasya nirdezo'pyatihyarasikAnAM rasaprado bhaviSyati, dRzyatAM pR0 401, 468 / aracatuSTayaparicayaH asmin vibhAge prakAzitasyAracatuSTayasya viSayo vistareNa viSayAnukramAd veditavyaH; iha tu saMkSepeNa dimAnaM darzayAmaH [prathamAraviSayaH] Adau maGgalArthamabhidheyagarbhitaM jainazAsanastavaM vidhAya anekAntavAdasyaiva ca sarvavyavahAravyavasthApakatvamabhidhAya ekAntapratipAdakAnAmanyazAsanAnAM vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdasatyatvaM vidhiniyamabhaGgavRtti 1'sampUrNavastukathanaM pramANavAkyam, tadeva syAdvAda iti anekAntavAda iti sakalAdeza iti vaabhidhiiyte| vastvekadezakathanaM nayavAdaH; tatra yo nAma nayo nayAntarasApekSaH sa naya iti sunaya iti samyagekAnta iti vikalAdeza iti vocyate / yastu nayAntaranirapekSaH sa durnaya iti nayAbhAsa iti mithyaikAnta iti vocyate / pramANavAkye nayavAkye ca syAtpadamavazyaM prayoktavyam , yatra na prayujyate tatrApi sAmarthyAt tad gmyte|' iti akalaGkAdayo digambarAcAryA manyante / zvetAmbarAcAryeSu tvatra vicArabhedaH--akalaGkAduttarakAlInA vAdidevasUri-yazovijayavAcakaprabhRtaya uparinirdiSTAmakalaGkeSTAM vyavasthAmanumanyante / nyAyAvatAravRttikRtaH siddharSayastu yadyapi 'pramANam , nayaH, dunaryaH' iti vibhAgaM svIkurvanti, tathApi pramANavAkye eva syAtpadaprayogaM te svIkurvanti, na tu nayavAkye / evameva ca hemacandrasUraya anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM [kA0 28 ] khIkurvanti / malaya girisUrayastu 'yo nayo nayAntarasApekSatayA syAtpadalAJchitaM vastu pratipadyate sa paramArthataH paripUrNa vastu gRhNAtIti pramANameva / yastu nayavAdAntaranirapekSatayA svAbhipretenaiva dharmeNAvadhAraNapUrvakaM vastu paricchettumabhipreti sa nayaH, vastvekadezaparigrAhakatvAt , sa ca niyamAd mithyAdRSTireva' iti AvazyakavRttau [pR0 369-371] pratipAdayanti, daigambarI ca vyavasthA niraakurvnti| atasteSAM matena 'pramANam , nayaH' iti ca dvAveva vibhAgau, pramANaM samyak , nayAstu sarve'pi mithyaavaadinH| yazovijayavAcakaridaM malayagirisUrimataM gurutattva vinizcayaTIkAyAM vistareNa vicAritam / asya nayacakraprathamavibhAgasya gurjarabhASAnibaddhAyAM prastAvanAyAmetAni vividhAni matAni vistareNAsmAbhirupadarzitAni, ato jijJAsubhistatra vilokanIyam / 2 syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavyaH, syAdasti nAsti, syAdasti avaktavyaH, syAnnAsti avaktavyaH, syAdasti nAsti avaktavyaH' iti saptabhaGgayAM saptApi bhaGgA vivakSayA sakalAdezarUpA vivakSayA ca vikalAdezarUpA bhavantIti akalaGkAdayo digambarAcAryA manyante / prAcInAH zvetAmbarAcAryAH kiM manyante smeti niNetuM duSkaram / akalaGkAduttarakAlIneSu zvetAmbarAcAryeSu tu tattvArthaTIkAkArasiddhasenagaNyAdayo bahava AcAryA AdyaM bhaGgatrayaM sakalAdezatvena svIkurvanti, avaziSTAMstu viklaadeshtven| vAdidevasUraya akalaGkanirdiSTAM prakriyAM khIkurvanti, yazovijayavAcakA api Adau evameva svIkRtavantaH, kintu antato gatvA aTasahastrItAtparyavivaraNe siddhasenagagyaGgIkRtameva mataM te'pi sviickruH| kalikAlasarvajJahemacandrasUriziSyAbhyAmAcAryarAmacandra-guNacandrAbhyAmubhayavidhamapi mataM dravyAlaGkArakhopajJavRttAvupadarzitam / kintu yadA AdyAstrayo bhaGgAH sakaladezA avaziSTAzca vikalAdezAstadA 'sakalAdezaH pramANam , vikalAdezo nayaH' ityarthastatra nAbhipretaH, api tu anya ev| yadA tu saptApi bhaGgA vivakSayA sakalAdezA vivakSayA ca vikalAdezAstadA 'sakalAdezaH pramANam , vikalAdezo nayaH' ityarthasya svIkAre'pi vikalAdezasaptabhanayAM syAtpadaprayogo rAmacandraguNacandrAbhyAM nAbhyupagataH / vistarArthibhirasya nayacakraprathamavibhAgasya gurjarabhASAnibaddhA prastAvanA vilokanIyA // 3 pR.84 paM05-8 ityAdi / vistarArthibhirasya nayacakraprathama vibhAgasya gurjarabhASAnibaddhaprastAvanA vilokanIyA // naya. pra. 4 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nayacakrasya yuktatvAjainazAsanasyaiva ca satyatvaM pratipAdayitukAmena granthakRtA 'vidhiniyame'tyAdiprAcInA gAthA gAthAsUtratvenopanyastA [ pR. 9 paM. 6 ] / tadvayAkhyAyAM vidhyAdIn dvAdaza bhaGgAnuddizya 'yathoddezaM nirdezaH' iti nyAyena kramazo vidhyAdinayAn vistareNa vyAkhyAtukAmenAdau vidhinayasya nirUpaNaM prArabdham / idaM punaravadheyam-Adau parapakSanirasanaM tataH svapakSasthApanaM tato vAkyapadIyAdipratipAditeSu zabdArtha-vAkyArtheSu yasya nayasya yau zabdArtha-vAkyArthAvabhimatau tayorupadarzanamante ca yathAyogaM naigamAdyanyatame naye'ntarbhAvaM dravyAdizabdArthaM ca pradarya jinapravacana nibandhanatvAt sarvanayAnAM yasya nayasya yad nibandhanaM jinAgameSu tasyopadarzanamiti dvAdazakhapi vidhyAdinayAreSu granthakArasya prtipaadnshailii| ata etacchailyanusAreNa 'yAlokagrAhameva vastu' iti manyamAno laukiko vidhinaya Adau 'sAmAnyam , vizeSaH, kAraNe kArya sat, kAraNe kAryamasat' ityAdInyalaukikavastuviSayakANi zAstrakArANAM matAni vistareNa parIkSya nirasyai ca kriyAvidhAyizAstrasyaivArthavattvaM praitipAdayati, lokavyavahArAdatiricya vartamAnAnAM sAmAnyAdiviSayakazAstrArambhANAM vaiyarthyAt / api ca, zAstrakArAH khAbhimatAlaukikavastusAdhanAya pratyakSAdipramANAnAmapi alaukikaM lakSaNAntaraM kalpayanti, ato vidhinayena pramANajyeSThatvAt pratyakSasya bauddhAcAryadiGgAgAbhimatamalaukikaM pratyakSalakSaNaM vistareNa nirAkRta , tadanantaraM sAMkhyAcAryavArSagaNyapraNItaM kaNAdapraNItamapi ca pratyakSalakSaNaM dUSitam / kiJca, 'sAmAnya-vizeSAdi lokatattvaM jJAtumazakyaM na ca tena jJAtenApi kiJcit phalamato lokayAtrAnirvAhArthaM yathAlokagrAhaM vastu khIkartavyam' ityAjJAnikavAdaM bahu manyate'yaM laukiko vidhinayaH / vidhivAkyAnAmeva prAmANyamabhyupagacchanto vevAdino mImAMsakA etannayamatAnusAriNaH, te'pi hi 'idaMkAma idaM kuryAt' iti kriyAvidhAyizAstrasyaiva prAmANyamAmananti, 'ko ha vaitad veda, kiM vA'nena jJAtena' ityAjJAnikavAdaM copajIvanti / ato vidhinayanirUpaNadvAreNa -mImAMsakamatamasmin naya upanyastam / ante zabdArtha-vAkyArthAvapi mImAMsakAbhiprAyeNAtropadarzitau / sarvanayAnAM jinapravacanasyaiva nibandhanatvAdasya nayasya nibandhanatvena bhaMgavatIsUtragataM vAkyaM mallavAdisUribhirupadarzitaM vidhinayasamAptau / [dvitIyAraviSayaH] ____ evaM vidhinayenAbhihite dvitIyo vidhividhinayastaSaNAyopatiSThate / pUrvapUrvavirodhitvAduttarottaranayAnAmAye vidhinaye varNitaM mImAMsakamatamatra vistareNa nirAkRtamAdau / 'agnihotraM juhuyAt vargakAmaH' iti - 1pR0 11503 // 2pR0 34 paM0 4 // 3 pR0 45 paM0 1 4 pR0 59-107 // 5pR. 107-109 / TipR. 32 paM0 5-6, TipR0 40 paM0 1-4, TipR0 121 // 6 pR0 110 // 7 "eSa ca vedavAdibhirapi lokapramANaka . AjJAnikavAda upajIvyate..... kiJcinna jJAyate, ko ha vaitadveda ? kiM vA'nena jJAtena ?...kriyAyA evopadezo'taH zreyAn |"-pR0 111-112 / pR0 35 paM03, pR0 36 paM0 6-7, pR0 118 paM0 12, pR. 174 paM0 11 / atra vedavAdinAmAjJAnikavAdopajIvitvaM yat pratipAditaM tatreme vedAntargatA ullekhA anusandheyAH___ko addhA veda ka iha pra vocat kuta AjAtA kuta iyaM visRSTiH / arvAgdevA asya visarjanenA'thA ko vaid yata bhAbabhUva / 6 / iyaM visRSTiryata Ababhava yadi vA dudhe yadi vA na / yo asyAdhyakSaH parame vyoman tso aGga veda yadi vA na veda / 7 |"-Rgved. (nAsadIyasUkta) 10 / 12966-7 / "ko asya veda prathamasyAhnaH ka I dadarza ka iha pravaucat |"-Rgved. 10 / 10 / 6 / "ko veda jAnameSAM ko vA purA sumneSvAsa marutAm "-Rgveda 5/53 / 3 / "ko dadarza prathamaM jAyamAnamasya'nvantaM yadanusthA bibharti |"-Rgved // 164 / 4 / "na vi jAnAmi yadivedamasmi"-Rgveda 1 / 164 / 37 // ityAdi // 8 pR0 115 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. prAkkathanam mImAMsAdarzanaprasiddhavAkyasya bahavo'rthAzcarcayitvA nirastAH / tato vidhividhinayaH svAbhimatam 'ekameva kAraNaM nAnAbhedena vivartate' iti sarvaikakAraNamAtratvasiddhAntaM sthApayati / idaM tu dhyeyam-etatsiddhAntAvalambinaH sarve'pyadvaitavAdA asmin naye'ntarbhavanti / ato mallavAdinA parasparavirodhIni yathAkramaM puruSa-niyati-kAlakhabhAva-bhAvAdvaitavAdidarzanAnyatra nirUpitAni / evaM ca vidhinayAbhimatamAjJAnikavAdaM nirasya jJAnamayaH puruSa eva nAnAbhedena bhavatIti 'puruSa evedaM sarvam' ityAdirvedopaniSatsu pratipAditaH puruSAdvaitavAda Adau nirUpitaH / tataH puruSAdvaitavAdaM nirasya niyatyadvaitavAdaH prtipaaditH| evaM pUrvapUrvanirAsena puruSa-niyati kAlakhabhAva-bhAvAdvaitadarzanAni pratipAdya vidhividhinayAbhimatau zabdArthavAkyArthau copadAsyAdvaitavAdasya bhagavatIsUtragatena vAkyena sambaddhatvametannayAnte darzitaM mallavAdisUribhiH / [tRtIyAraviSayaH] atha vidhividhinayadarzane'parituSyannupatiSThate tRtIyo vidhyubhayAraH / prakRtipuruSarUpeNa dvaitavAdinaH sAMkhyAH 'Izvaro'dhiSThAtA, tadadhiSThitaM cedaM sarvaM jagat pravartate' iti IzvarezitaLyAtmakatvena dvaitamabhyupagacchanta IzvaravAdinazcAsmin naye'ntarbhavanti / tatrAdau sAMkhyaH puruSAdyadvaitavAdaM nirasya svAbhimataM prakRti-puruSadvaitavAdamupanyasyati, sannidhibhavanApattibhavanabhedena bhavanasya dvaividhyAt / kintu sAMkhyena vidhividhinayAnusAriSvadvaitavAdeSu ye doSA udbhAvitAsteSAM prakRtikAraNavAde'pi tAdavasthyAd vArSagaNatantraNite sAMkhyamate sarvasarvAsmakatvavAdinA vistareNa niraste tatrAkhArasyAdIzvaravAdI bhAvya-bhavitRbhedena IzvarezitadvaitavAdamupanyasyati / ante ca vidhyubhayAramatau zabdArthavAkyArthI darzayitvA mallavAdisUribhidvaitavAdasya jinapravacananibaddhatvamupadarzitam / [caturthAraviSayaH] evaM tRtIyanayenAbhihite caturthe vidhiniyamanayAre IzvarasyApi pravartyapuruSakarmAdhInatvAdanIzvaratvAt karmapravartakatvAt sarveSAmapi prANinAmIzvaratvApattezca karmavAdimukhena IzvaravAdaM vistareNa dUSayitvA tadanantaraM karmakAntavAdaM puruSakAraikAntavAdaM ca nirasya vidhiniyamanayena svamataM pratipAditam / cetanAcetanAtmakasya sarvasya parivRttyA anyonyAtmakatvAnubhavanAta karmasambaddhapuruSANAM karmakRtatvAt karmaNAM ca puruSakRtatvAdAtmanaivAtmanaH kAryakAraNatvAd 'ekaM sarva sarva caikam' iti hi vidhiniyamanayadarzanam , vidherniyamyatvAt / AsmiMzca naye dravyameva zabdArtho nityaH srvaatmkH| OM brahma paramArthaH / pRthak sarvaM padaM vAkyArtha iti darzayitvA AcArAgasUtrAntargatena vAkyena sambaddhatvamasya nayasya darzitaM mallavAdisUribhiH / atra ca nayacakrasya prathamo mArgo'pi samApyate'rdhaprAyaM ca pustakamapi samApyate / nayacakramUlasya vicAraH vikramIyaikAdazazatAbdyAM vidyamAnaiH pUrNatallagacchIyaiH zAntisUribhiAyAvatAravArtikavRttau, vAdivetAla. zAntisUribhiruttarAdhyayanasUtrabRhadvRttau, vikramIyadvAdazazatAbdyAM vidyamAnairmaladhArihemacandrasUribhiranuyogadvArasUtra 1 pR0 121-172 // 2 pR0 173 // 3 pR. 245 // 4 pR0 261 // 5pR0 268-324 // 6 pR. 324 paM0 14 // 7pR. 334 // 8pR0 335-352 // 9 pR. 352 paM0 4 // 10 pR. 357 pN03|| 11 dRzyatAM pR0 348 paM0 1-3, pR0 350 paM0 1,15-16 ityAdi // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya vRttau, kalikAlasarvajJahemacandrasUrigurubhrAtRpradyumnasUriziSyairAcAryacandrasenasUribhiH vikramasaMvat 1207 varSe racitAyAm utpAdAdisiddhikhopajJavRttau ca nayacakrAstitvasya nirdiSTatvAt 1207 varSa yAvad nayacakrasya vidyamAnatvaM spaSTameva pratIyate / kintu tataH paraM vikramasaMvat 1334 varSe viracite prabhAvakacarite prabhAcandrAcAryairnayacakrAnupalabdherAveditatvAdanayozcandrasenaprabhAcandrAcAryayorantarA kasmiMzcit samaye nayacakraM viluptamiti pratIyate / tataH paramupalabhyamAnA 'nayacakravAla'granthasyollekhAstu siMhasUrikSamAzramaNaviracitAM nayacakraTIkAmAzritya pravRttA iti saMmbhAvyate / etadviSaye'smAbhiSTippaNeSu vistareNa prapazcitamiti tatraivAvalokanIyaM vistarArthibhiH / nayacakramUlasaGkalanopAyAH evaM cirAlluptasyAsmAbhirapItastato bhRzaM gaveSayamANairanupalabdhasya mallavAdipraNItanayacakrasya saGkalanAya granthAntareSu nayacakrAduddhRtAH pAThA asmAbhizciraM gaveSitAH / kintu Azcaryametad yadasmAd granthAd 'laukikavyavahAro'pi na yasminnavatiSThate / tatra sAdhutvavijJAnaM vyAmohopanibandhanam // ' [ pR. 8 paM. 3 ] 'vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // ' [ pR. 9 paM. 6 ] iti kArikAdvayameva grenthAntareSUddhRtamidAnImupalabhyate / ato nayacakravRttyantargatapratIkAdyanusAreNa nayacakramUlamatra mahatA parizrameNa saGkalpitamasmAbhiH / vRttikArA hi siMhasUrikSamAzramaNA na pratIkAn dhRtvA nayacakra vyAcakSate, api tu prAdhAnyena tAtparyameva prakAzayanti / ato bahuSu sthaleSu pratIkA vivicya durnirNeyAH, bahuSu sthaleSu sandarbhAnAmAdyAntyabhAgAnupanyasyAparANi padAni 'ityAdi-yAvat'zabdAbhyAM saGketayitvaiva parityaktAni, 'spaSTam , sugamam' ityAdhullikhyApi bahavo nayacakrasandarbhA vRttikRdbhiravyAkhyAtAH / ataH pratipadaM punaH punazciraM cintayitvAtiparizrameNa yathAmati pratIkAn vivicya saMkalayya ca nayacakramUlamatra saMyojitamasmAbhiH / asmin saMpAdane nayacakramUlasaMyojanasyAtyantaM kaThinatvAt tatra sarvato'pyadhikatamaH parizramo'smAbhiranubhUtaH / yA ca yAvatI ca sAmagryasmAbhirlabdhA sA sarvaivA'tra kArye'smAbhirupayuktA / yatra nayacakrakRtA granthAntarebhyo vacAsyuddhRtAni tatra durlabhAnapi tAn granthAnanviSya tadanusAreNa yojitamatra mUlam / diGmAtramatrodAharAmaH 1 dRzyatAM TipR0 1Ti. 2, TipR. 13 paM0 2-14 // 2 dRzyatAM TipR. 2 pN08-10|| 3 "khyAtAH pramANamImAMsA pramANoktisamuccayaH / nayacakravAlatakaH syAdvAdakalikA tathA // 18 // prameyapadmamArtaNDastattvArthaH sarvasAdhanaH / dharmasaMgrahaNItyAditakoMghA jinazAsane // 19 // ' iti vikramIyacaturdazazatAbdyA uttarArdhe paJcadazazatAbdyAzca prArambhe vartamAnairmaladhArirAjazekharasUribhirviracite vArANaseyayazovijayagranthamAlAtaH prakAzite SaDdarzanasamuccaye / vikramIyacaturdazazatAbyA uttarArdhe vidyamAnairjinaprabhasUribhiH jinAgamastave, vikramIyapaJcadazazatAbdyAM vidyamAnairguNaratnasUribhiH haribhadrasUripraNItaSaidarzanasamuccayasya bRhadvRttau, bRhaTTipani kAkhyAyAM prAcInagranthasUcyAM ca ye nayacakravAlaviSayakA ullekhA ste'smAbhiH TipR. 2 Ti. 6 ityatra pradarzitA eva / yadA nayacakraM viluptaM kevalAyA nayacakraTIkAyA eva copalabdhirAsIt tadAnIntanA eva ete sarve'pi nayacakravAlasambandhina ullekhAH, ato nayacakraTIkAmAzrityeme ullekhAH pravRttA iti vayaM vibhAvayAmaH // 4 dRzyatAM TipR. 2 tti06|| 5 dRzyatAM pR0 8 di. 12 / TipR. 13 paM0 2-14 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam ___"yaccApyabhihitamabhidharmakoze yadetadanekaprakArabhinnamityAdi yAvadanekavarNasaMsthAnaM pazyataH" [pR078 paM0 8 ] iti pUrvapakSamuddizya nayacakravRttau tasya vistareNa parIkSA vilokyate / vasubandhuracitA abhidharmakozakArikAsteSAM ca khopajJaM vistRtaM bhASyametadubhayamapi abhidharmakozanAmnA vyapadizyate'to mallavAdikSamAzramaNairabhidharmakozabhASyamatrAbhidharmakozanAmnA nirdiSTam / nayacakrasaMpAdanArambhasamaye 'sabhASyaH abhidharmakozaH saMskRtabhASAyAM naSTaH' iti prasiddhirabhUt / asmAbhistu saMskRtabhASAyAM tadavAptaye ciraM prayatamAnaiH 'paM0 rAhulasAMkRtyAyanamahAzayairacirAdeva bhoTadezata upalabdhasya abhidharmakozabhASyasya 'phoTo'pratikRtayaH zAntiniketanavidyAlaye'dhyApakAnAM vidvadvarazrIprahlAdapradhAnamahAzayAnAM savidhai santi' iti zrutam / asmadabhyarthitaH sarvo'pyabhidharmakozabhASyAMzaH prahlAdapradhAnamahodayaiH zIghrameva likhitvA mahatA saujanyenAsmatsavidhe preSitaH / tato mallavAdibhirabhidharmakozabhASyAduddhRtaH sarvo'pi pAThastadanusAreNa nayacakravRttyanusAreNa ca pR0 78-79 ityatra nayacakramUle'smAbhirdarzitaH / prahlAdapradhAnamahodayebhyo labdho'bhidharmakozabhASyAMzaH 'pR0 78 Ti0 5, TipR0 37-39, 45, 46, 49, 50' ityatra mudrito'tastajjijJAsubhistatra vilokanIyam / pR0 93 paM0 1 ityatra bauddhagranthAd mallavAdibhiruddhRtaH "rajvAM sarpa iti jJAnam" ityAdizloko nayacakravRttyanusAreNa hastavAlaprakaraNasya bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa ca nayacakramUle'smAbhiryojitaH / dRzyatAM bhoTapariziSTe TipR0 136 / anye'pi 'pR0 88 paM0 3, pR0 306 paM0 1' ityAdiSu malavAdinA pramANasamuccayAdibauddhagranthata uddhRtAH pAThAH samprati saMskRte'nupalabhyamAnatvAt teSAM bauddhagranthAnAM bhoTAdibhASAntarasAhAyyenAsmAbhirnayacakramUle yojitAH / pR0 131 paM0 26 ityatra " uktaM hi " ityullikhya mallavAdibhiruddhRtA " anuvAdAdara" ityAdikArikA bRhatkalpavRttyAdyantargatAvataraNasAhAyyena nayacakramUle'smAbhiryojitA / dRzyatAM TipR0 58 paM0 5 / diGmAtrametat / IdRzeSvanekasthAneSu mudritAmudritanAnAdezopalabdhanAnAbhASAnibaddhagranthAnAM sAhAyyena nayacakramUlasaMkalanAya ciraM prayatitamasmAbhiH / kizcAnyat , anekasthAneSu vRttyanusAreNa durnirNeyA nayacakramUlapAThA sudUraM gatvA vRttikAreNAtidezAdiprasaGgeSvakSarazaH kizcidbhedena vA vRttAvupanyastAH / etAdRzAn vRttyantargatAn sarvapAThAnitastaH samuccitya tadanusAreNa yathAyogaM nayacakramUlamanekasthAneSvasmAbhiH saGkalitamatra / tathAhi 'pR0 65-70 ' ityatra vidyamAnaM mUlaM 'pR0 109 paM0 25-pR0 110 paM0 16 ' ityatra varNitamatidezamavalambya saGkalitam / 'pR0 248-258' ityatrasthaM mUlaM 'pR0 275 paM0 28-pR0 277 paM0 13 ' ityatra nayacakravRttAvullikhitaM pAThamAzritya yojitam / evamanyatrApi bahuSu sthAneSu yojitaM nayacakramUlam / ye cAtideza-pUrvAbhihitasmAraNAdiprasaGgena nirdiSTA nayacakramUlakalpane sahAyakAH saMkSepeNa vistareNa vA nayacakravRttyantargatA IdRzAH pAThAste vivecakAnAM saukaryAyAtra viziSTeSu [paikA bleka naM0 1] akSareSu mudritAH / atidezAdiprasaGgavarNitayadvAkya 1 abhidharmakozakArikA-bhASyayoH kozanAnA vyavahAro'pi prasiddha eva, dRzyatAm abhidharmadIpavRttiH pR0 18, 33, 40, 41, 47, 65, 81, 90, 93 ityAdi // 2 abhidharmakozabhASyasya para zatebhyo varSebhyaH prAk sajjAtaM bhoTabhASAnuvAdaM cInabhASAnuvAdaM cAvalambya L. de la Vallee Poussin ityebhiH kRtaH phreMcabhASAnuvAdaH Paris nagarAt ( 1931 A. D. varSe) prakAzita upalabhyate, so'pi cAsmAbhirupayukto'tra // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya sandarbhAnusAreNa ca nayacakramUlaM saGkalitaM teSAmullekho'pi tatra tatra TippaNeSu vihito'smaabhiH| itthaM yathAmati yathAzakti ca mallavAdyabhipretaM mUlaM kalpayituM bahutaraM parizrAntamasmAbhiH / yatra tu mUlaM kalpayituM vayamasamarthAstatra tAvAnaMzo riktaH sthApito bindubhizca mUle nirdiSTaH, dRzyatAM pR0 10 paM0 1, pR0 86 paM0 5, pR0 92 paM0 5 ityaadi| ... TIkAkRtAM siMhasUrigaNivAdikSamAzramaNAnAM paricayaH .." iti niyamabhaGgo navamo'raH zrImallavAdipraNItanayacakrasya TIkAyAM nyAyAgamAnusAriNyAM siMhasUrigaNivAdikSamAzramaNadRbdhAyAM samAptaH" iti navamArasamAptau "iti niyamaniyamabhaGgo nAma Adito vidhibhaGgAdArabhya gamyamAne dvAdazo bhaGgo dvAdazAranayacakrasya zrImallavAdikRtasya TIkAyAM zrImatsiMhasUrigaNiviracitAyAM samAptaH" iti dvAdazArasamAptau collekhadarzanAdiyaM nayacakravRttiH siMhamUribhirviracitA te ca 'vAdi-gaNi-kSamAzramaNa 'padavibhUSitA Asanniti sphuTameva pratIyate / vividhadArzanikamatamatAntarollekhairAgamasiddhAntavarNanaizca paripUrNatvAdasyASTIkAyA 'nyAyAgamAnusAriNI' iti TIkAkRdvihito nirdezaH sarvathA ghaTamAnaeva / iyaM TIkA TIkAkRtAM paramaM vaiduSyaM sphuTameva prakAzayati / .." iti mallavAdikSamAzramaNapAdakRtanayacakrasya tumbaM samAptam / granthAgram 18000" iti TIkAnta ullekhadarzanAd dvAtriMzadbhirakSarairekaH zlokaH' iti gaNanayASTAdazasahasrazlokamAneyaM TIkA prtibhaati| dArzanikAgamikayaugikAyurvedikAdyanekavidhollekhaparipUrNA duravagAhasUkSmacarcAgahanA ceyaM TIkA TIkAkRtAM siMhasUrikSamAzramaNAnAmanekazAstrapAragAmitvamAvedayati svayameva / etad vihAyAparaM kimapi teSAM jIvanavRttaM noplbhyte| vizeSAvazyakabhASyasya koTTAryavAdigaNimahattarapraNItAyAM vRttau siMhasUrikSamAzramaNapraNItaikA kArike. tthamuddhRtA vilokyate...."siMhamUrikSamAzramaNapUjyapAdAstu- . . sAmAnyaM nirvizeSaM dravakaThinatayorvAryadRSTaM yathA kim ? yonyA zUnyA vizeSAstarava iva dharAmantareNoditAH ke ? / 1 TIkAnAmnastulanA-" samAptA ceyamAgamAnusAriNI madhyAntavibhAgaTIkA AcAryasthiramatyupara citaa| [pAramitApaJca] viMzatisAhanikAyAM hRdayaM samAptam / " iti bauddhAcAryasthiramatiracitAyAM madhyAntavibhAgaTIkAyAm pR0 262 / paramArthana cInabhASAyAM nibaddhAd vasubandhujIvanacaritrAd 'vasubandhusamakAlInena bauddhAcAryeNa saGghabhadreNa 'nyAyAnusAraH' ityabhidhAnamabhidharmakozasya vivaraNa racitam' ityapi jJAyate // 2 bhagavadbhirjinabhadragaNikSamAzramaNaiH prArabdhA vizeSAvazyakabhASyasya khopajJavRttiH SaSThagaNadharavaktavyatAM yAvad viracitA, tataH paraM teSAM divaMgatatvAdapUrNA vRttiH kohAryagaNivAdimahattaraiH samAptiM niitaa| munirAjazrIpuNyavijayamahodayAnAM saujanyAdasmAbhirasyAH 186 patrAtmako hastalikhita Adarzo'dhigataH / tatra 81 patraparyantaM SaSThagaNadharavaktavyatAM yAvad jinabhadragaNikSamAzramaNaviracitA vyAkhyA, tataH paraM tu kohAryagaNiracitA vyaakhyaa| tatra bauddhAcAryasya dinAgasyAnekAni vAMsi koTTAryagaNibhiruddhRtAni / vikramIyASTamazatAbdyAM vidyamAnayoH prasiddhadArzanikayormImAMsakakumArila-bauddhAcAryadharmakIyostvekamapi vacanamatroddhRtaM na vilokyate / ato bhagavantaH kohAryagaNinaH kumArila-dharmakIrtyabhyudayAdavazyaM prAkAlInAH, AvazyakacUrNeH siMhamUrikSamAzramaNAnAM ca tatra nAmollekhadarzanAd AvazyakacUrNikRtaH siMhasUrikSamAzramaNatazcArvAcInAH tayoH samakAlInA veti pratIyate / apare'pi santi koTyAcAryA nAma vizeSAvazyakabhASyasya TIkAkArAH, kintu te koTAryagaNibhyo bhinnA arvAcInAzceti sambhAvyate / koTyAcAryairbahuSu sthaleSu dharmakIAdevacAMsi uddhRtAni / ato dharmakIrterambhiAvitvaM teSAM sphuTameva pratIyate // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam kiM nirmUlaprazAkhaM surabhi khakusumaM syAt pramANaprameyam ? . sthityutpattivyayAtma prabhavati hi satAM prItaye vastu jainam // asya dArzanikavicArasAragarbhitasya padyasya praNetRtvena koTTAryagaNibhinirdiSTAH siMhamUrikSamAzramaNapUjyapAdA nayacakraTIkAkRjhyaH siMhasUrikSamAzramaNebhyo'bhinnA iti vayaM sambhAvayAmaH / yadyasmAkaM sambhAvanA yathArthA tarhi nayacakraTIkAkRdbhiraparo'pi granthaH praNIta iti suvacam / TIkAkRtAM samayaH TIkAkRtAM siMhasUrikSamAzramaNAnAM niyataH samayaH kvApi nirdiSTo na dRzyate / tathApi vikramIyASTamazatAbdIvartinAM kumArila-dharmakIrtyAdInAM prasiddhadArzanikagranthakArANAM matollekhasya nayacakravRttau kApyadarzanAda nayacakravRttikRtAM tebhyaH prAcInatvaM spaSTameva pratIyate / yadyapi nayacakravRttau pR. 6 ityatroddhRtaM "ja coIsa" ityAdikArikAtrayaM kiJcit kramabhedena vizeSAvazyakabhASye dRzyate, vizeSAvazyakabhASyasya ca 531 zakasaMvatsarollekhigAthAdvayena sahitA tAlapatreSu likhitaikA prAcInA pratijaisalameranagare vidyate tathApi tadanusAreNAtra vizeSAvazyakabhASya-nayacakravRttyoH pUrvAparabhAvo nirNetuM na pAryate / tathAhi-etat kArikAtrayaM jinabhadragaNikSamAzramaNairapi granthAntarAduddhRtaM sambhAvyate, ataH siMhamUrikSamAzramaNAnAM samayanirNaya etanna bahUpayujyata iti vayaM manyAmahe / vistarArthibhiH TipR. 9 paM. 25-TipR. 10 ityatra vilokanIyam / idaM tu sambhAvayAmaH / bauddhanyAyasya pitRtvena prasiddho diGgAgAcAryaH 'apohaH zabdArthaH' iti vAdasya praNetA / pramANasamuccayasyApohaparicchede'nyatra cApohaviSayake prakaraNe vistareNa svamatamidaM pratipAditaM tena / nayacakravRttau ca pR. 19 paM. 18 ityatra siMhasUrikSamAzramaNaiH " kuto'rthAntarApohalakSaNaM vidvanmanyAyatanabauddhapariskRptaM sAmAnyam" iti 'adyatana'zabdena apohavAdino nirdezAd diGgAgasya siMhasUrezca samIpakAlabhAvitvaM prtiiyte| vIrasaMvat 980 varSe [ vikramasaMvat 510 varSe ] devardhigaNikSamAzramaNataH pustakArUDhAyAH samprati vidyamAnAyA AgamikapAThaparamparAyAH siMhamUrikSamAzramaNAdRtAgamikapAThaparamparAtaH sutarAM bhinnatvAdapi siMhasUrikSamAzramaNAnAM prAcInatvaM pratIyate / nayacakravRttau 'pR. 145 paM. 19, pR. 240 paM. 10 ityAdau kacinnayacakrapAThabhedollekhadarzanAd mallavAdi-siMhasUrikSamAzramaNayoH parasparataH kAlakRtamapi kizcidantaraM pratibhAti / 1 zakasaMvatsarato vikramasaMvatsarasya 134 varSerAdhikyaM caitramAse / ato'yaM 665 vikramasaMvatsaro'tra bhavatIti dhyeyam // 2 atredamavadheyam / jesalameranagare vidyamAnasya vizeSAvazyakabhASyasyAnte 531 zakasaMvatsarollekhIdaM gAthAdvayamitthaM dRzyate "paMca satA igatIsA sagaNivakAlassa vaTTamANassa / to cettapuNNimAe budhadiNa sAtimi Nakkhatte // rajje'NupAlaNapare sI[ lAi cammi NaravariMdammi / valabhINagarIe imaM mahavi......mi jiNabhavaNe // " asmin gAthAdvaye 531 zakasaMvatsarasya valabhInagayA~ zIlAdityasya rAjJazcollekho dRzyate / antime tu caraNe kAnicidakSarANi truTitAni, atastasmin saMvatsare kiM jAtaM kRtaM veti na jJAyate / idaM ca gAthAdvayaM kena ciTThI kA kRtApi na vyAkhyAtam , anyeSu bhASyAdarzeSvapi kvacinna dRshyte| ataH '531 zakasaMvatsare caitrapUrNimAyA~ budhavAsare svAtinakSatre valabhyAM nagaryAM zIlAditye rAjJi rAjyamanupAlayati jinabhadragaNikSamAzramaNaiH kiJcit kRtaM teSAM vA sambandhI kazcid vyatikaro jAtaH' ityartho'tra vivakSita iti sambhAvyate // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya sampAdanopayuktAnAM nayacakravRttipratInAM paricayaH nayacakravRtteH sampAdane nimnalikhitAH pratayo'smAbhirupayuktAH bhA0-bhAvanagarasthAyAH 'zreSThi zrI DosAbhAI abhecandanI peDhI' ityabhidhAyA jainasaGghasaJcAlitAyAH saMsthAyA jJAnabhANDAgArAntargatA 572 patrAtmikA pratiH / pratipatraM pRSThadvayam / pratipRSThaM 13 patayaH / pratipati prAyaH 40 akSarANi / asyAM pratipatraM pArzvabhAge [ In the margin ] 'nayacakravAlavRttiH' ityullekho dRzyate / iyaM ca pratiH pAThAntarapradarzane'tra bhA0saMjJayA vyavahRtA / asyAH prArambhe "OM namo vItarAgAya / namaH zrImallavAdine / " ityullekho dRzyate / prAnte tu praterlekhayitRNAmIdRza ullekho vilokyate " iti zrImanmallavAdikSamAzrava(ma)NapAdakRtanayacakrasya tumbaM samAptaM / granthAgraM 18000 / zubhaM bhvtu| zrIAyarakSitasUreH prasRte vizAle gacche lasanmunikule vidhipakSanAmni / sUrIzvarA guNanidhAnasunAmadheyA Asan vizuddhayazaso jagati prasiddhAH // 1 // tatpaTTapadmataraNiH saraNirbhavAbdhau zrIdharmamUrtiriti sUrivaro vibhAti / saubhAgyabhAgyamukhasadguNaratnaratnagotraH pavitracarito mahito vineyaiH // 2 // tena khazreyase jJAnabhANDAgAre hi lekhite / nandatAnnayacakrorutumbapustakamuttama]m // 3 // puJjo mujhopamo lakSmyA mantrigovindanandanaH / zrIgurorAjJayA sujJaH zAstrameva.]malIlikhat // 4 // " vidhipakSagacchIyapaTTAvalyAdidarzanena dharmamUrtisUrayo vikramIyasaptadazazatAbdyAmAsanniti vikramasaMvat 1650 varSaprAyasamaye tataH prAgeva vA tairiyaM pratirlekhitA pratIyate / vistareNa dharmamUrtisUrINAM samaya-jIvanacaritAdijijJAsubhirvidhipakSagacchIyapaTTAvalyeva vilokniiyaa| __ya0-samarthazrutadharatArkikaziromaNipavitranAmadheyapUjyapAdasuprasiddhanyAyavizAradanyAyAcAryayazovijayopAdhyAyairanekamunivRndena saha pattane likhitA 309 patrAtmikA pratiH / sampratIyaM pratiH ahammadAbAdasthe 'devazAno pADo' ityatra vidyamAne paM0 mahendravimalajIsatke jJAnabhANDAgAre vidyate / asyA AdyAntyapatrayoH pArzvabhAge [ In the margin] 'nayacakravAlaTIkA' ityullekho vilokyate, prArambhe itthamullekho dRzyate " bhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNigurubhyo namaH / praNidhAya paraM rUpaM rAjye zrIvijayadevasUrINAm / / nayacakrasyAdarza prAyo viralasya vitanomi // 1 // e~ namaH // " ante tu IdRza ullekho dRzyate" iti zrImallavAdikSamAzramaNapAdakRtanayacakrasya tumbaM samAptam // cha // granthAgraM 18000 // 1 vaikrame 1585 varSe dharmamUrtisUrINAM janma, 1599 varSe dIkSA, 1602 varSe sUripadam , 1670 varSe vargagamanam // 2 ebhirAcAryabahvayaH pratiSThAH kAritA bahavazca granthA lekhitAH / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam yAdRzaM pustake dRSTaM tAdRzaM likhitaM mayA / yadi zuddhamazuddhaM vA mama doSo na dIyate // 1 // saMvat 1710 varSe posavadi 13 dine shriipttnngre||pN0 zrIyazavijayena pustakaM likhitaM / zubhaM bhavatu // udakAnalacaurebhyo mUSakebhyo vizeSataH / kaSTena likhitaM zAstraM yatnena pratipAlayet / / 1 bhagnapRSThakaTigrIvA dRSTistatra adhomukhii| kaSTena likhitaM zAstraM yatnena pratipAlayet // 2 // pUrva paM0 yazavijayagaNinA zrIpattane vAcitam // cha / Adarzo'yaM racito rAjye zrIvijayadevasUrINAm / sambhUya yairamISAmabhidhAnAni prakaTayAmi // 1 // vibudhAH zrInaya vijayA guravo jayasomapaNDitA guNinaH / vibudhAzca lAbhavijayA gaNayo'pi ca kIrtiratnAkhyAH // 2 // tattvavijayamunayo'pi prayAsamatra sma kurvate likhane / saha ravivijayairvibudhairalikhacca yazovijayavibudhaH // 3 // granthaprayAsamenaM dRSTvA tuSyanti sajjanA bADham / guNamatsaravyavahitA durjanadRk vIkSate nainam // 4 // tebhyo namastadIyAn stuve guNAMsteSu me dRDhA bhktiH| anavarataM ceSTante jinavacanodbhAsanArthaM ye // 5 // zreyostu // sumahAnapyayamuccaiH pakSeNaikena pUrito granthaH / karNAmRtaM paTudhiyAM jayati caritraM pavitramidam // 6 // zrIH // " __ pA0-pattanasthajainasaGghasatkajJAnabhANDAgArIyA pratiH / patrasaGkhyA 469 / antyAni tricaturANi patrANi na vidyante'taH pratyante kiM likhitamiti na jJAyate / prateH prArambhe tu ya0 prativadeva pATha iti ya0 pratimavalambyaiveyaM pratilikhiteti spaSTameva / De0-ahamadAbAdanagare 'DelAno upAzraya' ityatrasthe jainajJAnakoze vidyamAnA 448 patrAtmikA pratiH / iyamapi pratiH ya0 pratimavalambya likhitA / asyA ante IdRza ullekha:--"graMthAnaM 18000 / saMvat 1729 varSe kArtikavadi 7 zukle laSItaM pustakaM zrIrastu // " lIM0-lIMbaDInagarasya jainajJAnabhANDAgAre vidyamAnA pratiH / iyaM pratiH De0 pratito likhitA pratIyate / caturthAraparyantAni 247 patrANyevAsyA asmAbhirlabdhAni / ato'nte kIdRza ullekha iti na jJAyate / vi0-paJcanadadeze jIrAgrAme vijayAnandasUrINAM jJAnamandire vidyamAnA 387 patrAtmikA pratiH / iyamapi pratiH paramparayA ya0 pratimavalambyaiva likhitA / asyAH prArambhe IdRza ullekhaH-- "OM namaH zrIjinAya / praNidhAya paraM rUpaM rAjye zrIvijayadevasUrINAm / nayacakrasyAdarza prAyo viralasya vitanomi // e~ namaH // " pratyante punaritthamullekha:--.--"granthamAnasaMkhyA 18000 / saMvat 1753 varSe zAke 1618 pravartamAne pauSamAse kRSNapakSe 3 tithau jIvavAsare zrIzarajagrAme likhitamidaM pustakam / "... raM0-vijApuranagare raMgavimalajIgaNijainagranthabhANDAgAre vidyamAnA 552 patrAsmikA pratiH / iyamapi pratiH paramparayA ya0 pratita evAvatAritA / asyAH prArambhe " bhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya......" ityAdirullekho ya0 prativadeva / ante'pi " granthAnaM 18000 zrIrastu / pUrvaM paM0 yazavijayagaNinA zrIpattane naya. pra. 5 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nayacakrasya vAcitam" ityata Arabhya " jayati caritraM pavitramidam" ityanta ullekho ya0 prtivdev| tadanantaramiyAMstvadhiko nirdezaH-"saMvat 1724 varSe phAlgunakRSNe 1 pratipadA bhaume likhitamidaM pustakaM zubhaM bhavaH / zrIrastu / " hI-vArANasIsthe supArzvanAthajainamandire vidyamAne zrIhIrAcandrajIyatisatkajJAnakoze vidyamAnA 534 patrAtmikA pratiH / iyaM pratiH paramparayA ya0 pratitaH sAkSAt tu raM0 pratito'vatAritA pratIyate pAThasAmyAt / asyAH prArambhe "praNidhAya paraM rUpam ......" ityAdirullekho ya0 prativadeva / ante'pi " pUrva paM0 yazavijayagaNinA vAcitam" ityAdiH " jayati caritraM pavitramidam" ityanta ullekho ya0 prativadeva / idaM tu dhyeyam-ya0 pratau, ya0 pratimavalambya likhitAsu sarvAsu pA0 De0 AdipratiSu ca pArzvabhAge 'nayacakravAlaTIkA' ityullekho dRzyate / idamapi dhyeyam-vi0 raM0 hI0 pratiSu SaSThe're [pR0 425 paM0 24-pR0 427 paM0 18] ekapatraparimitasya pAThasya patitatvadarzanAd vi0 20 hI0 pratayo na sAkSAd ya0 pratito'vatAritAH, api tu ya0 pratito'vatAritAt kutazcidanyasmAdevAdarzAllikhitA iti spaSTameva pratIyate / pratInAM samAnatvAsamAnatve pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI0 pratInAM ya0 pratito'vatAritatvAdasmin sampAdane vastuto bhA0 pratiH ya0 pratizceti dve eva pratI AdhArabhUte / kintu sampAdanakAle saptamAramudraNaparyanta ya0 prateranupalabdhatvAt tatsthAne pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 pratayo'smAbhirupayuktAH / saptAramudraNAnantaraM vikramasaMvat 2012 varSe 'ahamadAbAda 'nagare 'devazAno pADo' ityatra paM0 mahendravimalajIsatkajJAnakozato'kalpitaiva ya0 pratiprAptiH saJjAtA / munirAjazrIpuNyavijayajImahAbhAgaiH zIghrameva ya0 pratirasmatsavidhe 'pAlitANA 'nagare preSitA / ya0 prativiSayako vistRto vRttAnto jijJAsubhirgurjarabhASAnibaddhAsmadIyaprastAvanAto'vaseyaH / pA0 De lI0 vi0 20 hI0 pratiSu ye kecana parasparataH pAThabhedA vilokyante te ya0 pratyakSarANAM samyaganavagamAdikAraNavazAllekhakahastAdeva prasUtAH / kacicca ya0pratisthasaGketAnavagamAllekhakairbhUyAn pAThavyatyayo'pi kRtaH / aSTame're 666-676 patreSvIdRzo bhUyAn vyatyayaH saJjAtaH / evaM ca pA0 De0 lIM0 20 hI0 pratInAM ya0pratimUlakatvAd ya0pratau bhA0pratau ca yat parasparato vaiziSTayaM tadevAtropadazyate 1 dRzyatAM pR. 363 paM0 24 Ti0 6, TipR0 93 paM0 21-24 // 2 aSTame're "zabdaliGgagatapakSApakSa" [pR0 666 paM0 10 ] ityatra ya0 pratau 230 patrAGkaH samApyate tadanantaraM 234 tame patre pramAdAt 231 ityaGko likhitaH, evaM 231 tame patre 232 ityaGkaH, 232 tame 233 ityaGkaH, 233 tame ca 234 ityaGko likhitaH / ya0 pratau pramAdAdevaM likhiteSvapyazuddhAGkeSu tatraiva vAmakoNe zuddhAkA apyupanyastAH / pA0 pratilekhakasyedaM samyag vijJAtamAsIt , atastena zuddhAGkAnusAreNaiva pA. prtilikhitaa| kintu ya0 pratimavalambya kaizcidanyalekhakAH pratayo likhitAstaistvetadaparijJAnAdazuddhAGkAnusAreNaiva svapratayo likhitA iti 230 patrAnantaram 234 tamaM patraM tailikhitamiti tAsu mahAn pAThavyatyayaH saJjAtaH / ato 'miSyate [pR0 674 paM0 14 ] ityata Arabhya atrazabdavAcyasyAgniviziSTasya dhU0 [pR0 676 paM0 22 ] ityantaH pATho'sambaddha eva zabdaliGgagatapakSApakSa [pR0 666 paM0 10] ityanantaramApatitaH, yacca tasya khasthAnaM tataH paribhraSTaH / evaM pAThavyatyayadUSitapratyanusAreNa yadi sampAdanaM kriyate tadA bahUni patrANi pAThavyatyAsena bhraSTAni syuH / bhagavato gurudevasya kRpayAsmAkaM saubhAgyAd bhA0yapA0pratInAmasmatsavidhe sadbhAvAnnAyaM pAThadoSo'smAkaM sampAdane AyAta iti sudhIbhiravadheyam // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam 35 bhA0 pratiH ya0 pratitaH pUrva likhitA, ya0 pratAvavidyamAnAH paraHzatAH zuddhapAThA anekAzca paiGkayo bhA0 pratau surakSitA vidyante, paJcame're pR. 397 paM. 15 pR. 400 paM. 18 ityatra ya0 pratau bhUyAn pAThaviparyAso dRzyate / bhA0 pratau tu yathAvat pAThaH / dvAdaze're ekatra sArdhapatrapramitaH pATho ya. pratau na vidyate, bhA. pratau tu upalabhyate / nayacakravRtterbhA0pratau ye pAThA Agamagranthebhya uddhRtAstatra 'ta'kArabAhulyaM tathA 'dha'kAraprayoga ityAdIni jainAgamAnAM prAkRtabhASAyAH prAcInAni lakSaNAni surakSitAni, ya0 pratau tu tatra yathAkramaM kvacid 'ya'kAraH 'ha'kArazcetyAdi kizcit parivartanamapi dRzyate / etadAdayo ya.pratito vizeSA bhA.pratau vilokyante / evaM ya.pratAvapi bhA.pratito bhUyAMso vizeSA vilokyante / tathAhi-ya0 praterAdhArabhUta AdarzaH kazcidanya evAto bhA0 pratau yatra paraHsahasrA azuddhapAThA dRzyante'nekAzca patayaH patitAstatra ya. pratau yathAvat pAThA upalabhyante / yazovijayopAdhyAyairAdau svayaM vAcayitvA sUkSmekSikayA sAvadhAnatayA ca nirmitatvAd ya0 pratiH bhA0 pratyapekSayA bahuSu sthAneSu zuddhatarA / vividhajainajJAnabhANDAgAreSUpalabhyamAnAnAM bhA0 prativyatiriktAnAM sarvAsAmapi nayacakravRttipratInAM ya0 pratimUlakatvAdiyaM zuddhapAThaparamparA yazovijayopAdhyAyaireva bAhulyena surkssitaa| evamapi anekA azuddhayo ya0 bhA0pratyoH samAnA evAtaH paramparayA dve apIme kasyAzcidekasyA eva prateravatIrNe iti nizcitameva pratIyate / ata evaM pratIyate 1 dRzyatAM pR0 8 paM0 11 Ti0 5, pR0 20 paM0 9 Ti. 3, pR0 49 Ti0 6, pR0 90 Ti0 6, pR0 144 Ti. 5, pR0 155 Ti. 2, pR0 198 Ti. 2, pR0 249 Ti. 9, pR0 254 Ti0 6, pR0 276 Ti0 1, pR. 284 Ti. 3, pR0 287 Ti. 4, pR. 290 Ti. 1, pR0 295 Ti. 4. pra0 305 Ti. 7.9, pR. 309 Ti. 7, pR. 311 Ti0 5, pR0 324 Ti. 1, pR. 327 Ti0 3, pR0330 Ti. 7, pR. 347 Ti.8, pR0 373 Ti. 4, pR0 379 Ti0 6, pR0 391 Ti0 4, pR0 403 Ti0 5, pR0 414 Ti0 7, pR0 422 Ti0 2, pR0 424 Ti. 14, pR. 425 Ti0 8, pR0 431 Ti0 8, pR0 450 Ti0 3, pR0 474 Ti0 7, pR. 504 Ti0 6, pR0 505 Ti. 10, pR0 561 Ti. 1, pR0 660 Ti. 6, pR0 721 Ti. 2 ityAdi // 2 dRzyatAM pR0 397 Ti0 7 // 3 "so'pi kSaNo nAsti yazcaitradaNDitvavyapadezakAraNadaNDasthAnIyasvatvabhAk, yena sambandhAt kSaNo'syAstIti kSaNika ucyate tato'nyaH / ataH" ityetadanantaraM dvAdaze're "sA kSaNikatA'tra nAstyeva zabdArthaH" ityAdiH "vizeSamapi cAtra brUmaH-nanUktavastu" ityantaH sArdhapatraparimitaH pATho ya0 pratau truTitatvAd nAstyeva / gurudevakRpayA bhA0 pratau tu [pR0 521-2 taH 523-1 madhye ] sa upalabhyate / ato'tra bhA0 pratiratyantamupakaroti // 4 dRzyatAM pR0 115 paM0 7, 24, Ti. 14-15, pR. 116 paM01 Ti. 1 ityAdi // 5 dRzyatAM pR03 paM0 20 Ti. 17, pR. 7 paM0 14 Ti. 9, pR0 736 paM0 24 Ti. 11 ityAdi // 6 dRzyatAM pR0 10 paM0 15 Ti0 7, pR0 28 paM0 11 Ti. 6, pR0 87 paM0 7 pR. 88 paM0 16 Ti0 8, pR0 181 Ti0 1, pR0 222 Ti0 3, pR0 330 Ti. 9, pR. 361 Ti0 6, pR0 378 Ti0 6, pR0 405 Ti0 4, pR0 406 Ti. 1, pR. 470 Ti04 ityAdi // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya paramparayA bhA. ya. pratyorAdhArabhUtA kAcit pratiH bhA. pratiH ya. pratiH pA. De. lI. vi. pAThAntarasaGketAH bhA0 pA0 De0 AdisaGketaiH bhA0 pA0 De0 AdipratisthAH pAThabhedASTippaNeSu darzitAH / saptamAramudraNaparyantaM ya0 prateranupalambhe'pi pA0 De0 lI0 vi0 raM0 hI0 pratInAM ya0 pratyavalambitvAd yatra pA0 AdiSu sarvAsu samAnaH pAThastatra tatsthaH pAThabhedo ya0 saGketenaiva TippaNeSu darzitaH / yatra tu bhA0 prabhRtiSu sarvAvapi pratiSu azuddhaH pAThastatra sa pAThaH pra0saGketena TippaNeSu darzitaH, asmadabhimatastu zuddhaH pATho granthe nivezitaH / __ nayacakravRtteH saMzodhanAyAvalambitA paddhatirupAyAzca .. nayacakravRtteH saMzodhanaM prabhUtagranthasAhAyyenAsmAbhirvihitamityasakRdAveditaM prAg / idamanyada pyatrAnusandheyam / kevalaM vyAkaraNAdiniyamAnusAreNa yathAkathaJcicchuddhapAThakalpanena viSayasaGgatikaraNena ca saMzodhanakArya na samyag nirvahati, zuddhapATho'pi granthakRdabhipreta eva kalpanIyo bhavati / tatra copAyAntaramapi vidyate / tathAhi-keSAJcidakSarANAmAkRtayaH kAlakrameNa parivRttimApannAH, etallipiparivartanaM tu samyagajAnAnA bahavo lekhakA vAcakAzcAkRtisAjAtyAdanyathAkSarANi kalpayanti, anyathA ca likhanti / pRSThamAtrAnivezanamapi samyagaviviJcanto'yathAsthAnaM ca pRSThamAtrA nivezayanto lekhakA bahuzo mithyApAThAn sRjanti / atra yadi sUkSmekSikayA lipiparivartanamavekSya saMzodhana vidhIyate tadAnAyAsenaiva granthakRda bhipretAH zuddhapAThA avApyante / ato'yamupAya etadnthasaMzodhane prAdhAnyenAvalambito'smAbhiH / tatsAhAyyena granthakRtsammatAH paraHzatAH zuddhapAThA asmAbhiryathAvadeva labdhAH / tathAhi-'pR0 16 paM0 14, pR0 47 paM0 7' ityatra 'karakaTa' zabdo hastalikhitapratiSu dRzyate, vastutastu prAcInalipyAM 'kkha' ityakSaraM 'raka' iti likhyate sma, atastatra 'kakkhaTa' ityeva zuddhapAThaH / bauddhamatasyAtra prastutatvAt 'kakkhaTalakSaNA pRthivI' iti ca bauddhAnAmabhimatatvAt 'kakkhaTa' iti pATho bauddhamatenApi sarvathA saMvadati, dRzyatAM pR0 16 Ti08 / ato'tra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam 'kakkhaTa' iti pATha evaM granthakRto'bhimataH zuddhazceti sa evAtrAdaraNIyaH / evamAkRtisArUpyAdikAraNairbahUnAmakSarANAM hastalikhitanayacakravRttau parivartanaM saJjAtam / IdRzAni anyonyaM parivartitAni kAnicidakSarANyatrodAhiyante-- Ntra = va tva = DDha ta = na tsa = J ta = va da = ha tatra = tanna di = bhi tR = tri di = pi za = trA tta = tR dya = Dya sa = bha tta = kR dha = va sta = sU tta = nta dhA = ka * ca = zca ttha = ccha na = Na IT = tva = ca nanu = natu IT = ya etalipi parivartanaM muhurmuhuH sUkSmaikSikayA vicintya vivicya ca yathAsthAnaM yathAsambhavaM zuddhaH pATha ato'smAbhiH / bhoTagranthAnAmapi zuddhapAThanirNaye'smAbhirvyadhAyi bahuSu sthAneSUpayogaH / tathAhi - pR0 93 paM0 23 ityatra bhA0 pratau ' tadaMzadRSTau ' iti pATho dRzyate, ya0 pratiSu tu ' tadadRSTau ' iti pAThaH / bhoTabhASAntarasaMvAdAdarthasaGgatezca ' tadaMzadRSTau ' iti pATha evaM zuddhatvAt tatrAsmAbhirAdRtaH, dRzyatAM bhoTapariziSTe TipR0 136 / evaM pR0 314 paM0 4 pR0 321 paM0 16 ityatra ca mudrito'zuddhaH pATho nayacakramudraNAnantaraM samAsAditabhoTagranthasAhAyyena TipR0 138 paM0 6 TipR0 140 paM0 8 ityatra cAsmabhiH zuddhIkRtaH / yatra kazcit pAThaH khaNDita ityasmAkaM mataM tatra khaNDitapAThapUraNAya [ ] etAdRzakoSThakAntarasmatsambhAvitaH pATho nivezitaH / yatra ca sarvAsu pratiSvazuddhaH pAThastatsthAne zuddhapAThaM ca samyak kalpayituM vayamasamarthAstatrA zuddha pAThasyAgre ( ? ) etAdRzaM cihnaM sthApitamasmAbhiH, yathA pR0 257 paM0 14 ityatra / yatra tvazuddhapAThasthAne kazcicchuddhaH pATho'smAbhiH sambhAvito na tu nizcitastatrAzuddhapAThasyAgre 1 ) etAdRzakoSThakAntarasmatsambhAvitaH pATho'smAbhirnivezitaH, yathA pR0 16 Ti0 10 ityAdau / yaMtra cAnyathApi pAThaH kalpayituM zakyate tatra vaikalpikI pAThasambhAvanApi TippaNeSu tatra tatrAsmAbhiH pradarzitA, yathA pR0 14 Ti09, pR0 18 Ti0 13, pR0 72 Ti0 8 ityAdau / ( S = a S = i e = pa = ya ka = vA kra = na raka = kkha ga = ma ca = va jJa = jra Ta = Ga nu = u nu = tu - na = nna pa = ya pRta = vRtta pya = Nya ba = va bha = ta bhU = cu ma = sa 37 ma = na ru = bha gre = rga la = ta nayacakravRttau granthAntarANAM prAcInA viziSTapAThAH mallavAdi- siMha sUrikSamAzramaNAnAmatiprAcInatvAt teSAM samakSaM vedopaniSat -sAMkhyAdidarzanazAstrapANinIyazabdAnuzAsana sUtra dhAtu- pAtaJjalamahAbhASya- jainAgamAdigranthAnAM prAcInA pAThaparamparAsIditi nirvivAdameva / kAlakrameNa grantheSu anyAnyalekhakahastaiH pAThabhedA jAyante vardhante ceti viditameva viduSAm / ato nayacakravRttAvuddhRteSu vedAdipATheSu sampratyupalabhyamAnapAThebhyo nyUnAdhikabhedadarzane'pi atroddhRtAH prAcIna Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya paramparAnusAriNaH pAThAH prAyastadavasthA evAsmAbhiH parirakSitAH / yathA ca samprati pAThabhedo dRzyate tathA TippaNeSu tatra tatra darzitamasmAbhiH / ato TippaNAnyapyatrAvazyaM vilokanIyAni / pRSThAGkAH asmin granthe'sya mudritagranthasya pRSThAGkaH sarvatra pRSThasya zIrSake upanyastaH / yastu pArzvabhAge | In the margin ] pRSThAGkaH sa bhA0 praterveditavyaH / bhA0 praterhi 572 patrANi, pratipatraM ca pRSThadvayam , ato bhA0 prateryasmin patre yasmiMzca pRSThe yo yo vibhAga AyAti tasya prArambhe 2-1, 2-2, 3-1, 3-2, 4-1, 4-2 ityAdikrameNa sarve pRSThAGkA atrAsmAbhiH pArzvabhAge upanyastAH / 2-1 = bhA0 praterdvitIyapatrasya prathamaM pRSTham , 2-2 = dvitIyapatrasya dvitIyaM pRSTham , 3-1 = tRtIyapatrasya prathamaM pRSTham , 3-2 = tRtIyapatrasya dvitIyaM pRSThamityAdirarthaH 572-1 paryantaM sarvatra svayamevohyaH / asmin granthe'dhonirdiSTeSu TippaNeSu pRthaga yojiteSu ca TippaNeSu yatra yatrAmudritavakSyamANapAThAvalokanArthamasmAbhiH sUcitaM tatra tatrAsyAGkasya vizeSeNopayogaH / nayacakravRtteH saMzodhane hi pUrvAparasandarbhAnAM bhUyAnupayogo'smAbhirvihitaH / bahuSu ca sthaleSu pUrvAbhihitapAThAnAmartho vakSyamANasandarbhasAhAyyenaiva spaSTatayAvagamyate pAThazuddhirmUlasaMkalanaM ca yathAvat kartuM pAryate / evaM cedRzeSu sthaleSu yatrAmudritavakSyamANapAThAvalokanArthamasmAbhiH sUcitaM tatrAsya bhA0 pratipRSThAGkasyopayogo'smAbhirvihitaH / yathA pR0 9 Ti0 10 ityAdau / asmin vibhAge nayacakramudraNAnantaraM pazcAdbhAge pRthag yojitAnAM TippaNAnAM pRSThAko'pi pRthagevAtra nirdiSTaH, evaM ca yatra yatra TipR0 ityasmAbhirlikhyate tatra tatra nayacakramudraNAdUcaM pRthag yojitAnAM TippaNAnAmeva pRSThAko'vagantavyaH / TippaNAnAM dvaividhyam atra dvividhAni TippaNAni yojitAnyasmAbhiH-nayacakragranthe'dhastAd mudritAni pAdaTippaNarUpANi, aparANi punarnayacakramudraNAnantaraM yojitAni / adhomudriteSu pAdaTippaNeSu prAdhAnyena pAThAntarANi darzitAni saMzodhanopayoginaH sandarbhAzca granthAntarabhya uddhRtAH, kacit kacicca granthasya spaSTIkaraNaM tulanAdikamapi ca vihitam / nayacakramudraNAnantaraM yojiteSu tu TippaNeSu vistareNa vivecanaM tulanAdikaM cAnuSThitam , teSu teSu prasaGgeSu granthAntarebhya uddhRtya bahavo durlabhAH pAThA apyatropanyastAH, aitihyAdikamapi carcitam , granthamudraNa. samaye'smAbhirajJAtA yA azuddhayo'nantaramasmadbuddhau sphuritAstattatsthAne zuddhapAThA api tatrAsmAbhirnirdiSTAH / evaM ca etairnayacakramudraNAnantaraM yojitaiSTippaNaiH sahaivAyaM savRttiko nayacakragrantho vidvadbhiH paThanIyaH / kiJca, eteSAM TippaNAnAmevAGgabhUtaM 'bhoTapariziSTam , vaizeSikasUtrasambandhipariziSTam , ya0 pratipAThapariziSTam' iti pariziSTatrayamapi yojitamatra / teSAM vaiziSTyamupayogitvaM ca tadavalokanAdeva samyag jJAtuM zakyate / kiJcitvatra darzayAmaH 1 dRzyatAM TipR0 10 paM0 37, TipR0 24 paM0 22, TipR0 50 paM. 1, TipR0 51 paM0 13 ityAdi / vizeSArthibhistu zuddhipatrakaM vilokanIyam // 2 tatrAsmin vibhAge pR0 64, 86, 88, 89, 91, 93, 96, 97, 99, 100, 101, 102, 306 ityAdisthaleSu diGnAgasya vacAMsi nayacakramUle vRttau voddhRtAni yathAyogaM ca parIkSitAni // 3 dRzyatAM pR0 15 paM0 8, TipR016 paM0 6-17, pR0 56 paM0 16 Ti. 12, pR0 120 paM0 17 Ti. 10, pR0 122 paM0 5 Ti0 2, pR0 127 paM0 14 TipR. 56 paM0 1-5, pR0 154 paM0 16 Ti0 7, pR0 175 paM0 19 Ti. 6, pR0 176 paM0 28 Ti0 6, pR0 183 paM0 15 Ti0 4, pR0 183 paM0 23 Ti0 9, pR0 197 paM0 7 Ti. 4, pR0 314 paM0 1 Ti. 2, pR0 332 paM0 1, pR0 331 Ti0 3 ityAdi // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathanam 1. bhoTapariziSTam ( TipR0 95 - 140 ) bauddhanyAyasya pitRtvena prasiddhena diGgAgAcAryeNa racitAnAM pramANasamuccayAdInAM bahUnAM granthAnAM khaNDanamaNDanAdikaM prabhUteSu prAcInagrantheSvavApyate / nayacakre mahatA vistareNa diGgAgamataM carcitam / samprati nyAyapravezaM yogAvatAraM prajJApAramitApiNDArthasaMgrahaM ca vihAya diGgAgaracitAH ke'pi granthAH saMskRtabhASAyAM nopalabhyante / keSAJcit pramANasamuccayAdInAM granthAnAM paraH zatebhyo varSebhyaH pUrvaM vihitA 'bhoTabhASAnuvAdAstUpalabhyante / nayacakrAntargatAyA diGgAgamataparIkSAyAH samyagAzayaparijJAnArthaM diGkAgamataparijJAnasyAtyantamAva 1 tvAd bhagavato gurudevasya kRpayA bhoTabhASAmadhItya pramANasamuccayAdigranthAnAM bhoTabhASAnuvAdAMzca mahatA parizrameNa amerikA-yUropa- jApAnAdidezebhyo'nekeSAM viduSAM saujanyena 'mAyakrophilma- phoTo 'AdirUpeNAsAdya bhoTabhASAnuvAdataH saMskRtabhASAyAM parivartya ca pramANasamuccayAdigranthAnAmatropayuktA bahavaH sandarbhA asmin prathama tribhAgAntargate bhoTapariziSTe'smAbhirupanyastaH / aSTame'pyare diDAgasya vacAMsi nirdizya mahatA vistareNa diGgAgamataparIkSA nayacakre vilokyate, tatropayuktaH pramANasamuccayAdyaMzastu dvitIyavibhAge TippaNeSu taMtra tatro 1 39 1 dRzyatAM pR0 33 paM0 10 Ti0 7, pR0 40 paM0 10 Ti05, pR0 45 Ti09, pR0 66 Ti02, pR0 67 Ti0 3, pR0 252 Ti0 1 ityAdi // Gaekwad's Oriental Series, Oriental Institute, Baroda iyato'yaM granthaH prakAzitaH // 3 navakArikAtmako'yaM grantho vidhuzekharabhaTTAcAryeNa Indian Historical Quarterly IV/1928 ( pR0 775 - 778 ) ityatra prakAzitaH / durgAcaraNa ceTarajI ityanena tu sa eva bhoTabhASAnuvAdena saha Journal and Proceedings, Asiatic Society of Bengal ( New Series ) Vol. XXIII/1927 ( pR0 249 - 259 ) ityatra prakAzitaH // 4 aSTapaJcAzatkArikAtmako'yaM granthaH Prof. Giuseppe Tucci ityanena Journal of the Royal Asiatic Society, London, 1947 ( pR0 43 - 75 ) ityatra bhobhAvAnuvAdena saha prakAzitaH // 5 dRzyatAM TipR0 95 / vistarArthibhirasmatsampAditasya vaizeSikasUtrasya saptame pariziSTe pR0 153-155 ityatra E. Frauwallner likhite Dignaga, sein Werk und seine Entwiklung ( WZKSO, BD. III, Wien, Austria, 1959, pp. 83-164 ) iti jarmana bhASAnibaddhe nibandhe ca vilokanIyam // 6 asmin vibhAge'nyeSvapi keSuciTTipaNeSvete pramANasamuccayAvaMzA asmAbhirupanyastAH, dRzyatAM pR0 60 Ti0 15, pR0 64 Ti0 6, pR0 79 Ti0 7, pR0 88 Ti0 10, pR0 96 Ti0 1, pR0 306 Ti0 1, TipR0 73 paM0 10-13 TipR0 74-75, TipR0 77026-28 Ti0 2; TipR0 84 paM0 17-19 Ti0 2, TipR0 85 paM0 1-6, 11-12 Ti0 4 // 7 dRzyatAM pR0 606 paM0 6 Ti0 2, pR0 609 paM0 1, 6, pR0 611 paM0 5-6, pR0 612 paM0 5-6, pR0 613 paM0 6, 27, pR0 615 paM0 12-13, pR0 620 paM0 14, pR0 621 paM0 28, pR0 627, pR0 638 paM0 2, pR0 647 paM0 4, 14, pR0 648 paM0 18, pR0 649 paM0 11, 14-15, pR0 650 paM0 1,3, pR0 652 - 653, pR0 66.1 paM0 1, 10, 12, 14, pR0 663 paM0 4-5, pR0 669 paM0 23, pR0 600 paM0 22, pR0 672 paM0 3, pR0 674 paM0 6, pR0 675 paM0 1-4, pR0 678 paM0 5,17, pR0 679 - 680, pR. 683,684,685,686, pR0 687 paM0 13, pR0 688 paM0 1-3, pR0 691 paM0 6,9, pR0 693 paM03, 19, pR0 694 paM0 30, pR0 699, pR0 702 paM0 5, 703 paM0 19, pR0 704 paM0 23, pR0 705 paM0 3, 14, 19, pR0 706 paM0 21, pR0 711 paM0 11, pR0 718 paM0 2, pR0 720 paM0 4, pR0 722 paM0 9, pR0 724 paM0 23, pR0 727 paM0 10, pR0 728 paM0 20,22, pR0 730 paM0 2,11, pR0 731 Ti0 1, pR0 732 paM0 21, pR0 733 paM0 4,13,19 Ti0 1, pR0 734 paM0 5, pR0 735 paM0 24 // 8 dRzyatAM pR0 607-608, pR0 614 Ti0 1, pR0 617 di0 1, pR0 629-633, pR06388 640, pR0 650 - 651, pR0 663 Ti0 1, pR0 683 - 684, pR0 724 -729 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya padarzitaH / etad bhoTapariziSTaM nayacakrasyAdhyetRRn yathopakaroti tathA sAmAnyato nyAyAdhanekaprAcInadarzanazAstrAdhyetRn vizeSatazca pramANavArtika-tattvasaGgrahAdibauddhadarzanazAstrAdhyetanapyatyantamupakariSyati / anekavarSANi bhRzaM parizramyAsmAbhiH saGkalitamidaM bhoTapariziSTameva vistarArthibhirvilokanIyam / vaizeSikasUtrasambandhi pariziSTam ( TipR. 141) candrAnandaviracitavRttisamanvitasya kaNAdapraNItavaizeSikadarzanasyAsmin granthe pRthak pRthak sthAne TippaNeSu sAkalyena mudraNe kAraNaM TipR0 8 paM0 22--30 ityatra vistareNa darzitamevAsmAbhiH / kiJcittvatrApi prAkkathane pratipAditam / vaizeSikasUtrANAmatra pRthak pRthak TippaNeSu mudritatvAt katamaM sUtraM ka mudritamiti sAralyenAnveSTuM vaizeSikasUtrasambandhipariziSTamatra saGkalitamasmAbhiH / idaM tu dhyeyam vaizeSikasUtrANAmavijJAtakartRkA ekA vyAkhyA 2013 vikramAbde bihArapradeze darabhaMgAnagarasthena mithilAvidyApIThena prakAzitA / tanmAtRkAyAM pRthak sUtrapATho nAsti / tathApi tatsampAdakaiH zrImadanantalAladevazarmavidvanmahodayairvyAkhyAnusAreNa yaH sUtrapAThaH sambhAvitaH sa candrAnandAbhimatavaizaSikasUtrapAThena bahulaM saMvadati / vaizeSikasUtrANAmupaskArakRcchaGkaramizraH khriSTIyapaJcadazatake AsIt, mithilAvidyApIThaprakAzitavyAkhyAkArastu trayodaze khriSTIyazatake tadanantaraM vA labdhodaya iti pratIyate / ayaM candrAnandastu ubhAbhyAmapyetAbhyAM bhRzaM prAcIna ityapi dhyeyam / kiJca, P. pratyanusAreNa candrAnandaracitA vRttiratra mudritA / tataH param Oriental Institute, Baroda ityato'pi zAradAlipyAM likhitA candrAnandaracitavRtterekA pratirlabdhA / kadAcidaparicitAmapi zAradAlipiM bhagavato gurudevasya kRpayAdhItya tatra P. pratyapekSayA ye zuddhapAThA vidyante te'smAbhiH pRthak zuddhipatrake darzitAH / 1 nyAyavArtike nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM mImAMsAzlokavArtike tadvayAkhyAsu yuktidIpikAkhyAyAM sAMkhyakArikAvRttI brahmasUtrazAGkarabhASyAdau ca diGnAgasya vacAMsyuddhRtya diGnAgamataM tatra tatra nirAkRtam / atastAdRzeSu sthAneSvidaM bhoTapariziSTamaSTame cAre'smAbhiSTippaNeSu nyastAH pramANasamuccayAyaMzA nayacakre tadvRttI coddhRtAni diGnAgavacAMsi ca nyAyavArtikAdyadhyetRNAM bhRzamupakariSyanti / asmAbhiH sampAditasya vaizeSikasUtrasya ( Gaekwad's Oriental Series No. 136, Baroda) saptame pariziSTe [pR0 169-219] pramANasamuccaye tadvRttau vizAlAmalavatyAM ca taTTIkAyAM vidyamAnA vaizeSikadarzanasambandhinI prAyaH sarvApi carcA nyAyadarzanasambandhinI ca bhUyasI carcA bhoTabhASAntarataH saMskRte parivopanyastA atastajjijJAsubhistadapi vilokanIyam // 2 dharmakIrtiracita pramANavArtikaM hi pramANasamuccayasya vyAkhyAnarUpam / tatra pramANavArtikasya pramANaparicchedaH pramANasamuccayaprathamaparicchedasya prathamAM kArikAM tadvRttiM cAvalambyaiva pravRttaH, pratyakSaparicchedaH pramANa samuccaya prathamaparicchedasya 2-14 kArikAstadvRttiM cAvalambya pravRttaH, parArthAnumAnaparicchedastu pramANasamuccayasya tRtIyaparicchedasya prArambhika stisraH kArikA anyAzca kAzcit kArikAstavRttiM cAvalambya pravRttaH / etacca prAyaH sarvamapi bhoTabhASAntarataH saMskRte'nUdyAsya nayacakragranthasya bhoTapariziSTe'nyatra ca tatra tatra TippaNeSUpanyastam / ato'smin granthe mudritAnAM bhoTapariziSTaTippaNAnAM pramANavArtikAdhyayane upayogitvaM sphuTameva, prajJAkaraguptena racitaH pramANavArtikabhASyarUpo vArtikAlaGkAraH tattvasaMgrahAdayazca bauddhagranthA api tadanusAriNa iti tatrApImAni bhoTapariziSTa-TippaNAni bhRzamupayogIni bhaviSyanti tadadhyetaNAm // 3 asmatsampAditasya vaizeSikasUtrasya dvitIyaM pariziSTaM (pR0 101-122) vistarArthibhirvilokanIyam // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathanam ya0 pratipAThapariziSTam (TipR. 142-146) vAcakavarazrIyazovijayopAdhyAyailikhitAyA ya0prateH saptAramudraNaM yAvadanAsAditatvAd ya0 pratyanusAriNyaH pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI0 pratayo ya0prateH sthAne'trAsmAbhirupayuktAH / ya0 pratyakSarANAM samyaganavagamAdikAraNavazAllekhakahastena saJjAtAH kecana pAThabhedAH pA0 De * AdisaGketaiSTippaNeSu tatra tatra drshitaaH| ya0 pratyavAptyanantaraM tu te pAThabhedA anatiprayojanAH, ataH pA0 De0 AdipratiSu yatra parasparataH pAThabhedastatra ya0 pratau yAdRzaH pAThastamupadarzayituM ya0 pratipAThapariziSTamatra saMyojitam / evaM ca saptAramudraNAdUrdhvamavAptApi vAcakavarazrIyazovijayopAdhyAyairlikhitA ya0 pratiratra sAkalyenopayuktAsmAbhiriti vidAkurvantu vidvAMsaH / ataH paramaSTamAdyarANAM mudraNe bhA0 ya0 pratI evopayokSyete, na tu pA0 De0 lI0 vi0 0 hI0 prataya ityapi dhyeyam / upasaMhAraH ____kAzcanAzuddhayo'smAbhiSTippaNeSu pramArjitA eva / guphAdyavalokane'navadhAnAdijAstvazuddhayaH zuddhipatrake eva vizeSato darzitAH / ataSTippaNAni zuddhipatrakaM cAnusandhAyaivAyaM grantho'dhyetavyo vidvadbhiH / evaM saMzodhanAya subahu kRte'pi yatne nayacakramUlAbhAvAt , hastalikhitanayacakravRttipratiSvazuddhibAhulyAt , mallabAdi-siMhasUrikSamAzramaNAbhyAM yeSAM matAni carcitAni teSAM bhUyasAM prAcInagranthAnAM samprati vinaSTatvena saMzodhanopayogitathAvidhagranthAntarasAmagryabhAvAta , asmanmatimAndyAt , bhagavadbhirgurudevaiH mahatA parizrameNa spaSTamuccArya samyagavadhAya ca sarveSvapi zodhana[gruphapatreSu catuHkRtvaH paJcakRtvo vA. paThiteSvapi zodhana prapha]patrANAmavalokane mamaiva samyaganavadhAnAd mudraNAvasare sIsakAkSaraviparyAsAcca yAH kAzcana skhalanA atra dRSTipathamavatareyustAH sarvA api vivicya sajanA vidvanmahodayA etadnthAdhyayanAdhyApanAdinA asmAkaM parizramaM phalegrahiM kuryuriti bADhamabhyarthayAmahe / dhanyavAda vitaraNam evaM mahatA parizrameNa suciraM saMzodhya sampAdya cAsya naya cakramahAzAstrasya prathamo vibhAgo'dya viduSAM puraH prakAzyate / adyatanazailyA sAGgopAGgaM saMzodhanaM sampAdanaM ca vidhAyema granthaM prakAzayituM prAcInagranyasaMzodhane'nekaprAcInagranthasaGgrahavyavasthApane ca siddhahastAnAM munirAjazrIpuNyavijayajImahArAjAnAM cirAdutkaTA samIhAsIt / teSAM preraNayaivaitat kAryaM mayAGgIkRtam / nayacakravRtterhastalikhitAH sarvA api pratayastaireva bhRzaM parizramyetastataH saJcitya matsamIpe preSitAH / atra sampAdane upayuktAH pattanajesalamerAdinagarasthAnAM vizeSAvazyakabhASyasvopajJaTIkA-koTTAryagaNiracitaTIkA-sammativRtti-vaizeSikasUtracandrAnandaracitavRtti-nyAyabhASya-nyAyavArtika-nyAyavArtikatAtparyaTIkA-nyAyakandalI-sAMkhyakArikAvRttitattvasaGgrahapaJjikAdigranthAnAM prAcInA durlabhatamAzca hastalikhitA AdarzA api teSAM sakAzAdeva myaadhigtaaH| kiM bahunA ? ye ca yAvantazca granthA etatsampAdane mayApekSitAste sarve'pi yAvadupalambhaM tairmahyaM dattAH / kiJca, asya granthasya saMzodhanaM sampAdanaM ca yadyapi mayaiva vyadhAyi tathApi bhUridravyavyayasAdhyA etadnthamudraNaprakAzanAdivyavasthA taireva vyadhAyi / evaM ca nayacakragranthasaMzodhanopayogivividhasAmagrIpradAnena prabhUtaM sAhAyyaM tairatrAnuSThitam / naya. pra.6 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakrasya yuropakhaNDe osTriyAdeze vienAnagare vizvavidyAlaye bhAratIyadarzanazAstrAdhyApakaiH saMskRta-hindIbaGgalA-cIna-bhoTa-phreMca-jarmana-AGgAdyanekabhASAvidbhiH Prof. Dr. Erich Frauwallner' mahAzayaizciraM nayacakragranthamadhItya muhurmuhuzcintanamananAdi ca vidhAya asya AGgabhASAmayI prastAvanA likhitA, bhoTapariziSTe'pi tairbahvayo viziSTA upayoginyazca sUcanA vihitaaH|| puNyapattane phargyusanavidyAlaye jarmanabhASAdhyApakairbhAratIyadarzanazAstravizAradaiH saMskRta-cIna-bhoTAdinAnAvidhabhASAniSNAtaiH zrImadbhiH 'vAsudeva vizvanAtha gokhale' ityetairmahAbhAgairmadarthaM bhoTabhASAnuvAdagranthAdyavAptaye bhRzaM prayatitam , svayaM ca bhoTabhASAdhyayanAya tairahamatyantaM protsAhitaH, bhoTapariziSTe'pi teSAM bahvayaH sUcanA atyupayoginyaH saJjAtAH / prAdhyApakazrIprahAdapradhAnamahodayairabhidharmakozabhASyasya durlabhA aMzA likhitvA paramasaujanyena preSitAH / yeSAM ca 'Prof. Dr. Yensho Kanakura, Dr. 'H. Kitagawa, Mr. Walter H. Maurer prabhRtInAM jApAna-amerikAdidezavAsinAM viduSAM saujanyena vividhA durlabhA bhoTagranthA asmAbhiradhigatAsteSAM nAmagrAhamullekho bhoTapariziSTe'smAbhirvihita eva / nirNayasAgaramudraNAlayasthaiH paNDita zrI0 'nArAyaNa rAma AcArya' ityebhiH zAstrimahodayaiH pratipRSThaM mUla-TIkA-TippaNAnAM yathAsthAnaM vinyAse'tiparizrAntam / vividhAkSareSu nirNayasAgaramudraNAlaye'sya granthasya samyag mudraNAya tai zaM prayatitam / etebhyaH sarvebhyo vidvanmahodayebhyaH sahasrazo dhanyavAdAn vitarAmi / bhagavatAM gurudevAnAmupakArANAM smRtiH vizeSatastvatra yeSAM sAhAyyAdAzIrvAdAccavedaM kAryaM paripUrNatAmagamat te madIyA bhagavantaH prAtaHsmaraNIyA pUjyapAdA gurudevAH prAmukhyana saMsmaraNIyAH / prAtaHsmaraNIya-paramapUjya-paramakRpAlu-paramArAdhya-gurudevazrI 1008 munirAjazrIbhuvanavijayajImahArAjAnAM kRpayA sAhAyyena puNyaprabhAveNaiva cAyaM sarvo'pi grantho mayA sampAditaH / teSAM sammatyaivaitat sampAdanakAyaM mayA aGgIkRtam / asya granthasya sarvANyapi pruphapatrANi vapuSo'pATave'pyavigaNayya svazarIrakaSTaM taireva mahatA parizrameNa catuHkRtvaH paJcakRtvazcAvalokitAni vAcitAni ca / vividhAn durlabhAn granthAnavAptumavApya ca parirakSituM tairbhRzaM prayatitam / eteSu sarveSvapi varSeSu madIyamantaraGga bahiraGgaM ca sarvamapi cintAbhAraM kAryabhAraM codvahadbhiretasminnatiduSkare saMzodhanasampAdanakarmaNi taiH sarvato'pi sAhAyyaM me pradattam / teSAmasImavAtsalyAt sarvathA sAhAyyAccaivedaM kArya nizcintamanasA mayA sampAditam / kiJca, te mama gRhasthAvasthAyAM pitRcaraNAH, samprati zramaNAvasthAyAM tu gurudevAH / evaM ca pitRtvena vividhazAstrAdhyApakatvena dharmasaMskArAdhAyakatvena ca teSAM jJAnanidhAnAnAM bhagavatAM gurudevAnAmananta upakArabharo mayi varIvaryeva / saMsArArNavataraNAya taraNikalpAM dIkSAM pradAya grahaNAsevanAzikSe ca ciraM samyag 1 Head, Indological Institute, University of Vienna, Austria, Europe. . 2 Principal, Fakir Mohan College, Balasore. Orissa. 3 Dean, Indian Seminar, Professor of Indology, Tohoku University, Sendai, Japan, 4 Nagoya University, Nagoya, Japan. Reference Librarian for the South Asia Section, Orientalia Devision, the Library of Congress, Washington, U. S. A. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 prAkathanam grAhayitvA tairyadahamupakRta uddhRtazca tat kathamapi varNayituM na zakyate, vAcAmagocaratvAt / madIyA sarvApyunnatisteSAM kRpAbalAdeva / teSAM hi pIyUSavarSiNI kRpAdRSTiH sarvadAhlAdayati maccetaH pade pade ca mAmatyarthamupakaroti / itthamanantopakAriNAmArAdhyapAdaparamapUjyatIrthasvarUpagurudevazrI 1008 bhuvanavijayajImahArAjAnAmanantA upakArAH kathamapi mayA varNayituM na zakyante / anantaM yasya vAtsalyamanantA copakAritA / mahimAnaM gurostasya ko vA varNayituM kssmH1|| teSAmeva kRpA-sAhAyyabalAdavaziSTAnapi nayacakrasyArAn dvitIye vibhAge samyak sampAdya zIghrataraM prakAzayitumAzAse / siddhagirIzasya bhagavato yugAdidevasya RSabhajinezasyArcanam itthaM ciraparizrameNa sampAditamidamanekAntavAdapratiSThApakaM nayacakramahAzAstraM yugAdIzasya za ayatIrthAdhipateH paramAtmanaH zrIRSabhajinezitaH karakamalayoH samarpya paramAM kRtArthatAM paramaM ca pramodamanubhavAmi / yasya prabhoH prabhAvAditthaM sampAdito mayA granthaH / taM zrIsiddhagirIzaM mahayAmyetena kusumena // -ityAvedayati vikramasaMvat 2015, mArgazIrSabahuladazamI pUjyapAdAcAryamahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTaziSya-- prabhuzrIpArzvanAthajanmakalyANakadinam .. pUjyapAdAcAryamahArAjazrImadvijayameghasUrIzvaraziSya-- jhIMjhuvADA pUjyapAdagurudevamunirAjazrIbhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijayaH Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM hrI~ ahe zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya namaH // AcAryamahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarajIgurubhyo namaH / AcAryamahArAjazrImadvijayameghasUrIzvarajIgurubhyo nmH| sadgurudevamunirAjazrIbhuvanavijayajIpAdapadmebhyo namaH / prastAvanA gurudevanI preraNA jainazAsanamA 'vAdiprabhAvaka tarIkenI prasiddhi pAmelA tArkikaziromaNi AcAryazrI mallavAdi kSamAzramaNe racelA dvAdazAra nayacakranA cAra ArA jeTalA prathama vibhAgane AcAryazrIsiMhamUrigaNikSamAzramaNaviracita nyAyAgamAnusAriNI TIkA sAthe vidvAno samakSa prasiddha karatAM Aje amane apUrva AnaMda thAya che / vikramasaMvat 2001 mAM zahApura ( jillA ThANA ) mAM amAruM cAturmAsa hatuM te vakhate pUjyapAda bhagavAn gurudeva munirAja zrI 1008 bhuvanavijayajI mahArAjAnI preraNAthI koI paNa Agama graMtharnu saMpAdana karavAno amAro vicAra thayo / maladhArizrIhemacandrasUrikRtaTIkAsahita vizeSAvazyakamahAbhASyane durlabha temaja upayogI samajIne e graMthay sampAdana karavAnI amArI icchA ame prAcIna jJAnabhaMDAronA uddhAraka tathA aneka graMthonA saMzodhaka munirAja zrIpuNyavijayajI mahArAjane darzAvI, kAraNa ke jainAgamagraMthonuM prakAzana karavA mATe thoDA samaya pahelA ja temaNe 'jinAgamaprakAzinI saMsad' nAmanI saMsthAnI sthApanA karI htii| parantu temaNe jaNAvyuM ke 'e graMtharnu prakAzana eka vAra thaI gayuM che ane bIjI AvRttinuM saMpAdana to koI paNa karaze, paraMtu nayacakranuM adyatana zailIthI sAMgopAMga saMzodhana, saMpAdana ane prakAzana thavAnI khAsa jarura che, kAraNa ke e adyAvadhi amudrita cha ane tenuM saMzodhanakArya paNa ghaNuM kaThina cha, kemake AcAryazrI mallavAdiracita nayacakra mULa to maLtuM ja nathI, tenA upara AcArya zrIsiMhasUrikSamAzramaNe racelI ativistRta nayacakravRtti ja mAtra maLe che, eTale enuM saMzodhana-saMpAdana karavAnI khAsa agatya cha / jo e kArya tame svIkAro to ene aMgenI joItI tamAma hastalikhitagraMthAdi sAmagrI tathA paMDitanI jarura hoya to madadamAM paMDitane paNa mokalI ApuM, enA mudraNa-prakAzananI badhI vyavasthA huM karIza / ' emanI A prakAranI AgrahabharI sUcanAthI meM e kAryano tarata svIkAra karyo ane uttaramAM jaNAvyuM ke 'paMDitanI mAre jarura nathI, paNa nayacakravRttinI hastalikhita pratio mokalI Apo / ' 1zaMkhezvara tIrthamA zrIzaMkhezvarapArzvanAtha bhagavAnanI chatrachAyAmAM pUjyapAda gurudeva zrI 1008 bhavanavijayajI mahArAjAno vikrama saMvat 2015 mA mAgha zukla aSTamInI rAtre svargavAsa thayo tethI thoDA samaya pahelA ja jhIMjhuvADA gAmamAM A prastAvanA lakhAI gaI hatI / pUjyapAda gurudevanI chatrachAyAmA lakhAyelI te prastAvanA ja lagabhaga akSarazaH Aje ahIM raju karavAmAM Ave che / pUjyapAda gurudevanA svargavAsa pUrve sAta ara sudhI (pR. 552) A graMtha chapAI gayo hato ane AThamA aranA mudraNano prAraMbha thayo hto| pU0 gurudevanA svargavAsa pachI atyArasudhImA AThamo ara tathA navamA arano keTaloka bhAga (pR. 744 sudhI) paNa chapAI gayo che| te uparAMta, jesalameranA bhaMDAramAthI maLI AvelA ane ame sampAdita karelA candrAnandaracitavRttisahita vaizeSikasUtranuM paNa mahArAjA sayAjIrAva gAyakavADa yunivarsITinA Oriental Institute, Baroda (prAcyavidyAmaMdira, vaDodarA ) taraphathI prakAzana hamaNAM thaI gayuM che| ene dhyAnamA rAkhIne kvacit TippaNo A prastAvanAmAM ame umeryAM che / -muni jambUvijaya, vikramasaMvat 2018, vaizAkha zukla caturthI, zaMkhezvara // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nayacakranA saMpAdanano prAraMbha zahApuranuM comAsuM pUrNa thayA pachI tyAMthI vihAra karIne ame punA gayA / tyAM temaNe nayacakravRttinI aneka hastalikhita pratio mokalI ApI / pUjyapAda gurudeva zrI 1008 bhuvanavijayajI mahArAjazrInA AzIrvAda meLavIne meM nayacakravRttinuM saMzodhanakArya AraMbhyuM / nayacakravRttinI prAcInamAM prAcIna jeTalI hastalikhita pratio maLI zake te badhI ya ame bhegI karI / paraMtu e tapAsatAM jaNAyuM ke e badhI ja pratio nyAyAcArya nyAyavizArada vAcakavara zrIyazovijayajI mahArAje vikrama saMvat 1710 mAM taiyAra karelA Adarza uparathI ja sAkSAt athavA paraMparAe lakhavAmAM AvelI hatI, eTale upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje svayaM lakhelA e Adarzane zodhI kADhavA tathA meLavavA ame ghaNo ja prayAsa karyo chatAM te samaye to eno patto na lAgyo, paraMtu pAchaLathI bahu moDo moDo - prastuta graMthano sAta ArA jeTalo bhAga chapAI gathA pachI ---eno patto lAgyo hato, e viSe vistArathI ame AgaLa jaNAvIzuM / eTale nayacanA saMpAdananA prAraMbha samaye amArA pAse AvelI pratiomAMthI pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI 0 A cha pratio pasaMda karIne tenA uparathI ame saMzodhanakArya AraMbhyuM / vAMcatAM jaNAyuM ke badhAmAM ghaNA aMze samAna ja azuddhio bharelI hatI, vaLI nayacakra mULa to hatuM ja nahi tethI nayacakravRttinuM rahasya samajavAnuM teja saMzodhananuM kArya ghaNuM jaTila hatuM / eTale saMzodhanamATe bIjA graMtho tarapha meM najara karI, kAraNa ke nayacakra e dArzanika graMtha hovAthI nayacakramAM varNavelI carcA jo bIjA dArzanika graMthomAM maLI Ave to tenA AdhAre nayacakravRttinuM saMzodhanakArya amuka aMze sarala bane, eTalA mATe ghaNA samaya sudhI punAmAM rokAIne tyAMnI AtmAnaMda jaina lAyabrerI, Dekkana koleja, bhAMDArakara orieNTala risarca insTITyuTa, Do0 vAsudeva vizvanAtha gokhale vagerenA vizAla graMthasaMgrahamAMthI pustako meLavIne jaina-bauddha-mImAMsA - sAMkhya-vedAMtanyAya Adi darzanonA lagabhaga badhA ja prAcIna graMthonuM huM avalokana karI gayo / keTalAka atyaMta durlabha hastalikhita graMthoM temaja aneka bhASAmAM deza-paradezamAM chapAyelA graMthone paNa ghaNA ghaNA prayatne meLavIne manuM paNa avalokana kartuM / A badhA graMthomAMthI huM dhArato hato teTalI sahAyatA saMzodhanamAM joke prApta na thaI to paNa mAthI saMzodhanamAM upayogI ghaNI ja sAmagrI maLI AvI ke jeno ame TippaNomAM ThAma ThAma nirdeza karyo che / A saMskaraNamAM ame be jAtanAM TippaNo yojelAM che / eka to nayacakramAM nIce ja phuTanoTarUpe ApelAM che, jyAre bIjAM nayacakranI pAchaLa joDelAM che / jyAM ame TipR0 zabda vAparyo che tyAM A nayacakranI pAchaLa joDelAM TippaNono ja pRSThAMka samajavo / e TippaNomAM ame aneka pariziSTonI paNa saMkalanA karelI che; e badhAM TippaNo tathA pariziSTonuM avalokana karavAthI tathA saMpAdanamAM ame je je graMthono upayoga karyo che te graMthonI (TipR0 147 pachI joDelI) sUcI upara dRSTipAta karavAthI keTalA vizALa pramANamAM ame prAcIna arvAcIna graMtharAzino upayoga karyo che e vastu vAcako svayameva sArI rIte jANI zakaze / 45 nayacakravRtti saMpUrNa vAMcI gayA pachI mane lAgyuM ke sAMkhya-vaizeSika- bauddha Adi darzanonA je je graMthonuM nayacakramAM khaMDana kareluM che temAMthI moTA bhAganuM sAhitya Aje nAmazeSa thaI gayuM che, tema chatAM nayacakramAM je bauddhagraMthonI samIkSA karavAmAM AvI che te bauddhagraMtho saMskRtabhASAmA Aje naSTa thaI gayA hovA chatAM temAMnA keTalAka graMthonuM TibeTana bhASAmA lagabhaga 1000 varSo pUrve tharalaM bhASAMtara maLe che, eTale Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prastAvanA e bhASA jo zIkhI levAmAM Ave to e TibeTana bhASAMtarone AdhAre nayacakramA AvatI ghaNI carcAo spaSTa samajAya e hetuthI TibeTana bhASA zIkhavAnI tathA e TibeTana bhASAMtaranA graMthone meLavavAnI paNa meM taiyArI karI / nayacakranI atyaMta mahattvanI pratinI prApti tyArapachI ghaNI zodhane aMte nayacakravRttinI eka atyaMta durlabha prati ke je amArI dhAraNA pramANe vizvamAM A jAtanI eka ja prati che ane je u0 zrIyazovijayajI mahArAje vi0 saM. 1710 mA lakhelI nayacakravRttinI pratithI paNa lagabhaga 50-60 varSa pUrve lakhAyelI che teno amane patto lAgyo / e prati AcAryazrI dharmamUrtisUrinA upadezathI goviMdamaMtrinA putra puMje lakhAvI hatI ane atyAre e bhAvanagaranI zeThazrI DosAbhAI abhecaMdanI jainasaMghanI peDhInA jJAnabhaMDAramA che eTale ame ahiM amArA saMpAdanamA enI bhA0 ( bhAvanagaranI prati ) evI saMjJA rAkhI che / A bhA0 pratine ghaNA prayAse meLavIne ame joyuM to amArI tamAma pratiomAM na hatA evA seMkaDo zuddha pATho emAMthI amane maLI AvyA / keTaleka ThekANe to anekAneka adhika paMktio paNa emAthI amane maLI AvI / pAMcamA aramAM pR0 397 paM0 15-pR0 400 paM0 18 mAM amArI pAsenI bIjI badhIja pratiomAM eka A pArnu AgaLapAchaLa lakhAeluM che tyAM A bhA0 pratimAM barAbara pATha lakhAelo cha / bAramA aramAM bIjI badhI ja pratiomAM lagabhaga eka AkhaM pAnuM paDI gayuM che tyAM A bhA0 pratimAM e pATha sArI rIte sacavAelo che, ityAdi aneka vizeSatAo A bhA0 pratimAM che| te ja pramANe bhA0 pratimAM jyAM seMkaDo sthaLe azuddha pATho che temaja aneka sthaLe pATho kiMvA paMktio paDI gayelI che, tyAM amArI pAsenI pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 pratiomAM zuddha pATho sArI rIte sacavAelA che / eTale amArI pAse be jAtanI pratio thaI / eka bAju bhA0 prati ane bIjI tarapha pA0 De0 lIM0 vi0 20 tathA hI0 prati / pUjyapAda nyAyavizArada nyAyAcArya vAcakavara zrI yazovijayajI mahArAje vi0 saM 1710 mAM nayacakravRttinI prAcIna prati uparathI je prati lakhelI tenI ame amArA saMpAdanamA ya0 saMjJA rAkhI che / pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 A pratio ya0 prati uparathI ja sAkSAt kiMvA paraMparAe lakhavAmAM AvelI che, eTale ema paNa kahI zakAya ke eka bAju bhA0 prati ane bIjI bAju ya0 prati tathA pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI0 prtio| bhAvanagara sivAya bhinna bhinna sthAnonA jJAna bhaMDAromAM nayacakravRttinI je pratio jovAmAM Ave che te badhI ja A ya0 prati uparathI sAkSAt kiMvA paraMparAe lakhavAmAM AvelI che evo amane anubhava thayo che / eTale A pramANe banne ya jAtanI nayacakravRttinI hastalikhita pratio maLavAthI amAraM saMzodhanakArya ghaNe aMze sarala thayuM / jo eka ja jAtanI prati maLI hota to A graMtha ghaNe aMze azuddha raheta, paraMtu sadbhAgye banne ya jAtanI pratio amane maLI gaI tethI A graMthanA saMzodhana, amAraM kArya ghaNuM saraLa thayuM / Ama chatAM bIjaM to ghaNuM kaThina kArya amAre karavAnuM hatuM ja, kAraNake A pramANe nayacakravRttinI banne ya jAtanI hastalikhita pratio maLyA pachI paNa lekhakadoSathI parApUrvathI cAlI AvatI samAna prakAranI aneka azuddhio banne ya jAtanI pratiomAM hatI ja, chatAM bIjA aneka graMthonA AdhAre pAThone zuddha karavA mATe ame yathAmati sarva prayatno karyA cha / vaLI tapAsa karatAM jaNAyuM ke nayacakramULa to lagabhaga 700 varSa pahelAthI ja naSTa thaI gayeluM che ane te maLavAnI atyAre AzA ja nathI, eTale nayacakramULa paNa ame vRtti uparathI taiyAra karavA mAMDyaM / 1 juo prAkathana pR0 35 Ti0 1,2,3 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nayacakranu prakAzana ane bhAgonI yojanA A pramANe ghaNAM varSoM sudhI vividha graMthonuM avagAhana tathA ciMtana-manana karIne pachI satata 16 mAsa sudhI vRttisahita nayacakranI presakopI meM ekalA hAthe taiyAra karI ane pachI presamAM chApavA moklii| te pachI presamAM chapAtAM ghaNo vilaMba thayo, amArI prakRtinI asvasthatA vagere aneka prakAranAM vighno AvyAM, upayogI graMthasAmagrI meLavatAM paNa ghaNo samaya lAgyo, TippaNo ane pariziSTo taiyAra karavA pAchaLa paNa puSkaLa samaya lAgyo ityAdi aneka kAraNothI prastuta graMthanA prakAzanamA ghaNo ja vilaMba thayo che / atyAra sudhI sAta ArA jeTalo bhAga chapAI gayo che, temAMthI pUjyapAda gurudevanI kRpAthI cAra ArA jeTalA prathamavibhAgane vidvAno samakSa pragaTa karavA huM Aje bhAgyazALI thayo chu, e mAre mana moTo AnaMdano viSaya che, bAkInA bhAgane paNa jaldI pragaTa karavAnI amArI dhAraNA cha / A prathama vibhAgamAM cAra ara tathA dvitIya vibhAgamAM bAkIno badho aMza pragaTa karavAnI amArI yojanA cha / vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // A pUrvazrutasaMbaMdhI nayaprAbhRtanI eka prAcIna gAthA tathA A gAthAnI vyAkhyArUpe je mahAna graMthanI racanA AcAryazrI mallavAdIe karI che te nayacakranA nAmathI prasiddha che / jo ke A graMtha bAra ArAno hovAthI 'dvAdazAranayacakra' evo paNa ullekha koIka koIka sthaLe jovAmAM Ave che, chatAM enuM mukhya nAma nayacakra che, e vAta ame TipR0 1 mAM TippaNamA vistArathI jaNAvI che, mATe jijJAsuoe tyAM joI levU / AcAryazrI mallavAdI nayacakrakAra AcAryazrI mallavAdI jainadArzanikomA utkRSTa koTinA tArkika tarIke prasiddha cha / yAkinImahattarAsUnu AcAryazrI haribhadrasUrijI mahArAje anekAntajayapatAkAnI svopajJavRttimA mallavAdIne vAdimukhya tarIke varNavyA che / kalikAlasarvajJa AcAryazrI hemacaMdrasUrimahArAje siddhahemazabdAnuzAsananI bRhadvRttimAM "utkRSTe'nUpena 2 / 2 / 39 / utkRSTe'rthe vartamAnAd anUpAbhyAM yuktAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati / anu siddhasenaM kavayaH / anu mallavAdinaM tArkikAH / upomAkhAtiM saMgrahItAraH / upa jinabhadrakSamAzramaNaM vyAkhyAtAraH / tasmAdanye hInA ityarthaH / " A pramANe utkRSTa tArkika tarIke varNavyA che / jaina pravacananA ATha prabhAvako paikI vAdiprabhAvakanA nirUpaNamA saMghatilakasUri tathA upAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAja vageree mallavAdIjInu ja udAharaNa khAsa ApeluM che / bIjA paNa aneka graMthomAM emanu mahAna vAdi tarIke varNana Ave che / e jotAM jainazAsanamAM bAdi ane tArkika tarIke emanuM sthAna utkRSTa che e spaSTa jaNAI Ave cha / 1 "asya cArthasya pUrvamahodadhisamutpatitanayAbhRtataraGgAgamabhraSTazliSTArthakaNikamAtramanyatIrthakaraprajJApanAbhyatItagocarapadArthasAdhana nayacakrAkhyaM saMkSiptaM gAthAsUtram-vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam ||"-nyckr pR0 9 / vizeSa vicAraNA mATe juo prAkathana pR0 9 Ti0 2 / 2 "uktaM ca vAdimukhyena mallavAdinA sammatau"-pR058, 116 / 3 juo samyaktavasaptativRttimA mallAdikathA / prAkkathana pR0 11 Ti0 2 / 4"vAdi trIjo re tarkanipuNa bhaNyo, malavAdI pare jeha / rAjadvAre re jayakamalA vare, gAjato jima geha / dhanya dhanya zAsanamaMDana munivraa|'-u0 yazovijayajIkRta samakitanA 67 bolanI sjjhaay| 5 juo prAkathana pR0 11 Ti. 2 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nayacakranI TIkAne aMte TIkAkAra zrIsiMhasUrikSamAzramaNe mallabAdijInA saMbaMdhamAM je ullekha ko che te jotAM mallavAdIjI zvetAMbara paraMparAnA hatA, 'kSamAzramaNa' padavIthI vibhUSita hatA, aneka vAdIo upara temaNe vijaya meLavyo hato ane nayacakranuM adhyayana karanArAo 'vAdIomAM cakravartI bane' e hetuthI temaNe nayacakranI racanA karI hatI, vaLI temanA samayamAM ArSa (prAcInamaharSipraNIta) saptazatAranayacakra adhyayana hatuM ja chatAM te vistRta hovAthI saMkSeparuci adhyetAone mATe temaNe saMkSepamA dvAdazAra nayacakranI racanA karI hatI, e hakIkata spaSTa jaNAya che / e ullekha prAkkathana pR0 10-11 mAM ame Apelo cha / .. mallavAdIjInA saMbaMdhamAM saMkSipta chatAM e sauthI prAcIna ullekha cha / "pUrvAcAryaviraciteSu sanmatinayAvatArAdiSu nayazAstreSu arhatpraNItanaigamAdipratyekazatasaMkhyaprabhedAtmakasaptanayazatAranayacakrAdhyayanAnusAriSu" A pramANe TIkAkAre ahiM karelA ullekha uparathI e paNa phalita thAya che ke nayAvatAragraMtha tema ja jaina dArzanika sAhityamA anekAnta ane nayaviSayamA atyAre mahattvano gaNAto zrIsiddhasenadivAkarajIracita sammatitarka graMtha e naya ke nyAya viSayanA Adya graMtho nathI, enA pahelAM saptanayazatAranayacakra nAmano nayaviSayano Akara graMtha vidyamAna hato ja ane zrI siddhasenadivAkarapraNIta sanmatitarka tathA nayAvatAra vagere graMtho paNa prAcIna saptanayazatAra nayacakra adhyayana uparathI banelA hatA | nayAvatAra graMtha atyAre maLa. atyAre je nyAyAvatAra maLe che te AnAthI judo che, kAraNake nyAyAvatAramAM nayanI carcA nahiMvat ja che, jyAre ahiM to nayAvatArane 'nayazAstra' tarIke varNavyo che / A nayAvatAranA kartA koNa hatA e viSa ahiM koI spaSTa ullekha nathI chatAM sanmatinI sAthe teno nirdeza hovAthI saMbhava che ke tenA kartA paNa siddhasena divAkara hoya / vaLI 'tasmiMzcArSe saptanayazatAranayacakrAdhyayane ca satyapi' A pramANe nayacakraTIkAkAre karelA ullekha uparathI temanA samayamA saptanayazatAranayacakra graMtha hato ja, paraMtu vikramanI 11 mI zatAbdImAM vAdivetAla zAMtisUrijIe uttarAdhyayanasUtranI bRhadvRttimAM tathA vikramanI 12 mI zatAbdImA maladhArI hemacaMdrasUrijIe anuyogadvArasUtranI vRttimA "saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsIt" evo ullekha karyo hobAthI temanA samayamA saptazatAranayacakra graMtha maLato nahoto ja e spaSTa jaNAya cha / vistArathI uttarAdhyayanasUtrabRhadvRtti vagerelA ullekha jANavA mATe juo TipR0 1 Ti0 2 / AcAryazrI mallavAdInuM jIvanacaritra mallavAdIjInA jIvanacaritra viSe kaMIka aMze bhinna ane kaMIka aMza samAna varNanavALI bhadrezvarasUrikRta kahAvalI, AmradevasUrikRta AkhyAnamaNikozaTIkA, prabhAcaMdrasUrikRta prabhAvakacaritra, saMdhatilakasUrikRta samyaktvasaptativRtti Adi graMthomAM aneka kathAo maLI Ave che / vistArathI jANavAnI icchAbALAoe e kathAo joI levii| ahiM saMkSepamA prAcIna AkhyAyikAono sAra jaNAvAmAM Ave che bharucanagaramAM jinAnaMda nAmanA jainAcAryano buddhAnaMda nAmanA bauddhavAdIne hAthe vAdamAM parAjaya thayo tethI jinAnaMdasUri bharucI nIkaLIne saurASTra dezamA valabhIpura nagaramAM AvyA, tyAM temanI durlabhadevI nAmanI bhaginI rahetI hatI / tene ajitayazA, yakSa tathA malla e nAmanA traNa putro hatA / AtraNeya putro 1 nayacaka tathA nayacakraTIkAmA AgamagraMtho mATeja ArSa zabda vAparelo cha / 2 A paikI kahAvalI tathA AkhyAnamaNikozamA AvatI AkhyAyikA mATe juo prAkathana pR0 11 Ti0 2, kahAvalI Adino samayanirdeza paNa tyAM karelo cha / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 .prastAvanA sAthe durlabhadevIe jinAnaMdasUripAse dIkSA lIdhI / traNeya baMdhuo jinAnaMdasUripAse abhyAsa karIne aneka zAstromAM pAraMgata thayA / malanI umara nAnI hovA chatAM temanI buddhi ghaNI tIkSNa hatI temaja apUrva pratibhA htii| kathAnakamAM jaNAvyA pramANe 'prAcIna nayacakramA rahelI-- vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // A eka gAthA uparathI tame navu nayacakra racI zakazo' evaM devI taraphathI temane varadAna paNa maLyu hatuM / eTale temaNe e gAthAne avalaMbIne navIna nayacakranI racanA karI hatI / tyArapachI bharuca jaIne mallavAdIe bharucanI rAjasabhAmA cha divasa sudhI vAda karIne buddhAnaMda nAmanA bauddhavAdIno parAjaya ko hato / A pramANe emanuM mULa nAma malla hovAthI temaja e mahAsamartha vAdI hovAthI emanI mallavAdI tarIke prasiddhi thaI htii| gurumahArAja temane sUri padavI paNa ApI htii| ArIte temaNe vAdiprabhAvaka tarIke jaina zAsananI mahAna prabhAvanA karI htii| ___ mallavAdIno sattAsamaya ___ mallavAdInA samayaviSeno je cokasa ullekha prabhAvakacaritramA vijayasiMhasUriprabaMdhamA che te prAkkathana pR0 14-15 mAM ame Apelo cha / __emAM AcArya khapuTa vIrasaMvat 484 (eTale vikramasaMvat 14 mAM) hatA, temaja mallavAdIe vIra saMvat 884 (eTale vikramasaMvat 414 mAM ) bauddho upara jIta meLavI hatI ema jaNAvyu cha / mallavAdIno A samaya nayacakragraMthamAM jemanA matano ullekha Ave che te graMthakAronA samaya sAthai sarakhAvatAM barAbara maLI rahe che / nayacakramA vArSagaNya, vasurAta, vaisurAtaziSya bhartRhari, vaisubaMdhu, vasubaMdhuziSya dinAMga AdinA matonI carcA vistArathI Ave che / A badhA prAcIna graMthakAronA samaya viSe vidvAno ghaNA samayathI carcAo karyA ja kare che, paraMtu emaNe e carcAo karatI vakhate mallavAdIno A samaya paNa dhyAnamA levo ja joiie| diGnAganA samayanI vicAraNA karatI vakhate e vAta paNa dhyAnamA levI joIe ke digambarajainAcArya zrI samantabhadraracita AptamImAMsA diDnAganA grantha pachI racAelI che / bhartRharinuM vAkyapadIya diGnAganA pramANasamuccaya pUrvenuM che, kAraNa ke pramANasamuccayanA pAMcamA paricchedamAM vAkyapadIyanI be kArikAo che e viSe meM ghaNA lekhomA jaNAvyu che / traikAlyaparIkSA nAmanA graMthanI racanA paNa diGnAge bhartRharinA vAkyapadIyanA prakIrNakAMDane sAme rAkhIne ja karI htii| diDnAga apohavAdano mukhya praNetA gaNAya che / pramANasamuccayamAM tathA apohaviSayaka koI khataMtragraMthamAM paNa diGnAge apoha viSe khUba carcA karI cha / nayacakravRtti pR0 19 paM0 18 mAM "kuto'rthAntarApohalakSaNaM vidvanmanyAdyatanabauddhapariklaptaM sAmAnyam" A pramANe 'adyatanabauddha' zabdathI apohavAdIno ullekha cha e jotAM nayacakraTIkAkAra siMhasUrikSamAzramaNanA samayamAM paNa apohavAdI bauddha 'adyatana' gaNAtA hatA, e uparathI ema lAge che ke mallavAdI tathA diGnAga paraspara nikaTakAlIna hoya / 1 juo prAkathana. pR0 15 Ti. 1 // 2 juo prAkathana pR0 15 tti.3|| 3 juo prAkathana pR0 16 tti.3|| 4dina ane dattaka vagere nAmo paNa diDAganAM maLe che. juo prAkathana pR0.16 Ti. 3 // 5A vAta ame vistArarthI prAkathana pR0 17 Ti0.1 mA jaNAvI che // 6 juo prAkathana pR0 65 tti02|| 7 juoM prAkathana pR0 16 tti0.3||" naya. pra. 7 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mallavAdikSamAzramaNe nayacakramA tathA siMhasUrikSamAzramaNe vRttimA jyAM jyAM jaina Agama graMthomAthI pATho uddhRta karelA che tyAM tyAM e pAThomAM ane vartamAnamA pracalita AgamapAThomAM thoDaM ghaNuM paNa aMtara jovAmAM Ave che, jyAre keTalAka pATho to pracalita AgamapAThaparaMparAmA cha ja nehiM / vartamAnamA pracalita pAThaparaMparA bhagavAn devardhigaNikSamAzramaNe valabhImAM karelI saMkalanAthI pratiSThita thaI che ema prasiddha cha / devardhigaNikSamAzramaNe vIranirvANasaMvat 980 ( eTale vikramasaMvat 510) mAM valabhImA saMkalanA karI hatI, jyAre maLavAdI vIranirvANasaMvat 884 (eTale vikramasaMvat 414 ) mA htaa| eTale e pAThabhedanuM kAraNa paNa samajI zakAya che ke AcAryazrI mallavAdI pAse tathA AcAryazrI siMhasUrikSamAzramaNa pAse jainAgamonI je pAThaparaMparA hatI te atyAre pracalita AgamapAThaparaMparAthI kaMIka judI ane prAcIna htii| nayacakra tathA nayacakravRttimA uddhRta AgamapATho ane pracalita pAThomAM kevu aMtara che e ame te te sthaLoe TippaNomAM jaNAvyuM che / mallavAdiracita grantho - mallavAdIe siddhasenadivAkarapraNIta sammatiprakaraNa upara vRtti racI hatI, ema yAkinImahattarAsUnu haribhadrasUrimahArAja vaigeree karelA ullekha uparathI jaNAya che, ane te vRttinuM pramANa 700 zloka jeTalaM hatuM evo bRhaTTippaNikAmAM ullekha najara paDe cha / prabhAvakacaritramA mallavAdiprabaMdhamAM AvatA ullekha uparathI jaNAya che ke 'mallavAdIjIe racelaM nayacakra 10000 zloka jeTalaM hatuM, temaNe 24000 zlokapramANa padmacarita nAmanA rAmAyaNagraMthanI paNa racanA karI hatI' / ___ atyAre to mallavAdiracita sammativRtti, pamacarita tathA nayacakra emAMthI eka paNa graMtha maLato nthii| vi0 saM0 1334 mAM prabhAvakacaritrakAra prabhAcaMdrAcArya jaNAve che" ke 'mallavAdIe buddhAnaMda nAmanA je bauddhavAdIne harAyo hato te marIne vyaMtara thayo cha ane te vyaMtara pUrva janmanA vairathI mallavAdInA nayacakra tathA pamacarita A be graMtho jagatamA vidyamAna hovA chatAM koIne vAcavA deto nathI' / A ullekha uparathI spaSTa samajI zakAya che ke vi0 saM0 1334 mAM paNa nayacakra aprApya hatuM, eTale AjathI lagabhaga sAtaso varSa pahelAM paNa nayacakra maLatuM nahotuM / paraMtu sadbhAgye nayacakra upara siMhasUrigaNivAdikSamAzramaNe racelI 18000 zlokapramANa ativistRta TIkA atyAre maLe che tenA adhAre nayacakranI racanAzailI tema ja viSayatuM svarUpa sArI rIte jANI zakAya tema ch| nayacakrano viSaya jainadarzananA pramANamImAMsA Adi graMthomA pramANa- pratipAdana che, sammati Adi graMthomAM nayonuM tathA anekAntavAdanuM nirUpaNa che, pramANanayatattvAlokAlaMkAra Adi graMthomAM pramANa tathA naya e banneyarnu 1 jumo prAkathana pR0 23 Ti. 10 // 2 juo prAkathana pR. 24 Ti. 4 // 3 juo prAkkathana pR0 17 Ti. 3 // 4 juo prAkkathana pR0 17 Ti4 // 5 juo prAkkathana pR0 17 paM0 9 // 6 juo prAkkathana pR0 17 Ti. 2 // 7"buddhAnandastadA mRtvA vipakSavyantaro'jani / jinazAsana vidveSiprAntakAlamaterasau // 12 // tena prAgvairatastasya granthadvayamadhiSThitam / vidyate pustakasthaM tad vAcituM sa na yacchati // 13 ||"-prbhaavkcritrmaa malavAdiprabaMdha // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 prastAvanA pratipAdana che, anekAntajayapatAkA Adi graMthomAM sat-asat nitya-anitya vagere ekAMtavAdonuM nirAkaraNa karIne anekAntavAdanI sthApanA karI che, jyAre naiyonA nirUpaNadvArA ekAntavAdI sarvadarzanonuM nirAkaraNa tathA jainadarzanasammata anekAntavAdanI sthApanA e nayacakrano mukhya viSaya cha / anekAtmaka vastunA eka deza- avadhAraNa karanArI dRSTine naya kahevAmAM Ave che / AvA nayo anaMta che, chatAM jainAcAryoe te badhAyano saMkSepa sAta nayomA karelo che, jemake 1 naigama, 2 saMgraha, 3 vyavahAra, 4 RjusUtra, 5 zabda, 6 samabhirUDha, 7 evaMbhUta / A 7 nayono paNa 1 dravyArthika tathA 2 paryAyArthika ema be nayomA samAveza karavAmAM Ave cha / A nayavAda e jainadarzanano taddana svataMtra tathA atyaMta mahatvano viziSTa viSaya che ane e viSe jainasAhityamA puSkaLa graMtho racAyelA cha / prastuta nayacakragraMtha nayaviSayaka hovA chatAM emAM je nayo, nirUpaNa che te bhinnaprakAranA vidhi Adi 12 nayo che, temanAM nAma nIce pramANe cha 1 vidhiH, 2 vidhividhiH, 3 vidhyubhayam , 4 vidhiniyamaH, 5 ubhayam , 6 ubhayavidhiH, 7 ubhayobhayam , 8 ubhayaniyamaH, 9 niyamaH, 10 niyamavidhiH, 11 niyamobhayam , 12 niyamaniyamaH / A vidhi Adi bAra nayono jainapravacanapratipAdita sAta nayo sAthe paNa saMbaMdha to cha ja / jaina pravacanamA mULanaya be che 1 dravyArthika tathA 2 paryAyArthika / prAraMbhanA vidhi Adi cha nayo dravyArthikanayanA bhedo' che, jyAre pAchaLanA ubhayobhayam Adi cha nayo paryAyArthikanayanA bhedoM che / te ja pramANe vidhi Adi bAre nayono naigamAdi sAta nayomAM paNa yathAyogya rIte aMtarbhAva thaI jAya cha / vidhi Adi kayA nayano aMtarbhAva naigamAdi kayA nayamAM thAya che e viSe graMthakAre te te vidhi Adi naya nirUpaNanA aMte jaNAvyu che, tenuM sAmAnya dizAsUcana A pramANe che ___pahelA vidhinayano aMtarbhAva vyavahAra nayamAM thAya che, bIjA, trIjA tathA cothA nayano aMtarbhAva saMgrahanayamAM thAya che, pAMcanA tathA chaTThA nayano aMtarbhAva naigamanayamAM, sAtamA nayano RjusUtramAM, AThamA tathA navamAno zabdanayamAM, dazamAno samabhirUDhanayamAM tathA agiAramA ane bAramA nayano aMtarbhAva evaMbhUta nayamAM thAya che / eka aramAM eka nayanuM nirUpaNa e rIte nayacakranA bAra aramAM vidhi Adi bAra nayonU nirUpaNa ch| A jAtanA bAra nayonuM nirUpaNa mAtra nayacakramAM ja jovAmAM Ave che, e uparathI AcAryazrI mallavAdInI ciMtanazailI tathA pratipAdanazailI kevI apUrva hatI, tathA temanI pratimA kevI adbhuta hatI e spaSTa jaNAI Ave che| nayacakanI racanAzailI __graMthakAre 'nayacakra' nAma barAbara sArthaka rAkhekheM che / jema rathAdinA cakramAM bAra ArA hoya che tema AmAM paNa arAtmaka bAra prakaraNo cha / eka eka aramAM anukrame vidhi Adi bAra nayonA nirUpaNamA vidhi 1 "ata eva zrIharibhadrasUripAdaH zrImadabhaya devapAdaizca parapakSanirAse tairyatitamanekAntajayapatAkAyAM tathA sammatiTIkAyAmiti / ata eva zrImanmahAmalavAdipAdairapi nayacakra evAdaro vihita iti na tairapi pramANalakSaNamAkhyAtaM parapakSanirAsAdapi svapakSasya pArizeSyAt siddhiriti |"-jineshvrsuurikRt svopajJa pramAlakSmavArtikavRtti pR0 89 // 2 yathoktam-"dravyasyAnekAsmano'nyatamaikAtmAvadhAraNamekadezanayanAnnayaH"-nayacakravRtti pR0 105 24 // 3 juo nayacakravRtti pR0 75 12 // 4 juo sammatitarkanI trIjI gAthA // 5 juo pR0454 paM. 1 vgere|| 6 juo pR0455506 vgere|| 7 juo pR0453 paM0 7 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 prastAvanA Adi te te naya sAthai saMbaMdha dharAvatA te samayanA badhA ja dArzanika vicArone mallavAdIe nayacakramAM samAvI lIvA che / jema cakranA ArAomAM bacce aMtara hoya che tema AmAM paNa aMtara che / dareka aramAM para tanuM khaMDana ane khamatanI sthApanA Ave che| A je khaMDanAtmaka vibhAga che te vidhyAdi aro vaccenuM aMtara che / cakramAM jema aneka mArgo hoya che tema AmAM paNa mallavAdIe traNa mAMrgonI yojanA karI che / TIkAkAre 'mArga' zabdano 'nemi' artha karelo che, eTale A nayacakanI nemi traNa khaMDonI banelI che / pahelA khaMDamAM 'vidhi:' Adi cAra nayo che, bIjA khaMDamAM 'ubhayam' Adi 4 nayo che, jyAre trIjA khaMDamAM 'niyamaH ' Adi cAra nayo che, vaLI cakanA ArAomAM paraspara aMtara hovA chatAM paNa jema badhA ArAo madhyamAM rahelI nAbhimAM joDAelA hoya che tema AmAM paNa vidhi Adi bAra aronA nirUpaNa pachI syAdvAdanAbhi Ave che, temAM e pramANe siddha karyuM che ke A badhA nayarUpI aro syAdvAdarUpI nAbhi sAtha joDAelA rahe to ja pratiSThita thaI zake, nahitara jema cakramAM nAbhi vinA ArAo TakI zakatA nathI tema A badhA nayavAdo syAdvAdano Azraya lIdhA sivAya jarA paNa TakI zake tema nathI / syAdvAdanAbhinuM ja bIjuM nAma nayacakratuMba che / A pramANe A graMthanuM nayacakra nAma barAbara sArthaka che / - cakra AkAre vidhi Adi nayavAdonI yojanA karavAthI e paNa sUcita thAya che ke A nayonuM khaMDana-maMDananuM cakra haMmezAM cAlyA ja kare che / emanA vAdavivAdano koI aMta ja nathI / 'vAdaparamezvara' syAdvAdano Azraya levAmAM Ave to badhA nayonA jhagaDAono tarata ja aMta AvI jAya / jema paramezvarano Azraya, levAthI. sarva klezono aMta AvI jAya che tema vAdomAM paramezvara anekAntavAda - syAdvAdano Azraya vAthI sarva vigrahono aMta AvI jAya che / nayacakanI eka khAsa viziSTatA e che ke vidhivAda, advaitavAda, dvaitavAda, IzvaravAda Adi koI vAdonuM jaino taraphathI sIdhuM khaMDana temAM nathI / bhinna bhinna nayo ja eka bIjAnuM khaMDana kare che / granthakAra to nyAyAdhIzanI jema taTastha dRSTithI joyA ja kare che ane jyAre prasaMga Ave che tyAre vAdaparamezvara syAdvAdano Azraya levAnuM sUcana kare che ke jethI temanA vigrahano aMta AvI jAya / chevaTe nayacakratumbamAM temaNe . jaNAnyuM che ke vidhinaya, vidhividhinaya, vidhyubhayanaya ( dvaitavAda - IzvaravAda) Adi baidhA nayo jo syAdvAdano Azraya le to satya che, nahitara e badhA ekAntavAdo mithyA che / parasparasApekSatA - syAdvAda e badhA. nayonI satyatAno AdhAra che. I pUrvapUrva nayanA matanuM khaMDana karavA mATe uttarottara naya upasthita thAya che / A rIte nayacakramAM nayonI goThavaNI che / A zailIthI te samayanA tamAma dArzanika vicArono vyavasthita ciMtanakrama tathA khaMDana-maMDana krama 1 juo prAkkathana pR0 9 Ti0 1 // 2 juo pR0 83, 84, 436, 719, 720, 497 -2 // 3 A sthaLe sanmatitarkanI be kArikAo dhyAnamAM levA jevI che - ' evaM savvevi gayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoSNaNisiA uNa havaMti sammattasabbhAvA // 121 // ( bhAvArtha - ) sarve nayo jo potapotAnA pakSanA ekAnte AgrahI hoya to mithyAdRSTi che, paNa jo anyonyasApekSa hoya to teo sAcA che / 'NiyayavayaNijjasaccA savvaNayA paraviyAlaNe mohA / te puNa adiTThasamao vibhajai sacce va alie vA // 128 // sarve nayo potAnA mantavyanuM pratipAdana karavAmAM satya hoya che, paraMtu bIjAnuM khaMDana karavA lAge che tyAre teo niSkaLa jAya che| je manuSyane zAstranA rahasyanuM jJAna nathI te mANasa ja 'A athavA A naya asatya ja che' evo vibhAga kare che, - arthAt zAstranA rahasyane jANanAra manuSya 'A naya satya ja che athavA A naya asatya ja che' evo vibhAga karato nathI / juo nayacakravRtti pR0 35 paM0 23-26 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA taTasthadRSTithI goThavIne badhA nayavAdono samAveza mallavAdIe nayacakramAM bahuja suMdara paddhatithI ko che| nayavAdo kevI rIte anekAntavAdano Azraya le che e paNa aneka sthaLe jaNAvyuM che ane te te dareka nayonuM bIja jainAgamagraMthonA kayA kayA vAkyamA rahelaM che e paNa dareka nayane aMte mallavAdIjIe jaNAvyuM che / A rIte anekAntadRSTithI jainadarzananI sarvanayasamUhAtmakatA siddha karavAmAM mallavAdIe potAnI apratima pratibhAno paricaya karAvyo che| nayacakramA carcelA dArzanika vAdo . .. A pramANe te samayanAM sarvadarzanonI vicAraNA A graMthamA hovAthI te samayanA dArzanika vicAronuM kharUpa tathA itihAsa jANavA mATe A graMtha atyaMta upayogI cha / dArzanika itihAsanA saMzodhako mATe A graMthamA vizALa sAmagrI bharelI che / dArzanika graMtha-graMthakAronAM nAmonA tathA pAThonA anyatra durlabha evA aneka ullekho A graMthamAM vipula pramANamA cha / vistarArthIoe graMtharnu avagAhana karavU tathA TipR0 147 mAM ApelI sUci joI levI / ahiM to ame diGmAtra jaNAvIe chiie| veda-vedanI saMhitAo tathA upaniSad vageremAthI AmAM aneka sthaLe pATho uddhRta karelA cha / atyAre pracalita pATho ane ahiM uddhRta karelA pATho vacce keTaleya sthaLe alpa athavA adhika bheda ch| ame ahiM nayacakravRttinI pratimAM maLatA prAcIna pATho ja jALavI rAkhyA cha / juo pR0 154 paM0 11-16, pR0 121 paM0 20-21, pR0 210 paM0 21-22, pR0 332 paM0 3, pR0 192 paM0 3 vagere / atyAre kevo pAThabheda maLe cha e amArAM TippaNomAM ame keTaleka sthaLe jaNAvyu cha' / nayacakravRttimAM uddhRta karelA pATho prAcIna pAThaparaMparA sAthe kevI rIte barAbara maLI rahe che enuM udAharaNa TipR0 60 paM0 19-24 mAM joI levU / ___ sAMkhya vArSagaNyapraNIta vArSagaNataMtra sAMkhyadarzanano atyaMta mahattvano prAcIna Akara graMtha hato te atyAre maLato nthii| nayacakravRtti pR0 324 paM0 12 mAM eno vArSagaNataMtra nAmathI ullekha karelo cha / keTalAka saMzodhaka vidvAno, mAnavaM che ke SaSTitaMtra e vArSagaNa taMtranuM ja bIjuM nAma cha / AcAryazrI mallavAdIe sAMkhyamatanI vicAraNA karatI vakhate vArSagaNataMtrano tathA tenA bhASyano anekasthaLe upayoga karelo cha / vArSagaNatantra ane tenA bhASyamAMthI anekapATho saMkSepa athavA vistArathI nayacakravRttimAM uddhRta karelA che / vArSagaNatantramA je pramANe sAMkhyadarzananA siddhAMto varNavelA hatA tenuM vistArathI nirUpaNa nayacakravRtti pR0 313-324 mA che / prAcIna sAMkhyadarzananA jijJAsuone mATe AmAM ghaNI sAmagrI che / vArSagaNataMtra jevo AkaragraMtha vidyamAna haze tyAre IzvarakRSNaracita sAMkhyakArikAnuM kazuMja mahattva nahi hoya ema lAge che / "diGnAge paNa pramANasamuccayamA vArSagaNataMtranuM khaMDana kareluM che, ethI sAMkhyamatanA spaSTIkaraNa mATe koI koI sthaLe pramANasamuccayAdi graMthonA TibeTana bhASAMtarono paNa ame TippaNomAM upayoga karyo che, juo bhoTapariziSTa TipR0 134, 136-140 / nayacakramUlamAM mallavAdIe IzvarakRSNaracita 1 juo prAkathana pR0 38 Ti0 1 // 2 juo TipR0 40 50 1-5, TipR0 131 Ti. 1 // 3 nayacakravRttimAM AThamA aramAM pR0 685502. Ti. 1 mAM A bhASyano nAmollekha ch| pramANasamuccaya upara jinendrabuddhinI vizAlAmalavatI TIkA jotA tenA AdhAre paNa 'vArSagaNataMtra upara aneka vyAkhyAo hatI' ema jaNAya che, juo TipR0 78 paM0 12, TipR. 138 Ti. 1,3 // 4 vasubandhue abhidharmakozabhASyamAM [5 / 26] vArSagaNyano ullekha ko jaNAya che / abhidharmadIpavRttimA paNa vArSagaNyano ullekha che. juo abhidharmadIpavRtti pR. 259 paM. 14 Ti, 2 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prastAvanA sAMkhyasaptatino koI paNa upayoga karyo jaNAto nathI, parantu nayacakravRttimAM pR0 277 mAM TIkAkAra zrI siMhasUrikSamAzramaNe sAMkhyasaptatimAMthI be kArikAo uddhRta karI che / nyAya-akSapAdapraNIta nyAyasUtramAMthI aneka sUtro ahIM uddhRta karelAM che' / IzvaravAdamAM AvatI carcA jotAM jaNAya che ke nyAyadarzananA koI prAcIna graMthono AmAM upayoga karyo haze / juo pR0 338, 341-344 vagere / nayacakravRtti pR0 341 paM0 24 mAM mAhezvaro yogavidhiH evo ullekha che, e jotAM mAhezvaradarzana sAthe nyAyadarzanano saMbaMdha jaNAya che / nyAyavArtikakAra udayotakarano AmAM koI nAmollekha nathI, paraMtu mallavAdIe IzvaravAdamAM [pR0 329 paM0 2] "acetanatvAt sthitvA pravRtteH turyAdivat" vagere je pramANo nayacakramAM raju karyAM che e pramANo nyAyavArtikamA ( 4|1|21 ) vistArathI che, teja tattvasaMgrahapaMjikAkAra kamalazIle paNa e uddyotakarano mata che ema jaNAnyuM che' / e jotAM uddayotakaranA matanI paNa mallavAdIe samIkSA karI hoya evo saMbhava che / IzvaravAdamAM mahAbhArata tathA upaniSadamAMthI paNa kArikA uddhRta keralI che, juo pR. 330, 332 // 1 vaizeSika -- kaNAdapraNIta vaizeSikasUtro AmAM anekasthaLe uddhRta karelA che / vaizeSikasUtra upara vAkya nAnI koI vyAkhyA hatI, tenA upara koI bhASya hatuM ane tenA upara prazastamatie TIkA lakhelI hatI / vaizeSikasUtra upara kaTaMdI nAmanI svataMtra TIkA paNa hatI, te uparAMta bIjI paNa aneka TIkAo haze ema nayacakranA sAtamA aramAM AvatI vistRta carcA uparathI jaNAya che / emAM vAkyakAra, bhASyakAra, TIkAkAra, karaMdIkAranA ullekha ghaNe sthaLe che / vAkya- bhASya-kaTaMdInA pAThono sarvaprathama ullekha A graMthamAM ja jovAmAM Ave che| prAcIna vaizeSika darzananA itihAsa upara A graMtha ghaNo prakAza pADe che / 'prazastapAda tathA prazastamati eka ja vyakti che, teNe be graMtho racyA lAge che, eka to vaizeSikadarzananA siddhAntaviSeno svataMtra graMtha paidArthadharmasaMgraha ke je atyAre prazastapAdabhASyanA nAmathI oLakhAya che, bIjo graMtha te vaizeSikasUtramA vAkyabhASyanI TIkA' A hakIkata sAtamA aramAM pR0 512 Ti0 7 mAM ame vistArathI jaNAvI che / jijJAsuoe tyAM joI levuM / prazastapAda diGnAganA pramANasamuccayathI pUrvavartI jaNIya che" / eTale prazastamatinA samaya sAthai mallavAdInA vIranirvANasaMvat 884 (vikramasaMvat 414 ) mAM astitvano koI virodha Avato nathI / 1 juo prAkkathana pR0 19 Ti03, 4 // 2 juo nayacakravRtti pR0 328 Ti0 1 // 3 juo nayacakravRtti pR0 458 paM0 10, pR0 461 paM0 11, pR0462 paM0 10, pR0 495 paM0 18, pR0 498 paM0 24, pR0 499 paM0 21, pR0 512 paM0 14-15, pR0 513 paM0 14, pR0 516 paM0 19-20, pR0 511 paM09, 10, 14, pR0 528 paM0 15 vagere // 4 padArtha pravezaka e padArthadharma saMgrahanuM ja bIjuM nAma che // 5 Oriental Institute, Baroda thI Gaekwad's Oriental Series No. 136 rUpe prakAzita thayelA vaizeSikasUtranI prastAvanAmAM ( pR0 6-11 ) tathA tenA chaTTA pariziSTamAM paNa ( pR0 146 - 152, pR0 150 Ti0 1 ) ame vistArathI A badhuM jaNAvyuM che, jijJAsuoe tyAM joI levuM // 6 diGgAge vRttisahita pramANasamuccayamAM tathA jinendrabuddhie tenI vizAlAmalavatI nAmanI TIkAmA vaizeSikadarzana saMbaMdhI je je vicAraNA karI che lagabhaga te badhAno tathA naiyAyika saMbaMdhI carcAno TibeTana bhASAMtara uparathI saMskRtabhASAmAM anuvAda karIne ( uparanA TippaNamA jaNAvelA ) vaizeSikasUtranA sAtamA pariziSTamAM ( pR0 171 - 221 ) ame Apyo che tenA AdhAre amane A hakIkata jaNAya che, juo vaizeSikasUtranI prastAvanA pR0 11 // 7 A vAta zrI0 erI phAuvalnare ( Prof. Dr. Erich Frauwallner, University of Vienna, Austria ) paNa pramANasamuccayanA TibeTana bhASAntara vagerene AdhAre 'candramati und sein dazapadArthIzAstram' e nAmanA jarmana lekhamAM pR0 71 mAM jaNAvI che / A jarmana lekha Studia Indologica ( University of Bonn, Germany ) mAM chapAyo che // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nayacakra tathA vRttimAM uddhRta karelA vaizeSikasUtranA pATho ghaNA prAcIna cha / AmAM uddhRta karelA keTalAMka sUtro atyAre pracalita upaskArAdisammata vaizeSikasUtrapAThamA cha ja nahiM, jyAre keTalAMka sUtro thoDA ghaNA pAThabheda sAthe najare paDe cha / upaskAranI racanA zaMkaramizre vikramanI prAyaH soLamI zatAbdImAM karelI che te pUrve racAyelA darzanazAstronA aneka graMthomAM uddhRta karelAM vaizeSikasUtro ane upaskArasaMmata pATha vacce anekasthaLe aMtara paDe cha / paraMtu pAMcamo ara chapAI gayA pachI vaizeSikasUtranI eka bahu ja prAcIna vRttinI hastalikhita prati jesalameranA jainabhaMDAramAMthI maLI AvI hatI, temAM prAcIna vaizeSikasUtrapATha paNa alaga Apelo cha ane sAthe sAthe candrAnandaracita vRtti paNa emAM / nayacakramA tathA bIjA paNa prAcIna darzanazAstromAM uddhRta karelAM badhAM ja vaizeSikasUtro A pratimAM lagabhaga akSarazaH maLe che' / atyAre maLatI vaizeSikasUtranI tamAma vRttiomAM A vRtti sauthI prAcIna cha', eTale enuM mahattva samajIne ame amArA A nayacakra graMthamAM judA judA TippaNomAM e candrAnandaracita vRtti sahita vaizeSikasUtrane saMpUrNa chApI dIdhuM che, juo vaizeSikasUtrasaMbaMdhi pariziSTa TipR. 141 / mImAMsA-mImAMsakamatanI carcA prathama tathA bIjA aramAM vizeSe karIne cha / temAM jaiminipraNIta mImAMsAdarzananAM sUtrono tathA veda Adi graMthonA pAThono ullekha cha / mImAMsAdarzananI zAbarabhASya jevI prAcIna vRttione paNa graMthakAre sAme rAkhI haze ema lAge che'| mImAMsAdarzananA prasiddha paMDita kumArila ane prabhAkarathI mallavAdI tathA siMhasUri banne pUrvavartI cha / eTale temanA nayacakramAM tathA nayacakravRttimA je kaI mImAMsakamatanI carcA che te mImAMsAdarzananA prAcIna graMthone anulakSIne cha / advaitavAda-advaitavAdanI carcAmA puruSa, niyati, kAla, svabhAva, bhAva vagere aneka advaitavAdonI carcA bIjA aramAM che, e jotAM te samaye ghaNA advaitavAdo pracalita hatA ema jaNAya ch| emAM puruSAdvaitavAdanI carcAmAM aneka pATho veda tathA upaniSadomAthI uddhRta karelA che / vedAntadarzananA prasiddha graMtha bAdarAyaNapraNIta brahmasUtrano AmAM koI paNa sthaLe ullekha nathI, parantu "tavyatiriktAH zAsaninaH kapila-vyAsa-kaNAdazauddhodani-maskariprabhRtayaH" A pramANe vyAsano nAmollekha nayacakravRtti pR08 paM05 mAM che| mahAbhArata tathA gItAnA praNetA vyAsaRSi prasiddha cha / brahmasUtranA racayitA bAdarAyaNarnu paNa bIjuM nAma vyAsa ch| mahAbhAratanA kartA vyAsa ane brahmasUtranA kartA vyAsa baMne eka ja che ke bhinna cha e viSe vidvAnomAM matabheda cha / ahIM nayacakravRttimA vyAsa zabdathI koI paNa vyAsa vivakSita hoya evo saMbhava cha / niyati Adi 1 juo ame saMpAdita karelA vaizeSikasUtranuM vRddhipatraka pR. 229-264 // 2 vaizeSikasUtra 6 / 2 / 4 nI vRttimA candrAnande uddayotakarano ullekha karyo che eTale candrAnanda nyAyavArtikakAra udyotakara pachI che e nizcita ch| 9 / 21 sUtranI vRttimA eka vRttikArano paNa ullekha ch| vaizeSikasUtra upara ghaNI vRttio racAelI hatI, eTale emAM e vRttikAra koNa che te kaI kahI zakAtuM nthii| saMbhava che ke e vRttikAra prazastamati paNa hoy| mithilAvidyApIThe vikrama saM0 2013 mA prakAzita karelI ajJAtakartRkavyAkhyA tathA zaMkara mizre racelo upaskAra vagere badhI ja vRttio candrAnanda pachI ghaNA samaye racAelI cha / vaizeSika sUtranA 8, 9, tathA 10 mA adhyAyamAM caMdrAnaMde Ahnika vibhAga pADyo nathI, e khAsa dhyAnamA levAnI hakIkata ch| sarvadarzanasaMgrahamA mAdhavAcArya vaizeSikasUtranuM svarUpa varNavyu che tyAM paNa 8, 9 tathA 10 mA adhyAyamA AhnikavibhAga batAnyo nathI, e khAsa batAvI Ape che ke candrAnandanI vRttimAM kevI prAcIna paraMparA sacavAelI che| vizeSa jijJAsuoe ame saMpAdita karelA vaizeSikasUtranAM prathama, dvitIya, caturtha pariziSTo tathA prastAvanA joI levA // 3 juo prAkathana pR0 20 Ti. 6.7||4juo nayacakra pR0 119 tti.8|| 5 juo prAkathana pR0 2. Ti. 8 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prastAvanA advaitavAdo te te darzanonA graMthone AdhAre carcelA jaNAya che, paNa atyAre e graMtho maLatA nathI / nayacakravRtti pR0230 paM016 mAM bhartRha rinA zabdabrahmavAdano ullekha che / bhAvavAdamAM AvatA eka pAThanI bhartRharie vAkyapadIyanI svopajJavRttimAM uddhRta karelA brahmavAdIonA pATha sAthe ghaNI samAnatA che, juo nayacakra pR0 239 Ti0 3 / bhAvavAdIe potAnA matanA samarthanamAM brahma viSe pR0 241 mAM prAcIna cAra kArikAo uddhRta karI che ke je kArikAone bhartRharie paNa vAkyapadIyanI svavRttimAM uddhRta karI che, te uparAMta bIjA paNa aneka graMthomAM brahmAdvaitavAdanA samarthanaprasaMge e paikInI kArikAo uddhRta karelI jovAmAM Ave che| cothA aramAM 'OMkAra ja satya che, OMkAra brahmasvarUpa che ane e ja paramArtha che evo cothA vidhiniyama nayano mata che' ema jaNAvelaM che' / zaMkarAcArya mallavAdIthI tathA siMhasUrikSamAzramaNathI pAchaLa thayelA hovAthI zaMkarAcAryanA matano AmAM koI nirdeza che ja nahiM / zaMkarAcAryano samaya vikramanI navamI zatAbdImAM gaNAya che / bauddha - bauddhonA aneka vAdonI carcA A graMthamAM che ane te prasaMge bauddhonA te te viSayanA graMthomAMthI aneka avataraNa ahiM uddhRta karelA che, 11 mA tathA 12 mA aramAM kSaNikavAda tathA zUnyavAdanI vistArathI carcA che / 11 mA aramAM pR0 514-2 mAM jahnukkhittammi leDDummi uppAde ( De ) atthi kAraNaM / paDaNe kAraNaM Natthi aNNatthukkheva kAraNAt // A gAthA bauddha AgamagraMthamAMthI uddhRta karelI che' / te sivAya bauddhagraMthomAMthI uddhRta karelA bIjA aneka saMskRta pAThonI paNa samIkSA che / AThamA aramAM diGnAganA apohavAdanuM vistArathI khaMDana che / pramANasamuccaya uparAMta bIjo paNa apohaviSayaka graMtha diGnAge racelo hato ema spaSTa jaNAya che, kAraNa ke AThamA aramAM uddhRta karelA diGnAganA keTalAka pATho pramANasamuccayamAM jovAmAM AvatA nathI' ane keTalAka pAThomAM pAThabheda kiMvA nirUpaNamAM kramabheda najare paDe che / saMbhava che ke diGnAganA sAmAnyaparIkSA nAmanA graMthamAMthI ja apohaviSayaka pUrvapakSa laIne tenuM khaMDana karavAmAM AvyuM hoya / kAraNa ke A prasaMgamAM sAmAnyaparIkSAno nAmanirdeza nayacakravRttimAM AThamAM aramAM eka sthaLe che / hetumukhamAM paNa diGnAge apohanuM pratipAdana kartuM hatuM ema Prof. Dr. E. Frauwallner nuM kahevuM che / diGnAganA anumAna saMbaMdhI vicAronuM paNa AThamA aramAM nirUpaNa ane tenuM vistArathI khaMDana che / pahela aramAM diGnAge pramANasamuccaya vageremAM jaNAvelA pratyakSa pramANanA lakSaNanuM vistArathI khaMDana che ane e prasaMgamAM abhidharmapiTaka, prakaraNa 1 juo pR0 373 paM0 7 - pR0 374 paM0 1 // 2 bauddhAcArya nAgArjune racelI madhyamakakArikA upara candrakIrtie racelI vRttimAM paNa A gAthA uddhRta karelI che, jemake' yato'pyuktam -- 'yatha ukkhite loDhamma ukkheve asthi kAraNaM / paDane kAraNaM Natthi aNNaM ukkhevakAraNAt // ' iti / yathApyatra kSepaH ( yathApyutkSepaH ? ) patanakAraNaM nAnyat evamihApi jAtimeva kAraNatvena vinAzasya varNayAmo nAnyat iti nAstyahetukatA vinAzasya / jAtihetukatvAccAsyodgamanameva [ vinAzasya ] heturiti kRtvA eSApi gAthA sunItA bhavati - 'e vime saMkhatA dhammAH saMbhavanti sakAraNAH / sa bhAva eva dhammANAM yaM vibhonti samudgatAH // " - madhyamakavRttiH pR0 222-223 // 3 juo prAkkathana pR0 21 Ti0 13 // 4 pR0 628 paM0 8 // 5 juo pR0 674 - 675, 678-680, 683 - 688, 691, 693, 707, 720, 724 -727 // 6 pR0 64, 86, 88, 89, 91, 93, 96, 97, 99, 100, 101, 102, 7 pR0 61, 62, 64, 74, 82 ityAdi // 8 pR0 61 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pAda Adi aneka bauddha Agama graMthomAthI aneka pATho uddhRta karelA che / vasubaMdhue racelA abhidharmakozabhASyanA eka pAThanI mallavAdIe vistArathI samIkSA karelI che, te uparAMta hastavAlaprakaraNa, Aryadeva racita catuHzataka vagere bauddha graMthomAMthI paNa pATho uddhRta karelA che / bauddhonA vijJAnavAdano pR0 105-106 mA ullekha cha / dazamA aramAM rUpAdi samudAyavAdanu, agiyAramA aramAM kSaNikavAdanu tathA bAramA aramAM vijJAnavAda-zUnyavAdanuM nirUpaNa cha / A graMthamAM diGnAgano dinna nAmathI ullekha anekavAra karelo cha / dinna ane dattaka paNa diGnAganAM ja nAmo hatAM ema ame sAtamA aramAM pR0 547 Ti0 5 tathA Ti0 9 mAM jaina tathA bauddha graMthone AdhAre vistArathI jaNAvyu che / AThamA aramAM pR0 628 mAM sAmAnyaparIkSAno paNa ullekhe che, A graMtha paNa diGAge racelo cha / atyAre e saMskRtamAM maLato nathI / diGAge racelA sAmAnyalakSaNaparIkSA nAmanA eka laghu graMtha, prAcIna cInI bhASAMtara maLe cha / diGnAganA pramANasamuccaya, AlaMbanaparIkSA, sAmAnyaparIkSA, nyAyamukha Adi aneka graMthonA pAThono ullekha ane khaMDana A graMthamA cha / atyAre diGgAganA lagabhaga badhA ja grantho saMskRta bhASAmAM naSTa thaI gayA che paraMtu temAMnA keTalAka graMthonu TibeTana bhASAMtara maLe che eTale nayacakramA AvatI diGAganA matanI carcA spaSTarIte samajI zakAya e mATe TibeTana bhASA zIkhIne diDAgAdi racita graMthonA TibeTana bhASAMtaro meLavIne tenA uparathI saMskRtamAM anuvAda karIne ame jarUrI ane upayogI aMzo bhoTapariziSTamAM ane phuTanoTomAM ApelA che / A bhoTapariziSTa (TipR0 95-140) jaina, nyAya, sAMkhya, mImAMsA, vedAMta, bauddha Adi darzanonA prAcIna graMthonA abhyAsIone ghaNuM upayogI cha / pramANasamuccaya athavA diGAga racita bIjA koI granthanA TIkAkArano paNa nayacakravRtti pR0 93 paM0 27 vageremA ullekha cha / pramANasamuccaya upara khopajJavRtti tathA te uparAMta bIjI paNa ghaNI TIkAo 1 pR. 78 // 2 pR. 93, TipR0 136 // 3 pR0 73, 82, 94 // 4 samudAyavAda, kSaNikavAda ane vijJAnavAdano pR0247 mAM paNa ullekha cha // 5 juo prAkathana pR0 21 Ti. 13 // 6 juo ame saMpAdita karelA vaizeSikasUtranuM AThamuM pariziSTa pR0 169 // 7 pR0 91, pR0 541-1||8pR0 64,73, 376, TipR0 30-31 ityAdi // 9 bauddhanyAyanA pitA tarIke gagAtA bauddhAcArya diGgAge nAnA moTA so graMtho racyA hatA ema kahevAya cha / ema veravikhera varNavelA pramANa saMbaMdhI vicArone eNe pramANasamuccaya ane tenI khopajJavRttimA saMgRhIta karyA che ema dir3Age pote ja pramANasamuccayanA prAraMbhamA jaNAvyu ch| bhinna bhinna prakaraNonA dohanarUpa hovAthI pramANasamuccaya kaIka aMze saMkSipta che ema amane lAge che, ane malavAdI dinAganA matane vistArathI raju karI te khaMDana kare che eTale saMbhava che ke mallavAdIe keTaleka sthaLe divAganA te te prakaraNomAthI sIdho ja te te viSayano pUrvapakSa nayacakramA raju ko hoya / AthI jamalavAdIe te te cacoonA prasaMgamA uddhRta karelA dilAganA pATho pekI keTalAka pATho pramANasamuccayamA akSarazaH maLe cha, keTalAka pAThabheda athavA kramabhedathI maLe che, ane keTalAka nathI mltaa| tema chatAM pramANasamuccaya e diDAgano sarvopari temaja atimahattvano ( Masterpiece ) Akara graMtha hovAne lIdhe dikAge bhinna bhinna prakaraNomAM karelAM nirUpaNa ane pramANasamuccayamA karelAM nirUpaNomAM aneka sthaLe akSarazaH to aneka sthaLe arthathI samAnatA jovAmAM Ave e khAbhAvika ja cha / A dRSTie jotAM nayacakramA AvatI diDAganA matanI carcA samajavAmAM pramANasamuccaya atyaMta upayogI hovAne lIghe pramANasamuccaya, tenI khopajJavRtti temaja jinendrabuddhiracita vizAlAmalavatI nAmanI pramANasamuccayaTIkAnA (TibeTana bhASAtaro uparathI saMskRtamA anuvAda karIne) aneka aneka aMzo ame bhoTapariziSTa tathA phuTanoTomA ApyA cha / 10 juo prAkathana pR0 22 Ti. 1,3 // . Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 prastAvanA -racAelI che, ahIM khopajJavRttikAra diGgAga ja ' TIkAkAra' zabdathI vivakSita hoya ema lAgatuM nathI / atyAre pramANasamuccaya upara diGgAge racelI khopajJavRtti tathA jinendrabuddhie racelI vizAlAmala tITIkA ja TibeTana bhASAMtaranA rUpamAM maLe che / dharmakIrtinuM pramANavArtika paNa pramANasamuccayanA keTalAka pATho uparanI svataMtra vyAkhyA che / dharmakIrti tathA jinendrabuddhi banne ya nayacakrakAra zrI mallavAdI tathA nayacatraTIkAkAra siMhasUrikSamAzramaNa pachI thaelA che, eTale dharmakIrti tathA jinendrabuddhinA matanA ullekhano ahIM saMbhava ja nathI, A badhI bAbato viSe ame vistArathI prAkkathanamAM [ pR0 11] jaNAvyuM che / jijJAsuoe tyAM jo 'diGgAga evasubaMdhuno ziSya hato chatAM teNe matsarAviSTa thaIne potAnA guru vasubaMdhunA graMthanuM ( vAdavidhinuM ) khaMDana karyuM che' evo spaSTa ullekha nayacakravRtti pR0 96 mA che, eTale diGgAga vasubaMdhuno ziSya hato A jAtanuM je varNana 'bauddha kathAgraMthamAM Ave che tene paNa AnAthI samarthana maLe che / nayacakravRttikAra siMhasUrikSamAzramaNa diGgAganA lagabhaga samIpa kALamAM ja thaelA che, eTale emano A viSeno ullekha taddana pramANabhUta che, eTale vasubaMdhu ane diGgAganA guruziSyabhAva viSe koI koI saMzodhako je AzaMkA kare che tene have sthAna jaM rahetuM naithI / bhartRharikRta vAkyapadIya - zabdArtha, vAkyArtha vigerenI vicAraNAmAM bhartRharinA vAkyapadIyanI aneka kArikAo A graMthaimAM uddhRta karelI che / AThamA aramAM abhijalpa zabdArthanI carcAmA bhartRharinA vAkyapadIyanuM vistArathI khaMDana che / vasurAta bhartRharino upAdhyAya ( guru ) hato ane bhartRhari vasurAtano ziSya hato evo spaSTa ullekha AThamA aramAM che / vasurAtanA matanuM khaMDana paNa AThamAM aramAM che / 'vasurAta moTo vaiyAkaraNa hato ane teNe vasubaMdhunA abhidharmakozamAM vyAkaraNasaMbaMdhI bhUlo jaNAvI hatI' evo ullekha bauddha graMthamAM Ave 'che / vasurAta pAse bhartRharie abhyAsa karyo hato evo ullekha vAkyapadIyamAM paNa Ave che| diGnAge bhartRharinA vAkyapadIyamAMthI be kArikA uddhRta karelI che temaja traikAlyaparIkSAMnI racanA karatI vakhate diGgAge vAkyapadIyanA prakIrNakAMDanI aneka kArikAono upayoga karyo che e vAta ame mallavAdinA samayanI carcAmA jaNAvI dIdhI che / bhartRharinA zabdabrahmavAdano nirdeza pR0 230 paM0 17 mAM che e ame pahelAM kahI gayA chIe / yoga SaDaMgayogaviSayaka saMkSipta chatAM atyaMta upayogI ullekha nayacakravRtti pR0 332 mAM che / emAM pratyAhAra, recaka - pUraka - kuMbhaka prANAyAma, dhyAna, dhAraNA, tarka tathA samAdhi A yoganA cha monuM suMdara varNana che / yoganA abhyAsIoe e varNana jarUra vAMcavA jevuM che / 1 pramANasamuccaya upara eka Darm rinchen nAmanA TibeTana lekhake TibeTana bhASAmAM ghaNAM varSoM pUrve eka TIkA 'lakhelI che ane tenA Derge edition nA phoTAo thoDA samaya pUrve jApAnI vidvAn hAkuyu hADAno (Prof. Dr. Hakuyu Hadano, Tohoku University, Sendai, Japan ) pAsethI amane maLyA che / paraMtu e. TIkA - mULathI jaTibeTana bhASAmA lakhelI hovAthI ame ahIM eno nirdeza karyo nathI / vizAlAmalavatIthI A TibeTana TIkA 'ghaNI ja arvAcIna che e paNa dhyAnamA rahe / 12 juo prAkathana pR0 16 Ti0 3 // 3 juo prAkathana pR0 3 Ti0 3 // 4 juo prAkkathana pR0 16 Ti0 16 // 5 juo pR0 581, 595 / juo prAkkathana pR0 15 Ti0 2 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vaidyaka-carakasaMhitA Adi vaidyakazAstromAMthI aneka pATho prasaMge prasaMge uddhata karelA ch| 'triphalAM dhI sAthe khAvAM joIe, goLa sAthe nahi, kAraNake goLa AMkhane nukasAna kare che' A arthavALo ullekha akSivaidyakamAthI nayacakravRtti pR0 158 paM0 24 mAM che| vyAkaraNa-vyAkaraNano A graMthamAM ThAma ThAma upayoga karelo cha / vidhi Adi nayono mate dravya tathA paryAya zabdano je judo judo artha thAya che te dareka nayamAM chevaTe graMthakAre vyAkaraNane AdhAre darzAvyo che, bhAva zabdanA arthanI paNa te te naya pramANe vyAkaraNanI vyutpattine anusarIne aneka sthAne carcA cha / graMthakAre pANinivyAkaraNane lagatA graMthono ja AmAM mukhyatayA upayoga ko che / pANinivyAkaraNanAM sUtro, pANinIya dhAtupATha, pANinIya zikSA, yAskanirukta, pANinivyAkaraNa upara kAtyAyane raceluM vArtika tathA pataMjalie racelA pAtaMjalamahAbhASyamAMthI AmAM aneka pATho uddhRta karelA cha / viziSTatA e che ke nayacakrakAra tathA nayacakraTIkAkAra banne yaM ghaNA prAcIna hovAthI temanI sAme pANinIyavyAkaraNa, pANinIyadhAtupATha tathA pAtaMjalamahAbhASyanI junI pAThaparaMparA hatI, te pachI to Aje seMkaDo varSa bItI gayAM te daramyAnamAM aneka raMthaLe pAThabheda thaI gayA cha / saMzodhako sArI rIte jANe che ke uttarottara lekhakone hAthe kAlAntare aneka pAThabhedo nirmANa thAya che, eTale atyAre pracalita pANinIyasUtrapATha tathA pANinIyadhAtupAThamAM ane nayacakravRttimAM uddhRta karelA pATha vacce kacit bheda paNa jovAmAM Ave che, jemake nayacakravRtti pR0 15 paM0 8 mAM " anyAkiMyattado nirdhAraNe dvayorekasya Datarac (5 / 3 / 91)" A pramANe pANinIya vyAkaraNamAthI sUtra uddhRta kareluM che, paNa atyAre to "kiyattado nirdhAraNe dvayorekasya Datarac" evo ja pATha maLe cha / A viSe ame TippaNamA ( TipR016 paM06-17) vistArathI carcA karI cha / jijJAsuoe tyAM joI levU / AvAM bIjAM paNa pAThabhedanAM udAharaNo A graMthamA ch| e uparathI ema cokkasa jaNAya che ke pANinIya sUtrapAThanI junI pAThaparaMparA nayacakravRttikAra siMhasUrikSamAzramaNa pAse htii| nayacakravRttimAM uddhRta karelA pANinIya dhAtupAThamAM paNa e rIte pAThabheda kvacit kvacit jovAmAM Ave che / khAsa karIne ahiM uddhRta karelA pAtaMjalamahAbhASyanA pATho ane vartamAna pAtaMjalamahAbhASyanA pATho vacce vizeSa bheda jovAmAM Ave che, jemake nayacakravRtti pR0 124 5 08 tathA pR0 134 paM013 mAM 'dazadADimAdizloka' evo ullekha che, chatA atyAre to pAtaMjalamahAbhASya (1 / 1 / 1, 1 / 2 / 45) mAM e pATha gadyarUpe maLe che, juo TipR055 paM0 16; paraMtu yAkinImahattarAsUnu zrI haribhadrasUrimahArAje e pATha Avazyakaniyukti uparanI TIkAmAM pR0 375 mAM nIce mujaba zlokarUpe uddhRta karyo che-- 1 juo prAkathana pR0 15 Ti. 2 // 2 juo prAkathana pR0.23 Ti. 9 // 3 juo prAkathana pR0 23 Ti. 1 // 4 juo prAkathana pR0 23 Ti0 10 // 5pR0 23 Ti. 1-4 // 6 nayacakravRttimAM dazamA aramAM 'aba rakSaNagatikAntiprItitRptyavagamanapravezazravaNasvAmyarthayAcanakriyecchAdIptyavAptyAliGganahiMsAdahanabhAvavRddhiSu' e pramANe 'a' dhAtunA 19 artho ApyA che, chatA atyAre pANinIya dhAtupAThamA 'ava rakSaNagatikAntitRptyavagamapravezazravaNasvAmyarthayAcanakriyecchAdIpyavAptyAliGganahiMsAdAnabhAgavRddhiSu' evo pAThabheda jovAmAM Ave che, paNa haimadhAtupATha (489) mA nayacakravRttipramANe ja akSarazaH pATha che, eTale nayacakravRttikAra tathA hemacandrAcArya pAse pANinIyadhAtupAThanI junI paraMparA hatI ane atyAre pracalita pANinIya dhAtupAThamAM pAThabhedo thaI gayA che,.. e nizcita cha / AvAM bIjAM paNa dhAtupAThabhedanAM udAharaNo nayacakravRttimA che // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinaM pllpinnddH| cara kITike dizamudIcI sparzanakasya pitA pratizInaH // eTale nayacakravRttikAra siMhasUrikSamAzramaNe 'dazadADimAdizloka'no je ullekha karyo che e barAbara maLI rahe cha / A uparAMta bIjA sthaLoe paNa je pAThabheda jovAmAM Ave che te uparathI emanA pAse pAtaMjalamahAbhASyanI prAcIna pAThaparaMparA hatI e nakkI thAya cha / pAMcamA aramAM vaiyAkaraNonA matanuM pratipAdana che ane chaThA aramAM enuM vistArathI khaNDana cha / e carcAmAM pAtaMjalamahAbhASya uparAMta vyAkaraNanA siddhAntone lagatA bIjA paNa prAcIna graMthono graMthakAre upayoga karyo haze ema lAge che / AThamA aramAM (pR0 579 paM0 15) taMtrArthasaMgraha nAmanA vyAkaraNasaMbaMdhI graMthano nAmollekha nayacakravRttimA cha / pR0 37 paM0 11-12 mAM bhAguri ane saunAga nAmanA vaiyAkaraNonA matano paNa ullekha cha / pAMcamA aramAM pR0379 paM0 8 mAM "bhASyakAreNa sAMkhyAdAhRtyoktaH" A jAtano ullekha najare paDe che, vaLI 'guNasandrAvo dravyam ' A pramANe pataMjalie pAtaMjalamahAbhASya (5 / 1 / 119) mAM je dravyarnu lakSaNa varNavelaM che te paNa sAMkhyonA graMthamAthI-saMbhavataH vArSagaNataMtramAthI lIdhelaM che, juo nayacakravRtti pR0 268 paM0 11, pR0 303 vagere / e uparathI pataMjali sAMkhyamatAnusArI hoya ema jaNAya cha / nayacakramAM jaina AgamAdi saMbaMdhI nirdezo jaina-jaina AgamasAhitya tathA bIjA paNa jaina graMthomAthI AmAM aneka pATho uddhRta karelA cha / AcArAMgasUtra, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, bhagavatIsUtra, naMdisUtra, jIvAbhigamasUtra, pannavaNA, anuyogadvArasUtra Adi AgamonA pATho AmAM uddhRta karelA ch| bhadrabAhukhAmi racita niyuktinI gAthAono paNa anekavAra ullekha cha / " tatsaMvAdi niyuktilakSaNamAha-vatthUNaM saMkamaNaM hoti avatthU Naye samabhirUDhe" A jAtano dazamA aramAM (pR0 510-2) nayacakravRttikAre ullekha karelo che, A gAthA caturdaza pUrvadhara bhagavAn bhadrabAhukhAmikRta AvazyakaniyuktinI (757 mI gAthA ) che eTale caturdazapUrvadhArI bhagavAn bhadrabAhukhAmi racita niyuktinI gAthA paNa mallavAdIe uddhRta karelI che / tattvArthasUtrano to AmAM vipulapramANamAM upayoga karelo cha / naiyacakravRttimAM aneka sthaLe tattvArthasUtranAM vAkyono samAveza cha / nayacakravRtti pR0 114 paM0 24 pR0 596 paM0 8 mAM tattvArthabhASyanuM paNa avataraNa cha / AThamA aramAM (pR0 559) AvatA eka ullekha uparathI phalita thAya che' ke atyAre jene ApaNe naMdisUtra mAnIe chIe temAM bhASyanI gAthAo dAkhala thaI gaI che arthAt prAcIna kALamAM naMdisUtra ane naMdisUtra uparanuM bhASya e banneya judA hatAM paNa pAchaLathI koI samaye sUtra ane bhASya eka thaI jaIne badhuMya naMdisUtrane nAme oLakhAvA lAgyuM che| A viSe TipR0 68 paM0 1-7 mAM ame jaNAvyuM che, te uparAMta suratanA 'devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra 1 juo prAkathana. pR0 23 Ti. 10 // 2 juo prAkathana. pR. 24 Ti0 67 // 3 juo ! pR. 23 Ti. 12 // siddhasena divAkarajInI dvAtriMzikAmAM paNa tattvArthasUtrano upayoga thayo che ema spaSTa jaNAya cha, juo TipR0 41 paM01-4, di. 1 // 4 juo prAkkathana. pR. 23 Ti. 13 // 5 juo prAkathana. pR. 24 di. 3 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA phaMDa' taraphathI bhaviSyamA pragaTa thanArA devAnaMda vizeSAMkamAM ame vistArathI carcA karI che, jijJAsuoe tyAM joI levU / vaLI nayacakra tathA nayacakravRttimAM uddhRta karelA AgamapATho tathA atyAre pracalita pATho bacce khAsa pAThabheda jovAmAM Ave che / e uparathI eTalI vAta nizcita che ke mallavAdI tathA siMhasUrikSamAzramaNa pAse AgamonI bahu prAcIna pAThaparaMparA htii| siddhasenadivAkarapraNIta sammatitarkanI tathA dvAtriMzikA vaigerenI aneka kArikAo AmAM uddhRta karelI che, pR0 324 paM0 27 mAM "asti-bhavatividyati-padyati-vartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthAH ityavizeSeNoktatvAt siddhasenasariNA" e jAtano ullekha jotAM siddhasenadivAkarajIe koI gadyAtmaka graMthanI paNa racanA karI haze ema lAge cha / saMskRta-prAkRta jaina graMthomAMthI AmAM aneka avataraNo lIdhelAM cha / e badhAM kayA kayA graMthamAthI lIdhAM haze, e kaI kahI zakAtuM nathI / yoniprAbhRtano paNa AmAM pR0 202 paM0 20-23 mAM ullekha cha / jaina zAstrIya viSayo, nirUpaNa A graMthamAM aneka sthaLe che, jemake pR0 217 mAM suSamasuSamAdi cha ArAonA svarUpanuM varNana che, pR0 348 mAM audArikAdi ATha vargaNAogeM svarUpa vistArathI varNavelaM che, temAM karmaprakRtivRtti AdimAM AvatA vargaNAonA varNanathI AmAM je viziSTatA che te khAsa dhyAna daIne vAMcavA jevI cha / nirvRtti-upakaraNa dravyendriya ane labdhi-upayoga bhAvendriyana varNana AmAM aneka sthaLe cha / e uparAMta bIjA paNa aneka sthaLe zAstrIya viSayonA ullekho cha, emAM keTaleka sthaLe viziSTatA paNa che tethI AgamAdi zAstronA abhyAsIoe e ullekho khAsa vAMcavA jevA cha / vikramanI auThamI-navamI zatAbdImA vidyamAna digambara jainAcArya akalaMke zrutajJAnanA be bhedo rUpe syAdvAda ane nayanuM nirUpaNa kareluM che / sakalAdeza e syAdvAda che ane vikalAdeza e naya cha / syAdvAda pramANa che, jyAre nayavAda pramANarUpa nathI chatAM samyak to cha ja / kAraNa ke akalaMkanA mate neyavAkya sApekSa 1 juo prAkathana pR0 23 Ti0 11-16 // 2 juo pR0 183 paM0 17-21, pR0 474-477 // 3 vikramArkazakAbdIyazatasaptapramAjuSi / kAle'kalaGkayatino bauddhairvAdo mahAnabhUt ||-aa akalaMkacaritanA zlokamAM AvatA 'vikramAkezaka' zabdanA artha viSe matameda ch| 'vikrama saMvat 700 mAM akalaMkano bauddho sAthe vAda thayo' ema keTalAka artha kare che, jyAre keTalAka 'zaka saMvat 700 mA vAda thayo' evo artha kare che // 4 "upayogau zrutasya dvau syAdvAda-nayasaMjJitau / syAdvAdaH sakalAdezo nayo vikalasaGkathA // 62 // anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH / yathA jIvaH pudgalaH dharmo'dharmaH AkAzaM kAla iti / tatra jIvo jJAnadarzanavIryasukhairasAdhAraNaiH amUrtatvAsaMkhyAtapradezatvasUkSmatvaiH sAdhAraNAsAdhAraNaiH sattvaprameyatvAgurulaghutvadharmitvaguNitvAdibhiH sAdhAraNaiH anekAntaH / tasya jIvasyAdezAt pramANaM syAdvAdaH / tathA itare paramAgamato yojyAH / 'jJo jIvaH sukhaduHkhAdivedanAt' ityAdivikalAdezo nayaH / sAkalyamanantadharmAtmakatA / vaikalyamekAnto dharmAntarAvivakSAtaH / ...... syAtpadaprayogAt sarvathaikAntatyAgAt svarUpAdicatuSTayavizeSaNaviziSTo jIvo'bhidhIyata iti kheSTasiddhiH / nayo'pi tathaiva samyagekAntaH / 'syAjjIva eva' ityukte'nekAntaviSayaH syAcchandaH / 'syAdastyeva jIvaH' ityukte ekAntaviSayaH syAcchabdaH / aprayukto'pi sarvatra syAtkAro'rthAt pratIyate / vidhau niSedhe'nyatrApi kuzalazcet prayojakaH // 63||"-svopjnyvRttishit laghIyalaya (nyAyakumudacandramA pR0 686-691) // 5bhedAbhedAtmake Aye medAmedAbhisandhayaH / ye te'pekSAnapekSAbhyAM lakSyante naya-durnayAH // 30 ||"-lghiiytry / "tatpratikSepo durna tadapekSo nayaH, svArthaprAdhAnye'pi tadguNatvAt / tadubhayAtmArthajJAnaM pramANam |"-lghiiystry (kA0 48) khopajJavRtti, (nyAyakumudacandra pR0 650) / "dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt pramANa-naya-durNayAnAM prakArAntarAsambhavAca / pramANAt tadatatkhabhAvapratipatteH, tatpratipatteH, tadanyanirAkRtezca |"-assttshtii (aSTasahasrI pR0 290) / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 che! ane nayavAkyamAM paNa ' syAt ' padano prayoga akalaMke svIkAryo che' / je nirapekSa ( syAt padanA prayoga vinAnuM) nayavAkya che te durnaya che ane badhA durnayo mithyA che / A rIte akalaMkapraNIta prakriyA mujaba 1 pramANa, 2 naya ane 3 durnaya evA traNa bhedo thAya che / pramANano viSaya anekAnta che, nayano viSaya samyagekAnta che, durnayano viSaya mithyA ekAnta che / vastune anantadharmAtmaka rUpe darzAvatuM je vacana te sakalAdeza kahevAya che / vastunA bIjA dharmonI vivakSA na hoya ane vastunA ekadezanuM ( eka antanuM) ja jemAM pratipAdana hoya tevuM vacana vikalAdeza kahavAya che / saptabhaMgInA saute bhaMgo vivakSA pramANe sakalAdeza athavA vikalAdeza banI zake che / A pramANe akalaMkanuM mantavya che / I prastAvanA akalaMke darzAvelA A vicArAne tyAra pachI thaelA anantavIrya, vidyAnandI, mANikyanandI, prabhAcandra, vAdirAjasUri Adi digaMbara AcAryoe svIkArI lIdhA jaNAya che / paraMtu zvetAMbara AcAryoMmAM A viSe ghaNo matabheda che / vAdidevasUri ke jeo vikrama saMvat 1143 thI 1226 sudhI vidyamAna hatA temaNe - temanA prasiddha graMtha pramANanayatattvAlokAlaMkAramAM pramANa, naya ane durnaya evA bhedo svIkAryA che, temaja " nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAmyAM saptabhaGgImanuvrajati [ 15 / 53 ]" ema kahyuM che / A sUtra upara temanA ja ziSya ratnaprabhAcArye racelI ratnAkarAvatArikA TIkAmAM ( pR0 136) jaNAnyuM che ke "nayavAkyaM prAglakSita vikalAdezakha rUpaM saptabhaGgImanugacchati, pramANasaptabhaGgIvadetadvicAraH kartavyaH, nayasaptabhaGgISvapi pratibhaGgaM syAtkArasyaivakArasya ca prayogAt / tAsAM vikalAdezatvAdeva sakalAdezAtmakAyAH pramANasaptabhaGgayA vizeSavyavasthApanAt / vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptabhaGgI vastvaMzamAtra pra rUpakatvAt, sakalAdezasvabhAvA tu pramANasaptabhaGgI saMpUrNa vastusvarUpa rUpakatvAditi / "-A jotAM vAdidevasUri paNa nayavAkyamAM 'syAt' padano prayoga mAnya kare che / nyauyAvatAranA TIkAkAra siddharSigaNI tathA kalikAlasarvajJa hemacandrasUri mahArAje pramANa naya ane durnaya evA traNa bhedo to svIkAryA che, parantu nayavAkyamAM syAt padano prayoga temaNe mAnya rAkhyo nathI, 1 AkalaMka nayone sApekSa mAne che, chatAM apekSA zabdano artha upekSA kare che e dhyAnamA rAkhavAnuM che / o "nirapekSatvaM - pratyanIkadharmasya nirAkRtiH, sApekSatvamupekSA" - aSTazatI ( aSTasahastrI pR0 290 ) // 2 tattvArtha rAjavArtika tathA laghIyastrayamAM nayavAkyamAM syAtpadanuM vidhAna akalaMke spaSTa zabdomAM kareluM che, chatAM pramANavAkyane ja e 'syAdvAda - kahe che e paNa vicAraNIya che| kAraNa ke nayavAkyamAM paNa jo syAt padano prayoga hoya to nayavAdane paNa syAdvAda kahevo joIe // 3 " yatra yadA yaugapadyaM tadA sakalAdezaH ekaguNamukhenA zeSavasturUpasaMgrahAt sakalAdezaH // ... tatrAdezavazAt saptabhaGgI pratipadam / yadA tu kramaM tadA vikalAdezaH... niraMzasyApi guNabhedAdaMzakalpanA vikalAdezaH / tatrApi tathA saptabhaGgI / - tattvArtharAjavArtika // 4 vizeSa jijJAsuoe siddhivinizcayaTIkA, aSTasahasrI, tattvArthalokavArtika, parIkSAmukha, prameyaka malamArtaNDa, nyAyakumudacandra, nyAyavinizcayavivaraNa Adi graMtho joI levA // 5 " tadevamanekadharmaparItArthagrAhikA buddhi: pramANam / tadvA rAyAtaH punarekadharmaniSTArthasamarthanapravaNaH parAmarzaH zeSadharma' svIkAra tiraskAra parihAradvAreNa vartamAno nayaH / ... ayameva ca svAbhipretadharmAvadhAraNAtmakatayA zeSadharmatiraskAradvAreNa pravartamAnaH parAmarzo durnayasaMjJAmanute / tadbalaprabhAvitasattAkA hi khalvete parapravAdAH / ( pR0 82 )...... nanu ca yadyekaika. dharma samarthana parAyaNAH zeSadharma tiraskAra kAriNo'bhiprAyA durnayatAM pratipadyante tadA vacanamadhye kadharmakathanadvAreNa pravartamAnaM sAvadhAraNatvAcca zeSadharmapratikSepakAri alIkamApadyate / tatazcAnantadharmAdhyAsitavastu sandarza kameva vacanaM yathAvasthitArthapratipAdakatvAt satyam / na caivaM vacanapravRttiH / ... na caikaikadharma sandarza katve'pyamUni vacanAnyalIkAni vaktuM pAryante, samastazAbdavyavahAro Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA siddharSi tathA hemacandrAcAryanA mate pramANavAkyamAM ja ' syAt ' padano prayoga hoI zake, dharmAntaranirAkaraNArthaka evakAra ane syAt pada vinAnuM je vAkya che te naya che, jemAM syAt padano prayoga na hoya cchedaprasaGgAt , tadalIkatve tataH pravRttya siddheriti / atrocyate--iha tAvad dvaye pratipAdakAH-laukikAstattvacintakAzca / tatra pratyakSAdiprasiddhamarthamarthitvavazAllaukikAstAvad madhyasthabhAvena vyavahArakAle vyapadizanti |...n ca tadvacanAnAmalIkatA, zeSadharmAntarapratikSepAbhAvAt , tatpratikSepakAriNAmevAlIkatvAt / 'sarva vacanaM sAvadhAraNam' iti nyAyAt teSAmapi zeSadharmatiraskAritvasiddhebhavannIlyAlIkatvamA padyata iti cet , avadhAraNasya tadasambhavamAtravyavacchede vyaapaaraat|... (pR. 91.)... na va samastadharmayuktameva vastu pratipAdayad vacanaM satyamityabhidadhmahe yenaikadharmAliGgitavastusandarzakAnAmalIkatA syAt , kiM tarhi ? sambhavadarthapratipratipAdakaM satyamiti / sambhavanti ca zeSadharmApratikSepe vacanagocarApannA dharmAH, tasmAt tatpratipAdakaM satyameva / yadA tu durnayAbhiniviSTabuddhibhistIrthAntarIyaistaddharmigatadharmAntaranirAkaraNAbhiprAyeNaiva sAvadhAraNaM tat prayujyate yathA. nityameva vastu anityameva vA ityAdi tadA nirAlambanatvAdalIkatAM prApnuvat kena vAryata? tattvacintakAH punaH pratyakSAdipramANasiddhamanekAntAtmakaM vastu darzayanto dvadhA darzayeyuH tadyathA-vikalAdezena saklAdezena vA / tatra vikalAdezo nayAdhInaH, sakalAdezaH pramANAyattaH / tathAhi-yadA madhyasthabhAvenArthitvavazAt kiMciddharma pratipipAdayiSavaH zeSadharmasvIkaraNanirAkaraNavimukhayA dhiyA vAcaM prayuJjate tadA tattvacintakA api laukikavat sammugdhAkAratayAcakSate yaduta 'jIvo'sti kartA pramAtA bhoktA' ityaadi| ataH sampUrNavastupratipAdanAbhAvAd vikalAdezo'bhidhIyate, nayamatena sambhavaddharmANAM darzanamAtramityarthaH / yadA tu pramANavyApAra mavikalaM parAmRzya pratipAdayitumabhiprayanti tadAGgIkRtaguNapradhAnabhAvA azeSadharmasUcakakathaJcitparyAyasyAcchabdabhUSitayA sAvAdhAraNayA vAcA darzayanti 'syAdastyeva jIvaH' ityAdikayA, ato'yaM syAcchabdasaMsUcitAbhyantarIbhUtAnantadharmakasya sAkSAdupanyastajIvazabda kriyAbhyAM pradhAnIkRtAtmabhAvasya avadhAraNavyavacchinnatadasaMbhavasya vastunaH sandarzakatvAt sakalAdeza ityucyate pramANapatipannasampUrNArthakathanamiti yAvat / taduktam-sA jJeyavizeSagatirnayapramANAtmikA bhavet tatra / sakalagrAhi tu mAnaM vikalagrAhI nayo jJeyaH // " nyAyAvatAraTIkA pR0 92 // 1 "sadeva, sat, syAt saditi vidhArtho. mIyeta durnIti-naya-pramANaiH / ... // 28||"-anyyogvyvccheddvaatriNshikaa / asyA malliSeNasUripraNItA syAdvAdamaJjarI nAma vyAkhyA-"arthyate paricchidyata ityarthaH padArthaH tridhA tribhiH prakAraiH mIyeta paricchidyeta... * dunIti-naya-pramANaiH / nIyate paricchidyate ekadezaviziSTo'rtha Abhiriti nItayo nayAH / duSTA nItayo durnItayaH durnayA ityarthaH / nayA naigmaadyaaH| pramIyate paricchidyate'rtho'nekAntaviziSTo'neneti pramANaM syAdvAdAtmakaM pratyakSa-parokSalakSaNam / dunItayazca nayAzca pramANe ca durnIti-naya-pramANAni, taiH / kenolekhena mIyetetyAhasadeva, sat , syAt saditi |...sdeveti durnayaH / saditi nayaH / syAt saditi pramANam / tathAhi-durnayastAvat 'sadeva' iti / / 'astyeva ghaTaH' iti ayaM vastunyekAntAstitvamevAbhyupagacchannitaradharmANAM tiraskAreNa svAbhipratameva dharma vyavasthApayati / durnayatvaM cAsya mithyArUpatvAt / mithyArUpatvaM ca tatra dharmAntarANAM satAmapi nitvAt / tathA 'sat' ityullekhavAn nayaH / sa hi 'asti ghaTaH' iti ghaTe svAbhimatemastitvadharma prasAdhayan zeSadharmeSu' gajanimIlikAmAlambate / na cAsya durnayatvam , dharmAntarAtiraskArAt / na ca pramANatvam , syAcchabdenAlAJchitatvAt / 'syAt' sat iti syAt kathaJcit sadvastu iti pramANam / pramANatvaM cAsya dRSTeSTAbAdhitatvAd vipakSe bAdhakasadbhAvAcca / anayA dizA asattva-nityatvA-'nityatva-vaktavyatvA-'vaktavyatva-sAmAnya-vizeSAdyapi boddhavyam / " pR0 159-160 Bombay Sanskrit and Prakrit Series. No. LXXXIII // 2 uparanuM 9 muM TippaNa jotAM e paNa spaSTa jaNAya che ke nyAyAvatAraTIkAkAra siddharSi gaNI 'pramANavAkyathI eka dharmanuM mukhyarUpe ane zeSa anantadharmonuM gauNarUpe pratipAdana thAya che' ema svIkAre cha / parantu laghIyastrayanI khopajJavRttimAM (kA0 48) AvatA "tatpratikSepo durnayaH / tadapekSo mayaH, svArthaprAdhAnye'pi tadguNatvAt / tadubhayAtmArthajJAnaM pramANam / " A pATha upara nyAyakumudacandramA (pR. 651) A pramANe vyAkhyA karelI che-"kutaH sa naya ityatrAha-svArthatyAdi / svo viSayI kriyamANo yo'rthaH tasya prAdhAnye'pi tahaNatvAt 'avivakSitadharmANAma pratikSepeNa guNIbhUtatvAt / yadi evaMvidho nayo bhavati pramANaM tarhi kIdRzamityAha-tadityAdi / tad aguNIbhUta vivakSitAvivakSitadharmobhayamAtmA yasya arthasya tasya jJAnaM pramANama / " A jotA pramANavAkyamAM sarvadharmonU mukhyatayA pratipAdana ane nayavAkyamAM eka dharmanuM mukhyatayA tathA zeSadharmonuM gauNatayA pratipAdana digambara ' AcAryoMne abhISTa hoya ema jaNAya cha / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 prastAvanA ane dharmAntaranirAkaraNArthaka evakArano prayoga hoya te durnaya cha / hemacandrasUrimahArAjanA ziSya AcArya rAmacandra ane guNacandrano paNa A ja abhiprAya jaNAya cha / AcAryazrI malayagirinuM kahevu ema che ke 'pramANa, naya ane durnaya ema traNa vibhAgo vALI prakriyA 1 AcArya rAmacandra ane guNacandre temanA guru kalikAlasarvajJa hemacandrasUrimahArAjanI vidyamAnatAmA ja dravyAlaMkAra nAmanA graMthanI racanA karI hatI, emA 1 jIvaprakAza, 2 pudgalaprakAza ane 3 akampaprakAza evA traNa paricchedo cha / tenA upara temanI svopajJavRtti che ane temanuM potArnu ja TippaNa paNa che / vikrama saMvat 1202 mA (granthakAranI vidymaantaa| ja) lakhAyelI ane pranthakAre pote ja sudhArelI svopajJavRttinI chellA be prakAza jeTalI eka prati jesalameramA atyAre vidyamAna che, tenA phoTAo munirAjazrI puNyavijayajI mahArAja pAsethI hamaNAM amane maLyA che / dravyAlaMkAra mULamAtranI saMpUrNa prati amadAvAdamA hAjApaTelanI poLamAM saMvegInA upAzrayanA jJAnabhaMDAramA che, enI phoTo kopI atyAre amArI pAse che, emA prAraMbhamA "anantavedyapi jyotiryasya saGkhyAtaveditAm / gamitaM paJcabhirdravyairnamastasmai parAtmane // 1 // mRgo'pi vandyatAM yAti mRglaanychnmaashritH| svagurUntrItasUtrasya vyAkhyAmiti vitanvahe // 2 // " e pramANe be kArikAo che / e jotA temanA gurudeve darzAvelI paddhatine anusarIne temaNe A graMtha racyo che, eTale emAM AvatA vicAro hemacandrAcAryane mAnya hatA ema kahI zakAya / A graMthanI trIjA prakAzanI vRttimA temaNe A pramANe jaNAvyuM che-"evaM sadasadrUpayorekatrAvirodhasiddhau saptabhaGgayapi siddhaa| sA caivam-syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavyaH, syAdasti ca nAsti ca, syAdasti cAvaktavyazca, syAnnAsti cAvaktavyazca, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca / (pR0 105) .........atra cAdyAstrayo bhaGgAH sakalAdezAH [ sakalAzca te AdezAzca bhaNanAni Ti0] vastunaH khaNDIkRtyAnabhidhAnAt [mukhyayA vRtyA asti ca nAsti ceti na khaNDIkRtam Ti0] / zeSAstu vikalAdezAH, vastunaH khaNDIkRyAbhidhAnAt / atra hi saccAsaccetyevaM vibhAgIkRtya vstvbhidhiiyte| zena | syAdvAdAbhiprAyeNa Ti0] sarve'pi sakalAdezAH, pramANasya paripUrNAbhidhAyitvAt / nayAdezena tu vikalAdezAH [ete'pi syAt'padarahitAH santa ityarthaH Ti0] nayasya khaNDAbhidhAyitvAt / iyaM ca saptabhaGgI zrutaM [AgamalakSaNaM Ti.] pramANam , zabdAdarthapratIteriti / saJcAsaccAvacanaviSayaM cobhayaM ca krameNa, saccAsaccAvacanaviSayatvena yuktaM krameNa / saJcAsaccAvacanaviSayaM cAkramAta saptabhaGgI, saiSA nIti niyamarahitA, 'syAt'pavitrA tu mAnam // 1 // ...... sakalAdezAH pUrvA ekadhvanizAsanAt trayo bhnggaaH| anye vikalAdezAH, pramA-nayairvA vibhAgo'yam // 3 // " (pR0 109-110) / AmA corasa koSThakamAMnA pATho AcArya rAmacandra ane guNa candra poteja TippaNarUpe lakhelA che / eTale nayAdezena je saptabhaMgI che emAM syAt padano prayoga nathI e vAta 'vikalAdezAH' zabdanA 'syAtpadarahitAH' e TippaNamA temaNe spaSTa jaNAvI cha / 'syAt' padavALI saptabhaMgImA jyA prAraMbhanA traNa bhaMgone sakalAdeza ane vikalAdeza rUpe emaNe svIkAryA che tyA 'sakalAdeza'no pramANa ane 'vikalAdeza'no naya evo artha temane iSTa nathI, paNa judo artha iSTa cha / vicAra karavAthI A vAta spaSTa smjaashe|| 2"anekadharmAtmakaM vastu avadhAraNapUrvakamekena nityatvAdyanyatamena dharmeNa pratipAdyasya buddhiM nIyate prApyate yenAmiprAyavizeSeNa sa jJAturabhiprAyavizeSo nayaH / ... iha hi yo nayo nayAntarasApekSatayA syAtpadalAJchitaM vastu pratipadyate sa paramAthataH paripUrNa vastu gRhNAti iti pramANe evAntarbhavati / yastu nayavAdAntaranirapekSatayA svAbhipretenaiva dharmeNa avadhAraNapUrvakaM vastu paricchettama miti sa nayaH. vastvekadezaparigrAhakatvAt / ata evoktamanyatra-'sabve nayA micchAvAiNo' / yata eva ca nayavAdo mithyAvAdastata eva ca jinapravacanatattvavedino mithyAvAditvaparijihIrSa yA sarvamapi syAtkArapurassaraM bhASante, na tu jAtucidapi syAtkAravirahitam / yadyapi ca lokavyavahArapathamavatIrNA na sarvatra sarvadA syAtpadaM prayuJjate tathApi tatrAprayukto'pi sAmarthyAt syAcchabdo draSTavyaH prayojakasya kuzalatvAt / (pR. 369B)...digambarI tviyaM pramANanayaparibhASA-sampUrNavastukathanaM pramANavAkyaM yathA syAjIvaH syAddharmAstikAya ityAdi / vasvekadezakathanaM nayavAdaH, tatra yo nAma nayo nayAntarasApekSaH sa naya iti vA sunaya iti vocyte| yastu nayAntaranirapekSaH sa durnayo nayAbhAsa iti / tathA cAhAkalaGkaH-'bhedAbhedAtmake leye Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA digambaronI ja che, 'zvetAmbara AcAryone to syAdvAda ane naya evA be vibhAgo ja mAnya cha / syAdvAda pramANa che ane sarve nayo ekAntavAdI temaja mithyA cha / ' ____ saptabhaGgImAM sakalAdeza-vikalAdezanI bAbatamAM akalaMka pachInA zvetAmbara graMthakAromAM vAdi devasUrijIe pramANanayatattvAlokAlaMkAramA " iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca [4 / 43 ]" ema kA che, ane bIjA paNa keTalAka graMthakAroe ema kardA che| saptabhaGgInA sakalAdeza-vikalAdezanI bAbatamAM akalaMkanI prakriyA paNa evI ja che / chatAM aneka zvetAMbara graMthakAronuM mAnavu evaM che ke saptabhaGgI paikInA prAraMbhanA 1 syAdAsta 2 syAnnAsti 3 syAdavaktavyam-A traNa bhaGgo sakalAdeza ke ane te pachInA 4 syAdasti nAsti, 5 syAdasti avaktavyam , 6 syAnnAsti avaktavyam , 7 syAdasti nAsti avaktavyam-A cAra bhaGgo vikalAdeza che / A viSe u0 yazovijayajI mahArAje paNa keTalAka vicAro raju karyA cha / nayacakrakAra mallavAdI ane TIkAkAra siMhasUrikSamAzramaNa baMne zvetAmbara paramparAnA prAcIna AcAryo cha / eTale e baneno A badhI bAbato viSe kevo abhiprAya sUcita thAya che e jANavAnI ApaNane jijJAsA bhedAbhedAbhisandhayaH / yato'pekSAnapekSAbhyAM lakSyante naya // [laghIyastraya. kA. 30] asyAH kArikAyA lezato vyAkhyA-bhedo vizeSaH, abhedaH sAmAnyam , tadAtmake sAmAnya vizeSAtmake ityarthaH, jJeye pramANaparicchedye vastuni ye bhedAbhedAbhisandhayaH sAmAnya vizeSaviSayAH puruSAbhiprAyA apekSAnapekSAbhyAM lakSyante te yathAsaMkhyaM naya-durnayA jJAtavyAH / kimukta bhavati ? vizeSasAkAjhaH sAmAnyagrAhako vAbhiprAyaH sAmAnyasApekSo vizeSagrAhako vA nayaH / itaretarAkAhArahitastu durnayaH / nayacintAyAmapi ca te digaMbarAH syAtpadaprayogamicchanti, tathA cAkalaGka eva prAha-'nayo'pi tathaiva samyagekAntaviSayaH syAt' iti / atra TIkAkAreNa vyAkhyA kRtA-'nayo'pi nayapratipAdakamapi vAkyaM na kevalaM pramANavAkya miti 'api'zabdArthaH tathaiva syAtpadaprayogaprakAreNaiva samyage kAnta viSayaH syAt yathA syAdastyeva jIva iti / syAtpadaprayogAbhAve tu mithyaikAntagocaratayA durnaya eva syAt' [nyAyakumudacandra pR0 691] iti / tadetadayuktam , pramANa-nayavibhAgAbhAvaprasakteH / tathAhi-'syAjjIva eva' iti kila pramANavAkyam , 'syAdastyeva jIvaH' iti nayavAkyam / etacca dvayamapi laghIyastrayyalaGkAre sAkSAdakalaGkenodAhRtam / atra cobhayatrApyavizeSaH / tathAhi-'syAjIva eva' ityatra jIvazabdena prANadhAraNanibandhanA jIvazabdavAcyatApratipattiH, 'asti' ityanena uddhRta vivakSitAstitvagatiH, evakAraprayogAttu yadAzaGkitaM sakale'pi jagati jIvasya nAstitvaM tadvayavacchedaH, syAtprayogAt sAdhAraNAsAdhAraNapratipattirityubhayatrApyavizeSa eva" (pR0 371) - Avazya kasUtramalayagiriracitavRtti // 1 tulanA - "tamhA sabvevi NayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNaNissiyA uNa havaMti sammatasambhAvA ||"snmti 1 / 21 / "egeNa vatyuNo'NegadhammuNo jamavadhAraNeNetra / nayaNaM dhammeNa tao hoI nao sattahA soya // 2676 // " -vizeSAvazyakabhASya. / "nayantIti nayA anantadharmAtmakaM vastu ekadharmeNa nityamevedamanityameveti vA nirUpayanti"-tattvArthasUtrahAribhadrIvRtti 1 / 6, tattvArthasUtrasiddhasenIyavRtti 1 / 6 / 2 yazovijayajI mahArAje malayagiri mahArAjanA kathana viSe keTalAka vicAro gurutattvavinizcayaTIkAmA (pR. 17) raju karyA cha / 'syAt pada anekAntadyotaka che, niyamAt anantadharmaparAmarzaka nathI' ema kahIne tyAM teoe samAdhAna karyu cha / parantu nyAyAvatAranI TIkAmAM "nirdizyamAnadharmavyatiriktAzeSadharmAntarasaMsUcakena syAtA yukto vAdo'bhipretadharmavacanaM syAdvAdaH" (pR. 93) e pramANe siddharSigaNIe kahelaM che // 3 juo tatvArthasUtrasiddhasenIyavRtti. pR0 415, sanmatiTIkA pR0 446 ityAdi // 4 u0 yazovijayajI mahArAje jainatarkabhASA (pR. 20) gurutattvavinizcayaTIkA (15)zAstravArtAsamuccayaTIkA (pR0 254 ) mAM vivakSA pramANe sAte bhaMgo sakalAdeza tathA vikalAdeza thaI zake cha ema jaNAvyu che, chatAM aSTasahasrItAtparya vivaraNamAM (pR. 248) temaNe 'prAraMbhanA traNa bhaMgo sakalAdeza ane pachInA cAra bhaMgo vikalAdeza che' e mantavyane ja vyAjabI TharAveluM che|| naya. pra. 9 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA thAya e khAbhAvika cha / tethI nayacakramA temaja nayacakraTIkAmAM bhinna bhinna prasaMge AvatA A viSaya saMbaMdhI ullekho e dRSTithI jijJAsuoe avazya vAcavA-vicAravA jevA cha / syAdvAdanA pAramArthika varUpanA jijJAsuoe AcAryazrI mallavAdIe sAtamA aramAM syAdvAdanuM je pAramArthika varUpa jaNAvyuM che te khAsa jovA jevU che / mAlavanagaramAM vidyamAna 700 varSanA ghaDAno ullekha purAtattvavidone khAsa rasadAyaka nIvaDaze / A pramANe vividha viSayanA aneka zAstrapAThonA vipula ullekho A graMthamA che, e jotAM temaja aneka 1 AmAM naya saMbaMdhI keTalAka ullekho nIce mujaba che--"tathA bhavanti nAnyatheti nitya evAkRtakatvAdAkAzavat , anitya eva kRtakatvAd ghaTavadveti / yathoktam-'dravyasyAne kAtmano'nyatamaikAtmAvadhAraNamekadezanayanAnnayaH' iti |"nyckrvRtti. pR0 10 paM0 23 / 24 / "jainasatyatvasAdhanavRttA tu vRttirvivakSitadvAdazavikalpavizeSaNA, anyathA avRttitvameva vakSyamANavat |"-nyckr. pR0 10 paM0 5 / (vRttiH-) tatsamAhArakarUpatayA tttvaanvaakhyaanmityrthH...| anyathetyekAntAvadhAraNe...avRttitvameva vakSyamANavaditi..."-nayacakravRtti, pR0 11507-10 / "syAdvAdaikadezAzca nayA ekaantvaadaaH| yathotam-bhaI micchaiMsaNa' (sammati 3159) gaahaa| naitAH khamanISikAH, lakSaNamapi tathaiva nayAnAm , uktaM hi-'dravyasyAnekAtmakatve'nyatamAtmakaikAntaparigraho nayaH svaprAdhAnyenArthanayanAd nayaH[ ]|s ca mithyAdRSTiranekAkArArthasya viparItapratipattitvAt / anekAtmakavastupratipattitvAt syAdvAdasya yaathaarthym|"nyckrvRtti pR0 84 ityAdi / sakalAdeza saMbaMdhI keTalAka ullekho nIce mujaba cha- "anekAntavAdo hi vAdanAyakaH, sarvavAdavirodhAvirodhayonigrahAnugrahasamarthatvAt , ara(ri)vijigIvAdInAmivodAsInanRpaH / sa cettham-syAdanyat syAdananyat kAraNAt kAryamityAdi / kutaH tadatatsamarthavikalpatvAt / tasmiMzcAtasmiMzca vikalpe samarthatvAt 'kAraNe kArya sadananyat, asadanyat' iti vA pakSe samartho vikalpo'syeti anantaroktavikalAdezahetudvayasamAhAraikarUpo'yaM hetuH pakSadvayasAdhanasamarthaH / " iti SaSThe're nayacakravRttau pR. 436 / "dravyArthasya vikalpAH SaT saMkSepeNAtroktAH, paryAyArthasya SaT / teSAmupagrAhaka jinavacanaM tadyathA-'imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsatA asAsatA?' iti pRSTe vyAkaraNaM 'sitA sAsatA sitA asAsatA' iti samagrAdezAt / punaH 'se keNaTeNaM bhNte| etaM evaM vuccati sitA sAsatA sitA asAsatA' iti vyAkhyApanArthaH praznaH / tasya vikalA dezAdU vyAkaraNaM ratnaprabhAyAH svatattvamubhayAtmakaM vibhAgena vidadhAti-davvaTThatAe sAsatA vaNNapajavehiM gaMdhapajavehiM rasapanavehiM phAsapajahiM saMThANapajavehiM asaasttti|" iti nayacakratumbe nayacakravRttau pR0 563-2 / "vidhyAdisakalabhaGgAtmakasamyagdarzanAdhikAre vartamAne vikalanayasvarUpajJAnamUlatvAt samyagdarzanasya"-iti dazame're nayacakavRttau pR0 494-2 / "vidhyAdisarvabhaGgAtmakaikavRttisamyagdarzanAdhikAre pratyekavRttimithyAdarzanatvApAdanArtha pravRttatvAdAha"-iti dvAdazArAntare nayacakravRttau pR0 548-2 // 2"ko hi nAma so'nekAntavAdyevaM brUyAt-prAgutpatteH mRdAtmanA sat kArya ghaTAtmanA cAsaditi / evaM hi mRdo'kAryatve......ko bhedaH ? abhUtvotpattivAciprAkchabdocAraNAdeva sAkSAdasattvaikAntAbhyupagamaH / anyena mRdAtmanA bhavati khena ca ghaTAtmanA na bhavatItyevaM bruvan pratyakSAdiviruddhaM mattonmattakAdivat syAt / dezakAlabhedalakSaNobhayaparyAyamAtratvAdevamayamasadvAda eva syAt / itthaM punaH ko'nekAntavAdI brUyAt ApekSikamRdAtmasattvam asadvAdivat / ApekSikamRdAtmasadvizeSaNAttu asadabhidhAnamevedam , abhidheyasvatattvanirasananiyatatvAt , anyanuSNatvAbhidhAnavat / avyudAse tu ghaTAtmanApi sanneva tadbhAvatvAt / sadasadAtmakavastutattvapratyakSIkaraNArtha jainA ekamevAtmAnaM paramArtha dravyArthaparyAyArthIbhayalakSaNamupavarNayanti, khapuSpavadanyathA'sambhavAt / dravyazabdaM ca mRdAdirUpAdyatItAnAgatavartamAnabhedAbhedArthaM paryAyazabdaM sarvAbhedabhedArtha, mRdAtmAnaM dravyArthaparyAyArtha ghaTAtmAnaM ca dravyArthaparyAyArtha c|"-ny cakra, pR0 500-502 / etadarthajijJAsubhinayacakravRttirdaSTavyA // 3"kAlo'pi keSAJcit kArakamiti taddarzayannAha-mAlavanagare sapta varSazatAnIti / tatra Ama eva ghaTo varSe pradaryate saMgopyate ca 'saMgopitasArANi dravyANi' iti khyApanArtham [ pR. 401-402] / ......yathA mAlavanagare ghaTo dRDhIbhUta ArdrAdisAmizuSka-nava-yuva-madhyama-purANAdyavasthAsu anyathA bhavane'pi ghaTatvamanatikAman saptasu varSazateSu nIteSvapi sa eva tathA bhavati evaM tadapi kArya dravyAdIti [pR0 468]"-nayacakravRttiH // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 prastAvanA dArzanikavAdonI vistRta carcAothI A graMtha paripUrNa che, e jotAM nayacakrakAra AcAryazrI mallavAdI tathA TIkAkArazrI siMhasUrikSamAzramaNa aneka zAstronuM kevu agAdha pAMDitya dharAvatA hatA, e spaSTa joI zakAya cha / dArzanika prativAdIonI sAme ekeka viSayamA aneka vikalpo raju karIne temanuM khaMDana karavAmAM mallavAdI atyaMta kuzaLa hatA e AkhA graMthamAM sarvatra joI zakAya che / dArzanika carcAomAM hajAro bhAMgAonI jALa ubhI karavI e mallavAdInI khAsa viziSTatA cha, juo pR0 311 paM0 6, 25 / nayacakramAM aMte pR0 -2 mAM anekAntavAdanI siddhi padonA saMyogothI thatA 16769025 bhAMgAthI karI cha / sammatiTIkAmAM paNa mallavAdIjIe potAnI viziSTa zailI pramANe karoDo bhAMgAonI racanA karI haze ema sammatiTIkAmAM abhayadevasUrijI mahArAja tathA aSTasahasrItAtparyavivaraNamA upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje karelA ullekha uparathI jaNAya che, eTale prativAdIonI sAme vikalpajAla ane bhaMgajAlanI racanA UbhI karIne sAmA pakSano parAjaya karavo e mallavAdInI khAsa viziSTatA cha / A pramANe nayacakramA ullikhita graMtha, graMthakAra, vAda vagereno svalpa paricaya ApIne have A prathama bhAgamA prakAzita karelA cAra arano viSaya ahiM saMkSepamA jaNAvIe chIe / vistArArthIoe viSayAnukrama ja joI lekho| cAra arono viSaya ___ graMthanA prAraMbhamAM maMgalAcaraNamAM anekAntavAdAtmaka jainazAsananI stuti karIne pachI jainetaradarzano vidhiniyamabhaGgavRttivyatirikta hovAthI asatya che, arthAt vidhiniyamabhaGgavRttiyukta hovAthI jainazAsana ja satya che ema jaNAvatA vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // A prAcIna gAthAsUtrano upanyAsa karIne tenA vivaraNamAM vidhi Adi bAra nayono graMthakAre nAmollekha karyo cha / pachI 'yathoddezaM nirdezaH' e nyAyathI vidhinayanuM nirUpaNa graMthakAre zarU kayuM che / prathama vidhi ara pahelAM parapakSanuM khaMDana, pachI khamatanuM sthApana, pachI te te nayasaMmata zabdArtha tathA vAkyArthanirUpaNa, pachI te te nayano naigamAdinayamAM yathAyogya aMtarbhAva ane jainadarzana sarvanayasamUhAtmaka hovAthI jainAgamomAM te te nayavAdanuM kyA bIja raheluM che e dareka nayane aMte batAvyuM che / A pratipAdanazailI AkhA ya graMthamAM vyApaka cha / e zailIpramANe vidhivAdI pahelAM paramatanA khaMDanano prAraMbha kare che / 'yathAlokagrAhaM vastu' lokomA je rIte anubhava thAya che te pramANe ja vastunuM kharUpa che, evI vidhinayanI mAnyatA ch| ekAMta 1 bauddha graMthomAM bhaMga mATe vibhaMga zabdano prayoga jovAmAM Ave che. padonA saMyogothI thatA AvA aneka vibhaMgonuM varNana amidharmapiTakanA vibhaMgaprakaraNa vagere graMthomA che juo The Methodology of Vibhangaprakarana by Lr. D. Dhammaratana. The Nava-Nalanda-Mahavlhara Research Publication Volume II pp. 235-320 // 2 juo prAkkathana pR0 17 Ti0 4 // 3 vidhinayanI mAnyatA tathA dinAga, vArSagaNya, kaNAda AdinuM teNe kareluM khaMDana kayA kayA sthAne che te vagere jANavA mATe juo prAkathana pR0 26 // . Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sAmAnya, vizeSa, sAmAnyavizeSanAnAtva, satkAryavAda, asatkAryavAda vagerenuM bhinna bhinna zAstromAM zAstrakAroe potAnI kalpanAthI je pratipAdana kareluM che te taddana asaMgata ane nirarthaka cha / vaLI bauddha, sAMkhya Adi zAstrakAroe potAnuM maMtavya siddha karavA pratyakSa pramANanAM potAnI kalpanAthI je alaukika lakSaNo kalpyAM che te paNa taddana khoTAM cha / A prasaMgamAM bauddhAcArya diGnAge kalpelA pratyakSapramANanA lakSaNanuM vistArathI khaMDana cha / te pachI sAMkhyAcArya vArSagaNyapraNIta tathA kaNAdapraNIta pratyakSalakSaNa, vidhinaye khaMDana kayu cha / lokayAtrAno kema nirvAha karavo e ja A nayanI dRSTie mahattvanI vAta che / jagatanA sUkSmasvarUparnu jJAna prApta karavU azakya che ane prApta thAya to paNa ejeM kaI phaLa nathI, tethI A naya jagatanA svarUpa viSe ajJAna vAdane ja pasaMda kare che ane 'amuka phaLa icchanAre amuka kriyA karavI joIe' evAM kriyAvidhAyi zAstrone ja A naya sArthaka mAne che / mImAMsakonI paNa AvI vicAra saraNI che / vedamAM AvatAM vAkyomA 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' vagere kriyAvidhAyi vidhivAkyone ja mImAMsako pramANabhUta gaNe che, tethI vidhivAdI tarIke mImAMsako prasiddha cha / nayacakra tathA vRttimAM mImAMsakamatanA samarthanamAM uddhRta karelA 'ko hyetadveda, kiM vA'nena jJAtena' ityAdi pATha uparathI jaNAya che ke mImAMsako jagatanA svarUpa viSe ajJAnavAdane pasaMda karatA hshe| tethI A rIte ATale aMze mImAMsako vidhinayAnusArI hovAthI A aramAM mImAMsakamatanuM pratipAdana che, tethI pR0 114 mAM zabdArtha ane vAkyArtha paNa mImAMsakamata pramANe darzAvyA che / chevaTe A nayano vyavahAranayamAM aMtarbhAva thAya ch| ema batAvIne pR0 115 mAM A vidhinayanuM bIja bhagavatIsUtranA 'AtA bhaMte ! NANe aNNANe ? gotamA NANe NiyamA AtA, AtA puNa siyA NANe siyA aNNANe' [12 / 10 / 468 ] A vAkyamA rahelaM che, ema jaNAvyuM che / bIjo vidhividhi ara __ A pachI bIjo vidhividhinaya zarU thAya che| dareka uttarottaranaya prAraMbhamAM pUrvapUrvanayanA matanuM khaMDana kare che ane pachI svapakSanI sthApanA kare che, e zailI hovAthI prAraMbhamAM vidhivAdI mImAMsakonuM vistArathI khaMDana che, e prasaMgamA 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' A mImAMsAdarzanamAM prasiddha vAkyanA aneka arthavikalpo karIne tenuM vistArathI khaNDana kareluM che'| pachI vidhividhinayanA matanI sthApanA cha / eka ja kAraNamAMthI nAnArUpe jagatanI sRSTi thAya che evaM A nayanuM maMtavya che, eTale A nayanA matane anusaratA puruSavAda, niyativAda, kAlavAda, svabhAvavAda, bhAvavAda Adi advaitavAdono A nayamA samAveza cha / temA pahelAM ajJAnavAda(vidhinaya)nu khaNDana karIne jJAnamaya puruSAdvaitavAdanI sthApanA che / veda, upaniSada vageremAM 'puruSa evedaM sarvam ' evo je mata che tenuM ahIM pratipAdana che, pachI puruSavAdanuM khaNDana karIne niyativAdanI sthApanA che ke 'niyatithI ja jagata cAle che' / pachI niyativAdanuM khaMDana karIne kAlavAdanI sthApanA cha ke 'kALa ja jagatamAM badhuM kare che' / pachI kAlavAdanuM khaMDana karIne khabhAvavAdanI sthApanA che ke 'svabhAvathI ja jagatanI racanA thaelI che / te pachI svabhAvavAdanuM khaMDana karIne bhAvavAdanI sthApanA che ke 'jagatanA 1 juo pR. 35 paM0 4, pR0 36 paM0 6, 7, pR0 112 paM. 4, pR0 118 paM0 12, pR0 134, 174 // 2 juo prAkathana pR0 27 Ti. 1-3 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA badhA ja padArthomA 'bhavanaM bhAvaH' A advaita sarvatra anusyUta che' / puruSAdi advaitavAdonuM svarUpa jaNAvIne chevaTe vidhividhinayasaMmata zabdArtha tathA vAkyArtha batAvIne ane vidhividhinayano saMgrahanayamAM aMtarbhAva jaNAvIne bhagavatIsUtramA A nayatuM bIja kyAM raheluM che te jaNAvyuM che / trIjo vidhyubhaya ara tyArapachI vidhyubhaya naya zarU thAya che / A naya dvaitavAdane mAne che, eTale prakRti-puruSarUpe dvaitane mAnanArA sAMkhyono ane jagata tathA jagatanA adhiSThAtA (sraSTA ) IzvararUpe dvaitane mAnanArA IzvaravAdI ono AmA samAveza thAya cha / prAraMbhamAM puruSAdi advaitavAdanuM vistArathI khaMDana karIne pachI sAMkhyasaMmata dvaitavAdanI sthApanA cha / pachI 'puruSAdi kAraNavAdamA je doSo che te ja doSo prakRtikAraNavAdamAM paNa AvIne UbhA rahe che' A jAtaveM doSAropaNa sarvasarvAtmakavAdI kare cha / A prasaMgamAM sAMkhyonA vArSagaNataMtrano mata vistArathI jaNAvIne tenuM khaMDana karelu cha / A rIte sAMkhyasaMmata dvaitavAda ghaTato na hovAthI IzvaravAdI zAstrakAro 'bhAvya jagat ane teno adhiSThAtA bhavitA Izvara' A jAtanA dvaitavAdanI sthApanA kare cha / aMtamAM A nayasaMmata zabdArtha tathA vAkyArtha varNavIne A nayano saMgrahamA aMtarbhAva batAvIne dvaitavAdanuM bIja jainAgama graMthomAM kyoM rahe che te jaNAvyuM che / cotho vidhiniyama ara ___ have cotho ara zarU thAya che / enA prAraMbhamAM IzvaravAdanuM vistArathI khaMDana cha / jagatamAM sukhaduHkho dareka prANIonA potapotAnA karmane AdhIna che, sarva prANI potAnA Izvara che, jagatano koi eka ja niyata AdikartA Izvara cha ja nahI vagere dalIlothI sRSTikartA IzvaranuM khaMDana kairIne pachI karma ekAntavAda tathA puruSakAra ekAntavAdanuM paNa khaMDana karIne vidhiniyamanaye khamatanuM pratipAdana kayuM che / AtmA karmarUpe bane che ane karma AtmArUpe bane che, A rIte jagatanA cetanAcetana sarva padArtho anyonyAtmakarUpe pariName che / badhAmA eka ja avibhakta bhavana rahelu che evo A nayano mata cha / A nayano aMtarbhAva saMgrahanayamAM thAya che / A naya dravyane ja mAne cha / badhA ja padArthoM anyonyAtmaka hovAthI 'ekaM sarvaM sarva caikam' evo A nayano mata cha / nitya sarvAtmaka dravya e ja A nayamAM zabdArtha che, kAraNa ke 'OM brahma' ja A nayamAM paramArtha cha / tyArapachI vAkyArtha batAvIne 'je egaNAme se bahuNAme' e AcArAMgasUtramA A nayavAdanuM bIja cha ema jaNAvIne A nayanA varNananI samApti karI cha / ahIM pahelo mArga eTale nayacakranI prathama nemi samApta thAya che ane samagra nayacakrano lagabhaga ardhA jeTalo bhAga paNa cAra aromAM AvI jAya che tethI cAra arane aMte 'ardhamekamekapustakaM samAptam' evo ullekha nayacakravRttinI badhI hastalikhita pratiomA cha / nayacakra mULa vikramanI 11 mI zatAbdImAM thaelA pUrNatallagacchIya zAMtisUrimahArAje nyAyAvatAravArtikanI 1 sannidhibhavana ane Apattibhavana rUpe bhavananA be prakAra cha / prakRti ane puruSa rUpe dvaita hoya to A baMne prakAranuM bhavana ghaTI zake che| A rIte sAMkhyamata sAthe A nayano saMbaMdha che|| 2 juo prAkathana pR0 27 Ti. 4-7 // 3 juo prAkkathana pR0 27 di. 8-11 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 prastAvanA vRttimAM karelA ullekha pramANe temanA samayamAM nayacakranuM astitva hatuM / vikramanI 11 mI zatAbdImAM thaelA vAdivetAla zrI zAMtisUrimahArAje uttarAdhyayanasUtranI bRhadvRttimA ( pR068 mAM) "idAnImapi nayacakramAste' ema jaNAvyuM che / maladhAri hemacaMdrasUrimahArAje paNa anuyogadvArasUtranI vRttimAM (pR0 267 mAM) "idAnImapi dvAdazAraM nayacakramasti" ema jaNAvyuM che, eTale temanA samayamA nayacakranuM astitva hatuM e sarvathA' nizcita cha / kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrimahArAjanA gurubaMdhu zrI pradyumnasUrinA ziSya zrI caMdrasenasUrie utpAdAdisiddhinI vi0 saM0 1207 mAM racelI svopajJavRttimAM "uktaM ca mallavAdinA 'vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // ' etatkArikAvizeSabhAvArthaH svasthAnAdavaseyaH" A pramANe 'khasthAna' eTale nayacakra jovAnI je bhalAmaNa karI che te jotAM vi0 saM0 1207 sudhI paNa nayacakra mULanuM astitva hatuM e nizcita che, paraMtu tyArapachI thoDA vakhate game tyAre nayacakra adRzya thaI gayuM hovU joIe, kemake vi0 saM 1334 mAM prabhAvakacaritrakAra prabhAcaMdrAcAryanA samayamAM nayacakra maLatuM nahotuM, e vAta ame prathama jaNAvI gayA chIe, tyArapachInA koI koI graMthamAM nayacakravAlanA astitvano nirdeza maLe che, paraMtu 'nayacakravAla' e nAma nayacakravRtti mATe vAparavAmAM AveluM hoya evo saMbhava ch| vizeSa jijJAsuoe A viSe ame TipR0 2 Ti0 6 mA carcA karI che tyAM joI levU / / nayacakramULanI saMkalanA mATenA upAyo A rIte nayacakramULanI aprAptino itihAsa lagabhaga 700 varSa jeTalo juno che, temaja ame paNa prAcIna bhinna bhinna bhaMDAramA ghaNI tapAsa karavA chatAM nayacakra mULa na maLyu, eTale nayacakranuM mULa kevI rIte taiyAra karavU e amArA sAme ghaNo ja vikaTa prazna hato, kemake mULa vinA vRttino artha samajavAnuM kArya atyaMta duSkara cha / AthI nayacakranA pAThonAM avataraNo koI bIjA graMthomAMthI maLI Ave to eTalaM mULa to amane anAyAse prApta thaI jAya, e AzayathI ame prAcIna-arvAcIna saMkhyAbaMdha graMthonuM avalokana kayuM, paraMtu uttarAdhyayanabRhadvRtti tathA pravacanasAroddhAranI TIkAmAMthI "laukikavyavahAro'pi na yasminnavatiSThate / tatra sAdhutvavijJAnaM vyAmohopanibandhanam // " nayacakra pR0 8 mAMnI A eka kArikA tathA bIjA graMthomAMthI "vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // -A eka kArikA, ema be kArikA jeTalaM mULa amane maLI AvyuM / A sivAya nayacakranA bIjA koI ja bhAganuM uddharaNa koI paNa graMthamAM amArA jovAmAM AvyuM nahIM / eTale nayacakranA zeSa aMzanI saMkalanA ame TIkAmA rahelAM mULanAM pratIko vagerene AdhAre amArI kalpanAthI ja karelI che, kAraNa ke TIkAkAra mULanA pratyeka padanuM vivaraNa karatA nthii| mULanA te te saMdarbhonA Adi tathA aMtanA keTalAka zabdone pratIkarUpe darzAvIne bAkInA vacalA bhAgane 'ityAdi yAvat' evA zabdothI ja TIkAkAra ghaNI vAra sUcita 1 juo prAkathana pR0 28 Ti0 1, 2 // 2 nayacakra pR0 8 // 3 nayacakra pR0 9 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 71 kare che, calA azanA jarUrI zabdonI vyAkhyA kare che ane zeSa aMzanuM tAtparya jaNAvI de che, eTale TIkAmAM mULanAM badhAM pado pratIkarUpe lIghelAM na hovAthI TIkA uparathI mULanAM badhAM padonI avicchinna saMkalanA karavI azakya che / TIkAnI zailI evA prakAranI che ke emAM mULanAM pratIko kayAM kayAM che eno nirNaya karavAnuM kArya paNa atizaya vikaTa che / keTaleka sthaLe 'sugamam, subodham, gatArtham ' vagere kahane TIkAkAra kazI vyAkhyA ja ApatA nathI, Ama chatAM mULanI saMkalanA karavA mATe ame apAra parizrama karyo che| keTalAka saMdarbhamAM mULa zodhI kADhavA mATe pacAsa pacAsa ane so so vAra paNa ciMtana karyu che / A saMpAdanamAM mULanI saMkalanA karavAmAM amane sauthI vadhAre parizrama lAgyo che / vAraMvAra ciMtanane aMte je aneka vikalpa sphuryA temAMthI pasaMda karIne yathAmati kalpanA pramANe mULanI saMkalana karI che / pratIko uparAMta bIjAM paNa je je sAdhanothI nayacatra mULano uddhAra karavAnuM zakya hoya te sarva sAdhanono ahIM yathAyoga upayoga karyo che, jemake nayacakra mULamAM aneka sthaLe paramatano ullekha karIne mallavAdIe tenuM khaMDana karyu che / jyAM zakya hoya tyAM te te sthaLe te te darzananA aneka durlabha graMtho zodhI kADhIne tenA AdhAre teTalo nayacakra mULano bhAga ApavAno ame prayatna karyo che / tenAM keTalAMka udAharaNo ahIM ApIe chIe / "yaccApyabhihitamabhidharmakoze yadetadanekaprakArabhinnamityAdi yAvadanekavarNasaMsthAnaM pazyataH " A pramANe nayacakravRtti pR0 78 mAM nayacakranAM pratIkono ullekha che / ahIM mallavAdIe abhidharmakozamAyanA eka pATha upara vistArathI carcA upADelI che / TIkAne AdhAre e pAThanI yathAvata saMkalana karavAnuM kArya vikaTa che, ane jyAMsudhI abhidharmakozanA e pAThamA zuM lakheluM che e jANavAmAM na Ave vyAM sudhI enA uparanI lAMbI carcAno barAbara Azaya samajavAnuM kAma paNa muzkela che / bauddhAcArya vasubaMdhukRta abhidharmakozakArikA tathA tenA uparanuM vistRta khopajJabhASya e banne abhidharmakozanA nAmathI prasiddha che, paraMtu jyAre A graMthanuM saMpAdana kArya cAlatuM hatuM tyAre abhidharmakozabhASya saMskRtamAM naSTa thaI gaeluM manAtuM hatuM, mAtra enA prAcIna TibeTana tathA cInI bhASAMtaro uparathI beljiyamanA vidvAn lA vAli pUSine phreMca bhASAmAM kareluM bhASAMtara vidyamAna hatuM / e meLavAvA mATe ame ghaNA prayatno karyA tyAre aneka mahinAo pachI amane A dezamAM e phreMca bhASAMtaranuM pustaka maLI zakyuM hatuM / tyArapachI nayacakramAM to bhAga mAM zodhI kADhIne phreMca uparathI aMgrejI ane aMgrejI uparathI saMskRta karIne nayacakramAM upayogI mULa ame taiyAra karI rAkhyaM hatuM, teTalAmAM ame sAMbhaLyuM ke hastalikhita saMskRta abhidharmakozabhASya paNa tAjetaramA TibeTamAM jaDyuM che ane tenA bhAratamAM lAvavAmAM AvelA phoTA zAMtiniketanamAM prAdhyApaka zrI prahlAda pradhAna pAse che, eTale punAnA vidvAn Do0 vAsudeva vizvanAtha gokhale dvArA e bhASyanA amArA kAryamA upayogI aMzo meLavAvA mATe ame prayatna karyo / prahlAda pradhAne paNa ghaNA ja saujanyathI abhidharmakozabhASyanA te te aMzo lakhIne amane mokalI ApyA / pR0 78 Ti0 5 TipR0 37-39, 45 46, 49, 50 vagere sthaLe e aMzo ame chApyA che / enA AdhAre pR078-79 mAM AvatuM nayacakranuM mULa ame barAbara taiyAra karI zakyA ane te uparanI badhI ja carcA vizada thaI gaI / nayacakravRtti pR0 93 mAM " atrApi jJApakodAharaNaM tatsaMvAdyabhihitaM rajjvAM sarpa iti jJAnam" e pramANe pATha che / nayacakravRttinA AdhAre mULane barAbara tAravavuM agharaM che / tapAsa karatAM amane jaNAyuM ke Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 prastAvanA bauddha graMtha hastavAlaprakaraNamAMthI mallavAdIe eka kArikA ahIM uddhRta karelI che ane te hastavAlaprakaraNa saMskRtam atyAre naSTa thaI gayuM che paNa tenA prAcIna TibeTana ane cInI anuvAdo maLe che / laMDananI royala eziyATika sosAyaTInA san 1918 nA jarnalamAM e anuvAdo chapAyA che eTale e TibeTana anuvAda meLavIne tenA uparathI saMskRtamAM kArikA taiyAra karIne nayacakramA mULarUpe ame goThavI dIdhI ane e kArikA nayacakravRttimA AvatAM pratIko sAthe barAbara maLI rahe che e vAcako joI zakaze / e uparAMta bauddhAcArya diGnAgaracita pramANasamuccaya Adi aneka graMthomAM AvatA pAThone paNa mallavAdIe khaMDana karavA mATe nayacakramAM uddhRta karelA che / e graMtho saMskRtamAM naSTa thaI gayA che, chatAM je keTalAkanA TibeTana bhASAMtaro maLe che tenA uparathI saMskRtamA pATho taiyAra karIne nayacakramULamAM aneka sthaLoe te te pAThone te te sthAne ame goThavyA che ane TibeTana graMthane AdhAre taiyAra karelA nayacakra mULa sAthe nayacakravRtti paNa barAbara maLI rahe cha / ___ pR0 131 paM0 26 mA 'uktaM hIti punaruktApavAdamarthavizeSApekSaM darzayati anuvAdAdara / ' A pramANe pratIkono ullekha karIne nayacakravRttimAM enI vistArathI vyAkhyA cha / 'uktaM hi' ema kahIne mallavAdIe anyagraMthamAthI kayo pATha uddhRta karyo che e TIkAnA AdhAre nakkI karavAnuM zakya ja nathI, paraMtu vizeSAvazyakabhASya uparanI koTTAryagaNiracitavRtti vageremAM nIce mujaba A uddharaNa saMpUrNa Ave che 'anuvAdAdaravIpsAmRzArthaviniyogahetvasUyAsu / ISatsambhramavismayagaNanAsmaraNeSvapunaruktam // ' eTale ene AdhAre ame e kArikAne pR0 131 paM0 6 nayacakramULamAM goThavI diidhii| A to udAharaNonuM mAtra digdarzana ch| aneka dezomAM chapAelA ane aneka bhASAomAM racAelA vividha sAhityane AdhAre AvA aneka sthaLe ame nayacakranuM mULa taiyAra karavAno prayatna karyo che / vAcako samagra graMtharnu tathA TippaNonuM parizIlana karavAthI A vastu sahaja joI zakaze / / - A uparAMta nayacakranuM mULa taiyAra karavA ame bIjo mArga paNa lIdho cha / keTaleya sthaLe vRttimAM AvatAM pratIko uparathI mULano nirNaya thaI zake tema nathI, chatAM vRttikAre dUra gayA pachI atidezAdi prasaMgomAM te te mULano akSarazaH athavA kaIka bhedathI nirdeza karelo cha / nayacakravRttinuM saMpUrNa avalokana karIne AvA AvA pATho ekatra karIne tenA AdhAre te te aneka yathAyogya sthAne ame nayacakramULanI yojanA karI cha / A upAyathI amane ghaNe ja sthaLe mULanI yojanA karavAmAM sugamatA thaI che, jemake pR0 65-70 mAM AvatuM nayacakramULa pR0 109 paM0 25-pR0 110 paM0 16 nayacakravRttimA AvatA atidezane AdhAre ja mukhyatayA taiyAra kayuM che / pR0 248 thI pR0 258 sudhInuM nayacakramULa mukhyatayA pR0 275 paM0 28-pR0 277 paM0 13 nayacakravRttimA AvatA atideza uparathI taiyAra kayu cha / mULa taiyAra karavA mATe AvA AvA nAnA moTA atidezAdi prasaMgomAM nayacakravRttimA AvatA aneka saMdarbhono ame aneka sthaLe upayoga karyo che ane vAcakonA khyAlamA tarata Ave te mATe e saMdarbhone ame judA TAIpomAM (paikA bleka naM0 1) mAM chApelA che / atidezAdivALAM vAkyo vRttimAM kyA kyAM AvelAM cha e paNa ame TippaNomAM sthaLe sthaLe jaNAvyuM che / nayacakravRttine AdhAre mULanI saMkalanA karavAnuM kArya atyaMta Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA duSkara hovA chatAM A rIte ghaNA upAyo dvArA mallavAdisammata mULanI kalpanA karavAno ame yathAmati ane yathAzakti prayatna karyo che, paraMtu jyAM koI paNa rIte mULa tAravayu amane taddana azakyaprAya lAgyuM tyAM khAlI bhAga rAkhIne .... .... .... AvAM TapakA ja ApyAM che, juo pR0 10 paM0 1,pR086 paM0 5, pR0 92 paM05 vgere| nayacakraTIkAkAra siMhamUrikSamAzramaNa ___"iti niyamabhaGgo navamo'raH zrImallavAdipraNItanayacakrasya TIkAyAM nyAyAgamAnusAriNyAM siMhasUrigaNivAdikSamAzramaNadRbdhAyAM samAptaH / " A pramANe navamA arane aMte ( pR0 494-2) temaja "iti niyamaniyamabhaGgo nAma Adito vidhibhaGgAdArabhya gamyamAne dvAdazo bhaGgo dvAdazAranayacakrasya zrImanmallavAdikRtasya TIkAyAM zrImatsiMhasUrigaNiracitAyAM samAptaH" A pramANe bAramA arane aMte (pR0548-2) nayacakraTIkAmAM AvatA ullekha uparathI 'AnA TIkAkAra siMhamUri hatA ane teo 'gaNi, vAdI tathA kSamAzramaNa' padavIthI vibhUSita hatA' ema spaSTa jaNAya che / emaNe potAnI TIkA mATe 'nyAyAgamAnusAriNI' evo je ullekha karyo che te taddana yathArtha che, kAraNa ke A TIkA dArzanika ane Agamika ullekhothI bharapura cha / TIkAmAM AvatI anekavidha sUkSma carcAo jotAM temaja jaina AgamAdi graMtho, veda, upaniSad, sarvadarzanonA Akara graMtho, yogasAhitya, Ayurvedika sAhitya, vyAkaraNanA graMtho vagerenA vipula ullekho jotAM TIkAkAra zrI siMhasUri kSamAzramaNa anekazAstronuM kevu agAdha pAMDilya dharAvatA hatA e spaSTa joI zakAya che / A viSe vistArathI ame prathama jaNAvI gayA chIe / A sivAya emanA jIvanacaritra viSa bIjI koI ja mAhitI koI paNa graMthamAM ame joI nthii| " iti mallavAdikSamAzramaNapAdakRtanayacakrasya tumbaM samAptam / graMthAgraM 18000 / " A pramANe badhI pratiomAM aMte ullekha maLe che tethI '32 akSarano eka zloka' e gaNatrI pramANe A TIkA 18000 zlokapramANa cha / pAnA uparathI ame karelI sthUla gaNanA pramANe paNa A 18000 zlokapramANa maLI rahe che| bhagavAn jinabhadragaNikSamAzramaNe pote racelA vizeSAvazyakabhASya upara khopajJaTIkA racavA mAMDI hatI, paraMtu chaTThA gaNadharanI vaktavyatA sudhI TIkAnI racanA karIne teo svargavAsI thayA hatA, eTale zeSa rahelA lagabhaga ardhA bhAganI TIkA koTTAryavAdigaNimahattare pUrNa karI cha / jesalameranA jJAnabhaMDAramA 1 tulanA-asaGgaviracita vyAkhyA temaja vasubandhuviracita bhASya sahita [bauddhAcAryamaitreyaracita ] madhyAntavibhAga nAmanA graMtha upara sthiramatie racelI TIkA mATe paNa AgamAnusAriNI evo nirdeza maLe che. juo prAkkathana pR0 17 Ti. 1 / sthiramati ane gaNamati e bane valabhI puranA bauddha vihAranA nAmAMkita vidvAno htaa| sthira vikramanI chaTThI zatAbdI AsapAsa gaNAya che / bauddha vidvAna saMghabhadra ke je bauddhAcArya vasubandhuno moTo pratispardhI hato teNe vasubandhunA abhidharmakoza upara nyAyAnusAra nAmanI vyAkhyA lakhI hatI evo ullekha bauddha graMthomAM maLe che| saMghabhadrano samaya vikramanI pAMcamI zatAbdI AsapAsa hovo joiie|| 2 e be gAthA nIce mujaba che-"paMca satA paNatIsA sagaNivakAlassa vaTTamANassa / to cettapuNNimAe budhadiNa sAtimi Nakkhatte // rajeNupAlaNapare sI[lAi]cammi NaravariMdammi / valabhINagarIe imaM mahavi......mi jiNabhavaNe ||"-shk saMvat 531 mA caitrI pUrNimAne divase budhavAre svAti nakSatramA zIlAditya rAjAnA rAjyamA valabhI nagarImA jinabhavanamA kaMIka thayuM hoya evo A gAthAmA nirdeza cha / pArnu jarAka khaMDita thayu hovAne lIdhe thoDo pATha truTita thayo hovAthI 'te divase zuM karyu che' e cokasa jaNAtuM nthii| valI e gAthA bIjI koI pratimA maLatI nathI temaja enA upara koIe TIkA paNa karI nathI / te divase e prati lakhavAmAM AvI hoya e paNa banavA joga ch| naya.pra. 10 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vidyamAna vizeSAvazyakabhASyanI tADapatra upara lakhAyelI eka prAcIna pratinA aMtamAM be gauthAo jovAmAM Ave che ane temAM zaka saMvat 531 mAM caitra zukla pUrNimAne divase valabhIpuramAM banelI koI bAbatano ullekha cha / e jotAM vizeSAvazyakabhASyanI racanA zaka saMvat 531 ( eTale vikrama saMvat 665) sudhImAM thaI gaI hatI ema jaNAya che| jinabhadragaNikSamAzramaNa viracita khopajJaTIkAmAM diGAganA pramANasamuccayanA bIjA khArthAnumAna paricchedanI "AptavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatA" A ardhI kArikA uddhRta karelI che, temaja bIje keTaleka sthaLe paNa diGnAganI nyAyaparibhASA emAM dRSTigocara thAya che / koTTAryagaNiracita TIkAmAM paNa diGAganA pramANasamuccaya tathA nyAyamukhamAMthI keTalAka pATha uddhRta karelA che| paraMtu banne ya TIkAmAM mImAMsaka vidvAn kumArilanA matanuM tathA bauddhAcArya dharmakIrtinA matanuM kaI paNa nAma-nizAna nathI, eTale bhagavAn jinabhadragaNikSamAzramaNa to prAcIna cha ja paNa TIkAkAra koTTAryagaNivAdI paNa ghaNA prAcIna cha / koTyAcArye racelI vizeSAvazyakabhASyanI TIkAmAM dharmakIrtinA pramANavArtikamAMthI uddharaNo lIdhelAM che paraMtu koTTAryagaNiracita TIkAmAM nathI, eTale 'koDAryagaNiracita TIkA koTyAcAryaracita TIkAthI prAcIna che e nirvivAda cha / A vizeSAvazyakabhASyanI TIkAmAM koTTAryagaNivAdimahattare eka siMhasUrikSamAzramaNano nIce pramANe ullekha karelo che-. "siMhasUrikSamAzramaNapUjyapAdAstu sAmAnyaM nirvizeSaM dravakaThinatayorvAryadRSTaM yathA kim ? yonyA zUnyA vizeSAstarava iva dharAmantareNoditAH ke ? / kiM nirmUlaprazAkhaM surabhi khakusumaM syAt pramANaprameyam ? sthityutpattivyayAtma prabhavati hi satAM prItaye vastu jainam // " . A ullekha jotA ahIM nirdiSTa pUjyapAda siMhasUrikSamAzramaNa dArzanika vidvAn che e nakkI cha / nayacakraTIkAkAra siMhasUrikSamAzramaNa paNa mahAdArzanika vidvAn che / amane to lAge che ke nayacakraTIkAkAra siMhasUrikSamAzramaNa ane koTTAryagaNie jemano nirdeza karyo che te pUjyapAda siMhasUrikSamAzramaNa eka ja vyakti hovI joIe / jo amArI saMbhAvanA sAcI hoya to nayacakraTIkA uparAMta bIjA paNa dArzanika graMthanI emaNe racanA karI hshe| nayacakraTIkAkAra siMhamUrikSamAzramaNano samaya nayacakraTIkAkAranA samaya viSe koI cokasa ullekha jovAmAM Avato nathI / nayacakraTIkAmAM mImAMsaka vidvAn kumArila nA matanuM tema ja bauddha vidvAn dharmakIrtinA matanuM kyAMya nAma-nizAna nathI, eTale nayacakraTIkAkAra siMhasUrikSamAzramaNa kumArila ane dharmakIrtithI pUrve ja thaelA cha / arthAntarApohanA - 1 kumArila tathA dharmakIrtinA samaya viSe vidvAnomA vAdavivAda cAlyA ja kare che, paNa eTalaM to nakkI che kekumArile 'mImAMsAzlokavArtika'mA diGnAganA matanuM vistArathI khaMDana karyu che, eTale kumArila dinAganI pachI ja thaela che| kumArilanuM khaMDana dharmakIrtie karyu ch| cInI yAtrI itsiMge vikrama saM0 848 mAM lakhelA bhAratanI yAtrAnA varNanamA dharmakIrti no bahumAna pUrvaka ullekha karelo che, eTale te pahelAM dharmakIrtinuM astitva jaNAya che| 2 koTTAryagaNi ane koTyAcArya e banneya judI judI vyakti che, e viSe jijJAsuoe AtmAnaMdaprakAzanA vi. saM. 2004 nA phAgaNa mAsanA aMkamAM munirAja zrI puNyavijayajI mahArAje lakhelo 'vizeSAvazyakamahAbhASyasvopajJaTIkArnu astitva' e nAmano lekha joI levo // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mukhya praNetA tarIke diGnAgarnu nAma prasiddha che, e ame mallavAdInA samayanI vicAraNAmAM jaNAvI gayA chIe / nayacakraTIkAmAM pR0 19 paM0 18 mAM "kuto'rthAntarApohalakSaNaM vidvanmanyAdyatanabauddhapariklapta sAmAnyam" A pramANe ullekha Ave cha / emAM 'apohavAdI'ne mATe 'adyatanabauddha' evo zabda TIkAkAre vAparyo che, e jotAM siMhasUrikSamAzramaNa diGnAganA samIpakAlIna hoya.ema jaNAya cha / nayacakraTIkAmAM pR0 145 paM0 19, pR0 240 50 10 vagere koIka koIka sthaLe nayacakranA pAThabhedano TIkAkAre nirdeza ko hobAthI mallavAdI ane siMhasUri vacce samaya, kaMIka paNa antara jarUra haze ema lAge cha / TIkAkAre uddhRta karelA jaina AgamonA pATho ane atyAre pracalita valabhIsaMkalanAnA pATho vacce mahatvana antara jovAmAM Ave che, e jotAM paNa nayacakraTIkAkAra prAcIna che e nirvivAda cha / nayacakraTIkA pR0 6 mA 'jaM codasa .... ....' vagere traNa gAthAo uddhRta karelI che / e traNeya gAthAo kaMIka kramabhedathI vizeSAvazyakabhASyamAM paNa jovAmAM Ave che eTale e traNa gAthAo vizeSAvazyakabhASyamAMthI nayacakraTIkAkAre uddhRta karelI che evI kalpanA uThe e svAbhAvika che, paraMtu e traNeya gAthAo bhagavAn jinabhadragaNikSamAzramaNe paNa bIjA koIka graMthamAMthI vizeSAvazyakabhASyamAM uddhRta karI hoya evo saMbhava jaNAya che, e viSe ame vistArathI TippaNamA jaNAvyuM che| jijJAsuoe TipR0 9-10 mAM joI lebu / eTale mAtra e traNa gAthAone AdhAre vizeSAvazyakabhASya tathA nayacakraTIkAnA pUrvAparabhAva viSe ame nirNaya karI zakatA nthii| prati paricaya A graMthanA saMpAdanamAM bhA0 ya0 pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 A ATha prationo ame upayoga karyo che, temAM paNa vastutaH bhA0 ane ya0 e be prati ja mahatvanI che, paraMtu ya0 prati prastuta graMthano sAta ara jeTalo bhAga (pR0 552 ) chapAI gayo tyAM sudhI ghaNI tapAsa karavA chatAM paNa amane kyAMya maLI nahotI, pAchaLathI ja maLI AvI, eTale A saMpAdananA prAraMbha samaye ya0 pratinI jagyAe ame ya0 prati uparathI ja sAkSAt kiMvA paraMparAe lakhAyelI pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 prationo upayoga karyo hato, paNa have to ya0 prati maLI AvI che, eTale pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 pratino paricaya saMkSepamA ja ApIzuM ane bhA0 ya0 pratino paricaya vistArathI ApIzuM / / bhA0-A prati bhAvanagaranA jaina saMghanI zeTha zrI DosAbhAI abhecaMdanI peDhInA jJAnabhaMDAranI cha / moTA ane suMdara akSaromAM lakhelI che / pAnAM 572 cha / enA aMtamAM A prati lakhAvanArano paricaya eka puSpikAmAM Apelo cha / A puSpikA prAkkathana pR0. 32 mAM ame ApelI che / / e puSpikA uparathI jaNAya che ke vidhipakSagacchIya mahAn AcAryazrI dharmamUrtisUrijInA upadezathI goviMda maMtrinA putra puMje A pustaka lakhAvI jJAnabhaMDAramA mUkyuM hatuM / dharmamUrtisUrijIe ghaNe sthaLe pratiSThAo karAvI hatI temaja jJAnabhaMDAro paNa taiyAra karAvyA hatA / vidhipakSagacchanI paTTAvalI jota! dharmamUrtisUrijI vikramanI 17 mI zatAbdInA madhyabhAgamA vidyamAna haitA, eTale A prati paNa temaNe . 1 vidhipakSagacchanI paTTAvalI jotAM dharmamUrtisUrino janma vikrama saMvat 1585, dIkSA 1599, sUripada 1602 ane vargavAsa 1670 mAM jaNAya cha / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 prastAvanA eM arasAmA lakhAvI haze ema jaNAya cha / A prati amane kevI upayogI nIvaDI cha e ame pahelAM jaNAvI gayA chIe / A prati jenA uparathI lakhavAmAM AvI haze te prati haju sudhI kyAya jovAmAM AvI nathI, temaja A prati uparathI lakhAyela koI prati paNa kyAya amArA jovAmAM AvI nathI, eTale A jAtanI prati vizvamA eka ja che ema dhArIe chIe / - ya0-A prati nyAyavizArada nyAyAcArya pUjyapAda upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje aneka munivaro sAthe lakhelI che / A graMthanA sAta ara (mudrita pR0 552 ) chapAI gayA pachI vi0 saM0 2012 mAM A prati munirAjazrI puNyavijayajI mahArAjane aNadhArI ja maLI AvI hatI ane temaNe tarataja amArA upara pAlItANAmAM mokalI ApI htii| A prati kevI rIte maLI AvI ane tenuM keva' svarUpa che e viSe munirAjazrI puNyavijayajI mahArAje AcAryazrIvallabhasUrismArakagraMthamA 'zrIyazovijayopAdhyAya ane temaNe lakhelI hAthapothI nayacakra' e lekhamAM (pR0 181-184 ) vistArathI mAhitI ApI ch| e lekhamAMthI upayogI aMzane ahIM ame nIce uddhRta karIe chIe ___ "prastuta nayacakragraMtha, ke je bhAvanagaranI zrI AtmAnaMda sabhA taraphathI prakAzita thaze tenA saMzodhana mATe ame je aneka prAcIna pratio ekatra karI hatI temAM banArasanA kharataragacchIya maMDalAcArya yativara zrI hIrAcaMdrajI mahArAjanA saMgrahanI ane pUjyapAda AcArya mahArAja raMgavimalajI mahArAjanA saMgrahanI pratio paNa sAmela cha / e prationA aMtamA je puSpikA che te jotAM khAtarI thaI hatI ke dvAdazAranayacakraTIkA graMthanI eka prati pUjyapAda nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja ane temanA sahakArI munivaroe maLIne lakhI htii| Aje jANavA-jovAmAM AvelI nayacakraTIkAgraMthanI prAcInaarvAcIna hAthapothIomAthI mAtra bhAvanagara zrIsaMghanA jJAnabhaMDAranI pratine bAda karatAM bAkInI badhI ja pratio e upAdhyAyajIe lakhelI pratinI ja nakalo cha / A badhI nakalo lekhakonA doSathI eTalI badhI kUTa ane vikRta thaI gaI che ke jethI A graMthanA saMzodhanamA ghaNI ja agavaDo ubhI thAya / A sthitimA prastuta graMthanA saMzodhanamA prAmANikatA vadhe e mATe upAdhyAyajI mahArAje lakhelI mULa pratine zodhI kADhavA mATe huM sadAya saceta hato, paNa te prati kyAMyathI maLI nahiM / paraMtu jaina zrIsaMghanA kaho, ke prastuta graMthanA rasika vidvAnonA kaho, ke prastuta graMthanA saMzodhana pAchaLa rAtadivasa athAga parizrama sevanAra munivarazrI jaMbUvijayajInA kaho, mahAbhAgyodayanuM jAgI uThavU ke-jethI mArA pratye pUjyabhAvabharyA mitrabhAvathI vartatA ane sadAya mArI sAthe rahetA-pUjyapAda zrI 1008 1koDAya (kaccha) nA bhaMDAramAthI maLI AvelI vikramasaMvat 1662 mAM lakhAelI siddhivinizcayaTIkAnI atyaMta durlabha prati paNa A mahA zrutajJAnarasika AcArya lakhAvelI hatI, tenA aMtamAM nIce mujaba ullekha cha-"saMvat 1662 varSe likhitaM viSNudAsena / zrI AryarakSitaguroH prasRte vizAle gacche lasanmunikule vidhipakSanAmni / sUra sunAmadheyA Asan vizuddhayazaso jagati prasiddhAH // tatpareka( khaika ?)taraNi staraNirbhavAbdhau zrIdharmamUrtiriti sUrivaro vibhAti / saubhAgyabhAgyamukhasadguNaratnaratnagotraH pavitracarito mahito vineyaiH ||[ten kha] zreyase jJAnabhANDAgAre lekhite siddhi vinizcayaTIkA vAcyamAnA caanndtu| nAgaDAgotrajo...girA / sAdhuH zrIdhanarAjAhvo granthamenamalIlikhat // " pR0 581 // i Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhavAdigaNi-kSamAzramaNakRta nayacakraTIkA Hetanaaraka trAhI khajayarAbaravizyamopAmagrIkalmANavijayamAvidhyapazitAlAtadina mAnanIyajamAyatImakhIjayavibhagAyatamAlikAnaparakapArAjya nayakraspadAkAyAbirajampatinominamAjamalinAyavakAzamitAvichoSavikAra kAdirazanivasananananana vivasvAnAvaalamahAdhamadhAnyacakrAramazAkhavivaraNamavamava nagavAnedekhanInopapalikadinamajajAmahAdhamanAramAritrayakazAstramA risarmagalAgamana pamApanaharAImAdhonamAhAmArItaM milAdimAzrInivAsIlama tivApAkimapadikamalAmA kalAmAbara yatatvAsAparAvATiksasanatkarSajananazAmanenamAppatAlakaTamAdhAnabAladamaya paramAravazAbharamamA saparimemapanadevAjAvikA puraskRta pavAvalo apamAdinAmAyo nAkAma cimabativamAyojikizvakAgadArIrAtinirAnamaMtrapatIyapokkArakadapiyAmejamajapAyAvara EnIna.ematatAvAsataravaDdabAtacAgativadhisaramAhartanAlalobamAkAdhAkarApAra pammAvikamArajAvakakapayAbhavArIkArinaratakatanmatAmoDamAzImApAramAnyAsa kAbanavAtadadAtApAyAvAparalaratananaravizamAnAdAtmpamatamannAtana mApasamatAvatpatimA mAranAvatpamanyAvihAravinimayaphajayAratAnAdidoSApumAyAnnanagamAyAda nitikramakaparimamAvaramArAdhamA kAnAvAcAmAkopilanabaTanavanilajAtrahikA kAraka nAvalamahAlAbAmahatyakamekamevavasatadarthavAdebAlasyaminiyAmatevAmAnAtammatamadhyabhUdharApama va parakatamA AdarayApImAdhimakAvakamektatAesanarakSappamatametadapisavakAlajAbAdasiravizaSilAkA SHAdhAkaramAnanIyazipikavatArikamamAdiyamapa janaziyA-prasArajApata vivAdatane maranera tapasamAdi mAnavamI lAmahAbavahepanamA dipakajanAmamA viminamalinayAmatArUdinamazAstraparetrAtanaigamAditatpazatabharapatraledAtAmasajanamA tAlayabakAmayanAnamAriputAzcAmattanamazatArakAdhyayanacAsatpavikSarazAma upamAhAnadoSabalapratidinaprakAyamANamevA mubalAtmArakAvegavaNakSAmA yasavAnozravaNabhavatAvaharSataMkavApitatvAnabobhAnubhAtasthamanyamyamavahAramA kAlaparaNatyA garnatra tyAdaro'tratAtpamAdaremabhAdhesammaraNatahAramazAhinAvapratipAdanamAlapAkhA davignAvinaramadhalIkamapAnibAvitAzikajanAurAha pAkanAmAnyAyamAkALa canamadhamiranAmesamparara yatpanamAnurUpayAmArUtarakhanAmardanasabaRNasvAgrAma tapaTamatravAdikamApramANanavaritammanAtislaparAmamavinitAzavapaEED minAkalananata vijayabAsinapAnAbAnagApuna RvijaminabAtarakcakavAnAdenA pranitikraranjanAsvadhanaparaparAnuzAmijagadhAvidhilabipulabimalayazayAcapraramita 23-karanIbavAnanAmavanakarAtrapautrAdipatAnA vihitanAkamadhImana ninAmivanavanivavidhayavAdinA nAnAjinazAsanaprasAbanAkarunAnAMbAdikka ta KawyavAdiyakavAnavAvAdhayAdityatamadhAmapatasparapanakazAstrampavibhAgapramojamA tinadezadavAdAsAranamabakraSiprati mamAritavakrabanicakaranagadevAnyAvinavama vizakiparAminabanatAkayuktacAmasimamAmaprahabamagalekasANaziSpapraziSyapa mApratidhAmahati pratiSTitanibijamAvarama vidhyAtistiyazaskaramiti nimjvaadikmaaynnpaadtnmcRyvsmaacaaycaagp000||yaaghaaun| rAtArazaliriktamanasisliAmavAminadoSAnadAmate bana7-10varSayosavadikSi zrIpatrana ngre|saamaabijynaanivitaakhlblaaudkaanlcauresogmaavl vizaSatAkolivitazAstrAmonAtipAlanAmapannadhyAmA madhAmuravAkizanalisvazAstrIyanapratiyAlamenAzAhapa-yAvijayagaNitAnAni bhAdavarga maracitorAtrI vijayadevamIyAmenUsAgaramAbamAnanA nivakaTamana zrImavijayAparapasAlAnAlAmAvikamavAjabijamAlayApana snAnabinamadhanamApiyAmamA kavirakhane sahavivijApati dinavinayapathA-manAhAnupatimAnAcArAnAvanIlA kampAnAmAdamA umaradAnA darakhanana kAya umadA namAnapatrAvaritApaparNabhUtapaDeya jayAnanarimavivAdadA upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjanA hastAkSaramAM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeTha zrI DosAbhAI abhecaMdanA bhaMDAranI hastaprati JigarmA vIrAjamazrAmAnavAdininiyati cakanijitanizipicakavikA nayarakayAtAzrAmalavAdamArA janavacanananamalavivasvAnAnapraNAtamahAvighAniyavakArAsvavi vAraNamidanacaurakhyAsyAsattaMgavAnideyagopanicittathAnAdhyadAdhamadatyavacanAumA rijayacakazAstramArinumaMgalArdhazAsanasvavakSyamAgavaNyasadArAdhamAdhevanamAdAbAcyA thasAsvamityAdiAyAnAtAtiAyadhizIlamA yativAdhyApinAdikaratAMDAstikAvAkiyA pyAvAzayitavAsavaparamAevAdivasAtakajioNnanazAsAnanadyAyaticanADyAghArI dazAnAtadhAdhakaparavANagadharamasya pariNAmaHsapAna dikhAtAvikagharaskAlA dyaNukAdini mAdhyAgikimadArakezyayAnivivigramiAke kAyAgikiyakAmaNizarAzAvA tiratisakyatAmayAghAekavidhA mimAjasaJcapazyAvayAdhyAvAvitAtANA, bhiyantAtAvazyAMdAitedavAtaghAMgatisvityavagAdavaniAlApahamadhikiAzAkAlirAApakSakI jIvAnAmavisvAttAvikapAratAvikiruyAyAzazarIrAdittiratasamyanasyavazAnAidyAdhAdirasthA tapAtapAramAmayathAranasvarUpAcAniSAcataghAtadAnadAtAsArvaSAdyaparyAvahiparamparaar madavivAbhAdAtmyamanamanadyAnAtAninyAyAphayAtApavaMcasayApatisammuzvAhasamAra. patrAMka 1 vidhAyavA vividhayAdidhalamadhemiAtyatasyanayarakramApaneprayoga UmanidimAdadAdezAjyacakami tiTitarpayAditaca karanA divAnyApiNyAcityazaktiparAlilavanapravAmichAkAmasidatAmhaNacamA galaMkalpAlaziSyapratizaparaMparayApratiSTAsamahati chitamiciyonavarajagAmA sihayanyatipityArakaanan AmanamadadiyaramARARAN nayacakrAspabamamAananthanA nvj||dhaarthkssitaaraashii | anvizAlAmAlamansuniphAla ya kamAniAsUravANanidhAna mAdhayAyAmamaviyAzAsAUgatimi DAmAhAkananaraNistaraNitavAdyA zrIdharmatirinizviAdisAmiAjAcA bhAyaparavamahazInaranAmAvavizvAritA madinAvinAya kArakAmAnAkAmAthilasviratAnaMdatAtrayacaka citrakA Hapna mAyAmAlacyAmazivikSanaMdanaH zrIgurAgaDayAsujAmalIlivana patrAMka 512 | Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zAMtamUrti zrIhaMsavijayajI mahArAjanA praziSya panyAsa munivarazrI ramaNIkavijayajIe A varSe devasAnA pADAnA upAzrayamAMnA panyAsajIzrI mahendravimalajI mahArAjanA jJAnabhaMDArane jovAno upakrama temanA ziSya zrI harSavimalajInI udAratAthI karyo / A upakramathI e jJAnabhaMDAra, avalokana karatAM paM0 zrI ramaNIkavijayajInA hAthamA zrI yazovijayajI mahArAjanA traNa alabhya graMtho temanA potAnA ja hastAkSaramAM prApta thayA ane te temaNe mane aapyaa| emAM eka vAdamAlA nAmano graMtha (chapAela vAdamAlAthI judo) bIjo vItarAgastotraaSTamaprakAzavRtti (syAdvAdarahasya) antimazlokavyAkhyA apUrNa paryaMta ane trIjo mallavAdiAcAryaracita nayacakra upara siMhasUrikSamAzramaNe racelI TIkAnI prati-e rIte traNa apUrva graMtho mane ApyA / A traNamAthI nayacakraTIkA graMthanI pothI jotAM mane harSaromAMca prakaTI gayA ane apUrva AnaMdano anubhava thyo| A pratinA aMtamA upAdhyAyajI mahArAje je puSpikA AlekhI che e to varSoM pahelo bhAvanagarathI prasiddha thatA 'zrIAtmAnaMdaprakAza' mAM muni jaMbUvijayajIe prasiddha karI ja dIdhI che / te chatAM prastuta smAraka graMthamA upAdhyAyajI mahArAjanI e pothInA pratibiMbane sAkSAt jonArA rasika bhakta vAcakone atRpti na rahe te mATe e AkhI puSpikA ahIM ApavAmAM Ave che 'pratiSThitasiddhavijayAvaha jaganmUrddhasthasiddhavat pratiSThitaM yazaskaramiti // cha // iti zrImallavAdikSamAzramaNapAdakRtanayacakrasya tumbaM samAptam // cha // graMthAgraM 18000 // yAdRzaM pustake dRSTaM tAdRzaM likhitaM mayA / yadi zuddhamazuddhaM vA mama doSo na dIyate // 1 // saMvat 1710 varSe posa vadi 13 dine zrIpattananagare / paM. zrIyazavijayena pustakaM likhitaM / zubhaM bhavatu udakAnalacaurebhyo mUSakebhyo vizeSataH / kaSTena likhitaM zAstraM yatnena pratipAlayet // 1 // bhagnapRSThikaTigrIvA dRSTistatra adhomukhI / kaSTena likhitaM zAstraM yatnena pratipAlayet // 2 // pUrva paM. yazavijayagaNinA zrIpattane vAcitam // cha / Adarzo'yaM racito rAjye zrIvijayadevasUrINAm / sambhUya yairamISAmabhidhAnAni prakaTayAmi // 1 // vibudhAH zrInayavijayA guravo jayasomapaNDitA guNinaH / vibudhAzca lAbhavijayA gaNayo'pi ca kIrtiratnAkhyAH // 2 // tattvavijayamunayo'pi prayAsamatra sma kurvate likhane / saha ravivijayairvibudhairalikhacca yazovijayavibudhaH // 3 // granthaprayAsamenaM dRSTvA tuSyanti sajjanA bADham / guNamatsaravyavahitA durjanadRk vIkSate nainam // 4 // tebhyo namastadIyAn stuve guNAMsteSu me dRDhA bhaktiH / anavarataM ceSTante jinavacanodbhAsanArthaM ye // 5 // zreyostu // sumahAnapyayamuccaiH pakSeNaikena pUrito granthaH / karNAmRtaM paTudhiyAM jayati caritraM pavitramidam // 6 // zrIH' pINAma / . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA puSpikAma ema jaNAvavAmAM AvyuM che ke - ' prastuta hAthapothI pATaNamA vi. saM. 1710 mAM lakhI / e lakhavA pahelA upAdhyAyajI mahArAje A Akho graMtha pATaNamAM vAMcI lIdho hato ane tyAra pachI zrInayavijayajI mahArAja, zrIjaya somapaMDita, zrIlAbhavijayajI mahArAja, zrIkIrtiratnagaNi, zrItattvavijayajI, zrIravivijaya paMDita ane zrIyazovijaya mahArAja pote- ema sAta munivaroe maLIne 18000 zloka pramANa A mahAkAya zAstrI mAtra eka pakhavADIyAmAM ja nakala karI che' / A graMtha keTalo mahattvano ane jainadArzanika vAGmayanA ane jainazAsananA AdhArastaMbharUpa che ! enI pratIti ApaNane eTalAthI ja thAya che ke zrIyazovijayajI mahArAja jevAe A graMthanI nakala karavAnuM kArya hAtha dharyuM / 78 prastuta pratine lakhavAmAM je sAta munivaroe bhAga lIdho che temanA akSaro vyaktivAra pArakhavAnuM zakya nathI / AmAMthI mAtra zrI yazovijayajI ma0 ane temanA guruvara zrInayavijayajI ma0 nA hastAkSarone pArakhI kIe tema chIe / A graMthamAM patra 1 thI 44, 57 thI 76, 251 thI 255, ane 291 thI 294 ema kula 73 pAnAM zrIyazovijayajIe lakhelAM che, je akSaro jhINA hoI ekaMdara 4500 thI 4800 jeTalI lokasaMkhyA thAya che / zrIyazovijayajI mahArAja paMdara divasamAM cokkasAIbharyu ATalaM badhuM lakhI kADheM, e emanI lekhanakalAviSayaka siddhahastatAno apUrva namUno che ane saune e Azcaryacakita kare tevI hakIkata che / prastuta pratinAM kula 309 pAnAM che / temAM paMktionA lakhANano koI khAsa meLa nathI / saura potAnI hathoTI pramANe lIMTIo lakhI che, chatAM moTe bhAge 17 thI ochI nathI ane 24 thI vadhAre nathI / pratinI laMbAI - hoLAI 10x4 // iMcanI che / 309 mA pAnAmAMnI aMtima cha zloka pramANa puSpikA zrIyazovijayajI mahArAje lakhI che / " pA0 - Aprati pATaNanA tapAgacchIya jainasaMghanA jJAnabhaMDAranI che / enAM 469 pAnAM maLe che, chevaTanAM traNa cAra pAnAM maLatAM nathI, eTale e prati kyAre lakhAI hatI e ame cokkasa kahI zakatA nathI, chatAM ya0 prati uparathI vi0saM0 1710 pachI game tyAre pA0 prati lakhAI che e vAta nakkI che / pratinuM svarUpa jotAM vi0 saM0 1710 pachI thoDA vakhatamAM ja pA0 prati lakhAI hovI joIe ema lAge che 1 De0 - amadAvAdanA DelAnA upAzrayanA jJAnabhaMDAranI A prati che / 468 pAnAM che / vikramasaMvat 1729 mAM kArtika vadi 7 zukravAre A prati lakhela che / lIM 0. 0 - A prati lIMbaDI (saurASTra ) nA jainasaMghanA jJAnabhaMDAranI che / amArI pAse AnAM cAra ArAnA 247 jeTalAM pAnAM ja AvyAM hatA, eTale saMpUrNa patrasaMkhyAnI amane khabara nathI / A prati De0 prati uparathI lakhAI che ema bannenI tulanA karatAM jaNAya che / vi0- paMjAbanA jIrA gAmamAM AvelA vijayAnaMdasUrijI ( AtmArAmajI ) mahArAjanA jJAnabhaMDAranI A prati che / 387 pAnAM che / vi0 saM0 1753 mAM poSa vadi trIja guruvAre sarakheja ( amadAvAda jillA ) gAmamAM A prati lakhAyelI che / raM0 - A prati vijApura ( gujarAta ) mAM vidyamAna raMgavimalajI jaina jJAna bhaMDAranI che / pAnAM 552 che / vi0 saM0 1724 mAM phAgaNa vadi 9 maMgaLavAre lakhAelI che / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 79 hI0-A prati yati zrI hIrAcaMdrajInA kAzInA supArzvanAtha jainamaMdiramA vidyamAna jJAnabhaMDAranI cha / 534 pAnAM che / raM0 ane hI0 prationI tulanA karatAM hI0 prati raM0 uparathI lakhavAmAM AvI cha ema cokkasa jaNAya che| - chaTThA aramAM mudrita nayacakravRtti pR0 425 paM0 24 thI pR0427 paM0 18 sudhIno eka pAnA jeTalo pATha vi0 20 hI0 A traNeya pratiomAM dekhAto nathI, eTale ya0 prati uparathI lakhelI je pratimA eTalo pATha paDI gayelo haze tenA uparathI vi0 20 hI0 A traNeya pratio sAkSAt ke paraMparAe lakhAelI che / bhA0 pratimAM mArjinamA ( hAMsiyAmAM ) dareka pAnAmAM nayacakravAlavR0 e, lakhANa che, jyAre ya0 prati ane ya0 uparathI lakhAyelI upara jaNAvelI pA0 vagere pratiomAM Adi ane aMtanA pAnAmAM mArjinamA nayacakravAlaTIkA evaM lakhANa che / ___ bhA0 Adi pratiomA je paraspara pAThabheda che te ame nayacakravRttinI nIce TippaNomAM-phuTanoTamAM darzAvyA che / bhA0 pratimAthI lIdhelAM pAThAMtaro pAse ame bhA0 evo saMketa vAparyo che / pA0 De0 lI0 vi0 20 hI0 pratio jo ke ya0 prati uparathI ja lakhavAmAM AvI che, chatAM keTaleka sthaLe ya0 pratinA akSaro barAbara na ukelI zakavAthI tathA bIjAM paNa kAraNothI lekhakone hAthe pA0 Adi pratiomAM kvacit kacit gaMbhIra viparyAsa thaI gayo che' ane aneka sthAne pAThAMtaro paNa nirmANa thyelaaNche| AvA pAThAMtaro jyA amane jaNAvavAM jarUrI lAgyAM che tyAM te te pAThAMtaro pAse pA0 Adi saMketo ame vAparyA cha / pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 mA jyAM eka sarakho ja pATha che, tyAM e badhAyanI AdhArabhUta ya0 pratimA e pATha che ja ema dhArI laIne evA pAThAMtara AgaLa ame ya0 saMketa ja vAparyo che, juo pR0 2. Ti0 4 vagere / ya0 prati maLyA pachI ame temAM tapAsIne joyuM to amArI dhAraNA pramANe ja ya0 pratimAM prAyaH badhe te te pATho cha / sAtamA ara sudhInA saMpAdanamA pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI0 no upayoga karavAmAM Avyo. che, paNa have to temanI AdhArabhUta ya0 prati maLI gaI che, tethI nayacakravRttinA AThamA arathI zarU thatA bAkInA saMpAdanamAM bhA0 ane ya0 e be prationo ja upayoga karavAmAM Avaze / bhA0 ane ya0 e. banneya pratio vacce puSkaLa pAThavaiSamya hovAthI bhA0 ane ya0 e beya pratio koI judI judI pratio uparathI ja lakhAelI che, chatAM lekhakonA hAthe thaelA ane parApUrvathI cAlyA AvatA evA paNa seMkaDo azuddha pATho che ke je bhA0 ane ya0 e banneya pratiomAM eka sarakhA che / jyAM AvA azuddha pAThone ame amArI samaja pramANe sudhAryA che tyAM ame zuddha karelA pATho nayacakravRttimA sthApyA che ane badhI ja pratiomAM eka ja sarakho azuddha pATha che te pATha ame nIce TippaNomAM darzAvIne tenI AgaLa pra0 evo saMketa vAparyo che, juo pR0 8 Ti0 9 vagere / 'sarva pratiomA maLato azuddha pATha' evo pra0 no artha cha / A pramANe keTalAka azuddha pATho banneyamA samAna hovAne lIdhe bhA0 ane ya0 e. be ya pratio keTalAka 1 juo TipR. 93 paM. 21.24 / AThamA aramAM lagabhaga pAMca pAnAMno bhayaMkara viparyAsa A kAraNathI thayo cha, juo pR0 666 Ti0 2 / prAkathana pR0 34 Ti. 2 / amArI pAse bhA. ane ya0 prati hovAne lIdheja khAsa karIne e bhayaMkara pAThaviparyAsamAthI ame bacI gayA chIe / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA azuddha pAThovALI koI eka ja pratimAMthI paraMparAe utarI AvelI che e cokkasa che / uparanI carcA uparathI prationI vaMzAvalI je pramANe phalita thAya che te ame prAkkathana pR0 36 mAM ApelI che / nayacakravRttinA saMzodhananI sAmagrI bhA0 ane ya0 pratinI je viziSTatAo che te viSe ame pahelAM vistArathI jaNAvI gayA chIe / A baneya jAtanI prationI madadathI pAThazuddhi karavAmAM amane ghaNI ja saralatA thaI che, tema chatAMya lekhakadoSathI pUrvakALathI cAlI AvelI seMkaDo azuddhio baneya pratiomAM samAna rUpe jovA maLe cha / A azuddhio dUra karavA mATe vyAkaraNanA niyamo, dArzanika paribhASA, graMthakAranI zailI, nayacakravRttimAM AvatA pUrvApara saMdarbho, aneka dArzanika graMtho temaja bIjA paNa vividha viSayanA graMthono jyA jyAM zakya hoya tyAM ame upayoga karyo che, ane sahAyabhUta thaelA graMthonA pAThono ullekha TippaNomAM aneka sthaLe karyo che / te uparAMta prAcIna lipinA akSaronI AkRtine barAbara na samajI zakavAthI pAchaLanA lekhakoe aneka sthaLe je akSara parivartana karI nAMkhyuM che teno paNa sUkSmatAthI abhyAsa karIne tenA AdhAre seMkaDo sthaLe ame atyaMta khAtrI pUrvaka pAThazuddhi karI zakyA chIe, jemake pR0 16 paM0 14 mAM 'zabda-sparzarUparasagandhAtmA pRthivI kara kaTalakSaNA veti' Avo pATha tamAma hastalikhita pratiomAM che, ahIM 'karakaTalakSaNA' A pATha azuddha lAgavAthI 'karkazalakSaNA' evo sudhAro manathI ame kalpyo to kharo paraMtu AgaLa pR0 47 paM0 6 mAM paNa 'karakaTa' evo pATha amArI dRSTimAM Avyo / 'lekhako sarvatra eka jAtanI azuddhi kare' e amArI buddhimAM utayuM nahiM tethI 'karkazalakSaNA' evo sudhAro ame paDato mUkyo / tyAra pachI raziyAmAM peTrogrADa (vartamAna leninagrADa ) thI 'bibliothekA buddhikA' sIrijamAM prakAzita thaelA bauddhAcArya zAntideva racita zikSAsamuccayamAM (pR0 245 mAM) "katamazca mahArAja ! bAhyaH pRthivIdhAtuH ? yat kiJcid bAhyaM kakkhaTatvaM kharagatamanupAttamayamucyate bAhyaH pRthivIdhAtuH" Avo ullekha eka vakhata amArI najare paDyo, te jotAM ja khAtrI thaI gaI ke nayacakravRttimA sAco pATha 'kakkhaTalakSaNA' ja hovo joIe / 'kakkhaTalakSaNA pRthivI' e bauddhono mata cha / tyAra pachI lipi viSe vicAra karatAM jaNAyuM ke prAcIna devanAgarI lipimAM kkha akSara raka ema ja lakhAto hato eTale 'kakkhaTalakSaNA' pAThanI satyatA viSe koI paNa zaMkAne avakAza ja na rahyo / A pramANe bhinna bhinna graMthonI sahAyathI temaja lipisAdRzyamUlaka akSara parivartananA nirIkSaNathI ame seMkaDo sthaloe pAThone yathAvat zuddha karI zakyA chIe / A graMthanI hastalikhita pratiomAM jovAmAM AvatA lipisAdRzyamUlaka akSaraparivartananAM keTalAMka udAharaNo prAkkathana pR0 37 mAM ame ApelAM che / te uparAMta pRSThamAtrA ( paDimAtrA ) nI viparIta yojanAthI paNa ghaNA azuddha pATho hastalikhita pratimAM che, TippaNomAM ApelA pAThAMtaro uparathI vAcako A saMbaMdhamAM sArI rIte samajI zakaze / ___ TibeTana graMthono paNa saMzodhanamA upayoga karavAmAM Avyo che; jemake pR0 93 paM0 21 mAM prAraMbhamAM badhI ja pratiomAM 'tadadRSTau' pATha maLyo hato, paraMtu bauddha graMtha hastavAlaprakaraNa ke jemAMthI e pATha uddhRta karavAmAM Avyo jaNAya che tenA TibeTana bhASAMtarane AdhAre tyAM tadaMzadRSTau' pATho hovo joIe evo ame nirNaya ko hato, ane te pachI maLI AvelI bhA0 pratimAM paNa 'tadaMzadRSTau' evo pATha maLI 1 AgamagraMthomA ATha sparzonA nirUpaNa mAM 'kakkhaDa' sparzano ullekha Ave che tyAM paNa 'kakkhaTa' sparza ja vivakSita ch| kakkhaTa-khara ktthin| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA Avyo hto| tethI amArI dhAraNA sAcI paDI hatI / A pramANe bIjA sthaLomAM paNa TibaTana graMthono saMzodhanamA upayoga karyo ch| . pRSThAMkaspaSTIkaraNa A mudrita graMthamAM be jAtanA pRSThAMko ame ApelA che / eka pRSThAMka je dareka pAnAnA mathALe che te A mudrita graMthano pRSThAMka cha / bIjo pRSThAMka je dareka pAnAnA mArjinamAM Apelo che te hastalikhita bhA0 pratino pRSThAMka cha ane te khAsa hetu pUrvaka ahIM ApavAmAM Avyo che / nayacakramUla tathA vRttinA keTalAka pAThonA spaSTIkaraNa, sanarthana tathA saMzodhana mATe nayacakravRttimA rahelA pUrvApara saMdarbhono ame ThAma ThAma upayoga karyo che / ane te te saMdarbho kayA kayA pRSThamAM AvelA che te paNa ame TippaNomAM jANAvyuM che / mudraNakArya cAlatuM hatuM tyAre mudrita thaI gayelA pATha mATe to ame mudrita pRSThAMka Apyo che, paNa je aMza bhaviSyamA mudrita thavAno hato te mATe bhA0 pratinA pRSThAMkano ame nirdeza karyo che / bhA0 pratimA ekaMdara 572 patra che, dareka patramA uparatuM ane nIce- ema be pRSTha che / bhA0 pratimA je je bhAga je je pRSThamAM zarU thAya che te te bhAganI samIpamA mudrita nayacakravRttimA mArjinamAM ( hAMsiyAmAM) bhA0 pratinA te te pRSThAMka AkhAya graMthamAM saLaMga ApelA che, jemake 2-1 eTale bhA0 pratinA bIjA patranuM prathama pRSTha, 2-2 eTale bIjA patraveM bIjaM pRSTha, e pramANe 3-1, 3-2 vagereno artha paNa samajI levo, sthUla TAIpamAM chApelo prathama aMka bhA0 pratino patrAMka darzAve che, jyAre bIjo aMka 1 ane 2 anukrame uparanuM tathA nIcenuM pRSTha darzAye che| jemake mudrita pR0 9 paM0 22 mAM bhavati zuddhapadoccAraNavad' evo pATha che, AnuM vistArathI spaSTIkaraNa nayacakravRttimAM aMtabhAge bhA0 pratinA pR0 568-1 mAM Ave che, eTale e bhAga joI levA mATe ame vAcakone mudrita pR0 9 Ti0 10 mAM bhalAmaNa karI che, arthAta mudrita naya cakravRttimAM aMtabhAgamA mArjinamAM jyAM 568-1 lakhyuM hoya tyAM vAcakoe e bhAga joI leyo| A rIte pR0 33 Ti0 7, pR0 45 Ti0 9 vagere aneka sthaLe spaSTIkaraNAdi mATe bhA0 pratinA te te pRSThAMko sAthe saMbaMdha dharAvatA pATho jovAnI bhalAmaNa karI che / TippaNo A mudrita graMthamAM be prakAranAM TippaNo che--eka to nayacakramAM ja nIce phuTanoTarUpe ApelA che, jyAre bIjAM nayacakranI pAchaLa joDelAM cha / phuTanoTamA mukhyatayA pAThAMtaro ApelAM che, chatAM keTaleka sthaLe bIjI paNa mahattvanI sAmagrI raju karelI che, keTalAka mAM ame svIkAralA pAThanuM samarthana che, keTalAkamAM spaSTIkaraNa cha, keTalAkamAM aitihAsika dRSTie tulanA Adi cha / nayacakranI pAchaLa je TippaNo joDelAM che te ghaNAM vistRta che / nayacakra tathA naya cakravRttimAM AvatA te te pAThonuM samarthana, spaSTIkaraNa tathA tulanA Adi e TippaNomAM vistArathI Apelu cha / saMzodhana, samarthana ane spaSTIkaraNa bane tyAM sudhI bIjA graMthonA AdhArathI karavU ke jethI e pramANabhUta bane A amArI paddhati cha / tethI e kAryamAM ame je aneka prAcIna-arvAcIna graMthonA pAThono AdhAra lIdho che teno ullekha A TippaNomA ame sthaLe sthaLe karyo che / nayacakra chapAtI vakhate je keTalIka azuddhio rahI naya. pra. 11 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA gaI ane je pAchaLathI amArA dhyAnamA AvI tenuM parimArjana paNa A TippaNomAM aneka sthaLe kayu cha / nayacakra chapAyA pachI je TibeTana granthonI sAmagrI maLI tenA AdhAre paNa kacit zuddhi karI che jemake mudrita pR0 314 paM0 4 mAM 'vItasya vA bhAvaH pazcapradezaH' e pramANe pATha hastalikhita pratiomAM maLe che tyAM 'vItasya [ AvItasya ] vA bhAvaH paJcapradezaH' ema ame sudhAyuM hatuM, paNa pAchaLathI TibeTana graMthonA AdhAre jaNAyu ke 'vItasya vAkyabhAvaH paJcapradezaH' evo ja pATha sAco che eTale ame TipR0 138 paM0 2 mAM e pramANe sudhAyu che| e pramANe pR0 321 paM0 16 nA pAThane ame TipR0 140 paM0 8 mAM TibeTana graMthane AdhAre sudhAryo che / A TippaNo vistRta hovAthI ane emAM vividha mAhitI aneka sthaLe hovAthI eka prakAranI TIkA jeyAM cha / durlabha ane upayogI anekavidha mAhitI emAM cha / vizeSa jijJAsuoe TippaNono viSayAnukrama ja joI levo / A TippaNonA ja aMgarUpe 1 bhoTapariziSTa, 2 vaizeSikasUtrasaMbaMdhi pariziSTa tathA 3 ya0 pratipATha pariziSTa ema traNa pariziSTonI yojanA karelI che| tenI upayogitA tathA kharUpa nIce pramANe che bhoTapariziSTa (TipR0 95-140) ____ A pariziSTa taiyAra karavAmAM amane ati parizrama paDyo che / diGnAga bauddha nyAyano pitA gaNAya cha / tethI jaina, sAMkhya, nyAya, mImAMsA, bauddha Adi aneka darzanonA prAcIna graMthomAM diGnAganA matanI vistArathI carcA jovAmAM Ave che / paraMtu teNe nAnA moTA je aneka graMtho racelA te lagabhaga badhAja graMtho saMskRta bhASAmA atyAre naSTaprAya thaI gayA hovAthI e badhI carcAono sAra samajavo ati bikaTa ch| pramANasamuccaya, tenI svopajJavRtti, nyAyamukha, AlambanaparIkSA vagere diGnAganA thoDAka graMthonAM TibeTana tathA cInI bhASAmAM lagabhaga hajAra varSa pUrve thaelAM bhASAMtaro maLe che, tethI e bhASAo zIkhIne bhArata, yuropa, amerikA, jApAna Adi dezonA vidvAno diGnAganA graMthonuM rahasya samajavA mATe aneka varSothI parizrama kare che, kAraNake pramANasamuccaya Adi graMthonAM TibeTana bhASAMtaro atyaMta durbodha ane kliSTa hovAthI TibeTana bhASAnA vidvAnone paNa e samajatAM ghaNI musIbata paDe che| nAnAM nAnAM prakaraNomAM pote carcelI chUTI-chavAI vAtone ekatra karavA mATe, vyavasthita karavA mATe ane Avazyaka saMskAra ApavA mATe diGnAge pramANasamuccayanI racanA karI hovAthI e eno sauthI mahattvano graMtha gaNAya cha / tenA upara Izvarasena Adi aneka vidvAnoe TIkA racI hatI, paraMtu te badhAmAthI atyAre to jinendrabuddhie racelI vizAlAmalavatI nAmanI mAtra eka ja TIkArnu TibeTana bhASAMtara maLe che / nayacakravRttino lagabhaga eka SaSThAMza jeTalo bhAga diGnAganA matanI vicAraNAmAM rokAyelo cha / tethI TibeTana bhASA zIkhIne pachI pramANasamuccaya Adi graMthonAM TibeTana bhASAMtaro vAMcIne enA AdhAre diGnAganuM maMtavya yathAvat jANavA mATe prayAsa karavo e ja amArA pAse zreSTha mArga hato ke jethI nayacakramA AvatI carcAono Azaya paNa barAbara samajAya ane nayacakravRttimA AvatA aneka pAThonI zuddhi paNa barAbara thaI shke| tethI TibeTana bhASA zIkhavAno prAraMbha karyo ane parama kRpALu pUjyapAda gurudevanI kRpAnA prabhAvathI alpa samayamAM e 1 " pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya tAyine / pramANasiddhyai khamatAt samuccayaH kariSyate viprsRtaadihaiktH||" pramANasamuccayaH // 1 / 1 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 1 bhASA adhyayana paNa karyu / tyArapachI pramANasamuccaya AdinAM TibeTana bhASAMtaro meLavavAno prayatna karyo, paraMtu e meLavatAM amane je apAra kaSTano anubhava thayo che tenuM varNana karavA besIe to pAnAMonAM pAnAM bharAya / Akhare aneka varSonA prayatnane aMte amerikA, yuropa, jApAna Adi dezonA aneka vidvAnonA sahakAra ane saujanyathI tyAMnA pustakAlayomAM vidyamAna te te TibeTana bhASAMtaro mAikrophilma Adi rUpe amane maLI zakyAM / philma uparathI ghaNA kharce phoTAo taiyAra karAvyA / tyArapachI temAMnA upayogI aMzanuM mahinAo sudhI ciMtana karIne je saMskRta taiyAra karI zakAyuM te ame bhoTapariziSTamAM ApyuM che / TibeTanuM mULa nAma bhoTa che ane tenI bhASA bhoTa bhASA kahevAya che / tethI A pariziSTanuM ame bhoTapariziSTa nAma rAkhyuM che / amane AzA che. ke AcArya zrI mallavAdIe nayacakramAM tathA siMhasUrikSamAzramaNe nayacakraTIkAmAM diGnAganA matanI je vicAraNA karI che tenuM tAtparya samajavAmAM A bhoTapariziSTa vAcakone atyaMta sahAyaka thaze | vizAlAmala tITIkA sahita temaja khopajJavRttisahita pramANasamuccayanA pratyakSa, svArthAnumAna, parArthAnumAna, dRSTAMta A cAra paricchedomAMthI nayacakramAM AvatI carcAmAM upayogI aMzanuM tathA bIjA paNa prasaktAnuprasakta ghaNA aMzanuM temaja diGnAgaracita AlambanaparIkSAvRtti, hastavAlaprakaraNa ane Aryadevaracita catuHzatakanA amuka aMzanuM paNa TibeTana bhASAMtara uparathI saMskRta karIne bhoTapariziSTamAM ame ApyuM che' / nayacakranA AThamA aramAM diGnAganA matanI je ati vistRta vicAraNA che te pramANasamuccayanA bIjA svArthAnumAna pariccheda, trIjA parArthAnumAna pariccheda ane pAMcamA apoha pariccheda sAtha saMbaMdha dharAve che / TIkA tathA khopajJavRtti sahita pramANasamuccayano eTalo aMza TibeTana bhASAMtara uparathI saMskRta karIne nayanA AThamA aramAM TippaNomAM ( phuTa noTamAM ) ApavAmAM Avaze / amane AzA che ke TibeTana bhASAMtaro uparathI saMskRtamAM taiyAra karelA A badhA aMzo jaina, sAMkhya, mImAMsA, nyAya, bauddha Adi darzanonA prAcIna graMthomAM jyAM diGnAganA matanI carcA Ave che tyAM paNa te te carcA samajavAmAM abhyAsIone khAsa upayogI thaze / prastAvanA vaizeSikasUtrasambandhi pariziSTa ( TipR0 141 ) candrAnandaracitavRttisahita prAcIna vaizeSikasUtra nayacakramAM jude jude sthaLe saMpUrNatayA ame zA mAchA chetenAM kAraNo ame pahelAM jaNAvI gayA chIe / TipR0 8 paM0 22- 35 mAM paNa A viSe amejaNAyuM che / vaizeSikasUtranA daza adhyAyo che, temAM prathama sAta adhyAyomAM darekamAM be be Ahnika / A badhAM sUtro nayacakramAM bhinna bhinna sthaLe TippaNomAM chApelAM hovAthI te te sUtro kayA kayA pAnAmAM chapAe che e jaNAvavA mATe A pariziSTanI ame saMkalanA karI che / munirAja zrI puNyavijayajI mahArAja pAsethI maLelI jesalameranI eka prati ke jenI P. saMjJA rAkhI che tenA AdhAre candrAnandaracitavRttisahita vaizeSikasUtra ame ahIM chApyuM hatuM / paraMtu tyArapachI vaDodarAnA 1 TibeTana lipi taddana judA prakAranI hoya che, enA TAIpo A dezamAM sahelAIthI maLI zake nahIM, eTale bhoTapariziSTa. chApatI vakhate TibeTana lipi uparathI devanAgarImAM rUpAMtara karIne pramANasamuccaya ane svopajJavRttinA te te aMzanuM TibeTana bhASAMtara pahelA chApyuM che ane tyArapachI te te aMzonuM saMskRta ApyuM che // 2 juo pR0 607-608, 614, 617, 629-633, 638-640, 650-651, 663, 670, 6.74, 675, 678-680, 683, 684, 688, 693, 702, 703, 720, 724 -730 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 prastAvanA Oriental Institute prAcyavidyAmaMdiramAMthI paNa A graMthanI zAradA lipimAM lakhelI eka prati maLI AvI che ke jenI ame O saMjJA rAkhI che / zAradA lipi bahu judA ja prakAranI hoya che, gurudevanI kRpAthI e lipi jANIne pachI tenI sAthe P. prati sarakhAvatAM 0 pratimAM mahattvatnA je keTalAka zuddha pATho amane maLI AvyA te zuddha pATho alaga zuddhipatrakamAM darzAvyA che / eTale nayacakranA TippaNomAM vaizeSikasUtra vAMcatI vakhate vAcakoe A bhAganA aMte Apelo 'candrAnandaracitavRttiyutasya vaizeSikasUtrasya adhyAyakrameNa ). pustake zuddhapAThAH ' e vibhAga paNa joI levo / nayacakravRttimAM pAMcamA ara sudhI je vaizeSikasUtro uddhRta karavAmAM AvyAM che teno sUtrAMka ame upaskArasahita vaizeSikasUtra pramANe Apyo hato, paNa tyArapachI maLelA candrAnandaracitavRttisahita vaizeSikasUtramAM sUtrAMka judo hovAthI vAcakoe ene AdhAre sUtrAMka badalIne vAcava / ya0 pratipAThapariziSTa ( TipR0 142 - 146 ) pUjyapAda upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje sAta munivaro sAthe maLIne vikrama saMvat 1710 mAM lakhelI nayacakravRttinI prati ke jenI ame ya0 saMjJA rAkhI che te nayacakranA sAta ara chapAI gayA tyAM sudhI maLI hotI tethI sAta ara sudhInA mudraNamAM ya0 prati uparathIja sAkSAt kiMvA paraMparAe lakhAelI pA0 De0 lIM0 vi0 raM0 hI 0 prationo yathAyoga upayoga karyo che, A vAta ame vistArathI pahelAM jaNAvI gayA chIe / lekhakonA hAthe pA0 De0 lIM0 vi0 20 hI0 pratiomAM je keTalAka pAThabheda 1 thaI gayA che emAMnA mahattvatnA pAThabhedo ame nayacakravRttinI nIce phuTanoTomA jaNAnyA che, paraMtu have to e badhAyanI AdhArabhUta ya0 prati maLI gaI che, eTale ya0 pratimAM vastutaH kevo pATha che te jaNAvavA mATe ' ya0 pratipATha pariziSTa' nI yojanA karI che / upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje lakhelI nayacakravRttinI prati ghaNI moDI maLI hovA chatAM eno amArA saMpAdanamAM A rIte ame sampUrNa upayoga karI lIdho che ! pAribhASika tathA lAkSaNika zabdo A graMthamAM keTalAka pAribhASika zabdo Ave che e ame yathAvat jALavI rAkhavA kALajI rAkhI che, jemake 'bIta ane AvIta' e hetuprayogonAM pAribhASika nAma che / sAMkhya graMthomAM e zabdo khAsa vaparAtA hatA, eTale sAMkhya matano jyAM nirdeza che tyAM temaja bIjA prasaMgomAM paNa 'AvIta' zabdano anekazaH prayoga A graMthamAM che, juo pR0 9 paM0 10, pR0 18 paM. 8, pR0 314 paM0 1 vagere / vAcaspatimizra vagerera sAMkhyagraMthomAM 'AvIta' zabdane sthAne ' avIta' zabdano prayoga karyo che paNa prAcIna zabda ' AvIta' ja hato, eTale arvAcIna sAMkhya graMthone anusarIne ' AvIta' nA sthAne ame 'avIta ' sudhAryu nathI, kintu nayacakravRttinI hastalikhita pratiomAM aneka sthAne Avato 'AvIta' 'AvIta ' zabda ja ame sarvatra A graMthamAM jALavI rAkhyo che / diGnAge paNa sAMkhyamatanI carcAmAM ' AvIta' zabda ja vAparyo che, jinendrabuddhiracita vizAlA lavatI TIkAmAM ' AvIta' zabdanI viziSTa vyAkhyA paNa ApelI che. juo TipR0 138 paM0 3, 17,18 / kumArile paNa 'AvIta' zabdano prayoga karyo che juo nayacakra pR0 314 Ti0 2 / A badhAne AdhAre spaSTa jaNAya che ke prAcIna vArSagaNataMtramAM ' AvIta' zabdano prayoga hato | Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'Urdhva' nA sthAne 'urddha' zabdano prayoga tathA ghaNukanA arthamA 'truTi' zabdanA sthAne 'tuTi' zabdano prayoga paNa A graMthamAM aneka sthaLe cha / pR0 341 paM0 24, pR0 343 paM0 19 vageremAM 'sAyojya' zabdano prayoga A graMthamA che tyAM ame arvAcIna graMthone AdhAre 'sAyujya' ema sudhAyu nathI, paNa A graMthamAM aneka sthaLe Avato 'sAyojya' evo prAcIna zabdaprayoga ame jALavI rAkhyo che / A graMthamAM AvatA bIjA paNa AvA prAcIna zabdone bane tyAMsudhI yathAvat jALavI rAkhavA dhyAna rAkhyuM che / jaina AgamAdi graMthonI prAcIna prAkRtabhASAmAM 'goyamA' ne badale gotamA', 'kao' ne sthAne 'kato', 'kayaM' ne sthAne 'kataM' e pramANe 'ta' kArano bahulatayA prayoga thato hato, eja pramANe 'ha'kArane sthAne 'dha'kArano paNa kacit prayoga thato hato, jemake 'vayaNapahA'ne sthAne 'vayaNapadhA' / nayacakra tathA tenI vRttimAM Agama vagere prAkRta graMthomAMthI jyAM pATho uddhRta karelA che tyAM Agamika prAkRta bhASAnAM 'ta'kArabAhulya vagere prAcIna lakSaNo khAsa jovAmAM Ave che, eTale A graMthamAM 'gotamA, AtA' vagere pAThone ame kAyama rAkhyA che, juo pR0 115 paM0 4 vagere / temAM paNa nayacakravRttinI bhA0 pratimA Agamika 'prAkRtabhASAnAM' prAcIna lakSaNo vizeSa jaLavAI rahyAM che, ya0 pratimAM kvacit kacit parivartana paNa thaI gaeluM che / A graMthamAM zaruAtanA mudraNa vakhate bhA0 ane ya0 pratimAMthI prAkRtabhASAnA pAThone pasaMda karavAmAM ame bahu niyama jALavI zakyA nathI, paNa pAchaLathI AvA prasaMgomAM ame bhA0 pratimA AvatA prAkRta pAThone khAsa pasaMda karyA cha / upasaMhAra - anya graMthomAMthI nayacakra tathA nayacakravRttimA uddhRta karelA pAThonA mULasthAno zodhI kADhavA mATe ame zakya prayatno karyA che, uddhRta karelA pATho vAcakonI anukUlatA mATe khAsa paikA blaeNka naM. 1 TAIpamA chApyA che ane enA pachI tarataja [ ] AvA corasa koSTakamAM te te pAThonAM mULasthAno jyAM amane maLI zakyAM tyAM darzAvyAM che, jyAM na maLyAM tyAM corasa koSTaka khAlI rAkhyAM che / nayacakravRttimA je pATho amane nayacakramUlanA khAsa pratIkarUpe lAgyA che te pAThone moTA TAIpamA chApyA che, ethI nayacakramUlanI saMkalanA karavAmAM tathA nayacakravRttimA AvatuM enuM vivaraNa samajavAmAM vAcakone anukUlatA raheze / A pramANe aneka hakIkatone dhyAnamA rAkhIne, bhA0 ane ya0 e banneya jAtanI prationA pAThonI tulanA karIne, lipiparivartananI zailI- jhINavaTathI ciMtana karIne, anyagraMthono vipula pramANamAM upayoga karIne ane te te pATho upara ghaNA samaya sudhI vAraMvAra ciMtana ane manana karIne A graMthamA AvatA pAThone zuddha karavA ame yathAzakti ane yathAmati ghaNo ghaNo prayatna karyo che / jyAM pATha paDI gayo che ane adhika pATha umeravAnI jarUra che ema amane lAgyuM che tyAM amArI saMbhAvanAno pATha [ ] AvA corasa 1jema DyaNuka (be aNu) mATe 'tuTi' zabdano prayoga naya cakravRttimA aneka sthAne che tema bekSaNane mATe 'tuTi' zabdano prayoga kAzmIrathI prakAzita thayelA prAcIna zaiva graMthamA aneka sthAne jovAmAM Ave che, jemake-'kSaNadvayaM tuTi yA' evo ullekha kAzmIra sIrIja XLI mA prakAzita thayelI tantrAlokavRttimA dazamA AhnikamA pR0 129 mA ch| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA koSTakamAM ame umeryo che / hastalikhita pratiomAM vidyamAna azuddha pAThane jyAM banI zakyuM tyAM zuddha karavAno ame prayatna karyo che, paNa jyAM ame zuddha karI zakyA nathI ane jyAM amane khAsa zaMkA che tyAM azuddha pAThanI AgaLa (?) A pramANe praznacinha ApyuM che, juo pR0 257 paM0 14 / hastalikhita pratiomA jyAM azuddha pATho che ane zuddha pAThonI nizcita saMbhAvanA jyAM ame karI zakyA nathI tyAM ame kalpelA zuddha pATho ( ) AvA koSTakamAM goThavIne prazna cinha sAthe TippaNamAM ja khAsa karIne ghaNI jagyAe darzAvyA che, juo pR0 106 Ti0 10 vagere / keTaleka sthaLe bIjI rIte paNa pATha hoI zake ema amane lAgyuM che, tyAM e paNa TippaNomAM jaNAvyuM che, juo pR0 14 Ti0 9, pR0 18 Ti0 13, pR0 72 Ti0 8 vagere / nayacakra chapAtI vakhate mahattvanA je pATho azuddha rahI gayA ane pAchaLathI amArA dhyAnamA AvyA te pATho nayacakranI pAchaLa joDelAM TippaNomAM sudhArI lIdhA cha / mudraNadoSathI ane prUpha vAMcatAM dRSTidoSathI je azuddhio rahI gaI te ame khAsa karIne zuddhipatrakamAM sudhArI lIdhI che, eTale vAcakoe nayacakranI pAchaLa joDelAM TippaNo tathA zuddhipatrakano khAsa upayoga karavA pUrvaka A graMthay vAMcana karavU evI amArI khAsa vinaMti cha / ___ A pramANe aneka varSo sudhI ciMtana, manana ane parizrama karIne anekavidha sAhityanA upayoga karavA pUrvaka A graMtha- sAMgopAMga saMzodhana ane saMpAdana karavA ame yathAmati sarva prayatna karyo che| chatAM nayacakra mULanA abhAvane lIdhe, hastalikhita prationA azuddhibAhulyane lIdhe, saMzodhanamA upayogI tathAvidha sAmagrInA abhAvane lIdhe, amArI matimaMdatAne lIdhe, tathA kvacid dRSTidoSathI prUpha vAMcavA vageremAM thaelI asAvadhAnatAne lIdhe A graMthamA je kAI azuddhio rahI gaI hoya tenuM svayaM pramArjana karIne haMsa jema kSIra ane nIranuM pRthakkaraNa karIne kSIrane grahaNa kare che tema vidvAno A graMthay adhyayana ane manana karIne amArA parizramane saphala kare evI amArI hArdika namra prArthanA cha / dhanyavAda 'A naMthanuM saMzodhana ane saMpAdana sAMgopAMga ane bahu vyavasthita rIte thAya' evI munirAja zrI puNyavijayajI mahArAjanI cirakALathI utkaTa icchA hatI, eTale temanI khAsa preraNAthI meM A kArya khIkAryu hatuM / jyArathI meM A kArya svIkAryu tyArathI mAMDIne atyAra sudhImAM A atiduSkara kAryane pAra pADavA mATe temaNe mane ghaNIja vAra protsAhana ApyuM che / nayacakravRttinI badhIja hastalikhita pratio ghaNA ghaNA parizrame aneka sthAnethI emaNeja meLavIne mArA upara mokalI ApI hatI / pA0 pratinI kopIne bhA0 prati sAthe meLavI bhA0 pratimA AvatAM pAThAntaronI noMdha paNa taiyAra karIne emaNe mokalI htii| pATaNa ane jesalamera vagerenA jJAna bhaNDAromA rahelI vizeSAvazyakabhASyanI khopajJaTIkA, koTTAryagaNikRta TIkA, candrAnandaracitavRttisahita vaizeSikasUtra, nyAyabhASya, nyAyavArtika, nyAyakaMdalI, sAMkhyakArikAvRtti, tattvasaMgrahapaMjikA vagere graMthonI prAcIna hastalikhita prationA Adarzo ke jeno A graMthanAM saMpAdanamA ame aneka sthAne upayoga kayoM che e paNa emanI pAsethI ja maLI zakyA cha / kiM bahunA ? A graMthanA saMzodhanamA je je graMthonI jarura par3e te te jyAMsudhI banI zake Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanI tyAMsudhI ghaNA parizrame paNa meLavIne emaNe mane purA pADyA che / jo ke A graMthanA saMzodhana ane saMpAdananI saMpUrNa javAbadArI mArI ekalAnI ja che, chatAM vipula dravyanA vyayathI sAdhya A graMthanA mudraNa-prakAzananI badhI vyavasthA temaNe ja karI che, eTale A graMthanA mudraNa temaja prakAzananI badhI vyavasthAnA yojaka tarIke temano mahattvano phALo cha / e baddala huM temano atyanta AbhArI chu / saMskRta-hindI-baMgAlI-cInI-TibeTana-jarmana-phreMca tathA iMglIza Adi aneka bhASAonA jJAtA DaoN. erI phrAuvalnara ( Prof. Dr. E. Frauwallner ) ke jeo osTrIyAmAM viyenAnI yunivarsiTImAM bhAratIya vibhAganA pramukha che ane bhAratIya darzanazAstronA mukhya adhyApaka cha temaNe bahu manana karIne A graMthanI iMglIza prastAvanA lakhI che, pramANasamuccayakhopajJavRttinA kanakavarmakRta TibeTana bhASAMtaranA pekiMga eDizananA phoTA paNa perIsamAMthI meLavIne mokalI ApyA che, temaja bhoTa pariziSTamAM aneka upayogI sUcanAo karI cha / punAnA prasiddha dArzanika vidvAn ane saMskRta-pAlI cInI-TibeTana-jarmana-phreMca-iMglIza Adi bhASAonA jJAtA DaoN. vAsudeva vizvanAtha gokhale mahAzaye TibeTana graMtho vagere durlabha sAmagrI amArA mATe meLavavA niHsvArtha bhAvathI ghaNo prayatna karyo hato, TibeTana bhASA zIkhavA mATe paNa khAsa preraNA emaNe karelI hatI, bhoTa pariziSTa chapAtI vakhate paNa emaNe ghaNI upayogI sUcanAo karI hatI / jApAnamA senDAi zaheramA AvelI Tohoku yunivasiTImAM bhAratIya vibhAgamAM mukhya adhyApaka, jApAnamAM jainasAhityanA khAsa abhyAsI DaoN. yenzo kAnAkurA ( Prof. Dr. Yensho Kanakura) tathA jApAnanI nAgoyA yunivarsiTImAM bhAratIya vibhAganA adhyApaka DaoN. hiMdenorI kitAgAvAe ( Dr. Hidenori Kitagawa) pramANasamuccayakhopajJavRtti upara jinendrabuddhiracita 9000 zlokapramANa vizAlAmalavatI TIkAnA TibeTana bhASAMtara vagerenA degeM eDIzananA durlabhatama phoTAo bheTa mokalI ApyA htaa| DaoN. hidenorI kitAgAvAe pramANa samuccaya khopajJavRttinA banne TibeTana bhASAntaronA keTalAka bhAganI nAthaMga eDIzananI ghaNI mahenate Mimeograph karelI kopI paNa mokalI ApI htii| amerikana vidvAna zrI. volTara hArDiMga mAurara ( Mr. Walter H. Maurer ) nI preraNAthI amerikAmA voziMgTanamA AvelI koMgresa lAyabrerIe (The Library of Congress, U. S. A.) TibeTana bhASAMtaranA chonI eDIzananA cAlIsa jeTalA TibeTana graMthonI mAikrophilma ghaNA parizrame taiyAra karIne bheTa mokalI ApI htii| vidvadvara zrI. prahlAdapradhAne abhidharmakoza bhASyanA amAre jarUrI hatA te te atimahattvanA aMzo phoTA UparathI lakhIne ghaNAja saujanyathI mokalI ApyA htaa| mhaisUranA zrI raMgAkhAmI AyaMgara ( Dr. H. R. R. Iyengar ) tathA jApAnanA Prof. H. Kimura vagere je vidvAno pAsethI TibeTana graMtho maLelA temano nAmollekha ame bhoTapariziSTamAM TipR0 97 mAM ko che / A uparyukta badhA sajjana mahAzayone huM aMtaHkaraNa pUrvaka dhanyavAda ApuM chu / nirNayasAgara presanA menejara, paMDitajI zrI. nArAyaNa rAma AcArya tathA kaMpojhiTaroe nayacakra presamAM chapAtuM hatuM te vakhate te te pAnAmAM mULa, TIkA tathA TippaNane yathAsthAne goThavA mATe ghaNI ghaNI mahenata uThAvI 1 TibeTana bhASAMtaronA derge Adi vividha saMskaraNonA paricaya mATe juo gAyakavADa sIrIjamA chapAelA ame saMpAdita karelA vaizeSika sUtranuM sAtamu pariziSTa pR. 155-166 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 prastAvanA che, te uparAMta judA judA TAIpomA A graMtha vyavasthita rIte ane zuddhapaNe chapAya te mATe temaNe ghaNIja kALajI lodhI che / temane aMtaHkaraNathI mArA khUba khUba AzIrvAda che / AtmAnaMda sabhAnA kAryavAhako praoN. khImacaMdabhAI cAMpasI tathA zrI phatte hacaMda jhaverabhAIe A graMthanuM mudraNa ane prakAzana suMdara ane zIghra thAya te mATe aMgarI ghaNo rasa ane prayatna sevyo che, tene huM bhUlI zakuM tema nathI ja, temane aMtaHkaraNathI mArA khUba khUba AzIrvAda che / bhagavAn gurudevanA upakAro aMtamAM mAre khAsa saMsmaraNa mArA gurudeva zrItuM karavAnuM che / A Akhoya graMtha taiyAra karavAmAM prAtaHsmaraNIya paramapUjya pUjyapAda paramArAdhya mArA gurudeva zrI 1008 munirAja zrI bhuvanavijayajI mahArAjAnI mane anupama sahAya maLI che / saTIka pIstAlIza Agamo ane dharmazAstro e emano mukhya viSaya che / e viSayanuM emanuM AjIvana parizIlana ane talaspArza jJAna che / eTale prastuta graMthanA saMzodhanamAM jyAre jyAre e aMge jarUra paDatI tyAre tyAre emanI pAsethI mane mArgadarzana malyuM che / baLI A graMthanaM saMzodhana- saMpAdana kArya meM ozrInI sammatithI ja svIkAryaM hatuM / chAtI duHkho jAya tyAM sudhI satata bolavuM paDe chatAM jarApaNa kaMTALyA vinA ullAsa pUrvaka A AkhAya graMthanA pruphonuM cAra cAra vAra tathA pAMca pAMca bAra bAMcana ema ekalAe ja karAvyuM che / taduparAMta mArI aMtaraMga tathA bahiraMga tamAma ciMtAono bhAra A badhA varSomAM teozrIe ja uThAvyo che / A graMthanA saMzodhana- saMpAdanamAM upayogI hastalikhita temaja mudrita vividhaviSayaka durlabha grantho ane TibeTana graMthone meLavavA mATe temaja sAcavavA mATe temaNe pAra vinAnI rAta - divasa ciMtA uThAvI che ane ghaNoja parizrama lIdho che / A aMge emaNe uThAvelAM vividha kaSTono huM jyAre jyAre vicAra karuM huM tyAre tyAre AnaMda, Azcarya ane bahumAna pUrvaka temanA caraNomAM mAruM mastaka namI paDe che / temanAM apAra vAtsalya, anaMta kRpA tathA saMpUrNa sahAyathIja A grantha huM nizcitarUpe taiyAra karI zakyo chu / A graMtha taiyAra karavA nimitte teozrIe aneka varSo sudhI je parizrama uThAvyo che, je bhoga Apyo che, rAta-divasa je apAra ciMtAo sevI che ane mane aneka rIte je sahAya karI che tenuM varNana zabdo dvArA mArAthI thaI zake temaja nathI, vaLI teo pUrvAsthAnA mArA paramapUjya pitAzrI che ane atyAre zramaNa avasthAmA mArA tAraka gurudeva zrI che / pitA tarIke mArA upara emano anaMta upakAra che ja, mArA jIvanane emaNe ja dharmasaMskArothI vAsita karyu che, saMsAra samudra taravA mATe naukA samAna bhAgavatI dIkSA ApIne temaja dIkSA ApyA pachI paNa ghaNAja parizrama ane kALajIpUrvaka grahaNazikSA ane AsevanA zikSA mane grahaNa karAvIne emaNe mArA upara je anaMta upakAro karyA che enuM varNana koI paNa rIte thaI zake tema nathI / mAro aMtaraMga tathA bAhya samagra jIvana vikAsa temanI amRtavarSiNI kRpAdRSTi ane emanA AzIrvAdane ja paramavatsala paramapUjya paramArAdhya mArA gurudeva tathA mArA pitAzrI pUjyapAda zrI mahArAjAnA anaMta upakAronuM varNana karavA mATe mArI pAse zabdo ja nathI / AbhArI che / AvA anaMta upakArI 1008 bhuvanavijayajI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anantaM yasya vAtsalyamanantA copakAritA / mahimAnaM gurostasya ko vA varNayituM kSamaH // AgAmI bhAga paNa emanI kRpA, sahAya ane AzIrvAdathI zIghra bahAra pADI zakuM evI paramakRpAlu paramAtmAne huM prArthanA karuM chu / bhagavAn zrI AdIzvara dAdAne samarpaNa ___ A rIte cirakAla sudhI ghaNA parizrame saMzodhana-saMpAdana karIne taiyAra karelA A anekAntavAdanA mahAn jainadArzanika graMthane A yuganA Adideva zatrujayatIrthAdhipati paramAtmA zrI 1008 AdIzvaradAdAnA karakamalamA arpaNa karIne kRtArtha thAUM chu / yasya prabhoH prabhAvAditthaM sampAdito mayA granthaH / taM zrIsiddhagirIzaM mahayAmyetena kusumena // -nivedaka vikramasaMvat 2015, mAgasaravadi 10 pUjyapAdAcAryamahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTaziSyaprabhuzrIpArzvanAthajanmakalyANakadina pUjyapAdAcAryamahArAjazrImadvijayameghasUrIzvaraziSyajhIMjhuvADA pUjyapAdagurudevamunirAjazrIbhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijaya O: Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nyAyAgamAnusAriNI' vRttyalaGkRtasya saTippaNasya nayacakraprathamavibhAgasya viSayAnukramakozaH viSayaH pRSTham viSayaH pRSTham * 1. prathamo vidhyaraH * anekAntavAdasaMzrayApAdanam "jainazAsanastavaH 1-10 [kauTilIye'rthazAstre SADaNyasvarUpam ] ['jaittha AbhiNibohiyanANaM' iti nandIsUtrasya vRttiH ] 4 diGnAgakalpitapratyakSe doSAH 85-103 [siddhahemazabdAnuzAsanalaghunyAse syAdvAda [abhidharmakozabhASye saMvRtisatya-paramArthasatyayoH mantareNa sAmAnAdhikaraNyavizeSaNa vizeSya kharUpam ] bhAvAnupapattervicAraH] vijJAnavAdibauddhamatanirAsaH 103-107 vidhyAdIni bhaGganAmAni .. 10-11 [brahmasUtrazAGkarabhASye bauddhAbhimatAnAM pratisAmAnyaparIkSA ___ saMkhyApratisaMkhyAnirodhAkAzAnAM svarUpam] 104 11-22 | zikSAsamuccayAdau kakkhaTazabdArthaH] vArSagaNyakalpitapratyakSe doSAH 107-109 16 vizeSaparIkSA vaizeSikakalpitapratyakSe doSAH 22-29 510-113 sAmAnyavizeSaparIkSA sarvasyAjJAnapratibaddhatvavarNanam 29-33 113-114 vastusvarUpanirUpaNam padArthAdinirUpaNamupasaMhArazca 114-116 sadasatkAryavAdaH [vAkyapadIye gozabdavyutpattinimittAni] 114 36-44 [vizeSAvazyakabhASyasya koTTAyaracitAyAM vRttau * 2. dvitIyo vidhividhyaraH * 117-245 antyavizeSavicAraH vidhivAdimImAMsakamate doSAH 117-121 nyAyabhASye dazAvayavollekhaH [ananubhUtasyAzrutasya vA'rthasyAsmRtau zAbarabhASye mahAbhArate trivarSaparamoSitabIjairyajJavidhAnopadezaH 37 vandhyAputradauhitrasmaraNAbhAvo dRSTAntaH] 119 'rUpaiH saptabhiH .....' iti sAMkhyakArikAvRttiH] 41 agnihotraM juhuyAdityatra doSAH laukikArthe zAstravaiyarthyam 44-46 [vasantA diSu brAhmaNAderanyAdhAnaM pratyakSAprAmANye doSAH 46-48 holAkAdi vibhAgazca] 121 sAmAnyavizeSaikAnte doSAH 48-53 agnihotrasyAkartavyatApAdanam 122-123 lokAprAmANye doSAH 53-57 havanaM kuryAdityarthe doSAbhidhAnam 123-125 diGnAgakalpitaM pratyakSalakSaNam agnihotraM kuryAdityarthe doSAH 126-130 bauddhAgamavarNitaM pratyakSasvarUpam 61-62 agnihotrahavanavidhyanuvAdayordoSAH 130-131 diGnAgakalpitapratyakSanirAsaH 62-78 juhotyAvivakSAyAM doSAH 132-136 vasubandhuvarNitapratyakSe doSAH vidhyantaravidhAnazailyA sAdhane doSAH 136-140 [ 'rUpaM dvidhA viMzatidhA....' [zrautasUtreSu yUpasvarUpam] iti abhidharmakozakArikAyA bhASyam ] 78-79 agnihotrasyApUrvArthakatve doSAH 140-142 1 nayacakre vidyamAno viSayaH spaSTapatipattyarthaM sthUlAkSarairatra nirdiSTaH // 2 TippaNeSu vidyamAno viSayo drAgeva sthalapratItirbhUyAditi sUkSmAkSarairatra nirdissttH|| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramakozaH viSayaH pRSTham viSayaH pRSTham puruSapramANakavAdApAdanam 142-144 tattvArthasUtre AzravanirUpaNam 215 [agniprajApatisUryebhya AjyAdinA havanam] 142 suSamasuSamAdiSu tRNanirUpaNam 217 asatkAryavAdanirAkaraNam 144-146 [nimittajJAnasya tathyAtathyate]. 218 kartavyatAyAH kAraNAtmakatve'pi doSAH 146-147 kAraNamAtrakAryadarzane doSAbhidhAnam atha svabhAvavAda: 219 148-150 asatkAryavAdoktAvapyatra doSAH 150-153 svabhAvavAdinA kAlavAdimatadUSaNam 220-223 prAptipratipAdyaprasiddhau doSAH 153-158 svabhAvopapAdanamAkSepANAM nirasanaM ca 223-225 vedasyApramANatvApAdanam 158-160 [sato'rthasya sAMkhyoktASTavidhAnupalabdhiH ] 224 asatkAryavAdanirAkaraNam 160-168 svabhAvavAdimatanirUpaNam 225-230 asatkAryavAdina AkSepaH 169-170 [tanana-vi nana-pAyanasvarUpam 226 asatkAryavAdikRtAkSepasya nirasanam sthAnAGge vastUnAM dvipratyavatAratvam 228 sthAnAGge sarveSAM jIvAjIvayorantarbhAvaH] 228 atha puruSavAdaH 172 atha bhAvavAdaH 230 puruSapratipAdanam 175-179 [dantaniSpIDita-yAntrikarasasvabhAvaH] : 175 svabhAvavAdimatadUSaNam 231-233 sarvajJatAsAdhanam 179-182 bhAvanirUpaNam 233-235 jAgratsuptasuSuptaturIyAvasthAnirUpaNam .182-185 bhedanirAkaraNam 235-237 [aSTAdaza kSAyopazAmikA bhAvAH] 183 abhedapratipAdanam 237-239 karaNAtmanaH kAryAtmanazca vyAkhyAnam 185-186 bhAvavAdimatanirUpaNam 240-242 svatantrasyApyAtmano bandhapratipAdanam 186-187 ['yathA vizuddhamAkAzam ...' ityAdikArikAH 241 dezakAlabhede bhavanAbhAvadoSAbhidhAnam 188-189 bhagavatIsUtre pRthivIkAyikAdInAmandhatvAdi 241 puruSasyaivAtmAdizabdavAcyatvAbhidhAnam 189-191 pAtaJjalamahAbhASye'vyakte napuMsakatvam ] 242 vidhividhinaye padArthanirUpaNam 242-243 atha niyativAdaH 192 [pAtajalamahAbhASye dhAtUnAM bhUvAditvam] 244 niyatinirUpaNam 193-196 ArSe nibandhanapradarzanam 243-245 niyatisamarthanam 196-198 [pAtaJjalamahAbhASye pratikAraka kriyAbhedaH] 194 * 3. tRtIyo vidhyubhayAraH * 246-334 niyatibalena sarvabhAvavyavasthopapAdanam 198-202 puruSAdivAdadUSaNam 246-247 niyatau vihitAnAmAkSepANAM nirasanam .202-205 puruSAdvaitavAdanirAsaH 247-250 [pAtajalamahAbhASye chidikriyAsvarUpam . 204 puruSasya sarvagatatvanirAsaH 251 tattvArthasUtre dharmAstikAyAdyupakArasya puruSasya ekatvAnyatvAbhyAmavAcyatvanirAsaH 251-253 saMvaranirjarAmokSAdezca svarUpam ] 204 'puruSa evedaM sarvam' ityatra doSAH 253-255 puruSAdvaitanirAsaH 255-258 atha kAlavAdaH 205 puruSasya sarvatvanirAsaH 259-260 kAlavAdinA niyatau doSAbhidhAnam 206-210 [nyAyapraveze dRSTAntAbhAsabhedAH] 260 kAlavAdimatanirUpaNam 210-212 niyatyAdivAdanirAsaH 260-261 [zramaNasya bhagavato mahAvIrasya dhanAdityAgaH 211 sAnnidhyApattibhavanayornirUpaNam 261-264 kevalisamudghAtasvarUpam ] 211 sAMkhyamatena sRSTinirUpaNam 265-266 vartanasvatattvakAlanirUpaNam ... 212-214 sAMkhyamatena prakRtipuruSanirUpaNam 266-267 kAlavAde saMsArAnAditopapAdanam .. . 214-217 sAMkhyamatakhaNDanam 268-272 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakraprathamavibhAgasya pRSTham 316 319 viSayaH pRSTham [paJcabhyastanmAtrebhyaH sAMkhyamate bhUtasRSTiH] 268 sAMkhyamate prakAzapravRttyoraikyApAdanam 273-275 sAMkhyamate prakAzapravRttiniyamAnAmaikyApAdanam 276-277 sAMkhyamate sukhaduHkhamohAnAmanyatvApAdanam 278-280 [ pudgalAnAM surabhidurabhitvena pariNamanam] 278 sAMkhyamate prakAzaniyamayorabhinnatvApAdanam 281-286 sAMkhyamate sukhaduHkhamohAnAmabhedApAdanam 286-287 sAMkhyamate satvarajastamasAmaikyApAdanam 288-290 [nyAyabhASye vikalpasamajAtikharUpam ] 289 sAMkhyasya asatkAryavAditvApAdanam 290-293 sAMkhyamate prakAzapravRttiniyamAnAmaikyApAdanam 293-298 [bhagavatIsUtre'stitvanAstitva pariNAmaH sAMkhyamatena trayodaza vidhasya karaNasya dazavidhasya ca kAryasya nirUpaNam] 298-299 sAMkhyamate sukhaduHkhamohAnAmanyatvanirAkaraNam 299-300 sAMkhyamate sukhaduHkhamohAnyatvasAdhakahetUna nirAsaH 300-304 [bRhatkalpasUtraniryuktyAdyanusAreNa guru laghu-guruladhvagurulaghudravyANAM nirUpaNam ] 301 sAMkhyamate sukhaduHkhamohAnAmaikyApAdanam 304-312 [pramANasamuccayAdau diGnAgena pratyakSAgamabalIyastvAbhidhAnam pAtaJjalamahAbhASye'samarthasamAsaH 307 bahuvrIhau tadguNasaMvijJAnam ] 308 pradhAnasAdhakahetUnAmatathArthatvAbhidhAnam 313 [vItAvItahetUnAM pratijJAdInAM ca paJcAnAma vayavAnAM vArSagaNyAbhimataM svarUpam ] 313 sAMkhyamatena vItahetubhiH pradhAnAstitvasAdhanam 314-321 sAMkhyamatena AvItahetubhiH pradhAnAstitvasAdhanam 321-323 ["AvIta' pAThasya zuddhatve granthAntarasammatiH 314 sAMkhyakArikAvRttiSu pradhAnAstitvasAdhanAni 314 sAMkhyamate rUpa-pravRtti-phalAni 315 sAMkhyamate dhRti-zraddhA-sukhA-vividiSA 'vividiSAkhyapaJcakarmayonisvarUpam 315 sAMkhyAnA caturdazavidhA sRSTiH 315 sAMkhyamatena sUkSma-mAtApitRja-prabhUtAkhya'trividha vizeSANAM SaNNAmaSTAnAM vA kozAnAM viparyayA-'zakti-tuSTi-siddhyAkhyasya ca pratyayasargasya nirUpaNam 315 viSayaH sAMkhyamatena tArakAdayo'STa siddhayaH sAMkhyamatena AdhyAtmikAdiduHkhatrayasya navavidhAyAzca tuSTernirUpaNam AdhyAtmikatuSTInAM viSayoparamajanyAnAM _bAhyatuSTInAM ca svarUpam / 317 . aSTAviMzatibhedAyA azakteH svarUpam 317-318 sAMkhyamate paJca viparyayAH 318 bhedAnAM pariNAmAt pradhAnasyAstitvam 318 mahAbhUtAdInAM parasparArthakAritvam 319 zaktitaH pravRtteH pradhAnAstitvasiddhiH vaizvarUpyasyAvibhAgAt pradhAnAstitvam 320 pAtaJjalamahAbhASye 'tataH' ityarthe 'te' zabdaH 320 sAMkhyamate daza mUlikArthAH 320-321 sAMkhyamate dvividhaH puruSArthaH 321 puruSavAdinAmIzvarAdivAdinAM ca sAMkhyapratipakSatvam 321 sAMkhyamate pRthivyAdInAmAkArAdayo dharmAH 322 sAMkhyAbhimato vikAraH 322 sAMkhyadarzane'STAdazavidhaM liGgam ] 322 IzvaravAdinA sAMkhyamatakhaNDanam 324-325 IzvarasAdhanam 325-330 / Izvarasya kAraNatve udyotakarokto nyAyaH] 328 IzvaravAde AkSepANAM nirasanam 330-332 SaDaMgayogasvarUpavarNanam 332 [saguNanirguNadhyAnayoH svarUpaM dhAraNAyAzca nAbhyAdIni sthAnAni] 332 vidhyubhayAranayasvarUpazabdArthAdyabhidhAnam 333 vidyubhayAranayopanibandhanabhUtasyArSavAkya syopanyAsaH dhiniyamAraH 335-375 IzvaravAda nirAsaH [vizeSAvazyakabhASye karmodayAdau dravya-kSetra-kAla-bhAva-bhavAnAM hetutvam prazastamatyAdibhirIzvarasarvajJatvasAdhanam ] Adikarasya kartRtvapratipAdanam puruSakarmaNoranyonyAdikaratvavarNanam 346-347 348-350 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH [ vizeSAvazyakabhASye kucikarNadRSTAntena vargaNAnirUpaNam yogazAstravRttau kucikarNacaritram paJcasaMgrahavRttI yogAnurUpaM karmadalagrahaNaM bhASAnapAna manoyogyadravyAvalambanaM ca sthAnAGgasUtravRttau manoyogAdisvarUpam ] karmakarmiNoranyonyAdikaratvavarNanam [ bRhatkalpabhASye'kSarasyAnantabhAgasya nityodvATitatvanirUpaNam ] karmakAraNaikAntavAdimatanirUpaNam puruSakArakAraNaikAntavAdimatanirUpaNam karmapuruSakArakAraNaikAntayoH khaNDanam AtmakarmaNoraikyapratipAdanam mukhya viSayasUciH viSayAnukramakozaH " pRSTham 348 349 349 350-352 351 352-357 357-358 358-359 360-362 granthanAmavicAraH nayacakra mUla vicAraH nayacakravRttinAma vicAraH anuyogadvAravRttau nybhedtdntrbhaav| divicAraH tattvArthabhASye pudgalalakSaNavicAraH viSayaH matyAdipudgalayoraikyapratipAdanam karmaikAntavAdanirasanam AtmapudgalAkAzadharmAdharmANAmaikyavarNanam [ baddha-puSTa-nikAcitakarmasvarUpam haThasya vanaspati vizeSatve sammatiH tattvArthabhASye'pavartanIyAnapavartanIya sopakramanirupakramAyurnirUpaNam pAtaJjalayogadarzanasya vyAsabhASye sopakrama - nirupakramayorAyurvipAkakarmaNornirUpaNam ] nayacakraprathama vibhAgasya TippaNAdInAmanukramakozaH bhAvasya sarvAtmakatvapratipAdanam dravyazabdavyutpattizabdArthAdivarNanam vidhiniyamanaye vAkyArthAbhidhAnam vizeSAvazyakabhASyavRttI ekavastvanantadharmAtmakatva vicAraH sUryaprajJatyAyanusAreNa puraskRtapazcAtkRtazabdArthaH tattvArthabhASye skandhAnAM saMghAtabhedajanyatvam mahAskandhasya visrasA pariNAmajanyatvam sanmativRtta ekadravyasyArtha paryAyavacana paryAyAH tattvArtha sUtrabhASyAdau jIvA jIvAzravabandha saMva ranirjarAmokSANAM lakSaNAni pramANamImAMsAyAM pramANaviSayavicAraH vRttike nandI sUtre dvAdazAGgayAH sAdiparyavasitatAdivicAraH sattike nandI sUtre tattvArthabhASye ca jJAnapaJcakakharUpanirUpaNam Ti0 pR0 1 2 3 * 4-5 5 5-6 6-7 pRSTam 362-364 364-366 366-369 366 . 366 368 368 369-373 373-375 375 paMkti: 1-14 16-22 1-5 7-12 12-17 19-25 26-30 93 31 6-13. 8-15 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 nayacakraprathamavibhAgasya paMktiH 26-31 8 2-10 16-21 22-39 5-10 -16-24 28-37 16-39 mukhyaviSayasUciH :: Ti* pR0 pramANamImAMsAdau ekAntakSaNikavAde pratipAditA doSAH zvetAzvataropaniSat-sanmatyAdau jagatkAraNAnAM kAla-svabhAvAdInAmullekhAH brahmasUtrazAGkarabhASye tattvArtharAjavArtike copadarzita ekasmin puruSa pitR-putratvAdyavirodhaH tattvasaMgrahapaJjikAdau bauddhamatena santAnasvarUpam vaizeSikasUtrANAM prAcInasUtrapAThasya candrAnandaviracitAyAH prAcInavRttezcAvAptiH "jaM codds...|| pnnnnvnnijjaa...|| akkhrlNmenn...||" iti gAthAtrayasya mUlasthAnavicAraH jinabhadragaNikSamAzramaNaviracitA koTyAcAryaracitA ca tadvattiH 9-10 "jAvaiyA vynnphaa...||" iti sanmatigAthAyA vyAkhyA 10-11 "jAvanto vynnphaa...||" iti vizeSAvazyakabhASyagAthAyA vyAkhyA 11 siddhasena-mallavAdi-samantabhadrAcAryAbhiprAyeNa ekAntasAdhakahetUnAM yathAkramamasiddhatva- viruddhatva-vyabhicAritvAni. nyAyabindau bauddhamatena pratyakSAnumAnayolakSaNaM bhedAzca sAmAnya-vizeSayoH parasparAvinAbhAvitvam aGgabAhyAGgapraviSTazrutajJAnasya tattvArthabhAdhyAdyanusAreNa vistareNa nirUpaNam 'vidhiniyamabhaGgavRttI'tyAdigAthAyAH zAntisUrikRtA vyAkhyA, utpAdAdisiddhau ca taduddharaNam zuddhapadasya sArthakatve vizeSAvazyakabhASyasya sammatiH bRhatkalpabhASye vidherekAthikapadAni chandonuzAsanAdyanusAreNa AryAchandaso lakSaNam nayasya lakSaNAni sthAdvAdamajayanusAreNa vyavahAranayAbhiprAyaH vyapadezivadbhAvaH prakRtermahadAdyutpattau sAMkhyAcAryANAM vividhAni matAni nirdizya 'prakRtermahAn' ___ ityAdisAMkhyakArikAyA vyAkhyA 14-15 sAMkhyamate tanmAtra-buddhIndriya-karmendriyANAM svarUpam 15 sAMkhyamate zabdAdyupalabdherguNapuruSAntaropalabdhezca svarUpam 15-16 sAMkhyamate pradhAna-puruSasaMyogajanyA sRSTiH 'anya-ki-yat-tado nirdhAraNe dvayorekasya Datarac' ityasya vividhavyAkaraNasUtraistulanA 16 siddhahemazabdAnuzAsanabRhadvRttau dravyazabdasya vyutpattiH vizeSAvazyakabhASye dravyazabdasya vyutpattiH pAtajalamahAbhASye dravyasya guNasandrAvatvam 16-17 vizeSAvazyakabhASye kSetralakSaNam vizeSAvazyakabhASyAdau kAlalakSaNam meghAnAM garbhAdhAnAdinA sambaddhA mAsA mArutAzca tattvArthasUtre dravyalakSaNam 21 nyAyabhASye zabdAdarthe pratyayasya sAmayikatvam 21-22 pAtaJjalamahAbhASye nityalakSaNam 2-14 20-26 27-29 33-39 1-5 7-11 19-26 18-35 6-17 24-29 . . 10-11 4-8 . 15-16 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAnukramakozaH paMktiH 1-9 20-21 25-35 1-14 24-27 27 28 29-32 mukhyaviSayasUciH AgamAdizAstreSu sadbhAvAsadbhAvasthApanAsvarUpam vizeSAvazyakabhASye'ntya vizeSasvarUpam 'NiyayavayaNijasaccA...' iti sanmatigAthAyA vRttiH 'asadakaraNAt...' iti sAMkhyakArikAyA vRttiH sthAnAGgasUtre bIjayonivicchedakAlavarNanam sAMkhyadarzane buddhidharma-prakRti-puruSa-ndriyavRttyAdisvarUpam anuyogadvAra-tattvArthabhASyAdau citra-pusta-kASTha-lepyakarmAdisvarUpam 27-28 nyAyapraveze hetotrairUpyanirUpaNam nyAyabhASye pratijJAdyavayavapaJcakam 29. 'svArthamabhidhAya zabdo...' ityAdi pAtajalamahAbhASyazlokavyAkhyA vAkyapadIye padAnAM vAkyAdapoddhArapratipAdanam diGnAgAmimataM pratyakSapramANasvarUpam 30-31 vArSagaNyAbhimataM pratyakSapramANavarUpam abhidharmakoze bhASye cASTAdazadhAtukharUpam madhyamakavRttyAdAvuktAzcatvAro hetvAdayaH pratyayAH abhidharmapiTakasya vibhAgAnAM tatpraNetRNAM sautrAntikazabdArthAdezca nirUpaNam 38-39 abhidharmasamuccaye cittaviprayuktasaMskArA nAma kAyAdInAM ca svarUpam 'guNAnAM paramaM rUpam ...' iti vArSagaNyoktAyAH kArikAyA mUlasthAnAdi 40 kezoNDukazabdArthavicAraH 'bhrAntisaMvRti...' iti pramANasamuccayakArikAyA vyAkhyAdi siddhasenIyadvAtriMzikAyA hastalikhitAdarza mudritAdadhikAyAH kArikAyA avAptiH, tatra ca tattvArthasUtrasya chAyA abhidharmasamuccaye'STAdazadhAtunAmAdi nyAyabindau bauddhamatA dRSTAntadoSAH 'anyathA dAhasambandhAt' ityasya vyAkhyAdi nyAyapraveze SaDanaikAntikaprakArAH amarakoSe buddhanAmAni 'vijAnAti na vijJAnam... iti catuHzatakakArikAyA vyAkhyAdi abhidharma kozabhASye cakSuHzrotramanaso'prApyatvasya 'saMghAtAH kathaM spRzanti' ityasya ca vicAraH45 : 'SaTvena yugapad yogAt...iti viMzatikAvijJaptimAtratAsiddhikArikAyAH __ khavRttau aNuSaDaMzatAyAH piNDANumAtrakatvasya cApAdanam abhidharmasamuccaye'STAdazAnAM dhAtUnAM sanidarzanatva-sapratighatvAdi 'yadA tatprakAravyavacchedaH' ityAderabhidharmakozabhASyasya vyAkhyA saMyuktanikAye cakSurAdi rUpAdi ca pratItya cakSurAdijJAnotpattiH 'bhaI micchAdaMsaNa...' iti sanmatigAthAyA vRttiH 47 syAdvAde virodha-saGkarAdidoSasaMkhyAdivicAraH 48 triMzikAvijJaptau bAhyArthena vinA vijJAnasyaivArthAkAratayotpattisAdhanam abhidharmakoze sphuTArthAyAM saMvRtisatya-paramArthasatye bhASye ca abhidharmakoze pratisaMkhyAnirodhAdayo'nAzravAH 6-10 1-8 10-16 17-32 1-4 2-3 6-11 13-17 18-19 13 , 3-11 12-39 47 25-28 36- . 5-11 30-36 5-15 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMktiH 4-11 12-14 14-18 22-26 30-39 1-31 54 1-10 1219-21 17-20 21-26 5-6 nayacakraprathamavibhAgasya - mukhya viSayasUciH Ti0 pR. 'dyauH kSamA vAyuH...' iti vAkyapadIyakArikAyA vRttyAdi bauddhAnAM traidhAtukaM jagat 'astyarthaH sarvazabdAnAm...' iti vAkyapadIyakArikAvRttiH 51.. 'arthakatvAdekaM vAkyam' iti mImAMsAsUtrasya zAbarabhASyam 'AyA bhaMte nANe...' iti bhagavatIsUtrasya vRttiH 'titthyrvynnsNgh...|| davvaTThiyanaya pgddii...||' ityanayoH sanmatigAthayovRttiH 52 ekaviMzateH pAkayajJa-haviryajJa-soma-saMsthAnAM zrauta-gRhya-dharmasUtrANAM yajJAdezca vistareNa svarUpam 'vAyavyaM zvetamAlabheta...' iti taittirIyasaMhitAyAH sAyaNabhASyam pAtajalamahAbhASyAdau bheda-saMsargasvarUpam mImAMsAgrantheSu vAkyamedavarUpam 'pUrvAparIbhUtaM bhAvam ...' iti yAskaniruktasya vRttiH 'saMsargo viprayogazca...' iti vAkyapadIyazlokayovRttiH pAThasya ca vicAraH pAtaJjalamahAbhASye sApekSasya samAsaH pAtaJjalamahAbhASyAdAvapazabdasvarUpam vizeSAvazyakabhASyavRttyAdau 'anuvAdAdara...' iti kArikAyA uddharaNam nakSatraM dRSTA vAgvisargasya vedasaMhitAsUllekhAH bhadrabAhusaMhitAyA mukhyaviSayAH 'puruSa evedaM sarva...' iti vedavAkyasya uvaTa-mahIdhara-sAyaNaracitAni bhASyANi 59 zAbarabhASye yUpasaMskAra vicAraH zAbarabhASye dharmazabdArthavicAraH abhidhAnacintAmaNivRttau 'kAku'zabdArthaH nyAyasUtre vAkchalAdisvarUpam 'iSe tvorje tvA...' iti yajurvedIyamantrasya sAyaNabhASyam muNDakopaniSadi parAparavidyApratipAdakasya pAThasya zAGkarabhASyam mImAMsakAnAM niyogazabdArthaH yAjJavalkya-nAradasmRtyoH kozapAnasvarUpam nyAyabhASye punaruktasvarUpam guDazcakSuSe na hitaH (carakasaMhitAnusAreNa) asaduttarasya jAtitvam (nyAyasUtrAnusAreNa) vizeSAvazyakabhAdhyaskhopajJavRttau sindhuviSaye'nemaGgalanAma amarakoSe dugdhasya tadvikArANAM ca nAmAni bhagavatIsUtre paramANordravyAditvena bhedAH sAMkhyAbhimatazcaturdazavidhaH sargaH tattvArthasUtre saMjJinAM samanaskatvam 'suttA amuNI...' ityAcArAGgasUtravRttiH tattvArthabhASye'STAdaza kSAyopazamikabhAvAH sthaulyakAryacikitsApradhAnabhUtanidrAnirUpaNam tattvArthabhASye mithyAdarzanAdayo bandhahetavaH 20-23 27-33 18-28 29-37 35-37 24-29 29-38 12-18 24-29 32-33 15 19-20 26-28 1-2 11-14 34 24-28 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMktiH 8-22 23-36 37-40 1-7 27-35 55558 24-27 29-37 19-21 28-31 10-32 75 75 1-10 11-20 2113-17 22-24 nayaMcakraprathamavibhAgasya TippaNAdInAmanukramakozaH mukhyaviSayasUciH Ti0 pR0 'ege bhavaM......' iti bhagavatIsUtravRttiH 'sadhAgAsapaesaggaM...' iti nandIsUtravRttiH 'jati puNa...' iti nandIsUtre prAcInapAThavicAraH nandIsUtreNa bhASyasya mizraNam 'yathorNanAbhiH sRjate...' iti muNDakopaniSadi pAThasya zAGkarabhASyam 'tadejati tannejati...' iti zaklayajurvede pAThasya uvaTaracitaM bhASyam yogAGganAmAni yamaniyamayozca medAH 'kUTastham , avicAli' ityAdipAtaJjalamahAbhASyapadAnAM vyAkhyA carakasaMhitAyAM nAstikyabuddhestyAgasyopadezaH padArthAnAmapratyakSatve ca kAraNAni tattvArthabhASye kAlavibhAgaH nyAyamukhAdiSu sAbhAsasAdhanadUSaNollekhaH diGnAgamatena pakSa-parArthAnumAnAdivarUpam diGnAgamatena svaparArthAnumAnahetu-tadAbhAsAdi 74 diGnAgamatena dRSTAnta-tadAbhAsAdisvarUpam diGnAgamatena dUSaNa-tadAbhAsAdi 'anAdinidhanaM brahma...' iti vAkyapadIyakArikAyA vyAkhyAdi brahmaNaH pradezo'pi sArvarUpyamanatikrAntaH dakSiNottaramathurayorvicAraH vArSagaNyapraNItamanumAnalakSaNaM bhASyaTIkopetam 77-78 'yathA vizuddham...' ityAdikArikAcatuSTayam vAkyapadIye'vidyAyA vidyopAyatvam bauddhamate zabdAnAM vikalpayonitvam 'kamaladala vipulanayanA...' gAthAvicAra: bhagavatIsUtre pRthivIkAyikAdInAmandhatvAdi 'yasmAt paraM nAparamasti kiJcit...' iti zvetAzvataropaniSatpAThasya zAGkarabhASyam siddhasenIyadvAtriMzikAyAM pazUnAmanivRttakevalatvoktestAtparyam 'mAuoyaM piusukkaM...' ityasya tandulavaicArikasUtrasya vRttyAdi mATharavRttau sAMkhyamatena puruSasya sannidhisattA zvetAzvatare 'ajAmekAm...' ityasya zAGkarabhASyam zvetAzvatare 'dvA suparNA...' ityasya zAkarabhASyam 'saMghAtapararArthatvAt...' iti sAMkhyakArikAyA vRttiH bhagavatIsUtre'stitvanAstitvayoH pariNAmaH 'sattvaM laghu prakAzakam...' iti sAMkhyakArikAyA vRttiH / bauddhamatena viruddhAvyabhicArinirUpaNaM nyAyapravezAdau pramANasamuccayaTIkAyAM viruddhAvyabhicAriNaH saMzayahetutvAd nizcayopAyaH viruddhAvyabhicAre saMzayotpattiH (pramANasamuccaye) bauddhamate pakSadoSau dharmadharmikharUpavirodhau : nyAyapravezakavRttau tadguNasaMvijJAnasyArthaH nyAyapravezake viruddhasya catuHprakAratvam naya. pra. 13 78 30-35 A 9-10 25-27 31-33 10-11 25-36 1-2 26-29 29-37 25-32 33-38 21-38 11-38 1-7 11-38 10-13 20-27 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tresprathama vibhAgasya TippaNAdInAmanukramakozaH mukhya viSaya sUciH pravacanasAroddhAravRttau dvikAdisAMyogikabhaGgasaGkhyAnayanopAyaH mahAdevasyASTau mUrtayaH aviddhakarNoyotakara | bhyAmuktAni IzvarasAdhane pramANAni nyAyabhASyAdau Izvarasya kAraNatve hetavaH ' sAyojya 'zabdAGgIkAre kAraNam 'zvetAzvatare 'eko vazI...' ityasya zAGkarabhASyam nyAyabhASye pUrvavadAdyanumAnakharUpam 'jogehiM tayaNurUvaM...' iti karma prakRtigAthAvRttiH samayasAre jIvakarmaNoranyonyanimittena pariNAmaH tattvArthasUtravRttau skandhAnAM karmatayA pariNamanAdau dRSTAntAH haDasya vanaspativizeSasya svarUpam prAcIneSu dhAtupATheSu 'ava' dhAtorekonaviMzatirarthAH mArgo nemirityarthe vicAraH 'je egaM NAme...' ityAdyAcArAGgasUtrasya vRttiH bhoTapariziSTam diGgAgaracitAH pramANasamuccayAdayo pranthAH pramANasamucayAdibhoTabhASAnuvAdakharUpam diGgAgaviracitaH pramANasamuccayaH (khavRtti TIkA bhoTabhASAnuvAda sahitaH ) tatra prathamasya pratyakSaparicchedasya 19 kArikAH dvitIyasya svArthAnumAnaparicchedasya katipayoM'zaH tRtIyasya parArthAnumAna paricchedasya katipayoM'zaH caturthasya dRSTAntaparicchedasya katipayoM'zaH ' varNo gandho rasaH ... ' iti kArikA 'guNAnAM paramaM rUpam ...' iti vArSagaNyo kazlokasya TIkA bhoTabhASAnuvAdAdi catuHzatakabhoTabhASAnuvAda paricayaH bhoTabhASAnuvAdAdyanusAreNa saGkalpito vArSagaNatantre vidyamAno'numAnadvaividhya viSayakaH pAThaH vArSagaNAbhimatayorvItAvIta hetvoH pramANasamuccayavRttyAdau svarUpam ya0 pratipAThapariziSTama nayacakre vRttau vA catuSre pUllikhitAnAM vAda- vAdi grantha-granthakRnnAmnAM sUciH sampAdanopayukta granthasUciH saMketAdivivaraNaM ca candrAnandaracitavRtti yutasya vaizeSikasUtrasya adhyAyakrameNa O. pustake zuddha pAThAH nayacakra prathama vibhAgasya zuddhipatrakam Ti0 pR0 87 89 89 89 90 90 90 91 92 92 93 94 134- 135 AlambanaparIkSAyA vRttisahitAyAH katipayoM'zo bhoTabhASAnuvAdasya ca paricayaH 135hastavAlaprakaraNasya kartustasya bhoTabhASAdyanuvAdAnAM ca vicAraH 136 94 94 95-140 95 96. 97-134 97-121 121-123 123-132 132-134 137 - 138 vArSaguNAbhimatasya pradhAnAstitvasAdhakapAThasya bhoTabhASAnuvAdAdyanusAreNa saMkalanA 138 - 139 . 140. vArSagaNatantrasya keSAJcid vAkyAnAM bhoTabhASAnuvAdAdyanusAreNa saMkalanA vaizeSikasUtrasambandhipariziSTam 141 142-146 134 134 147- 148 149-157 158-161 162-166 paMktiH 1-2. 5-13 _25-36 : 1-25 31-35 36-40 29-39 5-12 28-32 31-32 18-20 27-30 34-37 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA aham // Namo tthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa // // namaH zrIantarikSapArzvanAthAya // tArkikacakracakravarti-pravacanaprabhAvakAcAryabhagavacchrI mallavAdikSamAzramaNapraNItaM zrImatsiMhasUrigaNivAdikSamAzramaNasandRbdhayA nyAyAgamAnusAriNyA nayacakravAlavRttyA samalaGkRtaM dvAdazAraM nayacakram / (TIkAntargatapratIkAdyanusAreNa saGkalpitam) -05[prathamo vidhyaraH] mUlam vyApyekasthamanantamantavadapi nyastaM dhiyAM pATave vyAmohe na, jagatmatAnavimRtivyatyAsadhIrAspadam / vAcAM bhAgamatItya vAgviniyataM gamyaM na gamyaM kaci jainaM zAsanamUrjitaM jayati tad dravyArtha-paryAyataH // nyAyAgamAnusAriNI nayacakravAlavRttiH // OM namo vItarAgAya // e~ namaH // jayati nayacakranirjitaniHzeSavipakSacakravikrAntaH / zrImallavAdisUrirjinavacananabhastalavivakhAn // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare tatpraNItamahArthayathArthanayacakrAkhyazAstravivaraNamidamanuvyAkhyAsyAmaH / sa bhagavAnaidayugInopapattirucibhavyajanAnugrahArthamahatpravacanAnusAri nayacakrazAstramAripsumaGgalArtha zAsanastavaM vakSyamANavastUpasaMhArArthamAcaM vRttamAha-vyApyekasthamityAdi / vyApnotIti vyAptuM zIlamasyeti vA vyApi, auNAdikastAcchIliko vA / kiM vyApyam ? avizeSitatvAt sarvaM paramANvAdi vastu / tat kathaM jainena zAsanena 5 vyApyata iti cet, dravyArthAdezAt / tadyathA-ekaparamANuvarNa-gandha-rasa-sparzapariNAmaiH saprabhedaiH svAbhAvikaiH puraskRtaiH pazcAtkRtaizca vyaNukAdibhiH sAMyogikairmahAskandhaparyantai(saMsikaiH prAyogikaizca kArmaNazarIrAdibhirabhisambadhyate / yathoktam ekadaviyammi je atthapajayA vayaNapajayA vA vi / tItANAgetabhUtA tAvaiaMtaM havai davaM // [sanmati0 1 // 31] 10 tathA gati-sthityavagAha-vartanAlakSaNairdharmAdharmAkAzakAlairApekSikaiH jIvAnAmapi svAbhAvikapArabhAvikairupayoga-zarIrAdibhiH / atastasya tasya vastuno dravyArthAdiSTasya teSu teSu 'pariNAmeSu avyAvRttasvarUpatvAt teSAM ca tathA tadabhedAt sarveSAM dravya-paryAyANAM parasparatazca sadavizeSAt tAdAtmyam / atastat tad vyApnotIti 'vyApi' ityucyate / TippaNam siddhacakraM namaskRtya hRdaye praNidhAya ca / nayacakramahAzAstre TippaNaM kriyate mayA // 1 bhagavantaH zrImallavAdikSamAzramaNapUjyapAdAH 'vidhi-niyamabhaGgavRttI'tyAdivazyamANaikakArikAmAtraM mUlabhUtamatisaGkSiptArtha gAthAsUtraM vyAcikhyAsavaH sarvamidaM bhASyAtmakaM vivaraNaM viracayAmAsuH / asyApi ca vivaraNasyAtigabhIrasya bodhAgAdhasya mahAsamudrabhUtasya duravagAhatvAt taduttitIrpaNAmupakArArtha zrIsiMhasUrigaNivAdikSamAzramaNapUjyA nauyAnabhUtAM nyAyAgamAnusAriNI TIkA prnniitvntH| evaM ca zrImallavAdikSamAzramaNaviracitabhASyAtmakavivaraNasya anuvyAkhyAnarUpatvAdasya TIkAgranthasya 'anuvyAkhyAsyAmaH' ityabhihitaM TIkAkRdbhiH / anu pazcAdarthe, bhagavAn mallavAdI vyAkhyAsyati, ayaM ca TIkAkRdanuvyAkhyAsyati iti bhAvaH // 2 "atra lopo'bhyAsasya" [pA0 // 4 / 58 ] iti sUtreNa 'AripsuH' iti siddham // 3 'anekAnta eva paramArthaH, tatpratipAdakatvAcca jainameva zAsanaM satyam' iti vakSyamANaM vastu // 4 vyApyehasthitami ya0 / vyApyetasthamideg bhaa0|| 5 vyApnoti vyAptuM zIladeg ya0 / vyAmotIti vyAptiH zIladeg bhaa0|| 6 vyAptuM zIlamasyeti tAcchIlye dyotye "supyajAtau NinistAcchIlye" [pA0 3 / 2 / 78 ] iti sUtreNa 'vyApi' iti sidhyati / ayoye tu tAcchIlye auNAdikaM rUpam // 7degzrasikaiH pr0|| 8 degdaviammi bhA0 // 9deggayabhUtA tAvaiyaM hoi taM davaM bhA0 // 10 parimANeSu bhA0 lI. vinA // - 11 dravyAparyA. De. 20 / dravyAnAparyA paa0|| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanastavaH] dvAdazAraM nayacakram ' evaM ca saMti atisammugdhatvAd vastunastadviSayayorabhidhAna-pratyayayorvyavahAra-vinizcayaphalayorabhA-2-1 vAdidoSAH syuH / mA bhUvanniti paryAyAdeza AzrIyate-ekasthamiti, pratyekaparisamApterasAdhAraNadharmANAM bhAvAnAmasaGkIrNarUpatvena svavRttipratilambhAt , na hi kazcit kazcidapekSya bhavitumarhati bhAva ityekamekameva vastu / tadarpaNAt 'ekastham' iti cocyate zAsanam , tasya tasya pRthak pRthagarpaNAt sva-pararUpataH / samaprAdezavezAd vyApIti vyApi ca ekasthaM caikameva tat / evamuttareSvapi / anantamantavadapi, dravya kSetra-kAla-bhAvAdezairavizeSitatvAd vizeSitatvAcca / yathoktam eyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM davvato eMgaM purisaM paDucca sAdiyaM sapajjavasiyaM, aNege purise paDucca aNAdiyaM apajavasiyaM / khettato bharateravate paDucca sAdiyaM sapajavasiya, mahAvidehe paDucca aNAdiyaM apajavasiyaM / kAlao ussappiNi-avasappiNIo paDucca sAdiyaM sapajavasiyaM, NoussappiNiavasappiNIo paDucca aNAdiyaM apajavasiyaM / [bhAvao] je jadA jiNapaNNattA bhASA ityAdinA 10 sAdiyaM sapajavasitameva [nandisU042] / athavA nAsminnanto'stIti anantam , anto'stIti antavat / kasya ? avizeSitatvAt sarvasya / tadyathoktam imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsatA? gotamA! siyA sAsayA siyo / asAsayA? se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-siyA sAsayA siyA asAsayatti ? gotamA! dacaTThatAe 10 sAsatA, vaNNapajavehiM gaMdhapajavehiM rasapajavehiM phAsapajavehiM saMThANapajjavehiM asAsatA [jIvAmi0 sU0 3 / 1178 ] ityAdi / nyastaM dhiyAM pATave / nyastaM nikSiptaM dhiyAmAbhinibodhikabhedAnAM paTutAyAM kartavyAyAM ... kAraNatvenetyarthaH / yathoktam- jatthAbhinivohinANaM tattha suManANaM / jattha suanANaM tatthAbhi- 20 1 satyapitisanmugdha bhA0 // 2 ranizcayadeg bhaa0|| 3 evAtmastham ya0 // 4 tasya tasya tasya pRthak bhaa0| tasya pRthak ya0 // 5 degvazAd vyApi caikameva tat bhA0 / atra 'samagrAdezavazAda vyApi caikasthaM caikameva tat' iti pAThaH sAdhuriti pratIyate / dravyAdezAd vyApi, paryAyArthAdezAdekastham , samagrAdezavazAt-dravyArtha-paryAyArthobhayAdezavazAt tad 'vyApi ca ekasthaM ca' ityabhiprAyaH // 6 ekaM bhA0 // 7 aM yaH / evamapre'pi ya0pratiSu yaM ityasya sthAne degaM iti pATho'vaseyaH // 8 kAlau usappiusappiNIu bhA0 // 9 degsappi pra0 / evamagre'pi // 10 degsappiNi-Nusappi bhA0 // 11 bhA0 vinA'nyatra -'sayA goyamA sia vi0 / 'sayA go siya pA0 De0 lI. 20 hii0|| 12 sia ya0 / evamagre'pi // 13 yatti ya0 // 14 go davaTTayAe sAsayA ya0 // 15 sayA ya0 // 16 pATave' ityatra nimittasaptamI, tena dhiyAM pATavasya heturiti bhAvaH / evaM 'vyAmohe na' ityasyA'pi vakSyamANamUlagranthasya 'na vyAmohahetuH' ityarthaH // 17 NibodhiyaNANaM bhA0 / evamagre'pi // 18 sutaNANaM bhA0 / evamagre'pi // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaSkRtam [prathame vibhyare nibohianANaM [nandisU0 24 ] 'ti / caitajJAnasaMskRtadhiyAM nitya eva, anitya eva, avaktavya eva' ityevamAyekAntavAdigrAheSu ghaTAdeH kumbhakArAdivetanadAnAdyabhAvaprasaGgAna nitya eva, cikIrSA-smaraNa-pratyabhijJAna-saMrakSaNAdyabhAvaprasaGgAnnAnitya eva, svarUpAnavadhAraNe vAgvyavahArocchittiprasaGgAt 'avaktavyaH' iti vaktavyatvAvaktavyatvayoH svavacanavirodhAnAvaktavya ityevamAdidoSapradarzanena, syAnnityaH, syAdanityaH, syAdavaktavyaH' ityanekAntAbhyupagamAd yathApramANaM dharma-dharmivyavasthAnAt taddoSaparihAreNa vastusvarUpopapAdanena paramataniSedhAnujJAnAbhyAM pravAdinAM parasparavirodhanirodhaikavAkyopAnayanAd madhyasthasAkSivat pramANIbhUtam , teSAmapi tattvAvabodhapATavAdhAnasamarthatvAt / - syAnmatam-nanvata eva sthANu-puruSAdiviSayasaMzaya-viparyayavad nityAnityAyekAntavikalpAtmakatvAd vyAmohaheturapi, kAla-niyati-svabhAva-puruSa-'daivezvara-yadRcchAyekAntakAraNavikalpajagatpratAnavisRti10 darzanAditi / atrocyate-na; vyatyAsadhIrAspadatvAt / ekapuruSapitR-putratvAdivajjainaM hi zAsanaM ___ kAlAdijagatprabhedaikAntagatILatyasya vyAvartya parasparavirodhanivAraNena anekAntAtmakapratiSThAnasamAdhAna3-1 kAraNamekAntAnekavAdasamAhArAtmakaikapratipattikaM paramataniSedhAnumodanAbhyAmeva / na kAla eva, na niyatireva, ekakAraNavAdinAM kAraNasattvavat kAryasattve'naikAntikatvAt , kAraNasyApi kAraNavattve 'navasthAdoSAdanekakAraNatvaprasaGgAdanekakAraNatvasya siddheH, anekakAraNatve'pi sadAdyavizeSAdananvaya1B syAbhAvAdityAdidoSAt 'kAlo'pi, niyatirapi' ityAdi, ekAnte doSadarzanAdanekAnve cAdoSapradarzanAd 1 laukikavAdasaMvAdi / yathoktam kvaciniyatipakSapAtaguru gamyate te vacaH svabhAvaniyatAH prajAH samayatantravRttAH kvacit / . svayaGkatabhujaH kacit parakRtopabhogAH puna na vA vizadavAda ! doSamalino'syaho vismyH|| [siddha0 dvA0 38] iti / tadevaMvidhaM zAsanamUrjitam , svAtatryAt paramatopaMjIvanavailavyarahitatvAt parairAghAtasya susiddhAntA(ntasyA)tyAgAt kalpanAntarAzrayaNAbhAvAdanAkulatvAJca / jetRtvAdvA arjitam / anantaroktahetumirjayati, parasparAnuvartinayotsAhabalasampadupetatvAdvA jayatyeva, uditapuNyanayopetacakravartizAsanavat / .. . 1 atra 'jattha AbhiNibohiyaNANaM tattha suyaNANaM / jattha suyaNANaM tatthAbhiNiyohiyaNANaM / do'vi eyAI aNNamaNNamaNugayAI"-ite nandisUtre pAThaH / asya vyAkhyA-"jatthetyAdi / yatra puruSe AbhinibodhikajJAnaM tatraiva shrutjnyaanmpi| tathA yatra zrutajJAnaM tatraivAbhinibodhikajJAnam / Aha-yatrAbhinibodhikajJAnaM tatra zrutajJAnamityukte yatra zrutajhAnaM tatrAbhinibodhikajJAnamiti gamyata eva, tataH kimanenoktena ? iti; ucyate-niyamato na gamyate, tato niyamAvadhAraNArthametaducyata ityadoSaH / niyamAvadhAraNameva spaSTayati-dve apyete Abhinibodhika-zrute anyonyAnugate parasparapratibaddhe |"-nndisuutrmly0 vR0|| 2 "iteH kharAt tazca dviH" [prA. vyA0 1142] iti sUtreNa 'iti'zabdasya AderikArasya luk // 3'zrutajJAnasaMskRtadhiyAm' ityasya vakSyamANena 'pravAdinAm' ityanena sambandhaH pratibhAti // 4 natvata ya0 // 5 daivatherayaha ya0 // 6 tAravi ya0 // 7 ra vyatyA ya0 // 8 Natve ya0 // 9 naM cAdadoSa bhaa0|| 10 degjIvinavai y0|| 11 susiddhatAtyAgAt bhA0 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanastavaH] dvAdazAraM nayacakram tattu sarvathA yoginAM gamyam, sarvanayaprapaJcasaMskRtadhiyAmananuviSayaprajJatvAt teSAm / asmadAdibhirekadezamAhAtmyadarzanAccheSamAhAtmyamanumAnena gamyate / na gamyaM kvaciditi, yathaikadezAgamyatve'nabhibhavanIyatve'pi anyatra gamyatA 'viSayakhaNDapatestathA mA bhUditi na gamyaM kacit / athavA gamanIyaM gamyaM pratipAdanIyam / na gamyaM pratipAdanIyam , lokaprasiddhavyavahArAnupAtisyAdvAdaparigrahasphuTapadArthatvAdekadezagateH zeSasugamatvAt / ayogyapuruSApekSayA vA na gamayitavyam , yathA sthUlamataye na vAcyAH sUkSmA arthAH sa taangRhnnaanH| vyAkulitamanA mithyAtvaM vA gacchedapariNAmAt // [ athavA prAgasamIkSyoktArthasamIkaraNArtha kalpanAntarairna gamanIyaM kacit / yathA bauddhe sarva kSaNikam' iti pratijJAya smRtyabhijJAna-bandha-mokSAdyabhAvadoSaparihArArthaM sntaanklpnaa| pradhAnanityatAM pratijJAya pariNAmakalpanA vyaktAtmanA kApile / kriyAvad guNavat samavAyikAraNam [vai. sU0 11115] iti sAmAnyadravyalakSaNaM pratijJAya ekAntanityAnityavAde ca tadavyAptiparihArArtham 'adravyamanekadravyaM ca dvividhaM dravyam' iti 'dravyatvaM ca sAmAnya-vizeSAkhyaM tattattvam' iti dravya-paryAyanayadvayAzrayaNena padArthapraNayanaM kANabhuje / tathA 'dravya-guNa-karmANi nAnA' iti pratijJAya tadatyantabhede nIlotpalAdi-sadvyAdisAmAnAdhikaraNya-vizeSaNa] vizeSyatvAdivyavahArAbhAvadoSabhayAt 1 matanu vi0 / 'viSayAnugAminI prajJA anuviSayaprajJA, yoginastu annuvissyprjnyaaH| te hi na ekadezamAhAtmyadarzanAccheSamAhAtmyamanumAnena avagacchanti' iti 'ananu viSayaprazatvAt' iti pAThasya AzayaH pratibhAti / athavA 'ananumAnaviSayaprazatvAt' ityapi pATho'tra syAditi sambhAvyate // 2 tvenAbhi pA0 / 'tvenAmeM vi0 // 3 viSayakhaNDayatestathA pra0 / atra viSayo dezaH ityarthaH // 4 manya mithyA visaM0 vinA // 5 bauddhaH bhA* visaM0 / bauddhau bhA0 visaM0 vinaa| atra pUrvAparasandarbhAnusAreNa 'bauddhe' ityeva pAThaH samucitaH TIkAkRdabhipretazceti bhAti // 6degkSAbhAva y0|| 7degrArthasaMtA pr0|| 8tmatA bhA0 / "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam ||10||"-saatykaa0|| 9"kriyAguNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam" iti vaizeSikasUtre pAThaH // 10 vi. vinA'nyatra-vAda ca bhA0 pA0 / 'vAda ca De. lI. 10 hI0 // 11 "tathA tam -syAdvAdam antareNa sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNa-vizeSyabhAvo'pi noppdyte| tathA hi bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekatrArthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam / tayozcAtyantabhede ghaTa-paTayoriva naikatra vRttiH| nApyatyantAbhede, bhedanibandhanatvAdasya, na hi bhavati-nIlaM nIla miti / kiJca nIlazabdAdeva tadarthapratipattau utplshbdaanrthkyprsnggH| tathaikaM vastu sadeveti niyamyamAne vizeSaNa-vizeSyabhAvAbhAvaH / vizeSaNaM vizeSyAt kathaJcidarthAntarabhUtamavagantavyam / astitvaM ceha vizeSaNaM, tasya vizeSyaM vastu tadeva vA syAdanyadeva vA ? na tAvat tadeva, na hi tadeva tasya vizeSaNaM(vya) bhavitumarhati / asati ca vizeSye vizeSaNatvamapi na syAt, vizeSyaM viziSyate yena tad vizeSaNamiti vyutpatteH / atha anyat , tarhi anyatvAvizeSAt sarva sarvasya vizeSaNaM syAt / ato nAsAvatyantaM bhede'bhede vA sambhavatIti bhelabhedalakSaNaH syAdvAdo'kAmenApyabhyupagantavya iti |"-siddhhem0 laghunyAse pR02-1|| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare zeSazAsananyagbhAvenaiva jeSyati tad yadevamvidham / evamvidhataiva tu prtipaadniiyaa| kimeva pratipAdyamasti ? dravyArtha-paryAyArthadvitvAdyanantAntavikalpo tatsiddhyarthaM saditi yato dravya-guNa-karmasu dravya-guNa-karmabhyo'rthAntaraM sA sattA [vai0 saM0 1 / 2 / 7-8 ] ityAzritapadArthavyAjena dravyArtha-paryAyArthAzrayaNaM saGkaradoSaparihArArtha ca sAmAnyasyAnyavizeSasya ca parikalpaneti / .. vAcAM bhAgamatItya vAgviniyatamiti, prajJApanIyeSveva bhAveSu anantAsaGkhyeyasaGkhyeyabhAgaguNahAnivRddhibhyAM kSayopazamavizeSApekSayA maMtivizeSAbhyupagamAcaturdazapUrvadharANAmeva parasparataH, adyatanapuruSendriyazaktyutkarSApakarSavat / uktaM ca - jaM codasaputvadharA chaTThANagayA paropparaM hoti / "teNa tu aNaMtabhAgo paNNavaNijANa jaM suttaM // paNNavaNijjA bhAvA aNaMtabhAgo 3 aNabhilappANaM / paNNavaNijANaM puNa aNaMtabhAgo suNannibddho|| akkharalaMmeNa samA UNahiyoM hoMti maMivisesehiM / te vi ya maiI visese suaNANabhaMtare jANa // [vizeSAva0 bhA0 63, 62, 64 ] 15 zeSazAsananyagbhAvenaivetyAdi / paravAdatiraskaraNena jeSyatyeva tadavazyam , stutidvAreNa bhavatA tatsAmarthyAGgIkaraNAt, nUnametat pratipAdayiSyati bhavAn na tadanurodhenaiva kasyaciditi / kiM tat kasyacit prasAdena jayati ? vivadamAnasya gale pAdaM kRtvA jayatItyabhiprAyaH / yadevamvidhamiti, yad yoginAmeva sarvathA gamyam , na gamyaM kvacidapyanyeSAm , vAcAM bhAgamatItya vAgviniyatam , byApyekasthamanantamantavadapi, nyastaM dhiyAM pATave, vyAmohe [na], jagatpratAna visRtivyatyAsadhIrAspadaM 1 "saditi yato dravya-guNa-karmasu sA sattA / dravya-guNa-karmabhyo'rthAntara sattA"-iti vaizeSikasUtre pAThaH / "saditi yato dravya-guNa-karmasu sA sattA / itikAreNa pratyaya-vyavahArayoH prakAramupadizati / tathA ca dravyAdiSu triSu 'sat sat' itiprakArako yataH pratyayaH 'sadidaM sadidam' ityAkArakaH zabdaprayogo vA yadadhInaH sA sattA // nanu dravya-guNa-karmabhyaH pRthagbhAvena sattA nAnubhUyate'to dravyAdyanyatamadeva sattA...ityata Aha-dravya-guNa-karmabhyo'rthAntaraM sattA / dravyAdayo'nanugatAH, sattA cAnugatA / tathA ca anugatatvAnanugatatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsena tebhyo medasya siddhatvAt |"-vaishe0 sU0 upa0 pR. 40 // 2 samitideg ya0 // 3 caudasa ya0 // 4 parupparaM ya0 // 5 teNaM aNaMtadeg ya0 / teNaM tu aNaMta bhA0 / "teNa u aNaMta" -vizeSAva0 bhaa0|| 6 pana ya0 / evamagre'pi // 7 tu bhA0 // 8 suta' bhaa0| "suya"-vizeSAva0 bhaa0|| 9deghiA huti ya0 // 10 maiviseseNa bhA0 / "maivisesehiM"-vizeSAva. bhA0 // 11 a ya0 // 12 matI bhA0 // 13 sutaNANa' bhaa0| "suyaNANa"-vizeSAva bhA0 // 14 nyagbhAvenevetyAdi bhA0 / nyagbhAvena vetyAdi ya0 // 15 bhavAn tadanu pr0|| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanastavaH] dvAdazAraM nayacakram pakluptavidhi-bhedapadArthaMkavAkyavidhividhAnAdazeSajJAnAvayavamavabodhasamudrAvayavIbhUtaM zAsanamevamvidhameva / jagatpratAnavisRtivyatyAsena dhIramAspadamacalaM pratiSThAnaM ca yasya tatra kimAzcarya 'jayatyUrjitaM ca' iti ? kiM tarhi ? evamvidhataiva tu pratipAdanIyA anyamatAsAdhAraNaguNatA / saiva virodhadharmasambhAvanA'-5 bhAvAd duSpratipAdeyabhiprAyaH / __ atrAcArya Aha-'kimeva pratipAdyamasti ? pratipAditameva tat / yasmAd dravyArthaparyAyArthetyAdi / dravyeNArtho dravyArthaH, dravyamartho'syeti vA / athavA dravyArthikaH, dravyamevAoM yasya so'yaM dravyArthaH, svArthiko'yaM Than' pratyayaH 'dravyArthikaH' / evaM paryAyArthaH paryAyArthiko vA / arthAccAsannihite [pA0 vArti0 5 / 2 / 135] iti vacanAdarthi-pratyarthivadinireva syAditi cet , na; asa- 10 nidhAnAbhAvAt tadarthasya / athavA 'asti' ityasya matamAstikaH, dravya Astiko dravyAstikaH / tayordvayorbhAvo dvitvaM na, tadAdayo'nantAntA vikalpAH, vacanapathatulyasaGkhyaparasamayatulyasaGkhya-4-2 tvAnnayAnAm / jAvaiyA vayaNapahA tAvaiA ceva "hoti nnyvaayaa| jAvaiA NayavAyA tAvaiA ceva parasamayA // [ sanmati0 3 / 47] evaMvidhavikalpopakluptanayajAlopaSTaimbhavidhi-bhedapadArthAnAmekavAkyavidhiH, tasya vidhAnAdazeSajJAnAnyavayavA asya sarvanayajanitAni / avabodhasamudra evAbhedenAvayavIbhUto yasmiMstadavabodha. samudrAvayavIbhUtaM zAsanaM duravagAhagambhIrAkSobhyapadArtharatnAkaratvasAmAnyAt , evamvidhameveti, uktanayataraGgabhaGgasaGgraha-prastArAtmakamavikalapadArthAvadyotanAdanekAdityasamUhavat kRtaprakAzaM tamaso'vakAzAbhAvAt savitRsahasravad bhAsvaratvAdanabhibhavanIyam / 15 1 saMbhAvanAbhAvAd duHpratideg ya0 / degsaMbhAvAd duHprati bhA0 // 2 atrAcArya Aha iti pATho ya0 pratiSu nAsti // 3 kimava bhA0 / kimevaM pA0 De. lI. // 4 "ata iniThanau" pANinivyA0 5 / 2 / 115 // 5 atra 'tayordvayorbhAvo dvitvam , tadAdayo'nantA vikalpAH' ityapi pAThaH syAditi sambhAvyate / yathAzrutaM tu 'tayodvayorbhAvo dvitvameva kevalaM na; kiM tarhi ? tadAdayo'nantAntA vikalpAH' ityarthAbhiprAyeNa saGgamanIyam // 6 naMtAnAvikalpAH bhA0 vi0 vinaa| naMtAtrA vikalpAH bhA0 vi0 / atra 'anantA atra vikalpAH' ityapi pAThaH syAditi sambhAvyate, tathA sambhAvanAyAM ca mUlamapi degdvitvAdyanantavikalpopaklapta' iti sambhAvanIyam / 'anantAntAH' iti pAThe tu "antaH kharUpe nikaTe prAnte nizcayanAzayoH / avayave'pi" iti haimakozAnusAreNa antazabdasya svarUpavAcitvamavayavavAcitvaM vA gRhItvA saGgamanIyam // 7 tulyatvAnayAnAM ya0 // 8 vatiyA bhA0 / evamagre'pi // 9 vayaNapadhA bhA0 // 10 huMti yH|| 11degvAdA bhaa0|| 12degSTaMbhaviNvabheda bhaa0|| 13 vayavibhUtaM bhA0 / ayaM bhA0 pratipATho'pi sAdhureva bhAti / atra ca pAThe 'avabodhasamudra evAbhedena avayavI bhUto yasmiMstadavabodhasamudrAvayavibhUtam' iti vigrahaH kAryaH, abhUtatadbhAvAvivakSAyAM ccipratyayAyogAt 'i'kArasya dIrghatvAbhAve'pi na kSatiriti dhyeyam // 14 padArthAvadyotamadyotamAdanekA bhA0 / padArthAvabodhatamadyotanAdanekA raM. hI0 / padArthAvanyotamadyotamAdanekA bhA0 20 hI0 vinA // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare zeSazAsanivacanAni pratyakSAnumAna vinizceyapadArthaviparyayapraNayanena azrAvaNazabdavAdivacanavadAzaGkAmapi satyatve na jnyitumlm| .. laukikavyavahAro'pi na ysminnvtisstthte| tatra sAdhutvavijJAnaM vyAmohopanivandhanam // tadvyatiriktAH zAsaninaH kapila-vyAsa-kaNAda-zauddhodani maskariprabhRtayaH, teSAM vcnaani| pratyakSAnumAnavinizceyapadArthA rUpAdayo ghaTAdayo'nyAdayazca / teSAM viparyayeNa praNayanaM taiH kRtam / tena viparyayapraNayanena niruktIkRtaM visaMvAdatvam / tat katham ? pratyakSavinizceyAstAvad yugapaddhAviSu pratiniyatendriyaviSayeSu ghaTAdyAdhArAhate grahaNAbhAvAnna rUpAdaya eva, rUpAdyanyatamadharmagrahaNadvAramantareNa . ghaTAdyagrahaNAt tadabhAve tadabhAvAca na dravyamAtrameva / ayugapadbhAviSvapi piNDa-zivakAdiSu mRdagrahaNe 10 piNDa-zivakAdyagrahaNAt mRdabhAve piNDa-zivakAdyabhAvAt na paryAyA eva / mRdo'pi zivakAdyanyatamAvasthAvizeSAvasthAnamantareNa agrahaNAdabhAvAcca na drvymev| etenAmyAdi-dhUmAdili~Gga-liGgivyavahAro vyAkhyAtaH kAryAnumAnavinizcaye'pi na vizeSoM eva, nirmUlatvAt , khapuSpavat / na sAmAnyameva, avizeSitatvAt , khapuSpavat / tasmAdevaM pratyakSAnumAnavinizceyapadArtheSu sarvalokaprasiddheSu viparyayapraNayanamanyazAsaninAmrUpAdaya eva ghaTaH, ghaTa eva rUpAdayaH, rUpAdayazca ghaTazca rUpAdiguNo'vayavIyarthaH, na rUpAdayo na 15 ghaTa iti vaa| azrAvaNazabdavAdivacanavaditi sarvalokaprasiddhendriyapratyakSavirodhivacanodAharaNadinumAnavirodhAdyapyudAhRtameva / AzaGkAmapi satyatve na janayitumalamiti, niHsandigdhamevAsatyatvaM tessaamityrthH| api ca_2laukikavyavahAro'pItyAdi yAvad vyAmohopanibandhanamiti / sAtizayabuddhibhirapi parIkSakairniratizayalokaprasiddhyanuvartibhiH parAtmamatavizeSapratipattinirAkaraNa-tattvapratipAdane kArye, itarathA 20 sAkSivirahitavyavahAravaMdeniyatAthaiva parIkSA syAt / laukikAstu nityAnityAvaktavyAdyanekAntarUpameva ghaTAdikamarthamavyutpannA api pratipadya vyavaharanto dRzyante / tadapaeNhnavapravRttayazcaikAntavAdAH 'nitya eva, anitya eva, avaktavya eva ghaTaH' ityAdayaH / tatra zeSazAsaneSu 'sAdhdhidaM sAdhu tvidam' iti vicAro vyAmohasyaiva nibandhanaM heturityarthaH, vicArAnavakAzAd visaMvAdAcca / / .. 