Book Title: Tattvarthshlokavartikalankar Part 5
Author(s): Vidyanandacharya, Vardhaman Parshwanath Shastri
Publisher: Vardhaman Parshwanath Shastri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090499/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi vidyAnaMdaviracitaH tattvArthazlokavArtikAlaMkAraH [hindI-TIkAsamanvitaH [ paMcama khaNDaH ] (46) ille 40 zrI AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA solApUra. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMthusAgara graMthamAlAke prakAzana -- 1 catuvizatijinastuti -- 2 zAMtisAgaracaritra -- 3 bodhAmRtasAra 4 nijAtmazuddhibhAvanA - 5 nijAtmazuddhibhAvanA gujarAtI -6 mokSamArgapradIpa -7 jJAnAmRtasAra -8 laghubodhAmRtasAra (gujarAtI) 9 laghubodhAmRtasAra (hiMdI) - 10 laghubodhAmRtasAra (kAnaDI) - 11 laghubodhAmRtasAra (marAThI) -12 svarUpadarzanasUrya -- 13 narezadharmadarpaNa -14 caturviMzatijinastuti (gujarAtI - 15 laghujJAnAmRtasAra (gujarAtI) 16 laghujJAnAmRtasAra (hiMdI) 17 laghujJAnAmRtasAra (kAna 18laghujJAnAmRtasAra (marAThI) 19 sudharmopadezAmRtasAra -20 sudharmopadezAmRtasAra (marAThI) 21 zrAvakapratikramaNasAra 22 zAMtisuMdhAsiMdhu 23 zrIAcArya kuMthusAgarapUjA 24 svAnaMdasAmrAjyapadapradarzI 25narezadharmadarpaNa (SaDbhASAtmaka) - cinhita graMtha aprApya hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA puSpa 45. zrI vidyAnaMdi - svAmiviracitaH tatvArthazlokavArttikAlaMkAraH ( bhASATIkAsamanvitaH ) (paJcamakhaNDaH ) TIkAkAra tarka ratna, siddhAMtamahodadhi, nyAyadivAkara, syAdvAdavAridhi, dArzanikaziromaNi zrI paM. mANikacaMdajI kauMdeya nyAyAcArya saMpAdaka va prakAzaka paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ( vidyAvAcaspati vyA. ke. samAjaratna, dharmAlaMkAra, nyAyakAvyatIrtha ) o. maMtrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA solApUra. All Rights are Reserved by the Society * mudraka vardhamAna pArzvanAtha zAstrI kalyANa paoNvara priMTiMga presa, kalyANabhavana, solApUra. vIra saM. 2490 ) ---- 10 -- -- san 1964 -- 12 paye 0 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- zrItatvArthazlokavArtikakA mUlAdhAra -- paMcama khaMDa. atha dvitiiyodhyaayH| ___ aupasamikSAyiko bhAvo mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko c||1|| dvinavASTAdarzakaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // samyaktvavAritre // 3 // jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcamevAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / / 5 / / gatikaSAyaliGgamithyAdarzanA'saMyatA'siddhalezyAzcatuzcatustryakakakakaSa bhedAH // 6 // jIvabhavyA'bhavyatvAni ca // 7 // upayogo lakSaNam / / 8 / / sa dvividho'STacaturbhedaH // 9 // saMsAriNo muktAzca // 10 // samanaskA'manaskAH // 11 // saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // pRthavyaptejozayuvanaspatayaH sthAvarAH // 13 // dvIndriyAdayastrasAH // 14 // paMcendriyANi // 15 // dvividhAni // 16 // nivRtyupakaraNe dravyendriyam / / 17 // labdhyapayogI bhAvendriyam // 18 // sparzanarasanaghANacakSuHzrotrANi // 19 // sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // zrutamanindriyasya / / 21 / / vanaspatyantAnAmekam / / 22 // kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekakavRddhAni / / 23 / / saMjinaH samanaskAH // 24 // vigrahagato karmayogaH // 25 // anuzreNi gatiH // 26 / / bhavigrahA jIvasya / / 27 / vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk catubhyaH // 28 // ekasamayAdi. pahA // 29 / eka dvau trIvAnAhArakaH // 30 / / sammUrchanagarbhopapAdA janma // 31 // sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH / / 32 / / jarAyujANDajapotAnA garbhaH / / 3 / / devanArakANAmupapAdaH // 34 // zeSANAM sammUrchanam // 35 // audArikavakriyikAhArakartajasa. kArmaNAni zarIrANi / / 36 // paraM paraM sUkSmam / / 7 / / pradezato'saMkhyayaguNaM prAktajasAt // 38 // bhanantaguNe pare // 39 // apratIpAte // 40 // anAvisambandhe ca // 41 // sarvasya // 42 // tadAdIni bhAjyAni yugaparekasminnA caturyaH / / 43 / / nirupabhogamantyam // 44 // garmasamma chanajamAdyam / / 45 // aupapAdikaM vaikriyikam // 46 // labdhipratyayaM ca / / 47 // taijasamapi // 48 // zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyava // 49 // nArakasamUcchino napuMsakAni // 50 // na devAH // 51 // zeSAstrivedAH // 52 // aupapAdikacaramottamadehA: saMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH / / 53 // iti dvitIyodhyAyaH / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ () atha tRtiiyodhyaayH| ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbudAtAkAzapratiSThAH saptA'dhodhaH // 1 // tAsu triMzatpaMcaviMzatipaMcadazadazatripaMconakanarakazatasahasrANi paMca caiva yathA. kramam // 2 // nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH // 3 // parasparodIrita" duHkhAH // 4 // saMkliSTAsurodIritadu:khAzca prAkcaturthAH // 5 // teSvekatrisaptadazasaptadaza' dvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH // 6 // jambUdvIpalavaNodAdayaH zumanAmAno dvApasamudrAH / / 7 / / dviddhiviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 8 // tanmadhye merunA. bhitto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 9 // bharatahamavataharivideharamyakaharaNyavatarAvatavarSAH kSetrANi // 10 // tadvimAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavaniSadhanolarukmizikhariNI varSadharaparvatAH // 11 // hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH // 12 // maNivicitrapAGa upari mUle ca tulyavistArAH / / 13 // padmamahApayatigiJchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkA hRdAsteSAmupari // 14 // prathamo yojanasahasrAyAmastavaI viSkambho hRdaH / / 15 // dazayojanAvagAhaH // 16 // tanmadhye yojanaM puSkaram // 17 // tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca // 18 // tannivAsinyo devyaH zrInhIdhatikItivRddhilakSamyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH // 19 // maMgAsindha. rohikhohitAsyAhariddharikAntAsItAsItodAnAronarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAraktovAH saritastanmadhyagAH // 20 // yodvayoH pUrvAH pUrvagAH // 21 // zeSAstvaparagAH // 22 / / caturdazanadI. sahasraparivRtA gaMgAsindhvAdayo nadyaH // 23 // bharataH pavizatipaMcayojanazatavistAraH SaTcaikona vizatibhAgA yojanasya / / 24 / / tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH // 25 // uttarA dakSiNatulyAH / / 26 // bharatarAvatayovRddhi hAsau SaTsamayAbhyAmutsapiNyavasarpiNIbhyAm / / 27 // tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH // 28 // ekadvitripalyopamasthitayo hemvtkhaarivrss| kadevakuravakAH // 29 // tathotarAH // 30 / / videheSu saMkhyeyakAlAH // 31 // bharatasya viSkammo jambUdvIpasya nabatizatabhAgaH / / 32 / / dviA~takokhaNDe / / 33 // puSkarAddhe ca // 34 // prAGmAnuSottarAnmanuSyAH // 35 // AryA mlecchAzca // 36 // bharata rAvatavivehAH karmabhUmayo' nyatra devakurUttarakurubhyaH / / 37 // nasthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte // 38 // tiryagyonijAnAM ca // 39 // iti tRtIyodhyAyaH / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha cturtho'dhyaayH| devAzcaturNikAyAH // 1 // AditastriSu pItAntalezyAH // 2 // dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH // 3 // indrasAmAnikatrAstrizapAriSadAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilbiSikAzcaikazaH // 4 // trAstrizallokapAlavA vyantarajyotiSkAH // 5 // pUrvayorkIndrAH // 6 // kAyapravIcArA A aizAnAt // 7 // zeSAH sparzarUpazabdamanaH pravIcArAH // 8 // pare'pravacArAH // 9 // bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodaghidvIpadikkumArAH // 10 // vyantarAH kinnarakimpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 11 // jyotiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNakatArakAzca // 12 // merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 13 // tatkRtaH kAlavibhAgaH // 14 // bahiravasthitAH // 15 // vaimAnikAH / / 16 // kalpopapatrAH kalpAtItAzca / / 17 / / uparyupari // 18 // saudhammazAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmottaralAntavakApiSTazukramahAzukrazatArasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu.praveyakeSu vijayavaMjayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca // 19 / / sthitipramAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 20 // gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // potapadmazaklalezyA vitrizeSeSu // 22 // prAgveyakebhyaH kalpAH // 23 / / brahmalokAlayA laukAntikAH // 24 // sArasvatAdityavanjharuNagardatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzca // 25 // vijayAdiSu dvicaramAH // 26 / / aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiyaMgyonayaH // 27 // sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyopamArddhahInamitA / / 28 / / saudharmazAnayoH sAgaropame adhike / / 29 / / sAnakumAramAhendrayoH sapta / / 30 / / trisaptanavakAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni tu / / 31 / / AraNAcyutAdUrvamekakena navasu graMveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca / / 32 / / aparA palyopamamadhikam // 33 / / parataHparataH puurvaaNpuurvaanntr| / / 34 // nArakANAM ca dvitIyAdiSu / / 35 / / dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 36 // bhavaneSu ca // 37 / / vyantarANAM ca / / 38 // parA palyopamamadhikaM / / 39 / / jyotiSkANAM ca / / 4 / / tadaSTabhAgo'parA // 41 / / laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / / 42 / / iti caturthodhyAyaH / iti paJcamakhaNDaH smaaptH| - - - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya vaktavya isa vaktavyake sAtha tatvAryazlokavAtikakA paMcama khaMDa Apake sAmane upasthita karane meM hameM paramaharSa hotA hai / yadyapi anya khaMDoM kI apekSA isa khaMDake prakAzaname AzAtIta vilaMba ho gayA hai| hamAre isa punIta prakAzana kAryame aneka prakArake vighna upasthita hue| kucha daivika, kucha pramAdajanita, kucha sAmAjika, kucha gArha sthika, aura kucha vaiyaktika / kise adhika prAdhAnya diyA jAya, isakI carcAkI apekSA aneka kAraNoMse hama isa kAryako drutagatise calAne meM asamartha rahe, isake lie svAdhyAyapremI baMvoMse evaM hamAre sadasyoMse kSamA yAcanA karanA hI adhika zreyaskara hai| prastuta khaMDa-- gata cAra khaMDomeM tatvArthasUtrake kevala prathama adhyAyapara vAtika aura TIkA AI hai / aba isa prastuta pAMcaveM khaMDa meM tatvArthasUtrake dvitIya adhyAya, tRtIya adhyAya aura caturtha adhyAyake prameya Acuke haiN| bhagavadupAsvAmiviracita tatvArthasUtra meM tatvajJAnakI kitanI mahimA bharI huI hai, isa bAtakA sahaja anumAna maharSi vidyAnandisvAmI ke dvArA pratipAdita . isa mahAna dArzanika saraNise kiyA jAsakatA hai / mahaSi vidyAnaMdi svAmIne mUla granthakArake abhiprAyako surakSita rakhate hue viSayakA spaSTIkaraNa savaMSa rUpase kiyA hai| dvitIya adhyAyaH-- .: tatvArthazlokavAtikAlaMkArake dvitIya adhyAya meM jIvake svatatvakA nirUpaNa karate hue aupaza. mikAdi jIvake pradhAna bhAvoMkA nirUpaNa AcAryane kiyA hai / ye bhAva jIvake hI haiN| pradhAna Adike nahIM, mojhameM bhI kucha bhAva pAye jAte haiN| jIvake bhedoMkA nirUpaNa karate hue saMsArI, sayogakebalI, ayogakevalo, evaM mukta jIva Adi sabhI kA saMgraha kiyA gayA hai| AtmAke vyApakatvakA khaMDana kara AcArya ne eke driya jIvoMko yukti Agamase siddha kiyA hai / isI prakAra iMdriyoM ke viSayako siddha karate hue idriyoM ke adhipati jIvako yuktise siddha kiyA hai| isa adhyAyake dvitIya Anhikame mAtmAke vyApakasyako nirAkaraNa kara AtmAke itastataH gamanako samarthana kiyA hai / jIvoM kA AkAza pradezameM yathAzreNigati, anAhAraka avasthA, janma va yonikA prakAra, zarIroM ko ravanAkA prakAra, anya saMpradAyoM ke dvArA kallita zarIrakA nirAsa karate hue tejasa aura kArmaNakA dhArApravAha rUpase anAdisaMbaMdha siddha kara diyA gayA hai| aMtameM AyukI anAvasyaM aura apavartyadazAko yukti aura Agamase siddha kara anya vAdiyoM ke kathanakA nivAraNa kiyA gayA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) tRtIya adhyAyaH-- prastuta adhyAyameM jIvoMke nivAsasthAnakA varNana karate hue agholokakA varNana sarva prathama kiyA gayA hai, aura tadanaMtara isa pRthvIke AkArake saMbaMdhame UhApoha karate hue bhUbhramaNa vAdiyoMkI yuktiyoMkA sundara tarkapaddhatise nirAkaraNa kiyA hai| Ajake bhaugolika-vijJAnavAdI pRthvoke AkAra aura usake bhrapaNameM jina yuktiyoM kA prayoga karate haiM, unako akATya yukti aura Agama pramANoMse AcAryane nirAkaraNa kiyA hai / evaM spaSTataH siddha kiyA hai ki isa acalA pRthvIkA kisI bhI taraha bhramaNa nahIM ho sakatA hai| bhUbhramaNavAdiyoM ke sAtha 2 anya tatsama. vAdiyoMkA bhI nirAkaraNa karate hue AcAryane bahuta spaSTa rUpase sUrya candramAke bhramaNako samarthana kiyA hai| tadanaMtara madhyalokakA varNana kara tatrastha dvIpa samudra, parvata, kSetra, nadI sarovara AdiyoMkA yathAgama vivecana kiyA hai| isI prakAra bharata Adi kSetroMmeM karmabhUmi, bhogabhUmikA vidhAna karate hue manuSya aura tiryAcoMkI jaghanya va utkRSTa AyukA nirUANa kiyA hai| jIvoMke AdhArasthAnoMkA nirUpaNa karate hue AcAryane adholoka aura madhyalokakA savistara varNana kiyA hai| sAtha hI yathA prakaraNa AcArya vidyAnandasvAmIne bahana baDI vidvattAke sAtha saSTikartavavAdakA khaMDana kiyA hai / jaganniyaMtA Izvarako mAnanese aneka doSoM kA ApAta svayaM ho jAtA hai.isa bAta ko azrutapUrva yuktiyoM ke dvArA bahuta vistArake sAya samarthana kiyA hai / jagatkartRtvakA nirAsa isa prakaraNa meM bahuta saphalatAke sAtha kiyA gayA hai / isa prakAra isa tIsare adhyAyameM adholoka va madhyaloka sthita jIvoM ke sthAna, sthiti, paristhitikA sundara vivecana kiyA gayA hai| caturtha adhyAya:-- prastuta adhyAyameM Urdhva lokakA varNana karate hue graMthakArane udhvaMlokasthita devoMkA nivAsa darzAyA hai| mavanavAsI vyaMtara devoMkA nivAsa isa madhyabhUmi meM honepara bhI jyotiSka aura kalpavAsiyoMkA nivAsa isa samaya pRthvIse Uparale bhAgameM hai| isa viSayakA nirUpaNa karate hue una devoMkI lezyA, Ayu, pariNAma, gati, AdikA yathAgama varNana kiyA hai / sAtha meM jyotiSka devoMke prakaraNameM merupradakSiNA kara nityagamana karanevAle jyotiSka devoMkA sundara vicAra AcArya devane kiyA hai| Adhunika bhaugolika vidvAnoMkA isa prakaraNa meM bhI AcArya zrIne khabara liyA hai / pRthvI nAraMgIke samAna gola nahIM hai, aura sarva sthAno meM ekasI capaTI bhI nahIM hai| usakA bhramaNa bhI yukti Agamase viruddha hai, sUrya candramAkA bhramaNa satata hotA hai, sUrya candramAke bhramaNase hI dina rAtakA vibhAga hotA hai / anya grahoM ke bhramaNase sUryagrahaNa candragrahaNa Adi hote haiN| ityAdi bAtoMko bahuta hI sundarapaddhatise vidyAnanda svAmIne suspaSTa siddha kiyA hai va bhUbhramaNa vAdiyoMko niruttara kara diyA hai| ___ isa prakAra isa paMcama khaMDame dUsare, tIsare va cauthe adhyAyatakakA prakaraNa AcukA hai / aba Age chaThe bhAgameM pAMcavA aura chaThA adhyAya, sAtave bhAgameM sAtaveM AThaveM, navaveM, aura dasaveM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) adhyayake viSaya AjAyeMgeM arthAt aba do khaMDomeM yaha graMtharAja samApta ho jAvegA / isa graMthake prakAzana meM saMsthAne bhArI vyaya uThAyA hai| aise graMthoM kA eka bAra prakAzita honA hI kaThina hai, bAra bara honA to asaMbhava hI hai / aura yaha jaina tatvajJAnakA mahAn dArzanika graMtha hai / svAdhyAya premiyoMkA bala hameM milA to hama zIghra hI avaziSTa bhAgoM kA bhI prakAzana kareMge / saMsthAne yaha mahAn kArya apane hAtha meM liyA hai| aise graMtharAjoMkA saMpAdana aura prakAzana mahAn sAhasa kA viSaya hai| saMsthAkI vipula dhanarAzi isa kArya meM prayukta ho rahI hai / saMsthAkA saMkalpa hai ki paramapUjya prAtaHsmaraNIya vizvavaMdya AcAryazrI kI pUNyasmRti meM prativarSa koI na koI graMtha prakAza meM Akara hamAre svAdhyAyapremiyoMko jJAnalAbha ho| isa eka hI graMthake prakAnameM yadi zakti kSINa ho gaI to niruHsAhakA vAtAvaraNa nirmANa ho sakatA hai| isameM bhI vizeSa bAta yaha hai ki yaha mahAn graMtharAja bhI hamAre karIba 500 sthAyI sadasyoMko vinAmUlya bheMTa meM diyA jArahA hai| karIba pAMca sau pratiyoM ke isa prakAra samAjapramukha vyaktiyoM ke hAtha pahuMcane ke bAda avaziSTa pratiyoM ko mUlya se kharIdakara svAdhyAya karanevAloMkI saMkhyA bahuta kama raha jAtI hai| ataH sAdharmI baMdhuvoMse nivedana hai ki ve hamAre isa mahAn kArya meM nimnalikhita prakAra se madata kareM / (1) svAdhyAya ke lie maMdira, bhunabhaMDAra, zikSA saMsthAyeM, mahAvidyAlaya AdimeM isa pravarAja ke sarva bhAgoMko maMgAkara virAjamAna kreN| aura jaina, anetara vidvAnoMko adhyayanArthaM isakI pratiyoM ko bheMTa kareM / (2) isa graMtha ke prakAzana ke lie apanI orase yatheSTa dravyakI sahAyatA kareM / (3) 101 ) pradAna kara graMthamAlA ke sthAyI sadasya bneN| sthAyI sadasyoMko graMthamAlAse prakAzita sarva graMtha-tatvArtha zlokavArtikAlaMkArake sarva vaMDasahita bheTameM diye jAte haiM / jainatatvajJAnakA atyaMta sUkSmatA ke sAtha talasparzI vivecana karanevAlA yaha abhUta pUrva graMtha hai| isakA adhikase adhika pracArakA artha syAdvAdadarzanakA udyota hai| prasiddha tArkika vidvAn nyAya divAkara paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya kI suvistRta TIkAse vidyAnanda svAmI ke aMtaHspazanI mImAMsAko suvarNa ke bIca ratnakI zobhA AgaI hai| sarvasAdhAraNa svAdhyAyapremI kI samajhameM Ave itanA sarala graMtha kA prameya bana gayA hai| hara eka jJAnapipAsuko isakA lAbha uThAnA cAhiye / isa graMthakA samarpaNa zrI paramapUjya AcArya kuMthusAgarajI mahArAja paramapUjya prAtaHsmaraNIya cAritracakravarta AcArya zAMtisAgara mahArAjake anyatama ziSya the| zrI AcArya zAMtisAgara mahArAjane isa yuga meM digaMbara tapasviyoM ke mArgako prazasta karate hue bhramaNaparaMparAkI vicchinna kaDIko punarujjIvita kiyA hai / unhone aneka vidvAn saMyanI ziSyoMko nirmANa kiyaa| unake saMgha meM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) jitane bhI sAdhu hue ve sabhI taponidhi, cAritrazIla aura AgamoM ke vettA, jJAnAbhyAsI - dezakAlake jJAtA siddha hue haiN| AcAryazrIne apanI yamasallekhanA ke samaya apane uttarAdhikAra paTTako jJAnavRddha vayovRddha evaM anubhavavRddha tapasvI zrI paramapUjya AcArya vIrasAgara mahArAjako sauMpa diyaa| parantu gurucaraNoM ke svarga sidhArane ke bAda AcArya vIrasAgarajIkA bhI kucha hI samaya meM svargArohaNa huA / usa paTTameM adhikArI ziSya paramazAMta sAdhu jJAnavRddha, tapovRddha zrI AcArya zivasAgarajI mahArAja AsIna hue| paramapUjya AcAryazrI bhIM apane gurujanoMke samAna hI dhyAnAdhyayanameM rata, viSaya kaSAyAdise dUra, svapara hita meM anugraha karanevAle saMta haiN| unake dvArA vizAla saMghakA saMcAlana yathApUrva ho rahA hai / Apake hI karakamaloM meM baDI namratAke sAtha yaha graMtha samarpita kiyA jA rahA hai / abhItaka ke sarva bhAga paramapUjya saMta AcAryoM ke karakamaloM meM hI hama samarpita karate hue A rahe haiN| yaha AcAryakI kRti hai, AcArya ke karakamala meM hI hama samarpaNa karate haiM / isake guNadoSakA nirIkSaNa ve hI vidvAn saMta kara sakate haiN| svadIyaM vastu goviMda tubhyameva samapyate / apanI bAta zrI paramapUjya prAtaHsmaraNIya vizvavaMdya sva. AcArya kuMthUsAgara mahArAja unake yuga ke prabhAvaka manojJa sAdhu the / unakI lokaiSaNA vRtti, sarvajanapriyatA, mRdu va sarala pariNati, agAdha vidvattA Adi guNoMse sabhI kSetrakI janatA prabhAvita thii| jaina samAja hI nahIM jainetara samAja meM : bhI unake agaNita bhakta the| unakI sadbhAvanAke anusAra unakI smRti meM yaha graMthamAlA cAlU hai | hamArA saMkalpa hai ki prati varSa hamAre sadasyoM ko kamase