1 niruktataM bhA0 ||2degystaavd pra0 / yeSu tAvat ityapi pAThaH syAdatra ||3degghttdyovaaraahte bhA0 / ghaTaghovArATane yH||4shibikaa ya0 / evamagre'pi // 5 * * etaccidvAntargataH sthAnamantareNa ityata Arabhya / vizeSA ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 6degliMgaMliMgaliMgivyavahAro bhA0 // 7 mAnavinizcayepi bhA0 // 8 sarvaloke pra bhA0 // 9 rUpAdayaM ca ghaTaM ca pra0 // 10 degdanumAnuviro' ya0 / degdanuvirodeg bhA0 // 11 janayatitumala bhA0 // 12 "uktaM hi-laukikanyavahAro'pi na yasminnavatiSThate / tatra sAdhutvavijJAnaM vyAmohopanibandhanam // " ityevamuddhRtA sampUrNA kArikA uttarAdhyayanasUtrabRhadvattau [pR0 2-1] pravacanasAroddhAraTIkAyAM [pR02-1] ca 13 degzayayuddhibhi pra0 // 14 kAye pr0|| 15 vadinighatArthava pr0|| 16"tpanna api pr0|| 17 vyavahAraMto bhA0 / vyavahArato ya0 // 18 parva pravR pr0|| 19 sAdhvedaM pra0 // 20 vyAmohasyeva niva pr0|| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanastavaH] dvAdazAraM nayacakram lokapratyakSAdinizceye'pi zeSazAsanavisaMvadanajanitAsthaM ca pramANadvayasaMsiddhisampAditapratyayapratiSThApitAtyantaparokSArthazraddhAnaM jinazAsanam / asya cArthasya pUrvamahodadhisamutpatitanayaprAbhRtataraGgAgamaprabhraSTazliSTArthakaNikamAtramanyatIrthakaraprajJApanAbhyatItagocarapadArthasAdhanaM nayacakrAkhyaM saGgitArtha gAthAsUtram vidhi-niyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // lokapratyakSAdinizcaye'pi, kiM punaratIndriyArthe ? zeSazAsanavisaMvadanajanitAsthaM ca, zeSazAsanAnAM visaMvadanena janitA AsthA asmin jinazAsane'smAkam 'idaM variSTham' iti parapakSadauHsthityAdeva khapakSasiddhirAvIteneti / athavA svapakSasausthityAnumAnamapyastItyAha -pramANadvayasaMsiddhItyAdi / 10 laukikaparIkSakANAM pratyakSAnumAnaprAmANyaM pratyavisaMvAdAt pUrvanyAyena sthitAsthitamRttvapRthubudhnAdisaMsthAno- 5-2 pAdAnakAraNAbhyAM dvayena dvayasya vA pratyakSeNAnumAnena ca tadvinizceyapadArthadvayasya saMsiddhiH, taiyA sampAditaH pratyayaH pramANaM jainyAM prakriyAyAm , tata eva ca pratiSThApitamatyantaparokSe'pyarthe merUttarakurudvIpa-samudra-vimAna-bhavana-narakaprastArapramANAdau zraddhAnaM yasmiMstadidam 'arjitaM jayati' iti pratyAmnAyate, anyathA prAmANyAbhAvAt / yathoktam -pratyakSagrAhe ca sidhyati perokSagrAhaH 'sidhyet / tadasiddhau 15 sambhAvanA'bhAva eva, pratyakSavisaMvAditvAt , unmattavAkyavat [ ] iti / ___ asya cArthasyetyAdi yAvad gAthAsUtramityanena zAstrArambha-sambandha-prayojanAbhidhAnam / pUrvamahodadhisamutpatitanayaprAbhRtataraGgAgamaprabhraSTazliSTArthakaNikamAtramiti sambandhaH, na svamanISikayocyate, pramANAgamaparamparAgatamevedamityarthaH / anyatIrthakaraprajJApanAbhyatItagocarapadArthasAdhanaM prayojanam , ziSyAnugrahasyAnyathA kartumazakyatvAt / nayacakrAkhyamArabhyaM zAstram, tadantareNa 20 tadasiddheH / ziSyasya prasaGgaviprasRtadhiyo mA bhUvyAmoha iti saGitArtha gAthAsUtramidam -vidhi-niyamatyAdi / anyazAsanAnRtatvapratipAdanasAdhanamidam / arthApattyA tu 'bhavati'zuddhapadoccAraNavad vidhi-niyamabhaGgavRttiyuktatvAjjainaM vacaH satyamiti gamyate / 1degkSAdinizcayepi pra0 // 2 karaNAbhyAM pra0 // 3 tathA sampA. pra0 // 4 pramANAM ya0 // 5parokSAgrAhaH pr0|| 6 sidhyati tadasiddhau ya0 // 7degtaraGgAmagaprabhraSTa' pra0 // 8degprajJAnAbhya bhaa0|| 9'nRtatvApratipA pr0|| 10 etacca nayacakravRttikAra eva granthAnte itthaM spaSTIkariSyati--"ityevamanena samastena granthenaitadabhihitama-vidhi-niyamabhanavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovajainAdanyacchAsanamanRtam / jainameva zAsanaM satyama, vidhiniyamabhaGgavRttyAtmakatvAt, bhavativad ghaTavadveti"-nayacakravR0 pR0 568-1 // naya02 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 . nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare vidhirAcAraH sthitiH......| niyamaH...... / tayorbhaGgAH-1 vidhiH, 2 vidhividhiH, 3 vidhervidhi-niyamam , 4 vidheniyamaH, 5 vidhi-niyamam , 6 vidhi-niyamasya vidhiH, 7 vidhi-niyamasya vidhi-niyamam , 8 vidhiniyamasya niyamaH, 9 niyamaH, 10 niyamasya vidhiH, 11 niyamasya vidhiniyamam , 12 niyamasya niymH| teSAM / vRttiH svaviSayasampAtanena bhAvanA arthAnAm / jainasatyatvasAdhanavRttA tu vRtti tadvyAcakSANaH sUriH vidhi-niyamazabdAvalaukikau' iti paro mA maMsteti tatparyAyazabdAnu6-1 JcArayati - vidhirAcAra ityAdi / vidhIyata iti vidhirbhAvasAdhano'dhyAhRtakarbarthaH / yo vidadhAti sa kartA dravyArthaH / ko vidadhAti ? piNDazivakAdibhAvAn mRdvidadhAti / tayA hi mRdA zivakAdayo vidhIyante / lakSaNatastu anapekSitavyAvRttibhedArtho dravyArtho vidhiH, loke dRSTatvAt / 'AdAnamaryAdayA 10 cAra AcAra AtmarUpAparityAgaH pararUpAnapekSaH / evaM sthityAdiSu yojyam / paryAyArthatastu niyamaH, nirAdhikye, Adhikyena yamanaM niyamaH parasparaprativiviktabhavanAdidharmalakSaNaH pratikSaNaniyato'vasthAvizeSo yugapadbhAvyayugapaDhvI vA rUpAdiH 'zivakAdizca yo yo bhavati sa eva sa eveti / paryAyazabdAnAM zeSANAmapyayamoM yathAkSaraM yojyaH / tayorbhaGgA vidhirvidhi[vidhi ]rityAdi / tatra vidhiranapekSitabhedAnugativyAvRttivyApAro 16 yathA gauriti / *vidhividhistu zuklAdibhedaniyamavAdinaM pratyabhedapratipAdanavyApRtaH - ko'yaM zuklAdibhedo nAma gotvavyatiriktaH ? iti / 'vidherniyamo'tiprasaktasya vizeSe'vasthApanaM vidhipradhAnasyaiva tadaMze'vasthApanam , yathA gAM zuklAmAnayeti / tadubhayAtmakaM "vidhervidhi-niyamam / vidhi-niyamaM tu vidhizca niyamazca vidhi-niyamam , dvandvaikavadbhAvaH, tulyakakSau vidhiniyamAveva sahitau, DhyAtmakaM sarvamiti / zeSA yathAyogametadvyAkhyAnusAreNa vyAkhyeyA bhaGgAH / sAmAnyena tu kAraNaM vidhiH, kArya 20 niyamaH, ubhayaM* vidhi-niyamam , zeSAstadvikalpA eva / ___evaM bhaGgAn vyavasthApyedAnI vRttiM vyAkhyAtukAma Aha-teSAM vidhi-niyamabhaGgAnAM vRttiriti / tasyAstu lakSaNam - svaviSayasampAtanena bhAvanA arthAnAm , AtmIya AtmIye viSaye viSaye'vArya yayA tadarthA bhAvyante / tathAhi - tathA bhavanti nAnyatheti, nitya evAkRtakatvAdAkAzavat, anitya eva kRtakatvAd ghaTavad veti / yathoktam - dravyasyAnekAtmano'nyatamaikAtmAvadhAraNamekadezanayanAnnayaH ' [ ] iti / pratyakSAnumAnAbhyAM "pUrvavat sthitAsthitamRttvapRthubudhnAdisaMsthAnopAdAnakoraNAbhyAM vRtti 1degdhano vyAha pra0 // 2 AdAna maryAdayA ya0 // 3 cAra AtmarUpA ya0 / cAra AcAra AcAra AtmarUpA bhaa0|| 4degdbhAvI rUpAdi ya0 // 5 zivakAdiM ca bhaa0| zivikAdi ca ya0 // 6 tayobhegA bhA0 / tayorbhAgA y0|| 7 * * etaccihnAntargato vidhividhistu ityata Arabhya ubhayaM ityantaH pATho bhA0 pratI nAsti // 8degvyAvRttaH ya0 // 9 vidhiniyamo ya0 // 10 vidhirvidherniyamaM ya0 // 11 bhaMgAyavasthApye pr0|| 12 lakSaNaM viSayasampA' ya0 // 13 degvatAya pra. // 14 pUrvAvasthitA ya0 // 15 karaNAbhyAM bhaa0|| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaGganAmAni] dvAdazAraM nayacakram vivakSitadvAdazavikalpavizeSaNA, anyathA avRttitvameva vakSyamANavat / sA ca vidhyAdipratyekavRttirUpAkhyAnasamadhigamyA / __ tatra vidhivRttistAvad yathAlokagrAhameva vastu, khaparaviSayatAyAM sAmAnyavizeSayoranupapatterasaMstato vivekayatnaH zAstreSviti / / sAmAnyavizeSau hi svaviSayau paraviSayau vA syAtAm / tatra sAmAnyaM tAva-5 dekasya sarvatvAd yadi khaviSayam , sAmAnyavirodhaH / yadi sAmAnyam, tata tattvamityata Aha-jainasatyatvasAdhanavRttA tu vRttirvivakSitadvAdazavikalpavizeSaNeti, tatsamA-6-2 hAraikarUpatayA tattvAnvAkhyAnamityarthaH, anekasambandhidevadattapitRputratvAdidharmasamAhAraikarUpavastutattvAnvAkhyAnavat / anyathetyekAntAvadhAraNe pratyeka svarUpAnavadhAraNAt avRttitvameva vakSyamANavaditi, taditthamidameva zAstraM vaya'tIti parasparavyAhatatattvAstvavRttaya eva tA ityarthaH / vRttitattvavini-10 zcicISAyAM sA ca vidhyAdipratyekavRttirUpAkhyAnasamadhigamyeti tadvyAkhyA kAryA / kiM kAraNam ? tatsamudAyakAryatvAt tasyAH / imamartha vistareNa vyAkhyAtukAma uddizati - tatra vidhivRttirityAdi / tatra etAsvanantaroddiSTAsu vidhyAdivRttiSu vidhivRttistAvad yathAlokagrAhameva vastu / lokasya prAhaH, grAhavad grAhaH, yathA 15 jalacaro prAhaH prANyantarANyabhyAtmAkarSati tathA loko'pi svAbhiprAyasakAzaM sarvamAkarSati / yo yo lokagrAho yathAloka grAham , evetyavadhAraNAllokAbhiprAyaM nAtivartate vastvityarthaH / parIkSakAbhimAninAM tu tIrthyAnAM svaparaviSayatAyAM sAmAnyavizeSayoranupapatterasaMstato lokAbhiprIyAd vivekayatnaH zAstreSviti / itizabdo hetvarthe, yasmAdetamathaM pratipAdayiSyAmastasmAd yathAlokagrAhameva vastu, tato lokAbhiprAyAdvivekayatnAnarthakyam / / 20 tat kathamiti cet , ucyate - sAmAnyavizeSau hi svaviSayau paraviSayau vA syAtAm , vastunaH sAmAnyaM ghaTAdervastuna Atmani varteta, parasya vA paTAderAtmani ghaTAdvyatiricyamAne / caturvapyeSu vikalpeSu sAjayAdInAM doSa iti manyamAno laukikaH pekSaM prAhayati hu~dUSayiSuH sopapattikam -tatra AdyaM sAmAnyaM tAvadekasya sarvatvAd yadi svaviSayam / sa~rvamekamekaM ca sarvam , 7-1 kasmAt ? kAraNasya vaizvarUpyAt / yathAha 25 sarva sarvAtmakam / yadyevaM kasmAt sarvamekatra nopalabhyate sarvatra caikamiti ? ucyate-dezakAlAkAranimittAvabandhAttu na samAnakAlamAtmAbhivyaktiH / te manyAmahe jalabhUmyorapyetat pAriNAmikaM rasAdivaizvarUpyaM sthAvarasya jaGgamatAM gatasya jaGgamAbhyavahRtavanaspatyAderjaGgamazarIrapariNAmApannasya, jaGgamasyApi sthAvaratAM gatasya sthAvarAbhyavahRtasya tatpariNatasya, evaM sthAvarasya sthAparatAM gatasya jaGgamasya jaGgamatAM gatasya / tasmAt sarve sarvAtmakam [ ] / 30 1 vRttAnuvRtti pr0|| 2 tattvAdvAkhyAna pra0 // 3 degsaMbaMdhedeva pra0 // 4 prAyodviveka pra0 // 5 pakSyaM bhaa0|| 6 udUSadeg bhA0 // 7 sarvamekaM ca y0|| 8 rasAdidhaiNvarUpaM ya0 / rasAdidhaitherUpyaM bhaa0|| 9vyvhtpr.|| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare AtmA na bhavati, anekArthaviSayatvAt sAmAnyasya; atha AtmA, tato na sAmAnyam, ekatvAdAtmanaH; senAhastinoriva / / ____ athocyeta - Atmaiva sAmAnyam / sattvAdirghaTAderAtmA, sa hi tatsamudAyakAryatata ekasya sarvatvAt sarvasya caikatvAt svaviSayaM sAmAnyaM ghaTasyAtmani vartata iti paramataM 5 pradottaramAha- yadyevam , sAmAnyavirodhaH sAmAnyasya virodhaH sAmAnyena ca virodhaH / tat katham ? ucyate- yadi sAmAnyam, tata AtmA na bhavati, anekArthaviSayatvAt sAmAnyasya / kazcidarthaH kenacidarthena kaizciddhabhaiH samAno bhavatIti kRtvAnekArthaviSayaM sAmAnyam / tasmAdanekArthaviSayatvAt sAmAnyasya vastunaH svamAtmA ghaTAderekarUpasya na bhavati, ekatvAdAtmanaH, sAmAnyasya ca nivRtterAtmanazca AtmAbhAvAt kasya sAmAnyam ? / atha mA bhUdeSa doSa ityAtmeSyate, 10 tato'pi na sAmAnyam , ekatvAdAtmanaH kena sAmAnyaM tasya ? ityAtmanaH sAmAnyena virodhaH, samAnabhAvo hi sAmAnyam / senAhastinoriveti, hastyazvarathapadAtisamUhaH senetyanekArthApekSAM darzayati, hastIti caikArthatAM darzayati / athocyateti sa parihatukAmasya parasyAbhiprAyamAha / syAdeva virodho yadi 'AtmanaH sAmAnyam' 7-2 iti bhedena svatvamabhyupagamyeteti / yadyapi vyatirekArthaSaSThIprApitaH svasvAmyAdibhedaH tathApyadoSaH, 1B vyapadezivadbhAvAt 'rAhoH ziraH' ityAdyavyatirekaSaSThIdarzanAditi / kiM tarhi ? brUmaH- iha tu Atmaiva sAmAnyam / kiM tat ? ghaTAdeH sattvAdirAtmA / yathoktam - ___ AdhyAtmikAH kAryAtmakA bhedAH zabda-sparza-rasa-rUpa-gandhAH paJca trayANAM sukha-duHkha-mohAnAM sannivezamAtram / kasmAt ? paJcAnAM paJcAnAmekakAryabhAvAt, sukhAnAM zabda-sparza-rasa-rUpa-gandhAnAM prasAdalAghavAbhiSvaGgoddharSaprItayaH kAryam , duHkhAnAM zoSatApabhedopaSTambhodvegApadveSAH, mUDhAnAM 20 varaNasadanApadhvaMsanabaibhatsyadainyagauravANIti / tathA karaNAtmakAH zrotra-svak-cakSu-rjihvA-ghrANa vAg-hasta-pAda-pAyU-pastha-manAMsyekAdaza 'tairyagyona-mAnuSa-daivAni bAhyAzca bhedAH sattvarajastamasAM kArya samanvayadarzanAt [ ] iti / evaM pRthivyAdi gavAdi ghaTAdi / tasmAt sttvaadirghttaaderaatmaa| sa hi tatsamudAyakAryatvAt sAmAnyam / tasmAdAtmaiva sAmAnyamiti / - 1 sAmAnyavastunaH bhA0 // 2 vyatikArthaSaSTIprApitasvasvA pr0|| 3degbhedApaSvambhoM bhA0 / bhedApastambhoM ya0 / atra 'bhedApaSTambho iti bhedApastambho' iti bhedAvaSTambhoM' iti vA pATho'pi bhavet / kintu adhunA upalabhyamAneSu prAyaH sarveSvapi sAGkhya siddhAntapratipAdakagrantheSu 'upaSTambha'zabdasya 'upastambha'zabdasya vA prayogadarzanAdasmAbhirapi sa AdRta iti jJeyam / mudritanyAyakumudacandrasya TippaNyAM tu [pR0 350 ] 'upaSTambha'zabdasthAne ba0 ja0 bhAM0 zra0pratiSu 'avaSTambha' iti pAThAntaramapi ullikhitamastIti dhyeyam // 4 tairyayona bhA0 / tairyayauna" ya0 // 5 kAryasamanvaya ya0 // kAyaM samanvaya bhA0 / atra 'kAryam' iti pAThazcet sambhAvyate tarhi 'bAhyAzca bhedAH sattvarajastamaso kAryam , samanvayadarzanAt' iti yojanIyam / ya0 pratipAThAnusAreNa tu 'trayANAM sukhaduHkhamohAnAM sannivezamAtram' iti pUrvatanavAkyamanuvartya 'bAhyAzca bhedAH trayANAM sukhaduHkhamohAnAM sannivezamAtram , sattvarajastamasAM kAyesamanvayadarzanAt' iti yojanIyam // 6kAyatvA sAmA bhaa0|| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram tvAt sAmAnyam / evaM sati Atmabheda:-sukhaM sukhaM ca sukhAdisamudayazca, tadAtmatvAt / evaM zeSAvapi / tatazca triguNavipariNAmakAraNakalpanAvaiyarthyam / nityameva tryAtmakamiti cet, ekatvanityatvAt prakAza-pravRtti-niyamabhedAbhAvAdanArambhaH / ubhayasya cAbhAvaH / yathA ca pradhAnAvasthAyAM tritvaikatvAdi-5 virodhadharmasambandho'vyatiriktatriguNaikarUpatA ceSyate sadA triguNaikatvAt tritvai __ atra brUmaH - evaM satyAtmabhedaH, samudAyaikakAryatvAt sukhAdi ekamasAmAnyamitISTasya sAmAnyasya bhedaH / tat kathamiti cet , ucyate - sukhaM sukhazca sukhAdisamudayazca / sattvaM sukham , rajo duHkham , tamo mohaH / tat trayamaikAtmyApannamekameveti sukhasya sukhatvaM tatsamudAyatvaM ca prAptam / kiM kAraNam ? tadAtmatvAt , yasmAt sukhAdyAtmakaH samudAyaH samudAyAtmakaM ca sukham / evaM zeSA- 10 vapIti duHkhamohAvatidizati / evaM duHkhaM duHkhaJca duHkhAdisamudAyazca, moho mohazca mohAdisamudayazca / tataH ko doSa iti cet , tatazca triguNavipariNAmakAraNakalpanAvaiyarthyam / samudAyaikakAryANAM 8-1 trayANAmekatvAbhyupagamAdekastatsAmyAvasthAvizeSaH, tasmAcAvasthAvizeSAdapracyutatvAt kuto guNAnAM vaiSamyam ? vaiSamyAbhAve kutaH prakRtermahadahaGkAratanmAtrabhUtendriyAdipUrvottarahetukAryabhAvaH ? .. atrAzaGkA -nityameva cyAtmakamiti cet , pradhAnAvasthAyAmapi triguNatvAnnityaM sarvakAlaM 15 tryAtmakaM sattvarajastamaAtmakama[to] guNavaiSamya-vipariNAma-kAraNatvAnyupapadyante sukhAdisamudAyAtmakatve'pyAtmabhedadoSazca nAstIti / etadapi vAGmAtratvAdanuttaram , tathApi tu sutarAM tathA, ekatvanityatvAt prkaash-prvRtti-niymbhedaabhaavaadnaarmbhH| ekatvasya nityatvAt ekatvena vA nityatvAt , sadaikatvAdityarthaH / prakAza-pravRtti-niyamakAryabhedaH sattvarajastamasAM yo'bhyupagamyate bhavadbhirAcArya-pavana-pASANavat , tadyathA - nATakAcAryaH svahastotkSepaNAdinA prakAzAtmanA Atmano nartikAyAzca 20 vyavatiSThate, pavanaH parNacalanAdinA svaparapravartanena vyavatiSThate, naustambhanapASANakaH svaparaniyamanena vyavatiSThate tathA sattvarajastamAMsi ityetannopapadyate, sarvakAlamekatvanityatvAt tritvAbhAvaH, tatastadanArambhaH pradhAnAvasthAyAmiva guNAnAM sarvakAlaM kAryAnArambho nirvyApAratvAt / vaiSamyanirmUlatA ca, ArambhAbhAvAt / ubhayasya cAbhAvaH kAraNasya kAryatvasya ca, athavA AtmanaH sAmAnyasya ca, sukhAdeH samudAyinastatsamudAyasya ca pradhAnasya / kiM kAraNam ? anyatarAvyavasthAne'nyatarasyAvyava-25 sthAnAt / tat kathaM bhAvyata iti cet, ucyate-yathA ca pradhAnAvasthAyAmityAdi yAvat tritvaikatvAdivyatikrameNeti / tritvaikatvAdIyuktaparAmarzaH, yathA tritvamekatvaM ca viruddhau dharmAviSyete evamavayavA avayavI ca, anyadananyaJca, AtmA cAnAtmA ca, sarvamasarva cetyAdi / AdigrahaNAt sUkSma . 1 pannameveti bhA0 // 2 prAptaM ca kiM pra0 // 3 sarva bhA0 // 4 'niyamena vyava' ya0 // 5tvAttitvA bhA0 / tvAttatvA ya0 // 6degbhAvastadanArambhaH ya0 // 7 viruddhau ca dharmA bhaa0|| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare katvAdivyatikrameNa, evaM zabdAdau triguNAvyatirekaikarUpatvaM virodhadharmasambandhazca tanmayatvAt / tatazca sarvasyAvasthAnAt kAraNakAryaniyamAbhAvAd ydRcchaamaatrtvaadnggiikRtpurussaarthytnaarthhaaniH| sAmAnyavizeSayozca smbndhitvaadektraabhyupgme'nytrsyaavshyaapekssy| tvAt sAmAnyAbhyupagame niyamapakSApattirapi / paraviSayatAyAmapi asamAnAvasthAnAdasAmAnyam / kiM kAraNam ? anavadhRtaikatarakAraNatvAd dravyAdInAm / sthUlaM cetyAdi sAmarthyAdApAdanIyam / eSa dRSTAntaH / sAdhayaM sadA triguNakatvAditi / yathA tatra tritvaikatvAdyAtmasvatattvavyatikrameNeti virodhadharmasambandho'vyatiriktatriguNaikarUpatA ceSyata 10 iti pradhAnasyaiva dRSTAntasya varNanam / evaM zabdAdAviti dAntikopanayaH, triguNAvyatirekaikarUpatvaM virodhadharmasambandhazca zabdatanmAtrAdiSu, tatkAryeSvAkAzAdiSu bhUteSvekaguNAdivRddheSu, tadvikAreSu ca gavAdirghaTAdiSu ca, zrotrAdiSvekAdazakhindriyeSu ca pradhAnadharmA ApAdyAH / kiM kAraNam ? tanmayatvAt , sattvAdiguNamayaM hi tat / tatazca sarvasyAvasthAnAt pradhAnAvasthAyAmiva na kiJcit sUtrAdi peMTAdi vA kasyacit kAraNaM kArya vA pramANaM prameyaM "veti niyamAbhAvAt sarvatra yAdRcchikI 15 pravRttiH prasaktA, yadRcchAmAtratvAnna pradhAnamahadahaGkArAdikAraNakAryanaiyamyam / tatazca yadRcchAmAtratvA daGgIkRtapuruSArthayatnArthahAniH / puruSazcaitanyasvarUpaH, tasyArtho dvividhaH- zabdAdyupalabdhirAdiH guNapuruSAntaropalabdhirantaH, tat kRtvA tadvinivartata iti tasmai puruSArthAya yatnaH pradhAnasya, tasya yatnasya arthaH prayojanam , tasya hAniryAdRcchikatvAt / tasya ca hAnau pradhAna-puruSa-saMyogatritvaparijJAnArthazAstrayatnArthi] hAnirapi / 20 sAmAnyavizeSayozca sambandhitvAdityAdi yAvad niyamapakSApattirapi / sAmAnyaM vizeSa 9-1 ityetau parasparasambandhinau, Adyantavat pitAputravadvA / tatra yadi sAmAnyamabhyupagamyate vizeSApekSitvAt sAmAnyasya vizeSo'vazyaiSyaH, pitRtvAbhyupagame putratvAbhyupagamavat / vizeSAbhyupagame ca sAmAnyAbhyupagamastadvadevetyataste balAdeva vizeSapakSApattirapi niyamapakSApattirityarthaH / apizabdAt prAguktadoSApattiH / evaM tAvat svaviSayatve sAmAnyasya doSA uktAH / 25 paraviSayatAyAmapyasamAnAvasthAnAdasAmAnyam / amukhyasAmAnyAnAM sadRzAnupravRttivyAvRtti 1 yathA tritvaikatvA ya0 // 2 tattvatikrameNeti pra0 // 3 varNanameva zabdAdAviti pr0|| 4degghaTAdiSvekAdaza bhaa0|| 5 padAdi ya0 / padATAdi bhaa0|| 6 kAraNaM vA kArya vA y0|| 7ceti ya0 // 8degrataH y.| "pradhAnasya puruSArthA prvRttiH| sa ca puruSArthoM dvividhaH-zabdAdhupalabdhirAdiguNapuruSAntaropalabdhirantazca"-sAyakA0 mATharavR0 pR0 79 // 9 atra 'tat kRtvA' iti pAThaH sAmAnye napuMsakamityabhiprAyeNa saGgamanIyaH, anyathA 'taM kRtvA' iti syAt // 10vizeSaSovasyaiSyaH bhaa0| vizeSeSotvasyaiSyaH ya0 // 11 gamatvAt pr0|| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyaparIkSA ] tatra dravyamapi bhavanalakSaNaM yugapadayugapadbhedabhAvimRdbhavana paramArtharUpAdizivakAdivRtti vyApi / dvAdazAraM nayacakram lakSaNAnAM paireSTAnAM pareSTAnAM paraviSayANAmasambhavAt svaSTasamAnabhavanalakSaNasAmAnyasambhavAt perakIyamasAmAnyamevetyupari upasaMhariSyaiti laukikaH, tat siddhaM kRtvA tAvadAha - asamAnAvasthAnAdasAmAnyamiti / tat punardravyakSetra kAlabhAvaviSayam, te hi dravyAdayaH pare parairiSyamANA ghaTAdervastunaH, tadapi 5 parasattaidapekSayA samAnami yucyate nAtmAnameveti paraviSayam / kiM punaH kAraNaM tadasAmAnyam ? ityata Aha - anavadhRtaikatara kAraNatvAditi, nAvadhiyate dravyameva kSetrameva kAla eva bhAva eva vA kAraNamiti / evaM tarhi 'ekamakAraNatvAt' iti vAcyam; na cAtra DataraDatamau prAmutaH, kasmAt ? anya - kiM yat tado nirdhAraNe dvayorekasya Datarac / vA bahUnAM jAtipariprazne utamac [ pA0 5/3/91-92] ityatra 'eka'zabdasyApaThitatvAt / evaM tarhyatirzayikaH tarappratyayaH / samAnaguNeSu hi sparddhA bhavati, guNavacanA- 10 bhAvAnneti cet, kAraNatvaguNato'tizayo bhaviSyati / evaM tarhi tamabastviti cet, dvayordvayoH prakarSavivakSAyAM tairebiyadoSaH / athavA ekAcca prAcAm [pA0 5 3 / 94 ] iti jAtipariprazne'styeva DatarajityadoSaH / kena 9-2 anavadhRtamekatara kAraNatvaM dravyAdInAmiti cet, ucyate - laukikairvyavahAranayapradhAnaiH, sa ca Arhatanayaikadeza eva / na punaryathA zAstrakArAH sAmAnyameva vizeSa eva dravyAdyanyatamadeva vA kAraNaM kArya vetyavadhArayanti / 15 kathaM punardravyAdikAraNatAvadhAryate na veti ? ucyate - dravyaM tAvat tatra dravyamapi bhavanalakSaNaM vyApItyabhisambhantsyate / apizabdAt kSetramapi / sarvatantrasiddhAnte vyAkaraNe dravyaM ca bhavye [ pA0 5|3|104 ] ityuktatvAd bhavatIti bhavyaM bhavanayogyaM vA dravyam / dravati droSyati dudrAveti druH, drorvikAro'vayavo vA dravyam, dudru gatau [pA0 dhA0 944 - 945 ], sadaiva gatyAtmakatvAd vipariNAmAtmakaM hi tat / tu yathA guNasandrAvo dravyam [ pAtaalama0 5 / 1 / 119] kriyAvad guNavat samavAyikAraNa- 20 miti dravyalakSaNam [vai0 sU0 1|1|15 ] iti vA / kathaM bhavatIti cet, bhidyate iti bhedaH, bhedena bhavituM zIlA tasyA dharmo vA sAdhu bhavatIti [vA] bhedabhAvinI mRt, tasyA bhavanaM bhedabhAvimRdbhavanam, tadeva paramo'rthaH ko'sau ? rUpAdayaH zivakAdayazca / te punaryathAsaGkhyaM yugapadayugapacca bhedabhAvimRdbhavanaparamArtharUpAdizivakAdayaH, samAnAdhikaraNasamAsaH / punarapi te vRttirasya teSu vA vRttirasya tadidaM yugapadayugapadbhedabhAvimRdbhavanaparamArtharUpAdizivakAdivRtti / kiM tat ? dravyam / vyApnotIti vyApi, 26 1 1 pareSTAnAM paraviSayA0 bhA0 // 2 parakIya sAmAnya pra0 // 3 'Syate ya0 / etatpAThAnusAreNa tu 'upasaMhariSyate / laukikastat siddhaM kRtvA tAvadAha' iti yojanIyam // 4deg mAnAdasthAnAda sAmAnya ya0 / 'mAnAdasAmAnya bhA0 // 5 atra 'nAtmAnameva' iti saGgamayituM 'tadapekSya' iti pAThaH syAccet sAdhu // 6 nAvapriyaM bhA0 // 7deg tadornirghA bhA020 hI 0 vinA // 8 inAcaikaMza bhA0 / ityacaikaza ya0 // 9 zAyikaH bhA0 // 10 tamavastviti 20 vi0 vinA // 11 tarapitya pra0 / kAyaM vetya bhA0 // 13 atra taveti iti pAThaH samIcInaH pratibhAti, tathA ca 'tava pakSe kathaM punardravyAdikAraNatAvadhAryate' iti praSTurAzayo bhAti // 14 tatva dravyamapi pra0 / 15 dravye ca bhA0 / dravya ca ya0 // 16 nanu yathA ya0 // 17 zIlastasyA pra0 // 12 kArya cetya' ya0 / 15 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare ...kSetramapi sarvagatinivAsavRttikhatattvamekaikabhAvArthasaGghAtasamavasthAnAtmA rUpAdi-grIvAyekagamanasamavasthAnavyavasthApitapRthivyAdi-ghaTAdi vyApi vizvasya sadvyayugapadayugapadbhAvirUpAdizivakAdibhAvavispanditasya / na kvacidapi na pravartate / yathA rUpAdizivakAdayo mRdo bhavanamAtraM tathA yugapadbhUtaM pRthivyAdi paramArthaH / pRthivyaptejovAyvAkAzAdi dravyabhavanamAtram / paeNthivyAzvAzmaloSTAdi, tathA'pAM himakarakAdi, tejaso''pyarcirAdisvabhedA ityAdi / ayugapadbhUtaM vrIhi-bIjA-kara-patra-naula-kANDa-puSpa-phala-zUka-kaNa-tuSAdi paramArtha iti sarvaM dravyabhavanamAtram , ekapuruSapitRputratvAdivasAttA(vattAMstAn) bhAvAn bhavatIti drvym| kSetramapi vyAkaraNasiddhAntagatyaiva kSi nivAsagatyoH [pA0 dhA0 1407] iti sarvasya siddhaM sarvagatinivAsavRttisvatattvam / gatirvyAptiH / nivAsastathAvasthAnam / sarvabhAvAnAM prAptyavasthAnopakAreNa 10 vartata iti tadvRttisvatattvam / pradezaracanAvizeSo hi kSetram / ekaikabhAvArthasaGghAtasamavasthAnAtmA, ekaikasya ghaTapaTAderbhAvasyArthe pRthubudhnAdirUpeNa saMhatya samavasthitasya AtmA svarUpatattvaM pradhAnamityarthaH / kiM kAraNam ? kSetrAbhAve tadabhAvAt kSetrAnugrahAdeva tadbhAvAt / yathAsaGkhyaM rUpAdi-grIvAyekagamanasamavasthAnavyavasthApitapRthivyAdi-ghaTAdi / yathAsvakriyaM vaizeSikAdInAm rUpa-rasa-gandha-sparzavatI pRthivI [vai0 sU0 2 / 1 / 1], zabda-sparza-rUpa-rasa-gandhAtmA pRthivI, kakkhaTalakSaNA veti / evaM ghaTo'pyava16 yavI, guNasamudayamAtram , prajJaptisena veti vikalpanAmAtram / lokanayena tu [ta] eva hi rUpagrIvAdyavayavA rUpAdayo grIvAdayazcaikagatayastathA tathA samavasthitAH pRthivyAdIna ghaMTAdIMzca vyavasthApayanti yatra tat kSetram / kiM hi tat pRthivyAH pRthivItvaM rUpAdyekagatisamavasthAnAdanyat , ghaTasya vA grIvAdyekagatisamavasthAnAdanyad ghaTatvam ? tasmAt sarvagatinivAsavRttisvatattvaM tat / vyApi vizvasyetyAdi yAva "dvispaMditasya / "vizvaM sadravyaM ca vyApnoti yugapadayugadbhAvirUpAdizivakAdibhAvavispaMditaM 20 pRthivyabAdi ghaTapaTAdi vipariNAmajAtaM cetyarthaH / 1degvyAdeH para0 pra0 // 2 dravyaM bhavana pr0|| 3 pRthivyAM cAzma pra0 // 4 degtAladeg ya0 // 5 zRka pra0 // 6 bhavaMtIti pra0 / "dravyamiti bhavyamAha / dravyaM ca bhavye / bhavyamiti prApyamAha / 'bhU prAptAvAtmanepadI' [pA0 dhA0 1845] / tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi"-iti tattvArthabhASye 1 / 1 / 5 / "1845 bhU prAptAvAtmanepadI bhAvayate bhvte| Nicsanniyogenaiva Atmanepadamityeke / bhavati |"-paa0 siddhAntakaumudI // 7 prakriyAM pra0 // 8 karakaTadeg pra0 / 'kkha' ityakSaraM 'raka' ityevamAlikhyate sma prAcInalipyAmiti dhyeyam / "niSThuraH kakkhaTaH krUraH paruSaH karkazaH kharaH // dRDhaH kaThoraH kaThino jaraThaH.........." iti abhidhAnacintAmaNau 6 / 22-23 / "katamazca mahArAja ! AdhyAtmikaH pRthivIdhAtuH ? yat kiJcidasmin kAye'dhyAtma kakkhaTatvaM kharagatamupAttam / tat punaH katamat ? tadyathA-kezA romANi nakhA dantA ityAdi / ayamucyate AdhyAtmikaH pRthivIdhAtuH / katamazca mahArAja ! bAhyaH pRthivIdhAtuH ? yat kizcid bAhyaM kakkhaTatvaM kharagatamanupAttamayamucyate bAhyaH pRthivIdhAtuH"- iti zikSAsamuccaye pR0 245 // 9 satveti pr0|| 10degnaye tu ta eva ityapi pAThaH syAdatra // 11 paTAdI ca bhA0 // 12 viNvasye ya0 // 13 degdvisyaMdi bhA0 // 14 viNvaM y0|| 15 vyapAdi pr0|| . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram ... kAlo'pi yugapadayugapatkAlakhatattvabhUtapadArthanirUpitavRttiH- anekaprabhedopavAstikAyapRthivyAdiyugapadvRttiH, AdAna-dhAraNa-pAcana-nisarjanasalilanirvayaMvrIhikaNaudanAdinirvRttivRttiSu ayugpdRttiH| - dravyAdyapi tu rUpAdizivakAdiyugapadayugapadbhAvibhAvAH, uktavadeva tathA kAlo'pItyAdi / kAlo'pi paraviSayaM sAmAnyam / pariNAmavatI kriyaiva kAlA, kailanaM kAlaH, 5 10-2 kalAsamUho vA / yathA - mAsamAste godohamAsta iti / vartanaM bhavanamiti tatparyAyo vartanAlakSaNo vA dravyAtmA / sa ca yugapadayugapatkAlasvatattvabhUtapadArthanirUpitavRttiH, pUrvoktarUpAdizivakAdipariNaitivad vakSyamANAstikAyasalilanirvaya'pRthivI brIhikaNaudanAdivadvA / tadyathA- yugapadvRttistAvadanekaprabhedoparvayetyAdi yAvad yugapaddhattiH / sAGkhyAdiprakriyopavarNAsta eva hi dharmAdharmAkAzapudgalajIvAstikAyAH saprabhedAH, athavA pRthivyAdaya eva astikAyAH vidyamAnakAyAH, te yatra yugapadvartante sa tadyugapadvRttiH kAlaH / 10 yatra ca AdAna-dhAraNetyAdi yAvannivRttivRttiSvayugapaddhattiriti / yathoktam - AdAnIyAlayo mAsAstrayo mAsAsta dhaarnnaaH| , pAcanIyAstrayo mAsAstrayo mAso visarjanAH // [ ] iti / I(pra)dAnyAH pUrva uttaraH pUrvottarazca vAyavaH, zeSAH zoSakAH / atrApi pratiprakriyamAdityasantApApItasaliladhAraNa-pAcana-[ni]sarjanaghat, dhUma-jyotiH-salila-marutsaGghAtameghAdAna-dhAraNa-pAcana-15 [ni]sarjanavat , visrasApariNatapudgalavikArAbhratvAdivadvA, pudgalAvinAbhAvAd devavaikriyAderapi AdAnAd dhAraNam , dhAraNAt pAcanam , paacnaannisrjnm| nisRSTasya salilasya kAryANi bhUmidravIbhAvavanaspatyoSadhi- - prarohapuSpaphalaprANizarIrApyAyanAdIni / tato'pi kAryAntarANyAhArabalavapuHsthAmAdIni ghaTapaTAdinirvRttayazcetyAdi / nivRttayaH kAryANi, tAsAM nivRttInAM vRttiSvayugapaddhattiH kAla eva, tadupaSTambhajanyatvAt teSAM 11-1 bhAvAnAmiti / . 20 ____ idAnIM bhAva ucyate / sa tu pUrvokteSu dravyAdiSu bhavanaM bhAva ityuktatvAdukta eva / tadarzayannAha-dravyAdyapi vityAdi / guNaparyAyavad dravyam [tattvArthasU0 5 / 37]. ityuktam / guNA rUpAdayaH, zivakAdayaH paryAyAH, te yugapadayugapadbhAvinaH, ta eva bhAvAH / kSetrakAlau ca dravyameva, bhavanasAmAnyAdbhAva eva vA / tasmAnna tAni dravyAdIni yugapadayugapadbhAvibhAvavyudAsena bhavitumarhanti 1 kAlanaM kAlaH kAlasamUho vA pra0 // 2degNatavad ya0 // 3degvIhinaraudanAdivadvA iti sarvAvapi pratiSu pATha upalabhyate, kintvatra narazabdasyAsaGgatatvAd yugapadayugapatkAlakhatattvabhUtapadArthanirUpaNaprastAve yugapadbhAvinAM pRthivyAdyastikAyAnAmayugapadbhAvinAM ca vrIhi-kaNI-danAdInAM vivakSitatvAcca brIhi gaudanAdivadvA iti pAThaH sambhAvito'smAbhiH / athavA "nisRSTasya salilasya kAryANi bhUmidravIbhAvavanaspatyoSadhiprarohapuSpaphalaprANizarIrApyAyanAdIni'' ityanantaraM vakSyamANatvAt tadanusAreNa vrIhiprarohaNAdivadvA ityapi pATho'tra syAditi dhyeyam // 4 varNetyAdi pra0 // 5 ghisarjanAH ya0 // 6 idAtyAH ya0 / etadanusAreNa ihAntyAH ityapi pAThaH sambhavedatra / asmiMstu pAThe 'iha AdAnIyAdiSu catuSu antyA visarjanAH pUrva uttaraH pUrvottarazca vAyavaH' ityarthasaGgatirdraSTavyA / atra ihA''pyAH ityapi pAThazcintyaH // 7degttaraM ca pr0|| 8degsthAvAdIni pra0 // 9 degttayaNcetyAdi bhA0 / ttaya evetyAdi ya0 // 10 ityuktatvAt kta eva pr0|| 11 degkAlau dravyameva y0|| . ... naya03 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare bhavanAt teSAm , anyathA dravyAdInAM vandhyAputravadabhAvatvApatteH / bhAvo'pi srvvstutttvvyaapii| ata etAni ghaTAdivastvAtmasAmAnyapakSagrAhiNApyavazyApekSyANi, pratyakSata eva tathAtmatvAt ; kimu paraviSayamukhyasAmAnyapakSavAdinA ? pratyakSata eva 5 tathA tathA paraviSayasya samAnasya bhavanAt, pareNa samAnena bhUyate / kathaJcidapIti uktavadeva ityatidizati / tathAbhavanAt teSAmiti tadeva bhavanaM hetutvena vyApArayati / anyatheti bhavanasAmarthyAbhAve dravyAdInAM vandhyAputravadabhAvatvApatteH, na santi dravyAdIni bhavanazUnyatvAd vandhyAputravat / paJcamInirdezAt tadvaidharyeNa bhavanahetutvamAvItenAha / neSyate ca dravyAdInA mabhAvatvam , bhAvatvamevaiSAm / bhAvazca bhavanasambandhI ghaTavat / ato dravyAdIni bhvnsmbndhiini| bhavanaM 10 dravyAdIn vyApnotItyata Aha-bhAvo'pi sarvavastutattvavyApIti / ata etAnItyAdi yAvadapekSyANIti / etasmAt pratipAditopapattibalAd dravyAdIni bhAvaparyantAni bhavanapradhAnAnyapratyAkhyeyAni tasmAd ghaTAdivastvAtmasAmAnyapakSagrAhiNApi svaviSayasAmAnyavAdinetyarthaH / apizabdAt svagrAharaktamanasApi satA tvayA avazyAMpekSyANi sAraM saarmessitvyaaniityrthH| kiM kAraNam ? pratyakSata eva tathAtmatvAt / dRzyate eva hi dravyAghekarUpabhavanasAmAnyatoktavidhinA / 15 kimu paraviSayamukhyasAmAnyapakSavAdineti, dravyAdInAM parasparabhinnAnAM samAnabhavanAnmukhyaM sAmAnyam , 11-2 "lokazcaivaMvidhasAmAnyavAdI, vyavahAranayAnuyAyitvAt / na tu yathA saukhyAdiSu sAdRzyAnyApoha tattvAdi pramANaviruddham / taccopacaritaM bhavitumarhati na mukhyam , sAdRzyAnuvRttInAM loke 'samAnena bhUyate' iti sAmAnyalakSaNasyAdRSTatvAd dRSTatvAccAsmadiSTasya laukikasya sAmAnyasyetyata AhapratyakSata eva tathA tathA paraviSayasya samAnasya bhavanAt , tena tena prakAreNa dravyakSetrakAlabhAvA20 pekSayugapadayugapadbhAvibhAvasya laMpAdizivakAdirUpasya samAnasya bhavanAt / sarvatazrasiddhAntena vyAkaraNena lokAnuvRttinA niruktiM tattvAnuvAdinImapyAha - pareNa samAnena bhUyata iti, samAno bhavatItyarthaH / samAnabhAvaH sAmAnyam , yad bhavanti sarvabhAvAH sa teSAM bhAva iti svArthiko bhAvapratyayaH / svabhAvasambandhArthA cAtra kartRlakSaNA SaSThI 'tasya bhAvaH' iti / yathA - 'zilAputrakasya zarIram' iti / 1 bhAvanAtteSAM bhaa0| bhAvanA teSA ya0 // 2 vaMdhyAdiputra ya0 // 3 hetumAvItenAha ya0 // 4bhAvaM ca pr0|| 5evAnItyAdi pr0|| 6 prAdhAnyapratyA' y0|| 7 zabdAzca grAha pra0 // 8 zyApekSANi pra0 // 9mArasaSitavyAnI bhA0 / mAramaSitavyAnI y0|| 10 pratyakSa evaM pra0 // 11 lokaM vividha pra0 // 12 nanu yathA pra0 // 13 sAMkhyAdISUsAha bhaa0| etadanusAreNa sAMkhyAdISTasAha ityapi pATho'tra syAt, yataH "dRSTatvAcA'smadiSTasya laukikasya sAmAnyasya" iti vakSyate'nantarameva // 14 pramANAvi bhaa0|| 15 taccopavanitaM pr0|| 16 pratyakSa evaM pra0 // 17 rUpAzivakAdi pra0 / atra rUpazivakAdi ityapi pAThaH sambhavet // 18 niruktitatvAdivAdinApyAha ya0 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram tathA ca sarvasyAsya jagato dravyAdyapekSayA tathA tathA vizeSaNaikatA, tadbhedatvasambandhatvAbhyAm, vikacasurabhizarannIlotpalavat / tatrAnyasya kasyacidapohyasya sadRzasya tattattvasya vA samAnasyAbhAvAt saamaanyaanuppttiH| uditadoSAnubaddhA ekasarvatvAt svasAmAnyApattiA / evaM sAmAnya vyAkhyAyedAnIM tadarthopasaMhAreNAnumAnamAha - tathA cetyAdi yAvad vishessnnaiktaa|| tathA ceti evaM ca kRtvA pratipAditaparasparabhedatve parasparasambandhaikyApattau ca sarvasyAsya jagato dravyadezakAlabhAvApekSayA tena tena prakAreNa vishessnnktaa| dravyaM kSetreNa kAlena bhAvena ca viziSyate, dravyeNa kSetramitarau ca, evaM 'taistat parasparatazca tAni / yathAGgulirvakrapraguNatAdyayugapadbhAvibhAvai rUpAdiyugapadbhAvibhAvaiH dezena taMdra(tadra)vyAntaraizca viziSyate 'aGgulirvakA RjvI pradeze'sminnAkAzasya vartate pradezinI adhunA' ityAdi tathaikaikamapi vastu ghaTapaTAdi na kenacinnAbhisambadhyate tathA tathA 10 "viziSyate ca tadbhedatvasambandhatvAbhyAm / prayogazcAtra - dravyAdivizeSaNasambandhI ghaTaH, vastubhedatve 12.1 sati tatsambandhatvAt , vikacasurabhizarannIlotpalavat / vikaca-mukulitAdi kSetravizeSaNam , surabhi"nIlatAdi sahakramabhAvirUpAdibhAvavizeSaNam , zaraditi kAlavizeSaNam / utpalamiti dravyam , tadapi teSAM vizeSaNameva vyvcchedktvaat| evamanekatvasAmAnyamApAdya prAk pratijJAtaM paraviSayatAyAmapyasamAnAvasthAnAdasAmAnyaM pareSA- 15 miti tadarzayati-tatrAnyasya kasyacidapohyasya sadRzasya tattattvasya vA saiMmAnasyAbhAvAt sAmAnyAnupapattiH / evamApAditaparasparaviziSTaikatvajagato ghaTaikatvamAtratve'rthAntarAbhAvAt kuto'rthAntarApohalakSaNaM vidvanmanyAdyatanabauddhapaeNriktRptaM sAmAnyam ? kuto vA samAnaM dRzyata iti sadRzam , sadRzabhAvaH sAdRzyamiti sAdRzyalakSaNaM sAmAnyam , saMdRzasya tasyAbhAvAt ? kuto vA tattattvam ? tasya bhAvastattvam , tattattvamasya tattattvam , tattu bhinne bhavati samAnAnekArthAnuvRttilakSaNaM sattvadravyatvaguNatva- 20 karmatvAdi / syAnmatam - parasparaviziSTaikatvAdeva tatsamudayaH paraviSayasAmAnyamiti / etaccAyuktamityata AhauditadoSAnubaddhaikasarvatvAt svasAmAnyApattirvA / yaduktaM prAk 'sa tatsamudAyakAryatvAt sAmAnyam' ityatra evaM satyAtmabhedaH - sukhaM sukhaM ca sukhAdisamudayazca, tadAtmatvAt / evaM zeSAvapi 1 tadarthoprasAraNA' ya0 // 2 sparabhedAtta paraspara' bhA0 / sparabhedaMte parasparadeg ya0 // 3 bhAvena vizideg ya0 // 4 taibhUt para' ya0 // 5 atra dezena dravyAntaraizca ityapi pAThaH sambhAvyate // 6 kenaciMtAbhi bhA0 // 7 vizeSyate ya0 // 8 cAtadbheda bhA0 // 9 dravyAdivizeSeNa ya0 // 10 mIlanAdi ya0 // 11 zaraditi kAlavizeSaNam iti pATho ya0 pratiSu nAsti // 12 prItizAnaM bhA0 / prItijJAna ya0 // 13 paraviSayitA pra0 / dRzyatAM pR0 14 paM0 6 // 14 sAmAnasya bhaa0|| 15 parikliptaM bhA0 / parikSiptaM y0|| 16 sazasyAtasya bhA0 / asmiMstu bhA0 pAThe 'na saH asaH' iti nantatpuruSaM kRtvA SaSTyantaM rUpaM jJeyam 'atasya' iti, tadbhinna svetyarthaH / tathA ca 'sadRzasyAnyasyAbhAvAt' iti bhA0 pAThAnusAreNArthaH prtiiyte| 17 dRzyatAM pR0 12 paM0 3 // 18degkAyatvasAmAnyam ya0 / kAyatvamAsAnyam bhaa0|| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare saGghAtAvasthAnabhedAdvA ghaTapaTavadatyantabheda eva sarvArthAnAm / tathAhi-paramANvAdInAM ghaTo bhavati, ghaTasya vA kapAlAni / anavasthAne vA nityapravRttatvAt sarvArthAnAM samayamapi tathA samavasthAnaM nAsti yathA samAnatA nirUpyeta / athAntareNa rUpaprAptimuktipratyayAbhyAM daNDivad vyaktibhinnArthasiddhi 5 ityAdi yAvat sAmAnyavizeSayozca tatsambandhitvAdekatarAbhyupagame niyamapakSApattirapi iti / svaviSaya sAmAnyApattiti vAzabdo vikalpArthaH svasAmAnyapakSAbhihitasarvapUrvottarapakSavikalpapradarzanArthaH, 'dravyaM 12-2 dravyaM ca dravyAdisamudayazca' ityAdi vikalpajAtaM sarvamihopi saMbhavato yojyam / ___tathA saGghAtAvasthAnabhedAdvA ghaTapaTavadatyantabheda eva sarvArthAnAm / yadi sacAhanayadarzanena .. sa~rvamekam , atha RjusUtranayadarzanena sarvaM bhinnam , tathApi saGghAtenAvasthitAnAM ghaTapaTavadatyantaM parasparato 10 bheda eva, naikatvaM sarvArthAnAm / nainUktam - saGghahanayadarzanenaikamiti, satyamuktam , tattu saGghAtenAvasthitAnA nopapadyate dRSTaviruddhatvAdityabhiprAyaH / tataH kimiti cet , tathAhi - evaM ca kRtvA, kiM ? paramANvAdInAM ghaTo bhavati ghaTasya vA kapAlAni, pitA putraH kaH sambandha ityrthH| ghaTasya vA kapAlAnIti tadvinAza janyatvasyApyasambandhaM darzayati / AdigrahaNAd byaNukatryaNukAdInAM grIvAdInAM cAnyatra saGghAtasamavasthAna- bhedAt samavasthAnakRta eva teSAM sambandhaH, tathA ca samAnaM bhavanti te / 16 syAnmatam - evaM vyAkhyAtustavaiva matena parasparavilakSaNAnAmarthAnAM bhedAdevAnavasthAna prAptam , dravyAdibhedabhinnAnAmanyonyanirapekSANAM saGghAtasamavasthAnAbhAvAditi / atrocyate - anavasthAne vA nityapravRttatvAt sarvArthAnAM samayamapi tathA samavasthAnaM nAsti yathA samAnatA nirUpyeta, parasparanirapekSotpAdavinAzatvAdityarthaH / evaM sarvaikabhinnapakSayoH sAmAnyAbhAva uktH| pakSAntare'pi vaktukAmaH grAhayati -athAntareNa 20 rUpaprAptimityAdi yAvat siddhiriSyata iti / antareNaikarUpaprAptiM bhedarUpaprAptiM vA uktipratyayAbhyAM daNDivaditi, nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhirutpadyate, vizeSapratyayAnAmanAkasmikatvAJca daNDanimitta daNDipratyayAbhidhAnavat , 'daNDo'syAstIti daNDI' ityatra hi daNDasaMyoganimittau devadatte daNDyuktipratyayau 13-1 yathA dRSTAvevaM dravyatvaghaTatvAdisAmAnyavizeSasamavAyanimittau dravyaghaTAdyuktipratyayau syAtAm , naanythaa| vyaktibhinnArthasiddhiriSyata iti, uktipratyayAbhyAM dravyaghaTAdivyaktito bhinnasya dravyatvaghaTatvAde26 rarthasya siddhiriSyate / evaM guNakarmaNozca saGkhyotkSepaNAdivyaktibhinnatattattvArthasiddhireSitavyA, bhinneSvarthe vabhinnoktipratyayadarzanAditi / 1 dRzyatAM pR0 14 paM0 4 // 2 deghApi taMbhavato pra0 // 3 * * etacihnAntargataH sarvamekam ityata Arabhya sarvArthAnAm / na ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 4 bhavati te bhA0 // 5 sthAnabhAvAditi pra0 // 6sAmAnyabhAva pr.|| 7 pratyayA daNDivaditi ya0 // 8 karmagavAzva bhA0 20 hii| karmagavAzca bhA. raM. hI. vinaa|| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram riSyate / na, anyato'pi tayoH siddheH / tau hi kasmiMzcideva AkArAdimAtre, sAmayikatvAcchabdAdarthe pratyayasya vRddhavyavahArAdAkArAdimAtre prtiptteH| tathAhi atrocyate - tanna, anyato'pi tayoH siddheH / apizabdAnniyamAbhAvena lokasiddhaM nAmAdikamapyuktipratyayakAraNamAha / kayoH siddhiH ? uktipratyayayoH / tanniyamAbhAvaM darzayati-tau hi ksmiNshcidevaakaarmaatre| aadigrhnnaanaammaatre| AkaraNamAkAraH, buddhyA yo yathA parigRhyate'rthaH nAmnA vA nirdi- 5 zyate sa eva tsyaakaarH| sa ca tAvanmAtro na tato'dhikaH, yathA-AkAzaM Dittha iti vA, sa vAnyathA vAnyathA vA, AkAzAdiSu vinAnuvRttyA AkAzakAladizAM tvanmate'pyekatvAt kuto bhinneSvabhinnAbhidhAnapratyayau ? kuto vAkAzAditattattvAnIti ? dRzyete cAtrApyuktipratyayau / tasmAnnAsti sAmAnyam / ghaTatvAdisAmAnyopacArAtteSvabhidhAnapratyayAviti cet , na, mukhyasAmAnyAsiddheH sAdhAbhAvAccopacArAbhAvAt tattvaparIkSAyAmupacArasyAvakAzAbhAvAd mithyaabhidhaanprtyytvprsnggaadaakaashaadissviti| 10 kizcAnyat - sAmayikatvAcchabdAdarthe pratyayasya / samayAya prabhavati samayaH prayojanamasya samayabhavo vA sAmayikaH / yathoktam - sAmayikaH zabdAdarthe pratyayaH [vai0 sU0 7 / 2 / 20] iti, na sAmAnyanimitta iti / tau cAbhidhAnapratyayau lokavRddhavyavahArAtmako vRddhavyavahAraM dRSTvA bAlAnAmabhidhAnapratyayau bhaMvato'zikSitavicitrazAstravyavahArANAmapi anyayavyatirekAtmakAdvRddhavyavahArAdeva / na tattvAnuvRtti-13-2 vyAvRttikRtau, lokasya tattattvAdyajJAnAt / na tattattvAt, tattattvAjJAnAtteSAm / 15 . syAnmatam - saMzAkarma tvasmadviziSTAnAM liGgam , pratyakSapUrvakatvAt saMjJAkarmaNaH [vai0 sU0 2 // 1 // 18-19] ityuktaM shaastre| tasmAd manvAdayo'ntarAlapralaya-mahApralayeSu vyucchinnavyavahArANAmapi zabdA rthAnAM sambandhaM pazyanti / tasmAd ghaMTa-ghaTatvasamavAyasambandho'pi sAmayikaH 'asyAyaM vAcakaH' iti yathA 'ayaM panasaH' iti samayaM grAhyate bAla iti / etaccAyuktam , anavasthAprasaGgAt - yena zabdena samayaH kriyate tasyAnyena kArya ityanuSaktaH, uttarasyArthApratItau asya samayo na prakalpate / tatsamayAnapekSA svAbhA- 20 vikI yasyArthe vRttiH sa nitya iti ca zabdArthasambandhaparijJAnaprayogavyavahAraparamparAyA avyavacchedAduktam / yathAha pataJjali:- na hi tadeva nityaM yat tadbhavaM kUTasthamavicAlyanapAyopajanavikAryanutpattyavRddhyavyayayogi / kiM tarhi ? tadapi hi nityaM yasmiMstattvaM na vihanyate / tadbhAvastattvam / AkRtau cApi tattvaM na vihanyate [pAtaJjalama0 1.1 paspazA0 ] iti / samayapratyAkhyAnavat pratipAdanapratyAkhyAnAtidezo vRddhavyavahArAdAkArAdimAtre pratipattarityadoSAya, 'na zabdAdeva' iti vakSyamANatvAt / 1 natta anyato ya0 / nitta anyato bhA0 // 2 nAmAdimapyukti pra0 // 3 degvAhvAramAtre mA0 // 4 vAmyathA 2 cAkAzAdiSu ya0 // 5 dRzyate pra0 // 6 degcchabdArthe ya0 // 7 bhavato preta ya0 / bhavatI zikSita bhA0 // 8 mAmvAdayontarAlapratyayamahA pr.|| 9 ghaTapaTatvasamapra0 / 10 uttarAsyArthApratIto 'sya samayo bhaa0| uttarAsyArthApratItau svasamayo y0|| 11 prakalppate bhA0 20 hI* vinA // 12 tahavaM pr0|| 13 degvikAyanutpattyavRddhyadvayayogi pr0|| 14 vRddhyavyava pr0|| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare antareNa tattvamArabdhadravyAbhAve'pi chidrabunaghaTAdau ghaTAbhidhAnapratyayau dRSTau / AbhAmAtre'pi tu to tatra tattvopanilayanAt kRtAviti cet, sthANu-mRgatRSNikayonara-salilatvaprasaGgaH, tatra tadabhidhAnapratyayasadbhAvAt / naratvasalilatvAnupanipAte narasaliloktipratyayau mA bhUtAm / anupacaritakizcidbhUtAkArAttu kinycidukti| pratyayau syAtAm / tathA vizeSo'pi / yadi khaviSayaH, vishessvirodhH| yadi vizeSastata AtmA tattvasambandhAdRte'pyabhidhAnapratyayayoH pravRttiM darzayaMzcAha - tathA hyantareNetyAdi / tattvaM hi dravye samavaiti / dravyazca dvidhA- adravyamanekadravyazca / adravye tvAkAzAdau tattvAbhAve'pyuktipratyayAvuktau / anekadravyamArabdhadravyam , tacca samavAyyasamavAyikAraNairArabhyate / samavAyikAraNaM ghaTasya kapAlAni, 14-1 10 asamavAyikAraNaM tatsaMyogAH / 'AG' iti ca vidhyupAyamaryAdopasaGgrahArthaH / ko vidhiH ? svataH svAtmani ca, ke upAyaH ? saMyogAdinimittAntarasahitAni, kA maryAdA ? A anyAvayavidravyAt dravyANi dravyAntaramArabhante / vinAzo'pi kAraNavibhAgAt kaarnnvinaashaadvaa| tatracchidbudhne ghaTe kAraNavibhAgAdutpanne saMyogAbhAvAdArabdhadravyAbhAve'pi ghaTAbhidhAnapratyayau dRSTI, tathA kuDyalikhite samavAyya samavAyikAraNAbhAve zizUnAM ca krIDanake loSTapASANAdau sadbhAvAsadbhAvasthApanAkRte / bhaMvedetat- AbhA15 mAtre'pi tu AkAramAne saMsthAnamAtre sAdRzyamAtra ityarthaH, tau coktipratyayau tatra tattvasya ghaTatvasyo panilayanAt kRtami(kRtAviti cet, tatra tattvAbhAva uktaH, satyapi ca tattve'smadiSTAkAramAtroktipratyayau coktau, athApyAbhA~mAtre tattvopanilayanamiSyate tvayA tataH sthANu-mRgatRSNikayornara-salilatvaprasaGgaH, tatra tadabhidhAnapratyayasadbhAvAt tattattvopanilayanAcca, ghaTatvopanilayanAd ghaTavat / anupanipAte naratvasya sthANau salilatvasya mRgatRSNikAyAM narasaliloktipratyayau mA bhUtAm , 20 tau ca dRSTau, kathamagRhItavizeSaNatvAnnaratvasalilatvAnupanipIte nAyuktau ? tatropacAralabhyau hi to, iha tu lokanaye vinopacAreNa labhyau / kathamiti cet , anupacaritakiJcidbhUtAkArAttu kizciduktipratyayau syAtAM bhavitumarhataH, AkArasyAsampUrNasya dRSTatvAdeva / bhavatpakSe punarna hi tattvaM kiJcinnilInaM "kiJcinna nilInamityasti / 14-2 evaM tAvat sAmAnya vikalpadvaye vicAritam , vizeSo'dhunA vicAryaH / tata Aha- tathA vizeSo25 'pIti / so'pi dvayIM kalpanAM nAtivartate - svaviSayaH paraviSayo veti / tatra yadi svaviSayaH, vizeSavirodhaH / vizeSasya virodho vizeSAbhAvApatteH, vizeSeNa virodha AtmAbhAvApatteH / kiM vAGmA 1 tatvaM hi dravyasamavaiti bhA0 / tatvaM ca dravye samavaiti ya0 // 2 bhAve vyktiprtyyaavuddhau| aneka pra0 // 3 ita ca vidhyupAyamaryAdAyasaMgrahArthaH pra0 // 4 ka iti pAThaH pratiSu nAsti // 5degdracunne pra0 // 6 bhAgA utpanne pr0|| 7 krIDanakelAbupASANAdau ya0 // 8 bhavedetadAtAmAtre ya0 / bhavedetAmAtre bhA0 // 9 mAtrA'ktipradeg bhA0 / mAtra uktipra ityapi syAdatra pAThaH // 10 degbhAsamAtre ya0 // 11 degyanAtva ghaTa bhaa0|| 12degpAtanenAyuktau y0|| 13 labhyau itau bhaa0|| 14degkArAtu pra0 // 15 kiMcinilInamityasti ya0 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram na bhavati, anyatvAd vizeSasya guNataH kAlato vA; anyathA ghaTAdau saamaanyaaptteH| atha AtmA, tato vizeSo na bhavati, ektvaadaatmnH| / athocyeta-naikatvAnyatvavirodhadoSI, 'Atmaiva vizeSaH' ityanapAdAnAdipratijJAnAt / yadyAtmApekSa eva vizeSaH eka evAnya ityAtmano'nyathAbhavanAdanAtmatvaM rUpAdirUpeNa ghaTarUpAdipUrvottarANAmabhAvatvam / tathA cobhyaabhaavH|| treNa ? ne yucyate, yadi vizeSastata AtmA na bhavati, anyatvAdvizeSasya / 'vizeSeNa virodhastAvad yadi ghaTAdAvAtmani vizeSo vartate svaviSayaH tata AtmA na, anyatvAdvizeSasya rUpAderdezataH parasparato viziSyamANasyeti tadarzayati -guNata iti / kAlato vA pratikSaNAnyAnyotpattyA vinaMSTaSu rUpAdiSu kastadAtmA ? ityAtmAbhAvaH / tadabhAve kasya vizeSaH ? anyathA ghaTAdau sAmAnyApatteH / anyatheti rUpAdInAM samudAyaikyApattyabhyupagame vizeSapakSatyAgaH sAmAnyaparigrahazvApadyate, tatra coktA doSAH sukhaM 10 sukhaM ca sukhAdisamudayazca ityAdayaH, ta evAtra 'rUpaM rUpaM [ca] rUpAdisamudayazca' ityAdayaH / mA bhUdAsmAbhAvadoSaH tasmiMzcAtmAbhAve vizeSAbhAvadoSa iti pakSAntaraM gRhNIyAt - athAtmA savizeSaH, AtmA eka eva sa evAnanya iti / tato vizeSo na bhavati, ekatvAdAtmanaH, ghaTAdervastuna eka vAdAtmanastattattvAdityarthaH, anyo hi vizeSaH / etadoSaparihArArthamathocyeta pareNa-naikatvAnyatvavirodhadoSau / Atmano vizeSaH' iti 1B sambandhApAdAnayoH SaSThIpaJcamInirdeze bhedena 'Atmani vizeSaH' ityadhikaraNasaptamyA 'nirdeze vA syAtAmetau doSau / kiM tarhi ? 'Atmaiva vizeSaH' ityanapAdAnAdipratijJAnAnnaikatvAnyatvavirodhadoSI mameti / 15-1 atrocyate-yadyAtmApekSa eva vizeSa iti tatpratyuccAraNam , dvitIyavikalpa AyAto vizeSasya virodha iti / atrApyayaM doSaH-eka evAnya ityAtmano'nyathAbhavanAdanAtmatvaM rUpAdirUpeNa / kiM vAGmAtreNa ? netyupapattimAha - anythaabhvnaaditi| tannidarzayati-ghaTarUpAdipUrvottarANAmabhAvatvam / tat katham ? 20 anye'nye rUpAdaya eva bhavantIti ghaTAbhAvaH, tadabhAve kasya "vizeSaH ? ghaTa evaM vAnyathA bhavatIti rUpAdyabhAvaH / tatazcottareSAM zivakAdInAM piNDAvasthAtaH pUrveSAM ca mRttvAdInAmabhAvaH / athavA ghaTato'nyata paTatvam , rUpato'nyacchabdAditvam , tena prakAreNa anyathAbhavanAd ghaTAbhIvo rUpAdyabhAvazca / tathA cobhayAbhAvaH, AtmAbhAvo vizeSAbhAvazca athavA rUpAdyabhAvaprApito ghaTAtmAbhAvo ghaTAtmAbhAvaprApito rUpAdyabhAva iti / 25 1 vizeSeNa virodhastAvad yadi ghaTAdAvAtmani vizeSeNa virodhastAvad yadi ghaTAdAvAtmani iti sarvAsu pratiSu dvirbhUtaH pAThaH // 2 AtmanonyatvAdvi ya0 / AtmAno'nyatvAdvi bhA0 // 3degNAnyAnyotpatya y.| NAnAnyotpattya bhaa0|| 4vinaMSTaparuSAdiSu kastadAtmA pr0|| 5 pattyA'bhyupa bhA0 / patyA'bhyupa ya0 // 6deggrahaM cApa pr0|| 7 pR. 13 paM0 1 // 8nirdeza vA pra0 // 9 bhavanAtmatvaM ya0 // 10 anyonyarUpA ya0 / anye rUpA bhaa0|| 11 vizeSAH bhaa0|| 12 evAnyathA bhaa0|| 13 bhavaMtIti pr0|| 14degbhAvau rUpAdhabhAvaM ca pra. // 15 prAptito ya0 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare .... etadaniSTatAyAM tu praapeksspkssaapttiH| tathApi drvybhedH| kA hi vRttisAhAyakAdRte siddhavRtterghaTasya paTAdyapekSA ? tathAtmaivAsya bhidyeta / atha vA pArthivatvAdapekSA, samAnajAtitvAdapekSyate ghaTena paTaH, vijAtIyAt tarhi vizeSAbhAva udakAdeH / dravyatvApekSA tatrApIti cet, vijAtIyAbhyAM gunnkrmbhyaamvishessH| tatrApi sattApekSeti cet, vijAtIyAt tItyantAsato jAterivAjAteH kAryAdvA katham ? iti bhAvAbhAvayoravizeSaH / tathApi cobhyaabhaavH| etadaniSTatAyAM tu parApekSapakSApattiriti / 'ghaTAderAtmano'nyathAbhavanAdanAtmatvaM tatazca vizeSasyAtmanazcAbhAvaH' ityuktavirodhadoSAnabhyupagame parApekSapakSaH paraviSayo vizeSo na svaviSayaH' ityApannaH / sa kinnAmako doSa iti cet, svapakSaparityAganAmakaH / upacarya ca evamabhyupagamyamAne'pyayamaparo 10 doSaH - tathApi dravyabhedaH, dravyasya ghaTAderAtmanaH svarUpapararUpAbhyAM dvidhAtmAvasthAnaM prasaktaM parApekSatvAdvizeSasya / syAnmatam - paTAdyavRttyAtmaka eva ghaTaH paTAdyapekSata iti / tannetyucyate -kA hi vRttisAhA yakAhate siddhavRtterghaTasya paTAdyapekSA / sahAya[bhAvaH sAhAyakam , vRtteH sahAyakaM vRttisAhAya15-2 kam, ghaTavRtteH sahAyabhAvaM paTasya muktvA svata eva siddhavRtteH pUrvameva ghaTasya kAnyA uttarakAlA paTAdya pekSA ? nAstyevetyarthaH / kiM kAraNam ? prayojanAbhAvAt / tathAtmaivAsya bhidyeta, tena prakAreNa tathA 15 ghaTasvarUpameva bhidyeta, sahAyApekSavRttitvAt, zibikodvAhAtmavRttivat / ... atha vA pArthivatvAdapekSA, asti ghaTasya paTAdyapekSetyAha / kA sA ? samAnA jAtiH / samAnajAtitvAdapekSyate ghaTena paTaH / kA samAnajAtiH ? pArthivatvam / vizeSaH kathamiti cet, ghaTAtmatvAdvizeSaH paTAderiti / atrocyate-vijAtIyAt tarhi vizeSAbhAva udkaadeH| yadi samAnajAtyapekSayA vizeSa iSyate evaM tabasamAnajAtIyAdudakAderghaTasya vizeSAbhAvaH prApnoti / aniSTaM caitat / 20 dravyatvApekSA tatrApIti cet, vyatvasAmAnyApekSayA ghaTasya udakAdervizeSo bhaviSyatIti cet / vijAtIyAbhyAM guNakarmabhyAmavizeSaH, na hi vijAtIyayorguNakarmaNordravyatvApekSAsti, tAbhyAmapi ca ghaTasya vizeSa iSyate / tatrApi sattApekSeti cet, vijAtIyAt tarhi aMtyantAsataH 'avizeSaH' iti vartate / evamapi kharaviSANAderatyantAsato vizeSAbhAvaH syAt , apekSyAbhAvAt / kimiva ? jAteriva ajAteH / pArthivatvajAtezca bhavasiddhAntena apagatajAterjAtyantarApekSA nAsti, tasyAH kathaM jAtyantarA25 dudakAdervA vyaktyantarAd vizeSo bhavati, apekSAbhAvAt ? kAryAdvA kathaM vizeSaH' iti vartate / kArya hi bhavatsiddhAnte prAgavidyamAnaM samavAyyasamavAyikAraNasAnnidhye pazcAdutpadyate, 'kriyAguNavyapadezAbhAvA16-1 dasat kAryam' iti siddhAntAbhyupagamAt , kAraNAvasthAyAM kAraNAnAM kAryasyAsattvAdeva apekSA nAstIti .... 1degtAyAM mu parApekSopapattiriti ya0 // 2tmatvaM nataMca vizeSa bhA0 // tmakatvaM nataMca vizeSa ya0 // 3 upacayaM ca bhA0 // 4 sahAyakaM pra0 / "yopadhAd gurUpottamAd vu" [ 5-1-132 ] iti pANinisUtreNa 'sAhAyakam' ityeva sAdhu // 5 vRttisahA. y.|| 6dravyatvaM sAmA pr0|| 7 tatrApi tApekSeti pr0|| 8 atyaMtAsatAsataH y0| atyaMtAsatAsatAsataH bhaa0|| 9 tasyA kathaM bhA0 / tasyAM kathaM 20 hI. vinA ya0 / tasyAtkathaM 20 hii0|| 10 apekSyAbhAvAt rhii.|| 11 paMcAtpadyate pr0|| . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram / pArthivatvAditulyatvAca tadvat tadAtmatvaM, tattattvena apekSyatvAditi viveka vizeSAbhAvaH prAptaH / niSpanne coparatavyApArAvasthAyAM siddhatvAt kAryasya kAraNAnAM kAraNatvAbhAvAt kAryakAraNavizeSAbhAvaH / itizabdo hetUpasaMhArArthaH, ityuktahetupAramparyAd' bhAvAbhAvayoravizeSaH, yathA pUrvoktavidhinA saMto'sadapekSA'bhAvAd vizeSAbhAvaH, evamasato'pi saidapekSA'bhAvAdavizeSaH / asato vA kApekSA ? evamanayoraviziSTatvAt saittvameva vA abhAvasya bhAvavat , asattvameva vA bhAvasya abhAvavat / / tathApi cobhayAbhAvaH, bhAvAbhAvayorabhAvaH sAmAnyavizeSayorAtmavizeSayorvA ghaTAderiti / evaM tAvad ghaTAdeH pArthivatvAdyapekSA na yuktA / abhyupetyApi tadapekSA pArthivatvAditulyatvAcca tadvat tadAtmatvam / kAryasya ghaTasya kAraNena mRdA saha pArthivatvena dharmeNa tulyatvAt tadvaditi ghaTasya gheTabhavanAtmatvavat tadAtmatvaM mRttvaM, pArthivatvAtmaghaTatvavadvA / kiM kAraNam ? tattattvenApekSyatvAt / tasya bhAvaH tattvam , bhavanaM bhAvaH, tasya tattvaM tattattvam , tattattvenApekSyatvAt , ghaTabhavanavaMda- 10 pekSyate hi pArthivatvam , tasmAt prAptaM tadAtmatvaM ghaTatvaM pArthivatvasya ghaTAtmavad ghaTatvenApekSyatvAt / itizabdo hetvarthe, atastadA matvAdapekSyamANasya vivekayatnArthahAniH vizeSArthApekSApratipAdanayatnahAniH / avizeSa iti, evaM ca kRtvA sa eva avizeSaH / AdigrahaNAt dravyatvAditulyatvAt sattvatulyatvAdityevamevAvizeSa ApAdyaH / / ... syAnmatam - ayaM vizeSa eva na bhavati, ApekSikatvAt sAmAnyavizeSANAM dravyatvAdInAmaupacArika-15 tvAcca / dravyatvaM guNatvaM [karmatvaM] ca sAmAnyAni vizeSAzca [vai0 sU0 1 // 2 / 5] ityuktAni, kiM 16-2 punargotvaghaTatvAdInIti ? kastarhi vizeSo mukhyaH ? antya eva / sAmAnyamapi mukhyaM bhAva evetybhipraayH| yasmAdaNuSvekAkAzadezAtItaprAptaSu anyatvajJAnAbhidhAnaprabhAvavibhAvito'nyo vizeSaH, na hi AkasmikAvanyoktipratyayau, tasmAdastyasau / sa eva ca vizeSo mukhyaH / yathoktam - anyatrAntyebhyo vizeSebhyaH [vai0 sU0 1 / 2 / 6] iti / tathA bhAva [eva] ca mukhyasAmAnyam , saiditi yato dravyaguNakarmasu dravya- 20 guNakarmabhyo'rthAntaraM sA sattA [vai0 sU0 1 / 2 / 7 8] iti vacanAt / dravyatvAdInAmaupacArikatvAttad vyAtmatayopapAditamiti / 1 satodasadapekSA pra0 // 2 tadapekSA ya0 // 3 satvamevAvabhAvasya pra0 / 'sattvamevAbhAvasya' ityapi pAThaH sambhavedatra // 4tvAcA tadvat bhA0 // 5 ghaTabhAvanAtsatvavat pra0 // 6 nApekSatvAt pra0 // 7degghadanapekSyate hi bhA0 / 'vadanapekSyatve hi ya0 // 8 ghaTatvaM bhA0 pratI nAsti // 9degdAtmatAdape pr0|| 10 satyatulya ya0 // 11 kAzavezAtI ya0 / kAzavetsAtI bhA. / "AkRtiH saMsthAnam / parimaNDalasaMsthAnAH sarva eva paramANava iti tulyAkRtitvaM pArthivANUnAM pArthivANubhiH sarveH samAnaguNatvam / 'aNumanasozcAdya karma vi0 sU05-2-13] ityadRSTakArita kriyAvatvaM sarveSAM samAnamiti / aadhaaro'pyekdeshH| tasmAdAkAzadezAt kazcit paramANuratikrAntaH, kazciJca tatsamakAlameva tatra AyAtaH / tatra 'ayamanyaH pUrvasmAt' iti anyapratyayo ninimittaH paramarSerapi na bhavati / dRSTazca anyapratyayaH / tasya anyapratyayasya yo hetuH so'ntyavizeSastasmAt paramANudravyAdanya ityevaM naigamanayasya buddhiH" - iti vizeSAvazyakabhASyasya koTTAryavAdigaNimahattaraviracitAyAM vRttau pR0 155-2 // 12 dRzyatAM pR. 6 Ti. 1 // 13 katvAttaddhyAtmatayo pr0|| naya04 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [prathame vidhyare yatnArthahAniH, avizeSaH / antye'pi tadravyAdiprabhedagatigrAhyatvAt, anyathA yoginaamjnyaanprsnggaat| atrocyate - antye'pi tadravyAdiprabhedagatigrAhyatvAt / ante bhavo'ntyaH, antye'pi tasmin vizeSe vizeSAbhAva iti apizabdAt sambandhaH / ko hetuH ? tadravyAdiprabhedagatigrAhyatvAt / dravya5 mAdiryeSAM ta ete dravyAdayaH dravyakSetrakAlabhAvAH, teSAM prabhedaH tatprabhedaH, tatprabhedena gatiH pariNAmo vRttirvikalpaH, yathA 'asya kAryasyeyaM gatiH' iti dRSTatvAt / tayA gatyA grAhyatvam , kasya ? antyavizeSasya / tasmAt tadrvyAdiprabhedagatigrAhyatvAd nAntyavizeSaH kalpyaH, dravyAdivyatirekeNa pratyakSAnumAnAbhyAmagrAhyatvAt tatsvarUpeNaiva grAhyatvAcca / tadyathA-yogI pratyakSeNaikaM paramANuM pazyan vyaNukatvAt pracyutaM pazyati anyaM tryaNukatvAt praicyutamanyaM dvathaNukasamavetamanyaM dhyaNukasamavetaM ca, dravyataH svata eva ca bhinnAni __10 tAni paramANvAdidravyANi pazyati, tatra kimanyavizeSeNa ? evaM kSetrato.pyUrdhabhAgasthitamekamaparamarvA17-1 gbhAgasthitam / kAlato'pi kaJcit prathame samaye sthitam , anyaM dvitIye sthitamAgataM vA / yugapadogata sthitayorapi dravyakSetrabhAvakRtaM nAnAtvamastyeva / bhAvataH kazcit kRSNaM zuklaM kazcit surabhimasurabhiM tiktaM kaTukaM vetyAdi, athavA kRSNamanyaM kRSNataraM kRSNatamaM dviguNatriguNasaGkhyeyAsayeyAnantaguNakRSNAdiM vaa| evaM zeSavarNairgandharasasparzazca saprabhedairdarzanaM vAcyam / anyatheti parasparaviziSTadravyAdivizeSAbhAve viSaya16 nirapekSatvAd yoginaamjnyaanprsnggaat| avazyaM dravyAdayo viSayAH svata eva viziSTA essitvyaaH| na cet, yogino mithyAjJAnaprasaGgaH, anyathAsthitasyArthasya anyathAdarzanAt / antyavizeSANAM ca parasparavizeSoktipratyayapravRttau nimittAntaraM kalpyam / svata eva viziSTatve'ntyavizeSasya kalpanA vA tyAjyA, paramANUnAmapi tadvad vizeSo nimittanirapekSaH kiM neSyate ? vizeSeSvapi nimittAntarANi cet, anavasthAprasaGgaH, tatazca vizeSoktipratyayAnupapattirevetyalaM prasaGgena / sthitam - na svaviSayo vizeSa iti / 20 paraviSayavizeSaparIkSAvasaraH, tata Aha-paraviSayatAyAM tu vizeSasyAnavasthAnAdavizeSaH / nanu prAgapyuktam -parApekSapakSApattirvA iti, satyam , tatrai upAttaparityAgAdahRdayatvApAdanadvAreNa prasaGgato'nye'pi 1lI. vinAnyatra-tattadravyAdi ya0 / tadravyAdi bhA0 // 2 antye bhavo pr.| "anteSu bhavA antyAH'' [ prazasta. bhA0 pR0 168 ] iti prazastapAdabhASyAnusAriNyeva antyazabdavyAkhyA prAyaH sarvatrApi bahumatA svIkRtA ca / zaGkaramizrastu vaizeSikasUtropaskAre matadvayamatropanyasyati- "ante'vasAne bhavantItyantyAH, yato na vyAvakAntaramastItyAcAryAH / utpAda vinAzayorante avasAne bhavantItyantyA nityadravyANi / teSu bhavantItyantyA vizeSA iti vRttikRtaH"-bai0 sU0 upa0 1 / 2 / 6 // 3 tas ivizeSAtAva iti bhA0 // 4 yathAsya kAyasyeyaM bhA0 / yathA kAyasyeyaM ya0 / atra 'kAyasya zarIrasya' ityarthAbhirucau tu yathAzruto bhA0pratipAThaH sAdhureveti dhyeyam // 5 pracyutAzanaM vyaNuka ya0 / pracyudyutAzanAM vyaNuka bhA0 / atra pracyutAtmAnaM vyaNuka iti pATho'pi sambhavet // 6 vyaguNasama bhA0 // 7 kSetratopUrvabhAgasthitamekaparamavAbhAga bhA0 / kSetratopUrvabhAgasthitamekaparamarvAgbhAgadeg ya0 / UrdhvazabdasamAnArthaka eva Urdhazabdo'pi zabdakoSeSvasti / atra ca nayacakravRttI prAyaH sarvatrApi UrvazabdasthAne Urdhazabda eva dRzyata iti dhyeyam / avAgbhAga adhobhAga ityarthaH // 8 kiMcit pr.|| 9degdAgatayorapi ya0 // 10 kiMcit ya0 // 11 kRSNAdi ghA pra0 // 12 pR0 24 paM0 1 // 13 taha upAtta' ya. ta'pAtta bhA0 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram paraviSayatAyAM tu vizeSasyAnavasthAnAdavizeSaH / iha dravyAdipratyapekSayA sarvasyAsya sambaddhatvAdekaikasya niravazeSamidaM jagad vizeSaNaM syAt, ekaghaTasaMhatanAnAvasthaguNavat / tatra sarvArthAnAM nityapravRttatvAt samayamapi nAsti teSAM samavasthAnaM yadAzrayo vizeSArtho'vasthApyeta, Attavat / doSA uktAH, iha tu prAdhAnyenaiva anyena ca prakAreNa doSAbhidhAnaM prakriyate / anavasthAnAdavizeSa iti / sAdhayiSyamANamanavasthAnaM siddhaM kRtvAha / yathA ca prAk 'asamAnAvasthAnAdasAmAnyam' iti prakramya sAmAnyAbhAvaH pratipAditastathehApi tadviparyayeNa tadeva prakaraNaM yojyam - kiM kAraNam ? anavadhRtaikatarakAryatvAdityAdi sarvaM tAdRgeva yAvat taita etAni ghaTAdivastvAtmavizeSapakSapAhiNApyavazyApekSyANi, 17-2 pratyakSata eva tathA tathA pareNa viziSTatvAdAtmanaH; kimu paraviSayamukhyavizeSavAdinA ? pratyakSata eva tathA tathA paraviSayasya vizeSasya bhavanAt pareNa viziSTena bhUyata iti / iheti paraviSayavizeSapakSe 10 dravyAdipratyapekSayA sarvasyAsya sambaddhatvAdekaikasya niravazeSamidaM jagad vizeSaNamiti, pUrvavadeva dravyaM dravyAntarANi kSetraM kAlaM bhAvaM ca pratyapekSate svaprabhedAn paraprabhedAMzca, evaM kSetraM kAlo bhAvazceti sarvaM sarveNa sambaddham , tasmAt sarvasya sambaddhatvAt pUrvavat saMhakramavRttirUpAdizivakAdipRthivyAdibrIhyAdyaGkarAdisamavasthAnAd dravyANAM kSetrato'pi teSAmekagatisamavasthAnAt kAlato'pyanekaprabhedopavarNyadharmA[dyastikAyapRthivyAdipAnIyAdAnadhAraNA disamavasthAnAd bhAvato'pi pUrvavad dravyAdirUpAdizivakAdibhavanasamavasthAnAt 15 syAdekaghaTasaMhatanAnAvasthaguNavaditi / yathoktam -dravyameva hi tathAvasthAnAdU rUpAdibhAvaM labhate, ekapuruSapitRputratvAdivat [ ], dravyameva hi ghaTAkhyaM rUpaM raso gandhaH sparzaH saGkhyA saMsthAna zuklaM nIlaM tiktaM kaTu surabhi mRdu karkazaM zuklataraM zuklatamaM cetyAdivizeSaNatAM nAtivartate / ta eva hyete guNAH paryAyAzca nAnAvasthAH parasparaviziSTAH parasparasya dravyasya ca vizeSaNam , dravyameva guNAH paryAyAzca / tathAnye'pi dravyakSetrakAlabhAvAH saprabhedA iti / syAcchabdAt punaH syAdetadevaM yadyetad vakSyamANa- 20 doSeNa na vyAhanyetetyata Aha - tatra sarvArthAnAM nityapravRttatvAt samayamapItyAdi yAvad yadAzrayo vizeSArtho'vasthApyeteti / evaM parasparavizeSaNatvena sarve'rthA nityaM pravRttA eveti samayamAtramapi nAsti teSAM samavasthAnam / samavasthAnAzrayo hi vizeSo'vasthApyeta, tadabhAvAt kuto vizeSaH ? Atta-18-1 vaditi tatkAlAvagRhItakSaNotpannavinaSTabhAvavadityarthaH / tataH kimiti cet, sa~mavasthAnAbhAvAnnirAzrayaH khapuSpavannAsti vizeSaH / syAnmatam - sambandhadezo na dRSyate, upekSyata iti / kimuktaM bhavati ? sambandhadezAn dravyAdIna muktvA nirAzrayatvAd vizeSo mA bhUt , sambandhadezasthAnAM tu ghaTapaTAdInAM kimiti muMdhA vizeSo na syAt 25 1 dRzyatAM pR0 14 paM0 6 // 2 anavRttikatarakAyatvAt bhA0 / anivRttikatarakAyatvAt ya0 / dRzyatAM pR0 14 paM0 6 // 3 dRzyatAM pR0 18 paM0 3 // 4 grAhiNApyavazyApekSyANi pratyakSagrAhiNAgyavazyApekSyANi pratyakSa iti ya0 pratiSu dvirbhUtaH pAThaH // 5sAha pra0 // 6 syAdevaM bhA0 // 7degtpazyavinaMSTa bhA0 / 'tpattyavinaSTa' y0|| 8saMsthAnAbhAvA pr0|| 9muvA pr.|| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare 2. sambandhadezopekSAyAmupAttatyAgo'kasmAt, tulyatvAt saamaanyaabhyupgmaat| rUpAdibhedasambandha eva vizeSaH, na, anyAsambandhe'rUpAditvAcchuddhAnAM kacidapyabhAvAt / loke dRSTo nanu ca vAyuH zuddha eva sparzaH, tatrApi hi kSetrAdi dravyasya rUpAdayo na gRhyante, anabhivyaktisaukSmyAt, dravyAdivat / / tadAzrayatvAd vizeSasya ? iti / atrocyate - sambandhadezopekSAyAmupAttatyAgo'kasmAt / evaM sati akasmAdevopAttasya vizeSasya tyAgaH, sAmAnyAbhyupagamAt / kathaM sAmAnyamabhyupagatamiti cet , tulyatvAt sambandhadezasthAnAM dravyakSetrakAlabhAvapratyAsattitulyalakSaNatvAt sAmAnyasya samAnabhAvasya / atrAha -rUpAdibhedasambandha eva vizeSa iti / rUparasagandhasparzasaGkhyAsaMsthAnAdInAM saprabhedAnAM sambandha eva vizeSa ucyate, ta eva hi parasparato viziSyamANA vizeSAkhyA iti / atrocyate-tad 10 na, anyAsambandhe'rUpAditvAt / anyairdravyAdibhirasambandhe teSAmarUpAditvaM prasajyate, yasmAt sarve sarvatra sarvadA sarvathA dravyakSetrakAlabhAvAvibhArgasambaddharasA eva hi rUpAdayaH / kiM kAraNam ? zuddhAnAM kvacidapyabhAvAt , prAguktaM dravyAdisambandhAbhAve rUpAdisvarUpAbhAvAt tatsambaddhAnAmeva dRSTatvAt saprabhedadravyAdisambandhAbhAve rUpAdayo na santyevetyarUpAditvaM teSAM prasaktam / .....itara Aha - loke dRSTo nanu ca vAyuH zuddha eva sprshH| syAdarUpAditvaM yadi 'dravyakSetrakAla1 rUparasAdibhirasambandhe rUpAdyabhAva eva' ityayamekAntaH syAt , syAccAnumAnaM yadi dRSTena na bAdhyate, dRSTazva 18-2 vAyuH sparzamAtra eva, na hi dRSTAd gariSThaM pramANamastIti / atrocyate- tatrApi hi kSetrAdidravyasya rUpAdayo na gRhyante, anabhivyaktisaukSmyAt , vaidha\Na dravyAdivat / yathA dravyAdayo gRhyante pratyakSeNa na tathA vAyau rUparasagandhAdayo'nabhivyaktisaukSmyAd gRhyante / kiM kAraNam ? cakSurAdIndriyagrAhyatvapariNatyabhAvAd hetvanumeyatAbhAvAt / yathoktaM saGgrahAntare10. mUrtiH kathaM na vAyo svAdyeta ca kathaM na rUpyeta / - tayaktigrahaNaM prati na zaknuyAt tvindriyaiH kazcit // [ ] iti / gandharvanto'bagnivAyavaH, mUrtatvAt , pRthivIvat / evaM rasavantau agnivAyU , mUrtatvAt , bhUmyambuvat / rUpavAn vAyuH, mUrtatvAt , agnibhUmijalavat / rUparasagandhasparzavanti vAyvagnijalAni, mUrtatvAt, pRthivIvat / ihApi ca sAdharmyadRSTAnta ucyate - vAtAyanareNusparzarasarUpagandhAdivad na gRhyanta iti, teSAM hi 25 "ravikaroddayotavyaktAnAM rUpameva grAhyam / / 1degmupAMtyatyAgo ya0 // 2 degvAttasya bhA0 / 'pAMtyasya ya0 // 3 'tulyakSaNatvAt ya0 // 4 sAmAnabhavanasya bhA0 // 5 tvAdanyairdravyAdibhirasaMbaMdha teSAmarUpAditvAdanyairdravyAdibhirasaMbaMdhe teSAmarUpAdi iti dvirbhUtaH pAThaH sarvAsu pratiSu // 6 * * etaccihnAntargataH sambaddharasA ityata Arabhya dravyAdi ityantaH pATho bhA0 pratI nAsti // 7 zuddhAnaM ya0 // 8 vAyo rUpa bhA0 / atra 'vAyo' ityasya SaSThyantatve bhA0 pratipATho'pi sAdhureva // 9 grAhyapari' ya0 // 10 mUrti kathaM pr0|| 11 vAyo khApyeta ya0 / vAyorNAsvApyeta bhA0 // 12 yA tvindriyaiH kaMcit pra0 // 13 degvtto| pagni bhA0 / vattopagni ya0 // 14 ravikAro pr0|| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaparIkSA ] dvAdazAraM nayacakram 29 athocyeta - ekakAlasahAvasthAnAdarthAnAM vizeSo bhaviSyati, avatiSThate hi kiJcit kazcit kAlam / evamapi tathAbhUtasAmAnyAbhyupagamAdavizeSatvameva / sarvasAmAnAdhikaraNyAcca ekavikAre'pi sarvasyAnyathAtvaM jAyate, tanmAtre'nyatvAt, gandhonAdhikabhvambhovat / atha tu taddhyAsannameva grahISyate sAmAnyavizeSayoH, evaM tarhi dravyaguNakarmaNAM na sAmAnyaM nApi vizeSaH, teSAM parasparAsattyabhAvAt / tadbuddhyA I athocyeta pareNa - yadi sambandhadezasamavasthAnAdarthAnAM vizeSo na bhavati, ekakAlasahAve sthAnAdarthAnAM vizeSo bhaviSyati, yasmAdavatiSThate hi kiJcit kazcit kAlam, yathA pUrvAparasthitaghaTapaTAviti / nanu vizeSakAraNamatra vaktuM prAptam, idaM tu sAmAnyakAraNameva AzaGkitamiti / atrocyate - sAmAnyadvAreNa vizeSaH siddhyatIti tadasiddhidvAreNa vizeSAsiddhiriti sarvatra grAhyam / atrApyAcArya 10 uttaramAha - evamapi tathAbhUtasAmAnyAbhyupagamAdavizeSatvameva / parAbhyupagama eva uttaratvamApadyate, ekakAlAvasthAne kAlasAmAnyAbhyupagamAd dezasambandha sAmAnyAbhyupagamarvedupAttatyAgo 'kasmAt tulyatvAditya vizeSatvameva / kicAnyat -- prAguktavidhinA sarvasAmAnAdhikaraNyAcca vizeSasvatattvasya parasparAMpekSatvAd 19-1 viziSyamANatvAd bhAvAnAM parasparataH sarvaM jagadekAdhikaraNam, tatraikavikAre'pi sarvasya zeSasyApyazeSasya 15 tadapekSatvAdanyathAtvaM vikAro jAyate / kutaH ? tanmAtre'nyatvAt / ko dRSTAntaH ? gandhonAdhikaMbhvambhovaditi, yathA bhvambhasorayathAsaGkhyena gandhonasya ambhaso gandhAdhikAyAzca bhuvaH tenAdhikabhAvena " vikAro dRSTaH - gandhahInA ApaH tadadhikA bhUriti / tasmAnnAstyeva anavasthAnAnnirAzrayaH khapuSpavad vizeSa iti / atha tu tadbuddhyAsannameva grahISyate sAmAnyavizeSayoriti / athetyadhikArAntare / turvizeSaNe prAktanAddezakAlAttyadhikArAd buddhyAsattyadhikAraM vizinaSTi / buddhyA AsannaM, 'saH' iti buddhistadbuddhiH, 20 yo'sau prathamo ghaTaH sa eva dvitIya iti buddhiH / kA sA ? tattvAnuvRttibuddhiH, vyAvRttibuddhirapi tadbuddhyAsattyA dravyatvabuddhau prasaktAyAm ' nApo na sikatA na zivakAdirghaTa eva' iti / yathoktam - anuvRttipratyayakAraNaM sAmAnyam, vyAvRttibuddhiheturvizeSaH [ ] iti / atra brUmaH - evaM tarhi dravyaguNakarmaNAM na sAmAnyaM nApi vizeSaH / kiM kAraNam ? teSAM parasparAsattyabhAvAt / tayA tadbuddhyA dravyasya guNasya karmaNo vAsattirgRhyate, kiM dravyabuddhyA guNo gRhyate karma vA ? dravyabuddhyA hi tad dravyameva, 25 1vasthAnArthAnAM pra0 // 2 'sthAne kakAla ya0 // 3 'mAdeza pra0 / 'dRSTAMtatyAgo bhA0 / dRzyatAM pR0 28 paM0 1 // 5 'NyAtva vizeSa bhA0 // 7syAzeSasyApya ya0 / 'sya zeSasya zeSasyApya bhA0 // 8 danyathAtvadhikAro pra0 // 9 katvaMbhAvaditi yathA bhvaMbhasaurayathAsaMkhyena na gaMdhonasya pra0 // 10 tarhinAdhika pra0 // 11 dhikAro ya0 / SdhikAro bhA0 // 12 gRhI ya0 // 13 'satya' pra0 / evamagre'pi // 14 buddhyAsannaH sa iti buddhiryo'sau ya0 // 15 karmANaM vA bhA0 // 4 vadraSAMtatyAgo ya0 / 6 tvAdvi vizi ya0 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhya re sannatA hi dravyasya dravyasya ca tatraiva sAmAnyavizeSau syAtAm, na guNakarmaNoH / evaM ca tayoH sattvasAmAnya-dravyArambhAdivizeSAbhAvaH / tathAsattiH sikatAnAM vajrasya ca teSAM sAmAnyavizeSau syAtAm, na bhUmyambhasoH; yAvat tulyajAti tadAsannatvAd 'dravyam' iti gRhyate, tatraiva ca sAmAnyavizeSau syAtAM na guNakarmaNoH / kasmAt ? 6 yasmAt tadbuddhyAsannatA dravyasya dravyasya ca na dravyasya guNasya ca, tathA na dravyasya karmaNAM ca, na 19-2 guNasya karmaNazceti sAmAnyAbhAvo vizeSAbhavaJca tadbuddhyAsattyabhAvAt / evaM ca kRtvA tayoH sattvasAmAnya- dravyArambhAdivizeSAbhAvaH / tayoH dravyaguNayorguNakarmaNordravyaguNakarmaNAM ca tayozca tayozcetyAvRttyA sattvalakSaNaM* sAmAnyaM mA bhUt / tasmAt 'sat' iti trayANAmavizeSa ityayuktam / tathA 'anityaM dravyavat kAryaM kAraNaM sAmAnyavizeSavat' iti ca sAmAnyaM dravyaguNakarmaNAM mA bhUt / uktaM ca vaH zAstre - 10 sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSa: [ vai0 sU0 11118 ] / 'evaM tarhi anAnAtvaM dravyaguNakarmaNAM prAptam' iti codite vizeSa ucyate - nAvizeSa eva, ArambhAnArambhabhedAt, dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram / karma karmasAdhyaM na vidyate [ trai0 sU0 1 / 1 / 10-11 ] iti / kiJcAnyat - lakSaNabhedAt kriyAvad guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam, dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgadhva [kAraNamanapekSa iti guNalakSaNam, ekadravyamaguNaM saMyoga15 vibhAgeSva ] napekSaM kAraNamiti karmalakSaNam [vai0 sU0 1 / 1 / 15-16-17 ] / tathA virodhAvirodhabhedAt, kAryAvirodhi dravyaM kAraNAvirodhi ca, ubhayathA guNaH, kAryavirodhi karma [ cai0 sU0 1 / 1 / 13-14 ] / ityevamAdidravyaguNakarma nAnAtvahetukalApaJca vizeSAbhAvAdanarthaka Apadyate / evaM tAvad dravyasya [ dravyasya ] ca sAmAnyavizeSau syAtAm, na guNakarmaNoH / " - itara Aha - yathA dravyayoH pratyAsattirdravyatvAbhisambandhAt tathA sattvAbhisambandhAd dravyaguNa20 karmaNAM bhaviSyati / yathoktam - saditi yato dravyaguNakarmasu dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM sA sattA [rvai0 sU0 1 / 2 / 7-8 ] iti / atra brUmaH - dravyayorapi tvadanukampAdravIkRtacetasA mayA tvayi cittAnuvRttyA uktam, tatrApyAzAM mA kRthAH, tadapi nopapadyate buddhyAsattikRtasAmAnyavizeSavAdino bhavataH sAmAnyAbhAve vizeSAbhAvAt / tathAsattiH sikatAnAM vajrasya ca pArthivatvasAmAnyAnuviddhatvAdazmasikatAloSTavatrAdInAm / teSAM sAmAnyavizeSau syAtAm, na bhUmyambhasoH, anyatarasya pArthitvAbhAvAt / 20- 1 25 tenaiva hetukrameNa tathAsattiH piNDaghaTayoH, na mRt-sikatAnAm evaM parataH parato yAvat tulyajAti 1 gRhyeta ya0 // 2 vizeSe syAtAM ya0 / vizeSasthAtAM bhA0 // 3 'karmaNazca' iti syAdatra pAThaH // 4 bhAvaM ca pra0 // 5 sattvaM ya0 // 6 * * etaccihAntargataH 'sAmAnya' ityata Arabhya sattvalakSaNaM ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 7 AraMbhamAraMbhabhedAt ya0 // 8 bhAgedyanapekSaM pra0 // 9 kAraNa virodhi ca pra0 / "na dravyaM kArya kAraNaM ca vadhati" - vai0 sU0 1 / 1 / 12 / asya vyAkhyA - " dravyaM na khakArya hanti na vA svakAraNaM inti, kAryakAraNabhAvApannayordravyayorvadhyaghAtakabhAvo nAstItyarthaH, AzrayanAzArambhakasaMyoganAzAbhyAmeva dravyanAzAditi bhAvaH / vadhatIti sautro nirdezaH " - vai0 sU0 upa0 pR0 20 // 10 "guNAH " - vai0 sU0 // 11 kArya vipra0 // 12 kramaH pra0 / evamagre'pi // 13 netrApyA' pra0 // 14 'vatvAlatvAbhAvAt bhA0 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavizeSaparIkSA] dvAdazAraM nayacakram guNakriyayoraNvoreva, na tu tayorapi antyavizeSasamavAyena apakSiptapratyAsattyoH / tasmAt sAmAnyAbhAvAd vizeSAbhAvaH, srvtraivobhyaabhaavH| _ arthAzleSalakSaNAyAM tvAsattau pRthivIghaTarUpAdInAmeva syAt sAmAnyavizeSatA, netarasAmAnyavizeSayoH / guNakriyayoraNvoreva 'syAtAM sAmAnyavizeSau' iti vartate / tathAsattiH ghaTakapAlayoH, na piNDa- 5 ghaTayoH; evaM kapAlazaikalayoH, na ghaTazakalayoH; zakalazarkarayoH, na ghaTazarkarayoH; pAMzuzarkarayoH, na zakalazarkarayoH; pAMzudhUlyoH, na dhUlIzarkarayoH; dhUlItruTyoH, na pAMzutruTyoH; truTiparamANvoH, na dhUlIparamANvoH / athavA ghaTasya ca ghaTasya ca, na ghaTasya kapAlasya cetyAdi / tayorapi aNvoH pArthivazuklagatisamAyinorevANvoH, na ApyapArthivAdinIlazuklagatisthitijAtiguNakriyayoH / na tu tayorapItyAdi yAvadapakSiptapratyAsattyoriti / tulyajAtiguNakriyAsamavAyinoranyatvapratyayaprabhAvolliGgitAntya-10 vizeSayoH tatsamavAyenApakSiptA apahRtA pratyAsattistayorapi iti kRtvA kutastaTuMDyAsannaprakaraNam ? tasmAt sAmAnyAbhAvAd vizeSAbhAvaH, sarvatraivobhayAbhAva iti ,vyaguNakarmaNAM na sAmAnya nApi vizeSaH ityataH prabhRti yAvat 'aNvoH' ityetadavadhimadhyAbhihitopattibalAd yathopapAditasAmAnyavizeSAbhAvaM smArayati / ___ atrAha - sA dvidhA pratyAsattiH, arthasambandhAdanarthasambandhAcca / tatrAnarthalakSaNA sad-dravya-15 pRthivI-mRd-ghaTAditattvAnuvRttibuddhigrahaNA yathoktA, sAmAnyavizeSasamavAyAnAmarthatvAbhAvAt / arthalakSaNA tu dravyaguNakarmasambandhAtmikA, teSAmarthasaMjJitatvAt / yathoktam - artha iti dravyaguNakarmasu [vai0 sU0 8 / 2 / 3] / tatra kriyAvat [vai0 sU0 5 // 1 // 35] ityAdi dravyalakSaNam / tadbhedalakSaNaM ca - rUparasa-20-2 gandhasparzavatI pRthivI, rUparasasparzavatya Apo dravAH snigdhAzca, tejo rUpasparzavat , vAyuH sparzavAn [vai0 sU0 2 / 1 // 1-4] , yatra rUpAdicAturguNyaM sA pRthivI, gandhahInA dravasnehAdhikAzcApaH, 20 dravasneharasagandhahInaM tejaH, rUpahIno vAyuH, TraivyAzrayyAdilakSaNo guNaH / zrotraMgrahaNo yo'rthaH sa zabdaH [vai0 sU0 2 / 2 / 21 ] / cakSurgrahaNo yo'rthaH sa rUpam / ityAdyarthalakSaNaniyatayA pratyAsattyA sAmAnyavizeSau syAtAmiti / atrocyate - arthAzleSalakSaNAyAM tvAsattau pRthivIghaTarUpAdInAmeva syAt sAmAnyavizeSatA, lakSaNoddezanirdezakRtaivetyarthaH / netarasAmAnyavizeSayoH 'sAmAnyavizeSatA' iti vartate, sattva- 25 1 raNavAregha bhA0 / raNvAdereva ya0 // 2 vartete pra0 // 3 dhAkalayoH pA0 vi0 // 4 "tuTyoH bhaa0| evmpre'pi| ya0 pratiSvapi prAyaH sarvatrApyane 'tuTi'zabda eva dRzyate // 5degvAyinorevaNyoH bhA0 / vAyinoraNvoH ya0 // 6 buddhyAsaMtapraharaNaM pra0 // 7 pR0 29 pN05|| 8 pR0 31 paM0 1 // 9 karmavastu ya0 // 10 "kriyAvad guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam"-vai0 suu0|| 11 "snigdhAH"-vai0 suu0|| 12 "sparzavAn vAyuH"-vai0 suu0|| 13 "dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam"-vai0 sU0 111116 // 14 'grahaNo'rthaH sa zabdaH bhA0 / grahaNo'rthaH zabdaH ya0 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare tathApi svaviSayasAmAnyavizeSApattiH / sA coktdossaa| tasmAt sarvathAntaraGgaM khamUrtisthaM pradhAnaM vyavasthitamanapekSam - na hi tasya dravyatvapRthivItvaguNatvarUpatvAdyanuvRttivyAvRttibuddhilakSaNayorna syAt / iSyate ca tayorapi vaizeSikaiH guNasamudAyadravyavAdibhizca sAdRzyAnuvRttinivRttilakSaNasAmAnyavizeSatA / ko'bhiprAyaH ? arthAzleSa5 lakSaNAsattikRtasAmAnyavizeSAbhyupagame tattvAnuvRttivyAvRttibuddhigrahaNau na syAtAm / tattvAnuvRttinivRttikRtayorvAbhyupagame'rthAzleSakRtapratyAsattyorabhAva iti virodhAd na prakalpate ityayamabhiprAyaH / kizcAnyat - tathApi skhaviSayasAmAnya vishessaapttiH| arthAzleSalakSaNAsattau satyAmapi 'svaviSayameva sAmAnyam , svaviSaya eva vizeSaH' ityetau prAguktau vikalpAvApannau / sA coktadoSA, sApi ca svaviSayasAmAnyavizeSApattiruktadoSaiva - yadi svaviSayam, sAmAnyavirodhaH / yadi sAmAnyaM tata 21-1 10 AtmA na bhavati, anekArthatvAt sAmAnyasya / atha AtmA tato na sAmAnyam , ekatvAdAtmanaH / atha Atmaiva sAmAnyam, rUpAdirghaTAderAtmA tatsamudAyakAryatvAt / evaM satyAtmabheda: - rUpaM rUpaM ca rUpAdisamudayazca ityAdi / tathA vizeSo'pi / yadi svaviSayaH, vizeSavirodhaH / yadi vizeSastata AtmA na bhavati, anyatvAdvizeSasya guNataH kAlato vA, anyathA ghaTAdau saamaanyaaptteH| atha AtmA tato vizeSo na bhavati, ektvaadaatmnH| athocyeta --naikatvAnyatvavirodhaMdoSau, 'Atmaiva vizeSaH' 15 ityanapAdAnAdipratijJAnAt; yadi AtmApekSa eva vizeSaH, eka eva anya ityAtmano'nyathAbhavanA. danAtmatvamityAdipUrvoktadoSasambandhinI svaviSayasAmAnyavizeSApattiH / / .. atrAha saMsargavAdI - yadi 'Atmaiva sAmAnyam , Atmaiva vizeSaH' iti brUyAM sAGkhya-bauddhavat syurete doSA mamApi / na punarahamevapakSaH / mama tu sAmAnyavizeSau dravyaguNakarmabhyo'rthebhyo'tyantabhinnau, naugRhItavizeSaNA vizeSye buddhirastIti 'sattvAbhisambandhAt sat, dravyatvAbhisambandhAd dravyam' ityAdi20 sAmAnyavizeSavAdinaH kathaM svaviSayasAmAnyavizeSapakSadoSAH ? iti / atrApi paraviSayasAmAnyavizeSavAdipratyAkhyAnAt kA gatiH ? ityalaM prasaGgena / tasmAdityuktadoSopasaMhArArthaH, etadoSApetaM sarvathAntaraGga vastu iti pratipattavyaM ghaTAdi ityabhisambhantsyAmaH / sarveNa prakAreNa sarvathA yoM tAM gatiM gatvA 'sAmAnyameva, vizeSa eva' ityevamAdinA vicArya "vicArya antaraGgaM vastu ghaTasya kenacit prativiziSTenAkAreNa udakAdyAharaNadhAraNAdisamarthena 25 bhavanaM samAnena cArthAntaraistadevAzrayaNIyam , na bahiraGga sattvadravyatvAdi svaparaviSayasAmAnyavizeSavAdi ----- 1 guNarUpatvA ya0 // 2degnuvRttibuddhi ya0 // 3 prakalpyate ya0 / atra prakalpete iti bhA0 pAThe 'sAmAnyavizeSau na prakalpete' ityartho jnyeyH| prakalpyate iti iti ya. pAThe tu 'sAmAnyavizeSatA na prakalppate' ityabhisambandho jJeyaH // 4 bhA0 vinAnyatra-ityeto prAguktau vika De. lI. / ityuto prAguktau vika pA0 20 hii| ityuktau vika vi0 // 5 dRzyatAM pR0 11 pN06|| 6 pR. 22 paM0 6 // 7degdoSo hI. vinA // 8 eka eka eva bhaa0|| 9 degvAvI y0|| 10 degvayaMrete bhA0 / vatparete ya0 // 11 karmabhyotyaMtabhinnau ya0 // 12 nAgRhItavizeSaNavizeSaNavizeSye bhaa0|| 13yAM gatAM gatiM ya0 / "evaM yAM tAM gatiM gatvA kalpayisvApi sarvathA sarvaprakAreNa"-nayacakravR0 pR. 92-2 // 14 vicArAMtaraMgaM y0|| 15degSatAdipari y0|| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 vastukharUpanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram anuvRttyapekSA ghaTAntareSu / yadi syAt tato'nuvarteta sa teSvapi, tatazca sarvasAmAnyAt sa eva sa syAt , tadyathA-pUrvAhAparAhnayoreka eva ghttH| tatsannivezakharUpA parikalpitam / yathoktama - antaraGgabahiraGgayorantaraGgo vidhibalavAn / ya eSa prekSApUrvakArI puruSaH sa prAtarutthAya pratyaGgavartIni svAni kAryANi kurute, tataH sambandhinAm , tataH suhRdAm , tataH zeSANAm [pA0 ma0 bhA0 1 / 1 / 56 ] iti / tadantaraGgatvaM kutaH ? svamUrtisthatvAt , svA mUrtiIvAdyAtmikA, / tatrasthaitvAjalAdyAharaNasamarthasya bhavanasya / pradhAnatvAcca tadeva grAhyam / kutaH pradhAnam ? tadarthatvAt sAmAnyavizeSayoH, kanyArthavastrAlaGkAravat , ghaTArtho hi sAmAnyavizeSakalpanAvyApAraH / brIhikaNArthapalAlAdivadapradhAnatvAt sAmAnyavizeSayostyAjyatA / vyavasthitatvAcca tadeva ghaTabhavanaM grAhyam / vyavasthitaM ca Atmanyeva sthitatvAt , na yathA tau saJcAriNau sAmAnyavizeSAvavyavasthitau parApekSatvAdayavasthitatvAccAvastu vandhyAputravat / ka punaH saJcAriNau ? sadvyAdiSu / sad-dravya-pRthivI-mRd-ghaTatvA- 10 bhisambandhAt 'asti dravyaM pArthivo mArtiko ghaTaH' iti ghaTe sampratyayaH [ ] ityuktaM hyAcAryeNa / ghaTabhavanasyodakAdyAha~raNAsaktAtmanaH punaH ka saJcaraNam ? / anapekSatvAca, 'tadeva vastu' ityabhisambhantsya te pratyekaM sarvatra / taddhi ghaTabhavanaM na ghaTa iti vA paTa iti vA ghaTapaTAdidravyAntaramapekSate yathA anuvRttivyAvRttisAmAnyavAdimate tadarthaM ghaTapaTAdyarthAntarAMpekSA vyAvRttivizeSavAdimate ca tadarthaM paTAdidravyAntarApekSA / laukikAnuvartivyavahAranayavAdimate tu sannihita-1B svAdhInavRttitvAd ghaMTAtmabhavanasya na tadapekSAstIti ta darzayati-na hi tasyAnuvRttyapekSA ghaTAntareSu / arthApattyA na vyAvRttyapekSA paTAdidravyAntareSu / yadi syAdapekSA tato'nuvarteta sa ghaTaH teSvapi 22-1 ghaTAntareSvapi / na punarapekSAsti, tasya svasAmarthenaiva siddhatvAd ghaTAtmanaH / yadyapekSeta ghaTo ghaTAntarANi, ghaTAntareSvapyanuvarteta / tatazca sarvasAmAnyAt sa eva sa syAt , 'ghaTAntaramapi ghaTAtmaiva syAt , tattattvAnuvRtteH, ghaTAtmavat' iti doSaH syAd dezabhinneSvapi ghaTeSu kaalbhinnghttvt| tannidarzayati - 20 tadyathA-pUrvAhAparAhRyoreka eva ghaTa iti / nApi ghaTastattvAnuvRttimapekSate, ghaTAtmanyasiddhe tattvAnuvRttyasiddheH; tata eva ca na paTAdivyAvRttimapekSate, tadAyattatvAdityata Aha - ttsnniveshesvruupaa 1"asiddhaM bahiraGgalakSaNamantaraGgalakSaNe iti / bhupryojnaissaapribhaassaa| avazyamevaiSA krtvyaa| sA cApyeSA lokataH siddhaa| katham ? pratyaGgavatI loko lakSyate / tadyathA-puruSo'yaM prAtarutthAya yAnyasya pratizarIraM kAryANi tAni tAvat karoti, tataH suhRdAm, tataH sambandhinAm" - iti pAThaH pAtaJjalamahAbhASye // 2 mUrtigrIvA pr0|| 3degsthatvAjalA pr0|| 4 pradhAnatva / tadeva bhA0 / pradhAnatvAJca deva ya0 // 5 palAdi0 pr0|| 6 AtmanyavasthitatvAt ya0 // 7 etacca AcAryAyaM vacanaM nayacakravRttikAraH punarapyagre uddhariSyatIttham - "yathoktam -'sanyapRthivImRddhaTAdi(bhi)sambandhAdasti dravyaM pArthivo mArtiko ghaTa iti ghaTe sampratyayaH' iti" - nayacakravR0 pR0 422-1 // 8degharaNasaktA pA0 // 9 degrApekSyA pra0 // 10 ghaTAtAbhava pr0|| 11 vRttya ghaTA y0|| 12 padyapekSeta bhA0 / paTAdyapekSeta ya0 // 13 degsAmAnyAza eva bhA. pA0 / sAmAnyAMza eva bhA. pA. vinA / tulanA-"tatazca sarvaviziSTatvAtsa eva na syAt"-nayacakravR0 pR0 34 paM0 13 // 14zAsvarUya0 // naya05 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare pekSatvAca tasyAstadapekSA vyarthA, itaretarAzrayadoSApAdanAt / tathA vizeSe'pyasya nApekSA, tathAhi sa eva na syAt , uktvt|-puurv yathAlokaprasiddhamanapekSitapUrvAparaprabhedaM prakRtiH' iti vA 'anyat' iti vA vartamAnaM nityaM na pralayabhAk sad vartate bhAvo yo'sau tadeva vastviti pratipattavyam / kiM na etena ? yadi kAraNam , yadi kAryam / 5 pekSatvAcca tasyAH tadapekSA vyarthA / ghaTAvayavasannivezasvarUpamapekSate ghaTAntarAnuvRttiH paTAdivyAvRttizceti yuktA anuvRtterghaTApekSA vyAvRttezca paTAdeH / ghaTasya punaranuvRttivyAvRttyapekSA vyarthA, svata eva siddhatvAt / syAnmatam - ghaTo'pi ghaTatvApekSAtmalAbhaH, tattvAnuvRttirapi ghaTAtmalAbhApekSeti / etaccAyuktam , itaretarAzrayadoSApAdanAt / ghaTa-ghaTatvAnuvartanayoritaretarAzrayatvadoSamApAdayatyeSA kalpanA, itaretarAzrayANi ca kAryANi na pa~kalpante, tadyathA- nau vi baddhA netaratrANAya / 10 ityuktam - sAmAnya nApekSata iti / tathA vizeSe'pyasya nApekSeti / yathA sAmAnyApekSA nAsti ghaTAtmalAbhasya tathAvizeSe'pIti proktahetuvidhinAtidizati / tathA ca yojitamasmAbhirarthataH / granthato yojanApi - tathA hi sa eva na syAduktavaditi / na hi tasya vyAvRttyapekSA paTAdiSu / yadi syAt, sa tebhyo'pi vyAvarteta / tatazca sarvaviziSTatvAt sa eva na syAd ghaTo'pi, ghaTapaTayoriva / tatsannivezasvarUpApekSatvAcca tasyAH tadapekSA vyarthA, itaretarAzrayadoSApAdanAditi sarvamatidezyam / 15 kizcAnyat - pUrvatvAcca ghaTAtmabhavanasya / sAmAnyavizeSAbhyAM hi pUrva ghaTabhavanam / tat kathamiti 22-2 cet , yathAlokaprasiddham / loke prasiddhaM lokaprasiddham , yathaiva "loke prasiddhaM tathA ghaTabhavanam , AkArAdimAtrameva ca ghaTa iti loke prasiddham , tadeva pUrvam , anapekSitapUrvAparaprabhedatvAt / ke punaH pUrvAparaprabhedAH ? ghaTAdArabhya yAvat prakRtiste pUrvaprabhedAH sAyAnAm , 'sat' iti vA vaizeSikANAm , apare prabhedAH yAvadantyavizeSakRtamanyat , iti sAyavaizeSikAbhyAM kalpitam , ata Aha - prakRtiriti 24 vAnyaditi vA / bauddhena vA kSaNikatvAdatyantamanyaditi / vartamAnatvAcca, vartaterastyarthatvAt , astibhavatividyatipadyativartatayaH sannipAtaSaSTAH sattArthAH [ ] iti vacanAt / ata eva nityaM jalAharaNAdivyavahArasannipAti satatamatItAnAgatakAlayorapi ghaTapaTAdyavasthAnAt / na pralayabhAgiti, na ambhastaraGgavat khAtmapravezam , na pradIpajvAlAnalavadatyantavinAzam , dvividhamapi pralayaM na bhajate, dravyasya paryAyAntareNa paryAyasyApi ;vyAvinAbhAvAdeva, ekAntAsadutpattivinAzavAdayorahetudRSTAntatvAdekAntanityavAde ca dharmA25 virbhAvatirobhAvAbhAvAt / taddhi tena rUpeNa sarvakAlaM sad , vartateH sattArthatvAditi tadeva vyAcaSTe 1 vyAvRttirevati bhA0 / degvyAvRttireveti ya0 // 2 vyAvRtteeva paTAdeH pra. // 3 yatvAdoSa pra0 // 4 prakalpyaMte bhA0hI. lI. vinA // 5 bhA0 vinAnyatra-taratAraNAya De. lI. / taracAraNAya pA. vi. re. hii| "tadidamitaretarAzrayaM bhavati / itaretarAzrayANi ca kAryANi na prakalpante / tadyathA nau vi baddhA netaratrANAya bhavati" alamahAbhASye 1 / 111 // 6 syAdraktavaditi pr0|| 7 dRzyatAM pR0 32 paM0 2 // 8 padAdiSu pra0 // 9 pUrvaghaTa pra0 // 10 lokaprasiddha bhA0 vi0 // 11 bhA0 vinAnyatra-satvArthAH pA0 / saptArthAH De0 lii| sasvArthAH vi0 20 hI0 // 12 paTayovasthA ya0 // 13 staraMgadhat pra0 // 14 dravyAvibhAvAdeva bhA0 // 15 degvAde va pA0 vi0 vinA / degvAdena vi0 // 16 tirobhAvAbhAvAbhAvAt bhaa0| tirobhAvAt vi0 lI0 // 17 bhUpeNa bhA0 // 18 vartate sattA y0|| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastusvarUpanirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram ko hi vAdAnAmantaM kartuM zaknuyAt ? Aha ca - Niyayavaya NijjasaccA saNayA paraviyAlaNe mohA / 1 adisamaya vibhajai sacce va alie vA // [ sammati0 128 ko hyetad veda ? kiM vA'nena jJAtena ? [ ] vartata iti / bhAva iti vRttibhavanayoH prAguktaM paryAyazabdatvaM darzayati / yo'sAviti pratyAmanati, ya evaM 5 vyAkhyAto bhAvaH so'sau tadeva vastu nAnyaditi pratipattavyamiti nigamayati / tadantaraGgaM pradhAnamanapekSaM pUrva vartamAnaM ca tad vastu / itizabdaH parisamApyartho'vadhAraNArtho vA, iyAneva paryApto'rthaH, nA~to'dhiko nyUno vA, ye'nye'nyat kalpayanti - kAraNameva, kAryameva, sAmAnyameva, vizeSa eva, tadubhayameva, anyataropasarjana pradhAnameva, naiva vAstyubhayamiti / kiM na etena ? yadi kAraNam, yadi 23-1 kAryam, tataH ko doSa: ? dRzyate hi kAraNamapi kAryamapi, yathA- paramANukAraNaM dvadhaNukAdi mRtpiNDa- 10 zivakAdInAM kAryamapi tadbhedajatvAt / evaM dvadyaNukatryaNukAdInAmapi kAraNakAryabhAvaH saGghAtabhedAbhyAm / sAmAnyaM dravyakSetra kAlabhAvAnAM svaparabhavanasAmAnyAnativRtteH / svaparaviziSTabhavanAtmakatvAd vizeSaH / evamubhayamanyataropasarjanapradhAnatvaM sahakramasvAtaMtryapArataMtryavivakSAvazAt / na cAstyubhayam, ekAntarUpasya parasparApratibaddhasyAsiddhera siddhyA dizUnyatAnubhavanAt / 35 sa eva vyavahAranayAzraiyAllaukiko brUte - ko hi vAdAnAmiti ekAntavAdAnAm antaM kartuM zaknu 15 yAt - ucchedaM zaknuyAt kartumiti / kiM kAraNam ? na hi sAGkhyAbhihitAH sat kAraNe kAryam, asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // [ sAGkhyakA0 9 ] ityevamAdayo hetavaH, na vA vaizeSikoktAH kriyAguNavyapadezAbhAvAdasat [ vai0 sU0 9|1|1 ] ityAdayaH, 'kSaNikA ghaTAdayaH pratyayAyattajanmatvAt' ityAdayo vA bauddhoktAH paraspare NocchettuM zakyante, abhiyukta- 20 buddhyutkarSaparamparAyA adRSTanitvAt / etasminnarthe jJApakamAha - Aha ceti, nAhameva svamanISikA bravImi kiM tarhi ? anye'pyevaM bruvate / NiyayavayaNijasaccA savaNayA paraviyAlaNe mohA / te puNa adimayo vibhajai sacce va alie vA // [ sanmati0 1 / 28 ] svaviSayasatyatvAdevAvicAlyA iti taccAlane moghAH / teSAmanekAntasthitisvatattvAnavabodhAt 'satyameva, 25 asatyaimeva vA' ityadRSTasamayastAn vibhajate ityAcAryasiddhasenaH / 1 'nA abhyAse' [ pA0 dhA0 929] iti dhAtoH pratyApUrvakasya rUpamidam // 2 pUrvavarta' pra0 // 3 nAto nyUnodhiko vA bhA0 // 4deg katvA vizeSaH pra0 // 5 'tanyAvivakSA bhA0 // 6 'yA laukikA ya0 // 7 deghitA sat ya0 // 8 pA0 vinAnyatra - 'STaniSTatvAt / STAniSTatvAt pA0 / niSThA samAptiranta iti paryAyAH, tathA ca adRSTaniSThatvAt adRSTaparyantatvAdityarthaH // 9 brUmi bhA0 // 10 sama bhA0 // 11 degtyamevetyadRSTa' ya0 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare tathAca kAraNe kAryasadasattvAniyamaH, kAraNe satyeva bhAvAbhAvAbhyAmasati ca sevAdyudyogaphalAniyamAt / tadyathA-vAtakarkoTakIpuSpaM dRSTamasatkAryam / avyakta tathAnye'pi 25 36 yatnenAnumito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / 5 abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // [ vAkyapa0 1 | 34 ] iti / 23-2 anumAnAntarrabAdhyatve'navasthitAnumAnatvAllokaprasiddhireva pramANamityarthaH / ko hyetad veda ityazakyaprAptiM darzayati kiM vAnena jJAtena iti prayojanAbhAvaM ca / yasmAt pratijJAhetudRSTAntopanayanigamanAnAM jijJAsAsaMzaya-zakyaprApti-prayojanapUrvANAM saMzayavyudAsaH phalamante bhaviSyatIti dazAvayavavAdinAM matam, tathA ca vyvhaarprsiddhiH| tasmAt tyajyantAmadya tanAvyA tyatiprasaGgAgamakAkSaradaridraku sRtikAraracitanyAyalakSaNAnIti / tathA ca kAraNe kArya sadasattvAniyamaH / evaM ca kRtvAnena nyAyena yathA 'kAraNameva, na kAryam; kAryameva, na kAraNam ; sAmAnyameva, na vizeSa: ; vizeSa eva na sAmAnyam; ubhayam; anyataropasarjanam; ubhayAbhAvo vA' ityayaM niyamo nAstyuktavidhinA tathA kAraNe kAryasya sattvameva asattvamevetyayamapi niyamo nAsti / katham ? yadi kAryaM sat tataH ' kAraNameva ' iti nAsti, kAryasyApi sattvAt / katham ? kriyAnimittakatvAt kAraNakAryatvayoH kAryAbhAve kAraNAbhAvaH kAraNAbhAve kAryAbhAva iti / 15 tathA yadi kAraNaM sat, tataH kAryameva na bhavati, kAraNasyApi sattvAt / evaM sAmAnyavizeSobhayAnyataropasarjanobhayAbhAveSvapi bhAvanIyam / tatra tAvat kAraNe kArya sadeva asadeva sadasaccaiva iti vA ye bruvate teSAM niyamAbhAva uktaH anyataropasairjanobhayAbhAvayorapyukta eva bhavatItyabhiprAyaH / 'kAraNe kAryaM sadeva, asadeva' ityaniyamaH / ko hetuH ? kAraNe satyeva bhAvAbhAvAbhyAmityayathAsaGkhyaM hetU / satyeva bhAvAt 'asat kAraNe kAryam' ityaniyamaH, saMtyevAbhAvAt 'sadeva' ityaniyamaH / asati ca 20 'kAraNe kAryasya sadasattvAniyamaH' iti vartate / kutaH ? sevAdyudyogaphalAniyamAt / dRSTa 24-1 loke kRRSIvalavaNigrAjapuruSazilpyAdInAM kRSivANijyasevA zilpAdiSu kAraNeSUdyuktAnAM phalAniyamaH / sa satsvasatsu ca dRSTaH / tadyathA - - vAtakarkoTakIpuSpaM phalakAraNaM satkAryam, puSpatvAt, AmrapuSpavadityanumAnaprasaGge'pi ca dRSTamasatkAryam / asat kAryaM puSpaphalamasminnityasatkAryam / tasyAphalatvadarzanAd dRSTaviruddhamanumAnam / ato'satkAryaM taditi / 1 avyaktamiti cet / syAnmatam - avyaktAni vAtakarkoTakI - vaJjula - japAkusumAdInAM phalAni - 1 1 pAdhyatve'nuvasthitA bhA0 / 'rapAdhyatvenuvasthitA ya0 // 2 jJAnena pra0 // 3 saMzayasamyakprApti' ya0 / "pratijJA hetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH [ nyAyasU0 1 / 1 / 32 ] | dazAvayavAneke naiyAyikA vAkye saJcakSate jijJAsA saMzayaH zakyaprAptiH prayojanaM saMzayavyudAsa iti". iti nyAyasUtrabhASye 1 / 1 / 32 // 4 vyAyavyApyatiprasa ya0 / vyApyatiprasa' bhA0 // 5 kArya sadasattvAnivasaH ya0 / kAryasattvAnivasaH bhA0 // 6 asatvameva tyayamapi bhA0 lIM0 / atra 'asattvameva vetyayamapi' ityapi pAThaH syAt // 7 kAryAtsattataH pra0 // 8 kAraNabhAve bhA0 // 9 'sarjanAbhAvayo' pra0 / 10 bhyAmiti yathAsaMkhyaM pra0 // 11 satyevAt bhA0 / satyeva bhAvAt ya0 // 12 kRSIvala pra0 / evamagre'pi // 13 zilpAdInAM pra0 / 14 jyAsevA ya0 // 15 degzilpAdiSUdyuktAnAM ya0 // 16 vAtakakveTikI bhA0 / vAtakakoTika ya0 // 17 karkoTikI N pra0 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sadasatkAryavAdaH] dvAdazAraM nayacakram miti cet, na, vyaktikAryasya avyaktakAryatvAdasattvatulyatvAt / bIjAdInAmapyakAraNataiva kvacidakaraNAditi kAraNamapyakAraNameva, kAryakAraNAvyabhicArAbhAvAt / kAryasadasattvAniyamAtu kAraNe kAraNatAyAmeva karaNAkaraNe kAryasya, aviditavedanArthavidhiparatAyAM vAkyapravRttestasyAmavasthAyAmanupajanitaviSayatvAdapavAdakAryANIti / etaccAyuktam , vyaktikAryasya avyaktakAryatvAdasattvatulyatvAt / vyaktiH kAryamasyeti / vyaktikAryam / kiM tat ? kAryam / tasya kAryasya avyaktakAryatvAt , asattvena tulyam , tadbhAvo'sattvatulyatvam , tasmAdasattvatulyatvAnnAvyaktaM kAryamastIti / athavA vyaktizca sA kArya tad vyaktireva kAryam , tadavyaktaM kAryamavyaktakAryam , tasyAvyaktakAryatvAdasattvatulya[tva]m , tasmAdasattad vAtakarkoTakyAdipuSpa phalam , nAvyaktaM kAryamiti / syAnmatam - karotIti kAraNam / yathoktam - __ 'SThivasivyoyuTparayordIrghatvaM vaSTi bhaaguriH| karoteH kartRbhAve ca saunAgAH sampracakSate // [ tasmAt svakAryasyAkaraNAdakAraNatvameveti / etadapi nopapadyate, yasmAd bIjAdInAmapyakAraNataiva kvacidekaraNAditi prAptam / itizabdo hetvarthe / yasmAt teSAmapi bIjAnAM trivarSaparamoSitAnAmaGkarAdyutpAdane zaktyabhAvaH, AdigrahaNAd mRdAderghaTAdyutpAdane / tataH ko doSaH ? kAraNamapyakAraNamevAstu / kAryakAraNAvyabhicArAbhAvAditi / evaM ca sati kRSIvalAdInAM sakRdRSTabIjAGkurAdikAraNakAryabhAvavyabhicArANAM tadarthapravRtteH punaranArambhAt karaNAbhAve kAraNAbhAva eva syAt, aniSTaM caitat / loke 24-: punarupapadyate-kAryasadasattvAniyamAttu kAraNe bIjAdau kAraNatAyAmeva satyAM karaNAkaraNe sannihite tantvAdau kAraNe kAryasya paTAdezca, kAdAcitkayoH karaNAkaraNayordarzanAt / . syAnmatam - kAraNe kAryasya sadasattvayoH karaNAkaraNayozcAniyame kimarthaM punaH 'karotIti kAraNam' 20 iti zabdavyutpattirAzrIyate ? "iti / atrocyate - aviditavedanetyAdi / ajJAtajJApanamaviditavedanamartho'sya vidheriti aviditavedanArtho vidhiH, tatparatAyAM vAkyapravRtteH tasyAmavasthAyAmanupajanitaviSayatvAdapavAdasparzasya / tadA hi 'karotIti kAraNam' iti kAraNatvavidhAnamAtraM kriyate dezakAlAdivizeSAvizeSaNAdasati svaviSaye kamarthamapavAdaH spRzet - kiM karotyeSa na karotyapi kvacit kadAciditi ? 1 vyaktiMca pr0||2 atra 'tadavyaktaM kAryamavyaktakArya tasyAvyaktakAryatvAdasattvatulyam' iti yojanAyAM yathAzrutamapi samIcInameveti bhAti // 3 SThivasIbyorluTpara ya0 |ssttivsiivyolttpr bhaa| "SThivu nirasane" -pA0 dhA0 560, 1110 / "Sivu tantusantAne"-pA0 dhA0 1108 / "SThiviSivyoyuTi vA dIrghaH" - iti amarakoSaTIkAyAM kSIrakhAmI // 4 degsyAkaraNAtkAraNatvame ya0 / degsyAkAraNAkAraNatvame bhA0 // 5 degdakAraNA pra0 // 6 trivarSe paramoSitAmaMkurAdhuutpAdanaM / zattya bhA0 / trivarSaparimoSitAmaMkurAdhautpAdanAzakya ya0 / "vi yajJena dharmasteSu mahAnbhavet / yaja bIjaiH sahasrAkSa trivarSaparamoSitaiH ||"-mhaabhaa0 Azvame0 91 / 16 // 7 mRdAdighaTA' pra0 // 8 kAryakaraNAvya bhA0 // 9 tadarthA yAH ?] pravRtteH pra0 // 10 kAraNAbhAve pra0 // 11 kAyasadasadasattvAniya bhA0 / kAsahasatvAniya y.|| 12 karaNe pr0|| 13degNayoeghAniyame pr0|| 14 ityucyate avidita ya0 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare sparzasya, nIlotpalavat / tathA nyagrodhaphalamasatkAraNaM dRSTam / AmrapuSpaphale satkAryakAraNe dRSTe / sarvasarvAtmakatva sarvakAraNatvAt sevAdikriyAkalApo yathA arthaprApteH kAraNaM tathA klezaprApterapi / navata eva klezo'pi bhavatIti cet, evaM satIpsitena tAvadbhavitavyam, sannihitatacchakttayabhIhitatvAt, sarvazAstrajJAnyataravyAkhyAnavat / tadA sa manyate vaktA - idaM tAvat pratiSThAM yAtu 'karotIti kAraNam' iti / pratiSThite cAsmiMstata uttarakAlaM siddhe sati kAraNatve sambhavataH kAryasattvAsattvayoH tena vizeSaNaprakAreNa karotyeva na karotyeveti vikalAdezavazAnniyamopapattervizeSaNamAzrIyate / ko dRSTAntaH ? nIlotpalam / yathA hi 'nIlotpalaM bhavati' iti 10 tadbhavanamAtraM vidhIyate ' nIlameva, utpalameva' iti vA niyamavizeSAnAzrayaNAt, tathA 'karotIti kAraNam iti kriyAbhavanamAtraM vidhIyate 'karotyeva, na vA' ityanAzritya vizeSaniyamam / yathA vA nIlaM tila - kambalAdivizeSAnapekSam utpalamapi raktatAdivizeSAnapekSaM parasparaviziSTamubhayamucyate tathA 'karotIti kAraNam' iti karaNamAtraM dezakAlAdikAryapratibandhApratibandhanirapekSa mucyate / athavA zabalotpalatve satyapi tasya dharmabhedAnapekSaM 'nIlotpalam' ityucyate, tathA karaNabhAvAbhAvabhedadharmanirapekSaM kriyAmAtraM 'karotIti kAraNam' ityucyate / 20 38 15 tathA nyagrodhaphalam / tena prakAreNa tathA, yathA prAguktasadasattvAniyamAttu kAraNe kAryasya 25-1 kAraNatAyAmeva karaNAkaraNe tathA kAryakaraNAkaraNAniyamAttu kAraNasya kAryasya kAryatvAniyamaH / vaTa 25 nyagrodhodumbarAdiphalAnAM phalatvAt puSpakAryatvAnumAnaprasaGge phalamasatkAraNaM dRSTamiti pUrvavad vyabhicAraH / AmrapuSpaphale satkAryakAraNe dRSTe ityatrApi kAdAcitkayoreva kAryakAraNayordarzanAt kAryakAraNasadasa~tkaraNAkaraNAniyamameva darzayati / itazca kAryakAraNasadasattvAniyamaH - sarvasarvAtmakatva sarvakAraNatvAt / sthAvarajaGgamAbhyavahRtAnyonyarasarudhirAdirUpAdipariNAmApattivaizvarUpyadarzanAt sarvaM sarvAtmakam, tata eva sarvaM sarvasya kAraNaM kAryaM ceti kRtvA sevAdikriyAkalApo yathA arthaprApteH kAraNaM tathA klezaprApterapi prakalpyata eva kAraNam / tadapi ca phalamarthakuzaprAptyAdi aniyatam ubhayatra vyabhicArAt / 25-2 itara Aha- nanvata eva klezo'pi kAryasattvAdeva bhavatIti 'niyataM kAraNe kAryam' ityApannaM "cedityevaM cenmanyase / evaM sati Ipsitena tAvad bhavitavyam / kiM ca tadIpsitaM phalam ? arthaprAptiH, na klezaH sevakasya / kiM kAraNam ? sannihitatacchaktyabhIhitatvAt / sannihitA sA zaktirasya so'yaM sevakaH sannihitatacchaktiH aproSitArthaprAptizaktiH, "sevA vA sannihitA, sA zaktirasyAH sA sannihitatacchaktiH, tayA abhIhitatvAt ceSTitatvAditi vRttivRttimatorananyatvAt sevA - 1 sambhavataH iti paJcamyarthe 'tasi' pratyayAntaH zabdaprayogaH, kAryasattvAsattvayoH sambhavAdityarthaH // 2 karotyeva veti 10 hI 0 / karotyeva na karotyeveveti pA0 / atra 'karotyeva na karotyeva veti' ityapi pAThaH syAt // 3 kAraNabhAvAdeg ya0 // 4 tathA tathA prAgukta' ya0 / tathA prAgukta' bhA0 // 5 pR0 37 paM0 3 / atra 'prAguktaM' ityapi pAThaH syAt // 6 dRSTavaditi pUrvavad pra0 // 7 satkaraNAkAraNaniyama pra0 // 8 rUpadarzanAt pA0 vinA // 9 prakRtyata pra0 // 10 vedivyacenmanyase ya0 // 11 savA vA ya0 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 sadasatkAryavAdaH] dvAdazAraM nayacakram tatra dezakAlAkAranimittAvabaddhatvAnneSTameva phalamavApyate, jJAvyAkhyAnavat / atha dezAdayaH kim ? yadi te kArya tatasteSAmakAraNatvAdasarvatvAdatantratvAdapratibandhakatvam / atha te kAraNaM tataH sarvakAraNatvasarvAtmakatvAt kimiti sarva na bhavati, samuditakAraNatvAt , saMyuktatantupaTavat ? atha vA sarva na bhavati, anabhivyaktatvAddezAdeH, pradhAnasAmyAvasthAnavad / sevakayoryatheSTaM vigrahasambandhau / yuktaM hi tAbhyAmIpsitArthaprAptiyuktAbhyAM bhavitum , naaniipsitkleshbhaagbhyaam| ko dRSTAntaH ? sarvazAstrajJAnyataravyAkhyAnavat / yathA sarvazAstrajJaH puruSo vyAkaraNAdyanyatamacchAstramIpsitameva vyAcaSTe tathaitaditi / atra brUmaH -tatra dezakAlAkAranimittAvabaddhatvAnneSTameva phalamavApyate sevakeneva prasannanRpAdapi, svanagarabhANDAgArAdikSetrapratibandhavat zvaHprabhAtAdikAlapratibandhavat prasAdadAnAbhimukhyAkArA- 10 vabandhavat dvitIyakarmaNyatApradarzanAdinimittAvabandhavat / zAstrajJadRSTAntasyApi tAdRgvidhAvabandhasadbhAve sati avyAkhyAnavadaniyama eva phalasyetyata Aha - jJAvyAkhyAnavat , sarvazAstrajJo'pyebhirevAvabandhairIpsitaM na vyAcaSTa iti / laukiko bravIti - atha dezAdayaH kim ? iti / vikalpadvayAntaHpAtena nirotsyAmyetadityabhiprAyaH / ye dezAdayo'vabandhakAbhimatAste yadi kAryatayeSTAstatasteSAmakAraNatvAdasarvatvam / 15 kAraNabhAvAddhi sarvaM sarvAtmakaM syAt, tadabhAvAdasarvatvaM dezAdInAM prAptam / asarvatvAJca teSAmatatratvaM teSu, kasyacit tadadhInavRttitvAbhAvAt / tato'tatratvAdapratibandhakatvamapi / athAcakSIthAH - te dezAdayaH kAraNamiti / tataH kAraNaM cet, sarvakAraNatvAt sarvAtmakatvAt kimiti sarva na bhavati ? bhavatyevetyarthaH / kasmAt ? samuditakAraNatvAt, samuditakAraNatvaM sarvakAraNatvAt sarvAtmakatvAcca / atra prayogaH - sarvaM sarvatra syAt , samuditakAraNatvAt , saMyuktatantu-20 paTavat / yathA tantUnAM parasparasaMyoge sati niyamAt paTo bhavati svakAraNa vasaMnidhAnAdevaM sarvakAraNatva- 26-1 sarvAtmakatvasadbhAve ko dezAdipratibandho nAma anya iti kimiti mu~dhA sarvaM na bhavediti ? . atha vA sarva na bhavatItyAdi sa eva laukika AzaGkate / atha mataM bhavataH sAGkhyasya - sarva na bhavati zarIraklezasukhArthAnarthaprAptyAdi / kutaH ? anabhivyaktatvAt / aGga vyaktimrakSaNagatiSu [pA0 dhA0 1459], mrakSitamabhivyaktaM sphuTIkRtam , anabhivyaktamasphuTam , anabhivyaktatvAd dezAdeH kAraNasya sarvaM 25 na bhavati / ko dRSTAntaH ? pradhAnasAmyAvasthAnavat / yathA pradhAnaM sattvarajastamastriguNatvasAmyAvasthAne'nabhivyaktatvAt sarvakAraNamapi sat sarvAn bhAvAnna prakaroti ghaTapaTAdIna , atha ca prakaraNAt 'prakRtiH' pradhIyante bhAvAstata iti 'pradhAnam' ityAdibhirnAmabhirucyate, tasya cAnabhivyaktatvaM tatsAmyAvasthAnAnma- . 1degvat dheHprabhAtA pr0||2 zAstrajJAdRSTAntasyApi y0|shaastrsyaapi bhA0 ||3degkhyaanvaadni y0|| 4 sarvazazAstrajJoM ya0 // 5 yade kArya pra0 ||6degmkaartvaad pra0 // 7 muvA bhA0 / mucA ya0 // 8 "ajU vyaktimrakSaNakAntigatiSu'-pA0 dhA0 1459 / "ajIpa vyaktimrakSaNagatiSu"- 10 // 16 // 9 mapi na bhAvAnna bhaa0| mapi sat sarvA bhAvAnna y0|| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare myuuraannddkrsgtgriivaadivdvaa| nanu ca dezAdeH sarvatvAt sarvAtmakatvAd vaiSamyAvasthaiva iti laukikaprakRtitvameva prakRteH, sarvAtmakatvAt , dezAdivat / anabhivyaktisAmyAvasthAne cAyukte, aprayojanatvAt, nivRttAnivRttArthakriyaudAsInyavat / prakRtikAraNatyAgena kAraNAntarasya vA tthaaprnneturaapttiH| 5 nyethAH tathA hi dezAdikAraNaM sAmyAvasthAnAdanabhivyaktaM pradhAnavat sarvaM kAryaM na kurute / lokaprasiddha mapyatrodAharaNam - mayUrANDakarasagatagrIvAdivat / yathA mayUrANDakarasAvasthAyAmeva mecakavarNagrIvAdyavayavAnabhivyaktiH tatsAmyAvasthAnAt , ataH sarvaM na bhavati mayUrANDakarasAvasthAyAmiva tadrIvAdIti / atrocyate - maivaM maMsthAH, nanu cetyAdi / nanvityanujJApane, tvayApyetadiSTam - sarva dezAdIti / 26-2 tasmAd dezAdeH sarvatvAt sarvAtmakatvam, sarvAtmakatvAcca vaiSamyAvasthaiva / itizabdo hetvarthe, 10 yasmAllaukikaprakRtitvameva prakRteH sUktAbhimatAyAH / katham ? yathA hi laukikI prakRtirdezAdirviSamAvasthaiva satI sarvakAraNAtmikA kAryAtmikA viSamA samA ca vyaktA cAvyaktA ca tathA sAGkhyaparikalpitaprakRtirapi syAt / kiM kAraNam ? sarvAtmakatvAt , dezAdivad mayUrANDakarasavad vA vaiSamyAvasthaivetyarthaH / sAmyAvasthaiva vA dezAderapi, sarvAtmakatvAt , prakRtivaditi / / kizcAnyat - ete api ca kalpane nopapanne- dezAdInAmanabhivyaktiH prakRteH sAmyAvasthAna15 miti / kasmAt ? aprayojanatvAt / na hi dezAdInAmanabhivyaktI prayojanamasti, puruSavimokSaNaheto ya'ktarUpatayA pravartamAnAnAM tathA puruSArthasiddheH, aMnirvRttaudainasya pacikriyAyAmaudAsInyavat / nApi nirvartitArthAyAH prakRteH punarAtmAnamupasaMhRtya sAmyAvasthAne kiJcit prayojanamasti, siddhaudanasya odanArtharandhanAdipravRttivat / athavA prakRtereva anabhivyaktisAmyAvasthAne na yukte, aprayojanatvAt / aprayo janatvaM nirvRttAnivRttArthatvAt / yadi nirvRttArthA, siddhaudanarandhanavadayuktaM sAmyAvasthAnam / anirvRttIrthaM cet 58 pradhAnam , asiddhaudanaudAsInyavadayuktaM sAmyAvasthAnam / tathAnabhivyaktiH / kiM kAraNam ? prakAzanArthaM pravRttAyA vyaktivaiSamyAbhyAM tadarthasiddheH, tAbhyAmRte cAsiddheH, anabhivyaktisAmyAvasthAnayorapi pravRttivizeSatvAt , dvidhApyaprayojanatvAdayuktamiti / athavA'prayojanA anabhivyaktiH, nirvRttArthatvAt , dezAdi rUpeNa prakAzitAtmavRttiH kimarthaM nAbhivyajyate ? kimarthaM vA sarvaM puruSArthamakRtvA sAmyena avatiSThate ? 27-1 sAyazca dvividhapuruSArthasiddhyai prakRtipravRttiriSTA, nAkasmikI yadRcchAvAdimatavat / na cezvarasvabhAvAdi20 kAraNavAdimatavad vA kAraNAntaram / yathAsaGkhyaM cAtra dRSTAntadvayaM darzayati - nivRttAnivRttArthakriyaudAsInyavaditi, pacanApacanavadodanasyetyarthaH / syAnmatam - tasyAH prakRteravyaktisAmyAvasthAne kaalniytiydRcchaasvbhaaveshvraadynytmkaarnnvshaaditi| etaccAyuktam , prakRtikAraNatyAgena abhyupetavirodhadoSa 1degvarNAgrIvA pra0 // 2degnAdataH sarva na bhavati mayUrANDakarasAdataH sarve na bhavati mayUrANDAvasthAyAmiva y0|| 3 prakRteSTaktAbhimatAyAH pra0 / tulanA-"samastatantrArthavighaTanameveti kimavaziSyate vArSagaNe tantre ? subhASitAbhimatastyAjyo'yamanupapannaparokSArthavAdaH" - nayacakravR0 pR. 232-2 // 4 dezAdiviSamA pr0|| 5 viSamA ca vyaktA cA bhA0 // 6 sthAnAmiti pr0|| 7degSArthasiddhiH bhA0 // 8 anivRttau pra0 // 9degvanaspate kriyAyA vi0||10 odanAthorandhanAdi bhaa0|odnaathorcnaadi ya0 // 11degttArthA cet ya0 // 12 pravRttayo re. hI* vinA // 13 prakAzikA tA(vA.)tmavRttiH pra0 // 14 degkAraNitvatyAgena bhA0 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasatkAryavAdaH ] dvAdazAraM nayacakram AtmAntaratvaprakAzanaM hi jJAnArthasya svatantrasya apratihatasarvagatatvasya pradhAnasya dharmaH / atastena nityapravRttenaiva bhavitavyam, tatsvabhAvatvAt, yathA prakRte sambandhinI yasmAt kAraNAntarasya vA tathApraNeturApattiH, kAraNAdanyat kAraNaM kAraNAntaram, ranyat kAraNaM yat prakRtiM tathA praNayati tadasti svabhAvaniyatikAlayadRcchezvarAdInAmanyatamadityApannam, aniSTaM caitat / 41 kAraNAntaranirapekSasya kAraNasya svakAryAkaraNaM ca yuktiviruddhamityata Aha - AtmAntaratvaprakAzanaM tyAdi yAvat pradhAnasya dharma iti / Atmano'nya AtmA AtmAntaram tasya bhAva AtmAntaratvaM parasparavibhinnamahadahaGkArAdyavasthAntaratvam, tasya prakAzanam / hizabdo yasmAdarthe, yasmAdanabhivyakteH sAmyAvasthAnasya ca pratipakSo'vasthAntaraprakAratvena AtmaprakAzanamayaM prakRterdharmaH / syAnmatam - upAyAnabhijJatvAt kAraNAntaraM sAcivyaguNopetamapekSata iti etaccAyuktam, jJAnArthatvAt / uktaM ca - dharmajJAna- 10 vairAgyaizvaryANi buddhidharmaH(rmA) adharmAzAMnA vairAgyAnaizvaryANi ca / teSAmaSTAnAM saptabhirbadhnAti na mocayati [ ] iti tasya pradhAnasya jJAnArthasya pariNatyavasthAtmakasyAyuktA sacivApekSA | syAnmatam - paratantratvAt sahAyAntaramapekSate, tacca na, svatantratvAt / syAnmatam - kvacit pradhAnaM kAraNaM kaci - danyat, avyApitvAt, laukikakAlAdikAraNavaditi / etaccAyuktam, apratihata sarvagatatvAt tasya / 27-2 athavA AtmAntaratvaprakAzanamiti AtmA puruSaH, Atmano'nya AtmA AtmAntaram, 15 tasya bhAva AtmAntaratvaM puruSAdbhinnaM triguNasvabhAvaM svamAtmAnaM pradhAnaM puruSAya prakAzayati / puruSAdvAnyaH puruSa AtmAntaram, tasya bhAva AtmAntaratvaM puruSAntaratvam, tasmai puruSAya prakAzya AtmasvarUpaM puruSAntarANAM prakAzayati, puruSAntaratvaM vA caitanya svarUpa madhyasthazuddha kevalatvaiH parasparabhinnaiH puruSAntarasthaiH puruSAntareSu prakAziteSvapi anyeSAM puruSANAM yat puruSAntaratvaM taireva caitanyAdibhiryuktaM prakAzayati / prakRtervA svayamacetanAyA AcaitanyasvarUpasya prakAzanam / ayaM hi dharmastasya jJAnArthasya svatantrasya 20 apratihata sarvagatatvasya pradhAnasya / evaM tasya svabhAvadharmaM samarthya idAnImanabhivyaktisAmyAvasthAnapratipakSabhUtaM nityapravRttatvaM pradhAnasyAmimIte - atastena nityapravRttenaiva bhavitavyamiti pratijJA / ata ityanantaroktadharmatvAt pradhAnasya, taddharmatvamidAnIM hetutvena vyApArayitumAha sAmAnyataH - tatsvabhAvatvAditi, sa svabhAvo dharmo yasya tat tatsvabhAvaM pradhAnaM pUrvoktairhetubhirvizeSitamatastannityapravRttaM bhavitumarhati / iha yad yad yatsvabhAvaM tat tat 25 1 prakRti tathA ya0 // 2 upAyAnabhikSatvAt ya0 / upayAnabhikSatvAt bhA0 // 3 'jJAnavairAgyA' pra0 // 4 sayuktirbadhnAti pra0 / "rUpaiH saptabhirevaM badhnAtyAtmAnamAtmanA prakRtiH / saiva ca puruSArthaM prati vimocayatyeka rUpeNa // [ sAGkhyakA0 63 ] / rUpairiti saptabhI rUpaiH prakRtirAtmAnaM badhnAti / katamaiH ? taducyate - dharmAdharmAjJAnavairAgyAvairAgyaizvaryAnaizvaryANi etAni sapta rUpANi / etaiH saptabhI rUpairAtmAnaM badhnAti / saiva ca puruSArthaM vimocayatyekarUpeNa / kiM tadekarUpam ? jJAnam / tena jJAnena AtmAnaM puruSAd vimocayati ekena" - je0 sAGkhya kA0 vR0 B // 5 avyAptitvAt pra0 // 6 AtmAntaraprakA pra0 // 7 prakAzAvyAtmasvarUpaM bhA0 / prakAzAyyAtmasvarUpaM ya0 // ya0 // 9 yadyatsvabhAvaM tattenaiva ya0 // 8 acaitanya naya0 6 5 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare agnidhnprkaashnprvRttH| nanu bhasmacchanno'gnirapi na dahati na prkaashyti| atha kathaM jIvati ? kathaM jJAyate 'agniH' iti adahannaprakAzayan vA tAvat kozakAdi svAzrayamAtram , gRhapradIpakavat ? chAdanAbhAvo'pi ca pradhAne / 5 tenaiva svabhAvena nityapravRttaM dRSTam , ythaagnidhnprkaashnprvRttH| yat punarnityapravRttaM na bhavati na tat tatsvabhAvam , yathA na kiJcit tAdRgiti / dahanAditatsvabhAvasyAgnestathApravRttyadarzanAt sAdhyadharmavaikalyaM dRSTAntadoSa iti tannidarzayannAha - nanu bhasmacchanno'gnirapi na dahati na prakAzayatIti, dahanatapanayorabhedAditi / atrocyate- atha 28-1 kathaM jIvati ? iti / jIvanamagnezcetanatvAt , caitanyamAhAralAbhAlAbhayoH puSTiglAnyAdidarzanAd manuSya10 vat / sa cendhanaM dahana jIvati, sthiterjIvitaparyAyatvAt sthiterindhanadahanAvinAbhAvAt / acetanatvamabhyupa gamyApi sthitiprakAzanendhanadahanAtmakasyAgneH pratyakSAnumAnaviSayasya satastathA pratyakSAnumAnAbhyAmagrahaNe'stitve pramANAntarAsiddheH kathaM jJAyate 'agniH' iti adahan aprakAzamAnaH aprakAzayan vA dravyAntaraM tAvat kozakAdi svAzrayamAtram ? tat pa~rimANamasya tAvat , svaparimANamAtramapi svAzraya dravyaM kozakAdi aprakAzayan katham 'agniH' ityucyate ? kozaka ityucyate'nnapulikA / dRSTAnto 16 gRhapradIpakaH / gRhe prajvAlitaH pradIpako gRhapradIpakaH, yathA gRhapradIpa~ko'nnapulikAmAtramapi yadi na prakAzayati prakAzAtmakaH sanna 'pradIpaH' iti jJAyate; agnivaidharmyadRSTAnto vA- gRhapradIpo gRhaM prakAzayaasti, yadi na tathAgniH svamAzrayaM prakAzayati prakAzAtmakaH saMstato nAstIti gamyate / kizcAnyat , bhasmacchannAgnisAdhAbhAvo'pi ca pradhAnasya cchAdanAbhAvAdityata Aha -chAdanAbhAvo'pi ca pradhAna iti / agnerbhasmavat prakRterAvaraNAbhAvAd bhasmacchannAgnitulyaM na bhavati pradhAnamato vizeSya brUmaH - nirA20 varaNAgnidahanaprakAzanavat tatsvabhAvatvAnnityapravRttenaiva bhavitavyam / iti tadavasthA nityapravRttatA / tatazcAnabhivyaktisAmyAvasthAnAnupapattiH / syAnmatam - yadyapi pradhAnaM mahadAdibhAvanAtmAntaratvaprakAzanArthaM puruSasya pravartate tathApi keSAzcita puruSANAM kRte prayojane'nyeSAmakRte kAlakrameNa vyaktyavyaktisAmyavaiSamyAvasthAH pratipadyate, sA cAsya 1 sa cenaM bhA0 / sa cetanatvanaM ya0 // 2 prakAzanetvamadahanA pr0|| 3 adahanaprakAzamAnaH pr0|| 4 pariNamasya pra0 / "yattadetebhyaH parimANe vatup"-pA0 5 / 2 // 39 // 5 degcyate'trapulikA ya0 / 'cyatetrapulikA bhA0 / sarvAkhapi pratiSUpalabhyamAnasya 'atrapulikA' iti pAThasyAtra ko'rtha iti samyag na vijJAyate, tathApi bhAjanavizeSo'trAbhipretaH syAditi matvA annapulikA iti pATho'tra sambhAvyate / 'atra' iti 'pulikA' iti ca pRthak padadvayaM tu naivAtra jAghaTIti / apre'pi gRhapradIpako'trapulikAmAtramapi [paM0 15] iti vacanAt tatra ca 'atra' iti pRthak padasya sarvathA anAvazyakatvAdamaGgatatvAcceti dhyeyam // 6 gRhIdIpakaH pra0 // 7degpakA'trapulikA pr0|| 8 jJAyategniriti vaidharmya y0| ya0pratipAThAnusAreNAtra 'jJAyate tathA na jJAyate'miriti / vaidhaHdRSTAnto vA' ityapi pAThaH syAt // 9bhazma ya0 / evamagre'pi // 10 agnirbha0 pr0|| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasatkAryavAdaH] dvAdazAraM nayacakram kAlAdikAraNAntaranirapekSasya tasya svatantratvAt sarvapuruSArthapravRttatvAca niravazeSapuruSaviSaye khAnyatvajJApane kRte kRtakRtyatvAt kiM sAmyAvasthAnena ? akRte'pyakRtakRtyatvAt kiM pratinivRttyA prayojanam ? / anabhivyaktisAmyAvasthAnAnupapattezca kimiti satatasamavasthitasamanupravRtti pratyakSakAraNanAnAbhedAbhivyaktikhabhAvamevedaM jagannAbhyupagamyate? mRtpiNDapravRttiH svabhAvAd niyateH kAlAd yadRcchAyA veti| etadapi nopapadyate, kAlAdikAraNAntaranirapekSasye-28-2 tyAdi / pradhAnaM hi kAraNaM niyatikAlasvabhAvezvarayadRcchAdyanyatamAnapekSaM kAraNaM jagato'bhyupagataM bhavatA, na tu yathA lokanaye kvacit kAlo'pi niyatirapItyAdi / svatantratvAJca tasya prakRtipuruSayoH svarUpabhedaparijJApanasya svArthasyAnurUpazrotrAyekAdazendriyagrAmasya zabdabuddhyAdivikalpagrAmasya vacanAdAnaviharaNAnandotsargakarmazabdAdyarthagrAmasya ca nirvartane svatantratvAnna kAraNAntarApekSAsti / sarvapuruSArthapravRttatvAcca 10 kRtArthasyAkRtArthasya ca yathAsaGkhyaM sAmyAvasthAne 'nivRttau ca prayojanAbhAva ityata Aha-niravazeSapuruSaviSaye svAnyatvajJApane kRte kRtakRtyatvAt kiM sAmyAvasthAnena ? akRte'pyakRtakRtyatvAt kiM pratinivRttyA prayojanam , asiddhaudanasUpakAranivRttivat ? iti tadavasthamaprayojanatvam / atra codyam - nanu prAguktam - anabhivyaktisAmyAvasthAne cAyukte, aprayojanatvAt , nirvRttAnirvRttArthakriyaudAsInyavaditi, ataH punaruktamiti / atra brUmaH - na, kAraNAntarApekSApratiSedhaparatvAdasya, pravRtti-15 nivRttyoH pradhAnasya aprayojanatvamAtrapratipAdanaparatvAt tsyetydossH| " avyaktisAmyAvasthAnAnupapattezceti / aprayojanatvAdibhiranabhivyaktisAmyAvasthAne anupapanne, tatazcAvyaktisAmyAvasthAnAnupapatteH kimiti kiM kAraNaM jagadevaMsvabhAvamiti na gRhyate ? ityabhisambandhaH / satatasamavasthitasamanupravRttIti, satataM sarvakAlaM samavasthitA nityAnuparatA samanupravRttiH kAraNakAryapravRttyAtmikA prakarSeNa vRttiryasya tadidaM jagat satatasamavasthitasamanupravRtti / pratyakSakAraNanAnA-20 bhedAbhivyaktisvabhAvamiti, pratyakSANi ca tAni kAraNAni ca pratyakSakAraNAni mRtpiNDadaNDacakrodakasUtra-29-1 kulAlAdIni ghaTAdInAM kAryANAm , tAni nAnAjAtIyAni, tantuturIvemakuvindAdIni paTAdInAmityevaMprakArANi, teSAM bhedAH pratyakSakAraNanAnAbhedAH, taisteSAM vAbhivyaktirghaTapaTAdikAryarUpeNa, saiva svabhAvo yasya tadidaM pratyakSakAraNanAnAbhedAbhivyaktisvabhAvam / kiM tat ? jagat / evetyavadhAraNe, kimavadhArayati ? pratyakSadRSTazukrazoNitAhArAdikAraNAnyeva ityavadhArayati / kimato nirastam ? avyaktAdi adRSTaM kAraNA- 25 ntaram / tasmAd dRSTakAraNanAnAbhedAbhivyaktisvabhAvamevedaM jagat kimiti nAbhyupagamyate ? kimityadRSTa kAraNAntaraM parikalpyate ? iti / evaM tAvat kAraNe kAryasadasattvAniyama uktaH / 1 yadRcchAyadyatyatadapi pr0|| 2 nivRtte ca pr0|| 3 pR. 40 paM0 3 // 4 vAyukte ya0 // 5 nupapattiH pra0 // 6 nityA anupa' bhA0 // 7 pravRtti kSakAraNanAnAmedAdivyakti pr0|| 8 ca tAni pratyakSa bhA0 // 9ityavadhArayaMte bhA0 / ityavadhAryate pA0 De. lI. / ityavadhAryate vi. raM. hii| tulanA- "evetyavadhAraNe, kimavadhArayati ? loke'rthamavadhArayati"-nayacakravR0 pR. 39-2 // 10 adRSTakAraNA bhA0vi0vinA // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare zivakasthAsakosakuzalaghaTakapAlazakalazarkarikApAMzuvAtAyanareNupunarupacayaprAptAnantyaskandhapAMzumRtpiNDAderaniyatAdisadasadbhUtakAraNAdhyAsAvimuktyanirmUlatvaM kAryasya / ato'vagamyatAM na kiJcidanyat phalaM tacchAstreNa kriyate yallokavyavahAra5 kAryAniyamo'pi ca / kAryameva sadasadbhUtakAlAdivizeSakAraNamevetyaniyamaH pradhAnAdizAstrakAraparikalpitakAraNapUrvakameveti vA / kiM kAraNam ? tathAnugamyamAnadRSTAntAbhAvAt / kiM tarhi ? etAvAniyamaH - kAraNAdhyAMsAvimuktyanirmUlatvaM kAryasyeti, tathAnugamyadRSTArthatvAt , mRtpiNDazivaketyAdipAMzumRtpiNDAderityantasya daNDakasyopari aniyatAdisadasadbhUtakAraNAdhyAsAvimuktyanirmUlatvamiti vakSyamANasambandhatvAt / kAryameva, sadeva asadeva vA kAraNaM kAlAdi, sAdikAraNamityasya vA'niyama10 pradarzanArthamudAharaNamAha -- mRtpiNDazivaketyAdi yAvat pAMzumRtpiNDAderiti, eSAM mRtpiNDAdyavasthA29-2 vizeSANAM vAtAyanareNuparyantAnAmeva loke dRSTatvAt punarupacayAt prAptamAnantyaM yeSAM skandhAnAM te punarupacaya prAptAnantyaskandhAH vAtAyanareNubhyaH prabhRti punarupacayakrameNa pAMzu-mRtpiNDa-zivaka-sthAsa-kosa~ka-kuzUla[ghaTa-kapAla-]zakala-zarkarikA-pAMzu-vAtAyanareNava iti cakrakakrameNa kAraNakAryAniyamo dRSTaH / utkrameNApi ca saGghAtabhedAbhyAM kAryakAraNasadasattvAniyamo dRSTaH, piNDamupamRdya zivakakaraNAt zivakaM copamRdya piNDa16 karaNAt sthAsakAdInAmanyatamamavasthAvizeSamupamRdyApi piNDAdikaraNAt kriyAkriyAphalakrameNa ca kadAcit kAraNakAryAniyamadarzanAdityaniyatAdi, itthamaniyata AdirasyetyaniyatAdi, jagaditi sambadhyate, tadeva aniyatasadasadbhUtakAraNakAryam , aniyatAdisada]sadbhUtaM kAraNam , tasya adhyAsastenaM vA kAraNena adhyAso'dhiSThAnam / tena kAraNAdhyAsena avimuktiratyAgaH kAraNasAmAnyAvinAbhAvaH, na tu atyantanirmUlotpattivinAzalakSaNakAryatvaM khapuSpavat, tathaiva loke dRSTatvAt / tayA avimuktyA anirmUlatvaM kArya20 bhUtasya jgtH| ataH proktahetodRSTakAryakAraNasadasattvAniyamAt paraparikalpitapradhAnAdyadRSTaikakAraNAnupapatteH kAlAdi. vizeSakAraNaikyAnumAnAbhAvAcca kAraNasAmAnyamAtrAnumAnAccAvagamyatAm-na kiJcidanyat phalaM tacchAstreNa kriyate, nirarthakAni zAstrANItyarthaH / kiM tat ? yallokavyavahAraphalAdatiricya varteta, 30-1 yadapekSya zAstrANi sArthakAni syuH / tasmAdavagamyatAm - idaM jagallokaprasiddhameva aniyatAnuparatAya'nta25 dRSTakAraNakAryaprabandhamiti / na tu yathAnyaiH kalpitam - uparatavyApAraM sat pradhAnamatIndriyaM punarindriyagrAhyatvAdibhAvena jagat sRjati, punarAtmAnaM saMhRtya uparatavyApAraM tiSThati / na cAtyantAsatkArya kSaNotpannavinaSTamasambaddhamUlaM vaitaditi / itizabdo hetvarthaH / ko hetuH ? zAstranairarthakyam / kasmin sAdhye ? 1 kAryameva sadbhUtakAlAdi pra0 // 2degdhyAsAdhimutya pra0 // 3tyaMtyasya ya0 / 'tyasya bhaa0|| 4 vA kAlAdi kAlAdi sAdi bhA0 ||5degkoskushuulshrkrikaa ya0 // 6degpAMsu bhA0 // 7 kAraNAkAryA bhA0 ||8degsten kAraNena pra0 // 9degdanyatra phalaM pr0|| 10 kANi zAstrA ya0 // 11 dhantaradRSTa ya0 // 12 upahRtavyApAraM ya0 // 13 hetvoM bhA0 / atra hetvartha iti pAThaH samIcInatara iti bhAti // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukikArthe zAstravaiyarthyam ] dvAdazAraM nayacakram 45 phalAdatiricya varteta iti vRthaivamAdau zAstrArambhaH / atra tu zAstramarthavat syAt - idaGkAma idaM kuryAditi / arthyo hi kriyAyA evopadezaH, citrAdivat, na tu laukike eva gRhyamANe'rthe idamevaM naivaM veti vicAraH / anupahatendriyamanaHpratyakSeNa loke yathAsau zAstrArambhavRthAbhAve, ata Aha- vRthA evamAdau zAstrArambhaH / kva tarhi zAstramarthavat syAditi cet, atIndriye puruSArthasAdhyasAdhanasambandhe / ko'sau ? ityata Aha- atra tu zAstramarthavat syAt - 6 idaGkAma idaM kuryAditi / idaM zabdena sarvanAmnA sAmAnyavAdinA sarvAH kriyAH phalecchApreritAstatsAdhanIH sUcayati 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH, putrakAmo yajeta, pazukAmo yajeta, annAdyakAmo yajeta' ityAdyAH, kriyAkriyAphalasambandhasyAtIndriyatvAt / uktaM ca- aprApye zAstramarthavat [mImAMsAda0 6 / 2 / 18], pratyakSAdipramANairanadhigamye ityarthaH / arthyo hItyAdi / arthAdanapeto'rdhyaH / hizabdo yasmAdarthe, yasmAt kriyAyA evo - 10 paeNdezo'rthyaH sasAdhanAyAH phalAdisambandhinyAH, citrAdivat / AdigrahaNAccitra pustakASThakarmAdivat / yathAvayavasthAnavinyAsavarNasaMyogapravibhAgaviSayaviniyogAdyupadeza evopayogAt sArthakaH, na kuDyavarNacitrakArAdikharUpopadezaH tatra tadanupayogAt, tathA nityakSaNikatvAditattvavarNanaM ghaTapaTAdeH triguNakAraNapUrvakatvAdivarNanaM jagataH satata saMpravRttikSaNikAnupAkhyatvAdivarNanaM vA / syAnmatam - pradhAnakSaNabhaGgAdivAdArambho'pratyakSaviSayatvAt sArthakaH, kriyAkriyAphala sambandhopadezavaditi / etadapi nopapadyate, yasmAd na tu 15 laukika eva gRhyamANe'rthe iMdamevaM naivaM veti sArthako vicAra ityabhisambandhaH, prasiddhArthavirSayasya vicArasyAniSThAdoSaniSThatvAt / neti pratiSedhe, turvizeSaNe loke bhavo laukikaH, dezakAlapuruSa kriyA- 30 - 2 vizeSAdyapekSarUpAdirmadarthe kAryakAraNamRtpiNDAdighaTAdyAkArAdike pratyakSata eva gRhyamANe 'idaM sarvaM sattvarajastamaH saMjJetriguNAtmakameva, na caitadevam; kSaNabhaGgajanmAtmakam, 'naeN vaivam' ityAdivicAraH kiMsambandhaH ? kimphalaH ? ko vAtra puruSArthasAdhanaparijJAnopayogaH ? iti vimRzyatAM bhavadbhireva / 20 1 vAvinA De0 lIM0 / atra 'vAcinA iti pAThaH samIcInatara iti bhAti / 2 ityAdyAH kriyAH kriyAphala 0 bhA0 pratau tu ityAdyAH krideg iti pAThAdanantaraH arthAdanapeto'rthyaH ityantaH sarvo'pi pATho nAstyevAtra / tulanA"kriyAkriyAphalakrameNa ca" pR0 44 paM0 15 / "kriyAkriyAphala sambandhopadezavaditi" paM0 15 // 3 tvAdraktaM dhaprApya ya0 / "azAstrA sUpasamprAptiH zAstraM syAnna prakarUpakam / tasmAdarthena gamyetAprApte vA zAstramarthavat // " - iti jaiminipraNIte mImAMsAdarzane pAThaH // 4 yasmAdartho bhA0 // 5 'padezorthaH ya0 / 'padezArthaH bhA0 // 6 'sambandhetyAH bhA0 / 'sambandhatyAH 20 hI 0 / sambandhevyAH raM0 hI 0 vinA ya0 // 7 kSaNika cAditvatatvavarNanaM raM0 hI 0 / 'kSaNikavAditva tatvavarNanaM raM0 hI 0 vinA ya0 / 'kSaNikavAditatvavarNanaM bhA0 // 8 sArthakaH kriyAphalasambandho bhA0 // 9 idamevaM veti pra0 / "laukika eva gRhyamANe'rthe idamevaM naivaM ceti vicAro'rthavAnna bhavati / yadi bhavet catuSpAtve sati utsutya gamanAtU lomazo hariNavad maNDUkaH, tata eva nirlomA hariNo maNDUkavat syAditi prasiddhiviparItaM sidhyellokAprAmANyakaraNa iti tat prasaktamihApItyata Aha- na tu laukika eva gRhyamANa ityAdyuktadarzana vaditi / " iti vakSyate nayacakravRttau pR0 98-2 // 10 yasya niSThAdoSaniSThatvAt bhA0 / Sayasya vicArasyAnitvAdoSanitvAt ya0 / atra aniSThA anavasthA, tathA ca anavasthAdoSavattvAdityarthaH // 11 tuvizeSaNe ya0 // 12 marthe ya0 // 13 dyAkAzAdike pra0 // 14 saMkSitri bhA0 // 15 na caivam ya0 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare vyavasthitastathA gRhyata eva / tatra punarvacanaM pratyakSaprasiddharbAdhakamApadyate 'anubAdAdibhAvAbhAve siddhe satyArambho niyamArthaH' iti loke dRSTatvAt-na yathedaM lokena gRhyata iti / pratyakSApramANIkaraNe sarvaviparyayApattistarkataH-alomA hariNaH, catuSpAttve 5 satyutplutya gamanAt, maNDUkavat / maNDUko'pi lomazaH, tasmAdeva, hariNavat / syAnmatam - lokadarzanamapramANam , avyutpannalokapratyakSavyabhicArAt, mRgatRSNikAdiSviveti / atrocyate - tathA sati pratyakSasya apramANIkaraNaM pramANajyeSThasya / mA ca maMsthAH - mRgatRSNikAdipratyakSajJAnavyabhicArAt sarvaM pratyakSaM vyabhicaratIti / kiM tarhi ? anupahatendriyamanaHpratyakSaM yat tanna vyabhicara tIti gRhyatAm / tAdRzA ca pratyakSeNa loke ghaTapaTAdiryathAsau yena prakAreNa yena svarUpeNa vyavasthita10 stathA gRhyata eva svasthendriyamaoNnasaiH, tatra tAdRze'rthe punarvacanam idamevaM naivaM veti, pratyakSaprasiddhe barbAdhakamApadyate yadi tad vacanaM pramANaM syAt / na punastat pramANam , tayA prasiddhyA svayameva bAdhyamAnatvAt / prasiddhArthaM vacanaM na niyamAdanuvAdAd vA anyatra pramANaM syAdityato jJApakamAha - anuvAdAdibhAvAbhAve yaH siddhe sati Arambho niyamArthaH sa iti paribhASAyA loke dRSTatvAt , lokavyavahArAnuvAdi vyAkaraNAdizAstramapi lokata eveti kRtvA / kIdRk punastad vacanam ? ityata Aha - na yathedaM 15 lokena gRhyata iti / itizabdaH pradarzane, idaM tadvacanaM prasiddharbAdhakAbhimatamiti pradaryate / katham ? 11- neti pratiSedhe, yena prakAreNa yathA, yathA mRtpiNDadaNDacakrasUtrodakakulAlaparispandanirvRtto ghaTaH pRthukukSyAdi svarUpa udakAdyAharaNasamartha iti lokena cakSurAdibhirgRhyate nAyamevaMsvabhAvaH / kiM tarhi ? yathAhaM khuve sarvasarvAtmakatvAt paTakaTarathAdirUpo'pi, guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAzrayaH paramANvAdyasmadatyantAparokSa pArthivadravyArabdhastadvyatirikto'vayavI, rathAGgAdivad buddhyA vibhajyamAno vibhajyamAno na paramANuSu na 20 rUpAdiSu na buddhimAtre vA tiSThati nirupAkhyatvAditi vA, tathA tathA bhavatIti / zAstravidvacanaM mA bhUdanarthakamiti prasiddharbAdhakamApadyate iti nyAyyamucyate / yathoktam - pramANAni pravartante viSaye sarvavAdinAm / saMjJAbhiprAyabhedAttu viSadante tapasvinaH // [siddha 0 dvA0 20 / 4] iti / tasmAdapramANaM pratyakSaviruddhatvAcchAstrakAravacanam / 25 zAstrakAravacanaprAmANye vA pratyakSAprAmANyam / evaM ca sati ko doSaH ? tatra pratyakSApramANI karaNe sarvaviparyayApattistarkataH, sarvabhAvAnAM pratyakSapramANasiddhAnAM viparyaya ApAdayituM zakyate / tadyathA- alomA hariNaH, catuSpAttve satyutplatya gamanAt , mnndduukvt| maNDUko'pi "lomazaH, tasmAdeva hetoH, hariNavat / yUkA pakSiNI, SaTpAttvAt , bhramaravat / bhramaro'pakSaH, SapAttvAt , 1degnagamamA pra0 // 2 kAdiSveveti pr0|| 3 mA va maMsthAH pr.|| 4'pratyakSa jJAna pr.|| 5degmAnasestatra pr.|| 6 pramANatayA pr0|| 7 pratiSedha bhA0 / pratiSedhaH ya0 // 8 loke cakSu bhA0 // 9 rathAGgAdibadvaddhyA pr0|| 10 degmANupu na pra0 // 11 mAtre yA tiSThati pra0 // 12 atra 'pratyakSaprasiddhebadhikamApadyate' ityapi pAThaH syAt // 13 sarvaviSayayApatti bhA0 / sarvaviSayApatti y0|| 14 lomaza[zo.] vaitasmA bhA0 // 15 padyAtvAt ya0 / SaTpadatvAt bhaa0|| 16 padyAtvAt ya0 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSAprAmANye doSAH ] dvAdazAraM nayacakram pRthivI avasudhA, padArthatvAt mahAbhUtatvAt, AkAzavat / evaM zeSapadArtheSvapi dRSTAntabhedAt / zAstranirUpaNaviparItamapramANaM na hariNasvarUpAdi, nirapavAdatvAt / na, yUkAvat / tathA 'pRthivyavasudhA, padArthatvAt, AkAzavat / asAdhAraNadharmasambandhenApi rUparasagandhasparzadharmasambandhinI na bhavati / pRthivyavasudhA, mahAbhUtatvAt, AkAzavat / AkAra-gaurava- 5 raukSyAdidharmasambandhinI na bhavati, tata eva tadvat / tathA bauddhamate'pi pRthivI na bhUH, mahAbhUtatvAd rUpatvAcca, jalavat ; na kaikkhaTa-dhAraNadharmA, tata eva tadvat / evaM zeSapadArthabhedeSvapIti jalAnalA - 31-2 nileSu vyomanIndriyAdiSu AtmAdiSu yathAprakriyaM yathAsambhavaM ca svarUpanirAkaraNam, asAdhAraNadharmanirAkaraNe ca padArthatvamahAbhUtatvarUpatvAdihetukAni sAdhanAni yojyAni mahadahaGkAratanmAtrendriyazabdAdiSu Atmani ca dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyeSu saprabhedeSu nAmarUpayoH saMjJAvijJAnavedanAsaMskAreSu 10 kSityudakajvalanapavaneSu cakSurAdiSu rUpAdiSu ca / dRSTAntabhedAditi bhUmerAkAzadRSTAntavadAkAzasya bhUmyAdidRSTAntena tathA jalAderapi parasparataste te dharmA nirAkAryA itaramitarasya dRSTAntaM kRtveti / 47 tArkika Aha - zAstranirUpaNaviparItamapramANamityAdi / zAstreNa nirUpaNaM zAstre nirUpaNaM vA zAstranirUpaNam / sandigdhaviparyastAvyutpannabuddhyanugrahArthaM hi zAstreNa nirUpayanti santo vastu anugrAhyebhyaH ziSyebhyaH - prakRtipuruSAveva, kSaNabhaGgaH, vijJAnamAtrametra, dravyaguNAdi vA iti zAstrasyApavAdatvA - 15 cchAstreNApoditAd viparItaM vaistUcyamAnamapramANam, zAstrasya sandehAdyapavAdatvAt / na hariNAdisvabhAvAdi apramANam, tatra zAstreNa "moha eva vyApAra iti tannirapavAdaM hariNasvarUpAdi, tasya nirapavAdatvAt tattu lokena yathA gRhItaM tathaiva / AdigrahaNAd maNDUkasvarUpAdi / tat pramANameva, nirapavAdatvAt, agnerivauSNyamiti / atrocyate-na, sarvasyaivApoditatvAt / yathA hi zAstraM ghaTAdirvastu parikalpya apavAdapravRttaM tathA hariNAdisvarUpaM pratyakSato lokaprasiddhamapyapavadati niraGkuzatvAt / tat kathamiti cet, 20 dezakAlakRtavizeSaikAntina ityAdi / 1 athavA zAstranirUpaNaviparItamapramANam, 'nirapavAdatvAt' iti vakSyate, zAstranirUpaNaM 'pRthivIgandhavattvAdi prakRtipuruSAdi vA, tasya va viparItaM tarkataH pratipAdyamAnamapramANam, pratyakSatarkayo - 32-1 1 pRthivyapasudhA ya0 / pRthivyacsudhA bhA0 // 2 * * etaccihAntargataH pRthivyavasudhA ityata Arabhya na bhavati ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 3 karakaTa ya0 / dRzyatAM pR0 16 Ti0 8 / "kharakhabhAvA na mahI, bhUtatvAt, tayathA anila ityAdiSu hetvAsiddhiH svata eva yojyA / " - mAdhyamikavR0 pR0 33 // 4 karaNaM asAdhA pra0 / ra ' svarUpa nirAkaraNessAdhAraNadharmanirAkaraNe ca' ityapi pAThaH syAt // 5 stAtyutpanna buddhyanu ya0 / 'stAyutpannabuddhi bhA0 // 6 grahArtha kiM zAstreNa pra0 / atra pUrvAparasandarbhAnusAreNa 'kiM' sthAne 'hi' ityeva zuddhaM pratIyate / prAcIna lipyAM kakArahakArayoH samAnalekhadarzanAt 'hi' ityasyaiva 'kiM' iti vikRtirjAteti pratibhAti // 7 vastubhyamAnapramANaM bhA0 / vastubhyanumAnapramANaM ya0 // 8 noha eva vi0 vinA / asmin pAThe tu 'na Uha eva' ityarthaH syAt // 9 jyAdi 0 // 10 sarvasyevA' vi0 vinA // 11 'vastu paraparikalpyApavA ya0 / vastu parikalpApavA bhA0 // 12 'kAlakRtavizeSaikAnnikaMna ityAdi bhA0 / kAlavizeSaikAnnikaMta ityAdi ya0 // 13 pRthivIyatvavatvAdi pra0 | 14 cA viSadeg bhA0 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtam [prathame vidhyare sarvasyaivApoditatvAddezakAlakRtavizeSakAntinaH / sarvasarvAtmakaikAnte maNDUko'pi lomaza eva, arthAnarthaviSayasAmAnyavizeSanAnAtvaikAnte'tadAtmakatvAt viSayArthatvAcchAstrasya kenApodyate zAstram ? na hariNasvarUpAdi / 'viparItamapramANam' iti vartate, kasya ? pratyakSaprasiddheH / kasmAt ? saapvaadtvaat| taddhi hariNAlomatvAdi pratyakSaprasiddhena lomazatvAdinA nirAkriyamANatvAdapramANameveti / laukika Aha - na, sarvasyaivApoditatvAditi / zAstreSvapi hi hariNasvarUpAdi pratyakSasiddhamapodyata eva, kathaM nirapavAdatvaM zAstrANAm ? varaM hariNasvarUpAdiviparItapratipAdanaM tarkataH tanmAtrApavAdAt , tArkikaistu zAstreNa sarvamapodyate pratyakSato lokaprasiddhaM kAraNaM kArya ca / tat kathamiti cet, dezakAlakRtavizeSaikAntinaH, "dezakRtaH kAlakRtazca vizeSo dezakAlakRtavizeSaH, sa evaikAntaH, sa yasyAstyasau dezakAlakRtavizeSakAntI, tasya vAdinaH pratidezaM pratisamayaM ca sarvaM vizi10 STameva na samAnaM kiJcit / ato yAvadaNuzo rUpAdizo vijJAnamAtrazo nirupAkhyatvazazca bhedAt kuto hariNaH ? kutastasya lomAdyavatiSThate ? ataH sarvamapoditam , 'kiM vA nApoditam ? kiM vAtra pratyakSamanumAnaM ceti ? tathA sarvasarvAtmakaikAnte maNDUko'pi lomaza eva, sthAvarasya jaGgamatAM gatasya sthAvarasya sthAvaratAM jaGgamasya sthAvaratAM jaGgamasya jaGgamatAM gatasya [ ] iti vacanAditi / nanu tena 15 vAdinA sarvaM samarthitam , nApoditamiti cet , sarvasya sarvAtmakatve sarvaikyAt kiM tat sarvam ? ityapodita meveti, bhinnArthasamUhavAcitvAt sarvazabdasya / 32-2 arthAnarthaviSayasAmAnyavizeSanAnAtvaikAnte / arthaviSayaM sAmAnyam , arthaviSayazca vizeSaH / tadyathA- dravyasya pRthivyAderarthaviSayaM sAmAnyam - rUparasagandhasparzavatI pRthivI [vai0 sU0 2 / 1 / 1], yatraitaccAturguNyaM sA pRthivI, rUpasparzarasadravasnehavatya ApaH, evaM yatra rUpasparzI tat tejaH, yatra sparza eva sa 20 vAyuriti sAmAnyam / vizeSaH punaritaretaradharmavyAvRttibhiritaratra catuHpaJcadvyekaguNatvaM yathAsaGkhyam / teSAmevAnarthasAmAnyaM pRthivItvam , tatsambandhalabhyatvAt pRthivIbuddhyabhidhAnayoH, evamaptejovAyutvAni sAmAnyAni, 'vizeSAzcetaretarebhyasta eva, svasAmAnyabhedA vA "vizeSAH / tAni dravyANi guNAH karma sAmAnyAni vizeSAH tatsamavAyalakSaNazca sambandha ityete padArthA naunA, svatattva-prayojana-lakSaNa-matyabhidhAna 1degraviSayatvArthadbhazAstrasya bhA0 / raviSayArthatvAcchAcchAstrasya ya0 / atra raviparyayArthatvAcchAstrasya ityapi pAThaH sambhavet // 2 pratyakSasiddheH ya0 // 3degvAdivA nirA bhA0 De0 // 4 pradeza pr0|| 5 sarvaviziSTa De. lI. vinA // 6 kiMvA nApoditam iti pATho bhA0 pratI nAsti // 7degviSayaM ca pr0|| 8 rityatra bhA0 ||9vishessaannvetre bhA0 / vizeSAvetare ya0 // 10vizeSA etAni ya0 // 11 guNAkarma / sAmAnyAni bhA0 // 12 nAnAtvakhatatva pra0 / atra nAnA, svasvatattva ityapi pAThaH syAt // 13 mityapra0 / 'matiH buddhiH' ityarthapratyavekSayA atra matya iti zuddhaM prtiiyte| 'mitya iti yathAzrutapAThe'bhirucau tu 'mAnaM mitiH' iti vyutpAdya mitiH pramitiH yathArthA buddhirityartho jnyeyH| tulanA- "abhihANabuddhilakkhaNabhinnA vi jahA sadatthao'Nanne / dikkAlAivisesA taha davAo guNAiA // [ vizeSAva. bhA0 2110] / etadeva hi vizeSANAM vizeSatvaM yatte parato viziSyante / etadeva lakSaNaM medAnAM saMjJA-khAlakSaNya-svatattva-prayojana-matibhedAt" - iti vizeSAvazyakabhASyasya koThAryagaNivAdimahattaraviracitaTIkAyA hastalikhitapratI pR0 174-2 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavizeSakAnte doSAH] dvAdazAraM nayacakram kuto'NuhariNamaNDUkakAraNakAryadharaNisaMyogaguNotplavanakarmabhavanavyAvRttitathAsamavAyAH, dravyAdInAmitaretarAnAtmakatvAdatyantamanyatvAnnirmUlatvAt sarvathA tattvavRttivyatItatvAt , khapuSpavat ; anyathA bAlakumAravat / bhedAditi ye vadanti teSAM tannAnAtyaikAnte atadAtmakatvAt kuto'NuhariNamaNDUkakAraNakAryadharaNisaMyogaguNotplavanakarmabhavanavyAvRttitathAsamavAyAH? aNugrahaNena hariNamaNDUkasamavAyikAraNa- 5 dravyagrahaNaM paramatena / hariNamaNDUkagrahaNena saimbaddhANuvyaNukAdyArambhanirvRttAvayavidravyaM kAryaM gRhyate / tasya hariNamaNDUkAdidravyasya dharaNyAM saMyogo guNaH, utplavanaM karma, bhavanaM bhAvaH sattA, vyAvRttiranyabhavanavilakSaNo vizeSaH, teSAM tathAsamavAyaH sambandha iti SaDapyete padArthA vakSyamANakhapuSpadRSTAntA na santi / kA tarhi bhAvanA ? nAsti paraparikalpitaM dravyam , guNakarmasAmAnyavizeSAnAtmakatvAt , khapuSpavat , tebhyo'-33-1 tyantamanyasvabhAvatvAdvA / na guNakarmaNI staH, adravyAtmatvAt, khapuSpavat / evaM sAmAnyavizeSasama-10 vAyAH / na dravyaM sat , aguNakarmatvAt , khapuSpavat ; asAmAnyavizeSAtmatvAt , khapuSpavat / na pRthivI 'pRthivI' iti vyapadezyA, pRthivItvAdatyantamanyatvAt , jalavat / pRthivItvaM 'pRthivItvam' iti na vyapadezyam , pRthivyA atyantamanyatvAt , jalatAvat / na santi guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH, adravyAtmakatvAt , khapuSpavat / evamekaikamapi itarAnAtmakatvAt khapuSpavannAsti, itarasvarUpavad vA na svAtmasvarUpamiti zeSapadArthadRSTAntabhedAdAyojyamiti / dravyaM bhavyam , dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104] 15 iti vacanAd bhavatIti bhavyaM dravyam , bhavanaM ca bhAvaH / bhavanAdanyatvAd dravyAdayo na santyeva vandhyAputravat / bhavanamapi dravyAdanyatvAd nAstyeva vandhyAputravat / na bhavati vA dravyam , bhavanasvarUpAnApatteH, vandhyAputravat / evaM bhavanamapi dravyasvarUpAnApatteH tadvat / evaM guNAdayo'pi / evaM vyAvRttiH samavAyazceti / athavA 'kriyAguNavyapadezAbhAvAdasadeva kArya paizcAjjAyate' iti, tannopapadyate, nirmalatvAta. khapuSpavat / na santi guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH, adravyatvAt , khapuSpavat / evamaguNatvAd 20 guNAdanye, asAmAnyatvAt sAmAnyAdanye, avizeSatvAd vizeSAdanye, akAraNatvAt kAraNAdanyat, akAryatvAt kAryAdanyad nAsti / etebhyo hetubhyaH kuto'NuhariNamaNDUkakAraNakAryadharaNisaMyogaguNotplavanakarmabhavanavyAvRttitathAsamavAyAH ? na santItyarthaH / tadupasaMhRtyocyate - sarvathA tattvavRttivyatItatvAt / tasya bhAvastattvam , tattvasya vRttistadatattvena tatsvarUpAnyasvarUpeNa ca vRttiH, 33-2 1 kuto'NumaNDUkahariNakAraNakAyadharaNi pra. / atra pUrvAparasandarbhaparyAlocanena kuto'NuhariNamaNDUkakAraNakAryadharaNi iti pATha eva samIcIna iti prtiiyte| dRzyatAM paM0 22 // 2degvAya / aNu bhA0 / degvAya aNu yaH // 3 saMbaMdhANu bhA0 vi0 vinA // 4rapyabhavana ya0 // 5 atra 'vakSyamANakhapuSpadRSTAntAnna santi' ityapi pAThaH syAt // 6 * * etAdRzacihnAntargataH khapuSpavat ityata Arabhya aguNakarmatvAt khapuSpavat ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 7atra aguNAkarmatvAta ityapi pAThaH syAt / tulanA--"aguNAkarmatvAdibhyo hetubhyaH vadabhAva eva" pR0 53 pN05||8svaatmruup bhaa0||9degbhedaayojy bhaa0||10 dravyaM bhavyaM dravyavadabhavya iti bhA0 / dravyaM dravyavadabhavya iti ya0 // 11 paMcajJoyata iti ya0 / pacAjJAyata iti bhA0 // 12 deghariNAmaNDUkAkAraNakAryadharaNi ya0 / hariNAmaNDUkAkAraNAkAryAdharaNi bhA0 // 13 tadrUpa bhaa0|| . . naya07 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare hariNAdivarUpaviparItoktau prasiddhiviruddha pratijJatvAdevAtathAtvamiti cet, na, uktavat tulyatvAllokasya cApramANIkRtatvAdevaM vacane'bhyupagamavirodhAt / ___ lomazAlomazaikye sapakSAsapakSAvRttivRttyoratarka iti cet, na, dRSTAntasya yathA dravyameva vartate tathA tathA rUparasAdiguNasthitigatyAdi kriyAbhavanavyAvRttisambandhi, ekapuruSapitR5 putratvAdidharmasambandhitvavaditi / to vRttiM sarvathA vyatItatvAdaNudravyAdiSaTpadArthAnAM savikalpAnAmasattvam / khapuSpavadityante dRSTAnta upadiSTaH sarvatra draSTavyaH, tathA ca yojitam / anyatheti vaidhayeNa bAlakumAravat / yadasti tat tadatatsvarUpatattvavyatItaM na bhavati, yathA bAla eva kumAraH kumAra eva ca bAlaH, anyau ca tau avasthAbhedAt , bAlatvamUlaM kumAratvaM kumAratvAnyacca bAlatvamiti tadatattvarUpA tattva vRttiH, tAM vyatItya na sa bAlaH kumAro veti, sa ca saMstattvavRttivyatIto na bhavatIti / 10 hariNAdisvarUpavitathoktau prasiddhiviruddhapratijJatvAdevAtathAtvamiti cet / cedityAzaGkA yAm , syAdAzaGkA - hariNasvarUpaM lomazatvam , tasya vitathoktiralomA hariNa iti, tasyAM vitathoktau prasiddhiviruddhA pratijJA yasya sa prasiddhiviruddhapratijJaH, tadbhAvaH prasiddhiviruddhapratijJatvam , tasmAdeva atathAtvamiti / atrocyate-na, uktavat tulyatvAt / neti pratiSedhe, naitadapyupapadyate / "kiMvat ? uktavat, uktena tulyamuktavat / yathoktam - zAstranirUpaNaviparItamapramANaM nirapavAdatvAditi, tenaitadapi tulyam - 16 'hariNAdisvarUpavitathoktau prasiddhiviruddhapratijJatvAdeva atathAtvam' iti, atrApi uttarasyApi tulyatvAt / 34-1 kathamiti cet , 7, sarvasyaivApoditatvAdityAdi sarvaM tadeva yAvat khapuSpavat, anyathA bAlakumArava diti / kiJca, lokasya cApramANIkRtatvAttathA kutaH prasiddhivirodhaH ? ke vA tat prasiddhamiti / kizcAnyat - aivaM vacane'bhyupagamavirodhAt / nanu bhavatAmekAntavAdinAM lokamapramANIkRtya lokaprasiddhiviruddhapratijJatvadoSApAdanamabhyupagamavirodhAya kalpate, tasmAdayuktamevaM vaktumiti / 20 syAnmatam - "pratijJAdoSadvAreNa hariNasvarUpAdiviparItapratipAdanAprAmANyaM na zakyate mayAbhyu petavirodhAt , hetudoSadvAreNa zaknomItyata Aha - lomazAlomaikye sapakSAsapakSAvRttivRttyoratarka iti cet / 'catuSpAttve sati utplutya gaimanAd hariNo nirlomA, lomazo maNDUkaH' ityubhayorubhaya- 1 guNAsthiti ya0 / 'guNesthiti bhA0 // 2 tA vRttiM ya0 // 3 tvAt guNadravyAdi y0| 'kuto'NuhariNamaNDUkakAraNakAryadharaNisaMyogaguNotplavanakarmabhavanavyAvRttitathAsamavAyAH' [pR. 49 paM0 1] ityatra ullikhitA aNudravyAdayaH SaT padArthA atrAbhipretA iti bodhyam // 4 bAlatvamRlaM ya0 / bAlatvamalaM bhA0 // 5 ratvAnyaM ca ya0 / ratvAtpaMca bhA0 // 6 pratijJAtvA pr0|| 7 syAdAzaMkyaharikahariNa pr.|| 8 pratizAtvam bhA0 // 9 atathAtathAtva ya0 // 10 degdapyupadyate bhA0 / 'dapyutpadyate ya0 // 11 kiMvadraktavat pra0 // 12 dRzyatAM pR. 47 pN03||13 pratijJAtvAdeva pr.||14 dRzyatAM pR.47 paM. 3 // 15 dRzyatAM pR. 49 pN03|| 16 atra 'kRtatvAttvayA kutaH iti pAThaH syAditi sambhAvyate // 17kSa vA pr0|| 18 prasiddhimiti yH|| 19 bhA0 vinAnyatra-evaM ghane vi. re. hii.| evaM cane pA. dde.lii.|| 20 pratijJApatvadoSA pr.|| 21 pAdAna ya0 // 22 pratijJAdoSadvAreNa svarUpAdi bhaa0| pratijJAdoSadvAreNa svarUpAdi ya0 // 23 petavidhAt hetu bhA0 / petavidhAta hetu ya0 // 24 degkSavRtti ya0 // 25 gamanAd iti pAThaH sarvAsu pratiSu nAsti // 26 nilomA pr0|| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavizeSaikAnte doSAH ] 51 pratyakSaprasiddhiviSayatvAllokasyApramANIkRtatvAt pratyakSasya ca iheva tavaiva sarvatrApi sapakSAsa pakSavRttyavRttyorasattvApatteH / avizeSaikAnte tAvat kuto'nyapakSo'sapakSo dvAdazAraM nayacakram dharmApattau lomazAlomnoraikye sati ayaM heturdharmaparikalpakRtAdbhedAd hariNAlomatve sAdhye sapakSe nirlomanyavRtteH asapakSe ca lomaze vRtterviruddho hetuH 'catuSpAttve sati utplutya gamanAt' ityApadyate, sapakSAsapakSavertitvAt sAdhAraNAnaikAntiko vA, lomazAloMmaikye pakSAbhedAd dharmAbhede ca sapakSAsapakSAbhAvAda - 0 sAdhAraNa naikAntiko vA / tasmAdeSo'tarkaH / atarkatvAccAsya hariNAdisvarUpaviparItapratipAdanamapramANam / cedityAzaGkAyAm, evaM cenmanyase, tanna, dRSTAntasya pratyakSaprasiddhiviSayatvAt / dRSTAnto hi loke pratyakSapramANaprasiddho ghaTapaTAdirarthaH, tadviSayaM ca sAdhyasAdhanasamanvayavyatirekavibhAvanam, sarvAnumAnasya sarvAvayavAnAM ca tadbalena sAdhyasiddhau sAmarthyasiddheH / yathoktam - dRSTAntabalAddhyavayavasiddhiH, tadAzrayatvAt sarvAvayavAnAm / tena dRSTAntasvatastvamanviSyate / pratyakSatvAzca tasya tadvad vastupratipatterazeSaM 10 tava siddhAntadarzanamavabhotsyate / pratyakSagrAhe ca sidhyati parokSagrAhaH sidhyet, tadasiddhau sambhAva- 34-2 nAbhAva eva [ ] iti / tatastasya dRSTAntasyAsiddhiH, lokasyApramANIkRtatvAt pratyakSasya ca / dRSTAntasyAbhAve kuto dASTantikasAdhyasAdhanasamanvayavyatirekA iti pratyakSanirAkaraNe tarkAsiddhireva, kutastarkAtarkatvavicAraH ? iti tadavastho hariNAdisvarUpaviparItApattidoSaH / 1 1 kicAnyat - hevetyAdi yAvadasattvApatteriti / yathA hariNasvarUpanirAkaraNe bhavAn " yaM yaM doSaM 15 mamApAdayati sa sa tavaiva, atra ca vIpsArtho draSTavyaH - tava tavaiva aikAntavAdinaH, evakAro'vadhAraNe, yathAsmin sAdhane 'mama doSo nAsti, tavaiva' iti tvadabhyupagamAnurUpyeNopapAditaM tathA nAtraiva, kiM tarhi ? sarvatrAnyatrApi pakSahetudRSTAnteSu doSAstavaiva na mametyarthaH / apramANIkRtatvAllokasya pratyakSasya ca iti vartate, kAraNAntaropanyAso'pyeSo'bhidhIyate - sapakSAsa pakSavRttyavRttyora sattvApatteH / yadiSTaM bhavatAmanvayavyatirekAbhyAmarthAnumAnam, tau ca sapakSAsapakSayorvRttyavRttI, tadbalena sAdhyasiddhiH, tayoreva ca - sattvamApadyate / tatastaisyAH sapakSAsapakSavRttyavRttyoryathAsaGkhyamasattvApatteH tavaiva avizeSaikAntavAdino "vizeSaikAntavAdinaH tadubhayAnekatvaikAntavAdino veti hetUdezamAtrametat / tadidAnIM pratyekaM vidhIyate - tatra tAvadavizeSaikAnte kuto'nyapakSaH, asapakSaH, vyAvRttirvA ? avizeSaH sAmAnyam, 'avizeSa eva ' ityekAntaH sarvaM sarvAtmakamiti, 'tasminnavizeSaikAnte tava prAhe kuto'nyapakSaH, anyasya pakSo'nyapakSaH, prati 20 1 vartitvadhAraNA pra0 // 2 bhAvasAdhAraNA. pra. // 3deg pAdanapramANam ya0 / 'pAditapramANam bhA0 // 4 tatra pra0 // 5 manvidhyate pra0 // 6 tatsiddhAntadarzanamevaM bhotsyate ya0 // 7 saMbhAvanAbhAva eva pra0 // 8 tarkAsiddhereva kutasuta rkAtarkatva' bhA0 // 9 ihaive pra0 / atra pUrvApara pratyavekSayA iheva iti pATha eva sAdhurityAbhAti / tulanA - " iti sAdhUcyate - tavaiva avizeSaikAntavAdinaH sapakSAsa pakSavRttya vRttyoIriNA dikharUpaviparItA pAdanasAdhaneSviva asattvApattiriti" - pR0 52013 | 10 tathA hariNa pra0 / 11 yaM yaM doSaM yaM mamApAdayati bhA0 / yaM yaM doSamApAdayati ya0 / 12 ekAntaravAdinaH pra0 // 13 tathA mAtraiva pra0 // 14 vAsatvamA pra0 // 15 'tasyAH' iti paJcamyantametat / tasyA asattvApatterityabhisambandhaH // 16 vizeSaikAntavAdinaH iti pATho ya0 pratiSu nAsti // 97 tanmitravizeSAMte tava pra0 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare vyAvRttiA, tattva eva tathAbhivyakteH? vizeSaikAnte kutastatpakSaH sapakSastatsattvaM vA, tathA'sthiteH? ubhayAnekatvaikAnte sAdhyasAdhanadharmadharmiNa eva kutaH, tathA'pUrvatvAt? 35-1 vAdino'nyasyAbhAvAt tavApi cAnyenAvizeSAt sarvasarvAtmakaikatvAvizeSAt / athavA anyasya vacanasyA bhAvAt tvadvacanAtmakatvAdeva sarvavacanAnAM tvadanyavaMcanatvavizeSAbhAvAdeva vA / athavA kiM naH paravAdi5 vaMcanayorabhAvAbhyupagama-niSTharavacanAbhyAm ? anyazcAsau pakSazcetyanyapakSo'rtho'stu, sa kutaH, tvatpakSasarvai kAtmakatvAdAvizeSaikAntAt ? evaM nityaH zabdaH, akRtakatvAt , AkAzavat' iti vAdino'nityazabdapakSavaktRvacanavAcyAnAmabhAvaH / tadvat tadanityadharmasAmAnyena samAnasya ghaTAderabhAvAnnityaikAntavAdino'sapakSAbhAvaH / tadabhAvAd vyAvRttyabhAvaH / vAzabdAt kutaH svapakSaH sapakSaH tadvRttirvA, sarvasarvAtmakaikatvAbhedAdeva ? syAnmatam - AvirbhAvatirobhAvayorabhUtvA bhAvAd bhUtvA cAbhAvAdanityatvakRtakatve sta eva 10 avizeSavAdino'pIti / etaccAyuktam , kutaH ? tattva eva tathAbhivyakteH / tattvamekatvam , tasmiMstattva eva tathA tena prakAreNa tathA abhivyakteH / kimuktaM bhavati ? mRda evAbhinnAyA antarsanAvirbhAvatirobhAvamAtratvAdaGgulivakrapraguNAvasthayoriva avasthAvizeSAbhivyakteH kimanyA mRt sA piNDazivaka ghaTAdyavasthAsu ? tasmAt tattva eva tathAbhivyakteH kuto'nyapekSo'sapakSo vyAvRttistatpakSaH sapakSastatsattvaM ceti sAdhUcyate-tavaiva avizeSaikAntavAdinaH sapakSAsapArvRttyavRttyohariNAdisvarUpaviparItApAdanasAdhaneSviva asattvApattiriti / : 15. . tathA vizeSakAnte kutastatpakSaH sapakSastatsattvaM vA ? dezataH paramANuzo rUpAdizo vijJAna mAtrazo'nupAkhyatvazazca bhedAt kAlato'tyantaparamaniruddhakSaNArdUrddhamanavasthAnAJca kutastatpakSaH, atrApi tasya 35-2 pakSo vakturvacanasya vA, sa eva pakSaH' ityartha eva vA, 'anityaH zabdaH' iti dharmadharmiNorvizeSaNavizeSyayo zcAsambhavAt / kutaH sapakSaH, arthAntarasambaddhasAmAnyAbhAvAt , sAdhyAbhAvasAmAnyAbhyupagame sa~pakSAsapakSAvizeSaprasaGgAt / kutaH sattvaM tatra, tadabhAvAt kRtakatvAdisavikalpadharmAntarAbhAvAt parasparavilakSaNanirvyA20 pAradharmamAtratvAt sarvadharmANAM nirupAkhyatvazUnyatvaparamArthatvAcca / pUrvavacca "prativAdipakSAsapakSavyAvRttyabhAvo * vAzabdAt / "pUrvavaccopasaMhRtya tadarthAvabodhano heturucyate - tathA'sthiteH / tena prakAreNa tathA kSaNikanirvyApArazUnyatvaprakAreNa asthiteH kasyacidarthasyeti vizeSaikAnte'pi sarvatra spkssvRttyaadysttvaapttiritthmiti| tathA ubhayAnekatvaikonte / ubhayamiti sAmAnyavizeSau, 'tadubhayamainekaM bhinnaM parasparataH' ityetasminnapyekAnte sAdhyasAdhanadharmadharmiNa eva kutaH ? sAdhyasya vadanityatvasyAbhAvaH, dharmamAtrasya . 1degnyasyabhASAt pra0 // 2degvacanatvaMvizeSA ya0 // 3 kiM na para pra0 // 4 racanayo bhA0 // 5"rabhAvAdyupagamaniSThuravacanAnyAm pra0 // 6 tvatpakSaM sarvai pra0 / atra tvatpakSe sarve ityapi pAThaH syAt // 7degkAtmatvAda ya0 // 8 nityazabdaH pra0 // 9 cAbhAvAnityatva pra0 // 10 'vizeSobhivyaktaH ya0 // 11 ghaTAvyavasthAsu pra0 // 12degnypksse| sapakSe / vyAvRtti bhA0 / 'nyapakSe sapakSAvyAvRtti ya0 // 13 te caiva ya0 / dRzyatAM pR0 51 paM0 1 // 14 vRttyavRttyAhariNA ya0 // 15 vA derAtaH para bhaa0|caaderaatH para y0|| 16 dRzyatAM pR0 26 Ti0 7 // 17 pksse| vaktu bhA0 |pksservktu ya0 // 18 sapakSAsapakSavizeSa y0|| 19 pAkhyazUnyatva bhA0 // 20 prativAdipakSavyAvRttyabhAvo pra. / yathA pUrva vAzabdAt khapakSa-sapakSa-tadvRttyabhAvo vivakSitastathAtrApi vAzabdAt prativAdipakSAsapakSavyAvRttyabhAvo vivakSita iti bhAvaH / dRzyatAM paM0 8 // 21 pUrvAvazcoM y0||22 kAntena ubhayamiti ya0 // 23 degmanekAMbhinnaM bhaa0| manekAbhinnaM ya0 // 24 taavnitvsyaabhaavHpr0|| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyavizeSakAnte doSAH] dvAdazAraM nayacakram / dRSTAntAbhyupagamAt pratyakSapramANIkaraNAllokatvApatteH prtijnyaatvyaaghaatH| zAstratvAdalokatvamiti cet , na, lokAzrayatvAt teSAM zAstrANAm / tAni hi zAstrANi sAmAnyavizeSakAraNakAryamAtrANAM sarvatrAdhyAropeNa praNItAni / nirmUlatvAt , khapuSpavat ; tathA sAdhanasyApi kRtakatvasya / kRtamityanukampitaM kutsitamajJAtaM vA kRtakam / nirmUlatvaM punadravyAdatyantabhinnatvAditi dharmayorabhAvaH / dharmiNorapi zabdaghaTayoH aguNAkarmatvAdibhyo :hetubhyaH pUrvoktavadabhAva eva / tatsaGgrahaheturapyucyate - tathA'pUrvatvAt / apUrvatvamamUlatvam , dravyaguNAdInAM parasparato'tyantamanyatvAt / evaM tAvat sapakSAsapakSavRttyavRttiviparItatvAt tavaiva atarkatvadoSo dRSTAntabalAta tarkasiddherityavizeSavizeSobhayAnekatvaikAntavAdeSUktA doSAH / / kizcAnyat , dRSTAntasya pratyakSatvAt , anumAnatvAddhetoH, upanayasya upamAnatvAt , AgamatvAt 361 pratijJAyAH, dRSTAntAbhyupagamAt pratyakSapramANIkaraNamApannam / tasmAcca lokatvam , dRSTAntasaMvAditva- 10 pratipAdanArthatvAcchAstrArthasya tArkikANAM takarupatiSThatAM vyAkhyArtham / yathoktam - laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH [nyAyasU0 3 / 3 / 25] iti / tathA loko dRSTAntaH, tadviruddhaM yadabhidhIyate tad dRSTAntaviruddhamiti / tataH ko doSa iti cet, prtijnyaatvyaaghaatH| kiM pratijJAtam ? zAstranirUpaNaviparItamapramANam , na hariNasvarUpAdi, nirapavAdatvAditi, tadyArhanyate zAstrapramANIkaraNe, pratyakSabalAllokasya pravRttatvAt / . 15 zAstratvAdalokatvamiti cet / syAnmatam - nanUktaM zAstrakArAH svadRSTArthapratipAdana- ... kuzalA buddhisaMvAdArtha dRSTAntaprANaistaH zAstrArthAn pratipAdayanti, na punaH zAstrArthA loke pratyakSIkartuM zakyAH / tata eva tadarthavAcIni zAstrANyalokaH [ ] iti| tacca na, lokAzrayatvAt teSAM zAstrANAm / tAni hi zAstrANi, yasmAdarthe hizabdaH, yasmAt tAni sAmAnyavizeSakAraNakAryamAtrANAM sAmAnyamAtrasya deni kAraNamAtrasya snehazauklayAdedRSTasya vizeSamAtrasya 20 cArciSSu navanavotpAdavinAzarUpasya dRSTasya sarvatrAdhyAropeNa prnniitaani| kSIrasyaiva snehAdisAmAnyasya kAraNAkhyasya saMsthAnamAtraM dRSTvA dadhyAdyavasthAvizeSamantareNa tasya sAmAnyasya sthityabhAvamapazyadbhiH- 'yathedaM saMsthAnamAtrama, na kArya na vizeSastathAnye'pi ghaTapaTAdayo'rthAstriguNapradhAnasaMsthAnamAtram' iti sarvatrAdhyAropya tadarthAni zAstrANi praNItAni 'kAraNameva sAmAnyameva sarvatra' ityetasyArthasya pratipAdanaprasaGgena / 36-2 tathA arciSAM pratikSaNotpattivinAzapArthakyAni dRSTvA rUparasasparzagandhamUrtyAdisAmAnyAvasthAnamantareNa 25 tadasambhavamapazyadbhiH 'yathedaM vizeSamAtram, na sAmAnyaM na kAraNaM tathAnye'pi mahImahIdhrasaritsamudradvIpa: gaganatArAnakSatragrahagaNAdayo bhAvAH' iti sarvatrAdhyAropya tadarthAni zAstrANi tatpratipAdanaprasaGgavacanaracanAvibhaGgataraGgApAratoyasamudrIbhUtAni preNItAni / - 1degvAdeSTaktA pra0 // 2 vyAkhyArthayathoktalaukika pra0 // 3 yathA loko ya0 // 4 tadviruddhapadabhidhIyate ya0 // 5 dRzyatAM pR0 47 paM0 3 // 6deghanyate pramANI bhA0 // 7 lokapratyakSIkartu bhA0 vi0 / lokaM pratyakSIkartu bhA0 vi0 vinA // 8 zAstrAnyalokaH pra0 // 9dagnikAraNa ya0 // 10 trAvyAropeNa bhAH / trApyAropeNa ya0 // 11 oNsti guNa bhA0 / steiguNa ya0 // 12degpArthasyAni ya0 // 13 prApitAni pr0|| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare anyatra dRSTasyAdhyAropAd ghaTatattvavadalaukikatvamiti cet, na, vyAmohasya mRgatRSNikAdivadalaukikatvAttathA / tathAca tatra pratijJAdInAmapyanupapattiH, yadi yathA lokena gRhyate na tathA vastu, pratijJA tAvad yathA gRhyamANA avizeSAderna tathA syAt / tatazcAMze 5 anyatra dRSTasyAdhyAropAd ghaTatattvavadalaukikatvamiti cet / syAnmatam - 'laukikam' iti indriyagrAhyamucyate ghaTarUpAdivat / yedatra ghaTe ghaTatattvaM pRthukukSyAdyAkAravizeSastadanyatra ghaTAntare'dhyAropyate, tacca nAsti adhyAropAdeva / lokasaMvAdAttu pratipAdanArtho'dhyAropaH / evaM zAstrANAmapyadhyAropAdevAlaukikatvamiti nAsti pratijJAtavyAghAtadoSo yaM bhavAn manyate lokatvApatteriti / atra bhrUmaH - na, vyAmohasya mRgatRSNikAvadalaukikatvAt tathA / tena prakAreNa tathA, satyam , 10 bhavati tadalaukikamavizuddhatvAd mRgatRSNikAdijJAnavat / vizuddhalokasya na punarupapadyate, mRgatRSNikAvadeva tasya vyAmohasyAprAmANyaprasaGgAt / U~SarabhUpradeze graiSmoSmasantaptacakSuSo ravikiraNAH patitAH pratyutpatanto dUrAd vyAmohahetavastoyavadAbhAsante / tasmAcchAstravijJAnasya mRgatRSNikAvijJAnavadaprAmANyaprasaGgAdasamaJjasodrAham / kizvAnyat-tathA ca tatra pratijJAdInAmapyanupapattiH / na kevalaM zAstravijJAnAprAmANyameva, 10 kiM tarhi ? tena prakAreNa tathA ca aivaM ca kRtvA tatra sati tasminnalaukike mRgatRSNikAvat pratijJAdI37-1 nAmapyavayavAnAmanupapattiH / kathama ? yadi yathA lokena gRhyate na tathA vastu / yadIti parA bhyupagamaM darzayati, yadi pratipAdanakauzalena pratipAdanabuddhisaMvAdamAtratvena dRSTAntamupAdAya yathAhaM yuktyopapAdayAmi zAstreNa ca tathA tad vastu na tu yathA lokena gRhyate tatheti bhavato'bhiprAyaH / tatra pratijJA tAvad yathoktA gRhyamANA avizeSAdena tathA syAt / avizeSaikAntavAde tAvat sarvasya sarvAtmaka20 tvAt 'nityaH zabdaH' iti pratijJA yathA zrotreNa gRhyate na tathA bhavitumarhati / kiM kAraNam ? netrAdi grAhyarUpAdyAtmikApi seti kRtvA / evaM vizeSakAntavAde'pi 'anityaH zabdaH' iti pratijJA 'a'kAra'ni'kArAdivarNavijJAnAnAM dezakAlakRtAtyantanAnAtvakSaNikatvazUnyatvanirupAkhyatvAt parasparApekSAbhAve sarvabhAvAbhAve ca yathA gRhyate na tathA syAt / evamubhayAnekatvaikAnte pUrvavadanyataragrAhyasya itarapakSanirapekSasyAbhAvAt / 25 tatazcAMze pratyakSavirodhaH / tatazceti tasmAdeva heto.ke gRhyamANasya viparItatvAdavizeSaikAnte tAvat pratyakSavirodhaH, aMze bhAge, tasyaiva vastunaH avizeSakAntavAdiparikalpitasya pratyakSopalabhyasya vize 1 anyatra dRSTasyAdhyArod ghaTatatvadavalaukika pr0|| 2 yadau ghaTe pra0 // 3degtatvaM dhikukSyAcA' pr.| agre'pi kiJcidIdRza eva azuddhaH pATha itthaM dRzyate-"ghaTenaiva ghaTaH kriyata iti mRtpiNDaghaTena UddhegrIvakuNDalauSThapRthi(thu)kukSibunAdighaTaH kriyate prakAzyate, karoteH prakAzArthatvAt"-nayacakravR0 pR. 215-2 / etadanusAreNa atrApi pRthukukSyA iti zuddhaM sambhAvyate / yathAzrutApahe tu vikSyA' iti pAThaH kalpyaH, 'vizAlA kukSivikukSiH pRthukukSiH' iti ca tadarthoM jnyeyH|| 4 pAdyeva y.|| 5 dRzyatAM pR0 53 pN01|| 6 jaTarabhU bhA0 // 7cchAstravijJAnasya bhA0 // 8pattiH kevalaM y0|| 9evaM kRtvA ya0 // 10degnAmupapattiH bhaa0|| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAprAmANye doSAH] dvAdazAraM nayacakram pratyakSavirodhaH, aMze khavacana virodhaH, aMze'bhyupagamavirodhaH, khoktaviparyayarUpAbhyupagamAt / atha tathA tato na tarhi lokgRhiitmnythaa| kizcit tathA kizcidanyathA unmattapratipattivaditi cet, evaM tarhi sAkSAllokapakSApattyAbhyupagamavirodhaH, kiJcidhaNAttathAgrahaNAdanyathAgrahaNAca / bhedavadaSatvAt pratyakSavirodhaH / aMze svavacanavirodhaH, tatkAle pratipAdanazabdavizeSatveSTeH / aMze'bhyupagama-5 virodhaH, svazAstre sarvatra prasiddhena pUrvakAlAbhyupagatena sarvAtmakatvenAdhunAtanadharmadharmivizeSasya virodhAt / svoktaviparyayarUpAbhyupagamAdityante kAraNamuktam , pratyakSasvavacanAbhyupagamAnAmabhyupagamAvizeSAt / 37-2 evaM vizeSakAnte zrotrendriyagrAhyasya zabdasya tAvanmAtrakAlAvasthAtuH pUrvottaravarNasambandhatabuddhyavasthAnesopAkhyatvapratyakSatvAt pratyakSavirodhaH / tathaiva svavacanasyopapatteH svavacanena anityazabdapratijJA virudhyate / ata eva cAbhyupagamena virodhH| pUrvavat sa eva heturatrApi / tathA ubhayAnekatvaikAnte prAgabhihitasAdhanA- 10 nyevAtra vyApAryANi 'adravyatvAd vandhyAputravad nAnityatvam , na zabdo'sti' ityAdisvarUpAbhAvaH / acAkSuSapratyakSaguNasya saMto'pavargaH karmabhiH sAdharmyam , sato liGgAbhAvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 25-26] kAryatvAt kAraNato vikArAt ityAdizAstravihitahetuvyAkhyAnArthaM pratipAdanakAle tatprayogAt pratyakSIkaraNAcAnityatvazabdatvAdyabhAvAt pratyakSavirodhaH / svavacanasya tatkAlasya tathAvasthAnAbhyupagamAt vvcnvirodhH| pUrvAbhyupagamena cedAnIntanasya virodhaadbhyupgmvirodhH| pUrvavat svoktaviparyayarUpAbhyupagamAditi 15 sarvatra heturiti / atha tathA / athaite doSA mA bhUvana vitathatvAzrayA iti 'tathaiva' ityabhyupagamyate paraiH / tato na tarhi lokagRhItamanyathA ityApannam / lokatvAcca pratijJAtavyAghAtastadavastha iti / kiJcit tathA kiJcidanyathA, unmattapratipattivaditi cet / syAnmatam - kiJcillokena gRhItaM tathaiva bhavati pratijJAdi, kizcidanyathA ghaTAdi, loksyaapriikssktvaat| parIkSakAzca pada-vAkya-pramANavidaH / 20 dRSTAnta unmattapratipattiH / yathonmatto'parIkSakaH padavAkyapramANAnabhijJaH kizcit tathA pratipadyate kiJcidanyathA, tatpratipattizcApramANaM sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdhezva, tadvallokapratipattirapIti / 38-1 atrocyate - evaM tarhi sAkSAllokapakSApattyAbhyupagamavirodhaH / sAkSAditi pratyakSata eva lokapakSApattiH / katham ? kizcindrahaNAt tathAgrahaNAdanyathAgrahaNAcca / kizcittvAdeva na sarve sarvAtmakam , sarvAsarvatvasiddhizca vibhAganirdezAt 'kiJcit' iti / evaM tena prakAreNa tathA iti sa cAnya- 20 1zabdaniHzeSatveSTeH bhA0 // 2 sarvAtmakatvenyadhunA ya0 / sarvAtmakatvebhyadhunA bhA0 // 3degsvavacanAnyapagamA pr0|| 4degvasthAstu pra0 // 5'nasovAkhyatva pra. // 6 pratyavirodhaH ya0 // 7 tathaiva ca tasyopapatteH ya0 // 8 satopasargaH pra0 // "acAkSuSapratyakSaguNasya sato'pavargaH karmabhiH sAdharmyam / sato liGgAbhAvAt / nityavaidhAt / anityazcAyaM kAraNataH / na cAsiddham , vikArAt |"-vai0 sU0 2 / 2 / 25-29 // 9 kAyatvAt pr0||10 bhA0 vinAnyatra-vyAkhyAtArtha prati pA0 De0 lii| vyAkhyAnArthaprati 10 hI0 / vyAkhyAtArthaprati vi0 // 11 sAkSAllokapahyAbhyupagama pr0| atra sAkSAllokapakSApattyAbhyupagama ityeva pATho yuktaH, TIkAyAM tathaiva vyAkhyAtatvAt / dRzyatAM pR. 57 paM0 19 // 12 kathaMcidrahaNAt pra0 // 13 sarvasarvAtmadeg pr.|| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam bhedapadArthopAdAnAcca 'na tathA' iti punarnavo'bhyupagamavirodhaH / stayozca kazciddharmaH prakAravyapadezabhAgeSitavyaH, teSu triSvapi siddheSu yasmAt ' tathA ' iti ghaTate / evaMm 'anyathA' ityapi, 'ayamanyasmAdanyaH, anyazca asmAdanyaH' iti sarvAsarvatvasiddherlokapakSApattiH / evaM vizeSaikAnte dezakAlakRtAtyantabhedanirupAkhyazUnyatveSu kiM tat syAt 'kiJcit' iti vibhajya anyasmAdavasthitA5 danavasthitamasadvAnyaditi bocyeta vilakSaNamiti ? evaM tathA anyathA iti ca na ghaTete / evamubhayAnekatyaikAnte pUrvavad daivyAdInAmitaretarAnAtmakatvAt sAmAnyavizeSayoH kAryakAraNayorvA nirmUlatvAdibhyo vA hetubhyo'sattvAd vastunaH 'kiJcittathAnyathA' ityanupapatterlokapakSApattiH / tayA ca saha sarvasarvAtmakatvAdizAstrAbhyupagamo virudhyate / evaM tAvat pratijJA duSTA / pratijJA vaddhetudRSTAntAvapi duSTAveva, tadasAdhakatvAt / unmatta iti ca dRSTAnto lokapakSapAtAdRte na sidhyati, utkRSTo maMda unmAda iti madAntarApekSo 10 vimadatvApekSo vA nirdezaH, sa ca laukika eva, tamabhyupagamya tennirAcikIrSava evonmattatarA iti / 38-2 15 56 evaM tAvad vAkyaviSayo doSaH / idAnImekapadaviSaya ucyate - bhedavadabhedapadArthopAdAnAcca 'na tathA' iti punarnavo'bhyupagamavirodhaH / bhedo'syAstIti bhedavAn, nAsya bheda ityabhedaH, bhedevAMzca abheda sa eveti bhedavadabhedaH, ko'sau ? padArthaH vRkSa ityAdiH svArtha- dravya-liGga-saGkhyA-karmAdikArakarUpaH / yaduktaM krama-yaugapadyacintAyAm - svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya tu vacane liGgaM saGkhyAM vibhaktiM ca // [ prathame vidhyare abhidhAya tAn vizeSAnapekSamANastu kRtsnamAtmAnam / priyakutsanAdiSu tathA pravartate'sau vibhaktyantaH // [ pA0 ma0 bhA0 5 / 3 / 74 ] iti vyAkaraNe sarvatantrasiddhAnte / tatra svArtha iti jAtirAkAro [vo] cyeta sva evArthaH svArtha iti so'20 nyApekSatvAdanyena vinA "na 'svaH' iti syAt, ato dravyAdisiddherbhedavAn padArthaH / teSAmeva ca svArthAdInAmatyantabhede'nyonyAnAtmakatvAt khapuSpavadbhAvaH syAt, dezakAlAdyabhedopalabdhezva abhedasiddherabhinnaH padArthaH / tasmAd bhedavadabhedapadArtha upAttaH padaM prayuJjAnena zAstravidA svArthamAtravAdinApi / tathA dravye 1 kaMciddharmaH pra* // 2 codyeta ya0 / vodyeta bhA0 / "vada vyaktAyAM vAci" [ pA0 dhA0 1009 ] iti dhAtoratra vivakSAyAM tu pratistho yathAzrutapATho'pi sAdhureva // 3 dRzyatAM pR0 49 paM0 2 // 4 tathA anyathA bhA0 // 5 draSTAH pra0 // 6 draSTAveva bhA0 / iSTAveva ya0 // 7deg sAdhatvAt ya0 // 8 mAda ya0 / "mado'nupasarge" pATha evaM sAdhuH / "madanaM madaH vyadhajapamadbhaSaH' [ pA0 3 / 3 / 67 ] iti sUtraNa 'ap' pratyayasya vidhAnAt mada iti bhA0 [ siddhahema0 5-3-47 ] ityala" - abhi0 cintA0 svo0 2 / 226 // 9 tasmAllokAbhyupagamA lokapramANIkRta eva kiMcida kiMcittathAnyathetyAdi paraspara vilakSAnnirA vi0 / atra ca vi0 pratipAThe 'smA' ityata Arabhya 'vilakSA' ityantaH pAThAMzo'gretanAt [ pR0 57 paM017] sthAnAt utpatya iha AgataH sarvathA nirarthako'zuddhaH parityAjya eva // 10 vANva bhA0 // 11 vRkSa ityAdikhArtha ya0 / atra vRkSajAtyAdiH svArtha' ityapi pAThaH syAt // 12 " samavetasya ca vacane liGgaM vacanaM vibhaktiM ca / abhidhAya tAn vizeSAnapekSamANazca kRtsnamAtmAnam / priyakutsanAdiSu punaH pravartate'sau vibhaktyantaH " - iti pAtaJjalamahAbhASye pAThaH // 13 vyeta bhA0 // 14 bhA0 vinAnyatra - na bhava iti pA0 / na bhU iti De0 lIM0 / na tva iti raM0 hI 0 / nanna iti vi0 // 15 nyenyAnAtma' ya0 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAprAmANye doSAH] dvAdazAraM nayacakram ___ atha pratijJaivAbhyupagamaH, tasyA lokaapraamaannyaat| nanvavizeSAdiSvasataH pakSAderupAdAnAllokAbhyupagamAt 'lokavadeva cArthaH' iti vyavasthApya zabdaliGge saGkhyAyAM kArake kutsAdau padArthe ca yojyaM krameNa yugapadvA vAcye / tamabhyupagamyAvizeSavAdino vizeSavAdina ubhayAnekatvavAdino vA 'na tathA' iti tameva punarbuvato naivo'bhyupagamavirodhaH / naiva iti na svazAstrAbhyupagamena, kiM tarhi ? tatkAlAbhyupagamenetyarthaH / sa ca sarvatrAbhyupagamavirodha iti / atha pratijJaivAbhyupagamaH / syAnmatam - na hi padaprayogaviSayo'bhyupagamo'sti, padArthAbhAvAt, padArthasya utprekSAviSayatvAd vAkyArthAdhigamopAyatvena uddhRtya vAkyArthAd vyAkhyeyatvAt / vAkyameva 39-1 zabdaH, tadartha eva ca zabdArthaH / tasmAt pratijJaivAbhyupagamaH, ttsaadhnaarthtvaacchessvaakyaavyvvyaapaarsy| kasmAt ? tasyA lokAprAmANyAt / tataH tasyAH pratijJAyAH hetubhUtAyAH, tadbalAdityarthaH, lokAprAmANyAt lokasyApramANatvasiddheH / 'nityaH zabdo'kRtakatvAdAkAzavat' iti nityatve siddhe tadbalAd 10 nityAnityAdyanekarUpaikavastupratipattirloko'pramANIbhavatIti / ____ atrocyate-nanvavizeSAdiSvasataH pakSAderupAdAnAllokAbhyupagamAditi / 'sarvaM sarvAtmakam' ityetasminnavizeSaikAnte'bhyupagate punaH 'nityaH zabdaH' ityasya pakSasya taddhetodRSTAntasya cAbhAvaH pUrvoktebhyo hetubhyo nirvizeSatvAdibhyaH / tathA vizeSaikAnte pUrvoktahetubhya eva paMkSAdInAmabhAvo nirmUlatvAdibhyaH / ubhayAnekatvaikAnte'pi parasparavibhinnakhabhAvAnAM sAmAnyavizeSekAryakAraNAnAmabhAva ityuktam / tasmAda. 13 vizeSAdiSvasataH pakSAderlokamatasiddhasyopAdAnAlloka eva punarabhyupagato bhavati agatibhiH zAstravidbhiH / tasmAllokAbhyupagamAllokaH pramANIkRta eva 'kiJcidakiJcittathAnyathA' ityAdiparasparavilakSaNavyavahArAbhyupagamAcca "lokAprAmANyaM na sidhyatIti te yUyaM sudUramapi gatvA lokameva zaraNaM gantumarhatha zAstravidaH / evaM zAstravyavahAro lokadarzanamantareNa na sidhyatIti vAkyaviSayaH padaviSayo vA tataH sAkSAllokapakSApattyAbhyupagamavirodha ityuktaH / ___ tathA tadviSayaH svavacanavirodho'pi pratipattavyaH / kasmAt ? lokavadeva cArtha iti vyavasthApya 39-2 zabdaprayogAt / lokena tulyaM vartate lokasyeva loka iva vA lokavat , evetyavadhAraNe, kimavadhArayati ? loke'rthamavadhArayati nArthe lokam , zAstravidAmapi lokatvAt / pRthaktve'pyarthalokayorubhayatra vAyamevakAro draSTavyaH - lokavadevArthaH arthavadeva loka iti, dvayorapi parasparAvyabhicArAt zAstravidAM lokapRthaktve 20 1 yugapadvAcyAM bhA0 / ghugapadvAcyaM yaH / "apoddhAraparikalpanAvyavasthAmAzritya 'svArthamabhidhAyazabdo nirapekSo dravyamAha samavetam' iti pratipattikramaniyamAnugamamAtraM kriyate / na hi zabdasya kramavatI viramya viramya svArthAdiSu vRttiH sambhavati, sakRduccAraNAdarthena ca nityamaviyogAt / pratipattikamo hyayaM zroturabhidhAturvA na vyvsthitH| sarvavizeSaNaviziSTaM hi vastu saMsargiNInAM mAtrANAM kalApaM yogapadyena ekasyA buddheviSayatAmApannamuttarakAlamicchan buDyantaraiH pravibhajate"-iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIyakhavRttau 1 / 26 // 2 navAbhyu ya0 // 3 navati na zAstrA' ya0 / na khazAstrA bhA0 // 4 vAkyArthadara hI. / vAkyArthoda 20 hI. vinA // 5 natvavizeSAdeg bhA0 pA0 De. lii| tatvavizeSA vi. raM. hI0 // 6sarvasarvAtmakatvam vi0 / sarvasarvAtmakam vi. vinA // 7 vAbhAvaH bhaa0|| 8parokSAdI pr0|| 9degSAkArya pr.|| 10deglokamasiddha y0|| 11 lokaprAmANyaM y0|| 12degmaha~cca zAstra pra0 // 13 i vA lokavat pra0 // 14 pRthaktvapyartha pr0|| naya08 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare prayogAt tathAsatyatvasiddhe zabdArthe punaH 'na yathAlokagrAhaM vastu' iti virudhyeta svavacanena / lokavirodhastu prastuta eva, tdvirodhe'prvRtteH| lokAprAmANye ca sarvatra pratyakSAnumAnavirodhAvupasthitAveva, ttsthtvaattyoH| laukikArthapRthaktve ca tatkalpitArthAnAm / itizabdaH prakAre, anena prakAreNa itthaM vyavasthApya buddhyA 5 abhyupagamya svanizcitArthapratipAdanArtha pareSAM zabdaprayogAt, padAvadhiko vAkyAvadhiko vA zabdaprayogavyavahAro lokAnupAtItthamiSTaM tairapi zAstrakAraiH / tatra ca tathAsatyatvasiddhe zabdArthe, tena prakAreNa tathA, yena prakAreNa mRdUpAdipRthukukSyAdike'rthe ghaTazabdo lokena prayuktastenaiva prakAreNa satyatvena siddhe satyatvasiddha loke zabdaM prayuJjAnaiH zAstravidbhiH 'loko'bhyupagato'smAbhiH' ityuktameva bhvtyrthaat| tataH punaH 'na yathAlokagrAhaM vastu' iti virudhyeta / lokasya grAho lokagrAhaH, prAha iva pAhaH, yo yo lokagrAho 10 yathAlokagrAham / kiM tat ? vastu / yathaivAgopAlaprasiddhaM vastu bruvANo vAdI 'yo yaH prayujyate mayA zabdaH sa sa na tathArthaH syAt' ityanena svavacanenaiva viruddhamAha, svena vacanena tattadvacanaM virudhyeta / virudhyeta 40-1 iti AzaMsAvacane liG [pA0 3 / 3 / 134], kathaM mukhaniSTharaM 'virudhyata evaM' ityavadhAryocyate ? 'kathaJcid virudhyeta' iti dAkSiNyamAcAryaH svakaM darzayati / evaM tAvat svavacanavirodhaH / lokavirodhastu prastuta eva / rUDhivirodho lokavirodhaH, sa tu prastuta eva / tadavirogheDa15 pravRtteH, tena lokena avirodhe zAstrANAmapravRtteH, tasyA rUDheH zabdaprayogAdevAbhyupagatAyA virodhamanupapAdya shaastraannaamvishessvishessobhyaanektvaikaantprtipaadnaarthaanaamprvRtteH| kathamapravRttiH ? tAni rUDhamevArthamanubrUyuH, arUDhaM vA vyutpAdayeyuH ? yadi rUDhama vadanti, vyarthAni / athArUDhaM vyutpAdayanti rUDhivirodhinamartham , virudhyanta eva lokena niHsaMzayamiti sAdhUcyate - tadavirodhe'pravRtterlokavirodhaH prastuta eveti / __ kizcAnyat - lokAprAmANye ca zAstrakArANAM sarvatra pade pade vAkye vAkye pratyakSAnumAnaviro20 dhAvupasthitAveva / tatra tAvat 'aMze pratyakSavirodha ityAdyabhihitaM pUrvam , idAnIM sarvatra pratyakSavirodho vAcya iti vizeSaH / anumAnavirodho vA noktaH so'bhidheyaH, tadanuSaGgeNa punaH pratyakSavirodhavacanaM ca tatpUrvakatvAdanumAnasyeti / zAstrakArapravRtterlokaviruddhatvAdeva pratyakSAnumAnavirodhAvapyupasthitAveva / evetyavadhAraNe, na na bhavataH, bhavata evetyarthaH / kiM kAraNam ? tatsthatvAt tyoH| lokanAddhi loko'nupahatendriyamanaska: prANigaNo loka ityucyate / tayoH tasmilloke sthitatvAt pratyakSAnumAnayoH 'lokazce25 dapramANaM lokasthe pratyakSAnumAne prAgevApramANe / athavA sa eva sthitastatsthaH, supi sthaH [pA0 3 / 27 ] 40-2 iti vacanAt , loka eva prAmANyena vyavasthitaH / ka ? tayoH pratyakSAnumAnayoH / sa eva lokaH pratyakSA numAnajJAnAdhAratvAt tadrUpApattezca pratyakSamanumAnaM ca, tatastadaprAmANye tayoraprAmANyamiti / ____1 pAtItyamiSTannairapi bhA0 / pAtItyaniSTannairapi pA0 / pAtItyaniSTAnnairapi De0 lI0 / pAtItyaniSTakairapi vi0 / pAtItyaliSTaktairapi 20 hI0 // 2 satyasiddhe pra0 // 3 AzaMkAvacane liT pra0 // 4 degdhastuta eva pra. // 5 arUDhaM vA pyutpA bhA0 / arUDha cA yutpA ya0 // 6degnuvaMditi ya0 // 7degdhyata eva ya0 // 8 lokaprAmANye ya0 // 9 pR0 54 paM0 4 // 10 degya tadanu y0|| 11 lokaM ceda pr0|| 12 vA eva ya0 // 13 degmAnazca bhaa0|| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinAgakalpitapratyakSalakSaNam ] dvAdazAraM nayacakram zAstravadeva tayorapyalaukikatvakalpanArtha lakSaNAntaraM kalpyaM sAmAnyavizeSaikAntasaMvAdi / ghaTAdikalpanApoDaM pratyakSam / atha kA kalpanA ? nAmajAtiguNa syAnmataM bhavatAm - kathaM pramANajyeSThaM pratyakSaM na pramANIkriyeta ? iti / tatra vaH sampradhAramimaM prayacchAmi - tadapi ca pratyakSamevaM kalpyaM zAstravadevetyAdi / zAstre jJAte'pi tadvihitakriyAsAdhyatvAttadiSTaphalasya kriyAyAzcAvyabhicArAjjJAne, yathoktam - jAnAnAH sarvazAstrANi cchindantaH sarvasaMzayAn / na ca te tat kariSyanti gaccha svarga na te bhayam // [ ] iti / tasmAt jJAnaM phalasyAvyabhicAri kAraNaM kriyAsAdhanavAdino'pi, kimaGga punanimAtrasAdhanavA dinaH ? iti tadeva vicAryate-zAstravadevetyArabhya yAvad vyaJjanakAya iti / zAstra iva zAstravat , yathA zAstre'bhihitAH padArthA atyantavilakSaNAstathA pratyakSamapi laukikapratyakSavilakSaNaM tathAnumAnaM caustu, 10 tayorapyalaukikatvakalpanArtha pratyakSAnumAnayorapyalaukikatvasya kalpanArthaM lakSaNAntaraM kalpyam / kiM tat ? sAmAnyavizeSakAntasaMvAdi, sAmAnyaM ca vizeSazca sAmAnyavizeSau, sAmAnyavizeSau ca sAmAnyavizeSau ca sAmAnyavizeSA ityekazeSaH sarUpatvAt 'sAmAnyameva, na vizeSaH; vizeSa eva, na sAmAnyam ; tau parasparavilakSaNau vA' iti ta eva ekAntA laukikapadArthavilakSaNAH zAstreSu klpitaaH| taiH saMvadituM zIlamasya tadidaM sAmAnyavizeSakAntasaMvAdi / ghaTa AdiryasyAH kalpanAyAH sA ghaTAdikalpanA ghaTa-15 sayotkSepaNasattAghaTatvAdyadhyAropAt , tasyAH tataH kalpanAyA apoDhaM pratyakSaM kalpanIyam / syAdAzaGkA-41-1 kalpanApoDaM pratyakSaM vizeSakAntavAdina eva mataM netarayoH, tayoH kathamalaukikatvamiti cet , atrocyate - yat tAvad vizeSamAnaM skhalakSaNaviSayamanirdezya pratyakSaM tat kalpanApoDhatvAdalaukikaM tat sAmAnyAnAtmakatvAta khapuSpavadasaditi siddham / tathA vizeSAnAtmakatvAt khapuSpavat sAmAnyamAnaM sarvaM sarvAtmakaM kalpanApoDaM vastu tadasat, asattvAt tajjJAnamapi tadvat / tathobhayAnekatvaikAnte tayoritaretarAnAtmakatvAt khapuSpavadabhAva 20 ityalaukikatvam / yadyapi sAmAnyavizeSavyapAzrayaM lakSaNamabhihitam - zrotrAdivRttiH pratyakSam [ SaSTita0 ], Atmendriyamano'rthasanikarSAd yad niSpadyate tadanyat [vai0 sU0 3 / 118] ityAdi, tathApi sAmAnyavizeSaikAntavAdinAM balAt tadeva kalpanApoDhamalaukikaM cetyApannam , tasya cobhayAtmakatvAbhyupagame pratijJAhAniH / athavA tenaiva dUSitatvAt kastau hatau haniSyati ? iti tasyaivopari badhyate parikara ityanenAbhiprAyeNa pUrvameva tAva tatparikalpitapratyakSalakSaNamupanyasya dUSayitukAmaH sUrirityalamatiprasaGgena / 25 prakRtamucyate - atha kA kalpanA yayApoDhaM jJAnaM pratyakSamiti ? atrocyate - nAma-jAti-guNa 1 saMpavAraM bhA0 / saMpracAraM ya0 / "evaM tAvat kalpitameva bhavasiddhAnte kiM sampradhAraNayA atra" - iti vakSyate paramatopanyAsAnte'traiva nayacakravRttau pR0 62 paM0 26 // 2 zAstre jJAnepi ya0 / shaastre| jJAnepi bhaa0||3degyaashc / vyabhi bhA0 / 'yAzca vyabhi ya0 // 4 sAdhakavAdinaH pr0|| 5 kArya iti pA0 / kAryati De0 lI / "kAryeti 20 hI0 vi0 // 6padArthAtyaMta pra0 // 7 vAstu pra0 // 8 "AtmendriyArthasannikarSAd" - iti mudrite vaizeSikasUtre pAThaH, kintu apapATha eva sH| tulanA - "AtmendriyamanorthAnAM snnikrssaatprvrtte| vyaktA tadAtve yA buddhiH pratyakSaM sA nirucyate ||"-crksN0 1 / 11 / 20 // 9 hRSitatvAt ya0 / haSitatvAt bhA0 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare kriyaadrvysvruupaapnnvstvntrniruupnnaanusmrnnviklpnaa| tato'poDhamakSAdhipatyotpannamasAdhAraNArthaviSayamabhidhAnagocarAtItaM pratyAtmasaMvedyaM jJAnaM pratyakSam / cakSukriyA-dravyasvarUpApannavastvantaranirUpaNAnusmaraNavikalpanA / tato'poDham apetam / 'nAma saMjJA zabdaH' ityanAntaram , tadvArikA kalpanA / sA dvividhA samAsataH - yAdRcchikI naimittikI ca / 5 nAmagrahaNAd yAdRcchikI jAtyAdigrahaNAcca naimittikI gRhItA / nimittanirapekSaM nAma yAdRcchika 'Dittho 41-2 DavitthaH' ityAdi / zabdadvAratve satyapi jAtyAdinimittApekSA bhinnaa| tatra 'gauH' iti jAtyA 'zuklaH' iti guNataH matublopAdabhedopacArAdvA vizeSaNasvarUpApannaM tato vizeSaNAdanyad vastu tayorvizeSaNavizeSyayorabhedasambandhanAtmikayA kalpanayA pUrva manasA nirUpyate pshcaadnusmryte| tathA DitthAdiSvapi 'asyedam , so'yam' iti vA bhinnayorAbhidhAnayorabhedasambandhanayA nirUpaNAnusmaraNe, zabdArthayornimittanaimittikayobhinnayorabhedAdhyAro10 pAt / kriyAzabdeSu pA~cakaH' ityAdiSu nAbhedopacAraH abhinnarUpatvAt kriyA kriyAvatoH, ato na nirUpaNaM kintu anusmaraNameva / sarvatra ca zabdArthAbhedopacArAnnirUpaNAnusmaraNe sta eva / tathA dravyazabdeSu saMyogasamavAyanimittAd 'daNDI, viSANI' ityAdiSu / tasyAH kalpanAyA apoDham / akSAdhipatyotpannamiti, rUpAlokamanaskAracakSuryaH sampravartate / / vijJAnaM maNi-sUryAzu-gozakRdbhaya ivAnalaH // [ ] 15 cakSuH pratItya rUpaM ca AlokaM ca bAhyaM samanantaraniruddhaM manaHsaMjJitaM cittaM cittAntarAvakAzadAnAtmakaM pratItya cakSurvijJAnamutpadyate, caturbhizcittacaittAH [abhi0 ko0 2064] iti siddhAntAt / tathApi ca adhipatinA cakSuSA vyapadizyate 'cakSurvijJAnam' iti, asAdhAraNakAraNatvAt , yathA yavAGkara iti bIjatuvArimArutAkAzasaMyoge satyapIti / asAdhAraNArthaviSayamiti, cakSurAdijJAnAnAM parasparavivikta42-1 rUpAdinirvikalpasvalakSaNaviSayatvAt / abhidhAnagocarAtItam , manonirUpitArthaviSayatvAdabhidhAnasya 20 tadgocarAtItam / kiM kAraNam ? pratyAtmasaMvedyatvAt , AtmAnamAtmAnaM prati pratyAtma, pratyAtmanA saMvedyate nAnyasmai zakyamAkhyAtuM zUlAdivedanAsvarUpavat / jJAnamiti kalpanAyA anyatrAsambhavAt sambandhaH / pratyakSam , akSamakSaM prati vRtteH paJcendriyajam / 1degnusmaraNaM vikalpanA ya0 / "nirUpaNAnusmaraNavikalpenA'vikalpakAH / " - abhi0 ko0 1 // 33 // 2 bhA0 vinA'nyatra-yAttikI pA0 / yAvRttikI vi0 De0 lI. 20 hI0 ||3dvaarcce satyapi bhA0 / dvArAcca satyapi y0||4degkhruupaayttN tato pr0|| 5 bhA0 vinAnyatra kAyA kalpanayA pA0 De0 lIM. vi0 / kAyA kalpanAyA 20 hI0 // 6 pArakaH pr0||7degpnnaaN bhA0 vi0paNA bhA0 vi0 vinA // 8sarvatra ca zabdArthamedo bhA0 / sarvatra zabdArthAbhedo ya0 // 9 namaskAra vi0 // 10 AlokaM bAhyaM ya0 // 11degruddhamanaH ya0 // 12degttavettA pra. // 13 bIjavAri bhA0 / bIjaituvAri ya0 / "yaccAsAdhAraNaM tadvyapadezabhAg bhavati, tadyathA-RtvAdikAraNAt prAdurbhavannaMkuro na RtvAdibhirvyapadizyate, api tvasAdhAraNena bIjena vyapadizyate 'yavAGkuraH' iti / tathehApItyadoSaH |"nyaa0yaa0 1114, pR099 / "jalakarSaNabIjatusaMyogAt ssysmbhvH|"-crksN01|11|23||14 kalpasya lakSaNa, ya0 // 15 kalpanAyA'nyatra bhA0 / kalpanamanyatra ya0 / "varUpavipratipattinirAkaraNArthamAha-pratyakSamityAdi / akSaM pratigataM pratyakSam / idaM lakSyam / kalpanApoDhamiti lakSaNam / kalpanApoDhanirdezAcca tajjJAnAtmakamiti pratIyate / yasmAjjJAne eva kalpanAsaMsargo'sti tasmAt tatpratiSedhena tadeva prtiiyte| yathA 'avatsA dhenurAnIyatAm' iti vatsapratiSedhena godhenureva pratIyate, naanyaa|"-pr0 samu0 TIkA 13 / "kalpanApratiSedhAca jJAnasya sAmarthyalabdhatvAt, avatsA dhenurAnIyatAmiti yathA vatsapratiSedhena godhenoH"-tattvasaM0 paM0 pR0 367 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwww bauddhakalpitapratyakSalakSaNam ] dvAdazAraM nayacakram vizAnasamaGgI nIlaM vijAnAti no tu 'nIlam' iti abhidhrmaagmo'pi|prkrnnpaade'pyuktm nIlaH sa nAma nIlaM na nIlArtho'nakSaraH sa ca / nIlamiti bhASamANo nIlasyArtha na pazyati // etasyaivArthasya bhAvanA tu- arthe'rthasaMzI, na tvarthe dharmasaMkSI [abhi0 pi0] / arthe rUpAdike "cakSurvijJAnasamaGgI nIlaM vijAnAti no tu 'nIlam' iti" abhidharmAgamo'pIti / 'vizvastameva laukikapratyakSavilakSaNaM kelpyamAnamacIklapaH, tavAgamo'pyevameveti darzayati / cakSurvijJAnasamajhI cakSurvijJAnasamanvayI santAnaH, agi ragi lagi gatyarthAH [pA0 dhA0 ], cakSurvijJAnaM samaGgituM zIlamasyeti cakSurvijJAnasamaGgI, evaM zrotrAdivijJAnasamaGginaH / nIlaM vijAnAti, rasAdiviviktaM rUpaM svalakSaNaM vijAnAti / no tu 'nIlam' iti vijAnAti, itizabdasya zabdaparyAyatvAt 'idaM tad nIlam' iti zabdanirdezyaM na 'vijAnAti, apaTutvAdindriyavijJAnasya kutaH zaktirevaM kalpayitum / 10 prakaraNapAde'pyuktamiti bhaMvatsaMmatAgamavyAkhyAnagranthAntare'pyetadarthAnuvAdinyabhihitamiti darzayati / nIlaH se nAma nIlaM [ne]ti zlokaH / yadetannIlametaditi nAmnA "nirdezo nIlamasya nAma etannirUpaNavikalpakRtam / na nIlArthaH nIlasya rUpasya vastunazcakSurindriyaviSayasya paramArthaH svarUpato'nakSaraH akSarairvyaJjana-pada-nAmakAyairanabhilapanIyaH / sa ca puruSo nirUpaNakAle svayaM nizcinvannanusmaraNakAle vAnusmaran paraM 'aMtipipAdayiSan vA nIlamiti vAcaM bhASamANo nIlasyArthamanabhilApyasvarUpaM svajJAnAzava- 15 davikalpaM na pazyati, tadA tatsvarUpaviSayasyAvikalpasya nIlArthavijJAnasya ca niruddhatvAt tadAnyasya 42-2 nIlazabdAbhilApyasyAdhyAropitasya sAmAnyasya indriyagocarAnAgateH / etasyaivArthasya bhAvanA tu / tuzabdo vizeSaNArthaH, enamevArtha bhAvanayA'nayA vizeSayati / bhavati esso'rthH, taM bhavantaM bhava bhava' iti buddhau bhAvayati yayA vyAkhyayA sA bhaavnaa| kA punaH sA ? arthe'rthasaMjJI, na tvarthe dharmasaMjJIti / etasya bhAvanAvAkyasya punarvyAkhyA - arthe rUpAdike pratyakSavijJAnaviSaye 20 vizvastameta laukika bhA0 / vidhestameta laukika ya0 / atra vizvastametallokika ityapi pAThaH sambhavet // 2 kalpyAMmAnacIkRpaH bhA0 / kalpyamAnaMcIkRpaH pA0 / kalpyamAnacIkRpaH bhA0 pA0 vinA // 3 "128 ukha 129 ukhi 130 vakha 131 vakhi 132 makha 133 makhi 134 Nakha 135 Nakhi 136 rakha 137 rakhi 138 lakha 139 likhi 140 ikha 141 ikhi 142 Ikhi 143 valga 144 ragi 145 lagi 146 agi 147 vagi 148 magi 149 tagi 150 tvagi 151 zragi 152 zlagi 153 igi 154 rigi 155 ligi gatyarthAH" iti paanniniiydhaatupaatthe|| 4 samaMgilaH nilaM pr0||5vijaanaatpttutvaapr0|| 6 pade ya0 / "yacca zAstramiti abhidharmazAstramabhipretam / tattu sAnucaram...... / anye tu vyAcakSate zAstramiti jJAnaprasthAnam / tasya zarIrabhUtasya SaT pAdAH-prakaraNapAdo vijJAnakAyo dharmakAyaH prazaptizAstraM dhAtukAyaH saMgItiparyAya iti / atastadapi zAstra saanucrmev|"-abhi0 ko0 sphu0 vyAkhyA 1 / 2 // 7 bhavatsaMgatAgama pra0 // 8degntareNyatadarthAnuvAdinyabhi' bhA0 / degntareNa tadarthAnuvAdinAbhi // 9 sa nAma nIlaM ti stokaH padetannI ya0 / sa nAma nIlaM ti stokaH deg bhA0 // 10 atra nirdeze' ityapi pAThaH sambhavet // 11 vastanaM cakSa pr0|| 12 kAlo ya0 // 13 pratipipAdayiSitvA nIla ya0 / pratipAdayiSatvA nIla bhA0 // 14 degzacavada bhA0 // 15 degkalpanIlArtha bhA0 // 16 lApyasAdhyAropi pr0|| 17 De0 lIM0 vinAnyatra - bhAvanAt tuzabdo bhA0 pA0 vi0 20 hI0 / bhavet tuzabdo De0 lI0 // 18 degNArtha bhAva bhA0 // 19 bhAvanayAnayA pra0 // 20 evorthaH ya0 // . Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare kharUpasaMjJI, arthasvarUpavizeSamAtrAlambanayA saMjJayA nirvikalpayA samprayuktaM skhalakSaNaviSayamasya santAnasyeti / na tvartha rUpAdike yhcchaadinaamsNjnyii| evamabhidharme uktam-dharmo nAmocyate nAmakAyaH padakAyo vynyjnkaayH| kalpitamapi tvidamaphalamalaukikatvAt / khavacanavyapekSAkSepadustaravirodhapari5 rUparasagandhazabdaspraSTavyalakSaNe svarUpasaMjJI rUpAdimAtrasaMjJI, saMjAnAtIti saMjJI, svarUpasaMjJA asyAstIti vA svarUpasaMjJI / kimAlambanA sA saMjJA kisvarUpA vA yayA samprayuktaM tat pratyakSaM rUpAdicittaM nirvikalpaM caitasikyA samprayuktakadharmAkhyayA yogAt 'saMjJayA saMjJItyucyate tatsantAnaH ? ityata Aha - arthavarUpavizeSamAtrAlambanayA nirvikalpayA 'saMjJayA sa~mprayuktamiti gatArthaM vyAkhyAtatvAd bhASyeNa / tadeva svalakSaNaviSayam , svameva vizeSa eva lakSaNam , lakSyata iti lakSaNam , kRtyalyuTo bahulam [pA0 10 3 / 3 / 173] iti karmaNi lyuTpratyayaH, svalakSaNa viSaya]mananyaviSayamityarthaH / asya santAnasyeti cakSuvijJAnasamaGginaH, cakSurvijJAnavat cakSurAdipazcavijJAnakAyA vyAkhyAtA itthaM kalpanApoDhA iti pradarzyate / 'yat punaruktaM kalpanAtmakaM jJAnaM na tat pratyakSam , arthasvalakSaNAviSayatvAt, gavi azvajJAnavat' iti sAdhanam / itazca savikalpakaM 'nIlamidam' ityAdijJAnaM na pratyakSam , vizeSaNAdhyAropAt, utpalAdhAra43-1 surabhyAdijJAnavaditi / iti parisamAptyarthaH, 'arthe'rthasaMjJI' ityetasya vyAkhyAnamiti parisamAptam / 18 'na tvarthe dharmasaMjJI' ityasya vyAkhyA-na tvarthe / neti pratiSedhe, tu vizeSaNe, tamarthamadhyAropaviziSTaM pratiSedhati / tasminneva rUpAdike'rthe na tu yadRcchAdinAmasaMjJI yadRcchA-jAti-guNa-kriyA-dravyazabdasaMjJI, 'dharma'zabdasya 'zabda'zabdArthaparyAyatvAt dharmasaMjJI na bhavati zabdasaMjJI na bhavatItyarthaH / naiSA khamanISikocyate, kiM tarhi ? evamabhidharma uktam abhidharmapiTake'bhihitam / kimuktam ? dharmo nAma ucyate nAmakAya ityAdi / nAmaiva nAmakAyaH, kAyavat pratikSaNaM zarArutvAccaturbhUtasaGghAtatvAJca nAmnAM 20 vA vijJAnAdInAM saGghAtatvAt , saMjJAzabdAnAM kSaNikAnAmapi saMhatAnAmeva utpattivinAzAbhyupagamAt / yathoktam - varNo gandho rasaH sparzazcatvAro'pi ca dhaatvH| aSTAvete'vinirbhAgAH sahotpAdAH shkssyaaH|| [ iti siddhAntAt / padAni nAmAkhyAtopasarganipAtAH, tatkAyaH pdkaayH| vyaJjanAni akSarANi, arthasya 25 vyaJjakatvAt / tatkAyo vyaJjanakAya iti / _ evaM tAvat kalpitameva bhavasiddhAnte, kiM sampradhAraNayA atra ? idAnI paramArtho vicAryate - kalpitamapi tu idamaphalamityAdi / nAsya phalamiti aphalam / kiM kAraNam ? alaukikatvAt , kharaviSANakuNThatIkSNAdikalpanavat / kasmAdalaukikatvamiti cet, svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhapari 1 yathA samma' ya0 // 2 yuktadharmA ya0 // 3 saMjJAyA bhA0 // 4 saMyukta vi. vinA // 5 bhA0 vinAnyatra-iti pradarzane vi0 / itiH pradarzane pA0 De. lI. 20 hI* // 6 atra 'yat punaruktakalpanAtmaka' ityapi pAThaH sambhavet // 7 arthe'rthaHsaMjJI pr0|| 8 matu yadRcchA bhA0 / manu yadRcchA ya0 // 9 mabhidharmasya uktam vi0 / mabhidharmapauktam pA0 // 10 dhayo pra0 // 11 atra 'nAmaiva kAyo nAmakAyaH' ityapi pAThaH syAt // 12 caturbhUtIsaGghAtatvAJca pra0 // 13 aSTAvete vini ya0 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgamatanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram hAraM tvaduktivadevedamapratyakSam, kalpanAtmakatvAnnirUpaNa vikalpAtmakatvAdAlambanaviparIta pratipattyAtmakatvAdadhyAropAtmakatvAt sAmAnyarUpaviSayatvAt tadatadviSayavRttitvAt sadasadabhedaparigrahAtmakatvAt sarvathA sAdhAraNArthatvAdeH, anumAnAdijJAnavat / 5 kalpanA Nam, hAram / yasmAt svaM vacanaM svavacanaM pratyakSalakSaNavAdino dinnabhikSoH, svavacanasya svavacane vA vyapekSA pratyavamarzaH svavacanavyapekSA, saiva AkSepa:, tena AkSepeNa dustaro virodhasya parihAro'syeti svavacana- 432 vyapekSAkSepadustaravirodhaparihAram, svenaivaitadvacanena paurvApareNa pratyavamRzyamAnena virudhyate 'sadAhaM 'maunavratiko'smi, pitA me kumArabrahmacArI' ityAdivacanavat, na tu asmadupapattivad dUSyamidam, tadarthe dRSTAntamAha - tvaduktivadevedam, yatheyaM tvaduktiH kalpanAtmikA satI na pratyakSaM tathaivedamapratyakSamita pratijJA / kalpanApoDha lakSaNalakSitaM jJAnamatra dharmi, tadapratyakSatvaidharmaviziSTaM sAdhyate / ko hetuH ? tmakatvAt / nanvidamasiddhaM kalpanAtmaikatvaM tasya jJAnasya kalpanApoDhatvAt / atredaM tatsAdhanArthamabhidhIyate dharmAntaram - tat kalpanAtmakaM nirUpaNavikalpAtmakatvAt, 'idam ittham' iti jJAnaM nirUpasa eva vikalpaH, tadAtmakaM tat pratyakSaM ghaTatvAdijJAnavaditi / Aha - nirUpaNa vikalpAtmakatvamapyasiddhamindriyajJAnasyeti, A~cAryo'tra tatsAdhanArthamAha - AlambanaviparItapratipattyAtmakatvAt / ta~trAlambanaM dravyasanto nIlAdiparamANavo na tatsamUho nIlapItAdyAkAravAn saMvRtisattvAt / tasyApi 15 nIlapItAdyAkArasya pratyekaM tAratamyavattvAt yathA pratipattirna tathAlambanamityAlambanaviparItapratipattyAtmakaM tat / yadAlambanaviparItapratipattyAtmakaM na tat pratyakSam, yathA sthANau puruSapratipattiriti / syAnmatam - dravyasatAmevANUnAM nIlapItAdyAkAratvAnna viparItA pratipattiriti etaccAyuktam, AkArasya adhyAropA - 44-1 tmakatvAt, mANavake siMhatvAdhyAropavat / sa cAdhyAropita iti kuto gamyate ? sAmAnyarUpaviSayatvAt / tatsAmAnyaM ca kArISa - tauSa- tArNa- pArNAdivizeSAnAzritAmitvavat / tadapi asiddhamiti cet, 20 siddhameva, tadatadviSayavRttitvAt / saM ca asazca viSayastadatadviSayau, tatra vRttirasyeti tadtadviSayavRtti tad jJAnam, anekaparamANusamUhajatvAt tasya samUhe teSu ca vRttatvAt samUhasya asattvAt samUhinAmeva dravyasatAmaNUnAM sattvAt tayozca abhedena nIlAdyAkAraparigraheNa jJAnotpatteH / samUhAsattvaM ca tadagrahe tadbuddhyabhAvAt, balAkApaGkti-muSTi- granthyAdivat / uktaM ca 2 guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / yat tu dRSTipathaprAptaM tanmAyeva sutucchakam // [ SaSTita0] iti / 63 1 svenaivetadvaca' ya0 // 2 yauna pratikausmi pra0 // 3 tvaviziSTaM ya0 // 4 sAdhate pra0 // 5 tmakaM tasya ya0 // 6 AcAryotu tatsAdha pra0 // 7 atra ** etAdRzacihnAntargato yaH tatrAlambanaM ityata Arabhya nIlapItAdyAkAratvAnna ityantaH pAThastatsthAne sarvAkhapi ya0 pratiSu evaMvidhaH pATha upalabhyate - yathApratipattiriti syAnmataM dravyasatAmevANUnAM nIlapItAdyA kAravAn saMvRtisattvAt tasyApi nIlapItAdyAkArasya pratyekaM tAratamyavattvAt yathApratipattiriti syAnmataM dravyasatAmevANUnAM nIlapItAdyAkAratvAnna / ayaM ya0 pratisthaH pAThaH khaNDitatvAt paribhraSTatvAt kvacihnirbhUtatvAccAsaGgata iti parityAjya eva // 8 sadAdhyAropita pra0 // 9 saca saca bhA0 / sa cAsaMzca ya0 // 10 samUhasyAtsatvAt pra0 // 11 satucchakaM vi0 / samutthakaM pA0 // 10 25 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtam [prathame vidhyare uktaM vo'bhidharme eva-saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH, rUpAdiparamANorekasyAsaJcitasyAlambanasya ghaTanIlAdiSvabhAvAt / tathA sambhAvane'pi teSAmatIndriyatvAdAlambanatvAnupapattezcakSurAdivijJAnAnAM rUpAdiparamANusaGghAta evAlambanam / tataH pratyekamAlambanaparamANUnAM prmaarthstaamessaamvissytaa| / ataH sadasadabhedaparigrahAtmakatvAt taimirikakezoNDukAdijJAnavat tadatadviSayatvamasya / kizcAnyat - sarvathA sAdhAraNArthatvAt / sAdhAraNo'rtho'sya jJAnasyeti sAdhAraNArtham / tatsAdhAraNArthatvamabhedaparigrahAtmakatvAt / AMdigrahaNAt 'anvayavyatirekArthaviSayatvAt sAmAnyavizeSAtmakArthaviSayatvAt' ityAdibhyo hetubhyaH / dRSTAnto'numAnAdijJAnAni tvayaivodAhRtAni bhrAntisaMvRtisajjJAnamanamAnAnamAnikama / smArtAbhilASikaM ceti tadAbhAsaM sataimiram // [pra0 samu0 110] iti / tasmAddhetupAramparyeNa kalpanAtmakatvasiddherekaikasmAdvoktahetorapratyakSamidaM kalpanApoDhalakSaNalakSitaM jJAnam , anumAnAdijJAnavaditi, yathA anumAnAdijJAnaM kalpanAtmakatvAdapratyakSaM tathA bhaivateSTamindriyajJAnam / 44-2 mA maMsthAH 'proktakalpanAtmakatvAdihetvasiddhiH' iti / yasmAduktaM vo'bhidharma eva abhidharmapiTaka eva buddhavacane'bhihitam - saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyA iti / 'nityaM samprayuktakadharmaiyukta15 tvAd rAgAdibhiH kAyA ityucyante paJca cakSurAdivijJAnAni / rUpAdiparamANorekasya asaJcitasya anyaiH samAnajAtIyairasaGgatasya Alambanesya viSayasyendriyabuddhigrAhyatvasya ghaTAdiSu ghaTapaTarathAdiSu nIlAdiSu rUparasagandhasparzazabdeSu tadguNeSu pratyakSAbhimateSu saMvRtisatsu abhAvAt sazcitANughaTanIlAdyAkAra eva gRhyate cakSurAdibhiH / tasyAM cAvasthAyAM paramANutvena avasthAnam ArhatAn pratyasiddham , pariNAmAntarApattyabhyupagamAt / vaizeSikANAM paramANvArabdhAvayavidravyam / sAGkhyAnAM samavasthAnavizeSA20 pannAH sattvAdayo guNAH / laukikAnAM tu sthUlakAryAnumitatajjAtIyasUkSmakAraNamAtrasambhAvanam - santi kecit sUkSmA bahavaH sthUlasya kAraNabhUtAH paTasyeva tantava iti / sambhAvitAnAM tathAsambhAvane'pi teSAM saGghAta-pariNAmAbhyAmRte cAkSuSatvAdyabhAvo lokavyAptANuvat , ato'tIndriyatvAdAlambanatvAnupapattiH / atazcAlambanatvAnupapattevyasatAM paramANUnAmetat pratipattavyam - cakSurAdivijJAnAnAM rUpAdiparamANusa~cAta eva Alambanamiti / AdigrahaNAd rasAdiparimaNDalAdiparamANusaGghAta eva Alambanam / 25 tataH kimiti cet , tataH pratyekamAlambanaparamANUnAm , AlambanArthAH paramANava AlambanaparamANavaH, teSAM paramArthasatAmeSAm , ta eva hi paramArthasanto na samUho nIlAdirghaTAdizca saMvRtisattvAt , bhava45-1 siddhAntenaiva aviSayatA paramANUnAm / 1 kezoMDukA ya0 / kezoMdukA bhA0 // 2 Avina bhA0 vi0 vinA // 3 jJAnAni tathaivodAhRtAni pra0 // 4 degsaMjJAna pra0 // 5 smAbhilASikaM ya0 // 6 "pratyakSAbhaM sataimiram" -pra0 smu0|| 7 bhavatISTa' pr.|| 8degtvAdihetasiddhi' bhA0 / 'tvAdihetusiddhi ya0 // 9 nityasaMpra ya0 // 10 nAni tAni hi rUpAdiparamANoM y0|| 11 asaMcitasyAnmaiH samAna bhA0 / asaMcitasyatmaiH samAna ya0 // 12 degnasyAviSaya y0|| 13 yaseMdriya pr0|| 14 atra "grAhyasya' iti pAThaH sambhAvyate // 15 parimANAMtarA' ya0 // 16 vyAptyANu ya0 // 17 degtvAdyalaMbana bhA0 / 'tvAdyAlaMbana ya0 // 18 saMbodhata pra0 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram tatra prativiviktarUpAntarAviviktavatattve rUpasaGghAte indriyasannikRSTe AlambanaviparItA yeyaM pratipattiravyapadezyaikAtmakanIlarUpaviSayA nanu hetvapadezavyapadezyaiva sA / yataH saJcayagrahaNApadezena vyapadezyaM dhUmenevAgniriva gRhyate tato'nyat kalpitamekaM sAmAnyaM nIlarUpaM tabAreNa / tatra prativiviktarUpAntarAviviktasvatattve, pratyekaM viviktAni rUpAntarANi pratiparamANu vA rasAdibhedena vA, teSAmeva rUpAntarANAmaviviktaM svatattvaM yasya so'yamaviviktasvatattvaH / ko'sau ? rUpasaGghAtaH, rUpadhAtubhedaparamANusaGghAtaH adhikRtacakSurviSayAbhimatarUpasaGghAto vA / tasmina rUpasaGghAte indriyasannikRSTe sveviSayyAbhimukhyena upasthite AlambanaviparItA paramArthata AlambanabhUtebhyaH paramANubhyaH 'nIlam' iti vA 'ghaTaH' iti vA yeyaM pratipattiH sA viparItA, tadagrahe tabuddhyabhAvAt , balAkAsu paGktijJAnavat , avyapadezyaikAtmakanIlarUpaviSayA, vyapadezyAnekaparamANvAlambanebhyo'nyo'vyapadezya eka 10 AtmA asyeti avyapadezyaikAtmakam , kiM tat ? nIlarUpam , tad viSayo'syA iti avyapadezyaikAtmakanIlarUpaviSayA abhimatA 'pratipattiH' iti vartate / saiva vA pratipattiravyapadezyA ekAtmakAnekaparamANu'nIlarUpaviparItaikanIlarUpaviSayA, tadvyAkhyAnArthamabhidharmapiTake bhavatAM yathocyate - nIlaM vijAnAti, no tu 'nIlam' iti / nAvyapadezyA sA pratipattirityabhiprAyaH, taM pradarzayati - nanu hetvapadezavyapadezyaiva sA / yasmAduktam - heturapadezo nimittaM liGgaM pramANaM kAraNamityanarthAntaram [vai0 sU0 9 / 2 / 4 ] 15 iti / na cAvazyaM zabdAbhidheyameva vyapadezyam , kiM tarhi ? yadyadarthAntareNAdhigamyate tattadvayapadezyam , arthAntarasya hetvapadezanimittAdiparyAyatvAt / taivApi ca yataH saJcayagrahaNApadezena nimittAntarajanyami-45-2 ndriyajJAnamiSTaM tasmAd vyapadezyaM tat / tathA coktam - saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH [abhi0 pi0] iti, na saJcayAlambanA iti / etasyArthanidarzanArthamudAharaNamAha -dhUmeneva agniriva gRhyate, yathA dhUmena arthAntarabhUtena 'agniratra' iti jJAnamutpadyamAnaM vyapadezyaM dRSTaM tathaitadapi nIlarUpAdiviSayaM 20 cakSurAdivijJAnaM paramANubhirarthAntarairjanitatvAd vyapadezyam / tato'nya dityAdi / tata eva yathA vyapadezya tathA dhUmAdagniriva tad nIlarUpaM tataH paramANubhyaH paramArthasadbhyaH anyat kalpitamakalpitebhya eka bahubhyaH sAmAnyaM vizeSebhyaH, na sAkSAdindriyairavyavahitaM gRhyate, kiM tarhi ? vyavahitamevArthAntaraiH paramANubhiH tadvAreNa paramANudvAreNa gRhyate, na svata eveti / 1 taca prati bhA0 // 2degktasya tatve ya0 // 3 khaM tatvaM bhA0 / svataMtvaM vi0 // 4 taMva' ya0 // 5 svaviSayAbhi ya0 // 6 adyapade pra. // 7degmbanebhyonyenyapadezya pr0|| 8 ekAtmikAneka ya0 / ekA'neka bhA0 / atra yadyapi ya0 pratiSu ekAtmikA iti pATha upalabhyate tathApi pratipattarekAtmakatvasya AlambanaviparItapratipattitvAsAdhakatvAt ekAtmakanIlarUpaviSayatvasyaiva tatsAdhakatvAca ekAtmakAneka ityeva pATho'tra samIcIna iti bhAti // 9 nIlaviparItai bhA0 // 10 "heturapadezo liGgaM pramANaM karaNamityanarthAntaram"-vai0 sU0 // 11 yadarthA De0 lI0 vi0 / madarthA 20 hI0 // 12 tathApi ca pra0 // 13 janAmi pra0 // 14 anyakalpita pra0 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare nanu ca saJcayasya kArakahetutvenApadezaH pratyakSapratipatterna dhUmavajjJApakahetvapadezatayA agnerivArthAntarasyaikarUpatvasya / nanvidamasyaivArthasya pradarzanArthaM prastutamasmAbhiH, yadIdaM pratyakSaM syAt kArakAdeva svArthAdAlambanAddhetorjAyeta dAhAnubhavanavat pratyakSatvAdavyavahitapratipattyAtmakatvAt pratyakSasya skhalakSaNaviSayatvAdanadhyAropAtmakatvAditi yaavt| atrAha - nanu ca saJcayasyetyAdi yAvadarthAntarasyaikarUpatvasyeti / nanvityanujJApane, cazabdaH prasiddhabhedasamuccaye, nanvidaM prasiddham - anyaH kArako heturanyo jJApaka iti / tasmAdaNUnAM tatsaJcayasya nIlasya ca kArakasambandhAd dhUmasyAgnezca jJApakasambandhAt pratyakSAnumAnapratipattyorvaiSamyamataH sAdhyadharma vaikalyaM dRSTAntasya iSTavighAtAd viruddhatA hetoriti vAkyArthaH / akSarANyuttAnArthAnyeveti na vivRNmahe / 10 atrAcAryo doSadvayaM pariharannAha - nanvidamasyaivArthasya pradarzanArtha prastutamasmAbhiH / naitadaniSTa masmAkaM na vA sAdhyadharmavaikalyaM yat saJcayasya jJApakatvaprasaGgAt pratyakSapratipattestaddoSadvayamasmAn pratyA pAyeta / na punarevametat , asyaiva pratipipAdayiSitatvAt / taducyate - yadi bhavanmatamidaM pratyakSaM syAt , 46-1 kArakAdeva niSpAdakAdeva cakSurAdivijJAnasya nIlapItAdeH khArthAbhimatAdAlambanabhUtAddhetorjAyeta saJcayAkhyAt saMvRtisataH, na paramArthasato'NvAderapi syAt , bhavati tu / tasmAnna pratyakSam , jJApakadhUmAdya15 pekSAgnijJAnavat, vaidharmyaNa dAhAnubhavanavat / svArthamAtrAlambanaM vA syAt pratyakSatvAd dAhAnubhavanavat / yathoktam - anyathA dAhasambandhAdAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate // [vAkyapa0 2 / 421] avyavahitapratipattyAtmakatvAt pratyakSasyeti tasyaivopacayahetuH, arthAntareNAvyapetasyArthasya grAhaka 20 pratyakSaM dRSTam , yathA dAhAnubhavaH, tathA tasya skhalakSaNaviSayatvAt pratyakSasyArthAntaranirapekSatA syAt, na punarastIti svalakSaNaviSayatvAdanadhyAropAtmakatvAditi yAvat , sarvatrArthAntarAdhyAropavRttyarthAntareheyatayotpannaM na jJAnamiti yAvaduktaM bhavati tAvaduktaM bhavati svalakSaNaviSayatvA~davyavahitapratipattyAtmakatvAt pratyakSatvAdityAdi / arthAntaranimittagrAhyaM cApratyakSaM dRSTam , yathA dAhazabdajanitajJAnamiti / evaM tAvat kArakatAM saJcayasyAbhyupagamya doSa aapaaditH| 1rthAntasyaika bhA0 vi0 vinA / dRzyatAM pR0 77-2 // 2 degsaMbaddhAdhUmasya pra0 // 3 pratipattyothaiSagamyataH sAdhya ya0 // 4 dharmavikalpaM pra0 // 5degntasyaiSTa vi. vinA // 6 pratyApAyeva bhA0 / pratyapAdhava y0|| 7 bhA0 vinAnyatra-vamevaTasyaiva pA0 vi0 / 'vamevacasyaiva De. lIM / vamevavasyaiva re. hii|| bhA. vinAnyatra-syAdakArakA vi0 De0 lii|syaavkaarkaa re. hii| smAvakArakA paa0||9shaavt bhA0 vinaa|| 10"anyathaivAgnisambandhAddAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhAdyarthaH pratIyate ||"-vaakyp0|| 11 dhyAropatvAditi y0||12degntraahptyotpnnN tajJAnAmiti ya0 / ntarAha // patayosannaM tajJAnamiti bhaa0|| atra 'arthAntarAdhyAropavRtti arthAntaraheyatayotpannaM na jJAnam' ityarthaH pratibhAti / arthAntaraheyatayA arthAntaragamyatayetyarthaH, 'hi gatau' [pA0 dhA0 1258] iti 'hi'dhAtorgatyarthatvAt sarveSAM gatyarthAnAM ca jJAnArthatvAt / tulanA-"atastadarthatrayamupasaMhRtya hetuheyanigamanArthamAha"-nayacakravR0 pR097-2 / "arthAntaranimittagrAhyaM cApratyakSaM dRSTam" [paM0 23] iti ca vakSyate // 13 degtvAdervyavadeg bhA0 // 14 vA[s]pratyakSaM pr0|| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpita pratyakSa nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram kArakatApi ca saJcayasya naiva tasya, paramArthato'sattvAdalAtacakravat pratyavayavavyavasthAnamAtratvAt / lokavattu saJcayasattve viziSTo'padezo vyapadezo grAhyAdanyaH, tena vyapadezena vyapadezyaM prameyamanumeyaM na pratyakSam, dhUmAnumitAgnivat, idAnIM kArakatAmapi dUSayitukAma Aha - kArakatApi ca saJcayasya naivAsti tasyeti pratijJA, paramArthato'sattvAditi hetuH / alAtacakravaditi dRSTAntaH / paramArthato'sattvaM saMvRtisatvAd bhavanmatena 5 ghaTavat / yathoktam - yasmin bhinnena tadbuddhirainyApohe dhiyA ca tat / ghaTAvat saMvRtisat paramArtha sadanyathA // [ abhi0 ko 0 6 | 4 ] iti / yathA ulmukaM bhramad bhrAntadRSTezcakravAbhAti, na taccakramasti, agnikaNAnAM nairantaryAbhAvAt, cakrasya para - 46-2 mArthato'sattvAcca cakravijJAnasya akArakatA evaM saJcayasya saMvRtisattvAnnIlavijJAnasya akArakatA / tathA 10 atIndriyatvAdaNunIlAnAm / itazca saJcayasya akArakatA, pratyavayavavyavasthAnamAtratvAt, avayava - marvayavaM prati pratyavayavam, avayavA nIlAdiparamANavaH, teSAmeva "saMhatyaikatra parasparAsattyA vyavasthAnamAtraM saJjayo na tebhyo'rthAntaramiSTaM bhavatAm / ataH paramArthato nAstyevAsau saJcayo nAma kazcit / tasya asataH khairaviSANasyeva kA kArakatA ? 67 abhyupetyApi saJcayasya sattvaM doSaM brUmaH - lokavattu saJcayasattve, yathA lokasya avyutpannasyApi 15 samudAyivyatirekeNa sanneva avayavI pariNAmAntaraM tatsamudAyo vA yo'stu so'stu paraivyutpAditaH sannevAsau tantupaTAdiSu buddhi-zakti-kAryA'bhidhAna - saGkhyA dibhedadarzanAdiSTaH, tatrAkSarArthAnusAreNa vyapadezo'styeveti gRhyatAm / tatazca 'avyapadezyo viSaya: pratyakSasya, pratyakSaM cAvyapadezyam' ityubhayamanRtam / tat kathamiti cet, viziSTo'padezo vyapadeza iti vizabdasya viziSTArthatAm apadezazabdasya hetvarthatAM ca darzayati / viziSTo'nya ityarthaH / kuto'nya iti cet, ucyate - grAhyAdanyaH, grAhyo nIlAdiH, tasmA - 20 darbhyaH saJcayastadvadhapadezaH / tena samayena vyapadezena hetunA vyapadezyam, kiM tat ? prameyaM nIlAdi tvadabhimatapratyakSapramANagamyam / kiM bhavati tannIlAdirUpam ? anumeyaM prApnoti vyapadezavyapadezyatvAt, na pratyakSam / tasya jJeyasyAsmAdeva hetoH pratyakSatvAbhAvo'numeyabhAvazca sAdhyate, tadvajjJAnasya apratyakSatA 47-1 anumaunatA ca sAdhyate / ko dRSTAntaH ? dhUmAnumitAgnivat / yathA dhUmena vyapadezena sAdhito'gni 1 "yatra bhinne" - iti abhidharmakoze pAThaH // 2 ranyApohadhiyA ya0 // 3 yat pra0 / atra 'tat' iti abhidharmakoze pAThastathaiva ca vyAkhyAto vasubandhunA tadbhASye / nayacakravRttikRtAmapi 'tat' iti pATha eva sammataH, yatastaireva asya zlokasya vivaraNAvasare itthaM vyAkhyAsyate - " yasmin ghaTe bhinne'vayavazo na tadbuddhirbhavati tad ghaTavat saMvRtisat" - nayacakravR0 pR0 66-1 // 4degmbuvRt bhA0 vi0 vinA // 5 deg dAhAti bhA0 // 6 mArthatosatvAccakra' pA0 raM0 hI 0 / 'mArthasatosatvAzca cakra bhA0 // 7 'tvAnnIlaMvijJA ya0 // 8 'pratyavayavasthAna' pra0 / 9 mavayaM prati ya0 // 10 saMhataikatra pra0 / 11 nAma kaMcit bhA0 / na me kaMcit ya0 // 12 kharaviSANasyaiva bhA0 / rasaviSANasyaiva ya0 // 13 pariNAmAntarat / tatsamuLe bhA0 / parimANAntaravat / tatsamudeg ya0 / dRzyatAM pR0 64 paM0 19 // 14 sannaivAsau bhA0 // 15 sUtrAkSa' pra0 // 16 gRhyatAn / bhA0 // 17 hetvarthatAM ta darza ya0 / hetvarthatAM darza bhA0 // 18 nya saJca pra0 // 19 ameyaM pra0 // 20 padeza / tvAt bhA. / 'padezatvAt ya0 // 21 tadvajJAnasya bhA0 | tajvajJAnasya ya0 // 22 mAnatyava sAdhyate pra0 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam kArakatAyAmakArakatAyAM vA vastunaH pitRdhUmAdivat / abhidhAnAvyapadezyataikAtmakatve api ca naiva, anumitAgnivad bahuviSayatvAd 68 20 nIlasya / taddhi nIlarUpanirUpaNaM vikalpaH, pratiparamANuparasparapratibhinnasvatattvAneka6 ranumeyospratyakSa tathA 'nIlarUpam / yathA ca dhUmAlambanotpAditAgnijJAnamanumAnamapratyakSaM ca tathA nIlajJAnaM saMyogotpAditamiti / " kiJcAnyat - sarvathA tad nIlAdijJAnaM tena saJcayena vyapadezyaM tadavinAbhAvAt tasya kArakatayAmakArakatAyAM vA na kazcid vizeSo vyapadezyatvasiddhau vastunaH / kutaH ? arthAntaranimittAdeva, pitRdhUmAdivat yathA pitA putrasya janakaH, tena vyapadizyate kArakeNa putraH dhUmena jJApakena agniH, 10 avishisstttvaadvstunH| tatastulye vyapadezyatvahetau apratyakSatvAnumAnatvasAdhanasamarthe satyavyapadezanirodhako'yamanarthako vicAraH kArako jJApaka iti kArakatvamabhyupetyApyeSa doSo'bhihitaH / evaM tAvadarthakRto'sya nIlasya vyapadezaH siddho yatsiddherapratyakSAnumeyatve siddhe / tatsiddhezva tajjJAnasya anumAnatvaM sidhyeta avyapadezyatvAdilakSaNavirodhazca / evaM tAvadarthato vyapadezyameva / yadapISTam - abhidhAnato na vyapadezyaM tannIlAdiparamANurUpaM paramANusamUhAbhedAdekaM ceti ete dve 15 abhidhAnAvyapadezyataikAtmakatve api ca naiva sto nIlarUpasya iti pratijJA / dRSTAnto'numitAgnivaditi pratipattisaukaryAt prAgeva hetordRSTAnta ukta', teMdUlAvayavasiddheH / hetusamarthanArthatvAt dRSTAntasya 47-2 hetustarhi ka ityatrocyate - bahuviSayatvAt / yathA dhUmajJAnAnumito'gniraMbA divinivRttyupalakSito dezakAlAdibhedabhinno'pi abhidhAnavyapadezyo'nekAtmakatvApanna eva gRhyate tathA nIlArtho'pi syAd bahuparamAviSayatvAt, tathA jJAnamapIti / idAnIM prAgabhihitakalpanAtmakatvAdibhirhetubhiranumAnAt pApIyastvaM tasya pratyakSasya pratipAdayitukAma Aha - taddhi nIlarUpanirUpaNamityAdi / taditi prAgapadiSTaM vikalpAtmakatvam, hizabdo yasmAdarthe, yasmAnnIlarUpasya nirUpaNamuktanyAyena arthavyapadezena zabdavyapadezena vA dRSTam sa ca vikalpa evetyavikalpakatvaM nAsti, ataH 'kalpanApoDham' iti duSTa lakSaNaM jJAnArthayoH / adhyAropAcca nirUpaNaM tasya, tat kathamiti cet, ucyate - pratiparamANu paramANuM paramANuM prati pratiparamANu parasparataH pratibhinnAni svAni 25 tattvAni / yo yasya bhAvaH sa tasya tattvam, naiM so'nyatra bhavati, bhavanameva hi tattvam, ato vibhinnAni pratiparamANu tattvAni, ekaikasya paramANoH paramANvantarebhyo'tyantabhinnaM svaM tattvam, bhAvAntaramainapekSya / [ prathame vidhyare 1 nIlaM rUpam ya0 // 2 katayA vA ya0 // 3 thathA bhA0 // 4 stulyo pra0 // ya0 // 6 'nirodhiko'yamadeg pra0 // 7 tadjJAnasya ya0 / tajJAnasya bhA0 // 8 veti pra0 // avayavasiddhizceti tadbalAvayava siddhi:' iti samAse yathAzrutapAThaH saGgacchate / 'tadbalAdavayavasiddheH' ityapi dRzyatAM pR. 51 paM0 9 // 10 rapAdi pra0 // 11tvAdibhihe' ya0 / 'tvAditi bhA0 // 13 dRSTaM ya0 / draSTavyaM bhA0 // 14 nAso pra0 // 15 manavekSa 10 | manapekSa hI0 / 'manavekSya raM0 hI 0 vinA // 5 mAnasAdhana 9 ' tadbalA cAsau sambhavedatra pAThaH, 12 dRSTa ya0 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram rUpaikatattvaikarUpAdhyAropAd rUpAntarasAmAnyarUpaviSayatvAt tadatadviSayavRttatvAdatadanapohAd nAmyanumAnavat tatsAmAnyAtmakataiva, prajJaptiparamArthasthitasaJcayaparamANuparigrahAbhedAtmakatvAt sarvathA sAdhAraNArthatA, kalpanAtmakatvAnna pratyakSam , apratyayapratyayAtmakatvAt, shbdaashraavnntvprtyyvt| saMvRtyatIndriyatvAbhyAM hi svarasenaiva bhavanAd bhAvAnAmekavaca(da)sAdhAraNabhavanatvAt paramANUnAM svAni tattvAni bhinnAni / taithA / teSAM paramANUnAM nIlAdirUpANyapyanekarUpANyeva / teSAM ca svatattvAnAM teSAM ca nIlAdisvarUpANAmanekarUpANAmekadvitriguNAdibhinnAnAM yathAsaGkhyam ekatattvaikarUpAdhyAropAt sarvaparamANutattvAnAmekasvatattvAdhyAropAt sarvaparamANurUpANAmekanIlarUpAdhyAropAdarthAntaranirUpaNam / sa cApyadhyAropo rUpAntarasAmAnya-4401 rUpaviSayatvAt , rUpAdanyad rUpaM rUpAntaram , paramANurUpAt paramANvantararUpaM rUpAntaram , evaM sarvANi / paramANvantararUpANi, teSAM rUpaM nIlamityabhedena yat sAmAnyaM buddhyA gRhyate so'dhyAropastadviSayaH / tadapi 10 sAmAnyaM tadatadviSayavRttatvAt sAmAnyamityucyate, sa cAnyazcArthoM viSayo'syeti kRtvA / tatazcAtra pratyakSe'nyasyAnapohaH, anumAne tvenagneragneranyasyApohaH / tasmAdatadanapohAt pratyakSamaviviktaviSayaM svaviSayAbhimate'nyatra cAparityAgena abhedena ca vRtteH, nAnumAnaM svaviSaye sAmAnyamAtra eva vRtteH / ato'numAnAt paraparikalpitaM pratyakSaM pApIyaH saGkIrNataraviSayatvAditi / tasmAd nAgyanumAnavaditi tat anyanumAnatulyamapi tanna bhavati, apohyArthApohazaktizUnyatvAt / tasmAt tatsAmAnyAtmakataiva gyanu- 15 mAnasya, na pratyakSasyeti tasya nIlAderarthasya pratyakSaviSayasya tajjJAnasya ca tadavasthA sngkiirnnruuptaa| kiJcAnyat - tadatadviSayavRttatApi na nIlarUpAdestajjJAnasya vopapadyate / kiM kAraNam ? sadasatoH sambandhAbhAvAt, ghaTakhapuSpavat / tata upacaritameva tadatadviSayavRttatvamapIti tatpradarzanArthamAha -prajJaptiparamArthasthitasaJcayaparamANuparigrahAbhedAtmakatvAt / prajJaptisan saJcayaH, paramArthasantastu tathAsthitAH paramANavaH, teSAM parigrahaH sadasadabhedAtmakaH, tasmAt sadasatparigrahAbhedAtmakatvAt tadatadviSayavRttatA / 20 sA ca sarvathA sAdhAraNArthatA, sarvathA eteSvanantarokteSu hetuSu / tato mUlahetuH 'kalpanAtmakatvAt' 'iti sa evaitaiH sAdhitaH, tasmAnna tat pratyakSaM na cAnumAnavadasaGkIrNasvaviSayamityetadarthabhAvanArthAH 48-2 punasta eva hetavo vyApAritAH pratyekamapi pUrvavadetasminnarthe yojyAH / itazca tajjJAnamapratyakSam , apratyayapratyayAtmakatvAt , zabdAzrAvaNatvapratyayavaditi / pratyayaH kAraNaM heturityarthaH, na pratyayo'syeti apratyayaH, 1 svarasoneva ya0 // 2 bhAvanAmekavacasAdhAraNabhavanatvAdbhavanatvatvAtpara' bhaa0| bhAvAnAmekavacasAdhAraNabhavanatvA 2 spara' y.| atra 'bhAvAnAmekavadasAdhAraNabhavanatvAdasAdhAraNabhavanatvAt paramANUnAm' ityapi pAThaH ya0 pratipAThAnusAreNa sambhAvyate / ekaikavat sarveSAM paramANUnAmatyantabhinnaM khatattvamityabhidhAtum 'asAdhAraNabhavanatvAdasAdhAraNabhavanatvAt' iti vIpsayA prayoga iti bhAti / athavA 'bhAvAnAm, evaM cAsAdhAraNabhavanatvAt paramANUnAm' ityapi pATho'tra syAt // 3 tathA tathA teSAM bhaa0||4saamaanybuddhyaa ya0 // 5 vanagneranyasyA bhaa0|| 6degdatanapo' bhaa0|| 7nAnumAtra pr0| 'yathA pratyakSamaviviktamvaviSayaM tathA nAnumAnamaviviktakhaviSayam , khaviSaye sAmAnyamAne eva vRtteH' ityAzayo'tra bhAti // 8degvadadi tat ya0 / atra "vadapi tata nasya pra0 // 10 degcaritamaMca tada pra0 // 11 grahamedA ya0 // 12 degNArthAtA bhA0 // 13 iti evaitaiH ya0 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare nANuSu na saJcaye pratyayatA tathApratipattiM prati / anumAnajJAnamapi ca tanna pratipUryate sambaddhagRhItasyAnyathApratipatteH, viruddhAdijJAnavat / 70 tiSThatu tAvat pratyakSavidhividhAnAbhyupagamena khalakSaNamAtraviSayapratyakSatvasya aisal ? pratyayaH, pratyayo vijJAnam, dvitIyasya pratyayazabdasya vijJAnArthatvAt, akAraNajJAnatvAdityuktaM 5 bhavati / kathaM punarakAraNaM tajjJAnam ? saMvRtyatIndriyatvAbhyAM yasmAnnANuSu na saJcaye pratyayatA tathApratipattiM prati, dravyasatAmaviSayatvAt tasya, dravyasanto hi paramANavo'tIndriyatvAdeva na pratyakSajJAnahetavaH; tathA nIlatvAdayaH saMvRtisantaH, tatsacayo'sattvAdeva akAraNam / tasmAdubhayathApi apratyayaH sa pratyayaH 'nIlaM rUpam' iti / ko dRSTAntaH ? yathA 'azrAvaNaH zabda:' iti pratyayo'pratyayo'pratyakSaM ca tathedamapIti / syAnmatam - kalpanAtmakatvAdibhya eva hetubhyo'numAnajJAnaM tarhi cakSurAdivijJAnaM bhaviSyatIti / 10 atrocyate - anumAnajJAnamapi ca tanna pratipUryate / karmakartaryAtmanepadaM yaik ca tatpratiSedhAd 'na pratipUryate ' iti rUpam, yathA'yamodano vipannatvAt pUtimAMsavadAtmAnaM na bhojayati na bhujyate svayameva tathedamapi jJAnamAtmAnaM na pratipUrayati na pratipUryate / kasmAddhetoH ? sambaddhagRhItasyAnyathApratipatteH / sambaddha eva gRhItaH, tasya sambaddhagRhItasyAnyathApratipatteH, tasya jJAnasya anyathApratipadyamAnasambaddha gRhItA49-1 rthatvAdityarthaH / yad jJAnaM sambaddhamevArthaM gRhNat tamevArthamanyathA pratipadyate tad jJAnaM nAnumAnamapi sampUrNaM 15 bhavati / tadyathA - viruddhAdijJAnam / yathA ' kRtakatvAnnityaH zabdaH' iti pakSadharmajJAnaM zabdasaMmbandhi ghaTAdiSvanityAnugamasambaddhaM gRhItvA nityaM zabdaM pratipadyamAnaM viruddhahetvAbhAsajJAnaM bhavati, AdigrahaNAt prameyazrAvaNatvadvAraM nityajJAnaM vA zabdaviSayamanaikAntikAbhAsaM yathA tathedamapi na sampUrNamanumAnajJAnamapIti / athavA tiSThatu tAvadityAdi yAvat pratyakSaviSayatvAbhyupagamavirodha iti / sthitaM tadastu vidUrasthena AgamenAbhyupagatena pratyakSaviSayatvasya virodha ityetat / idamevAsmin prakaraNe yadudAhRtaM pUrvaM 20 cakSurvijJAnasamaGgI ityAdi tadeva na ghaTata iti vAkyArthaH / pratyakSasya vidhiH pratyakSasya janma, tasya vidhAnaM vyAkhyAnam - saiMJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH [ abhi0 pi0 ] iti, sa eva abhyupagamaH pratyakSavidhividhAnAbhyupagamaH / svalakSaNamAtraviSayapratyakSatvameva, svalakSaNamAtraM viSayo yasya tat svalakSaNamAtraviSayam, kiM tat ? pratyakSam tasya bhAvaH svalakSaNamAtra viSayapratyakSatvam, tasya pratyakSavidhi " 1 punaH kAraNaM tad jJAnam ya0 / puna kAraNaM tajJAnam bhA0 // 2 iti pratyayo 'pratyakSaM ca pra0 // 3 tvAdibhyo hetubhyo ya0 // 4 tatra prati ya0 // 5 yakva tatprati0 pra0 / " bhAvakarmaNoryagvidhAne karmakartaryupasaGkhyAnam" - pA0 vA0 3|1|67| "karmavat karmaNA tulyakriyaH [ pA0 3 / 1 / 87 ] / karmasthayA kriyayA tulyakriyaH kartA karmavat syAt kAryAtidezo'yam tena yagAtmanepadaciNaciNvadiTaH syuH / karturabhihitatvAt prathamA / pacyate odanaH / bhidyate kASTham / " pA0 siddhAntakau0 3 / 1 / 87 // 6 tabhvadamapi bhA0 // 7 sambaddhA gRhIM ya0 // 8 yajJAnaM bhA0 // 9 sambaddhamartha bhA0 De0 lIM / sambaddhamavArtha bhA0 De0 lIM0 vinA // 10 gRddhattAmavArtha bhA0 // 11 tajJAnaM bhA0 // 12 saMbaMdhe ghaTAdisvanityA pra0 // 13 zabda prati ya0 // 14 tAvavastu ya0 // 15 pUvvakSurvijJA pA0 / pUccakSurvijJA bhA0De0 lIM0 / taccakSurvijJA 20 hI 0 vi0 / dRzyatAM pR0 60 paM0 2 // 16 dRzyatAM pR0 64 paM0 1 // 17 pratyakSaNamAtraM viSayo yasya bhA0 / atra 'pratyakSatvam evaM svalakSaNamAtraM viSayo yasya' ityapi pAThaH syAt // 18 tvan / tasya bhA0 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram virodhaH prtykssvissytvaabhyupgmvirodhH| 'cakSurvijJAnasamaGginIlavijJAnam' ityetadeva tu na ghaTate pratyakSalakSaNodAharaNam / / evaM te saJcayasya rUpamAtratvAt tadvahaNe tatpratyakSatvAt saJcitAlambanakalpanAvaiyarthyAdatanmAtratve saMvRtisattvAdarUpatvAca cakSurnaiva cakSuH syAt , ubhayathApi rUpAgrAhitvAt , ghaTAdivat / vidhAnAbhyupagamena virodhaH samanantaragranthopapAdito'sau sthita ev| cakSurvijJAnasamaGginIlavijJAnamityetadeva tu na ghaTate / tuzabdo vizeSaNe, kiM vizinaSTi ? pUrvasmAllakSaNavAkyAdAgamasyAsyAzuddhataratAM vizinaSTi / cakSuSaH cakSuSi cakSuSA vA viziSTaM jJAnaM vijJAnamasAdhAraNaviSayam , tat samaGgati samanvetIti cakSurvijJAnasamaGgI, kaH ? santAnaH, vijJAnasya tadarthaikagamanAt tadvAreNa tatsantAno'pi samaGgatItyucyate / tatsamaGgino nIlavijJAnam / tadeva 'pratyakSaM kalpanApoDhamanirdezyaM svalakSaNaviSayam' 10 ityAdi vacanaM tena lakSitasya udAharaNam 'idaM tat' iti pratyakSIkaraNaM pradarzanam , yathA vRddhirAdaic .... [pA0 1 // 3 // 1] ityupalakSitasya 'AzvalAyanaH' ityudAharaNam / kathaM tanna ghaTate ? tata Aha -evaM te saJcayasyetyAdi yAvat saJcitAlambanakalpanAvaiyAditi / evaM te udAharaNatveSTau satyAM saJcayasya rUpamAtratvAta, kiM bhavati ? saJcitAlambanakalpanAvaiyarthyaM syAdityabhisambhantsyate / rUpamAtratvaM saJcayasya kuta iti tadbrahaNe tatpratyakSatvAt , yadhe yasya 15 pratyakSatvaM tat tAvanmAtrameva dRSTam , yathA dAhagrahe dAhapratyakSatve dAhamAtrameva nAto'nyo'rtha ISTa evaM saJcayagrahe nIlarUpamAtrameva / ataH kim ? saJcitAlambanakalpanAvaiyarthyam , saJcayAbhAvAt / saJcayAbhAvo rUpamAtratvAt / saJcitAlambanakalpanAvaiyarthyAccodAharaNameva tu na ghaTate 'cakSurvijJAnasamaGgI' ityAdi / atanmAtratve saMvRtisattvAdityAdi yAvadubhayathApi rUpAgrAhitvAd ghaTAdivat / atha mA bhUdeSa doSa iti na rUpamA saJcayaH, sa eva ca gRhyata itISyate, tataH saJcayasya saMvRtisattvAdarUpatvaM 20 kharaviSANavat / saMvRtisattvaM praaguppaaditm| arUpatvAcca na cakSuhyaH syAt saJcayaH, rUpAdanyatvAt , zabdavat khpusspvdvaa| tataH ko doSa iti cet , ucyate -- cakSurnaiva cakSuH syAt , rUpasyAgrAhakatvAt , ghaTavat jihvAvat tvagvadityAdi / kathaM 'rUpasyAgrAhakaM cakSuH' iti dRSTa-prasiddhiviruddhamucyata iti 1001 cet, tavaiva dRSTaprasiddhivirodhAvApAdyate mayA / kiM kAraNam ? ubhayathA rUpAgrAhitvAttasya / yadi saJcayastathApyasannarUpa evetyuktatvAdacakSurviSayo rUpam , tato rUpasyAgrAhakatvAccakSuracakSuH zrotravat / athA- 25 saJcitameva paramANunIlarUpamiSTaM tathApyatIndriyatvAdacakSurviSayo rUpam , ato rUpasyAgrAhakatvAcca cakSurna ca cakSuH syAduktavaditi sUktam - ubhayathApi rUpasyAgrAhakaM cakSuriti / evaM tAvat 'cakSurvijJAnasamagI' ityatra cakSuSo'cakSuSvAccakSurgrahaNamanarthakam / ghaTate pr0|| 2 tasyANvalAyana bhA0 / tasyAevalAyana ya0 / azvalo nAma muniH, tasya aptymaashvlaaynH| naDAdiSu parigaNitAt 'azvala'zabdAt "naDAdibhyaH phak" [pA0 4 / 1 / 99] iti sUtreNa 'pha'pratyaye vihite "taddhiteSu acAmAdeH" [pA0 // 2 / 117] iti sUtreNa "vRddhirAdaic" [pA0 1.11] iti vRddhau 'AzvalAyanaH' iti rUpam ||3degntsyte bhUpamAtratvaM bhA0 // 4 draSTa ya0 // 5 rUpAdigrAhi pA0 vi0|| 6 pyAsannarUpa evetyakta y.|| tyetade Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare - vijJAnamapi na vijJAnaM syAt, anyathArthapratipatteH, alAtacakrAdijJAnavat / na ca cakSurvijJAnaM samaGgati, rUpAdanyatrAsambhavAt / na hi saJcayo rUpam / yadapi ca tadrUpaM tadviSayamapi cakSurvijJAnasya samaGganaM nAsti, aviSayatvAt, anyendriyaviSayavat / sazcayaviSayamapi saMvRtisattvAt khpusspvt| 5 nIlavijJAnasambandhI na bhavati tatsantAnaH, tadAkArajJAnotpattihetvabhAvAt, adagdhasya dAhAjJAnavat / vijJAnagrahaNamapyata evAnarthakamityata Aha - vijJAnamapi na vijJAnaM syAdityAdi yAvat khpusspvditi| 'vizeSeNa jJAnaM vijJAnaM tadbhavadabhimataM pratyakSaM mukhyaM vijJAnaM na syAt , itarathA kathamAcAryazrI mallavAdI 'vijJAnaM na syAditi svavacanavirodhaM mAyeya-dinnAviva brUyAt ? kiM kAraNaM punarvijJAnaM tanna 10 syAt ? anyathArthapratipatteH, arUpasya saJcayasya rUpatvena pratipatteH saJcayatvena vA rUpamAtrasya pratipatteH / ko dRSTAntaH ? alaatckraadijnyaanvt| yatholmukAgnikaNamAtramarthaM 'cakram' iti pratipadyamAnaM na vijJAnamevaM tadapi / AdigrahaNAt sthANau puruSajJAnamityAdi / evaM tAvaccakSuriti vijJAnamiti ca dvayaM dUSitam / 'cakSurvijJAnasamaGgI' ityatra samaGgitvamapi dUSayitukAma Aha-naM ca cakSurvijJAnaM samajhatIti, tahAreNa puruSAkhyasantAnaikagamanaM samaGganaM tatastanniSedhaH / kasmAnna samaGgati ? cakSurvijJAnasya rUpAdanyatrA16 sambhavAt , na vA tatsantAno'nyatra sambhavati, uktaM hi - sati sambhave vyabhicAre ca vizeSaNa50-2 vizeSyabhAvaH [ ] iti / saJcayApekSo vyabhicAro'styato vizeSyata iti cet , tanna, yasmAnna saJcayo rUpam / arUpatvAccakSurvijJAnasaGgatyabhAvaH / syAnmatam - nIlarUpAvyabhicArAdeva tadekagamanAt samaGgItyucyate cakSurvijJAnamiti, etaccAyuktam , tasyApyatIndriyatvAJcakSurvijJAnAviSayatvAdarUpatvam / abhyupetyApi tvanmatena yadapi ca tadrUpam , rUpata iti rUpyam , cakSurvijJAnena kila rUpyata iti, tadviSayaM sa 20 viSayo yasya tat tadviSayam , kiM tat ? ekagamanam , kasya ? cakSurvijJAnasya, tadapi nAsti / kasmAt ? aviSayatvAt / aviSayatvamatIndriyatvAt prastutapratyakSasya / anyendriyaviSayavat , yathA zabdo'nyendriyaviSayazcakSurvijJAnena na samajhyate tathA tadapi rUpamiti / syAnmatam - saJcayazcanurvijJAnasaGgatiyogyaH syAditi, atra brUmaH - saJcayaviSayamapi 'cakSurvijJAnasya samaGganaM nAsti' iti vartate / kasmAdasattvam ? saMvRtisattvAt khapuSpavaditi saGgamanAbhAvasAdharmyaNa dRSTAntaH / evaM tAvad 'rUpam , cakSuH, 25 vijJAnam , samaGgI' ityetAni dUSitAni / ___ idAnIM 'nIlam , vijAnAti' iti ca dUSyam / tatra nIlaM padArthato dUSitameva, vijAnAtIti ca dUSitameva padArthataH, rUpacakSurvijJAnAnAM saGgatezca dUSitatvAt / mA bhUdakSarasthAnaM dUSaNazUnyamiti kRtvA vAkyArthato'pi dUSyate - nIlavijJAnasambandhI na bhavati tatsantAnaH, tadAkArajJAnotpattihetva bhAvAt / sa AkAro'syeti tadAkAraM jJAnaM nIlAkAram , tasyotpattistadAkArajJAnotpattiH, tasyA hetuH 30 saJcayo nIlarUpaM vA syAt , ubhayamapi tanna bhavatyuktavidhinaiva, aMtastadAkArajJAnotpattihetvabhAvAt / vizeSaNakSAnaM pr0||2 syAditirathA pr0|| 3degcakrajJAna y0||4 sthANupuruSa ya0 ||5vjnyaan ya0 // 6 na cakSu bhaa0||7 ruupaadhnytraapr0|| 8 sadgamanA pra0 / 'samaganA' ityapi pAThaH syAdatra // 9 astadA pr0|| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram nIlaM ca saJcayaM ca pratyekasamuditakAraNatvAd vijJAsyatIti cet, na, yugapajjJAnAsambhavAt , jJAnasya kriyaavaidhmyot| tayorekajJAnatvAdekajJeyatve itaretaratve sarvasarvAtmavAditA / sarvanIlaikye hi samavAyagrahaNe pratyekaikanIlagrahaNaM syAt / tatazca yathAtra sandrAvAt sarvanIlaikatA ko dRSTAntaH ? adagdhasya dAhAjJAnavat , yathA adagdhasya dAhAnubhavajJAnaM tadAkArajJAnotpattihetva- 5 bhAvAnnAsti tathA nIlavijJAnasambandhI na bhavati tatsantAna iti / evaM nIlarUpatatsaJcayayorenyataraviSaya- 51-1 tveSTau doSA uktaaH| idAnIM pratyekaM ta eva samuditA ityubhayaikaviSayatve doSaM vaktukAmaH pakSAntaraM grAhayati - nIlaM ca saJcayaM ca pratyekasamuditakAraNatvAdvijJAsyatIti cet, syAnmatam - ta eva hi nIlaparamANavaH pratyekaM zibikodvAhanyAyena samuditAzca kAraNaM na caikaikaH, na ca samudAyastadvyatirikto'stItyubhaya- 10 kAraNatvaM jJAnasya, tasmAjjJAnotpattihetvabhAvAsiddhiriti / etanna, yugapajjJAnAsambhavAt , dvayorarthayoyugapaidekajJAnAbhAvA dekaikasmiMzcArthe yugapajjJAnayorabhAvAdbhavataH / yathoktam - vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM ythaa| ekamartha vijAnAti na vijJAnadvayaM tathA // [catuHza0 268 ] iti / syAnmatam - hastena anekabadarAmalakAdyarthagrahaNavat syAditi / etaccAyuktam , jJAnasya kriyAvaidhAt / 15 jJAnaM ca pratyakSamucyate, kailpanAyA jJAnAvyabhicArAt, pratyakSaM kalpanApoDhaM yajjJAnamarthe rUpAdau [nyAyapra0] iti vacanAt / evaM rUparUpasamudAyayornAnAtve doSaH / ___ yadyapi syAt tayorekajJAnatvAdekajJeyatvam , ekaM jJAnamanayorityekajJAne, tayorekajJAnatvAt ekameva jJeyaM tadbhAva ekajJeyatvaM dAhAnubhavavat, tasminnekajJeyatve itaretaratve anyonyAtmApannatve sati sarvasarvAtmavAditA / katham ? samudAyAnarthAntaratvAd rUpaM samudAya eva samudAyasvarUpavat, samudAyo 20 vA rUpameva rUpAnarthAntaratvAd rUpasvarUpavat / evaM rasAdi-ghaTAdi-rUpAdisamudAyAntarAbhimatArthAnAmanarthAntaratvAt sarvasarvAtmakatvavAditA / tasmAt sarvaparamANunIlAnAM saJcayAnarthAntaratvAdaikye sati samavAya-51-2 grahaNe yuvatikezapAzasamudAye gRhyamANe, hizabdo yasmAdarthe, yasmAt sarvanIlaikyaM tasmAdekameva nIlaM rUpamekakezagataM gRhyeta, ekamekaM prati pratyekaikanIlagrahaNaM syAt , ekanIlavAlagrahaNe'pi ca sarvanIlakezapAzagrahaNamekanIlAtmakatvAt samudAyasya / tatazca yathAtra saMndrAvAt sarvanIlaikatA, guNasandrAvo 26 dravyam , nArthAntaram , saindrutya sarvanIlaguNA ekatAmApannAH, tathA rUpAdipaJcakasyApi rUparasa~gandhasparzazabdapaJcakasyApi 'sandrAvAdekatA syAt' iti vartate / kasmAddhetoH ? guNatvAt , dharmatvAdityarthaH, na hi vaizeSikavad dravyaguNabhedo'stIti kRtvA / dRSTAnto nIlaikatvavat , yathA sarvanIlAnAM guNatvAddharmatvA 1 'anyatara viSayatvasya iSTau' ityarthaH // 2stItyuruSakAra' bhA0 / degstItipuruSakAra ya0 // 3 padedanAnA pr0||4 vAdekasi bhaa0||5 dRzyatAM pR0 6. Ti. 15||6"aatmprtyaaynaarth tu pratyakSamanumAnaM ca dve eva prmaanne| tatra pratyakSaM kalpanApoDhaM yajjJAnamarthe rUpAdau nAmajAtyAdikalpanArahitaM tadakSamA prati vartata iti pratyakSam"-nyAyapra0 pR. 7 // 7jJeyata pr0||8 prati prati pratyekai bhaa0||9degbaal pra0 // 10 sadbhAvAt pr0|| 11 dRzyatAM pR0 15 paM0 20 // 12 saMhRtya ya0 // 13 deggandhazabdasparzazabdapaMcakadeg pra0 // 14 sadbhAvA y0|| naya010 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare tathA rUpAdipaJcakasyApi guNatvAt, nIlaikatvavat / tatazca guNasandrAvadravyatvAt sarvathA pRthivyAdInAm, teSAmapi rUpAdiparamArthatvAt sarvasarvAtmakatvam / ayaM tu sandrAvAtizayo mAyeyIyaH, sazcitAlambanAbhyupagamAd rUpAdiparamANUnAM saJcitAnA masaJcitAnAM prAganabhyupagamAt / Agama evoktaM hi vaH - saGghAtA 6 eva saGghAtAn spRzanti, sAvayavatvAt [ ] / tatra parasparasparza nirUpaNe sarvAtmadekatvaM tathA rUparasAdyekatvam / tatazca saindrAvasiddhau guNAnAM rUpAdyaikye sati ko doSaH ? unhayate - guNasandrAvadravyatvAt guNAnAM sendutimAtrameva yasmAdravyaM tasmAt sarvathA pRthivyAdInAM pRthivyaptejovAyvAdInAm 'ekatvam' iti vartate / kiM kAraNam ? tadeva rUpAdyekatvaM kAraNam, tata Aha- teSAmapi rUpAdiparamArthatvAditi, rUpAdaya eva paramArtho guNasandrAvadravyatvAt teSAM caikyam, ataH pRthivyaptejo10 vAyughaTapaTasaritsamudrajyotirAdeH sarvasya lokasya tadAtmakatvAdaikyaM prAptamiti / tadupasaMhRtyaivAha - sarvasarvAtmakatvamiti / ataH sAdhUcyate - sarva sarvAtmavAditaiva vizeSaikAntavAdino'pyavizeSaikAntavA dina iveti / avizeSaikAntavAdinamatizete ca vizeSaikAntavAdIti tadvadyAcikhyAsurAha guNasandrAvAtmaka dravyatvApAdanAya - [ayaM] tvityAdi yAvanna sa saJcayAdRte sambhavatIti / tuzabdo vizeSaNArthaH, kiM vizinaSTi ? rUpAdInAmaikyApatteH prAk pRthaksvarUpaistanmAtraiH zabdAdibhirAhaGkArikairAkAzAdyArambhAbhyupagamavAdinAma15 vizeSaikAntavAdinAM kadAcidasacitAH santyapi rUpAdaya iti prakriyA, vizeSaikAntavAdinAM tu saJcitatayaikyApattireva kvacit pRthagasaJcitarUpAdyanabhyupagamAt sarva sarvAtmakavAdAtizaya iti vizinaSTi vyAkhyAtArtha sandrAvAtizayo'yaM mAyeyIyaH sazcitAlambanAbhyupagamAdrUpAdiparamANUnAmiti graintham / tatsavayatva kAraNapradarzanArthamAha- saJcitAnAmasaJcitAnAM prAganabhyupagamAt, prAgasaJcitAH paramANurUpAdayaH AlambanIbhUtA iti nAbhyupagamyate yasmAd mAyAsUnavIyaiH / avazyaM caitadevaM bhavadbhirabhyupa20 gatametaditi tadarthopapradarzanArtham Agama evoktaM hi vaH / hizabdo yasmAdarthe, yasmAduktaM hi vaH siddhAnte, kimuktam ? saGghAtA eva saGghAtAn spRzanti sAvayavatvAdityuktam / kiM paramANavaH parasparaM spRzanti ? na spRzanti ? spRzanto'pi kiM dezena dezaM spRzanti ? sarve vA ? saGghAtaM vA ? saGghAtA vA saGghAtAn spRzanto dezena vA dezaM sarvaM vA spRzanti ? [ ] iti paripraznopakramaM tatra parasparasparzanirUpaNe ityAdi, sarvAtmasparzanA sparzanayordoSApAdanena nirddhAritam - saGghAtAH saGghAtAn 25 dezena spRzanti dezameva [ ] iti / yadi paramANuH paramANuM spRzed dezAbhAvAt sarvAtmanA 52-2 spRzet, tatazca sa tatpravezena piNDo'NumAtrakaH syAt sapratighatvahAnaM cAsya syAt / tathA saGghAto'pIti 52-1 1 sadbhAva pra0 / evamagre'pi // 2 saMhRti0 // 3 'vAcitaiva pra0 // 4 nAyA vi0 // 5 na saMcayA' bhA0 // 6 'stanmAtreH bhA0 / 'stasmAnna vi0 / 'stasmAt bhA0vi0 vinA // 7 vAdinAvizeSai pra0 // 8 saJcitayaikyA pra0 // 9 zayoya ya0 // 10 mAyeryAyaH pra0 // 11 graMthAM pra0 // 12 yatvakA ya0 // 13 paMcAt pra0 // 14 saMcitAlambanI' ya0 // 15 saMghAtaM vA iti pATho bhA0 pratau nAsti // 16 paramANuparamANuM spRzed bhA0 / paramANuM spRzed ya0 // 17 syAtmapratipadyatvahAnaM pra0 / "sanidarzana eko'tra rUpaM sapratighA daza / rUpiNo'vyAkRtA aSTau ta evArUpazabdakAH // 129 // sapratidhA daza rUpiNa iti rUpigrahaNama rUpinirAsArtham, rUpaNaM rUpam, tadeSAmastIti rUpiNaH / dazeti cakSurdhAtvAdayaH paJca tadviSayadhAtavazca pazceti / " - abhi0 ko0 sphuTA0 1129 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram sparzanAsparzanayoH piNDANumAtrakatvasapratighatvAbhAvAdidoSApatterdezasparza evopaatH| na sa saJcayAte smbhvti|| __yatpRktaM no nIlamiti etadevaikaM saMvadati, kadAcidapi nIlaparamANvAkAraniyatajJAnotpattihetvabhAvAt , samudAyasthAnIlatvAt / bhedatattvAbhimatapratyekasamudAyaparigrahe'pi teSAmitaretaranIlatvenAnIlatvAdatadrUpatvAjAtyAkArAdinA ananyatva- 5 sarvAtmanA sparzAbhAvaH / asparzane'pi sapratighatvAbhAvaH / paramANuSu cauvidyamAnaH pratighAtaH sikatAvivAsat tailaM tatsaGghAte'pi na syAt , sa ca dRSTaH saGghAte, tasmAnnAtyasparzanaM paramANUnAM saGghAtAnAM ca / tasmAt saGghAtA eva saGghAtAn dezena spRzanti / AdigrahaNAd gatipratibandhAbhAvadoSasteSAM syAt , tatazca saGghAtAbhAvAdAlambanAbhAvaH syAdityAdidoSApatteH dezasparza evopAttaH / so'pi ca sparzo na ca saJcayAte sa sambhavati kathaJciditi sAdhUcyate - sandrAvAtizayo mAyeyIya iti / evaM 'nIlaM 10 vijAnAti' iti vAkyArtho'pi na ghaTata ityuktam / etattu tasminnabhidharme pratyakSalakSaNodAharaNavAkye saMvadatyarthataH / kenArthena katamat ? yattUktaM no 'nIlamiti 'vijAnAti' iti vartate / a-mA-no-nAH pratiSedhe, 'nIlaM na vijAnAti' iti etadevaikaM saMvadati nAnyat kizcit / kiM kAraNam ? kadAcidapi nIlaparamANvAkAraniyatajJAnotpattihetvabhAvAt / ye tAvat paramANavo nIlA ucyante teSAM kadAcidapi nIlAkAre niyatasya jJAnasyotpattau hetutvaM 15 na bhUtaM na bhavati na bhaviSyati cAtIndriyatvAt , ato'sau tvadabhimatacakSurvijJAnasamajhI na kadAcinnIlaM vijAnAtIti sunizcitopapattikaM vacaH / syAnmatam -- saJcayasyendriyaviSayatvAnnIlAtmakatvAcca tasya nIlaM vijAnAtIti, etaccAyuktam , samudAyasyAnIlatvAt / yadi samudAye saMvRtisati nIlatvaM syAt 53-1 syAdetadevam , na punarabhAvasya nIlatAstIti 'na vijAnAti nIlam' ityetadevAtra subhASitamiti / syAnmatam - na vijAnIyAnnIlaM yadyekaikaM paramANumatIndriyaM pazyatIti brUyAt tatsamudAyaM vA khapuSpa- 20 sthAnIyamiti, kiM tarhi ? tAneva paramANUna pratyekaM bhinnAn saMhatAn sarSapapracayavadekasthAn pazyatIti / etaccAyuktam , bhedatattvAbhimatetyAdi / bhedA eva tattvaM bhedatattvam , tadbhAvastattvam , 'bhedatattvam ityabhimatAH pratyekaM ta eva samudAyaH, na samudAyaprAdhAnyam , kiM tarhi ? bhedapradhAna eva samudAyaH pratyekasamudAyaH saH, tatparigrahe'pi bhedasvarUpaparasparaviziSTasamudAyaparigrahe'pi, zivikodvAhakanyAyena pratyekamasAmarthe'pi tatpradhAnasamudAye nIlajJAnotpattihetusAmarthyamastvityetasminnapi ca pakSe parigRhya- 25 mANe nIlAbhAvAnna nIlaM vijAnAti / kasmAt ? teSAmitaretaranIlatvenAnIlatvAt / tAni nIlatvAni pratipa mANu bhinnAni svAzrayaparamANuto'nyatra na vartante, svarasotpattibhaGgavattvAdarthAntarAsambandhAcca bhAvAnAm / tasmAditarasya nIlatvamitaratra nAsti, tasyApi nIlatvamitaratra nAsti / kiM kAraNam ? atadrUpatvAt , 1cA[s]vidya pra0 // 2SateSAM syAt tataM ca pr0|| 3degdRte saMbhavati bhA0 // 4 nIlavijAnAti pA0 De0 lI. 20 hI / nIlaM vijAnAti vi0||5degkaarniyt y0||6 syAnmataM cayasye y.|| 7 tasyA pra0 // 8 syAtedevam ya0 // 9 yadyekaM ya0 // 10 degmANU pratyekaM pr0|| 11 sastatparideg ya0 // 12 kharasthotpa bhA0 / svarasyotpadeg ya0 // 13 tasyApi nIlatvamitaratra nAsti iti pATho ya0 pratiSu nAsti // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 [ prathame vidhya re } karasyAnupapatteratyantavyAvRttArthatvAddravyasadrUpatvAd grahaNAbhAvAnna nIlaM vijAnAti / ata eva pratyakSa vidhividhAyakavAkyasyaiSo'rtha Apadyate - cakSurvijJAnasamaGgI saJcitAlambanaH santAnaH saJcayaM saMvRtisantaM nIlaM vijAnAti, tasyAsatazcakSuSA tadeva rUpaM tadrUpam, ne tadrUpamatadrUpam, tadbhAvo'tadrUpatvam, tasmAdatadrUpatvAt / na hi tannIlamitairanIla N rUpaM bhavati / yadi bhavet tadeva tat syAt, tadrUpatvAt, tadvat ; na tu bhavati / athavA tadrUpamasya tadrUpam, na tadrUpamasya rUpamityatadrUpam / kena rUpeNa ? jAtyAkArAdinA, na hi tannIlamitaranIlarUpaM jAtyA nIlatva53-2 lakSaNayA sAmAnyabhUtayA AkAreNa vA saMsthAnavizeSeNa vRttaparimaNDalAdinA, jAtirUpeNAkArarUpeNa vA yat syAdananyatvakaraM tayornIlayoH paramANvostasya tvanmatena kasyacidanupapatteratadrUpatvam / ato na nIlaM nIlAntararUpeNAsti, tadvannIlAntaramapi tadrUpeNa nAsti / AdigrahaNAt prathamakSaNadRzyaM dvitIyakSaNadRzyarUpaM 10 na bhavati, tadapItairarUpaM na bhavatIti / dezato'pi dezAntaradRzyaM dezAntara dRzyarUpaM na bhavati / ato'nanyatvakarasyAnupapatteratadrUpatvam / ananyatvakarasyAnupapattiratyantavyAvRttArthatvAt / artha iti paramArthasan nIlaparamANureva, te ca paramANavo'tyantamitaretaravyAvRttAsAdhAraNarUpAH / kasmAt ? dravyasadrUpatvAt, dravyasato hyetad rUpaM yadanyanirapekSaviviktasvarUpatvam, tatra yathA tad rasarUpeNa gandharUpeNa vA nAsti dravyasadrUpatvAt tathA nIlAntararUpeNApi nAsti / tadapi ca dravyasadrUpamaNISAdyabhAve rathAbhAvavat nIlA16 ntararUpAbhAvavadvA tadbhAve'pi na bhavatyeva, nIlatvazUnyatvAdvA nIlAntaranIlavat / tadapi paranIlaM tadvadnIlam / ataH katarat tannIlaM syAdyadvijJAyeta cakSuSA cakSurvijJAnasaMmaGginA ? iti grahaNAbhAvAnna nIlaM vijAnAti cakSurvijJAnasamaGgI / ananyatvakarasya jAtyAderabhAvAdeva vA rUpamiti vA rasa iti vAtyantabhinnAnAM paramANUnAmabhedena dravyasatAM grahaNAbhAvAnna nIlaM vijAnAti / itaretarAbhAvaparamArthatvAdvoktanyAyenaiva na nIlaM nIlAntaraM cAsti rUparasAdivad [na] nyarUpamiti 'na nIlaM vijAnAti' ityetadeva 20 saMvadatIti sUktamiti / " ataevetyAdi / ata ityanantaranirdiSTanIlArthacakSurvijJAnasamaGganAbhAvAt evetyavadhAraNe, vakSyamANavAkyArthApattiH, pratyakSavidheH pratyakSajanmano vidhAyakasya vAkyasyaiSo'rtha Apadyate, 'no tu nIla54 - 1 miti' ityatra 'iti' zabdasya prakArArthavAcitvAdevaMprakAro vAkyArtha Apadyata iti / katamasya vAkyasyeti sphuTIkaraNArthaM prastutameva pratyakSalakSaNodAharaNavAkyaM pratyuccArya pradarzayati - cakSurvijJAna ityAdi tadeva / 25 cakSurvijJAnasamaGgI saJcitAlambanaH pUrvoktaH santAnaH cakSurvijJAnasamaGgI saJcitamAlambanamasyeti saJcitAlambanaH saJcayaM saMvRtisantaM nIlaM rUpaM vijAnAtyasadvastu nIlAbhimataM jAnAti, na sat kiJcidityayamartho jAyate / kiM kAraNam ? tasya nIlasya saJcayasya asataH cakSuSA cakSurindriyeNa nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam 1 na tadrUpaM tadbhAvo ya0 // 2 'tarasya nIla ya0 // 3 ta syAt bhA0 // 4 syAdanatvakaraM tayo' bhA0 / syAdanatva karatayo ya0 // 5 tanmatena ya0 // 6 atye na bhA0 / anye na ya0 // 7 degtarUpaM pra0 // 8 vRttA'sAdhA bhA0 / 'vRttyAsAdhA' raM0 hI 0 // 9 mANIyAdyabhAve pra0 / "akSAprakIle tvayANI / akSaya nAbhikSepyasya kASThasyAgre'nte bandhArthaM kIlastatra, aNati zabdAyate aNiH, ANiH 'kuzakuTi' [ uNAdi 0 619] iti vA NidiH - abhi0 cintA0 kho0 3 / 420 / ISA rathAvayavaH // 10 samaMgine grahaNAbhAvAnna nIlaM bhA0 / samaMgineti nIlaM ya0 // 11 dRzyatAM pR0 75 paM0 3 // 12 syairthortha pra0 // 13 vijJAnAtyatya' bhA0 / vijJAnAnya ya0 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSe doSAH ] dvAdazAraM nayacakram grahaNAt / no tu nIlamevaM bhavati, paramArthasatparamANunIlatvAt / bhAvanA tvasya - anarthe'rthasaMjJI, na ca kadAcit kazcidapyarthe dharmasaMjJI / anarthe saMvRtisati samudAye dravyasannIlasaMjJI, na tvarthe'rthasaMjJI, na tvarthe eva dravyasati arthasaMjJI tasyAtIndriyatvAt / na ca kadAcit kazcidapyarthe dharmasaMjJI, atIndriyatvAdatyantaM sarvakAlamagrAhyatvAt / anarthe eva dharmasaMjJI, anarthe evAsati nAmAdi - 5 dharmasaMjJyapi, saJcayasya nAmAdInAM ca kalpanAtmakatvAt kalpanApohAsambhavAt / grahaNAt / no tu nIlamevaM bhavati, evamprakAramasadrUpaM nIlaM na bhavati, sadeva hi tannIlaM na jAnAti paramArthasat / kiM kAraNaM tannIlaM na bhavatIti cet, paramArthasatparamANunIlatvAt, paramArthasanto hi paramANava eva nIlA na saJcayaH / tasmAnna nIlaM vijAnAti cakSurvijJAnasamaGgIti / I | bhAvanA tvasyetyAdi / uktopapattibalAdeva tvaduktA bhAvanA ne ghaTate - arthe'rthasaMzI, na tvarthe dharma - 10 saMjJI [abhi0 pi0] iti / kathaM tarhi ghaTate ? ityatrAha - bhAvanA tvasya anarthe'rthasaMjJI, na ca kadAcit kazcidarthe dharmasaMjJIti / tadvyAcaSTe - anarthe saMvRtisati samudAye / anartho hi saMvRtisattvAt samudAyaH, tadagrahe tadbuddhyabhAvAt, yathoktaM yasmin bhinnena tadbuddhiH [abhi0 ko 0 6 4] iti zloka: paGkayAdivat / iti tvanmatenaiva tasminnasallakSaNe samudAye dravyasannIlasaMjJI paramArthasatparamANunIlasaMjJI, teSAmevAt / 'anarthe 'rthasaMjJI' ityetasmAdbhAvanAvAkyAdarthAkSiptametallabhyate - na tvarthe'rthasaMjJIti / tadvayAcaSTe - na tvartha 15 eva dravyasati paramANunIle eva arthasaMjJI bhavati / kasmAt ? tasyArthasyAtIndriyatvAdityetat kAraNaM 54-2 puSkala mastyasminnasmatkalpita bhAvanAvAkya iti darzayati / yadyevamarthe dharmasaMjJI bhavatu, netyucyate, na ca kadAcit kazcidapyarthe dharmasaMjJI / kadAciditi samudAyasyaivendriyaviSayatvAt tadbrahaNakAle itarakAle vAna dharmasaMyapyarthe bhavitumarhati / athavA pratyakSakAle 'numAnakAle vA / kiM kAraNam ? atIndriyatvAt, atyantaM sarvakAlaM 'kadAcit' ityasya vyAkhyAnam, agrAhyatvAt / kasya ? paramANunIlAdeH / 20 tato'rthAdetadayApannam - anartha eva dharmasaMjJIti / tadvayAcaSTe - anartha evAsati nAmAdidharmasaMjJayapi 1 kiM kAraNam ? saJcayasya nAmAdInAM ca kalpanAtmakatvAdainarthe 'narthasaMjJIti yAvat, kalpanAtmake saJcaye'narthe'narthakalpanAtmakazabdAdidharmasaMjJI / kasmAt ? kalpanApohAsambhavAt samudAye samudAyAzrayanAmAdiSu vA, nAmajAtyAdiyojanA ca kalpanA, tadapohastasya jJAnasya kalpitasamudAyatannAmAdiviSayasya na sambhavatyeva / tasmAdasmaduktaiSA bhAvanA ghaTate / athavA tvadIyairevAkSaraireSo'rtho bhAvyate - artheS - 25 saMjJI na, arthe nIlAdau paramArthasatyarthasaMjJI na bhavatyatIndriyatvAt tasya / tuzabdo vizeSaNe, arthe dharmasaMjJI 'na' iti vartate, yastAvadartha evArthasaMjJI na bhavatIti sa kuto'rthe dharmasaMjJI bhavati ? iti vizeSastuzabdAt- | arthApattyA pUrvavadanarthe 'rthasaMjJI tasminneva ca dharmasaMjJIti / 1 dRzyatAM pR0 61 paM0 4 // 2 na dyate pra0 // 3 dRzyatAM pR0 'kAle ttaitvara' ya0 / atra "kAle uttarakAle vA' ityapi pAThaH syAt // 7 narthe 'nartha yAvat ya0 // 77 67 paM0 7 // 4 kAle'ttaittara bhA0 5 'saMjJApyarthe pra0 // 6 saMjJapi pra0 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare tataH shuunyshuunyprtyutpaadnaavdsdvissytvaannirmuulklpnaamaatrstytaa| yacApyabhihitamabhidharmakoze- yadetadanekaprakArabhinnaM rUpAyatanaM tatra kadAcidekena 55-1 tataH kiM jAtam ? zUnyazUnyapratyutpAdanAvadasadviSayatvaM doSajAtamapi tasyAH kalpanAyAH / yathA zUnyaM zUnyena guNitaM jAtaM zUnyameveti yathA gaNakAnAM kvacit kalpanamasadviSayaM ziSyamatiparikarmArtha 6 tathedamasadviSayam / tatazca asadviSayatvAnnirmUlakalpanAmAtrasatyatA, nirbIjA samudayakalpanA taddharmakalpanA ca, nirmUle dve api kalpane, te pramANamasya tanmAtram , tanmAtrameva satyam , nAnyat kizcita satyaM bhavatkalpite prtyksse| tasmAnnirmUlakalpanAmAtrasatyatvAllaukikeSTasatsalilAdivIjamRgatRSNikAdikalpanAbhyo'pi pApIyasyau pratyakSAnumAnakalpane yuSmadIye / yaccApyabhihitamabhidharmakoze yadetadanekaprakArabhinnamityAdi yAvadanekavarNasaMsthAnaM pazyata 1 zUnyazUnyapratyupAdanA' ya0 / zUnyapratyupAdanA' bhA0 / atra pratyutpAdanA guNanamityarthaH // 2 tathA y0|| 3 nirbIjAtsamu y0|| 4degSTamatsalilA bhA0 / degSTamaMsalilA' ya0 // 5 yatadaneka pra0 / abhidharmakozasya tadbhASyasya ca vasubandhupraNItatvAdabhidharmakozazabdena abhidharmakozabhASyamevAtra vivakSitam / tatra ca vidvadvarazrIvAsudevavizvanAthagokhalemahodayAnAM prayAsena bhadantazrIzAntibhikSamahodayasAhAyyena ca vidvadvarazrIprahAdapradhAnamahodayAnAM saujanyAt samupalabdhe hastalikhite'bhidharmakozabhASye evamvidhaH pAThaH "rUpaM dvidhA viMzatidhA zabdastvaSTavidho rasaH / SoDhA caturvidho gandhaH spRzyamekAdazAtmakam // 1 / 10 // nirdiSTAni paJcendriyANi / arthAH paJca nirdezyAH / tatra tAvad rUpaM dvidhA- varNaH saMsthAnaM c| tatra varNazcaturvidho nIlAdiH, tadbhedA anye / saMsthAnaM saptavidhaM dIrghAdi visAtAntam / tadeva rUpAyatanaM punarucyate viMzatidhA, tadyathA-1 nIlam , 2 pItam, 3 lohitam, 4 avadAtam, 5 dIrgham , 6 hukham , 7 vRttam , 8 parimaNDalam, 9 unnatam, 10 avanatam, 11 sAtam, 12 visAtam, 13 abhram , 14 dhUmaH, 15 rajaH, 16 mahikA, 17 chAyA, 18 AtapaH, 19 AlokaH, 20 andhakAramiti / kecid nabhazcaikavarNamiti ekaviMzatiM sampaThanti / tatra sAtaM samasthAnam , visAtaM viSamasthAnam , mahikA nIhAraH, AtapaH sUryaprabhA, AlokaH candratArakAmyoSadhimaNInAM prabhA, chAyA yatra rUpANAM darzanam , viparyayAdandhakAram / zeSaM sugamatvAnna vipazcitam / asti rUpAyatanaM varNato vidyate na saMsthAnataH nIlapItalohitAvadAtacchAyAtapAlokAndhakArAkhyam / asti saMsthAnato na varNataH dIrghAdInAM pradezaH kAyavijJaptisvabhAvaH / astyubhayathA pariziSTaM rUpAyatanam / AtapAlokAveva varNato vidyate ityapare, dRzyate hi nIlAdInAM dIrghAdipariccheda iti / kathaM punareka dravyamubhayathA vidyate ? asti ubhayasya tatra prajJAnAt, jJAnArtho hyeSa vidiH, na sattArthaH / kAyavijJaptAvapi tarhi prasaGgaH / uktaM rUpAyatanam / zabdastvaSTavidhaH upAttAnupAttamahAbhUtahetukaH sattvAsattvAkhyazceti caturvidhaH / sa punarmanojJAmanojJabhedAdaSTa vidho bhavati / tatropAttamahAbhUtahetuko yathA hastAkchabdaH / anupAttamahAbhUtahetuko yathA vAyuvanaspatinadIzabdaH / sattvAkhyo vAgvijJapti shbdH| asttvaakhyo'nyH| upAttAnupAttamahAbhUtahetuko'pyasti zabda ityapare, tadyathA-hasta mRdaGgasaMyogaja iti| sa tu yathaikavarNaparamANurna bhUtacatuSkadva yamupAdAyeSyate tathA naiveSTavya iti uktaH zabdaH / rasaH SoDhA, madhurAmlalavaNakaTukatiktakaSAyamedAt / caturvidho gandhaH, sugandhadurgandhayoH samaviSamagandhatvAt / trividhastu zAstre-sugandho durgandhaH samagandha iti / spRzyamekAdazAtmakam , spraSTavyamekAdazadravyasvabhAvam - catvAri mahAbhUtAni zlakSNatvaM karkazatvaM gurutvaM laghutvaM zItaM jighatsA pipAsA ceti / tatra bhUtAni pazcAd vakSyAmaH / zlakSNatvaM mRdutA / karkazatvaM prusstaa| gurutvaM yena bhAvAstulyante / laghutvaM viparyayAt / zItamuSNAbhilASakRt / jighatsA bhojanAbhilASakRt , kAraNe kAryopacArAt, yathA- 'buddhAnAM sukha utpAdaH sukhA dharmasya dezanA / sukhA saGghasya sAmagrI samagrANAM tapaH sukham // ' iti / tatra rUpadhAtau jighatsApipAse na staH, zeSamasti / yadyapi tatra vastrANyakazo na tulyante saJcitAni punastulyante / zItamupaghAtakaM nAsti, anuprAhaka kilAsti / yadetad bahuvidha rUpamukta tatra kadAcidekena dravyeNa cakSurvijJAnamutpadyate yadA tatprakAravyavacchedo Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhasuSandhudharNitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram dravyeNa cakSurvijJAnamutpAdyate yadA nIlAditatprakAravyavacchedo bhavati, kadAcidanekena yadA na tatprakAravyavacchedaH, tadyathA dUrAnmaNisamUhamanekavarNasaMsthAnaM pshytH| atrApi kathamanekaprakArabhinnaiti buddhavacanaM pratyakSalakSaNAnuSaGgAgataM cakSurvijJAnasamaGginIlavijJAnodAharaNasabhAvanavAkyavannopapadyate evetyupapAdayiSyannupanyasyati / idaM punarbuddhavacanaM 'pramANam' iti abhidharmakoze nidarzitaM tadvicAryam / tatrAnekaH prakAraH prakRSTaH kAraH, ko'sau ? anyonyAtulyatvam / kena prakAreNa bhinnaM rUpAyatanam ? / nIlapItAdiprakArabhinnam / tatra tasmin rUpAyatene'nekaprakArabhinne kadAcidekena dravyeNa cakSurvijJAnamutpAdyate / kedA punarekena dravyeNotpAdyate ? yadA nIlAditasprakAravyavacchedo bhavati, 'nIlamevedaM na pItAdi, pItamevedaM na nIlAdi' ityekaprakAravyavacchedo yadA bhavati tadA cakSurvijJAnamekena dravyeNotpAdyate / kadAcidanekena, kadA pubharanekena ? yadA na tatprakAravyavacchedo bhavati, nIlAdiprakAravyavacchedo yadA na bhavati tadA cakSurvijJAnamanekena dravyeNotpAdyate / asminnartha udAharaNamapyAha - tadyathA 10 dUrAnmaNisamUhamityAdi / viprakRSTadezasthitaM maNInAM samUhamanekavarNasaMsthAnamanekena varNena saMsthAnaM 55-2 vyavasthAnamasya tamanekavarNasaMsthAnaM pazyataH, anekavarNamanekasaMsthAnaM ca pazyata iti vA / yo nIlapItAdyanekavarNo vRttavyasAdhanekasaMsthAno vanendranIlamarakatasasyakapuSparAgapadmarAgasphaTikAdimaNisamUho'nekaprakArabhinnastaM pazyataH puruSasya dUrAnna vyavacchedo bhavati, ArAttu vyavacchedo bhavati-ayamindranIlo vajrAdInAmanyatamo veti| satra kalpanApoDhavalakSaNaviSayapratyakSalakSaNacodyopakramaprasaGgena yattIdaM 'saJcitAlambanAH paJca 1b vijJAmakAyAH [bhi0 pi0] iti tat kathaM yadi tadekato na vikalpayati ? iti, yaccoktamanekaprakArabhinnaikAnekadravyotpAdyajJAnatetyatra kalpanAtmakatvaprasaGgo'svalakSaNaviSayatvaprasaGgazceti codite tatparihArArtham'AyatanasvalakSaNaM prasyete svalakSaNaviSayA na dravyasvalakSaNam' [abhi0 ko0 bhA0 1 // 10] iti kathaM tat kalpanApetam ? ityatra vicAraH kariSyate / idameva tAvadvicArayAmo buddhavacanam - kadAcidekena dravyeNa jJAnamutpAdyate kadAcidanekeneti / atrApi kathamanekaprakArabhinnasAmAnyavRttirUpAyatanatAyAM 20 bhavati / kadAcid bahubhiyaMdA na vyavacchedaH, tadyathA-senAvyUhamanekavarNasaMsthAnaM maNivyUhaM cA(vA) dUrAt pazyataH / evaM zrotrAdivijJAnaM veditavyam / kAya vijJAnaM tu paraM paJcabhiH spraSTavyairutpadyate ityeke caturbhirmahAbhUtairekena va zlakSNatvAdinA / sarvairekAdazabhirityapare / nanu caivaM samastAlambanatvAt sAmAnyaviSayAH paJca vijJAnakAyAH prApnuvanti, ma skhlkssnnvissyaaH| AyatanakhalakSaNaM pratyete sva lakSaNaviSayA iSyante na drvyskhlkssnnmitydossH|idN vicAryate - kAyajihvendriyayoryugapad viSayaprAptau satyAM katarad vijJAnaM pUrvamutpadyate ? yasya viSayaH paTIyAn / samaprApte tu viSaye jihvAvijJAnaM pUrvamutpadyate bhoktRkAmatAvarjitatvAt santateH / uktAH paJcandriyArthA yathA ca teSAM grahaNam / " 1110 // 1degSyanna pazyati ya0 / dhyanna pavyati bhA0 / atra Syan paThati ityapi pAThaH syAt ||2degtne naika pr0|| 3 kaya puna vi. vinaa| kathaM puna vi0||4ydaa tatprakAra y0||5vRttytrsraa0 pr0||6bhvytymindr y|| 7 "evaM pratyakSa kalpanApoDhamupapannam , abhidharme'pyuktam - 'cakSurvijJAnasamaGgI nIlaM vijAnAti notu nIlamiti / arthe'rthasaMjJI na tvarthe dharmasaMjJI' iti / yattIdaM 'saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH' [abhi. pi0] iti tat kathaM yadi tadekato na vikalpayati ? yaccoktam-'AyatanakhalakSaNaM pratyete khalakSaNAviSayA na dravyaskhalakSaNaM prati' [abhi0 ko bhA0 1.10] iti tat katham ? iti cet, tatrAnekArthajanyatvAt svAthai sAmAnyagocaram / anekadravyotpAdyatvAt tat khAyatane sAmAnyagocaramityucyate na tu bhinneSvabhedakalpanAt |"-ityuktmidN codyatatparihArAdikaM dinAgaviracitAyAM pramANasamuccayakhavRttau 114||8deglpyNtiiti yaccoM bhA0 / lpayati yaccoM ya0 ||9degjnyaanetytr ya0 // 10 idametAvadvi y0|| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhayare sAmAnyavRttirUpAyatanatAyAM tadrUpAyatanaM pazyatastasya tadviSayatvAt svalakSaNaviSa yAH paJcavijJAnakAyAH paThyante iti vaktavyam / kathaM ceti saJcitAlambanatAyAmavibhAgasamavasthasamUhAtmakatvAdekaprakArAvacchedo maNisamUhaprabhAnuviddhavarNasaMsthAnavat ? ekasya ca dravyasya kadAcidagrahaNAdekena dravyeNa kathaM cakSurvijJAnamutpAdyate, 5 rasAnAkhAdanarasAjJAnavat / ekadravyajJAnotpAdane tu saJcitAlambanakalpanA nirarthikaiva, tadabhyupagamavirodhaH / 80 yAvat paThyanta iti vaktavyam / kathaM vaktavyamiti sambandhaH / anekaprakAre bhinne sAmAnye vRttirasya rUpAyatanasya tadanekaprakArabhinnasAmAnyavRttirUpAyatanam, tadbhAvastAdRgrUpAyatanatA, tasyAM satyAmanekaprakArabhinnasAmAnyavRttirUpAyatanatAyAM tadrUpAyatanaM pazyataH samUhAtmakaM tadAlambanatvAt tasya cakSu10 vijJAnasya tadviSayatvAt sAmAnyAkhyasamUharUpAyatanaviSayatvAt kathaM svalakSaNaviSayaM tadyujyate ? tathA 56-1 sarvarUpAdipaJcavijJAnakAyA rUpAyatanatadvijJAnayorudAharaNamAtratvAt kathaM svalakSaNaviSayAH paJca vijJAnakAyAH paThyanta iti vaktavyo'tra samAdhiH / Ayatanasya sAmAnyarUpatvAnna svalakSaNatetyarthaH / kathaM cetItyAdi yAvadekaprakArAvaccheda iti / kathamiti hetupariprazne, zabdo doSasamuccaye, kena hetunA tasyAmanekaprakArabhinna sAmAnyavRttirUpAyatanatAyAm, itizabdaH prakAravAcI, itthaM nAnArUpaM 10 rUpAyatanaM pazyataH saJcitAlambanatAyAmavibhAgasamavastha samUhAtmakatvAt, avibhAgenaikyApattyA samavasthA yasya samUhasya so'yamavibhAgasamavasthasamUhaH, tadAtmakatvAdrUpAyatanasya kathamekaprakArAvacchedaH ? na bhavitumarhatItyarthaH / kimiva ? maNisamUhaprabhAnuviddhavarNasaMsthAnavat, yathA nAnAvarNAnAM maNInAM samUhe tatprabhayAnuviddhe varNasaMsthAne nAstyekaprakArAvacchedastathaikadravyAvacchedAbhAva iti / kiJcAnyat - ekasya ca dravyasya kadAcidagrahaNAt ekasya ca dravyasya paramANoH sarvadApyatI20 ndriyasya grahaNAbhAvAdekena dravyeNa kathaM cakSurvijJAnamutpAdyate ? na kadAcit kathaJcidutpAdyata ityarthaH / tasmAt 'kadAcidekena dravyeNa jJAnamutpAdyate yadA nIlAdiprakAravyavacchedo bhavati' iti kimetadabuddhavacanaM buddhavacanam ? iti cintyatAm / kimiva punarekasya dravyasya kadAcidagrahaNAccakSurvijJAnaM notpAdyate 56 - 2 iti cet, ucyate - rasAnAsvAdanarasA jJAnavat, rasanendriyeNAnAsvAdite yathA rasajJAnaM notpadyata evaM cakSuSA na gRhIte cakSurvijJAnaM nAsti / yadi cAsya buddhavacanasya buddhavacanatvasiddhyarthamekena dravyeNa 25 jJAnamutpAdyata ityabhyupagamyaite tata ekadravyajJAnotpAdane tu saJcitAlambanakalpanA nirarthikaiva / yadA caivaM pratyekaM cakSurviSayatA aNUnAmiSyate tadedamaparaM buddhavacanamabuddhavacanaM nirarthakaM ca jAyate / katamat' *? saJcitAlambanA: paJcavijJAnakAyAH [ abhi0 pa0 ] iti / etasya va satyatve tadasatyatA sthitaiveti parasparato vacanadvayaviSayo'bhyupagamavirodha ityata Aha - tadabhyupagamavirodhaH / 1 1 pacyaMta pra0 // 2 atra anekaprakArabhinne ityapi pAThaH syAt // 3 pavyaMta bhA0 // 4 tvAnna ca lakSaNa' bhA0 / 'tvAttaccalakSaNa ya0 // 5 prakAra sAmAnya pra0 / dRzyatAM paM0 9 // 6 nAnArUpi ya0 // 7 dRzyatAM pR0 78 paM0 2 // 8 grahaNacakSu pra0 // 9 ucyate sAnAsvAdana pra0 / atra 'ucyate rasanAnAsvAdane' ityapi pAThaH syAt // 10 ityanyupa vi0 / ityanupa vi0 vinA // 11 gamyate ta eka bhA0 pA0 // 12 cA ya0 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasubandhuvarNitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram prakArAvacchedAnavacchedAnekaprakArabhinnatvajJAnAnyapi na syuH, rUpAyatanasya sazcitagatereva, narasiMhavat / narasiMhAnekaprakAragatirapi hi naravasiMhatvasaJcayayoH pUrva bhedena darzanAt / asazcaye tu tadravyeSvaNuSu prakAragrahaNameva nAsti, asaJcita-. syAdarzanAt ; kuta eva tavyavacchedAdi ? 'anekena' iti vacanAt saMvRtisatsAmAnyAsatkalpanaviSayAH paJca vijJAnakAyAH, kizcAnyat -prakArAvacchedetyAdi yAvat saJcitagatereva / na 'prakAraH, avacchedaH, anavacchedaH, anekaprakArabhinnatvam' ityetAnyapi jJAnAni bhavitumarhanti / kasmAt ? rUpAyatanasya saJcitagatereva, saJcitameva hi rUpAyatanaM gemyate nAsaJcitam / ato na 'prakAraH' iti jJAnaM ghaTate prakRSTaH kAraH prakAraH nIlaH pIta iti, ayamasmAdviziSTa iti parasparato'tyantabhedAbhAve prakArAbhAvAt , abhedagateH sAmAnye na tu prakArajJAnaM ghaTate, tathAvacchedo'nyasmAdanyasya bhedAbhedavikalpanAt , tathAnavacchedaH, 10 'anekaH' iti, 'anekena ca prakAreNa bhinnaH' iti bhinnAnAmabhedagatiH / saMzcitagaterabhedagatezca na prakArAdijJAnAni akalpanAtmakAni svalakSaNaviSayANi ca bhavitumarhanti / kimiva ? narasiMhavat , yathA narasyAkAro'dhastyaH siMhasyAkAraH zirobhAgaH, tadubhayAbhedagatenarasiMha ityucyate evaM prakArAdijJAnAnyapi bhinna-57-1 dhvabhedakalpanAdeva syurnAnyatheti / nare siMhe ca narasiMhAviti bhinnayorabhedagatyabhAvAdadRSTAntateti cet, na, saJcayayorevAbhedarUpatvAt / narasiMhAnekaprakAragatirapi hItyAdi, tayohi pratyeka nera iti siMha iti ca 15 bhinnayorapi prakAragatiryasmAnnaratvasiMhatvasaJcayayoH, nIlAdiparamANvAdidravyANAM pUrvaM bhedena darzanAdabhedakalpanAtmikA bhedagatiriti yuktA, na tathA tu| ___ abhyupetyApi narasiMhaprakAragatimeva ca asaJcaye tu tadravyeSvaNuSvityAdi / saMJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyA iti yaduktaM tvayA tadvismRtyedamuktam - yadetadanekaprakArabhinnaM rUpAyatanaM tatra kadAcidekena dravyeNa jJAnamutpAdyata iti / 'cakSurvijJAnasamaGgI nIlaM vijAnAti no tu nIlamiti' etadapi 20 vismRtyedamuktam - kedAcidanekena yadA tadvyavacchedo na bhavati, tadyathA- maNisamUhamanekavarNasaMsthAnaM pazyata iti, nIlapItAdyanekarUpasya yugapadhaNAbhyupagame nIlaikarUpavijJAnavirodhAdityalaM prasaGgena / prakRta- 57-2 mucyate - dravyasatsu aNuSu nIlapItAdiprakAragrahaNameva nAsti tadasaJcaye / kiM kAraNam ? asaJcitasyAdarzanAt / asaJcitAnAmadarzanamatIndriyatvAdityuktam / kuta eMva tadvyavacchedAdi ? sati hi darzane tadvayavacchedAnavacchedaprakArabhinnatvajJAnAni sambhAvyeran , asati darzane dUrAdeva tAni na syuH / evaM tAvat 25 'ekena dravyeNa' ityayuktam / ___ yadapi coktam 'anekena dravyeNa kadAcijjJAnamutpAdyate' iti, etasmAt 'anekena' iti vacanAt tasyAnekadravyasya saMvRtisattvAt sAmAnyatA, sAmAnyatvAdasatkalpanaM tat, tadviSayAH paJca vijJAnakAyAH, asatkalpanaviSayatvAdanumAnatadAbhAsajJAnavadapratyakSamapramANaM vA dUrAnmaNisamUhadarzanavadveti 1gateriva ya0 // 2 gamyate vAsaMcitam ya0 // 3 prakArabhAvAt pra0 // 4 saMtvigate ya0 // 5narasiMha iti ca ya0 // 6 pUrvamedena pra0 // 7 yakkA. hii.|| 8 abhyupetyAdi nara bhA0 / abhyupetyetyAdi nara' ya0 // 9 dRzyatAM pR0 64 paM0 1 // 10 dRzyatAM pR0 78 paM0 2 // 11 dRzyatAM pR. 61 paM0 1 // 12 dRzyatAM pR0 79 paM0 1 // 13 etavyacche pra0 // 14 ityuktam ya0 // 15 tasyanekadravyasaMvRti ya0 // naya0 11 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare na khalakSaNaviSayAH, ekavijJAnAnekaviSayatApi / yadapi ca buddhenoktam -dvayaM pratItya vijnyaansyotpttirbhvti| katamad dvayaM pratItya ? cakSuH pratItya rUpANi cotpadyate cakSurvijJAnam / zrotraM pratItya zabdAMzcotpadyate zrotravijJAnam / ghrANaM pratItya gandhAMzcotpadyate ghraannvijnyaanm| jihvAM pratItya rasAMzcotpadyate jihvAvijJAnam / kAyaM pratItya spraSTavyAM3 zcotpadyate kaayvijnyaanm| manaH pratItya dharmAzcotpadyate manovijJAnam [ ] / atrApi yadi vyaktyapekSo nirdezaH saJcayavacanAya tato'yameva dossH| atha dravyoktaye tata ihaabhyupgmvirodhH| buddhyAderapi caindriyakatvam, atIndriyatvAt, ruupvt| yazcAtra virodhaH sa tulyaH paramANvandriyakatvena / atiindriytvaadnumaanvirodhH| na svalakSaNaviSayAH prasaktAH / na ca 'kevalamaskhalakSaNaviSayataiva doSaH, kiM tarhi ? ekavijJAnAneka10 viSayatApi dUradarzanavadeveti / buddhavacanAsamaJjasatvapratipAdanaprasaGgenedamapyupanyastam - yadapi ca buddhenoktamityAdi yAvad dharmAzcotpadyate manovijJAnamiti / yadyanekena dravyeNa jJAnamutpAdyate, sAkSAd buddhenoktaM yadapi ca dvayaM pratItyetyAdi virudhyata itybhismbndhH| AdhyAtmikamAyatanaM bAhyaM ca dvayaM pratItya vijJAnasyotpattibhavati ityuktvA svayameva punaH pratipRcchaya vyAkaroti - katamadyaM pratItya ? cakSuH pratItya rUpANi ca 16 pratItya ityAdi vibhajya vAcyaM gatArthameva tat / dvayaSaTAd vijJAnaSaTumutpadyata iti puurvpkssH| tathA cAha - 58-1 vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM yathA / ekamartha vijAnAti na vijJAnadvayaM tathA // [ catuHza0 268] iti / atrottaramAha - atrApi 'cakSuH pratItya rUpANi ca pratItya cakSurvijJAnasyotpattirbhavati' iti dvayI gatirbahuvacananirdezasya - saJcayApekSayAtIndriyANAmapi rUpANAM vyaktipadArthAzrayaH syAt ? jAtyAkhyAyA20 mekasmin bahuvacanamanyatarasyAm [pA0 1 / 2 / 9] iti jAtipadArthAzrayo vA ? tatra yadi vyaktyapekSo nirdezaH saJcayavacanAya tato'yameva saMvRtisatsAmAnyAsatkalpanaviSayAH paJca vijJAnakAyA na svalakSaNaviSayA iti doSaH / atha dravyoktaye tajjAtIyAH paramANava ekarUpanirdezena sarve nirdeSTavyA ityekasmin bahuvacanaM tata ihAbhyupagamavirodhaH, abhyupagataM tvayA 'atIndriyAH paramANavaH' iti, tena virodhH| asmiMzcAbhyupagame'nyadapyaniSTApAdanamucyate -buddhyAderapi caindriyakatvam , atIndriyatvAt , 25 rUpavaditi / buddhisukhaduHkhecchAdveSavedanAdayo dharmAzcAkSuSAH syubhavatparikalpitAH, atIndriyatvAt , rUpa vat / rUpaM vA na cakSuhyaM syAt , atIndriyatvAt , buddhyAdivat / brUyAstvam - nanvatIndriyatvaM cakSugrAhyatvaM ca parasparato 'virudhyete iti / tanmA maMsthAH, bhavato'niSTApAdanaparatvAd bhavadbuddhinivartanaphalatvAccAsya prayogasyeti / athApi yazcAtra virodhaH sambhAvyeta sa tulyaH paramANvaindriyakatvena, paramo'NuH paramANuH, 1 kevala akhalakSaNa pra0 / atra kevalo'skhalakSaNa ityapi pAThaH syAt // 2degdarzanamavadeveti pra0 // 3degsavaprati ya0 // 4 katadvayaM pra0 // 5 caduH ya0 ||6nnaampiruupaannaamruupaannaaN pra0 // 7 saMcayavaranAya tatoM ya0 / saMcaya tato bhA0 // 8 dRzyatAM pR0 81 paM0 5 // 9 virudhyeteti ya0 ||10degmaannvNdriy pr0|| 11 paramANuH paramANu aNuzabdaH yaH / paramANuH paramANuzabdaH bhA0 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAdasaMzrayApAdanam] dvAdazAraM nayacakram uktabhAvanAvat khvcnvirodho'pi| vAdaparamezvarasaMzrayazcaivam / na ca nastena saha virodhaH, tasya lokanAthatvAt / sa hi vilupyamAnasya lokatattvasya traataa| kathaM saMzraya iti cet, anekaatmkruupaaytnaabhyupgmaat| aNuzabdaH sUkSmaparyAyaH, paramazabdastadatizayavAcI, sa cAtIndriyatve ghaTate, tasyAtIndriyasyaindriyakatvaM cAkSu-5 SatvaM yathA viruddhamevamidamapi buddhyAya'ndriyakatvaM tulyamiti samAnadoSatayA virodhodbhAvanamastu ko doSaH ? kizcAnyat , 'cakSuH pratItya rUpANi ca pratItya cakSurvijJAnamutpadyate' iti cAtIndriyatvAdanumAna-58-2 virodhaH, sthUlAnAM sUkSmapUrvakatvAt kAryAnumAnasiddhAH paramANavaH, tasmAnnityAnumeyAnAM teSAM cakSurviSayatvAbhyupagame vacanayoranumAnavirodhitA / kizcAnyat - uktabhAvanAvat svavacanavirodho'pi, [uktA bhAvanA] uktabhAvanA, tadvaduktabhAvanAvat , anayaiva paramANuratIndriyatvAJcAkSuSazcetyanumAnavirodhabhAvanayoktayA 10 tulyatvAt 'atIndriyAbhimataH paramANuzcakSurviSayatAmAyAti' iti bruvataH svavacanavirodho'pi / vAdaparamezvarasaMzrayazcaivam / evaM ca bhavata ekAntavAdinastattyAgenAnekAntavAdAzrayaH / vAdAH sarva eva lokaM svasAkartuM samarthatvAllokasya Izate ekAntA api / teSAM tu sarveSAmanekAntavAdaH paramezvarastadvazavartinAmISTe / teSAM svArthonnayanasamarthAnAmapi parasparavirodhadoSavatAmudAsInamadhyamanRpativat saindhyAdiSAguNyAnyatamaguNAzrayiNAM vijigISUNAM parArpaNalakSaNasaMzrayaguNAdhAraH paramezvaraH syAdvAdaH, 15 tatsaMzrayeNaiva svavRttilAbhAt tadasaMzraye parasparakAryavilopAt svayaM vinAzAca teSAm / laukiko vyavahAranaya Aha - na ca nastena saha virodhH| kasmAt ? tasya lokanAthatvAt / loko hi vyavahAranayastadvazavartitvena tanmatavilokanAt , tasya lokasya nAthata iti lokanAthaH syAdvAdaH / kasmAt ? sa hi ito'muto vilupyamAnasyaikAntAdibhirlokatattvasya lokasArasya samyagdarzanaratnasya trotA trANazIlastrANadharmA sAdhu trANakArI veti / kathaM trAteti cet , sarvavAdabhedetyAdi, lokabhUtAnAM sarvavAdAnAM bhedAH sarvavAdabhedA 20 nityAnityAyekAntAH, teSAM yAthArthyAni yathArthabhAvAH svaviSayasamarthanAni, teSAM lokasaMvAdenopagrIhayitR-591 tvAt parasparasAmyAvasthApanena paripAlanAt trAtetyucyate / itara Aha - kathaM saMzraya iti cet / astu tAvadvAdaparamezvaratvaM lokatrINAt syAdvAdasya lokatrANaM ca parasparAvirodhopapAdanenaikIkaraNAcca teSAm , vAdaparamezvarasamAzrayaH kathamekAntavAdAnAm ? ityatrocyate-- anekAtmakarUpAyatanAbhyupagamAt / aneka AtmA yasya tadidamanekAtmakaM rUpAyatanaM yat tadekena 25 1 'atIndriyazcAkSuSazca' iti vacanayoH // 2 atra 'uktA bhAvanA, tadvaduktabhAvanAvat' ityapi pAThaH syAt // 3 yaccAkSuSa bhA0 / 'yatvAkSuSa 20 hI0 // 4'nAyoktayA pr0|| 5 saMvyAdi pra0 / "SAguNyasya prakRtimaNDalaM yoniH / 'sandhi-vigrahA-''sana-yAna-saMzraya-dvaidhIbhAvAH SADaNyam' ityAcAryAH |...."ttr paNabandhaH sandhiH 1, apakAro vigrahaH 2, upekSaNamAsanam 3, abhyuccayo yAnam 4, parApaNaM saMzrayaH 5, sandhi-vigrahopAdAnaM dvaidhIbhAvaH 6 iti SaD guNAH / parasmAddhIyamAnaH sandadhIta 1 / abhyuccIyamAno vigRhNIyAt 2 / na mAM paro nAhaM paramupahantuM zakta ityAsIta 3 / guNAtizayayukto yAyAt 4 / zaktihInaH saMzrayeta 5 / sahAyasAdhyakArya dvaidhIbhAvaM gacchet 6 iti guNAvasthApanam |"-iti kauTilIyA. rthazAstre // 98-99 // 6degkAyaviloM ya0 / kAryAvalo' bhaa0|| 7 kaloko ya0 // 8degvAdinemi ya0 // 9 tAttA ya0 / tAtA bhA0 // 10 yathArthyAni bhA0 / yathArthAni ya0 // 11 samarthabhAnilA teSAM ya0 // 12 deggrAhayitvAtpara pra0 // 13 degpanena pAlanAt ya0 // 14 trANAsyAdvAdasyA pra0 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare atra caikarUpAyatanAdhAratayA 'tatra' zabdena anantaranidiSTameva rUpAyatanamuktaM tasyaivobhayarUpatA punardarzitA / evaM ca tasyaivaikAnekatA, tathA'vibhaktatattvena jJAnotpatteH / tatazca syAdekaM rUpAyatanaM syAdanekaM rUpAyatanam uktahetuvat / dravyeNa kadAcijjJAnamutpAdayati kadAcidanekeneti tadvayavacchedAvyavacchedAbhyAmiti, tadabhyupagamAt syAdvAda6 samAzrayaH / syAdvAdaikadezAzca nayA ekAntavAdA:, yathoktam - bhahaM micchadaMsaNa [ sanmati 0 3 / 59 ] gAhA / naitAH svamanISikAH, lakSaNamapi tathaiva nayAnAm, uktaM hi - dravyasyAnekAtmakatve'nyatamAtmakaikAntaparigraho nayaH svaprAdhAnyenArthanayanAnnayaH [ ], sa ca midhyAdRSTiranekAkArArthasya viparItapratipattitvAt, anekAtmakavastupratipattitvAt syAdvAdasya yAthArthyam / kathaM punarlokabhUtena vyavahAra nayenaikAntavAdino nigRhyanta iti cet, lokanAthasamAzritatvAt teSAM lokanAthapakSasamAzraya eva prativAdipakSAbhyupagamaH, sa 10 nigrahasthAnamekAntavAdinAmabhyupagamasamakAlamevAvasito vAda iti / 59-2 " atra caikarUpAyatanAdhAratayetyAdi / tvayApi syAdvAdyabhyupagatAnekAtmakavastvekAnekatvAnekAntavAdo'bhyupagata eva, yasmAdainekaprakArabhinnamityAdi yAvadanekavarNasaMsthAnaM pazyata ityatra ca vAkye ekameva rUpAyatanaM jJAnAdhAra itISTam, yasmAt tadAdhAratayA punaH taMtra ityadhikaraNavAcipratyayAntena 'tatra'zabdenAnantaranirdiSTameva rUpAyatanamuktamavyatirekamabhedaM tasya vastuna AgRhyeoktam / tasyaivobhayarUpatA 15 punardarzitA 'kadAcidekena dravyeNa kadAcidanekena jJAnamutpAdyate' iti bruvatA / rUpAyatanasyaivaikAnekasaGkhyAnirdezyatvamanabhyupagacchatA kathaM 'tatra zabdasAmAnAdhikaraNyamApAdayituM zakyate ? yadi tadekamanekaM ca na syAt, tathA itarathA tatra ca rUpAyatane'nyatra veti syAt, na tu bhavati / " tasmAdevaM cetyAdi / evaM coktavidhinA tasya tvayaivoktasya rUpAyatanasyaikasyaivaikatAkatA ca atastvayaivoktA / kasmAt ? tathA'vibhaktetyAdi / tena prakAreNa tathA avibhaktaM tattvaM tadbhAvastattvaM 20 yasya tadidamavibhaktatattvam, tadbhAvastattvamekAnekatvAdyavibhaktarvastutattvam, tena tathA'vibhaktatattvena jJAnotpatteriti hetuH / kasmin sAdhye ? tasyaivaikAnekatAyAm / dRzyate hi tadeva rUpAyatanamekamanekaM ca paramANavastatsamUhazceti jJAnotpattiH / dUrAnmaNisamUhamanekavarNasaMsthAnaM pazyata ityudAharaNamapyevamevai - kAnekarUpadravyarUpAyatanatve sAdhye cakSurvijJAnAdhArasya vastunaH sAdharmyadRSTAntatvaM bhajate, na ekAntaikAnekarUpatve / tatazcAvazyameSo'rtha Apadyate - syAdekaM rUpAyatanaM syAdanekaM rUpAyatanamiti / kasmAt ? 25 snigdharUkSatvabhyAM bandhaikyapariNAmApattestatsamUha grAhyatvAdekam, dravyArthAvasthAnAt paramANUnAM svarUpa60-1 bhinnAnAM bhedAdanekam / tata eva dravyam, rUpAdiguNaparyAyapariNAmApatteradravyam / pratisvamasAdhAraNarUpAdipariNAmApekSayA svalakSaNaviSayam / sAdhAraNIbhUtabhedasamUhA~pekSacAkSuSatvAdipariNAmApatteH sAmAnyaviSayam, 1 yathArthI bhA0 / yathArtha ya0 // 2vAdibhigRhyanta ya0 / vAdibhirgRhyanta bhA0 // 3 vAda prati ya0 // 4 dRzyatAM pR0 78 paM0 2 // 5 itiSTaM 20 hI 0 / imiSTaM raM0 hI 0 vinA // 6 tasyaivorUparUpatA ya0 / tasyaivorUparUparUpatA bhA0 // 7 atraNyamupapAdayituM zakyate iti pAThaH syAditi bhAti // 8 vastutvam bhA0 // 9 tpatti pra0 // 10 dRzyatAM pR0 79 paM0 2 // 11 syAdekaM pararUpA ya0 // 12 'tvAbhyAM cavaikyaparideg pra0 / "snigdharUkSatvAd bandhaH " - tattvArthasU0 5 / 32 / 13 'hApekSaM cAkSuSa' ya0 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAdasaMzrayApAdanam] dvAdazAraM nayacakram nanu kadAcicchabdaH kAlAntaravacanaH, na, ekakAla evobhayarUpatvAt syAt tat tat syAnna tat tat, grahaNApadezaviziSTArthatvAt, anekvrnnmnniruupvdekpurusspitRputrtvaadivdvaa| ato'napekSitakhAbhyupagamamanekAntadUSaNamApadyate / avibhAvitaivamarthyapUrvAyathoktam -- bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH [tasvArtha0 5 / 28 ] iti / uktahetuvaditi, tathA'vibhaktatattvajJAno-5 tpatterbhedAbhedAtmakajJAnotpattidetadapi vastu bhedAbhedAtmakamiti / / itara Aha - nanu kadAcicchabdaH kAlAntaravacanaH / tasminneva hi vastuni kadAcit kAlAntare jJAnamekAkAramutpadyate kadAcidanekAkAram , jJAnasyaivAkAravattvAnnirAkArabAhyavastupakSe iti / atrocyatetanna, ekakAla evobhayarUpatvAt / ekasminneva hi kAle nIlaparamANusamUhAkArajJAnasya bhedAbhedAtmakatvaM dRSTam , ato na samyaguktam - 'kadAcicchabdaH kAlAntaravacanaH, tasmAdekAkAraM kadAcit kadAcidanekAkAraM 10 jJAnamutpadyate tasminneva vastuni' iti / tasmAccaikakAla evobhayarUpatvAt syAt tat tat , tadeva tadvastu paramANudravyasamUhAbhedAt / syAnna tat tat , ruupaadiprinnaambhedaat| hetvantaramapyatrocyate -grahaNApadezaviziSTArthatvAt , grahaNaM jJAnam , jJAnamevApadezo hetuH, tena hetunA viziSTo pa~haNApadezaviziSTazvAsAparthazca, tadbhAvo grahaNApadezaviziSTArthatvam / yasmAccakSurvijJAnAddhetorviziSTo'rtho rUpaM samudAyasamudAyyAtmakaM gRhyate tasmAdanekAtmakaM tadvastu / ko dRSTAntaH? anekavarNamaNirUpavat , eka eva vA maNirmecakasphaTikA- 15 dyanyatamastadrUpavat , nAnAvarNAnAM vA maNInAM samUhasya rUpavat / yathA tad grahaNApadezaviziSTaM jJAnapari- 60-2 cchinnaM vibhinnarUpaM tathA cakSurviSayAbhimataM vstu| ekapuruSapitRputrAdivadveti grahaNApadezaviziSTatvasAdharmyadRSTAntAntaram / yathaikaH puruSo'nekasambandhijanApekSayA "pitA putro bhAgineyo mAtulaH' ityevamAdivyapadezyatvaM bhajate na cAsya virodha-saGkarA-'navasthAprasaGgadoSA grahaNApadezaviziSTArthatvAdevaM cakSurvijJAnavijJeyaM vastu pratipattavyam / - 20 ato'napekSitetyAdi / ata eva kAraNAd ye'tra codayanti parasparaviruddhAnAM kathamekatra sambhavaH [ ] iti, teSAM tadanapekSitasvAbhyupagamamanekAntadUSaNamApadyate, svo'bhyupagamaH svAbhyupagamaH, sa nApekSito yasmin dUSaNe tadanapekSitasvAbhyupagamamanekAntadUSaNam / tadyathA- sarvaM sarvAtmakamaviziSTaM pratijJAya pariNAmabhedavyAkhyAnaM cAnapekSyAnekAntadUSaNam , dezakAlakRtAtyantaviziSTatvaM pratijJAya santAnAvizeSavyAkhyAnaM cInapekSyAnekAntadUSaNam , asatkAryotpattiM pratijJAya tulyajAtIyadravyaguNAntarArambhaniyama-23 vyAkhyAnaM cAnapekSyAnekAntadUSaNaM ca / kasmAddhetoH ? avibhAvitaivamarthyapUrvAbhyupagamatvAttvekAntavAdinAm / uktAnekAntasvarUpo'rtha evamarthaH, tadbhAva aivamarthyam , avibhIvitamaivamarthya pUrvAbhyupagamazca yaista 61-1 1 cAkSuSa iti bhA0 // 2degvadepadapi vastu bhedAtmakamiti pra0 // 3 kAla nIla pra0 // 4 grahaNAviziSTa ya0 // 5degsAdharthazca pra0 // 6degdAyAtmakaM y0|| 7degcakaH sphaTikA y0|| 8zaviziSTaM . zAnaM paricchinnaM vibhinnarUpaM bhA0 / 'zaviziSTazAnaM paricchinnavibhinna rUpaM y0|| 9 svAbhyupa pra0 // 10 nApekSato bhA0 / nApekSate ya0 // 11 tadAna ya0 // 12 sAnapekSyA pr0|| 13 evamarthyam pra0 // 14 bhAtamai y.|| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam bhyupagamatvAttvekAntavAdinAM na vizeSadoSaH kasyacidapi / Ayatana svalakSaNaM pratyete svalakSaNaviSayAH, na dravyasvalakSaNaM prati [ abhi0 ko 0 bhA0 1110 ] ityetat prAk coditameva doSaM pratiSThApitavAnasi / yattu 'samastAlambanaM vijJAnaM sAmAnyaviSayaM prApnoti, na svalakSaNaviSayam' ityetat pratiSThApitameva kRtam / eSa tu vizeSadoSaH .. kutaH pratyakSatvam ? 6- ajJAnatvaprasaGgaH sphuTatarakaH.. yospi caiAkAra parikalpanAt pratyakSasya kalpanAtmakatvaprasaGgo'svalakSaNaviSayatvaprasaGgazca saJcitAlambanatAyAmiti codite samAdhirabhidhIyate'khalakSaNatvadoSaparihAraH - ........ [ prathame vidhya re anekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram / 10 anekadravyotpAdyatvAt tat 'svAyatane sAmAnyagocaram' ityucyate, na tu bhinneSvabhedakalpanAt pra0 samu0 0 1 4 ] teSu pRthak pRthaggrahaNAbhAvAt / yathA hi zamIzAkhApatreSu sarvaime'vibhAvitaivamarthya pUrvAbhyupagamA ekAntavAdinaH, tadbhAvAdavibhAvitaivamarthya puurvaabhyupgmtvaadunmugdhbhraantmttaadivdnpekssitsvaabhyupgmmnekaantduussnnm| tasmAt kasya vayaM vizeSya 'ayameva unmugdho bhrAnta unmatto vA' iti doSaM brUmaH ? sarva eva yUyamevaM 'doSaduSTAH, kiM tapasvinA vizeSaikAntavAdinaivAparAddhaM vAdaparamezvara15 parirakSyalokatattvavilopanodyaminA ? ityata Aha - na vizeSadoSaH kasyacidapIti prAgabhihitam / sambandhAgatakalpanAtmakatvApAdanacodyadUSaNamanuktvA tadabhyupagamena parihAroktiH 'Ayatana - svalakSaNaM pratyete svalakSaNaviSayA na dravyasvalakSaNaM prati' ityetattu vyAkhyAnaM prAguccArya coditameva doSaM calayitvA pratiSThApitavAnasi sthirIkRtavAnasItyarthaH / yattu samastAlambana mityAdi yAvaditye - tat pratiSThApitameva kRtamiti / eSa tu vizeSaH kalpanAtmakatvadoSAdanyo doSaH / katamaH ? ajJAna20 tvaprasaGgaH / tadyathA - sphuTataraka ityAdi yAvat kutaH pratyakSatvamityetadupadarzitamiti gatArtham / yospi caikAkAretyAdi codyapratyuccAraNametad yAvat saJcitAlambanatAyAm / etaduktaM bhavati - yadi tadekato na vikalpayati kathaM savitAlambanatA ? kalpanAnIntarIyikA hi sA kalpanAmantareNa na sambhavatIti codite tatrottaro vakSyamANo yaH samAdhirabhidhIyate sa eva ca kila asvalakSaNatvadoSa61-2 parihAro'bhimato'rthadvayavA citvAvirodhAdsya vAkyasyeti tat pratyuccArayati savyAkhyAnam - anekArthajanya26 tvAt svArthe sAmAnyagocaramityAdi yAvat teSu pRthak pRthaggrahaNAbhAvAditi gatArtham / piNDArthastu - yadyapi paramANusamUhajanyatvAnna jJAnamarthataH sAmAnyagocaraM tathApi rUpaM raso vA svArtho'nyApRktatvAdarthAntarakalpane tasya jJAnasyApaTutvAt tacca vijJAnamutpAdayituM zibikodvAhavat saMhatya samarthAH paramAvo nAnyatheti sAmAnyagocaratAtu, ko doSaH / yadi tad bhinneSvabhedaM kalpayadutpadyeta syAt kalpanA " 1 gamanekAnta pra0 // 2 doSadraSTAH bhA0 / doSadraSTAraH ya0 // 3 parAtvaM ya0 // 4 vAdiparamezvara' pra0 / dRzyatAM pR0 83 paM0 2 // 5 'tanaM khala pra0 / dRzyatAM pR0 79 paM0 24 // 6 dRzyatAM pR0 79 paM0 23 // 7 dRzyatAM pR0 79 Ti0 7 // 8 bhavatA bhA0 // 9 nantarI' pra0 / 10 matorthayadvAcitvA ya0 // 11 vAkasyeti ya0 / vAvasyeti bhA0 // 12 stArtho'nyApRthaktatvAda vi0 / stArthonyApRktatvAda vi0 vinA // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram patrAlambanaM jJAnamavivekanotpadyate, na ca saGghAtaH kazcideko'sti teSAmanArabdhalakSaNakAryatvAt, evamaNuSvapi / ayamasamAdhireva, aGgIkRtArthavinAzitvAt , zabdakRtakatvAbhivyaktisthApanArthapravRttavaizeSikavat khaviSayatAM pratijJAya tadatadabhUtasAmAnyagocaropasaMhArAt / nanvata eva na tat pratyakSam , khArthe sAmAnyagocaratvAt , anumAnavat / anumAnamapi vA n| tmakam , na tu bhinneSvabhedaikAkAraparikalpanAt tadutpadyate iti / asyArthasya dRSTAntaH - yathA hi zamIzAkhApatreSvityAdi / yathA sarvapatrAlambanaM jJAnamantAdimadhyAvivekenotpadyate evaM pratyakSamapi / syAnmatam - tadvyatirekeNa patre samudAye ca yathA jJAnaM pratyakSamapi* tathA syAditi / etaccAyuktam - na ca saGghAtaH kazcideko'sti, teSAmanArabdhalakSaNakAryatvAt / na hi samudAyo vaizeSikakalpitakAryadravyavat pRthagasti / nApi pariNAmAntaramApannam , teSAM kAraNabhUtAnAM kSaNikatvAdArambhaniSThAkAlabhedAvasthAnA- 10 bhAvAditi / evamaNuSvapIti dArTAntikaM 'nidarzayati / ___ anottaramucyate - ayamasamAdhireva / kutaH ? arthasyAsya jaratkuTIravaMdAroTanAkSamatvAt tvadvAkyajanitasya prAkcoditadoSasyAyaM samAdhirapyasamAdhireva, aGgIkRtArthavinAzitvAt , zabdakRtakatvAbhivyaktisthApanArthapravRttavaizeSikavat / vaizeSikasyeva vaizeSikavat , 'acAkSuSapratyakSasya guNasya sato'pavargaH karmabhiH sAdharmyam , sato liGgAbhAvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 25-26] kAryatvAt' ityAdibhi- 15 ranityatvaM vaizeSikatvAt siddhaM kRtakatvaM ca, tasyAbhivyaktisthApanArthaM pravRttasya vaizeSikasyevAGgIkRtArthanAzitvamevam 'anekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram' ityrthvcnyordossH| tadvyAcaSTe, kutastatsAdharmya-62-1 miti cet, ucyate - svaviSayatAM pratijJAya tadatadviSayatayA tadatadabhUtasAmAnyagocaropasaMhArAt / sa cAsazca viSayo'sya sa tadatadviSayaH, tadbhAvastadatadviSayatA / tadatadabhUtaM sAmAnyam , tad gocaro'sya viSaya upasaMhArasya, tasmAdupasaMhArAt / sa cAnyazca viSayaH sAmAnyasyeti tadanyataratraiva na 20 pravartate ekataratrAdRSTatvAt , tvanmatenaiva pretivaM niyatatvAdbhAvAnAM naikarUpamapi tanna ca tatra vRttaM na caato'nytr| tatrAvRttatvAt tanna bhavati, atatrAvRttatvAdatanna bhavati / tatastadatadabhUtaM sAmAnyaM gocaro'syopasaMhArasya yaH sa tadatadviSayatayA tvayedAnI kriyate / tasmAt tadatadviSayatayA tadatadabhUtasAmAnyagocaropasaMhArAdaGgIkRtapratyakSavinAza ityata Aha - nanvata eva na tat pratyakSaM svArthe sAmAnyagocaratvAdanumAnavat / svArthe iti svaviSaye svaprAye vastuni, yet svagrAhye vastuni sAmAnyagocaira tajjJAnamapratyakSaM dRSTaM yathAnumAna- 25 miti / anumAnamapi vA neti, nAnumAnamapi tat syAt , svArthe sAmAnyagocaratvAt , pratyakSavat / 1 * * etaccihAntargataH syAnmatam ityata Arabhya pratyakSamapi ityantaH pATho bhA0 pratau nAsti ||2degkaay' pra0 // 3 nirda(di.)zati bhA0 ||4degvaadaa pra0 / ruTa pratighAte, pratighAtAkSamatvAdityartho'tra bhAti // 5 tapeSasyAyaM pr0|| 6degkAyatvAt pra0 / dRzyatAM pR0 55 paM0 12 // 7 tadabhAvastadatadvi ya0 / tadatadvi bhaa0|| 8 tadatadbhUtaM ya0 // 9 pratiSTaM pra0 // 10 tatra ya0 // 11 na pratyakSaM ya0 // 12 yat svagrAhye vastuni iti pATho ya0 pratiSu nAsti // 13 degcarAttad zAnamadeg pr.|| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare svavacanavirodhi kumArabrahmacAripitRvacanavaccaitat 'asvArthaviziSTe svArthe svaviSaye rUpAdiprakAre sAmAnyagocaram' iti, yasmAdarthaviSayazabdau lakSaNArthAveva, uktaM hi svayaiva - pratyakSamanumAnaM ca pramANe / yasmAlakSaNadvayaM prameyam / na svasAmAnyalakSaNAbhyAmanyat prameyamasti / svalaNakSaviSayaniyataM pratyakSam, sAmAnyalakSaNaviSaya 5 88 1 'svArthe sAmAnyagocaram' ityetat svavacanavirodhi / kimiva ? kumArabrahmacAripitRvacanavaccai - tat, yathA kazcid brUyAt 'pitA me kumArabrahmacArI' iti, tasya tadvacanaM svata eva virudhyate - yadi pitA kathaM kumArabrahmacArI ? atha kumArabrahmacArI kathaM pitA ? iti, tathedamapi yadi tajjJAnaM svArthe kathaM 62-2 sAmAnyagocaram ? atha sAmAnyagocaraM kathaM tat svArthe ? svArtha iti ca tvayA na cakSuSo'nyasya vendriyasya viSaya iti vizeSamAzritya lakSaNamabhidhIyate, kiM tarhi ? prameyamucyate sAmAnyato vastu 'svalakSaNaM svArthaH ' 10 iti / tathA sAmAnyalakSaNamiti na dhUmAnumeyAgnimAtram, kiM tarhi ? liGgagamyaM sarvam / etasyArthasya pratipAdanArthamAha svArthalakSaNameva nirUpayan - asvArthaviziSTe, svo'rthaH svArthaH, na svArtho'svArthaH svArthAdanyaH, tato viziSTaH svArthaH, tasmin svArthe, tamevArthaM paryAyeNAha - svaviSaye, kimuktaM bhavati ? ekasmin rUpAdiprakAre prakRSTe kAre rUpe rase'nyasminneva sAmAnyagocaramiti, sAmAnyaviSayaM ca svArthe jJAnamiti ca vispardhitametat parasparato dvayam / yasmAdarthaviSayazabdau lakSaNArthAveva lakSaNa15 zabda paryAyavAcinau tasmAt svArthaH svaviSayaH svalakSaNamityetadvivakSitaM bhavataH, tadvismRtya bhrAntena nendriyagrAhyasvArthasAmAnyabhedakailpanAt parihAro yujyate vaktum / kasmAt ? pratyakSavyAkhyAviSayatvAt svArthasvalakSaNasvaviSayazabdAnAm / I mA maMsthAH - naitadevaM bhavatIti, uktaM hi pramANasaGkhyAnirUpaNe tvayairvai - pratyakSamanumAnazca pramANe ityAdi / pramANadvitvaM niyamyate, prameyadvitvAt, parimeyadvitvaniyataprasthatulAdiparimANadvitvavat / taddarzayati20 yasmAlakSaNadvayaM prameyam / syAnmatam - prameyAntaraM svasAmAnyadvirUpalakSaNam, tadapekSayA pramANAntaraM syAditi / tannivAraNArthamAha - na hi svasAmAnyalakSaNAbhyAmanyat prameyamasti, pratyakSAnumAnAbhyAmagrahaNAt, kharaviSANavat / syAnmatam - tatraiva viSayadvaye vikalpasamuccayAGgAGgibhAvaiH pratyakSAnumAnA63-1 gamAdInAM pramANAnAM vRttirbhaviSyatIti, tanna bhavati, yasmAt svalakSaNaviSayaniyataM pratyakSaM sAmAnyalakSaNaviSayaniyatamanumAnamityuktam / kathaM punarlakSaNazabdo'rthaparyAyaH ? aryate gamyata ityarthaH / tathA 25 lakSyata iti lakSaNaM karmasAdhanatvAllakSaNazabdasya / taca lakSaNaM vastu svabhAvaH svarUpamarthaH prameyamiti paryAyAH / tat punardvirUpaM paricchedyaM dvAbhyAM pramANAbhyAM paricchedyatvAt, pramANaM paricchedakaM prameyaM paricchedyamityarthaH / 1 'canavirodhe pra0 // 2 sAmAnyaM lakSa pra0 // 3 STaH tasmiM bhA0 // 4 ekasminnapAdi pra0 // 5 sAthai pra0 // 6 Saya svalakSaNamityetadvipakSitaM pra0 // 7 kalpanA pari0 pra0 // 8 * * etaccihnAntargataH pratyakSa' ityata Arabhya tvayaiva ityantaH pATho bhA0 pratau nAsti // 9 naitadevaM na bhavatIti ya0 / atra ' naitadevaM saMbhavatIti' ityapi pAThaH syAt / bhA0 pratau tu atra sarvo'pi pATho nAstyeva // 10 " pratyakSamanumAnaM ca pramANe dve eva / yasmAlakSaNadvayaM prameyam / na hi khasAmAnyalakSaNAbhyAmanyat prameyamasti / svalakSaNaviSayaM hi pratyakSam, sAmAnyalakSaNaviSayaM hyanumAnam" - pra0 samu0 vR0 12 // 11 nyadvitvarUpa' ya0 / 12 'GgAGgIbhAvaiH pra0 / 13 ayate pra0 / 'R gatau' [pA0 dhA0] iti dhAtoH 'aryate' iti ruupm| "aryate'sau artha: " - abhi0 cintA0 svo0 2 / 106 // 14 svAbhyAM bhA0 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram niyatamanumAnam [pra0 samu0 vR0 1 / 2] / prameyAdhigamanimittaM hi pramANam / na caitddRssttaarthm| na ca pramANayorviSayasaGkara ityadhigamyasya dvitvAt tadadhigamanimittaM dvirUpamityevaM vyavasthApite sAmAnyagocaravyAvRttArthena svArthena bhvitvym| tataH 'khArthe sAmAnyagocaram' ityetad virudhyte| .... sAmAnye khaviSaye pratyakSaM jJAnamutpadyate iti cet, sAmAnyameva 3 khaviSayaH, skhalakSaNaM nAsti / ato lakSaNadvayAbhAvAt prameyapramANadvitvAvadhAraNakalpanA vyarthA, pramANayorvA viSayasaGkaraH praaptH| pratyakSamapi vAnumAnabheda eva sthAt, anekArthajanitasAmAnyagocararUpAdiprakAraparigrahAt, dhUmabalAkAliGgayasmAlloke dRSTaM prameyAdhigamanimittaM pramANam , hizabdasya hetvarthatvAt , prameyAdhigamanimittaM hi pramANamiti / na cetat 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH, dAnaM dadyAddharmakAmaH' [ ] ityevamAdyAgama-10 dadRSTArtham , pratyakSadRSTArthamevaitadupalambhakatvAdupalabhyasya dvividhasya dRsstttvaat| na ca pramANayorviSayasaGkara iti prAguktayuktikA viviktaviSayatAM darzayati / itizabdaH pradarzane, etAvAnatra saGkepeNArthaH, tadvistaro'paro grantha iti sUcayati / ___idAnI vyavasthApitArthopasaMhArArthamidaM vAkyamAha -adhigamyasya dvitvAt tadadhigamanimittaM dvirUpamityevaM vyavasthApite lakSaNazabdo'rthaparyAyavAcI nendriyagrAhyavizeSArthaprakRta ityetasmiMzcArthe sthite 15 pratyakSAnumAnayoH svarUpAbhAvaH svavacanavirodhaiMzca doSAH 'svArthe sAmAnyagocaram' iti bruvataH proktavidhineti sthitam / punazcAtra doSaH - evamavasthite sAmAnyagocaravyAvRttArthena svArthena bhavitavyam / tataH ko doSaH ? 