kama eka gratha zadhyAyArtha pradAna kiyA jaave| parantu saMsthAne isa mahAna graMtha ke prakAzanakA kArya hAtha meM le liyA hai| ataH usameM boDAsA vyavadhAna honepara bhI Age hama prativarSa eka eka graMtha hamAre sadasyoM ko bheTa karane kA nizcita prayatna kareMge - isa viSaya meM hama hamAre mAnanIya sadasyoMse bhI prArthanA kareMge ki ve bhI hameM sakriya sahayoga deve / kyoMki yaha kArya saMpUrNataH Arthika balapara hI nirbhara hai| yadi hamAre sadasya apanI saMsthAko pallavita karanekI kAmanAse Arthikabala pradAna karanekI kRpA kareM to saMsthA AzvAsanake anusAra ApakI sevA nizvita rUpase kara sakegI / ataH kamase kama sadasya saMkhyA baDhAne ke prati hAtha baTAve yaha sAdara nivedana hai / vinIta solApUra vardhamAna pArzvanAtha zAstrI oN. maMtrI AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA kalyANa bhavana, solApura bhAdrapada zu. 5 vIra saM. 2490 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vizvavaMdya taponidhi AcArya sva. kuMthUsAgara mahArAja jinhone apane jIvana kAlame dharmakI abhUtapUrva prabhAvanA kI, jainazAsanakA udyota kiyA, jainatatvajJAnakA prakAza sarvatra phailAyA, vizvake kone kone meM sArvadharmako pahuMcAkara vizvabaMdhutvakI bhAvanA nirmANa kI. unhI kI ciraMtana smRti me isa graMtha mAlA dvArA aneka anadharma graMthoMkA prakAzana satata kiyA jA rahA hai| savinaya samarpaNa zrI paramapUjya prAtaHsmaraNIya cAritracakravati sva. AcArya zAMtisAgara svAmIke paTTameM adhiSThita cAritracUDAmaNi zrI sva. AcArya vIrasAgara mahArAjake paTTa meM sthita hokara saphalatApUrvaka vizAla saMghakA saMcAlana, sAdhu mArgakA udyota, ratnatraya dharma kI apUrva prabhAvanA karanevAle zrI 108 AcArya zivasAgara mahArAjake karakamalo meM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvidyAnaMda - svAmiviracitaH tattvArtha zlokavArtikAlaMkAraH tattvArthaciMtAmaNiTIkA sahitaH ( paJcamakhaMDaH ) atha dvitIyo'dhyAyaH / nAnAvastusvabhAvabhramakalitavapuH syAtsvatattvApyavIcirasmAnA apyagAdhe gaNadharamunayaH strAntiM yadbodhatoye / siddhArthApatyavIrodbhava prakalajagattAri sAmarthyajuSTabrAhmIgaMgA pumItAdduritanirasanI cidvahA bhavyahaMsAn // ra zrI vidyAnanda AcArya tattvArthasUtra saMbaMdhI dvitIya adhyAya ke zloka nirmita bArttikoM dvArA alaMkAra karanekA prArambha karate haiM / samyadRggocaro jIvastasyopazamikAdayaH / svaM tattvaM paMca bhAvAH syuH saptasUtryA nirUpitAH // 1 // samyagdarzana kA viSayabhUta horahA jIva padArtha hai, usake aupazamika, kSAyika Adika pAMca bhAvasya Atmaka tatva ho rahe haiM, ve isa dvitIya adhyAya ke prathamavarttI sAta sUtroMke samudAya karake zrI umAsvAmI mahArAja dvArA pahile nirUpaNa kiye jAcuke haiM / isa kathana karake zrI vidyAmandasvAmIne are adhyAyake prakaraNoM kI dvitIya adhyAya sambandhI prakaraNoM ke sAtha ho rahI saMgati ko pradarzita kiyA hai ataH sUtrakArake upara asaMgata pralApa doSa laga jAne kA khaTakA nahIM rahA / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike samyagdRktattvArthazraddhAnaM tasyAH gocaro viSayo jIvo nirUpitastAvadajIvAdivat tasya svamasAdhAraNaM tattvamaupazamikAdayaH paMca bhAvAH syurna punaH pAriNAmika eva bhAvazcaitanyamAtraM, yatazcaitanyaM puruSasya svaM rUpamiti darzanaM keSAMcivyavatiSThate / budhyAdayo navaivAtmano vizeSaguNA iti vA, AnaMdamAtraM brahmarUpamiti vA prabhAsvaramevedaM cittamiti vA pramANAbhAvAt / pramANopapannAstu jIvasyAsAdhAraNAH svabhAvAH paMcaupazamikAdayaste saptasUtryA nirUpitAH sUtrakAreNa lakSaNataH saMkhyAtaH prabhedatazca / samyagdarzana zaGkhakI nirukti kara denese abhISTa artha prApta nahIM hotA thA / ataH samyagdarzanakA pAribhASika artha tattvArthIkA zraddhAna karanA kahA gayA hai / usa zraddhAnarUpa samyagdarzanakA ajIva Adi ke samAna viSayabhUta ho rahA jIvapadArtha to pahile adhyAya meM kahA jA cukA hai / aba usa jIvake vizeSa aMzoMkA nirUpaNa karaneke liye prakaraNa calAte haiM / usa jIvake nijaAtmasvarUpa ho rahe aupazamika Adika pAMcabhAva to svakIya asAdhAraNatattva haiM / jo anya ajIva mAne gaye pudgala AdimeM nahIM pAye jAkara kevala jIva meM hI pAMya jAMya ve jIvake asAdhAraNabhAva ho sakeMge / pratipakSI kama upazamase honevAle yA karmoM ke kSayase honevAle athavA udaya, upazama, AdikI nahIM apekSA kara jIvadravya ke kevala AtmalAbhase anAdi siddha ho rahe pAraNAmika ye tIna bhAva to jIvake nija svarUpa haiM hI / sAthameM guNa yA svabhAvoM ke pratipakSI huye karmoMkI sarvaghAti prakRtiyoM kA udayakSaya, aura upazama honepara tathA dezaghAti prakRtiyoMke udaya hone para ho jAnevAle kujJAna, matijJAna, cakSudarzana, Adi kSAyopazamikabhAva tathA katipaya karmoMkA udaya honepara upajanevAle manuSyagati, krodha, puMveda pariNAma, mithyAtva Adika audAyikabhAva bhI AtmAke nija tattva haiN| kyoMki kSAyopazamika aura audAyika bhAvoM kA bhI upAdAna kAraNa AtmA hI hai / karmoke kSayopazama yA udayako nimitta pAkara AtmA hI matijJAna, krodha, AdirUpa pariNata ho jAtA hai / AtmA ke cetanAguNakI paryAya matijJAna, kumatijJAna Adi haiM aura AtmA ke cAritra guNakA vibhAva pariNAma krodha Adi haiN| kevala nizcayana dvArA zuddha dravya ke pratipAdaka samayasAra Adi granthoMmeM bhale hI matijJAna, krodha Adiko parabhAva kaha diyA gayA hoya, kintu pramANoMdvArA tattvoM kI pratipatti karAnevAle yA azuddha dravyakA nirUpaNa karane vAle zlokavArttika, aSTasahasrI, gomasAra, rAjavArttika, Adi granthoMmeM krodha, veda Adiko AtmAkA sva- Atmaka bhAva mAnA gayA hai| ataH pAMcoM hI bhAva jIvake svakIya asAdhAraNa tattva haiN| una pAMcoM bhAvoM ke sAtha tadAtmaka ho rahA jIva tattva vAstavika hai / kintu phira kevala pariNAmika bhAva akele caitanya svarUpa hI jIva nahIM hai, jisase ki kevala caitanya hI puruSakA nija svarUpa hai, jJAna, sukha, vIrya, krodha, avadhijJAna, upazama, cAritra, Adika bhAva to jIvake nijasvarUpa nahIM hai, kiMtu triguNaAmaka prakRti ke vivarta haiM, isa prakAra kinhIM kinhIM sAkhyoMkA mAnA gayA siddhAnta vyavasthita Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ho sake athavA buddhiko Adi lekara sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA ye nau hI AtmAke vizeSa guNa haiM, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAva ye pAMca guNa AtmAke sAmAnya haiM, isa prakAra nau aura pAMca milakara caudaha hI guNa AtmAke vyavasthita ho sakeM, anya astitva, dravyatva, cAritra, vIrya, Adi ananta guNoMkA vaizeSika siddhAnta anusAra niSedha kara diyA jAya, athavA kevala Ananda hI eka guNa brahmakA svarUpa hai, yaha brahmavAdiyoMkA siddhAnta vyavasthita ho sake, athavA yaha citta svarUpa AtmA kevala camaka rahA, prabhAsvara guNavAlA hI hai, isa prakAra mImAMsaka, bauddha Adi dArzanikoMke mantavya vyavasthita Thahara sakeM / jaba ki svasamvedana pratyakSase pAMca bhAvoMke sAtha AtmAkA upajIvya, upajIvaka svarUpa tAdAtmya pratIta ho rahA hai, aisI dazAmeM kevala caitanya hI yA nau vizeSa guNa hI athavA kevala AnaMda guNa hI tathA prabhAsvara guNa hI kA AtmAke sAtha upajInya upajIvaka bhAva sAdhanekA koI pramANa nahIM hai / jina guNa yA svabhAvoMkarake padArtha Atma lAbha kiye huye haiM, ve upajIvaka mAne jAte haiM aura una karake AtmalAbha kara rahA padArtha upajIvya samajhA jAtA hai / pAMca bhAva jIvake upajIvaka haiN| anAdi aura sAdi sahabhAvI kramabhAvI paryAyoMko dhAranevAlA jIva tattva hai / zuddha paramAtmA dravya ho rahe siddha bhagavAnoMmeM yadyapi aupazamika, kSAyopazamika aura audayika ye tIna prakArake bhAva nahIM hai / siddhoMmeM pAriNAmika aura kSAyikabhAva hI haiM / tathA bahubhAga anaMtAnaMta saMsArI jIvoMmeM kSAyikabhAva yA aupazamika bhAva nahIM pAye jAte haiM, to bhI jina jIvoMmeM pAMcoM bhAvoMmeM se yathAyogya do hI tIna hI cAro hI athavA kSAyikasamyagdRSTi paMceMdriyapuruSa jIvake gyArahaveM guNasthAnameM pAMcoM, yoM jitane bhI sambhava pAye jAte haiM, saba jIvake tadAtmaka ho rahe asAdhAraNa svabhAva haiM / ataH pramANoMse yuktisiddha ho rahe, pAMca aupazamika Adika svabhAva to jIvake asAdhAraNa svabhAva haiN| dUsare adhyAyameM sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAja karake pahile sAta sUtroMke samudAya karake pAMca bhAva kahe gaye haiN| dvitIya adhyAyake pahile sUtradvArA niruktipUrvaka lakSaNase pAMca bhAvoMko kahA gayA hai| dUsare sUtrameM saMkhyA nirUpaNa karanese pAMca bhAvoMkA kathana kiyA hai / tathA dvitIya adhyAyake tIsare, cauthe, pAMcaveM, chaThe, sAtaveM sUtrameM una pAMcoM bhAvoMkA prabheda dikhalA denese nirUpaNa kiyA gayA hai| tatra teSAM lakSaNato nirUpaNArthamidamAcaM sUtramupalakSyate / ___ aba lakSaNa, saMkhyA, aura prabheda una tInoM prarUpaNoMmeM prathama una bhAvoMkA lakSaNarUpase kathana karaneke liye dvitIya adhyAyake AdimeM honevAlA sUtra zrI umAsvAmI mahArAja karake upalakSaNapUrvaka kahA jAtA hai| Apa zamikasAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike karmoke upazamase honevAlA aupazamikabhAva aura kokA kSaya honepara anantakAlatakake liye sambhava jAnevAlA kSAyikabhAva tayA upazama, kSaya, donoM yA udaya milAkara tInoM avasthAvoMkA mizraNa hojAnepara upajarahA kSAyopazAmakabhAva evaM karmodayase sampAdya audAyakabhAva aura udaya Adi kI nahIM apekSA rakhanevAle pAriNAmikabhAva ye pAMca bhAva jIvake tadAtmaka svasvarUpa tattva haiM / arthAt--mAmava zarIrake jaise do hAtha do pAMva nitamba, pITha, uraHsthala, zira ye ATha aMga nijatattva hai, athavA vRkSake skaMdha, zAkhA, puSpa, patra, phala ye pAMca tadAtmabhUta tatva haiM, usI prakAra aupazamika Adika pAMca bhAva jIvake sva-AtmabhUta nijatattva haiM / ___ anaupazamikAdizabdaniruktita evaupazamikAdibhAvanA lakSaNamupadarzitaM tasyAstadavyabhicArAt / tathA hi yahAM sUtrameM kahe gaye aupazamika, kSAyika Adi zaukI prakRtipratyaya dvArA nirukti karadenese hI aupazamika, kSAyika Adi bhAvoMkA lakSaNa ThIka dikhalA diyA gayA hai / kyoMki usa niruktikA unake nirdeza anusAra lakSaNa karake vyabhicAra nahIM AtA hai| jahAM zadvaniruktikA lakSaNake sAtha vyabhicAra nahIM AtA hoya vahAM hI pAribhASika lakSaNa kaNDokta kiyA jAtA hai| anyatra nhiiN| aupazamika Adika zabdoMkI lakSaNa garbhita niriktiko svayaM granthakAra vArtikoM dvArA prasiddha kara dikhAte haiN| bhAvoMke ye pAMcoM nAma anvartha haiN| anubhUtasvasAmArthyavRttitopazamo mtH| karmaNAM pusi toyAdAvadhaHprApitaekavat // 2 // AtmAmeM karmoMkA apanI sAmarthyako prakaTa nahIM karate huye yoM hI sattArUpa vartate rahanA upazama mAnA gayA hai jaise ki jala, vakkhara, AdimeM katakaphala, dUdha Adike sambandhase nIce pradezame kIca prApta karA dI jAtI hai / arthAt---yoga aura kaSAyoMke vaza ho rahA AtmA jJAnAvaraNa Adi karmokA bandha karatA hai| AbAdhAkAla aura acala Avalitaka koI bhI karmaphala deneke liye abhimukha nahIM hotA hai| svayogya dravya, kSetra, kAla, bhAvakaM nahIM milanepara bhI karma udayameM nahIM Ate haiM / yadi unakI sthiti pUrI hogaI hoya to vinA hI phala diye huye bhale hI khirajAya / eka hI samaya bAMdhe huye ananta paramANu piNDa ho rahe karmomese AvAdhA kAla pIche kucha karmoke udayAvalI srotameM praviSTa ho cukane para bhI unhIM komese guNahAni krama anusAra jina karmoMkA udaya cira bhaviSyakAlameM AnevAlA hai tabataka pUrva samayameM unakA bhI upazama banA rahatA hai / antarakaraNa aura sadavasthA rUpa ye upazamake do bheda haiM / guNako vidhAtanevAle karmoko kucha pahile samayoMmeM udaya prApta karalenA aura kucha karmoko utkarSaNa dvArA pIche samayoMmeM udaya yogya banAlenA, isa * abuddhi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH pUrvaka kAryopayogI AtmIya pariNAmoM ke prayatnase antarmuhUrta kAlatakake liye kamauke udayako TAladenA antarakaraNa upazama kahA jAtA hai aura bAMdhehuye karmokI phalaprAptitaka yoM hI sattAmeM unakA paDe rahanA sadavasthA upazama hai| upazama karane ke liye bhI AtmAko calA kara prayatna karanA paDatA hai, jisase ki udIraNAkA kAraNa upasthita hokara karma udayamai nahIM Asake / jalameM paDI huI phiTakirIko kIcake dabAneke liye satata udyata rahanA par3atA hai| tabhI to cAhe jaba jalameM kIca ghulane nahIM pAtI hai / tIvra vAyuke jhakoroM dvArA yA jalapAtrake uthala puthala kara denese yadi phiTakirIke udyamako vyartha karadiyA jAya to jalameM kIcakI sAmarthya prakaTa ho jAtI hai / usI prakAra AtmAmeM bhI tIvra udIraNAke kAraNa mila mAnepara AtmAkA upazamArya kiyA gayA prayatna vyartha hokara kaukI sAmarthya prakaTa ho jAtI hai| jabataka karmokI zakti udbhUta nahIM huI hai tabataka upazama mAnA jAtA hai| auSadhiyoM dvArA rogoMkA prakaTa nahIM honA prasiddha hai / karmoMkA upazama AtmAkI vizuddhirUpa pariNAma mAnA gayA hai kIcakA davA rahanA jalakI svacchatA hI to hai / teSAmAtyaMtikI hAniH kssystdubhyaatmkH| kSayopazama udgItaH kSINAkSINabalatvataH // 3 // una pratipakSI kaukI atyanta kAlatakake liye hAni ho jAnA kSaya mAnA gayA hai, jaise ki dabI kIcavAle pAnIko dUsare svaccha pAtroM kuDhela lenepara kIcakA atyantAbhAva ho jAtA hai / karmokI anantakAlatakake liye hAni ho jAnepara huA AtmAkA suvizuddha pariNAma hI kSaya paDatA hai / jainoMke yahAM tuccha abhAva koI padArtha nahIM mAnA gayA hai / rogake upazamase aura rogake kSayase ho jAnevAlI AtmAkI vizudimeM bhArI antara hai / tathA kSaya aura upazama una donoMkA tadAtmaka ho rahA pariNAma to karmokI kucha kSINa aura kucha akSINa sAmarthya ho jAnese kSayopazama bhAva mizra kahA gayA hai / sarvadhAti prakRtiyokA udayAbhAvarUpa kSaya aura unhIMkA sadavasthArUpa upazama tathA pratipakSI karmokI guNako eka dezase ghAtanevAlI dezaghAti prakRtiyoMkA udaya honepara kSayopazama pariNAma hotA hai, jaise ki kodo yA bhAMgapattIko vizeSa prakAra dvArA dhonese unakI mada ( nazA ) utpAdaka zaktiyAM kSINa akSINa ho jAtI haiM / yahAM kSayopazamameM paDe huye kSayakA artha atyanta nivRtti nahIM hai| kintu upazama zadvakA sAhacarya honese kSayakA artha phaLa nahIM dekara kaukA pradezodaya hojAnA svarUpa udayAbhAva hai| udayaH phalakAritvaM dravyAdipratyayadvayAt / dravyAtmalAbhahetuH syAt pariNAmonapekSiNaH // 4 // ___ dravya, kSetra, kAla, bhAva, ina bahiraMga aura antaraMga donoM nimitta kAraNoMse vipAkameM prApta ho rahe karmokA phAla denA rUpa kArya karanA udaya hai| arthAt-dravya, kSetra, kAlako bahiraMga kAraNa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha zloka vArtike mAnakara aura bhAvako antaraMga nimitta mAnakara jo karmoMke phalakI prApti honA hai, vaha udaya hai 1 jaise ki dravya, kSetra, AdikA prasaMga mila jAnepara Amra bIja yA dhAnya bIjase phala prApti ho jAtI hai, yAvat karmoMmeM dravya, kSetra, kAla, bhAtroMko nimitta mAnA gayA hai| bIjake vinA vRkSa nahIM hotA hai / yogya kheta ke binA naMge pattharapara Amra, gehUM Adi ke peDa ugate nahIM haiM / ucita avasara ke binA aniyata RtuoM meM vRkSa, phala, phUla nahIM upajate haiM / bIja yA zAkhAoMkA upayogI pariNAma huye vinA vRkSa, phala, phUla nahIM Ate haiN| adhyayana, arthopArjana, kAma puruSArtha, devArcana, mokSa, ina saba kama ke liye dravya Adi catuSTaya AkAMkSaNIya hai / isI prakAra karmoM ke phala prApta karAne meM bhI dravya Adi cAroM kAraNa Avazyaka haiM / tathA jisakA hetu kevala dravyakA AtmalAbha hI haiM, vaha anya kisIkI nahIM apekSA rakhanevAle padArthakA bhAva to pariNAma kahA jAyagA / arthAt- anAdikAlIna dravyakA AtmalAbha ho rahA hI jisakA hetu hai, jisake anya koI karmo ke udaya upazama Adika nimitta nahIM haiM, vaha isa prakaraNameM pariNAma kahA jAtA 1 6 etatprayojanA bhAvAH sarvopazamikAdayaH / ityaumazamikAdInAM zabdAnAmupavarNitA // 5 // niruktirartha sAmarthyAdjJa | tumavyabhicAriNI / tatonyatrApravRttatvAt jJAnacAritrazabdavat // 6 // pariNAma ye 64 1 jina sabhI aupazamika kSAyika bhAvoM ke pUrvokta upazama, kSaya, kSayopazama, udaya, bhAva prayojana haiM, ve bhAva aupazamika Adika haiM / isa prakAra tadasya prayojanaM " isa artha ThaMJ pratyaya kara aupazamika Adi zabdoMkI vyAkaraNa zAstra anusAra nirukti kaha dI gayI hai / zabda niSTha arthakI sAmarthya se jAnane ke liye niruktimeM koI vyabhicAra doSa nahIM AtA hai / kyoMki dhAtu, prakRti, pratyaya, inake anusAra bane huye usa zabdake yaugika arthase atirikta anya arthoMmeM ve zabda nahIM pravartate haiM / jaise ki pahile sUtrameM kahe gaye jJAna aura cAritra zabdabhI nirukti kara dene se hI avyabhicArI abhipreta artha prApta ho jAtA hai / hAM, samyagdarzanakA zadvanirukti dvArA artha karanepara vyabhicAra doSa AtA hai / tabhI to zrIumAsvAmI mahArAjane samyagdarzana kA abhISTa artha karane ke liye nyArA sUtra " tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM " kahA hai aura samyagjJAna, samyakcAritrakA niruktiyoMse hI artha nikAlA hai / vyavahArameM lAkhoM, karoDoM, zahnoMkA prayoga hotA hai / vahAMtaka sarva zabdoM ke pAribhASika artha karate phireM / bahubhAga yaugika arthose hI zadvoM dvArA vAcyArtha kI siddhi kara lI jAtI haiN| jahAM niruktikA vyabhicAra hotA hai, vahAM go, vyAghra, kuzala, Adi zadboM ko yaugika nahIM mAnakara rUdi samajha liyA jAtA hai / ataH upazamaH prayojanamasya ityAdi prakArase nirukti kara aupazamika 1 1 1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH Adi zavoM ko anvartha sAtha lenA cAhiye / curAdigaNakI mizra sampa dhAtuse ac pratyaya kara mizra zaant banA lenA cAhiye / dvirepha zadvase lakSaNA dvArA do raphAravAlA jaise bhramara zabda kaha diyA jAtA hai, vaise mizra zabda dvArA kSAyopazamika zakI upasthiti karate huye kSayopaza zaGkhase ThaJ pratyaya kara kSAyopazamika zadvakI nirukti sAdha lenI cAhiye / " "" prAgopazamikarayoktirbhavyasyAnAdisaMsRtau / vartamAnasya samyaktvagrahaNe tasya saMbhavAt // 7 // sabhI saMsArI jIvoM meM sAdhAraNa rUpase pAye jAte haiM, ataH audayika aura pAriNAmikakA sUtra pahile grahaNa honA cAhiye, aisI AzaMkAkI sambhAvanA honepara zrI vidyAnanda svAmI prathama hI samAdhAna kara dete haiM ki yaha grantha mokSakI zikSA denevAlA mokSazAstra hai / mokSakA pradhAna kAraNa samyagdarzana haiM, anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa kara varta rahe bhavya jIvake Adima samyaktva grahaNa karanepara mokSopayogI sampUrNa bhAvoM ke prathama usa aupazamika samyaktva pariNAmakA honA sambhavatA hai ataH Adima samyaktvakI apekSA sampUrNa bhAvoMmeM pahile aupazamikakA kathana sUtrakArane kiyA hai| I / stokatvAtsarvabhAvebhyaH stokakAlavatopi vA / zeSebhyaH kSAyikAdibhyaH kathaMcinna virudhyate // 8 // tatastu kSAyikasyoktirasaMkhyeyaguNatvataH / bhavyajIva svabhAvatvakhyApanArthatvatopi ca // 9 // kSAyopazamikasyAto yA saMkhyeyaguNatvataH / yuktAsti tadvayAtmatvAddhavyetarasamatvataH // 10 // uktirodayikasyAtastena jIvAvabodhataH / pAriNAmikabhAvasya tatoMte sarva sthiteH // 11 // dUsarI bAta yaha hai ki guNavAn padArthoMkA alpapanA bhI loka meM Adara prAptikA hetu hai / AdaraNIya padArthakA sabase pahile uccAraNa ho jAtA hai / kSAyika, kSAyopazamika Adi sampUrNa bhAvoMse aupazamikabhAva atyalpa haiM / athavA kSAyika Adi bhAvoMse yukta ho rahe jIvoM kI apekSA aupazamika bhAvoMko dhAranevAle jIva asaMkhyAtaveM bhAga yA ananta bhAga pAye jA rahe, thoDe haiM / kacit, kadAcit hI pAye jAMya aise padArtha adbhutAgAra ( ajAyabaghara ) meM prathama zobhA sthAnapara virAjamAna Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtaka kara diye jAte haiM / athavA tIsarI bAta yaha bhI hai ki zeSa baca rahe kSAyika, kSAyopazamika Adi cAra bhAvoMse aupazamika bhAvoMkA kAla thoDA hai / bahuta kAlataka ( nihIka hokara ) ThaharanevAle padArthose thoDI dera ThaharanevAle ( lajAla ) padArtha pahile nAma pA jAte haiM / isa kAraNase bhI cAra bhAvoMse pahile aupazamikabhAvakA kathana karanA kaise bhI virodhako prApta nahIM hotA hai / arthAtupazama samyagdarzanakA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / antarmuhUrtameM asaMkhyAta samaya hote haiM / utane samayoMmeM honevAle cAroM gatiyoMke upazamasamyagdRSTi jIva yadi ekatrita kara liye jAya to palyake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa itane asaMkhyAte jIva upazama samyagdRSTi pAye jAyeMge / kintu upazamasamyagdRSTiyoMse AvalIkA asaMkhyAtaghAM bhAgarUpa asaMkhyAtase guNe huye kSAyikasamyagdRSTi jIma bahuta haiN| kyoMki saMsArameM sthitikI apekSA kSAyikasamyagdarzanakA kAla antarmuhUrtasahita ATha varSa kamatI do koTi pUrvase adhika tetIsa sAgara hai / ataH asaMkhyAtaguNe apane kAlameM cAro gatiyoMke kSAyikasamyagdRSTi asaMkhyAta guNe haiM / tathA kSAyikabhAvavAle jIvoMse kSAyopazamika bhAvavAle jIva asaMkhyAtaguNe haiM / jIvadravyoMkI saMkhyA ginane kI apekSA ukta vyavasthA hai / vizuddhike bhAvoMkI ginatI karane para to kSAyoMpazamikabhAvoMse kSAyikabhAva hI ananta guNe haiM / audayika, pAriNAmika bhAvavAle to inase ananta guNe haiM / ananta nigodiyA jIvoM ke kumatijJAna, kuzrutajJAna, acakSudarzana, labdhiyAM, ye bhAva kSAyopazamika haiM / isa apekSAse vicAranepara to kSAyopazamika aura audAyika bhAvavAloM kI saMkhyA samAna hai / jIvatva, astitva, nityatva, Adi kucha pAriNAmika bhAvoMko siddha paramAtmAoMmeM bhI svIkAra kara lenepara audAyika bhAvavAloMse pAriNAmika bhAvavAn jIvoMkI saMkhyA baDha jAtI hai| ataH ina kArikAoMkA yaha abhiprAya hai ki zeSa bhAvoMse anpa aura alpakAla sthitivAlA honese aupazamikakA sabase prathama kathana hai / aura usa aupazamikakI apekSA asaMkhyAta guNA honese kSAyikabhAvakA to usake pazcAt kathana hai / eka bAta yaha aura bhI hai ki pAMca bhAvoMmeM aupazamika aura kSAyikabhAva ye do jAtike bhAva to bhavya jIvoMke hI svabhAva hai| abhavya jIvoMmeM kathamapi nahIM pAye jAte haiN| isa bAtako prasiddha karanA rUpa prayojana sAdhaneke liye bhI aupazamikake pIle lage hAtha kSAyikakA kathana hai / tathA isake pIche ina kSAyikose asaMkhyAta guNA honese kSAyopazamikakA jo sUtrakArane kathana kiyA hai vaha yukta hai / una aupazamika, kSAyika donoM bhAvoM kA sammelana Atmaka honese bhI usa kSAyopazamikakA jhaTa unake pIche kathana karanA samucita hai / bhavya aura abhavya jIvoMmeM kSAyopazamika bhAva samAnarUpase nivAsa karate haiM / isa kAraNa bhI bhavyoMmeM hI pAye jAnevAle do bhAvoMke pIche zIghra bhavya, abhavya donoMmeM pAye jAnevAle kSAyopazamika bhAvakA kathana karanA anivArya ho jAtA hai| tathA ina tInake pazcAt audayika bhAvakA kathana karanA Avazyaka paDa jAtA hai / kyoMki audayikabhAvoMmeM ginAyI gayI gatise aghAtikarmodayajanita sabhI zeSa bhAvoMkA grahaNa ho jAtA hai / ataH manuSyagapti, tiryaggati, zarIraceSTA, uccAraNa, nADI phaDakanA, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH zvAptocchvAsa calanA, uSNasparza, lAvaNya, krodha, lezyA, Adi una audayika bhAvoMse jI kA parijJAna ho jAtA hai, yA karA diyA jAtA hai / una cAroMke antameM punaH pAriNAmika bhAvakA sUtrakArane upAdAna kiyA hai / kyoMki sampUrNa manuSya Adi saMsArI jIvoM aura mukta jIvoM meM bhI pAriNAmikabhAva sthita ho rahe haiM / caitanya, jIvatva, dravyatva, astitva Adi pAriNAmika bhAvoMse bhI jIvakA jJAna hotA hai / ataH pahilA hetu bhI yahAM kathaMcit lAgU ho jAtA hai / 1 na caiSAM dvandvanirdezaH sarveSAM sUriNA kRtaH / kSAyopazamikasyaiva mizrasya pratipattaye // 12 // nAnarthakazca zosau madhye sUtrasya lakSyate / nAyaMte yAdisaMyogajanmabhAvopasaMgrahAt // 13 // kSAyopazamikaM cAMte noktaM madhyetra yujyate / granthasya gauravAbhAvAdanyathA tatprasaMgataH // 14 // niravadyamataH sUtraM bhAvapaMcakalakSaNam / prakhyApayati niHzeSadurArekAvivekataH / / 15 / / 9 " T yahAM kisIkA ArekA hai ki isa sUtrameM " aupazamikakSAyikau mizraH - audayika pAriNAmikau yo padoM ke TukaDe nahIM kahakara " cArthe dvandva isa sUtra karake pAMcoM padoMkA dvandva karate huye zrI umAsvAmI mahArAjako aupazamika kSAyika mizraudayika pAriNAmikA isa prakAra laghunirdeza karanA, cAhiye thaa| yoM kahanese do bAra ca zadva nahIM karanA paDatA hai / isake uttara meM zrI vidyAnanda svAmI kahate haiM ki aupazamika aura kSAyika ina do bhAvoMse atirikta anya bhAvake sAtha mizrapanA na bana baiThe, kintu kSaya aura upazamakA hI mizra hokara kSAyopazamika bane isakI pratipatti ke liye zrI umAsvAmI AcAryane ina saba pAMcoM padoM kA eka sAtha dvandvanirdeza nahIM kiyA hai / ataH eva sUtrake madhyameM paDA huA vaha ca zadva bhI vyartha nahIM dIkhatA hai / kyoMki ca zadvake hote saMte hI mizra zadba karake pUrvameM kahe gaye kSaya aura upazamakA anukarSaNa ho jAtA hai / antameM paDA huA dUsarA ca zadba bhI vyartha nahIM hai| kyoMki usa ca kA artha kaNThokta nahIM kahe gaye itara bhAvoMkA samuccaya karanA hai / jisase ki do, tIna, Adi bhAvoMke saMyoga se utpanna huye sAnnipAtika bhAvoMkA yathAyogya saMgraha ho jAtA hai| chavvIsa, chattIsa, ikatAlIsa, ityAdika do Adike saMyogase honevAle bhAva RSi AmnAya anusAra mAne gaye haiM / jaise ki manuSyagati karmake udayase manuSya hotA huA jIvatva pariNAmako 2 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tatvArtha lokavArta dhAranevAlA manuSya jIva audayika pAriNAmika dvisaMyogIbhAva hai yA kSAyika samyagdRSTi, zrutajJAnI, yaha dvisaMyogI bhAva kSAyikakSAyopazamikakA sannipAta hai / athavA upazAMtamoha, kSAyikasamyagdRSTi, manuSya yaha trisaMyogI aupazamika, kSAyika, audayika, ina tIna bhAvoM ke samudAya hai / tathA kSINakAya, matijJAnI, bhavya, manuSya, yaha catuHsaMyogI bhAva kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika, audayika, ina cAra bhAvoMke samudAyase utpanna huA hai / isI prakAra pAMcavAM kSAyika samyagdRSTi, upazAMtamoha, paMcendriya, manuSya, jItra, yaha paMca saMyogabhAva kSAyika, aupazamika, kSAyopazamika, audayika, pAriNAmika pAMcoM bhAvoMke sannipAtase upajA hai / ina saba sampUrNa bhAvoMkA ca zadvase saMgraha kara liyA jAtA hai / pahile ca zadvako nahIM kaha kara kSAyopazamika zabda ke kaha dene se granthakA gaurava ho jAtA hai / mizrazca ina tIna varNoMke sthAnapara kSAyopazamika ye chaha sasvara varNa kahane paDate haiM / ataH graMtha gaurava doSakA abhAva ho jAnese aupazamika aura kSAyikake antameM aura isa sUtra ke madhya meM kSAyopazamika zabda nahIM kahanA yukta | anyathA yAnI kSAyopazamika zadvako kaMThokta karanepara usa grantha gaurava doSakA prasaMga banA rahegA / ataH yaha sUtra pAcoM bhAvoM ke lakSaNa ko nirdoSa hokara baDhiyA bakhAna rahA hai| kyoMki samasta khoTI zaMkAoM kA pRthagbhAva kara diyA jAtA hai / athavA sampUrNa khoTI zaMkAoMke vivecanakA avasara hI nahIM raha pAtA 1 1 athaupazamikAdibhedasaMkhyAkhyApanArthaM dvitIyaM sUtram- aba aupazamika, kSAyika, Adi bhAvoM ke bhedoM kI saMkhyAko prasiddha karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja dUsare sUtrako kahate haiM / dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // pUrva ukta aupazamika Adi bhAvoM ke yathAkrama se do, nau, aThAraha, ikkIsa, aura tIna bheda haiM / svapadArthapradhAna samAsa karanepara aura artha ke vazase pUrvasUtrokta prathamAnta padoMko SaSTI vibhakti antakara denese artha ho jAtA hai / kintu " na karmadhArayaH syAnmatvarthIyo bahubrIhizvedarthapratipattikaraH " isa niyama anusAra bahubrIhi samAsako prathama avasara milanepara to do bhedavAlA aupazamika hai / nau bheda vAlA kSAyika hai, ityAdi yaha artha sundara hai / anyapadArthapradhAna samAsa vRtti karanepara to prathamAnta padoM ke sAtha hI isa sUtra kA sambandha kara lenA cAhiye / yAdInAM bhedazana vRttiranyapadArthikA / dvaMdvabhAjAM bhavedatra svAbhipretArthasiddhitaH // 1 // yahAM dvau ca nava ca aSTAdaza ca ekaviMzatizca trayazca " dvinavASTAdazaviMzatitrayaH " isa prakAra dvandva samAsa vRttiko dhAranevAle dvi nava Adi zabdoMkI bheda zabda ke sAtha anya padArthako pradhAna sama Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH jhAnevAlI bahuvrIhi samAsavRtti ho jAya tabhI nijako abhISTa ho rahe arthakI siddhi ho skegii| arthAt pUrvasUtrokta prathamAnta padoMke sAtha isa sUtrake prathamAnta " bhedA" padakA sAmAnAdhikaraNya banakara krama anusAra bhedasaMkhyA ginA dI jAtI hai / pratyekaM bhedazadvasya samApti jivanmatA / yathAkramamiti khyAtepyakramasya nirAkriyA // 2 // jaise grAmameM adhika dUSita kIca kUDA ikaTThA honepara " grAmINaM zatena daNDyantAM " isa rAjAjJAke anusAra grAmanivAsI sampUrNa manuSyoMpara milAkara sau rupayekA daNDa kiyA gayA hai| eka eka manuSyako sau sau rupayese daNDita nahIM kiyA gayA hai, tathA " devadattajinadattAgurudattA bhojyantAM" yahAM eka vyaktikI udara tRpti karAne yogya bhojanako tInoMmeM bAMTa do yaha artha abhISTa nahIM hai| kintu tInoMko nyAre nyAre tRptipUrvaka bharapeTa bhojana karAnA artha abhISTa ho rahA hai| ataH bhojanake samAna yahAM sUtrameM dvi, nava, Adi zadvoMmeMse pratyeka saMkhyeya vAcaka zabdake sAtha bheda zabdakI paripUrNarUpase prApti ho jAnA mAnI gayI hai / " dvandAdau dvandvanate ca zrUyamANapadaM pratyekamabhisambadhyate " isa niyama anusAra bheda zabda sabake sAtha laga jAtA hai / tathA isa sUtrameM " yathAkramam " isa prakAra spaSTa kathana karanepara to akramakA nirAkaraNa bhI ho jAtA hai / arthAt-pUrvameM uccAre gaye aupazamikake do bheda Adi krama anusAra samajhe jAyeMge / vyatikramase aupazamikake nau yA aThAraha bheda athavA kSAyikake tIna yA ikkIsa bheda nahIM samajhe jA skeNge| tathA ca satyetaduktaM bhavati aupazamiko bhAvo vibhedaH kSAyiko navabhedaH mizroSTAdazabhedaH audayika ekaviMzatibhedaH pAriNAmikastribheda iti // ___ evaM tisa prakAra vRtti aura pratyeka ke sAtha bheda zabda kI samApti kara dene para tathA yathAkrama kaha dene para sUtrakAra dvArA yaha mantavya kahA jA cukA hojAtA hai ki aupazamika bhAva do bhedavAlA hai, nau bhedavAlA