'svArthe sAmAnyagocaram' ityetadvirudhyate, na hi tAdRzaH svArthasya sAmAnyatAsambandho'sti, nApi sAmAnyasya svArthasambandha iti / - mA bhUdeSa doSa iti tasminneva sAmAnye svaviSaye svArthe pratyakSaM jJAnamutpadyata iti cet , 20 tata evaM sAmAnyameva svaviSayaH svalakSaNaM nAsti / ataH paribhASitAsAdhAraNasvalakSaNaviSayAbhAvAdevaM : . kalpyamAne lakSaNadvayaM nAsti, ekameva sAmAnyalakSaNam, dvayAbhAvAt tadviSayamekamevAnumAnaM pramANaM syAt / tatazca prameyapramANadvitvAvadhAraNakalpanA vyarthA, mA bhUdavadhAraNavaiyarthyamiti, svArthe sAmAnye ca pratyakSaM pravRttaM tathAnumAnaM ceti pramANayorvA viSayasaGkaraH prAptaH / vAzabdAdekasya jJAnasya dvatharthatA vA / pratyakSamapi vA paraparikalpitamanumAnabheda eva syAt / kasmAddhetoH ? anekArthajanitasAmAnya- 25 gocararUpAdiprakAraparigrahAt / mA jJAsIdasiddho'yaM heturiti, tvayaivoktaM hi tatrAnekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram / [pra0 samu0 1 / 4] iti / anekena bhinnenArthena abhinnamekaM sAmAnya rUpaM rasa ityAdiprakAraM parigRhyotpadyamAnaM jJAnaM tena janitaM tat , tasmAdanekArthajanitasAmAnyagocararUpAdiprakAraparigrahAt tasya jJAnasya / ko dRSTAntaH ? dhUma 1degvadRSTArtha ya0 // 2 pratyakSaM dRSTArtha pr0|| 3degprAkRta pra0 / atra pravRtta ityapi pAThaH syAt // 4degdha ca pra. ||5degttaarthen bhavitavyam ya0 // 6 svArthasya pr0|| 7deglakSaNadvayA ya0 // 8degdhAraNe ya0 // naya0 12 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare janitajJAnavat / askhalakSaNaviSayatvaM cobhytr| anekaikatvApattisAmAnyagocarakhalakSaNa evAsAvartha iti cet, na, aaraatpraantmdhyvrnnprmaannsNsthaanviviktvRttyvsthptrvishessskhlkssnnvissysaamaanyaanaatmktvaat| na ca saGghAtaH kazcidasti, tessaamnaarbdhlkssnnkaarytvaat| evamaNuSvapi, 5 balAkAliGgAjanitajJAnavat , 'dhUmAdatrAmiH, balAkAbhyo'tra jalam' iti liGgajanitayoragnijalajJAnayorapi kharUpato'numAnatvAbhedaH, evaM rUpAdiSUtpadyamAnAnAM pratyakSA bhimatAnAmanumAnatvAbhedaH / etasmAdeva heto64.1 rasvalakSaNaviSayatvaM ca, asvalakSaNaviSayaM pratyakSam , anekArthajanitasAmAnyagocararUpAdiprakAraparigrahAt, anumAnavat / ubhayatretyanena anumAne'pyasvalakSaNaviSayatvam, tata eva hetoH, anantarabhAvitapratyakSavat / athavA ubhayatreti skhalakSaNe sAmAnyalakSaNe cAsvalakSaNaviSayatvam / katham ? svalakSaNAbhimatamaskhalakSaNam , 10 anekaikIbhAvAt , samudAyavat / tatsAmAnyamapi na svalakSaNam , ata eva, anntroktsmudaayvt| sAmAnyAskhalakSaNatvaM siddhaM sAdhyata iti cet, na, 'svArtha eva sAmAnyagocaram' iti vacanAt svArthatvenAbhyupagatatvAditi / avazyaM caitadevamabhyupagantavyam , yataH zamIzAkhApatrasajJAtAvizeSadarzanodAharaNena ca sphuTameva darzitamapratyakSatvamenanumAnatvamapramANatvamasvalakSaNaviSayatvaM viSayasaGkara ityevamAdi doSajAtam / anekaikatvApattisAmAnyagocarasvalakSaNa evAsAvartha iti cet / syAnmatam - anekasyaikatvA1 pattiH sAmAnyam , sa eva gocaro'syeti* anekaikatvApattisAmAnyagocaraH, sa eva svalakSaNaH sAmAnyagocara eva svalakSaNaH, asAvevArthaH pratyakSasyetyeSA bhavata AzaMsA cet, na, ArAtparAntamadhyetyAdi yAvat svalakSaNaviSayasAmAnyAtmakatvAt / naitadupapadyate, pUrvaparAdiparasparaviviktAvasthapatraviSayasAmAnyAtmakatvAt / ArAdantaH, parAntaH, madhyaH, nIlaprakarSAdivarNaH, hasbaidIrghAlpamahattvAdi pramANam , vRttAdi saMsthAnaM ca, tairviviktA vRttayo'vasthAzca yeSAM patravizeSANAM te tairviviktavRttyavasthapatra vizeSAH, 20 ta eva svalakSaNAH, te viSayo'sya sAmAnyasya tat skhalakSaNaviSayaM sAmAnyamAtmA svarUpamasya, tadbhAvaH 64-2 sAmAnyAtmakatvam , tasmAt sAmAnyAtmakatvAt / etaduktaM bhavati - dezArketivarNapramANasaMsthAnAdimi ratyantaviziSTAnAM khalakSaNAnAmeva sAmAnyAtmakatvam , nAnyat sAmAnyamasti, ato'nupapannam - anekaikApattisAmAnyagocaraskhalakSaNa evArtha iti / nanUktamanekaikApattisAmAnyagocaramiti, tanna, yasmAd na ca saGghAtaH kazcidasti / cazabdAnnAvayavI, na ca pariNAmAntaraM tadvayatiriktaM tvanmatena / kasmAddhetoH ? 1degvipratya pra0 // 2 ca sva0 pra0 // 3 svArthatvecAbhyu pra0 // 4 vabhyupa' bhA0 // 5 manumAnatva pra0 / 'pratyakSamapi vAnumAnabheda eva syAt' [pR0 89 paM0 7] iti vacanAnusAreNa manumAnatva' iti sarvapratiSu dRzyamAnasya pAThasyAtra saGgatatve'pi zamIzAkhApatrasaGghAtAvizeSodAharaNAnantaram 'nanvata eva na tat pratyakSam , khArthe sAmAnyagocaratvAt , anumAnavat / anumAnamapi vA na' [pR0 87 paM0 4] ityabhihitatvAt "mananumAnatva' iti pATho'tra samIcInatara iti pratibhAti // 6 ** etacihnAntargataH anekaikatvA ityata Arabhya 'syeti ityantaH pATho ya0pratiSu nAsti // 7degnyaM gocaraH pr.||8degkssnn sAmA y0||9 AsaMceta bhaa0|| 10 AcAtparAnta pr0|| 11 pUrvAparA bhaa0|| 12 'vasthApatravi bhA0 / 'vasthApanavi ya0 // 13 degdIrghAbhyamahadeg ya0 // 14 patrazeSAH pra0 // 15degkSaNAH khaviSayo ya0 / kSaNAH / sa viSayo bhA0 // 16 degkRtiyovarNa ya0 / kRtiyorvarNa bhaa0|| 17degsAmAnyasAmAnyagocara ya0 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram na hi tadanekadravyotpAdyam / na ca saJcayaH kazcidasti, ata eva na pratyayasyAlambanaM yujyate, anAlambanatvAcAbhAsArtho'pi na tatrAsti vandhyAputraputratvAnAbhAsanavat / khAbhAsAM hi vijJapti janayadAlambanaM yujyate / akhatvAttvasya adravyatvAt kuta AbhAsavijJApanam ? khe tu paramANavo nAbhAsamutpAdayitumalam , atIndriyatvAt / iti pratyakSajJAnaM notpadyate, nirAlambanatvAt, khpusspvt| / teSAM patrANAmanArabdhalakSaNakAryatvAt / na hi panavizeSairArabdhaM kizcit kAryAntaramasti, te eva hyanArabdhalakSaNAH patravizeSAH saJcitya kAryAbhUtAH, tasmAnna teSvanyat sAmAnyamasti / evamaNuSvapi, paramANuSvapi tathA na kiJcit sAmAnyamasti / tasmAnna svArthe sAmAnyagocaraM tajjJAnamiti / ___ yadapi coktam - anekadravyotpAdyatvAt tat svAyatane sAmAnyagocaramityucyate na tu bhinnebabhedakalpanAt [pra0 samu0 vR0 14] iti, sA tvadiSTA sAmAnyagocaratApi ca na ghaTate, yasmAnna 10 tadanekadravyotpAdyam / kutastadyutpadyate ? saJcayAt / na ca saJcayaH sAmAnyam , tato na ca sa rUpAdibhyo bhedena kazcidasti rUpAdisaJcayaH / ata eva na pratyayasyAlambanaM yujyate, pratyayo jJAnam / kiM kAraNam ? abhUtatvAd vandhyAputravat / syAdAzaGkA - svAbhAsajJAnotpatterAlambanaM bhaviSyati samudAyo'kAraNatve satyapIti / etat kutaH ? akAraNatvAdevAlambanatvAbhAve kA pratyAzA AbhAsArthasya ? ityata AhaanAlambanatvAcca AbhAsArtho'pi na tatrAsti / kimiva ? vandhyAputraputratvAnAbhAsanavat / 15 yathA hyasattvAdanAlambanaM vandhyAputro'nAlambanatvAccAnAbhAsastathA saJcaya iti / 65.1 svAbhAsAM hItyAdi / viSayo hi nAma yasya jhAnena svabhAvo'vadhAryate [AlambanaparIkSAvR0 1] iti tvaduktopapattirevAtra vyApAryate / tat punaH kutaH ? asvatvAdanAtmakatvAt / yastvAtmanA svabhAvenAsiddhaH sa viSayaH syAjjJAnasyeti kA yuktiH ? asvatvAttvasyAdravyatvAt paramArthasattvAbhAvAt kuta AbhAsavijJApanaM paravAcoyuktyA, vijJApanaM vijJaptirbuddhiriti paryAyAH, dUrata eva nAstItyarthaH / evaM 20 tarhi sve tu paramANava AtmAnaH te viSayatAM yAntu, netyucyate, te nAbhAsamutpAdayitumalamatIndriyatvAt / atIndriyatvaM nirAbhAsatvAd viyadvaditi / itizabda upasaMhAre, itItthamanAlambanatvaM saJcayasyANUnAM ca siddhaM pratyakSajJAnasya, tasmAt pratyakSajJAnaM notpadyate, nirAlambanatvAt , khapuSpavat / ataH pratyakSasya nirAlambanasya khapuSpavadanutpatteruktopapattividhinA kalpanApoDhasya saviSayasya pratyakSasya jJAnasya vA'bhAve pratipAdite svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhaprastutezca 'kalpanApoDhaM pratyakSam' 25 ityetallakSaNamanarthakaM syAt , lakSyasyAbhAvAt , kharaviSANakuNThatIkSNAdinirNayavat / 1 rabdhasvalakSaNakAyasvAt pra0 / tulanA-"teSAmanArabdhalakSaNakAryatvAt" pR0 87 paM0 1 // 2 ta e hanA ya0 ||3kaayiibhuutaaH vi. vinA // 4 tajJAna pra0 // 5 dRzyatAM pR0 86 paM0 10 / pR0 79 Ti. 7 // 6 syAdazaMkA ya0 // 7 AbhArthopi bhA0 // 8degputre pra0 // 9 svAbhAsaM hI ya0 // 10 svAbhAvovavAyata iti bhA0 / svabhAvovavAya iti ya0 // 11 degsavijJAnaM bhA0 // 12 vijJapanaM 20 hI* vinA // 13 AtmanaH y0|| 14 zabdopasaM pr.|| 15 jJAnasyonAve'prati bhA0 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare __ abhyupete'pi tu saJcitAlambanapratyayatve naivAsya pratyakSatA, tadAbhAsatvAt kalpanAtmakatvAd bhrAntijJAnAtmakatvAt saMjJAsaMsthAnasaGkhyAvarNAnyathAkalpanAt, mRgatRSNikApratyayavadalAtacakrapratyayavad dvicandrapratyayavat kAmalopahatacakSuSo nIlarUpapItapratyayavat / ata idaM naiva pratyakSam , atathAbhUtArthAdhyAropAtmakatvAt, 5 bhrAntivat saMvRtisajjJAnavat, yathA gopAla.........tathA sNvRtisti.........| yathoktam yasmin bhinne na tadvaddhiranyApohe dhiyA ca tat / ghaTAmbuvat saMvRtisat paramArthasadanyathA // [abhi0 ko0 6 / 5] abhyupete'pi tu viSaye doSaH / sa cAbhyupagamyamAno'pi viSayaH saJcaya eva sambhAvyeta, na paramA10 Navo'tIndriyatvAt / sa cAlambanapratyayo jJAnasya saJcayaH, tasminnabhyupete'pi tu saJcitAlambana pratyayatve naivAsya pratyakSatA sidhyati tvanmatenaiva, tadAbhAsatvAt / tadAbhAsatvaM kalpanAtmakatvAt, 65.2 uktA ca kalpanAtmakatA / tadubhayamapi bhrAntijJAnAtmakatvAt / bhrAntiH 'saMjJAsaMsthAnasaGkhyA varNAnyathAkalpanAt, saMjJA ca saMsthAnaM ca saGkhyA ca varNazca, teSAM tairvAnyathAkalpanAt / anyathA pratipattirevAtra kalpanAbhimatA / saMjJAsaMsthAnasaGkhyAvarNAnAmanyathApratipattemRgatRSNikApratyayavadalAta1 cakrapratyayavad dvicandrapratyayavat kAmalopahatacakSuSo nIlarUpapItapratyayavaditi yathAsaGkhyaM dRSTAntAH - yathAkramaM ca hetavo bhrAntijJAnAtmakatve sAdhye tatazca pratyakSatvAbhAve sAdhye / tatsamarthanArtha uttaro granthaH / tadarthamupasaMhRtyAnte sAdhanam -ata idaM naiva pratyakSam , atathAbhUtArthAdhyAropAtmakatvAt , bhrAntivat, nAvArUDhasya tIravRkSadhAvanadarzanAtmikAmekAM kriyAbhrAnti muktvA proktacaturvidhabhrAntivat / upanayastu vyavahAraprasiddhasya paramANunIlatvagrahaNasya sarvatrAtathAbhUtArthapratipattisAdharmyAt / athavA tata eva 20 hetoH saMvRtisajjJAnavadapratyakSam / tadvayAkhyA - yathA gopAletyAdinA dRSTAntaM samarthya tathA saMvRti satItyAdinA dArTAntikasamarthanam / ___saMvRtisallakSaNe jJApakamAha -yasmin bhinne zlokaH / yasmin ghaTe bhinne kapAlazakalazarkarAdibhAvena ghaTAbhimatAdvastuno'nyeSvapyapoDheSu kapAlAdiSu na ghaTabuddhirasti, tadagrahe tadbuddhyabhAvAt , aGgulya- 1 saMjJAsaMkhyAsaMsthAnavarNA ya0 // 2 saMjJA ca saMsthAnaM ca varNa ca pra0 // 3 degvAtkalpanA pra0 // 4 dRSTAntaH ya0 // 5 hetorvA bhrAMti ya0 // 6 bhrAntimuktvA pr0|| 7 dRzyatAM pR0 67 paM0 7 / "catvAryapi satyAnyuktAni bhagavatA dve api satye-saMvRtisatyaM paramArthasatyaM ca / tayoH kiM lakSaNam ? yatra bhinne na taduddhiranyApohe dhiyA ca tat / ghaTAmbuvat saMvRtisat paramArthasadanyathA // 6 // 4 // yasminnavayavazo bhinne na tadbuddhirbhavati tat saMvRtisat, tadyathA-ghaTaH / tatra hi kapAlazo bhinne ghaTabuddhirna bhavati / yatra cAnyAnapohya dharmAn buddhyA tadbuddhirna bhavati taccApi saMvRtisad veditavyam , tadyathA- ambu / tatra hi buddhyA rUpAdIn dharmAnapohya ambubuddhirna bhavati, teSveva tu sA saMvRtisaMjJA kRtA iti saMvRtikzAd ghaTazca ambu ceti bruvantaH satyamevAhuH na mRSeti etat saMvRtisat / ato'nyathA paramArthasatyam / yatra bhinne'pi tadbuddhirbhavatyeva anyadharmApohe'pi buddhyA tat paramArthasat, tadyathA-rUpam / tatra hi paramANuzo bhinne vastuni rasAdInapi ca dharmAnapohya buddhyA rUpasvabhAvabuddhirbhavati / evaM vedanAdayo'pi drssttvyaaH| etat paramArthena bhAvAt paramArthasatyamiti / yathA lokottareNa jJAnena gRhyate tatpRSThalabdhena vA laukikena tathA paramArthasatyam, yathAnyena tathA satyaM saMvRtisatyamiti pUrvAcAyoH / uktAni 6. tyaani|"- iti vidvadvarazrIprahAdapradhAnamahodayaiH saujanyataH pradatte'bhidharmakozabhASye 64||8degvpoN bhA. De* liiN|| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgamatanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram rajavAM sarpa iti jJAnaM rajudRSTAvanarthakam / tadaMzadRSTau tatrApi sarpavad rajuvibhramaH // [ hastavAlapra0 1] yaccoktam - 'AyatanasvalakSaNaM pratyete svalakSaNaviSayA na dravyasvalakSaNaM prati' iti tat kathamiti cet, . tatrAnekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram / / anekadravyotpAdyatvAt tat svAyatane sAmAnyagocaramityucyate, na tu bhinneSvabhedaikAkAraparikalpanAt [pra0samu0 vR0||4] / atrApyanekArthaviSayaikapratyayatvAt sAmAnyarUpatvAdaskhalakSaNaviSayabhAve muSTibuddhivat / ato'GgulivyatirekeNa muSTyabhAvavat kapAlAdivyatirekeNa ghaTAbhAva iti saMvRtisan ghaTaH / evaM kriyAsambhave kriyayA apohe / yatrApi kriyayA'poho na sambhavati tatrApi dhiyA'pohe'nyeSAM rUpAdInAM ghaMTasya samudAyAd na tadbuddhirasti / rUpAdisamudAyasya ca paramANurUpAdyapohe 'na tadbuddhirasti' 10 iti vartate, dRSTAntaH - ambuvat , ekasminnapi jalabindau jalabuddhidarzanAt , rUpAdiSu punarbuddhyApoDheSu na 66.1 toyabuddhirastItyetat saMvRtisato lakSaNam / athavA yasmin ghaTe bhinne'vayavazo na tadbuddhirbhavati tad ghaTavat saMvRtisat / yatra cAmbubuddhyA'rthAntarApohe na tadbuddhirarthAntaranivRttirUpasya vastunaH svarUpAbhAvAdamivAyvAdinivRttimAtra vyavahAraprasiddhAmbuvat tadapi saMvRtisat / paramArthasadanyathA, etadviparItalakSaNaM 15 svata eva viviktarUpaM yadvidyate rUpaM rasa ityAdi tat paramArthasat pratyakSagocaramiti / - etadapi paramArthasadityabhimataM saMvRtisallakSaNAnativRtterasadeva, yathoktavidhinA saMvRtisadeva sarvamapItyatrApi jJApakodAharaNaM tatsaMvAdyabhihitam - rajvAM sarpa iti jJAnam , tAvadeva rajjvAM sarpa iti viparyayajJAnaM bhavati yAvadespandAdivizeSaliGgAdarzanam / vizeSatastu tadavadhAraNadRSTau satyAM prAktanaM sarpadarzanaM jAyate'narthakam / sApi rajjubuddhistadavayave dRSTau satyAM yathA sarpa iti jJAnamanarthakaM tathAnarthikA, tata 20 Aha -tadaMzadRSTau tatrApi sarpavad rajuvibhrama iti / evamanayA kalpanayA sarvapiNDajJAnAnAM saMvRtisadviSayataiveti sAdhUktam - apratyakSaM nIlAdiviSayaM cakSurAdivijJAna zAkyaputrIyaM bhrAntivaditi / evaM tAvat kalpanApoDhapratyakSalakSaNasaJcitAlambanapaJcavijJAnakAyagranthavirodhodbhAvanacodyopakramAyAtaparihArArthasyAnekArthajanyasvArthasAmAnyagocaravAkyasya saprasaGgo doSo'mihitaH / / - adhunA yadetadaneka prakArabhinna] rUpetyAdigranthacodyadvArAyAtakalpanAtmakaparihArArthaM yeccoktam 25 'AyatanasvalakSaNaM [pratyete svalakSaNaviSayA na dravyasvalakSaNaM] prati' iti tat kathamityetatpari- 66-2 hArArthasya tasya vAkyasya doSaM vaktukAmaH parapakSameva tAvat pratyuccArayan vyAcaSTe sUriSTIkAkAralikhitaM likhana yAvadekAkAraparikalpanAditi gatArtham / uttaraM tu atrApi, 'api'zabdAt pUrvasminnarthavikalpe vyAkhyAtA doSAste'trApi sambhavanti / kathamiti cet , anekArthaviSayaikapratyayatvAt , aneko'rthaH paramANavaH, tadviSaya eka iti pratyayaH so'nekArthaviSayaikapratyayaH, tadbhAvAdanekArthaviSayaikapratyayatvAt / 1 apoDhe pra0 // 2 ghaTAsya(khya?)samu bhA0 // 3 vartate pra0 // 4deghArAprasi bhA0 // 5degdaspaMdaspaMdAdi bhA0 // 6 tadRSTau ya0 // 7 dobhihitaH y0|| 8 dRzyatAM pR0 78 paM0 2 // 9 dRzyatAM pR0 79 paM0 24 / pR0 79 Ti0 7 // . Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare tvAt / pratyakSasyApratyakSatvasAdhane ca dve lezenonIte tvayaiva-tvadabhimatapratyakSamapratyakSamanekArthajanyatvAdanumAnavat / anumAnamapi hi pakSadhAMcanekArthajanyam / . jJApakaH sa heturiti cet, kArakAdapi anekasmAdAjAyate saadhysaadhndhrmaanvyaikaantvtH| 6 na, asaJcitAnekArthajanyatvAdanumAne / nanu dhUmAdirapi saJcaya eva gRhIto' teSu paramANuSu pratyekamatIndriyeSu samuditeSvasamuditeSu vA pratyayAbhAvAt tatsamUhe'nekArthaviSayaH sa evaikaH pratyayaH, samUhAlambanatadAbhAsajJAnotpattyabhyupagamAt / arthabhedaviSayajJAnAbhyupagame ca vijAnAti na vijJAnam [catuHza0 268 ] ityAdi virudhyeta / tasmAdekaH pratyayo'nekArthaviSaya ekArtharUpaH / tata eva sAmAnyarUpastadatadviSayatayA tadatadabhUtasAmAnyagocaraH / tatazca asvalakSaNaviSayaH, ta eva 10 hi paramANavaH skhalakSaNaM na tatsamUhaH sAmAnyatvAt / ata eva saMvRtisaMzca sH| tasmAdaskhalakSaNaviSayatvAt kalpanAtmako nirdezyazcetyevamAdyasmAbhiH prAk prakrAntaM tat sutarAmazeSaM tvayaiva bhAvitam 'anekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram' [pra0 samu0 1 // 4] iti parihAraM truvatA / kizcAnyat , bhavadabhimatapratyakSasyApratyakSatvasAdhane ca dve lezenonnIte tvayaiva, mA bhUt svAbhyupagamadoSavyaktiriti kuzalajanatarkagamye, na sphuTe / katame dve ? anekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocara 15 tvAditi caite dve / tatra tAvat prathamaM sAdhanam - tvadabhimatapratyakSamapratyakSam , anekArthajanyatvAt , 67-1 anumAnavat / dRSTAnte'numAne'nekArthajanyatvamasiddhamiti mA maMsthAH, yasmAdanumAnamapi pakSadharmAdya nekArthajanyam , pakSadharmaH sapakSAnugamo vipakSavyAvRttirityanekArthena janyate'myanityAdyanumAnajJAnaM tathedamapi pratyakSamanekaparamANvarthajanyamiti / jJApakaH sa heturiti cet / syAnmatam - anumAne pakSadharmAdiraneko'pyartho dhUmakRtakatvAdiragayanityAdijJAnasya na kArakaH, kiM tarhi ? pUrvaprasiddhamevAvinAbhAvinaM 20 sambandhaM smArayatIti jJApakaH sa hetuH, itarastu pratyakSajJAnasya kArako'rthaH, tasmAdvaidhAdadRSTAnta iti / etaJcAyuktam , atrApi tulyatvAt , kArakAdapItyAdi, 'anumAnamapi' iti vartate, anumAnamapi svArtha kArakAdanekasmAdajAyate / katamasmAt ? sAdhyasAdhanadharmAnvayaikAntavataH pakSadharmasapakSAnugamavipakSavyAvRttimata aikAntikAt, 'agnimAn pradezo dhUmavattvAcullImUlavat, anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavat, na nadIvannAkAzavat' iti kArakahetutaivAnumAne'pi tadarthasya / 25 itara Aha-na, asaJcitAnekArthajanyatvAdanumAne / naitat sAdharmyamupapadyate, kasmAt ? asazcitAnekArthajanyatvAdanumAnasya sacitAnekArthajanyatvAcca pratyakSasya / dezakAlabhinnasannihitAsannihitArthaviSayaM hyanumAnam , tadviparItaviSayaM prtykssmiti| atrocyate - nanu dhUmAdirapi saJcaya eva gRhIto'. 1tpattyupagamAt bhA0 // 2 dRzyatAM pR0 73 paM0 13 // 3 deglakSaNAviSayaH pr0|| 4degmUhasAmA pr0|| .5degsaMcaya sa tasmA pA0 De. lI. raM. hI0 / saMcayaH sa tasmA vi0||6lesheniite pr0|| 7degvyatiriti pr0|| 8 gamyate na sphuTe bhA0 / atra gamye te, na sphuTe' ityapi pAThaH syAt // 9 tadabhimatadeg pra0 // 10 'ragninityAdi pr0|| 11 vartate bhaa0|| 12 katasmAt ya0 // 13 dhUmatvAcu pra0 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram gyAdimaNUniva gmyti| - hetupratyayo'sau, anadhipatipratyayaH kalpanAyA iti cet, kArakAdapyanekasmAdAjAyate saadhysaadhndhrmaanvyaikaantvtH| ___ atha kathamasAvanadhipatiH indriyAviSayatvAt / nanu sazcayahetupratyayo'pyanadhipatirindriyAviSayatvAt / tathA khArthe sAmAnyagocaratvAdanumAnavadapratyakSam / " anumAnaM vA pratyakSaM syAt , anekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaratvAt , pratyakSavat / dvayamapyetadekameva, ekalakSaNatvAt / / gyAdimaNUniva gamayati / nanviti prasiddhAnujJApane, nanu dhUmo'gnimattvaviziSTapradezadharmazcaturbhUtasahAto'nvayavyatirekasahito'gnimattvavijJAnaM pradeze janayatyaNusamudaya iva rUpavijJAnam , gamayatyagniM 67-2 tajjJAnaM janayatIti jJAnotpattau kArakatvAvyabhicArAdubhayoti / 10 hetupratyaya ityAdi / syAnmatam - 'hetuH pratyayo nimittamanAlambanamityarthaH, asau dhUmo'numAne nimittam / anadhipatipratyayaH, kalpanAyA hetoH, nirvikalpaM hi jJAnamadhipatipratyayaM pratyakSam , na tathAnumAnam , ato vaidhAnna dRSTAnta iti cet, evaM cenmanyase / / atra pareNaivottaraM vAcayitukAma Aha -atha kathamityAdi / i~damasi tvaM praSTavyaH-kathamasAvanadhipatidhUma iti, anAlambanamityarthaH / itara Aha - indriyAviSayatvAddhetupratyeyasyArthasyAmyAdilakSaNasya / 15 AcArya Aha-nanu saMJcayahetupratyayo'pyanadhipatirindriyAviSayatvAt / paramANusaJcaya eva pratyakSe'pyanadhipatiH, tasmAdeva hetorindriyAviSayatvAt , saJcayasya paramANuvyatiriktasyAsattvAditi vistareNa prAgabhihitametat / tasmAt sarvathA tulyamubhayaM kArakatveneti / tathA svArthe sAmAnyagocaratvAdanumAnavadapratyakSamityetasmin sAdhane kArakahetutvapratipAdanArthaH prapaJcastulya ityatidizati / / anumAnaM vetyAdi / vAzabdo vikalpArthaH, yadi pratipAditamidaM yuktivazAt pratyakSasya tvadabhimata- 20 syAnumAnatvaM mayA tat tvayA svagrAharaktamanasA svasamayaprasiddhyanupAtinA neSyate pratyakSatvameveSyate tatastasmAt sAdhAdanumAnaM vA pratyakSaM syAdanekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaratvAdityetAbhyAmeva hetubhyAM pratyakSavadityete api dve sAdhane lezenonIte, na sphuTamiti / kizcAnyat , etasmAdeva hetudvayAdviSayaikyApatteH pramANaikyamityata Aha - dvayamapyetadekameva, eka-68.1 lakSaNatvAt / svasAmAnyalakSaNaM hyekameva vastu viSayo'sya pramANadvayasyetyuktavidhinA prasaktatvAt pratyakSa- 25 mevaikaM pramANaM tadubhayaM syAt , anekArthajanyasAmAnyaikagocaratvAt , cakSurAdidvArajanmapratyakSabhedapratyakSatvavat / anumAnameva vA syAt , tata eva kAraNAt, dhUmakRtakatvAdyanumitAnyanityA dijJAnAnumAnavat / 1'tyagniM na zAnaM janayatIti pra0 // 2 atra 'hetu pratyayo' ityapi pAThaH syAt // 3 nimittamAlambana pra0 / atra 'nimittaM nAlambana' ityapi pAThaH syAt // 4 idamasiddhaM draSTavyaH kathaM sAdhanadhina'dhipatidhUmaH bhA0 / masiddhaM draSTavyaM kathaM sAdhanAdhipatidhamaH yH|| 5saMcayana heta. y0|| 6degyaviSayatvAta pr.|| 7 pratyakSopyana pr0|| 8 yuktivaktAtmatya bhA0 / yuktivttaatprtyy0|| 9degnyamityAdi pr0|| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam . [prathame vidhyare anekArthajanyatvAcca svArthasAmAnyagocaratAyAM yadAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA ta Alambanam , pratyekaM paramANurUpasya buddhAvasannivezAt samudayakRtatannirbhAsatayAlambanamiti prAptam / evaM ca sati arthasannikarSAdakSaM prati yadutpadyate tajjJAnaM ___ idAnIM vasubandhoH svaguroH 'tato'rthAd vijJAnaM pratyakSam' [vAdavi0 ] iti bruvato yaduttarama( bhihitaM paraguNamatsarAviSTacetasA tattvaparIkSAyAM paramodAsInacetasA tu yena kenacidabhiprAyeNa svamataM darzitameva dinnena vasubandhupratyakSalakSaNaM dUSayatA, tasya punarartho yo'stu so'stu kiM no'nena ? idameva tAvadastu- rUpAdiSvAlambanArtho vaktavyaH [pra0 samu0 vR0 // 15] iti vikalpya vikalpadvaye . doSajAtaM tallakSaNe prakrAntaM tat tavApi samAnamiti pratipAdayiSyan nayacakrakAraH savizeSaM tanmatavirodhahetuM svavacanajanitamAha - anekArthajanyatvAcca svArthasAmAnyagocaratAyAmityAdi ziSyAcAryayostulyottara10 tvAt / svArtha iti nIlAdiH, sa eMva kila sAmAnyamanekArthajanyatvAt , aneko'rthaH paramANavaH tajjanya nIlaviSayaM pratyakSamata indriyasya svArtha ityetasyAmanekArthajanyatvAcca svArthasAmAnyagocaratAyAM yadAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA ta AlambanaM rUpAdaya iti nIlapItAditvena yathaivAbhAsante tathaivAlambanamityeta68-2 diSTam / kiM kAraNaM ta eva nIlAdiparamANavo nAlambanamiti cet , ucyate - pratyekaM paramANurUpasya buddhAvasannivezAt , ekamekaM prati pratyekaM paramANUnAM yannIlAdirUpaM tasyAtIndriyatvAduddhau na 15 sannivezaH, tasmAt kiM prAptam ? samudayakRtatannibhAsatayAlambanamityetat prAptam , nIlAdirUpasya tatsamudAyAtmakatvAt / evaM ca sati paramANusaJcayanIlAdini satayAlambanatve sati pratyakSArtha evaM jAyate, tadyathA-- arthasannikarSAdakSaM prati yadutpadyate tajjJAnaM pratyakSamiti jJAnamarthena "vizeSyate, arthenendriyasya sanni 1 tato'rthAd vijJAnaM pratyakSam' iti pratyakSalakSaNaM vAdavidhau bauddhAcAryeNa vasubandhunA'bhihitam / vasubandhoH ziSyo dinnH| 'dinnaH' iti ca diGgAgasyaiva nAmAntaram / dinnena khagurorvasubandhoH pratyakSalakSaNaM dUSayitukAmena pramANasamuccaye tadvRttau ca vistareNa prakrAntamittham - "tato'rthAdvijJAnaM pratyakSam [ vAdavi0 ] ityatra tato'rthAditi sarvazved evn| yadi 'tataH' ityanena saveMH pratyaya ucyate, yajjJAnaM yasmAdviSayAdbhavati tasya vyapadizyate, tata eva tu na bhavati, AlambanapratyayAdeva jJAnaM na bhavati 'caturbhizcittacattAH' [abhi.ko. 2164] iti siddhaantaat| AlambanaM cet smRtyAdizAnaM nAnyadapekSate // 15 // yadi 'tato'rthAt' ityanena viSayamAtram , smRtyanumAnAbhilASAdijJAnamapi AlambanAntara nApekSate, anyAdijJAnaM hi na dhuumaadyaalmbnm| rUpAdidhvAlambanArtho vaktavyaH -- kiM yadAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA te Alambanam , atha yathA vidyamAnA anyAbhAsasyApi jJAnasya kAraNaM bhavanti ? tataH kimiti cet, yadi yadAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA paJcAnAM vijJAnakAyAnAM saJcitAlambanatvAt saMvRtisadevAlambanamitISTaM nIlAdyAbhAsajJAneSu tato'rthAd vijJAnatvAt pratyakSatvaM bhavati, tathAhi - teSu tatsamudAyAdhyArope satyapi dravyasadAkAro lbhyte| dravyasaGkhyAdyAkAro'pi lapsyate, ta eva hi dravyAditvenAbhAsante / atha yathA vidyamAnA anyAbhAsasyApi jJAnasya kAraNaM bhavanti tathA sati dravyAdiprasaGgadoSo nAsti tathA teSAmasattvAt , tathApi yena tasya vyapadeza ityetanna labhyate, pratyekaM ca te samuditAH kAraNaM na samudAyo vyavahArasattvAt / etadevAha - yadAbhAsA na sA tasmAJcitAlambaM hi paJcakam / yataH sA paramArthena tatra na vyapadizyate / 16 // ityavasarakArikA / cakSurAdInAmapyAlambanatvaprasaGgaH, te'pi hi paramArthato'nyathA vidyamAnA nIlAdyAbhAsasya dvicandrA dyAbhAsasya ca jJAnasya kAraNIbhavanti' -pra0 samu0 vR0 1|15-16||2tnmtvirodhN hetuM ya0 ||3ev vikala y0|| 4 anekArthaH y0||5ekmekN pratyekaM pr0||6jnyaayte pra0 / dRzyatAM pR. 76 paM0 27 ||7vishissyte y.|| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram prtykssm| na tadupapadyate, tsyaarthsyaabhaavaat| na ca saJcayo'rthaH, sNvRtisttvaat| ato nAsAvutpattipratyaya iSyata iti vishessnnvishessytvaabhaavaajjnyaantvprtyksstvaabhyupgmhaaniH| cakSurAdijJAneSvataH svanirbhAsavyatiriktaprameyAbhAvAdasatsatpratipatterapratyakSatvena prasiddhena pratyakSatvanirAkaraNAdanumAna virodhH| ___ yathA cAtra samAnAnekArthajanyendriyasvArthAdyadutpadyate tadapi ca taimirakavada karSAdutpadyamAnaM jJAnamakSaM prati vRtteH pratyakSamiti jJAne'rthasya vizeSaNatA / sannikarSAdvA akSaM prati yo vartate'rthaH sa pratyakSaH, arthendriyasannikarSAdakSaM prati vRtteH pratyakSamitatvAdupacaritavRttirartho'kSeNa 'vizeSyate iti / atrottaramucyate - na tadupapadyate pratyakSaM tasyArthasyAbhAvAt / 'evaM ca sati' ityuccArya saJcayaH prasakta ityabhyupargamya dUSayati - yasmAnna ca snycyo'rthH| kiM kAraNaM nArthaH saJcaya iti cet, saMvRtisattvAt / 10 saMvRtisattvamadravyatvAd vAndhyeyavat / ata etasmAt kAraNAd nAsAvutpattipratyaya iSyate, utpattau / pratyaya Alambanapratyaya ityarthaH, so'sattvAnneSyate / itizabdo hetvarthe, etasmAt kAraNAt so'rtho na vizeSaNena vizeSyastasmAdvizeSaNavizeSyatvAbhAvAjjJAnatvapratyakSatvAbhyupagamahAniH, 'jJAnaM pratyakSam' ityetadabhyupagataM vizeSaNasya vizeSyasya cArthasyAbhAvAt kimviSayaM jJAnaM pratyakSaM ca syAditi hIyate / kiJcAnyat - cakSurAdijJAneSvata ityAdi yAvadanumAnavirodhaH / cakSurAdIndriyabuddhayaH svaviSaya- 15 nirbhAsasvarUpamAtrA eva, jJAnatvAt , vastutvAt , sattvAt , taimirikAdijJAnavat / atazcakSurAdivijJAneSu A69-1 svnirbhaasvytiriktprmeyaabhaavH| tatazca taimirikasya kezonduka-mazaka-makSikA-dvicandrAdidarzanavat sA tu asatsatpratipattireva, 'asadavastu sadvastu' iti pratipattiH / tasmAddhetorasatsatpratipatteviparyayapratipattestasya jJAnasyApratyakSatvaM prasiddhamalAtacakrAdijJAnavat , tena apratyakSatvena prasiddhena tvayA pratijJAtaM tatpratyakSatvaM nirAkriyate, tnniraakrnnaadnumaanvirodhH| nanu pratyakSanirAkaraNAt pratyakSavirodho'yaM 20 kathamanumAnavirodhaH ? ityatrocyate - tvanmatena pratyakSadharmasya vikalpasyoktAnumAnena nirAkaraNAnirvikalpakapratyakSatvAbhAvAt katamat tat pratyakSaM yena nirAkriyeta yadvA nirAkuryAt ? ato'numAnavirodha evAyam / kizcAnyat - ghaTasaGkhyotkSepaNasattAghaTatvAdyAkArajJAnAnAmapi pratyakSatvaprasaGgaH / kathamiti cet, ucyate - yathA cAtretyAdi dIrTAntikaM muktvA dRSTAntaM tatsAdharmya ca varNayati / yathA cAtra bhavanmatena samAnAnekArthajanyendriyasvArthAt , samAnena nIlavarNenA'nekena paramANusaGghAtalakSaNenArthena janya indriya- 25 svArthaH, nAsAdhAraNo vastvabhimatasvalakSaNasvArthaH, kasmAt ? tatyaktvA tatrAnekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaraM jJAnam [pra0 samu0 // 4] iti vacanAdanyAdRzaH svArthasyeSTatvAta , tAdRzaH svArthAd yadutpadyate 1viSyate pra0 ||2deggmpy dUSadeg bhA0 // 3nAsAdhUtpatti ya0 / nAsAtpatti bhA0 // 4 hISyate vi0|| 5degrAdiSu jJAne y.||6 pratipattitastasmA yH|| 7degna satpakSadharmasya vikalpasyo bhA0 / 'na satpakSadharmasya vipakSasyoM ya0 // 8degpratyatvAbhAvAt bhaa0|| 9 pratyakSa yena y0|| 10 dAntikamuktvA ya0 // 11 samAnAsamAnAnekA pra0 // 12 atra 'tantyaktvA' ityapi pAThaH syAt // 15 svArthasAmAnya ya0 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare pramANam, samAnAnekArthAtathA bhUtArthAnnIlA disaGghAtAt prajJaptisata AlambanAt paramArthasadAkAro labhyate, ta eva hi paramANavo nIlAditvenAbhAsante iti tadviSayaM jJAnaM pratyakSamiSTaM tathA ghaTasaGkhyAdyAkArebhyaH pratyakSajJAnajanakArtha sadharmabhyaH samAnAnekArthajanyendriyakhArthebhyaH samAnAnekArthAtathAbhUtArthebhyaH paramArthasadAkAro lapsyate 5 iti ghaTAdijJAnaM pratyakSaM syAt, saMvRtisadAlambanatvAt, nIlAdijJAnavat / nIlAdijJAnaM vA na pratyakSaM syAt, ghaTAdijJAnavat / ta eva hi te paramANava AbhAsante / evamubhayostulye janakatve kuta etat - nIlAdyAbhAsaM jJAnaM pratyakSaM na ghaTAdyAbhAsamiti / yathaiva hi paramANvavayavasamudAye ta evAbhAsante tathA ghaTAdijJAneSvapi samuditAsta evAbhAsante, tathAstheSveva ghaTabuddhiH pravartate prajJaptizva evaM tathAstheSveva 10 nIlAdirUpabuddhiH pravartate prajJaptizca / 'jJAnam' ityabhisambhantsyate, tadapi ca taimirekavadapramANam, timire bhavaM taimiram, yathA dvicandraA69-2 darzanaM tathA samAnenApyanekavarNamaNisamUhena janya indriyasvArtho mecakastasmAdutpadyamAnaM tadapi ca taimirekavadapramANam / kutaH ? yasmAt samAnAnekArthAt tasmAdatathAbhUtArthAt tennIlAdisaGghAtAjjJAnamutpadyate, atathAbhUtArthatvamasya saMvRtisattvamata Aha- - sa~mAnAne kArthAtathAbhUtArthAnnIlAdisaGghAtAt prajJaptisata 16 AlambanAt saMvRtisataH paramArtha sadAkAro nIlAdiko labhyate, yatasta eva hi paramArthasantaH paramANavo nIlAditvenAbhAsanta iti tadviSayaM jJAnaM nIlAdipratyakSamiSTam / tathA nirAkRtebhyaH pratyakSatvena ghaTasaGkhyAdyAkArebhyo ghaTasaGkhyotkSepaNasattAghaTatvAdyAkArebhyaH pratyakSa jJAnajanakArthasadharmabhyaH, katamena sAdharmyeNa sadharmabhya iti cet, ucyate - samAnAnekArthajanyendriyasvArthebhya ityetatsadharmabhyaH / kimuktaM bhavati ? samAnAnekArthAtathAbhUtArthebhyaH, paramArthasadAkAro lapsyate nIlAdisaGghAtavadityatastadupa20 saMhRtya sAdhanamAha - ghaTaH saMyukto viyuktaH paro'paraH spandata ityAdi jJAnaM pratyakSaM sa ca tadviSayaH pratyakSaH syAt, saMvRtisadAlambanatvAt, nIlAdijJAnavat / nIlAdijJAnaM tadarthazca na pratyakSe vA syAtAm, saMvRtisattvAt, ghaTAdijJAnArthavat / trAzabdasya vikalpArthatvAdubhayatra jJAnotpAdakArthAvizeSAt / tat samarthayati - ta eva hi te paramANavo ya eva ghaTAditvenAbhAsante ya eva nIlAditvenAbhAsanta iti / evamubhayornIlA dighaTAdijJAnayostulye janakatve tat kuta etat - nIlAdyAbhAsaM jJAnaM 25 pratyakSaM na ghaTAdyAbhAsamiti ? svarucimAtrA dainyat kAraNaM nAstItyarthaH / yathaiva hItyAdi yAvat samuditAsta evAbhAsanta iti buddhAvAbhAsanasAmarthyAvizeSAcca janakahetvavizeSameva darzayati / atra ca yathA paramANvavayavarsamudAye ta eva nIlapratyavabhAsatvAjjJAnasyAB69-1 kArasannivezaviziSTAH sAmAnyata AbhAsante tathA ghaTAdijJAneSvapi AkAravizeSeNa samuditAsta aivAbhAsante, nAnyo ghaTo nAmAsti yastathAbhAseta / tathAstheSu tena prakAreNa sthiteSu rUpAdiSveva ghaTa 1 degrikavada ya0 // 2 tannAdisaMghAta janamutpAdyate pra0 // 3 samAnAsamAnAnekA pra0 // 4 kRtebhyaH satpakSatvena ghaTa ya0 / 'kRtebhyA ghaTadeg bhA0 // 5 sAdharmyena ya0 // 6 samAnAsamAnAnekA ya0 // 9 eva bhAsate ya0 // 7 danyatra pra0 // 8 samudAyanAva nIlapratya pra0 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram athocyeta-nIlAdisamudAye dravyasadAkAro vidyate, tadaNvAtmakatvAt tathAsattvAt tatpratyakSatvaM nyAyyam / na tu ghaTAdyAkAraH, atatparamANutvAt tathA'satvAt / etacca tulyamubhayatrAvizeSAt / yathaiva tasmin ghaTAdyanAkAratA tadanaNutvAt tathA'sattvAt evaM rUpAdyAkArasthAnAkAratA saJcitasyaindriyakatvAdAlambanatvAt tadanaNutvAt tathA'sattvAdanyathA'viSayatvAdanAlambanatvAdapratyakSatvAt / / __ pakSAntarApattizcaivaM yathA te vidyante tathA ta aalmbnmiti| yathA coktaM pratyeka iti buddhiH pravartate prajJaptizca evaM tathAstheSveva paramANuSu nIlAdirUpabuddhiH pravartate prajJaptizceti sarvamubhayatra tulyam / atra pareNobhayo_dharmyapradarzanArthamathocyeta-nIlAdisamudAya ityAdi yAvat tadaNvAtmakatvAt tathAsattvAditi / nIlAdisamudAye nIlAdidravyasadAkAraH paramArthasadAkAraH sa vidyate / kiM 10 kAraNam ? tadaNvAtmakatvAt teSAM nIlAdInAmaNvAtmakatvAt aNUnAM dravyasattvAt / tatpratyakSatvaM nyAyyam , nyAyAdanapetaM nyAyyaM yuktamityarthaH, tadviSayasya ca jJAnasya pratyakSatvaM tatpratyakSatvam / na tu ghaTAdyAkAro na tvasti ghaTasaGkhyotkSepaNAdyAkAraH, atatparamANutvAt , tasyAkArasya paramANutvaM tatparamANutvam , na tatparamANutvamatatparamANutvam , ato'tatparamANutvAt / tataH kim ? tathA'sattvAt , tena prakAreNAsattvAt paramANutvena teSAM ghaTAdyAkArANAmasattvAt / atrAcArya uttaramAha-etacca tulyamubhayatrAvizeSAt , paramANujanyatvAdeva nIlAdighaTAdyAkArapratyakSayoH / yathaiva tasmin rUpAdisamudAye ghaTAdhanAkAratA tadanaNutvAt , tasya ghaTAdyAkArasyAnAkAratA tasyAkArasyAnaNutvAt , tathA'sattvAdanaNusattvena ghaTAdyAkAreNAsattvAdeNutvenaivAsattvAt / evaM rUpAdyAkArasyAnAkAratA anantaroktahetoH saJcitasyaindriyakatvAt paramANusamudAyasyaindriyakatvAta tasyaivAlambanatvAt , asazcitasyAtIndriyatvAdata evAnAlambanatvAt , tadanaNutvAt tasya saJcitasyai- 20 ndriyakasyAlambanasyAnaNutvAt tathA'sattvAdanaNutvAdevAsattvAt , anyathA[5]viSayatvAt paramANutvenA-269-2 viSayatvAt , aviSayatvAdeva anAlambanatvAt , ata eva apratyakSatvAt / kizvAnyat - pakSAntarApattizcaivam / yedAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA ta Alambanam [pra0 samu0 vR0 1 / 15] ityevaM pakSaM parityajya yathA te vidyante tathA ta AlambanamityayaM pakSa Azrito bhavati, pakSAntaragamanaM ca vAdAvasAnAyeti / kiJcAnyat , asminnapi ca pakSe tvayaiva vasubandhuM pratyuktA ye 25 doSAste tavApi syuH / yasmAt tvayApi cAyaM pakSo'GgIkRta eva / kathamiti cet , taddarzayati - yathA ca pratyakSotpattibIjasaJjananArthamuktam-pratyekaM ca te samuditAH kAraNamiti / tatrAnekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram [pra0 samu0 1 / 4] ityasya vyAkhyAyAM punarvasubandhuM dUSayitukAmena vikalpitaH sa evArthaH - kiM yathA vidyamAnA anyAbhAsasyApi vijJAnasya kAraNaM bhavanti tathA pratyakSasyAlambanaM rUpAdayaH' iti pUrvapakSatvena / etayozca vacanayorekAkArArthatvAdasAvapi pakSo'bhyupagatastvayA / tataH ko 1degsamudayetyAdi pra0 // 2 daNutvenaiva satvAt bhA0 // 3 degsyaindriyikatvAt ya0 // 4 spaindriyika bhA0 // 5 dRzyatAM pR0 96 paM0 25 // 6 vyAkhyAyA ya0 / vyAkhyayA bhA0 // 7 dRzyatAM pR0 96 paM0 26 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare ca te samuditAH kAraNam [ pra0 samu0 vR0 1 // 15] / evamapi na ta aalmbnmtiindriytvaat| evamvidhAlambanatAyAM ca dhUmo'gnipratyakSajJAnAlambanaM syAt , tathA vidyamAnatve'nyathAbhAsasyApi jJAnasya kAraNIbhavanAt, tvaduktapratyakSAlambanavat / cakSurAdyapi vAlambanaM syAt / / na ca grAhyasya nIlAderviSayasya cakSurAdivijJAnasya nIlAdi paramANava AladoSa iti cet , evamapi na ta AlambanamatIndriyatvAdindriyagocarAtItatvAd gaganavadindriyajJAnAlambanaM na bhavanti paramANavaH / kizcAnyat , uttaradoSa ucyate'bhyupagamyApi evaMvidhAlambanatAyAM cetyAdi yAvat tvaduktapratyakSAlambanavaditi / 'anyathA vidyamAnAH paramANavo'tIndriyatvena vidyamAnAH samUhAbhAsasyApi 10 jJAnasya kAraNaM bhavanti' ityevaMvidhAlambanatAyAM satyAM dhUmo'gnipratyakSajJAnAlambanaM syAt , tathA 70-1 vidyamAnatve'nyathAbhAsasyApi jJAnasya kAraNIbhavanAt / dhUmatvena vidyamAno dhUmo'gyAbhAsasyA nyAbhAsasyAsvAbhAsajJAnasya kAraNIbhavannupalabhyata iti pakSadharmatvamastyasya / tvaduktapratyakSAlambanavaditi dRSTAnte tasya sapakSAnugamanaM darzayati / yathA tvaduktasya pratyakSasyAlambanaM paramANavo'nyathA vidyamAnAH paramANutvena vidyamAnAH samUhAbhAsajJAnasya kAraNaM bhavanti tathA dhUmo'pi tatsAdharmyAt tajjanitajJAnA15 lambanasyAgneH pratyakSAlambanatayA vyAptatvAt pratyakSAlambanatAmAtmanaH sAdhayati / dhUmanimittAgnijJAnaM vA pratyakSaM syAt , tathA vidyamAnatve'nyAbhAsavijJAnajanakArthAlambanatvAt , tvaduktapratyakSavat / tatsAdhAdeve vA tvaduktapratyakSaM sahArthenApratyakSaM syAd dhUmajanitAranyarthajJAnavat / kizcAnyat , tasmAdeva hetozcakSurAdyapi vAlambanaM syAt , evamayamatiprasaGgadoSa evaMvAdinaH / yadi kAraNamAlambanaM vijJAnasyAnyAbhAsasyApISTaM tatazcakSurAdIndriyANi cakSurAdivijJAnAnAmAlambanAni syuH, 20 anyathA vidyamAnatve'nyAbhAsasyApi vijJAnasya kAraNIbhavanAccakSurindriyaM cakSurvijJAnasyAlambanaM syAd rUpAdiparamANuvat / tajjJAnaM vA cakSurindriyAlambanaM syAt , tajjanyatve satyanyAbhAsatvAt , paramANujanya rUpavijJAnavat / evaM zrotrAdijJAnAni / paramANvAlambanatvamabhyupagamyAyaM doSa uktaH / 70-2. na ca grAhyasya nIlAderviSayasyetyAdi / cakSurAdibhirgrAhyasya nIlAdeH samUhAtmakasya, viSayo gocaraH, sambandhi cakSurAdivijJAnam , tasya nIlAdiparamANavo na Alambanam , anyathA paramArthato 25 vidyamAnatvAt / anyatheti svAbhAsAdanyathAbhAsante na tathA paramArthato vidyante paramArthatastu svalakSaNA apyagrAhyA vidyante, tasmAdanyathA paramArthato vidyamAnatvAt cakSurAdivannIlAdigrAhyaviSayajJAnAlambanA na bhavanti paramANavaH / yathA cakSurAdIndriyANyanyathA paramArthato'nIlAdiparamANvAtmakAni santi anyathA nIlAdijJAnotpattau hetubhAvaM vibhrati nAlambanAni tathA paramANava iti / itazca paramANvAlambanaM na bhavati 1gamanava pr0|| 2 degAdeva vA tadukta bhaa0| Adeva tAvadukta ya0 // 3 bhA0 vinAnyatrasahAtsahArthena vi0 / sahAtmahArthena pA0 / satAtmahArthena De0 lI0 / 20hI. pratyostu ayaM pATha eva nAsti / 4degrAdapi pr0|| 5 syAbhAsa pr0|| 6deglmbnmbhyuy0|| 7** etacihnAntargataH anyatheti ityata Arabhya mAnatvAt ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 8 paramAnatvAt bhaa0|| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgakalpitapratyakSe doSAH ] dvAdazAraM nayacakram mbanam , anyathA paramArthato vidyamAnatvAt tadasAdhAraNaviSayatvAdvA, rasajJAnavat / nanu ca pratyekameva te samuditAH kAraNam , tathAsanta eva samuditAH paramANavazcakSurAdijJAnotpattihetutvAdAlambanam , tadavasthAnAM jJAnotpAdanazaktyabhivyakteH, cakSurAdiparamANUnAmiva / na hyeka indriyaparamANurviSayaparamANurvA vijJAnamutpAdayitumalam , na tatsamudAyaH prajJaptisattvAt / pratyekakAraNatAyAmaNUnAM samudAye 5 darzanazaktivyaktiH, zivikAvAhakasamudAyavahanazaktivat , andhapativat prtyekaadrshnvailkssnnyen| cakSurvijJAnam , tadasAdhAraNaviSayatvAdvA, tasyAsAdhAraNaviSayatvAcakSurvijJAnasya / asAdhAraNa ekaiko nIlaparamANurviSayo'syeti tadasAdhAraNaviSayatvam , tacca siddham , pratyekaM ca te samuditAH kAraNam [prai0 samu0 vR0 1 / 15] iti vacanAt / tasmAdasAdhAraNaviSayatvAdvA rasajJAnavat , yathA rasajJAnama- 10 sAdhAraNaviSayatvAnnIlaparamANvAlambanaM na bhavatyevaM cakSurvijJAnamapi / vAzabdAt tannIlaparamANavazcakSurviSayA na bhavanti, asAdhAraNaviSayatvAt , asAdhAraNAzca te viSayAzca, rasajJAnavat , rasajJAne iva rasajJAnavat, yathA rasajJAne rasalakSaNo'rtho'sAdhAraNaviSayatvAt tvanmatenaiva cakSurvijJAnaviSayo na bhavati evaM nIlaparamANava iti / itara Aha - nanu ca pratyekameva te samuditAH kAraNamityAdi yauvadandhapaGgivat pratyekA-15 darzanavailakSaNyeneti / nanu mayA vizeSyoktam - pratyekameva te samuditAH kAraNamiti / kimuktaM bhavati ? 71-1 tathAsanta eva paramANutvena paramArthasanta eva samuditAH paramANavazcakSurAdijJAnotpattihetutvAdAlambanam / kiM kAraNam! tadavasthAnAM jJAnotpAdanazaktyabhivyakteH, samudAya avasthA yeSAM te tadavasthAH, tadavasthA eva hi jJAnamutpAdayituM zaktAH, sA hi jJAnotpAdanazaktiH pratyekaM vidyamAnApi nAbhivyajyate, samudAye'bhivyajyate / ko dRSTAntaH ? cakSurAdiparamANUnAmiva pratyekaM rUpadarzanazaktAnAmapi na sA 20 zaktirabhivyajyate samudAye tvabhivyajyate, tadvadAlambanaparamANUnAmapi / viSaya-viSayiparamANUnAM pratyeka tacchaktInAmapyasamuditAnAM zaktyabhAvaM tulyaM darzayati - na hyeka indriyaparamANurviSayaparamANurvA vijJAnamutpAdayitumalamiti / na tatsamudAyaH prajJaptisattvAt , nApi teSAmindriyaviSayaparamANUnAM samudAyo vijJAnamutpAdayitumalaM prajJaptisattvAt paramArthato'sattvAdityarthaH / tasmAdekamekaM prati kAraNabhAvaH pratyekakAraNatA, tasyAM satyAmeva pratyekakAraNatAyAmaNUnAM samudAye darzanazaktivyaktiH / kimiva ? 25 zibikAvAhakasamudAyavahanazaktivat , yathA zibikAvAhakAnAM pratyekaM vidyamAnaiva sA vahanazaktiH samudAye'bhivyajyate tathendriyaviSayaparamANUnAM darzanadRzyazaktiH / vaidhayeNa andhapatiH pratyekAdarzanavailakSaNyena, yathAndhAnAM pratyekamasatI darzanazaktivyaktistatpatAvapi na bhaviSyati tathehendriyaviSayadraSTradRzyazaktayo nAbhaviSyan , bhavanti tu / tasmAt pratyekaM vidyamAnazaktaya evendriyaviSayaparamANavaH samudAye'-71-2 bhivyaktazaktayo bhavantIti / 1 tasya sAdhA pra0 // 2 dRzyatAM pR0 96 paM0 30 // 3 yAvadatvapaMktiva pratyekA bhA0 / yAvadatvapaMkti ca pratyekA ya0 // 4 'mAnAbhivyajyate ya0 // 5 darzanIzakti pra. // 6 tathendri ya0 // 30 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare - nanvevamabhyupagatanirAkaraNaphalaiveyaM pratyakSavyavasthA, asazcitaparamANvAlambanazrayaNAt pratyekadarzanazaktikhyApanAjanakAnanyathAtvAt saJcayAbhAvAt / AdipratijJAnavat khalakSaNaviSayatvapratisamAdhAnena nirvahaNametadanekArthajanyasvArthasAmAnyagocaranirasanam / pratyavekSitapUrvAparAnumatanigamanaparigraheNa vA / atrocyate - nanvevamabhyupagatanirAkaraNaphalaiveyaM prtykssvyvsthaa| abhyupagataM saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH [abhi0 pi.] iti, tasyAbhyupagatasya nirAkaraNaM phalamasyAH pratyakSavyavasthAyAH / kutaH ? asaJcitaparamANvAlambanazrayaNAt , pratyekaM darzanazaktimatAmindriyaviSayaparamANUnAM darzanazaktivyaktirityasyAM kalpanAyAM nanvasaJcitAH paramANavazcakSurvijJAnotpAdanazaktA ityetadAzritaM bhavati pazcAnAM vijJAnakAyAnAmasaJcitAlambanatvam / taccAbhyupagataM niruNaddhi saJcitAlambanatvamidaM kalpanAntarAzrayaNam / 10 kiM kAraNam ? pratyekadarzanazaktikhyApanAt , zibikAvAhakasAdhAt ta eva hi darzanazaktiyuktAH pratyekamiti bhavati / syAnmatam - nanu pratyekazaktAnAmeva saJcaye tacchaktyabhivyaktirityuktam / AcArya Aha - satyam , uktametat , ayuktam , kiM kAraNam ? janakAnanyathAtvAt , na hi jJAnasya janakebhyaH paramANubhyo'nyaH saJcayo'stIti prAgetad vistareNa pratipAditam , tasmAjanakAnanyathAtvAt saJcayA bhAvAt pratyekaM darzanazaktyabhivyaktipratyakSavyavasthA abhyupagatanirAkaraNaphalaiveyam / athavA janakAnAmanyaH 15 prakAro'nyathA, tadbhAvo'nyathAtvam , tatpratiSedho janakAnanyathAtvam , tasmAjjanakAnAM paramANUnAmatIndriyA NAmananyathAtvIdaindriyakatvavyavasthAnAbhAvAt saJcayasyArthAntarabhUtasyAbhAvAdasaJcitaparamANvAlambanazrayaNaM tavastham / athavA yuktaiSA kalpanA tvayAzrayituM 'svalakSaNaviSayaM pratyakSam' ityetatpratijJAnasaMvAditvAt tanni72-1 rvoDhukAmena / yasmAt pratyekaM te samuditAH kAraNam [prai0 samu0 vR0 1 / 15] ityetat pratyakSaviSayasamarthana20 vacanamAdipratijJAnena tulyaM vartata iti AdipratijJAnavat , AdipratijJAnAnurUpam , yA hi pratijJA 'svalakSaNaviSayaM pratyakSam' iti saitena vacanena niruhyate, yasmAt svalakSaNaviSayatvapratisamAdhAnena nirvahaNametat 'svalakSaNaviSayaM pratyakSam' iti Adau pratijJAya pratyekaM te samuditAH kAraNamiti bruvatA'NUnAM svalakSaNatvAt pratyavekSitapaurvAparyasAdhyasAdhanasambandhaM hi vaktavyam / aho sAdhu, kintu punaratra devAnAMpriya bhavato doSajAtam / kiM tat ? anekArthajanyasvArthasAmAnyagocaranirasanam , tatrA25 nekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram [pra. samu0 1 / 4] iti codyottarapakSaparigraheNa pratyavekSitapaurvAparyasausthityArthanigamanavacanamanena tu nirsyte| atha mA bhUdeSa doSa iti pratyavekSitapUrvAparAnumata 1 dRzyatAM pR. 64 paM0 1 // 2 degdanazaktyA ya0 / dananazaktA bhA0 // 3 niruddhi pr0|| 4deglaMbanana laMbamanatvamidaM bhaa0|| 5'satyama, uktametata, ayaktaM taktama' ityapi pAThaH sambhavedatra // 6 nanyathAt pr0|| 7degnanyatvAt ya0 ||8vyktprtykss vi0 / atra vyaktaH pratyakSa iti sambhavet pAThaH // 9degnyathAnyathA bhA0 / nyathA 2 ya0 // 10 tvAdaindriyikatva bhaa0|| 11 bhAvA saMcaya pra0 // 12degdasatiparamANvA pr0|| 13 dRzyatAM pR. 96 paM0 30 // 14 pratyavekSitapyorthoparyasAdhya bhA0 / pratyavekSitavyorthoparyasAdhya ya0 // 15 pratyavekSitayAthApayaM sausthityA pr0|| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 diGgAgakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram AdipratijJAtArthanirasanam / anekAntavadvayorantayoravasthAtavyam - pratyekatAyAM cAvastheyamagnyambhovacca tadazakyazakte samudAye, sAkSAt tvaduktatattvatvAdanekaikatvabhRzagatyarthasamudAyaparigrahAca / itarathApi caiSAM samudAya eva na syAt, pratyekamabhUtatvAt, vandhyAputravat / / bauddharevoktA trayAtiriktasaMskRtakSaNikAnityatvAbhyupagamena sahAsaGgatirasya, pratyekanigamanaparigraheNa vA AdipratijJAtArthanirasanam / vAzabdasya 'vikalpatvAt svalakSaNaviSayapratyakSatvaM vA nirasyate, anekArthajanyasvArthasAmAnyagocaratA vA, ubhayaM vA nirasyata iti / kizcAnyat , pratyekaM te samuditAH kAraNamiti vacanAdavyastA ityetadarthAdApannamiti taideva punaH 10 smArayati doSAntaraiH - anekAntavad dveyorntyorvsthaatvym| dvAvantau dvau dezau, dvayordezayoravastheyaM taiH paramANubhirekataH pratyekasamuditaiH / kimiva ? anekAntavat / anekAntena tulyaM vartata ityanekAntavat , yathA dravyAntaparyAyAntayoravatiSThamAnAH paramANavasta eva tatsamudAyazceti vyapadizyante tathA pratyekatAyAM cAvastheyamityanekAntasAdharmya darzayati / cazabdaH samuccaye, kiM samuccinoti ? samudAyamuparitanam , 72-2 pratyekatAyAM ca samudAye cAvasthAtavyamiti / aMgyambhovacca tadazakyazakte samudAye, agneH zakyaM dahanAdi hrAdanasnehanAdyazakyam , ambhasastu snehanAdanAdi zakyamazakyaM dahanAdi, tadazakye zaktasta- 15 dazakyazaktaH pratyekAzakye zaktaH samudAyaH / vAkyArthastu lokavyApino'pi paramANavaH saGghAtabhedapaMriNAmApekSA eva cAkSuSatvAdibhAjo bhavanti nAnyathetyubhayAntAtyAgavAdino jainA yad vadanti tadeva tavApyApannam / kutaH ? sAkSAttvaduktatattvatvAt , tvayaiva sAkSAduktaM tattvameSAM paramANUnAm 'pratyekaM cakSurvijJAnotpAdane na zaiktAH, samuditAH zaktAH' iti / evaM tAvat sAkSAdanekAntAbhyupagamaH / arthApattyA vAbhyupagata eva, anekaikatvabhRzagatyarthasamudAyaparigrahAcca / samityekIbhAve, sa caikIbhAvo'nekasya, 20 iNa gatau [pA0 dhA0 1045], ayanaM gamanaM gatirAya iti paryAyAH, utkaTAya udAyaH, saGgato bhRzamAyaH, samudAyazabdasya tatparigrahAt 'pratyekaM te samuditA anekaikIbhUtabhRzagatayaH' ityarthaH kRtaH, tasmAccAnekAntavAdAbhyupagamaH / kizcAnyat , itarathApi caiSAM samudAya eva na syAt , nyAyato'pItyarthaH, etat pratijJAnam / samudAya eva na syAt , pratyekamabhUtatvAt , vandhyAputravadityeSa nyAyaH, yathA pratyekamabhUtAnAM vandhyA- 25 putrANAM samudAyo nAsti tathA paramANUnAmiti / nanvayamanyAyaH pratyekamabhUtatvAsiddheH paramANUnAmiti cet, netyucyate, bauddhairevoktA trayAtiriktasaMskRtakSaNikAnityatvAbhyupagamena sahAsaGgatirasya / 1 vilakSaNatvAt khala ya0 // 2 dRzyatAM pR0 96 paM0 30 // 3 tadevaM ya0 // 4 smarayati pra0 // 5 dvayorantarayoM y0|| 6 paryAyAMtarayoM y0|| 7dhAvasthA pr0|| 8 agnyaMbhAvaca bhA0 / ajhyabhAvazca y.|| 9degparimANApekSA ya0 // 10 degbhayAnAM tyAga pra0 // 11 sAkSAttaduktatatvatvAt tayaiva pra0 // 12 zaktaH pr0|| 13 patyavAbhyu vi. bhA0 / patyu vAbhyu vi0 bhA0 vinA // 14 udAya saMgato bhRzaM AyaH pr0|| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare tvaprAsyanantarameva vinaSTatvAt / pratyekatvaprAptirapi caivaM naiva, asattvAt, vandhyAputravat / sahotpAdAdadoSa iti cet, na, tulyatvAt / kiM bhUtasya sahatA? abhUtasya ? yadi bhUtasya bhavanAnantaravinaSTatvAt kutaH sahatA, uktavadasattvApattereva ? yaduktaM vaH siddhAnte - 5 buddhibodhyaM trayAdanyat saMskRtaM kSaNikaM ca tat / [ ] iti / 73-1 AkAza-pratisaGkhyA-'pratisaGkhyAnirodhAkhyAt trayAdanyat pratyayajanitatvAt saMskRtam , saMskRtatvAcca kSaNikAnityam , kSaNo'syAstIti kSaNikama , kSaNamAtramevAsya kAlo na parata iti kSaNikAnityameva na kAlAntarAvAyyanityatvaM laukikAbhimataghaTAdivadityetenAbhyupagamena saha pratyekaM te samuditAH kAraNamityasyAbhyupagamasya saGgatirnAsti / kiM kAraNam ? pratyekatvAptyanantarameva vinaSTatvAt , ekaikasya 10 paramANoH svarUpalAbhasamanantarameva vinaSTatvAt kaH pratyekasamudAyaH ? ko vA dezato'tyantaM rUpAdibhedena yAvadanabhilApyatathAsthAnAM bhidyamAnAnAM pratyeka bhAvaH ? iti siddhaM pratyekamabhUtatvaM dezataH kAlatazcAvasthAntarAprApteriti / pratyekatvaprAptirapi caivaM naiva, nirmUlata eva paramANUnAM yApi pratyekatvaprAptiH sApi caivamuktavidhinA naivAsti, svarUpaprAptimAtradezakAlApretIkSitvavinAzitvAdasattvAt , vandhyAputravat , yathA vandhyAputrANAM pratyekatvaprAptirnAsti tathA paramANva bhimatAnAM tathAnavasthAnAmabhAvAnna pratyekatvaprAptiriti / 15 sahotpAdAdadoSa iti cet , teSAM paramANUnAmasattvamasiddhaM tathAnavasthAnAmapi dezaikyena kAlaikyena ca sahotpAdAbhyupagamAt , tasmAdasti pratyekatvaprAptiriti / etacca na, tulyatvAt paramANvasattvasya, dezakAlabhedotpAdAsattvena sahotpAdAsattvasya tulyatvAt , vikalpadvaye'pi yaugapadyAsiddheridamasi tvaM praSTavyaH -kiM bhUtasya sahatA ? abhUtasya ? iti vikalpadvayAnativRttereSa prazna ubhayathApi na ghaTata 73-2 ityuttaraM vaktumanasaH / itara Aha - abhUtasya sahatetyayukto vikalpaH, ka evaM brUyAt 'abhUtasya khapuSpa20 syeva satA'satA vA sahatA' iti yataH sa vikalpaH pUrvapakSyate ? tasmAdbhUtasya sahateti brUmaH / atrAcArya Aha - tvamevaitadvikalpadvayaM 'tathAvasthAH pratyekaM samuditAH kAraNaM paramANavaH' iti bruvANazcintaya ka evamAheti / kiM na etena ? yo bravIti sa bravItu, yadi bhUtasya yadi tAvad bhUtasya sahotpAdaH, bhavanAnantaravinaSTatvAt kSaNikavAde kutaH sahatA? nAstyatra kAraNaM sahatve kasyacit kenacidityarthaH / uktavadityatidezAdezakAlAbhyAmatyantabhede nirabhilApyasvabhAvAnAM pratyekatvaprAptireva nAstItyuktaM tathA teSA 25 masattvApatterevANUnAM 'kutaH sahatA' ityabhisambandhaH / pratilabdhasahatvasya cotpAda ucyate tvayA, tattu 1danya saM0 pra0 / "apica vainAzikAH kalpayanti 'buddhibodhyaM trayAdanyat saMskRtaM kSaNikaM ca' iti / tadapi ca trayaM pratisaGkhyApratisaGkhyA nirodhAvAkAzaM cetyAcakSate / trayamapi caitadavastu abhAvamAtraM nirupAkhyamiti manyante / buddhipUrvaka: kila vinAzo bhAvAnAM pratisaGkhyAnirodho nAma bhASyate, tadviparIto'pratisaGkhyAnirodhaH, AvaraNAbhAvamAtramAkAzamiti"-brahmasUtrazAGkarabhA0 4 / 22 // 2 AkAsyA prati bhaa0| AkAzasyAprati ya0 ||3degkhyaa trayA pra0 // 4 sthAyyeni pr0||5 dRzyatAM pR0 96 pN030||6praaptaannt' bhA0 / prAnanta ya0 // 7 pratyekaM smuy0||8degvsthaanN ya0 / 'vasthaM bhaa0||9 pratIkSitavinA bhA0 // 10 degtpAdadoSa pra0 // 11 kyena saho ya0 // 12 masiddhaM draSTavyaH bhA0 / masiddhaM draSTavyaM ya0 // 13 vRttareya pr.|| 14deglpaH evaM ya0 // 15 degpakSate pr0|| 16 etema pra. ||17degcaadeH bhA0 / vAdaH ya0 // 18 patteraNUnAM y0|| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAraM nayacakram vijJAna vAdibauddha matanirAsaH ] athAbhUtasya vandhyAputrasamudAyo'pi syAt, abhUtatvAdasthitatvAt, aNusamudAyavat / santAnAditi cet, so'pyevameva / athocyeta - bAhyavastukhatattvapratipattijanitaH sarva evaiSa virodhasaMklezaH / vijJAnamAtrakamidaM tribhuvanam / na dravyasaMvRtyAdi tato bhinnamasti / nanu devAnAMpriya ! tvanmatavadeva vijJAnavAdavidhvaMsanArtha evAyamArambhaH / sahatvaM yaugapadyamapratilabdhamasattvApattereva / tasmAt 'sahotpAdAdadoSa:' ityaparihAraH / athAbhUtasyo - tpAdo yaugapadyeneSyate sApi sehatA nopapadyate'niSTaprasaGgAt / kimaniSTam ? vandhyAputrasamudAyospi syAdityaniSTam / kutaH ? abhUtatvAdasthitatvAdaNusamudAya vaditI sAkSAdaniSTApAdanam / aNusamudAya na syAdabhUtatvAdasthitatvAdvandhyAputra samudAyavat / abhUtatvamasthitatvaM ca hetudvayaM zUnyakSaNikavAdinoH siddhatvAduktam / santAnAditi cet, syAnmatam - abhUtaitvamasthitatvaM ceSyate teSAm, tathApi janma-: vinAzarsaMntAnasyAvyavacchedAt sthitatvamastyataH sahotpAdAdadoSa iti / etaccAyuktam, yasmAt so'pyevameva, so'pi santAno bhUto vA syAdabhUto vA ? yadi bhUtaH kutaH saMhatA, uktavad bhavanAnantaravinaSTebhyo'nyasya santAnasyAbhAvAt ? asti cet tadvilakSaNo 'nityo'nya iti sarvakSaNika pratijJAhAniH / athAbhUtaH, 74-1 vandhyAputravadityAdyabhihitadoSAkAGkSameva / 10 athocyeta - bAhyavastusvatattvetyAdi yAvat tato bhinnamastIti / athetyadhikArAntare, atha 15 saMJcitAlambanaviSayajJAnapakSe kalpitAH kalpitA upapattayo viphalA bhavanti sadoSAzceti taM parityajyedamucyeta - sarva evaiSa virodhasaMklezo bAhyavastutattvapratipattijanitaH, 'vijJAnAd bAhyaM vastutattvamasti ' iti pratipattau satyAM jAyate'yaM saMklezaH / yadi paramANava AlambanaM tato'tIndriyatvasaJcitAlambanatvAdyabhyupagamavirodhaH; atha samudAyaH, asattvAt khapuSpavadanAlambanameva; pratyekaM te samuditAH svavacanavirodhAdidoSaH proktanyAyenetyevamAdivirodhodbhAvanajanitena cittasaMklezena kimarthaM bodhyAmahe ? evaM tu sarvadoSa - 20 vinirmuktamidaM kalpanAntaramAzrayAmahe - vijJAnamAtrakamidaM tribhuvanam / yaduktam -- kSamA vAyurAkAzaM sAgarAH sarito dizaH / antaHkaraNatattvasya bhAgA bahiriva sthitAH // [ vAkyapa0 3 |7|41 ] iti / 105 na dravyasaMvRtyAdi, na punaretasyAM kalpanAyAmevambidhaH saMklezo'sti yat idaM saMvRtisadidaM paramArthasadidamaindriyakamatIndriyamityAdi vikalpyamAnaM vijJAnAdvayatiriktamarthajAtamicchatAM syAt, na tu tat tato 25 bhinnamasti / tasmAdanarthako vicAra iti / atrocyate - nanu devAnAMpriya tvanmatavadeva vijJAnavAdavidhvaMsanArtha evAyamArambhaH / yathedaM 1 dAvadoSaH ya0 // 2 sahitA ya0 // 3 dAyApi ya0 / dApi bhA0 // 4 syAdato tvAdasthita pra0 // 5deg tatatva' ya0 // 6degsantAna sAdhyavacche pra0 // 7 yavi ya0 // 8 sahetoktavad pra0 // 9 nityAnya ya0 // 10 vAkyavastu pra0 / 11 saMhitAla' vi0 vinA / sahitAla vi0 // 12 vAcyAmahe pra0 // 13 sAgaraH ya0 / "dyauH kSamA vAyurAdityaH sAgarAH sarito dizaH / antaHkaraNatattvasya bhAgA bahiravasthitAH // " iti mudrite vAkyapadIye pAThaH // 14 dravyaM saMvRtyAdi na bhA0 / dravyasaMvRtyA na ya0 // 15 atra 'ya idaM' ityapi pAThaH syAt // naya0 14 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare tiSThatu tAvad bAhyAbhAve vijJeyatvAbhAvo vijJeyatvAbhAve ca vijnyaantvaabhaavH| vijJAnaM hi pratyakSAdi / tatra katamad vijJAnamAtramidaM sarva traidhAtukam ? na tAvat pratyakSavijJAnamAtram , tasyaivamavasthatvAt / nAnumAnavijJAnamAtram , tasyApi tatpUvakatvAt tadasiddhAvasiddheratantvapaTavat / na saMzayabhrAntyAdikalpanAvijJAnamAtraM 5 kalpanApoDhaM pratyakSamityetasya tvanmatasya tatsaMvAdino buddhavacanasya ca vidhvaMsanArtho'yaM mamArambhastathA 74-2 vijJAnamAtravAda vidhvaMsanArtho'pyayamevArambhaH, tvattIrthakarA bhihitatvAt tasyApi / athavA tatparamArthatvAt tatpratipAdanArthatvAcca sarvadezanAnAM bauddhInAM tadvidhvaMsanArtha evAyamArambhaH / etadapi pramANAbhAvAdayuktamiti grAhyam , pramANAbhAvazca prameyAbhAvAditi sa doSaH sthita eveti darzayati --tiSThatu tAvadityAdi / taM copAyena darzayiSyannAha - bAhyArthAbhAve vijJeyatvAbhAvaH, tasya vijnyaanmaatrtvaat| vijJeyatvAbhAve ca 10 tasya vijJAnatvamapi nAsti, vijAnAtIti hi vijJAnam , kiM vijAnAti vijJeyAbhAve ? tataH prameyatvAbhAvAt pramANatvAbhAvaH pratyakSasyeti jJeya-jJAna-pramANa-prameyatvavilakSaNaM khapuSpavat kiM tat pratyakSaM nAma ? ityeSa doSo durnivAraH, sa tAvat tiSThatu / idaM tAvadastitvAbhyupagamenaivAnyathA vicAryate-vijJAnaM hItyAdi / hizabdo dRSTAntArthe, dRSTaM hi loke vijJAnaM pratyakSAdi, pratyakSamanumAnaM ca pramANe vijJAne / AdigrahaNAt saMzayaviparyayAnadhyavasAyalakSaNAni ca vijJAnAni pramANAbhAsAbhimatAni / ida15 masi tvaM praSTavyaH-tatra nirdhAyaM katamad vijJAnamAtramidaM sarva traidhAtukamiti, naikamapi vijJAnamAtraM bhavatItyabhiprAyaH / brUyAstvam - pratyakSavijJAnamAtramiti, tanna tAvat pratyakSavijJAnamAtraM tasyaivamava75-1 sthatvAt , tasya pratyakSavijJAnasyaivamavasthA yathAsmAbhirvyAkhyAtA na rUpAdiviSayA na samudAyaviSayA na cakSurAdinimittA saMvRtyA paramArthena vA yujyate iti tasmAnna pratyakSavijJAnamAtram / syAnmatam - anumAnavijJAnamAtramiti / tadapi nAnumAnavijJAnamAtram / kiM kAraNam ? tasyApi tatpUrvakatvAt , tasyApya20 numAnasya tatpUrvakatvAt pratyakSapUrvakatvAt / pratyakSapUrvakaM hi svAnubhavottarabhAvivikalpAtmakamavikalpajJAna samanantarajanmA'numAnaM mAnasamaindriyamayogimAnasapratyakSapUrvakameveSyate, tasyaiva pratyakSasyAsiddhau kuto'numAnasiddhiH ? ato nAnumAnamAtramata Aha - tadasiddhAvasiddhiratantvapaTavat / yathA tantupUrvakasya paTasya tantvasiddhAvasiddhistatpUrvakatvAt tathA pratyakSAsiddhAvasiddhiranumAnasya / evaM tAvat prmaannvijnyaanmaatrtvaasiddhiH| evaM tarhi saMzayabhrAntyAdikalpanAvijJAnamAtramastu, tadapi na saMzayabhrAntyAdikalpanAvijJAnamAtraM 25 vA, na saMzayamAtraM na bhrAntyAdimAtram , AdigrahaNAnna svapnAnubhavAnubhUtAnukAramAnaM na taimirikakezondukA dyAkAramAtram , sarvasyAsya kalpanAtmakasya pramANAbhAsasya ata eva pratyakSapUrvakatvAdeva tadasiddhAva 1 rAbhihata pra0 // 2 bauddhAnAM ya0 // 3 deggamevAnAnyathA pra0 / atra gamenAnyathA' ityapi pAThaH syAt // 4degmat vijJA' bhA0 / mattavijJA' ya0 // 5 sarvatraidhAtu pr0|| 6 syevamavasthA 20 hI / syaiyamavasthA vi0 / svayamavasthA bhA0 pA0 De0 liiN.|| 7degnasya pUrvakatvAt pratyakSapUrvakatvAt ya0 / nasya pratyakSapUrvakasvAt bhaa0|| 8degsamindriya pr0|| 9 pratyayaMkSapUdeg bhaa0||10 syApi(syApya?)siddhau pr.||11 tadapi saMzayabhrAntyAdi kalpanAdimAnaM pA pra0 // 12 aMta pr0|| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 vArSagaNyakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram vA, ata eva / nAnadhyavasAyamAtram , anavagrahAtmakatvAt tasya / tasmAnna vijJAnamAtramityalamativikAzinyA sngkthyaa| ___anayaiva ca dizA svavacanavyapekSavAkSepo'vizeSakAntavAdino'pi / sarvasarvAtmakatAyAM zrotrAdivRttiH pratyakSam [SaSTita0] iti bruvato nirvikalpatvAdvibhAgAbhAvAt siddheH / syAnmatam - andhyvsaaymaatrmstviti| tadapi nAnadhyavasAyamAtram , na asaJcetitAvyaktasukha- 5 duHkhAdisvarUpamityarthaH / kiM kAraNam ? anavagrahAtmakatvAt tasya, na hi tadatyantAsazcetitaM nAma jJAnamasti / yadyapyavyaktajJAnamasti apaTutvAt tadarthAvagrahAtmakaM na bhavatyato vijJAnameva na bhavati, yasmAd vijAnAtIti vijJAnamiSTam , tacca na kiJcid vijAnAtIti nAnadhyavasAyavijJAnamAtram / tasmAnna vijJAnamAtram , pramANapramANAbhAsavijJAneSvanantarbhAvAt katamad vijJAnamAtramidaM sarvam ? 75-2 etebhyazca vijJAnebhyo vyatiriktasyAnyasya vijJAnasyAbhAvAnna kizcidetadvijJAnamAtraM sarvam / ityalamati- 10 vikAzinyA saGkathayati saGkSipyopasaMharati pratyakSalakSaNasya sarvathA dUSitatvAt , itarathA hyadyApi dUSaNavacanaprapaJcasyAnekasyAvakAzo'stIti / evaM tAvadvizeSakAntavAdinA kalpitaM laukikapratyakSavilakSaNaM pratyakSaM na ghaTate, svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhatvAt / anayaiva ca dizA svavacanavyapekSavAkSepo draSTavya iti vAkyazeSaH / eSo'tidezaH kasya 'cet , avizeSakAntavAdino'pi / apizabdAdanantaroktasya vizeSavAdino'saMmbhavAt ubhayavAdino'pi / 15 tatra yad vizeSavAdinaH prAguktaM doSajAtaM 'kalpanApoDhaM pratyakSam' icchataH kalpanAtmaka[va]meva hetuparamparayA''pAdya 'apratyakSatvam , anumAna[tva]m , ubhayaikyam , saGkaraH, abhAvaH, nirdezyatvam , asvalakSaNatA ca, kArakajJApakAvizeSApAdanAdabhidhAnArthavyapadezyatA ca' pazcAcca kalpanApoDhatAmabhyupetyApi 'svasAmAnyayorlakSaNayorabhAvAJcakSuSo rUpasya tadvijJAnasya cAbhAvaH' ityAdi lakSaNavAkyamuddizya tadidAnImutkrameNa vAcyamiti taddizaM darzayati -- sarvasarvAtmakatAyAmityAdinA yAvadanakSamiti / evaM hi lakSaNa- 20 dUSaNAtidezaH - 'sarvaM sarvAtmakam' ityavizeSamicchataH sAyasyApi sarvAtmakasyaikasya vastuno rUparasAdibhedena zrotrAdibhedena ca vikalpayitumazakyatvAd vizeSakAntavAdina iva nirvikalpaparamArthaparamANumAtra-76-1 sAdhAdavikalpakatvam / avikalpakatvAd yathA pUrva pratyakSalakSaNodAharaNavAkye doSAH 'cakSurnaiva cakSuH, rUpaM naiva rUpam , vijJAnaM naiva vijJAnam' ityAdayastathA zrotrAdivRttiH pratyakSaM zrotratvakcakSurjihvAghrANAnAM manasA'dhiSThitA vRttiH zabdasparzarUparasagandheSu yathAkramaM grahaNe vartamAnA pramANaM pratyakSamiti 25 bruvataH sarvasarvAtmakatve nirvikalpatvAdvibhAgAbhAvAt kiM zrotraM yat tvagAdibhyo vibhaktam ? kimazrotraM tvagAdi yacchrotrAdvibhaktam ? yaccoktaM 'zrotrAdi' iti, tatra ka AdiH sarvAtmakaikavastutve 1 asaMcetivAvyakta yH||2 tasyA na hi tadatyaMcAsaMcetitaM pr0||3 atra 'yadapya' ityapi pAThaH syAt // 4degNaMpramA pr0||5degbhaavijnyaane ya0 ||6degkaasinyaa bhaa0|| 7 medyApi bhaa0|| 8cit pr0|| 9 sambhavata 0 // 10 abhAvaM pr0|| 11ca ikAraka bhaa0vi0vinaa||12tyaadi y0||13 degsyecAbhAvaH bhaa0| syevAbhAvaH ya0 / pR. 72 paM0 1 // 14 makaikasya y0||15degklpkm pr0||16 dRzyatAM pR0 71504 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare kiM zrotram ? kimazrotram ? ka AdiH? ko'nAdiH? kA vRttiH? kA vAvRttiH? kiM prati? kimaprati ? kimakSam ? kimanakSamityAdi ? loke zAstre ca hi vastukhatattvasAkSAtpratipattiH pratyakSam / tattu tvanmatavanna tvevaMlakSaNam pratyakSam , nirvikalpatvAsiddheH kalpanAtmakatvAdibhyo bhrAntyAdivat / 5 sazcitAlambanasthAna uktavad rUpAderekasyAsarvasyAlambanasyAsaJcitavad ghaTaprathamadvitIyAdyanyonyApekSavibhAgAbhAvAt ? ko'nAdimadhyo'nto vA ? kA vRttisteSAM zrotrAdInAM pUrvamapravRttAnAM pazcAdvRttiH kAlabhedenAvasthAntaratvena ca viziSTA ? kA vA'vRttivRttyuparamalakSaNA vibhAgAbhAvAdeva ? kiM prati, katamo'nyo bhAvo yamapekSya taM pratyakSamityucyate ? napuMsakaliGgasyAvyaktaguNasandehaviSayatvAt 'kiM prati' iti praznaH / kimaprati, sarvasarvAtmakaikatve kaiH kiM nApekSyate ? kimakSamindriyaM yad 10 viSayavyatiriktaM zrotrAdi parasparavyatiriktaM vA ? kimanakSamindriyavyatiriktaM viSayo rUpAdi paraspasto vA ? iti pradarzane, itthaM vibhAgAbhAvAd vibhAgena lakSaNapraNayanaM svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhaiMm / AdigrahaNAt kiM zabdAdi ? kiM manaH ? kimadhiSTheyaM kena ? iti / ___kizcAnyat , tvanmatenaiva pratyakSalakSaNIyogAdayuktam / loke zAstre ca hi vastusvatattvasAkSA tpratipattiH pratyakSam , vastunaH svaM tattvamasAdhAraNamAtmIyaM rUpam , yA tasya sAkSAtpratipattirna vyavahitA ... 15 sA pratyakSam / tattu tvanmatavanna tvevaMlakSaNaM pratyakSam , tvanmata iva tvanmatavat , yathA sarvasarvAtmakatve 2 tvanmate zrotrAdivRtteH sarvasarvAtmakavastvekadezazabdAdiviSayatvAt samudAyarUpatvAdvastusvatattvasya vibhAgAbhAvAcchrotrAdivRttirna sambhavatItyuktaM tathA tasya nirvikalpasya vastuno vastusvatattvasAkSAtpratipattyabhimataM laukikaM sAmayikaM ca pratyakSalakSaNaM na ghaTate, nirvikalpatvAsiddheH, naiva tannirvikallaM pratyakSaM zabdAdivibhAgavikalpaviSayatvAt , avibhAgarUpaM ca sarvasarvAtmakaM vastusvatattvam , tadviSayaM ca tanna 20 bhavati, tatazca kalpanAtmakam , kalpanAtmakatvAdibhyo bhrAntyAdivad 'na pratyakSam' iti vartate, kalpanAtmakatvAnnirUpaNavikalpAtmakatvAdAlambanaviparItapratipattyAtmakatvAdadhyAropAtmakatvAdasAmAnyarUpaviSayatvAt tadatadviSayavRttitvAt sadasadabhedaparigrahAtmakatvAt sarvathA sAdhAraNArthatvAt , bhrAntisaMzayAnumAnAdijJAnavaditi / saJcitAlambanasthAna uktavadityAdi yAvannIlAdiSvabhAvAdityanenA'tidiSTagranthArthabhAvanopAya25 dikpradarzanaM karoti mA bhUd vyAmoha iti / yAdRk saJcitAlambanasthAne'smAbhiruktam 'paramANunIlAdInAM saJcayaH sAmAnyaM saMvRtisattvAdasat' iti, iha tu tadviparItaM samudAyaparamArthatvaM nIlAdisaMvRtisattvam / 1 bhAvonyamapekSya ya0 / bhAvo'nyamapekSya bhA0 // 2 degtmakatvakaikatve ke kaM nApekSyate bhaa0| 'tmakatvakaikatve kaikaM nApekSyate ya0 // 3 degvyapekSadustara' ya0 // 4degdhanAdina pr0|| 5 NAyogAyaduktaM lokazAstre y0|| 6 vahi pr0|| 720 vinAnyatra-pratyakSa hii0| pratyakSA pA0 De0 lIM vi0 bhaa0|| 8 tanu tvanmata 20 hii0|| 9degtvAtsiddheH pra0 // 10 degkalpakaM ya0 // 11degviSayitvAt pr0|| 12 degtmakavatvA ya0 / dRzyatAM pR0 63 paM0 1 // 13 dRzyatAM pR064 paM0 1 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAyakalpita pratyakSe doSAH ] nIlAdiSvabhAvAt tathAsambhAvane'pi tasyAtIndriyatvAdAlambanatvAnupapattezcakSurAdivijJAnAnAM rUpAdisaGghAta Alambanamiti prAptam / te ca pratyekaM paramArthato'santa iti teSAmaviSayatetyAdyazeSaM yathAbhAgamatra yojyaM bhedAbhedasaMvRtiparamArthasthAnavya vasthApanayA / dvAdazAraM nayacakram saMvRtisanto nIlAdaya aindriyAH, na paramArthasatsamudAyaH / kiM kAraNam ? tasya rUpAdyAtmakatvAt tadekadeza- 5 bhUtasya rUpAderaparamArthasato'pyavibhAgAvasthasya ekasyA sarvasyAlambanasyAsaJcitavat na hyekossarvaH kadAcidAlambanaM rUpaM rasaH zabdo vA yathA'saJcitAH paramANavaH pUrvasmin vAde naindriyakA evamasati-77-1 vadasmin vAde lokalokottaravyavahArapratyakSAbhimateSu ghaTAdiSu nIlAdiSu cAbhAvAnna pratyakSaM tadviSayaM jJAnamityabhisambandhaH / kimuktaM bhavati ? rUpAdayaH sarvaikAtmarUpA eva santi na pRthaksvarUpAH / tatastadviSayaM jJAnamabhAvaviSayatvAdapratyakSaM vandhyAsutAdiviSayajJAnapratyakSavaditi / anayA dizA 'yadAbhAsaM pratyakSaM na 10 sossti viSayaH, yo'sti na tadAbhAsaM pratyakSam' ityAdi vizeSaikAntavAdinaM prati yo'bhihitaH prapaJcaH sa sarvo yojyaH / tathAsambhAvane'pi cetyAdi, rUpAderekaisya sattvarajastamoguNasAmyAvasthAnalakSaNapradhAnAkhyapadArthatvasambhAvane'pi / naiva tatsAmyAvasthAnaM zabdAdibhedeka sarvAtmakatvAbhAvarUpaM sambhAvyate, sambhAvyamAne'pi ca tasminnavyakte tasyA'vyaktasyAtIndriyatvAdAlambanatvAnupapattezcakSurAdivijJAnAnAM rUpAdisaGghAta Alambanamiti prAptam / te ca rUpAdayaH pratyekaM paramArthato'santaH, itizabdo 15 hetvarthe, ityataH kAraNAdrUpAdisaGghAtAlambanatvAt teSAM pratyekaM paramArthasattvAbhAvAnna viSayatA / rUpAdayo na cakSurAdiviSayAH, paramArthato'sattvAt, vandhyAsutavat / rUpAdiviSayaM vA na pratyakSam, paramArthato'sadviSayatvAt, vandhyAsutajJAnavat / tasmAd yoni- bIja-prakRti- bahudhAnaka- pradhAnA - 'vyaktAdiparyAyAkhyaM yad vastu tadatIndriyatvAdapratyakSam / yadindriyaviSayaM tatpariNAmabhede saGghAte rUpAdi na tat paramArthasat / ityA- 77-2 dyazeSaM vizeSaikAntavAdimate yathAbhAgaM yo yo bhAgo yathAbhAgaM tadviparyayeNAvizeSaikAntavAde'tra yad 20 yatra bhajate tat tathAnusRtya yojyamityatItaM granthArthaM smArayati / tadyojanopAyadiGmAtrapradarzanArthamapyAhabhedAbhedasaMvRtiparamArthasthAnavyavasthApanayeti / ye tatra bhedarUpAH paramANavaH paramArthasantaste'tra saMvRtisantaH sarvasarvAtmakaparamArthavAde, yastatrAbhedaH paramANusamudAyaH saMvRtirsan so'tra paramArthasannityanayA vyavasthApanayA yojyam / punaruttaro'pi grantho yojyaH / tadyathA - sarvasarvAtmakaikarUpAntarA viviktasvartattva rUpAdisattvAdi- 25 saGghAta indriyasaMnikRSTa AlambanaviparItaikarUpeyaM pratipattiH vyapadezyAnekAtmakanIlarUpaviSayA, na ca hetvapadezAvyapadezyaiSA, yataH sarvAtmakagrahaNApadezena dhUmenevAgnisAmAnyavad gRhyate nAnirdezyarUpam / 1 mArthasamu bhA0 // 2 pyavi (va ?) bhAsAvasthasya pra0 // 3 zabdo yathA ya0 // 5nuSTatya ya0 / 'nuSvatya bhA0 // 6panAyeti pra0 // vi0 hI0 // 8 satR sotra ya0 / sa zautra bhA0 // 11 atra 'pattiravya' iti samIcInaM bhAti // ya0 // 109 9 12 4 kasyA pra0 // 7 ntaH / tatra bhA0 raM0 pA0 ntaH tatra De0 lIM0 tathe pra0 / dRzyatAM pR0 65 paM0 1 // 10 sanniSTa padeza / vyapa' bhA0 / 'padezavyapa' ya0 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare nAnAtvaikAntavAde'pi Atmendriyamano'rthasannikarSAdyanniSpadyate tadanyat [ vai0 sU0 3 / 1 / 18] dravyAdinirmUlatvAt kimAtmAdi ? iti na pratyakSam , dravyarUpAdibhavanavizeSakAraNakiM kAraNam ? tato'nyat kalpitamekaM rUpam / nenu sarvasya kArakahetutvenApadezaH pratyakSapratipatteH, na dhUmavajjJApakahetvapadezatayAgnerivA'rthAntarasyAnekarUpatvasya / nanvidamasyaivArthasya pradarzanArtha prastutama5 smAbhiH, yadIdaM pratyakSaM syAt kArakAdeva svArthAdAlambanAddhetorjAyeta dAhAnubhavavat pratyakSatvAdavyavahita pratipattyAtmakatvAt pratyakSasya svalakSaNaviSayatvAdanadhyAropAtmakatvAditi yAvat / api ca kArakatApi 78-1 sarvasya naiva tatra, dvitIyacandravat paramArthato'sattvAdanupAttavyAvRttivyavasthAnamAtratvAt / lokavattu sarvasattve viziSTo'padezo vyapadezo grAhyAdanyaH, tena vyapadezena prameyaM vyapadezyamanumeyaM na pratya dhUmAnumeyAgnivat, akArakatAyAM kArakatAyAM vA vastunaH pitRdhUmAdivat / 10 abhidhAnAvyapadezyAnekAtmakatve api ca naiva, anumitAgnivadevaikAnekaviSayatvAnnIlasya / taddhi nIlarUpanirUpaNaM vikalpaH, pratiparamANuparasparapratibhinnasvatattvAnekarUMpaikatattvaikarUpAdhyAropAt sarvasarvAtmakaikarUpavasturUpAdyanekarUpAdhyAropAdvA rUpAntarasAmAnyarUpaviSayatvAt tadatadviSayavRttatvAdanapohAdapohAdvA'gnayanumAnavat tatsAmAnyAtmakataiva paramArthasthitasaJcayaprajJaptinIlANubhedaparigrahAtmakatvAt sAdhAraNArthaviviktakalpanAtmakatvAnna pratyakSamapratyayapratyayAtmakatvAcchabdAzrAvaNatvapratyayavat / saMvRtya15 tIndriyatvAbhyAM hi na nIlAdiSu na ca saJcaye kAraNatA tathApratipattiM prati / anumAnajJAnamapi ca tanna pratipUryate, sambaddhagRhItasyAnyathApratipatteH, viruddhAdijJAnavaditi samAnametat kalpanAtmakatvAt / anyadapi yathAsambhavaM tatprakriyApatitaM muktvA yadubhayoH sAmAnyaM tat sarvaM yojyam / evaM tAvadvizeSAvizeSaikAntavAdayoH svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhatvAllaukikapratyakSavilakSaNaM pratyakSaM kalpitamapi tvayuktamityuktam / nAnAtvaikAntavAde'pi sAmAnyavizeSayoH 'ayuktaM pratyakSam' iti vartate / kIdRzaM vA tat 20 pratyakSaM kathamayuktaM vA ? iti, AtmendriyamanorthasannikarSAd yanniSpadyate tadanyat , AtmA manasA 78.2 mana indriyeNa indriyamartheneti catuSTayatrayadvayasannikarSAdutpadyamAnaM pratyakSamityetadapi nAnAtvaikAntavaudimataM dravyAdinirmUlatvAt kimAtmAdi ? iti na pratyakSam , dravyamAdiryeSAM ta ime dravyAdayo dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyA adravyatvAt [dravyebhyo'nye] khapuSpavanna syuH, evaM guNebhyo'nye na syuraguNatvAt , akarmatvAt karmaNo'nye, asAmAnyatvAt sAmAnyato'nye, avizeSatvAd vizeSebhyo'nye, asamavAyatvAt 25 samavAyAdanye, nirmUlatvAcca khapuSpavat sarve / tasya nirmUlatvaM cApariNAmitvAd vandhyAputravat / ato'sattvAdAtmAdInAmAtmamano'kSArthAbhAve kimAtmAdi, yatsannikarSAjjJAnamutpadyeta ? kasya tat, AtmadravyAbhAvAt ? kiM tat , guNAbhAvAt ? itizabdo hetvarthe, 'rAjapuruSo'smIti na bibhemi' iti yathA tathA iti na pratyakSam , AtmAdidravyANAM jJAnAdiguNAnAM cAbhAvAnnAsti pratyakSamityarthaH / teSAM cAtmAdInAmanyathA paramArthato vidyamAnAnAmanekAntAtmakAnAmekAntAtmatayA kalpanAdanyathAdhyAropAt kalpanAtmakatvA30 dibhyo hetubhyo bhrAntyAdivanna pratyakSamiti pUrvoktaM tadeva vyAcaSTe-dravyarUpAdItyAdi yAvatkalpanAt / 1nyata klpi.pr.||2tulnaa pR0 66 paM. 1 ||3bhvt yH|| 4 tulanA pR. 67 paM0 1 // 5 tulanA pR. 68 paM0 1||6degruupruupaik pr0||7degkgpaadhyaa bhA0 / dRzyatAM pR0 69 paM0 1 // 8 mapratyayAtmakatvA pra0 / dRzyatAM pR. 69 paM0 4 ||9degddhaavditi pr.||10 mapi ca yukta ya0 // 11 dRzyatAM pR0 59 paM0 22 // 12 degvAdinamataM ya0 // 13 kimAdIni na ya0 // 14 ca bhAvA pr0|| 15 kAttAmetayA pr0|| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikakalpitapratyakSe doSAH] dvAdazAraM nayacakram 111 kAryatadatatpadArthAnekAntakhatattvAnyatamaikAntakalpanAt kalpanAtmakatvAdibhyo bhrAntyAdivat / ___ataH sarvapramANAvirodhitattvavyavahArasamavasthalokaparigrahavadeva sAmAnyavizeSau ghaTAdiviSayAviti vidhiH| eSa ca vedavAdibhirapi lokapramANaka AjJAnikavAda upajIvyate yasyAya-5 dravyagrahaNena pRthivyAdInAM tatkalpitAnAM sarvaguNAnAM guNagrahaNena bhavanagrahaNena sattAyAH vizeSagrahaNena gotvAdInAM yAvadantyavizeSasya kAraNagrahaNenAvayavAdidravyANAM saMyogAdiguNAnAM karmaNAM ca grahaNam / 79-1 kAryagrahaNena dvayaNukAdyavayavidravyANAM citrAdiguNAnAM ca grahaNam / tatra paramArthataH sa ca asazca padArthoM'nantarokto dravyAdiH, tasyAnekAntaH svatattvaM dravyamapi rUpAdyapi bhavanamapi vizeSo'pi kAraNamapi kAryamapIti / tasya tasyAnyatamaikAntakalpanAdatattvaM dravyameva guNa eva karmaiva bhavanameva vizeSa eva 10 netarasvatattvamapIti / tasmAt kalpanAtmakatvaM siddham / tataH kalpanAtmakatvAdibhyo bhrAntyAdivadapratyakSam / kalpanAtmakatvAdayaH praaguktaadhyaaropaatmkaalmbnvipriitprtyytvaadyH| ataH sarvapramANAvirodhItyAdi yAvadvidhiriti / ata ityanantaroktasarvopapattiprapaJcato yat prAk pratijJAtaM 'yathAlokagrAhameva vastu' iti tannigamayati sopapattikaM sarvapramANAvirodhitattvavyavahArasamavasthalokaparigrahavadeveti, pratyakSAnumAnAgamapramANairanavadhAritakAraNakAryobhayAnubhayAtmakaM tasya 15 tasya vastuno bhAvastattvamavirodhi, tasmiMstattve tattvasya tattvena vA vyavahAraH, tasmin samavasthA yasya lokasya tasya lokasya parigrahaH sa sarvapramANAvirodhitattvavyavahArasamavasthalokaparigrahaH, tadvat tena tulyaM vartata iti / evetyavadhAraNe, tAhaglokaparigrahavadeva sAmAnyavizeSau, na tu sAmAnyameva vizeSa eva parasparato bhinnAvabhinnAveveti vA yathA zAstreSu kalpitAviti / athavA sarvapramANAvirodhini tattvavyavahAre samavasthA yasya sa lokaH sarvapramANAvirodhitattvavyavahArasamavasthaH, tasya parigrahavadeva sAmAnyavizeSau 20 nAnyatheti yathA pratipAditaM lokavadeva ghaTAdiviSayAviti, yathA loke ghaTAdibhavanameva sAmAnya vizeSazca 79-2 dravyakSetrakAlabhAvarUpabhavanAvizeSavizeSAbhyAmuktavidhinA kAryakAraNAdibhedena vA niyatau sarvatra na maryAdayetyanavadhRtasvabhAvau / iti "vidhiH, 'iti' pradarzane, eSa vidhiritthaM vicArito yaH pRthaguddiSTaH / eSa ca "vedavAdibhirapi lokapramANaka AjJAnikavAda upajIvyata iti / nayAnAmekaikasya zatadhA bhedAt saptanayazatAni ArSe vyAkhyAyante, teSAM punazcaturdhA saGkepaH kriyA-'kriyA-'jJAna-vinaya- 25 1degntarokto vyAdiH bhA0 / ntaroktA vyAdiH ya0 // 2 natara ya0 // 3 tA'dhyAroM ya0 // 4 pR0 11 paM0 3 // 5 degsthAloka pra0 // 6 "sthAlokepa pr0|| 7degsparo bhinnau pr0|| 8degsthasya pari' pr0||9degssaasyaamukt pr0|| 10 dhRtaisvabhAvau pra0 / atra 'dhRtaikakhabhAvau' ityapi pAThaH syAt // 11 vidheH pr0|| 12 prathaddiSTaH bhA0 / atra 'prathama uddiSTaH' ityapi pAThaH syAt // 13 vedanAdibhi pr0|| 14 Arthe bhA0 / artha ya0 ||15sNkssepH kriyAjJAna pra0 / "cattAri vAisamosaraNA paNNattA, taM jahA-kiriyAvAI akiriyAvAI aNNANiyavAI veNaiyavAI"-iti sthAnAGgasUtre caturthasthAne // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ prathame vidhyare manyo bhedaH - sarvamidamajJAnapratibaddhameva jagat pRthivyAdi / indriyANyapi ca tanmayAnyevAcetanAni / tatkaraNatvAt taiH prakAzitaM sthUlamajJaM pratipadyeta jJaH / tasyApi cendriyasannikRSTasyA sAdhAraNakharUpasya na nirUpaNopAyo'sti, pratyekaM samudAye vA vAdasamavasaraNavacanAt taMtroktaH, AjJAnikavAdaH 'kiJcinna jJAyate, 'ko ha vaitad veda ? kiM vA'nena 5 jJAtena ? ityazakyaprAptyaphalatvAbhyAM vastutattvavicAro na yujyate, kriyAyA evopadezo'taH zreyAn' iti lezenAbhyupagatatvAt / yasyAyarmenyo bheda iti tasyaivAjJAnavAdasyAnyo'yaM bhedaH / katamo'sau bheda: ? sarvamimajJAnapratibaddhameva jagat pRthivyAdIti / katham ? rUpAdimattvAd ghaTAdivat / AdigrahaNAt pRthivyaptejovAyavaH / nanvete padArthA aMjJA eva, kimarthamajJAnapratibaddhaM jagat pRthivyAdItyucyate ? ucyate - AkAzakAladigAtmendriyamanaHprabhRtInAmapi tadvyatirekeNAnupalabdherna santi tanmayatvAdeva ca 10 tadvadacetanAnyata Aha - indriyANyapi ca tanmayAnyevA cetanAnIti / tanmayatvAnumAnaM ca bhUyastvAd 80-1 gandhavattvAcca pRthivI gandhajJAne / taithApastejo vAyuzca rasarUpasparzeSu rasarUpasparzavizeSAt 1 [vai0 sU0 8/2/5 - 6 ] iti / syAnmatam - pratyabhijJAnAhaGkAre cchAdivizeSaliGgadarzanAdAtmA tadguNastadvyatirikto'stIti / etaccAyuktam, guNaguNinorbhedamicchatAM jJAnAdanyatvasAmyAt pRthivyAdiguNatve'pi tulyAnumAnatvAt / abhyu15 petyApi AtmAdivyatirekaM tatkaraNatvAt teSAmindriyANAM karaNatvAt tAni vA'sya karaNAni tarkaraNo jJaH, taiH karaNaiH prakAzitaM ghaTAdisthUlamajJaM prakArayatvAdeva cAnyamapyarthaM prakAzya pratipadyamAno'pi pratipadyeta jJaH, sambhAvyamAnapratipattirapi puruSaH sthUlamevArthaM pratipadyetA jJAnAtmakam / kareNAni cAjJAni / acetanakaraNaprakAzitamapyacetanaM pradIpaprakAzitaghaTAdivadeva syAt sthUlaM ca na paramANvAdi sUkSmaM zuddhaM cetanasvarUpapuruSAdi vA syAdajJAMnA pratibaddham / tasyApi cendriyasannikRSTasyetyAdi / 20 satyapi ca tasya sthUlasya grAhyatve tatsvarUpAjJAnAdajJAnasambaddhameva / tasyendriyasannikRSTasya dravyAntaravyatiriktamasAdhAraNaM yat svarUpamAtmAdervAtIndriyaisya tasya kvacit kadAcidadRSTatvAt 'idamidam' iti na nirUpaNopAyossti / nirUpaNaM nirNayajJAnamiSTam / kiM kAraNaM na nirUpaNopAyo'sti 'idamidam' iti cet, ucyate - pratyekaM samudAye vA tadRSTyanupapatteH, tasyAsAdhAraNarUpasyApUrvasyApUrvatvAdeva dRnupapattirnirNayAnupapattizca / pratyekaM tAvanna hi ghaTa ekaikaH kRSNAdirUpo'pUrvatvAdRzyate svarUpataH, tata eva 25 pratyekamanirUpitasvarUpANAM kuto nirUpaNaM samudAye, sikatAsu pratyekamanirUpitasya samudAye tailasya nirUpaNAbhAvavat ? nizcayena rUpaNaM [ nirUpaNam ], tadupAyAbhAvAt 'ajJAnapratibaddhameva sarvam' iti sAdhUktam / 1 tatroktaM tejJAnikavAdaH ya0 / tatroktAntajJAnAnikavAdaH bhA0 // 2 kohaM ya0 // 3 dRzyatAM pR0 35 paM0 4, pR0 45 paM0 2 // 4 manye De0 lIM0 / manya pA0 raM0 hI 0 vi0 // 5 tasyaiva jJAna pra0 // 6 'dajJAna' bhA0 / 'daM jJAna' ya0 // 7 ajJAna eva ya0 // 8 yAdyapi ca tanmayAne vA pra0 // 9 tathA tejo pra0 / "tathApastejo vAyuzca rasarUpasparzAvizeSAt " - iti mudrite vaizeSikasUtre pAThaH // 10 No'jJaH bhA0 // 11 pratipadyamAnepi pratipadyeta jJaH ya0 / pratipadyata jJaH bhA0 // 12 kAraNAni ca jJAni ya0 / 13 'jJAnAdiprati ya0 // 14 kRSTadravyAntara' pra0 // 15 degndriyasya kvacit pra0 // 16 'TAnupa' ya0 // 17 tAvaMta hi pra0 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasyAzAnapratibaddhatvavarNanam] dvAdazAraM nayacakram 113 tdRssttynupptteH| khasaMvedanenocchsanAbhyavahRtapariNatisuptAdicalanakaNDUyanasphuraNaghANarasanAdikriyA asaJcetitAH / itthaM kalpitAkalpitatathAbhUtapratyayAnupapatterajJAnAnuviddhameva sarva jJAnam / paricchedArthazca pramANavyApAraH / na cetthaM ttpricchedo'sti| ___ na ca 'ajJAnam' ityuktavirodhaH, rAdhakapUrNakamAtRvyapadezavadvizeSyaprAdhAnyA-5 danavadhAraNAjjJAnAjJAnayoravizeSAt saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirNayAvagamAvabodhArthatvAt / syAnmatam - anubhaviturbAhyaviSayam 'idamidam' iti nirUpaNaM mA bhUd yadi na bhavati, svasaMvedanaM 80.2 tvAntaraM sukhaduHkhAdiSu kiM nirUpaNaM na bhavati ? iti / ucyate - svasaMvedanenocchsanAbhyavahRtapariNatItyAdi, vyabhicArAnna bhavati, prANApAnAvasaJcetayanneva hi kurute sarvo lokaH, abhyavahRtamapi khalarasabhAvena 10 rasarudhirAdibhAvena ca pariNamayanna saJcetayati svayameva / tathA suptAdInAM calanakaNDUyanasphuraNAdikriyA: kurvatAmasaJcetayamAnAnAmeva tAH kriyA dRzyante / supta-matta-mUrcchita garbhAH suptAdayaH / tathAnyamanasAma-. vyaktacalanakaNDUyanamazakadaMzasparzasaMvedanaM gandhAdijJAnaM suptAdInAM cAmladravyAsvAdanamasazcetitam / raisanamAsvAdanamityarthaH / AdigrahaNAt kSutajRmbhitakAsitAdayaH / yathaitAH kriyA asazcetitAstathA svasaMvedanamapi / itthaM kalpitAkalpitatathAbhUtapratyayAnupapatteH, kalpitastAvat kalpitatvAdeva tathAbhUto na 15 bhavati pratyayaH, akalpito'pItthamuktavidhinA nopapadyate tathAbhUtaH pratyayaH zuddha ityarthaH / tasmAt kalpitAkalpitatathAbhUtapratyayAnupapatterajJAnAnuviddhameva sarva jJAnamiti / paricchedArthazca pramANavyApAraH, pramANaM hi vyApriyamANaM yathArthaparicchedArthamiSyate, na cetthaM tatparicchedo'stIti vaidharmya darzayati / ___syAnmatam - 'ajJAnapratibaddham' ityajJAnazabdoccAraNAdeva jJAnAbhyupagamaH kRto bhavati pratiSedhasyA'brAhmaNavadanyatra prasiddhaviSayatvAt , anyathA pratiSedhAnupapatteH svavacanavirodhAcca / tadapi na cAjJAnami- 20 tyuktvirodhH| 'kimiva ? rAdhakapUrNakamAtRvyapadezavat / kutaH ? vizeSyaprAdhAnyAnavadhAraNAt , 81.1 kA bhAvanA ? yathA rAdhakasya pUrNakasya vaikaiva mAtA vivakSitA bhavati tadA 'rAdhakamAtA' iti rAdhakena viziSyamANA 'pUrNakamAtA' iti pUrNakena vA atha 'rAdhakapUrNakamAtA' ityubhAbhyAM vA, sarvathA rAdhakasyaiva pUrNakasyaiva vA mAtetyavadhAraNaM nAsti, vizeSyaprAdhAnyAt, tathA jJAnAjJAnAbhyAM tadeva viziSyate vastviti vizeSyaprAdhAnyAnoktivirodho jJAnAjJAnayoravizeSAt / na tu yathA vizeSaNaprAdhAnyAdavadhAraNaM 'nIlamutpa-25 lam' iti / atasteSAmavabodhArthAbhedAjjJAnatvamajJAnatvaM cAviziSTamiti tat pradarzayannAha -saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirNayAvagamAvabodhArthatvAt / gamla sapla gatau [ pA0 dhA0 982-983 ], ava pUrNagamanamavagamaH, avagamazcAvabodhaH, abudha vagamane [pA0 dhA0 858, 1172 ] iti vacanAt / sarveSAM saMzayaviparyayanirNayAnadhyavasAyAnAmavagamArthatvAdavagamasya cAvabodhaparyAyatvAt / 1degnAdyavahRta pr0|| 2 pAnArthasaJceta pr0|| 3 rasena pra0 // 4kAzitA ya0 // 5kimava pr0|| 6 danyava ya0 // 7 yathA yathA y0|| 8 rAdhakapUrNakasya pr0|| 9zAnAbhyAM pr0|| 10 masya bAdhabodhaparyA pr0|| naya015 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [prathame vidhyare tasmAdetasminnayabhaGge'jJAta eva zabdasyArthaH / yathA cAhuH astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAzabdaiH samamAhurgavAdiSu // [vAkyapa0 2 / 121] sarvANi ca padAni vAkyArthaH / 5 vyavahAradezatvAcAsya dravyArthatA / dravyazabdo durgatiryAtrA vyavahAro lokasya tasmAdetasmin nayabhaGge'jJAta eva zabdasyArthaH / bhaGgagrahaNaM bhaGgAntarasUcanArtham , parasparanirapekSANAM bhaGgAnAM vRttema'pAtvAt tadviparyayAyAH satyatvAt teSAM ca vidhiniyamayoreva bhaGgatvAnnayAnAm / tasmAdasminneva nayabhaGge zabdasyAjJAto'rthaH, nAnyeSu, teSvapyanye'nye'rthA iti / etasya darzanasya jJApakamAha - yathA cAhuH- astyarthaH sarvazabdAnAmiti zlokaH / sattAmAtramarthaH sarvazabdAnAm , ko'pyasyArtho'sti, 10 na nirarthakaH zabdaH, sa punarartho na nirUpayituM zakyaH 'ayamayam' iti, etat pratyAyyalakSaNam / tatra dRSTA nto'pUrvadevatAsvargazabdAnAmAH , yathA teSAmatyantAparidRSTatvAt 'IdRzo'pUrvaH svargo devatA vedRzI' iti na 81-2 pratipadyAmahe nirUpaNena tathA gavAdizabdAnAmapyarthaistatsamaireva bhavitavyam , na hi gaimanagadanagarjanAdi dhvarthavyavasthA vizeSarUpeti 'kazcidastyarthaH' ityetAvat pratipattavyam / etasminneva nayabhaGge sarvANi ca padAni vAkyArthaH / tadyathA- 'devadatta ! gAmabhyAja zuklAM daNDena' ityatra parasparAvivekena saGkIrNarUpANi 15 padAni ekArthAni anvayavyatirekAbhyAmanugamyamAnaM sampiNDitamevArthaM brUyurna pRthagbhUtam / tasmAt sarvANi paidAni vAkyAya vAkyArthaH, padAnyeva vAkyArthaH, naikaikaM na tadvayatiriktam / yathoktam - arthaikatvAdekaM vAkyaM sAkAGkSa cedvibhAge syAt [ mImAMsAsU0 2 / 1 / 46 ] iti / na tu yathAnyaiH kalpyate'nyathA-- AkhyAtazabdaH saGghAto jAtiH sngghaatvrtinii| eko'navayavaH zabdaH kramo buddhyrnusNhtiH|| 20. . padamAdyaM pRthak sarva padaM sApekSamityapi / padama - vAkyaM prati matirbhinnA bahudhA nyAyadarzinAm // [vAkyapa0 2 / 1-2] iti, alaukikatvAdazakyaprAptyaphalatvAbhyAmeva / ka punarayaM nayo'ntarbhAvyate, kiM dravyanayabhede ? paryAyanayabhede ? ucyate- vyavahAradezatvAcAsya devyArthatA, laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH [tattvArthabhA0 1 // 35] iti vacanAt tasya eka 1 parasparai(pra)tinirapekSANAM ya0 // 2 tadviparyAyAH pra0 // 3 yathA bahuH pra0 // 4 paradRSTa pr0|| 5 pyarthI tatsama y0|| 6gamanAgadanapra0 / "kaizcinnirvacanaM bhinna giratergarjatergameH / gavatergadate pi gaurityatrAnadarzitama // 2 / 175 // yathaiva hi gamikriyA jAtyantaraikArthasamavAyinIbhyo gamikriyAbhyo'tyantabhinnA tulyarUpatva vidhau tvantareNaiva gamimabhidhIyamAnA gauriti zabdavyutpattikarmaNi nimittatvena AzrIyate tathaiva 'girati garjati gadati' ityevamAdayaH sAdhAraNAH sAmAnyazabdanibandhanAH kriyAvizeSAstaistairAcAryaH gozabdavyutpAdanakriyAyAM parigRhItAH"iti vAkyapadIyakhavRttau 21175 / "gacchati gadati gajeti vA gauH" iti pAtaJjalamahAbhASyasya bhartRhariviracitAyo tripAdyAkhyAyAM vRttau // 7degpattavyaM tasminneva ya0 / pattavyatasminneva bhA0 // 8degmivArtha pr0|| 9padAni vAkyArthaH padAnyeva vA vAkyArthaH ya0 / bhA0 pratipAThe tu "caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH" [pA0 2 / 1 / 36] iti sUtrAnusAreNa 'vAkyAya iti vAkyArthaH' iti caturthItatpuruSo'tra vivakSito vizeSyaliGgavacanAnusAritA tu nAteti bhaati|| 10 saMhatiH bhA0 / saMvRtiH y0|| 11 paryaya bhaa0|| 12 dravyArthato pra0 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAdinirUpaNamupasaMhArazca ] dvAdazAraM nayacakram tasyA avayava ekadezo'samastavRttiranyathAvRttitvAt / loke hi tadekadezavRttitA mRdUghaTAdisAmAnyavizeSatvadravyatvAnAmiti dik / tasmAdanyattvavastu, alaukikatvAt, khakusumavat, vyatireke ghaTavat / nibandhanaM cAsya - AtA bhaMte ! NANe, aNNANe ? gotamA ! NANe NiyamA AtA, AtA puNa siyA NANe siyA aNNANe / [ bhagavatIsU0 12 / 3 / 467 ] 5 dravyArthabhedatvAt / lokavyavahAraviSayo hi vyavahAraH, tadekadezo vidhinayaH, tasmAddravyArthabhedaH / yathA - davvaNiya paMgatI suddhA saMgaharUvaNAvisao / paDirUvaM puNa vayaNatthaNicchao tassa vavahAro // [ sanmati0 114 ] tasya zabdArthavyutpattidarzanArthamAha- dravyazabda iti, 'droravayavo dravyam' iti vyutpAditatvAt atha druH kaH ? dudrutau [ pA0 dhA0 944, 945 ], tattulyArthamavyutpannaM prAtipadikam dubhyAM maH [pA0 10 5 / 2 / 108] iti nipAtitatvAt, tasyArtho durgatiryAtrA vyavahAro lokasyeti / tasyA yAtrAyA avayava 82-1 ekadeza ityarthakarthaMnam / sa ekadezaH ka iti cet, ucyate - ekadezo'samastavRttiranyathAvRttitvAt, samastalokavyavahAraviva~rItavRttitvAnmithyAdRSTirityarthaH / sA punarasyA vidhivRtterekadezavRttitA kutaH paricchidyata iti cet, lokata eva paricchidyata ityarthaH / yasmAlloke tadekadezavRttitA mRdghaTAdisAmAnyavizeSatvadravyatvAnAm, mRt sAmAnyam, ghaTo vizeSaH, mRdaH sAmAnyaM dravyatvam, ghaTavizeSazchidrabuna- 15 khaNDauSTha-sampUrNa-rakta-kRSNatAdiH / sarva evaiSo'parityAjyo'rthakalApaH samastavRttau nayAnAM yathAsvaM ca pramANavazAdvayavasthApyaH / tasyAjJAnAnuviddhatyaikAntAdvakSyamANadoSasambandhAcca laukikasyApyasyA'yuktiH / iti parisamAptau, vidhinayatabhede digiti / 115 1 1 tasmAdanyat tvavastu, alaukikatvAt khakusumavaditi gatArtham / abhiprAyArtha:- sa tu manyate "loko'laukikaikAntaM sAGkhyAdiparikalpitamavastviti / vyatireke ghaTavaditi, yadvastu tallaukika - 20 meva yathA ghaTaH kAryaM vA kAraNaM vA sAmAnyaM vA vizeSo vA yo vA sa vAstu yathAlokaprasiddhi pRthubudhnAdiprAguktasAmAnyavizeSabhavanAt sa ca laukika iti / vyatireke vaidharmye / " sarvanayAnAM jinapravacanasyaiva nibandhanatvAt kimasya nibandhanamiti cet, ucyate, nibandhanaM cAsya - AtA bhaMte! NANe, aNNANe ? iti svAmI gautamasvAminA pRSTo vyAkaroti gotamA ! NANe pra0 1 dravyArthabhedAt pra0 // 2 pagaI ya0 // 3 parUpaNA bhA0 // 40 // 5trA pra0 // 6 naai Ho | kathanA ya0 // 7 rItavarttitvAnmi pra0 // 8 yathAsva ca pramANa bhA0 / yathAsvapramANa ya0 // 9 yanyA [[ ? ] yuktiH ya0 / vyatyAyuktiH bhA0 // 10deg zatabhedo 20 hI 0 vinA / zatabhedA 20 hI 0 // 11 lokokAntaM pra0 / 12 kArya kAraNaM vA ya0 // 'bhAvitatvAt' ityarthamabhipretya saGgamanIyam // ato ya0 // 13 bhAvanAt pra0 / asmin pAThe tu svArasye 14 AyA bhaMte nANe annANe ya0 // 15 go0 nANe niyamA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam 82.2 NiyamA AtA, jJAnaM niyamAdAtmA jJAnasyAtmavyatirekeNa vRttyadarzanAt / AtA puNa siyA NANe siyA aNNANe, AtmA punaH syAjjJAnam , syAdajJAnamapyasau jJAnAvaraNIyakarmavazIkRtatvAt saMzayaviparyayAnadhyavasAyabAhulyAdityasmAt sUtrAdetad mithyAdarzanaM nirgatamajJAnoktivirodhasamAdhimediti / x=x=x= =x=x= =x= = =: iti vidhibhaGgAraH prathamo dravyArthabhedaH samAptaH // =x=x=x=x=x=x=x=x=x= 1 AyA puNa siya nANe sia annANe ya0 // 2degmavaditi pra0 / atra "mavadaditi' ityapi pAThaH syAt // 3 iti ya0 pratiSu nAsti // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham atha dvitIyo vidhividhyaraH / ayamapi tu vidhivRttyekAnto vipratiSedhAdayuktaH / tadyadi lokatattvamajJeyameva lokatattvavyAvartanaM tahapratyayameva / yadi tajjJAnamaphalameva kimiti zAstravihitArtha ___ ayamapi tu vidhivRttyekAnto vipratiSedhAdayukta iti / kaH punaH sambandhaH ? svaviSaya-5 saimpAtanenArthAnAM bhAvanAtmabhirvidhiniyamavRttibhirviditapratyekatattvAbhiH samadhigamyA jainasatyatvasAdhanavRttA vivakSitadvAdazavikalpavizeSaNaikaiva vRttiradhikRtetyanantaroktAyA vidhivRtterapi pratyekavRttAyA mithyAdRSTitvAdayamapi tu vidhivRttyekAntastyAjyaH / kasmAt ? ayuktatvAt , ayuktatvaM vipratiSedhAt / viruddhaiH pratiSedho vipratiSedhaH, 'sarvamuktaM mRSA' iti pratiSedhavat / apizabdAt sAmAnyavizeSobhayavAdaikAntaH prathamanayadUSito'numata ityymbhismbndhH| 10 ___kathaM vipratiSedha iti cet, ucyate - yaduktaM tvayA 'sarvamajJAnAnuviddhameva zAnam , ne ca zAnAjJAnayoH kazcidvizeSo'sti saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirNayAnAmavabodhaikArthatvAt , na lokatattvaM jJAtuM zakyam , viphailazca vivekayatnaH zAstreSu' iti / tadyadi lokatattvamajJeyameva sarvazAstravihitalokatattvavyAvartanaM tapratyayameva azakyaprAptyaphalatvAbhyAm , pratiSedhasya pratiSedhya-1.. svarUpajJAnaviSayatvAcca kiM tvayaivedaM viditvA'viditvA vA sAmAnyavizeSau svaviSayau paraviSayau vA 15 syAtAmityAdi lokatattvaM zAstrAntareSu kalpitaM dUSitam ? viditvA cet, na tarhi tanmataM na viditam / athAviditvA tataH kathaM dUSitam ? ityubhayathApi na yujyate pratiSedho viruddhatvAt , pratiSidhyate 'pratiSedhyaM ca na jJAyata iti hAsyametat / syAnmatam - pratiSedhyaM jJAyate, "taistasya vastunaH sattvAdiguNatrayAtmakakSaNasadrUpa-dravyAdiSaTudArthAtmakAditayA bahudhA kalpitasyAnupapatteriti / etadapi vipratiSiddham , teSAmapi matAnAM 'lokatattvAntaHpAtinAM mithyAvidhikatvaM jJAtamajJAtaM vA syAt ? iti tulyavikalpatvAt , jJAtA- 20 1kAnto piprati pr0|| 2 saMghAta pr0|| 3 bhAvAnAnmabhi pA0 De0 lIM0 20 hI0 / bhAvAnAtmabhi vi0 / dRzyatAM pR0 10 50 5||4vRttibhividit pA0 De0 lIM / vRttibhiravidita 20 hI0 / vRttibhiranekAntavidita vi0 // 5 tattAbhiH ya0 // 6 degSeNaikaiva pra0 // 7degddhaprati pra0 // 8 dRzyatA pR0 113 paM0 3 // 9 dRzyatA pR0 113 paM0 6 // 10 dRzyatAM pR0 11 paM0 4 // 11 yamevamazakya pra0 // pratiSedhyasvarUpa ya0 // 13 veditvA pr0|| 14 dRzyatAM pR0 11 pN05|| 15 pratiSedhaM ya0 // 16 taiHstasya ya0 / ||tesy bhaa0|| 17 kSaNatadrUpa ya0 / 'kSaNadrUpa bhaa0|| 18 ddhasteSAmapi ya0 / ddhaH Semapi bhA0 // 19 lokasatvAntaH pr0|| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ dvitIye vidhividhyare pratiSedhaprayAsaH ? kriyopadezanyAyyatvAbhyupagamo'pi caivaM vighaTeta, saMsevyaviSayakhatattvAnupAtipariNAmavijJAnavirahitatvAt, avaidyauSadhopadezavad bAlakAhigrahaNavat / 118 jJAtatvayozca tadoSAvimokSAt / sAmAnyaM svaviSayaM paraviSayaM cetthamitthaM ca na yujyate tathA vizeSa iti prapazcitatvAdajJAtaM 'cet tat sarvam, apratyayatvAnna pratiSedha ityuktam / jJAtaM cet kathaM jJAtumazakyaM 5 lokatattvam ? ityapratyayameva / svayamasamIkSitavAcyavAcaka sambandhatvAt te vacasa unmattavadeva tAvat 'azakyaM prAptuM lokatattvam' ityuktam, 'vipratiSedhAt / yadapyuktam- anarthako vivekayattaH zAstreSviti, tatrApi vipratiSedhAt, yadi tajjJAnamaphalameva kimiti zAstravihitArthapratiSedhaprayAsaH ? zAstravihitArthajJAnaM tatpratiSedhopAyajJAnaM cAvadhAryam - kiM saphalam ? aphalam ? yadyaphalaM vijJAnam, zAstravihitArthAn pratiSiSedhipataH A83-2 prayAso'pyaphala eNvAjJAtatvAt pUrvavat / atha saphalam 'aphalameva lokatattvajJAnam' iti vyAhanyate / ataH ko ha vaitadveda ? kiM vA'nena jJAteneM ? ityetadayuktamuktam, vipratiSedhAt / 10 yadapyuktaM 'vastutattvAzakyaprApteH kriyAyA evopadezo nyAyyastatpUrvakatvAt sukhAvApteH' ityatrocyate - kriyopadezanyAyyatvAbhyupagamo'pi caivaM vighaTeta, 'vighaTata eva' iti kathaM niSThuramucyate ? 'vighaTeta ' 'veti tatsambhAvanayocyate dAkSiNyalokajJAnAbhyAm / ko heturvigheMTane ? "saMsevyaviSayasvatattvAnupAti15 pariNAmavijJAnavirahitatvAt / 'sam' ityekIbhAve, AtmasAdbhAvena sevyamAnasya viSayasya svatattvamAhArAdeH zabdasparzarasarUpagandhAtmakasya svarUpaM vAtAdiprakopazamopacayapralayAvaham - nAgarAtiviSAmustAkAthaH syAdAmapAcanaH / [ carakasaM0 665/98 ] iti / tattattvAnupatI pariNA~maH, tadanupatituM zIlamasyeti, kimuktaM bhavati ? AsevyamAnasya vastunastatkriyAta eva svarUpAnupAtena vipAkaH pariNAmaH / tadvijJAnavirahitatvam / sa itthaM vipAkaH sukhAya duHkhAya, vetyetadvijJAnaM 20 hitAhitaprAptiparihArArtham, tattu bhavatAM nAstyeva / atastadvirahitatvAt kriyopadezo'pi 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH, taNDulAn paceoktukAmaH' ityIM dirghaSTAdRSTArtho na ghaTate, ajJAtasaMsevyavastu tattvapariNamatvAt, avaidyauSadhopadezavat, yathA kasyacidavijJAtarasavIryavipAkaprabhAvadravyaguNavizeSabhAgAbhAgasaMyogasya deza1 cettarhi sarvam ya0 // 2 tvAca bhA0 / tvAcca ya0 // 3 te nacasa ya0 // 4 viprati dhAt yadyayuktamanarthako vivekayataH zAstreSviti tatrApi vipratiSedhAttu tad jJAnamaphalameva raM0 hI 0 De0 lIM0 / vipratiSedhopayuktamanarthako vivekayataH zAstreSviti tatrApi vipratiSedhAt / yadyapyuktamanarthako vivekayatnaH zAstreSviti tatrApi vipratiSedhAttu tad jJAnamaphalameva pA0 vi0 // 5 dRzyatAM pR0 11 paM0 4 // 6 ca vadhAryam bhA0 / ca vadhArtham ya0 // 7 pratiSidhitsataH bhA0 / pratiSedhitsataH ya0 // 8 eva jJAtatvAt ya0 // 9 ko haM ya0 / dRzyatAM pR0 112 paM0 4 // 10 dRzyatAM pR0 35 paM0 4 // 11 dRzyatAM pR0 45 paM0 2 / 12 iti na saMbhAvanayocyate pra0 // 13 ghaTate ya0 // 14 sasevya pra0 // 15 yasya tattvamA pra0 // 16 pAti ya0 // 17 NAmatada pA0 raM0 hI 0 / NAmaM tada De0 lIM0 / NAmavijJAnatada vi0 // 18 tatu bhA0 / nanu ya0 // 19 dirghaprArthI pra0 // 20 'tasaMvevya bhA0 / tavaivyadya pa0 / 'vaivya' De0lI0 / 'tavaizyadya raM0 hI 0 / tavaidhavya vi0 // 21 NAmavAn ya0 // 22 bhAgasaMyo bhA0 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhivAdimImAMsakamate doSAH] dvAdazAraM nayacakram upadezAdeva tajjJAnayoga iti cet, na, ubhayathApi pauruSeyatvAdveda kAlAturaprakRtisAtmyAgnibalAbalavAtAdirogasamutthAnanidAnAdilakSaNAnabhijJasyauSadhopadezo na ghaTate tathA 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityAdyupadezaH / athavA hitAhitaprAptiparihArArthatvAt sarvopadezAnAM tadabhAvAt krIDitamevAstvitIdaM bAlakAhigrahaNavat tajjJAnavirahitasyopadezazravaNagrahaNadhAraNatarkaNAnuSThAnAdi anarthAnubandhyeva syAditIdamarthapradarzanArthaM dvitIyamudAharaNam / upadezAdeva tajjJAnayoga iti cet / syAnmatam - puruSasyAtIndriyArthadarzanazaktizUnyatvAta svargApUrvakarmasambandhajJAne pUrvavijJAnakAraNAbhAvAdvandhyAyA dauhitrasmaraNavat / dravya-guNa-rasa-vIrya-vipAkAdijJAnasyAnumAnaM pUrvavijJAnakAraNaM sambhAvyeta / tasmAdupadezAdevAgnihotrakarmasvargaphailAbhisambandhAdijJAnamiti / etaccAyuktam , ubhayathApi pauruSeyatvAt , dRSTAdRSTArthatvenopadezajJAnasyApi pauruSeyatvAt , jJAnato baiMcanatazca puruSAdhInatvAditi vA; yathA tvamatIndriyeSvartheSu pUrvavijJAnakAraNAbhAvaM manyase puruSasya 10 puruSajJAnavacanAnAM tadviSayANAM cAprAmANyaM rAgAdiyogAttathA sarvopadezasyopadeSTrajJAnasya zrotRjJAnavacanayozca jJAnatvavacanatvAbhyAM pauruSeyatvAnativRtterbhAratarAmAyaNAdivadaprAmANyam / agnihotrAdyupadezasyAtIndriyArthasya prAmANyavat sAGkhyAdyatIndriyArthopadezaprAmANyaM vA / vAnaramUlikAdiparijJAnavat kasyacit kiJcidviSayaM tattvajJAnaM syAt, na tu sarvoSadhAdiviSayaikapuruSajJAnam , ato vaidyakAdiSvapi pUrvajJAnakAraNAbhAvaH / tadviSayaikapuruSavijJAnavatIndriyendriyagrAhyasarvapadArthaviSayaikapuruSavijJAnAbhyupagamo vAvazyambhAvI, kiM kAraNam ? vedavacanayoranyathAnupapatteH, puruSamantareNa vedanaM vedo jJAnamityarthaH tena ca jJAtasya vacanaM parapratyAyana tadubhayaM pratyayanaM pratyAyanaM ca nopapadyate, tayoH puruSasa~mavAyitvAt / uktaM ca rUpaM nibandhaH sambandhaH prAmANyaM pratyayaH kriyaa| zabdasya puruSAdhInA zAnaM cAnanyadAtmanaH [ ] iti / B83-2 1 balavatoroga ya0 // 2 NAbhijJa ya0 // 3 bAlakAdina ya0 // 4 tarkamAna pr0|| 5 pvAnAdi bhA0 / SAnAdi pA0 vi0 / dhAnAdi 20 hii| thAnAdi De0 lI0 // 6degharaNArthamupadezAdeva na jJAnayoga pr0|| 7degdarzanAM zUnyatvAt ya0 // 8 atra 'vargApUrva karmasambandhajJAne vandhyAyA dauhitrasmaraNavat pUrva vijJAna kAraNAbhAvAt upadezAdeva tajjJAnayogaH' ityarthamabhipretya saGgamanIyo'yaM pAThaH / anyathA 'pUrvavijJAnakAraNAbhAvo vandhyAyA dauhitrasmaraNavat' iti pAThaH syAt / "dharmasya zabdamUlatvAdazabdamanapekSyaM syAt / 1 / 3 / 1 / .... zabdalakSaNo'rtho dharma ityuktam , codanAlakSaNo'rthoM dharma iti, ato nirmUlatvAnnApekSitavyamiti / nanu ye viduH 'itthamasau padArthaH kartavyaH' iti kathamiva te vadiSyanti 'akartavya evAyam' iti? smaraNAnupapattyA / na hyananubhUto'zruto vA. padArthaH smaryate / na cAsya vaidikasya alaukikasya ca smaraNamupapadyate pUrvavijJAnakAraNAbhAvAditi / yA hi vandhyA smaredidaM me dauhitrakRtamiti na me duhitAstIti matvA na jAtucidasau pratIyAt samyagetajjJAnamiti"-mI0 zAbarabhA0 1 // 3 // 1 // 9 phalAMbhisambaya0 / phalAdisambabhA0 // 10 vacanazca pr0|| 11 yogAstathA pra0 // 12 sarvajJopa ya0 / atra sarvasyopa ityapi pAThaH syAt // 13 padeSTazA vi0 vinA0 / padiSTajJA vi0 // 14 vat tasyattadviSayaM ya0 // 15 tattadjJAnaM vi0 / tattaijJAnaM paa0|| 16 datIndriyagrAhya y0|| 17 yanaM ca tadu y0|| 18 samAyitvAt pA0 De0 lIM0 vi0 / sAmAyitvAt bhaa0|| 19 rUpannibandhaH pra0 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare vacanayoranyathAnupapatteH / upadezAprasiddhirapi caivaM bhavataH, sarvasyopadezasya sAGkhyAdhupadezavallokatattvAnveSaNAdRte sambhavAbhAvAt / tasyApi tvanavasthAne auSadhopadezAjJAnavadagnihotrAdyupadezAjJAnam', tajjJAnavat tadapi vA pramANAntaragamyamiti / evaM tAvat kriyopadezamabhyupagamya doSa uktaH / 5 anabhyupagamyApi upadezAprasiddhirapi caivaM bhavataH, tvanmatenaiveti vAkyazeSaH, sarvasyopadezasya sAGkhyAdhupadezavallokatattvAnveSaNAhate sambhavAbhAvAt , upadezo vyAkhyA, asau ca vyAkhyA padaviSayA vAkyaviSayA pramANaviSayA tadviSayavastuviSayA vA vedavyAkaraNasAGkhayAdizAstravikalpitA yathAsvaM prakriyAbhiH / tatra yathA sAGkhayAdiprakriyA bhirvastutattvaM ghaTAderlokatattvAnveSaNaparayA vyAkhyayA vinA nAdhigamyate'tastathA vyAkhyAyate evamagnihotrAdi saMjJAsaMjJisambandhavyutpAdanena vyAkhyAyate, prakRtipratyayAdi10 vibhAgena padaviSayaM vAkyaviSayaM pramANaviSayaM ca pratyakSAnumAnAgamabAdhAbhyuccayavikalpAGgAGgibhAvavikalpAdi lokatattvAnveSaNamantareNa nAdhigantuM zakyamityupadezastattvAnveSaNaparaH sarvaH pravartate / tatra yathA sAGkhyAdyupa84-1 diSTArtheSvazakyaprAptirupadezAnarthakyaM ca tathA vedavyAkaraNamImAMsAzupadezAnAmapItyupadezAprasiddhiH / atha lokatattvAnveSaNaparANAM teSAmupadezAnAM zakyaprAptyarthopadezasAphalye zakyete, kaH parAbhyupagame pradveSaH ? ihApi ca yathA lokata eva pratyakSAnumAnagamyaghaTapaTAditattvaparicchedaH zakyate kartumevaM padavAkthapramANapari15 cchedo'pi zakyaH, ghaTAdipAcchabdArthapratyayaviSayasya lokata eva varNAnupUrvyAdiniyatavAcyavAcakapratyayAvyabhicArasya prasiddheH / evaM vAkye pramANe ce yojyam / uktaM ca- . pramANAni pravartante prameyaiH sarvavAdinAm / saMjJAbhiprAya bhedAttu vivadante tapasvinaH // [siddha0 dvA0 2014 ] iti / tasmAdupadezAnAM tvanmatenaiva sarveSAmaprAmANyasiddhiH, lokatattvAnveSaNaparatve sati azakyaprAptyaphalatvenA20 bhyupagatatvAt , saangkhyaadishaastrkaaropdeshvt| ato dRSTAdRSTArthakriyopadeze padavAkyapramANaviSayaviSayavyAkhyA vaiyarthyaprasaGgAnna vedshaastropdeshsiddhiloktttvaanvessnnprtvaantivRtteH, tarkazAstravAcyalokatattvavicAravijJAnasAphalyaM vA / upadezAprasiddhau parIkSakatvahAniH, padavAkyapramANaviSayaviSayAvyabhicArajJAnArthatvAt parIkSAyAH / parIkSaiva copadezaH, parIkSAvyAkhyayoranantaratvAt / sa copadezastvanmatenaivaivaM nAvatiSThate, lokatattvAnveSaNAtmakatvAt / 25 syAnmatam - padavAkyapramANAnAmapi sAmAnyavizeSAdighaTAdijagattattvavicAravadavyavasthaiva, pramANA nAmapi pramANAntarAdhigamyatve'navasthAdoSaprasaGgAditi / atrocyate - pramANAnavasthA tAvannAsti, candrArka84-2 maNipradIpAdivat svaparAvabhAsitvAt pramANAnAm / padAdInAmabhyupagamyApi tyanmatenA'navasthAmAha - tasyApi 1gamasyApi y0|| 2 SayA vA pramA bhaa0|| 3 tadvastuviSayA ya0 // 4 yAdirvastu pra0 // 5 vyAkhyAyA pr0|| 6 myate itapra0 // 7 sAphalo vAkyete pra0 // 8degdAt zabdArthi ya0 / dAzabdArtha bhaa0|| 9cAyojyam bhaa0|| 10 dRzyatAM pR0 46 paM0 22 / "pramANAnyanuvartante viSaye sarvavAdinAm |"-siddh0dvaa0|| 11 NaviSayavyAkhyA pra0 / dRzyatAM pR0 120 pN07|| 12degNaviSayAvyabhibhA0 20 hI / dRzyatAM pR0 120 pN07|| 13 nAvasthA y0|| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agnihotraM juhuyAdityatra doSAH] dvAdazAraM nayacakram kriyAvidhAyyapi zAstraM nAvatiSThateti tatprApyapuNyAdyabhAvaH, yathA agnihotraM juhuyAt svargakAma iti vidheraprasiddhArthaviSayavidhAyitayA'saMvyavahAryatvAttadvihitakriyAphalasambandhAbhAva ArogyArthiDitthabhakSaNoktivat / athocyeta-kartavyatAM vidhAya itikartavyatAvidhAnAt 'evamprakAramevAgnihotraM nAma karma bhavati' iti prasiddhaM bhaviSyati tasyetarArthAvicAreNa / tvanavasthAne jagattattvasya pramANavicArasya vA kriyAvidhAyyapi zAstraM nAvatiSTheta, tasyApi lokatattvAnveSaNAtmakatvAnativRttarapramANatvAt / itizabdo hetvarthe, ayaM hetuH 'kriyAvidhAyizAstrAnavasthAnAt' iti, atastatprApyapuNyAdyabhAvaH, kriyAvidhAyizAstropadiSTakriyAbhivyaGgyApUrvAbhAva ityarthaH / katamat punastat kriyAvidhAyi zAstram ? ucyate, yathA- 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityetacchAstram / idaM tu punaH kiM vidhiH, anuvAdaH, arthavAdaH ? ucyate - vidhiH / kathamupalakSyate vidhiriti ? aprasiddhArtha-10 viSayavidhAyitayA lakSyate / atrAprasiddhamagnisampradAnaM havanaM vidhIyate, svargasya sukhasaMjJasya tatprAptyAzrayasya viziSTadezAdyAtmakasya vA tadabhilASasya ca kartari siddhatvAt 'svargAvAptAvupAyo'gnihavanam' ityupAyasyApUrvatvAt / kathaM punastakriyAbhivyaGgyApUrvAbhAvaH ? tvanmatAdevoktavat / itazca tarkothApitalokatattvajJAnAnapekSatvAt tasya vidherasaMvyavahAryatvam , asaMvyavahAryatvAt tadvihitakriyAphalasambandhAbhAvaH, dRSTAnta ArogyArthiDitthabhakSaNoktivat, yathA ArogyArthine puMse 'DitthaM bhakSaya' ityuktistakriyA ca vi-15 phale aprasiddhatvAdevaM tvaduktikriye azakyaprAptyarthe cetyazakyaprAptyAdimatsAGkhyA divivekayatnatulyatvaM tavApi / . athocyatetyAdi / atrAha - mA maMsthAH sAGkhayAdiyatnatulyatvametasya, kiM kAraNam ? vaidhAt , 85-1 tadyathA- kartavyatAM vidhAya itikartavyatAvidhAnAt , tatra 'agnihotraM juhuyAt' iti kartavyatayAgnihotraM vidhIyate, tataH punaruttaratra vizeSya itikartavyatA vidhIyate tadagnihotramevamevaM ca kartavyam' iti yadyathAgniSTomAdisaMsthA vizeSairdravya-guNa-devatA-kartR-kAma-kAla-dezAdivizeSaizca, vasante brAhmaNo yajeta, 20 grISme rAjanyaH, zaradi vAjapeyena vaizyaH / "holAkA prAcyaiH, udRSabhayajJa udIcyaiH [ ] / . 1'mANAt pr0|| 2 sthAnA iti ya0 / sthAna iti bhA0 // 3 "amau jyotirkotiranA ityagnihotraM juhuyAt , etadvai vaacsstym.....| dvAdaza rAtrIragnihotraM juhayAd yA vA agnerjAtavedAstanUstayaiSa prajA hinasti / " iti kRSNayajurvedasya kAThakasaMhitAyAm 617 / "yasyAhute'gnihotre'paro'gniranugacchet tata eva prAJcamud dhRtyAnvavasAyAgnihotraM juhuyAt , athAbhimantrayeta / " iti kRSNayajurvedasya maitrAyaNIsaMhitAyAm 1 / 88 // 4 idaM punaH bhA0 // 5 devo 20 hI0 vinA0 // 6 sthaapitloktttvaajnyaanaapr0|| 7 hAryatvAt tadvihita ya0 // 8degrthini puMsi ya0 // 9tvayukta kriye pr0|| 10 Agna juhayAt pr0|| 11 punapura vi0 pA0 20 hii0|| 12 vizeSeti ya0 // 13 tramevaM revaM ca yaH / tamevaM ca bhaa0|| 14 kartRkAmAkAlA De0 lIM / kartRkArmakalA pA0 vi0 20 hI0 / kartRkAla bhA0 // 15 "brAhmaNo vasanta AdadhIta, brahma hi vasantaH / tasmAt kSatriyo grISma AdadhIta, kSatraM hi grISma / tasmAdvaizyo varSAsu AdadhIta, viD hi varSAH / " iti zuklayajurvedasambandhini zatapathabrAhmaNe 2 / 1 / 35 / "vasanto brAhmaNasyAdhAnaka.laH / grISmo hemantazca rAjanyasya / zaradvaizyasya / " iti kRSNayajurvedasambandhini satyASADhazrautrasUtre 3 // 2 // 16 vAjayeta ya0 // 17 holAko prAnyaiH bhA0 / holAko prAjJaH ya0 / "tasmAd holAkAdayaH prAcyaireva kartavyAH, AhrInai trukAdayo dAkSiNAtyaireva, udvRSabhayajJAdaya udIcyaireva"-zAbarabhA0 1 / 3.15 / "holAkAdayaH prAcyaireva kriyante / vasantotsavo holAkA |....."ussbhyjnyaady udIcyaiH, jyeSThamAsasya paurNamAsyAM balIva nabhyarya dhAvayanti so'yamRdRSabhayajJaH"-iti jaiminIyanyAyamAlAyAH sAyaNamAdhavIye bhASye 1 / 3 / 8 / 15-23 // naya016 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ dvitIye vidhividhyare nanu caivamapi kartavyatApratipattilaukikakartavyatAdyarthatattvAnusRtereva, kartavyatAvidhAnAnantaraM cetikartavyatAvasaraH, yathA ghaTAdikartavyatAyAM vihitAyAM 'ghaTaM kuru' iti tataH punaritikartavyatAkramaH - evaM nirvartayeriti / na tu ghaTavadagnihotra zabdaH 122 bAyavyaM zvetamAlabheta bhUtikAmaH, vAyurvai kSepiSThA devatA, vAyumeva svena bhAgadheyenopadhAvati, 5 sa evAsmin bhUtiM nidhatte [ tai0 saM0 2|1|1 ] ityAdi tvayA pratipatsyata iti ziSyamanuzAsti / tata uttarakAlam 'evamprakAramevAgnihotraM nAma karma bhavati' [ iti ] vizeSavidhAyinArthapratipattibalena prasiddhaM bhaviSyati tasya ziSyasya sAGkhyAdivivekaprayatnavailakSaNyena itarArthAvicAreNa ghaTaparamANvAdikAryakAraNasAmAnya vizeSAdisvarUpAvicAreNeti / atrocyate - nanu caivamapItyAdi / nantrityanujJApane, 'kartavyatA' iti yA kartavyatApratipatti 10 ragnihotrAdiviSayA sA pratipattitvAllaukika kartavyatAdyarthatattvAnusRtereva, pratyekaM patanaM pratipattiH, sA dvividhA - AdhyAtmikI bAhyA "ceti, tatrAdhyAtmikI 'idaM kartavyamidaM na kartavyam' ityAdikA buddhire, bAhya tu dvipadacatuSpadadhanadhAnyAdyarthaM mamIkriyA / sA dvividhApi lokaprasiddhamevArthamanusRtya bhavitu8502 marhati nAprasiddham, tasmAdagnihotrAdipratipattirapi lokatattvAnusRtereva, nAnyathA / anyathA kimviSayA sA syAnnAlikeradvIpajAtavRddhasyai godhenupratipattyabhAvavat ? iti taddarzayati - kartavyatA vidhAnAnantaraM 15 cetikartavyatAvasaraH, 'laukika kartavyatAdyarthatattvAnusRtereva' iti vartate / prasiddha kartavyatApratipattyanantaraM prasiddhetikartavyatApratipattyavasara iti nyAyaH, tadubhayamalaukikatvAdagnihotrasAmAnyasyAgniSTomAdivizeSasya dravyamatradevatairtvigniyamAdyAtmanazcAprasiddherayuktam / kiJcAnyat, tayAyAsambhavaJca / tadvayAvartanArthaM lokaprasiddhakartavyatetikartavyatAvaidharmyaM darzayannAha - yathA ghaTAdikartavyatAyAM vihitAyAM ghaTaM kurviti tataH punaritikartavyatAkramaH, evamiti prakArainirdezaM darzayati, mRtpiNDaM cakramUrddhani saMsthApya daNDena 20 bhramayitvA dvAbhyAM pANibhyAM zivakAdyAkAraivizeSakrameNa nirvartayeriti prasiddhakartavyatAvidhAnottarakAlaM prasiddhetikartavyatAvidhAnaM ghaTAdiviSayamupapannaM prasiddhArthatvAt, ne tvagnihotrakartavyatAyAH pazuvadhAdItikartavyatAyAzca prasiddhiH, aprasiddhatvAdagnihotrazabdasya kAJcidapi itikartavyatAM kartavyatAM vA vaktumazaktatvAt, ata Aha-- na tu ghaTavadagnihotrazabdaH kAJcidapi kartavyatAM bravIti, 'apizabdAditikartavyatAmapIti / / bhUmiM vidhatte vi0 / bhUmiM dhatte bhA0 / 2|1|1| "sa enaM bhUtyai ninayati" - iti 4 vidhAnArthaprati ya0 // 5 susiddhaM kArSA bhA0 // 1 sa evAsmiM pra0 // 2 bhUmiM nidhatte pA0De0 lIM0 raM0 hI 0 " sa evainaM bhUtiM gamayati" - iti kRSNayajurvedasya taittirIyasaMhitAyAM pAThaH kRSNayajurvedasya maitrAyaNI saMhitAyAM pAThaH 2/5/1 // 3ramagniM bhA0 // pra0 // 6 kSApyena bhA0 / kSyatvena ya0 // 7 kAryA ya0 / 8 tathA pra0 // 9 pattisyA pra0 / pattiH syA bhA0 // 10 ce tatrA ya0 / veka tatrA bhA0 // 11 sya dhenu ya0 // 12 vyavidhA ya0 // 13 vya prati ya0 // 140 // 15 nyastanyAyAsaMbhavaM ca ya0 / 'nyattanyAyyAsaMbhavaM ca bhA0 // 16 nArthoka pra0 // 17 ranirdezyaM bhA0 // 18 vizeSAkrameNa pra0 // 19 navagniM. pA0 De0 lIM0 / nagni bhA0 // 20 pazubaMdhAdI bhA0 // 21 vyatA kartavyatAM ya0 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 agnihotrasyAkartavyatApAdanam] dvAdazAraM nayacakram kAzcidapi kartavyatAM bravIti / juhotehi dhAtorayaM pratyaya utpannaH sa tatkartavyatAM hitvA padAntarakartavyatAyAM kathaM pravarteta ? atha tadeva tat, prasiddhiviruddhaM punaruktaM c| padAntarakartavyatAyAM tAvat parihAraH-havanaM padAntarakartavyatAmapekSate vAkyanyAyena sAmarthyAt / sAmarthya ghaTavadagnihotrazabdasyApyarthavattvAyeSyate / na cedevaM syAnmatam - 'juhuyAt' ityayaM tarhi bravIti, hu dAnAdanayoH [pA0 dhA0 1083] ityasyAH / prakRteH kriyAvAcinyA vidhyarthalipratyayAntatvAt , tacca havanamagniviSayam , atastatkartavyatAM 'juhuyAt' ityeSa zabdo bravIti / atrocyate - evamapi tadavastham , satyamayaM bravIti tatkartavyatAm , kintu havana-86-1 mAtrasya, tasyApyaprasiddhasyaiva, na tvagnihotrakartavyatAm , 'juhuyAt' ityAkhyAtasya pUrvAparIbhUtAniSpannAvayavakriyArthavAcitvAt , nAmnAM piNDitaniSpannArthavAcitvAt / kiM kAraNam ? 'viviktArthavAcitvAbhimatAnAM zabdAnAM padAntarArthAvRtteH / tata Aha-juhotehi dhAtorayaM pratyaya utpannaH sa tatkartavyatAM 10 hitvA padAntarakartavyatAyAM kathaM pravarteta ? pratyayagrahaNaM prakRtipratyayau pretyayArtha saha brUtaH [pA0 m0bhaa03|1|67] iti paribhASitatvAdAptaiH / syAnmatam - atha tadeva tat , yadevAgnihAnaM tadeva havanaM yadeva havanaM tadegagnihotramiti / etat tAvadanayoraikArthyaM prasiddhiviruddham , nAmAkhyAtayobhinnArthatvaprasiddheH / abhyupetyApyekArthavAcitvamanayoH paunaruktyaparihArArthaM lAghavArthaM ca 'juhuyAt' ityevAstu, kim 'agnihotram' ityanena ? 15 Itaro'prasiddhipaunaruktyaparihArArthamAha -padAntarakartavyatAyAM tAvadityAdi / tAvacchabdaH kramArthe, yat tAvaduktaM padAntarakartavyatAyAM kathaM pravarteta ityatra parihAraH / asmin parihAre'bhihite' paunaruktyAprasiddhidoSAvapi 'tadeva tat' ityetatpakSagatau parihRtIvevetyabhiprAyaH / tatra havanaM padAntarakartavyatAmapekSate, kena nyAyena ? vAkyanyAyena, ko vAkyanyAyaH ? 'bhedasaMsargAbhyAM parasparAkAGkSA sambandhaH, tayA~kAGkayA padAntarArthe 12vartate padam , yathA 'sabrahmacAriNA sahAdhIte' ityukte yena samAno 20 brahmacArI saMbrahmacArI tena sabrahmacAriNA ya evAdhIte tenaiva samAna ityAkAGkSA bhavati sAmarthyAt, nAnyena kenacit / sAmarthyamapekSetyarthaH / na tu yathA padArthe paricchinne ghaTa iti na padArthAntaramapekSyate 86-2 padena / sA punarapekSA ghaTavat ghaTazabdavat , abhedanirdezAd ghaTArthatvena ghaMTazabda uktaH, ghaTazabdasyArthavattvavadagnihotraMzabdasyApyarthavattvAyeSyate, anyathAgnihotrazabdo'narthakaH syAt , tanmA bhUdAnarthakya 1 liTrapratyayA pr0|| 2hotre karta pr0|| 3 vivaktA pr0|| 4 utpannaH satkartavyatAM bhA0 pA0 De0 lii| utpannaH sakartavyatAM vi0 20 hI0 / atra 'utpannastatkartavyatAm' ityapi pAThaH syAt // 5pratyayA saha y0|| 6 itarApraya0 // 7 kramArtho ya0 // 8pravartete'nyatra bhA0 pA0 De0 lI0 / pravartate'nyatra vi0 / pravartate ityatra 20 hii0|| 9bhihito pr0|| 10 hRtaveve bhA0 / hRtaM ceve y0|| 11 bhedaH saM ya0 // 12 tayAdUkAMkSayA ya0 // 13 vartete bhaa0|| 14 sabrahmacArI ya0 pratiSu nAsti // 15degcAriNo pra0 // 16 nanu bhA0 vi0 / namu pA0 De0 lIM / samu raM0 hI0 // 17 ghaTaH zabda ya0 // 18 syArthavattvavida pA0 De0 lI. vi0 / syArthavittvaniyamAda raM0 hI0 / syArthavada bhaa0|| 19 hotrasarvasyApyarthavatvA bhA0 / hotrazabdosarvasyApyarthavattvA ya0 // 20 degtvApekSate vi0|| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare tato'gnihotrazabdaH pramAdAdhIta Apadyeta / tata evaM vacanavyaktirbhavati 'agnihotrAkhyaM havanaM kuryAt' iti, yathA ghaTaM kuryAdityukte ghaTakriyAM kuryAditi / etadayuktaM dRSTAntavaiSamyAt / na hi kizcidagnihotraM nAma havanaM ghaTavat prasiddhaM yadanUdyocyeta yadagnihotrasaMjJakaM havanaM tat kuryAditi, nApi havanaM yat kuryAt 5 tadagnihotrAkhyamiti, vAkyAntareNa pramANAntareNa vaa'prsiddhtvaat| ata eva tUbhaya mityAkAGkeSyate / na cedevaM tato doSa iti, yadi tu nirapekSo'gnihotrazabdo havanaprakRtyarthamAtra eva vartate tataH ko doSaH ? tato'gnihotrazabdaH pramAdAdhIta Apadyeta, agnizabdasya ca na pRthak kazcidartho havanaprakRtyarthamAtratvAt syAt , tatazca dazadADimAdizlokAvayavavat pramAdAdhIta Apadyeta nirAkAGkatvAt , na punarevamiSyate / tata evaM vacanavyaktirbhavati- agnihotrAkhyaM havanaM kuryAt agni10 hosaMjJakriyAkAGkSahavanaM kuryAditi / kimiva ? yathA 'ghaTaM kuryAt' ityukte sAmAnyacodanAyAH plavanAd vizeSAbhisambandhamantareNa nairarthakyaM syAt , tanmA bhUditi ghaTaM kuryAd ghaTakriyAM kuryAditi vacanavyaktistathAgnihotraM juhuyAditi / __ AcArya Aha -etadayuktaM dRSTAntavaiSamyAt, arthabhedAsiddheH, abhyupetyApi AkAGkSAkRtamarthabhedamagnihotrahavanayoraprasiddhedRSTAntena prasiddhena ghaTena vaiSamyamiti tadarzayati - na hi kiJcidagnihotraM nAma havanaM 15 ghaTavat prasiddhaM yadanUdyocyeta, yathA ghaMTaM loke prasiddhamanUdya tadviSayaM karma kuryAd ghaTaM kuryAdityucyate na tAdRganuvadanamaMtropapannamaprasiddhatvAdagnihotrahavanayo pyAkAGkSAkRtamaikyamastIti tadarzayati' vaidhahNa - yada gnihotrasaMjJakaM havanaM tat kuryAditi, agnihotrahavanayoraikyena prasiddhau satyAM tadviSayaM karaNamanuvidhIyeta / 87.1 nApi havanaM yat kuryAditi havanakriyAmanUdya tadagnihotrAkhyamityaikyena vidhAnaM yujyeta vAkyAnta reNAgnihotrasya havanasya vA avihitatvAlloke zAstrAntareSu vA pramANAntareNa vA'prasiddhatvAdagnihotra20 havana kriyayoH kathamanUdya vidhAnaM ghaTate ? ata eva tUbhayamapyazakyam / ata ityetasmAdanantaroktAddheto,kyAntareNa pramANAntareNa vA'pratItatvAdubhayamapyazakyaM vizeSaNaM vizeSyaM ca pradhAnamupasarjanaM ca vidhiranuvAdazca zeSaH zeSI ca utsargo'pavAdazca, anyatarasyApyarthApratIteH / kiM havanakriyAvizeSaNamagnihotraM vizeSyam ? agnihotravizeSaNaM havanaM vizeSyam ? evaM vidhyanuvAdapradhAnopasarjanotsargApavAdazeSazeSibhAvAdiSu khapuSpakharaviSANayorivAyuktamiti / tuzabda aiva 1 kAMkSaSyate pA0 De0 lIM / kAMSyate 20 hI0 / 'kAMkSate vi0 // 2 vartete bhaa0|| 3 Apadyate ya0 ||4degcnN bhA0 pA0 De0 liiN| cane vi0 ||5degsNjnyaakriyaakaaNkssaa(kssy?)hvnN pr0|| 6 etaduktaM y0|| 7 AkAMkSatamarthadeg ya0 // 8 ghaTa ya0 / ghaTA bhA0 ||9degmaatroN pra0 ||10kssaassnnk pA0 De0 lIM0 20 hii| kSAtmaka vi0|| 11 vai hi dharyeNa De0 lIM / ne hi dharyeNa pA0 / nAhi dharyeNa 20 hI0 / na hi dharyeNa vi0|| 12traM saMzikaM ya0 // 13 yujyeta reNAgnihotrasya pr0|| 14 vidhAna pr0|| 15 zeSIbhAvAdiSu ya0 / atra zeSibhAva di khapuSpa' ityapi pAThaH syAt // 16 evakArthatve vizeSeNa pA0 De0 lI0 vi0 / evakArthatve vizeSaNe 20 hI / ekArthatve vizeSeNa bhaa0|| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ havanaM kuryAdityarthe doSAbhidhAnam ] dvApazAraM nayacakram mapyazakyam, yadi vizeSyeta evaM vizeSaNIyam - havanaM kuryAt taccAgnihotrasaMjJakamagnihotraM vA havanamiti, etadayuktam, anuvAdavidhiviSayatve vAkyabhedApatteH / nApi ghaTAdi kartavyatAyAmiva kAcit kriyA prasiddhA yayAgnihotrAkhyatA havanasyAtidizyeta havanAkhyatA vAgnihotrasya / kArArthavizeSaNe, proktavadeva vizeSaNatvAdi na ghaTata iti vizinaSTi / kathamazakyamiti ceddarzayati - yadi 5 vizeSyeta evaM vizeSaNIyam - havanaM kuryAt taccAgnihotrasaMjJakamiti havanakriyayAgnihotraM vizeSyeta, agnihotraM vA havanamiti 'yadagnihotraM tadbhavanaM karma' ityagnihotreNa havanaM vizeSyeta / iti pradarzane, itthaM vizeSyeta yadi vizeSaNavizeSyatayA prayojanamavazyam, tacca naivaM zakyamaprasiddhArthatvAt / yadapyuktam 'anUdyAmitraM havanakriyA vidhIyate, havanaM vAnUdyAgnihotraM vidhIyate' iti, aitadayuktaM vAkyabhedApatterityata AhaanuvAda vidhiviSayatve vAkyabhedApatteriti, tatraikamanuvAdakamekaM vidhAyakam tayoranyatarad yatheSTaM 10 te'stu, tato bhinnArthatvAd vAkyabhedo'nayorApadyate, yathA 'kuzalo'yaM devadatto jJeyaH' iti prasiddhamarthamanUdya 87-2 'Am' ityanayanaM vidhIyate, 'devadattamAnaya' iti devadattAnayanaM vA vidhAya aviduSe 'yaH kuzalataro'nayoH ' ityanuvAde prasiddhAprasiddhArthAnuvAdavidhiviSaye dve vAkye, evamekasyAnuvAdatve'nyasya ca vidhitve vAkyabhedApattiH, ato naiSo'pi vyAkhyAnAMcyA zobhana iti / 125 syAnmatam - na vAkyabhedApattyAdidoSAH sambhavanti, kriyAyA eva vidheyatvAt / yathoktam - naitadvi- 15 cAryate - anaGkhAn nAnavAniti / kiM tarhi ? Alabdhavyo nAlabdhavya iti [ pA0 ma0 bhA0 1|1|43 ], tathA svabhAvasiddhaM dravyam, kriyA caiva hi bhAvyate [ pA0 ma0 bhA0 1 3 | 1 ] iti / tasmAdagniviSayA havanakriyaiva vidhIyate, ato dRSTAntavaiSamyaM nAsti dravyasyAvidheyapratiSedhyatvAt 'ghaTaM kuryAt, mA kArSIt' iti, kiM tarhi ? ghaTayAM kuryAditi, tathA havanaM kuryAdagnihotraM kuryAditi havanAgnihotrakriyayoratidezo nyAyya iti / atrocyate-napi ghaTAdikartavyatAyAmityevamAdi / yathA ghaTAdiviSayA kartavyatA mRdAnayanamardana - 20 kramAtmikA loke prasiddhA na tathA kAcidagnihavanakartavyatA nAma prokSaNabarhirAstaraNAjyaprakSepAdyupakramAtmikA mantrapUrvakriyA kramavatI prasiddhA yayA kartavyatayA tidizyeta havanAkhyayAgnihotrAkhyatA agnihotrAkhyayA vAhana khyAtidizyeteti / a~tha punarityAdi / athetyadhikArAntare, pakSAntaramadhikArAntaram / anantaroktavidhinA na nirvahati 25 'havanaM kuryAjjuhuyAt' iti havanavidhAvagnihotrAnuvAda ityasminnarthe'prasiddhatvAdvizeSaNavizeSyatAdyabhAvAdvAkya- 88-1 1 taddhavanakarma vi0 // 2degSeNa pra0 // 3 etaduktaM ya0 // 4 ke anu raM0 hI 0 vi0 / kaM dyU (hya ?) nu bhA0 De0 lIM0 / deg kaM dya (hA ? ) nu pA0 // 5 kuzalayode pA0De0 lIM0 raM0 hI 0 / kuzalayorde vi0 // 6 prasiddhArthAnu pra0 // 7 va 0 // 8 ekameka N ya0 // 9 nAdvA pra0 // 10 tam vAkya 0 // 11 anatvAnnAtvAniti kiM tarhyalaptavyo pra0 // 12 gnihotraM kuryAditi havanAgnihotraM kuryAditi havanA pra0 // 13 yoratidezyo bhA0 / yoritidezyo ya0 // 16 dRzyatAM pR0 107-2 // 17 ntaropakSAntara bhA0 / 14 dRzyatAM pR0 107-2 // 15 nAbhyupapra0 // ntarApekSAntara ya0 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare atha punarevamanirvahatyucyeta-naiva havanaM kuryAditi pakSaH, kiM tarhi ? agnihotraM kuryAditi pakSAntaramAzrIyate, agnihotrazabde juhoterdhAtordarzitArthatvAt kartRpratyayArthe ca kRtH| evamapi kartRpratyayakRJdarzanena juhotyarthatyAgabhedAbhyAM juhotyarthatyAgabhedavat sarvadhAtvarthavizeSatyAgAttattyAgApattirapi, vizeSAbhAve nirAzrayasya sAmAnyasyA bhAvAt / bhedApattezca dravyasya kriyAyA vA vidhAne niryoDhumazakye pareNocyeta -naiva havanaM kuryAditItyAdi kartavyatAvAkyatAtyAgena parihAraM manyate / pakSAntarasaMzraye sopapaMttikaM nirdoSaM ca katamat punaH pakSAntaram ? ityata Aha - kiM tarhi ? 'agnihotraM kuryAt' ityetat pakSAntaramAzrIyate / upapattizcAtra - agnihotrazabde 10 juhoterdhAtordarzitArthatvAt kartRpratyayArthe ca kRjo darzitArthatvAt / ayaM hi 'juhuyAt' iti 'hu'dhAturliGpratyayAntaH, sa ca liG kartari vihitaH, kartari kallaH karmaNi ca [pA0 3 / 4 / 67,69 ] iti, kartRzabdazca kRprakRtistRjantaH, kartari kriyAyA nivartake'rthe'bhidheye kRto lakArAzca bhavantIti / tathA karmaNi vihito'pi kullakAro vA kRtra) nAtivartate / bhAve vihitastu kriyAmAtrArthatvAt kRarthe eva / 'kiM karoti ?' iti sarvakriyAvizeSeSu pacatyAdiSu "vizeSaNapraznapradarzanAt 'juhuyAt' ityayaM kuryAdartha eva, tathA 15 'bhUyate devadattena supyate devadattena' ityevamAdyakarmakeSvapi svapiti bhavatIti / agnihotrazabdena punastadvizeSabhUto juhoterartho'bhihita eva, tasmAt 'agnihotraM kuryAt' ityayamartha iti / atrocyate- evamapi kartapratyayakadarzaneneti paroktaM prtyuccaaryti| evamidAnI kuryAdagnihotramiyetat pakSAntaraM hotrazabdoktahavanArthatA kartRpratyayAntakRarthatA ca juhoterityetat tvayoktaM mayA yuktyA sahAva88-2 dhAritaM tathApi juhotyarthasya tyAgo'rthabhedazca, juhotyarthatyAgastAvat kartRviziSTakriyAsAmAnyamAtravAci20 tvAbhyupagamAt juhotezca kriyAvizeSatvAt sAmAnyavizeSayozcAnyonyato bhinnatvAt 'kuryAcchabdArthaM juhuyA cchabdo bravIti' iti vacanAd hotrazabdena darzitArthatvAjuhotiranarthaka iti tvayaiva tyaktatvAt / tatazca juhuyAcchabdo'pi hotrazabdArtha hotrazabdo'pi juhuyAcchabdArthaM bravItIti nAmAkhyAtayoH pratyekaM dvayarthavRttitvAdbhedazca hotrazabdaH kriyAvAcI nAmavAcI ca tathA juhuyAcchabdo'pIti / "evaM sati zabdArthasaGkaraH prasiddhivirodhazca jAyate, yathA- pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtenA''caSTe vrajati pacatItyupakramaprabhRtyapavargaparyavasAnaM mUrta 25 sattvaM nAmabhivrajyA 'paMktiH [nirukta. 1 / 1] iti / tatazca juhotyarthatyAgabhedAbhyAM hetubhyAM 1 kriyayA ya0 // 2 pattike pra0 // 3 juhotidhAto bhaa0|| 4 kuccho ya0 // 5 ayaM jaha ya0 // 6 lida pra0 // 7 "kartari kRt 3 / 4 / 671, bhavyageyapravacanIyopasthAnIyajanyAplAvyApAtyA vA 3 / 4 / 681, laH karmaNi bhAve cAkarmakebhyaH 3|4|69|"-iti pANinIyavyAkaraNe // 8 stvajantaH pra0 / "NvultRcau"-pA0 3 / 1 / 133 // 9kRtsarva pr0|| 10 kartarthe bhA0 / katrathai pA0 / katrethai vi0 / kartartha 20 hI0 / katrArtha De0 lI0 // 11 vizeSeNa bhA0 / atra 'avizeSeNa' ityapi pAThaH syAt // 12 kRddarza pr0|| 13 juhote ya0 // 14 evaM zabdArtha ya0 // 15 prajati bhA0 De0 lI0 paa0| prejati vi0 / paraMjati raM0 hI0 // 16 pattiH ya0 / paMktiH bhA0 / "pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtenAcaSTe vrajati pacatItyupakramaprabhRtyapavargaparyantaM mUrtaM sattvabhUtaM sattvanAmabhivrajyA paktiH" iti yAskanirukte pAThaH // 17 tatazca ya0 pratiSu nAsti / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 agnihotraM kuryAdityarthe doSAH] dvAdazAraM nayacakram AsannazrutAgnihotrakartavyatvAnneti cet, na, AsannatarazrutajuhotyarthatyAgAt / parapadArthavidhAne'pi ca padAntaraparizrutahotramAtravRttatvAjjuhuyAdarthamAtrameveti 10 juhotyarthatyAgabhedavat sarvadhAtvarthavizeSatyAgaH, yathA juhotiH kartRpratyayAntaprakRtyarthavAcyevaM pacatipaThatyAdayaH sarve dhAtavo dhAtutvAt tadvAcinaH, tasmAt sarvadhAtvarthavizeSAsyaktAH, vizeSazabdasya bhedArthatvAnnAmAkhyAtadvayarthavRttitvAt pUrvoktakarItyarthavad bhinnArthatA ca / tatazca sarvadhAtvarthavizeSatyAgAt tattyAgA-5 pattirapi, tasya arthasya sarvadhAtvarthasAmAnyabhUtasyApi tyAga Apadyate / kiM kAraNam ? vizeSAbhAve nirAzrayasya sAmAnyasyAbhAvAt , 'karoti' ityukte 'kiM karoti ? juhoti pacati paThati' ityAdivizeSasaMzrayeNa vinA karoterarthAbhAvAt / apizabdAt saGkara-prasiddhivirodha-paunaruktyadoSAzca / ____ AsannazrutAgnihotrakartavyatvAnneti cet / syAnmatam - saMsargAdibhedabhinnAt sAmarthyAcchabdArtha-89-1 vyavacchedo vizeSaliGgAd bhavati / yathAha - saMsargo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya snnidhiH|| sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdasyArthavyavacchede vishesssmRtihetvH|| [vAkyapa0 2 / 317-318] iti / tatra yacchabdasannidhisaMjJakaM sAmarthya tad vyavacchedakAraNamihApya sti, tadyathA - Asannazruto'gnihotrazabda:, 15 taccoditakartavyataivAtra sambadhyate / tasmAnna juhotyarthasyaiktastatkartRpratyayaarthadarzane satyapi 'agnihotraM kuryAt' iti havanaviSayasyaiva karaNasyopAdAnAt / cedityAzaGkAyAm , evaM cenmanyase, tadapi na, AsannatarazrutajuhotyarthatyAgAt , yadyAsannazrutAgnihotrasAnnidhyAt tadarthopAdAnaM nyAyyaM manyase tato'pyAsannatarazrutajuhotizabdArthopAdAnaM nyAyyataraM kiM na manyase ? sa cArthastyaktastvayA, tadupAdAne'pi cAprasiddhatAdidoSAstadavasthAH, svapadArthaM tyaktvA padAntarArthe kathaM 'varteteti coktam / 20 ____abhyupetyApi padAntarArthAbhidhAnaM doSa ucyate -parapadArthavidhAne'pi ca padAntaraparizrutahotramAtravRttatvAjuhuyAdarthamAtrameveti kuryAdarthopAdAnamabhedakam / padAntare'gnihotrapade parizrutaM parigataM jJAtam , kiM tat ? "hotramAtram, na tadvayatiriktamarthAntaraM gamyate, ato juhuyAdityetasya zabdasya yo'rthastanmAtra eva vRttaH kuryAcchabdaH, itizabdo hetvarthe, asmAddhetorjuhuyAcchabdArthamAtratvAddhotraM kuryAdityasyArtha 1degtyAgabhedatyAgavat pr0|| 2 kRtsapra bhA0 / ttatsarvapraya0 // 3degvAnyevaM pr0|| 4 kRtsavasya pra0 // 5 ruktadoM pra0 // 6 zruto'gni pA0 vi0 / zrutigni 20 hI0 De0 lI0 // 7rgAbheda y0|| 8degcchapRchabdArtha De0 lI. / cchandapRddhabdArtha pA0 / degcchabda pRcchArtha vi0 / kRSTabdArtha re0 hI0 // 9 vyaktisva ya0 // 10 syArthasyavya ya0 // 11 zruttAgni pA0 De0 lI / zrutAgni 20 hI0 // 12 zabdAstaccoM ya0 // 13 degstyaktasatkartR bhA0 / 'staktasAtkartR De0 lI0 / 'staktastatkartR vi0 / 'staktatkartR 20 hii0|| 14 kRtsarvadarzane pr0|| 15 yathAsanna pra0 // 16 vartiteti pra0 / dRzyatAM pR0 123 paM0 2 // 17 tyAdi pr0|| 18 parapadAntaraparizruta bhA0 / atra 'parapadArthAbhidhAne'pi' ityapi pAThaH syAt // 19 hotRmAtraM ya0 // 20 tvAdvo kuryA pra0 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare kuryAdarthopAdAnamabhedakaM tiGpratyayArthekIbhUtaprakRtyarthatvAdagnisamAsAsattvAt, apazabdazvAyamasminnarthe / 89-2 syopAdAnamabhedakam , nAsti bhedo'syetyabhedakamabhinnArtham / kuto bhinnArthaM na bhavatIti cet , 'havanaM kuryAt' ityasmAdvAkyArthAt / tasmAt ta eva doSAH / syAnmatam - mAtragrahaNAsiddhiragnipadaviziSTasamAsatvAt / 5 na hi hotramAtrameva zrUyate, kiM tarhi ? agneragnAvagnaye vA hotramagnihotram, tat kuryAditi bhinno'rtha iti / etaccAyuktam , 'tipratyayArthaikIbhUtaprakRtyarthatvAdU hotramAtravRttatvaM siddhamevetyarthaH / yatra tiGpratyayArthenaikIbhUtaH prakRtyarthastatra prakRtyarthamAtravRttirdRSTA, yathA pralambate'dhyAgacchatIti / vaidhayeNa kumbhakAravat kANDa lAvavat samAsatvAt / kumbhakAravadeva viziSTArthatvamiti cet , tadapi nopapadyate, a~gnisamAsAsattvAt , . na hyasti agnizabdasya hotrazabdena 'tipratyayArthasAkAGkSaNa samAsaH, sup supA samarthena saha samasyate 10 [pA0 ma0 bhA0 2 / 1 / 4] iti vacanAt / tiGantena astikSIrAnItapibatAdiSu samAsadarzanAdadoSa iti cet, na, parigaNitebhyo'nyatrAbhAvAt tiGantapratirUpanipAtasubantatvAcca teSAm , asti nAsti diSTaM matiH [pA0 4 / 4 / 60] iti prAtipadikavat / anyathA 'devadattaH pacati' ityatrApi samAsaH syAt, na tu bhavati / sAmarthyAbhAvAcca samAsAnupapattiH, samarthaH padavidhiH [pA0 2 / 1 / 1] ityadhikArAt / asAmarthyaM ca sApekSatvAt , yathA zaiGkalAkhaNDaprAtipakSyeNa 'pazya zaGkalayA khaNDaH' iti samAsAnupapattistadvat / na ca prAdhAnyA15 bhAvAt 'devadattasya gurukulam' ityanena tulyam, tatra tu pradhAnatvAdbhavati samAsaH / uktaM tu- bhavati hi pradhAnazabdasya sApekSasyApi samAsaH [pA0 ma0 bhA0 2 / / 1] iti / na cAtrAgnizabdasya hotrazabdasya vA prAdhAnyamasti, kuryAjuhuyAditi tiGantasya kriyAvAcinaH prAdhAnyAt sAdhanAnAM sAdhyasiddhyarthapravRttitvAt / 90-1 apazabdohi nAma arthavizeSavivakSAyAM tadabhidhAyitvarUpAtikramAt / yathA goNIzabdo hi sAsnAdimatyarthes pazabdaH, sa tu Avapane zabda eva / tathA gAvIzabdo'pi gavyavaMseye'zaktiH 'gAvI' ityasminnarthe zabda 20 eva / tathA coktam - .. yastu prayuGkte kuzalo vizeSe zabdAn yathAvadvayavahArayukte / so'nantamAmoti jayaM paratra vAgyogaviduSyati cApazabdaiH // [pA0 ma0 bhA0 1 // 3 // 1] tasmAdapazabdazcAyamasminnarthe kuryAdarthopAdAnaM cAbhedakamiti sAdhUktam / . 1degNAtsiddhiH ya0 // 2 homamAtra ya0 // 3 evatacyA ya0 // 4 tippratya bhA0 // 5degvRtti dRSTA ya0 ||6mbnevyaagcch pra0 // 7 samAsasatvAt bhA0 / samAsatvAt y0|| 8tiTU pr0|| 9"saha supA ||2|1|4||yogvibhaagH kariSyate-'saha' / saha sup samasyate, kena ? samarthana / anuvyacalat / anuprA. vizat / tataH supA, supA ca saha sup samasyate |"-iti pAtaJjalamahAbhASye pAThaH 2 / 1 / 4 // 10 astikSIyastItapivatA bhA0 / astikSArAstItapivatA ya0 // 11 nipAtaMtvAcca De0 lii0|| 12 supaMtatvAcca bhA0 / mapAtaMtvAcca pA0 vi0 / nupAtaMtvAcca raM0 hI0 // 13 sNkulaapr|| 14 pakSyaNa paraya saMkulayA pr0|| 15 "bhavati ca pradhAnasya sApekSasyApi samAsaH" iti pAtaJjalamahAbhASye pAThaH 2 / 1 / 1 pR0 11, 48 // 16 apizabdo hi nAmArtha pr0|| 17 tyarthe satvadheyano zabda eva ya0 // 18 vaseyaMsaktiH pr0|| 19 zabdaH ya0 // 20degbdAzcA raM0 hI0 vinA // 21 padAnaM pr0|| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agnihotraM kuryAdityarthe doSAH] dvAdazAraM nayacakram 129 tyaktajuhotikarbarthagrahe tu niSkriyakartRtvAt kuryAdarthAbhAvaH / juhotiprayogAsattvam , tyAjyatvAt, vyAdhivat / kriyAnAmakhavRttityAgopAdAnAbhyAM dhAtuprAtipadikaprakRtibhedo'pi, na padabheda eva padAntaraviSayatvAt , ajJAtasyAgnihotrasya kriyAvizeSaNatvenAnuvAdAt / tyaktajuhotikarbarthagrahe tu 'niSkriyakartRtvAt kuryAdarthAbhAvaH / athAcakSIthAH - etadoSabhayAt / tyaktvA juhotyarthaM niSkriya karbarthamAtrameva gRhyate 'kuryAt' iti kartavyatAmAtracodanArthaH / evaM ca sati yaktajuhotikarbarthagrahe tu, tuzabdo vizeSaNe, atyantamarthAbhAvenaiva vizeSayati, 'karoti, kuryAt' ityevamAdizabdAnAM kRprakRtInAM ghaTAdikarmApekSAmantareNa 'kiM karotu, kiM kuryAt' ityanirNItArthatvAt ko'rthaH syAt ? kearthAbhAve karbarthasya niHsAya'sya vA'kartRtvaM syAt / ataH kuryAcchabdo nirarthakaH, tyaktasvaprakRtyarthatvAt tAgvidhasya bhvAdiprakRtirahitasya yAdAdipratyayAntasya prayogasyAdarzanAt / abhyupetyApi prayogaM juhoti-10 prayogAsattvaM brUmaH, asattvamaprazastatvam , kutaH ? tyAjyatvAt , tyAjyatvaM tvayA tyaktatvAdasmanmatenA'rthAbhAvAt / arthAbhAvazcoktavidhinA siddha eva / tasmAt tyAjyatvAdasattvaM 'juhuyAt' ityasya prayogasya / dRSTAnto vyAdhivat , yathA vyAdhistyAjyatvAdaprazastastathA juhotizabdo'pi sArtha iti / kizcAnyat , 90.2 kriyAnAmasvavRttItyAdi / AkhyAtasya kriyArthatvarUDhasya svArthaM viprakIrNAvayavakalApaM tyaktvA piNDitahotrasattvArthopAdAnam , na ca tamapyupAdAya tatraivAvatiSThate, kiM tarhi ? punarapi sattvArthaM tyaktvA kriyArthopAdAnam / 15 evaM nAmazabdasyApi sattvavRttiM svAM tyaktvA kriyArthopAdAnaM kriyArthaM tyaktvA sattvArthopAdAnamiti / tAbhyAmeva ca tyAgopAdAnAbhyAM 'kuryAt , juhuyAt' ityetayorapi zabdayoH sAmAnyavizeSArthayoritaretarArthavRttyA bhedaH svaprakRtibalena piNDanaviprakiraNot tadbhedavat tadbalenA'syApi / tathA tadvAcinyoH prakRtyorapi bhedastAbhyAM tyAgopAdAnAbhyAm / kayoH prakRtyoriti cet , dhAtuprAtipadikayoH, ata Aha-dhAtuprAtipadikaMkRtibhedo'pi, na padabheda eva, sa kutaH padabheda iti cet, padAntaraviSayatvAt , padAntarasya 20 viSayo'syeti padAntaraviSayaM tat padamAkhyAtaM nAma vA, tadbhAvAt padAntaraviSayatvAt kuryAjahuyAditi / athavA vAkyArthavicArapradhAnasya mImAMsakasya yaduktaM prAk 'vAkyabhedo vidhyanuvAdatvApatteH' iti, sa tu na kevalo vAkyabhedaH padabheda eva vA, kiM tarhi ? dhAtuprAtipadikabhedo'pItyabhisambadhyate, 'ne' ityanuvartanAt / tatra ko heturiti cet, ajJAtasyAgnihotrasya kriyAvizeSaNatvenAnuvAdAt , ajJAtArtho 1 niHkriyA pr.|| 2'tyarthaniHkriyaM pr0|| 3degntAmarthAbhAvenaiva y0| ntamarthAbhAvena bhA0 // 4 ityanirNiktArthatvAt kArthaH syAt bhA0 / ityanirNikArthatvAt kAryaH syAt ya0 // 5 kRtsarvAbhAve pra0 // 6degdhyasyakakartRtvaM bhA0 / dhyaskhavAkartRtvaM ra0 / dhyasvadhAkartRtvaM hI0 / dhyasvakakartRtvaM pA0 vi0 / dhyasvakartRtvaM De0 lI0 // 7 kRdvAdi pra0 // 8 kriyArtha ca rUDhasya raM0 hI0 vinA / kriyArthanarUDhasya raM0 hI0 // 9 trasasvArtho bhA0 / trasyasvArthoM ya0 // 10 sattvAvRtti 20 hI* vinA / sattAvRttiM re0 hI0 // 11 dAnaM kriyArthopAdAnuM kriyArtha ya0 // 12 prakaraNAt pr0|| 13 tadvAdhinyoH bhA0 / tadvAdhinyAH ya0 // 14 yornirata De0 lI0 / yonistA raM0 hI0 vi0 / yonistaM pA0 // 15 prakRtiprakRti ya0 // 16 na tadabheda raM0 hI0 / na ladabheda De0 lI0 / na tadabheda vi0 / na bheda pA0 // 17 dhAnamImAM ya0 // 18 dRzyatAM pR0 125 paM0 2 // 19 natyanu ya0 // naya017 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam dvitIye vidhividhyare evaM ca zruteryAsau pratipattistasyA abhaavH| vapratyavekSAnuvAdanyAyena ca tattyAgAt kartAdyarthapratipattivazena zabdArthasthApanAd nRjJAnameva pramANIkRtam / evaM tarhi yathAzruti agnihotravaddhavanamapi grahISyate / nanvarthadvayavidhAnamazakyamekena vAkyena / 5 vidhiH, jJAtArtho'nuvAdaH, agnihotramajJAtatvAd vidhIyate, 'tat kuryAt , juhuyAt , havanaM kuryAt' iti juhotikriyayA vizeSya prasiddhasya vihitasyaivAnuvadanAditi prAguditamarthamupapattitvenopadarzayati / tatazca kim ? evaM cetyAdi yAvat tasyA abhAvaH / evaM cetyanantaranirdiSTakriyAnAmasvavRtti91-1 tyAgopAdAnAbhyAmeva zruteryAsau pratipattirjuhuyAdityasyAH padazruteI vanakriyAvidhAnamartho juhuyAd havanaM ___ kuryAditi tasyA abhAvaH, sA na bhavati, anyathArthAdhigateH, yacchabda Aha tannaH pramANam [pA0 ma0 10 bhA0 2 / 1 / 1] iti ca hIyate / nAmAkhyAtayorarthabhedatyAgopAdAnadoSebhyazca zabdAvyavasthAnAt puruSabuddhivazena zabdArthAvasthAnam , kutaH ? svapratyavekSAnuvAdanyAyena ca tattyAgAt , svayaM pratyavekSito'rthastvayA 'ayamasya zabdo'syArtha evaM bhavati na veti doSavattvAdayaM tyAjyo'yaM guNavattvAdAzrayaNIyaH' iti vicArya svamatipramANIkaraNena zratiprAmANyatyAgaH kRtaH / tatastattyAgAt kartAdyarthapratipattivazena zabdArthasthApanAdU nuH puruSasya jJAnameva pramANIkRtam , tasyaiva vidhyarthavadavasthitasyAnuvadanAt / atazca 15 te vAdAvasAnaM nigrahasthAnaM puruSajJAnaprAmANyAzrayeNa kriyopadezavAkyApramANIkaraNAt pratijJAtyAgapratijJAntaragamanalakSaNam / eSa ca pratijJAtyAgapratijJAntarAzrayaNadoSa itaratrApyarthavyAkhyAne 'havanaM kuryAt' ityetasmin bhavati, kasmAt ? svaprayavekSAnuvAdena ca tattyAgAt kAdyarthaniyatapratipattivazena zabdArthasthApanAdevameva saprakRtipratyaya evAgnihotrazabdo'vabodhyate zabdaprAmANyatyAgena svamatiprAmANyAvalambanAt / evaM tarhi yathAzruti agnihotravaddhavanamapi grahISyate / Aha - na zabdArthaM tyajAmi, uktadoSa20 bhyaat| kiM tarhi ? yA yA zrutiryathAzruti, yathAgnihotrazabdazravaNAt tadartho gRhyate tathA havanamapi juhuyAcchabda11., zravaNAhISyate, tato na doSo'stIti / tadekatra havanamagnisampradAnaviziSTakarmakArakatayocyate, anyatra khaviziSTakartRkatayeti / atrocyate-nanvarthadvayavidhAnamazakyamekena vAkyena agnisampradAnakasya karmabhUtasya havanasya tadviziSTasya ca kartRtvasya, yathA brAhmaNasampradAnakahavirdAnavAkyena zuklagavAnayanamapi / 1 tasya prabhAvaH pra0 // 2 tasyAbhAvaH pra0 // 3 anyArthAdhi ya0 / arthAdhi bhA0 // 4 "zabda. pramANakA vayam , yacchabda Aha tadasmAkaM pramANam" iti pAtaJjalamahAbhASye paspazAhnike 'samarthaH padavidhiH' [pA0 2 / 1 / 1] iti sUtrasya bhASye ca pAThaH // 5 sthAnAt tadavyavasthAnAt vi0 / sthAt tadavyavasthAnAt pA0 De. lI. 20 hI0 // 6tyakSAnu pra0 // 7 vAdenyA ya0 // 8degtyapekSi pra0 // 9 zabdo(bda?)syArtha pra0 // 10 rthAsthApanAM nuH bhA0 / sthApanAM nu ya0 // 11 degdezivAkyoM bhA0 / degdezavAkyoM ya0 // 12 degtyapekSA pra0 // 13 zabdovAbAdhyate ya0 / zabdovAdhyate bhA0 // 14 kartRkatvasya ya0 // .. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 agnihotrahavanavidhyanuvAdayordoSAH] dvAdazAraM nayacakram naiva havanaM vidhIyate, kiM tarhi ? agnihotrazabdena vihitaM havanamanUdyate / prAptamanUdyate vAkyAntareNa, aprAptaM ca vidhIyate / na ca prAptirasti havanasya, avihitatvAt / yadagnihotraM havanameva tat, punaruktaM tadyevam, anayoravizeSAt / vidhivihitasya hynuvdnmnuvaadH| agnihotrhvnvidheytvaadnuvaadaayogytaa| ... atha tvicchayaivAnuvAdo yathAkathaJcit syAt tataH punaruktadoSAbhAva eva syAt / uktaM hi anuvAdAdaravIpsAbhRzArthaviniyogahetvasUyAsu / ISatsambhramavismayagaNanAsmaraNeSvapunaruktam // [ idaM tvanuvAdAkSamam, vidhIyamAnatvAt, AkhyAyamAnapaNDitatvavat / vihita itara Aha-naiva havanaM vidhIyata ityAdi / juhuyAcchadena naiva havanaM vidhIyate, kiM tarhi ? 10 agnihotrazabdena vihitaM havanamanUdyate, vidhyanuvAdayorbhinnalakSaNatvAt / kiM tayorlakSaNamiti cet , ucyate-prAptamanUdyate vAkyAntareNa, yathA 'paNDitastiSThati' iti 'zAstrajJaH paNDitaH' iti vAkyAntaravihitapANDityasya sthAnAnuvAdAt / aprAptaM ca vidhIyate, yad vAkyAntarAprApitamavijJAtaM pramANAntareNa tad vidhIyate, yathA svargakAmo juhuyAditi / atrocyate - yadyetadvidhyanuvAdayorlakSaNaM nAnuvAdo havanasya yujyate, yasmAnna ca prAptirasti havanasya, avihitatvAt / itara Aha - asti prAptihavanasya, agnihotrasya havana-15 tvAt tasya ca vihitatvAdityata Aha - yadagnihotraM havanameva tat, punaruktaM taddevamanayoragnihotrahavanavidhAnayoravizeSAt / etaJcArthapunaruktam , punaruktaM ca nAnuvAda unmattavAkyavat / anuvAdalakSaNAbhAvaM cAsya darzayati -vidhivihitasya hi anuvadanamanuvAda iti, hizabdo yasmAdarthe, yasmAd vidhivAkyavihitasyArthasya pazcAdarthavizeSaprApaNArtho vAdo'nuvAdaH / tadatra lakSaNaM na ghaTate, agnihotrahavanavidheyatvAt , 921 agnihotrasya havanasya caikIbhUtayovidheyatvAt / tannigamayati- anuvAdAyogyateti / 20 ___ aMtha tvicchayaivAnuvAdo yathAkathaJcit syAt / syAnmatam - vakturvivakSitapUrvikA zabdapratipattirityasya havanasya vidhAnaM na vivakSyate, anuvAdo vivakSyata iti| etadapi yathAkathaJcit syAd vihitArthAbhAvAt, vivakSecchayoranarthAntaratvAdicchAmAtratazca nirupapattikasyArthasyAsiddherna syAdityabhiprAyaH / yadyapi yathAkathaJcit syAt tataH punaruktadoSAbhAva eva syAt , iSyate ca paunaruktyaM zabdato'rthatazca, uktArthaH / zabdArthakathanamavizeSeNa punaruktamanyatrAdarAdibhyaH [ ] iti paunruktyaabhaavH| 25 uktaM hIti punaruktApavAdamarthavizeSApekSaM darzayati anuvAdAdara / 'paNDitamAnaya' ityukte paNDito devadatta ityanuvAdo na punaruktam / evamAdare svAmin svAminniti / vIpsAyAM grAmo grAmo ramaNIyaH / 1degbde naiva y0|| 2 prAptitamavi bhA0 / prAptimatavi ya0 // 3degnametat ya0 // 4ktaM ca nAnuvAda ya0 // 5 NArthAnuvAdo'nuvAdaH y0|| 6degvAdayoM pr0|| 7 arthAtvacchadauvAnu bhA0 / arthAtvacchabdovAnu ya0 // 8 vidhAna viva bhA0 / vidhAnaM viva ya0 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare meva tvanUdyate ca vizeSavidhAnArtham / na cAtra kazcijahotipunarvacanena vizeSo janyate / tatazca prAktanameva saJjAtam / sarvathA kimatiricyate paunaruttyadoSavyapetam ? vidhiliGkatoM Aste / ato nAnuvAdaH, uttaravizeSAsambandhanAt, vidhIyamAnapaNDitatvavat / 5 athocyeta-vidhiliGkarthe pratyayArthe'vaziSyamANe'vazyavAcye prakRtiparavyava bhRzArthe dhanaM ghanaM mRdu mRdu zanaiH zanairiti / viniyoge ghaTaM kuru ghaTaM kurviti / hetau kRtakatvAdanityo ghaTaH, tasmAt kRtakatvAditi / asUyAyAM viparyasyA''syaM hasati hasatIti / ISadISaditi, stokaM stokamiti / sambhrame svAgataM svAgatamiti / vismaye vidyAdharo vidyAdhara iti / gaNane ekamekaM dve dve iti / smaraNe A! vidito viditaH pATaliputre dRSTo dRSTo'sIti / evamAdyarthavizeSAbhAve punaruktadoSAvazyambhAvAd na cedanu10 vAdatvamasya paunaruktyamevAsya / paunaruktyAbhAve nAnuvAdatvam / tasmAdidaM tvanuvAdAkSamamayogyamityarthaH, 92-2 katamat ? juhuyAdityetat padam / kutaH ? vidhIyamAnatvAt , yo'rtho vidhIyate na so'nUdyate, AkhyAya mAnapaNDitatvavat , yathAyaM paNDito devadatta iti vidhIyamAnapANDityo devadatto nAnUdyate tathA juhuyAdityetadapi apUrvopadezatvAdanuvAdavaidhAccAsya tallakSaNAbhAvAt / kiM tallakSaNamiti cet, vihitameva tvanU ghete ca vizeSavidhAnArtham , yathA-paTurdevadattaH, payasainaM bhojayeti / tallakSaNAbhAvAt kim ? tallakSaNA15 bhAvAnnAnuvAdo'pUrvavidhAnAt , yatra na vizeSo vidhIyate maulavidhireva saH / evaM tarhi vizeSavidhAnAdanuvAdo'stu tadvaditi cet , tanna bhavati, yasmAd na cAtra kazcijjuhotipunarvacanena vizeSo janyate, 'juhuyAt' ityanena zabdena agnihotrazabdAbhihitAdarthAnna kazcidanyo viziSTo'rtho'bhidhIyate yato'nuvAdaH syAt / tatazca prAktanameva saJjAtaM yAvadeva 'agnihotraM kuryAt' iti vAkyavikalpe'bhihitaM tAvadeva 'agnihotraM juhuyAt' ityatrApi vAkye, tato'dhikaM na kiJcidasti / evaM yAM 20 tAM gatiM gatvA kalpayitvApi sarvathA sarvaprakAreNa 'agnihotraM juhuyAt' ityasmin vAkye'gnihotrakarmaNyevAntarbhAvitahavane juhuyAcchabdaprakRtyarthe kimatiricyate paunaruttyadoSavyapetam ? vidhilikartAste, vidhau vihitasya liGpratyayasya kartRkArakasya tanmAtrArtha Aste na dUSitaH, anyat sarvaM punaruktAdidoSaduSTa93.6 mevetyarthaH 'agnihotraM kuryAt , agnihotraM juhuyAt' ityetayorvAkyArthavikalpayoruktadoSatvAt / ato nAnu vAdaH, uktadoSasambandhAdityarthaH / kathamiti cet , uttaravizeSAsambandhanAd vidhIyamAnapaNDitatvava25 dityetadanantaroktArthasamAhArArthaM sAdhanaM gatArtham / tasmAt karbarthamAtramavaziSyate, zeSaM punaruktam / athocyeteti paramatamAzaGkate / atha tvayocyeta - vidhiliGkarthaH pratyayArtho'nuktatvAdayaziSyate, avazyaM ca vAcyo'sau, tasmin pratyayArthe'vaziSyamANe'vazyavAcye, prakRtiparavyavasthAyA iti 1 dyUnaM dyUnaM pA0 De0 lI0 vi0 / dAnaM dhanaM bhA0 / dyatathUnaM 20 hI0 // 2 viparyayasyAsyaM ya0 / vipa. yasyaM bhaa0|| 3 tarallakSa pA0 20 hI0 // 4 te ca vi0 vinA // 5 vAdo dyatra na ya0 // 6degvidhe pr0|| 7degNAhotraM ya0 // 8degcyateti ya0 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ juhotyarthAvivakSAyAM doSAH ] dvAdazAraM nayacakram 133 sthAyA Avazyake prakRtyupAdAne prApte varamAsannA prakRtirupAttA, arthaH punarasyA na vivakSyate gatArthatvAt / evaM tarhi varatarakaM pratyAsannatarA'vivakSitArthA kRJprakRtirupAttA, vacanasyopAttArthapratyAyanArthatvAt / sApi cApakSiptavAcyArthasthitiruktavat / asmiMstu nyAye'ti laGghayamAne kriyopadezavAdo'pi tattvavAdavadeva tyaktaH syAt, tatrApi yacchAbhyupagamAt / ko ha vaitadveda bAlapralApavad vyavasthApetamu hetvarthe paJcamI, prakRteH paraH pratyayaH prayoktavyaH [ pI0 ma0 bhA0 3 / 112] itIyaM vyavasthA, tasyA vyavasthAyA maryAdAyAH sthiterhetorAvazyakaM prakRtyupAdAnam, tasmiMzcAvazyake prakRtyupAdAne prApte 'katamA prakRtirupAdAtuM yogyA' ityevaM vicArayata idaM me yogyamiti pratibhAti - varamAsannA prakRtirUpAttA, arthaH punarasyA na vivakSyate gatArthatvAt tasmAdavivakSitArthA sA, satyapi nAntarIyakatve pratyAsannaprakRtyu - pAdAne vilakSaNAmanyAM parityajyA'vilakSaNA juhotiprakRtirevopAttetyavaiseyam, prayogo'gnihotraM juhuyAditi / 10 atrocyate - evaM tarhi varatarakamityAdi / cenmanyase varamAsanna prakRtyupAdAnaM nAntarIyakatvAditi, tatrAhameva te varatarakaM sAhAyakaM dadAmi buddheH - kartRpratyayArtha saMmArthaiva pratyAsannatarA paunaruktyaparihArArthamavivakSitA- 93-2 rthA'nuktArthA prakRtirupAttA / kiM kAraNam ? vacanasyopAttArthapratyAyanArthatvAt, arthaM pratyAyayi - SyAmIti hi zaibdaH, kartRpratyayAntayA kRJprakRtyA pratyAyyate sphuTataram, ato'gnihotraM kuryAdityevAstu | itara Aha. - svayaiva samarthitatvAdevamevAstu | AcArya Aha - syAdevaM yadi sApi cArthasthitirnirdoSA syAt, 15 kintu sApi cApakSiptavAcyArthasthitiruktavat, tasyAmapyarthasthitau nirAkRto vAcyo'rthaH 'juhotyartha - tyAgabhedAbhyAm' ityAdiprabandhena uktavad yathAzrutArthAbhAvAdidoSAt pauruSeyatvAdiprasaGgAcca / evaM tAvanyAparIkSyamANametadvAkyaM na yujyate puruSatarkalakSaNena / yadyapi puruSatarka lakSaNaM nyAyarmetilaGghayA pauruSeyo nityo vedAkhyaH kriyopadezaH puruSagatarAgAdidoSAzaGkAhetuvinirmuktaH pramANam, puruSakRtAni hi vAkyAni avidyArAgAdyaviyukta puruSavada pramANAni aphalA - 20 zakyapraptinityAnityAdivastutattvavicAraviSayANi, saphalazakyaprApti puruSahitopAyai kriyopadezAttu vedavAdaH zreyAnitISTam, tathApi "tvadvacanAdevAsmiMstu nyAye'tilaGghayamAne kriyopadezavAdo'pi tattvavAdavadeva tyaktaH syAt / kiM kAraNam ? tatrApi yadRcchAbhyupagamAt, avidyArAgAdyaviyogAdeva sarvapuruSANAM 9401 vaktRzrotRpuruSAdhInatvAccopadezaparamparAyA na kazcidbuddhipUrva upadezaH, ataH suptamattAdivipralApavad yadRcchayA 1 -- prakRtipara eva pratyayaH prayoktavyaH " iti pAtaJjalamahAbhASye pAThaH // 2 pratyupA ya0 // 3 ityeva pra0 // 4 gatArthAtvAt ya0 // 5 atra " vaseyaM prayoge'gnihotraM juhuyAditi' ityapi pAThaH syAt // 6 diti cocyate bhA0 / 'diti cocyate ya0 // 7 tvanmanyase bhA0 / tvanAnyase ya0 // 8 varavaraMka pra0 // 9 samAva ya0 / 'samathaiva bhA0 // 10 kRtsaka pra0 / 11 atra kazcit pAThasruTita iva pratibhAti / tulanA - "arthagatyarthaH zabdaprayogaH / artha saMpratyAyayiSyAmIti zabdaH prayujyate / tatraikenokatvAttasyArthasya dvitIyasya prayogeNa na bhavitavyam, uktArthAnAmaprayoga iti" - iti pAtaJjalamahAbhASye // 12 tvayaivaM bhA0 // 13 cAryasthi pra0 // 14 vAcyartha pra0 // 15 dRzyatAM pR0 126 paM0 4 // 16 miti 0 // 17 SaM pra0 // 98 prAmANyAni pra0 // 19 'prAptinityAdivastu ya0 // 20 kriyApade bhA0 // 29 tadvacanA pra0 // - Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam dvitIye vidhividhyare ditam ? kiM vA'nena jJAtena yadetajjJA evamuktavanto'vyaktaM yadyajJAnAd yadi dveSAdeH ? ko vA''ha jJavacanametat ? yadi saMzayAdiyogAnna jJaH pramANaM tahIdamajJoktatvAdunmattavAkyavat / acetanatvAt kuto'sya prAmANyam ? kuto'sya vacanam ? kASThazabdavaditthamacetanatve'pi na ghaTate vedavAkyaprAmANyam / 5 bhyupagato vedo vaidikaiH / ata idamApannam -ko ha vaitaveda 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' ityetad vAkyaM sArthakaM nirarthakaM veti ? / 'kimiva na jJAyate ? bAlapralApavat , yathA hi bAlairaniyatakriyAkorakasambandhamuktamabuddhipUrvatvAjjJAtumazakyaM 'kenArthenA'rthapratyAyanArthavat ?' iti / kiM kAraNam ? vyavasthApetatvAta , zabdaprayogo hyarthapratyAyanArthaH svanizcitArthapratipAdanasamarthaniyatavarNAnupUrvIkaH pratyapekSitavAcyavAcakasambandha itIyaM lokazAstravyavasthA, tato'petaM brahmAdisarvavedavAdivacanamavidyArAgAdyaviyogAtteSA10 mityazakyaprAptiragnihavanavidhAnAdivAkyArthasya / tasmAt ko ha vaitad veda bAlapralApavad vyavasthApeta muditam ? kizcAnyat, aphalaM caitadityata Aha - kiM vA'nena jJAtena yadetajjJA vedajJA agnihotrakarmajJA evamuktavantaH 'agnihotraM juhuyAt' iti vAkyamavyaktamavyaktArthamasphuTArtham , yasmAdavyaktajJAnA eva te puruSatvAdavidyAyogAcca dazadADimAdizlokavAdivat / avidyAyogaM darzayati-yedyajJAnAditi / rAgAdiyogaM ca darzayati - yadi dveSAdeH / 15 itara Aha - viphalo'yaM prayAso'niSTApAdane te, abhyupagamatvAt / ko vA''ha-jJavacanametat , nanu prANuktaM saMzayaviparyayAnadhyavasAyasampRktatvAnnirNayasyApyajJAnatvameveti / athavA ko vA''ha jJavacana942 metaditi jJasya puruSasya sarvatra pramANabhUtasyAbhAvAt , kiM tarhi ? zabdasyaiva ca nirdoSatvAditi / atrAcArya Aha-yadi saMzayAdiyogAnna jJaH pramANaM tahIdamajJoktatvAdunmattavAkyavaditi kriyopadezasAphalyavAdaH ka gacchatIti cintyatAm / evaM tAvad buddhipUrvakamakArAdivarNAnupULa zabdoccAraNaM cetanodIritaM 20 kAkavAzitaM puruSavA~zitaM vA tulyam / athAcakSIthAH - kASThapASANAdisaGghaTTajanitAcetanazabdavat sarvama cetanam / tathApyacetanatvAt kuto'sya prAmANyam , acetanatvAt , AkAzavat / evaM ca kRtvA'cetanatvAt kuto'sya vacanam ? yacchabda Aha tad naH pramANam [pA0 ma0 bhA.] itISTaM bhavatA, bhASaNaM vacanamuktiH zabdoccAraNam , bhAvasAdhanatvAdvacanazabdasya, acetanatvAdvaktRtvamasya nAstItyarthaH / katham ? ajJodIritatvAdeva ca vacanatvamasya nAsti, vAcyArthapratipAdanAbhisandhipUrvakaM hi tat , tadabhAve'nuktamityata 25 Aha - kASThazabdavaditthamacetanatve'pi na ghaTate vedavAkyaprAmANyam / ___ atrAha- yaduktaM prAk 'ko vA''ha jJavacanametat' iti dvitIyo vikalpo na brUmaH sarvavaktRvacanAprAmANyamiti, svavacanavirodhadoSAt / kiM tarhi ? sarvajJavItarAgAdyabhAvAd granthasya sarvabhAvasvabhAvaviSayasya karturaprAmANyam , na tu vakturanAdinidhanasya vaktRparamparAgatasya, vaktRvacanayoH kacit prAmANyAditi / 1 kimiva jJAyate pra0 // 2kArakasambaddhamukta pra0 / atra kArakamasambaddhamukta' ityapi pAThaH syAt // 3 pratyupe ya0 // 4 yadetajJA pr0|| 5 yadyad jJAnA ya0 // 6 dRzyatAM pR0 113 paM0 6 // 7 vAsitaM bhaa0|| 8 dRzyatA pR0 130 Ti0 4 // 9 atra 'bhavatAm' ityapi pAThaH syAt // 10 pUrvakaM tat ya0 // 11 bhAvenuktami bhaa0|bhaave uktami ya0 // 12 atra 'dvitIye vikalpe' ityapi pAThaH syAt, dRzyatAM paM0 16-17 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ juhotyarthAvivakSAyAM doSAH] dvAdazAraM nayacakram AdivaktRvaccottaravaktaryapi vaatikmntraadivjjnyvcnaanaashcaastulytaa| kacicArthe satyeva arthAvivakSA nyAyyA dRSTA, tayoH kArthavattvena dRSTayostadavivakSayA ca sArthakatvaM dRSTam ? ato'nyAyyametaduktam 'avivakSitArthasya nAntarIyakatvAt prayogaH' iti, prayuktasyAnarthakatvAbhAvaprasaGgAt / vivakSAvivakSayoraniyamena zabdapravRttI satyAmaprayojanAyAM cAvivakSAyAmanyAdyavivakSA'bhAve vizeSa-5 atrocyate - AdivaktRvaccottaravaktaryapi / yathA''divaktAro'pramANamasarvajJatvAdavItarAgatvAcca zAstrANAM sarvabhAvasvabhAvaviSayANAM yathArthajJAnavacanahInAstathA''dimadanAdiprasiddhInAM zAstrANAmadhyetAro yathArthajJAna-95.1 vacanahInAH, tasmAdubhayeSAM jJAtRtvavaktRtvayorayathArthayoranAzvAsastulyaH / kimiva ? votikamantrAdivat , yathA dhAtuviSayabalAdivAtikAnAM jJAnAni matravacanAni ca vipralambhabhUyiSThatvAdanAzvAsanAni, AdigrahaNAd vazIkaraNamantrayogAdivat / tata Aha-AdivaktRvaccottaravaktaryapi vAtikamantrAdivajjJavacanA-10 nAzvAsatulyatetyalamatiprasaGginyA kathayA / 'kiJca, yaduktam - avivakSitArthAnarthikApi kartRpratyayasAhAyakakAriNI juhotiprakRtirupAtteti / etadapi nyAyavirodhAdayuktam , katham ? kvaciccetyAdi / kvacicceti na sarvatra, yathA 'nakSatraM dRSTvA vAco visRjanti' iti, 'kataradevadattasya gRham ? ado yatrAsau kAkaH' iti nakSatrekSaNe pakSiNi 'copayuktArthayoreva [nakSatraM] dRSTvA-kAkazabdayoH sArthakayoH kAla-gRhopalakSaNe'rthe satyeva nakSatradarzana-kAkarthAivivakSA nyAyAdana-15 petA nyAyyA dRSTA nAnarthakasyaivonmattapralapitAdestathA tayoragnihotrahavanayoH kArthavattvena dRSTayostadavivakSayA ca sArthakatvaM dRSTam ? ato nyAyApetametaduktam - avivakSitArthasya nAntarIyakatvAt prakRteH prayogo juhuyAcchabdasyeti / kiM kAraNam ? prayuktasyAnarthakatvAbhAvaprasaGgAt , yadyeSa nyAyaH zabdAnAM prayoge niyato na syAnnAntarIyakatvAdapi prayoge sAdhutvameva syAt tatazca pramAdAdapramAdAdvA prayuktasya zabdasyAnarthakatvAbhAva eva syAt pramattApramattavaktravizeSazca syAt , na tvevaM bhavati dRSTaziSTeSTaviruddhatvAt / 20 syAnmatam - upalakSaNAdiprayojanAyAM vizeSavivakSAyAM kimanayA svArthAvivakSayA ? sarvasya zabdaprayogasya 95-2 vakturvivakSitapUrvakatvAt pravRtteravivakSA "vivakSA veti / etadayuktam , vivakSAvivakSayoraniyamena zabdapravRttau satyAmaprayojanAyAM cAvivakSAyAmanyAdyavivakSA'bhAve vizeSaheturvAcyaH, agnizabdasyApi juhotikRtyupAdAnavannAntarIyakatvAt prayogo'rtho'syAvivakSita iti prAptam / tatazca 'bhasmahotraM juhuyAt' 1coturavaktRryapi pr0|| 2 bhAsakha pra0 // 3 stathAhimada pra0 // 4 tvayoryathArthayoM pra0 // 5 dhAtika pr0|| 6 yAbalAdivAdikAnAM ya0 / yAvalAdivAdikAnAM bhA0 // 7 nAsthAsanAni vi0 bhA0 vinA // 8vat juvcnaapr0|| 9 kiMca duktam pr0|| 10 jJAya pr0|| 11 nakSatrecchANapakSiNi pra0 // 12 vApayuktA bhaa0| vovayuktA ya0 // 13 pivakSyA pra0 // 14 kArthavattvena pr0|| 15 kSayA tvasArtha 20 hI0 // 16 nyAyopeta y0|| 17 tArthasyAnantarI pra0 / atra 'avivakSi. tArthAyA nAntarIyakatvAt prakRteH' ityapi pAThaH syAt // 18 tavajjavi pr0|| 19 prayogavaktu ya0 // 20 pUrvikatvAt pr0|| 21 vivakSayeti ya0 / vivakSaceti bhA0 // 22 zabdAsaMvRttau pra0 / atra 'zabdAnAM vRttau' ityapi pAThaH syAt // 23 pratyupAdA ya0 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare heturvaacyH| yuktatarI tu tadavivakSA vakSyamANanyAyadarzanAdarthatattvatatratvAttasyAH / evaM tAvadapratyAyakatvamasya, apratyavekSitArthayAthAtathyokteH, bAlapralApavat / tvadabhiprAyavattu havanAnuvAdaviziSTAgnihotrAbhyupagame'pi cAgnihotrasya AtmAdivastutattvavadaprasiddhakharUpatvAt krnnaasiddhiH| 5 athocyeta-vidhyantaravidhAnazailyA tatsiddhiH, yathA yUpaM chinatti......... ityetadvAkyaM sAdhIyaH 'agnihotraM juhuyAt' ityetat sAdhIya iti kena hetunA paricchedyam ? kizcAnyat , yuktatarI tu tadavivakSA agnyAdyavivakSA / kiM kAraNam ? vakSyamANanyAyadarzanAt, vakSyamANo hi vidhividhinaye'yaM nyAyo drakSyate bhavatA puruSa evedaM sarvam [ Rgveda0 10 / 8 / 90 ] ityAdi, tadarza nAccedamagnayAdivikalpAsattvAnnAgnihotraM na hotetyarthAbhAvAdevA'vivakSA nyAyyA, kiM kAraNam ? artha10 tattvatatratvAt tasyAH, arthavaizAddhi vivakSA'vivakSA vA bhavitumarhati, nAnyatheti / tadupasaMhRtyAha -evaM tAvadityAdi / evamanantarottopapattividhinA 'agnihavanaM kuryAt' ityetasminnarthe pradarzitadoSatvAdathavA 'agnihotraM kuryAt , agnihotraM juhuyAt , havanaM kuryAt, agnihotraM havanaM kuryAt , juhuyAt' ityevamAdyartheSu pradarzitadoSatvAt / tAvacchabdaH kramArthaH, doSAntarAbhidhAnamapi 961 bhaviSyati, eSa tAvaddoSa iti / apratyAyakatvamasya vAkyasya, kutaH ? apratyavekSitArthayAthAtathyokte15 bolapralApavat , yathAtathAbhAvo yAthAtathyam , arthasya yAthAtathyamarthayAthAtathyam , tasmAdarthayAthAtathyAt tasyApratyavekSitArthasyAvicAritasya 'kiMsvarUpo'yamarthaH ? pramANam ? prameyaH ? kena vA rUpeNa pa~mANaM prameyo vA ?' ityapratyavekSitasyArthasyoktaH zabdasyArthasya vA pratyAyakasvarUpamapratyavekSyoktatvAt tadapratyAyakatvam / arthatvAcca zabdastadaMbhiveyo vA pratyavekSitayAthAtathyoktare pratyAyakaH pradhAnAdivaditi vaidhahNa / tasmAdapratyavekSitArthayAthAtathyoktaryadi zabdadvAreNa yadyarthadvAreNobhayathApyapratyAyakatvaM siddham , atazcApratyAya20 katvAdanupadezatvaM bAlapralApavadeva / kizcAnyat - 'agnihotraM havanaM kuryAt' ityasminnevAnantarokte'rthe doSAntaraM brUmaH - tvadabhiprAyavadityAdi / tvadabhiprAyeNa tulyaM tvadabhiprAya iva tvadabhiprAyavat , yathA tvabhiprete 'agnihotraM havanaM kuryAt' ityetasminnarthe havanAnuvAdena viziSTe'gnihotre'bhyupagamyamAne'gnihotrasya tvadiSTasya karmaNaH sA~yAdiparaparikalpitAtmAdivastutattvasyAlaukikasyAprasiddhasya durjJAnatvavadalaukikatvAdaprasiddhasvarUpa25 tvAd durjJAnatvam , avijJAtasya ca karaNAsiddhiH, sA havanakriyA na sidhyatItyarthaH / - atra pareNAthocyeta parihAraH-vidhyantaravidhAnazailyA tatsiddhiriti / agnihotraM juhuyAdityetasmAdvidheranyo vidhirvidhyantaraM 'yUpaM chinatti' ityAdi / tasya vidhAnamavivakSitanirUpaNaM pUrva pazcAditi 1degcchedyAM ya0 / 'cchidyAM bhA0 // 2degmANe hi bhaa0|| 3 vazAdvivikSA avitumarhati bhA0 // 'vazAdvA vivakSA vA bhavitumarhati ya0 // 4 tAvamityAdi pra0 // 5 tyAvekSitArthayathA pr0|| 6 syAvasyA pra0 // 7 pramANaprameyo pra0 // 8degtyapekSyoM pr0|| 9bhidheyo'vA bhaa0|| 10 rervA bhA0 / revA ya0 // 11 dRzyatA pR0 108-1 // 12 prAye bhaa0|| 13degbhipretAgnihotraM pra0 / 'bhipreta'gnihotraM bhA0 // 14 sAMkhyAdiparikalpi bhA0 // 15 degnaviva ya0 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 vidhyantaravidhAnazailyA sAdhane doSAH] dvAdazAraM nayacakram ........ pAlAzamaSTAzrimityAdi / etadapi na, vaiSamyAt / kAlatastAvanna hi sa chedanakriyAkAla eva yUpaH, chedanAdibhiH saMskRtaH san bhaviSyati yUpaH, tasya tadA yUpatvenAsato yuktaM yUpakharUpaM kAlAntarabhAvyupekSituM na punaragnihotrasya tadaiva stH| nanu tacchandatA tAdAt, yathendrArthA sthUNA indrH| chedanasya saMskAratA na vihitA syAt , yUpasya nirvRttatvAt / asatyAM ca saMskAratAyAM chidiravivakSitArthaH / kartavyatAbhirnirUpaNam , zailI svabhAvaH, zailyA dRSTayA 'vidhitvAdasyApi vidhereSA zailI' ityanumAnAta 96-2 siddhirbhvti| kasya punarvidhervidhyantaravidhAnazailyA siddhidRSTA ? yathA yUpaM chinattItyAdi yAvat pAlAzamaSTAzrimityAdIti zailyanumAna dRSTAntamAha / yathAtra pUrvamavivakSitanizcayAvadhAraNAtmikA kartavyatA coditA pazcAt 'aSTAbhiM pAlAzaM vailvaM vA' ityAdItikartavyatAcodanayA svarUpe vyavasthApyate tthehaapi| AcArya Aha-etadapi na, vaiSamyAt , dRSTAntadArTAntikayoH zailIvaiSamyAt / tadvaiSamyaM kAlataH 10 prasiddhito'vadhAraNatazca / tatra kAlatastAvanna hi sa cchedanakriyAkAla eva yUpaH, bhavatIti vAkyazeSaH, chedanAdyAnarthakyaprasaGgAt / kiM tarhi ? chedanAdikriyAbhiH saMskRtaH san bhaviSyati yUpaH / itthaMvarUpasya tasya kASThasya tadA yUpatvenAsato yuktaM yUpasvarUpaM kAlAntare bhAvyupekSitum , na punaragnihotrasya tadaiva sataH saMskAranirapekSasya kAlAntarAbhAvyarthopekSaNamiti vaiSamyam / ___ itara Aha -nanu tacchabdatetyAdi yAvat sthUNendra iti / yathAtra tAdAt tAcchabdyamevaM 15 yUpArthaM dAru yUpa iti tatkAlatvAt / atrocyate - chedanasya saMskAratA na vihitA syAd yUpasya nivRttatvAt , tannirvartanArtho hi cchedanasaMskAraH, tasyAmasatyAM ca saMskAratAyAM chidiravivakSitArthaH syAt , asaMskArArthatve'narthaka evaM cchidiH syAdityarthaH / tasmAd yAvadeva yUpaM svIkaroti svatvena parigRhNAtItyuktaM bhavati tAvadeva chinattItyuktaM bhavati, chinatteH saMskArArtharahitatvAt / mA bhUdayaM doSo dRSTaviruddhatvAt , adRSTArtho vA syAt' iti vartate / na cAdRSTArthastatphalatvAt / evaM tAvat 20 kAlataH zailIvaiSamyAdayuktamuktam - vidhyantaravidhAnazailyA tatsiddhiH, yUpaM chinatti pAlAzamaSTAzrimi. 97-1 tyAdivaditi / 1'yathA yUpaM chinatti iti avivakSitanirUpaNaM pUrva pazcAditikartavyatAbhirnirUpaNaM bailvaM pAlAzamaSTAzrimityAdi' ityevaM mUlamatra sambhAvyate // 2vidherepA bhA0 / viSerayA paa0|| 3"AjyazeSamAdAya satakSA gacchati yUpam / / 1 / 5 / pAlAzaM bahulaparNamazuSkAgramUrdhvazakalazAkha madhyAgropanatamavaNam / 6 / / 8 / abhAve khadirabilvarohitakAn / 6 / 1 / 9 / aSTAtriM karotyuparavarjam / 6 / 1 / 26 / " iti kAtyAyanazrautasUtre "yUpyA vRkSAH palAzakhadirabilvarohitakAH / / 1 / 16 / aSTAzriranupUrvo'grato'NIyAn prajJAtAgniSThAzrirasthUlo'naNuH / 8 / 3 / 2 / " iti ApastambazrautasUtre ca vistareNa varNitaM yUpakharUpam // 4degmAne y0|| 5 tAcoditApizcAt pA0 De0 lIM. raM0 hI0 / tA pazcAt bhA0 // 6 palAzaM ya0 // 7 dRzyatAM pR0 108-2 // 8 yUpatvenAmato ya0 / yUpatvanAmato bhA0 // 9ntaro pr0|| 10 nanu vatsadvattetyAdi bhA0 / nanu vata di y0| "tAdarthyAt tAcchabdhaM bhaviSyati, yathA indrArthA sthUNA indra iti" iti pAtaJjalamahAbhASye 6 / 1 / 37 // 11 tannivatethI pr0|| 12 satvena ya0 // 13thastataphalatvAt pA 20 hii| rthastaphalatvAta De0 lii0|| 14 dRzyatAM pR0 136 paM0 5 // naya018 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare syAd yUpaM chinatti svIkarotIti yAvat , adRSTArtho vaa| ___avdhaarnnvaissmympytH| iyaM bhAvanA-yA tatra bhAvanA yUpaM chinatti cchedanena yUpaM svIkarotIti, na ca cchedanamevetyavadhAryate'STAzrikaraNAdInAmasaMskAratvaprasaGgAt, kintu karotyevetyavadhAryate, seha na zakyAzrayitumavadhAraNAsambhavAt, havanena 5 hyagnihotraM karoti na pravrajyAdinA, na ca karotyevetyavadhAryate svargAdikAmAbhAve krnnaabhaavaat| ata eva prasiddhivaiSamyamapi, tasyAprasiddhasya kriyAkalApAbhimatArthanAmadheyamAtratvAt / zailIprAmANye cAsya zailyA yUpakriyA'yAthAyot / ___avadhAraNavaiSamyamapyata iyamityAdi / anantaroktA yeyaM bhAvanA, anayaiva bhAvanayAvadhAraNavaiSamya10 mapi bhAvayiSyAmi, ata Aha - yA tatra bhAvanA yUpaM chinatti cchedanena yUpaM svIkarotIti chideH saMskArAbhAve yUpasvIkaraNArthatAyA uktatvAt / tatra ca kathamavadhAryam ? ucyate-na ca cchedanamevetyavadhAryate, karotIti vartate / kastatra doSa iti cet, yata evakArastato'nyatrAvadhAraNam , aSTAzrikaraNAdInAmasaMskAratvaprasaGgaH, tadatra prasaktam , tat tu nessyte| kintu karotyevetyavadhAryate svatvenAparigrahamAtrapratiSedhArtham / eSAvadhAraNabhAvanA yUpe / seha havanavidhivAkye na zakyA15 zrayitum / kiM kAraNamazakyeti cet , avadhAraNAsambhavAddhavanenAgnihotraM karotIti / kathaM punarasambhavaH ? yasmAddhavanenAgnihotraM karoti na pravrajyAdinA, na ca karotyevetyavadhAryate svargAdikAmAbhAve karaNAbhAvAdityavadhAraNavaiSamyam / havanenAgnihotraM karotIti havA~danyasyAgnihotrasyAbhAvAdata eva prasiddhivaiSamyamapi, tasyA20 gnihotrasyAprasiddhasya kriyAkalApAbhimatArthanAmadheyamAtratvAt prasiddhayUpadravyacchedanAdivaiSamyam / 97-2 mAtragrahaNaM nAmadheyatvasAmAnyamevAnumIyeta nArthavizeSaH 'idaM tadagnihotraM nauma vastu' iti / tasmAt prasiddhyaprasiddhibhyAmapi vaiSamyamiti / ___ atastadarthatrayamupasaMhRtya hetuheyanigamanArthamAha -zailIprAmANye cAsya zailyA yUpakriyA'yAthArthyAt / zailIgrAmANye cAvalambyamAne'syAgnihotrasya zailyA yUpakriyAyA uktavidhinaivAyAthArthyAt , yathArthabhAvo yAthArthyam , na yAthArthyamayAthArthyam , tasmAdayAthArthyAd yUpakriyayA agnihotrakriyAyAH 25 zailIsAmyaM nAsti / ato na yuktam - vidhyentaravidhAnazailyA tatsiddhi!pacchityAdivaditi / athavA 13*zailIpramANaM zailyanumAnam , tasmiMzca* zailIprAmANye'bhyupagamyamAne cAgnihotrasya zailyA yUpakriyAyA 1 myapyata bhA0 / myepyata ya0 // 2 myapi ya0 // 3 namavedhyavadhArya ya0 / 'namavedhyaryate bhA0 // 4 atra 'ato'STAzrikaraNAdInAmasaMskAratvaprasaGgaH' ityapi pAThaH syAt // 5 svatvena pari pr0|| 6 nAdyanya pr0|| 7degmaveyatratvAt pra0 // 8 nAmastviti ya0 // 9hi gatau [pA0 dhA0 1258 ], sarveSAM gatyarthAnA jJAnArthatvAd hinoti gamayatIti heturliGgamityarthaH, tathA ca heyaM gamyaM sAdhyamityarthaH // 10 pramANyaM ya0 // 11 degmAnasyAgnihotrasya yUpakriyAyA pra0 // 12 dRzyatAM pR0 136 paM0 5 // 13 bhA0 pratau *** etacihnAntargataH pATho nAstyeva // 14 pramANye bhaa0|| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 139 vidhyantaravidhAnazailyA sAdhane doSAH] dvAdazAraM nayacakram nanu sevAdivat kriyAmAtratva itikartavyatAbhyaH pratipattiH, na, bhajanArthasevAjJAtatve tAsAM sevArthatvAt / itarathA pratikriyaM pRthktvaaptteH| nAtrApi dAnAdyarthatvAdvaiSamyamuttarakriyAmAtratvAca / etadapi na, lokaviditadAnAdyarthAnubaddhetikartavyatAmAtrArthatApatteragnisampradAnavirodhAt 'na tu laukika eva ayAthArthyAt kathaGkAraM vidhividhyantarazailyostulyA prasiddhiH, alaukikatvAdanumAnAnupapattaH ? loke hi , dRSTamanumIyate, na tu yUpakaraNamaSTAzyAdirUpamagnihotrakarmadharmasvarUpapRthagbhUtaM prasiddhamasti yatastacchailyAgnihavanazailyanumIyeta / tasmAcchailIprAmANye cAsya zailyA yUpakriyA'yAthArthyAt tatsiddhirayuktaiva / havanAgnihotrayorbhede'pi havanAnuvAdaviziSTAgnihotravidhitve 'coktanyAyena dRSTAntavaiSamyAnna zailyanumAnamiti / Aha - nanu sevAdivat kriyAmAtratva itikartavyatAbhyaH pratipattiH / yadyapyagnihotrakriyAmAtratve yUpacchedAdizailIvaiSamyaM tathApi sevAdikriyAvadeva tadbhaviSyati / yathA hi sevetyupasthAnAJjalikaraNAdi-10 svAmyAjJAnuvRttibhajanArthA vizeSeNa] manovAkAyaparispandabhedAtmikA ekaiva svAmicittAnurodhalakSaNA sevA evamagnihotrAkhyaikA kriyA, na sA svAvayavakalApavyatiriktA kAcidasti / tasmAttA eva pazvAlambhana-28-1 prokSaNAdikriyAH 'agnihotram' ityabhedenocyante / AdigrahaNAt kRSivANijyAdikriyAmAtratve svAbhya eva itikartavyatAbhyaH pratipatti stathehApIti / atrocyate - tanna, bhajanArthasevAjJAtatve tAsAM sevArthatvAt , atrApi dRSTAntadA ntikayo-15 vaissmyaaditybhismbndhH| taddarzayati - bhajanaM bhaktiH, saivArthaH sevAyA iti bhajanArthA sevA, tasyAH sevAyA jJAtatve tAsAM tadavayavAbhimatAnAmupasthAnAJjalikaraNAdInAM sevArthatvAt , ajJAtatve tadarthApratipAdanAt, jJAtA eva hi tAH 'sevA' iti pratipattiM janayanti, nAnyathA / na tvevamagnihotrAvayavakriyA jJAtAH, tasmAdvaiSamyam / avazyaM caitadevam , itarathA pratikriyaM pRthaktvApatteH, yathA kRSisevayoH parasparaM tadaGgakriyANAM ca pRthaktvaM tadaGgatvenAjJAtatvAdevamagnihotrasya tadaGgakriyANAM ca syAt , na tu bhavati tadaGgabhAvenA- 20 jJAtatvAdagniSTomAdInAmiti / Aha- nAtrApi dAnAdyarthatvAdvaiSamyam / kiM kAraNam ? atrApi hu dAnAdanayoH [pA0 dhA0 1083] iti dAnAdyarthatvAddhavanAdInAM jJAtatvam , ato'gnihotrasyApi jJAtadAnAdyaGgakriyatvAt sAmyameva sevAdibhiH / kizcAnyat - uttarakriyAmAtratvAcca, yathA sevAyA uttarakriyAmAtratvamupasthAnAdInAmevamagnihotrasyAgniSTomAdItikartavyatAnAmiti / etadapi na, lokaviditadAnAdyarthAnubaddhatikartavyatA-25 mAtrArthatApatteH / evamapi lokaviditairdAnAdyarthairanubaddhAyA itikartavyatAyA yo'rthastanmAtrArthatvamApanna- 98-2 1 stulyA prasiddharalauki bhA0 / stulyArthI prasiddhauralauki ya0 // 2 degSTAcAdi vi0 vinA / 'TAzrAdi vi0 // 3 yUpakriyAyAyAthArthyAt ya0 / yUpakriyAyAyArthyAt bhA0 / dRzyatAM pR0 108-2 // 4 vokta bhA0 // 5 dRzyatAM pR0 109-1 // 6degmAtratva pra0 // 7 stAbhya ya0 // 8 dRzyatAM pR0 137 paM0 1 // 9pratikriyAM pr0|| 10 trArthApatteH bhaa0|| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam dvitIye vidhividhyare gRhyamANe' ityAdyuktadarzanavat / naiva sA tathAbhUtArthA havanakriyA, tadAbhatvAt / pradhAnAdivAdasAdhutA ca, prasiddhiviparItatattvasthitArthatvAt , vedavAdavat / vedavAdAsAdhutA vA tadvat / atha 'agnihotram' ityasyApUrvavizeSAbhidhAnArthataiva kalpyeta tathA sati 5 apUrvAbhidhAne ko'rthaH kRtaH syAt ? yaH svargakAmaH sa havanena svarga bhAvayedityayamarthaH magnihotrasya / loke hyanugrahArthaM svasyAtisargo dAnam , saGgatya prItyA dAnamasmiMstat sampradAnam , tasmai dAnaM yatra svaparAnugraho vidyate tAdRzastyAgo dAnam , na tu yatra kacana mUtrapurISAdivisargavad dravyavisargo bhasmani vA sapiHprakSepavat / tasmAt svaparopakArakameva agnau sarpirAdivisarjanaM sarvaM syAt , na caitadiSTaM dRSTaM vA / kiM kAraNam ? agnisampradAnavirodhAta , tasyAgnerdahanAtmakasya sarvadravyANAM vinAzakasya 10 sampradAnatvavirodhAt , chinnapANermatsyAbhayadAnavat muSitasya vA caurAbhayapradAnadAnavat , 'agnaye' iti sampradA vizeSokterlokayajJatulyatvAllaukika eva gRhyamANe'rthe idamevaM naivaM ceti vicAro'rthavAnna bhavati, yadi bhaveccatuSpAttve satyutplutya gamanAllomazo hariNavad maNDUkastata eva nirlomA hariNo maNDUkavat syAditi prasiddhiviparItaM sidhyellokAMpramANIkaraNe iti tat prasaktamihApItyata Aha - na tu laukika eva gRhyamANe ityAdhuktadarzanavaditi / 15 nai setyAdi atrApyaniSTApAdanasAdhanam , naiva sA tathAbhUtArthA havanakriyA tadAbhatvAt , tadAbhatvamasyAH paramArthena adAnAtmikAyA dAnatvenAdAnAt , tacca siddham / yathA bAlaramaNakAdi kriyAyAM svAdvannAdisaMjJA dikriyAyAmanyonyadAnabhojanAdi kriyAstadobhA eva evamidamapi donamagnau prakSepa iti / 99-1 idaM cAtrAniSTApAdanam -pradhAnAdivAdasAdhutA ca prasiddhiviparItetyAdi, prasiddheviparItaM tattvam , tadbhAvastattvam , prasiddhiviparIte tattve sthito'rtho'sya vAdasya, tadbhAvAt prasiddhiviparItatattvasthitArtha20 tvAd vedavauMdavat sAdhutA syAt pradhAnasaMsargakSaNabhaGgAdyAtmakAdivAdAnAm / pradhAnAdivAdAnAM vA asAdhutAbhyupagamavaduktahetorvedavAdAsAdhutA vA syAdityubhayathApyaniSTApAdanam / athAgnihotramityAdi / athetyadhikArAntare, athaiteSu vikalpeSvagnihotrazabdasya kriyAvAci ve sarvathA doSotpAdabhItena pareNa 'agnihotram' ityasyApUrvavizeSAbhidhAnArthataiva kalpyeta / na pUrvos "pUrvo'dRSTo dharmavizeSaH, tadabhidhAnamarthaH prayojanaM vyApAraH, tadbhAvo'pUrvavizeSAbhidhAnArthataiva kalpyeta / 25 vizeSazabdAt parasparaviziSTAbhiryajJasaMsthAbhiragniSTomAdibhiriSTibhizcAbhivyaktavyApUrvA api "vizeSyante dravya 1 sarpiHnikSepa bhA0 // 2 caurabhaya ya0 / caurabha'ya bhA0 / atra 'caurAbhayapradAnavat' ityapi pAThaH syAt // 3degvizeSorloka ya0 // 4 tvAdalaukika pra0 / dRzyatAM pR0 4.5 paM0 2 // 5 deglomamo ya0 / llomano bhA0 // 6degkAprAmANyaka pra0 / tulanA pR0 46 paM0 4 // 7 naiva svetyAdi pr0|| 8 naivaM sA ya0 // 9degdAbhAva evamidamapi pr0|| 10 dAnamanyai prekSe iti ya0 / dAnamanyaiH prekSe iti bhA0 // 11 tathe bhA0 / tathaiva ya0 // 12 rItatvasthi pr0|| 13 vAdat bhA0 / vAdAt ya0 // 14 dRzyatAM pR0 109-1 // 15 pUrvaH dRSTo pra0 // 16 zabdaH para pra0 // 17 'zcAbhirvyaktavyA'pUrvApi pra0 // 18 vizeSyate De0 lii| viziSyate vi020 hii.|| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 agnihotrasyApUrvArthakatve doSAH] dvAdazAraM nayacakram kRtaH syAt , kimUnIkRtamarthAvidyAyAH ? yAvadeva svargakAmo juhuyAdityuktaM bhavati tAvadeva apUrva juhuyAt khargakAma ityuktaM bhavati, tato bhAvanasya gatArthatvAt / na ca sa pratyakSo'pUrvo yatastena nirUpaNamArabhyeta-yena havanenApUrvo nirvartate tadanuSThAtavyam / matradevatAdiviziSTAbhiH / mA bhUd yajJasaMjJAyAH kriyAyA eva dharmatvaM yathA kaizcinmImAMsakairevaM vyAkhyA-5 yate - yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan [ Rgveda0 10 / 10 / 15] iti, kiM kAraNam ? tasminnarthe pratyakSata evAnityAyAH kriyAyA anantaraM phalasambandhAdarzanAt kriyAvaiphalyadoSapraisaGgAcca 'agnihotram' iti dharmaH kriyAbhivyaGgaya ucyate kArye kAraNopacArAdagnihotrAbhivyaGgayo'gnihotramiti / tataH 'agnihotraM dharmaM juhuyAd bhAvayet svargakAmaH' ityeSa vAkyArtho nirdoSa ityetamarthaM spaSTIkArayituM vidhividhinayaH pRcchati-tathA sati apUrvAbhidhAne ko'rthaH kRtaH syAt ? arthazabdasya prayojanAbhidheyayoISTatvAt 10 ko'rthaH sAdhitaH, kiM prayojanaM kRtaM syAt ? ko'bhidheyaH samarthitaH syAt ? 'vidhinayo bravIti - yaH 99-2 svargakAmaH sa hevanenetikartavyatAvizeSeNa svarga bhAvayedityayamarthaH kRtaH sAdhitaH samarthitaH syAdityarthaH / vidhividhinaya Aha - vidyAparyAyatattvajJAnotpAdanArthavAdavidyAnirAkaraNArthatvAcca zabdaprayogasya kimUnIkRtamAvidyAyA iti, na kiJcidUnIkRtamityabhiprAyaH / tat samarthayati- yAvadevetyAdi, yaduktaM bhavati yaH svarga kAmayate sa juhuyAditi taduktaM bhavati apUrva juhuyAt svargakAma iti, 15 nApUrvo'rtho'dhiko'gnihotrazabdena labhyate, havanenaiva tasyAbhivyaGgyatvAt 'juhuyAt svargakAmaH' ityetAvataiva gatArthatvAt 'juhuyAd dharmaM bhAvayet svargakAmaH' ityetasyAM vAkyArthavyaktau ko'gnizabdena hotrazabdena cArthaH ? ityata Aha - tato bhAvanasya gatArthatvAt , bhavantaM dharmaM bhAvayato hetukartRsAdhanasAdhyasya dhAtvarthasya bhAvanasya juhuyAcchabdaprayogAdeva gatArthatvAnnArthaH kazcidagnihotramityanena / ____ evaM tAvadagnihotrazabdasya prayogo nirarthakaH / prasiddhiviruddhA ceyaM kalpanA, loke vede vA tasya 20 tadarthAbhAvAt / abhyupetyApi apUrvavizeSAbhidhAnamapratyakSatvAt tannirUpaNaM havanena nopapadyata iti brUmaH, nirUpaNavaidhAt / iha hi yad ghaTAdi vastu mRdAnayanamardanAdikriyayA nirUpaNArthaM pratyakSata upalabdhacaraM [tad] vyapadizyate 'anayA kriyayA ghaTo nirvartate, asyAstat kAryam , idaM kAraNam' iti, dRSTakAraNakAryasambandhatvAt / na tu jAtvadRSTapUrvasya saMdhiHdRSTAntAbhAve'numAnAbhAvAt / ata Aha - na ca sa pratyakSo'- 100-1 pUrvo yatastena nirUpaNamArabhyeta havanasya kArya sa idaM cAsya kAraNamiti / nirUpaNaM vyAkhyetyarthaH / 25 sA kathaM vyAkhyeti cet, ucyate - yena havanena dRSTApUrvanirvartanazaktinA nirvo'gnihotrAkhyo'pUrvo 1 kaireva bhA0 // 2 degnyAsaMti pra0 // 3 prasaMNatva bhA0 / 'prasaMgatva ya0 // 4 degvyaMgya ityucyate ya0 // 5 ityevamartha pr0||6 atra 'apUrvAbhidhAnena' ityapi pAThaH syAt / dRzyatAM pR0 152 paM0 14 // syAt pr0|| 8vidheH nayo pra0 // 9 havanenaM vetikarta bhA0 // 10 vizeSaNena pr0|| 11 sAdhitaH sAdhitaH syAdityarthaH ya0 // 12 tvAdividyA pra0 // 13 yogasAkimanI bhA0 / yogeH sa kimanI ya0 // 14 kAmayati pr0|| 15 degtvAtannirU' bhA0 / "tvAnnirU ya0 // 16 deglabdhicaraM pra0 // 17 nirUpaNamiti zeSaH // 18 sAdhA(yaM ?)dRSTAntA ya0 / sAdhAdaSTAntA' bhA0 // 19 vAsya bhA0 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare _athocyeta-asyAstAvat prApteH prasiddhirbhaviSyati, tadanuvandhAcetikartavyataiva kartavyatA / na tarhi punaH 'juhuyAt' iti vAcyaM syAt / api caivamuttarottaravirodhaparihAravicAraprApyArthaparigrahAt puruSapramANakastarka nirvartate tat tvayAnuSThAtavyaM havanam , yathA mRdAnayanAdikriyA ghaTanirvartanArthamiti / tettu na yujyate, 5 atyantamadRSTakAraNakAryasambandhatvAdanayoH / sambhAvanayaitadapi kRtvA kalpanAtmikayoktamapi na sambhavatIti ye'bhihitA doSAstatparihAramanAdRtya pareNa prasiddhamAtrapratipAdanArthamathocyeta - asyAstAvat prApteH prasiddhirbhaviSyatIti tato doSaparihAro bhaviSyatIti / praoNpteriti, striyAM ktin [pA0 3 // 3 // 94 ] ityatra 'AbAdInAM ca' iti vaktavyaM gurozva halaH [ pA0 3 / 3 / 103] iti 'a'pratyayenApavAdena mA bhUd bAdheti prApaNAt prAptervAkyAntara10 prApitA prasiddhirbhaviSyati / agnaye hotramagnihotramiti caturthIsamAsaH, yogavibhAgAzvaghAsAdyupasaGkhyAnAdvA rUpasiddhistadarthaprasiddhizca, tataH karaNaM tatphalasambandhazca karturiti sarvamupapannam / katamasmAdvAkyAt prApitA prasiddhiriti cet, vakSyamANe vAkyAntare yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti [ mai0 saM0 187 ] iti, ghRtenaM payasA danA juhuyAt [ ] iti / tadanubandhAcca itikartavyataiva kartavyatA, tasyAH prAptervAkyAntaraprApitAyA anubandhAt sambandhAdanuparatAkAsagaduttarAH sarvA itikartavyatA eva karta15 vyatAH / tAsAM cetikartavyatAnAM prasiddhiragnihotrasya prasiddhistadAtmakasyeti / atrocyate -na tarhi punaH 100-2 'juhuyAt' iti vAcyaM syAt , agnihotrazabdenaiva agniprajApatyAdisampradAnajuhotyAdItikartavyatenoktArtha tvAt punarapi prAgabhihito yo ne hi kazcijuhotipunarvacanena ityAdigranthArthaH sa eva doSaprapaJco'sminnapi vyAkhyAdhvanyupasthitaH / api caivamityAdi / kiJcAnyat , atrApi puruSapramANakavAdApattiH / kiM kAraNam ? uttarottaravirodha 1 dRzyatAM pR0 152 paM0 15 // 2 tatra na pra0 / atra 'tacca na' ityapi pAThaH syAt // 3 atra prasiddhimAtra ityapi pAThaH syAt // 4 prAptiriti pr0|| 5ktirityatra apAdInAM pra0 / "striyAM kti nityatra AbAdibhyazceti vakavyam" iti pAtaJjalamahAbhASye 3 / 3 / 94 // 6degdasvamAdyapa0 pra0 / "vikRtiH prakRtyeti cet , azvaghAsAdInAmupasaGkhyAnaM kartavyam" iti pAtajalamahAbhASye 2 / 1 / 36 // 7 yadagnaye ra prajA pra0 / "zAstrAntareNa prAptatvAt / kiM tacchAstrAntaramiti cet , 'yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti' iti kecit" iti arthasaGkahe paJcamaparicchede // 8 "preyamedhA vai sarve saha brahmAviduH, te'gnihotreNa samarAdhayasteSAM trireko'juhod dvirekaH sakRdekara steSAM yastrirajuhot tamapRcchan kasmai tvamahauSIriti, so'bravIt - tredhA vA idam agnaye prajApataye sUryAyeti / atha yo dvirajuhot tamapRcchan kasmai tvamahauSIriti, so'bravId dvedhA vA idam agnaye ca prajApataye ca sAyaM sUryAya ca prajApataye ca prAtariti / atha yaH sakRdajuhot tamapRcchan kasmai tvamahauSIriti, so'bravId ekadhA vA idaM prajApataya eveti / teSAM yo dvirajuhot sa Arnot tasyetare sAjAtyamupAyan Rnoti ya evaM vidvAnagnihotraM juhoti upAsya samAnAH sAjAtya yanti / " iti kRSNayajurvedasya maitrAyaNIsaMhitAyAM paatthH|| 9 "Ajyena juyAt tejaskAmasya, tejo vA Ajyam, tejasvI eva bhavati / payasA pazukAmasya, etadvai pazUnAM rUpam , rUpeNevAsmai pazUnavarundhe, pazumAneva bhavati / danendriyakAmasya, indriyaM vai dadhi, indriyAvyeva bhavati / " iti taittirIyabrAhmaNe 2 / 2 / 5 / 38 // 10 dRzyatAM pR0 132 paM0 1 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSapramANakavAdApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram Azrito bhavati sAmAnyAdyarthaikAntavadeva / sa cAniSThaH, paunaruktayAderasatkAryavAdAbhyupagamAt punastattyAgAt / ekAvasthAmAtravicchinnapUrvAparatattvAgnyAdibhinnavastutvAbhinivezavidhAnAca kuryAditi kAraNe kAryasyAsattvaikAntAbhyupagamAt sarvagatasatkAryakAraNavRttitve parihAravicAraprApyArthaparigrahAt, agnihotrahavanayoH paunaruktyAdidoSAdvirodha ityukte 'anuvAda-5 vidhitve na' iti parihAraH, punaraprasiddhatvAdvirodha ityukte 'kuryAdartho juhuyAcchabdaH' ityevamAdivicAraiH prApyo'rthastvayA parigRhItaH, ataH svabuddhiprAmANyAvalambanAt puruSapramANakastarka Azrito bhavati, tarkalakSaNaM ca avijJAtatatve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastakaH [nyA0 sU0 1 // 1 // 40 ] iti / kimiva ? sAmAnyAdyarthaikAntavadeva, yathA 'sAmAnyameva, vizeSA eva, sAmAnyaM vizeSAzca' ityekAntArthaparigrahe prAguktavidhinA pUrvottaravirodhaparihAraprApyo'rtho'zakyaprAptiraphalaH puruSapramANatvAt tathA'-10 yamapi tarkaH / sa cIniSTha iti, api ca tarko'pratipUrNo yadi na bhavedAzrIyeta, kintu na pratipUrNaH / kasmAt ? doSatrayAt / katamasmAddoSatrayAt ? paunaruktyAderasatkAryavAdAbhyupagamAt punastattyAgAt / juhuyAdukteH paunaruktyAdidoSAH prAguktavat / asatkAryAbhyupagamapradarzanArthamAha - ekAvasthAmAtravicchinnetyAdi yAvat kuryAditi kAraNe kAryasyAsattvaikAntAbhyupagamAt / ekAvasthAmAtravicchinnapUrvAparatattvAgyAdibhinnavastutvAbhini-15 vezavidhAnAcceti, cazabdAjjuhuyAduktezca, ekasyaivAvasthA ekA ca sAvasthA ca ekAvasthA, tatparimANamekAvasthAmAtraM 'timitasaraHsalilabadavicchinnam , tasyaiva punastattvaM vicchinnaM pUrvasyAparasya cendhanAderamyAde-101-1 bhasmAderghaTapaTAdezca paraviSayasAmAnyavAdimatavat , sarvaikyApannasya sato'nyAderbhinnavastutvenAbhinivezastadabhyupagamo'gniriti paramANudvayaNukAdi myabAdisaMyogasambhUtavanaspatIbhUtAgnibhasmatruTiparamANvAdivicchinnAvasthAmAtratve sati agniriti bhavati krameNa pariNAmabhedAbhyupagamAt, tasya vidhAnAt , 'agnihotraM juhuyAt' iti 20 ca havanakriyAnuSThAnaM tatphalAbhimataH svargastayozca sambandha iti parasparaM vighaTitatvAnnopadyeta pUrvAparAbhyupagamayoH / kiM kAraNaM vighaTitatvamiti cet, ucyate - kAraNe kAryasyAsattvaikAntAbhyupagamAditi vighaTanapradarzanam / evaM hi kAraNe ghRtAdau kAryasyAgnihavanakarmaNastatkAryasya ca svargAderasattve sati karaNamupapadyate, tacca sati nopapadyate siddhaudanapacanavat , viziSTaikAgnyAdyavasthAbhyupagame ca puruSAdikAraNAtmakasavaikyAbhyupagamavirodhini satyupapadyate nAnyathetyata Aha - sarvagatasatkAryakAraNavRttitve bhedavidhinirviSaya-25 tvAt , suptasuSupta jAgaritaturIyAvasthAkrameNaikameva yugapadvA sarvagataM puruSAkhyaM kAraNam , taJca satkAryam , 1 dRzyatA pR0 124 paM0 2 // 2 pUnaprasi vi. vinA / punaH prasi vi0|| 3 dRzyatAM pR0 126 paM0 2 // 4 cAniSTa pra0 // na vidyate niSThA pratipUrNatA'syetyaniSTho'pratipUrNa ityarthaH // 5 kintu ra pratipUrNaH pra0 // 6 paratvAmyAdi pr0|| 7 tazabdA bhA0 / tatzabdA pA0 De0 lIM0 20 hI0 / tacchabdA vi0 // 8 "tima STima TIma AbhAve" pA0 dhaa0|| 9 baMdhanAde' ya0 // 10 game ya0 // 11 bhUmyatvAdi pra0 // 12 degtruTitapara' ya0 // 13 papadyata bhA0 // 14 vighaTitamiti pra0 / atra 'vighaTanamiti' ityapi pAThaH syAt / / 15 degritatvadIyAvasthaMkrameNai ya0 / ritatvadIyA vasthAkrameNai bhA0 / dRzyatAM pR0 132-2 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare bhedavidhinirviSayatvAt sarvavastusannidhisadbhUtaiva sA bhedasAdhanasambandhAbhinirvatyeti vidhIyate, tadanu yathAbhAgakArakavinyAsAtmikayetikartavyatayAnuSThIyate / ato'sau prAg nAsIt, kAryatvena parigRhItatvAt, vizeSaikAntivastuvat / sa cApratipUrNastakaH, asiddhahetukatvAt pratitarkeNa bAdhyatvAcca / / na tu tattvamevaM vastuno'satkAryatvam vyaGgyatvAt , piNDakAlaghaTavat, tattva sarvagataM ca tat satkAryakAraNaM ca taditi vigrahAt, vakSyamANavidhividhinayadarzanena tadvattitve 'agnihotraM kuryAt' iti bhedaMvidhinirviSayatvamanyAdyabhAvAt / yathoktam - nai karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRttvmaanshuH| 101-2 pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yad yatayo vizanti // [ kaivalyopa0 3] 10 tathA puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati // [ zuklayajuHsaM0 a0 31 / 2] ityAdi, etaddarzanaM pratipAdayiSyate / ataH sarvavastusannidhItyAdi, sarvavastUnAM sannidhau sadbhava sA havanakriyA tathApi bhedAH sAdhanAnyasyAH, 'ghRtenai payasA juhuyAt' ityAdibheda kriyA evAgnihavanakriyAyAH 15 sAdhanAni tAnyantareNa tadabhAvAt sAdhanasambandhAbhinirva]ti vidhIyate, '*kena ? upadeSTrA svargakAmaM puruSaM prati vacanena tvayA kartavyeti vidhIyate* / tadanu anuSThAtrApi tadupadiSTabhedasAdhananiSpAdyetyabhyupagamya yo yo bhAgo yathAbhAgaM kArakANAM vinyAsa AtmA yasyA itikartavyatAyAH sA yathAbhAgakArakavinyAsAtmikA, tayA itikartavyatayA gavAlambhanAjyaprakSepAdiprakArarUpayAnuSThIyate, sAmarthyAdato'sau prAga nAsIdityAzritA / kasmAt ? kAryatvena parigRhItatvAt , 'kuryAjuhuyAt' ityAdivacanAt kArya20 tvena nivartyatvena parigRhItaiva sA / dRSTAnto vizeSakaoNntivastuvaditi, yathA vizeSaikAntavAdinA 'kAryameva, na kAraNam' iti pratikSaNotpattivinAzAtmakatvAt pratipannaM vastu tat prAg nAsti , tacca tvayAbhyupagataM kriyAbhyupagamAditi tvAM prati sAdhyasAdhanadharmAnvito dRSTAntaH, mayApi ca tadabhyupagamyoktatvAditi sAdhyasAdhanam / evamanena tarkeNAsatkAryavAdo'bhyupagatastvayA bhavati / sa cApratipUrNastarkaH, asiddhahetukatvAt pratitarkeNa bAdhyatvAcca / 25 na tu tattvamevaM vastuno'satkAryatvam , kiM kAraNam ? vyaGgyatvAt , vyaGgayA hi sA kriyA na kAryA, avivakSitapratyekasamuditaghRtAdidravyadharmatvenAbhivyaktaH / ko dRSTAntaH ? piNDakAlaghaTavat , yathA 102., mRtpiNDakAla eva ghaTo vidyamAno'pi sAdhanAntarApekSA bhivyaktitvAnnopalabhyate, zukrazoNitAvasthAyAmiva 1 tadRttitvenAgnihotraM ya0 // 2 vidhinirvi bhA0 vi0 vinA // 3 na karmaNA prajAyana dhanena tyAgenaikena amRtatvamAnasaH pr0|| 4 dRzyatAM pR0 142 tti09|| 5* * etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 6degnAjaprakSe bhA0 pA0 / 'nAtaprakSe bhA0 pA0 vinA // 7degkAntava ya0 // 8 tvadabhyu' pr0|| 9 vyaktatvA y0|| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatkAryavAdanirAkaraNam] dvAdazAraM nayacakram evAtathAbhUterghaTakhAtmavat / ata eva ca kAraNamAtramasau saha phalenApi, tadAtmatvAt tannivRttatvAt, ghaTamRttvavat / / vA devadattastadavasthAvizeSAntaratve sati uttarakAlamupalabhyatvAt , kAryatyAdeva vA prakAzyaghaTavadabhivyaJjanasyaiva karaNAkhyatvAt / itarathA bandhyAputro'pi 'kriyatAm , asatkAryatvAt , ghaTavat / evaM tarhi sattvarajastamasAM sAmyavaiSamyavad vyaktAvyaktatA ekakAraNatvasya bAdhikA syAditi cet, netyucyate, kutaH ? tattva evAtathAbhUteH, na hyavyaktAvasthA nAma kAcidasti , kiM tarhi ? tattva evAnyathAbhAvo'sti , tasya bhAvastattvam , tasmiMstattva eva tadbhAvAvasthAyAmevAnyathAbhavanAt , tadeva hi vastu svarUpAvasthAyAmevAnyathA bhavati, yadyanyadanyathA bhaved mRtpiNDo'pi paTo bhavet , na tu bhavati / sAdharmyadRSTAntazca ghaTasvAtmavat / yathA ghaTo ghaTasvAtmanyeva sthito navaH purANatayotpadyate tathA sa eva mRtpiNDo'nyo ghaTo bhavati, na tu sAGkhyA bhimatA'vyaktatA nAma kAcidasti , yadi sa eva ghaTo navaH purANatayA'nyo na bhaved na purANaH 10 syAt , nava eva syAt , tato'nyo vA paTAdiH purANaghaTaH syAt , naiva vA kazcidapi bhavet , tasmAt tattva evAtathAbhUtenIvyaktAvasthA nAma kAcidasti / atrAha - 'ghaTasvAtmavat' ityayaM dRSTAnta upapadyate navatvAvasthAnantaraM purANatvAvasthAnubhavAt , 'mRtpiNDakAlaghaTavat' iti na yujyate tattva evAnyathAbhAvAbhAvAt , piNDAnantaraM hi zivako bhavati na ghaTo na stUpakacchatrakasthAlakakozakakuzUlakA iti / atrocyate - tulyapratyAsattitvAd yathA ghaTo bhavati kuzUlakAt tathA kuzUlakaH kozakAt, 15 kozakaH sthAlakAt, sthAlakarachatrakAt, chatrakaH stUpakAt , stUpakaH zivakAt , zivakaH piNDAt , piNDo 102-2 mRdaH, iti mRda egha tathA tathA bhUteH / athavA kimanayA sAGkhyasRSTikramAMkanumatyA ? tasyAmeva mRtpiNDAvasthAyAM ghaTo bhavatIti pratipadyasva stimitasaraHsalilavattaraGgavat tattva evAnyathAbhavanAnnAstyatrApi krama ityatastadupadarzanArthamAha - mRtpiNDa[kAla]ghaTavaditi / athavA tattva eva tathAbhUteriti pAThaH, tattva eva tadbhAva eva saiti tena tena prakAreNa bhavanAt , piNDa eva mUrtisvabhAvarUpAdyAtmake zivakAdyAtmanA 20 nIlaraktAdyAtmanA ca bhavanAditi / / ata eva ca kAraNamAtramasau, tattva evAtathAbhUtestathAbhUte; kAraNapramANamasau havanakriyA ghRtAdikAraNebhyo na vyatiriktA, uktahetorasatkAryAbhAvAt 'kAraNamAtramasau kriyA' iti pratipattavyamavazyam / na kevalaM kriyaiva kAraNamAtram , saha phalenApi sA kAraNamAtram , phalamapyasyAH svargAkhyaM sukhAdi ghRtAdikAraNAnyathAbhavanamAtram / atropacayahetU pratipAditArthAveva tadAtmatvAt tannivRttatvAditi, tasyAtmA sa 25 AtmAsyeti vA tadAtmA, tena tasmiMstasya sa eva vA nivRttaH, tadbhAvastannirvRttatvaM tadAtmatvaM ca, tasmAt tadAtmatvAt tannirvRttatvAd ghaTamRttvavat , ghaTasya mRttvaM ghaTamRttvaM 'mRdeva ghaTaH, ghaTa eva mRd' yathA pratipAditaM ------- 1kriyatAMmasatkA 20 hI / kriyatAM satkA pA0 vi0 / kriya(ye?)tAsatkA bhA0 / kriyasatkA De0 lI0 // 2 evatathA ya0 // 3 bhavanAt bhA0 // 4 nyathAbhAvAt pra0 // 5 kozakazUlakA bhA0 / kozakuzUlakA ya0 // 6degkAtkanu ya0 / kAtkanu bhA0 // 7deglavavatta pA0 De0 lI0 // 8degdupaprada ya0 // 9 dRzyatAM pR0 144 paM0 5 // 10 sati tena prakAreNa bhA0 // naya0 19 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare ekAntavAdakhAbhAvyAditikartavyatAkartavyatAbhyupagamAttu pUrvottarAvasthAnubandhAt sarpasphaTATopamukulaprasAraNakuNDalIkaraNavad yajJopavItasUtratantutvapaTatvavadvA saMsthAnamAtrabhinnakAraNakAryatvAbhyupagama Apadyata iti kAryatyAga iti khazabdArthApattiviSayaviparItArthatvAd vivkssaabhedvyaaghaatH| yadItikartavyatA janayati tataH sA tajanyA na, janakatvAt kAraNatvAt tattva evAtathAbhUtestathAbhUteti tadvat / tasmAt kAraNameva kriyA kriyAphalaM ca / evaM tAvadepratipUrNastarkaH 'prAg nAsIt kriyA kAryatvena parigRhItatvAt' iti, asiddhahetutvAt pratitarkeNa vAdhyatvAJceti suSThacyate / 103-1 kizcAnyat , svayameva tvayA parityaktatvAccApratipUrNa eva , kasmAt ? ekAntavAdasvAbhAvyAt , 10 evaMsvabhAvA hyekAntavAdAH sarvoktamRSAtvavAdavat , yathoktaM tvayA 'tadanubandhAccetikartavyataiva kartavyatA' iti bruvatA kAraNe kAryasya sattvamabhyupagamyAsattvaM caM tyaktaM bhavati , ato brUmaH - itikartavyatAkartavyatAbhyupagamAttvityAdi / itizabdasya prakArArthavAcitvAditthamitthaM ca kartavyaM 'ghRtena juhuyAt payasA juhuyAt' ityAdiprakArA kartavyatA itikartavyatA, saiva kartavyatA kAraNabhUtAstA eva prokSaNAdikriyAH 'agnihotram' ityabhyupagamAt , pUrvottarAvasthAnubandhAdU vicchinnapUrvottarAvasthasya kasyacidabhAvAt kAraNameva 15 kArya sarpasphaTATopamukulaprasAraNakuNDalIkaraNavada yajJopavItasUtratantutvapaTatvavadvA, sUtrameva yathA yajJopavItAkhyAM labhate tathAsamavasthAnAt tathA tantava eva paTastadvat saMsthAnamAtrabhinnasya kAraNasyaiva kAryatvamityayamabhyupagama Apadyate iti, itizabdo hetvarthe , etasmAt saMsthAnamAtrabhinnakAraNakAryatvAbhyupagamApattehetoH kAryasya tyAgaH kAryatyAgaH, 'kuryAt' ityayaM hi zabdaH kAryArthe sati arthavAn bhavati, nAnyathA / punaritizabdo hetvarthe, tatazca kuryAdarthatyAgAt svazabdArthApattiviSayaviparItArthatvAd 20 vivakSAbhedavyAghAtaH, 'agnihotraM juhuyAt' ityanena svazabdenaivAsatkAryavAdo'bhyupagataH, 'tadanubandhAcceti kartavyataiva kartavyatA' ityarthApattyA kAraNAtmakakAryavAdo'bhyupagataH, tayoranyonyaviparItArthatvAdviruddhatvAd 103-2 vivakSAbhedo vyAghAtazca / vivakSAbhedastAvadasatkAryavAcinaH zabdasya kAraNAtmakakAryAbhidhAnAbhyupagamAt kAraNAtmakakAryavAcinazcAsatkAryAbhidhAnAbhyupagamAt / ata eva ca parasparato virodhAd vyAghAto'nayoH / athavArthadvayasya svazabdArthApattiviSayasyAbhyupagamAd vivakSAbhedo'yaM puruSabuddhivazAd vedavAdaprAmANyamapauruSeyaM 25 vyAhantIti vivakSAbhedavyAghAtaH, sa ca tvayA tattvAnapekSaNadoSAnnekSyate vastutattvavicArapradveSiNA yaH kAryakAraNasvarUpAnapekSiNo'pi balAdayaM kAraNakAryatattvavAda Apadyate'nekAntarUpo vastunastAdAtmyAdanapekSyamANo'pi svamatavyAghAtIti / evaM kAraNAtmakatve'bhyupagate'pi yadItikartavyatA janayatIti iSyate tato na sA kartavyatA ghRtAdi 1 dRzyatAM pR0 144 paM0 3, 4 // 2 kartavyataiva pratiSu nAsti / dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // 3 mya satvaM pra0 // 4 ca tatyaktaM bhA0 // 5 kartavyatvAbhyupagamAstvityAdi pr0|| 6 dRzyatAM pR0 142 Ti. 9 // 7 kAryatyAgaH ya0 pratiSu nAsti // 8degSiNaye kArya pr0|| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyatAyAH kAraNAtmakatve'pi doSAH] dvAdazAraM nayacakram 147 pUrvatvAd vidhAyakatvAt, mAtRvad vacanavat / atha janyA sA, evaM tarhi na janikA. janyatvAdibhyaH, putrAdivat / pratItikartavyataM ca kartavyatAsamAteritikartavyatAntarAnArambhaH / pratyeka tvasamAptAvakAraNabhAvAdatathAtA ca / samudAyasyApi ca tanmAtratvAt , uktavat / kAraNetikartavyatAvyatiriktA kAcidasti tataH sA tajjanyA na bhavati kriyA, nAtmanaivAtmAnaM janayatI-5 tyarthaH / kasmAt ? janakatvAt kAraNatvAt pUrvatvAd vidhAyakatvAd mAtRvat, yathA mAtA nAtmAnaM janayati, kiM tarhi ? tato'nyAM duhitaraM janayati, evamiyamitikartavyatA janikA satI / tathA kAraNatvAt pUrvatvAd vidhAyakatvAditi vyAkhyeyAni / vacanavadityatra yathA vacanamapi nAtmAnaM janayati buddhiM tu tato'nyAM vAcyaviSayAM janayati tathA itikartavyateti / atha mA bhUdeSa doSa iti janakatvamasiddhaM tasyA janyatvAt , janyA hi setyatrocyate - atha janyA sA evaM tarhi na janikA na kAraNam , 10 janyatvAdibhyaH, janyatvAt kAryatvAdapUrvatvAd vidheyatvAt, putrAdivat / AdigrahaNAd vAcyArthajJAnavat / tasmAt svavihitadoSatvAjanyatve janakatve vA doSAnativRtterayuktamuktam - itikartavyataiva karta- 104-1 vyatA tadanubandhAditi / kiJcAnyat , kAraNamAtratve sati kartavyatA pratItikartavyataM parisamAptA vA syAt , aparisamAptA vA ? tatra tAvad yadi pratyekamitikartavyatAsu kartavyatA parisamAptA tataH pratItikartavyataM ca kartavyatA-15 samApteritikartavyatAntarAnArambhaH, ekayA 'ghRtena' juhuyAt' ityanayaiva itikartavyatayA tanmAtraparisamAptAyAH kartavyatAyAH kRtatvAt 'payasA dadhnA' ityAdInAmitikartavyatAntarANAmArambho nirarthakaH prAptaH / anArambha eva vA tasyA api kAraNamAtratvAt 'itikartavyataiva kartavyatA' iti tvayaivAbhyupagatatvAt nyAyatazca ghRtAdikAraNadravyamAnatvasya kriyAyAH pratipAditatvAt siddhaudanapacanavadanArambha eva prAptaH / evaM tAvat pratyekaparisamAptau doSaH / pratyekaM tvasamAptAvakAraNabhAvAdatathAtA ca, yadi zibikAvAhakaikAraNatvavat 20 pratyekamasamAptau ca kartavyatA itikartavyatAsu tathApyakAraNatA, pratyekamakAraNatvAt , sikatAtailavat / 'iti'zabdasya evamarthatvAt 'evaM'zabdasya ca prakArArthatvAdevaM kartavyamitikartavyam , ghRtAdiprakSepasvarUpakartavyatA tathAtA, na tathAtA atathAtA, tattathAtvaM na prApnoti pratyekamakAraNatvAditryaMtathAtA ca / nanUktaM zibikAvAhakavahanazaktivat samudAye "setikartavyatAzaktiriti, atrocyate - samudAyasyApi ca tanmAtratvAdavayavamAtratvAduktavaditi, uktaM hi tatva evAtathAbhUtestathAbhUterveti, avayavA eva hi samudAyIbhavanto 25 dRzyante, no cet sikatAtailavadeva na syAt tilasamudAyatailamapi / 104-2 1tvAditya janyatvAt ya0 // 2 vAkyArtha ya0 // 3 yuktam y0|| 4 dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // 5 kartavyaMtA pA0 / kartavyatA vi0 De0 lIM0 20 hI0 // 6 vyatAsamApte ya0 // 7 dRzyatAM pR0 142 Ti0 9 // 8 itikartavyateti tvayaivA ya0 // 9degNabhAvAtathAtA ca yadi bhA0 / NAbhAvAtathAtAva. dyadi vi0 / NAbhAvAttathAtAvadyadi bhA0 vi0 vinA // 10degkAkAraNatvavat pr0|| 11degtA karta bhA0 // 12 yathAtA bhaa0|| 13 atathAt pr0|| 14 tyatathAtAvannanUktaM pr0|| 15 sati ya0 // 16 dRzyatAM pR0 145 paM0 1, 19 // 17 bhavanto no cet ya0 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare __ abhimatavidhyanuvAdavaiparItyadoSaprasaGgazca / tanmAtrahavanArthatvAd ghRtAdivad havanasya vidhAyakatA, anuvAdatA ca ghRtAdeH kAraNamAtravRttitvAd havanavat / evaM cAvAkyatvam , ananuvAdatvAdavidhAyakatvAt, vicchinnArthapadavat kAkarutavat / jJAtAjJAtAvizeSAccaivaM ghaTajJAnavajjJAtAjJAtAlambanavidhyanuvAdArthayugapadvi5 kiJcAnyat , abhimatavidhyanuvAdavaiparItyadoSaprasaGgazca / tatra tAvat 'ghRtena juhuyAt payasA juhuyAt' ityAdivAkyeSu ghRtAdevidheyatvAbhimatasya kAraNamAtrasya havanakAryasyAnyasya tanmAtretikartavyatAmAtrahavanArthatvAt 'agnihotraM juhuyAt' ityatra zrutahavanAnuvAdAvo'pi, havanasya ghRtAdivyatiriktasyAbhAvAt / tatazca ghRtAdividhAnavajjJAtArthAbhimatasya havanavAkyasya vidhAyakataiva syAt , naanuvaadtaa| anuvAdatA ca ghRtAderajJAtArthavidhAyakAbhimatasyApi, kAraNamAtravRttitvAdU havanavaditi, kAraNamAtre vRttirasya tat 10 kAraNamAtravRtti ghRtAdi havanaM ca, uktavidhinA kAryAbhAvasya pratipAditatvAt / tasmAt kAraNamAtravRttitvAd hevanavad ghRtAderanuvAdatA ghRtAdivaddhavanasya vidhAyakateti / evaM ceti, vidhyanuvAdayoranyonyasvabhAvasaGkarAvyavasthitAtmasvabhAvatvAnna vidhirnAnuvAdo'sti, ata evamuktaprakAreNAvAkyatvam , ananuvAdatvAdavidhAyakatvAt , vicchinnArthapadavat / yathA vicchinnArthamekaM padamadhikRtapadArthAntarasambandhaM 'gAm' ityetanna vAkyamata eva vidhyanuvAdatvAkAGkhyArthAbhAvAt tathA 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH, ghRtena payasA juhuyAta' 15 ItyAdIni / yasyApi padArtho nAstyeva taM prati kAkaratavaditi dRSTAntaH / yathA kAkarutamarthAntarAkAGkSArahitamavAkyamavidhyanuvAdatvAt tathedamapi / jJAtAjJAtAvizeSAccaivaM ghaTajJAnavat / evamiti kAraNamAtrakAryatvAbhyupagame sAdhutAsAdhutayoH 1051 sAdhutA tAvat 'gauH' ityAdeH padasya 'agnihotraM juhuyAt' ityAdervAkyasya vidhitvamanuvAdatvaM ca nopapadyate / zabdo hi jJAtArtho'jJAtArtho vA prayujyate, jJAtArtho'nUdyAjJAtArthavidhAnArthaM prayujyate, sa punarzAtArthaH svata 20 eva pratyakSAdinA pramANena jJAte'rthe prayujyeta vAkyAntareNa vA pareNa jJApite'rthe, yathA 'ayaM devadattaH' iti ayaMzabdasya pratyakSadRSTArthavAcitvAdanUdya devadattatyaM vidhIyate, vAkyAntaraveditArthAni vA padAnyanUdya abhyAjanaM vidhIyate 'devadatta ! gAmabhyAja zuklAm' iti jJAtAjJAtArthatA padAnAM vAkyAnAM ca sAdhutvAbhimatAnAM pratyekaM sarveSAM dvayarthatA dRSTA / ko dRSTAntaH ? ghaTajJAnavat / yathA ghaMTesyArAtIyA bhAgAzcakSurAdyupalabhyA jJAtAH parAntarbudhnAdibhAgA na jnyaataaH| saiSA lokaprasiddhA sAdhutA padavAkyazabdAnAM kAraNAtmakAryavAde'25 sminna ghaTeta, sarvasyaikAtmakatve jJAtAjJAtabhedAnupapatteH, ekasyaiva vA tadubhayAbhAvAdvidhyanuvAdatvAbhAvasyokta tvAt kAkarutAdivaditi / nApyasAdhutA vAkyabhedAnarthakyAdidoSasambaddhA ghaTate, yasmAt kAraNAtmakakAryavAde'rthAntarAbhAvAjjJAtAjJAtAlambanavidhyanuvAdArthayugapadvivakSAvRttivAkyabhedadoSaparikalpanApari 1 dRzyatAM pR0 142 Ti0 9 // 2tvAdimatasya pra0 // 3degkAryazcAnyasya tanmA bhA0 / kAryasvAtanmA De0 lIM // 4 bhAvo havanasya bhaa0|| 5 havanaghRtAde pr0|| 6 vAdakatA ya0 // 7 anuvAda pr0|| 8rasaMbaMdhaM pr0|| 9 atra ityAdIti ityapi pAThaH syAt // 10 tathA pr0|| 11 jJAtAvi bhA0 / jnyaataajnyaatviyH|| 12 vidhatva bhA0 / vidheyatva ya0 // 13 Na pite bhA0 pA0 De0 lI / degNApite vi0 20 hI0 // 14 ghaTajJAnasyA ya0 // 15 zaiSA bhA0 // 16 pattiH ya0 // 17 syokteH y0|| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNamAtrakAryadarzane doSAbhidhAnam ] dvAdazAraM nayacakram 149 vakSAvRttivAkyabhedadoSaparikalpanAparizlathatA / zrutibhedo'pi vRthaivaM sAdhvasAdhutvAbhyAm , ekArthatvAt, ghaTakuTavat / idaM cAjJAtamapi sat tvayA tattvamevaivaM vivektAraM prati pradarzitaM ghuNAkSaravat / athocyeta-kAraNamAtrakAryadarzanamiha nirmUlApaviddhakriyAvAkyaprabandhamiti zlathatA, yathAsaGkhyena jJAtAlambano'nuvAdaH, ajJAtAlambano vidhiH, tayorarthayoryugapadvaktumicchA yugapa-5 dvivakSA, ekasminnarthe tasyA vRttiH, asau dvayarthatA vAkyabhedaH, devadattAkhyAnavAkyasyaiva gavAnayanacodanAyAM devadattAnvAkhyAnavadanuvAdo gavAnayanavidhAnavAkyasya vA devadattAkhyAnavAkyavad devadatta- 105-2 vidhAnamiti 'yeyamekasya zabdasya yugapadarthadvayAbhidhAnazaktyabhAvAdvAkyabhedadoSaparikalpanA tasyAH parizlathatA, arthabhedAbhAvAt / ato'sAdhutApi zabdAnAM nAsti, sarve sAdhavo'sAdhavo vA zabdAH prasaktA iti / 10 krizcAnyat , na kevalaM vAkyabhedadoSo bhedAbhAvadoSazcApadArthAtmakaH, zrutibhedo'pi vRthaivaM sAdhvasAdhutvAbhyAm / evamiti kAraNAtmakakAryavAdAbhyupagamaprakAreNoktamatidizya saGkSipya sAdhanamAha sodAharaNam - ekArthatvAd ghaTakuTavaditi, yathA pratItArthayorghaTakuTazabdayorekArthatvAdanyataraprayogo vRthA sAdhutvAbhimatayoH, asAdhutvAbhimatasya gozabdamAtrasya vAcA-dizA-sAnAdimadartheSu yugapat prayuktasya caikArthatvAt 'arthabhedadoSaparikalpanAparizlathatA' iti vartate / tasmAt padavAkyazabdayoH sAdhutvAsAdhutvA- 15 vizeSAcchiSTetaralokavyavahArAvizeSaH / evaM te juhuyAdukteH paunaruktyasvavacanavirodhau svazabdoktAsatkAryavAdatyAgaH kAraNAtmakasatkAryAvAdAbhyupagamazcetyapratipUrNatarkatA sadoSatvAdityuktam / yudapyetat tvayAbhyupagataM kAraNAtmakasatkAryatvaM tadapyasamIkSyAbuddhipUrvakamevoktamityatastatpradarzanArthamAha - idaM cAjJAtamapi sat tvayA tattvamevaivaM vivektAraM prati pradarzitaM ghuNAkSaravat / yathA ghuNaH kASThamutkirannakSarAkArAmapi rekhAmutkirati yahacchayA tathA tvayedaM tattvamevaivaM kAraNAtmakasatkAryatvaM 20 pradarzitam 'itikartavyataiva kartavyatA' iti bruvatA / tat punarvivektAraM prati pradarzitam , 'itthamasatkArya 106-1 bhavati, itthaM satkAryam' iti yo vAcyavAcakasAdhanasvarUpaivivekajJastaM pratyeva pradarzitaM nAtmatulyabuddhIna prati, darzayannapi svayaM tadvivekaM ne cecchati / athocyeta - kAraNamAtrakAryadarzanamihetyAdi yAvadvacanacchalAditi / atha tvayaivamucyeta - na mayA kAraNamAtrakAryadarzanaikAnto'bhyupagamyate yatastvayaite doSA mAM pratyApAdyante / kiM tarhi ? mayAbhyupagamyate 25 1 yetayamekasya bhA0 / yadyayamekasya pA0 De0 lI0 / yatnayamekasya vi0 / yajJayamekasya raM0 hI0 // 2degtmakazruti pA0 De0 lI0 vi0 bhA0 // 3 vAcAdisAnAdimadarthe pA0 De0 lIM0 vi0 / vAcAdisAgnAdiyamadarthe bhA0 / vAcAdignAditamadarthe 20 hI0 // 4 yugadaprayuktasya caikArthatvAt bhA0 / yugapadaprayuktacaikArthatvAt pA0 De0 lIM / yugapadaprayuktAvaikArthatvAt 10 hii| yugapadaM prayuktaM caikArthatvAt vi0|| 5 hAravi pr0|| 6 yadyapye ya0 // 7degkAryAtva 20 hI0 pA0 vi0|| 8degtmasatkA ya0 // 9 dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // 10vidhikA pr0|| 11 na ve pr0|| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare asatkArya vivakSyate, alabdhavRttitvAt , khapuSpavat / tad dvividham - anitikartavyatAtmakamitikartavyatAtmakaM ca / tatrAnitikartavyatAtmakaM ghaTAdi yUpAdi ca / itikartavyatAtmakaM punaH prAptisaMvAdi, yathA sevAdi / tacca na kAraNamAtram, kuryAtpratipAditAdasatkAryavAdAdAdau madhye'nte ca kartavyatAbhyupagamAd yaducyate tvayA 5 doSajAtaM tad vacanacchalAt / na kAraNameva na kAryameva nobhayameva nAnubhayamevetyavicArya vastutattvaikAntaparigrahamakRtvA kAraNaM kAryamubhayamanubhayaM vAbhyupagamyate / asmin 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' iti vAkye yat kAraNamAtrakAryapradarzanamanupAttAparityaktamiha vidhinaye sadapi yat tadatra nirmUlApaviddha kriyAvAkyaprabandham , nirmUla mapaviddhaH kriyAprabandho vAkyaprabandhazca yasmiMstadidaM nirmUlApaviddhakriyAvAkyaprabandham / * itizabdo hetvarthe, 10 yasmAnnirmUlApaviddhakriyAvAkyaprabandha* tasmAt kAraNamAtrakAryadarzanasya taddoSaparihArArthamiSyate vivakSyate' navadhAritaikAntadarzanatvAt kAraNamAtratvaM tyaktvA yat kAryAsattvaM tadeva 'agnihotraM juhuyAt' iti vAkye kAraNamAtrakAryadarzanameva sat 'asat kAryam' iti vivakSyate'bhyupagamyate ca / kiM kAraNam ? alabdha vRttitvAt , alabdhA vRttiranenetyalabdhavRtti kAryam , tasmAdalabdhavRttitvAt khapuSpavat , yathA khapuSpa106-2 malabdhavRttitvAdasattathA kArya svargApUrvAdi alabdhavRttitvAdasat / labdhavRttitve 'kuryAjuhuyAt' iti na 15 codyeta, siddhaudanArthaM 'pacet' ityacodanAvat / ato'sat kAryamAgRhya svargAdi tatprAptyartha kriyAzrIyate - agnihotraM kuryAditi / tad dvividham , tacca kAryaM dvividham - anitikartavyatAtmakamitikartavyatAtmakaM ca / tatrAnitikartavyatAtmaka kArya ghaTAdi pAdi ca loke vede ca dRSTam', mRdAnayanamardanadaNDagrahaNacakrabhramaNAdItikartavyatAtmakaM ghaTAkhyaM kAryaM na bhavati taduparame'pi pRthagupalabdheH, tathASTAzri karaNAdItikartavyatAtmako na bhavati yUpaH / itikartavyatAtmakaM punaH kArya prAptisaMvAdi, prAptyA 20 saMvadituM zIlamasya prAptisaMvAdi, yathA sevAdi, upasthAnAJjalikaraNAdirUpaiva sevA tAbhyaH pRthgnuplbdhH| tecca kArya na kAraNamAtraM "netikartavyatAtmakaM ghaTAdiyUpAdivat , kuryAtpratipAditAdasatkAryavAdAt, kuryAcchabdapratipAditAt 'agnihotraM kuryAt' ityatra kuryAcchabdena pratipAditAt 'ghaTaM kuryAt' iti pratipAditaghaTAsatkAryArthavAkyavadidamapi vAkyaM sphuTatarAsatkAryArtham / kiM kAraNam ? AdI madhye'nte ca kartavyatAbhyupagamAt, ato'satkAryavAdasya upakramaprabhRtyapavargaparyavasAneSu kriyAvizeSeSvabhyupagatatvAd 25 yaducyate tvayA doSajAtaM tat 'tvadvacanAt prAptiprApitetikartavyataiva kartavyatA' iti vacanacchalAt, kAraNamAtrakAryatvApattistato vidhyanupapattirityAdi sarvaM doSajAtaM nAstIti / 107-0 etadapi nopapadyate, vidhividhinayadarzanopapAdayiSyamANakAraNamAtratvavAdAt / abhyupetyApi asa 1degnuyAtvApari ya0 // 2 * * etacihAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 3 miSTato vivakSate pra0 // 4degbhyupagame ca pr0|| 5 navat bhA0 vi0 De0 lI0 // 6tmakaM ca kArya ya0 // 7 yUpAdiva loke pr0|| 8 tAbhya itikartavyatAbhya ityarthaH // 9tatkArya ya0 // 10 nevetikarta 90 lIM. raM. hI0 // 11 taraM vi0|| 12 dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 asatkAryavAdoktAvapyatra doSAH] dvAdazAraM nayacakram asatkAryavAdoktAvapi naivAsya vAkyatA, itikartavyatAvAkyAsiddhI tadasiddhestatsiddhau tatsiddheH / itikartavyatAvAkyamavAkyam , ananuvAdatvAt , unmattapralApavat / 'juhuyAt' ityasyoktavadeva sarvaprayogaparIkSAyAmarthAbhAvAditikartavyatAvAkyapratyayApi na krtvytaagtiH| ___ kedamabhihitaM 'juhuyAt' iti ? havanApUrvakaraNArthatayoH pradhAnAgnihotrazruti kAryavAdoktAvapi naivAsya vAkyatA prApyanubandhaprApitetikartavyatAkartavyatArthasyAgnihotrahavanakaraNArthasya vAkyasya vAkyatA / kutaH ? itikartavyatAvAkyAsiddhau tadasiddhesta siddhau tatsiddheH, tat punaritikartavyatAvAkyam , tadavAkyatve tadbalapratiSThApyakartavyatAvAkyamapyavAkyam / tatra tAvat 'ghRtena juhuyAt' ityetaditikartavyatAvAkyamavAkyam , ananuvAdatvAt , unmttprlaapvt| yathA kAmonmattasya 'pakSI' iti darzane bhrAnteH 'hA priye! hA priye !' ityAdivipralApo na vAkyaM prasiddhArthAnuvAdAbhAvAdevaM 'ghRtena 10 juhuyAt' ityasyApi tadabhAvAt tatkartavyatAvAkyAbhAvaH / ananuvAdatvaM cAsya ghRtasampradAnakahavanavidhAnAd vidhivAkyasya, vidhyanuvAdayozcAnyonyanirAkAGkSayoranyatarAbhAvaH / syAnmatam - vidhimAtrasya 'dvAraM dvAram' iti anuvAdamAtrasya 'udghATyatAm' iti dRSTatvAd nApekSeteti cet , na, tatrApi bahiraGgasthitaprakaraNAdibhyastasiddherapekSaiva / tasmAdiha, 'itikartavyataiva kartavyatA' iti vacanAt kartavyatAvAkyasyaivAsiddheH 'ghRtena juhuyAt' ityasya prasiddhArthasyAnuvAdatvAbhAvAdavAkyatvam , tadavAkyatvAt tadbalapratiSThApyAgnihotrahavana-15 kartavyatAvidhivAkyAsiddhiH, ata Aha-'juhuyAt' ityasya uktavadevetyAdi, 'juhuyAt , agnihotraM kuryAt , havanaM kuryAt , agnihotraM havanaM kuryAt, prAptyanubandhaprApitaghRtAdItikartavyatAtmakakartavyatAgnihotraM kuryAt , agnihotramapUrvaM kuryAt' ityuktavikalpeSu prAgabhihitadoSasambandhAdetaiH sarvaiH prakAraH prayogasya 107-2 parIkSAyAM nirmUlArthatvamaviSayatvAt , aviSayatvamapUrvArthatvAt , apUrvArthatvamajJAtArthatvAt , ajJAtArthatvaM pramANAntareNa vAkyAntareNa vA prAgavihitatvAditi / tamupasaMhRtyAha - itikartavyatAvAkyapratyayApi na 20 krtvytiigtiH| kvedamabhihitaM 'juhuyAt' iti ? yaducyate tvayA 'yajuhuyAt tad ghRtAdinA' iti havanamanUdya ghRtAdinA tadvidhAnaM kriyeta yathA 'ghaTaM kuryAt' iti prasiddhaM ghaTamanUdya tatkaraNavidhAnam , tattu na prasiddham / kathaM na prasiddham ? 'agnihotraM juhuyAt' ityatra havanasyoktatvAdihAnuvadanaM nanUpapannamiti cet , na, tasyaiva sarvaprayogaparIkSAyAmarthAbhAvAt / tatra tAvad havanApUrvakaraNArthatayoH pradhAnAgnihotra zrutityAgA- 25 1vyatvArtha pra0 / dRzyatAM pR0 146 paM0 11 // 2 kAraNA pra0 // 3 anuvAdatvAt ya0 // 4 darzanabhrAnterhApriye ityAdipralApo ya0 // 5 anuvAdatvaM ya0 // 6 cAdya( codya ? cAgnau ? cAjya ? )ghRta bhA0 pA0 De0 lI0 / cAvAdyavRta vi0 / cayadyaghRta raM0 hI0 // 7 dvAraMmiti bhA0 // 8 nepekSeteti ya0 / atra 'nApekSeti' ityapi pAThaH syAt // 9 dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // 10 vAsiddhe pA0 De0 lIM. vi. bhA0 / vAsiddho raM0 hI0 // 11 prasiddhArthAnuvAdatvAbhAvAditi bhAvaH // 12 kuryAcca ya0 / kuryA bhA0 // 13 pramANA ntareNa vA prAgavi y0|| 14 tAmatiH bhA0 // 15 dRzyatAM paM0 3 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare tyAgAdyApatteragnihotrobhayakaraNArthatayorapi juhotityAgAdyApatteH / - zailIprasiddhau chidivadahavanAtmakAgnihotratvAdanagnihotratvaprasaGgAt pradhAnakhargakAmAnabhisambaddhajuhotyarthAnuvAdena kiM prayojanam ? dyApatteH 'arthAbhAvAt' ityAdyabhisambadhyate, kramollaGghanena vikalpadvayopanyAsastulyottaratvAt , 'havanaM kuryAt , 5 agnihotrAkhyamapUrvaM kuryAt' ityetayorarthavikalpayoH pradhAnasyAgnihotrazabdasya tadarthasya ca tyAga Apadyate / 'ghRtena juhuyAt' ityAdiSu anuvAdasaphalIkriyArtham 'agnihotraM juhuyAt' ityatra juhuyAcchabdasya svaprakRtyarthasya sArthakatve'gnihotrazabdaH paunaruktyAnnirarthaka Apadyate / atha pradhAnatvAdagnihotrasya mA bhUdagnihotrazabdo ***nirarthaka iti juhuyAcchabdo* nirarthaka iSyate tato juhuyAcchabdanairarthakyAt prayogo nopapadyate vihitArthA... bhAve'nuvAdaitvAbhAvAt / pradhAnatvaM cAgnihotrasya sAkSAt svargAdikAmyapuruSArthasAdhanatvena vidhAnAt , juhoti10 prAdhAnye ca tadanupapattiH / atra ca na tu ghaTava dagnihotrazabdaH kAzcidapi kartavyatAM bravIti' ityAdiH sarvo granthaH pUrvottarapakSaprasaGgato yojyo yAvat 'nApi ghaTAdikartavyatAyAmiva kAcit kriyA prasiddhA yayAgnihotrAkhyatA havanasyAtidizyeta havanAkhyatA vAgnihotrasya' iti 'havanaM kuryAt' ityayamuktottaro'rthavikalpaH / apUrvArthapakSe'pi agnihotrazabdasya juhuyAcchabdasya caikArthatvAt pradhAnApUrvavAcyagnihotrazabdasya tyAgastathaiva / vizeSastu atha 'agnihotram' ityapUrvavizeSAbhidhAnArthataiva kalpyate tathA sati apUrvAbhidhAnena 15 ko'rtha ityAdi yAvat 'tadanuSThAtavyam' iti granthazca yojyaH / AdigrahaNAt puruSapramANakatA zabdaprAmANyatyAga ityAdidoSaH / tataH pradhAnAgnihotrazrutityAgAdyApatterAbhAvAt kvedamabhihitamityAdi / agnihotrobhayakaraNArthatayorapi juhotityAgAdyApatteH, 'agnihotraM kuryAt , agnihotraM havanaM kuryAt' ityetayorapi vikalpayostulyottaratvAt , ubhayArthavikalpasya 'agnihotraM kuryAt , havanaM kuryAt' itye tayoH pakSayoruktadoSaduSTatvAt samAnottaratvAditi / atrApi 'atha punarevamanirvahati' ityAdigrantho yojyaH 20 saprapazco yAvat tvadabhiprAyavattu havanAnuvAdaviziSTAgnihotrAbhyupagame'pi cAgnihotrasyAtmAdivastutattva vadaprasiddhasvarUpatvAt karaNAsiddhiH / zailIprasiddhau chidivadityAdi, chidAviva cchidivat , yathA chidau dRSTalaukikayUpamAtraphalatvaM nAhaSTAlaukikahavanAtmakaugnihotratvaM tathA, 'agnihotraM juhuyAt' ityasyApi tacchailyaivAgnihotramahavanAtmakam , 1pattiH ya0 // 2 dRzyatAM pR0 151 paM0 3 // 3 ityayadyami bhA0 / ityayadyadabhi ya0 // 4 * * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti ||5degk ucyate vi0 / kathyate pA0 / ka te De0 lI raM0hI0 // 6 cchabde pA0 20 hI0 vi0 // 7 vAdambAbhAvAt bhA0 / vAdevAbhAvAt ya0 // 8 dRzyatAM pR0 122 9 ityAdi ya0 // 10 dRzyatAM pR0 124 paM0 3 // 11 ttarArthoM yH|| 12degbdasyaikArthatvAta ya0 // 13vAcyAgni pr0|| 14 dRzyatAM pR0 140 paM0 4 // 15 dRzyatAM pR0 141 paM0 4 // 16 prAmANatyA pA0 De0 liiN| prAmANakatyA 20 / pramANakatyA hI0 vi0|| 17 dRzyatAM pR0 151 paM0 3,5 // 18 agnihotra ya0 // 19 tvAditi pA0 De0 lIM0 20 hI0 // 20 dRzyatAM pR0 126 paM0 1 // 21 dRzyatAM tatva bhA0 // 23 kArapra0 // 24deggnihotratvaM tathAgnihotratvaM tathA bhA0 vi0 / 'gnihotratvaM pratathAgnihotratvaM tathA pA0 De0 lIM0 20 hI0 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptipratipAdyaprasiddhau doSAH ] dvAdazAraM nayacakram 153 prAptipratipAdyaprasiddhAvagnihotre juhotiprayogo dAnAdiprasiddhyuparodhena dAhana eva tAvadvidheya iti tathA'prasidvera vidhAyaka eva, kutastadanuvAdaH ? tathAbhUtArthAbhyupagame ca prAptervyudAso juhotiprayogAdapramattaprayuktatvAt iSe tvAdivadakSaravidyAvat / ahavanAtmakAgnihotratvAccAnagnihotratvaM prasaktaM chidinirvartyayUpavat / atra ca 'etadapi na vaiSamyAt' 5 ityAdigrantho yojyo yAvat " zailIprAmANye cAsya zailyA yUpakriyA'yAthArthyAt' iti / tatazcAnagnihotratvaprasaGgAd yadaye hotraM tadagnihotramiti tAvanmAtrArthatvAt pradhAnasya svargasAdhanatAbhimatasyAnagnihotratvAd 'ghRtena juhuyAt' ityanenAnuvAdena pradhAnasvargakAmAnabhisambaddha juhotyarthAnuvAdena kiM prayojanam ? itikartavyatA kartavyatayA pradhAnena svargakAmena vinA kiM tayA ? yathoktam - 1 kAtarasteNa sUraM sUrasahasseNa paMDitaM bharasu / alasaM jeNa va teNa va Navara katagdhaM pariharAhi // [ iti pradhAnArthamapradhAnatyAgadarzanAt / prAptipratipAdyaprasiddhAvagnihotre, prAyA pratipAdyA prasiddhirasya tadidaM prAptipratipAdyaprasiddhi, tasmin prAptipratipAdyaprasiddhau ka ? agnihotre, 'yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti' ityanayA prAptyA pratipAdyaprasiddhaiau tu tasmin juhotiprayogo dAnAdiprasiddhyuparodhena dAhana eva tAvadU 15 vidheyaH, tAvacchabdaH kramArthe, 'juhoti' ityayaM dhAturlokaprasiddhadAnAdanArtho na bhavati, kiM tarhi ? 'dahanenAgninA dAhayed ghRtAdi dravyam' ityuktaM bhavati 'agnihotraM juhuyAt' ityetaditi paribhAvya pazcAt prasiddhe dAhane "ghRtena juhuyAt, ghRtaM dAhayedaignim, agninA ghRtaM dAhayet, agnirghRtaM dahet' iti 109-1 jJAtArthamanUdya itikartavyatAvidhiryokSyate lokaprasiddhivaiparItyena vyutpAdanAt nAnyathA / anyathA tu loke dAnAdiSvaSTatvAt kathaM dohanamanUdya ghRtAdItikartavyatA vidhIyate ? [iti ] tathA'prasiddheravidhAyaka 20 eva, kutastadanuvAdaH? itizabdoM hetvarthe ityetasmAt kAraNAt tathA tena prakAreNa dAhanArthatvenAprasiddheH 'agnihotraM juhuyAt' ityatraiva tAvajjuhuyAcchabdo dAhanasyAvidhAyakaH, dUrata evAnuvAdaH / atraiva 'nenu sevAdivat kartavyatApratipattiritikartavyatAbhyaH' ityupakramya grantho yojyo yAvat 'vedavAdA sAdhutA vA tadvat' iti / evaM tAvajjuhuyAcchabdasya dAhanArthatvAbhAvAdayuktatvaM hotrazabdasya vA / tathAbhUtArthAbhyupagame "ceti, abhyupetyApi dAhanAtmakameva dAnamiti doSaM brUmaH ko'sau ? 25 prAptervyudAsaH, yeyaM prAptiH 'yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti' iti yayA prApitamana prakSepa dAnamiti tasyAH prAptervyudAsaH, kasmAt ? 'ghRtena juhuyAt' ityatra juhotiprayogAt, anyathA prAptau 142 Ti08 // // 1 ccAgnihoM ya0 // 2 dRzyatAM pR0 137 paM0 1 // 3 dRzyatAM pR0 138 paM0 8 // 4 tvApradhAnasya svargAsA pra0 // 5 itikartavyatayA bhA0 // 6 satena ya0 // 7 dRzyatAM pR0 8 tasminna pra0 // 9 " hu dAnAdanayoH" iti pANinIyadhAtupAThe 1083 // 10 dahane pra0 bhA0 / dAnaM (nau ? ) ya0 / 12tpAdanAnyathA ya0 / spAdA (tpAdane ? ) nAnyathA bhA0 // 14 dvata evA pA / hata evA De0 lIM 0 / hRta evA vi0 raM0 hI 0 // 16 dRzyatAM pR0 140 paM0 2 // 17 yuktaktaM bhA0 / yuktaM ya0 // 18 veti De0 11 dagniM / 13 daha pra0 // 15 dRzyatAM pR0 139 paM0 1 // lIM0 raM0 hI 0 // naya0 20 10 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ___ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam dvitIye vidhividhyare evaM tarhi prAptivAkyavRttajuhotyanuvAda iti cet, na, tatra vidhilivissysthaavRtterjnyaattvaat| vyatyayAdasya tadviSayateti cet, na, ajJAtatvAdevAnanuvAdatvAt koza zrutena juhotinoktatvAt tadarthasya gatatvAdaprayogArhatvAt paunaruktyamasya syAt, prayuktastu ayam , 5 ato jJAyate prAptizrutajuhotiranarthaka iti / tasmAt prApteDhuMdAso juhotiprayogAt / yadA vAyaM 'ghRtena juhuyAt' iti prayujyate tadA hyayamagatArtha iti vijJAyeta yadyanyena zabdenAsyArtho'nabhihitaH syAt / kiM 109-2 kAraNam ? apramattaprayuktatvAt , apramattena hi vedena pramattAt puruSAdvilakSaNena rAgAvidyAdiyoga rahitena prayukto'yaM tvanmatena, laukikenaiva vA puruSeNApramattena viduSA prayuktatvAdasmanmatena, mA bhUt sarvapuruSAprAmANye zabdAnAM ca puruSAdhInopalabdhitvAdaprAmANyameveti / ayaM hi 'ghRtena juhuyAt' ityatra 10 juhotizabdo'pramattaprayuktaH, na yena kenacid bAlagopAlAdiprayuktakalpena tulyaH kAkarutAdikalpena vA tulyaH / ka iva ? iSe tvAdivat , yathA ithe tvorje tvA vAyavaH sthopAyavaH stha devo vaH savitA prArpayatu zreSThatamAya karmaNe [yajurveda0 11] ityAdizabdA aMgatArthI iti vijJAyante tathAyaM 'ghRtena juhuyAt' iti vAkye juhotirapramattAyuktatvAdagatArtha iti vijJAyeta, nAnyathA / athavA akSaravidyAvat , yathA dve vidye veditavye -parA cAparA ca / atha parA yayA tadakSaramadhigamyate yat tadadRzyamagrAhyamagotramavarNama15 cakSuHzrotraM tadapANipAdam / nityaM vibhuM sarvagataM puruSaM purANaM vizvAtmAnaM tadavyayaM yad bhUtayoni paripazyanti dhIrAH [ muNDako0 // 1] itIyamakSaravidyA kacidagatArtheti vijJAyate'pramattaprayuktatvAt tathA'yamapi juhotiprayogaH, nAnyathA / tadyadi prAptiprApitadAnArthaH 'agnihotraM juhuyAt' ityatra hotrazabdo juhotizabdo vA tato'yaM 'ghRtena juhuyAt' iti punarjuhotirna prayujyeta, prayuktaratu, tasmAt prAptiya'dasteti / 110-1 evaM tarhi prAptivAkyavRttajuhotyanuvAda iti cet / syAnmatam - prAptivAkye 'agnaye juhoti' 20 iti zrutasyAgnisampradAnakasya dAnArthasya juhoteranuvAdo'yaM 'ghRtena juhuyAt' iti juhotiriti / etacca na, tatra vidhiliviSayasyAvRtterajJAtatvAt / naivamapyupapadyate, tatra prAptivAkye 'juhoti' ityasyAvyApAryamANakartRsAdhanadAnArthajuhotidhAtuprayogasya vidhiliGo viSaye vyApAraNArthe vRttyabhAvAt asya ca juhuyAcchabdasya vidhiliviSayasya niyogArthasya niyogarahite juhotizabdArthe tatrAvRtterayaM vidhAnArtho na vidita eva, tasmAdajJAtatvAt prAptivAkyavRttajuhotyarthAnuvAdAyogyatA, prauptamanUdyate'prAptaM vidhIyate [ ] 25 iti vacanAt / tasmAdanuvAdAyogyatvAdayuktamuktam - prAptivAkyavRttajuhotyanuvAda iti / / vyatyayAdasya tadviSayateti cet / syAnmatam - lakSaNazAstre'bhihitaM vyatyayo bahulam [pA0 3 / 1185] / 1 yadAyaM bhaa0|| 2 yuktaina yena bhA0 / yuktena yena ya0 // 3 kalpena tulyaH pra0 // 4 vAvaya pAyavastha pra0 // 5avagatArthI pra0 // 6jahotipramatta y0|| 7 "tadadrezyamagrAhyamagotramavarNamacakSuHzrotraM tadapANipAdaM nityaM vibhuM sarvagataM susUkSma tadavyayaM yaduH" iti muNDakopaniSadi paatthH|| 8 kasyAdAnArthasyAjuhotiranu pr0|| 9 itythyaavyaapaapr0|| 10 vyApAreNArthe bhA0 / vyApAreNArtha ya0 // 11 dRzyatAM pR0 131 paM0 2 // 12 vidya(vidhivya?)tyayAdasya bhA0 / vidhyatyayAdasya ya0 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptipratipAdyaprasiddhau doSAbhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram 155 pAnapratyAyyArthatvAcca, havanAcca bhAvanamevamanavagamitamevAbhipretasya syAt / prAptivihitasvarUpasiddheragnihotrasya svargakAmakarmatvAbhidhAnAdavagamitakAmAnurUpakarmoktestadvidhakriyAvizeSagateH kriyAprApyatvAca kAmasya andhalakAvagamita suptiGapagrahaliGganarANAM kAlahalacasvarakartRyaGAM ca / vyatyayamicchati zAstra kRdeSAM tadapi ca sidhyati bAhulakena // [pA0 ma0 bhA0 3 / 45] / iti / tasmAjjuhotyarthe juhuyAcchabdaprayogAt prAptamevAnUdyate tadviSayatvAdevAsyApIti / etadapi na, ajJAtatvAdevAnanuvAdatvAt , savyApAraNArthazabdadarzanAnna nirvyApAraNArthapratipattiyuktA vyavasthAlopaprasaGgAt / tasmAdajJAtArthatvAdananuvAdataiva, ananuvAdatvAnnaitadapi yuktamiti / kiJcAnyat , kozapAnapratyAyyArthatvAcca / idaM tvayA sannihitadevatAkozapAnena pratyAyyam , vizeSaliGgAbhAvAt kuta eMva jJAyate juhotyarthe 10 juhuyAcchabdaH prayukto na svArtha eva, juhotirvA juhuyAdarthe prayukta iti ? tasmAdaviditArthatvAd vidhitvam , 110-2 vidhitvAca nAnuvAdaH, ananuvAdatvAccaivamapi na yuktam / abhyupetyApi juhotyarthe juhuyAcchabdasya vRttiM doSa brUmaH - havanAcca bhAvanamevamanavagamitamevAbhipretasya syAt / vidhyarthAbhAvAt puruSo havanakarmaNi aniyojita eva, tato bhAvanaM svargAkhyasya viziSTasukhalakSaNasya dezavizeSasya vA viziSTasukhasAdhanabhUtasyAbhipretasyArthasya nAvabodhakaM syAd yadarthamabhivRttamidaM vAkyam , svargAkhyaphalasAdhane'gnihotrakarmaNi puruSaM niyokSyAmIti tadarthaM hi vAkyam 'agnihotraM juhuyAt' ityetat pravRttam , etenaiva karmaNA svargo bhAvyate, 15. tasmAt 'idaM kuru' iti tadarthajJApanAbhAve kimanena vAkyena 'juhoti juhoti' ityuktena ? ___atrAha - prAgabhihitAgnihotrakaraNavAkyArthavikalpagatadoSaparihArArthamiyamarthavyAkhyAzrIyate prAptivihitasvarUpasiddheragnihotrasyetyAdi / idaM tAvad vyavasthitaM yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti ityanayA prAptayA vihitamagnihotrasya svarUpaM siddham , ataH prAptivihitasvarUpasiddheragnihotrasya karmatvena ca zravaNAt , kasya ? kartuH svargakAmasya karmatvAbhidhAnAt / tataH kimiti cet , svargazabdAbhihita-20 viziSTakarmaviSayakAmAbhidhAyizabdazravaNAt karmApi tadagnihotrAkhyaM tadanurUpaM viziSTamevetyuktaM bhavati, ataH svargakAmakarmatvAbhidhAnAdavagamitakAmAnurUpakarmokteH svargakAmazabdAvabodhitakAmAnurUpasyaiva karmaNa 111.1 uktatvAdeva teMdvidhakriyAvizeSagateH, viziSTaphalaviSayakAmaH puruSaH kartA, karmApi tadanurUpatvAd viziSTameva, tadvidhaiva kriyApi, aprasiddhaphalaviSayakAmasambandhi karmAprasiddhaM yathA tathA tadanuSThAnavyApAravizeSo'pi viziSTo'prasiddha eveti gamyate / kiM kAraNam ? tata eva zabdAt tasya kriyAvizeSasya gate-25 kyiAntarAbhAvAt tadvizeSagatiH, ataH kriyAvizeSagateH kriyAprApyatvAcca kAmasya, na hyanyaH kazci 1degdarzanAna pra0 / atra darzane na ityapi pAThaH syAt // 2 * * etacihnAntargataH rthapratipattiryuktA ityata Arabhya pratyAyyA ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 3 atra 'evaM jJAyate' ityapi pAThaH syAt // 4 vA pratiSu nAsti // 5 atra mItyetadartha hi iti pAThaH samIcIno bhAti // 6degttamaMtenaiva pA0 / 'ttamatenaiva De0 lI. vi0 20 hI0 // 7 dRzyatAM pR0 142 paM0 12 // 8 karmoktaH pra0 // 9 tadvidhya pra0 // 10 saMbaddhi pra0 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare kAmaraTanavat 'juhuyAt' ityarthApannArthAnuvAda itIyaM vyAkhyA nyAyyA AdivAkye pradhAnazrutyatyAgaguNakRdapIti cet, tanna, arthApannakhazabdArthapunaruktatvAdanuvAdA dupAyo'sti kAmaprAptau kriyAtaH kriyayA zabdena vA tadarthAvagamanAt , yathA andhalakasya vIthImadhyapatitasya hastaM prasArya kapardikA kapardikAM dehi dehi bho iti vA rAraTyamAnasya kAmo'vagamitaH kriyayA zabdena vA 5 prakaraNavizeSasambandhAt, sA ca kriyA nopadezamantareNa sidhyati, andhalakAvagamitakAmaraTanavat 'agnihotraM svargakAmaH' ityukte 'kuryAt' ityarthAdApanno vidhyartho'vagamitakAmatvAt , yathA tasyAndhalakasya yAcyArthaH / sa ca vizeSasambandho vAkyanyAyena bhavati, yathA sabrahmacAriNA sahAdhIta iti samAnena brahmacAriNA sahAdhIte, kena sAmAnyena samAnena ? prakRtavizeSaNatvAt prakRtAdhyayanakriyeNeti gamyate evamidamapi vAkyam , anena vAkyanyAyena prakRtasvargakAmAgnihotrakarmAnurUpavidhyarthakriyopadezatAs__10 syeti gamyate, ato hetuhetumadbhAvapratipAditaM prAptivihitasvarUpasiddheragnihotrasyetyAdi yAvajjuhuyA111-2 dityarthArpannArthAnuvAdaH 'agnihotraM svargakAmaH' ityetAvatA kuryAdvAkyazeSeNa vAkyena gatArthatvAt / tadevaM 'juhuyAt' ityanuvAdo na "vidhiritIyaM vyAkhyA nyAyyA, vyaktArthopapattitvAt prAgabhihitavyAkhyAvikalpasamutthadoSAbhAvAcca nyAyyeti mantavyA, yasmAdAdivAkye pradhAnazrutyatyAgaguNa kRdapIti, yadabhihitaM prAk 'agnihotraM juhuyAt' ityasya vAkyasya 'agnihotraM kuryAt' ityarthavyAkhyA15 vikalpe vidhyarthavAcitvAbhimatazrutapradhAna hotyarthatyAgastataH puruSapramANakatA, tadatyAge vAkyabhedApattiH paunaruktyAdidoSajAtam , tadapyatra nAsti juhuyAcchabdasyAnuvAdatvAdeva, 'havanaM kuryAt' ityatrApyagnihotrapradhAnatyAga ityAdidoSajAtaM tadapi nAsti, tasmAdiyaM vyAkhyA AdivAkye pradhAnazrutyatyAgaguNakRdapIti, tasya juhoteranuvAdatvena paunaruktya-tyAga-bhedAdyabhAvAt / cedityAzaGkAyAm , evaM cenmanyasa ityevaM paraM pRSTvAcArya uttaramAha -tanna, arthApannetyAdi / eSApi vyAkhyA nopapadyate, kiM kAraNam ? punaruktatvAta 20 prayogAyogyatvam , tatazcAnuvAdatvAsambhavaH, tasmAdanuvAdAsambhavAt tannetyabhisambandhaH / idaM ca punarukta marthApanasvazabdArthaM punarvacanalakSaNe punarukte nigrahasthAnavikalpe / dvividhaM punaruktaM nigrahasthAnam , tadyathA112-1 zabdArthayoH punarvacanaM punaruktam, arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM ca [ nyA0 sU0 5 / 2 / 14-15 ] iti / tasmAdidamadApannasya punarvacanam , vizeSavidhAnamantareNArthApannArthasya svazabdenoccAraNAt / 'ghRtena juhuyAt' ityatra na syAt punaruktam , ghRtaviziSTahavanavidhAnAt / iha tu svargakAmAnurUpakarmAnurUpakriyAvizeSavidhyartha25 tAyA upadezavRttereva gatArthatayAbhyupagatatvAd ghRtaviziSTahavanavidhAnajuhotyanuvAdatAyAzca mUlavAkyagatajuhotya 1 cA pr0|| 2tvAtasyAndhalakasya yAcArthaH pA0 vinaa| tvAtsyAndhalakasya yAcArthaH pA0 // 3 NA ahAdhIte bhA0 / NA'dhIte ya0 // 4 nArthonuvAdo pra0 // 5vidhe pra0 // 6 dRzyatAM pR0 130 paM0 2 // 7 dRzyatA pR0 130 paM0 3 // 8 dRzyatAM pR0 131 paM0 5 // 9 dRzyatAM pR0 151 paM0 1 // 10 dRSTvA pr0|| 11 nasvazabdArthapuna vi0 20 hI0 // 12 canaM veti pr0|| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptipratipAdyaprasiddha doSAbhidhAnam ] dvAdazAraM nayacakram sambhavAt sAkSAcchrutavidhijuhuyAttyAgena cArthApannArthAzrutAnUditajuhuyAtkalpanAdU vidhIyamAnavAkyArthaviSayAnuvadanAcca vAkyabhedapunaruktadoSAGgIkaraNAdanuvAdAnuvAdasya ca prAptavizeSaNaparArthaviSayArthatvAdvidhiviSayaviprakRSTI bhUtArthatvAt / iti rthAsiddherananuvAdataiva / kiJcAnyat, jaghanyatarA ceyaM vyAkhyA / kasmAt ? sAkSAcchrutaMvidhijuhuyAttyAgena cArthApannArthAzrutAnUdita juhuyAtkalpanAt sa eva puruSapramANakatvadoSaH zabdAprAmANyadoSazca 15 'juhuyAt' ityasya kriyAzabdasya vidhyarthasya sAkSAcchrutasya pratyakSasya tyAgaM kRtvA arthApanArthasya arthAdAnno'rtho'syetyarthApannArthaH, ko'sau ? sa eva juhuyAcchando'nuvAdAbhimataH, tasya azrutasyArthA pannArthasyAnUditavikalpanAdanuvAdakalpanAt 'tanna' iti vartate / kiJcAnyat, vidhIyamAnavAkyArtha viSayAnuvadanAcca, vidhIyamAno vAkyArtho vidhIyamAnavAkyArthaH, sa viSayo'syeti vidhIyamAnavAkyArthaviSayaH sa eva juhuyA - cchabdaH, tasyaivAnuvadanaM sa evAnuvAdaH, tasmAd vidhIyamAnavAkyArthaviSayAnuvadanAcca kiM saMvRttam ? 10 vAkyabhedasya punaruktasya cAGgIkaraNam, na hIdameva vAkyaM svargakAmAbhisambaddhAgnihotravidhAnaM tadanuvadanaM ca kartuM zaknoti svargakAmakartRkasyAgnihotrakarmaNo vAkyAntareNAprApitatvAt / yathA 'ayaM devadattaH ' 112-2 ityatra na devadatta evAnUdyate vidhIyate ca, pratyakSasiddhastu idamo viSayo'nUdyate, evamiha prasiddhArtho'pekSyaH, sa tu nAsti / tasmAdubhayArthakalpanAdekasya vAkyasya tadasambhavAJca vAkyabhedadoSaH / paunaruktyaM tu vizeSavidhAnAbhAvAt, vizeSavidhyartho dhanuvAdo yuktaH, yathA 'ayaM devadattaH' iti ayazabda pratyakSa prasiddhArthamanUdya devadatta - 15 vidhAnam, na tu tathAtra kazcid vizeSo vidhIyate, tasmAdavizeSAbhidhAnAt paunaruktyam / tasmAt 'agnihotraM juhuyAt' ityasya vAkyasya prathamatvAdekavAkyagatatvAccAnayorvidhyanuvAdayorarthApannAgnihotrakarmavidhitve juhote datve [r] vAkyabhedapunaruktadoSAGgIkaraNAd na ityevAbhisambadhyate / evaM tAvat 'agnihotraM juhuyAt' ityatra juhuyAcchabdo nAnuvAdo ghaTate, na ca 'agnihotraM svargakAma:' iti vidhiH / kiJcAnyat, anuvAdAnuvAdasya ca prAptavizeSaNaparArthaviSayArthatvAt / anuvAdatvaM hi prApta - 20 viSayArtham, yathA 'ayaM devadattaH' iti 'ayaM' zabdArthaH prAptArtho'prApto devadattArtho'dhunA prApaNIyaH / evaM prasiddhyaprasiddhibhyAM vizeSaNavizeSyau, tAvevopakArako pakAryatvAbhyAM parArthasvArthI / na tathA 'agnihotraM juhuyAt' ityatra prAptavizeSaNa para rthaviSayatvamaM nihotraM juhuyAcchabdayoH, ato'prAptAvizeSaNAparthatvAt sAmyAdanuvAdatvAbhAvaH / abhyupagamyApi prAptAdi doSa ucyate - yat pazcAducyate kartavyatAprasiddhyarthamiti - 113-1 kartavyatAvAkyaM 'ghRtena juhuyAt' iti tasya vidhiviSayaviprakRSTIbhUtatvaM juhuyAcchabdasyAnuvAdAbhimatasya / 25 1 157 1deg vidhe0 // 2deg juhuyA kalpanAt pra0 / atra juhuyAdvikalpanAt ityapi pAThaH syAt // 3 atra 'sa eva vAnuvAdaH' ityapi pAThaH syAt // 4 hIdameva vA svarga pra0 // 5 vAkyasya ya0 pratiSu nAsti // 6 ayaMzabdaH pratyakSa pra0 // 7 vAdakatve De0 lIM0 vi0 raM0 hI 0 // 8 prAtyartha prApto pAH De0 vi0 / prAtyarthaH prApto lIM0 / prAtyartha prApto raM0 hI 0 / prarthaprApto bhA0 / atra 'ayaMzabdArthaH prAptaH, devadattArtho'dhunA prApaNIyaH' ityapi pAThaH syAt // 9degnihotrajuhu bhA0 // 10 rArthatvAsAmyA pra0 / atra rArthatvasAmyA ityapi pAThaH syAt // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare ghaTitavighaTitapratisamAdheye tatpratisamAdhAnArthamudyatena tvayA cikitsayaiva gaNDasyopari sphoTa aapaaditH| laukikajuhotyarthAnuSThAnapravRttopadezaviSaya eva tvayaM paramanuvAdaH syAt, sa cAnupapannaniyamArtha upadezaH prAptivihitetikartavyatAnatiriktahavanakriyAnAma 5 kiM kAraNam ? prAptavizeSaNaparArthaviSayatvAdanuvAdasya aprAptavizeSyasvArthaviSayatvAdvidherAdivAkyagata eva tAvajjuhuyAcchabdo'nuvAdo na ghaTate prAptatvAdyabhAvAt , tasyAnuvAdastu 'ghRtena juhuyAt' ityatra juhuyAcchabda iSTaH syAt tatpratirUpakastasyArthaH pratizabdakasyevetyApanno'prAptAvizeSagAparArthatvAd vidhiviSayaviprakRSTIbhUtArthazceti / tatazca vidhiviSayaviprakRSTIbhUtArthatvAnna kartavyatAviSayatvamitikartavyatAyAH, yathA dazadADimAdizlokAvayavAnAm / kiJcAnyat, iti [ghaTita vighaTitetyAdi yAvad gaNDasyopari sphoTa 10 ApAditaH / itizabdo hetvarthe, yasmAditthaM 'kartavyaviSayaviprakRSTatvamitikartavyatAyAH' ityAdi doSajAtaM vidhyanuvAdatvAbhAvAt tasmAd ghaTitavighaTitam , prAgISad ghaTitamAsIt 'sevAdivaditikartavyataiva kartavyatA' iti, tadapyanayA 'prAptivihitasvarUpasiddheH' ityAdikayA kalpanayA vighaTitamuktavidhinaiva / tatazca pratisamAdheye viruddhataradoSApAdanaM vidhiviSayaviprakRSTIbhUtArthatvAditi / tatazca pratisamAdheye tasminneva 113-2 vAkye'nuvAdatvAbhAvAdavAkyatvAdidoSaduSTe tatpratisamAdhAnArthamuMdyatena tvayA aho paramaviduSA ciki15 sakenAnapekSitapUrvAparakriyAvidhivipAkena cikitsayaiva gaNDasyopari sphoTa aapaaditH| tasmAdaprasiddhArthatvAnna maulo juhotirnottaro vAnuvAdo ghaTate / ___ yadi bhavato ghRtena juhuyAdityasyAnuvAdatvamiSTaM tato'hameva te buddhisaMvibhAgaM karomi, zrUyatAm - laukikajuhotyarthAnuSThAnapravRttopaMdezaviSaya eva tvayaM paramanuvAdaH syAt , laukiko hi dAnAdanArtho juhotiH, tadarthAnuSThAnapravRttopadezo yadyasya viSayaH syAd 'dadyAt, adyAt' iti tadarthaprasiddhestadviSayo20 'nuvAdo yujyate vidhirvA / yasmai kasmaicidyadi kiJciddadyAt ghRtaM dadyAt tena juhuyAt , yadi bhuJjIta ghRtena juhuyAdityetasminnarthe'nuvAdo ghaTate / sa cAnupapannaniyamArtha upadezaH, samIkRtya vyAkhyAto'rtho'sya zabdasya te mayA tathApi tu punastvadiSTaviruddhArthametadApadyate, loke'nupapannaniyamopadezArthatvadarzanAd vicitrayo nabhojanayoH svaparaprItihetutvAd yathopapatti ghRtena payasA danA guDena ca bhuJjIta tAnyeva ca bubhukSave dadyAditi / na tu yathA akSivaidyake triphalAM ghRtenaiva bhakSayet, na guDena, guDasya cAkSuSyatvAt / 25 yathoktam - prabhUtakRmimajAsRGmedomAMsakaro guDaH / [carakasaM0 1 / 27238] cakSustejomayaM tasya vizeSAcleSmaNo bhayam / [carakasaM0 1 / 5 / 16] iti / 1 vAdo ghaTate ya0 // 2 syArthaprati pra0 // 3 dRzyatAM pR0 139 paM0 1 // 4 dRzyatAM pR0 155 paM0 3 // 5 virutara pra0 // 6 dRzyatAM pR0 157 paM0 3 // 7degmucyatena ya0 // 8 bhavate ya0 / bhavati bhA0 // 9 prakRtto bhA0 / prakRto ya0 // 10 padeza eva ya0 // 11 dadyAtta bhA0 / ddadyAnna ya0 // 12 "vizeSA. cchemato" iti carakasaMhitAyAm // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 vedasyApramANatvApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram mAtrArthaH / tanmAtratvAttu tasyAH prakaraNAnubandhanAdvitvA juhotiprayogabAhulyaM kRprakRtiliGkatA pradarzayitavyA-yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti tad ghRtAdinA svargakAmaH kuryAditi / tvadvacanAttvapramANaniyamAgamo'nupadezakazca vivetturapIti sambhAvyeta, apratyavekSitArthatvAt paurvAparyayogApratisambaddhArthatvAd ghaTitAnumatavidhvaMsanAdunmatta-5 ___kiJcAnyat , idaM cAgnihotraM juhuyAt [ kAThakasaM0 6 / 7] yadaignaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti [ mai0 saM0 1 / 87 ] ghRtena juhuyAt [kAThakasaM0 6 / 3 / 5] zUrpaNa juhoti tena hyannaM kriyate [tai0 brA0 1 // 6 // 5] ityevamAdividhyanuvAdArthavAdavAkyagato juhotiH zrUyamANa upasthAnAdItikartavyatAnatiriktasevanakriyAnAmadheyamAtrArthatvavat prAptivihitetikartavyatAnatiriktahavanakriyAnAmamAtrArthaH, viprakIrNAvayavakalApA-114-1 kArA kriyaivAsyArtho'siddharUpaH, na siddharUpo yathA yUpaghaTAdi / tanmAtratvAt tu tasyAH kriyAyAH 10 prakaraNAnubandhanAt prakaraNena anubandhayana vaktA brUte zrotA ca pratipadyate - kriyAmAtramavazyamanena zabdena kartavyamityetAvaJcodyata iti / tasmAt kriyAmAtratvAt prakaraNAnubandhanAd hitvA tyaktvA juhotiprayogabAhulyaM sarvajuhotiprayogAn , kriyAmAtre pratipAdye nAntarIyakatvAt kRprakRtiliGkartRtA pradarzayitavyeti tatpratipAdanArtham , abhimatavAkyArthatAsya syAdevaM kalpyamAne / tannidarzayati- yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti tad ghRtAdinA svargakAmaH kuyoditi, etAvatA tadarthasya sugamatvA-15 jjuhotiprayogabAhulyamapratyayaraTitameva (naranyatrAnyatra 'juhuyAt , juhoti' ityAdi / kizcAnyat , tvadvacanAttu apramANaniyamAgamo'nupadezakazca vivekturapIti sambhAvyeta / yo'pyajJaprayuktazabdArthonnayanasamartho vivektA puruSaH padavAkyapramANajJastaM pratyapyayaM vAkyaprayogo'pramANaniyamAgamo'nupadezakazca / apramANaniyamAgamaH pratyakSAnumAnagamyArthAsaMvAdAt / anupadezakastvagamakatvAt / tat punaH sambhAvayAmi bhavedevam', mA maMsthA niSThuram 'apramANaniyamAgamo'nupadezakazca' ityavadhAyaivocyata iti / 20 kutaH ? apratyavekSitArthatvAt paurvAparyayogApratisambaddhArthatvAd ghaTitAnumatavidhvaMsanAt / apra-114. tyavekSitArthatA juhotibAhulyaprayoganirviSayatvAdibhiH / pUrvAparasambandharahitatA pRthagAbhimatAnAM vidhyAdizeSAbhAvAt / ghaTitavidhvaMsanam 'itikartavyataiva kartavyatA' iti ghaTitasya AdivAkyagatajuhotyanuvAdAbhyupagamAd ghaTitAnumatavidhvaMsanam / ityetebhyo hetubhyo'pramANaniyamAgamo'nupadezakazca vAkyaprayogaH / dRSTAnta unmattapralApavat , yadvAkyamunmattAdipralapitaM puruSoccAritazabdasAmAnyAt sadvAkyavadAbhAsamAnamapramANa- 25 niyamamagamakaM ca, yathA zaGkhaH kadalyAM kadalI ca bheryo tasyAM ca bheryA sumahad vimAnam / tacchaGkhamerIkadalIvimAnamunmattagaGgApratimaM babhUva // [ ] 1 vAgni pA0 // 2 dRzyatAM pR0 123 Ti0 3 // 3 dRzyatAM pR0 142 Ti0 8 // 4 dRzyatAM pR0 142 Ti0 9 // 5 sUryeNa pr0|| 6 tyaktvA hoti pra0 // 7degkartRtA ca darza ya0 // 8 punaranyatra juhu bhA0 // 9 mativi pra0 // 10 tyapekSitA juhoti pra0 // 11 dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dvitIye vidhividhyare pralApavat, pratyavekSAprAmANyayorjJAnaviSayatvAt tvanmatAttu vedo na jJAnaM tato'pramANaniyamo 'nupadezakazca, acetanatvAt, AkAzavat / 160 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam yadapi ca prasahya kAraNeSu phalasya khapuSpavadasattvamucyate evaMvidheSvekAntena tadapi cAnyAyyameva / yadetadasattvaM nAma tvayA kvacinmanyate tato'nyat kAryam, 5 iti, tathedamapi vivekturapyarthapratipAdanasamarthaM na bhavatIti / evaM vicAryamANamidaM vAkyaM doSebhyo na mucyate / athavA naivAyaM doSo na ca vicArayogyo'yamudrAhaH pretyavekSAprAmANyeyorjJAnaviSayatvAt, 115.1 jJAnaM hi pramANamapramANaM veti vicAryate pratyavekSyate ca tatra prAmANyasya mukhyatvAt na hyatra ku~dupAdiprAmANyavat prAmANyamaGgIkriyate / tasmAt pratyavekSAyAH prAmANyasya ca jJAnaviSayatvAt tvanmatAdeva veda'syAjJAnAbhimatatvAnna vicAro na pramANabhAvo vAsti ajJAnatvAdvedasya / tvayA hi prAgevotpatatoktam - na hi kici - 10jjJAnaM nizcitaM vizuddhaM cAsti sarvasya saMzayAdyajJAnAnuviddhatvAditi / taddarzayannAha - tvanmatAttu vedo na jJAnaM na jJAnata iti, na yathA jJAnakAryatvAjjJAnAtmAtmaprayuktazabdacaitanyamapi kArye kAraNopacArAdannakAryaprANAnnatvavaditi vA / tataH kimiti cet, apramANaniyamo'nupadezakazca vedaH, acetanatvAt, AkAzavat / yathA AkAzamacetanatvAdapramANaM kUTasthanityatvAcca na jJAnavadvacanamevaM vedo'pIti prAmANyopadezAbhAvaH / 15 yadapi ca prasahyetyAdi / prasahya balAtkAreNa paraM kazcit puruSamaMgaNayatA ekaivIraM manyenAkramya paribhUyAsmanmataM yadapi ca 'agnihotraM juhuyAt' ityatra kAraNeSu ghRtAdidhvitikartavyatAtmasu svargAdiphalasya khapuSpavada sattvamucyate evaMvidheSviti sarvetikartavyatAnAmAdimadhyAvasAneSu tat punarasattvamekAntena 'kathaJcit kAryAdisattvamapi' ityetatpakSa nirapekSaM 'sarvathA nAstyeva' iti tvayeSTaM tadapi cAnyAyyameva / yato yadetadasattvaM nAma tvayA kvacinmanyate, nAmeti mithyAkalpitanAmamAtrameva tad yat tvayA kacit 20 sattvanirapekSamasaditi cintyate / kathaM punaranyAyyaM tadasattvamiti cet, ucyate, nyAyena bAdhyatvAt / katamo nyAya iti cet, evaM tarhi brUmaH - tato'nyat kAryam, asato'nyadityarthaH / kutaH ? tadasamarthavikalpatvAt, asaGgatArtho'samartho'sambaddho vikalpa:, tenAsatA saha sambaddho vikalpo'syeti tadasamarthavikalpaM kAryam, tasya kAryasyAsamarthavikalpatvAt tato'nyatvam / kimiva ? ghaTapaTavat, yathA ghaTavikalpAH pRthubunordhvagrIvAdayo mRducaturasrAdibhiH paTa vikalpairasaGgatAH paTavikalpAzca tairityanyau ghaTapaTau parasparata eva25 masadvikalpairasaGgataM kAryaM tasmAt tato'nyaditi / 115-2 1 pratyaye pra0 // 2 yornirviSayatvAt ya0 // syAt // 3 nudupAdi ya0 / atra 'kuDapAdivat' ityapi pAThaH 4 vedasya jJAnA ya0 // 5 dRzyatAM pR0 113 paM0 6 // 6 tvanmatAttavedo na jJAnanna jJAnava iti asa iti bhA0 / tvanmatAttado na jJAnanna jJAnava iti ya0 // 7 tvAjJAnAtmaprayukta ya0 // 8 prANennatva bhA0 // 9 maga ya0 / 10 'vIrama' pra0 / "AtmamAne khazca | 3 |2|83 // svakarmake vartamAnAnmanyateH supi khaz syAt / cANiniH / paNDitamAtmAnaM manyate paNDitaMmanyaH / " - pA0 siddhAntakau0 // 11 kAntena na kathaMcit ya0 // 14 tyanau ghaTa pra0 // 12 tasamartha pra0 / dRzyatAM pR0 478-2 // 13 vikalpataH tenA' ya0 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatkAryavAdanirAkaraNam] dvAdazAraM nayacakram tadasamarthavikalpatvAt , ghaTapaTavat / vikalpAsAmarthya cAsatkAryayoH siddhameva / caturpu vikalpeSu kAryakhapuSpayorubhayorasattvaM kAryAsattvameva vetyetad vikalpadvayaM syAt, ubhayasattvakAryasattvayoH pratipakSAbhyupagama eveti vAdAbhAvAt / / tadyadi tAvadubhayAsattvaM tato'sattvAvizeSAdevAvizeSe kAryAvirbhAvavat khapuSpAvirbhAvo'pyAyatyAM syAdasatkAryavat / atha na kAryaprAdurbhAvavat khapuSpaprAdurbhAvo'sacca kAryamiti nizcitam , tadvai- . lakSaNyAnna tayasat khapuSpam , sadasadvilakSaNatvAd ghaTavat, itara udumbarapuSpavat / nanu ghaTAsatvaM paTAsattvavilakSaNam , na, sato vailakSaNyAt / ___ syAnmatam - asadvikalpAsaGgatatvaM kAryasyAsiddham , tanna, siddhameva, yasmAd vikalpAsAmarthya cAsatkAryayorasataH kAryasya ca siddhameveti gRhANa, vikalpacatuSTaye dvayoreva sambhavAt / asat khapuSpam , 10 kAryamaGkarAdi, tayorvikalyAzcatvAraH-1 khapuSpamasat kAryamapyasat , 2 khapuSpaM sat kAryamasat , 3 khapuSpamasat kAryaM sat, 4 khapuSpaM sat kAryamapi sat, ityeSu caturyu vikalpeSu kAryakhapuSpayorubhayorasattvaM kAryAsattvameva vetyetadvikalpadvayaM syAt sambhavet / kiM kAraNam ? ubhayasattvakAryasattvayoH pratipakSAbhyupagama eva, satkAryavAdaH pratipakSo'satkAryavAdasya, itizabdo hetvarthe, ityasmAddhetorvAdAbhAvaH, tasmAd vAdAbhAvAdumayAbhAvakAryAbhAvavikalpAveva sambhavetAm , netarau / __15 ___tatazca tayorubhayAsattvakAryAsattvavikalpayostad yadi tAvadubhayAsattvaM tato'sattvAvizeSAdevAvizeSaH khapuSpakAryayoH, asattvAvizeSAdevAvizeSe kAryAvirbhAvavat khapuSpAvirbhAvo'pyAyatyA 116-1 syAt , eSyati kAlAntare'smAd vartamAnAt kSaNAdanyasmin kSaNe bhavet / dRSTAntaH - asatkAryavat , bIjAdakuravat / na caitadRSTamiSTaM vA 'khapuSpaprAdurbhAvaH' iti / arthatasmAdaniSTApattidoSAd dRSTeSTaMvirodhAdayasarpana brUyAstvam - na kAryaprAdurbhAvavat khapuSpa-20 prAdurbhAva iSyate, asacca kAryamiti nizcitam / tataH ko doSa iti cet , ucyate - tadvailakSaNyAnna tIsat khapuSpam , asatkAryavailakSaNyAnnedAnImasat khapuSpam , kintu saditi prAptam / asatkAryavailakSaNyaM khapuSpasyAyatyAmaprAdurbhAvaH, tasmAdasatkAryavailakSaNyAdAyatyAmaprAdurbhAvAnna tasat khapuSpam , kiM tarhi ? sat , ko hetuH? asadvilakSaNatvAt , asatA kAryeNa saha vilakSaNatvAt / dRSTAnto ghaTavat , yathA ghaTo'sadvilakSaNatvAt sannevaM kharaviSANamapyAyatyAM prAdurbhavatA kAryeNa vailakSaNyAt sat prasaktam / itara 25 udumbarapuSpavat , itara iti vaidhaHdRSTAntaH, yadasat tadasadvilakSaNaM na bhavati yathodumbarakusumamiti parasyAniSTApAdanArthatvAda sadvaidhayaM khapuSpasyeti / nanu ghaTAsattvaM paiTAsattvavilakSaNam / syAnmatam - ghaTasyA 1 tatra y0|| 2 satvamevetyetadvi pra0 / dRzyatAM pR0 305-2 // 3degkalpAbhAvaveva saMbhavetAM netaro pra0 // 4 viruddhAda bhA0 // 5 itare pra0 // 6 pakSAsatva bhA0 / puSpasatva ya0 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare athaivamapi vailakSaNye khapuSpAsattvanizcayo na nivartate'prAdurbhAvAtmakaM ca tat, na tarhi prAdurbhAvAtmakatvAt kAryamasad nivRttaghaTavat / asattva AyatyAM na prAdurbhavet , asattvAt , khapuSpavat / zeSaM pUrvavadeva vipryyenn| sattvaM paTAtmanA, paTAsattvaM ghaTAtmaneti tayoritaretarAbhAvalakSaNAsattvaM vailakSaNyaM ca parasparato dRSTam , tau ca 5 ghaTapaTau santau, tasmAdasavailakSaNyasya satyapi darzanAdanaikAntikateti cet, ucyate-na, sato vailakSaNyAt / 116-2 nAnaikAntikatAsya hetoH, sato vailakSaNyAt / sata eva vailakSaNyam , taddhItaretarAbhAvAtmakaM vailakSaNyaM sata eva, nAsataH / tasmAdasato vailakSaNyaM na bhavati, kiM tarhi ? sadvailakSaNyamapi tat sata evetarApekSayA tadrUpeNAsattvAt / ayaM tu kAryasyAyatyAM prAdurbhAvo'satA khapuSpeNAtya'ntavilakSaNo'prAdurbhAvazca khapuSyasya kAryeNAsateti nAsti sato vailakSaNyaM satA tadvizeSadharmatvAd rUpAdivizeSadharmAvalakSaNyavat / athavA 10 saMto'vailakSaNyAt , sataH availakSaNyAt / satastu ghaTAdeH paTAdinA saha vailakSaNyaM nAstyeva, sattvAndhayAvizeSAd dezakAlAkArAdimAtravizeSasyAvizeSatvAt , amulyAdiviziSTAkAzAvizeSavat / athavA na tadyasat khapuSpam / kasmAddhetoH ? sadasadvilakSaNatvAt , satA'satA ca vilakSaNatvAt / sacca dvividham - tulyajAtIyaM ghaTasya ghaTa eva, atulyajAtIyaM paTAdi / aMsacca kAryamAyatyAM bhAvAda GkarAdi / khapuSpamatyantAprAdurbhAvAt kAryeNAsatA vilakSaNaM satA ca ghaTapaTAdinA tvanmatena itaretarAbhAva15 vailakSaNyena tulyajAtIyena [aMtulyajAtIyena ] ca bhAvAnAM parasparavailakSayavad, dRSTAnto ghaTavaditi, yathA ghaTastulyajAtIyebhyo ghaTAntarebhyo'tulyajAtIyebhyazca paTAdibhyaH sadbhayo vilakSaNo'satazca khapuSpAdeH saMzca 117-1 dRSTastathA khapuSpaM ghaTavat sadasadvilakSaNatvAnnAsat , sadevetyarthaH, dviH pratiSedhaH prakRtiM gamayatIti kRtvA / itara udumbarapuSpavat , yadasat tanna sadasadvilakSaNam , yathodumbarapuSpam / tvanmatyaivAtrApi vaidharmyadRSTAntaH, khapuSpakharaviSANodumbarapuSpAdInAmasattvAvizeSAdaniSTApAdanasAmyAt sAdhyAntaHpAtI / tasmAd 20 vaidharmyadRSTAntena nArthaH / astu tadA sadvilakSaNatvamitaretarAbhAvApekSatvAt, kathamasadvilakSaNaM khapuSpamiti cet , AyatyAM prAdurbhavatA kAryeNAsatA vailakSaNyasya tvayaivAbhyupagatatvAt tvanmatanivAraNArthatvAdasya prayAsasya nAsmAkaM doSa iti / - athaivamapItyAdi / atha te prAdurbhAvAprAdurbhAvavailakSaNye satyapi kAryakhapuSpayoH 'asadeva khapuSpam' ityayaM nizcayaH 'asadvailakSaNyAd ghaTavat sad bhavatu' ityasmAnyAyAnnivaryamAno'pi na nivartate, 'aprAdu25 rbhAvAtmakaM ca tat khapuSpam' ityetacca bailakSaNyamiSyata eva, prAduH prAkAzye janmani ca, tathA''viH 1 nAdikaikAntikateti vi0 / 'nAdekaikAntikateti vi0 vinA // 2 nAmaikAnti vi. vinA // 3 tatsatta De0 lI0 / tatsataM pA0 / tadAkSaM 20 hI0 / tatsatvaM vi0 // 4tyantaM vi vi0 20 hI0 // yeNa sateti pr0||6sto pr0|| 7 kogAvizeSavata vi. vinaa| prakAMtAvizeSavata vi0 / / 8 asaccara kArya pra0 // 9 atulyajAtIyena iti pATho yadyapi kutrApi pratiSu nAsti tathApyAvazyaka iti bhAti // 10 degNyavada dRSTAMto bhA0 vi0 / Nyavaca dRSTAMto pA0 De. lI. 20 hii0|| 12 bhyazca sadbhyo ya0 // 12 nasatyadevetyarthaH pra0 // 13 yadasattaMta sadvilakSaNam pra0 // 14 pAti pra0 / atra 'sAdhyAnta pAtitvAt' ityapi pAThaH syAt // 15 tavicAraNArtha bhA0 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatkAryavAdanirAkaraNam] dvAdazAraM nayacakram 163 ataH kArya sat, AvirbhAvAtmakatvAt , nirvRttaghaTavat ; vaidhaya'Na AkAzaghaTavat / asaca khapuSpam , anAvirbhAvAtmakatvAt, khaghaTavat; vaidhayeNa nivRttaghaTavat / tulye vA'sattve vizeSo vaktavyaH, avizeSe vailakSaNyAnupapatterghaTaghaTakhAtma[ ], prAdurbhavati prakAzaM bhavati gRhyate jJAyate utpadyate jAyata iti vA taithAvirbhavatIti, evaM cAprAdurbhAvAtmakasya khapuSpasyAsattve'rthAdApannam - na tarhi prAdurbhAvAtmakatvAt kAryamasat , sadevetyarthaH / ko dRSTAntaH ? nivRttaghaTavat , yathA nirvRtto ghaTaH prAdurbhAvAtmakatvAt prakAzAtmakatvAt sanneva tathA kAryamapi sat / asyAzcArthApatteraikAntikatvAnna jAtyuttaratA, yathA gehe devadattasyAbhAve sthitimato bahirbhAvAnumAnamarthApannamaikAntikatvAnna jAtivAdaH / asmAkaM tvatrAbhiprAyaH - sadeva kadAcidupalabhyate jAyate 117-2 vA nAtyantAsaditi, darzanAdarzane ca sadviSaye nAtyantAsadviSaye ityetaduttaratra darzayiSyAmo vicArasyAsya tatphala-10 tvAt / athaivamapi tvayA kAryasya sattvaM neSyate tato'sattve kAryasyAyatyAM na prAdurbhavet kAryamasattvAt khapuSpavat, prAdurbhavati tu, tasmAt sat / zeSaM pUrvavadeva viparyayeNetyatItagranthamatidizati / viparyayeNetyarthataH zabdatastadvayorviparyayeNa yojyaH / tadyathA-atha na khapuSpAprAdurbhAvavat kAryAprAdurbhAvo'sacca kAryamiti nizcitam , na ta_sat kAryam , sadeva tat, asadvilakSaNatvAd ghaTavat, itara udumbarapuSpavat / nanu ghaTAsattvaM paTAsattvavilakSaNam , na, sato vailakSaNyAt / athaivamapi vailakSaNye kAryAsattvavinizcayo na 15 nivartate prAdurbhAvAtmakaM ca tat , na tarhi prAdurbhAvAtmakatvAdasat kArya nirvRttaghaTavat , asattve AyatyAM na prAdurbhavedasattvAt khapuSpavaditi / tadupasaMhArArthamAha - ataH kArya sat , AvirbhAvAtmakatvAt , nivRttaghaTavat ; vaidhayeNa AkAzaghaTavat , AkAzamevAkAzasyAkAze vA ghaTa AkAzaghaTaH, sa tvanAvirbhAvAtmakatvAnnAsti, na tathA kAryamanAvirbhAvAtmakam , tasmAt tat saditi / asacca khapuSpam , anAvirbhAvAtmakatvAt , 20 khaghaTavat; vaidhahNa nivRttaghaTavaditi tayoH sadasatoH kAryakhapuSpayo(lakSaNyaM darzayati / / ___ yadi bhavanmatena kAryakhapuSpayorasattvameva tulyaM tulye vA'sattve vizeSo vaktavyaH- asmAd vizeSahetoH kAryamasattve satyapi prAdurbhavati na tu khapuSpamiti / nocyate ced vizeSahetuH, avizeSo'nayoH / 114-1 avizeSe ca vailakSaNyAnupapattiH khapuSpakharaviSANayoriyAsatoH, dRSTaM ca vailakSaNyamAyatyAM prAdurbhAvAprAdurbhAvAbhyAm , tattu avizeSe tayopipadyate / tasmAddhetoravizeSe vailakSaNyAnupapatterghaTaghaTasvAtmavat , yathA ghaTa 25 eva ghaTasvAtmeti tayorna vailakSaNyamaviziSTatvAdevamavizeSaH syAt , na tu bhavati dRSTatvAduktatvAcAvirbhAvAnAvirbhAvayoH / tasmAt tayoryathAsaGkhyaM sattvamasattvaM cAvazyameSitavyam / itara Aha-naivAsyavizeSo'sato'pi, 1 prakAzAM bhA0 // 2 udyate y0|| 3 tethAvi pA0 20 hI0 / teSvAvi vi0 De0 lI0 // 4 kasvapuSpa bhaa0|| 5 panam pr0|| 6degmato hibhAvAnu ya0 // 7 nAtyantAsadviSaye ya0 pratiSu nAsti // 8 satat bhA0 // 9 tulanA pR0 161 pN06|| 10 vAtsvaghaTavat bhaa0| tvAt ghaTavat ya0 // 11 bhavanmane bhA0 / atra 'bhavanmate' ityapi pAThaH syAt // 12 kAryamatve pr0|| 13 prAdurbhAvAtya tattu bhA0 / prAdurbhavatyAM tattu ya0 // 14 cAvirbhAvayoH pr0|| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare vat / vizeSonnayane'pi tu vizeSasya sadAzrayatvAt sattvaM ghaTavaditi sAmAnyameva / athaitat sAmyamubhayAsattvAnmA bhUdityanyatarAsattvaM kAryasattvAbhyupagamaparihAreNa kAryamevAsaditi, atra kAryasamIpa evakAra ityanyatra pratiyoginyasattve niyamaH- asattvaM kArye eva nAnyatrApIti / tatazca na khapuSpamasat / tathA ca sato 5 yasmAccaturvidho'sanniSyate prAkpradhaMsetaretarAtyantAbhAvAkhyo ghaTasya mRtpiNDAdikapAlAdipaTAdikharaviSANAdivaditi / atrocyate - vizeSonnayane'pi tu vizeSasya sadAzrayatvAt sattvaM ghaTavaditi / apizabdo'nabhyupagamaM darzayati, naivAbhAvasya kharaviSANavandhyAsutAdeH parasparato 'vizeSo'styavastutvAt tvanmatenaiva, asmanmatena tu vastutvamabhAvasyApi kasyacit prameyatvasAmAnyavizeSavattvAdihetubhyastvadabhyupagatebhyaH pramANavat / atastvanmatenaivAbhAvasya bhAvAd vizeSaH paramArthato nAsti / abhyupetyApi brUmaH - vizeSonnayane'pi tu yena 10 kenacit prakAreNa sadAzreyo'sAvabhAvastvatparikalpitazcaturvidho'pi vizeSatvAd rUpAdivad ghaTavat / tatazca vizeSasya sadAzrayatvAt sattvaM ghaTavat , yathA ghaTaH santaM pRthivyAdyarthamAzritya vartamAnaH sanneva vameva vAtmA namAzritya vRtteH sannevaM vizeSo'pi sadAzrayatvAt sanniti / itizabdo hetudRSTAntadA ntikopasaMhAre, itthaM 1182 bhAvAbhAvayoH sAmAnyameva, na vizeSa iti / evaM tAvat kAryakhapuSpayorubhayorasattvameva veti saamymaapaaditm| dvitIyavikalyo vicAryate - athaitat sAmyamityAdi / athaitadApAditaM sAmAnyamanicchatA kArya15 sattvaparihAreNa ubhayAsettvAbhyupagamAdAyAtamidamanyatarAsattvaM kAryasattvaparihAreNAbhyupagamyate pratipakSavAdAdanyat pUrvoktadvayAnyataraviziSTam , kiM tat ? kAryamevAsaditi, avazyaM dvayoranyatarAbhyupagame'vadhAraNamApadyate, taccAvadhAraNaM yata evakArastato'nyatrAvadhAraNam [ ] iti paribhASitatvAcchAstreSu loke ca dRSTatvAdavadhAraNaphalatvAcca vAkyasyaitadupapadyate - kAryasamIpa evakAra iti 'kAryamevAsat' iti kAryazabdasamIpa evakAraprayogAt, itizabdasya hetvarthatvAt , anyatra pratiyogini asattve niyamaH, 20 asacchabdavAcye'rthe khapuSpAdau niyamastatra evakArAbhAvAt , na kAryazabdArthe / yathA vRkSazcata ityatra cUto niyamAdRkSaH, vRkSastu cUto'nyo vA syAdityaniyamaH, tathehApi kAryamevAsat , na khapuSpAdyakAryamasat , kiM tarhi ? set , na tu 'asadeva kAryam' iti niyamyate, yadi sadapi kAryaM syAdastu, ko doSaH ? iti taddarzayati - asattvaM kArya eva, nAnyatrApItyakArye khapuSpAdAviti / itizabdo hetvarthe, asmAdavadhAraNAddhetorityarthaH / evaM sati ko doSa iti cet, ucyate - tatazca na khapuSpamasaditi prasaktaM dRSTeSTaviruddhaM sattvaM khapuSpasyetyarthaH 1 dRzyatAM pR0 167 paM0 26 // 2 prAkpradhvaMsetarAtyantA pr0|| 3 vizeSosyavastutvAt pra0 // 4bhAvAbhAvAda bhaa0|| 5 zrayAbhAvastva y0|| 6 sva(svI )yamedha pr0|| 7 athaiva tatsAmya pra0 / dRzyatAM pR0 167 paM026, 306-2 // 8degcchata pra0 // 9 satvabhyupa bhA0 / atra 'atha kAryasattvaparihAreNa ubhayAsattvAbhyupagamAdAyAtametadApAditaM sAmAnyamanicchatA' ityanvayavivakSAyAm 'ubhayAsattvAbhyupagamAt' iti ya0pratipAThaH sAdhureva / 'kAryasattvaparihAreNa ubhayAsattvAbhyupagamAdAyAtamidamanyatarAsattvaM kAryasattvaparihAreNa' ityanvayavivakSAyAM tu 'ubhayAsatvAnabhyupagamAt' ityeva pATho'tra kalpanIyaH, sa eva ca zuddha iti dhyeyam // 10 tara(rA?)vaziSTam bhA0 // 11 vRkSazca ityatra bhUto ya0 // 12 sattaccasadeva kAryam pra0 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 asatkAryavAdanirAkaraNam dvAdazAraM nayacakram 'saditi asatazca saditi saMjJA kriyate, kAryAsattvaM kharaviSANaviparItaghaTAdInAmasattvena tulyam , nAmamAtre visaMvAdaH / kAryasattvanivRttyekAntatyAgAca khavacanAdivirodhApattiH / asadevakAre tvasadanavadhRteH pUrvadoSa eva / athocyeta - asattvAdeva tayoH kAraNakAle na kazcid vizeSo'sti, yadeva 119-1 tathA cetyAdi yAvad nAmamAtre visaMvAdaH / evaM ca kRtyA kAryamasat kharaviSANaM saditi saGgItyA 5 sato'saditi asatazca saditi saMjJA kriyate / kAryAsattvamiti tataH kharaviSANaviparItA ye nirvRttA ghaTAdayasteSAM ghaTAdInAmasattvena tulyam , kAryasyAsattvaM satAmevAsattvena tulyaM viparItaM nAmamAtramagnermaGgalanAmavat, na cAtra kazcidarthasya sattve visaMvAdo'sat kAryamiti / kiJcAnyat , kAryasattvanivRttyekAntatyAgAcca svvcnaadivirodhaapttiH| kAryasattvanivRttiH kAryAsattvam , tadavadhAraNamekAntaH, kAryamevAsaditi tasya tyAgo'nantaroktavidhinA prAptaH, tatazca kAryasattvanivRttyekAntatyAgAcca svavacanAdivirodhA-10 pattiH / svavacanavirodhastAvat tadeva kAryamasadityuktvA tasyaivakArasAmarthyAt sattvApAdanAt tadeva sat tadevAsaditi bruvataH / athavA yadi kArya kathamasat ? athAsat kathaM kAryam ? kriyate ghaTo ghaTatayA vyajyate dIpeneva kriyayeti vakSyati / tathAbhyupagamAdabhyupagamavirodhaH / tathA loke prasiddhatvAllokavirodhaH / tattva eva tathAbhUteranumAnavirodhaH / tathA mRtpiNDaghaTAdikAraNakAryadarzanAt pratyakSavirodhaH / evaM tAvat 'kAryameAsat , na khapuSpAdi' ityavadhAraNadoSaH / 15 'kAryamevAsat , na kAraNam' ityasyAvadhAraNasya pratipakSavAdApatterathaivamavadhAryate 'kAryamasadeva' iti / tatrApi yata evakArastato'nyatrAvadhAraNamityasatsamIpa evakArAt kAryamasattvenAvadhAryate 'kArya 119-2 niyamAdasat , asattu kArya vA syAt khapuSpAdi vA' ityevamesadevakAre tvasadanavadhRteH pUrvo doSo yo'sattvAvizeSAdityAdiH sa eva, kAryakhapuSpayorasattve AyatyAmAvirbhAvAnAvirbhAvakRto vizeSo na syAdityavizeSApattidoSaH prAguktaH sa evAtrApi / 20 athocyatetyAdi / avizeSApattidoSasya ca parihArArthamaithocyate tvayeti paraimatamAzaGkate, katham , asattvAdeva tayoH kAryakhapuSpayoH kAraNakAle vizeSAsambhavaH, yathA khapuSpamasat tathA kAraNakAle kAryamapyasadeveti nAnayoH kazcid vizeSo'sti, na hyasato nirupAkhyasya khapuSpasya vRntaphalakesarAdyavayavasaurabhAdivizeSAH kharaviSANakuNThatIkSNatvAdibhyo bhinnalakSaNAH santyubhayeSAmavastutvAnnirupAkhyatvAJcetyasmA 1 saMgatyA ya0 / dRzyatAM pR0 509-1 // 2 cAva pr.| 3 kAraNasA bhA0 // 4 prathamasat vi0 / prathamaMsat vi. vinA // 5 dItyameva kriyeti pra0 / dRzyatAM pR0 124-1 // 6degvasat ya0 // 7 avadhAraNakRto doSa ityarthaH / tulanA pR0 166 paM0 9 // 8 kAryanayamAsadat bhA0 / kAryanayamAsat ya0 // 9 dRzyatAM pR0 168 50 5, 306-2, 509-2 // 10 dRzyatAM pR0 161 paM0 4 // 11 dRzyatAM pR0 163 paM0 7 // 12 atrocyetyetyAdi savizeSA ya0 / atrocyetyodi savizeSA bhA0 / dRzyatA pR0 306-2 // 12 mathocyateta(te'tra ?) tvayeti bhA0 / 'marthocyatetatvayeti y0|| 13 paramArthamAzaGkate ya0 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare kAryAsattvaM tadeva khapuSpAsattvamapIti nAvadhAraNakRto doSo nApi pUrvastulyatvApattidoSaH, anekaviSayatvAttulyatvasya / ___ evamapyekatvAdvizeSAbhAvaH / yathaiva hi khapuSpamanupAdAnamabuddhisiddhaM niHsAmAnyaM nirvizeSaM ca evaM kAryasyopAdAnaM buddhisiddhatvaM sAmAnyavizeSavattvaM 5 ca na syAt / atha sAmAnyavizeSopAdAnavuddhisiddhatvasadbhAvAsadbhAvI kAryakhapuSpayoriSyete khapuSpavadabhavadapi tadasadeva, nivRttamapi tahyasat sAmAnyavizeSavattvAt kAraNa davizeSAt kAraNakAle yadeva kAryAsattvaM tadeva khapuSpAsattvamapIti / tataH kiM parihRtamiti cet , nAvadhAraNakRto doSa ityavadhAraNadoSaH parihRto bhavati / 'kAryamevAsat , asadeva kAryam' ityavadhAryamANe 10 khapuSpasattvaM kAryakhapuSpayoravizeSa ityetau doSau tayoravizeSAbhyupagamAnna sta iti / nApi pUrvastulyatvA1201 pattidoSaH kAryasyAyatyAmanAvirbhAvaH khaipuSpasyAvirbhAva ityavizeSaH / asyApi tulyatvApattidoSasyA bhAvo'sato vizeSAbhAvAdanekaviSayatvAt tulyatvasya, 'ayamanenAbhyAmebhirimAvime vArthAstulyAH' iti hi tulyatvamanekaviSayaM dRSTam , na hi tadeva tena tulyamiti / atrocyate - evamapyekatvAd vizeSAbhAva iti, tvayaiva kAryakhapuSpayorasattvAvizeSo'bhyupagata 15 ekarUpatvAdavastuna iti tadavastha evAvizeSadoSaH / tasyaivedAnImavizeSadoSasyApAdanArthaM vikalpyate'nyadaniSTApAdanam - yathaiva hItyAdi / yathaiva khapuSpasyopAdAnaM pUrvadRSTazrutAnubhUtaM buddhau siddhaM vAkArAdiviziSTatvaM nAstItyanupAdAnamabuddhisiddhaM ca khapuSpam , tataH kim ? anupAdAnAbuddhisiddhatvAbhyAM tad niHsAmAnyaM nirvizeSaM ceti siddhamevaM ghaTAdeH kAryasya mRdAdyupAdAnaM buddhisiddhatvaM sAmAnyavizeSavattvaM ca na syAt , tacca mRda eva yenAkAreNa bhavanaM dezakAlanavapurANakRSNaraktatvAdighaTabhede'pi tulyatayA 20 sAmAnyaM vizeSazca paTAdibhyaH / ta~cca khapuSpasyopAdAnabuddhisiddhatvasAmAnyavizeSavattvaM ca syAt , ubhayonirupAkhyatvAt / na tvetadiSTam / tasmAdastyanayorvizeSa iti sat kAryam / __ atha sAmAnyavizeSopAdAnabuddhisiddhatvasadbhAvAsadbhAvau kAryakhapuSpayoriSyete tvayA 120-2 vizeSau, khapuSpavadabhavadapi tadasadeva / khapuSpavaditi yena prakAreNa khapuSpaM na bhavati notpadyate tena prakAreNAbhavadapi anyathA bhavadapi utpadyamAnaM kadAcidRzyamAnamapItyarthaH, upAdAnabuddhisiddhatvasAmAnyavizeSavattvaprakAreNa bhavadapi tat kAryamasadeveSyate, tatazcaivaM sati ayamaparo doSaH-nivRttamapi tIsat 'kAryam' iti vartate, sopAdAnabuddhisiddhatvasadbhAve'pi / kasmAt ? sAmAnyavizeSavattvAt kAraNakAlakAryavat , yathA kAraNakAle kAryamasat tvanmatena sAmAnyavizeSavadapi sopAdAnaM buddhisiddhamapi tathottara 1 dRzyatAM pR0 162 paM0 2 // 2 dRzyatA pR0 161 paM0 5 // 3 tulyasya pr0|| 4 pAdAbuddhi ya // 5degvizeSatvaM ca pr0|| 6 atra tenAkAreNa ityapi pAThaH syAt // 7vacca pra0 / atra 'taca khapuSpasyopAdAnaM buddhisiddhatvaM sAmAnyavizeSavattvaM ca syAt' ityapi pAThaH syAt / 8degddhatvasadbhAvau kArya pra0 // | Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatkAryavAde doSAbhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram 167 kAlakAryavat / kAryavaccAbhavadapi khapuSpamasanna syAd niHsAmAnyanirvizeSatvAt sAmAnyavizeSavat, kAyosattvavailakSaNyAdvA kAraNavat / ___atha na kAryopAdAnAdimattvavat khapuSpasyApyupAdAnAdimattvamasaca kAryamiti nizcitamityAdi pUrvavaccakrakadvayapravartanam / upAdAnAdimattvavizeSaNakRto vishessH| 15 kAlaM nirvRttamapi tadasadeva syAt kAraNakAlavaditi / kAryavaccAbhavadapi khapuSpamasanna syAt, kArya-5 prAdurbhAvaprakAreNAbhavadapi tasminnabhavanaprakAravizeSe satyapi sat prApnoti khapuSpaM niHsAmAnyanirvizeSatvAt , taddhi khapuSpaM niHsAmAnyaM nirvizeSaM ceti siddham , atastasya niHsAmAnyanirvizeSatvAt sattvaM syAt / ko dRSTAntaH ? sAmAnyavizeSavat / kAryavaditi siddha vaizeSikamatAlambanena sAmAnyavizeSadRSTAnto niHsAmAnyanirvizeSANAM sAmAnyavizeSANAM vastutvaM khapuSpatulyameveti kAkA darzitaM bhavati / prakRtArthopanayastu yathA sAmAnyavizeSo ghaTatvAdiniHsAmAnyo nirvizeSazca saMzceti siddhastathA khapuSyamapi sat 10 syAt / kiJcAnyat , kAryAsattvavailakSaNyAdvA kAraNavat 'asanna syAt khapuSpam' iti vartate / kAryasya ghaTAderasattvena khapuSpasyAprAdurbhAvAnupAdAnAbuddhisiddhatvaniHsAmAnyavizeSatvavailakSaNyAt khapuSpamapi sat 121-1 syAt kAraNavat / etaizca prakAraiH siddhameva kAryAsattvavailakSaNyamiti siddho hetuH / nirvRttatvAdiprakAreNa ca kAraNasya tadvailakSaNyaM siddhamiti sAdharmya kAraNakhapuSpayoH / kAraNaM vA khapuSpavat kAryAsattvavailakSaNyAdasata syAt kAryasyAsattvaM vA tyAjyamityabhiprAyaH / ___aMtha na kAryopAdAnAdimattvavadityAdi / atha bhavatA khapuSpasattvaprasaGgadoSabhayAd yuktapratipAdanamapi kAryopAdAnAdimattvavat khapuSpasyApyupAdAnAdimattvaM neSyate, AdigrahaNAd buddhisiddhasAmAnyavizeSavattvAni neSyante, idaM kAryasyAsAdhayaM khapuSpeNa saheSyate, asacca kAryamiti nizcitamityAdi pUrvavaccakrakadvayapravartanamiti granthamatidizati tameva / kathaM punarbhAvyate, yadi kAryopAdAnAdimattvavat khapuSpasyopAdAnAdimattvaM neSyate kArya cAsaditi nizcitam , 20 tadvailakSaNyAdanupAdAnAdilakSaNyAd na tAsat khapuSpam, saMdasadvilakSaNatvAd ghaTavat, itara udumbarapuSpavat / nanu ghaTAsatvaM paTAsattvavilakSaNam, na, sato vailakSaNyAt / athaivamapi cailakSaNye khapuSpAsattvavinizcayo na nivartate'nupAdAnAdimattvAt, na ta pAdAnAdimattvAt kAryamasat, asattve nopAdAnAdimat syAt khapuSpavat, etadaviparyayacakrakam / zeSaM pUrvavadeva viparyayeNa / ataH sat kAryamu-121-2 pAdAnAdimattvAd nirvRttaghaTavat, vaidhayeNAkAzavaTavadityAdirapi yAvat sadAzrayatvAt satvaM ghaTava 25 diti, etadviparyayacakrakamevamubhayAsattve / anyatarAsattve tu athaitat sAmyamubhayAsattvAnmA bhUdityanyatarAsattvaM kAryasattvAbhyupagamaparihAreNa kAryamevAsaditi, atra kAryasamIpa ityAdi yAvat svavacanAdi 1 dRzyatAM pR0 168 paM0 5 // 2 lambanasAmAnya pra0 // 3 Savaila pra0 // 4 ana kAryo pra0 // 5 degyutphaprati bhaa0|| tadasadvila pra0 / dRzyatAM pR0 161 paM0 7 // 7degmatkAryamasat bhA0 // 8 etadapiparyaya pr0|| 9 ityAdirapi grantha ityAzayaH // 10 dRzyatAM pR0 164 paM0 1 // 11 dRzyatAM pR0 164 pN02|| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare tasmAt kArya sat kaarnnvt| nanu sattve'pi kAraNavat pratyakSatvaM prasajyate, na, avyaktatvAd vitaTIkhAtahastIva pUrva khananAd bhUgandhavat / ata eva ca prakaraNacintA-kiM ghaTAdi kArya sat ? asat ? apratyakSatvasya satyasati ca drshnaadnekaantaat| 5 virodhaapttiH| punarapi aMsadevakAre tvasadanavadhRteH pUrvadoSaH / athocyata ityAdi yAvat kAryAsattvavaila kSaNyAdvA kAraNavaditi sa eva granthaH / upAdAnAdimattvavizeSaNakRto vizeSa iti, ataH kArya sadu121-2 pAdAnAdimattvAt kAraNasvAtmavat , vaidhayeNAkAzaghaTavat / asaJca khapuSpamanupAdAnatvAt khaghaTavat , itaro nivRttaghaTavat / tathA sat kArya buddhisiddhatvAd nirvRttaghaTavat, itaro nabhoghaTavat / asaJca khapuSpaM buddhyasiddhatvAt khaghaTavat , itaro nirvRttaghaTavat / evaM sAmAnyavizeSAbhyAmapi yojyam / tasmAt kArya sat 10 kAraNavat, na tu khapuSpamityarthaH / / Aha - nanu sattve'pi kAraNavat pratyakSatvaM prasajyate / tvatparikalpitaM mRtpiNDAvasthAyAM kArya ghaTAkhyaM pratyakSaM syAt, sattvAt , kAraNavat mRtpiNDavadityartha iti / atrocyate - na, avyaktatvAt / naiSa doSaH, kasmAt ? avyaktatvAt , tasyAM hi mRtpiNDAvasthAyAM ghaTo'nabhivyaktatvAdindriyairnopalabhyate vitaTI khAtahastIva pUrva khananAt, ta eva hi mRdavayavA bhittigatAH khananAt prAgapi vidyamAnAH khananottara15 kAlaM hatyAkAravyapadezaM labhante, na ca te prAgabhivyakteranupalabdhatvAnna santi / athavA kArya satyapi 122-1 hyavyakte bhUgandhavadapratyakSatvaM kAryasya, yathA bhuvo gandho vidyamAno'pi na ghrANendriyagocaramAgacchatya vyaktatvAt , salilasiktastUttarakAlamabhivyakta upalabhyate, tathA mRdavasthAyAmapratyakSo ghaTaH kulAlaprayatnadaNDacakrasUtrAdikAraNAbhivyaJjitaH pazcAdupalabhyate, atastasya pratyakSatvaM bhavatIti ko doSaH ? ata eva ca prakaraNacinteti prakaraNasamadoSo'nekAntAt , uktamanaikAntikatvamasya hetoH / yata eva prakaraNacintA sa 20 nirNayArthamapadiSTaH san prakaraNasamaH [nyA0sU0 1 / 2 / 7], iha hi ghaTAdeH kAryasyApratyakSatvAdeva cintA samutpannA-kiM ghaTAdi kArya sat ? asat ? iti, apratyakSatvasya sati asati ca darzanAd mUlodakAdau kharaviSANAdau cetyato vyabhicaratyepratyakSatvaM tathA sattvamapi pratyakSApratyakSayordarzanAt sato'pratyakSasya merUttarakurudvIpagrahagRhItagrahAdeH kharaviSANAdezcAsata ityanekAntAditi / evaM tarhi darzanAdarzanayoH prAdurbhAvAprAdurbhAvayozca samAnaH prakaraNasamadoSa iti cet , na, janmaprakAzaviSayavizeSasyoktatvAt / upAdAnAdi25 mattvAvizeSAcca tvatpakSe na samAno doSa iti / 1 dRzyatAM pR0 165 paM0 3 // 2 athocyatetyAdi ya0 / atra 'athocyetetyAdi' iti pAThaH syAt / dRzyatAM pR0 165 50 4 // 3 dRzyatAM pR0 167 paM0 2 // 4degtvAt ghaTa pra0 // 5 nAt eva hi bhA0 / nAt evaM hi ya0 // 6 khananenottarakAlaM bhA0 // 7degkAntatvAt ya0 / atra 'anai kAntikatvAt' ityapi pAThaH syAt // 8 sasodasaditi apratyaM ya0 / sasodasati apratya bhaa0| 9 vetyato pA0 hI0 20 bhA0 // 10 degtyapratyakSaNaM tathA pA0 20 hI0 bhA0 / tyapratyakSANaM tathA De0 lIM0 vi0|| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatkAryavAdina AkSepaH] dvAdazAraM nayacakram ___ evaM tarhi mayApi zakyaM vaktum - yadetat sannAma tato'nyat kArya tadvikalpAsAmarthyAd ghaTapaTavat / caturpu vikalpeSu dvayoH pratipakSavAdApattestyAgAdubhayasattvamanyatarasattvaM ca syAt / tadyadi tAvadubhayasattvaM tataH sattvAvizeSAdevAvizeSa sarvatvaikatvabhedo na syAt, kAryakatvavat kAraNaikatvamapi syAt / atha na kAryaikatvavat kAraNaikatvaM saca kAryamiti nizcitaM tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAraNam , asat, / sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat, itaro nivRttaghaTavat / nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam, na asato vailakSaNyAditaretarAsattvAt / athaivamapi vailakSaNye kAraNasattvanizcayo na nivartate'nekAtmakaM ca tat, na taHkAtmakatvAt kArya sat / sattva ekAtmakaM na bhavet, sattvAt , kAraNavat / zeSaM pUrvavadviparyayeNa / tathAnuvRttivyAvRttyA evaM tahItyAdi yAvat tathopasaMhArameva / itara Aha - tvaduktasAdhanaprapaJcasya kAryAsattve'pi 10 tulyatvAd mayApi zakyaM vaktum , kAryasattvasya kAraNe tvanmatasya nivAraNe kRte kAryAsattvaM bhavitumarhati / tatsAdhanaM zrUyatAm - yadetat sannAma kAraNaM tato'nyat kAryam , tadvikalpAsAmarthyAt , ghaTapaTavat / atrApi 1 kAraNaM sat kArya sat , 2 kAraNaM sat kAryamasat , [ 3 kAraNamasat kArya sat, ] 4 kAraNamasat kAryamasaditi catuSu vikalpeSu dvayoH pUrvavat pratipakSavAdApattestyAgAdubhayasattvamanyatara-122-2 sattvaM ca syAt / tatrobhayasattve tAvat tad yadi tAvadubhayasattvaM tataH sattvAvizeSAdevAvizeSe sarva-15 tvaikatvabhedo na syaat| mRdeva sarvaM piNDazivakAdighaTapiTharakapAlAdi, kAryaM tvekameva piNDa iti vA zivaka iti vA'nanyadekam / evaM tu kAryaikatvavat kAraNaikatvamapi syAt / atha na kAryaikatvavat kAraNaikatvaM sacca kAryamiti nizcitam , tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAraNam , asat , sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat , itaro nivRttaghaTavat / nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam , na, asato vailakSaNyAditaretarAsattvAt / athaivamapi vailakSaNye kAraNasattvanizcayo na nivartate'nekAtmakaM ca tat sarvA- 20 tmakamityarthaH, na taryekAtmakatvAt kArya sat / sattva ekAtmakaM na bhavet sattvAt kAraNavat, etat prathamacakrakam / zeSaM pUrvavadviparyayeNetyAdi yaduktaM tadapi, atha na kAraNasarvatvavat kAryasarvatvaM saJca kAraNamiti nizcitam , tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAryam , asat, sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat , itaro ghaTavat / nanu rghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam , na, asato vailakSaNyAditaretarAsattvAt ; etad dvitIyaM cakrakam / ataH sarvAtmakatvasataH kAraNAdanyat kAryamekAtmakatvAt kumbhAdiva ekakaNaH / ekAtmakatvasatazca 25 kAryAdanyat kAraNaM sarvAtmakatvAt kaNAdiva kumbha iti / tathAnuvRttivyAvRttI, anuvRttiH 'mRd mRd' iti piNDazivakAdiSu, vyAvRttiH 'ghaTaH piTharaH' 1 samAnakAraNaM ya0 / dRzyatAM pR0 160 paM0 4 // 2 asasatadvilakSa pA0 bhA0 / asatadvilakSa De0 lIM0 20 hI0 / asadvilakSa vi0 // 3 ghaTatvaM pra0 // 4 kAraNa kAryasatva pra0 // 5 kAryamasadvilakSa pr0|| 6 ghaTasattvavilakSaNaM pr0|| 7 tarAt satvAt bhA0 / 'tarAtasattvAt ya0 // naya0 22 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare divicAreNa pUrvavaccakrakadvayapravartanaM tathopasaMhArameva / na, asiddhatvAt / yadi hi ghaTo mRtpiNDAdanyaH, tadvadeva piNDAderapyasarvatvaM 123-1 iti / tad yadi tAvadubhayasattvaM sattvAvizeSAdevAvizeSe kAryavyAvRttivat kAraNavyAvRttirapi syAt sattvAd ghaTavat / atha na kAryavyAvRttivat kAraNavyAvRttiH sacca kAryamiti nizcitam , tadvailakSaNyAnna 5 tarhi sat kAraNam , asat, sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat, itaro nirvRttaghaTavat / nanu ghaTasattvaM paTasattva vilakSaNam , na, asato vailakSaNyAt / athaivamapi vailakSaNye kAraNasattvavinizcayo na nivartate'nuvRttyAtmakaM ca tat , na tarhi vyAvRttyAtmakatvAt kArya sat , sattve na vyAvarteta sattvAt kAraNavat ; dvitIyaM cakrakamaviparyayeNa / zeSaM pUrvavad viparyayeNetyAdi, atha na kAraNAnuvRttivat kAryAnuvRttiH saJca kAraNamiti nizcitam , tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAryam , asat, sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat , itaro ghaTavat / nanu 10 ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam , na, asato vailakSaNyAt ; prathamaM viparyayacakrakam / athaivamapi vailakSaNye tatsattvavinizcayo na vinivartate'nuvRttyAtmakaM ca tat , na tarhi vyAvRttyAtmakatvAt kArya sat, sattve na vyAvarteta sattvAt kAraNavat ; etad dvitIyaM cakrakaM viparyayeNa / ato'nuvRttisataH kAraNAdanyat kAryam , vyAvRttatvAt , paGkterivaikaH / vyAvRttisatazca kAryAdanyat kAraNam , anuvRttatvAt , ekasmAdiva patiH / AdigrahaNAdasadanukrAntAvirbhAvAnAvirbhAvacakrakadvayamapi yojyam / yadi tAvadubhayasattvaM tataH 15 sattvAvizeSAdevAvizeSe prAk kAryAnAvirbhAvavat kAraNAnAvirbhAvo'pi syaat| atha na prAk kAryAnAvirbhAva123-2 vat kAraNAnAvirbhAvaH saJca kAryamiti nizcitam , tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAraNam , asat, sadvilakSaNa tvAd *ghaMTavat, itara* udumbarapuSyavat / nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam , na, asato vailakSaNyAt / athaivamapi vailakSaNye kAraNasattvavinizcayo na vinivartate nityAvirbhAvAtmakaM ca tat, na tarhi saMtatAnAvirbhAvAtmakatvAt kArya sat , sattve prAgapyAvirbhavet sattvAt kAraNavat ; prathamam / zeSaM pUrvavadeva viparyayeNa - atha na 20 kAraNasatatAvirbhAvavat kAryasatatAvirbhAvaH sacca kAraNamiti nizcitam , tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAryam , asat, sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat , itaro ghaTavat / nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam , na, asato vailakSaNyAt ; dvitIyaM cakrakam / ityevamAvirbhAvAnAvirbhAvavicAreNa dve cakrake mate iti / atrocyate-na, asiddhatvAt / naitadupapadyate'smatpakSasAdhanavat tvatpakSasAdhanam , kiM kAraNam ? asarvatvAdihetUnAmasiddhatvAt , yasmAdasmAkaM 'sarvameva anuvRttireva kAraNameva upAdAnameva buddhisiddhameva' 1vRttistat pra0 // 2 itaro vRtta bhA0 / itaro vRtta ya0 // 3 cakramavi pra0 // 4 kAramiti pr0|| 5 kAryamasadvila pr0|| 6 cakrakaM paryayeNa pra0 // 7 yojyama pra0 // 8 kAraNamasadvila pr0|| 9 * *etacihAntargato ghaTavata, itara iti pATho yadyapi sarvAvapi pratiSu dRzyate tathApi nAyaM kathaJcidapi saGgataH pratIyate tataH parityAjya eva / vastutastu sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat, itaro ghaTavat ityevAtra vaktumucitam , dRzyatAM pR0 169 paM0 18,23, pR0 170 50 5,5,21 // 10 satatAvirbhAvAtmakatvasyAbhAvAdityarthaH // 11 prathama cakrakamityarthaH // 12 kAraNasatatAvirbhAvaH sacca kAraNamiti pra0 // 13 degvat itaro ghaTasatvavilakSaNaM bhA0 / vat nanu ghaTasatvaM paTasatvavilakSaNaM ya0 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 asatkAryavAdikRtAkSepasya nirasanam] dvAdazAraM nayacakram sarvasmAdanyatvAt / tasmAt sarvasyApyasarvatvAt sarvatvaikatvabhaGgacatuSTayAbhAvaH / tathAnuvRttyAdyabhAvazca tata eva nAsti / khoktavirodhAdi ca / yadi kArya kathamasat ? athAsat kathaM kAryam ? mRdeva hi ghaTaH kriyate ghaTatayA vyajyate dIpeneva kriyayA / tathA ca vishessnnvishessyaaprsiddhirpi| itISTaM tasmAdasarvatvAderasiddhatvAt tadvikalpAbhAvAt tadasamarthavikalpatvAsiddhiH / tataH kAraNAt kAryamanyadityetanna sidhyatIti / tatrAsarvatyAsiddhau pratipAditAyAM vyAvRttyAdInAmapyasiddhirApAditaiva bhaviSyatItyasarvatvAbhAvamevApAdayitumAha -yadi hi ghaTo'sarvakAryatvAbhimato mRtpiNDAt saMttvAbhimatAdanya itISyate tadvadeva ghaTavadeva kAryavedeva piNDAderapyasarvatvaM viprakRSTasyApi, kimuta sannikRSTasya zivakAdeH ? sarvasmAdanyatvAd ghaTavat / tasmAdekaikasyAsarvatvavat sarvasyApyasarvatvAt sarvatvAbhAva iti sarvatvaikatva-10 bhaGgacatuSTayAbhAvaH / tadasamarthavikalpatyamapyata eva nAsti / tathAnuvRttyAdyabhAvazca tata eva nAsti, 124-1 yathaikasya ghaTasya mRdanuvRttyabhAvastathA sarvaghaTeSu tathA zivakAdiSvapyabhAva ityanuvRttyabhAvAdanuvRttivyAvattikRtavikalpAbhAvazca / evaM kAraNopAdAnabuddhisiddhasAmAnyaiH sa~pratipakSairvikalpacatuSTayAsiddhistadasamarthavikalpAsiddhizcApAdanIyA / tataH kAraNAdanyat kAryamityetanna sidhyati / kizcAnyat , svoktavirodhAdi ca, svavacanAbhyupagamalokavyavahArapratyakSAnumAnavirodhA aadigrhnnaat| 15 premANagrahaNAt pratyakSAnumAnagrahaNam / vizeSasvarUpavirodhau ca kaNThoktau vakSyati / tatra svavacanavirodhastAvad yadi kArya ghaTavat kriyate tat kathamasat khapuSpavat kAryaM ca ? svena vacanena vameva vacanaM virudhyate / athAsat khapuSpavat kathaM kArya ghaTavat ? iti saiva svavacanavirodhabhAvanA viparyayeNa tayoreva zabdayovirodhadarzanArthA / yasmAd mRdeva hi ghaTaH kriyate / hizabdo yasmAdarthe, yasmAt sarpasphaTAToparkuNDalIbhavanavad mRda eva ghaTIbhavanaM tathA prakArzanaM vyaktirvimalatA kriyate / karaNaM yathA 'pRSThaM kuru pAdau kuru' 20 iti / taddarzayannAha - ghaTaH kriyate ghaTatayA vyajyate vidyamAna eva vyaktIbhavati / ko dRSTAntaH ? sa eva ghaTo dIpeneva kriyayA vyajyate daNDAdivyApAraNAtmikayA / tathA ca vizeSaNavizeSyAprasiddhirapi, 'kAryamasat' iti vyAdhItAt proktasvavacanavirodhabhAvanAta eva khapuSpanirvRttaghaTayoriva na kAryamasatA vizeSyaM nApyasat kAryeNeti na parasparato vizeSaNaM vizeSyaM 'veti vizeSaNavizeSyAprasiddhirasmAdeva 25 kAraNAt / 124-2 1 satvAbhi pra0 / atra sarvatvAbhi iti pAThaH samIcInatara iti bhAti // 2 vadeva daNDAderapya pra0 / atra sarvapratiSu daNDAde iti pAThopalambhe'pi piNDAde ityeva pAThaH samIcIno bhAti // 3 satprati ya0 // 4 dRzyatAM pR0 172 paM0 2 // 5 dRzyatAM pR0 165 paM0 12 // 6 svayameva bhaa0|| 7degkuNDalakIbhava bhA0 // 8degzanAM 20 hii| zatAM raM0 hI. vinA // 9 "karotirabhUtaprAdurbhAve dRSTo nirmalIkaraNe cApi vartate / pRSThaM kuru / pAdau kuru / 'unmRdAna' iti gmyte|" iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 3 / 1 / , 6 / 1 / 91, 6 / 1 / 45 // 10 degghAtAprokta vi0 vinA / 'ghAtaH prokta vi0|| 11 ceti vi0 20 hii0|| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare . ata eva yatnena mahatA pratipAdanArthaM na kriyAyAM khedaH kartavyo bhavati / ajJAnapratibaddhaikAnte'pi ca svavacanavirodhaH / pramANavirodhastu prastuta eva / jnyaapktvaadvishessvirodhH| aprayogaprasaGgAt svruupvirodhH| ataH pUrvoditadoSAsambandhenedaM pratipattavyam - Atmaiva sAmAnyaM vAvasthA 5 ata evetyAdi yAvat khedaH kartavyo bhavati / yat tvayA vyAkhyAnamanuSThitam 'itikartavyataiva kartavyatA' iti yatnena mahatA pUrvottaracodyaparihArapakSAvyavacchedavatA pratipAdanArtha na kriyAyAM kriyAvyAkhyAnArthaH khedaH kartavyaH / kiM kAraNam ? sAmAnyAdivastuvicArakhedasyAvyavasthitaparamArthatvAt sarvasya kriyAyA evopadezo nyAyya ityasyAbhyupagamasyoparodhAt / evaM tAvajjJAnapUrvakakriyopadezapale svavacanavirodha uktaH / yasminnapi 'agnihotraM juhuyAt' ityAdi kriyopadezopajIvanaM nAsti 'ajJAnapratibaddhameva sarvam' 10 ityekAntastasminnajJAnapratibaddhaikAnte'pi caujJAnapratibaddhatve svavacanasya virodhaH, 'asat kAryam' iti jJAtvoktaM cenna tarhi sarvamajJAnapratibaddhame vAsya jJAnaprasiddhatvAt / athAjJAtvA kathaM pratipAdakaM sAdhakaM ca? iti svavacanavirodhaH / tvayApi 'etadevam' iti nizcityAbhyupagamyoktatvAdajJAnapratibaddhAbhyupagamasya ca tena virodhAt 'evam' ityavagamAdabhyupagamavirodhaH kRtaH / loke jJAnavyavahArAt tadvirodhaH, jJAnapUrvako hi lokavyavahAraH, tatastasyAjJAnapratibandhAbhyupagamApratIterlokarUDhivirodhaH / pramANavirodhastu prastuta 15 eveti, pratyakSavirodhastAvat tathA loke dRSTatvAt , kriyayAbhivyajyamAnasya ghaTAdeH kAryasya dIpeneva sata upalabdheranumAnavirodhaH / jJApakatvAd vizeSavirodha iti, asya 'asat kAryam' iti jJApakavAkyasya 125-1 jJApakatvavizeSeSTeH pratyakSasvavacanAdivirodheSu dharmavizeSaviparyayasiddhervizeSavirodhaH / teSvevAprayogaprasaGgAd dharmasvarUpasya pratipipAdayiSitasya nirAkaraNAd dharmasvarUpavirodhaH / evaM dharmisvarUpavirodhastadubhayasvarUpavirodhazca yathAyogamApAdya ityalamatiprasaGginyA kathayA / tasmAdayukto'satkAryavAdaH 'agnihotraM 20 juhuyAt , itikartavyataiva kartavyatA, kuryAt' iti cAbhyupagataH pareNeti / ata ityAdi / ata etebhyo doSebhyo niHsRtya kiM pratipattavyam ? ucyate - ataH pUrvoditadoSAsambandhena, ye pUrvamuditA vidhivAdinA sAmAnyaikAntavAde vizeSaikAntavAde sAmAnyavizeSanAnAtvavAde doSA mayApi ca ye doSA uktAH sAmAnyAdivicArapratyAkhyAyinaH kriyopadezavAdino'jJAnavAdinazca teSAmubhayeSAmapi doSANAmasambandhena idaM pratipattavyam - Atmaiva sAmAnyamiti / nanu pUrvatra dUSitamevaitad 25 matam 'Atmaiva sAmAnyam' iti 'sukhaM sukhaM ca sukhAdisamudayazca' ityAdipUrvottarapakSaprapaJceneti, atro cyate - na, Atmazabdasya puruSaparyAyatvAdavayavAnabhyupagamAt samudAyavAdaparihAreNAsya puruSasAmAnyasyAvasthAvato'vasthAbhyo'nanyasya tatsvarUpAvasthAnAt 'tadvaidhAt / 'AtmA' iti na vastusvarUpaparyAyavAcino'tra 1 yAvakhedaH vi0 vinA // 2 dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // 3 dRzyatAM pR0 45 pN02|| 4 dRzyatAM pR0 112 paM0 1 // 5ca jJAna pr0|| 6 dRzyatAM pR0 478-2 // 7degdhAstadubhayasvarUpavirodhAzca pra0 // 8 pAdyA bhaa0|| 9 dRzyatAM pR0 142 paM0 1 // 10 dRzyatAM pR0 126 pN02|| 11 dRzyatAM pR0 12 paM0 3 // 12 dRzyatAM pR0 13 paM0 1 // 13 pUrvavivakSitAtmato vaidhAdityarthaH // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSavAdo vidhivAdanirAsazca ] 173 nAm, ghaTagrIvAdirUpAdinavAdibhedAbhedasamavasthAvat / evaM ca kalpyamAnaM sarvasarvAtmakatva satkAryatvamUlarahasyAnatikrameNa kalpitam / avicAro'pi ca tattvenaikyamAzritya nyAyyaH, nAjJAnapratibandhAt / ayaM tasya pravRttiparyAyasya vidhervidhiH, evaM pravRttirityarthaH / vidhinA bhavatIti dvAdazAraM nayacakram grahaNam, kiM tarhi ? atati satataM gacchati tAMstAnavasthAnavizeSAn svarUpAparityAgeneti AtmA, sa eva sAmAnyaM caitanyalakSaNam / evaM tarhi vizeSAbhAve kasya sAmAnyam ? iti sAmAnyAbhAvaprasaGgaH, sa mA 125-2 bhUditi vizeSa vaktavyAH / ucyate - sAmAnyaM puri zayanAt puruSaH, vizeSAstu tasyaivAvasthAvato'vasthA jAgratsuptasuSuptaturIyAkhyAH / tAsAM svAvasthAnAM puruSaH sAmAnyamiti / kiM nidarzanamiti cet, ghaTagrIvAdirUpAdinavAdibhedAbhedasamavasthAvat yathA ghaTasya sthUlA grIvAbunamadhyAvasthAH sUkSmAca rUpAdayo dezabhedabhinnAH kAlabhedabhinnAca navapurANAvasthA:, teSAmevAvasthAbhedAnAmabhedena samavasthA ghaTa iti tadvadA - 10 tmaiva svAvasthAnAM sAmAnyam / evaM ca kalpyamAnaM sarvasarvAtmakatvasatkAryatvamUla rahasyAnatikrameNa kalpitamiti guNazcAtra vidyate, evaM hi 'sarvaM sarvAtmakaM sacca kAryam' iti mUlarahasyametannAtikrAntaM bhavati puruSAtmakatvAt sarvasya tadvikAramAtratvAcca bhedAnAM tatraivAntarlayAvirbhAvAt sarvakAryANAM kRkalAsavarNavizeSANAmiva kRkalAse / , avicArospi cetyAdi / yadapi ca 'anarthako vivekayatnaH zAstreSu' ityavicAre iSyate so'pyane- 15 naiva yuktimArgeNa tattvenaikyamAzritya nyAyyaH, tasya bhAvastattvam, Atmano bhAvenaikyamAzritya nyAyAdanapeto nyAyyaH, nAjJAnapratibandhAt / yadyajJAnapratibandhAdavicArastataH svayamavijJAte pramANaprameyabhAvAbhAvAdayuktamityuktam / iha tu jJAnAtmakapuruSasvarUpaikyApattisainnizcaye nizcitamevaitat kiM vicAreNa gatArthatvAt, na tu jJAtumazakyatvAditi / 126-1 ayaM tasya pravRttiparyAya vidhervidhiH / vidhiH sthitirAcAraH pravRttirmaryAdA ityasya vidhi - 20 nayasyAyameva vidhirAcAraH sthitirityAdi / evaM pravRttirityarthaH, yA caitanyAtmasvarUpA pravRttiH sA 'vidhervidhirityetamarthaM vyAcaSTe / yaH punarvidhiH prAktanaH sa na yujyate, yasmAd vidhinetyAdi / bhavatIti bhAvo bhUprakRtiH kartrarthaH, prakRtipratyayau pratyayArtha saha brUtaH [ pA0 ma0 bhA0 3 | 1 | 67 ] iti vacanAt / bhAve vihitatvAd bhUyata iti bhAvaH, na 'bhavati' iti kartrartha iti cet, tatrApi yena bhUyate samAnena samAno bhavatIti bhAvo NaiprakaraNe bhuvazcopasaGkhyAnamiti vA kartA sAmAnyamityevaM vyavasthite'rthe sarvatatra- 25 1 dRzyatAM pR0 11 paM0 4 // 2 rayiSyate ya0 / radvayi ( rastvaye ? ) dhyate bhA0 // 3 sanniye bhA0 // 4sya vidhirvidhividhiH sthitiH ya0 / sya vidhiH sthitiH bhA0 // 5 dRzyatAM pR0 10 paM0 1 // 6 vidhervidhiri vi0 vinA // 7 bhavatI bhAvaH bhA0 pA0 / bhavati bhAvaH bhA0 pA0 vinA // 8 bhUprakRtikartrarthaH bhA0 // 9 " vibhASA grahaH [ pA0 3 / 1 / 143 ] vyavasthitavibhASA ceyam / etajjalacara ityAdinA spaSTIkaroti / bhavatezceti vaktavyam / bhavatezva vibhASA No bhavatItyetadartharUpaM vyAkhyeyam / vyAkhyAnaM tu vibhASeti yogavibhAgAt kartavyam / " iti pANinIya vyAkaraNasya jinendra buddhi viracitAyAM kAzikAvRttau // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare bhAvo bhedAbhedanAnAtAsu na bhAvo bhaviturabhAva iti vivicyate, na ca vivicyate ca / tathA na bhavatyeva vidhitvaM vidheH, lokavaditi vidhAnAdvidhirutsarga evaM na bhvti| yathA tat tathAnyathA ca bhavati tathA vaktavyamiti vidhirvihito bhavatyutsRSTaH / siddhAntena vyAkaraNena tatra vizeSamAtravAde dezakAlabhede parasparaviviktadravyadezakAlabhAvabhinne bhavane'bhede ca 5 dravyAditayA bhavanamAtre sAmAnyavAde nAnAbhAve ca sAmAnyavizeSayorbhedAbhedanAnAtAsu yathAsaGghayaM bauddhasAGayavaizeSikamatAsu doSAnna bhAvaH, bhaviturabhAvAt tatprakRtyarthakarturabhAvAt , itizabdasya hetvarthatyAt paJcamImaprayujya bhaviturabhAva ityuktaM prAguktanyAyena bhaviturabhAvAt / bhavatIti bhAvo ghaTAdiriti vyAkaraNadRSTena niruktyarthena samarthito vidhinA 'vivicyate ca sAdRzyAsAdRzyAbhyAm / sAdRzyAt samAno bhavatIti pRthak pratijJAyate, teSu vikalpeSu doSANAmabhihitatvAd nirdoSabhavanoktazca vivicyate 10 vidhinA / kimevaM vivicyata eva ? netyucyate, [na ca vivicyate ] ceti, pratijJA sA punaraviviktaiva kRtA 126-2 'ko ha vaitaveda, kiM vAnena jJAtena' iti vacanAt / sa eSa vidhevidhirna bhavati vivicyamAnArthavidhAnAt svavacanavirodhadoSAdaMzena vivekAdavivekAcca / yatrApyaMzena vivekastatra vivicyamAnAMze'pi ca yathA bhavatA vidhinayavAdinAbhihitaM tadvad vivicyate na ca vivicyate cApi paramatadUSaNAt svamatasAdhanAcca ghaTAdi rbhAvo vivicyate na ca vivicyate tathA na bhavatyeva vidhitvaM vidheH, na vidhirvihita evmitybhipraayH| 15 kathaM punarvidhIyate iti cet , lokavat , loka iva lokavat , lokavaditi vidhAnAd yadi lokavadeva vidhIyate vidhirutsarga evaM na bhavati / kathaM na bhavati ? "kiM na etena yadi kAraNam ? yadi na ca vivicyate pratijJApi tadaMzadvArikA na kAryA ityAdyavicArya vidhAnAnna bhavati / kiM tarhi ? yaduktasUktatayA sarvAtmakatvena 'vidhirutsargaH sidhyati, tadyathA yathA tat tathAnyathetyAdi / athavA yathA loke dRSTaM tathA "vidhevidhirbhavati / kathaM punarloke 'vidhervidhiH ? ucyate - iti vidhirityAdi / iti itthamanantaraM vakSyamANo 20"vidhirvidhirbhavati loke, yathA tat tathAnyathetyAdi, mRtpiNDazivakAdiprakAreNa tathAnyathA ca bhavati yathA tathA vaktavyam , taccAtacca yayopapattyA bhavati tathA vaktavyam, eSa vidhevidhiH / evaM so'vivakSitavyAvRttiranaGgIkRtabheda stirakRtavizeSo nirvyAvRttireva vidhirvihito bhavatyutsRSTa iti paryAyazabdenotsargo vidhiriti sarvatrausya vidhilakSaNasya darzayati / 1 vividyate ca sAdRzyAbhyAM sAdRzyA samAno bhavatIti pra0 / atra 'vivicyate ca sAdRzyAsAdRzyAbhyAm / samAno bhavatIti' ityapi pAThaH syAt // 2 dRzyatAM pR0 35 paM0 4 // 3 daMzenavivekAt 2 ca yatrApyaMzena vivekastatra pA0 De0 lI0 vi0 / daMzena vivekAt ca yatrApyaMzena vivekastatra 20 hI0 / daMzenAvikestatra bhA0 / atra "daMzena vivekAcca / yatrApyaMzena vivekastatra' ityapi pAThaH syAt // 4degcyate vapi pra0 // 5 loke bhA0 // 6 eva ya0 // 7 dRzyatAM pR0 34 paM0 4 // 8 tadarzadvArikA pra 0 // 9 vidheru' ya0 // 10 vidhirvidhi pra0 // 11 vidhirvidhiH bhA0 / vidhiH ya0 // 12 vidhi(dhe ? )vidhi bhA0 vi0 / vidhividhi pA0 De0 lI0 / vidhi raM0 hI0 // 13 vidhirvidhiH bhA0 / vidhividhiH ya0 // 14 'tyutsR iti pr0|| 15 trAsyA pra0 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram 175 tadyathA-puruSo hi jJAtA jJAnamayatvAt / tanmayaM cedaM sarvaM tadekatvAt sarvaikatvAcca bhavatIti bhAvaH / ko bhavati ? yaH kartA / kaH kartA ? yaH khtntrH| kaH khatantraH ? yo jnyH| nanu kSIrarasAdi dadhyAdeH kartR, na ca tajjJam , na, tatpravRttizeSatvAd gopravRttizeSakSIradadhitvavat , jJazeSatvAdvA cakrabhrAntivat / nanu cakrabhrAntAvapi ko bhavitA ? iti pratyapekSAyAM ghaTabhavanavyavahAravad mRd ko'sau ? nidaryatAmiti cet , ucyate - tadyathA puruSo hItyAdi / uktaniruktaH puruSazabdaH, 127-1 hizabdo yasmAdarthe, yasmAdasau jJAtA jJAnazIlo jJAnadharmA sAdhujJAyI vA puruSa eva / jJAtRtvaM ca jJAnamayatvAt , jJAnAvayavo jJAnavikAro vA jJAnamayaH sa upayogalakSaNatvAt / tataH kimiti cet, tanmayaM cedaM sarva devamanujatiryaGnarakapRthivyAdighaTAdibhedabhinnaM jagat , tadekatvAt tasya puruSasyaikatvAt 10 vastutvAt tadekatvavat sarvaikatvam , sarvaikatvAccaikaM sa ca jagacca sarvaM bhavatIti bhAvaH, na tu ghaTapaTAdibhedena bhavati jJAnamayapuruSAtmakatvAt / yena bhUyate sa eva bhavatIti bhAvaH / sa Atmaiva sAmAnya samAno bhavatIti / tannirNayArtha praznottarakrameNa granthaH-ko bhavatItyAdirgatArtho yAvat kaH svatantraH ? yo jJa iti, ajJasyAsvAtatryAdeva kartRtvAbhAvAt , kASThAdiviprakIrNapacananirvartanavat , yathA kASThaiH sthAlyAmodanaM devadattaH pacatItyatra devadatta eva pacanasya nirvatako jJAtRtvAt na kASThAdIni tathA puruSa eva bhavatIti bhAvaH / 15 itara Aha - nanu kSIrarasAdi dadhyAdeH kartR / kSIrAdadhi bhavatyejJAt kartRNaH, ssAd guDaH, na ca tat kSIraM raso vA jJamiti jJakartRtvamanaikAntikamiti / etacca na, tatpravRttizeSatvAt , tasyaiva jJasya pravartamAnasya pravRtteraparisamAptAyAH zeSatvAt / kAlakramabhedakRtastu vizeSo na nivAryate / yathoktam - . zarkarAsamavIryastu dantaniSpIDito rsH|| dantaniSpIDitaH zreSTho yAntrikastu vidAhakRt // [ ] iti / gopravRttizeSakSIradadhitvavat, yathA gordhenoH pravRttaraparisamAptAyAH kSIradadhinavanItaghRtaniSpandanAdi 120-2 zeSastathA puruSapravRttizeSa eva jagaditi / jJazeSatvAdvA cakrabhrAntivat / kA vA sA pravRttiH pravartamAnapuruSavyatiriktA, sarvasya jJazeSatvAt ? dRSTAntazcakrabhrAntiH, yathA kulAlaprayatnabhramitasya cakrasya bhrAntau kulAlapravRttizeSatvaM jJazeSatvamevaM dadhyAderapi jJazeSatvam , gorjasya zeSatvaM danaH, gomuktatRNAdyAhArasya rasarudhirAdipariNatasya jJamantareNa kSIradadhyAdibhAvo nAsti / . nanvityanujJApane, cakrabhrAntAvapi ko bhavitA? iti pratyapekSAyAM jijJAsAyAM mUlabhavitA 20 25. 1 yasmAdarthe pratiSu nAsti // 2 degtyAdiga pra0 // 3 kartRbhAvAt pra0 // 4 kASThAdIti vi0 vinA // 5 zAdakartRNaH bhA0 / jJAcakartRNaH vi0 De0 lI0 / jJAnakartRNaH 20 hI0 // 6 "vaktraprahlAdano hRSyo dantaniSpIDito rasaH / gururvidAhI viSTambhI yAntrikastu prakIrtitaH // 1 / 45 / 157 // " iti mudritAyAM suzrutasaMhitAyAM pAThaH / jejaTaviracitAyAM tadvRttau tu "zarkarAsamavIryastu dantaniSpIDito rasaH / " iti pAThaH // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare yena bhUyate tadeva / itarathAsau naiva syAd bhaviturabhAvAt / jJasyaiva suptAvasthatvAd na ca cakradaNDAdi karaNanirIhatvAt , dadhIva payasaH, jJazeSasuptAvasthatvAt / . yathaiva hi rUpAdayo'mUrtatvena sUkSmAM vRttimatyajanta eva vapravRttiprabhAvAvabaddhamUrtatvaprakramAn paramANUnadhyAsya nAnAprabhedapRthivyAdibhedasthUlarUpA jAyante 5 vazyApekSyo ghaTabhavanavyavahAravad mRt , yathA piNDazivakAdyavasthAkrameNa ghaTabhavanavyavahAre mRdevAdyA bhavitrI tathehApi cakrabhrAntau bhavanavyavahAratvAd mUlabhavitR dravyamapekSyaM parataH parato'pi yena bhUyate yad bhavati tadeva, maulaM kAraNaM tadevetyarthaH / tasmAd ghaTabhavane mRdvad bhrAntibhavane kulAlo'pekSyaH, kulAlazeSabhrAntivacca jJazeSaM sarvam , itarathAsau naiva syAd bhaviturabhAvAd bandhyAputravadamUlatvAdityarthaH / / syAnmatam - acetanAnAmapi abhrAdInAM ceSTAdarzanAjjJaprayogamantareNa pravRttirdaNDAdInAmiti / etaccA10 yuktam , jJasyaiva suptAvasthatvAt na ca cakradaNDAdi karaNanirIhatvAt , na ca cakradaNDAdi svata eva bhavati karaNanirIhatvAt , karaNatvAnnirIhANi, nirIhatvAnna svata eva jJAturyanamantareNa tadyatnazeSaM vAntareNa tasyaiva suptAvasthA daNDacakrAdi niSpandabhUtA nizcetanIbhUtA bhavitumarhati / tasmAt sApi suptAvasthA jJasya 128-1 cetanasyaiva vRttirbhavitumarhati, dadhIva payasaH, yathA dadhi payaso'vasthA tathA daNDacakrAdi jJasyaiva kulAlasya / etena dadhyAdyapi jJabhavanamAkhyAtameva, jJazeSasuptAvasthatvAt tasyApi dadhyAdeH kulAlayatnazeSacakradaNDAdiva15 jjJayatnaM jJayatnazeSaM vAntareNa pravRttyabhAvApravRttimAtratvamevetyarthaH . etasyArthasya bhAvanArthaM dRSTAntamAha - yathaiva hItyAdi / yathaiva rUparasagandhasparzazabdA amUrtatvena sUkSmAM vRttimatyajanta evetyAdi, sUkSmapUrvakatvAt sthUlasya sUkSmatAM nirUpya sthUlatvaM nirUpayati, na hi te rUpAdayaH pratiniyatacakSurAdivijJAnaprabhAvitasvarUpA mUrtAH sthUlA iti vA kenacidiSTAstasmAdamUrtAH, tadbhAvo 'mUrtatvam , tena amUrtatvena vRttiH, saiva ca sUkSmA, tAmatyajanto'jahata eva svapravRttiprabhAvAvabaddha20 mUrtatvaprakramAn svayA pravRttyA prabhAvena cAvabaddho mUrtatvena prakramo yeSAM te svapravRttiprabhAvAvabaddhamUrtatva prakramAH paramANavaH, rUpAdInAmAtmIyayA pravRttyAvabaddho mUrtatvena prakramaH paramANUnAM sabhedAnAm , tAn paramANUnadhyAsyeti sRSTeH kramaM darzayati dRSTAntarUpeNa / tata uttarakAlaM nAnAprabhedapRthivyAdibhedasthUlarUpA jAyante rUpAdaya eva / pRthivyA azma-loSTa-sikatA-vajrAdayaH prabhedAH, himakarakAdayo 'pAm , jvAlAGgAramurmurAdayastejasaH, utkalikA-maNDala-guJjA-jhaJjhAdayo vAyoH, vRkSagulmavallIlatAvitAna25vIrudho vanaspateH, kRmi-pipIlikA-bhramarAdi-manuSya-deva-nArakA jaGgamAnAm / etat pravRtternidarzanam / 1242 prabhAvo hyacintyaH, prabhAvasyAcintyatvAdamUrtermUrtasambhavaH / rasa-vIrya-vipAka-prabhAvAzca vastunaH pravartamAnasya vipariNAmAH, tatra nidarzanam - 'citrakaH kaTukaH pAke vIryoSNaH kaTuko rse| tadvad dantI, prabhAvAttu virecayati sA naram // [carakasaM0 1 / 26 / 68 ] iti / 30 yathaite pRthivyAdayaH sUkSmA mUrtarUpAdipUrvakAH sthUlatvAt tantupUrvapaTavadevaM tato'pi parato'pi paraM 1degvasthAt bhA0 // 2degvasthAnyasya cetana ya0 / degvasthAnyacetana bhA0 // 3 degvasthAtvAt bhA0 // 4 degjjJavRtti ya0 // 5 mUrtemUrta pr0|| 6 "kaTukaH kaTukaH pAke vIryoSNazcitrako mtH|" iti carakasaMhitAyAM paatthH|| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 puruSasvarUpanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram evaM tato'pi paraM kAraNaM rUpAdibhAvamApadyata iti rUpAdipravibhaktamapravibhaktakhatattvaM yat tad bhavati tadeva tattvam / tat kim ? nanu jJAnakhatattva Atmeti rUpAdibhireva nirUpitaM tat, taddhi rUpaNaM rUpaM jJAnameva vibhaktAvibhaktaM grahaNameva, na tu rUpyate tat tena tasmin vetyAdi rUpam , rasAdeguNagaNAd dravyAdvA vibhaktasyAnavasthAnAdrUpasya puruSabhinnaputratvAdivat / / dvidhApi rUpasyAvibhaktatattvAtmakatAyAmapi rUpAdanyeSAM rasAdInAM pratyakSato rUpAdibhyaH parato'pyaparamanyat paraM variSThaM pradhAnaM kAraNaM rUpAdibhAvamApadyate iti pratipattavyam / tacca paraM yat kAraNamAtmAnamamUrtasUkSmarUpAditvena sthUlamUrtaparamANudvipradezAdiskandhapRthivyAditvena ca pravibhajamAnaM pravartate / kiJca, iti rUpAdipravibhaktamapravibhaktasvatattvaM paramANudvipradezAdipRthivyAdiSvapravibhaktasvarUpAditattvavat / kiM punastasya svatattvam ? tasya bhAvastattvam , svArthiko bhAvapratyayaH, taddarzayati-yat 10 tad bhavati tadeva tattvam / svaM ca svaprabhedApekSayA, tattvatA anusRtatvAt , paratattvAbhAvena vizeSyate svatattvamiti paramatApekSayA ceti / / itara Aha-tat kimiti nirUpyam / AcArya Aha - nanu jJAnasvatattva Atmeti rUpAdibhireva nirUpitaM tat paraM kAraNam / AtmA jJAnasvatattvaH, sa~ punA rUpAdibhireva nirUpitaH, rUpa rUpakriyAyAm [pA0 dhA0 1934 ], rUpitaM 'nirNItaM tu jJAtam , nirNayo rUpaNamityeko'rthaH / taddhi rUpaNaM 15 rUpamiti yasmAt kAraNAd rUpaNaM rUpamityeko'rthaH / AdigrahaNAd rasanamAsvAdanaM rasaH, evaM zeSANAmapi rUpaNakRtAtmalAbhaniruktatvAd rUpaNatA, jJAnameva rUpaNaparyAyatvAjjJAnasya, vibhaktAvibhaktaM grahaNameva, 129-1 vibhaktagrahaNaM rUpaM raso gandhaH zabdaH sparza iti jJAnam , rUpamityavibhaktaM sarveSu, tad dvividhamapi grahaNameva rUpaM bhAvasAdhanatvAd rUpazabdasya / na tu rUpyate tat tena tasmin vetyAdi rUpam , na tu karmakartRkaraNAdhikaraNasAdhanatvam , AdigrahaNAt [.] tasmai tasmAd rUpamiti sampradAnApAdAnakArakabhedebhyo 20 rUpamiti bhavitumarhati / kiM kAraNam ? rasyate spRzyata ityAderapi tatraiva darzanAd ruMpaNopalakSitasya jJAnAtmano vastuno rasAderguNagaNAd dravyAdvA guNagaNavyatiriktAdvibhaktasyAnavasthAnAd rUpasya puruSabhinnaputratvAdivat , anekasambandhinaH puruSAt pitRputrabhrAtRbhAgineyamAtulatvAdidharmAH pRthag nAvatiSThante tathA rUpaNAtmakaM rUpaM rasAdiguNavyatirekeNa tadvayatiriktaparamANvAdidravyavyatirekeNa vA nAvatiSThate paramArthataH / tasmAdavibhaktarUMpaNatattvAtmakA rasAdiparamANyAdipRthivyAdibhedAH / / evaM tarhi rUpaNAvibhaktatattvAtmakAnAM rUpavadavibhaktagrahaNaM cakSuSaiva syAt , rasanAdibhizca grahaNadarzanAt pratyakSaviruddheyaM kalpaneti cet , na, tasya tattvasyAnekAtmakatvAbhyupagamAd dvidhApi rasAdyabhedena dravyAbhedena vA rUpasyAvibhaktatattvAtmakatAyAmapItyAdi yauvadravyA(drasA?)dIti zakyaM vaktum , 1 yacca ya0 // 2 svataMtra pra0 // 3 atra veti ityapi syAt // 4 svapunarUpA pra0 // 5 nirNItaM ya0 pratiSu nAsti // 6 athavA 'na tu karmakartRkaraNAdhikaraNasAdhanatvamAdigrahaNAttasmai tasmAdrUpamiti' iti yathAzrutapATho'pi 'na tu' ityasya anuvRttiM vivakSya saGgamanIyaH // 7 rUpeNoM pra0 // 8 guNagaNya drapra0 // 9 degmbandhena pr0|| 10 rUpeNa ya0 // 11degtmatvAbhyu ya0 // 12 yadyapi sarvAvapi pratiSu yAvadravyAdIti iti pATha upalabhyate tathApi yAvadrasAdIti iti pAThazcet syAt tarhi samIcInamiti bhAti / dRzyatAM pR0 178 paM0 11 / athavA kazcit pATho'tra truTita iti bhAti / / 25 naya0 23 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ dvitIye vidhividhyare darzanAd 'rUpameva na rasAdi' iti zakyaM vaktum, na rUpAdibhyo bhinnamidamekaM dravyameveti, rUpAdivyatiriktAdarzanAt / AtmatattvAvibhaktagrahe tu pratyakSAvirodhaH / caitanyamekameva rUpAdivibhaktamapyavibhaktam, tathA tadanubhavadarzanAt / sa eva tu vyatirekasyAnupapatterjJAnasvatattvAtmaiva grAhyo grAhakazcaiSitavyaH, abhimatAtmapratipattivat / buddhayAdirUpAdInAM sUkSmasthUlatvAdi kSIrAdyatyantAparidRSTatattvapravibhAgavyavasthAvat tattva eva / rUpaM rasa iti pratyakSa bhedena darzanAt tasyAnekAtmakasya svapravRttiprabhAvAvabaddhasya prabhedAnAmuktatvAt / evaM 129-2 tAvad rasAdiguNagaNasamudAyo nAstyanyaH parasparataste cAnye rUpAdayaH, kintu rUpaNasvarUpabhedA evetyuktam / syAnmatam - rUpAdibhyo bhinnamekaM dravyaM pRthaggrahaNApadezAditi, etacca na rUpAdibhyo bhinnamidamekaM dravya10 meveti, zakyaM vaktumiti vartate / kasmAt ? rUpAdivyatiriktAdarzanAt / pUrvatra rUpAdanyeSAM rasAdInAM pratyakSato darzanAd rUpameva na rasAdaya iti zakyaM vaktum iha tu rUpAdibhyo bhinnaM dravyamiti pratyakSeNAdarzanAdazakyamiti / kasyAM punaH kalpanAyAM pratyakSavirodho nAsti ? ucyate - AtmatattvAvibhaktagrahe tu pratyakSAvirodhaH / tat katham ? bhAvyate - caitanyamekameva rUpAdivibhaktamapyavibhaktaM caitanyAvyavacchedAnvayAd 15 rUpaNasAmAnyenAvibhaktamevaikatvAt, rUpAdirUpeNa grahaNavibhAgAd vibhaktamapi sat tadekameva / anekAtmakatvAd vibhaktamavibhaktaM ceti pratyakSadarzanaM rasAdibhedarUpaM rUpaNAbhedarUpaM ca na virudhyate rUpAdirUpatvAccaitanyasya / Fears yathA paraiH parikalpitaM bhinnamiti tatra ca rUpAdi caitanyebhyo bhinnamatra darzanavirodhakAri sambhavati bAhyaM rUparasAdiguNasamudAyAtmakaM tadAzrayadravyAtmakaM vA / kintu tadeva rUpAdi caitanyAtmatattvAvibhaktahetu darzanAvirodhakAri, caitanyasyaiva vibhaktAvibhaktAtmakatvAt tathA tadanubhavadarzanAt svaparicchede tato'nyasya 20 pramANasyAsambhavAt / kiM tarhi ? sa eva tu vyatirekasyAnupapatterjJAnAt pRthagbhUtArthasyAnupapatterjJAna svatattvAtmaiva grAhya grAhakazcai Sitavyo'bhimatAtmapratipattivat yathA dabhimataH pratizarIraM zarIrAdi130-1 vyatiriktamAtmaiva AtmAnaM zarIrAdIMzca bAhyAnarthAn pratipadyamAno'pi svAtmAdhigame pramANAntarAbhAvAd grAhyo grAhakaca [ tathA ] rUpAdibhedena jJAnasukhAdibhedena ca svayameva viparivartamAna iti / " nidarzanamadhyAha - buddhyAdItyAdi, buddhisukhaduHkhecchAdveSAdikAlAkAza digAtmAdyamUrta sUkSmamucyate, 25 rUpAdayastu sthUlA eva pratyakSatvAt / sUkSmasthUlatvAdi ca teSAM yathAsaGkhyaM buddhyAdInAM rUpAdInAM ca tattva evetyabhisambhantsyate / kSIrAdyatyantAparidRSTatattvetyAdi, yugapadbhAvinaH kSIrAvasthAyAmatyantAparidRSTA dharmA 1 nAstyanyo pra0 // 2 dravyameveti De0 lIM0 // 3 pratyakSavirodhaH pra0 // 4 yasmAcca bhA0 pratI nAsti // 5 darzanAviroM pra0 11 6 sva [rU ? ] paparicchede vi0 vinA // 7syasambha pra0 // 8 svabhi ya0 // 9 buddhyAdInAM rUpAdInAM rasatatva eveM bhA0 / buddhyAdInAM ratatva eveM ya0 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAsAdhanam] dvAdazAraM nayacakram evaM ca sArvajyamayatnena labdhaM puruSAtmakatvAt sarvasya / jJatvamevotkarSaparyantavRttaM tAratamyAt parvatonnativat kSetrapramANavat pratyavagamakAtmakatvAt khdyotaaditaartmyvRttoddyotvt| nanu vaktRtvAdInAmasArvazyAvyabhicArAdasarvajJataiva, na, vaktRtvasyApi tAra stattva eva dRzyante, tadyathA - A dravo rasaH, A kaThinaM dadhi, mUlamahuH kaThinaH, mastu dravameva / Adi-5 grahaNAt kSIramapi dhenAvatyantAparidRSTam , dhenvabhyavahRtatRNagoraktAdAvatyantAparidRSTA dhenugatarasarudhirAdipariNativizeSakramAgataprazravAdayastattva eva vibhAgena vyavasthitAH, teSAM vyavasthAvat sarvasya cetanAcetanasya jagatazcetanAtmani puruSe'tyantAparidRSTasya vyavasthA yugapadeva / yathA ca tasyaiva kramabhuvo'nye dharmA mAdhuryAmlAdayastathA paryAyAstattva eva jJAnAtmake tasyaiva cAvasthAH / naitAH svamanISikA ucyante, kiM tarhi ? jinavacanArNavaviSa evaitAH, tadyathA-se kiM bhAvaparamANU? bhAvaparamANU vaNNavaMte gaMdhavaMte rasavaMte 10 phAsavaMte [bhagavatIsU0 20 / 5 / 670 ] iti varNAdInAM tattva evAnekAtmake tadAtmanAM bhAvAt / evaM cetyAdi / asmin jJAnAtmakaikakAraNavivartamAtrabhedavAde yuktyantarapratipAdyaM sArvajJyamayatnena labdhaM puruSAtmakatvAt sarvasya, na hi puruSaH kazcidAtmAnaM na vetti, yathA tRNAdiSvatyantAparidRSTaM dadhitvaM tatkAraNatvAt tadAtmakaM tathA sarvajJatApyasya / kA sA sarvajJatA ? jJatvamevotkarSaparyantavRttam , tadeva 130-2 jJatvamutkarSaparyantaM niratizayaM kvacit prApnoti, tAratamyAt , taratamabhAvastAratamyaM jJataro jJatama iti paraspairata 15 utkarSabhedaH, tena tAratamyena yuktatvAt tatparyantena niratizayena vinA na bhavitumarhati / parvatonnativat, yathA parvatAnAmunnatistAratamyayuktatvAd vindhyasahyojayantapAriyAtrendrapadamalayamahendrahimavatkailAzAdInAmanyatamasya utkarSaparyantaM prAptayA niratizayayonnatyA vinA na bhavatyevaM jJatvamapi / yo'pi kailAzaM mandaraM vA nAbhyupagacchati tasyApi zuSirasyAvakAzadAnasamarthasya pRthivyAdyAzrayasya kSetrasya sadbhAvAt tasya ca samantato'nantatvAd mahad mahattaraM mahattamamiti pramANotkarSasya tatra niratizayasya darzanAt kSetrapramANavaditi 20 dRSTAntaH / asyAmeva pratijJAyAM hetvantaram -pratyavagamakAtmakatvAt , pratyavagamayatIti pratyavagamakaM tadeva jJatvam , tatazca niratizayotkarSaparyantaM tat / dRSTAntaH khadyotAditAratamyavRttoDyotavaditi, yathA khadyotamaNyagnipradIpatArakAdiSu tAratamyena vRttatvAdujhyoto bhAskare niratizayotkarSaparyanto dRSTastathA jJAnamapi kvaciditi / itara Aha - nanu vaktRtvAdInAmityAdi / nanu vaktRtvazarIritvanAmavattvajAtimattvAdInAM dharmANA- 25 masArvajhyAvyabhicArAdasarvajJataiva / kizcAnyat, atraivendriyapratyakSAnumAnayorviSaye prakarSanikarSadarzanAccA 1stattatva bhaa0|| 2 mUlamaH bhA0 vi0 vinA // 4 pratibhA y0|| 5 tAvasthAH pra0 // 6 rasavaMte pratiSu nAsti / "bhAvaparamANU NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! cauvihe paNNatte, taM jahA vaNNamaMte gaMdhamate rasamaMte phAsamaMte" iti bhagavatIsUtre pAThaH // 7 tadAtmanA bhA0 // 8 spara utka pra0 // 9 parvatAnannati pr0|| 10degmapyagni y0|| 11 dRSTaH yathA pr0|| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare tamyAdutkarSavRtteH sAtizayaparimANakaM vastu sapratipakSa bhAvavizeSatvAd ghaTavat / asarvAtathyAbhidhAyitAbhyAM viparyayeNa bhavitavyam , asarvajJatAyA vaktRtvAsarvajJatAyA vA avasthAtvAd vastutvAd vizeSatvAt, jJatvAjJatvAvasthAvad nIlotpalaraktotpalatvavat / 5 dhUmavattvAgnimattvAvasthAviparyayeNApi tarhi bhavitavyaM tattvataH / ko vicAraH ? nizcitamevaitat , tenApi tattvato bhavitavyam / tena tu jJAnAtmakatvAdAtmanastadvijRmbhitavikalpatvAcca zabdasya puruSakharUpasyaiva tasya vacanaM yujyate uktatvAd sarvajJataiveti / etacca na, vaktRtvasyApi tAratamyAdutkarSavRtteviparyayeNa bhavitavyamityabhisambadhyate / 131.1 vaktRtvAdeva sArvazyaM tAvad brUmaH, vaktA vaktRtaro vaktRtama ityutkarSaparamparAyA niratizayaniSThatvAt sarvasya 10 vaktA tathyasya cetyavazyameSitavyam / tacca sarvasya tathyasya ca vaktRtvAt tajjJa iti vaktRtvAdeva sArvajJyo tkarSasiddherayuktaH sArvazyapratiSedhaH / yadapi cendriyaviSaye tatpUrvakAnumAnaviSaye cotkarSatAratamyamuktaM tadapi nityAnumeyamahAparimANAkAzadRSTAntasAdhAdadoSAya / syAnmatam - AkAzAsiddheradRSTAntamiti, etaccAyuktamanumAnasadbhAvAt , sAtizayaparimANakaM vastu saMpratipakSaM bhAvavizeSatvAd ghaTavaditi vibhaktapadArthavAdimatApekSayaitadanumAnam / avibhaktaikakAraNavivartanAdbhedavAde vakSyatyutkarSaniratizayatyam / tAratamyayuktatvAt 15 sAdhitaM sAdhayiSyamANArthAnusAreNa pratijAnAno bhAvitArthopanayanArthamAha - asarvAtathyAbhidhAyitAbhyAM viparyayeNa bhavitavyamasarvajJatAyA vaktRtvAsarvajJatAyA vA avasthAtvAt , vaktRtvAvyabhicAriNyA asarvajJatAyA vAkyarUpeNAnumAnAtmakatayA sthitAyA itarasyAH padArthatayeSTAyA vA avasthAtvAt , sA dvividhApyasarvajJatA avasthaiva, tathA vastutvAd vizeSatvAdityAdi hetusaulabhyaM darzayati / nidarzanaM jJatvA jJatvAvasthAvat , jJaM cetanaM sthAvarajaGgamam , ajJamaraNyakASThAdi, tadvat , vidhividhinayadarzanena jAgratsuSuptA20 vasthe te ca, etat padArthaviSayaM nidarzanam , vAkyaviSayaM nIlotpalaraktotpalatvavat / yathA jJamajJena ,, ajJaM ca jJena vinA na bhavati nIlotpalamanIlenAnutpalena raktotpalena vA vinA na bhavati tadviparyayeNa vAkyArthena tathA sArvayamasArvajyena vinA na bhavati asArvajyaM vA sArvajyeneti / ____ itara Aha-dhUmavattvAgnimattvAvasthAviparyayeNApi tarhi bhavitavyaM tattvataH, dhUmasyAvasthAtmakAryasyAnyavyabhicAriNaH kvacit kadAcidapyanagnAvadarzanAdavasthAtvaM saMzayaheturityabhiprAyaH / AcArya Aha25 ko vicAraH ? nizcitamevaitat , anagnirapi bhavatyevetyarthaH / tenApi viparyayeNApi tattvato bhavitavyam , nanvidameva vartate jJAnAtmakaikakAraNasyAgyanagnyAdisvAvasthAtmakatvapratipAdanasya prastutatvAt , evamagniM vyabhicArayiSyAmaH, paramate tAvat pratijJArtha bhAvayAmaH-tena tvityAdi, jJAnAtmakatvAdAtmanastadvijRmbhitavikalpatvAcca zabdasya yaducyate yacchabda Aha tadasmAkaM pramANam [pA~0 ma0 bhA0 2 / 1 / 1] iti 1312 1 dRSTAntarahitamityarthaH // 2 satipakSaM ya0 // 3 yatvaM bhAvatAratamya ya0 / dRzyatAM pR0 179 paM0 2 // 4degtmatayA ya0 // 5 vastutatvAd ya0 // 6 jaGgamaM [ajJamacetanam ? ] araNyakASThAdi tadvidhividhi pr0|| 7 tathA sArvaiyenAsAvazyaM vinA ya0 / tathA sArvajJonAsarvajJa vinA bhA0 / atra 'tathA'sArvaiyena sArvaiyaM vinA na bhavati' ityapi pAThaH kathaJcit saGgaccheta // 8 dRzyatAM pR0 130 di04|| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAsAdhanam] dvAdazAraM nayacakram 181 vyAkaraNavat pauruSeyaM sarvasya tadAtmakatvAt tadavasthAmAtratvAd vastutvAdapi / itarathA sa naiva syAt / / nanu tasyaivaikasya vastuno'gnitvamanagnitvaM ca pratyakSAdiviruddham / nanu pratyakSata eva brIhyAdi ekaM vastu ekasminneva kAle bhUmyabAdi, sarvAtmakatvAd vriiheH| tatkAle tathA'grahaNAdapratyakSateti cet, sarvApratyakSatA tarhi sadApi / na hi: yad yathA bhavati tathendriyairgRhyate, tuSakaNAdirUpAdimAtragrahaNavRttatvAd vrIhyAdicakSurAdipratyakSasya yAvadrUpagrahaNavRttatvAdrUpAdipratyakSasya / so'pi zabdo na puruSapravRttimantareNa bhavituM vaktuM vAItIti puruSasvarUpasyaiva tasya vacanaM yujyate nAnyathetyasminnarthe kAraNamAha - uktatvAd vacanatvAd vyAkaraNavat pauruSeyamiti *sarvasya puruSAtmakatvaM darzayati / hetu saulebhyaM ca yAvad vastutvAdapItyanena darzayati* / sarvasya tadAtmakatvAt tadavasthA-10 mAtratvAdityAdi sarvo heturasminnarthe bhavati / itarathA sa naiva vacanaM syAcchabdo'pauruSeyatvAt kharaviSANayat / kiM vA vacanaM na vacanamityanena ? naiva vA syAdapuruSAtmakatvAd bandhyAputravat / Aha - nanvityAdi / yaducyate tvayA ekasminneva kAle tasyaivaikasya vastuno'gnitvamanagnitvaM ceti [tat ] pratyakSAdiviruddhaM sAmastyenAbhAvAt / AdigrahaNAdanumAnAgamalokavyavahAraviruddhamiti / AcArya Aha - nanu pratyakSata ityAdi, sarvapramANajyeSThamUlapratyakSata eva vrIhyAdi, 'Adi'grahaNAdAmrajambUphalAdi 15 ekaM vastvekasminneva vrIhyavasthAnakAle bhUmyabAdi, sarvAtmakatvAd vrIheH / katamo'sau vrIhiH 131-3 kSityudekabIjAdigatavarNagandharasasparzAdidharmapariNatimantareNa ? iti bhUmyAdeH parasparadharmApatteH sarvAtmakatvam / sarvAtmakatvAt tanmayasya vrIherapyabAdivat sarvAtmakatvam / tasmAdabAdireva vrIhistena vinA'bhAvAt tasya tathA bhavanAt vrIhisvAtmavat / tasmAnnAsti pratyakSAdivirodhaH / tatkAle tathA'grahaNAdapratyakSateti cet / syAnmatam - vrIhikAle bhUmyavAdyAtmakasya vastunastathA 20 bhUmyabAdiprakAreNAgrahaNAnna tarhi tadvastupratyakSaM syAt , na hi tadvastu vrIhimAtrameveti / ucyate - sarvApratyakSatA tarhi sadApItyAdi, sarvasya vastunaH sadApi sarveNAtmasvarUpeNa grahaNAbhAvAd na kasyacit pratyakSatvaM syAt / tadarzayati- na hi yad yathA bhavatItyAdi / vrIherapi pratyakSatvaM nAsti yathA vidyate tathendriyairgrahaNAbhAvAt , indriyeNa tu tuSamAtradarzanAt tanmAtrasyAvrIhitvAt kaNAdyadarzanAt , kaNamAtrasyApyavrIhityAt kuNDakAdyadarzanAdityAdi, rUparasagandhasparzAnAmanyatamasyaivendriyaviSayatvAt , ata Aha-tuSakaNAdi-25 rUpAdimAtragrahaNavRttatvAd vrIhyAdicakSurAdipratyakSasya / syAnmatam -rUpasya rUpamAtratvAt tahi pratyakSatvamiti, etaccAyuktam , yAvadrUpagrahaNavRttatvAd rUpAdipratyakSasya, rUparasagandhazabdasparzA 1* * etaccihnAntargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 2 labhyaM ca yAvaprastutvA De0 lI. raM0 hI0 / labhya vayovadvastutvA pA0 / labhyaM yathAvadvastutvA vi0|| 3 kiMcA pA0 De0 lIM0 vi0|| 4degpAdi pr0|| 5degdakagatavarNa' bhaa0|| 6 bhUmyAbAdyA ya0 / bhUmyAvAdyA bhaa0|| 7 bhUmyAMvA(myambvA ?)di pra0 // 8 tathendriya y0|| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare .. tasya ca catasro'vasthA jAgratsuptasuSuptaturIyAnvakhyAH / tAzca bahudhA vyavatiSThante / sukhaduHkhamohazuddhayaH sattvarajastamovimuktyAkhyA UrdhvatiryagadholokAvibhAgAH saMzyasaMjyacetanabhAvA vaa| niyatA evaitA vimuktikramAt, sarvajJatA vA turIyaM nirAvaraNamohavighnaM nidrAviyoga Atyantiko nidrAsambandhijAgradAdya5 vasthAvilakSaNamAtmakhatattvam / sa eva prmaatmaa| 132-2 rUpAdayaH, te hi parasparAvinirbhAgavRttayaH, teSu rUpamAtragrahaNaM kathaM yathArthaM pratyakSaM syAt ? iti nAsti pratyakSam / tasmAt sthitametat - sarvaM sarvAtmakaM jJAnasvatattvaikakAraNavijRmbhitamAnaM ceti / tasyaivedAnI svarUpopadarzanArthamucyate-tasya ca catasro'vasthAH / tasya anantarapratipAditacaitanyatattvasya imAzcatasro'vasthA jAgratsuptasuSuptaturIyAnvarthAkhyAH, jAgradavasthA suptAvasthA suSuptAvasthA turIyA10vasthA, etAzcAndharthAH / tAzca bahudhA vyavatiSThante, caturthImavasthAM muktvA tisRNAmekaikasyAH pratiprakriyaM saMjJAdibhedAllokavyavahArabhedAccAnekabhedatvAt / caturthI punarekaisvarUpaiva vizuddhatvAt , athavA sApi svarUpasAmarthyAt sarvAtmanaivAnekadhA viparivartate, tadyathA jaM jaM je je bhAve pariNamati paMyogavIsasAdavvaM / __ taM taha jANAti jiNo apajave jANaNA Natthi // [Ava0 ni0 794] 15 kAstAH ? ucyante-sukha-duHkha-moha-zuddhayaH sattva rajas-tamo-vimuktyAkhyAH / kAryANi cAso yathAsaGkhyaM tisRNAM tadyathA- prasAdalAghavaprasavAbhiSvaGgoddharSaprItayo duHkhazoSatApabhedApastambhodvegApadveSA varaNasadanApadhvaMsanavIbhatsadainyagauravANi / caturthyAstu zuddhaM caitanyaM sakalasvaparivartaprapaJcasarvabhAvAvabhAsanam / athavA UrdhvatiryagadholokaoNvibhAgA vA, yathAsaGkhyameva, Urdhvaloko jAgradavasthA, tiryaglokaH suptAvasthA, suSuptAvasthA adholokaH, avibhAgAvasthA turIyAvasthA / saMzyasaMDyacetanabhAvA vA, saMjJinaH 20 samanaskA devamanuSyanArakapaJcendriyatiryaJco jAgrati, suptA asaMjJinaH pRthivyavagnivAyuvanaspatidvitri133-1 caturindriyAmanaskapaJcendriyAH, kASThakuDyAdayaH suSuptAH, bhavanamAtraM bhAvaH sarvatrAvibhAgA turIyAvastheti / aMbAha - avibhAgAtmanastasyaivAtmanazcaturavasthatvAt kAlabhedAbhAvAcca catasro'pi prathamadvitIyatRtIyaturIyAkhyAH syuriti, etadayuktam , yasmAniyatA evaitA vimuktikramAt , sarvajJatA vA turIyamiti, suSuptAvasthAyAH sthirIbhUtacaitanyAyAH suptAvasthA vimuktamalatvAd dvitIyA mithyAdRSTayAdikA, tRtIyA 25 samyagdarzanajJAnacAritrAtmikA muktipratyAsatteH, sarvajJatA caturthI / tat punasturIyaM nirAvaraNamohavighnam , nirgatA jJAnadarzanAvaraNamohavinA asminniti nirAvaraNamohavighnam , mohasyaiva mahAsvApatvAt , ekendriyAdiSu 1 tasya catasro ya0 // 2 rekarUpaiva bhaa0|| 3 athavApi svarUpa pra0 // 4 paoga ya0 // 5 dRzyatAM pR0 12 paM0 19 // 6deglokAavibhAgA pra0 // 7 saMjJiasaMjJiacetanabhAvA pr0|| 8 atrAha vibhAgA' ya0 // 9 suSuptAvasthA pra0 // 10 tvAdvitIyA 2 ya0 / tvAdvitIyAdvitIyA bhA0 / atra 'vimuktamalatvAd dvitIyA, dvitIyA mithyAdRSTyAdikA' ityapi pAThaH syAt // 11 sarvatA ya0 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgratsuptasuSuptaturIyAvasthAnirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram mahAmohanidrAkSayopazamazaktyA nirvRttyupakaraNendriyapratyayaM caitanyaM pratyakSAdipratyavekSaNAtmakatvAjAgradavasthA karaNAtmA cetanAtmA dravyapuruSavat, arthasya ca tathA tathA tattvAjjJAnameva / tathA suptAvasthApi jJAnameva saMzayAdi ISatsuptatA vastunastathA tathA tattvAt / tathA viparyayo'pi jJAnameva tathA tathA tattvAt , styAnaddharyudayasadbhAvAdvizeSeNa svApaH, avizeSeNa tu sarvaprANinAM samohAnAM mithyAdRSTayacAritrANAM svApAt , 5 yathoktam - suttA amuNI saMyA, muNiNo saMyA jAgaraMti [AcArAgasU0 1 // 3 // ] iti / tacca turIyaM kaivalyaM vigatAvaraNamohavighnaM rAgadveSamohapratIghAtebhyo viviktatA darzanaM vizuddha pratipUrNamekatva miti tatparyAyAH / kiMrUpaM taditi cet, nidrAviyoga aatyntikH| tadvayAkhyAnam - nidrAsambandhijAyadAdyavasthAvilakSaNamAtmasvatattvam , nidrAsambandhinyastisro'vasthA jAgratsuptasuSuptAkhyAH, tattadvilakSaNamAtmanaH svaM tattvaM zuddhaM caitanyam / sa evAnena vyAkhyAvikalpena paramAtmA vimuktaH sarvajJa eva vyAkhyAto 10 veditavyaH / karaNAtmAnaM kAryAtmAnaM ca vyAkhyAsyAmaH, tatra tAvanmahAmohetyAdi yAvat karaNAtmA / darzana- 133-2 cAritramohodaye yasmAt suptA mithyAdRSTayo'cAritrAzca prANinastasmAd mahAmoha eva nidrA, tadudaye svApaH, tatkSaye vibodhaH / yathoktam - yadA tu manasi klAnte buddhyAtmAnaH shrmaanvitaaH| viSayebhyo nivartante tadA svapiti mAnavaH // [carakasaM0 1 / 21 / 35] iti / tasyA nidrAyAH kSayopazamo'nantAnAM puruSapariNatyApannASTAdazavidhatadghAtikarmaNAmuditAnAM kSayAdanuditAnAmupazamAllabdhizaktirutpadyate tasminneva puruSe jJAnadarza vIryavikalyA, tayA ghAtikarmakSayopazamazaktyA nirvartitAni kRSNasArazabalapakSmapuTAkAreNa cakSuH zeSendriyANi ca yathAsvamAkAraiH, tAnyeva copakatAni upakaraNatvena masUrakakSuraprAtimuktacandrakayavanAlikAnekasaMsthAnaiH, tatastatpratyayaM labdhijanitanirvRttyu- 20 pakaraNendriyapratyayaM caitanyamupayogo jAyate, labdhyupayogI bhAvendriyam [ tattvArtha0 2 / 18 ] iti vacanAt / taJca pratyakSAdipratyavekSaNAtmakatvAt , 'Adi'grahaNAdanumAnAgamAtmakatvAjAgradavasthA, saiva karaNAtmA / suptajAavasthayozcAntarAvasthA suptajAgarikA, tatra svapnadarzanaM bhavati / yathoktam - No sutte sumiNa pAsati, suttajAgariyAra vaTTamANe sumiNaM pAsati [bhagavatIsU0 16 // 1577 ] / sA cApi jAgrada 15 1sadA bhA0 // 2 kasvamiti ya0 // 3 evAnyena pra0 // 4 "karmAtmAnaH klamAnvitAH" iti carakasaMhitAyAM paatthH|| 5 nASTAvidha bhA0 / nASTavidha ya0 / "ya uktaH kSAyopazamiko bhAvo'STAdaza vikalpastadbhedanirUpaNArthamAha ---jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca ||2||5||.."ctvaari jJAnAni trINyajJAnAni trINi darzanAni paJca labdhaya iti / sarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAt teSAmeva sadupazamAd dezaghAtispardhakAnAmudaye kSAyopaza ko bhavati" iti tattvArthAdhigamasUtrasya pUjyapAdAcAryadevanandiviracitAyAM sarvArthasiddhivRttau 215 // 6vIryAvikalpa pra0 // 7degtyapekSa pra0 // 8pAsai suttajAgariAe ya0 // 9 "sutte Na bhaMte ! suviNaM pAsati, jAgare suviNaM pAsati, suttajAgare suviNaM pAsati? goyamA! no sutte suviNaM pAsai, no jAgare suviNaM pAsai, suttajAgare suviNaM pAsai' iti bhagavatIsUtre paatthH|| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ dvitIye vidhividhyare cetanAtmA suptatvAd dravyapuruSavat / tathAnadhyavasAyeo'pi viziSTakhApo jJAnameva cetanAtmakatvAjjAgaritavat, cetanAcetanAt saMzayAdivat suptavat / vasthA karaNAtmAkhyA cetanAtmA 'cetanA evAtmA, tasyaivArthasya jAgaraNAtmatvAt / dravyapuruSavat, dravyapuruSo bhUto bhAvI vA yethAyaM rAjAsId bhaviSyati veti 'rAjaiva' ityucyate karacaraNagatacakrapadmAdyAkRtirekhA dilakSaNadarzanAt, tadeva hi hi zarIramanubhUtarAjyaM bhaviSyadrAjyaM vA rAjA tathA karaNAtmAnaH "svapanto jAgrato vA cetanAtmaiva / anupayukto vA dravyapuruSaH, tasmin jJeye'nupayuktatvAt, yathAnupayukta odane'nAtmatvena pariNamita AtmasvarUpajJAnatvenApariNamito dravyapuruSo dravyAtmaiva tathA karaNAtmA jJAnopayogarahito'pi cetanAtmaiveti / evaM tarhi paramAtmanaH zuddhacetanAtmatvAt sarvAtmakatvAcca tasya karaNAtmAvasthAnupapattiriti cet, netyucyate, caitanyasya sarvAtmakatAyAmapi sanidragrahaNAt suptotthitasya sAvazeSanirdrasyeva 10 yajjJAnaM sA jAgarAvasthA karaNAtmA, vyapagatanidrasyeva sarvajJAvasthA, ityanayo: karaNAtmaparamAtmAvasthayovizeSaH / syAnmatam - arthasvarUpagrahaNAt karaNAtmAvasthAyAH paramAtmAtyantavairUpyamiti, etaccAyuktam, kasmAt ? arthasya ca tathA tathA tattvAjjJAnameva, sa hyarthaH puruSasRSTeranekarUpatAyAH pratipAditatvAdekAtmaviparivarto'pyanekarUpa eva tena tena prakAreNa tasya bhavanAt tathA tathA tattvAt, tadapi karaNajJAnaM jJAnameva karaNamapi jJAnameva vA jJAnaviparivartatvAt / evaM tAvajjAgradavasthA karaNAtmA jJAnameva / 5 134-1 15 1 yathA cedaM jJAnaM tathA jAgradavasthAzeSaH suptAvasthAprArambhamAtraM suptAvasthA, sAMpi jJAnameva saMzayAdi ISatsuptatA, ayamapi karaNAtmA saMzayAdi jJAnam, AdigrahaNAd viparyayAnadhyA suptAvasthApi satISatsuptatA jJAnameva pUrvavadeva sarvAtmakatAyAM vastunastathA tathA tattvAt / sthANuH 134-2 syAt puruSaH syAt ? ityUrdhvatA sAmAnyasya varatutvAt, yadi sthANurvayonilayanAdivizeSAt yadi utthAyopaviSTatvakaracaraNacailanAdivizeSAt puruSa ityubhayathApi tasya vastunastathA tathA tattvAt sthANutva puruSatvA20 bhyAm / tathA viparyayo'pi jJAnameva tathA tathA tattvAdarthasya sthANupuruSatvAbhyAM viparyayeNa ceti saiva vyAkhyAtrApi, sAdhanam - cetanAtmA suptatvAd dravyapuruSavat pUrvavadeva vyAkhyA suptatvaM jAgrattraM vA cetanasyaiva bhavati nAcetanasya kasyacit / yathA caitajjJAnaM tathAnadhyavasAyo'pi na adhyavasAyo'nadhyavasAyo'nabhivyaktabodhaH, so'pi saMzayaviparyayAbhyAM viziSyamANaH svApaH suptatvAjjJAnameva, cetanAtmakatvAjjAgaritavat yathA jAgaritAvasthA jJAnameva cetanAtmakatvAt tathAnadhyavasAyo'pi / cetanA25 cetanAt, yasmAt tadeva cetanamacetanaM ca tasyaiva "bahvacetanatvAdalpacetanatvAccetanaM ca tadacetanaM ceti vigrahAccetanAyA evAcetanAdvA, saMzayAdivat, 'Adi' grahaNodviparyayanirNaya gRhyete tadvaccetanAcetanAjJAna " 3 1 cetanAH evAtmA cetanaivAtmA bhA0 // ya0 // 5 yukta udano (undane ? ) nAtmatvena bhA0 / 7drasyaiva 8 mAtmaMtavai ya0 // 10 valanAdi bhA0 De0 lIM0 raM0 hI 0 // pra0 // 2 yathA rAjA ya0 // 3 tmanaH ya0 // 4 cennAtmaiva yukta pudanonAtmatvena ya0 // 6degsyaiva raM0 hI 0 // 9 sopi pra0 / asmiMstu pAThe khArasye 'so'pi karaNAtmA' ityartho jJeyaH // 11 bahUcetana bhA0 / bahucetana ya0 // 12 NAt paryaya pra0 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNAtmanaH kAryAtmanazca vyAkhyAnam ] dvAdazAraM nayacakram yathA caitat tathAnadhyavasAyamapi dravyendriyapRthivyAdi kAryAtmA jJAnameva, suSuptAvasthAtmakatvAt , hAlAhalAnuviddhamadirApAnApAditanidrAprasuptavadanadhyavasAyavat / yo'sau puruSastadeva tat, tenAtmatvena pariNamitatvAt tadavyatvAd bhUmyabAdivrIhitvavat, tatkAryatvAt paTatantuvat , tena vinA'bhUtatvAt tadvyatirekeNA mevAnadhyavasAyaH / athavA suptavat , yathA hi supta ucchAsaniHzvAsAdikriyAsu avyaktaM cetayamAno'pi / jJAtaivamanadhyavasAyo'pi karaNAtmaiva vyaktataraH svApaH viziSTasvApa ityarthaH / evaM karaNAtmA vyaakhyaatH| .. idAnIM kAryAtmA vyAkhyAyate - yathA caitadityAdi / yathA caitadanantaravyAkhyAtamanadhyavasAyaviparyayasaMzayAvitathapratyakSAdi jJAnaM caitanyaM tathAnadhyavasAyamapagatAdhyavasAyamanadhyavasAyamacetanAmimataM dravyendriyapRthivyAdi kAryAtmA AtmA, AtmanaivAtmatvena pariNamitatvAdityAdayo hetavo vekssynte / sA 135-1 ca suptAvasthA dravyendriyam, nivRttyupakaraNadravyendriye vyAkhyAte prAk , te ca puruSeNAtmatvena pariNamite / 10 bhAvendriyaM tvAtmaiva labdhiyukta upayukto vA / pRthivyAdi ca viparivartamAnAtmatvapariNAmApannameva, pRthivya jovAyuvanaspatidvIndriyAdi tat kAryAtmA suSuptAvasthA, tadapi jJAnAtmakameva suSuptAvasthAtmakatvAt , hAlAhalAnuviddhamadirApAnApAditanidrAprasuptavat , yathA hAlAhaleviSeNa sadyomArakeNAnuviddhAM madirAM.. pItvA tadApAditAyA nidrAyA vazamupagamya suSuptazcetana eva sanna kiJcit cetayate puruSastathA dravyendriyapRthivyAdi kAryAtmA / athavA anadhyavasAyavat , yathA jAgarAdipUrvavyAkhyAtAvasthAbhyo viziSTA 15 suptAvasthAnadhyavasAyAkhyA jJAnameva tadvat kAryAtmAvasthA dravyendriyapRthivyAdi jJAnameva / yathA nidrAnidrAnidrA-pracalA-pracalApracalA-styAnarddhivedanIyAnAmuttarottarotkarSabhedA~dAvRtajJAnazaktarAcaitanyavizeSastadAvaraNApagamavizeSApAditacaitanyavizu tkarSaparyantaprAptasArvajyavadvA caitanyAvaraNaprakarSaparyantaprAptaM pRthivyAdi jJAnameva / karmaNazcASTavidhasya saprabhedasya puruSapariNAmaikyApatterjJAnAtmatvamiti caitanyameva pRthivyAdeH / ___ata Aha -yo'sau puruSastadeva tad dravyendriyapRthivyAdi, tenAtmatvena pariNamitatvAt / 20 ko vAtra bhedaH pariNAmakapariNamyayoH ? ityAha -tadravyatvAt , sa eva dravyaM tadravyaM saprabhedaM karma, tasmAt tadrvyatvAt / myabAdivrIhitvavat , yathA bhUmyambvAdyeva vrIhi/hitvena pariNatatvAt tadravyatvAd vrIhibhUmyAdireva bhUmyAdibhirevAtmatvena pariNamitatvAd vrIhirbhUmyAdireva tathA pRthivyAdi puruSa eva cetanAtmakaH / itazca yo'sau puruSastadeva tat tatkAryatvAt , yad yasya kAryaM tadeva tat paTatantuvat , yathA tantUnAM kAryatvAt paTastantureva tathA puruSa eva pRthivyAdi, puruSapUrvakatvapratipAdanasya kRtatvAt / 25 itazca tena vinA'bhUtatvAt , tadeva tat tena vinA'bhUtatvAt , yad yena vinA na bhavati tadeva tat , 1 atra nidrAsuSuptavat ityapi pAThaH syAt // 2 sAyepi pra0 // 3degsAyacetanA pra0 // 4 dRzyatA pR0 185 paM0 3 // 5degvizeSaNa vi0 vinA / vizeSeNa vi0|| 6 yathA nidrAnidrApracalApracalAstyAnaddhi pra0 // 7degbhedAvRta ya0 // 8 atra SastathAvaraNA ityapi pAThaH syAt // 9degsArvajJavadvA pr0|| 10 bhUmyapAdi pr0|| 11deggheva bahuvrIhitvena pripr0|| 12 yasya na kArya nadeva pr0|| naya0 24 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam ... [dvitIye vidhividhyare bhAvAt taddezatvAca ghaTakhatattvapratyagrAditvavat / / . caitanyAdAtmA pRthivyAdisuSuptAvasthAyA viparyayeNa vRtto rAgAdhupayukta upayogasvAtantryeNa baddhvAtmanAtmAnamavatantrIkaroti, karmabandhena rUpAdimattvamanAdyanantaza Apadyate / anAdyanantazaH sUkSmasthUlazarIrAdirUpAdimattvaM pratipadyate 5 yathA rUpAdaya eva pRthivyAdayaH pRthivyAdaya eva rUpAdayaH, te'nyonyairvinA na bhUtatvAdanyonyAtmakAstathA puruSa eva kASThAdyapi / kizcAnyat , tadvayatirekeNAbhAvAt , yaddhi yadyatirekeNa na bhavati tadeva tat , yathA ghaTasvatattvapratyagrAditvam / taddezatvAcca , tasya dezastaddezaH, tatpuruSasyaiva dezo'vayavaH svAtmA rathyApuruSapANyAdivat , taddezatvaM sRSTestatpUrvakatvAditi hetuH / yo yaddezaH sa tatsvatattva eva, kimiva ? ghaMTasvatattvapratyagrAditvavat , yathA ghaTasya pratyagrayuvamadhyamapurANatA ca ghaTasvatattvameva tathA pRthivyAdya 10cetanamapi cetanapuruSasvatattvameva / yaduktamacintyaprabhAvAmUrtasUkSmAjJakAraNarUpAdimUrtasthUlaviparivartavat puruSaviparivartamAtraM pRthivyAdIti yuktyopapAditam / tatraiva punaH saMsArasiddhayai yuktyopapAdanArthaM prastUyate - caitanyAdAtmetyAdi yAvad viparivartA136- nantyavat / cetanabhAvazcaitanyam , tasmAccaitanyAdAtmA pRthivyAdisuSuptAvasthAyA viparyayeNa vRttastata ISadvizuddhAvastha ityarthaH, caitanyasya rAgAdivipariNAmAd rAgAderbandhakAraNatvAt tadupayukta upayogasvA15 tantryeNa, upayogo hi cetanA, tasya svAtantryaM kartRtvAt , mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandha hetavaH [tattvArtha0 8.1] iti vacanAd rAgAdyAtmakakaSAyavikalpAtmakatvAnmithyAdarzanAdInAM tena svAtantryeNa baddhavAtmanAtmAnamasvatantrIkaroti, tenaiva ca svayaM kRtena bandhena asvatantrIkriyate madyeneva svayaM pItena madyapaH, svayaM pUritavegayA Dolayeva vA puruSo bhramyate karmaDolayA, karmabandhena rUpAdimattvamanAdyanantaza Apadyate / evametadubhayaM santatyA'nAdyanantaM ca dravyArthatayA, yathoktam - pucviM bhaMte ! kukkuDI pacchA 20 aMDae ? puvi aMDae pacchA kukkuDI? rohA! jA sA kukkuDI sA kato? aNddgaato| je se aMDae se kato? kukkuDIto / evaM rohA ! puvi pi ete pacchA vi ete, do vi ete sAsatA bhAvA, aNANupubbI esA rohatti' [bhagavatIsU0 1 / 6 / 53] / tathA savvajIvA NaM bhaMte ! ekamekassa mAtattAe "pitittAe bhAtittAe bhajattAe puttattAe dhItittAe ? gotamA ! asati aduvA aNaMtakhutto [bhagavatIsU0 12 / 7 / 458] ityAdi / tacca dvividhaM rUpAdi - sUkSmaM sthUlaM ca / karmAdi sUkSmam , AdigrahaNAducchAsaniHzvAsa25 bhASAmanastvAdikArmaNataijasAhArakazarIrAdi ca tadAtmatvagatyA / sthUlaM pRthivyAdi audArikavaikriya 1 ghaTavasvatatvapratyayAdi pr0|| 2 madhyapurA ya0 // 3 puruSatvameva pr0|| 4 dRzyatAM pR0 176 paM0 3 // 5 sUkSmajJa pra0 // 6 kuto pra0 / "puci bhaMte ! aMDae pacchA kukkuDI ? puvi kukkuDI pacchA aMDae ? rohA ! se gaM aMDae kao? bhayavaM| kukkuDIo / sA NaM kukkuDI kao? bhaMte ! aNddyaao| evAmeva rohA! se ya aMDae sA ya kukkuDI pugvi pete, pacchA pete, duvete sAsayA bhAvA, aNANupuvvI esA rohA" iti bhagavatIsUtre paatthH|| 7 kuto kukkuDIo y0|| 8 sAsayA ya0 // 9 dRzyatAM pR0 4 Ti0 2||10pitttaae bhaa0|| 11 asaI bhaa0|| 12 "ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM mAittAe pitittAe bhAittAe bhagiNittAe bhajAttAe puttattAe dhUyattAe suNhatAe uvavaNNapuve? haMtA goyamA ! jAva arNatakhutto" iti bhagavatIsUtre pAThaH // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 svatantrasyApyAtmano bandhapratipAdanam], dvAdazAraM nayacakram caitanya kAryAtmatvAd mRddhaTakapAlazakalazarkarAdhUlipAMzutruTiparamANurUpAdiparamApravAdidravyAditvaviparivartAnantyavat / ____nanvevamanAdyanantatve sati aviveke caitanyarUpAdimattvayostulye kimarthaM jJAnAtmakamityucyate, kiM rUpAdimadAtmakamiti nocyate sarvam ? naivaM parigrahe'pi kazcidoSaH, asyaivArthasya sisAdhayiSitatvAt / tathAhi-jJasyaiva bhavanasyopapattestadanvayAca dezakAlAbhyAM bhavanaM sidhyati / tadbhinnapadArthaparigrahe tu ghaTabhavanaM na sidhyati / zarIrAtmakatvagatyA tadAtmatvAt / etat prakriyayaiva pratipAditamapi sukhagrahaNArthaM pratijJAyate - anAdyanantazaH 136-2 sUkSmasthUlazarIrAdirUpAdimattvaM pratipadyate caitanyamiti / kutaH ? kAryAtmatvAt , kAryAtmatvaM ca tasya siddhaM rUpAdipRthivyAdibhedarUpeNa viparivRtteH sAdhitatvAt , iha tvanAdyanantazaH seti sAdhyate, yo yaH kAryAtmA sa so'nAdyanantazo viparivartamAno dRzyate, tadyathA mRdghaTetyAdi, dravyaM mRd bhavati, mRd ghaTo 10 bhavati, ghaTaH kapAlAni, tataH krameNa zakala-zarkarA-dhUli-pAMzu-truTi-paramANavaH, tato rUpAdayaH, rUpAdibhyaH punarutkrameNa paramANvAdayo yAvadvyAditvaviparivartAnantyam / 'Adi'grahaNAd guNakarmasattAditvena viparivartavat / evaMprakArasya bhavanasya svajAtyaparityAgarUpasya dezakAlabhedaikAntAbhyupagame'nantaraM rvekSyamANadoSatvAnnAnyathaitaditi pratipattavyam / - atrAha - nanvevamityAdi / nanvevamanAditvAt kukuTyaNDakayorivAnantatvAcca kutsitA kuTiH kukkuTi-15 rityarthe kukuTizabdasya zarIrArthavyAkhyAnAcca muktasyApi rUpAdyarthajJAnapariNAmAdaviveke caitanyarUpAdi- / mattvayostulye kimartha jJAnAtmakamityucyate, kiM vA kAraNaM rUpAdimadAtmakamiti nocyate sarvam ? vizeSaheturvA vAcya iti taddarzayannAha paraH - nanvevamanAdyanantatve satIti gatArtham / AcArya Aha-naivaM parigrahe'pi kazciddoSaH, kiM kAraNam ? asyaivArthasya sisAdhayiSitatvAccaturavasthAtmakatvAta tasya, tata eva rUpAdidravyendriyapRthivyAdirUpaH sa evocyate, tathA ca sRSTeH pUrvamuktatvAt / . 20 Aha - cetanAcetanayoraikyApAdanaprastuteH 'jJaH puruSaH, tanmayaM cedam , sa eva svatatro bhavati' iti 137-1 ca' vizeSya jJagrahaNaM svatantragrahaNaM ca kimarthamiti / AcArya Aha - tathAhItyAdi, bhAvayiSyate / bhavatIti bhAva ityuktam , bhAvasvarUpapradarzanArthaM tu yo bhavati sa vAcya iti jJagrahaNam , tadapi tathAhItyAdinA ca evaM ca kRtvA yat prAguktaM 'dezakAlabhede bhavanAbhAvadoSo vakSyamANaH' iti tatparihAreNa jJasyaiva bhavanasyopapattestadanvayAcca sarvadezakAlA masAnnidhyAd dezakAlAbhyAM bhavanaM sidhyati, 25 tathA hi vastu bhavatIti zakyaM vaktum / tadbhinnetyAdi, dezakAlabhinnapRthivyAdibhedabhUtapadArthaparigrahe tu anyathA tu ghaTabhavanaM yadetat pratyakSasamprasiddhaM tadapi na sidhyati / 1rAtmagatyA bhA0 // 2'tmatvA pra0 // 3degturTi bhaa0|| 4 dRzyatAM pR0 188 paM0 1 // 5 nanvida(tya?)manAditvAt pr0|| 6 (bhAva issyte,)?|| 7 dRzyatAM paM0 14 // 8degbhedabhavanAbhAvadoSe ya0 // 9tmasyannivyAd bhA0 / 'tmasyannidyAd ya0 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare - dezabhedapratyayena tAvad grIvAdibhedabhAve ghaTabhavanaM na / zvetikAyekadezabhAve na mRt / azmAdibhedAnna pRthivI / pRthivyAdibhedAnna dravyaM guNakarmabhedAdA / dravyAdibhedAnnaikaM sattvam / kAlabhedapratyayenApi pratikSaNamavyapadezyabhavanAt katarad ghaTa bhavanam , mRdbhUtavIhyAdyambvAdikAlabhinnabhAvabhede mRdabhAvAt parato'pi kpaalaadi5paaNshuvriihyaadibhuuteH| ghaTAdisarvAtmakasyaikasya sattvasyAbhAvAt pratyekatvasya cetaretarAsattvAtmakatvAt kuto bhavanaM bhaviturghaTAdeH? yathA tu rUpAdibhedena sarvabhedaparyantaM bhedaM vidhAya vijJAnamAtrameva vyavasthApyate tat katham ? dezabhedapratyayena tAvadityAdi, grIvApRSThakukSibunauSThAdInAM dezabhinnAnAM kapAlazakalAdInAM ca yAvat paramANuzo rUpAdizo nirupAkhyatvazazca bhedabhAve ghaTabhavanaM na, sidhyatIti 10 vartate / evaM na zvetikApItikAdyekadezabhAve mRt / azmAdibhedAnna pRthivI / pRthivyaptejovAyyAdibhedAnna dravyaM guNakarmabhedAdveti, tadeva hi dravyaM rUpagamanAdiguNakarmabhedAd yAvannirupAkhyatvabhedAt samudAyAbhAvAJcAsambandhAnna dravyam / dravyAdibhedAd dravyaguNakarmanAnAtvAd naikaM sattvam / evaM tAvad dezabhede ghaTabhavanaM na syAt , drvyaadiinaamnupptteH| ____ kAlabhedapratyayenApi pratikSaNamavyapadezyabhavanAt katarad ghaTabhavanaM kSaNe kSaNe'yantamasambaddhA15 yaHzalAkAkalparUpAdyAtmakatvAnupapatteH ? kiM kAraNam ? mRdbhUtabIhyAdyambvAdikAlabhinnabhAvabhede mRda1372 bhAvAt , asmanmatena mRdbhUto vrIhyAdirambvAdizcaika eva kAlAntarAvasthAne sati tatpariNAmopapatteH, tvanma tena tu kAlabhinnabhAvabhede kSaNe [kSaNe ] navanavArthAsambandhAdU bhAvabhede brIhireva vinaSTo mRnna bhavati, na codakAdi vinaSTaM mRd bhavatIti nirbIjatvAnmRdabhAvaH / mRdabhAvAcca ko ghaTaH ? bhavanaM vA kiM syAt ? asmAkaM tu sAmAnyAnvayAd vrIhyAdaya udakAdaya eva vA mRd bhavati ghaTo bhavatItyAdi yujyate, parato'pi 20 kapAlAdipAMzuvrIhyAdibhUteH, ghaTabhavanAt parato'pi ghaTa eva kapAlAdi bhavati, kapAlAderapi parato yAvaccharkarAbhavanAt, pA~zvAderapi parato bIyA~derbhavanAt / tasmAd ghaTAdi sarvAtmakameva bhavati / na cedetadiSyata evamprakArakaM bhavanaM tata evaM ghaTAdisarvAtmakasyaikasya dezakAlavyApinaH sattvasyAbhAvAt tvanmatenaiva pratyekatvasya ceSTasya tvayA itaretarAsattvAtmakatvAt kuto bhavanaM bhavitughaMTAdeH ? ghaTaH paTAtmanA nAsti paTo'pi ghaTAtmaneti dezataH kAlatazca prAk pazcAdvA [ na ] sa eveti na paTo'sti na ghaTa 25 iti pratyekaM bhinnatve bhAvAnAmabhAvAt ko ghaTaH ? kiM vA bhavanam ? yathA tu rUpAdItyAdi yAvadasmadupavarNanavadevAbhihitaM bhavati / yaizca varNyate vijJAnamAtratvaM dezabhedAd ghaTo bhidyamAno rUpAdibhedena bhidyate yAvad nirupAkhyazaH kAlabhedena ca bhidyamAnaH paramaniruddhakSaNotpattivinAzanirupAkhyazo bhidyata iti taiH sarvabhedaparyantaM bhedaM vidhAyApi vijJAnamAtrameva 1 casaMbaMdhAdravyam pra0 // 2 vodakAdi bhA0 // 3 pAMvA bhA0 // 4 vrIhyAdirbha(bha?)vanAt bhA0 // 5 ceSTasya ya0 pratiSu nAsti // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezakAlabhede bhavanAbhAvadoSAbhidhAnam ] dvAdazAraM nayacakram 189 tathAsmadupavarNanavadevAbhihitaM bhavati / jJAnasyApi tvabhAvAbhyupagame rUpAdyapalApabIjanirUpaNAdinirmUlatvAt prtykssaadivirodhaaH| ___ ata evoktavat sarvatra sannipatyArAdUrAdupakAritvebhya AtmabuddhIndriyaprakAzarUpaghaTauSadhAhArAdiSu jJAnavRttirbhavati / anvAha ca puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati // [ zuklayaju0 saM0 31 / 2] 10 nAnyatkizciditi vyavasthApyate / yathA tu tad vyavasthApyate tathAsmaduktavadupavarNitamabhinnamekaM vijJAna-138-1 mityuktaM bhavati, tatazca rUparasAdighaTapaTAdivizvabhedAtmakatvAt tasya, rUpAdiparasparaviviktatve tu tadvijJAnAnvayAbhAvAd rUparasAdibhedaparikalpanAbhAvastadaMzakalpanAbhAvo nirupAkhyatvakalpanAbhAva iti vijJAnamAtratA na bhavati / atha kazcid brUyAt - tadapi 'vijJAnamasat sarvabhAvazUnyatvAditi, etaccAyuktam , jJAnasyApi tvabhAvAbhyupagame rUpAdyapalApabIjanirUpaNAdinirmUlatvAt pratyakSAdivirodhAH, rUpAdayo na santIti yadapalApabIjaM nirUpaNaM tadapi nAstIti rUpAdipratiSedho na sidhyati, pratyakSatazca svAnubhavena rUpasya nirUpaNamupalabhyate pratisvam , AdigrahaNAdAsvAdanaghrANasparzanazravaNAnubhavA upalabhyante, ataH pratyakSavirodhaH / tadanusmaraNadarzanAdanumAnavirodha AdigrahaNAt , anusmaraNaM hi svayamanubhUtasyArthasya nAnanubhUtasya / tasmAda-15 vazyamAtmA jJAnasvabhAva ekaH sarvabhAvavyApI viparivartamAno'vasthitaH kAraNamiti siddham / ata evoktavadityAdi / etasmAdeva AtmavyAptiviparivRttivyavasthitatvAddhetoruktena tulyamuktavad rUpAdInAM tattvAd rUpaNAtmakatvAjjJAnasvabhAvAtmAvasthAvizeSamAtratvAt sarvatra sarvabhAveSu eSa vizeSastasyaiva kAraNapadArthasyopakAravizeSebhyo'paro draSTavyaH - sannipatyopakAriNI buddhirAtmanaH sAkSAdavyavahitA bhAvAnAM 142.2 svaparivartavizeSANAmupabhoge, bhoktA tu svayameva svaparayoH / ArAdindriyANi karaNatyat dUrAt prakAzAda-20 yo'nugrAhakA indriyANAM davIyAMso rUpAdayo daviSThA ghaTAdaya auSadhavyaJjanAdIni indriyANAM pATavajananAdupakAryupakAritvena tadupodvalakarAzcAhArAH sarvabhAvagatAsu jJAnavRttiSvityata Aha - sarvatra sannipatyArAdUrAdupakAritvebhyo hetubhya AtmabuddhIndriyaprakAzarUpaghaTauSadhAhArAdiSu jJAnavRttirbhavatIti / ____ anvAha ceti jJApakam , etasminnarthe pUrvoktameva jainairvakSyamANajJApakArtham 'eko'pyahamaneko'pyaham' [bhagevatIsU0 18 / 10 / 647 ] ityAdikam , ato'pi laukikastadanusAreNAha na svamahimneti / puruSa eveda-25 * mityAdi, evetyavadhAraNe, bhavituranyasyAbhAvAduktavat tasyaiva ca bhavanAt / idamiti dRzyaspRzyAdi indriya 1 vijJAnasat y0|| 2degsthitatvA(tva?)heto pra0 // 3 auSadhAvya(nya?)anAdIni pr0|| 4 atrAha ya0 // 5"ege bhavaM duve bhavaM akkhae bhavaM avbae bhavaM avaTThie bhavaM aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM ! somilA | ege vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM" iti bhagavatIsUtre pAThaH 181101647 / "ege bhavaM duve bhavaM aNege bhavaM akkhae bhavaM avvae bhavaM avaDhie bhavaM aNegabhUyabhAvabhavie vi bhavaM? suyA ! ege vi ahaM duvevi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM" iti jJAtAdharmakathAsUtre paJcamAdhyayane pAThaH // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam .. .. .. .[dvitIye vidhividhyare ... ata eva tasya sarvatvasamprasiddhyA AtmAdyAkhyatA, mRdanuttIrNaghaTapiTharAdivad bhvastyathodibhyaH sarvasyAnuttarAt sarvasyAsAvAtmA svarUpaM tattvamityarthaH / gocaraM liGgagamyaM vA nirdizati / sarvamityazeSaM tasyaiva sAmAnyavizeSabhedaprabhedAnantye'pi saGgrahItaM buddhyA / idaM ca dezataH pradarzanam - idaM sarvamiti / kAlatastu bhUtaM bhAvyamiti atItAnAgatavartamAnAnAM pradarzanam , 5 bhUtazabdasya vartamAnAtItavAcitvAt / uta pazya prekSasvetyarthaH / amRtatvasya akSayatvasya IzAnaH prabhavitA, sa hyakSayo'jaro'maraH puruSo jJAnasyAvinAzitvAt so'kSayatvamanubhavatItyarthaH / yathoktam - akkharassa aNaMtabhAgo NicugdhADitao savvajIvANaM [ nandisU0 42] ti / tadvayAkhyAnanidarzanaM ca taM pi jadi Avarijija teNa jIvo ajIvayaM paave| __suTu vi mehasamudaye hoi pabhA caMdasUrANaM // [ nandisU0 42 ] ti| 10 yaditi yasmAt kAraNAdannenAtirohati, adyate bhujyate'zyata ityannaM pudgaladravyaM tenaivAtmanAnAdyananta139-1 zo'pi viparivartitatvAt , tenAnnenAsAvatirohati vardhata upacIyate tatsvArUpyAd bAlaka iva navanItAhAreNa tena jJAnakriyayorupaSTambhopalambhAt karaNakAyavivRddhezca / yathoktam - annaM vai prANAH, annamayo hyayaM puruSaH, puri zayanAt puruSaH [ ], nAjJasyaitat sarvaM ghaTate'tirohati bhRzaM rohatIti / kizcAnyat , ata evetyAdi / etasmAdeva kAraNAt sarvatvasiddhistasya tattvajJAnasvarUpasya, tayA ca 15 punaH sarvatvasamprasiddhyA AtmAdyAkhyatA / satatamatati gacchati jAnIte pariNamatIti cAtmA / sato bhAvaH sattvam , sa eva san bhavati cetyarthaH / bhUtastathA sadA bhavatIti vA / puri zayanAt puruSaH zarIre jagati vA svvijRmbhitviklpaatmke| pUraNAd galanAcca pudgalaH pumAMsaM gilatIti vA pudgalaH, jIvazarIratayA vibhajya bhoktebhogyabhAvAd vRddhihAnibhyAmutpattivinAzAbhyAM pUraNagalanAbhyAmityarthaH / jAyate taistairbhAvairiti jantuH / paJcendriyamanovAkAyabalAyurucchAsaniHzvAsAkhyadazaprANadhAraNAt prANI jIva iti cocyate 20 ityevamAdyabhikhyAH sarvatve sati ghaTante tena tena dharmeNa vyapadezAvirodhAt / mRdanuttIrNaghaTapiTharAdivat , yathA mRdo'nuttIrNA ghaTapiTharAdayo bhavanti santi vartanta ityAdibhyo bhvastyAdyarthebhyo nottaranti bhavanAnuttarAt sarvadhAtUnAM ca bhvAdyarthatvAdevaM jJAnasvarUpaH kartA bhavati asti vartate jJAnasvarUpabhavanAnuttarAt / ..ata Aha - bhvastyarthAdibhyaH sarvasyAnuttarAt, astibhavatividyatipadyativartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthAH, bhvAdayazca sarvadhAtavastadarthaM nAtivartanta iti yAvadeva kiJcidutpadyate vinazyati vyavasthitaM vA 25 tasya sarvasyAsAvAtmA svarUpaM tattvamityartha iti paryAyaiH svarUpopanayaH / syAnmatam - svAtmani vRttivirodhAt kathamAtmanAtmAnaM sRjatyupasaMharati ca badhyate mucyate ca ? na. yaiGgulyagramaGgulyagraM spRzati nAsirAtmAnaM chinattIti, etaccAyuktam , zaktibhedAt kArakabhedopapatteH, tntr| 1 dRzyatAM pR0 4 Ti0 2 // 2 varaM bhA0 // 3 zoviparivarttatvAt bhA0 // 4 yopaSTa ya0 // 5 "annaM vai candramAH, annaM prANAH, ubhayamevopaityajAmitvAya" iti taittirIyabrAhmaNe 3 / 2 / 3 / 19 // 6 nAnyasyai bhaa0|| 7 dyAkhyAtA pra0 // 8degmati cAtmA ya0 // 9 bhojyabhAvAd 20 hI0 vinA // 10degttArAt pr0|| 11 dRzyatAM pR0 34 paM0 20 // 12 panaya bhA0 / panaya ya0 / 13 AMgulyagraM spRzati pA0 bhA0 20 hI0 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSasyaivAtmAdizabdavAcyatvAbhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram , tavAyakakozakArakakITavaJca tadAtmakA evaite saMhAravisargabandhamokSAH / yathA ca sudIptAt pAvakAdvisphuliGgA bhavanti / sa eva kalanAt kAlaH / prakaraNAt prkRtiH| rUpaNAdiniyamanAnniyatiH / khena rUpeNa bhavanAt khabhAvaH / yena yatra yathA yasmAd yadA yadarthaM ca pravartitavyaM vAyakakozakArakakITavacca tadAtmakA evaite saMhAravisargabandhamokSAH, yathA tatravAyakITaH / svazarIrajayaiva lAlayA tatraM prasArayatyupasaMharati ca na cAnyataH kutazcit tathAtmana eva saMhAravisau / uktaM hi - yathorNanAbhiH sRjate gRhNIte ca yathA pRthivyAmauSadhayaH sambhavanti / yathA sataH puruSAt kezalomAnIti vA, yathA sudIptAt pAvakAdvisphuliGgA bhavanti tathAkSarAt sambhavatIha vizvam [muNDakopa0 ] iti / bandhamokSAvapi yathA kozakArakITaka AtmAnaM veSTayati svazarIravinirgatena kozena punazca tatraiva pralIyate kazcica kozakaM chidrIkRtya nirgacchatyevamAtmano bandhamokSau nAnyata iti / kiJcA- 10 nyat , yathA ca sudIptAdityAdi, ayamapi dRSTAnto'gnisvatattvAnaMtivRttyAgnirUpasambhavAt puruSasya tatsAdharmyapradarzanArtham , yathA'nvAha - yathA sudIptAt pAvakAdityAdi / evaM tAvat puruSa eva sarvamityuktam / sa evocyate kAlo'pi, sa eva jJatvAt kalanAt kAlaH, kala saGkhyAne [pA0 dhA0 497, 1866], kalanaM jJAnaM saGkhyAnamityarthaH / yathA 'cAhureke - kAlaH pacati bhUtAni [ ] iti zlokaH / prakaraNAt prakRtiH sa eveti vartate / sattvarajastamaHsvatattvAn prakAzapravRttiniyamArthAn guNA-15 nAtmasvatattvavikalpAneva bhoktA prakurute iti prakRtiH, yathAhureke 140-1 ajAmekAM lohita zuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sNruupaaH| ajo Teko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH // [zvetAzva0 4 / 1 / 55] iti / rUpaNAdiniyamanAnniyatiH, rUpaNAccakSuSo viSayo rUpameva na rasAdayaH, rasanAd raso rasanaviSayo na rUpAdaya ityAdi niyamanAnniyatiH / vo bhAva Atmanaiva svena rUpeNa bhavanAt 20 svabhAvaH / yathAhureke- - 16*kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM na kAmacAro'sti kutaH prytnH||[ ] iti* / 1 vaaykaashbhaa0||2degnaabhH ya0 // 3 athA pr0||4"ythornnnaabhiH sRjate gRhNate ca yathA pRthivyAmoSadhayaH sambhavanti / yathA sataH puruSAt kezalomAni tathAkSarAt sambhavatIha vizvam // 1|1|7||"tdett satyam- yathA sudIptAt pAvakAdvisphuliGgAH sahasrazaH prabhavante sarUpAH / tathAkSarAd vividhAH somya bhAvAH prajAyante tatra caivApiyanti // 2 // 11 // " iti muNDakopaniSadi pAThaH // 5 atra 'yathA ca sudIptAt pAvakAd visphuliGgA bhavanti tathAkSarAt sambhavatIha vizvam / ' iti mUlaM sambhAvyate // 6degnavivRttyAvirUpa pr0|| 7degnArtha bhA0 // 8 yathAtvAha pra0 // 9jJAtvA kala pra0 // 10 yathA bahureke pr0|| 11 "kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prajAH / kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi durtikrmH||" iti saMpUrNaH zlokaH // 12 prakAzavatti pr0|| 13 tkRssnnshkaaNpr0|| 14 virUpAH pr0|| 15 diniya pra0 // 16 ** ** etaccihnAntargatasya pAThasya sthAne kaH kaNTakAnAmityAdi ityeva ya0 pratiSu pAThaH // . Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare tena tatra tathA tasmAttadA tadarthaM ca prvRttiH| tadantareva tasya, na tato vyatiriktam , sa eva hIdaM vRttamavivRttaM ca bahudhAnakaM cetanAcetanAdimabhedarUpam / anvAha ca tadejati tannaijati tad dUre tNdupaantike| tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH // [ zuklayaju0 vA0 saM0 40 / 5] OM aNabodhanetyAdevizuddhiprakarSavizeSAd devatA api sa eva, yAvadarhannapi bhavatIti smbhaavyte| satyam / bhavanaM kartuH, bhavanasya kriyAtvAt, pacivat / yattu sa jJa iti yena hetunA yatra kSetre yathA yena prakAreNa yasmAdAzrayAd varatuno yadA yasmin kAle yadartha ca yat prayojanamuddizya pravartitavyaM tena tatra tathA tasmAttadA tadarthaM ca pravRttiH, tadyathA- rAjJAjJaptaH 10 sUpakAraH sthAlyAmodanaM kuzUlAt taNDulAnAhRtya mRduvizadamodanaM peyAtyaipUrvakaM kSutprazamanArthaM ca pacatIti / tat punaH pravartanaM tadantareva tasya puruSasya, na tato vyatiriktaM bahirbhUtam / sa eva hIdam, sa eva puruSo yasmAdidaM sakalaM jagadU vRttaM tataH prasRtaM nAnAbhedena vivartamAnam , avivRttaM ca tatsvarUpAparityAgAt / bahudhAnakaM bahUnAmAzrayaH / cetanAcetanAdiprabhedA rUpamasyeti cetanAcetanAdiprabhedarUpam , yacca cetanaM naratiryagamaranArakAdi tatprabhedAzca rUpamasya kASThakuDyaghaTapaTAdyacetanaM ca saprabhedamasya rUpam / 15 andhAha ceti jainamatAnusAreNaivetyarthaH / tadejati calati spandate, najati na calati na spandate / 1402 tad dUre tiryagloke'dholoke'loke ca / tadupAntike 'tadevAsmin pradeze dRzyarapRzyAdi / tada ntarasya ghaTapaTAdeH sarvasya vastunaH sAkArAnAkAropayogalakSaNasyAtmanastatpariNaterapratighAtAt / tadu sarvasyAsya bAhyataH, tasyaivAloke'pi sadbhAvAt, 'sarvasyAsya' iti lokagatabhAvanirdezAt tasya bAhyamaloka iti / arhaNabodhanetyAdevizuddhiprakarSavizeSAd devatA api sa eva, arhati sarvalokAtizayapUjA ityarhan , budhyata iti buddhaH, vardhanAd bRhattvAd brahmA vardhamAno vA, vyApnotIti viSNurjJAnAtmanaiva sarvAnarthAn , IzanAdIzvaraH, etebhyazca jJAnavizuddhyutkarSabhedebhyastatparyantaprApteryAvadahannapi bhavatIti sambhAvyate, duSprApatvAdArhantyasya sambhAvanayocyate, zeSapadaprAptistu sulabhaiveti, tAmapi ca durApAM sarvajJAvasthA paramavizuddhAM paramAkhyAM sa eva prAptumarhatIti / evaM vidhividhinayavikalpaH puruSavAdaH / adhunA niyativAdo vidhividhinayadarzanAzrayo'bhidhIyate - satyam , bhavanaM karturityAdi / satyaM yuktametaducyate tvayA - tanna bhavataH svAtavyamupalabhyamAnaM pacAviva zakyamapahnotum / kiM kAraNam ? 1"athApare vivRttAvivRttaM bahudhAnakaM caitanyamityAhuH / " iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIyavRttau 1 / 8 // 2 pravRttistathA pra0 / atra 'pravRttiH, yathA rAjJAjJaptaH' ityapi pAThaH syAt // 3taMdulAkRtya mRduvizada ya0 / taMduvizada bhaa0|| 4 atra 'peyApUrvakam' iti pAThaH sambhAvyate // 5 recetasya pra0 // 6 puruSasya ya0 pratiSu nAsti // 7bahudhAnAmAMzrayaH bhA0 / bahadhAnAzrayaH y0|| 8 yaccetanaM y0|| 9 atra tadvantike iti yajurvede pAThaH, evaM cAtra nayacakravRttau: ntike ityapi pAThaH syAt // 10 tadekasmin pr0|| 11 sarvasya baapr0|| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha niyativAdaH] dvAdazAraM nayacakram 193 sampradhAryametat / sa yadi jJaH svatantrazca, nAtmano'narthamaniSTamApAdayed vidvadrAjavat / na, nidrAvadavasthAvRtteH puruSatAyA evAsvAtatryAt, AhitavegavitaTapAtavat / nanu tajjJatvAdyayuktataivaiSA samarthyate, yuktatvAbhimatatve'pi cAyameva niyamaH katra ntaratvApAdanAya / bhavati kartA..........''acetano'pi bhavati / tanniyamakAriNA bhavanasya kriyAtvAt , yA kriyA sA bhavitureva ghaTAdeH paramANvAdervA, yathA pacikriyA paktureva bhavati 5. svatatrasya / bhavanamapi ca kriyA, kriyAtvAd bhavitrA vinA na bhavati, pacivat / bhavitA ca kartA, kartA ca svatantraH, kartRtvAdeva na kenacidasau bhAvyate kAryate vA svAtavyAt kartRtvAt / yattu sa jJa iti sampradhAryametat , yat punarucyate 'svAtatryAt kartA jJa eva' ityavadhArya tatra tvayA sahaitat sampradhAeM vicArya-141-1 masti, 'sarvajJameva' ityayuktamityabhiprAyaH / kiM kAraNamayuktam ? sarvajJasyaiva bhavanAbhyupagame doSadarzanAt , kartRtvAt svAtatryamastu, ko vArayati ? sa yadi jJaH svatatrazcetyubhayaguNasampanna iSyate yadi jJaH san 10 svatantro'pi syAd nAtmano'narthamaniSTamApAdayet jJatve sati svatantratvAt / ko dRSTAntaH ? vidvadrAjavat , yathA hi daivapauruSagatijJo dezakAlasahAyasAdhanasampannaH parAkramavAn rAjA nAtmano'narthamaniSTamaraNaparAjayAdimApAdayatyevamasAvaipi nAtmano'narthamaniSTamApAdayet , dRSTastvayamanartho'niSTo janmajarAmaraNarogazItoSNAdiH zArIro mAnasazca zokabhayaviSAdeAsUyAdiH, tasmAdayuktamasya jJatvamiti / / etacca na, nidrAvadavasthAvRttarityAdi / naitadupapadyate 'anarthAniSTApAdanAnupapattisyAtmanaH' iti, 15 kasmAt ? nidrAvadavasthAvRtteH, nidrAvatyavasthA nidrAvadavasthA, tayA vRttirnidrAvavasthAvRttiH, tasyA vRtteH puruSatAyA evAsvAtantryAt , jJasyApi svakRtanidravadavasthAvRttivazAdasvAtavyAt / AhitavegavitaTapAtavat , yathA kazcit puruSaH svayameva pUritavegastaM vegaM nivartayitumazakto 'vitaTe patati tathA svatantramapi jJamapi tat paraM kAraNamAtmano'niSTamanarthamApAdayet , ko doSaH ? iti atra doSakutUhalaM ced brUmaH - nanu tajjJatvetyAdi, nanvevaM tvayA 'nidrAvadavasthAvRttivazAdAhitavegavitaTapAtavadavasthA'svAtatryAdanAniSTAnayanam' 20 iti bruvatA tajjJatvAdyayuktataivaiSA samarthyate, tena 'anayA pUritavegayA zIghragamanakriyayA vitaTapAto bhaviSyati' ityajJAtatvAt, jJAtatve vitaTapAtaH svatantrasya nopapadyata iti sa eva doSaH / tasmAt tadavasthamayuktatvam / yuktatvAbhimatatve'pi cetyAdi / yadyapi svAtantryajJatvAvinAbhAvibhavanabalopabRMhitamAtmamayatvamevAsya 141-2 sarvasya manyase tathApi tu ayameva niyamaH katrantaratvApAdanAya bhavatIti vAkyazeSaH / kathaM kRtvA tad 25 bhAvyata iti cet , ucyate-bhavati karteti prAgabhihitAkSarArthanyAyaM tadIyamevoccArayati yAvadacetano'pi bhavatIti tvayaiva kAraNAntarAstitvamevaM bruvatA samarthitaM bhavati kiJcidAsAmavasthAnAm , pacAviva jJAjJasvatantrAsvatatrasvaviSayaniyatakartRkaraNAdhikaraNakarmAdiniyatazaktidarzanAd devadattakASThasthAlItandulodakAdInAM 1 kAryate kriyAme(kriyate ?) vA bhA0 // 2 masta pra0 // 3degvapya ya0 / vapyA bhA0 // 4degdrAva. sthAvRtti pr0|| 5 vipataTe pr0|| 6 viTapAta pr0|| 7 dRzyatAM pR0 175 paM0 2 // 8 atra 'tandulaudanAdInAM iti pAThaH syAt // naya0 25 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare kAraNenAvazyaM bhavitavyaM teSAM tathAbhAvAnyathAbhAvAbhAvAditi niyatirevaikA kI / na hi tasyAM kadAcit kathaJcit tadarthAnyarUpyamekatvavyAghAti / anvAha ca prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vaa| bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // [ ] ina ca mUrtAbhUrtAditathAtathApravibhaktApavibhaktasarvArthayAthAtathyasthApanaikarUpatvAnniya tanniyamakAriNA kAraNenAvazya bhavitavyam / kiM kAraNam ? teSAM tathAbhAvAnyathAbhAvAbhAvAt , devadatto'dhizrayaNodakasecanatandulAvapanadho'pakarSaNAdivyApArasvAtantrya eva niyato na jvalanasambhavanadhAraNaviklittyAdivyApArasvAtantrye, evaM zeSANAmapi kASThAdInAM karaNAdisvavyApAraviSayasvAtantryaniyamastathAbhAvaH / teSAmeva kArakANAM svavyApAraviparItazaktiH parasparato'nyathAbhAvaH / tayostathAbhAvAnyathA10 bhAvayorabhAvAdabhAvaprasaGgAditi yAvat / dRSTau cemau tthaabhaavaanythaabhaavau| tasmAniyatatvAnniyamakArikAraNApekSaniyamA eva bhAvAH, tacca kAraNaM nAnyadato bhavitumarhati niyaterityata Aha - iti niyatirevaikA kI, 'iti'zabdo hetvarthe, asmArtorniyamakArikAraNAvinAbhAvAd bhAvaniyamasya 'niyatirevaikA kI 142-1 ityastu nirdoSA kalpanA / katham ? yasmAd na hi tasyAM kadAcit kathaJcit tadarthAnyarUpyamekatva vyAghAti / jJAnAtmakaikakAraNavAde pRthivyAdyacetanamakAraNAnurUpamityasti vyAghAto'vasthAsu catasRSvapi 15 kalpitAsu, kAraNapUrvatyAbhyupagamAt kAryANAm / na hi niyateniyamamAtrasya kA bhAvAnAM sArUpyavairUpyabhede'pi vyAghAto'sti / kadAcidityavasthAntare'pi, kathaJciditi prakArAntare'pi / tasmAt kAraNaikatve'pi bairUpyadoSaparihArasamarthatvAnniyatikAraNakalpanA shreysiiti| anvAha ceti jinavacanopajIvanametadapi jJApakaM pUrvavat / prAptavyo niyatibaletyAdi, kRte'pi yatne kAryavipattidarzanAdakRte'pi nidhyAdidarzanasampattidarzanAt kAryasya kAraNAnurUpaguNastadvairUpyavirodhaparihArasamartho'sti / 20 kimayameva guNaH ? anyo'pyasti ? astItyucyate / katamo'sau ? ayatnapratipAdyatAguNaH, sa ca mUrtAmUrtAdyayuktaviruddhadharmApattiparihAreNeti tadarzayati-na ca mUrtAmUrtetyAdi yAvad yatnapratipAdya[va]mastIti / tatropapattiH - ubhayathA tathAtathApravibhaktetyAdi yAvad niyateH / tena tena prakAreNa tathA tathA mUrtatvena amUrtatvena cetanatvena acetanatvena saukSmyeNa sthaulyena ca aizvaryeNa dAridyeNa cetyAdinA pravibhaktAnAmarthAnAM sarva vastu jJeyaM sadarthaH' ityAdinA cApravibhaktAnAM sarveSAmarthAnAM yathAtathAbhAvo yAthA 1 "ko'sau pratikAraka kriyAbhedaH pacAdInAm ? adhizrayaNodakAsecanataNDulAvapanadho'pakarSaNakriyAH pradhAnasya kartuH pAkaH / adhizrayaNodakAsecanataNDulAvapanedho'pakarSaNAdikriyAH kurvanneva devadattaH pacatItyucyate / tatra tadA pacirvartate / eSa pradhAnasya kartuH pAkaH / etat pradhAnakartuH kartRtvam / droNaM pacatyADhakaM pacatIti sambhavanakriyA dhAraNakriyA cAdhikaraNasya pAkaH / droNaM pacatyADhakaM pacatIti sambhavanakriyAM -grahaNakriyAM] dhAraNa kriyAM ca kurvatI sthAlI 'pacati' ityucyate / tatra tadA pacirvartate / eSo'dhikaraNasya pAkaH / etadadhizrayaNasya kartRtvam / edhAH pakSyanti A viklittejva. liSyantIti jvalanakriyA karaNasya pAkaH / edhAH pazyanti A viklittevaliSyantIti jvalanakriyAM kurvanti kASThAni 'pacanti' ityucyante / tatra tadA pacirvartate / etat karaNasya kartRtvam / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 4 / 23 // 2degniyatatvAbhA0 pratau nAsti // 3degciditi vyavasthA y0||4degjiivinmeN pra0 // 5 atra rUpayaguNa iti pAThaH syAt // 6 mUrtAdyayukta pra0 // 7 tthaaprvipr0|| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatisvarUpanirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram teryanapratipAdyatvamasti / prayatnasAdhyeSvartheSu kRtakeSvapi ca tadviSayakriyAphalasya tathAniyateApitA niyatikAraNatvasya / paramArthato'bhedAsau kAraNaM jagataH, bhedavabuddhayutpattAvapi paramArthato'bhedAt, bAlAdibhedapuruSatvavat / katham ? abhedabuddhayAbhAsabhAve'pyabhedAbhyanujJAnAd bhedabuddhayAbhAsabhAve'pyabhedAbhyanujJAnAdeva vyavacchinnasthANupuruSatvavat / tathyam , tena yAthAtathyena tasya tasyArthasya sarvasya niyamena tiSThataH prayojakatvaM hetukartRtva sthApanam , taccaikarUpameva sarvatra tasyA niyateH, tasmAddhatostathAtathApravibhaktApravibhaktasarvArthayAthAtathyasthApanaikarUpatvAnniyaternedAnIM niyamanamAtraikavyApArAyA niyaterhetutvapratipAdanAya yatnaH kshcidaastheyH| 142-2 prayatnasAdhyeSvartheSu kRtakeSvapi ca tadviSayakriyAphalasya tathAniyateyaM pitA niyatikAraNatvasya / syAnmatam - niyatinibaddhatvAt sarvabhAvAnAM kriyAkriyAphalayoraniyama iti, tanna bhavati, 10 tadviSayasya ghaTAdiviSayasya mRtpiNDadaNDacakrAdisAdhanasya prayatnasAdhyasya ghaTAtmanirvRttirUpasya kriyAphalasya tena prakAreNa niyaterniyatirevAtra kAraNamiti / idAnIM tasyA niyateH svarUpaM cintyate - kiM tAvat teSAmeva bhAvAnAM svaM svaM rUpaM pratibhAvaM bhinnaM niyatirucyate, uta abhedA sA ? iti / atra paramArthato'bhedAsau kAraNaM jagataH, nAsyA bheda / ityabhedA / kasmAt ? bhedava(DyutpattAvapi paramArthato'bhedAt / athavA ko'sau bhedo nAma 15 niyaterapi ? kriyAsAdhyAsAdhyArtharUpatvAd bhAvAnAM niyama iti cetanAcetanatvAdibuddhyutpattIvapi satyAM paramArthato niyatirityevA bhinnatvAdabhedA, bhedabuddhistu tadvikalpamAtrabhAvApekSA / kimiva ? bAlAdibhedapuruSatvavat , yathA bAlyakaumArayauvanamadhyamAvasthAbhedabuddhyutpattAvapi puruSatvamabhinnamevaM niyatirapi 'kriyAkriyAniyataphalabhedabuddhyAdibhedeSvabhinneti / Aha-kathaM paramArthato nAsti bhedo bhedabuddhyAbhAsabhAve'syAH ? dRzyamAne hi bhedabuddhyAbhAsabhAve 20 kizcit kriyayA sAdhyaM kiJcinneti kiJcit svata eva kiJcit parata iti / athavA paramArthatastu bheda evAstu satyapyabhedabuddhyAbhAsabhAve satIti AcAryo dvidhApi codite parihAramAha - kathamityAdi / yadi bhedo'bhimatastatra kathaM paramArthato bhedaH ? abhedabuddha yAbhAsabhAve'pyabhedAbhyanujJAnAt tvayaiva, 103-1 abhedavadAbhAsate bheda eveti / athAbheda iSTaH kathamabhedaH ? bhedabuddhayAbhAsabhAve'pyabhedAbhyanujJAnAdeva / yadyekAntabuddhistvamatena paramArthaviSayatve tadA tadAbhAsAd dvidhApi cAbhedasyAbhyanujJAnAdevA- 25 1 "tatprayojako hetuzca / 1 / 4 / 55 // kartuH prayojako hetusaMjJaH kartRsaMjJazca syAt / " iti pANinIyavyAkaraNasiddhAntakaumudyAm // 2 pravibhaktasa mudyAm // 2 pravibhaktasarvArtha pr0|| 3khaM svarUpaM pA0 De. lI. / svasvarUpaM vi0 / svarUpaM raM0 hI0 // 4kriyAsAdhyasAdhyArtha bhA0 pA0 / kriyAkriyAsAdhyasAdhyArtha bhA0 pA0 vinA // 5ttAdhasatyAM pra0 // 6 vi0 20 hI. vinAnyatra kiyAkriyAkriyAniyata pA0 De0 lI0 / kriyAniyata bhA0 // 7degDyAvabhAsa pra0 // 8degnmate paramArthaviSayatve tadA tadAbhAsA dvidhApi ya0 / 'nmatena paramArthaviSaye tadAtadAtadAbhAsA dvidhApi bhA0 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare sA ca tadatadAsannAnAsannA, tasyA eva tadatadAsannAnAsannanAnAvasthadravyadezAdipratibaddhabhedAt , meghagarbhavat / nAbhAvibhAvo na bhaavinaashH| na kAlAdayaM vicitro niyamaH, varSArAvAdiSvapi kacidayathartupravRtteH / na ca khabhAvAt , bAlyakaumArayauvanasthavirAvasthAH sarvasvabhAvatvAd yugapat syuH, bhedakrama5 niyatAvasthotpattyAdidarzanAnna svabhAvaH kAraNam / tathA tu tat tathAniyati vastu / bhedA seti gRhyatAm / kimiva ? vyavacchinnasthANupuruSatvavat, paramArthataH sthANureva vA puruSa eva veti vyavacchinne vastuni yathordhvatAsAmAnyasyAbhedasya darzanAdabheda evaM sarvaniyatiSu kriyA-kriyAphalarUpAsviti / ___ sA punarniyetirbhedAbhedarUpA, kasmAt ? iti sakAraNaM svarUpanirUpaNamasyA ucyate - sA cetyAdi / sA ca niyatistadeva, sarvaniyatiSu tasyA evAvizeSAt / ataca, 'kriyA'kriyAniyatyAdivailakSaNyAt / 10 AsannA, pratyakSopalabhyeSvartheSu pratyAsattyA niyatatvAt / anAsannA, kAryAnumAnAgamagamyeSu dUratvAt / iha ca svargAdiSu ca tathAniyaterAsannAnAsannA ca / kiM kAraNam ? tasyA eva tadatadAsannAnAsannanAnAvasthadravyadezAdipratibaddhabhedAt , sA ca asA ca AsannAnAsannA ca nAnAvasthA yeSAM te tadatadAsannAnAsannanAnAvasthA dravyadezAdayaH, taiH pratibaddhAyAstasyA eva niyate.dAdravyAditvena / AdigrahaNAt kAla bhAvAbhyAM ca / saiva niyativyato ghaTarUpeNa sA bhavati, paTarUpeNAsA / ghaTAntarasyAsannA AkArapratyAsattyA, 15 paTAkAreNApratyAsannA / kSetrato yasmiMzcakramUrdhani kriyate tasminneva yatra vA bhUpradeze tiSThati grIvAdideze vA tatraiva nAnyatreti, kAlato yAvatkAlena nirvartate yAvantaM vA kAlaM tiSThati sA kAlaniyatiH, bhAvato yairvarNA143-2 kRtyAdibhiryathA bhavati tathaiveti niyatiH, evaM dravyadezAdipratibaddhabhedAd vastuviracanA niyatyekatve'pi / kimiva ? meghagarbhavat , yathA meghA garne gRhNanto yAdRg yAvacca jalaM gRhNanti yathA ca tAdRk tAvat tathaiva ca visRjanti dravyataH, kSetrato yatra gRhNanti deze tatraiva nisRjanti, kAlato mArgaziramAse gRhItaM 20vaizAkhe nisRjantItyAdi, bhAvato yathA gRhItaM kSAramadhurAdi tathaiva visRjanti sattvauSadhivanaspatizoSapoSakarAdIti / tadupasaMharati-nAbhAvibhAvo na bhAvinAza iti prAktanena vRttena gatArtham / __ syAnmatam - ayaM niyamaH kAlAt, kAlasya kramAkhyatvAt pUrvottarAdikAlakramaniyatapariNAmatvAcca bhAvAnAmiti / etacca na kAlAdayaM vicitro niyamaH / kasmAt ? vorAtrAdiSvapi kvcidythrtuprvRtteH| dRzyate hyaGkurakizalayapatrapuSpaphalagarbhaprasavAdivyabhicAro vanaspatyAdInAM sattvAnAM ca svataH prayogatazca 25 varSAzaraddhemantaziziravasantanidAgheSu svapariNAmakAleSvapravRttidarzanAdasvakAleSu ca kvacit pravRttidarzanAt / yadyapi manyeta svabhAvAditi, tanna ca svAbhAvAdityAdi yAvadabhyupagamavirodhaH / vanaspatisattvAderbAlyakaumArayauvanasthavirAvasthAH sarvo'sAvasya svo bhAvaH svabhAva ityato bAlAdikAla eva 1 eveti pr0|| 2degti dAdabhedarUpA vi. vinA // 3 kriyAkriyAni pra0 // 4degbaMdha bhA0 vi0 / 'badha bhA0 vi0 vinA // 5 asA ca pratiSu nAsti // 6degddhAyA eva ya0 // 7 yAvakAlena bhA0 pA0 raM0 De0 // 8 tatraiveti pr0|| 9 dRzyatAM pR0 194 paM0 3 // 10 tvAcca pUrvo pra0 // 11 yaccatupravRtteH pr0|| 12 dRzyatAM pR0 206 paM0 14 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatisamarthanam] dvAdazAraM nayacakram 197 tadanabhyupagame srvaaviveke'vsthaasvbhaavaadybhaavaadbhyupgmvirodhH| yathA loka ityekatva eva parvatAdyAkArAvagraho yathA jJAnamekatve'pyanekabodhyAkAraM bhavati anyathA jJAnAtmalAbhAbhAvAt tathA niyamAtmakatvAt sA vrIhirityekasmin vastunyekA anekA cAGkurAdi bhavati / utpAtAdiSvaniyamadarzanAdaniyatikAraNatvam , dRSTaM hi prasavAdivaikRtamiti cet, na, atrApi tathAniyativazena...''prasavAdidharmavyatikrama upalabhyate / 144-2 yuvatAdyavasthA yugapat syuH, na ca bhavanti / tasmAd bAlakAla evaM yuvAdiyugapadabhAve bhedakrameNa niyatA yAstAsAmavasthAnAmutpatteH sthitezyutezca darzanAnna svabhAvaH kAraNam / kiM tarhi ? niyatireva kAraNama-144-1 bhyupagantavyam , tathA tu tena hetunA tena prakAreNa dRSTotpattyAdyavasthAbhedakramaniyamena tat tathAniyati vastu / tadanabhyupagame sarvAviveke sarvAvasthAnAmaviveke'bhyupagamyamAne svabhAvAdyabhyupagame sati tA 10 avasthA na syuH, te cAvasthArUpAH svabhAvA na syurdevadattAdebIlyAdyAH suptAdyA vA, tato'vasthAsvabhAvAdyabhAvAdabhyupagata eva svabhAvo na syAt / tato'bhyupagamavirodhaste jAyate svabhAvavAdinaH / AdigrahaNAt tattadavasthAsahavartinaH pANyAdyavayavasvabhAvasya rUpAdibAhyaguNasvabhAvasya paTujaDatAdyAntaraguNasvabhAvasya vA'bhAvAdabhyupagamavirodhaH / athavA AdigrahaNAt kAlasyApi pUrvoktanyAyena yugapadabhAvena vA'bhAvAdabhyupagamavirodhaH kAlakAraNino'pi / tasmAdidaM prAptamabhyupagantuM tadviniyamo niyateranyato nAvatiSThata iti / 15 ___tasyA eva niyaterekatvAnekatvavirodhaparihArArthaM dRSTAntamAha -yathA loka ityekatva eva parvatAdyAkArAvagrahaH / eka eva lokaH saritsamudramahImahIdhraprAmArAmAdibhirAkArairavagRhyamANo bhidyate [ tathA]... bhedAbhedarUpeNa niyatiH, etad bAhyaM nidarzanam / AntaraM tu yathA jJAnamekatve'pyanekabodhyAkAraM bhavati / kiM kAraNam ? anyathA ghaTapaTAdyAkAramantareNa jJAnAtmalAbhAbhAvAt / etasyodAhRtasyArthasya bhedAbhedasvarUpabhAvaneyamucyate-tathA niyamAtmakatvAdityAdi yAvadakarAdi bhavatIti / sA niyati-20 vIhirityekasmin vastunyekA mUlAdibhede vAGkara ityevAbhinnA / aGkarakizalayapatrakANDAditvAdyavasthAbhedAda bhinnA rUparasAdibhedAdvA bhinnA / anekasmiMzca pRthivyambuvAyvAdisvarUpe'rthe pRthivyAdInAmeva tadbhAvApattehirityekatvAdabhedA / ekApi satI bhinnA, anekApi saMtI na bhinnA tathAtathAniyatArthavazAt / / dravyadezakAlabhAvAnAmutpAtAdiSvaniyamadarzanArdaniyatikAraNatvam , dRSTaM hi prasavAdivaikRtam , 'Adi'grahaNAt prasavanilayAhArakriyAprakRtivaikRtAni, naratirazca viparyayeNa saGkhyAkRtivarNAvayavA- 25 1 syuH na cAva vi0 vinA / syuH na vAva vi0|| 2 lyAdau ya / lyAdoH bhA0 // 3 cAbhAvA' bhA0 vi0|| 4 cAbhAvA bhA0 De0 lI0 // 5nyatovatiSThata bhA0 . nyatAvatiSThata vi0 20 hI0 / nyatatavatiSThata pA0 De0 lii0|| 6"ekatvasyAvirodhena zabdatattve brahmaNi samuccitA virodhinya AtmabhUtAH zaktayaH / tadyathA-bhinnArthapratyavabhAsamAtrAyAmekasyAmupalabdhAvakArakapratyavabhAsamAtrAH pRthivIlokA iti / na hi jJeyagato vRkSAdyAkArAvagraho jJAnasyaikatvena virudhyate, nAsyAkArAt tadAkArasyAtmabhedo'sti teSAmekajJAnatattvAnatikamAt / " iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIyavRttau 12 // 7 atra 'bhidyate, bhedAbhedarUpeNa niyateretad bAhyaM nidarzanam / ' ityapi pAThaH syAt // 8niyatAtmaka bhaa0||9 rUparthe bhA0 / rUpamartha yH|| 10 satInA ya0 // 11 niyatakAra bhaa0|| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ dvitIye vidhividhyare vastusvabhAvavyatikramazca niyativazAdeva / kiJcit sadasAdhyam, kiJcidasadasAdhyam, kiJcidasat sAdhyam, kiJcicca sat sAdhyam / sadapi cAkAzaM bhUgandhavadanabhibhavaM santamasasthaghaTavat pradIpAdineva avyaGgam / idaM tu tadvayavasthAvipa - rItaniyati vandhyAputrAdyasAdhyameva, kriyA hi sAdhaneSu vartamAnA santamarthaM sAdhyamAvizati pratyarthaniyatatvAt sAdhanAnuSaGgasya, sAdhyasyAbhAvAdvandhyAsutAdeH strIpuMsasamprayogakriyA kimAvizatu ? idaM punarasat sAdhyaM ghaTAdi prAkU tathA'vRttam / idama 198 dijanmAni abhakSyabhakSatvaM grAmyAraNyakajalasthalajanmanAM taccAriNAM ca vasatyAdiviparyayaH / roSakSamAdizIlaviparyayaH / palitasyaivotpattirityAdyavasthAviparyayaH / * varNagandhAdisvabhAvaviparyayaH * / ityevamAdivaikRtadarzanAnna niyatireva kAraNamiti cet, netyucyate, atrApi tathAniyativazenetyAdi yAvadvayatikrama upalabhyata 10 iti sApi tAdRzI niyatireva kAraNamiti / " kiJcAnyat, na kevalaM prasavAdidharmavyatikrama eva, kiM tarhi ? vastusvabhAvavyatikramazca niyativazAdeva / kizcit sadasAdhyamityAdi caturbhaGgI sphuTArthatvAnna vitriyate, sA coddiSTA nirdekSyamANA caiM / 145-1 tathA ca puruSo niyatereva tathA vRttatvAt tatsAdhyAsAdhyatve pratipadyate / tatra sadasAdhyatve nidarzanam - sadapi cAkAzaM bhUgandhavadanabhibhavam, nAsyAbhibhavo'stItyanabhibhavaM salilasekeneva na sAdhyamityarthaH / santa15 masasthaghaTavat pradIpA dinevAGgam kiM tat ? AkAzAdi, sattvAt sAdhyaM bhUgandhavaditi prApte'pyasAdhyameva / idaM tu strIpuMsayogAt sAdhyamabandhyAputravaditi prApte tadvayavasthAviparIta niyati vandhyAputrAdyasAdhyameva niyativazAdevAsattvAt / tanna niyaityA sat niyatyaivAsat sAdhyatAmarhati / kiM kAraNam' sAdhanAviSTakriyAsAdhyatvAt sAdhyAnAM sAdhanAviSTAyAH kriyAyAstatrAvezAbhAvaH, tatsAdhanAnAM sAdhanazaktizUnyatvAt / tasmAd vandhyAputrAdInAmasAdhyatvaM strIpuMsayogakriyayApyasAdhyatvena niyatatvAt, sAdhyArthAbhAve ca 20 sAdhanAnAM sAdhanatvAbhAva iti taddarzayati - kriyA hItyAdi, hizabdo yasmAdarthe, yasmAt kriyA sAdhaneSu kASThAdiSu vartamAnA santamartha sAdhyaM vikledyatandulavipariNAmAtmakamodanAdikamarthamAvizati pratyarthaniya - tatvAjvalanAdyupainidhAnArtheSu pratyekaM niyatatvAt kASThAdisAdhanAnuSaGgasyai, sAdhyasyAbhAvAdvandhyAsutAdeH sA strIpuMsasamprayogakriyA kimAvizatu ? tasmAt tadvyavasthAviparItaniyati asAdhyaM vandhyAputrAdi / ? idaM punarityAdi, asat sAdhyaM ghaTAdi / itara Aha- yadyasat kathaM sAdhyaM khapuSpavaduktAsada 1 atra 'abhakSyabhakSyatvam' iti pAThaH samIcIno bhAti "abhakSyo grAmazUkaraH, paJca paJcanakhA bhakSyAH" ityAdi - prasiddheH, athavA 'narA abhakSyAH, tiryaJco bhakSyAH' ityartho jJeyaH // 2 ** etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 3 ca bhA0 pratau nAsti // 3 seneva pra0 // 4 dhaditi pra0 // nAsya vyaGgo vyaktirastItyavyaGgam / 5 (niyatyA'sat) ? // 6 STAyAstatrA ya0 // 7 kriyAyA pra0 // 8 dimartha bhA0 // 9 atra nidhAnAdyartheSu ityapi pAThaH syAt // 10 syAsAdhyasyAbhAvA bhA0 / 'syAsAdhyatvAbhAvA pA0vi0 raM0 hI 0 / sya sAdhyatvAbhAvA De0 lIM0 // 11 tadviparIta ya0 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatibalena sarvabhAvavyavasthopapAdanam] dvAdazAraM nayacakram 199 nyat satatopalabdhiniyataM yaSTisAdhanavajutvena mRdravyamUrkhAditvakramApAdyaghaTatvena bhedenaiva vA sat sAdhyaM puruSAdi sthANvAdiparigrahApanayanena / etaca sAdhyamAnamanayaiva kriyayA sAdhyate, etasyAzca etAnyeva kArakANi, evaM niyatisthiteH kArakAntarasamavasthititulyatAyAmapi puruSastathA pratipadya pratyarthaM sAdhyavikalpAnativRttezceti / atrocyate - naiSa doSaH, 'sato'nyadasat' ityato'nyatravidhAnapratiSedhapakSAzrayaNAd / dravyArthavikalpatvAnniyaterasattvAbhAvAdityata Aha -prAk tathA avRttaM tena ghaTatvaprakAreNAvRttam , sacchabdasya vRttyarthatvAt , astibhavatividyatipadyativartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthAH [ ] iti vaca-2012 nAdasadityavRttamityarthaH, mRtpiNDAdyavasthAnakAle tatkAle'vyaktyA niyataM sAdhyam / AdigrahaNAt paTakaTAdIti, etat kAlabhedena upalabdhyanupalabdhibhyAM niyatam / idamanyat satatopalabdhiniyatamityAdi, tadvadidaM ca sadAvyaktiniyati sat sAdhyamityabhi-10 sambandhaH / "kiMvat ? yaSTisAdhanavahajutvena, yaSTirhi vidyamAnairevAvayavaiH sadA vyaktA saMsthAnavizeSeNa sAdhyate satI sAdhyate RjUkriyate / idamanyat satatopalabhyameva sat sAdhyaM mRdravyamUrkhAditvakramApAdyaghaTatvena, pUrvasminnudAharaNe manAgAkRtyantarabhedena iha tvatyantabhinnAkArabhedeneti vizeSaH, taddarzayannohamRdUrkhAditvena bhedenaiva vA sat sAdhyamiti / athavA bhedenaiva vA sat sAdhyam , idaM cAnyaditi vartate / yad buddhayaiva sAdhyate na kriyayA parispandAtmikayA vidyamAnaM puruSAdi sthA[NvAdi]-15 parigrahApanayanena tadviSayasaMzaya viparyayaparigrahApanayanena, nAtra 'kiJcinnivartate puruSAdi, kintu vidyamAnamevAnupalabdhamupalabdhyA sAdhyate, eNSA tu niyatinirUpaiveti pUrva vilakSaNA / etAsAM kriyANAM tatsAdhyAnAM ca niyatikRtatvapratipAdanArthamAha - etacca sAdhyamAnamityAdi / odanaviSayeyaM pacikriyA ghaTAdiviSayakriyAvilakSaNA, etaccodanAdi sAdhyamAnamapyanya viSayagamanAdikriyAvilakSaNayA'nayaiva pacikriyayA sAdhyate nAnyayeti kriyAniyatyA sAdhyate / etasyAzca pacikriyAyA 20 etAnyeva kASThAdIni kArakANi na mRtpiNDadaNDAdInIti sAdhyasAdhanArthaniyatiH / evamityAdi / evaM ca, kRtvA yathA arthagataprativiziSTasAdhyasAdhananiyamAbhivyaGgyAyA niyateH sthitirvyavasthA tathA tasyAH sthitehetoH kAraNaguNapUrvakatAmanumAnaprasiddhAM kAryasya pratipadya buddhyA kArakAntarasamavasthititulyatAyAmapi daNDAdikArakAntarANAM sAdhyanirvartanasamavasthitestulyatAyAmapi satyAM pacikriyAsamavasthityA saha niyatiprasiddhereva balAt puruSastathA pratipadya pratyartha kArakANi prayuGkte, yathAsvAdhyArthamityarthaH / tAni ca 25 kArakANi niyatAni tasyA eva niyatAyAH kriyAyAH / yathAprayoganiyamam , yo yaH prayoganiyama iti 146-1 1 dRzyatA pR0 34 paM0 20 // 2 le avyaktyA bhaa0|| 3 degniyamityAdi pra0 // 4 kiMtat pr0|| 5 nnAha mahAditvana bhedenaiva bhA0 / nnAha mardhAditvaM ghatvena bhedenaiva pA0 De. lI. 20 hI / nAha mUrdhAditvaM ghaTatvena bhedenaiva vi0 / atra 'mRdUrkhAditvaghaTatvena bhedenaiva' ityapi pAThaH syAt // 6 kiMcinnivartate pr0|| 7 eSA mu niyati bhA0 / eSAmaniyati ya0 // 8degsAdhyArthaH tAni bhA0 / degsAdhyArthIyamityarthaH tAni ya0 / atra 'yathAsvasAdhyArthopAyamityarthaH' ityapi pAThaH syAt // 9 pauryaH prayoga pra0 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare kArakANi prayuGkte niyatAni yathAprayoganiyamamekavimardapravRttAni parasparaniyatAnugrahodbhAvanavRttAni / na tu tadupAyasiddheranyathA tatsiddhirasti / siddhirhi niyamenAnudbhUtAnAM sammUrchitAnAM svniyterevaabhivyktiH| tacca sa ca tAni ca niyatereva pravartante na vA / tathA ca dRzyante kriyANAM vipattayo'pravRttayazca / atastat kRtamapi pUrvaniyatisthatvAdakRtaM vinaSTamapyavinaSTaM tathAniyatisthatvAt, evaM tu vinazyed yadi sve skhe viSaye dezakAlaviziSTe prayuktAnItyarthaH / ekavimardapravRttAni aikaprayojanenAnyonyApekSeNa vyApAreNa pravRttAni parasparApekSaM niyataM parasparAnugrahamudbhAvayanti pravartante, ata ucyate - parasparaniyatAnugrahodbhauvanavRttAnIti svaviSayakriyAprasAdhyamarthamabhinivartayanti / teSAM vRttirviSayastAni tatphalaM ca sarvaM niyatameva, tato niyatireva sarvasya kAraNam / na tu tadupAyasiddheranyathA tatsiddhirasti, kASThajvalanAdisAdhana10paMcikriyAnivartyasyaudanasya na daNDacakrabhramaNAdisAdhanAt tatsiddhirna vA ghaTAdyarthasya kASThajvalanAdisAdhyatAstIti / kA siddhistIti cet , ucyate-siddhihItyAdi / niyamenoktalakSaNena anudbhUtAnAmanabhivyaktavyApArANAM bIjAvasthAyAmaGkarAditvena rUpAdInAM sammUJchitAnAM sAGgatyena samudatya sthitAnAM svaniyatere146-2 vAbhivyaktirvarNAkRtyAdiniyatyA janiryA pUrvamanabhivyaktAnAmabhivyaktiH sA siddhirityucyate / tatrAyaM 15 mithyAbhimAnaH 'idaM mayA kRtam' iti puruSasya / Aha - kiM kAraNaM mithyAbhimAno nanu mayA kRto ghaTa iti ? takriyAvinAbhAvAsiddhajanmatvAd ghaTasya yukto'bhimAna iti / atrocyate- tacca sa cetyAdi, tatpravRttyapravRttyoH siddhyasiddhayozca vyabhicAradarzanAt tacca kArya ghaTAdi sa ca kartA kulAlaH tAni ca kArakANi daNDAdIni niyatereva pravartante na vA, tasya cikIrSA kadAcid bhavati kadAcinna, cikIrSurapyAlasyAdibhiH pravartate na vA, pravRtto'pyakRtvaiva ghaTaM vinivartate'nyadvA karoti vighno vAsya bhavati / 20 tathAnyakArakANyapi vAcyAni, tacca kArya kadAcit sidhyati kadAcinna, anyArthapravRttAvanyat sidhyenna vA sidhyet / tathA ca dRzyante kriyANAM vipattayo'pravRttayazceti lokaprasiddha vyabhicAraM darzayati / atastat kRtamapi lokapratItyA pUrvaniyatisthatvAdakRtaM pUrvameva niyatyA tathA sthitatvAt / vinaSTamapyavinaSTaM tathA niyatyottarakAlaM kapAlAditvenAvasthitatvAt kapAlAditvenaiva ghaTasya vinAzAt tantvAditvenAvinAzAt / evaM tu vinazyadityAdi, yadi pravizIrNo vizIrya vizIryamANo vizIrNo vA 25 tAM niyati kapAlAdikramApattirUpaghaTavinAzAM nApadyate kharaviSANavadatyantAbhAvIbhavenna vA vinazyed ghaTatvenaiva tiSThet / tato vinazyet, na tvevamasti / tasmAnna vinAzaH / lakSaNato hyanyathAtA vinAzaH, sa ca niyateralaGghayatvAt kapAlAdyavasthAnarUpAyAH / evamutpattirapi / 1 khesvaviSaye ya0 / svaviSaye bhaa0|| 2 ekapraSyahenAnyonyApekSeNa bhA0 / ekaprapyAhanAnyonyApekSeNa ya0 // 3degdbhAvamavRttAnIti ya0 / 'dbhAvanavRttInIti bhA0 // 4 pacinirva bhA0 // 5 anudbha(ga) tAnA pr0|| 6 tatra yasmin mithyA ya0 // 7naMtvAdittevinAzAt bhA0 / ya0 pratiSu tu ayaM pATho nAstyeva // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatyA sarvabhAvavyavasthopapAdanam] dvAdazAraM nayacakram 201 pravizIrNastAM niyatiM nApadyate / tathA cAmrabIjAGkarAdInAM vyavasthAvakAzakrameNa vyavasthitapUrvarUpA eva pravRttayasteSAM teSAM mAyAkArapatAkikAvat, yAvadante niyatipravRttaphalAvasthAmanubhUya punarbIjameva, tasmAdapi bIjAt punarapi tathaiva / anyathA ca tathA tathA prAdurbhAvavRttayo yavatilabhasmAdInAm / tAzca purusskaarennaapylngghyaaH| pAkakAlasyApi niyatidarzanAt SaSTikAH SaSTirAtreNa pacyante / / evaM ca vyavasthita evArthe'vyaktasyaivArthasya vyakteH sarvaM niyatameva / tasya khavyakteH sarvakAlaM vyavasthitAdarthAdanyo mayA kRta iti mithyAbhimAna essH| na tu niyatau kiJcinnAsti / "147-1 15 tathA cAmrabIjetyAdi, dRzyanta iti vartate / svayA niyatyA lInAnAM mUlAkurapatranAlakANDazAkhA-, prazAkhAskandhapuSpAdInAM vyavasthAvakAzaMkrameNa vyavasthitapUrvarUpaiva pravRttiH, raktazyAmAdivarNAnAmAmraphalasya 10 tuvarAmlaSADavAdInAM ca rasAnAM teSAM teSAmiti avasthAyAmavasthAyAM ye ye bhavantyanye'nye teSAM teSAM vidyamAnAnAmeva niyatAnAm / kimiva ? mAyAkArapatAkikAvat , yathA mAyAkAraH patAkikA gulikAdirUpIkRtya pUrvaprastAH krameNa svavadanAnniSkAzayati nAnAvarNanAnAkArAstathehApyAmrabIje, yAvadante niyatipravRttaphalAvasthAmanubhUya punarbIjameva, tasmAdapi bIjAt punarapi tathaivetyaGkurAdipravRttiM prAgabhihitAM darzayati / seyaM vyavasthitA niytisnttirnaadynntaa| syAnmatam - nanu dagdhe bIje'GkarAdyatyantAprAdurbhAvAnniyatikRtaprAdurbhAvatirobhAvavyabhicAra iti / atrocyate -dAhaniyatyudaye'pi sA pratiniyataiva, anyathA ca tathA dRzyanta iti vartate, kAstAH ? tathA tathA prAdurbhAvavRttayaH, keSAm ? yavatilabhasmAdInAm , anyAdRg yavabhasma anyAdRk tilabhasmatyatrApi prAdurbhAvatirobhAvavRttayo niyatA eva / tAzca puruSakAreNAryalaGghayAH, tattvAntareNa siddhAH puruSakAraM cAntareNa siddhAH / kiM kAraNam ? pAkakAlasyApi niyatidarzanAt SaSTikAH SaSTirAtreNa pacyanta 20 ityudAharaNAni gatArthAni dezakAlakartRkaraNAdiniyatyaiva pAkAdidarzanAt / ____ evaM cetyupanayati, anenoktavidhinA vyavasthita evArthe'vyaktasyaivArthasya tatra vyakteH sarva niyatameva tat tat / tasya svavyaktervyatirekamateH puruSasya sarvakolaM vyavasthitAnniyatAdarthAdanyo mRdravyAd ghaTo mayA kRta iti mithyAbhimAna eSa SaSTikAdayo vA kedArAdisaMskAravidhinA pAcitA .. iti, yasmAnna tu niyatau kizcinnAsti, sarva vidyamAnameva tirobhUtaM "kriyayA vinA vA kriyayAbhi- 25 vyajyate kAlAdiniyatyanugRhItam / 1 avalokyatAM pR0 200 paM0 4 // 2 zAkrameNa pr0|| 3 pravRtte(tteH ?) bhA0 // 4 anyathAnyathA ca dRzyanta bhA0 // 5 avalokyatAM pR0 200 paM0 4 // 6 pyulaMdhyAH y0|| 7degNAsiddhAH pA0 De. lI / bhA0 pratau tu tattvAntareNa siddhAH iti pATho nAstyeva // 8degktervyatirekamatiH bhA0 vi0 20 hii| ktaya'tirikamatiH pA0 De0 lI0 // 9kAle pA0 // 10 kriyayA vinA vA ya0pratiSu nAsti // naya0 26 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare kathamasti yadA bhUmyambvAdevinA na bhavati kevalAyA eva bIjaniyaterAmraphalapAkAdi ? kAlAtapavAtAdibhyaH pAkaH, bhUmikhananAdibhyaH phalAdInAmaprApte'pi kAle pAkadarzanAt, kAle cApi na bhavati pAko drvyaantrsNyogstmbhnaadibhyH| anyacca, tathA tathA jJAturicchAnuvidhAnena vastuniyatimatItya puSpAdInAM varNasaMsthA5 nAdivaparItyam / yoniprAbhRtAdibhyazcAnyathaiva sarvayonyutpattaya iti niyamAbhAvaH / niyamAbhAvAt kRtakatvAnityatvAbhyAM niyatyabhAva iti / na, tathAniyatitvAt / bIjAdiniyatireva hi udakAdiSu vartate, tanniyamAnu atrAha - kathamastItyAdi yAvanniyatyabhAva iti / yaduktaM tvayA niyatau sarvamasti' iti tat kathamasti yadA bhUmyambvAdervinA na bhavati kevalAyA eva bIjaniyaterAmraphalapAkAdi? rUparasa10 gandhasparzasaGkhyAsaMsthAnAni AdigrahaNAt / bhUmirambu vAyurAtapaH kAla ityetAni bhUmyambvAdIni, tad vyAcaSTe-kAlAtapavAtAdibhyaH pAkaH, tasmAd bhUmyambukAlavAtAtapAdyapekSatvAnna bIjaniyatAvastyaGkarAdi tatphalapAkAdi ceti / tathA akAle'pi kAlaniyatervyabhicAro dRzyate bhUmikhananAdibhyaH phalAdInAmaprApte'pi kAle pAkadarzanAt , AdigrahaNAt kodravapalAlaveSTanavraNakaraNAdibhiH / kAle cApIti prApte'pi pAkakAle na bhavati pAko dravyAntarasaMyogena stambhitAnAm , yathA zAkhAyAM baddhAyAM 15 vRkSAyurvedavidhAnena dravyAntarasaMyogenaiva drAvaNAdvA sahakAratailagrahaNArtha komalasya prAptagandhAvasthasya dravIbhAvAt tailatvena, AdigrahaNAt pakSikhaJjarITAdisatkabhakSaNAt / anyaccetyAdi, na kevalamAtmasvarUpAparityAgenaiva pAkAbhAvaH, kiM tarhi ? anyacca tathA tathA, yathA yathA puruSo jJAtA svayamicchati tathA tathA tasya jJAturicchAnuvidhAnena vastuniyatimatItya puSpAdInAM varNasaMsthAnAdivaiparItyam , yathotpalasya pArzve raktatA pArzve nIlatA, mAtuliGgaphalasya raktatAdivarNatA tadvAsitabIjasya, tathA kUSmANDa20 phalasya ghaTavardhitasya ghttaakaartaa| yoniprAbhRtAdibhyazcAnyathaiva sarvayonyutpattayaH, dvividhA yoni148-yoniprAbhRte'bhihitA - sacittA acittA ca / tatra sacittayonidravyANi saMyojya bhUmau nikhAte dantarahita. manuSyasarpAdijAtyutpattiH / acittayonidravyayoge ca yathAvidhi suvarNarajatamuktApravAlAdyutpattiriti / iti niyamAbhAvaH, itthaM kAle cApAkAdakAle ca pAkAdarthAntarApekSatvAt puruSecchAyatnAnuvidhAnAcca niyamAbhAvaH, niyamAbhAvAt kRtakatvaM pAkAdeH, kRtakatvAccAnityatvam , abhUtvA bhAvo bhUtvA cAbhAva ityarthaH / 25 tAbhyAM ca niyatyabhAvaH / iti parisamAptyarthaH / eSa pUrvapakSaH / atrocyate -na tAMniyatitvAt yathoktaM tvayA sApekSaniyatitvAt kAlApravRttiniyatitvAdakAlapravRttiniyatitvAcca 'niyatyabhAvaH, taddarzayati -bIjAdiniyatireva hItyAdi, hizabdo yasmAdarthe, yasmAt - bhUmyaMtvAdIni bhaa0|| 2cet pr0|| 3zAkhAyAM cAdvAyAM bhA0 / zAkhAyAM cAdvayAM pA. De. lIM0 vi0 / zAkhAyAM bAmrayAM raM0 hI0 // 4 yatholasya pr0|| 5niyamAbhAvaH bhA0 pratau nAsti // 6degniyatatvAt bhA0 // 7 sApekSaM pra0 // 8 niyatyAH bhAvaH bhA0 / niyatyA bhAvaH ya0 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatau vihitAnAmAkSeSANAM nirasanam ] dvAdazAraM nayacakram 203 rodhena hi teSAM sarveSAM niyatA pravRttiH / tathA hyAha-sabhAvakaM nirbhAvakaM vodakaM patitamiti / yadA hi bIja niyatirabhi tadA tasyA deza udakastha eva aGkurodbhAvane pravartamAnaH sabhAvaka ityucyate, tadbhAvAMzApekSayodakamapi sabhAvakamityucyate, anyadA tu viparyayaH / evaM bhUmivAyukAlaprabhRtiSvapi sabhAvakAbhAvakatve / puruSo vyagrosvyagra ityAdi niyatereva / karaNAdInAM kSamatvAkSamatva sAnnidhyA- 5 saiva hi bIjAdiniyatirekaiva udakAdiSu vartate, kAle vAyAvAtape puruSe tadicchAprayatnayozca vartate, AdigrahaNAdudakAdiniyatizca bIjAdiSu vartate'nyonyavyatihAreNa, tanniyamAnurodhena hi parasparaniyamAnurodhena, hizabdo yasmAdarthe, yasmAdevaMrUpA teSAM sarveSAM niyatistasmAt teSAM sarveSAmitaretaraniyatyA 'niyatA pravRttiranyonyAvinAbhAvAt tathaiva pravartanta ityarthaH / tathA hyAheti lokasiddhaM jJApakaM darzayati / saha bhAvena vartata iti sabhAvakam, nirgato bhAvo'smA - 10 diti nirbhAvakam, kiM tat ? udakaM patitamiti / tadbhAvanA - yadA hi bIjaniyatiraMbhi aGkurAbhivyakteryadAbhimukhIbhUtA bIjaniyatirbhavati tadA tasyA niyaterdezoM'zo bhAgo'vayavaH sa udakastha eva sanna rodbhAvane pravartamAnaH sabhAvaka ityucyate, tadbhAvAMzApekSayA udakamapi sabhAvakamityucyate 148-2 bhedavivakSAyAM bahuvrIhisamAsAzrayaNAt matublopAdvA abhedopacArAcca bhAva evodakamiti / sa ca bhAvo'GkurAdirvanaspatyauSadhyAdeH, matuppratyayanirdezo'pi bhedenopapadyate, tadyathA - asti asminnasya vA bhAvoGkarasta - 15 sminnudake tasmAt tat sabhAvakamiti / anyadA tu viparyayaH, kSArAmlAdyudake'GkurAdayo na santa niyatatvAd viparyayaH, tasmAdbhAvakamucyate tajjalamiti / evaM bhUmivAyukAlaprabhRtiSvapi sabhAvakAbhAvakatve / uparabhUmAvabhAvaH sasyAdeH, pAdasaukumAryAderbhAvaH, sukRSTe kedArAdau vA sarvavIjAnAmaGkarAdibhAvaH / pUrvavAyAvabhAvo'GkurAdeH, bhAvastu mahiSIkarpAsaprasUtyAdeH; anyasya puSpAderanyasya phalAdermanuSyANAM ca pUrvavAyAvabhAvaH, tadyathoktam - divAtaratri prAgvAtaM cAtra varjayet / [ J sasyAnAmuttare vAyau na bhAvaH, prAvRSyuptAnAM bhAvaH, vaizAkhAdiSvabhAvaH / prabhRtigrahaNena Atape'timRdAvatitIkSNe cAbhAvaH, same bhAva:, AtapAbhAve'pyabhAva eveti / evaM tAvadabuddhipravRtteSu kAlAGkurAdiSvacetaneSu niyatiruktA / buddhimatsvapi niyatireva / yaduktaM prAk tvayA 'puruSasya jJAturicchAnuvidhAnena vastuniyati vaiparI - 25 tyam' iti tannopapadyate, tatrApi niyatereva kAraNatvAt / kutaH ? puruSo vyagro'vyagra iti niyatereva yato bhavati, sAdhyApekSikI tAdRzI niyatireva / AdigrahaNAt kuzalo'kuzalaH puruSa ityAdyapi niyatereveti / evamaprayukteSu svAtantryAdeva paraniyogAnapekSapravRttiSu niyatiH / prayukteSvapi niyatireva, karaNAdInAM 1 niyatyapravRtti pra0 // 2 rati pra0 // 3 dAbhirabhUtA pra0 // 4dbhAvena pra0 // 5 bhedanopa pra0 // 6 vAtra pra0 / "kSAraM dadhi divAsvapnaM prAgvAtaM cAtra varjayet / " iti carakasaMhitAyAm 1 / 7 / 45 // 7 dRzyatAM pR0 202 paM0 4 // 20 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 . nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare sAnnidhyAderaGkurAdyutpattyanutpattyorniyatireva kAraNam / etena pAkAdidoSAH prtyuktaaH| sarvajJo'pi ca tAmevAkhilAmanAdimadhyAntAM varUpeNAvipariNAmAM vastuniyatimekAmanekarUpAM bandhamokSaprakriyAniyatisUkSmAM pazyan niyatereva bhvtiiti| ., karaNAdhikaraNakartRkarmasampradAnApAdAnAnAM kSamatvaM tarikrayAsAdhanasamarthatvamakSamatvamasamarthatvam , yatho149-1 uktam - etat parazoH sAmarthya yanna tRNena [pA0 vA0 1 / 4 / 23 ] ityAdi / teSAmeva sAnnidhyaM kartA prAptiH, asAnnidhyamaprAptiH / AdigrahaNAt prAptAnAmapi karaNAdInAmantare vighnA ityevamAdeH kAraNAdakarAdyutpattyanutpattyorniyatireva kAraNaM tathAniyatatvAditi / etena pAkAdidoSAH pratyuktAH pratiSiddhAH, yaduktaM tvayA kAle na pAko'kAle pAka ityAdayo doSA iti tadapi 'tathAniyatitvAt' ityatenaiva na doSAya kAlAkAlayorapAkena pAkena ca teSAM teSAM bhAvAnAM niyatatvAt saiva niyatistathA tathA niyataM bhavatIti / / 10 kiJcAnyat , sarvajJo'pi cetyAdi / yadapi ca 'samyagdarzanajJAnacAritratapobhirjJAnAvaraNAdyazeSakarmakSayAt kevalajJAnaprAptiH sArvayaM pauruSeNa' iti manyase tadapi mA saMsthA niyatimantareNeti / kathaM tarhi mantavyam ? sArvayaM niyatereva bhavatIti, tAmevAsau niyatimakhilAM pazyan sarvajJo bhavatIti tayaiva ca niyatyA nAnyatheti / sa hi bhavyAbhavyasiddhAdibhedeSu puruSeSu gatisthityavAhavartanArUparasAdizarIravAimanaH prANAdipariNatirUpAmasaGkIrNAmanAdimadhyAntAM kAlatraye'pi anutpattimavinAzAM svena rUpeNAvipariNAmAM 15 lokasthityanatikrameNApracyutasvarUpAM vastuniyatiM bIjAdiniyatAGkarAdivastvAtmikAmekAM sarvabhedeSvabhinnAma149-2 nekarUpAM teSu teSu bhedeSu tadrUpaniyatitvAdanekAM bandhamokSaprakriyAniyatisUkSmAM jIvakarmaNoranAyena sambandhena sambaddhayoH kAryakAraNabhUtairmithyAdarzanAdibhirniyativazAt santatyAnAdyo bandho bhavyeSu bandhodvartanasamarthasamyagdarzanAdibhAvaniyativivartAd mokSahetoramUrtasvabhAvasya jJAnadarzanavIryasukhAdisvAtmanaH svAtmani avasthAnaM mokSa ityetAM bandha-bandhaka-bandhanIya-bandhavidhAnAdyanekabhedaprabhedAM bandhaprakriyAM tasamitiguptidharmA 1 "udyamananipAtanAni kartuzchidikriyA [pA0 vA0] / udyamananipAtanAni kurvanneva devadattazchinattItyucyate / tatra tadA chidirvartate / eSa pradhAnakartazchedaH / etat pradhAnakartuH kartatvam / yanna taNena tata parazodanama [pA0 vA0] / yata tata samAne udyamane nipAtane ca parazunA chidyate, na taNena, tat parazozchedanam / avazyaM caitadevaM vijJeyam / 'itarathA hyasitRNayozchedane'vizeSaH syAt' [pA0 vaa0]| yo hi manyate udyamananipAtanAdevaitad bhavati cchinattIti, asitRNayozchedane na tasya vizeSaH syAt , yadasinA chidyate tRNenApi tacchidyeta / " iti pANinIyavyAkaraNe kAtyAyanaviracitavArtikopari pAtaJjalamahAbhASye 1 / 4 / 23 // 2 dRzyatAM pR0 202 paM0 2 // 3 dRzyatAM pR0 202 paM0 7 // 4 stathA niyataM bhaa0|| 5degdivibhAgeSu bhA0 // 6 gAhe pr0|| 7 manasaHprA pra0 / "gatisthityupagraho dharmAdharmayopakAraH / 17 / AkAzasyAvagAhaH / 18 / zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm / 19 / sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca / 20 / parasparopagraho jIvAnAm / 21 / vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya / 22 / sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / 23 / iti tattvArthAdhigamasUtre paJcamAdhyAye // 8 "hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam / / 1 / AsravanirodhaH saMvaraH / / 1 / sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH / 9 / 2 / tapasA nirjarA ca / 9 / 3 / kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasatyAlpabahutvataH sAdhyAH / 10 / 7 / kRtsnakarmakSayo mokSaH / 10 / 3 / " iti tattvArthAdhigamasUtre // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha kAlavAdaH] dvAdazAraM nayacakram 205 evaM tarhi tvaduktabhAvanayaiva yugapadayugapanniyatArthavRtteH kAla eva bhavatIti bhAvitaM bhavati / iha yugapadavasthAyino ghaTarUpAdayo na kecidapi vastupravibhaktito yugapaddhRttiprakhyAnAtmakaM kAlamantareNa / evaM ghaTo grIvAdayastathAvRttestathAbhavanAt, mRlloSTAdayaH, pRthivI mRdAdayaH, dravyaM pRthivyAdayaH, dravyAdayo bhAvaH / ayugapadbhA nuprekSAparISahajayacAritrasaMvarAM dvAdazavidhatapo'nuSThAnanirjarAM kSetrakAlagatiliGgatIrthapratyekabuddhabuddhabodhitajJAnA-5 vagAhanAntarasaGkhyAlpabahutvAdyupAyavyAkhyeyAM kRtsnakarmakSayAvyAbAdhAtyantaikAntasukhAtmikAM ca mokSaprakriyAM paramasUkSmAM pazyannanantakAlamavyAbAdhasukhaM tiSThati / eSA ca bandhamokSaprakriyA diGmAtramupadarzitA atisUkSmatvAd bahuvaktavyatvAcca nAtra parIkSAkAle zakyA vaktum / yathoktam - logammi jIvaciMtA savvAgamakA(ko ?)siyA durogAhA / tatto vi kosiyatarI ciMtA baMdhe ya mokkhe y|| [ iti parisamAptyarthaH, itthaM niyativAdaH parisamAptaH / ___aparo dravyArtho vidhividhinayavikalpa Aha - nAyamapi niyativAdaH paritoSakaraH, evaM tahItyAdi / 150-1 yeyamuktA 'jJAjhaM svatatrAsvatantraM vA na jJameva bhavitumarhati, kiM tarhi ? niyatyaiva yugapadayugapaJcAnekadhA kriyAdikAryakAraNabhAvaniyatametat' iti bhAvanA'nayaiva tvayoktayA yugapadayugapanniyatarUpAdibIjAGkurAdyartheSTena niyatireva bhavati, kiM tarhi ? kAla eva bhavatIti bhAvitaM bhavati, aparasmin paraM yugapadayugapazciraM 15 kSipramiti kAlaliGgAni [vai0sU0 2 / 2 / 6] iti vacanAd yugapadayugapanniyatArthAnAM vRtterbhavanArthatvAda vartanasya kAlarlakSaNatvAditi / tadbhAvanArthamAha - iha yugapadavasthAyino ghaTarUpAdayaH, te kiM paraspara.. pravibhaktitaH svenaiva bhavanti uta kAlasAmarthyAt ? iti / vasturUpeNa tAvaJcintyate- tatra tAvanna kecidapi vastupravibhaktito bhavantIti vAkyazeSaH, rUparasagandhasparzazabdebhyaH pravibhaktyA pravibhAgena tadrUpeNa pravibhaktito vA kAraNAnna bhavati taiH sahopalabhyamAnamapi tadvyatirekeNAbhAvAt / bhinnendriyagrAhyatvAdeva ca 20 teSAm ] aikyAbhAvAd yaugapadyaM nAnAtvaM ca siddham , na hyabhinnasya yogapadyam , yugasya skandhayoH patanaM yugapadevamanyatrApi anekAzrayaM yaugapadyam , ato rUpAdayo yugapad vartanta ityeSA vRttiprakhyAtidRSTA arthataH / zabdato'pi ca vartanaM kalanaM saGkhyAnaM prathanaM buddhyA zabdena vA nirUpaNamiti vRttireva / tasmAt kalanaM kAla ityakSarArthAnusAreNa vartanaM kAlaH, taM kAlAtmAnaM yugapaddhattiprakhyAnAtmakamantareNa na te kecidUpAdayo yugapad bhavitumarhanti, tasmAd rUpAdayo yugapadityetat kAlasAmarthyAt / evaM sUkSmA rUpAdaya 25 uktAH / sthUlA apyevaM ghaTo grIvAdayaH, tathAvRtteryugapadvRttaH, kasya ? kAlAtmana eva / vRttizca bhavanamityata Aha - tathAbhavanAditi / mRlloSTAdayaH, mRditi loSTAdaya eMva yugapadvRtteH / pRthivI mRdAdaya 1kAsiyA pra0 // 2 mukkhe ya0 // 3 vRttirbha ya0 // 4deglakSatvA pra0 // 5 sparaM pravi ya0 ||6c te aikyA ya ca ne aikyA bhaa0|| 7 dRzyatAM pR0 158-1 // 8 evaM bhA0 raM0 hii| . Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare vino'pi bhavitukAmasya vartanAdatiriktasya kasyacidapyanupapattyApatteH kaalaatmktaa| niyatestu sarvAtmakatvAt sarvAkAratA syAt sadA sarvasya, kAlAbhAve'tItAnAgatavartamAnAvizeSAt / api ca tathApi naiva kAlAtikramaH / iti svIkSitamapi 150-2 eva tathAvRtteH, evaM mRlloSTavajrAzmasikatAdayaH / evaM dravyaM pRthivyAdayaH, pRthivyaptejovAyvAkAzAdayo 5 yugapadvRttayo dravyam / dravyAdayo bhAvaH, dravyaguNakarmaNAM saprabhedAnAM bhAva ityAkhyA yugapad bhavanAt / ' evaM tAvad yugapadvRttiH kAla eva bhavatIti bhAvitam / kramavRttiniyatirapi kAla eva bhavatIti bhAvyate, tata Aha - ayugapadbhAvino'pItyAdi yaavdaaptteH| ayugapad bhavituM zIlamasyetyayugapadbhAvi, tasyAyugapadbhAvino bhavitukAmasya bhavanAbhimukhasya bIjAGkarAdervastuno yadi vRttyAtmakakAlabhAvo nAbhyupagamyate tato vartanAdatiriktasya kasyacidapyanupa10 pattirApadyate vartanAbhAvAd vandhyAsutavat / tatazcAnupapattyApattaH saMti ca vartanAtmake kAle tadupapattaH kAlAtmakatA / evaM tAvanniyatArthAbhyupagamaH kAlamantareNa na bhavatIti yugapadayugadvRttyAtmakaH kAla eva bhavatItyuktam / idAnIM niyativAdino doSo'bhidhIyate - niyatestvityAdi yAvat sadA sarvasya / ya uktastvayA svabhAvavAdinaM prati 'bAlyakaumArayauvanamadhyamAdyavasthA yugapat syuH sarvAkArasvabhAvatvAddevadattAdeH, aGkurapatra15 kANDAdyavasthAzca yugapat syurtIhyAdeH' ityupAlambhaH sa eva 'niyateH sarvAtmakatvAt kasmAt sarvAkAraniyataiva na bhavati' iti svabhAvopAlambhavanniyatyupAlambho'pi tvAmapi prati niyativAdinaM samAnaH, sadA sarvakAlaM sarvasya vastunastasya tasyeti, kAlAbhAve'tItAnAgatavartamAnAvizeSAt , dRSTA cAtItAnAgaMtAnAkAratA vartamAnAkAratA ca, vRttyAtmakakAlAbhAvAd niyatezcAvizeSAdatItAnAgatAnAkAratAvad vartamAnAnAkAratA syAt vartamAnAkAratAvadatItAnAgatAkAratApi syAt, na ca dRSTA atItAnAgatAkAratA vartamAnA20 nAkAratA vaa| syAnmatam - atItAnAgatAkAratA vartamAnAkAratAvad. niyatau vidyamAnaiva tirobhUtatvAnnopalabhyate, 151-1 vartamAnAkAratA tvAvirbhUtatvAdupalabhyata ityuktatvAda~nuttaramiti / atrocyate - api ca tathApi naiva kAlAtikrama iti / evamapi tryAkAratAyA yugapadvRttAyAH krameNAvirbhAvatirobhAvAvatItamanAgatamiti 'caitat sarvaM kAlavAcizabdArthasAmarthyapratipAditaM kalanaM vartanaM bhavanamantareNa na syAt , ataH kAlasyA25 ntikrmnniiytaa| . iti svIkSitamapItyAdi / etena prakAreNa suSTu parIkSitamapi kAlAhate nAnyat kAraNamavasthAnAM bAlyAdInAmaGkurAdInAM ca krameNAvasthApakaM rUpAdInAM vA yugapavasthApakamAlakSyate / tasmAttvayA niyatAna 1degdbhAvino bhAvino bhavitu bhA0 vi0 pA0 // 2 sati varta ya0 // 3 payAvRttyA bhA0 / atra 'padvA vRttyA ityapi pATha syAt // 4 yata ukta pr0|| 5 dRzyatAM pR0 196 paM0 4 // 6gatAkAratA pr.|| 7 (degdnntrmiti)?|| 8cettat De0 lIM // 9 NavasthAnAM pr0|| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 kAlavAdinA niyatau doSAbhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram niyatAnantaravyaktyaivAbhyupagatamapi kAlaM niyatimAtragrAhadoSeNAnicchatA tvayA AtmA gunnvtkaalpksspaatkRtgunnebhyo'pniiyte| yadi niyatikRtaivArthAnAM pravRttiH, idaM pUrvamidaM pazcAdidamidAnImidaM yugapaditi na yujyate sarveSAM bIjAdau niyataH sannihitatvAt / niyatereveti cet, na, AnarthakyAt / kimiha pUrvAdibhiH ? evamAdivikalpa-5 ntaravyaktyaivAbhyupagataH kAlaH, 'saptAhaM kalalaM bhavati, tataH saptAhamarbudam , evaM pezI ghanam' ityevamAdikrameNa garbhAdiSu pUrvoktAvasthAnAM pUrvasyA anantarAvasthA abhivyajyata ityanayaiva niyatAbhivyaktyA kAlamabhyupagatamapi niyatimAtragrAhadoSeNa svapakSarAgAccAnicchatA tvayA AtmA tebhyo guNavatkAlapakSapAtakRtaguNebhyo'panIyate / mA bhUd grAha ityukte'tiniSThuratvAccittapIDeti grAhavad prAha iti prAgvyAkhyAtagauNazabdenocyate / athavA grAho'bhiprAyaH, grAhayatIti grAhaH, tasyAbhiprAyasya doSeNa svavacanAbhyupa-10 gatamapi kAlamapazyan kAlatattvavAditvAvApyayazodharmAdiguNagaNAdAtmAnamapanayasi / yadi niyatikRtetyAdi yAvad na yujyate / naivamabhyupagantuM zakyaM niyatikRtaivArthAnAM pravRttiriti, anantarAbhihitadoSasambandhAt kAlakRtatvasyoktatvAcca / abhyupetyApi niyatikRtatvaM doSaM brUmaH - idaM 151.2 pUrvamidaM pazcAdidamidAnImidaM yugapaditi na yujyate, pUrvAdayaH kAlatrayavAcinaH, 'yugapat' ityabhinnakAlavAcI zabdaH, tattu kAlamantareNa lokaprasiddhaM vyavahArajAtaM na yujyate / kAraNAntaramapyAha -sarveSAM 15 teSAM teSAM bIjAdau niyateH sannihitatvAt , bIje mUlAkurapatranAlAdInAM niyateH sannihitatvAt zukrazoNitAvasthAyAmeva kalalArbudargarbhArbhakAdInAM niyateH sannihitatvAt pUrvAdikramavRttitA yugapadvRttitA veti na yujyate / niyatereveti cet , na, AnarthakyAt / syAnmatam - etadapi niyatereva yugapadvartanaM pUrvAdikramavartanaM cetyAdi, evakArAt kAlAdinirAkaraNam / neti, etaccAyuktam , nairarthakyAt , niyateH pUrvAdInAM vA 20 nairarthakyAt / yadi niyatireva kAraNaM pUrva pazcAdidAnI yugaditi kAlavAcizabdopAdAnaM tadarthAzrayaNaM cAnarthakam , tadarthAbhAve sati niyatyaiva kRtaprayojanatvAt / tadupAdAne vA niyatyAnarthakyam / iha tu niyatyAnarthakyameveti manyasva, kAlaM pratyekArthavyApArArthAnAM pUrvAdInAmavazyAbhyupagamyatvAt "taireva ca kRtaprayojanatvAt kiM niyatyA prayojanam ? kimiha pUrvAdibhiH ? ityAdyakSarai vitArthatvAd yadarthaM niyatirupAdIyeta tannAstItyabhiprAyaH, tattu pUrvAdibhiH kRtameva, 'yat pUrvaM tad bIjAdi yat pazcAt tadaGkurAdi' ityetayoH 25 pUrvAparazabdayoH kramAtmakAlavAcitvAditi / tannidarzayati - evamAdivikalpavyavahAreSu kAla eva 1 syA'nantarA' pra0 // 2 canicchatA pr0|| 3 graha pra0 // 4 kAlatvasyoktatvAvaca ya0 / kAlatvAsyoktatvAvazca bhA0 // 5 teSAM bIjAdau y0|| 6deggarbhAmekAdInAM pr0|| 7degraNaM reti ya0 / bhA0 pratau tu * * etaccihnAntargataH pATho nAsti / atra 'kAlAdinirAkaraNaM ceti, etaccAyuktam' ityapi pAThaH syAt // 8degdityAdi ?]kAla bhA0 / dityakAla 20 hI0 / 'dityatkAla pA0 vi0 De0 lI0 // 9 kAlapratye(kAlavRttye )kArtha pra0 // 10 taireva kRta y0|| 11 pUrvapara pr0|| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare vyavahAreSu kAla eva bhavatIti bhAvitaM sarvasaGgraheNaiva vA / kramavyavahArasiddhayartha pUrvAdaya AzrayaNIyA eva, niyaterevAsiddhervyavahArAsiddhiranyathA, pUrvAdiSu tu samAzriteSu niyatyA kiM kriyate ? ___ tvanyAyena tu viduSAM hitAhitaprAptiparihArArthAvAcAropadezAvanarthako syAtAM 5 cakSurUpagrahaNaniyativat, ayatnata eva tathAsiddheH / yatno'pi niyatita eveti cet, tataH sarvalokazAstrArambhaprayojanAbhidhAnAnarthakyAllokAgamavirodhI bhavatIti bhAvitam / kizcAnyat , sarvasaGgraheNaiva vA, yat [ kAraNa tat ] pUrvam , yat kArya tat 152-1 pazcAt, kramavartinAM bhAvAnAM kAraNakAryatvena saGgrahAt pUrvAparayoH kAraNakAryatvAt kAlatvAcca kAla eva bhavatIti / etasya kramavyavahArasya siddhayarthaM tvayAnukramArthaM puruSaM svabhAvamanyadvA kAraNaM tatkAryaM cAzrityA10 pyavazyaM pUrvAdaya AzrayaNIyA eva, niyatyAdimAtreNa pUrvAdyanapekSeNa vyavahArAsiddhaH / niyaterevAsiddhe rvyavahArAsiddhiranyatheti, pUrvAdibhirvinA bIjAdInAmaniyatatvAt svabhAvavad niyatyabhAvaH, niyatyabhAvAd vyavahArAsiddhiriti / mama punaH kAlavAdinaH pUrvAdiSu tu samAzriteSu niyatyA kiM kriyate ? sidhyatyeva niyatyA vinApi kramavyavahAraH pUrvAdibhireva kRtatvAdityarthaH / / kizcAnyat , niyativAde tvanyAyena tu tvadIyenaiva nyAyena viduSAM hitAhitetyAdi, hita15 prAptyartha AcAro laukikaH kRSivANijyasevAdirodanapacanabhojanAdizca dRSTArthaH, tadupadezazca etat kuru, idaM te zreyaH' iti / lokottarazcAdRSTArtho yamaniyamAdiH / ahitapratiSedhArthazca laukikaH kSAraviSakaNTakAgnizastrAdiparihArArthaH, tadupadezazca bAlAdInAM 'mA kArSIH' iti / lokottarazcAdRSTArtho hiMsAnRtasteyAbrahmAdibhyo viratiH zreyasIti / tAvatAvAcAropadezAvanarthako syAtAm , niyatyaiva yadyavazyambhAvI artho'nartho vA kimAcAropadezAbhyAm ? kimiva ? cakSurUpagrahaNaniyativat , yathA cakSuSA rUpaM pazyantaM puruSaM niyatyA 20 svabhAvato'nyena vA kenacit kAraNena tvadabhimatena siddhatvAt puruSakArAite yo bruyAt 'cakSuSA rUpaM pazya ___ mA drAkSIrjihvayA' iti kiM tena kRtaM syAt ? tathA niyatyA sidhyatsu asidhyatsu vA kiM yatnopadezAbhyAm ? 152-2 kiM kAraNam ? ayatnata eva tathA 'siddherodanakavalAdyAsyapravezo'pi prakSepayatnAhate tvanmatena sidhyet , aprakSipte kavale kSutpratIkAraH syAdityAdi yojyam / yano'pi niyatita eveti cet / syAnmatam - yo'pyasau yatno niyatita evaiSo'pi AcAropa25 dezarUpastRptiprayojanaudanapacanAsyaprakSepAdirUpazca tathA tathA niyatitvAdityevaM cenmanyase, tataH sarvaloka zAstrArambhaprayojanAbhidhAnAnarthakyAllokAgamavirodhau, yathAsaGkhyaM lokavirodha Agamavirodhazca, sarvalokasya sarvazAstrANAM cArambhaprayojanayostadabhidhAnasya cAnarthakyam , bubhukSApratIkAraprayojana odanapAkArambhaH 1tvAcca kAla eva ya0 // 2 rAsiddhiH bhA0 // 3degtyAbhAvaH bhA0 // 4 jyAM(jyA ?)sevA bhA0 / 'jya sevA ya0 // 5 drAkSIjihvayA pr0|| 6 siddhevodana pr0|| 7 pratikA ya0 // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavAdinA niyatau doSAbhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram 209 bhAvasyAnyathAbhAvAbhAvAt , kriyAyA evaudanatRptyAdiphalaprasUteH prtykssvirodhH| evaMniyaterevaivamiti cet, na, kAlAnantarakriyAyA evaivaM kriyAniyatiriti saMjJAmAtre visaMvAdAt, kAlAnarthAntaratvAt kriyaayaaH| niyatipratipAdanapariklezAbhyupagamAca te'vazyambhAvyavyabhicAradarzanaviparya saha prayojanena tRptyAdinA tadupadezavacanArambhaprayojanAni cAnarthakAni loke, zAstreSu ca dharmArthakAmamokSAsta-5 darthAzca zAstrArambhAstadupadezAzvAnarthakAH prApnuvanti / kiM kAraNam ? bhAvasyAnyathAbhAvAbhAvAt , yasmAt tenaiva bhAvino nAbhAvaH, abhAvinazca na bhAvaH, tasmAd bhAvasyAnyathAbhAvAbhAvAt sarvalokazAstrArambhaprayojanAbhidhAnAnarthakyam , tasmAcca lokAgamavirodhau loke sarvAgameSu cArambhaprayojanAbhidhAnAnAM prasiddhatvAt / kizcAnyat , kriyAyA evaudntRptyaadiphlprsuuteHprtykssvirodhH| kriyAta evaudanasiddhiH, naudAsInyena AsituH kadAcinniyatereva kevalAyAH / siddhasya caudanasya phalaM tRptiH sApi mukhe kavalaprakSepAsanAdi-10 kriyAta eMva bhavantI dRSTA, odanajanyatRptibalavarNarogyAdi phalaM cAntargatAtmarasarudhirAdivibhAgapariNamanakriyAtaH / tasyAzca kriyAprasAdhyatRptyAdihetvodanaeNsiddhaudanajanyatRptibalavarNArogyAdiphalaprasUteH pratyakSatvAd 'niyatita eva' iti vAde pratyakSavirodhaH / evaMniyaterevaivamiti cet / evaMvidhaivaiSA niyatiH kriyAniyatirityucyate, asyAH kriyAniyatero- 153-1 danatRptyAdiphalaprasUtiniyatiriti / etaccAyuktam , kAlAnarthAntarakriyAyA evaivaM kriyAniyatiriti 15 saMjJAmAtre visaMvAdAt , abhyupagataM tAvat tvayA 'evaMniyaterevaivam' iti bruvatA kASThAdisAdhanasandarbhayA laukikyA pacikriyayaiva odanasiddhitRptyAdiphalaprasUtiniyatiriti, 'evaM'zabdasya tadarthatvAt / sA ca kriyAniyatiH kAlakriyAparyAyatvAt kAlaniyatiH, niyatikriyayozcaikArthatvAt / tasmAdAvayoH saMjJAmAtre vipratipattirnArthe / atrAha - evamapi kriyAsiddhau kAlAsiddhiriti, atrocyate, tanna, kAlAnarthAntaratvAt kriyAyAH, kriyA kAla ityanAntaram , kAlenaiva kriyAkhyena evaMniyatiriti bravatA sa eva kAla ityuktaM 20 bhavati, kAlakriyayoranarthAntaratvAt kAlaniyatiH kriyAniyatiriti saMjJAmAtre visaMvAdAt puurvvditi| kizcAnyat , niyatipratipAdanaparikzAbhyupagamArca te'vazyambhAvyavyabhicAradarzanaviparyayArthapravRtterabhyupagamavirodhaH / puruSakAlasvabhAvAdidarzanAnAM niyatyaivAvyabhicAriNyA tadavinAbhAvinAmavyabhicArAdeva tvayAbhyupagatAnAM paravAdibhizca sa sa evetyabhyupagatAnAM tvayA punastadviparyayaH 'niyatireva kAraNaM na kAlAdayaH' iti pratipAdanArthaM pravRttiraGgIkRtA / yadi tAni darzanAnyanayA tvadIyayA pravRttyApa-25 nIyante nAvazyambhAvIni tAni, athAvazyambhAvInyeva nApanIyante'nayApi pravRttyA tato niyatyarthaM paradarzanaviparyayamApAdayAmi ityayamabhyupagamo nivartate ityubhayathAbhyupagamavirodhaH / 1 yasmAnna tenaiva 20 hI. vinA / yasmAnna tevaiva 20 hI0 // 2 kriyA evauM bhA0 pA0 // 3 evAbhavantI ya0 / evaM bhavantI bhaa0|| 4degNAmana pra0 // 5 siddho(siddhyo ?)dana ya0 // 6degyAyAzcai pra0 // 7degcyatetena(cyate, na, ?)kAlA pra0 // 8degcAnevazyaMbhAvAvyabhipra0 // .... naya0 27 153-2 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare yArthapravRtterabhyupagamavirodhaH / svavacanapakSadharmatvAdInAM ca pravRttyaiva nirAkaraNam / evaM dRSTAnto'pi / ato dharmArthakAmamokSAH kAlakRtA uktabhAvanAvat / tathA brAhmaNasya vasante'gyAdhAnam , vaNijAM madyasya, IzvarANAM krIDAdInAm, niSkramaNaM kRtvA yAvadvi5mokSaM vimokSaNasya kAlo yatInAm / svavacanapakSadharmatvAdInAM ca pravRttyaiva nirAkaraNam / yeyaM pakSahetudRSTAntAdyavayavoccAraNe pravRttistayA svavacanaM paramatanirAkaraNasamarthamiti mataM pravRttyupalabhyaM svata eva nAvazyaM bharvatIti nirAkriyate / athAvazyaM svata eva bhavati, pravRttiranarthikA pratipAdanAsamarthavacanikA pravRttivacanayoraniyatArthatvAt / hetuH pakSadharmo heyArthapratipattiniyato'vazyambhAvI pravRttimantareNa cet pravRttiranarthikA, nAvazyambhAvI cet 'niyatya10 bhAvaH / evaM dRSTAnto'pIti vyAkhyeyam / ataH pravRttyaivAbhyupagatayA vacanahetudRSTAntAnAM nirAkaraNaM pramANAntaramantareNApIti / ___ kathaM punarAcAropadezAnarthakyadoSAbhAvo lokAgamAdivirodhAbhAvazca ? ityetatpratipAdanArthamAha -ata ityAdi / ataH prAgabhihitakAlakAryatvAddhetoH sarvalokazAstrArambhaprayojanAbhidhAnAnAM sarvazAstrArthatvAyeyaM punarbhAvanocyate-dharmArthakAmamokSAH kAlakRtAH, evaM caturvargasAdhyasAdhanasambandhArthAH sarvazAstrArambhAH 15 kAlasAmarthyAdeva saphalA nAnyatheti pratipadyasva / katham ? uktabhAvanAvat , uktA bhAvanA rUpAdighaTAdi yugapadvRttyAtmakakAlarUpaM bIjAGkurAdipUrvottarakramavRttyAtmakakAlarUpaM ca jagadaniyatapariNati ceti / tasmAduktabhAvanAvadaniyatedharmAdyarthAnAmAcArANAM pUrvAparIbhUtakriyAtvAt kriyArthatvAJcopadezAnAM kAlasya ca pUrvAparI bhUtasya kriyAtvAt sArthakAH zAstrArambhAH / 154-1 tathA brAhmaNetyAdi / evaM ca kRtvA kAlakRtatvAt kriyA-kriyAphalAnAM dharmArthakAmamokSArthaiH 57 zAstraireva vihitAH kriyAH, tadyathA yathAkramaM dharmAdiSu, brAhmaNasya vasante'gnyAdhAnam , vasante brAhmaNo yajeta, grISme rAjanyaH, zaradi vAjapeyena vaizyaH [ ] ityAdivacanAt / tathA vaNijAM madyasya, AdhAnamiti vartate / IzvarANAM krIDAdInAm , udyAnagamanaM vAsantikavastrAlaGkAramAlyagandhabhojanAdisevanaM ramaNamityAdInAm , AdigrahaNAt sandhivigrahAsanayAnAdiguNAnuSThAnamityAdi / niSkramaNamityAdi yAvad yatInAm , niSkramaNakAlAdArabhya yAvad vimokSaM vimokSaNasya Atmakarmaviyogaphalasya mokSasya kAlo 1dInAM vRttyaiva ya0 // 2ccAraNaM pra0 // 3 svabaMdhana pra0 // 4 tIti kriyate ya0 // 5 dRzyatAM pR0 138 Ti0 9 // 6nityabhAvaH pra0 // 7degtvA(tva ?)hetoH pr0|| 8 atra sarvazAstrArthatvAyeyaM ityasya sthAne sArthakatvAyeyaM ityapi pAThaH syAt // 9 kRtAH evaM caturthavarga pra0 / atra kRtA eva, caturvarga ityapi pAThaH syAt // 10 revaM bhA0 vi0 vinA // 11 dRzyatAM pR0 121 paM0 20 // 12 dRzyatAM pR083 tti05|| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 211 kAlavAdimatanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram aniyatacetanAcetanatvapRthivyAditvena anAdyanantavartanAtmasvatattvAnAM vRtteH yatInAM niSkramaNAdeH kAla iti, yathoktam - appaNo nikkhamaNakAlaM AbhoettA caittA rajaM [kalpasU0 112] ityAdi / tathA daNDakapATarucakamanthalokapUraNakriyAbhistatkAle karmatrikasyAyuSA smiikrnnmityaadi| ___ aniyatacetanAcetanatvetyAdi yAvat kalanaM kAlaH, svarUpatadAtmakatvabhAvanaiva vartate / aniyataM caitanyamupayogarUpAditvena rUpe cetanAyA upayuktatvAt / acetanatvamapyaniyataM caitanyopayogApattyopa-5 yuktatvAt / athavA tRNAdergavAdyabhyavahRtasya sukhaduHkhAdicaitanyApatterdravyasya prANAdyApattadravyaprANAtipAtAdibhAvaH kAlakramAgatapariNativazAt upazamakSayakSayopazamodayapariNAmabhAvaizca jIvapudgalayoranAdyanantazo vartanAt / 1 Abhoe 2ttA vi0 / atra 'Abhoei AbhoettA' ityapi pAThaH syAt / "tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre appaNo nikkhamaNakAlaM AbhoeDa, AbhoittA ciccA hiraNaM ciccA suvaNaM ciccA dhaNaM ciccA raja vAhaNaM kosaM koTThAgAraM ciccA puraM ateura ciccA jaNavayaM cicA vipuladhaNakaNagara yaNamaNimottiyasaMkhasilappavAlarayaNamAiaM saMtasArasAvaijaM vicchaDDaittA vigovaittA dANaM dAyArehiM paribhAittA dANaM dAiyANaM paribhAittA" iti kalpasUtre pAThaH / "tate NaM samaNe bhagavaM mahAvIre teNaM aNuttareNaM AhodhieNa nANadasaNeNaM appaNo nikkhamaNakAlaM Abhoeti / appaNo 2 ttA ceccA hiraNaM ceccA suvaNaM ceccA dhaNaM cecA dhaNNaM ceccA raTuM evaM balaM vAhaNaM kosaM koTThAgAraM cecA puraM ceccA jaNavayaM cecA viuladhaNa kaNagarataNamaNimottiyasaMkhasilappavAlarattarayaNamAtIyaM saMtasArasAvatejaM vicchaDDaittA viggovaittA dANaM dAMiyANaM paribhAettA" iti dazAzrutaskandhasUtre pAThaH // 2 "kevalinaH samuddhAtaH kevalisamuddhAtaH / tatkaraNasamaye ca bhagavAn kevalI antarmuhUrtamudIraNAvalikAyAM karmaprakSepavyApArarUpamAvarjIkaraNaM karoti, tataH samuddhAtaM gacchati, tasya cAyaM kramaH, tadyathA-prathamasamaye tAvat svadehaviSkambhabAhalyopetam AyAmatastu UdhiolokAntagAminaM jIvapradezasaMghAtarUpaM daNDa kevalajJAnAbhogataH karoti, dvitIyasamaye tu tameva daNDaM pUrvAparadigdvayaprasAraNAt tiryaglokAntagAminaM kapATamiva kapATa vidadhAti, tRtIyasamaye tameva kapATa dakSiNottaradigdvayaprasAraNAt tiryaglokAntagAminameva manthAnamiva manthAnaM karoti, evaM ca lokasya prAyo [ pR0 188] bahu pUritaM bhavati, mathyantarANi ca apUritAni prApyante jIvapradezAnAmanuzreNigamanAditi / caturthasamaye tAnyapi saha lokaniSkuTaiH pUrayati, tathA ca samasto'pi lokaH pUrito bhavati / nanu lokamadhye valI samudghAtaM karoti tadA tRtIye'pi samaye lokaH pUryata eva, kiM caturthasamaye'ntarapUraNeneti ? naitadevam , lokasya madhyaM hi merumadhya eva sambhavati, tatra ca prAyaH samudghAtakartuH kevalino'sambhava eva, anyatra ca samudghAtaM kurvatastasya tRtIyasamaye'ntarANi uddharantyeveti paribhAvanIyam / tadanantaraM ca paJcamasamaye yathoktakamAt pratilomaM mathyantarANi saMharati, prasRtAn jIvapradezAn saGkocayatItyarthaH / SaSThe samaye manthAnamupasaMharati / saptame tu samaye kapATaM saGkocayati / aSTame tu samaye daNDamapi saMhRtya zarIrastha eva bhavati / tadevamaSTasAmayikaH kevalisamuddhAtaH / [pR0 189]..... "daMDa kavADe ruyae loe cauro ya paDiniyattaMte / kevaliya asamae bhinnamuhattaM bhave sesA // 194 // pUrvoktanyAyena prathame samaye daNDaH, dvitIye kapATaH, tRtIye rucako manthA ityarthaH, caturthe tu lokaH sarvo'pyApUryata ityevaM catvAraH samayAH / pratinivartamAne'pi samudghAte pUrvoktayuktyaiva catvAra eva samayA bhavantItyevaM kevalisamudghAto'STasAmayikaH / zeSAstu samudghAtAH sarve'pyantamauhartikA ityetat sarve prAgeva bhAvitArthamiti gAthArthaH |"[pR0 19.] iti maladhAragaca sUriviracitAyAM jIvasamAsaprakaraNavRttau / "kevalisamudghAtakharUpamabhidhIyate-tatra samyagapunarbhAvena utprAbalyena karmaNo hananaM ghAtaH pralayo yasmin prayatnavizeSe sa samudghAtaH / ayaM ca kevalisamudghAto'STasAmayikaH / ...... ayaM kRtakRtyo'pi kevalI kimartha samudghAtaM karotIti cet, ucyate-vedanIyanAmagotrANAmAyuSA saha samIkaraNArtham uktaM ca-'AyuSi samApyamAne zeSANAM karmaNAM yadi samAptiH / na syAt sthitivaiSamyAd gacchati sa tataH samudghAtam // 1 // sthityA ca bandhanena ca samIkriyArtha hi karmaNAM teSAm / antarmuhUrtazeSe tadAyuSi samujighAMsati saH // 2 // " iti devendrasUriviracitAyAM caturthakarmagranthavRttau 4 / 29 // 3 kaalsvruupaatdaatmktvaapr0|| 4 gAdirUpA vi0 De0 lIM0 20 hI0 / 'gArUpA pA0 // 5 tvenApya ya0 // 6 kAlAkramA pr0|| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare kalanAtmakaM rUpaM bhUyo bhUyo viparivartate dhruvAdisarvanityalakSaNam / tasmAdvizvavikalpavivartavartanAyAH kalanamasmadAdyasarvajJaM prati anumAnamAtragamyamaviviktamamitapUrNakoSThAgAradhAnyavat sarvajJaM ca prati viviktAyA vartanAyAH kalanaM kaalH|| sa tathAbhUtena kalanArthena vartanAmeva sAmAnyamatyajan bhUto bhavati bhaviSyaM 5 na kevalaM cetanAcetanayoH paraspararUpApattikRtaiva vRttiH, kiM tarhi ? acetanasyApi pRthivyAditvenApi tathA, tadyathA- ekajAtitvAt pudgalAnAM pRthivyudakajvalanapavanavanaspatyAditvena viparivartamAnapariNatInAma154-2 nAdyanantaza eva vRttirvartanam , tasyAtmA svaM tattvaM yeSAM paramANUnAM te paramANavaH, teSAmanAdyananta vartanAtmasvatattvAnAM vRttaH kalanAtmakaM rUpaM bhUyo bhUyo viparivartate'bhyAvartate, rUparasAdibhedaparivartana~vadguNabhedenApyekadvitrisaGghayeyAsaGkhayeyAnantaguNabhAgahInavRddhakRSNazuklatvAdinA vAbhyAvRttiH, ekAMza10 syApi paramasUkSmarUpAdibhAvaparamANorapi anAdyanantazo'bhyAvRttiH / atastadatItAnAgatavartamAnAtmakamekaM kUTasthamavicAli anapAyopajanavikAri avRddhi vyayAyogItyAdi AdigrahaNAt , dhruvAdisarvanityalakSaNametadeva kalanAtmakaGkAraNamupapadyate, nANupuruSaniyatyAdinityatvam , pUrvAparIbhAvAtmakaviparivartakalanasya AdimadhyAvasAnAdarzanAdevalakSaNasya nityatvasya / tasmAd vizvavikalpavivartavartanAyAH kalanaM kAla ityabhisambhansyate / tacca kalanaM dvividham , asmadAdyasarvajJaM prati anumAnamAtragamyamaviviktaM 15 sarvavastusAmAnyamAtragrahaNam , amitapUrNakoSThAgAradhAnyakalanavat , yathA dhAnyamamitvA koSThAgAre pUritaM 'kumbhazatasahasrAdyanyatamaparimANam' ityuddezato gRhyate tathoddezamAtrato'tItAnAgatavartamAnavartanAkalanamasmadAdibhiH / sarvajJaM ca prati paramaniruddhe kAle samaya samaye vRttAyAH viviktAyA vartanAyAH saGkhyAnaM kalanaM tat kAlaH, kala salyAne [pA0 dhA0 497, 1866 ] iti pratIteH / yathoktam - ___jaM jaM je je bhAve pariNamati payogavIsasAdavvaM / 20 taMtaha jANAti jiNo apajave jANaNA tthi // [Ava. ni0 794 ] iti / etad vartanasvatattvakAlanirUpaNam / sa tathetyAdi / sa eva kAlastathAbhUtena vartanArUpeNa kalanArthena samAdhikaraNena tAM vartanAmeva 1551 sAmAnyamabhinnAmatyajan 'bhUto bhavati bhaviSyaMzca' iti vizeSavyapadezaM labhate, nAnyaH kazcida kalanAtmakaH padArtho niyatyAdirasattvAt / sa eva tu kalanalakSaNo bhAvastridhA bhidyate tatsamAdhikaraNa25 tvAt sattvAtmakatvAd ghaTavat , na vyadhikaraNo bhUto bhavati bhaviSyaMzvAkAla eva vyadhikaraNo'tadrUpa eva / 1ttinRtaiva vRtteH bhaa0| 'ttiH vRtaiva vRtteH pA0 De0 lI0 vi0 / 'ttiH mRtaiva vRtteH 20 hI0 // 2tmakarUpaM ya0 ||3degnthunn pra0 // 4 avRddhivyayayogI bhA0 / atra 'abRddhayavyayayogItyAdi' iti pAThaH samIcIna iti bhAti, dRzyatA pR0 21 paM0 22 / "athavA nedameva nityalakSaNaM dhruvaM kUTasthamavicAlyanapAyopajanavikAryanutpaH syavRddhayavyayayogi yat tannityamiti / tadapi nityaM yasmiMstattvaM na vihanyate / kiM punastattvam ? tadbhAvastattvam / " iti pAtaJjalamahAbhASye paspazAhnike // 5 kaSakAraNa bhA0 / kaH SakAraNa pA0 De0 lIM0 20 hii| kaSaTkAraka vi0|| 6 vikalpa ya0 pratiSu nAsti // 7 sarvaca prati bhA0 / sarva prati ya0 // 8 natthi ya0 // 9 vartamAnA pr0|| 10raNyena pr0|| 11degtmakapa ya0 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartanakhatattvakAlanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram 213 zceti vizeSavyapadezaM labhate / sa eva tu tridhA bhidyate, anyathAnyasyAbhAvAt / sa eva tathA kalayan vartanena kalayati, sa eva kalyate, tena tasmai cetyaadi| __ evameva ca sa vartamAnAtItayoH kAraNAvasthayoreva kAryAkhyAbhimukhyena gRhyate ekatra meghAdirekatra paTAdiH / grahaNavacca sa eva kriyate tathA vRtteH kriyayA klyte| kiM kAraNam ? anyathAnyasyAbhAvAt , iha hyanyadanyathA na bhavati, yathA kusumaM khapuSpaM na bhavati / khapuSpaM vA kusumaM na bhavati, ghaTo vA paTatayA na bhavati ghaMTatayA paTo vA na bhavati / kiM tarhi ? tadeva tad bhavati, kusumameva kusumam , tadeva cAnyathApi bhavati yathA kusumameva mukulitArdhavikasitasamastavikasitajarattAmlAnAditvAdinA / evaM tAvat kAla eva bhAva ityabhedena bhavanaM vyAkhyAtam / kAraNabhedenApi sa eva tathA kalayan vartanena kalayatIti kalanasya kartRtvamanubhavatIti kailanaM bhavatItyarthaH / sa eva kalyate kriyate karma bhavatItyarthaH pUrvAparatayA kAryakAraNabhAvAt / tena ca tasmai cetyAdi tasyaiva kalanasya 10 zaktibhedAt , tena kriyata iti karaNatA, tasmai kriyata iti sampradAnatA / [AdigrahaNAt tasmAt tasminniti apAdAnAdhikaraNabhAvAvapi / ___ tasyaivedAnI kAlasya tridhA bhinnasyApyabhedopadarzanArthaM jJAnena kriyayA caikyamucyate - evameva cetyAdi jJAnena tAvadekatvaM dRzyate yAvadekatra meghAdiriti / evameveti yathaiva kartRkarmakaraNAdizaktibhede'pyabhinnaH kAlastathA sa vartamAnAtItayoH kAraNAvasthayoreva saptamyanto'yaM nirdezaH kAryAkhyAbhi-115.2 mukhyena gRhyate kAryAGgIkaraNena tatprAdhAnyena tAdAtmyeneti yAvat , vartamAnAvasthAyAM kAryAkhyAbhimukhyena atItAvasthAyAM cottarAvasthAbhimukhyena sa eva kAlo gRhyate, kimuktaM bhavati ? kalyate jJAyate / yathAsaGkhyamekatra paTAdirekara meghAdiH, vartamAne paTAdiratIte meghAdiH / tadyathA-puruSo hi pUrvAhne paTaM pazyannaparAhne'pi paTa evAyaM zvo'pyaparedhuruttaredhurapi paTa eveti vartamAnakAle'pi paTameSyatkAle'pi paTameva manyate / meghe connatamAtre varSati ayaM 'tataH pralahIbIjamutpadyate, mUlAGkarAdi bhavati, tataH pralahIpoNDam , tataH 20 karpAsaH, tataH sUtram, tataH paTaH' ityatItakAla eva eSyatkAlaM paTaM manyate ityataH kAryAkhyAbhimukhyena sa eva kAlo'tIto vartamAnazcAbhedena gRhyamANo dRSTastasmAdabhinnaH / evaM jJAnenaikyamApAdya kriyayApyaikyamApAdayati atidezena -grahaNavacca sa eva kriyate / kiM kAraNam ? tathA vRtteH, evaM hi vartanam , saiva hi kriyA yathA gRhyate tathA kriyate'pyasAvevAbhedeneti tatkArakArthaM darzayati-kriyayA kalyata iti / evaM tAvadatItavartamAnayoH kAraNayoH kAryAkhyAbhimukhyena grahaNakaraNAbhyAmaikyam , AkhyAzabdaH zabdamAtreNaiva 25 bhedAt / tayorapyanAgate, tayoH kAraNayorapyanAgate kArye'tItavartamAnayoH kAraNAkhyAbhimukhyena 1 paTatayA ghaTe samabhavati pA0 De0 lIM / paTatayA ghaTatayA na bhavati vi0 / paTatayA ghavyoma bhavati raM0 hI0 / bhA0 pratau tu idaM vAkyameva nAsti // 2 kArakabhedenApItyarthaH // 3 kalana ya0 // 4 pUrvapara pra0 // 5 tasya ce pra0 // 6karaNakAraka?]tA ya0 // 7 NabhAvapi pr0|| 8degyorevaM pA0 20 hI0 bhA0 // 9 tadAtmaneniti y0|| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ dvitIye vidhividhyare tayorapyanAgate kAraNAkhyAbhimukhyena kalyamAnatA dRzyate saMyogatatvAdyudakagarbha sarjanapAcanAdivartanapaTatvavat / ata eva ca kalanameva hyekaM kAryakAraNavRttitvena viparivartituM kSamamapuruSakAramakhabhAvamaniyati saMsAri anAdi / kAlavRttereva puruSavAdyuktamuktikramArthaturIyavacanAdeva kAlasAmarthyAt kramAtmalAbho ghaTate / mithyAdarzanAdibhistatpradoSanihavAdibhizca karmabandhaprakriyopapatteH saMsArAnAditA santAnAvyavacchedAdyujyate / puruSavAdinaH punaH paramAtmanaH zuddhAnna yujyate saMsAro bandhAbhAvAt / bandhAbhAvaH 214 kAryAkhyAbhimukhyakAraNaikyavad grahaNakaraNayoH samAnA kalyamAnatA dRzyate, tato'yaikyameva / tadyathA - saMyogatatvAdyudakagarbhasarjana pAcanAdivartanapeTatvavat, yathA tantUnAM saMyogaM dRSTvA rutakarpAsapralahIpoNDa156-9 pralahImUlAGkurAdijala sarjanapAcanadhAraNameghakalanAni vRttAni tathA ca kriyanta iti tAnyeva vartanAni paTa ityeSyatpa eva tathA tantuvAyasya grahaNakaraNAbhyAM pravRttatvAd vartamAnAtItapaTatA dRSTA ityaikyameva / 10 ava tyAdi / etasmAdeva kAraNAd vartanasyApratIghAtAd vyApitvAcca kAraNAntarApekSA nAsti, kalanameva hyekamananyasAdhanaM svayameva kAryakAraNavRttitvena viparivartituM kSamam, apuruSakAraM cetanAcetaneSu vRtterabhedAt, asvabhAvaM jIvAjIvAtmakaipariNatikramavivRttyajasratvAt aniyati tathAnyathAbhAva15 virSairivartavartanAtmakatvAdeva, saMsAri rUpayaNukacyaNukAdi bhUmyambuvrIhyAdyAhArarasarudhirAdiviparivartanasvabhAvAntarasaGkramaNalakSaNatvAt saMsArasya, ata evAnAdi, anAditvena dUramapakSiptA niyatyAdikAraNAntarApekSA anena kalanena / tasmAdanAditvAt kAlavRttiH asyA eva kAlavRttereva kevalAyAH kAraNAntaranirapekSAyA to: yadapyucyate puruSavAdinA 'puruSakriyAta eva sarvam' iti tadasmAdeva kAlAd bhavati na puruSakArAt anAdInAM yaugapadyAdAdimatAM paurvAparyayuktavRttitvAt tayozca kAlatvAt kila tenaiva puruSavAdinA kAlasya 20 samarthitatvAdityata Aha - puruSavAdyuktamuktikramArthaturIyavacanAdeva, suSuptAvasthA vizudhyanta suptAvasthA bhavati, suptAvasthA ca jAgradavasthA bhavati, jAgradavasthA vizuddhA satI turIyA muktyavasthA bhavatIti kAlasAmarthyAt kramAtmalAbho ghaTate, tasmAt suSuptAderavasthAvizeSavyavasthAnasya anAdikAlapravRttyAtmakatvaM 156-2 paramAtmano vartanatattvasya asmanmata evameva ghaTate, na puruSavAde, kramAkramavikalpAbhAvAt / anyathA avasthAcatuSTayasya ekasarvagatanityAkramakAraNAtmakasya katamAvasthA prathamA dvitIyA tRtIyA turIyA ceti ? 25 kiJcAnyat, vRttikramApAditakAryakAraNAvasthayoH kAryakAraNabhAvopapattermithyAdarzanAdibhiH sAmAnyahetubhiH tatpradoSanihRvAdibhizca vizeSahetubhiH karmabandhaprakriyopapatteH saMsArAnAditA santAnAvyavacche 5 kaMpara 1 grahakaraNayoH pra0 // 2 paTavat ya0 // 3 kAryate ya0 // 4 saptamyanto'yaM nirdezaH // ti ya0 // 6 'rivartanAtma bhA0 // 7 vartanasya bhAvA pra0 // 8 puruSa evAdinA pra0 // 9 padyA dimatAM pra0 / 10 " mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH | 8|1|" iti tattvArthAdhigamasUtre // 11 "kAyavAmanaH karma yogaH | 1| sa AsravaH | 2| zubhaH puNyasya | 3 | azubhaH pApasya |4| tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH 1991 duHkhazokatA pAkrandanavadhaparidevanAni AtmaparobhayasthAni asadveyasya |12| bhUtavatyanukampA dAnaM Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavAde saMsArAnAditopapAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 215 kAraNAbhAvAdazarIratvAdakaraNatvAcca / pradoSAbhAvAt kaabhaavH......."sNsaaraanaaditaa| nApi tasya niyateH saMsArAnAditA, atattvAt / yad yadatat tat tanna tanniyati dRSTam , ghaTapaTavat / evameva tasya svabhAvAt / tasmAttvanAdivartanAtmakatvAt kAlasya pRthivyAdibIhyAdivRttivivRttiprabandha-5 dAd yujyate / puruSavAdinaH punaH paramAtmanaH zuddhAt kUTasthAdinityAt kAryakAraNe dve api vyatItAnna yujyate saMsAro bandhAbhAvAt , bandhAbhAvaH kAraNAbhAvAdazarIratvAdakaraNatvAcca , 'ca'zabdAt sarvagatatvAdekatvAnnityatvAJcetyAdayo'pi hetavaH, pradoSAdikAraNAbhAve pradoSAbhAvAt karmAbhAva ityAdi gatArthaM yAvat saMsArAnAditA / / atrAha niyativAdI - tasya saMsArasyaiva tathAniyateH saMsAro bhavati puruSapudgalayoriti / atra 10 brUmaH -nApi tasya niyateH saMsArAnAditA, kasmAddhetoH ? atattvAt , tadbhAvastattvam , na tattvamatattvam , tasmAdatattvAt tanniyatenaM bhavati saMsAraH, atattvaM cAsya saMsArasya kaciduparamAbhyupagamAt , svahetoH sAdhyAvinAbhAvitvopapradarzanArthamAha - yad yadatat tat tanna tanniyati dRSTam , yathA ghaTaH paTaniyatirna bhavati paTo'pi ghaTaniyatirna bhavati, tasmAd ghaTapaTavadatattvAnnApi tasya niyateriti sAdhUktam / kizcAnyat , evameva tasya svabhAvAt / yadi brUyAt - tasya svabhAvAt saMsArAnAditeti, etacca nApi 15 tasya svabhAvAt , atattvAt / atattvamasya pUrvavad muktyavasthAbhyupagamAt siddham / yadyadatat tat tanna 157-1 tatsvabhAvaM ghaTapaTavaditi / evaM tAvadanAdisaMsAritA nopapadyate niyatyAdivAde kAlamantareNetyuktam / idAnIM kAlavAde tadupapattirupavarNyate-tasmAt tvanAdivartanAtmakatvAdityAdi yAvanna na yujyata iti / tasmAditi prastutAt kAlAt saMsArAnAditA na na yujyata iti sambhantsyate / tuzabdo vizeSaNe, kAlavAda evaitadupapadyate'nAdisaMsAritvam , yaugapadyaparyAyatvAdanAditvasya yogapadyasya ca 20 kAlaprabhAvAvinAbhAvitvAt kalanavRttiparyAyatvAcca kAlasyeti tatpradarzanArthaM hetumAha - anAdivartanAtmakatvAt kAlasya , kAlo hi yugapadanAdivRttyAtmakaH / nanvidaM prAguktena viruddhaM pUrvaparAdivRtterayogapadyAditi cet , na, vartanasya yaugapadyAt , tadyathA-pRthivyAdibrIhyAdivRttItyAdidRSTAntadaNDakaH / yathA pRthivya sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya / 13 / kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / 14 / kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya / 15 / bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH / 16 / mAyA tairyagyonasya / 17) alpArambhaparigrahatvaM mAvamArdavAvaM ca mAnuSasya / 18 / niHzIlavatatvaM ca sarveSAma / 19 / sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya / 20 / yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH / 21 / viparItaM zubhasya / 22 / darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saGghasAdhusamAdhivaiyAvRttyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya / 23 / parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcargotrasya / 24 / tadviparyayo nIcavRttyanutseko cottarasya / 25 / vighnakaraNamantarAyasya / 26 / " iti tattvArthAdhigamasUtre SaSTAdhyAye // 1 karaNA' bhA0 // 2 bhAvA ya0 // 3degyatirna pra0 // 4 cAsya na bhavati saMsArasya pra0 // 5degprabhAvinAbhAvitvAt ya0 / prabhAvitvAt bhaa0|| 6kalanA ya0 // 7degdivivRtte bhaa0|| 8degdi dRSTA bhA0 vi0|| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare khAtmaviSayakriyAbandhasaMsaraNavajIvapudgalayorabhinnavartanakhatattvayoH svata eva bandhakriyA saMsArakriyA ca vartanAbhedena rUpabhedena ca kAlasyAtmavAtmanyeva kriyA anAtmasvAtmani vA yugapadeva bandhasaMsaraNavihitA bandhasaMsArAnAditA na na yujyte| ityanAdivartanAprabhedapUrvAparAdikramAd bhAvAntarANi krameNa prAptAni bhUmyambvAdiyogo bIjoDdo muulmngkurH....."kunnddktndulaudnH| jIvapudgalavRttiparivRttibhedena vartanaiva ArambhapravRttiniSThAH / tadeva hi vartanaM parivRttyaparivRttiSu / mbuvAyyAkAzapuruSAdayo yugapat sametA lokAkhyAM labhamAnA anAdayaH, ta eva ca vrIhiyavagodhUmacUtapanasAditvena strIpuruSamahiSAjagavayagavAditvena ca vartante sahaiva, bhUmyAdivrIhyAditvena tAdRzyovRttivivR10 tyoravyavacchedena sva evAtmA viSayo'syAH kriyAyAH sA teSAM vrIhyAdibhUmyAdInAM vRttivivRttiprabandhena AtmasvarUpaviSayA kriyA, saiva ca bandhaH snigdharUkSavRttyA teSAM saMzleSAt , anyAnyarUpApattiH saMsaraNam , tacca anAdi yugapadubhayaM bandhanaM saMsaraNaM dRSTam , tathA jIvapudgalayorabhinnavartanasvatattvayoH svasAdhyebhya eva sAdhanAtmabhyaH hetukAryabhUtebhyaH kAraNebhyaH parasparasaMzleSavartanebhya iva bhUmyAdivrIhyAdInAM 150-2 hetubhyaH svata eva bandhakriyA saMsArakriyA ca vartanAbhedena rUpabhedena ceti dRSTAntaprasiddhArtha15 vyAkhyAnam / dArTAntikavyAkhyAnaM tu kAlasyAtmasvAtmanyeva kriyA anAtmasvAtmani veti, kAlasya abhinnavartanasvatattvasya bhUmyAdivrIhyAdibandhasaMsaraNavadeva AtmasvAtmani jIvasvarUpe kriyA anAtmasvAtmani pudgalasvarUpe vA yugapadeva bandhasaMsaraNavihitA kAlakRtabandhasaMsAravihitA tatkRtA vidhAturanyasyAbhAvAt , saiSA saMsAritA yugapadabhinnAnAdivRttyAtmikA jIvapudgalayoH parasparaM svAtmaparAtmavRttikRtabandhasaMsArA nAditA na na yujyate virodhAbhAvAdityabhiprAyaH / evaM tAvad yaugapadyaliGgakAlakRtasaMsArAnAditA / 20- pUrvaparAdiliGgakAlakRtasaMsArAnAditApyasmin darzane na virudhyata evetyata Aha - ItyanAdivartanAprabhedetyAdi / itizabdArtha itthamarthe, itthamupapAditAnAditAyA eva vartanAyAH prabhedAste pUrvAparAdikramAt, ta eva bhAvAntarANi krameNa prAptAni / kAni tAnIti cet, bhUmyambvAdiyogo bIjodbhedo mUlamaGkara ityAdi gatArthaM yAvat kuNDakatandulaudana iti / odanAdapyabhyavahRtAd rasAdi yAvat kaDevaram , kaDevarAd mRt , mRdo mRtpiNDaH, mRtpiNDAcchivakaH, punaryAvad bhUmyAditvena paramANudvathaNukA25 disaGghAtAH, jIvapudgalavRttiparivRttibhedena vartanaiva Arabhate pravartate nitiSThatItyArambhapravRttiniSThAH punarvipariNAmo'nyarUpeNAvirbhAvaH sa ArambhaH, pravartanaM sthitiH, niSThA tirodhAnam , ityetadanuparataM dharmatraya cakrakamayugapadvRttAvapi yugapadvRttAvapi, pUrvAbhihitabandhasaMsaraNavadutpattisthitibhaGgA api vartanasvAtmaiva, tadeva 1. hi vartanaM parivRttyaparivRttiSvityavirodhaM kAlakAraNavAdasya darzayati / tatprasiddhipradarzanArthamAha - nanu 1 svata evAtma ya0 // 2 "snigdharUkSatvAd bandhaH" tattvArthasU0 5 / 32 // 3 anyonye rUpA ya0 / anyerUpA bhA0 // 4 degsparaM bhA0 // 5degdivatvasaM pra0 // 6 ityAdinAvartanA ya0 // 7 itthamupapAditAyA eva bhA0 / itthamupapAditA anAditAyA eva y0|| 8degkramAs ta eva pA0 De0 lI / (kramAsta ev)|| 9bhvaapr0|| 10 atra 'kuNDa katandulaudanAH' ityapi pAThaH syAt // 11 parivarti 20 hI. vinA / parivatti 20 hI0 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 kAlaprabhuvibhutvAbhyAM bhAvabhedAbhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram nanu kRSIvalAdibhirapi paryupAsyate tathA tathA AvirbhUtazzUtAGkurakAlo na tAvadAvirbhUta iti / ____tasmAdeva cAvagamitadravyakSetrabhAvAtmanaH suSamAdibhedAtmakAd bhAvabhedAH sambhavanti kAlasya prabhuvibhutvAbhyAm / ekasamAyAmapi saMvatsaravartanAt subhikSadurbhikSAdibhAvabhedAH.......ekamuharte'pi lagnavartanAd bhAvabhedAH / tasmAdeva kRSIvalAdibhirapi paryupAsyata iti, kiM punarvidvadbhirityarthaH, tathA tathA yathA yathAsau kAlo vyavatiSThate tathA tathA puruSaH paryupAste, AvirbhUtaztAGkarakAlo na tAvadAvirbhUta ityaavirbhuutaanaavirbhuutaatmaa| tasmAdeva cetyAdi / tasmAdeva ca vartanAlakSaNAt kAlAdavagamitadravyakSetrabhAvA AtmAno'sya tasmAdavagamitadravyakSetrabhAvAtmana avagamitadravyakSetrabhAvAtmakAdityarthaH / prAg nimittaM dravyaM bhUmyAdi-10 vrIhyAdi, dravyAtmA kAla iti, ghaTo grIvAdaya iti kSetram , bhAvo rUpAdayaH, ne kecid yugapadAtmikAM vRttiprakhyAti kAlamantareNa iti kAlatvAvagamanaM vartata eva / tasmAdravyAdyAtmakAt kAlAt suSamasuSamAdibhya utsarpiNyavasarpiNyAkhyakAlabhedebhyaH paramaniruddhasamayatvenAbhinnAdapi suSamAdibhedAtmakAd bhAvabhedAH sambhavanti, tadyathA- suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamaduSSamAyAM cAtraiva bhArate kSetre devalokavad bhavanti pratanukrodhamAnamAyAlobhAstridvayekagavyUtocchRitadehAstAvatpalyopamajIvinyo mithunadharmikAH prajA 15 maNyaGgAdikalpatarukalpitopabhogavidhayaH, svAdusurabhijalA caturaGgulaharitatRNA nimnonnatavarjitA surabhisvAdurasA sukhasparzAdiguNA bhUmirityAdi / sa eSa punaranubhAvaH kAlasya prabhuvibhutvAbhyAm , kAla eva hi prabhavati vibhavati ca sarvabhAvabhedAnAmutpatti sthitipralayeSvAtmaprabhedamAtrANAm / tathA duSSamasuSamAyAM 158-2 sukhaduHkhasamatvAd bhUyiSThasukhatvAd dharmAcArabhUyiSThatvAcca manuSyalokavad bhAvabhedAH / duHSamAyAmAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAprAcuryAdadharmakarmonmArgaprasthAnabhUyiSThatvAcca tiryaglokavat / duHSamaduHSamAyAM narakalokavad 20 duHkhaikarasatvAt / tathA kRta-tretA-dvApara-kaliyugasaMjJAvibhAgeSu vyAkhyAvikalpamAtrabhedeSu yugeSu / kizcAnyat -- ekasamAyAmapi bhAvabhedAstatprabhuvibhutvAbhyAmeva, saMvatsaravartanAd subhikSadurbhikSAdibhAvabhedAH, evamuttAnArthA bhAvabhedA neyA yAvadekamuhUrte'pi lagnavartanAt nAlikA-lavAdibhedena ca bhAvabhedA neyA yAvat paramaniruddhe samayavartane'nyasminnanyasminniti / ekasminnapi kAla utpAtAdivartanAd bhAvabheda 1'prAgabhihitaM dravyaM bhUmyAdivrIhyAdi' ityapi pATho'tra syAditi bhAti // 2 dRzyatAM pR0 205 paM0 2 // 3 etasmAd bhA0 // 4 kAlAyuSamasuSamasuSamAdibhya pA0 De0 lI0 // 5 atra suSamasuSamAdi ityapi pAThaH syAt // 6 "vipphuridapaMcavaNNA sahAvamauyA ya mdhurrsjuttaa| cauraMgulaparimANA taNatti jAedi surahigaMdhaDDA // 322 // " iti tiloyapaNNattigranthe caturthe mahAdhikAre // 7 duHSama ya0 // 8 sukhasamatvAd bhA0 / sukhamaduHkhasamatvAd ya0 // 9 bhUyiSyasu pA0 De0 lIM0 20 hI0 / bhUyiSTAsu vi0 / bhUyiSTyAsu bhaa0|| 10degbhUyiSyatvAcca ya0 // 11 ruddhaM pra0 // 12 nyathAsminniti pra0 / / naya0 28 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare muhUrtajAtAnAmapi puruSANAM tanmAtrabhedaprabhedasvAmibhRtyAdi / tasyaiva ca vyApitvAt tathA tathA yugapadeva pazyatAmahatAM pravacane kAlajJAnamavitathaM dRzyate'dyataneSvapi keSucit puruSeSu / atisaukSmyAcAsya tajjJAnAbhimukhAnAM kacid vacanavisaMvadanamapi / ata eva ca sAzaGkamanvAhuranye kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prjaaH| kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH // [ ] vyabhicAra iti cet , na, kAladoSAbhAvAt , utpAtopaghAtasyApi kAlakRtatvAt kasyacid bhAvasya vyAdhyupaghAtAt kAle'pi zuno maithunAbhAvavat tasya vyAdhikAlamaraNakAlAdInAM tathAbhAvAt / tasmAdevetyAdi / tasmAdeva AvalikAdisvarUpavartanabhedAdeva muhUrtajAtAnAmapi puruSANAM 10 tanmAtrabhedaprabhedasvAmibhRtyAdi, kazcit svAmI kazcid bhRtyo bhavatIti janmakAlabhedAd bhAvabhedA anumAtavyA dhUmAdagnivat / AdigrahaNAt surUpadUrUpasubhagadurbhagaprAjJAprAjJAdibhAvabhedAH / tasyaiva ca vyApitvAt , cazabdAt prabhaviSNutvAcca, evaM hi kAlakAraNasya prabhutA vyApitA ca, yata etadvartanAvarta159-1 viparivartabhedaprabhedAstathA tathA yugapadeva pazyatAM vizvadRzvanAmahatAM pravacane kAlajJAnamavitathaM pramANIbhUtaM tadviSayaM dRzyate'dyataneSvapi keSucit puruSeSu kalibalamalImasaprajJeSvapi / syAnmatam - 15 kacid visaMvadanadarzanAt kAlajJAnAprAmANyamiti, etaccAyuktam , atisokSamyAccAsya tajjJAnAbhimukhAnAM kvacid vacanavisaMvadanamapi praNihitadhiyAmapi puMsAM kacijjJAnavisaMvAdAt , kAlasaumyaM durupalakSyatvAt kAraNam , chadmasthAnAM jJeyAnantyAdajJAnabahutvAjjJAnaparimitatvAcca sarvasya sarAgasya jJAnAdajJAnaM bahulamiti / tathA ca ___"keI NimittA tahiyA bhavaMti kesiM ca taM vippaDieti NANaM / [ sUtrakRtAGga. 12 / 10] 20 ata eva ca sAzaGkamanvAhuranye, na vinizcitaM prasahya, yathA kAlaH pacatItyAdi, bhUtAnAM vartanAtmakAt kAlAdanyatvAbhyupagamAdananyatvena kAlavartanAtmakatvenaiva na vinizcitam / tathA prajAnAmanyatve saMharaNaM (ptAnAM jAgratAM vA tadanyatvena nirdezAdavinizcitatvAt sAzaGkameva bhedadarzanAnupAtenoktatvAt / 1 vyavyupaghA ya0 / vyatyupadhA bhaa0|| 2 bhedaprabhavAtsvAmi bhA0 // 3degdurUpa pra0 // 4degkSmyA. sasya y0||5 keyaM NimittA tayiyA pra0 / "keI nimittA tahiyA bhavaMti kasiMci taM vippaDieti NANaM / te vijabhAvaM aNahijamANA Ahesu vijAparimokkhameva // 12 // 10 // nanu vyabhicAryapi zrutamupalabhyate, tathA hi-caturdazapUrva vidAmapi SaTsthAnapatitatvamAgama uddhRSyate, kiM punaraSTAGganimittazAstravidAm ? atra cAGgavarjitAnAM nimittazAstrANAmAnuSTubhena chandasA ardhatrayodaza zatAni sUtram , tAvantyeva sahasrANi vRttiH, tAvatpramANalakSA paribhASeti / aGgasya tvardhatrayodaza sahasrANi sUtram , tatparimANalakSA vRttiH, aparimitaM vArtikamiti / tadevamaSTAGganimittavedinAmapi parasparataH SaTsthAnapatitatvena vyabhi. cAritvamata idamAha-keItyAdi, chAndasatvAt prAkRtazailyA vA liGgavyatyayaH, kAnicinnimitAni tathyAni satyAni bhavanti / keSAJcittu nimittAnAM nimittavedinAM vA buddhivaikalyAt tathAvidhakSayopazamAbhAvena tad nimittAnaM viparyAsaM vyatyayameti / " iti zIlAGkAcAryaviracitAyAM sUtrakRtAGgavRttau // 6 ca NaM vi ya0 // 7eva sAzaya0 // 8 suptAnAM jAtA vA pr0|| | Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha svabhAvavAdaH] dvAdazAraM nayacakram 219 ye punarvinizcitadhiyasta evaM vadanti kAla eva hi bhUtAni kAlaH saMhArasambhavau / __ svapannapi sa jAgarti kAlo hi duratikramaH // nanu taiH sarvaiH 'svabhAva eva bhavati' iti bhAvyate / yat puruSAdayo bhavanti sa teSAM bhAvaH, tairbhUyate yathAsvam / tathA ca svabhAve sarvasvabhavanAtmani bhavati / ye punarvinizcitadhiyaste prasauvaM vadanti, tadyathA-kAla eva hi bhUtAni bhUtatvena kAlasyava vartanAt / kAlaH saMhArasambhavau, yathoktaM prAk 'rUpAdayo na kecit kAlamantareNa' iti bhUmyAdivrIhyAdivadAtmanyeva sambhavasaMhArakriye iti ca baindhasaMsArau iti vacanAcca / svapannapi jAgarti, sa eva svapiti jAgarti ca, na tu svapadbhayo jAgradbhayo vA vyatiriktaH kazcit te vA tataH, svaprabhedakramasahavRttimAtratvAjApratsvapadavasthayoH, suptavRttyAnAvirbhUtAtmanastasyaiva kAlasya jAnadvRttyAbhivyaktavikramatvAt kacit 10 krameNa bhedavRttivijRmbhitatvAt sAmAnyavartanasya suptavibuddhAdisvaprabhedeSu avyAghAtAditi kAlakAraNavAdo vidhividhivikalpa eva samAptaH / / 159-2 tadvikalpa eva svabhAvabhAvo'dhunA - nanu taiH sarvairityAdi / jJaH svatatrazca puruSa eva bhavatIti svAtatrye satyapi jJAjJarUpArUpakriyA'kriyAdiniyamAnniyatireveti sarvatra vartanatattvaH prabhuvibhutvAbhyAM kAla eva bhavatIti ca etairvAdainanu svabhAva eva bhavatIti bhAvyate, bhavan bhAvyate taireva pratipAdyate / kiM 15 kAraNam ? dravyArthaprasavAd yat puruSAdayo bhavanti sa teSAM bhAvaH, yathA sarvabhAvAH khena bhAvena bhavanti sa teSAM bhAvaH [pA0 vA0 5 / / 119] iti vacanAd yena bhAvena yo bhavati sa tasya bhAvastattvamAtmIyo bhAvaH svabhAva ityanarthAntaram , taMtazca tatra te bhavantIti tadAtmAno'bhisambadhyante puruSAdInAmAtmAno bhavanti, tairbhUyate yathAsvamiti bhAvena teSAmabhisambandhaH / te bhavanasya kartRtvamanubhavanti jJAnasvAtantrya-niyama-vartanAtmakaM tat taditi vadadbhiH sa sa svabhAva eva parigRhIto bhvti| 20 evaM ca svabhAvaparigrahe sati kAraNAntaraparikalpanA vyarthetyata Aha -tathA ca svabhAve sarvetyAdi yAvat ke te? sarvabhAvAnAM puruSAdInAM khaM khaM bhavanamAtmA yasya so'yaM sarvasvabhavanAtmA, tasmin svabhAve bhavati bhavanasyAnubhavitari kartari svatatre bhavati bhavate; kartari sati siddhe svabhAve 1 dRzyatAM pR0 205 paM0 2 // 2 dRzyatAM pR0 216 paM0 2 // 3 sthAyAH pra0 // 4 bhAvyate reva pra ya0 / bhAvyate raiva pra bhA0 // 5 atra yadvA iti pAThaH samIcIno bhAti pAtaJjalamahAbhASyAnusAreNa / "yadvA sarve bhAvAH khena bhAvena bhavanti sa teSAM bhAvastadabhidhAne [ pA0 vA0] / kimebhistribhirbhAvagrahaNaiH kriyate ? ekena zabdaH pratinirdizyate, dvAbhyAmarthaH / yadvA sarve zabdAH khenArthena bhavanti sa teSAmartha iti tadabhidhAne tvatalau bhavata iti vaktavyam / " iti pANinIyazabdAnuzAsanasya kAtyAyanaviracitavArtikopari pAtaJjalamahAbhASye pAThaH // 6yena yena ya0 // 7 tadAtmanoM pr0|| 8degSAdAtmAno ya0 // 9 kartRmanu pra0 // 10 atra sarvabhAvasva ityapi pAThaH syAt // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare siddhe'rthAntaranirapekSe ke te? teSAmapi hi svatvaM khabhAvApAditameva, anyathA te ta eva na syuranAtmatvAd ghaTapaTavat / evameva tatra tatra puruSAdisvabhAvAnatikramAt sarvaikatvamabhinnaM tadbhAvavattvAdeva varNyate iti khabhAvaH prakRtirazeSasya / __puruSAdInAM ca khatve sattvAnapohAt tulye kAla eva bhavanAtmA na puruSAdaya iti na svabhAvAdRte sidhyati / siddhasyAsAdhyatvAt siddhaudanavadarthAntaranirapekSe taireva vAdaiH pratipAdite ke te puruSAdayaH ? na te bhavantItyarthaH, kiM tairvinA svabhAvasya na pratiprAptaM kAryam ? / syAnmatam - teSAM svo bhAva AtmIyaH svabhAva iti tAnapekSata iti, etaccAyuktam , yasmAt teSAmapi svatvaM svabhAvApAditameva, te hyAtmAnaH skhe, tadbhAvaH svatvam , taddhi teSAM svatvaM puruSAdInAM kenApAditam ? svAtmabhireva / yadyevaM svaH skho bhAvaH svabhAvaH 160-1 parasparaviviktaH svabhAva evetyApAditaM svAtmabhireva tat / anyathA yadi tadAtmatvaM teSAmAtmabhAvApAditameva 10 na syAt tataste ta eva na syuranAtmatvAda ghaTapaTavata , yathA ghaTaH paTAnAtmatvAt paTo na bhavati paTo'pi ghaTAnAtmatvAd ghaTo na bhavati evaM puruSAdayo'pyAtmAnAtmatvAdAtmAno na syuH, na syureva vA anAtmatvAt khapuSpavat / tasya svabhAvakAraNatvasya vyAptipradarzanArthamAha - evamevetyAdi, itthamevaitat , avazyamaitreva tatra tatra yathAtra svabhAvavAde svabhAvAnatikramAt svabhAva evetyabhinnaM svabhAvavyatiriktArthA15 bhAvAt tasya cAbhinnatvAt tathA tatra tatra puruSaniyatikAlAdivAdeSUktavidhinA puruSAdisvabhAvAnatikramAt sarvaikatvamabhinnaM tadbhAvavattvAdeva varNyate, jJAtmabhavanasya niyamAtmabhavanasya vartanAtmabhavanasyAnyasya vA tasya tasya svabhAvAdeva varNanAt / itizabdo hetvarthe, asmAduktahetoH svabhAvaH prakRtirazeSasya yonirbIjaM prabhavaH kAraNamityarthaH / kiJcAnyat , puruSAdInAM ca svatva ityAdi, dravyArthasya kazcidaparityajya vRtternayAnAM pUrvavirodhi20 tvAduttarAnuvRttezca kAlasya puruSAdyaparityAgena vRttiM tAvad darzayati, kAlavAde puruSAdInAM svatvaM sattvAnapohAt, kathaM sattvamanapoDham ? saMsAyanAditvAbhyupagamAt puruSatvam / tasminneva kAle niyaterapyAtmatvaM sattvAnapohAt , sattvAnapohazca yugapadayugapanniyatArthAbhyupagamAt / evaM kAlavAde niyatipuruSayoH sattvAbhyu pagamaH / tathA puruSavAde niyateH kAlasya cAtmatvaM sattvAnapohAt, kathaM sattvAnapohaH ? muktikramAbhyu160-2 pagamAt kAlasattvAnapohaH, avasthAniyamAbhyupagamAnniyatisattvAnapoha ityAdi / evaM niyativAde kAla25 puruSayoH svatvamAtmatvaM sattvAnapohAt, kAlasattvAnapohaH 'anAdimadhyAntAM niyatim' iti kAlasattvAbhyupagamAt tAM saMmprapazyan sarvaza iti puruSasattvAbhyupagamAt / eSa dravyArthasya sarvatra sarvasattvAt svabhAva ityudAhaH kRto bhavati, tatra sattvAnapohAt sattve tulye kAla eva bhavanAtmA na puruSAdaya iti na 1 paravi bhA0 // 2 bhAvAdi pra0 // 3 Sasya pA0 De0 lI. vi0 / pasya bhA0 / parasya 20 hI0 // 4 matraiva pr0|| 5degvAde va sva ya0 // 6 ca tasya ya0 // 7 satatvAna pr0|| 8 'puruSakhatvam' ityapi pATho'tra syAt // 9 napohAt ya0 // 10 dRzyatAM pR0 204 paM0 2 // 11 atra svatve ityapi pAThaH syAt // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvavAdinA kAlavAdimatadUSaNam ] dvAdazAraM nayacakram 221 na, atulyatvAt sattvasya, kAlasyaivaikasya vrIhivat tathA tathA bhavanAt puruSAdezca pRthak pRthagbhinnabhAvAtmaka bhavanAt / nanvevamapi 'kAlasyaiva nAnyasya' iti svabhAva eva parigRhIto bhavati, tathA ca puruSAdInAM kAraNakAryaniyamAt / kAlasyaiva tattvAt kAraNakAryavibhAgAbhAvAt sAmAnyavizeSavyavahArAbhAva eveti cet, evamapi sa eva svabhAvaH / pUrvAdivyavahAralabdhakAlA bhAvazcaivam, apUrvA - 5 svabhAvAdRte sidhyati tatsvatattvasya sattvAvinAbhAvAt, kAlodAharaNaM tu kAlavAdidUSitapuruSAdivAdAnAmapi taddUSaNena dUSyatvAt tatpratipAdanavat pratipAdyatvAcca / yathoktam - ] iti / samanantarAnulomAH pUrvaviruddhA 'nivRttaniranuzayAH / [ kAlavAdyAha - na, atulyatvAt sattvasya, kAlasatyapuruSasattvayoranyonyenAtulyatvAt / kathamatulyatA ? kAlasyaivaikasya vrIhivattathA tathA bhavanAt puruSAdezca pRthak pRthagbhinnabhAvAtmakabhavanAt, yathA 10 brIhirevaiko mUlAGkurAdibhAvena bhavati tathA kAla eva tathA tathA vartanAtmA bhavati vrIhivadU mUlAGkaroditvena, na tathA puruSAdayo bhinnAtmabhavanAditi / atrocyate - nanvevamapi kAlasyaiva nAnyasyeti 'kAlasyaiva bhavanaM na puruSAdeH' iti vacanAt sutarAM kAlasyAsau bhavanAtmeti svabhAva eva parigRhIto bhavati / yathA ca tvayocyate sattvAtulyatA kAlasyaiva vrIhyAdivadaGkurAdivazca puruSAdInAM bhavanamiti tathA ca puruSAdInAM kAraNakArya niyamAdapi caivaMsvabhAvaH kAlaH kAraNaM vrIhyAdivat kAryaM puruSAdayo'GkurAdivat, 15 niyamAt sa sa tasya svabhAva iti sa eva svabhAvaH parigRhyate paraiH / pUrvatra sattvasya hetutvena 161-1 vivakSitasya sattvAvinAbhAvitvena bhAvanA, iha siddhasyaiva svabhedeSvabhedena vyavasthitasya sAmAnyavizeSavyavahAraprasiddhibhAvaneti vizeSaH / 9 kAlasyaiva tattvAdityAdi yAvadabhAva eveti cet / syAnmataM bhavataH - traikAlyaikakUTasthatvAt kAlasyaiva tattvAt kAlabAde 'kAraNaM kAryam' iti vibhAgAbhAvAdasau sAmAnyavizeSavyavahArAbhAva eva, 20 mithyAtvAccAsya vyavahArasyAsadviSayatvAditi cet, evamapi sa eva svabhAvaH bhavatIti vAkyazeSaH, kAlasyaiva hi sa svabhAvo yadasau bhavatIti svabhAvaparigrahaH / kiJcAnyat, vyavahArapratyAkhyAne prAgabhihitakAlAstitvAnumAnapratyAkhyAnadoSaH, tadyathA - pUrvAdivyavahAralabdhakAlA bhAvazcaivamapUrvAditvAnniyativat / yathA pUrvaparAdikAraNakArya vyavahArAbhAvAd niyatirnAstItyucyate tathA kAlo'pi tadabhAvAnnAstIti prAptam / yadapi ca kAlAnumAnaM yugapadayugapadvRttyA ghaTarUpAdInAM vrIhyaGkurAdInAM cocyate tadapi svabhAvAnu - 25 mAnameva sampadyate, yasmAd yugapadayugapadityAdi, 'yugapadvartanAt kramavartanAccAtiriktasya kasyacidabhAvAt kAla eva' ityuddizya nirdezArthaM ghaTarUpAdi vrIhyaGkurAdi codAhRtaM tasyoddezyasya nirdezyasya ca bhava tenAtmanA bhavato bhavanAdeva tu vizeSeNaiva svabhAvo'bhyuparyaMta iti darzanArtham / 1 nivRttinira ya0 // 2 ditvena tathA ya0 // 3 'mAtma (mAt ?) sa 5 turvizeSaNaiva bhA0 / atra 'turvizeSaNe, vizeSeNaiva' ityapi pAThaH syAt // pra0 // tasya pra0 // 4 sa ( ?) tvAvi 6deg gama pra0 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare ditvAt , niyativat / yugapadayugapad ghaTarUpAdInAM vrIhyaGkarAdInAM ca tathA tathA bhavanAdeva tu svbhaavo'bhyupgtH| tathA ca dRzyate teSveva tulyeSu bhUmyambvAdiSu bhinnAtmabhAvaM pratyakSata eva kaNTakAdi / tadeva tIkSNAdibhUtam , na puSpAdi tAdRgguNam / tacca vRkSAdInAmeva / 5 tathA mayUrANDaka...... 'mayUrAdivahoNyeva vicitrANi / anvAha ca ke kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM na kAmacAro'sti kutaH prytnH|| kenAJjitAni nayanAni mRgAGganAnAM ko vA karoti rucirAGgaruhAn mayUrAn / kazcotpaleSu dalasannicayaM karoti ko vA karoti vinayaM kulajeSu puMsu // [ ] 10 yadi khabhAva eva kAraNaM kiM na khabhAvamAtrAdeva bhUmyAdidravyavinivRttinirapekSA kaNTakAdyutpattirbhavet ? kimanyathApi na syAt ? kaNTakaH kimarthaM vidhyati ? athavA naitad yuktigamyaM svabhAvakAraNyam , tathA ca dRzyate teSveva tulyeSu bhUmyambvAdiSu ....hetuSu bhinnAtmabhAvaM pratyakSata eva kaNTakAdi, kaNTakasya mUlataH kramahInatanurAyatA, AdigrahaNAt patrAGkurAdi saMsthAnavarNAdi bhinnAtmabhAvam / punastadeva kaNTakAdi tIkSNAdibhUtam tIkSNaM tIkSNataraM kuNThaM 15 kuNThataraM saviSaM nirviSamityAdi, na puSpAdi tAdRgguNaM sukumArAdisvabhAvaM surabhidurgandhAdisvabhAvaM ca / tacca vRkSAdInAmeva, tacca kaNTakAdi vRkSa-vallI-kSupAdInAmeva, tatrApi varvalAdInAmeva na nyagrodhAdInAm / na caiSA mayUracandrAditA vRkSAdInAm , na ca bahiNapArApatAdInAM kaNTakAdi / tathA mayUrANDaketyAdi yAvad vicitrANi, barhAdInAmeva paJcavarNatA nodakAdInAm , tAnyapi ca mayUrAdibarhANyeva vicitrANi na zukAdibarhANIti / anvAha ceti pUrvavajinavacanAnusAreNaiva / kaH kaNTakAnAmityAdi kenAJjitAnI20 tyAdi ca gatArthe vRtte / itara Aha - yadi svabhAva eva kAraNamityAdi yAvat kizcicca neti / arthAntaravyapekSotpattidarzanAnna svabhAva eva kAraNam , Asye kavalaprakSepavat / dRSTA ca kaNTakAderutpattirbhUmyAdidravyavinirvRttivyapekSavAnapahnavanIyA / sA ca na syAd bhUmyAdidravyanirvRttivyapekSotpattiH svabhAvAdeva, svabhAvasyArthAntaranirapekSakAraNatvAt / yadi ca svabhAva eva kAraNaM kiM kAraNaM na svabhAvamAtrAdeva bhUmyAdidravyavinirvRttini25 rapekSA kaNTakAdyutpattirbhavet ? kiM ca kAraNamanyathApi na syAt ? bhUmyAdyantareNa nirvRttiH kaNTakasya kiM na syAt ? kiM vA kaNTakasya saukumArya kusumasya vA taikSNyaM na syAt ? so'pi kaNTakaH kimartha 1 dRzyatAM pR0 19150 22 // 2 "vRkSo mahIruhaH shaakhii....|4|5|..."hkhshaakhaashiphH kSupaH / 4 / 8..... vallI tu vrttiletaa.....14|9/" iti amarakoze // 3 ** etacihnAntargato nAm ityata Arabhya bAMdI ityantaH pATho bhA0 pratI nAsti // 4 kAdInA va vi. vinaa| kAdInAM vRvi0|| 5mayUrAMgake pra0 / 'tathA mayUrANDakarasAdutpannatve samAne'pi barhAdInAmeva paJcavarNatA, mayAdiboNyeva ca vicitrANi' ityarthakaM mUlamatra sambhAvyate // 6 vaicitryANi vi0 20 hI0 // 7 nAnyadapi ca pra0 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvopapAdanamAkSepANAM nirasanaM ca] dvAdazAraM nayacakram 223 kimarthaM ca kadAcid vidhyati? kimarthaM kiJcideva vidhyati kiJcica na ? nanUtpAtAdikhabhAvaniyamavazAdanapekSitadravyakAlAdirapi dRSTaiva kaNTakAdyutpattiH / api ca bhUmyAdidravyavinirvRttyapekSaiva kaNTakanirvRttiriti bruvatA svabhAvasiddhistvayaiva vaNyete, bhUmyAdibhya eva kaNTako bhavatIti tatvabhAvavarNanAt / yathA pRthivyAdikhabhAvo vizvathA kaNTakAdirevaM nimittAnAmapi nimittatA vidhyati ? kusumaM kiM na vidhyati ? kimartha ca kadAcid vidhyatIti, tIkSNo'pi vedhasvabhAvo'pi sarvakAlaM kiM na vidhyati kaNTakaH ? kimartha kizcideva vidhyati, na sarvam ? tadapi kiM kvacideva pradeze vidhyati na sarvatra ? ityatra vizeSaheturvAcyaH / dRSTazcAyaM niyamo'rthAntarApekSaH, sa tu svabhAvasyArthAntaranira-162.1 pekSatvAnnopapadyate iti / ___atrocyate - nanUtpAtAdisvabhAvetyAdi yAvad dRSdaiva / yaducyate 'bhUmyAdidravyavinirvRttyapekSaivo-10 tpattidRSTA' ityetattadupekSotpattidarzanAt svabhAvAvyabhicArAcca svabhAva eveti mantavyam / tadyathA- utpAtAdiSu akaNTakAnAM vRkSAdInAM kaNTakAH kaNTakinAM cAkaNTakA nidhyAdiliGgatvena dRSTAH / yathoktam - akaNTakAH kaNTa kinaH knnttkaashcaapyknnttkaaH|| __viparyayeNa dRzyante vadanti nidhilakSaNam // [ ] iti / itthaM satyAmapi bhUmyAdidravyanirvRttau kaNTakAbhAvAdasatyAmapi etadravyakAlAdinirvRttau kaNTakadarzanAcca nApe-15 kSAsti svabhAvasya / kintu utpAtAdisvabhAvaniyamavazAdanapekSitadravyakAlAdirapi dRSTaiva kaNTakAdyutpattiH, na punastaM taM svabhAvamantareNa sA utpattirastIti svabhAva evAvyabhicArAd vyApitvAcca kAraNameSitavyam / kiJcAnyat , api cetyAdi / api ca tvayA bhUmyAdidravyavinirvRtyapekSaiva bhUmyAdInyeva vRkSatvena kaNTakadravyatvena taikSNyAditvena ca nirvartante, tatsamAyoganirvRttyapekSA kaNTakanivRttiriti bravatA nanu saiva svabhAvasiddhistvayaiva varNyate / kiM kAraNam ? bhUmyAdibhya eva bhUmyambukSetrabIjAGkurAdidravya-20 nirvRttibhya eva kaNTako bhavatIti tatsvabhAvavarNanAt, anyathA svabhAvAt kimanyadanna zakyaM vaktuM kAraNam ? bhUmyambukSetrabIjAGkurAdibhya eva kaNTako bhavati na mRtpiNDAdibhya ityeva teSAM svabhAva iti svabhAvasyaiva samarthanaM tadapi teSAM tattatsvAbhAvyAt / ___kizcAnyat , yathA pRthivyAdItyAdi yAvannimittAnAmapi nimittatA svAbhAvikIti / yathaivAyaM 162.2 vizvathA sarvathAnekaprakAraM bIjAGkurAdikramanirvRttaH kaNTakAdiH pRthivyAdisvabhAvaH puruSaprayatnanirapekSo'prayatnaMta 25 eva bhavati, athavA pRthivyAdInAmeva prAgabhihitanyAyena vRkSaghaTAdisvabhAvAbhyupagamAd yathA svabhAva eva evaM nimittAnAmapi ghaTapaTAdyutpattau puruSakArasAdhyAbhimatAyAM mRtpiNDadaNDacakrasUtrodakakulAlAdinimittAnAM nimittatA sApi svAbhAvikI, tato na svabhAvavyatiriktaM kiJcit / evaM ca sarvasya svAbhA 1 vyavasva ya0 / vyavadvasva bhA0 // 2 tamapi pra0 // 3 kiMcitkacideva ya0 // 4 pekSovotpa" bhA0 vi0 vinA / pekSocotpa bhA0 // 5 svbhaavvypr0|| 6vRkSatve kaNTa pr0|| 7ttiH kaMTakAdi y0|| 8 bhA0 vinAnyatra 'dizvabhAvaH pA0 / 'dizvabhAvaH De0 lIM0 vi0 20 hii0|| 9tnaka eva yH|| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ dvitIye vidhividhya re svAbhAvikI, tatra kuta utpattirapi ? prativastu svabhAva evAyaM vayaHkSIrAdivat / yadi cAsau na syAt tata uttaratrApi na bhavedeva abhUtatvAd vandhyAputravat / evaM mRdAdiSu vidyamAnAnAM ghaTAdInAM nimittApekSakhabhAvaivotpattiH, nAkAzAdiSu / ? dRSTA ghaTAdInAM kriyAyA utpattiriti cet, na, prAganabhivyakteH / sA sati 5 agrahaNanimittAbhAve kimiti cet, svabhAvAdeva atisannikRSTamativiprakRSTaM vA vikatvena tatra kuta utpattirapi ? yA prAguktA tvayA bhUmyAdidravyavinirvRttyapekSaivotpattiriti sA kutaH ' nAstyeva kAraNam, tasmAnnAsti sA, prAgevAbhivyaktaye viracitalInAvasthatvAt / tasmAt sotpattiH prativastu svabhAva evAyam, vastu vastu prativastu svo hi bhAvaH svabhAva iti niruktyA prativastu AtmIyaM bhAvamAcaSTe / vayaHkSIrAdivaditi dRSTAntaH, yathA bAlyakaumArAdivayo'vasthAH pUrvaviracitA eva Avi10 bhavanti yathA kSIradadhyudasvinnavanItaghRtAdyavasthAstathA ghaTAdayo nimittasvabhAvApekSAbhivyaGgyaviracitasvabhAvA Avirbhavanti / yadi cAsAvityAdi yAvad vandhyAputravat / yadi cAsAvutpattisvabhAvo'smadabhihito na syAditthaM pUrvAvasthAyAmeva tata uttaratrApi na bhavedeva abhUtatvAd vandhyAsutavat / asyaivArthasya bhAvanArthamAha - evaM mRdAdiSvityAdi gatArthaM yAvannAkAzAdiSu / dRSTA ghaTAdInAM kriyAyA utpattiriti cet / syAnmatam - dRSTaviruddhamuktaM tvayA vidyamAnAnAM 15 ghaTAdInAM nimittApekSasvabhAvaivotpattiriti, kriyAyA eva kulAlasya ghaTAderarthasyotpatterdarzanAditi / etacca 163-1 na, prAganabhivyakteH, kriyAyAH prAk sotpattiranabhivyaktA apavarakaghaTavat pradIpeneva kriyayAbhivyajyate notpAdyata ityadoSaH / sA sati agrahaNanimittAbhAve kimiti cet, sA sati arthe'nabhivyaktiragrahaNanimittAnAma~tyAsannaviprakRSTavyavahitasamAnAbhihArAbhibhavasaukSmyendriyadaurbalya manovaiyadhyapittopaghAtAdInAmabhAve sati kimarthaM bhavatIti cenmanyase, vayamatra brUmaH - svabhAvAdevetyAdi yAvaccakSurAdinA na gRhyate / 224 7 11 1 dRzyatAM paM0 14 // 2 katve tatra bhA0 // 3 tasyAsmAnnAsti bhA0 / atra 'nAstyeva kAraNaM tasyAH, tasmAnnAsti' ityapi pAThaH syAt // 4 pekSyabhivyaMga bhA0 pekSyAbhivyaMgya pA0 De0 lIM0 20 hI 0 // 5 vAsa pra0 // 6 " atidUrAt sAmIpyAdindriyaghAtAd mano'navasthAnAt / saukSmyAdvayavadhAnAdabhibhavAt samAnAbhihArAcca // iha sato'rthasyAtidUrAdanupalabdhirdRSTA yayA viprakRSTe'dhvani vartamAnaH zakunirnopalabhyate / na ca yasmAnnopalabhyate kimasau nAstIti ? atidUrAnnopalabhyate / atrAha - yannAtidUre tat kasmAnnopalabhyate ? atrocyate - sAmIpyAt yadA devadatta Atma cakSuH sthamanaM nopalabhate kiM tannAsti ? atrAha yannAtidUre nAtisAmIpye tat kathaM nopalabhyate ? atrocyate - indriyaghAtAt, yathA badhiraH zabdaM na zRNoti andho rUpaM na pazyati, kiM te zabdarUpe na staH ? atrAha - yasya anupahatamindriyaM sa kasmAnnopalabhata iti ? atrAha - mano'navasthAnAt, anavasthitamanA hastinaM parikrAmantaM na pazyati, asti cAsau, vaktAro bhavanti vyagramanasA nAvadhAritamiti / yasyAvyagraM manaH sa kasmAnnopalabhate ? atrocyate - saukSmyAta dhUmoSNanIhArA AkAzagatA nopalabhyante, kiM te na santIti ? atrAha - ye nAtisUkSmAsta kasmAnnopalabhyante ! atrocyate - vyavadhAnAt kuDyena ghaTAdayo vyavahitAH / ye cAvyavahitAH te kasmAnnopalabhyante ! abhibhavAt yathA AdityaprakAzena grahanakSatracandratArANAM prakAzA abhibhUtatvAd nopalabhyante, kiM te na santIti ? atrAha-ye nAbhibhUtAste kasmAnnopalabhyanta iti ? atrAha - samAnAbhihArAcca, samAnAH sadRzA ityarthaH teSAM samabhihAro rAziH tasmAt " ' evaM satAmarthAnAM aSTavidhAnupalabdhiH / " je0 sAyakA0 A / "atrAha -- ye nAbhibhUtAste kasmAnnopalabhyante ? atrocyate - samAnAbhihArAzca samAnAH sadRzA ityarthaH, yathA mASarAzau mASAH prakSiptA mudgarAzau mudrA kapotagaNamadhyago vA kapotaH / kiM te mASAdayo na santi ? samAnAmiddArAnnopalabhyate / tadevaM satAmapyarthAnAmaSTavidhA hyanupalabdhiH / " je0 sAtyakA0 B7 // w Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvavAdimatanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram 225 aJjanamandarAdi cakSurAdinA na gRhyate, yathA sa svabhAvastathAyamapi / tathA kizcidatyantAnupalabdhikhabhAvameva bhavati AtmAdi / tanna puruSakAmacAraprayatnAdibhyaH kizcidapi nirvartate / tatra kutaH kasyacidarthino'pyevaM vA viparyaya eva vArambhakriyAnivRttayaH? tathA cAhuH keMTukaH kaTukaH pAke vIryoSNazcitrako mtH|| tadvad dantI, prabhAvAttu virecayati sA naram // [carakasaM0 1 / 26 / 68 ] ne tvasmAbhireva tad vaktavyam - svabhAvAdeva, agrahaNahetuSu asatsvapi sato'rthasyAnabhivyaktI svabhAva eva kAraNamiti / kasmAt ? tvayaivAbhyupagatatvAt , 'atisannikRSTamativiprakRSTaM vyavahitaM vA cakSurindriyaM rUpamaJjanamandarAdi na gRhNAtyatyantam' ityatra kena tvayA etat kAraNena pratipannam ? iti pRSTenAvazyaM svabhAvAditi vaktavyam , ayaM hi cakSuSaH svabhAvo yadatisannikRSTamaJjanAdi na pazyati ativiprakRSTaM vA mervAdIti 10 zeSendriyANAmapi svabhAvAdevAtiviprakRSTAdyagrahaNaM svaviSayaniyamazceti / kiJcAnyat , yathA sa svabhAvastathAyamapi, yathA cakSurAdIndriyANAmAtmano'tyantamatisannikRSTAdyagrahaNaM svabhAvastathAnabhivyaktAgrahaNaM svabhAva iti kiM na gRhyate ? 163-2 kiJcAnyat , yathaitat tathA kiJcidatyantAnupalabdhisvabhAvameva bhavati AtmAdi, AtmAkAza-" kAladigAdayaH kAryata eva nityamanumeyAH padArthAH saukSmyAd bAhyendriyAviSayAstatsvabhAvAH / tatra nAstyAtmA 15 nAsti kAlaH dharmAdharmAkAzadigAdayo vArthA na santIti vRthaiva vivadante zAkyAdayaH svabhAvabhedamavidvAMsaH / tasmAd yaducyate tvayA kriyAto ghaTAdi nirvartata iti tanna puruSa-kAma-cAra-prayatnAdibhyaH kizcidapi nirvartate, puruSAt tadicchAtastatpravRttestatprayatnAd vIryAdityarthaH / AdigrahaNAnna tadbuddheH na svAminiyogAdibhyaH sarvatra vyabhicAradarzanAt / kiM tarhi ? bhUmyambvAdivrIhyakurAdimRdghaTAdyabhivyaktyanabhivyaktisvabhAvo ghaTo'pi pRthivyAdisvabhAva eva vastutvAt tadAtmatvAt , yathA- Apo dravAH, sthirA pRthivI, calo'nilaH, 20 mUrtihInamAkAzam , uSNo'gnirityAdiSu svabhAva eva, tatra kutaH kasyacidarthino'pyevaM vA viparyaya eva vArambha-kriyA-nivRttayaH, 'Apo dravA bhavantu, sthirA pRthivI, calo'nilaH, agniruSNaH, viyadamUrta bhavatu' ityevamarthino'pi puruSasya nArambho na ceSTA na ca nirvRttiA tathA viparyaye'pi 'mA bhUd dravaM jalam , sthirA bhUH, calo'nilaH, agniruSNaH, amUrtamAkAzam' ityArambhaH kriyA nirvRttirvA svabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAt / evaM ghaTAdiSvapi yojyaM svAbhAvikatvam / 25 tathA cAhuriti svAbhAvikatve jJApakamAha / kaTukarasaH keMTuvipAka uSNavIryazcitrakaH, tadvad dantI kaTukarasA kaTuvipAkA uSNavIryA, vizeSastvasyAzcitrakAt prabhAvena virecayati, prabhAva iti svabhAvaparyAyatvAd rasAderapi svabhAvatvAt sa eva sAmAnyavizeSAbhyAM tathA tathA varNyata iti, tasmAd yat tvayoktaM 'kriyAto ghaTAyutpattiH' iti tatra pRthivImRtpiNDazivakAdikramApattavyaghaTAtmanaH sthairyAtmavanna sta utpatti-164-1 1 bhA0 vinA na casmA pA0 20 hI / na cAsmA vi0 De0 lI0 // 2tmaSotyanta pr0|| 3degNAttabuddheH pra0 // 4 bhUmyAMtvAdi bhA0 // 5 dRzyatAM pR0 256-1, pR0 176 Ti0 6 // 6 dRzyatAM pR0 224 paM0 4 // naya029 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 226 . nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare iti kathaM ghaTotpattyAdi sambhAvyate ? pravRttimRdAM sa svabhAva eva / phalakhabhAvAnurUpAH pravRttayo'ta eva vyavasthitA iti pryaaso'nrthkH| khabhAvAdeva pravartitavyamityeva pravartante'pratarkato vastUni, akSinimeSadhAtukaNTakAdivat / vinAzAyuktahetutvAt / itizabdo hetvarthe, asmAddhetoH kathaM ghaTotpattyAdi sambhAvyate? AdigrahaNAd 5 vakSyamANau vinAzavipariNAmAvapi kathaM sambhAvyete ? naiva sambhAvanIyaM tatrayamityarthaH / syAnmatam - kulAlaprayatnapravRttidaNDacakrasUtrodakamRdAdInAM puruSAbhisandhyanurUpaghaTAdyutpattivinAzavipariNAmaphalaiH sambandhadarzanAnna svabhAva eveti / etaccAyuktam , yasmAt pravRttimRdA sa svabhAva eva, yathoktaM prAk 'nimittAnAM nimittatA svAbhAvikI' iti, tasmAt svabhAva eva / kizcAnyat , phalasvabhA vAnurUpAH pravRttayo'ta eva vyavasthitAH, svabhAvavalAdeva mRtpiNDadaNDAdibhireva ghaTo bhavatIti jJAtvA 10 cakramUrdhni mRtpiNDaM saMsthApya daNDagrahaNacakrabhramaNAdivyApArA ghaTaphalayogyAH kriyAstadanurUpA vyavasthitAH / tathA turIvemazalAkAdisAdhanAH sUtropAdAna-tantusantAna-pAyana-bayanakriyAH paTaphalasvabhAvAnurUpA vyavasthitAH / evaM kRSisevAvaNijyAparivrajyAdipravRttayaH svabhAvameva hetuM samarthayantyo dRzyante loke vyavasthitAH, AsAM nApyutkarSo nApyapakarSaH kazcit / phalAnurUpAH pravRttayaH pravRttyanurUpaM phalaM tatra tatreti vyavasthitaphalapravRttitA svabhAvAdeveti / 18 syAnmatam - vyavasthitapravRttiphalasvabhAve bhAve puruSaprayAsastayanarthaka iti cet , satyametat, iti 164-2 prayAso'narthakaH, yathA tvaM brUSe tathaiva svabhAvasAmarthyAdeva pravRttenivRttezca phalasiddhyasiddhathoranarthaka eva prayAsa iti tvayA sadoSAbhimato'pyayaM pakSo mayA tattvavAdabhraMzabhayAnna tyajyate / itthamanarthako'pyasau prayAsaH puruSasyAstyeva, sanneva svabhAvAdeva / yathoktam - svabhAvataHpravRttAnAM nivRttAnAM svbhaavtH| ___ nAhaM karteti bhAvAnAM yaH pazyati sa pazyati // [ ] . iti pravRttinivRttyorbhAvAnAM svabhAvasvAtantryameva, sa hi svo bhAva AtmA vastUnAM nirvRttAnAmityuktatvAt / pravRttinivRttyorAnarthakye kiGkatA kimphalA vA pravRttiH ? ataH svabhAvAnurUpapravRttipratijJAvyAghAta iti cet , na vyAghAtaH, tatsvAbhAvyAdeva yasmAt pravartitavyamityeva pravartante'pratarkato vastUni, prakRSTastarkaH pratarkaH, 'anenopAyenArthasya siddhiH' iti ya UhaH sa tarkaH, na pratarko'tarkaH, apratarkata eva vastUni 25 pravartitavyamityeva pravartante svabhAvAdeva, tadyathA - akSinimeSadhAtukaNTakAdivat , yathA akSinimeSonmeSA 1 utpattivinAzAbhAve hetuH pUrvamuktaH, dRzyatAM pR0 224 paM0 1 // 2 degsaMbadhya bhA0 / 'saMbaMdhya ya0 // 3 pR0 223 pN05|| 4 santA(nta ? )nanapA na0 / "iha yat tantuvAyairubhayapArzvayoH kIlakayugalaM nikhAya tAnakarUpatayA tantavastanyante tat tananam , yat punaradhastanoparitanayostAnakatantusantAnayorantarAle nala kaprayogeNa tantava ubhayato vitanyante vyUyante tad vitananam ,...... yad vastraM kUrcikeNa khalikAM pAyyate tat pAyanam / " iti brahakalpasUtrasya meM pratI, gA0 625 // 5 vRttezca bhA0 vi0 // 6 vastunAM nivRttAnAmityukta ya0 / vastUnAmityukta bhA0 / atra 'vastUnAM pravRttanivRttAnAmityuktatvAt' ityapi pAThaH syAt // 7pravartante svabhAvapratarkato pA0 vi0 raM. hii| 'pravartante khabhAvAdevApratarkataH' ityapi pATho'tra syAt // 8pratarkata eva bhA0 De0 lIM / pratarka eta eva pA0 vi0 20 hii0|| 9 de tadyathA pr0|| 20 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khabhAvavAdimatanirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram 227 evaM ca yadi hetuto yadyahetuto ghaTakaNTakAdi ubhayathApi svabhAvAnativRttiH / AtmabhavanamanAdipravRttaM kAraNaM jgtH| ___ evaM ca tatrAnAdipravRttakhabhAvaviparyayeNa yadyutpattivanAzo vipariNAmo vA tato'nAdipravRttakAraNasvabhAvavyatyAse hitAhitaprAptiparihArArthazAstravyarthatA puruSasya kriyAyAH phalasya ca tathA'svabhAvatvAt / anyathotpAdavinAzavipariNA-5 mebhyo ghaTArthaM pravRtteSu tatpaTa utpadyate tadvinAzArtha pravRtteSvavinAzo vipariNAmArtha pravRtteSvavipariNAmazca / ataH zAstrArthavattvAya varamidameva kAraNaM kha eva bhAvaH vanarthakAvabuddhipUrvI ca puruSasyAhRtAhArarasarudhiramAMsamedosthimajjazukrAditvena vibhajanaM kaNTakatIkSNabhavanaM cetyevamAdipravRttayastathA ghaTAdiphalasvabhAvAnurUpAH pravRttayo'pratarkata eveti / ___ evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA lokaprasiddhivazAd yadi hetuto yadyahetuto yathAsaGkhyaM ghaTakaNTa- 10 kAdi buddhyabuddhipUrvanirvRttAbhimataM yadastu tadastu ubhayathApi svabhAvAnativRttiH / evametadAtmabhavanamanAdipravRttaM kAraNaM jagataH, pRthivyabbIjAGkurAdiSu sthiradravAdisvabhAvAvirbhAvatirobhAvAdirUpeNa ekaM nityaM 165.1 ca notpadyate na vinazyati na cAnyathA bhavatIti pratipattavyam , utpaadvinaashviprinnaamaanaamnaadiprvRttsvbhaavkaarnnvirodhitvaat| evaM ca tatrAnAdipravRttasvabhAvetyAdi yAvad vipariNAmo veti pUrvapakSa uttAnArthaH / uttara-15 pakSastu tato'nAdipravRttakAraNasvabhAvavyatyAse iti pratyuccAraNam , Atmabhavanaviparyaye doSaH, hitAhitaprAptiparihArArthazAstravyarthatA, dharmArthakAmamokSaphalaprAptyupAyavidhAnArthAni tadapAyaparihArArthAni ca zAstrANi vyarthAni syuH / kiM kAraNam ? puruSasya kriyAyAH phalasya ca tathA'svabhAvatvAt , kartRkaraNakarmAdisAdhanAnAM tadaGgasampannAyAH kriyAyA dharmArthakAmamokSANAmanyatamasya tatphalasya cAnyonyAnurUpeNa anAtmatvAdityarthaH / parasparAnurUpAnabhyupagame'nyathotpAdo'nyathA vinAzo'nyathA vipariNAmazcAnanu-20 rUpeNeti yAvat / tato'nyathotpAdavinAzavipariNAmebhya iti puruSAdisAdhanakriyAphalAnAM tathA'nAtmatvaM samarthayati , ghaTArtha pravRtteSu ghaTotpattyarthaM pravRtteSu tatpaTa utpadyate tadvinAzArtha pravRtteSvavinAzo vipariNAmArtha pravRtteSvavipariNAmazceti, svabhAvAniyamAnnotpAdavinAzavipariNAmAH santi, yadi syurayathAbhipretAH syuH svabhAvAniyamAditi svabhAvAparigrahe zAstrANAmarthavattA na yujyate / atastasmAt siddhazAstrANAmanatizaGkayatvAdaniSTatvAccAnarthakyasya zAstrArthavattvasiddhayarthaM ca ghaTAdeH kAraNamanveSaNIyam , 25 taJca kAraNamanviSyamANaM zAstrArthavattvAya varamidameva kAraNaM svabhAvaH, nAto'nyad vimardaramaNIyataramasti / kuto'nyannAsti ? yattatkAraNaM sva eva AtmIya eva Atmaiva vA bhAvaH, katamo'sau ? saGgraheNa 165-2 1 ca pratiSu nAsti // 2 vatpaTa vi0 / atra 'ca paTa utpadyeta' ityapi pAThaH syAt // 3degbhipretAsyuH bhA0 vi0 vinaa|| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare dvidhA prativastu jIvAjIvavadavasthitaH, yo'sti sa bhAvaH ya AtmA sa bhAvaH svbhaavH| sa caiko'pi kArakabhedaM svazaktibhedAdeva labhate, sa evAnubhavati so'nu bhUyate / khadravyasaMyogavibhAgakhAbhAvyena sa eva bhavatIti saMsAramokSau svbhaavtH| dvidhA prativastu jIvAjIvavadavasthitaH, yo'sti sa bhAvaH ya AtmA sa bhAvaH svabhAva iti 5 ca parabhAvanirAkaraNArthamucyate / yathoktam - kimidaM bhaMte! asthitti vuccati? goyamA! jIvA ceva ajIvA ceva [ sthAnAGgasU0 ], tathA kimidaM bhaMte ! samapatti vuccati ? gotamA! jIvA ceva ajIvA ceva [sthaunAGgasU0 ], evamAvalikocchAsaniHzvAsaprANastokalavamuhUrtAhorAtrakAlavibhAgA ratnaprabhAdibhUmayo dvIpAH samudrAH parvatAdyAzca neyaaH| sa caikaH svabhAvaH pUrvavadazeSanityatvalakSaNayukto'pi kartRkarmakaraNAdikArakabhedaM svazaktibhedAdeva 10 labhate, tadyathA- svasAdhanavizeSasvabhAvAdeva vizeSo bhavati, sa evAnubhavati so'nubhUyate, etadvyAkhyA rthodAharaNatvena kArakadvayaM kartRkarmakArakabhedA eva zeSakArakANIti darzanArtham / so'nubhavati kRtvA phalamanubhavati karmaphalaM bhute| so'nubhUyate svabhAvabhedenAtmanaiva bhujyate'pi / sa eva kathamanubhavati anubhUyate ca ? iti tadarthapradarzanArthamAha - svadravyetyAdi / svayameva dravyANi Atmaiva karmakarmitvasvabhAvAni dravyANi saMyujyante viyujyante ca, teSAmeva svabhAvabhedAnAM dravyANAM saMyogavibhAgau bandhamokSau dezasarvavikalpau, tadvikalpa15 vicitrasukhaduHkhajanmamaraNavaiSamye, tayoH svAbhAvyena sa eva bhavatIti saMsAramokSau svabhAvataH, yathA vrIhireva aGkaratvAdyanubhavanAtmAnubhavati anubhUyate ca / anyonyasaMyogaviyogaviparivartena karmakarmisvAbhA166-1 vyena viparivartamAno'pi svabhAvAtmA vyAdheH sAdhyAsAdhyadvaitarUpavat svajAtyaparityAgAdadvaitatvAd vyavasthita eva sarvatra bhavyAbhavyajIvarAzyoH / ko dRSTAntaH ? yathA kanakAzmani suvarNa dvidhAvirbhavat kriyA-'kriyAbhyAM tatsvabhAvaH, kacinnAstyeva kanakamiti so'pi svabhAvaH, tathA keSAJcit svayamevApaghmAdAtmavizuddhyAvirbhAvaH 1"jadatthi NaM loge taM savvaM dupaoAraM, taM jahA-jIva cceva ajIva cceva, tase ceva thAvare ceva, sajoNiya ceva ajoNiya ceva, sAuya ceva aNAuya ceva, saiMdiya ceva aNidie ceva, saveyagA ceva aveyagA ceva, sarUvi ceva arUvi ceva, sapoggalA ceva apoggalA ceva, saMsArasamAvannagA ceva asaMsArasamAvannagA ceva, sAsayA ceva asAsayA ceva, AgAse ceva no AgAse ceva, dhamme ceva adhamme ceva, baMdhe ceva mokkhe ceva, puNNe ceva pAve ceva, Asave ceva saMvare ceva, veyaNA ceva NijarA cev|" iti sthAnAGgasUtre 2 / 157-59 // 2 "samayAti vA AvaliyAti vA jIvAti yA ajIvAti yA pavuccai, ANApANUti vA thovAti vA jIvAti yA ajIvAti yA pavuccai, khaNAti vA lavAti vA jIvAti yA ajIvAti yA pavuccai, evaM muhuttAti vA ahorattAti vA pakkhAti vA mAsAti vA uuti vA ayaNAti vA saMvaccharAti vA....''usappiNIti vA osappiNIti vA jIvAti yA ajIvAti yA pavuccai / 'gAmAti vA NagarAti vA puDhavIti vA udahIti vA 'dIvAti vA samuddAti vA "vAsAti vA vAsaharapavvayAti vA kUDAti vA kUDAgArAti vA vijayAti vA rAyahANIti vA jIvAti yA ajIvAti yA pavuccai / " iti sthAnAGgasUtre 2 / 4 / 95 / "kimiyaM bhaMte ! pAINatti pavuccai ? goyamA! jIvA ceva ajIvA ceva |"bhgvtiisuu010|1|394|3evaanubhuuyte eta ya0 ||4kRtvaa phalamanubhavati ya0 pratiSu nAsti / 5 Atmeva ya0 / Atmava bhA0 // 6 vyAdhaH sAdhyadvaita bhA0 / vyAdhaH sAdhyAsAdhyAdvaita ya0 // 7 gamAtma(gamAt !) vishupr0|| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAraM nayacakram svabhAvavAdimatanirUpaNam] 229 antareNApi dhAtuvAdaM kanakAvirbhAvastathA karmavivekakhAbhAvyAdeva bhavyajIvAnAmAtmAvirbhAvaH, samyagdarzanajJAnapUrvikayA tu kriyayA prAcuryeNa kaivalyaprAptirdhAtuvAdakriyayeva kanakotpattiH, keSAzcidanAvirbhAva eva karmAvivekavAbhAvyAt / __evaM ca tadubhayasvabhAvavarNanAdabhavyaMjIvakarmaNoH............. / bhavyasya tu vizuddhi......' / yadi heturanyo mRgyeta tenAnantyamasyApi syAt, anAditvAt , , AkAzavat / tadantavattve vAkAzamapi sAntaM syAt, anAditvAt , bhavyakarmavat / athApyasyAnAditve'heturanto bhavati tathA AdiH siddhakarmasantAnasya kasmAnna bhavati ? iti svabhAva eva zaraNaM tadupAyakhabhAvo mokSa iti / evaM sarvacoyeSu / kaivalyaM yathA bharatamarudevyAdInAmityata Aha tadRSTAntatvena - antareNApi dhAtuvAdaM kanakAvirbhAvastathA karmavivekasvAbhAvyAdeva bhavyajIvAnAmAtmAvirbhAvaH, samyagdarzanajJAnapUrvikayA tu kriyayA prAcuryeNa kaivalya- 10 prAptirdhAtuvAda kriyayeva kanakotpattiriti svabhAvavaicitryAdeva, tathA keSAJcidanAvirbhAva eva karmAvivekasvAbhAvyAt / evaM ca tadityAdi / evaM ca kRtvA svabhAvanayabalena AmnAtA jIvA dvividhAH - bhavasiddhikAzca abhavasiddhikAzceti tadubhayasvabhAvavarNanAt abhavyajIvakarmaNorityAdi bhavyasya tu vizuddhItyAdi ca gatArthaM vAkyadvayam / anAderjIvakarmasantAnasya vyavacchedAvyavacchedau svabhAvAdeveti nAtra kazcid 15 bhavyakarmasantAnasAntatAyAmabhavyakarmasantAnAnantatAyAM vA hetuH zakyo vaktumanyaH svabhAvAt / yadi heturanyo mRgyeta tena AnantyamasyApi syAt, kasya ? bhavyakarmasantAnasyApyanantatvaM syAt / kasmAt ? anAditvAdAkAzavat , svabhAvamanicchadbhiranAditvaheturabhyupagantavyo jAyate so'niSTAnantatvasAdhanAya bhavati / adhunA'nAditvahetusadbhAve'pi tatsAntateSTAvAkAzasAntatetyata Aha -tadantavattve vAkAzamapi sAntaM syAdanAditvAd bhavyakarmavaditi svabhAva evAntavattve kAraNam , na heturanyo'sti hetuvAdena 20 vimRgyamANaH / athApyasya bhavyasaMsArasyAnAditve sati aheturanto bhavati nirhetu:hetuko'nta iSyate 166, tato yathA cAsyAnAditve saMsArasyAheturanto bhavati tathA kasmAt tasya virodhI punarnirhetukahetukAntavattvavad bhavyakarmasantAnasya 'nirhetukahetukAdiH siddhakarmasantAnasya kasmAnna bhavati ? iti vAcyamatra vizeSakAraNamasvabhAvahetuvAdinA, mama tu punaH svabhAvavAdinaH svabhAva eva sarvatra kAraNaM vyApitvAt / itizabdo hetvarthe, ityataH kAraNAditthaM svabhAva eva zaraNaM kAraNavAdinAm / kathaM kRtvA ? tadupAyasva. 25 bhAvo mokSa iti samyagdarzanAdiratnatrayopAyasampannabhavyakarmasantAnAtyantocchedasvabhAvo mokSa iti / evaM tAvad bhavyasaMsArocchittAvabhavyasaMsArAnucchittau ca hetuvAde codite svabhAvAzrayeNa parihAra uktaH / evaM 1 'abhavyajIvakarmaNoranAdisantAnasyAvyavacchedaH svabhAvAdeva / bhavyasya tu vizuddhisvabhAvAdeva anAdikarmasantAnasya vyavacchedaH' ityAzayakamatra kimapi mUlaM syAditi sambhAvyate // 2 saMtatAnantatAyAM pra0 // 3 adhunAditva pra0 / atra 'bhavati / anAditvahetusadbhAve'pi' ityapi pAThaH syAt // 4degkathahe pra0 // 5 nirhetukAdiH bhA0 // 6 nnsvy0|| 7 mema pr0|| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare __khabhAvAnabhyupagame tu na sAdhanaM na dUSaNaM ca khabhAvApetAvayavArthavAditvAditi vAdahAnaM te| ayaM sarvo'pi yatnaH so'nyabhinnasvarUpopAdAnenaiva svAbhimatinirAkaraNAya bhavati / puruSavAde tAvajjJAnamayo na rUpAdimayaH, rUpAdInAM tanmayatvAt / kAryA 5 sarvacodyeSvityatidezaH, yathA 'bhavyAbhavyasaMsArocchittyanucchittyorvizeSaheturvAcyaH' iti codite svabhAvAdeveti vyavasthoktA tathA 'jIvAjIvarUpyarUpisakriyAkriyatvAdivizeSAH kutaH' iti codite svabhAvAdeva vyvsthaavshymaashrynniiyaa| svabhAvAnabhyupagame tvityAdi yAvad vAdahAnaM te iti / yadi svabhAvo nAbhyupagamyate tataH sAdhanadUSaNAbhAvastato vAdatyAgaH, tadyathA- pakSahetudRSTAntAdayaH svena bhAvena sampannAH sAdhanam , pakSaH 10 sAdhyatvenepsito yadi viruddhArthAnirAkRtaH, hetuH pakSadharmaH sapakSe san vipakSAd vyAvRttaH, dRSTAntaH sAdhyA nugatahetupradarzanamasati sAdhye hetvasattvapradarzanaM ca / tadviparyaye tadAbhAsA iti sAbhAsaM sAdhanaM svena bhAvena 1671 bhavati / tatsAdhanadoSodbhAvanaM dUSaNaM tadanyathoktirdUSaNAbhAsa iti ca svena bhAvena vyavasthitamabhyupagamya sAdhanaM dUSaNaM ca sAbhAsaM vivadiSurasi saMvRttaH, anyathA na sAdhanaM na dUSaNaM ca svabhAvApetAvayavArthavAditvAditi vAdatyAgaste prAptaH / tasmAt svabhAva eva prabhuvibhutvAbhyAM kAraNaM jagata iti / evaM tAvat 15 svbhaavvaadH| anayA ca dizA zabdabrahmatattvabhedasaMsargarUpavivartamAtramidaM jagaditi / yathoktam - anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH // [vAkyapa0 111] ityAdikAraNavAdA bhidyante saMjJAdibhedAt / te punaH sarve'pi paramArthadravyArthasya vidhividhinayasya svarUpama20 spRzanta eva pravartante, yasmAt saGkepeNAyaM sarvo'pi yatnaH so'nyabhinnasvarUpopAdAnenaiva svAbhimatinirAkaraNAya bhavati, tadyathA-puruSavAdinaH puruSAdanyadavastu apuruSatvAd vandhyAputravat tathA niyateranyadaniyatitvAd vartanAdanyadartanatvAt svabhAvAdanyadasvabhAvatvAd bandhyAsutavadavastu iti bruvatAM puruSaniyatikAlasvabhAvavAdinAmAtmAtmavastuno dravyArthavRttasya tatparamArthasya tattvAnAM sarvaikatvanityatvakAraNamAtratva sarvagatatvAnAM dharmANAM pratipAdanArthamudyatAnAM vAdinAm 'anyadavastu' iti svato bhinnAnyArthAbhyupagamenaiva 25 tatpratipAdanaM nAnyatheti tatpratipAdanArtho yatnaH so'yamanyabhinnarUpopAdAnamantareNa nAstIti sa yatnaH svAbhi matapuruSAdyarthanirAkaraNAyaiva bhavatyanyabhinnArthAbhyupagamAt / 167-2 katham ? iti taddarzayati -puruSavAde tAvajjJAnamayona rUpAdimaya iti, rUpAdInAM tatsuSuptAvasthAmAtratvAbhimatAnAM tanmayatvAt jJAnAtmakapuruSamayatvAt / tAni ca rUpAdIni kAryAtmAnaH, kAryA 1 rocchityorvi pra0 // 2 degsakriyAkriyatvAdvizeSaH bhA0 / sakriyatvAdvizeSAH ya0 // 3degvasyamA De0 lI0 // 4degtudarzana pra0 // 5 bhAsA pr0|| 6degvartanAtvAt bhA0 pA0 // 7 degmenaivaM pra0 // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 atha bhAvavAdaH] dvAdazAraM nayacakram smanAM tanmayatve kAryatvAnekatvAnityatvAsarvatvAni puruSasyaiva prAptAni / avasthAvacca pUrvAdiniyatyAdiSvapi / khabhAvavAde tu atizayazcAyam , AdAveva bhedopAdAnAt sambhavavadvyabhicAravRttyanumatyA bhAvavizeSaNavazabdopAdAnAt tathaiva cArthasya nirUpaNAt / yadayaM bhavati bhUyate'neneti vA bhAvaH / vaMzabdo'khavyAvartanArtha itaretarAbhAvamAtraviSa-5 tmanAM tanmayatve cetanaikakAraNAtmatve kAryatvAnekatvAnityatvAsarvatvAni puruSasyaiva prAptAni tanmayatvAt pratyekaparisamAptatvAcca teSAM pratyakSata upalabhyatvAcca / tasmAt puruSasyaikanityakAraNasarvatvAni nirAkriyante'vasthAnAM kAryakAraNAtmanAM puruSamayatvAdityuktaH puruSAtmakatvapratipAdanayatnasya dravyArthavRttasarvaikatvAdyabhimatinirAkaraNadoSo'vasthAzrayaNAt / avasthAvacca pUrvAdiniyatyAdiSvapItyatidezena niyatikAlasvabhAveSvapi svAbhimatinirAkaraNaM teSAmapi darzayati / avasthAvacceti yathA suptasuSuptajAgradvimuktyavasthAbhedena bhinnAnya-10 rUpopAdAnenaiva svAbhimatinirAkRtiH puruSavAde'bhihitA tathA bAlyAdipUrvottarAvasthAsu tathAniyativartanAsvabhAvAdibhedAbhyupagamAdeva svAbhimataniyatyAdinirAkaraNam / svabhAvavAde tu, 'tu'zabdo vizeSaNe, vizeSo'sya svamatanirAkaraNadoSAdatizayazcAyam / kiM kAraNam ? AdAveva bhedopAdAnAt , itare sRSTipradarzanadvAreNa dUraM gatvA pazcAd bhedamupAdadate, svabhAvavAdI punarutthAna eva bhedamupAdatta ityayamatizayaH / kuto bhedopAdAnamiti cet, sambhavavadvayabhicAra-15 vRttyanumatyA bhAvavizeSaNasvazabdopAdAnAt / sati sambhave vyabhicAre ca vizeSaNam , yathA nIlamupalamiti nIlatvaM cedutpale sambhavati vyabhicarati ca kadAcit , raktamapi tad dRSTamutpalaM bhramarAdiSu ca 168-1 nIlatvam , ato vizeSaNaM bhavati nIlaM ca tadutpalaM ca taditi evaM bhedavRttyanumatyA vinA vizeSaNopAdAnAbhAvAt , tathehApi bhAvazabdavAcyasyArthasya svazabdAbhidheyavizeSaNArthaM svazabdopAdAnaM bhedAdhArasa~mbhavavadvayabhicAravRttyanumatyaiva sahitam , yathA sambhavAnumatyA vinA na vizeSaNaM tathA nAntareNa vyabhicAramapi vize- 20 SaNaM bhavati / tatra vyabhicAro virudhyate dravyArthavAdasyaikyAdityabhiprAyArthaH / tathaiva cArthasya nirUpaNAditi, na kevalaM svazabdopAdAnamAtrAdeva bhedo'GgIkRtaH, kiM tarhi ? artho'pi bhUmyAdikaNTakAditvena tathA nirUpyate uttareNa granthena bhedaprAdhAnyenaiveM bhAvIkRtenArtho'pi bhinno vizeSaNatvenopAdAtuM yogyaH, tadyathAyadayaM bhavatItyAdi, tatra svazabdabhAvazabdayorarthavyutpattyorbhAvazabdArthavyutpattistAvadU bhAvavAdinaH svabhAvavAdinazcAvayoH zabdArthavyutpattirbhAvazabdasya bhavatIti bhAvo bhUyate'neneti vA bhAva iti tulyA, tasyAM 25 ca tulyatAyAM na kazcid visaMvAdaH / svaMzabdo'rtho vA vizeSaNatvena pravartamAnazcinyaH, "so'svavyAvarta 1degrniyatyA bhA0 // 2 vizeSAsya pr0|| 3 bhavatIti ya0 // 4 sambhavadvayabhi pra0 // 5 bhedena prA ya0 // 6 vAbhAvIkRtenA ya0 / vAbhAvIkRternA bhaa0|| 7degNatvena nopAya0 // 8tpattyobhA bhA0 / pattobhA ya0 // 9 vazabdArtho y0|| 10 atra 'skho'svavyAvartanArthaH' ityapi pAThaH syAt // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare yo'rthAbhAvArthatvAdasvAbhavane varteta, sa tatropakSINazaktitvAta svabhavanasya na prayojakaH / etadapi cAvabhavanavyAvartanaM khazabdasya naivAsti, avasyAbhUtatvAt / na cAbhUto vyAvartanAya / atha sa tathAbhUta eva tataH sa bhAva eva, kiM vyAvRttyA anarthikayA ? tadbhAvatvaprasaGgAt, abrAhmaNavacane brAhmaNatvavat / yadapi vyAvatyate 5 tadapi ca bhavedeva, asato'prasaktatvAdaprasaktasya cAvyAvatyatvAt khapuSpavat , nArthaH, svo bhAvo'svo bhAvo na bhavatItyasvavyAvartanaM tasyArthaH, svazabdazca bhAvasyaivAtmaparyAyasya vAcakaH, tasmAd vizeSaNatvAdasvavyAvartanArthaH sampadyate / tadarthatvAcca itaretarAbhAvamAtraviSayaH, svaH paro na bhavati paro'pi svo na bhavatIti svaparAbhAvAditaretarAbhAvo'rthAbhAvo bhAvAbhAva iti yAvat / tatazcArthA168-2 bhAvArthatvAdasvAbhavane varteta 'asvo na bhavati' ityeSo'sya mukhyo'rtho jAyate na tu bhAvasvarUpapratipAda10 namiti bhAvArthAsaMsparzAnna kiJcidanena / syAnmatam -bhAvamapi brUta iti, etaccAyuktam , yasmAt sa tatropakSINazaktitvAt svabhavanasya na prayojakaH, atibhAra eSa hi zabdasya yadekaH svazabdaH parabhavanavyAvRttiM svabhavanapratipAdanaM ca yugapat sakRduccaritaH kuryAt , ato na prayojako na vAcaka ityarthaH / artho vAsya svazabdasya svazabdaM na prayojayati zabdavRttivirodhAt / tasmAdasvabhavanavyAvartanamevArthaH / etadapi cAsvabhavanavyAvartanaM svazabdasya 15 naivAsti / kintvarthAdgaterabhyupetya etad vicAritam / kimarthaM nAstIti cet, ucyate - asvasyAbhUtatvAt svasyaiva bhUtatvAd bhAvasyaiva bhUtatvAdityarthaH / svazabdArthAbhAvAnna svazabdaM prayojayati vandhyAputravat / tadabhAvAd bhAvazabdavyatiriktArthaviSayA bhimataH svazabdo'pi nAstItyata Aha -na cAbhUto vyAvartanAya prabhavatIti vAkyazeSaH, abhUtatvAd vandhyAsutavat / atha so'rtho'svastathAbhUta eva tataH sa bhAva eva, bhAvAdeva tasya svazabdavAcyArthasya bhAva20 zabdavAcyArthavat kiM vyAvRttyAnarthikayA? iti svazabdasya vyAvAbhAvAd vyAvRttiranarthikA, vyAva ArthAbhAvazca tasya bhAvatvAd bhAvavadityuktaH / syAnmatam - tasya vyAvaya'syAbhAvAd vyAvartyatA vizeSaNArthavattA ceti, etaccAyuktam , tadbhAvatvaprasaGgAt, na hyasataH prasaGgo'sti, aprasaktasya ca vyAvartyatA nAsti abrAhmaNavacane brAhmaNatvavat , na hyabrAhmaNavacane brAhmaNo'prasakto vyAvartyate, yathoktaM najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA hyartha[gatiH] [pA0 vA0 3 / 1 / 12] iti / bhAvazabdArthavyutpattyarthaM karthopAdA25 nAd 'yadayaM bhavati' iti bhAvazabdasya ayaMzabdaviziSTasya svarUpoktaH svazabdo'pyanarthakaH / tasmAd yadapi 1degbhAvArthAbhAvo pra0 // 2 vAbhya ya0 / vAcya bhA0 // 3 vRttavi pra0 // 4 bhUtatvAd bhAvasyaiva ya0 pratiSu nAsti // 5 sozvastathA ya0 // 6 bhAvavAdityukta pra0 // 7 "naaivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA hyarthagatiH [ pA0 vA0] / nayuktamivayuktaM vA yat kiJcidiha dRzyate tatrAnyasmiMsta sadRze kArya vijJAyate, tathA hyarthoM gamyate, 'abrAhmaNamAnaya' ityukte brAhmaNasadRza evAnIyate, nAsau loSTamAnIya kRtI bhavati / " iti pAtaJjalamahAbhASye pAThaH 3 / 1 / 12 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvavAdimatadUSaNam] dvAdazAraM nayacakram 233 kiJcittvAd vastutvAdarthatvAdibhyaH svavat / __ayaM ca khabhAvaH kiM vyApI prativastu parisamApto vA ? vyApitve tyaktakhaparavizeSaNaH syAt / prativastutve kiM tena kalpitenAbhinnaphalena lokavAdAt / pratyekamAtravRtti ca vastu ghaTAyeva ghaTAdItItaretarAbhAvAt parasparamasvabhavanaparigrahAt kutaH ka cAsau svabhAvaH syAt ? bhAvaviSayaikArthe svatve na kiJcidanyat khaM nAmeti kimatra bhedena kriyate ghaTAdinA paTAdibhAvaviziSTena ? so'pi yadi bhAva eva ko'yaM vyAvartyate tadapi ca bhavedeva vyAvaya'tvAdabrAhmaNavat , vaidharyeNa nAsat tat , kutaH ? asato'prasakta-169.1 tvAdaprasaktasya cAvyAvatyatvAt khapuSpavat / vyAvaya'sya sattve'numAnAntaramapyAha -kiJcittvAd vastutvAdarthatvAt , AdigrahaNAt prameya-jJeya-sattvAdibhyo'pi / dRSTAntaH svavaditi, yathA svaM vyAvAd vibhaktatvAt kiJcid vastu arthaH prameyaM jJeyaM sacca tathA vyAvartyamapi sajjJeyaM prameyamartho vastu 10 kizcidvA prasaktatvAdeva, tasmAd bhavedeva / kiJcAnyat , ayaM ca svabhAva ityAdi / ayaM ca tvadiSTaH svazabdaviziSTo bhAvaH svabhAvaH kiM vyApI prativastu parisamApto vA? yadi vyApI sarvagata eka eva tasmin vyApitve tyaktasvaparavizeSaNaH syAt , ekarUpatvAt tasya pararUpAbhAvAt svazabdopAdAnaM parazabdopAdAnaM ca nirarthakameva / atha vastuni vastuni parisamAptaH prativastu tataH prativastutve kiM tena kalpitenAbhinnaphalena lokavAdAt ? 15 lokavAdo hi 'ghaTasya ghaTatvameva svabhAvo nAnyaH, paTasya paTa eva' iti zrUyate, ghaTAdipRthagbhUto na kazcideka iti / sa yadi tathA prativastu kalpyate nai kazcit tena lokavAdAbhinnaphalenArthaH kalpitena / tasmAnnaikaH kazcit svabhAvo yathA pUrva svabhAvavAdyupavarNitaH sidhyati / kiM tarhi ? laukika eva sidhyati / kizcAnyat, svabhAvAbhAva eva prasaktaH, tadyathA-pratyekamAtravRtti ca vaistu ghaTAyeva ghAdIti, ghaTa eva ghaTaH paTa eva paTaH paTe ghaTo nAsti na ghaTe paTa itItaretarAbhAvAt parasparamasvabhavanaparigrahaH 20 kRto bhavati, tataH parasparamasvabhavanaparigrahAt kutaH ka cAsau svabhAvaH syAt ? yApapattidvAreNArthaH tata idamupapattimukhamasya, bhAvaviSayaikArthe svatve svatvAdananyo bhAvaH, ya eva bhAvaH 169-2 sa eva sva ityanayoranarthAntaratvameveti satyaM na kiJcidanyat svaM nAmeti, 'iti'zabdo hetvarthe, tataH kimatra bhedena kriyate ghaTAdinA paTAdibhAvaviziSTena? dravyArthasvarUpasyAbhinnatvAt / bhedena yaducyate ghaTa iti paTAdinA bhAvavyAvartanArthaM bhedena 'ghaTasya bhAvo na paTasya' iti 'svo bhAvo na 25 parabhAvaH' iti ca puruSAdivAdavad bhedA~dhAraM tena kiM kalpitena dravyArthasvarUpavirodhinA bhedAdhAreNeti / so'pi yadIti so'pi ca ghaudirbhedo bhovo vA yadi bhAvaH bhavatIti bhAva eva bhAvasvarUpAdabhinna 1 vyAvartyata tadapi ya0 / vyAvartyata tadapi bhA0 // 2 atra 'vyAvartyatvAd brAhmaNavat' ityapi pAThaH syAt // 3 na kiMcittena pra0 // 4 pUrvasvabhAva pr0|| 5 vastu ya0 pratiSu nAsti // 6degdIni pra0 // 7 bhedAvAraM tera kiM kalpatena pra0 // 8degdibhedo ya0 // 9 bhAvo vApyade bhAvo vA yadi pr0||.. naya0 30 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare bhedo nAma ghaTAdirbhAvavyatiriktaH ? atha na bhavati tadastitvameva na / nanu ghaTasya bhAva iti paTAdivyatirekeNa ghaTa eva, na, bhAvasyaiva tathA tathA bhavanAt / na hi hastAdau bhavati kurvati vA devadatto na bhavati na karoti vA / ato bhAvatve'bhAvatve vA nAstyeva bhedo ghttaadiH| yaM taM bhuvo'rthamabhidadhati sarvadhAtavaH / 5 tacca pratyavastamitaniravazeSavizeSaNaM bhavanaM sarvavastugarbhaH sarvabimbasAmAnyamabhinnaM bIjam / tadeva hi bhavanaM vrIhyAdi mRdAdi ca sAdhyaM sAdhanamekamaheyamapracyutaM eva ataH ko'yaM bhedo nAma ghaTAdi vavyatirikta iti svayamevokto bhedAbhAvaH / atha na bhavati bhedaH bhAvo na bhavati nAnubhavati bhavanaM na vA bhAva evAbhyupagamyate tadastitvameva nAbhyupemaH, abhavanAt kharaviSANAtmavat tat / 10 itara Aha -nanu 'ghaTasya bhAvaH' ityavyatirekaSaSThayA vyapadizyamAnatvAt paTAdivyatirekeNa ghaTa eveti svato'pRthagbhUtena bhavanena, tataH paTAdibhedena bhavanasya kartA ghaTa eveti / atrocyate - na, bhAvasyaiva tathA tathA bhavanAt , na brUmo ghaTasya bhavanaM na paTasyeti bhedavyapadezo nAstIti, sa punarupacarito ghaTAdibhirabhinnasyaikasya bhAvasyaiva tathA tathA tena [tena] prakAreNa ghaTapaTAdinA bhavanAt , anyathA paTAdayo na bhavantyeva bhavanavyatiriktatvAdityuktam / sa eva hi bhAvo ghaTapaTAdirbhavati hastAdibhavanakaraNayoH 15 puruSabhavanakaraNavat ghaTAdInAM bhAvAvyatirekAt puruSAvyatiriktahastAdibhavanavaditi / tadarzayati-na hi 170-1 hastAdau bhavati kurvati vA devadatto na bhavati na karoti vA, hastAdau bhavanakaraNayoH kartRtvaM pratipadyamAne tatsamudAyasyAvazyaM tatpratipatteH samudayasamudayinozvAnanyatvAt / tadupasaMharati - ato bhAvatve'bhAvatve vA nAstyeva bhedo ghaTAdiriti / bhavane prastute 'karoti'grahaNaM kimartham ? sarvadhAtUnAM bhavanArthatvapradarzanArtham , tata Aha-yaM taM bhuvo'rthamabhidadhati sarvadhAtava iti / etasmAd bhAvAnna 20 ghaTAdirbhinna iti / tacca pratyastamitaniravazeSavizeSaNaM bhavanam , nimagnAni nilInAni pratyastamitAni tatraiva bhAve niravazeSANi vizeSaNAni sva iti para iti vA gheTaH paTa ityAdi vA / ta~cca sarvavastugarbhaH, tadeva bhavanaM sarvavastUnAM mUladalikam / sarvabimbasAmAnyam , mudrApratimudrAnyAyena bhidyamAnAnAmAtmarUpANAM sphaTikavadane(dhA dRzyamAnAnAM bimbabhUtAnAM pratibimbabhUtAnAM ca sAmAnyam , abhinnaM bIjamityAditatsvarUpa25 varNanAni evamprakArANi nirvizeSaNasyApyaMzaparikalpanayeti / tat kathaM bhAvyate iti cet , ucyate-tadeva hi bhavanaM brIhyAdItyAdi yAvat sAdhanamekam / bhavanameva vrIhibIjam , AdigrahaNAdambukSetrakAlAdi aGkarAdi vA / tadeva ca mRdAdi mRlloSTavajrAzmasikatAdi ca 'bhavanameva' iti vartate, sAdhyaM sAdhanaM ca bhavati, puruSavAdivyAkhyAnanyAyena svayameva vizvamAdi vartate, yathA tadabhinnakartRkaraNAdi sAdhanaM sAdhyaM ca 1 tat ya0 pratiSu nAsti // 2 iti vyati pA0 De0 lIM0 vi0 // 3 ghaTapaTa pr0|| tatra sarvavastudAbhA tadeva pr0|| 5mUlakaMdalI sarva ya0 // 6 kavAdhA(kadhA vA ?) dRzya ya0 / kavA dRzya bhA0 // 7 syAdyaza pr0|| 8degmeva bhavana ya0 // 9degdi ca pA0 De0 lI0 vi0|| | Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram 235 sadA, hastyAdiprapaJcena puruSasyaiva hastyAdimRdAdibhavanavat / ghaTAderabhavanasya bhedasyAsattvameva, bhAvAd bhinnatvAt kharaviSANavat, aghaTatvAdAtmanA'bhAvAt paTavat / vikalpo hi bhedasaMsargapariNAmairbhavet / na cAsya bhedo na saMsargo na vipariNAmaH, ekatattvAtmakatvAt, pratikhatvavat / vikalpena ca bhAva eva, nAbhAvaH tathA bhavanameva AtmAvyatiriktaM sAdhanaM sAdhyaM caikameva tathA tathA, aheyamaparityAjyaM bhavanameva vrIhyAdi-5 vikalpAnanye'pi tadavasthameva, apracyutamAtmasvarUpAd bhavanAt sadA sarvakAlam / ko dRSTAntaH ? hestyAdi yAvad bhavanavat , yathA naiTAdirabhinayapuruSo hasyazvaparvatasaritsamudrAdiprapaJcAnabhinayati svataH sRjatyupa-170 2 saMharati ca tathA tathA bhavanAt , 'te ca na hatyAdayo'nye tataH kecid bhedena bhavanti, hestyAdiprapaJcena tu puruSa eva hastyAdidAdizca bhavati, 'Adi'grahaNAccitralepyakASThapustAdirbhavati, tathA bhavanameva pRthivyambumRdAdi bhavati, na bhedaH kazcid bhavanAd ghaTAdeH, kiM kAraNam ? ekatraivopayuktArthatvAt / ghaMTAderabhavanasya 10 bhedasyAsattvameva bhAvAda bhinnatvAt kharaviSANavat / bhAvAd bhinno'pi ghaTo bhavatyeva cet, tasya bhavane vandhyAputro'pi bhavet / etasya diGmAtratvAdaghaTatvAdAtmanA'bhAvAt paTavat , ghaTabhavanaM hi ghaTaH, tadabhAvo bhAvAbhAvazcAghaTaH, tasmAdaghaTatvAd ghaTAtmanA'bhAvAt / etamevArthaM vyAcaSTe - AtmanA'bhAvAditi, sAdhanAntarameva vA anyAtmanA bhAvAditi yAvat / paTavat , yathA pado ghaTAtmanA'bhavan ghaTo na bhavatyevaM ghaTo'pi ghaTAtmanA abhavanAd ghaTo mA bhUt , ghaTAtmanA abhavanaM ca bhAvAd bhinnatvAbhyupagamAt 15 siddham / na cedevam , bandhyAputro'pi bhaved ghaTAtmanA'bhavanAt paTavat / ghaTavadeva vA tadbhAvAd bhedAbhAvaH, ghaTAdibhedAbhAvAcca bhAva evAvikalpo'tra satyaH / idAnIM bhedakAraNadizamudrAhya dUSayiSyannAha -vikalpo hItyAdi / vikalpo na satyaH, sa tu bhavannebhitribhiH kAraNairbhaved bheda-saMsarga-pariNAmaiH / tatra bhedena ghaTAd bhidyamAnAt kapAlAni parasparato bhinnAnIti gRhyante / saMsargeNa tantUnAM saGghAtena paTastantubhyo'nya utpanna iti / pariNAmena kSIraM dadhi-20 tvena pariNatam , dadhi kSIrAdanyat , eteSAM cAnyatA uktiprayojanAdinAnAtvAlloke prasiddhati, etA bhedavAyupapattayo bhavantyo bhaveyuH / tatra na cAsya bhedo na saMsargo na vipariNAma ityetAstisraH pratijJA eka-171-1 hetusAdhyAH / ko'sau hetuH ? ucyate - ekatattvAtmakatvAt , tasya bhAvastattvam , ekaM tattvamananyat , sa evAtmAsya bhAva ityekatattvAtmA, tadbhAvAdekatattvAtmakatvAt , pratisvatvavat, yathA svaM svaM prati pratisvaM tvanmatena bhinnAnAmasAdhAraNaH svAtmA yaH sa tu bhAva ityevaikatattvAtmakatvAnna bhedasaMsargapariNAmAtmaka- 25 1 tathA aheya 20 hI0 // 2 hastAdi yAvad bhA0 / hastA yAvad ya0 // 3 naghaTAdi bhA0 / ghaTAdi ya0 // 4 cetana hastyA pra0 // 5 hastyAprapa pra0 // 6 dimRdA pr0|| 7degdirbhavati bhA0 // 8'nA ghaTAdeH pr0|| 9 ghaTAdirabhavanasya bhevanasya bhedasyA bhA0 / ghaTAdirabhavanastasyAbhavanasya bhedasyA y0|| 10 evamevArtha pr0|| 11 bhavati bhA0 // 12 bhedabhAva ghaTAdibhedabhAvAcca ya0 / bhedabhAvAcca bhA0 // 13 narAtya ya0 / nArAtya bhaa0|| 14 mA bhAva ya0 // 15 ityecaika bhA0 pA0 De0 lI0 / ityetvaika 20 hI / ityeSvaika vi0 / atra ityekaika ityapi pAThaH syAt // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare khapuSpAdirasattvAt / iti tattvAdeva kuto'tra vikalpaH ? nanu bhedaH pratyakSata eva gRhyate pUrvottarAdidikAlotpattivinAzavastupravibhaktatvAt, abhedazca na gRhyte| . asti kiJciditi bhAvavyatirekeNa pUrvottarAdidikAlotpattivinAzavastupravi5 bhAgAbhAvAt sa eva hyutpAtAdhudakAgnitvavadanyathA vartamAno'nyathApi vartata eva, na stathA bhAvo'pIti nAsti vikalpo bhAvasya / athApi syAdvikalpaH so'smanmatenaiva na bhedAbhyupagamenetyata Aha-vikalpena ca bhAva eva, nAbhAvaH khapuSpAdirasattvAditi bhAvavadevAsau bhAva ekanityasarvagatatvAdidharmA, tasyaiva ghaTapaTAdinA bhavanam , nAsya bhedaH kazcit , bhedazcAbhAvo bhAvAnAtmakatvAdityuktam / tasmAdasattvAdasau na vikalpyeta bhedaH khapuSpavat / ataH sambhAvyamAnazca svabhAva eva vikalpitaH tvanma10te'pi tasyApi bhAvasya iti tatvAdeva prAguktahetuprakAreNa tattvAdekatvAdeva kuto'tra bhAve vikalpaH / ___ itara Aha-nanu bhedaH pratyakSata ityAdi yAvadabhedazca na gRhyate / pUrvo'yamuttaro ghaTa iti digbhedena, AdigrahaNAdUrdhvAdhodakSiNAparabhedena ca gRhyate ghaTAdiH, tathA utpanno vinaSTa ityutpattivinAzAbhyAm , vastuto'pi ghaTapaTAdirUparasAdisvarUpabhedena kRSNo raktaH khaNDaH zakala ityAdi, ebhiH kAraNaiH pravibhaktatvAdarthAnAM bhedena gRhyamANAnAM kathaM bhedAbhAvaH ? pUrvottarazabdAbhyAM dezakAlapariNAmakramA api gRhItAH / 15 evaM pratyakSato grahaNaM bhedAnAm , abhedazca na gRhyate 'pratyakSata eva' iti vartate / 171-2 anocyate-asti kizcidityAdi / pUrvottarAdibhedAbhAvaM pratipAdya pratyakSatvAbhAvaM ca pratipAda yiSyan bhedAbhAvapratipAdanArthaM tAvadAha - asti kiJciditi bhAvavyatirekeNa pUrvamuttaraM vA nAtyeva prAguktakAraNatvAt , tataH kiM tadapUrvaM yadutpadyate pUrva vA vinazyati ? iti pUrvottarayorabhAvAdevotpattivinAzau na staH, tata eva vastupraivibhAgo'pi nAsti / tasmAt pUrvottarAdidikkAlotpattivinAzavastupravibhAgA20 bhAvAt kiM tat pravibhaktaM pravibhajyate pravibhakSyate vA ? yat tadevaMdharma tadeva nAstIti nApUrvaM bhAvAdanyat pUrvottarAdyasti, ato nAbhAvo bhedo bhavati / kathaM tarhi bhedapratyakSateti cet, ucyate -sa eva hyutpAtAdhudakAgnitvavadityAdi yAvadanyathApi vartata eva / yathotpAte jvalanamudakasya zItadravAdiguNasya, sa toye tadvirodhyagnitvadharmApattyA dRSTo bhedo'nyathA vartamAnasyAnyathA vartanam / AdigrahaNAd nidhyupaliGgatvena bhUmyabAdivartanaM bhedena / tadyathoktam - mahAkAlagata USmA sahasrasaGkhye dhUmo lakSe jvalanaM koTau [ ] iti / tathA citrakarmAdihasanarodanasthAnasaGkrAntyAdibhedarUpeNa sa eva bhAvo bhavatIti tasmA26 nAsti bhedaH / bhidyamAnaM hi vastu evaM bhidyate svarUpAd viparyayagatyA yadyabhAvo bhaved bhAvaH, sa tu na 1ca nAbhAva eva nAbhAvaH bhA0 // 2 svasvabhAva bhA0 / 'sambhAvyamAnazca sa bhAva eva' ityapi pATho'tra syAt // 3 pratibhAgo'pi nApi tasmAt ya0 / pratibhAgo'pi tasmAt bhaa0|| 4degpAdi pr0|| 5 mahAkAlagato USmA vi0 20 hI0 / mahAkAlamato USmA bhA0 pA0 De0 lI0 // 6 yadyabhAvo bhAvo bhavedbhAvaH yaH / yadyabhAvo bhavo bhAvo bhavedbhAvaH bhA0 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 bhedanirAkaraNam dvAdazAraM nayacakram bhidyate kathazcidupacitApacitabhavano veti na kAcidavasthA dadhighaTAdirAdinidhanavibhAgavatI / yadi syAt, khapuSpAvasthApi tatrayadharmA syAt sarvato vyAvRttatvAd dadhighaTavat / ghaTo vA AdinidhanavibhAgarahitaH syAt, ata eva, khapuSpavat / mahApRthivIviyadavasthe sAdinidhanavibhAge syAtAm , itaretarAsattvAt , ghaTavat / ghaTo'pi vA anAdyAdiH, ata eva, AkAzamahApRthivIvat / / grahaNamapi naiva bhedasya, bhedasyAbhAvAdeva, khapuSpagrahaNavat kalpanAtmakatvAt / dezakAlabhedagrahaNamasadadhyAropAtmakaM dezakAlabhedAbhAvAt khapuSpavat / 'bhidye'hamiti kathaJcidabhAvo'pi bhavati, bhAvAdabhAvo hi bhinna upacitApacitabhavano veti sa eva bhAvo na bhidyata iti kathaJcidupacitApacitabhavano veti sambandhaH, yAvad bhavitavyaM tAvadeva na nyUno nAdhiko vA bhavati sa bhAvaH / itizabdo hetvarthe, upacitApacitabhavanAbhAve dadhighaTAdyavasthAnAmAdinidhana-10 vibhAgAbhAvadarzanAditi hetuH, taM darzayitumAha - iti na kAcidavasthA dadhighaTAdirAdinidhanavibhAgavatI, AdiH progavidyamAnasyotpattiH, nidhanaM vidyamAnasya vinAzaH, vibhAgo'nyatvam , ete cAdinidhana- 172-1 vibhAgA dadhighaTAdyavasthAnAM na santi pUrvottarotpattivinAzavastupravibhAgAbhAvasya pratipAditatvAt / tatastadabhAvAnnopacIyate nApacIyate cAsau bhAvaH kSIradadhyAdyavasthAsvekarUpatvAd bhavanasya mRtpiNDaghaTAdyavasthAsu ceti / etasya hetorasiddhiM pariharan parapakSe'niSTApAdanena sAdhayati-yadi syAdityAdi, AdinidhanavibhAgavatI 15 yadi syAt sA dadhighaTAdyavasthA khapuSpAvasthApi tatra tatrayadharmA syAt sarvato vyAvRttatvAd dadhighaTavat, sarvato vyAvRttatvaM ca siddhaM ghaTasya dadhighaTAdyavasthAnAM ca bhedAbhyupagamAt, tathAnicchatastadviparyayeNa khapuSpadharmApAdanaM ghaTasya gatArthaM sAdhanadvayam / mahApRthivIviyadavasthe sAdinidhanavibhAge syAtAm , itaretarAsattvAd ghaTavat / ghaTo'pi vA'nAdyAdiH anAdiranidhano nirvibhAgazca syAdata eva itaretarAsattvAdeva AkAzamahApRthivIvaditi ghaTabhedAbhyupagamenaivaitat sAdhanamaniSTApAdanamiti / evaM 20 taakdupcitaapcitbhedaabhaavH| yadapyuktaM pratyakSata eva bhedo gRhyata iti tad grahaNamapi naiva bhedasya, bhedasyAbhAvAdeva, khapuSpagrahaNavat / abhAvaH kalpanAtmakatvAt tasya, bhAvaikyasya sAdhitatvAd bhedaH kalpanAtmakaH, kalpanAtmakaM cAsad vastuno'nyathAtvAt / sA ca kalpanA dezataH kAlato vA svarUpata eva vA bhinneSvartheSvabhedakalpanAdvA syAt , dezakAlAdyabhede vA bhedakalpanAt syAt , ubhayathApyasadrUpatvAt kalpanAyAH, iha tu tvanmatena 172-2 dezakAlAbhyAmabhedo nAsti, bheda eva, ghaTAdeH kapAlAditvena bhidyamAnasya vastuno yAvat paramANuzo rUpAdizo'nabhilApyatvazazca bhedAdabhedAbhAvaH kAlatazca kSaNe kSaNe'nyatvAt / tasmAdanabhilASyaparamArthasya ca vastuno ghaTa' iti ruMpAdi iti vA grahaNamasadadhyAropAtmakaM dezakAlabhedAbhAvAt khapuSpavat , 1 bhidyahamiti ya0 // 2 prAgabhidya pra0 // 3 sthAyekarUM' pra0 // 4 tatra tat traya pA0 De0 lI0 / tatra vat traya bhA0 vi0 20 hI0 / atra 'khapuSpAvasthApi tatrayadharmA syAt' ityapi pAThaH syAt // 5 dRzyatAM pR0 236 paM0 2 // 6deglpanA syAt pr0|| 7 rUpAdiriti bhaa0||. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare abheda eva tu gRhyate pratyakSataH, bhAvasyAbhinnatvAd gRhyamANasya ca bhAvatvAt / atha samasta eva kasmAd bhAvo na gRhyate ? atha bhedapakSe kiM samasta eva ghaTo na gRhyate ? samAnadoSatvAdacodyametat / svapakSe vizeSaM pazyata etadyujyeta vaktum , na tu sarvatraivAdarzanabhAkpakSasya / 5 tattu adarzanamatraiva nivartate, nAnyatra / ihAbhede bhAve ya ekadezastasya grahaNe tasyaiva grahaNam, tato'bhinnatvAt tadbhAvatvAt, dezavAtmavat / tasya hyako'pi prathanaM khapuSpa iva khapuSpavat tat pratyakSAbhAsamevetyarthaH / yadapyucyate 'abhedazca na gRhyate pratyakSataH' iti tadapi na, yasmAdabheda eva tu gRhyate pratyakSataH / kiM kAraNam ? bhAvasyAbhinnatvAd gRhyamANasya ca bhAvatvAt , nAbhAvo gRhyate yataH khpusspaadiH| 10 brUyAstvam - atha samasta eva kasmAd bhAvo na gRhyata iti / atra tu samastagrahaNaM vakSyAmaH sakAraNam , tvadvAhavinivRttyarthaM tAvat tvAM kiJcit pRcchAmo nA'nAhatarmukho mUrkhastiSThatIti -atha bhedapakSe pazyatA tvayA ghaTaM kiM samasta eva ghaTo na gRhyata iti, pairAntAdibhAgAH kiM na pratyakSAH ? ArAdbhAgA eva kiM pratyakSAH ? ityatra vizeSakAraNaM kathayeti / kiJcAnyat , samAnadoSatvAdacodyametat , ubhayoH samAno doSo nAsAvekatazcodyate - bhAvasya sarvagatasyApratyakSatvadoSo mama nAstIti / svapakSe bhedasya pratyakSa15 svAdivizeSaM pazyata etad yujyeta vaktum 'itthaM bhavati tathA na bhavati' iti / etadapi sambhAvanayo173-1 cyate, na tu sarvatraiva adarzanabhAk pakSo yasya tava tasya na tu yujyata evetyarthaH, sarvatraiva na ghaTe na rUpAdau vA na kvacit pratyakSatA yujyata ityarthaH / athavA svaparapakSayoH sarvatraiva / etaduktaM bhavati - evaM hi svapakSarAgAviSTo bhavAn paramatsareNa svadoSaM naiva pazyati svacaraNalagnapAzAdarzI prayojanAvasthitAmiSadarzI iva zakuniH, tvatpakSe'tyantadarzanAsambhavAdeva ghaTAdeH pratyakSatvAbhAvaH / 20 idAnImabhedapakSa eva darzanaM sambhavati nAnyatra iti vakSyAma iti yaduktaM taddarzayiSyannAha -tattu adarzanamiti / tat punaradarzanam , tu vizeSe, vizeSeNAtraiva abhedapakSa eva nivartate, nAnyatreti na bhedapakSe yAvannirabhilApyatvazo bhedAdityuktam / darzanaM tarhi katham ? iti tat samarthayati - ihAbhede bhAve yadetat sarvaM tad bhAva evAbhinnatvAt , tasyAbhinnasya bhAvasya ya ekadezo ghaTastasya grahaNe ghaTasya grahaNe tasyaiva grahaNam bhAvasyaiva grahaNaM samastasya / kiM kAraNam ? tato'bhinnatvAt , tato bhAvAd ghaTasyA25 bhinnatvAt ghaTAdvA bhAvasyAbhinnatvAt / tad vyAcaSTe - tadbhAvatvAt , tasyApi bhAvatvAt tadbhAvatvAt paryAyAntareNa hetvantaraM vA, ghaTo'pi bhAva eva cAbhinnatvAt , yo yo bhAvaH sa sa tahaNe gRhyate / dRSTAnto deza 1 dRzyatAM pR0 236 paM0 3 // 2degmukhopa'stiSThata iti ya0 / mukhod(mukho mUka ?)stiSThati bhA0 // 3 dRzyatAM pR0 90 paM0 18 // 4 kathayati pr0|| 5 tvAdi vizeSaM De0 lIM / tvAditi vizeSa bhA0 pA0 vi0 20 hI0 // 6 tada(tadda ?)rzanaM bhaa0|| 7 sa ekadezo pra0 / dRzyatAM pR. 240 paM0 6 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram 239 prati dezaH sarvAvibhaktabhavanavRttyAtmakatvAt sArvarUpyamanatikrAntaH, na cAsyo dhistiryagdikSu mUrtivivartapratyaGgAnAmekatvAbhimatabhedavat kacidavacchedo vidyate / iti sa dhruvaH kUTastho'vicAlyanapAyopajano'vikAryanutpattiravRddhiravyaya uktavat / 27 svAtmavat , 'dezasya svAtmA dezasya bhAvaH svaM tattvaM bhAvAdabhinnatvAt tadbhAvAd gRhyate bhAvavat tathA dezagrahaNe samasto bhAvastadbhAvatvAd gRhyate / ____etadbhAvanArthamAha -tasya oko'pi prathanaM prati dezaH, hizabdo yasmAderthe, yasmAt tasyaiko'pi dezaH prakhyAna sarvAvibhaktabhavanavRttyAtmakatvAt sarveNa samastena bhAvanAvibhaktaH 'bhavanam' ityevaikAM vRttimanubhavatyAtmarUpAmiti so'pi dezaH sarvabhAvAtmA prAguktaprANyAdyavayavapuruSAtmatvavat , ata Aha - tasya hyeko'pi prathanaM prati dezaH sarvAvibhaktabhavanavRttyAtmakatvAt sArvarUpyamanatikrAntaH / tato'nena,... nyAyena dezagrahaNe samastagrahaNamityabhedapakSa eva darzanaM nAnyatreti / nanvekadezazca sa eva ceti vipratiSiddha-10 miti cet , tanna, jJAyamAnatvApekSayoktatvAt , tvanmatyA sAvayava iva niravayavo'pi prakhyAtIti mayA tathoktam , paramArthatastu nirvibhAga evAsAvukto vakSyate ca / athavA prathanaM vistAraH, vistIrNatvAt tasya bhAvasya prathanaM dezaM prati ityadoSaH / tasmAcAvibhakta ityuktam / ata Aha -na cAsyordhvAdhastiryagdikSu mUrtivivartapratyaGgAnAmekatvAbhimatabhedavat kacidavacchedo vidyate dakSiNottaramathurayorapi, kimu ghaTapaTayorbhavanaikamUrtivivartAnavacchedAditi / yathaikatvAbhimatasya bhedasya ghaTAdermUrteH zarIrasya vivartAnAM vibhAgAnA-15 mUrdhvAdhastiyagdiktayAGgAvayavatayA nAparaH kintu pratyaGgatayA ca puruSapANyAdivat kapAlAditvena AbhAsamAnAnAmeko'ntyAbhedazcakSurAdigrAhyA bhimata ekatvAd nirvibhAgastathA bhAvavivartapratyaGgAnAM tadekatvAd nirvibhaagH| tasmAd bhAvasya na kacit tvadabhimatabhedavadekatvAdavacchedo vidyata iti yadi ghaTAditvena yadi rUpAditvena tvadiSTabhedavadeva / itizabdo hetvarthe, yasmAd vibhAgAvacchedAbhAvAddhetoH sa bhAvo dhruvastriSvapi kAleSu, kUTastho mASarAzisthamASavat sarveNaikIbhUta eva, avicAlI na sthAnAt sthAnAntaraM saGkAmati, anapAyo-20 pajanaH koSThAgAdhAnyavad nirgamapravezAvapAyopajanau bhAvasya na staH, avikAryapi svasthAnasthasyApi nartakIbhrakSepAdivad vikArAbhAvAt , anutpattiH prAgabhUtvA ghaTAdivadutpattyabhAvAt , avRddhiraGkurapatravadupacayA-10-1 bhAvAt , avyayo vRkSAdipatrAdyavayavakhaNDAdivad vyayAbhAvAt / etAni hi nityavizeSaNAni bhAvasyaiva ghaTante na puruSAdInAm , atra bhAve dhruvAdinityalakSaNayogaH paraparikalpitabhedAsambhavidharmatvena vyAkhyAtaH svarUpato nidarzanAbhAvAt / uktavaditi ca pUrvottarotpattivinAzavastupravibhAgAbhAvAd yukto nityaikasarvAtma-20 katvAtidezaH / 1 tasya dezasya pA. De0 lIM. raM. hii0|| 2 dartho bhA0 / 3"api khalu brahmavida AhuH-'pradezo'pi brahmaNaH sArvarUpyamanatikrAntazcAvikalpazca' iti / " iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIyavRttau 119 // 4 tatonyena pr0|| 5 cettatra jhA bhA0 / cenatra jJA y0|| 6degccApi vibhA0 // 7 "na cAsyordhvamadhastiryagvA mUrtiparivartapratyaGgAnA kvacidavacchedo'bhyupagamyate / " iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIyavRttau 1 / 1 // 8degttarayorapi ya0 // 9 mekotyA. (meko'ntyo ?) bheda bhA0 / bhekotyAbheda pA0 De0 lI. 20 hI0 / degmekotyabheda vi0|| 10 tadabhi pr.|| 11 dRzyatAM pR0 21 paM0 22, pR0 212 Ti0 4 // 12 radhAvad pr0|| 13 vyAkhyAto svaM pra0 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [dvitIye vidhividhyare asya pratyakSapramANasiddhirideva, anyatrAnumAnataiva sambandhaikadezapratyakSatvapratyayazeSasiddhyAtmakatvAt / kuto'numAnatApi ? sambaddhayoH kadAcidagrahaNAt pratyakSapUrvakatve tatsambhavAt tadabhAve tadasiddheH / kuto'jJAnamapi ? pratyakSapUrvakA kiJcAnyat , asya pratyakSapramANasiddhirihaiva, abhinnabhAvapakSe pratyakSatvAd bhAvasya pratyakSaM pramANaM 5 sidhyati, 'uktavat' iti vartate / yathoktaM tasya hyako'pi prathanaM pratidezaH sarvAvibhaktabhavanavRttyAtmakatvAt sArvarUpyamanatikAntaH, tatastadbhAvatvAt tato'bhinnatvAt tasya ya ekadezastasya grahaNe tasyaiva grahaNaM dezasvAtmavadityuktaM bhAvapratyakSatvam / tataH sarvapramANajyeSThapratyakSapramANasiddhirihaiva yathArthavastuviSayatvAt / anyatrAnumAnataiva, bhAvakavastupakSAdanyatra bhedapakSe'numAnataiva pratyakSAbhimatasyApi / kiM kAraNam ? sambandhaikadezapratyakSatvapratyayazeSasiddhyAtmakatvAt , dvayoH sambaddhayoH sambandhe tadekadezapratyakSatve tatpratyayA10ccheSasiddhirAtmA anumAnasyeti tadAtmakaM tat , sambaddhaikadeza iti vA pAThaH, yathoktam - sambaddhAdekasmAt prtykssaacchesssiddhirnumaanm| [ ] sambaddhAnAM bhAvAnAM svaisvAmibhAvena vetyAdinA saptavidhena kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati / tasmAdidAnImindriyapratyakSAccheSasya apratyakSasyArthasya yA siddhiranumAnaM tat, yathA dhUmadarzanAta 174-2 'agniH' iti jJAnam / tathA Atmendriyamano'rthasannikarSajapUrvakaM trividhaM pUrvavadityAdilakSaNameva tatra 15 sambhavati / dezagrahaNasya ArAdbhAgaviSayasyAzeSatadvastvasaMsparzAdekadezagrahaNena zeSagrahaNamanumAnameva / tasyAnumAnatve'pi mA sthirAM buddhiM kArSIrityata Aha - kuto'numAnatA'pi proktanyAyena pratyakSatvAsiddheH / kathamiti cet , sambaddhayoH kadAcidapyagrahaNAt , pratyakSakAle hi sambaddhayoryugapad grahaNAduttarakAlamekadezagrahaNAd viSANAM diva gavi anumAnaM syAt , tadeva tu pratyakSadarzanaM nAstItyuktam / pratyakSapUrvakatve tatsambhavAt pratyakSasiddhau tadbalena anumAnasiddhiH sambhAvyeta, tadabhAve tadasiddheH pratyakSatvAsiddhara20 nantaroktatvAdeva kuto'numAnatApi ? / itaro nirAzIbhUta Aha - tat kimajJAnamevApadyate ? AcArya Aha-kuto'jJAnamapIti, ajJAnamapi tanna bhavati tvadabhimataM pratyakSam / kutaH ? pratyakSapUrvakAjJAnatraye'ntarbhAvAbhAvAt , saMzayaviparyayAnadhyavasAyA ajJAnavikalpAH, te ca pratyakSajJAnapUrvakAH, saMzayastAvat sAmAnya pratyakSAd vizeSApratyakSAd 1 vartate ya0 pratiSu nAsti // 2 dRzyatAM pR0 238 paM0 6 // 3degpramAjyeSTha pra0 // 4 yathAvastu ya0 // 5 "khakhAmibhAvena vA prakRtivikArabhAvena vA kAryakAraNabhAvena vA nimittanaimittikabhAvena vA mAtrAmAtrikabhAvena vA vadhyaghAtakabhAvena vA kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati" iti vakSyate'tra nayacakravRttau pR0 445-2 / "etenaiva 'mAnAnimittasaMyogivirodhisahacAribhiH / svasvAmivadhyaghAtAyaiH sAGkhyAnAM saptadhAnumA // 1 // ' ityapi parAkRtaM veditavyam / " iti nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAm / / 1 / 5 // 6 "indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyava-sAyAtmakaM pratyakSam / atha tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTaM ca / " nyAyasU0 1 / 1 / 4,5 // 7degNadiva vi0 vinA / NAdeva vi0|| 8 sambhAvyate ya0 // 9 tadasiddharanantaroM bhA0 / tadasiddheH pratyakSatvAtsiddheranantaroM vi0|| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavAdimatanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram 241 jJAnatraye'ntarbhAvAbhAvAt saMzayanIyaviparyetavyaviSayapratyakSAtyantAbhAvAdAdhikyAvasAyAsambhavAccAnadhyavasAyAsambhavAt / anvAha ca 'yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate / / tathedamamRtaM brahma nirvikAramavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate // tasyaikamapi caitanyaM bahudhA pravibhajyate / aGgArakitamutpAte vArirAzerivodakam // prakRtitvamanApannAn vikArAnAkaroti sH| 10 RtudhAmeva grISmAnte mahato meghasamplavAn / / [ ] vizeSasmRtezca saMzayaH [vai0 sU0 2 / 2 / 17 ], tathA samAnAnekadharmopapattevipratipatterupalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH [nyAyasU0 1 // 1 // 23] iti sAmAnyavizeSayoH pratyakSapUrvakatve samAnAnekadharmatvAdIni vizeSaNAni syurnAnyathA sthANupuruSAdiSviti saMzayanIyArthAbhAvAnna saMzayaH / tata eva viparthetavyAbhAvAnna viparyayastvanmatenaivetyata Aha-saMzayanIyaviparyetavyaviSayapratyakSAtyantAbhAvAt / 15 anadhyavasAyo'dhyavasAyapUrvaH, sa cAdhiko'vasAyo'dhyavasAyaH pratyakSajJAnam, etadabhAvasyoktatvAd nAdhyavasAyo'nadhyavasAya ityAdhikyAvasAyAsambhavAcca tadvayAvRttiviSayAnadhyavasAyAsambhavAd kuto'nadhyava-175-1 sAyaH ? tasmAd yaduktaM puMDhavikAyikAdI jIvA andhA mUDhatamapaviTThA [bhaMgavatIsU0 7 / 7 / 292 ] ityAdi tat satyam / anvAha ceti tasmin jinapravacanaprasiddhAbhedabhAvanirvikalpavidhividhinayadarzane bhedAbhAsapratyakSA-20 numAnasaMzayaviparyayAnadhyavasAyAsambhavamanuvartamAno'nyo'pyAha / yathA vizuddhamAkAzamiti dRSTAntasamarthanam , timiropaplutadRSTevizuddhe nabhasi kezondukamazakamakSikAmayUracandrikAdimAtrAbhiravayavairvitatamiti niravayave'pyasaGkIrNe saGkIrNadarzanaM bhavati / tathedamiti dArTAntiko bhAvaikaparamArthaH, amaraNAdamRtamavinAzAd bRhattvAd 1 "tathA hyuktam-yaH sarvaparikalpAnAmAbhAse'pyanavasthitaH / tAMgamAnumAnena bahudhA parikalpitaH // 1 // vyatIto bhedasaMsargoM bhAvAbhAvau kramAkramau / satyAnRte ca vizvAtmA pravivekAt prakAzate // 2 // .... "prakRtitvamapi prAptAna vikArAnAkaroti saH / RtudhAmeva grISmAnte mahato meghasamplavAn // 4 // tasyaikamapi caitanyaM bahudhA pravibhajyate / aGgArakitamutpAte vArirAzerivodakam // 5 // ..... 'yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // 10 // jathedamamRtaM brahma nirvikAramavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM vivartate // 11 // " ityuddhRtamidaM kArikAcatuSTayaM bhartRhariNA vAkyapadIyavRttau 1 / 1 // 2 viparyayeNa(viparyayi ? )tavyAbhAvAna viparyayastvanmatenaivetyata Aha saMzayanIyaviparyaye(yi ?)tavya pra0 / viparipUrvako'yadhAtuzcedatrAbhipretastarhi viparyayitavya iti pAThaH saGgaccheta // 3 puDhavI ya0 // 4 "ime bhaMte asanniNo pANA taM jahA-puDha vikAiyA jAva vaNassaikAiyA chaTThA ya egaiyA tasA, ee NaM aMdhA mUDhA tamaMpaviTThA tamapaDalamohajAlapaDicchaNNA akAmanikaraNaM veyaNaM vedeMtIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA! je ime asanniNo pANA puDhavikAiyA jAva vaNassaikAyiyA chaTThA ya jAva veyaNaM vedeMtIti vattavaM siyaa|" iti bhagavatIsUtre pAThaH 771292 // 5degmAnonopyAha De0 lIM vinaa| mAno'pyAha De. lii.|| naya0 31 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare eSu vidhividhiSu avikalpaH zabdArthaH, na tvajJAtaH sarvasyaikatvAd yasya kasyacijjJAne sarvasya jJAtatvAt / anvAha zAstreSu prakriyAbhedairavidyaivopavarNyate // anAgamavikalpA tu svayaM vidyopavartate // [vAkyapa0 21235] 5 brahma nirvikAraM 'stimitaM vyomavadeva sthitam , napuMsakaeNnirdezaH sarvabhedAbhimatAsadvikArasAdhAraNatvAda'vyakte guNasandehe napuMsakaliGgaprayogavacanAt , bhavanApekSayA vA napuMsakam / akaluSamapi sadavidyayA jJAnAbhAsena kaluSatvamivApannamanApannamapi abhedarUpaM sad bhedarUpamAbhAti / evaM tAvadamalaM malarUpeNAbhAtItyuktam / idAnImekaM sadanekadhA pravibhajyata iti brumaH - tasyaikamapItyAdi / yathA udanvatAM toyamutpAte'GgArarAzivat prajvaladupalakSyate tathAsyAnekarUpatA mithyaiva / prakRtitvamiti, prakarSeNa kRtiH prakRtirghaTapaTAdiprakAro 10bhedaH, tadbhAvamanApannAneva vikArAMstAneva ghaTapaTAdInAtmabhAvAdapracyutAneva nartakahastabhrUkSepAdikalpAnA karoti sa svataH svAtmAnaM bhAva evAkArarUpeNa sRjati upasaMharati ca, ko dRSTAntaH ? RtudhAmeva, RtUnAM ...dhAma indraH, indra iva / nirmalamAkAzaM dRSTvA vaktAro bhavanti - mahAvarSasya garbha iti, kuto nirmale nabhasi varSasambhavaH ? tathApi tannairmalyAvinAzanenaiva zakraH zakrakArmuka-zatahadA-mahAghana-stanita-varSita-karakA-dhArAvarSAdIna sRjatyupasaMharati cetyucyate kSaNenaiva punastAdRgvaimalyadarzanAnnabhasaH / yatheyaM RtudhAmnaH sRSTiH zuddha15 gaganAppRthagbhUtajalaprakRtitvAbhimatameghAdirUpA tathA sarvaghaTAdigavAdirUpA sRSTi vAdevopasaMhArazceti bhAvavidhividhinayaH samAptaH // evaM tAvad vastvarthato vidhividhinayavikalpAH puruSa-niyati-kAla-svabhAva-bhAvA vyAkhyAtAH / anayA dizA zabdabrahmavidhividhinayagrahAyekakAraNavAdA unnayanIyAH / idAnIM teSu zabdArtho vaktavyaH, sa ca sAmAnyenocyate sarveSAM tulyatvAt / sa ca dvividhaH - padArtho vAkyArthazca / tatra padArthastAvat - eSu 20 vidhividhiSvavikalpaH zabdArthaH, ukteSu puruSAdivAdeSvavasthAdyupacaritaprakriyAbhedakalpitavikalpAsattvAt tadvastunirvikalpatvAt / na tvityAdi, nAjJAtaH, sarvasyaikatvAd yasya kasyacijjJAne sarvasya jJAtatvAt / etena vaktRtvAdyasamanvayo vyAkhyAto dRSTAntAbhAvAt sarvasya sarvajJatvAd bhedAbhAvAt / etamarthamanyo'pyanvAhazAstreSu prakriyA / sAGkhyayogavaizeSikavedaziraHprabhRtiSu nRprakRtipuruSadravyaguNAdinityAnityAdvaitadvaitatratAdipadArthaprakriyAbhedairvikalpAtmakapadArthapraNayane yathAprakriyamavidyaivopavarNyate vikalpasyAvastutvAt / vidyA tu 25 tattvajJAnaM sA AgamavikalparUpA na bhavitumarhati, vAggocarAtikrAntatvAt tattvajJAnaviSayAnantAtmakaikapara 1 stimiraM pra0 // 2 vyomadeva bhA0 / vyomAdavi ya0 // 3degnirdeza sarva bhedA ya0 / nirdezA sarva bhedA bhA0 // 4 "evaM hi dRzyate loke-anirmAte'rthe guNasandehe ca napuMsakaliGgaM prayujyate / 'kiM jAtam' ityucyate, dvayaM caiva hi jAyate-strI vA pumAn vA / tathA vidUre'vya taM rUpaM dRSTrA vaktAro bhavanti-'mahiSIrUpamiva' 'brAhmaNIrUpamiva' / " iti pAtajalamahAbhASye 1 / 2 / 69 // 5 degdipraro bhedaH bhA0 / 'diparo bhedaH ya0 // 6 rtanakahasta pra0 // 7 vidyut // 8 sRSTirbhAvA pra0 // 9hmavidhina pra0 // 10 degdivASvevasthAbhyupa bhA0 / degdiSvevasthAbhyupa ya0 / atra 'divAdeSvevAvasthAdyupa ityapi pAThaH syAt // 11 dRzyatAM pR0 179 paM0 4 // 12 tvAt bhedA bhA0 / tvAt sadA ya0 // 13 SutaprakRti 20 hI0 vinA / 20 hI pratyostu Su prakRti iti pAThaH, sa ca samIcIna eveti bhAti // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram 243 __ ye tvete ghaTAdizabdA meghastanitavadete zabdA eva kevalA nArthasvarUpasya vAcakA mayUravirutavat saGketAd vyavahArAnupAtinastasyaiva caikasya brahmaNo lakSaNArthAH tadekadezatvAt prAgabhihitapratyakSasiddhivat / evaM ca kRtvAhuH-sarvadhAtavo bhuvo'rthamabhidadhati [ ] iti / mArthasya / yathoktam -paNNavaNijA bhAvA [Ava0 ni0 488 ] ityAdi / AgamAbhyAsAttu samyagdarzana-jJAna-5 cAritra-tapovizeSavizeSitAvidyasya sarvabhAvaviSayA vidyA svayameva svAtmanaiva upavartate, nAvidyamAnA kutazcidAnIyate, sA cAnAgamavikalpetyata Aha - anAgamavikalpA tu svayaM vidyopavartate / tathA cAnyaH vikalpayonayaH zabdA vikalpAH shbdyonyH| teSAmatyantasambandho nArthAzabdAH spRzantyapi // zabdA iti zabdagaiDumAtrapratipattihetava ityata Aha -ye tvete ghaTAdizabdA meghastanitavadete 10 zabdA eva kevalA:, nArthasvarUpasya vAcakAH, ghaTAdipratipAdanasamarthAbhimatA na pratipAdakA ityarthaH / nanvidaM prasiddhaprastutavyavahAraviruddhaM tvayoktam - arthasyApratipAdakA ghaTAdizabdA meghastanitavacchrotragrAhyatvAditi, ghaTAdizabdA iti ca tvadvacanAdeva teSAM ghaTAdyarthapratipAdanadarzanAditi / atrocyate - na brUmaH 'apratipAdakAH' iti / 'kiM tarhi ? avAcakA iti brumaH, pratipattRsaGketavazAt tadupalakSaNatvena pratipAdakatvaM vikalpAtmArthaviSayaM na virudhyate, yasmAd mayUravirutavat saGketAd vyavahArAnupAtinaH, yathA mayUravirutaM 15 trAsamaharSasthAnagamanAdyanyatamAvasthAvizeSasahacaraM zrutacaraM tathottarakAle kRtasaGgIteH puruSasya tAdRg vijJAnamAdadhAti evaM puruSo'pi ghaTapaTAdizabdoccAraNena pUrvasaGketavazAt puruSAntarAya svAbhiprAyamarpayatIti na prasiddhivyavahAravirodhau, tathaiva acetanazabdeSvapi kAlAkAlameghastanitAdiSu saGketAdeva zubhAzubhAdiparijJAnaM 176.2 dRzyate / athavA kimanena prasiddhivyavahAravirodhaparihArapaMriklezena ? nanvayameva suzliSTaH parihAro vyApI ca, tadyathA-te sarva eva zabdAstasyaiva caikasya brahmaNaH puruSAdyanyatamavidhividhinayavikalpasya yathopapA- 20 ditaM tvayA rucitasyAnyatamasya lakSaNArthAH tadekadezatvAt prAgabhihitapratyakSasiddhivat / yathA 'gauviSANI kakudmAna prAntevAladhiH sAstrAvAn' iti yathaite viSANyAdizabdA gorekadezavAcitvAt tadupalakSaNArthAH prasiddhasaGketavazAd goreva vAcakAstavayavAnAM tasmAdabhinnatvAdevaM sarvazabdAstadavayavAnAM tato'pRthaktvAt tasyaiva brahmaNo vAcakA iti vAcakatve'pyupapannaH prasiddhivyavahArAvirodhaH / abhinnaikabhavanabrahmopalakSaNArthatve sarvazabdAnAM zabdalakSaNavinmatisaMvAdi jJApakamAha - evaM ca kRtvAhuH zabdalakSaNavida iti 25 vAkyazeSaH / sarvadhAtavo bhuvo'rthamabhidadhatIti teSAmapyasminneva darzane karotyAdidhAtUnAM sattArthAnati 1 dRzyatAM pR0 6 paM0 11 // 2 vizeSitAvidyasya vinAzitAvidyasya vizoSitAvidyasya vizleSitAvidyasyetyAzayaH // 3 nArthAzabdAH pra0 / dRzyatAM pR0 498-1 // 4 gatumAtra pra0 // 5 kiM tarhi avAcakA iti ya0 pratiSu nAsti // 6 darSasthA ya0 / daSasthA bhA0 // 7 kAlaM bhA0 // 8degriklezenatvayameva pra0 // 9 vAde bhA0 // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [dvitIye vidhividhyare sa eko'navayavaH zabdo vAkyArthaH, na tu sarvANi / saGgrahadezatvAcAsya dravyA rthatA / bhavati bhavanaM bhAvo dravatIti dravyam , na vikArAvayavI / 177-1 10 krame bhvarthavacanamupapadyate, 'bhuvaM vadanti' iti bhUvAdayaH, vAdizabdasya auNAdikeantatvAt tathA bhUvAdizabdavyAkhyAnAt, nAnyathA / ityuktaH padArthaH / 5 idAnIM vAkyArtha ucyate - sa eko'navayavaH zabdo vAkyArthaH, vAkyaM ca vAkyArthazca vAkyArthaH, vAkyena yukto'rtho vAkyArthaH, vAkyasambadhI vAkyAd vAkyasyaivArthaH / yathAhuH AkhyAtazabdaH saGghAto jAtiH saGghAtavartinI / eko'navayavaH zabdaH kramo buddhyanusaMhRtiH // padamAdyaM pRthaka sarva padaM sAkAGkSamityapi / vAkyaM prati matirbhinnA bahudhA nyAyadarzinAm // [vAkyapa0 2 / 1,2] iti / tatra yaiH 'eko'navayavaH zabdaH' ityuktaM tairvinizcityoktaM bhavanasyAnavayavatvAt tathaiva padavAkyazabdaMtadarthAdyAtmatvAditi / na tu sarvANi ekasyaiva sarvatvAditi caritArtha eSa dravyArtho vidhividhinayaH, hetosmiAt saGgrahadezatvAccAsya dravyArthateti, saGgraho dravyArthaH, sa punardvividhaH - sarvasaGgraho dezasaGgrahazca, ityevamAdizataprastAro'sAvArSe zatabhedazruternayAnAm / yathoktam - ekkiko ya satavidho satta NayasatA haivaMtyevaM [Ava0 15ni0 759 ] iti / saGgrahasyApi dravyArthatA titthkrvynnsNghvisesptthaarmuulvaakrnnii| davvaTTio ya pajavaNayo ya sesA vikappA siM // [sanmati0 163 ] "tivacanAt / dravyArthasamAsazca oNdinaye vyAkhyAtaH / tasmAt saGgrahadezatvAt tadavayavatvAdasya dravyAteti / dravyazabdasya ko'rthaH ? dravatIti dravyam , guNasandrAvo dravyam [pA0 ma0 bhA0 5 / 1 / 119], dravyaM 20 bhavyaM yogyaM bhU prAptau [pA0 dhA0 1845] iti prAptiyogyamiSTArthaprAptiyogyaM dAru, 'kriyAvadAdilakSaNaM dravyam , ityevamAdi yathAsambhavaM lakSaNaM vAcyam / iha tu bhavati bhavanaM bhAvaH / 'bhavati' prAcyacatuSTaye puruSAdisvabhAvAnte, bhavanaM bhAvo'ntye pUrvoktavat , pUrvaviruddhatvAnnayAnAM dravati bhavati gacchati satatamiti dravyaM gatyAtmakatvAt dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104] iti vacanAt , na vikArAvayavA~viti vidhinayAyuktatvAd gatArtham / 1 svartha ya0 / svArtha bhA0 // 2 padya bhuvaM pra0 // 3 "bhUvAdayo dhAtava iti / katham ? nedamAdigrahaNam / vaderayamauNAdika iJ kartRsAdhanaH - bhuvaM vadantIti bhUvAdaya iti / " iti pAtaJjalamahAbhASye // 4 "vasivapiyajirAjivajisadihanivAzivAdivAribhya iJ / 574 // " iti pANinIyavyAkaraNe uNAdiSu caturthapAde // 5degsaMbaMdhA pr0|| 6'vAkyAd vAkyasyaiva vArthaH' ityapi pATho'tra syAt // 7degbdaH tada y0|| 8 na tu sarvANi padAni vA ityAzayaH // 9 caritArtha bhA0 // 10 sarva pratiSu nAsti // 11 viho satta naya ya0 // 12 havaMtyevamiti pr0|| 13 dRzyatAM pR0 4 Ti. 2 // 14 dRzyatAM pR. 7508 // 15 "kriyAvad guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam / " vai0 sU0 1 / 1 / 15 // 16 bhavati bhA0 pratau nAsti // 17 vAvidhividhinayA ya0 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSe nivandhanapradarzanam ] dvAdazAraM nayacakram 245 nibandhanamasya-kiM bhavaM eke bhavaM, duve bhavaM, akkhue bhavaM, avvae bhavaM, avaThThie bhavaM aNekabhUtabhavvabhavie bhavaM? somilA! eke vi ahaM duve vi ahaM akkhue vi ahaM avvae vi ahaM avaTrite vi ahaM aNekabhUtabhavabhavie vi ahaM [ bhagavatIsU0 18 / 10 / 647] / ___kimetat sAmarthyavAdinA svamanISikayocyate tvayA, AhostridArSe'pi nibandhanamasya darzanasyAsti yata etad nirgatamiti ? atra 'asti' ityucyate, nibandhanamasya somilabrAhmaNaprazne kiM bhavaM aike bhava-5 mityAdike vyAkaraNe somilA ! eke vi ahaM, duve vi ahaM, akkhue vi ahaM, avvae vi ahaM, avadvite vi ahaM, aNekabhUtabhavvabhavie~ vi ahamityAdi nibandhanamiti / hai evaM dvitIyo vidhividhyaraH savikalpo nayacakrasya samAptaH // 1 dRzyatAM pR0 189 Ti0 5 // 2eko pr0|| 3dege pi ahaM pra0 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham atha tRtIyo vidhyubhyaarH| atha kiM bhavatA puruSAdivAdeSu pratikhaM tathA tathA yA etA avasthA uktAH puruSAdi tattvaM tallakSaNam , uta puruSAdilakSaNAstAH ? 5 yadyavasthAvAtmaiva puruSAdi, na puruSAdyAtmA avasthAH, tataH puruSo nAma na kazciJcaturavasthAvyatiriktaH, samudayimAnasamudAyAbhyupagamAd rUpAdisamudAyavat kamaladalavipulanayanA kamalamukhI kamalagarbhasamagaurI / kamale sthitA bhagavatI dadAtu zrutadevatA siddhim // idAnIM vidhyubhayArAvasaraH / yadyayaM vidhividhinayArokto bhAvo nirdoSaH syAdarAntarArambho'narthakaH 10 syAt, sa tu sadoSa eveti prAptAvasaraM taddoSamuktvottaratra vidhyubhayAraM nirdidikSuH prAcyadoSAbhidhAnArthameva tAvadAha-atha kiM bhavatA ityAdi / athetyadhikAropanyAse, anantaroktapuruSAdivAdadUSaNAdhikAropanyAsArtho'thazabdaH / kiMzabdaH prazne, sAmAnyena puruSa-niyati-kAla-svabhAva-bhAveSu anantarokteSu pratisvamAtmano prAhe tathA tathA tena tena prakAreNa puruSaH suptAdicaturavasthaH, niyatireva pUrvaparAdikriyA'kriyAdiniyatAvasthArUpA, kAla eva kramayogapadyabhUtabhavadbhAvivyavasthAtattvaH, svabhAva evAtmapravibhAgamAtraativivikta15 bhavanabhedatattvaH, bhAva eva svatvAsvatvAdyavidyAvikalpavinirmuktasattAmAtravyApyanaJjanazabdArthajJAnAdyavasthAvizeSa jagattattva iti yA etAH pratisvamazeSA vrIhyaGkarAdighaTapaTAdivastuvyAptivRttayo'vasthAstasya tasya puruSAdi, darzanasya vyApitvapradarzanArthamuktAstAsu kiM puruSAdi tattvamavasthAlakSaNaM tallakSaNam ? tAni ca lakSaNaM* tasyAH, na so'sti tadvayatiriktaH, yathA rUpAdaya eva ghaTa iti / uta puruSAdilakSaNAstAH ? puruSAdyeva satyam , na tAH kAzcidavasthAH, yathA ghaTa eva rUpAdayaH na rUpAdayo nAma kecid ghaTavyatirekeNa, iti dvayo20 vikalpayoranyataro'vadhAryaH / "kizcAtaH ? yadyavasthAsvAtmetyAdi yAvat samudayamAtravAda evAyamanyaH / yadi puruSAdi na kiJcidasti, avasthAsvAtmaiva tallakSaNam , tA eva satyAH, na puruSAdyAtmAvasthAH puruSAdisvarUpAstA avasthA na bhavanti ityevamabhyupagataM bhavati tataH puruSo nAma na kazciccaturavasthAvyatirikta ityetadA 178-1 1 bhavata 20 hii0|| 2 nyAsorthe bhA0 / nyAsorthoM ya0 // 3degdbhAvivivasthAttataH yaH / dbhAvivRvasthAttataH bhaa0|| 4 prativivakta ya0 // 5 svanazeSaH pr0|| 6 * * etaccihAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 7 kiM vAtaH pr0|| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSAdivAdadUSaNam] dvAdazAraM nayacakram 247 samudAyamAtravAda evAyamanyaH, turIyatvapratipAdanArthAbhyupagatamuktikramavattu ayugapadavasthAvRtteH kSaNikavAdaH vAsovat, caturjJAnamAtratvAt kalpanAjJAnamAtrasatyaM na kiJcit tadAbhAsajJAnabahirbhUtaM svapnavaditi vijnyaanvytiriktaarthshuunyvaadH|| acintyamevedaM cintyate / Urdhvamadhastiryak kvacit tattvaika eva vyavasthitaH puruSaH, anatiriktaparAparANIyojyAyorUpAtmakatvAt, vRkSavat / pannam / puruSAdi iti sAmAnyenopakramya puruSo nAma iti puruSasyaivAbhAvavacanaM vidhividhinayavikalpAnAM puruSasya prathamatvAt tadUSaNenAtidekSyamANatvAt / puruSavAde prastute kathaM puruSa evAsannityApAdyata iti cet, ucyate - yasmAt samudayimAtrasamudAyAbhyupagamAd rUpAdisamudAyavat samudAyamAtravAda aivAyamanyaH, sa evAyaM bauddhaparikalpitarUpa-vedanA-vijJAna-saMskAra-saMjJAskandhasamudAyaH puruSo'GgulimuSTivat balAkApativat akssoddhickrpnyjronniissaaksspryugsmilaadirthvditi samudayavAda ISanmaSImrakSitakukkuTavat 10 puruSapratyAkhyAnaphalo'nyavadAbhAti suptasuSuptajAgratturIyAvasthAsaMjJAbhedAt / yugapadbhAvirUpAdiguNasamudAyavAdatulyo yugapadavasthacaturavasthAsamudayavAda iti eSa dezabhinnarUpAdisamudayavAdatulyaH / nAyaM dezabhinnarUpAdi-178-2 samudayavAdatulya eva, kiM tarhi ? kAlabhedabhinnAyugapadbhAvisatatasaMvRttajanananidhananAmarUpavAdatulyaH kSaNikavAdo'pi, yasmAt turIyatvapratipAdanArthIbhyupagatamuktikramavattvayugapadavasthAvRtteH kSaNikavAda iti, suSuptasuptajAgratparamavinidrAvasthAvizuddhikramAnyathAvRttyabhyupagamAdavasthAkSayo'nyathAtvam , ante ca kSayadarzanA-15 dAdau kSayo'numeyo'vasthAnAmiti kSaNikavAdaH / ko dRSTAntaH ? vAsovat, yathA vastraM kSaNe kSaNe jIryajIryadante vizIryate tathAvasthA api / na kevalaM samudayakSaNikavAdAveva, kiM tarhi ? zUnyavAdo'pi, tadyathA- caturNA(jJA?)netyAdi, yathA puruSavAdinA catasro'vasthAH pRthak parigRhya tAsvapi jJAnameva suptatvAt suptapuruSavat suSuptatvAd madirAmattavadityAdinA pratipAditam , tathA tathA rUpAdyamUrtamUrtyApattyA tvayaiva 'rUpaNAd rUpam' iti ca jJAnAtmanA caitanyasvarUpAdanapetA rUparasAdighaTAdisRSTizcAnekadhopapA-20 ditA, sA ca kalpanAjJAnam , tanmAtrameva satyam , na rUpAdi kiJcit tadAbhAsajJAnabahirbhUtaM svapnavat , yathA svapne siMhAdyAbhAsajJAnamAtram na siMhAdiH kazcit tadvahirbhUtastathA jAgradvijJAnamapi jJAnamAtrameva prAmArAmastrIpuruSAdirUpAdyAkArajJAnamAtraM tadvayatiriktArthazUnyasvapnavijJAnavadvetyetadApannam / ataH kalpanAjJAnamAtrasatyamiti vijJAnavyatiriktArthazUnyavAdaH, vijJAnamAtravAdasyApi grAhyagrAhakavikalpAtItanirvikalpatvAzrayasya shuunytvaaptteH| puruSavAdyAha - acintyamevedaM cintyata ityAdi / madvacanAparijJAnAdasambaddhaM dUSaNam , mayA hi 'puruSa evedam' ityavadhAryoktam , noktam 'idameva puruSaH' iti pratyakSAH suptAdyavasthA uddizyeti / atra,... 179-1 1degsamudAyavat ya0 pratiSu nAsti // 2 eva evAyamanyaH pr0|| 3degdAya pu pra0 // 4 NIyAkSa bhA0 / degNIyokSa ya0 / dRzyatAM pR0 76 Ti0 9 // 5 vasyadi(vasthAyi?)catu bhA0 // 6 tulya kSapra0 // 7 ante kSaya ya0 // 8kSayonumayAvasthA pr0|| 9 tathA tathA tathA bhaa0|| 10 kazciktadvahi bhA0 / kazciddhahi ya0 // 11 (zUnyaM ?) // 12 vAsyApi pra0 // 25 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ tRtIye vidhyubhayAre nanvayamekAvasthAmAtrasvatattva eva vyavasthApitaH, caitanyAnativRttivarNanAt / tacca vinidrAvasthAto'nanyaditi vinidrAvasthAlakSaNa eva puruSa AtyantikanidrAvigamarUpanirUpyatvAd vinidrAvasthAsvAtmavat / na hyasAvitarAtmikA, svavRttityAgApatteH / tanmAtratve tu puruSasyApi tadvajAgradAdyavasthAnAtmakatvAdasarvagatatvam / 5 prayogaH - Urdhvamadhastiryak kvacit tattvaika eva vyavasthitaH puruSa iti pratijJA, anatiriktaparAparANIyojyAyorUpAtmakatvAd vRkSavaditi, yathoktam - yasmAt paraM nAparamasti kiJcid yasmAnnANIyo na jyAyo'sti kiJcit / vRkSa iva stabdho divi tiSThatyekastenedaM pUrNa puruSeNa sarvam // [ zvetAzva0 3 / 9 ] iti / yasmAdanyat paraM naustyananyadadvaitamevetyarthaH / athavA yasmAt paraM pradhAnaM prakRSTam aparamaprakRSTamanyadvA 10 nAsti UrdhvAdhastirthakUparApairavibhAgAbhAvAdvibhAgAtmanA tasyaiva vyavasthAnAt / nANIyo na jyAyo'sti kiJciditi sUkSmasthUlavibhAgAbhAvAt tadrUpyeNAvibhaktasyApi tasyaivAvasthAnAditi / zeSaM gatArtham / atrocyate - nanvayamityAdi / nanu tvayAyaM puruSo'vasthAtmakatvamanatikrAmannekAvasthAmAtra svatattva eva vyavasthApitazcaturavasthA svarUpopavarNanadvAreNaiva tannirUpaNAdavasthAsvAtmaka evAsAviti, tatrApi ca vizeSeNa ekAvasthAmAtrasvatattvaturIyAvasthAtattva ityarthaH / tat kuta iti cet, caitanyAnativRtti15 varNanAt, 'sarvatra jJAnamayo'sau puruSaH, iti pratijJAya tadvayAptipradarzanArthaM 'caitanyameva vRkSatRNakuDyapuruSAdi, suptatvAt suSuptatvAjjAgaritRtvAt, suptAdipuruSavat' iti varNitaM caitanyameva / tacca vinidrAvasthAto'nanyat, tacca caitanyaM vinidrAvasthaiva, yathoktam - 248 puruSasya na kevalodayaH pazavazcApyanivRttakevalAH / 179-2 na ca satyapi kevale prabhustava cintyeyamacintyavad gatiH // [ siddha0 dvA0 4 / 22 ] iti / 20 itizabdo hetvarthe, asmAddhetorvinidrAvasthAlakSaNa eva puruSaH, etadevAsya lakSaNam, upayogo lakSaNam [tattvArtha0 2 / 8] iti vacanAt / etat pratijJAmAtram / atra heturucyate - AtyantikanidrAvigamarUpanirUpyatvAt, sarvatra sarvadA vAntamatIto'tyantaH, tatra bhava Atyantiko nidrAvigamaH, sa eva rUpaM tattvam, tena tattvena nirUpyatvAt, yathA nirUpitaM puruSavAdinaiva sarvaM sarvatra sadA sarvathA cetanAtmakameveti siddho hetuH / ko dRSTAntaH ? vinidrAvasthAsvAtmavat yathA vinidrAvasthAM caturthI zuddhacaitanyA25 tmAnaM nAtivartate proktarUpeNa nirUpyatvAt puruSastathA zeSAvasthAsvapi taddharmatAnativRttyaiveti evameSA vinidrAvasthaiva sarvatrApAditA / na hyasAvitarAtmikA, yathA suptAdyavasthAsturIyAvasthaiva na tathA sA tadAtmikA / kasmAt ? svavRttityAgApatteH, yadi sA vinidrAvasthA suptAdyavasthApi syAt tatastayA " vizuddhAvasthA svavRttistyaktA syAt, na tvasti svavRttityAgo'vasthA saGkarasvarUpanirNayAbhAvAdidoSAt / ataH sA tanmAtraiva, tasyAzca tanmAtratve tu puruSasyApi tadavasthAmAtratvamato vinidrAvasthAmAtratvam, tadvajjApradAdyavasthAnAtmaka " 1 tatvaika eva bhA0 / tatvaika eka eva ya0 // 2 nAstyananyadvaita bhA0 / 'nAstyanyat vaita N ya0 // 3 paravibhAgAbhAvAdigvibhAgAtmanA ya0 / paravibhAgAtmanA bhA0 // 5 vartanAt pra0 // 9 caturtha pra0 // 4 tadrUpeNA bhA0 // 6 vRkSAnRzakuTya pra0 // 7 dRzyatAM pR0 183, 184 // 8 dRzyatAM pR0 201-1 // 10 taddharmatAmanivRttyaiveti ya0 / taddharmasyaiveti bhA0 // 11 vizuddhA svavRtti ya0 // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSAdvaitavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram 249 atha vinidrAvasthAlakSaNo'pi puruSaH sarvatvAnna vinidrAvasthAmAtra eva, vinidrAvasthApi vinidrAvasthAtmikA satI sarvatvAnna vinidrAvasthAmAtraiva syAd vinidrAvasthAlakSaNatvAt puruSasvAtmavat / tatazca pratyavasthaM tasyA eva savotmakatvAt tRNAdyapi sarvagatamiti kiM puruSakatvaprakalpanayA ? atallakSaNatvAdvA vinidrAvasthAyA abhAvaH, tatazca tttttvcturvsthsvaatmkpurussaabhaavH| - aMtha vinidrAlakSaNaviparIto'pi puruSaH puruSa evAvadhAraNabhedAt , vinidrAvasthA tvam , tasmAjAgradAdyavasthAnAtmakatvAdU vinidrAvasthAmAtratvAt suptAdiddaSTazeSAvasthAsu avRtterasarvagatatvamiti cAvyApitvadoSaH puruSakAraNavAdasya / / atha vinidretyAdi / mA bhUt puruSAsarvagatatvadoSa iti vinidrAvasthAlakSaNo'pi san puruSaH sarvatvAnna vinidrAvasthAmAtra eva, kiM tarhi ? suptAdivRttirapItISyate, tato vinidrAvasthApi vinidrA-10 vasthAtmikA satI sarvatvAdeva na vinidrAvasthAmAtraiva syAt, suptAdyavasthApi syAdityarthaH / hetuH 180.1 vinidrAvasthAlakSaNatvAt puruSasvAtmavat , yathA puruSo vinidrAvasthAlakSaNatvAt sarvagata iSyate tathA vinidrAvasthA''tmasthaiva syAt sarvagatA syAt, vinidrAvasthAlakSaNA hi sApIti / tatazcetyAdi, evaM ca satyanyo'pi doSaH, avasthAmavasthAM prati pratyavasthaM vinidrAvasthAvRtteH suptasuSuptajAgradavasthAsvapi tasyA eva vinidrAvasthAyA evAvizeSeNa sarvagatatvAt suSuptAvasthApi tRNAdi sarvagataM syAt sarvAtmakatvAd vinidrAva- 15 sthAvat , sarvAtmakatvaM vinidrAvasthAlakSaNatvAt puruSavadityuktam / tasmAt tRNAdyapi sarvagatamiti kiM puruSaikatvaprakalpanayA? kaH puruSavAdavizeSAbhimAnaH ? 'tRNamevedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam , yasmAt paraM nAparamasti kiJcit' ityAdi 'tenedaM pUrNa tRNena sarvam' iti ca kasmAnna paThyate ? iti / kiJcAnyat , atallakSaNatvAdvetyAdi / lakSaNaM vizeSya arthAntarAdavacchidya svarUpe'vasthApakaM nIlotpalavat, tat punaH svAtmanya sthitatvAnnAsti lakSaNaM pratyavasthaM sarvAtmasu vRttatvAt / tato'tallakSaNatvAdvA 20 vinidrAvasthAyA abhAvaH syAt svAtmanyasthitatvAt khapuSpavat / tatazca tattattve, tAsAM tattvaM catasRNAmavasthAnAM saiva, tattattve caturavasthA'bhAvaH, tA eva ca sarvam , tadabhAvAt sarvAbhAvaH, sarvAbhAvAt tadAtmakasya sarvAtmakasya puruSasyApyabhAva ityata Aha - tatazca tattattvacaturavasthasarvAtmakapuruSAbhAvaH, caitanyameva hi puruSasyAvasthAnAM ca lakSaNam , tadabhAve puruSasyAvasthAnAM cAbhAve kimavaziSyate atha vinidrAlakSaNetyAdi / atha mataM bhavataH - vinidrAvasthApuruSAbhAvadoSayoH parihAre sarvadoSa-25 parihAraH, sa cAvadhAraNavaiparItyeneti, tadyathA-puruSastu puruSa eva *vinidrAvasthAlakSaNaviparIto'pi, kiM kAraNam ? avadhAraNe bhedAt / kathamavadhAraNabhedaH ? ucyate - vinidrAvasthAsvAtmani avadhAryamANe* 1 dRzyatA pR0 201-1 // 2 dRzyatAM pR. 201-1 // 3 dRSTameSAvasthAsvavRtterasarvagatatvamiti pra0 // 4degSaH zvAsarva vi0 vinA / SazcAsarva vi0 // 5rapISyate bhaa0|| 6 nyavasthi pra0 / atra svAtmanyevAsthitatvA ityapi pAThaH syAt // 7svAtmanyavasthitatvAt bhA0 / dRzyatAM tti06|| 8degsthAsarvA bhA0 // 9 * * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 10 (avadhAraNabhedAt ?) // 11 avadhAryamANa bhaa0|| naya0 32 - 180-2 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam / [tRtIye vidhyubhayAre khAtmani vinidrAvasthaiva lakSaNam , puruSe tu lakSaNameva anyAsAmapyatyAgAt, sa hyanekarUpo mecakavat / na, uktavadavadhAraNabhedasyAnyAyyatvAt pratijJAtavyAghAtAd ghaTarUpAditvavat, puruSatvaM prAguktamavasthAnAm, adhunA tu pRthakvAtmAnastA ucyanta iti tattvaM puruSasya rUpAdighaTatvavat / yadA ca tAsAmeva tattvaM tatastAsAM 5 vinidrAvasthaiva lakSaNaM nAnyA kAcidavastheti svAtmano lakSaNatvamavasthAyA niyatam , sA tvanyAvasthAtmano'pi lakSaNatvAnna niyateti na vinidrAvasthAyAstAvadabhAvo'sti / puruSasyApyabhAvo nAsti, puruSe tu lakSaNamevetyavadhAraNAd vinidrAvasthA lakSaNameva puruSasya nAlakSaNamiti puruSo lakSyatvenAniyato'nyAbhirapyavasthAbhilakSyatvAdanyAsAmapyatyAgAllakSaNatvena puruSasyeti bhedenAvadhAraNam / yasmAt sa hyanekarUpo mecakavat puruSaH, varNasaGkaro hi mecakaH, sa nIlo'pi pIto'pi zeSavarNo'pi tathA puruSo vinidrAvasthAlakSaNo'pi 10 suptAdyanyatamAvasthAlakSaNo'pIti / atrocyate-na, uktavadityAdi / naitadupapannam, uktavadavadhAraNabhedasyAnyAyyatvAt , uktena tulyamuktavat tenaiva prAguktaprakAreNa tenaiva nyAyenAvadhAraNabhedasyAvasara eva nAsti, nyAyAdanapetaM nyAyyam , na nyAyyamanyAyyam / kutaH ? pratijJAtavyAghAtAt , yadyavadhAraNaM bhinnArthaviSayamAzrIyate 'caitanyAtmakaika181-1 puruSamayamidaM sarvam' iti pratijJA hIyate, athaikapuruSamayatvapratijJA paripAlyate bhinnArthaviSayAdhArAvadhAraNopa15 paMttirvizIryate, katham ? ghaTarUpAditvavat , yathA 'ghaTa eva rUpAdayaH' ityetasmin pakSe na rUpAdayo nAma kecit santi ghaTAdarthAntarabhUtAH, tatra 'rUpasvAtmano rUpAvasthaiva lakSaNaM na rasAdyavasthApi, ghaTAtmanastu rUpAvasthA lakSaNameva itarAsAmatyAgAt' iti ko'rthaH syAd rUpAdyabhAvAt ? tathehApi vinidraikAvasthAlakSaNapuruSavyatiriktArthAbhAvAditarAsAM suptAdyavasthAnAmabhAvAdeva ko'vadhAraNArthAvakAzaH ? ityavadhAraNAbhAvaH pratijJAvyAghAto vetyetadubhayaM pradarzayati-puruSatvaM prAguktamavasthAnAm adhunA tu pRthaksvAtmAnastA 20 ucyante'vasthA iti prAguktavadavadhAraNabhedasyAnyAyyatvaM pratijJAvyAghAtazceti / iti tattvamiti asmA ddhetoH pratijJAvyAghAtAdavadhAraNabhedAnyAyyatvAccobhayathApISTaviparItaM tattvamavasthAtvaM puruSasya 'avasthA eva puruSaH, na puruSa evAvasthAH' ityetat prAptaM rUpAdighaTatvavat , yathA 'rUpAdaya eva ghaTaH' ityetasmin pakSe 'na ghaTo nAma kazcit' ityayamarthaH, tatra 'rUpameva, na rasaH' ityAdyavadhAraNamupapadyate bhinnArthaviSayatvAt tathA yadyavasthA eva puruSa ityucyeta yujyetAvadhAraNaM puruSAbhAve'vasthAnAmeva bhinnAnAmitarAvasthAnivRttyarthamekA25 vasthAvadhAraNam , tat tu na yujyate caitanyAtmakaikapuruSamayatvapratijJAvyAghAMtAditi / kiJcAnyat , yadA ca tAsAmeva tattvamityAdi yAvallokavadeva tattvApattiriti / yadA ca tAsAM 181-2 bhAvastattvam , "bhAva eva tAH, tAbhireva bhUyate, bhedenovadhAryamANatvAd vinidrAvasthaiva vinidrAvasthAAMtmani lakSaNam , puruSe tu sA lakSaNameva, na tu saiva lakSaNaM puruSasyAnyAsAmapyavasthAnAM tallakSaNatvAtyAgAt / tathA 1 ttirvizIrya katham pr0|| 2 prativyAghAto pr0|| 3 degghAtAdi pr0|| 4 tAva eva pr0|| 5degnavadhA pra0 // 6 svAtmeti pr0|| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSasya sarvagatatvanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram 251 tathA tathetaretarAtmasu abhAvAdavadhAraNabhedAd bhinnabhinnArthatvAnnanu tadeva sarvA sarvagatatvamiti lokavadeva tattvApattiH / athAvikalpazabdArthatvAdalakSaNa eva na tvajJAtatattvatvAt kathaM tarhi caturavasthAvarNanamanekAtmaka sarvagatatva bhAvanaM ca ? yadyasyaikaikA pratyekamavasthA na bhavati tato'sattvAt kuto'sya tadekatvApattyAtmikA avikalparUpatA ? na hi pRthagavRtte tathA tAsAmitaretarAtmasu abhAva:, avadhAraNabhedAt / ' tathA tathA' iti vacanAduttarottarabhedAnAmapItaretarAtmasu nAsti bhAva:, tadyathA - rUpAvasthAsvAtmani rUpAvasthaiva lakSaNam ghaTasvAtmani tu rUpAvasthA lakSaNameva rasAdyavasthAnAmapi tallakSaNatvAtyAgAt, tathA pRthivIloSTAdInAmitaretarAtmasu abhAvAlloSTAvasthAsvAtmAvadhAraNe agratthaiva loSTAvasthAsvAtmA, pRthvIsvAtmAvadhAraNe tu sA lakSaNameva, na tu saiva vetrAdInAmapyatyAgAditi sarvatrastyavadhAraNabhedaH / tato'vadhAraNabhedAt tvaduktAdeva tathA tathetaretarAtmasu abhAvAdavadhAraNabhedA- 10 datyantaM bhinnArthatvam, ato bhinnabhinnArthatvAt sAmAnyAbhAva:, sAmAnyAbhAvAd viviktAnekabhedAvasthAmAtratvAt sarvamasarvagatam 'ghaTo ghaTa eva, rUpaM rUpameva, raso rasa eva, paTaH paTa eva' ityAdi prAptam / tato nanu tadeva darzanametadadhyApannaM yaduktaM 'yethAloka grAhameva vastu, zAstreSvanarthako vivekayatnaH' ityAdi svaparaviSayasAmAnyavizeSanirAkaraNena laukikameva yathAdravyakSetrakAlabhAvabhavanameva ca vastviti tadeva tattvam iti lokavadeva tattvApattiriti / - 20 athAvikalpazabdArthatvA [da]lakSaNa eva, na tvajJAtatattvatvAt / tasya nirvikalpasyAvibhAgasya saMsargabhedapariNAmazUnyasya meghastanitAdikalpazabda gocarAtItasya mayUravirutavat saGketAd vyavahArAnupAtibhirvA zabdairanupalakSyasya gorviSANAdivat svAMzakalpanAmAtrabhinnazabdArthAbhimAnavikalpasya - - na tu laukikavadajJAta- 182-1 sAmAnyavizeSavyavasthAvicArarUpasya - tattvasya kuto vA lakSaNam ? kuto'vasthA ? iti / etaccAyuktaM caturasthAvarNanAt, yadi tAzcatasro'pyavasthA asatyA eva tadvarNanaM khapuSpasaurabhavarNanavat kathamupapadyate ? iti / kiJcAnyat, sarvagatatvabhAvanA'bhAvaprasaGgAt, taddarzayannAha - anekAtmaka sarvagatatvabhAvanaM ca 'katham' iti vartate / sarvaM gataM sarvagatam, sR gatau [ pA0 dhA0 935, 1095 ], 'sarvam' ityayameva sarvazabdo gamanArthadezAntaraprAptilakSaNAM kriyAM bhinnavikalpArthaviSayAmAha 'yadanyacca anyacca tadazeSaM sarvam' iti, tatazca tat tadazeSaM gataM sarvagatam, tadbhAvaH sarvagatatvamarthAnekAtmakatvAvinAbhAvi, anekAtmakaM hi sarvam, bhinnAnekavikalpakRtsnAgataM sarvagatamityeSA bhAvanA nirvikalpaikAtmakatve na yujyata iti / kiJcAnyat, nirvikatvAbhAvaprasaGgAt, yadyasyaikaiketyAdi yAvad mecakAtmake bhavataH / yadi asya puruSasya ekaikA pRthak pRthagekAmekAM prati pratyekaM samAptA suptAdyavasthA na bhavati tatazca ekaikasyA abhAvAt tA na santyeveti kRtvA tAsAmasattvAt kuto'sya puruSatattvasya tAsAmeva bhinnAnAmekatvApa1 dRzyatAM pR0 201-2 // 2 ca jJAnAdI ya0 // 3 trA svAvadhAraNa pra0 // 4 dRzyatAM pR0 11 paM0 3 // 5 tatvajJAtatatva' bhA0 / tatvajJAnatatva ya0 // 6 dRzyatAM pR0 243 paM0 11-24 // 7 bhAvaka ya0 / bhAvakaM bhA0 // 8 yadyanyacca pra0 // 9lpakatvA ya0 // 15 25 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ tRtIye vidhyubhayAre rUpe mekAtmake bhavataH / asanneva tvasAvevam, anavasthAtve'caturAtmakatvAt, vapuSpavat / tvaduktereva ca na sa lakSyo nArtho na vastu, alakSaNatvAt, khapuSpavat / athAta itazcAnyataropAdAnaparityAgAyuktatvAdasyAvAcyataiva / tathA sa naiva 'yAtmikA 'tat puruSatattvamekamavikalpam' ityavikalpatA syAt ? bhinnavikalpaikApattyAtmaikatvAdavikalpa5 rUpatAyAH sA vA'vikalparUpatA kutaH ? nAstyevetyarthaH / ko dRSTAntaH ? pRthak pRthagavRttasitAsitAdivarNai182-2 kyApattyAtmakamecakavarNAbhAvavat, pRthaksiddhavarNAbhAve mecakavarNAbhAvAt / taddarzayati - na hi pRthagavRtte rUpe dve api sitAsite svena rUpeNa mecake bhavataH, bhedAtmalAbhAvinA bhAvye kApattyabhAvAt / evamavasthA api pRthak svarUpeNAsiddhA nirvikalpaikarUpA na bhavitumarhantIti / evaM tAvadavasthAnAmabhAve caturavasthAvarNanAnekAtmakasarvagatatvabhAvananirvikalparUpatvAbhAvadoSAH / 10 kiM vA pArzvazarakSepeNa bhayajananAnuvRttyA ? tameva puruSaM nirAkurmahe, tadyathA - asanneva tvasau evamavasthAnAmasattve, kutaH ? anavasthAtvAdavasthAto'nyatvAdanavasthAtmakatvAdavasthAtvAbhAvAt puruSo vandhyAputravat / syAnmatam - rUpAdyavasthA'nAtmakasya ghaTasya avasthAvatosstitvavat suptAdyavasthA'nAtmakasya suptAdicaturavasthAvataH puruSasyAstitvamiti etaccAyuktam, anavasthAtve sati acaturAtmakatvAt / avasthAcatuSTayAbhAvAdevAnavasthAtmanastaccAturAtmyAbhAvaH siddhaH / tasmAdanaikAntikAzaGkAnivRttyarthamAha - anavasthAtve'15 caturAtmakatvAditi / khapuSpavaditi dRSTAnto gatArthaH / athavA kimanena prayAsena upapattyantaraistadasattvapratipAdanena ? nanu tvaduktereva ca na sa lakSyastvatparikalpitaH puruSo nAsau lakSyaH, alakSaNatvAt / alakSyatvamiSTatvAdasAdhyamiti cet, lakSyatvanirAkRterarthanirAkaraNArthatvAd nArtha iti brUmaH, artho'pi aryate ityalakSaNatvAcchabdAbhidheyo jJAnajJeyo vA neti vinidrAvasthA'vinidrAvasthA vA syAd na sa puruSa - 183-1 stallakSaNastadubhayAbhAvAt / nirvikalpatvAdevArtho'pi naiveti cet, 'nirvikalpajJAnavad vastutvamapi na bhavati' 20 ityetatpratipAdanArthatvAdidameva gRhANa - avastveva tat tvadiSTaM tattvamalakSaNatvAt khapuSpavat / athAta ityAdi yAvadasyAvAcyataiveti / athAcakSIthAH - ata iti puruSata itazcetyasthAtaH anyatarasya puruSasyAvasthAnAM vA parityAgaikAnto na yuktaH, avasthAtyAge lakSaNAbhAvAt puruSAbhAvaprasaGgAt, avasthAvataH puruSasya vA tyAge'vasthAnAmabhAvaprasaGgAt / na caikatarasyopAdAnaM yuktam, upAdIyamAnasyetarAbhAve'bhAvaprasaGgAdeva avasthAvasthAvadvarNananirvikalpatya sarvagatatvAbhAvaprasaGgAt pratijJAvyAghAtAcca / tasmAdanya25 taropAdAna parityAgAyuktatvAdasya puruSasyAvasthAlakSaNatvamavasthA sattvaM vA na zakyaM vaktum / kiM tarhi ? tallakSaNatvAtallakSaNatvAbhyAmavAcyaH sa puruSa iti / etaccAyuktam, yasmAt tathA sa naiva syAt, eta 1 dRzyatAM pR0 201-2 // 5 statpari 0 // 6 arthata ya0 / vA vinidrA bhA0 // 11 avasthAvadvarNa 0 // 2tmikatvA pra0 // 3 bhAvyaikA (kyA?) pattya pra0 // 4 marhatIti pra0 // itvaralakSaNa ya0 / arthata itAralakSaNa bhA0 // 9 puruSa itaveM pra0 // 13 tallakSaNatvAbhyAma pra0 // 7 vA niti vinidrA 10 vasthAtyaH bhA0 // 14 tatvA pra0 // 8 makSaNa pra0 // 12 sthAsatvaM bhA0 // Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSasya ekatvAnyatvAbhyAmavAcyatvanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram 253 syAt, vinidrAvasthayA sahaikatvAnyatve pratyavacanIyatvAt, khapuSpavat / na tadekaM nAnyadvA vAcyaM nirupAkhyatvAt / yattu sat tad vinidrAvasthayA sahakatvAnyatve prati vacanIyam, yathA vinidrAvasthAsvAtmA jAgradAdyavasthAsvAtmAno vA / ata eva anyataratyAgopAdAnAyuktatvAdapi ca nanUbhayayuktatvavAcyatvAbhyupagama eva pitRputravat / 5 yadyapi ca puruSasvAtmaiva avasthA na tarhi nA, anavasthatvAt; khapuSpavat / abhyu syAmapi kalpanAyAM sa puruSo'sanneva, kasmAt ? vinidrAvasthayA sahaikatvAnyatve pratyavacanIyatvAt khapuSpavat, 'vinidrAlakSaNaH puruSo na vinidrAlakSaNo vA' ityete dve anyatvAnanyatve prati avacanIyatvAdasan puruSaH / na tadekaM nAnyad vA vAcyaM khapuSpaM vinidrAvasthayA saha, kiM kAraNam ? 'ekam' iti tAvavAcyamasattvAt, 'anyat' ityapyavAcyamavinidrAvasthAtve satyapyasattve nirupAkhyatvAd vAgbuddhi - 10 gocarAtikrAntatvAditi khapuSpe dRSTAnte hetoH sAdhyenAvinAbhAvitvapradarzanam / yattu sat tad vinidrAsthayetyAdi vaidharmyadRSTAntaH sAdhyAbhAve hetvabhAvopapradarzanam, mA saMsthA : 'asmadiSTa samudayyavasthAsvAtmani 183-2 sati avacanIyatAyA darzanAdanaikAntikatA' iti vinidrAvasthAsvAtmAnaM jAyadAdyavasthAsvAtmanazca nidarzayati anyAnanyatve prati vacanIyatvAt - yathA vinidrAvasthA svAtmano vinidrAvasthAto'nanyA jAgradavasthA - disvAtmabhyo'nyA, tathA tA api tasyA anyAH svAtmabhyo'nanyAH satyazca na tathA puruSaH, tasmAdasanniti / 15 kiJcAnyat, ata eva tvadabhihitAt kAraNAdanyataratyA gopAdAnAyuktatvAdapi ca nanUbhayayuktatvavAcyatvAbhyupagama eva pitRputravat, yathaikaH pitA putrazcAvaizyaM nAsau svapituH putratvamantareNa putraM prati pitRtvamanubhavatIti na putratvaM tyajati nApi putratvamevopAdatte nApi pitRtvameva, tato'sau pitA ca putrazceti vaktavyastahUyadharmayuktazca dRSTastathA sa puruSo vinidrAlakSaNAlakSaNAnyataratyA gopAdAnAyuktatvAdeva tallakSaNA tallakSaNadharmadvayayuktastaddharmadvayavAcyazcAvazyaM bhavitumarhati tadanyataratyAgopAdAnAyuktatvasya tadavinA - 20 bhAvAt / evaM tAvat 'puruSa eva avasthA:' ityetadayuktam, avasthAnAmabhAve'nekadoSaprasaGgAt / abhyupetyApi puruSasvAtmatvamavasthAnAM catasRNAM puruSAsattvadoSaM brUmaH - yadyapi cetyAdi / yadya ca puruSasvAtmaiva catasro'pyavasthAstathApi na tarhi nA, nedAnIM puruSo'sti, anavasthatvAt, nAsyA - vasthAH santItyanavasthaH, tadbhAvo'navasthatvam, tasmAdanavasthatvAdavasthA svarUpavyatiriktatvAt tacchUnyatvAt khapuSpavat / athavA nAvasthA'navasthA, puruSo'vasthA na bhavati, yo'vasthA na bhavati sa nAsti yathA 25 khapuSpam, avasthAzca tvayAbhyupagatAzcaturavasthA varNanAnekAtmaka sarvagatatvabhAvanaikaikAvasthAbhedAbhedApattyAtmakA - 184-1 vikalparUpAbhyupagamAt tato'nyasya khapuSpasthAnIyatvAt / prAgavasthAnAmeva sattvamabhyupagamya 'anavasthAtve'caturAtmakatvAt' ityuktam, adhunA tu puruSamevAbhyupagamyAnavasthAtmakaM paraparikalpitameSa doSa ukta 1 dRzyatAM pR0 201-2 // 2 pitRtraputra bhA0 / pitRpraputra pA0 vi0 raM0 hI 0 // 3 vazyamAsau pra0 // 4 khaMbhA0 // 5 ekaikAvasthAbhedAnAmabhedApatyAtmakasya avikalparUpasyAbhyupagamAdityarthaH // 6 dRzyatAM pR0 252 paM0 1 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre pagame'pi nuH avasthAnAM catasRNAmapyaikyaM syAt puruSakhAtmatvAt purussvditi| sarvatvasambhAvyAbhAvAt sarvAvyApitA puruSasya / vinidrAvasthaiva hi jAgradavasthA vinidrAvasthAvAtmatvAd vinidrAvasthAvat, evamitare api / jAgradavasthaiva vinidrAvasthA jAgradavasthAvAtmatvAjAgradavasthAvat, evamitare api / suptAvasthaiva vinidrAvasthA 5 suptAvasthAvAtmatvAt suptAvasthAvat, evamitare api / suSuptAvasthaiva vinidrAvasthA suSuptAvasthAvAtmatvAt suSuptAvasthAvat, evamitare api / yaivAnyAvasthA saivAnyApi iti vyAkhyayorbheda ityasan puruSo'navasthatvAt khapuSpavat / anavasthasya tasya abhyupagame'pi nuH puruSasya avasthAnAM catasRNAmapyaikyaM syAt / kutaH ? puruSasvAtmatvAt , tvayA yuktaM 'puruSasvAtmaivAvasthA nAnyAH' ityatastAsAmaikyaM tatsvAtmatvAt puruSavat , yathA hi puruSasvAtmatvAt puruSa eka eva 10 tathA tA apyavasthAstatsvAtmatvAdekamiti catuSvAbhAvAt 'catasro'vasthAH' iti bahuvacanAnupapattiH / tatazcaikatvAt sarvatvena sarvathA sambhAvyo na bhavati puruSaH, sa gatau [pA0 dhA0 935, 1095] iti sarvatvasyAnekAzrayatvAt 'puruSa eva sarvam' iti yadAzrayAducyate tat sarvaM kimAzrayaM yaduktvA sarvaM puruSasya sarvavyApitA varNyate ? tata Aha-sarvatvasambhAvyAbhAvAt sarvAvyApitA puruSasya prAptA vyAcikhyAsitasarvavyApitvavirodhinI / 15 tat punarekatvaM vinidrAvasthAsvAtmatvAt tAsAm , puruSasvAtmatvAt parasparAtmakatvaM ca siddham / tadidAnIM bhAvyate -vinidrAvasthaiva hi jAgradavasthA, vinidrAvasthAsvAtmatvAt , vinidrA vasthAvat / yathA vinidrAvasthA vinidrAvasthAsvAtmatvAd vinidrAvasthaiva tathA jAgradavasthApi vinidrAvasthA144-1 svAtmatvAd vinidrAvasthaivetItthaM vinidrAvasthayA sahaikyaM jAgradavasthAyAH / vinidrAvasthAsvAtmatvaM ca sarvA vasthAnAM puruSasvAtmatvAt tvayaivAbhyupagatam / evamitare apIti, vinidrAvasthaiva suptAvasthA vinidrAvasthA20 svAtmatvAd vinidrAvasthAvat , vinidrAvasthaiva suSuptAvasthA vinidrAvasthAsvAtmatvAd vinidrAvasthAvat / tathA jAgradavasthaiva vinidrAvasthA jAgradavasthAsvAtmatvAjjAgradavasthAvat , asyApi pUrvavad vyAkhyA / evaM jAgradavasthayA sahaikyaM vinidrAvasthAyA vyAkhyeyam / evamitare apItyatidezaH, jAgradavasthaiva suptAvasthA jAgradavasthAsvAtmatvAjAgradavasthAvat , jAgradavasthaiva suSuptAvasthA jAgradavasthAsvAtmatvAjjAgradavasthAvat / tathA suptAvasthaiva vinidrAvasthA, suptAvasthAsvAtmatvAt , suptAvasthAvat / evamitare 25 apItyatidezaH, "suptAvasthaiva jAgratsuSuptAvasthe suptAvasthAsvAtmatvAt suptAvasthAvat / tathA suSuptAvasthaiva vinidrAvasthA, suSuptAvasthAsvAtmatvAt , suSuptAvasthAvat / evamitare apItyatidezaH, suSuptAvasthaiva jAgratsuptAvasthe suSuptAvasthAsvAtmatvAt suSuptAvasthAvat / evamavasthAnAM pratyekaM vizeSya parasparata aikyaM bhAvitam , sAmAnyenApi sarvopasaMhAreNocyate - yaivAnyAvasthA saivAnyApi ekasvAtmatvAt seveti / 1 puruSovasthAtvAt pra0 // 2 tuH pra0 // 3 catuSkAbhA ya0 // 4 sarvavA pr0|| 5 sarvatrasa ya0 // 6 * *etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 7 evamevamava ya0 // 8 ye cAnyA bhA0 20 hI0 vinA // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 'puruSa evedaM sarvam' ityatra doSAH] dvAdazAraM nayacakram ekakhAtmatvAt sA iveti 'puruSa evedaM sarvam' ityatidezAbhAvo bhedAbhAvAt / upavarNanabhinnarUpavyatikarasaGkarAbhyAM tvevamatathAtvamAsAmasya ca tattatsvAtmatvAditi puruSAvasthAvyavasthA'bhAvaH / uktavadvA vyavasthAnumatau puruSAtideza athavAvasthAnAmapi pratyekaM bhedeSu parasparAtmatvApAdanena manuSyatiryagamarAdiSu ghaTapaTatRNAdiSu caikyamunneyam 'itarAtmakamitarat , itarAtmatvAt , tatsvAtmavat' iti / iti puruSa evetyAdi yAvad bhedAbhAvAditi / / ityasmAt kAraNAdekatvAd yat proktaM sarvatvasambhAvyAbhAvAt sarvAvyApitA puruSasyeti tadupanayati - 'puruSa evedaM sarvam' ityatidezAbhAvo bhedAbhAvAditi / atidezo'tisarjanaM puruSAtmakatvavyAkhyA 145.1 tadbhAvanetyarthaH / puruSeNa vAsyApratyakSeNa idaMzabdavAcyasya pratyakSasyAtidezaH, anena vA tasyApratyakSasyAtidezaH 'sarvameva tanmayam' iti / kizcAnyat , upavarNanetyAdi yAvad vyavasthAbhAva eveti / upa sAmIpye, sAmIpyena varNanamupa-10 varNanaM vizeSadharmeNa na sAmAnyadharmeNa, sAmAnyadharmasya dUratvAt / yathA - puruSo'yam , samutthAyopaviSTatvAt pANyAdisaJcalanAcchiraHkaNDUyanAditi nordhvatvAditi / upavarNanena bhinnAni rUpANyAsAM vinidrAjApatsuptasuSuptatvAdivizeSavarNanena, taizca rUpaibhinnairvyatikaraH saGkarazca tAsAM prAptAvitthamuktaikatvAt / vyatikaro vinidrAvasthAsvAtmatvaM jAgradavasthAsvAtmanaH, jAgradavasthAsvAtmatvaM vinidrAvasthAmyAtmanaH, evamitarayoravasthayorapItaretarasvAtmatvaprAptiretayozca tatsvAtmatvaprAptistayoretatsvAtmatvaprAptiH / tatazca dAnazIlatapovizeSai-15 narakAvAptiH, hiMsAdibhiH svargAvAptiH, svarge duHkhAnubhavanam , narake sukhAnubhavanam , puruSatattvAjJAnAdU muktiriti / saGkarastu kSIrodakasaMyogavadavivecanIyavinidrAvasthAsvAtmatvam / ityetau vyatikarasaGkarau prAptau, tAbhyAM ca vyatikarasaGkarAbhyAM hetubhyAmatathAtvaM vinidrAvasthAyA avinidrAvasthAtvam , evaM zeSANAmapyayathAsvasvarUpatvamAsAmavasthAnAm , tatsvAtmatvAt puruSasvAtmatvAt puruSasvAtmAbhinnavinidrAdyavasthAsvAtmatvAditi yAvat, tadevaikatvaM kAraNamAha - tattatsvAtmatvAditi, tAsAmatathAtvamitthamuktam / asya ceti: "185-2 puruSasyApyatathAtvameva apuruSatvameva tatsvAtmatvAt tatsvAtmavaditi / etamarthamupasaMharati - iti puruSAvasthAvyavasthA'bhAvaH], itthaM puruSasyAvasthAnAM ca vyavasthA vizeSya asAdhAraNena lakSaNenAvadhRtya vyAkhyA vyavasthA, tasyA abhAvaH svarUpasiddharabhAvAt / mA bhUdeSa doSaH 'puruSasyAvasthAnAM ca vyavasthAyA abhAvaH' iti yadi pUrvoktavad vyavasthA pRthak pRthag manyase puruSasyApi sarvAvasthAvyApino'vasthAnAM ca caitanyasamavasthAnAvirbhAvatirobhAvotkarSApakarSabhedabhinnAnAM prAgvyAkhyAta-25 sRSTivat tatazca uktavad vA vyavasthAnumatau satyAM puruSAtidezastyAjyaH, 'puruSa evedaM sarvam' ityekapuruSamayatvAtisargastyaktavyo jAyate pRthak pRthak puruSasyAvasthAnAM ca svarUpavyavasthAbhyupagame puruSaikakAraNa 1 dRzyatAM pR0 202-1 // 2 dRzyatA pR0 254 paM0 2 // 3 prAptamittha pr0|| 4 tatsvAtmaprAptistayoretatsvAtmaprAptiH pra0 // 5'tmatvavaditi bhA0 // 6 'puruSAvasthA'vyavasthA, itthaM' ityapi pATho'tra syAt // 7 dRzyatAM pR0 189505 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre styAjyaH / tadatyAge yadarthamayamatidezo'dvaitaikAntArthastasyaivAsiddhiH / yo'sAveka eva puruSaH sambhAvyate tasyApyanekataivamApadyate, yatsvarUpAvyatiriktalakSaNA avasthA binA bhedenocyante sa puruSo'pi puruSeNAbhivyAptatvAdanavasthitaikatvatattvapratiSThaH 'puruSaH' ityatidezyaH syAt puruSakhAtmatvAdavasthAvat / pratyakSArthadaMviSayatAyAM vA 5mayatvavirodhAditi / eSa doSo mA bhUditi tadatyAge yadarthamayamatidezo'tisargaH prAg vyAkhyAtaH 'puruSa evedaM sarvam' iti, kimarthamasAvatideza iti cet , advaitaikAntArthaH 'advaitamekapuruSamayam' ityetapratipAdanArthaH, tasyaivAsiddhiradvaitaikAntasya / kiM kAraNam ? yasmAdekapuruSAbhyupagamo'yamekapuruSAsiddhimeva te karoti / tat kathamiti cet, yo'sAveka eva tvayA puruSaH sambhAvyate tasyApyanekataivamApadyate / 10 evamiti tvadabhihitenaiva puruSasvAtmAtidezAdvaitena, kA punarbhAvanA ? ucyate - yatsvarUpetyAdi yAvadava sthAvaditi / yasya svarUpaM yatsvarUpam , kasya svarUpam ? puruSasya, kiM svarUpam ? nityasarvagatasarvAtmakatva186-1 kAraNatvAdi, tadavyatiriktaM lakSaNamAsAM tA avasthAstavyatiriktalakSaNAstatsvarUpapuruSAvyatiriktalakSaNA stvayA vinA bhedenocyante tasmAt puruSAdabhinnA evocyante ityarthaH, tadyathA- 'puruSa evAvasthAH, nAvasthA eva puruSaH' ityavadhAraNabhedAdeva bhedopadarzanena ca bhedo'bhyupagamyate, tata eva tasya tAbhyo 15 nAnAtvaM tAsAM ca tvadvacanAdeva sidhyati, yathA 'UrdhvagrIvAdilakSaNo ghaTaH, ghaTa eva UrdhvagrIvAdayaH, na paTo na paTacAturazyAdayaH' iti tasya tAsu tAsAM ca tasminnavadhAraNAnavadhAraNAbhyAM bheda eva sidhyati / na tvabhede'vadhAraNabhedo'sti, yathA 'ghaTasvAtmaiva ghaTaH, na ghaTa eva ghaTasvAtmA' iti / tasmAdavasthAnAM vinidrAdInAmavasthAvatazca puruSasya bhedastvadvacanAdeveti / kiJca, sa puruSo'pItyAdi, evaM ca sati ekapuruSamayatvAtidezAtyAge so'pi puruSaH puruSAntareNAbhivyAptaH puruSasvAtmatvAdavasthAvaditi prAptaH / yathA vini20 drAdyavasthAH puruSasvAtmaiva nAvasthAntarAtmikA iti kRtvA puruSeNAbhivyAptAstathA puruSo'pi puruSasvAtmatvAt tadavinAbhAvAt puruSAntareNAbhivyAptaH syAt , tathA tadapi puruSAntaraM puruSasvAtmatvAt tadvadeveti puruSAnekatvaM syAt , tasyApi tathaivetyanavasthA ca, tatazca puruSeNAbhivyAptatvAdanavasthitaikatvapratiSThaH puruSa iti prAptam , anavasthitA ekatvena ekatve vA pratiSThA'sya so'yamanavasthitaikatvapratiSThaH puruSaH syAt puruSasvA186-2 tmatvAdavasthAvat, yathAvasthAH puruSasvAtmatvAdanavasthitaikatvapratiSThAstathA puruSo'pi syAditi / tathA 25 anavasthitatattvapratiSThaH, tasya bhAvastattvamAtmasvarUpam , anavasthitA tattvena tattve vA pratiSThA'sya so'ya manavasthitatattvapratiSThaH, na svarUpe pratiSThitaH syAt puruSaH, puruSasvAtmatvAdavasthAvat / yathAvasthAH puruSasvAtmAno'navasthitAtmasvarUpavyavasthApratiSThAH puruSasvarUpavyavasthA eveSyante, tatraiva tAsAM pratiSThA, na svAtmasu, tathA puruSo'pi syAt / puruSAntarAtidezyazca puruSaH syAt, puruSasvAtmatvAt , avasthAvat / yathemAH suptAdyavasthAH puruSasvAtmatvAt 'puruSa evedaM sarvam' ityatidizyante tathA puruSaH puruSasvAtmatvAt 30 'puruSAntaramevAyam' ityatidezyaH syAt / 1 yamartha pra0 // 2 yasya pra0 // 3degditi tada pra0 // 4 "tmano pra0 // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 puruSAdvaitanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram acetanavyaktamUrtAnityAdirUpArthapuruSaparamArthatA / avasthAstvanyatvAnekatva eva purussH| avazyamanyAstAstasmAt, tadrUpApattyaniSTatvAt , avasthAntaravat, yato'vasthAvAtmatvamasya neSyate / puruSAtidezAttu punaH khaparaviSayakRtabhedadvArAnyatvAsambhavAt kasyacit kathaJcidapyanyasyAnupapattI tA api anyatvApattivat pRthaka pRthak purussH| syAnmatam - etaddoSabhayAdidaMzabdavAcyapratyakSArthAdanyaM puruSamabhyupagamya 'etA evAvasthAH puruSaH' iti pratyakSArthedaMviSayatayA 'puruSa evedaM sarvam' iti iMzyaspRzyAdi atidizyAt , yathA 'ayaM devadatta eva' iti ayaMzabdavAcyo hi devadattaH pratyakSApratyakSatvayoH sa eva tathA 'puruSa evedam' iti / etaccAyuktam , yasmAdasyAM pratyakSArthedaMviSayatAyAM satyAmacetanavyaktamUrtAnityAdirUpArthapuruSaparamArthatA prApnoti , AdigrahaNAdasarvAtmakakAryAnekatvAdirUpArthapuruSaparamArthatApi, na cetanAvyaktAmUrtanityasarvAtmakasarvagatakAraNai- 10 karUpArthapuruSaparamArthatApi syAditi prasaGgato'yaM doSa ApAditaH / evaM tAvadanyAnekatvaH puruSa iti puruSasvAtmAparityAgena avasthAbhedaM tadvAreNoktvA uktaH / idAnImavasthAnyatvadvAreNaiva puruSAnekatvaM tvaduktavad brUmaH - avasthAstu anyatvAnekatva eva 187-1 puruSa ityetat pratyA(tya ? )bhedopanyAsavAkyam , tadvacanasmAraNena vicArArthopanyAsa ityarthaH / avasthAstu puruSo'nyatvAnekatve sati eva, yato'vasthAsvAtmatvaM puruSasyeSyate tatastAsAmanyatvenAnekaH anyo'nekazceti 15 vA / tat kathamiti cet, tvadukterevAvazyamanyAstAH puruSAdanyA vinidrAdyavasthAH tAbhyazca so'nya iti parasparAvadhikamanyatvaM sAdhyate / tadrUpApattyaniSTatvAditi hetuH, tayozvAvasthAvasthAvatostadrUpApattyaniSTatvaM siddham , anyathAvasthAnAM vizeSitAnAmanyatve sAdhye puruSapRthaktvena tadasiddharAzrayAsiddhistadrUpApattyaniSTatvaM vA'siddhamAzaGkayeta / athavA puruSo'vasthA iti cAvizeSya parAbhimataM vastUbhayamapi parasparato'nyaditi sAmAnyena sAdhyate itarasyetararUpApattyA aniSTatvAdityarthaH, avadhAraNabhedAcetararUpApattya- 20 niSTatvamApAditam / kimiva ? avasthAntaravat , yathA vinidrAvasthA suptAvasthArUpApattyA neSTA tathA svato'nyAzceti / tadrUpApattyaniSTatvAsiddhiH' iti mA maMsthA ityata Aha-yato'vasthAsvAtmatvamasya neSyate puruSasya, etadavasthArUpApattyA puruSAniSTatvAdavasthAdvAreNa puruSasya avasthAnAM cAnyatvAnekatvaM tvaduktau caivamupapAditam / puruSAtidezAt tu punarityAdi / 'puruSa evedaM sarvam' iti puruSatvenAvasthAnAmatideze'nyatvaM na 25 sambhavatyeva, katham ? svaparaviSayakRtabhedadvArAnyatvAsambhavAt , svaviSayakRto ghaTasya rUpAdInAM pradhAnasya sattvAdInAM caikavastugatAnAmeva dharmANAM bhedaH, paraviSayakRtastu tayoreva vastvantarAt paTAdeH puruSAca bhedaH, tadubhayabhedadvAramanyatvaM sambhAvyeta / tattu anabhyupaMgatamanyatvadvAradvayaM bhedadvayAsambhavAt / tato'nyatvAnupapattiH 187-2 kasyaciditi vastunaH kathaJciditi rUpAdisattvAdiprakAreNa tahArAnabhyupagamAdeva / tataH puruSAdanyasyAnu 1 dRzyatAM pR0 201-2 // 2 dRzyatA pR0 189 paM0 26 // 3 (prakRtyA medo ? taduktyA bhedo ?) // 4 manyastAH pr0|| 5 zaMketa bhA0 / zaMkata ya0 // 6 nAmeka dhNy0|| 7degpgmaanytvpr0|| naya033 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre atha puruSalakSaNApi vinidrAvasthA na puruSaH, puruSo'pi na tarhi puruSaH puruSalakSaNatvAd vinidrAvasthAvat / evaM zeSA api / iti puruSAbhAva eva, kuto'sya sarvagatatA ? tadabhAva eva tvadabhiprAya eva evaM pratipAdyate, tadAtmatvAbhimatanirasanAt, uSNatvanirasanena agyabhAvapratipAdanavat / 5 yattu yatnena alakSaNatvamuktamato nanUktavat tvayaiva sphuTIkRtamasattvaM sarva papattau satyAM tA api catasro'vasthA anyatvApattivat pRthak pRthak puruSaH, catvAraH prabhedAH syuH puruSAH / idamapi tvaduktivadeva, tat katham ? iti taducyate - yathA kenacidupapattiprakAreNAsambhAvyamapyanyatvamucyate tathA tA apyavasthAH sambhAvanApAditAnyatvAH pRthak pRthak syuH / tatazca tAH puruSasvAtmatvAt parasparato'nyatvAcca puruSAH pRthak pRthak , vinidrAvasthA pratyekaM puruSaH, evaM zeSA api pratyekaM puruSAH / 10 kena punarupapattiprakAreNAnyatvam ? avadhAraNabhedAdeva / evaM puruSAtidezAt puruSabahutvaM vinidrAdyavasthAnAM puruSasvAtmatvAditi / athetyAdi / atha puruSalakSaNApi vinidrAvasthA na puruSaH yadi pratyekaM puruSatvaM tadbahutvaM ca doSau dRSTvA puruSalakSaNApi vinidrAvasthA puruSo neSyate tataH puruSo'pi na tarhi puruSo'stu puruSalakSaNatvAd vinidrAvasthAvat / evaM zeSA apIti, yathA vinidrAvasthA pRthak puruSa ityApAdya tatparihArArtha 15 puruSalakSaNatve sati apuruSatvamAzaGkaya 'puruSasyApuruSatvaM tadvat' ityApAditaM tathA pratyekaM suptAdyavasthA api puruSa ityApAdya tatparihArArthaM puruSalakSaNatve sati apuruSatvamAzaGkaya suptAdyavasthAnAM tadvat puruSasyApi puruSAtmano'puruSatvamityApAdanIyam / iti puruSAbhAva eva, itthaM puruSasyAbhAva eva prasaktaH / kuto'sya sarvagatatA? vidyamAnasya hi sarvatvamasarvatvaM sarvagatatvamasarvagatatvaM veti vicAryaM syAt / athavA tvadabhi pratamevaitat tadabhAvapratipAdanam , nAsmadabhiprAyaH, evamityetena vidhinA / kutaH ? tadAtmatvAbhimatanira188-1 sanAt , yo yadAtmatvenAbhimato'rthastaM nirasyan vAdI tamevArtha nirasyan dRSTaH, yathA 'uSNo na bhavatyagniH' 20 iti bruvannauSNyenAvinAbhAvinamauSNyAtmAnamagnimeva nirasyeti tathehApi vinidrAdyavasthAlakSaNaM puruSamuktvA 'puruSasvAtmatAH puruSAnna bhinnAH santi' iti tA nirAkustadAtmAnaM puruSameva tvaM nirAkaroSIti tvadabhi prAya evAyaM puruSAbhAvaH / evaM tAvat pravRttyopalakSitastvadIyo'bhiprAyo vyAkhyAtaH / ... nAbhiprAyamAtrAdevAbhAvaH, kiM tarhi ? sphuTameva tvayoktaM 'nAsti puruSaH' iti, tadyathA- yattu yatnene25 tyAdi / sAmAnyenAyaM nyAyo'vatAryate, bhAvanA tvasya vizeSya vaktavyA- yathA avasthAlakSaNaH puruSaH puruSalakSaNA avasthA iti vAtidizyamAnAnAM parasparamekatvamanyatvamavaktavyatvamasattvaM ceti vikalpAH syuH savikalpatve, na punarete santi kalpanA'viSayatvAd vikalpAtItanirvikalpaparamArthatvAccAlakSaNatvaM tvayoktaM prAk , ato nanUktavat tvayaiva sphuTIkRtamasattvaM pratipAdayitumiSTaM vacanenaiva sarvasyApi, na kevalaM puruSasyaiva, ... 