kSAyika hai, aTThAraha bhedoM ko dhAranevAlA mizrabhAva hai, ikkIsa bhedoM ko liye huve audayika bhAva hai, tIna bheda yukta pAriNAmika hai| yahAMtaka sUtrakA sandarbhita artha zrI vidyAnanda AcArya dvArA saMgati prApta kara diyA hai| tatraupazamikabhedadvayapacikhyApayiSayA tRtIyasUtramAha / una dvitIya adhyAyake sAta sUtroMmeMse aba aupazAmika bhAvake donoM bhedoMko acchA prasiddha karAnekI abhilASAse zrI umAsvAmI mahArAja aba tIsare sUtrako spaSTa kahate haiM / samyaktvacAritre // 3 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tattvArthazloka vArtike anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha 4 mithyAtva 5 samyA madhyAtva 6 samyakta 7 ina pAMca chaha yA sAtoM prakRtiyoMkA upazama hojAnepara aupazamika samyaktvaM bhAva upajatA hai aura cAritra mohanIya karmakI ikkIsa prakRtiyoMkA upazama kara denepara upazama cAritra hotA hai / aupazamika bhAvake ye do bheda haiN| eka upazama samyaktva dUsarA upazamacAritra / 12 aupazamikasya dvau bhedAvityabhisaMbaMdha H sAmarthyAt / tatra darzanamohasyopazamAdaupazamikasamyaktvaM, cAritramohopazamAdaupazamikacAritraM / 1 sUtra yadyapi " dvau bhedau " aisA kahA nahIM hai| to bhI yathAkrama ke anvayakI sAmarthyase aupazamika bhAvake ye do bheda haiM yoM uddezya vidheyadalakA donoM orase sambandha hojAtA hai / una donoM bhedoMmeM anantAnubandhI cAra kaSAyoM ko sAtha rakhate huye darzana mohanIya karmake upazama ho jAnese aupazamika samyaktva hotA hai aura svakIya puruSArthajanya pariNAmoMdvArA cAritra mohanIya karmakA antarakaraNa upazama hojAne para upazama prayojanavAlA cAritra prakaTa ho jAtA hai / prathamopazamasamyaktva ke lie darzana mohanIyakarmakI prakRtiyoMkA prazasta upazama aura anantAnubandhI kaSAyoMkA aprazasta upazama hotA hai| jahAM kSa paudgalika prakRti udaya hone yogya nahIM hotI huI sthiti, anubhAga, zaktiyAM ke utkarSaNa, apakarSaNa ke ayogya hokara saMkramaNa hone yogya bhI nahIM hoya, vahAM usa prakRtikA prazasta upazama mAnA jAtA hai, aura jo prakRti udaya Ane yogya to nahIM hoya, kintu usakA sthiti yA anubhAga ghaTa bar3ha jAya athavA saMkramaNa Adi ho sake, vahAM usa prakRtikA aprazasta upazama kahA jAtA hai / sarvaghAtI anantAnubandhIkI cAra prakRtiyoM meM svarUpAcaraNa cAritra aura samyaktva ina donoM guNoMke vighAtakI zakti hai / darzanamohasya cAritramohasya copazamaH kathaM kacidAtmani siddha iti ceducyate / yahAM koI paNDita pUrvapakSa uThAtA hai ki kisI kisI AtmA meM darzanamohanIyakarma aura cAritra - mohanIya karmakA upazama ho jAnA kisa pramANase kisa prakAra siddha hai ? batAo, isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnaMnda AcArya karake anumAna pramANa dvArA upazamakI siddhi kahI jAtI hai 1 puMsi samyaktvacAritramohasyopazamaH kacit / zAMtaprasatisaMsiddheryathA paMkasya vAriNi // 1 // kisI eka vivAdApana AtmAmeM (pakSa) samyaktvamohanayikarma aura cAritramohanIya karmakA upazama ho rahA hai / ( sAdhya ) / kyoMki zAntiko prApta hokara honevAlI prasannatA kI bhale prakAra siddhi ho rahI hai / ( hetu ) / jaise samalajalameM malake dava jAnepara kIcakA upazama ho rahA hai / ( anvayadRSTAnta ) / bhAvArtha-roga yA daridratAse ghira jAnepara cittameM vyAkulatA upajatI hai / kintu unake pratipakSa auSadhi maMtraprayoga, dhanaprApti Adi kAraNoMse roga yA daridratAkA upazama hote huye citta prasanna ho jAtA hai / usI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH prakAra mohanIyakarmake udaya honepara AtmAmeM samyagdarzana aura cAritra nahIM ho pAte haiM / jalameM kIcake dabajAne samAna ukta karmoMkA upazama ho jAnepara deva, zAstra, guru zraddhAna yA tattvArthazraddhAna athavA svAnubhUtisvarUpa samyagdarzana ho rahA pratIta ho jAtA hai / tathA bhogoMmeM upekSA, svarUpAcaraNa, vratadhAraNa aura bahiraMga antaraMga sAMsArika kriyA nirodharUpa cAritra ho rahA anubhUta ho jAtA hai / isa prakAra prakRta sAdhyake sAtha prakRta hetukI vyAliko apanI AtmAmeM nirNIta kara vivAdaprApta puruSameM sAdhya ko sAdha liyA jAtA hai| yathaiva hi jale sapaMke kutazcitprasannatA sA ca sAdhyamAnA paMkasyopazame sati bhavati nAnupazame kAlupyapratIte, nApi kSaye, zAMtatvavirodhAt / tathAtmani samyaktvacAritralakSaNA prasannatA satyeva darzanacAritramohasyopazama bhavati, nAnupazame, mithyAtvAsaMyamalakSaNakAluSyopalabdheH / na kSaye, tasyAH zAMtatvavirodhAditi yuktaM pshyaamH| kAraNa ki jisa hI prakAra kIcase sahita ho rahe jalameM kisI bhI kAraNase svacchatA ho jAtI hai aura vaha nirmalatA sAdhya koTipara yadi lAI jAya to kIcake upazama ( nIce daba ) ho jAnepara ho jAtI hai / kacike nahIM upazama honepara to jalakI prasannatA nahIM sAdhI ( banAI ) jA sakatI hai| kyoMki kacike ghula jAnepara to jalameM malamizraNarUpa kaluSatAkI pratIti ho rahI hai| tathA kIcakA samUlacUla kSaya ho jAne para bhI vaha upazazama ho jAnepara upajanevAlI prasannatA nahIM sadhapAtI hai| kyoMki zAMtapanekA virodha hogA / arthAt pratipakSakA kSaya ho jAnepara kSAyikabhAva bhale hI ho jAya, kiMtu aupazamikabhAva nahIM ho sakatA hai| eka manuSyakA dhana sarvathA nivaTa gayA hai / bhaviSyakAlameM bhI dhana AnekI AzA nahIM hai| dUsare manuSyake pAsa dhana vidyamAna to hai kiMtu vartamAnameM usa dhanakA koI upayoga nahIM ho rahA hai / sambhavataH bhaviSyameM usa dhanakA upabhoga kiyA jA sake, yahAM pahile manuSyase dUsare puruSake pariNAmoMmeM mahAn aMtara hai| pahilemeM kSINatA hai / dUsaremeM cittako zAMti hai / kSaya dazAmeM zAMti honekA virodha hai / tisa hI prakAra kisI AtmAmeM samyaktva svarUpa aura cAritrasvarUpa prasannatA ho rahI hai, vaha darzanamohanIyakarma aura cAritra mohanIya paudgalika karmake upazama honepara hI hotI hai / jabataka una karmokA phala denekI sAmarthya kA prakaTa nahIM honA rUpa upazama nahIM hogA, tabataka AtmAmeM vaha zraddhAna aura svAtmasthitirUpa prasannatA nahIM pragaTatI hai / karmoMkA upazama nahIM hone para yAnI udaya ho jAne para to mithyAdarzana aura asaMyamarUpa kaluSapane [ pApa ] kA samvedana hotA rahatA hai / darzanamohanIya yA cAritra mohanIyake kSaya honepara vaha upazama sAdhya prasannatA nahIM bana sakatI hai| kyoMki upazama prayojanako dhAranevAlI jIvakI prasannatAmeM zAMtikA anubhava hai kiMtu karmokA kSaya ho jAnepara upajanevAlI jIvakI svacchatAmeM zAMtapanekA virodha hai / kSAyika bhAvameM zAMtikA anubhava nahIM hotA hai / ataH isa ukta kathanako hama yuktiyoMse labAlaba pUrNa ho rahA dekha rahe haiM / koI kora kasara nahIM hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazloka vArtika kutaH punaH prasannatA tAdRzI prasiddhAtmana iti vaidime brUmahe / zrI vidyAnanda svAmIke prati kisI paMDitakA prazna hai ki pUrva meM kahe gaye anumAnakA hetu bhalA pakSameM kaise vartatA hai? batAo / pakSameM hetuke bartanese vaha hetu asiddha hetvAbhAsa ho jAtA hai| ataH yahAM pRSTavya hai ki AtmAmeM usa prakAra zAntipUrvaka - honevAlI prasannatA puna: kisa pramANa prasiddha kara lI gayI hai ? jisase ki hetukI siddhI hocukI hoya, isa prakArakI jijJAsA hone para prativAdibhayaMkara hama ye vidyAnanda svAmI usake samAdhAnako kahate haiM / abhimAnI dUsare kutarkIkA sakaTAkSa prazna honepara vidvAn vAdI dvArA uttara dete samaya AtmagauravakI rakSA karate huye apanI AtmAko pUjya samajhakara bahu vacanAnta idaM zadvake sAtha asmad zadvakA sAmAnAdhikaraNya kara diyA jAtA hai tabhI nirabhimAna hotA huA prativAdI uttara sunaneke liye sAdara Abhamukha hokara vAdakiM gAmbhIrya aura apanI tucchavRttikA anubhava kara pAtA hai / anyathA nahIM / jaise mAtA aura putrake bacana vyavahAra yA dAtA aura atithikA vAkUpravRttikA anupama prema yA sabhakti Adara ke sAtha naimittika sambadha hai, usI prakAra pravaktA ke sagaurava sAropa vaktavyakA pratipAdyakI prabuddhi hone ke sAtha acintya kAryakAraNabhAva niyata hai / isameM vinaya, ziSTAcAra, nIcavRtti ina guNoMkI kSati hojAne kI sambhAvanA nahIM / hama kyA kareM pariNAmipariNAma sambadha aTala hai| I / 14 yo yatkAluSyahetuH syAtsa kutazcit prazAmyati / tatra toye yathA paMkaH katakAdinimittataH // 2 // jo padArtha jisa kisI pAraNAmake kaluSatA yAnI sAkulatA ( gaMdalApana) kA hetu hogA, vaha kisI na kisI anirvacanIya virodhI kAraNase vahAM upazAnta ( daba ) hojAtA hai, jaise ki kIca, ghule huye usa maile jalameM kataka phala, nirmalI, phiTakirI, Adika nimitta kAraNoMse ghulA huA kIcaDa bhale prakAra nIce dabakara baiTha jAtA hai isa prakAra anvayavyAptipUrvaka huye, anumAnadvArA samyaktva yA cAritra pratipakSI karmokI nijazaktikA vyakta na honA rUpa upazama sAdha diyA gayA hai 1 na cAbhavyAdikAluSyahetunA vyabhicAritA / kutazcitkAraNAttasya prazamaH sAdhyate yathA // 3 // na ca tatprazame kiMcidabhavyasyAsti kAraNaM / tadbhAve tasya bhavyatvaprasaMgAdavipakSatA // 4 // abhavya athavA dUra.. bhavya isa yahAM koI ukta vyAptimeM vyabhicAra doSako uThAtA hai ki prakArake sarvadA mithyAdRSTi bane rahanevAle jIvoMkI kaluSatAke kAraNase vyabhicAra huA / arthAt Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 15 1 1 anAdyananta mithyAdRSTi jIvoMkI kaluSatAke kAraNabhUta anantAnubandhI aura darzanamohanIya prakRtiyoMkA bhI upazama ho jAnA cAhiye / koI bhI kicaDelA jala hoya, phiTikirI Adike nimittase usakI kIcaDa daba hI jAtI hai| hetudala raha gayA aura sAdhya dala nahIM rahA ataH vyabhicAra huA, aba AcArya samAdhAna karate haiM ki yaha to doSa nahIM uThAnA / jisa kAraNase ki hamane kisI na kisI pratipakSa kAraNase usa kaluSatAke hetukA prazama honA sAdhya koTimeM rakhA hai, anAdyananta kAlataka mithyAdarzanako dhAranevAle jIvoMke una bhavyatva, adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, kAlalabdhi Adika nimittoM kI prApti hI nahIM ho pAtI hai / abhavya jIvameM bhavyatva pariNAma, karaNatraya, nahIM haiM / dUra bhavyako nimittoMkI prAptikA avasara