1 dRzyatAM pR0 202-1 // 2 nyathApatti pra0 // 3 saprabhedAH bhA0 // 4'ceducyate' ityapi pATho'tra syAt // 5degsya tathehApi pra. // 6 (khAtmaiva tAH ?) // 7degnAvi pra0 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 puruSasya sarvatvanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram sthApi, vayamapi ca brUmaH-kuto'syApattibhavanam , bhedatvenAbhUtatvAt pariNAmitvenAbhUtatvAd vandhyAputravat / avyabhicaritAnekatvaikagatirhi bhedabhAvaH avasthAnAmavasthAvataH puruSasya ceti / vayamapi ca brUmaH, na kevalaM tvadvacanAdevAsattvaM puruSasya, tvaMdvacanasamarthanAya vayamapyasadeva sarvaM tvadiSTamiti brUmaH / kutaH ? tvanmate sarvasyAbhAvAt , bhavanaM hi dvividhaM mayA vakSyamANam - itaretarApekSadvaitavRtti sannidhibhavanamApattibhavanaM ca / sannidhibhavanamApattibhavanAbhAve na bhavitu- 5 mrhti| tiSThatu sannidhibhavanam , idamapi kuto'syApattibhavanaM puruSasya ? kathaM nAsti? bhedatvenAbhUtatvAt pariNAmitvenAbhUtatvAd vandhyAputravat , yathA vandhyAputro bhedatvena pariNAmitvena vA abhUtatvAnnAsti tathA tvadiSTaM sarvamApattiM nAnubhavatItyasat / kimarthamitthaM vizeSyate bhedena pariNAmitvena vAbhUtatvAt' iti, na punaH 'abhedatvAdapariNAmitvAt' ityucyate ? ucyate - bhedo na bhavatItyabhedo bhedAdanyo vA 1442 syAdevamapariNAmItyabhedatvAdapariNAmitvAditi, nAsya bhedo'stItyabhedaH nAsya pariNAmitvamityapariNAmitvA-10 dabhedatvAditi bahuvrIhisamAso vA syAt / bahuvrIhistAvanna ghaTate eva anyapadArthatvAdanyasyArthasyAbhAvAt , ataH samanvayAbhAvaH, samanvayAbhAvAt tadabhAvaH / tatpuruSo'pi prasajyapratiSedhapakSe na ghaTate naraH kriyApadasambandhino'samarthatvAt , tasmAd bhedAdanya iti paryudAsaH syAt, sa ca bahuvrIhitulya evArthata iti 'bhedatvenAbhUtatvAt pariNAmitvenAbhUtatvAt' iti sukhagrahaNArthaM zaGkApohArthaM cetyuktam / bhinnAnAM hi bhAvAnAmavyabhicaritaikatvApattInAM sarvatvaM bhavati, na tvadiSTasyaikasyAbhinnasyeti, tad vyAcaSTe - avyabhicarite-15 tyAdi yAvad bhedabhAvaH sarvatvam / avyabhicaritamanekatvaM yasya tadidamavyabhicaritAnekatvamekam , tasya gatiH pariNAmastadApattiH, saikatvApattiranekena vinA na bhavatIti, yathA zukrazoNitAderanekasyaikatvApannasyAdhyAtmikasya / yathoktam - mAtuoyaM pitusukkaM taM tadubhayasaMsirlDa kalusaM kiJcisaM tappaDhamaM AhAramAhArettA jIvo gabbhattAe vakkamati / sattAhaM kalalaM hoti sattAhaM hoti abbudaM / 20 - abbudA jAyate pesI pesIto jAyate ghaNaM // [tandulavai0 17] ityaadi| bhinnAnAM vaiSamyeNa pariNatAnAM zukrazoNitasaMsRSTAhArAdInAmaikyApattyA hi sarvatvaM zarIrendriyAdeH / tathA 189-1 bAhyamapi sarvatvaM, bhUmyambAdiprIhitoyadezakAlAdibhinnArthAnAM vaiSamyeNa vipariNAmamApannAnAmaikyApattyA sarvatvaM dRzyate, nAnyatheti / hizabdo yasmAdarthe, yasmAditthaM bhinnArthAvyabhicaritaikagatiH sarvatvam , sa hi bhedabhAvaH sarvatvam , tasmAnnAbhinnasyaikasya sarvatvaM kasyacit / tasmAt sarvatvAbhAvAdayuktamucyate 'puruSa 25 evedaM sarvam' iti / 1 tvadvacanamanarthanayanA vayama pra0 // 2 bhedatvena ityapi pATho'tra syAt // 3 bhavatyameM pra0 // 4gtipripr0|| 5stattadApattiH bhaa0|| 6mAtaM teyaM pitaM pra0 / "imo khalu jI mAUoyaM piusukkaM taM tadubhayasaMsarlDa kalusaM kivvisaM tappaDhamayAe AhAraM AhArittA gambhattAe vakkamai / sattAhaM kalalaM hoi sattAhaM hoi abbuyaM / abbuyA jAyae pesI pesIo vi ghaNaM bhave // 17 // " iti tandulavaicArikaprakIrNake pAThaH / "jIve NaM bhaMte gabhaM vakkamamANe tappaTamayAe kimAhAramAhArei ? goyamA ! mAuoyaM piusuknaM taM tadubhayasaMsiTuM kalusaM kivisaM tappaDhamayAe aahaarmaahaarei|" iti bhagavatIsUtre pAThaH 18 / 61 // 7vAkyamapi pra0 // 8 (sarvatvaM bhUmyambvAdeH, vrIhi ? ) // . Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre sarvatvam / tvaduktaikasarvatAyAM tu pratyakSAnumAnakhavacanAbhyupagamalokavirodhAH, avikalpazabdArthAdabhyupagatadharmadharmikharUpavizeSobhayavirodhAH, asiddhAdihetutA ca, sAdhyasAdhanobhayadharmadharmyasiddhyAdayo dRssttaantdossaaH| ___ yathA ca puruSe tathetaradravyArtheSvapi pratikhaM yojyaM vinidrAvasthAsthAne bhedaikatvaM 5 sAmAnyalakSaNaM kramayogapadyAdayo nidrAdivad vizeSalakSaNamiti vyAkhyAya / __kizcAnyat , tvadaktaikasarvatAyAM tvityAdi / 'eka eva sarvam' ityetasyAmekasarvatAyAm , 'sarvaikatAyAmiti vA pAThAt sarvaikapuruSamayatAyAM pratyakSata eva bhinnAnekaikasarvatAyA darzanAt prtykssvirodhH| grahaNabhedAdanumAnavirodhaH, grahaNabhede hi nyAyyo grAhyabheda iti, bhedatvapariNAmitvAdibhAvAbhAve sarvatvApattibhavanAbhAvAdvAnumAnavirodhaH / tvaduktAsmaduktaikArthyAbhAve bhedAbhyupagamAt svavacanAbhyupagarmavirodhaH, 10 loke ghttpttaadibhedprtiitelokvirodhH| avikalpazabdArthAdityAdi, 'avikalpaH zabdArthaH' ityabhyupagamya vikalpavyavahArAGgIkaraNAcAbhyupagamavirodhaH, 'sarvamekam' iti vikalpadharmatvena dharmitvena ca tadubhayavizeSa tvAbhyAM ceSTasya tenaivAbhyupagamena nirAkaraNAdavikalpazabdArthasyAbhyupagatadharmadharmisvarUpavizeSobhaya189-2 virodhAH / asiddhAdihetutA ca, hetoH 'anatiriktaparAparANIyojyAyorUpAtmakatvAt' ityAdeH pratijJAtaikapuruSAbhedAt tvayA asmAbhizvoktena nyAyena puruSAbhAvAd dharmyasiddharAzrayAsiddhiH, tvanmatenA15rthAntarAbhAve'sAdhAraNatA, asmanmatena vipakSa eva bhAvAd viruddhatA sAdhAraNAnaiAntikatA vA, sapakSamabhyupagacchato vo te ghaMTAdyavasthAbhedAd vRkSAdidRSTAntaM 'vRkSaH' iti puruSavyatiriktavRkSAdyavasthAbhedAbhAve sAdhyasAdhanobhayadharmadharmyasiddhayo dRSTAntadoSAH, AdigrahaNAd yathAsambhavaM kalpanAM kRtvA vaidharmyadRSTAntadoSA yojyAH / evaM tAvat puruSamayatvaM sarvasyAyuktamityuktam / adhunAtidezena niya-divAdeSvapi doSAMstAnevAha - 20 yathA ca puruSa tathetaradravyArtheSvapIti niyati-kAla-svabhAva-bhAveSvapi svaM svaM prati pratisvaM pratyeka yojyam / tamatidezopAyamAcaSTe, tadyathA-vinidrAvasthAsthAne'bhedakam , vinidrAvasthA sAmAnyalakSaNaM puruSasya puruSavAde suptAdyavasthAvyApitvAt , suptAdyavasthA api vizeSAstasya tadAtmatvAditi yathA vyAkhyAtaM tathA niyatyAdAvabhedaikatvaM niyatyAdeH sAmAnyalakSaNamatItAnAgatavartamAnabAlyakaumArayauvanakramayogapadyAdayo nidrAdivad vizeSalakSaNamiti vyAkhyAya vikalpadvayapratiSedhastathaiva kartavyaH - atha kiM yA etA avasthAstA eva 25 niyatyAdiH ? uta niyatyAdirevAvasthAH ? yadi tA eva niyatyAdiH, samudayavAdaH kSaNikavAdo vijJAnamAtratA190-1 vAdaH zUnyatAvAda ityAdi / atha niyatyAdaya evAvasthAH, tathA'bhedaikatvAvasthAlakSaNatvAdiH sa eva prapaJco 5 vA na ghaTA" ya0 // 6 ( vaTAyava ? ) // 7 "dRSTAntAbhAso dvividhaH- sAdharyeNa vaidharmeNa ca / tatra sAdha 1 satvaika pr0|| 2 degvirodhA loke pra0 // 3 dRzyatAM pR0 247 paM0 5 // 4 kAntikA vA pr0|| 5 vA na ghaTA' ya0 // 6 (vttaadhv)|| 7 "dRSTAntAbhAso dvividhaH-sAdhamryega vaidhamryeNa ca / tatra sAdhayeNa tAvad dRSTAntAbhAsaH paJcaprakAraH / tadyathA--sAdhanadharmAsiddhaH 1, sAdhyadharmAsiddhaH 2, ubhayadharmAsiddhaH 3, ananvayaH 4, viparItAnvayazceti 5|..."vaidhyennaapi dRSTAntAbhAsaH paJcaprakAraH, tadyathA-sAdhyAvyAvRttaH 1, sAdhanAvyAvRttaH 2, ubhayAvyAvRttaH 3, avyatirekaH 4, viparItavyatirekazceti / " iti nyAyapraveze // 8degtyAdideSvapi pr0|| 9 atra ''bhedaikatvam ityapi pAThaH syAt // 10 tulanA pR0 246 paM0 3- pR0 247 paM0 4 // 11 zUnyavAda ya0 // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatyAdivAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram - 261 ityatastattvaM tAvat saMvadati yadayaM bhavati so'sya bhAva iti, srvgttvnitytvdeshkaalaabhedaat| yastu bhavati sa kataiveti sampradhAryam , bhavateH sannidhyApattibhavanadvayArthatvAdastibhavatividyatipadyativartatInAM sannipAtaSaSThAnAM sattArthatvAt / astyAdibhavanaM sannidhimAtravRttyeva ApattibhavanapRthagbhUtam , yadupAdAnametadabhidhIyate- astirbhvntii| paraH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate, vRkSa ityastIti gamyate [pA0 ma0 bhA0 2 / 3 / 1] / yojyaH / ityato'smAt tattvaM tAvat saMvadati, zeSaM na saMvadati sarvaM tvaduktam / katamat saMvadatIti cet, yadayaM bhavati so'sya bhAva ityetat saMvadati, tasya bhAvastattvaM yena bhUyate yo bhavati sa eva bhAvaH, kartRlakSaNAM SaSThI kRtvA tasya bhAvaH sa bhAvaH, itIdamasmaddarzanena saha saMvadati / kiM kAraNam ? sarvagatatva-10 nityatvadezakAlAbhedAt, sarvagatatvena nityatvena ca yathAsaGkhyaM dezakAlAbhyAmabhedAt , taddhi bhavanaM deze kacinna na bhavatIti sarvagatatvAdabhinnam, kAlataH satataM bhavati na kadAcinna bhavatIti nityatvAdabhinnam / tasmAdabhedAdiSyata etat / idaM punarna tAvadicchAmaH sampradhAryatvAt , yastu bhavati sa kataiveti sampradhAryam , na hi kartarivihitatippratyayAntabhavatizabdazravaNAdeva kartRtvam , akarturAkAzAderapi bhavanAdabhavanavyAvRttimAtrasattArthatvAd 15 bhavanasya, kAraNaparyAyatvAt karoterakAraNakAryamapi bhavatyeva bhavateH sannidhyApattibhavanadvayArthatvAdastibhavati-vidyati-padyati-vartatInAM sannipAtaSaSThAnAM sattArthatvAdityetadasvatantrasyAvyApRtasyApi bhavane kAraNamAha / bhavateH sannidhyApattibhavanArthatvam , asti-vidyati-sannipAtAnAM sannidhimAtrabhavanArthatvam , padyativartayorApattibhavanArthatvamiti bhAgaH savyApAratvAd nirvyApAratvAcca trayANAM bhavateH sAmAnyabhavanavAcitvAditi apariNAmitvAt pariNAmitvAMdakartRtvAt kartRtvAcca vizeSaH / asato bhavanAbhAvAdastyAdibhavanaM sannidhi-20 mAtravRttyeva, sannidhimAtrA vRttirasyeti sannidhimAtravRtti tadastibhavanamApattibhavanapRthagbhUtaM tato'nyadISadbhinna vyApRtamityarthaH / syAnmatam - sarvatatrasiddhAntena vyAkaraNena viruddhamasvatatrabhavanam, bhavateH kartRvihitatippratyayAntatvAditi / etaccAyuktam , tatraivAnujJAtatvAt , yadupAdAnametadabhidhIyata ityAdi, 1902idaM tu sannidhimAtravRttibhavanamevopAdAyAbhihitaM yatrApyanyat kriyApadaM na zrUyate tatrApyastirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate / 'bhavantI' vartamAnA vibhaktiH pUrvAcAryasaMjJayoktA laDityarthaH, tatparo'stiH asiH, asU bhuvi [ pA0 dhA0 2065] iti dhAtuH, iztipI dhAtunirdeze [pA0 vA0 3 // 3 // 108 ], prathamapuruSe na madhyamottamayoH, aprayujyamAno'pi gamyate'rthasadbhAvAdavinAbhAvAdarthena / tadudAharati - vRkSa ityastIti gamyate, kimuktaM bhavati ? asti bhavati sannihitamityarthaH / nirdiSTaM sannidhibhavanamubhayoH samAnalakSaNatvAdAdau / 1 dRzyatAM pR0 34 paM0 20 // 2 "astirbhavantIparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'pyastIti gamyate / 'vRkSaH' 'plakSaH' astIti gmyte|" iti pAtaJjalamahAbhASye pAThaH // 3 tatve pr0|| 4 kvacinna bhavatIti pr0|| 5 syAvyAvRttasyApi pra0 // 6 dRzyatAM pR. 233-1 // 7 "vibhAgaH dvayoH savyApAratvAd' ityapi pATho'tra sambhAvyate // 8degtvAdakartR ya0 // 9degdakartRtvAcca vizeSaH bhA0 20 hI0 // 10degmavyAvRta pr0|| 11 asa pra0 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre ApattibhavanaM tu astibhavanaM sannihitatathAvRtti kAraNe kAryasya sattvAt , yathA ghaTo bhavati nirvartate Apadyate / - sA ca bhoktabhogyadvaitabhUtatAyAM sannidhisiddhiH, na tato nyUnatAyAmadhikatAyAM vA vyatirekAbhAvAt / na jJeyamantareNa jJAtRtvam , jJeyAsattvAt, khapuSpa5jJatvavat, vaidharyeNa itarakusumajJatvavat / evaM hi jJAtuAtRtvam / na jJAtAramupa ApattibhavanaM tu astibhavanamityAdi yAvadApadyata iti / idamapi ceSadbhinnaM sannidhibhavanameva tathAvRtti, sannihitasya tathA vRtterApattibhavanam / athavA tathA vRttirasya tathAvRtti, sannihitaM ca tathAvRtti ca taditi sannihitatathAvRtti, kiM tat ? Apattibhavanam , kutaH sannihitameva tathA vartata ityucyate ? ucyate - kAraNe kAryasya sattvAt , kArya hyaGkarAdi bIjAdau sannihitameva tathA tathA dezakAlAkAra10nimittavazAd vyaktyavyaktirUpeNa vartate iti / tannidarzayati - yathA ghaTo bhavatIti, pUrvamaghaTatvena mRttvena dRSTaM sannihitameva mRdi ghaTabhavanaM vyaktamityarthaH / tatparyAyakathanam - nirvartata Apadyata ityarthaH, sannidhibhavanamevApattIbhavati / uktamApattibhavanamapi / 191-1 anayoranyUnAdhikarUpatayA siddhirucyate-sA cetyAdi / sAmAnyatvAt sannidhibhavanasiddhistAvat sA ca bhoktRbhogyadvaitabhUtatAyAM sannidhisiddhiH sannidhibhavanasiddhiH, taddhi sannidhibhavanaM dvaitabhUta15 tAyAM sidhyati nAdvaitatAyAM darzitaikabhoktRbhogyatvAyuktatvAdidoSAd na tato nyUnatAyAM siddhiradhikatAyAM vA dvaitAt , tRtiiysyaabhaavaat| nyUnAdhikAnupapattau kAraNamAha - vyatirekAbhAvAditi, vyatirekaH pRthaktvena ekasyaiva vRttiH, vinApi bhAvaH / tadabhAvAd nyUnatAyAmasiddhiH, yathA svAminA vinA bhRtyasya bhRtyena vinA vA svAminaH / Adhikye'pi vyatirekaH, yathA bhAvavyatiriktaM nAstIti tatheha bhoktRbhogyavyatirekAbhAvAt / ato nyUnAdhikAbhAvAttadvaite sannidhibhavanaM sidhyati, nAdvaitatraitAditAyAmiti / 20 tatpratipAdanArthamupapattirucyate-na jJeyamantareNa jJAtRtvam , bhogyasya jJeyatvAcchabdAdiguNapuruSopalabdhidvayapuruSopabhogArthatvAttajjJeyamApattibhavanam , tadantareNa na jJAtu tRtvam / kutaH ? jJeyAsattvAt / jJeyasyAsattvAditi vaiyadhikaraNyAt jJasyAdharmatvAdasiddho heturiti cet, na, jJAtRjJeyayoH saMmbandhitvena sAdhyayostadasattvasya dharmatvAt / athavAnupapannaM jJAtRtvamasajjJeyatvAditi prayogakAle'rthavyAkhyA, tacca jJeyasyAsattvAdagRhItajJeyatvAditi / dRSTAntaH khapuSpajJatvavat , yathA khapuSpaviSayaM jJAtRtvamasajjJeyatvAdanupapanna25 mevamasajjJeyaM jJAtRtvam / vaidhahNa itarakusumajJatvavat , yathA cUtAdikhapuSpetarakusumajJatvaM sajjJeyatvAdu291-2 papadyate tathA tvedabhimatAdvaitajJatvaM dvaite satyupapadyeta, taMtratasya jJAtRyavyatirekAbhAvAt tadantaHpAtitvAda 1 vRttirA ityapi pATho'tra syAt // 2 anayoreva(vA 1)nyUnA ya0 // 3 bhokta pratiSu nAsti // 4degktitvA pra0 // 5 pRthaktvanaikasyaiva pA0 De0 lI. 20 hI0 // 6 adhike ya0 // 7degvAtta dvaite pra0 / atra vAt dvaite ityapi pAThaH syAt // 8 tajJeya bhA0 / tad jJeya ya0 // 9tvAtta(tvAt ?) jJeya bhA0 / tvAttad jJeya ya0 // 10 saMbhinnatvena ya0 // 11tvAdiprayoga pr0|| 12 tadabhima pr0|| 13 padyate 20 hii0|| 14 tatraitasya pr0|| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannidhyApattibhavanayornirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram 263 draSTAramantareNa jJeyatvam jJAturasattvAt vandhyAsutajJeya ghaTatvavat, vaidharmyeNa itarasutajJeyaghaTatvavat / evameva hi jJeyasya jJeyatA / na bhogyamantareNa bhoktRtvam, bhokturasattvAt, khapuSpamakarandabhramaravat, vaidharmyeNa itarakusumamakarandabhramaravat / evameva hi bhokturbhoktRtvam / na bhoktAramantareNa bhogyam, bhokturasattvAt, vandhyAsutAyauvanavardhitakavat, vaidharmyeNa itarasutAyauvanavardhitakavat / evameva hi 5 bhogyasya bhogyatvam, tatsambandhitvAt / yadapi ca tathA tathA vartanaM bhavanaM rUpAdau tadapi naikaikasmAdapariNAmino vA para sattvamiti / athavA pRthak sAdhanam - jJAtRtvamupapadyate sajjJeyatvAditarakusumajJatvavat / vaidharmyeNAnupapannamasajjJeyatvAt khapuSMjJatvavaditi / evaM hi jJAtujJatRtvam, yo hi sajjJeyaM jAnIte sa tu mukhyo jJAtA, yathA salilaM 'salilam' iti vidvAn / yaH punarasajjJeyaM vijAnIte sa tu na jJAtA, yathA mRgatRSNikAM 'sali - 10 lam' iti vidvAn / evaM tAvat 'jJAtaiva, na jJeyam' ityetad darzanaM nirastamadvaitam, adhunA 'jJeyameva, na jJAtA' ityetannirasyate - na jJAtAramityAdi, jJAtAramantareNa, tatparyAyaM darzayati - upadraSTAramiti, jJAtrA vinA na jJeyatvaM jJAturasattvAt, atrApi pUrvavat 'asajjJAtRtvAt' iti vA hetuH / sAdharmyadRSTAnto vandhyAsutajJeyaghaTatvam, vaidharmyeNa itarasutajJeyaghaTatvam / viparyayeNa vA pUrvavat sAdhanadvayam, 1 sparApekSajJAtRjJeyatvasAdhyatayA vA vaiyadhikaraNyaparihAreNa heturvAcyaH / evameva hi jJeyasya jJeyatA bhavitu- 15 marhati yadi kenacidanupahatendriyajJAnena jJAyate, yathA anupahatendriyabuddhipuruSajJeyaghaTavat madhyasthena tarkAgamakuzalena vipazcitA pramAtrA vA jJeyaM sAdhanaM yatheti / tathA na bhogyamantareNa bhoktRtvam, asogyatvAt khapuSpamakarandabhramaravat, vaidharmyeNa itarakusuma makaranda bhramaravat sogyatvAd bhoktRtvamiti tatsAdharmyeNa vA, vaidharmyeNa khapuSpabhramaravat, parasparAvadhikaM vA pUrvavad bhoktRbhogyatvasAdhanam / atrApi ca evameva hi bhokturbhoktRtvamiti grantho draSTavyaH / tathA na bhoktAramantareNa bhogya masadbhoktRtvAd 20 vandhyAsutAyaiauvanavardhitakavat, sadbhoktRkaM bhogyatvAditarasutA yauvanavardhitakavat pUrvavadevAtrApi vyAkhyA yAvadevameva hi bhogyasya bhogyatvamiti / yugapadvA parasparasambaddhasattAko bhoktRbhogyau, tatsambandhitvAt tayoH sambandhitvAditi ayamartha pradarzanahetuH, prayogahetustu 'sambandhitvAt' ityeva / yathA sambandhI bhrAtA sambandhinA itareNa bhrAtrA vinA na bhavati kanIyAn jyAyasA jyAyAn vA kanIyasA tathA bhoktRbhogyau, " 192-1 [H]dalaGkArau dampatItyevamAdidRSTAntairbhoktRbhogyasambandhitvasiddhiranyonyAvinAbhAvinIti prAguktaM 25 sannidhibhavanaM dvaite sati sidhyatIti / adhunerterata - yadapi ca tathA tathA vartanaM bhavanaM rUpAdau tena tena prakAreNa anyathAnyathA caoNpattibhavanaM rUpe rase gandhe sparze pRthivyAdau gavAdau ghaTAdau ca sakalajagadvartavivartarUpaM tadapi naikaikasmAt, ekameva ekamekaikaM puruSAdi, tasmAdekasmAdekasmAnna bhavati / kiM tarhi ? yadanekamekaM tasmAdanekasmAdekasmAd 30 // 4 tadyapi ca 1SpajJavaditi bhA0 / Spavaditi ya0 // bhA0 / 'taradyadi ca ya0 // 5 vyApatti pra0 // 2 jJAtujJatvam bhA0 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre sannidhimAnabhavanAt, ApattitvAt, vrIhivat / nApyadvaite, anarthakApattyabhAvAt / kintu saGghAtAtmakatvAt gRhaghaTapRthivyAdivat parArthatvam / tathA cakSurAdayo'pyAdhyAtmikA iti A cakSurAdeH parArthI yAvacca ruupaadivynnukaadyH| bhedAtmakena cAnena bhavitavyaM kAraNatvAt tantvAdivat, parArthArthena ca 5 zabdAdyupalabdhyarthatvAt / kiM hi kAraNaM rUpAdi dRSTamekaM svArtha ca? / bhavati / apariNAmino vA sannidhimAtrabhavanAt 'na' iti vartate / kiM tarhi ? pariNAmina evApattibhavanayogyAd bhavati / kutaH ? ApattitvAt ApattibhavanatvAd vrIhivat , yathA vrIheranekaikasya rUparasAdiparamANuvyaNukAdisaGghAtAdyaGkarAdyApattiraGkarAdervA bhUmyambvAdidezakAlAdisaGghAtatyAd vrIhyApattistathai tadanekAtmakaikamApattibhavanam / nApyadvaite, itthaM tAvat svaviSayadvaite sati Apattibhavanam , paraviSayadvaite 192-2 satyevApattibhavanamidamucyate - nApyadvaite paraviSayadvaitAbhAve bhavatyApattibhavanam , anarthakApattyabhAvAde10vaikasyAdvitIyasya kasmaicidarthamakurvataH / kintu saGghAtAtmakatvAt parArthatvamiti sambandhaH, saGghAtAtmaka bhavanAt pArArthyam , saMhatyakAriNAM hi pArAyaM nAnarthakyaM na svArthatvaM nAnyonyArthatvaM ca kevalam / dRSTAnto gRhaghaTapRthivyAdivat , yathA gRhaghaTapRthivyAdayaH saGghAtAtmakAH svataH pRthagbhUtapuruSArthAH nAnarthakA na svArthA nAnyonyArthAH puruSArthameva cAnyonyArthAH strIzobhanArthAlaGkAravat / tathA cakSurAdayo'pyAdhyA15 tmikA iti dRSTAntavAhulyAt parArthavyApitAM darzayati, ityA cakSurAderiti cakSurAdayo'pi sUkSmAdhyAtmikA vivecyA yAvat parArthA yAvacca rUpAdidvayaNukAdayaH, kimaGga punargRhaghaTapRthivyAdayaH sthUlA grAmArAmAdayazceti ? _yat punariSyata 'ekaM kAraNaM puruSAdi' iti tanna vayamabhyupemaH / tvanmatenApyekaM cet kiJcit pArAryakAraNamiSyate tadabhyupagamya bhedAtmakena cAnena bhavitavyamiti pratijAnImahe, kAraNatvAt 20 tantvAdivat , tantukapAlAdayo hi kAraNatvAt paTaghaTAdInAM kAryANAM rUpAdituTyaMzvAdisaGghAtarUpA anekAtmakA eva kAraNabhAvaM bibhrato dRSTA nAnyathA tathA tenApi tvadiSTena kAraNena bhavitavyamanekAtmakena / parArthArthena ca 'bhavitavyam' iti vartate, parasmai parArthaH, parArtho'rthaH kArya yasya kAraNasya tena kAraNena parArthakAryeNa bhavitavyaM kAraNatvAt tantvAdivadeva, yathA devadattazItatrANAdyarthe paTakAryAstantavastathA tena kAraNena tvadiSTena bhavitavyam / sa katamo'rtha iti cet , ucyate-zabdAdyapalabdhyarthatvAt , Adi193-1 25 grahaNAcchabdAdyupalabdhirAdirguNapuruSAntaropalabdhiranta ityAdyantopabhogadvayaM puruSasyArthaH, so'syApattibhavanasya parArthArthaH / tasmAcchabdAdyupalabdhyarthatvAt parArthArthena tena kAraNena bhavitavyam / kiM hi kAraNaM rUpAdi dRSTamekaM svArtha ca? iti kAraNasyAnekaikatvAvinAbhAvaM pArArthyAvinAbhAvaM ca svArthaikyAbhAvaM ca darzayati, vipakSa eva nAstItyabhiprAyaH / rUpAdigrahaNaM tu pakSatvAd rUpAdInAM saGghAtapArArthyapariNAmitvaiH sannidhibhavanabailakSaNyaM darzayati / 1 saGghAtAd bhA0 // 2 cakSurAderiti bhA0 pratau nAsti // 3 sUkSmA '(A ?)dhyAtmikA bhA0 // 4 "uNAdau nAmyupAnteti [ u0 609] kidi tuTiH / " iti haimadhAtupArAyaNe 6 / 124 // 5 (tthaanenaapi?)|| 6 tasya pr0|| 7 dRzyatAM pR0 14 Ti. 8 // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyamatena sRSTinirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram 265 taditthaM dvaite tvanekAtmikAyAH prakRterAtmabhiH sukhaduHkhamohaiH pariNAmAnukrameNArabdhAH zabdAdayo'pi tadAtmakA eva, tadAtmakatvAbhivyaktakAryatvAt , mRtpiNDakAryazivakAdimRttvavat / sukhAtmakAnAM ca zabdAdInAM prasAdalAghavAbhiSvaGgodvarSaprItayaH kAryam , duHkhAtmakAnAM zoSatApabhedopaSTambhodvegApadveSAH, mohAtmakAnAM varaNasadanApadhvaMsanabaibhatsyadainyagauravANi, tasmAt sukhAdInAmAtmatvenA-5 bhivyaktaM kAryameSAM zabdAdInAm / yAni tairArabdhAni zarIrAdInyAdhyAtmikAni 193-2 taditthaM dvaite tvityAdi / dvividhapuruSopabhogArthamanekAtmikAyAH prakRterityAdinA granthena tadApattibhavanasvarUpavarNanam / prakriyante vikArAstata iti prakRtiH, pradhIyante'smin mahadAdaya iti pradhAnam , bahUnAM dhAnaM bahudhAnakam , amaraNAdavinAzAdamRtam , ityAdyandharthanAmikAyAH prakRteranekAtmikAyA AtmabhiH sukhaduHkhamohaiH prakAzapravRttiniyamAtmakaiH prAgabhihitAcAryapavanapASANavat svapareSAM nartikAparNanAvAmA-10 tmanazca pratipatticalanadharaNakaraNairiveti / te hi "vaikArikataijasabhUtAdivikArarUpAH sukhaduHkhamohAH prakAza[pravRttiniyamAtmakAH sattvarajastamolakSaNA guNAH sAmyAvasthAyAM 'prakRtiH' ityucyante, vaiSamyeNa tu pariNAmAnukramamApannAH parasparAvinirbhAgavRttayo'GgAGgibhAvena pariNAmAd vikArIbhavantaH zabdAdInArabhante, tairmahadAdinA pariNAmAnukrameNArabdhAH zabdAdayo'pi tadAtmakA eva, zabdAdipariNAmAnukramaM sA~dhanAnuSaGgeNa svayameva vakSyati, tadAtmakatvaM tAvat sAdhyate, tadAtmakA eva* sukhAdyAtmakA eva zabdAdayaH, 15 tadAtmakatvAbhivyaktakAryatvAt , te sukhAdaya AtmA tadAtmA, tadbhAvastadAtmakatvaM sukhAdyAtmakatvam , tadAtmakatvenAbhivyakta kArya yeSAM [te] tadAtmatvAbhivyaktakAryAH zabdAdayaH, tadbhAvAt tadAtmatvAbhivyaktakAryatvAt , mRtpiNDakAryazivakAdimRttvavat , yad yadAtmatvenAbhivyaktakArya vastu tat tadAtmakameva dRSTam , yathA mRdaH kArya piNDaH, tasya kArya zivakaH, evaM krameNa stUMpakakuzUlakAdi yAvad ghaTaH kapAlAni vA mRdAtmakAnyeva kAryANi, maulasya kAraNasyAtmanA vinA uttarottareSAM kAryANAmabhAvAdAdau madhye'vasAne 20 ca mRdAtmakatyaM dRSTamevaM zabdAdayaH sukhAdInAM kAryam , zabdAdikArya tyAkAzAdi, tatkAryaM ca gavAdi ghaTAdi, sarva sukhAdyAtmakatvenAbhivyaktaM tadAtmakamiti grAhyam / kathaM sukhAdyAtmakatvena zabdAdi kAryamabhivyaktamiti cet, sukhAdyupalabdheH / sukhAtmakAnAM cetyAdinA tadarzayati yAvadAtmatvenAbhivyaktaM kAryameSAM zabdAdInAmiti gatArtham / evaM tAvad bhUtAdinAhaGkAreNArabdhAH zabdAdayaH / yAni tairArabdhAnItyAdi yAvat sukhAdimayA eva, pariNAmAnukrameNa bhUtAnAmAkAzAdInAM 25 zabdAdibhiH sukhAdimayairArambhaM darzayati / tatra zarIrAdInyAdhyAtmikAnIti zarIrIbhUtAni zabdAdyArabdhAni 1 dRzyatAM pR0 12 paM0 19 // 2 dRzyatAM pR0 13 paM0 20 // 3 atra dhAraNakAraNe ityapi pAThaH syAt // 4"sAttvika ekAdazakaH pravartate vaikRtAdahaGkArAt / bhUtAdestanmAtraH sa tAmasastaijasAdubhayam // 25 ||-saangkhykaa0|| 5 * * etaJcihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 6 sAdhunA bhA0 // 7degtmatvenA ya0 // 8tmanenAbhi pra0 // 9 stUpakuzU ya0 // 10 sukhAnAM pr0|| 11 sarve ca sukhA bhA0 // naya034 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre bhUtAdIni vaikArikArabdhAni cendriyANi trayANAM sukhaduHkhamohAnAM sannivezavizeSAH sukhAdimayA eva, tathA pRthivyAdayastanmayakAraNArabdhatvAt / yad yanmayaiH kAraNairArabdhaM tanmayaM tat, kAsikapaTavat / bhUtairArabdhAni punaH zarIrAdIni paTakuTivat paramparArabdhatvAt / anekAtmakaikapUrvakaM zarIramanvitavikAratvAccandana5 zakalavat, naikaikapUrvakaM nApUrvakamanvitatvAt / anvAha ca ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sruupaaH| ajo Teko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH // [ zvetAzva0 4 / 5] bhUtAdIni bhUtAdimayAni triguNAni vaikArikArabdhAni ca zrotrAdInyekAdazendriyANi sarvANyeva trayANAM sukhaduHkhamohAnAM sannivezavizeSAH, tatastanmayatA / bAhyAni ghaTAdIni rUpAdisamUhatvAt 10 teSAM ca sukhAdyAtmakatvAt tanmayAni tadAtmakAnyeva / tathA pRthivyAdayastanmayakAraNArabdhatvAditi 194-1 mahadAdeH sakalasya vikArasya brahmAdistambAntasya ca jagataH sukhAdimayakAraNArabdhatvAt / yad yanmayai rityupanayaH, tanmayaM taditi nigamanam / dRSTAntaH kApAsikapaTavaditi, kAryAsavikauraistantubhirArabdhaH paTo'pi kAryAsika iti yathocyate tathA bhUtAni sukhAdyArabdhazabdAdyArabdhAni sukhAdyAtmakAni / bhUtairArabdhAni punaH zarIrAdIni, ghaTAdIni AdigrahaNAt , paTakuTivat paramparArabdhatvAt , yathA 15 kAryAsikatantvArabdhapaTamayI kuTirapi 'kAryAsikI' ityucyate tathA sukhAdyArabdhazabdAdyArabdhabhUtAdhArabdhapRthivyAdigavAdighaTAdisaritsamudramandarAdInyapi tadAtmakAni / ___ anekAtmakaikapUrvakaM zarIramiti pratijJA / kiM punaH kAraNamevaM pratijJAyate ? proktapuruSAyekakAraNapUrvakatvanirAkaraNArthaM vakSyamANezvarAdikAraNapUrvakatvanirAkaraNArthaM ca / ko hetuH ? anvitavikAratvAt , anvitA vikArA yasya tadanvitavikAram , hastAkuJcanaprasAraNAmulyutkSepaNApakSepaNapAdaprakSepArjAvivartanAdi20 vikArAH zarIrAvayavAzca sukhAdibhiH zabdAdibhizvAnvitA vikAraiH, tasmAdanvitavikAratvAccandanazakala vat , yathA mRdusurabhizItaharitaraktazvetAdibhedasparzarasarUpagandhAdivikArANi candanazakalAni sukhAdyanvitAni paramANuvyaNukAdyanekAtmakaikacandanatarupUrvakANi tathedaM zarIramapi sukhAdyanekAtmakaikakAraNapUrvakamiti naikaikapUrvakam yathA puruSa eva ityAdi, nApUrvakam na nirhetukaM nAsatpUrvakaM vainAzikAdyabhimatavaditye.... tasya sAdhanasya vyAvArthoddezArtham , anvitatvAditi sAmAnyenAsyaivoktasya nigamanArtham , athavA " ekaikapUrvakatvAdinirAkaraNasAdhanaM vA pRthageva / / anvAha ceti pUrvavat / ajAmiti na jAyata ityajA nityA, athavA punaH aja gatikSepaNayoH [pA0 dhA0 230 ] iti kSipragamanAdajA, IyaM prakRtiH kSiprapariNatigatisAdhAd bahuprasavasAdhAdvA ajevAjA / ekAmadvitIyAM sarvagatAm / mA bhUdekaiketi anekAtmakaikAM lohita zaklakRSNAM duHkhasukhamohAtmakarajaHsattvatamomayIm / bahrIH prajA anantAH, prajAyanta iti prajAH, mahadahakAratanmAtrAdi 1 dRzyatAM pR0 257 Ti0 4 // 2 brahmAsta pra0 // 3JcaprasA pr0|| 4 nivartanA vi0 20 hI0 // 5 dRzyatA pR0 189 paM0 5 // 6 IryaprakRtiH ya0 / 'ryaprakRtiH bhA0 // 7degtmakaikI pra0 // 194-2 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 sAGkhyamatena prakRtipuruSanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram sukhaM ca duHkhaM cAnuzayaM ca vAreNAyaM sevate tatra tatra / vizanti yoni vyatirekiNastrayaH ajastu jAyAmatimatyazuddhaH // [ ubhA sakhAyau sayujA saparNI samAnaM vRkSaM prisssvjaate| tayorekaH pippalaM svAdvattyanaznannanyo'bhicAkazIti // [ muNDako0 3 / 1 / 1] ] krameNa brahmAdistambAntAH sRjamAnAmutpAdayantIM sarUpAH sukhAdyAtmikA AtmarUpA AtmasarUpAH, B yeto hyajA bahuvarNikAtmasvarUpaprajAsarjinI pradhAnIti gaNyate / tAmajo hyeko juSamANaH sevamAnaH prIyamANaH, sa hi na jAyata ityajo nityatvAt , ekaH sannidhibhavanasyAbhinnasyaikarUpatvAt sarvagatatvAcca, tAmeva juSamANo'nuzete anuzayamanubandhaM ca tasyA na muJcati anudhAvatItyarthaH, yathA vatso'jAmanudhAvati tathA tAM prakRtiM puruSaH / jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH, asAveva puruSo'nya eva tasyA uparataH saMvRtto bhuktabhogAM dRSTadRzyAM viditAtmAnAtmavizeSaH prakRtipuruSAntarajJo nartakyA iva vikArAn 10 bAhyAn bhrakSepakramakaravalanAdInanuzayahetUnantaHkaraNazarIrAdisamudbhUtAnanAtmabhUtAnupalabhya bhikSuriva svabhAvAvacintanAd virakto'hamanayA vRthA klezito bahirantarazuddhayeti viramati, sApi darzitavikArA 'dRSTAhamanena' 195-1 iti brIDiteva vinivartata iti / tathaitadarthasambandhinI vyAkhyAtaiva dvitIyA gAthA sukhaM ca duHkhaM cAnuzayaM ca vAreNAyaM sevate tatra tatra / vizanti yoni vyatirekiNastrayaH ajastu jaayaamtimtyshuddhH|| iti / 15 ubhA ubhau, supAM DAdezAdubhA / sakhAyau anyonyasahitAveva vibhutvanityatvAbhyAm / sayujA pUrvavad DAdezAt samAnayujau samAnasya sakArAdezAt / saha parNAbhyAM sapau~ sapakSau zuddhyazuddhipakSau / suyujau suparNAviti vA pAThaH, suSTu atIva yuktau sarvagatatvAdavibhAgena sadA yuktau zobhanaparNau ca parasparabandhaikyApattijanitavicitravarNasukhAsukhapakSau / ekaM vRkSaM lokAkhyAzvattham, sthaitvAdacalatvAd vRkSo'zvatthasAdha At , pariSasvajAte pariSvaktavantau / tayorekaH tayoH zakunyorekavRkSapariSvaGgiNoreka eva zakunirbhoga- 20 samarthastasya pippalasya pippalaM phalaM svAda bhogyavikAravizeSaM vicitrarasamatti khAdati bhute puruSa eva bhoktRtvAjjJatvAt / anaznannanyaH prakRtisaMjJaH zakunirabhuJjAnaH abhicAkazIti Abhimukhyena tasyAtyartha kAzate, zakuniprastuteH ''pulliGgam / 1"dvA suparNA sayujA sakhAyA" iti muNDakopaniSadi pAThaH // 2 pratyA ya0 / patyA bhA0 / atra prakRtyA ityapi pAThaH syAt // 3 pradhAneti bhA0 // 4 dRSTadRzyA ya0 / dRzyA bhA0 // 5degSAMrajJo bhA0 / SAMrAjJo ya0 // 6"sukhalezasya tadvyAptatvAd yAvadidaM liGgaM na nivartate tAvadavazyaM duHkhena bhavitavyam , paryAyeNa saMskArasya sAmarthyAlo kAntaropapatteH / tathA cAha -sukhaM ca duHkhaM ca hi saMzayaM ca vAreNAyaM sevate tatra ttr|" ityevamasyA gAthAyAH pUrvArdhamAtramuddhRtaM yuktidIpikAkhyAyAM sAtyakArikAvRttoM 55 // 7 hI0 // 8 satyapA0 De0 lii0|| 9deg'zuddhaH De0 lIM0 20 hI0 // 10 supI DA pra0 / "supA suluk pUrvasavarNAccheyADAjyAyAjAlaH / 7 / 1 / 39 / " iti pANinIyavyAkaraNe // 11 statvAda bhA0 / statvatvAda ya0 // 12 puliMgam pra0 // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre atha kathamekakAraNatvapratiSedhAnantaraM zabdaikaguNapravRtti viyadabhyupagamyate ? na pravartetaivam , asandruteH, puruSavad vndhyaaputrvdvaa| zabde traiguNyamastyeveti cet, atriguNaM sukhAdi ekakhAtmatvAvyatiriktatattvaM etadadhunA parIkSyate - atha kathamityAdi yAvad viyadabhyupagamyata iti / yadyanekAtmakaikakAraNa5 tvamiSyate evamekakAraNatvapratiSedhAnantaraM puruSAdyekakAraNatvapratiSedhAhitasaMskAratirodhAnakAlamapya1952 pratIkSya tvayA kathaM zabdaikaguNapravRtti viyadabhyupagamyate ? abhyupagamyatAM tAvad rUpAdisRSTau vyavahArAnu pAtinAmeSAM loke dRSTAnAM 'dvivyAdyanekasparzarasagandhaguNAnAmanekaikatvAt tadAtmakavAyvAdisRSTirastu nAma, tvanmatena saha ghaTamAnamidaM tu na yujyate zabdenaikaguNA pravRttiritthambhUtenAsya tacchabdaikaguNapravRtti viyat 'gaiNa guNa saGkhyAne' [ ] zabdaikasaGkhyAnapravRtti ekasmAt kAraNAd bhavat tvanmatavirodhAt, nAnekA10lmakaikasmAcchabdasparzAdidvitricatuHpaJcaguNAd bhavad vAyvAdivat tvenmatAvirodhAt / prayogazcAtra-na pravartetaivam , zabdaikarguNAkAzaM tanna bhavedityarthaH, asanduteH, guNasandrAvo dravyam [pA0 ma0 bhA0 5 / 1 / 119 ] iti lakSaNAbhAvAt , bahUnAM hi guNAnAmekIbhavanamaikyagamanaM sandrutiH, tadabhAvo'sandrutiH, tato'sandruterna pravarteta, puruSavad vandhyAputravadvetyetadaniSTApAdanamiti / atrAha - zabde traiguNyamastyeveti cet| sarvasyoktasukhaduHkhamohamayatvAcchabdo'pi tadAtmA triguNa "tebhyo bhUtAni paJca paJcabhyaH / tatra zabdatanmAtrAdAkAzam , sparzatanmAtrAd vAyuH, rUpatanmAtrAt tanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAt pRthivI / 'tebhyo bhUtAni' iti vaktavye 'paJca paJcabhyaH' iti grahaNaM samasaGkhyAkatastadutpattijJApanArtham , tena ekaikasmAt tanmAtrAdekaikasya vizeSasyotpattiH siddhA / tatazca yadanyeSAmAcAryANAmabhipretam - ekalakSaNebhyastanmAtrebhyaH parasparAnupravezAdekottarA vizeSAH sRjyante iti, tat pratiSiddhaM bhavati / kiM tarhi ? antareNApi tanmAtrAnupravezamekottarebhyo bhUtebhya ekottarANAM bhUtavizeSANAmutpattiH / tatra zabdaguNAcchandatanmAtrAdAkAzamekaguNam / zabdasparzaguNAt sparzatanmAtrAd dviguNo vAyuH / zabdasparzarUpaguNAd rUpatanmAtrAt triguNaM tejaH / zabdasparzarUparasaguNAd rasatanmAtrAcaturguNA ApaH / zabdasparzarUparasagandhaguNAd gandhatanmAtrAt paJcaguNA pRthivI |"-saatykaa yukti dIpikA, kA. 38 / "zabdatanmAtrAdAkAzam , sparzatanmAtrAdvAyuH, rUpatanmAtrAt tejaH, rasatanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAt pRthivI / evaM paJcabhyaH tanmAtrebhyaH paJca bhUtAnyutpadyante / " je0 sADayakA0vR0 A, kA0 22 / evaM gauDapAdabhASye'pi, kA0 22 / "paJcabhyaH paJca mahAbhUtAni zabdatanmAtrAdAkAzam , tadekalakSaNam / sparzatanmAtrAdvAyuH, sa dviguNalakSaNaH / rUpatanmAtrAt tejaH, tat triguNalakSaNam / rasatanmAtrAdApaH, tAzcatuguNAH / gandhatanmAtrAt pRthivI, sA paJcaguNA / evaM paJcabhyaH paJca mhaabhuutaanyutpdynte|" je0 sAGkhyakA0vR0 B, kA0 22 / "zabdatanmAtrAdAkAzam , sparzatanmAtrAdvAyuH, rUpatanmAtrAt tejaH, rasatanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAt pRthivI, ityAdikrameNa pUrvapUrvAnupravezena ekadvitricatuSpaJcaguNAni AkAzAdipRthvIparyantAni mahAbhUtAnIti sRssttikrmH|" sAyakA0 mATharavR0, kA0 22 / "zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNam , zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNaH, zabdasparzasahitAdrUpatanmAtrAt tejaH zabdasparzarUpaguNam , zabdasparzarUpatanmAtrasahitAdrasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNAH, zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAcchabdasparzarUparasa. gandhaguNA pRthivI jAyate / " sAGkhyatattvako0, kA0 22 // 2 "itthaMbhUtalakSaNe" [pA0 2 / 3 / 21] iti sUtreNa tRtIyA // 3"1854 gaNa saMkhyAne,.....1893 grAma 1894 kuNa 1895 guNa caamntrnne|" iti paanniniiydhaatupaatthe| "gaNaNa saMkhyAne, kuNa guNa ketaN cAmantraNe" iti haimadhAtupAThe 101306-309 // 4 nAnakA ya0 / nAnekaikA bhaa0|| 5 (tvanmatavirodhAt ?) // 6 guNa[mA ? ]kAzaM pr0|| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAyamatakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 269 prakAzAdyAtmanA mA pravartiSTa nirguNatvAdekatvAd vaiSamyAnupapatterapariNAmitvAdanApattyAtmakatvAt puruSavat / zabdAdi vApyekAtmakAyeva, ApadyamAnatvAt, sukhAdivat / anekAtmakaM vA sukhAdi, tata eva, zabdAdivat / naiva pravartate sukhAdi, apravRttilakSaNatvAt, puruSavat / trayamapi na na pravartate, avibhaktakhatattvasya tathA pravibhaktatvena vyavasthAnAt, mayUrANDakarasagatagrIvAdi-5 bhAvavat, yata iha bhAva eva ytH| eveti cedityAzaGkAyAm , evaM cenmanyase, sAdhUktam, etadeva tvA vAcayituma'vocam -- zabdaikaguNaviyadapravRttiprasaGga iti / tatazca yat punaratriguNaM sukhAdi sukhameva pRthak pradhAnAvasthAyAM sattvaM tadatriguNam , ekasukhasvAtmatvAdavyatiriktaM tasya bhAvastattvaM yasya tat sukhamekasvAtmatvAvyatiriktatattvam , prakAzAdizca tasya tattvasyAtmA sarvatrAbhedabhAvAt , tena prakAzAdyAtmanA mA pravartiSTa mA ApattibhavanamanubhUt , nirgu-10 NatvAt guNasandrAvAnAtmakatvAt , ekatvAt ananekAtmakaikatvAt, vaiSamyAnupapatterapariNAmitvAt , 196.1 vaiSamyApattito hi pariNAmitvaM syAt , sAmyAvasthAyAM tu guNAnAM tadabhAvAd vaiSamyAnupapattiH, ato'pariNAmitvam / anApattyAtmakatvAt rUpAntaraprAptyanAtmakatvAt , tasyAM hyavasthAyAmevaMvarUpaM sattvam / dRSTAntaH puruSavat , yathA puruSo'pi nirguNatvAdidharmatvAnna pravartate tathA sukhAdyapi mA pravartiSTa / nirguNatvAdidharmatve satyapi sukhAdi pravartata eva cet tathA taddharmatvAt puruSo'pi pravartatAmebhya eva sukhAdivat , guNasyA-15 nyatamasyaiva vA zvayathurakasmAt kuta utpannaH ? / kizcAnyat , zabdAdi vApyekAtmakAyeva nirguNamekaM samamapariNAmi caivamAdi, ApadyamAnatvAt pradhAnAvasthAyAM pravartamAnatvAt , sukhAdivat / anekAtmakamityAdi viparyayadharmApAdanaM gatArthaM saMta eveti / Aha -naivetyAdi / siddhasAdhanamidaM 'mA pravartiSTa' iti, na pravartata eva sukhAdi, apravRttilakSaNatvAt, na hi sukhaM moho vA pravRttilakSaNam , kiM tarhi ? raja eva pravRttilakSaNam , pratyekaM hi 20 sattvAdayaH prakAzapravRttiniyamalakSaNAstrayo'pi, tato'pravRttilakSaNatvAnna pravartate sukhaM puruSavat / vaiSamyAvasthAyAM tu rajaH pravartate pavartayati ca sukhaM mohaM ca apravRttilakSaNatvAt tayoriti / atrocyate-trayamapi na na pravartate, pravartata eva, avibhaktasvatattvasya tathA pravibhaktatvena vyavasthAnAt , yadavibhaktasvatattvaM tena tena prakAreNa pravibhaktatvena vyavatiSThate tat pravartata eva, yathA mayUrANDakarasagatagrIvAdibhAvAH, mayUrANDakarasAvasthAyAM grIvAbarhAdayo'vibhaktasvatattvA grIvAditvena pravibhaktarUpA vyavatiSThamAnAH 196-2 pravartamAnA eva, nApravartamAnAH / yanna pravartate tadavibhaktasvatattvaM sat kadAcit pravibhaktatvena na vyavatiSThate 25 yathA puruSo yathA vA mayUrANDakarase haMsAdigrIvAdaya iti / kiM kAraNam ? dravyArthanayavikalpAnAM satkAraNa 1 tvAm // 2 mavoca zabda bhA0 / 'mavocata zabda ya0 // 3tvAt vyati pra0 / atra svAdavyati' ityapi pAThaH syAt // 4degkhaM dRSTAntaH bhA0 // 5degkAyeva bhaa0|| 6samanapariNAmi caivamAdhapadyamAnatvAtpradhAnAvasthAnAM pra0 // 7 ta eveti pr0|| 8degcittatpraviM bhA0 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre nanvavibhaktarasagrIvAdyApattivat pradhAnasyaiva ca saapttiH| kasya vA na manorathA....'kalpanA / avibhaktAnekArthakAraNamevedaM vibhaktavRtti pRthivyAdi mayUragrIvAdi dadhyAdi vrIhyAdi, uktvkssymaannvt| bhinnAtmakatAyAM tu sattvaM na prakAzeta, apravRttatvAt, puruSavat pUrvava5 dngniprkaashvdvaa| vAdinAmasadApattipravRtteryato yasmAdiha eteSu vAdeSu bhAva eva yataH niyataH 'ni'zabdalopAt / tasmAdapravRttilakSaNaM cet, na syAt sukhAdi iti / / .Aha - nanvavibhaktarasagrIvAdyApattivat pradhAnasyaiva ca saapttiH| tvaduktamayUrANDakarasagatAvibhakta grIvAdipravibhAgApattibhAvadRSTAntasAmarthyAdeva triguNasAmyAvasthaikapradhAnApattireva sA [sidhyati, na sukhA10 dyApattiriti / atrocyate-kasya vA na manorathaH kathaM bhavAn 'ekameva kAraNamanekakAryatayA viparivarta mAnam' ityetad darzanaM pratipAdyateti / tasya ca kAraNasya 'pradhAnaM puruSo niyatiH zabdabrahma' ityAdisaMjJA tvayeSTA yAstu sAstu, kiM no vivAdena ? tadartha eva me prayAsa ekakAraNamayatvaM tvaM pratipAdayitavya iti, eSa pratipAdito'si, tvameva tu na vettheti gatArthaM yAvat kalpaneti / __ tadupapAdyase-avibhaktAnekArthakAraNamevedaM pRthivyAdi, avibhakto'nekArtho yasmiMstadavibhaktAnekA15 rtham , kiM tat ? kAraNamasya pRthivyAdeH tadavibhaktAnekArthakAraNaM pRthivyAdi, na vibhaktasukhAdyanekArthAtmakaika kAraNapUrvakam / vibhaktA vRttirasya pRthivyAdestad vibhaktavRtti pRthivyAdi, sA vRttiH pRthivyudakaghaTAditvA1971 pattiH / mayUragrIvAdIti, grIvAbaI zikhaNDAdivRttirvibhaktA tadAtmAnekArthAvibhaktANDakarasagatakAraNaiva / dadhyAdivRttiH kSIrapUrvA, AdigrahaNAt punaH zukrarasarudhirAGgopAGgAdi / vrIhyAdi pUrvoktam , AdigrahaNAdAmrapanasamAtuluGgAdipatrapuSpaphalAdivRttistadAtmAvibhaktapUrvA / dRSTAntabAhulyaM vyApitvapradarzanArtham / ukta20 vakSyamANavat , vatkaraNaM pratyekamabhisambadhyate uktavad vakSyamANavat / puruSaniyatyAdyabhinnaikakAraNavadityuktavat, 'ghaTa eva sarvam' iti vidhiniyama evaM vakSyamANavat / evaM tAvat kAraNamayavAdo yathAsmAbhiriSTastathA ghaTate, na yathA tvayeSTa ityuktam / ___idAnIM tvatpakSe doSA vakSyante - prakAzapravRttiniyamAnAM tu bhinnAtmakatAyAM sattvaM na prakAzeta iti pratijJA diGmAtratvena, apravRttatvAt , puruSavat / tvayaiva hi pradhAnAvasthAyAmapravRttIH samA itISyante 25 guNAH sattvAdayaH, tasmAt siddhamapravRttatvam / pUrvavadveti pradhAnAvasthAyAmivetyarthaH, yathA pradhAnAvasthAyAmapravRttatvAnna prakAzate sattvamevamuttarakAlamapi / tathA rajastamasoH pravRttiniyamaniSedhaH kAryaH / anagniprakAzavadvA, yathAgnirapravRtto'pravRttilabdhAtmA anagniH, anagnizca na prakAzate, tathA sattvamalabdhapravRtti . 1 'kasya vA na manorathaH kathaM bhavAnekameva kAraNamanekakAryatayA viparivartamAnamityatat pratipAdyateti ? tasya ca yatheSTamastu saMjJAkalpanA' ityAzayako mUlapATho'tra sambhAvyate // 2 dRzyatAM pR0 278 paM0 8, pR0 205-2, 223-1, 2 // 3 pattiprai(tteH, pra? )vRtte bhA0 pA0 vinaa| atra pattiprasakte ityapi pAThaH syAt // 4degdiriti pr0|| 5 nanu vibha' pr0|| 6degpAdipAsi tvAmeva na tu ve bhA0 // 7degsya destad pr0|| 8degNDakAdi bhA0 // 9 purA pr0|| 10 degNatvAt pra0 // 11 eva ya0 // 12 katayA pra0 // 13 degttaH pra0 // 14 zca prakAzate tathA ya0 / zca prakAzate / ta / tathA bhA0 / atra zca 'prakAzate na, tathA' ityapi pAThaH syAt // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 sAGkhyamatakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram nanu prakAzAtmakatvAdeva sattvasya rajasA pravartyatvam , agneriva sandhukSaNena / yadyapravRtto'sAvasaMstarhi apravRttavAtmatvAd vAndhyeyavat / evaM hi kArya kAraNe sad yadi tad vartate pravartate, anArambhAt, vartaterastyarthatvAt / _na, prakarSaNAvRttatvAt / rajonugrahAt tadrUpavyaktiH prakarSaNa vRttiH / na, rajaso'pi sattvavadaparisamAptarUpatvAt / rajaso'pi hi tathA kAzanaM vyaktiriti / prakAzAtmakasattvAnugrahAd bhavati, apravRttaM ca kathamanyapravartane pravarteta ? apravRttatvAnna prakAzeta / Aha - nanu prakAzAtmakatvAdevetyAdi, apravRttatvamasiddhaM sattvasya rajasA pravartyatvAt agneriva sandhukSaNena, yathAgnirbhasmacchannaH sannapi na prakAzate, tuSacIvarendhanAdibhistu sandhukSitaH prakAzate, na cAprakAzamAno'gnirna bhavatIti / atrocyate - yadyapravRtto'gnistasyAmavasthAyAma-1972 sannevAsau, ato'smadiSTamaprakAzatvameva gamayati, agnehi eSA kAcit prakAzanasya mAtrA saivAtmA, prakA-10 zanAtmapravRttyabhAvAt tadAsau tIsana vandhyAputravat , tathA sukhamapyapravRttatvAditi / evaM hItyAdi, kAraNe kAryasya sattvamevaM hi syAd yadi tat satvaM prakAzAtmanA pravartate, anArambhAt / ItarathA arthAntarasambandhArabhyatvAdasatkAryavAda evAyamapi syAt , yathAhurasatkAryavAdinaH "kriyAguNavyapadezAbhAvAdasat, samavAyyasamavAyikAraNasambandhe sati dravyANi dravyAntaramArabhante, yeSAM cAdhikRtamArambhasAmarthya tairArabdhe kAryadravye tatsamavetA niyamata eva guNAzca guNAntaramArabhante' ityArambhavAdaH prasajyate, sa cAniSTaH / tasmAdanArambhAd 15 vartate sattvaM prakAzanAtmanA, yasmAdevaM hi kArya kAraNe sad yadi sattvaM vartate pravartate / kiM kAraNam ? anArambhAt ArambhavAdaparityAgAt / kuto vartate pravartata iti paryAyakathanamiti cet , ucyate - vartaterastyarthatvAt , vartate'sti bhavati pravartata iti paryAyAH / itara Aha - na, prakarSaNAvRttatvAt / na hi vartatiH pa~vartatiparyAyaH prakarSArthena 'pra'zabdena viziSTAyA vRtteranyArthatvAt vartanamAtrasyAvivakSitatvAt prakRSTavRttivivakSitatvAt / sA ca rajo'nugrahAt tadrUpavyaktiH prakarSaNa vRttiH, rajasAnugRhItasya 20 sattvasya bIja'syevAbAdyanugRhItasyocchUnAGkuratvAdivRttiH sRSTayabhimukhI sRSTireva vA sAtra vivakSiteti / atrocyate-na, rajaso'pi sattvavadaparisamAptarUpatvAt / tasyAM hyavasthAyAM rajaHpravRttilabhyaprakAzAtmarUpavyaktisattvavad rajaso'pi hi svarUpavyaktirasamAptarUpaiva sattvAt pratilabhyatvAt / labdhAtmavRtti hi 19801 svayaM sad rajaH sattve prakAzanapravartanAya samarthaM syAt, aprakAzitasya sattvena tasya svarUpavyaktireva nAsti, kutaH sattvaprakAzAtmapravartanA rajasaH ? tathA kAzanaM pravartakatvenAbhivyaktiH, kAzanameva hi svarUpa-25 vyaktiriti prakAzAtmaketyAdi yAvat pravarteteti gatArtham , apratilabdhAtmanAnanugrahAt / 1 dRzyatAM pR0 275 paM0 19 pR0 206-2 // 2 dRzyatAM pR0 206-1 // 3deggnirbhava ya0 // 4 itarathAMtara pra0 // 5 "kiyAguNavyapadezAbhAvAdasatkAryam / 9 / 1 / 11 dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca gugAntaramArabhante / 1 / 1 / 10 / " iti vaizeSikasUtre // 6 tatvaM ya0 / tatva ( ta ? ) bhA0 // 7 pravartatiH pravartatiparyAyaH bhA0 / pravartati pravartatiparyAyaH ya0 // 8 pravR ya0 // 9 vartamAnamAtra pr0|| 10 syaivAcanu pra0 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre ___ evaM tu nAnayoritaretarAnugrAhitA utthApyasAhAyakazaktitvAd vAtAhatanI dvayavad glAnazibikAvAhakavat / asampUrNazaktitA vA'prakarSa iti kAragataiva na syAt tasya asampUrNazaktitvAdupahatabIjavat / asadakaraNAditazcAnyato na ttvruupvyktiH| yadA ca sudUramapi gatvA prAgavRtterasatkAryatvaM mA bhUditi prakarSaH 5 pariNAmAdeva tadA yuvatvavadAtmamAtravRttitvameva pariNAmasyAnyatra vRttasyAnyatrApariNAmakatvAt , nAnyatra vRtto'nyadanyathA karoti / evaM tvityaadi| nAnayoH satvarajasoritaretarAnugrAhitA utthApyasAhAyakazaktitvAt , sahAyabhAvaH sAhAyakam , tasmiMstena tadeva vA zaktiH, sA utthApyA yayostadAnImeva te vastunI utthApyasAhAyakazaktinI, tadbhAvAdutthApyasAhAyakazaktitvAd vAtAhatanaudvayavat , yathA jale'nyonyAbaddhe dve nAvau netaretaratrANAya tathA 10 sattvarajasI / zibikAvAhakavaditaretarAnugrAhitA kiM na bhavediti cet , na, 'utthApya'vizeSaNAt, ayameva hi dRSTAnto glAnazibikAvAhakavat , yathA glAno'nutthApito na zaknoti voDhumutthApyasAhAyakazaktitvAt tathAnutthApite sattvarajasI na zaknutaH parasparaM pravartayituM svayamalabdhAtmake iti prakarSavRtterabhAvaH, prakarSavRttyabhAvAdasampUrNazaktitetyata Aha - asampUrNazaktitA vA'prakarSa iti itthaM kAraNataiva na syAt tasya sattvasya asampUrNazaktitvAdupahatabIjavat , yathopahataM bIjamasampUrNAGkarotpAdanazakti15 tvAnna kAraNamevaM sattvamapi syAt / abhyupetyApi kAraNatvaM sAmyAvasthAyAM sattvasya asadakaraNAdita zcAnyato na tatsvarUpavyaktiH, tasya sattvasya prakAzanasvarUpaprakarSo'nyato rajastamasoH puruSato'nyato'nyato ...vA kutazcinna bhavati asadakaraNAdibhyo hetubhyaH, tadyathA- aMsadakaraNAd yathA mRdi sadeva kArya ghaTAdi kriyate na khapuSpAdi, sa ca mRdaH svAtmaniyato ghaTAtmasvarUpavyaktiprakarSoM nAnyataH puruSAdestantvAdervApattikAraNAd bhavati, kiM tarhi ? svata eva bhavati, tathA sattvasvarUpavyaktiprakarSo nAnyato bhavati, kiM 20 tarhi ? svata eva / evam upAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam [ sAGkhyakA0 9] ityetebhyo hetubhyaH sattvaguNo'nyanirapekSasvarUpavyaktiprakarSa iti grAhyam / evaM sattvasya prakAzanaM tamasA saha yojyaM rajasazca pravartanamiti / kizcAnyat , yadA ca sudUramapItyAdi yAvat pariNAmakatvAt / sudUramapi vicArAdhanA gatvA na prAgavRtterasatkAryaparihAreNa prakarSaH pariNAmavAdADhate, ataH pariNAmaH prakarSeNa vRtteH kAraNameSita25 vyam / yadA caivaM tadA pariNAmAbhyupagamena punarapyetadevApannam - pariNAmAdAtmanyeva vartate yuvatvavat, anyatra vRttasya pariNAmasyAnyatrApariNAmakatvAt, jinadatte vRttaH pariNAmo na sAdhudatte kaumArayauvanAdi pravartayati kaumAraM vA yauvanaM vA, kiM tarhi ? jinadatta eva karoti, nAnyatra vRtto'nyadanyathA karoti yathA, tathA na sattve pravRttiM kazcidanyaH kuryAt , svata eva pravarteteti / 1 dRzyatA pR0 207-1 // 2 anyonyamAbaddhe ityarthaH / dRzyatA pR0 34 Ti0 5 // 3"tyAdi kAraNatvaM sAvasthAyAM pr0||4"asdkrnnaadupaadaangrhnnaat sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // 9||"-saaddddykaa0 ||5syruup pr0|| 6cAnyat kiM y0|| 7degmapIti y0|| 8 rAtvanA pr0|| 9 dAhatenaH pari bhA0 / dAdatena pari ya0 // 10 dRzyatAM pR0 207-1 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 prakAzapravRttyoraikyApAdanam] dvAdazAraM nayacakram pUrvavadudAharaNAdevApravRttyAtmakatvaM sukhasya, ko hi vizeSo rajaHpravartanAhate kSIradadhipariNAmakAlavat pazcAt pravRttaM pUrva ca na pravRttamiti ? na, pariNAmasya tatraivoktatvAt prakAzAtmaiva vRttiH, itarathA sa prakAzo na sa tathA'pravRttatvAt tathA'bhUtatvAd ghaTapaTavat / yaiva ca pravRttiH sa eva prakAzaH, tathAvRttatvAt, ghaTaghaTakhAtmavat / pravartyapravartakatvAt pallavapavanavanneti cet, na, tadAtmana eva pravRttatvAt sannidhimAtrAt pUrvavadapravartanAt / ya evAsau sattvasyAtmA prakAzaH sa pravartakastathA evaM tAvadapravRttapravRttipratiSedhAdainagniprakAzadRSTAntaprasaGgAgatavAdamavatArya pUrvavadudAharaNe prasaGgamutthApayiSyannAha -pUrvavadudAharaNAdevetyAdi yAvanna pravRttamiti / nanvetat tvayAbhyupagataM pUrvAvasthodAharaNAdeva 'pAzcAttyAvasthA viziSTA' iti / anyathA hi ko vizeSaH pUrvaparAvasthayo rajaHpravartanAdRte ? 199-1 tasmAt sa vizeSo rajaHpravartanAdeva / ko dRSTAntaH ? kSIradadhipariNAmakAlavat , yathA kSIrAvasthAto dadhitvapariNAmAvasthA viziSTA pUrva kSIrakAle na dadhyAsIt pazcAd bhUtamiti dRSTam , prakarSavRttyA ca vinA na bhavatyayaM vizeSastathA so'pIti / etanna, pariNAmasya tatraivoktatvAt , nAyaM vizeSaH parataH sidhyati, kutaH ? pariNAmasya tatraiva sukhe'bhyupagamyAsmAbhiruktatvAt / yasmAt prakAzAtmaiva vRttiH, prakAzasya yaH khAtmA sa eva vRttiH, prakAzasyaiva ca vRttiH kAlaH, sa ca tato'nanyaH, kSIradadhipariNAmAvasthayoH kAlA- 15 khyatvAt kSIradadhitvApattiH kAlabhedAt , sa ca pariNAmaH sukhasvAtmeti nAnyat kAraNaM mRgyaM svAtmana eva pariNAmAt / itarathA sa prakAzo na saH, sa prakAza evaM yadi pravRttivizeSo na syAdanyAtmA syAt sa eva prakAzAtmA na syAt , tathA pravRttatvAt tena prakAzAtmaprakAreNApravRttatvAt , paryAyeNa tamarthaM sphuTIkurvannAha - tathA'bhUtatvAdityarthaH / dRSTAnto ghaTapaTavat , yathA ghaTaH paTo na bhavati tena prakAreNAbhUtatvAt paTo'pi ghaTo na bhavati tathA sa prakAzo'prakAza eva syAditi / viparyayeNa tatsvarUpasAdhanamucyate - yaiva 20 ca pravRttiH sa eva prakAzo nAnyaH kazcidartha iti pratijJA, tathAvRttatvAt tathApravRttatvAdityarthaH ghaTaghaTasvAtmavat , yathA ghaTaprakAreNa ghaTAtmanaiva vRttatvAdU ghaTa eva ghaTasvAtmA nAnyat kiJcit tathA pravRttireva prakAza iti / pravartyapravartakatvAt pallavapavanavanneti cet / syAnmatam-'yaiva pravRttiH sa eva prakAzaH' itya- 199-2 yuktaM pravartyapravartakayorbhedAt , pravayaM hi satvaM pravartakaM rajaH, tasmAt pravaryapravartakatvAt tayorbhedaH pallava-25 pavanavat , yathA pallavapavanau pravartyapravartako parasparato bhinnau tathA sattvarajasI iti / etacca na, tadAtmana eva pravRttatvAt , tasyAtmA tadAtmA, tadAtmanaH prakAzAtmana eva pravRttatvAt, sattvarajasorbhadAsiddheH pallavapavanavad bhedasAdhAbhAvAdayukto'yaM dRSTAnta iti vakSyati / tadvayAkhyAnArthamAha - sannidhimAtrAt pUrvavada 1 dRzyatAM pR. 207-1 // 2 dRzyatAM pR0 207-2 // 3degdagnipra pra0 / dRzyatAM pR0 270 paM0 5 // 4 mava(pa.)sArya pr0|| 5 dRzyatAM pR0 270 paM0 4 // 6pUrvakSI pr0|| 7 ghaTapaTa pr0|| 8 dRzyatAM pR. 274 paM0 4 // naya0 35 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tRtIye vidhyubhayAre pravartyavyaktisvarUpaH, tathAvyApAraNAd rajaHpravRttyAtmarUpApAdanAditaratathAtmarUpApAdanAd rajovat / rajo'pi hi itaratathAsvarUpApAdanAdRte kimanyat karoti ? 274 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam evaM ca pallavavad raja evApadyate tathA prakAzasya pravartyatvAt / tathAprakAzAnatiriktatattvarUpatvAdvA pravRtteH kuto'pallavapavanabhedasAdharmyam ? yujyate hi pallava 3 pravartanAt iha rajaH sannihitamapi prAk sannidhimAtrA devApravartakaM svayamapravRttaM sattvAdhInapravRttitvAt, kintu pravartyamapravartanAt / kastarhi pravartakaH ? ucyate - ya evAsau sattvasyAtmA prakAzaH / kathamiti cet, ucyate - tathApravartyavyaktisvarUpaH, tena tena prakAreNa zabdAdinirvartyaprakAreNa pravartyavyaktisvarUpaH prakAza nartakAcArya iva kSepaNAdipravartanAbhivyaJjanAtmanA nartakyoH pravartamAnaH pravartakaH / kiM kAraNam ? tathAvyApAraNAt tena vyaktirUpeNa pravartamAnasya rajaso vyApAraNAt, sattvenaiva hi prakAzanarUpeNa pravarta10 mAnena rajaH pravartyate, tasmAt saMcyasyAtmA prakAzastathAvyApAraNAd rajasaH pravartaka iti tvadabhimatapravartakatvaviparyayApattireva rajasaH pravartyatvAt sattvena sattvAdhInapravRttitvAt sattvasyaiva pravartakatvAt pakSadharmaviparItatA ceti / tacca sattvasya pravartakatvaM rajaHpravRttyAtmarUpApAdanAt, rajaso hi pravRttirAtmA, tadeva rUpaM rajaHpravRttyAtmarUpam, tadApAdyate sattvena sattvAprakAzite pravRttyabhAvAt, sattvApAditaM pravRttyAtmakarUpaM rajaH, 200-1 tasmAd rajaHpravRttyAtmarUpApAdanAt sattvaM pravartakam IMtaratathAtmarUpApAdanAd rajovat / rajo'pi hi 15 ityAdi, rajaso'pi hi pravartakatvamitthameva yujyate, rajo'pi hi yasmAt tvanmatena pravartamAnamitarayoH sattvatamasostathAsvarUpApAdanAdRte kimanyat karoti ? pravRttirUpamevApAdayat pravartakamitISyate, nAnyathA / yathA tat pUrvaM prakAzaniyamAtmabhyAmapravRttayostayoH pravartanAdeva pravartakamevaM sattvamitastathAsvarUpApAdanAt pravartakamastu, ko doSaH ? evaM ca pallavavad raja evApadyate, evaM ca kRtvoktavidhinA pallavasthAnIyaM pravartyaM raja eva na pravarta20 kam, sattvameva ca pravartakaM pavanasthAnIyaM na pravartyamityApannam / kiM kAraNam ? tathA prakAzasya pravartya - tvAt yasmAt tena prakAreNa pravartyatvaM rajasaH prakAzena tasmAd rajasaH prakAzena pravartyatvAdityarthaH, uktaM " hi - rajasaH pravRttirAtmarUpam, tadApAdayati prakAzaH prakAzAprakazite rajaso'pravRtteH [ ] iti / tasmAt prakAzena tathA pravartyatvAd rajasaH sAdhUktam - tadAtmana eva pravRttatvAditi / evaM tAvat sattvarajasorbhedamupagamya hetorasiddhirviparyayata uktA, naiva vA sattvavyatiriktaM raMjo'bhyupema ityata Aha-tathA26 prakAzAnatiriktatattvarUpatvAd vA pravRtteH, vyAkhyAtaprakArasya prakAzasya tattvamatiricya nAsti pravRtteH svarUpam, tata eva hetoH kuto'pallavapavana bhedasAdharmyaM sattvarajasorabhinnatvAt pallavapavanayorbhinnatvAt ? 1 dRzyatAM pR0 208-2 // 2 kyAH pravartamAnapravartakaH De0 lIM0 raM0 hI 0 / kyAH pravartakaH bhA0 // 3 satasyAtmA pra0 // 4 vAtmatvena bhA0 // 5 sarva pra0 // 6 itarathAtma pra0 // 7 karma ya0 // 8 rathA ya0 // 9 " kRtyAnAM kartari vA " [ pA0 2 / 3 / 71] iti sUtreNa ubhayorapi SaSThItRtIyA vibhaktyonyayyatvAd vRttikRtA asya padasya 'prakAzena' iti vyAkhyAne'pi na doSaH / dRzyatAM pR0 208-2 // 10 zitarajaso 20 hI0 // 11 dRzyatAM pR0 273 paM0 6 // 12 rajogyapema pra0 // Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzapravRttyoraikyApAdanam] dvAdazAraM nayacakram vyatiriktatattvarUpaH pavanaH pravartayati pallavaM na tu tathAprakAzAtiriktatattvarUpA prvRttirsti| na tadrUpatvamatadattitvAditi cet, na, rajaHsvapravRttivat tadAtmana eva pravRttatvAt, anyathA hina prakAzetetyuktatvAdanyathA tu pravRttyabhAvAt / / syAnmatam-prakarSaNa kAzanaM prakAzanaM................''pravRttivat / na, sattvasyApi rajovadaparisamAptarUpatvAt..... pravartakAbhAvasya caapryaapttvenokttvaat| evaM caikaiva vinidrAvasthApuruSatvavat pravRttiH pradhAnamiti tanmAtrameva tat pravRttyApattirUpanirUpyatvAt pravRttikhAtmavadityAdi bhaGgacakrAvartanam , iti dRSTAntadA ntikayovaiSamyaM darzayati --- yathehApallavalakSaNaH pavano loke bhinna iti dRSTaH apavanalakSaNazca 2002 pallavaH, yujyate hi pallavavyatiriktatattvarUpaH pavanaH pallavamAnana pravartayati pallavaM pallavazca tenAhataH 10 pravartyate tadvathatiriktatattva iti na tu tathAprakAzAtiriktatattvarUpA pravRtirasti ubhayoH zabdAdyAvirbhAvamAtraphalatvAt , ato vaiSamyamiti / na tadrUpatvamataddhattitvAditi cet / syAnmatam - prakAzanamAtraM sattvasya pravRttinirvartanaM tu rajasaH, tasmAt sattvasyApravartakatvAdatadvRttitvAnna pravRttirUpatvamiti / etacca na, rajaHsvapravRttivat tadAtmana eva pravRttatvAt , yathA rajasaH svA pravRttiH prAgavRttApi pazcAt svata eva rajaHsvAtmanaH pravartamAnA rajasA'vinA-15 bhUtatvAt tadatyAgena vRttestadadhInatvAt tadrUpaiva tadAtmana eva pravRttatvAt , tathA sattvaprakAzapravRttyanatiriktatattvarUpA rajaHpravRttirnAnyA prakAzAdhInatvAt tadavinAbhAvAt tadaparityAgena vRttestadAtmana eva pravRttatvAditi / kizcAnyat, anyathA hi na prakAzetetyuktatvAt , uktaM prAk sattvaM na prakAzeta apravRttatvAt pUrvavat puruSavedanagniprakAzavat a~pravRttasvAtmatvAd vAndhyeyavat, iti tathaiva, anyathA tu pravRttyabhAvAt prakAzAprakAzite rajaso'pravRtteH, tasmAd rajaso'pyanyathA vRttyabhAvAt prakAza eva pravRtti-20 riti / syAnmatam prakarSaNa kAzanaM prakAzanamityAdi tadeva yAvat pravRttivaditi prAsaGgikam / tatrApi ca sattvasyApi rajovadaparisamApta rUpa]tvAdityAdi akSaraparivartena yathAyogaM yAvadutthApyasAhAyaka zaktitvAd vAtAhatanaudvayavad glAnazibikAvAhakavad yAvacca upahatabIjavaditi vAcyam / tasmAdidaM vyAkhyAtArthaM pravartakAbhAvasya cApayoptatvenoktatvAditi / evaM caikaiva vinidrAvasthApuruSatvavat pravRttiH pradhAnamiti tanmAtrameva tat / evaM ca kRtvA 25 vinidrAvasthAyAH puruSatvavat pravRttereva pradhAnatvamiti tanmAtrameva tat pradhAnaM pravRttimAtrameva / kiM kAraNam ? pravRttyApattirUpanirUpyatvAt pravRttisvAtmavadityAdi bhaGgacakrAvartanamiti vinidrAvasthApuruSatvApAdanagranthamarthasAdRzyAdatidizati / tadyathA- yathA vinidrAvasthaikalakSaNa eva puruSa AtyantikanidrAvigamana 1 dRzyatAM pR0 209-1 // 2 dRzyatAM pR0 209-2 // 3 rUpaH pavanaH pallava: pallavamA bhA0 De0 liiN| rUpa: pallavaH pavanaH pallavamA pA0 vi0 20 hii0|| 4ttinirvartanaM bhA0 / ttinivartanaM y0||5degttaadi pr0|| 6 vadagni pra0 / dRzyatA pR0 270 50 5 // 7 dRzyatAM pR0 271 paM0 2 // 8 dRzyatAM pR. 271 paM05, pR0 209-1 // 9 caikaikavi ya0 / dRzyatAM pR0 209-2 // 10 dRzyatAM pR0 248 paM0 2 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 [tRtIye vidhyubhayAre nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam pravRttikhAtmaiva vA trINIti puruSAvasthAvat / rUpanirUpyatvAd vinidrAvasthAsvAtmavaditi tathA pravRttyekalakSaNameva pradhAnaM pravRttyApattirUpanirUpyatvAt pravRttisvAtmavat, *na hyasAvitarAtmikA svavRttityAgApatteH / tanmAtratve tu pradhAnasyApi tadvat prakAzAdyanAtmakatvAdasarvagatatvam / 5 atha pravRttilakSaNamapi na pravRttimAtrameva pradhAnaM sarvatvAt, na tu sarvANi ekasyaiva sarvatvAt , pravRttirapi sarvatvAt pravRttyAtmikA satI na pravRttimAtraiva pravRttilakSaNatvAt pradhAnasvAtmavat / tatazca pratiguNaM tasyAH sarvAtmakatvAt tRNAdyapi sarvagatamiti kiM 'pradhAna katvam iti kalpanayA? atallakSaNatvAM dvA] pravRttiguNAbhAvaH, tatazca tattattvatriguNasarvAtmakapradhAnAbhAvaH / ____ atha pravRttilakSaNaviparItamapi pradhAna pradhAnameva avadhAraNabhedAt, guNasvAtmani 'guNa eva lakSa10 Nam' ityavadhAraNam , pradhAne tu 'pravRttirlakSaNameva' itarayorapyatyAgAt, taddhya nekarUpaM mecakavat / na, 201-2 uktavadavadhAraNasyAnyAyyatvAt pratijJAtavyAghAtAd ghaTarUpAditvavat, pradhAnatvaM prAguktaM guNAnAm 'aMjAmekAM lohitazuklakRSNAm' ityAdi, idAnIM pRthaksvAtmAnasta ucyante iti tattvaM pradhAnasya, na pradhAnatvaM teSAm , rUpAdighaTatvapakSavat / yadA ca teSAmeva tattvaM tatasteSAM [tathA ] tathetaretarAtmasu abhAvAdavadhAraNabhinnabhinnArthatvAd nanu tadeva sarvAsarvagatatvamiti lokavadeva tttvaapttiH| 15 atha sarvasarvAtmakatvAdavikalpazabdArthatvA~[da]lakSaNameva kathaM tarhi triguNavarNanamanekAtmakasarva gatatvarbhAvanaM ca? yadi asyaikaikA pratyekaM guNo na bhavati tato'sya kuto'sattvAt tadekatvApatyAtmikA avikalparUpatA? na hi pRthagavRtte rUpe mecakAtmake bhavataH / asadeva tu tadevam, aguNatve'vyAtmakatvAt , khapuSpavat / tvaduktereva ca [na] tallakSyaM nArtho na vastu, alakSaNatvAt , khapuSpavat / athAta itazcAnyataropAdAnaparityAgAyuktatvAt tallakSaNAbhAvAdasyAMvAcyataiva, tathA tannaiva syAt 20 pravRttyA sahaikatvAnyatve pratyavacanIyatvAt, na tadekaM nAnyad vAcyam, nirupAkhyatvAt / yattu sat tat pravRttyA sahakatvAnyatve prati vacanIyam, yathA pravRttisvAtmA prakAzaniyamAtmAno vA anyataropagrAhaparityAgAyuktatvAdapi ca nanUbhayayuktatvavAcyatvAbhyupagama eva pitRputravat / pravRttisvAtmaiva vA trINIti puruSAvasthAvaditi / yathaiva hi yadi puruSasvAtmA avasthAH na tarhi nA anavasrthatvAt khapuSpavaditi tathaiva yadi pradhAnasvAtmA guNA na tarhi pradhAnam , aMguNatvAt, "khapuSpavata / abhyapagame'pi ta pradhAnasya guNAnAM trayANAmapyaikyaM pradhAnatvAtmatvAt pradhAnavaditi sarva tvasambhAvyAbhAvAdeva sarvAvyApitA / pravRttiguNa eva hi prakAzaguNaH pravRttisvAtmatvAt pravRttivat , evamitaro'pi / prakAza eva pravRttiH prakAzasvAtmatvAt prakAzavat, evamitaro'pi / niyama eva ca pravRttiH niyamasvAtmatvAd niyamavat, evamitaro'pi / ya eva cAnyo guNaH sa evetaro'pi eka tvAtmatvAt sa iva [iti] 'prakRtirevedaM sarvam' ityatidezAbhAvo bhedAbhAvAt / 30 upavarNanabhinnarUpavyatikarasaGkarAbhyAM tvevamatathAtvameSAmasya ca tatatsvAtmatvAditi pradhAnaguNa 1** etacihAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 2 dRzyatAM pR. 249 paM0 1 // 3 vAkyamidaM pra0 244 paM0 12 ityatrApi dRzyate // 4degtvApra( tvAtpra?)vRtti pra0 // 5 dRzyatAM pR. 249 paM0 6 // 6 dRzyatAM pR0266 pN06| 7degtvAlakSa bhA0 / tvAllakSa ya0 / dRzyatAM pR0 251 paM. 3,16 // 8degbhAvagaM ca pr0|| 9degsyAdataiva bhA0 / syadataiva ya0 / dRzyatAM pR0 252 paM0 3 // 10 nanurUpayu ya0 // 11 putratvavat ya0 // 12 tarhi tA nA ana pra0 / dRzyatAM pR0 253 paM0 6 // 13 sthAtvAt bhA0 // 14 a pratiSu nAsti // 15 sarvatrasa pra0 // 16 tatasvAtmapra0 / dRzyatAM pR0 255 paM0 2 // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzapravRttiniyamAnAmaikyApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram evaM caikaikapUrvakavAdApattereva kimanekAtmakaikakalpanayA ? saGghAtapArArthyAdibhistasya cetanAdanyatve sthitAcetanatvaikatvapariNAmitvavRtti uktavat sthApitAtma vyavasthA'bhAva eva / uktavadrA vyavasthAnumatau pradhAnAtidezastyAjyaH / tadatyAge yadarthamayamatidezo ''dvaitaikAntArthastasyaivAsiddhi:, yat tadekameva sambhAvyate pradhAnaM tasyApya ne ketaivaivamApadyate, yatsvarUpAvyatiriktalakSaNA guNA vinA bhedenocyante tat pradhAnamapi pradhAnenAbhivyAptatvAdanavasthitaikatvatattva - 5 pratiSThaM 'pradhAnam' ityatidezyaM syAt pradhAnasvAtmatvAd guNavat / pratyakSArthedaM viSayatAyAM vA vyaktamUrtA nityAdirUpArthapradhAnaparamArthatA / guNAstvanyatvAnekatva eva pradhAnam / avazyamanye te tasmAt, tadrUpApattyaniSTatvAt guNAntaravat / yato guNasvAtmatvamasya neSyate / pradhAnAtidezAt tu punaH svepara viSaya kRtabhedadvArAnabhyupagame kasyacit kathaJcidapyanyasyAnupapattau te'pyanyatvApattivat pRthak pRthak pradhAnam / atha pradhAnalakSaNApi pravRttirna 10 pradhAnaM pradhAnamapi tarhi na pradhAnaM pradhAnalakSaNatvAt pravRttivat / evaM zeSAvapIti pradhAnAbhAva eva, kuto'sya sarvagatatA ? tadarbhAva eva tvayAbhiprAya evaM pratipAdyate tadAtmatvAbhimata nirasanAduSNatvanirasanenAzyabhAvapratipAdanavat / 277 kRtaM bhaGgacakrAvartanam, ApAditaM caikaikapUrvakamidaM 'nAnekaikapUrvakam' ityetadApannamityAha - evaM caikaikapUrvakavAdApattereveti avadhAraNArthatvAdevakArasya tatazca triguNapradhAnakAraNakalpanAnarthakyamityata 15 Aha- kimanekAtmakaikakalpanayA ? yadi pravRttilakSaNaM pradhAnamevaikaM prakAzaniyamapravRttirUpeNa pravartate pravRttireva vaikA triguNarUpA tatazcobhayathApyekaikakAraNavAda eveti pRthagAtmaka triguNakAraNakalpanAvyAkhyA AyAsamAtram / tasmAdekAtmakaikameva vyaktyantarasahasra karaNAyAnekAkAraM bhavati, yathA prAgvarNita puruSAdikAraNapUrvakAnantaprabhedajagatsRSTisamarthaM yat tadevAstu anekAkAram, kiM 'triguNam' ityetAvatA ? iti / kiJcAnyat, yadyapi tvaduktairhetubhiH saGghAtapArArthyAdibhiH prakRteranyaH puruSaH sidhyati saGghAtaparArthatvAt triguNAdiviparyayAdadhiSThAnAt / puruSo'sti bhoktRbhAvAt kaivalyarthapravRttezca // [ sAGkhyakA0 17 ] iti, 1 dRzyatAM pR0 209-2 // 2 'kataivevamA pra0 // 3 guNastvaM pra0 / dRzyatAM pR0 257paM0 2 // 4 navazya pra0 // 5 svaviSayakRta pra0 // 6 bhAva eva tvayA ( tvadabhi ? ) prAya evaM ya0 / 'bhAva evaM bhA0 / dRzyatAM pR0 258 paM0 3 // 7patti bhA0 // 8 khyAyAmamAtraM pra0 // 9 kA pra0 // 10 "lyArthapra" je0 sAGkhyakA0 A,B / ""lyArtha pra" mudritasAGkhya kA0 // 11 cetano hyacetanasya bhokteti cetane'cetanasya bhoktRtvaM nirbAdhameva // 12 'tvAcaM tenai ya0 / tvA tenai bhA0 // 13 tAM taccaiva te poggala pariNamaMti te bhA0 / ktaM tacaiva te ppoggala pariNamaMti te ya0 / dRzyatAM pR0 257 - 1, 258-2 // 202-2 tathApi ca tasya kAraNasya cetanAdanyatve satyevaitAni svarUpANi sthitAni, cetanasya parasyArthe pravRtte"racetanasya bhoktRtvAd rUpAdipariNAmino'cetanatvAcca tenaivAcetanatvenaikatvaM sthitam, na hyAcaitanyasya bhedoSsti, pariNAmitvaM cAsya tata eva sthitam, Apattibhavanasya rUpAdirUpasya pariNAmAkhyatvAt tasya ca sannidhi- 25 bhavanAdbhinnatvAt, yathoktaM" teccaiva te poggalA suSbhigaMdhattAe pariNamaMti te ceva te poggalA dubbhigaMdha 20 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre svatattvapravRttitvAt kimiti na gamyate mayA vA kimiti nocyate sukhAdananyadeva duHkham, anAtmatve'varaNAdyAtmakatvAt, avadhAraNena ca vakSyamANasAdhanAntarApakSiptAnyatvo vipakSAbhAvaH sUcyate, sukhasvAtmavat, anyasyAbhAvAt / ... mohe'nyatvamiti cet, tannivartayiSyate / avaraNAdyAtmakatvAt kuto'nyatva 2031 ittAe pariNamaMti [jJAtAdharma0 ] 'tti / tatastasya saGghAtapArArthyAdibhizcetanAdanyatve sthitAcaitanyaikatvapariNAmitvAni vRttayo'sya tadidaM kAraNaM sthitAcetanatvaikatvapariNAmitvavRtti, tacca sukhamiti vA duHkhamiti vA moha iti vA paramANava iti vA kAraNamityeva vA / uktavat, uktena tulyamuktavat , yathoktaM bhinnAtmakatAyAM tu sattvaM na prakAzeta apravRttatvAdityataH prabhRti yAvadeSo'vadhiH, tadvaduktavadeva . sthApitAtmasvatattvapravRttitvAt , Atmasvatattvena sthApitA'sya pravRttirityataH kimiti na gamyate tvayA 10vakSyamANasAdhanavat 'ananye sukhaduHkhe' iti, kiM svapakSarAgAd mohAdvA ? mayA vA kimiti nocyate ? tattvakathAyAM prastutAyAM kimanuvRttyA AyatilopAyazobhayAdito vA ? iti / kiM punastat sAdhanamiti cet , sukhAdananyadeva duHkham , anAtmatve'varaNAdyAtmakatvAt , varaNa-sadanA-'pavaMsana-baibhatsyadainya-gauravANi varaNAdIni, varaNAdInyasyAtmA kAryaM tad varaNAdyAtmakaM tamaH, na varaNAdyAtmakamavaraNAdyAtmakam , kiM tat ? duHkham , tasyAnAtmatve sati avaraNAdyAtmakatvAt sukhAdananyatvameva / kimarthaM punaH 'ananya15 deva' ityavadhAryate ? ucyate - avadhAraNena ca 'sukhAdananyadeva' ityanena vakSyamANasAdhanAntarApakSiptA nyatvo vipakSAbhAvaH sUcyate, vakSyamANaM sAdhanaM sukhAdananya eva moha iti, tenApakSiptamanyatvaM tamaso203-2 'pIti vipakSAbhAvaH so'nenAvadhAraNena sUcyate / puruSastu syAt sukhAdanyatvAd vipakSaH, tato vyAvarta nArtham 'anAtmatve sati' iti vizeSaNam / sukhasvAtmavaditi dRSTAntaH / yathA'varaNAdyAtmakatvAt sukhasvAtmA sukhAdananya evaM duHkhamapyavaraNAdyAtmakatvAt sukhAdananyaditi / aMnyasyAbhAvAditi hetoravyabhi20 cAravyAkhyAnam, sukhAdananyatvena duHkhe sAdhye'nAtmatvavizeSaNena Atmani niraste sAdhanAntaraniraste tamaso'nyatve na kiJcit sukhAdanyadasti, tasmAdanyasya kasyacidabhAvAd vipakSa eva nAsti / vipakSAbhAvAdevAvRttirasapakSe'sya hetorityavyabhicArI hetuH / ... mohe'nyatvamiti cet, tannivartayiSyate, vyAkhyAtArthasphuTIkriyAyai codyottarapakSau gatArthoM na viviyete / avaraNAdyAtmakatvAt kuto'nyatvanivRttiriti cet, syAnmatam - varaNAdyAtmakamoha 1"evaM khalu sAmI! subbhisaddA vi poggalA dubbhisattAe pariNamaMti, dubbhisaddA vi poggalA subbhisaddattAe pariNamaMti / surUvA vi poggalA durUvattAe pariNamaMti, durUvA vi poggalA surUvattAe pariNamaMti / submigaMdhA vi poggalA dunbhigaMdhattAe pariNamaMti, dubbhigaMdhA vi poggalA sunbhigaMdhattAe prinnmNti| surasA vi poggalA durasattAe pariNamaMti, durasA vi poggalA surasattAe pariNamaMti / suhaphAsA vi poggalA duhaphAsattAe pariNamaMti, duhaphAsA vi poggalA suhaphAsattAe pariNamaMti / paogavisasA vi ya NaM pariNayA vi ya NaM sAmI poggalA pnnnnttaa|" iti jJAtAdharmakathAsUtre pAThaH 12 // 6 // 2 dRzyatAM pR0 4 Ti0 2 // 3nA ityatve ya0 / nArU ityatve bhaa0|| 4tanaikatvapaya0 // 5degttitvA pra0 / dRzyatAM pR0 270 paM0 4 // 6tyAyati pr0|| 7dRzyatAM pR0 209-2 // 8 anyasyAditi pr0|| 9degcid vi ya0 // 10 yAdau pr0|| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhaduHkhamohAnAmananyatvApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 279 nivRttiriti cet, na, avaraNAdyAtmakazabdasya vidhipradhAnaparyudAsAtmakatvAt anapuMsakavacanAdapratiSedhe'napuMsakasruTi sarvanAmasthAnatvavat taTastadaMtaTI strIpuMnapuMsakAstrIpuMnapuMsakatvavadetat syAdekasminneva liGgatrayadarzanAt avaraNAdyAtmakatve'pyana pratiSedhAdeva avaraNAdyAtmakAbhyAM sattvarajobhyAM mohasya pratiSedhyasyAnyatvaM siddham, tasmAnna tadanyatvanivRttiriti / etacca na, 'avaraNAdyAtmakatvAt' iti avaraNAdyAtmakazabdasya vidhipradhAnaparyudAsAtmaka- 5 tvAt / natro hi dvayI gatiH - prasajyapratiSedhaH paryudAsazca yathA brAhmaNo na bhavatyabrAhmaNa iti brAhmaNasya nivRttipradhAnaH prasajyapratiSedhaH, brAhmaNAdanyo'brAhmaNaH kSatriyAdiriti kSatriyAdividhAnapradhAnaH paryudAsaH, tathehApi 'avaraNAdyAtmakatvAt' iti varaNAdyAtmakAd mohAdanyadavaraNAdyAtmakaM zoSAdiprasAdAdyAtmakaM vidhIyate, varaNAdyAtmakatvasya tu na vidhirna pratiSedhaH paryudAsAtmakatvAt, na tu prasajyapratiSedha iti / tadarthasamarthanArthaM dRSTAntamAha - anapuMsakairvaicanAdapratiSedhe'napuMsakaiM suTi sarvanAmasthAnatvavat yathA napuMsakAdanyatra suT 10 sarvanAmasthAnasaMjJaM bhavatIti strIpuMsayoH suTaH sarvanAmasthAnasaMjJA vidhIyate, napuMsake tu 'ziH sarvanAmasthAnam 204-1 [ pA0 1|1|41 ] iti vidhyantaravihitA suTaH sarvanAmasthAnatA na vihitA na niSiddhA, tathehApi varaNAdyAtmakatvasya na vidhirna pratiSedhaH zoSaprasAdAdyAtmakatvavidhAnAditi / syAnmatam - vaiSamyAdadRSTAnto'yam, sambandhinaH suTaH sarvanAmasthAnavidhAne napuMsakAnapuMsakaviSayatvAvirodhAd yujyeta sarvanAmasthAnasaMjJA, viSayasya tu napuMsakAnapuMsakatvavirodhavad varaNAvaraNAdyAtmakatvAnu- 15 papattiriti / etadapi ca na vaiSamyAya, atrApi tattulyatvAt, taTastaTataTI strIpuMnapuMsakA strIpuMnapuMsaka - tvavadetat syAt ekasminneva liGgatrayadarzanAt, dRSTaM hi taTe liGgatrayaM ' taTaM taTastaTI' ityekasmineva, yadA ca napuMsakaliGgaM tadA na straiNaM na pauMsnam, puMstve na strItA na napuMsakatA, strItve netaradvayatA, ityastrIpuMnapuMsakatvaM ca tathA varaNAvaraNAdyAtmakatvamastu, ko doSaH ? sarUpaikazeSAkaraNamanukaraNatvAd liGgavyaktyarthamityadoSaH / evaM tarhi sukhaduHkhayorapi varaNAdyAtmakatvAdavaraNAdyAtmakatvAsiddhirevaM avaraNAdyAtmakatvasiddhau vA'nanyatvAsiddhiriti cet, netyucyate, avaraNAdyAtmakatve'pyananyatvAd varaNAdyAtmakatvasya, avarapAdyAtmake api sukhadu:khe varaNAdyAtmakatvato'nanye, tasmAdabhinne varaNAdyAtmake eva prasAdazoSAdikAryabhede'pi kAraNatvAnAtmatyapariNAmitvAdibhyaH / kimiva ? avaraNasadanAdimohAtmakatvavat yathA 1 NAtmakaM bhA0 / NAtmaka ya0 // 2 tu vi pra0 // 3 vacanAprati vi0 vinA ya0 / bhA0 pratau tu * * etacihnAntargataH pATho nAstyeva // 4 " zi sarvanAmasthAnam ||1/41 | suDanapuMsakasya |1|1|42 | zi sarvanAmasthAnaM suDanapuMsakasyeti cejjasi zeH pratiSedhaH prApnoti, kuNDAni tiSThanti vanAni tiSThanti yattAvaducyate "zi sarvanAmasthAna suDanapuMsakasyeti cejjasi zipratiSedhaH' iti na apratiSedhAt / nAyaM prasajyapratiSedho napuMsakasya neti, kiM tarhi ? paryudAso'yaM yadanyannapuMsakAditi, napuMsake na vyApAraH, yadi kenacit prApnoti tena bhaviSyati, pUrveNa ca prApnoti / " iti pAtaJjalamahAbhASye / "jazasoH ziH / " pA0 7 120 // 5 ndhinA bhA0 // 6 ta tulya bhA0 0 hI 0 / na tulya pA0De0 lIM0 vi0 // 7 'strInapuMsakAstrI napuMsakatva ya0 // 8 varaNAdyAtmakatva pra0 // 9 'reva varaNAdya ya0 / reNAdyA bhA0 // 10 makatve api sukhaduHkhayo va pA0 De0 lIM0 20 hI 0 / 'tmakatve api sukhaduHkhayoH va vi0 // 20 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre nyatvAd varaNAdyAtmakatvasya avaraNasadanAdimohAtmakatvavat, vakSyamANavacca varaNAdyAtmakatve'pyananyatvAdavaraNAdyAtmakatvasya prApitatvAt / asAdhanamidaM sarvatulyatvAt prasiddhiviruddhasiddhyatiprasaMgAt / zakyate hi vaktuM ghaTaH kaTAdananyaH, tantvanAtmakatvAt, kaTavAtmavat, vaidhayeNa paTavat / 5 mohAtmakAni varaNAdanyAni sadanAdIni varaNAtmakamohAtmakAnyapi avaraNAtmakAni, yathA vA moho varaNa204-2vilakSaNasadanApadhvaMsanabaibhatsyadainyagauravadharmApi varaNAtmaka eva kAryakAraNayorabhedAd bhedAcca, anyathA paunaru ktyAnarthakye granthadoSau vyapadezyavyapadezAbhAvadoSazca syuH, neSyante ca tathA / tasmAd' varaNAvaraNAdyAtmakatvaM mohasya sadanAdInAM caiSitavyam / yathA caitat tathA sukhaduHkhe prasAdazoSAdayazca varaNAvaraNAdyAtmakAH syuH / tasmAt sukhaduHkhayorananyatvahetuvyabhicArapradarzanAya nAsapakSo'stIti / kiJcAnyat, vakSyamANavacca 10varaNAdyAtmakatve'pyananyatvAdavaraNAdyAtmakatvasya prApitatvAt , vakSyati hi sukhAdananyat tamaH prakAzAdananyo niyama iti ca, tatra tamaso varaNAdyAtmakatve prasAdazoSAdikAryAdekasmAdeva sukhAdananyatvaM sAdhayiSyate, tamaso'pyatastasmAdananyatvAd varaNAdyAtmakamapyavaraNAdyAtmakaM tamaH sattvarajovat / "kiJcAnyat, avaraNAdyAtmakatvasya varaNAtmake satyevAnantaraM prApitatvAt tathA vakSyamANatvAditi / ___ itara Aha- asAdhanamidaM sarvatulyatvAt prasiddhiviruddhasiddhyatiprasaGgAt , prasiddhiviruddhA15 nAmapyarthAnAM siddhirevaM sati prasajyate, arthAntaradharmanivRttyA tadAtmatvApAdanAt , tadyathA-zakyate hi vaktuM ghaTaH kaTAdananyaH, tantvanAtmakatvAt , yastantvanAtmakaH sa kaTAdananyaH, yathA kaTasvAtmA, 205.1 yaH kaTAdanyaH sa tantvanAtmako na bhavati yathA paTa iti vaidharyeNa paTavadityuktam / AcArya Aha - atha sarvatulyatA kathaM doSaH, svamatena paramatena ? iti praznaH 'ubhayathApyadoSaH' iti manyamAnasya / yadi te svasminneva mate doSastatastava prasiddhivirodhadoSAsaktirmamAbhimataiva tvatprativAdino mama tu sarvAnanya20 tvApAdanamabhimatameva bhAvapakSavat , yathA bhAvavidhividhinayamate'nantarAtIte sarvAnanyatvamiSTam , etasyodAharaNamAtratvAdutkrameNa svabhAvakAlaniyatipuruSapakSavacca vakSyamANavidhiniyamavacca yathAsvamabhimatA eva / evaM tAvat paravAdyabhiprAyavazAt tvanmate doSAsaktiriSTA / na kevalaM parAbhimatereva, kiM tarhi ? api ca svamate'pi sarvAnanyatvam , sukhAdyanvayamAtratvAt sarvasya nanu ghaTaH kaTAdananyaH, sukhaduHkhamohAnvitametad bAhyAdhyAtmikabhedarUpaM jagadicchataste traiguNyajAtyanucchedena sa~rvaM sarvAtmakameva vaiguNyAnvayAnatirekAt 25 ko hi sattvAdyatiriktaH ? yadi sattvarajastamotiriktaM kiJcit syAt sarvasarvAtmakavAde doSaH syAt , na tvasti, tasmAt tavaivAdoSaH / 4 kiMvAnyat bhA0 // 1degSAzca ya0 // 2 varaNAdyAtmakAH pr0|| 3 dRzyatAM pR. 205-2 // 5 ghaTaHsvAtmA pr0|| 6degtA va lIM0 vinA // 7 sarvasarvA pra0 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaniyamayorabhinnatvApAdanam] dvAdazAraM nayacakram 281 atha sarvatulyatA kathaM doSaH, svamatena paramatena ? tava doSAsaktirabhimataiva tvatpativAdinaH, bhAvapakSavat / khamate'pi sukhAdyanvayamAtratvAt sarvasya nanu ghaTaH kaTAdananyaH, ko hi sattvAdyatiriktaH ? satkAryavAdatyAgo vA tatrAbhAvAt samudayakSaNikazUnyavAdApatteH / rUpAdInAM cApyanena nyAyena ananyatvAt pratyudAharaNAbhAva eva te| tathA niyamo'pyabhinnaH prakAzAt / prakAzavAtmatvapratilambha eva hi tanniyamaH prkaashaannytaa| 'bhinnAtmakatAyAM sattvaM sattvameva na syAt prakAzo vA prakAza eva, tathA'niyatatvAt anyathA prakAzanAbhAvAt, rajovat pravRttivat / mUlata eva syAnmatam - ghaTaH kaTe triguNo'pi nAstIti / tatazca satkAryavAdatyAgo vA tatrAbhAvAt , yadi sattvAdiguNe mRdAdau kaTAdirna syAt triguNo'pi tathA ghaTo'pi mA bhUt , ato'san ghaTaH pazcAdutpanna-10 statra prAgabhUta iti asatkAryavAdaH satkAryavAdatyAgazca prAptaH / kiJcAnyat , prakAzAdiviviktasvarUpaguNasamudayAbhyupagamAd rUpAdiskandhasamudayavAda evAyamapi dezabhinnayugapadbhAvyanirdezyaguNasamudayamAtratvAt / kSaNikavAdazca, ayugapadbhAvipiNDazivakAdyanirdezyanirvikalpArthamAtratvAt / ata eva ca zUnyavAdApatti, anirdezyasvabhAvatvAt , khapuSpavat / rUparasagandhasparzasaGkhyAsaMsthAnAdInAM ghaTAdiSu dRSTAnAmanyatvAd vipakSo'sti ityAzaGkethAH, tatrApi 15 rUpAdInAM cApyanenetyAdi yAvat pratyudAharaNAbhAva eva te / rUpaM rasAdananyat agandhAdyAtmakatvAd, rUpasvarUpavadityAdi prasiddhiviruddhasiddhyatiprasaGgo'pi, te tvatprativAdino doSAsaktirabhimataiveti tadeva yAvad bhAvapakSavaditi, punazca khamate'pi sukhAdyanvayamAtratvAdityAdi yAvat samudAyakSaNikazUnyavAdApatteriti samAnazcarcaH / evaM sukhAdananyad duHkhamityetad bhAvitam , 'tamo'nanyat' iti bhAvyam , tadapi yathA ca prakAzA- 20 dabhinnA pravRttistathA niyamo'pyabhinnaH prakAzAt / prakAzAnatiriktatApradarzanArthaM niyamalakSaNamAhaprakAzasvAtmatvapratilambha eva hi tanniyamaH, prakAzasya svAtmA prakAzanameva, tadbhAvaH prakAzasvAtmatvam , tatpratilambha eva hi tadAtmalAbha eva hi tanniyamaH, rUpasya rasasya vA prakAzyasvarUpavyaktirniyamaH, na hi chinnAbhranabhasIva nirAzrayaH kazciniyamo'sti ? tatparyAyakathanaM niyamaH prakAzAnanyatA prakAzasvarUpamAtram , etanniyamalakSaNaM nirucyate, nAnyaH prakAzAd bhinno niyama iti, tatra doSadarzanAt / ko doSa iti cet , 25 ucyate-bhinnAtmakatAyAM prakAzAd niyamasya sattvAt tamasazca sattvaM sattvameva na syAt prakAzo vA prakAza eva na syAditi vartate, tathA'niyatatvAt , guNAntararUpApattirahitasya sattvasya prakAzasya cAguNAntarAtmano'guNAntarAtmApattirahitatvAdityarthaH / zabdo hi zabdatayA prakAzamAno rUpAdyAtmavyAvRttasvarUpeNa niyata eva prakAzate, anyathA prakAzanAbhAvAd vyaktyabhAvAdityarthaH / dRSTAntau yathAsaGkhathaM rajovat 1 dRzyatAM pR0 270 paM0 4 / pR0 286 paM0 10 // 2 dRzyatAM pR0 280 paM0 3, pR0 281 paM0 1,2,3,4 // 3degtmapra pra0 // 4 prakAmyasvarUdeg bhA0 / prakAmyasyasvarU y0|| 5 kathaM niyamaH pr0|| 6niruhyate bhA0 / nirudya (dhya ?)te ya0 // naya036 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre tadvA prakAza iti na syAt, aniyatatvAt , vandhyAputravat puruSavat / nanu prakAzAtmakatvAdeva sattvasya agneriva kuDyAdinA tamasA niymytvmnnythaavRtttaa| yadyaniyato'sAvasaMstarhi aniyatatvAd vAndhyeyavat / evaM hi kArya kAraNe sad yadi tat tatra niyatamananyathAvRtti, tatra sannidhivartateH sattArthatvAt / 5 na, Adhikyena ayatatvAt / adhiko ymstmonugrhaadnnythaavyktiruuptaa| 206.1 pravRttivat , yathA prakAzAtmanA aniyatatvAd rajaH sattvaM na bhavati pravRttizca prakAzo na bhavati tathA sattvaM sattvaM na syAt prakAzaH prakAzo na syAditi / na kevalaM guNAntararUpApattirahitasya svAtmApratilambha eva, kiM tarhi ? mUlata eva sattvameva tadvA prakAza iti na syAditya stitvameva nirAkriyate, aniyatatvAt , yadi tat svata evAniyataM tato nAsti tat sattvaM vandhyAputravat na ca tat prakAzAtmakaM puruSavaditi 10 pUrvavad yathAsaGkhyaM dRSTAntau / itara Aha - nanvityAdi yAvadananyathAvRttatA / nanvityanujJApane, prakAzAtmakatvAdeva pradIpavat sattvasya sarvatodiggaitAniyataprakAzasya mahadahaGkArAdisparzarUpAdipiNDazivaudipUrvottaravyaktyabhimukhatAyAM satyAM prakAzanasya sati niyAmake kuMDyAdau agneriva kuDyAdinA AvaraNena niyamyatvam , nAva iva vA sarvadiggamana rodhinA lambanapASANena guruMNeva dvidhApi pradezAntaraprAptirodhinA tamasA prakAzasya dRSTaniyamyatvavad 15 niyamyatvam , tacca ananyathApravRttatA, evameva te pravartitavyaM nAto'nyatheti / dRSTatvAccAnapahnavanIyo bhedo niyamyaniyAmakayoH / tasmAdanyo niyamaH prakAzAditi / atrocyate-yadyaniyato'sAvasaMstahi yadi svayamevAniyataH prakAzo'saMsta_sau aniyatatvAd vAndhyeyavat / evaM hItyAdi etasyaiva vyAkhyAnamaniSTApAdanadvAreNa / 'kArya kAraNe'sti' ityetad darzanamevameva ghaTate yadi tat tatra niyatamiti, kimuktaM bhavati ? ananyathAvRttItyuktaM bhavati, yathA 20 vartitavyaM tathaiva vartate nAnyathA, svAtmanaiva ca vartate nAnyena kenacid vaya'te / tacca ananyathA vRttirasya 206-2 tadidamananyathAvRtti kArya kAraNe saditi zakyamabhyupagantum / kiM kAraNam ? tatra sannidhivartateH sattArtha tvAt , tatra kAraNe sannidhyartho vartatiH sattArthaH 'sannihito vartate' iti, asti-bhavati padyati vidyativartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthAH [ ] ityatra vartateH sannidhibhavanArthavAcitvAd vartate niyataH snnihito'stiityrthH| va itara Aha - na, Adhikyena ayatatvAt / 'ni'zabdasyAdhikArthatvAdadhiko yamo niyamaH so'tra vivakSitaH, na sannidhimAtravRttiH / ko'sAvadhiko yamaH ? tamo'nugrahAd yaH, sa cAnanyathAvyaktirUpatA, tamasAnugRhItasya sattvasya zabdAdirUpeNa rUpAntaranivRttyAnanyathAvRttirUpatA 'zabdo'yaM na raso na 1 dRzyatAM pR0 271 paM0 1,2 // 2 dRzyatAM pR0 270 paM0 4 // 3 degdiyatAni pra0 // 4degkApU pra0 // 5 kuTyA pra0 // 6degNeca bhA0 // 7 dRSTiM y0|| 8 mete ya0 / ( degmeva tena ? ) // 9 sanniyato pr0|| 10 dRzyatAM pR0 34 paM0 20 // 11 cananyathAvyaktirUpatA pr0|| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyamate prakAzaniyamayorabhinnatvApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 283 naM, tamaso'pi sattvavat pRthagaparisamAptarUpatvAt, tamaso'pi hi tathA prakAzanaM vyaktiriti prakAzAtmaka sattvAnugrahAd bhavati, aniyataM ca kathamanyaniyamane pravarteta ? ityAdiH pUrvavad grantho yAvad' 'naM, pariNAmasya tatraivoktatvAt' / prakAzAtmaiva tu niyamaH / itarathA sa prakAzo na saH, tathA'niyatatvAt tathA'bhUtatvAt, ghaTapuruSavad ghaTapaTavadvA / ya eva niyamaH sa eva prakAzaH, tathA niyatatvAt tathApravRttatvAt, ghaTaghaTasvAtmavat / rUpaM no'nAkAzAdirvA' iti / tasmAt sattvaM tamonugRhItaM tathA prakAzate na svata eva tasmAdanyaH prakAzAnniyama iti / etaccAsat, tamaso'pi sattvavat pRthagaparisamAptarUpatvAt sattvaprakAzananiyamane svayaM sattvaprakAzanAkAGkSitvAt tamastvanmatenAparisamAptameva tamoniyamanApekSaprakAzAtmakasattvavat / tadvadhAkhyAnaM tamaso'pi hItyAdi, tamaH sattvaprakAzarUpavyaktiM sattvaprakAzanapratilabdhatathAniyati kuryAd nAprakAzitatathA - 10 niyativyakti / kiM kAraNam ? tasya tathA vyakteH sattvaprakAzanapratilabhyatvAt / yasmAt tathA prakAzanaM vyaktiriti 'iti' zabdasya hetvarthatvAd niyamanayogyatayA hi tamasaH prakAzanaM sattvasya vyaktiH, sA ca prakAzAtmakasattvAnugrahAd bhavati nAnyatheti sattvAprakAzitatamoniyamanAparisamAptarUpatvam, prakAzA- 207.1 nanugrahe satyaniyatatvAt / na ca svayamaniyataM niyamayitumanyaM samarthaM vandhyAputravadityata AhaaniyataM ca kathamanyaniyamane pravarteta ? ityAdirata uttaraH prAgatItagranthAtidezaH evaM tu nAnayorityAdi- 15 pUrvottarapakSaprapaJcAtmako yAvanna pariNAmasya tatraivoktatvAditi / tadyathA- evaM tu nAnayoritaretarAnugrAhitA, utthApya sAhAyakazaktitvAt, vAtAhatanaudvayavad glAna zivikAvAhakavat / asampUrNazaktitA arsprakarSaH aniyama ityarthaH, iti kAraNataiva na syAdasampUrNazaktitvAdupahatabIjavat / asadakaraNAdibhyazcAnyato na tatsvarUpaprakarSaH / yadA ca sudUramapi gatvA prAgavRttera satkAryatvaM mA bhUditi prakarSaH pariNAmAdeva tadA pariNAmasyAnyatra vRttasyA [nyatrA ] pariNAmakatvAd yuvatvava [dAtma] mAtravRtti - 20 tvameva, nAnyatra vRtto'nyadanyathA karoti pariNAmitvAt / evaM tarhi pUrvavadudAharaNA devApravRttyAtmakatvaM sukhasya niyatarUpeNA pravRttyAtmakatvamityarthaH, ko hi vizeSastamaHpravartanAdRte kSIradadhipariNAma kAlavat pUrva na pravRttaM pazcAcca pravRttamiti ? na, pariNAmasya tatraivoktatvAdityeSa granthaH samAno'trApi / ata uttarastu grantho'rthataH samAnagamaniko'pi vizeSya likhyate bhAvanArthaM vizeSaNAtulyatvAt, tadyathA - prakAzAtmaiva tu niyamaH itarathA se prakAzo na saH, tathA'niyatatvAt, tathA'bhUtatvAdityasyaivA - 25 rthakathanaM prAktana vyAkhyAnavat / rUpAdisvarUpaniyatArtha prakAzanAt prakAzaH [ prakAzaH ] syAd nAnyatheti, tvanmatena ghaTapuruSavat, yat tathA aniyataM tanna prakAzaH, yathA ghaTaH puruSe na niyato ghaTe ca puruSaH, 207-2 yo yaH prakAzaH sa tathAniyata eva yathA rUparasAdi / lokapratItodAharaNameva ghaTapaTavadveti / evaM tAvat, prakA 3 1 dRzyatAM pR0 271 paM0 1-pR0 273 paM0 5 // 2 nAkAzA bhA0 / zabdasya AkAzaguNatvAt 'nADanAkAzAdiva' iti ya0 pratipAThaH samIcIno'tra bhAti // 3 tamAsatva bhA0 / tamasosatva ya0 // 4 degti satvA ya0 // 5 pravartatetyAdi pra0 // 6 dRzyatAM pR0 272 paM0 1 // 7 sthAniya pra0 // 8 NAtmapra 0 // Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre niyamyaniyAmakatvAda' naulambanapASANavanneti cet, na, tadAtmana eva tathAniyatatvAt sannidhimAtrAt pUrvavadaniyamanAt / ya evAsau sattvasyAtmA prakAzaH sa niyAmakaH, tathAniyamavidheH, itarakartRvat, tamoniyamAtmarUpApAdanAditaratathA zasya rUpAntaranivRttirUpaM niyamamantareNa prakAzanAbhAvapradarzanAd niyamAtmakatvamuktam , idAnIM ya eva niyamaH 5 sa eva prakAza iti tayorananyatvApAdanam , tathAniyatatvAt tena prakAreNa niyatatvAt rUpaprakAzanarUpeNa rasAdyAtmanivRttyA prakAzasya niyatatvAt , tathApravRttatvAdityasyaivArthakathanaM vRttiniyativyaktInAmaikArthyAt, ghaTaghaTasvAtmavat , yat tathAniyataM yat tathAvRttaM yat tathAvyaktaM tadeva tat , yathA ghaTa eva ghaTakhAtmA / yat punastadeva na bhavati na tat tathAniyataM tathAvRttaM tathAvyaktaM vA, yathA puruSaH / niyamyaniyAmakatvAdU naulambanapASANavanneti cet / syAnmatam - niyamyaM prakAzatattvaM 10 sattvam , tamo niyAmakam / tasmAd niyamyaniyAmakatvabhedAd naikatvaM sattvatamaso:* naulambanapASANavat, yathA nauH pravartamAnA niyamyate lambanapASANena niyAmakena, tayozcAnyatvamevaM sattvatamasoriti / etacca na, tadAtmana eva tathAniyatatvAt , tasyaivAtmA sa eva vAtmA tadAtmA, tasyaiva prakAzAtmano niyatatvAt , tasmAdeva tenaiva vAtmanA prakAzAtmana eva niyatatvAt , sattvatamasorbhedAbhAvAd naulambanapASANavad bheda sAdhAbhAvAdayukto dRSTAnta iti vakSyate / tadvayAkhyAnArthamAha-sannidhimAtrAt pUrvavadaniyamanAt, 1 iha tamaH sannihitamapi prAk sannidhimAtrAdevAniyAmakaM svayamaniyatatvAt sattvAdhInaniyatitvAt , kintu niyamyamaniyamAt , kastarhi niyAmakaH ? ucyate - ya evAsau sattvasyAtmA prakAzaH sa niyAmakaH / kathamiti cet, ucyate - yasmAt tathAniyamyavyaktisvarUpaH, tena prakAreNa zabdAdiniyatiniyamyavyaJjanasvarUpaH sa eva prakAza eva / kutaH ? tathAniyamavidheH, tena hi prakAreNa niyamasya vidhiH zabdasvarUpeNa prakAzamAnasya zabdasya rUpAdyanAtmanA niyatA prakAzamAnatA niyamavidhiH, tasmAddhetoH prakAza eva niymH| 20 dRSTAnta itarakartRvat kumbhakArAdivat , yathA mRdravyaM piNDazivakAdibhAvenAbhivyajyamAnaM tathA tathA prakAzayatA kA kumbhakAreNa niyamakAriNA nirvaya'te niyamyate niyate rUpe'vasthApyate nAprakAzamAnamapravartamAnaM ca satkAryavAdAbhyupagamAdasadakaraNAdihetusAmarthyAcca, tasmAt sa kartA prakAzasthAnIyo niyAmakaH piNDazivakAdeniyamyasya tathA prakAzastamasaH / kutaH ? tamoniyamAtmarUpApAdanAt , sattvenaiva hi tathA tathA prakAzamA nena tamaso niyamarUpamApAdyate mRda iva tathA prakAzayatA kA kumbhakAreNa tadAtmalAbhahetutvAt / tatastvadabhi25 mataniyAmakatvaviparyayApattiH, tamaso niyamyatvAt sattvAdhInaniyatitvAt sattvasyaiva niyAmakatvAt pakSadharmaviparItatA sattvApAdyaniyamAtmarUpatA prasaktA, sattvAprakAzite niyamAbhAvAt / sattvApAditaM hi tamaso niyamAtmarUpam , tasmAt tamoniyamAtmarUpApAdanAt sattvaM niyAmakam , itaratathArUpApAdanAt tamovat / 1 dRzyatAM pR0 273 paM0 6-pR. 274 paM0 1 // 2 rUparasapra ya0 // 3 * * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 4degtvAtmakatvatamaso pr0|| 5degniyatitaMniyamya ya0 / niyatiyamya bhA0 // 6 degtmAnA pra0 / (tmano ?) // 7 yamasya pra0 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaniyamayorabhinnatvApAdanam] dvAdazAraM nayacakram rUpApAdanAt tamovat / tamo'pi hi itara[tathA]svarUpApAdanAdRte kimanyat karoti ? evaM ca nauvat tama evApadyate tathA prakAzasya niyamyatvAt tathAprakAzAnatiriktatattvarUpatvAdvA niyamasya kuto'naulambanapASANabhedasAdharmyam ? bhede lambanapASANo nAvaM niruNadvIti yujyate, na tu tathAprakAzAtiriktatattvarUpo moho| niyAmako'sti / na tadrUpatvamatadvattitvAditi cet, na, tamAsvaniyamavat tadAtmana eva niyatatvAt / anyathA sattvaM sattvameva na syAdityuktatvAdanyathA tu niyatyabhAvAt / tamo'pi hi ityAdi, tamaso'pi hi niyAmakatvamevameva yujyate tvanmate yadItarayoH sattvarajasorAtmarUpA-. pAdanaM kuryAt , anyathA itara tathA] svarUpApAdanAdRte tamaH kimanyat karoti ? tayohi sattvarajaso-208-2 rAtmarUpApAdanameve, AtmarUpamApAdayanniyAmakamityucyate / yathA tamaH pUrva prakAzapravRttyAtmabhyAmaniyatayoH sattvarajasostathAniyamanAd niyAmakamevaM sattvamapItaratathAniyamAtmarUpApAdanAd niyAmakamastu, ko doSaH ? evaM ca nauvat tama evApadyate / evaM ca sattvasyaivoktavidhinA niyAmakatvAd nausthAnIyaM niyamya tama eva syAt , na niyAmakam / lambanapASANasthAnIyaM sattvameva niyAmakam , na niyamyaM syAt / kiM kAraNam ? tathA prakAzasya niyamyatvAt , yasmAt tenoktaprakAreNa prakAzena niyamyatvaM mohasya tasmAt tamasa: 15 sattvena niyamyatvAdityarthaH / tasmAt prakAzAprakAzite tamaso niyatyabhAvAt tamasaH prakAzena tathA niyamyatvAt tadAtmana eva tathAniyatatvAditi sAdhUktam / evaM tAvat sattvatamasorbhedamabhyupetya viparyayApattyA niyamyaniyAmakatvAdityasya hetorasiddhiruktA / naiva vA sattvavyatirikta tamo'bhyupema ityata Aha-tathAprakAzAnatiriktatattvarUpatvAdU vA niyamasya zabdaprakAreNA'rUpAdiprakAreNa ca yaH prakAzastadanatiriktatattvarUpatvAnniyamasyAbhivyakteH kuto'naulambanapASANabhedasAdharmyam ? na nauranauH, kaH ? lambanapASANaH, tasya 20 nAvo bhedaH, tatsAdharmyamanaulambanapASANabhedasAdharmyam , tattu kutaH sattvatamasorbhedasAdharmyam ? bhedAbhAvAdityarthaH / tato dRSTAntadAntikayoH sAdhAbhAvAdayuktamiti vaiSamyaM darzayati -bhede sati lambanapASANo nauvilakSaNo nAvaM pravartamAnAM niruNaddhIti yujyate / na tu tathAprakAzAtiriktatattvarUpo 209-1 moho niyAmako'sti etayoH zabdAdyAvirbhAvamAtraphalatvAt , ato na yujyate / na tadrUpatvamatadvattitvAditi cet / syAnmatam - prakAzanamAtraM sattvasya vRttiniyamanaM tu tamasaH, 25 tasmAt sattvasyAniyamanAdatadvRttitvAd vRttibhedAca na niyamanaM sattvasya tamasazca na prakAzanamityasti bheda iti / etacca na, tamaHsvaniyamavat tadAtmana eva niyatatvAt , yathA tamasaH svo niyamaH prAgavRttaH pazcAt svata eva tamaHsvAtmanaH pravartamAnastamasA vinA abhUtatvAt tadatyAgena vRttestadadhInatvAt tadrUpa evaM tadAtmana eva pravRttatvAt tathA sattvaprakA pravRttyanatiriktatattvarUpastamoniyamaH sattvAvyatiriktaH prakAzA 1 dRzyatAM pR0 274 paM0 1- pR0 275 paM0 4 // 2 'karoti' iti vAkyazeSaH // 3degdaniyA pra0 // 4 dRzyatAM pR. 274 Ti. 9 // 5 dRzyatAM pR0 28450 1 // 6 zavRttya bhaa0|| . Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre syAnmatam -prakarSaNa kAzanaM prakAzana........'pravRttivat / na, sattvasyApi tamovadaparisamAptarUpatvAd... niyAmakAbhAvasya cAparyAptatvenoktatvAt / evaM caika eva vinidrAvasthApuruSatvavad niyamaH pradhAnamiti tanmAtrameva tat, niyamApattirUpanirUpyatvAt , niyamakhAtmavadityAdi bhaGgacakrAvartanaM 'niyamasvAtmaiva 5 vA trINyapIti puruSAvasthAvad yAvat sukhAdananyad duHkhamiti / atra tu sukhAdananya eva mohaH, anAtmatve'zoSAdyAtmakatvAt, sukhakhAtmavadityAdi sAkSepaparihAraM pUrvavat pravRttisthAne niyamaM kRtvA / na cApIdamekata eva tattvam / sAmAnyavizeSabhAvAt syAdekata eva tattvam / dhInatvAt tadavinAbhAvAt tadaparityAgena pravRttestadAtmana eva pravRttatvAditi / kiJcAnyat , anyathA 10 sattvamityAdi, yadi svata eva niyamo na syAt tato'nyathA sattvaM sattvameva prakAzo vA prakAza eva na syAt tathA'niyatatvAd rajovat pravRttivat / mUlata eva tadvA prakAza iti na syAdaniyatatvAd vadhyA. putravat puruSavadityuktatvAditi tathA / anyathA tu niyatyabhAvAt , prakAzAprakAzite tamaso niyatyabhAvAdaniyatasya cAbhAvAt prakAza eva niyama iti / syAnmatam -prakarSaNa kAzanaM prakAzanamityAdi yAvat pravRttivaditi prAsaGgikaM tadeva codyam, 15 tatrottaramapi sattvasyApi tamovadaparisamAptarUpatvAdityAdi akSaraviparyAsena yathAyogAkSaropanyAsaM yAvat 209-2 utthApyasAhAyakazaktitvAd vAtAhatanaudvayavad glAnazibikAvAhakavad yAvacca upahatabIjavaditi vAcyam , tasmAdidaM vyAkhyAtArtham - niyAmakAbhAvasya cAparyAptatvenoktatvAt / evaM caika eva vinidrAvasthApuruSatvavadityAdi yAvad bhaGgacakrAvartanamiti prAguktaM bhaGgacakramAvartya vyAkhyeyamiti tadevAtidizati samAnatvAt / tatra tu pravRttireva pradhAnaM pravRttyApattirUpanirUpyatvAt 20 pravRttikhAtmavaditi pravRttimAtratve pradhAnabhaGgacakrakamAvartitam , iha tu pravRttisthAne niyamaM kRtvA pradhAnasthAne pradhAnameva ca kRtvA bhaGgacakrAvartanaM tadvadeva kAryam / punazca niyamasvAtmaiva vA trINyapIti puruSAvasthAvad bhaGgacakrAvartanaM dvitIyaM likhitaM yathA tathAtra pravRttitraiguNyavad niyamatraiguNyaM likhitaM draSTavyamiti / bhaGgagranthaparivRttiparimANamapyAha - yAvat sukhAdananyad duHkhamitIyaDram / atra tu vizeSaH sukhAdananyo moha iti pratijJA, hetuH- anAtmatve'zoSAdyAtmakatvAditi, dRSTAntaH sukhasvAtmavaditi / ityAdi 25 sAkSepaparihAraM pUrvavaditi avadhAraNena coktasAdhanAntarApakSiptAnyatvo vipakSAbhAvaH sUcyata ityAdisarvAtItavyAkhyAnaprapaJcAtidezaH / tadvayAkhyAnopAyadiGmAtrapradarzanaM caitat - pravRttisthAne niyamaM kRtveti / na caupIdamekata eva tattvamityAdItyuttarasya vikalpotthApanagranthasya smbndhH| sukhato duHkhamohayorenanyatvaM tattvamuktam , tttvnektH| sAmAnyavizeSabhAvAta sAmAnyavizeSabhedabhAvAt , yathA vRkSa iti sAmAnyaM kadamba iti vizeSaH, yathAtra kadambo niyamAd vRkSaH, vRkSastu syAt kadambo'nyo 'vetyekatastattvaM 1 dRzyatAM pR0 275 paM05-276 paM0 1 // 2 dRzyatAM pR. 278 paM0 1 // 3 dRzyatAM pR0 278 paM0 16 // 4 pR. 281 paM0 7 // 5 vA pr0|| 6 caMdrakramA ya0 // 7 dRzyatAM pR0 27550 7 / / 8 dRzyatAM pR0 276 pN01|| 9 dRzyatAM pR0 278 paM0 2 // 10 vApI pr0|| 11 ranyatvaM pr0|| 12 vetyanekata pr0|| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyamate sukhaduHkhamohAnAmabhedApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 287 kintUbhayato'nanyatvAdabhinnatvAdekatvAt ........... sannihitApattibhavanasattArthatvamayathArtha syAt / evaM tvanabhyupagame idaM nirUpyam - 'asti pradhAnaM bhedAnAM kAryakAraNabhAvAt / etat kathaM nirUpyate ? iti anekAtmakatvakAraNakalpanA asadvAda eva, sambhAvyavikalpAnupapannArthatvAt , taduktasatyatvAnupapannArthasarvoktAnRtatvapakSavat / tathA yadi sAmAnyavizeSabhAvaH syAt syAdekata eva tattvam, na tu tatheha sukhaduHkhamohAnAM sAmAnya- 210-1 vishessbhaavo'stiiti| kintUbhayato'nanyatvAdabhinnatvAdekatvAdityAdinA sattvarajastamasAmekatvApAdanArthaH pUrvavat sarva eva prakramabhedaiH sa eva tathaiva granthaH pravRttyA prakAzavizeSitayA mohavizeSitayA [ca ] neyaH, tathA ca bhASya eva sulikhitatvAnna vivriyate / sannihitApattibhavanasattArthatvamayathArtha syAdityatra tu vizeSaH, ApattibhavanaM sannidhibhavanAvinAbhAve yujyate, nAnyathA, yadi tadrUpAdi bIje na sannihita tato'- 10 GkarasyAsattvAdyApattiH syAt , sat kArya koraNe ceti dvaividhyaM ca bhavanasyaivameva yujyeta ApattyanApattibhedAditi, zeSaM pUrvavat / sattvena tamasA ca saha bhAvanAyAM kRtAyAM punazca tathaiva tamaso'pi sattvena rajasA tadvadeva bhAvanAgrantho niravazeSo likhita AcAryeNaiveti na vivRNmahe, sa evAnusartavyaH / sarvatra ca bhedacoyeSu pravartyapravartakatvAt pallavapavanavanneti cet, na, tadAtmana evetyAdi tadeva sattvarajaHsaMyoge'pi, prakAzArthiprakAzabhedAd nartakInartakAcAryavanneti cet, na, tadAtmana evetyAdi sattvarajaH saMyoge sattva-15 tamaHsaMyoge ca, [niyamyaniyAmakatvAda] naulambanapASANavanneti cet, na, tadAtmana evetyAdi sattvatamaHsaMyoge* rajastamaHsaMyoge ca tatra prakAzanapravartananiyamanavacanAni ca yathopapatti yojyAni / kuto'pallavapavanabhedasAdharmyam , kuto'nartakInartakAcAryabhedasAdharmyam , kuto'naulambanapASANabhedasAdharmyam ? 210-2 iti copanayeSu dvayaM dvayaM dvayordvayorguNayoH sambhavitvAccodayitvA parihAryamiti / evaM tAvat sukhaduHkhamohAnAM prakAzapravRttiniyamAtmakAnAmananyatvAt 'ekAtmakaikakAraNapUrvakatvam' iti sAdhvabhyadhAmeti / 20 evaM tvanabhyupagama idaM nirUpyamityAdi / evamekAtmakaikakAraNAnabhyupagame sAGkhathairidaM nirUpyam , katamat ? yat tad bhinnAtmakatvaM parigRhya prayukte kAryakAraNavIte'bhihitam - asti pradhAnaM bhedAnAM kAryakAraNabhAvAt , AdhyAtmikAnAM bAhyAnAM ca bhedAnAM kAryakAraNabhAvo dRSTaH, AdhyAtmikAnAM kAryAmakAnAM vakSyAmaH satvarajastamAMsi trINi zabdAdyAtmabhirvyavatiSThamAnAni parasparArtha kurvantItyevamAdi, etat kathaM nirUpyate ? vakSyamANeSu vicAravikalpeSu yathA yathocyate tathA tathAnupapattireveti 'iti'- 25 zabdahetvarthatvAd nirUpaNAbhAva evetyabhiprAyaH / tadvicAroddezArthaM sAdhanamAha - anekAtmakatvakAraNakalpanA asadvAda eva sambhAvyavikalpAnupapannArthatvAt , anupapannasambhAvyavikalpArthatvAdityarthaH, ye'tra sambhAvyante vikalpAste'nupapannArtha iti vakSyati, tasmAdayamasadvAd eva / dRSTAntaH - taduktasatyatvAnupapannArthasarvoktAnRtatvapakSavat , tenaivoktastaduktaH 'sarvamanRtam' iti pakSaH, sa evoktastadukto vA / asau satyazced sarvameva pra0 // 2 kAraNaM vi0|| 3 dRzyatAM pR0 273 paM0 6 // 4 * * etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 5 dRzyatAM pR0 284 paM0 1 // 6 dRzyatAM pR0 277 paM0 1 // 7 evaM tva'naya0 / evaM cana bhaa0|| 8degmekaikAtma y0|| 9 dRzyatAM pR0 288 paM0 1 // nAtha parva Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam tRtIye vidhyubhayAre yaducyate sattvarajastamAMsi trINi zabdAdyAtmabhirvyavatiSThamAnAni parasparArthaM kurvanti, sattvaM zabdakArya prakhyAya zabdAtmanA vyavatiSThamAnaM rajastamasoH zabdAtmabhAvAya pravRttiM khyApayati / atra prakAzAtmakena sattvena prakAzAtmakayoreva rajastamasoH zabdAtmanA vyavatiSThamAnena zabdAtmabhAvAya pravRttirvyaktiHprakhyApyate, 5 utAprakAzAtmakayoH ? yadyaprakAzAtmake rajastamasI zabdAtmabhAvAya prakhyApyete tataH sattvaM puruSasyApi tarhi zabdAtmabhAvAya pravRttiM prakhyApayiSyati zabdatvAyainaM pravartayiSyati, aprakAzAtmakena tenApi zabdabhAvAya pravartitavyaM prakAzakArakopapatteH rajastamobhyAmiva / na tarhi sarvamuktamanRtam , asya satyatvAt sarvoktAntaHpAtitvAcca, athAsatyamidaM na tarhi sarvasyoktasyAnRta..10 tvamanenAnRtena pratipAdyate'syAnRtasyApramANatvAdityubhayathApyasadvAdastRtIyavikalpAbhAvAcca tatheyamapi 'triguNa"" mekaM kAraNam' ityanekAtmakaikakAraNakalpanA asadvAda iti / - tat punaH katamad vacanam ? iti tat pradarzayannAha - yaducyate sattvarajastamAsItyuddezavAkyaM yAvat parasparArtha kurvantIti, nirdezavAkyaM ca sattvaM zabdakAryamityAdi yAvat pravRttiM prakhyApayatIti etadasadvAdadharmeNa pakSIkRtaM vAkyam / atra ca dvayaM sambhAvyate tRtIyAbhAvAt , taddarzayati -prakAzAtmakene15 tyAdi yAvat prakhyApyata ityayameko vikalpaH / sattvaM prakAzAtmakaM sat tadAtmakayoreva rajastamasoH zabdAtmanA vyavasthA'neneti svayaM zabdAtmanA vyavatiSThamAnaM tenAtmanopakurvat tayoH zabdAtmabhAvAya [pravRttiM prakhyApayati, ] pravRttiH prkhyaapyte|kaa sA pravRttiH ? vyaktirityarthakathanam / 'pravRttiM prakhyApayati' ityetadeva sphuTIkartukAmaH pravRttiH prakhyApyate iti vibhaktiviparyAsena vivRNoti AkhyAtenAbhihitakarmakatvAt prathamayA / eSa prathamaH praznavikalpaH / dvitIyastu utAprakAzAtmakayoriti rajastamasoraprakAzAtma20 kayorvA tat sattvaM zabdakArya prakhyAya zabdAtmanA vyavatiSThamAnaM zabdAtmabhAvAya pravRttiM khyApayati ? iti praznaH / prakAzAtmakayorityaSa vikalpo na ghaTata eva, sattvarajastamasAM jAtyantaratvAbhyupagamAt prakAzapravRttiniyamakAryatvabhedAt sukhaduHkhamohAtmakabhedAcca rajastamasI na prakAzAtmake iti / - atrocyate - yadyaprakAzetyAdi yAvad rajastamasI iveti / yadyaprakAzAtmake rajastamasI zabdAtmabhAvAya prakhyApyete tatastadvat sattvaM puruSasyApi tarhi zabdAtmabhAvAya pravRttiM prakhyApa25 yiSyati, tadarthavivaraNam - zabdatvAyainaM pravartayiSyati, zabdatvapariNAmenainaM pariNamayiSyatItyarthaH / sattvena zabdakAryaprakhyAtinA zabdAtmanA vyavatiSThamAnena puruSaH zabdAtmabhAvAya pravartyate'bhivyajyate vyavasthApyate ca, aprakAzAtmakatvAt , yad yadaprakAzAtmakaM tat tat sattvena zabdakAryaprakhyAtinA zabdAtmanA vyavatiSThamAnena zabdAtmabhAvAya pravaryaM vyaGgyaM vyavasthApyaM ca dRSTaM yathA rajastamazca, vipakSAbhAvAd vyAvRttiravAMcyA / tatsAdhanavyAkhyAnadvAreNa sAdhanAntaropanyAsadvAreNa vA granthaH aprakAzAtmakenetyA~diH yAvad . 1 dRzyatAM pR0 287 paM0 24 // 2 dRzyatAM paM0 20, pR0 29. paM0 21, pR0 291 pN06|| 3 pUrvoktA pra0 // 4degtmakatvamedAcca ityapi pATho'tra syAt // 5 vyaMjyaM yaH / jyaM bhA0 // 6degvAcyau pra0 // 7degtyAdi ya0 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattvarajastamasAmaikyApAdanam] dvAdazAraM nayacakram 289 athocyeta-aprakAzatvAnnaikAntaH zakyate kartum / puruSaH sattvAnna prakAzate, aprakAzakatve sannihitaprakAzakArakatvAt, pradIpeneva viyat / rajastamasI ca prakAzyete, aprakAzakatvAt, pradIpeneva pRthivI / puruSo'prakAzaH, rajastamasI ca prakAze / evaM tAvad viklpsmjaatitvaadnuttrmev| api ca naiva viyato'prakAzakatvam , yasmAd rUpAdipRthagbhUtapRthagvipariNatiSu pRthivyAdiSu nAprakAzanaM ghaTate bodhya-5 rajastamobhyAmiveti / apizabdAd rajastamobhyAmapi tenApi ca puruSeNAprakAzAtmakena zabdabhAvAya pravartitavyaM prakAzitavyaM vyavasthAtavyamityete pravRttiprakAzaniyamAH puruSakAryAH syuH, sa pravartate prakAzate vyavatiSThate pariNamatItyarthaH / kutaH ? prakAzakArakopapatteH, tasyAprakAzakatve sati upapannaprakAzakArakatvAdityarthaH / yad yadaprakAzakatve satyupapannaprakAzakArakaM tena tena zabdabhAvAya prakAzitavyaM pravartitavyaM vyavasthAtavyaM yathA rajasA tamasA ca / athavA rajastamazca yathA pravartata ityAdi yathAbhivyaktArthAnurUpaM vyAkhyA-10 tavyamiti / ___ etasya sAdhanasyAnaikAntikatvodbhAvanArtha sAdhanadvAreNa paramatamAzaGkayAha , athocyeta- aprakAza tvAd naikAnta ityAdi sopasaMhArahetukaprakAzanAprakAzanasAdhane yAvat prakAze iti / aprakAzatvAd 2121 naikAntaH zakyate kartumiti, ayaM heturna zaikya aikAntikaH kartum , yasmAcchakyate vaktumitthamapi -puruSaH sattvAd na prakAzate na vyajyata iti / kasmAt ? aprakAzakatve sannihitaprakAzakArakatvAt , 15 yadaprakAzakatve sannihitaprakAzakArakaM tadaprakAzamAnaM dRSTam , yathA pradIpeneva viyat / rajastamasI ca prakAzyete aprakAzakatvAt pradIpeneva pRthivItyetat pUrveNa sAdhanena vyAkhyAtArthaM sat sannihitaprakAza kArakatvAditi na vizeSyate / yathA ca viyatpRthivyoraprakAzatvasAmAnye satyeva kArakasAnnidhye'pi prakAzAprakAzau dRSTAvevaM puruSasyAprakAzAtmakatve'pyaprakAzataiva rajastamasoH sattvasya prakAzataiveti vizeSo'stviti / atrocyate - evaM tAvad vikalpasamajAtitvAdanuttarameva, 'prayatnAnantarIyakatve satyeva mUrtAmUrtatvA- 20 divizeSavad ghaTazabdayoranityo nityazceti vizeSaH syAt' iti vacanavat / kiJcAnyat , etadapi ca naiva viyato'prakAzakatvaM tvanmatenaiva zabdAtmanA prkaashmaantvaadsti| yadapi ca rUpaviSayAprakAzanaM pRthivyAdiSvetadapi ca naivAprakAzanaM ghaTate yasmAd rUpAdItyAdi yAvannAprakAzatve prakAzanamiti / yasmAditi heturvakSyamANArthaH, nAprakAzanaM ghaTata iti sAdhyam , rUpAdiriti rUparasagandhAstejombhobhUmiSu, tebhyaH pRthagbhUtAvAkAzAnilau zabdasparzAtmakau, rUpAdipRthagbhUtAbhyAM kha-vAtAbhyAM pRthagbhUtA vipariNatiryeSAM teSu rUpAdipRthagbhUta-25 pRthagvipariNatiSu pRthivyAdiSu pRthivyabAdiSu tejorahiteSu vidyamAnaH prakAzakatvaprakAzaH svagato vipari-212-2 NatastirobhUtaH, kintu prakAzyaprakAzo'styAvirbhUtatvAt , atasteSAM prakAzyataiva / kacidatyantamatirobhUtatvAd 1degcyeta / prakA' bhA0 / 'cyate[s?]prakA y0|| 2 zakatvAd bhA0 vi0 // 3 zakyamaikA pr0|| 4zyate'prakA pra0 // 5"sAdhanadharmayukte dRSTAnte dharmAntaravikalpAt sAdhyadharma vikalpaM prasajato vikalpasamaH / kriyAguNahetukaM kiJcid yathA loSTaH, kiJcicca laghu yathA vAyuH / evaM kriyAhetuguNayuktaM kiJcit kriyAvat syAt , yathA loSTaH, kiccida kriyam , yathA AtmA, vizeSo vA vAcyaH / " iti nyAyabhASye 5 / 1 / 4 // 6 svagatoto vipra0 // naya0 37 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre bodhakamanuSyaprakAzyaprakAzakatvavat / hetuhetumattve'pi tayo prakAzatve prakAzanam / viyatpRthivIvizeSopapattivaca te eva pravartete na puruSa ityastu nAma, prakAzAtmake tarhi rajastamasI zabdabhAvAya pravRtteH sattvavat, vaidhayeNa puruSavat / asatkAryavAditA cAtisphuTaiva, sattve pravRttiniyamayorabhUtayoH zabdAtmavyava5 sthAnavacanAdabhyupagamAt, rajastamasoH prAgasato jAtyantarakAryabhUtasya prakAzanasyA vajrAdiSu 'kAzatA ca dRzyata eva, tasmAt kharapRthivyAdiSu prakAzatA svagataprakAzavipariNAmAd vidyamAnaprakAzakataiva bodhyabodhakamanuSyaprakAzyaprakAzakatvavat , jJAnasvabhAva eva hi manuSyaH prakAzAtmA prakAzyo bodhyo bodhakazca dRSTaH, na kuDyAdiracetanaH, tathA pRthivyAdayaH / manuSyagrahaNamasyaiva rathyApuruSasyodAhAryatvAt / syAnmatam - bodhakabodhyayorhetuhetumadbhAvAnnobhayorubhayadharmateti dRSTAntadAAntikavaiSamyamiti / 10 etaccAyuktam , yasmAddhetuhetumattve'pi tayoH sUriziSyayordvayorapi pratyekaM nAprakAzatve prakAzanamiti / tasmAd viyatpRthivyorapi prakAzakatvasAmyAd dRSTAntAbhAve puruSasya rajastamasozca vizeSApAdanAsiddhiH / athApi tvadanuvRttyA viyatpRthivIvizeSopapattimabhyupemaH puruSasyAprakAzakatve sati apravartanAdi rajastamasozca pravartanAdi tathApi te viyatpRthivIvizeSopapattirvacca te eva pravartete rajastamasI na puruSa ityastu nAma, naivAstItyabhiprAyaH / kintvayamanyaste doSo'niSTa Apadyate-prakAzAtmake tarhi rajastamasI, sattvavilakSaNe 15 na bhavata ityarthaH, kutaH ? zabdabhAvAya pravRtteH, sattvavat , yacchabdabhAvAya pravartate tat prakAzAtmakaM 213.1 dRSTam , yathA sattvam , vaidharyeNa puruSavaditi, yat prakAzAtmakaM na bhavati na tacchabdAtmabhAvAya pravartate yathA tava puruSa iti / __kiJcAnyat , -asatkAryavAditA'tyantAniSTA prasaktA 'evamanabhyupagame' iti vartate, sA cAsakAryavAditA'tisphuTaiva, katham ? sattve pravRttiniyamayorabhUtayoH zabdAtmavyavasthAnavacanA20 dabhyupagamAt , sattvasya kArya prakAza eveSTo na pravRttiniyamau jAtyantarabhUtarajastamaskAryatvAt , tau tatrA. santau punastasya kAryAvabhyupagato, kutaH ? vyavasthAnavacanAt sattvaM zabdakArya prakhyAya zabdAtmanA vyavatiSThamAnamiti bruvatAbhyupagamoditIti / tadA yadi tat sattvamapravRttamaniyataM vA pUrvavadapravRttatvAdaniyatatvAcca tayostathArUpAM zabdAtmikAM pravRttiM na prakhyApayed naiva vA syAd vandhyAputravadityuktatvAt vyavasthA nasya ca prakAzapravRttiniyamAtmakasya prAgasataH sattvaviSayasyArambhAvasthAyAM sAmyAvasthAvilakSaNAyAmabhyu25 pagatatvAdasatoH pravRttiniyamayoH sattvAbhyupagamAdatisphuTA / kizcAnyat , rajastamasorityAdi yAvat prakA zanasyAbhyupagamAditi, asatkAryavAditA'tisphuTaiveti vartate / tasminneva sattvaprakAzAtmavyavasthAnopakAra 1 prakAzakAzatA bhaa0| * * etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 2deg tumattve'pi pra0 // 3 tasmAnna viya' pra0 // 4 vaJca ta eva pravartate ya0 / vaJca eva pravartate bhA0 // 5 dAbhA ya0 // 6degdinotyantA pra0 // 7pravartate pra0 / dRzyatAM pR0 287 paM0 3 // 8 dRzyatAM pR0 288 paM0 2, 20 9 atra diti ityapi pAThaH syAt // 10 dRzyatAM pR0 270 paM0 4, pR0 281 paM0 8 // 11 sphuTaH pr0|| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyasya asatkAryavAditvApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 291 bhyupagamAt, pRthagbhUtatattvakAraNAzrayAbhivyakteH vaizeSikAbhimatatantvAzrayapaTavat / tairyathAkhamakAraNasadbhiH prakAzAdibhirArabdhaM kAryamapi bhrAntimAtram, tvaduktahetusAmarthyAdeva tanmayArabdhatvAdasadAtmakaM hi tat kAsikatantvArabdhapaTakAsikatvavat / tanmayatanmayaM ca asadAtmakaM tanmayatanmayArabdhatvAt kAsikapaTakuTerapi kArpAsikatvavad rUpAdisukhAdimayatvavat / 15 vAkye raMjastamasoH zabdabhAvAya pravRttiM prakhyApayatIti vacanAt tayo rajasi tamasi ca prAgasataH prakAzasya jAtyantarakAryabhUtasya tadAnIM prakhyApanAdasato'bhivyaktirutpattirvAbhyupagatA, yadi te rajastamasI tathA pratipadyete vyavatiSThete praivartete vA tataH sattvena prakAzitaM syAt AcAryeNeva nartakyAH prAgapratipannAyA apravRttAyA avyavatiSThamAnAyAH / tasmAt prakAzo'pi tayoH prAgasan pazcAjAta ityasatkAryavAditA / sedAnI vaizeSikA-213-2 satkAryavAditayA tulyeti bhAvyate - pRthagbhUtatattvetyAdi, pRthagbhUtaM tattvamAtmA kArya tadbhAvo yasya sa 10 pRthagbhUtatattvo guNaH, sa evAzrayaH kAraNaM ca, tasmiMstasmin guNe sattve rajasi tamasi ca vaizeSikakalpitapaTAdikAryasya ca tanvAdiSu parasparasaMyogApekSeSvasato bhavanavat prakAzapravRttiniyamAnAM kAryANAM sattve pravRttiniyamayorasatoH prakAzaniyamayozca jasi pravRttiprakAzayozca tamasyasatAM parasparApekSapravRttiSu sattvAdiSUtpattirbhavanamuktaM bhavati / prAgasantaH prakAzapravRttiniyamAH zabdAdyArambhakAla utpannA iti pratipadyasva pRthagbhUtatattvakAraNAzrayAbhivyakteH vaizeSikAbhitatantvAzrayapaTavat / kiJcAnyat , tairyathAsvamityAdi / vaizeSikAbhimatakAryAdapyetat pApIyo bhrAntimAtratvAt / uktanyAyena te sattvAdiSu prakAzAdayaH kAraNeSvasantaH, yathAsvam yo yaH svo yathAsvam , prakAzaH sattve nAsti itarApekSa utpannaH, evamitarAvapIti tairakAraNasadbhiH prakAzAdibhirArabdhaM parasparAzrayaNena vyaktaM pravRttaM niyataM ca yat kArya triguNaM zabdAdi tadapyalAtacakravad bhrAntimAtraM na paramArthato'stItyApannam, tvaduktahetusAmarthyAdeva tanmayArabdhatvAdasadAtmakaM hi tat, tvayaivoktaM hi yacca yanmayairArabdhaM tadA-20 tmakaM taditi zabdAdInAM sukhAdyAtmakatvaM zabdAdyArabdhAnAM bhUtAnAM bhUtArabdhAnAM ca zarIrAdighaTAdInAm , tasmAd vayamapi tathaiva bramaH-zabdAdi asadAtmakaM tanmayairArabdhatvAt kApAsikatantvArabdhapaTakAsikatvavat , yathA kAryAsikaistantubhirArabdhaH paTaH kAsika ityucyate tathA zabdAdyasanmayaM 214-1 tanmayaprakAzAdyArabdhatvAditi / tanmayatanmayaM ceti yadapi ca bhUtAdi zarIrAdi ghaTAdi sarvamasadAtmaka tanmayatanmayArabdhatvAt kAsikapaTakuTerapi kAryAsikatvavaditi / tacchAstraprasiddhameva vodAharaNaM 25 rUpAdisukhAdimayatvavaditi / zabdasyAsanmayatve sAdhye rUpAdisukhAdimayatvamudAharaNam , rUpAdInAmapi tathaivAsanmayatvaM zabdAdisukhAdimayatvadRSTAntenApAdyamiti / 1 dRzyatAM pR0 288 paM0 2 // 2 tiSThate pra0 // 3 pravartite bhA0 / pravartate ya0 // 4 tasyAt pra0 / atra tat syAt ityapi pATho bhavet , 'tat' iti zabdena ca rajastamo vA grAhyam // 5 yAH'pra De0 lI / yA'pra 20 hI0 / yAH pra bhA0 pA0 vi0|| 6 rajasi prakAzayozca pr0|| 7 padyasyA pra0 // 8degkrnnaapr0|| 9 vyaktaiH bhA0 // 10 dRzyatAM pR0 266 paM0 2 // 11 di ca ya0 // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre __ athocyeta-evameva tatkAraNatvaM tatra ca zabdAdikAryasattvam , zuklaraktakRSNatantvAtmikAyA rajoH kAryAyAstantukAraNatvavat / nanvevaM yathAsmaduktavadvaikatvaM rajastamasI api sattvameva, prakAzakAraNatvAt, sattvakhAtmavat / atha tvanmatena, sarvavyaktavyApi cAsatkAryatvaM pratiguNaM prakAzAcordvayoH kAryAtmanoH praagbhuuttvaat| 5 bauddhavadvA asatkAryatvam, tathAbhUtavastunimUlotpattitvAt , dvitiiykssnnghttvt| athocyeta-evameva tatkAraNatvam , teSAM sattvAdInAM kAraNatvamevameva yujyte| tatra ca teSu sattvAdiSu kAraNeSu zabdAdikAryasattvamevameva yujyate pratiskhaM prakAzAdikAryANAM zuklaraktakRSNatantvAtmi kAyA rajoH kAryAyAstantukAraNatvavat , yathA pratyekaM zuklAdiguNAstantavastrayo'pi triguNAmekAM rajju10mArabhamANAH kAraNatvaM nAtivartante tatasteSu sata eva traiguNyasyAvirbhAvAd rajoH satkAryatvaM tathA sattvAdikAraNatvaM zabdAdisatkAryatA ceti / ___ atrocyate-nanvevamityAdi yAvat sattvasvAtmavaditi / evameva' iti yadetad vacanaM tasya dvayI gatiH, yathAsmaduktavadekAtmakaM kAraNamanekAkAraviparivRtti puruSavadityabhyupagamAditi taddarzayati sakAraNam - yathAsmaduktavadvaikatvaM rajastamasI api sattvameva, prakAzakAraNatvaM ca tayoryathAprAgvyAkhyAtaM siddham , 15 ata eva tasyAM gatau doSaH sa eva puruSAdyanyatamaikakAraNavAdAbhyupagama iti / atha tvanmatena jAtyantara...sukhAditrayakAraNatadAtmakakAryAbhyupagamena 'evameva' ityeSA gatiriti / itara Aha - eSA gatirastu, ko doSaH ? iti, atra doSakutUhalaM ced brUmaH - sarvavyaktavyApi "cetyAdi, tadeva hyasatkAryatvamitthaM bhAvanAntareNApAdyate, sarvavyaktaM zabdAdi tantupaTAdi ca vyApituM zIlamasya tadasatkAryatvaM sarvavyaktavyApi, kasmAddhetoH ? pratiguNaM prakAzAdyordvayoH kAryAtmanoH prAgabhUtatvAt , guNaM guNaM prati pratiguNaM sattve 20 dvayoH [pravRttiniyamayoH ] prAgabhUtatvAdeva kAryAtmanoH tathA rajasi prakAzaniyamayoH tamasi prakAzapravRttyoH kAryAtmanorabhUtatvAt anyaguNakAraNakAryAtmanAmanyatra vyaktipravRttiniyatikAryANAmasatAmutpattervyavasthAnavacanAt prakhyApanavacanAcca abhyupagatatvAt / tasmAd vaizeSikakAryavadasatkAryatvam / ___ na kevalaM vaizeSikavadeva, kiM tarhi ? bauddhavadvA asatkAryatvam , varaM hi vaizeSikAsatkAryatulyatvaM ta~dasatkAryatvasya kAraNaiH saha kazcit kAlaM tiSThata iti tairiSTatvAt / idaM bauddhAsatkAryatulyameva te prAptam , 25 kutaH ? tathAbhUtavastunirmUlotpattitvAt , tena prakAreNa bhUtaM vastu 'zabdo rUpam' ityAdinA, tathAbhUta vastuno nirmUlA utpattiH, tadbhAvAt tathAbhUtavastunirmUlotpattitvAt / kimarthaM punarnirmUlotpattitvAditi siddhe tathAbhUtavastugrahaNam ? dRSTAntadvayenArthadvayapradarzanArtham , tadyathA-dvitIyakSaNaghaTavat , yathA kSaNaH kSaNAntare'nutpanna evottarasmin pUrvo nirudhyate uttarazca tadanantaramutpadyate nirmUlaH nAmonnAmau tulAntayoriva 1tvameva yujyate pra0 // 2rtante [s ? ]tasteSu bhA0 // 3 yadvAsma pra0 // 4 vetyAdi ya0 // 5degNapAdyate pr0|| 6degnyatrA pra0 // 7 (tadasatkAryasya ? ) // 8 stunA pr0|| 9 saptamyanto'yaM nirdezaH // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtyasya asatkAryavAditvApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 293 asatkAryAH zabdAdayaH, kAraNatvAt, anyaguNAtmaka sukhapravRttyAdivat itarAnupakRtAvidyamAnaprakAzAditrayasukhAdikAraNavat / pratyekamitarAnupakRtavidyamAnaprakAzAditrayasvakAryA vA sukhAdayaH, kAraNatvAt, zabdAdivat tantvAdivadvA / artha prakAzAtmakayoreva rajastamasoH zabdabhAvAya vyavatiSThate sattvaM tata ekAtmakaikakAraNatvam, tacca neSyate / 5 tato yathaiva kAraNe kAryasya sattvAd ghaTenaiva ghaTaH kriyate tadAtmavyaktiprati-: [ ] ityuktatvAt / tatsahacaritaM ca ghaTAdi vastu pUrvasmin nirudve pAzcAtyasya pAzcAtyasyotpAdAbhyupagamAd nirmUlotpattyeveti ubhayaM dRSTAntaH sAdhyaM cobhayam, tatsAdharmyAdidamapi sattvAdiprakAzAdikAryaM zabdAdi sAGkhyamatamiti yojyam / tasmAd nirmUlotpattisAdharmyAd bauddhA satkAryavAdatulyateti / evaM prakAzAdyasatkAryatve siddhe sarvavyaktAsatkAryatvasAdhanam - asatkAryAH zabdAdayaH kAraNatvAt, 10 yad yat kAraNaM tat tadasatkAryaM dRSTam, anyaguNAtmaka sukhapravRttyAdivat, anyo guNaH sattvAd rajaH, tasyAtmA sukham, tacca svayaM sAmyAvasthAyAmekaprakAzAtmakAryamapi sad jAtyantararajaskAryapravRttyAtmakamArambhAvasthAyAmi jyAtmakazabdAdyAtmavyavasthAnavacanAt tathA niyamAtmakamapi AdigrahaNAt / ataH sukhaM sattvaguNaM prAgasatpravRttiniyamakAryaM pazcAt tatkAryaM dRSTaM kAraNaM ca tadvacchabdAdayo'satkAryAH kAraNatAM ca vibhratIti, evamanyaguNaduHkhaprakAzaniyamavat anyaguNamoha prakAzapravRttivadityekaikameva dRSTAntaM kRtvA yojyam / 15 etasyArthasya sphuTIkaraNArthamAha- itarAnupakRtA vidyamAnaprakAzAditraya sukhAdikAraNavaditi, itareNa rajasA tamasA cAnupakRtau prAgasantau pravRttiniyamau pazcAt tadupakArajanitau sukhe kAraNe dRSTau, AdigrahaNAdevaM duHkhe prakAzaniyamAvitarAnupakRtau prAgasantau * pazcAt tadupakArajau tathA mohe'pIti / yadyevaM neSyate tataH pratyekamitarAnupakRtavidyamAnaprakAzAditrayasvakAryA vA sukhAdayaH, kAraNatvAt zabdAdi - 215-2 vat tantvAdivadveti, 'sva' zabdAdekasyaiva sattvaguNasya trayo'pi prakAzAdaya AtmIyA eva kAryAstathe- 20 tarayozceti puruSAdivAda evaiSa saMjJAmAtravipratipatteriti / evaM tAvadaprakAzAtmakayo rajastamasoH zabdAtmanA vyavatiSThamAnena tatprakhyAtinA sattvena tadAtmaprakhyApane doSA uktAH / 3 215-1 yadi caivaM satkAryavAdasyotkhAtamUlatvaprasaGgabhayAdasatkAryavAdasya pratiSThitamUlatvaprasaGgabhayAcca neSyate'yaM vikalpaH 'aprakAzAtmakayo:' iti tataH 'prakAzAtmakayo:' ityastu tatrApi ca doSaM vaktukAma idamAha - atha prakAzAtmakayorityAdi yAvanneSyata iti gatArtham / tato yathaivetyAdi dRSTAntameva tAvat prakriyAprasiddhamupavarNayati / kAraNe kAryasya sattvAd ghaTenaiva ghaTaH kriyate iti, mRtpiNDaghaTenogrIva kuNDalauSThapRthukukSibughnAdighaTaH kriyate prakAzyate, karoteH prakAzArthatvAt, yathA pRSThaM kuru pAdau kuru, tacca karaNaM 'vimalIkaraNaM prakAzanamityarthaH, kAraNe kAryasya sata eva prakAzanAt sarpasphaTATopa mukulatvavad dIrghakuNDalakIbhAvavacca, tatra yathA sarpeNaiva sarpaH kriyate tathehApi 1 dRzyatAM pR0 288 paM0 3, pR0 295 paM0 9 // 2 tyevet puruSadRSTAntaH ya0 // 3. makkA (tmakakA ? ) - ryamapi bhA0 // 4 * * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 5 cevaM pra0 // 6 mayoH pra0 / dRzyatAM pR0 295 di0 3 // 7 thikukSi bhA0 // 8 dRzyatAM pR0 171 Ti0 9 // 9 bhAvaca bhA0 / 'bhAvatva ya0 // 25 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre niyatavasAdhanakramasamAvezAt kAraNaghaTena kAryaghaTo'bhivyajyate tathAbhUtavyaktizaktisthUlatApattyA mRda eva ghaTatvAt tathaiva sattvena sattvameva prakAzyate zabdAdiprakAzena apRthagbhUtaprakAzAditattvamAkAzAdi prakAzyate zabdAdipravRttyA zabdAdiniyamena pravatyete niyamyate ca / apRthagbhUtatatvenaiva sattvena prakAzena pravRttisattvena anapekSayA 5 ghaTenaiva mRdA ghaTaH pRthukukSyAdyAkArAH kriyante'tyantabhinnenAnyenAnyasyAkaraNAt / kiJcAnyat , tadAtmavyaktipratiniyatasvasAdhanakramasamAvezAt, ghaTAtmatvasya vyaktiH prAganupalabhyasya pazcAdupalabdhiH, sA pratiniyatAnAmAtmIyAnAM kulAladaNDAdInAM tatkramasya ca kAlAkhyasAdhanatvAt piNDazivakAdibhAveSu yathAvasthaM vyApriyamANAnAM krameNa vyApArAdityarthaH / tadarzayati - kAraNaghaTena kAryaghaTo'bhivyajyata iti / kathaM vyajyate iti cet , ucyate - tathAbhUtavyaktizaktisthUlatApattyA, pRthukukSyAdiprakAreNa vyaktizaktirasyAM 1.0 mRdi zaktimatyAM sUkSmAvasthAnAduttarakAlaM dezakAlAdyavabandhApagamAt sthUlatApattyA indriyagrAhyatayA nirmAM. darpaNasvarUpopalabdhivat karmaiva sad vastu kartR bhavati, mRda eva ghaTatvAt , mRdeva hi ghaTo bhavati, ghaTamA smAnamAtmanA avasthAntaramAtraviziSTamavasthAntaramAtraviziSTena karoti, kartureva karmatvAbhyupagamAt / kulAla216-1 daNDAdInAM tarhi sAdhanatvAbhAvaH svayameva mRdaH kartRkarmatvAbhyupagamAd ghaTasyaiveti cet, na, ata eva tatsAdhanatvAd vIraNAdito'karaNAdasadakaraNAdihetubhyo mRdyeva santaM ghaTaM kulAlacakradaNDAdayo'bhivyaJjayantaH 1b kartRkaraNasampradAnApAdAnAdhikaraNAdibhAvaM pratilabhante tadviSayameva na vIraNAdiviSayaM na tantvAdiviSayam , tadAtmagatavyaktizaktipratiniyatasvasAdhanakramasamAvezAdeva tAni ca kAraNAni parasparopajanitakAryasAdhanazaktIni ekaprabandhena pravartamAnAni 'kArakANi' ityucyante, nAnyaviSayANi / tasmAt kulAlAdInAmapi tathaiva kartRtvAdibhAvopapatteH 'ghaTenaiva ghaTaH kriyate' iti sAdhUktam / / evaM dRSTAntamAtmanaivAtmAnaM prakAzayati karotIti pratipAdya dArTAntikaM pratipAdayati -tathaiva sattvene20 tyAdi / yathA kAraNe kAryasya sattvAd ghaTenaiva ghaTaH kriyata ityuktaM tathA kAraNe kAryasya sattvAt sattvena sukhaprakAzAdikAraNAtmanA tadAtmakaM sattvameva prakAzyate mRdghaTAvasthAvat , taddarzayati - zabdAdiprakAzenApRthagbhUtaprakAzAditattvam , kiM tat ? AkAzAdi, rUpAdyapRthagbhUtatattvAyA mRdo ghaTe tadapRthagrbhUtatattvaghaTAdiprakAzavat prakAzApRthagbhUtena prakAzApRthagbhUtatattvaM prakAzyata ityarthaH, prakAzApRthagbhUtAveva pravRttiniyamAvapIti taddarzayati - zabdAdipravRttyA zabdAdiniyamena, tadapyAkAzAdi yathA prakAzAppRtha25 gbhAvAt prakAzyate tathA pravartyate niyamyate ceti / tad vistareNa paryAyazabdAnyAkhyAnena bhAvayati - apRthagbhUtatattvenetyAdi, apRthagbhUtatattvatvAdeva tena sattvena prakAzena pravRttisattveneti prakAzapravRttyo216-2 raikyaM darzayati, evakAreNAvadhAraNArthena tataH pRthagbhUtArthAbhAvaM ca darzayati / ata eva cAha - anapekSayA 1 mRdazakti pra0 // 2 nirmyajya ya0 / nirmajya bhA0 // 3tmAnAvasthA bhA0 / 'tmanAmavasthA ya0 // 4 kartRtvAbhyu pr|| 5 degbaddhana pra0 // 6 kAraNAni ya0 // 7 dRzyatAM pR0 293 paM0 6 // 8deggbhUtatvaghaTA pra0 // 9prekSyayA pr0|| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzapravRttiniyamAnAmaikyApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram svazaktyA vyaktirAvirbhAvaH / AvirbhAvena pravRttyA pravRttisattvena pravRttisattvamevAnapekSA svavyaktirAvirbhAvaH pravRttiH / tathA niyamasattvenAnapekSeNa svazaktyA AvirbhAvena svaniyatyA niyamasattvamevAnapekSA svavyaktiH / prakAza eva pravRttiniyamazca, pravRttirevetaradvayam, niyama evetaradvayam / ata eSAmekapuruSavRttazyAmAyatAkSapralambabAhutvavadekavastusvatattva bhUtAnAmavyatirekaikavRttitA / sattvasattvenaiva sattvasattvaM prakAzyate vyaktipariNAmena vyaktIbhavatItyuktaM 295 svazaktyA, yaduktaM bhavati 'prakAzenApRthagbhUtatattvena sattvena' ityAdiparyAyaistaduktaM bhavati pravRttisattvena pravRttyA svazaktyA vyaktirAvirbhAvaH, janI prAdurbhAve [ pA0 dhA0 1149 ], prAduH prAkAzye, prakAzo janma abhivyaktirityanarthAntaram 'prakAzAtmakayoreva reMjastamasoH' iti vacanAdapRthagbhUtaM tattraM prakAzAdInAmarthAntaranirapekSamiti / yathA prakAza eva pravRttiriti darzitaM tathA pravRttire prakAza iti darzayati - Avi - 10 bhavena pravRttyA pravRttisattvena pravRttisattvamevAnapekSA svavyaktiH, svataHpRthagbhUtaprakAzaniyamAnapekSA svAtmAbhivyaktirityarthaH / tatparyAyakathanam - AvirbhAvaH pravRttiriti / tathA niyamasattvena anapekSeNetyAdinA prathena prakAzapravRttyanarthAntarabhUto niyama eva sattvaM rajazcetyata Aha- svazaktyAvirbhAvena svaniyatyA, kA ca sA ? niyamasattvamevAnapekSA svavyaktiH pUrvavat svapravRttiH svaniyama ityeko'rtha iti prAgupapAditatvAt prakAza eva pravRttirniyamazca, yasmAt prakAzamAnaH pravartate niyatazcArtha iti / evaM 15 pravRttirevetaradvayam yasmAt pravartamAnaM prakAzate niyataM ca niyama evetaradvayam, niyato hyarthaH prakAzate pravartate [ca], tasmAdihApi tadeva bhAvitamaikyamiti / " 5 kathaM tarhyekameva prakAzapravRttiniyamabhedapratyayavyapadezabhAg bhavati ? ityatrocyate - ata eSAmekapuruSavRttazyAmAyatAkSapralambabAhutvavat, yathaikasmin puruSe pravRttAni tadavyatiriktAni zyAmatvamAyatAkSatvaM pralambabAhutvamityetAni bhinnAnIva tadbhedapratyayavyapadezabhAJji bhavanti tathaikavastvityAdinopasaMharaiti, ekasya 207-1 vastunaH svatattvabhUtAnAM tadabhidhAnaprayojanAnAM sattvarajastamasAM tatkAryANAM ca prakAzanapravRttiniyamAnA- 21 mavyatirekaikavRttitA / iti parisamAptyarthaH evaM tAvadetayA bhAvanayApAditaikyAnAM sattvAdInAM sattvasvAtmatvenaiva kartRkarmatvavRttiruktA parasparasvarUpApAdanena bhedamabhyupagamya / idAnIM phalAbhedAnnaiva bheda iti pratipAdayiSyannAha - sattvasattvenaiva sattvasattvaM prakAzyate, trayANAmapi sattvarUpatvasyApAditatvAt sattvasattvaM rajaH sattvaM tamaH sattvamiti bhidyate, tasyAbhedaH phalAbhedAdApAdyate - 25 'dhunA / yat tat sattvaM sattvameva bhavati nAnyad bhavati rajastamo vA tat sattvasattvaM tena sattvasattvenaiva prakAzyate vyajyate tadeva sattvasattvasyaiva bhavanaM vyajyate sphuTIkriyate, pUrvavat kartRkarmabhAvo'vasthAvazAt / taddarzayati - vyaktipariNAmena, mRtsattve yad vidyamAnaM sattvasattvaM ghaTaprakAzasattvaM tenaiva tad vyajyate 1 gbhUtatvenAsatvene pra0 // 2 paryAyAta pra0 // 3 mayoreva pra0 / dRzyatAM pR0 288 paM0 3, pR0 293 paM0 4 // 4 * * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 5 ratiti ekasya bhA0 / rati ta ekasya ya0 // 6 parasvarUpA bhA0 // 7 sattvasya satvasyaiva ya0 / satvasyaiva bhA0 // 8 vyakti ya0 pratiSu nAsti // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ tRtIye vidhyubhayAre bhavati, sato hi bhAvaH sattvam / rajaH sattvena sattvasattvam, vyaktirvyaktipravRttipariNatyA vyaktyaivetyuktaM bhavati / tamaHsattvena sattvasattvam, vyaktirvyaktiniyamapariNAmena vyaktyaivetyuktaM bhavati / evameva ca rajaH sattvaM tamaHsattvaM ca / evameva ca sattvaprakAzena sattvaprakAzaH prakAzyate rajaHprakAzastamaHprakAzazca rajaHprakAzena 217-2 5 svapariNAmena, sadeva hi sattvena pariNamati nAsat, yathoktam - asthittaM atthitte pariNamati [ bhagavatIsU0 1 / 3 / 32 ] iti / yaduktaM bhavati 'vyaktI bhavati ' iti taduktaM bhavati 'sattvasattvena sattvasattvaM prakAzyate' iti / 'sattvasatvam' iti ca vizeSaNaM rajaH sattvatamaH sattvAbhyAm, tayorapi tvanmata prasiddhyA satyapi bhede'smaduktavadabheda evetyabhinnaphalatvAdaikyamApAdyam / kiM kAraNam ? yasmAt sato hi bhAvaH sattvam, yasmAt sadeva sad bhavati tasmAt tadeva sattvasattvaM tattvaM tadbhAvaH pariNAma ityanarthAntaram, tadbhAvaH pariNAmaH [ tattvArtha0 5/41 ] iti vacanAt / taddhi pravartamAnaM na kiJcidapekSata iti pravRttiniyamAnapekSeNa sattvasattveneti / 10 evaM rajaHsattvena sattvasattvaM prakAzyata iti vartate / pUrvavad vyaktiriti prakAzaikArthyam, kimuktaM bhavati ? vyaktipravRttipariNatyA prakAzanapravartanapariNAmenaM tayaiva pravRttyAtmikayA vyaktyaivetyuktaM bhavatItyaikyaM darzayati / evaM tamaHsattvenetyAdi 'vyaktiniyamapariNAmena' ityakSaraviparyAsamAtreNa bhedAdarthaikyApAdanaM gatArthaM yAvad vyaktyaivetyuktaM bhavatIti, sattvenaiva vyaktyAtmanA pravRttena niyatenAvazyaM bhavitavyam, 15 anyathA tatsvarUpabhAvAdityuktatvAt / evameva ca rajaH sattvena sattvasattvaM prakAzyate, vyaktirvyaktipravRttipariNatyA pravRttyaivetyuktaM bhavati, sato hi bhAvaH sattvam / tathA rajaH sattvena rajaH sattvaM prakAzyate, vyaktipravRttipariNatirvyaktipravRttipariNatyA pravRttyaivetyuktaM bhavatIti tathaiva gamanIyam / tathA rajaH sattvena tamaH sattvaM prakAzyate, vyaktiniyati pariNatirvyaktipravRttipariNatyA pravRttyaivetyuktaM bhavatIti / tathA tamaH sattvena sattvasattvaM prakAzyate vyaktiniyatipariNatyA niyamenaveti, niyato hi bhAvo vyajyate pravartate / tathA 20 tamaHsattvena rajaHsattvaM prakAzyate, vyaktipravRttiniyatirniyatipravRttipariNatyA niyatyaivetyuktaM bhavati / tathA [tamaHsattvena] tamaHsattvaM prakAzyate vyaktiniyatipariNatyA niyatyaivetyuktaM bhavatIti tadeva bhAvitam / evameva 218-1 cetyAdi, yathA sattvarajastamasAM navadhA vikalpA uktAstathA sattvaprakAzena sattvaprakAzaH prakAzyata iti sattvaprakAzena rajaH prakAzastamaH prakAzazceti trayaH rajaHprakAzena sattvaprakAzo rajaH prakAzastamaH prakAzazceti trayaH tamaHprakAzena sattvaprakAzo rajaHprakAzastamaH prakAza iti trayo vikalpAH, 'prakAzyate pravartyate niyamyate' ityanenaiva 1 " se nUNaM bhaMte | atthittaM atthitte pariNamai natthittaM natthitte pariNamai ? haMtA goyamA ! jAva pariNamai / jaM JaM bhaMte atthittaM athitte pariNamai natthittaM natthitte pariNamai taM kiM payogasA vIsasA ? goyamA payogasA vi taM vIsasA vi taM / jahA te te? atthittaM atthitte pariNamai tahA te natthittaM natthitte pariNamai ? jahA te natthittaM natthitte pariNamai tahA te asthittaM atthitte pariNamai ! haMtA goyamA / jahA me atthitaM atthitte pariNamai tahA me natthittaM natthitte pariNamai, jahA me natthittaM natthitte pariNama tahA me atthittaM atthitte pariNamai / " iti bhagavatIsUtre pAThaH // 2 sattvaM satyaM ya0 / satvaM bhA0 // 3 evetvabhi ya0 / evetatvabhi bhA0 // 4 yasmAttadeva ya0 // 5 va satvaMsatvaM pA0 vi0 / va satvaM bhA0 to to 11 6 ta eva iti ya0 // 7 menAtayaiva bhA0 // 8 niyapari bhA0 // 9 niyate cAvazyaM ya0 / 'atra 'niyatena cAvazyaM' ityapi pAThaH syAt // 10 pAda (?) bhAvA pra0 // 11 satvaM satvaM bhA0 / satvaM ya0 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 prakAzapravRttiniyamAnAmaikyApAdanam ] dvAdazAra nayacakram sattvaprakAzo rajaHprakAzastamaHprakAzazca tamaHprakAzena sattvaprakAzo rajaHprakAzastamaHprakAzazca prakAzyate pravartyate niyamyate iti trayo'pyarthA aikyamApAdanIyAH / sopyeSAmRdghaTavyaktisthUlateva sattvaprakAzAdiprapaJcA vyaktirekaiva ekArthaviSayeti / tathA yaducyate-rajaH zabdakAryam.......'prakAzasthAne pravRttiM kRtvA .. "vAyum / tathA tamaH zabdakAryam......."lambanapASANam / atastrINyapyekam, apRthagbhUtasamavasthAnakharUpabhedAtmakatvAt, varaNAditamastva vat / granthena trayo'pyarthA aikyamApAdanIyAH, pratyekaM navasvapi yojyA ityarthaH / eSa dAntiko'pyartho vyAkhyAtaH, sa idAnIM dRSTAntena sAdhaNopasaMhriyate - sarvApyeSA mRdghaTavyaktizaktisthUlateva yathA prAgupavarNitA kAraNe kAryasya sattvAd mRdhanabhivyaktIyA ghaTavyaktizakteH sthUlatA UrdhvagrIvAdivyaktendriyagrAhyatA sA ekaiva 10 tathA savaprakAzAdiprapazcA vyaktirekaiva, ekArthaviSayA sattvamiti' vA raja iti vA tama iti vA pradhAnamiti vA yathecchasi tathAstu sarvathApyekasya kAraNAkhyasya vastunaH sUkSmasya sthUlataiva vyaktiriti tadviSayA vyAvarNyate / iti vicAraparisamAptyarthaH, yat pratijJAtaM sattvaM prakAzAtmakayozced rajastamasoH zabdabhAvAya vyavatiSThate tata ekAtmakaikakAraNatvamiti tat sAdhvabhyadhAmeti / tathA yaducyate rajaH zabdakAryamityAdigranthasyApi samAnadauSTayApAdanArtho'tidezaH bhASye eva 15 sulikhitAtidezopAyatvAd na vivriyate / vizeSaNavinyAsopAyazca sulikhita eva prakAzasthAne pravRttiM kRtvetyAdi sarvamanugantavyaM yAvad vAyumiti / tathA tamaH zabdakAryamityAdi tathaivAnugantavyaM yAvad lambanapASANamiti / evaM samApitaprasaGga idAnIM sAdhanamAha - atastrINyapyekamityAdi [ yAvad varaNAdi]tamastvavaditi / sattvarajastamAMsi trINyapi prakAzapravRttiniyamAtmakAni jAtyantarAbhimatAnyekaM vastutaH tritvasyAtatratvAd bhinnamapyabhinnamiti pakSArthaH / paramatApekSayA trayANAmaikyAsiddheH sAdhyam / 31 trINyapi ca parasya siddhAni dharmitvena asmAkaM ca vastuzaktitvabhedenetItthaM sAdhyate, anyathA 'trINi caikaM ca' iti viruddhaM syAt / apRthagbhUtasamavasthAnasvarUpabhedAtmakatvAt , bhUtaM bhavanaM bhAvo bhUtiriti bhAve niSThAvidhAnAdapRthagbhavanamasya saGgatyA ekIbhAvenAvasthAnasya tadidamapRthagbhUtasamavasthAnam , tadeva svarUpaM bhedAzcAtmA yeSAM tAni sattvAdIni apRthagbhUtasamavasthAnasvarUpabhedAtmakAni, tadbhAvAt / kSIrodakavad 1 tathA yaducyate--rajaH zabdakArya pravartya zabdAtmanA vyavatiSThamAnaM tadbhAvAya itarayoH pravRttiM karoti pravartayati / atrApi tathaiva anugantavyaM prakAzasthAne pravRttiM kRtvA sattvasthAne rajaH prakhyApanasthAne pravartanaM nartakAcAryasthAne ca vAyum / tathA tamaH zabdakArya niyamya zabdAtmanA vyavatiSThamAnaM tadbhAvAyetarayoH pravRttiM vyavasthApayati niyamayati / atrApi tathaiva doSApAdanamanugantavyaM prakAzasthAne niyamaM kRtvA sattvasthAne tamaH prakhyApanasthAne niyamanaM nartakAcAryasthAne ca lambana. pASANam / ' ityAzayako'tra mUlapAThaH syAditi sambhAvyate // 2 pyAkhyAtaH bhA0 // 3 pr0|| 4 ktayA pr0|| 5degti ca raja pra0 // 6degna iti pra0 // 7degsya taH sthUla pra0 / atra 'sya sataH sthUla ityapi pAThaH syAt // 8 dRzyatA pR0 293 paM0 4 // 9 kAratvamiti pr0|| 10 tvayA yadu ya0 // 11 evamasApitaprasaGgaH pr0|| 12 (vastunaH ?) // 13 parasparasiddhAni pra0 // 14 bhUtiniti pr0|| naya038 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [tRtIye vidhyubhayAre dezakAlAbhedena sahabhavane'pi saGgatyaikyAvasthAnasvarUpatvavizeSaNAt kacit kadAcit pRthagbhavanAbhAvAdityuktaM bhavati / tatsvarUpabhedAtmakatvaM ca vAdiprativAdiprasiddham / dRSTAntaH -varaNAditamastvavat , yathA varaNasadanApadhaMsanabaibhatsyadainyagauravANAM parasparato bhinnAnAM chAdanastambhanavizaraNArocanaviSAdAdhogamanadharmANAM bhedAtmakatve satyapi mohAtmakatamaHsvArUpyAnatikrameNaikyamapRthagbhavanasamavasthAnasvarUpabhedAtmakatvAt 5 tathAsmAdeva hetoH sattvAdInyekamiti / atrAha - apRthagbhavanasamavasthAnetyAdi jAtyantaratvasAdhanAni yAvad gururityubhAbhyAmanya iti, nanUktamanvayavIta eva, atrAha- kathaM punaretadupalabhyate sukhaHdukhamohA jAtyantarANi iti, atrocyate - sukhaM ladhvapravRttizIlaM prakAzakaM dRSTam , sukhAzca karaNaprakAzAH, tasmAt pravRttiniyamAbhyAmanye / tathA duHkhaM calamaprakAzakaM pravRttizIlaM dRzrama, daHkhAzca karaNapravRttayaH, tasmAta prakAzaniyamAbhyAmanyAH / tathA moho 20.5 gururaprakAzako dRSTaH, mUDhAzca karaNaniyamAH, tasmAt prakAzapravRttibhyAmanya iti / etenAdhyAtmikAnAM kAryakAraNAtmakAnAmityAdinottareNa granthena tairyagyonAdisaMsAragatAdhyAtmikakAryakAraNAtmakabhedAnAM sukha . 1 syAdigaura pra0 // 2 "sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guru varaNakameva tamaH ...... // 13 // " saalykaa0|| atra nayacakravRttausAyakArikAvRttiyaktidIpikAdiprAcInagrantheSu ca sAjyamatanirUpaNaprasaGge 'kAryakAraNA tmaka'zabdaprayogo bahuSu sthAneSu dRzyate / kintu pUrvAparasambandhavicAraNayA tavyAkhyAvalokanena ca tatra 'kAryakaraNAtmaka' iti pAThaH samIcIna iti bhAti, dRzyatAM pR0 12 paM0 17, pR0 228-2 / sAGkhyamate hi prakRtervikArabhUtAH padArthAH kAryakaraNabhedena dvidhA vibhaktAH / tathA ca tadranthaH---"Aha- karaNaM pratyAcAyavipratipatteH, ekAdazavidhamiti vArSagaNAH, dazavidhamiti tAntrikAH paJcAdhikaraNa prabhRtayaH, dvAdazavidhamiti pataJjaliH, tasmAd bhavataH katividhaM karaNamabhipretamiti vaktavyametat / ucyate-karaNaM trayodazavidhaM tadAharaNadhAraNaprakAzakaram / paJca karmendriyANi paJca buddhIndriyANi mano'haGkAro buddhizcetyetat sarvaM puruSArthopayogi krnnm......| Aha - karaNamiti kriyAkArakasambandhagarbho'yaM nirdezaH / kathama ? yena [kriyate] tat karaNamiti / tatra vaktavyam kA kiyA kiM ca tat kriyate yadapezya buddhyAdInAM karaNatvamiti? ucyate, yaduktaM 'kA kriyA' ityatra brUmaH - na tannivartya mihAbhipretam daNDAdivat / kiM tarhi ? tadAharaNadhAraNaprakAza karam / tatrAharaNaM karmendriyANi kurvanti, viSayArjanasamarthatvAt / dhAraNaM buddhIndriyANi kurvanti, viSayasannidhAne sati zrotrAdivRttestadrUpApatteH / prakAzamantaHkaraNaM karoti nizcayasAmarthyAt / apara Aha-AharaNaM karmendriyANi kurvanti, dhAraNaM mano'haGkArazca, prakAzanaM buddhIndriyANi buddhizceti / etadabhisandhAya buddhyAdInAM karaNatvamucyate iti / yattUktaM kiM kAryamiti, ucyate - kArya ca tasya dazadhA, dazeti paJca vizeSAH paJca avizeSAH / tadapyata eva kAryazabdaM labhate - AhArya dhArya prakAzyaM ca, taddhi AhartavyaM dhAraNIyaM prakAzayitavyaM ca ataH kAryamityucyate, na nivartyatvAt / [ kA0 32, pR0 132-133 ] |.....'vyaakhyaatN karaNaparva, kAryaparva idAnIM vaktavyam , tasya ca purastAduddezaH kRtaH-kArye ca tasya dazadhA paJca vizeSAH paJca avizeSA iti / sAmprataM tu nirdezaM kariSyAmaH / Aha-yadyevaM tasmAdidameva tAvaducyatA ke vizeSAH ke'vizeSA iti / ucyte--tnmaatraannyvishessaaH| yAni tanmAtrANi 'paJca ahaGkArAdutpadyante iti prAgapadiSTaM te khalu avizeSAH |......aah -atha ke punarvizeSA iti / ucyate - yAni khalu pani paJca paJcabhyaH utpadyante ete smRtA vizeSA: [kA0 38, pR0 140]" iti sAGkhyakArikAyA yuktidIpikAyAM vRttau / mATharAdiparamparAsu tu "karaNaM trayodazavidhaM tadAharaNadhAraNaprakAzakaram / kAryaM ca tasya dazadhA'' hArya dhAyeM prakAzyaM ca // 32 // " iti sAGkhyakArikA anyathA vyAkhyAtA dRzyate, tadyathA-"trayodazavidhaM karaNaM kiM karotItyatro. cyate-AhArakaM dhArakaM prakAzakaM ca / atrAhArakamindriyalakSaNam , dhArakamabhimAnalakSaNam , prakAzakaM buddhilakSaNam / atrAhakiM tadasti yasyAharaNaM dhAraNaM prakAzanaM ca kriyate ? atrocyate- kArya ca tasya dazadhA''hArya dhArya prakAzyaM ca / zabdasparzarUparasagandhAH paJca vacanAdAnaviharaNotsargAnandAstu paJca, ete daza viSayAH kAryamityucyate / taM dazavidhaM viSayaM buddhIndriyaiH prakAzitamartha karmendriyANi Aharanti dhArayanti ca / tadyathA-tamaHsthitaM ghaTaM dIpena prakAzitaM hasta Adatte Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhaduHkhamohAnAmanyatvanirAkaraNam] dvAdazAraM nayacakram 299 apRthagbhavanasamavasthAna..... etenAdhyAtmikAnAM kAryakAraNAtmakAnAM bhedAnAm moho gururityubhAbhyAmanyaH / nanu lakSaNabhedAhetutvam, apRthagbhUtasamavasthAnakharUpalakSaNabhedAtmakatvAt, varaNAdibhinnalakSaNatamastvavat / duHkhamohamayatvAtidezaH kAryakAraNAtmakatvAt teSAmapIti / asya granthasyArthavyAkhyAnaM sAdhanaireva kriyate-- sattvarajastamAMsi jAtyantarANi, lakSaNabhedAt , cetanazarIravat / lakSaNabhedaH sattvaM laghvapravRttizIlaM dRSTa-5 mityAdi tatsAdhanairbhASye sulikhitamiti na vivRNmahe / tathA rajastamasoranyatvApAdanasAdhanAnyanugantavyAni yAvad gururityubhAbhyAmanya iti / ___ AcArya uttaramAha -- nanu lakSaNabhedAhetutvamityAdi yAvat tamastvavat / lakSaNabhedahetUnAM laghutvAdInAmapyahetutvam , etenaiva pratyuktatvAt / katham ? laghutvaprakAzApravRttizIlatvAnyapyekam , apRthagbhUtasamavasthAnasvarUpalakSaNabhedAtmakatvAd varaNAdibhinnalakSaNatamastvavat , tathaiva vyAkhyeyaM lakSaNa-10 zabdAdhikyena, vigraharatu tatsvarUpameva lakSaNam , sa eva bhedo yasyeti / tasmAt tAdRksvarUpalakSaNabhedAtmakatvamapyahetuH / ato nAnyatvaM sattvAdInAmiti / dhArayati / tadevaM yathA ghaTaM tathA zeSANyapi |"-je0 sAGkhyakA0 vR0 B, mATharavRttAvapi etadarthaka eva pAThaH / "trayodazavidhaM karaNaM kiM karotItyatrocyate-(?) dhAraNaM karmendriyANi kurvanti, prakAzaM buddhIndriyANi kurvanti / tadAharaNadhAraNaprakAzakaraM kiM tadasti yasyAharaNaM dhAraNaM prakAzaM karaNaM karotItyatrocyate-kArya ca tasya dazadhA''hArya dhArya prakAzya ca / kAryamiti zabdasparzarUparasagandhAH paJca vacanAdAna viharaNotsargAnandAstu paJca, ete daza viSayAH kAryamityucyate / taM . dazavidhaM viSayaM buddhIndriyaiH prakAzitaM karmendriyANi Aharanti dhArayanti ceti |"je0saaykaa vR0 A "tatrAharaNaM dhAraNaM ca karmendriyANi kurvanti prakAzaM buddhIndriyANi / katividhaM kArya tasyeti taducyate-kArya ca tasya dazadhA / tasya karaNasya kArya kartavyamiti dazadhA dazaprakAra zabdasparzarUparasagandhAkhyaM vacanAdAnaviharaNotsargAnandAkhyametad dazavidhaM kAryam / buddhIndriyaiH prakAzitaM karmendriyANi Aharanti dhArayanti ceti / " iti gauDapAdabhASye / "zabdAdayaH paJca viSayAH vacanAdayaH paJca vRttayaH etAni daza tatkAryANi / kiJca ] tatkArya trividham-AhArya prakAzyaM dhAryamiti / tatra tribhirAhRtaM paJcabhirbuddhIndriyaiH prakAzitaM paJca karmendriyANi dhArayanti / " iti suvarNasaptatizAstravyAkhyAbhidhAnAyAM sAGkhyakArikAvRttI [cInabhASAnuvAdAnusAreNa] | "tatra karmendriyANi vAgAdIni Aharanti yathAvamupAdadate khavyApAreNa vyApnuvantIti yAvat / buddhayahaGkAramanAMsi tu khavRttyA prANAdilakSaNayA dhArayanti / buddhIndriyANi ca prakAzayanti |kaary ca tasya trayodazavidhasya karaNasya dazadhA-AhArya dhArya prakAzyaM ca / AhArya vyApyam / karmendriyANAM vacanAdAnaviharaNotsargAnandA yathAyathaM vyApyAH, te ca yathAyathaM divyAdivyatayA dazeti AhAyeM dazadhA / evaM dhAyemapyantaHkaraNatrayasya prANAdilakSaNayA vRttyA zarIram , tacca pArthivAdipAzcabhautikam, zabdAdInAM paJcAnAM samUhaH pRthivI, te ca paJca divyAdivyatayA dazeti dhAryamapi dazadhA / evaM buddhIndriyANAM zabdasparzarUparasagandhA yathAyathaM vyApyAH, te ca yathAyathaM divyAdivyatayA dazeti prakAzyamapi dazadheti / " iti sAyakArikAyAH vAcaspatimizraracitAyAM sAGkhyatatvakaumudyAM vRttau / "kalavikaraNAya namaH [pAzupatasU0 24] / atra kalA nAma kAryakaraNAkhyAH kalAH / tatra kAryAkhyAH pRthivyApastejo vAyurAkAzaH / AkAzaH zabdaguNaH / 'zabdasparzaguNo vAyustau ca rUpaM ca tejasi / te rasazca jale jJeyAste ca gandhaH kSitAvapi // ' shbdsprshrsruupgndhaaH| tathA karaNAkhyAH zrotraM tvak cakSuH jihvA ghrANaM pAdaH pAyuH upasthaH hastaH vAk manaH ahaGkAraH buddhiriti / " iti pAzupatasUtrasya paJcArthabhASye Trivandrum Sanskrit Series, No 143. // 1'apRthagbhavanasamavasthAnasvarUpabhedAtmakatve'pi sukhaduHkhamohA jAtyantarANi lakSaNabhedAt / etena AdhyAtmikAnAM kAryakAraNAtmakAnAM bhedAnAM sukhaduHkhamohamayatvaM bodhyaM samanvayadarzanAt / sukhaM laghu apravRttizIlaM dRSTamityubhAbhyAmanyat / duHkha calamityubhAbhyAmanyat / moho gururityubhAbhyAmanyaH / ' ityAzayako mUlapATho'tra syAditi sambhAvyate // 2 lakSaNabhedahetutva pra0 / atra lakSaNabhedahetUnAmapyahetutva ityapi pAThaH syAt // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam / [tRtIye vidhyubhayAre nApRthagbhUtatA / sukhaM mohAd guroranyat , laghutvAt , lohapiNDAdiva arkatUlaH ....... / punazca sukhatvaduHkhatvamohatvAdayo'pyanyatvahetavaH syuH| zarIrendriyagata AtmaikadezastadekadezabhUtAbhyAM rajastamobhyAmanyaH, sukhatvAt, loSTavat / evaM duHkhmohau| 5 sarve'pyete hetavo'prasiddhasAdhyadharmasamanvayavyAvRttayaH khata evAnumAnanirA itara Aha - nApRthagbhUtatetyAdi hetvasiddhipratipAdanasAdhanAni lokaprasiddhadRSTAntAni yAvat pradI219-2pAdiva ghaTa iti / loSTadRSTAnto vakSyate sukhaduHkhamohaiH puruSabhogyairanyonyato'nyairupeta ityatidezasAdhano ktikAla uttaratra / apRthagbhUtasamavasthAnasvarUpamasiddham , tat kathamiti cet, sAdhanairevocyate -sukhaM mohAd guroranyadityAdi subodhatvAnna vyAkhyeyaM parasparAnyatvasAdhanakadambakaM yathAbhASyalikhitamanugantavyam / 10 punazcetyAdi, etasmAdanye sAdhanaprapaJcAt sukhatvAt duHkhatvAd mohatvAdityAdayo'pyanyatvahetavaH syuH, AdigrahaNAt prasAdAdayo'pIti / tatprayogadiguMpapradarzanArthamAha - zarIrendriyagata AtmaikadezastadekadezabhUtAbhyAM rajastamobhyAmanyaH, kAryabhUtasya zarIrasya kAraNabhUtAnAM cendriyANAmAdhyAtmikAnAmekadezastadAtmabhUtatvaM gatastadAtmabhUtAbhyAM rajastamobhyAmanyaH, sukhatvAt, loSTavat , yathA loSTo bhogyo hi puruSasya bhokturupayogArthapravRtteH kapotonnayanArthakSepaNAdAnAdiSu sukhaM dRSTaM calanapIDanAdiSu duHkhaM 15 'loSTo nu kapoto nu' ityAdisaMzayaviparyayAdiSu mohaH / tasmAt sukhaM duHkhamohAbhyAmanyad loSTavat , loSTa iva loSTavat / evaM duHkhamohAvityatidezaH, duHkhaM zarIrendriyagataM tadAtmaikadezabhUtAbhyAM sattvatamobhyAmanyad duHkhatvAlloSTavat , mohaH sattvarajobhyAmanyo mohatvAlloSTavaditi / ___ atra brUmaH - sarve'pyeta ityAdi / sarvagrahaNAd laghutvAdayo mohatvaparyantAstvayoktA anyatvahetavo'prasiddhasAdhyadharmasamanvayavyAvRttayaH / ete hetavo'siddhA evAvadhAraNe' iti vakSyati, siddhatve'pi 20 aprasiddhasAdhyadharmasamanvayAH pRthagbhUtasukhAdyAtmakasattvAdiladhvAditUMlaloSTAdivastvabhAvAt , sarvasya traiguNyA vyatirekAcca / na caiSAM vipakSAd vyAvRttirasti, tUlaloSTAdereva vipakSatvena vyavasthAnAt / viviktaikasukhAtma220-1 kAddhi vastuno'nyad viviktaduHkhAdyAtmakaM syAd vipakSaH, tattu nAsti sarvasya triguNaikAtmakatvAt , na puruSo'sattvAt tasyApi sukhAdanyatvAditi / tatazca tUlaloSTAderapi vipakSatvAt tatazca laghutvAdihetUnAmavyAvRtteraprasiddhasAdhyadharmavyAvRttayaste hetava iti viruddhatvaM hetudoSaH / sAdhyasAdhanobhayAnanvayo dharmyasiddhizca 25 sAdharmyadRSTAntaH, sAdhyAvyAvRttAdidoSazca vaidharmyadRSTAnta iti darzayati / 1 'sukhaM mohAd guroranyat , laghutvAt , lohapiNDAdivAkaitUlaH, duHkhAdanyat pravRttizIlAt , apravRttizIlatvAt , AkAzAdiva vAyuH / duHkhaM mohAdanyadacalAt, calatvAt, parvatAdiva ghaTaH / mohaH sukhaduHkhAbhyAmagurubhyAmanyaH, gurutvAt , pRthivyA iva agniH / duHkhamohau sukhAt prakAzakAdanyau, aprakAzakatvAt , pradIpAdiva ghaTaH / ' ityAzayako mUlapATho'tra syAditi sambhAvyate // 2 gbhUtetyAdi ya0 // 3 punarazce ya0 / punarazve bhA0 // 4 danya sA pra0 // 5 deggupada bhA0 // 6 kapotonayanA pr0|| 7 loSTa iva loSTavat ya0 pratiSu nAsti // 8 dRzyatAM pR0 301 paM0 2 // 9degkula pr0|| 10 vipakSatastu nAsti sarvasya triguNaikatvAtmaka ya0 // 11 mapyAvRtte pra0 // 12 vRttyAdi ya0 / dRzyatAM pR0 260 Ti0 7 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 sukhaduHkhamohAnyatvasAdhakahetUnAM nirAsaH] dvAdazAraM nayacakram kRtavapakSapratyakSIkaraNArthAzca / anavadhRtalaghvAdidharmatAyAmitarAtmakamapIti atathAtaiva / asajAtIyalakSaNavyAvRttArthaviSayatAyAmasiddhaM pakSadharmatvamasmAn prati bhavantaM ca / tadyathA raNicchayato savvalahuM savvaguruM vA Na vijae davvaM / vavahArato tu jujati bAyarakhaMdhesu Na itaresu // [ bRhatkalpa0 65] kizcAnyat , svata evAnumAnanirAkRtasvapakSapratyakSIkaraNArthAzca ete hetavaH' iti vartate, 'asti pradhAnaM bhedAnAmanvayadarzanAt' iti prakramya sukhaduHkhamohAnvitA AdhyAtmikA bAhyAzca zabdAdayaH kAryAtmakAstrayANAmekakAryabhAvAt, tadArabdhAzcAkAzavAyvanalAmbhobhUmayo bhUtAkhyAstairyagyonamAnuSadaivAni zarIrANIndriyANi ca tadAtmakAni trayANAmekakAryabhAvAt sukhAdyanvitAnyeva candanazakalAdivat [ ] ityevamAdyanumAnasiddhaM traiguNyam 'anyat sukhaM duHkhamohAbhyAM ladhveva ca' ityevamAdipakSaM 10 nirAkaroti tasya svapakSasyAnumAnanirAkRtasyAnyAviditasya sarvalokApratyakSasya sataH pratyakSIkaraNAryA ete hetavaH saMvRttA itItthamanumAnaviruddhapratijJAdoSo vanavakroktireSA / kizcAnyAt , anavadhRteyAdi yAvadatathAtaiva / 'laghutvAt' ityAdayo hetavaH kimavadhAritArthA utAnavadhAritArthAH ? iti sampradhAryametat , ladhveva sukhaM na guru na calaM vA, tathAnyeSAmapi calatvAdInAM calameva gurveva pravRttizIlameveti / tatrAnavadhAritaladhvAdidharmatAyAM satyAmitarAtmakamapIti laghucala-15 gurvAditryAtmakatayaiva pakSadharmatA syAdeSAM tathA sati ityatathAtaiva ananyataivetyarthaH, itizabdahetvarthatvAt 220-2 tryAtmakaikatvAdityarthaH / asajAtIyetyAdi yAvadasmAn prati bhavantaM ceti / athAvadhAritArthA ete ladhdhAdihetavo gurvAdyasajAtIyalakSagavyAvRttArthaviSayAstatasteSAmasajAtIyalakSaNavyAvRttArthaviSayatAyAM vizeSato'pakSadharmataiva, mUlatastatrAsmAn prati tAvadapakSadharmatvam / tadyathA-Nicchayato savvalahu~ti gAthA, 1 "punarapi ziSyaH prAha-kathametadavasIyate 'ekaika AkAzapradezo'nantairagurulaghuparyAyairupetaH? ucyate-iha dvividhaM vastu, rUpidravyamarUpidravyaM c| tatra rUpidravyaM caturdhA, tadyathA-guru, laghu, guruladhu, aguru laghu c| etadapyucyate vyavahArataH, nizcayataH puniivadhameva gurulaghu agurulaghu ca / tathA cAha-Nicchayato savvaguruM savvalahuM vA Na vijae dabaM / vavahArato tu jujati bAdarakhaMdhelu nnnnesu||65|| 'nizcayataH' nizvayanayamatena na kiJcid dravyaM 'sarvaguru' ekAntaguru, yadi syAdekAntaguru tata ekAntenaiva patanadharmi syAt , na ca patati tasmAnna vidyate sarvaguru, nApi 'sarvalaghu' ekAntalaghu, yadi syAdekAntalaghu tato na kadAcit patati, aya kadAcit patati tasmAnna sarvaladhvapi / 'vyavahArataH' vyavahAranayamatena punayujyate sarvaguru sarvalaghu ca / keSu? ityAha-'bAdaraskandheSu' bAdaratvapariNAmapariNateSu anantaprAdezikeSu skanSeSu, 'nAnyeSu' sUkSmapariNAmapariNateSu / tatra guru dravyaM yathA-ayaspiNDaH, laghu yathA-arkatUlam , gurulaghu yathA-vAyuH, agurulaghu paramANvAdi / nizcayataH punarevaM dvividhadravyabhAvanA-paramANvAderArabhya saGkhyAtapradezAtmako'saGkhyAtapradezAtmako yazcAnantapradezAtmakaH sUkSmaskandhaH kArmaNaprabhRtika ete agurula yavaH, bAdarAH skandhA yAhArakanaijasarUpA gurulaghavaH / " iti zrImalayagirisariviracitAyAM brahatkalpasUtraniyuktivRttau / "orAliyave ubviyAhAragateya gurulahU davA / kammagamaNabhAsAI eyAI agurulahuyAiM // 658 // guruyaM lahuyaM ubhayaM nobhayamiti vAvahAriyanayassa / davaM, leTuM dIvo vAU vomaM jahAsaMkhaM // 659 // nicchayao sabaguruM savalahuM vA na vijae datvaM / bAyaramiha gurulahuyaM agurulahuM sesayaM satvaM // 660 // " iti zrI jinabhadragaNikSamAzramaNaviracite vizeSAvazyakabhASye // 2 tazcapratyakSI pr0|| 3 tadAthAni ya0 / tadAni bhA0 // 4 bhavana pr0|| 5 utAnadhAri' pr0|| 6 tatvAnava pra0 // 7degkatrayaiva pra0 // 8 bhavantaMmi athA bhA0 / bhavantami athA ya0 / dRzyatAM pR0 303 paM0 12,13 // 9dahetavo pr0|| 10 tAyA vizeSatoH pakSa bhA0 / tAyA vizeSahetoH pakSa ya0 // Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ tRtIye vidhyubhayAre atyantagurutAyAmetadeva patet, saMyogabhAve'pi patanapratibandhyaviSahyagurutvAt tantupratibandhAnivArya pAtopalavat / yogino'pi ca sutarAM patanameva syAt, zilAbaddhazilAvat / atyantalaghutAyAM na kadAcidapi patanaM syAt / kanyAnudUravattu vyavahAro'yamapekSAkRto vAdaraskandhaviSayaH / evamevApekSika loha piNDakArkatUlagurutva laghutve'navasthitaikatve / .302 niSkRya avadhArya cataH jJAnataH paramArthanayato vA sarvathA laghu sarvaM vA laghu na vidyate tathA sarvaguru dravyam, paramANu dvipradezAdyasaGkhyeyAntAnAM keSAJcidanantapradezAnAM ca skandhAnAM zeSadravyANAM cAgurulaghusvAt, tataH paramanantAnanta pradezAnAM bAdarANAmApekSikalaghuguru pariNAmitvAt, vyavahAranayena tu yujyate laghutvaM gurutvaM vA anyonyasmAt laghurgururveti / vaitaM rAtIti vAtarA badarapramINA bAdarA vA skandhAH sthUlA 10 ityarthaH / Na itaresu, netaresu, prAguktaparamANvAdiSu sUkSmeSvagurulaghutvamevetyarthaH / atyantagurutAyAmityAdi nirapekSaikAntagurutAryAMmetadeva patet patanakriyameva syAt na tiSThed noddhuM gacched gurutvAt, dRSTAnto vakSyamANaH / syAnmatam - patedeva guru yadi pratibandhI na syAt, as tu saMyogaH pratibandhI patanasya phalasyeva vRntamiti, ato vizeSayAmaH - saMyogabhAve'pi patanapratibandhyaviSahyagurutvAditi, pratibandhinA yad viSahyaM na bhavati guru tat patedeva, sa cAsya nAsti pratibandhI 15 tvayaikAntagurutvAbhyupagamAt / tantupratibandhAnivArya pAtopalavat, ekena tantunA pratibandhinA satyapi 221-1 saMyogabhAve tadaviSahyagurutvAt patatyeva yathopalastathaitat patedeva sukhaM laghutvazUnyagurutvAditi / yogino'pi cetyAdi, yo'pi cAsya yogI pratibandhakastasyApi ca yoginaH pratibandhino gurutvAt tatpatanopacayahetutvAt sutarAM patanameva syAt patedeva tenApi hi saha zilAbaddha zilAvaditi pAtahetutvaM draDhayati / evaM tAvadatyantagurutve patanameva prasaktam / athavA mA bhUdeSa doSa ityatyantalaghutvamiSyate tato'tyantalaghutAyAM 20 na kadAcidapi patanaM syAt, pAtAkhyo bhAva eva na syAt tasyotpattikAraNAbhAvAt, tacca kAraNaM gurutvaM patanasya, tadabhAvAt khapuSpavat na syAt / syAnmatam - dRSTaviruddhamucyate gurulaghutvadarzanAt 'arkatUlo laghurgururlohapiNDaH' iti dRSTatvAditi / eSa na doSaH yasmAt vaiMvahArato tu jujjati ityuktatvAdityata AhakanyAnudaravatta vyavahAro'yamapekSAkRto bAdaraskandhaviSaya iti, yathA 'anudarA kanyA' ityanyAsA - mudaravatInAmudareNa sadRzamudaramasyA nAstItyudaravatyeva 'anudArA' ityucyate vyavahAratastathA bAdaraskandheSu 25 laghugurutve / yadapi ca lohapiNDArka tUlodAharaNaM tadapi tattulyApekSikalaghugurutve eva sAdhayatItyata AhaevamevApekSiketyAdi yAvadanavasthitaikatve | alpavAcini kani lohapiNDakaH palamAtrapramANo'rkatUla 1 zeSadravyANAM dharmAstikAyAdInAmityarthaH // 2 laghuguru pra0 / ayamapi laghuguru' iti pAThaH kathaJcit saGgacchata eva, dRzyatAM pR0 301 Ti0 1 // 3 vAtaM vAtaM rAtIti bhA0 // 4 mANa pra0 // 5 natareSu pra0 // 6 metedeva patet bhA0 / atra metat patedeva ityapi pAThaH syAt // 7 zilAbaddhazilAbaddha ya0 // 8 atra atha mA ityapi pAThaH syAt // 9 ityanta N pra0 / 10 vyava ya0 // 11 yujyatItyukta pra0 / dRzyatAM pR0 301 paM0 5 // 12 alpabAdhini kani pra0 / 'lohapiNDakaH' ityayaM zabdaH 'kan' pratyayAntaH, sa ca 'kan' pratyayaH 'alpa'vAcI "alpe" [ pA0 5 / 3 / 85 ] iti sUtreNa vidhIyamAnatvAdityAzayaH // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhaduHkhamohAnyatvasAdhakahetUnAM nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram 303 atha mamAtra kim ? dravyaM caitadevaM laghugurutvApekSayA tadeva dRSTam, na guNAH / sattvAdayo guNAstvime laghutvAdilakSaNA mayocyante, dravyatA teSAM sandrAve ekatvApattau bhavati / A adyApi yadi guNasandrAvo dravyamiSyate tatastavApyetaddravyameva, kuto'syAsandrAvaH ? sattvAdayo guNA laghutvAdilakSaNAstatsandutilakSaNaM dravyameva, zabdAdi-5 bhAvena vyavasthAnAt, zabdAdikhAtmavat / anApannatadrUpasya asandrutasya zabdAdibhAvApattikAlo vyavasthAnazabdenocyata bhArAllaghIyAn 'pelazatikA tulA, viMzatistulA bhAraH ' ] iti paribhASitatvAt / ayaspiNDo gururapi laghurarkatUlo laghurapi gururdRSTa ityanavasthitaikagurutvalaghutvatattve gurulaghutve, ApekSikatvAdasmAn 10 prati na gurutvalaghutve parasparato'nye, tato nAyaspiNDArkatUladRSTAnto'sti / 221-2 itara Aha- atha mamAtra kimityAdi yAvadekatvApattau bhavatIti / yadi yuSmatsiddhAntenAnavasthitatattve laghugurutve yujyete tato yuktamuktam - asmAn pratya siddhaM 'laghureva' iti / tato mamAtra kim ? yat punaretaduktaM 'bhavantaM ca pratyasiddham' iti tadayuktamuktam / yadapi ca bhavatsiddhAntenoktaM tadapi nopapadyate, yasmAd dravyaM caitadevaM laghugurutvApekSayA tadeva dRSTamiti na gurulaghvAdayo guNAH sattvarajastamAMsi ca, laghvAdi prakAzAdyAtmakA guNAstvime tallakSaNA mayocyante, teSAM guNAnAM sandrAve saGgame, tadarthavyakti: 15 ekatvApattAviti, tatraitasmin guNaikagamane dravyatA bhavati guNasandrAvo dravyam [ pA0 ma0 bhA0 5 / 1 / 119] itilakSaNAt, te ca guNAH parasparato'nye, tasmAnnAsiddhamityabhiprAyaH / AcArya Aha - A adyApItyAdi yAvacchabdAdisvAtmavaditi / nanvetatpratipAdanameva vartate 'ananyatvaM guNAnAm, tasmAdekaikakAraNam' / yadi bhavatA guNasandrAvo dravyamiSyate tatastavA'pyetad dravyameva, na guNAH pRthak, sa~ndutAnAmevAvasthAnAt kuto'syAsandrAvaH ? na pradhAnAvasthAyAM nApi 20 vyaktAvasthAyAmasandrAvaH, yato'syAsandrAvAdadravyatvaM syAt / tasmAd dravyameva, na pRthagU ladhyAdayo guNA iti / tatrApi ca pratijJAyate - sattvAdayo guNA laghutvAdilakSaNAH tatsandrutilakSaNaM dravyameva, zabdAdibhAvena vyavasthAnAt, yo yaH zabdAdibhAvena vyavatiSThate sa so'rtho laghvAdilakSaNaguNasandruti dravyameva, zabdAdisvAtmavat yathA zabdAdikhAtmAnaH sattvAdiguNasandrutilakSaNaM dravyameva zabdAdibhAvena vyavasthAnAt tathA laghugurutvAdilakSaNAH sattvAdaya iti / " anApanna tadrUpetyAdi yAvaducyata iti cediti / zabdAdirUpamanApannasya sattvasyAsandutasya guNAntarAsaGgatasya tadanAtmakasya svenaiva rUpeNa sthitasya prAgArambhAdArabhamANasya ca yaH zabdAdibhAvApattikAlo yAvadaniSpannazabdAditvakAla ityarthaH sA hyavasthA 'saMvaM zabdakArya prakhyAya zabdAtmanA vyava 1 "tulA striyAM palazatam, bhAraH syAd viMzatistulAH / " iti amarako 2987 / "paMcapalasaiyA tulA, dasa tulAo addhabhAro, vIsaM tulAo bhAro / " iti anuyogadvArasUtre, sU0 133 // 2 sthi0 / 'vasthaikagu 3 ratonanye pra0 // 4 dRzyatAM pR0 301 paM0 2 // 5 prasiddham pra0 // 6 saMbhUtAnA' pra0 // 7 kutA bhA0 / kutasyAM ya0 // 8 satvasyAsatvasyA pra0 // 9 dRzyatAM pR0 288 paM0 2 // bhA0 // 25 222-1 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [tRtIye vidhyubhayAre iti cet, na, pUrvatulyatvAt nAntareNa pravRttyAyekatvagatiM vyavasthApatteH / ___ato yathAhetvaikAntikatvatprayuktalakSaNavailakSaNyavizeSaNapakSaviracanayA ta evAnyatvahetavo viparyasanIyAH-sukhaM mohAd gurorananyat, laghutvAt , lohapiNDavadarkatUlavat zabdabhAvavyavatiSThamAnasukhAdivadvA / tathA duHkhAt pravRttizIlAdana5 nyat, pravRttizIlatvAt, vAyuvadAkAzavadityAdi / muktvApi vA lakSaNabhedavaila tiSThamAnam' iti vyavasthAnazabdenocyate, anyathA vyavasthitameva zabdAdibhAvena syAt sattvamiti / etacca na, pUrvatulyatvAt , yathA prAMguktaM ladhvAdilakSaNasattvAdyai kyApattirdravyam , tacca kadAcit sattvAdipRthagavasthAnAbhAvAt tatsandrutilakSaNamevoktam , tathehApi na sa kazcit kAlo'sti yaH pravRttiniyamavirahitaprakAzamAtrAvasthAnopalakSito yadi* pradhAnAvasthAyAM yadi vyaktAvasthAyAmiti, ata Aha - nAntareNa 10 pravRttyAyekatvagatiM vyavasthApatteriti / AdigrahaNAnniyamo gRhyate, pravRttiniyamAvantareNa na vyavasthApattirasti, ato hetornAntareNa pravRttyAyekatvagatiM vyavasthApatteH pUrveNa tulyatvam , iti nAsti sattvAdipRthaktvaM tavApIti / ____ ato yathAhetvaikAntiketyAdi yAvad viparyasanIyAH / etasmAdeva sattvAdyekatvAd yo yo heturyathAhetu 'sukhaM mohAd guroranyad laghutvAt' ityAdi tvatprayuktaH sa sa heturvizeSeNAsmatpakSaM sAdhayannaikA15 ntiko bhavati / taM prati yathaikAntiko bhavati tathocyate - sukhaM mohAd gurorananyallaghutvAt , yad yallaghu tat tad gurorainanyat, lohapiNDavadarkatUlavat , yathA prA~gvarNitamApekSikamarkatUlagurutvaM lohapiNDalaghutvaM ceti tad dvayaM sahitaM dRSTAntaH / zabdabhAvavyavatiSThamAnasukhAdivadveti laukikArthA222, tikrame'pi tvanmatenaiva dRSTAntAntaramiti / tathA duHkhAt pravRttizIlAdananyat , sukhamiti vartate / kutaH ? apravRttizIlatvAd vAyuvadAkAzavaditi pRthaktvAbhAvAd darzayati, yathA vAyurAkAzaM vA 20 sukhAtmakaM duHkhAt pravRttizIlAdananyat tathehAMpItyAdigrahaNAd duHkhaM sukhAdananyadaprabRttizIlAt , pravRttizIlatvAt , yadyat pravRttizIlaM tat tadapravRttizIlAdananyad vAyvAkAzavat / tathA sukhaM duHkhamohAbhyAmaprakAzakAbhyAmananyat , prakAzakatvAt, ghaTapradIpAdisukhavat / tathA duHkhaM mohAdananyadacalAt , calatvAt , [ghaTa] parvatAdiduHkhavat ; tathA sukhAt prakAzakAdananyat , aprakAzakatvAt , pradIpaghaTAdiduHkhavat / tathA mohaH sukhaduHkhAbhyAmagurubhyAmananyaH, gurutvAt , pRthivygnyaadigurutvvt| evaM ca sukhatvAd 25 duHkhatvAd mohatvAt prasAdAdikAryatvAdityAdayo'pyananyatvahetava eva / pratyekamitaraguNasvarUpAnanyatvaM prati jJAya tattadrUpavinivRttihetuto yat kiJcid vastUdAhRtya sAdhyam , sarvasya loSTAderlaghuprakAzetarAdiparasparApRthagbhUtaguNAtmakatvAt / tadyathA- zarIrendriyagata AtmaikadezastadekadezabhUtAbhyAM rajastamobhyAmananyaH sukhatvA 1 dRzyatA pR0 303 paM0 2 // 2* * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 3 dRzyatAM pR0 303 pN05|| 4 dRzyatAM pR0 300 paM0 1 // 5sukhaM noharoM pr0|| 6 ranyat pr0|| 7prAguvaNi bhA0 // 8 tadvayaM pra0 // 9 degpIti Adi pr0|| 10 * * etaccihnAntargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 11 lAdapravRttizIlatvAt yadyapravRtti ya0 // 12 tatadrUpa pra0 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 10 sukhaduHkhamohAnAmaikyApAdanam] dvAdazAraM nayacakram 305 kSaNyavizeSaNapakSaviracanAM bhedalakSaNAbhimatebhya eva hetubhyo'bhedasiddhiH zakyA ApAdayituM sphuTenaiva nyAyAdhvanA-suvaM mohAdananyat, apuruSatve'calatvAt, mohakhAtmavat / duHkhAdananyat, aniyamazIlatvAt, duHkhakhAtmavat / duHkhaM sukhAt... "duHkhakhAtmavat / nanvevaM viruddhAvyabhicArivadubhayAnizcayaH, na, uktatvAt , bhAvitatvAca sadA lloSTavat , sattvarajobhyAmananyo mohatvAlloSTavat / tathA zarIrendriyagata AtmaikadezastadekadezabhUtAbhyAM rajastamobhyAmananyaH prasAdakAryatvAlloSTavat , evaM laaghvprsvaadibhyH| tathA sattvatamobhyAmananyaH zoSatvAlloSTavat / evaM tApAdibhyaH / tathA sattvarajobhyAmananyo varaNatvAt , evaM sadanAdibhya iti / evaM tAvad yathAhetvaikAntikatvaM prati ta evAnyatvahetavaH 'ananyatvahetavaH' ityuktAstvatprayuktalakSaNavailakSaNyavizeSaNapakSa- 223 1 viracanayA laghvAdaya eva / athavA muktvApi vA / lakSaNabhedahetUnAM 'sukhaM mohAd guroranyallaghutvAdU mahAlohapiNDArkatUlavat' ityAdivizeSaNamantareNa bhedo na zakyaH sAdhayitumiti tadracanAkusRtiryathA tvayA kriyate tathaiva mayA kRtA, kintu tAM muktvApi lakSaNabhedavailakSaNyavizeSaNapakSaviracanAM sattvAdibhedalakSaNAbhimatebhya eva tvaduktebhyo laghvAdihetubhyo'bhedasiddhiH zakyA ApAdayituM sphuTenaiva nyAyAdhvanA bhrAntijananena vinetyarthaH / tadyathA-sukhaM mohAdananyat , apuruSatve'calatvAt , mohasvAtmavat , 1 apuruSatvavizeSitaH 15 'acalatvAt' iti hetuH puruSAdacalAdU vyAvaya'te mA bhUdanaikAntika iti / duHkhAdananyat sukhamiti vartate, aniyamazIlatvAt , atrApi apuruSatvavizeSaNaM draSTavyamadhikArAt, duHkhasvAtmavaditi / tathA duHkhaM sukhAdityAdi sAdhanacatuSTayaM sukhAdananyatvasAdhanadvayavadapuruSa tva]viziSTaM duHkhamohayoH saMyoganiSpannamiti sAdhanaSaTkaM gatArthaM yAvada duHkhasvAtmavaditi / itara Aha-nanvevaM viruddhAvyabhicArivadubhayAnizcayaH / yathoktam - yathoktalakSaNayo-20 yorviruddhayornityAnityasAdhakayorekatra sannipatitayorhetvorekasmin dharmiNi zabde parasparanivAritavyAptyoH zrAvaNakRtakatvayoH zabdatvaghaTAdidRSTAntayorubhayatra saMzayo bhavati [ ] iti, tatheha AvAbhyAmuktairanyatvAnanyatvahetubhirubhayAnizcayo'stu, mA bhUt tvatproktAnAmevaikAntikatvamiti / / atrocyate-na, uktatvAt , naiSa ubhayAnizcayo yujyate, asmAbhiH bhinnAtmakatAyAM tu ityAdi prakramya sukhaM duHkhAdananyat anAtmatve satyavaraNAdyAtmakatvAt duHkhasvAtmavadityAdibhiraikAntikairhetubhira-25 nanyatvasya likhitatvAt / athavA noktatvAditi tvatprayuktAnAmanyatvahetUnAM laghutvAdInAmuktadoSatvAt sarve' 1 'duHkhaM sukhAdananyadaniyamazIlatvAt sukhasvAtmavat , mohAdananyadaprakAzAtmakatvAt mohakhAtmavat / mohaH sukhAdananyaH acalatvAt sukhakhAtmavat , duHkhAdananyaH aprakAzakatvAt duHkhakhAtmavat / ' iti mUlaM sambhAvyate // 2 degkadezabhatAbhyAM pra0 // 3 satvatamobhyA pra0 // 4degcanA la' y0|| 5degpi cApalakSaNa' ya0 // 6 sadAdibheda pr0|| 7 // etaccidAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 8duHkhAdItyAdi y0|| 9 * * etaccihnAntargataH sAdhana ityata Arabhya vaditi ityantaH pATho ya0 pratiSu nAsti // 10 (sukhAnanyatva )? // 12 "ekasmiMzca dvayorhetvoryathoktalakSaNayorviruddhayoH sannipAte sati saMzayadarzanAdayamanyaH sandigdha iti kecit / " iti prazastapAdabhASye buddhi nirUpaNe // 12 tasmAbhiH pr0|| 13 dRzyatAM pR0 260 paM0 4 // 14 dRzyatAM pR. 278 paM0 1 // 15 dRzyatAM pR0 300 50 5 // naya0 39 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre guNeSu sandrAvasya / viruddhAvyabhicAriNi coktam- pratyakSAgamabalIyastvAt tata eva nizcayo'nviSyate [pra0 sa0 vR0 ] iti / balIyastvaM cAsmaddhetUnAmAdyahetubhAvanAt / pyete'prasiddhasAdhyadharmasamanvayavyAvRttayaH, anumAnanirAkRtapakSAH, anavadhAraNe viparyayahetavaH, avadhAraNe cApakSadharmA eveti / tasmAdanaikAntikAH / teSAM caikAntikA asmaduktA nivartakA eveti na 5 tulymaavyoH| itazcAtulyamAvayoH-bhAvitatvAcca guNeSu sadA sandrAvasya, bahudhA bhAvitaM hi sadA sattvAdayo guNAH sandutA eva pradhAnamahadahaGkArAdisarvAvasthAsu na jAtu pRthagbhUtasamavasthAzceti / kiJcAnyat , viruddhAvyabhicAriNi coktam, viruddhAvyabhicAriNyapi na parasparanivAritavyAptitvamAtrAt saMzaya eva, kiM tarhi ? pratyakSAgamabalIyastvAt tata eva nizcayo'nviSyate iti yuktam , tayoviruddhAvyabhicAriNoH pakSadhurma10 yoryaH pratyakSIkRtArthenAgamena balIyAn pratyakSasaMvAdinA pratyakSeNAgamena ca janitabalAdvA pratyakSeNaivAgamenaiva vA yathAprasiddhi yo balIyAMstata eva nizcayo'nviSyata ityAdivyAkhyAvikalpeSu pratyakSAgamena ghaTAdiSu prasiddhasAdhyAnityatvAnvayasya kRtakatvahetobalIyastvAt tato'nitya iti nizcayaH syAt, na tu zrAvaNatvasya zabdatve pratyakSIkartuM zakyo'nvayaH zabdatvasyAprasiddhatvAditi, tadvat kimiha sAdharmyamiti cet , ucyate-balIyastvaM 1 bauddhAcAryadiGgAgaviraci sAyAH pramANasamuccayatterbhoTabhASAnuvAde parArthAnumAnaparicchede'dhonirdiSTaH pATha upalabhyate-"gaG-gi-che sya-jid rtag par khas-len par byed-pa deDi-che 'di gnan-chigs aid du 'gyur ro zen / gal-te 'di la yaGma-taMga pa-jid kyi gtan-chigsa byas pa-jid la sogas pa'ga'-zig ston par mi byed na ni 'gyur na / gniga migs-pa na 'gala ba daGa don ciga la mi sid-paDi piyar the-chom gyi gyu yin no / 'di la yaG mGon-sum daGluG stobsa daG ldan-pa'i phira de-khon las Des-pa bacala-para byho|"[Tanjur, Mdo, Narthang Edition, No. 95. p. 134 B] asya cAyamartha:-"yadA zabdatvaM nityamabhyupagamyate tadA ayaM [zabdo nityaH zrAvaNatvAt zabdatvavat ] hetureva syAditi cet, syAd yadi atrApi anityatvasya hetuH kRtakatvAdiH kazcinna pradaryeta / ubhayorupalabdhau viruddhayorekasminnarthe'sambhavAt saMzayahetuH / atra ca pratyakSAgamabalIyastvAt tata eva nishcyo'nvissyte|" diGgAgaviracite nyAyamukhe'pi etadarthaka eva pATha upalabhyate / yadyapi nyAyamukhagranthaH saMskRtabhASAyAM nopalabhyate samprati tathApi Yuen-Chwang ityanena 1300 varSebhyaH pUrva vihitaM cInabhASAnuvAdamavalambya Giuseppe Tucci ityanena vihite English bhASAnuvAde nimnalikhitaH pATha upalabhyate-Some object : "the reason : because it is audible" is not enUT, as you assume, but it must be a valid reason when we discuss against a [ vaizeSika who] thinks that soundness is eternal". [ My reply is] that this argument can be valid until the opponent has not indicated that the reason of non-eternity is the fact of being product etc. But if validity can be reached in either way, since contradiction regarding one and the same object is inadmissible, this kind of reason proves to be a doubtful reason. Moreover in this world the force of direct perception and of authority of the scripture [ AGAMA ] is stronger than any argument and therfore we must search after truth on the basis of these [two means of knowledge], p. 34, 35. // 2nveSyate pra0 / dhuktam bhA0 / dyuktam De0 lI0 / tyuktam vi0 / yuktam pA0 20 hI0 // 4 matharyatpatyakSI bhA0 / rmayoryatyakSI ya0 // 5 tadvaktimida ya0 / tadvaktimityAha bhA0 // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 sukhaduHkhamohAnAmaikyApAdanam] dvAdazAraM nayacakram mA maMsthAstvadIyA hetavo balIyAMsaH, asmatpakSasAdhanatvAyeto viparivartayituM zakyatvAt / tadyathA-sukhAdanyad duHkham, prasAdAdyanAtmakatvAt, puruSavat / mohazca duHkhAdanyaH, tata eva, tadvat / mohAdanye sukhaduHkhe, varaNAcanAtmakatvAt , puruSavat / kiM tvAnmAtrAdeva viparivartanam ? trailakSaNyAt? trailakSaNyAcet, AdilakSaNa-5 cAsmaddhetUnAmAdyahetubhAvanAt , bhinnAtmakatAyAM tu ityAdi prakramya anAtmatve sati avaraNAdyAtmakatvAdityAdibhirAdyahetubhiH pratyakSAgamabalIyastvamApAditam / tasmAnna samaM nAviti / __ itara Aha-mA maMsthAstvadIyA hetavo balIyAMsaH 'avaraNAdyAtmakatvAdayaH' iti / tadabalatvaM 224-1 ca asmatpakSasAdhanatvAyeto viparivartayituM zakyatvAt / tadyathA - pUrvahetavastAvadabalAH, yataH zakyante ta ito'pi sutarAM puruSanivRttyarthamanAtmatvavizeSaNAhate'pi viparivartayitum / tadyathA-sukhAdanyad duHkhaM 10 prasAdAdyanAtmakatvAt puruSavat , asamarthasamAsenAgamakenApyarthaM gRhItvA naibivoktyanusAreNoktam / mohazca duHkhAdanyaH, tata eva, tadvaditi / cazabdAd duHkhAdanyau sukhamohI zoSAdyanAtmakatvAt puruSavat , tathaiva vyAkhyA, dve sAdhane samasyokte mohAdanye sukhaduHkhe varaNAdyanAtmakatvAt puruSavaditi tathaiveti / atrocyate - kiM tvAnmAtrAdeva viparivartanam ? trailakSaNyAt 1 iti praznaH / pratAraNArthabhAvavAcipratyayasahitapaJcamyantazabdaprayogamAtrAt pakSadharmasAdRzyAt trailakSaNyazUnyAnna privrtnmitybhipraayH| 15 syAnmatam - na tyAnmAtrAt, kiM tarhi ? trailakSaNyAccedevaM cenmanyase, tadyuktam ; yasmAdAdilakSaNameva nAsti, iha pakSadharmatvameva tAvannAsti yadAdhAraNa zeSadvayam / kathaM pakSadharmo nAstIti cet , yasmAd na 1tAyAstu pra0 / dRzyatAM pR0 27054 // 2 dRzyatAM pR0 278 paM0 2 // 3nI AvayorityarthaH // 4 "vRttistarhi kasmAnna bhavati? agamakatvAt / iha samAnArthena vAkyena bhavitavyaM samAsena ca / yazcehArtho vAkyena gamyate 'mahatkaSTaM zrita.' iti nAsau jAtucit samAsena gamyate 'mahatkaSTazritaH' iti / etasmAddhetobUMmaH-agamakatvAditi / na brUmaH 'apazabdaH syAt' iti / yatra ca gamako bhavati, bhavati tatra vRttiH, tadyathA-'devadattasya gurukulam , devadattasya guruputraH, devadattasya dAsabhAryA' iti / yadyagamakatvaM hetuH, nArthaH samarthagrahaNena, ihApi 'bhArthA rAjJaH, puruSo devadattasya' iti yo'rtho vAkyena gamyate nAsau jAtucit samAsena gamyate 'bhAryA rAjapuruSo devadattasya' iti, tasmAnArthaH samarthagrahaNena / idaM tarhi prayojanam - ayamastyasamarthasabhAso nasamAso gamakaH, tasya sAdhutvaM mA bhUt 'akizcitkurvANam , amASaM haramANam , agAdhA. dussRSTam' iti / etadapi nAsti prayojanam , avazyaM kasyacid napamAsasyAsamarthasamAsasya gamakasya sAdhutvaM vaktavyam'asUryapazyAni mukhAni, apunargeyAH zlokAH, azrAddhabhojI brAhmaNaH, alavaNabhojI brAhmaNaH' iti / suDanapuMsakasyetyetanniya. mArtha bhaviSyati- etasya vA asamadhesamAsasya nasamAsasya gamakasya sAdhutvaM bhavati nAnyasyeti / " iti pAtaJjalamahAbhASye 2 / 1 / 1 / "azrAddhabhojI / kiM yo'zrAddhaM bhuGke so'zrAddhabhojI ? kiM cAtaH ? yadAsAvazrAddhaM na bhule tadAsya vratalopaH syAt , tadyathA-sthAyI yadA na tiSThati tadAsya vratalopo bhavati / evaM tarhi Ninyantena samAso bhaviSyati, na zrAddhabhojI azrAddhabhojIti / naivaM zakyam , khare hi doSaH syAt 'azrAddhabhojI' [6 / 2 / 2] ityevaM svaraH prasajyeta 'azrAddhabhojI' [ 6 / 2 / 139] iti ceSyate / evaM tarhi naJa evAyaM bhujipratiSedhavAcinaH zrAddhazabdenAsamarthasamAsaH na bhojI zrAddhasyeti / sa tarhi asamarthasamAso vaktavyaH / yadyapi vaktavyaH avaitarhi bahUni prayojanAni / kAni? asUryapazyAni mukhAni, apunargeyAH zlokAH, azrAddhabhojI brAhmaNaH, suDanapuMsakasya [1 / 1 / 43] iti / " iti pAtaJjalamahAbhASye 312180 // 5 tahIkokya bhA0 / tahIkoktya ya0 / dRzyatAM pR0 232 tti07|| 6 sukhAdyAtma y0|| 7degNyAcedevaM bhA0 / NyacedevaM ya0 // 8degdhAraNaziSa pr.|| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam tRtIye vidhyubhayAre meva nAsti, na hyanAtmanAM nAma dharmaH kazcidasti, na duHkhaM na sukhaM nAnyat / nanvanyapadArthaviSayatvAd bahuvrIheH nAsti prasAdAdyAtmA varaNAdyAtmA vA sa ko'pyanyaH syAt saddharmavAn / evamapi yathA 'sthUlazirA rAhuH' ityatra asata AkhyA rAhoH zirovyatiriktasya / asadAkhyayA vyapadezivadbhAvaM kRtvA vyavahAro dRSTasta5thedamapi syAt / tadanabhyupagame dharmadharmisvarUpavirodhau / dharmikharUpavirodhastAvat Atmano'nanyadeva duHkham , prasAdAdyanAtmakatvAt , Atmakhatattvavat, anyathA sukhAnyatvaprasAdAdyanAtmakatvAnupapatteH / dharmakharUpavirodho'pi caivameva / tatazca prakRtihyanAtmanAM nAma dharmaH kazcidasti, yadi prasAdAdyAtmA na bhavatItyanAtmakaM duHkhamucyate, atha Atmaiva nAstItyanAtmakamityucyate, dvidhApyasiddhaM duHkhasyAnAtmakatvaM dharmyasiddhyApatteH / kathamiti cet , ucyate - 10na duHkhaM na sukhaM nAnyad mohaH puruSo vA, tvatparikalpitaM duHkhaM prasAdAdyanAtmakatvAt khapuSpavat syAditi dharmyabhAvAdapakSadharmatvam / 224-2 itara Aha - nanvanyapadArthetyAdi yAvat saddharmavAn / nanu bahuvrIheranyapadArthaviSayatvAt tatsU canasamAsAntakappratyayAntatvAdanAtmakazruteH nosti prasAdAdyAtmA [varaNAdyAtmA ] vA citragudevadattavat sa ko'pi varaNAdibhyaH prasAdAdibhyazcAnyaH sanneva, nAsaddharmavAn dharmI pakSo bhavitumarhatIti / 15. atrocyate - naitadupapadyate, bahuvrIherapyanyapadArthaviSayatvAnaikAntyAt, evamapItyAdi yAvaddharmadharmi svarUpavirodha(viti / sthUlaM ziro'sya sthUlazirA rAhuH, kapo'tatratvAd bahuvrIhereva tatratvAt , tasya cAnyapadArthatvavyabhicAraM darzayati tadguNasaMvijJAnapakSAzrayaNena, bhavati bahuvrIhau tahuNasaMvidhAnamapi [pA~0 ma0 bhA0 2 / 1166, 2 / 2 / 24 ] iti vacanAt , na hi sthUla zirolakSitastadvyatirikto rAhurasti citragavaviziSTa devadattavat , tadeva hi sthUlaM ziro rAhuH, tadvadasata AkhyA rAhoH zirovyatiriktasya / AkhyA vyapadezaH 20 sthUlena zirasA vyapadezena citrAbhiriva vyapadezino devadattasya vyatiriktasya, tadvadavyatiriktasyApi rAhostayAkhyayA vyapadezivadbhAvaM kRtvA vyavahAro dRSTo'sato'pi tathedamapi syAt / tasya vyapadezivadbhAvavyavahArasyAnabhyupagame uktopapattyA dRSTamimasadAkhyayA vyapadezivadbhAvavyavahAramanabhyupagacchataste dharmadharmisvarUpavirodhau doSau bhavataH / dharmisvarUpavirodhastAvadAtmano'nanyadeva duHkhaM puruSAdityarthaH / prasAdAdya nAtmakatvAt , bahuvrIhisAmarthyAt prasAdAdyAtmano'nyatvAdityarthaH / Atmasvatattvavat , puruSasvAtmava25 dityarthaH / puruSatvApattizca duHkhasya dharmisvarUpavaiparItyam , ato dharmisvarUpavirodhaH / kiM kAraNam ? anyathA 225-1 sukhAnyatvaprasAdAdyanAtmakatvAnupapatteH, puruSatvApattimantareNa sukhasya duHkhAdanyatvaM varaNAdyanAtmakatvaM 1tmanaM pr0|| 2degddhApatteH pr0|| 3 ( tatsUcaka ?) // 4 zrute pra0 // 5 'nAsya [ varaNAdyAtmA ] 'ityapi pATho'tra syAt // 6nyaH saddharmavAna bhA0 nyaH sanneva, nAsan , dharmavAn' ityapi pATho'tra syAt / / 7degpyanyarthaviSa ya0 / pyanarthaviSa bhA0 // 8degdhAditi ya0 // 9 "bhavati bahuvrIhau tadguNasaMvijJAnamapi / tadyathA-'zuklavAsasamAnaya' 'lohitoSNISAH pracaranti' iti tadguNa AnIyate tadguNAzca pracaranti / " pA0 ma0 bhA0 2 / 1 / 66, 2 / 2 / 24 / "bhavati hi bahuvrIhI tadguNasaMvijJAnamapi / tadyathA-'citravAsasamAnaya' 'lohitoSNISA RtvijaH pracaranti' iti tadguNa AnIyate tadguNAzca pracaranti / " pA0 ma0 bhA0 1 / 1 / 26 // 10 dasa AkhyA pra0 / 11 atra citrAbhirgobhiriva ityapi pAThaH syAt // 12 zca sukhasya dharmi pr0|| 13 sukhaduHkhAda pr0|| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 sukhaduHkhamohAnAmaikyApAdanam] dvAdazAraM nayacakram puruSayorapyekataiva / evaM duHkhamohayorapi / atha mA bhUdeSa doSa ityanAtmavizeSaNatvAt tadvat, tathA sati yathA kim ? dRSTAntaH 'idaM tat' iti nidarzayituM na shkyte| na hi sukhAdanyadasti kizciduktavadapuruSam / yacca sukhAdananyat tadanAtmatve na prasAdAdyanAtmaka na laghvAdyanAtmaka ceti nidarzayituM na shkyte| 15 duHkhasya vA sukhAdanyatvaM prasAdAdyanAtmakatvaM mohasya tAbhyAmanyatvaM prasAdAdizoSAdyanAtmakatvaM ca nopapadyate bhAvitanyAyatvAt sukhaduHkhamohAnAmaikyavRttitvasya / tasmAt puruSasvarUpApatteH prasAdAdizoSAdi[varaNAdi]kAryANAM sukhaduHkhamohAnAM dharmisvarUpaviparItateti / kizcAnyat , yo'pi dharmasvarUpavirodhaH so'pItthamucyate, tadyathA -dharmasvarUpavirodho'pi caivameva, yathA puruSatvApattau sukhAdInAM sukhAdyAtmaparityAgena dharmisvarUpavirodhaH tathA pauMsnApattau trayANAmaikyApattau cAnyadharmasvarUpavirodhazca / tatazca prakRtipuruSayo-10 rapyekataiva, tasmAddhetoH puruSatvApatterananyatvApattezca prakRtiH puruSAdanyA pumAn vA prakRteranya iti nopapadyate / tato'smadabhISTam 'ekameva kAraNam' ityetad darzanaM sAdhIyaH / evaM duHkhamohayorapi, yathA 'sukhaM duHkhAdanyat' ityetat kiM tvAnmAtrAt ? trailakSaNyAt ? ityataH prabhRti yAvat prakRtipuruSayorapyekataiva ityuktaM tathA 'duHkhaM sukhamohAbhyAmanyat , mohaH sukhaduHkhAbhyAmanyaH' ityeteSvapi caturpu 'sukhaM mohAdanyat' iti ca sAdhane sa eMva grantho yojya iti / atha mA bhUdeSa doSa ityanAtmavizeSaNatvAt tvadvat / etaddoSaparihArArthaM yathA tvayA 'anAtmatve sati avaraNAdyAtmakatvAt sukhaM duHkhAdananyad mohavat' ityAdyabhihitaM tathAhamapi 'anAtmatve sati laghutvAt sukhaM duHkhAdanyad mohavat' ityAbravImIti, ato dharmadharmisvarUpavirodhau prakRtipuruSadoSazca neti / atrocyate-tathA sati yathA kim ? iti / evaM sati 'yathA' kiM sukhAdanyat 225-2 AtmAnaM muktveti / dRSTAntaH 'idaM tat' iti nidarzayituM na zakyate idaM tat sukhAt puruSAccAnyad 20 vastviti samanvayasyAbhAvaH, yadanAtmatve sati laghutvAdidharma tat sukhAt puruSAccAnyaditi vstvntraabhaavaat| taddarzayannAha - na hi sukhAdanyadasti kizciduktavadapuruSam ? puruSavyatiriktaM hi sarvaM parasparAviviktasukhA~disvatattvamevetyuktam / tasmAdanyat sukhameva sarvamiti samanvayAbhAvaH / ata eva cAnyatvena pakSIkRte sukhAdau puruSavyatiriktasapakSAbhAvAt sukhAderapi sukhAdanyasya vipakSatvAd vipakSAddhetorvyAvRttyarthaM yaducyate yacca sukhAdananyat tadanAtmatve na prasAdAdyanAtmakaM na ladhvAdyanAtmakaM ceti nidarzayituM na 25 zakyate, na ca mohAdi sukhAdanyanna bhavatItyazakyaM darzayitumiti vipakSAvyAvRttirapi / ato vipakSa eva sattvAd viruddhAzca te hetava ityabhiprAyaH / / 1 tvAbhyA ya0 / ( vAbhyA ?) // 2 dharmisva pr0|| 3 dRzyatAM pR0 307 paM0 5 // 4 evaM pra0 // 5 anAtmakatve savaraNA pra0 / dRzyatAM pR0 278 paM0 2 // 6 ( ityAdi bravImi ? ) // 7 yadyAnAtmatve bhaa0| (yathAnAtmatve ?) / * * etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 8degdibhyatatva bhA0 // 9 sukhAdipuruSa ya0 // 10 degtmakatvaM bhA0 // 11tmakatvaM pra0 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ tRtIye vidhyubhayAre atha tu yad vibhaktakhatattvaM duHkhamohAbhyAM sukhAdanyanna bhavati tat prasAdAdyanAtmakamapi na bhavati yathA sukham / tathA sati tathAniyamavat tathApravartanAt tathAvyaktezca niyamapravRttiprakAzAtmakaM sukhameveti aikyaM mohAdInAmabhyupagataM tvayaiveti ko vAdArtha ubhayorapi ? tatraiva tvavaraNAdyAtmakatvAdivad vidoSA laghvAdi6 tavospi sukhAdAvapi ca viparihArapakSIkRte'pi ca / 310 paradharmeNApi sukhaM duHkhAdananyat, calAprakAzakatvAt, avibhaktAzeSaguNAtmaka loSTavat / evaM ca sthite sukhaM duHkhAdananyat, laghutvAdapravRttizIlatvAt prakA atha yadi yat sukhamiti / atha mataM tava yad vibhaktasvatattvaM duHkhamohAbhyAM tat sukhaM sukhAdanyanna bhavati tat prasAdAdyanAtmakamapi na bhavatIti viviktasvarUpasya sukhasya duHkhAdanyatvAt prasAdA10 dyAtmakatvAcca tadeva zakyate vaidharmyeNa nidarzayitum / ata eva ca tamaH sukhAdanyad viviktasvarUpamaprasAdAmaikapuruSaM ceti sAdharmyadRSTAntazca syAditi / evamitarasAdhaneSvapi ubhayadoSaparihAra iti / atrocyate - tathA satItyAdi yAvat ko vAdArtha ubhayorapi ? iti / evaM sati tena prakAreNa niyamo'yaM yat sukhAdanyanna bhavati tat prasAdAdyanAtmakamapi na bhavatyeveti etena prakAreNa niyamavat sukhamevAnanyat prasAdAdyA226-1tmakaM bhavati ceti tathA tasya vastunaH pravartanAt tathAvyaktezca niyamapravRttiprakAzAtmakaM sukhameveti 15 tadabhyupagamenaivaikyaM mohAdInAmApannamasmin sAdhane, etadabhyupagamavacca zeSasAdhaneSvapi 'duHkhAdanyat sukhaM mohazca' ityevamAdiSu 'yad yadanAttve duHkhAdanyanna bhavati tacchoSAdivaraNAdyanAtmakamapi na bhavati' ityevaM niyamAd vyakteH pravRttezcaikyaM mohAdInAmabhyupagataM tvayaivetItaretaraikatvAbhyupagamaH / itizabdo hetvarthe, ityataH ko vAdArthaH vAdaprayojanamubhayorAvayoH ? tvayaivaikyAbhyupagamAnna vAdArthastava mamApi pratipannArthapratipAdanavaiphalyAditi / evaM tAvadavaraNAdyAtmakatvAdihetavaH prathamoktAnanyatvapakSasyaiva sAdhakA anAtmatvavizeSaNA 20 api nAnyatvapakSasyeti pratipAditAH / tatraivAnyatpakSa eva tvaraNAdyAtmakatvAdivad vidoSA laghvAdihetavo'pi, nAnyatvapakSe, tatra sadoSA evetyabhiprAyaH / nanu ladhvAdayo'nanyatvahetava uktA eva, kiM punaranuzayena ? iti, atrocyate - sukhAdAvapi ca na sattvAdiSveva tatrApi ca viparihArapakSIkRte'pi ca, na yathA tvayA 'sukhaM mohAd guroranyat' iti parihArapakSIkRte caiva / 25 paradharmeNApi 'dukhaM sukhAdananyat laghutvAt' ityetenApi na kevalam anAtmatve calatvAdevetItthaM viziSTena pratipAdanavidhinA ananyatvahetava iti / apizabdAt svadharmeNa 'sukhaM duHkhAdananyalaghutvAt' ityAdibhiH sukara pratipAdanamevetyarthaH / paradharmeNa tAvat sukhaM duHkhAdananyat calAprakAzakatvAt, calamaprakAzakaM pravRttizIlaM duHkham [ ] iti vacanAdU duHkhadharmeNa sukhaM * tato'nanyaditi sAdhyate / avibhaktAzeSaguNAtmakaloSTavaditi dRSTAntaH prAgupavarNitaH, avibhaktaH 30 duHkhamohAtmaka sattvarajastamoguNAtmako loSTa iti trityaikyAnatikramAcca ta evAzeSaguNAH, tadAtmako loSTaH sukha 226-2 1tmakapuruSaM pra0 // 2tmakatve ya0 // 3 dRzyatAM pR0 304 paM0 3 // 4 kRtAceva bhA0 / kRtAtveva ya0 / atra 'kRteSveva' ityapi pAThaH syAt // 5 zatvAt pra0 // 6H sukha0 kA sukha ya0 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha duHkhamohAnAmaikyApAdanam ] dvAdazAraM nayacakram zakatvAt / tatsaMyogAca, evaM mohAdapi / paradharmeNa calatvAdaprakAzakatvAt pravRttizIlatvAt tatsaMyogAcca, evaM mohAdapi / evaM gurutvAdaprakAzakatvAt tatsaMyogAcca, evaM mohAdapi / dvAbhyAmapyananyat sahitAbhyAm / eta eva sarva ityanayA dizA abhyUhyAH khaparadharmAH prasAdAdayazca / itaretarasaMyogena ca bhaGgavikalpAH sngklniiyaaH| evameva caita eva duHkhamohayorapi / anye'pyacetanatva... zarIrAdyApatti: / svaadiprkRtidhrmH| ityataH kutaH saGkalanA pratyekadvitricaturAdisaMyogadharmAnantyAt / calAprakAzAtmakatvAd duHkhAdananya iti sa eva loSTo dRSTAnto bhAvitasukhAyekAtmakatvAt / evaM tAvat paradharmeNa / evaM ca sthite'svadharmeNApi loSTAdyarthAnAM sukhAdyakAtmakatve sthite'nanyatve laghutvAdihetavo'pi sAdhakA iti tadarzayati - sukhaM duHkhAdananyallaghutvAt 'loSTavaditi vartate / evamapravRttizIlatvAt prakAzakatvAt / etAni ca catvAri sAdhanAni, pratyekaM trINi tAnyeva samuditAnyekamiti / atra dvika-10 saMyogenApi trINi-ladhvapravRttizIlatvAt , laghuprakAzAtmakatvAt , apravRttiprakAzAtmakatvAditi / evaM mohAdapIti, 'mohAt sukhamananyat' ityatrApi ta eva hetavastAvantaH / paradharmeNa sukhasya duHkhadharmAbhyAM pratyekaM dve samudAyenaikamiti trINi - calatvAdaprakAzakatvAccalAprakAzakatvAditi / pravRttizIlatvAdityapi, tatsaMyogenetarAbhyAmapi sapta sAdhanAni / evaM mohAdapIti mohAdananyaccalatvAdityAdibhyastebhya [eva] / evaM sukhaM duHkhAdananyad gurutvAdaprakAzakatvAt tatsaMyogAcceti mohadharmebhyastribhyaH / evaM mohAdapIti 15 tebhya eva mohadharmebhyastribhyo mohAdapyananyat sukhmiti|dvaabhyaampynnyt sahitAbhyAmiti duHkhamohAbhyAmananyat sukhaM laghutvAdityAdibhyastebhya eva hetubhyo dvitricaturAdisaMyogena tat pratyekaM cAnugantavyamityata Aha-eta eva sarva ityanayA dizAbhyUhyAH, na kevalameta eva laghutvAdayazcalatvAdayo gurutvAdayo 227-1 vA svaparadharmA hetavaH, kiM tarhi ? svaparadharmAH prasAdAdayazca, prasAdalAghavAdayaH zoSatApabhedAdayo varaNasadanApadhvaMsanAdayazca / itaretaretyAdi, dvitricaturAdisaMyogena , bhaGgavikalyAH saGkalanIyAH / 20. evameva caita eva duHkhamohayorapIti sukhAt parasparatazcAnanyatvaM yojyaM pratijJAnAM ca pratyekaM dvitrisaMyogena ceti sukhasya duHkhAd mohAd dvAbhyAM cAnanyatayA tisraH, evaM duHkhasya tisraH, mohasya tisraH, trayANAM parasparato'nanyatayaikaiveti daza pratijJAH / etAsu sukhadharmA ladhvAdayaH, duHkhadharmAzvalAdayaH, mohadharmI gurvaprakAzau, pratyekaM dvikAdisaMyogena saptatyadhikaM zataM sA~dhanAnAm / lAghavagaurave tvapanIya prasAdAdizoSAdivaraNAdInAM ca hetvagraM paJcaSaSTisahasrANi paJca zatAni ca SaTtriMzAni / kizcAnyat, na kevalameta eva 25 hetavaH, anye'pyacetanatvetyAdi samAsadaNDakamadhye yAvaccharIrAdyApattitvAdiprakRtidharmaiH sAmAnyabhUtai 1degnyaditi pra0 // 2 sthite svadha ya0 // 3 loSTAdivaditi ya0 // 4 tat ya0 pratiSu nAsti // 5 * * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 6 'laghutvAt , apravRttizIlatvAt , prakAzakatvAt , ladhvapravRttizIlatvAt , lavaprakAzakatvAt , apravRttiprakAzAtmakatvAt , lavapravRttiprakAzAtmakatvAt' iti saptAnAM sukhadharmANAM 'calatvAt , aprakAzakatvAt , pravRttizIlatvAt , calAprakAzakatvAta, calapravRttizIlatvAt , aprakAzakapravRttizIlatvAt , calAprakAzakapravRttizIlatvAt' iti saptAnAM duHkhadharmANAM 'gurutvAt , aprakAzakatvAt , gurvaprakAzakatvAt' iti mohadharmANAM ca trayANAM saGkalanayA saptadazAnAM hetUnAM 'sukhaM duHkhAdananyat' ityAdibhirdazabhiH pratijJAbhirguNane saptatyadhikaM zataM sAdhanAnAM labhyate // 7 "sukhAnAM zabdasparzarasarUpagandhAnAM prasAdalAghavaprasavAbhidhvaDoddharSaprItayaH kAryam , duHkhAnAM zoSatApabhedopaSTambhoMdvegApadveSAH, mUDhAnAM varaNasadanApadhvaMsanabaibhatsya dainygaurvaanni|" iti pUrva [pR0 12 paM0 18-20] vyAvarNitebhyo'STAdazabhyo dharmebhyo lAghavagauravayorapanayane kRte'vaziSTAnAM SoDazAnAM dharmANa pratyeka dvikAdisaMyogena ca iyaM hetvagrasaGkhyA bodhyaa| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam tRtIye vidhyubhayAre __nanvevaM svavacanavirodhAdi, na, tavAtmana evopAlambhAt, pradhAna........ abhyupagamAt / hetuviruddhatoktAvapyevameva / iti sphuTameva sukhaM sadA vyaktazabdasparzarUparasagandhamevetyabhyupagamyatAM tebhya eva laghvAdihetubhyo viyadAdivat / svamatena tu vyaktazabdasparzarUparasagandhavatpratijJAyAM viyadva nyudAharaNAni / 5ravizeSitaizca apuruSatve sati sattvAt prameyatvAt sarvagatatvAdakRtakatvAdityAdi vA yAvat kiJcidihAsti 2272 sarvaM tadananyatve trilakSaNatAM pratipadyate dharmajAtamityataH kutaH saGkalanA ? na zakyameva saGkalayituM pratyekadvitricaturAdisaMyogadharmAnantyAditi svapakSasAdhanahetusaulabhyaM darzayati bhAvitatraiguNyaikAtmakaloSTAdivastunyAyavyApitvAditi / __ itara Aha - nanvevaM svavacanavirodhAdIti, 'sukhaM duHkhAdananyat' iti pratyakSaM sukhaduHkhayoH 10 pratipuruSaM svAnubhavena pRthaktvasiddheH zarIravikArAdibhiranumeyatvAcca lokaprasiddherabhyupagatatvAcca tvayApi svavacanena ca 'sukhaM duHkham' iti pRthaguccAraNAt svavacanAbhyupagamalokaprasiddhipratyakSAnumAnavirodhadoSA ananyatvapratijJAyA iti / etaccAyuktam , taivAtmana evopolambhAt, yasmAdeva punaH svasiddhAnta eva svavacanAdivirodha unnIyate tvayA Atmana eva, na mama, mAmuddizyAtmano'parihAreNa vacanavakratayo cyate / kuta iti cet, ucyate-pradhAnetyAdi yAvadabhyupagamAt / pradhAnamekaM sukhaduHkhamohAtmakatvA15 dabhinnaguNAtmakaM sAmyena cAvasthitamiti kasyAyaM svavacanavirodhaH ? tathA parasparamupakurvanti sattvAdayaH zabdAdibhAvena ca vyavatiSThante pratyekaM sukhAdyAtmaneti sukhAditryAtmakatvaM na ghaTAdAvekasminneva ceti tvayaivAbhyupagatatvAdaikyaM nAnyatvoktezceti kasya svavacanAdivirodhadoSAH ? iti svasthena cetasA cintyatAm , mama tu tvadoSodbhAvanaparaprayAsatvAdadoSaH, evamasmadoSotkIrtanadvAreNa svadoSotkIrtanamevaitad bhavata iti / kizcAnyat , hetuviruddhatoktAvapyevameva, yathoktamete hetavaH saprapaJcAH savizeSaNanirvizeSaNAH pratijJAdoSodbhAvanadvAreNa viruddhAvyabhicAryudbhAvanadvAreNa caite'smatpakSasyAnanyatvasya sAdhakA iti tathA hetuviruddhatApyanyatvapakSe prAgvyAkhyAtasamanvayavyAvRttyabhAvavidhinA ananyatvapakSa eva darzanAditi / tadupasaMhArArthamAha - iti sphuTamevetyAdi yAvad viyadAdivaditi, itizabdopasaMhArArthatvAt / yadabhilaSyate tvayA pradhAnaM nAma guNasAmyAvasthAnaM kiJcidastIti tannAbhilaSaNIyam / sukhaM sadA vyaktazabdasparzarUparasargandhamevetyabhyupagamyatAM sphuTameva, kimanyopadezena paradoSAbhidhAnena vA ? tattva25 vAdinaiva bhvitvymRjunaa| tebhya eva laghvAdibhyo hetubhyo viyadAdivat , yathA AkAzavAyyagnyabbhuvaH paJca mahAbhUtAni vyaktazabdAdibhAvAni tathA sukhamiti ladhvAdibhya eva hetubhyaH pRthivyAmiva zabdAdayaH paJcApi zeSeSvapi caturSu bhUteSu vyaktA ityabhyupagamyatAm / pariNativizeSAttu hiGgugandhavat sUpe lavaNarasavaccApsu kasyacideva pratyakSatA zabdAdenaM zeSasyAbhibhavAdibhiriti / paramatenaivaitaduktam / svamatena tu vyaktazabdasparzarUparasagandhavatpratijJAyAM viyadvarjAnyudAharaNAnIti, sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH 1 tadAtmana bhA0 vi0 // 2 pala' pr0|| 3degditivirodha pra0 // 4na mana momuddizya pra0 // 5 tmanopari pA0 20 hI0 / tmane pari' vi0 / manapari De0 lIM / tmaparideg bhA0 // 6degtvAdibhinna bhA0 // 7 ydybhipr0|| 8deggandhaM ve bhA0 / gandhave ya0 // 9degnyApAdanena ya0 // 228-1 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnasAdhakahetUnAmatathArthatvAbhidhAnam ] dvAdazAraM nayacakram trayaviSayasamanvaya...... 'vItAnAM vyavahArasamprasiddha . . . . . . . . hetutvAvadhAraNArthAnAM cAvItAnAmatathArthatvAt samastatantrArthavighaTanameva / [tatvArtha0 5 / 23] iti sAmAnyena aNavaH skandhAzca [tattvArtha0 5 / 25 ] mUrtatvAt pRthivIvad vAyvAdayo'pi / zabdabandha saumyasthaulyAdayastu skandheSveva pudgaleSviti / AkAzasyAvagAhokArasya naite dharmAH santIti vAdaparamezvaramatam , ato viyadarjAnyudAharaNAni ityuktam / ___itthaM sukhaduHkhamohAnAM jAtyantaratvAsiddhirApAditA / tasmAdeva ca vItAvItAnAM sukhAditraiguNyakAraNapUrvakatvAnumAnasyAnumAnAbhAsatetyata Aha - trayaviSayasamanvayetyAdi yAvad vItAnAm , vyavahArasamprasiddhetyAdi yAvacca hetutvAvadhAraNArthAnAM cAvItAnAmatathArthatvAditi / teSAM vItAvItAnAM lakSaNaM tadyathAprAganumAnaM saprabhedaM vyAkhyAya teSAM yadetat sAmAnyato dRSTaM zeSavadeSa heturatIndriyANAM bhAvAnAM samadhigame, tasya prayogopacAravizeSAd dvaividhyam , vIta iti sAmAnyena, vizeSeNa tu svarUpAd vItasiddhiH, yadA hetuH 10 1zabdasambaddha pra0 / "rUparasagandhavarNavantaH pudgalAH / 5 / 23 / zabdabandhasaukSmyasthaulyabhedatamazchAyAtapodyotavantazca / 5 / 24 / agavaH skandhAzca / 5 / 25 / " iti tattvArthasUtre // 2 yavastu pr0|| 3 "gatisthi. tyupagraho dharmAdharmayorupakAraH / 5 / 17 / AkAzasyAvagAhaH / 5 / 18' iti tattvArthasUtre // 4degdeva va vItA pr0|| 5 dRzyatAM pR0 232-1 // 6 "prativiSayAdhyavasAyo dRSTaM trividhamanumAnamAkhyAtam / talliGgaliGgipUrvakamApta zrutirAptavacanaM tu|| 5 // sAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM prsiddhirnumaanaat......|| 6 // " sAGkhyakA0 // 7"tasmAt siddhaM sAmAnyato dRSTAdatIndriyANAmarthAnAM samadhigamaH / tasya prayogamAtrabhedAd dvaividhyam - vItaH avIta iti / tayorlakSaNamAmananti'yadA hetuH svarUpeNa sAdhyasiddhau prayujyate / sa vIto'rthAntarakSepAditaraH parizeSitaH // 1 // ' svarUpaM hi sAdhanasya dvividham-sAdhAraNamasAdhAraNaM ca / tatra sAdhAraNaM sAdhyasahabhAvi' / asAdhAraNaM punaH parimANamanvayaH saGghAtaparArthatvamityAdi / tatra yadA hetuH parapakSama[na]pekSya yathArthena svarUpeNa sAdhyasiddhAvapadizyate tadA vItAkhyo bhavati / yadA tu svasAdhyAdarthAntarabhUtAnAM prAsaGgikANAM kSepamapohaM kRtvA parizeSataH sAdhyasiddhAvapadizyate tadA'vItAkhyo bhavati / tadyathA-na cet paramANupuruSezvarakarmadaivakAlasvabhAvayadRcchAbhyo jagadutpattiH sambhavati parizeSataH pradhAnAditi tadA punara. vItAkhyo bhavati / tatra yadA vIto hetuH.....'vAkyabhAvamupanIyate tadA avayavivAkyaM parikalpyate / tasya punaravayavAH....."sAdhyAvadhAraNaM prtijnyaa| sAdhanasamAsavacanaM hetuH / sAdhyate'neneti sAdhanaM liGgam , samAsaH saMkSepaH, sAdhanasya samAsavacanaM sAdhanasamAsavacanam / sAdhanagrahaNaM tadAbhAsapratiSedhArtham , na hi tAni sAdhanaM saMzayaviparyayahetutvAt / samAsagrahaNamavayavAntarAvakAzapradAnArtham / liGganirdezamAtraM hetuH / yastu tasya sAdhyasahabhAvitvalakSaNaH prapaJcaH so'vayavAntarANItyukta bhavati / udAharaNaM tvatra ni(tanni ?)darzanaM dRSTAntaH, tasya sAdhanasya sAdhyena sahabhAvitvanidarzanaM dRSTAntaH, tadyathAsaMhatyakAriNAM parArthatvaM dRSTaM yathA zayanAsanarathacaraNAnAm |.."saadhydRssttaantyorekkriyaa upasaMhAraH upanayaH, sAdhyasya cakSurAdipArArthyalakSaNasya dRSTAntasya ca zayanAderekakriyA upasaMhAraH / tatrArthAntarabhUtatvAt sAdhyadRSTAntayoraJjasA naikakriyA upapadyate, tenaiva tasyAnidarzanAdityato dharmasAmAnyAd yathedaM tathedamitya kakriyA upacaryate / yathA zayanAdayaH saMhatatvAt parArthA evaM cakSurAdibhirapi parArthairbhavitavyam / yo'sau paraH sa puruSaH / tadvazAt pratijJAbhyAso nigamanam / hetudRSTAntopasaMhArApekSayA punarabhyAsastannigamanam , tadyathA-tasmAdasti puruSaH / ityeSAmavayavAnAM viziSTArthasamudAyo vAkyamityatidizyate / ....... vItaH, tasya purastAt prayogaM nyAyyamAcAryA manyante / kiM kAraNam ? avItalakSaNAvirodhAt , avItasya hi lakSaNaM parizeSataH sAdhyAnugrahaH / tatrAnvayAdinA svarUpeNAnadhigate pradhAnalakSaNe dharmiNi parapakSapratiSedhamAtreNa upasaMhAre kriyamANe parizeSalakSaNaM bAdhyate / kasmAt ? iha pratiSedhamAtramAdAvucyate, tena yathA hetuvirodhAt paramANvAdibhyo na vyaktamutpadyate tathA hetvabhAvAta pradhAnAdapi notpadyate iti zakyaM kalpayitum , atastadvyavacchedo'pi cAvItAd gamyate, tathA sati kaH parizeSaH syAt ? kharUpeNa tu paricchinne dharmiNi upasaMhAro yathAvadavakalpate-na cet paramANvAdibhya utpadyate parizeSataH pradhAnAdeva vyaktamutpadyate / parizeSa iti yathoktebhyo'nvayAdibhya ityuktaM bhavati / tasmAt prAg vItaprayogaH / iti siddhaM sAmAnyato dRSTAdanumAnAdatIndriyANAmarthAnAM samadhigama iti / " iti sAGkhyakArikAyA yuktidIpikAvRttI, kA0 6 // naya040 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ tRtIye vidhyubhayAre 228-2 parapakSamavyepekSya svenaiva rUpeNa kAryasiddhAvapadizyate tadA vItAkhyo bhavati / parizeSAdovItasiddhiH, yadA nedamato'nyathA sambhavati asti cedam tasmAt parizeSato 'heturevAyam' ityavadhArya kAryasiddhAvapadizyate tadA AvItAkhyo bhavatIti prayogalakSaNam, svalakSaNaM tvasya parapakSapratiSedhena svapakSaparigraha kriyA AvIta iti / tasya [ Avasya ] vA bhAvaH paJcapradeza: - pratijJA hetuH dRSTAnta upasaMhAro nigamanamiti / tatra sAdhyA.vadhAraNaM pratijJA, sAdhanasamAsavacanaM hetuH, tannidarzanaM dRSTAntaH, sAdhyadRSTAntayorekakriyopasaMhAraH, pratijJAbhyAso nigamanamiti / purastAd vItasya prayogaM nyAyyaM manyante pazcAdAvItasyeti I prayogazca - asti pradhAnaM bhedAnAmanvayadarzanAt, AdhyAtmikAnAM bhedAnAM kAryakAraNAtmakAnAmekajAtisamanvayo dRSTa iti candanazakalAdidRSTAntaM vakSyati / sAmAnyapUrvakANAM ca bhedAnAmityAdi ekajAtisamanvayapradarzanArthasukhA ditriguNaikajAtisamanvayaM kAryAtmakAnAM tatsannivezavizeSatvaM pakSIkRtya 'ekakArya10tvAt' iti hetumAha tathottaratropasaMhArAt / paJcAnAM paJcAnAmityAdivIpsayA vyAptiM darzayati / tathA karaNAtmakAnAM neyam / prasAdAdizoSAdivaraNAdikAryAtmakaM dRSTaM guNatrayaikajAtisamanvitam / tairArabdhAnyAkAzAdIni bhUtAniekottaraguNavRddhyA tatkAryatvAt tatsamanvayAcca tatpUrvakANi / tathA bAhyAnAmapi tairyagyonamAnuSadevAnAM tatpUrvakateti / tasmAt traiguNyasamanvitatvAd bhedAstriguNapUrvakAJcandanazakalAdivat / zakala2 kapAlAmatrabhUSaNaprabhRtInAmiti vyAptidarzanArthaM sAdhanasya dRSTAntabAhulyam / 229-1 15 sa asti pradhAnaM bhedAnAM parimANAt / AdhyAtmikAnAM kAryakAraNAtmakAnAM parimANaM dRSTam / sAmAnyatastrayaH sukhaduHkhamohAH, kAryakaraNavizeSataH SoDaza bhAvAH paJca bhUtAni ekAdazendriyANi cetyAdi 1 vyapekSazcennaiva rUpeNa pra0 // 2 yadyapi prAyaH sarvatra sAGkhyAdidarzanagrantheSu avItazabdasyaiva prayogo dRzyate nayacakravRttau tu sarvatrApi AvItazabdaprayoga evopalabhyate tathApi AvItazabdaprayogaH zuddha eva pratIyate kumArilabhaTTaviracite mImAMsAzlokavArtike'pi AvItazabdasyaiva prayogAt, tathathA - " tato'pyAvIta hetubhiranaikAntika iti akSaracatuSTayAdhikenArdhazlokenAha - pakSIkuryAd yadA sarvAMstadApyAvIta hetubhiH / anaikAntaH iti / ye hi vipakSavyatirekeNaivArtha pratipAdayanti te'trAvIta hetavo'bhidhIyante, yathA prANAdayo nirAtmakebhyo ghaTAdibhyo nivRttA jIvaccharIre dRzyamAnAstadvyavacchedenaiva sAtmakatvamavagamayantItyarthaH / " iti mImAMsA zlokavArtikasya jayamizra bhaTTaviracitAyAM zarkarikAvRttI apoha vAde, kA0 166 // 3 "AdhyAtmikAnAM bhedAnAM kAryakAraNAtmakAnAM caikajAtisamanvayo dRSTa ityevamAdiH saadhnprpnycH|" iti sAGkhyakArikAyA yuktidIpikAvRttau kA0 6, pR0 49 paM0 11 // 4 dRzyatAM pR0 12 paM0 17 // 5 " bhedAnAM parimANAt samanvayAcchaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAda vibhAgAd, vaizvarUpyasya // 15 // kiJcAnyat, samanvayAt / iha yena bhedAnAM samanugatistasya sattvaM dRSTam / tadyathA - mRdA ghaTAdInAm / asti ceyaM sukhaduHkhamohaiH zabdAdInAM samanugatiH / tasmAt te'pi santi / ye ca sukhAdayo'stamita vizeSAstadavyaktam / tasmAdastyavyaktam / iha zabdasparzarUparasagandhAnAM sannidhAne svasaMskAravizeSayogAt sukhaduHkhamohAkArAH prANinAM buddhaya utpadyante / yacca yAdRzIM buddhimutpAdayati tat tenAnvitam / tadyathA - candanAdibhiH zakalAdayaH / " sAGkhyakA0 yuktidIpikA / " samanvayadarzanAt / kasya samanvayAt ? bhedAnAmeva samanvayAt / asmAdeva kAraNAt pUrvakAraNAt zakala kapAlAmatrasuvarNasamanvayaH / bhUSaNAdIn dRSTvA tattvena darzayati / sAmAnyaprakaraNAho ke bhedAnAmekajAtisamanvayo dRSTaH / teSAM dharmA(rmos ?)nvayaH, tasmAt samanvayadarzanAt pazyAmo'sti pradhAnam / " je0 sAkhyakA 0 0 B, kA0 15, mATharavRttAvapi kici - pAThabhedena evameva // 6 kAraNaM vizeSataH pra0 / dRzyatAM pR0 298 Ti0 3 // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyamatena pradhAnAstitvasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram 315 rUpaparimANam / pravRttiparimANaM dvidhA hitAhitaprAptiparihArArthatvAt , dharmAdiprayojanatvAccaturdhA, dhRtisadAcAra-kAmasukha-kutUhala-vinivRttiprayojanaM paJcadhA prANAdilakSaNAcceti pravRttiparimANam / phalaparimANaM dvividham - dRSTamadRSTaM ca / adRSTaM kAryakaraNasAmarthya prabhuzaktiH sAdhanasAnnidhyaM vibhuzaktizceti dvidhA / evamazaktistadviparItA dvidhaiva / zaktirdeva-gandharva-yakSa-rakSaH-pitR-pizAcAH, azaktirmAnuSa-pazu-mRga-pakSisarIsRpa-sthAvarANi / zakteH prakRtiH zarIranimittam , azakterjarA~yvaNDodbhitsaMzokAH / mAtApitRbhyAM jarAyvaNDaM 5 ca, tat paiMTkozikam , pRthivyA udbhijjam , pRthivyudakasaMzokAt saMzokajamityadRSTaphalaparimANam / dRSTaphalaparimANaM karaNAni pravartamAnAni kriyAnte sAmAnyatazcaturNA zaktyAdInAmanyatamaM pratyayaM kurvanti / zakti 1"tatra rUpa-pravRtti-phalalakSaNaM vyaktam / rUpaM punarmahAnahaGkAraH paJca tanmAtrANi ekAdazendriyANi paJca mahAbhUtAni / sAmAnyataH pravRttirdvi vidhA-hitakAmaprayojanA ca ahitapratiSedhaprayojanA ca / vizeSataH paJca karmayonayo dhRtyAdyAH prANAdyAzca paJca vAyavaH / phalaM dvividhaM dRSTamadRSTaM ca / tatra dRSTaM siddhituSTyazaktiviparyayalakSaNam / adRSTaM brahmAdau stambaparyante saMsAre karmapratilambha ityetad vyaktam / " iti sAGkhyakArikAyA vRttau yuktidIpikAyAm , kA0 2 // 2 sAGkhya grantheSu prANAdivRttehetornirUpaNaprasaGge dhRtyAdInAM kiJcinAmabhedena itthaM nirUpaNamupalabhyate-"prANAdyA vAyavaH paJca / .. prANAdyAH prANApAnasamAnodAnavyAnAH paJca |""kutH punariyaM prANAdivRttiH pravartata iti ? ucyate-sA mahataH pracyutaM hi rajo vikRtamaNDasthAnIyAH paJca karmayonayo bhavanti - dhRtiH zraddhA sukhA vividiSA avividiSeti / ..... tAsAM lakSaNaviSayasatattvaguNasamanvayA bhavanti / tatra lakSaNaM tAvat-vyavasAyAdapracyavanaM dhRtiH / phalamanabhisandhAya zAstrokteSu kAryeSu avazyakartavyatAbIjabhAvaH zraddhA / dRSTAnuzravikaphalAbhilASadvArako hi buddherAbhogaH sukhA / vettumicchA vividiSA / tannivRttira vividiSA / "etat tAvallakSaNasatattvam / Aha ca-'vAci karmaNi saGkalpe pratijJA yo na(nu) rakSati / taniSThastatpratijJazca dhRteretaddhi lakSaNam // 1 // anasUyA brahmacarya yajanaM yAjanaM tapaH / dAnaM pratigrahaH zaucaM zraddhAyA lakSaNaM smRtam // 2 // sukhArthI yastu seveta vidyAM karma tapAMsi vaa| prAyazcittaparo nityaM sukhAyAM sa tu vartate // 3 // dvitvaikatvapRthakvaM nityaM cetanamacetanaM sUkSmam / satkAryamasatkArya vividiSanta(Sita)vyaM vividiSAyAH // 4 // viSapItasuptamattavadavividiSA dhyAninAM sadA yoniH / kAryakaraNakSayakarI prAkRtikA gatiH samAkhyAtA // 5 // ' viSayasatattva punaH sarvaviSayiNI dhRtiH, AzramaviSayiNI zraddhA, dRSTAnuzravikaviSayiNI sukhA, vyaktaviSayiNI vividiSA, avyaktaviSayiNI avividiSA / guNasamanvayastu rajastamobahulA dhRtiH, sattvarajobahulA zraddhA, sattvatamobahulA sukhA, rajobahulA vividiSA, tamobahulA avividiSeti / " iti sAjyakArikAyA vRttau yaktidIpikAyAma, kA0 29 // 3NAceti pr0|| 4 kAraNa pr0|| 5"aSTavikalpo daivastairyagyonazca paJcadhA bhavati / mAnuSyazcaika vidhaH samAsato bhautikaH sargaH // 53 // .....aSTavikalpo'STaprakAro'STameda ityarthaH / tadyathA-brahma-prajApatI-ndra-pita-gandharva-nAga-rakSaH-pizAcAH / tairyagyonazca paJcadhA bhavati pazu-mRga-pakSi-sarIsRpa sthAvarAH / mAnuSyazcaikavidhaH jAtyantarAnupapatteH / " iti sAGkhyakArikAyA yaktidIpikAvRttau // 6 "sUkSmA mAtApitRjAH saha prabhUtaitridhA vizeSAH syuH / // 39 // tatra sUkSmA nAma ceSTAzritaM prANASTakaM saMsarati / mAtApitRjAstu dvividhAH-jarAyujA aNDajAzca / teSo kozopahRtAH kozAH loma rudhira-mAMsA.'sthi-snAyu-zukralakSaNAH / tatra loma-rudhira-mAMsAnAM mAtRtaH sambhavaH / asthi snAyu-zukrANAM pitRtH| tatraiva azitapItAbhyAM saha aSTau kozAnapare vyAcA kSate / kathaM punareSAM kozatvam ? AveSTanasAmarthyAt / yathA kozakAraH kozenAveSTito'khatantraH evaM sUkSmazarIraM saprANametairAveSTitamakhatantraM tat tat karmopacinoti / prabhUtAstu udbhijAH khedajAzca / ..... manuSyANAM tu jarAyujam |....."tirygyoniinaampi caturvidham-'jarAyujaM gavAdInAmaNDajaM caiva pakSiNAm / tRNAdezvodbhijaM kSudrajantUnAM svedajaM smRtam // 1 // ' evaM trividhA vizeSA vyAkhyAtAH |"-saaykaa yuktidIpikA // 7"api ca ziSTA vadanti - bahiHzarIraM SaTkozika. miti|" je0 sAyakA0vR0 B, kA0 39 / granthAntareSu tu SAkauzika'pATha upalabhyate // 8 udbhidyaM pr0|| 9 "etacca vyaktasya rUpaM pravRttizca parikalpyate / phalamidAnIM vakSyAmaH / Aha -kiM punastat phalamiti / ucyate---yaH khalu eSa pratyayasargo viparyayAzaktituSTisiddhyAkhyaH / tat phalamiti vAkyazeSaH / eSa iti vakSyamANasya saMmukhIkaraNArthamucyate / pratyayasarga iti, pratyayaH padArtho lakSaNamiti paryAyAH / pratyayAnAM sargaH Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre ruktA / 'siddhirUhena sAdhanaM tArakam , zabdena sutAram , adhyayanena tArayantam , vAtAdInyAdhyAtmikAnya bhyatItya kriyayA tAraka-sutAra-tArayantAnAmanyatamena pramodam , mAnuSAdyAdhibhautikAtyayena tatrayAnyatamenaiva 229.2 pramuditam , zItAdyodhidaivikAtyayena tatrayAnyatamenaiva modamAnam , yadA kuzalasaMsRSTavyapAzrayAt sandehAti kramAt tadanyatamena ramyakam , daurbhAgyAtikrameNa sadApramuditamityaSTau siddhayaH / sannihitaviSayasantoSAcci5 kIrSitAdarthAdUnasya nivRttirekaiva tuSTirupAyanavattvAd navavidhA tuSTiH / prakRtyupAdAnakAlabhAgyakAraNapUrvaka pratyayasargaH padArthasa! lakSaNasarga ityarthaH / athavA pratyayo buddhiH nizcayo'dhyavasAya iti paryAyAH, tasya sargo'yamataH pratyayasargaH pratyayakArya pratyayavyApAra ityarthaH / athavA pratyayapUrvakaH sargaH pratyayasargaH buddhipUrvaka ityuktaH / ...... / sa viparyayAkhyaH, azaktyAkhyaH, tuSTyAkhyaH, siddhyAkhyazceti / tatrAzreyasaH zreyastvenAbhidhAnaM viparyayaH / vaikalyAdasAmarthyamazaktiH / cikIrSitAdUnena nivRttistuSTiH / yatheSTasya sAdhanaM siddhiH / " sAyaMkA0 yuktidIpikA, kA0 46 // 1 "Aha-prAgapadiSTamaSTadhA siddhiriti, tadidAnImabhidhIyatAmiti / ucyate-UhaH zabdo'dhyayana duHkhavighAtAtrayaH suhRtprAptiH dAnaM ca siddhayo'STau / tatroho nAma yadA pratyakSAnumAnAgamavyatirekeNAbhipretamartha vicAraNAbalenaiva pratipadyate, sA AdyA siddhiH tArakamityapadizyate-tArayati saMsArArNavAditi tArakam / yadA tu svayaM pratipattau pratihanyamAno gurUpadezAt pratipadyate sA dvitIyA siddhiH sutAramityapadizyate / katham ? ma bhavasaGkaTAt tarantIti / yadA tvanyopadezAdapyasamarthaH pratipattumadhyayanena sAdhayati sA tRtIyA siddhiH tArayantamityapadizyate / tadetat tAraNakriyAyA Azrayatve'pi avyAvRttatvAd mahAviSayatvAt tArayantamityapadizyate / ta ete trayaH sAdhanopAyairAbrahmaNaH prANino'bhipretamartha prApnuvanti / ...... / eSAM tu sAdhanopAyAnAM pratyanIkapratiSedhAya duHkhavighAtatrayam / duHkhAni trINi AdhyAtmikAdIni / tatra cAdhyAtmikAnAM vAtAdInAM siddhipratyanIkAnAmAyurveda kriyAnuSThAnena vighAta kRtvA pUrveSAM trayANAmanyatamena sAdhayati sA caturthI siddhiH pramodamityabhidhIyate / katham ? nivRttarogA hi prANinaH pramodanta iti kRtvA / yadA tvAdhibhautikAnAM mAnuSAdinimittAnAM siddhipratyanIkAnAM sAmAdinA yatidharmAnuguNena vopAyena pUrveSAM trayANAmanyatamena sAdhayati sA paJcamI siddhiH pramuditamityabhidhIyate / katham ? anudvigno hi pramudita iti kRtvA / yadA tu zItAdIni AdhidaivikAni dvandvAni siddhipratyanIkAni khadharmAnurodhena pratihatya pUrveSAM trayANAmanyatamena sAdhayati sA SaSTI siddhirmodmaanmitybhidhiiyte| katham ? dvandvAnupahatA hi prANino modanta iti kRtvA / suhRtprAptiH, yadA tu kuzalaM saMspRSTaM sanmitramAzritya sandehanivRttiM labhate sA ramyakamiti saptamI siddhirapadizyate / ramyo hi loke sanmitrasamparkaH, tasya saMjJAyAM ramyameva ramyakam / dAnam - yadA tu daurbhAgyaM dAnena atItya pUrveSAM trayANAmanyatamena sAdhayati sA aSTamI siddhiH sdaaprmuditmitybhidhiiyte| subhago hi sadA pramudito bhavati, tasmAd daurbhAgyanivRttiH sadApramuditam / ityevametAH siddhayo'STau vyaakhyaataaH| etAsAM saMzrayeNAbhipretamartha yataH saMsAdhayantItyataH pUrvAcAryAgataM mArgamArurukSustatpravaNaH syAditi / " sAyakA. yaktidIpikA, kA0 51 // 2 dyAdhibhautikAtyayena pr0| "duHkham..., AdhyAtmika dvividhaM zArIraM mAnasaJca / zArIraM tAvad vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittam / tathA mAnasaM kAmakrodhalobhamohaviSAdabhayeA'ratyavizeSadarzananimittam / AdhibhautikaJca manuSyapazumRgapakSisarIsRpasthAvaranimittam / Adhidaivika zItoSNavAtavarSAzanyavazyAyAveza nimittam / " sAyakA0 yuktidIpikA, kA0 1 // 3yaadaakushpr0|| 4"tuSTistu sannihitaviSayasantoSAcikIrSitAdarthAdUnena nivRttiH sAmAnyata ekaiva, pratyarthamanantA-zatena tuSTaH sahasreNeti / zAstre tu bAhyAdhyAtmikAnAM sukhaduHkhamohAnAM prAptiSvapagameSu vA vyavasthAlakSaNA upAyanavatvAt nava tuSTayo bhavanti / tAsAm - AdhyAtmikAzcatasraH prakRtyupAdAnakAlabhAgyAkhyAH / AdhyAtmikA iti zarIrazarIriNovizeSamupalipsamAnena yoginA yadAnAtmani AtmabuddhiravasthApyate sA khalu AdhyAtmikA siddhiH tuSTiH santoSaH kSema ityarthaH / " sAyakA0 yukti dIpikA, kA0 50 / "AdhyAtmikAzcatasraH prakRtyupAdAnakAlabhAgyAkhyAH / bAhya(hyA?) viSayoparamAzca(ca?) paJca nava tuSTayo'bhimatAH // 50 // adhyAtmAnaM jJApayanti ityAdhyAtmikAH, prakRtyAkhyA upAdAnAkhyA kAlAkhyA bhAgyAkhyA ceti catasrastuSTaya AdhyAtmikAH / prathA kazcit prakRtimAtraM vetti, na jAnIte nityA vA anityA vA cetanA vA acetanA vA saguNA vA aguNA vA sarvagatA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyamatena pradhAnAstitvasAdhanam ] dvAdazAraM nayacakram 317 puruSAnyatvAparijJAnAd mAdhyasthyalAbho'mbhaHsalilaughavRSTyAkhyAH zarIrazarIrivizeSaNopAyAzcatasra AdhyAtmikAstuSTayaH / bAhyAzca viSayanirvedajAH paJca viSayeSvarjanarakSaNakSayasaGgahiMsAdoSadarzanAt (tArasupArasunetra[su]mArIcottamAbhayAkhyA iti nava tuSTayaH / aikAdazendriyavadhAH badhirAndhAghramUkajaDonmAdakuNikuSTiklIbodAvartapamutAH / pUrvoktebhyaH siddhyupAyebhyo viparItanAmAno'STAvasiddhayaH / tathA tuSTiviparItanAmAno' vA asarvagatA veti / etAn dharmAnna vetti, kevalamastitvamAtreNa tuSTaH pravrajitaH, tasya nAsti mokSa eSA prakRtyAkhyA tuSTiH / upAdAnAkhyA yathA kazcit tridaNDa kuNDakamaNDalukRSNAjinAkSasUtrAdInAmupAdAnaM kRtvA prabravIti mama mokSo bhaviSyatIti, evaM tuSTo jJAnAgamaM na karoti tasya nAsti mokSa ityeSA upAdAnAkhyA dvitIyA tussttiH| kAlAkhyA yathA-kazcidanabhigatatattvajJo bravIti kAlena mokSo bhaviSyatIti jJAnAgamaM na karoti, kiM jJAnena ? iti, evaM santuSTasya nAsti mokSa ityeSA kAlAkhyA tRtIyA tuSTiH / bhAgyAkhyA yathA-kazcidanabhigatatattvajJo bravIti bhAgyena mokSo bhaviSyatIti jJAnAgamaM na karoti, kiM jJAnena ? iti santuSTasya mokSo nAstIti eSA bhAgyAkhyA caturthI tuSTiH / evametA AdhyAtmikAzcatasrastuSTayo bhavanti |"-je0 sAGkhyakA0 vR0 B / sAGkhyakA yukti dIpikAyAM tu AdhyAtmikatuSTayo'nyathA vyaakhyaataaH|| 1 "AdhA tuSTirambha ityabhidhIyate / kasmAt ? amitaM hi pradhAnatattvaM bhAti jagadbIjabhUtatvAt / ....: dvitIyA tuSTiH salilamityabhidhIyate / kathaM punaretat salilam ? sati upAdAne vikAro lIyata iti |......"tRtiiyaa tuSTiH 'oghaH' itybhidhiiyte| punarayaM kAla ogha ityucyate ? salilaughavat srvaabhyaavhnaat|......cturthii tuSTirvRSTirityabhidhIyate / kathaM punarvRSTirityucyate ? sarvasattvApyAyanAt / yathA hi zIrNAnAmapi tRNalatAdInAM vRSTiM prApya punarApyAyanaM bhavati evameva sarveSAM prANinAM bhAgyavipariNAmAt punarApyAyanaM bhavati / tasmAd vRSTisAmyAd bhAgyAkhyA tuSTiSTirityabhidhIyate |"-saaykaa0 yuktidIpikA, kA. 50 // 2 "bAhyA[stu paJca ] tuSTayo bhavanti / tAzca vyAkhyAsyante / bAhyaviSayoparamAzca paJca / tAzcemAH-arjanarakSaNakSayAtRptihiMsAdoSAH / tatrArjanaM nAma zabdasparzarUparasagandhAn viSayAn nimittaM kRtvA kRSipazupAlanavANijyAdiSu pravartate, tatra viSayopArjane klezaprayAsAdi duHkhaM matvA viSayebhya uparamati, uparatazca tuSTiM labhate, eSA paJcamI tuSTiH / rakSaNaduHkhaM yathA arjitAnAM dhanadhAnyAnAM rAjacaurAdibhyo yad rakSaNaM tadapi duHkhaM kartumityuparatazca tuSTiM labhate, eSA SaSThI tuSTiH / kSayaduHkhaM yathA arjitAnAM rakSaNe kRte'pyupabhujyamAnAH kSIyanta iti matvA uparatazca tuSTiM labhata ityeSA saptamI tuSTiH / yathArjitarakSaNakSayAdInAM pratIkAre'pi kRte indriyAgAM vaitRSNyaM nAstIti saJcintya viSayebhyo viramati uparatazca tuSTiM labhate, eSA aSTamI tuSTiH / arjanarakSaNakSayAtRptInAM pratIkAre'pi kRte arjanAdivRttena hiMsAmantareNa bhUtoparodhaM vinA na zakyante viSayA upArjayitumato viSayebhya uparatazca tuSTiM labhate, eSA navamI tuSTiH / evametAbhistuSTibhirajJAnAd mokSo nAstIti kevalena vairAgyeNa tuSTiH / evametA AdhyAtmikAzcatasro bAhyAH paJca nava tuSTayo vyAkhyAtAH / AsAM tuSTInAM navAnAmiha saMjJA bhavanti-ambhaH salilam ogho vRSTiH sutAraM supAraM sunetraM marIcikam uttamAmbhasikamiti / " je0 sAyakA vR0 B, kA0 50 // 3 kSayAsaGga pra0 / "zabdasparzarUparasagandhebhya uparato'rjanarakSaNakSayasaGgahiMsAdarzanAt / "viSayopabhogasaGge kRte nAstIndriyANAmupazama iti sadoSaH / " iti sAGkhyakA* gauDapAdabhASye, kA0 50 // 4sutAraM supAra sunetraM mArIcottamArUyAkhyA pra0 / "sukhArtha ca pravRttasya bhUyiSThaM duHkhamevetyetasmAd darzanAd mAdhyasthyaM labhate sA paJcamI tuSTiH sutAramityabhidhIyate / kathaM punaH sutAramityucyate ? sukhamanena upAyena taranti viSayasaGkaTamiti sutAram / 'SaSThI tuSTiH supAra mityabhidhIyate / kathaM punaH supAramityucyate ? sukhamanena pAraM viSayArNavasya prayAntIti / saptamI tuSTiH sunetrmityucyte| kathaM punaH sunetramityucyate ? sukhamanena AtmAnaM kaivalyAvasthA nayantIti sunetram / aSTamI tuSTiH sumArIcamityucyate / kathaM sumArIca mityucyate ? arca teH pUjArthasya zobhanamarcitaM viSayasaGganivRttasya yogino'vasthAnaM bhavati |"nvmii tuSTiruttamAbhayamiyapadizyate / katham ? uttamaM hi prANinAM sarvebhyo bhayebhyo hiMsAbhayamiti tadapagamAt uttamAbhayamiti / " sAyakA. yuktidIpikA, kA0 50 // 5 "ekAdazendriyavadhA saha buddhivadharazaktiruddiSTA / saptadaza vadhA buddharviparyayAt tuSTizaktI. nAm // 49 ||"indriyaannaaN va viSayagrahaNAsAmarthya vadha iva vadhaH / " sAyakA0 maatthrvR0| "iha loke kazcid devadatto vairAgyeNa gRhIto yajJadattamAhUya prabravIti bho yajJadatta duHkhito'smi, kiM karavANi ? iti / sa tenoktaH-sAGkhayajJAnasyAdhigamaM kuru, tvaM duHkhAntaM yAsyasIti / evaM yajJadattenokto devadatto'bravIt-nAhaM zaknomi sAyajJAnasyAdhigamaM kartuM yasmAd badhi. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre nAmbhasikyAdayo nava atuSTaya ityazaktiraSTAviMzatividhA / azreyaHpravRttyahaGkAramamakArakrodhamaraNaviSAdAstamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrAH paJca viparyayA ityetad dRSTaphalaparimANam / itthaM rUpa-pravRttiphalaparimANamAdhyAtmikAnAM kAryakAraNAtmakAnAM bhedAnAM nirdiSTam , anena tairyagyonamAnuSadaiveSvapi saprapazceSu jJeyam / tasmAt parimitatvAt 'saMsargapUrvakA bhedAH, vrIhAviva saMsRSTA mUlAGkaraparNanAlakANDaprasavatuSazUka5 puSpakSIrataNDulakaNabhAvAH yathA vA zukrazoNitasaMsRSTAH kalalArbudamAMsapezizarIravyUhabAlyakaumArayauvanasthAvirA bhAvA iti / itazca asti pradhAnaM bhedAnAM kAryakAraNabhAvAt / zabdAdyAtmanA vyavatiSThamAnAni sattvarajastamAMsi 230.1 prakAzapravRttiniyamaiH parasparArthaM kurvanti / sattvaM zabdAdyAtmanA vyavatiSThamAnaM tadbhAvAyetarayoH pravRtti khyApayati, evaM rajaH pravartayati, tamo niyamayati / zabdAdyArabdhAni pRthivyAdIni aurambhotkrameNa ro'smi gurorvacanaM na zRNomi, zuzrUSAyAmasamarthaH kuto jJAnasyAdhigama kariSyAmIti ? evamevAndhyamUkatvonmAdAdayaH indriyo. paghAtA viSayA(ya?)grahaNe asamarthA bodhyAH / evamete ekAdazendriyavadhA azaktirityucyate / saha buddhivadhairazaktiruddiSTA / buddhervadhA buddhivadhAH, tairbuddhivadhaiH sahAzaktiruddiSTA / atrAha-ke te buddhivadhAH kiyantazceti ? saptadaza vadhA buddhaviparyayAt tuSTisiddhInAm / te ca saptadaza vadhAH tuSTisiddhiSu vyAkhyAyamAnAsu vyAkhyAsyante / " je0 sAhayakA. vR0 B, kA0 49 / "bAdhiryamAndhyamaghratvaM mUkatA jaDatA ca yA / unmAdakoSThyakauNyAni klaibyodAvartapamutAH // 1 // tatra bAdhirya zrotrasya, AndhyaM cakSuSaH, aghratvaM nAsikAyAH, mUkatA vAcaH, jaDatA rasanasya, unmAdo manasaH, kauSThyaM tvacaH, koNya jyamupasthasya, udAvartaH pAyoH, paGgutA pAdayoH, ityevamindriyavadhA ekAdaza / " sAGkhyakA0 yuktidIpikA, kA0 49 // 1 "azaktizca karaNavaikalyAdaSTAviMzatibhedA 'bhavati' ityanuvartate / tatra bAhyakaraNavaikalyaM saha manasA ekAdazaprakArama, saptadazavidhaM buddhivaikalyam, ete'zaktibhedAH / " sAyakA0 yuktidIpikA, kA0 47 // 2 "paJca viparyayamedA bhavanti tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrA iti / tatra azreyasi pravRttasya pratyayAvare zreyobhimAna Adyo viparyayastama ityabhidhIyate bhautikeSu AkAreSu ziraHpANyAdiSu Atmagraho yo'yaM vyUDhoraskaH sitadazanastAmrAkSaH pralambabAhaH so'hamiti / tathA zravaNasparzanarasanaghrANavacanAdAnaviharaNotsargAnandasaGkalpAbhimAnAdhyavasAyalakSaNAsu karaNavRttiSu ahaM zrotA draSTA cetyevamAdirAdyakAlapravRtto grahaH pUrvasmAdavaro moha ityucyate / bAhye tu viSaye mamedamityabhinivezaH pUrvasmAdavaraH [ mahAmohaH] ityucyate |.."krodhshcturthoN viparyayaH pUrvasmAdavaraH tAmitra ityabhidhIyate / "maraNaviSAdaH paJcamo viparyaya pUrvasmAdavaraH andhatAmisra ityabhidhIyate / " sAyakA0 yuktidIpikA, kA0 47 // 3 tAmizrAndhatA mizrAH pr0|| 4"saMsargapUrvakatve hi saMsargasya ekasminnadye'sambhavAt nAnAtvaikArthasamavetasya nAnAkAraNAni kalpanIyAni / tAni ca sattvarajastamAMsyeveti bhaavH|"-brhmsuutrshaangkrbhaassybhaamtii 2 / 2 / 1 / "tathA parimitAnAM bhedAnAM mUlArAdInAM saMsargapUrvakatvaM dRSTvA bAhyAdhyAtmikAnAM bhedAnAM parimitatvAt saMsargapUrva katvamanumimAnasya sattvarajastamasAmapi saMsargapUrvakatvaprasaGgaH, anumitatvAvizeSAt |"-iti brahmasUtrazAGkarabhASye 2 / 2 / 1 // 5 "medAnAM parimANAt / yat parimitaM tasya sata utpattiISTA tadyathA-mUlAGkuraparNanAladaNDabuSatuSazUkapuSpakSIrataNDulakaNAnAm / parimitA mahadahaGkArendriyatanmAtramahAbhUtalakSaNa. medAH, tasmAt kAraNapUrvakAH / yadeSAM kAraNaM tadavyaktam / " sAGkhya kA 0 yuktidIpikA, kA0 15 // 6 "kiJcAnyat , kAryAzrayiNazca kalalAdyAH / yadA sUkSmazarIramutpattikAle mAturudaraM pravizati mAtuH rudhiraM pituH zukraM tasya sUkSmazarIrasya upacayaM kurute, mAtuH kalalAbudaghanamAMsapezIgarbhakaumArayauvanasthAvirAdayo'nnapAnarasanimittA niSpAdyante, tena ucyate-kAryA. zrayiNazca kalalAdyA iti / " je0 sAyakA vR0 B, kA0 43 // 7degpesi pr0|| 8 sattvaM satvAnA vyava pr0|| 9 ArakameNa ya0 / pR0 260 Ti. 1 madhye varNitaM sRSTyArambhakarma parityajya atra tu pRthivyA AdI upAdAnAt ArambhotkrameNa iti pAThaH saGgataH pratIyate / atra avArasye tu 'ArambhAt krameNa' iti pAThaH kalpanIyaH, 'krameNa dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnaiH' iti ca yojyam // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyamatena pradhAnAstitvasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram 319 dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnaiH parasparArthaM kurvanti / indriyANyapyanyonyaviSayagrahaNasAhAyakenopakurvanti / yacca yasya viSayaM prakhyApayati arjayati pAti saMskaroti upadhatte vA tat kAraNamitarat kAryam / sthAnasAdhanAtmaprakhyAtyupabhogaiH karaNArthaM karoti kAryam , karaNaM vRddhikSatabhagnasaMrohaNasaMzokaparipAlanaiH kAryArthaM karoti / evaM bAhyAdhyAtmikAnAM daivamAnuSatairyagyonAnAM saprapaJcAnAmanyonyopakAraH rakSA-saGgraha-sevana-pUjana-poSaNasthiti-zuzrUSAdivikalpA varNAzramAdInAM yojyAH / ekakartRkA bhedAH, parasparopakArakopakAryatvAt , zayanAdi-5 vat / tasmAdasti pradhAnamiti / __ itazca asti zaktimadavasthAmAtratvAcchaktInAm / kAryakAraNAnAmadhiSThitAnAmanadhiSThitAnAM , svakAryasamAstriSu kAleSu zaktayo'vatiSThante / tadyathA-prAk pravRtteH zaktyavasthAnamanumIyate pravRttyupalabdheH, pravRttikAle'vasthAnamapavargadarzanAt , pravRttyuttarakAlAvasthAnaM pravRttivyatirekeNAvasthAnadarzanAt / evamAdyantavad vyaktamupalabhya vyaktazaktyavasthA sti, anavasthitazakterAdyavasAnAbhAvAt khapuSpavat, avasthitazaktereva 10 tadbhAvAd mRdaH piNDAdibhAvavat / tasmAd vyaktazaktipravRttyupalabdharasti pradhAnamiti / 1 vRttisa pra0 / "sahabhAve tu teSAmupakAro na pratiSidhyate, tadyathA pRthivyAdInAM dhRtisnggrhpktivyuuhaavkaashdaanaiH|"-saalykaa0 yuktidIpikA, kA0 15, pR0 80 paM0 26 / "pRthivyeva pRthivIdhAtuH dhRtyAdidharmadhAraNAt / " - nayacakravR0, pR0 267-1 / "paJca mahAbhUtAni kRtAni - AkAzamavakAzane, bhUmirviharaNe, ApaH piNDIkaraNe zuddhau ca, agnirAhArapacane, vAyuyUhane / " je0 sAlayakA0 vR0 B, kA0 39 // 2 "Aha-kaH punarvyaktasya parasparakAryakAraNabhAva iti / ucyate-guNAnAM tAvat sattvarajastamasA prakAzapravRttiniyamalakSaNairdhamairitaretaropakAreNa yathA pravRttirbhavati tathA 'prItyaprItiviSAdAtmakAH' [sAya kA0 12] ityetasmin sUtre vyAkhyAtam / tathA zabdAdInAM pRthivyAdiSu parasparArthamekAdhAratvam / zrotrAdInAmitaretarAjanarakSaNasaMskArAH / karaNasya kAryAt sthAnasAdhanaprakhyApanAdikAryasya karaNAd vRddhikSatabhaGgasaMrohaNasaMzoSaNaparipAlanAni pRthivyAdInAM dhRtisaGgrahapakti vyUhAvakAzadAnairgavAdibhAvo devamAnuSatirazvA yathartuvidhAnejyApoSaNAbhyavahAraM saMvyavahAretaretarAdhyayanaM varNAnAM svadharmapravRttiviSayabhAvaH / anyacca lokAd yathAsambhavaM draSTavyam / " sAyakA0 yukti dIpikA, kA0 15||kaar ya0 / dRzyatAM pR0 298 Ti0 3 // 4 "dehasya vRddhikSatabhanasaMrohaNAdi. nimittatvAt [prazasta0 bhA0] dehasyeti / vRddhiravayavopacayaH bhamakSatayorvighaTitavizliSTayorasthicarmAsabhAgayoH saMrohaNa punaH saGghaTanam / " iti prazastapAdabhASyakiraNAvalyAm AtmanirUpaNe / dRzyatAM Ti. 2 // 5 "tairyagyonamAnuSadevatAni ca parasparArthatvAt / [vyAsabhA0] / parasparArthatvAditi / manuSyazarIraM hi pazupakSimRgasarIsRpasthAvaropayogena dhriyate, evaM vyAghrAdizarIramapi manuSyapazumRgAdizarIropayogena, evaM pazupakSimRgAdizarIramapi sthAvarAdhupayogena, evaM devazarIramapi manuSyopahRtacchAgamRgakapijjalamAMsAjyapuroDAzasahakArazAkhAprastarAdibhirijyamAnaM tadupayogena, evaM devatApi varadAnavRSTyAdibhirmanudhyAdIni dhArayatItyasti prspraarthtvmityrthH|" iti pAtaJjalayogadarzanavyAsabhASyasya vAcaspatimizrapraNItAyAM tattvavaizArA vRttau 2 / 28 // 6 (kArAH?) // 7 degsecanapUjanapoSaNa bhA0 // 8degSAdervikalpA ya0 // 9 zrayA(zramyA?). dInAM pra0 / brAhmaNakSatriyavaizyAnAM varNAnAM brahmacAri-gRhastha-vAnaprastha-yatInAmAzramiNAM ca kAryANi varNitAni vaizeSikadarzanaprazastapAdabhASye draSTavyAni dharmanirUpaNe / smRtyAdiSvapi dharmazAstreSu tadvarNanamasti // 10cA bhA0 / atra vA ityapi pAThaH syAt / / 11 "kiJcAnyat , zaktitaH pravRttezca / iha yAvatI kAcilloke pravRttirupalabhyate sA sarvA zaktitaH / tadyathAkumbha kArasya daNDAdisAdhanavinyAsalakSaNAyAzca zakteH sannidhAnAd ghaTakaraNe pravRttiH, asti vyaktasya ceyaM kAryatvAt tadbhAvena pravRttiriti / atastasyApi zaktyA bhavitavyam / yAsau zaktistadavyaktamiti / Aha-prAk pravRtteH zakyabhAvaH pravRttyanupalabdheH |........"atr brUmaH-na, aprasiddhatvAt / .."tasmAt prAk pravRtteH zaktiH / yat punaretaduktaM tAvadeva pradhvaMsa iti, atra brUmaH-na, kAryaniSThAdarzanAt / yadi pravRttisamakAlameva pradhvaMsaH syAt kAryaniSThaiva na syAt , tannimittatvAt kAryasya / ..... tasmAnnAsti zaktInAM pravRttikAle vinAzaH / pravRttyuttarakAlamapi nAsti / kasmAt ? punaH pravRttidarzanAt / ...... tasmAt triSu kAleSu shktyo'vtisstthnte|"-saatykaa0 yuktidIpikA, kA0 15 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam 230-2 itazca asti pradhAnam, vaizvarUpyasyAvibhAgaprApterdezakAlapramANabalarUpapratyAsatteravazyambhAvyucchedAnucchedAbhyAM ca nivRtteH / jalabhUmyoH pAriNAmikaM rasAdivaizvarUpyaM sthAvareSu dRSTam, tathA sthAvarANAM jaGgameSu, jaGgamAnAM sthAvareSu, sthAvarANAM sthAvareSu, jaGgamAnAM jaGgameSu / jAtyanucchedena sarvaM sarvAtmakam, dezakAlAkAranimittAvabandhAt tu na samAnakAlamAtmAbhivyaktiH, te manyAmahe jalabhUmyorapyetat pAri5 NAmikaM rasAdivaizvarUpyam, anyeSAM ca bhUtAnAmanyapariNAma iti, evaM tadapyanyasyetyavazyaMbhAvI avibhAgaH / yatra cAvibhAgastat pradhAnam, vaizvarUpyasyAvibhAgakAraNapUrvakatvAt, mayUra barhavaicitryasyeva tadaNDakarasapUrvakatvam / tasmAdasti pradhAnamiti ebhiH paJcabhirvItaiH samanvaya parimANopakArazaktipravRttivaizvarUpyagatyAkhyaiH sAmAnyasaMsargaikakartRzaktimacchaktyavibhAgasaMjJaM pradhAnaM siddham / ata evaikatvamarthavattvam, parArthatvaM saMhatya [ tRtIye vidhyubhayAre 1 " kiJcAnyat, avibhAgAd vaizvarUpyasya / iha yad vizvarUpaM tasyAvibhAgo dRSTaH, tadyathA - salilAdInAM jalabhUmI, vizvarUpAzca mahadAdayaH, tasmAdeSAmapyavibhAgena bhavitavyam / yo'sAvavibhAgastadavyaktam / tasmAdastyavyaktam / Aha- kiM punastadvaizvarUpyaM ko vA vizvarUpa iti ? ucyate - vaizvarUpyamiti viziSTamavasthAnamAcakSmahe astamita vizeSatvama vibhAga iti / vizeSasya sAmAnyapUrvakatvAditi yo'rthastaduktaM bhavati avibhAgAd vaizvarUpyasyeti / " sAkhya kA0 yuktidIpikA, kA0 15 // 2. vyucchedAbhyAM pra0 // 3 dRzyatAM pR0 11 paM0 27 / "yathA jalabhUmyorapyetad rasAdivaizvarUpyaM sthAvarANAM jaGgameSu jaGgamAnAM sthAvareSviti / evaM jAtyanucchedena sarvaM sarvAtmakamiti / tena manyAmahe - asti pradhAnaM yatra mahadAdi liGgamavibhAgaM gacchati, ityevamavazyambhAvI avibhAgaH / yatrAvibhAgastat pradhAnam / tasmAdasti pradhAnam / " iti je0 sAGkhyakA0 vRttau B, kizcicchandabhedena mATharavRttau ca kA0 15 // " sarva sarvAtmakamiti / yatro (tho ? ) ktam - - ' jalabhUmyoH pAriNAmikaM rasAdivaizvarUpyaM sthAvareSu dRSTam, tathA sthAvarANAM jaGgameSu jaGgamAnAM sthAvareSu iti / evaM jAtyanucchedena sarvaM sarvAtmakamiti / dezakAlAkAranimittApabandhAnna khalu samAnakAlamAtmanAmabhivyakti:' iti [ vyAsabhA0 ] / sarvaM sarvAtmakamiti / yatroktamiti tadevopapAdayati / jalabhUmyoriti / jalasya hi rasarUpasparzazabdavataH bhUmezca gandharasarUpasparzazabdavatyAH pAriNAmikaM vanaspatilatAgulmAdiSu mUlaphalaprasava pallavAdigatarasA divaizvarUpyaM dRSTam / so'yamanevamAtmikAyA bhUmeranIdRzasya vA jalasya na pariNAmo bhavitumarhati, upapAditaM hi nAsadutpadyate iti / tathA sthAvarANAM jaGgameSu manuSyapazumRgAdiSu rasAdivaicitryaM dRSTam / upabhuJjAnA hi te phalAdIni rUpAdibhedasampadamAsAdayanti / evaM jaGgamAnAM pAriNAmikaM sthAvareSu dRSTam, rudhirAvasekAt kila dADimIphalAni tAlaphalamAtrANi bhavanti / upasaMharati - evamiti / evaM sarva jalabhUmyAdikaM sarvarasAdyAtmakam / tatra hetumAha - jAtyanucchedeneti / jalatva bhUmitvAdijAteH sarvatra pratyabhijJAyamAnatvena anucchedAt / nanu sarva cet sarvAtmakaM hanta bhoH sarvasya sarvadA sarvatra sarvathA sannidhAnAt samAnakAlInA bhAvAnAM vyaktiH prasajyeta, na khalu sannihitAvikalakAraNaM kAryaM vilambitumarhatItyata Aha- dezakAleti / yadyapi kAraNaM sarvaM sarvAtmakaM tathApi yo yasya kAryasya dezaH yathA kuGkumasya kazmIraH teSAM sattve'pi paJcAlAdiSu na samudAcAra iti na kuGkumasya paJcAlAdiSu abhivyaktiH, evaM nidAghe na prAvRSaH samudAcAra iti na tadA zAlInAm evaM na mRgI manuSyaM prasUte, na tasyAM manuSyAkArasamudAcAraH iti / evaM nApuNyavAn sukharUpaM bhuGkte, na tasmin puNyanimittasya samudAcAra iti / tasmAd dezakAlAkAranimittAnAmapabandhAdapagamAnna samAnakAlamAtmanAM bhAvAnAmabhivyaktiriti / " iti pAtaJjalayogadarzanasya vyAsapraNIta bhASyopari vAcaspatimizraviracitAyAM tattvavaizAradyAM vRttau 3 / 14 // 4 te ityavyayaM tataH ityarthe vartata iti bhAti, dRzyatAM pR0 11 paM0 27 / te ityavyayasya tataH ityarthe dRzyate bahuzaH -prayogaH pAtaJjalamahAbhASye'pi tadyathA - " abrahmadattaM brahmadatta ityAha / te manyAmahe brahmadattavadayaM bhavatIti / " pA0 ma0 bhA0 1 / 1 / 22, 12/1, 7 190 // 5 yathAkramaM samanvayAt sAmAnyaM parimANAt saMsargaH upakArAt ekakartA zaktipravRtteH zaktimacchaktiH vaizvarUpyagatyA ca avibhAgaH sidhyati // 6" [ daza mUlikArthAH, tathAhi - ] astitvamekatvamathArtha. vattvaM pArArthyamanyatvamatho nivRttiH / yogo viyogo bahavaH pumAMsaH sthitiH zarIrasya ca zeSavRttiH // 1 // tatra 'bhedAnAM parimANAt' [ kA0 15] ityebhiH paJcabhirvIrterhetubhiH pradhAnasyAstitvamekatvamathArthavattvaM ca siddham / 'saGghAtaparArthatvAt' [ kA0 17 ] iti parArthatA siddhA / ' tadviparItastathA ca pumAn' [ kA0 11] iti pradhAnapuruSayoranyatvaM siddham / 'raGgasya darzayitvA ' [ kA0 59 ] iti nivRttiH siddhA / 'puruSasya darzanArtham' [ kA0 21] iti saMyogaH siddhaH / 'prApte Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 vItAvItahetubhiH pradhAnAstitvasAdhanam ] dvAdazAraM nayacakram kAriNAM pArArthyAcchayanAdivat / ataH puruSAstitvamanyatvaM tadbahutvaM ca puruSANAm / pradhAnasya AdyantapuruSArthopalabdhyanantaraM nivRttiH vrIyudakagatyA raGganartakIvadveti pradhAnapuruSasaMyogavibhAgAvittham / iyatpairijJAnaphalaM ca zAstram / ___ tathA saMvyavahAraprasiddha rityAdi yAvadAvItAnAmiti vyAkhyAtaM draSTavyam / eteSAmeva paJcAnAM vItAnAM parizuddhyarthAH paJcaiva AvItAH / evamebhiH paJcabhirvItaiH pradhAnasya parigrahaM kRtvA punarAvItaiH / kariSyAmaH / 'parapakSapratiSedhena svapakSaparigrahakriyA oNvItaH' ityapadiSTaM purastAt / tasyAsya pratipakSAH sarvaikAntinaH puruSezvarANupravAdAH vikArapuruSA vainAzikAzca / teSAM vainAzikapratiSedhamagre vakSyAmaH, kasmAt ? 231-1 kizcid vainAzikA hItara ityataH prabhRtyupakramya anupalabdhernAstIti dvitIyasya ziraso['na]bhyupagatasyAsata utpattyabhAvAd vyabhicAraprasaGge gate yAvadanAgate'pi kAle na bhaviSyatIti / kizcAnyat, yadi vyaktasyAsata utpattirbhavati aArthibhistRNapAMzuvAlukAH muktAmaNirajata-10 suvarNAni kriyeran , kasmAt ? abhAvakriyA gurukAryA bhAvakriyA laghvIti / na tvevaM kriyate, tasmAdayuktamityAdi yaavduktottrtvaadsmygvidhiH| kizcAnyat , yadi vyaktasyAsata utpattiryonyabhAvAdekatvaprasaGgaH, pradhAnAbhAvAt sAmAnyamAtramidaM vyaktaM nirvizeSamityetat prasajyeta / kasmAt ? sAmAnyapUrvakatvAd vizeSANAm, sAmAnyapUrvakA hi loke vizeSA dRSTAH, tadyathA-kSIrapUrvakA dadhimastudrapsanavanItaghRtAriSTakilATakUrcikAbhAvAH / na tvasati bhAvaH kazcidasti yatpUrvakA vyaktavizeSAH syuH / tasmAt 15 sAmAnyamAtramidaM vyaktaM nirvizeSamityetat, na vidaM tAdRk / tasmAd nedaM vyaktamasata utpadyate / na cedaM sata utpadyate / pArizeSyAt pradhAnAdevedaM vyaktamutpadyata ityetad yuktam / tasmAdasti pradhAnamiti / esso'nvyviitsyaaviitH| zarIrabhede' [kA068] iti viyogaH siddhaH / 'janmamaraNakaraNAnAm [kA0 18] iti puruSabahutvaM siddham / 'cakrabhramavat' [kA067] iti zeSavRttiH siddhA / " je0 sAGkhyakA0vR0 B, tathA mATharavRttau kA0 72 / "pradhAnAstitvamekatvamarthavattvamathAnyatA / pArAyaM ca tathA'naikyaM viyogo yoga eva ca // zeSavRttirakartRtvaM mUlikArthAH smRtA daza / [pR0 2] / ..........tatrAstitvamekatvaM paJcabhivItaiH siddham / arthavattvaM kAryakAraNabhAvaH / pArArthya saMhatyakAriNAM parArthatvAt / ata evAnyatvaM cetanAzakterguNatrayAt / 'janmamaraNakaraNAnAm [kA. 18] ityevamAdibhiH puruSabahutvam / 'puruSasya darzanArtham' [kA0 21] iti saMyogaH / 'prApte zarIrabhede [kA068] iti viyogaH / 'samyagjJAnAdhigamAt' [kA067] iti zeSavRttiH / 'tasmAcca viparyAsAt' [kA. 19] iti puruSasyAkartRsvamityete daza mUlikArthAH / " sAGkhyakA0 yuktidIpikA pR05 / "ekatvamarthavattvaM pArArthyaM ca pradhAnamadhikRtyoktam / anyatvamakartRtvaM bahutvaM ceti puruSamadhikRtya / astitva viyogo yogazcetyubhayamadhikRtya / vRttiH sthitiriti sthUlasUkSmamadhikRya / " iti sAGkhyatattvakaumudyAm , kA0 72 // 1SArthayo pala ya0 / "pradhAnasya puruSArthA pravRttiH, sa cArtho dvividhH-shbdaadyuplbdhiraadirgunnpurussaantroplbdhirntH|" je0 sAGkhyakA0 vR0 A, B, mATharavR0, kA0 66 // 2 raGgamanata ya0 / "raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathAtmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH // 59 ||"-saaddykaa0|| 3 parimANaphalaM yH|| 4 dRzyatAM pR0 314 paM0 3 // 5 purastAvat bhaa0|| 6 "pratipakSAH punastasya puruSezANuvAdinaH / vainAzikAH prAkRtikA vikArapuruSAstathA // teSA micchAvighAtArthamAcAryaH sUkSmabuddhibhiH / racitAH kheSu tatreSu viSamAstarkagahvarAH // " iti sAGkhyakA0 yuktidIpikAvRttau prArambhazlokeSu // 7 hItakara pA0 20 hI0 // 8 ladhviti pra0 // 9 "kSIraM drapsa-dadhi-mastu-navanIta-ghRtA-'riSTa-kilATa-kUrcikAbhAvena pariNamati / " je0 sAyakA vR0 A, mATharavR0, kA. 16 // 10 degmityetata na tvidaM ya0 / degmityeta(va?) na tvidaM bhA0 // 11tpadya ipr0|| 12 vyakaM ya0 // naya041 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre kizcAnyadityAdi tadeva yonyabhAvAdanavasthAprasaGgaH, parimANasya saMsargapUrvakatvAvinAbhAvAdityarthaH / pradhAnAbhAvAd 'niSparimANamidaM vyaktamavyavasthitamityetat prasajyeta / kasmAt ? satAM yarthAnAM loke parimANaM dRSTaM tulAmAna-hasta-vyAma-rajvAtmopacayaiH, na tvasati bhAvaH kazcidasti yaH pratipadyamAnaH parimANe'vatiSTheta / tasmAd 'niSparimANamidamavyavasthitamityetat prasajyeta, na vidaM tAdRk , tasmAd nedaM 5 vyaktamasata utpadyate / na cedaM sata utpadyate / parizeSataH pradhAnAdevedam / tasmAdasti tat / 231-2 kizcAnyat , ekajAtisamanvayAbhAvaprasaGgAditi tadeva / sthAlIghaTetyAdi dRSTAntavizeSaH sAmAnya vizeSotthApanArthamucyate / atra paro brUyAt - vizeSamAtrasya darzanAdasata utpattiH, tadyathA- oNkAro gauravamityAdidharmabhedAditi / tatrottaram -tAdrUpyeNopakArAdadoSa iti dharmabhedapariNatyA lokavRttAnta nayanAdityupakArabhedapradarzanAt kAryakAraNabhAvavItasyAvItatvalezaM ca spRzatIti tasmAdeva granthAdavagantavyaM 10 yAvat purastAd vyAkhyAtam , yathA-tairyagyonamAnuSadaivAni parasparArtha na kurvIranniti / tatra yaduktaM 'bhUtAnAM tatsamUhAnAM ca vyAvRttervizeSamAtramidaM vyaktam , tasmAdasata utpadyate' iti, etadayuktamiti 1niHpari pra0 // 2 "vyAmo bAhvoH sakarayostatayostiryagantaram / " iti amarakoze 21687 // 3 vApra pra0 // 4 bhA0 vinAnyatra-sthApa pA0 / svApa De0 lI0 / tvApa vi0 20 hI0 // 5 "AkAro gaurava raukSyaM varaNaM sthairya meva ca / sthiti daH kSamA kRSNacchAyA sarvopabhogyatA // 1 // iti te pArthivA dharmAstadviziSTAstathA'pare / jalAgnipavanAkAzavyApakAstAn nibodhata // 2 // snehaH saukSmyaM prabhA zauklyaM mArdavaM gauravaM ca yat / zaityaM rakSA pavitratvaM santA(ndhA)naM caudakA guNAH // 3 // UrdhvagaM pAvakaM dagdhR pAcakaM laghu bhAsvara ca jyotiH pUrvAbhyAM sa(ca) vilakSaNam // 4 // tiryaggatiH pavitratvamAkSepo nodanaM balam / raukSyamacchAyatA zaityaM vAyordharmAH pRthagvidhAH // 5 // sarvatogatiravyUho viSkambhazcati te trayaH / AkAzadharmA vijJeyAH pUrvadharmavirodhinaH // 6 // saMhatAnAM tu yat kArya sAmAnyaM te gavAdayaH / itaretaradharmebhyo vizeSAnnAtra saMzayaH // 7 // tatrAkArAdimidharmaH pRthivyA lokapya copakriyate bhUtAntarANAM ca / tatra AkArAt tAvad gavAdInAM ghaTAdInAM cAkAranirvRttiH, gauravAdeSAmavasthAnam / raukSyAdapAM saGgraho vaizA ca bhUtAnAm / varaNAdanabhipretAnAM chAdanam / sthairyAd vRttiH(dhRtiH?) prajAnAM bhUtAntarANAM ca / sthitermAtrAdisannidhAnAdyanugrahaH, bhedAd ghaTAdiniSpattiH vyUhazcAvayavAnAm / kSAnterupabhogayogyatA / kRSNacchAyatvAd rAtrisampacchAyAkArya: prasiddhizca / sarvopabhogyatvAt sarvabhUtAnugrahaH / evaM snehAdimirlokasyopakAraH kriyate bhUtAntarANAM ca / snehAd rUpasampad vAyupratIkAro'gnizamanaM saGgrahazca pRthivyAH / saumyaadnuprveshH| zauklyAccandrAdinirvRttiH / mArdavAt snAnAvagAhanamekakriyA kaThinAnA cAvanamanam / gauravAt santAnAca bhUtAnugrahArtha srotastvam / zaityAduSmapratIkAraH / rakSAtaH prajAsu ghorazamanam / pavitratvAd dharmopacayaH, zaucavidhiralakSye'pi ghAtazca / santA(ndhA)nAd dravyasaGghAtaH / tathA UrdhvagatyAdimirdharmamAtre'pi tejasA lokasya copakriyate bhUtAntarANAM ca / UrdhvagateH pAkaprakAzasiddhiH, pAvakatvAd dravyazaucaM ca / dAhakatvAt kSAro. tpattiH zItapratIkAro nabhasazcoSmatvaM zabdaniSpattyartham / pAcakatvAt vedya khedanamannapaktiH / pRthivyavayavAnA kriyAyogyatA tathA bAhyAntarapariNAmo rasalo hitamAMsanAyavasthimajjAzukrANAm / lAghavAd dAhyAtikramaH / bhAsvaratvAd dravyAntaraprakAzanam / pradhvaMsitvAd dagdhapakkAnAmupabhogaH / ojasaH prajApAlanam / tathA tiryakpAtAdibhidharmaH vAyunA lokasya copakAraH kriyate bhUtAntarANAM ca / tiryakpAtAd dRSTivikSeo gandhasaMvahanaM ca / pavitratvAt pUtidravyapAvanam / AkSepanodanAbhyAmutkarSaH, prathanaM gharmAmbhasaH, vyUhazca zarIre rasAdInAM dhAtUnAM ca, agnezcopadhmAnamabhighAtazcAkAzasya / balAt samIraNaM sarveSAm / raukSyAd vizoSaNam / acchAyatvAdahorAtraprasiddhiH / zaityAduSmapratIkAraH / tathA sarvatogatyAdibhirdhamaiH nabhasA lokasyopakAraH kriyate bhUtAntarANAM ca / sarvatra gateH samantAt tulyadezazravaNAnAmekazrutitvam / avyUhaviSkambhAbhyAM sarveSAmavakAzadAnamityuktAH pRthivyAdayaH |"-saaykaa0 yuktidIpikA, kA0 38 / eta eva "AkAro gauravaM raukSyam" ityAdayaH prathamatRtIyacaturthapaJcamaSaSThazlokAH kiJcitpAThabhedena pAtaJjalayogadarzanavaiyAsikabhASyopari vAcaspati mizraviracitAyAM tattvavaizAradyA vRttI vijJAnabhikSuviracite yogavArtike ca samupalabhyante // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvIta hetubhiH pradhAnAstitvasAdhanam ] dvAdazAraM nayacakram 323 punarasatsamanvayAzaGkAM nirasya prapazvena yAvat tasmAd yuktametat - yonyabhAvAd bhedaprasaGga iti / eSo'nvayavItasyAvItaH prasaGgo vyAkhyAtaH / AcAryeNApi tathaiva vyavasthA - tulyajAtisamanvayAdItyuktaM tenaiva krameNa AdigrahaNAt trayaH zeSA adhyAvItAH sUcitAH / 1 tatra kAryakAraNavItasya AvItastAvat - kiJcAnyat, kAryakAraNayozca vyaktamidaM dvidhA kRtvA kAryarAziM kAraNarAziM ca kRtvA na asata utpattiH 'sambhavati' iti vAkyazeSaH, kramayaugapadya-5 pravRttyasambhavAt / parasparArthAtmalAbhatvAt kAryakAraNayoranyonyAnurUpAtmalAbhAbhAvaH / ataH krameNa pravRttyabhAvaizcakrAkSavat asattvAdasadvAdinaH / tathA yugapadadhyabhUtavinaSTayoranapekSatvAt kharaviSANavat kriyAdimadhyAvasAneSu asattvAdeva pravRttyasambhavaH / yadArabhyate tat kriyate niSThAM ca gacchatIti loke dRSTam, tat parasparApekSAmantareNa na sambhavati cakrAkSavadityuktam / tasmAt kramayaugapadyapravRttyasambhavA - 232-1 dakAryakAraNatvaprasaGgaH / kAryakAraNabhUtaM caitad vyaktam / tasmAnnedamasata utpadyate / parizeSataH pradhAnA- 10 devedamiti kAryakAraNavItasyAvItaH / kicAnyat, nirbIjamakasmAdutpadyamAnaM vyaktamanekadezatvAd bhedAnAmasambaddhamutpadyeta, sambaddhaM cotpadyate, tasmAnnedamasata iti zaktivItasya AvItaH / zeSastu prasaktAnuprasaktavicAreNa 'saMsthAnamA dimaddharmamAtraM zabdAdInAM vinAzyavinAzinAm, evaM liGgaimAdimaddharmamAtraM sattvAdInAM vinAzyavinAzinAm, tasmin vikArasaMjJA [ ], tatra yaduktaM 'vikArasya vinAzitvAt pradhAnasya vinAzitvam' iti etadayuktam, guNavyatiriktaguNapravRttikAraNAbhAvAdAkasmikyA: 15 pravRtterabhAvAccertyAMdibhiH pratyabhijJAnArthakriyA hetukAryaniyamAdibhizca hetubhiratyantAsadutpattivinAzapratiSedhArthaH sarvo grantha vaizvarUyAvibhAgagativItasyAvIto draSTavya iti / evameSAM pradhAnAstitvaikyAdisAdhanArthaM vItAnAM tatsadbhAvasya anyathA vyaktAsambhavasya vA darzanena jyAtmakayonihetutvamavazyamityetadavadhAraNArthAnAM cAvI 1 kiMcA'nasata ya0 / kiMcAnasata bhA0 // 20 // 3 zeSastu sarvo grantho vaizvarUpyAvibhAgagativItasyAvIto draSTavya iti vakSyamANena anvayaH // 4 " yathA - saMsthAnamAdimaddharmamAtraM zabdAdInAM vinAzyavinAzinAm, evaM liGgamAdimaddharmamAtraM sattvAdInAM guNAnAM vinAzyavinAzinAm / tasmin vikArasaMjJeti / " iti pAtaJjalayogadarzanasya vyAsapraNIte bhASye 3 / 13 / idaM ca vAkyaM vyAsabhASye'pi kutazcidanyagranthAduddhRtamiva pratibhAti / asya vAcaspatimizrapraNItA vyAkhyA -' - " vimardavaicitryameva vikAravaicitrye hetuM prakRtau vikRtau ca darzayati - yatheti / saMsthAnaM pRthivyAdipariNAmalakSaNaM Adimad dharmamAtraM vinAzi tirobhAva zabdAdInAM zabdasparzarUparasagandhatanmAtrANAM svakAryamapekSya avinAzinAm atirobhAvinAm / prakRtau darzayati - evaM liGgamiti / tasmin vikArasaJjJA / na tvevaM vikAravatI citizaktiriti bhAvaH / - tattvavai0 / vijJAnabhikSuviracitAyAM yogavArtikAkhyAyAM vyAkhyAyAM tvittham - "guNinityatve'pi guNAnAM vimardamudAharati - yatheti / yatheti na dRSTAnte, kintUdAharaNe, saMsthAnamiti, arthavinAzenAvinAzinAM zabdAditanmAtrANAM paJcabhUtarUpaM saMsthAnaM dharmamAtramAdimat, ityato vinAzItyarthaH / evamityAdyapyevaM vyAkhyeyam / liGgaM mahattattvam / evamahaGkArAdayo ghaTAdayazca svavinAzenAvinAzinAM kAraNAnAM dharmamAtrANi vinAzina iti bodhyam / ... tasmin dharme vikArasaMjJA pariNAmasaMjJetyarthaH / " iti yogavArtike // 5 " pUrvotpannamasaktaM niyataM mahadAdi sUkSmaparyantam / saMsarati nirupabhogaM bhAvairadhivAsitaM liGgam // 40 // " iti sAGkhyakArikAyA mATharavRttau sAGkhyatattvakaumudyAdiSu ca paJca karmendriyANi, paJca buddhIndriyANi paJca tanmAtrANi mano buddhirahaGkAraH' ityevamaSTAdazavidhaM mahadAdi sUkSmaparyantaM liGgaM varNitamasti, yuktidIpikAdivyAkhyAsu tu iyaM kArikA anyathA vyAkhyAtAsti // 6 tyAdi pratya pra0 // 7 dRzyatAM pR0 320 di0 6 // 8 nArthI bhA0 / (nArthAnAM ? ) // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre - anyaH punarAha-na sarvasarvAtmakatvaparigraho nyAyyaH, anyathA bhavanadvaitaparigrahAd vidhyubhayanayaikAntopapatteH / sannidhina hi sannidhimAtravRttirasti anApannatvAdanAvibhUtatvAdapravRttatvAdaniyatatvAt / anApannatvAdibhyo nAsti vandhyAputravat sannidhiH, padyativartatyarthapravRttatvAdeva sattAyAH / na hi dravyAdisateMdavat 5 padyativartatyoH sattAvizeSatvena upAdAnam , 'sattArthAH[ ] ityavizeSeNa vacanAt / 10 tAnAmatathArthatvamuktavidhinA pratipAditam , ekatvaM puruSavadapariNAmitvaM ca sukhAdInAm / tata ekatvAt puruSavadapariNAmitvAdatathArthatvaM ceti / tasmAdatathArthatvAdanumAnAbhAsatvAdete'rthA nopapannAH, tadyathAbhinnaguNatvaM* vaiSamyAtmakatvaM vipariNAmaH punaH sAmyApattizceti / tadanupapatterjagatsargasaMhArakalpanA nirmUlA pradhAnAbhAvAt / tannirmUlatvAt puruSArthena hetunA prayuktA pravRttirityetadapi vitatham , tadvitathatvAt tadviSayaH 232-2pratyayo'pyajJAnameva, tadajJAnatvAt jJAnaprApyapuruSArthAbhAvo'pIti samastatantrArthavighaTanameveti kimavaziSyate vArSagaNe tatre ? subhASitAbhimatastyAjyo'yamanupapannaparokSArthavAdaH / yadyupapadyeta parokSArthamapi taM gRhNIyAma, na tUpapannaH / tasmAt sarvasarvAtmakatvaparigraha eva nyAyyaH / . ___ anyaH punarityAdi / na sarvasarvAtmakatvaparigraho nyAyyaH, anyathA bhavanadvaitaparigrahAd vidhyubhayanayaikAntopapatteH / tatra 'bhavati bhAvadvaitam , bhavato bhAvasya bhAvyabhavitRtvAbhyAM bhedAbhyAM 15 bhAvopapattiH' ityetat pratipAdayiSyate / na tvevaM yathAnantaradUSitaM sannidhyApattibhavanadvaitam / tatra tAvad yaH sannidhirna hi sa sannidhimAtravRttirasti, kutaH ? anApannatvAt , ApattiranAvirbhUtasyAvirbhAvaH, tata Aha-anAvirbhUtatvAt , anAvirbhavanamapravartanam , apravartanaM cAniyamaH / athavA ApattirvipariNAmo bhAvAntareNopalabdhiH, AvirbhAvo vyaktiH, pravRttiH santataH pariNAmaprabandhaH, niyatasvarUpatvamavigatadravyArtha bhAvasthitiH, ebhyo viparyayo'nApannatvAdiH, tebhyo hetubhyo'nApannatvAdisvarUpebhyo nAsti vandhyAputravat 20 sannidhiH / AdigrahaNAdapravRtteravyaktaraniyaterityAdibhyaH / ataH sannidherasatparyAyatvAt sannidhibhavanA bhAvaH / nanUktam - astibhavatyAdiSu asti-vartatI sannidhivAcinau, bhavati-vidyatI sAmAnyabhavanavAcinau, padyatirApattibhavanavAcI [ ] iti, satyamuktam , ayuktaM tUktam , astyAdInAM sannipAtaSaSThAnAM sattArthavAcitvAt sarve'pyamI sattArthamevAvizeSeNa bruvate / sA ca sattA padyati-vartatyekA~thaivetyata Aha -padyati-vartatyarthapravRttatvAdeva sattAyAH / syAnmatam - sadvizeSadravya-guNa-karmavad 25 vartatipadyatyorupAdAnaM sattAvizeSatveneti / etaccAyuktam , yasmAd na hi dravyAdisa detyAdi yAvadupAdAnamiti gatArtham / kiM tathupAdAnam ? ucyate- astyAditulyArthatvena / kuto jJAyate iti cet, sattArthA ityavizeSeNa vacanAt , asti-bhavati vidyati-padyati vartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthAH [ ] ityavizeSeNoktatvAt siddhasenasUriNA / 1* * etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 2 "puruSArtha eva heturna kenacit kAryate karaNam [ sAGkhyakA0 31 // puruSArthaH kartavya iti guNAnA prvRttiH|"-je0 sAGkhyakA0 70 B // 3 srvaasrvaatmpr0|| 4 bhavyabhavata bhaa0|| 5 tvaivaM pr0|| 6 dRzyatAM pR0 261 paM018 / pUrvavarNanAdatra bhedo dRzyate ityapi dhyeyam // 7degkArthe cetyata pr0|| 8 dRzyatAM pR0 34 paM0 21 // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAdinA sAlayamatakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 325 yadyapi cApattibhavananirUpaNaM 'pradhAnameva bhavati mahadAdivikArApattyA, tena kila bhUyata iti tadapi na, tasyApi bhAvyamAnatvAd bhAvayitAramantareNAnupapatteH anApannasya ca asattvAt , avatantratvAt , zabdAdivat / bhavati kartA yaH svatantraH, pravartanavRttatvAt , tathAbhavanavRttatvAt tantupaTavat / evaM tAvat sannidhibhavanaM nAsyeva nirUpaNAnupapatteH / Apattibhavanamapi nAsti, kathamiti cet , 5 yadapi cApattibhavananirUpaNaM sAGkhyaiH kriyata iti vAkyazeSaH / pradhAnameva bhavati mahadAdivikArApattyA, yasmAt tena kila bhUyata iti, 'iti'zabdahetvarthatvAd mahadAdibhAvamApadyata ityasmAt kAraNAt pradhAnameva bhavati, tenaiva bhUyate sattvAdimayatvAd vizvasyeti / kilazabdaH kSepe, evaM kila teSAM matamiti, sa ca kSepo'nupapadyamAnatvAt / kathamiti cet, ucyate - tadapi na, tasyApi bhAvyamAnatvAd bhAvayitAramantareNa bhAvyatvAnupapapatteH, svata aiva na bhavatItyarthaH / bhAvyamAnatvaM ca vakSyamANopapattika- 10 tvAt siddham / tacced vyApRtaM dvitIyena vyApRtatareNa vinA na pravartitumarhati, anApannatvAt , anApanasya ca sannidhimAtrasyopAditAsattvAt / tasmAdanApannasya ca svata evApattyabhAvAttaduktApattibhavanaM nopapadyata iti / kiM kAraNamanupapannamiti cet, asvatantratvAt , anyatanaM hi tat pradhAnAkhyamacetanatvAt / ko dRSTAntaH ? zabdAdivat , yathA zabdAdayaH sattvarajastamomayatvAdasvatantrAstadAtmakena pradhAnena bhAvyante'nyena vyApRtA api vyApArayitrA tathA pradhAnamapi / 15 tasmAt tato'nyo bhavati mukhyaH / ko'sau ? yaH kartA / kaH kartA ? ata Aha - yaH svatantraH / 233-2 kasmAt ? pravartanavRttatvAt , pravartayataH kriyA pravartanam , tena pravartanena vRttatvAt pravartayitRtvena vRttatvAdityarthaH / pravartayaddhi kAraNaM tadbhAvamApadyate, zabdAdi yathA pravartayat sattvarajastamolakSaNaM kAraNaM zabdAdibhAvamApadyate tvanmatena / tathAbhavanavRttatvAt , tena pravartyamAnarUpeNa bhavanam , tena vRttatvAt pravartayitAramantareNAbhavanAdavRttatvAt , tantupaTavat , yathA tantavaH paTaM pravartayantaH paTasya kAraNamityucyante paTazca 20 tantukArya taiH pravartyatvAt / nanvete pradhAnazabdAdipaTAdidRSTAntA advaitavAdaM samarthayantIti, ucyate - pravartayitRtvamAtrasAdharmyAt tadabhyupagamya bhedena nidaryate, anyathA puruSAdivadvaitAbhyupagame vidhyubhayaikAntotthAnAbhAvAt / bhAvyabhAvakabhedaprasiddhezca abhAvitasyAsattvAd vandhyAputravadaNudharmAdayo'pi bhAvyamAnA eva syurityetatsAdhAd dRSTAntAH zabdAdayaH / yadyevaM prastutaM dharmAdharmAvaNavo vA kAraNamasyeveti siddhatvAt kimanumitena kAraNena iti cet, netyu-25 1 bhAvanApadyata bhA0 / bhAvanA ityAdi bhAvanApadyata ya0 // 2 eva bhava pr0|| 3 vyAvRttaM pr0|| 4 vyAvRta bhA0 / vyAvRtta ya0 // 5 sypaadipr0|| 6degvAttvaduktA ityapi pATho'tra syAt // 7 abhya( akha?)tantraM pr0|| 8 tathA pr.|| 9tvAsvata pr0|| 10 vyAvRtA pr0|| 11 dRzyatAM pR0 243-1 // 12 pravRttatvAt ya0 // 13 degAdaSTAntAH bhaa0| yaMdRSTAntAH ya0 // Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre dharmAdharmANvAdInAmapi ca tantvaMzvAdivat pUrvapUrvazaktatAratamyena sannihitatadvidhazaktiH prativiziSTabuddhiH svatantro'bhiprAyapravRttyApatteH pravartayitRtvAt kAraNam , zaktimatpravRttinivRttiviniyogeSu vAtavyAt, adhikRtapaktRvat / sambhavanadhAraNajvalanavikledanavyApAreSu sthAlIkASThataNDulAdInAM pravRttinivRttiviniyogeSu 5 svAtantryAducyate- 'devadatta eva pacati, tena pacyate, sa pacati, tena pacanaM kriyate', prayojanamAtrArthatvAt kriyaayaaH| sAkSAdvA bhavitavat, yathA ca sambhavanadhAraNa cyate - 'dharmAdharmANavAdInAmapi ca tantvaMzvAdivadityAdi yAvat prtivishissttbuddhiH| yathA paTastantupUrvakaH, tantavoM'zupUrvakAH, aMzavastuTipUrvakAH, tuTInAmapi pravartane zaktAstataH pUrve pUrva yAvacchatANukaH, tato'pi pUrve pUrve yAvad dvathaNukaH paramANurityanumIyate zabdAdito yAvat pradhAnam , tathA aNyAdInAmapyaceta10 nAnAM pravartakau dharmAdharmI / AdigrahaNAt kAla-svabhAva-niyatyAdivAdyantaraparikalpitAH / evaM pUrvapUrvazaktatAratamyena IzvaraH sannihitatedvidhazaktiH dharmAdharmANvAdipradhAnazabdAdestathA tathA tathA vinivezane sannihitA yasya zaktiH so'sti / kAtra tadvidhavinivezanazaktirmukhyA tasyeti cet , ucyate / prativiziSTA buddhiH, ato'sau prativiziSTabuddhirviziSTabuddhibhyo'pi sthapatikulAlAdibhyaH, pratikartR vinivezanapravRttinivRttiviniyojaneSu jJatvAt svAtazyAca teSAM bhAvAnAmISTe, na te tasyezate nApyAtmanaH na ca parasparam , ajJAsvatantra15 tvAbhyAm / sa tu prativiziSTabuddhitvAt svatantraH, tasyAbhiprAyeNaiva pravRttimApadyante dharmAdharmANvAdayaH / so'pi cAbhiprAyapravRttyApatterna sannidhimAtravRttiH, atasteSAM pravartayitA, pravartayitRtvAt kAraNaM zaktimat sa eva, teSAM zaktimatAmapi bhAvyatvenAsvAtatryAt tasyaiva tatpravRttinivRttiviniyogeSu svAtantryAt jagatsargasthityantarAlapralayamahApralayeSu, pravartanaM prAgaudAsInyena sthitAnAM dharmAdInAM sRSTeH pravartanam , pravRttAnAM punarupasaMhArAd nivartanam , viniyogo daiva-mAnuSa-tairyagyona-sarit-samudrAdi-tanu-karaNAdyavayavavibhAgavinyAsaH, 20 viSNumanvAdInAmadhikRtapuruSANAmapi ihatyaparamezvarAbhiprAyAnurodhena pravartamAnAdhikRtarAjasthAnIyAdipuruSANAmiva tasyaiva pravartayitRtvAt / aMtastatsAdharmyapradarzanArthamAha - adhikRtapaktRvat / tadvyAkhyAnArtham - sambhavanadhAraNetyAdi yAvat prayojanamAtrArthatvAt kriyAyA iti / yathA hi rAjJA niyuktaH sUpakAraH sthAlIkASThataNDulAdInAM sambhavanadhAraNajvalanavikledanavyApAreSu pravRttinivRttiviniyogeSu svAtatryAt tattadAtmA bhavati tathezvara iti / athavA kartRkarmakaraNAdhikaraNasampradAnApAdAnAni pratikArakaM pacAdInAM 234-2 kriyAbhedAd yathAsvazakti svAtatryAt kartRNi, yathA adhikaraNaM sthAlI nidarzanamAtre sa~mbhavanadhAraNe kurvatI 'pacati' ityucyate, jvalanaM kurvanti kASThAni 'pacanti' ityucyate, adhizrayaNodakAsecanataNDulAvapanadho'pa 1 dRzyatAM pR0 243-1 // 2 dharmANvA pra0 // 3degyanne(yante ?)bhA0 // 4 pUrvapUrvapUrva' bhA0 / dRzyatAM pR0 329 Ti0 5 // 5 tadvividha bhA0 / dRzyatAM pR0 243-1 // 6 kAza tadvidha pr0|| 7 kAraNa pr0|| 8 matA bhA0 / atra 'kAraNaM zaktimatAM sa eva' ityapi pAThaH syAt // 9 nAtsarit pr0|| 10 ita pra0 / atra ityata ityapi pAThaH syAt // 11 degmAtratvAt pra0 / dRzyatAM pR0 327 paM0 9 // 12 jvA pr0|| 13 pravRttiviniyoM pr0|| 14 dRzyatAM pR0 194 di0 1 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 IzvarasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram rohaNAdisamarthaM tathA bhavat pRthivyudakAdi vrIhirjAyate bhavati ca bhavati / sattvatamaHprakAzaniyamapravRttisattve'pi pravartayitRtvAd rajobhavanavadvA / dRSTAntabAhulyapradarzanaM pratisiddhAntaparidRSTAdRSTAdeH pravartayitRtvakhyApanArtham / karSaNAdikriyAH kurvan devadattaH pacati ityucyate, ityAdi pratikArakaM svAtantrye satyapi upakramaprabhRtyapavargaparyavasAnAsu kriyAsu tasyaiva svAtavyAt sambhavanAdipratyakSatAyAmapi pacanazaktimatAmapyadhikaraNAdInAM deva-5 dattasya pravartayitRtvAdevocyate 'devadatta eva pacati' iti, nAnyAni anIzvaratvAt / tAM mukhyAM kartRzaktiM darzayati-tena pacyate tRtIyayA kartari vihitayA sa paMcatIti vA prathamayA tatra vihitatippratyayasamAnAdhikaraNatayA / punarapi sphuTIkaraNArthamAha-* tena pacanaM kriyata iti yAvaduktaM bhavati [tAvaduktaM bhavati] 'tena pacyate sa pacati' iti / kutaH ? prayojanamAtrArthatvAt kriyAyAH, prayojanaM paravyApAraNam , vikledavyApAraNArthAH sambhavanajvalanAdikriyAH, tAsAM ca sarvAsAM devadattAyattatvAt sa pacati tena 10 pacyata ityuktam / dRSTAntAntaramAha sphuTIkaraNA)* vyApitvapradarzanArthaM ca - sAkSAdvA bhavitRvat / tadvarNanam - yathA ca sambhavanetyAdi yAvad bhavati ca bhavati, na kevalaM pacatyAdibAhyakriyAviSayameva prayojyatvaMm , kiM tarhi ? vrIhyAdibhavanAdyantaHkriyAviSayamapi prayojanam / tathA bhavat pRthivyudakAdi bAhyaM vrIhirjAyate bhavatItyantarbhavanam / sambhavanadhAraNasamarthA pRthivI, rohaNasamarthamudakam , AdigrahaNAd varddhanasamarthA 15 vAyukAlAdayaH, taiH kAritasya vrIhimavanasya pratyakSatAyAmapi satyAM vrIhirjAyate bhavati antaHsanniviSTasvAtatryAt tasyaivezvarasya prayojakatvAducyate-bhavati ca bhavatIti, bhavanamapi bhavadeva bhavatIti svarUpamAtra-235-1 lAbho'pi tadvazAdityarthaH / athavA prastutapradhAnakAraNavAdisiddhamevedaM nidarzanam -sattvatamaHprakAzetyAdi yAvad rajobhavanavadvA / yathAsaGkhyaM sattvasya prakAzapravRttistamaso niyamapravRttizcAstyevetyuktaM sattvaM zabdAtmanA 20 pravartamAnamityAdiparasparopakAravIte, prakAzAdilakSaNasya sattvasya pravRttirguruvaraNalakSaNasya tamasazca pravRttiyathAsaGghayam 'itarayoH khyApayati vyavasthApayati' iti vacanAt / rajastu pravRttilakSaNameva pravartakamiSTaM vizeSataH, satyapi pravRttisAmAnye 'karoti pravartayati' iti vacanAt / tathA adRSTANvAdibhUtakAlAdipravartamAnasAmAnye'pIzvara eva pravartayitRtvAt kAraNamiti / dRSTAntabAhulyaM pradarzanaM pratisiddhAntaparidRSTAdRSTAdeH pravartayitRtvakhyApanArtham , siddhAntaM siddhAntaM prati pratisiddhAntaM teSu teSu vaizeSikAdi-25 siddhAnteSu kalpitAnAM parito'numAnaidRSTAnAmapyadRSTANupradhAnaviSNvAdInAM pravartayitA Izvara iti dAntikopanayanAt / 1nAnyanIzvara bhA0 / nAnyamIzvara y0|| 2 pacatIvA bhA0 / pacatIva ya0 // 3 * * etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 4 tvAM bhA0 / tvAta ya0 // 5 vananAdya De. lI. vinA // 6vartana ya0 // 7 nadvA bhA0 / nAdvA ya0 // 8degzcAravetyuktaM yaH / zcarevetyuktaM bhA0 // 9 dRzyatAM pR0 318 paM08 // 10 lyamaprada bhA0 / lyamathada ya0 // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam tRtIye vidhyubhayAre iti sa eva bhavati, sarvavyaktipravRttyAtmakatvAt / evameva caasyaassttmuurtitocyte| ___itarathA adRSTANupradhAnAdeH pravRttiphalaprakarSApakarSoM na syAtAm / dRSTau ca to| tayorato na vimardakSamaM kaarnnmstiishvrkaamcaarernnaahte| tenukaraNabhuvanasAdhanAya pravRttAni adRSTANupradhAnAdIni viziSTacetanAdhiSThitA iti sa eva bhavati, itthamIzvara eva bhavati paramArthataH / sarvavyaktipravRttyAtmakatvAt , sarvAsAM vyaktInAM pravRttaya AtmA'sya sarvavyaktipravRttyAtmakaH tadviziSTabuddhizaktyAvAsarUpatvAt tAsAm , eMvameva cAsyASTamUrtitocyate kSiti-jala-pavana-hutAzana-yajamAnA-''kAza-soma-sUryAkhyASTamUrttitAsya svazaktyAvAsarUpatvAt tAsu sa eva bhavati sA sA ca / 10 kizcAnyat , pravRttiphalaprakarSApakarSAbhAvaprasaGgAdIzvara eva kAraNaM nAdRSTAdi na pradhAnAdItyata Aha - itarathetyAdi yAvad dRSTau ca tau / yadyadRSTANyAdeH pradhAnAdervA pravRttayaH phalAni vA syuH kriyANAM pUrvakRta235-2 karmaphalapreritAnAM tadanurUpatvAt phalAnAM ca phalapreritakarmAnurUpatvAd manuSyanirvartanIyA eva svabhAvamArdavA 1 kaH punarIzvarasya kAraNatve nyAyaH ? ayaM nyAyo'bhidhIyate-pradhAnaparamANukarmANi prAk pravRtterbuddhimatkAraNAdhiSThitAni pravartante, acetanatvAt , vAsyAdivaditi / yathA vAsyAdi buddhimatA takSNA adhiSThitamacetanatvAt pravartate tathA pradhAnaparamANukarmANi acetanAni pravartante / tasmAt tAnyapi buddhimatkAraNAdhiSThitAnIti / tatra pradhAnakAraNikAstAvat puruSArthamadhiSThAyakaM pradhAnasya varNayanti puruSArthena prayuktaM pradhAnaM pravartate, puruSArthazca dvedhA bhavati zabdAdyupalabdhiH guNapuruSAntaradarzanaM ceti, tadubhayaM pradhAnapravRttevinA na bhavatIti / na, prAk pravRttestadabhAvAt / yAvat pradhAnaM mahadAdibhAvena na pariNamate tAvanna zabdA. dhupalabdhirasti na guNapuruSAntaropalabdhiriti hetvabhAvAt pradhAnapravRttirayuktA / athAsti, nAsadAtmAnaM labhate na sannirudhyata iti? evaM ca sati vidyamAnaH puruSArthaH pradhAnaM pravartayatIti na puruSArthAya pradhAnasya pravRttiH / na hi loke yad yasya bhavati sa tadarthaM punaryatata iti|sttN ca pravRttiH prApnoti kAraNasya sannihitatvAditi, puruSArthaH pravRtteH kAraNamiti puruSArthasya nityatvAt satataM pravRttyA bhavitavyamiti / atha vidyamAno'pi na pravartayati na tarhi puruSArthaH kAraNamiti / yasyAbhAvAt pradhAnaM na pravartate yasya ca bhAvAt pravartate tat kAraNa miti |...'ydaa bhavantaH sattvarajastamasA sAmyAvasthAM prakRtiM varNayanti sA kuto nivartata iti vaktavyam / na cAnivRttAyAM sAmyAvasthAyAM vaiSamyeNa zakyaM bhavitum / athAGgAGgibhAvasyAniyamAd vaiSamyaM bhavati iti ? atrApi bhavantaM paryanuyudhamahe-kathaM sAmyenAvasthitamadhikaM hInaM ca bhavati, nApUrvopacayo vidyate na pUrvahAnamastIti / .... 'so'yaM pradhAnavAdo yAvad yAvad vicAryate tAvat tAvat pramANavRttaM bAdhate iti / ye paramANUn puruSakarmAdhiSThitAn jagataH kAraNatvena varNayanti tAn pratIdamucyate-paramANavaH pravartanta iti satataM pravRttyA bhavitavyam / atha kAlavizeSApekSAH pravartante, paramA. NubhiH kAlo vyAkhyAtaH / yathA acetanatvAt paramANavo buddhimantamadhiSThAtAramapekSante tathA kAlo'pIti, na hi tatrAcetanatvaM nivartata iti / kSIrAdivadacetanasyApi pravRttiriti cet,..'tanna yuktam , sAdhyasamatvAt / yathaiva paramANavaH svatantrAH pravartanta iti sAdhyaM tathA kSIrAyacetanaM svatantraM pravartata iti / yadi kSIrAdi khatantraM pravarteta mRteSvapi pravarteta, na tu pravartate, ato. 'vagamyate buddhimatkAraNAdhiSThitaM tadapi / na cAyaM hetustasmAt nivartate / evaM yAvad yAvadacetanaM pravartate sarva tat cetanAdhiSThitamiti / ayamaparo hetu:-buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdi vyaktaM sukhaduHkhAdinimittaM bhavati rUpAdimattvAt turyAdiva. diti|" iti udhyotakaraviracite nyAyavArtike 4 / 1 / 21 / "udhyotakarastu pramANayati-bhuvanahetavaH pradhAnaparamANvadRSTAH khakAryotpattAvatizayabuddhimantamadhiSThAtAramapekSante sthitvA pravRttastantuturyAdivat / " iti bauddhAcAryakamalazIlaviracitAyAM tattvasaGgrahapaJjikAyAm , kA0 50 // 2 eva cAsyA pra0 / dRzyatAM pR0 243-2 // 3svazaktyAvyAsa pra0 / atra 'sarvazaktyAvAsarUpatvAt' ityapi pAThaH syAt // 4 dRzyatAM pR0 214 Ti0 11 // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 IzvarasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram nyeva pravartante, sambhUyaikArthakAritvAt , takSAdhiSThitarathadArugaNavat / tathA acetanatvAt sthitvA pravRtteH turyAdivat / cetanAnadhiSThitakSIradadhimeghAdivadanekAnta iti cet, na, adRSTakartRkaviSayapratijJArthAvyatirekAt zabdAnityatvasAdhane pratijJAntItajaladhidhvanyanityatvavat / dikriyAH kRtvA manuSya eva punarapi syAt , mA bhUt sairAgasaMyamAdidevagatinirvartanIyakriyAsambandhI tada-5 nurUpavaikriyazarIrAdilabdhyutkarSabhAvaH, tathA bahvArambhaparigrahAdinirayAyuHsaMvartanIyakarmabhAk tadanurUpaduHkhaikarasanArakatvanikRSTaphalAnubhAvI vA mA bhUt , parasparAnurUpazAlibIjAGkarAdihetukAryabhAvaprabandhavad viziSTaviziSTabuddhisvatantrakAraNapreraNAbhAvAt svAnurUpakAryakAraNAnubandhasAmarthyAbhyupagamAJca nAdRSTAdna pradhAnAdevaiSamyaM syAt , dRSTaM ca vaiSamyamadhyayanavidyAgamAnadhigamAdi, utkarSApakarSayoranyadato na vimardakSama kAraNamastIzvarakAmacAreraNAhate, tadabhiprAyasyApratighAtasya pravRttiH kAmacAraH, tena preraNaM bhAvAnAM pravartanaM vAcA-10 rANAmapyaniSTaphalasambandho durAcArANAmiSTaphalasambandhaH, tasmAt sarvamIzvarapravartitaM pravartate, nAnyathA / __ prayogazca-tanu-karaNa-bhuvanasAdhanAyetyAdi yAvat takSAdhiSThitarathadArugaNavaditi / yathAprakriyaM zarIrANIndriyANi bhuvanaM ca sAdhayitumadhitiSThadbhiradRSTaiH preritAH paramANavo vaizeSikANAM pravRttAni sattvAdIni pradhAnena sAGkhyAnAmanyeSAM vA bhUtAni kAla-svabhAva-niyatyAdyadhiSThitAMnItyabhimatAni pravAni sapravartakAni viziSTacetanAdhiSThitAnyeva pravartanta iti pratijJA / sambhUyaikArthakAritvAditi hetuH, sambhUyakAritvaM 15 pUrvapUrvazaktatAratamyakAraNAnumAnokteH, paramANusattvAdayaH sambhUya tanvAditvenAvasthitAH paraspareNa sambhUya 236-1 gamanAbhyavaharaNasukhaduHkhAnubhavarUpAdyupalabdhisattvaguNAdhAratAdi kAryaM kurvanto dRzyante, tat siddhameSAM sambhUyaikArthakAritvam / takSAdhiSThitarathadArugaNavat , rathArtho dArusaGghAto rathadArugaNaH, sa takSNA viziSTacetanenAdhiSThitastathaitAni / tathA'cetanatvAt , tatheti tasyAmeva pratijJAyAM acetanatvAt ityupacayahetuH, sa eva rathadArugaNo dRSTAntaH, vakSyamANo vA turyAdivaditi / tanu-karaNa-bhuvanAnAmacetanatvaM ca 20 siddham / athavA sthitvA pravRttesturyAdivat , yathA turivemazalAkAnalikAraMjavaJcanikAsUtrAdIni prAgapravRttAni kaJcit kAlaM sthitvA pravartamAnAni viziSTakuvindabuddhayadhiSThitAni paTaniSpattyai pravartante tanukaraNabhuvanAni tatheti / cetanAnadhiSThitakSIradadhimeghAdivadanekAnta iti cet / syAnmatam - prativiziSTabuddhinA kenacidanadhiSThiteSu kSIradadhimeghAdiSu sambhUyaikArthakAritvAcetanatvasthitvApravRttidharmANAM darzanAdanaikA- 25 ntikatA saMzayahetuteti / etacca na, adRSTakartRkaviSayapratijJArthAvyatirekAt, adRSTo'syAH kartA viSayaH seyamadRSTakartRkaviSayA pratijJA, tasyAH pratijJAyAstanukaraNabhuvanadharmikAyAH prativiziSTabuddhayadhiSThitatvasAdhyadharmaNaH kSIradadhimeghAdidharmiNAmapRthaktvAt pratijJAntaHpAtitvAd vipakSAbhAve hetuvyabhicArAbhAvAd 1 dRzyatAM pR. 214 Ti0 11||2'maadhutkrssaa pr0|| 3degdato vimarda pr0||4degniidypr0||5puurvpuurvpuurv bhA0 / dRzyatAM pR0 326 Ti0 4 // 6 rajvaMca(ja?)nikA pra0 // 7 kiJcit bhA0 // 8 sthitvA varta pra0 // naya042 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tRtIye vibhyubhayAre sthitvApravRttacetanAnadhiSThitezvaravadanekAnta iti cet Izvarasya vA cetanAdhiSThitatA tasyApi cAnyAdhiSThitatetyanavasthA / na cetanAdhiSThitapravRttitvasAdhyadharmatvAt / devadattAdayastarhi cetanezvarAdhiSThitAH pravartante so'pi vezvarastadvaccetanAntarA0dhiSThitaH / ucyate ca tvayA cetanAnAmapIzvarAdhiSThAnaM puruSavAdanirasanAya - azo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / 5 Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // [ mahAbhA0 vana0 30|28 ] 330 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam 236-2 " nAnekAntaH, zabdAnityatvasAdhane pratijJAntanatajaladhidhvanyanityatvavat, yathA 'anityaH zabdaH ' iti pratijJAte kRtakatvaM dezakAlAbhyAmanavarate jaladhidhvanau puruSAdibhedena cAnavarate sAmAdizabde ca 10 dRSTatvAdanekAnta iti vacanaM tadAbhAsacodanam udanyatsomAdizabdAnAmapyupAdAnabhedabhinnAnAm ' zabda : ' iti zrotragrAhyatvAbhedena pratijJAtAnAM zabdatvAnatikramAt pakSAntarnItatvAt, tadanityatvaM kRtakatvAvinAbhAvi zabdAdanyasya nityasya kRtakasyAdarzanAcca jAyate, dezakAlopAdAnabhedabhinnasyAbhede'pi satyupalabhyadharmaNo'nupalabhyatvAcchabdavyaktidharmitvAcca jAtyuttaraM ca tasmAdanuttaramiti / sthitvA pravRttacetanAnadhiSThitezvaravadanekAnta iti cet / syAnmatam - yathezvaraH svayaM prAga15 pravRttAn sthitvA pravartayannapi cetanAntareNAnadhiSThitaH pravRttazca tathA tanvAdIni sthitvA pravRttAni syurityanekAntaH / Izvarasya vA cetanAdhiSThitatetyAdi, evamanaikAntikatvAnicchAyAM vA cetanAdhiSThito'sAvIzvaraH prAptaH sthitvA pravRtteradRSTANupradhAnAdivat, ato'nyezvaratA grahAdhiSThitastrIpuruSAdivat / tasyApi cAdhiSThAturanyAdhiSThitatetyanavasthA syAditi / etacca na cetanAdhiSThitapravRttitvasAdhyadharmatvAt, naiSa doSaH, cetanAdhiSThitapravRttitvaM hi sAdhyate dharmaH sa cAcetanAnAmeva taddharmiviSayatvAt cetanAnAM siddhatvAt 20 prayojanAbhAvAcca / tanukaraNabhuvanasAdhanapravRttAdRSTANu pradhAnAdIni hyacetanAni dharmANi cetanAdhiSThitatvadharmeNa viziSTAni sAdhyanta iti pratijJAviSayAjJAnAdadoSa iti / devadarttAdayastarhi cetanezvarAdhiSThitAH pravartante, sAmarthyAdacetanadharmiviSayaM cetanAdhiSThAnaM sAdhyata iti pratijJAviSayavyavasthAyAM cetanAnAM devadattAdInAM cetanezvareNadhiSThAnaM na prApnoti, tato devadattA - divaccetanAnadhiSThitAnAM tanvAdisAdhanArthAdRSTANu pradhAnAdInAmanekAntaH / so'pi "vezvarastadvaccetanAntarA25 dhiSThita iti prAptam / ucyate ca tvayA iSyata eva tvayA cetanAnAmapIzvarAdhiSThAnam, yathAajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // [ mahAbhA0 vanapa0 30 / 28 ] 237.1 puruSavAdanirasanAyeti zlokavacanaprayojanamAha, mA bhUt puruSakAraNavAda prasaGgaH ' tadavasthamAAtraM tanvadRSTapradhAnANvAdi' iti, ata uktaM bhavatA ajJo janturanIzo'yamiti / 1 jalAvi ( jalAdi ? ) dhvanya pra0 // 2tsAdiza pra0 / 3 vRtti ya0 // 4degdhiSThitetyAdi pra0 // 5 tanameva pra0 // 6 tAstarhi pra0 // 7 ** etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // ya0 / ta bhA0 // 9** etaccihnAntargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 10 vezva ya0 // 8 na Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 IzvaravAde AkSepANAM nirasanam] dvAdazAraM nayacakram na, prAga viziSTabuddhicetanapratijJAnAt, viziSTabuddhitvamapi cAsyArthAnAmarthakriyAyogyatvena sannivezakatvAt / tanvAdIni na viziSTabuddhinA kRtAni padmanAlakaNTakamayUracandrakAdivat / na, dadhimeghAdivaduktottaratvAt / laghuprakAzaguruvaraNapravRttiniyamAnAM viziSTabuddhipUrvakatA, mithaHpratyanIkasambhUyaikArthakAritvAt, pAcakAdhiSThitAnalodakaudana-5 sAdhanavat / anyonyAbhibhavanamithunavRttitvavipariNAmAditi cet, na, pariNAmasyApi kAryatvAt / 'dharmAntaraikya............ ___ atrocyate - na, prAg viziSTabuddhicetanapratijJAnAt, prAgasmAbhirvizeSitam - 'viziSTabuddhyadhiSThitAni tanvAdIni' / viziSTabuddhitvaM cAparAdhInaM svAtantryam / tat kutaH siddhamiti cet , ucyate - viziSTabuddhitvamapi cAsyArthAnAmarthakriyAyogyatvena sannivezakatvAt , tanvAdIni viziSTabuddhi-10 pUrvakANi arthakriyAyogyatvena sanniviziSTAvayavatvAt, sthAnagamanazayanAsanAhArAdiprayojanAni hi tanvAdiSu kriyante takriyAyogyAvayavasannivezAt sthapatibuddhipUrvakaprAsAdavat / tasmAdarthakriyAyogyatvenArthAnAM sannivezakaH sa sthapativat / tasmAcca viziSTabuddhiriti / __ anaikAntikatodbhAvanArthamAha - tanvAdInItyAdi vit padmanAlakaNTakamayUracandrakAdivaditi / nahi prazastazubhavarNagandharasasparzasya lakSmInilayasya jalAzayAlaGkaraNasya kamalasya grahaNadhAraNopabhogAdisAdhana-15 bhUte nAle kenacidasUyayA 'mA grahIt kazcit' iti kaNTakAH kRtAH, nIlotpalanAlAdiSvapyatiprasaGgAt / na ca mayUracandrakANAmindracApavarNapratispardhivicitravarNatA kRtA kuDyAdiSu citrakareNeva kenacid viziSTabuddhinA, citrkrvetndaanaadybhaavprsnggaaditi| atrocyate - na, dadhimeghAdivaduktottaratvAt , kSIradadhimeghAdivat padmanAlakaNTakamayUracandrakAdInAM tanvAdivaccAdRSTakartRkaviSayapratijJArthAvyatirekAdanaikAntika 237-2 tvAbhAva ityuktottarametat / 20 evaM tAvat sAmAnyena viziSTabuddhipUrvakatoktA, prastutakApilamatApekSayA caivaM pratijJAyate - laghuprakAzetyAdi yAvat pAcakAdhiSThitAnalodakaudanasAdhanavaditi / yathA parasparapratyanIkayoragnyudayorapratyanIkatvavidhAyinA viziSTabuddhinA pAcakenAdhiSThitayoH satyapi mithaH pratyanIkatve tadbuddhivazavartinoH saMhatyakAritvAdodanasAdhanaM dRSTaM tathA laghuguruNoH prakAzavaraNayoH pravRttiniyamayozca mitho viruddhayorapi saMhatya mahadAdibhAvenaikArthakAritvAd viziSTabuddhipUrvakateti / anyonyAbhibhavanamithunavRtitvavipariNAmoditi cet / 25 syAnmatam - sattvarajastamasAmevAGgAGgibhAvaH puruSArthamuddizya pravRttAnAM vaiSamyavipariNAmAd mahadAdi 1 dRzyatAM pR0 252-1 // 2 'dharmAntarekyApattirhi pariNAmaH kAryatvAd rathAdivad viziSTabuddhimadvihitaH' ityAzayako mUlapAThaH syAditi sambhAvyate // 3 "mukhaM zAzvataM netareSAm" iti zvetAzvataropaniSadi pAThaH // 4 tasyAzca pra0 // 5 yAvatpanAladeg bhA0 / yAvat nIlAlatpanAla ya0 // 6degcandrikA ya0 // 7degcandrAkAraNAmi bhaa0|| 8 racetana ya0 / recetana bhA0 // 9degkayopratyaM pr0|| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [tRtIye vidhyubhayAre anvAha caeko vazI niSkriyANAM bahUnAmekaM bIjaM bahudhA yaH karoti / tamAtmasthaM ye'nupazyanti dhIrAsteSAM zAntiH zAzvatI netareSAm // [ zvetAzva0 6 / 12] sAdhanam , nAnyaH prayokteti / etacca na, pariNAmasyApi kAryatvAt / tadvyAcaSTe- 'dharmAntaraikyAdi, 5 pariNAmo hi dharmAntaraniSedho dharmAntarAvirbhavanaM ca, tadyabhUtaM kAryam , sa tu pariNAmaH kAryatvAt pUrvavat pratijJArthAvyatirekAd rathAdivat so'pi viziSTabuddhimadvihitaH / tasmAdayuktam - svata eva pariNamante sattvAdaya iti / ___ anvAha ceti jinamatAnusAreNa / eko'dvitIyaH pradhAno vA vazI jJatvasvAtatryAbhyAm niSkriyANAmajJAsvatatrANAm , paratatrA jJA api hi niSkriyA eva / bahUnAmanantAnAM pradhAnANvAdInAM karma10 karaNasampradAnApAdAnAdhikaraNapradhAnazaktInAmanantAnAmapi pravartayitRtvAt svavazIkartuM zaktavAd vazIti / 238.1 ekaM bIjaM pradhAnaM mahadAdivipariNatyA bahudhA brahmAdistambAntAnantabhedabhinnajagattayA yaH karoti sRjati adhitiSThati AtmAbhiprAyAnurUpyeNa tathA tathA vyavasthApayati / tamIzvaraM svato bhinnasya bhAvyabhavanasya pradhAnAdisaMjJasya bhAvayitAramAtmasthamAtmani sthitaM kSityAdyaSTamUrtisarvagataM sarvatra tAsAM sadbhAvAd ye'nupazyanti tatprasAdAdeva tajjJAnAnusAreNa yogAbhyAsaprasAdakrameNa / ke'nupazyanti ? dhIrA avicalitayoga15 samAdhayaH / ko yogaH ? pratyAhArastathA dhyAnaM prANAyAmo'tha dhaarnnaa| tarkaH samAdhirityeSa SaDaGgo yoga ucyate // [ amRtanAdopa0 6 ] tatrendriyANAM viSayebhyo manasazca pratyAharaNaM pratyAhAraH / prANAyAma strividhaH-recakaH kumbhakaH pUraka iti / tatra recaka AntaraM vAyuM bahirniSkAzayati nAsikAdvAreNa / pUrakaH bAhyamantaH pravezya 20 pUrayati / kumbhakaH pUrNakumbhavadaspandaM vAyuM sAmIpyenAvasthApayati / dhyAnamiSTadevatAcintanaM vo / dhAraNA yathAbhyAsaM hRdayAdiSu pradezeSu manaso'vasthApanam , yathA pUrvaM nAbhau tato hRdaye kaNThe nAsikAgre bhruvormadhye lalATe mUrddhanIti / tarkaH zUnyAgAragirikandarAdyakAnte zucau deze zarIramRju Ayasya dantAgrANi jihvAgreNa sandhAya palyaGka-svastika-vIrAsanAdyAsanaM samapAdAdisthAnaM vA AsthAya dhyAyato me samAdhirbhavatIti tarkayet 'anenetthaM kRtena kriyAvizeSeNa AhAra-vihAra-svAdhyAyAdinA dhyAnasamAdhirbhavati' iti tadupAyavicAra 25 UhastarkaH / dhyAnayogAbhiratiH samAdhirityeSa SaDaGgo yogH| anena yogena sarvatra kSityAdimUrtimIzvaraM dRSTvA pazcAdU bhAvitAtmA tamAtmasthameva pazyati - yadatra mama zarIre kaThinaM sA pRthivI paramezvaramUrtiH, yad dravaM tajalam , USmA tejaH, calaM vAyuH, zuSiramAkAzam , yaccaitanyaM sa yajamAnaH, cakSuH sUryaH, jihvA somo 1degtvapari' ya0 // 2degmAdi cet pra0 // 3 tAbhyaH pra0 // 4 atra dharmAntaretyAdi ityapi pAThaH syAt // 5degniSedhAnna dharmA pra0 / atra 'nirodho dharmA ityapi pAThaH syAt // 6degtvAzIti pr0|| 7 tarkazcaiva samAdhizca iti amRtanAdopaniSadi avismRtau ca tRtIyacaraNaH / zloko'yam avismRtAvapi vidyate // 8 kuMbhakadhAraka iti pr0|| 9 atra vAzabdasya kiM prayojanamiti na jJAyate / tasya sArthakatve kazcana pATho'tra truTita iti sambhAvyate / "atha dhyAnam / tad dvividhaM saguNaM nirguNaM ceti / saguNaM mUrtidhyAnam , nirguNamAtmayAthAtmyam / " iti zANDilyopaniSadi // 10 lalATa pra0 / "nAbhikande ca hRnmadhye kaNThamUle ca tAluke / dhruvormadhye lalATe ca tathA mUrdhani dhArayet // " iti jAbAladarzanopaniSadi 712 // Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhyubhayAranayasvarUpazabdArthAdyabhidhAnam ] dvAdazAraM nayacakram 333 ayaM vidherubhayabhAk / vidhiyAkhyAto lokavadanapavAdapravRttiH, tasya utsargAt sa vidhIyate, sarvasarvAtmakatvAd nirapavAdaH pravartata eva / niyamaH sannidhiprayojyasatorapravRtteH tayorasatsattvAt / sAdRzyasAmAnyaM ca zabdArthaH, sarvasarvAtmakatve'pi ca sRSTayarthavattvAd nAvikalpaH / vAkyamapi ca pRthak sarvapadam , tasmAt sarvasarvAtmakatvAdeva / dravyArtha-5 bhedo'rthH| mano vetyanyeSvapi avayaveSu yathAsambhavaM ye'nupazyanti te dhIrAH zAzvatIM zAntimApnuvanti tenaivezvareNa sAyojyaM nirvANaM mokSamityarthaH / netare pradhAna-puruSa-niyatyAdikAraNina iti / ___nayasvarUpAkhyAnArthamAha - ayaM vidherubhayabhAk, ubhayaM vidhi niyamaM ca bhajata ityubhayabhAk / vidhirvyAkhyAto lokavaditi pUrvamiti smArayati / punaH saGkepeNa vyAcaSTe - anapavAdapravRttiH, na 10 kaJcidarthamayamapaharati kiM na etena yadi sAmAnyaM yadi vizeSaH? ityAdi, tasya vidherutsargAd vidhAnAt sa vidhividhIyate, kasmAt ? sarvasarvAtmakatvAd nirapavAdaH pravartata eva, pravartate, na kacid vyAhanyate, ayaM hi nayaH 'sarvaM sarvAtmakam' itIcchati yat prAk sUcitaM sannidhyApattivyAkhyAne tadevAtrApi vakSyate, niyamaH sannidhiprayojyasatorapravRtteH, yAvetAvanantaroktau sannidhirbhavati ApattibhavanasahAya Izvarapravo vA prayojyaH pradhAnAdRSTANvAdirbhAvaH tayordvayorapyapravRtterasattvam / kiM kAraNam ? tayora-15 satsattvAt , tadubhayaM hasadeva sadityucyate svatantrasya kartusyaiva bhavanAt tadvilakSaNasyAbhavanApannasyApravRttasyAsattvAt khapuSpavat / tasmAd niyamazceti vidhirvidhIyate niyamyate ceti / tato'yaM 'vidherubhayabhAgiti / zabdArtho'dhunA - sAdRzyasAmAnyaM ca zabdArthaH, vAkyArthasya vakSyamANatvAt padArtha iti gamyate / 10., sadRzasannivezamAnairmIyata iti samAnam , samAnaM haktvaM yatra draSTuNAM tat sadRzam , sadRzaM samAnam , samAnabhAvaH sAmAnya jAti-liGga-pratyayA-'bhidhAneSviti, nAnyApoho na samAnavastvatiriktatattattvAdi vA 20 tadanupapatteH / etat sAmAnyaM zabdArthaH / nanu sAmAnyamavikalpAtmakaM puruSaniyatyAdi sarvasarvAtmakatvAditi pUrvavAdaprasaGga iti cet, netyucyate, sarvasarvAtmakatve'pi ca sRSTyarthavattvAt , jagatsRSTilakSaNotsargavyApitvAt tadarthavattvAdasya nayasya 'nAvikalpaH' iti sambhantsyate prakRtazabdArthaH, abhihitanyAyena sattvAdizabdAditanvAdivikalpapratyayasya satyArthatvAdadvaitapratyayasyAsatyArthatvAditi padArtha uktaH / vAkyArtho'dhunA - vAkyamapi ca pRthak sarvapadamiti, vAkye'vadhArite tadarthAvadhAraNasaukaryAt / AkhyAtazabdaH saGghAto 25 jAtiH saGghAtavartinI [vAkyapa0 2 / 1] ityAdiSu vAkyalakSaNavikalpeSu asya nayasya matena pRthak sarvaM padaM vAkyam , vAkyArthaH pRthak pRthak sarvapadArtha iti, yathA 'devadatta ! gAmabhyAja zuklAm' ityatraikaikaM padaM 1 kiJci pra0 // 2 dRzyatAM pR0 34 paM0 4 // 3degnAtma vidhi pr0|| 4 yathAkka sUcitaM ya0 / yathAkaH sUcitaM bhA0 // 5degvatyApattibhavanasahAyamIzvara pr0|| 6 vidhiru pra0 / dRzyatAM paM0 9 // 7degdhASviti yH|| 8 tatvAdi pr0|| 9 dRzyatAM pR0 114 paM0 18 // 10 yasmA bhA0 // Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [tRtIye vidhyubhayAre samAptiH saGgrahadezatvAd drvyaarthH| dravyamapi guNasandrAvaH, guNAnAmekIbhAvena dravaNaM tenApi tdvshitvaat| upanibandhanamasya duvihA paNNavaNA paNNattA-jIvapaNNavaNA ajIvapaNNavaNA ca [prajJA panAsU0 1.1] / kimidaM bhaMte ! loetti pavuJcati? goyamA / jIvA ceva ajIvA ceva, evaM rayaNappamA 5 jAva IsIpabbhArA samayAvaliyAdi [ ] / vAkyam , kiM kAraNam ? tasmAt sarvasarvAtmakatvAdeva, yasmAddevadatto'pi gavAtmako'bhyAjAtmakazca tathA pravartanAt tattadApatteH, tAnyapi tatheti tasmAt sarvasarvAtmakatvAt pRthak pRthak sarvaM padaM vAkyamiti / etasya vidhyubhayanayasya dravyArthabhedo'rthaH pUrvaviruddhatvAnnayAnAmavikalpArthAd vidhividhinayAd vikalpArtha dravyArthatayA bhidyte| 2392 oNrSoktAnAM nayAnAM kasminnantarbhAvaH ? ityata Aha - saGgrahadezatvAd dravyArthaH, saGgrahanayasyApi zatadhA bhedAt taddezastadekadezo dravyazabdArthaH / katamasmin vigrahe iti cet , ucyate - dravyamapi gunnsndraavH| tadvathAkhyA - sam ekIbhAve, dru gatau [pA0 dhA0 945], tasmAd guNAnAmekIbhAvena dravaNam , kAraNe kAryasya sattvAt satAmeva sukhAdInAM rUpAdInAM pRthak pRthak sannihitAnAmaikyagamanAjIvapudgalapariNAmaH saGgamanam / Aha - vidhyubhayanayatvAt sannihitatadvidhazaktIzvarapRthaktvAdaNvAdInAM 15 taidekaikasarvAtmakatvAcca teSAM bhavatu ekIbhAvaH, mA bhUdIzvarasyeti / netyucyate, tenApi tadvazitvAt sannihitatacchaktinApi sahezvareNaikIbhAve tacchaktivyakternAnyatheti / ata eva cAsya nayasyAdvaitavAdAd bhedaH / ___ Aha - kiM svamanISikayaitaducyate ? Ahosvidastyasya kizcidupanibandhanamArNamapi ? iti / 'asti' ityucyate, upanibandhanamasya -duvihA paNNavaNA paNNattA jIvapaNNavaNA ajIvapaNNavaNA ceti / athavA 'kimidaM bhaMte! loetti pavuJcati ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva, evaM rayaNappabhA 20jAva IsIpabbhArA samayAvaliyAdi / iti vidhyubhayArastRtIyo nayacakrasya // 1 "se kiM taM pannavaNA ? pannavaNA duvihA pannattA, taM jahA-jIvapannavaNA ya ajIvapannavaNA ya / " iti prajJA. panAsUtre paatthH|| 2 arthoktAnAM bhA0 / athoktAnAM ya0 // 3 tadai pra0 // 4 ( vyakti ? ) // 5evAsya bhA0 // 6 duvidha bhA0 // 7 bhA0 vi0 vinA pnttaa|| 8 kimidaM loetti pavuccai goamA ya0 // 9 Isi bhA0 // Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham atha caturtho vidhiniymaarH| nanvevaM tvaduktA evopapattayaH sarvaprANIzvaratvaM sAdhayanti, sukhAdyAtmasaMvedyalakSaNatvAt karmaNaH sukhAdyadRSTANUnAmapi ca karmatvAt karmapravartanAbhyupagamAt nanvevamityAdi / pUrvavadasmin darzane na parituSyaMta utthAnamityabhisambandhaH / nanu ityanujJApane, nenu tvaduktA evopapattayaH pratyekaM sarvaprANIzvaratvaM sAdhayanti, bAhyAdhyAtmikasukhaduHkhamohamAtratvA- 5 jagataH sadasavedyamohAntarAyabhedAnAM sukhAditrayavipAkaphalatvAnativRttestadAtmasaMvedyalakSaNatvAt karmaNaH, sukhAdisaMvedanenaiva hi tatkAraNabhUtaM karma svakAryeNa phalena lakSyate'numIyate sAmAnyatodRSTAnumAnena dezAntara- 240-1 prAptyA iva AdityagatiH / ataH kAraNe kAryasya sattvAt kArye kAraNopacArAt sukhAdayaH karma, annaprANatvavat / adRSTaM dharmAdharmAkhyaM pariSTameva karmeti, AtmApi karma, katham ? taccAdRSTamAtmano rAgAdikarmavipAkapariNatyavasthasya prayogapariNAmAt karmatAmApannam / punarapi sukhAd rA~gAdi, tataH punaH karma, tataH sukhAdi 10 phalam / tacca jIvapariNAmAtmasAtkRtakArmaNayogyaparimANaparamANusamUha evAtmasthamekIbhUtaM cAtmanA, yathoktam yogaiH sakRt svayogAd mUrtaH san bAhyamarthamAdatte / Attasya cAnubhavanaM bandhaM prati sa ca tato'nanyaH // [ ] tacca saMvedyam , kartuH saMvedanAt / tataH saMvedyalakSaNatvAt karmaNaH sarvezvarateti sambhantsyate / karma 15 hi pratiprANi niyatakartRkaM svavipAkasukhAditvena saMveya'm , tenANUnAmeva karmatvapariNAmApannAnAmAtmaikIbhAvena vedanaM saMvedanam , tena ca puruSeNa teSAM tathA prayojanAt kartRtvam , ataH sukhAdyadRSTANUnAmapi ca karmatvAdityAha / prAk pratipAditaM hi dvayaNukatryaNukAdisaMyogaiH pRthivyudakavrIhyakurAdiparivRttirUpeNAtmanasteSAM caikatvaM sarvasarvAtmakatvaM ca / tasmAt karmakAraNAM jagatpravRttiM sAdhayanti tvaduktA evopapattayaH / isazca karmapUrvakaM jagat , karmapravartanAbhyupagamAt sarvaprANinAm , karmavazAdeva hi prANinaH zubhAzubha- 20 jAtikularUpAdyutkarSApakarSAH / yathoktam - 1pyatA pra0 // 2 nanva tvaM pra0 // 3 rAgAdi phalaM phalAdi tataH punaH karma ya0 // 4 vAtmanA pra0 // 5 satvAhyamartha bhA0 / satvAdyamartha ya0 // 6 degdyaM tenANU pra0 // Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 240-2 336 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre sarvaprANinAM kartRtvAt kartureva bhavitRtvAbhyupagamAt tasyaiva bhavituzca prayojanAt srveshvrtaa| IzvarAttu karmaNaH pravartanaM kiM sataH, asataH ? tadyadyabhUtasya tato'dvaitaM tasyApi tadAtmakatvAt / bhUtasya cet prAgapi tadasti, tacca IzvarAtmaiva tathAbhUtestathApravRtte5stadApatteH, tathApi sutarAmadvaitam tadAtmakatvAdeva / atha yasmai pravartyate yathA tasmAta tahi tat tathAbhUtaM tadvazAt tathezvarapravRttaH, tatastasya pravartane sa eveshvrH| svakarmayukta evAyaM sarvo'pyutpadyate nrH| sa tathA kriyate tena na yathA svayamicchati // [ ] yathAhAraH kAle pariNativizeSakramavazAt sukhaM pathyo'pathyo'sukhamiha vidhatte tanubhRtAm / tathA dharmAdharmAviti vigatazaGkAmapi kathAM kathaM zrotuM 'neyA vissyvissvegksstdhiyH?|| [ ] kizcAnyat , kartRtvAt 'prANinAm' iti vartate / mA bhUvannakRtAbhyAgamakRtapraNAzakaJantaraphalasaGkrAntyAdayo doSA iti sadasadAcArAH prANina eva kartAro bhoktArazcAbhyupagantavyAH, anyathA hitAhita15 prAptiparihArArthAnAM zAstrANAmAnarthakyaprasaGgAt / tataH kartureva bhavitRtvAbhyupagamAt / kaH kartA ? yaH svatatraH / yaH svatatro bhavitA'pi sa eva / syAnmatam - nanvIzvaraH prayoktRtvAt kartetyuktam , netyucyate, tasyaiva bhavituzca prayojanAt , sarvaH prANI pratyekaM bhavitA prayojayati AtmanA AtmAnaM svakRtakarmavipAkAtmakarAgadveSabhayagauravAdidharmacoditaH / yathoktam - prayatna evAparajanmajo'yaM sUryAdayaH shraaddhjnprvaadaaH| ___ utpazyatAmeva hi daivasiddhimutsAhinaM zrIrbhajate manuSyam // [ ] iti / tasmAt tanvAdipradhAnANvAdiSu satsvapi pravaryeSu teSAmeva karmasAdbhUtAnAM prANinAM bhavitRtvAt tattadApatteH sarvaprANinAM svAtacyAt karmavazapreritakAryakAraNabhAvena satatabhavanAt tathApravartakasyaikaikasya sarvAtmakatvAt sarvezvaratA iti sAdhUktam / idAnIM tvadiSTezvarakAraNatve tu doSA ucyante - IzvarAt tvityAdi / idaM cintyam - IzvarAt 25 karmaNaH pravartanaM kiM sataH, asataH ? kiM cAtaH ? tadyadyabhUtasya karmaNa IzvaraH pravartakaH tatazcAdvaitaM puruSAdivAdavat prAptaM tasyApi tadAtmakatvAt karmaNo'pIzvarAtmakatvAdIzvarasyaiva karmatvenotpatteH / bhUtasya cet , atha bhUtasya karmaNa IzvarAt pravRttistata etat prAptam - prAgapi tat karmAsti, kAraNe kAryasya 11., sattvAt / taccezvarAtmaiva, tanukaraNAdibhAvyavat tathAbhUtestathApravRttestattadApatteriyAdibhiryuktibhiH, 241.1 tathApi sutarAmadvaitaM tadAtmakatvAdeva puruSAvasthAvadIzvarabhAvyatadAtmakANvAdibhavanavad vA / atha yasmai 30 pravartyate yathA / athAcakSIthAH - na tat karmezvarAtmakam , kiM tarhi ? yasmai prANine zubhamazubhaM vA neranArakatiryagamaravicitrabhedarUpeNa yena yena prakAreNa pravartyate tenezvareNa tattatprANyAtmakaM taditi / atrocyate - tasmAt tarhi tat tathAbhUtam , pratyekaM prANinaH kAraNAt tasmAt tasmAt tathA tathA bhUtamityarthaH, 1 nemA pra0 // 2 kaH sva pra0 // 3 karmatvenopapatteH ya0 // 4degdiyuktibhiH bhA0 // 5nrktirypr0|| 20 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaranirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram 337 atha tatkRtamapi puruSakArarAjaprasAdavadIzvarApekSaM pravartate, kRtatAM prati tAvat khAtacyaM siddhaM tasyaiva, tatkRtaM hi karmaiva IzvaraprasAdamutpAdayati / dravyAdipaJcakApekSa sevAdikriyAphalapratyakSavat / tvadabhimatezvarastu yadi khatantraH karmAnapekSazca pravartayati tataH pratipuruSaniyAmakakarmAbhAve'nupapannasthAnavigrahendriyopabhogAbhyudaya pratyavAyApavargAdivizeSamidaM 5 jagat syAt, tulyakAraNatvAt, paTatAntavatvavat / tadvazAt tathezvarapravRtteH, tatastasya pravartane sa evezvaraH, kRtaM tvadiSTamIzvarAkhyamAtmavazena tathA pravartayatastasya tasya prANina Izvaratvam, nezvarasya tathA pravartyatvAt karmakaravat / atha tatkRtamapi puruSakArarAjaprasAdevadIzvarApekSaM pravartate / atha matam - prANibhiH kRtamapi karma IzvarakRtameva, IzvaravazAt pravartamAnatvAt / tadyathA - dvayoH puruSayostulyapuruSakArayorapi rAjA 10 ekasyaiva prasIdati netarasyeti phalaM rAjavazena dRSTuM na puruSakarmavazena tathezvaravazAt tatkarmapravRttiriti / atrocyate - kRtatAM prati tAvat svAtantryaM siddhaM tasyaiva prauNitoSitezvareNa prANyanuSTheyakarmapratyayaprasAdotpatteH, tatra ca rAjJo nimittamAtratvAt / puruSakRtakarmajanyaprasAdarAjavadeva IzvarasyApyanyatarapuruSakRtakarmapratyayaprasAdotpAdanAt karmasvAtantryam, tatkRtaM hi karmaivezvaraprasAdamutpAdayati anyatareNa kRtaM netareNetyarthaH, 2412 anyatarapuruSa kRtakarmapratyayasyezvaraprasAdasya tenotsAdyatvAt tasmAt puruSakarmApekSatvAdIzvarapravRtteH karmaprAdhAnyaM 15 pravRttau phale ceti / syAnmatam - rAjavadeva karmaNaH pravRttau tatphaladAne 'cezvaro'pekSyatvAt pradhAnaM kAraNamiti / etacca na, yasmAd dravyAdipaJcaketyAdi yAvat pratyakSavat / dravyaM kSetraM kAlaM bhAvaM bhavaM cApekSya hi karmaNAM pravRttiH kRtAnAM ca phalaM pratyakSata upalabhyate / sa eva puruSaH kartA dravyaM dAtA deyaM vA dravyaM vastrasuvarNAdi / kSetraM grAmanagarAraNyaraNabhUmyAdi yatra tat prApyate phalam / kAlaH kasmiMzcit kAle divA pUrvAhne sadyacirAdveti / bhAvaH 'prasannaH kupitaH' ityAdi / bhavo hastimahAmAtrayoH zarIrAnu - 20 rUpAhArAbharaNAdidAnamiti / atra prayogaH - paratrApi prANikRtaphalaM pratiniyatadravyAdyapekSam, sukhAdikriyAyAH phalatvAt, dravyAdipaJcakApekSasevAdiphalavat / tasmAd dravyAdipaJcakApekSamapi karma phaladAne svatatraprANiniyateH pradhAnam / nezvaraM ca karmApekSate, paratatratvAt tasyeti / tvadabhimatezvarastvityAdi / astu tAvadIzvarasya svAtatryaM karmAnapekSA ca tasya jagadutpAdanArthaM pradhAnAdi pravartayataH, prANinAM karmAkAraNatve tadanapekSAyAM ca doSa ucyate - tadyathA tataH pratipuruSetyAdi, 25 puruSaM puruSaM prati dravyAdipaJcakatvena niyAmakaM niyataM yadi karma na syAt Izvara evAviziSTo hetuH syAta IzvarAkhyasya kAraNasyAviziSTatvAdavizeSaH syAt / kasya ? deva mAnuSa-tairyagyonAkhyaprANigaNasya / kIdRg vizeSa iti cet, ucyate - sthAnavigrahendriyopabhogalakSaNo vizeSo na syAt / kasmAt ? tadvizeSaheto 1 kSataM ya0 / ttaM bhA0 // 20 | dAdIzva ya0 // 3 prANinoSitezvareNa pra0 / atra 'prANino vinezvareNa' ityapi pAThaH syAt // 4 vezva pra0 // 5 ( ityAdiH ? ) // 6 svataMtra / prANi bhA0 / ( svatantraM prANi ? ) // 7 pra pratiSu nAsti // 8 karmakAraNatve ya0 / kAraNatve bhA0 // naya0 43 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre .. anapekSA ca kiM karmaNaH sataH, asataH ? yadyasata eva, kim ? kriyaavilopH| uktaM ca vaH zAstre - yoga sAdhayiSyan nidrAtandrApramAdAlasyarahitazca syAt [ ] ityAdi / karmAbhAve ca prANinAM sadA muktatvAt tanvAdisRSTirIzvarasyAnarthikA / tatazca bhAvyabhAvakabhedAbhAvAd dvaitakalpanAnirmUlatA / atha tu vidyamAnAveva dharmAdharmo nApekSate sa tato'kRtAbhyAgamakRtapraNAzI doSau syAtAm , AkSINoditakarmAzayabandhamokSAbhyAm / rIzvarasya samAnatvAt / sa tu vizeSo dravya-kSetra-kAla-bhAva-bhavApekSaniyateH pratipuruSaM ca niyAmake karmaNi 242.1 tatpazcakApekSavipAke sati viziSTe syAt / dRSTazca so'smadabhISTapratiniyatadravyAdivipAkakarmaprANigaNezvaratve sati yujyate - keSAzcidabhyudayaH keSAzcit pratyavAyaH keSAzcidapavarga iti / atra prayogaH - anupapanna10 sthAnavigrahendriyopabhogAbhyudayapratyavAyApavargAdivizeSamidaM jagat syAt , tulyakAraNatvAt , paTatAntavatvavat , yathA paTastantukAraNatvAvizeSAt tAntavaH na mArtikaH sauvarNo veti jotyAkRtivarNAdyaviziSTastathedaM jagat syAt, na tu bhavati / tasmAdayuktam / athavA pratiniyatadravyAdyapekSavipAkA~nekezvarakAraNapUrvakamevedaM jagat, prativiziSTajAtyAkRtivarNAdimattvAt , ghaTapaTarathAdivat / tasmAt karmApekSamIzvaratvaM sarvaprANinAmiti / 15 abhyupetyApi karmAnapekSA tatra doSaM brUmaH - anapekSA cetyAdi / kimiyamIzvarasya dharmAdharmalakSaNasya karmaNo'napekSA sataH ? astH| kizcAtaH ? yadyasata eva dharmAdharmayorasatorevAnapekSA, kimiti praznaH, tataH kimiti cet , ucyate-kriyAvilopaH, asatorhi tayoH khapuSpakharaviSANayoriva kApekSA ? tatazca hitAhitaprAptiparihArArthAH sarvAH kriyA vilupyeran , iSyante ca tAH, yasmAduktaM ca vaH zAstre-yogaM sAdhayiSyannityAdi gatArthaM yAvad nidrAtandrApramAdAlasyarahitazca syAdityAdi ityAcAravidhAyi20 granthasmAraNam / kiJcAnyat , karmAbhAve cetyAdi yAvad nirmUlatA, akarmatvAt prANinaH sadA muktAH syuH / tatazca tanvindriyaviSayasambandhino na bhavanti / tatazca tanvAdisRSTirIzvarasyAnarthikA / tatazca 2422 bhAvyabhAvakabhedAbhAvaH / tasmAd bhaavybhaavkbhedaabhaavaadiishvrkrmprdhaanaannvaadidvaitklpnaanirmuultaa| evaM tAvadasataH karmaNo'napekSA na yuktA / atha tu vidyamAnAveva dharmAdharmAvabhyudayapratyavAyaniHzreyasakriyAyAM nApekSate sa IzvaraH svatantratvAt prayojanAbhAvAcca tayoH vidvadvayAkhyAnAdikriyAsu balIvardAnapekSaNa25 vaditi manyase tato'kRtAbhyAgamakRtapraNAzI doSo syAtAm / katham ? yathAsaGkhyamAkSINoditakarmAzayabandhamokSAbhyAm / yAvatkSINakarmaNo'pi bandhAbhyudayapratyavAyasambandhI akRtAbhyAgamaH syAt , kutaH ? dharmAdharmanirapekSatvAt svabhAvapuruSAdivAdimatavat / uditAtyantAzubhakarmAzayasya nArakAderapi muktyabhyudayasambandhI kRtapraNAzaH syAt dharmAdharmanirapekSatvAt puruSasvabhAvAdivAdimatavadeva, aniSTaM caitat / evaM tAvadIzvarasya karmAnapekSA aniSTApatterayuktA / 1 "udayakhayakhaovasamovasamA jaM ca kammuNo bhnniyaa| davaM khittaM kAlaM bhavaM ca bhAvaM ca saMpappa // 575 // " iti vizeSAvazyakabhASye // 2 jAtiH paTatvam , AkRtiH saMsthAnam, varNoM nIlAdiH // 3 keneke ya0 // 4 dirityAcAra pr0|| 5"yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dhrmH|1|1|2|"-vai0 suu0| "adharmo'pyAtmaguNaH karturahitapratyavAyahetuH / " iti prazastapAdabhASye // Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAdanirasanam] dvAdazAraM nayacakram 339 __ atha karmApekSaH pravartate tatastAnyeva karmANi IzvarANi, teSAM tasyApi tathA bhAvayitRtvAt / na sa tAni tathA bhAvayati, tathA bhAvyamAnatvAt, anApannasyAsattvAt kharaviSANavat, akhatatratvAcchabdAdivat / bhavati kartA khatanaH, tathA pravartanavRttatvAt , tantupaTavat / IzvarasyApi ca karmaNi vRtteH sarva eva puruSaH sannihitatadvidhazaktiH prativiziSTabuddhipramANIkRtakriyaH svatantraH tathApravRttyApatteH A IzvarAt pravartayitRtvAt athaivaMvidhAniSTApattivyAvRttyartha karmApekSaH pravartate iti manyase tatastAnyeva karmANi kartaNi svatatrANi bhavitaNi IzvarANi / kasmAddhetoH ? teSAM tasyApi tathA bhAvayitRtvAt , yasmAt tamapIzvaraM tena tena prakAreNa bhavantaM bhAvayanti tAnyeva karmANi, na sa tAni karmANi tathA bhAvayati, kutaH ? tathA bhAvyamAnatvAt pradhAnena zabdAdivaditi vakSyamANadRSTAntatvAt / yathA ca pRthivyudakAdIn vrIhireva 10 tathA bhAvayati pRthivyAdyapekSo'pi tathApatteH, na pRthivyAdayastathAnApatteH; evaM karmANyevezvarANi tathA bhAvayitRtvAt , na tvadiSTezvarastathA bhAvyamAnatvAditi / syAnmatam -pRthivyudakAdInyapi bhAvayanti eva vrIhiM vrIhitvenAnApannAnyapIti / etaccAyuktam , teSAmasattvAt , asattvaM ca anApannasyAsattvAt khara- 243-1 viSANavaditi sannidhibhavanadUSaNe prakrAntameva nyAyaM darzayati / asvatatratvAcchabdAdivaditi eSa dRSTAntaH sarvatra pradhAnakAraNatvasAdharmyaNopAttaH kApilAn prati, yathA pradhAnasvAtavyAt tatkAraNatvaM gamayati zabdAdi 15 ArAtIyakAraNatvAbhAvaM cAsvAtacyAt teSAmiti nAvyaktamiti vyaktamityeva vA pradhAnatA bhavatIti yathA svayaivoktaM tathaivezvaro'svatatratvAt karmApekSatvAdakAraNaM tAnyeva kAraNAnIti gamayati tAbhireva tvaduktAbhirupapattibhiH / ato yaduktaM tvaMduktA evopapattayaH sarvaprANIzvaratAM sAdhayantIti tat sAdhu / tadbhAvayannAha - bhavati kartetyAdi prAgvyAkhyAtArthAnyeva bhavatyekArthapadAni yAvat tantupaTavaditi / yathA tantava eva padaniSpAdanena bhavantastathApravartanavRttatvAt paTakAraNAni tathA puruSA eva kartAra iti / 20 IzvarasyApi cetyAdi tAsAmevopapattInAmitomukhatAM bhAvayati anenApi granthena / yathA tvayA prAgupapAditaM bruvatA pUrvapUrvazaktatAratamyena sannihitatadvidhazaktirviziSTavuddhiriti tathehApi tAbhirevopapattibhistaireva ca tantvaMzvAdibhirdRSTAntaiH karmaNi vRtteH karmaniSThatvAt sRSTayatizayaprakarSasya karmaNAM puruSatvAt sarva eva puruSaH sannihitata~dvidhazaktiH prativiziSTabuddhipramANIkRtakriyaH, prativiziSTabuddhinA tenaizvareNAnyaizca zAstrakArairvizvadRzvabhirapi pramANIkRtAstakriyAstakriyAphalaparijJAnArthatvAcchAstrakAraprabhRtInAM 25 siddhazAstrANAmanatizaGkayatvAcca / sa ca svatantraH, tathApravRttyApatteH tena prakAreNa karmiprANipravRtti- 243-2 vadIzvarasyApi pravRttyApatteH, ezvarAt pravartayitRtvAditi, A IzvarAt yAvadIzvarastAvat pravartayitRtvA 1 dRzyatAM pR. 325 paM0 3 // 2 tathA cA pra0 // 3 vIhivIhitvenamanApa pra0 // 4 nAvyaktamityavyaktasyeva vA bhA0 / nAdhyaktamiva vyaktasyeva vA ya0 / atra 'na vyaktamityavyaktamityeva vA' ityapi pAThaH syAt / athavA 'nAvyaktamityeva vyaktamityeva vA' ityapi pAThaH syAt // 5 dRzyatAM pR0 335 paM0 2 // 6tyekokArtha' bhA0 / 'tyekadhikArtha y0|| 7 tadvividha bhA0 / dRzyatAM pR0 326 paM0 1, Ti0 5 // 8yAphala ya0 // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre kAraNam, zaktimatpravRttyapravRttidarzanAt patrAdivat , yAvade[vame]vAsya sarvatvAt sarvamUrtitA / api ca utkarSApakarSadarzanAt pravRttyanubhavaphala...''puruSAhate'pravRttereva utkarSApakarSo na nibiijeshvrkaamcaarernnaat| karmApekSatve'pi nezvaravaiyarthyam , tadabhAve pravRttyabhAvAt, dArvAdyapekSaratha5 kAravaditi cet, na, itaratrApi tulyatvAt / tadyathA-IzvarApekSatve'pi na karmavaiyarthyam, tata eva, rathakArApekSarathadAruvat / pravartayitRtvAccezvarasya tathA pravartakaM karma, karmaNaH puruSaH, iti puruSa eveshvrH| evaM pratighAtaprasaGgo'pIzvarasya, sApekSapravRttitvAt , rathakAravat / yathA rathakAre upAdAnopakaraNAsAmarthyavaikalyayoH dIzvarasya pravartyatvAt kAraNAni sarvapuruSAH / zaktimatpravRttItyAdi, IzvarasyApi teSAmeva zaktimatAM puru10 SANAM zaktisAkalyasainnidhyasannidhyoH pravRttyapravRttidarzanAditi tadevopapattijAtaM smArayati yAvat patrAdivaditi, AdigrahaNAd rajovat pravRttivadityAdi, pUrvavadeva granthaM cAtidizati-yAvadevamevAsya sarvatvAt sarvamUrtitA, 'evameva cAsya kSityAdyaSTamUrtitocyate' ityetasmAdavagherArAtIyo granthaH sarvo draSTavyastAbhirevopapattibhiH sarvaprANIzvaratve tadvadeveti / punarapi cotkarSAMpakarSadarzanAdityAdirIzvarasargasAdhanArthoM granthaH pravRttyanubhavaphaletyAdistadvadeva yAvat puruSAhate'pravRttareva utkarSApakarSoM na nirbIjezvarakAma15 cAreraNAditi karmakAraNatvArtho gatArthaH / tasmAt karmApekSatvAt sarvasarvAtmakatvAt sarvezvarateti / __karmApekSatve ityAdi yAvad rathakAravaditi cet / syAnmatam - karmApekSatve'pi na vyarthamIzvarakAraNatvam , tadabhAve pravRttyabhAvAt / yatra yadabhAve pravRttyabhAvaH pravartakasya tatrezvarasyApyavaiyarthyaM dRSTam , yathA rathakArapravRttau sthArthaM dArvAdyapekSaNamiti cenmanyase, tanna, itaratrApi tulyatvAt / tat kathamiti cet, prayogata eva dayate viparyayasiddhiH, tadyathA-IzvarApekSatve'pi na karmavaiyarthyam , tata eva 20 hetoH, rathakArApekSarathadAruvaditi viruddhaikAntikaH / tadupasaMhRtyAha-pravartayitRtvAccezvarasyetyAdi yAvat puruSa evezvara iti / pravartayitA hIzvaraH, 244-1 dAsasya svAmivat / tacca pravartayitRtvaM karmaNaH siddhamuktavidhinA pravartyatvaM cezvarasya, tathA pravartakaM karma, karmaNaH puruSaH pravartata iti prakRtatvAd gamyate, itizabdo hetvarthe, tasmAt puruSa evezvaraH sarva iti / evaM karmezvaratApi tu yathaivaM tathottaratra bhAvayiSyate / puruSasya tAvat sarvasyezvaratvamuktamiti / evaM pratighAta26 prasaGgo'pItyAdi / kizcAnyat , pratihanyate ca tvadabhimatezvaraH sApekSapravRttitvAd rathakAravat / asya sAdhanasya vyAkhyA- yathA rathakAra ityAdi, upAdAnaM dAru, upakaraNAni vAsyAdIni, teSAmasAmarthya vaiguNyaM satAmeva vaikalyaM tvanyatamAbhAva eva, tatra pratighAto 'dRSTaH' iti vAkyazeSaH / tathetyAdi dAla 1 dRzyatAM pR0 328 paM0 1 // 2 dRzyatAM pR0 328 paM0 3 // 3degsannidhyoH pra pr0|| 4 dRzyatAM pR0 327 paM0 2 // 5 cAdizati pr0|| 6 mAdaverArA pr0|| 7 dRpravR pr0|| 8degkAratvavaditi ya0 // 9 pyavaiSamyaM pr0|| 10 rathArthadArvA pA0 20 hI0 // 11 (pravartaka iti ? ) // Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAda nirasanam ] pratighAtastathA apacitakuzalamanujighRkSataH upacitakuzalaM copajighAMsatastasya yadyapratighAtaH syAt syAt svAtantryam, na tu bhavati, puruSakRtakarmapratyayena IzvarapravRttipratighAtadarzanAt / dvAdazAraM nayacakram yattUcyate-sargAdI apratihatasvazaktivazAdeva zarIrAdInyutpAdya pratibuddhAnAM prANinAM dharmAdharmamaryAdAmupadizati, madhyakAle ca teSAM svamaryAdAnuSThAnAnurUpeNa 5 phalena iSTenAniSTena vA anugrahaM karoti, aMyamanugraha eva teSAM tadRNamokSaNavat mokSamArgopasevinazva sAyojyaM gamayati, antakAle ca zarIrendriyabhUtavat kuzalAkuzale saMhRtya pralayakSapAyAM svApayati, yadapi cAkAGkSayate tasya sarvajJatvaM sarvakAri 341 ntikam, sApekSapravRttitvasAdharmyAnugamenopanayanaM rathakAre kAryam, vaidharmyeNa tu darzayati - apacitakuzalamanujighRkSata ityAdinA / puruSamapacitazubhakarmANamanugrahItumicchatastadviparItaM copahantumicchatastasyezvarasya 10 yadyapratighAtaH syAt syAt svAtantryam, na tu bhavati, apekSyasya karmaNaH svakRta karmavazasya pratyayena tadvazena Izvarasya pravRttipratighAtadarzanAt / na cedevamiSyate, zubhakarmANaM duHkhenetaraM ca sukhena yojayet / tathA ca 'akRtAbhyAgamakRtapraNAzau syAtAm' ityuktam, tacca neSTam / tasmAt puruSakarmapratyayena IzvarapravRttipratighAto'sti pravRttipratighAtAcca naizvaryaM tasya pratighAtyatvAt pRthagjanavadityanIzvaraH sa iti / yattUcyata ityAdi yAvat pralayakSapAyAM svApayatIti / kAlabhedena sApekSanirapekSa pravRttipakSayora- 15 bhyupagamAdubhayathApi siddheH pravRttipratighAtAsambhavAdadoSaH / tadyathA - sargAdau dharmAdharmavikalAnAM zarIrendriyaviSayotpAdane nirapekSo'pratihtasvazaktivazAdeva zarIraudInyutpAdayati, tAMzcotpAdya buddhAnAM suptotthi - 244-2 tAnAM dharmAdharmamaryAdAmupadizati 'tapodAnayajJAdi kuruta, mA kArSTa hiMsAnRtasteyA [ gamyA ] gamanAdIni' iti, tayozca dharmAdharmayoH sImAcchedena vyavasthAM maryAdAmupadezena vyavasthApayati / madhyakAle ca teSAM prANinAM yathAsvaM dharmAdharmamaryAdAmanutiSThatAmanuSThAnAnurUpeNa phaleneSTena aniSTena vA viSayopabhogalakSaNenAnugrahaM 20 karoti yadA tadA sApekSo'pratihatasvazaktivazAdeva / syAnmatam - dharmAnuSThAnaphalopabhogena iSTenAnugraho yujyate, kathamadharmAnuSThAnaphalopabhogenAniSThena yuktaH ? ityatrocyate - ayamanugraha eva teSAM tadRNamokSaNAditi / ye punastadupadiSTa mokSamArgaprasthitAstAMzca mokSamArgopasevinaH sAyojyaM gamayati / ko'sau mokSamArgaH ? mAhezvaro yogavidhiH / tAnAtmanA saha yuGkte iti sayuk, tadbhAvaH sAyojyaM teSAmIzvarasAdbhAvaH, gamayati nayati / etad madhye sApekSamaizvaryam / punarapyantakAle ca zarIrendriyabhUtavat yathA 25 zarIrendriyANi bhUtAkhyAMzca viSayAnupasaMharati tathA kuzalAkuzale teSAM dharmAdharmAvapi saMhRtya tAn puruSAn sargAhani saMsRtavatastena dharmAdharmaphaleneSTAniSopabhogAtmakena divasavyAyAmaparizramAbhibhUtAn bAlakAn putrakAnivaM pitA sarvapuruSAn saMsArahetubhUtadharmAdharmAnupasaMhRtya pralayakSapAyAM svapayatItyante'pi nirapekSo'prati " 1 dRzyatAM pR0 345 paM0 24 // 2 dRzyatAM pR0 343 paM0 17 // 3 pravRttighAta pra0 // 4 dRzyatAM pR0 338 paM0 5 // 5 sApapata bhA0 / sAyapatI ya0 / dRzyatAM pR0 344 paM0 14 // 6 hataH pra0 // 7 ( dInutpA' ? ) // 8 hiMsAM mA kArSu ya0 // 9 ( dharmAdharmAvupasaMhRtya ? ) // 10 sApayatI pra0 / dRzyatAM pR0 344 paM0 14 // Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre svAt tadapi naiva, asyAnarthakArthapravRttabAlAdipravRttivadajJakriyAsAdhAd dharmAdharmopadezapravRtteranarthakArthaviSayatvAt / yesyAbhAve yasyAbhAvo yasya ca bhAve yasya dhruvo bhAvastat kAraNam , itarat kAryam / na ca dharmAdyabhAve zarIrAderabhAvaH, sargAdau zarIrAdinirvRtyabhyupagamAt / na ca dharmAdibhAve dhruvaH zarIrAderbhAvaH, adatta5 phlkushlaakushlsNhaaraadntkaale| yathA copadeze'nabhijJatvaM tasya tathA prANinAmapyanugrahakriyAyA api yadA hatasvAtavyaH sa eveSTaH / tasmAdubhayathApi apekSyAnapekSya ca tadaizvaryasiddheradoSa eva doSAbhimatyA tvayodbhAvita iti prpkssH| atra vayaM brUmaH - tatkAritvAt tajjJatvamiti yat sarvajJatvamAkAGkayate tadapi naiva / karmaNAmeva tannirapekSa 10 pravRttau tasya pratighAtAdanaizvaryaM sRSTaprANisaMsArakAle sargAdyantayozca akRtAbhyAgamakRtapraNAzAdidoSAstadavasthA 24., evetyaparihRtadoSatvAd na kiJcidetat / anyo'pi ca doSaH -yadapi cAkAyate tasya sarvajJatvaM sarvakAritvAt karaNasya jJAnAvinAbhAvAt sarvaM cet karotyavazyaM sarvamasau vettIti sarvakAritvAt sarvajJa iti, tadapi naivopapadyate, asyAnarthakArthapravRttabAlAdipravRttivadajJakriyAsAdhAdajJo'sau bAlavada samIkSitapravRttitvAdityetadanayA kalpanayAsmAkaM tvayA pratyakSIkriyate, kiM kAraNam ? dharmAdharmopadezapravRtte15 ranarthakArthaviSayatvAt , anarthako dharmAdharmAvartho hyasya dharmAdharmamaryAdopadezasya / na ca tayordharmAdharmayoH zarIrAdikAraNatvam , vinApi dharmAdharmamaryAdayA sargAdau prabhusRSTeH zarIrAdinirvRttyabhyupagamAt, dharmAdharmamaryAdAyAM satyAmeva ca pralayakAle zarIrAdyabhAvAbhyupagamAJcezvarasAmarthyAdeva / tasmAt tayornAsti kAraNatA, kAraNalakSaNAyogAt / kiM tat kAraNalakSaNamiti cet, ucyate - yasyAbhAve ityAdi gatArtha yAvaditarat kAryamiti / kathaM tadadyoga iti cet , ucyate-na ca dharmAdyabhAva ityAdinA granthena tayoH kAraNAbhimata20 yorabhAve'pi zarIrAdeH kAryasya bhAvaM bhAve'pi cAbhAvamupadezasAphalyAnabhijJatvaM ca darzayati yAvadadattaphalakuzalAkuzalasaMhArAdantakAle iti gatArthatvAd na viviyante'kSarANi / kizcAnyat , yathA copadeza ityAdi yAvat kriyAyA api anabhijJatvamiti vartate / na kevalamupadezAnabhijJatvameva tasya, kiM tarhi ? prANinAmanugraha kriyAnabhijJatApi iti tadatidizati / tat kathaM 1 "sarvakartRtvasiddhau ca sarvajJatvamayatnataH / siddhamasya yataH kartA kAryarUpAdivedakaH // 54 // atha sarvajJatvaM kathaM tasya siddhaM yenAsau niHzreyasAbhyudayakAmAnAM bhaktiviSayatA yAyAdityAha--sarvakartRtvasiddhI cetyAdi / tathA cAhaH prazastamati. prabhRtayaH - 'sakalabhuvanahetutvAdevAsya sarvajJatvaM siddham, kartuH kAryopAdAnopakaraNaprayojanasampradAnaparijJAnAt / iha hi yo yasya kartA bhavati sa tasyopAdAnAdIni jAnIte, yathA kuzalaH kumbhAdInAM kartA tadupAdAnaM mRtpiNDamupakaraNAni ca cakrAdIni prayojanamudakAharaNAdi kuTumbinaM ca sampradAnaM jAnIta ityetat prasiddham , tathezvaraH sakalabhuvanAnAM kartA sa tadupAdAnAni paramANvAdilakSaNAni tadupakaraNAni dharmAdharmadikAlAdIni vyavahAropakaraNAni sAmAnyavizeSasamavAyalakSaNAni sampradAnasaMjJAkAMzca puruSAn jAnIte' iti / ataH siddhamasya sarvajJatvamiti / " iti kamalazIlaracitAyAM tattvasaGgrahapaJjikAyAm , pR0 43-44 // 2 dRzyatAM pR0 345 paM0 19 ||3degssH tada pr0||4shaanaabhaavaat pr0|| 5tyevazyaM pr0|| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaranirAsaH] dvAdazAraM nayacakram 343 tadedaM vyAmUlyaiva .... kim .... 'upabhogavibhAjanAnugrahakriyayA atigarIyasyA ? iti atyantaparavazatvamevaizvaryamucyate / anugraho'pi viparyayeNocyate, duHkhahetuduHkhAtmakatvAbhyAm , viSakRtabhojanaklezanavat / tatsAyojyagamane'pyevam / evaM ca tat sAdhveva yattvAzaGkayate tvayA 'Adyantavad madhye'pi IzvaraprAdhAnyAdIzvaravazAdeva pravRttau phalasaGkaraprasaGgaH, tatprasaktau kriyAvilopaH, tatazca sarvanirmokSaH sarvAnirmokSo vA [ ] iti / bhAvyate iti cet, ucyate yadA tadedaM vyAmUlyaivetyAdirbhAvanAgranthaH yAvadupabhogavibhAjanAnugraha-245-2 kriyayA'tigarIyasyA kimiti vartate ? tasmin hi kAle prANinAmandhalakavat pravRtterIzvarasyaiva teSAM zarIrAdyutpAdayAmi, dharmAdharmamaryAdA praNayAmi, tatra pravartayAmi, tatphalairanubadhnAmi, tAn prANinaH phalAnurUpamiSTamaniSTaM copabhogaM vibhajyAnugRhNAmi' ityevamAdikA yAnugrahakriyA tayAnugraha kriyayA klizyamAnasyAneka-10 puruSastrInapuMsakajanasAdhAraNasyeva bhRtakasyautiklezaH / iti hetvarthe, tasmAdatiklezatvAdatyantaparavazatvamevaizvarya zItalikAparyAyazabdAbhidheyelUtAvaducyate iti / kizcAnyat , anugraho'pi viparyayeNocyate ananugraha eva san 'anugrahaH' iti / kiM kAraNam ? duHkhahetuduHkhAtmakatvAbhyAm , duHkhahetutvAdiSTopabhogasya hiMsAdyAtmano'rjana-rakSaNa-kSaya-saGgadoSe duHkhAtmakatvAcca aniSTopabhogasya, duHkhAtmakatvAccAnanugraha evAsau / dRSTAntaH - viSakRtabhojanaklezanavat, 15 yathA kazcit krUramUrkhanRpatiH svavazAn bhRtyAn viSamizramAhAraM bhojayan 'anugRhNAmi vaH' iti brUyAt tathA tvadabhimatezvaro'pIti / yaccoktaM 'duHkhamapi tadRNamokSaNavadanugraha eva' iti, etadapyayuktam , saMsAramocakavyAdhacaNDAlAdimAritasattvAnugrahaprasaGgAt sattvanikAyakalikaluSakRtAtmopanipAtanena ajJAbodhe sattvAnugrahavadajJAnaprasaGgAcca / tatsAyojyagamane'pyevam, IzvareNa kila sAyojyaM mokSaH, svAtmanA sAyojyaM gamayannapyasau prANigaNamatiklezabhAjanameva karoti sRSTasaMsArakliSTezvaratvasyoktalakSaNasyAmokSazabdAbhidheyatvAdala-20 maizvaryeNa mokSeNa ca tAdRzA sadA sarvapuruSavyApArodvahanAyAsAtmanA / tasmAd varamAtmAdhInayatheSTaceSTaM 246.1 daurgatyamapIti / evaM ca tad yattvAzaGkayate tvayA AdyantavadityAdinA granthena 'vinezvareNa kilaite doSAH' itISTAste sahApIzvareNa tathaivaiva bhavantIti tadarzayannAha -sAdhveveyAdi gatArthaM hetuhetumadbhAvapratipAdanakrameNa yAvat tatprasaktI kriyAvilopaH / kutaH ? IzvaraprAdhAnyAduktAnantaradoSAcati dharmAdharmakriyAH prANinAM na 25 syuH phalAbhAvAdIzvaravazAdeva AdyantamadhyeSu phalasaGkarAt / tatazca sarvaprANinAM nirmokSaH niHzeSamokSastadazAdeva sarvAnirmokSo vA 'prokta iti / 1 tadevaM vyAmu ya0 / tavedaM vyAmU bhA0 // 2 kriyA yAnugraha bhA0 / kriyA yA'nugraha ya0 // 3 syApiklezaH pra0 // 4 yallatA pra0 / "lUtA tu roge pipIlikorNanAbhayoH / " iti hemacandrasUrayaH // 5 bhRtyAnna pr0|| 6 dRzyatAM pR. 341506 // 7cANDAlA y0|| 8tanenAzAbAdhe ya0 // 9kRSTasaM pra0 / dRzyatA pR0 342 paM0 11 / (kliSTasaM? ) // 10sya mokSa ityapi pATho'tra syAt // 11 sAdyave y0|| 12 dRzyatAM pR. 338 paM0 1 // 13 atra prasakta ityapi pAThaH syAt // Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre yattu sarvazAstrakriyAvilopaparihArArtha karmAdyupasarjanatayA IzvaraprAdhAnyakAraNye prokte 'Adau sa eva svazaktita eva sAkSAd vyApriyate zarIrAdyutpAdane dharmAdharmamaryAdAM copadizati, tadanu dhyAnAt puNyamutpAdya dharmAdharmamaryAdAyAH paripAlakAn brahmAdInAdhikArikAn viniyuGkte, ante ca dharmAdharmI saMhRtya 5zarIrAdivat kuzalAkuzalAzayakalaGkazuddhaM khApayati' / idamanyathaivodvAhyate IzvarakarmaNoH pradhAnopasarjanabhAvAbhyupagamAd dvaitam, bhAvyate tvanyathA 'sa eva svazaktita eva' ityavadhAraNAdadvaitArthabhAvanAt sAkSAdevAprayojanena kasyacit / evaMniyamanAyeyamapi bhAvanA- tadanudhyAnAt puNyamutpAdya iti / pratyupasaMhiyate tu dvaitAdvaite dve api tyaktvA / advaitasya tyAgastAvad dharmAdharmamayodAsthApanavacanena / mayAdA nAma 10 anatikramasthAnam , sukhaduHkhapravRttisImA / tatazca sargAdau sthAnAdyAtmake sukhaduHkhe'pi na syAtAm , aniyataviSayatvAt , pralayavat / ante ca syAtAm , aniyata yattu sarvazAstretyAdi / etaddoSaparihArArtha karmAdyupasarjanatayA IzvaraprAdhAnyakAraNye prokte / katham ? iti tadU bhAvayatyuttareNa granthena - Adau sa eva svazaktita evetyAdinA yAvaccharIrAdivat kuzalAkuzalAzayakalaGkazuddhaM svApayatIti gatArthaH pUrvapakSaH / dharmAdharmamaryAdAyAH paripAlakAn brahmAdInAdhikArikAn viniyuGkte iti vizeSaH / atrottaramAhAcAryaH - idamanyathaivodrAhyate ityAdi / anyathA tAvat pratijJAyate IzvarakarmaNoH pradhAnopasarjanabhAvAbhyupagamAd dvaitam , bhAvyate tu sAdhyahetuvyAkhyAnaM kriyate anyathA / kathamiti cet , sa eva svazaktita evAnyanirapekSa ityavadhAraNAdadvaitArthabhAvanAt , adRSTAdInAM tacchaktInAM ca svato vyatiriktAnAM nirAsena sAAdevAprayojanena kasyacit kaeNzcidapyanyamaprayojayan sAkSAt svazaktita eva ityavadhArayatA cAdvaitameva bhAvyate bhavatA / punarapyAha - 20 evaMniyamanAyeti, advaitaniyamanAyeyamapi bhAvanA / katamA sA bhAvanA iti cet , tadanu dhyAnAt puNyamutpAdya ityeSApyadvaitabhAvanaiveti / evaM tAvat pratijJAtaM dvaitam , advaitaM bhAvitamityuktam / .2 pratyupasaMhiyate tu dvaitAdvaite dve api tyaktveti pratijJAtabhAvite dvaitAdvaite api tyaktvA / tatrA dvaitasya tyAgastAvad dharmAdharmamaryAdAsthApanavacanena kRta iti vAkyazeSaH / kA maryAdA ? ucyate-- maryAdA nAma anatikramasthAnamiti maryAdAlakSaNamAha / viSayatastu sukhaduHkhapravRttisImA, iyati viSaye sukhamiyati duHkhamiti dharmAdharmayoH sImani svake svake vyavasthApanam , dharmasya sukhapravRtticchedena adharmasya duHkhapravRtticchedena 'ayamasmAdanyaH, ayamitarasmAdanyaH' iti sImAvibhAgaH / tataH kimiti cet , tatazca sargAdau sthAnAdItyAdIti, sthAnavigrahendriyaviSayAH sthAnAdayaH, tadAtmake sukhaduHkhe'pi na syAtAm / kasmAt ? aniyataviSayatvAt , aniyatau hi viSayau tadA sukhaduHkhayoH avidyamAnasthAnAditvAdavidyabhAnadharmAdharmatvAcca / dRSTAntaH-pralayavat , yathA pralaye dharmAdharmAbhAvAdevAniyataviSaye sukhaduHkhe, tatazcA80 satI, tadvat sargAdAvapi syAtAmiti / kiJcAnyat , ante ca syAtAm 'sukhaduHkhe' iti vartate / kutaH ? 1 dRzyatAM paM0 8 // 2 sthApa' pra0 // 3 iti zeSaH ya0 // 4 divA pra0 // 5 kiMcida pra0 // 6 dharmAbhAvA pra0 // 246-2 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaranirAkaraNam] dvAdazAraM nayacakram / viSayatvAda niyataviSayatvAdvA, madhyavat / madhye vA na syAtAm, antavat / ___ athocyeta-ata eva na sukhAdipravartanAtmikA dharmAdharmamaryAdA, kiM tarhi ? dharmo'yamadharmo'yamiti / etadapi tulyaM pUrveNa, asattvAt / dhAraNAddhAnAdvA dharma ityarthasyAbhAve kathamasau dharmaH, tadviparyayo vA kathamadharmaH ?.. ___ atha tu tasya rucereva sukhaM duHkhaM vA tato dharmAdharmamaryAdAvacanamanarthakam , 5 sadaiva IzvarazaktimAtravazAdeva yathA tathA yasya kasyacit siddheH, Adyantavat / aniyataviSayatvAt , viSayAniyamo'pi ca rUpAdipaJcakatvAdyabhAvAdupasaMharaNakAle , madhyakAlavat / athavA niyataviSayavattvAt , vyavasthApitadharmAdharmamaryAdatvAt sukhaduHkhe tadA niyataviSaye , tasmAt tadApi 247-1 syAtAM madhyamakAlavat sRSTayuttarakAlavadityarthaH / tadviparyayeNa vA sAdhanam - madhye vA na syAtAM sukhaduHkhe niyata viSayatvAditi vartate , antavaditi / . . 10 ___ athocyetetyAdi yAvaddharmo'ya[madharmo'ya ]miti / syAnmatam - ata evezvarasyaiva kAraNatvAd na sukhAdipravartanAtmikA dharmAdharmamaryAdA tatsamarthanAsamarthetyarthaH, Izvarasyaiva sukhaduHkhayoH pravartakatvAt / yadi sA na pravartayati sukhaduHkhe dharmAdharmamaryAdA kimarthamasau tAM vyavasthApayatIti cet , ucyate, svarUpasaMjJAvyavasthApanamasau tayorlokavyavahArArthaM karotItyata Aha - kiM tarhi ? ayaM dharmo'yamadharma ityetAvadupadezeneti / atrAcArya uttaramAha - etadapi tulyaM pUrveNa, asattvAt , 'sargAdAvantavanna syAtAma-15 niyataviSayatvAt, ante ca syAtAM niyataviSayatvAdvA madhyavat, madhye vA na syAtAmantavaditIdameva doSajAlaM prAptam / kiM kAraNam ? dhAraNAddhAnAdvA dharma iti nirukteryadi maryAdAM dhArayati prANinAM sukhe .. caitAn dhatte tato dharma ityetasyArthasyAbhAve kathamasau dharma ucyate ? tadviparyayo vA kathamadharma iti tadviparItArthAbhAve ? tasmAt sukhasthAnAdidhAraNAddharmaH, sukhakAraNaM hyavyabhicAri tadiSyate, yasyAbhAve yasyAbhAvo yasya ca bhAve yasya dhruvo bhAvastat kAraNamitarat kAryamiti kAraNasya dharmasya kAryasya ca sukhasyA- 20 vyabhicArAt / evamadharme'pi vyAkhyA viparItArthA kAryA / tasmAdayuktam-saMjJAkaraNamAtreNa maryAdeti / atha tvityAdi / syAnmatam - tasyezvarasya rucerevecchAtaH sukhaM duHkhaM vA na dhAraNadhAna- 247-2 pravRttyAtmakatvAddharmasyAnyasya vA kasyaciditi / atrocyate-dharmAdharmamaryAdAvacanamanarthakam , yaduktaM pratibuddhAnAM prANinAM dharmAdharmamaryAdAmupadizyottarakAlaM svamaryAdAnuSThAnAnurUpyeNa ityAdi / tat sarvamanarthaka saMvRttam / tatsAdhanArthaM hetumAha sadRSTAntam - sadaivetyAdi yAvad yasya kasyacit siddherA-25 dyantavaditi / sargasyAdau madhye'vasAne ca sadaiva sarvakAlamIzvarazaktimAtravazAdevAnyasya kAraNasyAbhAve'pi yathA tathA yena vA tena vA prakAreNa sukhasya duHkhasya veSTAniSTazarIrAderaniyamena yasya kasyacit mArakAhiMsakasya vA siddhardharmAdharmAkAraNatvam / tadakAraNatvAdAdyantavat prathamAvasAnakAlayoriva tanmaryAdAvacanamanarthakamiti / evaM tAvadadvaitatyAgaH / 1degvatvAt ya0 / atra 'niyataviSayatvAt' ityapi pAThaH syAt , dRzyatA paM0 16 // 2 dRzyatAM pR0 344 paM0 10 // 3 tasyaiva ( ve ? ) zvarasya ya0 // 4 dharmA ya0 // 5 syAtasya vAkyasyavaditi pra0 // 6 dRzyatAM pR0 341 pN04|| 7degnAnupyeNa bhA0 / nAnuSyeNa ya0 / atra 'nAnurUpeNa ityapi pAThaH syAt / dRzyatAM pR0 341 paM0 5||8sy hiMsa ya0 // naya044 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre tathA dvaitamapi tyaktaM sAkSAdvyApAravacanAt / sAkSAdvyApAro vaizvaryam, tasmAt tadavyAhatavRtteH kiM dharmAdinA, kimAdhikArikaiH ? atha tairvinA zaktiyAhanyate tasya tarhi vyAhatazaktitvAttvevamanIzvaratA itaravat / nanu pradhAnopasarjanadvaitapratijJAnAt tatsaMvAdena bhAvanArtha sargAdau sAkSAdyA5 pAra ucyate upasarjanena vinApi pradhAnasya pravRttisadbhAvAt citrAcAryasyeva ziSyeNa vinApi tathA'dRSTAdyabhAve'pIzvarasya / na, Adikarasya kartRtvAt / avyajyamAnaprakAravyaktirAdiH, AdAnAt, AdityodayAditvavat / prayojanaparamArthatvAd bhavitRtvasya / na kevalamadvaitatyAga eva, kiM tarhi ? tathA dvaitamapi tyaktam / kutaH ? sAkSAyApAravacanAdi10 tyAdi yAvat kimAdhikArikairiti / sAkSAvyApAro yaizvaryam, tad vyAcaSTe-tasmAt taMdavyAhatavRtteH tasya sarvaiH prakAraiH sarvakAlaM sarvadeze vA'vyAhatA vRttirasya, atastadavyAhatavRttitvAt kiM dharmAdinA ? AdigrahaNAdadharmeNa kim ? sthAnavigrahendriyaviSayairvA prANinAM sukhaduHkhAzrayaiH prANibhirvA kiM kriyate ? na kiJcidityabhiprAyaH / kimAdhikArikaiH brahmamanuviSNvAdibhirdharmAdharmamaryAdApAlanArthaM viniyujyamAnaiveti / atha manyase tairvinA zaktiyA'hanyate tasyezvarasya tatastasya vyAhatazaktitvAt tvevamanIzvaratA 15 kAryAntarAzakteH zramAdvA itaravaditi pRthagjanavadityarthaH / 248-1 nanu pradhAnopasarjanetyAdi yAvat tathA'dRSTAdyabhAve'pIzvarasyeti / Aha-dvaitamevodrAhitaM bhAvitaM !tyupasaMhRtaM ca, nAnyathodbAhabhAvanopasaMhArAH / katham ? pradhAnamupasarjanaM ca dvaitaM pratijJAtam , tasyaivArthasya saMvAdenezvaraH pradhAnaM na karmetyetadbhAvanArtha sargasyAdau svazaktitaH sa eva sAkSAd vyApriyate ityucyate / kasmAt ? upasarjanena vinApi pradhAnasya pravRttisadbhAvAt citrAcAryasyeva ziSyeNa 20 vinApIti / yathA ziSyamapradhAnaM grAhayitvA citrakarmIgrAhayitvA vA prAyeNa tena vinA saha vA citrakarmaNi citrakarAcAryaH pravartata eva svaprAdhAnyAt sannidhyasannidhyorapi ziSyasya pravartakatvAdevamIzvaro'pyadRSTAdisannidhyasannidhyoH pravartate pradhAnatvAditi bhAvyatvAdudAhitadvaitAnurUpabhAvanopasaMhArAtmakatvAd na kazcidoSa iti / etacca na, Adikarasya kartRtvAt / Adi karotyAdikaraH, sa eva ca kartA, tasyaiva kartRtvAt / 25 ko'sAvAdiriti cet, ucyate- avyajyamAnaprakAravyaktirAdiH, sata evArthasyAvyaktasya kenacit prakAreNa vyaktirAdiH / kutaH ? AdAnAditi 'AdAnamAdiH' ityakSarArthaniruktimAha hetuM dRSTAntaM ca AdityodayAditvavaditi, yathA AdityasyodayamadhyAhnAstamayatvaprakAreNa divasavibhAgAnAM vidyamAnAnAM vyaktirevaM tatra / prayojanaparamArthatvAd bhavitRtvasya, yaH prayojayati paramArthataH sa kartA bhavitA 1 tadyAvRtteH pra. // 2NAdharmeNa pr0|| 3 pratyusaMhRtaM pra0 // 4degna upapra0 // 5 dRzyatAM pR. 344 paM0 2 // 6 grAhayitvA vA prANeyaM tena pr0|| 7degditi bhAvyatvAditi bhAvyatvA pra0 // 8(karotItyA ?) // Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adikarasya kartRtvapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram / rU47 AdikaratvaM ca yathA vrIhI sambhAvyate, avrIhemadAde/hitvena AdikaratvAt / tathA prAk pRthivyAdInAmapyAdikaratvaM pazcAdapi tathA, tadAditvAdU bIhe. tathAbhivyakteH tatprayuktatvAt / kasmAt pRthivyeva na bhUto vrIhiH 1 ko vA bravIti pRthivI na bhUta udakAdizca vrIhiriti vrIhyAdi vA pRthivyAdi na bhUtamiti, tatprayuktatvAt ? itazcetazca tadAtmakatvAt tadavyatiriktatvAt tat tadeva / bhUkRyoH sarvadhAtvarthatvAt , na prayojyaH, ityasmAt kAraNAd ya AdikaraH sa kartA, yazca kartA sa bhavati, bhUkRJoH sarvadhAtvarthavyApitvAt / etaduktaM bhavati-yataH prakArAntareNAbhivyaJjayan bhAvAntarasyAdikaratvAd 248-2 bhavati vastu tata ekaikasya sarvatvam , na sarvasyaikatvaM parasparApekSAbhivyaJjanenAdikaratvAditi / asmiMzcArthe vyApakaM dRSTAntamAha sphuTIkaraNArtham - AdikaratvaM ca yathA vrIhau sambhAvyata iti / tadvyAkhyA - avrIhemaMdAde/hitvenAdikaratvAditi, mRtsalilavAtAkAzAnAmavrIhINAM vrIhiprakAreNA-10 bhivyaktiM kurvan vrIhirAdikaraH, etamarthaM hetutvena vyApArayati siddhaM kRtvA paJcamyA brIhitvenAdikaratvAditi / tathA prAgityAdi, evaM ca kRtvA brIhitvAt prAgapi pRthivyabvAyvAkAzAnAmapyAdikaratvaM pazcAdapi tena prakAreNa tathA vrIhivadeva, tadAditvAd vrIheH, te AdiH pRthivyAdayo vrIheH prAk pazcAceti teSAmAdikaratvam tena prkaarennaabhivyktH| kiJcAnyat , tatprayuktatvAd vrIheH, te hyasya prayotAraH, yo yasya prayoktA sa tasya kartA yathA AdityodayAditvamityata Aha - tatprayukto vriihiH| 15 kasmAt pRthivyeva na bhUto vrIhiH, pRthivyeva udakameva vAyureva vA AkAzaimeva vA, tatprayukta- . tvAt AdikaratvAdAdityodayAditvavat ? iti / atrocyate - ko vA bravIti-pRthivI na bhUta udakAdizca vrIhiriti tatprayuktatvAt vrIhyAdi vA pRthivyAdi na bhUtamiti tatprayuktatvAt ? vrIhirapi pRthivyabvAyvAkAzAdi bhavati, pRthivyudakavAyvAkAzAdyapi ca vrIhimASAmrajambvAdi bhavati, tatkRtAhAro'pi pRthivyAdi vrIhyAdiH pRthivyAdyapi tatkRtAhAraH, tatkRtAhArazarIrendriyabuddhyAdi tatkRtamanuSyatiryaGnAraka- 20 devAdi ca, tatkRtAhAravrIhipRthivyAdi ca tatkRtAhArazarIrendriyabuddhimanuSyAdi sarvaM parasparataH sarvAtmakaM bhavati, 249-1 tatprayuktatvAt tathAbhivyaktastadAdikaratvAdityAdihetubhiH / kiyadvodAhriyate ? nyAyasyAsya vyApitvAt sarva tadudAharaNameva / dimAtrapradarzanArthaM / tadvyApitvapradarzanArthaM / cAha - itazcetazceti, yadi vrIhito vrIherAdikaratvam atha pRthivyAditaH pRthivyAderAdikaratvamiti tAnyevodAharaNAni / evaM tatkRtAhArazarIrendriyAdiSvapi draSTavyam , sarvasyaikaikasya sarvAtmakatvAt / tata Aha - tadAtmakatvAt tadavyatiriktatvAt tat 25 tadeveti tasya tasya prakArasya hetutvaM dRSTAntatvaM ceti / 1 ayan bhavAnta bhA0 / ayanavAnta ya0 / 2 nAditi tathA pra0 // 3degmityaktaH Aha pra0 // 4 (pRthivyAyeva ? ) // 5degmevA tatpra ya0 / degmeva tatpra bhA0 // 6 tattatpra bhA0 // 7degratvAdihetubhiH pr0|| 8 // etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ caturthe vidhiniyamAre puruSakarmasvayevameva / puruSaH karmayogyAnAM pudgalAnAM karmatvena AdikaraH, tathAvidhopayogagateH prayojanaparamArthatvAd bhavitRtvasya / tadapi ca karma Adikaram, bAhyamapi ghaTAdi Adikaram / 38 evaM dRSTAntabhUtaM prastutanyAyaprasAdhitaM sarvasarvAtmakavAdaM prathayitvA dASTantikaM puruSakarmavAdamIzvara1. 5 kAraNa nirAkaraNAyAha - puruSakarmasvapyevamevetyAdi / puruSaH kartA karmayogyAnAM pudgalAnAM karmatvena AdikaraH / ' ke karmayogyAH pudgalAH ? ucyate - paramANuvargaNA agrahaNavargaNA, agrahaNavargaNA dvipradezavargaNA, evaM dazapradezAdisaGkhyeyapradezavargaNAH / samAnajAtIyAnAmekazo buddhyAvasthApitAnAM piNDo vargaNA, kucikarNa kA bhI rasavarNa gopiNDavat / anantapradezavargaNA api kAzcid grahaNayogyAH kAcidagrahaNayogyAH / grahaNayogyAyogyatvaM cAtisthUlasUkSmAyogyatvAt svedeneva paramANuzarkarANAM, yogyatvAcca madhyamaparimANAnAm / 10 tatra yA grahaNayogyAH pudgalato vargaNAH tIca mAnena siddhAnAmanantatamabhAgaH abhavyasiddhInAmanantaguNAH / eSa tAvadaudArikayogyasya jaghanyasya vidhiH / taduparyekaparamANau prakSipte dvitIyApyaudArikayogyA evamekaika249-2 vRddhAnyanantAnantAni sthAnAni audArikakAraNatvena grahaNayogyAni / jaghanyAdutkarSasthAnamasaGkhyeyaguNam, yasmAt paramparopanidhayA prathamasthAnAdArabhyAnantasthAneSu teSu teSu dviguNatA bhavati tasmAdasaGkhyaguNaM saGkhyeyaguNaM vA, anantaropanidhayA tu rUpAdhikameva / tasminnutkRSTaudArikayogyadravye rUpe prakSipte jaghanyaM vaikriya15 zarIrasyAgrahaNayogyam / evaM rUpAdhikavRddhyA tAnyapyanantAnantAni sthAnAni pUrvavat, jaghanyAdutkRSTamasoyaguNam, ko guNakAraH ? zreNyasaGkhyatamabhAgaH / teSAmagrahaNAnAmupari vaikriyasya jaghanyaM grahaNayogyam / tAnyapi 1 karmayogyAH pulAH ucyate bhA0 / karmayogyAH pudgalA ucyante ya0 // 2 " kuiyaNNagovisesovalakkhaNovammao viNeyANaM / davvAivaggaNAhiM poggalakAryaM payaMseti // 632 // Aha- kimarthaM punaretA vargaNAH prarUpyante ? ucyate - kucikarNasya gomaNDalAdhipatergAvastAsAM parasparaM vizeSasya yadupalakSaNaM parijJAnaM tadaupamyAt taddRSTAntAd vineyAnAmasaMmohArthaM dravyAdivargaNAbhiH, AdizabdAt kSetravargaNAbhiH kAlavargaNAbhiH bhAvavargaNAbhizca samastamapi pudgalAstikAyaM vibhajya tIrthaMkara gaNadharAdayaH pradarzayanti iti gAthAkSarArthaH / atha bhAvArtha ucyate - iha bharatakSetre magadhajanapade prabhUtagomaNDalakhAmI kucikarNI nAma gRhapatirAsIt / sa ca tAsAM gavAmatibahutvAt sahasrAdisaGkhyA parimitAnAM pRthak pRthaganupAlanArthaM prabhUtAn gopAlAMzcakre / te ca tAsu parasparaM mIlitAsu goSu AtmIyA AtmIyAH samyagajAnantaH santo nityaM kalahamakArSuH / tAMzca tathAnyonyaM vivadamAnAnupalabhyAsau teSAmavyAmohArthaM kalahavyavacchittaye zuklakRSNa rakta karburAdibhedabhinnAnAM gavAM pratigopAlaM sajAtIyagosamudAyarUpA bhinnA vargaNA vyavasthApitavAniti eSa dRSTAntaH / athopanaya ucyate - iha gomaNDalaprabhukalpastIrthakaro gopatulyebhyaH svaziSyebhyo gosamUhasamAnaM pudgalAstikAyaM tadasaMmohArthaM paramANvAdivargaNAdivibhAgena nirUpitavAniti / " iti zrImaladhArihemacandrasUriviracitAyAM vizeSAvazyakabhASyaTIkAyAm, pR0 328 / "grAmaH sughoSo nAmAbhUnmadhye magadhanIvRtaH / kucikarNAbhidhAnazca grAmaNIstatra vizrutaH // 1 // gavAM zatasahasrANi tasya saMjajJire kramAt / bindunA bindunA hanta mriyate hi sarovaram // 2 // gopAlAnAM pAlanAya so'rpayAmAsa gAstataH / bhavyA mama na te bhavyA ityayudhyanta te bahiH // 3 // kucikarNo vibhajyaitA Arpayat kasyacit sitAH / kRSNAH kasyApi kasyApi raktAH pItAzca kasyacit // 4 // pRthak pRthagaraNyeSu gokulAni nyavezayat / bhuJjAno dadhipayasI so'vasat teSu ca kramAt // 5 // anvahaM vardhayAmAsa goSThe goSThe sa godhanam / atRpto dadhipayasoH surAyA iva durmadaH // 6 // tasyAbhavadathAUrdhvadrasam / pradIpanAntaH patitasyeva dAho mahAnabhUt // 7 // hA dhenavo hA navatarNakAzca hA zAkarAH vaH ka kadA ca lapsye / sa godhanairevamatRpta eva mRtvAtha tiryaggatimAsasAda // 8 // " iti kalikAlasarvajJahemacandrasUriviracitAyAM svopajJayogazAstravRttau 2 / 112 // 3 khedoreva pra0 // 4 tazca pra0 // 5 audArikakAratvena pra0 / atra audArikazarIratvena ityapi pAThaH syAt // 6 sthAneSu teSu dvideg ya0 // Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSakarmaNoranyonyAdikaratvavarNanam ] dvAdazAraM nayacakram / 349 sthAnAni pUrvavadanantAnantAni / punarAhArakAgrahaNAni, tathA tadupari tadbrahaNayogyAni tathaiva / audArikazarIrayogyebhyo vaikriyazarIrayogyAnyasaGkhyeyaguNAni, tato'saGkhye yaguNAnyAhArakayogyAni, tAvadasaGkhye yaguNAni grahaNAgrahaNAni pUrvasmAt pUrvasmAt / taduparyAhArakotkRSTa rUpe prakSipte jaghanyamagrahaNaM taijasasya, jaghanyAdutkRSTamanantaguNam, ,ko guNakAraH ? abhavyebhyo'nantaguNaH siddhAnAmanantatamabhAgaH / tadupari rUpAdhike taijasazarIrayogyaM [ jaghanyam ] / jaghanyAdutkRSTamanantaguNam, ko guNakAraH ? siddhAnAmanantatamabhAgo'bhavyebhyo'nanta- 5 guNaH / anena vidhinottareSAM bhASAprANApAnamanaH karmayogyAnAmagrahaNAntaritAnAM grAhyANAmuttarottarAnantaguNamAneyAH / antaraM tu grAhyANAM jaghanyAdutkRSTo vizeSAdhikaH sarvatra, ko vizeSaH ? tasyaivAnantabhAgaH / agrAhyANAM tu jaghanyAdutkRSTo'nantaguNaH, ko guNakAraH ? siddhAnAmanantatamabhAgaH abhavyebhyo'nantaguNaH / evaM - 250 - 1 vidhaiH pudgalaiH sarvatra loke'gADhagADhanicite karmatayA pariNamayya tadyogyAn kAyavAGmanaH karmalakSaNAnAM trayANAM yogAnAM kAyayogena gRhNAti tenaiva kormaNazarIratayA pariNamayati puruSaH svavIryeNa yogAkhyena, vAG - 10 manaH prANApAnatayA pariNamayya kAyayogenaiva vAGmanaH prANApAnatayAlambya visRjati / yathoktam-- 'jogehi tadaNuruvaM pariNamayati geNhitUNa paMcataNU / ] pAugge vAlaMbati bhAsANamaNattaNe khaMdhe // [ karmapra0 gA0 17] maiMnasA vAcA kAyena vApi yuktasya vIryapariNAmaH / jIvasyAtmani yaH khalu sa yogasaMjJo jinairdRSTaH // [ tejoyogAd yadvad raktatvAdirghaTasya pariNAmaH / jIvakaraNaprayoge vIryamapi tathAtmapariNAmaH // [ ki kAraNam ? tathAvidhopayogagateH, bandhanayogyapariNAmApannapudgaladravyagrahaNapariNatakRtaprayogapariNAmApatteH puruSasyetyarthaH / yathoktam ] iti / tathA USmaguNaH san dIpaH snehaM vartyA yathA samAdatte / AdAya zarIratayA pariNamayati cApi taM sneham // [ J 1 vagADhanicite De0 lIM0 20 hIM 0 | 'vagADhaM (Dhe ? ) gADhanicite vi0 // 2 karmaNAza pA0De0 lIM0 // 3 vAGmanasaprANA N pra0 // 4 jogehiM ya0 // 5 tulanA - " jogaNurUvaM jIvA pariNAmeMtIha geNhiUM daliya / bhAsANuppANamaNociyaM ca avalaMbae davvaM // [ paJcasaM0 6 / 13 ] | svakIyayogAnurUpaM karmadalamiha asmilloke nirantaraM vyavasthitaM svapradezaiH gRhItvA jIvAH pariNamayanti svapradezaire kI kurvanti, yathA mRtparamANavaH payAMsi tadgatAH pUpakaparamANavo ghRtAdyAtmani sthApayantItyarthaH / bhASAnapAnamanasa ucitaM ca dravyajAtaM vargaNArUpamavalambayanti yogAnurUpameva, kimuktaM bhavati ? bhASAyogyaM dravyamavalambya jIvaH pradezaistato bhASAM visRjati, yathA mandazaktiH kareNa yaSTimavalambya bhramati, nayAM vA alAbvAdi gRhItvA tarati, kUpAdvA rajjamavalambya samuttarati / evamAnapAnamapi tatpudgalAvaSTambhato jIvaH pradezaiH svayogAnurUpaM visRjati, manoyogyAni dravyANyavalambya svapradezaistataH svazaktyanurUpaM cintayatIti gAthArthaH / " iti candramaharSiviracitAyAM khopajJapaJcasaGgrahavRttau // 6 " Aha ca - 'mANasA vayasA kAraNa vA vi juttassa vIriyapariNAmo / jIvassa appaNi jo sa jogasanno jiNakkhAo // 1 // ojogeNa jahA rattattAI ghaDassa pariNAmo / jIvakaraNappaoe vIriyamavi tahappapariNAmo // 2 // iti / manasA karaNena yuktasya jIvasya yogo vIryaparyAyo durbalasya yaSTikAdravyavadupaSTambhakaro manoyogaH, evaM vAgyogo'pi, evaM kAyayogo'pi / " iti abhayadevasUriviracitAyAM sthAnAGgasUtraTIkAyAm 3 / 1 / 124 // 7 kArikeyaM samuddhRtA siddhasenasUriviracitAyAM tattvArtha sUtraTIkAyAm, a0 7, pR0 70 // 8 saMdIpaH pra0 // 9 vApi pra0 // ... 15 20 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ caturthe vidhiniyamAre yathA cAtmani akarmaNAM karmatvena AdikaratvaM tathA karmaNAmapi Atmana AdikaratvaM tathAbhivyakteH tatprayuktatvAt / kasmAt Atmaiva na karmabhUtaH 1 ko vA bravIti na karmabhUto'sau karmANi cAtmabhUtAni neti tathAvidhopayogagatestatprayuktatvAt.. 350 I anyonyakAritAdikaratvAt karmakarmiNoH sarvasarvAtmakatA acetanajJAnA .. pAlanapUraNapuruSatvAt / ......... varaNa............... tadvad rAgAdiguNaH saM yogavartyA''tmadIpa Adatte / skandhAnAdAya tathA pariNamayati tAMzca karmatayA // [ 'snehAbhyaktasyAGge lagadeva rajo malIbhavatyapi vA / rAgadveSasnehAbhyaktasya tathA bhavati karma // [ rUkSayati ruSyato nanu vakraM snihyati ca rajyataH puMsaH / taarasvat bhAvavazAt pariNamati deho'yam // [ ] ] 250-3 tasmAdAtmA kartA karaNayuktaH karmatvena AdikaraH, pUrvavat prayojanaparamArthatvAd bhavitRtvasya / kimAtmaivAdikaraH ? netyucyate, tadapi ca karma Adikaram, tadapi ca jJAnAvaraNAdikarma grahaNayogyamau - 15 dArikAdizarIrabhedAdivipAkaM pudgalaH, kiM bhavati ? naranarakadevatiryaggatisaGgrahabhavanavArsyAdyanekaprabhedasarvAtmazarIrANAM tatsambaddhAtmanAM cAdikaraM bhavati / yathoktam 1 ] jIva pariNAma hetU kammatayA poggalA pariNamati / poggalakammaNimittaM jIvo vi taheva pariNamati // [ ] iti / 20 na kevalamAdhyAtmikamevAdikaram, kiM tarhi ? bAhyamapi ghaMTAdi [ Adi ] karaM sarvAdikaram / viparyayeNApi bhAvayitukAma Aha-yathA cAtmani akarmaNAmityAdi pUrvavat sacodyaparihAraM gatArthaM yAvat ko vA bravIti na karmabhUto'sau karmANi catmabhUtAni neti tathAvidhopayogagatestatprayuktatvAdityAdibhirhetubhiH / tasmAt sarvasarvAtmakatvAt ko'nya IzvaraH ? kA vAnyA prakRtiH ? iti / itazca anyonyakAritadikaratvAt karmakarmiNoH sarvasarvAtmakateti / kAraNamAha--acetanajJAnAvaraNetyAdi, acetanAni jJAnadarzanAvaraNavedyamohA yurnAmagotrAntarAyAkhyAni saprabhedAni karmANi 25 pudgalAtmakAnyatyudIrNAnyapyAtmano'kSarAnantatamabhAgamupayogasvAbhAvyAd nAvRNvanti, zeSaM keSAJcidAvRNvanti ekendriyanigodasUkSmAparyAptakAdInAm, karmaNAM kSayopazamavaicitryAt / 1 " svayogavartyA" iti siddhasenasUribhistattvArthasUtraTIkAyAmuddhRtAyAmasyAM kArikAyAM pAThaH, a0 5, pR0 343 // 2 " snehAbhyaktazarIrasya reNunA zliSyate yathA gAtram / rAgadveSaklinnasya karmabandho bhavatyevam // 55 // " iti prazamaratau // 3 "audAriko'pi deho bhAvavazAt pariNamatyevam / " iti malayagirisUribhiruddhRtAyAmasyAM kArikAyAM pAThaH prajJApanAsUtravRttau, pR0 455 // 4 dRzyatAM pR0 346 paM0 7 // 5 pudgala pra0 // 6 syAdinaika pra0 // 7 "jIva pariNAmahe kammattA poggalA pariNamati / " iti malayagirisUribhiH prajJApanAsUtravRttAvuddhRtAyAmasyAM kArikAyAM 8 maMtIti ya0 / mattIti bhA0 // 9 'ghaTAdikaM sarvAdikaram' ityapi pATho'tra syAt // 11 pabhoga pra0 // 12 tAdikaratAdikaratvAt ya0 // pAThaH, pR0 455 // 10 (ma II Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakarmiNoranyonyAdikaratvavarNanam ] dvAdazAraM nayacakram / athaivaM neSyate tato naivAtmA badhyeta karmaNA tatphalabhUtaizca tanvAdibhirna yujyeta vikarmatvAd muktavat / prakRtIzvarAdisRSTivazAdeva na badhyeta na yujyeta ca tanvAdibhiH, amUrtatvAt, AkAzavat / 251-1 saMvvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtatamo bhAgo nniccugghaaddito| taM pi jedi Avairijeja teNa jIvo ajIvataM paave| suTTa vi mehasamudae hoi pabhA caMdasUrANaM // [nandIsU0 42] tathA svalpaM rajo hi kaluSaM ca nabhaH karoti rAhurguNoti zazinaM balavAMzca somH| paGko vinAzayati vAriguNaprakRSTiM doSA muhUrtarabhasA balavAn svabhAvaH // [ ] tasmAt karmakarmiNoranyonyAdikaratvam / kevalinastu vigatasarvAvaraNavighnamohatvAd yadyapyupayogAvaraNAbhAvAt tathAvidhopayogagatirasiddhA tathApi vedyAyurnAmagotrakarmacatuSkatatprayuktatvAdihetusadbhAvAdanyonyAdi-10 karatvaM siddhm| 'siddhAnAM tu karmanirmuktAvyAbAdhapAriNAmikaparamasukhakSAyikasamyaktvajJAnadarzanavIryalabdhyAdInAM cA~dikaratvam / nanvAtmapudgalaikyApattivacanAdeva vA bhedapratIteH svavacanavirodha iti / etanna, kasmAt, pAlanapUraNapuruSatvAt , pR pAlanapUraNayoH [pA0 dhA0 1086 ], pAlayati sukhaduHkhAdivipAkAstAMstAna pudgalAnAtmabhAveneti pAlyate taistathAvidhopayogagatyeti vA puruSaH, pUrayati tAMstaiH pUryata iti vA puruSaH / pumAMsaM gilati puMsA vA gilyata iti pudgalaH, pUraNAd galanAd vA puMgala iti niruktibhede'pyarthaikyAt 15 puruSapudgalazabdayorindrazakavadekArthatvAdadoSaH / athaivaM neSyate yathA mayoktaM karmakarmiNoranyonyAdikaratvaM yadi na syAt IzvaravazAt , svabhAvAdeH prakRtyAdervA kutazcit saMsAravaicitryaM syAditISyate tato naivAtmA badhyeta karmaNA saMsArabIjabhUtena zubhAzubhena, tatazca tatphalabhUtaiH zarIrendriyasthAnaviSayaiH zubhAzubhairna yujyeta vikarmatvAd muktavat / 1 "NANaM tu akkharaM jeNa kharati Na kayAi taM tu jiivaato| tassa u aNaMtabhAgo na varijati savvajIvANaM // 72 // yena kAraNena na kadAcidapi tad jJAnaM jIvAt kSarati bhraMzamupayAti tena kAraNena jJAnamakSaramucyate / kathametadavasIyate 'na kadAcidapi jJAnaM jIvAt kSarati' iti ? ata Aha-tasya akSarasya anantabhAgo'tiprabalenApi jJAnAvaraNodayena saMsArasthAnAM sarvajIvAnAM nAtriyate / uktaJca-'savvajIvANaM piya akkharassa aNaMto bhAgo NicugghADio' [ nandIsU0 42] iti / nityodghATo nAma nityApAvRtaH // 72 // kena punarAcchAdyate yena jJAnasyAnantabhAgo nityApAvRtaH ? ityAha-ekeko jiyadeso nANAvaraNassa huMta'NaMtehiM / avibhAgehA''varito savvajiyANaM jiNe mottuM // 73 // jinAn kevalajJAnino muktvA zeSANAM sarvajIvAnAmekaiko jIvapradezo jJAnAvaraNIyasya karmaNo'nantaiH 'avibhAgaiH' avibhAgaparicchedaiH, yeSAM tato'pyadho vibhAgaH kartuM na zakyate te'vibhAgaparicchedAH, tairAvRtaH // 73 // yadyevaM kathamanantabhAgo jJAnasya nityApAvRtaH ? ityAha-jati puNa so vi. varijeja teNa jIvo ajIvayaM gacche / suda vi mehasamudae hoti pabhA caMdasUrANaM // 74 // yathA suSTha atizayenApi meghasamudaye jAte tathAsvabhAvatvAt candrasUryANAM prabhA bhavati tathA pratyakSata upalabdheH, evamekaikasya jIvapradezasya anantairjJAnAvaraNAvibhAga. paricchedairAvaraNe'pi tathAsvabhAvatvAd jJAnasyAnantabhAgo nityodghATita eva / yadi punaH so'pyAbriyeta tata ekAntato nizcatanasvAjIvaH 'ajIvatAM gacchet' ajIvo bhUyAt , ghaTavat // 74 // " iti malayagirisUriviracitAyAM bRhatkalpabhASyavRttau // 2 javi Ava bhA0 / javi yAva ya0 // 3degrijija ya0 // 4 vi. vinA vAriguNAvakRSTiM pra0 / vAriguNAprakRSTiM vi0 / (vAri, guNaprakRSTiM ? ) // 5 siddhAvAtikarma ya0 // 6 vAdi pra0 // 7degpabhoga pra0 // 8 pudgalAH pra0 // 9 pudgalA pra0 // 10 'kyAt pudgalazabdayoM pra0 // Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre yadi tvadRSTAbhAve'pyasAvIzvarastataste muktAnAmapi tanvAdIni asau kuryAt, IzvaratvAt, sargAdivat / ata eva ca smbhuuykaaritvaacetntvsthitvaaprvRttiinaampkssdhrmtaa| evaM ca kRtvA tadapi sarvamasambaddhaM yat karmakAraNaikAntina AhuH / ta itthamAhuH- yadi pravartayitRtvAt puruSakAraH kAraNaM syAt tataH pradhAnamadhyamA 251-2 mukto vA badhyeta, tata eva, tadvat / syAnmataM muktAmuktavikalpasambhava eva paramArthataH sRSTivazavyavasthAnAditi / tadapi nopapadyate, prakRtIzvarAdisRSTivazAdeva na badhyeta tanukaraNAdibhiH, na yujyeta bhuvanena ca, amUrtatvAdAkAzavat / AkAzaM vA badhyeta yujyeta ca tanvAdibhiH, tata eva, tvadabhimatapuruSa iva / aniSTaM caivamAdi bhavata iti / 10.-- kizvAnyat , yadi tvadRSTAbhAve'pItyAdi / mayA tAvaditthamadRSTAkhyakarmatvApannasarvapuruSezvaratvamuktaM tasya tasya tanvAdyAdikaratvAt / tenna ceditthamAdikaratvamicchasi tato'pi tvadanuvRttyAbhyupagate'pyadRSTAkhyaka bhAve'pi mayA doSa ucyate-asAvIzvarastataste muktAnAmapi abhUtatathAvidhahetUMnAmakarmaNAM tanukaraNAni bhuvanAni cAsau kuryAt , IzvaratvAt , sargAdivat / tathA pralayakAle'pi sarveSAM kuryAt , tata aica, tadvat / madhye vA na kuryAt , IzvaratvAt , pralayakAlavat / aniSTaM caitat / asmAccAniSTAt 15 karmAtmaikyAt sarvasarvAtmakatvAt sarvezvaratA / ata eva cetyAdi / karmAtmaikyasarvezvaratvAbhyAm , aNava eva karma, ta eva sukhAdayaH / tasmAdadRSTAta sRSTiH pradhAnAt sRSTiH pRthagaNubhyo'dRSTacoditebhyo vA sRSTiH iti vAdAntaraparikalpaM tyaktvA asmadukta krmaatmaikysrvsrvaatmksrveshvrtvaabhyupgmo'vshymbhaavii| tasmAt tvayoktasambhUyakAritvAcetanatvasthitvA252-1 pravRttInAmapakSadharmatA / ekatvAt kasya dvitIyasya kena saha sambhUyaikArthakAritA ? kiM tadacetanaM cetanAt 20 pRthagbhUtam ? satatasampravRttapUraNa-pAlana-galana-puMgaraNAdidharmatvAJca kA sthitvA pravRttiH ? ityasiddhArthatvAd viziSTacetanAdhiSThitatvaM tanvAdInAM na sAdhayitumalamiti / yadapi vizeSyoktaM mithaH pratyanIkasambhUyaikArthakAritvAditi tadasattvaM tu pUrvoktameva Nicchayato savvalahumityAdigAthayA / tasmAnnezvarapUrvikA sRSTiH, kintu anekezvarapUrviketi vijJeyA / . evaM ca kRtvetyAdi / anenaikAntezvarapUrvakavAdadoSaprakAzanena karmaikAntavAdadoSaprakAzanamapi kRtaM 25 veditavyamasambaddhatvAt tasya karmaikAntavAdasya / kathaM punaste kamaikAntavAdina AhuH ? kathaM vA tadasambandhaH ? ityatastatpradarzanArthaM tAvat puruSakAraM nirAkurvantaH karma samarthayantaH ta itthamAhuriti tadupapattIrdarzayati, yathA-yadi pravartayitRtvAt puruSa kAraH] kAraNaM syAditi puruSakAra eva kAraNaM na karmApIti cenmanyasa ityekAntaM sUcayati tata idamaniSTaM puruSakArakAraNaikAntinaste prAptam / katamadaniSTam ? ucyate-pradhAna 1 dRzyatAM pR0 256-2 // 2 muktamuktavi ya0 / muktavi bhA0 // 3 tanniveditthadeg pra0 // 4 tUnAM karmaNAM pra0 / atra 'tukarmaNAM ityapi pAThaH syAt // 5 etadvat pra0 // 6 dRzyatAM pR0 335 paM0 8 // 7 dRzyatAM pR0 331 pN05|| 8 dRzyatAM pR0 301 paM0 4 // 9 anekaikaizvara pra0 / dRzyatAM pR0 338 paM0 12 // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakAraNaikAntavAdanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram / / 353 dhamabhinnAH siddhayo'siddhayo vA nAnA na syuH, utkarSArthikAraNaikatvAt / utkarSArthipuruSakArakatvAt pradhAnamadhyamAdhamabhedabhinnAH puruSakArA na sidhyanti / saprabhedAstAH siddhayosiddhayazca nAnAjAtIyA na syuH, avyatiriktakAraNatvAt, tulytntupttvt| kAryAtirekAttu kAraNAtireka iti karmaiva pravartayit / 'dvividhA ca......... 5 itarasya / tatra tvadiSTapuruSakAravyApArasyAvatAra eva nAsti svazaktyAdhAnAsamarthatvAt / cetanAmAtrasAro hi puruSakAraH zaktiH, na ca sa pazutve vartamAno manu madhyamAdhamabhinnAH siddhayo'siddhayo vA nAnA na syuH, tAzca dRSTAH, na hi dRSTAd gariSThamanyat pramANamasti / kasmAnnAnA na syuriti cet , ucyate - utkarSArthikAraNaikatvAt , AtmotkarSArthI puruSa evaM kAraNaM na karmApi kAraNamiti puruSakArakAraNaikAntavAdamAzaGkate, puruSakArasyaikatvamutkarSArthipuruSakAraika-10 tvam , utkarSArthinaH puruSasya kriyA kAraH, tasyaikatvAt pradhAnamadhyamAdhamabhedabhinnAH svAcAradurAcAravikalpadvayaprabhedakRtA lokaprasiddhAH puruSakArA na sidhyanti, eka evotkRSTaH prApnoti / tatazca tatsAdhyAnAmapi phalabhUtAnAM pradhAnamadhyamAdhamAnAM zubhAzubhAnAM bhedA na prApnuvanti, ekaivotkRSTA siddhiH prApnoti, 252-2 na madhyamAdhame sabhede siddhI syAtAm / nApi ca puruSakArANAmasiddhayaH syuH, tAzca dRSTA iti tadupasaMhRtya sAdhanamAha -saprabhedAstAH siddhayo'siddhayazca nAnAjAtIyA na syuravyatiriktakAraNatvAt 15 tulyatantupaTavaditi puruSakArasyaiva kAraNatvAt tadvyatiriktakAraNAbhAvAd bhavataH puruSakAraikAntavAdinaH karmAnapekSatvAditi / .. itthaM parapakSe doSamuktvA svapakSasAdhanamAha-kAryAtirekAttu kAraNAtireka iti karmaiva pravartayit / itizabdo hetvarthe, kAryANAmanekabhedAnAM siddhInAmasiddhInAM ca parasparaMto'tiriktatvAt kAraNAtirekeNAvazyaM bhavitavyam , tacca kAraNaM karmaiva puruSasya tvadabhimatasya pravartayitR pravartakamanekabhedamiti grahItavyam / 20 tasya kAryanAnAtvAnumitasya kAraNasAmAnyasya 'karma' iti saMjJA kriyate, puruSakArasya puruSAdInAM ca kAraNAnAM niraakRttvaat| tasya siddhyasiddhibhedakAryaliGgAdanumAnaM dezAntaraprAptyanumeyAdityagateriva, dvividhA cetyAdinA talliGgAsiddhiparihArArtha yAvaditarasyeti gatArtham , prasiddhaM liGgamityarthaH / tatretyAdi, tatra etasmin kAraNavaicitryAnumAnaliGge kArye tvadiSTapuruSavyApArasyAvatAra eva nAstItyAvayorlokasyeva prasiddha kAryaliGge tvadabhimatakAraNAsambhavo'smanmatakAraNasambhava eveti ca darzayati / kasmAt ? svazaktyAdhAnAsamartha-25 tvAt / kasya svazaktiriti cet , cetanasya puruSasya / cetanAmAtrasAro hi puruSakAraH zaktiH, hizabdo yasmAdarthe, yato'syaiSA zaktiH etAM cAdhAtuma 1 zakto'sAviSTe manuSyatve pazutve vartamAna iti 253-1 svazaktyAdhAnAsAmarthya darzayati-na ca sa ityAdi, satyapi caitanye tAM svAM caitanyazaktiM karmabalAkRSTanikRSTa 1 'dvividhA ca pravRttiH ekasya puruSakArasya sAdhyA asAdhyA ca itarasya / ' ityAzayako mUlapATho'tra sambhAvyate / tulanA-pR0 366 paM0 14 // 2dharmabhinnAH ya0 / dRzyatAM pR. 365 paM0 17 // 3 ekakAraNaM ya0 / atra 'eka eva kAraNam' ityapi pAThaH syAt // 4degratorikta pra0 // 5pravartayituH pravartamane bhA0 / pravartayituH pravatyamane y0|| 6 // etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 7eSA ya0 // naya0 45 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre pyatve khacaitanyazaktimAdhAtuM samarthaH, manuSyaH sanna tajjJAnaM pazau, tasyApi karmalabhyatvAt / api tarhi gaGgAyAH srotasya ... / __yA(yos)pi ca puruSaH so'khatantraH, karmaparavazatvAt, vetAlAviSTazavazarIravat, upakramaprabhRti......... 'prANAMzca jahyAt / / 5. ato yathAhAravizeSAbhyavaharaNakhalarasAdivibhajanAdyasazcetitakriyAsu akhatantra eva tAH karmakRtAH puruSo matkRtA ityabhimanyate, tatkAryatAyAM hi tAsAM kadAcidakaraNAbhAvAdihaiva amRtatvaprasaGgaH tathA kAyendriyanirvartane'pyaniSTazarIrendriyAdirna syAt , iSTasyaiva karaNaM svAtacyAt syAt / tasmAt sarvameva tat karmaNa eva / tadatirekeNa ka Atmani pratipadyeta ? 10 pazvajJAnakuzaktau vartamAno na viziSTeSTamanuSyacaitanye sthApayituM zakta iti, viparyayeNa manuSyaH sanna tajjJAnaM pazau 'AdhAtuM samarthaH' iti vartate / tasyAtmano yat 'svatattvam' iti tvayA pratarkitaM tanna zaknoti karmavazIkRto yonijAtyantarastho yonijAtyantare'nyatrAdhAtum , kutaH ? tasyApi karmalabhyatvAt , pazormanuSyasya vA caitanyasya karmavazAdeva tathAbhAvAt manuSyaH pazurvA svajAtinAmakarmodayAdeva bhavatItyarthaH, tadudayasya kAraNAntaradurnivAratvAt / tatra dRSTAntamAha-api tarhi gaGgAyA ityAdi, sambhAvanayaitaducyate, api 15 caitat sambhAvyam - 'devavikriyotpAtAdinA gaGgAsrotasyanyathA pravRttasya karmaNo'nyathA pravartanamiti / evaM tAvadabhyupagamya svatantraM cetanaM puruSakAraM ca tasyoktam / naiva vAbhyupagacchAma etat sarva kiJcit karmavyatiriktam , kutaH ? tattvacintAyAM karmavyatiriktakAraNAnavasthAnAdityetad darzayati -yA(yos)pi cetyAdi yAvad vetAlAviSTazavazarIravaditi / karmavetAlAviSTo hi puruSo'svatantra iSTAniSTatulyapravRttiH paravazatvAt puruSasya, upakramaprabhRti ityAdi 20 yAvajjahyAditi tatsvAtatryAbhAvapratipAdanArtho nimeSopakramAdArabhya maraNApavargAvasAna iti gatArthaH / 253-2 punarapi-ato yathAhAravizeSetyAdi yAvadihaivAmRtatvaprasaGgaH / mAturojaH pituH zukraJca prathamAhAraH, tataH saMttAhaM kalalaM bhavati [ tandulavai0 17 ] ityAdinA krameNa zarIrendriyAdikAraNAhAraH prANanAdiyAtrAsamarthaH, tasya ca khalarasAdibhAvena vibhajanam , ityAdyasaJcetitAvyaktakriyAsu asvatantra eva garbhAdiSu suptazca / tAstu kriyAH karmakRtAH puruSo matkRtA ityabhimanyate , tathA bhAsamAnatvAt / 25 tatkAryatAyAM hi puruSakArakAryatAyAM hi tAsAM kriyANAM kadAcidakaraNAbhAvAt prANasthitihetvanuparamaNAd maraNAbhAvaH, tasmAdihaivAmRtatvAya kalpeteti dRssttessttvirodhdossprsnggH| tathA kAyendriyanirvartane'pyaniSTazarIrendriyAdina syAt kANakuNTabadhirAdiH, sampannendriyajAtisaMsthAnasaMhananAdiyukta eva syAt / puruSakArakAryanirvartane ca dharmAdyanuSThAnaviSayopabhogAdau iSTasyaiva karaNaM svAtantryAt syAt / 1 devakriyoM ya0 // 2 dRzyatAM pR0 259 Ti0 6 // 3 gAdiSu ya0 / gatArthAdiSu bhA0 / dRzyatAM pR0 113 paM0 12 // 4 kalpateti pra0 // 5 kAryendri pra0 // 6degyAdi na pra0 // Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakAraNaikAntavAdimatanirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram / 355 akAraNamapi karma, sahAyApekSatvAt, bhArotpATavat / etadapi ca na mantavyam 'akAraNamapi karma sahAyApekSatvAt, phalopahArAya svAminayodyogAvapekSyA amAtyAdiprakRtizca' iti, yatastAnyapi hi svAmidharmAdharmarajju yatinibaddhAni, tadAyattatvAt tadbhogyatvAt tantupaTavat / yadi tAni svAmidharmAdharmarajju yati nibaddhAni na syustataH sarvAvizeSaprasaGgaH / ts khAmipuruSakAraH so'pyadharmaphalatvAt karmaiva, klezatvAt, jvaravat / tasmAt sarvameva tat karmaNa eva hetoH, nAtmanaH, 'karmaNaH' iti paJcamyA hetvarthe vihitatvAt / tadatirekeNa ka Atmani pratipadyeta ? tasmAdevaM vidvAn ka Atmani etadanupapadyamAnaM karmavyatirekeNa abhyupagacchet ? nAbhyupagacchetyeva vidvAnityabhiprAyaH / tasmAdahetuH puruSastatkArazca / syAnmatam - akAraNamapi karma, sahAyApekSatvAt / puruSakAramakAraNamapi karma sahAyamapekSate 10 kavalAsyaprakSepAdivat / yathoktam AlasyAd yo nirutsAhaH sa kiJcinnAnute phalam / stanakSIrAdipAnaM ca pauruSAnna viziSyate // [ 1 ato bhArotpATavat, yathA bhAraM samudvahan puruSaH sahAyamutkSeptAraM nikSepakaM cAntareNa zaknoti vodumitikaraNamakAraNaM ca dRSTastathA karma puruSakAramantareNeti kAraNamakAraNaM ceti / yo'pItyAdi / yadapi coktaM 'svAminayodyogAvapekSyau' iti svAmipuruSakAraH so'pyadharmaphalatvAt karmaiva, na puruSakAro nAma karmAtirikto'stItyavadhAraNArthaM prAkpratijJAtaM samarthayati, klezatvAt, klezo hi cintAvyAyAmarUpaH, manaHzarIrAyAsAtmakatvAt, jvaravat / etadapi ca na mantavyamakAraNamapItyAdinA tameva pUrvapakSaM vyAcaSTe / bhArotpATApekSabhAro- 254-1 dvAhavadatra kiM sahAyaM karmaNo'pekSyamiti cet, ucyate - phalopahArAyetyAdi, phalamupahariSyataH karmaNastatsvAminaH karturnayodyogAvAntarAvapekSyau, bAhyA svamAtyAdiprakRtiH / kiM punaH kAraNam 'evaM na mantavyam' ? ucyate-yatastAnyapi hi svAmidharmAdharmarajjuyatinibaddhAnItyAdi yAvat tantupaTavat sahetudRSTAntakena padavAkyena amAtyAdInAM dharmAdharmakAryatvamApAdya karmakAraNAvadhAraNAt puruSakAraM nirAkaroti 20 tadAyattatvAt tadbheogyatvAdityAdinA hetusaulabhyaM ca darzayati / tantupaTavaditi tantvAyattapaTavat paTatvena tantUnAmeva bhogyatvavat / yadi tAnItyAdi evamanabhyupagame sarvAvizeSaprasaGga ityaniSTApAdanam / 2 (degtyevaM vidvAn ? ) // 1 tasmAttat sarvameva tatkarmaNa eva ya0 // 3 bhArotpAda pra0 / dRzyatAM pR0 363 paM0 20 // 4 kAraNakAraNaM pra0 // 5 vyakAra pra0 // 6 " khAmyamAtya suhRt koSararASTra durgabalAni ca / rAjyAGgAni prakRtayaH paurANAM zreNayo'pi ca // " iti amarakoSe 2 / 8 / 17 // 7 ( deg rajapratini ? ) // 8 sahetukadRSTAntena ya0 // 10 sarvAzeSa ya0 / sardAzeSa bhA0 // 11 dRzyatAM paM0 2 // 12 NArthaH bhA0 // 9 paTavAkyena pra0 // 5 15 25 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre athaitamadharmaphalaM necchasi na tarhi duHkhamadharmaphalamiti prAptam , tatkarmaNaH prANAtipAtAderdharmaphalaprAptiriSTaprAptiriti prAptam , dharmAdharmaphalaviparyayAt / puruSakAranairarthakyaM ca / ___ sa ca yadyahetuko muktAnAmapi syAt / sahetuzcet karmaNa evAcetanAt, yukti5kSamahetvantarAbhAvAt / ___yadA ca puruSasya pravRttau nAsti kartRtvaM tadA dravatIti dravyaM kartRsAdhanaM na bhvti| karmaparigrahavizeSastu dravyaM drUyate gamyate iti / bhogyena karmapuruSeNa __ athetyAdi / athaitaM puruSakArasaGkezaMmadharmaphalaM necchasi prajJotsAhayuktasya prazastatveneSTatvAlloke tato na tarhi duHkhamadharmaphalamiti prApta zirorogAdi, klezatvAt , nayodyogapuruSakAravat / yathoktam10 anarthapANDityamadhItya yantritaH suteSu dAreSu ca nityshngkitH| 254-2 nizAsu jAgarti hinasti bAndhavAn namo'stu rAjyAya gharaM daridratA // [ ] iti / atha prasiddhivirodhadoSabhayAd duHkhamadharmaphalamiti tvayAnujJAyate tatsArcivyakriyAyAzca hiMsAderduHkhasAdhanatAM gatatvAt tatkarmaNo hetoH prANAtipAtAderdharmaphalaprAptiH, kAsau ? iSTazarIrendriyaviSayasukha samyagjJAnArogyAdiprAptiH ityetat prAptam ; zubhAzubhaiyoriSTAniSTaviparyayaphalAbhyupagamAt 'dharmAd nayodyogau 15 duHkhaM vA' ityuktatvAdata eva prAptam , adharmaphalAd duHkhAt sukhaM dharmaphalamiti prAptam / kiM tat ? iti taddimAnaM pradarzayati-iSTaprAptiriti iSTazarIrendriyAdiprAptirityetat prAptam / kiM kAraNam ? dharmAdharmaphalaviparyayAt ityataH puruSakAranairarthakyaM ca yAdRcchikatvAvizeSAt / ato yaduktaM 'kamaiva kAraNaM puruSakArasyApi karmaphalatvAt' iti zreyAn pakSaH / yathoktam yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH phalaM nidhAnasthamivopatiSThate / 20 . tathA tathA pUrvavidhAnusAriNI pradIpahasteva matiH pravartate // [ ] - abhyupagamyApi puruSakAraM doSaM brUmaH-sa nirhetukaH sahetuko vA syAt ? kizcAtaH ? sa ca puruSakAro yadyahetuko muktAnAmapi syAd nayodyogalakSaNaH na ceSTasteSAm / atha mA bhUdeSa doSa iti saheturiti brUyAt tataH sahetuzcet karmaNa aivAcetanAt , zubhAdapi puruSakArAt sevAdikAdanAvApterazubhAdapi prANAtipAtAderavAptedharmAdharmaphalasaGgharokteranumAtuM zakyata etat abuddhipUrvakAdacetanakarmavazAdevaitacchubhA25 zubhavaicitryam / kiM kAraNam ? yuktikSamahetvantarAbhAvAt , vicAritaniSiddhatvAt puruSa-niyati-kAla255.2 svabhAvAdihetvantarANAM nAnAnyad vimardakSama kAraNamastyanyadato daivAkhyAt karmaNaH / yadA cetyAdi / yasmin kAle evaM ca kRtvA puruSasya pravRttau sAdhyAyAM nAsti kartRtvamiti "siddhe karmaNa eveti ca siddhe tadA tasmin kAle dravatIti dravyaM kartRsAdhanaM na bhavati svatantrasya karturanupapatteH / karmaparigraha~vizeSastu, tuzabdo vizeSAvadhAraNArthaH, karmasAdhanamupapannArthaM dravyaM drUyata 1zadharma pra0 // 2deg vyakti( vyAki ? )yAyAzca bhA0 // 3 'natAMgatatvAttatvAttatkarmaNo ya0 / 'natAMgatatvAttatvAttatvAttatkarmaNo bhaa0|| 4degbhayoriSTaviparyaya pra0 // 5 evace pra0 // 6 saMkArokte bhA0 / saMskArokte ya0 // 7siddheH pr0|| 8 hAvi pra0 // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSakArakAraNaikAntavAdimatanirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram / dravyaM kriyate, karmapuruSeNaiva karmapuruSaH kriyate, yathA vrIhiNaiva vrIhiH kriyate, kAryeNaiva biijvriihinnaangkurvriihiH| yacApi puruSakArakAraNaikAntina Ahustadapi sarvamasambaddham / ta itthamAhuHevaMvAdinaste punaH kAryalakSaNatvAt karmaNo'kSarArthAca karmavyatiriktaH kartA asti, ghaTasyeva kulaalH| nanu karmaNaiva kariSyate / nanu sudUramapi gatvA brIherapyAvartakatvAt svarUpabhedAdakSarArthAca nirvivAdakRtakatvAt karmaNaH kartureva bhAvaH tcchkteH| ityayaM vizeSo'vadhAryate / tadvigrahaM darzayati-drayate gamyata ityAdi / tadidAnIM nirUpyate-bhogyena karmapuruSeNa tena dravyaM kriyate / kimuktaM bhavati ? karmapuruSeNaiva karmapuruSaH kriyata ityuktaM bhavati / tatra dRSTAntaH-yathA vrIhiNaiva vrIhiH kriyata iti / kAryeNaiva bIjavrIhiNAGkuravrIhiriti tadvyAkhyA, 10 evaM tAvadavadhAraNena koM nirAkRtaH, kamaikAntavAda upapAditaH, cetanAcetanaikyAt sarvasarvAtmakatvAccAyukta Izvaro'nyo heturiti ceti / / yaccApItyAdi / na kevalaM kartRsAdhana eva doSaH, kiM tarhi ? kmaikaantvaado'pyyuktH| tatpradarzanArthamAha-evaMvAdinaste punaH kAryalakSaNatvAt karmaNaH, kArya karma, yat kriyate tat karma, karturIpsitatamaM karma [pA0 1 / 4 / 49] iti lakSaNAdakSarArthAccAnumeyaH kartA / tasmAt karmaNo'nyaM kartAraM 15 karmavyatiriktamantareNa karmAbhAvAd ghaTasyeva kulaoNlo'vazyaiSyaH kartA / prayogazca-svatovyatiriktacetana- . kartRkaM tvadiSTaM karma, kAryatvAt kriyamANatvAt , ghaTavaditi / anottaraM paraH nanu karmaNaiva kariSyata iti svata eva karmaNA karma kriyate na tavyatiriktena kaatyuktaM prAg dRSTAnte vrIhiNaiva vrIhiH kAryeNa bIjavrIhiNA kAryo'GkuravrIhiH kriyata ityuktaM mayeti 255-2 smArayati / itara Aha-nanu sudaramapi gatvetyAdi, vicArya vicAryApyAtmavyatiriktapuruSAvinAbhAvitvAt 20 karmaNastvayApyetadabhyupagantavyaM karmavAdinA-karmavyatiriktaH kartA puruSo'stIti / kasmAt ? brIherapyAvartakatvAt , asyApi vrIhidRSTAntasya kSityudakAkAzavAtAGarAdyAvRttirUpatvAt teSAM ca svarUpabhedAt svataHpRthagbhUtakavinAbhUtaM karma sidhyati ato viparyayasAdhanatvamiti / kiJcAnyat , akSarArthAcca, 'kriyata iti karma' karturIpsitatamaM karma [pA0 1 / 4 / 49 ] iti karmazabdAkSarArthaH / tatastasya kRtakatvaM nirvivAdam , tasmAcca nirvivAdakRtakatvAt karmaNaH kartureva bhAvaH svatantrasya, puruSa eva bhavati, katureva bhAvaH 25 sarvasyeti paJcamInirdezAd vA puruSAdeva sarvaM bhavati kAraNAt / evaM ca tvaduktahetoreva karmavyatiriktapuruSasiddheH karmaNazca tadvyatiriktasya siddherAvartakavaidhayeNa karmaNaH kRtakatvaM karthAntarabhUtasyAvadhAraNaM ca yuktam / kutaH ? tacchaktaH, tasmAdeva hi kartuH puruSAt karmaNaH kRtakatvazaktiH, karturvA puruSasya karaNazaktiH, na vrIhiNaiva vrIhidAvartakatveneti / 1 dRzyatAM paM0 19, pR. 365 paM0 13 // 2 dRzyatA pR0 359 paM0 17 // 3 dRzyatAM pR0 358 paM0 24 4 sarvAsarvAtma bhA0 // 5 lovAsyeSyaH pr0|| 6 dRzyatAM paM0 1 // 7degkartRvi ya0 // 8degdakatvAt pr0|| 9 karvyarthAntara bhA0 / katravyArthAntara ya0 / (krturvaarthaantr?)|| 10 vadavarta pra0 // Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre na hi sa kriyamANaH, karmaNo'svatantratve sati albdhaatmvRttitvaadbhvnmaabhuutdevdttvt| zAstranirAkaraNamevaM tvadupadezAdikriyAnirAkaraNaM ca, karmapravRttimAtratvAt ttprtipttyprtipttyoH| 5 karmapravRttimAtratvAt tathA zAstrArthasya asmadupadezAdikriyANAM ca prati 15 na hi sa kriyamANa ityAdi yAvadAbhUtadevadattavaditi tadeva bhAvayati / tasyAH karmazakterasvatantratvamalabdhAtmavRttitvAt / asvAtatryAJca kuto bhavanam ? dRSTAntaH-AbhUtadevadatto garbhopakramAvasthAyAM kAryA256-1 yAmalabdhAtmavRttitvAdasvatantraH asvatantratvAdakartA, akartRtvAcca na bhavati kAryAvasthAvyatirekeNa yathA deva dattaH tathA kAryAvasthAyAM karmApi kriyamANaM na bhavet , aniSTaM caitat tvayApi / tasmAt karmAbhavati, tacca 10 pRthagbhUtapuruSabhavanAhate na bhavatItyasti puruSaH / kiJcAnyat , puruSakArapratyAkhyAne sarvazAstravaiyarthyaprasaGgaH / katham ? yathAkramaM hitaprAptyahitaparihArAvarthoM sarvazAstrANAm , tAbhyAM ca hitAhitaprAptiparihArArthAbhyAM niruktIkRtasatyatvAni pramANAntarasaMvAdena cikitsitAdIni zAstrANi, yathA kaMTukaH kaTukaH pAke vIryoSNazcitrako mataH / tadvad dantI, prabhAvAt tu virecayati sA naram // [carakasaM0 1 / 26 / 68 ] nAgarAtiviSAmustAkvAthaH syAdAmapAcanaH // [ carakasaM0 6 / 15 / 98] ityAdIni puruSatakriyayorabhAve karmakAraNaikAnte nirAkRtAni syurittham / na ceSyate tannirAkaraNaM kasyacit pramANAntarasaMvAdinaH zAstrasya prAmANyadarzanAt / tvadupadezAdikriyANAM ca dRSTArthAnAM nirA karaNam evamiti vartate, karmakAraNaikAnte punaH puruSasya svatatrasya takriyAyAzcAbhAve parapratipAdanArthaM 20 tacchaktiyuktazabdoccAraNakriyA na syAt karmata eva pravRtteH / AdigrahaNAdodanasya mukhasaMyojanAdikriyAzca na syuH, karmapravRttimAtratvAt tatpratipattyapratipattyoH , tvadupadezIrthapratipattiH karmata eva parasya, sa pratipadyate vinApyupadezena, na pratipadyate vA stypyupdeshe| karmapravRttimAtratvAdityAdi yAvat karmaNa eveti cet / syAnmatam-yaducyate zAstranirA___ karaNamevaM tvadupadezAdinirAkaraNaM ca karmaNo'svatantratve satyalabdhAtmavRttitvAdAbhUtadevadattavadabhavanam , 25 nirvivAdakRtakatvAt kartureva bhAvastacchakteH, vrIherapyAvartakatvAt svarUpabhedAt puruSa eva bhavati, ityAdi sarvaM nopapadyate, 'karmata eva bhavati' ityupapadyate karmapravRttimAtratvAt tathA zAstrArthasyA2562 smadupadezAdikriyANAM ca pratipattyapratipattyoH karmapravRttimAtratvAt prAjJapuruSapratipattivad balIvardAdyapratipattivaJca / tasmAt sarvAgyetAni karmaNa eva hetorbhavanti pUrvoktanyAyavaJcintAvyAyAmAdizArIra 1 dRzyatAM paM0 24 // 2 dRzyatAM paM0 23 // 3 zaktyesva bhA0 / 'zakteH sva ya0 // 4 degtmaka pr0|| 50 rtRkatvAcca pr0|| 6 dRzyatAM pR0 225 Ti0 5 // 7 tatpratipattyoH pra0 // 8degzyArtha bhA0 // 9degpadya vinA pra0 // 10 dRzyatAM paM0 3 // 11 takAt pra0 // Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapuruSakArakAraNaikAntayoH khaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram / 359 pattyapratipattyoH sarvANyetAni karmaNa eveti cet, atha tadAdikarma kutaH ? brUyAstvam- oM puruSAdeveti / karmata eva na, vrIhivaidhahNAkartRkatvAt, AtmAdivat, notkssepnnvt| kathamasambaddham ? yasmAnna zubhamazubhaM vA rUpAdi iSTakAraNamaniSTakAraNaM vA ekAntena kiJcidasti / tadeva zubhamazubhamiSTakAraNamaniSTakAraNaM ca / eka eva / mAnasaklezaphalatvAt tasya, iti cedAzaGkAyAm , evaM cenmanyase / tatastvamidamasi tAvat praSTavyaH-atha tadAdikarma kutaH ? iti| mama tAvadabhiprAyaH-kRtakatvAt karmaNaH puruSAdeva taditi / tannecchatA tvayA vaktavyam -kutastadAdikarma yata etat sarvaM pratipattyapratipattiklezAdi ? iti tvadabhiprAyAkarSaNArthaH praznaH, kiM tadapi karmaNa eva uta puruSAt ? iti / brUyAstvam-oM puruSAdeveti, evaM nAmAstu, ko doSaH gatyantarAbhAvAt , 'karmata eva' ityabhiprAyaH syAdityatra brUmaH-na, vrIhivaidhayeNAkartRkatvAt , 10 vrIherepyAvartakatvAt kartRtvamupayAti, nAsAvato vrIhirakRtakaH, akartRkatvAt , tatazcAkriyamANatvAnnopapadyate karmaNaH karmatvaM tasyAdikarmaNaH / kimiva ? AtmAdivat , yathA AtmAkAzakAladigAdIni na kenacit kriyanta ityakarmANi tathA AdikarmApi syAt / notkSepaNavaditi vaidharmyadarzanam , yathA utkSepaNaM karma tadvayatiriktenotkSetrA vinA na bhavati tathedamiti / evaM puruSakAravAdinA karmavAdI dUSitaH, karmavAdinA ca prAk puruSakAravAdI / tasmAd yaduktam 15 'aivaM ca kRtvA tadapi sarvamasambaddhaM yat karmakAraNaikAntina AhuH, yacca puruSakArakAraNaikAntina Ahustadapi sarvamasambaddhaM parasparadUSitatvAt' iti tadubhayamidAnI naikaTyenApyasambaddhamiti pratipAdayitukAmaH praznayati-kathamasambaddhamiti paravacanena svavacanena caikatvAt tayoH pRthak karmapuruSakArAbhAvAdevAsambaddhamiti tatpratipAdayiSyannAha-yasmAd na zubhamazubhaM vetyAdi yAvat kAya iti / ayaM tAvad dRzyamAnaH kAyaH puruSo vAstu yatte'bhirucitam , na me kazcidatra pakSapAtaH / tacca yasmAd na kiJcidatra zubhamevA- 20 zubhameva vA bAhyamapi kAyAd bhinnamabhimataM rUpAdi iSTasya sukhasya kAraNaM citra-mayUra-srak-candana-257-1 bhramararutAdi aniSTasya vA duHkhsyaativivrnnhunnddsNsthaanaakaarknnttkshivaarutaadi| sarvamapyetadiSTakAraNamapyaniSTakAraNamapi zubhamapyazubhamapi iti gRhANa dravyakSetrakAlabhAvapuruSAntarasaMyogavizeSAzrayapariNAmavizeSApatteH surabhi-madhura-sukhasparza-surUpa-suzabdetarabhAvamupalabhyate abhakSitabhakSitamodakavat pakkApakkAmraphalavat padmakesaranAlavat jAtAjAtavipannAvipannasurAdivat svasthAsvasthastrIpuruSagItarutAdivat / yathokta- 25 mA-teJceva poggalA subbhigaMdhattAe pariNamaMti te ceva te poggalA dubbhigaMdhattAe pariNamaMti [jJAtAdharma* ] ityAdi / tasmAd na zubhamazubhaM vaikAntena kizcidasti bhinnajAti / kiM tarhi ? [ tadeva zubham ] tadevAzubham , tata eva ca iSTakAraNamaniSTakAraNaM ca, yathA tridoSaghnamodakAdi pramANA 1 rasyAva pra0 / dRzyatAM pR0 357 paM0 6 // 2 tamovAto pra0 // 3 dRzyatAM pR0 352 paM0 4 // 4 dRzyatAM pR0 357 paM0 3 // 5 parasya dUSi ya0 / paradUSi bhA0 6 pAditu pra0 // 7 degratatAdi pr0|| 8degnakAra' pr.|| 9 dRzyatAM pR. 278 Ti. 1 // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257-2. 360 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre hyayaM pudgalakAyaH / bhoktabhogyAtmakavipariNAmavRttitvAt , ata AhAravacchubhAzubhAdidharmatAsya bhoktRtvAd bhogyatvAt / __nanvannodakazubhAzubhate prativiziSTApazadayogakRte, na, ekaikasya sarvarUpadravyabhavanaparamArthatvAt tadeva tat, tatparamArthatvAt , tadvat / anyathAtve'pi tada5 natirekAtmakatvAt , tantuyajJopavItavat / pramANakAlAkAlAhAritamiti svasthasarpadaSTAhAritaviSavadvA tathaika eva hyayaM pudgalakAyaH, pudgala uktaniruktikaH, kAyaH zarIraM citatvAd rogAdiduHkhanivAsatvAdvA sarvo'pi bAhyAbhyantaro mUrtadravyasaGghAtaH kAyaH rUpAdisaGghAtatvAt paramANorapi / pudgalasya pudgalasyeva vA kAya iti vigraha-samAsau / athavA pRthak parikalpanayAnayA kim ? indriyapratyakSAbhimataH zarIrAkhyaH pudgalakAyaH svasaMvedyajJAnAtmakaH kriyAdiliGgAnumita 10 AtmakAyo vA so'yameka eva, na hyatra kAcid bhedabuddhiH kAryA bandhapariNAmaikyApatteretannayadarzanAt / ''eka eva zubhAzubhaudidharmA' iti sAdhyasya kAyasya vakSyamANAhAradRSTAntasAmyamApAdya hetutvena tatsAdharmyamAha-bhoktRbhogyAtmakavipariNAmavRttitvAditi / yadi puruSakAravAdimatena bhoktA, athApi karmavAdimatena bhogyaH, tasmAt kAyo bhoktRbhogyAtmakaH, tasya vipariNAmo vRttirasyeti kAyaH sambadhyate bhogyasya bhokturvA vipariNAma iti, zukrazoNitaM jananyAhRtAnnarasAdi cAdyuttarakAraNamasya zarIrasya tadubhayaM 15 bhoktR bhogyaM ca anyonyabhAvApatteH, tathA caturvidho'pyAhAro'zanAdirAhAhAryabhAvAd bhoktR bhogyaM ca, tacca zubhAzubheSTAniSTakAraNameveti, kAyacaitanyayovaikyapariNAmApannasyaiva bhoktRbhogyapariNAmavRttitvaM siddham , ata AhAravacchubhAzubhAdidharmatAsyeti, yathA AhAraH zubhazcAzubhazca dRzyate saMskRtAsaMskRtaH, saMskRto'pyazubha eva saMskriyamANAnnAdyazubhatvAt, saMskArakAbhimatakarpUrAderapi kAlAntare daurgandhyAdidarzanAt, sarvapudgalAnAM prAguktavidhinA zubhAzubhatvavat pudgalatvAdAhAraH zubho'zubhazceti tathA kAya iti / athavA cetanA20cetanayorAtmazarIrayoraikyapariNAmAt tadevabhoktR bhogyaM cetyanenaivAhAradRSTAntena sambaddhaM pratyekamapi sAdhayatyetad dharmadvayamityata Aha-bhoktRtvAd bhogyatvAditi / evaM kartRtvAt karmatvAdAhAravacchabho'zubhazca kAya 258-1 iti / athavA sukho'pi duHkho'pi sa eva kAyaH, sukhastAvad duHkhatvAdAhAravat, duHkhaH sukhatvAdA. hAravat , yat paraM pratyasiddhaM taditareNa siddhena dharmAntareNa sAdhyam / evamiSTo'pyaniSTatvAt, aniSTospISTatvAt AhAravadeva / 25. itara Aha-nanvannodakazubhAzubhate prativiziSTApaMzadayogakRte / prativiziSTakarpUrAyekAnta zubhadravyayoge sati jalAdi azubhagandhamapi sat surabhIkriyate adhikaguNAbhibhavabhAvanayA, evamazucya. pazadadravyayoge sati tadutkRSTagandhAbhibhavAt tadbhAvanayA karpUrAdyapi tadgandhIbhavadupalabhyate / athavA tadeva vinaSTaM zubhataDAkAdigatamalpaM zuSyacchuSyat karpUragandhaM bhavadupalabhyate, nAlikeraphalAni surabhINi santi pUtIbhavanti dRzyante / tasmAdubhayadharmatA sarvadravyANAm , tathA kAyo'pIti / etacca na, ekaikasya sarva30 rUpadravyabhavanaparamArthatvAt / vIpsayA vyAptiM sarvarUpadravyabhavanasya bhAvakasya bhAvyasya ca darzayati ...1 kAlahA pra0 // 2 kiMdriya pra0 // 3degkSamataH bhaa| degkSamabhimataH ya0 // 4 bhAtidharmA pr0|| 5 ( degvipari? ) // 6 degramAbhi pra0 / (degrAbhi ? ) // 7 pasada ya0 // 8 vIpsAyA pra0 // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 AtmakarmaNoraikyapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram / yathA cAtra pariNAmyapariNAmakabhAvAdekatvaM tathAtmakarmaNorapi / AtmA pariNamayati tathAbhavanasAmarthyAd gatijAtyAdinA pudgalAn pudgalAzcAtmAnaM mithyAdarzanAditvena, anyonyapariNAmakatvAdanAditvamekatvam / ekaikasyeti / sarvazubhAzubheSTAniSTakAraNatvAdirUpo hi dravyabhavanaparamArthaH, evaM hi bhavadeva bhavadravyaM paramArthato bhavati, nAnyathA / yathoktam - aigamegassa NaM bhaMte jIvassa egamege jIve mAtittAe ityAdipraznaH yAvat / AjAtapuvve / vyAkaraNam - gotama ! asaI aduvA aNaMtakhutto, evaM savvajIvANa vi egajIvo, egajIvassa vi savvajIvA, tathA savvapoggalA egajIvassa sayajIvANaM ca AhArattAra usAsattAe bhAsatAe sarIrattAe iMdiyattAe maNattAe ANApANattAra [ ] ityAdyArSe aikyApattau jJApakaM srvjnyokttvaat| ___ atrAnumAnam - tadeva taditi pratijJA mAtRtvAdibhAvena yad bhavati zarIrAdibhAvena vA tadekaikaM 10 sarvarUpamityarthaH, tatparamArthatvAt tadvat, etaduktaM bhavati - tat tatsvarUpApannabhavanaparamArthatvAt tat 258-2 tatsvarUpavat / evamitaramapi pakSIkRtya sAdhyam / yatsvarUpamidaM bhavati karpUraM zarIramannAdi vA tat tadevetyarthaH, yacca yadeva na bhavati [ na tat ] tatparamArthaM, yathA khapuSpaM kharaviSANaM vA, bhavanmatyAnyat tat tadanyasvarUpApatteH, syAdaheyasyAntaraGgasya tattvam syAd bahiraGgasya cAnyatvamiti tadeva hyanyatvAbhimatamasmA. bhistasyaiva tadrUpa[va]miti sAdhyate / tasmAnnAstyanyathAtvaM na cAsiddhaM tatparamArthatvamiti / abhyupetyApi 15 anyathAtve'pi tadanatirekAtmakatvAt 'tadeva tat' iti vartate / tasmAt tasya vAnatirekaH, sa AtmAsyeti tadanatirekAtmakam , yad yadanatirekAtmakamanyathAtve'pi tadeva tad dRzyate / kimiva ? tantuyajJopavItavat , tantvanatirekAtmakatvAd yajJopavItasya valitasyAnyathAtve'pi tantvAtmakatvameva tathA sukhAdiSu bhAvanIyam , tadanatirekAtmakatvaM ca bhAvitArthameva te cceva te poggalA sunbhigaMdhattAe [jJAtAdharma* ] ityaadinaa| ___ yathA cAtretyAdi / evaM ca tadeva taditi sarvaM sarvasya bAhyasya pariNImyasya pariNamayituzca tattvam / yo'dhikaguNasya tAdguNyaM pratipadyate sa pariNAmI yo'dhikaguNo nyUnaguNatvamApAdayati sa pariNAmaka ityucyate vyavahArataH / nizcayatastu pariNAmipariNAmakAvAvirbhAvatirobhAvamAtrabhedau svata eva ityasya nayasya darzanam , pariNAmazca dravyamAtram , dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104 ], yad yad bhavati sa paramArtho'syeti, tadapyevaM bhAvitaM kSIrAderyAvacca ghaTAdestAvad boddhavyam / tathAdhikRtasyAdhyAtmikasya karma-25 karmisaMjJasya zarIrazarIrisaMjJasya vA bhAvanArthamupanayati - tathAtmakarmaNorapIti / tad vyAcaSTe-AtmA 259-1 20 1 bhavadravyaM pr0| ( tava dravyaM ? ) // 2 dRzyatAM pR0 186 Ti0 12 // 3 jasAsa ya0 / jasa' bhA0 / ( rasattAe ? ) // 4 cA tardai bhA0 / ca tadai ya0 // 5 rUpApApAttama bhA0 / rUpAttabha ya0 / (rUpApatterbha ?) // 6 tattattadeve bhaa0||4|| etacihnAntargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 7'mArthatatvamiti pra0 // 8degtmakatvAdyanati ya0 // 9 dRzyatAM pR0 278 Ti0 1 / pR0 359 paM0 26 // 10 degNamyasya bhA0 // 11 "dhiguNasya ya0 // 12 yodhiguNo pr0|| 13 tazca ya0 // 14 tathedaM bhAvitaM bhA0 // naya0 46 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [caturthe vidhiniyamAre ___ yadapi ca rUpAdi tadapyAtmana eva tattvam , upayogAtmakatvAt tadavyatirekalabhyarUpatvAt, matyAdivat / rUpAdInAM dezakAlAdibhedena agRhyamANatvAda pariNayamatItyAdinA yAvadanAditvamekatvamiti pariNAmyapariNAmakayoraniyatadezakAlabhAvAdirUpatAM darzayati tathAbhavanasAmod gatijAtyAdinA pudgalAniti, upayogalakSaNa AtmA gatijAtizarIrA5GgopAGgAdyanubhavanopayogAtmatayA tAn pudgalAn pariNamayatIti AtmanaH pariNAmakatvaM teSAM pariNAmyatvam / pudgalAzcAtmAnaM mithyAdarzanAditveneti mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogasukhaduHkhodayakSayopazamAdibhAvena pariNamayanti, tadbhAvenAtmA pariNamyate / sa ca mithyAdarzanodayAdibhAvo bhavabhrAntihetuH, tadvazasya saMsaraNAt / etasya karmakarmidvayasyAnyonyapariNAmakatvAdanAditvamekatvameva, ekatvazabdena paryAyabhUtena tattvaM vyAcaSTe saMsArasya karmakarmisambandhajatvAt tasya ca sambandhasyAnAditvAt / yathoktam - puci bhaMte ! aMDae 10 pacchA kukuDI ? ityAdi praznaH / vyAkaraNam - rohA ! puMbi pi ete pacchA vi ete, do vi ete sAsatA bhAvA, aNANupulsI esA rohA! [bhagavatIsU0 1 // 6 // 53] ityAdi / mithyAdarzanagrahaNaM sarvakarmabandhAdhArabhUtatvAccheSasyApi sarvasya sUcanam / ___ Aha - yaduktaM tvayA karpUrodakAdyacetanAnAM pariNAmyapariNAmakabhAvAdekatvaM cetanAcetanayozca jIvakarmaNoriti tadyuktam / kintu 'rUpAdi upayogIbhavadAtmA bhavati AtmApi rUpAdIbhavati tatpariNAmAt' 15 ityetannopapadyate svabhAvAvinAzAditi / atrocyate - yadapi cetyAdi yAvad matyAdivaditi / yadapi ca 259.2 bahirbhinnaM viSayajAtamupayoganimittabhUtaM rUpAdi tadapyAtmana eva tattvam / rUpAditattvamAtmAnaM ca vakSyAmaH / kuto rUpAdyapi Atmana eva tattvamiti cet , ucyate - upayogAtmakatvAt , matyAdicakSurdarzanAdibhedaprabheda upayoga AtmA'sya rUpAdeviSayasya so'yaM tadAtmakaH / kathaM rUpAdeviSayasyopayogAtmakatvamiti cet, ucyate - tadavyatirekalabhyarUpatvAt , rUpaM raso gandha ityAdiviSayasvarUpAkAreNopayogena avyatirikta 20 ekIbhUta evopalabhyate rUpAdiviSayo nAnyathA, anyathA viSayasvarUpAnavadhAraNAt / tasmAt tadanatireka labhyarUpatvAt rUpAdiviSaya upayogAtmakaH / yad yadupayogAtmakaM tat tadAtmana eva tattvam , yathA matyAdicakSurdarzanAdibheda upayoga iti / | __ syAnmatam - rUpAdInAM dezabhedena yugapadavasthAyinAM rUpaM raso gandha ityAdayaH parasparato dezabhinnA iti gRhyante / tasya dezasya paramANuzo bhede na rUpaM raso gandho vopalabhyate, dezasambandhena tUMpalabhyamAnA 25 bhavanti / dezato'tyantaM bhedagrahe teSAmabhavanam / tathA kSaNabhede prathamakSaNe'nyad rUpaM dvitIyakSaNe'nyaditi gRhyate ced na rUpaM nAma kiJcit syAt 'taniSThasya kAlasya rUpagrahaNAzrayasambandhAbhAvAdityabhavanAtmakA 1degNamya pr0|| 2degNamaka pr0|| 3 pudiva ete ya0 / pupi ete bhA0 / dRzyatAM pR0 186 paM0 21, Ti0 6 // 4 karpUrAdekAdya pra0 // 5 (degtmIbhavati ? ) // 6 degtmanaM ca bhA0 / (degtmanazca ? ) // 7 vikasya bhA0 / vikalpa ya0 // 8degtmakeNavi cet pr0|| 9 divi ya0 // 10 anyathA bhA0 pratau nAsti // 11 itaH pUrva kazcana pATho'tra truTita iti bhAti // 12 gandhazco' ya0 // 13 rUpala pr0|| 14 "tyantabheda bhaa0|| 15 tanniSTasya pr0|| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdipudgalayoraikyapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram 363 bhavanAtmakatvAd nirvastutvApatteH dravyameva tathAtathAbhavanalakSaNaM satyaM cakSurAdipratyayopayogApadezena bhavati bhAgineyAdyapadezaviziSTaikatvasatyapuruSavat / yaccopayogasvatattvaM matyAdi tadapi pudgalAtmatattvam , rUpAdyAtmakatvAt, aNvAdivat / upayogalakSaNa AtmA rUpAdyAtmakeSu pudgaleSu upayuktaH rUpAdyAtmaka eva, sarvAtmanA grAhye upayogamayAn mRtpiNDaH zivakAditAyAmiva so'cetana : eva syAt paTe'nupayujyamAnaghaTAdivat / AtmA pudgalakhatattva eva AtmakhatatvajJAnAvaraNAdyudayapravRttyavyatiriktabhAvAvyatiriktarUpatvAca / rUpAdayaH syuH / AdigrahaNAd bhAvabhedena ekaguNadviguNatriguNakRSNAdibhedena agRhyamANatvAd viziSTasya sAmAnyasyaiva grahaNAt / tataH kim ? abhavanAtmakatvAdU nirvastutvApattirvandhyAputravat / tatazca nirvastutvApattaretat pratipattavyam -dravyameva tathAtathAbhavanalakSaNaM satyaM na rUpAdayo nAma keciditi / 10 tathA tatheti rUparasAdiprakAreNa bhavati zyAmaraktatAditadbhedaprakAreNa ceti satyam , dravyaM ca bhavye [pA0 260-1 5 / 3 / 104 ], Trevati bhavatIti / kathaM punastad dravyamabhinnaM sad rUpAdibhedena bhavatIti cet, cakSurAdipratyayopayogApadezena bhavati / cakSurAdipratyayA ityadhipatyAlambanahetusamanantarapratyayAH, te nimittamasyopayogasya jJAnadarzanAkhyasya sa cakSurAdipratyayopayogaH, tadapadezena rUpAdi bhavati jJAnApadezena cakSurUpAdipratyayenetyarthaH / yathoktam - 15 rUpAlokamanaskAracakSuryaH sampravartate / vijJAnaM maNisUryAzugozakRya ivAnalaH // [ ] iti / dRSTAntaH-bhAgineyAdyapadezaviziSTaikatvasatyapuruSavat , yathaika eva puruSo'nekasambandhistrIpuruSApekSApadezaviziSTo bhAgineyo mAtulo bhrAtA patiH pitA devaraH zvazuraH putro bhrAtrIya ityAdirbhavati devadatta eka ityeva ca satyastathA dravyamekameva rUpAdi bhavati cakSurAdyapadezA diti sAdhUktamekameva sarvAtmakamiti / 20 evamupayogAtmakatvaM pudgalasya rUpAdiprabhedasyoktam / idAnImupayogasyApi paudgalAtmyamucyateyaccopayogasvatattvaM matyAdi tadapi pudgalAtmatattvamiti pakSaH / kasmAt ? rUpAdyAtmakatvAt , aNvAdivat / sa hyupayogalakSaNa AtmA paramANubyaNukatryaNukAdiSu rUpAdyAtmakeSu pudgaleSu upayujyate kRtsno vyApriyate sArvAtmyena vyApta upayuktaH samApta ityarthaH, rUpAdyAtmaka eva, apradezasaGkhyeyAsayeyAnantapradezapudgalavat tadupayogAt tatpariNAmAt tadeva taditi pUrvoktanyAyAcca / yadyevaM rUpAdyAtmakatvamAtmano nAbhyu- 25 pagamyate'saGkhyAtapradezasyApi rUpAdimaMdekadravyopayoge tAdAtmyaM grAhye yAtIti tato'saGkhyAtapradezo'pi 1600 1 satyam ya0 pratiSu nAsti // 2 dravyati bhavatIti bhA0 / bhavati dravyatIti ya0 // 3degmbandhestrI pr0|| 4 azvAdideg bhA0 / aMdhAdi ya0 // 5 upA pra0 // 6 ataH paraM rUpAdyAtmakatvamAtmano nAbhyupagamyate'saGkhyAtapradezasyApi ityadhikaH pATho ya0 pratiSu atra upalabhyate, kintu bhA0 pratau ayaM pAThaH paM0 25 madhye yadyavaM ityataH paraM dRzyate, tatraiva ca sa ucitH|| 7 dRzyatAM pR0 360 paM0 4 // 81etacihnAntargataH pATo ya0 pratiSu atra nAsti / dRzyatA tti06|| 9 maneka bhaa0|| 10tmyaM grAhyo pr0|| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre nanvevaM pudgala eva AtmA prAptaH, tasyopayogAtmanaH pudgalatvAt, kuto'sya rUpAdyAtmakatA ? na, upayogAtmakatvAdeva rUpAdInAmapyuktavat / anena sarvamapi karmakAraNaikAntavAdimataM puruSakArakAraNaikAntavAdimataM ca asambaddhaM boddhavyam , itaretarAtmakatvAt / sarvAtmanA sArvAtmyena sarvaiH pradezaiAhye dravye upayogamayAn upayogamagacchan anupayujyamAno'cetana eva paTAnupayujyamAnaghaTAdivat syAditi sambhantsyate / kathaM punarupayogaM yAn yAyAt ? mRtpiNDaH zivakAditAyAmiva, yathA mRtpiNDaH kRtsnaH zivakAdibhAve sArvAtmyena vyApAraM gacchati tathA yadi na gacchedAtmA grAhye tatastAdAtmyamapratipadyamAnaH so'cetana eva syAt paTe'nupayujyamAnaghaTAdivaditi yathAkramaM vaidhaya'Na sAdharmyaNa ca dRSTAntau / cetano jhupayogalakSaNastadabhAvAdacetanaH syAditi eSa doSo 10 rUpAdyAtmakatvAbhAve syAdAtmana upayogalakSaNasya / tasmAt siddhaM rUpAdyAtmakatvamAtmana upayogAtmakatvAt / ataH pudgalasvatattvameva matyAdi iti sAdhUktam / itazca AtmA pudgalasvatattva eva, AtmasvatattvetyAdi yAvad bhAvAvyatiriktarUpatvAcca / AtmanaH svatattvamaudayiko bhAvaH, udaye bhava audayikaH, kasya ? karmaNo jJAnAvaraNIyAderaSTavidhasyApi, sa ca tadudayapravRttito'pRthagbhUto'vyatirikto bhAvaH svaM tattvamAtmanaH, tadavyatiriktarUpazcAtmA, tasmAdAtmasvatattvajJAnAvaraNAyudayapravRttyavyatiriktarUpatvAccAtmA 15 pudgalAtmatattva eva tAdAtmyapratipatteH rUpAdyAtmakaparamAvAdivadityarthaH / - atrAha - nanvevamityAdi yAvat kuto'sya rUpAdyAtmakatA ? iti / nanu bhoH ! tvaduktena 261-1 vidhinA etenaiva pudgala evAtmA prAptaH tasyopayogAtmanaH pudgalatvAt , yo'yaM pudgalopayogaH 'rUpaM rasaH' ityAdijJAnAtmanaH sa cAtmopayoga eva upayogavyatiriktasya rUpAderabhAvAdupayogasya rUpAdyAtmakatvA dupayogarUpatvAcca rUpAdInAm / tasmAt kuto'sya Atmano rUpAdyAtmakatA ? iti prastutasyopayogasya 20 matyAdeH pudgalAtmatvamuparuNaddhi eSa vicAra iti / atrocyate - etanna, upayogAtmakatvAdeva rUpAdInA mapyuktavat / naiSa doSaH, rUpAdyAtmakatA AtmanaH, rUpAdInAM copayogAtmakatA / yasmAdupayogAtmakatvaM rUpAdInAmapyanantaramevoktam / tasmAd rUpAdInAmapyupayogAtmakatvAduktavat pudgalo'pyAtmA AtmApi pudgala eveti rUpAdyAtmakatvamAtmano na doSAya / anena sarvamapItyAdi yAvaditaretarAtmakatvAt / evaM ca kRtvA puruSasya rUpAdimatpudgalAtma25 katvAt pudgalasyApi upayogAtmakapuruSAtmakatvAt taducyate 'karmaiva kAraNam , puruSakAra eva kAraNam' ityavadhAritamubhayamapyekAntagatamasambaddhaM boddhavyamiti / ubhayorapi pakSayoH saha doSoktireSA / 1 yAnyAt ma pr0|| 2 udayena ya0 // 3 svatattva ya0 // 4 (degktabhAvAvyatiriktarUpadeg ? ) // 5 tAvadAtmya ya0 / ttAvadAtmya bhaa0|| 6degNvAdityarthaH pra0 / dRzyatAM pR0 363 paM0 23 / (degNvAtmakatvAdityarthaH ? ) // 7 pudgalA pra0 // 8(yaducyate ?) // 9 dRzyatAM pR0 352 paM0 4 / pR0 357 paM0 3 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maikAntavAda nirasanam ] dvAdazAraM nayacakram pratyekapratyuktibhAvanAdik tu pravartayitRtvAt puruSazca kAraNamutkarSArthI, tasyaivoktavat sarvatvAt karmApi / tasyaiva karmatApi / puruSakArANAM ca tatsAdhyAnAM ca siddhayossiddhayazca nAnA syureva puruSasyaivAvyatiriktabhinnakAraNatvAt, ahibhogavistaraNakuJcanavat / tathAnatirekAtirekAt karmApi pravartayitR / sa eva hi puruSazcetano'cetanazca : iSTAniSTavidhivyApriyamANatvAt / athaivaM neSyate tato'sau bhavet pazuvad manuSyatvenApi / 365 idAnIM pratyekapratyuktibhAvanAdik tu [tu] zabdo vizeSaNArthaH, yugapatpratyuktidiktaH pratyekapratyuktidig viziSyate / karmaikAntavAdapratyuktidik tAvat pravartayitRtvAt puruSazca kAraNamutkarSArthI, cazabdAt karma ceti, ekAntapratiSedhasya vakSyamANatvAt / utkarSamarthayatItyutkarSArthI, utkarSa evArthaH 10 so'syAstIti vA, arthAccAsannihite [ pA0 vA0 5 / 2 / 135 ] iti iniH sa cotkarSo bAhyo dhanadhAnyamitrabhUmyAdisampat, AntarastvArogyajJAnAdisampat, kRtArthasya tadarthArambho paramAdasannihitArtho'rthIti / kasmAt puruSazca kAraNamiti cet, ucyate - tasyaivoktavat sarvatvAt 'vrIhiNaiva vrIhiH kriyate ityAdinyAyo - 261-2 ktavadasAveva puruSaH prANAdimAMzcetanaH karmApi, apizabdAd nokarmApi prANApAnabhASAmanodravyAdipudgala AdhyAtmiko bAhyospi rUpAdipudgalazcetano yasmAt tasmAt sa eva pravartayitA / tasyaivAsmin pakSe 15 karmAdisarvasarvatvAt kiM tadanyat karma ? iti tasyaiva karmatApi, 'apizabdAt puruSatApi pudgalatApi / tasmAdeva yaduktaM 'pradhAnamadhyamAdhamAH puruSakArAsteSAM ca siddhayo'siddhayazca pradhAnamadhyamAdhamA nAnA na syuH' iti tadayuktamuktam / puruSakArANAM ca tatsAdhyAnAM ca siddhayo'siddhayazca nAnA syureva, na na syuH / kiM kAraNam ? utkarSaparamparAyA bahuprabhedAyA api A mukteH puruSasyaivAvyatiriktabhinnakAraNatvAt / sa evAvyatirikto bhinnazca kAraNam, tasyaiva sarvaprabhedAtmakatvAd bhinnatvam, teSAM 20 ca karma nokarmabAhyarUpAdibhedapudgalAnAM puruSopayogAtmakatvAdavyatiriktatvam / tasmAt puruSakAranAnAtvaM tatsAdhyasiddhyasiddhinAnAtvAni ca syureva sa caika eva kAraNaM syAdeva / ko dRSTAntaH ? ahibhogavistaraNakuJcanavat, yathA ahiH sphaTATopakuNDala~kIkaraNAdyayugapadavasthAyidharme rUpAdibhiryugapada sthAyi - bhizca bhinno'pyavyatiriktabhinnAhitvasatyastadavyatiriktabhinnakAraNatvAt pravartayitA tathA pANyAdisaGghAtasahavartI puruSa upayogAtmA gatyAdyutkarSArthI teSu yugapadayugapadbhAviSu puruSa eMva satya iti / tathAnatirekAtirekAt karmApi pravartayitR, yathA puruSa: pudgalAtmakarmadharmaprabhedabhinno'pyavyatiriktaH pravartayitA tathA karmApi tadnatiriktAtiriktakAraNatvAt pravartayitR / kiJca cetanAcetana-, paramArthatvAcca puruSasyaiveSTAniSTavidhiM prati vyApAraH, sa eva hi puruSazcetano'cetanazca, kuta: ? iSTA 1 dRzyatAM pR0 368 paM0 7 // 2 dRzyatAM pR0 358 paM0 1 // 3 dRzyatAM pR0 352 paM0 5 // 4 iti va tada bhA0 // 5 karmanobAhya pra0 / dRzyatAM paM0 14 // 6 'lIkaraNA ya0 // 7 ( degtabhinnAdeg ? ) // 8 yugapadbhAveSu ya0 / atra 'yugapadayugapadbhAvibhAveSu' ityapi pAThaH syAt // 9 eva visatya bhA0 // 10 kto prava pra0 // 25 262-1 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre evaM ca avibhaktadvayAtmakatAyAM dvividhaH karmAkhyapuruSakArasya pravRttiprabandhaH sAdhyo'sAdhyazca tIvramandAdihetUpasevanasaJcitatvAt sAdhyAsAdhyavyAdhivat, calanIyo'vicAlyazca baddhAbaddhamUlatvAd vRkSa-haTavat , nikaacitaanikaacitaavyvtvaadyaashlaakaaklaapvt| 5niSTavidhivyApriyamANatvAt / utkarSApakarSAviSTAniSTau, tayovidhiH tatprApyupAyaH pramAdApramAdau, tau ca dRzyate / tasmAdayaM puruSazcetano'cetanazca pramAdApramAdayoriSTAniSTavidhyorvyApriyamANatvAt / ato'cetanakarmAnubhAvopalambhAccetanapuruSAnubhAvopalambhAJcAsau tadvyaparamArthaH / tasmAcca karmApi pravartayita / athaivaM neSyate tvayA, yadi ca puruSazcetanazaktireveSyate tato'sau bhavet pazuvad manuSyatvenApi gamyAgamyabhakSyAbhakSyAdyavizeSajJo yathA pazurbhavatyalpacetanastathA manuSyatve'pi bhavet / vyaktavarNapadavAkyA10 darthapratyAyanasamarthazabdoccAraNAdizaktizca manuSyastadvat pazurapi bhavet / kRmyAdivad manuSyo'pi jaDaH syAt, manuSyavat kRmirapi paNDitaH syAdityAdi / tasmAt karmApi cetanaM puruSo'pyacetanaH, taccobhayamavibhaktamiti grAhyam / - evaM ca kRtvA tasyaiva tu uditavadavibhaktadvayAtmakatAyAM cetanAcetanaikAtmatAyAM satyAM dvividhaH pravRttiprabandhaH phalapariNAmaprabandhaH prAgbhavIyakarmAkhyapuruSakArasya sAdhyo'sAdhyazca, tatsaJcayahetu15 bhUtopAdAnakAlapariNAmadvaividhyAt / tadarzayati - tIvramandAdihetUpasevanasaJcitatvAditi, tIvraNa yogapariNAmena saJcitaM karma tIvrAnubhAvasthitipradezaM baMddhapuSTanikAcitaM sukhaduHkhaphalamupakramitumazakyatvAda... sAdhyamavazyaM vipacyate / mandena tu saJcitaM mandAnubhAvAdi zakyatvAdupakramyam / sAdhyAsAdhyavyAdhi262.2 vat , yathA vyAdhivarA~tisArAdirnidAnamandatIvratvAbhyAM sAdhyo'sAdhyazca bhavati tathA karmAkhyapuruSakAra pravRttiprabandhaH / sAdhyAsAdhyasvabhAvavyAkhyAnaM ca - calanIyo'vicA~lyazca baddhAbaddhamUlatvAd 20 vRkSahaTavat / yathAsaGkhathaM sAdhyazcalayitavyaH, itaro'vicAlyo na kampayitavyaH / prathamo baddhamUlo vRkSavat , dvitIyo 'haiTavadabaddhamUlaH, duHkhavizleSyaH sukhavizleSyazcetyarthaH, nikAcitAnikAcitAvayavatvAt , 1cceti ta ya0 // 2 zaktireva procyate ya0 // 3 pyo'tijaDaH bhA0 De0 lIM0 vi0 / 'SyomijaDaH pA0 20 hI0 // 4 tasyaiva vatUdita pr0|| 5degtmakAyAM bhA0 // 6 "aTThame kammappavAe puvve kammaM paNNa vijjati, jIvassa ya kammassa ya kahaM baMdho? tattha te bhaNaMti baddhaM puDheM NikAiyaM / baddhaM jahA suikalAvo, puDhe jahA ghaNaNiraMtarAto kayAo, NikAIyaM jahA tAveUNa piTTiyA, evaM kammaM rAgadosehiM jIvo paDhamaM baMdhai, pacchA taM pariNAmaM amuMcaMto puDhe kareti, teNeva saMkiliTThapariNAmeNa taM amuMcaMto kiMci NikAeti / NikAIyaM Niruvakkama, udaeNa Navari veijjai, annahA taM Na veijjati / " iti uttarAdhyayanasUtrasya zAntisUriviracitAyAM TIkAyAM tRtIyAdhyayane goSThAmAhilanivavAde; etAdRza eva pATho nemicandrasUriracitAyAmuttarAdhyayanasUtravRttAvapi, kintu tatra "baddhaM jahA suikalAvo taMtubaddho, puDhe jahA kiTTeNa ghaNaniraMtarAo kayAo" iti viziSTaH pAThaH // 7rAtIsA bhA0 // 8degcalyazca pr0|| 9 haTTa pA0 / "jai taM kAhisi bhAvaM jA jA dicchasi nArio / vAyAviddhavva haDo adviappA bhavissasi // [ uttarAdhya0 22144] / yadi tvaM kariSyasi bhAvaM prakramAd bhogAbhilASarUpaM yA yA drakSyasi nArIstAsu tAsu iti gamyate, tataH kim ? ityAha-vAtAviddho haThaH vanaspativizeSaH, sa iva asthitAtmA bhaviSyasi / " iti uttarAdhyayanasUtrasya nemicandrAcAryaracitAyAM vRttau // 10 calyo ya0 // 11 haTTa ya0 // Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 kamaikAntavAdanirasanam ] dvAdazAraM nayacakram pariNamanamapi ca karmaNaH puruSakArasya viSayo na ca viSayaH kacit , aprAptaprAptavipariNAmAvasthatvAt , pussptugdRddhphlvt| evaM ca kRtvA kriyAsahAyazca sa phalaM prayacchati ekazca, sApekSAnapekSazaktitvAt , bhArotpATavat / sopakramasya karmAtmAtmanaH puruSAtmanA .... tRNadAhavadvA / nikAcitAH karmapradezAH tIvrakrodhAdyazubhapariNAmena, anikAcitA mandapariNAmena / kimiva ? ayaH-5 zalAkAkalApavat , yathA sUtramAtropanibaddhA ayaHzalAkA ekazalAkApakarSamAtraprayAsena sarvAH pracyavante, prataptasampRktaprahatAH saGgharSaNAhate na zakyAH pRthak kartum , tathA karmavidhiH / pariNamanamapi cetyAdi yAvat puSpaga-dRDhaMphalavat / tasyApi pUrvakarmaNaH tIvramandAdihetUpasevanasaJcitasya phaladAnamihatyapuruSakArasya kRSyadhyayanasevAvANijyAdyanuSThAnasya viSayo na ca viSayaH kaciditi, aprAptaprAptavipariNAmAvasthatvAt , yathAsaGkhyaM svayamaprAptavipariNAmAvasthaM puruSakAra-10 vipariNAmyaM puruSakAreNa vipAcyate viSayatyamAnIyate udIraNAkaraNenodIryate, prAptavipariNAmAvasthaM tu vaiyarthyAnna viSayIkriyate puruSakAreNa na vipAcyate nodIryate svayameva vipakvatvAt / kimiva ? puSpatugadRDhaphalavat , puSpatokaM dRDhaphalaM ca yathAsaGkhyaM dRSTAntau / yathA dRDhaphalaM svayameva "vipacyamAnaM na pAcyate puruSakAreNa, puSpatokaM tu vRkSAyurvedavidhinA vipAcyate / athavA puSpatokasyaivotpannasya dRDhaM phalamasya 263-1 bhAvIti dRDhaphalaM tAhakchaktyaivotpannamiti tasyaiva bhavati tacchaktivirahitasya na bhavatIti tadevAprAptapAkakAlaM 15 kadalakAmrAdiphalaM kodravapalAlAdiveSTitaM nikhAtaM vA pArzvadhUmAdibhirvipAcyate, netaradavazyaM vinAzIti / athavA aprAptavipariNAmAvasthaM puSpatokamatimRdutvAdupakrameNApi na pAMcyate pAcanAyogyatvAt kuMthyati vilIyate vA, dRDhaphalaM tu pAcanayogyaM prAptakAlatvAt pAcyate / evaM ca kRtvA kriyAsahAyazca sa phalaM prayacchati ekazca sahAyIbhUtAyAH kriyAyA api tacchaktimAtratvAt , kriyAsahAyasya puruSakArasya phalapradAnaM sApekSAnapekSazaktitvAt , bhArotpATavat , 20 yathA bhAramutpATayan kazcit puruSaH svayamevotpATayati, kazcit punaH sahAyApekSaH, evaM puruSakAro'pi phalapradAne sahAyAM kriyAmapekSate kazcit kazcinneti sopakramasya kriyApekSA na nirupakramasya / tatra sopa 1 "tokam tugiti ca tauteH ke kiki ca" iti haimadhAtupArAyaNe / "bhINzalivalikalyatima-rcimRjikustudAdhArA. trAkApAnihAnazubhyaH kaH // 21 // ebhyaH kapratyayo bhavati / ..... tuMk hiMsAvRttipUraNeSu, tokamapatyam // ..... // 21 // toH kik // 869 // tuk vRttyAdAvityasmAt kik pratyayo bhavati, kakAraH kitkAryArthaH, ikAra uccAraNArthaH, tuk apatyam // 869 // " iti siddhahemazabdAnuzAsanabRhadvRttau uNAdisUtreSu / evaM ca puSpatugiti phalavizeSaH puSpajanyaM vA phalamityarthaH // 2degdRTTapha pr0|| 3 vaNi bhA0 // 4 NamyaM pra0 // 5 vaiparyAnna pra0 / atra viparyayAnna ityapi pAThaH syAt // 6 dRTTa' ya0 / dRDha phalaM nAlikerAdikam // 7 vipAcya pra0 // 8 pacyate pra0 // 9 kuthyati vyalIyate ya0 / kuthyavi lIyate bhA0 // 10 yazcasya pu. bhA0 / yazca pu ya0 / (degkriyAsahAyazca puruSakArasya phalapradAne ?) // Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre evamanayaiva dizA puruSakAraikAntavAdaH pratiSedhyaH / yatraikasya khAtavyaM tatra tatpradarzitatattvasya itarasyApIti bhAvanIyam / tathAvagAhAdilakSaNairastikAyaiH kramasya karmAtmAtmana ityAdi yAvat tUMNadAhavadveti tasyaiva sahakIbhUtasya AtmanazcetanAcetanatvena puruSAtmanetyAdinA sApekSAn udayopazamakSayopazamakSayAn avasthAvizeSAn darzayati sodAharaNAn / 5 evamanayetyAdi yovadbhAvanIyamiti / evaM tAvad vyAtmakatayA AtmakarmaikAntavAdapratyuktidigiyaM pradarzitA / anayaiva dizA anayaiva puruSakAra ityApAdyoktanyAyena tadeva vastu karmasaMjJAmAtreNa bhAvayitvA puruSakAraikAntavAdaH pratiSedhyaH / tadyathA - karma ca kAraNaM pravartayitRtvAt sukhaduHkhotkarSApakarSavikalpAnubhavAvazyambhAvi, tasya caikasya uktavat sarvatvAdupayogatvAt puruSatApi ityAdi sarvamazeSaM ..yojanIyam , yat pareNAnabhyupagatamanyataraMditarat taditarasminnApAdyamiti, tata Aha - yatraikasya svAtantryaM 10 tatra tatpradarzitatattvasya itarasyApIti bhAvanIyamiti bhAvanopAyaM pradarzayati sAmAnyena / tathA vizeSya bhAvitamevAsmAbhiriti / 263-2 1"atrAha-caturgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitirAyuSa utAkAlamRtyurapyastIti / atrocyate-dvividhAni AyUMSi apavartanIyAni anapavartanIyAni ca / anapavartanIyAni punardvividhAni - sopakramANi nirupakramANi ca, apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti / tatra 'aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhye varSAyaSo'napavAyaSaH / ' [ tattvArtha0 2 // aupapAtikAzvaramadehA uttamapuruSA asaGkhyeyavarSAyuSa ityete'napavAyuSo bhavanti / ..... zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopakramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhavanti / tatra ye'pavAyuSasteSAM viSazastrakaNTakAmyudakAdyazitAjIrNAzaniprapAtodvandhanazvApadavajranirghAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavartyate, apavartanaM zIghramantarmuhUrtAt karmaphalopabhogaH, upakramo'pavartananimittam / atrAha-yadyapavartate karma, tasmAt kRtanAzaH prasajyate yasmAna vedyate / athAstyAyuSkaM karma mriyate ca tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate, yena sati AyuSke mriyate tatazcAyuSkasya karmaNa AphalyaM prasajyate, aniSTaM caitat / ekabhavasthiti AyuSkaM karma, na jAtyantarAnubandhi / tasmAnnApavartanamAyuSo'stIti / atrocyate- kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante, nApyAyuSkasya jAyantarAnubandhaH / kintu yathokkai rupakramairabhihatasya sarvasaMdohena udayaprApta. mAyuSkaM karma zIghraM pacyate tadapavartana mityucyate, saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathA hi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati, tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakamAbhihatasya Azu dAho bhavati, tadvat / yathA vA saGkhyAnAcAryaH karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM rAziM chedAdevApavartayati na ca saGkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamuddhAtaduHkhArtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti / kiccAnyat , yathA vA dhautapaTo jalA eva saMhatazcireNa zoSamupayAti sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti, na ca saMhate tasmin prabhUtasnehAgamo nApi vitAnite'kRtsnazoSaH, tadvad yathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati na ca kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAni / " iti vAcakavarazrIumAsvAtipraNIte tatvArthAdhigamasUtrabhASye 2052 / "sopakrama nirupakramaM ca karma, tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA' [ 3 / 22] / AyurvipAkaM karma dvividhaM sopakrama nirupakramaM ca / tatra yathA AIvastraM vitAnitaM laghIyasA kAlena zuSyet tathA sopakramam / yathA ca tadeva sampiNDitaM cireNa saMzuSyed evaM nirupakramam / yathA cAgniH zuSke kakSe mukto vAtena samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahetu tathA sopakramam / yathA vA sa evAgnistuNarAzau kramato'vayaveSu nyastazcireNa dahetu tathA nirupa. kramam / tadaikabhavikamAyuSkara karma dvividhaM sopakrama nirupakramaM ca / " iti pAtaJjalayogadarzanasya vyAsapraNIte bhASye 3 / 22 // 2 yAvadAnIya ya0 / yAvavAnIya bhA0 // 3 dRzyatAM pR0 365 paM0 1 // 4 sarvAdupa pra0 / dRzyatAM pR0 365 paM0 2 // 5 raditarasminnApAdyamiti bhaa0|| 6 tattatpradarzi bhA0 / tattatpratidarzideg ya0 / ( yaccaikasya khAtacyaM tat tatpradarzitatattvasya ?) // Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmapudgalAkAzadharmAdharmANAmaikyavarNanam ] dvAdazAraM nayacakram ___369 aikyaM pravartakapravartyanyAyAt, tavyatvAt, pRthivyAdivat / avagAhAdidravyaM yathA viyadAdi evamAtmAdyapi, tasyaiva tathAbhUteH, udakAdivrIhitvazivakAdighaTatvavat / avibhaktAvagAhAvagADAvagAhakamekamevedaM bhavanaM mithyAgrAhotthApitadravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyaprabhedaM sarvagatetarAbhimatadravya[mAtra mutkSepaNAdi tada na kevalaM karmAtmanorevAbhinnaikyam , kiM tarhi ? yathA cAtra tattvaM karmAtmanoH sarvaprabhedeSu vRttaM / bhAvitamasmAbhistathA avagAhAdilakSaNairastikAyaiH avagAhagatisthitilakSaNairAkAzadharmAdharmAkhyaiH saha karmAtmavicAroktAt pravartakapravartyanyAyAd bhAvanIyamiti vartate / yathA pravartaka eva pravartya ityuktaM tathA avagAhAdi pravartakaM pravartya cobhayamekameva karmAtmavaditi / punarapi tadbhAvanArthamAha - tadravyatvAt , yada yada yadvyaM tet tat tattattvam , yathA prAga bhAvitaM pRthivyAdi vrIhyAdi / pRthivyAdivat tadravyatvamasiddhamiti cet, netyucyate, avagAhA~didravyaM yathA viyadAdi evamAtmAdyapi, yathAvagAhopakAra-10 guNamAkAzaM gatisthityupakAraguNau dharmAdharmAvevamAtmaparamANvAdidravyamapi / kuto hetoH ? tasyaiva tathAbhUteH, tadeva hyAtmapudgaladravyaM tathA tathAvagAhagatisthitirUpeNa bhavati / kimiva ? udakAdivrIhitvazivakAdighaTatvavat , yathodakapRthivyAkAzavAtabIjAGkarAdaya eva vrIhIbhavanti yugapadbhAvino bhAvAH yathA ca kramabhAvinaH zivaka-sthAsaka-kuzUlakAdaya eva ghaTIbhavanti tathA AtmAdyapyavagAhAdi, avagAhAdi viyadAdi, viyadAdyavagAhAdi, avagAhAdyAtmAdi ca bhavatIti tasya tasya tadravyatvam , tadvya-15 tvAt pravartakapravetyaikyanyAyo'vasthitaH / tasmAccAtmapudgalAkAzadharmAdharmAstikAyA ekaM tattvaM sarvaprabhedavRttamiti / 264.1 kizcAnyat , avibhaktetyAdi yAvadekamevedaM bhavanam / avagAho'vagAhamAnAdAtmANvAderavibhaktaH avagAhyamapyAkAzamavagAhadharmasya svaliGgasya pRthagasiddheravagAhakAdavibhaktaM dravyArthavivakSAyAM paryAyasyAbhAvAt / tasmAdekamevedaM bhavanamiti sAdhUktam / tat punaranyatra prativAdimate mithyAgrAhotthApitetyAdi 20 yAvat sarvagatetarAbhimatadravyamiti / kAryadravyaM paTAdi kAraNadravyAt tantvAderanyat tantvAdi ca kAryAdanyat , evaM guNAH paiTaraktazyAmatvAdayaH paTAt kAraNakAryAkhyAH parasparatazca, karmApyutkSepaNAdi kriyAva vyasamavetaM sarvagatAsarvagatadravyAd guNebhyaH parasparatazca, dravya-guNa-karmabhyaH parasparatazcAnye sAmAnyavizeSasamavAyA itItthaMprabhedaM tadevAsmaduktaM bhavanaM mithyAgrAhotthApitaM kaizcit / yaizcetthaM vikalpitaM tAn prati sarvagatetarAbhimatadravyasvarUpa,tkSepaNAdi, AdigrahaNAd rUparasAdiguNagaNaH sAmAnyavizeSasama-25 vAyAzca, tacca sarvagatAsarvagatadravyaM parasparato'nyonyAnyatarasvarUpamAtramiti pratijJArthaH / tadavyatiriktatvAditi hetuH, anantaroktavidhinA ca tadavyatiriktatvaM siddham / 'tatsvarUpamAtraM tadavyatiriktam' anayoH zabdayoH ko'rthabheda iti cet, na kazcidetannayadarzanena, aparastu zabdabuddhyAdibhedamicchatIti tanmatA 1"gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH / 5 / 17 / AkAzasyAvagAhaH |5|18|"-tttvaarthsuu0 // 2 tat tattattvam ya0 // 3deghAde dravya bhA0 / "hAdeva dravyaM yH|| 4 hAdiravagAhAdi ya0 / hAdiravagAhAdiravagAhAdi bhaa0|| 5 vatyaikAnyA pr0|| 6 pravAdi bhA0 // 7 pauraktazyAmatvAdayaH patrAt pra0 // 8 krmaadyutkssepr0|| 9veta pr0|| 10 dRzyatAM pR0 370 paM0 8, pR0 376 paM0 22 // naya047 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre vyatiriktatvAt ghaTaghaTabhavanavat / evaM pacikriyApi pRthivyAdikASThAdikhatattvapratiniyatA kacidapyanatikrAntadravyasvarUpA pRthivyAdikASThAdidravyamAnaM bhavanameva / taca yadasau bhavati sa tasya bhAvaH purussaadiniymcetnaacetnviklpdvaitvishessnnvinirmuktH| tadeva hi bhavanaM yat sarvAtmakamasadyAvRttArtham / anena hi pravartayitRtvAt sarvaprabhedena bhUyate, na na bhUyate'pi abhAvena prAgabhAvAdinA, tadAtmAna pekSayaitaduktam / dRSTAntaH ghaTaghaTabhavanavat , yathA ghaTa eva ghaTabhavanaM na tato'nyat tatastadavyatiriktam / yadyanyat syAd ghaTo na bhaved bhavanAdanyatvAd bhavanavyatiriktatvAt khapuSpavat, bhavanaM vA tasya na syAt tato'nyatvAt paTabhavanavaiditi / ato ghaTamAtraM ghaTabhavanaM tadavyatiriktaM ca evaM sarvagatetaradravyamAtramutkSepaNAdIti / evaM pacikriyApItyAdi / kASThAdipRthivyAdisvatattve pratiniyatA paicikriyAyA vRttiH pUrvoktasarva264-2 pariNA~vRttirUpatvAdanyonyasvarUpApattezca teSAmaikyApattizceti anatikrAntaM dravyasya svarUpaM deze kAle vA yayA pacikriyayA sA kacidapyanatikrAntadravyasvarUpA / sA cotkSepaNAdivadeva pRthivyAdikASThAdidravyamAnaM bhavanameva / / _ 'bhavanaM bhAvo'stitA' iti paryAyazabdAH / tacca bhavanaM yadasau bhavati se tasya bhAvaH, na 15 tato'nyaH, svabhAvasambandhArthastu SaSTyapadezaH zayatyacetasaH [ ] iti vacanAt svArthAbhidhAyinyevAbhede kartRlakSaNA SaSThI- dravyasya bhavanaM dravyameva bhavatIti / sa ca bhAvaH puruSAdiniyamacetanAcetanavikalpadvaitavizeSaNavinirmuktaH, 'puruSa evedam , niyatireva, kAla eva' ityAdi cetanamacetanaM ca bhavatItyanena vikalpena dvaitamidaM manuSyAdi ghaTAdi ceti vizeSyate yat puruSAdivAde jAnatsuptAdyavasthAbhedena kramayogapadyAdibhedena vA tena vizeSaNena vinirmuktaH sa bhAvo nirvizeSaNa eva sarvAtmakaH, 20 ghaTAdi paTo bhavati vrIhirudakam manuSyo nabho dharmAdharmAdi, paTo'pi ghaTo vrIyudakAdi, ityavizeSeNa sarva bhavatyevaikaikamiti tadeva hi bhavanaM yat sarvAtmakamasadvayAvRttArtham , na hyasannAma kizcidasti / kiM kAraNam ? yasmAdanena pravartayitRtvAt sarvaprabhedena vrIhuMdakAkAzAGkurAdinA bhUyate, na na bhUyate'pIti dviH pratiSedhAd bhavanamevAbhAvavyAvRttyA niyamyate 'bhavatyeva, na na bhavati' iti / kena punarna bhavati ? abhAvena prAgabhAvAdinA, asmin hi naye na kenacit prakAreNa kizcinna bhavatIti prAkpradhvaMsAnyA265.1 tyantAbhAvA na santyeva / kutaH ? tadAtmAnatiriktatvAt , sa sa AtmA tadAtmA tasyAtmA [vA] tadAtmA, 'tato'natiriktatvAt / yad yad yadAtmAnatiriktaM tasya tasya prAgabhAvAdyabhAvaH, tenApyAtmanA bhavatyevetyarthaH / 1degvat / ato bhA0 // 2 tattvo ya0 / 'tattvetattvo bhA0 // 3 'pacikriyAvRttiH pUrvoktasarvapariNatyAvRttirUpatvAdanyonyasvarUpApattezca teSAmaikyApattizceti anatikrAntaM dravyasya kharUpaM yayA pacikriya / vRttiH pUrvoktasarvapariNatyAvRttirUpatvAdanyonyasvarUpApattezca teSAmaikyApattizceti anatikAntaM dravyasya svarUpaM yayA pacikriyayA' iti dvibhUto bhA0 pratau paatthH|| 4 tyAvyatirU ya0 // 5sa casya bhAvaH bhA0 / sa ca svabhAvaH ya0 / dRzyatAM pR0 18 paM0 22 / pR0 219 paM0 16, Ti. 5 // 6viziSyate y0|| 7nasodha ya0 / nasaudha bhaa0|| 8tyartham pr0|| 9 bhAvaskhenApyAtmanA ya0 // 25 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 bhAvasya sarvAtmakatvapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram tiriktatvAt bAlakumArAdivat / bhUtvA na bhavati abhUtvA ca bhavati, anythaa'bhaavtvaapttH| ___ acetana iti ca cetanAdanya AtmaivoktaH paryudAsavAcitvAnnaJaH, nocyate cetano na bhavatyacetana iti cetanA na bhavatyacetanA iti jJAnAdi na bhavatyajJAnAdirvA iti / kimiva ? bAlakumArAdivat , yathA 'bAlaH kumAro yuvA madhyamaH sthaviro vA' iti devadatta eva tena tena prakAreNa bhavati bAlakAle kaumArAbhAvena kaumAre ]bAlabhAvena yajJadattAdyanyAbhAvena kharaviSANAdyatyantAbhAvena ca sarvaH sarvadA sarvatra sarvathA ca bhavati sa eva devadattastattadAtmakastathA sarvadravyabhavanamiti / bhUtvA na bhavatyabhUtvA ca bhavatIti, mRtpiNDakAle na na bhavati ghaTa[stada]vyatiriktAtmakatvAd devadattabAlakumArAdivat , kapAlakAle na [na] bhavati ghaTaH tadavyatiriktAtmakatvAd devadattabAlakumArA-10 divat / kasmAt ? anyathA'bhAvatvApatterasattvApatteH / yadyevaM neSyate tvayA 'prAgabhAvAdinApi bhavatyeva' iti, tatastasya devadattAdervastuno bAlakumArAdisarvAvasthAtmaparityAge kiM tad devadattAkhyaM vastu ? kAstAstadvayatiriktA bAlAdyavasthAH ? ityabhAva Apadyate / na santyavasthAH parasparasambandhAbhAvAd vandhyAputravat / nAstyavasthAvat , avasthAvyatirekeNAnavadhAraNAt , vandhyAputravat / atrAha - 'na cetano'cetanaH' iti naJA pratiSedhavAcinA sambandhAdacetanarUpeNa cetanasya bhAvAbhAva 15 iti / atra brUmaH - acetana iti ca cetanAdanya AtmaivoktaH paryudAsavAcitvAd naJaH, nAtyantAbhAvavAcitvAt / sa ko'nyazcetanAdanya Atmaiva iti cet , ucyate - sparzAsparzAdidharmaNastasyaivopayogAdyasparzarUpAdanyena rUpeNa sa eva sparzAdimAn jJAnAvaraNAdikarmarUpa AtmA, tena cetanAdanyenAcetana iti cetana evoktaH, na tu bhavanmatAtyantacetanAbhAvarUpeNa, prasajyapratiSedhAkhyasya vikalpAntarasyAbhAvAd nocyate 'cetano na bhavatyacetanaH' iti / tathA 'cetanA na bhavatyacetanA' iti nocyate[s]jJAnAdi 20 jJAnadarzanavIryAdi na bhavatIti, kiM tarhi ? cetanAyA anyA'cetanA, kA sA ? sparzAdIti / tathA jJAnAdi na bhavatItyajJAnAdi nocyate, kiM tarhi ? jJAnAderanyadajJAnAdi sparzAye / acetanA[s]jJAnayobhUya udAharaNaM cetanAtmano dravyasya nirdezenAparituSTasya parasya tadabhipretaparyAyanirdezena pratipAdanArtham , ajJAnAditi, kiyatI vodAharaNamAlA kriyate ? yo'pyajJAna-saMzaya-viparyayajJAnAdirjJAnAd bhinna ityabhimato dharmakalApaH so'pi jJAnAjJAnAtmAtmarUpAdebhinna eveti tatrApi na tu jJAnAdirna bhavatyajJAnAdirityucyate, kiM 25 tarhi ? jJAnAderanya evAjJAnAdirityAtmaiva ajJAnAdirUpeNocyate iti / 1 atra 'bAlakAle'kaumArabhAvena' ityapi pAThaH syAt // 2 sarvasarvadA pra0 // 3 sarva vi0 // 4 rAsa pra0 // 5 nAsyavaM bhA0 / nAsyAva ya0 // 6bhAvAbhAvAbhAva ya0 // 7degdharmANa pr0|| 8degghevAcetanAjJAnayo pr0|| 9jJAnAtmAtmAtmarU bhA0 // Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [caturthe vidhiniyamAre ___ yadyeSa nyAyo neSyate tataH tathA sarvato vyAvRtterayuktaH prasajyapratiSedhaH, khato'pi vyAvRtteH khapuSpavadasattvAt / anyatvAca tattva eva prAgabhAvAdivyAvRttebolakumArAdivat tattva eva cetnaa| sA punarjJAnadarzanAdisaMvedanA nivRttyupakaraNalabdhitattva upayogAtmA / ato 5 rUpAdimadapyAtmA, cetanatvAt, abhimatAtmavat, tasyaiva tathAbhUtatvAdA mukteH| evaM ca kRtvA jJAnaM na jJAnaM pudgalAtmakatvAd rUpAdivat, ajJAnamapi ca jJAnaM tata eva tadvat, cetano'cetanaH, acetanazcetana ityaadi| yadyeSa nyAyo neSyate'nyaH sa prasajyapratiSedhe iSyate cetano na bhavatyacetana ityAdiriSyate tvayA tata evaM sati tathA tena prakAreNa sarvato vyAvRttiH, ghaTaH paTo na bhavatIti paTo'pi ghaTo na bhavatIti 10 parasparavyAvRttivat sarvabhAvavyAvRttezcetanAcetanayoAvRttiH / tatazca sarvato vyAvRtterayuktaH prasajya pratiSedho nirvizeSavyAvRttyarthatvAd natra iti / syAnmatam - svatastvavyAvRttirbhaviSyati ghaTavaiditi cet , ucyate - svato'pi vyAvRtteH, svato'pi tarhi vyAvRttaM tat paraparikalpitaM vastu prApnoti sarvato vyAvRttatvAt khapuSpavat / tasmAccAvastutvaM svaparato vyAvRttatvAt khapuSpavadeveti / tata Aha - asattvA diti / tasmAt sthitametat - asattvaprasaGgAt prasajyapratiSedhAbhAvAcca prAgabhAvAdivyAvRtteranyatvamarthaH 'bAlaH 266-1 kumAro na bhavati' ityAdiSu / tata upasaMhriyate maula eva anyatvAcca tattva eva prAgabhAvAdivyAvRtte_1bbAlakumArAdivat tattvameva cetaneti / / sA punaridAnI cetanA kiMsvarUpA ? iti vAcyA, ucyate - jJAnadarzanAdisaMvedanA, sAkArAnAkAropayogI saprabhedau jJAnadarzanagrahaNena gRhItau, AdigrahaNena sukhaduHkharAgadveSabhayAdisaMvedanA gRhItA / sApi ca nivRttyupakaraNalabdhitattva upayogAtmA, indriyANAM cakSurAdInAM nirvRttiH pakSmapuTakRSNa20 sArAditvena niSpattiH, upakaraNaM tu masUrakAtimuktakakadambakSurapAnekAkAratayA pradezAnAM niSpattiH, etannayadarzanena vAJjanapAdAbhyaGgapradIpAdyapyupakArakamupalabdheH sarvamupakaraNam / labdhiH punarnirvRtteH prAk pazcAccAtmanA pUrvopAttaM tadyogyanAmakarmodayajaM dravyaM jJAnadarzanAvaraNayorvIryAntarAyasya ca kSayakSayopazamau, tattattva upayogo jJAnadarzanasvatattvavyaktiH, sa eva cAtmA / tataH kimiti cet, ato rUpAdimadapyAtmA, yadetad rUparasAdidharma mUrtapaudgalamAdhyAtmikamindriyapANyAdyavayavAtmakaM zarIraM tadapi Atmaiva / kutaH ? cetana25 tvAt , 'cetanatvaM cAsyAnantaraM pratipAditam / kimiva ? a~bhimatAtmavat , yathA zuddhopayogalakSaNaH kevalI AtmA cetanatvAt tathendriyAdyapi rUpAdimaditi / tat samarthayati-tasyaiva tathAbhUtatvAdA mukteH, sa eva hi dravyakevalI saMsArAvastha upayogAtmA tathAbhUto nirAvaraNajJAnaderzanaH saMvRtto'bhimatAtmA, tasmAdA muktestasyaiva tathAbhUtatvAdihApi saMsAre sa eveti rUpAdimataH puruSasya muktasya copayogAtmakatvAdavizeSa 266-2 eva / evaM ca kRtvA jJAnaM na jJAnaM pudgalAtmakatvAd rUpAdivat , pudgalAtmakatvaM ca jJAnasyAnantaraM 1 yadyeva kanyAyo pra0 // 2 dhAkhyate cetano ya0 // 3 vaccet ya0 // 4 kumArAdirUpAdivat yH|| 5 prAganekA pra0 / dRzyatAM pR0 183 paM0 20 // 6cetanasyAM cAsyA bhA0 / cetanasya cAsyA ya0 // 7 abhihitA bhaa0|| 8tathAtathA bhA0 // 93 pr0|| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyazabdavyutpattizabdArthAdivarNanam] dvAdazAraM nayacakram evaM cAyaM saGgraheSu drvyprkRtinyH| sa ca saGgrahaikadezatvAd dravyArthaH / dravyazabdo'pi krtRsaadhnH| dravyamapi dravati yAti na vicchidyate bhinnarUpavyAptyA / nanu karmaNi karmasAdhanatvamuditam / nanu karmasAdhanavyAkhyAnena tenaiva kartRsAdhanatvameva vyavasthApitam, 'dravyeNaiva dravyaM kriyate vrIhivat' iti kartari tRtIyayA kartRsAdhanatvAbhyupagamAt / etasmiMzca naye dravyameva zabdArtho nityaH srvaatmkH| anvAha ca-pRthivIdhAtau kiM satyam ? vikalpaH / vikalpe kiM satyam ? jJAnam / zAne kiM satyam ? om / tad brahma / [ ] pratipAditam / ajJAnamapi ca jJAnaM tata eva tadvat , cetano'cetanaH, acetanazcetana ityanekadhA sarvasarvAtmakatAM bhAvayati / ityAdigrahaNAnnidarzanamAtrametad bhAvitam , anayA dizA sarvatra bhAvanIyamiti / Aha - ArSokteSu nayeSu katamo'yam ? iti, atrocyate - evaM cAyaM saGgraheSu / saGgrahaH zata-10 vikalpaH, ekkeko ya satavidho sattaNeyasatA havaMti te cevaM [ Avani0 759 ] iti vacanAt / teSu saGgraheSu ayaM vidhiniyamanayo draSTavyo ya evaM varNitaH / te'pi ca saGgrahAH saGgraheNa trividhA bhavanti dravya-sthitanayaprakRtayaH / dravyaprakRtayaH, karma-puruSakArAokAntavAdAH, sthitaprakRtayaH puruSa-kAla-niyatyAdivAdAH, nayaprakRtayaH prakRtIzvarAdikAraNavAdAH / teSu cAyaM 'nayaH sthitaprakRtInAM puruSa-kAla niyati-svabhAvanayAnAM virodhinorIzvaranayasya pradhAnanayasya cAdhiSThAtRpradhAnAkhyayorvipakSo dravyaprakRtinayo vidhiniyamabhaGgo 15 draSTavyaH / sa ca saGgrahaikadezatvAd dravyArthaH, niyamAtmakatvAt paryAyAMzasparzitve'pi saGgrahaikadezatvAda dravyArtha evAyamiti / dravyazabdo'pi kartRsAdhanaH, dravyamapi dravatItyAdiparyAyazabdaistadarthaM vyAcaSTe, dravati yAti na 'vicchidyate bhinnarUpavyAptyA bhinnAni rUpANi "cetanAcetanAni brIhipRthivyAdIni devamanuSyAdIni ca sAkalyena vyApnotyeva na kiJcidapi tyajatIti / codaka Aha - nanu karmaNi karmasAdhanatvamuditam , 20 karmakAraNavyAkhyAne'yaM dravyazabdaH karmasAdhana evoktaH 'drUyata iti dravyam' iti, karmavAdazca vidhiniyamabhaGga ityuktam , tat kathamadhunA'vadhArya dravatIti dravyaM kartRsAdhanamucyata iti / atra vidhiniyamanayo brUte pUrvoktameva smArayan - nanu karmasAdhanavyAkhyAnena tenaiva kartRsAdhanatvameva vyavasthApitamiti / tat 267-1 kathamiti cet , ucyate -dravyeNaiva dravyaM kriyate vrIhivaditi kartari tRtIyA 'dravyeNa' iti, tayA kartRsAdhanatvAbhyupagamAt prAgasmAbhiH puruSakarmapRthivIvrIhyAdInAmAtmanaivAtmanaH kartuH karmatvasya ca 25 vistareNa varNitavat satyAM karmatAyAmapi kartRtvaM dravyatvAditi sAmAnyArthasyAvicchedAt svAtavyAt / etasmiMzca naye dravyameva zabdArthaH, na paryAyArthaH padArtha ityarthaH / sa ca nityo vicchedA 1degNAna nida bhA0 / NAnna nida ya0 ||2degny ya0 // 3 havaMtevamiti ya0 / dRzyatAM pR0 295-1 / / 41 // etadantargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 5 nayasthita pra0 // 6 paryAyANAMzaspa bhA0 / paryAyAyAMsespa ya0 // 7degmiti dra ya0 // 8 vicchedyate pra0 // 9 degpamupavyA ya0 // 10 cetanAni pr0|| 11 dRzyatAM pR0 356 paM0 7 // 12 dRzyatAM pR0 357 paM0 1 // 13 ( drvytvaadisaamaanyaa?)|| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ caturthe vidhiniyamAre iti / sa eSa paramArthaH / etaduktaM bhavati - ataH paraM zabdArthavyavahAro nivartate nirvikalpatvAt, vyavahArAtIto'yamarthaH / atrAnuvRttivyAvRttI anantaroktapRthivyAdidhAtuvikalpajJAna satyatvAnuprabandhasAmarthyopahitarUpe yathAbhAgaM prasiddhiM gacchataH / atra utpAdavinAzazabdAvapi tatsthitarUpAveva, Urdhvapadanam / anitya0 ghaTAdizabdA api svatattvabIjaM dravyamevAvicchinnamAhuH / bhAvAdavasthitatvAdvA sarvAtmaka ekaikasya sarvArtharUpAnusyUtatvAt / anvAha ceti jJApakamAha, etameva nayamanuvartamAno'nyo'pyAha / pRthivIdhAtAvityAdi yAvat tad brahmeti / pRthivyeva pRthivIdhAtuH dhRtyAdidharmadhAraNAt / tatra kiM satyam ? vikalpa iti svayameva pRSTvA vyAcaSTe / na kadAcidapyatra pRthivI nAmAsti azmasikatAmRlloSTavatrAdIn vimucya ta eva hi vikalpAH pRthivI, na pRthivyeva te / vikalpe kiM 10 satyam ? jJAnam, te'pi ca vikalpA jJAnAdanye na santi jJAnameva AtmakarmalakSaNaM caitanyaM tathA tathA vijRmbhate, caitanyasyaiva vyavahAramArgapAtitvAt / jJAne kiM satyam ? om, avati rakSatipati tRpyati cetanAcetanabhede saityapyevamAdidhAtvarthAtmanA vipariNamamAnaM karmAtmatayaikaM bhavati yena yathA parikapyate tat tathAnuvartata ityom / tadetad brahma / sa eSa paramArthaH, tadetat tattvaM paramaM brahma bRhaditi / tasyArthaM kathayati etaduktaM bhavati - ataH paraM zabdArthavyavahAro nivartate nirvikalpatvAditi, iyaM - 15 zabdArthavyavahAragatiryAvannirvikalpaM jJAnamevaitaditi, ataH paraM 'brahma' iti yat paraM tattvaM taMtra jJAnamapi nirvikalpaM sad na kramate, taddarzayati - vyavahArAtIto'yamarthaH / ayamiti vyAkhyAtamadhigamopAyakramamAtraM "darzayati / 267-2 katham 'om' ityeSo'nvayavyatirekarahitaH zabdArtho bhavitumarhatIti cet, ko brUte'nvayavyatirekarahita iti ? yasmAdatrAnuvRttivyAvRttI anantaroktapRthivyAdidhAtuvikalpa jJAnasatyatvAnuprabandhasAmarthyo20 pahitarUpe, pRthivyAdidhAtUnAmacetanAbhimatAnAM vikalpasatyAnAM cetanakairmAtmanokarmAbhimatAnAM ca jJAnasatyasvarUpapuruSatvena vA~ndhitavyatiriktAnAm 'om' iti karmAtmaikyApattyA tatsatyatvAnuprabandhena zaktyupadhAnaM nityamevetyanvayavyatirekavAnevAyaM zabdArtha iti / te cAnuvRttivyAvRttI yo yo bhAgo yathAbhAgaM prasiddhimabhidhAnAbhidheyavyavahArAtmikAM 'karma' iti 'puruSaH' iti 'karmapuruSakAra iti eka eva' iti vA prasiddhiM gacchata iti / 1 25 sa ca zabdArtho'nAdya[nu]prabandhasAmarthyopahitAnupravRttitvAd nityaH / atrotpAdavinAzazabdAvapi tatsthitarUpAveva nAsadudbhavAtyantavinAzarUpAviti, tadvayAcaSTe - UrdhvapadanamityAdi gatArtham, yathAsaGkhyamAvirbhAvatirobhAvasvarUpayorapi bhAvAbhidhAyitvAdavasthita evArtha utpadyate vinazyatIti cocyate tathA 1 'UrdhvapadanamutpAdaH AvirbhAva ityarthaH, vinazanaM vinAzastirobhAva ityarthaH / ' ityAzayako mUlapAThaH sambhAvyate'tra / "UrddhapattirutpattirAtmalAbhaH pratyakSopalabdhiH, vividhamadarzanaM vinAzo'nupalabdhirabhAvaH / " iti vakSyate nayacakravRttau pR0 297 - 1 // 2 turvavRtyAdi 0 // 3 satyevamAdi ya0 // 4 tadatad ya0 / tadathatad bhA0 // 5 tatvajJAna pra0 / 6 karmAtmanekarmA ya0 / karttAtmanekarmA bhA0 // 7 ( cAnvita ? ) // 8 Urdhvavadana pra0 // Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 vAkyArthAdyabhidhAnam ] dvAdazAraM nayacakram vAkyArtho'pi ca pRthak sarva padam , sarvasarvAtmakatvAt / nibandhanamapyasya ArSam - je ekaNAme se bahuNAme [ AcArAGgasU0 1 // 3 // 4] iti / tathA pariNamamAnaH / anityaghaTAdizabdA apIti, 'anityaH pradhvastaH' ityAdayo 'ghaTaH paTaH' ityAdayazca zabdAH pRthivyAdilakSaNA api nAtyantamutpannamabhUtaM vAtha bruvate, kiM tarhi ? svatattvabIjaM dravyamevAvicchinnamAhuH, svatattvaM yadabhUtvA bhavati bhUtvA ca na bhavati tadanityam , saimAnakartRkayoH pUrvakAle ktvA-5 pratyayavidhAnAt / sa eva tu zyAdRzyapariNAmAbhyAM bhavati na bhavatIti svatattvasya anityatvasya bIjaM 268-1 dravyamevArthaH / ghaTAdi tAvattadanityatvam , tasya bIjamavasthitaM dravyaM sAmAnyameva aGkarAde/hivat / tadevA'vicchinnaM mahApRthivIvadanutpAdavyayayogi avRddham avicAli kUTasthaM dhruvaM nAnyaditi padArthaH / / vAkyArtho'pi ca pRthak sarva padam , pratyekaM padaM vAkyam 'devadatta gAmabhyAja zuklAm' ityatra devadatta evetarapadArthaparisamApteH karmavibhaktyante gozabde ca tathAparisamApteritarapadArthAnAm / tacca sarvasarvA- 10 tmakatvAduktanyAyAdupapannam / na caitAH svamanISikA ucyante, kintu nibandhanamapyasya darzanasya ArSamasti yato'sya darzanasya vinirgama iti tadarzayati-je ekaNAme se bahuNAme, yadekasya bhAvaH tat sarvasyApi yat sarvasya tadekasyApi / iti caturtho'ro nayacakrasya samAptaH prathamazca mArgoM nemirityrthH| a~dhamekapustakaM samAptam // cha / 1 cArtha bhA0 vi0 // 2 "samAnakartRkayoH pUrvakAle" iti pANinIyavyAkaraNe 3 / 4 / 21 // 3 dRzyapari0 pr0|| 4 tAvatada bhA0 // 5 vacchinnaM pr0|| 6 bhAvA pra0 / ( bhavet ?) / atra yadekasya nAma tat sarvasyApi ityapi pAThaH syAt // 7 ardhamekamekapudeg pA0 20 hI0 / ardhamekamekaM pu vi0 / ardhamekaM eka bhA0 // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SWADIDIORNOONORMALAQAORMODIOMODA Risoiscisciscitis isosolscidis arham // Namo tthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa // // namaH zrIantarikSapArzvanAthAya // nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNAni siddhacakraM namaskRtya hRdaye praNidhAya c| nayacakramahAzAstre TippaNaM kriyate mayA // pR0 150 12. bhagavantaH zrImallavAdikSamAzramaNapUjyapAdAH 'vidhiniyamabhaGgavRttI'tyAdi [pR0 9 paM0 6] .. vakSyamANaikakArikAmAnaM gAthAsUtraM vyAcikhyAsavo yaM granthaM viracayAmAsuH sa sarvo'pi mallavAdipraNIto grantho vidhiniyama-10 bhanavRttI'tyAdikArikayA sahito nayacakranAmnA prasiddhaH / 'ara'saMjJakadvAdazaprakaraNavibhaktatvAt prAcInasaptazatAranayacakragranthavyAvRttyartha cAyaM mallavAdipraNIto grantho 'dvAdazAranayacakra'nAmnApi kvacid vyapadizyate, tathApi prAmukhyena prAcuryeNa ca neyacakranAmnaivAsya zAstreSu prasiddhiH / mallavAdinApi 'nayacakrAkhyam [pR0 9 60 4] ityabhihitatvAt svayaM granthakRto'pi 'nayacakram' ityeva nAmAbhimataM prtiiyte|nyckrvRttikRtaapi prAyaH sarvatra 'nayacakram' ityeva nAma nirdiSTam / ato'smAbhirapi tadeva sviikRtm| 15 1 pUjyapAdAcAryamahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTaziSyAcAryamahArAjazrImadvijayameghasUrIzvaraziSyamunirAjazrIbhuvanavijayAntevAsinA munijambUvijayena / idaM punaryeyam-nyAyAgamAnusAriNIvRttyalate nayacake vRtteradhastanabhAge'pi bahUni TippaNAni bahuSu sthaleSu tatra tatra yojitAni mayA / imAni tu TipaNAni saptamAra[ pR. 552] paryantaM nayacakrasya mudraNAnantaraM mayA samArabdhAni pRthag mudrayitvA ca nayacakragranthenaiva saha saMyojitAni / ato yatra kasyacidapi granthasya nAmanirdezaM vinA 'pR0 paM0 Ti.' ityabhihitaM bhavet tatra nayacakragranthasyaiva yathAkrama 'pRSThaM' 'paMktiH' 'TippaNaM' vA veditavyam , yatra tu 'TipR. paM0 Ti.' ityabhihitaM bhavet tatra pRthaga mudrayitvA nayacakragranthena saha saMyojitAnAmeteSAM 'TippaNAnAM pRSThaM' 'paMktiH' 'TippaNaM' vA yathAyogaM veditavyam / yatra tu 'pR0' ityasya purastAt sthUlAkSaraiH pRSThAko nirdiSTaH tatra mudritanayacakragranthe pArzvabhAge [ In the margin ] nirdiSTo hastalikhitAyA 'bhA0'prateH pRSThAko jJeyaH / 2 "tathAhi pUrvavidbhiH sakalanayasaGgrAhINi sapta nayazatAni vihitAni yatpratibaddhaM saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsIt / tatsaMgrAhiNaH punAdaza vidhyAdayo yatpratipAdakamidAnImapi nyckrmaaste|"- iti vAdivetAlazAntisUrikRtAyAm uttarAdhyayanasUtrabRhadvRttau pR. 68 / "tathAhi-pUrvavidbhiH sakalanayasaMgrAhINi sapta nayazatAnyuktAni yatpratipAdakaM saptazatAraM nayacakrA naya0 Ti. 1 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 150 16idaM tvavadheyam -mallavAdiviracitamidaM nayacakrazAstraM bahutaramasmAbhiH prayatite'pi na kutracidapyupalabdham / na kevalaM sampratyeva, api tu atIteSu saptasu varSazateSvapi grantho'yaM luptaprAya AsIditi pratIyate / tathA cAbhihitaM prabhAcandrAcAyaH vaikrame 1334 tame varSe viracite prabhAvakacarite mallavAdiprabandhe "guruNA gacchabhArazca yogye ziSye nivezitaH / mallavAdiprabhau ko hi svaucityaM pravilaGghayet // 68 // nayacakramahAgranthaH ziSyANAM puratastadA / vyAkhyAtaH paravAdIbhakumbhabhedanakesarI // 69 // zrIpadmacaritaM nAma rAmAyaNamudAharat / caturviMzatiretasya sahasrA granthamAnataH // 70 // tIrtha prabhAvya vAdIndrAn ziSyAn niSpAdya cAmalAn / guruziSyau gurupremabandheneveyaturdivam // 71 // buddhAnandastadA mRtvA vipakSavyantaro'jani / jinazAsanavidveSiprAntakAlamaterasau // 72 // tena prAgvairatastasya granthadvayamadhiSThitam / vidyate pustakasthaM tad vAcituM sa na yacchati" // 73 // prabhAvakaca 0 / 10 etadullekhadarzanAt prabhAcandrAcAryakAle'pi asya nayacakragranthasya luptaprAyatvamanumIyate / tathApi siMhasurigaNivAdi kSamAzramaNairviracitA nyAyAgamAnusAriNI vRttirasya upalabhyate / asyAM ca vRttau mUlanayacakragranthasya kAnicit pratIkAni tatra tatra upalabhyante, kiyAMzcidaMzazca aMtidezAdiprasaGgeSu nidarzito'sti vRttau / etat sarvaM yathAyoga sandhAya kiJciJca pUrayitvA anyAMzca nAnAviSayasambandhino bahutarAn granthAnavalokya idaM mUlaM nayacakraM svamatyanusAreNa asmAbhiH saMkalpitamasti / asmatkalpanAsahAyaka pramANamapi bahuSu sthAneSu tatra tatropadarzitamasmAbhirupadazayiSyate ca / 15 ato 'vyApyekastham' ityAdyasmatkalpitamUlasaMvAdArtha pR0 6 50 18-19 ityatra draSTavyam / __ pR0 150 16. nyAyAgamAnusAriNI nyckrvaalvRttiH| pUjyAH zrIsiMhasUrigaNivAdikSamAzramaNA vRttimimAM viracayAmAsuH / yadyapyebhiH svaviracitAyA asyA vRtteH ['TIkAyAH] vizeSataH kimapi nAma nAmihitaM tathApi navamAraparisamAptau "iti niyamabhaGgo navamo'raH zrImallavAdipraNItanayacakraTIkAyAM nyAyAgamAnusAriNyAM siMhasUrigaNivAdikSamA zramaNadRbdhAyAM smaaptH|" ityullekhadarzanAdasmAbhiratra nyAyAgamAnusAriNI' ityabhihitamiti dhyeyam / 'nayacakravAlavRttiH' 20 iti zabdasta nayacakraTIkAyAM na kvApi prayaktaH siMhasarigaNivAdikSamAzramaNaiH, kintu asmAbhiH saMzodhanArthaM saMgRhItAsa nayacakravRtterhastalikhitAsu sarvAsu pratiSu patrANAM pArzvabhAge [ In the margin] 'nayacakravAlavRttiH' iti lekho dRzyate / ata ubhayamapIdamanusandhAya 'nyAyAgamAnusAriNI nayacakravAlavRttiH' ityabhihitamatrAsmAbhiriti dhyeyam / dhyayanamAsIt / uktaM ca-'ekkeko ya sayaviho satta nayasayA havaMti emeva' [Ava0ni0 gA0 759] / saptAnAM ca nayazatAnAM saMgrAhakAH punarapi vidhyAdayo dvAdaza nayAH yatprarUpakamidAnImapi dvAdazAraM nayacakramasti / " iti maladhArihemacandrasUriviracitAyAm anuyogadvArasUtravRttau pR0 267 / "adhunA tu zAstraprayojanamucyate-satvapi pUrvAcAryaviraciteSu sanmati-nayAvatArAdiSu nayazAstreSu arhatpraNItanaigamAdipratyekazatasaMkhyaprabhedAtmakasaptazatAranayacakrAdhyayanAnusAriSu tasmiMzca ArSe saptazatAranayacakrAdhyayane ca satyapi dvAdazAranayacakroddharaNaM vistaragranthabhIrUn saMkSepAbhivAJchinaH zikSakajanAnanugrahItuM 'kathaM nAmAlpIyasA kAlena nayacakramadhIyeran ime samyagdRSTayaH' ityanayAnukampayA saMkSiptagranthaM bahvarthamidaM nayacakrazAstraM zrImacchretapaTamallavAdikSamAzramaNena vihitaM svniitipraakrmvijitaashessprtivaadivijigiissuckrvijyinaa|" iti vakSyate nayacakravRttau grnthaante| 1 "vedAnalarzi khizazadharavarSe caitrasya dhavalasaptamyAm / zukre punarvasudine sampUrNa pUrvaRSicaritam // 22||"-prbhaavkc0|| 2buddhAnando nAma bauddhavAdI, sa ca vAde parAjito mallavAdinA / "zrIvIravatsarAdatha zatASTake caturazItisaMyukte / jigye sa mallavAdI bauddhAstadvayantarAMzcApi // 83 // " iti prabhAvakacarite vijayasiMhasUriprabandhe / 3 dRzyatAM pR0 27 paM07-10, pR. 32 paM0 9-16 ityAdi / 4 vRttiH TIkA cetyeko'rtha iti dhyeym| 5 bauddhAcAryamaitreyapraNItasya asaGgavyAkhyAtasya vasubandhuviracitabhASyasahitasya madhyAntavibhAgasya sthiramativiracitA TIkA 'AgamAnusAriNI' iti nAmnA prasiddhA iti dhyeyam / 6 "360. nayavakravAlavRttirmallavAdIyadvAdazAranayacakratumbasUtravyAkhyArUpA sasUtrA 18000 / " iti bRhaTipanikAyAM pR0 10 / idaM tu dhyeyam-yadA mallavAdipraNIto nayacakragrantho luptaprAyaH kevalaM siMhasarigaNiviracitA vRttirevopalabhyamAnA AsIta tadA saMjAtairguNaratnasUriprabhRtibhiH 'nayacakravAla'zabdaH prayukto'sti, tathAhi-"zvetAmbarANAM sammatiH nayacakravAlaH syAdvAdaratnAkaraH ratnAkarAvatArikA tattvArthaH pramANavArtikam..... ityevamAdayaH / " iti SaDdarzanasamuccayasya bRhadvattau guNaratnasUrayaH / " Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR02506.] TippaNAni / pR0 2 paM0 5. dravyArthAdezAt / dravyArthI dravyAstikanayaH, dRzyatAM pR0 7 pN08-11| dravyArthAdezAd dravyAstikanayavyapadezAd dravyAstikanayavivakSayeti bhaavH| "iha oghataH sapta nayA bhavanti naigmaadyH| uktaM ca-'naigamasahavyavahAraRjusUtrazabdasamabhirUDaivaMbhUtA nayAH' [ tattvArtha. 134] / ete ca dravyAstikaparyAyAstikalakSaNe nayadvaye'ntarbhAvyante / dravyameva paramArthato'sti na paryAyA ityabhyupagamaparo dravyAstikaH / paryAyA eva vastutaH santi na dravyamityabhyupagamaparaH paryAyAstikaH / tatrAdyAstrayo dravyAstikAH, zeSAstu paryAyAstikAH / " iti anuyogadvArasUtrasya maladhArihemacandrasUriracitAyAM / vRttau sU0 72 / vistarArthimidRzyatAM tattvArtharAjavA0 1 / 33 / ' __pR0 2 paM0 5. ekaparamANuH......... | "sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / 5 / 23 / 'sparzaH rasaH gandhaH varNaH' ityevaMlakSaNAH pudgalA bhavanti / tatra sparzo'STavidhaH-kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH snigdhaH rUkSa iti / rasaH paJcavidhaHtiktaH kaTuH kaSAyaH amlaH madhura iti / gandho dvividhaH-surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH-kRSNo nIlo lohitaH pIta: zukla iti / .... sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavantIti / ataH pudgalAstadvantaH / ...........ta ete pudgalAH samAsato 10 dvividhA bhavanti, tadyathA-aNavaH skandhAzca |5|25|...ttr aNavo'baddhAH, skandhAstu baddhA eva |"-tttvaarthbhaa0 / pR0 2 paM0 6. svAbhAvikaiH / "kathaM punarekasya vastuno yugapadanantadharmAtmakatvam ? anocyate-sarvameva vastu tAvat saparyAyam / te ca paryAyA dvividhA rUparasAdayo yugapadbhAvinaH, navapurANAdayastu kramabhAvinaH / punaH zabdArthaparyAyabhedAt sarve'pi dvividhaaH| tatra 'indro duzyavano hariH' ityAdizabdairye'bhilapyante te sarve'pi zabdaparyAyAH / ye tvabhilapituM na zakyante zrutajJAnaviSayatvAtikrAntAH kevlaadijnyaanvissyaaste'rthpryaayaaH| punarete dvividhAH svaparyAyAH paraparyAyAzca / punaste'pi 15 kecit svAbhAvikAH, kecittu pUrvAparAdizabdavat ApekSikAH / punarete'pi atItAnAgatavartamAnakAlabhedAt trividhA ityAdinA prakAreNa samayAnusArataH sudhiyA vastuno yugapadanantadharmAtmakatvaM bhAvanIyam |"-vishessaav. bhA. maladhArivR0 pR. 894-5, kA0 2180 / . pR0 250 6. puraskRtaiH pazcAtkRtaizca / 'puraskRtaiH' anAgatakAlabhAvibhiH pazcAtkRtaiH' atItairityarthaH / tulanA-"egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa kevaiyA vedaNAsamugghAyA atItA? goyamA ! aNaMtA / kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi 20 kassaI nsthi|" -prajJApanAsU0 36 // 332, atra "puraskRtA anAgatakAlabhAvina iti tAtparyArthaH" iti vyAkhyAtaM salayagirisUribhiH / "jatA gaM uttaraddhe vAsANaM paDhame samae paDivajati tatA gaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pabvayassa puracchimapaJcasthimeNaM aNaMtarapurakkhaDakAlasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjai. jayA NaM paJcatthimeNaM vAsANaM paDhame samae paDivajjai tatA NaM jaMbuddIve dIve maMdarassa panvayassa dAhiNeNaM aNaMtarapacchAkaDakAlasamayasi vAsANaM paDhame samae paDivapaNe bhvti|"suuryprjnypti sU029 / ___ pR0 2 paM0 6. dvayaNukAdibhiH sAMyogikaiH..... vainasikaiH / atra sAMyogikaiH saMyogajanyaiH saMghAtajanyairityarthaH / "skandhAstAvat saMghAtabhedebhya utpadyante / 5 / 26 / saMghAtAd bhedAt saMghAtabhedAditi ebhyastribhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante dvipradezAdayaH / tadyathA-dvayoH paramANvoH saMghAtAd dvipradezaH, dvipradezasyANozca saMghAtAt tripradezaH, evaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAmanantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM saMghAtAt tAvatpradezAH / eSAmeva bhedAd dvipradezaparyantAH / eta eva saMghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante anyasya saMghAtena anyato bhedeneti |"-tttvaarthbhaa| 30 mahAskandhaparyantairvainasikaiH / "khaMdho vi vIsasAe . // 394 // skandhaH acittamahAskandhaH, so'pi 'vitrasayA kevalena vistrasApariNAmena bhavati, na tu jIvaprayogeNa |"-vishessaav0bhaa0mldhaari70 / "bandhastrividhaH prayoga 25 vizeSaNavatI sammati-nayacakravAla-tattvArthAn / jyotiSkaraNDa-siddhaprAbhRta-vasudevahiNDIMzca // 42 // " iti jinAgamastave jinaprabhasUrayaH / eteSAM granthakArANAM samaye mallavAdipraNItanayacakrasya anupalabhyamAnatvAt kevalaM siMhasUrigaNikSamAzramaNaviracitanayacakravRttereva upalabhyamAnatvAcca 'etairgranthakRdbhiH nayacakra manasikRtya nayacakravAla ityabhihitamAhokhidU nayacakravRtti manasi nidhAya' iti tu sudhIbhiH svayameva vicAraNIyam / yadA tu malavAdikRtaM nayacakramupalabhyamAnamAsIt tadAnIntaneSu keSucidapi grantheSu 'nayacakravAla'zabdollekho nAsmAbhiH kvacidapi dRSTa ityapi dhyeyam / 1 "bandhanaM bandhaH parasparAzleSalakSaNaH / prayogo jIvavyApAraH, tena ghaTito bandhaH prAyogikaH audArikAdizarIrajatukASTAdiviSayaH / virasA svabhAvaH / prayoganirapekSo visrasAbandhaH .... vidhudulkAjaladharAgnIndradhanuHprabhRtiH viSamaguNavizeSapariNataparamANuprabhavaH skndhprinnaamH|"-tttvaarthsiddhsenvR05|24| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [pR02 50 6-7bandho vistrasAbandho mizra iti |.."sthaulympi dvividham - antyamApekSikaM ca saMghAtapariNAmApekSameva bhavati / tatrAntya sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati / ApekSika badarAdibhya aamlkaadigviti|"-tttvaarthbhaa0 5 / 24 / "uppAo daviyappo paogajaNio a vIsasA ceva / // 3 // 32 // dvibheda utpAdaH purusstrkaarkvyaapaarjnytyaa|"-snmtivR0 pR. 641 / - pR0 2 paM06-7. prAyogikaizca kArmaNazarIrAdibhiH / "audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi / 2 / 37 / audArikaM vaikriyam AhArakaM taijasaM kArmaNamityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti"-tattvArthabhA0 // 37 // pR0 250 8. ekdviymmi......| "yat tadanyato vibhaktena svarUpeNa ekamanekaM ca vastUktaM tadanantapramANamityAkhyAtumAha-egadaviyammi je atthapajayA vayaNapajjayA vA vi| tIyANAgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM // 1 // 31 // ekasmin jIvAdidravye arthaparyAyA arthagrAhakAH saGgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyAH tadrAhyA vA arthabhedAH, vacanaparyAyAH zabdanayAH zabda-samabhirUDha-evambhUtAH tatparicchedyA vastvaMzA vA, te ca atItAnAgatavartamAnarUpatayA sarvadA vivartante vivRttAH 10 vivartiSyanta iti teSAmAnantyAd vastvapi tAvapramANaM bhavati / tathAhi-anantakAlena sarveNa vastunA sarvAvasthAnAM parasparAnu gamena AsAditatvAt avasthAtuzcAvasthAnAM kathaJcidananyatvAt ghaTAdivastu paTapuruSAdirUpeNApi kathaJcid vivRttamiti sarva sarvAtmakaM kathaJciditi sthitam / dRzyate cai pudgaladravyamatItAnAgatavartamAnadravyaguNakarmasAmAnyavizeSapariNAmAtmakaM yugapat krameNApi tat tathAbhUtameva, ekAntAsata utpAdAyogAt satazca niranvayavinAzAsambhavAditi prtipaadittvaat|"-snmtivR0 pR. 430 // __ pR0 2 paM0 10-11. gatisthityavagAha..... ApekSikaiH.... shriiraadibhiH| etatsvarUpamitthaM jJeyam15"jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / / 4 / jIvA ajIvA AsravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA sapta padArthAstattvAni / ....."upayogo lakSaNam / 2 / 8 / upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati |....."uktaa jIvAH, ajIvAn vakSyAmaH-ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH / 5 / 3 / dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pugalAstikAya ityjiivkaayaaH| tAn lakSaNataH parastAd vakSyAmaH / 'kAya'grahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArtha ca / dravyANi jIvAzca / 5 / 2 / ete dharmAdayazcatvAraH prANinazca paJca dravyANi ca bhavanti / ...... / atrAha-uktaM bhavatA 'dharmA20 dInastikAyAn parastAllakSaNato vakSyAmaH' iti, tat kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate-gatisthityupagraho dharmAdharmayo rupkaarH|5|17| gaitimatAM gateH sthitimatAM ca sthiterupagraho dharmAdharmayorupakAro yathAsaGkhyam / upagraho nimittamapekSAkAraNaM heturityanarthAntaram / upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanarthAntaram / AkAzasyAvagAhaH / 5 / 18 / avagAhinAM dharmAdharmapudgalajIvAnAmavagAha AkAzasyopakAraH dharmAdharmayorantaHpravezasambhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizceti / zarIravAGamanaHprANApAnAH padalAnAm / 5 / 19 / paJcavidhAni zarIrANi audArikAdIni vAg manaHprANApAnAviti pudglaanaamupkaarH| tatra zarIrANi 25 yathoktAni [2 // 37 ], prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtau [12] / ....... 'atrAha-atha kAlasyopakAraH ka iti / 1 "prayogagatiH jIvapariNAmasamprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparzasaMsthAnaviSayA"-tattvArtha siddhasenavR0 5 / 22 / 2 dRzyatA TipR0 3 paM0 16 / 3 asya vyAkhyA-"jIvapudgalAH kriyAvantaH, yatra ca gatiH tatrAvazyatayA sthityApi bhavitavyam / athavA dharmadravyasya sannihitatvAt kimityavyAhatA gatireva satataM na bhavati ? avikalakAraNakalApasannidhAvavazyaMbhAvinI kaaryotpttiH| evaM sthitirapi vaacyaa| ityAkSipte gatimatAmityAha / khata eva gatipariNatiryeSAM dravyANAM sthitipariNatizca teSAmupagrAhako dharmAdharmAvapekSAkAraNamAkAzakAlAdivat , na nivartakaM kAraNam / nirvartakaM hi tadeva jIvadravyaM pudgaladravyaM vA gatisthitikriyAviSTam , dharmAdhauM punarupagrAhakI anupaghAtako anugrAhakAvityarthaH / svabhAvata evaM hi gatisthitipariNatAni dravyANi tAvupagRhNItaH / yathA ca sarittaDAgahadasamudreSvavagAhitve sati matsyasya svayameva saJjAtajigamiSasyopagrAhakaM jalaM nimittatayopakaroti daNDAdivad mRdaH pariNAminyAH, nabhovad vA apekSAkAraNam , heturiti kAraNasAmAnyapratipattikAri........ na punastajjaladravyaM gateH kAraNabhAvaM bibhrANamagacchantamapi jhaSaM balAt prerya gamayati / kSitirvA svayameva tiSThato dravyasya sthAnabhUyamApanIpadyate, na punaratiSThad dravyaM balAdavaniravasthApayati / vyoma vA'vagAhamAnasya svata eva dravyasya hetutAmupaityavagAhaM prati, na punaranavagAhamAnamavagAhayati khAvaSTambhAt / svayameva ca kRSIvalAnAM kRSyArambhamanutiSThatAM varSamapekSAkAraNaM dRSTam , na ca nanakurvatastAMstadarthamArambhayad varSavAri pramitam |......ydi tarhi nimittakAraNaM dharmAdharmo daNDAdivadevaM satyapekSAkAraNataiva hIyate, yato nirvyApAramapekSAkAraNamucyate, naitadevam , apetayuktitvAt , na hi nirvyApAraM kAraNam , kiM tarhi ? kurvat kAraNam / apekSAkAraNaM caitAvatocyate dharmAdi dravyagatakriyApariNAmamapekSamANaM jIvAdigatyAdikriyApariNatiM puSNAti / evaM tarhi nimittApekSAkAraNayorna kazcid vizeSaH, asti vizeSaH, daNDAdiSu prAyogikI vaisasikI ca kriyA, dharmAdiSu vaisasikyeveti |"-tttvaarth siddhasenavR0 / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR07 paM0 11-3.] TippaNAni / anrocyate-vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya / 5 / 22 / tadyathA-sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH| vartanA utpattiH sthitiH prathamasamayAzrayA ityarthaH / pariNAmo dvividhaH-anAdirAdimAMzca / taM parastAd vakSyAmaH / kriyA gatiH, sA trividhA-prayogagatiH visrasAgatiH mizriketi / paratvAparatve trividhe-prazaMsAkRte kSetrakRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte 'paro dharmaH, paraM jJAnam , aparo'dharmaH, aparamajJAnam' iti / kSetrakRte ekadikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati snnikRsstto'prH| kAlakRte dviraSTavarSAd varSazatikaH paro bhavati, varSazatikAd dviraSTavarSA'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA 5 vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti|"-tttvaarthbhaa0 / vistaratastvasyArthaH siddhsengnnyaadivircitvRttibhyo'vgntvyH| pR0 2 paM0 11. dravyArthAdiSTasya / dravyArthikanayApekSayA vivakSitasyeti bhAvaH / dRzyatAM TipR0 3 paM0 1 / pR0 2 paM0 12. dravyaparyAyANAM / "pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu / / 1 / 30 / ..... pramANAnAM pratyakSAdInAM viSayo gocaro dravyaparyAyAtmakaM vastu / dravati tAMstAn paryAyAn gacchati iti dravyaM dhrauvyalakSaNam / pUrvottaravivartavaya'nvayapratyayasamadhigamyamUrdhvatAsAmAnyamiti yAvat / pariyanti utpAdavinAzadharmANo bhavantIti paryAyA vivartAH / tacca te cAtmA svarUpaM 10 yasya tad dravyaparyAyAtmakaM vastu paramArthasadityarthaH / yad vAcakamukhyaH-'utpAda-vyaya-dhauvyayuktaM sat' [ tattvArtha0 5 / 29] / .........."dravyaparyAya'grahaNena dravyaikAnta-paryAyaikAntavAdiparikalpitaviSayavyudAsaH / 'Atma'grahaNena cAtyantavyatiriktadravya paryAyavAdikANAdayogAbhyupagataviSayanirAsaH / yacchrIsiddhasenaH-'dohi vi naehi nIyaM satthamulUeNa tahavi micchattaM / jaM saviSayappahANattaNeNa annonnaniravikkhA // ' [ sainmati0 3 / 49] iti / " iti hemacandrasUripraNItAyAM pramANamImAMsAyAm / atra 'guNaparyAyavadrvyam' [pR0 17 paM0 22 ] ityasya vakSyamANaM TippaNamapi draSTavyam / 15 pR0 2 paM0 12. sadavizeSAt / "sarvamekaM sadavizeSAt" iti tattvArthabhASye saMgrahanayAbhiprAyanirUpaNe 135 / / asya siddhasenagaNikRtA vyAkhyA-"sakalaM jagadanekAvayavAtmakamapi sattAmAtravyApteravizeSAdekamucyate / " iti / __ pR0 3 paM0 1. abhidhAna... / abhidhAnasya phalaM vyavahAraH, pratyayasya phalaM vinizcayaH / pR0 3 paM0 3. ekamekameva / (ekameva ?) / pR0 3 paM0 4. arpaNAt / arpaNaM vyapadeza Adezo vivakSA apekSA ityekArthikAni / 20 pR0 3 paM0 6. dravya.. / dravya-kSetra-kAla-bhAvApekSAbhirityarthaH / jainadarzanAnusAreNa vastuno'nantadharmAtmakatvAdanekAbhirapekSAbhirvastutattvaM vicAryata iti dhyeyam / dravya-kSetra-kAla-bhAvasvarUpaM pR0 15-17 ityatrAvalokanIyam / . pR0 3 paM0 7-11. eyaM vAlasaMgaM........ sapajavasitameva / "se kiM taM sAiaM sapajjavasiaM aNAiaM apajjavasiaMca? icceyaM duvAlasaMga gaNipiDaga vucchittinayaTTayAe sAiaM sapajavasiaM / avucchittinayaTTayAe aNAiaM apjjvsiaN| taM samAsao caubvihaM paNNatta, taM jahA-davvao khittao kAlao bhaavo| tattha danvao gaM sammasuaM ega purisaM 25 paDucca sAi sapajavasiaM, bahave purise ya paDucca aNAiyaM apajabasiyaM / khettao Na paMca bharahAI paMceviyAI paDucca sAi sapajavasi, paMca mahAvidehAI paDucca aNAiyaM apjjvsi| kAlaoNaM ussappiNI osappiNI ca paDucca sAiaM sapajjavasi noussappiNI noosappiNI ca paDucca aNAiyaM apjvsi| bhAvaoNa je jayA jiNapannattA bhAvA AghavijaMti paNNavijaMti parUvijaMti daMsijati nidaMsirjati uvadaMsijati te tayA paDucca sAiaM sapajjavasiaM khAovasamiyaM puNa bhAvaM paDucca aNAiaM apajavasi / ahavA bhavasiddhiyassa suyaM sAiyaM sapajjavasiaMca, abhavasiddhiyassa suyaM aNAiyaM apajavasiyaM ca / " 30 [sU0 42] iti nandisUtre pAThaH / asya malayagirisUriviracitA vyAkhyA-"atha kiM tat sAdi saparyavasitam, anAdi aparyavasitaM ca? tatra saha AdinA vartata iti sAdi / tathA paryavasAnaM paryavasitam, bhAve ktapratyayaH, saha paryavasitena vartata 1 "dvAbhyAmapi dravyArthika-paryAyArthikanayAbhyAM praNItaM zAstram ulUkena vaizeSikazAstrapraNetrA dravyaguNAdeH padArthaSaTkasya nityAnityaikAntarUpasya tatra pratipAdanAt [pR0 656] / .... "padArthaSaTke dravyANi guNAzca kecinnityA eva, kecittvanityA eva, karmAnityameva, sAmAnya-vizeSa-samavAyAstu nityA eveti padArthavyavasthA / tatazcaitacchAstram / tathApi mithyAtvam , tatpradarzitapadArthaSaTkasya pramANabAdhitatvAt [pR0 657] |......"jaM saviSaya' ityAdigAthApazcArdhena hetumAha-yasmAt khaviSayapradhAnatAvyavasthitAnyonyanirapekSobhayanayAzritaM tat, anyonyanirapekSanayAzritatvasya mithyAtvAvinAbhUtatvAt |"[pR0 704] iti abhayadevasUriviracitAyAM snmtivRttau| 2"te tadA paDucca"-nandIcUrNi0 pR0 81 / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 3 paM0 14-16iti saparyavasitam / AdirahitamanAdi, na paryavasitamaparyavasitam / AcArya Aha-ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM 'vocchittinayaTTayAe' ityAdi, vyavacchittipratipAdanaparo nayo vyavacchittinayaH paryAyAstikanaya ityarthaH, tasyArthI vyavacchittinayArthaH paryAya ityarthaH, tasya bhAvo vyavacchittinayArthatA, tayA, paryAyApekSayetyarthaH / kim ? ityAha -sAdisaparyavasitam, nArakAdibhavapariNatyapekSayA jIva iva / avucchittinayaTTayAetti, avyavacchittipratipAdanaparo nayo'vyavacchittinayaH, tasyArtho'vyavacchittinayArthoM 5 dravyamityarthaH, tadbhAvastattA, tayA, dravyApekSayetyarthaH / kim ? ityAha-anAdi aparyavasitam, trikAlAvasthAyitvAjIvavat / adhikRtamevArtha dravyakSetrAdicatuSTayamadhikRtya pratipAdayati-tat' zrutajJAnaM 'samAsataH' saMkSepeNa caturvidhaM prajJaptam, tadyathAdravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyato, Namiti vAkyAlaGkAre, samyakazrutamekaM puruSaM pratItya sAdi saparyavasitam / kathamiti cet, ucyate-samyaktvAvAptau tataH prathamapAThato vA sAdi / punarmithyAtvAvAptau, sati vA samyaktve pramAdabhAvato mahAglAnatvabhAvato vA suralokagamanasambhavato vA vismRtimupAgate, kevalajJAnotpattibhAvato vA sarvathA vipranaSTe saparyavasitam / 10 bahUn puruSAn kAlatrayavartinaH punaH pratItya anAdi aparyavasitam, santAnena pravRttatvAt , kAlavat / tathA kSetrato, Namiti vAkyAlaGkAre, paJca bhairatAni paJcairavatAni pratItya sAdi spryvsaanm| katham ? ucyate-teSu kSetreSu avasarpiNyAM suSamaduSSamAparyavasAne utsapiNyAM tu duSSamasuSamAprArambhe tIrthakaradharmasaGghAnAM prathamatayotpatteH sAdi, ekAntaduSSamAdau ca kAle tadabhAvAt spryvsitm| tathA mahAvidehAn pratItya anAdi aparyavasitam, tatra pravAhApekSayA tIrthakarAdInAmavyavacchedAt / tathA kAlato, Namiti vAkyAlaGkAre, avasarpiNImutsarpiNIM ca pratItya sAdi saparyavasitam , tathAhi avasarpiNyAM tisRSveva samAsu 15 suSamaduSSamA-duSSamasuSamA-duSamArUpAsu utsarpiNyAM tu dvayoH samayoH duSSamasuSamA-suSamaduSSamArUpayorbhavati, na parataH, tataH sAdisaparyavasitam |.....................'noussppinnii'tyaadi, 'noutsarpiNImavasarpiNI pratItya anAdyaparyavasitam, mahAvideheSu hi notsarpiNyavasarpiNIrUpaH kAlaH, tatra ca sadaivAvasthitaM samyakzrutamityanAdyaparyavasitam / tathA bhAvato, Namiti vAkyAlaGkAre, 'ye' ityanirdiSTa nirdeze, ye kecana yadA pUrvAhlAdau jinaiH prajJaptA jinaprajJaptA bhAvAH padArthAH 'AdhavijaMti'tti..... AkhyAyante, sAmAnyarUpatayA vizeSarUpatayA vA kathyante ityarthaH / 'prajJApyante' nAmAdibhedapradarzanena AkhyAyante / 'prarUpyante' nAmAdi20 bhedasvarUpakathanena prakhyAyante ..... / tathA 'daryante' upamAnamAtropadarzanena prakaTIkriyante, yathA gauriva gavaya ityAdi / tathA 'nidaryante' hetudRSTAntopadarzanena spaSTatarIkriyante / 'upadaya'nte' upanayanigamanAbhyAM niHzavaM ziSyabuddhau sthApyante; athavA 'upadaya'nte' sakalanayAbhiprAyAvatAraNataH paTuprajJaziSyabuddhiSu vyavasthApyante / 'tAn' bhAvAn 'tadA' tasmin kAle tathA AkhyAyamAnAn pratItya sAdisaparyavasitam / etaduktaM bhavati-tasmin kAle taM taM prajJApakopayoga svaravizeSa prayatnavizeSamAsanavizeSama pratItya sAdisaparyavasitam upayogAdeH pratikAlamanyathA'nyathAbhavanAt |.....'kssaayopshmikN bhAvaM punaH 25 pratItya anAdyaparyavasitam, pravAharUpeNa kSAyopazamikabhAvasya anAdyaparyavasitatvAt / athavetyAdi, ..... bhavasiddhiko bhavyaH, tasya [zrutaM] samyakzrutaM sAdisaparyavasitam, samyaktvalAme prathamatayA bhAvAt bhUyo mithyAtvaprAptau kevalotpattau vA vinAzAt / ...... 'abhavetyAdi, abhavasiddhiko'bhavyaH, tasya zrutaM mithyAzrutamanAdyaparyavasitam, tasya sadaiva smyktvaadigunnhiintvaat|" iti malayagiriviracitAyAM nandisUtravRttau pR0195-198 / dRzyatAM nandi0 hAribhadrI0 pR0 84-86 / pR0 3 paM0 14-16. imA NaM. 'asAsatA / dRzyatAM pR0 451 Ti0 / 30 pR0 3 paM0 19. AbhinibodhikabhedAnAm / 'Abhinibodhika' matijJAnamityarthaH / matyAdijJAnapaJcakasvarUpaM cetthamavagantavyam-"nANaM paMcavihaM pannataM, taM jahA-AbhiNibohiyanANaM suanANaM ohinANaM maNapajavanANaM kevalanANaM [ nandisU. 1] / jJAtirjJAnam , bhAve 'anaT' pratyayaH / athavA jJAyate vastu paricchidyate'neneti jJAnam , karaNe 'antt'|...'pnyc' iti saGkhyAvAcakam , vidhAna vidhA,.. paJca vidhAH prakArA yasya tat paJcavidhaM paJcaprakAraM prajJaptaM prarUpitaM tiirthkrgnndhraiH......| tadyathA' ityudAharaNopadarzanArthaH, AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnam avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM kevala35 jJAnam / tatra arthAbhimukho niyataH pratiniyatasvarUpo bodho bodhavizeSo'bhinibodhaH, [abhinibodhaH] evAbhinibodhikam ... svArthe 'ikaNa' pratyayaH,..... AbhinibodhikaM ca tad jJAnaM ca AbhinibodhikajJAnam, indriyamanonimitto yogyadezAvasthitavastuviSayaH sphuTapratibhAso bodhavizeSa ityarthaH 1 / tathA zravaNaM zrutam , vAcyavAcakabhAvapurassarIkAreNa zabdasaMspR(sa)STArthagrahaNaheturupalabdhivizeSaH, 'evamAkAraM vastu jaladhAraNAdyarthakriyAsamarthaM ghaTazabdavAcyam' ityAdirUpatayA pradhAnIkRtatrikAlasAdhAraNa 1 bharatairavatamahAvidehAdikSetrasvarUpam utsarpiNyavasarpiNIsuSamasuSamAdikAlakharUpaM ca bRhtsNgrhnnii-kssetrsmaas-tttvaarthsuutrprbhRtigrnthebhyo'vseym| 2"noutsarpiNI noavasarpiNI ca pratItya anaadypryvsitm|"-nndik haaribhdrii0| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 4 09, 15.] TippaNAni / samAnapariNAmaH zabdArthaparyAlocanAnusArI indriyamanonimitto'vagamavizeSa ityarthaH / zrutaM ca tad jJAnaM ca zrutajJAnam 2 / tathA avazabdo'dhaH zabdArthaH, ava adho'dho vistRtaM vastu dhIyate paricchidyate'nenetyavadhiH, athavA avadhirmaryAdA rUpiSveva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA, tadupalakSitaM jJAnamapyavadhiH / avadhizcAsau jJAnaM cAvadhijJAnam 3 / tathA pariH sarvatobhAve, avanam avaH,***avanaM gamanaM vedanamiti paryAyAH, pari avaH paryavaH, manasi manaso vA paryavaH manaH paryavaH, sarvato manodravyapariccheda ityarthaH / athavA manaHparyaya iti pAThaH, sarvataH tatpariccheda ityarthaH, sa cAsau jJAnaM ca mana:paryayajJAnam / athavA 5 manaHparyAyajJAnamiti pAThaH, tataH manAMsi manodravyANi paryeti sarvAtmanA paricchinatti manaHparyAyam, ......manaHparyAyaM ca tad jJAnaM ca manaHparyAyajJAnam / yadvA manasaH paryAyA manaH paryAyAH, paryAyA bhedA dharmA bAhyavastvAlocanaprakArA ityarthaH teSu teSAM sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam 4 / tathA kevalamekamasahAyaM matyAdijJAnanirapekSatvAt / athavA zuddhaM kevalam tadAvaraNamalakalaGkasya niHzeSato'pagamAt / sakalaM vA kevalam prathamata evAzeSatadAvaraNApagamataH sampUrNotpatteH / asAdhAraNa vA kevalam ananyasadRzatvAt / anantaM vA kevalam jJeyAnantatvAt / kevalaM ca tad jJAnaM ca kevalajJAnam 5 / " iti 10 malayagiriviracitAyAM nandisUtravRttau pR0 65-66 / dRzyatAm anuyogadvArasU0 1 / "jJAnaM vakSyAmaH - matizrutAvadhimanaH paryAya kevalAni jJAnam / 119 matijJAnaM zrutajJAnam avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM kevalajJAnamityetad mUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya purastAd vakSyante / matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram | 1|13| matijJAnaM smRtijJAnaM saMjJAjJAnaM cintAjJAnaM tathA AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram / tadindriyAnindriyanimittam | 1|14| tadetad matijJAnaM dvividhaM bhavati - indriyanimittamanindriyanimittaM ca / 15 tatrendriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttirodhajJAnaM ca / " - tattvArthabhA0 / pR0 4 paM0 1. tatthAbhinibohianANaMti / "iteH svarAt tazca dviH |8|1|42 | padAt parasya iterAderlug bhavati svarAt parazca tAro dvirbhavati / kiM ti / jaMti / diTThe ti / na juttaM ti / svarAt taha tti / jhati / pio tti / purisotti / " iti AcArya hemacandrakRtaprAkRtavyAkaraNAnusAreNa atra iterikArasya lug jJAtavyaH / pR0 4. paM0 1. zrutajJAna | zrutajJAnasya vistareNa svarUpaM 'pR0 9 paM0 3 pUrvamahodadhisamutpatitanayaprAbhRta' ityasya 20 TippaNAdavagantavyam / tathA dRzyatAM TipR0 6 paM0 31 / 7 pR0 4 paM0 2. ghaTAdeH / yadi hi ekAntena nityo ghaTastadA tasya sarvadAvasthitatvAt kumbhakAraprayatrajanyatvAbhAvAt kumbhakArAya ghaTAdervetanapradAnaM nirarthakamiti bhAvaH / "evaMvidhavastUpanibandhanaiva ca varNAzramapratiniyatarUpA yamaniyamagamyAgamyabhakSyAbhakSyAdivyavasthA kumbhakAra dezva mRdAnayanAvamardanazivakasthAsakAdikaraNapravRttau vetanakAdidAnasya sAphalyam / " - tattvArtha 0 siddhasenavR0 1|34| 25 pR0 4 paM0 3. cikIrSA / "ekAntanAzini ca kRtanAzAkRtAbhyAgamau syAtAm, smRti - pratyabhijJAna-nihitapratyunmArgaNa - prabhRtayazca pratiprANipratItA vyavahArA vizIryeran / " - pramANamI0 1|1|42 | " padArthAsthairyapakSepUrvadRSTasya smaraNam, smRta kasyacit pratyabhijJAnam, pratyabhijJAtasya gRhAderardhakRtasya samApanam' ityAdayazca vyavahArA vilupyeran / " iti nyAyamaJjaya kSaNabhaGganirAkaraNe / "sarvathA bhede hi baddha-muktaparyAyayoH anyo baddhaH anyazca mucyate iti baddhasyaiva mokSArthA pravRttirna syAt / santAnApekSayA baddhasyaiva mokSa ityapi analpatamovilasitam, santAnasyaivoktaprakAreNAsambhavAt / tathA nihitamantritAdhItasmRtiH 30 dattagrahAdizva ekAtmApahnave durghaTa iti / " - nyAyakumu0 pR0 20 / nAvaktavyaH / "avaktavyaikAnto'pi asadvAdaH, svavacanavirodhAt, pR0 4 paM0 3-4. svarUpAnavadhAraNe sadAmaunavratikavat / " - tattvArtharAjavA0 1|6| pR0 4 paM0 9,15. kAla "OM brahmavAdino vadanti - kiM kAraNaM brahma kutaH sma jAtA jIvAma kena kaca sampratiSThAH / adhiSThitAH kena sukhetareSu vartAmahe brahmavido vyavasthAm // 1 // kAlaH svabhAvo niyatiryadRcchA bhUtAni yoniH 35 puruSa iti cintyam / saMyoga eSAM na tvAtmabhAvAdAtmApyanIzaH sukhaduHkhahetoH // 2 // " iti zvetAzvataropaniSadi / "kAlo sahAva NiyaI puvvakayaM purisa kAraNegaMtA / micchattaM te ceva samAsabha hoMti sammattaM // " - sanmati 0 3 / 53 / asya vyAkhyA - "kAla-svabhAva-niyati-pUrvakRta-puruSakAraNarUpA ekAntAH sarve'pi ekakA mithyAtvam / ta eva samuditAH parasparAjahadvRttayaH samyaktvarUpatAM pratipadyante iti tAtparyArthaH / " ityAdivistareNa abhayadevasUriracitAyAM sanmativRttau avalo Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 4 paM0 10kanIyA / kAlAdInAM svarUpaM tRtIyacaturthArayovistareNa vakSyate'traiva / sAMkhyakArikAmATharavRtti kA0 61]-zAstravArtAsamuccaya[kA0 2052-81]prabhRtigrantheSvapi kAlAdisvarUpaM tadekAntanirAkaraNaM ca prakArAntareNa varNitamasti / pR0 4 paM0 10. ekapuruSapitRputratvAdivat / "eko'pi san devadatto loke svarUpaM sambandhirUpaM cApekSya anekazabdapratyayabhAg bhavati 'manuSyo brAhmaNaH zrotriyo vadAnyo bAlo yuvA sthaviraH pitA putraH pautro bhrAtA jAmAtA' iti / 5 ekApi satI rekhA sthAnAnyatvena nivizamAnA eka-daza-zata-sahasrAdizabdapratyayabhedamanubhavati |"-brhmsuutrshaaNkrbhaa0 2 / 2 / 17 / "arpaNAbhedAdavirodhaH pitAputrAdisambandhavat / 11 / uktAdarpaNAbhedAda ekatra avirodhena avarodho dharmANAM pitAputrAdisambandhavat / tadyathA ekasya devadattasya jAtikularUpasaMjJAvyapadezaviziSTasya 'pitA putro bhrAtA bhAgineyaH' ityevaMprakArAH sambandhAH janyajanakatvAdizaktyarpaNAbhedAnna virudhyante / na hyekApekSayA piteti zeSApekSayApi pitA bhavati, zeSApekSayA vA putrAdivyapa dezArha iti uktApekSayApi putrAdivyapadezabhAk / na ca pitAputrAdikRtaM saMbandhabahutvaM devadattasyaikatvena virudhyate / tadvadastitvA10 dayo'pi na yAnti virodhamekatra |"-tttvaarthraajvaa0 1 / 6 / pR0 5 paM0 1. ananuviSayaprajJatvAt / atra 'anantaviSayaprajJatvAt' iti zuddhaH pAThaH / ... pR0 550 6. sthUlamataye / tulanA-"savisayamasadahaMtA nayANa tammattayaM ca giNhatA / maNNatA ya virohaM apariNAmAtipariNAmA // 2292 // gaccheja humA micchaM pariNAmA ya suhumAibahubhee / hojA'satte ghettuM na kAlie to nayavibhAgo // 2293 ||"-vishessaav0 bhA0 / 15 pR0 5 paM0 8. bauddhe / buddhadarzane ityarthaH / evamagre'pi / pR0 5 paM0 9. smRtya... 'santAnakalpanA / "yatra santAne paTIyasA anubhavena uttarottaraviziSTataratamakSaNotpAdAta smRtyAdibIjamAhitaM tatraiva smaraNAdayaH samutpadyante, nAnyatra, pratiniyatatvAt kaarykaarnnbhaavsy|..... smaraNAdipUrvakAzca pratyabhijJAnAdayaH prasUyante ityaviruddham [pR0 184]........ santatizabdena kSaNA eva vastubhUtAH santAnino vyavahAralAghavAya sAmastyena yugapat prakAzyante 'vana'zabdeneva dhvaadyH|"-tttvsN0pN0 pR0 523-4 / "santAno nAma na kazcidekaH paramArthasan 20 sambhavati / kiM tarhi ? kAryakAraNabhAvapravRttakSaNaparamparAprabAharUpa evAyam, tato vyatiriktasya anupalambhAt / tasmAdeteSAmeva kSaNAnAmekapadena pratipAdanAya saMketaH kRtoM budvaiH vyavahArArtha 'santAnaH' iti |"-bodhicryaav0 pR0 334 / TipR07 paM026 / __ pR0 5 paM0 10. kriyAvat / puNyanAmadheyamunirAjazrIpuNyavijayamahodayasatke bahu purAtane hastalikhite savRttike vaizeSikasUtragranthe idaM sUtram anavadeva vartate, dRzyatAM pR0 440 Ti. 5 / asya granthasya zrIpuNyavijayamunirAjasatkatvAd vyavahAralAghavArthamasmAbhiH P iti saMjJA kRtAsti / idaM punaratrAvadheyam -vArANasI-kalikAtAdinagaramudriteSu zaMkaramizrAdi25 vyAkhyAteSu samprati prasiddheSu sarveSvapi vaizeSikasUtrapATeSu asmAt PpustakAd bhUyAn pAThabhedo vartate / prAcInagrantheSu uddhRtAni bahUni vaizeSikasUtrANi vArANasyAdimudrite sUtrapAThe na santi atIva anyathArUpeNa vA upalabhyante, asmiMstu Ppustake prAyaH sarvANyapi sUtrANi yathAvat santi svalpiSThena vA pAThabhedena upalabhyante / idaM tu PpustakaM paJcamAraparyantamasya granthasya mudraNAnantaraM mama dRSTipathamAyAtam , ato bahUni bahAni sUtrANi savRttikAni PpustakAduddhRtya tatra tatra TippaNeSu mayA upanyastAni / taddarzanAd vArANasyAdimudritasUtrapAThasya tadvyAkhyAnAM ca bahuSu sthAneSu bhraSTatvamasambaddhatvaM ca PpustakasUtrapAThasya 20tu atIvopayogitvaM samIcInatamatvaM ca samyageva vijJAsyate vidvdbhiH| pustakasvarUpaM vittham atra 34 patrANi santi, pratipatraM pRSThadvayam, pretipRSTha 12 paMktayaH / tatra AyeSu sArdheSu paJcasu patreSu kevalaM vaizeSikasUtrapAThaH, tataH paraM sArddhaSu aSTAviMzatau patreSu 'sUtraM tadvyAkhyA, sUtraM tadvyAkhyA' ityevaMkrameNa sarveSAmapi sUtrANAM candrAnandaviracitA vaizeSikasUtravRttiH / evaM ca 'ekaH kevalaH sUtrapAThaH, aparazca vRttyantargataH sUtrapAThaH' iti dvau sUtrapAThAvatra / ubhayatrApi prAyaH sAmyameva, tathApi kvacit kiJcidvaiSamyamapi vartate, tadapi ca yathAyoga tatra tatra pradarzitaM myaa| 35 'sU0'zabdena Tzabdena vA kevalaH sUtrapATho jJeyaH, 'vRsU0'zabdena tu vRttyantargataH sUtrapATho jnyeyH| vRttAvapi bahutrAzuddhirvartate, 1 arpaNAnAM vivakSANAM bhedAt / 2 sNgrhH| 3 etacca bhraSTatvamasambaddhatvaM ca vidvadbhirapi svIkriyata eva, dRzyatAM nyAyakandalyAH prastAvanA [vijJApanam ] pR0 11, tathA candrakAntatarkAlaGkAralikhitA vaizeSikadarzanasya bhUmikA pR03 / 4 pratipatraM mAnaM 93"434" IJca[Inch]pramitaM jJeyam / 5prathamapatrasya uparitanaM pRSThaM tu lekharahitamiti dhyeyam / 6T=Text mUlamityarthaH / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR06509-14.] TippaNAni / sApi mayA pramArjitA, vRttisthaH pAThazca 'vR0'zabdena pradarzitaH / vRttikAraH candrAnandaH kadA jAta iti nizcitaM vayaM na jAnImaH, kintu zaGkaramizrAt prAcIna eveti pratyayo'smAkam / Ppustakamapi bahu prAcInamiti dhyeyam / pR0 5 paM0 11. tadavyApti... / AkAzAdiSu kriyAvattvAbhAvAdavyAptiItacyA / pR0 5 50 12-13. adravyama... / adravyAnekadravyayoH svarUpaM pR0 22 paM0 8 ityatra draSTavyam / dravyaparyAyanayasvarUpa TipR0 3 paM0 2-5 ityatra draSTavyam / kANabhuje kaNabhujA kaNAdena praNIte vaizeSikadarzane iti bhAvaH / pR0 6 paM0 1. 'zeSazAsananyagbhAvena vA jeSyatyeva tad yadevaMvidham' iti mUlapATho'tra zobhana eva ya0pratipAThAnusArI ca / dRzyatAM TipR0 10 paM0 34 / pR0 6 paM0 3. saditi / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22-TipR0 9 paM0 2 / "evaM vizeSA vyAkhyAtAH / sattA tu saditi yato dravyaguNakarmasu [vai0 sU0 112 / 7], bhinneSu dravyAdiSu triSu yato jAyate 'sat sat' iti buddhiH sA sattA / AzrayavinAzAdasyA vinAza iti cet, na, yataH dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM sattA[vai0 sU0 128], 10 yasmAd dravyAdibhyo vyatiriktA sattA tasmAnna dravyAdivinAze sattA vinazyatIti / dravyAdivyatireke yuktiH-ekadravyavasvAnna dravyam [vai0 sU0 12 / 9], paramANvAkAzAdi dravyamadravyaM kAraNadravyAbhAvAt , anekadravyaM vA ghaTAdi samavAyikAraNadravyayuktatvAt ; sattA punaH pratyekaM parisamAsyA vartamAnA ekadravyavattvAnna dravyam / guNakarmasu ca bhAvAnna karma na guNaH [vai0 sU0 1 / 2 / 10 ], guNAnAM guNeSvavRttaH karmasu karmaNAm , guNeSu karmasu ca sattAyA vartamAnatvAnna guNakarmaNI sattA / sAmAnyavizeSAbhAvAJca [vai0 sU0 1 / 2 / 11], yadi sattA dravyAdInAmanyatamA syAt evaM dravyAdiSviva sattAyAmapi 15 sattAvAdayaH sAmAnyavizeSA varteran / na caivam / tasmAnna sattA dravyaguNakarmANi / ekadravyavattvena dravyatvamuktam [vai0 sU0 12 / 12 ], yathA pratidravyaM sAkalyena vartamAnatvAnna dravyaM sattA tathaikadravyatvAnna dravyaM dravyatvam / sAmAnyavizeSAbhAvena ca [vai0 sU0 112 / 13], dravyAdiSviva dravyatvAdInAM madhyAt kazcit sAmAnyavizeSo dravyatve varteta yadi dravyaM guNaH karma vA syAt / tasmAnna dravyAdIni dravyatvam / guNe bhAvAd guNatvamuktam [vai0 sU0 112 / 14 ], guNeSu guNAnAmavRttaH, guNatvaM ca guNeSu vartate, tasmAnna guNaH / sAmAnyavizeSAbhAvena ca [vai0 sU0 12 // 15], yadi guNatvaM dravyaM karma vA 20 syAt tasmin dravyatvaM karmatvaM vA sAmAnyavizeSau syAtAm / na caivam / tasmAnna dravyaM karma vA guNatvam / karmaNi bhAvAt karmatvamuktam [vai0 sU0 1 / 2 / 16], karmaNi karmatvasya vRtteH karmaNaH karmaNi cAvRtteH [karma na] karmatvam / sAmAnyavizeSAbhAvena ca [vai0 sU0 1 // 2 // 17], dravyatvaM guNatvaM vA karmatve syAtAM yadi dravyaM guNo vA syAt / tasmAnna dravyaguNau karmatvam / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P pR0 10 // pR06 paM0 9-14. jaM codasa... 'paNNavaNijjA........"akkharalaMmeNa / idamatrAvadheyam-'paNNa- 25 vnnijjaa...||14|| cods...||142|| akkharalaMbheNa // 143 // ' ityevaMkrameNa idaM gAthAtrayaM jinabhadragaNikSamAzramaNaviracite vizeSAvazyakabhASye'valokyate, kintu tadIyamevedaM gAthAtrayamanyato vA kutazcid granthAt taiH saMgRhya svagranthe athitamiti vicAraNIyam / yataH akalaGkaviracite tattvArtharAjavArtike 126 sUtre 'paNNavaNijjA.. aNaMtabhAgo sudnnibddho||' iti gAthA 'uktaM ca' ityullikhya uddhRtA dRzyate / kiJca, bRhatkalpabhASye'pi 'pannavaNijA bhaavaa...||964|| jaM caudasapuvvadharA // 965 // ' ityevaMkrameNa atratya gAthAdvayaM dRzyate, vyAkhyAtaM ca tad brahatkalpabhASyavRttikRdbhiH kssemkiirtisuuribhiH| maiMlayagirisarivacanAnu-80 sAreNa bRhatkalpasUtraniyuktiH bhASyaM caiko grantho jAtaH, ato'nayorgAthayoH niyuktikArazrIbhadrabAhusvAmiracitatvamAhosvid bhASyakArazrIsaMghadAsagaNikSamAzramaNaracitatvamiti na jJAtuM pAryate / tathApi saMghadAsagaNiviracitasya bRhatkalpabhASyasya jinabhadra kSamAzramaNaracitavizeSAvazyakabhASyAt prAcInatvAt ja cois.....|| pnvnnijaa......||' iti atratyaM gAthAdvayaM na 1na drvymekdrvyvttvaat-suu0| 2 karmasu karmaNAmavRttariti sambandhaH / 3 stytvaadyH-vR0| 4 dravyAdi dravyAdi viv-vR0| 5 guNAbhAvAd-sU0 vRsuu0| 6 dRzyatAM bRhatkalpavR0 pR. 304 / 7 dRzyatAM bRhatkalpavR0 pR02 paM0 12.8.bahakalpabhASyasya "sAmanna viseseNa y......|| 45 // " ityata Arabhya " asannINa .... // 54 // " ityetatparyantAsu gAthAsu varNitaM mataM vizeSAvazyakabhASyasya "aNNe sArikkhAI pabhAsaMti // 469 // " ityata Arabhya "jIvattamiviMdiyANaM // 475 // " ityetatparyantAsu gAthAsu jinabhadragaNikSamAzramaNaiH nirAkRtam / ato saMghadAsagaNiviracitasya bRhatkalpabhASyasya vizeSAvazyakabhASyAt prAcInatvaM pratIyate / naya0di0 2 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [ pR0 6 paM0 150 jinabhadragaNikSamAzramaNaracitamiti vijJAyate / 'akkharalaMbheNa smaa||' ityasyA gAthAyA vyAkhyAyAM 'suyanANabhaMtare jANa' ityasya vivaraNazailIM dRSTvA 'iyamapi gAthA jinabhadragaNikSamAzramaNaiH kutazcidanyagranthAt saMgRhItA syAt' ityapi sambhAvyate / ato nayacakravRttikRdbhiH siMhasUrigaNivAdikSamAzramaNaiH kuto granthAt kramabhedena gAthAtrayamidamuddhRtamiti nizcitaM vakuM na pAryate / AsAM gAthAnAM nibhadragaNikSamAzramaNAdiviracitA vyAkhyA - "katto ettiyamettA bhAvasuyamaINa pajjayA 15 jesiM / bhAsai anaMtabhAgaM bhaNNai jamhA sue'bhihiyaM // 140 // katto0 gAhA / Aha-kuta iyanto bhAvazrutasya satyAzca paryAyA yeSAmanantabhAgamAtraM bhASata iti / ucyate - yasmAdabhihitaM paNNavaNijjA bhAvA anaMtabhAgo u aNabhilappANaM / paNNavaNijjANaM puNa anaMtabhAgo suyanibaddho // 149 // paNNavaNijjA 0 gAhA / anamilApyAnAmanantabhAgAH(gaH) prajJApanIyAH, tadanantabhAgazca zrutopanibaddhaH / kathaM punaH ? jaM cohasapuvvadharA chaTTANagayA paropparaM hoMti / teNa u anaMtabhAgo paNNavaNijANa jaM suttaM // 142 // jaM coddasapubvadharA0 [gAhA ] / yasmAccaturdaza pUrvavi (pUrvyapi) caturdaza10 pUrvavido'nantabhAgahIno 'nantaguNahIno'bhyadhiko vA, ityataH prajJApanIyAnAmanantabhAgaH zrutopanibaddha iti / Aha-yadi catu dezapUrvavidaH, kathamanantaguNabhAgahInAdhikyaM ca ? iti ucyate-akkharalaMbheNa samA UNahiyA hoMti mai visesehiM / tanmati vi yamaI visese suyanANabhaMtare jANa // 143 // akkhara0 gAhA / akSaralAbhasAmAnyamAtratazcaturdazapUrvavidaH, vizeSAnyUnAdhikatvaM teSAm / mativizeSa grahaNAt ' matijJAnavizeSA eva' iti mA bhUvan, ato vizeSyate - te'pi hi zrutajJAnAntarbhAvina eveti / Aha-- yadyevaM zrutajJAnameveti kiM nocyate ta ( ku ? ) to'bhyantara iti, na, vizeSAda[GgA]bhyantarAdivyapadezavat / 18 athavA zrutajJAnamiti caturdazapUrvAkSaralAbhamadhikurute, caturdazapUrvAkSaralAbhAbhyantarAn jAnIhItyuktaM bhavati / " -- vizeSAva0 bhA0 svopajJa0 / "katto0 ityAdi / kuta etAvanto bhAvazrutamatyoH paryAyAH upalabdhArthavizeSAH yeSAM sarveNApyAyuSA'nantabhAgamAtra bhASate ? iti / bhannati, yasmAt zrute bhaNitamiti gAthArthaH // 140 // pannavaNijjA0 ityAdi / prajJApyanta iti prajJApanIyAH, vacanaparyAyatvena zrutajJAnagocarA ityarthaH / ke ? 'bhAvAH' UrddhAdhastiryaglokaniviSTabhU-bhavana-graha-nakSatra-tArakArkendrAdayaH / kim ? ata Aha-- anantabhAga eva varttante, na saMkhyeyabhAge nApyasaMkhyeyabhAga iti / keSAm ? ityAha-anabhilApyAnAm, arthaparyAyatvena 2. matyavadhimanaHparyAyagocarANAmityarthaH, anabhilApyavasturAzerabhilApyavasturAziranantabhAge vartata iti bhAvaH / punazca prajJApa 25 yAnAM dravyANAmapyanantabhAgo'nantabhAgamAtraM zrutanibaddha: caturdazasu pUrveSu sAkSAd grathito bhagavadbhirgaNadharairiti gAthArthaH // 141 // kutaH pratyayaH ? iti, ata Aha-- jamityAdi / 'yad' yasmAt caturdazapUrvadharAH SaTsthAnapatitAH parasparaM bhavanti, nyUnAdhikyeneti zeSaH / tathAhi -- sakalAbhilApyavastuveditayotkRSTacaturdazapUrvavidaH pratiyogI uktaH 'aNaMtabhAgahINe vA asaMkhejjabhAgahINe vA saMkhejjabhAgahINe vA saMkhejjaguNahINe vA asaMkhejjaguNahINe vA aNaMtaguNahINe vA, evaM abbhahie vi' / 6 ato yena kAraNenaivaM tena yat sUtraM caturdazapUrvalakSaNaM tat prajJApanIyAnAmanantabhAga eveti sthitamiti gAthArthaH // 142 // AhakevalinAmivAmISAmayaM tAratamyakRto vizeSo na yuktaH, yuktazced ucyatAM kAraNamityata Aha- akkharetyAdi / ' akSaralAbhena' caturdazapUrvasUtralakSaNena 'samAH' tulyAH, caturdazapUrvaratvAt / kaistu na samAH ? ityAha - nyUnAdhikA bhavanti uktavat 'mativizeSaiH' akSaralA bhagatabuddhi vikalpaiH, taistairvyAkhyAnakaraNairityarthaH, kSayopazamavaicitryAt, kevalinAM tvavizeSaH kSAyikatvAt / iha ca _mativizeSagrahaNAdAbhinibodhikavizeSAste mA bhUvan ityato vizeSyate -- tAnapi ca mativizeSAn tanyUnAdhikyanibandhanAn gamyAn 30 zrutajJAnAntarbhavina eva 'jAnIhi ' viddhi / yadyevaM 'te vi ya matIvisese suyaNANaM ceva' ityevameva praguNamastu, tanna, asyApi nyAyasya dRSTatvAd, aGgAdivyapadezavat, yathA hyaGgamevAGgAbhyantaram evaM zrutameva zrutAbhyantaramevetyuktaM bhavatIti bhAvaH / chandobhaGgabhayAdvA abhyntrgrhnnmiti| athavA 'sutanANa' ityanena caturdazapUrvAkSaralAbhamadhikurute / 'te vi ya matIvisese sutanANabbhaMtare jAna' ti tAnapi gamyAn paryAyAnetadadhikaraNenaiva viddhi zrutagranthAnusAritvAditi gAthArthaH // 143 // " - vizeSAva.bhA0 koTyAcAryatrR. / pR0 6 paM0 15. shess'''| atra 'zeSazAsananyagbhAvena vA' iti ya0 pratipAThaH sAdhureva / dRzyatAM TippR0 9 paM0 6 / 35 pR0 6 paM0 18-19. gamyam spadaM / dRzyatAM pR0 1 paM0 12 - 14 | pR0 7 paM0 1. avabodha' atra bhA0 pratipAThAnusAri 'bhavabodhasamudrAvayavibhUtam' iti sAdhu / TipR0 11 paM0 11 / 07 paM0 12. dvitvaM na tadA / atra 'dvitvam, tadAdayo'nantAntA vikalpAH' ityevaM pAThaH sAdhuH pratIyate / 'anantAnta' viSaye dRzyatAM pR0 505 Ti0 6 / pR0 7 paM0 14. jAvaiyA / "aparizuddhazca nayavAdaH parasamayaH, sa kiyadbhedo bhavatItyAha -- jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA caiva parasamayA ||3|47 // anekAntAtmakasya Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pR080 6.] TippaNAni / vastuna ekadezasya yad anyanirapekSasyAvadhAraNam bhaparizuddho nayaH, tAvanmAtrArthasya vAcakAnAM zabdAnAM yAvanto mArgAH hetavo nayAH tAvanta eva bhavanti nayavAdAH tatpratipAdakAH zabdAH / yAvanto nayavAdAstAvanta eva parasamayA bhavanti svecchAprakalpitavikalpanibandhanatvAt parasamayAnAM parimitina vidyte| nanu yadyaparimitAH parasamayAH kathaM tannibandhanabhUtAnAM nayAnAM saMkhyAniyamaH 'nagamasaMgrahavyavahAra sUtrazabdasamabhirUDhavambhUtA nayAH [tattvArtha0 1133] iti zrUyate ! na, sthuultstcchruteH| avAntarabhedena tu teSAmaparimitatvameva svakalpanAzilpighaTitavikalpAnAmaniyatatvAt tadutthapravAdAnAmapi ttsNkhyaaprimaanntvaat|" 5 -sanmativR0 pR. 656 / "athavA kimanena stokabhedadarzanena / utkRSTato'saMkhyAtA api nayA bhavanti / te'pi ca 'api'zabdAd draSTacyA iti darzayannAha-jAvanto vayaNapahA tAvanto vA nayA visddaao| te ceva ya parasamayA sammattaM samudiyA sabve // 2265 // 'vA' athavA yAvanto vacanapathA vacanamA vacanaprakArAH te'pi iha 'api'zabdAt sngghiitaaH| ya eva ca baca sAvadhAraNAH sarve'pi parasamayAH tIrthakasiddhAntAH / samuditAstu niravadhAraNAH syAcchabdalAgchitAH sarve'pi mayAH samyaktvaM jinazAsanabhAvaM pratipadyanta ityrthH|"-vishessaav0bhaa0mldhaarivR0 pR. 922 / 10 pR0 750 17. avyviibhuuto| bhatra 'avayavI bhUto yasmiMstavabodhasamudrAvayavibhUtaM' iti bhA0pratipAThaH samIcInataro bhAti / dRzyatAM TipR0 10 10 36 / - pR07 60 19 snggrhprstaar| saGgahaprastArayovizeSataH svarUpajJAnArthamatra TippaNeSu vakSyamANaM 'davvaTTiyaNayapagatI' [pR0 115 paM07] ityasya TippaNaM draSTavyam / pR07 paM020. anbhibhvniiym| "pranthArthavacanapaTubhiH prayatnavadbhirapi vaadibhinipunnaiH| anabhibhavanIyamanyairbha iva srvtejobhiH||"-tttvaarthbhaa0 saMbandhakA0 20 / * pR0 8 paM01-2. shessshaasni.....| "athavA ekAntavAdinA sarva eva hetustrayIM doSajAti nAtikrAmatItyAhaprasiddhaH siddhasenasya virudvo mllvaadinH| dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane // 53 // asiddhaH siddhasenasyetyAdi / siddhasenasya sUtrakartuH sAkalyenAsiddhatvAt sakala eva hetuH asiddha iti / tathAhi sAmAnya vA hetuH syAt vizeSo vA? [pR0 107]..... naikAntasAmAnyarUpo hetuH sAkalyena siddhH| nApi vizeSarUpaH |....."mllvaadinstu nayacakravidhAturmatena sakala evaikAntasAdhano hetuviruddha iti, anekAntAtmakavastuviparyayasAdhanAditi / anekAntikAsiddhAvapi sAdhyanizcayaviparyayasAdhanA viruddhAviti / tathAhi-nizcayena saha apratipattisandehAvapi viruddhaavev| tadavinAbhUtI cAsiddhAnakAntikAviti sakala eva hetuviruddha iti / dvedhA samantabhadrasyeti, sa hi pratibandhavikalAnAM sarveSAmeva hetUnAM vyabhicAritvaM manyate, na caikAntasAmAnyayorvizeSayovA pratibandha uppdyte|" iti zAntisUriviracitAyAM nyAyAvatAravAtikavRttau pR0 107-10 // pR0 8 60 5. kpil......| kapilaH sAMkhyazAsanasya praNetA / vyAsaH brahmasUtrANAM racayitA, mayaM ca bAdarAyaNa ityapi prasiddhaH / kaNAdaH vaizeSikadarzanasUtrANAM praNetA / zauddhodaniH bauddhadarzanapravartakaH siddhArthoM gautmbuddhH| maskarI privaajksmprdaayaaprnnii| pR. 80 6. pratyakSAnumAna...| "dvividhaM samyagjJAna pratyakSamanumAnaM c| tatra pratyakSaM kaspanApoDhamabhrAntam / bhabhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA, tayA rahitam / timirA-''zubhramaNa-nauyAna-saMkSobhAdyanAhitavibhramaM jJAnaM prtykssm| taccaturvidham-indriyajJAnaM / svaviSayAnantaraviSayasahakAriNA indriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tad mano-30 vijJAnaM 2 sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM 3 bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantaja yogijJAnaM 4 ceti / tasya viSayaH svalakSaNam / yasyArthasya samidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tat svalakSaNam / tadeva paramArthasat , arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAd vastunaH / bhanyat sAmAnyalakSaNam, so'numAnasya vissyH|..... anumAnaM dvidhA svArtha parArtha c| tatra svArtha trirUpAlliGgAd yadanumeye jJAnaM tadanumAnam |...trairuupyN punarliGgasyAnumeye sattvameva, sapakSa eva sattvam , asapakSe cAsatvameva nizcitam / anumeyo'tra jijJAsitavizeSo dhrmii| sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH spkssH| na sapakSo'sapakSaH tato'nyastadviruddhastadabhAvazceti / trirUpANi ca trINyeva liGgAni-anupalabdhiH 1 svabhAvaH 2 kArya 3 ceti / tatrAnupalabdhiyathA-na pradezavizeSe kvacid ghaTaH, upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti / upalabdhilakSaNaprAptiH upalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazca / yaH svabhAvaH satsu anyeSapa ...1 asya khalakSaNasya tantrAntareSu vizeSaH' iti sNjnyaa| . Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 8 60 11-12lambhapratyayeSu san pratyakSa eva bhavati sa svabhAvaH / svabhAvaH svasattAmAtrabhAvini sAdhyadharma hetuH, yathA vRkSo'yaM ziMzapAtvAditi 2 / kArya yathAgniratra dhUmAditi 3 / " iti bauddhAcAryadharmakIrtiracite nyAyabindau / pR0 8 paM0 11-12. eten..."kaaryaanumaanvinishceye'pi| dhUmasya agnikAryatvAt dhUmena kAryeNa kAraNasya agneryadanumAnaM tat kAryAnumAnamucyate, kAryaliGgajatvAt / dRzyatAM TipR0 12 paM0 2 / 5 pR0 8 paM0 12. na vizeSA ev| "nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / vizeSo'pi ca naivAsti sAmAnyena vinA kRtH||" iti nyAyAvatAravArtikavRttau pR0 90 "nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSAstadvadeva hi // 10 // " iti kumArilaviracite zlokavArtike aakRtivaade| pR0 8 paM0 14. 'rUpAdaya eva ghaTaH' iti bauddhamataM, 'ghaTa eva rUpAdayaH' iti sAMkhyAdimataM, 'rUpAdayazca ghaTazca' iti vaizeSikamataM rUpAdiguNavato'vayavinaH svIkArAt, 'na rUpAdayo na ghaTaH' iti ca zUnyavAdyAdimataM bhAti / anyatarobhayAnubhaya10 pakSabhedena udAharaNacatuSTayamatra darzitamiti dhyeyam / pR08paM0 19. parAtma: / paramatavizeSapratipattinirAkaraNaM svamatavizeSatattvapratipAdanaM ca kartavyamityAzayaH / pR0 9paM0 1. pramANadvaya: / dRzyatAM TipR0 115028 // pR0 9 paM0 3. pUrvamahodadhisamutpatitanayaprAbhRtataraGgAgamaprabhraSTazliSTArthakaNikamAtram... / "pUrvarSibhistathA jJAnapravAdAbhidhapaJcamAt / nayacakramahAgranthaH pUrvAJcake tamoharaH ||14||"-prbhaavkc. mallavAdipra0 / dvAdazasya 15 dRSTivAdAkhyasya aGgasya vibhAgavizeSaH 'pUrva'nAmnA vyapadizyate, nayaprAbhRtaM ca nayasvarUpanirUpaNaparo grnthvishessH| tathAhi ___ "zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam / 1 / 20 / zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAptavacanamAgamaH upadeza aitihamAmnAyaH pravacanaM jinavacanamityanAntaram / tad dvividhamaGgabAhyamaGgapraviSTaM c| tat punaranekavidhaM dvAdazavidhaM ca yathAsaGgyam / aGgabAhyamanekavidham , tadyathA-sAmAyikaM caturvizatistavo vandanaM pratikramaNa kAyavyutsargaH pratyAkhyAnam dazavaikAlikam uttarAdhyAyAH dazAH kalpavyavahArau nizItham RSibhASitAni evmaadi| aGgapraviSTaM dvAdazavidham , tadyathAAcAraH satrakRta sthAna samavAyaH vyAkhyAprajJaptiH jJAtadharmakathA upAsakAdhyayanadazAH antakRddazAH anuttaropapAtikadazAH praznavyAkaraNaM vipAkasUtraM dRSTipAta iti| atrAha-matijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / ucyate-utpannAvinaSTArthagrAhaka sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam , zrutajJAnaM tu trikAlaviSayam utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakam / atrAha-gRhNImo matizrutayo nAtvam / atha zrutajJAnasya dvividhamanekadvAdazavidhamiti kiMkRtaH prativizeSa iti ? anocyate-vaktRvizeSAd dvaividhyam / yad bhagavaniH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhiH tatsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchivyairatizayavadbhiruttamAtizayavAmbuddhisampannairgaNadharaidRbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistva tyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGmatizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti sarvajJapraNItatvAdAnantyAcca jJeyasya zrutajJAnaM matijJAnAd mhaavissym| tasya ca mahAviSayatvAt tAMstAnanadhikRtya prakaraNasamAzyapekSamaGgopAGganAnAtvam / sukhagrahaNadhAraNavijJAnApohaprayogArtha ca / anyathA zanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavad durabhyavaseyaM syAt / etena pUrvANi vastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAni uddezAzca vyaakhyaataaH|"-tttvaarthbhaa0 / 1 dRSTipAtasyaiva 'dRSTivAdaH' ityaparamabhidhAnam / ayaM ca dRSTivAdaH paJcavidhaH-parikarma 1, sUtram 2, anuyogaH 3, pUrvagatam 4, cUlikA 5 ceti / tatra pUrvagataM caturdazaprakAram-utpAdapUrvam 1 agrAyaNIyapUrva 2 vIryapravAdapUrvam 3 astinAstipravAdapUrva 4 jJAnapravAdapUrva 5 satyapravAdapUrvam 6 AtmapravAdapUrvaM 7 karmapravAdapUrva 8 pratyAkhyAnapravAdapUrva 9 vidyAnupravAdapUrva 1. kalyANapUrva 11 prANAvAyapUrva 12 kriyAvizAlapUrva 13 lokabindusArapUrva 14 ceti / eteSAM vistareNa svarUpaM tu nandisUtra sU0 56 tattvArtharAjavArtika 1 / 20 ]prabhRtigranthebhyo'vaseyam / 'pUrva'zabdasya 'AdiH' ityarthaH, tathA ca Adau tIrthakRdbhirarthato'bhidhAnAd gaNadharairvA Adau sUtrato viracanAdeteSAM pUrvasaMjJA, taduktam- "iha tIrthakarastIrthapravartanakAle gaNadharAn sakalazrutArthAvagAhanasamarthAnadhikRtya pUrva pUrvagataM sUtrArtha bhASate tatastAni pUrvANyucyante, gaNadharAH punaH sUtraracanA vidadhataH AcArAdikrameNa vidadhati sthApayanti vA / anye tu vyAcakSate- pUrva pUrvagatasUtrArthamarhan bhASate, gaNadharA api pUrva pUrvagatasUtraM viracayanti pazcAdU AcArAdikam / " iti nandisUtrasya malayagirIyavRttau sU0 56 / 2 "etenetyAdi / etenAGgopAGgamedaprayojanena sukhagrahaNAdinA / pUrvANi dRSTipAtAntaHpAtIni, pUrva praNayanAt / vastUni pUrvasyaivAMzo'lpaH / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pR010 50 5.] TippaNAni / . pR0 9 50 5. gAthAsUtram / gAthA'chandasi nibaddhatvAdasya sUtrasya 'gAthAsUtram' ityuktam / pR0 950 6. vidhiniym...| "tadevaM guNatrayavaikalyAnAgamAntarANAM prAmANyam |................."tthaa pramANasaMvAdyutpAdanyayadhrauvyAtmakavastvanabhidhAnAdaprAmANyamityAha mallavAdI-vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidhaya'm // 55 // iti [pR0 112] / vaidharmyamiti vaidhrmypryogH| tathAhi-utpAdavyayadhrauvyAbhidhAyakatvena satyatvaM vyAptam / tadvyApakAbhAvAd vyApyAbhAvapratipAdanaM vaidhrmypryogH| vidhizca niyamazca bhaGgazca te / tthoktaaH| teSu vRttistadabhidhAnam / tadvyatiriktatvAt tadrahitatvAt / jainAdanyacchAsanamiti, zAsyante jIvAdayo'neneti zAsanamAmnAyo jinapraNItaH, tasmAdanyad vedAdi anRtam asatyArthaM bhavati, anarthakavacovat, anarthakA unmattakAH, tadvacanamiva / yadvA anarthakaM ca tadvacazca dazadADimAdivAkyavat / vidhirutpAdaH, bhaGgo vyayaH, niyamo dhrauvyamiti, tadAtmaka sakalameva vastu, tasya sAkalyenApratipAdanAd AgamAntarANAM na prAmANyamiti / [pR0 113].......... / evaM saptanayAmbudhejinamatAda bAhyAgamA ye'bhavan , sthityutpAdavinAzavastuvirahAt tAn satyatAyAH kSipan / yo bauddhAvadhibuddhatIrthikamataprAdurbhavadvikramaH, mallo mallamivAnyavAdamajayacchrImallavAdI vibhuH // " [pR0 122] iti / zAntisUriviracitAyAM nyAyAvatAravArtikavRttau / "ata eva tadAgamAdaparAgamAnAmanRtatvam / uktaM ca mallavAdinA-vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // 1 // ' etatkArikAvizeSabhAvArthaH svsthaanaadvsNyH|" iti candrasenasUrivirAMcatAyA utpAdAdisiddheH svopajJavRttau pR0222| pR0 9 paM09-10. parapakSa..... AvIteneti / dRzyatAM pR0314 pN03tti02| 10 pR. 950 11.sthitAsthita / dRzyatAM pR0 105025 / pR0 9 50 13. meruuttrkuru"| jainamatAnusAri mevAdisvarUpaM bRhatsaGgrahaNI-kSetrasamAsa-tatvArthasUtra 10 3-4, prabhRtigranthebhyo'vaseyam / pR. 9 10 15. prtykssmaahe| dRzyatAM pR0 51 pN011| pu. 950 22. 'bhvti'shuddhpdoccaarnnvt| "jIvo tti satthayamiNa suddhattaNa ghaDAbhihANa va / jeNattheNa sadatthaM 20 so jiivo......||2054 // jIvo ityAdi / jIva ityetat padaM sArthakaM sagarbham , zuddhapadatvAt asamAsapadatvAt ghaTAbhidhAnayat / tatraitat syAt -anaikAntiko hetuH, zUnyamityasya zuddhapadatve'pyanarthakatvAt , tanna, vyutpattimattve satyevaM hetuvizeSaNasye. chayA vyAptatvAt , 'anyathA vetti ko naitat nyaaymaargvickssnnH|' vyatirekeNa kharaviSANaDityAdivacanavat |"-vishessaav0 bhA. koTyAcArya. pR0 491 / "jIva ityetadabhidhAnamarthavad, vyutpattimattve sati zuddhapadatvAt / iha yad vyutpattimat zuddhapadaM ca tadarthavad dRSTam / yadanarthakaM na tad vyutpattimat zuddhapadaM ca, yathA DithaH kharaviSANaM ca / yenArthanArthavadidaM jIvAbhidhAnaM sa 25 jIvaH, tasmAdassIti |"-vishessaav. bhA0 khopajJavR0 / pR0 10501.vidhiraacaarH.....| "vidherekAthikAnyAha-aNupuvI parivADI kamo ya nAyo ThiI ya mjjaayaa| hoi vihANaM ca tahA vihIe egaTTiyA huMti // 208 // AnupUrvI paripATI kramo nyAyaH sthitiH maryAdA vidhAnamityetAni vidherekArthikAni bhavanti |"-bRhtklp0 malayagirivR0 pR. 64 pR0 105 5. svvissy| dRzyatAM pR0 117 paM0 5-7 / ghastunaH prAbhRtamalpataram / prAbhUtAt prAbhUtaprAbhUtamalpataram / tato'dhyayanaM granthato'lpataram / tata uddezako'lpatara iti / bhyAkhyAtAnIti, sukhagrahaNAdi yadevAGgopAGgAdikaraNe phalaM tadevAtrApIti |"-tttvaarth siddhasenavR0 1 / 20 / . 1 'AryA'chandasa eva 'gAthA' iti nAmAntaram / gau SaSTho jo lau vA pUrve'dhai pare SaSTho la AryA gaathaa| nauje ja iti vartate / cugau cagaNasaptakaM guruzvArdhe yasyAH sA AryA / atrApavAdaH-pUrve'rdhe SaSTho jagaNo nlau vA / pare'rdhe SaSTho gaNo laghuH kAryaH / ardhagrahaNAdAryAdiSu pAvavyavasthA nAsti / ...... / Ayaiva saMskRtetarabhASAsu gAthAsaMjJeti gAthAgrahaNam / atra pUrvArdhe prathame ce vikalpAzcatvAraH, yathA ss, us, su, , dvitIye paJca 5s, us, Ist, su, m, tRtIye catvAraH ss, us, su, HII, caturthe paJca ss, s, Ist, SI, // , paJcame catvAraH ss, us, su, m, SaSThe dvau , , saptame catvAraH ss, us, Sum, aSTame gurureka eva / ." evamaparArdhe'pi / navaraM SaSThe. laghunyekasminneka eva viklpH|"-chndonushaasnvR0 pR026| "yasyAH pAde prathame dvAdaza mAtrAstathA turIye'pi / aSTAdaza dvitIye caturthake paJcadaza sAryA // " ityaparamapi AryAlakSaNam / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [10 105024 pR0 10 paM0 24. dravyasyA / "naya iti kimucyate katibhedazcAyamityAha -- egeNa vatthuNo'NegadhammuNo jamava dhAraNeNeva / nayaNaM dhammeNa tabho hoi nabho sattahA so ya // 2180 // anekadharmaNo'nantadharmAtmakasya vastuno yadekena dharmeNa nityatvAdinA anityatvAdinA vA dharmeNAvadhAraNenaiva sAvadhAraNaM nayanaM prarUpaNaM tako'sau nayo bhavati / ...... sa ca nayaH saptavidhaH saptaprakAraH / " - vizeSAva0 bhA0 maladhArivR0 / "svArthaikadeza nirNetilakSaNo hi nayaH smRtaH / [ pR0 118 ] ... 5 nIyate gamyate yena zrutArthAMzo nayo hi saH / " - tattvArtha zlokavA0 pR0 268 / dRzyatAM tattvArthasU0 siddhasenavR0 hAribhadrIvR0 1|6| pR0 10 paM0 26. pUrvavat sthitA / dRzyatAM pR0 9 paM0 11 / pR0 11 paM0 3. yathAloka / "vyavahArastvevamAha ---- yathAloka grAhameva vastu astu, kimanayA adRSTAvyavahriyamANadhastuparikalpanAkaSTapiSTikayA ? yadeva ca lokavyavahArapathamavatarati tasyaivAnugrAhakaM pramANamupalabhyate, netarasya / na hi sAmAnyamanAdinidhanamekaM saMgrahAbhimataM pramANabhUmiH, tathAnubhavAbhAvAt sarvasya sarvadarzitvaprasaMgAcca / nApi vizeSAH paramANu10 lakSaNAH kSaNakSayiNaH pramANagocarAH, tathApravRtterabhAvAt / tasmAdidameva nikhilalokAbAdhitaM pramANaprasiddhaM kiyatkAlabhAvi sthUlatAmAbibhrANamudakAdyAharaNAdyarthakriyAnirvartanakSamaM vasturUpaM pAramArthikam / " - syAdvAdamaM0 kA 0 28| 14 pR0 11 paM0 4, 17. vivekayataH zAstreSu / dRzyatAM pR0 117 paM0 13, pR0 118 paM0 7 pU0 11 paM05, 21. sAmAnyavizeSau hi / dRzyatAM pR0 118 paM0 15 pR0 11 paM0 6. yadi svaviSayam ityata Arabhya evaM zeSAvapi [pR0 13 paM0 2] ityetatparyantasya mUlasya saMvAdaH 'pR0 19 paM0 23-24, pR0 23 paM 11, pR0 32 paM0 9' ityAdiSu avalokanIyaH / 15 pR0 11 paM0 9. tattvAnvAkhyAnavat / ' anvAkhyAna' zabdaprayogaH pAtaJjalamahAbhASya [ 1/2/32, 21111, 4 / 1 / 16 ] vAkyapadIya[ 2 / 233 ]prabhRtiSu bahuSu grantheSu dRzyata iti dhyeyam / pR0 11 paM0 26-30. sarva srvaatmkm| dRzyatAM pR0 320 Ti0 3-4 / pR0 12 paM0 15. vyapadezivadbhAvAt / " nanu coktaM ' sUtre vyAkaraNe SaSThyartho'nupapannaH' iti / naiSa doSaH, 20 vypdeshivdbh|ven bhaviSyati / [ pA0 ma0 bhA0 1|1|1 paspazA 0 ] / vyapadezivadbhAveneti, yathA rAhoH zira ityekasminnapi vastuti zabdArthabhedavyavahAra evamihApi bhedavyavahAra upapadyate / " iti pAtaJjalamahAbhASyapradIpe kaiyaTaviracite / "tatra vyapadezivadbhAvo vaktavyaH / vyapadezivadekasmin kAryaM bhavatIti vaktavyam [ pA0 ma0 bhA0] / nimittasadbhAvAdamukhyo vyapadezo yasyAsti sa vyapadezI / yastu vyapadeza hetvabhAvAdavidyamAnavyapadezaH sa tena tulyaM vartate kAryaM pratIti 'vyapadezivad bhavati' ityucyate / " iti pAtajalamahAbhASyapradIpe 1|1|20| "vyapadezivadbhAveneti / viziSTo'padezo vyapadezo 25 mukhyavyavahAraH, so'syAstIti vyapadezI, tena tulyaM vyapadezivat; dhAtAveva dhAtvavayavatvavyavahAro gauNaH 'rAhoH ziraH' ityAdivaditi bhAvaH / " - pA0 bAlamanoramA 8|2|33| 30 pR0 120 17. AdhyAtmikAH kAryAtmakA / dRzyatAM pR0 298 Ti03, pR0 314 paM0 7 pR0 12 paM0 19. prsaadlaaghvaabhissvnggo"| atra prasAdalAghavaprasavAbhiSvaGgo ityevaM paThanIyam / pratiSvapi tathaiva pAThaH / ... pR0 12 paM0 19. 'bhedopssttmbho| atra 'bhedApaSTambho' iti yathAzrutaH pAThaH samIcIna eva bhAti / pR0 12 paM0 22. kArya samanvayadarzanAt / atra kArya samanvayadarzanAt iti ya0 pratipAThaH zobhano bhAti / dRzyatAM pR0 314 paM0 9 / pR0 12 Ti0 5 ityatra ca ya0 pratipAThAnusArI anvayo'valokanIyaH / pR0 13 paM0 14. prakRtermahada | "evaM kAraNAntarapratiSedhAt prakRteH puruSArtho'yaM vyaktabhAvena vipariNAma iti : sthitam / tatredAnIM vipratipattirAcAryANAm / kecidAhuH -- pradhAnAdanirdezyasvarUpaM tattvAntaramutpadyate tato mahAniti / pataJjali-paJcAdhikaraNa-vArSagaNAnAM 'pradhAnAt mahAnutpadyate ' iti / tadanyeSAM purANetihAsapraNetRRNAM 'mahato'haGkAro [na ? ] vidyate' 35 iti pakSaH, mahato'smipratyaya kartRtvAbhyupagamAt / 'ahaGkArAt paJca tanmAtrANi' iti sarve / 'mahataH SaDavizeSAH sRjyante - paJca : tammAtrANi ahaGkArazca' iti vindhyavAsimatam / tathA 'ahaGkArAdindriyANi' iti sarve / 'bhautikAnIndriyANi' iti paJcAdhi karaNamatam | 'ekarUpANi tanmAtrANi' ityanye / 'ekottarANi' iti vArSagaNyaH / 'indriyANi saMskAravizeSayogAt parigRhItarUpANi' iti kecita, 'paricchinnaparimANAni ' ityapare, 'vibhUni' iti vindhyavAsimatam / adhikaraNamapi kecit trayodaza Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 14 paM0 16. ] TippaNAni / vidhamAhuH / ekAdazakamiti vindhyavAsI / tathAnyeSAM mahati sarvArthopalabdhiH, manasi vindhyavAsinaH / saMkalpAbhimAnAdhyavasAyanAnAtvamanyeSAm ekatvaM vindhyavAsinaH / tathA karaNaM nirlikhitasvarUpaM zUnyagrAmanadIkalpam, prAkRtavaikRtikAni tu jJAnAni prerakAGgasaMgRhItAni pradhAnAdagacchanti ceti paJcAdhikaraNaH, na tu tathetyanye / karaNAnAM mahatI svabhAvAtivRttiH pradhAnAt svalpA ca svata iti vArSagaNyaH, sarvA svataH iti pataJjaliH sarvA parata iti paJcAdhikaraNaH, buddhiH kSaNiketi ca, kAlAntarAvasthAyinI ityapare / evamanekanizcayeSu AcAryeSu ye tAvat pradhAnamahatorantarAle tattvAntaramicchanti tatpratikSepAyA-5 cAryaH svamatamupanyasyati --- prakRtermahAMstato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni // 22 // 'prakRtermahAn' / prakRtermahAnutpadyate / mahAn buddhirdhRtirbrahmA pUrtiH khyAtirIzvaro vikhara iti paryAyAH / sa tu dezamahattvAt kAlamahattvAcca mahAn / sarvotpAdyebhyo mahApariNAmayuktatvAd mahAn / anyasya tu pakSe naivAhaGkAro vidyata iti tavpratiSedhavivakSayedamAha - ' tato'haMkAraH' / tasmAd mahato'haMkAra utpadyate / yaH punarAha - mahataH SaDavizeSAH sRjyante 'paJca tanmAtrANi ahaMkArazca' iti, tannirAsArthamAha- tasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdahaMkArAt SoDazako gaNa utpadyate paJca tanmAtrANi ekAdazendriyANi 10 zveti / anenaiva ca bhautikendriyavAdI pratikSipto boddhavyaH / ' tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni' / tasmAdapi SoDazakAd gaNAdyaH paJcako gaNaH tataH paJca mahAbhUtAnyutpadyante / pUrvapadalopenAtra mahAbhUtAnIti vaktavye bhUtAnItyucyate / bhUtasaMjJA hi tanmAtrANAm, na pRthivyAdInAm atra tu sAMkhyAcAryANAmavipratipattiH / bhUtakauTasthyavAdinastu mImAMsakA AItAzca tavyatikSepeNedamucyate iti / " iti sAMkhyakArikAyA vRttau yuktidIpikAyAm / 1 pR0 13 paM0 19-22. AcAryapavanapASANavat 'ttamAMsi / dRzyatAM pR0 273-5, 284 // pR0 14 paM0 4-5. sAmAnya ..... ... niyamapakSApattirapi / dRzyatAM pR0 20 paM0 5 / pR0 14 paM0 6-7. para''''''anavadhRtaikatarakAraNatvAd / dRzyatAM pR0 19 paM0 15, pR0 27 paM0 6-7 / pR0 14 paM0 11. zabdatanmAtrAdiSu .. ..... / "tanmAtrANyavizeSAH / yAni tanmAtrANi paJca ahaMkArAdutpadyante iti prAgapadiSTaM te khalvavizeSAH / kAni punastanmAtrANIti ucyate - zabdatanmAtraM sparzatanmAtraM rUpatanmAtre rasatanmAtraM gandhatanmAtramiti / kathaM punastanmAtrANItyucyate -- tulyajAtIyavizeSAnupapatteH / anye zabdajAtyabhede'pi sati vizeSA udAttAnudAtta - 20 'svaritAnunAsikAdayaH tatra na santi tasmAcchabdatanmAtram / evaM sparzatanmAtre mRdukaThinatAdayaH / evaM rUpatanmAtre zurUkRSNAdayaH / evaM rasatanmAtre madhurAmlAdayaH / evaM gandhatanmAtre surabhyAdayaH / tasmAt tasya tasya guNasya sAmAnyamevAtra, na vizeSaH / " -sAMkhyakA0 yuktidIpikA [kA0 18 ] / bhUteSu ekaguNAdivRddheSu / dRzyatAM pR0 268 Ti0 1 / 1 15 pR0 14 paM0 12. zrotrAdiSvekAdazastrindriyeSu / dRzyatAM pR0 12 paM0 20 / "buddhIndriyANi karNa tvak-cakSU rasananAsikAkhyAni / ...... etAni buddhIndriyANi pratyavagantavyAni / buddherindriyANi buddhIndriyANi / kiM punaretAni buddheriti ? 25 ucyate - zabdAdiviSayapratipattau dvAram / kasmAt ? abahirvRttitvAdantaHkaraNasya nAsti bahirvRttirityato nAlametat sAkSAt zabdAdInarthAn pratipattum / tasmAt zrotrAdilakSaNaM sAkSAd bAhyaviSayaprakAzanasamarthaM kAraNAntaramapekSate / tavyaNAlikayA tasya viSayagrahaNam / tasmAd yuktamuktaM buddherbAhyaviSayadvArabhUtatvAd buddhIndriyANIti / Aha karmendriyANi punaH kAnIti ? vAkpANipAdapAyUpasthAH karmendriyANyAhuH // 26 // vAk ca pANI ca pAdau ca pAyuzcopasthazca vAkpANipAdapAyUpasthAH / etAni karmendriyANyAhurAcakSate / adhiSThAnAdindriyapRthaktvaM zaktivizeSopalambhAt / Aha - ekAdazendriyANi 30 ahaMkArAdutpadyanta iti prAgapadiSTam / idAnIM buddhIndriyakarmendriyANi dazApadizyante tadidaM padArthanyUnamiti / ucyate-- syAdetadevaM yadyetAvadindriyaparva syAt / kiM tarhi ? saMkalpakamatra manaH, atra indriyaparvaNi mano bhavadbhiH pratyavagantavyam, tatra saMkalpakamiti lakSaNamAcakSmahe / saMkalpo'bhilASa icchA...ityAdyanarthAntaram / saMkalpayatIti saMkalpakam etad manaso lakSaNam / .................. taccendriyamubhayathA samAkhyAtam / ...... taDi indriyamubhayathetyarthaH / mano na kevalaM buddhIndriyam api tu karmendriyamapi / " - sAMkhyakA0 yuktidIpikA kA 0 26-27 / ...... 15 pR0 14 paM0 16. zabdAdyupalabdhi" / " zabdAdyupalabdhirAdiH guNapuruSAntaropalabdhirantaH / yAvadasyAvibhaktaH pratyayaH zrotrAdIndriyavRttiSu zravaNAdiSu 'ahaM zrotA' ityevamAdiH pAJcabhautike ca ziraHpANyAdisamUhe zarIre 'ahaM puruSaH' iti pratyayo bhavati tAvadapratibuddhatvAt saMsAraH / guNapuruSAntaropalabdhirantaH, yadA puruSavarje sarva prakRtikRtaM triguNamacetanaM 35 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 14 paM0 18bhogyamiti jAnAti bhoktAramakartAraM cetanaM ca puruSamanyaM pradhAnAdavaiti acetanAzca guNAn tadA tasya guNapuruSAntaropalabdhirantA saMsArasya iti jJAnAd mokSaH, vipryyaadbndhH|"-tttvaarthraajvaa0 1 / 1 / / pR0 14 paM0 18. prdhaan-puruss-sNyogtritv"| "tasmAt tatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / guNakartRtve ca tathA karteva bhavatyudAsInaH // 20 // puruSasya darzanArthaH kaivalyArthastathA pradhAnasya / paGgvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH 5||21||-saaNkhykaa0 / anayoH kArikayorvistareNa tvoM yuktidiipikaa-maatthrvRttiprbhRtivyaakhyaabhyo'vseyH|| pR0 15 paM0 8. anyarkiyattado nirdhAraNe...... / idamatrAvadheyam-asmin granthe nayacakravRttikRtA sarvatra pANinIyavyAkaraNasUtrANyevollikhitAni, samprati tu 'kiMyattado nirdhAraNe' iti 'anya'zabdarahitameva paanniniiysuutrmuplbhyte| ato nayacakravRttikRtAM siMhasUrigaNivAdikSamAzramaNAnAM samaye 'anyakiyattado nirdhAraNe' ityapi asya sUtrasya pAThAntaramAsIdityanumIyate / cAndravyAkaraNe "yattadekAd dvAbhyAM nirdhAraNe Datarac / 4 / 3 / 75 / jAtau DatamajbahubhyaH / 4 / 3 / 76 / tau kimaH / 104 / 3 / 77 // " iti sUtrANi zAkaTAyane "yattatkimanyAd dvayornirdhArye DataraH / 3 / 4 / 105 // vaikAt |3|4|106|bhuunaaN prazne Datamazca / 3 / 4 / 107 // " iti sUtrANi / siddhahemazabdAnuzAsane "vaikAd dvayornirdhArye ddtrH| 7 // 3 // 52 // yattatkimanyAt / / 3 / 53 / bahUnAM prazna Datamazca vA // 3 // 54 // " iti sUtrANi / bhojaviracite sarasvatIkaNThAbharaNe "kiMyattadekAnyebhyo dvayorekasya nirdhAraNe Datarac / vA bahUnAM jAtau Datamac / kimo Datarac / 5 / 3 / 125-12 // " iti sUtrANi / kAtantre "AkhyAtAca tamAdayaH / 2 / 6 / 401" iti sUtram / "dvayorbahUnAM caikasya nirdhAraNe kimAdibhyoDataraDatamau vktvyau| kimAdibhya iti kim ? yattadbhayo 15 Ditau atara-atamau pratyayau bhavataH / 'ca'kArAt 'eka zabdAt 'anya'zabdAdapi DataraDatamau vaktavyau / ekataraH / ekatamaH / anyataraH / anyatamaH / iti sArasvatacyAkaraNe / atra 'sarvAdIni sarvanAmAni' [pA. 7 / 152 ] iti sUtrasya siddhAntakaumudI vyAkhyA vilokniiyaa| 'sarvAdeH smai smAtau' [siddhahema0 147] iti sUtrasya bRhadvattirapi avlokniiyaa| . pR0 155010-11. AtizayikA...... / atra AtizAyikA iti bhA0 pratipATha eva shuddhH| atra ca 'atizAyane tamabiSTanau / 5 / 3 // 55 // dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau / 5 / 3 / 57' iti pANinIyasUtradvayasya pAtaJjalamahAbhASyamapi vilokanIyam / pR0 14 paM0 16. drvympi| "taJca dravyaM bhavanalakSaNam ' bhavanamAtramevedaM kRtsnm|" -tattvArtha siddhasenavR0 5 / 29 // pR0 15 paM0 17. sarvatantrasiddhAnte / "sarvatatrAviruddhastantre'dhikRto'rthaH sarvatantrasiddhAntaH / / 1 / 28 // yathA ghrANAdInIndriyANi, gandhAdaya indriyArthAH, pRthivyAdIni bhUtAni, pramANairarthasya grahaNamiti |"-nyaaybhaa0|| pR0 15 paM0 17. dravyaM ca bhavye / "drorbhavye / / 1 / 115 / druzabdAt tasya tulye bhavye'bhidheye yaH pratyayo bhavati / viziSTeSTapariNAmena bhavati iti bhavyam, abhipretAnAmarthAnAM pAtram / drutulyaH dravyamayaM mANavakaH / dravya kArSApaNam / yathA dra agranthi ajiba dAru upakalpyamAnaM viziSTeSTarUpaM bhavati tathA mANavako'pi vinIyamAno vidyA-lakSmyAdibhAjanaM bhavatIti dravyamucyate / kArSApaNamapi viniyujyamAnaM viziSTeSTamAlyAdhupabhogaphalaM bhavatIti dravyamucyate / druriva dravyaM rAjaputraH / yathA drumaH puSpaphalAdibhirarthinaH kRtArthayati evamanyo'pi yaH so'pi dravyamucyate / bhavya iti kim ? tulyo'yaM na cetayate |"-siddhhem0 bRhad / / pR0 15 paM0 18-20. drvti......| "davae duyae doravayavo vigAro guNasaMdAvo / davvaM bhavvaM bhAvassa bhUabhAvaM ca jaM jogaM // 28 // 'du dru gatau' [pA0 dhA0 944-945 ], dravatIti dravyam, svaparyAyAn prAmoti kSarati cetyarthaH / tathA dUyate gamyate tairiti dravyam / tathA duH sattA, tasyA vikAro'vayavo veti dravyam / tathA guNAnAM sandrAvo dravyam / guNA rUpAdayaH, sandravarNa sandrAvaH, samudAya ityarthaH / tathA 'dravyaM ca bhvye[paa05|3|104] iti dravyaM bhavya bhAvasya yogyamityarthaH / yad bhAvibhUtabhAvaM ceti |"-vishessaav. bhA0 khopjnyvR0| 38 pR0 1550 20. guNasandrAvo drvym| etacca sAMkhyAdInAM matamiti jJeyam , dRzyatAM pR0 303 paM0 2 / "siddhaM tu yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tvtlau| siddhametat / katham ? yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tasmin guNe vaktavye pratyayeNa bhavitavyam, na cAbhiprAyAdInAM bhAvAd dravye devadattazabdo vartate / kiM punadravyaM ke punarguNAH? zabdasparzarUparasagandhA guNAH, tato'nyad dravyam / kiM punaranyacchabdAdibhyo dravyamAhosvidananyat ? guNasyAyaM bhAvAd dravye zabdanivezaM kurvan khyApayati anyacchabdAdibhyo dravyamiti / ananyacchabdAdibhyo dravyam, na hynyduplbhyte| 10pazoH khaccapi vizasitasya pargazate nyattasya nAnyacchadAdibhya upalabhyate / anyacchandAdibhyo dravyam, tattvamanumAnagamyam Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 16 paM0 13.] TippaNAni / tadyathA oSadhivanaspatInAM vRddhihAsau, jyotiSAM gatiriti / ko'sau anumAnaH? iha samAne vaSrmaNi pariNAhe cAnyat tulAgraM bhavati lohasya, anyat kArpAsAnAm , yatkRto vizeSastad dravyam / tathA kazcit spRzanneva cchinati kazcillambamAno'pi na chinati, yatkRto vizeSastad dravyam / tathA kazcidekenaiva prahAreNa vyapavarga karoti kazcid dvAbhyAmapi na karoti yaskRto vizeSastad dravyam / athavA yasya guNAntareSu prAdurbhavatsvapi tattvaM na vihanyate tad dravyam / kiM punastattvam ? tadbhAvastattvam / tadyathA-AmalakAdInAM phalAnAM raktAdayaH pItAdayazca guNAH prAdurbhavanti AmalakaM badaramityeva bhavati / / anvartha khalvapi nirvacanam-guNasandrAvo drvymiti|" iti pAtaJjalamahAbhASye 5 / 1 / 119 / pAtaJjalamahAbhASyasya sAMkhyamatAnusAritvaM 'striyAm [pA0 4 / 1 / 3 / ] iti sUtre pAtaJjalamahAbhASyasya uddayotAt pradIpAccAvagantavyam / pR0 15 paM0 20. kriyAvad / dRzyatAM pR0 440 Ti0 5 / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / pR0 15 paM0 22. bhavituM zIlA | "bhA kvestacchIlataddharmatatsAdhukAriSu"-pA0 3 / 2 / 134 // pR0 16 paM0 8. kssetrmpi| "khettaM mayamAgAsa svvdvvaavgaahnnaaliNg| taM dadhvaM ceva nivAsamettapajjAyao 10 khetaM // 2088||....."ih davvaM ceva nivAsamettapajjAyabhAvao khettaM / ...... // 3343||"-vishessaav. bhA0 / arthastvAsAM gAthAnA kohAryAdiviracitavRttibhyo'vaseyaH / pR0 16 paM0 13. rUparasagandhasparzavatI pRthivI / vaizeSikadarzanasUtramidam / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / / 1 "evaM dravyAdInAM nAnAtve siddhe pRthivyAdInAM dravyalakSaNAvizeSAdekatve prApte lakSaNabhedena vaidharmyamAha-rUparasagandhasparzavatI pRthivI [vai0 sU0 2 / 1 / 1], ete'syA rUparasagandhasparzA vizeSaguNAH, anye tu saGkhyA-parimANa-pRthaktvasaMyoga-vibhAga-paratvA-'paratva-gurutva-naimittikadravatva-saMskArAH / rUpaM zuklAdi, raso madhurAdiH, gandhaH surabhirasurabhizca, sparzo'syA anuSNAzItatve sati pAkajaH, kArya bAhyamAdhyAtmikaM ca / rUparasasparzavatya Apo dravAH snigdhAzca [vai0 sU0 2 / 1 / 2], zukla-madhura-zItA eva rUpa-rasa-sparzAH / dravA iti sAMsiddhikaM dravatvam / snigdhA iti AsAmeva snehaH / saGkhyA-parimANa-pRthaktvasaMyoga-vibhAga-paratvA-'paratva-gurutva-saMskArAzca / kArya pUrvavat / tejo rUpasparzavat [vai0 sU0 21113], rUpaM bhAkharaM zuk ca, sparza uSNa eva / saGkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-paratvA-'paratva-naimittikadravatva-saMskArAzca / kArya pUrvavat / vAyuH sparzavAn [vai0 sU0 2 / 1 / 4], anuSNAzIto'pAkajaH sparzaH / saGkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-paratvA-'paratva-saMskArAzca / kArya pUrvavat / bhaumAdidehA bhUmyAdilokeSu / ta AkAze na vidyante [vai0 sU0 2 / 1 / 5], te rUparasagandhasparzA na santyAkAze / tasya guNAH zabda-saGkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAgAH / sarpirjatumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmagnisaMyogAd dravatA'dbhiH [P. pR0 11 ] sAmAnyam [vai0 sU0 2 / 116], [ madhUcchiSTaM ] sikthakam / sarpiSo jatuno madhUcchiSTasya cAmisaMyogAd dravatA yA saJjAyate tadadbhiH samAnatvaM pRthivyAH / trapusIsaloharajatasuvarNAnAM taijasAnA. magnisaMyogAd dravatA'dbhiH sAmAnyam [vai0 sU0 2 / 1 / 7], eSAM ca taijasAnAM yadagnisaMyogAd dravatvamupajAyate tadadbhiH sAmAnyaM tejasaH / viSANI kakumAn prAntevAladhiH sAnAvAniti gotve dRSTaM liGgam [vai0 sU0 2 / 118 ], dRSTAntArtha sUtram / gotve iti gotvAvacchinnA vyaktiH, viSANaM kakudaM sAnA ca asyAstIti viSANI kakumAn sAsnAvAn / prAntazabdena kaTibhAgaH, vAlA asmin dhIyanta iti vAladhizabdena pucchaH, prAnte vAladhirasyeti prAntevAladhiH / viSANyAdibhiH zabdaistadvatpratipAdakairapi arthavyApArAd dharmA eva vyapadizyante / yathA apratyakSAyAM govyaktau kathaJcid gRhyamANA viSANAdayo liGgaM dRSTamanumApakAstathA sparzazca [vai0 sU0 2 / 119], sparza upalabhyamAno nirAzrayasyAnupapattervAyumanumApayati / na ca dRSTAnAM sparza ityadRSTaliGgo vAyuH [vai0 sU0 2 / 1 / 10 ], yadi khalvayaM kSityAdisparzo'bhaviSyad gandharasarUpaiH sahopalabhemahi, na caivam , tasmAt pRthivyAdivyatiriktasya vAyoliGgam / adravyavattvAda dravyam [vai0 sU0 2 / 1 / 11], yaH paramANukhabhAvo vAyuH sa khalu adravyavattvAt samavAyikAraNarahitatvAd dravyam / dravyaM hyadravyamanekadravyaM ca / kriyAvattvAda guNavatvAca [vai0 sU0 2 / 1 / 12 ], 'kriyAvad guNavat' [ 111114 ] iti dravyalakSaNAd yatra kriyA guNAzca samavetAH so'pi mahAn vAyurdravyam / adragyavattvena nityatvamuktam [vai0 sU0 2 / 1 / 13 ], paramANulakSaNasya vAyoradravyavattvena samavAyikAraNarahitatvena nityatvamuktam / vAyorvAyusammUrchanaM nAnAtve liGgam [vai0 sU0 2 / 1 / 14 ], tiryaggAmino vAyorvAyu 1 sakthika-pR.1 "madhUcchiSTazabdena sikthakAbhidhAnam"-nyAyakandalI pR0 29 / 2 gotvaavicchinnaa-dR.| . naya. di. 3 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 16 50 13sammUrchanena vAyvantarasaMzleSeNa UrdhvagamanaM pravartate, tata [P.pR0 11 B] UrdhvagamanAt saMzleSaH, saMzleSAd vaayornektvmnumiiyte| nanu ca vAyuriti *sannikarSe pratyakSAbhAvAd dRSTaM liGgaM na vidyate* [vai0 sU0 2 / 1 / 15], [ cakSuSA goH ] sannikarSe sati pratyakSeNa viSANAdIni tadyogitayA dRSTAni kadAcilliGgam , naivaM tvacA vAyoH sannikarSe sati ayaM vAyuriti pratyakSeNa tadguNatayA sparza upalabdho yenAnupalabhyamAnaM kadAcid vAyumanumApayet / kSityAdisparzavidharmatvAdasyu sparzasya nirAzrayasya cAbhAvAd vAyurAzraya iti cet, sAmAnyato dRSTAcAvizeSaH [vai0 sU0 2 / 1 / 16], AkAzAdInAmapi parokSatvAt pratiSedhena vAyorevAyaM sparza ityayaM vizeSa etasmAt sAmAnyato dRSTAnnAvagamyate / vibhUnAM sparzavattve bhAvapratighAta iti cet, evaM tarhi vAyorevAyaM bhavatprasiddhasya sparzI na dazamasya dravyasyeti kathaM jJAyate ? tasmAdAgamikam [vai0 sU0 2 / 1 / 17], tasmAd vAyura stIti vAkyamAgamikaM pravAdamAtramityarthaH / naitat, saMjJAkarma tvasmadviziSTAnAM liGgam [vai0 sU0 2 / 1 / 18], asmadAdInAM sakAzAd yo bhagavAn vijJAnAdibhirviziSTo mahezvarastadIyaM saMjJApraNayanaM navAnAmeva dravyANAM bhAve liGgam , dazamasya saMjJAnabhidhAnAt / tasmAnnavaiva dravyANi / ato vAyoreva sparzaH / 'asmadviziSTAnAm' iti pUjAyAM bahuvacanam / sa kathaM jJAyata ityucyate-pratyakSa katvAt saMzAkarmaNaH [vai0 sU0 2 / 1 / 19], pratyakSeNa hi padArthamAlocayantaH saMjJAH praNayanti, dRSTaM ca dArakasya nAmakaraNe, praNItAzcemAH khalu saMjJAH, tasmAnmanyAmahe-asti bhagavAnasmadviziSTo yo'smadAdiparokSANAmapi bhAvAnAM pratyakSadarzI yenedaM saMjJAdi praNItamiti / niSkramaNaM pravezanamityAkAzasya liGgam [vai0 sU0 2 / 1 / 20], yadetad niSkamaNaM pravezanaM ca puruSasya dvArAdinA bhavati na bhittyAdau tadAkAzakRtam, [P.pR0 12 A] ato niSkramaNapravezane AkAzasya liGgamiti / mUrtAbhAvo hyAkAzam / tatra tadaliGgamekadravyavattvAt karmaNaH [vai0 sU0 2 / 1 / 21], niSkramaNAdi karma puruSe vartamAnam 'ekadravyaM karma' ityuktatvAniSkriyatvAccAkAzasya AkAzAvRtti kathaM tad gamayedasambandhAt / yathA loSTavRtti patanaM gurutvasya liGgamevaM puruSavRtti niSkamaNamAkAzasya liGgamiti cet, na, kAraNAntarAnuklaptivaidhAcca [vai0 sU0 2 / 1 / 22], gurutvaM karmaNo'samavAyikAraNamuktam, tadanumIyatAm , na tvAkAzasyAsamavAyikAraNatvaM yujyate nityatvadravyatvAnAzritatvairAkAzasya gurutvAdinA asamavAyikAraNena vaidhAt / yaduktaM 'niSkramaNaM cAkAzakRtaM dvArAdinA' iti, etanna, saMyogAbhAvaH karmaNaH [vai0 sU0 2 / 1 / 23], bhittyAdinA sparzavadravyeNa zarIrAdeH karmAdhArasya saMyogAd niSkramaNaM nivartate, na tvAkAzAbhAvAt , tasya sarvagatatvAt tatrApi bhAvaH, tasmAcchabdaliGgamevAkAzam / meryAdInAmeva nimittAnAM zabdo guNa iti cet , na, kAraNaguNapUrvaH kAryaguNo dRSTaH, kAryAntarAprAdurbhAvAcca zabdaH sparzavatAmaguNaH [vai0 sU0 2 / 1 / 24 ], iha ye sparzavatAM vizeSaguNA ekaikendriyagrAhyAste kAraNaguNaiH kArye niSpAdyante / na ca bheryavayaveSu rUpAdaya iva kazcicchabdabhAgaH samaveta upalabhyate / tasmAdakAraNa guNapUrvatvAnna maryAdeH sparzavato vizeSaguNaH zabdaH / yazca sparzavato vizeSaguNaH sa kArya yAvatkAryamupalabhyamAno dRSTaH / na caivaM zabdaH, tato na sparzavadvizeSaguNaH / kiJca, sparzavadvizeSaguNa Arabdhe kArye kAraNaguNairArabhyate, na ya yadAzabdena zabda Arabhyate tadA kiJcit kAryamutpannaM pazyAmaH / tasmAt kAryAntarAprAdurbhAvAcca [P.pR0 12 B] na zabdaH sparzavato vizeSaguNa iti / paratra samavAyAt pratyakSatvAcca nAtmaguNo na manoguNaH [vai0 sU0 2 / 1 / 25], paratra bahirityarthaH / ye khalvAtmaguNAste sukhAdaya ivAntaHzarIramupalabhyante / na caivaM zabdaH, bahirbahubhirupalabhyamAnatvAt / na cAtmaguNo bAhyendriyagrAhyaH, ayaM tu zrotrapratyakSaH, tasmAnnAtmaguNaH / ata eva bahirupalabhyamAnatvAd bAhyendriyapratyakSatvAcca na manoguNaH / zrotrapratyakSatvAca na dikAlayoH / tasmAd guNaH san liGgamAkAzasya [vai0 sU0 2 / 1 / 26], tasmAdupalabhyamAnaH zabda AkAzaM gamayati / dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte [vai0 sU0 2 / 1 / 27], yathA adravyavattvAt paramANubhUto vAyuvyaM nityazca evamAkAzaM kAraNadravyAbhAvAd dravyaM nityaM ca / tattvaM bhAvena [vai0 sU0 2 / 1 / 28], yathA salliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaiko bhAvaH evaM zabdaliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaikamAkAzamiti dvitIyasyAghamAhnikam / / yaduktaM 'sparzavadvizeSaguNA Arabdhe kAryadravye guNAnArabhante,zabdastvanArabdhe dravye zabdamArabhate' iti, tadayuktam , anArabdhakRte'pi puSpavastrAbhyAM dravyAntare puSpagandhasya vastre gandhArambhAt tathA apsu uSNatAyAH / ucyate-puSpavastrayoH sati sannikarSe gandhAntarAprAdurbhAvo vastre gandhAbhAvaliGgam [vai0 sU0 2 / 2 / 1], puSpeNa khalu saMyukta vastre na puSpagandhena gandha Arabhyate, vastragandhasyApi sambhavAt puSpavastragandhAbhyAM dvAbhyAM vilakSaNaM gandhAntaramupajanitamupalabhemahi, na caivam , api tu 1 * * etaccidvAntargataH pATho nAsti vRsU0 / 2 iti ca saamaanyto-vR0| 3 degkRttvaadvraadinaa-vR0| 4 kAraNe guNapUrvaH kArye gunno-vRsuu0| 5 paratra pratyakSatvAcca nAtmaguNo na mnogunnH-vRsuu0| 6 tattvaM bhAvena / dvitIyasya prathamamAhikam |-suu0 / 7 atra 'puSpeNa khalu saMyukta vasne cet puSpagandhena gandha Arabhyate, varUgandhasyAmi sambhavAt' ..........iti pAThaH 'puSpeNa khalu saMyukta vastre na puSpagandhena gandha Arabhyate; yadi yuSpagandhena gandha Arabhyeta varUgandha sthApi sambhavAt ... ... ' ityetAdRzo vA pATho'pi saMbhavet / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 16 paM0 13.] TippaNAni / puSpagandhamevopalabhAmahe / tasmAt 'anArabdhe kArya puSpagandhena gandha Arabhyate' ityayuktam , mandhAntaraprasaGgAt / etenApsUSpyatA vyAkhyAtA [vai0 sU0 2 / 2 / 2], apAM tejasA saMyoge sati vilakSaNasparzAnutpattirauNyAbhAvasya liGgam , [P.pR0 13 A] ayAvadvyabhAvitvaM ca salile auSNyasya / sUkSmANAM puSpAvayavAmA vastre tejovayavAnAM cApsu saGkAnteH saMyuktasamavAyAd gandhasparzopalabdhiH / na yAvadyAbino rUpAdayaH, vastrodakayoH puSpagandhoSNaspazIpalambhakAle svagandhazItaspazonupalabdhaH, vyavasthitaH pRthivyAM gandhaH [ vai0 sU0 2 / 2 / 3], pArthive vAsasi vyavasthito'pi khagandhaH pusspgndhaabhibhvaanoplbhyte| kiJca, tejasyuSNatA [vai0 sU0 2 / 2 / 4 ], tejasyevoSNatA vyavasthitA, nApsu saMkAmati / tathA auSNyopalabdhikAle apsu zItatA [vai0 sU0 2 / 2 / 5], tejovayavAnupravezAt saMyuktasamavAyAt uSNopalabdhAvapi anupalabhyamAnApi salilazItatA vyavasthitaiva abhibhavAnnopalabhyate / kAla idAnIM kathyate -aparasmin paraM yugapadayugapacciraM kSipramiti kAlaliGgAni [vai0 sU0 2 / 2 / 6], ...... / kiJca, dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte [vai0 sU0 2 / 2 / 7], adravyavattvAt paramANuvAyoriva dravyatvanityatve kAlasya / tattvaM bhAvena [vai0 sU0 2 / 2 / 8], yathA salijhAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaiko bhAvastathA [P.pR0 13 B] kAlaliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaikaH kAlaH / kAlasyaikatve kathamArambhakAlAdivyapadeza ityatrAha-kAryavizeSeNa nAnAtvam [vai0 sU0 2 / 2 / 9], kArya kriyA, kriyAvizeSeNa AviSTasya vastuna Arambha-sthitivinAzakriyA dRSTA ekasyApi kAlasya nAnAtvopacArAdArambhakAlAdivyapadezaH / nanu kriyAmAtraM kAlaH, kutaH? kAlaliGgAnA nityeSvabhAvAdanityeSu bhAvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 10, yadi kriyAvyatiriktaH syAnnityaH kAlaH evaM nityeSvapi AkAzAdiSu kAlaliGgAni pratibhAseran / anityeSveva tu bhavanti / tasmAdabhinirvartyamAneSvevAvadhiH kAlaH / tasmAt kriyaiva kAla iti / naitat, vastunivRttyuttarakAlabhAbitvAt kAlaliGgAni anityeSu bhavanti, na tu kriyAyAH kAlatvAt / teSAM tu kAraNe kAlAkhyA [vai0 sU0 2 / 2 / 11], eSAM kAlaliGgAnAM nirnimittAnAmasambhavAt / kriyAnimittatve 'kRtam' iti syAt, na 'yugapat' iti / tasmAdeSAM yat kAraNaM tasmin kAlAkhyA / ita idamiti yatastadizo liGgam [vai0 sU0 2 / 2 / 12], mUrtadravyamavadhiM kRtvA yata etad bhavati 'idamasmAt pUrveNa' ityAdipratyayasvad dizo liGgam / guNAH sNkhyaa-primaann-pRthktv-sNyog-vibhaagaaH| kiJca, dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte [vai0 sU0 2 / 2 / 13 ], adravyavattvAd vAyuvad dravyatvanityatve dishH| tattvaM bhAvena [vai0 sU0 2 / 2 / 14], digliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaikA digityarthaH / satyekatve kAryavizeSeNa nAnAtvam [vai0 sU0 2 / 2 / 15], pUrveNa devayajanaM dakSiNena pitRyajanamityAdinA kriyAvizeSeNa nAnAtvasya dizaH pUrvadakSiNAderupacAraH / itaretarAzrayamiti cet , evaM tarhi AdityasaMyogAd bhUtapUrvAd bhaviSyato bhUtAcca prAcI [vai0 sU0 2 / 2 / 16 ], savituraharAdau yena kalpitadikpradezena saMyogo'bhUd bhavati bhaviSyati vA [ P. pR0 14 A.] tasmAdAdityasaMyogAt 'prAcI' iti vyapadezaH, prAzcatyata Adityamiti / tathA dakSiNA pratIcI udIcI ca [vai0 sU0 2 / 2 / 17], asmAdevAdityasamprayogAd dakSiNAdivyapadezaH / etena digantarANi vyAkhyAtAni [vai0 sU0 2 / 2 / 18], anenaiva prakAreNa UrdhAdIni digantarANi vyAkhyAtAni / tatredAnImAtmA karaNairadhigantavyaH, karaNAni zabdAdibhyo guNebhyaH / nanu [guNa tvamasiddha zabdAdInAM siddhaM kRtvocyate / nanu guNatve kutaH saMzayaH? Aha-kiM saMzayo'pi hetumAn ? evametat / ko hetuH tadAhasAmAnyapratyakSAd vizeSApratyakSAd vizeSasmRtezca saMzayaH [vai0 sU0 2 / 2 / 19], sthANupuruSayorUrdhvatAM sAmAnya pazyan vizeSahetUn pANyAdikoTarAdInapazyan smarati ca vizeSAn , ataH saMzayaH 'kimayaM sthANuH puruSo nu vA' iti / sa dvividhaH-bAhyo'bhyantarazca / bAhyo'pi dvividhaH-pratyakSo'pratyakSazca / apratyakSe tAvat dRSTamadRSTam [vai0 sU0 2 / 2 / 20 ], prApto manuSya ityukte kimimaM dRSTaM pazyeyamadRSTamiti zravaNamAtrAdeva saMzayaH / pratyakSe tu dRSTaM ca dRSTavat [vai0 sU0 2 / 2 / 21], samprati dRSTvA puruSaM tameva dRSTamAlocayataH kimayaM mayA dRSTapUrvaH kadAcidutAdRSTa iti sNshyH| dRSTaM yathAdRSTamayathAdRSTamubhayathA dRSTatvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 22], Adau kuntalI devadatto dRSTo madhye muNDaH tRtIyasyAmavasthAyAM kuntalI caturthyAmAlApAdibhiravaMgataH, AlApamAtreNa ca sandhyAdau 'kimayaM kuntalI syAd muNDo vA' iti saMzayaH / pUrvasUtre'nekArthAnusmRteH saMzayaH, anena tvekArthe vizeSAnusmaraNAt / abhyantarastu vidyAvidyAtazca saMzayaH [vai0 sU0 2 / 2 / 23], vidyA samyagjJAnam , avidyA mithyAjJAnam / daivajJena zubhamAdiSTaM satyamabhUt , dvitIyamasatyam , tRtIyasyAmavasthAyAM saMzayaH---[ P. pR. 14 B] kimAdyAvasthAvat satyamuta dvitIyAvasthAvadasatyamiti / evaM kathitaH sNshyH| tatra zabda eva tAvat kathyatAm-zrotragrahaNo 1 (nanu na yaavdrvybhaavino?)| 2 asya sUtrasya candrAnandaviracitA vRttiH pR0 453 Ti. 2 ityatra avalokanIyA / 3 pUrvatyAdi ghR0| 4 pUrvAdIni-vR0 / (dakSiNapUrvAdIni ?) / 5 puruSo na vaa-vR0| 6 degvagato ArUpamAtreNa ca-vR0 / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya [pR0 166014-15pR0 1660 14-15. zabdasparza / sAMkhyamatamidam / kakkhaTalakSaNA veti bauddhamate / evaM ghaTo'pItyAdi matatrayaM yathAkramaM vaizeSika-sAMkhya-bauddhAnAmiti jnyeym| pR0 17 paM0 1. anekprbhedo| dRzyatAM pR0 27 paM0 14 / pR0 17 paM0 5-6. pariNAmavatI / "kalaNaM pajAyANaM kalijjae teNa vA jajho vatthu / kalayaMti tayaM tammi va 5 samayAikalAsamUho vA // 2028 // ..... sUrakiriyAvisiho godohAdikiriyAsu niravekkho / addhAkAlo bhaNNai samayakhittammi samayAi // 2035 // so vattaNAisvo kAlo davvassa ceva pajjAo / kiMcimmettaviseseNa davvakAlAivavaeso ||2036||"-vishessaav. bhA0 / vyAkhyAnaM tvasya koTTAryAdiviracitaTIkAbhyo'vagantavyam / dRzyatAM tattvArtharAjavA0 4 / 14, 5 / 22 / dRzyatAM TipR0 1950 13 / yo'rthaH sa zabdaH [vai0 sU0 2 / 2 / 24 ], zrotreNa yo gRhyate'rthaH sa zabdaH / zrotreNa yo gRhyate sAmAnyAdInAmarthazabdasyAsaGketitatvAcchabdatvaM zabdo mA bhUdityarthagrahaNam / tasmin dravyaM karma guNa iti saMzayaH [vai0 sU0 2 / 2 / 25], sAdhAraNarUpatvAd dravyAditvena zabde saMzayaH / tadAha-tulyajAtIyeSvarthAntarabhUteSu vizeSasyobhayathAdRSTatvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 26], pRthivItvaM sajAtIyAt salilAdeH pRthivyA vizeSo dRSTaH asajAtIyAbhyAM [ca guNakarmabhyAm ], tataH zabde'pi kimayaM zrotragrAhyatvaM vizeSo guNaistulyasyArthAntarabhUtasya veti saMzayaH, naitat , ekadravyavattvAnna dravyam [vai0 sU0 2 / 2 / 26], ekasmin dravye AkAze vartamAnatvAnna dravyamayaM zabdaH, dravyaM hyadravyaM paramANvAdi anekadravyaM vA ghaTAdi / acAkSuSatvAcca na karma [vai0 sU0 2 / 2 / 27], dravyaM karma vA yadindriyAntarapratyakSaM taccAkSuSamapi dRSTam , ayaM tu zabdaH zrotrapratyakSo'pi sanna cAkSuSaH / evaM sthito guNaH / kintu guNasya sato'pavargaH karmabhiH sAdharmyam [vai0 sU0 2 / 2 / 28 ], karmabhirasya punarguNabhUtasyApi sAdharmyamapavargo vinAzaH, utpattyanantaramagrahaNAd vinAzo'numIyate / sato'pi nimittAdagrahaNamiti cet , na, sato liGgAbhAvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 29 ], yat sadapi nimittAnna gRhyate tasya liGgaM sadbhAvagrAhakaM bhavati, zabdasya tUccAraNAdUrdhvaM saMyogyAderliGgasyAbhAvAdasatteva / kiJca, nityavaidhAt [vai0 sU0 2 / 2 / 30 ], uccaritapradhvaMso nityairvadharmyam , tasmAdanityaH / kiJca, kAryatvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 31], kAryazca zabdaH saMyogAdibhya utpatteH / tasmAdanityaH / kidha, abhAvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 32], prAgabhAvAdityarthaH / prAgabhAvavato vinAzAt / prAgabhAvazcAsya kAraNebhya utpatteH / na ca [P. pR0 15 A] tAni vyaJjakAni, kutaH ? kAraNato vikArAt [vai0 sU0 2 / 2 / 33 ], yasmAd bheryAdikAraNebhyaH zabdasya vikAro'vagamyate, mahati bheryAdau mahAn alpe'lpaH / abhivyaktau tu doSAt [vai0 sU0 2 / 2 / 34], nityatvenAbhivyaktau zabdo'nyena yajJe prayukto nAnyena prayujyata darbhAdivad yAtayAmatvAdidoSAt / tasmAdanityaH / kutaH kAryatvam ? ityAhasaMyogAd vibhAgAcchabdAcca zabdaniSpatteH [vai0 sU0 2 / 2 / 35], merIdaNDasaMyogAd vastradalavibhAgAcchabdAcca zabdasya vIcisantAnavanniSpattarmanyAmahe - kAryaH zabda iti / liGgAccAnityaH [vai0 sU0 2 / 2 / 36 ], 'tebhyastraya(yo ?) vedA ajAyanta' iti vacanAd vaidikAlliGgAdanityaH / nanu nityaH zabdaH, dvayostu pravRttyorabhAvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 37], kAryANAM hi bhAvAnAM dve pravRttI- aikA nirvRttiH, anyA kAryaviniyogarUpA / zabdasya punararthapratipattyathaiva pravRttiruccAraNAkhyA, nAtmArthA, tasmAnnityaH / saMkhyAbhAvAt [vai0 sU0 2 / 2 / 38 ], uccaritapradhvaMsitve zabdasya 'dvirayamAnAtaH' iti vinaSTatvAt *saMkhyAbhyAvRttina bhavet , asti ca, tsmaanityH| prathamAzabdAt [vai0 sU0 2 / 2 / 39], prathamAzabdAditi 'triH prathamAmanvAha' ritavinAzitve zabdasya prathamAyA Rco'bhyAbRttigaNanaM na syAt , asti ca, tsmaannityH| saMmpratipatti bhAvAzca [ vai0 sU0 2 / 2 / 40 ], vinAzitve zabdasya [sa] evAyaM gozabdaH' iti sampratipattiH pratyabhijJA na syAt , tasmAnnityaH / naitat sAram , sandigdhAH sati bahutve [ vai0 sU0 2 / 2 / 41], pradIpAdAvadvipravRttatvaM dRSTam , dvirvidyunniHsRteti saMkhyAbhAvaH, sampratipattiolAdau / tasmAdanityeSvapi bhAvAd bahavo'pyamI hetavaH saMzayitAH / tasmAdanityaH / saMkhyAbhAva: sAmAnyataH [vai. sU0 2 / 2 / 42], prathamAzabdaH sampratipattibhAvazceti sAdRzyAdete draSTavyAH / iti dvitIyo'dhyAyaH |"vai0 sU0candrA0P. pR. 10-15 / dRzyatAM TipR.8 paM0 22 / ____1 atra sU0 pAThAnusAreNa 'acAkSuSatvAnna / 2 / 2 / 27 / pratyakSasya guNasya sato'pavargaH karmabhiH sAdharmyam / / 28' iti sUtradvayamabhimatam / vRsU0pAThAnusAreNa tu acAkSuSatvAJca na karma 2 / 2 / 27 / guNasya sato'pavargaH karmabhiH sAdhama iti pATho'bhipretaH / nayacakravRttau tu [pR0 87 paM0 14. pR0 55 paM0 11. ityatra ] 'acAkSuSapratyakSasya guNasya sato'pavargaH karmamiH sAdharmyam' iti pATha iSTa iti dhyeyam / 2 degcchabdAcca niSpatteH-vRsU0 / 3 ekA nivRttiH-vR0| (ekA Atmami vRttiH 1) / 4 saMkhyAthAvRttina-vR0 / 5 (vRttirgaNanaM 1) / 6 sampratipattibhAvAcca / dvitIyo'dhyAyaH |-suu017 sUtramidaM nAsti suu0| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 21 paM0 22.] ttippnnaani| pR0 17 paM0 8. pRthivIvIhikaNaudanA / atra sarvAsu hastalikhitapratiSu 'pRthivIvrIhinaraudanAdivat' iti pATha uplbhyte| (vrIhinAlaudanA ? vIhituSaudanA ? 'bIhyaGkuraudanA ? 'vrIhitaNDulaudanA ?) ityAdayaH sambhavantaH pAThA api atra cintyAH / pR0 17 paM0 9. dhrmaadhrmaaH| dRzyatAM TipR0 4 paM0 17 / pR0 1750 12. AdAnIyAlayo....| "garbhAdhAnAdi ye mAsAste ca mAsA avdhaarinnH| vipAcanatrayazcApi / trayaH kAlAbhivarSaNAH // 1217 ||"-bhdrbaahusN0 / pR0 17 paM0 14. idAnyAH pUrva uttrH......| atra 'AdAnIyAH pUrva uttaraH' iti pAThazcet sambhavet tadA samIcInam / "AdAnAccaiva pAtocca pata(ca)nAca visarjanAt / mArutaH sarvagarbhANAM balavAnAyakaH smRtaH // 9 // 3 // ..... pUrvo vAtaH smRtaH zreSThaH tathA cApyuttaro bhavet / uttamastu tathaizAno madhyamastvaparottaraH // 9||28||.....'puurvaamudiiciimaishaanii ye garbhA dizamAzritAH / te sasyavantastoyADhyAste garbhAstu supUjitAH // 12 // 19 // ..... mArutaprabhavA garbhA dhUyante mArutena ca / 10 vAto varSe tu garbhAzca karotyapakaroti ca // 12 // 22 ||"-bhdrbaahusN0 / pR0 17 paM0 15. dhuumjyotiH......| tulanA-"dhUmajyotiHsalilamarutAM sannipAtaH kva meghH.....|| 5 // " iti meghadUte / pR0 17 paM0 16. devavaikriyAderapi / (devvikriyaaderpi?)| pR0 17 paM0 22. guNa / "guNaparyAyavad dravyam // 5 // 37 // guNAn lakSaNato vakSyAmaH / bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca 16 paryAyaH / tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam / guNaparyAyA asya santi asmin vA santIti guNaparyAyavat |"-tttvaarthbhaa0 5 / 37 / pR0 17 paM0 23. kSetrakAlau / dRzyatAM TipR0 20 paM0 4 / pR0 18 paM0 3. ata etAni / dRzyatAM pR0 27 paM0 8-10 / pR0 18 paM0 8. AvItenAha / dRzyatAM pR0 314 paM0 1 Ti0 2, pR0 313 Ti0 7 / pR0 18 paM0 16. sAGkhyAdiSu saadRshyaa| atra sAGkhyAdISTasAdRzyA iti bhA0 pratyanusArI zobhana: 20 pAThaH / sAdRzyaM sAMkhyAnAm , anyApoho bauddhAnAm , tattvaM vaizeSikANAM mate iti dhyeyam / pR0 18 paM0 22. yad bhavanti / "siddhaM tu, yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalau / yadvA sarve bhAvAH svena bhAvena bhavanti sa teSAM bhAvaH, tdbhidhaane|" iti pANinIyavyAkaraNavArtike 5 / 1 / 119 / pR0 19 paM0 7, 9, 11. viziSyate / atra sarvatra vizeSyate' iti zuddhaH pAThaH / pR0 21 paM0 22. saamyikH.....| vaizeSikasUtre saptamAdhyAye dvitIyAhnike 24 tama' sUtramidam / dRzyatAM TipR0 25 8paM0 22 / tulnaa-"shbdaarthvyvsthaanaadprtissedhH|2||54 zabdAdathai sampratyayasya vyavasthAdarzanAdanumIyate zabdArtha 1 mudritabhadrabAhusaMhitAyA atIvAzuddhatvAd 'garbhAdhAnAstrayo mAsAstrayo mAsAzca dhAriNaH / vipAcanAstrayazcApi trayaH kAlAbhivarSaNAH // ' ityapi pAThaH syAditi saMbhAvyate / 2(dhaanaacc?)| 3'dhriyate' iti pAThAntaram / (dhriynte)|4"vyvhaarnysmaashrynnen tu 'guNAH' 'paryAyAH' iti vA bhedena vyavahAraH pravacane, yugapadavasthAyino guNA rUpAdayaH, ayugapadavasthAyinaH pryaayaaH| vastutaH paryAyA guNA ityaikAtmyam |"-tttvaarthbhaassysiddhsenvR0 5 / 34 dRzyatA tattvArtharAjavA0 5 / 37 / sanmati. 318-15 / 5 "parimANamidAnIM vakSyAmaH-aNormahatazcopalabdhyanupalabdhI nitye vyAkhyAte [ vai0 sU0 7 / 1 / 15'], 'nitye' ityadhyAyanAma, 'yadupalabhyate tatrAvazyaM mahattvam , aNutve tu paramANudvayaNukamanasA manupalabdhiH ' evaM nityAkhye'dhyAye upalabdhyanupalabdhyoH kAraNe mahattvANutve kathite bhavataH, upalabdhau mahattvasya niyamAt / jyaNukasya mahattve'pyanupalabdhiH, kAraNabahutvAt kAraNamahattvAt pracayavizeSAJca mahat [vai0 sU0 71 / 16], jyaNuke tatkAraNavyaNukagatA bahutvasaMkhyA mahattvaM janayati kAraNAnAmamahattvAt / yamule kAraNAGgulimahattvaM mahattvaM karoti / prazithilaH saMyogaH prcyH| dvitUlake tUlapiNDayorvartamAnaH pracayaH svAdhArAvayavaprazithilasaMyogApekSo mhttvmaarbhte| tadviparItamaNa [vai0 sU0 11117], 1 itaH pUrva candrAnandIyavRttisahitAni caturdaza sUtrANi pR0 452 Ti0 8 ityatra vilokniiyaani| 2 tryaNukena tatkAraNa-vR0 / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya [pR0 21 paM0 22 sambandho vyavasthAkAraNam / asambandhe hi zabdamAtrAdarthamAtre pratyayaprasaGgaH / tasmAdapratiSedhaH sambandhasyeti / atra samAdhiH-. sAmayikatvAcchabdAdarthe pratyayasya / 2 / 155 // na sambandhakAritaM zabdArthavyavasthAnam / kiM tarhi ? samayakAritam / yat tadavocAma 'asyedam' iti SaSThIviziSTasya vAkyasyArthavizeSo'nujJAtaH zabdArthasambandha iti samaya tamavocAma iti / kA punasyaM samayaH? asya zabdasyedamarthajAtamabhidheyamiti abhidhAnAmiSyaniyamaniyogaH / tasminnupayukte zabdAdarthe pratyayo 5 bhavatIti / viparyaye hi zabdazravaNe'pi pratyayAbhAvaH / sambandhavAdino'pi cAyamavarjanIya iti-nyAyabhA0 / etasmAt trikAraNAd mahato yad viparItaM dvayaNukaparimANaM tadaNu pratyetavyam / aNu mahaditi tasmin 'vizeSabhAvAd vizeSAbhAvAcca [vai0 sU0 7 / 1 / 18], tasmin mahati vastuni kuvalAdAvAmalakApekSayA aNubyavahAraH, Amalake tu bilvaapekssyaa| evaM prakarSasya bhAvAbhAvAbhyAmekasminneva aNumahadvayavahAro bhAktaH / kutaH? ekakAlatvAt [vai0 suu07|1|19], yata ekasminneva vastuni anyApekSayA dvau puruSAvaNumahadvayabahAra viruddhaM kurvAte ato jAnImahe 'bhAkto'yam' iti / tatrApekSikANuvastuni dRSTAntAcca [vai. sU. 7 / 1 / 20], yathA zulatantujanite kArye zuklataiva, na kRSNatA, evamato dRSTAntAd mahadbhirArabdhe mahattvameva, nANutvam / [P pR0 26B] aNutvamahattvayoraNutvamahattvAbhAvaH karmaguNaiAkhyAtaH [vai0 sU0 71 / 21], yathA guNakarmANi nirguNAni kAryasya rUpAdevayavaguNairekArthasamavAyAbhAvAt evaM kAraNabahatvAdibhirekArthasamavAyAbhAvAdaNutvamahattvayostadabhAvaH / aNuttamahattvAbhyAM karmaguNA aguNAH [vai0 sU0 7 / 1 / 22 ], kAraNabahutvAdibhirekArthasamavAyAbhAvAdaNutvamahattve yathA aNutvamahattvazUnye evaM karmaguNA annutvmhttvshuunyaaH| etena dIrghatvahasvatve vyAkhyAte [vai0 sU0 71 / 23], upalabdhyanupalabdhI mahattvANutvavat, kAraNamahattvAdibhyazca jAyate dIrghatvam , viparItaM hrasvatvam vizeSabhAvAditvau (tyau ?)pacArikatvam / tathaiva tayordIrghatvahrakhatvAbhAva ityaa[ty?]tideshH| karmabhiH karmANi guNairguNAH [vai0 sU0 7 / 1 / 24 ], yathA kAraNabahutvAdyekArthasamavAyAbhAvAdaNutvamahattvazUnyA evaM dIrghatvahrakhatvazUnyA ete karmaguNAH / [e?] tyam [vai0 sU0 7 / 1 / 25] etaccaturvidhaM parimANamanitye vartamAnatvAdanityam |..."tbhaavaadnnu manaH [ vai0 sU0 7 / 1 / 30 ], vibhavasyAbhAvAd manaso'NatvaM jJAnAyaugapadyAcca / guNairdira vyAkhyAtA [ vai0 sU0 7 / 1 / 31], yatra yatrAvadhiM karoti tatra tatra 'idamasmAt pUrveNa' ityAdivyavahAro mUrteSu pravartate, ato mUrtasaMyogAkhyaguNairdiga vyAkhyAtA mhttvvtii| tathA [P pR027A ] kAraNenaM kAlaH [vai0 sU0 // 1 // 32] iti, yena kAraNena parAparavyatikarAdinA kAlo'numIyate tasya sarvatra bhAvAt tenaiva kAraNena kAlo vibhuyAkhyAtaH / saptamasyAdyamAhnikam / ___ rUparasagandhasparzavyatirekAdarthAntaramekatvam / tayornityatvAnityatve tejaso rUpasparzAbhyAM vyaakhyaate| nisspttishc| ekatvapRthaktvayorekatvapRthaktvAbhAvo'NutvamahattvAbhyAM vyAkhyAtaH [vai0 sU0 7 / 2 / 1-4], ekatvaikapRthaktvayoravayavaguNaikArthasamavAyAbhAvAd naikatvapRthaktve sta ityrthH| karmabhiH karmANi guNairguNAH [vai0 sU0 7 // 2 / 5], tathaivAvayavaguNaikArthasamavAyAbhAvAt karmaguNA naiktvpRthktvvntH| nanu sarveSAmeva padArthAnAmekatvaM sadavizeSAt , niHsaMkhyatvAt karmaguNAnAM sarvaikatvaM na vidyate [vai0 sU0 7 // 2 / 6 ], karmaNAM guNAnAM ca [P pR027B] saMkhyArahitatvAt savaikatvaM nAsti / bhAktamekatvaM guNAdiSviti cet, ekatvasyAbhAvAd bhAktaM na vidyate [vai0 sU0 72 / 7], mukhyasya ekatvasyAbhAvAd guNAdiSu bhAktamityata etIprasaMgAt (bhAktamiti na, atiprasaGgAt ?) / nanu kAryakAraNayorekatvaM prAptaM dravye saMkhyAnirvizeSAt ekatvabhAvAdeva pRthagbhAvaH syAt , maitat , kAryakAraNaikatvapRthaktvAbhAvAdekatvapRthaktve na vidyate [vai0 sU0 7 / 2 / 8 ], dvitvAt kAryakAraNayonaikatvaM kAryasya kAraNavyatiriktAzrayAbhAvAd nApi pRthaktvam / etadanityayo AkhyAtam [vai0 sU0 72 / 9], etat pUrvasUtramanityaviSayamapi "nityeSvapyAkAzAdiSu yathAsaMbhavaM vyAkhyAtaM boddhavyam / tathAhi - zabdAkAzayoH kAryakAraNayorekatvaM [na ], nApi pRthaktvam / anyatarakarmaja ubhayakarmajaH saMyogajazca saMyogaH / etena vibhAgo vyAkhyAtaH / saMyogavibhAgayoH saMyogavibhAgAbhAvo'NutvamahattvAbhyAM 1 vishessaabhaavaacc-suu0| vizeSAbhAvAd vishessaabhaavaacc-suu0| 2 degbhyaametsminnev-vR0| 3 vai0 suu07|1|18| 4 tadanise 'nityam - sU0 / anitye-vRsuu0| 5 parimANaM nitye nivrtmaantvaadnitym-vR0| 6 itaH paraM candrAnandIyavRttisahitAni catvAri sUtrANi pR0 446 Ti. 1 ityatra draSTavyAni / 7 guNairvyAkhyAtAH-sU0 / 8 kAraNena kAlaH // saptamasya prthmmaahnikm-suu0| 9 yena kAlena praapr-vR0| 10 etatsUtratrayasya candrAnandaviracitA vRttiH pR0 453 Ti. 4 itytraavlokniiyaa| 11 nivRttishc-vR0|| 12 sUtramidaM nAsti vRsuu0| (ekatvaikapRthaktvayo ?) / 13 eksyaabhaavaad-suu0| 14 vye-vR0|15 degkatvApRtha-vRsU0 / 16 tadani -vRsuu0| 17 nityessvtyaakaashaadissu-vR0| 18 etatsUtrapaJcakasya candrAnandakRtA vRttiH pR0 516 Ti0 4 ityatra draSTavyA / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 22 paM0 6.] TippaNAni / pR0 21 paM0 13. vRddhavyavahAraM / ayaM vRddhavyavahAro nyaayvaartiktaatpryttiikaa[2||1||55]prbhRtibhyo'vseyH / pR0 21 paM0 16. saMjJAkarma: / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / dRzyatA TipR0 18 paM0 8 / pR0 21 paM022-24.na hi tadeva nityaM |"kiN punarAkRtiH padArtha Ahosvid dravyam ? ubhayamityAha / ......... kiM punarnityaH zabda Ahosvit kAryaH? saMgrahe etat prAdhAnyena parIkSitaM nityo vA syAt kAryoM veti / tatroktA doSAH prayojanAnyapi uktAni / tatra tveSa nirNayo yadyeva nityo'thApi kArya ubhayathApi lakSaNaM pravartyamiti / kathaM punariha bhagavataH pANi-5 nerAcAryasya lakSaNaM pravRttam ? siddhe zabdArthasambandhe / siddhe zabde'rthe sambandhe ceti / atha siddhazabdasya kaH padArthaH ? nityaparyAyavAcI siddhazabdaH / ..... mAGgalika AcAryoM mahataH zAstraughasya maGgalArtha siddhazabdamAditaH prayur3e / maGgalAdIni hi zAstrANi prathante vIrapuruSakANi ca bhavanti AyuSmatpuruSakANi cAdhyetArazca siddhArthA yathA syuriti / ..... atha kaM punaH padArtha matvaiSa vigrahaH kriyate siddhe zabde'rthe sambandhe ceti ? AkRtimityAha / kuta etat ? AkRtihi nityA dravyamanityam / ... nanu coktamAkRtiranityeti / naitadasti / nityA aakRtiH| katham ? na kvaciduparateti kRtvA sarvatoparatA bhavati dravyAntarasthA 10 tUpalabhyate / athavA nedameva nityalakSaNam-dhruvaM kUTasthamavicAlyanapAyopajanavikAryanutpattyavRddhayavyayayogi yat tad nityamiti / tadapi nityaM yasmiMstattvaM na vihanyate / kiM punastattvam ? tadbhAvastattvam / AkRtAvapi tattvaM na vihanyate / " iti pAtaJjalamahAbhASye paatthH| pR0 21 paM0 24. pratipAdanapratyAkhyAnA / dRzyatAM pR0 243 pN011| pR0 22 paM0 6. tathA vizeSo'pi......."danAtmatvaM [pR0 23 paM0 5] / dRzyatAM pR0 32 paM0 12-16 / 15 wwwm vyAkhyAtaH / karmabhiH karmANi guNairguNAH / yutasiddhayabhAvAt kAryakAraNayoH saMyogavibhAgau na vidyate [vai0 sU0 7 // 2 // 10-14 ] / [P pR0 28 A] zabdasyArthena sambandha iti cet , na, guNatvAt [vai0 sU0 712 / 15], AkAzasya guNatvAcchabdo nArthena sambadhyate / guNe ca bhASyate [vai0 sU0 7 // 2 / 16 ], guNe ca rUpaM rasa ityAdiSu prayujyate kriyAyAM ca, na ca guNakarmaNAM guNaiH sambandhaH / niSkriyatvAt [vai0 sU0 7 / 2 / 17], arthasaMyoge sati zabdo'rtha prApnuyAt , niSkriyatvAcca guNasya gamanAbhAvaH / asati nAstIti ca prayogAt [vai0 sU0 7 // 2 / 18 ], arthasaMyoge sati zabdaH asati abhAve 'mAsti' iti na prayujyeta / na hyasatA saMyogaH / tasmAt saMyogasyAbhAvAt zabdAthAvasambaddhI[vai0 sU0 12 / 19] / nanu ca saMyogino daNDAta samavAyino viSANAca [ vai0 sU0 72 / 20], saMyogisamavAyibhyAM daNDaviSANAbhyAM daNDiviSANinoH pratyayo dRSTaH / asti ca zabdAdi]rthapratyayaH, tasmAdasyApi sambandho'stIti / naitat , dRSTatvAdahetaH pratyayaH / vai0 sU0 2 / 21], daNDiviSANinoISTatvAdadoSaH, iha tu zabdArthayoH sambandhasyoktena nyAyenAdRSTatvAdaheturarthapratyayaH sambandhe, tathA pratyayAbhAvaH [vai0 sU0 2 / 22], yadi zabdo'rthena sambaddhaH syAt agRhItasaGketo'pi tato'rtha pratipadyeta / tasmAdasambaddhau / sambandhasambandhAditi cet sandehaH [vai0 sU0 7 / 2 / 23 ], nanu zabdenAkAzaM sambaddham , AkAzena cArthAH, evaM sambandhasambandhAdarthena sambandha iti / naitat , sarvArthAnAmAkAzena sambandhAt kasminnarthe zabdaH prayukta iti sandehAdapratipattiH syAt / ato na sambandhaH / tasmAt [P pR0 28 B] sAmayikaH zabdAdarthapratyayaH [vai0 sU0 7 // 2 / 24 ], tasmAt saGketanimittAH] zabdA[da]rthe pratyayo na sambandhAt / ekadikkAlAbhyAM sannikRSTaviprakaSTAbhyAM paramaparam / kAraNaparatvAt kAraNAparatvAcca [vai. sU. 12 / 25-26] / paratvAparatvayoH paratvAparatvAbhAvo'NutvamahattvAbhyAM vyAkhyAtaH[vai0 sa0 72 / 27], parAparadikkAlapradezasaMyogAH paratvAparatvayoH kAraNam / anayozca yutasijhyabhAvena saMyogAbhAvAt paratvAparatvAbhAvaH / karmabhiH karmANi guNairguNAH [vai0 sU0 7 // 2 / 28 ], yathA karmaguNA aNutvamahattvazUnyA evaM karmaguNA yutasiddhyabhAvena dikAlapradezasaMyogAbhAvAt paratvAparatvazUnyAH / iheti yataH kAryakAraNayoH sa samavAyaH [vai0 sU0 7 / 2 / 29] / dravyatvaguNatvapratiSedho bhAvena vyAkhyAtaH / tattvaM ca [vai. sU0 7 / 2 / 30-31]" iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttI P. pR. 25-29 / 1 asati nAstIti pryogH-vRsu0|-2 ekadikAbhyAM snni-vRsuu0| asya sUtradayasya candrAnandaviracitA vRttiH pR0 552 Ti.1 ityatra drssttvyaa| 3 asya sUtrasya candrAnandIyA vRttiH pR0 445 Ti. 14.ityatra drssttvyaa| 4 etatsUtradvayasya candrAnandIyA kRtiH . 526 Ti. 1 ityatra drssttvyaa| 5 tattvaM ca / sptmo'dhyaayH-suu0| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaDUtasya nayacakrasya [pR0 22 10 14 pR0 22 paM0 14. sadbhAvAsaddhAva...... sadbhAvAsadbhAvasthApanAsvarUpajJAnArtha dRzyatAm anuyogadvArasU. 10 / "sabmAvamasabbhAve ThavaNA puNa iMdakeumAIyA / ittaramaNittarA vA ThavaNA nAma tu AvakahaM // 13||"-bRhtklpbhaa0 / "rja puNa tayatthasunna tayamippAeNa tArisAgAraM / kIrai va nirAgAraM ittaramiyaraM vasA ThavaNA // 26||"-vishessaav. bhA0 / "tattha AgAravaMtae vatthummi sabbhAvaTThavaNA, tagvivarIyA asabbhAvaTavaNA"-dhavalATI0 pR. 20 / "vastunaH kRtasaMjJasya pratiSThA 5 sthApanA matA / sadbhAvetarabhedena dvidhA tattvAdhiropataH // sthApyata iti sthApanA pratikRtiH / sA cAhitanAmakasya indrAdestivasya tattvAdhyAropAt pratiSThA 'so'yam' ityabhisambandhenAnyasya vyavasthApanA sthApanAmAnaM sthApaneti vacanAt / tatrAdhyAropyamANena bhAvendrAdinA samAnA pratimA sadbhAvasthApanA, mukhyadarzinaH svayaM tasyAstabuddhisambhavAt kathaJcit sAdRzyasadbhAvAt / mukhyAkArazUnyA vastumAtrA punarasadbhAvasthApanA paropadezAdeva tatra so'yamiti sampratyayAt |"-tttvaarthshlokvaa0 pR0 111 / dRzyatAM nyAyakumu0 pR0 799, 805 / / 10 pR0 22 paM0 16 degmAtrokti / atra mAtre ukti' iti zobhanaH pAThaH / pR0 23 paM0 5. ana mUle 'rUpAdirUpeNa' iti parihartuM zakyam / pR. 23 paM0 7. AtmA na, anyatvAda / atra Atmano'nyatvAd iti ya. pratyanusAripAThasvIkAre tu 'AtmanaH' iti paJcamyantaM padaM bodhyam / 'Atmano'nyatvAd vizeSasya ..... kastadAtmA?' ityanvayo jJeyaH / pR0 23 paM0 12. savizeSaH / atra 'sa vizeSaH' iti pRthagapi bhavet / tathA tu 'sa AtmA vizeSaH' ityartho jnyeyH| pR0 24 paM0 1, 7. parA: / dRzyatAM pR0 26 paM0 21 / pR0 24 paM0 2, 16. atha vaa......| atra 'atha pArthivatvAdapekSA' iti sAdhu pratIyate / pR0 24 paM0 25. apekSAbhAvAt / apekSAyA abhAvAdityarthaH / pR0 24 paM0 26. kriyAguNa / dRzyatAM pR0 489 Ti0 6 / pR0 25 paM0 16, 19. dravyatvaM / anytraa......| dRzyatAM pR0 446 di0 2 / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / 20 pR0 25 paM0 18. ekAkAzadezAtItaprApteSu / "tullAgaiguNakiriegadesatIyAgae'Nudavvammi / bhannattabuddhikAraNamatavisesotti se buddhii|| 2192 ||"-vishessaav. bhA0 / asyA vyAkhyAnaM kovyAcAryAdiracitavRttibhyo'vaseyam / pR0 25 paM0 20. saditi yto| dRzyatA TipR. 9 50 8-10 / pR0 26 paM0 10-11. kssetrto"| 'kSetrato'pyUrdhabhAgasthitamekamaparamadhobhAgasthitam' iti bhA0pratyanusArI pAThaH smaasH| 25 pR0 26 paM0 17. tyaajyaa|antyvishesskhnnddnN tattvasaMgraha-sanmativRtti-prameyakamalamArtaNDa-nyAyakumudacandra-syAdvAdarakhAkarAdiSu vistareNAvalokanIyam / / pR0 28 paM0 1. upaatttyaago| dRzyatAM pR0 29 paM0 12 / pR0 2950 5-6. dravyaguNa / dRzyatAM pR0 31 paM0 12 / pR0 29 paM0 11. prAgukta / dRzyatAM pR0 27 paM0 2 / 30 pR0 30 50 10. sadanityaM / dRzyatAM pR0 458 Ti0 8, TipR0 8 paM0 22 / pR0 30 50 12. drvyaanni......| krm.....| vaizeSikasUtre prathamAdhyAye prathamAlike yathAkrama navamaM dezamaM cedaM sUtradvayam / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / / 1 asya candrAnandakRtA vRttiH pR0 437 Ti0 5 ityatra drssttvyaa| 2 "karma karmasAdhyaM na vidyate [vai0 sU0 1 / 1 / 10], na karmaNA karma janyate karmaNAmuparamadarzanAt , kauramme hi karmaNAM niSkarmaNo dravyasyAnupalambhAt / evaM kAnicid dravyANyArambhakAni, kAnicinnaiva / guNAH kecita kAraNam , kecinnaiva / karmANi naiva karmakAraNamityetad vaidharmyam / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau ! pR0 7 B / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pR0 35 paM0 14.] TippaNAni / pR0 30 50 13-15. kriyaavd.....| dRzyatAM pR0 440 Ti0 5, TipR0 8 paM0 22 / pR0 30 paM0 16. kAryAvirodhi dravyaM kAraNAvirodhi ca karma / imAni trINyapi vaizeSikadarzanasUtrANi, dRzyatAM pR0 440 Ti0 6, TipR0 8 paM0 22 / pR0 30 paM0 20. sditi......| dRzyatAM TipR0 9604-10 / pR0 31 paM0 1,5. aNvoreva / dRzyatAM0 pR0 31 paM0 13 / pR0 31 60 4-9. paarthiv......| 'pArthiva'zabdena tulyajAtitvaM dyotayati 'zukla'zabdena tulyaguNatvaM gatisamavAyinorityanena tulyakriyAtvaM ceti dhyeyam / pR0 31 paM0 17. artha iti......| dRzyatAM pR0 480 Ti0 1, TipR0 8 paM0 22 / pR0 31 paM0 18. kriyAvat / dRzyatAM pR0 440 Ti0 5, TipR0 8 paM0 22 / pR0 31 paM0 18-20. ruuprs......| dRzyatAM TipR0 17 paM0 13 / 10 pR0 31 paM0 21. dravyAzrayyAdi......| dRzyatAM pR0 440 Ti0 5, TipR0 8 paM0 22 / shrotrgrhnno......| dRzyatAM TipR0 1950 38 // pR0 32 paM0 2, 22. antrngg......| dRzyatAM pR0 34 paM0 4, pR0 35 paM0 6-7 / pR0 32 paM0 2. na hi tasya itaretarAzrayadoSApAdanAt [pR0 34 paM0 1] / dRzyatAM pR0 34 paM0 12-14 / / pR0 32 50 4. guNasamudAyadravyavAdibhizca / sAMkhyairityarthaH / dRzyatAM TiTa0 16 paM0 35 / pR0 32 paM0 6. prakalpate / atra prakalpete iti paThitavyam / pR0 33 paM0 13. tadeva vastu / dRzyatAM pR0 34 paM0 4 / pR0 34 paM0 2. puurvm.....| 'pUrvam' ityAdi prathamAntam 'antaraGgam' [pR. 32 paM0 2] ityAdinA sambandhanIyam / pR0 34 paM0 4. yadi kAryam / atra 'yadi kAryam yadi sAmAnyam yadi vishessH|' iti pATho'vagantavyaH, dRzyatAM pR0 333 pN011| pR0 34 paM0 6. vyAvRttezca paTAdeH / atra 'paTAdeH' iti paJcamyantaM padaM jJAtavyam / pR0 34 paM0 9,28. na prakalpante / "na prakalpante na sidhyantItyarthaH / karNadhArarahitaM naukAdvayaM mithaH saMbaddhaM parasparaM paratIraprApaNe samartha na bhvtiityrthH|"-paa0 ma0 bhA0 rAjalakSmI pR0 174 / pR0 34 paM0 20. astibhvti......| vacanamidam AcAryasiddhasenasya, dRzyatAM pR0 324 paM0 28 / pR0 35 paM0 2,23. nniyyvynnijsnycaa............| "utpAdavyayadhrauvyAtmakatve vastunaH sthite tad vastu 25 tattadapekSayA kAryamakArya ca, kAraNamakAraNaM ca, kAraNe kArya saJcAsaJca, kAraNaM kAryakAle vinAzavadavinAzavaJca, tathaiva pratIteranyathA cApratIteH / ata ekAntarUpasya vastuno'bhAvAt sarve'pi nayAH svaviSayaparicchedasamarthA api itaranayaviSayavyavacchedena svaviSaye vartamAnA mithyAtvaM pratipadyanta ityupasaMharabAha-NiyayavayaNijasaccA samvanayA paraviyAlaNe mohaa| te uNa Na di(c)samao vibhajai sacce va alie vA // 1 / 28 // nijakavacanIye svAMze paricchethe satyAH samyagjJAnarUpAH sarve eva nayAH saGgrahAdayaH paravicAlane paraviSayotkhanane mohA muhyantIti mohA mithyApratyayAH paraviSayasyApi satyatvenonmUlayitumazakyatvAt 30 tadabhAve svaviSayasyApyamyabasthiteH / tatazca paraviSayasyAbhAve svaviSayasyApyasatyatvAt tatpratyayasya mithyAtvameva tadvayatiriktagrAhakapramANasya cAbhAvAt / tasmAt tAneva nayAna 'punaH'zabdasyAvadhAraNArthatvAt , na iti pratiSedho bibhajanakriyAyAH, dRSTaH samayaH siddhAntavAcyamanekAntAtmakaM vastutattvaM yena puMsA sa tathA sana vibhajate satyetaratayA / svetaraviSayamavadhArayamANo'pi tathA tAn na vibhajate, api vitaranayasavyapekSameva svanayAbhipretaM viSayaM satyamevAvadhArayatIti yAvat / grAhyasatyAsatyAbhyAM grAhakasatyAsatye ityevamabhidhAnam / taca dRSTAnekAntatattvasya vibhajanaM 'syAdastyeva vyArthataH' ityevaMrUpam / " sanmati pR0 35 paM0 11. saGghAtabhedAbhyAm / dRzyatAM TipR0 3 paM0 27-30 / - pR0 35 paM0 14. asiddharasiddhayAdizUnyatAnubhavanAt / bhatra nayacakre dvAdaze're vistareNa vakSyamANaH shuunybaado'vkokniiyH| zyatAM pU0488 tti09| naya.Ti.4 20 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 35 50 17 pR0 35 paM0 17. asadakaraNA / asyAH sAMkhyakArikAyA vyAkhyA - "iha loke sadeva sad bhavati, asataH karaNaM nAsti / yadi syAt tadA sikatAbhyastailaM kUrmaromabhyaH paTaprAvaraNaM vandhyAduhitRbhrUvilAsaH zazaviSANaM khapuSpaM ca syAt / na cAsti / tasmAdanumIyate pradhAne prAgutpattermahadAdikamastyeva / upAdAnagrahaNAt, iha loke yo yenArthI sa tadupAdAnagrahaNaM karoti tannimittamupAdatte, tadyathA dadhyarthI kSIrasyopAdAnaM kurute, yadi cAsat kAryaM syAt tadA dadhyarthI udakasyApyupAdAnaM kuryAt, 5 na ca kurute, tasmAt pradhAne mahadAdi kAryamastIti / kiJca, sarvasambhavAbhAvAt / iha loke yad yasmin vidyate tasmAdeva tadutpadyate, yathA tilebhyastailaM dano ghRtm| yadi cAsat kAryaM kuryAt tadA sarva sarvataH sambhavet, tatazca tRNapAMsuvAlukAdibhyo rajatasuvarNamaNimuktApravAlAdayo jAyeran / na ca jAyante / tasmAt pazyAmaH sarvasambhavAbhAvAdapi mahadAdi kArya pradhAne sadeva sadbha (mbha)vatIti / atazcAsti, zaktasya zakyakaraNAt / iha loke zaktaH zilpI karaNAdikAraNopAdAnakAlopAyasampannaH zakyAdeva zakyaM karma Arabhate, nAzakyamazakyAt / tadyathA - zaktaH kumbhakAraH zakyAdeva mRtpiNDAt zakyadaNDacakra sUtrodakavidalatalA dibhiH 10 sampanno ghaTazarAvodaJcanAdIni ArabhamANo dRSTaH, na maNikAdi, azakyatvAt tAvatA piNDena tasya / yadi punaH karaNaniyamo na syAt azakyAdapyazakyamArabhyeta / tasmAt sat kAryaM syAt, nAsat / kiJca, 'kAraNabhAvAcca kArya sadeva syAt / iha loke yallakSaNaM kAraNaM tallakSaNaM kAryaM syAt, yathA kodravebhyaH kodravAH vrIhibhyo vrIhayaH syuH / yadi cAsat kAryaM syAt tadA kodravebhyaH zAlInAmapi niSpattiH syAt / na ca bhavati / tasmAt kAraNabhAvAdapi pazyAmaH pradhAne mahadAdi kAryamastIti / sAdhitamevametaiH paJcabhirhetubhiH sat kAryam / " - sAMkhyakA0 mATharavR0 kA 0 9 / atra yuktidIpikA - tasvavaizAradyAdayo'nyA api vyAkhyA 15 avalokanIyAH / 20 30 pR0 35 paM0 19. kriyAguNa ... / dRzyatAM pR0 489 Ti0 6, TipR0 8 paM0 22-35 / pR0 35 paM0 20. abhiyukta "niSThatvAt / "anyena anyathA pratipAdito'rthaH punarabhiyuktatareNa anyathA pratipAdyata ityaniSThA / " - tattvasaM0 paM0 pR0 427 / pR0 37 paM0 3. kAryasadasattvAniyamAttu dRzyatAM pR0 38 paM0 15 / " pR0 37 paM0 14. bIjAnAM trivarSa / "aha bhaMte ! sAlINaM vIhINaM godhUmANaM javANaM javajavANaM eesiM NaM dhannANaM 25 koTTAutA pallA uttANaM maMca uttANaM mAlAuttANaM olittANaM littANaM 'laMhiyANaM muddiyANaM pihiyANaM kevaiyaM kAlaM joNI saMciTThai ? goyamA ! jahaneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni saMvaccharAI / teNa paraM joNI pamilAyai paviddhaMsaha vidvaMsaha, teNa paraM bIe abIe bhavai, teNa paraM joNIvocchede pannate / " - sthAnAGgasU0 3 / 2 / 1977 pR0 38 paM0 20. sarvasarvAtmaka dRzyatAM pR0 11 paM0 26 / pR0 38 paM0 22. prakalpyata / ( prakalpate ? ) / pR0 38 paM0 27. sevA vA sannihitA, sA / atra 'sevA vA sannihitA sA... ' iti yojanIyam / pR0 39 paM0 1, 9. deshkaalaa| dRzyatAM pR0 320 Ti0 3 / 35 pR0 36 paM0 12. uktavidhinA / dRzyatAM pR0 35 paM0 9-14 / pR0 36 paM0 17. niymaabhaav| ( niyamAbhAve ukte'nyataro ...? ) pR0 37 paM0 2, 16. kAryakAraNA / atra 'kAryakaraNAvyabhicArAbhAvAt' iti bhA0pratipATho'pi 'kAryakaraNaniyamAbhAvAt' ityarthavivakSAyAM samIcIna eva bhAti / ... pR0 39 paM0 10-11. prasAdadAnAbhimukhyA... [...... (prasAdAnabhimukhyAkArAvabandhavat ? ) / dvitIyakarmaNyatA kAryAntaravyApRtatetyAzayaH / pR0 39 paM0 27. prakaraNAt / dRzyatAM pR0 191 paM0 3 / pR0 40 paM0 3. anabhivyakti / dRzyatAM pR0 43 paM0 14 / pR0 40 paM0 24. dvividhapuruSArtha / dRzyatAM TipR0 15 paM0 36 / pR0 40 paM0 27. prakRtikAraNatyAgena / atra bhA0 pratau 'prakRtikAraNitvatyAgena' iti pAThaH / so'pi samIcIno 1 "kAraNabhAvAzca sat kAryam / ihAsati kArye kAraNabhAvo nAsti yathA bandhyAyAH / " -sAMkhyakA0 yuktidIpikA / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 45 paM0 11.] TippaNAni / 27 bhAti / prakRtiH kAraNamabhimatamasyAstIti prakRtikAraNI prakRtikAraNavAdItyarthaH, tadbhAvaH prakRtikAraNitvam, tathA ca prakRtikAraNavAditvatyAgenetyarthaH / etasmiMzva pAThe'bhirucau mUle [ pR0 40 paM0 4] "kriyaudAsInyavat / kAraNAntarasya vA..." ityevaM ramaNIyam / pR0 41 paM0 1, 6, 10. AtmAntara jJAnArthasya / dRzyatAM TipR0 15 paM0 36 / pR0 41 paM0 2. nityapravRttenaiva / dRzyatAM pR0 42 paM0 20 / " pR0 41 paM0 10. dharmajJAna / "adhyavasAyo buddhirdhamoM jJAnaM virAga aizvaryam / sAttvikametad rUpaM tAmasamasmAd viparyastam // 23 ||"-saaNkhykaa0 / asyAH sAMkhyakArikA yA yuktidIpikA- mATharavRtti - tattvavaizAradyAdivyAkhyAbhyo dharmAdInAmaSTAnAM buddhidharmANAM svarUpaM vistareNAvagantavyam / pR0 41 paM0 13-14. svatantratvAt sarvagatatvAt / " hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // 10 // " - sAMkhyakA0 / asyA vyAkhyAnaM yuktidIpikAdivRttibhyo'vaseyam / 10 pR0 41 paM0 16. triguNasvabhAva | "triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // 11 // " - sAMkhyakA0 / asya artho mATharavRttyAderjJAtavyaH / pR0 41 paM0 18. caitanyasvarUpamadhyastha / "caitanyaM puruSasya svarUpam " - yogabhA0 1 / 9 / " tasmAcca viparyAsAt siddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM mAdhyasthyaM draSTRtvamakartRbhAvazca // 19 // sAMkhyakA0 / asyAH kArikAyA vyAkhyAnaM yuktidIpikAdivRttibhyo'vaseyam / pR0 43 paM0 8-9. svarUpabheda / dRzyatAM TipR0 15 paM0 36 / zrotrA / dRzyatAM TipR0 14 paM0 24 / zabdabuddhayAdi...'' zaibdAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH / vacanAdAnaviharaNotsargAnandAzca paJcAnAm // 28 // "-- sAMkhyakA0 / asyAH kArikAyA vistarArtho yuktidIpikA-tattvavaizAradyAdivRttibhyo'vaseyaH / pR0 42 paM0 8. dahanatapanayo / "tapa 1819 dAhe / tApayati, tapati / " - pA0 siddhAntakau 0 / pR0 42 paM0 9. caitanya / "tejo'pi sAtmakam, AhAropAdAnena vRddhayAdivikAropalambhAt, puruSAGgavat " - syAdvAdamaM0 kA0 29 / pR0 42 paM0 14-15. annapulikA / atra lipyanusAreNa azpulikA iti [ azmulikA iti vA ? ] pAThaH zuddhaH sambhAvyate, abhyAzrayabhUtaM kimapi pAtraM sthAnaM vA atrAbhipretaM bhAti, koSeSu azmantakazabdaH 'cullI' vAcaka 20 upalabhyate / "azmantamuddAnamadhizrayaNI cullirantikA / " - amarako 0 2 / 9 / 28 / "athAntikA cullyazmantakamuddhAnaM syAdadhi - zrayaNI ca sA / " abhidhAnaci0 4184| pR0 44 paM0 12. pAMzumRtpiNDa / "mRtpiNDa- zivaka-sthAsaka-koza ka-kuzUla-ghaTa- kapAla-zakala-zarkarA- pAMzu truTiparamANavaH kramabhuvaH / " - tattvArthabhASyasiddhasenavR0 5 / 31 / 5 pR0 45 paM0 2. arthyo hi kriyAyA / "AmnAyasya kriyArthatvAdAnarthakya matadarthAnAm / " -mImAMsAda0 1 / 2 / 1 / pR0 45 paM0 3, 16. naivaM veti / atra naivaM ceti iti samIcInaH pAThaH / dRzyatAM pR0 140 paM0 11 / 15 pR0 45 paM0 7. putrakAmo yajeta / idaM satyASADhazrautrasUtre [13 / 3 / 41, 44 ] tANDyabrAhmaNe copalabhyate | 30 pazukAmo yajeta / etat satyASADhazrautasUtre [ 17 / 3 / 1] tANDyabrAhmaNe ca dRzyate / annAdyakAmo yajeta / "anamasItyannAdaH prakRSTAnna[sta]sya annAdasya bhAvo'nnAdyam, tatkAmasya yajamAnasya / " iti satyASADhazrautasUtravya | khyAyAm pR0 114 / 25 pR0 45 paM0 11. citrpustkaasstth| "kaTukamme vA potthakamme vA cittakamme vA leppakamme vA / " - anuyogadvArasU0 10 / asya maladhArihemacandrasUrikRtA vyAkhyA - "kriyate iti karma, kASThe karma kASThakarma, kASThanikuTTitaM rUpakamityarthaH / citrakarma citralikhitaM rUpakam / potthakamme vatti, atra potaM vastramityarthaH, tatra karma, tatpallavaniSpannaM ghIullikArUpakamityarthaH / athavA 35 potthaM pustakam, tacceha saMpuTakarUpaM gRhyate, tatra karma tanmadhye vartikAlikhitaM rUpakamityarthaH / athavA potthaM tADapatrAdi, tatra karma tacchedaniSpannaM rUpakam / lepyakarsa lepyarUpakam" / - anuyogadvArasU0 0 / "yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva 1 'rUpAdiSu' iti pAThAntaram / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR045 10 19iti sa sthaapnaajiivH|"-tttvaarthbhaa. 1 / 5 / asya siddhasenagaNikRtA vyAkhyA-"kASThaM dAru / pustaM duhitakAdi satracIvarAdiviracitam / citraM citrakarAdyAlikhitam / karmazabdaH kriyAvacanaH pratyekamabhisambadhyate 'kASThakriyA' ityAdi"-pR0 46 / "kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu so'yamiti sthApyamAnA sthApanA |"-tttvaarthsuutrsrvaarthsi0 1 / 5 / pR0 45 paM0 19. na vaivam / anna 'na caivam' iti jyAyaH / dRzyatAM TipR0 27 paM0 29 / 5 pR0 46 paM0 4-5, 27. alomA / dRzyatAM pR0 140 paM0 12 / "salomA maNDUkaH, catuSpAve sati utplutya gamanAt, mRgavat / alomA vA hariNaH, catuSpAce sati utplutya gamanAt, maNDUkavat / ityAdivad nirmUlayuktarna sAdhyasAdhakatvam / -" uttarAdhyayanasUtrabRhad0 2 / 13 / / pR0 46 paM0 10. naighaM veti / atra naivaM ceti iti jyAyaH / pR0 46 paM0 13-14. siddhe.....'vyAkaraNAdizAstramapi / 'siddhe sati Arambho niyamArthaH' ityarthasUcakAni 10 bhUyAMsi vAkyAni pAtaJjalamahAbhASye upalabhyante, yathA-"subantaM padamityeva siddham / niyamArtho'yamArambhaH |"-paa0m0bhaa0 1 / 4 / 15 / pR. 46 paM0 18-19. srv..| sAMkhyamatam / gunnkrm...| vaizeSikamatam / rathAlA bauddhamatam / pR. 46 paM0 22. pramANAni pravartante vissye| pR0 120 paM0 17 ityatra tu 'pramANAni pravartante viSayaH iti pATho dRzyate / 'pramANAnyanuvartante viSaye'-siddha0 dvA0 / 15 pR0 47 paM03. zAstranirUpaNa: / dRzyatAM pR053 paM0 13, pR0 50 50 14aan.....| dRzyatAM pR0 506016 / pR0 47 50 5. aakaar-gaurv......| dRzyatAM pR0 322 paM0 5 / pR0 47 paM0 17. moha eva / atra yadi mogha eva iti pAThaH kalpyeta tarhi zobhanaH / tathA ca "moghaM nirarthakam" iti amrkoss[3|1|81 vacanAt , 'tatra zAstreNa nirarthako vyApAraH' ityAzayo bhAti / pR0 48 paM0 13. sthAvarasya / dRzyatAM pR0 11 paM0 26-31 / pR0 48 paM0 17. arth...| vaizeSikamate dravyaguNakarmaNAmeva arthasaMjJA / dRzyatAM pR0 480 Ti / pR0 48 paM0 18. rUparasa...... / dRzyatAM TipR0 17 paM0 13 / pR0 48 paM0 20. ritaratra / atra 'rityatra iti bhA0 pratipATho'pi saMgacchate / pR0 49 paM0 2. drvyaadiinaa| dRzyatAM pR0 56 paM0 6 / pR0 49 paM0 3. khapuSpavat / dRzyatAM pR0 51 paM0 16 / pR0 49 paM0 11. aguNakarmatvAt khapuSpavat / atra aguNakarmatvAt khapuSpavat iti paThitamyam / pR0 49 paM0 19. kriyAguNa: / dRzyatAM pR0 489 Ti0 6, TipR0 8 paM0 22 / pR0 49 paM0 28. aguNakarmatvAt khapuSpavat / atra khapuSpavat iti parityAjyam / pR0 50 paM0 20. na shkyte......| atra 'vaktum' iti vAkyazeSaH / pR0 50 paM0 21. hetudoss...| "hetustrirUpaH / kiM punasrubhyampakSadharmasvaM sapakSe sattvaM vipakSe cAsattvamiti / ka 30 punaH sapakSaH ko vA vipakSa iti? sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH, tadyathA anitye zabde sAdhye ghaTAdiranityaH spkssH| vipakSo yatra sAdhyaM nAsti, yad nityaM tadakRtakaM dRSTaM yathAkAzamiti / tatra kRtakatvaM prayatnAnantarIyakatvaM vA sapakSa evAsti vipakSe nAstyeva ityanityAdau hetuH |"-nyaayprve0 pR. 1 / vistarArthibhirasya vRttiH paJjikA nyAyavindvAdayazca granthA avlokniiyaaH| pR0 51 paM0 3. dharmaparikalpa... "tadAtmatve sAdhyasAdhanabhedAbhAva iti cet, na, dharmabhedaparikalpanAditi 35 vkssyaamH|"-prmaannvaa0 svavR. 1 / 23 / atra ca "sAdhyasAdhanabhUtAnAM dharmabhedAnAM parikalpanAdAropAt / .. Aropito dharmabhedaH / etacca vkssyaamo'nyaapohprstaave|" iti vyAkhyAtaM karNakagominA pramANavArtikasvavRttiTIkAyAM pR. 23 / pR0 51 paM0 11. pratyakSagrAhe c..| dRzyatAM pR0 950 15 / pR0 52 paM0 9. aavirbhaav"| sAMkhyamate vastuna AvirbhAvatirobhAvau svIkriyete, na tvtyntotpttivinaashau| tathApi Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 56 paM0 15.] ttippnnaani| 'abhUtvA bhAvaH' iti AvirbhAvalakSaNam , tadeva ca kRtakatvam / 'bhUtvA abhAvaH' iti tirobhAvalakSaNam, tadeva cAnityatvam / tathA ca 'nityaH zabdaH, kRtakatvAt, AkAzavat' ityatra anyapakSAdeH sattvAdavizeSakAnte na doSa ityaashkkiturbhipraayH| pR0 52 paM0 18. spkssH| dRzyatAM TipR028 paM0 29 / pR0 53 paM0 1. lokatvApatteH / dRzyatAM pR0 54 paM0 8 / pR0 53 paM0 4. anukmpitN...| "prAgivAt kaH / avyayasarvanAmnAmakac prAka TeH / kasya ca daH / ajJAte / kutsite / / saMjJAyAM kan / anukampAyAm / " iti pANinIyavyAkaraNe 5 / 3170-76 / etadarthaH siddhaantkaumudyaadivyaakhyaabhyo'vseyH| pR0 53 paM0 9. dRSTAntasya / "sAdhanIyasya arthasya yAvati zabdasamUhe siddhiH parisamApyate tasya paJca bhAgAH pratijJAdayaH samUhamapekSyAvayavA ucyante / teSu pramANasamavAyaH / AgamaH pratijJA heturanumAnam udAharaNaM pratyakSam upamAnamapanayaH sarveSAmekArthasamavAye sAmarthyapradarzanaM nigamanamiti / so'yaM paramo nyAyaH |"-nyaaybhaa. J. 1 / 1 / 1 / / pR0 53 paM0 10. mApannam / tasmAcca lokatvam , ha / atra mApannaM tasmAca lokatvaM dR iti yojanIyam / 10 pR0 53 paM011. laukika... "lokasAmAnyamanatItA laukikAH, naisargika vainayikaM buddhayatizayamaprAptAH / tadviparItAH parIkSakAH, tarkeNa pramANairathai parIkSitumarhantIti / yathA yamartha laukikA budhyante tathA parIkSakA api so'rtho dRSTAntaH / dRSTAntavirodhena hi pratipakSAH pratiSeddhavyA bhavantIti, dRSTAntasamAdhinA ca svapakSAH sthApanIyA bhavantIti, avayaveSu codAharaNAya kalpata iti |"-nyaaybhaa0 1 / 1 / 25 / pR0 54 paM0 6. pRthukukSyA / atra vikukSyA ityeva zuddhaH pAThaH pra0pAThAnusArI ca / "kevalanANitti ahaM0 15 gAhA // 8 // 27 // 750 ||.."iyaanni lakkhaNetti dAraM / taM ca coisavihaM / nAmasthApane pUrvavat / damvalakkhaNa jahA aggissa uNhatA, Nibassa tittatA, khaMDassa madhuratA evamAdi / ahavA Apo dravAH, sthairyavatI ca pRthivI / sArissalakkhaNaM yathA asmin deze ghaTA UrdhvagrIvA adhastAt parimaNDalA vikukSiNaH tathAnyeSvapi deshessu|"-aavshykcuu0 c.J. pR0 374 / pR0 54 paM0 30. atrApi...... / dRzyatAM TipR0 29 paM0 15 / pR0 54 paM0 11. UparabhU / "grISme marIcayo bhaumenoSmaNA saMsRSTAH spandamAnA dUrasthasya cakSuSA sannikRSyante / 20 tavedamindriyArthasanikarSAt udakam iti jJAnamutpadyate kiM tat pratyakSam? ityata Aha-avyabhicArIti |"nyaaybhaa0 J. 1 / 1 / 4 / pR0 55 50 10. prAgabhihita / dRzyatAM pR0 49 paM0 9 / pR0 55 50 11-13. acAkSuSa' kAryatvAt kAraNato vikArAt / etAni sarvANyapi P vaizeSikasUtrANi / dRzyatAM TipR0 2050 12-19, pR0 87 paM014-15, TipR0 8paM0 22 / 25 pR0 55 paM0 22. sadasato / "matizrutAvadhayo viparyayazca / 1 / 31 / sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdhenmattavat / 1|32|"-tttvaarthsuu0 / pR0 56 paM0 15. svaarth| "kutsite|5|3 / 74 / iha kutsitakaH anukampitakaH iti svazabdenoktatvAta tasyArthasya pratyayo na prApnoti / naiSa dossH| kutsitasyAnukampAyAmanukampitasya kutsAyAm / athavA-svArthamabhidhAya..."-pA. ma0 bhA0 / "vRkSadravyaM hi vRkSatvajAtidvAreNa zabdaH prakAzayati, tato liGga saMkhyAM ceti zAbdI pratItiH kramata eva / 30 taduktam-svArthamabhidhAya / samavetasya tu vacane liGga saMkhyAM vibhaktIzca ||"-assttsh 0 kA0 16 / 1 asya zlokadvayasya vyAkhyA-"svazabdo'tra AtmIyavacanaH, arthazabdo'bhidheyavacanaH / skho'rthaH khArthaH / sa vAneka tiguNakriyAsambandhakharUpalakSaNaH gauH zaktaH pAcako rAjapuruSo Distha iti / taM svArthamabhidhAya tena svArthena samavetaM sambaddhaM dravyamAha zabdo nirapekSaH ityanena caitad darzayati yathA dravye'bhidhAtavye svArtho'pekSyate na tathA svArthe'bhidhAtavye'rthagataM nimittAntaramapekSyate / dravyazabdena ca 'idaM tat' iti parAmarzayogyaM vastvabhidhIyate / ..... 'samavetasya dravyasyAbhidhAne liGgaM vacanaM vibhaktiM cAheti sambandhaH / tAn vizeSAniti liGgAdInAmeva parAmarzaH / liGgaM strItvAdi, vacanaM saMkhyA, vibhaktiH kAraka kamodi / ..." etAn vizeSAnabhidhAya svAthodipaJcakavRttaM kRtsnamAtmAnamapekSamANaH zabdaH priyakutsanAdiSu vibhaktyantaH punaH prvrtte| 'punaH zabdaH 'tu'zabdasyArthe vartate, vibhaktyantastvityarthaH / ....kutsitataM yadA kutsyate 'nAsya samyakkutsitatvam iti tadA pratyayaH |"-paa0m0 bhA0 pradIpa. 5 / 3 / 74 / asya pA0ma0 bhA0 pradIpasya vyAkhyA uDyote vilokniiyaa| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 56 paM0 19pR056 paM0 19. jaatiraakaaro| dRzyatAM TipR0 29 paM0 29, pR0 446 Ti0 11 / "AkRtyabhidhAnAdvaikaM vibhaktau vAjapyAyanaH [pA0 vA.] / yat tarhi bhinneSvabhinnaM chinnemvacchinnaM sAmAnyabhUtaM sa zabdaH / netyAha / AkRti ma saa|"paa0m0 bhA0 1 / 2 / 64 / "vyaktyAkRtijAtayastu pdaarthH|"-nyaaysuu02|2|67| arthastveSAM vyaakhyaabhyo'vgntvyH| pR0 57 paM0 1, 9. 'tasyAH ' iti paJcamyantaM padam / paJcamI hetau / 5 pR0 57 paM0 6-8. na hi pada"zabdArthaH / "dvidhA kaizcit padaM bhinnaM caturdhA paJcadhApi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat // 3 / 1 / 1 // vAkyasyaiva niraMzasya vAcakatvAdantarA padapratipattivibhrama iti kimasatyapadavyutpAdanena? ityAzaGkaya 'apoddhRtyaiva vAkyebhyaH' ityAha / apoddhRtya kalpanAbudvayA pRthak padaM niSkRSya akhaNDavAkyavyutpattAvupAyaH padanyutpattivAkyavAdinAm, akhaNDapadavyutpattAviva parikalpitarUpaprakRtipratyayAgamAdezAdivyutpattiH padavAdinAm / AnantyAddhi vAkyAnAM svAlakSye(kSaNye?)na azakyA vyutpattiH kartumiti sadRzapadadvArA tadupapattirityarthaH / ubhayorapi cApodbhuta ta ?] 10 tvasyAsatyatvaM samAnam |.....'ttr cAMzAMzikalpanayA apoddhAre kArakAtmA kriyAtmA ca pravibhAgAha iti siddhasAdhyalakSaNAMza dvayaviSayaH padApoddhAro dvividho nAmAkhyAtarUpaH |......tdgtbhedaantrvivkssaayaaN tu nipAtopasargayorapi kaizcit pRthakkaraNam / .."karmapravacanIyAstu..... kriyAvizeSaprakAzanA upasargeSveva antarbhavantIti catudhaiva kaizcit padaM bhinnam / sAkSAt kriyAvizeSaprakAzanAbhAvAt tadapi paJcamaM padamiti kaizcit |"-vaakypdiiyhelaaraajvR03|1|1| pR0 57 paM. 22. lokena tulyaM / "tena tulyaM kriyA ced vatiH tatra tasyeva |"--paa0 5 / 1 / 115-116 / pR058 paM0 22 tvA.."atha tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTaM c|"-nyaaysuu01|1||5|| pR0 58 paM0 23. loknaaddhi"| "loka darzane"-pA0 dhA0 76 / pR0 59 paM0 2, 15, 26. ghttaadiklpnaapoddN...| "pratyakSaM kalpanApoDham" iti bauddhAcAryadiGgAgamataM mahatA vistareNa atra parIkSitaM mllvaadinaa| diDAgaviracitAzca pramANasamuccayAdayo granthAH samprati yadyapi saMskRtabhASAyAM nopala bhyante tathApi bhoTa TibetdezavAsibhiH bhoTabhASAyAM viracitAH teSAM prAcInA anuvAdA upalabhyante / ata eta20 sambandhino vicArA asmAbhirbhoTapariziSTe saMgRhItA iti tatraiva draSTavyam / __."apare tu manyante 'pratyakSaM kalpanApoDham[pra. samu. 113] iti / atha keyaM kalpanA? nAmajAtiyojanA iti / yat kila na nAmnA abhidhIyate na jAtyAdibhiryapadizyate viSayasvarUpAnuvidhAyi paricchedakamAtmasaMvedyaM tat pratyakSamiti |"nyaayvaa0 11 / 4 / asya vyAkhyA-"samprati diGgAgasya lakSaNamupanyasyati apara iti / dUSayituM kalpanAsvarUpaM pRcchati atha keyamiti / lakSaNavAdina uttaraM nAmeti / yadRcchAzabdeSu hi nAnA viziSTo'rtha ucyate 'DitthaH' iti / jAtizabdeSu jAtyA 25 'gauH' iti / guNazabdeSu guNena 'zuklaH' iti / kriyAzabdeSu kriyayA 'pAcakaH' iti / dravyazabdeSu dravyeNa 'daNDI, viSANI' iti / seyaM kalpanA yetra jJAne nAsti arthataH svarUpato vA tat kalpanAyA apoDhaM pratyakSam / tadidamAha-yat kila na nAmnA abhidhIyate'rthataH svarUpatazca na ca jAtyAdibhirvyapadizyate / anyabhicArAya viSayakAraNatvamAha-viSayasvarUpAnuvidhAyIti / pramANatvamAha-paricchedakam , vyavasthApakam, / jJAnatAmasya darzayati-AtmasaMvedyam', svasaMvedanAdeva tasya kalpanArahi 'pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva sidhyati' [pramANavA0 3.1] iti / tat pratyakSamiti |"-nyaayvaa0 tAtpa. J. 111 / 4 / 30 "tatrAyaM nyAyamukhagrantha:-'yad jJAnamartha rUpAdau vizeSaNAbhidhAyakAbhedopacAreNa avikalpakaM tadakSamakSaM prati vartata iti pratyakSam' [nyAyamu.] / vizeSaNaM jAtyAdi, abhidhAyakaM nAma, tayorabhedopacAro jAtyAdimadbhiH saMjJinA ca / ... tathA cAyamartho bhavati-yad jJAnaM nAmAdyabhedopacAreNa avikalpakaM tat pratyakSam / yattu jJAna tathA vikalpakaM tat kalpanAtmakatsvAna pratyakSamiti |"-tttvsN0 paM0 pR0 372-3 / "As regards one's understanding there are two pramanas, I mean: in35 ference and direct preception [pratyakSa and anumAna ], since the other pramanas [admitted by different schools such as tradition [ zabda ] analogy [ upamAna] etc. are included in these two. Thus there are only two pramanas, by which we can apprehend the 1degrUpabhedAnuvidhAyi-nyAyavA0 / 2 dRzyatAM tattvasaM0 paM0 pR0 369 / 3 na yatra jJAne'sti -nyAyavA0 taa0J.| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR059paM015-16.] TippaNAni / thing in itself [skhalakSaNa ] and its generality [sAmAnyalakSaNa ]. There is no other knowable besides these two, which can be apprehended by a pramana different from those [ already referred to]. A karika says: Direct preception must be devoid of every construction of thought [kalpanApoDha ]. The other [ knowledge ] is derived from the reason already explained. 5 The expression used here : direct preception must be devoid' etc. means this: direct preception is called that knowledge of the object itself ry etc., which is devoid of every s determination of class and name and which presupposes that all Vikalpas are not differentiated [from the thing itself]. Moreover (each direct preception depends upon some conditions strictly peculiar to it, as its 10 sp here is limited to each seperate sense. Therefore it is called E. Therefore a KARIKA says: All the DHARMAS which are existent do not possess one and a single characteristic. Each sense does not fuuction of all [ the others also]. The inner consciousness [siaga ) only is inexprimible and it corresponds to the sphere 15 of the material senses." iti diGgAgaviracitanyAyamukhasya cInabhASAnuvAdamavalamlaya Giuseppe Tacci ityanena vihite English bhASAnuvAde pR0 50 / / "AtmapratyAyamArtha tu pratyakSamanumAnaM ca dve eva pramANe / tatra pratyakSa kalpanApoDaM yad jJAnamartha rUpAdau nAmajAtyAdikalpanArahitaM tadakSamakSaM prati vartata iti pratyakSam |"-nyaayprve0 pR. 7 / asya nyAyapravezasya vistareNa vyAkhyA haribhadrasUriviracitavRtteH pArzvadevagaNiviracitapaJjikAtazcAvagantavyA / "yad jJAnamartha rUpAdau vizeSaNAbhidhAyakAbhedopacAradvAreNa 20 bhavikalpakaM tadasAdhAraNakAraNatvAdakSamakSaM prati vartata iti pratyakSam / akSANi cendriyANi kenacidaMzena zaktirUpeNa dharmeNa svaviSayaM paricchandanti, na sarvadhamaiH sattvadravyatvAdibhirvidyamAnairapi / rUpAderanekadharmaNaH kaJcidekaM dharmamavyapadezyamasAdhAraNa keSAJcit kalpanApoDhatvAdavikalpaka svarUpavikalpena svasaMvedyena vikalpakaM paricchindanti na sarvadharmaiH sattvagavyatvAdibhiH, yata uktam-anekadharmaNo'rthasya nendriyAt sarvathA gatiH / vasaMvedyaM tvanirdezya rUpamindriyagocaraH // [nyAyamu0 pR0 30, prmaannsmu015]| tasmAda dharmAntareNa zaktyAdinA rUpAderasAdhAraNadharmamAtrasya grAhINi indriyANi / "-vizeSAvabhA0 kohAryavR0 pR0 85 / 30 pR0 59 paM03. prmaannjyesstthN...| "pratyakSaM pUrva prAdhAnyAt ....."sarvapramANAnAM pratyakSapUrvakatvAt "-nyAyavA. 1 / 1 / 3 / "samprati pramANavizeSalakSaNAvasare pratyakSasya sarvapramANajyeSThatvAt tadadhInatvAccAnumAnAdInAM sarvavAdinAmavipratipattezca tadeva tAvallakSayati"-sAMkhyatattvakau0 kA0 5 / pR0 59 paM0 9. vyaJjanakAya / dRzyatAM pR0 62503 / pR0 59 paM0 13. ekazeSaH svarUpatvAt / " sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau"-pA0 112 / 64 // pR0 59 paM0 15-16. ghttsNkhyo...| atra ghaTAdizabdairyathAkramamavayavidrAvyaguNakarmasAmAnyAdInAM parigrahaH / "etena smyaabhogaadyntrnggaanurodhtH| ghaTotkSepaNasAmAnyasaMkhyAdiSu dhiyo gatAH // 2 // 6 // rUparasagandhasparzAnAmadhiSThAna ghaTo'vayavidravyam / utkSepaNaM kriyA / saMkhyA gunnH......|" pramANavArtikAlaM. pR0 187) pramANavA0 mano0 pR. 114 / 1JAHRBUCH des Instituts for Buddhismvs-kunde. [Year-book of the Institute for Buddhisu's lore]. Vol. I. Hearavsgegeben Von Max Walleser 1930 Heidelberg ityatra prkaashito'ymnuvaadH| 2 dRzyatAM TipR0 31 paM0 13 / 3 "dharmiNo'nekarUpasya nendriyAt sarvathA gatiH / vasaMvedyamanirdezya ruupmindriygocrH||" iti pramANasamuccaye pAThaH 1 / 5 / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya [pR0 59 paM0 16pR0 59 paM0 16. 'tasyAH ' iti paJcamyantaM padam / dRzyatAM pR0 60 paM0 12 // pR0 59 paM0 21. zrotrAdivRttiH pratyakSam [SaSTita0] / atra 'SaSTita0' iti sandigdham / vArSagaNyasya hi matametam / vArSagaNyasya ca granthaH SaSTitantra'nAmnA prasiddho vArSagaNatantranAmnA veti nizcitaM vaktaM na prabhavAmaH 'guNAnAM paramaM rUpam......' [pR0 62 paM0 25] ityasya TippaNam / pR. 324 paM0 12 ityatra vArSagaNatantrasyollekho'pi 5 nayacakravRttau dRzyate / "zrotrAdivRttiriti vArSagaNAH"-sAMkhyakA0 yukti dIpikA pR0 39 / "vArSagaNyasyApi lkssnnmyuktmityaah-shrotraadivRttiriti| paJcAnAM khalvindriyANAmakAreNa pariNatAnAmAlocanamAtraM vRttirissyte| sA ca saMzayAdivyApakatvAdalakSaNamiti |"-nyaayvaa0 tAtpa0 1 / 1 / 4 / "zrotrAdivRttiravikalpikA iti vindhyavAsipratyakSalakSaNam |"snmtivR. pR0 533 / "zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSamiti vRddhasAMkhyAH |"-prmaannmii0 1 / 1 / 29 / 'zrotrAdivRttiravi kalpikA' iti lakSaNaM nyAyamaJjaryA tattvopaplavasiMhe'pi ca uddhRtaM sAMkhyamatanirdezAvasare / 10 pR0 59 paM0 22. Atmendriya / vaizeSikasUtre tRtIye'dhyAye prathamAhnike trayodazaM sUtramidam / dRzyatAM TipR08paM0 22 / 1 "evaM digantAnAM vaidharmyamuktvA AtmAnamupakramate-[P pR0 15 B] prasiddhA indriyArthAH [vai0 sU0 3 / 1 / 1], zabdAdayo yasmAd guNAdikhabhAvAH siddhAH, tebhyazcendriyANi, ata idAnIm indriyArthaprasiddhirindriyArthebhyo'rthAntaratve hetuH [vai0 sU0 3 / 1 / 2 ], grAhyANAmarthAnAM zabdAdInAM yeyaM prasiddhiH tayA ca zrotrAdInAM karaNAnAm anayA indriyArthaprasiddhayA ebhyo grAhyagrahaNebhyaH indriyArthebhyaH paro grahItA AtmA anumiiyte| so'napadezaH [vai0 sU0 3 / 1 / 3], grAhyagrahaNaprasiddhyAkhyo grahItRsadbhAve yo heturuktaH so'napadezaH, akAraNamityarthaH / kimAtmakalpanayA ? kathamindriyANi grahItuNyeva na bhavanti ? naitat, kAraNAzAnAt [vai0 sU0 3 / 1 / 4], bhUtAnAmindriyakAraNAnAmajJatvAt tatkAryANIndriyANyapi ajJAni / bhUtAjJAnaM kAryAzAnAt [vai0 sU0 3 / 1 / 5], anyasya bhUtakAryasya ghaTAderajJatvAd bhuutaanypyjnyaani| ajJAnAJca [vai0 sU0 3 / 1 / 6], bhUtAnAmajJAnAdindriyANyapi ajJAni ityupasaMhArArthamidaM sUtram / anya eva heturityanapadezaH [vai. sU0 3 / 1 / 7], anyo hetulakSaNabAhya ityarthaH, tathAhi-indriyArthaprasiddhirindriyArthadharmatvAdAtmanA asambandhAna tamanumApayet , ato'napadezaH / naitat, saMyogi samavAyi ekArthasamavAyi virodhi ca kArya kAryAntarasya kAraNaM kAraNAntarasya virodhi abhUtaM bhUtasya bhUtamabhUtasya abhUtamabhUtasya bhUtaM bhUtasya [vai0 sU0 3 / 1 / 8 ], dhUmo'gneH saMyogi, viSANaM goH samavAyi, ekArthasamavAyi dvidhA-kArya kAryAntarasya, yathA rUpaM sparzasya; kAraNaM kAraNAntarasya, yathA pANiH pAdasya / caturdhA virodhi-abhUtaM varSakarma vAyvabhrasaMyogasya bhUtasya liGgam , bhUtaM varSakarma vAyvabhrasaMyogasyAbhUtasya liGgam , abhUtA zyAmatA abhUtasyAgnisaMyogasya liGgam , bhUtaM kArya bhUtasya kAraNasaMyogasya [P pR0 16 A] liGgam / tasmAdiha prasiddhAnAmindriyArthAnAM karaNatA karmatA ca samavAyinI AtmaliGgam / na te Atmani samavAyinI iti cet, evametat, anyathA tu prayogaH-indriyANi kartRprayojyAni karaNatvAd vAsyAdivaditi / saMyogyAdInyeva kathaM liGgamityAhaprasiddhipUrvakatvAdapadezasya [vai0 sU0 3 / 1 / 9], prasiddho yaH saMyogyAdi sambaddho yena saha jJAtaH sa tasyArthAntarasyApi liGgaM sambaddhatvAt nAsambaddham / tathAhi-aprasiddho'napadezaH [vai0 sU0 3 / 1 / 10], aprasiddho viruddhaH yasya sAdhyadharmeNa saha naivAsti sambandhaH, api tu viparyayeNa, asAvanapadezaH ahetuH / asan sandigdhazcAnapadezaH [vai0 sU0 3 / 1 / 11], asan , yaH pakSe nAsti, tenArthAdasan asiddha ityarthaH, sandigdhazcAnapadezaH sandigdho'naikAntika ityarthaH / udAharaNamAha-viSANI tasmAdazvo viSANI tasmAda gauriti ca [vai0 sU0 3 / 1 / 12], 'ayaM padArtho'zvaH' iti sAdhye viSANitvaM viruddham , azvaviparyayeNa viSANitvasya vyaapteH| 'ayaM padArthoM gauH' iti sAdhye viSANitvamanaikAntikam , sAdhyaviparyayAbhyAM vyAptatvAt / cazabdo'nuktasamuccayArthaH, 'zazo viSANI' iti sAdhye'siddhaM viSANitvam , pakSe'vartamAnatvAt / prasaGgAdetaduktam / kiJca, Atmendriyamano'rthasannikarSAd yanniSpadyate tadanyat [vai0 sU0 3 / 1 / 13], catuSTayasannikarSAd yadutpadyate jJAnAkhyaM kArya tadanyad hetvantaramAtmajJApakamastIti / jJAnasya samavAyikAraNApekSitvaM kAryatvAd ghaTavat / pravRttinivRttI ca pratyagAtmani dRSTe paratra liGgam [vai0 sU0 3 / 1 / 14 ] iti / pratyagAtmeti zarIram / zarIre pravRttinivRttI mnumaapytH| zarIraM prayatnavatA adhiSThitaM hitAhitapravRttinivRttimattvAd ghttvt| tRtiiysyaadymaahnikm||PpR0 16 B] 1 prsiddhpuurv-vRsuu0| 2 aprasiddho na viruddhH-vR0| 3 asatyaH paro naasti-vR0| 4 liGgam / tRtIyasya prathamamAhikam |-suu0| 5 anyathAtmeti shriirshriirprvRtti-vR0| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 59 paM0 22.] ttippnnaani| ___ukta AtmendriyamanorthasannikarSo jJAnahetuH, tatsiddhayarthaM manaH kathayati-AtmendriyArthasannikarSe jJAnasyAbhAvo bhAvazca manaso liGgam [vai0 sU0 3 / 2 / 1], AtmendriyArthAnAM sannikarSe yadabhAvAjjJAnaM na bhavati yadbhAve ca bhavati tad manaH / evaM jJAnotpattyanutpattI manaso liGgam / guNAH saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvasaMskArAH / dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte [vai0 sU0 3 / 2 / 2], yathA adravyavattvAt paramANuvAyordravyatvaM nityatvaM ca evaM mnsH| prayatnAyaugapadyAjjJAnAyaugapadyAccaikaM manaH [vai0 sU0 3 / 2 / 3], bahuSu kAryeSu jJeyeSu ca yugapat prayatnA jJAnAni vA na prAdurbhavantItyataH prayatnajJAnAyaugapadyAdekaM manaH pratizarIraM mUrtamasparza niravayavaM nityamaNu AzucArIti / prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArAH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnazcetyAtmaliGgAni [vai0 sU0 3 / 2 / 4], prANApAnanimeSonmeSA manogatizca prayatnakAryatvAdAtmano liGgam , jIvanamadRSTakAryatvAt , indriyAntaravikArAH smRtiprabhavatvAt , sukhAdayo gunntvaat| tiryakpavanasya vAyordehasthitasya yat prANApAnakarma tat prayatnakAryam , zarIraparigRhItavAyuviSayatve sati vikRtatvAt , bhastrAparigRhItavAyukarmavat / nimeSonmeSa kriyApi prayatnakAryA, nimeSonmeSakriyAzabdavAcyatvAt , dAruyantranimeSonmeSa kriyAvat / manasA saMyoga Atmano'dRSTApekSo jIvanam , zarIravRddhayAdi tatkAryamapi jIvanam , zarIraM prayatnavatAdhiSThitam , vRddhikSatabhagnasaMrohaNanimittatvAt , jIrNagRhavat / indriyAntaraM prati manaso gamanaM manogatiH prayatnakAryA, abhimatapradezasambandhanimittatvAt , pelakakriyAvat , [P pR0 17 A] sA hi dArakaprayatnakRtA / rUpAlocana-saMskAravyakti-rasasmaraNa-prayatna-manaHkriyA-rasanamanaHsambandha-rasanavikArANAM pUrvasya pUrvasya kAraNatvAdutpattiH, jJaptistu vaiparItyena, uttarottarasmAt pUrvasya pUrvasya smaraNena AtmA anumIyate / na smRtirindriyANAmanyena dRSTe'rthe'nyasya / na zarIrAvayavasya, avasthAbhedena bhidyamAnatvAt / 'devadattasya rUparasagandhasparzapratyayA ekAnekanimittAH, 'magA' iti pratyayena pratisandhAnAt , kRtasaGketAnAM bahUnAmekasmin nartakIbhrUkSepe yugapadanekapratyayavat' iti uddyotkrH| sukhAdayazca guNisApekSAH, guNatvAt , rUpavat / dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte [vai0 sU0 312 / 5], adravyavattvAt paramANuvAyoriva dravyatvanityatve / nanu ca yajJadatta iti sati sannikarSe pratyakSAbhAvAda dRSTa liGgana vidyate [vai. sU. 3 / 2 / 6], yathA cAkSuSArthasannikarSe sati yajJadatto'yamiti pratyakSaM bhavati na tathA prANAdisukhAdisambaddho'yamAtmeti jJAnaM jAyate / atha kathamadRSTasambandhaM prANAdi Atmano liGgam ? tadAha-na prANAdi dRSTaM liGgam / sAmAnyato dRSTAccAvizeSaH [vai0 sU0 3 / 2 / 7], prANAdInAM ninimittAnAM sukhAdInAM cAnAzritAnAmanutpattiH, ata eSAM kenApi nimittenAzrayeNa bhAvyam , ityato'pi sAmAnyato dRSTAdAkAzAdInAmanirAsAdavizeSaH, teSAmapi hetutvasambhavAt / tasmAdAgamikam [vai. sU. 3 / 2 / 8 ], 'AtmAsti' iti pravAdamAtramityarthaH / naitat , ahamiti zabdavyatirekAnnAgamikam [vai0 sU0 3 / 2 / 9 ], ahamiti zabdena kSilyAdibhinnAtmadravyaviSayeNa aikAdhikaraNyAt 'ahaM prANAdimAna , ahaM sukhavAn' iti / tasmAt prANAdiliGgatvAnnAgamikam / nanu ca yadi caM dRSTapratyakSo'haM devadatto'haM yajJadatta iti [vai0 sU0 3 / 2 / 10], [P pR0 17 B] yadi khalvahaM devadatto'haM yajJadatta ityAtmani dRSTapratyakSamidaM bhavet evaM yujyeta ahaMzabdasyAtmavAcakatvam , yAvatA zarIrAbhidhAyakadevadattazabdaikArthAdhikaraNatvAdahaMzabdo'pi zarIravAcakaH / tasmAnna prANAdisukhAdInyAtmanirNayahetuH / devadattazabdaH kathaM zarIra ityAha-devadatto gacchati viSNumitro gacchatIti copacArAccharIrapratyakSaH [vai0 sU0 3 / 2 / 11], gamanavAcinA 'gacchati' iti zabdena sahaprayogAd devadattazabdaH zarIravacano'vasIyate Atmano gatyasambhavAt / tasmAdahaMzabdo'pi zarIra eva devadattazabdena saha dRSTatvAt / naitat , sandigdhastUpacAraH [vai0 sU0 3 / 2 / 12], devadattazabdena ekArthAdhikaraNatvAd yo'yamupacAro'haMzabdasya zarIre sa sandigdhaH, kiM zarIrasya AtmopakArakatvAdahaMzabda AtmAbhidhAyaka upacarita uta mukhyatayA zarIrasyAbhidhAyakaH? iti na zarIrAtmanorahaMzabdasya nizcayaH / svapakSe nizcayamAha-ahamiti pratyagAtmani bhAvAt paratrAbhAvAdarthAntarapratyakSaH [vai0 sU0 3 / 2 / 13], pratyagAtmanIti Atmani, paratreti shriire| yadi ahaMzabdaH zarIravacanaH syAt evaM sati tasmin piNDe devadattazabda iva sarvaiH prayujyeta / na tvevam , ata Atmani arthAntare 'ahaM'zabdaH pratyakSaH / zarIre iva Atmanyapi parairaprayogAnna syAditi cet , ata Aha-na tu zarIravizeSAd yajJadattaviSNumitrayonivizeSaH [vai0 sU0 3 / 2 / 14 ], yajJadattaviSNumitrasambandhena zarIravizeSAd yathA dRSTAd na tadIye sukhAdAvasmadAdInAM jAyate jJAnaM tathaiva na tadIyAhaGkAro'smAbhiH saMvedyate yato'haMzabdaH prayujyeta / zarIravAcakatve tu yathA zarIraM dRSTvA tatra devadattaM prayuJjate tadvadimamapi prayuJjIran , [P pR0 18 A] na tvevam / tasmAnna zarIre / AtmavRttitve tu parairaprayogaH / evamahaMzabdena ekAdhi 1 dRzyatA nyAyavA0 1110 / nayacakravR0 pR0 547 paM0 16 / 2 'cakSuSA arthasannikarSe' iti pATho'tra zobhano bhaati| 3 vaacym-vR0|| 4 caadRsstt-suu0| 5 sukhAdInAM nirnnyhetuH-vR0| 6 nanu zarIra-sU0 vRsU0 / - naya0Ti0 5 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [ pR0 59 022 karaNatvAt sukhAdaya AtmaviSayAH prANAdayazca tannimittAH / nanu sukhaduHkhajJAnaniSpatyavizeSAdekAtmyam [ vai0 sU0 3 / 215], yathA salliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAzcaiko bhAvaH tathaiva sukhaduHkhajJAnAnAM niSpattyavizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaikAramyam / naitat, nAnA vyavasthAtaH [ vai0 sU0 3 / 2 / 16 ], anyasya sukhAdiyoge'nyasya tadabhAvAdanayA vyavasthayA nAnA AtmAnaH / zAstrasAmarthyAcca [vai0 sU0 3 / 2 / 17] iti, 'grAmakAmo yajeta, svargakAmo yajeta' ityato'pi zAstra - sAmarthyAd nAnA AtmAnaH / tasya guNAH buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAdRSTasaMskArA vaizeSikAH / anye tu saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH / tRtIyo'dhyAyaH / evaM dravyANyuktvA nityatvamupalabdhyanupalabdhI ca teSu kathayati prasaGgAdanyat-sadakAraNavat tannityam [vai0 sU0 4 / 1 / 1 ], adravyavattvAdityanena yat sat kAraNarahitaM tad nityamuktaM paramANvAdi / upalabdhau tu tasya kArya liGgam [vai0 sU0 4 / 1 / 2 ], tasya paramANvAderindriyairagRhyamANasyApi zarIramahAbhUtAdi kAryaM liGgam / yataH kAraNabhAvAddhi kAryabhAvaH [ vai0 sU0 4 / 1 / 3 ], yasmAt kAraNebhyastantvAdibhyaH paTAdi kAryamutpadyate ta[smA]t kAryasya kAraNapUrvakatvAt kAraNasya kAryaM liGgam / anityamiti ca vizeSapratiSedhabhAvaH [ vai0 sU0 4|1|4], yadA khalu 'sarva kAryamanityam' ityucyate tadAnena nityatvasya vizeSapratiSedhena kAryaviSayeNa kiJcit kAraNaM nityamiti jJAyate / avidyA ca [ vai0 sU0 4 / 1 / 5 ], avidyA agrahaNamatIndriyatvena paramANUnAm, tadapi [ a ] nityatvaM nivArayati / adRzyamAne hArthe tadgatamanityatvaM kena gRhyeta ? tasmAnnAnityatA vaktuM zakyA / upalabdhiH kathamiti cet, mahatyanekadravyavattvAdrUpAccopalabdhiH [ vai0 sU0 4 / 1 / 6 ], mahattvaparimANasamavAyini [P pR0 18 B ] dravye samavAyikAra NadravyabahutvAd rUpAzca zukkAderjJAnaM bhava etat ? yataH adravyavattvAt paramANAvanupalabdhiH [ vai0 sU0 4 / 1 / 7 ], satyapi rUpe paramANoH samavAyikAraNadravyAbhAvAnnopalabdhiH / rUpasaMskArAbhAvAd vAyAvanupalabdhiH [vai0 sU0 4 118 ], satyapi anekadravyavattve mahattve ca rUpAkhyasya saMskArasyAbhAvAd vAyAvanupalabdhiH / anekadravyatAyA viziSTAyA agrahaNAt dvyaNuke'pi anupalabdhiH siddhA / rUpe katham ? anekadravyeNa dravyeNa samavAyAd rUpavizeSAJccopalabdhiH [ vai0 sU0 4 19 ], mahatA anekadravyasamavAyidravyeNa paTAdinA rUpaguNasya samavAyAd rUpavizeSAcca rUpatvAkhyAt sAmAnyavizeSAdupalabdhiH / etena rasagandhasparzeSu jJAnaM vyAkhyAtam [vai0 sU0 4 / 1 / 10 ], etena anantaroktena nyAyena anekadravyeNa dravyeNa samavAyAd rasatvAdisAmAnyavizeSebhyazca rasAdInAmupalabdhiH / tadabhAvAdavyabhicAraH [vai0 sU0 419199 ], paramANurUpasyAnekadravyeNa dravyeNa samavAyAbhAvAnnopalabdhiH, tato'nekadravyeNa [ dravyeNa ] samavAyasya rUpopalabdhezvAvyabhicAraH / saMkhyAH parimANAni *pRthaktvaM saMyogavibhAga paratvAparatve karma ca rUpidravyasamavAyAccAkSuSANi* [ vai0 sU0 4 / 1 / 12], [ rUpeNa ] viziSTaM rUpi, tena upalabdhiyogyena rUpiNA samavAyAdetAni cAkSuSANi svasAmAnyavizeSebhyazca / kutaH ? arUpiSvacAkSuSatvAt [vai0 sU0 4 / 1 / 13], yasmAd rUparahiteSu mahatsu dravyAntareSu sthitAni na jJAyante / etena guNatve bhAve ca sarvendriyaM jJAnaM vyAkhyAtam [ vai0 sU0 4 / 1 / 14], yathaiva mahatyanekadravyeNa samavAyAd rUpAdInAM samavetAnAmupalabdhirevaM mahati samaveteSu guNeSu samavetayorguNatvabhAvayoH taistairguNaiH rUpAdibhiH samavAyAd yathAsvaM cakSurAdIndriyairupalabdhiH, naiM tu sAmAnyavizeSeSUpalambhakAstadabhAvAt / evaM tatvAdInAM svairindriyaiH, dravye tu bhAvasya samavAyAt / [P pR0 19A ] karmaNi samavetasamavAyAd guNavat / caturthasyAdyamAhnikam / idAnImAdhyAtmikameSAM kAryamucyate, tatra pratyakSApratyakSANAmapratyakSatvAt saMyogasya paJcAtmakaM na vidyate [vai0 sU0 4 / 211 ], kSityAdipaJcakena zarIrArambhe trayANAM pratyakSatvAd vAyorapratyakSatvAd yathA tadvata saMyogo'pyapratyakSa evaM zarIramapratyakSaM syAt pratyakSApratyakSairArabdhatvAt / pratyakSatvAttu manyAmahe - na paJcabhirArabdhamiti / nanu tribhiH pratyakSairArabhyeta, 1 degSAdaikyam - vRsU0 / 2 zAstrasAmarthyAcca / tRtIyo'dhyAyaH- sU0 / 3 sarvakAmo - vR0 / 4 degmiti na vizeSe prativRsU0 / anityamiti ca vizeSataH pratiSedhabhAvaH - brahmasUtrazAGkarabhA0 2 / 2 / 15 / 5 degSayena vR0 / 6 agrahaNAtuNDakespi - vR0 / ( agrahaNAt tryaNuke'pi ? grahaNAt tryaNuke'pi ? ) / 7 anekadravyeNa samavAyAd - sU0 / 8 * * etaccihnAntargata: pATho nAsti vRsU0 madhye | 9 mahatsu vAdyantareSu - vR0 / 10 sArvendriyajJAnaM - vRsU0 / 11 vyAkhyAtam / caturthasya prathamamAhnikam / sU0 / 12 ( na tu sAmAnyavizeSAH sAmAnyavizeSeSUpa lambhakAstadabhAvAt ? na tu sAmAnyavizeSA upalambhakAstadabhAvAt ? na tu sAmAnyavizeSebhyastadabhAvAt ? ) / 13 tatvAdInAM vR0 14 pratyakSApratyakSAbhyAmapratyakSatvAtpaMtacAtmakaM na vidyate - vR0 / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 59 20 22.] TippaNAni / 35 guNAntarAprAdurbhAvAcca dhyAtmakamapi na [vai0 sU0 4 / 2 / 2 ], kSitisalilAnalairArambhe vilakSaNebhyo rUpAdibhyaH kArye vilakSaNAni rUpANi guNAntarANi jAyeran / na tvevam / api tu pArthivAneva rUpAdInupalabhAmahe / tasmAnna tryAtmakam / AtmasaMyogastvavipratiSiddho mithaH paJcAnAm [vai0 sU0 4 / 2 / 3 ], Atmazabdena svarUpam , svarUpeNa paJcAnAmapi bhUtAnAM parasparasaMyogo na pratiSidhyate zarIre, nArambhakatvena / pArthivazarIre jalAdIni saMyogIni, na smvaayiini| jalAdibhirayonijameva zarIramArabhyate varuNalokAdau / kutaH ? anekadezapUrvakatvAt [vai0 sU0 4 / 2 / 4 ], anekadezAH paramANavaH, tairevArabhyate jalAdizarIram , na zukrazoNitAbhyAm / tacca dharmavizeSAt [vai0 sU0 4 / 2 / 5], dharmavizeSApekSAH paramANava eva zarIramArabhante na zukrAdi / kathaM hi puNyavatAM zukrAdimayaM zarIraM syAt / itazca, kAryavizeSAt [vai0 sU0 4 / 2 / 6 ], zalabhA. dizarIrAkhyAt kAryavizeSAd manyAmahe - santyayonijAni / itazca, samAkhyAbhAvAt [vai0 sU0 4 / 2 / 7], 'aGgArebhyo jAto'GgirAH' ityevamAdisamAkhyAbhAvAd manyAmahe-santyayonijAni / kutaH? saMjJAdimattvAt [ve. sU0 4 / 2 / 8], yataH pratyakSeNa aGgArajanmAdikamarthaM dRSTrA [ P. pR0 19 B] puruSaiH praNIyante saMjJAH 'aGgirAH' ityAdayaH / ataH saMjJAnAmAdimattvAt samAkhyA yathArthA / ataH santyayonijA vedaliGgAcca [vai0 sU0 4 / 2 / 9] iti, 'candramA manaso jAtaH' ityAdikAca vedaliGgAt santyayonijAH zarIravizeSAH / evaM jalAdizarIramayonijameva / pArthivaM tu yonijamayonijaM ca / caturtho'dhyAyaH / samApto drvyaadhikaarH|| ...........[P. pR0 22 B] ....."dikAlAvAkAzaM ca kriyAvadbhayo vaidhAniSkriyANi [vai0 sU0 5 / 2 / 23 ], AkAza-kAla-dizo'mUrtAH kriyAvataH pRthivyAderamUrtatayA vaidhAnniSkriyAH, 'ca'zabdAdAtmApi niSkriyaH / etena karmANi guNAzca vyAkhyAtAH [vai0 sU0 5 / 2 / 24 ], etenAmUrtatvena guNAH karmANi ca niSkriyANi, 'ca'zabdAt sAmAnyAdayaH / niSkriyANAM samavAyaH karmabhyaH pratiSiddhaH [vai0 sU0 5 / 2 / 25], niSkriyANAmabhighAtAdInAM karma samavetaM na bhavati svAzraye karmajananAt / kAraNaM tvasamavAyino guNAH [ vai0 sU0 5 / 2 / 26], yasya guNAH kAraNamuktAH tasyAsamavAyina eva kAraNam / guNairdira vyAkhyAtA [vai0 sU0 5 / 2 / 27 ], 'pUrveNa niSkramaNam' ityAdeH pratyayamedasya dig nimittakAraNaM vyAkhyAtA, kAraNatvenAtidezo nAsamavAyitvena / kAraNena kAlaH [vai0 sU0 5 / 2 / 28] iti, yenaiva kAraNena pratyayabhedahetutvena dig vyAkhyAtA tenaiva 'yugapat kRtam' ityAdipratyayabhedasya kAlo nimittakAraNaM vyAkhyAtaH / paJcamo'dhyAyaH / samAptaH krmaadhikaarH| ___ karmANi vyAkhyAya guNA vyAkhyAyante / tatra dharma Adau vyAkhyAyate, zAstrAdau tasyoddiSTatvAt / tasya vaidiko vidhiH sAdhanam / vedasya satyatA kuta iti cet , [P. pR0 23 A ] yataH buddhipUrvA vAkyakRtivede [ vai0 sU0 6 / 1 / 1], 'agnihotraM juhuyAt khargakAmaH' ityevaMbhUtA racanA bhagavato mahezvarasya buddhipUrvA yA ataH pramANam , AptapraNItatvasya satyatAvyApteH / atIndriyamazakyaM jJAtumiti cet, na cAsmabuddhibhyo liGgamRSeH [vai0 sU0 6 / 1 / 2 ], liGgayate'nenArtha iti liGga vijJAnam / na hi yAdRzamasmadvijJAnaM vartamAnAvyavahitasambaddhArthaviSayaM tAdRzameva bhagavato vijJAnam / ataH sambhavati bhagavato'tIndriyArthaviSayaM vijJAnam / sa kathaM jJAyate ? tathA brAhmaNe saMjJAkarmasiddhiliMDama vai0 sa0 6.1131 vinopadezena brAhmaNAdikamarthamasmAkamAlocayatAM pratyakSeNa na 'brAhmaNo'yam' iti jJAnamutpadyate / pratyakSeNa cArthamAlocya saMjJApraNayanaM dRSTaM putrAdiSu / santi caitA brAhmaNAdisaMjJAstAH yena pratyakSamarthamAlocya praNItA iti sUtrArtha varNayanti / ataH buddhipUrvo dadAtiH [vai0 sU0 6 / 1 / 4 ], yata eva paramezvarasya kRtirvedAdau vAkyapadaracanA'to'yaM smArto'pi dAnAdividhiH tadIyamAmnAyamanantazAkhAbhinnamAlocya saMkSepamanumanyamAnAnAM bhRguprabhRtInAM buddhipUrvaH / evaM dAnAdividhayo dharmahetavaH / tathA pratigrahaH [ vai. sU. 6 / 1 / 5]. tathaiva pratigraho'pi prakSINavRtteravadAtajanmanaH pratigrahAnurUpaguNayuktasya dharmAyaiva bhavati / tayoHkramo yathA'nitaretarAGgabhUtAnAm [vai0 sU0 6 / 1 / 6], yathA bhUtAni anitaretarAGga na paraspareNa kAryakAraNabhUtAni, na haraNI agneH kAraNam , api tu svAvayavA eva, atha ca araNyoragnezca kramaH / evametayoH pUrvaM dAnadharmaH pazcAt pratigrahadharmaH, na tu kAryakAraNabhAvaH / kutaH ? AtmaguNeSu AtmAntaraguNAnAmakAraNatvAt [vai0 suu06|1|7], [P. 1 shriirennaarmbhktven-vR0| 2 pazcamAdhyAyasya prathamAhikaM dvitIyAhnikasya cAcAni 13 sUtrANi candrAnandakRtavRttyA saha 'pR0 481 Ti012' ityatra vilokanIyAni / 14 taH 22 paryantAni sUtrANi tu 'pR0 438 Ti. 9' ityatra vilokanIyAni / 3 etena muurtsven-vR0| 4 kAraNena kAlaH / pnycmo'dhyaayH|-suu0| 5 buddhipUrvA yaa'tH-vR0| atra 'buddhipUrvA ataH' ityapi bhavet paatthH| 6 degnAtoyaM smaatepi-vR0| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRttasya nayacakrasya [ pR0 59 022 pR0 23 B ] na hyanyadIyA AtmaguNA anyadIyAtmaguNAnAM kAraNaM bhavanti / tatra aduSTabhojanAt samabhivyAhArato'bhyudayaH [ vai0 sU0 6 |1|8 ], aduSTaM brAhmaNaM bhojayitvA tadIyAdAzIrvAdAdisamabhivyAhArAt puruSAbhyudayaH / tatkAraNaM dharmoM bhavatItyarthaH / tad duSTabhojane na vidyate [vai0 sU0 6 / 119 ], satyapyAzIrvAdAdivacane duSTaM brAhmaNaM bhojayitvA abhyudayo na prApyate / atha ko duSTaH ? duSTaM hiMsAyAm [vai0 sU0 611110 ], parasya hiMsAyAM zArIramAnasaduHkharUpAya pravRttaM duSTaM jAnISva / hiMsAzabda upalakSaNam, yataH samabhivyAhArato doSaH [vai0 sU0 611111 ], kRtamahApAtakasya saMbhASaNamAtrAdeva doSeNa yujyeta, kimuta bhojanAdinA ? Iha samabhivyAhAraH sambhASaNam, pUrvatrAzIrvAdaH / tadaduSTe na vidyate [vai0 sU0 611 / 12 ], tat samabhivyAhAradUSaNaM hiMsAdirahite brAhmaNe na vidyate / aduSTe'pi viziSTe pravRttiH [ vai0 sU0 6 / 1 / 13], na hiMsAdimAtrarahite, api tu dezakAlavijJAnAcArairviziSTe brAhmaNe'bhyudayArthinaH pravRttiH / tataH same hIne cApravRttiH [vai0 sU0 6 / 1 / 14 ], aduSTo brAhmaNo dezAdiyukto viziSTa ucyate / eSAmekena guNena yuktaH samaH / tau tyaktvA anyo duSTo vA kSatriyAdirvA prANimAtraM vA hIna ucyate / tatrAbhyudayepsormantrapUrvake suvarNAdidAne vaizAkhyAdinimitte samahInayorapravRttiH, api tu viziSTe / etena hInasamaviziSTadhArmikebhyaH parAdAnaM vyAkhyAtam [ vai0 sU0 6 / 1 / 15], etena viparItena krameNApadi parakhAdAnaM vyAkhyAtam / uktaM ca 'hInAdAdeyamAdau tu tadabhAve samAdapi / asambhave tvAdadIta viziSTAdapi dhArmikAt // ' tathA viruddhAnAM tyAgaH [vai0 sU0 6 / 1 / 16], anenaiva viparItakrameNa brAhmaNa [ P. pR0 24A ] Atmano hIne ripubhirmAraNAyAkSiptastAneva zatrUnabhihanyAt / sama AtmatyAgaH paratyAgo vA [ vai0 sU0 6 / 1 / 17], AtmanastulyaguNena zatruNA prAptasya brAhmaNasya vikalpaH - Atmano vadha AtatAyino vA / viziSTa AtmatyAgaH [ vai0 sU0 6 / 1 / 18 ], Atmano'dhikaguNena zatruNA prAptasya Atmana eva ripuprayukto vadho'GgIkAryaH / ihAtmApekSayA hInAdivyavahAraH, pratigrahe pratigrahItRNA anyonyApekSazceti SaSThasyAdyamAhnikam | evaM zrutismRtividhibhyo dharmo bhavatItyuktvA idAnImeSAM dharmasiddhau prakAravizeSamAha / tathAhi - dRSTAnAM dRSTaprayojanAnAM dRSTAbhAve prayogo'bhyudayAya [vai0 sU0 6 / 211], zrutismRti paridRSTAnAM snAnAdInAM dRSTasya malApakarSAderanabhisandhAne prayogo'bhyudayAya bhavati / ke te ? abhiSecanopavAsa brahmacaryagurukulavAsavAnaprasthayazadAnaprokSaNa dinakSatramantrakAlaniyamAzcAdRSTAya [vai0 sU0 6 / 2 / 2 ], viziSTadezakAlApekSeNa ambhasA yaH zarIrasya saMyogastadabhiSecanaM snAnam / naktaMdinaM vAso niyamapUrvo'nAhArarUpa upavAsaH / brahmazabdena AtmA brahmaNi caraNamAtmamanasoryaH saMyogaH rUyAdi parihArarUpo brhmcrym| vijJAnAdyarthino gurucaryAparasya tadgRheSu vasanaM gurukulavAsaH / zastravidhinA niHsRto'raNyaprasthito vAnaprasthaH, tasya karma vAnaprastham / yajJAH pAkayajJAdayaH / dAnaM suvarNAdidAnamabhayadAnaM ca / prokSaNaM sandhyopAsanAdi / diGiyamAdayo'nye vizeSAH / diniyamaH - prAGmukho'nnAni bhuJjIta / nakSatraniyamaH - kRttikAsvAdadhIta / mantraniyamaH - devasya tve narva / kAlaniyamaH - vasante brAhmaNo'mInAdadhIta / evametat sarvaM dRSTaprayojanatiraskAreNa prayujyamAnaM dharmAya sampadyata iti / tatra cAturAzramyamupadhAzcAnupadhAzca [vai0 sU0 62/3 ], yadidaM caturNAmAzramiNAM karma tadupadhayA prayujyamAnamadharmAya anupadhAtu dharmA bhavati / kA upadhA ? bhAvadoSa upadhA [ vai0 sU0 6 24 ], bhAvasya abhisandherdambhAdidoSa upadhetyarthaH / kA'nupadhA ? adoSo'nupadhA [vai0 sU0 6/2/5 ], abhisandherdambhAdirahitattvamanupadhetyarthaH / iSTarUparasagandhasparza prokSitabhyukSitaM ca tacchuci [vai0 sU0 6 26 ], smRtau yasya rUpAdayo na niSiddhAstacchuci mantrapUrvakaM prokSitaM kevalAbhiradbhirabhyukSitaM ca / etadviparItamazuci / kiJca, azucIti zucipratiSedhaH [vai0 sU0 6 / 2 / 7 ], yasya cAtyantazucipratiSedhastadapyazuci vAgduSTAdikam / arthAntaraM ca [6 28 ], madyAdi ca yat sAkSAnniSidhyate tadapyazuci / tataH zuci bhoktavyam / nanu ayatasya zucibhojanAdabhyudayo na vidyate yamAbhAvAt [ vai0 sU0 6 2/9 ], asya viziSTaprayatnarahitasya zucimAhAraM yadRcchayopayuJjAnasya abhyudayo nAsti viziSTasyAbhisandherabhAvAt / naitat / vidyate cAnarthAntaratvAdyamasya [vai0 sU0 6 / 2 / 10 ], na prayatnavyatirekI yamaH, prayatnAbhAve sarvasyAH kriyAyA abhAvAd vidyate zuci 1 saha vR0 / 2 prasthAyajJa - vRsU0 / 3 zAstravidhinAnniHsRtAraNyaprasthito vAnaprasthaH vR0 / 'zAstravidhinA grAmA niHsRto'raNyaM prasthito vanaprasthaH' ityapi pAThaH sambhavedatra / 4 vAnaprasthAm - vR0 15 mupadhAccAnupadhAcca vRsU0 / 6 deg bhyuSitaM - sU0 vRsU0 / 7 ( deg pabhuJjAnasya ? ) / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 60 50 15.] TippaNAni / pR0 59 paM0 24. tenaiva / vizeSaikAntavAdinA bauddhenaivetyarthaH / pR0 60 paM0 1. nirUpaNAnusmaraNa / "saMvitarkavicArA hi paJca vijJAnadhAtavaH / antyAstrayastriprakArAH zeSA ubhayavarjitAH // nirUpaNAnusmaraNavikalpenAvikalpakAH / tau prajJA mAnasI vyagrA smRtiH sarvaiva mAnasI ||"-abhidhrmko 1332-33 // etacchrokadvayasya vyAkhyA tu svopajJabhASyAta tttttiikaatshcaavgntvyaa| pR0 60 paM0 7. vizeSaNavizeSyayoH / "vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saMkalayyaitat / tathA pratyeti nAnyathA ||"-prmaannvaa0 2 / 145 / pR060 50 14. rUpAloka / dRzyatAm anekAntajayapatAkA 70 pR0 1 / 228 / pramANamI0 pR0 16 / "manaskAraH katamaH? cetasa Abhoga AlambanacittadhAraNakarmakaH |"-abhidhrmsmu0 pR0 6 / pR0 60 paM0 15. cakSuH pratItya / "catvAraH pratyayA hetuzcAlambanamanantaram / tathaivAdhipateyaM ca pratyayo nAsti paJcamaH // 12 // tatra 'nirvatako hetuH' iti lakSaNAt yo hi yasya nirvartako bIjabhAvenAvasthitaH sa tasya hetuprtyyH|10 utpadyamAno dharmo yenAlambanena utpadyate sa tasyAlambanapratyayaH / kAraNasyAnantaro nirodhaH kAryasyotpattipratyayaH, tadyathA bIjasthAnantaro nirodho'GkurasyotpAdapratyayaH / yasmin yad bhavati tat tasyAdhipateyamiti ta ete catvAraH prtyyaaH|"mdhymkvR0 pR. 76-77 / dRzyatAM brahmasUtrazAMkarabhASyabhAmatI 2 / 2 / 19 / sarvadarzanasaM0 / abhidharmasamu0 pR. 28 pR060 50 15. samanantaraniruddhaM...| "SaNNAmanantarAtItaM vijJAnaM yaddhi tnmnH|"-abhidhrmko0 1.17 // mAhAramupayuJjAnasya prayatnaH / yadi prayatna[:] pradhAnam , vinApi yAgAdinAbhyudayaH syAt / naitat , asati cAbhAvAt [vai0 sU0 6 / 2 / 11], asati yAgAdyanuSThAne prameyamAtrasya bhAvAdabhyudayaH kriyopadezavaiyarthyAt (2) / idAnIM niHzreyasahetuM dharmamAha - sukhAdAgaH [vai0 sU0 6 / 2 / 12 ], stryAdiviSayajanitAt sukhAdeva rAgo vardhate / tanmayatvAt [vai0 sU0 6 / 2 / 13 ], thairapyasukhahetubhiH zarIraM bhAvitaM [P. pR0 25 A] tanmaya ivAste / tatastanmayatvAd rAgaH / kiJca, tRpte [ vai. sU0 62 pto bhavati tadAsya tRptinimitto rAgo bhavati zarIrapuSTeH / kiJca, adRSTAt [vai0 sU0 6 / 2 / 15], apUrvadRSTeSu anupakArakeSu ca kasyacidU rAgo jAyate'trAdRSTa eva kAraNam / kiJca, jAtivizeSAJca rAgavizeSaH [vai0 sU0 6 / 2 / 16 ], yathA tirazcAM tRNAdibhojane evaM jAtivizeSAdapi rAgaH / sukhAdibhyo rAgo duHkhAdibhyo dveSaH, tata icchAdveSapUrSikA dharmAdharmayoH pravRttiH [vai0 sU0 6 / 2 / 17], icchApUrvikA dharme pravRttiH, anyena dhanamadAdabhibhUtasya vA dveSapUrvikApi grAmakAmeSTayAdau / adharme'pIcchA[pUrvikA ?] paradArAdiSu dveSapUrvikA / evaM dharmAdharmayoH saJcayaH / yata evaM tataH saMyogo vibhAgazca [vai0 sU0 6 / 2 / 18 ], saJcitau yadA dharmAdhauM bhavataH tadA zarIrendriyaiH saMyogo janmAkhyo bhavati, kSINayozca tayormaraNakAle viyogaH / punarapyAbhyAM dharmAdharmAbhyAM zarIrAdisaMyogo vibhAgazcetyevamanAdirayaM ghaTIyantravadAvartate jantuH / etadviparItakrameNocyate, tathAhi - Atmakarmasu mokSo vyAkhyAtaH [vai0 sU0 6 / 2 / 19 ], Atmeti manaH, manaHkarmasu tadabhAve saMyogAbhAvo'prAdurbhAvazca sa mokSaH iti mokSo vyAkhyAtaH / ssssttho'dhyaayH|" iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 15-25 / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / 1"kati avitarkA avicArAH ? 'savitarkavicArA hi paJca vijJAnadhAtavaH' / nityamete vitarkavicArAbhyAM smpryuktaaH| avadhAraNArtho hizabdaH / 'antyaastrystriprkaaraaH'| mnodhaaturdhrmdhaaturmnovijnyaandhaatushcaantyaaH| ete trayastriprakArAH / tatra manodhAturmanovijJAnadhAtuH samprayuktazca dharmadhAturanyatra vitarkavicArAbhyAM kAmadhAtau prathame ca dhyAne savitAH savicArAH / dhyaanaantre'vitrkaavicaarmaatraaH| dvitIyAd dhyAnAt prabhRti AbhavAgrAd avitarkA avicArAH / .......... / 'zeSA ubhayavarjitAH' // 1 // 32 // daza rUpiNo dhAtavaH zeSA nityamavitarkA avicArA asamprayogitvAt / yadi paJca vijJAnakAyAH savitarkAH savicArAH kathamavikalpakA ityucyate ? niruupnnaanusmrnnviklpenaaviklpkaaH| trividhaH kila vikalpaH khabhAvAbhinirUpaNAnusmaraNavikalpaH / tadeSAM svabhAvavikalpo'sti, netarau, tasmAdavikalpakA ityucyante yathA ekapAdo'zvo'pAdaka iti / tatra khabhAvavikalpo vitarkaH / sa caiteSu pazcAnnirdekSyate / itarau punaH kiMsvabhAvau ? yathAkramaM 'tau prajJA mAnasI vyagrA smRtiH sarvaiva mAnasI // 1 / 33 // manovijJAnasamprayuktA prajJA mAnasItyucyate / asamAhitA vyagretyucyate / sA hybhiniruupnnaaviklpH| 1 (mupabhujAnasya ?) / 2 yogaa-vR0| 3 asati bhAvAt -vRsuu0| 4 'asati yAgAdyanuSThAne na prayatnamAtrasya bhAvAdabhyudayaH kriyopadezavayAt' iti pATho'tra samIcIna iti bhaati| 5 (yairapi sukhhetubhiH?)16vyaakhyaatH| ssssttho'dhyaayH|-suu0| Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 6050 16pR060 50 16. cturbhiH| "catvAraH pratyayA uktA hetvAkhyAH paJca hetavaH // 2 // 6 // 'cittacaittA acaramA utpannAH samanantaH / AlambanaM sarvadharmAH kAraNAkhyo'dhipaH smRtaH // 2 // 12 // nirudhyamAne kAritre dvau hetU kurutastrayaH / jAyamAne tato'nyau tu pratyayau tadviparyayAt // 163 // caturbhizcittacaittA hi samApattidvayaM tribhiH / dvAbhyAmanye tu jAyante nezvarAdeH kramAdibhiH // sh64||" - abhidharmako / asya vyAkhyAnaM tu abhidharmakozabhASyAt taTTIkAtazcAvagantavyam / 5 pR0 61 paM0 1, 5. cakSurvijJAnasamaGgI abhidharmAgamo'pi / dRzyatAM pR0 79 Ti0 7 / madhyamakavR0 pR0 74 / abhidharmako0 sphuTArthA 1 / 33 / tattvasaM. paM0 pR0 12"abhidharme'sti- manovijJAnasamaGgI tu 'nIlamidam' iti ca |"prmaannvaa0 manoTi0 pR0 192 / "tatra pratyakSaM bhagavataivopadiSTam - nIlajJAnasamaGgI pudgalo nIlaM jAnAti, no tu niilmeveti|"prmaannvaartikaalN. pR0 166 / abhidharmAgamo'pItyanena saMskRtabhASAnibaddham abhidharmapiTakaM grahItavyam / "zrUyate hi abhidharmazAstrANAM katIraH, tadyathA-jJAnaprasthAnasya AryakAtyAyanIputraH katI, prakaraNapAdasya sthaviravasumitraH, vijJAnakAyasya 10 sthaviradevazarmA, dharmaskandhasya AryazAriputraH, prajJaptizAstrasya AryamaudgalyAyanaH, dhAtukAyasya pUrNaH, saMgItiparyAyasya mahA kauSTilaH / kaH sautrAntikArthaH? ye sUtraprAmANikA na tu zAstraprAmANikAste sautraantikaaH| yadi na zAstraprAmANikAH kathaM teSAM piTakatrayavyavasthA-sUtrapiTako vinayapiTako'bhidharmapiTaka iti? sUtre'pi hyabhidharmapiTakaH paThyate-caipiTako bhikSuriti / naiSa doSaH / sUtrAvizeSA eva hyarthavinizcayAdayo'bhidharmasaMjJA yeSu dharmalakSaNaM varNyate / etadAzaGkAnivRttyarthamAhuH sa tu mAnasyeva sarvA smRtiH samAhitA cAsamAhitA caanusmrnnviklpH|" iti [ vidvadvarazrIpralAdapradhAnamahAzayAnAM saujanyAt samupalabdhe hastalikhite ] vasubandhuviracite'bhidharmakozabhASye / 1 cittacaittA acaramA utpannAH smnntrH|' arhataH pazcimAnapAsyotpannAzcittacaittAH samanantarapratyayaH / samazcAyamanantarazca pratyaya iti samanantara pratyayaH / ata eva rUpaM na samanantarapratyayaH, viSamotpatteH |....."uktH samanantarapratyayaH / 'AlambanaM sarvadharmAH' / yathAyogaM cakSurvijJAnasya sasamprayogasya rUpam zrotravijJAnasya zabdaH ghrANavijJAnasya gandhaH jihvAvijJAnasya rasaH kAyavijJAnasya spraSTavyam manovijJAnasya sarvadharmAH |....."ukt AlambanapratyayaH / 'kAraNAkhyo'dhipaH smRtaH' // 2 // 62 // ya eva kAraNahetuH sa evAdhipatipratyayaH / adhiko'yaM pratyaya itydhiptiprtyyH| Alambanapratyayo'pi sarvadharmAH adhipatipratyayo'pIti kimastyAdhikyam ? na jAtu sahabhuvo dharmA AlambanaM bhavanti, bhavanti tvadhipatipratyaya ityasya (stye?) vAdhikyam / adhikasya vA pratyayaH / sarvaH sarvasya saMskRtasya svabhAvavarjasya / / athaite pratyayAH kAritraM kurvantaH kimavasthe dharme kurvanti ? hetupratyayastAvat paJcavidha uktaH, tatra 'nirudhyamAne kAritraM dvau hetU kurutaH / nirudhyamAnaM nAma vartamAnam , nirodhAbhimukhatvAt / tatra sahabhU-samprayuktakahetU kAritraM kurutH|...'tryH jaaymaane'| jAyamAnaM nAmAnAgatamutpAdAbhimukham / tatra sabhAga-sarvatraga-vipAkahetavaH kAritraM kurvanti / evaM tAvaddhatupratyayaH / 'tato'nyau tu pratyayau tadviparyayAt' / 2 / 63 / ....' samanantarapratyayo jAyamAne kAritraM karoti, avakAzadAnAt / Alambanapratyayo nirudhyamAne, vartamAnaizcittacaittairgrahaNAt / adhipatipratyayastu srvsyaamvsthaayaamnaavrnnbhaavenaavsthitH.......| atha katamo dharmaH katibhiH pratyayairutpadyate ? caturbhizcittacaittA hi / tatra hetupratyaya eSAM sarve paJca hetavaH / samanantarapratyayaH pUrvakAzcittacaittAH anyairavyavahitAH / AlambanapratyayaH yathAyogaM paJca viSayAH sarve dharmAzca / adhipatipratyayaH svabhAvavarjAH sarvadharmAH / 'samApattidvayaM tribhiH / nirodhA-saMjJisabhApattyorAlambanapratyayo nAsti / na hi te Alambike / ......"dvAbhyAmanye tu jAyante / anye tu viprayuktA rUpiNazca dharmA hetvadhipatipratyayAbhyAM jAyante yathAvihitameva / Aha-hetupratyayebhyo bhAvA upajAyante, na punaH sarvasyaiva jagata IzvarapuruSapradhAnAdikaM kAraNamiti ko'tra hetuH ? yadi khalu hetukRtAM siddhiM manyase nanu ca ata evAsya vAdasya vyudAsaH prApnoti ekaM kAraNamIzvarAdikaM sarvasyeti / api ca 'nezvarAdeH kramAdibhiH' / 2 / 64 / yadi hyekameva kAraNamIzvaraH syAdanyadvA yugapat sarveNa jagatA bhavitavyaM syAt / dRzyate ca bhAvAnAM kramasambhavaH / sa tarhi chandavazAdIzvarasya syAt - ayamidAnImutpadyatAm ayaM nirudhyatAm ayaM pazcAditi / chandabhedAt tarhi siddhamaneka kAraNaM syAt / sa cApi chandabhedo yugapat syAt tItorIzvarasyAbhinnatvAt / kAraNAntarabhedApekSaNe vA nezvara eva kAraNaM syAt / teSAmapi ca kramotpattau kAraNAntaramedApekSaNAdanavasthAprasaGgaH syAdityanantabhedAyAH kAraNaparamparAyA anAditvAbhyupagamAdayamIzvarakAraNAdhi(dvi ? )muktaH zAkyaputrIyameva nyAyaM nAtivRttaH syAt / yaugapadye'pIzvaracchandAnAM jagato na yaugapadya yathAcchandamutpAdanAditi cet / na / ___1 Principal, Fakir Mohan College, BALASORE, Orissa. Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pR063 paM0 26.] TippaNAni / prakIrNa ukto bhagavateti vistaraH / yathA sthaviradharmanAtena udAnA 'anityA bata saMskArAH' ityevamAdikA vineyavazAt tatra tatra sUtre uktA vargIkRtAH ekasthIkRtAH, evamabhidharmo'pi dharmalakSaNopadezasvarUpo vineyavazAt tatra tatra bhagavatoktaH sthavirakAtyAyanIputraprabhRtibhiH jJAnaprasthAnAdiSu piNDIkRtya sthApita ityAhuH vaibhaassikaaH|"--abhidhrmko sphuTArthA 1 / 3 / pR0 61 paM0 4. arthe'rthsNjnyii| kamalazIlaracite nyAyabindupUrvapakSasaMkSepe'pi uddhRtametat / dRzyatAM madhyamakavR0 pR. 74 tti06| pR.61 paM0 13. vyaJjana / "cittaviprayuktasaMskArAH katame ? prAptirasaMjisamApattinirodhasamApattirAsaMjJikaM jIvitendriyaM nikAyasabhAgatA jAtirjarA sthitiranityatA nAmakAyAH padakAyA vyaJjanakAyA pRthagjanatvaM pravRttiH pratiniyamo yogaH javo'nukramaH kAlo dezaH saMkhyA sAmagrI ca / ..'nAmakAyAH katame? dharmANAM svabhAvAdhivacane nAmakAyA iti prjnyptiH| padakAyAH katabhe? dharmANAM vizeSAdhivacane padakAyA iti prajJaptiH / vyaJjanakAyAH katame ? tadubhayAzrayeSvakSareSu vyaJjanakAyA iti prajJaptiH tadubhayAbhivyaJjanatAmupAdAya / "-abhidharmasamu0 pR. 10-11 / pR0 61 paM0 18. bhaavnyaa'nyaa...| (bhAvanayA vishessyti!)| pR0 61 paM0 19. taM bhavantaH / "hetumati ca [pA0 3 / 1 / 26] prayojakavyApAre preSaNAdau vAcye dhAtoNic syAt / bhavantaM prerayati bhAvayati |"-paa0 siddhAntakau0 / pR0 62 paM0 3, 19. naamkaayH| dRzyatAM TipR0 39 paM0 8 / pR0 62 paM0 7. caitasikyA / "caitasikA dharmAH cittaviprayuktAzca saMskArAH saMskAraskandha ityucyte|"-15 abhidharmasamu. pR0 5 / pR0 63 paM0 1-4. kalpanA 'jJAnavat / dRzyatAM pR0 108 paM0 21 / pR0 63 paM0 5. dinabhikSoH / dRzyatAM pR0 547 Ti0 9 // pR0 63 paM0 23. tadagrahe tadbuddhayabhAvAt / samUhinAmaNUnAmagrahe samUhabuddhayabhAvAdityarthaH / dRzyatA pR0 92 paM0 23 / nyAyavA0 1 / 1 / 14 / 20 pR0 63 paM0 26. guNAnAM / "tathA ca zAstrAnuzAsanam-guNAnAM paramaM rUpaM ...... / " iti yogabhASye 4 // 13 // teSAM pazcAd vizeSAbhAvAt / kazca tAvadIzvarasya iyatA sargaprayAsenArthaH? yadi prItiH, tAM tarhi nAntareNopAya zaktaH kartamiti na tasyAmIzvaraH syAt / tathaiva cAnyasmin / yadi cezvaro narakAdiSu prajA bahabhizcetibhirupasRSTAM sRSTA tena prIyate namo'stu tasmai tAdRzAyezvarAya / sugatizcAyaM tamArabhya zloko bhavati-'yannirdahati yat tIkSNo yaduno yat pratApavAn / mAMsazoNitamajAdo yat tato rudra ucyate // iti / eka khalvapi jagataH kAraNaM parigRhnatA anyeSAmarthAnAM pratyakSaH puruSakAro nihutaH syAt / sahApi ca kAraNaiH kArakamIzvaraM kalpayatA kevalo bhaktivAdaH syAt , kAraNebhyo'nyasya tadutpattI vyApAradarzanAt / sahakAriSu cAyeSu kAraNeSvIzvaro nezvaraH syAt / athAdisarga IzvarahetukaH, tsyaapynyaanpeksstvaadiishvrvdnaaditvprsnggH| evaM pradhAne'pi yathAyogaM vAcyam / tasmAd na lokasyaikaM kAraNamasti / svAni evaiSAM karmANi tasyAM tasyAM jAtau janayanti / akRtabuddhayastu varAkAH khaM khaM vipAkaphalaM cAnubhavanta IzvaramaparaM mithyA parikalpayanti / gatametad yattu khalu taduktaM 'dvAbhyAmanye tu jAyante' iti / " iti [ vidvadvaryazrIprahlAdapradhAnamahodayAnAM saujanyAt samupalabdhe hastalikhite ] vasubandhuviracite'bhidharmakozabhASye / 1 dharmANAM praviSayamantareNa nAsti klezAnAM yata upshaantye'bhyupaayH| klezaizca bhramati bhavArNave'tra lokastaddhetorata uditaH kilaiSa zAstrA // 1 // 3 // yato na vinA dharmapravicayenAsti klezopazamAbhyupAyaH / klezAzca lokaM bhrAmayanti saMsAramahArNave'smin / atastaddhetoH tasya dharmapravicayasyArthe zAstrA kila buddhena abhidharma uktaH / na hi vinA dharmopadezena ziSyaH zakto dharmAn pravicetumiti / sa tu prakIrNa ukto bhagavatA, bhadantakAtyAyanIputraprabhRtibhiH piNDIkRtya sthApito bhadantadharmatrAtodAnavargIkaraNavadityAhurvaibhASikAH / " iti [vidvadvarazrIprahlAdapradhAnamahAzayAnAM saujanyAdadhigate hastalikhite ] abhidhrmkoshbhaassye| 2 "guNAnAM sattvarajastamasA paramaM pradhAnalakSaNaM rUpaM na dRSTi pathamRcchati / yattu rUpaM mahadAdi dRSTipathaprAptaM tad mAyeva sutucchakam |"-nyaaykumu0 pR0 630 / 1 Principal, Fakir Mohan College, Balasore, Orissa, Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [ pR0 64 01-4 asya yogabhASyasya tattvavaizAradyAM vyAkhyAyAm "atraiva SaSTitantrazAstrasyAnuziSTiH" iti vyAkhyAtavAn vAcaspatimizraH, brahmasUtrazAGkarabhASyanyAkhyAyAM bhAmatyAM [ 2|1|3| ] tu " tasmAt pramANabhUtAdapi yogazAstrAnna pradhAnAdisiddhiH / ata eva yogazAstraM vyutpAdayitA Aha sma bhagavAn vArSagaNyaH - 'guNAnAM paramaM rUpaM // iti, yogaM vyutpipAdayiSatA nimittamAtreNeha guNA uktAH, na tu bhAvataH teSAmatAttvikatvAdityarthaH / alokasiddhAnAmapi pradhAnAdInAmanAdipUrvapakSa5 nyAyAbhAsoTI kSitAnAmanuvAdyatvamupapannam / " ityabhihitaM tenaiva vAcaspatimizreNa / pramANasamuccaye'pohaparicchede diGgAgenApi uddhRteyaM kArikA sAMkhyamatanirdezAvasare / dRzyatAM laghIyastrayasva 0 5/41 | nyAyakumu0 pR0 628 / pramANavArtikAlaM0 pR0 480 | tattvopaplava0 pR0 80 / aSTasahasrI pR0 144 | siddhivi0 TI0 pR0 74 B / sAMkhyakA0 jayamaM0 pR0 63 / asyAH kArikAyA vistareNArthI yogabhAvyavyAkhyAdibhyo'vagantavyaH / pR0 64 paM0 1-4. rUpAdimaviSayatA / dRzyatAM pR0 108 paM0 5- pR0 109 paM0 16 / pR0 64 paM0 6. kezoNDukAdi / "vezoNDukaM yathA mithyA gRhyate taimirairjanaiH / " - laMkAvatArasR0 pR0 274 | kathamasati arthAdau vijJAnaM tadAbhAsamutpadyate ? na hi puruSe'sati sthANuH puruSAbhAso bhavati / naiSa doSaH / arthAbhAsaM hi vijJAnam / bAlA vijJAnAt pRthagarthAstitvamabhinivizanti taimirikasya kezoNDukAdivat / tasmAt tadabhinivezatyAjanArthamucyate vijJAnamevedamarthAbhAsamutpadyate taimirikANAmiva kezoNDukAdyAbhAsaM vinApi arthasatvAdinA iti / " - madhyAntavibhAgaTI 0 pR0 17-18 / "kezoNDukA nAma pakSiNaH ye kezamUlAnyutpATayanti " - zikSAsamu0 pR0 70 / "yathA cirakAlInAdhyayanAdi15 khinnasyotthitasya nIlalohitAdiguNaviziSTaH kezoNDUkAkhyaH kazcinnayanA parisphurati, athavA karasaMmRditalocanarazmiSu yeyaM kezapiNDAvasthA sa kezoNDUkaH " - zAstradIpikA yukti0 pR0 99| 10 www. pR0 64 paM0 9. bhrAntisaMvRti | "bhrAntisaMvRti ' "pratyakSAbhaM sataimiram // dvividhaH pratyakSAbho vikalpo viplavazva | punazcaturvidhaH, tadAha -- trividhaM kalpanAjJAnamAzrayopaplavodbhavam / avikalpakamekaM ca pratyakSAbhaM caturvidham / 3 / 289 // sa eva dvividho vikalpasya tridhA bhedAccaturvidhaH / kalpanApoDhaM pratyakSam / tato vikalpastrividho'pi pratyakSAbhAsaH / tatra 20 bhrAntijJAnaM mRgatRSNikAdiSu toyAdikalpanA pravRttatvAt pratyakSAbhAsam, saMvRtisatsu arthAntarAdhyAropAt tadrUpakalpanApravRtta* tvAt, anumAnatatphalAdijJAnaM pUrvAnubhUtakalpanayeti na pratyakSam / prabhAsvaraspandamAnamarIcinicayapratibhAsaM pratyakSameva / toyAdikalpanA tu pratyakSAbhAsaH toye'sAkSAtkaraNAkAratvAt / saMvRtisatsvapi rUpAdigrahaNamAtrameva pratyakSam / avayava tatsamavAyikAraNatvAbhimate na sAkSAtkaraNam arthAntarasya pUrvadRSTasyAdhyAropAt dravyasya vA pUrvapUrvapratyayena kalpitasya, nAvayavI rUpAdivyatirekeNa kvacit pratyakSe pratibhAsata iti / anumAnajJAnaM liGgajJAnam, tatphalaM liGgijJAnaM na pUrvAnubhUti25 mantareNa / " - pramANavArtikAlaM0 pR0 332 | " nanvavikalpakaM pratyakSam, tatastrayamapIdaM savikalpakatvAdekaH pratyakSAbhAsaH / tat kiM bhrAntijJAnaM mRgatRSNikAyAM jalAvasAyi, saMvRtisato dravyAdejJanam, anumAnaM liGgajJAnam, AnumAnikaM liGgijJAnam, smArta smRtiH, AbhilASikaM ceti vikalpaprabheda AcAryadiGgAgena uktaH ? ityAha--anakSajatvasiddhyartham " pramANavA0 mano0 pR0 205 / " Therefore in this way I [implicitly ] assume that memory, induction, desire, doubt, confused knowledge etc. perception of water 30 in mirage etc. cannot be called direct perception, since those constructions of thought are present which are the result of previous experiences. " - nyAyamukha. pR0 51 / dRzyatAM pramANavA * mano0 Ti0 pR0 205 / tattvasaM0 paM0 pR0 394 | sanmativR0 527 / * / "-- pR0 64 paM0 10. sataimiram taimireNa dvicandrAdijJAnena sahitaM pUrvoktaM bhrAntyAdijJAnaM pratyakSAbhAsamityarthaH / pR0 64 paM0 14. nityaM sampra0 / ( cittasampra ??? ) / 1 "atraiva SaSTitantrazAstrasyAnuziSTiH mAyA iva, na tu mAyA, sutucchakaM vinAzi / yathA hi mAyA ahnAyaiva anyathA bhavati evaM vikArA api AvirbhAvatirobhAvadharmANaH pratikSaNamanyathA / prakRtirnityatayA mAyAvidharmeNa paramArtheti / "-- yogabhASyatattvavaizA0 4 / 13 / 2 " yogazAstrasya hairaNyagarbhapAtaJjalAdeH" iti bhAmatyAm [21113] abhihitatvAt tadAnIM hiraNyagarbhAdiracitAnyapi yogazAstrANyAsan iti bhAti / 3 * * etadantargataH pAThaH diGgAgaviracitAyAM pramANasamuccayavRttAvapi vidyate / 4 dRzyatAM TipR0 31 Ti0 1 / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 65 paM0 15. ] TippaNAni / 41 pR0 64 paM0 22. saGghAta... "bheda saGghAtAbhyAM cAkSuSAH / 5 / 28 / bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante / acAkSuSastu yathoktAt saMghAtAd bhedAt saMghAtabhedAcceti / tattvArthabhA0 / " parasparaspRSTagatirbhAvanApacayA dhvaniH / *spRSTagrAhyazrute samyagarthabhAvopayogataH // 19 // 11 // saMghAtabhedobhayataH pariNAmAcca sambhavaH / baddhaspRSTaga ( sa ) mayAdisneharaukSyAtizayanAt // 19 // 12 // " - siddha0 dvAtriM 0 / pR0 65 paM0 1 - 4. tatra prativivikta... ...... / dRzyatAM pR0 109 paM0 25-28, pR0 110 paM0 3 / pR0 65 paM0 7. rUpadhAtu / " dhAtavo'STAdaza-cakSurdhAtuH, rUpadhAtuH, cakSurvijJAnadhAtuH, zrotradhAtuH, zabdadhAtuH, zrotravijJAnadhAtuH prANadhAtuH, gandhadhAtuH, ghrANavijJAnadhAtuH, jihvAdhAtuH, rasadhAtuH, jihvAvijJAnadhAtuH, kAyadhAtuH, spraSTavyadhAtuH, kAya vijJAnadhAtuH, manodhAtuH, dharmadhAtuH, manovijJAnadhAtuzca / [ pR0 1] / dhAtvarthaH katamaH ? sarvadharmabIjArthaH svalakSaNadhAraNArthaH kAryakAraNabhAvadhAraNArthaH sarvaprakAradharmasaMgrahadhAraNArthazca / " - abhidharmasamu0 pR0 18 / ...... / atra viSayi indriyamityarthaH / dRzyatAM TipR0 46 paM0 28 / 1 pR0 65 paM0 8. svaviSayyA. pR0 65 paM0 13. nIlaM ...... / dRzyatAM pR0 61 paM0 1 / pR0 65 paM0 15. heturapadezo ... / vaizeSikasUtrasya PAtau navame'dhyAye AhnikavibhAgAbhAvAt navamAdhyAyasyai saptadazamidaM sUtram, tatra ca ' heturapadezo liGgaM nimittaM pramANaM kAraNamityanarthAntaram' iti pAThaH / 1 ' tathA ' vRsU0 madhye nAsti / 2 sUtramidaM nAsti sU0 madhye | 3 0 sU0 3 | 18 | dRzyatAM TipR0 32 paM0 21 / naya0 Ti0 6 1 * * etaccihnAntargataH pATho yadyapi mudritAyAM dvAtriMzikAyAM nAsti tathApi puNyapattane bhANDArakara prAcyavidyAmandire [ Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 4 ] vidyamAnAyAM hastalikhitAyAM vidyate iti dhyeyam / 2 dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / 3P cai0 sU0 navamAdhyAyasya candrAnandaviracitavRttisahitAni Adito'STau sUtrANi pR0 489 Ti0 6 ityatrAvalokanIyAni / navamaM tu sUtraM savRttikaM pR0 460 Ti0 1 ityatra vilokanIyam / avaziSTAni sUtrANi vRttyA saha atra pradarzyante - " [P pR0 31B] pratyakSa parokSa viSayatvAd yogipratyakSaM pratyakSAnumAnayormadhye vyAkhyAyate - AtmanyAtmamanasoH saMyogavizeSAdAtmapratyakSam [vai0 sU0 9110 ], AhRtya viSayebhya indriyANi tebhyazca mana Atmanyeva yadA samAdhIyate tadA yogajadharmApekSAdAtmAntaHkaraNasaMyogAd viziSTAt tatrabhavatAM svasminnAtmani jJAnaM pratyakSamutpadyate / tethA dravyAntareSu [ vai0 sU0 9111 ], pratiSiddhAtmasaMyogeSu vyApakadravyeSu AtmanA asaMyukteSu apatiSiddhAtmasaMyogeSu ca paramANvAdiSu ubhAbhyAM saMyukteSu jJAnamutpayate / kiJca, AtmendriyamanorthasannikarSAcca [vai0 sU0 9 / 12], sUkSmavyavahitaviprakRSTeSvartheSu teSAM catuSTayasannikarSAdapi pratyakSaM jAyate / tathAsmadAdipratyakSeSu / tatsamavAyAt karmaguNeSu [vai0 sU0 9 / 13 ], yathA antaHkaraNasaMyogAd dravyAntareSu jJAnamutpadyate tathaiva taddravyasamaveteSu karmaguNeSu jJAnamutpadyate / yathA ca catuSTayasannikarSAt sUkSmAdiSvasmatpratyakSeSu ca jJAnaM tathaiva tatsamaveteSu guNakarmasu jJAnamutpadyate saMyuktasamavAyAt / AtmasamavAyAdAtmaguNeSu [vai0 sU0 9 | 14 ], yathA AtmamanaH saMyogAt svasminnAtmani jJAnaM tathaiva khAtmasamaveteSu sukhAdiSu jJAnamutpayate / yogipratyakSaM vyAkhyAyAnumAnaM vyAcaSTe - asyedaM kArya kAraNaM sambandhi ekArthasamavAyi virodhi ceti laiGgikam [vai0 sU0 9115], asyedamiti sambandhamAtraM darzayitvA 'kArya kAraNam' ityAdinA vizinaSTi / 'kAryakAraNa'grahaNena samavAyimAtropalakSaNAjjAtyAderapi grahaNam ; 'sambandhi' zabdena saMyogino grahaNaM dhUmAdeH / anyad vyAkhyAtaM ' saMyogyAdisUtre / [P pR0 32 ] tatra ' evaMvidhaprasiddhasambandhasya athaikadezamasandigdhaM pazyataH zeSAnuvyavasAyo yaH sa liGgAddarzanAt ( liGgadarzanAt ? ) saJjAyamAno laiGgikam' iti vRttikAraH / etena zAbdaM vyAkhyAtam [ vai0 sU0 9 / 16 ], yathA kAryAdismRtisavyapekSamanumAnaM trikAlaviSayamatIndriyArthaM tathaiva zAbdaM saGketasmRtyapekSaM trikAlaviSayamatIndriyArthaM ca / ato'numAnenaikayogakSematvAdanumAnamevetyuktaM bhavati / kaH zabdo'rthasya cet, taducyate - heturapadezo liGgaM nimittaM pramANaM kAraNamityanarthAntaram [vai0 sU0 9117], hetvAdizabdaistAtparyeNa kAraNaM kathayati / heturapadezaH kAraNamityarthaH / evaM zabdaH kAraNaM sadarthasya pratipattau liGgaM kuta iti cet, asyedamiti buddhyapekSatvAt [ vai0 sU0 9118 ], yathA 'artha pratipattAviyaM hastaceSTA kAraNaM pratipattavyA' iti vRttasaGketaH tAM hastaceSTAM dRSTvA tataH zabdAt kAraNAt arthaM pratipadyate evam 5 10 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [ pR0 65 paM0 15 'asyArthasya pratipattAvayaM zabdaH kAraNam' iti prasiddhasaGketaH tataH zabdAt kAraNAdarthaM pratipadyate, yathA abhinayAderapi artha pratipadyante laukikAH evaM zabdo'rthasya saGketavazena vyaJjakatvAt kAraNamiti vRttikAraH / evamupamA[nA] dInAmantarbhAvaH / evaM dve eva pramANe / pramANatvaM ca pramIyate'neneti pramANaM pramA pramANamiti vA / anumAnAGgaM smRtirucyate - AtmamanasoH saMyogavizeSAt saMskArAcca smRtiH [ vai0 sU0 9119], agnyarthino dhUmadarzanaM yadutpannaM tadapekSAdAtmAntaHkaraNasaMyogAd viziSTAcca bhAvanAkhyasaMskArAd 'yatra dhUmastatrAgniH' iti smRtistpayate / tathA svapnasvapnAntikam [ vai0 sU0 9 / 20 ], tathA khapnaH svapne'pi svapnajJAnaM svapnAntikaM ca / uparatendriyasya pralInamanaskasyAntaHkaraNenaiva jJAnaM svapnaH, [Po 32 A] svapne'pi svapnajJAnaM svapnAntikam, tadubhayaM pUrvapratyayApekSAdAtmamana:saMyogavizeSAd bhAvanAsahAyAdutpadyate / dharmAcca [ vai0 sU0 9 / 21 ], ananubhUtArthaviSayamapi svapnajJAnaM zubhAzubhasUcakaM dharmAt 'ca' zabdAdadharmAcceti / jAgratastu indriyadoSAt saMskArAccAvidyA [vai0 sU0 922] vAtAdidoSeNopahatendriyasya pUrvarajatAnubhavajanitAt saMskArAdAtmamanaH saMyogAcca viziSTAdadharmApekSAt atasmiMstaditi jJAnaM yathA zuktikAyAM rajatamiti / anadhyavasAyo yathA dAkSiNAtyasyoSTradarzane / tadduSTaM jJAnam [vai0 sU0 9/23 ], yadetat saMzayaviparyayAnadhyavasAyasvapnalakSaNaM tad duSTamapramANamiti / aduSTaM vidyA [ vai0 sU0 13], yadaduSTaM pratyakSAnumAnAkhyaM tadvidyetyucyate / ArSa siddhadarzanaM ca dharmebhyaH [ vai0 sU09/24 ], tatra yaGginirapekSamatItAnAgatavartamAneSu dharmAdiSu atIndriyeSu granthairanupAtteSu devarSINAM yat prAtibhamutpadyate vijJAnaM laukikAnAM kadAcideva 'vo me bhrAtA AgantA, hRdayaM me kathayati' iti anavadhAraNaphalaM kevalaM tarkeNa nIyate tadArSamityucyate / aJjanarasAyanAdisiddhAnAM tu sUkSmavyavahita viprakRSTArthaviSayaM yadvA divyAntarikSAdinimittebhyaH prANinAM dharmAdharmavipAkaparijJAnaM tat siddhadarzanam / tacca pratyakSAnumAnAbhyAM na bhidyate, ArSaM bhiyata iti varNayanti / tadetadArSa siddhadarzanaM ca viziSTAd dharmAdAtmamanaH saMyogAccotpa navamo'dhyAyaH / 42 buddhiprasaGga evaM paryavasite sukhaduHkhabuddhyorAlambane sukhaduHkhe ca kathayati / tathAhi - 'sukhaduHkhamohamayAni bhUtAni ' ityAhuH / tadayuktam, AtmasamavAyaH [P. pR0 33 4] sukhaduHkhayoH paJcabhyo'rthAntaratve hetustadAzrayibhyazca guNebhyaH [vai0 sU0 ' 1011], Atmanyeva yaH samavAyaH sukhaduHkhayorasau paJcabhyaH kSityAdibhyastadAzrayibhyazca guNebhyo gandharasarUpasparzebhyo'rthAntaratve hetuH, anyaguNAnAmanyatrAsamavAyAt / AtmasamavAya zvaitayorahaGkAreNa ekavAkyabhAvAt / AtmasamavAyitve'pi iSTAniSTakAraNavizeSAd virodhAcca mithaH sukhaduHkhayorarthAntarabhAvaH [vai0 sU0 10 / 2 ], rUyAdikAraNajanyaM sukham / parasparaviruddhe ca sukhaduHkhe, anyonyavinAzenotpatteH / ato'nayorbhedaH, naikatvamekArthasamavAyAt / saMzayanirNayau parasparAbhAvamAtram na vastusantAviti cet, saMzayanirNayayorarthAntarabhAvazca jJAnAntaratve hetuH [ vai0 sU0 10 / 3 ], arthAntarAt paraspara vilakSaNAt kAraNAd bhAva utpattiH saMzayanirNayayoH / tathAhi - vizeSaM jijJAsoragRhItavizeSasya sAmAnyAlocanAt saMzayo jAyate / saMzayAt parataH pramANAntareNa vizeSagrahaNAt 'sthANurevAyam' iti nizcayaH / yadi caitau na vastusantau bhavetAM naitau vilakSaNakAraNAbhyAmutpadyeyAtAm / ato jJAnAntarabhUtau saMzayanirNayau parasparataH / nirNayastu pratyakSAnumAnAbhyAM na bhiyata iti kecit / tayorniSpattiH pratyakSalaiGgikAbhyAM jJAnAbhyAM vyAkhyAtA [ vai0 sU0 1014 ], yathA smRtimata AtmanaH pratyakSaM liGgaM dRSTvA apratyakSe jJAnamutpadyate tathaiva sAmAnyamAtradarzanAt smRtimato vizeSaM jijJAsoragRhIte vizeSe 'sthANuH puruSo vA' iti jAyate saMzayaH / yathA ca bhUtArthasambandhavazena 'ayamevaMbhUto'rthaH ' iti pratyakSamutpadyate tathaiva vizeSasambandhavazena nivRtte saMzaye 'idamevaMbhUtam' iti nirNayo jAyate / [ P. pR0 33 B. ] idAnIM kAryakAraNabuddhI nirUpayati- bhUtamiti pratyakSaM vyAkhyAtam [ vai0 sU0 10 5 ], svakAraNebhya utpanne kArye bhUtaM niSpannamidaM kAryaMmita kAryajJAnam, 'vizeSaNajJAnAd vizeSyajJAnam' iti nyAyena tad vyAkhyAtam, tacca mukhyam, anyatra tvaupacArikaM kAryAbhAvAt, tathAhi -- niSpatsyamAne kArye bhaviSyatIti kAryAntare dRSTatvAt [ vai0 sU0 1016 ], yathAbhUtAyAH sAmayyA anantaraM paTAdi kAryamutpannaM dRSTaM tathAbhUtasAmagrIdarzanAdidAnImanutpanne'pi kArye kAryazabdamupacarya 'bhaviSyati kAryam' iti jAyate kAryabuddhiH / niSpadyamAne'pi tathA bhavatIti sApekSebhyo'napekSebhyazca [vai0 sU0 107 ], yadA prastAritAMzUna - 1 tucyate - vR0 / 2 ' tathA svasvAntikam' - vRsU0 madhye nAsti / 3 dharmebhyaH / navamo'dhyAyaH / --sU0 / 4 buddhiprasaMgA gAparyavasite sukhaduHkhabuddhayorAlambanasukhaduHkhe ca vR0 15 sU0 madhye vRsU0 madhye ca dazamAdhyAye Ahnikamedo nAsti / 7 bhavati-vRsU0 / sUtramidaM prazastapAdabhASye saMyoganirUpaNe uddhRtam, vyAkhyAtaM ca tad 8 prastAritAH zUnyapUrvapUrva-vR0 / 6 kAryAntaradRSTatvAt - sU0 / yomavatyAM nyAyakandalyAM ca / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 66 paM0 17.] TippaNAni / yAvat / dRzyatAM pR0 110 paM0 3-6 / pR0 66 paM0 1 4. nanu ca pR0 66 paM0 8. sAdhyadharma / "etenaiva dRSTAntadoSA api nirastA bhavanti, yathA nityaH zabdo'mUrtatvAt karmavat paramANuvat ghaTavaditi sAdhyasAdhanadharmobhayavikalAH / " - nyAyabi0 / 43 pR0 66 paM0 9. iSTavighAtAd. / "iSTavighAtakRd viruddhaH, yathA parArthAzcakSurAdayaH saMghAtatvAt zayanAsanAdyaGgavaditi, tadiSTAsaMhatapArArthyaviparyayasAdhanAd virudvaH / " -- nyAyabi0 / pR0 66 paM0 17. anyathA dAha / zloko'yaM bahuSu grantheSu uddhRto dRzyate - zAstravA0 kA 0 667 / anekAnta jaya0 pR0 1 / 396 / vyomava0 pR0 584 | tattvasaM0 paM0 pR0 280 / nyAyakumu0 pR0 553 / nyAyamaM0 | zAstravArtA samuccaye anekAntajayapatAkAyAM ca atravadeva pAThaH / asya vyAkhyA - " anyathA dAhasambandhAt svalakSaNAnubhavena dAhaM dagdho'bhimanyate pumAn / tathA anyathA dAhazabdena sAmAnyalakSaNAdhyavasAyena dAhArthaH sampratIyate / " - anekAntajaya0 svo0 / "yadi zabdena yathAvad bAhyo'rthaH pratyAyyeta tadA zabdasannidhApito'sau tAmarthakriyAM kathaM na kuryAt ? yatazcAgnisambandhAd dagdho dAhamanyathA 10 anubhavati dAhazabdena ca dAhamanyathA'vagacchatIti zabdArthayornAsti kazcid vAstavaH samanvaya iti boddhavyam / " - vAkyapa0 puNya0 0 425 / pUrvapUrvasaMyogApekSAnupalabhamAnaH pazcAt pazcAduttarottaratantusaMyoge sati anapekSAnupalabhate tadAsya paTTikAdyaivAntarakAryaM pazyata utpadyamAne kAryadravye niSpannAniSpannasaMyogaparyAlocanayA bhavati kAryamutpadyate kAryamiti jAyate buddhiH / yathA cotpattau evaM vinAze'pi prayatnAnantarotpattInAM ghaTAdidravyANAM vinAze 'abhUt' iti pratyayasya 'bhUtapratyakSAbhAvAt' [ 9 1916 ] ityAdinA kathitatvAdidAnIM pAriNAmike zarIrAdau kathyate / tatra vinaSTe abhUdityabhUtAt [ vai0 sU0 1018 ], abhUtAd vinaSTAdityarthaH / pANipAdagrIvAdInavayavAn vibhaktAnupalabhya vinaSTAdasamavAyikAraNAt saMyogAd vinaSTe kArye 'abhUt kAryaM zarIrAkhyam' iti jAyate buddhiH / vinazyati punaH sati ca kAryAsamavAyAt [ vai0 sU0 109 ], sati saMyoge 'ca' zabdAdasati, ghAtakAdivinAzakAraNavyApAre'pi keSAJcid grIvAdyavayavAnAmanivRtte saMyoge vibhAgAcca pANyAdInAM vinivRtte [ P. pR. 34 4 ] kAryasya zarIrAderasamavAyAd vinAzakAraNAghrAtatvena pracalitatvAd vinaSTAvinaSTasaMyogAlocanena 'kAryaM nazyati' iti jJAnamutpadyate / anye tu 'abhUt kAryam' iti vyAcakSate tadayuktaM tadabhiprAyeNaiva kAryasya vinaSTatvAt / eSA ca buddhiH ekArthasamavAyiSu kAraNAntareSu darzanAdekadeza ityetasmin [vai0 sU0 10110 ], zarIrAdau kvacidekasminnarthe yadA pANyAdayo'vayavAH samavAyina upalabdhAH athAsya teSu ekadezabuddhirutpannA idAnIM tAn vibhajya vibhaktAnupalabhya etasminnekadezini 'abhUt kAryam' iti jJAnotpattiH / ke te'vayavAH ? ityAha - ziraH pRSThamudaraM pANiriti tadvizeSebhyaH [vai0 sU0 10 / 11], svasAmAnyavizeSebhyaH zirastvAdibhyo yeSu jJAnaM jAyate [te] ziraAdayo'vayavA ityarthaH / kAraNabuddhistu kAraNamiti dravye kAryasamavAyAt [ vai0 10 / 12], kAryaM dravyaM guNAn karma vA samavetaM dravye pazyato 'dravyaM kAraNam' iti mukhyA buddhiH, kAryasya jAtatvAt / ajAte tu saMyogAdvA [ vai0 sU0 10 / 13], janiSyamANe'pi kArye tantvAdInAM paraspareNa saMyogAdasya paTaM prati teSu kAraNabuddhirutpadyate / kAraNasamavAyAt karmaNi [cai0 sU0 10 / 14 ], saMyogavibhAgeSu nirapekSa kAraNatvAt tatkAraNadravye samavetatvAt karmotpannamAtrameva kAra [Na ] buddhiM janayati / idAnIM guNeSu, tathA rUpe kAraNakAraNasamavAyAcca [vai0 sU0 10 / 15 ], kAryarUpasya samavAyikAraNe paTAdau yat samavAyikAraNaM tantavaH teSu kAraNakAraNeSu samavetatvAt kAraNaM rUpAdaya ityucyante, 'ca'zabdAdanutpanne'pi kAryarUpe kAraNabuddhiH / kAraNasamavAyAt saMyoge [ vai0 sU0 10 / 16 ], kAryasya paTAdeH samavAyikAraNeSu tantvAdiSu samavetatvAt saMyoge dravyaM prati kAraNabuddhiH / [ P. pR0 34 B] guNakarmArambhe tu tathA kAraNAkAraNasamavAyAcca [vai0 sU0 10 17 ], kAraNe ghaTe akAraNe cA ana saMyogaH samavetatvAt kAraNaM pAkajAnAm / abhighAtye karmakAraNe samavetatvAd vegavaddravyasaMyogaH karmaNaH kAraNam / pAkajArambhe 1 vAntakArya - vR0 / 2 dRzyatAM nayacakravR0 pR0 489 Ti0 6 / 3 abhUtAt vR0 / 4 abhUta - vR0 / 5 ( kAryasyAvinaSTatvAt ? ) / 6 ityekasmin - sU0 / atra ' ityekasmin' iti pATha: samIcIno bhAti, zaGkaramizrAdibhirapi sa eva pAThaH svIkRtaH / 7 ( ekasminnekadezini ? ) / 8 dravyaguNAH karma vA vR0 / etadantargataH pATho vRsU0 madhye nAsti | 10 ' tathA ' vRsU0 madhye nAsti / 11 abhighAte ? ) / 9 5 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 66 paM0 21pR0 66 paM0 21. sarvatrA... / (sarvatra arthAntarAdhyAropavRtti arthAntaraheyatayotpannaM na tajjJAnam ? sarva nArthAstarAdhyAropavRtti arthAntaraheyatayotpannaM tajjJAnam ??) / pR0 67 paM0 1-3. kArakatApi 'dhUmAnumitAgnivat / dRzyatAM pR0 110 paM0 6-9 / pR0 67 paM0 7. yasmin / dRzyatAM pR0 92 Ti0 7 / pR068paM01-4. kArakatAyA ....... | dRzyatAM pR0 1 . paM. 9-11 / - 'pR0 69 paM0 1-4. rUpaika / dRzyatAM pR0 110 paM0 11-15 / pR069 paM0 5. bhAvAnAmekavacasAdhAraNa ... / atra bhAvAnAM mecakavat sAdhAraNabhavanatvAbhavanatvAt iti ya0pratyanusArI pAThaH samIcIno bhAti / __ pR0 69 paM0 12. anagne / atra 'anagneranyasya' iti bhA0 pratipAThe 'agnito'nyasya anagneH' ityartho zeyaH, 10'anagneragneranyasya' iti ya0 prati pAThe'pi sa evArtho jnyeyH| pR0 70 paM0 1-2. naannussu...."| dRzyatAM pR0 110 paM0 15-16 / pR0 70 paM0 3,20,23. pratyakSavidhi: / dRzyatAM pR0 76 paM0 2 / pR0 70 paM0 17. prmey.| "anaikAntikaH SaTprakAraH- sAdhAraNaH, asAdhAraNaH, sapakSaikadezavRttirvipakSavyApI, vipakSaikadezavRttiH sapakSavyApI, ubhayapakSakadezavRttiH, viruddhAvyabhicArI ceti / tatra sAdhAraNaH 'zabdaH prameyatvAd nityaH' iti, 15 taddhi nityAnityapakSayoH sAdhAraNatvAdanaikAntikam-kiM ghaTavat prameyatvAdanityaH zabda AhosvidAkAzavat prameyatvAd nityaH? iti / asAdhAraNaH 'zrAvaNatvAd nityaH' iti / taddhi nityAnityapakSAbhyAM vyAvRttatvAd nityAnityavinirmuktasya cAnyasyAsambhavAt saMzayahetuH-kimbhUtasyAsya zrAvaNatvam ? iti |"-nyaaypr0 / __ pR0 72 paM0 9. mAyeyadinAviva / mAyAyA apatyaM mAyeyo buddha ityarthaH / "zAkyamunistu yaH // 14 // sa zAkyasiMhaH sarvArthasiddhaH zauddhodanizca saH / gautamazcArkabandhuzca mAyAdevIsutazca saH // 15||"-amrko0 / 'dinna'viSaye dRzyatAM 20 pR0 547 Ti0 9 / pR. 72 paM0 15. sati sambhave... "sambhavavyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat / na zaityena na cauSNyena vahniH kApi vizi(ze)pyate ||"-tntrvaa0 pR0 208 / "sambhavavyabhicArAbhyAM vizeSaNavizeSyayoH / dRSTaM vizeSaNaM loke yathehApi tathekSyatAm ||"-bRhdaa0 vA. pR0 2012 / "sambhave vyabhicAre ca vizeSaNavizeSyabhAvaH |"-hetubi0 TI0 pR. 212 / dRzyatAM pramANamI0 12 // tu saMyuktasamavAyAdagnevaizeSikam [ vai0 sU0 10 / 18 ], aNUnAM pAkajarUpAdyArambhe aNubhiH saMyukte'mau samavetamuSNasparza vaizeSika guNamapekSate saMyogaH / dravyaM varjayitvA anyatra saMyogaH sApekSaH kAraNam / atIndriye bhUtAdAvarthe laiGgike pramANaM vyAkhyAtam [vai0 sU0 10 // 19 ], laiGgikaM parokSamucyate, 'bhaviSyati' ityAdi kAryANAM yenAvagamyate tadanumAnaM pramANaM vyAkhyAtam / zAstrAdau dharmo vyAkhyeyatayA pratijJAtaH, atastasya pratyAmnAyAnusandhAnArtha sUtradvayaM gatamapi punarucyate-dRSTAnAM dRSTaprayojanAnAM dRSTAbhAve prayogo'bhyudayAya [vai0 sU0 10 / 20], zrutau smRtau ca dRSTAnAM dRSTasya prayojanasyAbhAve prayogoabhyudayAya dharmAyetyarthaH / tasya cAmnAyAt samadhigama uktaH / AmnAyasya ca siddhaM prAmANyam , tadvacanAdAnAyaprAmANyamiti [vai0 sU0 10 / 21], tanubhuvanAdikAryatayA vijJAto bhagavAnIzvaraH, tatpraNayanAccAmnAyasya siddhaM prAmANyam / 'iti'zabdaH samAptyarthaH / evaM dravyAdInAM sAdharmyavaidharmyaparijJAnAd vairAgyadvAreNa jJAnotpatteH 'AtmA jJAtavyaH' ityAdivAkyebhyazcopAsanAkrameNa vijnyaanaavaapteniHshreysaadhigmH|| jagato'syAnandakara vidyAzavaryA sadaiva yazcandram / Anandayati sa vRttiM candrAnando vyadhAdetAm // " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 31-34 / dRzyatAM TipR0 8 paM0 22 / ____ 1 dRzyatA vai0 sU0 10 / 6 / 2 dRzNatAM vai0 sU0 6 / 2 / 1 / TipR0 36 paM0 19 / 3 dRzyatA vai0 sU0 13163 / pR. 444 Ti. 4 / 4 ityAdinA vAkyebhyazcopAsAkrameNa vijnyaanaavyaapteniHshreysaadhigmH-vR0| 5 vidyaasrvryaaH-vR0| Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR074 paM0 21.] ttippnnaani| pR0 72 paM0 19. rUpata iti rUpyam / atra 'rUpyata iti rUpam' iti paThanIyam / pR0 73 paM0 1,8. pratyeka / dRzyatAM pR0 96 50 30 / pR0 73 paM0 13. vijAnAti / dRzyatAM tattvArthasUtrasarvArthasiddhiH 1 / 12 / zAstravArtAsamuccaye [ zlo0 332] anekAntajayapatAkAsvopajJavRttau [pR0 11233, 20202] ca 'ekamarthaM vijAnAti na vijJAnadvayaM yathA / vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM tathA // ' iti pATho haribhadrasUribhiH svIkRta iti dhyeyam / "ayamatra bhAvaH-kSaNikatvAbhyupagame bauddhasya / na kadAcit kvacit kazcidapyartha ekasantAnavartibhyAM dvAbhyAM jJAnAbhyAM jJAtuM zakyaH kramabhAvitvAdubhayoH / tathA dvAvarthakSaNI kramabhAvinAvekena jJAnakSaNena na yete kSaNikatvAdeveti |"-anekaantjy0 kho0 vi0 pR0 1233 / pR0 73 paM0 16. pratyakSaM kalpanA / idaM nyAyamukhe'pyasti, dRzyatAM TipR0 30 paM0 30, TipR0 31 pN06| pR0 73 paM0 25. gunnsndraavo"| dRzyatAM TipR0 16 paM0 35 / pR0 74 paM0 3. mAyeyIyaH / mAyeyo buddhaH / mAyeyIyo buddhasambandhItyarthaH / 10 pR0 74 paM0 13. degpAdanAya [ayaM] tvityAdi / (degpAdanAdayaM tvityAdi ? pAdane'yaM tvityAdi ?) / pR0 74 paM0 14. zabdAdibhi / dRzyatAM pR0 268 Ti0 1 / pR074 paM0 21. saMghAtA ev""| "ubhAbhyAmapi cakSubhyA' pazyati vyaktadarzanAt / cakSuHzrotramano'prAptaviSayaM yamanyathA // 1 / 43 // tadyadi cakSuH pazyati kimekena cakSuSA rUpANi pazyati AhosvidubhAbhyAm ? nAtra niymH| 'ubhAbhyAmapi cakSubhyAM pazyati vyaktadarzanAt' / ubhAbhyAmapi cakSubhyAM pazyatIti aabhidhrmikaaH| tathAhi-dvayorvivRtayoH parizuddhataraM 18 darzanaM bhavati, ekasmiMzconmIlite cakSuSi dvitIye cArdhanimIlite dvicandrAdigrahaNaM bhavati, naikatarAnyathAbhAvAt / na cAzrayavicchedAd vicchedaprasaGgaH, vijJAnasya dezApratiSThitatvAd rUpavaditi / yadi cakSuH pazyati zrotraM zRNoti yAvad mano vijAnAti, kimeSAM prApto viSayaH AhosvidaprAptaH ? 'cakSuHzrotramano'prAptaviSayam' / tathAhi-dUrAdrUpaM pazyati, akSisthamaJjana na pazyati / dUrAcchabdaM zRNoti / sati ca prAptaviSayatve divyaM cakSuHzrotramiha dhyAyinAM nopajAyeta ghrANAdivat / yadyaprAptaviSayaM cakSuH, kasmAnna sarvamaprAptaM pazyati dUraM tiraskRtaM ca ? kathaM tAvadayaskAnto na sarvamaprAptamayaH karSati ? prAptaviSayatve'pi 20 caitat samAnam, kasmAd na sarva prAptaM pazyati aJjanaM zalAkAM vA ? yathA ca ghrANAdInAM prApto viSayo na tu sarvaH sahabhUgandhAdhagrahaNAt evaM cakSuSo'pi aprAptaH syAd na tu sarvaH / manastu arUpitvAt prAptumeva azaktam / kecit punaH zrotraM prAptAprAptaviSayaM manyante karNAbhyantare'pi zabdazravaNAt / zeSaM tu ghrANajihvAkAyAkhyaM 'trayamanyathA' prAptaviSayamityarthaH / ghrANaM kathaM prAptaviSayam ? niruccAsasya gandhAgrahaNAt / keyaM prAptirnAma ? nirantarotpattiH / kiM punaH paramANavaH spRzanti anyonyamAhosvinna ? na spRzantIti kAzmIrakAH / kiM kAraNam ? yadi tAvat sarvAtmanA spRzeyuH, mizrIbhaveyuddhavyANi / athaikadezena, 25 sAvayavAH prasajyeran / niravayavAzca paramANavaH / kathaM tarhi zabdAbhiniSpattirbhavati? ata eva / yadi hi spRzeyuH hasto haste'bhyAhataH sajjeta upalazcopale / kathaM saJcitaM pratyAhataM na vizIryate ? vAyudhAtusandhAritatvAt / kazciddhi vAyudhAturvikiraNAya pravRtto yathA saMvartanyAm / kazcit sandhAraNAya yathA vivartanyAmiti / kathamidAnIM nirantarapAtyA prAptaviSaya yamucyate ? tadevaiSAM nirantaratvaM yad madhye nAsti kiJcit / api khalu saMghAtAH sAvayavatvAt spRzantItyadoSaH / evaM ca kRtvA ayamapi grantha upapanno bhavati vibhASAyAM 'kiM nu spRSTahetukaM spRSTamutpadyate AhosvidaspRSTahetukam' iti praznayitvA 30 bhAha-kAraNaM prati kadAcit spRSTahetukam * aspRSTamutpadyate yadA vizIryate / kadAcidaspRSTahetukaM spRSTaM yadA cayaM gacchati / kadAcit spRSTahetukaM spRSTaM yadA cayavatAM cayaH / kadAcidaspRSTahetukamaspRSTaM yathA vAtAyanaraja iti / yadi paramANavaH spRzeyuruttarakSaNAvasthAna syAditi bhadantavasumitraH / na spRzanti / nirantare tu spRSTasaMjJeti bhadantaH / bhadantamataM caiSTavyam / anyathA hi sAmtarANAM paramANUnAM zUnyeSvantareSu gatiH kena pratibadhyeta yataH sapratighA iSyante / na ca paramANubhyo'nye saMghAtA iti| ta eva te saMghAtAH spRzyante yathA ruupynte| yadi ca paramANodigbhAgabhedaH kalpyate spRSTasyAspRSTasya vA sAvayavatvaprasaGgaH / 35 ..1 abhidharmakozabhASyasyAyamaMzaH zrIprahlAdapradhAnamahodayAnAM [ Principal, Fakir Mohan College, Balasore, Orissa] saujanyAdadhigataH / * etaccihnaparyanto'lpIyAnaMzaH zrIvAsudevavizvanAthagokhalemahodayAnA [ Poona] savidhe'pi ekasmin patre vidyate / pra0 pustake vA0 patrAt kvacit kvacit pAThabhedo'sti / 'rUpANi' pra0 pustake naasti| 2 'anyonyam' pra0 pustake nAsti / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR074 paM0 26no cet spRssttsyaapyprsnggH|" iti vasubandhuviracite'bhidharmakozabhASye 1 / 43 / vistareNa tvasya vyAkhyAnaM yazomitraviracitAyAM sphuTAyAM vyAkhyAyAmavalokanIyam / pR0 74 paM0 26. piNDo'NumAtrakaH / "na tadekaM na cAnekaM viSayaH paramANuzaH / na ca te saMhatA yasmAt paramANuna sidhyati // 11 // iti, kimuktaM bhavati ? yat tad rUpAdikamAyatanaM rUpAdivijJaptInAM pratyeka viSayaH syAt tadekaM vA syAd yathA avayavirUpaM kalpyate vaizeSikaiH ? anekaM vA paramANuzaH? saMhatA vA ta eva paramANavaH ? na tAvadekaM viSayo bhavati avayavebhyo'nyasya avayavirUpasya kvacidapyagrahaNAt / nApyanekam , paramANUnAM pratyekamagrahaNAt / nApi te saMhatA viSayIbhavanti, yasmAt paramANureka dravyaM na sidhyati / kathaM na sidhyati? yasmAt , SaTkena yugapad yogAt paramANoH SaDaMzatA / SaDbhyo digbhyaH SabhiH paramANubhiryugapad yoge sati paramANoH SaDaMzatA prApnoti, ekasya yo dezastanAnyasyAsambhavAt / ghaNNAM samAnadezatvAt piNDaH syAdaNumAtrakaH // 12 // atha ya evaikasya paramANordezaH sa eva SaNNAm, tena sarveSAM samAna10 dezatvAt sarvaH piNDaH paramANumAtraH syAt paraspara(rA?)vyatirekAditi na kazcit piNDo dRzyaH syAt / " iti vsubndhu| viracitAyAM khavRttisahitAyAM viMzatikAyAM vijnyptimaatrtaasiddhau| pR0 74 paM0 26,31. sprtightv| 'snidrshn"| "api khalu tribhiH kAraNaiH sapratighaM draSTavyam / jAtito'pi upacayato'pi aparikarmakRtato'pi / tatra jAtitaH yadya(da)nyonyamAvRNoti Aviyate ca / tatropacayataH paramANorUrvam / tatrAparikarmakRtato yad na samAdhivazavartirUpam / api khalu prakopapadasthAnataH sapratigham |"-abhidhrmsmu0 pR0 17 / 15 pR0 75 paM0 8. gtiprtibndhaabhaav| dRzyatAM TipR0 45 paM0 34 / pR0 75 paM0 23. pratyekaM / dRzyatAM pR0 96 pN030| pR0 76 paM0 19. rUparasA / atra 'rUparasAdivadanyarUpam' iti yathAzrutapATho'pi kathaJcit saGgacchate / pR. 77 paM0 13. yasmin bhinne...| dRzyatAM pR0 92 tti07|| pR0 77 paM0 24. naamjaatyaadi| dRzyatAM TipR0 30 paM0 21 / pR0 78 paM0 6. prmaann| "pramANe dvayasajdanamAtracaH"-pANini0 5 / 2 / 37 / pR0 78 paM0 2,9,38. yadetada...asya abhidharmakozabhASyasya yazomitraracitA sphuTArthA vyAkhyA-"yadA tatprakAra. vyavaccheda iti yadA niilaadiprkaarnimittaabhogH| evaM zrotrAdivijJAnamiti / ya eSa bahuvidhaH zabda uktaH tatra kadAcidekena bhavyeNa zrotravijJAnamutpadyate yadA tatprakAravyavacchedo bhavati kadAcidbahubhiryadA na vyavacchedaH / tadyathA tUryazabdasamUhamanekA 1"ye punarime aSTAdaza dhAtava uktAsteSAM kati sanidarzanAH kati anidarzanAH ? sanidarzana eko'tra rUpam / sa hi zakyate nidarzayitum 'idamihAmutra' iti / uktaM bhavati anidarzanAH zeSA iti / kati sapratighAH kati apratighAH ? sapratighA pnnH| ya ete rUpaskandhasaMgRhItA daza dhAtava uktAste sprtighaaH| pratigho nAma pratighAtaH / sa ca trividhaH aavrnnvissyaalmbnprtighaattH| tatra AvaraNapratighAtaH khadeze parasyotpattipratibandhaH, yathA hasto hastena pratihanyate upale vA, upalo'pi sayoH / viSayapratighAtazcakSurAdInAM viSayiNAM rUpAdiSu viSayeSu / yathoktaM prajJaptau-asti cakSurjale pratihanyate na sthale, yathA matsyAnAm / asti sthale na jale, prAyeNa manuSyANAm / astyubhayatra zizumAramaNDUkapizAcakaivatAdInAm / asti nobhayatra, etAnAkArAn sthApayitvA / asti cakSuryadrAtrau pratihanyate, na divA, tadyathA titIlolUkAdInAm / divA, na rAtrau, prAyeNa manuSyANAm / rAtrI divA ca, zvazRgAlaturagadvIpimArjArAdInAm / nobhayatra, etAnAkArAn sthApayitvA / ityayaM vissyprtighaatH| AlambanapratighAtazcittacaittAnAM kheSvAlambaneSu / kaH punarviSayAlambanayorvizeSaH? yasmin yasya kAritraM sa tasya viSayaH, yazcittacaittaihyate tadAlambanam / kaH punaH [AlambanapratighAtaH] ? khasmin viSaye pravartamAnamAlambane vA pratihanyata ityucyate tasmAt pareNApravRtteH / nipAto vAtra pratighAtaH yA svaviSaye pravRttiH / tadihAvaraNapratighAtena dazAnAM sapratighatvaM veditavyam , anyonyAvaraNAt / ......... 'yatrotpitsormanasaH pratighAtaH zakyate paraiH kartum / tat sapratighaM jJeyaM viparyayAdapratighamiSTam // ' iti bhadantakumAralAtaH / uktAH sapratighA apratighAzca / eSAmaSTAdazadhAtUnAM kati kuzalAH kati akuzalAH kati avyAkRtAH? avyAkRtA aSTau / katame aSTau ? ya ete sapratighA dazoktAH ta evArUpazabdakAH / paJcendriyANi gandharasaspraSTavyA dhAtapazca, ete'STau kuzalAkuzalabhAvenAvyAkaraNAdavyAkRtAH / vipAkaM prati avyAkaraNAdityapare / evamanAsrave'pi prsnggH|" iti ghasubandhuviracite abhidharmakozabhASye 1 / 29 [zrIprahlAdapradhAnamahodayAnAM ] Principal, Fakir Mohan College, Balasore, Orissa [ saujanyAdadhigate hastalikhite ] / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 84 paM05.] TippaNAni / kAratAramandratAdizabdarUpaM shRnnvtH| evaM ghrANajihvAvijJAne api svaviSaye yojye / kAyavijJAnaM tu paraM paJcabhiriti / katham? kadAcidekena dravyeNotpadyate yadA tatprakAravyavacchedo bhavati / kadAcid dvAbhyAM yAvatpaJcabhiryadA na vyavacchedaH / ekena ca zlakSNatvAdineti / kimatra kAraNaM? karkazatvAdInAmanyabhUtacatuSkAzritatvAt / nanu caivam iti bistaraH / yathA cakSuHzrotraghrANajihvAkAyavijJAnAlambanAnyabhisamasya manovijJAnaM gRhNAtIti kRtvA sAmAnyalakSaNaviSayaM tad vyavasthApyate tathA nIlapItalohitAvadAtAlambanAnAM caturNI cakSurvijJAnAnAM tAni catvAri bahutarANi cAlamba-5 nAnyabhisamasya cakSurvijJAnamekaM gRhNAtIti sAmAnyalakSaNaviSayaM tat prApnoti, rUpAyatanasAmAnyalakSaNamasyAlambanamiti kRtvA / tathA zrotraghrANajihvAkAyavijJAnAnyapi svaviSayeSu yojyAni / AyatanakhalakSaNaM pratIti / svaM lakSaNaM svalakSaNam / AyatanAnAM svalakSaNamAyatanasvalakSaNam cakSurvijJAnavijJeyatvAdi rUpAyatanatvAdi vA / tat prati ete paJca vijJAnakAyAH khalakSaNaviSayA iSyante pravacane / na dravyaskhalakSaNaM prati svalakSaNaviSayA iSyanta iti prakRtam / dravyANAM nIlAdikAnAM svalakSaNaM nIlAdyAkAracakSurvijJAnAdivijJeyatvaM nIlAkArAdi vA / na tavyatyete paJca vijJAnakAyAH skhalakSaNaviSayA 10 iSyanta ityadoSaH / yugapadviSayasaMprAptAviti / kAyajihvendriyayoryugapadviSayasaMprAptiH saMbhavati / dvayozca vijJAnayoryugapatpravRttirna saMbhavati / ataH pRcchati kataradvijJAnaM pUrvamutpadyata iti / yasya viSayaH paTIyAn / yadi kAyendriyasya viSayaH paTutaraH kAyavijJAnaM pUrvamutpadyate / atha jihvendriyasya viSayaH paTIyAJjihvAvijJAnaM pUrvamutpadyate / same prApte tu biSaye tulya ityarthaH / jihvAvijJAnaM pUrvamutpadyate, kasmAt ? bhoktukAmatAvarjitatvAt saMtateH, bhojanecchApravaNatvAdAtmabhAvasyetyarthaH / pUrva jihvAvijJAnamutpadyate iti vacanAt pazcAt kAyavijJAnamutpatsyata ityarthAduktaM bhavati tenAtra vicaaryte| kiM yo'sau jihvA-16 viSayakSaNena saha prAptaH kAyaviSayakSaNa AsIt tatra tatkAyavijJAnamutpadyate AhosvidanyasminkAyavijJAnaviSayakSaNa iti / anyasminnityAha / kathamAlambananiyamo na bhidyate / naiSa doSaH / yattadviSayAlambanaM vijJAnaM tadaprasaMkhyAnirodhaniruddham / / anyattu tatsadRzaM kAyavijJAnamutpadyata iti / ataH pazcAt tadutpadyata ityucyate jAtisAmAnyenaikatvopacArAt / " pR0 78 paM0 16-37. rUpaM dvidhA... kilAsti / asya vyAkhyA yshomitrvircitsphuttaarthaavRttito'vgntvyaa| pR0 79 paM0 3. buddhavacana / yadyapIdaM vasubandhuvacanaM tathApi tasya bauddhAgamAnusAritvAbhiprAyeNa buddhavacanatveno- 20 lekho'tra vihita iti bhAti / pR0 79 paM0 17. zAnatetyatra / atra 'jJAnetyatra' iti ya0 pratipATho'pi sAdhuH / pR0 81 50 5. sNvRtistsaamaanyaa| dRzyatAM pR0 82 paM0 21 / pR0 81 paM0 10. bhedAbhedavikalpanAt / (bhedo'bhedavikalpanAt ? ?) / pR0 82 paM0 2. dvayaM prtiity| katamo ca bhikkhave dukkhassa samudayo ? cakTuM ca paTicca rUpe ca uppajati 25 cakkhuviANaM / tiNNa saMgatiphAso / phAsapaJcayA vedanA / vedanApaJcayA tanhA / ayaM kho bhikkhavo dukkhassa smudyo|... katamo ca bhikkhave dukkhassa atthaMgamo? cakhaM paTicca..... sotaM ca paTicca sadde ca.. ghAnaM ca paTicca gandhe ca.. jica paTizca rase ca.. kAyaJca paTicca phoTabbe ca..... manaJca paTicca dhamme ca..." iti saMyuktanikAye nidAnavarge 2143 / 12 / pR0 82 paM0 16. vijaanaati...'| dRzyatAM pR0 73 paM0 13, TipR0 44 pN03| pR0 82 paM0 19. jAtyAkhyAyA' [pA0 1 / 2 / 9] / atra 'pA0 zaza58' iti paThanIyam / asya vyAkhyA-30 "eko'pyartho vA bahuvad bhavati / brAhmaNAH pUjyAH brAhmaNaH pUjyaH |"-paa0 siddhAntakau / "AkRtyadhikaraNanyAyena ghaTAdizabdAnAM jAtivAcakatvAjAtezcaikatvAdekavacanameva sthAdityArambhaH / jAtizabde ekatve bahuvacanaM vA ra canameva sthAdityArambhaH / jAtizabde ekatve bahuvacanaM vA syAdityakSarArthaH |"baalmnormaa| pR0 83 paM0 3. trAtA / mantra 'trAtA sarvavAdabhedayAthArthyaparipAlanAt' iti paThitavyam / pR0 83 paM0 10. atIndriyatvAccAkSuSazca / atra 'atIndriyazcAkSuSazca' iti pAThaH syAt / pR0 84 paM0 5. bhaI / "bhaI micchAdasaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa ||[snmti0 359] / bhadraM kalyANaM jinavacanasya astu iti sambandhaH / mithyaadrshnsmuuhmysy..| na vidyate mRtaM maraNaM yasmin asau amRto mokSaH, taM sArayati gamayati prApayatIti vA, tasya,...| 'amayasAyassa' iti vA pAThe amRtavat svAdyate iti amRtasvAdam amRtatulyamiti yAvat / tathA rAgAdyazeSazatrujetRpuruSavizeSairucyata iti jinavacanam , tsy| 36 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 84 pN06bhgvtH...| saMvignaiH 'idameva jinavacanaM tattvam' ityevaM sukhenAvagamyate yat tat saMvignasukhAmi(dhi?)gamyam / "evaMvidhaguNAdhyAsitasya jinavacanasya sAmAyikAdivindusAraparyantazrutAmbhodheH kalyANamastu |"-snmtivR0 / pR0 84 paM0 6. dravyasya / / dRzyatAM TipR0 14 pN01| - pR0 85 paM0 5. bheda: / dRzyatAM TipR0 41 paM0 1 / 5. pR. 85 paM0 19. virodha-saGkarA: / zAstravArtAsamu0 // 34-38 / pramANasaM0 pR. 103 paM. 4 / tattvArthazlokavA0 pR0 435 / aSTasaha0 pR0 227 / prameyaka0 pR0 526 / nyAyakumu. pR. 360 / sanmativR0 pR. 452 / syAdvAdara. pR0 738 / prameyaratnamA0 4 / 1 / pramANamI. 1 / 1132 / syAdvAdamaM0 zlo0 24 |-ityaadigrnthebhyo virodhAdidoSasvarUpamavagantavyam, tatkhaNDanamapi teSu vartate / pUrvoktagrantheSu ete doSAH kvacit saMkhyAnirdezaM vinA nirdiSTAH, kvacittu sapta kvacicca aSTau parigaNitAH / "taduktam-'saMzayavirodhavaiyadhikaraNyasaGkaramathobhayaM doSaH / anavasthAvyatikaramapi jainamate 10 sapta doSAH syuH // 1 // ' iti |"-syaadvaadr0 pR. 738 / eteSu katipaye doSA brahmasUtrazAGkarabhA0 2 / 2 / 33 / tattvasaM0 kA0 1722-1730 / hetubinduTI0 |-ityaadigrnthessu ApAditA dRzyante / pR0 85 paM0 21. paraspara / zlokAdhametaditi bhAti / * pR0 85 paM0 22-25. sarva / atra yathAkramaM sAGkhya-bauddha-vaizeSikamatAni varNitAni / pR0 86 paM0 9-10. anekaarthH| dRzyatAM pR0 89 paM0 27, pR0 91 paM0 9 / pramANavArtikAlaM0 3.193 pR0 15 279, pramANavA0 ma0 21194 / pR0 86 paM0 26. anyApRktatvA / (anyaapRthktvaad...?)| pR0 87 paM0 12. aarottnaa| (aarohnnaa...?)| - pR0 87 paM0 14-15. acaakssussH| dRzyatAM pR0 55 paM0 11-12, TipR0 20 50 15-16 / pR0 88 paM0 16. bhed..| atra 'bheda'zabdasya vastuvizeSa ityartho bhAti / 20 pR0 88 paM0 32. hyanumAnam / atra 'anumAnam' iti paThitavyam, dRzyatAM pramANavArtikAlaM. pR0 169 / tattvArtharAjavA0 1 / 12 pR0 56 paM0 30 / pR0 89 paM0 11. adRSTArtham, pratyakSadRSTArtha / atra 'adRSTArthaM pratyakSam , dRSTArtha...' iti pratisthaH pATha eva samIcInaH / ... pR0 89 paM0 13. tadvistaro'paro / (tdvistrpro'pro?)| atra aparo granthaH pramANasamuccayAdizeyaH / pR0 89 paM0 18. tAdRzaH / SaSThayantametat / ..pR0 9.502,12. aaraatpraa...| dRzyatAM pR0 87 paM0 / pR0 90 paM0 3. sAmAnyAnAtmakatvAt / atra 'sAmAnyAtmakatvAt' iti paThanIyam / pR0 90 paM0 13. degmnnumaantv"| atra '.."manumAnatva...' iti pAThaH saGgata eva / ... pR0 90 paM0 20 te viSayo / atra 'sa viSayo' iti bhA0 pratipAThaH samIcIna eva / 30 pR0 91 paM03. svAbhAsAM.. "AtmadharmopacAro hi vividho yaH pravartate / vijJAnapariNAme'sau pariNAmaH sa ca tridhA // 1 // ..... kathametad gamyate-vinA bAhyenArthena vijJAnamevAkAramutpadyata iti? bAhyo hyarthaH svAbhAsavijJAnajanakatvena vijJAnasyAlambanapratyaya iSyate; na kAraNatvamAtreNa, samanantarAdipratyayAdivizeSAprasaGgAt / saJcitAlambanAzca paJca vijJAnakAyAH, tadAkAratvAt / na saJcitamavayavasaMhatimAtrAdanyadU vidyate, tadavayavAnapohya saJcitAkAravijJAnAbhAvAt / tasmAda vinaiva bAhyenAthena vijJAnaM saJcitAkAramutpadyate / na ca paramANava eva saJcitAstasya Alambanam, paramANUnAmatadAkAratvAt / na hyasaJcitAvasthAtaH saJcitAvasthAyAM paramANUnAM kazcidAtmAtizayaH / tasmAdasaJcitavat saJcitA api paramANavo naivAlambanam |...evN bAhyArthAbhAvAd vijnyaanmevaarthaakaarmutpdyte|" iti vasubandhuracitatriMzikAvijJaptikArikAgAM sthiramativiracite bhaassye| . Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 104 60 6.] TippaNAni / pR0 91 paM0 3,17. svAbhAsAM hi vijJapti / atra 'svAbhAsaM hi' iti ya0 pratipAThAnusaraNe tu svAbhAsaM hi vijJAnaM iti pATho mUle [paM0 3] yuktaH / pR. 91 paM0 15. vandhyAputraputratvA / (vandhyAputratvA... ?) / pR0 91 paM0 25-26. svavacana / dRzyatAM pR0 62 paM04 / pR0 92 paM0 25. ctvaarypi..| asya vyAkhyA-"abArthe dve api satye iti satyaprasaGgenedamucyate / ghaTAmbuvaditi / dRSTAntadvayopanyAso bhedadvayopapradarzanArthaH / upakramabhedinazca ghaTAdayaH / buddhibhedinazca jalAdayaH, jalAdiSUpakrameNa rasAcapakarSaNAnupapatteH / athavA dvividhA saMvRtiH-saMvRtyantaravyapAzrayA dravyamAnavyapAzrayA ca / tatra yAsau saMvRtyantaravyapAzrayA tasyAM bhedo'pi sambhavati anyApoho'pi / yA tvasau dravyamAtravyapAzrayA tasyAmanyApoha eva sambhavati, na bhedH| na hi paramANoraSTadravyakasya avayavavizleSaH zakyate kartumiti / saMvRtisaditi saMvyavahAreNa sat / paramArthasaditi paramArthena sat svalakSaNena sadityarthaH / evaM vedanAdayo'pi draSTavyA iti vedanA-cetanA-saMjJAdayo'pi dravyasanta eva draSTavyAH / katham ? vedanAdInAM dharmA-10 NAma(dharmAna ?)pohya buddhayA vedanAsvabhAve buddhirbhavatIti dravyasatI vedanA / evaM saMjJA-cetanAdayo'pi yojyaaH| ghaTazcAmbu cAstIti bruvantaH satyamevAhuH, na mRSeti saMvRtisatyasya vacane prayojanaM darzayati / 'dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH // 1 // ' tathA paramArthasatyamiti paramasya jJAnasyArthaH paramArthaH, paramArthazca satyaM ca tat paramArthasatyam / yathAnyena jJAnena gRhyate tathA saMvRtisatyam , saMvRtyA saMvyavahAreNa jJAnena vA kliSTena akliSTena vA gRhyata iti saMvRtisatyam / trividhaM hi yogAcArANAM sat-paramArtha sat ] saMvRtisad dravyasacca, dravyataH svalakSaNataH sad dravyasaditi / "-16 abhidharmakozasphuTArthA pR0 574 / pR0 92 paM0 30. ceti....saMvRtisat / atra 'cAstIti saMvRtisatyam' iti paThanIyam / pR0 94 60 7. vijAnAti dRzyatAM TipR0 44 paM0 21 / pR0 95 paM0 2-3. kArakAdakAntavataH / ayaM pAThaH pramAdAdAyAta iti parityAjyaH / pR0 95 paM0 15. hetupratyeyasya / (hetupratyayasya ??) / pR0 97 60 4, 17. svnirbhaas"| dRzyatAM TipR0 48 paM0 30 / pR0 97 paM0 8. pratyakSamitatvAt / pratyakSeNa avagatatvAdityarthaH / pR0 97 paM0 10. abhyupagamya / atra abhyupagamayya iti bhA0 pratipAThaH samIcIno bhAti / pR0 97 paM0 22. pratyakSatvAbhAvAta / atra 'pratyakSAbhAvAta' iti bhA0 pratyanusArI pATho'pi ramyaH / pR0 99 paM0 6, 27. pratyekaM / dRzyatAM pR0 96 paM0 30 / 25 pR0 104 paM0 6. AkAza...| "anAsravaM mArgasatyaM trividhaM cApyasaMskRtam / AkAzaM dvau nirodhau ca tatrAkAzamanAvRtiH // pratisaGkhyAnirodho yo visaMyogaH pRthak pRthak / utpAdAtyantavighno'nyo nirodho'pratisaGkhyayA // te punaH saMskRtA dharmA rUpAdiskandhapaJcakam / ta evAdhvA kathAvastu saniHsArAH svstukaaH||"-abhidhrmko0 115-7 // 1 "anAsravAH katame ? anAnavA mArgasatyaM trividhaM cApyasaMskRtam / katamat trividham ? AkAzaM do nirodhau ca / katamau dvau ? pratisaMkhyAnirodho'pratisaMkhyAnirodhazceti / etadAkAzAdi trividhamasaMskRtaM mArgasatyaM cAnAsravA dharmAH / kiM kAraNam ? na hi teSvAsravA anuzerate iti / yadetat trividhamasaMskRtamuddiSTam tatrAkAzamanAvRtiH / anAvaraNakhabhAvamAkAzaM yatra rUpasya gatiH / pratisaMkhyAnirodho yo visaMyogaH, yaH sAsravairdhamairvisaMyogaH sa pratisaMkhyAnirodhaH / duHkhAdInAmAryasatyAnAM pratisaMkhyAnaM pratisaMkhyA prajJAvizeSaH, tena prApyo nirodhaH pratisaMkhyAnirodhaH, madhyapadalopAt, gorathavat / kiM punareka eva sarveSAM sAsravANAM dharmANAM pratisaMkhyA nirodhaH? netyAha / kiM tarhi ? pRthaka pRthaka yAvanti saMyogadravyANi tAvanti visaMyogadravyANi / anyathA hi duHkhadarzanahe yaklezanirodhasAkSAtkaraNAt sarvaklezanirodhasAkSAkriyA prasajyeta / sati caivaM zeSapratipakSabhAvanAvaiyarthyaM syAt / yat tamuktam 'asabhAgo nirodhaH' iti asya ko'rthaH ? nAsya kazcit sabhAgaheturasti nAsau kasyacidityayamasya vAkyasyArthaH, na tu nAsya kazcit sabhAgo'stIti / uktaH pratisaMkhyAnirodhaH / utpAdAtyanta vino naya.Ti. 7 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 104 10 11___pR0 104 10 11. anabhilApyatathAvasthAnAM / atra 'anabhilApyatayAvazya' iti bhA0pratyanusArI pAThaH samIcIno bhaati| pR0 105 paM0 14. doSAkAGkSameva / (dossaakraantmev?)| pR0 105 paM0 22. dyauH kSamA......| "tathA ca yadaikatvaM kASThAmanuprAptaM tadA sarvatra tadeva prakAra ityAha-dyauH kSamA 5 vAyurAdityaH sAgarAH sarito dishH| antaHkaraNatattvasya bhAgA bahirava(riva ?) sthitAH // [vAkyapa0 3 / 741] athavA AstAM katipayavastuviSaya ekatvAnekatvavicAraH / carame dyozca AkAzaM pRthivI ca dyAvA-pRthivyau mahatyau mahAbhUtasaMjJake jala-dyutI tadantare ca vAyurapi tRtIyaH / yadAdityalakSaNamapi sakalatejasAM pradhAnaM divyatejaH, ApaH saritaH samudraH gaurvAvitatarA (?) sarvANyeva etAni mahAbhUtAni sakalajagajIvitabhUtAni, dizo vA lokavyavahAraniyamanimittabhUtAH, kAlazca vakSyamANaH / tadetat sarvamantaHkaraNatattvasyeti / antaHkaraNatvena a(A?)ntararUpatayA pratibhAsamAnaM yat tasyaivaite bhAgAH 10 pratibimbakAH AbhAsAH bahirava(riva ?)sthitAH / paramArthe tu kIdRzo'ntarbahirbhAvaH, ekameva saccinmayaM paraM zabdabrahma yathA tathA'vasthitamiti kaarikaarthH|"-vaakypdiiyhelaaraajvR0 pR. 200 / pR0 106 paM0 2,15. vijJAna | "rUpadhAturarUpadhAtuH kAmadhAturiti traidhAtukaM jagat"-nyAyavA0 tA0 1 / 1 / 14 / "mahAyAne traidhAtukaM vijJaptimAtraM vyavasthApyate"-viMzatikAvijJaptimAtratAsiddhivR0 pR. 1 / "vijJaptimAtramevedaM traidhAtukam"tattvasaM0 paM0 pR0 550 / vistareNa dhAtutrayanirUpaNam abhidharmakozasya tRtIye kozasthAne vilokanIyam / 15 pR0 107 paM0 4,24. zrotrAdi / dRzyatAM TipR0 32 paM0 2 / pR0 108 paM0 8. npuNsk| dRzyatAM pR0 242 Ti0 4 / pR0 108 paM04-5. tattu pratyakSam / etatsthAne 'na tu tvanmatavat' ityetAvanmAtramapi syAt / pR0 108 paM0 15 tattu prtykssm,..."| atra 'na tu tvanmatavat, na tvevaM lakSaNaM pratyakSaM tvanmata iva tvanmatavat' ityevamapi pATho bhavet / dRzyatAM TipR0 50 50 17 / 4 'nyo nirodho'prtisNkhyyaa| anAgatAnAM dharmANAmutpAdasyAtyantavighnabhUto visaMyogAkhyo'nyo nirodhaH sopratisaMkhyAnirodhaH / na hyasau pratisaMkhyayA labhyate / kiM tarhi ? pratyayavaikalyAt / yathaikarUpavyAsaktacakSurmanaso yAni rUpANi zabdagandharasaspraSTavyAni ca atyayante tadAlambanaiH paJcabhirvijJAnakAyairna zakyaM punarutpattum / na hi te zaktA atItaM viSayamAlambayitumiti / atasteSAmapratisaMkhyAnirodhaH pratyayavaikalyAt prApyate / catuSkoTikaM ca bhavati-santi te dharmA yeSAM pratisaMkhyAnirodha eva labhyate, tadyathA - atItapratyutpannotpattidharmANAM sAsravANAm / santi yeSAmapratisaMkhyAnirodha eva, tadyathA anutpattidharmANAmanAsravasaMskRtAnAm / santi yeSAmubhayam , tadyathA - sAsravANAmanutpattidharmANAm / santi yeSAM nobhayam , tadyathA-atItapratyutpannotpattidharmANAmanAsravANAmiti / uktaM trividhamasaMskRtam / yattUktaM 'saMskRtA mArgavarjitAH sAsravAH' iti katame te saMskRtAH? te punaH saMskRtA dharmA rUpAdiskandhapaJcakam / rUpaskandho vedanAskandhaH saMjJAskandhaH saMskAraskandho vijJAnaskandhazcetyete saMskRtA dharmAH, sametya sambhUya pratyayaiH kRtA iti saMskRtAH / na hyekapratyayajanitaM kiJcidastIti / tajjAtIyatvAdanAgateSvavirodho dugdhendhanavat / ta evAdhvA kathAvastu saniHsArAH svstukaaH| ta eva saMskRtA gatagacchadgamiSyadbhAvAdadhvAnaH, adyante'nityatayeti vA / kathA vAkyam , tasyA vastu nAma, sArthakavastugrahaNAttu saMskRtaM kathAvastUcyate, anyathA hi prakaraNagrantho virudhyeta - 'kathAvastUni aSTAdazabhirdhAtubhiH saMgRhItAni' / niHsaraNaM niHsAraH sarvasya saMskRtasya nirvANam , tadeSAmastIti sniHsaaraaH| sahetukatvAt svstukaaH| hetuvacanaH kilArtha(?) vastuzabda iti vaibhASikAH / ityete sNskRtpryaayaaH|" iti vasubandhuviracite'bhidharmakozabhASye 1 / 5-7 / hastalikhito'yamabhidharmakozabhASyAMzo vidvadvarazrIprahlAdapradhAnamahodayaiH [Principal, Fakir Mohan College, Balasore, Orissa.] saujanyAt prdttH| - 1"yathAha bhartRhariH - 'dyauH kSamA vAyurAdityaH .. bahiriva sthitAH' iti / " ityevaM mahAyAnasUtrAlaGkAraTIkAyAmuddhRteyaM kArikA asvabhAvena / dRzyatAm Tibetan citations of Bhartrihari's verses and the problem of his date by Hajime Nakamura, Professor, University of Tokyo, Japan, p. 122, 135. published in the Studies in Indology and Buddhology, Presented in Honour of Professor S. Yamaguchi, Kyoto: Hozokan, 1955, Japan. atra ca asvabhAvasya samayaH 450530 A. D. athavA 470-550 A. D. iti sambhAvitaH / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 115 50 5.] ttippnnaani| pR0 109 paM0 5. na paramArthasatsamudAyaH / paramArthasan samudAyo naindriya iti bhAvaH / pR0 109 paM0 26. vyapadezyA / ayaM pAThaH saMgata eva / tathA ca pR0 109 ityatra 11 TippaNaM nAdeyam / pR0 110 paM0 1. aatmendriyH| dRzyatAM TipR0 32 paM0 35 / pR0 111 paM0 6. guNagrahaNena / (rUpagrahaNena ? ?) / pR0 111 paM0 12. praaguktaa...| dRzyatAM pR0 65 pN01| pR0 112 paM0 4. tatroktaH, AjJAnikavAdaH / iha 'tatroktaH, teSvAjJAnikavAdaH' iti pAThaH smnyjsH| ko ha vaita ved....| dRzyatAM pR0 118 paM0 12 / / pR0 112 paM0 10-11. bhUyastvAdU"vizeSAt / dRzyatAM pR0 480 paM0 25-28 / pR0 113 paM0 6, 26. nirnnyaavgmaa| atra 'nirNayAnAmavagamA...' ityapi bhavet pAThaH / dRzyatAM pR0 117 pN012| 10 pR0 113 paM0 20. abraahmnnvt| dRzyatAM pR0 279 paM0 6 / na cAjJAna / dRzyatAM pR0 116 paM0 3 / pR0 113 paM0 23, 24. viziSyaH / atra 'vizeSya...'iti zobhanam / pR0 113 paM0 28. abudha vagamane / atra 'budha avagamane' iti paThitavyam / pR0 114502. astyrthH......| "sarvazabdAnAmaparAmRSTAkAravizeSamarthamAtraM vAcyamiti kecidAhaH / etat sarvazabdAnAM pratyAyyalakSaNam, pratyAyyasya vAcyasya lakSaNaM boddhavyam / kena tulyametat syAdityAha-apUrvadevatA ityAdi / bhapUrvaka devatAdipadeSu hi nAkAraprathanam / yattu gavAdipadeSu AkAraprathanaM tad nAntarIyakatayA boddhavyam / anyathA apUrvazabdAda devatAzabdAt svargazabdAdazvagavAdizabdavadAkArAdiprathanaM syAt / yatazca tebhyo nAstyAkArAdiprathanamato'rthamAtrameva taiH pratyAyyata iti yuktam |"-vaakypdiiypunnyraajvR0 2 / 120 zloko'yaM tattvasaMgrahe'pyuddhRto vyAkhyAtazca tasya paJjikAyAM pR0283 / tantravArtike'pyuddhRtaH 1 / 3 / 9 / / pR0 114 paM0 5. dravyazabdo durgati / atra 'dravyazabdo droravayave, durgati...' iti pAThaH shobhnH| 20 pR0 114 paM0 13. pratipattavyam / etasminneva / atra 'pratipattavyam / asminneva' ityapi bhavet pAThaH / pR0 114 paM0 16. arthaikatvA / "atha prazliSTapaThiteSu yajuHSu kathamavagamyeta 'iyadekaM yajuH' iti ? yAvatA padasamUhena ijyate tAvAn padasamUha ekaM yajuH / kiyatA cejyate ? yAvatA kriyAyA upakAraH prakAzyate tAvad vaktavyatvAda vaakymityucyte| tenAbhidhIyate-arthaikatvAdekaM vAkyamiti / etasmAccet kAraNAdekavAkyatA bhavati tasmAdekArthaH padasamUho vAkyam , yadi ca vibhajyamAnaM sAkAGkSa padaM bhavati / kimudAharaNam ? 'devasya tvA savituH prasave' [tai0 saM0 114] 25 iti |"-miimaaNsaasuutrshaabrbhaa0 2 / 1 / 46 / atra AkSepaparihArAdikaM zAbarabhASyAt tantravArtikAcca vijJAtavyam / pR0 114 paM0 18. AkhyAta / dRzyatAM pR0 448 tti02| pR0 114 paM0 23. laukiksm...| asyArthaH siddhasenagaNyAdiviracitavyAkhyAbhyo'vagantavyaH / pR0 11550 5. [ bhagavatIsU0 12 / 3 / 467 ] / ana 12 / 3 / 467' ityasya sthAne '12 / 10 / 468' iti paThanIyam / samprati tu "AyA bhaMte ! nANe annANe? goyamA! AyA siya nANe siya annANe, nANe puNa niyamaM aayaa|" iti 30 pATho bhagavatIsUtre dRshyte| 1 asya vyAkhyA-"athAtmana eva svarUpanirUpaNAyAha-AyA bhaMte nANe ityAdi, AtmA jJAnam , yo'yamAtmA asau jJAnam , na tayorbhedaH, athAtmano'nyad jJAnamiti praznaH / uttaraM tu-AtmA syAd jJAnam , samyaktve sati matyAdijJAnasvabhAvasvAt tasya / syAdajJAnam , mithyAtve sati tasya matyajJAnAdikhabhAvatvAt / jJAnaM punarniyamAdAtmA, AtmadharmatvAd jJAnasya / na ca sarvathA dharmo dharmiNo bhidyate, sarvathA bhede hi viprakRSTaguNino guNamAtropalabdhau pratiniyataguNiviSaya eva saMzayo na syAt, tadanyebhyo'pi tasya bhedAvizeSAt / dRzyate ca yadA kazciddharitatarutaruNazAkhAvisararandhrodarAntarataH kimapi zuklaM pazyati tadA 'kimiyaM patAkA kimiyaM balAkA?' ityevaM pratiniyataguNi viSayo'sau / nApi dharmiNo dharmaH sarvathaivAbhinnaH, sarvathaivAmede hi saMzayAnutpattireva, guNagrahaNata eva guNino'pi gRhItatvAt / ataH kathaJcidabhedapakSamAzritya jJAnaM punarniyamAdAtmetyucyata iti / iha cAtmA jJAnaM vyabhicarati, jJAnaM tvAtmAnaM na vyabhicarati khadiravanaspativaditi sUtragArtha iti |"-iti abhayadevasariracitAyAM bhagavatIsUtravRttau 12 / 10 / 468, pR0 592 / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 115 507pR0 115 paM0 7. dvttttiynny...| "atra ca kuNThadhiyo'pyantevAsino yogyatApratipAdanArthaH prakaraNArambhaH pratipAditaH / sA ca viziSTasAmAnyavizeSAtmakatadupAyabhUtArthapratipAdanamantareNAtaH prakaraNAnna sampadyata iti prakaraNAbhidheyaM yogyatopAyabhUtamarthaM titthayaravayaNasaMgaha visesapatthAramUlavAgaraNI / davvaDio ya pajavaNayo ya sesA viyappA siM // 13 // ityanayA gAthayA nirdizati / asyAzca samudAyArthaH pAtanikayaiva pratipAditaH / avayavArthastu-taranti saMsArArNavaM yena tat tIrtha 5 dvAdazAGgaM tadAdhAro vA saGghaH, tat kurvanti utpadyamAnamutpAdayanti tatsvAbhAvyAt tIrthakaranAmakarmodayAdveti / tIrthakarANAM vacanam AcArAdi, arthatastasya tadupadiSTatvAt / tasya saGgraha-vizeSau dravya-paryAyau sAmAnya-vizeSazabdavAcyAvabhidheyau, tayoH prastAraH, prastIryate yena nayarAzinA saGgrahAdikena sa prastAraH, tasya saGgraha-vyavahAraprastArasya mUlavyAkaraNI AdyavaktA jJAtA vA stakaH, dativanaM dravyaM satteti yAvat , tatra 'asti' iti matirasya dravyAstikaH,...dravyameva vArtho'syeti vyArthikaH dravye vA sthito dravyasthitaH / pari samantAt avanam avaH paryavo vizeSaH tajjJAtA vaktA vA nayanaM nayaH nItiH paryavanayaH, 10 atra chandobhaGgabhayAt 'paryAyAstikaH' iti vaktavye 'paryavanayaH' ityuktam, tenAtrApi paryAya eva asti iti matirasyeti dravyAstikavad vyutpattidraSTavyA / sa ca vizeSaprastArasya RjusUtrazabdAdeH Ayo vaktA / zeSAstu naigamAdayo vikalpA bhedA anayoH dravyArthikaparyAyArthikayoH, siM iti prAkRtazailyA. dvivacanasthAne bahuvacanam |..."dvvttio ya pajjavaNao ya' ityAdipazcAdhaikadezasya vivaraNAyAha sUriH-vvaTTiyanayapagaDI suddhA saMgaha pruuvnnaaviso| paDirUvaM puNa vayaNathaniccha vvhaaro|| 14 // iti gAthAsUtram / atra ca saGgrahanayapratyayaH zuddho dravyAstikaH, vyavahAranayapratyayastvazuddha iti tAtparyArthaH / 15 avayavArthastu dravyAstikanayasya vyAvarNitasvarUpasya prakRtiH svabhAvaH zuddhA ityasaGkIrNA vizeSAsaMsparzavatI saGgrahasya abheda grAhinayasya, prarUpaNA prarUpyate'nayeti kRtvA upavarNanA padasaMhatiH, tasyA viSayo'bhidheyaH, viSayAkAreNa viSayiNo vRttasya viSayavyavasthApakatvAdupacAreNa viSayeNa viSayiprakathanametat |...srv sanmAtratayA saGgahan saGgrahaH zuddhA dravyAstikaprakRtiriti sthitam / tAmevAzuddhAM 'paDirUvaM puNa' ityAdigAthApazcArdhana darzayatyAcAryaH / pratirUpaM pratibimba pratinidhiriti yAvat, vizeSeNa ghaTAdinA dravyeNa saGkIrNA sattA / punariti prakRti smArayati / tenAyamarthaH-vizeSeNa saGkIrNA sattA prakRtiH svabhAvaH 20'vacanArthanizcayaH' iti, heyopAdeyopekSaNIyavastuviSayanivRttipravRttyupekSAlakSaNavyavahArasampAdanArthamucyate iti vacanam , tasya 'ghaTaH' iti vibhaktarUpatayA 'asti' ityavibhaktAtmatayA pratIyamAno vyavahArakSamo'rthaH, tasya nizcayaH nirgataH pRthagbhUtaH cayaH paricchedaH, tasya iti dravyAstikasya vyavahAraH iti lokaprasiddhavyavahArapravartanaparo nayaH / so'bhimanyate-yadi hi heyopAdeyopekSaNIyasvarUpAH parasparato yasvarUpAH parasparato vibhinnasvabhAvAH sadrUpatayA zabdaprabhave saMvedane bhAvAH pratibhAnti tato nivRttipravRttyu pekSAlakSaNo vyavahArastadviSayaH pravRttimAsAdayati, nAnyathA, na caikAntataH sanmAtrAviziSTeSu bhAveSu saMgrahAbhimateSu pRthaksvarUpa25 tayA paricchedo'bAdhitarUpo vyavahAranibandhanaM saMbhavatIti |..'ydvaa pratizabdo vIpsAyAm , rUpazabdazca vastunyatra pravartate / tenAyamarthaH-rUpaM rUpaM prati vastu vastu prati yo vacanArthanizcayaH tasya prakRtiH svabhAvaH sa vyavahAraH iti / tathAhipratirUpameva vacanArthanizcayo vyavahAraheturna punarastitvamAtranizcayaH, yataH 'asti' ityukte'pi zrotA zaGkAmupagacchan lakSyate, ataH 'kimasti' ityAzaGkAyAM "vyam' ityucyate / tadapi kima? pRthivI / sApi kA? vakSaH / so'pi kaH? pyarthitve yAvat 'puSpitaH' 'phalitaH' ityAdi tAvannizcinoti yAvad vyavahArasiddhiriti / vyavahAro hi nAnArUpatayA sattAM 30vyavasthApayati, tathaiva saMvyavahArasaMbhavAt / ato vyavaharatIti vyavahAra ityanvarthasaMjJAM bibhrat azuddhA dravyAstikaprakRtibhavati |"-snmtiH / pR0 115 paM0 9. drorvyvo...| "dozca"--pANini0 4 / 3 / 161 / dRzyatAM TipR0 16 paM0 30 / pR0 115 paM0 20. manyate loko'laukikaikAntaM / (mnyte-alaukikaikaantN...?)| pR0 116 paM0 3. ajJAnoktivirodha / dRzyatAM pR0 113 paM0 5 / 35 pR0 117 paM0 19. kSaNasadrUpa / (kssnnvdruup?)| 'kSaNatadrUpa' iti ya0 pratipATho'pyatra zuddho bhAti / pR0 118 paM0 16. vaataadi| prakopAdisvarUpaM carakasaMhitAyAM prathame sUtrasthAne dvAdaze vAtakalAkalIye'dhyAye vilokanIyam / pR0 118 paM0 20. rasavIrya vizeSa / rasAdivizeSasvarUpaM carakasaMhitAyAM sUtrasthAne SaDviMze AtreyabhadrakApyIye'dhyAye vilokanIyam / bhAgAbhAga / (bhAva ?) (bhAvAbhAva ?) / "yathAsvayuktyapekSiNau hi bhAvAbhAvau"-carakasaM0 40 1 / 11 / 44 / saMyoga / "saMyogaH puna yorbahUnAM vA dravyANAM saMhatIbhAvaH tadyathA madhusarpiSoH |"-crksN0 3 / 1 / 3 / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 122 paM0 3.] TippaNAni / pR0 118 paM0 20, pR0 119 paM0 2. deshkaalaa| dRzyatAM carakasaM0 1 / 5-6, 119-10, 3 / 1 / pR0 120 paM0 13. zakyete / atra pratiSu vAkyete iti pAThaH tadanusAreNa 'vAcyete' ityapi bhavet / ( ucyete ? ) / pR0 120 paM0 17. pramANAni / dRzyatAM TipR0 28 paM0 13 / pR0 121 paM0 10. vidhiH, anuvAdaH / "vidhirvidhAyakaH / stutirnindA parakRtiH purAkalpa ityarthavAdaH / vidhivihitasyAnuvacanamanuvAdaH / " - nyAyasU0 2 / 1 / 63 - 65 / vistarArthibhirnyAyabhASyAdikamavalokanIyam / 5 pR0 121 paM0 20. agniSTomAdi / "aSTakA pArvaNaH zrAddhaM zrAvaNI AgrahAyaNI caitrI AzvayujIti saMpsa pAkayajJasaMsthAH / agnyAdheyam agnihotram darzapUrNamAsau AgrayaNaM cAturmAsyAni nirUDhapazubandhaH sautrAmaNI iti sapta haviryajJasaMsthAH / agniSTomaH atyabhiSTomaH ukthyaH SoDazI vAjapeyaH atirAtraH aptoryAma iti sapta somasaMsthAH / " - gautamadharmasU0 8 / 16-18 | yajJazabdo yAgamAtre vaSaTkArapradAne rUDhaH / " vaSaTkArapradAnA yajatayaH / svAhAkArapradAnA juhotayaH |"kaatyaaynshrautsuu0 1 / 2 / 6-7 / "beDuttare - atyagniSTomaH ukthyaH SoDazI vAjapeyaH atirAtraH aptoryAmaH" - kAtyAyana- 10 zrautasU0 10 / 9 / 26 / pR0 121 paM0 20. vasante brAhmaNo pR0 122 paM0 3. na tu ghaTavada / dRzyatAM pR0 152 paM0 10 / vAjapeyena vaizyaH / dRzyatAM pR0 210 paM0 20-21 / 53 1 "saptagrahaNamekaikasya gaNanArtham / 'pAka' grahaNaM sthAlIpAkasambandhArtham / yajJagrahaNamagnisambandhArtham / saMsthAH samyak sthitA gRhya evoktA ityarthaH / " - maskaribhA0 pR0 129. Government Library Series, Mysore / 2 SaDuttare [ agniSTomasaMsthAyAH ] SaD vikArA ityarthaH / - karkabhA0 / 3 kAtyAyanazrautasUtraprastAvanAyAM yajJAdikharUpaM samyak vicAritamasti, tathAhi - "sUtrANAM prasthAnatrayam - dhArmikaM viSayamavalambya sUtrANi zrautasUtra gRhyasUtra-dharmasUtrAtmanA prathitAni / tatra vedokAnAM tretAsAdhyAnAM karmaNAmanuSThAnakramabodhakAni zrautasUtrANi / jAtakarmAdisaMskArakarmaNAmekA misAdhyAnAM karmaNAM pratipAdako grantho gRhyasUtram / sAdhAraNavarNAzramadharmapratipAdako grantho dharmasUtramiti / [ pR0 28 ]......"yajJAdisvarUpam - tatra zrutau tAvat vaidikAni karmANi paJcadhA vibhaktAni / sa eSa yajJaH paJcavidhaH - agnihotraM, darzapUrNamAsI, cAturmAsyAni, pazuH, 'somaH / smRtau tu aupAsanahomaH, vaizvadevam, pArvaNam, aSTakA, mAsi zrAddham, zravaNA, zUlagavaH, iti sapta pAkayajJasaMsthAH / agnihotraM, darzapUrNamAsau, AgrayaNam, cAturmAsyAni, nirUDhapazubandhaH, sautrAmaNI, piNDapitRyajJAdayo darvIhomA iti sapta haviryajJasaMsthAH / agniSTomaH, atyagniSTomaH, ukthyaH, SoDazI, vAjapeyaH, atirAtraH, aptoryAmaH, iti sapta so saMsthA iti zrautAni smArtAni militvA ekaviMzatiruktAni / tatra smArtAH sapta pAkayajJasaMsthAH smRtau gRhye vA nirUpitA iti na sUtrakAreNa tAsAmatra nirUpaNaM kRtam / tathApi teSAmapi svarUpamatisaMkSepeNa nirUpyate kiJcidiva / tatra yA imAH smArtAH saMsthAH tA gRhItasmArtAgninA puruSeNa svAmnAvanuSTheyAH / [ pR. 30-31] ... * tataH zrautAH sapta haviryajJasaMsthAH // [pR. 32] vAjapeyayajJaH - atha vAjapeyasvarUpamucyate - sa ca brAhmaNa-kSatriyamAtrakartRkaH, na vaizyAdhikArikaH / etadatirikte saptasaMsthAntargate vAjapeye tu vaizyo'pyadhikArI / kAlazcAsya zaradRtuH / [ pR0 38 ]agnihotre dravyaM devatA ca - evamAdhAnasiddheSu vaitAnikAbhiSu agnihotrAdIni karmANyanuSTheyAni / tatrAgnihotraM nAma abhyuddezena sAyaM prAtaH kriyamANo homavizeSaH / atra dravyANi payaAdIni bahUnyAmnAtAni / tatra payo mukhyaM dravyaM katvaGgatayA AnnAtam, itarANi ca yavAgUtaNDuladadhighRtarUpANi dravyANi kAmyAni zrutAvAnnAtAni / ..... / atrApi agnirmukhyA devatA, prajApatiraGgadevatA viSTa - kRtsthAnIyA sAyaMkAle / prAtazca sUryo mukhyA devatA, prajApatiraGgadevatA / ata eva ca agnidevatAkatvaM pravRttinimittamAdAya agnihotrazabdaH karmanAmadheyam / asyaiva ca zrautasya karmaNo'gnihotramiti saMjJA, na tu smArtasyopahAsanahomasya / asya ca agnihotrasya mahat prAzastyam; akaraNe ca mahAn pratyavAyo janmano vaiyarthyaM ca bahu pratipAditaM zrutau smRtau ca / [ pR0 33 ]......atha somayAganirUpaNam - [ agniSTomaH ] atrAnuSThAne kalpadvayam / yadA somena yiyakSati tadA kasmiMzcid vasante'nInAdhAya samanantarameva somena iSTvA darza- pUrNamAsAdikamanutiSThedityekaH / AdhAnAdikaM darzapUrNamAsAdikam iSTe (TvaivAnantaraM somena yajetetyaparaH / atra ca dravyaM somarasaH / somo nAma latAvizeSaH / taM kasmAccit puruSAt krItvA tato ra niSkAzya tena ca homaH kriyate, ata evAsya somayAga iti vyavahAraH / iyaM tu latA nedAnIM bhArate deze samupalabhyate, pUrvamapi na sarvatropalabdhA'bhUt kiM tarhi ? pavitre dezavizeSe eva / tAni ca sthAnAni pUrvAcAryaiH saMgRhItAni / idAnImasyA 1 dRzyatAm aitareya brA0 / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [ pR0 12204 pR0 122 paM0 4. vAyavyaM ..... " tatra ca prathamAnuvAkasyAdAvaizvaryakAminaH pazuM vidhatte - ' vAyavya zvetamAlabheta bhUtikAmaH, vAyurvai kSepiSThA devatA, vAyumeva svena bhAgadheyenopadhAvati, sa evainaM bhUtiM gamayati, bhavatyeva | 2|1|1|' iti / vAyurdevatA yasya pazoH so'yaM vAyavyaH / sa ca zvetavarNaH / tamAlabheta saMspRzet, barhiH lakSazAkhAbhyAM yAgArthamupakuryAdityarthaH / yadyapyatra 'yajeta' iti na zrUyate tathApi dravyadevatAtmakasya yAgarUpasya zrUyamANatvAdanyathAnupapattyA 'vAyavyena yajeta' ityevaM 5 yAgaH kalpanIyaH / na ca satsu sahasrasaMkhyAkeSu deveSu kuto vAyurevApekSyata iti zaGkanIyam, vAyoratizayena kSipragAmidevatvAt / zvetapazuSvatipriyatvAdvAyoH svakIyo bhAgaH, svArthe 'dheya' pratyayaH / yadvA varNavyatyayena dAtavyatvamudhyate / tena ca bhAgadheyenAsAdhAraNena vAyumevopadhAvati, samIpaM prApnoti, sevata ityarthaH / itaradevAnAmasmin pazAvatyantapriyatvAbhAvAd 'vAyumeva' ityavadhAryate / yadvA yajamAnasyAnAdaravyAvRtyartham, 'upadhAvatyeva' iti yojyam / tena tuSTaH sa vAyurevainaM yajamAnamaizvarya gamayati, pUrvavad 'gamayatyeva' iti yojyam / tadanugradAdayaM bhavatyeva, aizvaryaM prApnotyeva / " iti taittirIyasaMhitAyAH 10 sAyaNabhASye 211191 54 pR0 122 paM0 12. dhAnyAdyartha mamIkriyA / atra " dhAnyAdyarthamayI kriyA' iti zuddhaM bhAti / pR0 123 paM0 19. bhedasaMsargAbhyAM / "samarthaH padavidhiH | 2|1|1| parArthAbhidhAnaM vRttirityaahuH|''' athavA samarthAdhikAro'yaM vRttau kriyate / sAmarthyaM nAma bhedaH saMsarge vA / apara Aha-bhedasaMsagauM vA sAmarthyamiti / kaH anupalambhAt tatsthAne pUtIkasaMjJakaM latAntaraM gRhItvA tatraiva some kriyamANAn saMskArAnanuSThAya tadrasenaiva yAgaH kriyate / yAgo'yaM dinaikasAdhyaH, tathApi khAGgaiH sahitaH paJcabhiH dinairanuSThIyate, tatra RtvijaH SoDaza / ayaM somayAgo'gniSToma - saMsthAko naSToma ityucyate / agniSToma iti sAmnaH saMjJA / sAmavede 'yajJAyajJA vo'gnaye' ityRci geyatvena vihitaM sAma agniToma ityucyate / saMsthAzabdaH samAptivAcI / etadevAtra kratau antimaM sAma, na tataH sAmAntaramasti / iti anenaiva samApyamAnatvAdayameva kraturagniSTomasaMsthAko'gniSToma ityucyate / somayAgasya yena nAmnA samAptistena nAmnA vyavahAraH zrutau bahudhA dRSTaH yathA [ pR. 42 ] ukthyaH SoDazItyAdi / ato'gniSTomasAmnA samApyamAnatvAdasya agniSToma iti yuktA saMjJA / iyaM ca jyoti sya prathamA saMsthA / tasya hi catasraH saMsthAH - agniSTomaH, ukthyaH, SoDazI, atirAtrazceti / agniSTomasAmnA samApyamAnasya RtoragniSTomazabdavAcyatvamuktam / agniSTomasAmAnantaraM yatra ukthyAkhyasAmnA stUyate na tataH paramasti kiMcit sAma sa ukthyasaMsthAko jyotiSTomaH / ukthyastotrAnantaraM yatra SoDazyAkhyaM stotraM kriyate sa SoDazisaMsthAko jyotiSTomaH / SoDazistotrAnantaraM yatra atirAtrasaMjJakAni sAmAni gIyante so'tirAtrasaMsthAko jyotiSTomaH / evaM saMkhyAcatuSTayaviziSTasya kratorjyotiSToma iti saMjJA / trivRt paJcadaza saptadaza ekaviMza iti catvAraH stomA jyotiHpadena abhidhIyante / jyotIMSi stomA yasya sa jyotiSTomaH / etatpadanirvAcake brAhmaNe hi evameva niruktamasti / 'trivRt paJcadaza saptadaza ekaviMza etAni vAva tAni jyotIMSi ya etasya stomA:' [ tai0 brAhma0 1 / 5 / 11] iti / etAsAmeva catasRNAM saMsthAnAM kvacidAvApodvApAdinA aparAstisraH saMsthAH sampAdyante / atyagniSTomaH, vAjapeya aptoryAmazceti / agniSTomastotrAnantaramukthyamakRtvA yatra SoDazI kriyate so'tyagniSTomasaMjJakaH RtuH / [ pR. 43 ]....imA eva sapta saMsthAH smRtau nityatayA vihitAH / [ pR. 44]kalpo'yaM brAhmaNayajamAnake somayAge'gniSTomasaMsthA ke uktaH / karmaNAM traivarNikAdhikAritvAt rAjanya- vaizyAvapyatrAdhikriyete iti tu nirvivAdameva / evaM ca yadi rAjanyo vaizyo vA agniSTomamAjihIrSati tadA na tatra somo dravyaM bhavitumarhati kintu nyagrodhavRkSasya aGkurANi phalAni vA AhRtya tAni ca samyak peSayitvA laukikena danA sAkaM sammelya tadeva ca dravyaM somasthAne kRtvA yajeran / some kriyamANAH sarve'pi saMskArAH krayAdayo'trApi bhavantyeva / mantrANAmapi somapadaghaTitAnAmanUhenaiva prayogaH / " [ pR0 54 ] - kAtyAyanazrautasUtrabhUmikA [ acyutagranthamAlAyAM prakAzitA, kAzI ] / 1 taMtra bhedaH saMsargAvinAbhAvitvAdanumIyamAnasaMsargaH sAmarthyam, saMsarge vA bhedAvinAbhAvyanumeyabhedaH, ubhau vA yogapadyenAzrIyamANau sAmarthyamityarthaH / tatra bhedapakSe rAjA puruSaM svAmyantarebhyo nivartya svArthaM jahAti / puruSastu ajahadapi khArtha svAntarebhyo rAjAnaM nivartayati |...evN saMsarge'pi yojyam / " iti kaiyaTaviracite pAtaJjalamahAbhASyapradIpe / asya pradIpasya vistareNa vyAkhyAnaM tu uddyote vilokanIyam / 1 '"bhedasaMsargavadarthapratipAdakatvamevaikArthI bhAvasAmarthyamityarthaH / tatra yuktiruktaiva / tatra bheda iti / svatva samAnAdhikaraNo rAjabhinnasvAmikabhedo rAjasaMsargavyApyaH / evaM vRttyupasthApyarAja sambandhavadvayaktigatarAjasambandho rAjabhinnasvAmikabhedavyApya iti bhAvaH " iti nAgojI bhaTTaviracite udyote / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 126 paM0 24,32.] TippaNAni / punarbhedaH saMsargo vA ? iha 'rAjJaH' ityukte sarva svaM prasaktam , 'puruSaH' ityukte sarvaH svAmI prasaktaH / ihedAnIM 'rAjapuruSamAnaya' ityukte rAjA puruSaM nivartayatyanyebhyaH svAmibhyaH, puruSo'pi rAjAnamanyebhyaH svebhyaH / evametasminnubhayato vyavacchinne yadi svArtha jahAti kAmaM jahAtu, na jAtucita puruSamAtrasyAnayanaM bhaviSyati / " iti pAtaJjalamahAbhASye 2 // 11 // pR0 123 paM0 20. yena smaano...| (kena samAno brhmcaarii!)| "caraNe brahmacAriNi"-pA0 6 / 3186 / pR0 124 paM0 1,7. pramAdAdhIta / 'pramAdapAThaH' [ zAbarabhA0 1218] 'pramatagItaH' [pAtaJjalamahAbhA0 1 / 1 / / paspazA0] ityAdayaH zabdaprayogA bahulamupalabhyante grantheSu / / pR0 124601-2. agnihotrAkhyaM |..."tprkhyN cAnyazAstram 1 " iti mImAMsAdarzanasUtrasya zAbarabhASye kumArilabhaTTaviracite tantravArtike ca 'agnihotra'zabdasya karmanAmadheyatvaM siddhAntitam / "agnihotraM juhoti [ tai0 saM0 1 / 5 / 9 / 1, mai0 saM0 186] ityatra 'agnihotra'zabdasya karmanAmadheyatvaM tatprakhyazAstrAt / tasya guNasya prakhyApakasya prApakasya zAstrasya vidyamAnatvAd 'agnihotra'zabdaH karmanAmadheyamiti yAvat / nanvayaM guNavidhireva kuto na iti cet, na, yadi 'agnau 10 hotramassim' iti saptamIsamAsamAzritya homAdhAratvenAgnirUpo guNo vidheyaH tadA 'yadAhavanIye juhoti' ityanenaiva agneH prAptatvAt tadvidhAnAnarthakyam / 'agnaye hotram' iti caturthIsamAsamAzritya agnidevatArUpaguNo'nena vidhIyata iti cet, na, taddevatAyAH zAstrAntareNa prAptatvAt / kiM tacchAstrAntaramiti cet, 'yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti' [mai0 saM0 187] iti kecit / apare tu 'agnijyotijyotiragniH svAhA' [mai0 saM0 1 / 6 / 10] iti mantravarNa evaagniruupdevtaapraapkH|"-iti laugAkSibhAskarapraNIte arthasaMgrahe / mImAMsAnyAyaprakAza pR. 6.prabhRtigrantheSvapi carcito'yaM vissyH| 15 pR0 124 paM0 8. dazadADimAdizlokAvayavavat / "anarthakAni-'daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinaM palalapiNDaH / adharorukametat kumAryAH sphaiyakRtasya pitA praitizInaH // ' iti / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 1 / 11, 1 / 2 / 45 / - pR0 125 paM0 3-4. nApi ghaTAdi... dRzyatAM pR0 152 5011-12 / / pR0 125 paM09-10. vAkyabhedA| "bhinnAvimAvau~, ubhayAbhidhAne vAkyaM bhidyeta |"-shaabrbhaa0 1 / 2 / / "mAvRttyA ubhayavidhAvAvRttilakSaNo vAkyabhedaH |.."ekvaakysy pratyekamubhayapadAthai vyApArabhedenobhayavidhAyakatve vAkyabhedo bhavati |......vidheysyobhytve tadvidhAyakavAkyasyApi vyApArabhedenaiva tadvidhAyakatvaM sambhavati, naanythaa|" iti laugAkSi bhAskarapraNItasya arthasaMgrahasya rAmezvarabhikSukRtAyAM kaumudyAM vyAkhyAyAm / pR0 125 paM0 15. naitd| "medhyo'naDvAn vibhASita iti / naitad vicAryate anaDvAn nAnaDAniti / kiM tarhi ? Alabdhavyo nAlabdhavya iti / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 1 / 43 / Alabdhavyo hantavya ityartho bhAti / . pR0 125 paM0 17. svbhaavsiddhN...| "evaM tarhi karmasAdhano bhaviSyati 'bhAvyate yaH sa bhAvaH' iti / kriyA caiva 25 hi bhAjyate / svabhAvasiddhaM tu dravyam / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 3 / 1 / dRzyatAM pR0 383 paM0 12 / pR0 125 paM0 25, pR0 126 paM0 1. atha puna: / dRzyatAM pR0 152 paM0 19 / . pR0 126 paM0 24,32. puurvaapriibhuutN...| atra vistarArthibhirvAkyapadIyatRtIyakANDasyASTamaH kriyAsamuddezo vilokanIyaH / dRzyatAM pR0 383 paM0 13, pR0 406 paM0 22 / 1"bhASye 'anyebhyaH svAmibhyo nivartayati' ityuktyA svasvarUpasvAmito na nivartayatItyarthalAbhAt saMsargo bodhitaH / etena"bhedapratipAdane'pi saMsargApratipAdanAnyUnatetyapAstam / " iti ukssyote| 2 kRshH| 3 "apUrvamanapara santamekatvAt parvAparIbhUtaM pUrvAparamiva paurvAparyeNAvasthitamekamanekAsu kriyAsu Azritam tadabhinirvRttivazenAminiyamAnama AcaSTevrajatIti / "upkrmprbhRtiiti| upakrama ArambhaH, tasmAdArabhya apavargaparyantam , yAvadantyA kriyetyarthaH / ' upakramAdArabhya yacca vrajitaM yacca vrajyate yacca vrajiSyamANaM tat sarvamekIkRtya vaktAro bhavanti-vrajati devadatta iti |.."tsmaat prasiddhazAstrasamayo'pi laukikaprasiddhyaiva pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtena AcaSTe 'vrajati, pacati' ityupakramaprabhRtyapavargaparyantam / tasmAdupapannamanekakriyAbhirnivaryamAno bhAva AkhyAtenocyate / Aha ca-'kriyAsu bahvISvabhisaMzrito yaH pUrvAparIbhUta ivaika eva / kriyAbhinivRttivazena siddha AkhyAtazabdena tamarthamAhuH / [bRha0 14 / 4] iti / 'mUrta sattvabhUtaM sattvanAmabhiH' / kadAcittameva bhAvaM tathaiva upakramaprabhRtyabhinivartyamAnamapavargaparyantaM mUrta santaM sattvabhUtaM sattvarUpiNaM liGgasaMkhyAyuktaiH sattvanAmabhirAcaSTe / katham ? vrajyA paktiriti / tatrokto vizeSaH - kRdabhihito bhAvo dravyavad bhavati / ...... Aha ca -'kriyAbhinirvRttivazopajAtaH kRdantazabdAbhihito yadA syAt / saMkhyAvibhaktivyayaliGgayukto bhAvastadA dravyamivopalakSyaH // [ bRha0 1 / 4] iti|" iti yAskaviracitaniruktasya durgavRttau 111 // Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 127 paM0 11-14__ pR0 127 paM0 11-14. saMsargo........"zabdasyArthavyavacchede vizeSasmRtihetavaH / uddhRtAvimau zloko kAvyaprakAza[ 2 / 19 TIkAdiSu vyAkhyAtau ca tatra / idaM punaravadheyam - mudrite vAkyapadIye'nyatra ca bAhulyena 'zabdArthasthAnavacchede' iti pATho dRzyate tathApi 'zabdasyArthacyavacchede' iti prAcInaH pAThaH, sa ca zuddha eva / arthavyavacchede svArthanirNaye kartavye ityAzayaH / siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttAvapi uddhRtamidaM zlokadvayam, tatra ca 'zabdasyArthavyavacchede' 5 ityeva pATho dRzyate / puNyarAjaviracitA vAkyapadIyattirapi etatpAThAnukUlaiva bhAti / pR0 127 paM0 15. Asannazruto'gnihotrazabdaH, taccodita / atra ya0 pratyanusArI 'AsannazrutAgnihotra. zabdAttaccodita' iti pATho'pi samIcIna eva / pR0 128 paM0 7. prlmbte...| "arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam / 1 / 2 / 45 / ..... nipAtasyAnarthakasya prAtipadikasaMjJA vaktavyA / khaJjati / nikhakSati / lambate / prlmbte| kiM punaratra prAtipadikasaMjJayA prArthyate ? 'prAtipadikA diti 10 svaadhutpttiH| 'subantaM padam' iti padasaMjJA / padasya padAditi nighAto yathA syAt / ............ adhiparI anrthko1|4|93 / .......... athavA nemAvanarthako / kiM tdynrthkaavityucyte| anarthAntaravAcinAvanarthako dhAtunoktA kriyAmAhatuH / tada 1"vAkyAt prakaraNAdarthAdaucityAd dezakAlataH / zabdArthAH pravibhajyante na rUpAdeva kevalAt // 2 // 316 // tatra vAkyAcchabdArthanirNayo yathA 'kaTaM karoti bhISmamudAraM darzanIyam' iti...... bhISmaguNAnvitasyaiva kaTasya karaNaM vAkyArthaH / ... tathAtra prakaraNamapyazabdaM zabdArthanirNayanimittam , yathA grAmaprastAve saindhavAnAM codanamazvAnayanaparyavasAyi bhavati / bhojanaprastAve tu tadeva lavaNapratItimupajanayatIti / arthastu zAbdatvAcchabdArthanirNayaM prakalpayati, yathA 'aJjalinA juhoti, ajalinA sUryamupatiSThate, aJjalinA pUrNapAtramAharati' ityatra juhotItyAdyarthavazAd vibhinnArthavAcako'jalizabdaH |.........aucityaadpi zabdArthavyavasthAnaM dRzyate, yathA 'yazca nimbaM parazunA yazcainaM madhusarpiSA / yazcainaM gandhamAlyAbhyAM sarvasya kaTureva sH||' ityatra anuktakriyApadAni sAdhanAnyeva aucityavazAt svasamucita kriyApadAvagalyA..... vAkyArthasya pratItimupajanayanti / tathA ca yo nimbaM parazunA chinatti yazcainaM gandhenAnulimpati sarvasya tasya 'dustyajA prakRtiH' iti kRtvA kaTureva, daurmanasyadAnanipuNa eva / iti kasyacit khalatvapratipAdanamatra tAtparyArthaH / . dezAcchabdArthanirNayo yathA 'mathurAyAH prAcInAdudIcInAdvA nagarAdAgacchAmi' ityukte nagaravizeSAt pATaliputrAdAgacchAmi iti gamyate / ..... kAlAttu khalu vyavasthA dRzyate, yathA zizire 'dvAram' ityukta 'pidhehi' iti, grISmasamaye tvevamabhidhAne 'samuddhATaya' iti gamyate / etacca zabdArthanirNayopAyAnA dimAtrapradarzanaM boddhavyam / tathA cAparaiH saMsargAdayaH zabdArthAvacchedahetavaH pradarzitA ityAha-saMsargo viprayogazca...... // 2 / 317 ||....."vishesssmRti hetavaH // 2 // 318 ||.........sNsrgaadibhirvcchedH kriyate...."saMsargAdibhirarthanirNayaH kriyate |.."saamrthymev hi saMsargAdibhirvyajyata iti / tatra saMsargAd yathA 'sakizorA dhenurAnIyatAm' ityatra niyatena saMsargiNA kizoralakSaNena vizeSAvasAyanimittena vaDavAyA eva sampratyayaH / yathA ca 'savatsA dhenuH' ityatra vatsasaMsargAd godhenoreva sampratyaya iti saMsargAdarthanirNayaH / "tathA saMsargavad viprayogo'pi avacchedahetuH |..."akishoraa dhenuH avatsA akarabhA vA AnIyatAm' iti kizorAdiviprayogena viziSTajAtIyAyA eva dhenoravagatirupajAyata iti / .. sAhacaryAd yathA 'rAmalakSmaNau' ityukte lakSmaNasAhacaryAd dAzarathereva pratItiH |.."virodhaadpyrtho'vdhaaryte, yathA 'rAmArjunau' ityatra arjunasa nidhAne nisargavairiNo jAmadagnyasyaiva pratItiH / arthaprakaraNadezakAlaucityairvizeSe'vasthApanaM prAk pradarzitam / liGgAca vAkyAntare dRSTAd bhedaH prasiddhaH pratIyate, yathA 'aktAH zarkarA upadadhAti' ityatra anekasyAJjanadravyasya sambhave tejoghRtasya stutiruktA / etasmAliGgAda ghRtasAdhanatvamajikriyAyAH zarkarAkarmikAyA nirdhAryate / zabdAntarasaMnidhAnAdapi vizeSAvagatiH, yathA 'arjunaH kArtavIryaH' 'rAmo jAmadAyaH' iti / sAmarthyAd vizeSapratipattiH, yathA 'anudarA kanyA' iti sAmarthyAdudaravizeSapratiSedhapratItiH / ... vyaktirliGgam / tasmAnnirNayo yathA 'tad prAmasyAdha labheta' ityatra samapravibhAge'rdhazabdo napuMsakena parAmarzAt / tasmAd prAmasyA samameva pratIyate / 'taM grAmasyArdham' ityatra tu tamiti puMliGgena parAmarzAd grAmaikadezamAtraM pratIyate |...khraad yathA 'sthUlapRSatImAlameta' ityatrAntodAttasya zravaNAt 'sthUlA cAsau pRSatI' ityevaMvidhArthapratItiH / pUrvapadaprakRtisvaratvadarzane 'sthUlAni pRSanti yasyAm' ityanyapadArthapratItiH / NatvanatvAbhyAM yathA praNAyaka ityatra upasargAzrayaNatvasadbhAve praNayana kriyAkartuH pratItiH / NatvAbhAve tu pragatA nAyakA asmAddezAdasau 'pranAyako dezaH' ityanyapadArthapratItiriti / tadevamete zabdArthasya sandehanirAkaraNadvAreNa niyatArthAvasAyahetutvAd vizeSasmRtihetavo nirNayahetavaH saMsodaya iti boddhavyam / " iti puNyarAjaviracitAyAM vAkyapadIyavRttau 21316-318 / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 129 paM0 23.] TippaNAni / viziSTaM bhavati / ... uktArthAnAmapi prayogo dRzyate / tadyathA - apUpau dvAvAnaya, brAhmaNau dvAvAnayeti / " iti pAtaJjalamahAbhASye / " adhiparI anarthakau / 1 / 4 / 93 / uktasaMjJau [ = karmapravacanIyasaMjJau ] staH / kuto'dhyAgacchati / kutaH paryAgacchati |"paa0 siddhAntakau0 / "idAnIM saMbhUyArthAbhidhAyakatvamapi darzayitumAha- aprayoge'dhiparyozca yAvad dRSTaM kriyAntaram / tasyAbhidhAyako dhAtuH saha tAbhyAmanarthakaH // [ vAkyapa0 2 / 191] samudAya eva viziSTArthAbhidhAyaka ityadhiparyoH kevalayordhAtozcAtrAnarthakatvamanarthAntaravAcakatvamityarthaH / " iti puNyarAjaviracitAyAM vAkyapadIyavRttau / pR0 128 paM0 7. kumbhakAravat" / "upapadamatiG / 2 / 2 / 19 / upapadaM subantaM samarthena nityaM samasyate / atiGantazcAyaM samAsaH / kumbhaM karotIti kumbhakAraH / iha kumbha as kAra ityalaukikaM prakriyAvAkyam / " - pA0 siddhAntakau0 / 57 pR0 128 paM0 10-11. astikSIrAznIta pibatAdiSu tiGantapratirUpakanipAta ... | "anekamanyapadArthe / 2 / 2 / 24|'''''' subadhikAre'stikSIrAdInAmupasaMkhyAnaM kartavyam / astikSIrA brAhmaNI / na vA kartavyam / kiM kAraNam ? avyayatvAt / avyayameSo'stizabdaH / naiSo'sterlaT / kathamavyayatvam ? ' upasargavibhaktisvarapratirUpakAzca nipAtasaMjJA bhavanti' 10 iti nipAtasaMjJA / 'nipAto'vyayam' ityavyayasaMjJA / " - pA0 ma0 bhA0 / " anekamanyapadArthe | 2|2| 24| anekaM prathamAntamanyasya padasyArthe vartamAnaM vA samasyate / sa bahuvrIhiH / astIti vibhaktipratirUpakamavyayam / astikSIrA gauH / mayUravyaMsakAdayazca / 2 / 1 / 72 / ete nipAtyante / ...anIta pibata ityevaM satataM yatrAbhidhIyate sA aznItapibatA / " - pA0 siddhAntakau 0 / pR0 128 paM0 14. zaGkulAkhaNDaprAtipakSyeNa / "tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena / upAdAnavikalaH, zaGkulAkhaNDaH, kirikANaH / samarthagrahaNaM kimartham ? 'tiSTha tvaM, zaGkulayA, khaNDo dhAvati musalena / kiM tvaM kariSyasi zaGkulayA, khaNDo 15 viSNumitra upalena / " iti pAtaJjalamahAbhASye 2|1|1| pR0 128 paM0 15-16. devadattasya sApekSasyApi samAsaH / "yadi sApekSama samarthaM bhavatItyucyate 'rAjapuruSo'bhirUpaH ' 'rAjapuruSo darzanIyaH' atra vRttirna prApnoti / naiSa doSaH / pradhAnamatra sApekSam / bhavati ca pradhAnazabdasya sApekSasyApi samAsaH / yatra tarhyapradhAnaM sApekSaM bhavati tatra vRttirna prApnoti - 'devadattasya gurukulam' 'devadattasya guruputraH ' 'devadattasya dAsabhAryA' iti / naiSa doSaH / samudAyApekSAtra SaSThI sarva gurukulamapekSate / " - iti pAtaJjalamahAbhASye 21111120 vistarArthibhistu asya vyAkhyAnaM pradIpe udyote ca vilokanIyam / pR0 128 paM0 18 - 19. apazabdo hi nAma... / "bhUyAMso'pazabdAH / ... tadyathA - 'gauH' ityasya zabdasya 'gAvI, goNI, gotA, gopotalikA' ityAdayo bahavo'pabhraMzAH / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1|1| paspazAhnike / " tatra 'gauH ' iti prayoktavye azaktyA pramAdAdibhirvA gAvyAdayastatprakRtayo'pabhraMzAH prayujyante / te ca sAsnAdimatyeva labdhasvarUpAH sAdhutvaM vijahati / arthAntare tu prayujyamAnAH sAdhava eva vijJAyante / na hyeteSAM rUpamAtrapratibaddhamasAdhutvam / akhagoNyAdayaH zabdAH 25 sAdhavo viSayAntare / 1 / 149 | Avapane 'goNI' iti svaviprayogAbhidhAne ca 'asvaH' ityetayoravasthitaM sAdhutvam |" iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIya svavRttau 1 / 149 | pR0 129 paM0 3. padAntaraviSayatvAt, ajJAta / atra 'padAntaraviSayatvAt, vAkyabheda eva vA ajJAta .... iti pAThaH samIcIno bhAti / dRzyatAM TipR0 57 paM0 35 / 5 pR0 129 paM0 14. kriyArthatvarUDhasya / atra hastalikhitapratyanusArI 'kriyArthe ca rUDhasya' iti pAThaH zobhana eva / 30 pR0 129 paM0 14 - 16. AkhyAtasya... / dRzyatAM TipR0 55 paM0 28 / pR0 129 paM0 19. dhAtuprAtipadika" / "arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam / " - pA0 1/2/45 / "bhUvAdayo dhAtavaH / " - pA0 1|3|1| "kriyAvacano dhAtuH / " - pA0 ma0 bhA0 1|3|1| " suptiGantaM padam / " - pA0 1 / 4 / 14 | pR0 129 paM0 23. 'na' ityanuvartanAt / 'na' ityanuvartanAd 'na kevalo vAkyabheda eva vA' ityAzayaH pratIyate / evaM ca mUle'pi [pR0 129 paM0 3] 'na padabheda eva padAntaraviSayatvAt, vAkyabheda eva vA ajJAtasyAgnihotrasya kriyA- 35 vizeSaNatvenAnuvAdAt' iti pAThaH samIcIno bhAti / dRzyatAM TipR0 57 paM0 28 / 1 " tiSTha tvam, zaGkulayA na prayojanam, musalena kRtaH khaNDo dhAvatItyarthaH / 'zaGkulayeti sahayoge tRtIyA' ityapi kazcit / he viSNumitra tvaM zaGkulayA kiM kariSyasi ? upalena pASANena kRtaH khaNDa iti dvitIyArthaH / iti uddayote / naya0 di06 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 130 50 10pR0 130 paM0 10. zabdAvyavasthAnAt / atra ya0pratipAThAnusAreNa 'zabdAvyavasthAnam , tadavyavasthAnAt, ityapi pAThaH saMbhavet / pR0 130 paM0 15-16. prtijnyaatyaagprtishaantrgmn"| "pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH / pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAt tadarthanirdezaH pratijJAntaram |"-nyaaysuu0 5 / 2 / 2-3 / vistareNa nyAyabhASyAdito jJeyam / 5 pR0 131 paM0 7,26. anuvAdAdara / kArikeyaM vizeSAvazyakabhASyakoTTAryavRtti-koTyAcAryavRtti pR0 973 ]-bRhakalpasUtravRtti[pR. 401-SaDdarzanasamuccayabRhadatti| pR0 123 prabhRtigrantheSu uddhRtAsti / pR0 13160 17,24. arthapanaruktaM / dRzyatAM pR0 156 paM0 22 / TipR0 62 paM0 24 / pR0 132 paM0 1. na cAtra kshci| dRzyatAM pR0 142 paM0 17 / / pR0 132 paM0 6. dhanaM ghanaM / (dAnaM dAnaM ? drutaM drutaM ? dyUtaM yUtaM ? ? ?) / 10 pR0 132 paM0 6-7. hetau kRtktvaa..| "anityaH zabdaH / kRtakatvAt / kRtakamanityaM dRSTaM yathA ghaTaH / tathA ca kRtakaH zabdaH / tasmAt kRtktvaadnityH|" iti candrakIrtiviracitAyAM madhyamakavRttau pR. 20 / pR0 133 paM0 4. zabdaH, kartR / 'zabdaH prayujyate, sa ca kartR...' ityAzayakaH pATho'trApekSyate / pR0 134 paM0 8. prtypekssit| (prtyvekssit...?)| dRzyatAM pR0 130 paM0 11 / pR0 134 paM0 13. dazadADimAdizloka | dRzyatAM TipR0 55 paM0 16 / 15 pR0 134 paM0 20. kAkavAzitaM / "tirazcAM vAzitaM rutam / " iti amarakoSe 1 / 7 // 25 // pR0 135 paM0 1,8,10. vAtikamantrAdi / atra sarvatra 'vAtika'sthAne 'dhAtika' iti pAThaH zuddho bhAti / pR0 135 paM0 7. AdimadanAdiprasiddhInAM / AdimatyasiddhInAmanAdiprasiddhInAM cetyarthaH / atra asvArasye tu 'Adivad anAdiprasiddhInAm' iti kalpanIyam / pR0 135 paM0 9. 'vAtikAnAM jJAnAni / atra pratisthaH "vAdikAnAM jJAnAni' iti pATha evAdaraNIyaH / 20 pR0 135 paM0 13. nakSatraM dRSTvA vAco visRjanti / "na purA nakSatrebhyo vAcaM visRjet , yat purA nakSatrebhyo vAcaM visRjet yajJaM vicchindyAt / uditeSu nakSatreSu vrataM kRNuteti vAcaM visRjati / " iti taittirIyasaMhitAyAm 6 / 1 / 4 / 27-28 // "nakSatraM dRSTvA vAca visRjte|" iti kaThasaMhitAyAm 23 / 5 / "saMto'vivakSA paaraarthym.......||1|137||..... 'nakSatraM dRSTvA vAcaM visRjet' iti kAlopalakSaNArtha nakSatradarzana tat / " iti bhartRhariviracitAyAM vaakypdiiyvvRttau| __ pR0 136 paM0 1,7. yuktatarI tu / (yuktatarA tu?)| 1 "tiro'zcanti te tiryazcaH, teSAM yad rutaM tad vAzitam / 'vAza zabde' [pA0 dhA0 divAdi0 ] / 'vAsitA kariNInAryorvAsitaM suramIkRte / jJAnamAtre khagArAve vAsitaM vastraveSTite // ' iti vizvakoSAdidarzanena tu dantyavAnapi / ekaM pakSizabdasya / " iti amarakoSasudhAvyAkhyAyAm / 2"tapoyuktaM ca zreyAMsaM bhadrabAhuM nirAmayam // 4 // ..... praNamya zirasAcAryamUcuH ziSyA vacaspatim |...||6||"vistiirnn dvAdazAGgaM tu bhikSavazvAlpamedhasaH / bhavitAro hi bahavasteSAM caivedamucyatAma // 13 // sukhagrAhaM laghugranthaM spaSTaM ziSyahitAvaham / sarvajJabhASitaM tathyaM nimittaM tu bravIhi naH // 14 // ulkAM samAsato vyAsAt pariveSAMstathaiva ca / vidyuto'bhrANi sandhyAzca meghAn vAtAn pravarSaNam // 15 // gandharvanagaraM garbhAn yAtrotpAtaM tathaiva ca / grahacAraM pRthaktvena grahayuddhaM ca kRtsnataH // 16 // vAtikaM cAtha svapnAMzca muhUrtAzca tithiiNstthaa| karaNAni nimittaM ca zakunaM pAkameva ca // 17 // .. balAbalaM ca sarveSAM virodhaM ca parAjayam / tat sarvamAnupUrveNa prabravIhi mahAmate // 19 // sarvAnetAn yathoddiSTAn bhagavan vaktumarhasi / praznaM zuzrUSavaH sarve vayamanye ca sAdhavaH // 20 // iti nairgranthe bhadrabAhu ke nimitte granthAGgasaJcayo nAma prthmo'dhyaayH|" iti bhdrbaahusNhitaayaam| 3 atra dhAtiko nAma kazcid dhAtuviSayamantrAdijJo dhAtuvAdI sambhAvyate |"suvrnnruupytaamraanni haritAlaM manaHzilA / gairikAjanakAsIsasIsalohAH sahiGgulAH / gandhako'bhrakamityAdyA dhAtavo girisambhavAH // " iti amarakoSasudhAvyAkhyAyAm 2 / 4 / 8 / 4"sato'vivakSA iti / zabdenopAttasyApyarthasyAvivakSA pArArthyamiti zabdopAttasyApyarthasyopalakSaNatA / pArArthyasyodAharaNaM nakSatramiti / zabdopAtto hi vAgvisargoM nakSatradarzanapUrvakaH, tatra nakSatradarzanena kAla upalakSyate, yadA nakSatramudeti tadA vAcaMyamena vAgvisargaH kartavya iti|"-vRssbhdevttii / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 140 paM0 4,22.] TippaNAni / pR0 136. paM0 3-4,21-25. tvadabhiprAyavat / dRzyatAM pR0 152 paM0 20 / pR0 136 paM0 8. puruSa evedaM / "puruSa eveda, sarvaM yadbhUtaM yaca bhavyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAti'irohati // " iti Rgvede puruSasUkte 10 / 90 / vacanamidaM yajurvede'pyupalabhyate / dRzyatAM pR0 144 paM0 11, pR0 189 50 5 / __pR0 136 50 5. vidhyantaravidhAna...."maSTAzrimityAdi [pR0 137 paM0 1] / 'vidhyantaravidhAnazailyA tasiddhiH, yUpaM chinatti..... pAlAzamaSTAzrimityAdivat' ityapi mUlaM sambhAvyate'tra / pR0 137 paM0 1,10. etadapi / dRzyatAM pR0 153 paM0 5 / pR0 137 paM0 2,12. saMskRtaH sn"| "saMskArAstvAvarteran , arthakAlatvAt / tatkAlAstu yUpakarmatvAt tasya dharmavidhAnAt sarvArthAnAM ca vacanAdanyakAlatvam / sakRnmAnaM ca darzayati / " iti mImAMsAdarzane 11 / 3 / 4 / 5-7 / pR. 137 paM0 4,15. nanu tcchbdtaa...| "tadyattAdAt tAcchabdya tasyedaM grahaNam / " ityapi pAtaJjalamahAbhASye [1 / 1 / 28,29] upalabhyate pAThaH / evaM ca tadanusAreNa 'nanu tadyattAdarthyAt tAcchabdhaM tasyedaM grahaNam , yathendrArthA sthuunnendrH| 10 ityapi mUlaM cintyam / hastalikhitapratiSu tu azuddhaH pATho'tra / pR0 137 paM0 23. yathA yUpaM / dRzyatAM TipR0 59 50 5 / pR0 138 paM0 3,11 na ca cchednmeve| (na ca cchednenaive...?)| pR0 138 paM0 8,23. shailii| dRzyatAM pR0 153 paM0 5 / pR0 139 paM0 1,9. nanu sevAdivat / dRzyatAM pR0 153 paM0 22-23 / pR0 140paM0 2,14. vedavAdAsAdhutA: / dRzyatAM pR0 153 paM0 23 / pR0 140 paM0 4,22. atha agnihotra... dRzyatAM pR0 152 paM0 14 / 1 'bhAvyam iti yajurvede pAThaH, tatra vaM vyAkhyAyate - "sa eva puruSaH, pUrvaparyAyavizeSite 'eva'zabdaH, nAnyaH / idaM vartamAnakaM sarva yacca bhUtamatItaM yacca bhAvyaM bhaviSyat tasya kAlatrayasya IzAnaH / na kevalaM kAlatrayasya IzAnaH, uta amRtatvasyApi mokSasyApi, 'uta'zabdo'pizabdArthe / kasmAt kAraNAt ? yat annena amRtena atirohati atirohaM karoti sarvasyezvara iti / " iti uvaTaviracite zuklayajurvedabhASye 31 / 2 / "yat idaM vartamAnaM jagat tat sarva puruSa eva / yad bhUtamatItaM jagat yacca bhAvyaM bhaviSyaM jagat tadapi puruSa eva / yathAsmin kalpe vartamAnAH prANidehAH sarve'pi virAT puruSasyAvayavAH tathaivAtItAgAminorapi kalpayordraSTavyamiti bhAvaH / utApi ca amRtatvasya devatvasya IzAnaH svAmI sa puruSaH, yad yasmAt annena prANinAM bhogyena annena phalena nimittabhUtena atirohati svIyAM kAraNAvasthAmatikramya paridRzyamAnAM jagadavasthAM prApnoti tasmAt puruSa eva / prANinAM karmaphalopabhogAya jagadavasthAsvIkArAnnedaM tasya vastutvamityarthaH / yadvA sarva puruSazcet tarhi pariNAmItyAzaGkayAha - amRtatvasya amaraNadharmasyezAnaH mukteriishH| yo hi mokSezvaro nAsau mriyata ityarthaH / kiJca, yajIvajAtamannenAtirohati utpadyate tasya sarvasya cezAnaH, brahmAdistambaparyanto bhUtagrAma uktaH, tasyAnnenaiva sthiteH| 'itaH pradAnAddhi devA upajIvanti' iti shruteH|" iti mahIdharaviracitAyAM zuklayajurvedavRttau 31 / 2 / mahIdharaviracitavRttisadRzyeva vyAkhyAtra Rgvedasya saaynnbhaassye| 2 "sNskaaraa|11|3|4|5| yUpasaMskArA ye pazutantramadhye kriyante tathA prokSaNamaJjanamucchrayaNaM parivyANaM ca, teSu cintyate-kiM tasya tasya pazorbhedena kartavyAH athavA tantramiti / kiM prAptam ? saMskArAstvAvarteran yUpasya, na yathA yUpAstantraM tathA syuH / kiM kAraNam ? arthakAlatvAt / arthaH pazorniyojanam / tatkAlA ete saMskArAH / tatra gRhyate vizeSaH / yasya pazorniyojanakAle kRtAstadarthA iti / itarayostu pazvoraprAptakAlatvAt tAdarthena nAsti prayogaH / tasmAdAvarteran / yathA agneH saMmArjanam / ttkaalaastu|11|3|4|6| satyamAvarteran, yadyete niyojanakAlA bhaveyuH / tatkAlAstvete dIkSAkAlAH / kathaM jJAyate ? yUpakarmatvAt / naite niyojanArthAH / yUpa etaiH kriyate / yUpo niyojanArthaH / sa ca dIkSAsu kartavyaH / 'dIkSAsu yUpaM chinatti' iti vacanAt / saMskAraizca sa kriyate / tasmAdU dIkSAkAlA evaite saMskArAH / nanu chedanamAtraM tatra yUpasya zrUyate, na yuupkriyaa| ucyate-na kiJcid dravyaM yUpAkhyamasti yasya chedanamucyeta / tadetadevaM jJAyate - dIkSAsu chedanAdibhirdUpaM karotIti / chedanagrahaNaM ca mukhyatvAt pradarzanArtham / yat kAraNam / nAsau chedanena kevalena yUpo bhavati iti / tasmAd yUpavat saMskArA api kRnmAnaM ca darzayati / 11 / 3 / 4 / 7. sakRnmitaM khAtaM yUpaM darzayati / tasmAdapi tatraM sNskaaraaH|" iti shaabrbhaassye| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 140 paM0 25pR0 140 paM0 25. yshsNsthaabhirgnissttomaadibhirissttibhishcaa...| dRzyatAM TipR0 53 Ti0 3 / - pR0 141 paM0 4. tadanuSThAtavyam / dRzyatAM pR0 152 paM0 15 / pR0 141 paM0 5. mImAMsakairevaM / atra 'mImAMsakaireva' iti bhA0 pratisthaH pAThaH samIcInataraH / - pR0 141 paM0 6. yajJena yjnym| "athAto dharmajijJAsA / 1 / 1 / 1 / codanAlakSaNo'rtho dharmaH / 1 / 1 / 2 / tasmA5 codanAlakSaNo'rthaH zreyaskaraH / evaM tarhi zreyaskaro jijJAsitavyaH, kiM dharmajijJAsayA? ucyate-ya eva zreyaskaraH sa eva dharmazabdenocyate / kathamavagamyatAm ? yo hi yAgamanutiSThati taM dhArmika iti samAcakSate / yazca yasya kartA sa tena vyapadizyate, yathA pAcako lAvaka iti / tena yaH puruSaM niHzreyasena saMyunakti sa dharmazabdenocyate / na kevalaM loke, vede'pi 'yajJena yajJamayajanta devAH tAni dharmANi prathamAnyAsan' [ Rgveda0 1090 / 15] iti yajatizabdavAcyameva dharma samAma nanti / " iti mImAMsAdarzanasya shaabrbhaassye| 10 pR0 141 paM0 18. bhAvanasya....."hetukartRsAdhanasAdhyasya / bhAvayatIti bhAvanaH, tasya bhAvanasya, bhavantaM dharma bhAvayata ityrthH| tathA ca hetukartRsAdhano'yaM bhAvanazabdaH, "svatantraH kartA / tatprayojako hetuzca / " [pA0 1454-55] iti hetusaMjJAyAH kartRsaMjJAyAzca vyAkaraNena vidhAnAt / pR0 142 paM0 1. tadanubandhAce / dRzyatAM pR0 146 paM0 10,20, pR0 147 paM0 12, pR0 149 paM0 21 / pR0 142 paM0 10. yogvibhaagaa|"cturthii tadarthArthabalihitasukharakSitaiH / [pA0 2 / 1 / 36 / ] ... ... .. yoga15 vibhAgaH kariSyate-'caturthI' / caturthI subantena saha samasyate / tataH 'tadarthArtha' / " iti pAtaJjalamahAbhASye / 2 / 1 // 36 // pR0 143 paM0 10. prAguktavidhinA / prathame vidhinaye vistareNAbhihitametat / dRzyatAM pR0 35 / pR0 143 paM0 11. cAniSTha / dRzyatAM pR0 35 paM0 21 Ti0 8, TiSTa0 26 paM0 17 / pR0 144 paM0 3-4. prAg nAsIt bAdhyatvAcca / dRzyatAM pR0 146 paM0 7 / pR0 144 paM0 8. 'na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRttvmaanshuH|' iti mudritAyAM kaivalyopa20 niSadi mahAnArAyaNopaniSadi ca darzanAdasmAbhirapyayaM pAThaH svIkRtaH, tathApi "tathA ca vede'pyuktam-na prajayA na dhanena tyAgenaikenAmRtatvamAnazuH // " iti uttarAdhyayanasUtrabRhadvRttau [ 4 / 17, pR0 401 ] darzanAt sarvAsu hastalikhitanayacakrapratiSu ca 'na karmaNA prajAyana dhanena tyAgenaikenAmRtatvamAnasaH' iti pAThopalabdheH nai karmaNA na prajayA na dhanena tyAgenaikenAmRtatvamAnazuH' ityapi pAThaH purA prasiddha AsIditi pratibhAti / tathA ca 'nai karmaNA na prajayA na dhanena tyAgenaikenA mRtatvamAnazuH' iti pratyanusArI pAThaH zuddha evAtra / 25 pR0 144 paM0 11. puruSa evedaM / dRzyatAM TipR0 59 paM0 2 / pR0 145 paM0 17. kAkvanumatyA / "kAkulanivikAraH syAt / / " iti abhidhAnacintAmaNau 6 / 46 / pR0 147 paM0 20. kAraNabhAvAdatathAtA ca / (degkAraNabhAvo'tathAtA c?)| pR0 148 paM0 24. parAntarbudhnAdi / (praantbudhnaadi...)| dRzyatAM pR0 90 paM0 3,16 / 1 "devAH prajApatiprANarUpAH yajJena yathoktena mAnasena yajJaM yathoktayajJasvarUpaM prajApatimayajanta pUjitavantaH / tasmAt tAni prasiddhAni dharmANi jagadrUpavikArANAM dhArakANi prathamAni mukhyAnyAsan" / iti saaynnbhaassye| 2 "svatantraH kartA sh454| kriyAyAM svAtatryeNa vivakSito'rthaH kartA syAt / tatprayojako hetuzca / 1 / 4 / 55 / kartuH prayojako hetusaMjJaH kartRsaMjJazca syAt / hetumati ca / 3 / 1 / 26 / prayojakavyApAre preSaNAdau vAcye dhAtoNic syAt / bhavantaM prerayati bhAvayati / " -pA0 siddhaantkau0| 3 hastalikhitanayacakrapratyanusAreNa 'na karmaNA prajayA na dhanena tyAgenaikenAmRtatvamAnazuH' ityapi zuddhaH pAThaH syAdatra / "na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaikenAmRtatvamAnazuH" iti sAMkhyakArikAyaktidIpikAyAm [pR0 19] uddhRtaH paatthH| 4"kAyatyarthAntaraM kAkuH puMstrIliGgaH, 'kauzizami' -[ haimauNA0 749 1 iti kuH / kakate prakRtArthAtirikta vAJchatIti vA, hRdayasthavastupratIterISadbhamirvA kAkuH, tadvyApArasampAdyatvAdvA / dhvnervikaaro'nythaapttirdhvnivikaarH|" iti hemacandrasUripraNItAyAm abhidhAnacintAmaNikhopajJavRttau / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 pR0 154 paM0 13.] TippaNAni / pR0 149 paM0 14. vAcAdizAsAnA"prayuktasya caikaarthtvaat| (vAcAdiksAsnA prayuktasya caikArthatvAt ? vA vAgdiksAstrA..... prayuktasyaikArthatvAt ?) / 'gaurudake dRzi svarge dizi pazau razmau vajre bhUmAviSau giri / " iti anekArthasaMgrahe haime, zlo0 6 / dRzyatAM pR0 524 paM0 5 / pR0 150 50 5,25. vacanacchalAt / "vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chalam / tat trividhaM vAkchalaM sAmAnyauchalamupacAracchalaM ceti / avizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam / saMbhavato'rthasyAtisAmAnyayogAdasaMbhUtArthakalpanA sAmAnyacchalam / dharmavikalpanirdeze'rthasadbhAvapratiSedha upacAracchalam |"-nyaaysuu0 1 / 2 / 10-14 / asya 'vistareNArtho nyaaybhaassyaadito'vgntvyH| pR0 150 50 10. 'miSyate vivakSyate / atra 'miSTato vivakSyate iti pratisthaH pAThaH samIcIna eveti sa evAdaraNIyaH, tulanA-"iSTato vyvsthaa|"-paa0 ma0 bhA0 113 / 6 / "iSTato'vadhAraNArthaH |"-paa0 ma0 bhA0 2 / / 20 / pR0 150 paM0 19. prAptisaMvAdi / dRzyatAM pR0 142 paM0 7 / 10 pR0 151 paM0 3. sarva rthAbhAvA / dRzyatAM pR0 151 paM0 25, pR0 152 paM0 4,16 / pR0 151 50 5. kedmbhihitN......| dRzyatAM pR0 152 paM0 16 / pR0 153 paM0 9. itikartavyatAkartavyatayA / itikartavyatAtmikayA kartavyatayetyartho'tra ya0pratipAThasvIkAre / 'itikartavyatayA' iti bhA0 pratipATho'pi atra samIcIna iti dhyeyam / pR0 153 paM0 10. kAtarasatena / 'kAtarazatena zUraM zUrasahasreNa paNDitaM bhara / alasaM yena vA tena vA navaraM 15 kRtaghnaM parihara // ' ityrthH| pR0 153 paM0 18. ghRtaM dAhayedagnim / atra 'ghRtaM dAhayedagnau' iti ramyaM bhAti / pR0 154 paM0 11-12. iSe tvorje tvA / kRSNayajurvedasya taittirIyasaMhitAyAM kAThakasaMhitAyAM copalabhyamAno mantrapATha uddhRto'tra nayacakravRttikRtA / zuklayajurvede tu '..'vAyava stha devo vaH...' iti pATha iti dhyeyam / pR0 154 paM0 13. dve vidye / "dve vidye veditavye iti ha sma yad brahmavido vadanti-parA caivAparA ca // 4 // 20 tatrAparA / Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvavedaH zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM chando jyotiSamiti / atha parA / yayA tadakSarama 1 "iSe tvorje tvA / darzayAgaM cikIrSuramAvAsyAyAM prAtaragnihotraM hutvA darzayAgArtha 'mamAgne varcaH' ityAdibhirmantraivahniSu samidAdhAnarUpamanvAdhAnaM kRtvA vatsApAkaraNArthamantrega palAzazAkhAM chindyAt / / iDityannam , sarvaH prANibhiriSyamANatvAt / Urga balahetU rasaH / 'Urja balaprANanayoH' [pA0 dhA0 curAdi.] iti dhAtuH / Ujyate balaM sampAdyate'nayA rasarUpayeti U / he palAzazAkhe devAnAM bhAgarUpaddhyarthaM tvAmAcchinadmi / tasya devasya balapradarasAtha tvAmAcchinIti vAkyArthaH / ... vAyavaH sthopAyavaH sth|..... upa samIpe yajamAnagRhe punarAyanti AgacchantItyupAyavaH / he vatsAH tRNabhakSaNAya prathama mAtRsakAzAdapetya khecchayaivAraNye gantAro bhavata / sAyaM punaryajamAnagRhe samAgantAro bhavata / ..... devo vaH savitA prApa tu zreSThatamAya karmaNe / he gAvaH prerako devo'ntaryAmI paramezvaro'tyantazreSThAya indradadhirUpAya karmaNe yuSmAnaraNye ghAsamattuM prArpayatu prerayatviti prathamamantrArthaH / " iti sAyaNabhASye / 2 "dve vidye veditavye jJAtavye iti evaM ha sma kila yad brahmavido vedArthAbhijJAH paramArthadarzino vadanti / ke te ityAha-parA ca paramAtmavidyA, aparA ca dharmAdharmatatsAdhanaphalaviSayA / ...... upaniSadvadyAkSaraviSayaM hi vijJAnamiha parA vidyeti prAdhAnyena vivakSitam , nopaniSacchabdarAziH / vedazabdena tu sarvatra zabdarAzirvivakSitaH / zabdarAzyadhigame'pi yatnAntaramantareNa gurvabhigamanAdilakSaNaM vairAgyaM ca nAkSarAdhigamaH sambhavatIti pRthakkaraNaM brahmavidyAyAH-atha parA vidyeti / adrezyamadRzyaM sarveSAM buddhIndriyANAmagamyam |..agraahy karmendriyAviSayam / ... agotramananvayamityarthaH / na hi tasya mUlamasti yenAnvitaM syAt |...vrnnaa dravyadharmAH sthUlatvAdayaH zuklatvAdayo vA, avidyamAnA varNA yasya tadavarNam |.."ckssushc zrotraM ca nAmarUpaviSaye karaNe...avidyamAne yasya tadacakSuHzrotram |.."tdpaannipaadN karmendriyarahitam / nityamavinAzi / vibhuM vividhaM brahmAdisthAvarAntaprANibhedairbhavatIti vibhuM sarvagatamAkAzavat / 'zabdAdayaH. sthUlakAraNAni, tadabhAvAt susUkSmam |.."n vyetIyavyayam |...ydevlkssnnN bhUtayoniM bhUtAnAM kAraNaM paripazyanti dhIrA dhImanto vivekinaH / IdRzamakSaraM yayA vidyayAdhigamyate sA parA vidyeti smudaayaarthH|" iti zaMkarAcAryakRte munnddkopnissdbhaassye| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 154 paM0 23dhigamyate // 5 // yat tadadrezyamagrAhyamagonnamavarNamacakSuHzrotraM tadapANipAdam / nityaM vibhuM sarvagataM susUkSma tadanyayaM yad bhUtayoni paripazyanti dhIrAH // 6 // " iti muNDakopaniSadi / pR0 154 paM0 23. niyogArthasya / "ko'yaM niyogo nAma ? nizabdo niHzeSArthaH, yogArtho yuktiH, niravazeSo yogo niyogaH niravazeSatvam ayogasya manAgapyabhAvAt / avazyakartavyatA hi niyogH|"-prmaannvaartikaalN. pR0 8 / niyogasya 5 svarUpaM prakArAdikaM ca vistareNa pramANavArtikAlaGkAre[pR08-15] aSTasahasyAM [pR05-10] tattvArthazlokavArtike[pR0 261 265] nyAyakumudacandra[pR0 582-588 prabhRtigrantheSu ca vilokanIyam / "pramANAntarAgocaraH shbdmaatraalmbno| 'niyukto'smi' iti pratyAtmavedanIyaH sukhAdivat aparAmRSTakAlatrayo liGgAdInAmoM vidhiH|" iti vidhiviveke pR0 48 / ' pR0 154 paM0 25,26. degjuhotyanuvAda iti / vytyyaa...| "juhotyanuvAda iti cet / vyatyayA...' ityapi pAThaH syAdatra / dRzyatAM 'pR0154 Ti0 12' ityatra bhA0 pratisthaM pAThAntaram / 10 pR0 155 paM04-5, saptiDa...tadapica...... ana 'tadapica' ityasya sthAne 'so'pica' iti pAtaJjala mahAbhASye pAThaH / asyAH kArikAyA vistareNa vyAkhyAnaM pAtaJjalamahAbhASya-siddhAntakaumudyAdibhyo'vagantavyam / pR0 155 paM0 9. koshpaan...| "tulAzyApo viSa kozo divyAnIha vishuddhye| mahAbhiyogeSvetAni zIrSakasthe'bhiyoktari // 2 / 95 // .. devAnugrAn samabhyarcya tatsnAnodakamAharet / saMzrAvya pAyayet tasmAjalaM tu prasRtitrayam // 2 // 112 // arvAk caturdazAdahno yasya no rAjadaivikam / vyasanaM jAyate ghoraM sa zuddhaH syAnna saMzayaH // 2 // 113 // " iti yAjJavalkya15 smRtau / "ataH paraM pravakSyAmi kozasya vidhimuttamam / zAstravidbhiryathA proktaM sarvakAlAvirodhinam // pUrvAhne sopavAsasya snAtasyAdrapaTasya ca / sazUkasyAvyasaninaH kozapAnaM vidhIyate // icchataH zraddadhAnasya devabrAhmaNasannidhau / yadbhaktaH so'bhiyuktaH syAt tadaivatyaM tu pAyayet / abhyarcya devatAM snApya jalasya prasRtitrayam // saptAhAbhyantare yasya dvisaptAhena vA'zubham / rogo'gniAtimaraNamarthabhraMzo dhanakSayaH / pratyAtmikaM tu dRzyeta saiva tasya vibhAvanA // " iti nAradasmRtau 4 / 327-330 // pR0 155 paM0 10. kuna eva jJAyate / (kuta etajjJAyate ?) / 20 pR0 155 paM0 14. dezavizeSasya vaa| dRzyatAM pR0 121 paM0 11-12 / pR. 156 paM08. prakRtAdhyayanakriyeNeti / prakRtA adhyayanakriyA yena sa prakRtAdhyayanakriyaH, tena prakRtAdhyayanakriyeNa sabrahmacAriNA ityarthe yathAzrutaM sAdhveva / atra asvArasye tu 'prakRtAdhyayanakriyayeti' iti kalpanIyamantra / pR0 156 paM0 22. zabdArthayoH....."punarvacanaM ca / atra 'punarvacanaM vA' iti pratisthaH pATho'pi saGgata eva / "zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt / [nyAyasU0 5 / 2 / 14], anyatrAnuvAdAt zabdapunaruktamarthapunaruktaM vA / 25 'nityaH zabdaH, nityaH zabdaH' iti zabdapunaruktam / arthapunaruktam 'anityaH zabdaH, nirodhadharmako dhvAnaH' iti / anuvAde tvapunaruktam , zabdAbhyAsAdarthavizeSopapatteH / yathA 'hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam' [nyAyasU0 11339] iti / arthAdApannasya svazabdena punarvacanam [nyAyasU0 5 / 2 / 15], punaruktamiti prakRtam, nidarzanam-'utpattidharmakatvAda :zabdastena svazabdena brUyAt 'anutpattidharmakaM nityam' iti / tacca punarukkai veditavyam / arthasaMpratyayAthai zabdaprayoge pratItaH so'rtho'rthApattyeti / " iti nyAyabhASye / 30 pR0 157 paM0 3. vidhiviSayaviprakRSTIbhUtArthatvAt / dRzyatAM pR0 158 paM0 13 / pR0 157 paM0 18. juhoteranuvAdatve [vA] / atra '[vA]' iti tyAjyam / pR0 158 paM0 24-27. guDasya cAkSuSyatvAt 'cakSustejomayaM tasya / atra 'guDasyAcakSuSyatvAt' ityeva zuddhaM pratIyate / guDasya cakSu hitakaratvAbhAvAdityarthaH / etaca 'cakSustejomayaM tasya' ityAdinA darzayati granthakAraH / pR0 159 paM0 27. zaGkhaH kadalyA.unmattagaGgApratimaM babhUva / 'unmattagaGgapratimam' iti tattvArthazlokavArtike 35 [ pR0289 ] prameyakamalamArtaNDe [ pR0 667 ] pramANamImAMsAyAM [ pR0 68 ] coddhRtaH pAThaH / 1"zarIrAvayavAd yat |"-paa0 5 / 1 / 6 / 2 "cakSurityAdi / cakSurindriyasya taijasasya zleSmata ApyAt taijasaviruddhatvena hetunA vizeSAditi vAtapittabhayAdadhikatvena bhayaM bhavati / " iti cakrapANidattaviracitAyAM carakasaMhitAvRttau pR0 39 / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pR0 174 paM0 1,10.] TippaNAni / pR0 160 50 1,10. tvanmatAttu vedo...| atra 'tvanmatAttu vedo na jJAnaM na jJAnataH' iti pATho mUlatvena bodhyaH / tvanmatAd vedaH svayaM na jJAnam, na ca jJAnato jAyate vedasyApauruSeyatvAGgIkArAt / ataH paramArthata upacArato vA vedasya cetanatvAbhAva ityAzayaH / pR0 160 50 3. kudupaadi| atra 'kutupAdi...' ityapi zuddhaH pAThaH syAt / "kutUH kRtteH snehapAtram, saivAlpA kutupaH pumAn / " iti amarakoSe 2 / 9 / 33 / pR0 160 paM0 4. ydetd| ita Arabhya pR0 171 paryantaM vihitayA carcayA kathaJcit samAnA carcA pR0 430435 madhye'pi vartata iti tatrApi vilokanIyaM yathAyogam / _pR0 160 50 12. prANAnatvavaditi / "prANe'nnatvavaditi' iti bhA0 pratyanusArI pATho'pi samIcIna evAtra / "annaM vai candramAH, annaM prANAH, ubhymevopaityjaamitvaay|" iti taittirIyabrAhmaNe 3 / 2 / 3 / 19 / pR0 161 paM0 3, 13. ubhayasattvakAryasattvayoH / saptamyantametat / etasmin vikalpadvaye ityarthaH / pR0 161 paM08, 27. nanu ghttsttvN...| tulanA-"sarvamabhAvaH, bhAvevitaretarAbhAvasiddheH / na, svabhAvasiddherbhAvAnAm / " -nyAyasU0 4 / 1 / 37-38 / artho'sya nyAyabhASyAdito'vagamyaH / pR0 162 paM0 6,7. sato vailakSaNyAt / atra 'sataH' iti SaSThayantaM jJeyam / pR0 162 paM0 15. tulyajAtIyena [atulyajAtIyena ] ca / atra [ atulyajAtIyena ]' iti parihatuM shkym| pR0 163 paM0 8,9. jAtyuttaratA "jAtivAdaH / asaduttaraM jAtiH / "sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jaatiH|" 15 nyAyasU. 1 / 2 / 18 / vistareNa tvasyAzcaturvizatirbhedA nyAyasUtrasya paJcamAdhyAye prathamAhnike vilokniiyaaH| pR0 16550 5. saGgItyA / saGketenetyarthaH / tulanA- "saGgItimAtramatra pratyayahetuH, akRtasaGketasya ghaTAdipratyayAbhAvAt / " iti vizeSAvazyakabhASyaskhopajJavRttau pR0 5 / pR0 165 paM0 8. agnermaGgalanAmavat / "tatra nAmamaGgalaM yajIvasya ajIvasya ubhayasya vA maGgalamiti nAma kriyate, tadyathA-sindhuviSaye'gnirmaGgalam / lADaviSaye davarakavalanakam / ubhayaM vandanaviSayaM mAletyAdi / " iti vizeSA- 20 vshykbhaassykhopjnyvRttau| pR0 16550 9. ekAntaH / 'kAryameva asat' ityukto kArya sattvaM na niSidhyate / tathA ca kArya sadapi asadapi ca sambhavatItyataH 'kAryamasadeva' ityekAntasya tyAgo bodhyaH / pR0 165 paM0 12. yadi kArya kathamasat dIpeneva kriyayeti / dRzyatAM pR0 171 paM0 3-4 / pR0 165 paM0 21. parihArArthamathocyate / (prihaaraarthmthocyet?)| 25 pR0 166 paM0 3, 17. anupAdAnamabuddhisiddhaM"nAsat, na sat, na sadasat; sadasatovaidhAt / utpAdavyayadarzanAt / buddhisiddhaM tu tadasat |"-nyaaysuu0 4 / 1 / 48-50 / dRzyatAM pR. 460 Ti. 1, pR0 504 tti03| pR0 168paM0 19. yata ev..| "yasmAt prakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH / / 7 / " iti nyAyasUtre pAThaH / 'pR. 435 paM. 9' ityatra ca sa eva pAThaH svIkRto nayacakravRttikRdbhiH / dRzyatAM pR0 435 Ti. 4 / pR0 172 paM0 10. ajJAnapratibaddhaikAnte'pi cAjJAnapratibaddhatve / dRzyatAM pR0 113 paM0 19-20 / 30 pR0 172 paM0 23. sAmAnyAdivicArapratyAkhyAyinaH / SaSThyantametat / pR0 173 paM0 18. sannizcaye / atra sannizraye iti bhA0 pratipAThaH samIcIno bhAti, 'tattvenaikyam Azritya nyAyyaH [pR0 173 paM0 2,16] ityabhihitatvAt / pR0 173 paM0 24-25. bhAve ghano..... miti vA / dRzyatAM pR0 18 paM0 21, pR0 382 paM0 13-15 / pR0 174 paM0 1,10. na ca vivi / atra 'na vivi...' ityapi pAThaH samIcIno bhAti / 35 1 kRttiH carma / tathA ca strIliGgaH 'kutU'zabdaH carmamayasya tailaghRtAdisnehapAtrasya vAcakaH / saivAlpA kutUH puMliGgena 'kutupa'zabdena abhidhiiyte| 2 dRzyatAM pR0 190 paM0 12 / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 64 20 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 174 paM0 2,16,17 pR0 174 paM0 2,16,17. vidhirutsargaH / ( vidherutsargaH ? ) / pR0 174 paM0 8. vivicyate ca / (vivicyate na vivicyate ca ? ) / pR0 174 paM0 10. ceti, pratijJA sA / atra 'ceti pratijJA, sA' iti samyag bhAti / dRzyatAM TipR0 63 paM0 35 / pR0 174 paM0 13. vivicyate cApi / (vivicyate'pi ? ) / 25 pR0 174 paM0 20. vidhirvidhirbhavati loke, yathA / 'vidhervidhirbhavati, loke yathA' iti samyag bhAtyatra / pR0 175 paM0 2. kaH kartA ? yaH svatantraH / dRzyatAM TipR0 60 Ti02 / pR0 175 paM0 8. jJAtA jJAnazIlo / "A kestacchIlataddharmatatsAdhukAriSu | 3 |2| 134 / kvipamabhivyApya vakSya10 mANAH pratyayAH tacchIla taddharmatatsAdhukAriSu kartRSu bodhyAH / tRn / 3 / 2 / 135 / kartA kaTAn / " - pA0 siddhAntakau0 / pR0 175 paM0 6. ghaTabhavanavyavahAravad mRd / atra 'ghaTabhavanavyavahAre mRdvat' ityAzayo bhAti / pR0 175 paM0 7. uktaniruktaH / dRzyatAM pR0 173 paM0 7 / dRzyatAM pR0 190 paM0 12-13 / 15 pR0 175 paM0 19. zarkarA / "atha ikSuvargaH - vRSyaH zItaH saraH snigdho bRMhaNo madhuro rasaH / zleSmalo bhakSitasyekSoryAntrikastu vidAhakRt // 1 / 27 / 237 // " iti carakasaMhitAyAm / pR0 175 paM0 21. niSpandanAdi / dRzyatAM pR0 175 paM0 12 / pR0 175 paM0 9. jJAnAvayavo jJAnavikAro vA jJAnamayaH sa upayogalakSaNatvAt / "tasya vikAraH / 4 / 3 / 134 / avayave ca prANyoSadhivRkSebhyaH | 4 | 3 |135 / ... maya dvaitayorbhASAyAmabhakSyAcchAdanayoH | 4 | 3 | 143 / prakRtimAtrAd maD vA syAd vikArAvayavayoH / azmamayam / Azmanam / abhakSyetyAdi kim ? maudraH sUpaH / kArpAsamAcchAdanam / " - pA0 siddhAntakau0 / upayogalakSaNatvAt / dRzyatAM TipR0 4 paM0 16 / pR0 176 paM0 1. jJasyaiva suptAvasthatvAt / mUlamidaM parihartuM zakyam / pR0 176 paM0 1,2,10,14. suptAvasthatvAt / atra bhA0 pratyanusArI 'suptAvasthAtvAt' iti pATha evaM sAdhuH / pR0 176 paM0 3,4, 16. ythaiv| dRzyatAM pR0 186 paM0 10 / pR0 176 paM0 25. kRmi / "kRmipipIlikA bhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni / " - tattvArthasU0 1 / 2 / 24 / pR0 176 paM0 26. rasavIryavipAka / dRzyatAM TipR0 52 paM0 38 / pR0 176 paM0 28,32. citrakaH / ayameva granthakAraH 'pR0 325 paM0 6' ityatra 'pR0 358 paM0 14' ityatra ca carakasaMhitAyAM dRzyamAnaM 'kaTukaH kaTukaH pAke vIryoSNacitrako mataH / ' iti pAThamevoddharati / dRzyatAM pR0 225 paM0 26 / pR0 177 paM0 10. svatattvam / atra 'svaM tattvam' ityapi pAThaH pratyanusAreNa syAt / pR0 179 paM0 5. A dravo / A ISadityarthaH / "dugdhaM kSIraM payaH samaM dvepsa dadhi ghanetarat // ghRtamAjyaM haviH sarpiH, navanItaM navodbhavam / tattu haiyaGgavInaM yad hyogodohodbhavaM ghRtam // daNDAhataM kAlazeyamariSTamapi gorasaH / tadavinmathitaM pAdAmbvadhambu nirjalam // maNDaM dadhibhavaM mastu / " iti amarakoSe 2 / 9 / 51-53 / pR0 179 paM0 10. jinavacanA | "sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yAH kAzcana sUktisampadaH / tatraiva tAH ) pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavipuSaH // " iti siddhasenasUripraNItAyAM dvAtriMzikAyAm 1 / 30 / 30 pR0 179 paM0 10. se kiM / 'atha ko bhAvaparamANuH ? bhAvaparamANurvarNavAn gandhavAn rasavAn sparzavAn' 1 'drapsa zithiladaghnaH 'dagaDA' iti khyAtasya nAma / daNDena mathAhataM viloDitaM daNDAhatam, kalazyAM manthapAtre bhavaM kAlazeyam, ariSTamakSemaM yasmAt tadariSTam, gorasasya dugdhasya vikAratvAdupacArAd gorasaH / etAni catvAri gholasya nAmAni / tam udazvit mathitamiti trINi nAmAni caturthAMzajalaghola- ardhajalaghola - nirjalagholAnAM nAmAni / maNDaM vastraniHsRtadadhinalasya nAma, dana uparibhAgasya ityanye / ' iti amarakozasudhAvyAkhyAyAm / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pR0 183 paM0 6.] TippaNAni / ityarthaH / "kaiivihe NaM bhaMte ! paramANupoggale paNNatte ? goyamA! cauvihe paramANupoggale paNNatte / taM jahA-davvaparamANu, khettaparamANu, kAlaparamANu, bhAvaparamANu / ..." iti bhagavatIsUtre / pR0 179 paM0 15. parasparata utkarSabhedaH / atra 'parasparamutkarSabhedaH' iti pratyanusArI pATho'pi zuddhaH / pR0 181 paM0 15. sarvapramANajyeSTha: / dRzyatAM TipR0 31 paM0 27-29 / pR0 181 paM0 25. kunnddkaa."| "keNakuMDagaM jahittA gN...||" iti uttarAdhyayanasUtre 1 / 5 / pR0 182 paM0 2,15,18. sukha Utiryaga" "aSTavikalpo daivastairyagyonazca paJcadhA bhavati / mAnubhyazcaikavidhaH samAsato bhautikaH sargaH // 53 // "Urva sattvavizAlastamovizAlazca mUlataH srgH| madhye rajovizAlo brahmAdistambaparyantaH // 54 // " - sAMkhyakA0 / pR0 182 paM0 13. jaM jaM je je dRzyatAM pR0 478 paM0 4 Ti0 1, pR0 212 paM0 19 / pR0 182 paM0 16. prasAdalAghava: / dRzyatAM pR0 12 paM0 19 / / pR0 182 paM0 19. saMzinaH samanaskAH / "saMjJinaH samanaskAH / 2 / 25 / sampradhAraNasaMjJAyAM saMjhino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhavyutkrAntayazca manujAH tiryagyonijAzca kecit / IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAM prati saMjJino vivakSitAH / anyathA hi AhAra-bhaya-maithuna-parigrahasaMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjina iti / "- tattvArthabhA0 / pR0 182 paM0 24. mithyAdRSTayAdikA / dRzyatAM TipR0 66 Ti0 1 / / 15 pR0 182 paM0 25. smygdrshn"| "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / " - tattvArthasU0 1 / 1 / pR0 182 paM0 26. jnyaandrshnaa"| "Adyo jnyaandrshnaavrnnvedniiymohniiyaayussknaamgotraantraayaaH|" - tattvArthasU0 8 / 5 / vino'ntarAya ityarthaH / pR0 183 paM0 5, styAnaddharyudaya / "cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA-nidrAnidrA-pracalA-pracalApracalA-styAnagRddhivedanIyAni / " - tattvArthasU0 8 / 8 / styAnarddhirnAma tIvro nidrAvizeSaH / 20 pR0 183 paM0 6. suttaa| 'suptA amunayaH sadA, munayaH sadA jAgrati' ityartha bhamuNI muNiNo sayayaM jAgaraMti / " iti AcArAGgasUtre samprati upalabhyate pAThaH / 1"kaItyAdi / tatra dravyarUpaH paramANurdravyaparamANuH eko'NuH, varNAdibhAvAnAmavivakSaNAd dravyatvasyaiva ca vivakSaNAditi / evaM kSetraparamANurAkAzapradezaH / kAlaparamANuH samayaH / bhAvaparamANuH paramANureva varNAdibhAvAnAM prAdhAnyavivakSaNAt, sarvajaghanyakAlatvAdi / " iti abhayadevasUriracitAyAM vRttau / 2"kaNA NAma taMdulA, kuMDagA kukusAH, kaNAnAM kuMDagAH, kaNamisso vA kuNDakaH kaNakuMDakaH, so ya vuddhikaro sUyarANaM priyazca |"-uttraadhyyncuurnni. pR0 27 / "kaNAH tandulAH, teSAM tanmizro vA kuNDakaH tatkSodanotpannakukusaH kaNakuNDakaH / " - uttarAdhyayanabRhadvatti. pR. 45 B / 3 asyAH kArikAyA vyAkhyA 'pR. 315 Ti. 5' ityatra drssttvyaa| "Urdhvamiti brahmAdipizAcAnto yo'STavidhaH sargaH asau sattvabahulaH / tasmAt sukhaprAyA devAH / tamovizAlazca mUlataH pazvAdiSu tamasa udrekAt pazvAdiH sthaavrpryntH| tasmAt te tamobahulAH / madhye rajovizAlA,''tasmAt te duHkhaprAyA mnussyaaH|" iti sAMkhyakArikAyA / dhuprabhRtisatyAnto lokaH sattvabahulaH / tamovizAlazca mUlataH sargaH pazvAdiH sthAvarAntaH / so'yaM mohamayatvAt tamobahulaH / bhuulokstu saptadvIpasamudrasannivezo madhye rajovizAlaH, dharmAdharmAnuSThAnaparatvAd duHkhabahulatvAcca / tAmimAM lokasthitiM saMkSipati-brahmAdistambaparyantaH / stambagrahaNena vRkSAdayaH [ sthAvarAH] saMgRhItAH / " iti sAMkhyatattvakaumudyAm / 4"suttA ityAdi / iha suptA dvedhA dravyato bhAvatazca / tatra nidrApramAdApannA dravyasuptAH, bhAvasuptAstu mithyAtvAjJAnamayamahAnidrAvyAmohitAH / tato ye'munayaH mithyAdRSTayaH satataM bhAvasuptAH [te], sadvijJAnAnuSThAnarahitatvAt , nidrayA tu bhjniiyaaH| munayastu sadbodhopetA mokSamArgAdacalantaste satatamanavarataM jAgrati hitAhitaprAptiparihAraM kurvate / 1 dyauH antarikSaM bhUHsamIpe bhuvalokaH, tathA ca bhuvaHsvarmahastapaHsatyalokA atra gRhItAH / nayaTi . 9 | Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 183 50 12pR0 183 paM0 12. drshncaaritr"| "mohanIyabandho dvividhaH - darzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca / " - tattvArthabhA0 89 / pR0 183 paM0 15,25. yadA tu" zramAnvitAH / atisthaulyakAryacikitsAyAmayaM carakasaMhitAyAM zlokaH / pR. 183 paM0 17,27. aSTAdaza.| "jJAnaM caturbhedaM matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaHparyAyajJAnamiti / ajJAnaM 5 tribhedaM matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / darzanaM tribhedaM cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanamiti / labdhayaH paJcavidhA dAnalabdhiAbhalabdhi galabdhirupabhogalabdhirvIryalabdhiriti / samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantIti |"-tttvaarthbhaa0 2 / 5 / pR0 183 paM0 18. jnyaandrshnviiryH| dRzyatAM pR0 477 paM0 1,9, pR0 372 paM0 22 / pR0 183 paM0 19-21. nirvatitAni bhAvendriyam / dRzyatAM pR0 474 Ti0 10, pR0 476 Ti0 2 / 10 pR0 183 paM0 23,30. jo sutte... 'no suptaH svamaM pazyati, suptajAgarikAyAM vartamAnaH svamaM pazyati' ityarthaH / pR0 185 paM0 16-17. nidrA AcaitanyavizeSaH / dRzyatAM TipR0 65 paM0 19 / pR0 186 paM0 1,9. prtygr| "pratyagro'bhinavo navyo navIno nUtano navaH // nUnazca" - amarako0 3 / 1 / 77 / pR0 186 paM0 4. Apadyate / atra 'Apadyate karmAdi pRthivyAdi ca' ityapi pAThaH syAt / dRzyatAM pR0 186 paM0 24,25 / 15 pR0 186 paM0 15 - 16. mithyaa"| "sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / " - tattvArthasU0 8 / 2 / pR0 186 paM0 19 puci... / dRzyatAM pR0 362 pN09-11| 'pUrva bhadanta ! kukuTI pazcAdaNDakam ? pUrvamaNDakaM pazcAt kukkuTI? kaTI? roha! yA sA kukkaTI sA kutaH? annddktH| yat tadaNDakaM tat kutaH? kukkaTItaH / evaM roha! pUrvamapi ete pazcAdapyete / dvAvapyetau zAzvatau bhAvau / anAnupUrvI eSA roha !' ityarthaH / / pR0 186 paM0 23. savvajIva... / dRzyatAM pR0 361 paM05-8 / 'sarve jIvA bhadanta ! ekaikasya mAtRtayA 20 pitRtayA bhrAtRtayA bhAryAtayA putratayA duhitRtayA? gautama ! asakRt athavA anntkRtvH|' ityarthaH / pR0 186 paM0 24-25. ucchAsaniHzvAsabhASAmanastvAdikArmaNa: / dRzyatAM pR0 348-349 / ato dravyanidropagatA api kvacid dvitIyapauruSyAdau satataM jAgarUkA eva / " iti AcArAGgasUtrasya zIlAGkAcAryaracitavRttau / "yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI / yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH||" iti bhagavadgItAyAm 2169 / 1 "samprati prastAvAgataM sthaulyakAryacikitsApradhAnabhUtaM svapnaM nidrArUpaM sarvato nirUpayati-yadA vityAdi / manasIti antaHkaraNe, kiMvA manoyukta AtmA mana ityucyate / tasmin klAnta iti niSkriye / karmAtmAna iti indriyANi / klamAnvitAH kriyArahitAH / viSayebhyo rUpAdibhyaH / manaso'pravRttyA indriyANyapi na pravartanta iti bhAvaH / tadA svapitIti svapnaguNayukto bhavati / svapnazca nirindriyapradeze mano'vasthAnam / kiMvA karmAtmAnaH saMsAryAtmAnaH / manasi klAnte AtmAnaH klAntA bhavanti, manodhInapravRttitvAdAtmanAm / tatazca manonivRttyA AtmAno'pi na viSayAn gRhNanti / indriyANi cAtmano'pravRttyaiva na prvrtnte|"-iti cakrapANidattaviracitAyAM carakasaMhitAvRttau pR0 118 / 2 "khapnAdhikArAdevedamabhidhAtumAha-sutte NamityAdi / suttajAgaretti nAtisupto naatijaagrdityrthH|" iti bhagavatIsUtrasya abhydevsuurircitvRttau| 3 acetanasya bhAva Acaitanyam / 4 "mithyAdarzanam aviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhavanti / tatra samyagdarzanAd viparItaM mithyAdarzanam / tad dvividham - abhigRhItamanabhigRhItaM ca / tatra abhyupetya asamyagdarzanaparigraho'bhigRhItamajJAnikAdInAM trayANAM triSaSTAnAM kuvAdizatAnAm / zeSamanabhigRhItam / yathoktAyA viraterviparItA aviratiH / pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzaleSvanAdaro yogaduSpraNidhAnaM caiSa pramAdaH / kaSAyA mohanIye vakSyante [810] / yogastrividhaH puurvoktH.[6|1] / eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasmin pUrvasmin sati niyatamuttareSAM bhAvaH / uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyama iti / sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / karmayogyAniti aSTavidhe pudgalagrahaNakarmazarIragrahaNayogyAni / nAmapratyayAH sarvato yogapratyayAditi vakSyate [8 / 25] / " iti tattvArthabhASye 8 / 12 / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 190 607-9.] TippaNAni / pR0 148 paM0 10. zvetikA / atra 'zvetikA zabdena zvetavarNA 'pItikA'zabdena ca pItavarNA mRd vivakSitA / pR0 189 paM0 5. puruSa evedN...| dRzyatAM TipR0 59 paM0 2 Ti0 / pR0 189 paM0 21, 27. auSadhavyaJjanAdIni / atra hastalikhitapratyanusAreNa 'auSadhAbhyaJjanAdIni' iti pAThaH zuddhaH pratIyate, pAdAbhyaJjanAdenetropakAritvAt / dRzyatAM pR0 475 paM0 1, pR0 372 paM0 21 / pR0 189 paM0 24, 28. eko'pyaha: / dRzyatAM pR0 245 paM0 1-7 / / pR0 190507-9. akkharassa.."caMdasUrANaM / "sevvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehiM aNaMtaguNioM pajavaggakkharaM niSphajjai / savvajIvANaM piaNaM akkharassa aNaMtabhAgo nniccugghaaddio| jati puNa so vi varijeja teNa jIvo 1"atha "bhagavato vastutattvajJAnajijJAsayAha-ege bhavamityAdi / eko bhavAniti ekatvAbhyupagame bhagavatA AtmanaH kRte zrotrAdivijJAnAnAmavayavAnAM cAtmano'nekatopalabdhita ekatvaM dUSayiSyAmIti buddhyA paryanuyogaH somilabhaTTena kRtH| dvau bhavAniti ca dvitvAbhyupagame ahamityekatvaviziSTasyArthasya dvitvavirodhena dvitvaM dUSayiSyAmIti buddhyA paryanuyogo vihitaH / akkhaye bhavamityAdinA ca padatrayeNa nityAtmapakSaH paryanuyuktaH / aNegabhUyabhAvabhavie bhavaMti aneke bhUtA atItA bhAvAH sattApariNAmA bhavyAzca bhAvino yasya sa tathA / anena cAtItabhaviSyatsattApraznena ani yAtmapakSaH paryanuyuktaH, ekataraparigrahe tasyaiva duussnnaayeti| tatra ca bhagavatA syAdvAdasya nikhiladoSagocarAtikrAntatvAt tamavalambya uttaramadAyi-egevi ahamityAdi / kathametadityAha-davaTyAe ego'haMti / jIvadravyasya ekatvena eko'ham / na tu pradezArthatayA mametyavayavAdInAmanekatvopalambho na bAdhakaH / tathA ca kaJcit svabhAvamAzritya ekatvasaMkhyAviziSTasyApi padArthasya svabhAvAntaradvayApekSayA dvitvamapi na viruddhamityata uktaM nANadaMsaNaTrayAe duvevi ahaMti / na caikasya khabhAvabhedo na dRzyate, eko hi devadattAdiH puruSa ekadaiva tattadapekSayA pitRtvaputratvabhrAtRtvabhrAtRvyatvAdInanekAn svabhAvA~llabhata iti / tathA pradezArthatayA asaMkhyeyapradezatAmAzritya akSato'pyahaM sarvathA pradezAnAM kSayAbhAvAt / tathA avyayo'pyaham, katipayAnAmapi ca vyayAbhAvAt / kimuktaM bhavati ? avasthito'pyaham, nityo'pyaham , asaMkhyeyapradezitA hi na kadAcanApi vyapaiti, ato nityatAbhyupagame'pi na doSaH / tathA uvaogaTrayAetti vividhaviSayAn upayogAnAzritya anekabhUtabhAvabhaviko'pyaham / atItAnAgatayohi kAlayoranekaviSayabodhAnAmAtmanaH kathaJcidabhinnAnAM bhUtatvAd bhAvitvAJcetyanityapakSo'pi na doSAyeti / " ili abhayadevasUriracitAyAM bhagavatIsUtravRttau / jJAtAdharmakathAsUtre'pi paJcamAdhyayane zukaparivrAjakaprazne etAdRzyeva abhayadevasUriracitA vRttiH| 2"savvAgAsetyAdi / sarvaM ca tadAkAzaM ca sarvAkAzam , lokAlokAkAzamityarthaH / tasya pradezA nirvibhAgA bhAgA sarvAkAzapradezAH, teSAmagraM parimANaM sarvAkAzapradezAgram , tat sarvAkAzapradezairanantaguNitamanantazo guNitamekaikasminnAkAzapradeze'nantAgurulaghuparyAyabhAvAt paryAyAgrAkSaraM niSpadyate paryAyaparimANAkSaraM niSpadyate / iyamatra bhAvanA - sarvAkAzapradezaparimANaM sarvAkAzapradezairanantazo guNitaM yAvatparimANaM bhavati tAvatpramANaM sarvAkAzaparyAyANAmagraM bhavati / ekaikasminnAkAzapradeze yAvanto'gurulaghuparyAyAste sarve'pi ekatra piNDitA etAvanto bhavantItyarthaH / etAvatpramANaM cAkSaraM bhavati |.......ih yadyapi sarva jJAnamavizeSeNAkSaramucyate sarvadravyaparyAyaparimANaM ca bhavati tathApi zrutAdhikArAdihAkSaraM zrutajJAnamavaseyam / zrutajJAnaM ca matijJAnAvinAbhUtaM tato mtijnyaanmpi|"sbvjiivaannN pItyAdi / sarvajIvAnAmapi Namiti vAkyAlaGkAre akSarasya zrutajJAnasya zrutajJAnaM ca matijJAnAvinAbhAvi tato matijJAnasyApi anantabhAgaH anantatamo bhAgo nityoddhATaH srvdaivaapraavRtH|.."tthaa cAha-jai puNa ityAdi / yadi punaH so'pi anantatamo bhAga Atriyeta tena tarhi jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / jIvo hi nAma caitanyalakSaNaH, tato yadi prabalazrutAvaraNastyAnarddhinidrodayabhAve caitanyamAtramapyAbriyeta tarhi jIvasya svasvabhAvaparityAgAdajIvataiva saMpanIpadyeta / 'atraiva dRSTAntamAha -suTTavItyAdi / suSThapi meghasamudaye bhavati prabhA candrasUryayoH / yathA nibiDanibiDatarameghapaTalairAcchAditayorapi sUryAcandramasonaikAntena tatprabhAnAzaH evamanantAnantairapi jJAnadarzanAvaraNakarmaparamANubhirekaikasyAtmapradezasya AveSTitapariveSTitasyApi naikAntena caitanyamAtrasyApyabhAvo bhvti| ataH siddho'kSarasya anantatamo bhAgo nityoddhaattitH|" iti nandIsUtrasya malayagiriracitAyAM vRttau| 3 dRzyatAM pR0 351 paM0 4,5,6,28 / "ahavA savvajahaNNo aNaMtabhAgo nidhugghADo puDhavikkAe, caitanyamAtramAtmanaH / taM ca ukkosathINiddhisahitanANadasaNAvaraNodae vi No Avarijati / jati puNa so vi varijeja teNa jIvo ajIvayaM pAve / suTTa..." iti jesalamerasthAyAM jinadAsagaNimahattararacitAyAM nandIcUrNau pAThaM dRSTvA 'purA ayaM pATho nandIsUtre prasiddha AsIt' ityanumAya nirdiSTo'yamasmAbhiH paatthH| samprati tu nandIsUtre 'jati puNa so vi AvarijA teNa jIvo ajIvattaM pAveja / suTTa...' IdRzaH pATha upalabhyate iti dhyeyam / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya [pR0 190 50 10ajIvayaM pAve / suTuvi mehasamudae hoi pabhA caMdasUrANaM // se taM sAIyaM sapajjavasiyaM, se taM aNAiyaM apjjvsiaN|" iti nandIsUtre [ sU0 42 ] pATha upalabhyate / "tena vijJAnamavinAbhAvitvAt siddhameva, zabdAnuviddhatvaM tu sAdhyata iti / naitat svAbhipretopapattibalAdeva, kiM tarhi ? bhagavadAjJApi tathopazrUyate-savvajIvANaM pItyAdi / 'akkharANakkharasutA'dibhedena zrutajJAnaprarUpaNAyAmekendriyAdisvAmikamuktaM sUtre , tathA bhAjye'pi-taM pi jati Avarijjejja teNa jIvo ajIvataM 5 pAve / suTuvi mehasamudae hoi pabhA caMdasUrANaM // " iti aSTamAre nayacakravRttau vakSyate [pR0 374-1], tadanusAreNa nayacakravRttikRtAM samaye nandIsUtraM tadbhASyaM ca pRthak pRthagAsIditi pratIyate / kasmiMzcit samaye tu bRhatkalpasUtraniyukti bhASyavat tadubhayaM parasparaM sammIlya ekIbhUtaM 'nandIsUtra'nAmnaiva ca ubhayamapi prasiddhimApannamiti pratibhAti / pR0 190 paM0 10. adyate / "adyate'tti ca bhUtAni tasmAdannaM taducyate / " - iti taittirIyopaniSadi 2 / 2 / pR0 190 paM0 10-11. anAdyanantazo'pi vipari / atra 'anAdyanantazo viparivartitatvAt' iti bhA010 pratyanusArI pAThaH sAdhuH pratibhAti / pR0 190 50 13. nAzasyaitat / anna 'nAnyasyaitat' iti bhA0prati pAThaHsAdhurbhAti, puruSAdanyasyaitat sarva na ghaTata ityAzayaH / dRzyatAM pR0 189 paM0 26 / pR0 190 50 18. bhoktabhogya / "bhojyaM bhakSye / / 3 / 69 / bhogyamanyat / " -pA0 siddhAntakau0 / atra 'gilati' iti zabdadarzanAd bhojyatvaM ced vivakSitaM tadA 'bhoktRbhojyabhAvAd' iti hastalikhitapratisthaH pATho'pi saadhuH|| 15 pR0 190 paM0 25-26. svAtmani chinattIti / "svAtmani vRttivirodhAt / na hi tadeva aGgulyagraM tenaivAGgulyagreNa spRzyate saivAsidhArA tayaivAsidhArayA chidyate / " - abhidharmakozasphuTArthA0 1 / 39 / madhyamakavRtti0 pR0 62-63 / __pR0 191 paM0 1,5. tntrvaayk| atra bhA0pratyanusArI 'tantravAyakozakAraka' iti pATho'pi sAdhuH / "lUtA strI tantuvAyorNanAbhamarkaTakAH samAH / 2 / 5 / 13 / 'tantraM tantUn vayati tantravAyaH iti svAmI / " - amarakoSasudhA0 / pR0 151 paM0 7-8. yathorNanAbhiH. kezalomAnIti vA yathA sudIptAt 'tathAkSarAt / muNDakopa20 niSadi kezalomAni' ityasyAnantaraM 'tathAkSarAt...' iti pAThopalambhe'pi tatra vakSyamANaM 'yathA sudIptAt...' iti caturthamudAharaNa lAghavAyAtraivopanyastaM nayacakravRttikRdbhiriti bhAti / pR0 191 paM0 17. ajAmekAM lohitazukla kRSNAM / dRzyatAM pR0 266 paM0 6,26 / pR0 191 paM0 22. kaH kaNTakAnAM / AcArAGga-sUtrakRtAGgasUtrayoH zIlAGkAcAryakRtavRttau utpAdAdisiddhi-SaDdarzanasamuccayabRhadvRttiprabhRtigrantheSu coddhRteyaM kArikA / "kaNTakasya ca tIkSNatvaM mayUrasya vicitratA / varNAzca tAmracUDAnAM 25 svabhAvena bhavanti hi // " ityapyuddhRtaM padyaM zIlAGkAcAryakRtAyAM sUtrakRtAGgavRttau / pR0 192 paM0 2, 27. "bahudhAnamiti, dhAnA bIjAni, tadevaikaM sarvabIjakam / " -vRSabhadevaTI0 pR0 20 / 1 dRzyatAM TipR. 9 paM0 31 Ti. 7 / 2 dRzyatAM pR0 191 Ti. 4 / "yathA loke prasiddha urNanAbhilUtAkITaH kiJcit kAraNAntaramanapekSya svayameva sRjate svazarIrAvyatiriktAn tantUn bahiH prasArayati punastAneva gRhNate ca gRhNAti khAtmabhAvamevApAdayati / yathA ca pRthivyAmoSadhayo brIhyAdisthAvarANItyarthaH, svAtmAvyatiriktA eva sambhavanti prabhavanti / yathA ca sato vidyamAnAjIvataH puruSAt / kezAzca lomAni ca sambhavanti vilakSaNAni / yathaite dRSTAntAstathA vilakSaNaM salakSaNaM ca nimittAntarAdyanapekSAd yathoktalakSaNAdakSarAt sambhavati samutpadyata iha saMsAramaNDale vizvaM samastaM jagat / anekadRSTAntopAdAnaM tu sukhArthaprabodhanArtham / .......... dRSTAntamAha - yathA sudIptAt suSTha dIptAdiddhAt pAvakAdagnervisphuliGgAH anyavayavAH sahasrazo'nekazaH prabhavante nirgacchanti sarUpA agnilakSaNA eva, tathoktalakSaNAdakSarAd vividhA he somya ! bhAvA jIvAH ''prajAyante tatra caiva tasminnevAkSare'piyanti dehopAdhivilayamanu vilIyante.. akSarasyApi nAmarUpakRtadehopAdhinimittameva jIvotpattipralaya nimittatvam / " iti zaMkarAcAryaracite munnddkopnissdbhaassye| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 201 paM0 1,10.] ttippnnaani| pR0 192 paM0 3,16, 31. tadupAntike / (tadu vAntike ?) / pR0 192 paM0 13. bahUnAmAzrayaH / (bahUnAM dhaanmaashryH?)| dRzyatAM pR0 265 paM0 8 / pR0 192 paM0 14. yacca cetanaM / atra yaccetanaM iti ya0pratisthaH pAThaH samIcInaH / pR0 192 paM0 16. aloke / dharmAdharmAvacchinnamAkAzaM lokaH, tadanavacchinnamAkAzamalokaH / pR0 193 paM0 2, 17. vitaTa / "prapAtastvataTo bhRguH // " - amarako0 / 2 / 3 / 4 / pR0 193 paM0 9. sarvajJameva / (sarvajJa eva ?) / pR0 194 paM0 3. prAptanyo / AcArAgasUtravRttiprabhRtiSu uddhRteyaM kArikA / pR0 194 paM0 17. jinavacanopajIvanam / (jivanavacanopajIvinAm ?) / dRzyatAM pR0 194 Ti. 4 / pR0 195 paM0 15 - 16. ko'sau bhedo nAma niyaterapi? kriyAsAdhyAsAdhyArtharUpatvAd / atra 'ko'sau bhedo nAma ? niyaterapi kriyA-kriyAsAdhyAsAdhyArtharUpatvAd' iti ya0pratyanusArI pATho yojanA ca 10 samyak pratIyete / dRzyatAM pR0 195 paM0 21 / __ pR0 195 paM0 22. satyapyabhedabuddhayAbhAsabhAve satIti / atra 'satyapyabhedabuddhayAbhAsabhAve'satIti' iti pAThaH syAt / pR0 195 paM0 23. paramArthato bhedaH / atra 'paramArthato'bhedaH' iti pATho ramyo bhAti / pR0 195 paM0 25. tadA tadAbhAsAd / atra 'tadA'bhedAbhAsAd' iti pATho ramyo bhAti / 15 pR0 196 paM0 4, 27. bAlyakaumAra' / dRzyatAM pR0 206 paM0 14 / pR0 197 paM0 6-7. niyatAyA. 'utpatteH / atra 'niyatAyAH' ityasya 'utpatteH' ityAdinA sambandhaH / pR0 197 paM0 21 - 22. brIhi bhedAdvA bhinnA / vrIhirityekA aGkurAdibhedAd bhinnA / athavA aGkura ityabhinnA rUpAdibhedAd bhinnA niyatirityAzayo'tra bhAti / / pR0 198 paM0 6,16,19,23. strIpuMsa... / acaturavicaturastrIpuMsadhenvanaDuharsAmavAGmanasAkSidhruvadAragavorvaSThIva- 20 rAtrindivAhardivasarajasanizreyasapuruSAyuSadyAyuSacyAyuSaya'juSajAtokSamahokSavRddhokSopazunagoSThazvAH [pA0 5 / 4 / 77] / ete paJcaviMzatirajantA nipaatynte.......|"-paa0 siddhaantkau0| pR0 199 paM0 1. mRdravya... / atra 'mRdUrkhAditvena' iti 'mRdUrdhAditvaghaTatvena' iti vA pATho'pi syAt / pR0 199 paM0 4. evaM / atra 'evaM ca' iti paThanIyam / pR0 199 paM0 5. anyatravidhAnapratiSedha / anyatra vidhAnaM yasmin pratiSedhe vivakSitaM so'nyatravidhAnapratiSedhaH / 25 pR0 199 paM0 7. astibhavati / dRzyatAM pR0 324 paM0 27-28 / pR0 200 paM0 6. ekaprayojanenAnyonyA / atra 'ekaprabandhenAnyonyA" ityeva zuddhaH pAThaH / dRzyatAM pR0 294 paM0 17, pR0 453 tti02| pR0 200 paM0 24. pravizIrNo vizIrya vizIryamANo / atra yadi 'pra'zabdasUcitaM prakarSa darzayituM 'vizIrya' iti padamupAttaM tarhi yathAzrutaM sAdhveva / anyathA tu 'pravizIrNo vizIryamANo' ityetAvatApi nirvahiSyati / ___ pR0 20150 1,10. vyavasthAvakAzakrameNa / (vyavasthAvikAzakrameNa ? ) / 30 1 "evaM kAraNarUpamAtmAnamuddizya athedAnIM kAryarUpeNoddizati-tadejati / tadeva sarvaprANirUpeNa vasthitaM sat ejati kampavad bhavati kriyAvad bhavati / tannejati, tadeva ca na calati sthAvararUpAvasthitaM sat / tadare, tadeva ca dUre AdityanakSatrAdirUpeNAvasthitam / tat u antike, uH samuccaye, tadeva ca antike pRthivyAdirUpeNAvasthitam / tadantarasya sarvasya, tadeva ca asya sarvasya prANijAtasya vijJAnaghanarUpeNAvasthitaM sat antarmadhyata Aste / tadu sarvasyAsya bAhyataH, tadeva ca sarvasyAsya prANijAtasya bAhyataH jaDarUpeNAvasthitamAste / cetanAcetanarUpamanantaM sarvagaM brahmetyarthaH / " iti uvaTaviracite zaklayajurvedabhASye / IzAvAsyopaniSadyapi dRzyate iyaM 'tadejati...' iti kArikA 6 / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 201 paM0 2,12pR. 20150 2,12. maayaakaar| dRzyatAM pR0 378 paM0 3,17-24 / mAyAkAra indrajAlikaH / pR0 20150 5,20. paissttikaaH| "paSTikAH SaSTirAtreNa pacyante / " - pANini0 5 / 1 / 90 / pR0 201 paM0 11. pADava / SADavo nAma madhuro rasa iti arthaH zabdakoSe dRzyate / pR0 20150 16. dagdhe bIje / "dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkuraH / . // 8 // " tattvArthabhA0 107 / pR. 201 paM0 17. anyathA ca tathA dRzyante / atra 'anyathAnyathA ca dRzyante' iti bhA0pratisthapATho'pi saadhuH| pR0 202 50 3. dravyAntarasaMyogastambhanAdibhyaH / mantra 'dravyAntarasaMyogena stambhanadrAvaNAdibhyaH' ityapi syaat| pu0 202 paM0 4,18. jJAturicchA " / dRzyatAM pR0 203 paM0 25 / pR0 202 paM0 7,26. tathAniyatitvAt / dRzyatAM pR0 204 paM0 8 / 10 pR0 20250 13. kodrvplaal...| phalapAcanavidhirayaM bRhatkalpasUtrabhASye'pi varNitaH, gA0 842, pR0 271 / pR0 20250 14. zAkhAyAM bddhaayaaN| (zAkhAyAM cAyAM ?) / pR. 204 paM0 2-3. anAdimadhyAntAM pazyan / dRzyatAM pR0 220 paM0 25-26 / pR0 204 50 10. samyagdarzana... / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH ||11||"mohkssyaajjnyaandrshnaavrnnaatraaykssyaac kevalam // 10 // bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm / 10 / 2 / kRtsnakarmakSayo mokSaH // 10 // 3 // " - tattvArthasU0 / pR0 20550 2, 24. na keci... / dRzyatAM pR0 217 paM0 11, pR0 219 50 7 / pR0 205 paM0 9. logammi... / 'loke jIvacintA sarvAgamakAzitA (sarvAgamotkRSTA?) duravagAhA / tato'pi kRSTatarI (utkRSTatarI?) cintA bandhe ca mokSe ca // ' ityarthaH pratibhAti / pR0 205 50 15. aparasmin / dRzyatAM pR0 453 Ti0 2, TipR0 1950 8 / pR0 205 paM0 23. kalanaM... / dRzyatAM pR0 20 paM0 4 / pR0 207506. saptAhaM kllN...| dRzyatAM pR0259 paM0 19-21, pR0354 paM0 22, pR0318605| pR0 200 paM0 9. grAhavad grAhaH / dRzyatAM pR0 11 paM0 15, pR0 173 Ti0 5, pR0 382 Ti0 5 / pR0 208 paM0 1, 7. bhavatIti bhAvitam / anna bhavati' ityetAvadeva mUlam, 'iti bhAvitam' iti tu vRtyaMza iti bhAti / pR0 208 paM0 16. yamaniyamAdiH / dRzyatAM pR. 332 paM016-25 / "yogAGgAnuSThAnAdavizuddhikSaya jJAnadIptirA vivekkhyaateH| yama-niyamA-''sana-prANAyAma-pratyAhAra-dhAraNA-dhyAna-samAdhayo'STAvaGgAni / ahiMsA-satyA-'steyabrahmacaryA-aparigrahA ymaaH| ete jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam / zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niymaaH|" iti pAtaJjalayogadarzane 2028-32 / pR0 108 paM0 17. ahiMsAnRtA / dRzyatAM pR0 204 Ti0 8 / pR0 20950 11. cAntargatAtmarasa / (cAntargatAnarasa... 1) / 80 pR0 210 50 1, 19. tathA brAhma... / atra 'tadyathA brAhma...' ityapi pAThaH syAt / dRzyatAM pR0 210 paM0 20 // pR0 21060 7. svavacanaM... / atra 'khaM vacanaM...'ityapi pAThaH syAt / pR.211 paM0 2,8. appaNo NikkhamaNakAlaM... / Atmano niSkramaNakAlamAbhogya [= vilokya ] tyaktvA rAjyam' ityarthaH / sampUrNasyAsya sUtrasyArthastu kalpasUtrasya subodhikAdivyAkhyAbhyo'vaseyaH / pR. 211 paM0 7. upazama... / "aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatasvamaudayikapAriNAmikau 360"-tatvArthasU0 2 / 1 / 20 pR0 200 1"mAyAkArastu praatihaarikH|"-amrko02|10|11| 2"zAlayaH kalamAdyAzca ssssttikaadyaashc|" amarako0 2 / 9 / 24 / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 218 paM05,20.] ttippnnaani| 71 pR0 212 paM0 1,9. kalanAtmakaM "lakSaNam / atra 'dhruvAdisarvanityalakSaNametadeva kalanAtmaka kAraNamupapadyate' ityapi mUlaM syAt / dRzyatAM pR0 212 paM011-12 / pR0 212 paM0 19. jaM jaM je je / dRzyatAM pR0 182 paM0 13, pR. 478 paM0 4 Ti0 / / pR0 212 paM0 11, 28. kUTasthama / dRzyatAM TipR0 23 paM0 3.12 / pR0 213 paM0 3-5. tena tasmai ekatra meghAdirekara paTAdiH / atra 'tena ca tasmai ekatra paTAdirekatra meghAdiH' iti paThitavyam / pR. 213 paM0 8. jarattA / jaradbhAvo jarattA ityarthaH / pR0 213 paM0 20. meghe connatamAtre varSati ayaM 'tataH / atra meghe connatamAtre 'varSatyayam, tataH... iti yojanA samIcInA bhAti / pR0 215 paM0 1,8. kAbhAvaH...... / karmAbhAve puruSavAdimate saMsArAnAditA na yujyata ityaashyH| 10 pR0 215 paM0 5. tasmAttvanAdivartanAtmakatvAtna na yujyate [pR0 216 paM0 4] / etatsthAne 'tasmAttvanAdivartanAtmakatvAt kAlasya yathA pRthivyAdivrIhyAdivRttivivRttiprabandhena svAtmaviSayakriyAbandhasaMsaraNaM jIvadralayorabhinnavartanasvatattvayoH svata eva bandhakriyA saMsArakriyA ca vartanAbhedena rUpabhedena ca evaM kAlasya bhAtmasvAtmanyeva kriyA anAtmasvAtmani veti yugapadeva bandhasaMsaraNavihitA bandhasaMsArAnAditA na na yujyte|' ityAzayakamapi mUlamatra syAt / pR0 215 paM0 12. atattvaM cAsya saMsArasya / atra hastalikhitapratiSu 'atattvaM cAsya na bhavati saMsArasya 15 iti pAThaH, tadanusaraNe tvatra 'tattvaM cAsya na bhavati saMsArasya' iti zuddhaH pATho mantavyaH / 'matattvaM cAsya bhavati saMsArasya' ityapi pAThaH syAt / pR0 215 paM0 22. puurvpraa...| (puurvaapraa..?)| evamagre'pi / pR0 216 paM01-4. svAtmaviSaya... / dRzyatAM TipR0 71 paM0 12 / pR0 216 50 5. prabhedapUrvAparAdikramAd bhAvA / (prabhedapUrvAparAdikramA eva bhAvA ? prbhedbhaavaa)| 20 pR0 216 paM0 23. kuNDaka / dRzyatAM pR0 181 paM0 25, TipR0 65 paM0 5 Ti0 3 / pR0 217 paM0 3,13. suSamAdi / suSamAdisvarUpaM tattvArthasUtra[ 4115]prabhRtigranthebhyo'vaseyam / pR0 217 paM0 5,23. lagnavartanAdU / "rAzInAmudayo lagnam / " -amarako0 1 / 3 / 27 / pR0 217 paM0 10,25. dravyaM bhUmyAdivIhyAdi, dravyAtmA / 'dravyam, bhUmyAdibIyAdivaNyAtmA' ityapi yojanA syAdanna / ___pR0 218 paM0 1,10. tanmAtrabhedaprabhedasvAmi / atra bhA0pratyanusArI 'tanmAtramedaprabhAvAt svAmi" . iti pAThaH zobhano bhAti / pR. 218 paM0 5,20. kAlaH pacati / AcArAgasUtravRttiprabhRtiSu bahuSu grantheSu uddhRto'yaM zlokaH / 1 dRzyatAM pR0 239 paM0 19-23 / "bhASye kUTastheSviti, kUTamayodhanaH, tadvat tiSThanti ye teSu / saMsarginAze'pi khayamanaSTeSvityarthaH |....."athaavyvsNsthaanruupaayaa jAtivyajikAyA AkRteryAvadyavahArakAlaM madhye madhye utpattau nAze'pi prakArAntareNa nityatvamAha bhASye-athaveti / nityatvalakSaNe dhruvapadasyaiva vyAkhyAnaM kUTasthamiti / rUpAntarApattirvicAlA, yathA payaso dadhyAdirUpatA / anena pariNAmAnityatA parAstA / utpatteH sattAparyantatvAd anutpattItyanena janma-sattArUpI bhAvavikArau nirastau / avRddhItyanena tRtIyo vRddhilakSaNaH / anupajaneti caturthaH pariNAmaH / anapAyeti pnycmo'pcyH| etadrUpavikArarahitamiti tadarthaH / avyayeti SaSTho vinAzaH / idaM ca brahmaviSayaM nityatvaM yAvadvayavahAramekarUpasthitapadArthaviSa ca / ayameva na nityazabdArthaH, pravAhAvicchede'tAdRzyapi nityatvavyavahArAdityAha bhASye-tadapIti / yasmiMstasvamiti, yasmin vihate'pi tattidharmo na vihanyata ityarthaH / pravAhanityatA cAnenoktA / tannAze'pi taddharmo na nazyati, AzrayapravAhAvicchedAditi bhaavH|" iti pAtaJjalamahAbhASyasya uhayote 11 pspshaahike| 2'svata eva bandhasaMsArau vartanAmedena.' ityapi pAThaH syAdatra / dRzyatA pR0 219 pN08| 25 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . - nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 219 paM0 3.. pR0 219 paM0 3. svapannapi sa / (svapannapi c?)| pR0 219 paM0 13-15. jJaH svAtanye sarvatra / krameNa puruSaniyatikAlavAdA atra vivakSitAH / pR0 219 paM0 16. dravyArthaprasavAd / atra 'dravyArthaprabhavAt / ' ityapi samyag bhAti / pR0 221 paM0 1,9,14,16. sattvasya "sattvasya kAlasattvapuruSasattvayo 'sattvAtalyatA pUrvatra / sattvasya / 'paM0 1,9,14,16' ityatra yathAsaGkhayaM sthiteSveteSu pATheSu 'sattva'sthAne 'svatva'zabdaH samIcInaH syAdityapi . bhAti / dRzyatAM pR0 220 paM0 4, Ti0 11 / pratiSu sarvatra 'sattva'sthAne 'satva'zabda eva dRzyate ityapi dhyeyam / pR0 221 paM0 8. samanantarAnulomAH pUrvaviruddhA nivRttaniranuzayAH / dRzyatAM pR0 455 60 7 / uddhRtamidaM vizeSAvazyakabhASyasya koTTAryavRttau koTyAcAryavRttau [pR0 653 ] c| pR0 221 paM0 17. sattvAvinAbhAvitvena / ayaM pAThaH zobhana eva bhAti, dRzyatAM pR0 221 paM0 6 / 10 pR0 222 paM0 5,17,29,30. myuuraannddk| atra 'mayUrAMgaka' iti pratisthaH pAThaH zobhana eva bhAti / evaM ca 'tathA mayUrAGgakabahAdInAmeva paJcavarNatA, mayUrAdibaeNyeva ca vicitrANi' ityapi mUlamatra sambhAvyate / pR0 222 paM08,19. kenAJjitAni / uddhRteyaM kArikA zIlAGkAcAryakRtAyAm AcArAgasUtravRttau / pR0 222 paM0 17. myuur"| "mayUracandrikAdirvA vicitraH kena nirmitHH||" - vizeSAvazyakamaladhArivR0 pR0 702 / pR0 222 paM0 18. nodakAdInAm / (nodarAdInAm ?) / 15 pR0 223 paM0 7. tadapi / hastalikhitapratisthaH 'tamiti' iti pATho'pyantra kathaJcit saGgaccheta / pR0 224 paM0 4,14. kriyAyAH / paJcamyanto'yaM nirdezaH / dRzyatAM pR0 225 paM0 29 / pR0 224 paM0 10. ghRtAdyavasthA / bhA0 pratAvayaM pAThaH, sa ca samIcInataraH / ya0 pratau tu ghRtAvasthA' iti pAThaH / pR0 224 paM0 18. atyAsanna / "tata buddhimAn nAstikyabuddhiM jahyAd vicikitsAM ca / kasmAt ? pratyakSaM - 'hyalpam , analpamapratyakSamasti yadAgamAnumAnayuktibhirupalabhyate / yaireva tAvadindriyaiH pratyakSamupalabhyate tAnyeva santi 20 cApratyakSANi / satAM ca rUpANAmatisannikarSAdativiprakarSAdAvaraNAt karaNadaurbalyAd manonavasthAnAt samAnAbhihArAdabhibhavAdatisaukSmyAca pratyakSAnupalabdhiH / tasmAdaparIkSitametaducyate-pratyakSamevAsti, nAnyadastIti / " - carakasaM0 1 / 11 / 7-8 / pR0 225 paM0 5,26. kttukH| dRzyatAM TipR0 64 paM0 23 / pR0 226 paM0 19-20. "nAhaM karteti bhAvAnAM / "nAhaM karteti bhUtAnAM" - AcArAgasUtrazIlA0 pR0 17 // pR0 227 paM0 6. tatpaTa utpadyate / (na ghaTa utpadyeta ? ) / 25 pR0 228 paM0 1,4. 'sthitaH, yo'sti / atra "sthito yo'sti' iti samyak / pR0 228 paM0 5,6. kimidaM / 'kimidaM bhadanta ! asti ityucyate ? gautama ! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / kimidaM bhadanta ! 'samayaH' ityucyate ? gautama ! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva' ityarthaH / pR0 22850 7. Avaliko... "tatkRtaH kAlavibhAgaH |4|15/."ttr paramasUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagAhanakSetravyatikramakAla: samaya ityucyate prmdurdhigmo'nirdeshyH|......te tvasaMkhyeyA AvalikA / tAH 30 saMkhyeyA ucchAsastathA nizvAsaH / tau balavataH paTvindriyasya kalyasya madhyamavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH / te sapta stokaH / te sapta lavaH / te'STAtriMzadadhaM ca nAlikA / te dve mUhUrtaH / te triMzadahorAtram / tAni paJcadaza pakSaH / ...'' iti tttvaarthbhaassye| pR0 228 paM0 9. svshkti..| "svAzraye samavetAnAM tadvadevAzrayAntare / kriyANAmabhiniSpattau sAmarthya sAdhanaM viduH // 37 // 1 // kriyAnivRttau dravyasya zaktiH sAdhanaM sAdhyate'nena kriyeti bhASyakAraprabhRtayo viduH / " - vAkyapadIyavR0 / pR. 22950 9. bhrt-mrudevyaa...|"aho yogasya mAhAtmyaM prAjyaM sAmrAjyamudvahan / avApa kevalajJAnaM bharato AUMbhrtaadhipH|| pUrvamaprAptadharmA'pi prmaanndnnditaa| yogaprabhAvataH prApa marudevA paraM padam // " iti yogazAstre 110,11 // pR0 229 paM0 19. adhunaa'naaditv| pratisthapAThAnusAreNa 'athAnAditva' iti pAThaH syAdatra / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 230 50 9.] TippaNAni / pR0 229 paM0 21,22,23. nirhetukahetuka / bhAvapradhAno'yaM 'nirhetuka nirdezaH, tena antavattvAnumAne AdimattvAnumAne ca nirhetukatvasya hetutvena vivakSitatvAt 'nirhetukahetuka' ityuktamatra, dRzyatAM pR0 229 paM0 18 / __ pR0 230 paM0 9. sAdhanadUSaNA / "sAdhanaM dUSaNaM caiva sAbhAsaM parasaMvide / pratyakSamanumAnaM ca sAbhAsaM tvAtmasaMvide // iti zAstrArthasaMgrahaH / " iti nyAyapravezake hetutattvopadeze ca / dimAgaviracite nyAyamukhe'pi avazyaM 'sAdhanaM dUSaNaM caiva...' idRzI kArikA granthArambhe AsIditi 'sAbhAsoktyAdhupakSepa. // [4 / 27] / ' iti pramANavArtikakArikAyA / vyAkhyAvilokanena pratibhAti / yadyapi asya cInabhASAnuvAdamavalambya Prof. Giuseppe Tucci ityebhirvihite English ingang "I have compiled this book, because I desire to assertain what is the real nature of the arguments to prove (a thesis as well ] as to refute it." [nyAyamukha. pR0 5] iti dRzyate tathApyayaM cInabhASAnuvAdo bahuSu sthaleSu saMkSipto'spaSTazca bhAti / pR0 230 paM0 9. pkss...| "pekSAdivacanAni hi sAdhanaM, tatra tu svayam / sAdhyetvenepsitaH pakSo viruddhArthAnirA-10 kRtaH // 2 // pakSetyAdi, pakSahetudRSTAntavacanairhi pareSAmapratIto'rthaH pratipAdyate / " iti dinAgaracite nyAyamukhe pratIyate / "parArthamanamAnaM tu svadRSTArthaprakAzanam / tatrAnameyanirdezo hetvarthaviSayo mataH // 31 // svarUpeNaiva nirdezyaH svayamiSTosnirAkRtaH / pratyakSArthAnumAnAptaprasiddhena svadharmiNi // 3 // 2 // " iti dimAgaviracite prmaannsmuccye| 1"svayUthyAnAM [ = nyAyamukhaTIkAkArAdInAM ] pUrvapakSaparihAroktiH - pakSavacanaM sAdhanaM sAbhAsatvAditi cet , na, pratyakSegAnekAntAt / pratyakSaM sAbhAsamapi na kasyacit pramANasya sAdhanam / vacanAtmatve sati sAbhAsatvAt sAdhanatvamiti cet, na, dUSaNenAnekAntAt / dUSaNaM sAbhAsavacanAtmatve'pi na saadhnm|" iti manorathanandiracitAyAM pramANavArtita 4 / 27 "anyaH punarAha -- 'pratijJA sAdhanaM sAbhAsatvenokteH, sAbhAsatvasya sAdhanatvena saha darzanAt / dUSaNavAdyAhapratyakSeNa anekAntaH / vacanAtmakatvena vizeSaNAdadoSa iti parihAraH / dUSaNenAnekAnta iti cet , adUSaNatve satIti prihaarH|' tadetat sakalamasat / ..." iti pramANavArtikAlaGkAre pR0 493 / iyaM ca sAbhAsatvoktyAdicarcA nyAyamukhe 'sAdhanaM dUSaNaM caiva saabhaasN......|' ityetAdRzapAThasambhave ghaTata iti dhyeyam / 2 dRzyatAM pR0 306 paM0 22 / 3 "tatra pakSAdivacanAni sAdhanam / pakSahetudRSTAntavacanairhi prAznikAnAmapratIto'rthaH pratipAdyata iti / tatra pakSaH prasiddho dharmI prasiddhavizeSaNaviziSTatayA svayaM sAdhyatvenepsitaH, 'pratyakSAdyaviruddhaH' iti vAkyazeSaH / [pR0 1] eSAM [=pakSa-hetu-dRSTAntAnAM ] vacanAni parapratyAyanakAle sAdhanam / etAnyeva trayo'vayavA ityucynte|" - nyAyapraveza0 pR0 1-3 / "vAdinA khayaM sAdhayitumiSTo'rthaH sAdhyaH sAdhyate yena tat sAdhanaM hetostriruupvcnm|"hetutttvop0 / 4 "nyAyamukhaprakaraNe 'tatra tu khayaM........"kRtaH' iti pAThAt |"-prmaannvaartikaalN0 pR0 510, 519,522,561 / pramANavA0 mano0 pR0 443 / nyAyavArtikatAtparyaTIkA. 1 / 1 / 33 / 5 The proposition and the other terms are called the proof [ sAdhana ]. Here is called "proposition' only that particular argument that we want to prove in accordance with our own opinion. It must be such as no argument contradictory [to it ] can exclude it. "The proposition etc."; this means that through the formulation of a proposition, & reason and an example, an argument which has not yet been understood by onother [ man ], is made evident to him.-nyAyamukha. pR0 5. / 6pramANavArtikAlaMkAra pR0 488 / pramANavA0 mano0 pR. 420 / 7pramANavArtikAlaMkAra. pR0 545, 546,549 / pramANavArtikamanorathanandivRtti. pR0 424,445,458,459 / 8 yadyapi pramANasamuccayo nedAnI saMskRtabhASAyAmupalabhyate tathApi bhoTabhASAnuvAdamavalambya prAcIneSu ca grantheSu vidyamAnAni diGgAgavacanAni saMgRhya samAlocya ca mayA saGkalitA imAH kArikA iti dhyeyam / . naya0Ti0 10 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya pR0 230 paM0 10. pR0 230 50 10. hetuH pkssdhrmH| dRzyatAM TipR0 28 paM0 29 / "anumAnaM dvidhA, svArthaM trirUpAliGgato'rthadRk / pUrvavat phalamarthaH svarUpaM cAtulyametayoH ||2||1||......pairaarthmnumaanN tu svadRSTArthaprakAzanam / tatrAnumeyanirdezo hetvarthaviSayo mataH ||31||"saadhydhrmo yato hetustadAbhAsazca bhUyasA / tasmAt tadvistaraH pUrva hetvAdyarthAt pradaryate // ... saMpakSe sannasan dvedhA pakSadharmaH punastridhA / pratyekamasapakSe'pi sadasavividhatvataH ||...ttr yaH san sajAtIye dvedhA caasNstdtyye| 1 pramANavA0mano0 pariziSTa. pR0 524 / "anumAnaM dvidhA- svArtha parArthaM ca / tetra svArtha trirUpAlliGgato'rthadRk / vakSyamANatrilakSaNAlliGgAd yadanumeyArthadarzanaM tat svArthamanumAnam / pUrvavat phlmtraapi| yathA pratyakSe [ viSayasaMvittiH khasaMvittizceti ] pratItidvayameva Azritya phalamuktamevamatrApi / yadyubhayamapi pratItilakSaNam ko'nayorvizeSa iti cet , arthaH svarUpaM cAtulyametayoH / pratyakSAnumAnayoroM [ =AlambanaM ] bhinnaH / tadAkAravizeSAca svarUpamapi bhinnm|" iti diGgAgaviracitAyAM pramANasamuccayavRttau pR0 28 B, pR0 111. Narthang edition. / asyA vRtteH saMskRtabhASAyA05 manupalambhAt bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa kalpitametadasmAbhiH saMskRte asyA bhoTabhASAnuvAdo'traiva TippaNeSu vakSyamANe "bhoTapariziSTe drssttvyH| 2 pramANavArtikAlaM. pR. 467 / pramANavA. mano. Ti. pR0 413 / "yathA khasmin trirUpAlliGgAd liGgini jJAnamutpannaM tathA parasmin trirUpAlliGgAlliGgijJAnotpipAdayiSayA trirUpaliGgAkhyAnaM parArthamanumAnama, kAraNe kAryopacArAt / " iti diGgAgaviracitAyAM pramANasamuccayavRttau pR. 44 A, 126 A, Narthang edition. saMskRtabhASAyAmasyA vRtteranupalabdherasyA bhoTabhASAnuvAdo'traiva TippaNeSu vakSyamANe bhoTapariziSTe draSTavyaH / 3 nyAyavArtikatAtparyaTIkA. 1 / 1 / 35 / nyAyamukha. pR0 11 / pramANavArtikAlaMkAre tvatra 'pakSadharmaH' [pR0 510 ] iti pAThaH tathApi bhoTabhASAnuvAdeSu 'bsgub byADa chos' iti pAThadarzanAt 'sAdhyadharmaH' ityeva samIcInam / nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAmapi 'sAdhyadharmaH' ityeva pAThaH / 4 pramANavArtikAlaM. pR. 580 / Therefore I shall now in. dicate the various characteristics of this.-nyAyamukha. pR0 11 / 5 yadyapyatra pramANasamuccayasya kanakavarma-vasudhararakSitaviracitabhoTabhASAnuvAdAnusAreNa pramANavArtikAlaGkAre ca 'hetvAdyarthAt' ityeva pAThaH, tathApi pramANavArtikAlaMkAre eva ita Urdhvam "ata eva 'hetvAbhAsAt pUrvam' ityuktam , hetuzcAbhAsazca hetvAbhAsam , AbhAsazca pratyAsatterhetvAbhAsa eva, nAbhAsamAtram / " ityabhihitatvAd 'hetvAdyarthAt' ityasya sthAne 'hetvAbhAsAt' ityapi pAThaH syAditi sambhAvyate / pramANasamuccayasya jinendrabuddhiviracitAyAM 'vizAlAmalavatI'TIkAyAM tvevaM dRzyate - "sAdhyadharmo yato heturityAdi / 'bhUyasA' iti padam asiddhasya apakSadharmasyApi hetvAbhAsatvajJApanArtham / ayaM kA rikArthaH - yasmAt hetustadAbhAsazca bhUyasA pakSadharma eva tasmAt hetu-viruddha-anaikAntikatvebhyaH pUrva pakSadharmavistaraH pradaryate iti| etaduktaM bhavati--- yasmAt pakSadharmatvamidaM bahUnAM sAmAnya rUpaM tasmAt pakSadharmaprabheda eva hetvAdeH pUrvaM pradarzyate / " - vizAlAmalavatI. pR. 154 A. Derge edition. / saMskRtabhASAyAmasyAH TIkAyA anupalambhAdasyA bhoTabhASAnuvAdo'tra saMskRte'smAbhiH parivartya likhita iti 'dhyeyam / 6pramANavArtikAlaM. pR0 580,601 / nyAyamukha. pR. 29,30 / nyAyavArtika-tAtparyaTIkA. 1 / 1 / 35 / ___ 1 dharmakIrtirapi diGgAgamevAnusRtya pramANavinizcaye lakSaNamatra praNItavAniti vAdidevasUripraNItasyAdvAdaratnAkarAnusAreNa pratIyate / tathAhi -"api ca "dharmakIrtirapi nyAyavinizcayasya Adya-dvitIya-tRtIyaparicchedeSu yathAkramaM 'pratyakSa kalpanApoDhama. bhrAntam' iti 'tatra svArtha trirUpAlliGgato'rthak' iti 'parArthamanumAnaM tu svadRSTArthaprakAzanam' iti trINi lakSaNAni timirAzu. bhramaNanauyAnasaMkSobhAdyanAhitavibhramamavikalpakaM jJAnaM pratyakSam' iti 'vilakSaNAliGgAd yadanumeye'rthe jJAnaM tat svArthamanumAnam' iti 'yathaiva hi svayaM trirUpAlliGgato liGgini jJAnamutpannaM tathaiva paratra liGgijJAnotpipAdayiSayA trirUpaliGgAkhyAnaM parArthamanubhAnam' iti ca vyAcakSANo lakSyasyaiva vidhimanvakIrtayat / " iti syAdvAdaralAkare pR0 23 / nyAyavinizcaya iti pramANavinizcayasyaiva nAmAntaraM jJeyam / pramANavinizcayasya bhoTabhASAnuvAde'kSarazaH sarvametadupalabhyate, pR0 261 B, 276 A, 299 A. Narthang redition. / pR0 154,167 A, 187 A. Derge edition. / ayaM bhoTabhASAnuvAdo 'bastanU-'gyura' saMgrahe 'mdo' varga 'ce 95] puTe draSTavyaH / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 230 50 16-28.] ttippnnaani| sa hetuH viparIto'smAd viruddho'nyastvanizcitaH // " iti pramANasamuccaye / __ pR0 230 paM0 10-11. dRSTAntaH sAdhyAnugataH / "trirUpo heturityuktaM pekSadharma ca saMsthitaH / ruDhe rU~padvayaM zeSaM dRSTAntena pradaryate // sAdhyenAnugamo hetoH sAdhyAbhAve ca nAstitA / khyApyate yatra dRSTAntaH sa sAdhayetaro dvidhA ||"prmaannsmu0.4|1,2| "dRSTAnto dvividhaH-sAdhamryeNa vaidhajreNa ca / tatra sAdhamryeNa tAvat yatra hetoH sapakSa evAstitvaM khyApyate, tadyathA- yat kRtakaM tadanitya dRSTaM yathA ghaTAdiriti / vaidharyeNApi yatra sAdhyAbhAve hetorabhAva eva kathyate, tadyathA-yannityaM / tadakRtakaM dRSTaM yathAkAzamiti / nityazabdenAbAnityatvasyAbhAva ucyate, akRtakazabdenApi kRtakatvasyAbhAvaH, yathA bhAvAbhAvo'bhAva iti / " -nyAyapraveza. pR0 1-2 / pR. 230 paM0 11. tadviparyaye tadAbhAsA...| "sAdhayitumiSTo'pi pratyakSAdiviruddhaH pakSAbhAsaH [pR0 2] 1... bhasiddhAnakAntikavirudvA hetvAbhAsAH [pR03] 1. "dRSTAntAbhAso dvividhaH sAdharmyaNa vaidhayeNa ca [pR0 5] 1eSAM pakSahetudRSTAntAnAM vacanAni sAdhanAbhAsam [pR0 7 ] / " - nyAyapraveza0 / 10 __ pR0 230 paM0 12. ttsaadhndosso| The refutation [dUSaNa] consists in showing that the formulation of a syllogism is defective [ at] etc. The fallacies of refutation [dUSaNAbhAsAH ] are called Jatis -nyAyamukha. pR0 54 / "sAdhanadoSodbhAvanAni dUSaNAni / sAdhanadoSo nyUnatvam / pakSadoSaH pratyakSAdivirudvatvam / hetudoSo'siddhAnaikAntikaviruddhatvam / dRSTAntadoSaH sAdhanadharmAdyasiddhatvam / tasyodbhAvanaM dUSaNam / abhUtasAdhanadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsAni / sampUrNa sAdhane nyUnatvavacanam / aduSTapakSe pakSadoSa-15 vacanam / siddhahetuke'siddhahetukavacanam |..'adussttdRssttaante duSTadRSTAntavacanam / etAni dUSaNAbhAsAni / na hyebhiH parapakSo dUvyate, niravadyatvAt tasya |"-nyaayprvesh0 pR. 8 / "vAdyukte sAdhane proktadoSANAmudbhAvanam / dUSaNaM niravaye tu dUSaNAbhAsanAmakam // 26 // " iti siddhasenasUripraNIte nyAyAvatAre / "sAdhanadoSodbhAvanaM dUSaNam / abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi / " - pramANamImAMsA0 2 / 1 / 28-29 / nyAyabindu[ 3|138-141]-hetutttvopdesh[ pR0 258 prabhRtigranthevapi dUSaNa-tadAbhAsA lakSitAH / -20 pR0 230 paM0 16-18. zabdabrahmatattvabhedasaMsargarUpavivartamAtramidaM..... anAdinidhanaM brhm| 'anAdinidhanaM brahma...' itIyaM vAkyapadIyakArikA kamalazIlena tattvasaMgrahapaJjikAyAM [pR0 67 ] abhayadevasUribhiH sanmati 1"etena 'grAhyadharmastadaMzena vyApto hetuH' iti pratyuktam / " -nyAyavA0 1 / 1 / 35 / "dinAgasyaiva pradezAntarahetulakSaNam -grAhyadharmaH pakSadharmaH tadaMzena tasyaiva pakSasyAMzena sAdhyadharmasAmAnyena vyApto heturiti / tadeva taddhedulakSaNamupanyasyAsmin pUrvoktaM doSamatidizati-eteneti / " -nyAyavArtikatAtparyaTIkA. 1135 / "AcAryarapi nirdiSTamIdRk saMkSepalakSaNam / grAhyadharmastadaMzena vyApto heturitIdRzam // 1385 // " - tattvasaMgraha. / 2 kArikeyaM vAdanyAyasya zAntarakSitakRtaTIkAyAm [pR0 92] uddhRtA, tatra ca yadyapi 'pakSadharme ca' iti pATho dRzyate tathApyazuddhaH sa syAditi bhAti / pramANasamuccayasya vizeSatazca jinendrabuddhiracita vizAlAmalavatI'TIkAyA bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa [pR. 212 B, Derge edition ] 'pakSadharmastu' iti 'pakSadharmo hi' iti vA pATho'tra syAditi bhAti / ayaM ca bhoTabhASAnuvAdo'traiva TippaNeSu vakSyamANe bhoTapariziSTe drssttvyH| 3'rUDheH' iti paJcamyantaM padam , 'rUDheH saMsthitaH' iti anvyH| 4 tattvasaMgrahapaJikA. pR0 419 / 5 sampUrNeyaM kArikA dazavaikAlikasUtrasya haribhadrasUrikRtavRttAvuddhRtA pR0 34 B / vizeSA. vazyakabhASyasya kohAryavRttau [ pR0 154 B] nyAyavArtika-tAtparyaTIkA[ 1 / 1137 ]prabhRtiSu ca aMzata uddhRtA upalabhyate / 6 "sarvaparikalpAtItatattvaM bhedasaMsargasamatikrameNa samAviSTaM sarvAbhiH zaktibhirvidyA'vidyApravibhAgarUpamapravibhAgaM kAla 1 etadanusAryeva pramANavArtike[13] hetubindau ca dharmakIrtinA "pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva saH / avinAbhASaniyamAd , hetvAbhAsAstato'pare // " iti lakSaNaM praNItamiti dhyeyam / 2 "AcAryairiti tanmatAvirodhaM pratipAdayati / grAhmadharma iti grAmasya sAdhyadharmiNo dharmaH pakSa iti yAvat / " - tattvasaMgrahapaJjikA. pR0 409 / 3 "bhedasaMsargasamatikrameNeti medo vyatirekaH, saMsarga ekatvam / etadvayasamatikrameNa tAbhiH zaktibhiradhyAsitam"vidyA'vidyApravibhAgarUpam iti / etaduktaM bhavati - vidyArUpamaGgIkRtyoktaM 'sarvavikalpAtItatattvam' iti / avidyAnibandhanarUpamaGgIkRtyoktaM 'samAviSTaM sarvAbhiH zaktibhiH' iti / ..... apUrvApare Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 231 paM0 3,15vRttau SaSThagAthAvyAkhyAyAM vAdidevasUribhizca syAdvAdaratnAkare [pR0 90 ] uddhRtA vyAkhyAtA ca / anyeSvapi nyAyamaJjarIspandakArikAprabhRtigrantheSu uddhateyam / pR0 231 60 3,15. sambhavavad vybhicaar"| dRzyatAM TipR0 44 paM0 21-24 / pR0 231 paM0 23. bhedaprAdhAnyenaiva bhAvIkRtenArtho'pi bhinno vizeSaNatvenopAdAtuM yogyaH, / tadyathA / atra 'bhedaprAdhAnyenaiva / abhAvIkRternArtho'pi........ tadyathA' iti bhA0pratisthapATha eva samaJjasaH / pR0 232 paM0 23-24, 27-28. nanivArtha gatiH] iti / yadyapi kAtyAyanaviracite pANinIyavArtike parthagatiH' iti pAThaH samprati upalabhyate tathApi 'dyarthaH' iti pAThAntarasyApyatra pUrva pracAra AsIditi pratIyate, "nabhivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathAhyartha iti" iti vizeSAvazyakabhASyasya koTTAryavRttau [pR0 95] ullekhadarzanAt / evaM cAtra hastalikhitapratisthaH 'hyarthaH' iti pAThaH samIcIna eva / ato [gatiH]' iti pUraNamanAvazyakamatreti jJeyam / 10 pR. 233 paM0 7. abrAhmaNavat, vaidhayeNa"| abrAhmaNavacane brAhmaNavadityAzayaH, dRzyatAM pR. 232 paM0 23,29 / sattve sAdhye 'khapuSpavat' ityasya vaidharmyadRSTAntatvAdatra 'vaidhayeNa' ityuktamiti dhyeyam / bhedadarzanAbhyAsena mUrtivibhAgabhAvanayA ca vyavahArAnupAtibhirdharmAdharmaH sarvAkhavasthAsu anAzritAdinidhanaM brahmeti pratijJAyate / na hi kAryakAraNAtmakasya vibhaktAvibhaktasyaikasya brahmaNaH sarvapravAdeSvapUrvApare pravRttinivRttikoTI prisNkhyaayete| ne cAsyordhvamadhastiryag vA mUrtiparivartapratyaGgAnAM kvacidavacchedo'bhyupagamyate / tattu bhinnarUpAbhimatAnAmapi vikArANAM prakRtyanvayitvAcchabdopagrAhyatayA zabdopagrAhitayA ca zabdatattvamityabhidhIyate / sthitipravRttinivRttivibhAgA hi zabdenAkriyante / taccAkSaranimittatvAdakSaramityucyate / pratyakcaitanye'ntaHsaMnivezitasya parasambodhanArthA vyktirbhissyndte|....."vivrtte'rthbhaaven / ekasya tattvAdapracyutasya bhedAnukAreNa asatyavibhaktAnyarUpopagrAhitA vivartaH, svapnaviSayapratibhAsavat / ..... prakriyA jagato ytH| tata eva hi zabdAkhyAdupasaMhRtakramAd brahmaNaH sarvavikArapratyastamaye saMvartAdanAkRtAt pUrva vikAra(: granthirUpatvenAvyapadezyAjagadAkhyA vikArAH prakriyante / tathA hyuktam-yaH sarvaparikalpAnAmAbhAse'pyanavasthitaH / tAMgamAnu mAnena bahudhA priklpitH||1|| vyatIto bhedasaMsA bhAvAbhAvau kramAkramau / satyAnRte ca vizvAtmA pravivekAt prakAzate // 2 // .......prakRtitvamapi prAptAn vikArAnAkaroti saH / RtudhAmeva grISmAnte mahato meghasaMplavAn // 4 // tasyaikamapi caitanyaM bahadhA pravibhajyate / aGgArakitamutpAte vArirAzerivodakam ||5||....."ythaa vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // 10 // tathedamamRtaM brahma nirvikAramavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM vivartate // 11 // brahmedaM zabdanirmANa zabdazaktinibandhanam / vivRtaM zabdamAtrAbhyastAsveva prviliiyte|| 12 // " iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIyakhavRttau / "anAdinidhana miti kAlapradezakRtaparicchedAbhAvaprakAzanAya / brahmeti nAmakathanam / zabdatattvamiti kharUpakathanam / yadakSaraM vivartate'rthabhAvena ityanena brahmaNaH sakAzAcchabdArthayorabhedakathanam / prakriyA jagato yata iti asya cidrapasya vivartasya pradhAnaM paramANavo vA anyadvA na nimittam api tu brahmaiveti darzayati |"-iti vAkyapadIyasya vRSabhadevaracitaTIkAyAm / www Ime womanwww mammam iti / kottirmyaadaa| [apUrvA pravRttimaryAdA] yasyAM kAryotpAdAt pUrva na kiJcidAsIt / aparA nivRttimaryAdA yasyAH paraM nAsti / te pravRttinivRttimaryAde apUrvApare na saMkhyAyete / nanu sarvaparikalpAtItatattvaM tat kathaM zabdatattvamityucyata ityAha-vikArANAM prakRtyanvayitvAditi / vikArA hi prakRtirUpeNAnvitA dRSTA yathA zakala-kapAlA-'matrabhUSaNAni / rUpAdayazcaite zabdarUpAnugatA dRzyanta iti prakRtibhUte brahmaNi zabdApadezaH |...."svpnvissyprtibhaasvditi yathA svapnAvasthAyAM zAnakSaNa eka eva bhinnajAtIyAnekapadArthAva bhAsI jAyate |....."prkRtitvmpiiti / ya ete pradhAnaparamANvAdayo'pi kAraNaM mahAdAdInAM prakRtitvaM prAptAH tAnapyasAveva Akaroti - janayati / ata eva caite vikArazabdenoktAH, na tu taiH sAMkhyAdibhirvikAratvamiSTaM teSAm / RtudhAmA iti, Rtavo hemantAdayaH pada teSAM sArabhUtaM tejo RtudhAmA varSarAtrayaH / saMvatsaro vA RtuH tasya sArabhUtA varSA iti / vyAptiH saMplavaH / vyApakameghAn janayati / tasya iti vyapadezivadbhAvena pRthktvaapdeshH|" iti vRSabhadevaracitaTIkAyAm / : 1 nayacakra. pR0.239 paM0 1 / 2 "prakRtitvamanApannAn vikArA..." - nayacakra. pR0 241 / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 240 paM0 11-14.] TippaNAni / pR0 234 paM0 4,19. yaM taM / etAdRzaH zabdaprayogaH 'pR0 32 paM0 23, pR0 132 paM0 20' ityatrApi dRSTaH / pR0 235 paM0 3,19 - 20. bhedasaMsargapariNAmaiH / dRzyatAM TipR0 41 paM0 3 / pR0 235 paM0 4. vikalpena ca / 'vikalpayeta ca' ityapi pATho'tra saMbhavet, dRzyatAM pR0 236 paM0 9 / pR0 235 paM0 9. citralepya / dRzyatAM TipR0 27 paM0 33. pR0 235 paM0 10. ekatraivopayuktArthatvAd | ghaTAderabhavanasya / 'ekatraivopayuktArthatvAd ghaTAdeH / abhavanasya...' ityanvayavivakSAyAM tu mUle [pR0 235 paM0 1] 'ghaTAdeH' iti na grAhyam / pR0 235 paM0 21. ukti-prayojanAdinAnAtvAd / dRzyatAM pR0 48 paM0 23,30-32 / pR0 235 paM0 24. sa evAtmAsya bhAva / atra 'sa evAtmA bhAva' iti ya0 pratipAThaH samIcIna eva bhAti / dRzyatAM pR0 265 paM0 16 | ( sa evAtmAsya bhAvasya ? ) / pR0 236 paM0 2-3,11. nanu bhedaH pratyakSata eva na gRhyate / dRzyatAM pR0 237 paM0 22, pR0 238 paM0 7 / 10 pR0 236 paM0 7. vikalpena ca / ( vikalpyeta ca ? ) / dRzyatAM pR0 236 paM0 9, TipR0 77 paM0 3 / pR0 236 paM0 23. nidhyupaliGgatvena / dRzyatAM pR0 223 paM0 12 / pR0 238 paM0 5. abhede bhAve ya... / atra 'abhede bhAve tasya ya... ' iti paThitavyam / dRzyatAM pR0 240 paM0 6 / pR0 238 paM0 6. tasya hoko'pinatikrAntaH [ pR0 239 paM0 1] / dRzyatAM pR0 240 paM0 5 / "yetacaite sarvavikalpAtIte ekasminnarthe sarvazaktiyogAd draSTRNAM darzana vikalpAH tata eva khalu - satyA vizudvistatroktA vidyaivaikapadA-15 gamA / yuktA praNavarUpeNa sarvavAdAvirodhinA // [ vAkyapa0 119 ], ihaivaikasmin sarvarUpe brahmaNi yaH parikalpaH sa viruddharUpAbhimatebhyaH parikalpAntarebhyo na bhidyate / api khalu brahmavida AhuH - 'pradezo'pi brahmaNaH sArvarUpyamanatikrAntazcAvikalpazca - iti / " - vAkyapadIyabhartRharivRtti. / pR0 238 paM0 25. paryAyAntareNa / 'tad vyAcaSTe paryAyAntareNa' iti sambandho'tra bhAti / pR0 239 paM0 1,13,29. na cAsyo / dRzyatAM TipR0 76 paM0 14 / pR0 239 paM0 3. dhruvaH / dRzyatAM TipR0 23 paM0 11, TipR0 71 Ti0 1 / pR0 239 paM0 14. dakSiNottaramathurayorapi / dakSiNamathurA samprati 'madurA' [ Madura ] iti vyavahiyate, sA ca 'dakSiNabhArata'sthatvAd 'dakSiNamathurA' iti gIyate, iyameva 'pANDumathurA' 'pANDyamathurA' ityapi collikhyate sma zAstreSu / uttarabhAratasthA mathurA tu uttaramathurA iti bhAti / pR0 240 paM0 3,19. tadabhAve tadasiddheH / pratyakSapUrvakatvAbhAve'numAnAsiddherityAzayaH / pR0 240 paM0 11-14. sambaddhAdekasmAt" / "evaM tAvad vaizeSikasyAnumAnaM durghaTam / sAMkhyAnAmapi 'sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam' iti / tatra sambandhaH saptavidhaH / tena yathAsambhavaM sambandhAt ekasmAt pratyakSAt zeSasya apratyakSasyArthasyAvazyaM siddheH kAraNaM tadanumAnam / " iti diGgAgaracitAyAM pramANasamuccayavRttau dvitIye khArthAnumAna - 77 : 1 "yatazcaite iti / ya ete darzanabhedA upanyastAste iti vakSyati / yata ete bhinnarUpAnupAtino'satyAzca tataH 'abhinnatvAt satyatvAcca vidhaiva vede uktA / tatreti vede / yattu avidyAtmakaM brahma tatprAtyupAyamAha - ekapadAgamA iti, ekaM padamAgamo yasyAH / tato hi padAt sA gamyate / tathAhi vede uktam- 'omityekAkSaramudgIthamupAsIta' / pradezo'pi iti, yo'yaM pradezastasya pradezAntarebhyo bhedavikalpaH - ayamasmAdanya iti, ghaTa iti paTavilakSaNaH / sa nAsti / " - vRSabhadevaTI0 / 2 * * etadantargataH pATho vizAlAmavalatITIkAntargatapratIkAnusAreNa pratIyate, pramANasamuccayavRttibhoTabhASAnuvAdAnusAreNa tu tatsthAne "sAMkhyAstAvat 'sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam' ityAhuH / teSu anyatamAt" iti pAThaH pratIyate / " sAMkhyAnAmapItyAdi / anumAnaM vistareNa veditavyamiti sthite tattvarUpajJAnAya pareNa 'kimidamanumAnaM nAma' ityukte Aha-sambandhAdekasmAdityAdi / sambandhaH saptavidha iti arthAnAM sambandhasya saptavidhatvam, 'khasvAmibhAvena vA ' 20 25 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [ pR0 240 paM0 14 paricchede, Derge edition. pR0 35 B - 36 A / atra vakSyamANaM bhoTapariziSTaM draSTavyam / "aitena sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam' iti lakSaNaM pratyuktam / " - nyAyavA0 1|1|5| "pratyakSAdInyapi ca tatrAntareSUpadizyante - zrotrAdivRttiH pratyakSam / saimbandhAdekasmAccheSasiddhiranumAnam / yo yatrAbhiyuktaH karmaNi cAduSTaH sa tatrAptaH, tasyopadeza Aptavacanam / iti / " - sAMkhyakArikAyuktidIpikAvR0 pR0 4 / tulanA - "avagRhIte viSayArthaikadezAccheSAnugamanaM nizcaya5 vizeSajijJAsA IhA / " - tattvArthabhA0 1 / 15 / 10 Ge pR0 240 paM0 14. Atmendriya: / dRzyatAM TipR0 32 paM0 35 / pR0 240 paM0 19. tadasiddheH pratyakSatvA / ' tadasiddheH / pratyakSatvA ..." iti yojanIyamatra / TipR0 77 paM0 25 / pR0 240 paM0 23. saamaanyprtykssaad| dRzyatAM TipR0 19 paM0 29 / pR0 240 paM0 25. mAtrAmAtrikabhAvena vA / etadanantaraM [ sahacAribhAvena vA ] iti pUraNIyam / pR0 241 paM0 1,15. viparyetavya / atra viparyayitavya' iti jyAyaH pratibhAti, pratyanusAritvAt / pR0 241 paM0 4-11. yathA tatheda taisyaikaGgArakitam prakRtitva / dRzyatAM TiSTa0 76 paM0 21 / ... .... .. ityAdibhASyavacanAt / 'sambandhAnAmarthAnAm' iti nirdezAt sUtre karmasAdhanaH sambandhazabdo jJeyaH / svasvAmibhAvena veti, rAjasevakavat pradhAna-puruSavacca / udAharaNadvayaM loka-zAstraprasiddhivazAt / evamuttaratrApi jJeyam / svasvAmibhAvo'nyonyApekSaH / svasya svAminaM prati sattvaM tadyogyatvaM ca evaM svAmino'pi svaM prati sattvam / prakRtivikArabhAvena kSIradadhyAdivat pradhAnamahadAdivacca / prakRtiravibhAgaM kAraNam / vikAraH tasyAH pariNAminyA dharmaH / kAryakAraNabhAvena anyonyopakAra lakSaNena rathAGgavat sattvAdivacca zabdAdibhAvena pariNAme / nimittanaimittikabhAvena anyataropakAralakSaNena kumbhakAra ghaTAdivata puruSa pradhAnapravRttivacca / mAtrAmA trikabhAvena ca avayavAvayavibhAvalakSaNena zAkhAdi-vRkSavat zabdAdi- mahAbhUtavacca / sahacAri bhAvena cakravAkavat sattvAdivacca / vadhyaghAtakabhAvena ahinakulavat aGgAGgibhUtasattvAdivacca / sattvAdInAM yasya aGgitvaM tena itarasya abhibhUtatvAt / ayaM saptavidhaH sambandhaH / tena yathAsambhavaM sambandhAdekasmAditi / yathoktam -- 'kaizcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati / tasmAdidAnImindriyapratyakSAdarthAt pUrvaM samudAye kRtasambandhAt buddhyA aviziSTasyArthasyAstitvaM pratipadyate, yathA pUrvaM dhUmAbhyoH sambandhaM dRSTvA dhUmadarzanAdanepyara stitvaM pratipadyate / ' iti / siddheH kAraNamiti liGgajJAnaM sambandhasmaraNApekSam, tadvize ( taddhi zeSasya apratyakSasya liGginaH siddheH kAraNam / siddhiH kAryam / sUtre kAraNe kAryopacArAta 'zeSasiddhiranumAnam' ityuktam / " - vizAlAmalavatI0 pR0 117B - 118 B. Derge edition. asya bhoTabhASAnuvAdo'tra vakSyamANe bhoTapariziSTe draSTavyaH / " taliGgaliGgipUrvakamanumAnaM ceti / liGgaliGgisambandhastu svasvAmiprakRtivikArakAryakAraNamAtrikApratipatti (kSi ?) sahacaritanimittanaimittikabhAvairiti / " - sAMkhyakArikAvR0 A / 1 "samprati sAMkhyImanumAnalakSaNaM dUSayati- eteneti / sambandho'vinAbhAvaH sAdhanasya sAdhyena / tasmAt pratyakSAd dRDhatarapramANAvadhAritAt / tathApi yatrAvinAbhUte liGge bhavata ekasmin dharmiNi viruddhAvyabhicAriNI tayorapi hetutvaM prasajyetetyata uktam - ekasmAditi / zeSasya anumeyasya siddhiH / " - nyAyavArtikatAtparyaTI0 / 2 'zrotrAdivRttiH pratyakSam iti vArSagaNyaracitaM lakSaNam, dRzyatAM TipR0 32 paM0 2 / tena sahopAttatvAdidamapi lakSaNaM vArSagaNyaracitaM bhavediti sambhAvyate / 3 bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika. pR0 1246 | tattvasaMgrahapaJjikA. pR0 72 / zAstravArtAsamuccaya. 544-545 / sanmativRtti, pR0 383 / prameyakamalamArtaNDa pR0 44-45 / nyAyakumudacandra pR0 141 / aSTasahastrI pR0 93 / nyAyavinizcayaTIkA. pR0 1 / 312 / syAdvAdaratnAkara. pR0 9 / -- prabhRtigrantheSu uddhRto'yaM zlokaH / 4 bRhadA0 vA0 pR0 1246 ityatra uddhRtaH / 5 atra 'aGgAra kitam' iti zuddha eva pAThaH, tathA prAcInagrantheSu prayogadarzanAt / "maitraka iva tvagaGgArakitAdibhedapalAzasva tattvasya' ...... tvanmAtraH aGgArakitaH kizalayitaH patritaH ityAdi bruvan maitrakaH palAzaM niravayavaprabhedaM tatra nirAvaraNajJAna iti prasiddhaH / " iti vakSyate'traiva nayacakravRttau pR0 571-1 / 1 atra nirdiSTaM sUtraM bhASyaM ca sAMkhyapraNItamabhipretamiti dhyeyam / sUtraM vArSagaNyapraNItaM bhAti / 2 nayacakre'STamAre [ pR0 446 - 1 ] uddhRto'yaM pATho malavAdinApi / Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 10 246 paM07.] TippaNAni / pR0 241 paM0 18. puDhavikAyi / 'pRthivIkAyikAdayo jIvA andhA mUDhA tamaHpraviSTAH' ityarthaH / pR0 242 paM0 4. anaagmH| "yadyevaM kimavidyopadarzakazAstraprakriyAsamAzrayeNa prekSApUrvakAriNAmityAha - anAgama... avidyopamardena hyuttarakAlamAgamavikalparahitA zAstraprakriyAprapaJcazUnyA vidyopAvartate prakaTIbhavati / etaduktaM bhavatiavidyaiva vidyopAya iti |"-vaakypdiiypunnyraajvR0 / pR0 242 paM0 10. nrtkhst...| ( nartakIhasta ?) / pR0 242 paM0 23. vedaziraH / 'vedaziraH'zabdena upaniSadrahaNam , yathA atharvaziraH atharvavedasyopaniSat / pR0 243 paM0 3. srvdhaatvo| dRzyatAM pR0 234 paM0 4 / pR0 243 paM0 5. pnnnnvnnijaa...| dRzyatAM TipR0 10506 / pR0 243 paM0 8,9. vikalpa'nArthAJ shbdaaH| dRzyatAM pR0 547 paM0 7 Ti0 5 / 'nArthAn zabdAH spRzantyamI' - nyAyakumu0 pR. 537 / nyAyavinizcayaTI0 pR0 1 / 67,351 / syAdvAdaratnA0 pR. 701 / pR0 243 paM0 10. zabdA iti zabdagaDumAtra dRzyatAM pR0 547 paM0 6 / pR0 243 paM0 15. myuurvirut| dRzyatAM pR0 251 paM0 16-17 / pR0 243 paM0 16. kRtasaGgIteH / dRzyatAM TipR0 63 paM0 17 / pR0 243 paM0 21-22. gaurviSANI / dRzyatAM TipR0 17 paM0 27 / pR0 244 paM0 1. na tu sarvANi / saGgraha / 'na tu sarvAgIti saGgraha..' iti samyag bhAti / 15 pR0 244 paM0 2,23. vikArAvayavI / dRzyatAM pR0 115 paM0 1 / pR0 244 paM0 7-10. aakhyaatshbdH| dRzyatAM pR0 448 Ti0 2 / pR0 244 paM0 14. ekiko..| dRzyatAM pR0 550 tti01| pra0 244 paM016. titthakara... dRzyatAM TipR0 52603 / pR0 244 paM0 19-21. dravatIti''ityevamAdi / dRzyatAM TipR0 16 paM0 24-TipR0 17 paM0 8 / pR0 245 paM0 1-3. kiM bhvN| dRzyatAM TipR0 67 Ti0 1 / 'kiM bhavAn ? eko bhavAn dvau bhavAn akSayo bhavAna adhyayo bhavAn avasthito bhavAn anekabhUtabhavyabhaviko bhavAn ? somila! eko'pyahaM dvAvapyaham akSayo'pyahama avyayo'pyaham avasthito'pyaham anekabhUtabhavyabhaviko'pyaham / ' ityarthaH / pR0 245 paM0 3. 647] / atra '647] / iti dvitIyo vidhividhyrH|' ityapi pAThaH sambhavet / pR. 245 paM0 8. smaaptH| etadanantaraM pratiSu dRzyamAnA 'kamaladalavipulanayanA...' [pR0 246 50 7-8] iti kArikA atra dvitIyArasamAptau nivezyamAnA adhikaM zobhate / iyamapi ca na nayacakravRttikArasya, kintu kenacit prakSiptA, vRttikArasya tathAvidhazailyadarzanAditi bhAti / pR0 246 paM0 3. atha kiM / tulanA, pR0 260 paM0 24-25 / pR0 246 paM03-4. uktA (uktAstAsu puruSAdi tattvaM tallakSaNam ? uktAH tallakSaNaM puruSAdi tattvam !) / pR0 246 paM0 7. kmldl..| dRzyatAM TipR0 79 paM0 25 / 30 1 "aMdhatti andhA ivAndhA ajJAnAH / mUDhatti mUDhAstattvazraddhAnaM prati / eta evopamayocyante-tamaMpaviTThatti / tamaHpraviSTA iva tamaHpraviSTAH / tamapaDalamohajAlapalicchaNNatti / tamaHpaTalamiva tamaHpaTalaM jJAnAvaraNam / moho mohanIyam, tadeva jAlaM mohajAlam / tAbhyAM praticchannA AcchAditA yete tathA / " iti abhayadevasUrikRtAyAM bhgvtiisuutrvRttau| 2 nyAyavinizcayaTIkA. pR0 1392,533, 2 / 258, 324 / siddhivinizcayaTIkA pR0 260 B, 365 B, 484 BInyaaymarii| bhyAyAvatAraTIkA / ratnAkarAvatArikA / syaadvaadmnyjrii|-prbhRtigrnthessvpi aMzataH sampUrNo voddhRto'yaM zlokaH / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya pR0 246 paM0 13____ pR0 246 paM0 13. puruSaH suptAdi / atra sarvAsu hastalikhitapratiSu 'puruSa suptAdi" iti pAThaH / vakSyamANazailyanusAreNa 'puruSa eva suptAdi ityapi pAThaH syAdava / pR0 248 paM0 2. vinidrA pratipAdanavat [ pR0 258 paM0 4 ] / etat sarvaM mUlaM 'pR0 275 paM0 28277 paM0 13' ityatra vakSyamANena granthena saMvadati / 5 pR0 248 paM0 7. yasmAt paraM / "kasmAt punastameva viditvA'timRtyumeti ityucyate / yasmAt paraM puruSAt paramutkRSTamaparamanyad nAsti / yasmAd nANIyo'NutaraM na jyAyo mahattaraM vAsti / vRkSa iva stabdho nizcalo divi dyotanAsmani sve mahini tiSThatyeko'dvitIyaH paramAtmA / tenAdvitIyena paramAtmanedaM sarvaM pUrNa nairantaryeNa vyAptaM puruSeNa pUrNena / " iti zaMkarAcAryakRte zvetAzvataropaniSadbhASye / - pR0 248 paM0 16. jAgaritRtvAt / atra 'jAgaritatvAt' iti zuddhaH pAThaH / 10 pR. 248 paM0 18. pshvshvaa"| "evam .. avadhyAdijJAnaprAptiprasaGgaH..."pazavazcApyanivRttakevalAH' iti vacanAt / .."na..", avadhyAdijJAnAvaraNAnAmakSayopazamAdakSayAcca 'pazavaH' ityAdyasya ca zaktimAtropavarNanAt / " - vizeSAvazyakabhASyakoTyAcAryavR0 pR0 48 / pR0 251 paM0 19. rUpasya-tattvasya / 'rUpasya tattvasya -' iti yojanIyamatra / pR0 252 paM0 18. 'aryate' ityalakSaNatvAcchabdAbhidheyo jJAnajJeyo vA neti vinidrAvasthA'vinidrA15vasthA vA syAda / 'aryate ityaralakSaNatvAcchabdAbhidheyo jJAnajJeyo vA vinidrAvasthA'vinidrAvasthA vA syAta', iti bhA0pratyanusArI pATha evAtra samIcInaH / 'R gatau' iti dhAtutaH 'artha'zabdasya niSpattaH 'ara'lakSaNatvAdityuktamatreti dhyeyam / pR0 252 paM0 21. itazcetyavasthAtaH / bhA0pratyanusArI 'itazcetyavasthAbhyaH' ityapi pATho'vacintyaH / pR0 253 paM0 5,17. pitRputravat / (pitRtvaputratvavat ? pitRputratvavat ? ) / dRzyatAM pR0 276 Ti0 11 / 20 pR0 253 paM0 25. athavA nAvasthA / evaM samAse tu 'anavasthAtvAt' iti pAThAntareNApi mUle [pR0 253 .. paM06bhAvyam / dRzyatAM pR0 254 Ti01, pR0276 tti013| pR0 255 paM0 13. prAptAvittha / pratiSvatra prAptamitya iti pAThaH / lekhanadoSo'yam, dRzyatAM pR. 22 paM0 16 / pR0 257 paM0 7. atidizyAt / atra 'atidizyate' iti zuddhaH pAThaH / pR0 258 paM0 3. tvadabhiprAya eva evaM / tvadabhiprAya evaM' ityapi syAdana, dRzyatAM pR0 277 paM0 12 / sa pR0 259 paM0 19-21. maatuoyN...| 'mAturojaH pituH zukra tat tadubhayasaMsRSTaM kaluSaM kilbiSaM tatprathamamAhAra#. mAhArya jIvo garbhatayA vyutkrAmati / saptAhaM kalalaM bhavati saptAhaM bhavatyarbudam / arbudAjAyate pezI pezIto jAyate dhanam / ' ityarthaH / dRzyatAM bhagavatIsU0 11761 / sUtrakRtAGga0 2 / 3 / 56 / / pR0 261 paM0 1,7, tattvaM tAvat / (nanvetAvat ? ?), dRzyatAM pR0 261 Ti0 3 / .-1 atra nayacakravRttipratyanusArI 'mAtoyaM pituMsukaM' iti pAThaH zuddha eva bhAti / bhagavatIsUtrasya [1761] ahamadAbAde 'lavAranI poLa' ityatrasthAyAM pratAvapi 'mAtuMteyaM pituMsukaM' iti pAThadarzanAdIdRzasya pAThasyApi purA pracAra AsIditi bhAti / "ayaM jIvaH.."mAtApitroH saMyoge 'mAuoyaMti mAturojo jananyA ArtavaM zoNitamityarthaH, 'piusukka'ti pituH zukram , iha 'yat' iti zeSaH, 'taMti tadAhAre, tasya garbhavyutkramaNasya prathamatA tatprathamatA tayA 'AhArita'ti taijasakArmaNazarIrAbhyAM bhuktvA garbhatayA garbhatvena vyutkrAmati utpadyate ityarthaH / kimbhUtamAhAram ? 'tadubhayasaMsirseti tayoH zukrazoNitayorubhayaM tacca tat saMsRSTaM ca militaM ca tadubhayasaMsRSTaM kaluSaM malinaM 'kibbisaMti karburamiti / tataH kena krameNa zarIra niSpAdyate ? ityAha--'sattAha'mityAdi yAvad 'bhavetti padyam / saptAhorAtrANi yAvat zukrazoNitasamudAyamAnaM kalalaM bhavati / tataH saptAhorAtrANi arbudo bhavati, te eva zukrazoNite kiJcit styAnIbhUtatvaM pratipadyate iti / tato'pi cArbudAta pezI mAMsakhaNDarUpA bhavati / tatazcAnantaraM sA dhanaM samacaturasra mAMsakhaNDaM bhavati / " iti tandulavaicArikavRttau pR0 7 / Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 273 paM0 1.] TippaNAni / pR0 261 paM0 3. snnidhyaa"| "jJaH puruSaH sannidhisattAmAtreNa cumbaka iva lohasya pravRttikAraNam / ataH pradhAnasya jaDasya pravRttiheturayamastIti |"-saaNkhykaarikaamaatthrvRtti. pR. 9 / pR0 261 paM0 19. bhaagH| (bhAvaH ? vibhAgaH ?) / pR. 324 paM0 21 ityatra tvanyathA varNanam / pR0 262 paM0 1. Apatti tathAvRtti / etatsthAne 'astibhavanaM sannihitatathAvRtti Apattibhavanam' ityapi syAt / pR0 263 paM0 7. naikaikasmA... | "kAraNamastyavyaktaM pravartate triguNataH samudayAcca / pariNAmataH salilavat prati- 5 pratiguNAzrayavizeSAt // 16 // " -saaNkhykaarikaa.|| pR0 264 paM0 2,10. saMghAtAtmakatvAt / dRzyatAM pR0 277 paM0 21 / pR0 265503. prasAdalAghavAbhi / 'prasAdalAghavaprasavAbhi' iti paThanIyamatra / dRzyatAM TipR0 14 pN028| pR. 266 paM0 2. yad yanmayai / dRzyatAM pR0 291 paM0 20 / 10 pR0 266 50 6. ajaamekaaN...| dRzyatAM pR0 19150 17 // pR0 266 paM0 23. vainaashikaa"| vainAzikA kSaNabhaGgavAdino bauddhA jnyeyaaH| pR0 267 paM0 3. ubhA sakhAyau sayujA saparNI nyo'bhicAkazIti / Rgvede [1 / 164 / 20 ] muNDakopaniSadi [ 3 / 1 / 1 ] zvetAzvataropaniSadi [ 4 / 6 ] ca dRzyate iyaM kArikA, kintu tatra sarvatra 'dvai| suparNA sayujA sakhAyA' iti pAThaH / muNDakopaniSadi zvetAzvataropaniSadi ca 'nyo abhicAkazIti' iti pATha upalabhyate / pR0 267 paM0 6. pradhAnIti / bhA0pratisthaH 'pradhAneti' iti pATha evAtra zuddhaH / pR0 268 paM0 11. guNasandrAvo / dRzyatAM TipR0 16 paM0 35 / pR0 270 paM0 21. evaM vakSyamA / atra 'eva vakSyamA..' iti ya0pratipAThaH zobhanaH / pR0 271 paM0 13. kriyAguNa / dRzyatAM pR0 489 Ti0 6 / pR0 271 paM0 14. dravyANi 'yeSAM cAdhikRta / dRzyatAM pR0 437 paM0 11-13, pR0 452 paM0 4 / 20 - pR0 272 paM0 1. evaM tu tatraivoktatvAt [pR. 273 paM0 3] / sarvamidaM mUlaM pR. 283 paM0 15-23 ityatra vakSyamANena granthena saMvadati / / pR0 272 paM0 3,17,20. asdkrnnaa"| dRzyatAM pR0 35 paM0 17, TipR0 26 pN01-15| pR0 272 50 6. karoti / atra 'karoti pariNAmitvAt' ityapi syAt , dRzyatAM pR0 283 paM0 21 / pR0 273 paM0 1. pUrvavaduH / atra 'evaM tarhi pUrvavadu...' ityapi syAt , dRzyatAM pR0 283 paM0 21 / 25 1 "idAnIM tejo'bannalakSaNAM prakRti chAndogyopaniSatprasiddhAmajArUpakalpanayA darzayati-ajAmekAmiti / ajAM prakRti lohitazukakRSNAM tejo'banna lakSaNAM bahvIH prajAH sRjamAnAmutpAdayantIM dhyAnayogAnugatadRSTAM devAtmazakti vA sruupaaHsmaanaakaaraaH| ajo hyeko vijJAnAtmA anAdikAmakarmavinAzitaH svayamAtmAnaM manyamAno juSamANaH sevamAno'nuzete bhajate / anya AcAryopadezaprakAzAvasAditAvidyAndhakAro jahAti tyajati / " iti zaMkarAcAryaracite shvetaashvtropnissdbhaassye| 2 "dvA dvau suparNA suparNI zobhanapatanau suparNoM pakSisAmAnyAdvA supau~ sayujA sayujau sahaiva sarvadA yuktau sakhAyA sakhAyau samAnAkhyAnau samAnAbhivyaktikAraNAvevaMbhUtau santau samAnamavizeSamupalabdhyadhiSThAnatayA ekaM vRkSa vRkSamivocchedanasAmAnyAccharIraM vRkSa pariSakhajAte pariSvaktavantau, suparNAvivaikaM vRkSaM phalopabhogArtham / ayaM hi vRkSa UrdhvamUlo'vAkzAkho'zvattho'vyaktamUlaprabhavaH kSetrasaMjJakaH sarvaprANikarmaphalAzrayaH, taM pariSvaktau suparNAvivAvidyAkAmakarmavAsanAzrayaliGgopAdhyAtmezvarau / tayoH pariSvaktayoranya' ekaH kSetrajJo liGgopAdhikSamAzritaH pippalaM karmaniSpannaM sukhaduHkhalakSaNaM phalaM svAda anekavicitravedanAsvAdarUpaM svAda atti bhakSayati upabhuGkte'vivekataH / anaznannanyaH itara Izvaro nityazuddhabuddhamuktasvabhAvaH sarvajJaH sattvopA ghirIzvaro nAnAti, prerayitA hasAvubhayorbhojyabhoktronityasAkSitvasattAmAtreNa / sa tvanaznanannanyo'bhicAkazIti pazyatyeva kevalam / darzanamAtraM hi tasya prerayitatvaM rAjavat / " iti zaMkarAcAryakRte zvetAzvataropaniSadbhASye / naya.Ti.11 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalatasya nayacakrasya [pR0 273 60 6pR0 273 paM0 6. pravartya 'uktatvam [pR0 275 paM0 6 ] / sarvamidaM mUlaM pR0 284-pR0 286 paM0 2 ityatra vakSyamANena mUlena saMvadati / / pR0 275 paM0 5-6. syAnmatam 'uktatvAt / 'syAnmatam -prakarSaNa kAzanaM prakAzanam, sattvAnugrahAt tadrUpavyaktiH prakarSeNa kAzanam , rajonugrahAt pravRttivat / tatrApi sattvasyApi rajovadaparisamAptarUpatvAt pravartakAbhAvasya cAparyApta5 tvenoktatvAt / ' ityapi mUlamatra sambhavet / dRzyatAM pR0 286 paM0 14-17, pR. 271 paM0 4-pR0 272 pN03| pR. 276 paM0 23-24. na tarhi nA / atra sarvapratisthaH 'na tarhi tA nA' iti pAThaH 'na tarhi tA avasthA nA puruSaH' ityarthavivakSAyAM saGgacchetApi kathaJciditi dhyeym| pR0 277 paM0 21. 'saMghAtaparArthatvAt / dRzyatAM pR0 264 paM0 1,10-17 / _ pR0 277 paM0 23-24. pravRtteracetanasya / (pravRttezcetanasya ?) / 10 pR0 277 paM0 26. tecceva / 'ta eva te pudgalAH surabhigandhatayA pariNamanti, ta eva te pudgalA durabhigandhatayA pariNamanti' ityarthaH / dRzyatAM pR0 359 paM0 26, pR0 361 paM0 19 / / pR0 279 50 8. avaraNAdyAtmakaM zoSAdiprasAdAdyAtmakaM / atra bhA0pratau ya0pratau ca 'avaraNAtmakaM zoSAdiprasAdAdyAtmakaM' iti pAThaH / evaM ca 'avaraNAtmakazoSAdiprasAdAdyAtmakaM' iti pratyanusArI pATho'pyatra samIcIno bhAti / pR0 283 paM0 7. nA'nAkAzAdi / atra ya0pratau 'nAnAkAzAdirvA' iti pAThaH / zabdAdAkAzasya bhedAt 'nAkAzAdirvA' iti bhA0pratipATha eva AdaraNIyo bhAti / pR0 286 paM0 1-2. syAnmatam uktatvAt / 'syAnmatam-prakarSaNa kAzanaM prakAzanam , sattvAnugrahAt tadrUpavyaktiH prakarSaNa kAzanam, rajonugrahAt pravRttivat / tatrApi sattvasyApi tamovadaparisamAptarUpatvAt niyAmakAbhAvasva cAparyAptatvenoktatvAt / ' ityapi mUlamatra sambhavet / dRzyatAM TipR0 82503-5 / / pR0 288 paM0 29. 'ravAcyA / tatsAdhana / ravAcyA / etatsAdhana" iti pratyanusArI pATha evAtrAdaraNIyaH / pR0 295 paM0 5. 'vRttitA / atra 'vRttiteti' iti ptthniiym|| pR0 295 paM0 27. sattvasattvasyaiva / atra 'sattvasya sattvasyaiva' iti ya0pratipAThaH samyageva / pR0 296 paM0 1. sato hi bhAvaH sattvam / rajaHsattvena / atra 'sato hi bhAvaH sattvaM pravRttiniyamAnapekSeNa sattvasattvena / evaM rajaHsatvena' iti mUlaM bodhyam / __ pR0 296 paM0 5,25. atthittN...| 'astitvamastitve pariNamati' ityarthaH / 1"saMghAtaparArthatvAt / iha saMghAtAH parAthoM dRSTAH, tadyathA-zayanAsanarathacaraNAdayaH / asti cAyaM zarIralakSaNaH saMghAtaH, tasmAdanenApi parArthena bhavitavyam / yo'sau paraH sa puruSaH / tasmAdasti puruSaH / [ pR0 93 ]......"triguNAdiviparyayAt / triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi ca bAhyAdhyAtmika tathA pradhAnam / tatra yadyetAvadetat syAt, kimapekSya vyaktAvyaktayostraiguNyAdi ? kiJcAnyat , adhiSThAnAt / ihAkasmikyAM pradhAnapravRttAvarthavazaH sannivezavizeSaniyamo na syAt / ..... tasmAdasti tadvyatirikto yadadhiSThitAnAM guNAnAmayaM citrarUpo vipariNAmaH |...."purusso'sti bhoktRbhaavaat| iha sukhaduHkhamohAtmakatvAdacetanaM vyaktamavyaktaM ca / tasmAdasya paraspareNa bhogo nopapadyate ityavazyaM bhoktrA bhavitavyam / yo'sau bhoktA sa puruSaH / [ pR0 94 ]....'kaivalyArtha pravRttezca / iha pravRttimatAM nimittamantareNa nivRttiopapadyate / pradhAnamapi ca pravRttimat , vyaktadarzanAt / tasmAd yasya kaivalyaM pradhAnapravRttihetuH sa puruSaH |"-saaNkhykaarikaayuktidiipikaa pR0 93-97 / 2 "se nUNamityAdi / atyittaM atthitte pariNamaitti, astitvamaGgulyA deramulyAdibhAvena sattvam |....."tcceh RjutvAdiparyAyarUpamavaseyam , aGgulyAdidravyAstitvasya kathaJcidRjutvAdiparyAyAvyatiriktatvAt / astitve aGgulyAderevADalyAdibhAvena sattve vakratvAdiparyAye ityarthaH, pariNamati tathA bhavati / idamuktaM bhavati-dravyasya prakArAntareNa sattA prakArAntarasattAyAM vartate, yathA mRdravyasya piNDaprakAreNa sattA ghaTaprakArasattAyAmiti / natthittaM natthitte pariNamaitti, nAstitvamaGgulyAderaGguSTAdibhAvenAsattvam , taccAGguThAdibhAva eva / tatazcAGgulyAdernAstitvamaGguSThAdyastitvarUpamaGgulyAdernAstitve aGguSTAdeH paryAyAntareNAstitvarUpe pariNamati / yathA mRdo nAstitvaM tanvAdirUpaM mRnnAstitvarUpe paTe iti| athavA astitvamiti dharmadharmiNorabhedAt sada Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 302 50 9.] TippaNAni / pR0 296 paM0 9. sattvasattvaM / ya0pratisthaH 'sattvaM sattvaM' ityapi pATho'tra samIcInaH / dRzyatAM pR02955026| . pR0 297 paM0 18. evaM samApita prsnggH| 'evamavasAyitaprasaGgaH' ityapi pATho'tra pratyanusAreNa syAt / pR0 298 paM07-11. nanUktamanvayavIta eva, aMbAha - .."gururaprakAzako dRSTaH / atra 'anvayavIte' iti saptamyanto nirdezo bhAti / "atrAha-kathaM punaH [pR0 298 paM0 7 ]...."kAryakAraNAtmakAnAm" [pR0 298 paM0 11] iti pAThaH kutazcit sAMkhyagranthAd [vArSagaNatantrAd ] aba nayacakravRttikRniruddhRta iti bhAti / anvayavIta- 5 prayogaH pR0301 paM07, pR0314 paM07, pR.12 paM017 ityatra ca draSTavyaH / _pR0 299 paM0 1-2. etenAdhyAtmikAnAM kAryakAraNAtmakAnAM bhedAnAm / pATho'yaM mUle na grAhyaH / dRzyatAM TipR0 83 paM0 4-5 / pR0 299 50 34-35. etena....."samanvayadarzanAt / idaM mUle na grAhyam , dRzyatAM TipR0 83 paM0 4-5,7 / pR0 300 paM0 14. dRSTaM / atra 'dRSTaH' iti yuktaM bhAti / 10 . pR0 301 paM0 7-9. asti pradhAnaM.....'candanazakalAdivat / dRzyatAM pR0 265 - 266, pR0 314 / / paM. 7, pR0 12 paM0 17 / pR0 301 paM0 9. tadAtmakAni / atra ya0pratyanusArI 'tadArabdhAni' iti pATha eva samIcIno bhAti / . pR0 30250 9. rAtIti / "rA dAne / " -pA0 dhA0 adAdi / vastu astitve sattve pariNamati, sat sadeva bhavati, nAtyantaM vinAzi syAt , vinAzasya paryAyAntaragamanamAtrarUpatvAt , dIpAdivinAzasyApi tamisrAdirUpatayA pariNAmAt / tathA nAstitvamatyantAbhAvarUpaM yat khara viSANAdi tad nAstitve'tyantAbhAva eva vartate / nAtyantamasataH sattvamasti kharaviSANasyeveti / uktaM ca-'nAsato jAyate bhAvo nAbhAvo jAyate sataH / ' athavA astisvamiti dharmyabhedAt sadastitve sattve vartate yathA paTaH paTatve eva / nAstitvaM ceha nAstitve'sattve vartate, yathA apaTo'paTatve eveti / " iti abhayadevasUricitAryA bhagavatIsUtravRttI 1 / 3 / 32 / / 1'So'ntakarmaNi' pA0dhA0divAdi0] iti dhAtorNyantasya rUpamidam / 'samApitaprasaGgaH' iti bhAvaH / 2"atrAha-na khalu sattvarajastamAMsi jAtyantarANi, kutaH? svabhAveSvavasthAnAt |....."tdevmvsthitsvbhaavtvaadekN sattvarajastamAMsi / atrocyate-jAtyantaramamUni trINi, lakSaNapRthaktvavyavasthAnAt / kathamiti cet, taducyate-sattvaM laghu prakAzakamiSTamapaSTambhakaM calaM ca rajaH / guru varaNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH|| [sAMkhyakA0 13 ], atra yat pUrvasyAmAryAyAmabhihitaM sattvaM tallaghutvalakSaNaM prakAzakalakSaNaM ca / yadA sattvamutkaTaM bhavati devadatte tadA laghUnyaGgAni vizuddhAnIndriyANi svaviSayagrahaNasamarthAni bhavanti / tadA mantavyamadya me sattvamutkaTatvena vartate iSTaM ca svarUpasAdhanahetutvAt / upaSTambhakaM calaM ca rjH| upaSTambhakaM prerakamunnADirityarthaH, yathA mattavRSo vRSaM dRSTvA uddhato bhavati tadvat , athavA garvaH calA(kalaha)kriyetyarthaH / evaM yasmin devadatte yajJadatte vA raja utkaTaM bhavati sa kalahaM mRgayate / kizcAnyat , calacittazca bhavati-grAma gacchAmi, striyaM kAmaye, tapaH kromiityaadi| evaM nityamutsukamanA bhavati / etad rajolakSaNam / tama Aha - guru varaNakameva tamaH / yad gurutvamAvaraNatvaM cAsti tattamaH / yadA gurUNyaGgAni bhavanti indriyANyalasAni svaviSayagrahaNAsamarthAni bhavanti tadA mantavyametat tama utkaTatvena vartata iti| tasmAjjAtyantarANyeva sattvarajastamAMsi / ..... pradIpavat arthataH kAryavazAt parasparaviruddhAnAmapyamISAM vRttidRSTA yathA tailAgnivartikAsaMyogAt parasparaviruddhA api padArthAH saMhatya ekamartha prakAzarUpaM niSpAdayanti evaM guNA api paraspara viruddhAH saMhatya puruSArtha kurvnti|" - saaNkhykaarikaamaatthrvRtti.|| - 1 "yat kiJcit kArya-karaNe laghu prakAzakaM ca tat sattvarUpamiti pratyavagantavyam / tatra kAryasya tAvadudgamanaheturdhamoM laghutvam , karaNasya vRttipaTutvahetuH / prakAzastu pRthivIdharmasya chAyAlakSaNasya tamasastiraskAreNa dravyAntaraprakAzanam , karaNasyApi grahaNasaMkalpAbhimAnAdhyavasAyaviSayeSu yathAsvaM pravartanam / ... yaH kazcidupastambhazcalatA copalabhyate tad rajorUpamityavagantavyam / tatropastambhaH prayatnaH, calatA kriyA / ... ... 'yat kiJcid gauravaM varaNaM copalabhyate tat tamorUpamiti pratyavagantavyam / tatra gurutvaM kAryasyAdhogamanaheturdharmaH, karaNasya vRttimandatA / varaNamapi kAryagataM ca dravyAntaratirodhAnam , karaNagatA cAzuddhiH prakAzapratidvandribhUtA / ..... eSAM nAnAtvamavasIyate / " - sAMkhyakArikAyuktidIpikAvRtti. pR. 70-71 / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya [pR0 30 paM0 4.16pR. 303 paM0 4. 16. guNasandrAvo / dRzyatAM TipR0 16 paM0 35 / pR0 303 paM0 29. paMcapalasaiyA tulA / prAyaH sarvAsu prAcInAsu anuyogadvArasUtrapratiSu 'paMcuttarapalasatiyA tulA' iti pATha upalabhyate / 'paMcapalasaiyA' iti pAThasyApi 'paJcAdhikapalazatikA' ityartha ucito bhAti / __ pR0 304 paM0 2,13. ythaahetvaikaantiktvtpryuktlkssnnvailkssnnyvishessnnpkssvircnyaa| dRzyatAM 5 pR0 305 paM0 9 / lakSaNavalakSaNyaM gurutvAdi vizeSaNaM yasmin pakSe sAdhyanirdeze sa tathA, tadviracanayetyarthaH / 'sukhaM mohAd gurornyt| pR0 300 paM. 1] ityAdiSu mohAdeH gurutvAdinA lakSaNavailakSaNyena vizeSitatvAdevamabhihitamatreti dhyeyam / pR0 304 paM0 3,13. viprysniiyaaH| dRzyatAM TipR0 11 paM0 20 / / pR0 304 paM0 5. pravRtti / atra 'apravRtti...' iti zuddham / muktvApi / dRzyatAM TipR0 84 paM0 4-6 / pR0 304 paM0 27. zarIrendriya / dRzyatAM pR0 300 paM0 2 / 10 pR0 305 paM0 11,13. muktvApi / dRzyatAM TipR0 84 paM0 4-6 / pR0 305 paM0 20. viruddhaavybhicaari...| "anaikAntikaH SaTprakAra- sAdhAraNaH 1, asAdhAraNaH 2, sapakSakadezavRttivipakSavyApI 3, vipakSakadezavRttiH sapakSavyApI 4, ubhayapakSakadezavRttiH 5, viruddhAvyabhicArI ceti 6 / tatra sAdhAraNaH-zabdaH prameyatvAnnitya iti |..'asaadhaarnnH-shraavnntvaannity iti / taddhi nityAnityapakSAbhyAM vyAvRttatvAd nityAnityavinirmuktasya cAnyasyAsambhavAt saMzayahetuH-kiMbhUtasyAsya zrAvaNatvamiti |....virudvaavybhicaarii yathA-anityaH 15 zabdaH kRtakatvAd ghaTavat, nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavaditi / ubhayoH saMzayahetutvAd dvAvapyetAveko'naikAntikaH samuditAveva / " -nyAyapravezaka. pR. 3-5 / pramANasamuccaye'pi parArthAnumAnaparicchede dimAgena nirUpito'yaM viruddhA verudvAvyabhicAryapi sNshyheturuktH| sa iha noktaH, anumAnaviSaye tasyAsambhavAt / na hi sambhavo'sti kAryasvabhAvayoruktalakSaNayoranupalambhasya vA viruddhtaayaaH| na caanyo'vybhicaarii| tasmAdavastudarzanabalapravRttamAgamozrayamanu. mAnamAzritya tadarthavicAreSu viruddhAvyabhicArI sAdhanadoSa uktaH / ......" iti pramANa vinizcaye, pR0 224. Choni medition / prAya Iza eva pATho nyAyabindAvapi dRzyate 3 / 110-14 / "svalakSaNayuktayorhetvorekatra dharmiNi virodhenopani pAte sati viruddhaavybhicaarii|"-hetubindu. pR. 70 / / 1"adhikRtahetvanumeyaviruddhArthasAdhako viruddhaH / viruddhaM na vyabhicaratIti viruddhAvyabhicArI / upanyastaH san tathAvidhArthAnirAkRteH pratiyoginaM na vyabhicaratIti bhAvaH |.."anye tu viruddhazcAsAvyabhicArI ca viruddhAvyabhicArIti vyAcakSate / idaM punarayuktameva virodhAdanekAntavAdApattezca / udAharaNamAha-yathA anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi vaizeSikeNokte mImAMsaka Aha-nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavat / .... ekatra dharmiNi kRtakatva-zrAvaNatvAkhyau hetU sandehaM kurutaH-kiM kRtakatvAd ghaTavadanityaH AhokhicchrAvaNatvAcchabdatvavannitya iti |....."kiN samastayoH sandehahetutvam uta vyastayoH ? yadi samastayoH sandehahetutvaM tadA asAdhAraNAnna bhidyate, yataH zrAvaNatvaM cAsAdhAraNatvenoktam / atha vyastayoH, tadapi na, vyastayoH samyagghetutvAt / atrocyate samastayoreva saMzayahetutvam / nanUktam - asAdhAraNAnna bhidyte| tanna, yato bhidyata eva, parasparasApekSo viruddhAvyabhicArI ceti / ekako'sahAyo'sAdhAraNaH / sa cAnenAMzenAcAryeNa bhinna upAtta iti / tasmAdadoSaH / uktaM ca mUlagranthe-'dvAvapyetAveko'naikAntikaH samuditAveva' / anudbhAvite tu tadabhAva iti|" iti haribhadrasUriracitAyAM nyAyapravezakavRttau pR. 26-27 / 2 dRzyatAM TipR0 85 paM04 / pramANavinizcayasya saMskRtabhASAyAmidAnImanupalabdheH bhoTabhASAnuvAdamavalambya idamasmAbhilikhitamiti dhyeyam / 1 pArzvadevaracitAyAM nyAyapravezakavRttipaJjikAyAmasya vyAkhyAnaM vilokanIyam / 2 "viruddhArthasAdhanAd viruddhau ca tAvavyabhicAriNau ceti viruddhAvyabhicAriNau avayavadharmeNa samudAye nirdezAd viruddhAvyabhicArI' ityucyate / athavA viruddhayoravyabhicAraH, se'trAstIti viruddhAvyabhicArI / sa viruddhakArthAsambhavAt sNshyhetuH|" iti pramANasamuccayasya jinendrabuddhiracitAyAM 'vizAlAmala. vatI'TIkAyAm , pR0 168 B-169 A. Derge edition. / saMskRte'syA anupalambhAdasyA bhoTabhASAnuvAdaH saMskRte pari khitaH / "hetvantarasAdhitasya viruddhaM yat tanna vyabhicaratIti viruddhAvyabhicArI / yadi vA viruddhazcAsau sAdhanAntarasiddhasya dharmasya viruddhasAdhanAt avyabhicArI ca svasAdhyAvyabhicArAd viruddhAvyabhicArI / " iti dharmottararacitAyAM nyAyabinduTIkAyAma 3 / 110 // Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 306 paM0 19.] TippaNAni / pR0 306 paM0 1,9,21. pratyakSAgamabalIyastvAt / "yadi saMzayahetuH, kuto'tra nizcaya utpadyata iti cet, atra cetyAdi / 'atra'zabdena viruddhAvyabhicAriviSayasAmAnya daryate, na tu ayamekaH / pratyakSeNa avisaMvAdI AgamaH pratyakSAgamaH madhyamapadalopAt zAkapArthivavat vajramudrikAvaJca / 'pratyakSa'vacanaM pramANopalakSaNArtham , pramANAvisaMvAdyAgamabalIyastvAdityarthaH / idamuktaM bhavati-Agamasiddha liGgamadhikRtya viruddhAvyabhicArI uktaH / sa etaireva ca Agamo balIyAnabhyupagamyate / balIyAMzca sa pramANenAnugrahAd bhavati / tasmAt tataH pramANAd nizcayo'nveSyate / tacchabdena guNabhUtamapi pramANamabhi-5 sambadhyate / athavA tata eva pramANAvisaMvAdyAgamAd nizcayo'nveSyate / tathoktyApi 'pramANAdeva nizcayo'nveSyate' ityarthAduktaM bhvti|" iti pramANasamuccayasya jinendrabuddhiracitAyAM 'vizAlAmalavatI'TIkAyAm , pari0 3, pR0 172 A. Derge edition. pR0 306 paM0 2,9,11,21. anviSyate / atra pratisthaH 'anveSyate' iti pATha evAGgIkAryaH / pR0 306 paM0 10-11. pratyakSIkRtArthenAgamena balIyAn pratyakSasaMvAdinA, pratyakSeNA.....", pratyakSejaivA vyAkhyAvikalpeSu / krameNAtra tyo vyAkhyAvikalpA nirdiSTA iti bhAti / pR. 306 paM0 19. yadA shbdtvN...| atra "yadA tarhi zabdatvaM nityamabhyupaiti tadAyaM hetureva syAt , yadyatra anityatvahetum [api?] kRtakatvAdi kazcinna darzayet / ubhayopalabdhau viruddhaikArthAsambhavAt saMzayahetuH / " IdRzaH pAThaH pramANasamuccayavRttau tRtIye praarthaanumaanpricchede| 10 1 dRzyatAM TipR0 84 paM0 1812 "anveSyate sma / eSa gatau' [pA0 dhA0 bhvAdi0] / 'iSiH [pA0 dhA0 divAdi0] Nyanto vaa|"- amarakoSasudhA. 3 / 1 / 105 / 3 dRzyatAM TipR0 85 paM0 2 / 4 "yadA tItyAdi / ayamasAdhAraNatvAta saMzayahetu rityuktam / yadA zabdatvazrAvaNatve nitye abhyupagacchati tadA kuto'sya saMzayahetubhUtamasAdhAraNatvam / katham ? tadA'yamityAdi |anubhyaashrittvaavsthaayaamsaadhaarnntvaat saMzayahetutvamuktam / yadA zabdatvamapi zrAvaNamabhyupagacchati tadA'yamubhayAzrita evaM syAt , na cAyaM tadA asAdhAraNa issyte| tasmAt tadA'yaM hetureva syAt anityAd vyAvRttatvAt tajhyavacchedena nityatvagamakatvAcca / yadyatra anityatvahetumapi vaizeSiko na darzayet tadA hetutvamapi syAditi sambandhaH / viruddhakA rthAsambhavAditi viruddhayornityatvAnityatvadharmayorekasmin dharmiNyasambhavAt / viruddhatvaM ca tayoH parasparaparihArasthitilakSaNatvAt / viruddhasyaikasyArthasyAsambhavAditi anye| aneko hi viruddhaH sambhavati / yathA AkAzaM nityamapyanityamiti ekatra nAstIti / tasmAt saMzayaH syAt, viruddhArthAbhidhAyikathAdvayavat / " iti jinendrabuddhiracitAyAM pramANasamuccayaTIkAyAm, pR0 171 B- 172 A. Derge edition. "yathAha - yadA tarhi zabdatvaM nityamabhyupagacchati tadAya hetureva syAt, yadyatrAnityatvahetuM kRtakatvAdi kazcid na darzayet [pra. samu0 vR0] iti / IMdamaprakAzyamasaMvaraNIyamiti kaSTataraM vyasanaM kathaM nirvoDhuM zakyeta |....."purussprtibhaakRtN ca sAdhanatvaM bhavati / tad vastuto na kiJcit sAdhanamasAdhanaM vaa|"-hetubindu. pR0 25 B. Choni edition. "nanu 'anyastvanizcitaH' iti paJcaprakAro'naikAntika uktaH, na cedaM yuktam , zeSavato viruddhAvyabhicAriNazcAparasyApyanaikAntikatvAt / na, abhiprAyAparijJAnAt / ..... apratibaddho'naikAntika iti vAkyArthaH / zeSavadviruddhAvyabhicAriNorapIdameva lakSaNamiti tayorapyanaikAntikatvaM na nivAryam |......"avybhicaaritvN kathamiti cet, abhyupaga[madvAreNeti na doSaH / tathA cAha - yadA tarhi zabdatvaM nityamabhyupaiti tadAyaM hetureva syAt / ....."AcAryaH prAha - syAd gamakaH yadyatra kRtakatvamapi kazcidanityatve hetuM na brUyAt / ubhayaM tu gamakamupalabhamAnasya khAbhyupagamAdeva sNshyH| tasmAd vaizeSikasyaivamabhyupagacchato'tisaGkaTapravezaH |......tsmaat parAbhyupagamena viruddhAvyabhicArI nAnyathetyAcAryasyAbhiprAyo'vagantavyaH, 'yadA tarhi zabdatvaM nityamabhyupaiti' iti vacanAt / " -pramANavArtikAlaMkAra. pR. 646-7 / 1 "ayaM ca kila pakSo diGgAgAcArya syApyabhimata iti para upadarzayannAha - yathAha diGgAgAcAryaH / kimAha ? yadA thtyiaadi| 'zrAvaNatvasya hi na kathavid vyavacchedahetutva'miti diGgAgAcAryeNokte pareNAbhihitam - yadA tarhi vaiyAkaraNaH zabdatvaM nityamabhyupagacchati tadAya bhAvaNatvalakSaNaH pakSadharmoM hetureva syAt 'nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavat' iti / evaM pareNokte sati AcAryeNoktam - yadyatra zabdatvAkhye dharmiNi anityatvahetuM kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAdilakSaNaM kazcid vaizeSikAdirna darzayet tadAyamaprada. zitapratihetuheM tureva bhavet iti / " iti arcaTakRtAyAM hetubinduvRttau pR0 218 / 2 hetubindubhoTabhASAnuvAdAnusAreNedamasmAbhilikhitam , mudrite hetubindau [pR. 71] tu TIkayA saha bahu mizrito'tra pATha iti dhyeyam / 3 dRzyatAM TipR0 75 paM0 1 / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya [pR0 307 paM0 5,14pR0307 paM0 5,14. kiM tvAnmAtrAdeva' / 'prasAdAdyanAtmakatvAt' ityAdihetuSu 'tvAt' iti paJcamyantazabdaprayogamAtrAd na parivartanamityAzayaH / "tasya bhAvastvatalau" [pA0 5 / 1 / 119 ] iti sUtreNa bhAve tva'pratyayaH / atra mUle [pR0 307 paM0 5] "kiM tvAnmAtrAdeva, trailakSaNyAt ?' ityapi pAThaH syAt , dRzyatAM pR0 309 paM0 13 / pR0 308 paM0 4, 21,22. vyapadezivadbhAva / dRzyatAM TipR0 14 paM0 20 / / 5 pR0 308 50 5, 14. dharmadharmisvarUpavirodhau / imau pakSadoSau / anayozca svarUpaM premANasamuccayavRtti[ 3|2]prmaannvaartikmnorthnndivRtti[ 4 / 151-163] pramANavArtikAlaMkArA[ 4 / 151-163 ]dibhyo'vaseyam / . pR0 308 paM0 12. bahuvrIheranyapadArthaviSayatvAt / dRzyatAM TipR0 57 paM0 11 / pR0 308 paM0 13,16. kap / "uraHprabhRtibhyaH kap / inaH striyAm / naghRtazca / zeSAdvibhASA / " - pA0 5 / 4 / 151-4 / 10- pR0 308 paM0 17. tahuNasaMvijJAna / "bahuvrIhisamAsaH / ayaM ca tadguNasaMvijJAno'tadguNasaMvijJAnazca bhavati / tatra tadguNasaMvijJAno yathA 'lambakarNaH' ityAdi / lambau kau~ yasyAsau lambakarNaH, lambakarNatvaM tasyaiva guNaH / atadguNasaMvijJAnastu yathA 'parvatAdi kSetram' ityAdi / parvata Adiryasya tat parvatAdi kSetram / na parvataH kSetraguNaH, kiM tarhi ? upalakSaNamAtramiti bhaavnaa|" - nyAyapravezak0 pR0 13 / pR0 309 paM0 24. sukhAdanyasya / atra 'sukhAdananyasya' iti zuddha pratIyate / 15 pR0 309 paM0 26. bhavatItyazakyaM / atra 'bhavatIti zakyaM' iti samyag bhAti / pR0 311 paM0 24-25. lAghavagaurave tvapanIya..... paJcaSaSTisahasrANi pazca zatAni ca SaTtriMzAni / prAg [pR0 311 paM0 24 ] nirdiSTe saptatyadhike sAdhanazate laghutva-gurutvayorantarbhUtatvAd 'lAghavagaurave tvapanIya' ityuktamatra / evaM ca avaziSTAnAM 'prasAdAt, prasavAt , abhiSvaGgAt , uddharSAt , prIteH, zoSAt , tApAt, bhedAt , upaSTambhAt , udvegAt , apadveSAt , varaNAt , sadanAt , apadhvaMsanAt , baibhatsyAt , dainyAt' iti SoDazAnAM dharmANAM pratyekaM dvikAdisaMyogena 1 hetudoSA api etAdRzA anye santIti dhyeyam , tathAhi - "viruddhazcatuHprakAraH, tadyathA- dharmakharUpaviparItasAdhanaH dharmavizeSaviparItasAdhanaH, dharmisvarUpaviparItasAdhanaH, dharmivizeSaviparItasAdhanazceti / tatra dharmasvarUpaviparItasAdhano yathA-nityaH zabdaH kRtakatvAt prayatnAnantarIyakatvAdveti / ayaM heturvipakSe eva bhAvAd viruddhaH / dharmivizeSaviparItasAdhano yathA-parArthAzca. kSurAdayaH, saMghAtatvAt , zayanAsanAdyaGgavaditi / ayaM heturyathA pArAyaM cakSurAdInAM sAdhayati tathA saMhatatvamapi parasyAtmanaH sAdhayati, ubhayatrAvyabhicArAt / dharmikharUpaviparItasAdhano yathA-na dravyaM na karma na guNo bhAvaH, ekadravyavattvAdu guNakarmasu ca bhAvAt , sAmAnyavizeSavaditi / ayaM hi heturyathA dravyAdipratiSedhaM sAdhayati tathA bhAvasyAbhAvatvamapi sAdhayati / ubhayatrAvyabhicArAt / dharmivizeSaviparItasAdhano yathA- ayameva heturasminneva pUrvapakSe'syaiva dharmiNo yo vizeSaH satpratyayakartatvaM nAma tadviparItamasatpratyayakartRtvamapi sAdhayati ubhayatrAvyabhicArAt |"-nyaayprveshk.pR0 5 / 2 dRzyatAM TipR0 73 paM0 13 / 3 "tasya bahuvrIherguNA avayavA ArambhakavizeSA yairbahuvrIhirArabhyate te tadguNAH, teSAM saMvijJAnaM yatra / yadvA tasya bahuvrIhivAcyasya guNastadguNaH, tasya saMvijJAnaM yatreti sa tathA / 'parvatAdikam' ityatra 'Adi' zabdaH samIpArthaH / " - nyAyapravezakavRttipaJjikA. pR0 42 / 1 "dharmaH paryAya ityanAntaram , tasya svarUpamasAdhAraNamAtmalakSaNaM dharmasvarUpam , tasya viparItasAdhana iti samAsaH / evaM zeSeSvapi draSTavyamiti / adhunodAharaNamAha - yathA nityaH zabdaH kRtakatvAdityAdi / atra dharmasvarUpaM nityatvam , ayaM ca hetusta dviparItamanityatvaM sAdhayati tenaivAvinAbhUtatvAt / tathA cAha - vipakSa eva bhAvAd viruddhaH / ....."-nyAyapravezakavR0 pR. 27 / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 311 paM0 24-25.] TippaNa | Taka cahetutvena prayoge sarvasaMkhyayA 65536 hetavo bhavanti / sAMyogikabhaGgasaMkhyAnayanopAyaH pravacanasAroddhAravRttyAdau vistareNa varNitaH / tadanusAreNAtra SoDaza padAni itthaM sthApyante - 10 99 9 2 3 4 5 6 7 8 9 16 15 14 13 | 12 | 11 10 9 8 7 6 12 | 13 | 14 5 4 3 atra ca pravacanasAroddhAravRttyAdivarNitaprakriyAnusAreNa pratyekaM 16 bhaGgAH, dviksaMyoge 120, trikasaMyoge 560, catuSkasaMyoge 1820, paJcakasaMyoge 4368, SakasaMyoge 8008, saptakasaMyoge 11440, aSTakasaMyoge 12870, navakasaMyoge 11440, dazakasaMyoge 8008, ekAdazakasaMyoge 4368, dvAdazakasaMyoge 1820, trayodazakasaMyoge 560, cartu - 5 dazakasaMyoge 120, paJcadazakasaMyoge 16, SoDazakasaMyoge 1, ityevaM sarvasaMkhyayA 65535 bhaGgA bhavanti / pravacanasArodvAravRttyAdivarNanAnusAreNa etanmadhye ekasya prakSepeNa SoDazAnAM hetUnAM 65536 bhaGgA labhyante / ato 'hetvagraM paJcaSaSTisahasrANi paJcazatAni ca SaTUtriMzAni' ityabhihitamatra nayacakravRttikRdbhiriti dhyeyam / / 1 2 3 4 5 6 7 10 9 . 7 6 5 1 "idAnIM 'thaMDilA cauvIsa u sehasse tti dvAramekanavatitamamAha - aNAvAyamasaMloe parassANuvadhAyae / same ajjhasire yAvi acirakAlakaryami ya // 709 // vicchinne dUramogADhe'nAsanne bilavajjie / tasapANabIyarahie uccArAINi vosire || 710 // anApAtamasaMlokam 1 parasyAnaupaghAtikam 2 samam 3 azuSiram 4 acirakAlakRtam 5 vistIrNam 6 dUramavagADham 7 anAsannam 8 bilavarjitam 9 trasaprANabIjarahitam 10 yat sthaNDilaM tatra uccArAdIni purISaprazravaNaprabhRtIni vyutsRjet / [ pR0 204]amISAM cAnantaroditAnAM dazAnAM padAnAmekadvitricatuHpaJcaSaTsaptASTanavadazakaiH saMyogAH krtvyaaH| teSu ca bhaGgAH sarvasaMkhyayA caturviMzatyadhikaM sahasram / atha kasmin saMyoge kiyanto bhaGgakAH ? ucyante, iha bhaGgAnAmAnayanArthamiyaM karaNagAthA - 'ubhayamuhaM rAsidugaM heDilANaMtareNa bhaya paDhamaM / laddha'harAsivibhatte tassuvari guNittu saMjogA // ' [ paJcavastu // 403 // ], asyA akSaragamanikA -iha dazAnAM padAnAM dvyAdisaMyogabhaGgA AnetumabhipretA-statastAvatpramANau dvau rAzI ubhayamukhau sthApyete / kimuktaM bhavati ? ekakAdIn dazakaparyantAnaGkAn pUrvAnupUrvyA upari sthApayitvA teSAmadhastAt pazcAnupUrvyA bhUya ekakAdayo dazakaparyantA aGkAH sthApanIyAH / sthApanA ceyam - 15 | 16 2 9 8 9 10 3 2 1 atrAdhastanarAziparyantavartina ekakasyopari yo dazakaste ekakasaMyoge daza bhaGgA draSTavyAH / na ca tatra karaNagAthAyA vyApAraH, dvyAdisaMyogabhaGgAnayanAyaiva tasyAH pravRttatvAt / tato'dhastana rAziparyantavartina ekakasyAnantareNa dvikalakSaNenoparitanarAzau pazcAnupUrvyA prathamamaGkaM dazakarUpaM bhajet, tasya bhAgAkAraM kuryAt / tato labdhAH paJca / yato daza dvidhA vibhaktAH paJcaiva bhavanti / 'laddha'harA sivibhatte 'ti adhorAzinA dvikalakSaNenoparitane prathame aGke dazakalakSaNe vibhakte sati labdhena aGkena paJcakena tasya dvikalakSaNasyoparitanamaGkaM navakalakSaNaM guNayet tADayed, jAtAH paJcacatvAriMzat / itthaM ca guNayitvA saMyogAH saMyogabhaGgA vAcyAH, yathA dvikasaMyoge bhaGgAH paJcacatvAriMzaditi / tato bhUyo'pi trikasaMyogabhaGgAnayanAya prathamapAdarahitA karaNagAthA vyApAryate yathA - adhastanarAzisthitena dvikAdanantareNa trikeNoparitanarA zivyavasthitaM trikoparitanASTakarUpAGkApekSayA AdyaM paJcacatvAriMzalakSaNamaGkaM bhajet, tato labdhAH paJcadaza, yataH paJcacatvAriMzat tridhA vibhaktAH paJcadazaiva bhavanti / taizcAdhorAzinA uparitane aGke vibhakte labdhaiH paJcadazabhistrikalakSaNasyAGkasyoparitana maSTa klakSaNamaGkaM guNayet / guNite ca sati jAtaM viMzatyuttaraM zatam / etAvantastrikasaMyoge bhaGgAH / evaM caikakasaMyoge 10 daza bhaGgAH, dvikasaMyoge 45 paJcacatvAriMzat, trikasaMyoge 120 . viMzaM zatam, catuSkasaMyoge 210 dve zate dazottare, paJcakasaMyoge 252 dve zate dvipaJcAzadadhike, SakasaMyoge 210 dve zate dazottare, saptakasaMyoge 120 viMzaM zatam, aSTakasaMyoge 45 paJcacatvAriMzat, navakasaMyoge 10 daza dazakasaMyoge 1 ekaH / sarvamIlane ca trayoviMzatyuttaraM sahasramazuddhabhaGgAnAM bhavati / caturviMzastu zuddho bhaGgo yadyapi karaNena nAgacchati tathApyetanmadhye taM prakSipya bhaGgasaGkhyA pUraNIyAH yataH sarvabhaGgaprasAre kriyamANe paryante zuddhabhaGgasyA gatiH / uktaM ca [ paJcavastugranthe ] - dasa paNayAla visottarasayaM ca do saya dasuttarA do ya / bAvanna do dasuttara visuttaraM paMcacattA ya // 404 // dasa ekko ya kameNaM bhaMgA egAdicAraNAe suM / suddheNa samaM miliyA bhaMgasahassaM cauncIsaM // 405 // " iti pravacanasAroddhAravRttau pR0 204, 206 - 207 / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya pR0 312 50 6___ pR0 312 paM0 6. trilakSaNatAM / dRzyatAM TipR0 11 paM0 34 / pR0 312 paM0 13. Atmano'parihAreNa / atra AtmaparihAreNa iti bhA0pratau ya0pratau [zrIyazovijayopAdhyAyailikhitAyAM pratau] ca pAThaH / sa eva ca samIcIna AdaraNIyazca / pR0 312 paM0 14. katvAdabhinna / bhA0pratisthaH katvAdibhinna iti pATho'tra samIcInataro bhAti / .. 5(degkasattvAdibhinna ?) / pR0 312 paM0 15. parasparamupakurvanti / dRzyatAM pR0 288 paM0 1, pR0 318 paM0 8 / pR0 312 paM0 16-17. sukhAdivyAtmakatvaM na.....anyatvoktezceti / 'sukhAditryAtmakatvaM na, ghaTAdAvekasminneva ceti tvayaivAbhyupagatatvAt / aikyaM na, anyatvoktazceti' iti yojanA atra jnyeyaa| pR0 313 paM0 1. vyvhaarsmprsiddh| (vyvhaarsmprsiddheH...?)| dRzyatAM pR0 325 pN04|| 10 pR0 313 paM0 2. 'vighaTanameva / atra "vighaTanameva / tasmAt sarvasarvAtmakatvaparigraho nyAyyaH / ' ityapi mUlaM syAt / dRzyatAM pR0 324 paM0 12 / pR0 313 paM0 7-8. 'samprasiddhetyAdi / (degsamprasiddharityAdi ?) / dRzyatAM pR0 321 paM0 4 / pR0 313 paM0 9. praagnumaanN...| atra vakSyamANaM sarvamapi sAMkhyamataM vArSagaNatantrAnusAreNAbhihitaM bhAti, dRzyatA pR0 324 pN011| tathA ca vArSagaNe tantre pUrva saprabhedamanumAnaM vyAkhyAya anantaraM 'teSAM yadetat...' ityAdi tatrAbhihitaM 15 bhAti / tadanusAreNAtra nayacakravRttikRtApi tathA abhihitamiti bhAti / samprati tu vArSagaNatanaM nopalabhyata iti dhyeyam / pR0 313 paM0 10. vIta iti / atra 'vIta [AvIta] iti' iti paThitavyam / pR0 314 paM0 13-14. zakalakapAlAmatrabhUSaNa / dRzyatAM TipR0 76 paM0 31 / pR0 318508. zabdAdyAtmanA / atra 'zabdAtmanA' iti samyak / dRzyatAM pR0 288 paM0 2, pR. 327 pN020| 20 pR0 321 60 8. dvitIyasya shirso..| "nanu pratyakSeNa yo'rtho nopalabhyate sa sarvathA nAstIti mataM saMgacchate, yathA dvitIyamanIzvaraziraH, tRtIyo bAhuH, zazaviSANAdayo vA / evaM pradhAnapuruSau nopalabhyete tasmAttAvapi na staH / " - sAMkhyakArikAmATharavRtti. pR0 14 / ___pR. 321 paM0 10. yadi vyaktasyAH / "yadi cAsat kArya syAt tadA sarva sarvataH sambhavet , tatazca tRNapAMsuvAlukAdibhyo rajatasuvarNamaNimuktApravAlAdayo jAyeran / " - sAMkhyakArikAmATharavRtti. pR0 17 / 25 pR0 321 paM0 4. prasiddharityAdi / ( prasiddhetyAdi ? ? ?) / dRzyatAM pR0 313 paM0 7 / TipR0 88 50 9,12 / __ pR0 321 paM0 11. kasmAt ? abhAvakriyA gurukAryA bhAvakriyA lamvIti / (kasmAt ? bhAvakriyA gurukAryA. abhAvakriyA ldhviiti)| 'kasmAdabhAvakriyA gurukAryA, bhAvakriyA ladhvIti' ityevaM suSTha bhAti / ya0pratAvatra 'kasmAdabhAvakriyA gurukAryA bhAvakriyA lamviti' iti pAThaH, / bhA0pratau tu 'kasmAdabhAvakriyA ladhviti' iti pAThaH / pR. 323 paM0 16,17. pravRtterabhAvAccetyAdibhiH...........'sarvo grantho / pratisthapAThAnusAreNAtra 30"pravRtterabhAvAccetyAdiH...... 'sarvo grantho' ityapi pAThaH syAt / pR0 324 paM0 27. asti| dRzyatAM pR0 190 paM0 23,199 paM07 / pR. 325 paM0 4. bhavati / dRzyatAM pR0 339 paM0 19 / 'bhavati kI svatantraH, pravartanavRttatvAt , pradhAnazabdAdivat / tathAbhavanavRttatvAt , tantupaTavat / ' ityapi mUlamatra syAt / pR0 325 paM0 18. zabdAdi yathA pravartayat / atra 'zabdAdi' iti dvitIyAntaM padam , 'yathA zabdAdi pravartayat' 35iti cAnvayo'tra jnyeyH| . pR0 326 paM0 1. puurvpuurv| dRzyatAM pR0 339 paM0 22 / pR0 326 paM0 5. kriyate / anna 'kriyate iti yAvat' ityapi pAThaH syAt / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 332 paM0 2-3.] ttippnnaani| pR0 328 paM0 1,8. aSTamUrtitA / dRzyatAM pR0 332 paM0 25, pR0 340 paM0 12 / kSitirjalaM tathA tejo vAyurAkAzameva ca / yaSTA'rkazca tathA candro mUrtayo'STau pinaakinH||1|| pR. 328 paM0 3. itarathA adRssttaannu| "IzvaraH kAraNam , puruSakarmAphalyadarzanAt / 4 / 1 / 19 / na, puruSakarmAbhAve phalAniSpatteH / 4 / 1 / 20 / tatkAritatvAdahetuH / 4 / 1 / 21 / " - nyaaysuu0|| pR. 328 paM0 5, pR0 329 paM0 2,12,19,21. tanukaraNa acetanatvAt sthitvA prvRtteH...| "aviddha-5 karNopanyastamIzvarasAdhane pramANadvayamAha-yat vArambhaketyAdi / taduktam - 'dvIndriyagrAhyAgrAhya vimatyadhikaraNabhAvApannaM buddhimatkAraNapUrvakam , svArambhakAvayavasaMnivezaviziSTatvAt , ghaTAdivat, vaidhahNa paramANavaH / ' iti |...dvitiiyN ca taduktaM pramANaM bodhayannAha - tanvAdInAmityAdi / yathoktam - 'tanu-bhuvana-karaNopAdAnAni cetanAvadadhiSThitAni svakAryamArabhante iti pratijAnImahe, rUpAdimattvAt , tantvAdivat / ' iti / uddayotakarastu pramANayati - 'bhuvanahetavaH pradhAnaparamANvadRSTAH svakAryotpattAvatizayabuddhimantamadhiSThAtAramapekSante, sthitvA pravRttaH, tantuturyAdivat / ' iti / tathA aparANi uddayota- 10 karoktAni pramANAni-buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdikaM vyaktaM sukhaduHkhanimittaM bhavati, acetanatvAt kAryatvAd vinAzitvAd rUpAdimattvAt , vAsyAdivat / ' iti|" iti tattvasaMgrahapaJjikAyAM pR0 41.43 / "sthitvApravRttisaMsthAnavizeSArthakriyAdiSu / iSTasiddhirasiddhirvA dRSTAnte saMzayo'thavA / 2 / 10 / " iti pramANavArtike IzvaranirAkaraNaprasaGge / pR0 330 paM0 9-10. sAmAdi / 'sAma'zabdenAtra 'sAmagAnaM vivakSitaM bhAti / / pR. 330 paM0 10.codnm|codn...jaayaa m / codanaM 'jAyate' [pR0 330 paM0 12] ityanvayaH / . 15 pR0 331 paM0 6, 25. anyonyaabhibhv| "anyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttayazca gunnaaH|"saaNkhykaa0 12 / pR. 331 paM0 18. citrkrvetndaanaa| dRzyatAM TipR. 7 paM0 23-24 / pR0 332 paM0 2-3. eko vazI..... teSAM zAntiH zAzvatI netareSAm / atra "eko vazI........ teSAM sukhaM zAzvataM netareSAm / " iti pAThaH zvetAzvataropaniSadi samprati dRzyate / 20 1"kSiti-jala-pavana-hutAzana-yajamAnA-''kAza-soma-sUryAkhyAH / ityete'STau bhagavati vItarAge guNA matAH // 34 // kSitirityucyate kSAntirjalaM yA ca prsnntaa| niHsaGgatA bhaved vAyurhatAzo yoga ucyate // 35 // yajamAno bhavedAtmA tapodAnadayAdibhiH / alepakatvAdAkAzasaMkAzaH so'bhidhIyate // 36 // saumyamUrtirucizcandro vItarAgaH samIkSyate / jJAnaprakAzakatvena AdityaH so'bhidhIyate // 37 // puNyapApavinirmukto rAgadveSavivarjitaH / zrIarhadbhayo namaskAraH kartavyaH zivamicchatA // 38 // " iti hemacandrasUripraNIte mhaadevstotre| 2 "athApara Aha-IzvaraH kaarnnm......|4|1|19|, puruSo'yaM samIhamAno nAvazyaM phalamArAdhnoti / tenAnumIyate - parAdhInaM puruSasya karmaphalArAdhanamiti / yadadhInaM sa IzvaraH / tasmAdIzvaraH kAraNamiti / na, puruss......|4|1|20, IzvarAdhInA cet phalaniSpattiH syAd api tarhi puruSasya samIhAmantareNa phalaM niSpadyateti / tatkAritatvAdahetuH / 4 / 1 / 21 / , puruSakAramIzvaro'nugRhNAti / phalAya puruSasya yatamAnasyezvaraH phalaM smpaadyti| yadAna sampAdayati tadA puruSakarmAphalaM bhavatIti IzvarakAritatvAt puruSakAraphalasyetyahetuH-'puruSakAbhAve phalAniSpatteH' iti| guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasyAtmakalpAt klpaantraanuppttiH| adharmamithyAjJAnapramAdahAnyAdharmajJAnasamAdhisampadAca viziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasya dharmasamAdhiphalamaNimAdyaSTavidhamaizvaryam / saMkalpAnuvidhAyI cAsya dharmaH pratyAtmavRttIn dharmAdharmasannicayAna pRthivyAdIni ca bhUtAni prvrtyti| evaM ca svakRtAbhyAgamasyAlopena nirmANaprAkAmyamIzvarasya svakRtakarmaphalaM veditvym| AptakalpazcAyaM yathA piturapatyAnAM tathA pitRbhUto hIzvaro bhUtAnAm / na cAtmakalpAdanyaH kalpaH saMbhavati / na tAvadasya buddhimantareNa kazciddharmo liGgabhUtaH zakya upapAdayitum / AgamAcca draSTA boddhA sarvajJa Izvara iti / buddhayAdibhizcAtmaliGgairnirupAkhyamIzvaraM pratyakSAnumAnAgamaviSayAtItaM kaH zakta upapAdayitum / svakRtAbhyAgamalopena ca pravartamAnasyAsya yaduktaM pratiSedhajAtamakarmanimitte zarIrasarge tat prasajyata iti // " iti nyAyabhASye jeslmersthe| 3 dRzyatAM pR. 328 Ti. 1 / 4"yad vastu sthitvA sthitvA pravartate'bhimatasAdhanAya tad buddhimatkAraNAdhiSTAnAd / yathA vAsyAdi dvaidhIkaraNAdau / na khalu vAsyAdayaH khayameva pravartante / pravartane vA sadA pravartanaM bhavet / sthitvA ca pravartanama[bhimatam , ataH] kenacit pravatekana bha tathA yat saMsthAnavizeSapArimANDalyAdiyogi tat cetanAvadutpAditam , tadyathA ghaTAdikam / tathA yadarthakriyAkAri taccetanAvatpadArthapreritam , tadyathA ghaTAdayaH / atrAha -sthitvaaprvRtti.....|" iti pramANavArtikAlaMkAre, pR. 35 / 5 "eko naya.Ti. 12 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya mayacakrasya [pR0 333, paM08___ pR0 333 paM0 8. sAyojyaM / yadyapi 'sAyujyam , iti zabdaprayogaH samprati prasiddhaH tathApi nayacakravRttI 'sAyojyam' iti zabdaprayogasya punaH punaH [pR0 341 paM0 23-24, pR0 343 paM0 19 ] darzanAt sa evaatraadRto'smaabhiH| pR. 333 paM0 25. aakhyaatshbdH..| dRzyatAM pR0 448 Ti0 2 / pR0 333 paM0 27. yathA / atra bhA0pratyanusAreNa 'yasmAd' ityapi syAt / 5 pR0 334 paM0 1. gunnsndraavH| etacca lakSaNaM kasmiMzcit sAMkhyagranthe [ vArSagaNatantre ? ] sambhAvyate / dRzyatAM TipR0 16 paM035-pR0 17 paM0 16 / pR0 334 paM0 3-5. duvihA. kimidN...| dvividhA prajJApanA prajJaptA-jIvaprajJApanA ajIvaprajJApanA ca / kimidaM bhadanta! loka iti procyate ? gautama! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / evaM ratnaprabhA yAvat ISayAgbhArA smyaavlikaadi|' ityrthH| tulanA-pR0 228 paM05-6. Ti. 1-2 / 10 pR0 334 paM0 5. samayAvaliyAdi [ ] / atra 'samayAvaliyAdi [ ] / iti tRtIyo vidhyu bhyaarH|' ityapi mUlaM syAt / pR0 335 paM0 2. nnvevN..| dRzyatAM pR0 33950 18 / pR0 335 paM0 6. sadasavedyA / dRzyatAM tattvArthasU0 8 / 5-14 / pR0 335 paM0 7. sAmAnyatodRSTA / / "atha tatpUrvakaM trividhamanumAnam - pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM 15 ca |"-nyaaysuu0|115| "trividhamanumAnamAkhyAtam |"-saaNkhykaa0 5 / pR. 335 paM0 8. annaprANatvavat / dRzyatAM pR0 19950 12 / "annaM vai prANinaH prANAH"-nyAyabhA0 11111 / pR0 336 50 7. svkrm| tulanA- "svakarmaNA yukta eva sarvo hyutpadyate janaH / sa tathAkRSyate tena na yathA svayamicchati // " iti zIlAGkAcAryakRtAyAM sUtrakRtAGgavRttau pR0 210 / pR0 336 paM0 16. yaH svatantro bhavitApi sa eva / atra pratisthapAThAnusAreNa 'kaH svatantraH ? bhavitA yaH sa 20 eva / ' ityapi pAThaH syAt / pR0 337 paM0 2,17. drvyaadipnyc...| dRzyatAM pR0 338 tti01| pR0 338 paM0 5. doSau / atra 'doSI' ityanAvazyakaM bhAti, dRzyatAM pR0 341 paM0 13 / pR. 339 paM0 3,19. bhavati / dRzyatAM pR. 325 pN04| pR0 339 paM0 10. yathA c......| dRzyatAM pR0 327 pN01| 25 pR0 340 paM0 1,9,10. zaktimatpravR paktrAdivat / dRzyatAM pR0 326 paM0 3 / pR0 340 50 12. evameva cAsya / dRzyatAM pR0 328 paM0 1,8 / TipR0 89 paM0 1 Ti. 1 / pR034. paM0 23. pravartata iti / atra 'pravartaka iti' ityeva pATho yuktaH prtiiyte| pR. 341 paM. 6, 22-23. tahaNamokSaNavat / nayacakravRttau atra 'taNamokSaNAt' iti pAThaH, agre tu [pR0 343 paM0 17] 'taNamokSaNavat' iti pATho dRzyate / ata ekatara eva kazcidapi pATha ubhytraapyaadrnniiyH| 30 'tahaNamokSaNAt' iti tu samyag bhAti / vazIti / eko vazI svatantro niSkriyANAM bahUnAM jIvAnAm / sarvA hi kriyA nAtmani samavetAH, kintu dehendriyeSu / AtmA tu niSkriyo nirguNaH sattvAdiguNarahitaH kUTasthaH san anAtmadhonAtmani adhyasya abhimanyate - kartA, bhokkA, sukhI, duHkhI, kRzaH, sthUlaH, manuSyaH, amuSya putraH, asya napteti |....'ekN bIjasthAnIyaM bhUtaM sUkSmaM bahudhA yaH karoti / tamAtmasthaM buddhau sthitaM ye'nupazyanti sAkSAjAnanti dhIrA buddhimantaH teSAmAtmavidAM sukhaM zAzvatam, netareSAmanAtmavidAm / " iti zaMkarAcAryaracite shvetaashvtropnissdbhaassye|| 1"tatpUrvakamityanena liGgaliGginoH sambandhadarzanaM liGgadarzanaM cAbhisambadhyate / liGgaliGginoH sambaddhayodarzanena lijismRtirabhisambadhyate / smRtyA liGgadarzanena cApratyakSo'rtho'numIyate / pUrvavaditi yatra kAraNena kAryamanumIyate yathA meghonatyA bhaviSyati vRssttiriti|shessvt tad yatra kAryeNa kAraNamanumIyate / pUrvodakaviparItamudakaM nadyAH pUrNatvaM zIghratvaM ca dRSTA srotaso'numIyate - bhUtA vRSTiriti / sAmAnyatodRSTam - vrajyApUrvakamanyatra dRSTasyAnyatra darzanamiti, tathA cAdityasya, tasmAdasti apratyakSApi Adityasya vrajyA iti / " iti nyaaybhaassye| 2 "anumAnaM triprakAramAcAyaH vyAkhyAtam - pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSThaM ca / " iti sAMkhyakArikAyuktidIpikAyAM pR0 43 / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni / pR0 341 paM0 7, 23-24. sAyojyaM / dRzyatAM TipR0 90 paM0 1 / pR0 341 paM0 9. rathakAre / atra 'Izvare' iti pATho yuktaH pratIyate / pR0 349 paM0 12. ]. pR0 341 paM0 17. zarIrAdInyutpA' / atra 'zarIrAdInutpA' iti samyag bhAti / pR0 343 paM0 3,19. tatsAyojya / dRzyatAM TipR0 90 paM0 1 / pR0 343 paM0 12. zItalikA / yathA lUtA rogatve'pi 'zItalikA' iti paryAyeNa lokairabhidhIyate evam 5 atyantaparavazatvamapi tvayA 'aizvaryam' ityabhidhIyate ityAzayaH / pR0 343 paM0 14. hiMsA saGgadoSe / dRzyatAM pR0 317 paM0 2 Ti0 2-3 | ( hiMsA'''saGgadoSaiH ? ) / pR0 343 paM0 15. duHkhAtmakatvAccAnanugrahaH / atra 'duHkhahetutvAd duHkhAtmakatvAccAnanugrahaH' ityapi pAThaH syAt / pR0 343 paM0 27. prokta iti / ( prApta iti ? ) / 10 pR0 344 paM0 2, 12,13 kAraNye prokte / dvivcnaantmidm| Adau sa eva / dRzyatAM pR0 346 paM0 18 / pR0 344 paM0 10, pR0 345 paM0 1. sargAdau antavat / dRzyatAM pR0 345 paM0 15-16 / pR0 345 paM0 3. dhAraNAddhAnAdvA dharmaH / "durgatiprasRtAn jantUn yasmAddhArayate tataH / dhatte caitAn zubhe sthAne tasmAddharma iti smRtaH // " iti prasiddhA kArikAtrAnusandheyA / 91 pR0 345 paM0 19-20. yasyAbhAve itarat kAryam / dRzyatAM pR0 342 paM0 2,3,18 / pR0 347 paM0 1-4. AdikaratvaM tatprayuktatvAt / dRzyatAM pR0 350 paM0 1-4, 20-22 // pR0 347 paM0 5,26. tadeva / ( tadiva ? ) / ' dRSTAntatvaM ca ' [ pR0 347 paM0 26] iti vacanAt 'tadiva' ityapi syAdatra / ... ... pR0 347 paM0 7. abhivynyjyn| 'abhivyaJjayan padArtha AdikaratvAd vastu bhavati' ityAzayaH / atrArthe'svArasye tu 'abhivyaJjayad bhavati vastu' iti kalpanIyam / 20 pR0 348 paM0 6. paramANuvargaNA agrhnnvrgnnaa| grahaNayogyAyogyavargaNAsvarUpaM karmaprakRti[ gA0 18-20 ]vRtti * tattvArthasUtrAseddha senIyavRtti [ 8 / 2 ]prabhRtigrantheSvapi nirUpitamasti / tebhyaH kazcid vizeSo'pyatratya nirUpaNe vilokyate iti dhyeyam / pR0 348 paM0 9. svedeneva / vizeSAvazyakabhASyakohAryavRttAvapIdRza eva pAThaH / "na sa AdAtuM skandhAnatisUkSmAn bAdarAMzca zaknoti / svedena na badhyante jAtvaNavaH zarkarAzca tathA // " iti siddhasenagaNikRtAyAM tattvArthasUtravRttau [12] uddhRte 25 loke'pi dRzyate / pR0 348 paM0 12. audArikakAraNatvena / atra pratiSu 'audArikakAratvena' iti pAThaH / tadanusAreNAtra 'audArikakAyave' ityapi pAThaH syAt / pR0 349 paM0 12. jogehi / "jogehiM tayaNurUvaM pariNamai givhiUNa paMca taNU / pAugge vAlaMbai bhAsANumaNattaNe khaMdhe // 17 // " iti zivazarmasUrikRtAyAM karma prakRtau / 15 1 asyA malayagirikRtA vyAkhyA ittham - " jogehiMti / yogairanantaroktasvarUpaiH prAyogyAn skandhAn pudgalaskandhAn gRhItvA yathAyogaM paMca taNuti paJca zarIrANi pariNamayati audArikAdipaJcazarIratayA pariNamayatItyarthaH / kathaM punargRhNA cet, ata Aha- tadanurUpaM yogAnurUpam / tathAhi - jaghanyayoge vartamAnaH stokAn pudgalaskandhAn gRhNAti, madhyame madhyamAn, utkRSTe ca yoge vartamAnaH prabhUtAniti / athavA tacchabdena paJca zarIrANi sambadhyante / tatazca tadanurUpaM paJcazarIrAnurUpaM zarIra paJcakaprAyogyatayetyarthaH, pudgalaskandhAn gRhNAti / tathA bhASAprANApAnamanastvaprAyogyAn pudgalaskandhAn prathamato gRhNAti, gRhItvA ca bhASAditvena pariNamayati / pariNamayya ca tannisargahetu sAmarthyavizeSasiddhaye tAn pudgalaskandhAnAlambate / tatastadavaSTambhato jAtasAmarthyavizeSaH san visRjati nAnyathA / tathAhi - yathA vRSadaMzaH svAni aGgAni UrdhvaM gamanAya prathamataH saMkocavyAjenAvalambate tatastadavaSTambhato jAtasAmarthyavizeSaH san tAni aGgAni UrdhvaM prakSipati, nAnyathA zaknoti, 'dravyanimittaM vIryaM saMsAriNAmupajAyate' iti vacanaprAmANyAt / tathehApi bhAvanIyamiti / " 30 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayavakrasya [pR0 349 50 16__ pR0 349 paM0 16, 20, pR0 350 paM0 7-10. tejoyogAd USmaguNaH tadvad snehA / asya kArikAcatuSTayasyArthaH siddhasenagaNikRtAyAM tattvArthasUtravRttau [813 ] dRzyate / pR0 350 50 15. nrnrkdevtiryggtisNgrhbhvnvaasyaadynekpraimed...| saMgraheNa samAsato nara-narakadeva-tiryaggatibhedena caturdhA jIvAH / bhavanavAsiprabhRtayo devAdInAM prabhedAH / 5. pR0 350 50 17. jIvapariNAma hetuu..| jIvapariNAmo heturyeSAM te jIvapariNAmahetavaH pudgalAH karmatayA pariNamanti / evaM paudgalikaM karma nimittIkRtya jIvo'pi tathaiva pariNamati ityAzayo'tra bhAti / "jIvapariNAmahehU~ kammattaM poggalA pariNamaMti / poggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamadi // 86 // Na vi kuvvadi kammaguNe jIvo kamma taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAma jANa doNhaM pi // 87 // edeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa / puggalakammakadANaM Na du kattA savabhAvANaM // 88 // NicchayaNayassa evaM AdA appANameva hi karedi / vedayadi 10 puNo taM ceva jANa attA du attANaM // 89 // " iti kundakundAcAryaracite samayasAre / "jogaNimittaM gahaNaM jogo maNa vayaNakAyasaMbhUdo / bhAvaNimitto baMdho bhAvo radirAgadosamohajudo // 75 // jIvapariNAmahedU kammattaNa poggalA pariNamaMti / Na du NANapariNado puNa jIvaM(vo) kammaM samAdiyadi // 76 // " iti mUlAcAre smysaaraadhikaare| pR0 350 paM0 20-22. yathA cA tatprayuktatvAt / dRzyatAM pR0 347 paM0 1-4 / pR0 350 paM0 24. zAnadarzanAvaraNa saMpramedAni / dRzyatAM TipR0 65 paM0 17 / pR0 350 paM0 25, pR0351504-6. akSarAnanta' sbvjiivaannN...| dRzyatAM TipR. 67 paM0 6 tti02| pR0 35150 15. pumAMsaM gilati" dRzyatAM pR0 190 paM0 17 / / pR0 352 paM0 3. sambhUya / dRzyatAM pR0 329 paM0 1-2 / / pR0352 paM0 4,24. evaM ca kRtvA / dRzyatAM pR0 359 paM0 16, pR. 357 paM0 13 / pR0 352 paM0 5,28. pradhAnamadhyamA / dRzyatAM pR0 365 paM0 17 / pR0 352 paM0 6. degvikalpasambhavaH / atra vikalpAsambhava...' iti samyag bhAti / pR0 354 paM0 15. gaGgAsrotasyAnyathA pravRttasya karmaNo'nyathA pravartana miti / atra 'gaGgAsrotasyA nyathA pravRttasyAnyathA pravartanam , na tvanyathA pravRttasya karmaNo'nyathA prvrtnmiti|' IdRzo'pi pAThaH smbhaavyte| pR0 355 paM0 10. akAraNamapi karma, sahAyApekSatvAt / purusskaarm......| 'api'zabdena kAraNatvamapi grAhyam / atra akAraNatve sAdhye sahAyApekSatvaM hetuH| tathA ca yataH puruSakAraM sahAyamapekSate tato'kAraNamapi karma 25 ityAzayo bhAti / pR0 356 paM0 7. gamyate / 'gamyate dravyeNaiva dravyaM kriyate......' ityapi mUlaM syAdatra, dRzyatAM pR0 373 pN024| 20 1 "yathA dIpa USmaguNayogAd vA snehamAdAya arcIrUpeNa pariNamayati tathA rAgAdiguNayogAt kAyAdiyogavA AtmadIpaH skandhAnAdAya karmatayA pariNamanamApAdayati / kAyAdikaraNayogAccAtmano vIryapariNatirbhavatIti yogazabdenocyate / ta(ya?)thA mRNmayaghaTasyAgnisaMyogAd raktatvAdipariNatirghaTasyaiva tathA AtmanaH kAyAdikaraNayoge vIryapariNatirAtmana eva prAdurasti, na dravyAntarasyeti / yathA ca snehAbhyakte vapuSi jalAvAsasi vA parAgo lagati malIbhavati ca tathA rAgAdisnehAbhyajanasyAtmanaH kArmaNazarIrapariNAmo'pUrvakarmagrahaNe yogyatAmAskandati / " iti tattvArthasUtravRttau 8 / 3 / 2 prabhedajijJAsubhiH tattvArthasUtra[ adhyAya. 2-4 ]prabhRtigranthA vilokanIyAH / 3 "atha yadyapi jIvapudgalapariNAmayoranyonyanimittamAtratvamasti tathApi nizcayanayena tayorna karmakartRbhAva ityAvedayati jiivprinnaamhetu......| yathA kumbhakAranimittena mRttikA ghaTarUpeNa pariNamati tathA jIvasambandhi mithyAtvarAgAdipariNAmahetuM labdhvA karmavargaNAyogyaM pudaladravyaM karmatvena pariNamati / pugglkmmnnimittN......|| 86 // yathaiva ca ghaTanimittena 'evaM ghaTaM karomi' iti kumbhakAraH pariNamati tathaivodayAgatapudgalakarma hetuM kRtvA jIvo'pi nirvikAraciccamatkArapariNatimalabhamAnaH san mithyAtvarAgAdibhAvena pariNamatIti / " iti jayasenakRtA vyAkhyA / "yato jIvapariNAmaM nimittIkRtya pudgalAH karmatvena pariNamanti pudgalakarma nimittIkRtya jIvo'pi pariNamatIti ... .."itaretaranimittamAtrabhavanenaiva dvayorapi pariNAmaH |.....'ttH sthitametajjIvasya svapariNAmaireva saha kartRkarmabhAvo bhoktabhogyabhAvazca / " iti amRtacandrakRtA vyaakhyaa| 4 prabhedajijJAsubhiH tattvArthasUtra[ adhyAya. 8]-karmagranthAdayo vilokniiyaaH| Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 367 paM0 4,20. ] TippaNAni / pR0 356 paM0 13. 'sAdhanatAM gatatvAt / ( sAdhanatAGgatvAt ? sAdhanatAGgabhUtatvAt ? ) / pR0 356 paM0 20. pUrvavidhA | sUtrakRtAvRttyAdiSu 'pUrvakRtAnu' iti pATha uddhRtaH / pR0 357 paM0 6. kartureva bhAvaH tacchateH / 'kartureva bhAvaH sarvasya, tacchateH' ityapi mUlaM syAt / pR0 359 paM0 11 vrIheravyAvartakatvAt / ( vrIhiraNya | vartakasvAt ? ? ) / pR0 359 paM0 11. mupayAti, nAsAvato vrIhi' ('mupayAti nabho, nAto vrIhi ' ?? ) / pR0 359 paM0 18. paravacanena svavacanena caikatvAt / ( paravacanena svavacanena vA ? ekasvAt ) ?? / pR0 359 paM0 25. surAdivat / atra surA madirA vivakSitA / pR0 360 paM0 6. uktaniruktikaH / dRzyatAM pR0 190 paM0 17, pR0 351 paM0 15 / pR0 361 paM0 1,21. pariNAmya / atra pariNamya iti bhA0pratipAThaH zuddhaH / 93 pR0 361 paM0 5-8. egamegassa ANapANattAe / dRzyatAM TipR0 66 paM0 19 / 'ekaikasya bhadanta ! 10 jIvasya ekaiko jIvo mAtRtayA AjAtapUrvaH ? gautama ! asakRt athavA anantakRtvaH / evaM sarvajIvAnAmapi ekajIvaH ekajIvasyApi sarvajIvAH / tathA sarvapudgalA ekajIvasya sarvajIvAnAM cAhAratayA uccchAsatayA bhASAtayA zarIratayA indriyatayA manastayA prANApAnatayA / ' ityarthaH pratibhAti / pR0 361 paM0 25. tadapyevaM / atra bhA0pratisthaH 'tathedaM' iti pATha dupAdIyate tarhi tadanusAreNa mUle [pR0 361 paM0 1 ] ' tathAtmakarmaNorapi / tathA kSIrAdeH ghaTAdeH / ' iti pAThaH sambhAvyate / pR0 362 paM0 3, 5. pariNAm / atra pratisthaH ' pariNamya" iti pAThaH zuddhaH / pR0 363 paM0 25. yadyevaM yAtIti / rUpAdimadekadravyopayogakAle 'AtmA grAhye tAdAtmyaM yAti' iti Atmano rUpAdyAtmakatvaM cennAbhyupagamyate tato'cetana eva sa syAdityAzayaH / pR0 362 paM0 13. pariNAmya' / atra 'pariNamya" iti samyak / 13. adhipatyAlambana / dRzyatAM TipR0 37 paM0 9 / pR0 363 paM0 pR0 363 paM0 pR0 363 paM0 16. ruupaalokmnskaar| dRzyatAM pR0 60 paM0 14, TipR0 37 paM0 7 / 18. anekasambandhi | dRzyatAM pR0 85 paM0 18, TipR0 8 paM0 3 / 20 pR0 363 paM0 24. ityarthaH / ataH paraM 'rUpAdyAtmakatvamAtmano nAbhyupagamyate 'saGkhyAta pradezasyApi ' ityadhikaH pATho'tra ye0pratiSu tadAdhArabhUtAyAM ya0pratau ca upalabhyate, tathApi 'yadyevaM' [ pR0 363 paM0 25 ] ityataH paraM sa pATho yojanIyaH ityetatsUcanArtha ya0pratau saGketacihnaM vartate iti tatraiva sa yojanIyaH / bhA0pratau tu tatraiva sa likhito'stIti dhyeyam / pR0 364 paM0 12. udaye bhava audayikaH / ' tatra bhavaH' [ pA0 4 | 3 | 53 ] iti sUtreNAtra 'uj' pratyayaH / pR0 365 paM0 2. tasyaivoktavat sarvatvAt karmApi / tasyaiva karmatApi / etatsthAne 'tasyaivoktavat sarvatvAt karmatApi' ityapi mUlaM syAt, dRzyatAM pR0 368 paM0 8 / pR0 365 paM0 12. kRtArthasya / asannihite 'ini' vidhAnAdasannihitArthatvaM darzayati / pR0 366 paM0 3,20,21. haTavat / " haTha iti cirantanataDAgodakAcchAdi haritadravyamucyate / yathA tadutsAryamANamapi svacchandataH punaH punarudakaM chAdayati evaM yo'nyo'pi svacchandavyavahAraH sa haTha iti prasiddhaH / " iti kumArilaviracite tantravArtike 1/4 |2| 5 1 atra ekavacanAntena 'ya0 prati' zabdena zrIyazovijayopAdhyAyairlikhitA pratirvivakSitA, bahuvacanAntena 'ya0 prati'zabdena tu tadanusAriNyaH pA0 De0 lIM0 raM0 hI 0 vi0 ityAdayaH pratayo vivakSitA iti dhyeyam / evamuttaratrApi jJeyam / 2 0 pratInAM lekhakaistu idaM saGketacihnamaparijJAtamiti bhAti / 15 25 pR0 367 paM0 4,20. bhArotpATavat / prAgapi [pR0 355 paM0 1,14 ] upAtto'yaM dRSTAntaH / vyAkhyAnaM tu taMtra bhinnamityapi dhyeyam / 35 30 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNAni / [ pR0 375 paM0 16 pR0 367 paM0 4. puruSAtmanA tRNadAhavadvA / 'puruSAtmanA sahaikIbhUtasya udayopazamakSayopazamakSayAH .. tRNadAhavadvA' ityapi mUlaM syAdatra / pR0 367 paM0 11. vipariNAmyaM / atra pratisthaH 'vipariNamyaM' iti pAThaH zuddhaH / 5 pR0 368 paM0 1-2,10. tatra tatpradarzita / pratyanusArI 'tatra pradarzita iti pATho'tra yukto bhAti / pR0 368 paM0 4. udayopazamakSayopazamakSayAn sodAharaNAn / dRzyatAM pR0 368 Ti0 1, pR0 338 Ti0 1 / sApekSANAmudayopazamakSayopazamAnAmudAharaNAni tu zAstrAntareSu mRgyANi / 15 94 pR0 371 paM0 4, 5. jJAnAdi na bhavatyajJAnAdirvA iti / ( jJAnAdirna bhavatyajJAnAdiva iti ? jJAnAdi na bhavatyajJAnAdi vA iti ? ) / pR0 371 paM0 25. jJAnAjJAnAtmA / atra bhA0pratisthaH ' jJAnAtmA' iti pATho'pi saMgaccheteti bhAti / pR0 372 paM0 3. tattva eva cetanA / atra ' tattvameva cetanA' iti paThanIyam / pR0 372 paM0 19-22. nirvRttyupakaraNa 10, pR0 476 Ti0 2 / pR0 373 paM0 4,24. dravyeNaiva dravyaM kriyate / dRzyatAM pR0 357 paM0 1, TipR0 356 paM0 7 / pR0 373 paM0 2,18. dravyamapi / tulanA pR0 334 paM0 1 / pR0 373 paM0 11. ekkeko y...| dRzyatAM pR0 550 Ti0 1 / * upayogo / dRzyatAM pR0 183 paM0 18-21, pR0 474 Ti0 pR0 373 paM0 12-13. dravyasthitanayaprakRtayaH / dRzyatAM TipR0 52 paM0 13, tatra ca ' davvaTThiyanayapagaDI' iti snmti[1|4]gaathaayaa vRttau abhayadevasUrikRtaM vyAkhyAntaramapi vilokanIyam / pR0 374 paM0 11,12. avati rakSati pAti | atra 'pAti sthAne 'yAti' iti samyag bhAti, 'ava rakSaNa- gati- kAnti-prIti-tRtya-vagama-praveza zravaNa-svAmyartha- yAcana-kriye-cchA-dIya vAhyAliGganahiMsAdahanabhAvavRddhiSu ' [pA0 dhA0 20 600 ] iti dhAtupAThAt / haimadhAtupAThe'pi [ dhA0 489 ] ime eva ekonaviMzatirathI 'ava'dhAtoruktA iti dhyeyam / pR0 374 paM0 20. nokarmA / dRzyatAM 365 paM0 14 / pR0 374 paM0 21. vAnvita / atra 'cAnvita" iti ramyaM bhAti / ... pR0 374 paM0 2. je ekaNAme / "je egaM NAme se bahuM NAme je bahuM NAme se egaM NAme / " - aucArAGgasU0 / pR0 375 paM0 2. iti / atra 'iti caturtho'raH prathamazca mArgaH / ' ityapi mUlaM syAt / 25 pR0 375 paM0 7. ghaTAdi tAvattadanityatvam / atra bhA0pratau 'ghaTAditAvatadanityatvam' iti pAThaH / ( ghaTAdibhAvavadanityatvam ? ) / pR0 375 paM0 15. mArgo nemirityarthaH / atra 'mArga' zabdo 'nemi' vAcakaH; trinemi cedaM dvAdazAraM nayacakram / atazcaturSu caturSu areSu eko mArgo nemiH parisamApyata iti jJeyam / tulanA - "yasmin samaye tathAgataH triparivarta dvAdazAraM dharmacakraM parivartayati / " iti bauddhagranthe divyAvadAne pR0 205 / "AryasatyAnAM prathamaparivarto darzanamArgaH / 30 bhAryasatyAnAM dvitIyaparivarto bhAvanAmArgaH / AryasatyAnAM tRtIyaparivartI zaikSamArgaH / " iti mahAvyutpattau pR0 64 / pR0 375 paM0 16. ardhamekapustakaM / atra ya0pratau 'ardhamekamekapustakaM...' iti pAThaH, bhA0pratau tu 'ardhamekaM eka pustakaM..." iti pAThaH / etadanusAreNAtra 'ardhamevamekapustakaM... ityapi pAThaH syAt / 1 " upazamaH karmaNo'nudayAvasthA bhasmapaTalAvacchannAgnivat / kSayopazamAbhyAM nirvRtto mizraH daravidhyA [tAva]cchannajvalanavat / " iti siddhasenagaNira citAyAM tattvArthasUtravRttau 2|1| 2 " je egamityAdi / yo hi pravardhamAnazubhAdhyavasAyAdhirUDhakaNDakaH ekamanantAnubandhinaM krodhaM nAmayati kSapayati sa bahUn mAnAdIn nAmayati kSapayati, apratyAkhyAnAdIn vA khabhedAn nAmayati / mohanIyaM caikaM yo nAmayati sa zeSA api prakRtIrnAmayati / yo vA bahUn sthitivizeSAn nAmayati so'nantAnubandhanamekaM nAmayati mohanIyaM vA / yo bahunAmaH sa eva paramArthata ekanAma iti kSapako'bhidhIyate upazAmako vA " iti AcArAGgasUtrasya zIlAGkAcAryakRtAyAM vRttau 1 / 3 / 4 / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aham // zrI RSabhadevAya namaH // bhoTapariziSTam / AcAryazrImalavAdikSamAzramaNapUjyapAdairnayacakre vRttikRdbhiH siMhamUrivAdigaNikSamAzramaNaizca nayacakravRttI bauddhadarzananirUpaNAvasare bauddhAcAryadiGgAgamataM bahaSu sthAneSu nirdiSTaM carcitaM parIkSitaM ca / zrIjinabhadragaNikSamAzramaNAdibhirapi vizeSAvazyakabhASyavRtyAdiSu diGgAgamatamullikhitam / ato diGgAgamatasya parijJAnaM bahu Avazyakamiti vibhAvya pipaThipUNAmupakArAya bhoTapariziSTamidamasmAbhirArabhyate / diGgAgena pramANasamuccaya-nyAyamukha-hetumukha-AlambanaparIkSA-vRttitraikAlyaparIkSA-nyAyaparIkSA-sAmAnyaparIkSA-hastavAlaprakaraNa-vRtti-dvAdazazatikA-nyAyapravezaka-hetucakraha(Da)maru-kAraNo- 5 pAdAnaprajJaptiprabhRtayo bahavo granthA viracitAH; kintu teSu nyAyapravezakaM vinA sarve'pi saMskRtabhASAyAM naSTA iti pratibhAti, samprati kvacidapi teSAmanupalabdheH / tathApi keSAJcida granthAnAM paraHzatebhyo varSebhyaH pUrva vihitA bhoTabhASAnuvAdAH cInabhASAnuvAdAzca samprati upalabhyante / eteSu ca sarveSu pramANasamuccayo mukhyo granthaH, sa ca kArikAtmakaH / atra diGgAgena vRttirapi viracitAsti / ayaM ca SaTsu paricchedeSu vibhaktaH / tatra prathame paricchede 'pratyakSamanumAnaM ca pramANe [12] ityabhidhAya tadanantaraM pratyakSalakSaNavicAraH, dvitIye svArthAnumAnavicAraH, tRtIye parArthAnumAnavicAraH, caturthe dRSTAntavicAraH, 10 paJcame'nyApohavicAraH, SaSThe jAtivicAraH / pramANasamuccayasya tadvattezca vasudhararakSitaviracitau kanakavarmaviracitau ca bhoTabhASAnuvAdau samprati upalabhyate / savRttikasya pramANasamuccayasyopari Izvarasena-jinendrabuddhiprabhRtibhirbahubhiSTIkA viracitAH, tAsu jinendrabuddhiviracitAyA 'vizAlAmalavatI'TIkAyA "bhoTabhASAnuvAda evaM samprati uplbhyte| 1'bhoTa'zabdena tibbata[ Tibet dezIyabhASA vivakSitA'tra, tibbatadeze tathA vyvhaaraat| 2 dRzyatAM pR0 306 paM0 22-23, TipR0 31 Ti. 1 / 3 tattvasaMgrahapaJjikA. pR0 312 paM0 21, pR0 339 paM0 15 / 4 savRttikAyA asyA bhoTabhASAnuvAdo 'bastan-'gyura'saMgrahe 'mado varge 'ce 95]puTe vidyate / N. ed. pR0 180 A-182 / P. ed. pR0 177A-179 / D. ed. pR0 86-87B | The Adyar Library Series. No. 32. Adyar, Madras.-ityatra saMskRtAnuvAdena saha prkaashiteym| 5 bastan-'gyura mado ce=95] | N. ed. pR0 182-183 / / P.ed. pR. 1790-180B | D.ed. pR0 87B-88B | 0.ed. pR. 87A-88B / tatrAlokavRttI [Kashmir Series XXIX. 9/11, pR0 18 ] ullikhiteyam / bhoTabhASAnuvAde tu 'trikAlaparIkSA' iti abhidhAnam / 6 dinAgena pramANasamuccayasya SaSThaparicchede ullikhiteyam / 7 nayacakravRttau ullikhiteyam / 8 etadviSaye'dhikamagre vakSyate / 9 dRzyatAM pR0 548 paM0 24 / tattvArthasUtrasiddhasenIyavRtti. 5 / 24 / 10 Gaekwad's Oriental Series. No. XXXVIII. Baroda ityatra saMskRtabhASAyAM prkaashitH| 12 bastan'gyur mado ce [=95] ityatra asyA bhoTabhASAnuvAdo vidyate / N. ed. pR0 1930-194A I P. ed. pR0 1894-1905 / D. ed. pR. 936-anusAreNAsya saMskRte 'hetucakrahamA(samA ?)rtha' iti nAma |'hetuckrnirnnyH' ityapi asya nAma bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa prtiiyte| 12 cInabhASAnuvAdAnusAreNa idaM nAma / saMskRte'sya kiM nAma AsIditi na suSTu jJAyate / asya cInabhASAnuvAda evopalabhyate / tadanusAreNa Prof. Hidenori Kitagawa [ Nagoya University, Nagoya, Japan ] ityebhiH samprati English bhASAnuvAdo'pi vihito'sti / 13 0. ed.-D. ed. madhye tu asya 'sudhanarakSita' iti nAmopalabhyate iti dhyeyam / 14 anuvAdA ete 'bastan-'gyura'saMgrahe 'mado'varge ce [15] puTe sNgRhiitaaH| 15 Izvarasenamatasya dharmakIrtinA bahutra nirAkRtatvAt dharmakIrteH prAgayaM sajAta iti prtiiyte| 16 "dharmakIrteranyeSAM ca matebhyaH kiJcit saMgRhya" iti 'vizAlAmalavatI'TIkAprArambhe jinendrabuddhinA abhihitatvAd jinendrabuddhiH dharmakIrteH pazcAdeva jAtaH / 17 bastan'gyura'saMgrahe 'mRdo vibhAge N. ed.-P.ed. madhye re[ =115 puTe'yaM vartate, 0. ed.-D. ed. madhye tu ye [ D114 ] puTe vidyate iti dhyeyam / navasahasrazlokaparimiteyaM TIkA / C. ed. pR0 1-336 / D.ed. pR0 1-314 / P. ed. pR0 1-355 / N. ed. pR0 1-360 / 18 kenacid bhoTadezIyaviduSA bhoTabhASAyAM racitA ekA pramANasamuccayaTIkA A complete catalogue of the Tibetan Buddhist canons [ Published by Tohoku University, Sendai, Japan ] ityetadanusAreNa D.ed. madhye 5437 granthAGke vidyate iti dhyeyam / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya TippaNAni / ca sapta sasa paDa saMskRtabhAnavAdAnavalambya samyak zAstrAzayAparijJAnAt anuvAdArthamavalambitasaMskRtagranthasyAzuddhatvAdervA kAraNAt pramANasamuccayasya tadvRttezca bhoTabhASAnuvAdI anuvAdakAbhyAM na samyag vihitau azuddhau ca iti bhAti / bahuSu sthaleSu zabdaza eva na anUditam, kintu Azaya eva varNita ityapi dRzyate / atastadanusAreNa yathAvat saMskRte'nuvadanamatIva duSkaram / vasudhararakSitaviracitAnuvAdayoH kanakavarmaracitAnuvAdayozca parasparaM sAmyamapi dRzyate kvacicca alpaM bahutaraM vA vaiSamyamapi dRzyate / vizAlAmalavatI5 TIkAyA anuvAdastu atIva samIcInaH prAyaH zuddhazca, kintu tatra pramANasamuccayasya vRttezca kAnicideva padAni pratIkatayA upAdAya vyAkhyAtAni, na tu sarvANi / atastadanusAreNa pramANasamuccayasya vRttezca kAnicideva padAni yathAvat saMskRte'nuvadituM zakyante iti dhyeyam / ete cAnuvAdA anekeSu sthAneSu utkIrNakASThaphalakairmudritA upalabhyante / atasteSAmanekAni saMskaraNAni santi / asmAbhizcatvAri jJAyante - Narthang edition 1, Peking edition 2, Derge edition 3, Choni 10 edition 4 / tanna N. ed-P.ed. madhye kainakavarmavihitaH pramANasamuccayakArikAnuvAdaH, vaisudharairakSitaviracitaH pramANasamuccayavRttyanuvAdaH, kanakavarmaviracitaH pramANasamuccayavRttyanuvAdazca ityanuvAdatrayameva upalabhyate / C. ed.-D. ed. madhye tu vasudhararakSitaviracitaH pramANasamuccayakArikAnuvAdaH pramANasamuccayavRtyanuvAdazca ityanuvAdadvayamevopalabhyate / vizAlAmalavatyA bhoTabhASAnuvAdastu sarveSvapi saMskaraNeSu upalabhyate / eteSu ca sarveSu saMskaraNeSu N. ed. saMskaraNamapara saMskaraNebhyo'dhikataraM zuddhamiti viduSAmanubhavaH / eteSAM patrANAM mAnam 22" x 6" IJca[ Inch pramitaM jJeyam / 15 pratipatraM pRSThadvayam , AdyapRSThaM vinA pratipRSThaM ca sapta sapta patayaH prAyazo dRshynte| sarvAnetAnanuvAdAnavalambya anekeSu ca prAcInagrantheSu ullikhitaM diGgAgamataM parizIlya bhoTabhASAnuvAdebhyo'smAbhiH saMskRtabhASAyAM parivartitasya pramANasamuccayasya vRttezca prasaktAnuprasaktavyAjena upayuktoM'za iha upanyasyate [asmAbhiratra prayuktAnAM saGketAnAM spaSTIkaraNam / C.ed.=Choni edition. D.ed. Derge edition. N. ed.=Narthang edition. P. ed.=Peking edition. I Ps=pramANasamuccayakArikANAM vasudhararakSita20 viracito bhottbhaassaanuvaadH| Ps=pramANasamuccayakArikANAM kanakavarmaracito bhottbhaassaanuvaadH| Psv. =pramANasamuccayavRtteH vasudhararakSitaracito bhoTabhASAnuvAdaH / Psy' =pramANasamuccayavRtteH kanakavarmaracito bhoTabhASAnuvAdaH / VT.=savRttikasya pramANasamuccayasyopari jinendrabuddhiracitAyA 'vizAlAmalavatI'TIkAyA bhoTabhASAnuvAdaH / tatvasaM tattvasaMgrahaH / tttvsN0pN0-tttvsNgrhpnyjikaa| tattvArtharAtattvArthasUtrasyopari akalaGkapraNItaM rAjavArtikam / nyA0ra0= mImAMsAzlokavArtikasya pArthasArathimizraracitA nyAyaratnAkarAkhyA vyaakhyaa| pari-paricchedaH / pre0 vA0=dharmakIrtiracitaM pramANa 25 vArtikam / pra0 vArtikAlaM0-prajJAkaraguptaracitaH pramANavArtikAlaMkAraH Tibetan Sanskrit Works Series. [ Published by K.P.Jayaswal Research Institute. Patna] ityatra prakAzitaH / pra0vA0ma0= pramANavArtikasya manorathanandikRtA vRttiH / pra0vA0 ma0 Ti0pra0 vA0 ma0 ityasyA vibhUticandralikhitaM TippaNam / pra0 vA0ma0 pariziSTa.pra. vA0 ma0 ityasyA ante vibhUticandralikhitaM pariziSTam / bhoTa.bhoTabhASAnuvAdaH / mI0 zlo0 vA0 = kumArilaracitaM mImAMsAzlokavArtikam / vizAlA=vizAlAmalavatyA bhoTabhASAnuvAdA[VT.]nusAreNAsmAbhiH 30 saMskRtabhASAyAM vihito'nuvAdaH, pRSThAGkAstu tatra bhoTabhASAnuvAdasyaiva asmAbhilikhitA iti dhyeyam / saM.-bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa vihitaH saMskRte'nuvAdaH / ] 1Xylographs | 2 N. ed. P. ed. pR0 1-13 A / 3C. ed.-D. ed. ityatra tu asya 'sudhanarakSita' iti naam| 4C. ed.-D. ed. pR0 14-85 B. IN. ed. pR0 13 A-96 BP.ed. pR. 13 4-93 B / 5N. ed. pR0 96 B-180 A | P. ed. pR0 93 B-177 A / 6 C. ed.-D.ed. pR0 1-13 / 7 asmAbhistvatra prAyaH sarvatra D.ed. ityasyaivopayogo vihitH| Dr. Yensho Kanakura [Professor in Indology and specialist in Jain Philosophy, Tohoku University, Sendai, Japan ], Prof. Hider ori Kitagawa [ Lecturer in Indian Philosophy, Nagoya University, Nagoya, Japan ] ityanayormahatA sauhArdena 'phoTo'[ Photographs]pratikRtirUpeNa labdho'yaM D.ed. vishaalaamlvtiibhottbhaassaanuvaado'smaabhiH| 8bhAratIyajJAnapITha, kAzI- ityatra prakAzitam / 9 idaM tu dhyeyam -pramANavArtikaparicchedAnAM dvividhaH krama upalabhyate - svArthAnumAnaparicchedaH 1, pramANaparicchedaH 2, pratyakSaparicchedaH 3, parArthAnumAnaparicchedaH 4 iti ekaH / aparastu pramANa. 1, pratyakSa. 2, svArthAnu. 3, parArthAnu. 4 iti / Adyo dharmakIrtinA svayameva sahetukaM svIkRtaH taTTIkAkAraizca devendrabuddhi-prajJAkaraguptAdibhiranusRtaH / ato'yaM maulikaH krmH| manorathanandinA tu sugamatAyai dvitIyaH kramaH svIkRtaH / asmAbhirapi 'pra0 vA0'saGkete 'pra0 vA0 ma0'saGkete ca ayaM dvitIya eva kramo'tra zlokAGkanirdezAya vivakSitaH, 'pra0vArtikAlaM0'saGkete tu prathamaH krama iti dhyeym| 10Journal of The Bihar and Orissa Research Society, PATNA ityatra prkaashitaa| | Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoTa. [ tatra prathamasya pratyakSaparicchedasya katipayoM'zaH ] / mar gyur' ba' Jid de' la' ryu' ni sbyor' ba' ni' 5 raG dona phun' ched mar gyur pa' 'mro la phan par" brod // ston pa' bde gogs" skyob' la' phyag' 'chl' nas // chd N mar' smrub' phiyar' raG' gi N gzuG' kun' las // btus sna' chogs' 'thor' rnams' 'dir' cig' bya // 1 // 'dir' yaG" rab' tu' byed' pasi daG' por rmya' daG 'bras' va' phun sum chogs' pas' chd kyis bcom' ldan' 'das' la bstod' pabjad' pa' ni gus' pa' bskyed' par' bya' baDi dona duso // bsam' pa' daG' sbyor' ba' phun sum chogs po // bsam' pa' ni 'gro' ba la phan par" brod' paso // 'gro' ba' la' bstan' pa' ston po // 'bras' bu' ni' raG' daG gzUn' gyi' dona phun sum' chogs' po // sum' chogs' pa' ni' bde' bar gogs' pa' Jid' kyis' te // dona glum' ' bar' blaD bar' byaso // '' dona' ni' skyes' bu' gsugs' legs' zin no // piyar mi' ldog ba' zin' no // ma' lus' paDi don ni bum' pa' legs' par' gaG' ba' rol' basi sdod' chags' daG bal ba daG sloba' pa' daG mi' sloba' pa' rnams' las' raG' dona phun sum 10 chogs' pa' khyad' par' du' bya' baDi phyar' ro // gzun' dona phun sum chogs' pa' ni' sprol' baDi dona' gyis' na' skyob' pa' bida' do // de' lta' buDi yon tan can' gyi' ston pa' la' phyag 'chlU nas' chd' ma' bsmruv' par' bya rab' tu' mUz2es' pasi don ni rims' nad' legs' par' byaG zin' no // 'dona' glum' po' de' yaG piya' diGgAgaviracitaH khavRttiyuktaH pramANa samuccayaH 1 asyopari jinendrabuddhinA vizAla | malavatI TIkA viracitAsti / tasyA bhoTabhASAnuvAdAduddhRtya saMskRte'nUdya ca katipayoM'za iha TippaNeSu vkssyte| so'pyavazyaM draSTavyaH / 2 bhoTalipyAH sIsakAkSarA [ Types ]NAmatra deze durlabhatvAt savRttikasya pramANasamuccayasya katipayAMzAtmako bhoTabhASAnuvAda iha devanAgarIlipyAM mudryate / idaM punaravadheyam-pramANasamuccayavRttau prAyaH sarvAsAmapi pramANasamuccayakArikANAM pratIkarUpeNa antargatatvAt PSV evAsmAbhiratropanyasyate / yatra tu kArikANAM pRthag nirdezo'pyAvazyaka ityasmAkaM mataM tatra PSI - 2 ityato yathAyogamuddhRtya pha pha etAdRza cihnamadhye ca nivezya pRthagapi vihitaH kArikANAM nirdezaH / C. ed. mudrita eva PS ! asmAbhirupayukto'tra / C. ed. mudritau PS 1. PSV'. Mr. Walter H. Maurer ityeteSAM mahatA prayatnena saujanyena ca The Library of Congress, Washington. 25. D. C. [ Us A.] ityataH 'mAyakrophilma' | Microfilm ]rUpeNAsmAbhirlabdhA / PS. PSV 2. ca N. ed. mudritAvevAsmAbhirupayuktAvatra / tatra PS' 'phoTosTATa ' [ Photostat ] rUpeNa India Office Library, London. - ityato labdhaH / atra PSV1. ityasya sampAdane C. ed., D. ed., N. ed. - iti trayANAmapi yathAyogaM vihito'smAbhirupayogaH, pRSThAGkastu C. ed. ityasyaivAtra darzitaH / yatra ca PS ' - 2, PSV, VT. - ityeteSu atyantamupayogI pAThabhedo'smAkamabhimatastatra so'pi TippaNyAM darzitaH / saMskRtIkaraNe tu PSI - 2, PSV12., VT.ityeteSAM sarveSAmapareSAM cAnekasaMskRtagranthAnAmapyatra vihita upayogaH / D. ed. mudritaH PSV asmAbhiH Dr. Susumu_Yamaguchi [ President of the Otani University, Kyoto, Japan ], Dr. Jyosho Nozawa [ Prof. Koyasan University, Koyasan, Japan ], Dr. Hideo Kimura [ Prof. Ryukoku University, Kyoto, Japan ] ityeteSAM mahatA saujanyena prayatnena ca labdhaH / Ned. mudritau PSV-2. tu Dr. H. R. R. Iyengar [ Retired Director of the Oriental Research Institute, Mysore University, Mysore ] ityeteSAM mahAzayAnAM sauhArdAdaudAryAd mahAsaujanyAcca labdhau / 3 " dona gsum po 'di yab" zes pa la sogs' pa' ste" -VT. pR0 7 B naya0 Ti0 13 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyAlaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH baDi phyir' ra gi' rab' tu byed pa rigs' paDi sgo la' sogs' pa nams' las' 'dir gcig' tu baitus' te / chada' ma kun' las' batus' pabacem' para byaho // gzan gyi' chadma' dgaga' para bya' baDi phyir' daG raG gi chadmaDi yon tan barbod' para bya' baDi phyir dng|| gaG gi' phyir gazala' bya' togs' pani chadma la' rag' las' 5' yin' pas' 'dir yaG loga par togs pa' maG bas' no // premANabhUtAya jagaddhitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya tAyine / pramANa siddhyai svamatAt samuccayaH kariSyate viprasRtAdihaikataH // 1 // atra ca bhagavato hetuphalasampattyA pramANabhUtatvena stotrAbhidhAnaM prakaraNAdau prasAdajananArtham / tatra heturAzayaprayoga __ saM. 1 "btus' nas' zes' pa la sogsa' paste |.....'chd' ma nams' kyi' kun las' btus' pa ya dag' para basdus' para byo||"-VT. pR0 11 / 2 pra0 vA. ma. pariziSTe uddhRto vyAkhyAtazcAyaM zlokaH, pR0518-521 / 3"atra bhagavato hetuphalasampattyA pramANabhUtatvena stotrAbhidhAnaM zAstrAdau zAstrArthatvAt / bhagavAneva hi pramANabhUto'smin prsaadhyte| tatra heturAzayaprayogasampat saaNvyvhaarikprmaannaapekssyaa| Azayo jgddhitaissitaa| prayogo jgcchaasnaacchaastRtvm| phalaM svaparArthasampat / svArthasampat sugatatvena trividhamarthamupAdAya, prazastatvaM (stArtha ? ) surUpavat, apunarAvRttyartha sunaSTajvaravat, niHzeSArtha supUrNaghaTavat / parArthasampat jagattAraNAt tAyitvam / santAnArtha cAparinirvANadharmatvAt / evambhUtaM bhagavantaM praNamya pramANasiddhirvidhIyate / pramANAdhIno hi prameyAdhigamaH / bhagavAneva ca pramANam / [ pR0 1]....... nanvAcAryeNa zAsanamupAyatvena duHkhaprazamasya nirdiSTam / tathA coktam-'prayogo jagacchAsanAcchAstRtvam |[pR0 115].."heturuktamidaM dvayam'tatra heturAzayaprayogasampat / Azayo jagaddhitaiSitA, prayogo jagacchAsanAcchAstRtvam / ..' kiM tat sugatatvam ?... tasya hetoH prahANaM triguNaM prazastatvAt apunarAvRtteH niHzeSaprahANaM(NAt ?) ceti [pR0 116] |"-pr0vaartikaalN0 / "atreti zloke, bhagavata iti 'bhaga'zabdo'yamaizvayAdiSu vartate yathoktam-'aizvaryasya samagrasya rUpasya yazasaH zriyaH / [ye zesa daGa = 1 jJAnasyAtha ca vIryasya SaNNAM bhaga itIraNA // 1 // iti / tasya stotrAbhidhAnam...... stotreNAbhidhAnaM stotravacanena guNavattvaprakAzanamityarthaH / kena guNena tathA prakAzanamityAha-pramANabhUtatveneti / sa ca guNaH kena hetunetyAha-hetuphalasampattyeti [pR0 45] ...."tacca kimarthamityAha-prakaraNAdau prasAdajananArthamiti [pR. 4 B] "tatra heturAzayaprayogasampaditi / AzayaM darzayatiAzayo jagaddhitaiSitA iti / 'prayogo jagacchAsanAt ityAdi [pR0 5B] | "jagacchAsanAcchAstRtvamiti [ pR. 64] / .."tasya phalaM svaparArthasampat |.."svaarthsmpt sugatatvena ityAdi / 'su'zabdo'yamatra prabhUtatvAdyarthaprakAzako vedyaH / yadAhatrividhamarthamupAdAya ityAdi [pR0 7A] 1.."arthatrayaM cedamityAdi / tatra bAhyA vItarAgAH......[pR0 7B] |......... ..."parArthasampat tAraNArthena' ityanena 'tAya'zabdArthamAha / tAraNaM svadRSTamArgopadarzanam / sa evArthaH / so'trAstIti tenArthena bhagavataH tAyitvam [pR0 8A]........ .......... bhagavAn bAhya-zaikSA-'zaikSebhyo'dhikaH [ pR0 9B] |...... svaprakaraNebhya itIdaM 'svamatAt' ityasya vivaraNam / 'mukha'zabdenaivApi pUrvokta 'viprasRta zabdArtho dyotita eva pratIyate iti na vyAkhyAtaH / 'mukhaM dvAraM diGmAtrapradarzanaM saMkSepaH / ..... bahudhvapi matasAmAnyAt zloke 'svamatAt' ityekavacanam / vRttau vizeSavivakSAyAM 'svaprakaraNebhyaH' iti bahuvacanam [ pR0 104] / uccityetyAdi, pUrvakRtamanyacca kiJcidapUrvaM buddhau sthitamapi samAdAya pramANAnAM samuccayaH samyak saMgrahaH kariSyate / atra ca pramANa-prameya-tadAbhAsAdayaH ......"pramANa'zabdenAbhidhIyante / parapramANapratiSedhAyetyAdinA 'pramANasiddhi'zabdArthamAha |......svprmaannmev guNaH arthANibhirguNyate iti kRtvA arthaprApakatvAcca |..'ysmaadityaadinaa pramANasya puruSArthopayogitvaM darzayati / 'prameyaM cAtra heyamupAdeyaM ca / yasmAt tadadhigamaH pramANAdhInaH tasmAt pramANasiddhyai prayatnaH saphala ityAzayaH / atra kecidAhaH-pramANAni svata eva siddhAnIti / tanmatAnuyAyino'pare zlokaM paThanti-'prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam // ' [nyAyAvatAre zloko'yaM dRzyate // 2 // ] iti / tasmAt tannirAkaraNAyAha-atra ca [pR0 11.] vipratipattibahudhA iti |...ysmaat pramANe vipratipattayo bahudhA tasmAt tAsAM nirAkaraNAya zAstramiti [pR0 11B] |"-vishaalaa0| 4 Psvi-P. anusAreNAsmAbhiH 'ca'zabdo'tra likhittaH, kintu vizAlAmalavatyAmavyAkhyAtatvAda narthako'pi syAditi bhaati| 5'tulanA-"bhagavati prasAdajanane zrotRjanAnugrahArthaM ca stutipUrvakamAcAryoM namaskArazlokamAha |"-pr0vaa0m0 pR0 1 / "zAstRpUjAvidhAnaM tu bhagavati sarvazreyodhigatihetoH prasAdasya utpaadnaarthm|"-tttvsN0pN0 pR. 7 / / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| sampat / Azayo jagaddhitaiSitA / prayogo jagacchAsanAcchAstRtvam / phalaM svaparArthasampat / svArthasampat sugatatvena trividhamarthamupAdAya, prazastArtha surUpavat apunarAvRttyarthaM sunaSTajvaravat niHzeSArtha supUrNaghaTavat / arthatrayaM cedaM bAhyevItarAga-zaikSA zaikSebhyaH svArthasampadvizeSAt / parArthasampat tAraNArthena tAyitvam / aivaMguNaM zAstAraM praNamya pramANasiddhyai svaprakaraNebhyo nyAyamukhAdibhya iha ekata uJcitya pramANasamuccayaH kariSyate parapramANaniSedhAya svapramANaguNAbhidhAnAya ca, yasmAt pramANAdhIno hi prameyAdhigamaH, atra ca bahudhA vipratipattiH / / bhoTa. + muDon' suma' daGa ni' jaisa' su. dupag // chadma ' daga' ni' mchan' jid' gaJis // gazala bya' de la' rab' syor phyir // chadma gzan ni' yodma ' yin // 2 // yaG' yaG' zes' pa'G ma yin te // thug' pa med'gyur dran' sogs bzin // Ps. pR0 1-2 / ... dela / muGon' sum' daG ni' jais' sudugcha d' ma' Jis' kho' no // gaG gi' phyir ze' na / mchan' jid jis' gazala' bya / raG daG spyiADa mchan' jidda ga' las' gazan' paDi mchan' jid' gazala bar bya' ba gazan ni 10 med do // raG gi' mchan' jid kyi yula' can ni' mUDon [14] sum' la / riyaDi mchan' jid kyi yul can' nirjes' su. paga po zesa zes" po / gal te 'di mirtag' ces byabala' sogasa paDi nam' pasH kha doga' la' sogaspa' 'jin' pa' daG lan cig' ma' yin' pa 'jin de ji ltar zena' / dellar 'jin pani yod mod kyisa'DaoNnkya Ggazala bya' deDi raba' rabyora' bas / dela' rab' sbyor chadma' gazan' ma yin / raGdaG spyiADa mchan' jid' tha' strad' du' ma' byas' pa' daG kha' dog bid' dag' las'kha' dog' la' sogaspa ' gasuGa nas' 15 spyiADa' mchan' jid ni'kha' dog la sogas' pa'mirtag' go' zesa' mirtagpa jid' la sogasa para yid kyis' rabtu byor' bar byed' do // deDi phyir chadma gzan' ma yin no / yaG yaG' zes' pa'G ma yin' te / gaG' lan' cig' ma yin' para don' de jid so sor" Go zes' pa yodmod / de ltara na yaG chadma' gazan ni' ma yin no // ciDi phyir zena / thug' pa' med 'gyur / gal te zes' pa thams cad chadma' jiddu' 'dod' pade lta' na. ni' chadma ' thugpa med par' 'gyur te / dran' sogasa zin / dran' pani dran' pa. jid' do // gher na' dran' pa' daG 20 -- 'dod' pa' daG' ze' sda' la' sogs' pa' sr gHi paDi don' la' chad' ma' gzan' ma' yin pa zin' no // pratyakSamanumAnaM ca pramANe, lakSaNadvayam / prameyaM, tatra sandhAne na pramANAntaraM, ne ca // 2 // punaH punarabhijJAne'niSThAsakteH smRtAdivat / "su'zabdasya trividho'rthaH-prazastatA surUpavat / apunarAvRttiH sunaSTajvaravat / niHzeSatA ca supUrNaghaTavat |"-pr0 vA0 ma0 pR0 59 / tulanA-pra0 vA0 11141-44 / dharmottarapradIpa. pR0 3 / 2 tulanA-"tAyAt tattvasthirAzeSavizeSa jJAnasAdhanamaH / bodhArthatvAd gameH bAhyazaikSAzaikSAdhikastataH ||"-pr0 vA0 1 / 282-83 / "sa ca bhagavAn ....... - bAhyazaikSAzaikSebhyo'dhikaH / ye laukikabhAvanAmArgeNa vItarAgA bAhyA atattvadarzinastebhyastattvadarzitvAdadhikaH / ye zaikSA abAhyAH parihANidharmANastebhyo'punarAvRttyA / ye ca azaikSAH zrAvakA apahINaklezavAsanA asAkSAtkRtasakAravastavastebhyo niHzeSapratItyA |"-pr0 vA0ma0 pR0 107 / "parArthavRtteH khaDgAdevizeSo'yaM mahAmuneH |"-pr0 vA0 1 / 140 / "ayameva vAsanAhAnilakSaNaH, khagaH pratyekabuddha Adiryasya zrAvakasya tasmAt sakAzAt mahAmuneH samyaksambuddhasya vizeSaH khArtha* smptteH|"-pr0 vA0ma0 pR0 58 / 3 "vRttau 'evaMguNaM zAstAraM praNamya' iti |"-vishaalaa0 pR0 2 B / -..4 "kiM punarasya pramANasya phalam ? prameyAdhigatiH / uktaM ca--pramANAdhIno hi prameyAdhigamaH"-pra0vArtikAlaM. pR0 340 / 5 "zes' para bya // galte 'di ltara di."-PSv* pR. 97 A / 6"son' kyA de la' raba sbyora phyira chadma' gazam ni yodma yin / "-PSV' pR0 97 A / 7 "Des' pa' yin' moda"-Psvi | 8"tadevaM 'pratyakSamanumAnaM ca pramANe lakSaNadvayaM prameyam' ityAkhyAya 'tasya sandhAne na pramANAntaraM na ca punaH punarabhijJAne'niSThAsakteH smRtAdivat' ityasya vRttiH 'yat tarhi idamanityAdibhirAkArairvarNAdi gRhyate'sakadvA' iti vyaakhyaataa|"-pr0 vA0 ma0Ti0 pR0 140 / 9 "tasmAd yojanAd varNasAmAnye na pramANAntaratvam / na ca punaH punarabhijJAne'niSThAsakteH smRtAdivat |"-pr0 vArtikAlaM0 pR0 242 / / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkatasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH tatra pratyakSamanumAnaM ca pramANe dve eva, yasmAd lakSaNadvayaM prameyam, na hi svasAmAnyalakSaNAbhyAmanyat prameyamasti / svalakSaNaviSayaM hi pratyakSam, sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnamiti pratipAdayiSyAmaH / yat tahIdamanityAdibhirA. kArairvarNAdi gRhyate'sadvA tat katham ? tad grahaNamasti, apitu tatra sandhAne na pramANAntaram / *svasAmAnyalakSaNAbhyAM hi avyapadezyavarNatvAbhyAM varNAdi gRhItvA, sAmAnyalakSaNaM varNAdi 'anityam' iti anityatvAdinA manasA sandhatte / tasmAnna 1"evaM sAmAnyalakSaNama bhidhAya vizeSalakSaNamAha -'pratyakSamanumAnaM ca pramANe / '..... yasmAllakSaNadvayaM prameyam / ...... yadAha - 'na hi svasAmAnyalakSaNAbhyAmaparaM prameyamasti / svalakSaNaviSayaM pratyakSam, sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnamiti prtipaadyissyaamH| [pR0 170 ] 1....."uktaM cAcAryeNa - 'yasmAllakSaNadvayaM prameyam' iti [pR0 213]"pra0vArtikAlaM0 pR0 169 / tulanA-nayacakravRtti. pR0 88 paM0 3, 4, 18-24, Ti. 10 / "tatra phala-svarUpagocara-saMkhyAsu catasro vipratipattayaH, tAsu saMkhyAvipratipattinirAkaraNArthamAha-pratyakSamanumAnaM cetyAdi [pR0 11 B] |... 'pratyakSamanumAnaM ca' ityekaM vAkyam , 'pramANe' iti ca dvitIyam / evaM ca viviyate-pramANe eva, na pramANAni eka pramANa vetyarthaH / tasmAdeva vRttau avadhAraNaM kRtam -dve eva iti / vAkyasya vyavacchedaphalatvAt 'eva'zabdAbhAve'pi tadartho labhyate / ......ke te dve iti....."ucyate-pratyakSamanumAnaM ceti [pR0 12 B] | ..."atra kAraNamAha-yasmAlakSaNadvayaM prameyamiti / tad vivRNoti-na hItyAdinA [pR0 13 A]...prameyadvitvAt pramANadvitvamiti kathamityAha -svalakSaNaviSayaM hiilyaadinaa| 'hi'zabdo'vadhAraNArthaH - skhalakSaNaviSayaM pratyakSameva sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnameva / pramANAntaraM nAsti / imaM cArtha vistareNa 'khalakSaNamanirdezyaM grAhyamedAt' [pra0 samu0 2 / 2] ityAdinA pratipAdayiSyAma iti darzayitumAha-pratipAdayiSyAma iti [pR0 14 B] 1"-vishaalaa| 2"manyat"-nayacakravRtti. pR0 88,pra0vA0ma0 pR. 132 / "maparaM" - pra0 vArtikAlaM0 pR0 169 / 3 "khalakSaNaviSayaM hi pratyakSam , sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnam / " - tattvArtharA0 pR. 56 paM0 30 / 4 dRzyatAM TipR. 99 Ti. 8 / "yat tahIdamanityAdibhirAkArairvarNAdi gRhyate tat katham ?"-pra0 vArtikAlaM0 pR. 227 / "yat tItyAdi / yadi prameyaniyamaH 'svasAmAnyalakSaNAbhyAmanyat prameyaM nAratyeva' ityabhyupagamyate tarhi nIlAdiSu kRtakatvAdiliGgadarzanAt 'rUpamanityam' ityAdi grahaNaM na syAt / tathAhi-nIlAdi khalakSaNam, anityatvaM ca sAmAnyalakSaNam |.."tsmaa didaM sAmAnyavizeSarUpaM prameyAntarameva |...tsmaat 'rUpamanityam' ityAdi sAmAnyavizeSaviSayagrahaNaM prAmANAntarameva / tathAhi-na tat pratyakSaM sAmAnyasyApi grahaNAt / [pR0 14 B] | nApyanumAnam , vizeSasyApi grahaNAt liGgAbhAve'pi tathApratItisambhavAcca / tat kathamiti tad grahaNaM kathaM na pramANAntaramityarthaH / asakRditi / anenApi vizeSadRSTaM nAma yadanumAnaM tat pramANAntaramiti darzayati / ...... ekadA pratyakSeNAnidhUmaparicchede punarapi paramparayA tenaiva dhUmena 'sa evAyamagniH' iti paricchina tti tadA vizeSadRSTaM nAma agnigrahaNaM pramANAntaram , anumAnasya sAmAnyato dRSTatvAt / [pR. 15 A7"-vishaalaa| "prameyaniyame varNAnityatA na pratI yate / pramANamanyat tadbuddhivinA liGgena sambhavAt // 2 / 76 // vizeSadRSTe liGgasya sambandhasyAprasiddhitaH / tat pramANAntaraM meyabahutvAt bahutApi vA // 2 / 77 // pramANAnAmanekasya vRtterekatra vA yathA / vizeSadRSTenaikatrisaMkhyApoho na vA bhavet // 2 // 78 // viSayAniyamAdanyaprameyasya ca sambhavAt / " iti pramANavArtikakArikANAM manorathanandivRtteH [pR. 139] pramANavArtikAlaGkArAcca [pR0 227] ayaM pUrvapakSo vistareNa veditvyH| 5"asakRti [pramANa]samuccayaM vyAcaSTe |"-pr0 vA0 ma0Ti0 pR0 139 / 6 "tathA grahaNamasti"-Psv-2 | "tryAdi saMkhyA nirAsazca nAsti, prameyAntarasaMbhavAt / yasmAt prameyadvitvena pramANadvayoktau yadA prameyAntarasambhavaH tadA tadmakaM pramANAntaraM syAditi na dve eva pramANe iti cet, tahahaNamasti ityatra nApalApaH kriyate, apitu tatra sandhAna(ne?)na pramANAntarama [pR0 15 A] / idaM tAvat pUrvasya utram / tatra iti anityAdau varNAdau ca, sandhAna yojanam, yat tadyojane pravRttaM tannimittaM jJAnaM tad na pramANAntaram [ pR0 15 B11"-vishaalaa0| 7 * * PSV-2. anusAreNetthamasmAbhiH saMskRte 'nUditam / pramANavArtikAlaMkAre tvatra anyathA pAThaH / tathAhi "svasAmAnyalakSaNAbhyAM hyavyapadezya-varNatvAbhyAM varNAdi gRhItvA anityatayA ca 'anityaM varNAdi' iti manasA sandhatte' [ iti ] yaduktamAcAryeNa tatrAyaM kramo varNitaH 'yojanAd varNasAmAnye' [pra. vA0 2 / 79] ityAdinA / anumAnena varNatvasAmAnye'nityatApratipattau pramANAntaram |"-pr0 vArtikAlaM0 pR. 236 / "tadyojanamapi kathamityAha-svasAmAnyalakSaNAbhyAmityAdi / Adau tAvad varNAdi avyapadezyaM khalakSaNaM pratyakSeNa gRhNAti, pazcAt [dekho na'm VT.%D] tadeva varNatvAdisAmAnyalakSaNaM vA savikalpena manovijJAnena / tasmAt sAmAnyalakSaNamanityatvAdyapi 'yat kiJcit kRtakaM tat sarvamanityam' ityevaM gRhItvA tataH Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe pramANasamuccayaH / 101 pramANAntaram / na ca punaH punarabhizAne / yadsakRt tatraivArthe pratyabhijJAnaM taithApi (tatrApi?) na pramANAntaram / kasmAt ? aniSThAsaktaiH / yadi sarvaM jJAnaM pramANamipyate tarhi pramANAnAmanavasthA syAt , smRtAdivat / smRtireva smRtam / yethA smRtIcchAdveSAdi pUrvAdhigatArthe na pramANAntaram , tadvat / bhoTa. ma mDon' sum og pa' daG bral ba // miG daG rigs sogs' pa Tes' po // 3 // // Ps. de la / mUDon' sum' tog' daG bral baDo // zes' pa gaG' la' tog pa' med pa [ de. ni. Psvdeg ] mDon' sum 5 mo||oNg. zesa' byaba' 'di jilta'bu zig yin zena / miG da rigas' sogas' subyor bo // udod' yela baDi sya' nems la miGa gi' khyad' para du' byas' nas |d' para byed de / lhas' byin' zes byaba' daG / rigas' kyi' spra nams' la ci. ste' ba laG zes' bya' ba daG / yon' tan gyi spra nems' la' yon' tan' gyis' te' dvar po zesa vya' ba daG' / bya' baDi spra nams' la' bya' baDi sgo' nas' te' 'ched pa. zes' bya' ba daG / jas' kyi' sya' nams la jas' kyi sgo' nas' te / byuga' pa' canrva ' can' zes' bya' balta' buDao ||'di la kha 10 cig' na re 'bel' pa. khyad par' du' byas' paDi' sya' yin' no zema' ser' ro // gzan' dag ni' don' gyis' stoG ba'i' sya' 'ba'' zig' gis' dona nams khyad par' du' byas' ziG barbAd do zesa 'dod' do // gaG la tog' pa' de dag med pa de mUDon' sum' mo|| ___ pratyakSa kalpanApoDhaM, naoNmajAtyAdiyojanA * // 3 // tatra pratyakSaM kalpanApoDham / yatra jJAne kalpanA nAsti tat pratyakSam / atha keyaM kalpanA nAma ? nAmajAtyAdi-15 'varNAdi idaM kRtakam , tasmAdanityam' iti manasA varNatvAdisAmAnyamanityatvasAmAnyena saha yojayati tadyuktaM karoti / tasmAnna pramANAntaram, api tvanumAnameva |"-vishaalaa0 pR0 15 B| "yojanAd varNasAmAnye nAyaM doSaH prasajyate ||"-pr0 vA0 179 / "vikalpakena jJAnena anityatAyA varNasAmAnye yojanAt ayaM sAmAnyavizeSAtmakaprameyagrAhakapramANAntaralakSaNo doSo na prasajyate / na hi vizeSo'nityatayA yojyate, vikalpAnAmatadviSayatvasyoktervakSyamANatvAcca / " - pra0 vA0ma0 pR0 140 / 1 dRzyatAM TipR0 99 Ti0 8,9 / "na ca punaH punarabhijJAnam(ne?) iti / abhijJAme phale kartavye yadvizeSadRSTaM jJAnaM tad na pramANam [ pR0 16 B] ityarthaH |......"c'shbden pratyakSeNa gRhIte eva punarapi 'varNAdi anityam' iti yada grahaNaM tadapi na pramANamiti darzayati / 'punaH punaH' ityanena 'asakRd' ityasyArthamAha [pR0 17 A]|"-vishaalaa0 / 2PSVP. anusAreNa 'yadasakRt sa evArthaH pratyabhijJAyate tathApi na pramANAntaram' ityapi pAThaH syaadtr| 3"de lta' na' yaGa" PSV1-2 tthaapi| 4"aniSThAsakteriti / saMkhyA lakSaNAbhyAM pramANAnAmiyattAparicchedo niSTA, tadabhAvaprasaGga ityarthaH / 'anadhigatArthAdhigantR pramANam' sAmAnyena pramANalakSaNam , saMkhyA dve trINi ityAdi / tad na syAt / 'yadi sarva jJAnaM pramANamiSyate' ityanena pUrvapakSavirodhamAha / aniSThAyA vyavasthayA nirAkRtatvAt / smRtAdivadityudAharaNamAha / viSaye'pyevaM nirdezo'stItyAha-smRtireva smaraNamiti bhAve 'kta'vidhAnAt / yathetyAdinA sAdhyena hetoranugamaM dRSTAnte darzayati / tadvat iti pramANasya phalam / 'yadadhigatArthaviSayaM [pR0 17 A] tad na pramANam , smRtyAdivat, vizeSadRSTamapi tathA' [iti ] vyApakavirodhaH [pR0 17 B]"-vishaalaa0| 5 "yaduktaM 'smRtIcchAdveSAdivat pUrvAdhigataviSayatvAt punaH punarabhijJAnaM na pramANam' iti, tad vyaahnyte|"-tttvaarthraa0 pR. 56 paM0 8 / 6 * * tattvArtharA0 pR0 53 / tulanA-nayacakra pR0 59-60 / 7 tattvasaM0 paM0 pR0 368,369,370 / 8 dRzyatAM nayacakra. pR0 60 Ti0 15, TipR. 30 paM0 21-TipR0 31 paM0 25 / "svarUpavipratipattinirAkaraNAyAhapratyakSamityAdi / pratigatamakSaM pratyakSam, prAdisamAsaH / idaM lakSyam / 'kalpanApoDham' iti lakSaNam / kalpanayA apoDhaM [ldan' pa' med' ciG' VT.= ] rahitam kalpanAyA vA apoDhaM rahitaM [ldan pa med ciG' VT. = ] kalpanApoDham |"-vishaalaa pR0 18A| 9 nayacakra-vRtti. pR0 59 paM0 2,26 / TipR. 30paM0 21 / "atha keyaM kalpanA nAma iti kalpanAnAM bahutvAdatra kA kalpanA vivakSitA iti [the chom' sabaDi 'dri' baDo VT. = ] saMzayabhAjaH praznaH / naamjaatyaadiyojnaa| 'nAmAdizabdena saMgrahe'pi jAtyAdibhirasamAnasAmarthyAt [logas' su' byas paDo Vr =] pRthakRtA / asamAnasAmarthya ca nAmnaH sattvAt jAtyAdInAM ca tadviparItatvAt / jAtyAdayaH parikalpitAH, tattvatastu asantaH / nAmajAtyAdInAM yojanA nAmajAtyAdiyojanA, 'kRdyogA ca SaSThI samasyate [pA0 ma. bhA0 2 / 2 / 8]' iti smaasH|"-vishaalaa0 pR0 18A / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH yojnaa| *yadRcchAzabdeSu nAmnA viziSTo'rtha ucyate 'DitthaH' iti / jAtizabdeSu jAtyA 'gauH' iti / guNazabdeSu guNena . 'zuklaH' iti / kriyAzabdeSu kriyayA 'pAcakaH' iti / dravyazabdeSu dravyeNa 'daNDI, viSANI' iti / atra sambandhaviziSTa iti kecit / anye tvarthazUnyaiH zabdaireva viziSTo'rtha ucyate iti / yatraiSA kalpanA nAsti tat pratyakSam / bhoTa. pha thun' moG ma yin paDi [ yi phyir // de yi tha' slad' baG pos" byas // Ps12. 5 ci gaG gi' phyir Jis' la' barten nas' skye s paDi nam' para zes. paDi baG po' la' barten po // zes' boMd' kyi' yul' la. barten pa zes' ci' ma yin zena / thun' moG min paDi [ [pR0 15 A] yi phyir // de yi tha. strad' baG' po las // yula' gasagasa' la sogas' pani ma yina' no // 'diltara yul ni' da gazan' gyi' yid' kyi' nam' para zes' pa' daG' yaG thun' moG yin no|| thun' moG' ma' yin pa' la' tha' strad' byed pa' yaG' mthor3a ste / per na' Di sna' nas' kyi' myu' gu' zesa' pa' bzina' no // "de sta' bas' na' mDon' sum' ttog' pa' daG bral bar 10 'thad' payin' no ||'chos' mDon' pa' las' kyaG mig' gi' nem' par' zes' pa' daG ldan' pas' sDon' po zes kyi' sDon' paDo stram' du' ni'ma' yin no // don' la. don' du'du zes' kyi' don' la' chos' su'duH zes pani' ma' yin no zes' gasuGas' so // 1 * * TipR0 30 paM0 24-25 / "yadRcchAzabdeSu hi..'nAmnA..... viSANIti |"-nyaayvaartiktaatpryttiikaa [jesalamerasthA] 1 / 1 / 4 / "yadyevaM kathamAcAryAMyo vRttigrantho nIyate-yadRcchAzabdeSu nAnnA........ vissaanniiti|"tttvsN0pN0 pR0 369 / "yadRcchAzabdeSvityAdi / jAtyAdipravRttinimittanirapekSA yadRcchAzabdAH: / yasmAt kalpanA jJAnadharmaH na tu zabdadharmaH tasmAt nAmnA viziSTo'rthoM 'gRhyate' iti vaktavye kalpanAyA abhidhAyakazabdena samAnaviSayatvadarzanAya 'ucyate' ityuktaM tadapi 'abhidhAnavat kalpanAjJAnamapi na khalakSaNaviSayam , tasmAdapratyakSamabhISTa miti jJApanArtham / Dittha iti DitthazabdasvarUpAtmanA so'rthaH tadabhedarUpaH pratIyate iti prasiddham / evaM jAtyAdibhiH tdbhedopcaarbhuuto'rthH.........|'dnnddii viSANI' iti saMyogisamavAyidravya bhedenodAharaNadvayam |"-vishaalaa0 pR0 18B / nyAyamaJjaryAM tu prakArAntareNa upacAra varNanam - "paJca caitAH kalpanA bhavanti-jAtikalpanA, guNakalpanA, kriyAkalpanA, nAmakalpanA, dravyakalpanA ceti.| tAzca . kvacidabhede'pi bhedakalpanAt kvacica bhede'pyabhedakalpanAt kalpanA ucyante / 'jAtijAtimatoheMdo na kazcit pAramArthikaH / bhedAropaNarUpA ca jAyate jAtikalpanA // idamasya gorgotvamiti na hi kazcid bhedaM pazyati / tenAbhede bhedakalpanaiva / etayA sadRzanyAyAd mantavyA guNakalpanA / tatrApyabhinnayo daH kalpyate guNatadvatoH ||.."bhedaaropnnruupaiv guNavat krmklpnaa| tatsvarUpAti riktA hi na kriyA nAma kAcana // .. vibhinnayostvabhedena pravRttA nAmakalpanA / caitro'yamityabhedena nizcayo naamnaaminoH||.."evN daDyayamityAdimantavyA dravyakalpanA / sAmAnAdhikaraNyena bhedinorgrahaNAt tayoH ||....."evN ca pazyatA tAsAM prAmANyAmodamandatAm / bhikSuNA lakSaNagranthe 'tadapoDa'padaM kRtam // " - nyAyamaJjarI. pR0 87-88 / 2 "'di la'kha' cigna re 'bel. pas' khyad par duH byas paDi yin no zema' ser ro" iti Psv anusAreNa 'atra sambandhaviziSTa iti kecit' iti pATho bhAti / ayaM ca pAThaH samIcIno bhAti / 'atra sambandhaviziSTo'rtha ucyate iti kecid vadanti' iti tadAzayaH / Psv'. anusAreNa tu 'atra sambandhaviziSTaH zabda iti kecit' iti saMskRte'nuvAdo bhavati / "atreti kriyAdravyazabdeSu kriyAdravyAbhyAM yastadvatAM sambandhaH sa zabdapravRttinimittam / tathAhi-'kArakatvam , daNDitvam' iti bhAvapratyayaH kriyAkArakA disambandhe bhavati / yathoktam - samAsakRttaddhiteSu sambandhAbhidhAnam [ ] iti / zabdapravRttinimitte ca bhAvapratyayo bhavati / tathA coktam - 'yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezaH tadabhidhAne tvatalau' [pA. ma. bhA0 5 / 11119 ] iti / 'pAcakaH, [pR0 18B] daNDI' iti ca kRttaddhitau / tasmAdatra sambandhe bhAvapratyayaH / anye tvarthazUnyairiti svamataM darzayati tadarthajAtyAdivizeSarahitairityarthaH [pR0 195] |'-vishaalaa / 3 "anye tvarthazUnyaiH viziSTo'rtha ucyate' ityanena granthena pRthak svamatasiddhA kalpanA pazcAdupavarNitA AcAryeNa |..'anye iti bauddhAH arthazanyairiti jAlyAdinirapekSaira pohamAtragocaraiH shbdrityaacaarygrnthsyaarthH|"-tttvsN0 paM0 pR0 371 / 4 "pratyakSa kalpanApoDha mityAdiH yatraiSA kalpanA nAstItyantaH [pramANa ]samuccayo vyaakhyaatH|"-pr0vaa0 ma0 Ti0 pR. 174 / "yatraiSA kalpanA nAsti tat pratyakSam' ityanena granthena lakSaNakArastAdAtmyapratiSedhaM karoti, evambhUtaM kalpanAtmaka yad jJAnaM na bhavatItyarthaH |"-tttvsN0 paM0 pR0 373 / 5 "'di 'thad' do zes' pa' rigsa' paste" - VT. pR0 19B / 6 "chos mDon' para yaG zes pa la sogaspo - VT. N. ed. pR0 25 / . Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe pramANasamuccayaH / asAdhAraNahetutvAdakSaistad vyapadizyate / __ atha kasmAd dvayAdhInAyAmutpattau 'pratyakSam' ucyate, na 'prativiSayam' ? asAdhAraNahetutvAdakSaistad vyapadizyate, nai viSaya rUpAdibhiH / tathAhi-viSayo hi manovijJAnAnyasantAnikavijJAnasAdhAraNaH / asAdhAraNena ca vyapadezo dRSTo yathA 'bherIzabdaH' 'yavAGkaraH' iti / IMdamupapannam -pratyakSa kalpanApoDham / abhidharme'pyuktam- 'cakSu vijJAnasamajhI nIlaM vijAnAti no tu nIlamiti / arthe'rthasaMjJI na tvarthe dharmasaMjJI' [ abhidharmapiTaka'] iti / bhoTa. gal' te. [ de. Favi.] cig' tu. mi tog pa na nam' para zes' pa' lGa po de 'dus' pa' la' migas' pa' ji. ltar yin' gaG yaG skye mched viya raG' gi' mchan' jid' la' so so raG' gi' mchan' jid' kyi' yula can' gyi' jas' kyi' raG' gimchan' jid' la' ni ma yin no zes' kyaG ji' ltarga suGas' ze' na / der' don' du' mas bakyed paDi phyir // raG' don' spyi' yi spyodyu l can // 4 // de jas' du' mas' baskyed' para bya' baDi phyiAna' raG gi' skye mached' la spyiti spyod yula' can' zesa 10 bod' kyi / tha' dad'pa' la tha' mi dad' para togspls ni' ma yin' no||don: 'di jid smraspa / du' maDi. Do' bo'i chos' can' ni // baG po las togs sid' ma yin // 1degra daG rig' bya' tha' strad' kyis // bastan bya' min na' baG poDi yul // 5 // ' de ltar na' re zig' baG po lGa las' skyes' paDimDon' sum' gyi' zes' pa' toMgpa medpayin' yaG' gzan' gyi' 'dod' pa' la' brten' nas' 'dir khyad' para byas' par ste / de dag ni' thams cad' du' toMgapamed 15 pa''ba' zig go|| yid' kyA dondaG chagas' la* sogas // raG rig' tog' pamed' pa. yin // yid' kyaGyu la gasugas' la' sogas' pa la migas' zi ams' su' myoG baDi naMm pas 'juga paste / ttogp med'pa'sba ziggo ||'dodch ' da ze' sdaGda G gati' mug' daG bde'ba' daG sdug' baGala' la' sogas' pani baG' po la' mi' ltos' paDi phyir raG' rig' paDi mUDon' sum' mo // de zin' du| 20 1* * pra0 vArtikAlaM0 pR. 277 / pra0vA0ma0 Ti0 pR0 175 / "atha kasmAdityAdi"-vizAlA pR0 19 / tulanA-"atha kasmAd dvayAdhInajanma tattena nocyte|"-pr0 vaa02|191| 2pra0vA0ma0Ti. pR0 177 / tattvArtharA0 pR. 53 / nyAyapravezakavatti. pR. 35 / "asAdhAraNahetutvAditi..."-vizAlA0 pR. 19 / 3 atra PSV 1-3 anusAreNa "na viSaye rUpAdau" iti saMskRte'nuvAdo bhvet| 4"tathAhi-viSayA manovijJAnAnyasantAnikavijJAnasAdhAraNAH, abhinavacandrAdidazeneSu nAnAsantAnikacakSurvijJAnakAraNatvAt tadanuprAptamanovijJAnakAraNatvAca.. tasmAd viSayainaM vypdishyte|"-vishaalaa0 pR. 19B | "tathA cAha-viSayo hi manovijJAnAnyasantAnikavijJAnahetutvAt saadhaarnnH|"-pr0 vArtikAlaM0 pR0 278 / 5 "ata evAha - asAdhAraNena vyapadezo dRSTo bherIzabdo yavAGkara iti |"-pr0 vArtikAlaM0 pR278 / "asAdhAraNena vyapadezazca dRSTaH" - PSVI-.vizAlA0 pR0 19B | "asAdhAraNena ca loke vyapadezapravRttiyathA bherIzabdo yavAGkara iti / " -nyAyapravezakavRtti. pR0 35 / dRzyatAM nayacakra. pR0 60 Ti. 13 / 6 atra PSV 1- anusAreNa tu "evaM pratyakSa kalpanA mupapannam' iti pAThaH syAt / "idamupapannamiti yuktam , yasmAt pratyakSa kalpanApoDaM pratyakSeNaiva sidhyati / atra yuktyantareNa kimiti prayojanam |"-vishaalaa pR0 19 B / 7 dRzyatAM nayacakra. pR0 61, pR0 79 Ti0 7, TipR0 38-39 / "na kevalaM pratyakSeNaiva kalpanApoDhavaM sidhyati, api tu AgamAdapi iti darzayannAha -abhidharme'pItyAdi / ... cakSurvijJAnasamagI. 'nIlaM vijAnAti iti nIlamarthasvarUpeNa jAnAti notu nIlamiti tannAmnA 'idaM nIlam' iti na jaanaati| idameva uttareNa vacanadvayena spaSTIkaroti-arthe'rthasaMjJIti arthasvarUpasaMjJI na tvarthe dharmasaMjJIti nArthe naamsNjnyiityrthH|"vishaalaa0 pR0 21 / 8 vacanamidam abhidharmapiTakasya vijJAnakAye vidyate, Taisho Issaikyo, No. 1539, pR. 559 b27 / 9 "don' smras' pa" - Psy'. "smrasa' pa ya - VT.='uktaM ca' ityapi asya saMskRtaM bhavet / 10"ra' gis' riga bya' bastan' min // gasagasa ni' (Do bo Ps..) baGa' poDi spyoda // 5 // -Ps. Psv'. / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH nal 'byor nams' kyi' bla' meM yis // bastan don' tha' dad cam' zig' mthoG // 6 // nel' 'byor parnams' kyis' kyaG luG las' nam' para ttog padaGma' 'dres' paDi dona cam' mthoG bani mDon' sum' mo|| [pR0 15B] re' ziga' gal te 'dod' chagas' la' sogas' paDi raG riga pa' mDon' sum yin na' tog' paDi' zes' pa* yaG maGon sum' du: 'gyur ro' shen| de ni bdena te| 5og' pa' raG rig' jid' du' 'dod // don' la' ma yin' de tog' phyir // de yul la' ni. 'dod' chagas' la' sogs pa' jid zin du' mDon' sum' ma yin yaG re' rig go zes' bya' baDi skyon' ni. med do| [de ltara Psv" ] de dag' ni' mUDon' sum" mo|| kathaM tarhi 'saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH' [abhidharmapiTaka] iti, yadi tad ekato na vikalpayati / *yecyoktam - AyatanavalakSaNaM prati ete svalakSaNaviSayA na dravyaskhalakSaNam [abhidharmakozabhASya. 1 / 10 ] iti tat kathaM ?* taMtrAnekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaram // 4 // *anekadravyotpAdyatvAt tat svAyatane sAmAnyagocaramityucyate, na tu minneSvabhedakalpanAt* / Aha ca *dharmiNo'nekarUpasya nendriyAt sarvathA gtiH| svasaMvedyamanirdezya ruupmindriygocrH||5||* 1 "mas' bastan // ma' 'des' pa yi don' cam mthoG' - PS* PSV_ / 2 * * "raG' rig' pa' la' ma yin' pati phyira" - Fav | 3 nayacakravRttyanusAreNa tvatra 'yat tahIdaM saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyA iti tat kathaM yadi tadekato na vikalpayati' iti pATha , pR0 79 paM0 15-16 / "[jonciltar zes pa' la' sogas' pa VT=] kathaM tahItyAdi / saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyAH ityayaM siddhAntaH, sa kathaM yuktaH yadi tadekataH [gaciga jid' du' migasa. pa' la VT=] ekatvena Alambane na vikalpayati / " -vizAlA0 pR0 21 / 4 nayacakravRtti. pR0 64 paM0 1, 13 / pra0 vA0 ma0 pR0 176 / 5 * * nayacakravRtti. pR0 79 paM0 16, 18, 19 / "yacca vasubandhubhoktam - AyatanavalakSaNaM cakSugrAhyatvAdi, tat prati jJAnAni svalakSaNaviSayANi, na dravyaskhalakSaNaM prati ekprmaannum"|-pr0vaa0 ma0Ti0 pR. 176 / "yaccetyAdi AyatanakhalakSaNaM cakSuAhyatvAdi, tat prati ete paJca vijJAnakAyAH svalakSaNaviSayAH, na dravyaskhalakSaNamiti [pR0 21 A] / dravyaM nIlAdayo vishessaaH| nIlAdidravyaskhalakSaNaviSayatvaniSedhena sAmarthyAt yat sAmAnyamabhinnaM sa teSAM viSaya ityuktaM bhavati / tatazca kalpanApoDhatvavirodhaH / tasya tacchAstraM kathamanyathA netuM zakyate iti bhAvaH [pR0 21 B" -vishaalaa0| 6 "uktaM ca-AyatanavalakSaNaM pratyete khalakSaNaviSayAH na dravyaskhalakSaNam |"-pr0 vArtikAlaM0 pR. 280 / 7 nayacakravRtti. pR0 79 paM0 24 // 8 nayacakra-vRtti.pR0 86 paM09, pR0 89 paM0 27 // pra0vA0ma0 pR0 176 / pra0vArtikAlaM. pR. 279 / vistareNa etatsambandhinI carcA pramANavArtikA 2|194230]digrnthebhyo'vseyaa| "tadubhayasyApi [lan cig' gasuGsapa VT =]yugapad[uttaram ] aah-ttraanekaarthjnytvaadityaadi| tatreti zAstre anekArthajanyatvAditi anekaparamANujanyatvAdityarthaH / ..... yacca 'AyatanaskhalakSaNaM prati ete' ityAdhuktamatrApi taireva yathoktaiH saMhataiH paramANubhizcakSurAdivijJAnaM janyate na tvekenaiva, tasmAt anekArthajanyatvAt 'svArthe sAmAnyagocaram' ityucyate / sAmAnyaM gocaro'syeti vigrahaH / nanu sAmAnyamAropito'bhedaH, indriyajJAnaviSayaH paramANurnAma aneko bhAvaH, tatkathaM sAmAnyagocaratvaM pratipAdyate iti cet, nAyaM doSaH, yaH sa 'saJcita'zabdena 'AyatanavalakSaNa'zabdena ca paramANuraneko bhAva uktaH sa eva pratiniyatavijJAnajananasAmarthyena sAdhamryeNa parasparApekSayA [thun' moG bas te VT=] samAnaH / samAna eva ca sAmAnyam / svArthe taddhitavidhAnAt / tena etaduktaM bhavati-saJcitagocaram AyatanavalakSaNagocaraM cocyate iti / na tu bhinneSva medakalpanAditi, 'sAmAnyagocaramucyate' ityanena smbndhH|" -vizAlA0 pR0 21 B22 A / 9nayacakravRtti. pR. 9150 9 / TipR. 31 paM0 12 / 10 dRzyatAM TipR0 103 Ti. 9 / "Aha ceti gocaravipratipattiM nirAkurvan tadeva avikalpakatvaM [gazuG 'jugasa te VT=] samarthayati / dharmiNo'nekarUpasyati / 'nendriyAt sarvathA gatiriti / ... atha kIdRzaM tadAlambanamityAha-svasaMvedyamityAdi / 'anirdezyamavAcyam [pR. 22 B] 1......"evaM svasaMvedyamanirdezyaM rUpaM pratyakSasya viSayaH / IdRze AkAre kalpanApravRttizca nAsti [pR0 23 B]"-vishaalaa0| 11 * * pra0vArtikAlaM0 pR. 298 / nyAyamukha. pR0 50 / ".... .. svasaMvedyaM tvanirdezyaM ...||"-pr0vaa0 ma0Ti0 pR0 189 / "anekadharmaNo 'rthasya / svasaMvedyaM tvanirdezya ...||"-vishessaavshykbhaassykohaaryvRtti. pR0 85 / dRzyatAM TipR0 31 paM0 24 / etatsambandhinI carcA vistareNa pramANavArtikA 2|231-8]dervseyaa / 12 tattvasaM0paM0 pR0 293 / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH ] bhoTapariziSTe pramANa samuccayaH / evaM tAvat paJcendriyajaM pratyakSajJAnamavikalpakam / kSetra vizeSaNaM paramatApekSam, sarve tvavikalpakA eva / * mAnasaM cArtha rAgAdisvasaMvittirakalpikA / * mAnasamapi rUpAdiviSaya|lambanamavikalpakamanubhavAkArapravRttaM * rAgAdiSu ca svasaMvedanamindriyAnapekSatvAd mAnasaM pratyakSam / tadvat - 105 * 'yoginAM gurunirdezAvyatibhinnArthamAtradRk // 6 // * 1 "evaM tAvadityAdirupasaMhAraH / atra 'evaM tAvat paJcendriyajam' iti vacanAt tAvacchabdena apaJcendriyajamapi anyadasti tasyApi lakSaNasya vizeSaNaM [ pR0 23 B ] pRthag vakSyate ityetat khyApyate / atra vizeSaNaM paramatApekSamiti / vizeSaNaM vizeSaH vibhAga iti paryAyAH / sa ca prastutatvAt pratyakSalakSaNasyeti pratIyate / atreti prakaraNe / yadidaM lakSaNasya pRthag vizeSaNaM tat parairyad vipratipannaM lakSaNamiSTaM tadapekSayA / tatra manovijJAnapratyakSe indriyajJAnenAnubhUto'rthaH sa eva gRhya keSAJcid vipratipattiH, rAgAdisvasaMvedanaM tad nAsti / yogijJAne'pi idameva / yasmAdevaM pareSAM vipratipattiH tasmAt tadapekSayA 'pratyakSa kalpanApoDham' ityanena saMgrahe'pi apaJcendriyajasya pratyakSasya lakSaNasya vizeSaNaM pRthagucyate paravipratipattinirAkaraNAyetyAzayaH [pR0 24] "sarve tvavikalpakA eveti tuzabdena lakSaNavizeSaNasya pRthagabhidhAnamidaM na svamatApekSayA vipratipattyabhAvAditi arthaH prakAzyate / 'pratyakSaM kalpanApoDham' ityanenaiva vizeSaNena sarvaM lakSyaM saMgRhyate [ pR0 24 B ] / " - vizAlA0 / pramANavArtikAlaMkAre tvasya Azayo'nyathA varNitaH - " pare tu savikalpakamapi sAkSAtkaraNAkAramabhrAntamicchanti tadanurodhena dvayametaducyate / tathA cAha-- vizeSaNaM lakSaNe paramatApekSam, sarve tvavikalpakA eva iti / " - pra0 vArtikAlaM0 pR0 335, 252 / 2 pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 191 / pra0 vArtikAlaM0 pR0 303 / tulanA - pra0 vA0 ma0 2 / 239 / 280 / "mAnasaM cetyAdi / cazabdaH samuccayArthaH / arthazabdo'yaM jJeyaparyAyaH / rAgAdInAM svaM rAgAdikham / svazabdo'yamAtmavAcakaH / arthazca rAgAdisvaM ca tatsaMvittirartharAgAdikhasaMvittiH / saMvedyate jJAyate'nayeti saMvittiH / 'saMvittiH' pratyekamabhisambadhyate / avikalpikA sA mAnasaM pratyakSam / " - vizAlA0 pR0 24 B / 3 " mAnasamapi rUpAdiviSayAlambanamanubhavAkArapravRttama vikalpakameva rAgadveSamohasukhaduHkhAdiSu [ca] indriyAnapekSatvAt svasaMvedanaM pratyakSam / " - PSV-2. / "vRttiH - 'mAnasamapi rUpAdiviSayamavikalpakamanubhavAkArapravRttam' iti / " - pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 191 / tulanA - pra0 vArtikAlaM0 pR0 303 / "mAnasamapItyAdi / rUpAdayazca te [ pR0 24 B ] viSayAzceti karmadhArayaH / .................. rUpAdiviSayANAM vikAraH rUpAdiviSayavikAraH, sa AlambanaM yasya tat tathoktam / 'samudAyavikAraSaSchyAzca bahuvrIhiruttarapadalopazca' [ pA0 ma0 bhA0 2 / 2 / 24 ] iti vacanAt samAsa uttarapadalopazca yathA suvarNAlaMkAra iti / ...... anubhavAkArapravRttamiti [ pR0 25 A ] / rAgAdiSu ca svasaMvedanamiti [ pR0 25B] nanu indriyajasyApi sarvasyaiva jJAnasya Azrayo'sti iti eSTavyaM 'paJca vijJAnakAyA dvIndriyAzritAH' iti vacanAt tat kasmAdidameva mAnasamucyate ityAha- indriyAnapekSatvAditi / rUpIndriyAnapekSatvAdityAzayaH / yasya Azrayo mana eva na tu rUpi indriyaM tad 'mAnasam' abhidhIyate [ pR0 26 B ] |"-vishaalaa0 / "samudAyavikAraSaSThayAzca bahuvrIhirvaktavyaH uttarapadasya ca lopo vaktavyaH / kezAnAM samAhAracUDA asya keshcuuddH| suvarNavikAro'laGkAro yasya suvarNAlaGkAraH / " - pAtaJjalamahAbhASya. 2 / 2 / 24 / ** 4 pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 229,194 | "atrApi mUlAcAryavacanaM virudhyate - rAgadveSamohasukhaduHkhAdiSu [ca] svasaMvedanamindriyAnapekSatvAd mAnasaM pratyakSam iti / " - pra0 vArtikAlaM0 pR0 305 / 5 "[ de' bzin du VT= ] tadvad yoginAmiti / yathA manovijJAnamavikalpakaM pratyakSaM tadvad yoginAmapi / yogaH samAdhiH, sa yeSAmasti te yoginaH / 'pR0 26 B] gurunirdezAvyatibhinnamiti, atra viSayeNa viSayinirdezaH Agamavikalpo gurunirdeza 'zabdena abhidhIyate / tena yatibhinnam apoDhamityarthaH / anena spaSTAvabhAsitvamapi tatra zrUyate / avikalpakaM spaSTatvAvyabhicArAt / 'mAtra' zabda yAropitArthavyavacchedArtham, tena yat sadbhUtArthaviSayamAryasatyadarzanaM tadeva pramANam, na tu asadbhUtArthaviSayam 'azubhA kRtsnA vI' ityAdi [ pR0 27 A] / " - vizAlA0 / tulanA - pra0 vA0 2 / 281-287 / 6 pra0 vA0 ma0 Ti0 191 | tattvArtharA0 1 / 12, pR0 54 / 5 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoTa. nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH *'yoginAmapyAgamavikalpAnyavakIrNamarthamAtradarzanaM pratyakSam* / yadi tAvad rAgAdisvasaMvittiH pratyakSaM, kailpanAjJAnamapi pratyakSaM syAt / satyametat / *kalpanApi svasaMvittAviSTA nArthe vikalpanAt / * tad viSaye rAgAdivadeva apratyakSamapi svasaMvittau na, iti na doSaH / evaM tAvat pratyakSam / . 'khula daG kun' jhaib yod zes daG ||rjes' su. pag' jais' pag las' byuG // 7 // dran' daG' mDon' 'dod' ces' bya' ba // mDon' sum' ltara naG rab' rib bcas // re zig' 'khul' paDiH zes' pa' ni. smiga' yu la' sogaspa' la' chu la' sogas" para "tog paDi piyara mUDon' sum ltar naGbo / kun' btu yod pani' don' gazan' spo 'dogaspas na' deDiGo bor' brtagas' nas' 'juga' paDi' phyir mUDon' sumlta ra snaG baDo // jais" su' pag' pa' daG de'i' 'brasbu la' sogasa paDi zes' pani' sGara' 10 ams" su myoG myoG' ba la (ams' sumyoG bala' Psvi) tog paDi phyir mDon' summa yin no // 'dir yat / bya' daG bcas' par gs'i paDi phyir // chad' maDi 'vas' bu* jid du yod // 8 // 'dila' phyi' rola* pa' nemsa kyi' zin' du chadma las' 'bras' bu' don' gzandu' 'gyur pa' ni' med kyi / 'bras' bur gyur paDi zes' pa de jidyu l gyi' nem' pa can' du' skyes' pa' daG' bya' ba daG bcas' para togs pa de je bar blaGsa nas / 15 chadma jid' du' 'dogs pa ste // byaba' med pa'G ma yin no // per na' 'bras' bu' ryu daG rjes' su' mathun' par' skyes' pala' [Di gusugas 'jina zes' oddo // bya' va med' para yaG' ma' yin pade zin' du'dira' yaG' yin' no|| bhayaG na' ra rig' 'brasbu yin // de yi' ko bo las' don' Thesa // yul gyi' naGa ba jidde 'diti / chadma de yis' 'jal' bar byed // 9 // 5 Ps'. 20 raG rig la yaG'dir 'brasbu // zes' pani na ba jis' las' skyes te / raG gi' slaG ba' daG' yul gyi' naGbo // snaGba nis' las' (la' Psvi) gaG raGa rig' pade ni' 'bras" bur 'gyur ro|| ciDi phyir' zena // de yi Do' bo las' don' Des // gaG giche zes' pa' 'dongyi yul' daG bcas' paDi deDi che de daG jais. sumthun' paDi raG rig' pa dod' pa'm' mi' 'dod' paDi don' ttogs' para byed do // gaG gi che phyi rol' gyi don' 'ba' zig gazala' bar' byed pa. deDile. ni| yul' gyi' snaG ba 'di jid 'di // 25 chad' ma de'i che ni zes' pa raG' rig' pa' yin' yaG' ltos. pa. med' paDi raG' gi' Do' boDi don' gyis' snaG ba 'di chadma / gaG gi' phyir zena (gaG gi. phyir Psv') / don- de yis' 'jal' bar byed // ji' lta jiltara don gyi' nem' padakara [pR0 160] po daG' dkar po ma yin' pala' sogsa' pa' jid' zes' pala' snaGa' ba na de daG' deDiko bo yul' daG bcas' par' 'jal' bar byed de / de lta' nam' pa. du' ma rig' paDi zes pa. be bar' blaGsa' pa* de lta de' ltar id ma. daG gzala' bya' jid du' le bar 'dogs pa yin te| 30 chos' thams' cad ni' bya' ba daG bral ba' yin pas no / de jid ('di' jid' Psvi) smras' p|| 1 pra0vA0 ma0Ti0 pR0 203 / 2'tAvat' Psv* madhye nAsti / 3 "kalpanAjJAnamapIti / ayamasyArthaH- yat svasaMvedyaM tat khavedanaM prati pratyakSam , rAgAdijJAnavat, kalpanAjJAnamapi tathA iti svbhaavhetuH| satyametadityAdinA iSTasAdhanaM darzayati / ayamAzayaH- yasmin viSaye yad jJAnaM zabdasaMketagrAhi tat tatra zabdadvAreNa viSayagrahaNAt savikalpakaM syAt, kharUpaM tu azakyasaMketam, pUrvoktavat / tasmAt tasmin adhigamye sarvaM jJAnaM pratyakSameveti / " -vizAlA0 pR. 27 A / 4 * * pra0 vArtikAlaM0 pR0 331 / pra0 vA0 ma0 2 / 287, pR0 204 / nyA0 ra0 pR0 175 / mI0 zloka vA0kAzikA. pR. 258 111 / 4 / 5vasaMvittiriti na doSaH - Psv' / 6 "[deltara re ziga' mDon' sum zes. la' VT.%D] evaM tAvat pratyakSamityatra 'tAvat'zabdaH krame, pratyakSamuktvA tadAbhAsAbhidhAnamiti krmH|"-vishaalaa pR0 27A-B / 7"bartagsa' nas' 'jugpaDi piyara ro" -- PSV"8"yula- da bacaspa don yin'pa' deDi ch|"-Psvl Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmushcyH| 107 gaG che nam' pa. [ snaGa' baPSv." ] de. gzala bya // chad' ma daG de'i 'bras' bu ni // 'jin' nem' rig' paDi de yi' phyir // de gasun tha dad du" ma byas // 10 // **bhrAntisaMvRtisajjJAnamanumAnAnumAnikam // 7 // smArtAbhilASikaM ceti pratyakSAbhaM samiram // taMtra bhrAntijJAnaM mRgatRSNikAdiSu toyAdikalpanApravRttatvAt pratyakSAbhAsam / saMvRtisatsu arthAntarAdhyAropAt tadrUpa-5 kalpanApravRttatvAt / anumAnatatphalAdijJAnaM pUrvAnubhUtakalpanayeti na pratyakSam / atra ca * saMvyApArapratItatvAt pramANaM phalameva sat * // 8 // atra bAhyAnAmiva pramANAt phalamarthAntarabhUtaM nAsti / tasyaiva phalabhUtasya jJAnasya viSayAkAratayotpattyA saMvyApAra 1 * * pra0vArtikAlaM0 pR0 332 / dRzyatAM TipR. 40 paM0 17-32 / tulanA-pra0 vA0 2 / 288-300 / 2deglApikaM-pra0 vA0 ma0 pR. 205, pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 205, "bod'pa' las' byuG [=AbhilApikaM ]" -pra0 vA0 devendrabuddhivRtti.bhoTa. pR0 247 A / 3 "tadAbhAsaM" - nayacakravRtti. pR0 64 paM0 10 / 4 "bhrAntijJAnaM tAvat mRgatRSNikAdiSu toyAdikalpanayA pravRttatvAt pratyakSAbhAsam / saMvRtisatsu arthAntarAdhyAropAt tadrUpakalpanayA pravRttatvAt pratyakSAbhAsam / anumAnatatphalAdijJAnaM pUrvAnubhUtakalpanayA na pratyakSam / " - Psv-2 "anena caturvidhaH pratyakSAbhAsa uktaH / tatra bhrAntijJAnamityanena arthAntarakalpanAjJAnaM tAvaduktam |....."sNvRtistsu ityanena saMketAzrayakalpanApravRttaM dvitiiym| saMvRtisatsvapi yajjJAnaM tat pratyakSAbhAsamityasya kiM kAraNamityAha -arthAntarAdhyAropAditi |......so'pi kathaM jJAyata ityAha -tadrUpakalpanApravRttatvAditi / [pR. 27 B]......"anumAnatatphalAdijJAnamiti / anumIyate'neneti anumAnaM liGgam / tatra 'sa 'evAyaM dhUmaH' iti sabandhakAlAnubhUtArthakalpanApravRttaM jJAnam / tatphale liGgijJAne'pi pUrvAnubhUtakalpanA asti, 'sa evAtrAgniH' ityanumAnAt / smaraNe'pi pUrvAnubhUtAkArakalpanA [pR. 28 A] 'evaM mayA [myoG Do VT. = ] anubhUtaH' iti / AbhilASikamapi pUrvAnubhUtakalpanAnatikrAntam , tadabhAve'bhilASAbhAvAt / Adizabdena saMzayajJAnagrahaNam / tatrApi 'kiM sa eva AhokhidanyaH' ityetAdRzAkArA pUrvAnubhUtakalpanA jAyate iti idaM pUrvAnubhUtArtha kalpanAjJAnaM tRtIyam / satai miramityanena indriyopaghAtajaM taimirAdijJAnaM pratyakSAbhAsaM caturthamuktamiti [pR0 28 B] |"-vishaalaa| 5"atra ceti asmanmate / savyApArapratItatvAditi vyApAreNa saha pratItatvAdityarthaH / idaM pramANatvopacArasya kAraNam / pramANaM phalameva saditi / pramANasya phalam adhigatiH, tacca svayameva tadAtmakamiti / tasmAdabhedaH |"-vishaalaa pR0 30 / 6 * * pra0 vArtikAlaM0 pR0 349 / sanmativRtti. pR0 525 / nyAyamaJjarI. pR0 66 / "savyApArapratItatvAt pramANaM phalameva sat / svasaMvittiH phalaM vAtra tadrUpo hyathenizcayaH / viSayAbhAsatavAsya pramANaM tena mIyate // yadAbhAsaM prameyaM tat pramANaphalate punaH / grAhyagrAhaka(grAhakAkAra ? )saMvittI trayaM nAtaH pRthkRtm|"-pr0 vA0 ma0Ti0 pR0 221 / tulanA-pra0 vA0 21301-319 / tattvasaM0 // 1344 // nyAyabindu. 1 / 18,19 / sAMkhyakArikAyuktidIpikAvRtti pR0 40 / "ubhayatra tadeva jJAnaM phalam , adhigamarUpatvAt / savyApAravatkhyAteH pramANatvam |"-nyaayprveshk. pR. 7 / 7"atra bAhyAnAmiva pramANAt phalamarthAntaraM nAstIti / atrApi tAdRza eva doSo na bhavati / tasyaivetyAdinA ayamarthaH prakAzyate [pR. 30B] ....... jJAnasyAdhigatirUpatvAt sAdhyatvapratItiriti phalatvamupacaryate / tasyaiva ca viSayAkAraparigrahaNakarmaNA vyApAreNa ca saha pratItiriti pramANatvamapacaryate vyapadizyate ityarthaH [ 31 A ]" -vishaalaa0| 8 idaM diGgAgavacanaM devendrabaddhinA pramANavArtikavRttau uddhRtam / tasya ca "'bras' bur' gyur paDi zes' pade jid' kyi' yula' gyi' nam' para. skyes paDi sgo nas. [ bya' ba ? ] tog' pa daG bcas' pala' brten' nas chadma jid du' se bara batagsa' pa' yin' no" ityevaM bhoTabhASAnuvAda upalabhyate / tadanusAreNetthamasmAbhiH saMskRte'nUditam / PSva. anusAreNa 'vyApAreNa ca saha pratItiH tAmupAdAya pramANatvamupacaryate' iti 'vyApAreNa ca saha pratItatAmupAdAya' iti vA saMskRtaM bhavediti dhyeyam / tulanA-"tasminnadhigamarUpe phale savyApArapratItatAmupAdAya prmaannopcaarH|" - tattvArtharA0pR0 56 / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH pratItatAmupAdAya *pramANatvamupacaryate, ne vyApArAbhAve'pi* / yathA phalaM "hetvanurUpamutpadyamAnaM heturUpaM gRhNAti ityucyate, na vyApArAbhAve'pi, evmtraapi| vasaMvittiH phalaM vAtra tadrUpo hyartha nizcayaH / 'viSayAbhAsataivAsya pramANaM tena mIyate // 9 // 5 svasaMvittiH phalaM vAtra / dvayAbhAsaM hi jJAnamutpadyate-svAbhAsaM viSayAbhAsaM ca / tasyobhayAbhAsasya yat svasaMvedana tat phalam / kasmAt ? tdruupohyrthnishcyH| yadA hi saviSayaM jJAnamarthaH tadA svasaMvittyanurUpa iSTo'niSTovArthaH prtiiyte| yadA 1 * * ayaM pAThaH Ps13. Psv3. madhye "chad' ma' jid' du'dogaspa' ste // bya' ba medpa 'G ma yin' no||" ityevaM zlokAdharUpeNa anUdito'sti tathApi anuvAdakaiH vRttyaMza eva bhrAntyA zlokArdharUpeNa anUdita iti pratibhAti / dRzyatAM TipR0 107 tti06| 2 tulanA - "savyApAramivAbhAti vyApAreNa svakarmaNi / tadvazAt tadvayavasthAnAdakArakamapi svayam // 2 // 308 // yathA phalasya hetUnAM sadRzAtmatayodbhavAt / heturUpagraho loke'kriyAvattve'pi dRzyate // 2 / 309 // " iti pramANavArtike / 3"yathArthavyApArAbhAve'pi kathaM tadvattvAbhAso bhavatIti cet, Aha-yathetyAdi / " -vizAlA0 pR. 31B / 4 tulanA - "kArya hyanekahetutve'pyanukurvadudeti yat / tat tenArpitatadrUpaM gRhItamiti cocyate ||"-pr0 vA0 2 / 248 / 5 * * "yaG na raG rig' 'brasbu yin ........." - P3-2 Psv | TipR0 107 Ti0 6 / pra0 vA0ma0Ti. pR. 215,221 / pra0 vArtikAlaM0 pR. 349 / nyA0ra0 pR0 158 / mI0 zlo0 vA0 kAzikA. pR. 237 / saMskRtagrantheSu sarvatra 'tadrUpohyarthanizcayaH' iti pAThaH / yadyapi Ps.2. Psv. VT. anusAreNa zAkyamativiracitAyAH pramANavArtikaTIkAyA "don' Des' pa ni de Gos yin" [pR. 267B] iti bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa cAtra 'tadrUpeNArthanizcayaH' iti pAThaH pratibhAti tathApi tadpo hyarthanizcayaH iti pATha eva bhoTabhASAyAM zailyantareNa tathAnUdita iti dhyeyam / 6 pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 221 / "viSayAkArataivAsya......" -pra0 vArtikAlaM0 pR. 393 / "viSayAkAra evAsya.." -mI0 zlo0 vA0 kAzikA. pR. 237, nyA0ra0 pR0 158 / 7 atra PSv' anusAreNa 'khasaMvittiH phalaM cAtra' iti pAThaH / keSucicca saMskRtagrantheSvapi 'cAtra' iti pATha upalabhyate iti dhyeyam / - "svasaMvittiH phalaM vAtreti / pUrva viSayasaMvittiH phalamuktam / tasmAd 'vA'zabdo vikalpArthaH / atreti puurvoktprtyksse| svAbhAsaM viSayAbhAsaM ceti .... / tasyetyAdi [pR0 32 A ] / ubhayAbhAsaM vijJAnamanubhUyate / tasya yat svasaMvedanaM khAnubhavaH tata phalaM bhavati / kasmAditi, kayA yuktyA ?.."svasaMvitteH phalatvamanupapanna mityAzayena pRcchati [pR. 32 B]"-vizAlA0 8 * * tattvArtharA0 pR0 56 paM0 10-11 / tulanA-pra0 vA0ma0 pR0 228 / pra0 vA0 2 / 337 / pra0 vArtikAlaM0 pR. 349 / 9"saMvedanaM" - tattvArtharA0 pR. 56 / pra0 vA0 2 / 337 / "svasaMvedana"-pra. vA0 ma0 pR0 228 / pra0 vArtikAlaM0 pR0 349 / 10 TipR0 108 Ti0 5 / "tadrUpo hyarthanizcaya iti hetuH / "yadA hItyAdi asyaiva vivaraNam / hizabdo yasmAdarthe / yasmAd yadA saviSayaM jJAnamarthaH tadA svasaMvittyanurUpo'rtha iSTo'niSTo vA pratipatttrA pratIyate tasmAt khasaMvittiH phalaM yujyate / saviSayamiti viSayeNa sahitaM saviSayam [ pR0 32 B] | 'svasaMvittyanurUpa iSTo'niSTo vArthaH pratIyate' ityetAvanmAtrAbhidhAne svasaMvedanapratyakSamevAdhikRtyeyaM phalavyavastheti kasyacidAzaGkA syAt / idaM tu sarvasya pramANasya phalamiti / tasmAt AzaGkAnivRttyartha 'yadA hi saviSayaM jJAnamarthaH' ityuktam / ayaM ca 'artha'zabdaH prameyavAcI [ pR033 A]" -vishaalaa0| 11 tulanA - "yadA saviSayaM jJAnaM jJAnAMze'rthavyavasthiteH / tadA ya AtmAnubhavaH sa evArthavinizcayaH // yadISTAkAra AtmA syAdanyathA vAnubhUyate iSTo'niSTo'pi vA tena bhavatyarthaH praveditaH ||"-pr0 vA0 2 // 339-340 / 12 etadasmAbhiH VT. anusAreNopanyastam , dRzyatAM TipR0 108 Ti. 10 / zAkyamatinA viracitAyAM - pramANavArtikaTIkAyAmapi saGgrahItamidaM diGgAgasya vacanam / tasya ca "deDiche raGa rig' pa' daG jaisU. su. mathun' pa" iti bhoTabhASAnuvAda upalabhyate / tadanusAreNApi tadA khasaMvittyanurUpaH' iti pATha eva smiiciinH| 13 "yadA tu bAhya evArthaH prameyaH"-pra0vA0ma0Ti0 pR. 224,236 / "atrApi phale viSayAkArataiva pramANam / yadAha AcAyaH'yadA tu bAhya evArthaH prameyaH tadA viSayAkArataivAsya pramANam, tathA(dA) hi jJAna(na)svasaMvedyamapi svarUpamapekSya arthAbhAsataivAsya pramANam / yasmAt so'rthastena miiyte| yathA hyarthasyAkAraH zubhAditvena pratibhAti nivizate tadrUpaH sa viSayaH pratIyate yAvadAkArabhedena pramANaprameyatvamupacaryate / " -pra0 vArtikAlaM0 pR. 393 / "yadA tvityAdi" - vizAlA0 pR0 33 B / tulanA-pra0 vA0 2 / 341 // Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| 109 tu bAhya evArthaH prameyaH tadA viSayAbhAsataivAsya pramANam / tadA hi jJAnasvasaMvedyamapi svairUpamanapekSya arthAH bhAsataivAsya pramANam / yasmAt so'rthastena mIyate / yathA yathA hi arthasyAkAraH zubhrAzubhrAditvena jJAne nivizate tattadrUpaH sa viSayaH pramIyate / tathA jJAnasya saMvittiM nAnAkArAmupAdAya tathA tathA pramANaprameyatvamupacaryate / nirvyApArAH [hi ? ] sarvadharmA iti / bhAha ca 1 dRzyatAM TipR0 108 Ti0 6 / "bAhye prameye svasaMvittiphalasthitAvapi viSayAbhAsataiva jJAnasya pramANamiSyate, na tu vijJaptimAtratAvad grAhakAkAraH |....."tdaa hi jJAnavasaMvedyamapItyAdi / jJAnasya svasaMvedyamiti vigrahaH / yasmAdityAdinA.....'kAraNamAha mIyate iti nizcIyate / yathA yathetyAdi jJAnasya jJeyAkAravazena bAhyo'rtho nizcIyate ityarthaH / ..... yadyapi 'so'rthastena mIyate' ityabhihitaM tathApi 'tatsAdhanayA khasaMvittyA' iti avagantavyam / tathA hi-yathA yathA arthAkAraH zubhAzubhAdirUpeNa jJAne nivizate tathA tathA khasaMvittiHprathate / yathA yathA sa dRzyate tathA tathA zubhAzubhA diH rUpAdiroM vinizcIyate [pR0 33 B] | "tadvazAd viSayanizcayo bhavati, nAnyathA, tasmAd viSayAbhAsatA pramANam ["pR0 34 A] / " - vishaalaa| tulanA-"tasmAt prameye bAhye'pi yuktaM khAnubhavaH phalam / yataH khabhAvo'sya yathA tathaivArthavinizcayaH // tadarthAbhAsataivAsya pramANaM, na tu sannapi / grAhakAtmA'parArthatvAd bAhyeSvartheSvapekSyate // yasmAd yathA niviSTo'sAvarthAtmA pratyaye tathA / nizcIyate niviSTo'sAvevamityAtmasaMvidaH // ityarthasaMvit saiveSTA yato'rthAtmA na dRzyate / tasmAd buddhinivezyArthaH sAdhanaM tasya sA kriyA // yathA nivizate yo'rthaH yataH sA prathate tathA / arthasthitestadAtmatvAt khavidapyarthavid matA ||"-pr0 vA0 2 / 346-350 / . 2"raG Go bola' mi' baltos' paDi" - Pav | 3 "yadyAkAramanAdRtya prAmANyaM ca prakalpyate / arthakriyA'visaMvAdAta tadrUpo hyarthanizcayaH // 1328 // ityAdi gaditaM sarva kathaM na vyAhataM bhavet / vAsanApAkahetUtthastasmAt saMvAdasambhavaH // 1329 // naiva hyarthakriyA'visaMvAditvamAtreNAkAramanapekSya prAmANyaM kalpanIyam , viSayAkArasyAprAmANyaprasaGgAt / tadrUpa iti jJAnasthAbhAsarUpaH / 'Adi'zabdena yathA yathA hyarthasyAkAraH zubhrAditvena sannivizate tadrUpaH sa viSayaH pramIyate ityAdikamAcAryAyaM vacanaM virudhyata iti darzayati / arthakriyAsaMvAdastu pUrvArthAnubhavavAsanAparipAkAdeva pramANAntarAd bhavatItyavaseyam |"-tttvsN0 paM0 pR0 395 / 4 "zubhrAzubhrAditvena" - Psvi-"zubhrAditvena"-tattvasaM0 paM0 pR0 395 / "zubhAditvena"-pra0vArtikAlaM0 pR. 393 / [sdug' pa. mi sdug' pa' la' sogasa pa VT=] zubhAzubhAdideg - vizAlA0 pR0 33 / / 5 "tattadrUpaH" - PSY'-. / "tadrUpaH" - tattvasaM0 paM0 pR. 395, pra0 vArtikAlaM0 pR. 393 / 6"abhinnAtmakasya jJAnasya grAhakAkArAdivibhAgaH kathamiti cet ,.. Aha-[de ltara zesa' pa' la' sogas' pa' ste VT.=1 tathetyAdi / ayamasya saMkSipto'rthaH-tattvatastadvibhAgo'sanneva |..'ythaadrshnN pramANaprameyavyavastheyaM kriyate, na tu yathAvat tattvataH / [pR0 34 A] ... / tatheti yathoktobhayAbhAsasya jJAnasyeti / jJAnasya saMvittimiti karmabhUtasya jJAnasya saMvittiM darzayati / kimbhUtAm ? nAnAkArAm / nAnA AkAro yasyAH sA tthoktaa|""upaadaayeti tAM pramANabhUtAM gRhItvA tathA tathA ityAdau avikalpake tAvad grAhakAkAraH kalpanApoDhaH pratyakSapramANam , spaSTAvabhAsi grAhyAkAraskhalakSaNaM prameyam / liGgaje'pi grAhakAkAro'numAnapramANam / ...aspaSTAbhaM grAhyAkArasAmAnyalakSaNaM prameyamiti / upacaryate iti vyapadizyate [pR0 34B] |"-vishaalaa0| 7"ata evoktam-nirvyApArAH sarvadharmA iti |"-pr0vaartikaalN0 pR. 366 / " nirvyApArAH [hi?] sarvadharmA iti, anena tasyA jJAnasaMvittaH bhrAntatvaM grkaashyte|"-vishaalaa0 pR0 34 B | "na, vyavasthAzrayatvena saadhysaadhnsNsthitiH| nirAkAre tu vijJAne sA saMsthA na hi yujyate [ tattvasaM0 // 1346 // 1. netyAdinA uttaramAha / nIlasyedaM saMvedanaM na pItasyati viSayAdhigativyavasthAyA arthasArUpyameva nibandhanam , nAnyat, iti vyavasthApyavyavasthApakabhAvena sAdhyasAdhanavyavasthA notpAdyotpAdakabhAvena / yasmAnna pAramArthikaH kartRkaraNAdibhAvo'sti kSaNikatvena nirvyApAratvAt sarvadharmANAm / jJAnaM hi viSayAkAramutpadyamAnaM viSayaM paricchindadiva savyApAramivAbhAti |......tsmaat sAkArameva jJAnaM pramANaM na nirAkAram |"-tttvsN0 paM0 pR0 399 / 8"[smras' pa' ya... VT.D] Aha cetyAdinA prameyAdivyavasthAM tAM darzayati / ya AbhAso'syeti vigrahaH / khAMzapramANatvasAdhanAt atra viSayAbhAso grAhyaH / prameyaM taditi sa viSayAbhAsaH prameyaH / pramANaphalate punaH grAhakAkArasaMvittI [pR0 35 A] iti / grAhakAkAraH pramANatA, saMvittiH phalatA / "trayaM nAtaH pRthakkRtamiti [pR0 35 B]"vizAlA0 / dRzyatAM TipR0 103 Ti0 9 / 'tadeva (etadeva Psvi) kathayati'-PSV I Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH *yadAbhAsaM prameyaM tat pramANaphalate punH| grAhakAkArasaMvittI trayaM nAtaH pRthakRtam // 10 // * ci. ste' zes' pa chul Jis so zes ji' ltar togs' para bya' ze' n| yul zes' pa daG deti zes' paDao // bye' bas' blo' yi chul' gnis ni // 5 yula' ni* gasugas' la' sogas' pa' te / gaG gis' (gi' Psvi) de' zesa' pa' ni' don' daG' raG' na' bo|| yula' zes' pa. ni' gaG yul' daG' jais' su' mathun' paDi zes' paste / zes pa' ste (de' Psvi) snaG ba' daG' raGa naG bo|| deltar ma yin' te gal' te' gasugas. jid' (gazan' duH na gal' te. yula' gyi' ko bo' jid P3v') raG zes pa'm' raG' gi' Do' bor 'gyur pa' ni' zes' pa [zes' pa. Psv*] yaG yul' zes' padaG khyad' par' maid para 'gyur ro|| phyis' jais' la' skye baDizes' pala' yaG sGa' riG duH 'das' paDiyul naGba ra mi'gyura' te / 10 gaG gi. phyira zena (gaG' gi' phyira Psv') / deyula' ma yin paDi phyira' ro|| deDa phyir zes" pala chul' nis' yod' para gubbo // dus' phyima dran' pa' las' kyaG ste // 'dira' ma' myoG' va med' phyira' ro|| 11 // 4 Ps' dusa' phyis' dran' palas kyaG ste // chul Jis' jiddo zes' 'brel' to // gaG gi' phyir chul gshn| du' (yula' zin' du' Psv*) zes' pa' la' yaG dus' phyis myoG baDi dran' pa' skye ste / deDa phyira ya' zes paDi hul' jis' jid du gruba' payin' no // raG' rig' pa' jiddu yaG' Go // ciDi piyara' zena / 'dira ma' myoGba' med' phyir ro // ams' su' ma' myoGbara don mathoG baDi dran' pa' ni' med (don' dran' pa' ni' mathoGa' ba med de Pav ) / gsugas' la' sogas' paDi dran pa zin' no| atha dvirUpaM jJAnamiti kathaM pratIyate? viSayajJAnatajjJAnavizeSAttu dvirUpatA / / 20 *"viSaye hi rUpAdau yad jJAnaM tadarthasvAbhAsam / viSayajJAne tu yad jJAnaM tad viSayAnurUpajJAnAbhAsaM svAbhAsaM ca / anyathA yadi "viSayarUpameva svajJAnaM syAt svarUpaM vA, jJAnajJAnamapi viSayajJAnAviziSTaM syAt / na cottarottarANi jJAnAni 1* * pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 221, 229 / ".....'grAhakAkArasaMvityo......"-mI0 zloka vA0 bhaTTombekavRtti. pR0 139, mI0 zlo0 vA0 kAzikA. pR0 238, nyA0 ra0 pR0 159, tntraalokvRtti.| "grAhaka-viSayAbhAsa-saMvittizaktitrayAkArabhedAt pramANa-prameya-phalakalpanAbheda iti"- tattvArtharA0 pR. 56 / 2 "atha dvirUpamityAdi / " - vizAlA0 pR0 35 B / tulanA-pra0 vA0 2 / 398 / "viSayAkAratA prakRtA sAdhayitum , 'kathaM punarjJAyate dvirUpaM vijJAnam' iti prakramAt / tatrApi dvayAbhAsaM hi vijJAnaM khAbhAsaM viSayAbhAsaM ca viSayatAyAmeva mhtyaasthaa|"-pr0 vArtikAlaM0 pR0 425, 403 / 3 pra0vA0ma0Ti0 pR0 234, 232, 244 / pra0vArtikAlaM0 pR. 425 / "viSayajJAnatajjJAnavizeSAttvityAdi"-vizAlA0 pR0 35 B / "ghttvijnyaantjjnyaanvishessaattu......|" - mI0 zlo0 vA. bhaTTombekavRtti. pR0 267, nyA0 ra0 pR0 298 / "viSayajJAnatajjJAnabhedAd buddherdvirUpatA"- PS. PSV. / 4 * * "viSaye rUpAdau yad jJAnaM tadarthasvAbhAsam, viSayajJAne tu ya rUpajJAnAbhAsaM svAbhAsaM ca / anyathA yadi viSayajJAnamathAkArameva syAt svAkArameva vA viSayajJAnajJAnamapi tadaviziSTaM syaat|"-pr0vaartikaalN0 pR0 403 / "viSaye hi iti / hizabdo'vadhAraNArthaH bhinnakramazca / tadarthasvAbhAsamiti idaM pramANaphalam / tatra athobhAsaM viSayAkAratvAt , khAbhAsamanubhavAkAratvAt / viSayAnurUpajJAnAbhAsamiti / .... svAbhAsamiti / 'anyatheti dvirUpatvAbhAve yadi viSayAnurUpameva viSayajJAnaM syAditi nAnubhavarUpamapi [pR0 36 A]... svarUpaM veti anubhavAkArameva vA, na viSayAkAramapi / jJAnajJAnamapi viSayajJAnAviziSTaM syAditi / jJAnajJAnaM viSayajJAnAlambakaM jJAnam , tad viSayajJAnAdaviziSTaM, viziSTaM na syAt [pR0 36 |"-vishaalaa| tulanA pra0 vA. 21368-422 / 5 "yula' gyi' ko bo' jid"-Psv''| 6 Psvi-2 anusAreNa 'svajJAnama' ityasmAbhiratra likhitam / 'viSayajJAnam' iti pAThazcet tatsthAne syAt tadA samyag bhAti / 7"yadAhAcAryaH-na cottarottarANi jJAnAni pUrvapUrvajJAnaviSayAbhAsAni syuH, tasyAviSayatvAt |"-pr0 vArtikAlaM0 pR0 409 / tulanA - "anyathA | Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH ] bhoTa pariziSTe pramANasamuccayaH / pUrvaviprakRSTaviSayAbhAsAni syuH, kasmAt ? tasyAviSayatvAt / tesmAd jJAnasya dvirUpatA siddhA / * smRteruttarakAlaM ca na hyasAvavibhAvite // 11 // * 111 smRteruttarakAlaM ca 'dvirUpatA' iti sambandhaH / yasmAccAnubhavottarakAlaM viSaye iva jJAne'pi smRtirutpadyate tasmAdasti dvirUpatA jJAnasya / svasaMvedyatA ca / kasmAt ? na hyasAvavibhAvite / na hyananubhUte'rthe smRtirdRzyate, rUpAdismRtivat / du phazes' pa' gzun' gyis' jams myoG' na // thug med' de' la'G' dvan' pa' ste // dezina l gzun' la spho' ba // med' sgyur' de" yaG ma~thoG' ba' Jid // 12 // 5 Ps ci' ste' gusugs' la' sogs pa bUzin yaG zes' pa' gzun' gyis' myoG' ba' yin no na / de' yaG rigs' pa' ma'yina' te / gaG gi phiyar / zes pa zun gyis jams myoG na // thug' med / thug' med' pa' zes' bya' ba' ni / zes' pa' gzun' gyis' myoG byar" byed" nako ji' ltar ze na / de' la'G dran pa' ste / zes' pa'gezana' gyis' zes' 10 pa' de' jamsa' su' myoG' bar' jyed na / de' la' yaG piyas kyi' dvan pa' mthoG dgos' pas' so // des' na' de' la yaG' zes' pa' gzun N gyis' Jams' su' myoG ba' yin na' ni thug med par" 'gyur ro // de" zin' yul gzUn' la' sha | med gyur de" yaG mthoG ba jid // deDi phiyar gdon mi su bar raG rig' pasi [ 16B ] zes' pa' khas' blaD bar' byaso // de' yaG 'bras' bu' tri du' gnas par" grub / de tar na mUGona' sum du' gs' pa' daG bal ba yin' no // desi jais sugAn gyis byas pasi mUGon sum rtag par" bya' ste // // ceMd' smrub' slob' pongs' ma yin // s par" sjiG po med par" dgos || // " - pra0 vA0 223871 " uttarottarANi hyAdyamevaikaM saMyojyetArthasambhavAt / jJAnaM nAdRSTasambandhaM pUrvArthenottarottaram cetyAdi / cakAro'vadhAraNe / uttarottarANi viSayajJAnajJAnAdIni tAni pUrvaH anubhavajJAnasya yo viSaya uttarottarajJAnamapekSya jJAnena antaritatvAd [ riG ba vr= ] viprakRSTa iti tadAbhAsAni na yathroktasya arthasya uttarottarajJAnAnAmaviSayatvAt / " - vizAlA0 pR0 37A ca jJAnAni pUrvaviprakRSTaviSayAbhAsAni na syuH' ityapi pAThaH syAt / | syureva / ... kasmAt ? tasya aviSayatvAt / tasya PSv 2 - 2 VT' anusAreNAtra 'uttarottarANi 5 1 "riG' ba" - Vr. =. viprakRSTa' | "riG" du' sdas' pa' - Psv1. 2. = 'atikrAnta' ( ? ) / 2 " tasmAta tasyApi arthAbhAsatvameSTavyam / tasmAcca dvirUpatA siddhA" - vizAlA0 pR0 37 B / 3 * * pra0 vArtikAlaM0 pR0 425 / mI0 zlo0 vA0 bhaTTombekavRtti pR0 267, nyA0 20 pR0 298 | 4 " yasmAccAnubhavottara kAlaM viSaye iva jJAne'pi smRtirutpayate tasmAdasti dvirUpatA jJAnasyetyAdi vyAcaSTe" - pra0 vA0 ma0 di0 pR0 244 | " yasmAdanubhavottarakAlaM viSaye iva jJAne'pi smRtirutpadyate tasmAcca jJAnasya dvirUpatA sidhyati" - PSv-2 I " tadAha - smRtezca dvirUpatA siddheti / - pra0 vArtikAlaM0 pR0 425 / "sApi sidhyati saMsmRteH |"pr0 vA0 2 / 423 / "smRteruttarakAlaM cetyAdi / yasmAd yathA paraspara vilakSaNeSu rUpAdiSvanubhUteSu anyonyavivekena smRtiH bhavati tathA jJAneSvapi / tasmAdasti dvirUpatA jJAnasya / [ pR0 38 ]yataH bhedena smRtirbhavatIti------ arthasArUpyamiSyate / tasmAcca jJAnaM dvirUpaM sidhyatIti / svasaMvedyatA ceti / uttarakAlaM smRterjJAnasya dvirUpatA kevalA na sidhyati, api tu svasaMvittirapi yA pramANasya phalatvena iSyate [ pR0 38B ] / " - vizAlA0 / 5 pra0 bArtikAlaM0 pR0 425,426 / tulanA - pra0 vA0 20426,485 / 6 "kasmAditi ''['di' la' zes' pa' la' sogs' pa vr' = ] na hyasAvityAdi / asyAyamarthaH - yatra smRtistatra anubhavaH, rUpAdivat, smRtizca [ atra ] astIti kAryahetuH / " - vizAlA0 pR0 38B | tulanA - pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 271 / 7"sdod" piyar" ro" - Ps. / 8 " bya' ba' 'di' zes' pa' zes' pa' guzUn myis" - Psv ' / 9 " gaD dag gis" - PSv" / 10 "sdod phiyar ro" - PSV" | 11 "jid' de' de' tar' na' mUDhon sum g' pa' daG bal' va' zes' bya' ba' 'di gnas' pa' yin no / " - PSv * / 12 " " - PSv vT | 13 "striG po N Ges' par' ma' dgoDs' so / cha' zas' guzUn du stra' baDi piyar / " - PSv' N / "striG' po' med ces' Des' pa' 'm / guzn' du' na' cha' zas stras' piyar" -VT I 15 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH gzana' du cha' zas' su gsuGs' 'gyur / des na' kho' bos' brtag' para byo // 13 // hod' pa' basyab pa ni sloba' dpon' byig' gajen' gyi ma yin' no // * gaiG gi' phyir qad pa' syUba pa' de' la ni' slob dpon' gyis' sjiG po med par dgoGs' pa ste| de' lta' ma yin' na' cha' zas' can' duH mjad' par gyur ro* // des na' kho' bos' kyaG chad' ma la sogspa cuGa' sad' cig' tag' par' byo // *jJAnAntareNAnubhave'niSThA, tatrApi hi smRtiH| viSayAntarasaJcArastathA na syAta.sa ceSyate // 12 // * .....syAdetat - rUpAdivad jJAnasyApi jJAnAntareNAnubhava iti / taccAyuktam / yasmAd jJAnAntareNAnubhave'niSThA a~navasthA Iti, asya jJAnasya jJAnAntareNAnubhave / katham ? tatrApi hi smRtiH| *yena jJAnena tad jJAnamanubhUyate tatrApi pazcAt smRtidRSTA / tena tatrApi jJAnAntareNAnubhave'navasthA syAt / viSayAntarasaJcArastathA na syAt se ceSyate / 10 tasmAdavazyaM jJAnasya svasaMvedanamabhyupagantavyaM tasya ca phalatvamiti sthitametat pratyakSa kalpanApoDhamiti / tataH paraM parapraNItaM pratyakSaM parIkSyate 1 * * "yaG na de la' slob' pon gyis' striG po' ma' dgoG s' payin' te / gaG gi. phyir !d : 'pa' basyUba para cha. zas' gazana' du' bkod' pa' yin' paDi phyir ro / " - Psv / 2* * mI0 zlo. vA0 bhaTTombekavRtti' pR0 247, nyA0 20 pR0 277,321 / pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 261; 271 / tulanApra0 vA0 2 / 513-21 / 3 "ca smRtiH"-nyA0 ra0 pR. 277 / 4 "sa cekSyate" - PSI Psv', pra0 vA0 ma0 Ti0 pR0 261,271 / "gocarAntarasaJcArastathA na syAt sa cekSyate // 2026 ||"-ttvsN0 pR0 565 / 5 "ci ste' gasugas' la' sogsa' pa zin' duH" [ = atha rUpAdivat .. ] Psvi | ['dira' 'gyur mod' ces' pa' la' sogsa' pasU VT.=] / syAdetadityAdinA 'jJAnAntareNAnubhavo'bhISTa eva, tasmAt siddhasAdhanatvam' iti parAbhiprAya prakAzayati / zAnAntareNetyAdinA siddhasAdhanatvaM pariharati / yena jJAnena jJAnamanubhUyate tatrApi uttarakAle smRtiISTA, ananubhUte ca smRterayoga iti / tasmAt tadAlambanaM jJAnAntaramutpadyate, tatrApi smRtiH, tatastatrApyanyeneti / tasmAjjJAnAntareNAnubhave jJAnAnAmanavasthA [pR0 38B] |....."tthaa sati ko doSa iti cedAha -viSayAntarasaJcAra ityAdi / viSayAntare jJAnapravRttine syAt, iSyate c|"-vishaalaa0 pR0 39 A / "athApi syAt -jJAnAntareNa tasya siddhibhaviSyatItyAha-zAnAntareNetyAdi"-tatvasaM0 paM0 pR. 564 / 6'jJAnamapi jJAnAntareNAnubhUyate iti / tadapyayuktam / ' ityapi atra saMskRtaM syAt / 7"kiJca, yadi jJAnAntareNAnubhavo'GgIkriyate tadA tatrApi jJAnAntare smRtirutpadyate eva 'jJAnajJAnaM mamotpannam' iti, tasyApyapareNAnubhavo vaktavyaH, na hyananubhUte smRtiyuktA / tatazcemA jJAnamAlAH ko'nanyakarmA janayatIti vaktavyam / ... seva pUrvadhIruttarottarAM buddhiM janayatIti cedAha - gocarAntaretyAdi / evaM hi viSayAntarasaJcAro na prApnoti / tathAhi - pUrvapUrvA buddhiruttarottarasya jJAnasya viSayabhAvenAvasthitA pratyAsannA copAdAnakAraNatayA / tAM tAdRzImantaranikAM tyaktvA kathaM ca bahiraGgamarthaM gRhNIyAt / - tattvasaM0paM0 pR. 565 / "yadi jJAnasya jJAnAntareNAnubhavaH, sa kathaM jJAtavyaH ? tatrApi smRti dRSTeti, tadvedanaM tarhi jJAnAntareNeti tatrApi smRtireva pramANam / tadA cemA mAlAM jJAnatadvedanAnAM ko heturanubandhavatI janayet / " -pra0 vArtikAlaM0 pR0 455-6 / 8 "zes* bya' ba"- Psv'-" / atra yathAsya 'iAta' iAta saMskRtaM bhavati tathA 'nAma' ityapi saMskRtaM bhavediti dhyeyam / 9 'asya jJAnasya' iti pAThaH Psv' madhye nAsti / 10 * * PSv' anusAreNa tu etatsthAne 'jJAnAntareNa tasya jJAnasyAnubhave' iti pAThaH pratibhAti / 11 dRzyatAM TipR0 112 Ti04 / 12 'jJAnasya svasaMvedyatvamabhyupagantavyama' iti pATho'pyatra saMskRte syAt / "yadi grAhyavyaktyasiddhAvapi vyaktaM vastu iSyate [pR0 39 ] sarvamidaM jagad vyaktaM syAt , avyaktavyaktikatvena vizeSAbhAvAt / na ca bhavati / tasmAd jJAnasya khasaMvedyatvamabhyupagantavyamiti [pR0 39 B]" - vizAlA0 / tulanA-pra0 vA0 ma0 2 / 541 / "tasmAt svavedanameSTavyam |"pr0vaa0m0tti0 pR0 281 / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| 113 nAcAryasya vAdavidhirasAro veti nizcitam / anyathAMzasya vacanAt tenAsmAbhiH parIkSyate // 13 // vAdavidhinAcAryavasubandhoH, *tetrAcAryeNa asAro vAbhipretaH, yasmAd vAdavidhAne* anyathA aMza uktaH, tenAsmAbhirapi pramANAdiSu kiJcit parIkSyate / "don- de' las" skyes paDi nam' zes' // mDon' sum yin zes' bya' ba 'dira // ___ kun' la' don'di zes' boMd' na // gaG de de 'ba' zig' las' min // gal' te de' las' zes bya' ba 'dis yen kun' bodpa ' yin na' ni zes' pa. gaG yul' gaG' la' skye s' pa' deDi' tha' straddu byaDi de 'ba' zig' las' ni ma yin no // dmigs' paDi yen' 'bas' ziga' las' * zes' pani ma yin' no // sems' daG sems' las' byu ba nams' zi' las' skye' bo zes' grub' pa'i' mtha'' las' 'byuG baDi phyir" ro|| - 10 gigs po ze' na' dran' sogs' kyi // zes' pa'G gzan' la' ltos ma yin // 14 // gal' te don' de' las' zes' pa'dis yula' cam' yin na ni' dran' pa' daG' / jais' su. pag' pa' daG' mDon' para 'dod'pa'la' sogas' paDizes pa' yaG migas' para' bya'ba' gazan' la' miltos' te| dud pa'la' sogasa 1 4 digs nas' me la' sogs' paDi zes' pa' skye' ba ni' ma' yin' no // ggs la sogs' pa jid la' migs' 1"vAdavidhirnAcAryasya sAro vA neti nirNItam / anyathAMzapraNayanAt ( uktatvAdanyathAMzasya ? ) tenAsmAbhiH parIkSyate // " ityevamapi atra saMskRtaM bhavediti dhyeyam / tathAca tadanusAreNa vRttau vizAlAmalavatyAmapi ca paThitavyaM saMskRtam / "atra 'AcAryavasubandhorvAdavidhiH' iti lokaprasiddhiriyam / zAstrakAreNa tu tena kRtAnA zAstrAntarANAM nirdoSatvamapekSya sadoSasya vAdavidheH tatkRtatvaM na sambhavatItyAha-nAcAryasya vAdavidhiriti / nanu adRSTakartRkAnAM zAstrANAM kartA prasiddhyaiva nizcIyate, atrApi sAstIti kathaM vAdavidhirnAcAryasyeti cet, [sliGa po' med ces' Des pa' 'm // zesUpa' ste / Vr.] asAro veti nizcitamiti, prakRtatvAt 'AcAryeNa tatra' iti gamyate / anena ayamarthaH prakAzyate-prasiddhimAtreNa tAvadartha nizcayo na bhavati, arthAbhAve'pi tatsaMbhavAt / yadyapi tena sa kRtaH tathApi [daG po zes raba' phul' du' byuG ba ma skye s' para gyura pa' ste / phyis' blo' byaG' bar' gyura' pa'na' 'dis' de' la' rijaG po' med' para' Des' pa' skye s' so' zesa' paDo VI= ] Adau prakRSTA prajJA anutpannA, pazcAttu buddhau vizuddhAyAm anena tatra asAro nizcita iti / [yaG jilta' bur VT= ] yathA punaranena tatra asAro nizcita idaM kathaM jJAyata iti cet, [gazan' du' na' cha' zas' ssras' phyir zesa' paste VT3] anyathAMzasya vacanAditi nirdoSAMzAbhidhAnAdityarthaH / yaddoSadarzanAd AcAryeNa . [hod pa sgub pa la Vr = ] vAdavidhI asAranizcayAd [>>d pa. sgub' para byed pala' VT=] vAdavidhAne anyathAMzasya vacanaM ta eva doSAH [kho' bo cag' gis' VID] asmAbhiH prakAzyante iti darzayitumAha-tenetyAdi / teneti doSavattvena / tathAhi- 'anyathAzasya vacanAt' ityanena vAdavidheH doSavattvaM prakAzitam / pramANAdiSviti prmaannaaNsh-tdaabhaas-jaati-tduttressu|"-vishaalaa pR0 39 B / 2* * Psv' anusAreNAyaM paattho'smaabhilikhitH| 3 'yasmAd vAdavidhAne anyathAMzasya vacanAt' ityapi saMskRtamatra bhavet PSV' anusaarenn| 4'vAdavidhAna'nAmA grantho vAdavidherbhinnaH, so'pi ca vasubandhunA racita iti dhyeyama / dRzyatA The Vadavidhi and the Vadavidhana of Vasubandhu [ Adyar Library Bulletin. Vol. XVII. Part I. Feb. 1953 pp. 9-19 ] by H. R. R. Iyengar | vAdanyAyavRtti. pR0 142 / 5"don' de las' skye s' paDi nam' para zes' pa. mDon' sum yin no zes' bya' ba' 'di / don de zes pas kun' barbAdna // gaG' de de 'ba'' zig' las' min // "-Psy" / 6"yulla ' gaG las"-Psv | 7* * "zes' pa' skye' va ni ma' yin' te / bzi yi' sems' daG sems' byu' nams' zes ab' paDi mtha' las' 'byuG baDi phyir ro|| dmigspo zena dran' sogsa' kyi / zes' pa' gzan' la' baltos' ma. yin / "-PS | 8t "pa la' dumigsa' pa"-Psy" | Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH pa' don' du' boMd' par' bya' graG na / *ci' zes' 5' skye ba' de' ltara naGba de la' dezin' duH migas' nas' skye' ba yin nam' de' ste gzan du' snaG du sin kya' ji ltar yod' paDi de ryur' 'gyurba yin' graG' / de las' cir 'gyur zena / gal' te jilta' ba de las' zes' pa' skye na ni de ltar na' basagas'pa' la' migsa' pa' yin paDi phyirlGa ' bo' kun' |b' para' 'gyur te / de jida' la dUmigas'pa' yin paDi phyira' ro||sddon' po' 5 la sogs par snaG baDi zes' pa' la. don- de las' skyes' paDi. zes' pamDon' sum' du' 'gyur ro zes' 'dodpa' de lta' na ni chogs la de dag' la' khas' blaGspa bden' yaG yod' pasi [pR. 17 A] jas' kyi' nempabid thob' ste* / de bid [la. N. ed.] rjas' la' sogs pa. jid du' snaGa bas na' jas' daG graGs" la' sogs paDi nam'pa' yaH 'thoba' bo|| ___* de ste ji' ltar' yod' pa ryur 'gyur' na ni de ltar rjas' la' sogs pani thal baDi os' para mi' 10 gyur te de ltar na de daga' med' paDi' phyir ro // de ltar na' ya' gaGa' la' tha' strad du' byaba' ste de ni' 'thob para mi gyur te / de dag' so so' la' zespa ' yodpa 'ma' yin' no // so soba' de daga' 'dus' pa' yu yin' yA de'dus' para yodpa' la' sogs' pani khas ma blaGs' so // de bid' sssp| __ jiltar snaG ba de yod min // de yi' phyir na' don' dam' du // sems kyi' gigs' pa lGa nams' so // de la' thasvad du' ma' byas // 15 // * 15 migs (mig' ) pa la sogas' pa ya migas' par' bya' ba' jid' du' thal' bar' 'gyur te / de" dag' ni. don' dam' para yodU pas' so // guzan' duna' yod' pa' yin' pa' sla' ba' ganis' pala' sogasU' para naGba ' ya(da) sDon' po' la' sogs' para snaG baDi zes' paDi ryur 'gyur ro|| "tato'rthAd vijJAnaM pratyakSam" [ vAdavidhau ] ityatra 1 * * "ci' gaG' sna' ba de nams' la' zes pa skyes' pade ltar de dag dmigs' par' blod pa yin' nam / ci' ste gzan' naG' du' sin' kyaG jiltar yodpa zes paDi gyura' 'gyur graG / de' las cir 'gyura ze na / gala te. jiltara naG ba de de dag' la' zespa' skye na ni' deltara na nam' para zes' paDi chogas' lGa' ni basagas' pala' dmigs' pa' yin paDi phyir kun' jhaib tu yod' para jid' migaspa zesa byaba' khas' blaGs' nas / sDon' po la' sogs par' snaG baDi zes' pa' nams' dona de las" skyes' paDi nams' para zes' pa' yin paDi phyir mUDon' sum' jidduH 'gyur ro // deltara na de dagala' debsagas' pa tha' smad du yodpa ' yin' yaG' jas' su yod' paDi nam" pa jid 'thob ste / "--Psv / 2 "rjas' da graGas' la' sogs' paDi nam' pa' la' 'G thob' bo" - Psv'. pR0 100 / "rjas' daG graGs' la' sogs paDi nam' pa nams' la' yA thob' bo zespa "- VT. pR0 42 / 3 * * "ji ste' ji' ltara yodpa ' las' gazan' du' snaG ya zesa' paDi gyur 'gyura' 'jes la sogs' pala' thal' baDi jes' para ni mi' 'gyura te / deltara de dag' med' paDi phyir ro|| de' ltar na' yaG gaG las gaG zes' tha' smad du' bya' ba de ni thob' para mi' 'gyur te / de dag' so so bala' zes' pa' yodpa ' ma' yin' no // de dag' basags" pa'na' yaG' so so' ba yu yin gyi' de basags' pa' ni' ma' yin' te / tha' strad' du yod: paDi piyara' ro|| de jid' smraspa / gaG zig' snaG'ba' de' las' min // lG po bsags' pa digs paDi phyir // gaG las' de' ni. don' dampa // de. la' tha' strad' du' ma' byas // zes' bya' bani' bara' skabas' kyi' chigasa su. bacad po||" - Psv.| 4"de' daga' kyA don' dam' para gazan' du yod' paDi phyir ro // sla. ba jis' la' sogas' para snaG ba daG sDon' po la' sogsa para snaGba' yaG zes' paDi N: yin' no||"Psv..5 bhoTabhASAnuvAde PSV' madhye bhrAntyA zlokAdharUpeNAnUditamidam / tulanA-nayacakravR0 pR. 96 Ti0 1 / "tato'rthAd vijJAnaM pratyakSamiti yena viSayeNa vijJAnaM vyapadizyate yadi tata eva tad bhavati nAnyasmAt , na tato'nyasmAdapi, tad jJAnaM pratyakSa rUpAdijJAnasukhAdijJAnavaditi / anena bhrAntijJAnamapakSiptam , yathA zuktau rajatajJAnam / taddhi 'rajatajJAnam' iti rajatena vyapadizyate, tato rajatAca na jAyate, zuktyaiva tajanyate / saMvRtijJAnamapyanenApakSiptam , tathAhi - 'ghaTajJAnaM ghaTajJAnam' ityevaM tad ghaTAdibhirvyapadizyate, tebhyastad notpadyate teSAM saMvRtisattvena akAraNatvAt / rUpA Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| 115 tato'rthAditi sarvazced yena tat tata eva na / yadi 'tataH' ityanena sarvaH pratyaya ucyate, yad jJAnaM yasmAd viSayAd bhavati tasya vyapadizyate, tata eva tu na bhavati, AlambanapratyayAdeva jJAnaM na bhavati 'caturbhizcittacaittAH' [abhidharmakoze 2 / 64 ] iti siddhAntAt / ___AlambanaM cet smRtyAdijJAnaM nAnyadapekSate // 14 // dibhya eva tathA samuditebhyastadutpadyate / anumAnajJAnamapyetenaivApakSiptam , dhUmajJAnasambandhasmaraNAbhyAmapi tadutpadyate, na vaDhereveti / tata utpannameva, na anutpannam , ityayamapyartho'tra abhimtH|" -vizAlA0 pR. 39B-40A | "apare punarvarNayanti - vijJAnaM pratyakSamiti / tatra 'tato'rthAt' iti yasyArthasya yad vijJAnamapadizyate yadi tata eva tad bhavati nArthAntarAd bhavati tat pratyakSam / etenAnumAnAdijJAnamapakSiptaM bhavati, na hi tata eva tad bhavati, kiM tarhi ? tatazca anyatazca tad bhvti|"-nyaayvaartik. 1 / 1 / 4 / "tadevaM pratyakSalakSaNaM samarthya vAsubAndhavaM tAvat pratyakSalakSaNaM dUSayitumupanyasthati -apare punariti / lakSaNaM vyAcaSTe-tato'rthAditi / yattadornityAbhisambandhAd yasyArthasya yad vijJAnaM vyapadizyate yadi tata eva tad bhavati nArthAntarAd vyapadezAsambandhinaH tat pratyakSam / ata eva vyapadezAsambandhino'rthAntarAt zuktirUpAjAyamAnaM rajatena vyapadizyamAnaM zuktijJAnaM na pratyakSam , vyapadezakAdanutpatteH, vyapadezakasya rajatasya tatrAbhAvAt |"-nyaayvaartiktaatpryttiikaa 1 / 1 / 4 / 1"tadevaM vyavasthite idaM parIkSyate- kimayaM pratyayApekSo niyama AhokhidAlambanApekSa iti / tataH kim ? ubhayathApi doSaH / pUrvaniyamamadhikRtya tAvadAha-tato'rthAditi sarvazcediti / yadi tata ityAdi asyaiva vivaraNam / atra sarvadharmAtmakatvAdAlambanapratyaya eva 'sarva'zabdenocyate / kathaM punaH tasya sarvadharmAtmakatvamiti cet , 'AlambanaM sarvadharmAH' [abhidharmakoze 2162] iti lakSaNAt / tatazcAyamartho bhavati - yadi sarvadharmasvarUpaH pratyaya ucyate, yadi Alambanapratyaya ucyate iti yAvat |'"yen Alambanapratyayasambandhitvena jJAnaM vyapadizyate tat tata eva na bhavati, kiM tarhi ? pratyayAntarAdapi / 'caturbhizcitacaittAH' [abhi.ko. 2164] iti vacanAt / evaM pratyayaniyamapakSe siddhAntavirodhaH prkaashyte|"-vishaalaa0 pR. 400 - 40B1 2 dRzyatAM TipR. 38 Ti. 1|3"aalmbnniymmdhikRtyaah -AlambanaM cedityAdi / atra lakSaNasyAtivyAptiruktA / 'viSayamAtram' ityatra yat tadA sannihitaM rUpAdi vyaktaM tad vijJAnAlambanatvena 'viSaya'zabdenocyate / 'mAtra'zabda AlambanAntaravyavacchedakaH / smRtyAdijJAnamapi rUpAdibhivyapadizyate 'rUpasmRtiH, AmlAbhilASaH, anyanumAnam' iti, AlambanAntarAnapekSaM ca / tasmAt tadapi pratyakSaM syAt / syAdetat -anumeyaviSayaM jJAnamagnimAtrAna jAyate, api tu pakSadharmatva-sambandhajJAnAbhyAmapi / tataH kuto'yaM prasaGga ityAha-agnyAdijJAnamityAdi / yadyapi tadarthAntarAdapi jAyate tathApi tadarthAntaraM tena nAlambyate, tatazca AlambanAntarAnapekSajanmatvAt [zes' (zes ?) de VT.D] tad jJAnaM pratyakSaM syAt / nanu yadi 'yena viSayeNa yad jJAnaM vyapadizyate tad yadi tato bhavati, na na bhavati' ityayamapi niyamo'tra abhISTaH, smaraNAdInAM yenAlambanena vyapadezaH tata utpattirapi nAsti tadabhAvAditi cet, asadetat, paramparayApi tata utpatterabhISTatvAt / anyathA kathamidaM yujyate yad vAdavidhAvuktam - 'anumAnajJAnamapyata eva nirAkRtam , dhUmajJAnasambandhasmaraNAbhyAmapi tad bhavati na tu agnereva' iti / anena 'dhUmajJAnasambandhasmaraNAbhyAm 'api'zabdAdagnerapi tadutpadyate' ityuktaM bhavati / tadidaM kathaM yujyate yadi vyapadezahetoH paramparayApyatra janakatvaM [na] iSyate? anyathA yadi smaraNAdInAM vyapadezahetorviSayasya tadAnImabhAvAdajanakatvaM tadidamajanakatvamanumAne'pi samAnamiti vAkyamidamaprayoktavyaM syAt / atha smaraNAdInAM viSayaH kalpitaM sAmAnya vyapadezahetuH, tasya ca saMvRtisattvAdajanakatvameva, tasmAtteSAmapratyakSatvamitISyate, atrApi idamevottaram / tathAhi-anumAnamapi saMvRtisadeva Alambate, tatazca 'dhUmajJAnasambandhasmaraNAbhyAmapi tad bhavati, na tu amereva' iti yaduktaM tanna yuktaM syAt / tasmAdativyAptidoSaH sthita ev|"-vishaalaa0 pR0 40B---41. / bAhyArthavAdinAM paramArthata eva bAhyaM prameyaM tadviSayaM ca pramANamapISTam / tacca yathA na yujyate tathA sAdhanAya tadAlambanamadhikRtya vicAraNAmAtramAha-rUpAdiSvAlambanArtho vaktavya iti / bAhyArthavAdiSu svayUthyA balavantaH, teSAM nirAkaraNe itare. nirAkRtA eva bhavanti iti taireva saha vicArayati / AlambanArtha iti 'Alambana'zabdArthaH / kiM yadAbhAsamityanena rUpAdiparamANUnAM pratyeka svarUpeNAbhAsAbhAvAt samudAyAkAreNa] ca teSu vijJAnapratibhAsAdAbhAsArtha AlambanArtho drshitH| atha yatheyAdinA hetvarthaH / yathA vidyamAnA iti nIlAdiskhalakSaNatvena / anyAbhAsasyApIti samudAyAbhAsasyApi / 'yadyapi svAbhAsaM vijJAnaM na janayati tathApi' iti apizabdArthaH / " -vizAlA0 pR0 41B / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH ___yadi 'tato'rthAt' ityanena viSayamAtram [ucyate ] smRtyanumAnAbhilASAvijJAnamapi AlambanAntaraM nApekSate / agnyAdijJAnaM dhUmAvAlambya na jAyate / rUpAdiSu lambanAoM vaktavyaH / kiM yaidAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA te Alambanam , maitha yathA vidyamAnA anyAbhAsasyApi vijJAnasya kAraNaM bhavanti ? tataH kimiti cet, yadi yathAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA saMJcitAlambanatvAt paJcAnAM vijJAnakAyAnAM saMvRtisadevAlambanamiti iSTaM nIlAdyAbhAsajJAneSu 'tato'rthAd 5 vijJAna'tvAt pratyakSatvaM bhavati, tathAhi - teSu tatsamudAye prajJaptisatyapi dravyasadAkAro labhyate / dravyasaMkhyAdyAkAreSvapi labhya(pasya ?)te / ta~ eva hi dravyAditvenAbhAsante / aMtha yathA vidyamAnA anyAbhAsasyApi jJAnasya kAraNaM bhavanti tathA sati dravyAdiprasaGgadoSo na bhavati, tathA teSAmasattvAt , tayapi 'yena tasya vyapadezaH' ityetanna labhyate / na hi teSu pratyekaM jJAnamasti / *pretyekaM ca te samuditAH kAraNam ,* 1"dhUmAgha lambanama" - Fav | 2nayacakravRtti. pR0 96 paM0 / 3 nayacakravRtti pR0 96 paM0 1. pR. 99 paM0 23 / 4 nayacakravRtti. pR0 99 paM0 29 / 5"saJcitAlambanatvAditi samudAyAlambanatvAt, saJcitaH saJcaya iti kRtvA, saJcayazca samudAyaH / saJcitAlambanatvaM teSAM [pR. 41 B] samudAyAbhAsatvAt / athavA saJcitatvena AlambanatvAditi samudAyAbhAsatvAdityarthaH / Alambyate'neneti karaNakArakaM kRtvA AbhAsa 'Alambana'zabdenocyate / saMvRtisadevAlambana miti apratyakSatvam iti zeSaH / saMvRtisadAlambanatvaM saMghAtasyAdravyasattvAt / anena 'yat saMvRtisadAlambanaM tadapratyakSam , smRtyAdijJAnavat , indriyajJAnamapi tathA' iti vyApakavirodhaprasaGga uktaH / nanu sa dravyasatAmeva paramANanAmAkAraH, ta eva hi parasparopakArakAH tathA pratibhAsanta iti nAnAkArArthavAde kadAcidasiddhatvamucyeta ityaashngkaayaamaah-issttmityaadi| iSTamiti abhyupagame / nIlAdyAbhAsavijJAneSu 'tato'rthAt' ityasmAlakSaNAd bhavanmatena pratyakSatvaM bhavati / kasmAdityAha-tathAhItyAdi / teSviti nIlAdyAbhAsajJAneSu [de chogas' pa' la' batagas' para yod na yaG zes' pa' VT =] tatsamudAye prajJaptisatyapIti nIlAdiparamANusamudAye / yadyapi sa prajJaptisan tathApi nIlapItAdijJAneSu dravyasadAkAro labhyate bhavadabhimatanyAyena / athavA teSu iti nIlAdiparamANuSu dravyasadAkAro labhyate / dravyasaMkhyAdyAkAreSvapi labhya(psya te / yadi paramANvAkAratvAt samudAyAkArasya paramArthasattvaM dravyasaMkhyAdInAmapi paramANvAkAratvAt paramArthasattvaM syAt / tatazca tadAkArANi vijJAnAni [pR0 42 A1 pratyakSAbhAsAbhimatAnyapi pratyakSANi syuH / tatrApi ayaM nyAyo vaktuM zakyate yaH ta evetyAdiruktaH [pR0 42 B]" -- vishaalaa0|6 tulanA-nayacakravRtti. pR. 98504,19 / 3 tulanA-nayacakra-vRtti. pR0 98 paM0 2,6,15,23 / 7"atha yathetyAdi pakSAntaramupanyasyati / [de ltara gyur na zema' pala' sogsa' pa. ni. VT.%3D] tathA sati ityAdi / dravyAdiSu yad jJAnaM tasya pratyakSatvaprasaGgo nAstItyarthaH / kasmAdityAha -[de ltara de nams' zesa' pala sogas' pa' ste VI= ] tathA te ityAdi / tathA iti ghaTAdirUpeNa [de' nems' zes' pa' Vr.] te iti dravyAdayaH / te nIlAdiparamANuvat tattvato'santaH / 'ghaTajJAnam , dvitvajJAnam' iti tairapi jJAnaM vyapadizyate, tatazca na tadutpattiH, teSAM tattvato'sattvAt / tasmAnna tajjJAnasya pratyakSatvaprasaGgaH / saMvRtisadAlambanatvamapyasiddham , yasmAt svarUpeNa paramANvAlambanatve indriyajJAnaM saMvRtisadAlambanaM na bhavati / tarhi ko doSa ityAha - tarhi ityAdi / netyAdinA tatraivopapattimAha / yadi paramANuSu pratyekaM jJAnaM syAt tathA sati ekaikena paramANunA tadvyapadezaH syAt , tatazca te pratyekaM jJAnasya kAraNaM taizca pratyekaM tasyapadezaH syAditi tadAlambanajJAnasya pratyakSatvaM labhyeta / tathA ca nAsti / tasmAd yena tasya vyapadeza ityetana labhyate / atha saMghAtAbhAsatvAt 'tasya vyapadezaH' iSyate, paramANavo'pi saMghAtAvasthA eva parasparopakArakA jJAnasya hetavaH, tasmAd yena tavyapadezaH tata eva janma iti nIlAdijJAnAnAM pratyakSatvaM siddhamityAha-pratyekaM cetyAdi / saMghAtAvasthAyAmapi pratyekameva hetubhAvaH, na samadAyasya [pR042 B] ityarthaH / tena 'yena tasya vyapadeza ityetana labhyate' iti sa eva prasaGgaH / yadAmAsAna sA tasmAditi samudAyAbhAsA / kasmAnna bhavatItyAha-citAlambaM hi paJcakamiti, samudAyAbhAsamityarthaH / karaNakArakaM kRtvA AbhAsa Alambanazabdena ucyate / [ga' las' de ni don' dam' para VT.= ] yataH sA paramArtheneti paramANutaH / [ de la' tha' strad' du' ma' byas VT.3] tatra(sya?) na vyapadizyate iti, atadAbhAsatvena tadapratItatvAt / " -vizAlA pR0 43 / 8* * tulanA-nayacakravRtti pR0 99 paM0 6,27, pR.101 paM0 9. Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH ] na tatsamudAyaH prajJaptisattvAt / tadevAha - bhoTapariziSTe pramANa samuccayaH / dAbhAsA na sau tasmAJcitAlambaM hi paJcakam / yataH sA paramArthena tatra na vyapadizyate // 15 // [ ityAntarazloka: Psvt. ] / cakSurAdInAmapya/lambanatvaprasaGgaH / te'pi hi paramArthato'nyathA vidyamAnA nIlAdyAbhAsasya dvicandrAdyAbhAsasya ca jJAnasya kAraNIbhavanti / 5 dona gya chu gyis ben' pa' yaG // bUrjod bya' ma yin yul 'disi' yaG // spyi' yi chul gyas bstan par" bya // des na' tha' sd' du' mi' bya // 16 // Ps. 117 don N gyi' chul' gyis' duben' pa' yaG brjod bya' ma' yin / zes pa thaims cad dona gyi chu daG' bral' na' yaG' * tha' sJad' du bya' bar' mi' nus' so // yul 'disi' yaG / spyi' yi' chul' gyis' bastan par" byaM // des na' tha' sJad' du' mi' bya // rnam par" zes' pa' laGa' rnams' kyi' yul' [ ni' yul' Psvt.] desi' [spyi si N. ed.] chul 10 gthis' tha' sJad' du' bya' ba' yin gyi' raG gi' Go' boDi chul gyis tha strad' du' bya' va' ni ma yin no // spyifs Go boDi chul las' (nas PSv. ) ni' gusugs la sogs' pa' [ jid kyi Psv ] tha' sjad' du' byed" do ||' desi phiyar rnam' para zes pa laGa nams' kyi' yul ni' tha' svad' du' bya bar ( bas' Psv" ) mi' nus' so zes bya' ba' ni' cod' pa' sprub lo ( paDo N. ed.) // rigs' pa' can' rnams ni' dubaG po daG' donU' phad pa las skyes pasi zes patha strad du byas' pa' ma' 15 yin pa' khulpa med' pa zen pasi bdag jid ni muGon sum mo zes ser ro // " di' yaG rigs' pa' ma' yin te khyad' par' sdi dag ni mi gzaso / gaG' gi' piyar / dubaG' po las' byuG don blo las // tha' stradU' la" sogs" strid' ma yin // [ pR0 17B] | + 'khul' pa' khid' pasi yul' la' ni' khyad' par' du' bya' graD na / tha' svad du bya' baDi yulla' ni' 5 1 PSV anusAreNaitat / PSv' anusAreNa tu 'na tatsamudAyaH prajJaptisan' iti saMskRtaM bhavediti bhAti / 2 atra 'tadeva Aha' ityasya sthAne 'Aha ca' iti yadvA 'uktaM ca' iti samyak sambhAvyate, tulanA - TipR0 103 paM0 11 Ti0 9, TipR0 104 paM0 10 / 3 " tato'rthAjjJAnaM pratyakSam' iti tu lakSaNameva / kathaM tarhi AcAryeNoktaM 'yadAbhAsA na sA tasmAccitAlambaM hi paJcakam / na hi paramANubhya utpadyamAnaM tadAkAraM cakSurAdijJAnam / anyAkArasyApi vijJAnasya kAraNatvenAlambanatve cakSurAdiparamANU nAmapyAlambanatvaprasaGgaH / te'pi hi tathA'nyathA vA bhavanto dvicandranIlAdyAbhAsavijJAnahetuH" iti / paramArthamadhikRtyotametat / lokaprasiddhyA tu vAdavive (vidhiva ? ) canam / loke hina paramANvAdikalpanA / " - pra0 vArtikAlaM0 pR0 339 / " mAnasaM tadapItyeke teSAM grantho virudhyate / nIladvicandrAdidhiyAM heturakSANyapItyayam // 2 // 294 // tad dvicandrAdijJAnaM mAnasaM manobhrama ityeke AcAryAH / teSAmevaMvAdinAM nIladvicandrAdidhiyAmakSANyapi heturityetadarthavAcako grantho virudhyate / granthaH punarayaM yAvaccakSurAdInAmapyAlambanatvaprasaGgaH / tespi hi paramArthato'nyathA vidyamAnA nIlAdyAbhAsasya dvicandrAdyAbhAsasya ca jJAnasya kAraNIbhavantIti / syAdetat - mAnasasya pratyakSasyendriyaM pAramparyeNa hetu:, tena virodhAbhAvazcet, vAdavidhiprakaraNe indriyajJAnasya pratyakSasya gocare vicAryamANe mAnasasya bikalpasyehAvasare kIdRzaH prastAvaH yena paramparayA taddheturindriyamucyate / " - pra0 vA0 ma0 pR0 206 - 207 / " teSAM granthavirodhaH / ' yadyapIndriyavijJapteH kAraNaM paramANavaH / atadAbhatayA nAsyA akSavad viSayo'NavaH // 1 // [ AlambanaparIkSA ], ta eva hi cakSurAdiparamANavaH tathA'nyathA ca bhavanto dvicandranIlAdyAbhAsahetavaH / ' dvicandrapratibhAsasya hi mAnasatve nendriyahetutoktiH samarthA / " - pra0 vArtikAlaM0 pR0 336 / 4 sA vijJaptirityarthaH / iyaM kArikA kutazcidanyasmAd granthAdatroddhRtA pratIyate / 5** 'thams' cad kyi' don gyi Go' bo las' gazUn du" - PSv 6 Psv" madhye "desi piyar" nAsti / 7 "basmrub' pasi so // " - PSV" | 8 " dir yaG N khyad' par' rnams' rigs' pa' ma' yin' te / gaG' gi' piyar N / " - Psv ai / 9 " khul pa trid' pa' yod' pala ni' khyad' par" du" bya' graD na / baG' poDi' blo' la' bstan par" bya' baDi yul' vid' trid' pa' ma' yin' te / bstan' par" bya' ba' ni' rjes' su' dupag' paDi' yul yin' paDi phiyar' ro // bastan par" bya' ba' yin' pa' Jid' la' yaG 'khul Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prathamaH jaisU' su' dupagU' pa' las' yin gyi / baG poDi blo ni' tha' stradu' kyi' yula' jiddu ' sidpa 'ma' yin' te| deDi phyir ma 'khulapaDi khyad' par' bastan' para mi bya'ba' jiddo // baGa' poDi' blo' tha' smad duH bya bar mi' nus' pa deDiphyir khyad' para du' bya'ba' [pR. 18 A] (chigas' khyad par' gyi' chig N. ed.) mi' bya'ba' jidU do // 'khul' paDi khyad' par' jid' kyaGa sidpa' ma. yin te / 'nul pani yid la ste / de. 'khul paDi yul' 5 can yin paDi phyir ro|| artharUpaviviktaM ca 'nocyate, viSayo'sya c|| sAmAnyarUpanirdezyaH, tasmAnna vyapadizyate // 16 // artharUpaviviktaM ca nocyate / sarvaM jJAnamartharUparahitaM vyapadeSTuM na zakyate / viSayo'sya ca sAmAnyarUpanirdezyaH tasmAnna vyapadizyate / paJcAnAM vijJAnAnAM viSayaH tatsAmAnyarUpeNa vyapadizyate, svarUpeNa tu na vyapadizyate / 10 sAmAnyarUpeNa ruMpAditvena vyapadizyate / tasmAt paJcAnAM vijJAnAnAM viSayo vyapadeSTuM na zakyate iti vAdavidhiH / 'naiyAyikAnAm indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam pa' yod' pa'ma' yin' te / baG poDi blo' thams' cad (tha' strad'?) dubya' bara' mi. nus' pa. 1) du bya' bar mi' nus' pa de'i phyir khyad para gyi' chigs sumi' bya' ba' jid' do // 'khul paDi yul. jid kyis' khid pa ma yin te / yid kyi yul' ni' 'khala' paDi yul yin' paDi' phyir ro // "-Psv / / 'khyad' par ni' zes' pa' la' sogs' pa' ste / "-VT. pR0 44 B / 1rjesa' su' dupaga' paDi yula' jid' kyi' phyira" zes' pa'la' sogas' pa' ste / -VT. pR045| 2'tha' stradu du' bya' ba ma yin pa jid' la' 'khulpa ' med' pa' ste' zes' paste / "-VT. pR045 / 3 'khala paDi yula jid' la' yaG ma yin te|' srid pa yod' pa. zes' jais' su. 'juggo // 'yid ni' 'khul paDi yul' jid' kyi' phyira" zes' pa la sogas' pa' ste / -VT. pR0 45 B / 4 tulanA-"ghaTajJAnamiti jJAnaM ghaTajJAnavilakSaNam / ghaTa ityapi yajjJAnaM viSayopanipAti tat // yato viSayarUpeNa jJAnarUpaM na gRhyate / artharUpaviviktaM ca svarUpaM (tadpam-iti pAThAntaram ) nAvadhAryate ||"-vaakypdiiy. 3 / 1 / 105,106 / "artharUpaviviktamityAdi / sarvasya jJAnasya 'rUpajJAnam' 'zabdajJAnam' iti viSayeNa nirdezo dRzyate, [yul gyi' chul' daG bral' ba. niVT.=] viSayarUparahitaM tad vyapadeSTuM na zakyate / nanu jJAnasya 'buddhiH' iti viSayAbhAve'pi vyapadezo dRzyate iti cet, na, AzayAparijJAnAt / atra ca ka Azaya iti cet , viSayasambandhitvamartharUpeNa viviktaM vaktuM na zakyate ityAzayaH / tathAhi - 'yenArthena yad jJAnaM vyapadizyate yadi tata eva tajjAyate' iti viSayeNa vicArasya prastutatvam , anyathA 'jJAnam' iti darzitameva / athaivaM brUyAt - tarhi tadA viSayarUpeNa asya vyapadezaH syAdityAha -[ 'di ya yul zes' pa ste' VT. = ] viSayo'sya ceti / sAmAnyarUpeNa rUpatvAdinA nirdezyaH / sAmAnyaM ca Aropabuddhisthameva, indriyaviSayAbhimatavastuni nAsti, tat kathaM tasmin vyapadiSTe tad vyapadiSTaM syAt ? tato 'yena vyapadizyate' iti tanna saMbhavatIti darzayitumAha-[deDa phyira tha' svad du mi bya // zes' paDao VT.] tasmAnna vyapadizyate iti / [ pR0 43] / tatazca bAhyArthAzritA pramANAdivyavasthA na yukteti sthitametat [pR. 43B] |"-vishaalaa| 5'na vAcyam' ityapi saMskRtaM syAt / 6P31. Pavi anusAreNa 'tenana' iti 'tato na' iti vA saMskRtamapi syaadtr| 7'rUpAdi' Pvt. | 8"vAdavidhau" - Psvi. [c. ed.] / 9 "[rigsa' pa. can' nems' kyi' ni zes' pa. Vr = ] naiyAyikAnAmiti / ......... indriyArthasannikarSotpannamityAdi / indriyANi [pR0 43B] ghrANa-rasana-cakSuH tvak-zrotrANi / arthAH paJca gandhAdayaH, tadAzritAH karmasattAdayaH / teSAM sannikarSaH sambandhaH / sa paJcavidhaH-saMyogaH saMyuktasamavAyaH saMyuktasamavetasamavAyaH samavAyaH samavetasamavAyaH |.....[pR0 44 AT.....'tata utpannaM nAbhivyaktam / jJAnaM pratyakSam / jJAnavacanaM sukhAdivyavacchedArtham / vyapadezyaH [sbyor bar ruGba' la' sogasa' paDiH taMgasa kyis' VT= 1 prayogayogyatAdiliGgena (1) jJeya iti vyapadezyo viSayaH / na vidyate vyapadezyo viSayo'tretyavyapadezyam / athavA tadeva jJAnamavyapadezyamanirdezyamityavyapadezyam / marIcikA dirviSayo vyabhicArI, yathA jalAdirUpeNa gRhyate tathA'sattvAt / na vidyate vyabhicAyatretyavyabhicAri / athavA tadeva jJAnamatasmiMstadhaNAdU vybhicaari| vyavasAya AtmA asyeti vyavasAyAtmakam / AtmazabdaH svarUpavAcakaH ['brasbu VT=] phalavAcako vA / .....'indriyArthoddhava iti / udbhavatyasmAdityudbhavaH / indriyArtha udbhavo'syeti vigrahaH / indriyArthavacanaM tatsannikarSAMpalakSaNArtham / nAsti Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| [nyAyasU0 1 / 1 / 4 ] iti, atrApi vizeSaNAnyayuktAni / yasmAt indriyArthodbhave nAsti vyapadezyAdisambhavaH / vizeSaNaM vyabhicArasambhave sati kriyeta / indriyabuddhau vyapadezyaviSayatvasya na sambhavaH, anumAnaviSayatvAd vyapadezyasya / avyapadezyatve'pi na vyabhicAraH, indriyabuddhiH vyapadeSTuM na zakyate / tasmAd vizeSaNavacanaM naiva kartavyam / vyabhicAriviSayatve'pi na, manobhrAntiviSayatvAd vybhicaarinnH| x x x x x x x x x x x x x x x ma bardaG bcas' pa 'jin pa daG // zes' pa' lhag' pa'm mi thov' 'gyur // 17 // 'rten' las' baG' po' phyir min' par // [ ... 'der gaso ba la sogs" pala' rab' tu" sbyor baDi phyir ro|| ......"phyi' rol' tu' 'pho' ba bden du' chug na' yA Psv ] yul' la' 'jin' par' nus' ma' yin // ["gzan' du' na' ten sipravs kyaG yul' 'jin' par' 'gyur ro // Psv ] ___10 vyapadezyAdisambhava iti / 'Adi'vacanAd vyabhicAritvaM vyavasAyAtmakatvaM ca / yadi nAsti, vizeSaNAyogaH kasmAditi cet....."vizeSaNamityAdi / yadi avyapadezyAdisvarUpamitarasvarUpaM ca indriyArthasannikarSotpannaM jJAnaM syAt tato vizeSaNatrayamidaM dhujyeta / athavAtra 'avyapadezyamavyabhicAri' iti vizeSaNadvayaM sambhavatyeva, na vyabhicarati / vyavasAyAtmakaM na sambhavatyeva / tadeva ca vizeSaNaM bhavati yat tatrAzraye bhavati tatrAsattvAt tatra ca vyabhicarati yathA utplniiltvaadi| pR0 44B] na dayabadau sadapIti yadA bahuvrIhipakSastadedamucyate / anena vyapadezyatvAsambhavena avyapadezyatvasyAvyabhicAro darzyate / kuta ityAha - anumAnaviSayatvAdityAdi / vyapadezyaM sAmAnyam, na tu valakSaNam tasya pUrvamadRSTatvAt / tacca sAmAnyamanumAnasyaiva viSayaH, dhUmAdibhiH pUrvadRSTasAdhAraNasyAmnyAderanumAnAt ; na pratyakSasya, tasyAsAdhAraNa viSayatvAt / athApi viSayo'vyapadezyo bhavatu mA vA tathApi jJAnaM vyapadezyam / ato vyapadezyatvamasti, tatazca vyabhicArAt 'avyapadezyatvaM' vizeSaNaM yujyate iti cet, atrApi tadeva jJAnaM kharUpeNa yadanirdezya, tasya avyapadezyatvaM yujyate ityAha-avyapadezyatve'pi na vyabhicAra iti / kuta ityAha-indriyabuddhirityAdi / sarva jJAnamavyapadezyasvarUpameveti avyapadezyatve vyabhicAro'pi nAstyeva / .... anena tatpuruSapakSe'pi doSa uktaH [pR. 45A ] 1. vyabhicAriviSayatve'pi na sambhava ityanuvartate / manobhrAntiviSayatvAdityAdi / vyabhicAraH tathA asadbhAvaH / yathA anena upalabhyate tathA sa nAstyeva, yathA marIcikAdiviSayaH / sa ca yasmin jJAne svarUpeNa bhAsate tadapekSayA avyabhicAribhUta eva / yasmin jJAne'tathArUpeNa pratibhAsate tadeva prati tasya vyabhicAritvam / manovijJAnabhrAntau ca sa tathA pratibhAsate / tathAhi-ajalAdisvarUpabhUte'pi samudAye jalA disvarUpAdhyavasAyinI manobhrAntirutpadyate / tasmAt tatkalpitatvAt tasyA eva sa viSayaH, na indriyajJAnasya / tasmAt tadvayavacchedArtham ['khul' pa' med pa. smos' para byaba' ma' yin' no VID] 'avyabhicAri'vacanaM na kartavyam / idaM bahuvrIhimadhikRtyoktam / yadA[pR045 B] tadeva jJAnaM svayamavyabhicAri iti tatpuruSaH parairAzrIyate tadA itthaM vaktavyam-avyabhicAritve na vyabhicAra iti / indriyArthasannikarSotpannaM jJAnaM na vyabhicAri, manovijJAnasyaiva vyabhicAritvAt / dvicandrAdijJAnaM 'sannikarSotpanna'vacanenaiva nirAkRtam / AcAryeNAtra tatpuruSapakSe doSo nokto diGmAtradarzanenaiva pUrvAnusAreNAvagamyata iti kRtvA [pR0 46 A]"vishaalaa| 1 atra Psv' anusAreNa "idamapyayuktam / imAni vizeSaNAni na yujyante" iti saMskRtaM syAt / 2 "tathA coktam - indriyArthodbhave nAsti vyapadezyAdisambhavaH |"-pr0 vArtikAlaM0 pR. 338 / 3 Psv - VT anusaarennaaymnuvaadH| 4 "tathA cAha-manobhrAntiviSayatvAd vyabhicAriNaH |"-pr0 vArtikAlaM0 pR. 253, 338 / 5"ten' las' phiyara' baG 'pho min phyira"-Ps. Psv' / 6[ ] etAdRzacihnAntargataH pAThaH PS madhye nAsyeva, Psy madhye'pi gadyarUpeNaivopalabhyate, tathApi nyAyavArtikatAtparyaTIkayA 'tacikitsAdiyogataH satyapi ca bahirbhAve' iti kArikAMzasya sUcitatvAdatrAsmAbhirupanyastaH / Psy madhye kArikAMza eva bhrAntyA gadyatvenAnUdito bhAti / yatazca PSv* madhyAt pRthakkRtya P3 samuddhato'ta eva PS madhye'pi kAcit truTiratrAyAteti smbhaavyte| 7[ ] eta. cihnAntargataH pAThaH PSV madhye gadyarUpeNaiva vartate, tasya ca tatvArtharAjavArtikAnusAreNa 'anyathA adhiSThAnapidhAne'pi viSayagrahaNaprasaGgaH' ityeva saMskRtaM bhavati tathApi nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM 'yadi ca syAt tadA pazyedapyunmIlya Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM. 5 120 X nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu bde' sogs' gsal' bya' min pa' 'm // baG po gAn yod yidU' dvaG po // bkag' pa' med' pasi piyar thob" ce na // baG po grAn gyi spra dona med // 5 sAntaragrahaNaM na syAt prAptau jJAne'dhikasya ca // 17 // adhiSThAnAd bahirnAkSaM [ taccikitsAdiyogataH / satyapi ca bahirbhAve ] na zaktirviSayekSaNe // 18 // [ yadi ca syAt tadA pazyedapyunmIlya nimIlanAt / ] 'sukhAdi prameyaM vA mano vAstIndriyAntaram // 19 // aniSedhAdupAttaM cedanyendriyarutaM vRthA / X X X X X X nimIlanAt' iti bhAsamAnasya kArikArdhasya sUcakaHvAdevAtrAsmAbhirayaM PSV pATha upanyasta iti dhyeyam | Ps PSV madhye'tra kAcit truTi zakyate / 1 etat sArdhakArikAdvayaM vRttiM vinA mUlamAtramevAtrAsmAbhirupanyastamiti dhyeyam / tulanA - "yathoktaM diGgAgena- sAntagrahaNaM na syAt prAptau jJAne'dhikasya ca / bahitrartitvAdindriyasya upapannaM sAntaragrahaNamiti cet, ata uktamadhiSThAnAda bahirnAkSam, kintu 'adhiSThAnadeza evendriyan' [ PSY ] / kutaH ? taccikitsA diyogataH / satyapi ca bahirbhAve na zaktirviSayekSaNe / yadi ca syAt tadA pazyedapyunmIlya nimIlanAt / yadi ca syAt, unmIlya nimIlitanayano'pi rUpaM pazyet, unmIlanAdasti bahirindriyamiti / " - nyAyavArtikatAtparyaTIkA 1|1|4 | pR0 118 / " kiJca yadi prApyakAri cakSuH syAt sAntarAdhikagrahaNaM na prApnoti na hIndriyanirantare viSaye gandhAdau sAntaragrahaNaM dRSTam, nApyadhikagrahaNam / atha matam - bahiradhiSThAnAd vRttirindriyasya, ata upapannaM sAntaradhikagrahaNamiti tadayuktam, yasmAd [ PSv ] na bahiradhiSThAnAdindriyam, tatra cikitsAdidarzanAt / anyathA adhiSThAnapidhAne'pi grahaNaprasaGgaH [PSV ] | manasacAbahirbhAvAt / manasAdhiSThitaM hIndriyaM khaviSaye vyApriyate / na ca mano bahiradhiSThAnAdasti / tadabhAvAdagrahaNaprasaGgaH / anuvRttau ca sambhavAbhAvAt viprakIrNaM cakSUrazmisamUhaM kathamaNumano'dhiSThAsyati / " - tattvArtharA0 1/19, pR068 / 2 indriyANAM prApyakAritve sAntarasya vicchinnasya indriyAsambaddhasya adhikasya pRthutarasya ca grahaNaM jJAne na syAdityAzayaH / 3 "AtmAdiSu sukhAdiSu ca pratyakSalakSaNaM vaktavyam / anindriyArthasannikarSajaM hi taditi / indriyasya vai sato manasa indriyebhyaH pRthagupadezo dharmamedAt / manasazcendriyabhAvAt tanna vAcyaM lakSaNAntaramiti / tantrAntarasamAcArAcaitat pratyetavyamiti / paramatamapratiSiddhamanumatamiti hi tantrayuktiH / " - nyAyabhASya. 1 / 14 / "tantrAntarasamAcArAcca / tantrAntare mana indriyamiti paThyate / tacceha na pratiSidhyate / apratiSedhAdupAttaM taditi / na, zeSAbhidhAnavaiyarthyAt / aniSedhAditi / 'atha matAntarAniSedhena siddhasya manasa indriyatvApratiSedhAdupAttaM taditi cet [ prathamaH 1 "phrad' nas' skye' ba' mUGon sum' du' 'dod' gsugs' daG spra' dag // bar daG bcas' par 'jin' pa' daG // zes' pa' lhag' pa'm' mi' throb' 'gyur // dvila' sogs' pa' ni' yul' daG baG posi bar med' pa' ste' / bar' daG lhag par 'jin pa' ni rigs' pa' ma' gnis kyi' ni' rten' las bcas' pa' ma' yin' pa' zin' du' 'jin' pa' mthoG' mod' kyi / baG' po' yin' no // gal' te' piya' rol' du' jug pasi piyar 'thad pa vid' do || dubaG po phyi' rol' du' 'jug' pa' ste / des' na' yul' de" bar daG bcas pa daG lhag' ma' 'jin pa'G 'thad' pa' yin no ze' na / de' yaG' rigs' pa' ma' yin te| gaG gi' phiyar / rten las piyar baG 'pho min par // grub bo* zesa. bya' ba' ni' chiMg' gi' lhag mo // baG' po' ni' rten' gyi' yul' trid' na' gnas' pa' ste / de' la' gso' ba'la' sogs' pa' rab' tu' sbyor baDi phiyar ro || des na' baG' po kho nas' bar du chod pasi don 'jin par" byed do // dubaG' po' phyi' rol' tu' spho' ba' bden' du' chug' na' yaG' / yul' la' 'jrin par" nus' ma yin // gzun' du' na' tain' spribs' kyaG yul 'jin par" gyur ro // " - PSv' pR0 101 A - B | tulanA PSv' pR0 18 B / 2 "ji N ste' yaG' grAn' gyi 'dod pa la ma bkag' pa' bsmrub' pa' la' yid' kyi bkag' pa' med' pasi phiyar thob' pa' jid' do ze' na / guzUn gyi 'dod pa la ni yid kyi' baG po vid dUbaGa' po yod Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| 121 ser skya' banams' kyis' ni. (yi yaG' Psv..) na' ba la' sogs paDi 'jug' pa' mDon' sum du'dod' do // na' ba daG pags pa da mig' daG lce daG na nams yid kyis' byin' gyis' blabs' nas' yulla' 'jug pa ste / sya' daG rag' bya' daGga sugas daG ro daG dri' da' ltar' pa' nems la go rims' zin' du' 'jin' panimDon' sum gyi' chadma zes' so [pR0 21B] // - kopilAnAM * zrotrAdivRttiH pratyakSam [ vArSagaNatantre ] / zrotratvakcakSurjihvAghrANAnAM manasAdhiSThitA / vRttiH zabdasparzarUparasagandheSu yathAkramaM grahaNe vartamAnA pratyakSaM pramANam* [vArSagaNatantre tadbhASye vA ] iti / x x x x x x x x x x x x x x x [atha dvitIyasya svArthAnumAnaparicchedasya katipayoM'zaH] marjes dpag' nam" jis' raG don' ni // chul gasum' taMgas las' don' mthoG baje // 'bras' bu' skar' zin' 'di jis' kyi // don' (yulP 3 VT.) daG ra bzin' mchuGas ma yin // 1 // 5 10 jais' su' dpag' nem' jis' te / raG' gi' don' daGgza n' gyi' don' to // de' ltar' (la' PSVP ) raG' don' ni| chulga sum' taMgslas' don' mthoG baje ||'chd paDi (para Psv') 'gyura paDi mchan' jid gasum' paDi' gislas' jais' su' pag parabya baDi (pag' paDi Pavi) don' mthoGba ' niH [ga' yin' pa' Psvi] de ni' ra gi' don' gyi' jaisa' su. pag' po // 'di yaG 'bras' bu' sDara' zin te // ji' ltar' *maDon' sum' las ttogs pa'nempa gjis' kho' na' la' rten' nas' 'bras' bubzadpa ' * de' bzina du. 'dira' yaG yin no // galte ' 'di 15 gjis' ga' yaG rtog' paDi' mchan' jid' can yin na' 'di Jis' (dag' Psvi) la' bye' brag' (khyad para' Psvi) ci. zig' yod' ce na / yul (don' Pvt. ) daG ni / Do' bomchu min de jhis kyi mUDon' sum' daG s su pag pa gjis' viyayul ni' /' dad" pa. ste / dezi nam' pa' daG' bye' bram' gi' sgo nas' so // ra gi meM bo yaG tha dadpa ' yin' no|| [pR0 27A] [ Psv ], anyendriye yAdi / yadi pareNa paThitasya manaso'pratiSedhAdindriyatvaM 'ghrANAdIni indriyANi' [nyAyasUtra. 111 / 12] iti yaduktaM tada vRthA [ Psy'"-nyAyavArtika. 11 / 4 / "tadidamuktaM die sukhAdi prameyaM vA mano vAstIndriyAntaram / na ca tat sambhavati ghrANAdisUtreNa vibhAgapareNa niSedhAditi bhAvaH / ........."tantrAntareti / tatryate vyutpAdyate'nena tattvamiti tantraM shaastrm| tadanena 'manasazca' iyAdi bhASyaM vyAkhyAtam / tahUSitaM dinAgena-aniSedhAdupAttaM cedanyendriyarutaM vRthaa|"-nyaayvaartiktaatpryttiikaa.1|1|4, pR0 146- 147 / 1"dri nams la go rim ji lta' ba zin' du' 'jin' pala' 'jug' pani' mDon' sum' gyi chad mo' zes' sera ba / " - Psvdeg / 2 "kApilAnAmapi" - P3vi / "kApilAnAmityAdi / tatroktam - 'kimanumAnamekameva pramANam ? netyucyate / zrotrAdivRttirapi pratyakSaM 'pramANam' iti zeSaH / zrotratvakcakSurjihvAghrANAnAM manasAdhiSThita' vRttiH zabdasparzarUparasagandheSu yathAkramaM grahaNe vartamAnA pratyakSaM pramANam / ' manaseti manovRttiH prakRtivikArayoramedopacArAt tathocyate / adhiSThiteti tena saha ekasmin viSaye vartamAnetyarthaH / atra adhiSThitArthaH sahitArthaH / yathA rAjapuruSeNAdhiSThitA vRttiH tena sahiteti gmyte|"-vishaalaa0 pR. 614 / 3 * * nayacakravR0 pR. 107 paM024 - 25 / 4 dRzyatAM TipR. 32 paM0 2-9 / vastutastu vArSagaNatantrasyaiva SaSTitantram iti saMjJA ityapi kecidaahuH| dRzyatAM TipR. 40 paM0 1-10 / 5vizAlA0 pR0 1981 / nayacakravRttau 'pramANaM pratyakSam' iti paatthH| 6 * * "mDon' sum las' togp ' Jis' jid las' 'bras' bur boMd'5" - Psv' | 7"tha dad'pa' yin' la / dezi nam' patikhyad par can' gyi(gyis 1) raG' bzina ko boyaG tha dad'pa' yin no||" - Psv | la' rab na de lta' na ni / baG po gzana' gyi' sya' don' med // gal te gzana gyis' smras' paDi yidla' bakam'pa' med' paDi piyara' baGa po yin na' desa' snala sogasa.pa' ba pora' bod-do // zes' bastan' padon' med' par' 'gyur te / bUkampa med 5 jid' las' de' grub' pati' phyir' ro||"-PSv* pR0 101 B / tulanA Psvi pR0 18 BI naya.Ti. 16 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 saM. nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu * anumAnaM dvidhA svArtha trirUpAliGgato'rthadRk / pUrvavat phalamarthaH svarUpaM cAtulyametayoH // 1 // * anumAnaM dvidhA svArtha parArthaM ca / tatra svArtha trirUpAlliGgato'rthadRk / vakSyamANaitrilakSaNAlliGgAd [ yat PSv* ] anumeyArthadarzanaM tat svArthamanumAnam / kSetra ca pUrvavat phalam / yathA pratyakSe'dhigatidvaividhyamAzritya phalamukta5 mevamaMtrApi / yadyubhayamapi adhigatilakSaNaM ko'nayo vizeSaH ? arthaH svarUpaM cAtulyametayoH / pratyakSAnumAnayoviSayo bhinnaH / tadAkAravizeSAcca svarUpamapi bhinnam / X X X X X X bhoTa. graDs' can' pa' rnams' ni 're zig brel' pa' muGon sum' pa' cig las lhag par zrub' pa' ni rjes su bdun' te / "de' nams' [ nas N. ed. ] sum pa ma yina pa Des par" mrub' pi dupag' paDo' zes' ser' ro // de' la ( de' tar Psv' ) bel pa' 10 gaG' yaG' ruG ba'i' mUGon sum pacig gis lhag' paDi dona' mUGon gtana' chigs' de' ni: jais su pag po // [ pR0 36 ] ni rnamU' sApa 'saMmbandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam' [varSigaNkRtatantre] iti / tatra [ dvitIyaH pa' 1 * * " anumAnaM dvidhA svArthaM trirUpA liGgato'rthadRk / pUrvavat phalamarthaH svarUpaM cAtulyametayoH // 1 // atra pramANasamuccaye dvitIyaparicchedazloke pUrvavaditi pratyakSa iva viSayAdhigatirUpaM pramANAdavyatiriktaM phalamanumAne'pi jJeyam / arthastvAlambanaM pratyakSasya svalakSaNam / itarasya tu sAmAnyAkAro'nyApoho viSayaH / svarUpaM ca spaSTAspaSTa pratibhAsamatulyaM pratyakSAnumAnayoriti |"pr0 vA0 ma0 pari0 pR0 524 / dRzyatAM TipR0 74 Ti0 1 / 2 trirUpa - Psy 3 tulanA - " yattu viSayaikatvatRSNayA bhikSuNA jJAnameva pramANaM phalaM ceti pratyakSa darzayitvA tadevAnumAne'pyatidiSTaM pUrvavat phalamasyeti tasya nirAkaraNamapi pratyakSokameva / " - nyA0 20 pR0 361 / 4 " pUrvavat phalamiti / yathA pratyakSe phalaM dvividhamuktaM viSayasaMvittiH svasaMvittizca [ iti ] evamatrApi / pratyakSavadanumAnasya dhigatyAtmakaM phalamabhinnamiti vacanena anumAnamapi adhigatisvarUpamityuktaM bhavati / tata AzaGkate - yadyubhayamapItyAdi / [ yul' daG ni' vr= ] arthaH svarUpaM cAtulyametayoriti |........yt tasya viSayasArUpyaM pramANavyavasthApakaM tadatulyamityucyate / tathAhi - pratyakSasya spaSTam, anumAnasya aspaSTam / " - vizAlA0 pR0 834 / 5 'yulU' iti zabdasya Ps. Psv vr madhye'tra prakaraNe artha paryAyatvena prayogAdatra 'arthaH' ityapi saMskRte'nuvAdaH syAt / tathA ca vizAlAmalavatyAmapi jJeyam / "viSaya ityAdI 'viSaya' - zabdenAtrAlambanaM vivakSitam / tasmA dAlambanabhedAt pramANayorviSayo bhinna ucyate / Alambanabhedo'pi kathamiti cet, pratibhAsabhinnatvAt / tadAkAra vizeSAccetyatra taditi pratyakSAnumAnayorviSayaH [streg go vr.] anukRSyate / tasya AkAraH svarUpam [ pR0 83B], Akriyate paricchidyata iti kRtvA / tadAkArasya vizeSo bheda ityarthaH [ pR0 84 ] / " - vizAlA0 / 6 "re zig" - Psv " madhye nAsti / 7 "de' dag la' ji' ltar' bel pa' cig las' lhag' pa' ni' mon sum' ma' yin pasi sbel pa can grub' pasi ryu' gaG yin' pa' de' rjes' su' dapag po // " . PSV. I 8 dRzyatAM TipR0 77 paM0 26 - 28 / "[ graDs can' pa' rnams' kyi' yaG zes' pa' la sogs' pa' ste VI. = ] sAMkhyAnAmapItyAdi / anumAnaM vistareNa veditavyamiti sthite tatsvarUpajJAnAya pareNa 'kimidamanumAnaM nAma' ityukte AhasambandhAdekasmAdityAdi / sambandhaH saptavidha iti | arthAnAM sambandhasya saptavidhatvaM 'svasvAmibhAvena vA' [[zes' pa' la sogs' pa' bzad 'grel' du' bzad' pasi piyar ro Vr. = ] ityAdibhASyavacanAt / 'sambaddhAnAmarthAnAm ' iti [ vArSagaNatantrabhASye] nirdezAt sUtre karmasAdhanaH sambandhazabdo jJeyaH / svakhAmibhAvena veti rAjasevakavat pradhAna 1 'sambandhAdekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam' iti vArSagaNatantra sUtrasya 'sambaddhAnAmarthAnAM khakhAmibhAvena vA prakRtivikArabhAvena vA kAryakAraNabhAvena vA nimittanaimittikabhAvena vA mAtrAmAtrikabhAvena vA sahacAribhAvena vA vadhyaghAtakabhAvena vA kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati / tasmAdidAnImindriyapratyakSAdarthAt pUrvaM samudAye kRtasambandha matira viziSTasyArtha - syAstitvaM pratipadyate, yathA pUrvaM dhUmAnayoH sambandhaM dRSTvA dhUmadarzanAdagnerapyastitvaM pratipadyate iti bhASyaM pratIyate / dRzyatAM nayacakravRtti pR0 240 paM0 12-13 / tathA nayacakrasyASTame'pyare [ pR0 446-1 ] draSTavyam / Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 svArthAnumAnaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| sambandhaH saptavidhaH / teSu yathAyogamekasmAt pratyakSAccheSasya apratyakSasyArthasya niyamena siddheH [yat Psvdeg ] kAraNaM tadanumAnam / x x x x x x x x x xxx xxx . - [atha tRtIyasya parArthAnumAnaparicchedasya katipayoM'zaH] gzan' don' jais' su' dpag' pani // ra gis mthoG don rab' gsala' byeda // jiltara ra gi chul' gsum' paDi taMgas' las rtags' can gyi zes' pa' skyes' pade zin' du: gzan' la' / [chul' gasumpa Di rtagas' las' Psvi] taMgsa' can' gyi' zes' pabskye d' para 'dod' nas' chul' gusum' paDi taMgas' jeMd' pa' ni' gzan' gyi' don' gyi' jais' su dpag' pa ste / ryu las' 'bras' bu' btagas' paDi phyir ro| 'dira l gaG yaG *ruGa ba ciga' ma' ssas na' yaG' ma chaGba boMd' par' 'gyur ro* // *gal' te' jais' su pag' para bya'ba' ston pani / dam bca'ba[bod' para N] bya' ste / toga' geDi' bastan bacos' nemsa su. 10 gazan' gyi' don' gyi' jais' supag' 5' 'god' pa. (bakodpa' Psv'. VT) de jiltar yin zena / de jid dri bara byo * // kho' bo cag ni / de la' paga bya' bastan pani // taMgs kyi' don- gyi' yul' du:'dod // 1 // puruSavacca / udAharaNadvayaM lokazAstraprasiddhivazAt / evamuttaratrApi jJeyam [pR0 117 B] / svasvAmibhAvo'nyonyApekSaH / [norbda g poDi kor yodpa ' daG / dera ruG ba sidde| de' zin du' nor can gyi ya nor gyi' kor yodu po Vr= svasya khAminaM prati sattvaM tadyogyatvaM ca, evaM svAmino'pi khaM prati asti / prakRtivikArabhAvena kSIradadhyAdivat pradhAnamahadAdivacca / prakRtiravibhAgaM kAraNam , vikArastasyAH pariNAminyA dharmaH / kAryakAraNabhAvena anyonyopakAralakSaNena rathAGgavat sattvAdivacca zabdAdibhAvena pariNAme / nimittanaimittikabhAvena [gaGa yaG ruG' bas' VT.= ] anyataropakAralakSaNena kumbhakAra-ghaTAdivat puruSa-pradhAnapravRttivaca / mAtrAmAtrikabhAvena ca avayavAyava vibhAvalakSaNena vRkSa-zAkhAdivat zabdAdi-mahA- . bhUtavacca / sahacAribhAvena [kura balta bu V=] cakravAkavat sattvAdivaJca / vadhyaghAtakabhAvena ahinakulavat aGgAGgibhUtasattvAdivaca / sattvAdInAM yasyAGgitvaM tena itarasya [ganon' paDi phyir ro Vr:= ] abhibhUtatvAt / ayaM saptavidhaH sambandhaH / [ des na' jiltara strid' pa' zin' VT.= ] tena yathAsambhavaM sambandhAdekasmAditi / yathoktam-'kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati / tasmAdidAnImindriyapratyakSAdarthAt [sr chogs' pala' 'brela' pa. byas' pa' las' blos' ni:=Vr= ] pUrva samudAye kRtasambandhamatiraviziSTasyArthasyAstitvaM pratipadyate, yathA pUrva dhUmAgyoH sambandhaM dRSTvA dhUmadarzanAdagnerapyastitvaM pratipadyate' [ SaSTitantrabhASye ] iti / siddheH kAraNamiti liGgajJAnaM sambandhasmaraNApekSam / taddhi zeSasya apratyakSasya siddheH kAraNam / liGginaH siddhiH kAryam / [ mdo ru [ pR0 118 A] ni' ryu las' 'bras' bur ne bar btagas' paDi. phyir lhag ma 'gub' pa ni jais' su' pag' pa zes' bzad do VI=] sUtre kAraNe kAryopacArAt 'zeSasiddhiranumAnam' ityuktam [pR0 118 B] |"-vishaalaa0| 9 nayacakravRtti. pR0 240 paM0 11 / TipR0 78 paM0 1-5 / 10 dRzyatAM TipR0 78 Ti0 2 / 1 Psv' anusAreNa tu 'teSu yathA[sambhavaM ? ] sambandhAdekasmAt zeSasya apratyakSasya sambandhinaH siddheH yat kAraNaM tadanumAnam' iti saMskRte'nuvAdaH syAt / vizAlAmalavatyanusAreNa tu 'tena yathAsambhavaM sambandhAdekasmAt pratyakSAt zeSasya apratyakSasyArthasya siddheH kAraNaM tadanumAnam' iti pATho bhAti sa ca samIcInataraH prtiiyte| 2 atra 'teSu yathAyogam' ityasya sthAne 'teSAmanyatamAt' ityapi saMskRte'nuvAdo bhavet / 3"raG la" - Psv', N. ed. Psv | 4 "yu la'"-VT. pR0 133 B / 5 * * "ruG bama' boMd' pani ma cha ba' jid' ces' zad' para 'gyur ro zes" - VT. pR0 135 A / "ruGba ' ma' boMdU na ni ma' chaGaba' zesa' bya'ba' bodpa ' yin' no||"- Pav | 6 "Don' te tog geDi bastan' bacos' nemas' su. gazan' gyi' don' gyi jesu dpag' pala' jaisu' dpag' para bya' ba' ston' pa dam bcA ba bkodpa gaG yin pa de ciltara ze na / de jidla dri bar' byo // "- Psv' | Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [tRtIyaH *yen' lagna ms' nas' gaG' jais' su. pag' para' bya' ba bastan pa de. ni' kho' bo cag' gi' syub' byed jida' dumi' 'dodde // de jidthe chom skyed' para byed paDi piyara' ro* // jen' kyaGrtagas kyi' don' du' yul' bastan' paDi phyir de ni des baschubpara byaho // + raG gi' Do' bo' kho' na' bastan // bdag' 'dod ra gi' chos' can' l|| 5 mUDon' sum' don' da rjes' dpag' daG // yid ches" grags pas' ma basal baje // 2 // rs. . de' yaG' / raG gi' Do' bo daG jid bastan // raG' daG' 'dod' 'gyur / raG gi' Do' bo kho na zes" bya bani' baschub' par' bya' baDi Do' bos' yin gyi grupa' las' sgub' paDi lo bos ni ma' yin' no // "de zin' durtagas' ma' aba pa. daG / pe' ltara maG' ba' daga' kyaH yoGsa' su. spaGsa' para boMd'pa' ste / de" dag' sgub' para Dos pati Do' bo' bod' par' mi' byo // raG daG' 'dod' 'gyura' zes' smos'pa' 'dis' ni' ra gi 10bastan" bacos la [ma. Psv. Vr]bltos' nas khas' blaGs' para bastan' pa. yin' no // de ya' ma' basal' po|| maDon' suma' don' dar3a jaisa' dupaga' dala // yid chesa' agas' pas' raGa ten' lge| gaM syaba para' 'dod paDi chos' kyis. khyad' para du' byas' paDi chos' can' de' la' basgub' para bya' bani chos' daG' Sgal' paDi' mDon' sum' daG' / jais su' pag' pa' daG / luMG daG grags' parnams' te / chos' gzan' gyis' ma basal' paDo // * 11de ltar na' basyaba' para bya' ba'kha' na ma' thoba med' para bastan payin no // delta' ma' yin na' ni' * de' 15 ltara snA'ba' ste / per na sya' mJan' du. miru Do // bum' pa'rtag go|| chadma s' gazal' para bya' baDi don' sgub' para mi byed' do zes' pa. lta' bu dam bca' ba' cam' daG 'gal ba daG / *gaiG' yaG thun' moG' ma. yin' paDi phyir rjes' su dpag pa ni [pR0 40 B] yod pa ma yin' ziGspargrags' pa da 'gal baDi don' sbyora ba. ni. [per na' Psvi] ri' bodca n ni' sla'ba' ma yin' te yod' paDi phyir ro' zes' byaba' lta. bu ste / *13de dag' gis' ni' chos' kyi' ra gi' ko bo' basal baDi sgo' cam' cig' (zig' DON. ed.) bastan' pa yin' no // phyogasa 'dis' ni' chos' daG chos' can gyi' bye' brag' gi' raG gi' ko bo basalba yaG' mchon' para rig' para bya' te / 'di' ltara' per' na * yan' lag can' ni' yan' lag las gzan. ma yin' no|| sa matho' duman' gyi' bye' braga' ma' gasu baDi piyara' ro|| yan' lag' daG yan' la gzan' ma yin te / mDon' sum' ma' yin par thal bar 'gyur paThi phyir ro // rjas ni yod pa ma yin' te / yon 1 * * "yan' lagala' nems la' jaisu paga para bya ba' bastan pa gaG yin' pade ni' kho' bo' cag' gi' syuba byed jiddu bastan' pani ma yin' te / de jidlas the' chom' skye baDi phyir ro // "-PV |2 de ni' des' syuba' para byed' do // " - Psv' | "de ni des' gasala barbya ' bo" - VT. pR0 136 A / 3 'khona' Psvi madhye naasti| 4"gruba' padaG syuba' para byed paDiH Do bos ni' ma' yin' no zes' p|"-VT. pR0 136 BI "sgub para byed' ma' gruba' paDi Do bos' ni ma yin no"-PSV pR0 126 A / 5 "delta' ma' ya"Psvt. VT. / 6 "gtan chigsa ma' gruba' pa daG pe ltar naGa ba' boMd' pa' yoGs' su spaGas' pa yin no // "-PSv | "ma' grub' paDi gtan' chigs' daG' pe ltar snaGa' ba dag' bodpa' yoGs su' spaGs' para 'gyura te|"-VT. pR0 136 B / 7"de dag' ni basyubapara bya' baDi ko bo' jid du' bastan pa' ma' yin' no||"-Psv | "de. dag basyaba' para bya' baDi chul' gyis' bastan' para bya' ba ni' ma yin' no zes pa ste|"V. pR0 137 A / 8"smos' pa"-Psvi VT. madhye nAsti / 9"chos' can' gaG' chos' kyis' khyad' para duH byas' pa. zespa "-VT. pR0 140 A / 10 "luG daG grags' paDi chos gazan'"-Psv' pR0 126 B / 11 ** "de' ltara na' byuba' bya' bastan' kha' na' mtho ba' medpa yin la / gazan' duni "-Pavi* pR0 126 B / 12 gaG' la thun' moG ma yin paDi phyira jaissu pag' pa. medpa' la' yaG stra agas' paDi'galpa -sela bara' byed pa ste"-PSv. 126 / / 13 "'di' yaG chos' kyi ra gi' Do' bo daG' gala pas' sel baDi sgo cam ziga' bastan payin la / phyogas' 'dis ni' chos' daG chos' can' gyi khyad' para daG raG' gi' Do' bo sel' barbye d pa' rig' para bya' ste / perna "-PSV pR0 126 B-127 / / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parArthAnumAnaparicchedaH] bhoTapariziSTe pramANasamuccayaH / tan gyi' jas' nams kyi rjas' jas' ma yin' para thal' bar' 'gyur paDi piyar ro // jis' kaDi raG' gi' Do' boDi bye brag' ni / per na' / stra baDi don' thams' cad' brjun' no zes' bya' ba' lta' buo // sna' ba' yod mod' kyis' kyaG stra'ba' daG' sma' baDi badag' / jiddu 'gyur baDi ltana' ni. "deDi smra' baDi bdag' jid da ya barjuna pa jid' jis' ka' nam" pa thams cad du' basal' bar' 'gyur ro // de lta' bu' ni' gajhis kaDi raG' gi' Go bo' basal' lo // "ci. ste sma baDi bdag' jid' kyi' barjun' pa' jid' bsal' ba' ma' 5 yin no' ze' na / "de lta' na' ni gajis' kaDi bye' brag' basalba ' yin' no // [pR0 41 A] parArthamanamAnaM tu svadRSTArthaprakAzanam / "yathA svasisvirUpAlliGgato liGgini jJAnamutpannaM tathA paratra [trirUpA liGgato Psvi] liGgijJAnotpipAdayiSayA 13trirUpaliGgAkhyAnaM parArthamanumAnam ,* kAraNe kAryopacArAt / atra cAnyatamasyaikasyApi rUpasyAnuktau nyUnatetyuktaM bhavati / nanu 1 "phyir ro' zes" bya' ba' daG' / de' zin' du' Gag' thams' cad' barjuna' paDi don' can' yin' no zes' bya' badi ni' Gag daG Gag' gibdaga' ki bajen' paDi don' can' jid du' Gaga' yod' pa' gaG yin pa' de. ni' barjun' pa' jiMd yin' na / galte ' Gag daG barjun' pa' dag' thams' cad du' sel' barbye dde lta' na' gji' gaDi raG gi' Do' bo sel bar byedpa' yin no // ci ste' Gag' gi' badg' jid kyi' barjuna' pa' jid' kyi' selba' de lta' na' gji' gaDi khyad' para sel' ba* yin no|"-Psy" pR0 127 A / 2 "Gag thams' cad barjun paDi. don' can' no zes"-VT. pR0 146 B / 3"Gagyodde / ug' gi' bdaga- jid' kyis' daG brjun' paDi' don' can' jid kyis kyaG' zes'pa' st|"-VT. pR0 146 B / 4"'diDazespa "-Vr. pR. 146 B / 5"dela' galte ' Gag da bdena min' jiddaga' la nampa' thams cadduH Des' para basalba yin nazespa / "-VT. pR0 147 A / 6 "de ltara gyura na' jis' kaDi raG gi' ko bo' basala'ba' zesa paje // "-VT. pR. 147 A.| 7"ci' ste"-Vr.| 8"Gag bdaga' jid' kyi' zesa p|"-Vr. pR0 147 A / 9"bdena' pa' min' padon' can' jid' kyis' kyaG zespa / "-VT. pR0 147 A / 10 "de ltar Jis' ka' dag' gikhyad' para basala baDo zes' pa // "vr. pR0 147 B / 11 * pra0 vArtikAlaM0 pR. 467, pra0vA0 ma0 pR. 413 / "svArthaparArthavibhAgenAnumAnaM dvividhamityuktam / tatra svArthamuktam / idAnIM parArtha nirNetukAma Aha-parArthamityAdi / khArthasya anumAnatvaM vastutaH, idaM tUpacaritamiti vizeSArthe tuzabdaH / khena dRSTaH khadRSTaH, svadRSTazcAsAvarthazceti svadRSTArthaH trirUpo hetuH, sa yena vacanena prakAzyate tat parArthamanumAnam / " -vizAlA0 pR0 133 B / 12 * * tulanA-pramANavinizcaya. D.ed. pR0 187 A, N. ed. pR. 299 A / atra 'yathA svayam' ityapi pAThaH syAt , dRzyatAM syAdvAdaratnAkaraH pR0 23 / dRzyatAM TipR. 74 Ti. 2 / "kathaM punastasya parArthatvamityAha-yathetyAdi / nanu anumeya viSayaM jJAnamanumAnam , jJAnasyaiva pramANatvAt / tat kathaM vacanasyAnumAnatvamityAha - kAraNe kAryopacArAditi / " -vizAlA0 pR. 133 / / 13 tulanA-"trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnam 3 / 11 / kAraNe kAryopacArAt |3|1|2|"-nyaaybindu / "trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnamiti pramANasamuccayavRttiH / [pR. 468 ]...'trirUpaliGgAkhyAnaM parArthamanumAnam'.. [pR0 469,485]"-pra0 vaartikaalN| "trirUpaliGgAkhyAnaM parArthamanumAnam' ityAdi AcAryavacaH / " -vAdanyAyavRtti [ vipazcitArthA ] pR0 66 / 14 "atra cAnyatamasyai kasyApi rUpasyAnuktau nyUnatokA bhavati" - Psv'. / "atra cAnyatamarUpasyAnuktinyUnatetyuktaM bhavati" iti pATha eva AdaraNIyaH pratibhAti / "atra ca anyatamarUpasyAnuktiyUMnatetyuktaM bhavati iti punarnocyate, anenaiva nirdezena arthata uktatvAt / yasmAd yathA 'trirUpo hetuH' iti vacanena 'ekaikadvidvirUpo'rtho na hetuH' iti uktaM bhavati tathA 'trirUpAkhyAnaM parArthamanumAnam' iti vacanena ekaikadvidvirUpAkhyAnaM nAnumAnam , kiM tarhi ? nyUnatA sAdhanadoSaH, tataH parasya samyag nishcyaanutptteH|"-vishaalaa0 pR0 135 A I tulanA-"anuktAvapi pakSasya siddharapratibandhataH / triSvanyatamarUpasyaivAnaktiyanatoditA ||"-pr0 vaa04||23|| "trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnamityuktam / tatra trayANAM rUpANAmekasyApi rUpasyAnuktau saadhnaabhaasH|"-nyaaybindu 3 / 57 / 15 ["Don' gaG zes' pa' la' sogs' pas' VT = ] nanu ya ityAdinA trirUpaliGgAkhyAnamAtrasyAnumAnatvenokteH [ rigsa papha' mola sogas' pa. VT.%D] nyAyasUtrAditarkazAstreSu pakSavacanasyApi sAdhanatvena nirdezAdAzaGkate / parArthAnumAne prayogaH tadantarbhAvaH, sAdhanAvayavatvena nirdezAt / sa kathamiti tacchAstrakRtAM tatra kA upapattiriti / de namasa' kho' na la' dri' bara' byaDo zes' pa. VT.%3D1 ta eva praSTa iti ye sAdhyasiddhi prati azakasyApi pakSavacanasya sAdhanatvavAdina ityaashyH|"-vishaalaa0 pR. 135 A / . Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu yastarkazAstreSvanumeyanirdezasya pratijJAyAH parArthAnumAne prayogaH sa katham ? ta eva praSTavyAH / asmAkaM tu-- tatrAnumeyanirdezo hetvarthaviSayo mataH // 1 // avayaveSu yo'numeya nirdezaH so'smAkaM na sAdhanatvena metaH, tata eva saMzayotpatteH api tu hetvarthaviSayatvena / sa tena prakAzyate / 5 126 svarUpeNaiva nirdezyaH svayamiSTo'nirAkRtaH / pratyakSArthAnumAnAptaprasiddhena svadharmiNi // 2 // 1 "tataH pakSAnuktAvapi siddherapratibandhAt triSu rUpeSvanyatamasyaivAnuktirnyanatokA sAdhanadoSaH, na tu pakSAnuktiH / nanu yadi pakSavacanamasAdhanaM tadA sAdhanAGgAvasare bhavatAmapi anumeyalakSaNanirdezo na yukta ityata Aha - asmAkaM tvityAdi / nirdizyate'nena [ iti nirdezaH ] anumeyasya nirdezo'numeyanirdezaH, sa cAtra lakSaNanirdezo veyaH, na pratijJAvacanam / hetustrirUpaM liGgam, tasyArthaH hetvarthaH, sa viSayo yasya sa hetvarthaviSayaH / yasmAdanumeyalakSaNanirdezena hetvartho'viparItaH prakAzyate tasmAt tadviSayatvAt sAdhanaprastAve'pi tadupanyAsa iti vAkyArthaH / avayaveSvityAdi / avayaveSu prastuteSu yo'numeya nirdezaH so'smAkaM na sAdhanatvena, kasmAt ? tata eva saMzayotpatteH / tata iti AdyAditvAt saptamyarthe tasiH / tatraiva anumeye saMzayotpatteH [ pR0 135 B ] ityarthaH / athavA hetupaJcagyantAdevAyaM tasiH, tata eva anumeyopalabdhihetoH saMzayospatterityarthaH / etena anumeyasya sandigdhatvaM darzayannimamarthaM prakAzayati - siddhaH sAdhanam, netaraH / anumeyaM ca sandigdham / ...... anumeyasya cAsAdhanatvadarzanena tadvAkyasyApi darzitaM bhavati / tathAhi - artha eva sAkSAd gamakaH, na vacanam / tat zaktArtha sUcakatvAt paramparayA sAdhanaM bhavati / yatra arthe eva sAdhyasAdhanAzaktirnizcitA tatra vacane sutarAmazaktiriti vyaktameva pratIyate api tvityAdinA 'hetvarthaviSayo mataH' ityasyArtho vyAkhyAyate / nanu hetvartha lakSaNanirdezaH tarkazAstre'nyathA kRtaH, sa kasmAdatrakriyata ityata Aha - sa tena prakAzyate iti / yasmAdasmadiSTo [yo]'numeyaH sa eva tena hetunA sAdhyate na paraparikalpitaH tasmAt tasya lakSaNaM nirdizyate, 'etAdRza evArtho hetunA sAdhyaH, na tadviparItaH' iti yathA jJAtaM syAdityAzayaH / tasmAdatra saMkSepeNa nirdezaH / bahUnAM sAdhyaviSayA vipratipattirdRzyate, tasmAt tannirAkaraNArthaM zAstre pakSalakSaNaM darzitam / na tu prayogakAle sa nirdezya upayogAbhAvAt [pR0 136 4 ] / " - vizAlA0 / "nanu ca viSayopadarzanAya pratijJAvacanamasAdhanAGgamapyupAdeyameva / 1 - | vaiyarthyAt [ vAdanyAya. pR0 65 ] / samuccayaTIkAkArAstvAhuH - nanvityAdi / netyAdyuttaram / apradarzite tu sambandhe saMzayotpattihetutvAdidamuktam - tata eva saMzayotpatteriti / ...... 'asmAkaM tu tatrAnumeyanirdezo hetvarthaviSayo mataH' ityapi vacanaM virudhyate yasmAt 'tatreti tarkazAstrasya sambandho'trAbhidhIyate / prayogasya tu sambandhe bahu syAdasamaJjasam // 1 // " - - vAdanyAyavRtti [ vipazcitArthA ] pR0 65-66 / " nanvAcAryasya pakSavacanamasAdhanatveneSTamiti kathaM jJAyata ityAha - hetvarthaviSayatvena tadazaktoktirIritA / hetorarthaH sAdhyaH, sa viSayo'syeti hetvarthaviSayaH, tattvena sAdhyArtho - padarzakatvena tasya pakSavacanasya sAdhyasAdhanaM prati azaktasyoktirIritA nirdiSTA AcAryeNa 'tatrAnumeyanirdezo hetvarthaviSayo mataH' ityanena granthena / tato jJAyate pakSavacanamasAdhanamiSTamAcAryasyeti / " - pra0 vA0 ma0 4 / 18 / " nanvAcAryasya pakSavacanamabhimatameva, yadAha - svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanecchayA / pakSadharmatva sambandhasAdhyokteranyavarjanam // [ pramANasamuccaya 4 / 6 ] / naitadasti / yataH hetvarthaviSayatvena tadazaktoktirIritA // [ pra0 vA0 4 / 18 ], yadAha - 'tatrAnumeyanirdezo hetvarthaviSayo mataH / asmAkaM tu yo'numeya nirdezaH sa hetvarthaviSayatvena, na sAdhanatvena' / .......... [ pR0 488 ]... kathaM tarhi idamuktam- 'asmAkaM tu pakSanirdezo yaH sa na sAdhanatvena api tu hetvarthaviSayatvena' iti [ 10 490 ] / " - pra0 vArtikAlaM0 / 2 'mata: ' Psy'. VI. madhye nAsti, pra0 vArtikAlaGkAre'pi nAsti / PSv madhye 'mataH' ityasya sthAne 'nirdezaH' iti dRzyate / 3 dRzyatAM TipU0 124 paM0 10 / pra0 vArtikAlaM0 pR0 489 / pra0 vA0 4 / 16 / 4 " sAdhyate" Psv'-' / 'upadarzyate' iti 'khyApyate' iti vA ityapi pATho'pyatra cintyaH / " tasmAdanumeyasyopadarzanArtha siddhayartha pakSavacanamupAdeyaM nAnyadityupaskAraH / " - vAdanyAyavRtti. pR0 66 / 5 pra0 vArtikAlaM pR0 545, 546, 549 / pra0 vA0 ma0 pR0 424,445, 458, 459 / tulanA - diGgAgapraNItanyAyamukhasya cInabhASAnuvAdamavalambya Prof. Giuseppe Tucci ityebhirvihite English bhASAnuvAde pakSasvarUpa mitthamupalabhyate--- [ tRtIyaH Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parArthAnumAnaparicchedaH] bhoTapariziSTe pramANasamuccayaH / 127 I have compiled this book, because I desire to ascertain what is the real nature of the arguments meant to prove [ a thesis as well] as to refute it. The proposition and the other terms are called the proof [ar ] Here is called 'proposition' only that particular argument that we want to prove in accordance with our own opinion. It must be such as no argument contradictory [to it] can exclude it. "The proposition etc."; this means that through the formulation of a proposition, a reason and an example, an argument which has not yet been understood by another (man), is made evident to him. That many ternis represent the sadhana, syllogism, was already asserted by Vasubandhu in his Vadavidhi etc. but they are called here: "the sadhana" in the singular, in order to show that they have as a whole the nature of a syllogism. Therefore we must acknowledge that when some terms) are defective there is an error of the syllogism. The word "here" (atra) is meant either to introduce the beginning [37] of the sastra, or has the meaning of restriction (avadharana); that is: among these terms, such as: "proposition etc." Therefore (the author] uses the word: "here". "Only" is used in order to distinguish (the proposition from the other members of a syllogism]. "In accordance with our opinion" is used here in order to express that the proposition is independent of the sastra, but is established in accordance with one's own opinion. "That we want to prove" means that we do not want as a proposition (a sentence] having the nature of the proof (sadhana). Were not the probandum defined in this way, that is as a proposition that "one wants to prove", then even a fallacious reason or a fallacious example [hetvabhasa, drstanta-abhasa ] could be called a proposition. In order to show that it must be devoid of any fallacy, such as those admitted by other schools, (the author ] says: "it must be such as no argument contradictory [to it) can exclude [it]." [This can mean] also that it is not excluded by a sentence having a contradictory meaning. [A proposition is called a fallacious proposition] when one of the [five] following case 1. If it is 'self-contradictory :) e. g if one says: "all words are false." 2. If it is contradictory to the proposition that one has already assumed as the probandum; e. g. if a Vaisesika says: "sound is eternal," 3. If it is excluded by a statement generally accepted as true ( prasiddha], when the proposition is concerned with some notion that cannot be the object of inference, because there is no other homogeneous thing, which can be referred to as a positive instance ( sapaksa ]; e. g. if one says: "sasi [an epitheton of the moon is not the moon, because it exists." 4-5. If[ the particular attribute ) of the subject (dharmin), that one wants to prove, is contradicted either by an inference or by direct perception, the validity of which is generally admitted. E. g. if one says: "sound cannot be heard", this proposition is contradicted by the evidence of direct perception. [If on the other hand so nebody says; "the pot is eternal", this proposition is Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya TippaNeSu [tRtIyaH . sa ca svarUpeNaiva nirdezyaH svayamiSTaH / svarUpeNaiveti sAdhyarUpeNa, na tu siddhasAdhanarUpeNa / tathAca siddha contradicted by inference.-nyAyamukha. pR. 5-7 / cInabhASAnuvAdAnusAreNAsya saMskRtamIdRzaM sambhAvyate"sAdhanadUSaNasvarUpavyutpAdanArthamidamArabhyate / pakSAdivacanAnIti sAdhanaM taMtra tu svayam / sAdhyatvenepsitaH pakSo viruddhArthAnirAkRtaH // 2 // paMkSAdIti, pakSahetudRSTAntavacanairhi pareSAmapratIto'rthaH prtipaadyte| [vasubandhunA ] vAdavidhyAdau bahUnAM vacanAnAM sAdhanatvAbhidhAne'pi atraikavacananirdezaH samastAnAM sAdhanatvapratipAdanAya / tenAnyatamasya nyUnatAyAM sAdhanadoSaH / 'tatra zabdaH zAstropanyAsArtho'vadhAraNAoM vA 'teSveva pakSAdiSu' iti / 'tu'zabdo vizeSaNArthaH [pakSamitarebhyo vyAvartayati / svayamiti zAstrAnapekSamabhyupagamaM darzayati / 'sAdhyatvenepsitaH' iti anabhidhAne asiddhahetu dRSTAntAbhAsayorapi pakSatvaM syAt / "viruddhArthAnirAkRta iti / [yadi viruddhArthena na nirAkriyate sa pakSaH, anyathA tadAbhAsaH ] / yadi viruddhArthavAcinA svavacanena bAdhyate yathA 'sarvamuktaM mRSA' iti, pUrvAbhyupagamena vA yathA aulUkyasya 'nityaH zabdaH' iti sAdhayataH, yatrApya pAdhAraNatvAdanumAnAbhAve zAbdaprasiddhena viruddhanArthenApodyate yathA 'acandraH zazI sattvAt' iti, yo vA dharmI dharmaviziSTaH sAdhayitumiSTaH tatra yadi pratyakSAnumAnaprasiddhena bAdhyate yathA 'azrAvaNaH zabdaH' 'nityo ghaTaH' iti [nAsau pkssH]|" 1 "svarUpeNaivetyAdi / atra rUpa-nipAta-iSTa-svayaMpadaizcaturbhiryathAkramam 1 asiddhaH 2 asAdhanam 3 icchAviSayIkRtaH 4 sAdhanakA sisAdhayiSitazca gRhyate / tatazca catUrUpaM sAdhyamiti darzitaM bhavati / na siddhasAdhanarUpeNeti yathAkrama rUpanipAtAbhyAM vyavacchedyaM darzayati / tathAhi - svarUpazabdena asiddhaM gRhyate, tadvayavacchedyaM siddham , [ yathA ] 'zabdaH zrAvaNaH' iti / svarUpeNaiva iti nipAtena asAdhanaM gRhyate, asiddhamapi sAdhanatveneSTaM tadvayavacchedyam , yathA asiddhahetudRSTAntau 'zabdo nityaH cAkSuSatvAd buddhivat' ityetAdRzarUpau / tatra siddhavyavaccheda phalasya [go sla'ba' jid' kyi' kyira' ' sAdhanavyavacchedaphalameva 'tathAca' ityAdinA darzayati / tathAcetyavadhAraNe satItyarthaH / hetuzca dRSTAntAbhAsazca, tau asiddhau ceti vigrahaH / asiddhahetudRSTAntAbhAsavacanaM parihRtaM bhavati / pratijJAtvena [ dor' bar' 'gyur VI=] pratikSipta bhavatItyarthaH / ......[ pR0 136 B] tau sAdhyarUpeNa na nirdezyA viti, asiddhayorapi sAdhanatvenAbhidhAnAt / [pR. 137 A] "zAstrAnapekSamiti zAstranirapekSamityarthaH / abhyupagama iti pratijJArthaH, so'bhyupagamyata ityabhyupagamaH / ... svayamiSTa ityanena zAstrAnapekSamabhyupagamaM darzayati...[ pR0 137 B]..'tammAdanukto'pi icchayA vyAptaH sAdhyaH / tadanvayAbhAve sAdhyavaikalyAdayo dRSTAntAdidoSA iti / anirAkRta ityAdi / pratyakSazvAsAvarthazceti pratyakSArthaH, sa cAnumAnaM cAptazca prasiddhazceti vigrahaM kRtvA dvandvaikavadbhAvena tathA nirdezaH / svadharmiNIti nimitte saptamI / svadharminimittena anirAkRta ityarthaH / etaduktaM bhavati-vadharmiNi bAdhAyAM tadvAreNAyAtA bAdhA yadi sAdhyadharme'pi na bhavatItyarthaH [pR0 138 B]"vishaalaa0|| tulanA- "kIdRzaH punaH pakSa iti nirdezyaH / svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRtaH pakSa iti / svarUpeNeti sAdhyatveneSTaH / kharUpeNaiveti sAdhyatvenaiveSTo na sAdhanatvenApi / yathA zabdasyAnityatve sAdhye cAkSuSatvaM hetuH zabde'siddhatvAt sAdhyam , na punastadiha sAdhyatvenaiveSTaM sAdhanatvenAbhidhAnAt / khayamiti vAdinA / yastadA sAdhanamAha / etena yadyapi kvacicchAstre sthitaH sAdhanamAha tacchAstrakAreNa tasmin dharmiNi anekadharmAbhyupagame'pi yastadA tena vAdinA dharmaH svayaM sAdhayitumiSTaH sa eva sAdhyo netara ityuktaM bhavati / iSTa iti yatrArthe vivAdena sAdhanamupanyastaM tasya siddhimicchatA so'nukto'pi vacanena sAdhyaH / tadadhikaraNatvAd vivAdasya / yathA parArthAzcakSurAdayaH, saGghAtatvAt , zayanAsanAdyaGgavaditi, atrAtmArthA ityanuktAvapi AtmArthatA sAdhyA, tena noktamAtrameva sAdhyamityuktaM bhavati / anirAkRta iti etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitumiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAna pratItivavacanairnirAkriyate na sa pakSa iti pradarzanArtham |"-nyaaybindu. 337-48 / 2"asiddhahetudRSTAntAbhAsavacanaM parihRtam"- Psv. / maranamaina 1 TipR0 73 pN010-11| 2 pra0vArtikAlaM0 pR0 510,519, 522,561 / pra0 vA0 ma0pR0 443 / nyAyavArtikatAtparyaTIkA. 1 / 1 / 33 / TipR0 73 Ti. 3,4 / 3 tulanA - "pakSAdivacanena hetudRSTAntayoH parigrahaH / bahanAmavayavAnAM sAdhanatvAbhidhAne'pi 'sAdhanam' iti caikavacananirdezaH samasta sAdhanatvakhyApanArtham / " - nyAyapravezavRtti pR0 13-23 / 4 "nyaaymukhe-ydi....."saadhytH|" -pra0 vArtikAlaM0 4 / 103, pR0 526 / Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parArthAnumAnaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| 129 hetudRSTAntAbhAsavacanaM parihRtaM bhavati / 'tau [hi ? ] sAdhyarUpeNa na nirdezyau / svaiyamiti zAstrAnapekSamabhyupagamaM darzayati / sa ca anirAkRtaH pratyakSArthAnumAnAptaprasiddhana svadharmiNi / yo hi dharmI dharmaviziSTaH sAdhayitumiSTastatra yadi sAdhyadharmavirudvena pratyakSAnamAnAgamaprasiddhena dharmAntareNa anirAkRtastahi sAdhya nirdezo niravadyaH / anyathA tadAbhAsaH, yathA-azrAvaNaH zabdaH, nityo ghaTaH, na santi pramANAni prameyArthAnIti pratijJAmAtreNa, yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve 1'tau hi sAdhyarUpeNa na nirdizyate' ityapi pATho'tra bhavet / 2 "uktamAcAryeNa - svayamiti zAstrAnapekSamabhyupagamaM darzayati iti / " -pra0vArtikAlaM0 pR0 495 / "AcAryo vRttI Aha - svayamiti zAstrAnapekSamabhyupagamaM darzayati / " -pra0 vA0 ma0 4 / 30, pR0 425 / "svayamiSTa ityanena [ vacanena Psv' ] zAstrAnapekSamabhyupagamaM darzayati / " - PSv. VT. / 3 "ata evAha - 'yo hi dharmI dharmaviziSTastatra yadi sAdhyadharmaviruddhana pratyakSAnumAnAgamaprasiddhena na bAdhyate sa pakSaH, anyathA tadAbhAsaH' iti / " -pra. vArtikAlaM0 pR0 551 / tulanA-pra0vA0 4 / 136-148 / "yo dharmI dharmaviziSTaH' ityanena sAdhyadharmaviziSTasyaiva dharmiNaH sAdhyatAM darzayan kevalasya dharmiNa uparodhe'pi bAdhA na bhavatIti prakAzayati / yadi tatreti sAdhyadharmaniSedhanimittena tena dharmAntareNa yadi nirAkRtaH, yadi tasmin bAdhye tadvAreNAyAtA bAdhA sAdhyadharme'pi na bhvtiityrthH|"-vishaalaa0 pR0 140 A / 4 'tarhi' ityasya sthAne 'tadA' iti evaM hi' iti vA pATho'pi bhavet / 5 tatrAcAryeNedamuktam-svarUpeNaiva nirdezyaH svayamiSTo'nirAkRtaH pakSaH yadi prtykssaanumaanaagmprsiddhen| tadyathA azrAvaNaHzabdo nityo ghaTa iti na santi pramANAni prameyArthAnIti pratizAmAtreNa, yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve zAbdaprasiddhana viruddhanArthena apodyate na sa pakSa iti|" Aha cAcAyeH-yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve zAbdaprasiddhena viruddhanArthenApodyate na sa pakSa iti yatra viSaye pratipakSabhUtasyAnumAnasyAsAdhAraNatA tata eva tadabhAvaH / abhAve zAbdaprasiddhamanumAnaM bAdhakaM na sa pakSaH / " [pR0 534 ] 'acandraH zazI sattvAditi [pR0 535].....'yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve..... prasiddhena viruddhanArthenApodyate na sa pakSa iti [pR0 536 ].."uktam- 'asAdhAraNatvAdanumAnAbhAve' iti... acandraH zazI sattvAditi |"-pr0vaartikaalN0 / "anumAnabAdhAyAmantarbhAvAdanayorabhyupagamapratItibAdhayoH siddhayorapi pRthagAkhyAne prayojanaM darzayannAcArya ete abhyupagamapratItibAdhe sahetuke prAha -na santi pramANAni prameyArthAnIti pratisAmAtreNeti / atra pratijJAmAtra zAstrakhavacanayoH siddhayoraprAmANyapratijJAbAdhakamuktam / yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve zAbdaprasiddhanApodyate na sa pakSa iti / atra zAbdaprasiddhena zazinazcandratvena acandratvapratijJAyA bAdhanamuktam / anumAnAdhyakSabAdhane tu na sahetuke prAha 'azrAvaNaH zabdo nityo ghaTaH' iti // tasmAd viSayabhedopalakSaNArtha shetutvaahetutvdrshnm| pratyakSAnumAnabAdhe sarva viSaye, abhyupagamapratItibAdhe tu niyataviSaye ityarthaH |"-pr0 vA0 ma0 4.130, pR0 457 / "udAharaNamapyatra sadRzaM tena varNitam [pra. vA. 496] / atra zAstra-[kha]vacanayoAghAtena AcAryeNa udAharaNamapi sadRzamabhinnaM varNitam , yathA na santi pramANAni prameyArthAnIti |"-pr0 vA0ma0 pR. 446 // "yo'candravaM zazini pratijAnIte taM prati candratvasAdhanAya lokasya bruvato'numAnAbhAva AcAryeNoktaH- 'yatrApyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve zAbdaprasiddhana viruddhanArthenApohya(gha)te yathA 'acandraH zazI sasvAt' iti nAsau pakSaH' ityetena grnthen|" - tattvasaM0 paM0 // 1396 // pR0 411 / "azrAvaNaH zabda iti |...[pR0 140 A].. iti pratyakSeNa bAdhanam / ..... anumAnavirodhasyodAharaNaM nityo ghaTa iti |......[pR0 140 B] na santi pramANAnIti AptabAdhAyA udAharaNam [pR0 141 A] / yenaivamete samAne tena udAharaNamapi atra sadRzaM darzitamAcAryeNana santi pramANAni prameyArthasAdhanAnIti / ........"pratijJAmAtreNeti |[pR0 141 B] yatrApItyAdinA prasiddhibAdhAmudAharati / atra acandraH zazIti pratijJA / 'zazinazcandravAcyatvaM nAsti' iti asyA arthaH / sa ca zAbdaprasiddhana viruddha nArthenApodyate / zAbdI prasiddhiranumAnam , tena prasiddho nizcitaH shaabdprsiddhH| [pR0 142 A]..'asAdhAraNasvAditi / sattvAdibAdhakasya hetorasAdhAraNatvAt / tasmAcAnumAnAbhAvaH / [pR. 142 B] |" -vizAlA0 / vistarArthibhiH savRttikaM pramANavArtikama [492-148 1 atra draSTavyam / "tatra pratyakSanirAkRto yathA azrAvaNaH zabda iti / anumAnanirAkRto yathA nityaH zabda iti| pratItinirAkRto yathA acandraH zazIti / svavacananirAkRto yathA nAnumAnaM pramANam / iti catvAraH pakSAbhAsA nirAkRtA bhavanti / evaM siddhasyAsiddhasyApi sAdhanatvenAbhimatasya khayaM vAdinA tadA sAdhayitumaniSTasyoktamAtrasya nirAkRtasya ca viparyayeNa sAdhyaH tenaiva svarUpeNAbhimato vAdina iSTo'nirAkRtA pakSa iti pakSalakSaNamanavayaM darzitaM bhvti|"-nyaaybindu. 3150-56 // 6 "prameyArthasAdhanAni" -- PSY. VT. / nayaTi. 17 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [tRtIyaH zAbdaprasiddhana viruddhena arthena apodyate yathA acandraH zazI sattvAditi / idaM dharmasvarUpanirAkaraNadvAramAnaM darzitam / bhanayA dizA dharmadharmivizeSasvarUpanirAkaraNamapi veditavyam / tadyathA - nAnyo'vayavI avayavebhyaH, tulAnativizeSAgrahaNAt / 1"arthena" - Psv' anusAreNa naasti| 2"idaM ca dharmavarUpavirodhena nirAkaraNadvAramAtraM darzitam" - Pav | "ebhirdharmasvarUpanirAkaraNadvAramAnaM darzitam"-Psvl | "idaM dharmasvarUpanirAkaraNena diGmAtramuktam" iti pATho'pi Vr. anusAreNa bhavediti bhAti / "['di ni' zes pa la sogaspa ste / VT = ] idmityaadi| atra dharmadharmisamudAya eva saadhyH| tataH sarvathA samudAyanirAkaraNAdeva [je bar 'gog' ciG' VT = ] uparodhaH / sa kvacid dharmadvAreNa dharmidvAreNa tadubhayadvAreNa tadvizeSadvAreNa vA kriyate iti tena vyapadizyate / idamudAharaNacatuSTayaM dharmasvarUpanirAkaraNena dharmasvarUpanirAkaraNamukhena ekasya prakArasya darzanAd dimAtrama | bazadUpa. VT = ] uktama / anayA dizA dharmadharmivizeSANAma [je. skabs subab pasi V=D] upasthitasAdhyAvinAbhAvinAM dharmisvarUpasya ca nirAkaraNadvAreNa prakArAntarANi veditavyAni |"-vishaalaa0 pR0 144 A / "nanu 'azrAvaNaH zabdaH, nityo ghaTaH, nAnumAnaM pramANam , acandraH zazI' ityudAharaNairebhirdharmasvarUpanirAkaraNena bAdhA darzitA yathApratijJAtadharmamAtrasya viparItadharmopasthApanena nirAkaraNAt / dharmivizeSasya dharmavizeSasya dhamisvarUpasya ca bAdhanena pakSabAdhAsti sA kathamavagantavyetyAha -'dhamidharmavizeSANAM svarUpasya ca dharmiNaH / bAdhA sAdhyAGgabhUtAnAmanenaivopadarzitA' [pra0 vA0 4 / 151], dharmidharmayorvizeSANAM, vyaktibhedApekSayA bahuvacanam , dharmiNaH svarUpasya ca, sarveSAmeSAM sAdhyaM prati aGgabhUtAnAM bAdhA anenaiva dharmasvarUpanirAkaraNapareNodAharaNena sAdhyatopalakSaNatvAd bAdhA upadarzitA / 'tatrodAhRtidiGmAtramucyate'rthasya dRSTaye' [pra0 vA0 4 / 152], tatra 'azrAvaNaH zabdaH' ityAdiSu udAharaNadiGmAtramucyate 'sAdhyAGgabhUtasya sarvasyaiva bAdhA bhavati' ityarthasya dRSTaye darzanArtham |"-pr0vaa0m0 4 / 151-2, pR. 464-5 / tulanA - "kathaM tarhi dharmadharmitatsamudAyavizeSanirAkaraNamedaH ? tabAreNa nirAkaraNAt / yaddAreNa hi samudAyo nirAkriyate tena vyapadizyate / paramArthataH samudAyanirAkaraNameva |"-pr0 vArtikAlaM0 4 / 40, pR0 501 / 3"karaNaM veditvym|" - Psv' / "raNamapi lakSitaM veditavyam"- Psvi | 4"yathA"-Psv| 5 "avayavI avayavebhyo'nyaH' iti pratijJAyAM kRtAyAM nAnyo'vayavI avayavebhyaH tulAtativizeSAgrahaNAditi / idaM / sun' 'byin' po VT=] prativacanam / anena ca anyavizeSo nirAkriyate nAnyatvamAtram / tathAhi ... [pR0 144 A ]...."nAnye'vayavA avayavina iti dharmavizeSanirAkaraNam / avayavA avaya. vino'nye iti prtijnyaa| atra avayavA dharmiNaH, teSAmanyatvaM dharmaH sAdhyaH / teSAM ca keSAJcit pratyakSatvaM vizeSaH pareNAbhimataH tato'nyatve tato bhedena abhAsanAdanupapannaH / / pR0 145 BT......'nAsti dravyamityAdi / ..... 'dravyamastIti pratijJA / dravyaM pRthivyAdi, tadasti sadityarthaH / sattAyogAt kANabhujasya dravyAdi trayaM sadityabhimatam / tato guNAnAmapi dravyatApattiH, dravya sthitAtmasattAsambandhAt / [pR0 146 A]........ yat sattAvad na tadravyam , guNavat / dravyAbhimataM ca vastu sattAvaditi viruddhavyAptena dharmisvarUpanirAkaraNAt pratijJAdoSaH |"-vishaalaa0 / tulanA-pra0 vA0ma0 Ti0 pR0 468-469 / "para* syAvayavebhyo'vayavino gurutvAdiguNayogino'nyatve'bhimate yadocyate-"nAnyo'vayavI avayavebhyaH tulAnativizeSAH grahaNAditi, etad dharmavizeSanirAkaraNenodAharaNaM boddhavyam / tathAhi nAtrAnyatvamAnaM niSedbhumiSTam , tathAtve dharmasvarUpanirAkaraNodAharaNametat syAt / tasmAdanyatvasya sAdhyadharmasya nAntarIyakA gauravAdayo vizeSA nirAkartumiSTAH / tathA ca dharmavizeSodAharaNameva tat / [4 / 152, pR0 465] tatra pareNAvayavinaH sakAzAdavayavAnAmanyatve pratijJAte yaducyate nAnye'vayavA avayavinaH, apratyakSatvaprasaGgAditi tad dharmivizeSanirAkaraNodAharaNam / tathAhi-avayavAnAM bhedamicchan pratyakSatAmapIcchati / anyatve ca nirAkRte pratyakSatAyAzca nirAsAdavayavAnAM dharmivizeSanirAkaraNodAharaNatvaM vyaktam / abhyupagama eva cAtra bAdhakaH, avayavAdarzane dravyAdarzanasvIkArAt / guNavyatiriktaM dravyamastIti pareNokte yadocyate nAsti dravyaM guNadravyANAM dravyAdravyatvaprasaGgAt tad dharmisvarUpanirAkaraNodAharaNam / tathAhi-dharmiNa eva dravyasya svarUpamAtra(pamatra ?) niraakriyte| guNadravyANAmanyonyaM bhedaH / guNo'pi dravyaM syAd dravyaM ca guNaH bhedAvizeSAdityabhyupAyasya bAdhakatvam [pR0 468-469]"pr0vaa0m0|"naanyo'vyvii avyvebhystulaantivishessaagrhnnaat| nAnye'vayavA avayavinovA, apratyakSa svaprasaGgAt / nAsti dravyaM guNadravyANAM dravyAdravyatvaprasaGgAt [pR0 553]...."nAnye'vayavA avayavina:, tasya aprtyksstvprsnggaat|anytve hi tessaamprtyksstaayaamvyvimo'pyprtyksstaaprsnggaat|............."naasti dradhyamiti guNavyatirikta miti sambandhaH / guNadravyANAM dravyAdravyatvaprasaGgAditi guNasya vA dravyatvaM dravyasya vA guNatvamityarthaH / tathAhi Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parArthAnumAnaparicchedaH] bhoTapariziSTe pramANasamuccayaH / 131 nAnye'vayavA avayavinaH, apratyakSatvaprasaGgAt / nAsti dravyam , guNadravyANAM dravyAdravyatvaprasaGgAt / *ubhayasvarUpavizeSa [nirAkaraNa] yathA* sarva vAkyamanRtArthabhiti / yadetad vAkyaM 'vAkyamasti vAkyAtmanA anRtArthatvena ca' iti, asya anRtatve vyatireke sati parasparavyAvRttatvAdrUpaM sattayAdhiSThitaM dravyasya grAhyaM guNAnAmapi tathaiveti nyAyaH / tato dvayoH parasparaparihAreNa sthitayoreko guNo'nyad dravyamiti kuto vivekaH ? aparasparaparihAre'pi kuto vivekaH? [pR0554 ]"-pra0 vaartikaalN| vistarArthibhiH savyAkhyAH pramANavArtikakArikA [4 / 152-163 ] atra vilokanIyAH / nayacakravRtti. pR0 172 paM0 16-19 1* * PSv* madhye etatsthAne 'evam' iti paatthH| * * etacihnAntargatapAThAt paratastu Psvdeg anusAreNa sarvaH saMskRtAnuvAdaH, PSY' madhye tu tatra vizRGkhalo'nuvAdaH / VT. anusAreNa tu yAdRzaH pAThaH saMbhavati sa vizAlAmalavatyantagatapratIkata unnayaH / "ubhayasvarUpanirAkaraNamukhenodAharaNaM tadyathA sarva vAkyamanRtArthamiti / 'anRtArtha vacaH sarvamiti vaakyaanRttvyoH| tatsvarUpavizeSasya kSepe doSo vivakSite // 275 // ' vAkyatvamanRtatvaM ca sAmAnyena yadA nirAkartumabhipretaM tadobhayasvarUpanirAkaraNam, yadA tu vAkyasya dharmiNo dharmo'nityatva[manRtatvaJcAnatAbhidheyatvaM tadobhayavizeSanirAkaraNam , sarvasya vAkyavizeSasyAnRtAbhidheyatvasya ca nirAkaraNAt / prAmANyaM hi vacanasAmarthyAt , atastena vAkyatvAnRtAbhidheyatvAbhAva(tvobhaya ?)nirAkaraNaM dharmi vizeSazcAtra kazcidanityatvAdiko drssttvyH| yadi hyanityatvaM na sAdhyate vyarthakameva vaktRprAmANyAGgIkaraNam / yadi nityatA syAnna vaktrA kiJcit kriyeteti vyartha eva vaktA syAdataH svavacanaviruddhametat / 'yadi nityaM bhavedvAkyaM vakturvyarthatvamApatet / avAkyarUpopakRtau siddhopasthAyitApatet // 276 // ' vakturhi vAkyasvarUpamanupakurvANasya na vAkyopakAritA / atatkRtopakAre na tasya kiJcidityanupakArI na vAkyena vaktApekSyeta / apekSyate ca / tasmAdanityatA tasya saadhniiyaa| tatastadvizeSa nirAkaraNamukhenAyaM pakSAbhAsa iti kathitam |"-pr0 vArtikAlaM0 pR. 554-5 / 2 "sarva: vAkyamanatArthamiti prtijnyaa| anena ca 'svasmAdanyat sarvaM vAkyamanRtArthamiti prtijnyaayte| parapratipAdanAya vacanamuccArayataiva vAdinA khavacanaM pramANamabhyupagatam / tasmAt tadatrAvivakSitam / tasmAt 'sarva'zabdo'tra vAkyaikadeze parasyaiva [vAkye] vrtte| yacca 'vAkyam' ityanUdyate tad vAkyaM kIdRzamityAha-vAkyamasti cAkyAtmanA anRtArthatvena ca iti / vAkyAtmaneti vAkyasvarUpeNa , anena dharmisvarUpamanUdyate / anRtArthatvena ceti ayathArthatvena, anena ca dharmasvarUpam / itthambhUtalakSaNe iyaM tRtiiyaa| cazabdo dharmidharmavizeSAnuvAdavAkyasaMgrahArthaH / tat punaH kIdRzamiti cet , 'vAkyasya vizeSo 'nityatvAdirasti, anRtArthatvasya ca anRtapadAbhidheyatvAdirasti' evaMvidham / asyeti anuvAdavAkyasya / asyApi pratijJAvAkyena bhAratAdivAkyavadanRtArthatvaM prtijnyaayte| tasya cAnRtArthatve bhAratAdivAkyasvarUpamavAcakamapi satyArtha sambhavati yaccAsatyArthatvaM tadvizeSaH so'pi hIyate / tasmAt pratijJA svavAcye nirAkRtA bhavati tatsvarUpadvAreNa [pR0 146 B] vizeSadvAreNa vA / tatra yadi vAkyAsatyatvayoH sarvathA nirAkaraNamiti anena dharmadharmisvarUpanirAkaraNadvAreNa pratijJArthanirAkaraNaM darzyate / kathaM kRtveti cet, vAkyAsatyatvayoriti nimittArthA saptamI / tenAyamartho bhavati-yadi vAkyena dharmiNA asatyArthena sAdhyadharmeNa ca nimittena sarvathA nirAkaraNaM pakSIbhUtam / idamuktaM bhavati-yadi dharmirUpe dharmarUpe vA bAdhyamAne tadvAreNa sAdhye samudAye bAdhA bhavati tathA sati ubhayasvarUpanirAkaraNamiti / 'sarvathA' ityanena sarvaprakAreNa samastaM sAdhyaM yadi uparudhyate tarhi pratijJAdoSaH na tu yathA kecidAhuH dharmimAtrabAdhayeti drshyti|......evN tAvat [stra' jilta zin' paDi Gag gi VT.=] yathAzabdaM vAkyasyAnRtArthatve ubhayasvarUpadvAreNa nirAkaraNam / [da' ni' spas' zin' pa VT. = ] idAnIM zabditasya ayathArthatve vizeSadvAreNa pratijJArthanirAkaraNapratipAdanAyAha-athetyAdi / vAkyAtmana iti |..........aympi ka iti cet, dhrmivaakyvishessH| kuto'yamiti cet, yataH sa vAkyAtmabhUtaH / api ca dharmidharmavizeSanirAkaraNapratipAdanaM prakRtam, yatastadanantaramevoktam-tathAsati ubhayavizeSanirAkaraNamiti / tasmAdayaM sAmAnyazabdo'pi prakaraNAt sAmarthyAca vAkya 1"ra' jidU' las'-VT. I tulanA-"sarva mithyA bravImIti naitad vAkyaM vivakSyate / tasya mithyAbhidhAne hi prakrAnto'rtho na gamyate // 33 // 23 // na ca vAcakarUpeNa pravRttasyAsti vAcyatA / pratipAdyaM na tat tatra // 3 / 3 / 24 // asAdhikA pratijJeti neyamevAbhidhIyate / yathA tathAsya dharmo'pi naiva kazcit pratIyate ||333225||"vaakypdiiy. / pra0 vA0 4 / 94,103 / nyAyabinduTIkA 3 / 54 / 2 'Gag' phyogs cig' pha rol bo'i kho' na la' 'jug' go // "-VT.I 3 'g' gi' bdag' jid kyis-VT. = vAkyAtmatvena ? / 4 'kya-VT. = api?| 5 'brjuna' chig' gi' baud par' vya' ba can' jid la sogas pa'-VT. / (anRtAbhidheyatvAdiH ?) / 6 "aditi zesa pa"Vr | 7 'Gag daG bden min' jidda gala' VT. I (vAkyAnRtatvayoH ?) / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtasya nayacakrasya TippaNeSu [caturthoM yadi vAkyAnRtatvayoH sarvathA nirAkaraNaM tarhi ubhayasvarUpanirAkaraNam / atha vAkyAtmana anRtatvena nirAkaraNaM tarhi ubhayavizeSanirAkaraNam / / [atha caturthasya dRSTAntaparicchedasya katipayoM'zaH] 5 * chul gbhum' taMgs' zes' bodpa' las // phaiyogs' kyi' chos' su. legs' gnas' pti|| lhag' ma' chul jim' su grags' pa // pe' yis' rav' tu ston' para byed // 1 // toga' geDi bastan bcosnams su ni phyogs kyi' chos' jid cam gatan' chigs kyi byor ba yin" no zes' grags' te| per na' 'di' byas' pati' phyir' zes' pas' sma mi taga para gobar byed palta buddo| machan' jid' lhag' ma ni khyor ba la ma bod' pas' deDi' don' du' pe' boMd par' byo| 10 bUb' byaDijes su. 'yo baDi rtags // sphub bya' med na' med jid' gaG // chos' mathun' cig' zos' daG bcas jhis // pe la rab' tu bastan' para bya // 2 // jais su' 'yo' ba thams cad du' 'yoDo // gaG zes' pa ni boMd' para byo|| chos mathun pani re zig' spa mirtaga' ste' byas' paDi piyara zes bya' ba la buDao // galte ' gaG' bhela' balas' byuG' ba de mirtag' para bum' pala' sogasa pala mathoG' badezindu' chos' mi mathun' pala' yaGag pa cola' baha 15 nam' mkha'' la' mathoG baDi phyir [ pR0 61] * 1... vizeSe eva vrtte| [pR. 147 A]......asatyArthatvenApi iti / asatyo'rtho'bhidheyo yasya, tadbhAvo'satyArthatvam / sa ca sAdhyadharmasya vizeSaH / idaM cAnantaroktopapattyaiva prtiiyte| apizabdAt kenacid vizeSAntareNApi / tRtIyeyaM hetau / tato'yaM vAkyArtho bhavati-atha dharmivizeSeNa anityatvAdinA dharmavizeSeNAnRtapadAbhidheyatvAdinA ca nimittena tanirAkaraNadvAreNa sarvathA pratijJAtArtho nirAkriyate tarhi ubhayavizeSanirAkaraNamiti / evamatra pratijJAvAkyena anuvidhAnavAkyena ca ayathArthatvapratijJayApi svArtha eva nirAkRto bhavatIti vavacanavirodhaH pratijJAdoSaH [pR0 147 B]"-vishaalaa| 1 **"chul' gasum' gtan chigs zes' bzad pa'i / 'dir ni' phyogs chos' bastan pani // gnas' yin lhag' maDi chul' jis' ni // dupe' yis' rab tu ston' para byed // tog' geDi* bastan' bacos nams' su' sbyor bala' gatan' chigas' zes bya' bas phyogasa kyi' chos' cam' jid bastan payin te / pera' na' byas' paDi piyara' zes' bya' ba'dir' spati zes bya' boMgs payin no|| mchan' jid lhag ma ni rabyora' ba la ma boMd' paDi phyir deDi. don' du' pe' bod par byate // gtan chigs" basgub' byaDi jais' 'yo' ba // bsgub' bya' medla' med pa' jid // pe gaGla ' ni bastan' bya' b|| de chos mathun' daG cig zos' gajis // gaGla ' zes' boMd' bya' ba la thamsa' cadla' 'yo' ba nirjesa' su' 'yo' baje // re ziga' chos' mathun' pas ni' spa- mirtag te| faila ba' las' byuG baDi phyir ro|| gaG colaba' las' byu ba' de' nimi' taMga' para mathoGba ste / per na' bum pa' zin' zes' bya' ba daG chos' mi mathun' pas' taMga' pa ni la ba las' byuG ba' ma yin' para mthoG ste / [ duper na ?] nam' mukha'' zes bya' balta buDo // "-PSv pR. 149 A-B | 2 "phyogas' chos suni' legs ganas' pa"-VI. pR. 212 B / 3"tog' geDi bastan' bacos' nams suni' zes pala sogas'pa' ste|" VT. pR0 212 B4"mchan' jid' lhag ma ni' byor ba la mobod'cespa"-VT. pR0 213 A / 5 "deDa phyira deDi' dona du' pebod' para bya' baje zespa "-VT. pR. 213 A / 6 "thams cadla' 'yo bani jaisa' su' 'gro' bo zesa' pa"-VI. pR0 213 B / 7"gaG la zespa boMd' para bya' la' zes' pa"-VT. pR. 213 B / 8 "ga' hol' ba' las' 'byuG ba de ni zesa pa"-VT' pR0 213 B / 9" per na' bumpa ' zin' zes' pje|"-VT. pR0 210 / / 10 "taMg' pani hol ma thag' tu' byuGa bama yin zespa"-V'. pR0 213 B / 1'bdena min paDi dona te boMd bya' can' no|- VT. = asatyArthAbhidheyavat / asmAkaM tu 'asatyo'rtho'bhidheyo yasya' iti vigraho'tra samIcIno bhaati| 2 "bden' pa. min' paDi. don' can jid' do"-VT. I Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntaparicchedaH] bhoTapariziSTe prmaannsmuccyH| ma jais' su 'gro' ba' mJam la' tegpa jid // ma byas' phyir daG 'jig' paDi' phyir // 'di ni'bras' jidma ' boMdu' p||'jug' ma' khyaba mi' 'dod' 'gyur // 4 // ...... raG' la' Des' zin' gazan dag' la // Des' pabskye d' para' 'dodpa ' yis // phyogs chos' jid' daG' 'brel pa daG // bgub' bya' boMd' bya' gzan dag spaG // 6 // 5Ps trirUpo heturityuktaM pakSadharme tu sNsthitH| ruDhe rU~padvayaM zeSa dRSTAntena pradarzyate // 4 // 1 // *tarkazAstreSu prayoge pakSadharmamAtrameva heturiti rUDham / yathA kRtakatvAdityatra 'zabdasya' iti pratIyate / zeSa lakSaNadvayaM prayoge'nuktamiti tadartha dRSTAnto vaktavyaH / *sAdhyenAnugamo hetoH sAdhyAbhAve ca naastitaa| khyApyate yatra dRSTAntaH sa sAdhayetaro dvidhA // 42 // * 1 dRzyatAM TipR0 75 Ti0 2 / vAdanyAyavRtti. pR0 92 / "atra tAdAtmya-tadutpattilakSaNasambandhakathanAya hetoH sajAtIyavijAtIyayoH satvAsattve dRSTAntaprayogega vktvye| tayozca hetulakSaNAdeva siddhiH / tasmAd dRSTAntalakSaNaM nirarthakamityata Aha-trirUpo heturityAdi / yadyapi trirUpo heturityuktaM tathApi prayogakAle pakSadharma sNsthitH| [niDispa Vr. =] tuzabdo'vadhAraNe, pakSadharmamAtrasvarUpeNa sthito hetuvacanena dyte| pakSadharmamAtramucyata ityarthaH / kuta ityAha-rUDheriti / kiM punastayA rUDhyA kriyata ityAha - tarkazAstreSvityAdi / nimittArthe sptmii| [rigs phra' mo' la sogs pa nams' su phyogasa chos' cam' gtan chigUs' su bzad de VT=] nyAyasUtrAdiSu pakSadharmamAtraM hetAvuktam / tasmAt tadvAreNa lokaprayoge'pi pakSadharmamAtraM [gatan gs ijid rab tu gragsa' so VT. = ] hetutvena prasiddham / evaM tatra hetuvacanamuktam / ... [pR0 212 B]."tAmeva rUDhiM darzayannAha-yathetyAdi / 'zabdo'nityaH kRtakatvAt' ityukte kRtakatvamAtra(matra) hetuH pakSIkRtazabdasya dharma ityetanmAtraM pratIyate ityrthH| zeSaM lakSaNadvayaM prayoge'nuktamiti, 'kRtakatvAt' ityanenaiva sapakSavipakSayorasya sattvAsattve nokte / tasmAt tadartha dRSTAnto vaktavya iti 'dRSTAntena pradarzyate' iti ca vAcyavAcakayorabhedopacAreNa] evamuktam / anyathA 'yatra iti abhidheye' iti vacanAt arthasyaiva dRSTAntatvam , arthena ca pradarzanaM nAstIti ayuktaM syAt / tasmAdabhedopacArAd dRSTAntAbhidhAnarUpaM vacanamatra dRSTAntazabdenocyate [pR0 213 A]!"-vizAlA0 / 2 dRzyatAM TipR. 75 Ti0 2 / 3 'rUDheH' iti paJcamyantaM padam / 'rUDheH pakSadharme tu saMsthitaH' itynvyH| 4 tattvasaMgrahapaJjikA. pR. 419/5 'tarkazAstreSu prayoge hetuvacanena pakSadharmatvamAtraM daya'te, yathA kRtakatvAdityatra 'zabdasya' iti pratIyate' ityapi PSY* anusAreNa saMskRte'nuvAdaH syAdatra / ** Psv.' anusAreNAyaM sNskRte'nuvaadH| yadyapi kvacit PIV' apekSayA PSe1 samIcInataraH / tathApi Psv' apekSayA Psv' eva bahuSu sthAneSu samIcInatara ityasmAkamanubhava iti dhyeyam / Psvi madhye tvatra kiJcidasaMgato bhoTabhASAnuvAdaH pratIyate, tadanusAreNa tu 'tarkazAstreSu pakSadharmatvamAtrasya hetoH prayoga iti prasiddham / yathA idaM kRtakatvAditi 'zabdo'nityaH' gamyate' ityanuvAdaH saMskRte syAt / 6 'dRSTAnta ucyate' ityapi pAThaH syAdatra / 7 * * dRzyatAM TipR0 75 Ti0 5|dshvaikaaliksuutrhaaribhdriivRtti. pR0 34 B / nyAyamukha. // 11 // "sAdhyenAnugamo hetoriti, sAdhyazabdo'tra jijJAsitadharmamAtre vartate / anugamo hetornvyH| yatra heto vastatra sAdhyasya bhAva eva, na shbhaavmaatrm| sAdhyenaiva hetoH, na hetunA sAdhyasya / sAdhyAbhAve nAstitA sAdhyAbhAve eva heto stitA, na hetvabhAve sAdhyasya |.........."naastitaa iti 'nAsti'zabdo'yaM vAkyarUpaM zabdAntaramabhAvapratipAdakaM draSTavyam / sa sAdhayetara iti, sAdharmyadRSTAnto vaidharmyadRSTAntazceti kubjakhajAdivad vishessnnsmaasH| athavA sAdharyeNa itareNa ca sahita iti sasAdhayetara iti bahuvrIhiH / asmin vyAkhyAne 'saH' iti sarvanAmapadamanuktamapi [pR0 213 A] yattadonityasambandhAd lbhyte| sarvatra gamanamanugama ityanena anuzabdo'tra vyAptidyotaka iti darzyate / yatreti abhidheye ityanena arthasya dRssttaanttvmaah| padaM tu tadvAcakatvAd upacarito dRssttaantH| idaM ca 'dRSTAntena pradarzyate' ityanena pUrvameva [TipR0 133 paM0 20] Aveditam / yat prayatna taddhIti hizabdo vIpsArthaH / evaM hi hetoH sapakSa eva sattvamuktaM bhavati yadi yad yat prayatnAnantarIyakaM tat tadanityamiti daryate / naanythaa| evaM sarvopasaMhAreNa vyAptiM darzayitvA spaSTIkaraNArthamekadeze udAharati-yathA ghaTa iti / nityamaprayatnAnantayarIkamiti nityazabdenAnityatvAbhAvo lakSyate / evaM hi hetoH sAdhyAbhAve nAstitvamukaM bhavati / na prakArAntareNa [pR0 213 B]"-vishaalaa0|8 vizeSAvazyakabhASyakoTTAryavRtti. pR. 154 B| nyAyavArtika-tAtparya. TIkA. 11137 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 134 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [ catuHzatakasya sarvatra gamanamanugamaH / yatreti abhidheye / sAdharmyeNa tAvat zabdo'nityaH prayatnajakhAt / yat prayatnajaM taddhi anityaM dRSTaM yathA ghaTa iti / vaidhamryeNa nityamaprayatnAnantarIyakaM dRSTam [ yathA ] AkAzamiti / * ...... anyacca - " nityatAskRtakatvena nAzitvAdvA (ccA ?) tra kAryatA / syAdanuktA kRtA'vyApitA'niSTA ca samAnvaye // 44 // ...... nizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanecchayA / pakSadharmatvasambandhasAdhyokteranyavarjanam // 46 // X xx X X X X x x x x X X X X // iti bhoTabhASAnuvAdAt saMskRte parivartitasya savRttikasya pramANasamuccayasya katipayoM'zaH // atha pUrvavad nayacakravRtti TippaNAnyArabhyante pR0 62 paM0 22. varNo gandho rasaH / kArikeyaM tAmIlabhASAnitra dve nIlakezInAmake prAcIne jainagranthe'pyuddhRtA / pR0 63 paM0 25. guNAnAM paramaM rUpaM / kArikeyaM diGgAgenApi pramANasamuccaye paJcame'pohapariccheda uddhRtA / tasyAzcedRzo bhoTabhASAnuvAdaH khyod cagU' gi' yaG / yon tan nams' kyi' raG zin' mUchog // mthoG baDi lam' du' 'pro' ba' min // mUthoG' basi' lam' du' gaG gyur va || de' ni' sgu ma' lta' bur gsog // " - Ps 2 | Psv' pR0 169 / pR0 73 paM0 13. pR0 82 paM0 16. vijAnAti na vijJAna | Aryadeva viracitacatuHzatakasya paJcaviMzati15 zlokaparimiteSu SoDazasu prakaraNeSu ekAdaze prakaraNe'STAdazIyaM kArikA / IdRzazca tasyA bhoTabhASAnuvAdaiH 1 PSv'' anusAreNAyaM saMskRte'nuvAdaH / 2 tulanA nyAyapravezaka, pR0 1-2 | TipR0 75 paM0 4-6 / * * "sAdharmya tAvat zabdo'nityaH kRtakatvAditi / yad yad prayatlajaM tadanityaM ghaTAdau dRSTam / evaM vaidharmye'pi nityamaprayala jamAkAzAdau dRSTatvAt " -- Psv ' / 3 dinAgaracitAM vRttiM vinA kevalamevedaM kArikAdvayamatrAsmAbhirupanyasyata iti dhyeyam / "viparIta prayogeNa [na] kevalaM hetorvyAptirdarzayituM na zakyate, doSAntaramapyApadyata iti darzayannAha - anyaccetyAdi / akRtakatvena nityatA anuktA kRtA syAt, nAzitvAcca kAryatApi anuktA kRtA syAt, avyApitA cAniSTA syAdatra samAnvaye iti padAnAM sambandho yojyaH / cakAraH samuccayArthaH / kAryateti kRtatA / anukteti apratijJAtA / kRteti sAdhitA / " - vizAlA0 pR0 215 / 4 nyaaymukh.|| 12 // vAdanyAyavRtti. pR0 6 / 5 nyAyamukha // 13 // vAdanyAyavRtti. pR0 66 / pra0 vArtikAlaM0 pR0 487 / vizeSAvazyakabhASyakoTTAryavRtti. / 6 dRzyatAM Gleanings from the nIlakezI, Journal of the Oriental Institute, Tirupati Vol. II. by N. Aiyaswami Shastri. / 7 prAyaH sarvamapi sAGkhyamataM dilAgena vArSagaNatantraM manasi nidhAya varNitamata iyamapi kArikA dilAgena vArSagaNantrAduddhRteti bhAti / dRzyAM TipR0 39 paM0 21 - TipR0 40 paM0 8 / 8' bhavatAmapi guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaprAptaM tad mAyeva sutucchakam // ' iti saMskRtamasya / "bhavatAmapItyAdi / guNAnAM paramaM rUpaM yat sAmyAvasthAyAmaviparItaM svarUpaM tadatIndriyatvAd dRSTiviSayabhAvaM nopayAti / vyaktAvasthAyAM teSAM rUpaM tad mAyeva sutucchakam svarUpeNa zUnyamityarthaH / ca bhavatApi bhAvasya tattvato nirnimitta eva vyapadezo'bhyupagamyate iti samAno vAdaH / " vizAlA0 pR0 283 B / 9 "zin tu' gsog" - ' - VI. pR0 283 B / "zin' tu' sto" - PSv ' / 10 dRzyatAM TipR0 45 paM0 3-7 / 11 samprati as cIna-bhoTabhASAnuvAdAvevopalabhyete / antyasya prakaraNASTakasya [201-400 kArikANAM ] tadupari dharmapAla viracitavRttezva cInabhASAnuvAdo yathAkramaM B. Nanjio's Catalogue of the Chinese Translation of the Buddhist Tripitakas, Oxford University 1883 anusAreNa No. 1189-1198 madhye upalabhyate / samagragranthasya bhoTabhASAnuvAdo 'bstan' sgyur mUdo varge cha [=18 ] puDhe vidyate. D. ed. No. 3846. pR0 1-18 A / P. ed. pR0 1-20 B / etadupari candrakIrtiracitA TIkA 'bastat' 'gyur mUdo' varge ya[ = 24 ]puTe vidyate. D. ed. No. 3865. pR0 30 B - 239 / P. ed. pR0 33 B - 273 B / antimasya prakaraNASTakasya bhoTataH P. L. - Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlambanaparIkSAyozcAzaH] bhoTapariziSTamaM / / ji' ltar' nam' zes' cig' gis' ni // don' jis' nam' para' mi zes' 5 // . de zin nam' para zes' gUjis' kyis // don' cig' nem' para mi zes' so // 268 // pR0 91 paM0 17 viSayo hi naam...| dimAgaviracitAyA AlambanaparIkSAvRttervAkyametaduddhRtamatra tathAhi / - gaG' dag' mig" la' sogas paDi nam' para zes' paDi migs' pa phyi' rol' gyi' dona yin par' 'dod pa' de' bhoTa. dag ni deDi yin paDi phiyar rdulpha rab' dag yin pa'm der snaG baDi zes' pa skyes' paDi phyir de 'dus' pa. yin' para tog' graG na / de' la' re' zig' baG po nam' para rig' paDi yu // phra' rab rdula' dag yin mod: kyi // der mi' snaG phyir deDi yul ni // rdul phran ma yin' baG po zin // 1 // yul' zes' bya' va ni zes' pas' gaiG gi' raG' gi' Do' bo Des' para' 'jinpayin te / deDi nam' par' skye' baDi phyir ro // dul phra' modag ni deDi [ jid yin duH sina kyaG de lta' ma yin' te baG po' zin' 10 no // de ltar na re zig rdul phra' mo' dag' migs pa* ma yina' no // - D. ed. pR0 86 A-B / ye cakSurAdivijJAnasya bAhyo'rtha Alambanamiti manyante te tatkAraNatvAt paramANUn tadAbhAsajJAnajanakatvAt tatsaJcayaM saM. vA kalpayeyuH ? tatra tAvat yadyapIndriyavijJapteH kAraNaM paramANavaH / atadAbhatayA nAsyA akSavad' viSayo'NavaH // 1 // **viSayo hi nAma yasya jJAnena svabhAvo'vadhAryate tadAkArotpatteH / paramANavaH tatkAraNatve'pi na tathA indriyavat / evaM tAvat paramANavo nAlambanam / 15 VaidyaracitaH saMskRtAnuvAdaH' Etudes sur Aryadeva et son Catuhsataka, Paris, France, 1923 ityasmin granthe vartate, tatra "vijAnAti yathA naikaM vijJAnaM vastuyugmalam / vijAnAti tathA naikaM vastu vijJAnayugmalam // 11 / 18 // " IzamanUditamiti dhyeyam / candrakIrtipraNItavRttisahitasya antimasya prakaraNASTakasya bhoTataH saMskRte vidhuzekharabhaTTAcAryaracito'nuvAdaH Visva-Bharati Series. No. 2 - madhye vidyate, tatra cedRzo'nuvAdaH- "itazca sthiti rnAsti / tathAhi - vijAnAti yathA nArthadvayaM vijJAnamekakam / vijJAnadvayamevaM na vijAnAtyarthamekakam // 11 // 18 // yadi bhAvasya sthitinoma bhavet tadA krameNAnekavijJAnajJeyo bhavet / nAsya sambhAvanApi, jJAnajJeyayordvayoH kSaNikatvAd yadekena gRhItaM na tadanyena grahItuM zakyate / tasmAnnAsti sthitiH| sthiterabhAvAca na bhAvo nApi kAla iti siddham |"-ctuHshtkvRtti. pR0 125 / vastutastu 'vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM ythaa| ekamartha vijAnAti na vijJAnadvayaM tathA // ' ityevaM yathA nayacakravRttau [pR. 73 paM0 13, pR0 82 paM016 ] iyaM kArikoddhRtA tathaiva catuHzatake pATha AsIditi dhyeym| ... 1 asyA mUlasaMskRtaM samprati nopalabhyate, prAcInau cIna-bhoTabhASAnuvAdau kevalaM prApyete / dRzyatAM TipR. 95 Ti. 4 / atra Prof. Dr. E. Frauwallner ityebhirmahAzayairvihitA sUcanApyanusandheyA As to the Alambanapariksa the following editions might be mentioned: Susumu Yamaguchi, Examen de l'objet de la connaissance, Journal Asiatique 1929 [ Tibetan and Chinese texts with translation and notes ]; E. Frauwallner, Dignaga's Alambanaparikna, Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes. Bd. 37/1930 [Tibetan text with translation and notes ]; further Susumu Yamaguchi has added the Tibetan text and a translation into Sanskrit to his studies in Vijnaptimatrata, which were published in Japanese ( Kyoto 1953 ). 2 "gaG gi" N.ed. madhye nAsti / 3 pra0 vArtikAlaM0 pR. 336 / 4 * * nayacakravRtti. pR0 91 paM0 17 // Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyAgamAnusAriNIvRsyalaGkatasya nayacakrasya TippaNeSu [hastavAlaprakaraNAMzaH pR0 93 paM0 1. rajjvAM sarpa iti shaan| AcAryazrImallAdikSamAzramaNairiyaM kArikA haistavAlaprakaraNAdatroghRtA pratIyate / asyA bhoTabhASAnuvAda itthamupalabhyate thag' pa la ni' sphul' stram 'z2in // thag' pa. mtho na don' med do // de yi cha' mthoG de la' yaG // sphul zin' zes' pa' 'nul pa yin // 1 // B pR0 313 paM0 9. prAganumAnaM saprabhedaM vyAkhyAya teSAM yadetat / ita Arabhya pR0 323 paryantaM varNita 1 samprati savRttiko'yaM grantho mUlasaMskRte nopalabhyate / cInabhoTabhASAnusAreNa SaTkArikAtmako'yaM mUlagranthaH / vRttAvapi sarvAH kArikAH pratIkarUpeNAntargatA eveti mudriteSu likhiteSu ca vRttyanuvAdeSvapi SaDeva kArikA lbhynte| 'bastan' 'gyur mdo'varge capuTAntargate granthe tu saptamyapi kArikA vRttyA saha upalabhyate tathApi sA pazcAt prakSipteti bhAti / P. Cordier's Catalogue du fonds Tibetain de la Bibliotheque Nationale, Troisieme partie, 1915 ityatra cha [=18 ]puTavarNanAnusAreNa asya Tibetan index madhye 'madhyamakahastavAla' iti nAmadarzanAdayaM madhyamakasampradAyasya granthaH pratIyate / etadvanthAdhyayanAdapi pratIyata evaitat / [ 557-569 A. D varSamadhye ] paramArthavihitaH 1703 A. D. varSe ] itsiMgavihitazca cInabhASAnuvAdaH B. Nanjid's Catalogue anusAreNa yathAkrama Nos. 1255-6 madhye upalabhyate / asya dvau bhoTabhASAnuvAdau, [ 1000 A. D. nikaTavarSe ] ekaH zraddhAkaravarmaracitaH, aparastu daanshiilrcitH| ubhayamapi parasparaM samAnaprAyameva / tatra zraddhAkaravarmakRtau mUlavRttyanuvAdau 'bastan' 'gyura mdo'varge ca [17] puTe yathAkramaM stH| D. ed. No. 3844. pR. 282 B, No. 3845 pR0 282 B-284 A / N.ed. pR0 312 B, pR0 312 B-315A | P. ed. pR. 319 A-B, pR0 319 B-321 / dAnazIlaracitau tu cha [18 ]puTe staH--D. ed. No. 3848 pR0 22 B, No. 3849 pR0 22 B-28 A. N. ed. pR0 21 B, pR0 21 B-23 A | P.ed. pR0 28 A-B, pR. 24 B-26 B / asya granthasya kimabhidhAnamAsIditi nizcetuM na paaryte| bhoTAnuvAdeSu P. ed. N. ed. madhye'nayormUlavRttyoH 'hastavAlaprakaraNakArikA, hastavAlaprakaraNavRtti' iti ca yathAkramaM saMskRtaM nAmopalabhyate / C.ed. D.ed. madhye tu capuTe 'hastapAsa(za?)prakaraNa, hastapAsa(za?)prakaraNavRtti' iti nAma dRzyate, chapuTe tu 'hastAbhAvaprakaraNa, hastAbhAvaprakaraNavRtti' iti dRzyate / C. ed. D. ed. N. ed. P. ed. madhye capuTe mUlanAmno vRttinAmnazca yathAkramaM 'cha zas' kyi' yan' lag' ces' bya' baDi rab' tu. byedpa / , cha' zas' kyi' yan' lag' ces' bya' baDi rab tu byedU paDi 'grelpa / ' iti bhoTAnuvAda uplbhyte| chapuTe tu 'raba' tu byed' pa' lag' paDi chad kyi chig' le byas' pa / , lag' paDi chad kyi 'gelpa / ' iti bhoTAnuvAdo dRshyte| cInabhASAnuvAdeSu saMskRtanAno na nirdezaH, tathApi kathaJcit cInanAmasAhAyyena 'hastavAlaprakaraNa' iti mAma smbhaavyte| anayoH kaH kartA ityatrApi viprtipttiH| dimAgagranthAnAM cInabhASAnuvAdeSu etadbhASAnuvAdasyAntargatatvAccInaparamparAnusAreNa ubhayorapi diyAgo rcyitaa| bhoTagrantheSu tu sarvatra ubhayorapi AryadevaH kartA iti spaSTameva nirdiSTham / dinAgaracitamidaM hastavAlaprakaraNaM manasi nidhAya 'adreH zRGgaM harati pavanaH kiMkhidityunmukhIbhirdRSTotsAhazcakitacakitaM mugdhasiddhAGganAbhiH / sthAnAdasmAt sarasaniculAdutpatodaGmukhaH kha diGgAgAnAM pathi pariharan sthUlahastAvalepAn // 14 // ' ityevaM meghadUte kAlidAsena arthAntaraM dhvanayatoktamityapi kecidaitihyAnveSakA vidvaaNsstrkynti| anye tu vidvAMsa IdRzamarthAntarakalpanamatra kAlidAsavacane sarvathaivAnucitamiti pratipAdayantItyapi dhyeyamatra / upari nirdiSTAzcIna-bhoTAnuvAdAH kASThamudrita hastalikhitagranthAntargatapAThabhedaiH saha mahatA parizrameNa sampAdya Journal of the Royal Asiatic Society, London, April, 1918 ityatra Dr. F.W. Thomas ityebhiH prkaashitaaH| tatra ca svIyaH saMskRtAnuvAda AGglabhASAnuvAdazcApi taiojitaH / tatra saMskRte taiH prathamA kArikA itthamanUditA-'rajvA sarpamanaskAro raju dRSTvA nirarthakaH / tadaMzAn vIkSya tatrApi bhrAntA buddhirahAviva |'-pR0 277 / vastutastu 'rajvAM sarpa iti jJAnaM rajudRSTAvanarthakam / tadaMzadRSTau tatrApi sarpavad rjuvibhrmH|' ityevaM yathA nayacakre [ pR0 93 paM0 1] iyaM kArikoddhRtA tathaiva mUlasaMskRtagrantha AsIditi dhyeym| Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInaM ca sAMkhyamatam] bhoTapariziSTam / 137 sarva sAMkhyamataM vArSagaNatantraM manasi nidhAyAtra nayacakravRttikRtopanyastam / tatra kazcid vArSagaNatantrasya pATho'kSaraza ihopanyastaH kazcittu saMkSipyopanyasta iti dhyeyam / pramANasamuccayavRtti-vizAlAmalavatITIkayordinAgajinendrabuddhibhyAmapIdameva vArSagaNyapraNItaM zAstramavalambya sAMkhyamatamupanyastam / tathA ca tadanusAreNa vArSagaNyapraNIte tantre'tra nimnalikhitaH pATha mAsIditi bhAti "anumAna dvividham-vizeSato dRSTaM sAmAnyato dRSTaM ca / *tatra vizeSato dRSTaM yadA agnidhUmayoH sambandhaM dRSTvA tenaiva / dhUgena tasyaiva agneH punaH punaH sa evAyamagniH' iti astitvaM pratipadyate / sAmAnyato dRSTaM yat kvacid dhUmAnyoH sambandhaM dRSTvA uttarakAlaM dhUmamAtradarzanAdagnisAmAnyamanumimIte / idaM ca sAmAnyato dRSTamanumAnaM dvividham - pUrvavat zeSavacca / tatra pUrvavad yadA avikalaM kAraNaM dRSTvA kAryasya bhaviSyattvaM pratipadyate yathA meghaM bhUtaM dRSTvA vRSTebhaviSyattvam / zeSavad yadA kArya siddhaM dRSTvA kAraNasya bhUtatvaM pratipadyate yathA nadyA navInaM jalopacayaM dRSTvA meghasya bhUtatvam / tatra pUrvavadanumAna vyabhicAri / zeSavat savicAramavyabhicAri / teSAM yadetat sAmAnyato dRSTamanumAnaM zeSavadeSa heturatIndriyANAM bhAvAnAM 10 smdhigme*| 1pR0 324 paM0 11 ityatra yadyapi nayacakravRttikRtA vArSagaNatantrasyaiva nirdezo vihitastathApi vArSagaNatantrasyaiva SaSTitantramiti saMjJA [dRzyatAM TipR. 40 50 1-5] AsIditi Prof. Dr. E. Frauwallner [ Head, Indological Institute, University of Vienna, Austria] ityeteSAM mahAzayAnAmabhiprAyaH / asmiMzca viSaye tairmahAnubhAvairmahatA vistareNa likhitaH Die Erkenntnislehre des klassischen Samkhya Systems [=The Epestemology of The Classical Samkhya. System] iti nibandha eva drssttvyH| AsmiMzca nibandhe saMskRta-cIna-bhoTAdibhASAnibaddhAnekaprAcInArvAcInagranthAnusAreNa prAcInaM sAMkhyamatamapi mahatA vistareNa tairupadarzitamasti / ayaM ca nibandha: Wiener Zeitschrift fur die Kunde Sud-und-Ostasiens, Band II. 1958 ityatra mudrito'sti / 2 "yacoktam 'anumAnaM dvividham-sAmAnyato dRSTaM vizeSato dRSTaM ca' iti, tatra vizeSato dRSTaM tAvadanumAnameva nessyte|" iti pramANasamuccayavRttI dvitIyaparicchede PSv N.ed. pR0 41B, PSv* pR0 123 B / ataH param * * etacihnAntargataH pATho'smAbhirvizAlAmalavatyA bhoTabhASAnuvAdAnusAreNeha saMskRtIkRtyopanyastaH / sa cedRzo bhoTabhASAnuvAdaH "de' la' khyad' para' mUtholba ' ni / gaG' gi' che' me' daG duba' 'belpa ' matho nas / du'ba' dekho ' nas' me. dekho' naDi yaG daG' yaG' du me dekho'na' 'diDo zesa' yod'pa' jidduHoMgs' para byed' pddo|| spyir mathoG'ba' ni' ga' 'ga'' ziga tu' du'ba' daG' me 'brela' para mathoG nas / dus phyis duba' cam [pR0 124 A] matho balas' me spyir jes' su pog' pddo|| spyira mathoG baDijes su dpag pa' 'di yaGnam' pa jis' te / sGa' ma' daG' ldan' pa' daG' lhag' ma' daG' ldan' po|| de' la sGa' ma' daG' ldan' pa' ni' gaG' gi' he gyu' ma chAba' medpa ' mathoG nas' bras' bu' 'byuG bara' 'gyura pa' jid toMgs' pa ste / per na sprin byu ba' mathoG nas' charba 'byuGa bar' 'gyur pa. jid' lta' buDao // lhag' ma' daG ldan' pani gaG' giche 'bras' bu gub' pa' matho nas' gyu' byuG sin' pa jid togs' pa' ste / duper na' chu' kluGa gasara' du: chu' 'phelba matho nas' sprin' byuG pa' jid' lta' buDo // de la sGa' ma' daG' ldan' paDi jais' su' dpag' pa' ni' 'khul' paje // lhag ma daG' ldan' pa' nem' para pyadpa daG bcaspa ni' 'khnula' pa. med' po // de nams' kyis' (kyi) gaG 'di' spyir mathoG baDi jais su' dUpag' pa lhag' ma' da ldan' pa* 'di ni' baGa' po las' 'das' pati dGos' pornams' yaG dag' par' togs' par byed po she|| [pR0 124 ]"-VT.I 3 idamapi saamaanyto...(2)| 4 "sAmAnyato dRSTaM dvividham"-Psv'pR. N. ed. 41 B, Psv' pR0 123 / 5 tulanA-yuktidIpikA, pR0 44 / 6 kAryotpattiM (?) / 7"pUrvavadanumAnaM vyabhicAri"-PsvN. ed. pR. 42 A PS* pR0 124 A / 8. "teSAM yadetat sAmAnyato dRSTaM zeSavadeSa heturatIndriyANAM bhAvAnAM samadhigame"-nayacakravRtti pR0 313 paM0 6 / dRzyatAM TipR. 88 paM0 13-16 / 9 PSV N. ed. pR. 42 B PSv* pR0 124 / 10 "gatan' gis yin' no"-Pav VT.pR0 193 A / "byed do"-PIV' | nayaTi. 18 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu [prAcInasya - pR0 313 paM0 10.-pR0 314 paM0 4. tasya prayogo...nigamanamiti / tulanA "kApilAnAM parapratipAdanArtha 'vItAvItavizeSAd dvividhamanumAnam / tatra vItasya vAkyabhAvaH paJcapradezaH pratijJAdibhedAt / ...... prishessaadaaviitsiddhiH| parapakSapratiSedhena svapakSaparigrahakriyA AvIta [iti Psv'] | pratiSedhasya [ca Psv ] upAyadvayam-lokadRSTAntavirodho'bhyupagamahAnizca [iti Psvi] / " iti 5 pramANasamuccayavRttau tRtIye parArthAnumAnaparicchede / - pR0 314 paM0 4. vItasya [AvItasya ] vA bhAvaH / vastuto'tra 'vItasya vAkyabhAvaH' ityeva zuddhaH pAThaH / dRzyatAM TipR0 138502 / pR0 314 paM0 4-5. sAdhyAvadhAraNaM pasaMhAraH / tulanA-TipR0 139 paM0 19-27 / pR0 314 paM0 7-14. prayogazca dRSTAntavAhulyam / nayacakravRttikRtA sarvamidaM sAMkhyamataM vArSagaNatantraM 10 manasi nidhAyAbhihitam / tathA ca nayacakravRtti-PSY-VT-yuktidIpikAdyanusAreNa nimnalikhitaH pATho vArSagaNe tantre'tra AsIditi sambhAvyate "prayogazca - asti pradhAnam , bhedAnAmanvayadarzanAt / AdhyAtmikAnAM bhedAnoM kAryakAraka ?)raNAtmakAnAmeka 1 "vItAvItavizeSAditi / tatroktam - yadetat sAmAnyato dRSTamanumAnaM zeSavadeSa heturatIndriyANAM bhAvAnAM samadhigame / tasya prayogopacAravizeSAd dvaividhyam-vIta AvIta iti / prayogopacAravizeSAt [byora' boMgas paDibye' brag las VT.= ] prayogapratipAdanavizeSAdityarthaH / anye vadanti-prayogaH parapratipAdanakAlaH, 'prayujyate'tra' iti kRtvA / upacAro'bhidhAnam / tadvizeSAd dvaividhyam , na punararthavibhAgaH / kvacit khapakSasAdhanAya heturupAdIyate kvacit parapakSapratiSedhAya / pratipAdyArthasya vizeSeNa adhigatiH vItaH / parapakSaniSedhena sa evArtha AyAtIti aaviitH| tatra vItasya vAkyabhAva iti vAkyabhAvo vAkyasvabhAvo vAkyasvarUpam / paJcapradeza iti paJcAvayavaH / pratijJAdibhedAditi 'Adi'zabdo hetudRSTAntopasaMhAranigamanasaGgrahArtham |"-vishaalaa0 pR0 193 / 2 "skyer skya' ba' nemsana' re' gazan' la' bastan' para bya' baDi don- durnam parlda n' pa' daGbsa late Dosa paDibye bram gis' jais su' dupag' parnam pa Jis te| de' las rnam par ldan paDi Gag' gi' dDos' poDi yul nam' pa' lGa ste / dam bca'' ba la sogs' paDi bye' bas' so' zes' ser ro||"-PSV N. ed. pR0 59 b / "ser skya' banams kyaG. gzan' ttogs' paDi don gyi' rjes' su dpag' pa ni basal te DoGas' pa' daG ldan' paDi khyad' par gyis' nem' pa gajis' so // de' la' ldan pani dam' bacas bala' sogas' paDi khyad' para gyis' Gag gi' raG' zin' lGaDi phyogsa' so // "-Psv N. ed. pR0 142 b / 3 "parizeSAdAvItasiddhiriti idamAvItasya lakSaNam / ['diDi. bzad' pa ni VT= ] asya bhASyam - yadA nedamato'nyathA sambhavati, asti cedam , tasmAt parizeSato hetu revAyamityavadhArya kAryasiddhAvapadizyate tadA AvItAkhyo bhvtiiti| parapakSapratiSedhenetyAdinA AvItalakSaNArtha saMkSipya kathayati / loka]zabdo'nabhimatanirAkaraNArthaH / pratiSedhasyopAyadvayamiti dvau maargaavityrthH| udAharaNe dRSTAntaH prasiddhaH, tadvyavacchedArthamuktaM lokadRSTAntati / yad lokaprasiddhi viruddhaM vacanaM tad dRSTAntaviruddham / tasya tadviruddhAbhidhAnenaiva nirAkaraNe 'lokadRSTAntaH' iti 'anumAnam' ityanye / ... zAstrasya pramANatvamabhyupetya yat tadviruddhAbhidhAnaM sA abhyupgmhaaniH|"vishaalaa0 pR0 200 B-2010 / 4 Psvi N. ed. pR0 61 B-62 A Psy* N. ed. pR0 144 B / 5 tulanA-"oNsta pradhAnaM bhedAnAmanvayadazenAt' iti / tatra yadi pradhAnasya astitvaM sAdhyate tadasamyak, pramANaviSayAjJAnAt / asAmAnyalakSaNaviSayamanumAnamiti darzitam / " Psv N. ed pR0 59 b, Psv* pR0 142 b / "asti pradhAnamiti pratijJA / ...... pradhAnaM sattvarajastamasAM saamyaavsthaa| medAnAmanvayadarzanAdityAdihetuH / parasparaM bhidyante vibhajyanta iti bhedA vikaaraaH| teSAmanvayo'nugamaH, sukhaduHkhamohAtmakatvAt |......tthoktm-aadhyaatmikaanaaN bAhyAnAM ca medAnAmekajAtisamanvayo'yamasti / te manyAmahe bhedAt pUrvamete kvacit sAmAnyabhUtA ityAdi [ pR0 193 B]""Asta pradhAnaM bhedAnAmanvayadazenAt / AdhyAtmikAnAM medAnAM kAryakAraNabhUtAnAmekajAtisamanvayo dRSTaH / [ji' sid' du VT = ] yAvat zabda-sparza-rUpa-rasa-gandhAH paJca trayANAM sukhaduHkhamohAnAM snniveshvishessaaH| kasmAt ? pazcAnAM paJcAnAmekakAryabhAvAt ityAdi vistaravAkyaM heturna bhavati / Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 sAMkhyamatasya nirdezaH] bhoTapariziSTam / jAtisamanvayo dRSTaH / AdhyAtmikAH kAryAtmakA bhedAH zabdasparzarasarUpagandhAH paJca trayANAM sukhaduHkhamohAnAM sanivezavizeSAH / kasmAt ? paJcAnAM paJcAnAmekakAryabhAvAt / sukhAnAM zabdasparzarasarUpagandhAnAM prasAdalAghavaprasavAbhiSvaGgoddharSaprItayaH kAryam / duHkhAnAM zoSatApabhedopaSTambhodvegApadveSAH / mUDhAnAM varaNasadanApadhvaMsanabaibhatsyadainyagauravANi / *zabdAdyArabdhAni cAkAzAdIni bhUtAni sukhAdimayAnyeva, tanmayakAraNArabdhatvAt , yad yanmayaiH kAraNairArabdhaM tanmayaM tat , kArpAsikapaTavat / bhUtairArabdhAni punaH zarIrAdIni paTakuTIvat paramparArabdhatvAt / tathA karaNAtmakAH zrotratvakcakSurjihvA-5 ghrANavAghastapAdapAyUpasthamanAMsyekAdaza tairyagyonamAnuSadaivAni bAhyAzca bhedAH sattvarajastamasA kArya samanvayadarzanAt / evaM pRthivyAdi gavAdi ghaTAdi / sAmAnyapUrvakANAM ca bhedAnAM loke ekajAtisamanvayo dRSTo yathA zakalakapAlAmatrabhUSaNaprabhRtInAM candanAdijAtisamanvayaH / AdhyAtmikAnAM bAhyAnAM ca bhedAnAmekajAtisamanvayo'yamasti, tasmAd manyAmahebhedAt pUrvamete kvacit sAmAnyabhUtAH / yacca sAmAnya tat pradhAnam / tasmAdasti pradhAnamiti / " - idamatrAvadheyam -anvaya-parimANa-kAryakAraNabhAva-zaktitaHpravRtti-vaizvarUpyAkhyAH pradhAnAstitvasAdhakAH paJca hetavo yena 10 krameNAtra nayacakravRttau varNitAH sa eva kramo diGgAgAdibhirapyAhato'to vArSagaNatantre'pi sa eva kramaH prtyetvyH| dRzyatAM Psvi N. ed. pR0 40 b, Psvi. pR0 122 a / vizAlA0 pR0 121 b. / brahmasUtrazAGkarabhASya. 2 / 2 / / IzvarakRSNaracitAyAM sAMkhyasaptatau [kA0 15] tu bhinnaH kramaH, dRzyatAM pR0 314 Ti0 5 / pR0 318 paM0 7. zabdAdyAtmanA / dRzyatAM pR0 287 paM0 24, pR0 288 paM0 1 / tulanA - "sattvarajastamAMsi parasparopakArakabhAvena pravartamAnAni zabdAdyAtmanA vyavatiSThante iti zabdAdi eka 15 kAryamuktam, sattvAdInAM caikajAtisamanvayo nAsti atyantaM bhedAt / loke'pi cakSurUpAlokamanaskArANAmekajAtisamanvayA- . bhAve'pi vijJAnamekaM kAryamasti / tsmaaccaanaikaantiktvaadekjaatismnvyo'siddhH|"-vishaalaa0 pR0 197 a / __ pR0 320 paM07. iti ebhiH paJcabhirvItaiH / dRzyatAM TipR0 139 paM0 34 / . .. kasmAt ?......"sAdhanasamAsavacanaM hetuH' iti lakSaNAt / [ pR0 1 64 A ]........."tannidarzanaM dRSTAntaH' ityatrAdhikaraNasAdhanamAzrIyate 'te sAdhyasAdhane nidaryete yasmin' iti, karaNaM vA 'te nidaryete'nena' iti / ...... dRSTAntadoSAntaramAha-anvayAbhAvAditi / sAdhyena sAdhanasya vyaapyupdrshnmnvyH| atra sAdhanena sAdhyavyAptirucyate-sAmAnyapUrvakANAM ca bhedAnAM loke ekajAtisamanvayo dRSTa iti / evaM sAdhanArthaH kazcidapi nAstIti dRSTAntAbhAsatve hetuH / ......[pR0 194 B] ......"upasaMhAro na yukta iti / sAdhyadRSTAntayorekakriyA [upasaMhAra iti ] upasaMhAralakSaNam / tad vAkyasya dRssttaanttve'nuppnnm| [ per na dum' zogasa daG' thodpa' da snod' sbyad' da ya'n la. sogs paVT= ] 'yathA zakalakapAlAmatrabhUSaNaprabhRtInAm' iti yAdRzaM vAkyaM na tathA pradhAnAdi sAdhyam / evamavayavalakSaNaM sAkSAt pradhAnAstitve iti 'asti pradhAnam' ityavyavahite sAdhye sarvathA'sambaddham / tathAhi-sAdhyAvadhAraNaM pratijJA iti pratijJAlakSaNam |....."tnnidrshnN dRSTAnta iti dRSTAntalakSaNam / tayorekakriyA upasaMhAra ityupasaMhAralakSaNam / tadubhayamapyatra nAstIti pratipAditam / nyAyamukhadizeti / tena pradhAnamarthataH sAdhyate, na sAkSAt / sAkSAd bhedA eva saadhynte| 'bhedA eva tatra ekakAraNatvena sAdhyatvAt pakSaH' iti vacanAt |...."prtijnyaarthvirodho bhavatItyabhyupagamavirodha ucyate / ...... yat tat zakalakapAlAmatrabhUSaNaprabhRtInAM bhedatve sati [pR0 1950] candanaghaTa-mRtpiNDa-suvarNAdinAnAkaraNapUrvakatvamabhyupagamyate tena ekakAraNapUrvakatvanirAsAt prtijnyaarthvirodhH| atha satpUrvakatveneti / 'asti pradhAnam' iti pratijJAyAH tasmAdasti pradhAnamiti nigamanAcca satpUrvakA eva bhedAH sAdhyante dRSTAntAbhAvo nAsti zakalAdInAM satpUrvakatvena pratIteriti cet, na, ekatve'pItyAdi / ekatve'pi pradhAnasya sAdhye idameva sAdhanaM daryate, 'ebhiH paJcabhirvItaiHpradhAnasyAstitvaM siddham , ata evAsyaikatvamapi sidhyati' iti vacanAt / ..........ya(a)thoktadoSaparihArAya pakSAntaramAzrIyate [ pR0 195 b].....tathAhi- yad yanmayairArabdhaM tanmayameva tad iti zAstraM kAryakAraNayorekakharUpatvaM pratipAdayati / idamuktaM bhavati-yad yajAtimat tat tanmayakAraNakam , zakalAdivat , bhedA api sukhAdijAtimanta iti [ pR0 196 a ] |"-vishaalaa| 6 sAMkhyakArikAyuktidIpikAvRtti. pR0 49 paM0 11 / .:. 1 nayacakravRtti pR0 12 paM0 19-23 / 2 * * etacihnAntargataH pATho nayacakravRtteH 'pR0 265, pR0 266 paM0 2-3, pR0 291 paM0 20-21' anusAreNa kalpanayavAsmAbhirihopanyastaH, vArSagaNatantre tu yathAvat kIdRzaH pATha iti nizcitya vaktuM na paaryte| 3 dRzyatAM TipR0 14 paM0 31-32 / 4 tulanA-nayacakravRtti, pR0 320 paM0 4 / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtasya nayacakrasya TippaNeSu bhoTapariziSTam / ___ pR0 320 paM. 34. [daza mUlikArthAH] / sarveSu sAMkhyagrantheSu 'mUlikArthAH' iti prayogadarzane'pi pramANasamuccaye tadvRttI vizAlAmalavatyAM ca 'cUlikArthAH' iti pATho dRzyata iti dhyeyam / tathAhi - __ "darza cUlikArthAH"-pra0 samu0 pR0 [parArthAnumAnaparicchede ] / "ekatvArthavattvapArArthyAdayazcelikArthAH" - vizAlA0 pR0 121 b / "dazai cUlikA iti 'astitvamekatvamathArthavattvaM pArArthyamanyatvamakartRbhAvaH / yogo 5 viyogo bahavaH pumAMsaH sthitiH zarIrasya ca zeSavRttiH' ityete veditvyaaH|" - vizAlA. pR0 122 b / pR0 321 paM0 5. evamebhiH... / tulanA - "tatazca yaduktam 'evamebhiH paJcabhirvAtaiH pradhAnasya parigrahaM kRtvA punarAvItaiH kariSyAmaH' iti ayuktametat / " - vizAlA0 pR0 204 hai| pR0 321 paM0 12-16. nirvizeSamityetat / atra 'nirvizeSamityetat prasajyeta' iti zuddhaH pAThaH / tulanA "nAyaM doSaH, 'yonyabhAvAdekatvaprasaGgaH' ityuktamiti cet / ayuktamidamuktam / " iti pramANasamuccayavRttau / 10 asyA vyAkhyA-'nAyaM doSa iti nAbhyupagamahAniH, ekajAtisamanvayaprasaGgasyApISTatvAt / tadiSTatvaM darzayati-uktamiti / zAstre uktameva - 'yonyabhAvAdekatvaprasaGga iti / sAmAnyapUrvakatvAd vizeSANAm / sAmAnyapUrvakA hi loke vizeSA ekajAtimanto dRSTAH, tadyathA-kSIrapUrvakAH [zo daGga svis ma daGH dara ba da marala. sogas. pa. nemsa 'gyur, zika: Vr=] dadhimastudrapsanavanItAdibhAvAH / na tvasati bhAvaH kazcidasti yatpUrvakA vyaktavizeSAH syuH / tasmAta 15 sAmAnyamAtramidaM vyakta nirvizeSamityetat prasajyeta' iti" - vizAlA0 pR0 202 b-203 / pR0 321 paM0 13-15. AkAro gauravaM....iti te. nibodhata / uddhRte ime kArike vizAlAmalavatyAm, pR0 198 / / ___pR0 323 paM0 1. yonyabhAvAd' / tulanA--"tatra tAvadanvaya[vIta]syAvItaH - yadi vyaktamasatatpadyate yonyabhAvAd medprsnggH|" - iti pra0 samu0 vR0 / 20 pR0 321 paM0 16. nedaM vyaktamasata utpadyate... / tulanA- "asato notpadyate, parizeSAt [ca VT.] pradhAnAdevotpadyate" ityapyayuktam / " - pre0 samu0 vR0 / pR0 324 paM0 11. vArSagaNe tanne / dRzyatAM TipR0 137 Ti0 1 / 1"gacuga' phuda' can' gyiH don' [bacu" - PSv1. N. ed. pR0 40 b / "sila' buddhiH don' bacu' po"Psv* pR0 122 b / "gcug' phud' can' don" - Ps', PSv" N. ed. pR0 42 b / "sil' buDi' don' - Ps'. Psvi pR0 124 b / "gcug' phud' can' nam' sil' bu can' gyi don' bacu nams" - VT. pR0 127 b / 2 "cU' li kaDi dona nams so" - VT. pR0 121 b / 3 "gcug' phud' can' gyi don bcu zos' pa" - VT. / 4 "byed pa. poDi dbos po ma yin' pa," - VT. I 5 "ityete"-vizAlA / 6 "yadi vyaktamasata utpadyata iti / asato'satkAraNAdityarthaH / yonyabhAvAditi kAraNAbhAvAdityarthaH |...bhedaanaamnvyvyaavRttiH, medaprasaGAdanvayAbhAvaprasaGgAdityarthaH / " vishaalaa| pR. 202a / 7 Psv1. N. ed. pR0 62a Pavs. pR0 145 a / 8"parizeSAceti / sarvataH zeSaH parizeSaH / kimatra sarvamiti cet, prtipkssaaH| te cAnekaprakArAH sarvaikAntipuruSezvarAdivibhAgAt / teSAM sarveSAM pratiSedhena parizeSo yujyate / 'na cedamasata utpadyate nApIzvarAdibhyaH, parizeSAt pradhAnAdeva' iti / anyathA asato notpadyata iti parizeSAdIzvarAderevetyapi syAt / ....... ayukto'yaM parizeSaH / kasmAt ?....'nedamasata utpadyate, pArizeSyAt pradhAnAdevedaM vyaktamutpadyata ityetat parizeSalakSaNamasambaddham // " vizAlA0 pR. 204 b9 Pv N. ed. pR0 63a Pav* pR. 146 a-b / Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrasambandhi pariziSTam / prAk 'TipR0 8 paM0 22-TipR0 9' ityatropavarNita svarUpAM P. pratimavalambya candrAnandaviracitavRttisahitaM samagramapi vaizeSikasUtraM nayacakravRtteSTippaNeSu pRthak pRthag mudritamatrAsmAbhiH / tatra yAni yAni sUtrANi yasmin yasmin pRSThe TippaNarUpeNa mudritAni tadatra darzayAmaH - " TipR0 vaizeSikasUtram * 11111-6 11117 11118-9 111110 1 / 1 / 11-16 1 / 1 / 17-29 1 / 211-2 1/2/3-4 1/2/5-6 11217-17 1 / 2 / 18 21111-28 2 / 2 / 1-43 3 / 111-14 3 / 211-17 4 / 1 / 1-14 4 / 2 / 1- 9 41919-90 5 / 211-13 pR0 444 458 437 ... 440 437-38 445 446 526 481-483 " TipR0 24 141 17-20 32-35 vaizeSikasUtram *5 / 2 / 14-22. 52 / 23-28 6 / 1 / 1-18 6 / 2 / 1-19 7 / 1 / 1-14. 7 / 1 / 15-32. 7 / 2 / 1-3. 712 / 4-9. 7 / 2 / 10-14. 7 / 2 / 15-28 7 / 2 / 29 72 / 30-31. 5811-13. 8 / 14-17 911-8. 919-11. 9 / 12. 9 / 13-28. 1011-21. pR0 438 452-453 453 516 445 526 442-443 480 489-490 434-435 460 35-37 21-22 22 23 1 kevalaM dve eva sUtre ye prAgamudrite te'tropadazyeMte "kAraNAbhAvAt kAryAbhAvaH [vai0 sU0 1 / 211], kAryakAraNazabdau pUrvamuktau, tannirUpaNArthamAha - yasyAbhAvAt tanvAdeH samavAyikAraNasya tatsaMyogAnAM vA asamavAyikAraNAnAM kAryadravyaM na jAyate paTAdivinAze vA vinazyati tat kAraNam, anyat kAryam / na tu kAryAbhAvAt kAraNAbhAvaH [vai0 sU0 1 / 2 / 2 ], na punaH paTAderanutpattau dravyasya tantUnAM tatsaMyogAnAM vAnutpattiH / " 41-44 2 etadanantaram Oriental Institute, Baroda [ prAcyavidyAmandiram, vaDodarA ] ityato'pi zAradA lipyAM likhitA candrAnandavRtterekA pretirasmAbhirlabdhA, sA ca yadyapyazuddhibahulA, tathApi kvacit kvacit P pratyapekSayAtIva zuddhA, te ca zuddhapAThAH zuddhipatrake 0 saGketasahitA draSTavyAH / 3 ' pR0 ' zabdena nayacakravRtteH pRSThAGko jJeyaH / 4 'TipR0 ' zabdena nayacakravRttimudraNAnantaraM pazcAd yojitAnAM TippaNAnAM pRSThAGko veditavyaH / * atra prathamo'Gko'dhyAyasya, dvitIya Ahnikasya, tataH paraM tu sUtrasyeti dhyeyam / aSTama-navama- dazamAdhyAyeSu O. P. candrAnandavRttau P. sUtrapAThe cAhnikavibhAgo nAstyeva, ataH prathamo'GkosdhyAyasya, tataH paraM tu sUtrAGka evetyavadheyamatra / 1 ayaM granthaH 'Oriental Institute Collection No. 1831 tarkabhASAdidvAdazapustakAni ' ityasmin pustake SaDviMzatipatrAtmako [ pR0 203 - 228 madhye ] vartate / tatra ca pratipatraM pRSThadvayam, pratipRSThaM ca SaDviMzatiH saptaviMzatirvA payaH / Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya0 pratipAThapariziSTam / bhagavadbhiH zrIyazovijayopAdhyAyairnayacakravRtteratidurlabhaM kiJcit prAcInaM pustakamavalambya [aNahilapura] pattananagare'nekasAdhusAhAyyena ekapakSAbhyantare eva nayacakravRtterAdarzo likhitaH / asmAbhirasya ya0 iti saMjJA vyavahArArthaM kRtA / etadgaveSaNArtha sumahati prayatne kRte'pyasmAbhiriyaM ya0 pratiH nayacakramudaNArambhasamaye kvacidapyanupalabdhA / ato nimnalikhitAH pratIravalambyAsmAbhiretanmudraNamArabdham - pA0 De0 lI0vi00 hI bhaa0| bhatra pA0 De0 lIM0 vi0 0 hI pratayaH sAkSAt paramparayA vA ya0 pratimanusRtyaiva likhitA ityasmAbhistatsamUhasyApi ya0 ityeva saMjJA kRtA / bhA0 pratistu ya0 pratitaH prAcInatarA vidhipakSagacchIyAcAryazrIdharmamUrtisUrINA. mupadezena govindamatritanujena mulena' saMvat 1650 varSanikaTasamaye likhitA / tatra tu ya0 pratyapekSayA bahavo viziSTAH pAThabhedA upalabhyante / ata itthamatra pratIyate .1 "bhaTTArakarIhIravijayasUrIzvaraziSyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNigurubhyo namaH / praNidhAya paraM rUpaM rAjye zrIvijayadevasUrINAm / nayacakrasyAdarza prAyo viralasya vitanomi // 1 // e~ namaH ||"-y0 pR0 1 / - 2 "iti zrImalavAdikSamAzramaNapAdakRtanayacakrasya tumbaM samAptam // cha / granthAgraM 18000 // yAdRzaM pustake dRSTaM tAdRzaM likhitaM myaa| yadi zuddhamazuddhaM vA mama doSo na dIyate // 1 // saMvat 1710 varSe posavadi 13 dine zrIpattananagare // paM0 zrIyazavijayena pustakaM likhitaM / zubhaM bhavatu // udakAnalacaurebhyo mUkha(=pa)kebhyo vizeSataH / kaSTena likhitaM zAstraM yalena pratipAlayet // 1 // bhagnapRSThakaTigrIvA dRSTistatra adhomukhii| kaSTena likhitaM zAstraM yatnena pratipAlayet // 2 // pUrva paM. yazavijayagaNinA zrIpattane vAcitam // cha // Adarzo'yaM racito rAjye zrIvijayadevasUrINAm / sambhUya yairamISAmabhidhAnAni prakaTayAmi // 1 // vibudhAH zrInayavijayA guravo jayasomapaNDitA guNinaH / vibudhAzca lAbhavijayA gaNayo'pi ca kIrtiratnAkhyAH // 2 // tattvavijayamunayo'pi prayAsamatra sma kurvate likhane / saha ravivijayairvibudhairalikhaca yazovijayavibudhaH // 3 // granthaprayAsamenaM dRSTvA tuSyanti sajanA bATham / guNamatsaravyavahitA durjanadRk vIkSate nainam // 4 // tebhyo namastadIyAn stuve guNAMsteSu me dRDhA bhaktiH / anavarataM ceSTante jinavacanodbhAsanAtha ye ||5||shreyo'stu // sumahAnapyayamuccaiH pakSeNaikena pUrito granthaH / karNAmRtaM paTudhiyAM jayati caritraM pavitramidam // 6 // zrIH ||"-y. pR. 309 / . 3 pA0 = 'pATaNa, tapAgacchajainajJAnabhaMDAra'satkA pratiH / De0 = 'DelAno upAzraya, amadAvAda'satkA pratiH / saMvat 1729 varSe kArtikavadi 7 dine zukravAsare likhiteyaM prtiH| lI0='lIMbaDI jainagranthasaMgraha'satkA prtiH| vi0 = 'vijayAnandasUrijJAnamandira, jIrA'satkA prtiH| saMvat 1753 varSe pauSamAse kRSNapakSe 3 tithau zaraSe (= khe) jagrAme likhiteyaM prtiH|rN0= 'raMgavimalajIgaNijainagranthabhaMDAra, vijApura'satkA pratiH / saMvat 1724 varSe phAlgune kRSNapakSe 1 tithau bhaumavAsare likhiteyaM pratiH / hI0 = 'hIrAcandrajIyati, zrIsupArzvanAthajainamandira, kAzI'satkA pratiH / imAzca sarvAH pratayaH zrIyazovijayopAdhyAyalikhitapratyanusAriNyaH / bhA0 = 'bhAvanagara, DosAbhAI abhecaMdanI peDhI'satkA yapraterapi prAcInA prtiH| Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya0 pratipAThapariziSTam / 143 bhA0 ya0 pratyoH paramparayA AdhArabhUtA kAcit pratiH bhA0=bhAvanagarasthA pratiH ya0=zrIyazovijayopAdhyAyairlikhitA pratiH keSAJcidazuddhapAThAnAmubhayatra sarvathA samAnarUpeNopalambhAd bhAvya pratyoH paramparayAdhArabhUtA kAcidekaiva ete cobhayatra samAnA azuddhapAThA asmAbhiH '0' saGketena TippaNeSu darzitAH / pA0 De.lI. vi0 raM0 hI pratayastu sAkSAt paramparayA vA ya0 pratimavalambyaiva likhitAH, tatra yazovijayopAdhyAnAM nAmollekhAdidarzanAt / itthaM pA0 De0lIM0vi00hI0pratInAM ya0pratyanusAritvAt prAya ekarUpa eva pAThastAsUpalabhyate / yastu kazcit svalpIyAn pAThabhedastAsu dRzyate sa lekhakahastena saJjAtaH / ato nayacakravRtteH saptAramudraNaparyantaM yaH pAThabhedaH pA. De0 lI0 vi0 5 raM0 hI0 pratiSu sarvatraikarUpa upalabdhaH so'smAbhiH 'ya.' iti saGketena TippaNeSu drshitH| yatra tu tAsu parasparaM bhedaH sa 'pA' 'De.' 'lI' ityAdisaGketaiSTippaNeSu darzitaH / mUla ya0'pratau tatra kIdRzaH pATho'sti iti tu tadAnIM nirNetumazakyamAsIt / idAnIM tu saptAramudraNAnantaramasadbhAgyena mUla ya0'pratirapi labdhA / ataH saptAra[pR0 1-552] mudraNaparyantaM ya0zabdena pA0De0lI0vi0ra0hI0pratInAM samUho'vagantavyaH / ataH paraM tu ya0zabdena zrIyazovijayopAdhyAyairlikhitA mUla ya0'pratirevAvagantavyA / evaM ca pA0 De0 lI. ityAdisaGketairyatra pAThabhedA nayacakravRttAvadhastAt 10 TippaNeSvasmAbhidarzitAstatra mUla yaH'pratau yAdRzaH pATho vidyate taM darzayitumidaM ya pratipAThapariziSTamArabhyate / yasmina pRSThe yasmiMSTippaNe 'pA0 De' Adi saGketenAsmAbhiH pAThabhedo darzitastatra mUla ya0'pratau yAdRzaH pATho vartate so'tropadazyate 1pA0 De0 vi020-imAzcatasraH pratayaH sAkSAt paramparayA vA yapratimanusRtya likhitaaH| 2lIMpratiH De0pratimanusRtya likhitA bhAti / lIMpraterupayogo'smAbhiraracatuSTayamudraNaparyantameva kRta iti dhyeyam / 3 hI0 pratiH 20 pratimavalambya likhitA bhAti / raM0 pratito hI0 pratau kvacid dRzyamAnaH pAThabhedo lekhakahastena jAta iti araSaTUmudraNAnantaraM prAyazo nAsmAbhirvihito hI praterupayogaH / 4 pra0sarvAsu pratiSu dRzyamAnaH paatthH| 550 zrImahendravimalajIjaina jJAnabhaMDAra, devazAno pADo, amadAvAda - ityatra labdheyaM pratiH / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pR0 Ti0 yai0 11 dravyAryA 2 gamyatvenabhi 4 manyamidhyA 5 bauddhe [saM0] 10 vAdaM ca 3 2 5 5 7 7 6 uu 15 15 20 21 24 31 31 32 32 33 33 34 34 34 M 38 38 40 43 43 45 48 49 55 6 anaMtAnnAvikalpAH 14 padArthAvavyotamadyota mAdanekA 7 dornirdhA 10 8 11 10 3 4 4 7 8 13 4 34 34 10 11 15 vAde ca 2 karotyeva na karotyeva veti 12 9 kimevaM 10 1 5 5 deg taravAraNAya loke prasiddhaM satvArthAH 3 10 * taba stviti karma gavAzva prakalpyate apekSAbhAvAt ' zakalayoH truTyoH ityeto prAguktau vika 'doSo 'haraNAsA sAmAnyAMza eva prakalpyante 'rUpyadarzanAt pravRttayo ityavadhAryate adRSTaM kAraNa vAcinA [saM0] sarva viziSTa saMbaddhANu vyAkhyAnArtha prati ya0 pratipAThapariziSTam / pR0 55 56 58 59 60 60 61 61 62 63 64 65 66 67 69 70 74 75 87 91 92 94 100 101 102 106 107 108 108 109 111 112 117 117 Ti0 ya0 11 sAkSAllokapakSAbhyu 14 1 5 2 5 118 118 2 kalpyamAnacI klRpaH 119 17 bhAvanAt / tuzabdo 119 9 'mabhidharma uktaM 6 AcAryo nu tatsAdhadeg 2 Adigra 11 8 syAkArakA 4 degmbuvat [saM0] 2 9 6 4 pagama na bhva iti pAtItya niSTantairapi deg kArya iti yAdRcchikI kAyA kalpanayA raNabhavanatvAra tU paradeg 123 sambaddhamartha [saM0] 123 staramA 123 123 123 123 124 124 124 124 124 125 125 126 126 126 127 14 artho 127 4 127 3 bhAvanAtmabhideg [saM0] 127 4 vRttibhirvidita [saM0] 128 7 6 bhAvanAmekavacasAdhA 11 3 kAryabhUtAH 8 * vapyapo 5 3 3 11 7 nIla vijAnAti na tat pratyakSa pratyekA 'nanyathAt degsyeyamavasthA ca kAraka pratyakSA 8 tattu tvanmata 7 'ntaH / tatra saMcaya sa tasmA sahAtsahArthenAdeg yAvadanvapaMkti ca pR0 118 manyo 119 119 119 121 121 122 Ti0 ya0 4 17 20 5 14 18 19 15 tattvajJAnaM [saM0] * samAyitvAt rUpatribaMdhaH sambaddhaH punaru 11 14 2 4 8 12 16 18 vipratiSedhAt yadyapyutamanarthako vivekayatnaH zAstreSviti / tatrApi vipratiSedhAt / tad jJAnamaphalameva [saM0] nAmaH tadadeg [saM0] ajJAta vaidyavastu [saM0] ThAnAdi vat tasya tadviSayaM [saM0] 10 11 16 kartRkAmA kAlA bhUmiM nidhatte utpannaH satkarttavyatAM pravarttate / 'nyatra tathAkAMkSA [saM0] nanu syArthavattvavadadeg [saM0] 20 'vAyeSyate 1 kakSiSyate [saM0] 4 vacanaM 'kAMkSAkRta [saM0] vaidharmyeNa [saM0] ekArthatve vizeSeNa deg kaM hyanudeg [saM0] 4 5 kuzalayodedeg 10 ka 15 16 6 prajati [saM0] battiH 0 zrutAgnideg [saM0] degcchabdArthadeg [le0saM0] 1 pRSThAGkaH / 2 TippaNAGkaH / yatra tu pUrvatrAzuddhaSTippaNAGko mudritastatsthAne'smAbhiratra saMzodhitaSTippaNAGka upadarzita iti dhyeyam / 3 zrIyazovijayopAdhyAyairlikhitAyAM pratau vidyamAnaH pAThaH / 4 saM0 = pUrvamanyathA likhitvA pazcAt saMzodhitaH pAThaH / 11 zrutAni 13 deg staktasatkartRdeg [saM0] 11-12 nipAtamupAtaMtvAcca Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 pR0 Ti0 0 2138 thyoreva 216 8 kramAt ta eva [saM0] 217 4 kAlAt suSamasuSa mAdi. [saM0] 215 bhUyiSyasukhatvAt 220 3 khasya 6 vaicitrANi 223 8 dikhabhAvaH pekSyAbhivyaMgya 225 1 na tvasmAbhi[saM0] 226 5 nivRttezva 226 7 pravartante / pratarkato 222 169 224 139 226 143 stutvA ya0 pratipAThapariziSTam / pR0 Ti0 ya0 pR0 Ti0 ya0 129 6 dhyasvakartRtvaM 155 6 degttametenaiva 129 8 kriyArthaM ca rUDhasya 1577 degvAdatve [saM0] 129 10 sattvAvRtti 8 prAptyarthaprApto 129 14 yoratA saM0] 162 3 tatsata 129 16 na padabheda [saM0] 162 10 jyavacadRSTAnto 130 5 degsthAt tadavyavasthA- 163 3 teSvAvi nAt 168 10 tyapratyakSANAM tathA 130 7 vAdanyA. [saM0] 2 asasatadvilakSaNa 132 1 dyUnaM dyUnaM 174 3 daMzena vivekAt ca / 132 3 tallakSa yatrApyaMzena vivekastatra 133 7 vanmanyase 174 12 vidhividhi 2 maSTAzvAdideg 175 yajJAnakartRNaH 140 18 vizeSyante 179 2 mUlamadduH 7 tatzabdA 181 2 labhyaM ca yAvadva144 6 nAjaprakSe0 145 1 kriyatA satkA[saM0] 181 3 kiM cA 147 5 karttavyatAM 190 13 caMgulyagramaGgulyagraM 147 6 vytaa| samAptedeg spRzati 147 9 degNAbhAvAttathA tAva- 195 3 khaM kharUpaM yadi 4 baMdha 148 13 pareNa pite 197 3-4 cAbhAvA 197 5 'nyatovatiSThata 149 1 yadyayamekasya 149 3-4 vAcA disAnAdimadarthe 198 10 degsyAsAdhyatvAbhAvA. yugapadaprayuktacaikArtha- 199 5 nnAhamAditvaM ghatvena tvAt 201 7 degNa siddhAH kAryatva 201 8 tervyatirekamatiH 150 5 navat [saM0] 1 bhAvino bhAvino 150 10 neti kartta. [saM0] bhavitu 151 6 vAdya ghRtadeg 8 |cettt 151 10 vaasiddhe| 8 dityakAla 152 5 ka ISyate 6 siddhecodana 1526 degcchanda 2 kriyAta evodana 152 16 prAmANatyA [saM0] 2111 AbhoettA 152 19 degtvAditi [saM0] 211 4 garUpA. [saM0] 152 24 degmihotratvaM tathAgniho- 212 1 degttiH vRtaiva vRtteH tratvaM tathA [saM0] 2124 avRddhivyayAyogI 153 14 dUta evA 212 5 degkaSaTAraNa 153 18 ceti / 213 1 paTatayA ghaTe samabhavati naya0 Ti. 19 237 240 bhedenaiva 8 degspratarkata eva [saM0] 6 vrtn| tvAt 234 2 ityavyati [saM0] 2346 kadhA dRzya 235 1 tathA 2 aheyadeg 235 15 ityecaika 236 5 mahAkAlamato uSmA 4 tatra tat / traya 238 5 tvAditi vizeSa 239 9 degmekotyAbhedaH tadasiddheH / pratyakSa tvAt siddharanantaro 241 5 mAno nopyAha 246 1 bhavatA 254 yaivAnyA 3 pattipravRtte0 [saM0] 14 zca prakAzate / tathA 274 2 kyAH pravarttamAnaH pravartakaH 3 rUpaH pavanaH pallavaH pallavamA [saM0] 1 degNAtmaka 10 degtmakatve api sukha duHkhayo varaNAtma katvato [saM0] 2816 nirudhyate 306 3 hyukaM 149 270 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d pR0 Ti0 4 306 312 322 340 10 349 1 366 3 375 378 5. . ya0 degyoryat pakSI mapari [saM0] * sthApa racArtha dArvA0 vagADhagADha nicite 430 dhyo'pi jahaH [saM0] 456 arddhamekameka 456 1 kaTakartu0 [saM0] 2 tattat *roktaH 389 389 394 395 4 mantrA 404 406 407 10 tathAtathAsarva [saM0] ya0 pratipAThapariziSTam / pR0 425 425 430 6 bhAvAvAbhyastusthitiH 9 bhavan me0 Ti0 3 tavaiva 7 tadvyaktiH vastutvavya tiH / vastutayabhi 460 vyaktiH 461 43 471 474 476 479 483 485 10 7 . 2 kiMkaratvaM 6 peTAdibhiH samba 5 6 11 6 ya0 1 5 2 vyAkhyAzaMkya syAmahamato vAdA [saM0] * virbhAvavasatkAryA [saM0] siddhyarthe svasAmA to sadasattve sattvena zayinaH takAraNa pR0 490 493 santaM 522 matinA na zocyenAdeg 530 D mAne / pradhA sApekSa nira 493 498 500 503 515 535 536 540 542 546 Ti0 7 2 3 9 10 4 2 ya0 vIraNondhivadghaTo katvaM pradarzana 2 sata evaM caMpakasya degrlabhyakharUpaM vAMsyeti lakSaNabhedAM sahA kRtakarSaTA" 4 6 abhAvabhAvagataM 4 1 sarvatra [saM0] atra gatArtha 5 sya bahu 6degrthayorubhayorubhayo niyamo iti na tarhi manatardezaH datviSTAdeg [saM0] Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakre vRttau vA caturdhvarepUllikhitAnAM vAda-vAdi-grantha-granthakRnnAmnAM sUciH / akSivaidyaka vR. 158 anekAntavAda mU. 103, 111, vR. 103, 111 abhidharma-abhidharmAgama mU. 61, 62, 64, vR. 61, 62, 64, 65, 75 abhidharmakoza mU0 78, vR. 78, 79 abhidharmapiTaka vR. 62, 64 asatkAryavAdinaH vR. 271 Agama bhU. 9, 61, 74, vR. 9, 61, 74 AcArya vR. 7, 29, 35, 66, 96, 99, 102, 133 134, 137, 180, 181, 195, 261, 280, 323, 344, 345, 346 bhAjJAnikavAda mU. vR. 111 ArSa mU. 244, bR. 111, 359 Aheta vR. 15, 64 kaNAda vR.8 kapila vR. 5, 8, 331, 339 karmavAdI vR. 359 kSaNikavAda / mU. 247, vR. 105, 140, kSaNabhaMgavAda / 247, 260 kANabhuja vR. 5 kAlavAda vR. 373 gAhA vR. 84 guru vR. 96 gotamA-gautamasvAmI mU. vR. 3, 115 jainI prakriyA vR. 9 TIkAkAra vR. 93 tarkazAstra vR. 120 tArkika vR. 47 tIrthakara mU. vR. 9 dinnabhikSu (aparanAma diGgAga) vR. 63,72,96 dravyaprakRtinaya mU. vR. 373 dvaita-advaita mU. vR. 264,265,344,346 nayacakra mU. 9, vR. 1,2,9 nayacakrakAra vR. 96 nayaprAbhRta vR.9 nATakAcArya vR. 13 niyativAda vR. 373 nirukti vR. 18,174,177,346 pataMjaliH vR. 21 puruSa mU. vR. 203,214,235,253,254,255,256, 257,258,356,357, 359 puruSakAravAda mU. 359,60,367,368 puruSakAraikAntavAda vR. 368 puruSavAda mU. 246, vR. 230,247,373 pUrvamahodadhi vR. 9 pUrvAcArya vR. 261 prakaraNapAda mU. vR. 61 pradhAnakAraNavAda vR. 327 pradhAnamImAMsaka vR. 129,141 buddha-bauddha mU. 82,103,292 vR.5,19,32,34,35, 64,19,80,82,103,174,247,292,293, citrAcArya / mU. 346 citrakarAcArya | vR. 5 jinapravacana vR. 115 jinavacana vR.1,179, 194, 222 jinazAsana mU. 1, 9, vR. 2, 4, 9 jaina mU. vR.10vR. 4, 11, 117, 189, 192, 332, 349 vR. 134,230,243,344, brahman mU. 243,344 346,374 bhAguri vR. 37 1 asyAM sUcI mU. nayacakramUlam va. nayacakravRttirityartho jnyeyH|| naya-Ti. 19* Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakre vRttau vA caturedhUllikhitAnAM vAda yAdi grantha- pranthakRnnAmnAM sUciH vyavahAranaya vR. 15,33 vyAkaraNa mU. 181, nR. 120, 181, 362 vyAsa vR. 8 zAkyaputrIya vR. 93 bhArata vR. 119 bhASya vR. 62,287,297,300 manu bR. 346 malavAdisUri bR.1,72 maskari vR. 8 mAyAsUnavIyAH vR. 74 mAyeyIya mU. vR. 74 mAhezvarI yogavidhiH vR. 341 mImAMsA vR. 120 yoniprAbhRta mU. vR. 202 rAmAyaNa vR. 119 laukika mU. 8, vR. 8,15,33,39,64, 189 subaMdhuvR.96,99 vijJAnamAtratAvAda vR. 189,260 vijJAnavAda vR. 105 viSNu vR. 346 vRkSAyurveda kR. 202,360 veda sU. 119, 123, 124, 140, tu. 119-120, 134, 140 vedavAda sU. tU. 111 vaidika vR. 134 vaizeSika mU. 87, 291, 1.34,35,64, 73,87,174, 291,292,327,329 zAstra mU. 47, 53, 59, 108, 110, 121, 208,338 sU. 2,40, 50, 53, 54, 56, 57, 59, 108, 117, 118, 135, 208, 209, 210 zAstrakArAH vR. 15 zAsana mU. 6, 7, 9, bru. 1,4,6,7,9 ziSya vR. 96 zUnyavAda . 240, vR. 105,247,260 zauddhodana bR. 8 zruti vR. 130, 155, 156 samuda ( dAyavAda mU. 247, pR. 247,260 sAmAnyavAda vR. 33 sArvazya- sarvajJatA mU. pR.179, 180, 182, 204 sAMkhya m. 120 pu. 11,18,32,34,35,40,64, 100, 115, 119, 120, 121, 122, 136, 145 174,287, 293 siddhasena vR. 35,324 sUri bR. 10,59,93 sonAga vR. 30 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca atrismRtiH, AnandAzrama, punA anuyogadvArasUtram, Agamodayasamiti, surata anuyogadvArasUtravRttiH ,, ,, anekAntajayapa. svo. vR. anekAntajayapatAkAkhopazavRttiH Gaekwad's Oriental Series, Baroda. anekAntajaya, svo. vi. anekAntajayapAtakAskhopajJavRttivivaraNam anekArthasaMgrahaH hemacandrAcAryaracitaH anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, ArhatamataprabhAkara kAryAlaya, punA. abhidharmAgamaH ] abhi. pi. abhidharmapiTakam (cInabhASAnuvAdAtmakam ) abhi. ko. abhidharmakozaH, Royal Asiatic Society Journal, Bombay. abhi. ko. bhA.. abhidharmakozabhASyam abhi. ko. sphuTA. abhidharmakozabhASyasphuTArthAvRttiH (i) Bibliotheca Buddhica, Russia. (ii) Calcutta Oriental Series. (iii) The Publishing Association of __ abhidharmakozavyAkhyA, Tokyo, Japan. abhidharmadIpaH savRttikaH, kAzIprasAda jAyasvAla risarca insTITyuTa, paTanA abhidharmasamuccayaH, zAntiniketana / abhidhAnacintAmaNiH, yazovijayajaina granthamAlA, kAzI abhi. cintA0 svo0 abhidhAnacintAmaNisvopajJavRttiH, yazovijayajainagranthamAlA, kAzI amarakozaH, nirNayasAgara presa, muMbaI amarakozaTIkA kSIrasvAmikRtA, Oriental Book Agency, Poona. amarakozasudhAvyAkhyA nirNaya sAgara presa, muMbaI amRtanAdopaniSad arthasaMgrahaH, Oriential Book Agency, Poona. arthasaMgrahakaumudIvRttiH aSTazatI, jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA maSTasaha0 aSTasahasrI, gAMdhI nAthAraMga jainagranthamAlA, muMbaI aSTasahasrItAtparyavivaraNam, jainagranthaprakAzakasabhA, amadAbAda AcArAgasU0 AcArAGgasUtram , Agamodayasamiti, surata bhAcArAGgasUtravRttiH zIlAGkAcAryaracitA, surata' 1prAkathane prastAvanAyAM copayuktA api granthA asyAM sUcyAM nirdiSTA iti dhyeyam / kiJcAnyat , akArAdikrameNa saGkalitAyAmapyasyAM sUcyAM tattadvanthAnAM vyAkhyAnAni upavyAkhyAnAni ca kramamullaGghayApi yathAyogaM tandranthAnAmadhastAdeva prAyo darzitAnIti dhyeyam / Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca Apastamba zrautasUtram, Adiyar Library madrAsa AptamImAMsA, jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA AlambanaparIkSA vRttizca, Adiyar Library, madrAsa Ava0 ni0 Avazyaka niryuktiH, Agamodayasamiti, surata AvazyakacU0 AvazyakacUrNiH, RSabhadevajI kezarImalajI, ratalAma Avazyaka sUtravRttiH haribhadrasUriracitA, Agamodayasamiti, surata. Avazyaka sUtravRttiH malayagirisUriracitA, devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa, surata IzAvAsyopaniSad, nirNayasAgara presa, muMbaI. uttarAdhya0 uttarAdhyayanasUtram, Agamodayasamiti, surata uttarAdhyayana sUtra cUrNiH, RSabhadevajI kesarImalajI, ratalAma uttarAdhyayanasUtrabRhadvRttiH, Agamodayasamiti, surata. uttarAdhyayana sUtraTIkA nemicandraracitA, puSpacandra kSemacandra, valAda utpAdAdisiddhisvopajJavRttiH, RSabhadevajI kesarImalajI, ratalAma RgvedaH, svAdhyAya maNDala, auMdha kasaMhitA, svAdhyAya maNDala, auMdha karkabhA. karkabhASyam karmaprakRtiH, muktAbAI jainajJAnamandira, DabhoI karmagranthavRttiH, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara kalpasUtram, devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, surata kalpasUtrasubodhikA 22 "" kAThakasaM. kAThakasaMhitA, svAdhyAya maNDala, auMdha. kAtantra vyAkaraNam kAtyAyana zrautasUtram, acyutapaTavardhanagranthamAlA, kAzI kAtyAyanazrautrasUtraprastAvanA kAraNopAdAnaprajJaptiH dinAgaracitA ( cInabhASAnuvAdaH ) kAvyaprakAzaH, Bombay University Series kAvyaprakAzavRttiH kaivalyopa0 kaivalyopaniSad, nirNayasAgara presa, muMbaI kauTilIyama zAstram, Government Oriental Library Series, Mysore. kSetrasamAsaH, jainadharmaprasArakasabhA, bhAvanagara gurutattvavinizcayaTIkA, jaina AtmAnaMdasabhA, bhAvanagara gautamadharmasUtram 23 catuHza0 catuHzatakam, vizvabhAratI granthamAlA, zAntiniketana catuzatakavRttiH candra kIrtiracitA catuHzatakavRttiH dharmapAlaracitA 53 carakasaM0 carakasaMhitA, nirNayasAgara presa, muMbaI caraka saMhitAvRttiH 93 cAndravyAkaraNam chandonuzAsanavRttiH hemacandrAcAryaracitA, muMbaI jAbAladarzanopaniSad, nirNayasAgara presa, muMbaI Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca 151 jinAgamastavaH (kAvyamAlA, saptamagucchakaH) nirNayasAgara presa, muMbaI jIvasamAsavRttiH, Agamodaya samiti, surata jIvAbhi0 jIvAbhigamasUtram , Agamodayasamiti, surata jJAtAdharma0 jJAtAdharmakathAsUtram jyotiSkaraNDakaH, RSabhadevajI kesarImalajI, ratalAma tattvasaM. tattvasaMgrahakArikA Gaekwad's Oriental Series, Baroda.. tattvasaM0 kA. tattvasaM0 paM0 tattvasaMgrahapaJjikA tattvArthasUtram , devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, surata tattvArthabhASyam tattvArtha siddhasenavR0 tattvArthAdhigamasUtrasya siddhasenagaNikRtA vRttiH, devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra paNDa, surata. tattvArtha hAribhadrIvR0 tattvArthAdhigamasUtrasya haribhadrasUrikRtA vRttiH, jainAnanda pustakAlaya, surata. tattvArtharA0 tattvArtharAjavArtikam , bhAratIya jJAnapITha, kAzI tatvArthazlokavArtikam , gAMdhI nAthAraMga jaina graMthamAlA, muMbaI tattvArthasUtrasarvArthasiddhivRttiH, kolhApura tattvopaplavasiMhaH, Gaekwad's Oriental Series, Baroda. tatravA0 tantravArtikam , AnandAzrama , punA tatrAlokavRttiH Kashmir Series. tandulavai0 tandulavaicArikaprakIrNakam , Agamodayasamiti, surata tandulavaicArikavRttiH tiloyapaNNatti, jIvarAja jaina granthamAlA, solApUra taittirIyabrAhmaNam tai. saM. taittirIyasaMhitA, svAdhyAyamaNDala, auMdha. taittirIyopaniSad, nirNayasAgara presa, muMbaI trikAlaparIkSA diGgAgara citA (bhoTabhASAnuvAdAtmikA) triMzikAvijJaptikArikAbhASyaM sthiramatikRtam, perIsa. dazavaikAlikasUtravRttiH haribhadrasUriracitA, Agamodayasamiti, surata dazAzrutaskandhasUtram divyAvadAnam bauddhagranthaH dravyAlaGkAraH stropajJavRttisahitaH munirAjazrIpuNyavijayamahodayebhyo'dhigataH ( hastalikhitaH) dvAdazazatikA diGgAgaracitA dharmottarapradIpaH, kAzIprasAda jAyasvAla rIsarca insTITyUTa, paTanA. dhavalATI. SaTkhaNDAgamasya dhavalA TIkA, jainasAhityoddhAraka phaNDa, amarAvatI. nandIsU. nandIsUtram, Agamodayasamiti, surata. nandIsUtracUrNiH nandIsUtravRttiH haribhadrasUriracitA nandIsUtrasya malayavR0 nandIsUtrasya malayagiriracitA vRttiH, Agamodayasamiti, surata nAradasmRtiH niruktam yAskaniruktam , nirNayasAgara presa, muMbaI niruktasya durgavRttiH nIlakezI tAbhilabhASAnibaddho jainagranthaH naya. Ti. 20 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca nyAyakumu0 nyAyakumudacandraH, mANikyacandra digambara jaina granthamAlA, muMbaI nyAyakandalI, Vizianagaram Sanskrit Series. nyAyaparIkSA diGgAgaracitA nyAyapra0 nyAyapravezakaH, Gaekwad's Oriental Series, Baroda. nyAyapravezakavRttiH nyAyapravezakavRttipaMjikA , nyAyabinduH, caukhambA sIrIjha, kAzI nyAyabinduTIkA , nyAyabindupUrvapakSasaMkSepaH kamalazIlaracitaH (bhoTabhASAnuvAdAtmakaH) nyAyamaJjarI, kAzI saMskRta sIrIjha nyAyamu0 nyAyamukhaM diDAgaracitam , nyAyavinizcayaH, bhAratIya jJAnapITha, kAzI nyAyavinizcayaTIkA nyAyasU0 nyAyasUtram , caukhambA sIrIjha, kAzI nyAyabhASyam nyAyavA0 nyAyavArtikam caukhambA saMskRta sIrIjha, kAzI. nyAyavA0 tA. nyAyavArtikatAtparyaTIkA, kalakattA saMskRta sIrIjha. nyAyAvatAraH, jaina zvetAmbara konpharansa, muMbaI nyAyAvatAraTIkA nyAyAvatAravArtikavRttiH, siMghI jaina granthamAlA, muMbaI paMcavastu haribhadrasUriracitam , devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa, surata paMcasaM0 paMcasaMgrahaH, muktAbAI jaina jJAnamaMdira, DabhoI. paMcasaMgrahasvopajJavRttiH , pA0 pANinIyavyAkaraNam , nirNayasAgara presa, muMbaI pA0 dhA. pANinIyadhAtupAThaH, nirNayasAgara presa, muMbaI. pA0 vA. pANinIyavyAkaraNasya vArtikam , rAjasthAna saMskRta koleja granthamAlA, banArasa pA. ma. bhA0 pradIpaH pAtajalamahAbhASyasya pradIpaH kaiyaTakRtaH, rAjasthAna saMskRta koleja granthamAlA, banArasa. pA0 ma0 bhA0 rAjalakSmIH pAtaJjalamahAbhASyasya rAjalakSmI vRttiH, rAjasthAna saMskRta koleja granthamAlA, banArasa. pAtaJjalamahAbhASyasya uddyotaH, rAjasthAna saMskRta koleja granthamAlA, banArasa. pAtaJjalamahAbhASyasya tripAdI vRttiH bhartRhariracitA pANinIyavyAkaraNasya kAzikA vRttiH, caukhambA, kAzI pA0 siddhAnta kau0 pANinIyavyAkaraNasya siddhAntakaumudI.vyAkhyA, nirNayasAgara presa, muMbaI pA0 bAlamanoramA pANinIyasiddhAntakaumudyA bAlamanoramA vyAkhyA, caukhambA kAzI. pAtaJjalayogadarzanam caukhambA sIrIjha, banArasa pAtaJjalayogadarzanabhAyaM vyAsapraNItam , pAtaJjalavyAsabhASyavRttiH tattvavaizAradI ,, pAzupatasUtrasya paMcArthabhASyam Trivandrum Sanskrit Series prajJApanAsU0 prajJApanAsUtram , Agamodayasamiti, surata prajJApanAsUtravRttiH prabhAvakacaritam, siMghI jaina granthamAlA Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca prabhAvaka. mallavAdipra0 prabhAkaracarite mallavAdiprabandhaH pramANanayatattvAlokAlaGkAraH, banArasa pramANamI. pramANamImAMsA, siMghI jena granthamAlA pra0 vA0 pramANavArtikam, paTanA pramANavA0 svavR0 pramANa vArtikasya vavRttiH, banArasa hindu yunivarsiTI pramANavArtikasvavRtteSTIkA, kitAba mahAla, ilAhAbAda pra. vA. devendra0 pramAgavArtikasya devendrabuddhikRtA vRttiH (bhoTabhASAnuvAdaH) pramANavArtikaTIkA zAkyamatiracitA ( bhoTabhASAnubAdaH) pra. vA. ma. pramANavArtikasya manorathanandinI TIkA, pramANa vA0 mano0 Journal of the Bihar and Orissa Research Society, Patna. pra0 vA. ma. Ti. pramANavArtikamanorathanandinITippaNam ,, pra. vA. ma. pari0 pramANavArtikamanorathanandinIpariziSTam , pra. vArtikAlaM. pramANavArtikAlaGkAraH, kAzIprasAda jAyasvAla rIsarca insTiTyUTa, paTanA pramANavArtikAlaM. pramANavinizcayaH dharmakIrtiracitaH ( bhoTabhASAnuvAdAtmakaH ) pra0 samu0 pramANasamuccayaH pra0 samu0 svavR0 pramANasamuccayasya dinAgaracitA svavRttiH (bhoTabhASAnuvAdAtmikA ) pramANasaM0 pramAgasaMgrahaH, siMghI jaina granthamAlA pramAlakSma jinezvarasUriracitam prameyakamalamArtaNDaH, nirNayasAgara presa, muMbaI, prameyaratnamAlA anantavIryaracitA, amarAvatI pravacanasAroddhAraTIkA, devacaMda lAlabhAI jaina pusta koddhAra phaMDa, surata. prazamaratiprakaraNam umAkhAtiracitam / prazastapA0 prazastapAdabhASyam , caukhambA sIrIjha, kAzI prazastapAdabhASyakiraNAvalI, caukhambA sIrIjha, kAzI prA. vyA0 prAkRtavyAkaraNam , Bombay Government bRhaTTipanikA 'jaina sAhitya saMzodhaka' patrapariziSTAntargatA bRhatkalpasUtram, jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara bRhatsaMgrahaNI jinabhadragaNiracitA bRhadA0 vA. bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtikam , AnandAzrama, punA bodhicaryAva0 bodhivaryAvatAraH, eziyATIka sosAiTI, kalakattA. brahmasUtrazAGkarabhASyam , nirNayasAgara presa, muMbaI brahmasUtrazAkarabhASyabhAmatI vAcaspati mizraracitA bhagavatIsU0 bhagavatIsUtram, Agamodayasamiti, surata. bhagavatIsUtrasya vRttiH bhagavadgItA bhadrabAhusaM0 bhadrabAhusaMhitA, siMghI jaina graMthamAlA, muMbaI madhyamakavR0 madhyamakakArikAvRttiH, Leningrad, Russia. madhyAntavibhAgaTIkA, jApAna maskaribhA0 maskarikRtabhASyam , Government Library Series, Mysore, Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca mahAdevastotram , jaina AtmAnandasabhA, bhAvanagara mahAnArAyaNopaniSad mahAbhA0 Azva0 mahAbhArata AzvamedhikaM parva. citrazAlA presa, punA. mahAbhA0 vanapa0 mahAbhAratavanaparva. mahAvyutpattiH jApAnadeze prasiddhA TibeTana-saMskRtazabdakozarUpA mImAMsAda0 / mImAMsAdarzanam , AnandAzrama, punA. mImAMsAsU0 mImAMsAnyAyaprakAzaH, nirNayasAgara presa, muMbaI mImAMsAzlokavA0 ) mImAMsAzlokavArtikam , mI0 zlo0 vA0 / caukhambA sIrIjha, kAzI mImAMsAzlokavArtikasya zarkarikAvRttiH, madrAsa yunivarsiTI saMskRta sIrIjha mImAMsAzlokavArtikasya bhaTTombekakRtA vRttiH, madrAsa yunivarsiTI saMskRta sIrIjha muNDako0 muNDakopaniSad, nirNayasAgara presa, muMbaI muNDako0 bhA0 muNDakopaniSadbhASyam mUlAcAraH, mANikacandra jaina granthamAlA, muMbaI. meghadUtam , nirNayasAgara presa, muMbaI mai0 saM0 maitrAyaNIsaMhitA, khAdhyAyamaNDala, auMdha yajurvedaH yAjJavalkyasmRtiH, nirNayasAgara presa, muMbaI. yogabhASyam, caukhambA saMskRta sIrIjha, kAzI. yogabhASyasya tattvavaizAradI vRttiH , yogavArtikam yogazAstram, jainadharmaprasArakasabhA, bhAvanagara yogazAstrasya svopajJavRttiH, ratnAkarAvatArikA, yazovijaya jaina granthamAlA, kAzI. laGkAvatArasU0 laGkAvatArasUtram vasudevahiNDI, jaina AtmAnaMdasabhA, bhAvanagara. vAkyapa0 vAkyapadIyam (i) rAmalAla kapUra TrasTa sosAiTI, lAhora, (ii) caukhambA saMskRta sIrIjha, kAzI vAkyapadIyasvavRttiH, rAmalAla kapUra TrasTa sosAiTI, lAhora vAkyapadIyasvavRtteH vRSabhadevakRtA vRttiH, vAkyapadIyasya puNyarAjakRtA vRttiH, caukhambA saMskRta sIrIjha, kAzI vAkyapadIyasya helArAjakRtA vRttiH , vAdanyAyaH, mahAbodhi sosAiTI, sAranAtha vAdanyAyavRttiH , vAdavidhAnam vasubandhuracitama vAdavi0 vAdavidhiH vArSagaNatantram vArSagaNatantrabhASyam vidhivivekaH, lAjarasa presa, kAzI vizAlA. pramANasamuccayasya vizAlAmalavatI TIkA ( bhoTabhASAnuvAdAtmikA) vizeSaNavatI jinabhadragaNikSamAzramaNaracitA Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNa ca 155 vizeSAva. bhA0 vizeSAvazyakabhASyam , yazovijaya jaina granthamAlA, kAzI vizeSAvazyakabhASyasya svopajJA vRttiH hastalikhitA vizeSAvazyakabhASyasya koTTAryavAdigaNiracitA vRttiH hastalikhitA vizeSAvazyakabhASyasya koTyAcAryaracitA vRttiH vizeSAvazyakabhAvyasya maladhArihemacandrasUriracitA vRttiH, yazovijaya jaina graMthamAlA, kAzI viMzatikAvijJaptimAtratAsiddhivRttiH Edited by Sylvain Levi, France. vaizeSikadarzanasya bhUmikA, gujarAtI priMTiMga presa, muMbaI. vai0 sU0 vaizeSikasUtram , kAzI saMskRta sIrIjha. vaizeSikasUtrasya candrAnandaracitA vRttiH, gAyakavADa orienTala sIrIjha, vaDodarA. vaizeSikasUtravyAkhyA, mithilA vidyApITha, darabhaMgA vai0 sU. upa0 vaizeSikasUtrasya upaskAraH, caukhambA saMskRta sIrIjha, kAzI zatapathabrAhmaNam , svAdhyAyamaNDala, auMdha zAkaTAyanavyAkaraNam zANDilyopaniSad, nirNayasAgara presa, muMbaI zAbarabhA0 zAbarabhASyam , AnandAzrama, punA zAstradIpikAyukti. zAstra dIpikAyA yuktisnehaprapUraNI siddhAntacandrikA, nirNayasAgara presa, muMbaI zAstravArtAsamuccayaH, devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, surata. zikSAsamuccayaH, Bibliotheca Buddhica, Russia zuklayajurvedasya vAjasaneyI saMhitA, svAdhyAyamaNDala, auMdha zuklayajurvedabhASyam zuklayajurvedasya mahIdharakRtA vRttiH zlokavArtikam mImAMsAzlokavArtikam zvetAzva0 zvetAzvataropaniSad, nirNayasAgara presa, muMbaI zvetAzvataropaniSadbhASyam zaGkarAcAryaracitam SaDdarzanasamuccayasya bRhadvRttiH, jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara. SaSTita. SaSTitantram satyASADhazrautasUtram satyASADhazrautasUtraTIkA sanmati0 sammati0 sanmatitakeprakaraNam , gujarAtapurAtattvamaMdira, amadAvAda sanmativR0 sanmativRttiH, ,, samayasAraH kundakundAcAryaracitaH samayasArasya vyAkhyA amRtacandraracitA samayasArasya vyAkhyA jayasenaracitA sarasvatIkaNThAbharaNam bhojaracitam sarvadarzanasaM0 sarvadarzanasaMgrahaH, AnandAzrama, punA. saMyuktanikAyaH, Pali Text Society, London sAmAnyaparIkSA diGgAgaracitA sAyaNabhASyam RgvedAdInAM sAyaNaviracitaM bhASyam sArasvatavyAkaraNam , nirNayasAgara presa, muMbaI sAMkhyakA sAMkhyakArikA sAMkhyasaptatiH, suvarNasaptatiH, caukhambA sIrIjha, kAzI Adi 1 sAMkhyakArikAyA eva 'sAMkhyasaptatiH' 'suvarNasaptatiH' iti ca nAmAntare // Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca sAMkhyakArikAyA gauDapAdabhASyam sAMkhyakA0 jayamaM0 sAMkhyakArikAyA jayamaMgalAvRttiH sAMkhyakA. je. vR. A sAMkhyakArikAyAH jesalamerasthA hastalikhitA vRttiH sekhyakA. je. vR. B sAMkhyakArikAyAH jesalamerasthA hastalikhitA vRttiH sAMkhyakA. mAThara0 sAMkhyakArikAmATharavRttiH, caukhambA saMskRta sIrIjha, kAzI sAMkhyakA0 yuktidIpikA sAMkhyakA re kAyuktidIpikAvRttiH, kalakattA saMskRta sIrIjha sAMkhyatatvako. sAMkhyakArikAyAH sakhyitattvakaumudIvRttiH siddha dvA0 siddhasena divAkararacitA dvAtriMzikA, jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara siddhaprAmRtam siddhahema0 siddhahemazabdAnuzAsanam , yazovijaya jaina granthamAlA, kAzI. siddhahemazabdAnuzAsanasya bRhadvRttiH siddhahemazabdAnuzAsanasya laghunyAsaH siddhivinizcayaTIkA hastalikhitA suvarNasaptatiH sAMkhyakArikA saTIkA, tirupati, madrAsa. suzrutasaMhitA, nirNayasAgara presa, muMbaI sUtrakRtAGgam , Agamodayasamiti, surata sUtrakRtAGgavRttiH , sUryaprajJaptisUtram ,, sthAnAGgasUtram " sthAnAGgasUtraTIkA , spandakArikA, kAzmIra sIrijha IV syAdvAdamaM0 syAdvAdamaMjarI, AItanataprabhAkarakAryAlaya, punA syAdvAdaratnAkaraH vAdidevasUriracitaH hastavAlaprakaraNaM saTIkam Journal of the Royal Asiatic Society, London hetucakraha(Da)maruH diGgAgaracita ( bhoTabhASAnuvAdAtmakaH) hetutattvopadezaH Seres Oriental Rome, Italy hetubinduH Gaekwad's Oriental Series, Baroda. hetubi0 TI0 hetubinduTIkA , hetumukham diDAgaracitam / haima uNA0 haima uNAdiH ( siddhahemabRhadvRttyantargataH) haimakozaH hemacandrAcAryaracitaH anekArthasaMgrahaH haimadhA. haimadhAtupAThaH haimadhAtupArAyaNam , Vienna, Austria, Europe. a.-adhyAyaH anuvAko vA / kaa.-kaarikaa| Ti.--TippaNam / TipR.-TippaNapRSThAkaH / paM.-paGktiH / bhoTa.bhoTabhASAnuvAdaH / zlo.-zlokaH / sU.-pUtram / saM.-saMskRte vihito'nuvAdaH / A = uparitanaM pRSTam / B= adhastanaM pRSTham / T=Text sUtrapAThaH 1 iyaM vRttiH suvarNasaptativyAkhyayA (cInabhASAnuvAdataH N. Aiyaswami Shastri ityebhiH saMskRte'nU ditayA) bahuSu sthaleSu samAnaprAyA ityasmAkamanubhavaH // 2 iyaM vRttiH mATharavRttyA bahuSu sthAneSu samAnaprAyA itysmaakmnubhvH| 3 samprati bhAratIyajJAnapIThataH (kAzI) prakAzitA / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanopayuktagranthasUciH saGketAdivivaraNaM ca 157 C. ed. = Choni edition D. ed.= Derge edition N. ed. = Narthang edition 0.= candrAnandaracitavRttiyuktasya vaizeSikasUtrasya Oriental Institute Baroda satkA pratiH P. = candrAnandaracita vRttiyuktasya vaizeSikasUtrasya munirAjazrIpuNya vijayamahodayebhyo'dhigatA pratiH P.ed. = Peking edition PS-pramANasamuccayakArikANAM vasudhararakSitaviracito bhoTabhASAnuvAdaH, saMskRte tatparivartanaM vA PS-pramANasamuccayakArikANAM kanakavaracito bhoTabhASAnuvAdaH, saMskRte tatparivartanaM vA PSV-pramANasamuccayavRttervasudhararakSitaviracito bhoTabhASAnuvAdaH, saMskRte tatparivartanaM vA PSV2-pramANasamuccayavRtteH kanakavarmaviracito bhoTabhASAnuvAdaH, saMskRte tatparivartana vA VT.-'vizAlAmalavatI' ityabhidhAyA jinendrabuddhiracitAyAH pramANasamuccayaTIkAyA bhoTabhASAnuvAdaH, saMskRte tatparivartana vA WZKSO-- Wiener Zeitschrift fur die Kunde Sud-und-Ostasiens. Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham hetutvenopadeg dravyANi dravyANi nAdhikAni * marthaH abUna " dravyANi candrAnandaracitavRttiyutasya vaizeSikasUtrasya adhyAyakrameNa 0. pustakeM zuddhapAThAH *nupalambhAt / evaM kAnicid dravyA vyArambhakAni kArANA virodhi kAraNaH virodhaH rUpAdayaH kAraNaiHdeg tadaiva sApekSa kAraNam dutpAdya prathamo'dhyAyaH zuddham hetutvenApa dravyaguNakarmANi dravyANi pRthivI - tvAbhisambandhAt pRthivI / evamabAdi saMjJA / ' navaiva dravyANi nAdhikAni martham adho'mbUni kAraNavirodhaH rUpAdayaH kAryo - bhayakAraNai " trayANAmekatve prApte vaidharmyamucyate.. tathA hi-dravyANi * Ti. 024 34 nupalambhaH syAt / evaM ca kAnicid dravyANyArambhakANi kAraNAvirodhi* tadeva sApekSaH kAraNam dupA hUna vA dravyA dr " pR0 440 "" 23 pR0 paMktiH 444 19 444 26 444 27 33 444 27 444 34 " 24 440 28 4402 9 440 16 440 19 440 23 438 18 azuddham 'AnuSaGgikAH ' sattA sAmAnyameva karmasu karmaNAm "C sattAtvAdayaH tathaikadravyatvAna ] cAvRtteH [ karma na karmatvam pratiSedhena bhAvapratighAta tatra cAkAzakRtaM dvArAdinA kAryaguNo zuddham 'uktA Anu SaGgikAH * bhAvaH sattA sAmAnyameva * karmasu ca karmaNAm dvitIyo'dhyAyaH paratva saMskArAca paratyagurutva saMskArAtha puccham pucchaH vAyuriti sannikarSe vAyuriti sati sannikarSe [cakSuSA goH] sannikarSe yathA 'ayaM gauH ' ' iti parokSatvAt gokSuSA sannikarSe parokSatvAt tatpratiSedhena dravyA (vyatvA) dayaH tathaikadravyavattvAna cAvRterna karma karmatvam bhAvAnAM pratighAta tanna* cAkAzakRtatvAd dvArA dinA kA (D) guNo 2 ' pR0 ' ityanena savRttikasya nayacakagranthasya pRSThaM jJeyam // 3 ' Ti0 pR0 ' ityanena nayacakrasya caturNAmarANAmante yojitAnAM TippaNAnAM pRSThaM jJeyam // 33 Ti. pR0 9 9 9 rw d. dr " " " " pR0 " mv 445 24 445 27 33 S 17 17 18 paMkti: 18 18 18 18 14 16 17 22 dravya 1 Oriental Institute, Baroda satkasya 0 pustakasya nirdezo vaizeSikasUtrasambandhipariziSTe [ Ti0 pR0 141 paM0 30 ] vihita evAsmAbhiH / P pratyapekSayA pratau ye zuddhAH pAThAste'trAdhyAyaka mega saMgRhItAH / kiJca P pratau vidyamAnA api ye zuddhapAThA azuddhA mudritAste'pi zuddhIkRtA atra, teSAM ca purataH * IdRzaM cihnaM sthApitamiti dhyeyam / 21 29. 2 2 5 6 15 18 19 18 22 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrasya savRttikasya zuddhapAThAH vino paTAdinA azuddham zuddham pR0 paMktiH anArabdhakRte'pi anArabdhe'pi na yAvadvyabhA- nanu(nva)yAtra vyabhAvano , 19 4 degnupalabdheH / degnupalabdheH / na / vyavasthitaH vyavasthitaH salila zItatA salile zItatA tathaika kriyA tathaikaM kriyA pR0 453 20 tulyakartari / tulye kartari pR0 453 21 UrdhAdIni pUrvadakSiNAdIni digantarANi digantarANi Ti. pR0 19 27 [guNa]tvamasiddha guNatvamasiddha ,, 19 28 sthANuH puruSo nu vA sthANuH syAt puruSo na vA , 19 30 bAyo'bhyantarazca / bAhya aabhyntrshceti|,, 19 31 vagataH AlApa- ravagate ArUpamAtreNa ca mAtreNa ca abhyantarastu Abhyantarastu zrotreNa yo gRhyate'rthaH zrotreNa gRhyate yo'rthaH ,, 20 9 sa zabdaH / zrotreNa yo sa zabdaH sAmAnyA. gRhyate sAmAnyA bhUteSu vizeSasyo. bhUteSu ca vizeSasyo Ti. pR0 20 11 asajAtIyAbhyAM [ca asajAtIyAbhyAM ca guNakarmabhyAm ] tataH gugakarmabhyAM / tataH ,, 20 12 acAkSuSatvAca na karma acAkSuSatvAna karma tebhyastrayaM vedA tebhyastrayo vedA zabda[sya] prathamAyA zabdasya prathamAyA , 20 31 zabdasya [sa] evAyaM zabdasya sa evAyaM , 20 32 - tRtIyo'dhyAyaH svabhAvAH siddhAH khabhAvAH prasiddhAH Ti. pR. 32 13 anya eva heturityanapa- anya eva heturityanapa dezaH 3 / 17 / arthAntaraM hyarthAntarasyAnapadezaH 3 / 2 / 8 ,, 32 19 praisiddhipUrva prasiddhapUrva , 32 28 azuddham zuddham pR0 paMktiH mitrasambandhena mitrayoH sambandhinaH , 33 . 36 devadattaM pra devadattazabdaM pra , 33 37 caturtho'dhyAyaH 'mutpadyate tasmAt degmutpadyate'taH kAryasya kAryasya tadapi [anityatvaM tadapi anityatvaM , 34 13 viziSTAyA aprahaNAt viziSTAyA grahaNA 18 dvayaNuke'pi vyaNuke'pi ghaTAdinA* 20 [rUpeNa] viziSTaM rUpIti viziSTa / sarvendriyaM jJAnaM sarvendriyajJAnaM sAmAnya vizeSedhUpa- sAmAnyavizeSAstelambha0 - palambha0 ,, 34 29 zarIre, nArambhakatvena zarIre'nArambhakatvena ,, 35 4 paJcamo'dhyAyaH saMyogAde [va] saMyogAdeva pR0 482 8 ca karmArambhe ca guNakarmArambhe* ,, 482 vA ayaskAntaM cAyaskAntaM , 482 29 vizeSAtkarmAnyatve vizeSaH(SAH) karmAnyatvaM nodanAdya bhighAtAt nodanAdabhighAtAt* " 482 37 nodanAdavebhAgahetoH nodanAt preraNAdavi bhAgahetoH padAdi pAdAdi " 483 14 vabhUSA virUpAH' yajurvedaH 2 / 13 / 3] taraGgA(GgI)bhUtAnAM taraGgabhUtAnAM manasi zarIrasya manasi sazarIrasya / nADayAnupraviSTena nADyanupraviSTena / saMyogAH te tAnya' saMyogAH tAnya ,, 439 26 nyadRSTainaiva nyadRSTenaiva* ,, 439 26 bhA'bhAvamAtraM bhAvAbhAvamAtraM* niSkriyANi niSkriyANi draSTavyAni Ti.pR0 35 16 1 candrAnandaracitavRttAvidamekameva sUtraM dRzyate // 2 kevale vaizeSikasUtrapAThe'tra sUtradvayamupalabhyate / atastadanusAreNottarasUtreSveko'GkaH sarvatra vardhanIyaH // 3 kevale sUtrapAThe'yaM pAThaH // 4 candrAnandaracitavRttAvayaM paatthH|| naya. Ti. 21 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 SaSTho'dhyAyaH azuddham zuddham ddhipUrvA yA ataH buddhipUrvA sA tataH Ti. pR0 35 yujyeta yujyate 36 samaH / tau tyaktvA samaH / sarvaiyuktI anyo pratigrahItRNA anyo- prati grahItRNAmanyo nyApekSazceti nyApekSayeti vAnaprasthyayajJadAna guru paricaryA para vidhinA gehAnniH - satyAraNya prasthito vAnaprasthyam .0 'vAnaprasthayajJadAna gurucaryA parasya * vidhinA niHsRto saNyaprasthito vAnaprastham mupadhAzcAnupadhAzca mupadhAccAnupadhAcca yadi prayatna [ : ] pradhAnam prameya yadi prayatnaH pradhAnam mAtrasya bhAvA sukha adharme'pIcchA[ pUrvikA ] para viziSTaH / tau tyaktvAnya nityA [A] manasA [ma] nupalabdhiH na prayatnamAtrasya bhAvAdeg yaiyairasya sukha adharme'pIcchA pUrvikA para saptamo'dhyAyaH pArthivasya vinAzAt pArthivasya dravyasya vinAzAt nityA Azraya 'manasAmanupalabdhiH vaizeSikasUtrasya savRttikasya zuddhapAThAH ekasminneva vastuni ekasminneva kAle tasminneva vastuni 'ditvaupacArikatvam / 'divyaupacArikatvaM ityA (tya ) tidezaH ityatidezaH dravyasyA [tyanta ]- dravyasyAsambhavaH masambhavaH v >> 36 rw pR0 paMktiH " "" 23 2 " " 22 "" "" "3 Ti0 pR0 37 15 ml ,, 22 25 6 9 36 17 Ti0 pR0 21 " rd 36 21 2 pR0 452 25 452 30 36 24 36 24 36 25 36 28 37 16 37 17 37 23 32 or pR0 446 16 453 34 453 34 'nityatvAccAnityo nityatvAdanityau* nirR (rvR ) tizca niSpattizca ekatvaikapRthaktvayo ekatvapRthaktvayo Ti0 pR0 22 25 guNAdiSu bhAktamityata guNAdiSu bhAktaM yade 22 22 16 22 16 9 azuddham etI prasaMgAt zabdA [da] 60 sambandha cArthAH etadanityayorvyA khyAtam 22 31 "" 'kAraNayorekatvaM [T], kAraNa yonaikasvaM 22 33 vA'nityayoH tvagi- cA'nityayoH ta ( ya ) thA ghaTapaTayoH tvagi ndriya saGketanimitta [:] zabdA [da] guNatvapratiSedho na tathA guNAdiSu guNAdInAM yataH prasiddhyarthazabdaH ArambhakAni AkAze zakulyAvacchinnaM zuddham katvaM kalpyate tad bhavata ekatva siddhau na paryAproti, dravyeSu mukhyam, guNeSu bhAtam' ityata eva bheda prasaGgAt / Ti0 pR0 22 29 etadanityanityayorvyAkhyAtam zabdAdartha sambaddha cArthaH saMyuktasamavAyaM jJAnam, saGketanimittaH zabdAdarthe guNatvakarmatvapratiSedho ndriya / pR0 516 Ti. pR0 23 23 23 26 23 27 aSTamo'dhyAyaH na tu guNAdiSu guNAdInAM cendriyeNa sannikarSo nAstItyata pR0 paMktiH jjJAnam prasiddhyA arthazabdaH ArambhakANi* AkAza * zaSkulyavacchinnaM navamo'dhyAyaH svidAnIM jJAnamucyate teSAmasanni karSe vijJAnaM yataH saMyuktasamavAyA 33 bhUtapratyayAbhAvAd sa asaditi anyathA kathamiva anyathA tat kathamiva yathA hi dAhi kAraNAntaritasamyak kAraNAntarataH samyakU ta[thA] sA tathA sA " "" " pR0 526 31 pR0 442 26 " rw "" dr " "" 30 23 29 "" "" 44227 bhUtasya pratyakSAbhAvAd, 489 31 asaditi 489 32 490 15 490 18 490 19 490 20 442 30 480 20 480 24 480 31 480 31 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrasya savRttikasya zuddhapAThAH azuddham zuddham pR0 paMkti azuddham zuddham pR0 paMkti ghaTAdeH svarUpato niSe- ghaTAdeH na svarUpato viti cet saMzaya viti cet, na, dhaH kriya[ta] iti niSedhaH kriyata iti ,, 435 21 saMzaya liGgAdarzanAt liGgadarzanAt Ti. pR0 41 31 ,, 42 23 matIndriyArtha matIndriyArtha ca 41 32 ityatasmin ityekasmin ,, 43 22 tathA svapnasvapnAnti- tathA svapnaH svapnAnti kAra[Na ]buddhI kAraNabuddhiM ,, 43 29 kam [vai0 suu09|20] kaM ca [vai. sU0 9 / 23] tathA svapnaH svapne'pi uparatendriyasya karmakAraNe samaveta- karmakAraNe'bhihantari svaprajJAnaM svapnAntikaM svAd ca(cA )kAraNa(Ne) ca / uparatendriyasya samavetatvAd ,, 43 34 dazamo'dhyAyaH laiGgike laiGgika ,, 44 sukham / paraspara- sukham / viSAdi kAraNaviruddha zvopAsanAkrameNa janyaM duHkham / paraspara copAsAkrameNa* , 44 viruva viruddha , 42 24 vidyAzarvaryA vidyAzavaryAH Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 2 4 7 7 8 10 12 12 15 22 X 2 2 * N m 24 25 25 26 26 26 32 32 32 33 33 34 34 35 39 40 40 42 paM0 mudritam bhAvaH / syAnnityaH 7 kimeva 2, 5, 18 evamvidhadeg 30 1 9 19 22 5. 10 30 5 1 18 10 31 6 25 27 6 23 4 11 3 21 5. 25 16 ca sthitiH 'rAtmanazca prAptaSu kSetrato pyUrdha * kSetrato'pyUrdha * 10-11 marvAgbhAga "madhobhAga * lAghavAbhiSva lAghavaprasavAbhiSva tarhyatizayikaH tarhyAtizAyikaH uktipra uktipradeg jAterivAjAteH jAterivAjAteH, tadAtmatvaM, avAgbhAga prakalpa te, 25 nayacakraprathama vibhAgasya zuddhipatrakam kArya zuddham bhAva iti bhAti 'syAnnityaH kimevaM evaMvidha tathAvizeSe puNaai svakAraNa vasaM dezAdikAraNaM 20 jJAyate ca // sthitiH pravRttirmaryAdA 'rAtmanazca, abhAga prakalpe te 21-2 25 prakampate, prakalpyate, pradhAnatvAca tadeva pradhAnatvAcca tadeva paribhASA bA paribhASA tadAtmatvaM prAteSu PS kAryam, yadi sAmAnyaM, yadi vizeSaH tathA vizeSe puNa adi svakAraNatvasaM dezAdi kAraNaM 25 jJAyate pR0 42 45 45 46 46 47 47 47 49 49 51 54 55 56 61 61 63 63 64 67 69 72 78 78 79 paM0 28 2, 16 19 10 32 14 16 17 80 11 28 10 6 25 26 21 30 6 14 21 5 15 19 14 36 31 2, 27 82 20 83 3 mudritam jAghaTIti / naivaM veti vaivam' naivaM veti lomaza [ zo ? ] lomaza ( zo ) "sto vyutpannabuddhayanuM stovyutpannabuddhaya zuddham jAghaTIti, naivaM ceti caivam' naivaM ceti vastUcya moha vastUcya moha * tvAt khapuSpavat tvAt khapuSpavat tvAt khapuSpavat manviSyate tvAt veya vikukSyA pRthukukSyA 20 sUtraNa *lokika 'nAbhi // 432 A~cAryo'tra iti / saMvRtisatvAd nyanu agnyanu rUpata iti rUpyam rUpyata iti rUpam evamvidhaH evaMvidhaH bahuvidha rUpamukta bahuvidhaM rUpamuktaM svalakSaNAviSayA svalakSaNaviSayA paJcavijJAna paJca vijJAna 1 / 2 / 9 trAtA / 25 sUtreNa 'laukikadeg nAbhi ya0 // 43-2 AcAryosa iti saMvRti sattvAd 1 yatra vRddhirAvazyakI tatra vRddhirapi atra zuddhipatrake samAveziteti dhyeyam // 2 ye pAThAH parityAjyA anAvazyakA vA tatra x etAdRzaM cihnaM vihitamasmiJcchuddhipatrake iti dhyeyam // 1 / 2 / 58 trAtA sarvavAdabhedayAthArthya paripAlanAt Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ayaMte ceti MMMMM 91. tat tat, xxxx vA, 9 gamya 6 WMMMMM WW MARAA nayacakraprathamavibhAgasya zuddhipatrakam 0 paM0 mudritam zuddham pR0 50 mudritam zuddham 31-32 viSayaM hanumAnam" viSayamanumAnam" 148 25 papatteH aryate 148 bhavisyo bhAvasyo - 21 svaviSayaH svaviSayaH, 150 'midhyate 'miSTato 3, 4 sAmAnyAnAtmadeg sAmAnyAtma 152 108-2 cAstIti punaruktatvAta punaruktatvAt saMvRtisatam saMvRtisatyam [vA] kArakAdapyane guDasya cAkSu guDasyAcakSu kasmAdAjAyate 4 sAdhyasAdhanadharmA vA nvyekaantvtH| x 165 28 pR0 163 paM07 'mityAdi mityAdi, pR0 168 paM. 5 96 27 jJAneSu degvijJAneSu 166 12 vAstulyAH vArthAstulyAH tatra tasya pAdAnAbuddhi pAdAnAbuddhi gamayya ghaTava ghaTavavyAkhyAyAM yAkhyAyAM 167 26 cakrakameva cakrakam, eka ebamvidhA evaMvidhA 173 31 jinendrabuddhivi vAmana vi tathAvasthAnAM tayAzya 176 1, 2,10, 14 4 / 22 2 / 22 vasthatvAt vasthAtvAt 105 24 degmeva vidhaH mevavidhaH 176 30 sUkSmA mUrtadeg sUkSmAmUrta 113 28 abudha vagamane budha avagamane dravyazabdo dravyazabdo droravayave 181 20 ta dvastupratyakSaM tadvastu pratyakSaM bhinna 182 4, 23 vimuktikramAna, vimuktikamAt / 12 / 3 / 467 12 / 10 / 468 hi hi hi 120 vyAkhyAyate, vyAkhyAyate 185 18 vizu tkarSa vizuddhayutkarSa' bAyavyaM vAyavyaM 186 25 . manastvAdikArma 121 9 pratipatti pratipatti manastvAdi kArma 121 13 kimviSayA kiMviSayA tathAhi tathA hi 125 31, 32 107-2 108-1 188 auSadhAvyA auSadhAbhyaja 126 5 sAmAnyasyA sAmAnyasyA 188 27 (nya?) 128 16 pA0 ma0 bhA0 pI0 ma0 bhA0 191 29 saMharati saMharate 129 3 tvAt vAkyabheda 194 devavatto devadatto eva vA, 194 tasmA tasmA 130 zruti 194 kedAci kadAci 131 prAptirastaii prAptirasti 194 17 ___ paijIvaname jIvitame 133 juhotya 194 19 nurUpa nurUpa 133 bhASye bhASye 1 / 1 / 44 mUrtA mUrtA yuktatarI yuktatarA. 194 22 141 tathAtathA tathAtathA 25 kArya 195 28 bhA. pA0 / bhaa0| 144 5 tvam 195 28 bhA0pA0 147 18 kartavyatA kartavyatA vinA // ya0 // ghaTasyA gheTasyA 195 29 vi0 raM hI 148 24 saiSA. vina.nyatra bhinna 184 121 vAt, zrati juhotya 0 kArya tvam 15saiSA . Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 / 50 ___29 nayacakraprathamavibhAgasya zuddhipatrakam mudritam zuddham pR0 60 pA0 De0 213 20 lii| ya0 / niyatA niyatApRthivIlokA pRthivI lokA 22 216 20 salile salilaM 216 mudritam zuddham varSati ayaM 'tataH varSayayam, tataH AkhyAzabdaH AkhyA zabdaH pUrvaparAdideg pUrvAparAdi 197 197 29 215 14 15 vyayam 198 198 198 198 vyaGgam niyetyA 223 236 bhUmyabAdi0 198 198 niryayA nAviSTAyAH nAviSTAyAH yoga yoga nAdika nAdika degdyupani dhupani 238 198 __22 27 198 239 240 242 ityAdinA ityanAdinA amevAmi0 prabhAvAt svAmi pRthak pRtha pRthakpRtha bravatA bruvatA bhUmyabAdi mahAkAla mahAkAla" bhAve bhAve tasya vAdi vAdi prANyAdya pANyAdya bheko 'meko vadhya [sahacaribhAvena vA] vaya stimitaM nistimiraM vyavaM vyava bhASye // bhASye 113 // 1 // diti / sarva diti sarva ati dizyAt atidizyate 201- 2 202-1 'mANamlAghavA lAghavaprasavA 257 puMliGgam puhiGgam satyapA0 De0 lii0|| satya yH|| De0 lIM y0|| raM0 hI paryAyaH tvAt 244 26 254 257 degmANam 202 6 4ndha diti pra0 // 5 198 6...7...8...9 28.29 9atra nidhAnAdyartheSu iyapi pAThaH syAt x evaM evaM ca 2006 ekaprayojanenA ekaprabandhenA 201 18 tilabhasmatya tilabhasmetya zAkhAyAM zAkhAyAM 28 pA0 De0 ya0 // 202 29 lIM0 vi0| zAkhAyAM bAmrayA raM0 hI0 // 203 15 bhAgoGkura bhAvo'Gkura 203 30 1 / 7 / 45 1 / 6 / 45 2087 [kAraNa kAraNaM 208 20 bruyAt brUyAt 209 10 tRptiH , 209 20 avatA bruvatA 210 14 210 20 zAstrairece zAstrairekheM 210 20 vasante vasante 210 23 sandhi sandhi 211 10 ateuraM aMteuraM 213 2 tena tasmai tena ca tasmai 213 4 meghA direkara paTAdiH paTAdirekara meghAdiH + 271 paryAyaH, vAt, degktatvAta tatvAt, viziSTA, tRptiH mins caturvarga caturvarga 279 282 viziSTA satvena sukhaduHkhe NAtmaka vaindhyA bhaa0|| paM01 bhaa0|| vAt sannihita sattve na, sukhaduHkhe NAtmakaM vandhyA pr0|| paM04 pr0|| vAt' sannihita 283 , 287 287 3 10 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 api. naizvaryam , " 22 Ni SW hetubhyo 354 nayacakraprathamavibhAgasya zuddhipatrakam 'pR0 paM0 mudritam zuddham pR0 paM0 mudritam zuddham 287 15 sattvarajaH saMyoge sattvarajaHsaMyoge 336 4 cet cet, evaM tvAna- evaM tvAna tenaizcareNA tenaivezvareNA 289 30 kiJcid kiJcid guru 340 11 yAvadevamevAsya yAvadevame]vAsya 290 18 x , 24 294 29 pr|| 342 6 mapyanugrahakriyAyA degmanu295 5 vRttitaa| vRttiteti| graha kriyAyA api 296 19 niyamenaveti, niyamenaiveti, tannirapekSa tannirapekSa298 1 pRthagbhavanA pRthagbhavanA' naizvarya 300 dRSTaM dRSTaM (TaH?) 343 prokta prokta (prApta ?) 301 taidAtmakAni taidAni 344 tadanudhyAnAt tadanu dhyAnAt 303 28 ityarthaH ityarthaH, 348 TIkAyAM pAThaH TIkAyAm pravRttizIlatvAt apravRttizIlatvAt 352 6 lpasambhava lpa(lpA)sambhava 306 2,9,11 nveSyate sukhAdayaH sukhAdayaH, , 33 |dyuktm ||3degdyutm mirthaH pratya mithaHpratya 308 18,31 201666 2 / 1 / 69 NicchaMyato viccheyato 309 2 tadvat tvadvat aneke aneke. 311 17 hetubhyaH , srotasyanyathA srotasyAnyathA 312 13 mano'pari tmapari 359 7 iti mama iti / mama 313 10 vIta vIta [AvIta] 360 1 kaayH| kAyaH, 314 3 [AvItasya ] vA bhAvaH vAkyabhAva: pariNAmyapariNAmaka 316 1 'navattvAd navatvAd pariNamyapariNamaka 318 , zabdAdyAtmanA zabdAtmanA 14 matamasmA- matam , asmA pariNAmyasya pariNamyasya 319 18 nAdikAryasya nAdi kAryasya pariNAmyapariNAdeg pariNamyapariNadeg nAni nAni / pariNAmyatvam pariNamyatvam , 20 . hAraM saMvyadeg deghArasaMvya vipariNAmyam vipariNamyam , 22 ( degkriyA (kriyA 323 16 yAdibhiH yAdiH 372 tattva eva tattvameva ] ] iti| Avani Ava0ni0 tadavasthamAtraM tadavasthAmAtraM 374 1 iti sa eSa paramArthaH sanni viziSTA sanniviSTA sa eSa paramArtha 1 citrekara citrakara 10 santi santi , 22 'dakayo dakayo pAti yAti 25 svavipariNAmA svaivipariNAmI , 24-25 gacchata iti / gacchata iti 3 sukhaM zAzvataM netareSAm" sa ca...nityaH / sa ca ... nityaH / iti zvetAzvataropaniSadi paatthH||x 1 13 nayacakra naiyacakra kAnicit pratIkAni 9degtvpriy0|| kecit pratIkAH 10degmAdi ceta pr0|| 2 27 / ddharaNaM 1tvpriy0|| 1 "sukhaM zAzvataM sattAtvAdayaH sattAtvAdayaH " , 2 mAdi cet netareSAm / " iti 9 36 . ....... / zvetAzvataropaniSadi paatthH|| 14 21 vastuti vastuni Halhealilialis illin shish WW ma ddharaNaM...... 3 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h h h h y s s 2,582 r sh 2 . 41 166 nayacakraprathamavibhAgasya zuddhipatrakam pR0 paM0.. mudritam . zuddham pR0 paM. mudritam zuddham 14 22 , damukhyo d mukhyo 100 31 saMkhyA nirAsazca saMkhyAnirAsazca / kAya~ kArya 101 38 jAyAdibhirasamAna jAyAdayo'samAna 14 / 32 zobhano bhAti x pRthakRtA _ pRthakRtAH 14 bhyor3atara bhyo utara. 142 4 bizeSarahita , vizeSaNarahita vizeSarahita vrIhIkSIraudanA !) 104 9 kathaM? kayam ? .. 453 105 16.17 pra0 vA0 ma0 280 pra0 vA0 287 26 14 tattvavaizAradyA tattvakaumudyA 106 5 sudeg para jes dpag rjes su . 28 13 viSayaiH 16 prameyaiH Gos dDos svarUpamapekSya svarUpamanapekSya yatra 34 Preception Perception DoDi ni jid 32 4 pR062 pR063 Psy Psva pratiSedhabhAvaH pratiSedhAbhAvaH ba jid // phyir ro|| patAkA vR0 patAkAvR0 mthoG mathoG paM0 26 paM025 gUsus gasuGa 24 sugati sugIta 'nityaM sampra nityaM sampra0 gyura 'gyura 17 navamaM tu navamaM dazamamekAda nizcitam / nishcyH| zaM ca pR0 434 prakRSTA prajJA prajJAtizayo 435 ityatra dvAdazaM tu anutpannA, 'nutpannaH, 41 19,21, 10,11, skyes pa skye ba 13,14, 23,24, 12,13, 119 20 vyabhicAro'pi vyabhicAro 26,28, 14,15, 17,18, 120 24 1 / 14 / 1 / 1 / 4 / 31,34, 16,17, 19,20, 25-26 tantrAntara...cet x 21. 20-21 [Psv] 11114 x 42 4,6,8, 19,20, 22,23, dhiSThita dhiSThitA 9,11, 21,22, 24,25, 12. 23,24. 26,27. 1981 198 A yomavatyAM vyomavatyAM paJcagyantA paJcamyantA 39 ] atraka atra sAdhana miti caika samastAnAM sAdhanatva- samastasAdha47 29 44 pratipAdana y| natvakhya pnaarthH| tvevaM lakSaNaM tvevaMlakSaNaM tulanA-"pakSAdi- tulanAlaugAkSi laugAkSi vacanena hetudRSTAntayoH "uktaM ca 59 22 virAT puru virATpuru parigrahaH / bahUnAmavayavAnAM diGAgAprati pAThaH sAdhu pratipAThaH sAdhu sAdhanatvA bhidhAne'pi cAryeNa 4 / 27 4 / 27 sAdha. 'sAdhanagrAhmadharma grAhyadharma namiti miti [pR0 446 __, 37 khyApanArtham khyApanArthaH 13-33 'tracinyaH 'tra cintyaH 13, 23 viruddhazcAsA viruddhazcausA 438 438-439 Japan Japan 1953 142 8 mujena CWARE :34344 GA. pujena Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________