hAtha nahIM laga pAtA hai / jina bhavyoMkA bhI saMsAra avasthAna kAla arddha pudgala parivartanase adhika avaziSTa hai, unako bhI Ajataka kaluSatAke upazAmaka nimittoMkI prApti nahIM huI hai / nimittaprApti ho jAnepara kalupatAke kAraNoMkA upazama ho jAneko hamane vyAptike peTameM DAlA hai / ataH hetuke nahIM Thaharanepara sAdhyakA bhI nahIM ThaharanA yahAM ghaTita ho jAtA hai / ataH vyabhicAra doSa nahIM AtA hai / kitanI hI bhUmi, pokhara, sarovara, parvatakandarAoM Adi aneka sthAnoM para kicaraile jala bhare huye haiM / nimittakAraNoM kI prAptikA avasara nahIM milanese ve sapaGka hI bane rahate haiM / ataH pratikUla kAraNoMkI prApti ho jAnepara kaluSatAkA upazama ho jAnA hama sAdha rahe haiM | abhavya jIvake pAsa una kaluSatAke hetu ho rahe karmoMke prazama karanemeM nimittabhUta koI kAraNa nahIM hai / yadi abhavyako bhI una kAraNoMke sadbhAvakI prApti mAnI jAyagI taba to usako bhavyapanekA prasaMga ho jAyagA / aisI dazAmeM vaha abhavya jIva to prakRta vyAptikA tripakSa nahIM Thahara sakatA hai arthAt abhavyarUpa vipakSameM sAdhyake binA hetuke Thahara jAnese vyabhicAra doSa upasthita kiyA gayA thA " tripakSavRttiranaikAntikaH " yadi abhavyake bhI pAMca yA sAta prakRtiyoM kA upazama hone lage taba to vyabhicAra sthala mAne gaye abhavyakI, vipakSapanA na hokara sapakSatA A hI jAtI hai / ataH vyabhicAradoSa uThAnA hI asaMgata hojAyagA / 1 1 svayaM saMvidyamAnA vA samyaktvAdiprasannatA / siddhAtra sAdhayatyeva tanmohasyopazAMtatAm // 5 // athavA karmo upazamako sAdhane kA sarala upAya yaha hai ki vaha samyagdarzana svarUpa yA upazamacAritra rUpa isa DhaMgakI prasannatA svayaM hamArI AtmA meM svasamvedana pratyakSadvArA jAnI jArahI siddha hai, vahI prasannatA yahAM kisI vivakSita atmAmeM usa mohanIya karmake upazama hojAneko anumAnadvArA siddha kara hI detI hai | bhAvArtha - jvara, ajIrNadoSa yA malake dUra hojAnepara AtmAmeM jo prasannatA anubhUta hotI hai usIke anusAra dUsaroMmeM bhI doSoM ke upazama honepara huI prasannatAkA anumAna kara liyA jAtA hai| vaise hI tatvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana athavA svAtmaniSThArUpa cAritrakA pratipakSI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtika karmoke upazama honepara upajanevAle svasaMvedana kara anya jIvoMmeM bhI darzana mohanIya aura cAritra mohanIyake upazamako sAdha liyA jAtA hai / tato yuktimAnaupazamiko bhAvo vibhedtH| tisa kAraNase samyaktva aura cAritra ina do bhedoMse aupazamikabhAva yuktipUrNa hotA huA samajhA diyA gayA hai| tathA kSAyiko nvbhedH| tathA dUsarA kSAyikabhAva nau bhedavAlA hai / kathAmeti pratipAdanArtha caturtha sUtramAha / ___ vaha kSAyika bhAva kisa prakAra nau bhedoMko dhAraNa kara rahA hai ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja ziSyako samIcIna pratipatti karAneke liye dvitIya adhyAyameM cauthe sUtrako spaSTa kaha rahe haiM / usako samajhiye / jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // jJAna 1 darzana 2 dAna 3 lAbha 4 bhoga 5 upabhoga 6 vIrya 7 aura samyaktva 8 cAritra 9 isa prakAra ye kSAyikabhAvake nau prakAra haiN| ca zaddhena samyaktvacAritre samuccIyete / jJAnAvaraNakSayAt kSAyikajJAnaM kevalaM, darzanAvaraNakSayAtkevaladarzanaM, dAnAntarAyakSayAdabhayadAnaM, lAbhAMtarAyakSayAllAbhaH, paramazubhapudgalAdAnalakSaNaH paramaudArikazarIrasthitihetuH, bhogAMtarAyakSayAdbhogaH, upabhogAMtarAyakSayAdupabhogaH, vIryAtarAyakSayAdanaMtavIrya, darzanamohakSayAtsamyaktvaM, cAritramohakSayAcAritramiti navaite kSAyikabhAvasya bhedaaH| ca avyayake kaI arthoM se yahAM prakaraNa anusAra samuccaya artha liyA gayA hai / isa sUtrameM kahe gaye ca zabda karake pUrvasUtroM kahe jA cuke samyaktva aura cAritrakA samuccaya ( ikaTThA karanA ) kiyA jAtA hai / ataH sAta aura do nau bheda kSAyika bhAvake ho jAte haiN| terahaveM guNasthAnake AdimeM jJAnAvaraNa karmokA kSaya ho jAnese kSaya isa prayojanako dhAranevAlA sarvajJa bhagavAnke kevalajJAna utpanna ho jAtA hai / bArahameM guNasthAnake antameM jJAnAvaraNakA udaya vidyamAna hai| usa samaya avaziSTa ghAtI karmIko kSaya karanevAlI paryAyazakti prakaTa ho jAtI hai / vaha uttara kSaNa yAnI terahaveM guNasthAnake Adi samayameM karmokA nAza kara kSAyikalabdhiyoMko janma detI hai| darzanAvaraNa karmake Atyantika kSayase sattAkA Alocana karanevAlA kevaladarzanabhAva upajatA hai 2 / dAnAntarAya karmake kSayase anaMta Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tattvArthacintAmaNiH prANiyoMkA anugraha karanevAlA abhayadAna bhAva hotA hai 3 / lAbhAntarAyake atyanta kSayase kSAyika lAbha hotA hai, jisakA ki svakartavya paramaudArika zarIrakI sthitike kAraNabhUta paramazubha sUkSma ananta pudgaloMkA grahaNa karanA hai, arthAt-kevala AhArako choDa cuke kevalI bhagavAnke zArIrika sampattike upAdAna kAraNa asAdhAraNa pudgala vargaNAoMkI prAti hote rahanA kSAyika lAbha hai / bAta yaha hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya ye karma AtmAkI paryAyoMkA AvaraNa karanevAle haiM / AtmAmeM anAdyananta jaDe huye anvayI guNa ho rahe cetanA aura vIrya ina do guNoMkI ye uparyukta paryAya haiM / ataH sUryaprakAzameM gatArtha ho rahe tArAgaNoMke prakAza samAna kevaladarzanakA pariNamana bhI yugapat kevalajJAna Atmaka ho rahA hai, jaise ki siddha avasthA ho jAnepara eka vIrya guNakI zuddha eka anantavIrya nAmaka paryAyameM anantadAna, lAbha, bhoga, upabhoga inakA antarbhAva yA citra Atmaka pariNati ho jAtI hai / krodhI, mAnI, zokI, aratigrasta saMsArI jIvoMke bhI eka cAritra guNakI citakabarI vibhAva pariNati hotI rahatI hai / eka jJAnakI aneka vikalpanAoMke samAna eka guNakI citrAtmaka pariNatiyAM ho jAtI haiM / ananta prANiyoMko anugraha denA, zarIra balAdhAyaka pudgaloMkA lAbha honA, puSpavRSTi, siMhAsana AdikA bhogopabhoga honA ye to saba AnuSaMgika phala haiM / siddha avasthA nahIM bhI pAye jAya to bhI kSAyika bhAvoMkA anudbhUta citra pariNAma honA anivArya hai 4 / tathA bhogAntarAya kauke kSayase bhagavAnake kSAyika bhoganAmaka tattva upajatA hai 5 / paripUrNa upabhogAntarAyake kSayase upabhoga bhAva prApta hotA hai 6 / bIrthAntarAyake kSayase anantavIrya nAmaka paryAya zakti upajatI hai 7 / darzana mohanIyake kSayase kSAyika samyagdarzana 8 aura cAritra mohanIyake kSayase kSAyika cAritra bana jAtA hai 9 / yadyapi cauthese sAtaveMtaka kisI bhI guNasthAnameM kSAyika samyagdarzana tathA bArahameMke AdimeM kSAyika cAritra anantakAlatakake liye ho cukA hai, phira bhI ukta do guNoMmeM anya ghAtiyA karmoM ke udayakI sahacaratAse kucha prAsaMgika aparipUrNatAyeM rahIM AtI ha tathA ukta do guNoMmeM aghAti karmoke sambaMdhase bhI truTiyAM upaja jAtI haiM / ataH samyagdarzana aura cAritrakI paripUrNatA caudahaveM guNasthAnake anta samayameM mAnI gayI hai / hAM ina do guNoMke sivAya zeSa kevala jJAna, ananta vIrya, sukha, Adi guNa jaba vyakta upajate haiM tabhIse unakI paripUrNa avasthA ho cukI rahatI hai / utkRSTa anantAnanta pramANa kevalajJAnake avibhAga praticcheda eka bAra upajakara punaH ghaTate baDhate nahIM haiM / agurulaghu guNameM avibhAga praticchedoMkI hAni vRddhiyAM hotI haiM / usake dvArA anya tadAtmaka guNoMmeM bhI utpAda, vyaya, dhrauvya, svarUpa sattva mAnA jAtA hai sarvatra chaha guNa hAni aura vRddhiyAM hotI raheM aisA koI niyama nahIM hai / isI prakAra apane niyata saMkhyAvAle avibhAga praticchedoMko dhAranevAle vIrya, sukha AdiseM samajha lenA / isa prakAra ye nau kSAyika bhAvake bheda batA diye gaye haiN| kutaH punarjJAnAvaraNAdInAM kSayaH siddha ityAha / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tattvArthazlokavArtike com kisIkA prazna hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, dAnAntarAya, Adi karmokA kSaya bhalA kisa kAraNase athavA kisa pramANase siddha kiyA jAyagA ? batAo, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI samAdhAnako kahate haiN| AtyaMtikaH kSayo jJAnadarzanAvaraNasya ca / sAMtarAyaprapaMcasyAnaMtazuddhiprasiddhitaH // 1 // antarAya karmake bheda prabhedake vistArase sahita horahe jJAnAvaraNa karma aura darzanAvaraNa karmakA Atyantika kSaya horahA hai / kyoMki anantAnta avibhAga praticchedoMko dhAranevAlI AtmavizudrikI pramANoMdvArA siddhI horahI hai arthAt-AtmAmeM ananta zuddhike prasiddha hojAnese usake pratipakSabhUta jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmokA kAladvaya saMsargAvacchinna samUlacUlanAza hojAtA hai / vartamAna kAlameM bhI ina karmoMkA eka avayava bhI zeSa nahIM rahatA hai aura bhaviSya kAlameM bhI ukta ghAtiyA karmokA lavamAtra saMsarga nahIM ho pAtA hai, jaise kisI acUka auSadhise pratipakSI rogakA vartamAna aura bhaviSya kAlameM aMzamAtra bhI zeSa nahIM rahatA hai / jJAnAvaraNasya darzanAvaraNasya ca zadAddarzanamohasya cAritramohasya cAMtarAyapaMcakasahitasyAtyaMtaH kSayaH kacidasti anNtshuddhiprsiddhH| kisI vivakSita AtmAmeM [ pakSa ] pAMca bhedavAle antarAya karmase sahita ho rahe jJAnAvaraNa karma darzanAvaraNa karma tathA isa sUtra yA kArikAmeM paDe huye ca zabase grahaNa karaliye gaye darzanamohanIya karma aura cAritra mohanIya karma inakA atyanta kSaya vidyamAna hai / ( sAdhya ) / anantAnantazuddhike aMzoMkI pramANoM dvArA siddhi ho jAnese ( hetu ) arthAt-isa anumAnase kisI terahaveM guNasthAnavartI AtmAmeM yA ayogI guNasthAnameM athavA siddhaparameSThImeM ghAtiyAkarmokA kSaya sAdha diyA jAtA hai / kSaya kisI vivakSita samayameM prArambha hokara anantakAlataka sthira rahatA hai / mRtyu, dhvaMsa, yA nAzakA eka hI artha hai| " sAdirananto dhvaMsa" | tina karmoM se anantAnubandhI cAra aura darzana mohanIya tIna ina sAta prakRtiyoMkA kSaya to kSAyika samyagdarzana honeke pUrva samayameM hI kisI cauthe, pAMcaveM, chaTaveM, yA sAtaveM guNasthAnameM ho cukatA hai / karaNatraya vidhAnadvArA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA lobhoMko apratyAkhyAnAvaraNa Adi bAraha kaSAya yA nokaSAyarUpa pariNamanasvarUpa visaMyojana karake pazcAt Atma puruSArthakI sAmarthyase anivRttikaraNa kAlake saMkhyAtaveM bhAgameM kramase mithyAttva, mizra, samyaktva, prakRtiyoMkA kSaya kara diyA jAtA hai tathA cAritramohanIya karmakI apratyAkhyAvaraNa cAra, pratyAkhyAnAvaraNa cAra; napuMsaka veda, strIveda, hAsyAdi chaha no kaSAya, puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA, ina bIsa prakRtiyoMkA to navameM guNasthAnameM hI kSaya ho cukatA hai / dasaveM guNasthAnameM lona saMjvalanakA kSaya ho jAtA hai / ataH mohanIyakI aTThAIsoM prakRtiyAM dazaveM guNasthAnake antataka Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH kSaya ko prApta ho cukIM / navameM guNasthAnake pahile bhAgameM hI darzanAvaraNakI styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA, ina tIna prakRtiyoMkA kSaya ho cukatA hai| bArahaveM guNasthAnake anta samayameM jJAnAvaraNakI pAMca, darzanAvaraNakI zeSa chaha, antarAyakI pAMca, isa prakAra solaha prakRtiyoMkA dhvaMsa hotA hai / ( sAdhya ) / kyoMki ananta kAlataka ho rahI zuddhi kI pramANoM dvArA siddhI kI jAcukI hai " samyagdarzanajJAnacAritrANi bhokSamArgaH" isa sUtrakI navAsI, navvemI vArtikoM ke vivaraNameM bhI isa hetudalakA spaSTIkaraNa kiyA hai| tathAhi isa anumAnameM kahe gaye ananta zuddhi kI prasidrirUpa hetuko puSTa karaneke liye granthakAra anumAnadvArA usIko punaH sAdhya koTipara lAkara siddha karate haiM jo ki yoM prasiddha hI hai / usako spaSTa smjhiye| zuddhiH prakarSamAyAti paramaM kacidAtmani / prakRSyamANavRddhitvAtkanakAdivizuddhivat // 1 // zuddhirjJAnAdikasyAtra jIvasyAstyatizAyinI / bhavyasya bAdhakAbhAvAditi siddhAntasAdhanA // 3 // nAnaikAMtikamapyetattadazudhdyA vibhAvyate / tasyA api kavacitsiddheH prakarSasya parasya ca // 4 // prAksAdhitAtra sarvajJajJAnavRddhiH pramANata : / darzanasya vizuddhirvA tata evAvinAbhuvaH // 5 // kisI eka AtmAmeM ho rahI jJAna, darzana, vIrya, cAritra, samyaktva guNoMkI zuddhi ( pakSa ) utkRSTa koTike prakarSako prAta ho jAtI hai / ( sAdhya ) / prakarSako prApta ho rahI vRddhiko dhAranevAlI honese ( hetu ) / suvarNa, cAMdI, ratna, AdikI vizuddhike samAna ( anvaya dRSTAnta ) / bhAvArtha-jaise agni saMtApa yA tejAba athavA zANa, chenI Adi kAraNoMse sonA, motI, hIrA AdimeM baDha rahI zuddhi kisI avasthAmeM ucca prArSa ko pahuMca jAtI hai, usI prakAra saMsArI AtmAoMmeM abhyAsa, vyAyAma, AcaraNasa-patti, kSayopazama, mAnasika pavitratA Adi kAraNoMse jJAnakI, cAritrakI uttarottara vRddhi ho rahI anubhUta kI jAtI hai / AkAzameM parimANake samAna vaha kisI na kisI jIvameM paramaprakarSa paryaMta baDha jAtA hai / usI jIvameM pratipakSI karmoM kA Atyantika kSaya ho jAtA hai / isa anumAnameM diye gaye hetuko yo puSTa kara lenA cAhiye ki kisI nikaTa bhavya jIvake jJAna, darzana Adika guNoM kI zuddhi Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAtha lokavArta 1 ( pakSa ) vRddhi hone ke camatkArako dhAranevAlI hai / ( sAdhya ) / bAdhaka pramANoMkA asambhava ho jAne se, ( hetu ) / AtmIya anubhUta ho rahe sukha yA duHkhake samAna ( dRSTAnta ) isa prakAra yahAM sAdhanadharmakI siddhi ho jAtI hai / bAdhaka pramANoMkA asambhava ho jAnese hI atIndriya gahana sidvAMtoM kI sAdhanA kara lI jAtI hai| pakSameM hetu Thahara jAtA hai / ataH asiddha hetvAbhAsa nahIM hai / jisa guNa yA paryAya ke aMzoMkI vRddhi prakarSatAko prApta ho rahI hai, vaha kahIM na kahIM jAkara pUrNa prakarSako prApta ho jAtI hai / isa vyAptimeM paDe huye hetukA usakI azuddhi karake vyabhicAra denekA vicAra bhI nahIM karanA caahiye| kyoMki usa azuddhike parama prakarSI kisI AtmAmeM bhale prakAra siddhi ho rahI hai / tIvra mithyAdRSTi abhavya jIvake nigoda avasthAmeM jJAnAdikakI azuddhi baDhate baDhate jaghanyajJAna, jaghanyavIrya, aura acAritrapara pahuMca jAtI hai / kSAyopazamika matijJAnakI atizayavatI hAni pAyI jAtI hai | hamane isa grantha ke pUrva prakaraNameM hI sarvajJake jJAna kI huI vRddhiko diyA hai / athavA tisa hI kAraNase usa jJAnake avinAbhAvI darzanakI vizuddhikA bhI sAdhana ho cukA samajho / " sUkSmAdyarthopadezo hi " isa kArikAse lekara kitanI hI kArikAoM taka pahile grantha meM hama vivaraNa likha cuke haiM / aSTasahasrImeM " doSAvaraNayoH hAni " isa sAmantabhadrI kArikA ke vivaraNa meM bhI acchA vyAkhyAna kara diyA gayA hai / yoM hetumAlAse karmo kA kSaya siddha ho jAtA hai 1 kevalajJAna avasthA meM I pramANoMse siddha karA 20 tato yuktaH kSAyiko bhAvo navabhedaH / * tisa kAraNa se anumAnarUpa yuktiyoMse sAdha diyA gayA kSAyikabhAva nau prakArakA samucita hai / yadyapi jaise asiddhatva audayikabhAva hai, usa prakAra sabhI eka sau aDatAlIsoM prakRtioMke kSayase utpanna huA siddhatvabhAva kSAyika hai, tathApi sAdhAraNa honese siddhatvabhAvako kaNThokta nahIM ginAyA hai / vizeSoMkA kathana kara denepara unameM sAdhAraNarUpase ThaharA huA sAmAnya to vinA kahe 1 hI A TapakatA hai / kSAyopazamiko'STAdazabhedaH kathamiti tatpratipAdanArtha paMcamaM sUtramAha / tIsare kSAyopazamikabhAvake aThAraha bheda kisa prakAra haiM ? isa prakAra ziSyakI jijJAsA honepara una kSayopazama prayojanako dhAranevAle jIvatattvoMkI ziSyoMke prati pratipatti karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja dvitIyAdhyAyameM pAMcaveM sUtrakA paribhASaNa kara rahe haiM / jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaMcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // mati, zruta, avadhi, manaHparyaya ye cAra jJAna aura kumati, kuzruta, vibhaMga ye tIna ajJA tathA cakSudarzana, acakSudarzana, avadhi darzana ye tIna prakAra ke darzana evaM dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 tattvArthacintAmaNiH vIrya ye pAMca labdhiyAM isa DhaMgase piNDa bhAvoMke pandraha bheda huye tathA dezaghAti samyaktva prakRtikA udaya honepara cauthese sAtaveM guNasthAnataka pAyA jAnevAlA vedaka samyaktva tathA saMjvalanakI caukaDImeMse kisI ekakA aura no kaSAyoMmeMse yathAsambhava tIna, cAra, pAMca prakRtiyoMkA udaya honepara kSAyopazamika cAritra hotA hai / evaM pAMcaveM guNasthAnameM pAyA jAnevAlA saMyamAsaMyamarUpa bhAva hai, isa prakAra pandraha aura tIna yoM aThAraha bheda kSAyopazamika bhAvake haiN| catvArazca trayazca yazca paMca ca iti catustritripaMca ete bhedA yAsAM taashctustritripNcbhedaaH| kAstAH? jnyaanaajnyaandrshnlbdhyH| yathAkramamityanuvartate tenaivamabhisaMbaMdhaH krtvyH| jJAnaM caturbheda, ajJAnaM tribhedaM darzanaM tribhedaM, labdhiH paMcabhedA, samyatvacAritra-saMyamAsaMyamAzca trayaH kSAyopazamikamAvasyASTAdazabhedA iti / ____jJAna, ajJAna, darzana, labdhi, inakA itaretara yoga samAsakara punaH cAra aura tIna tathA tIna punazca pAMca ina saMkhyAvAcaka padoMkA dvandva karate huye bheda padake sAtha bahubrIhi samAsadvArA yathAkrama sambandha karalenA caahiye| usakA artha yaha hotA hai ki jina jJAna, ajJAna, darzana, labdhiyoM ke cAra, tIna, tIna, pAMca, isa prakAra bheda haiM ve yathAkramase cAra bhedavAlA jJAna, tIna bhedavAlA ajJAna, tIna bhedavAlA darzana, aura pAMca bhedavAlI labdhiyAM haiN| ve bhedavAle padArtha kauna haiM ? isakA uttara pUrva uddezya dalameM paDI huyI jJAna, ajJAna, darzana aura labdhiyAM haiN| dUsare sUtrameM se yathAkrama isa pada kI anuvRtti kara lI jAtI hai| tisa karake padoMkA anvaya kara isa prakAra uddezya vidheya daloMkA donoM orase yoM sambandha karalenA cAhiye ki jisake cAra bheda haiM aisA jJAnatattva kSAyopazAmika hai, tIna bhedavAlA ajJAna kSAyopazamika hai, mizrabhAvadarzana tIna bhedoMko dhAratA hai, labdhiyAM pAMca bhedoMko dhAra rahI haiM aura vedakasamyaktva aura chaTe, sAtaveM, guNasthAnoMmeM vartarahA kSayopazama cAritra tathA trasavadhatyAgarUpa saMyama aura sthAvaravadhakA atyAgarUpa asaMyama isa prakAra kAtapaya manuSya aura tiryaMca samyagdRSTiyoMke pAMcaveM guNasthAnameM ho rahA saMyamAsaMyama bhAva hai / ye pichale tIna bhAva apiNDa haiM / isa prakAra kSAyopazAmika bhAvake aThAraha bheda ho jAte haiN| matyAdijJAnAvaraNacatuSTayasya matyajJAnAdyAvaraNatrayasya cakSudarzanAdyAvaraNatrayasya ca dAnAMtarAyAdipaMcakasya darzanamohasya cAritramohasya saMyamAsaMyamamohasya ca kSayopazamAdupajAyamAnatvAt / mati Adi cAra jJAnoMkA AvaraNa karanevAle matijJAnAravaNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa ina cAroM karmoke kSayopazamase upaja rahe honeke kAraNa cAra bhedavAlA jJAna hai aura kumati Adi jIvabhAvoMko rokanevAle kumatijJAnAvaraNa, kuzrutajJAnAvaraNa, vibhaMgajJAnAvaraNa, ina tIna avayavavAlI karma prakRtiyoMke kSayopazamase utpanna ho rahA honeke kAraNa ajJAnake tIna bheda haiM / yahAM ajJAnameM nakA artha paryudAsa hai / jJAna yAnI samIcIna jJAnoMse bhinna hote huye una pramANAtmaka pAMca jJAnoMke sadRza ho rahe bhAva Atmaka tIna mithyAjJAna bhAva to kujJAna Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tattvArthazlokavArtike haiM / yadyapi sumati yA kumatiko rokanevAlA matijJAnAvaraNa eka hI hai| phira bhI samyaktva aura mithyAtvake sahacara bhAvase unameM bheda paDa jAtA hai / tathA cakSurdarzana Adi bhAvoMko nivAranevAle cakSudarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa ina tIna uttara prakRtiyoMke kSayopazamase upaja rahA adarzanabhAva kSAyopazAmika hai / vizeSa yaha hai ki avadhijJAnake pahile avadhidarzana hotA hai / vibhaMgajJAnake pUrvameM to matijJAna yA zrutajJAna hai| hAM, una jJAnoMke pUrva yA pUrva pUrvameM acakSurdarzana hai / mana:paryayajJAna aura vibhaMgajJAna donoMke avyavahita pUrvameM darzana nahIM hai / hAM donoMke pUrvavartI jJAnake pahile acakSurdarzana pAyA jAtA hai / ataH vibhaMga aura manaHparyayako bhI paramparAse darzanapUrvaka mAna lete haiM / jaise ki matijJAnapUrvaka huye zrutajJAnake avyavahita pUrvameM koI darzana nahIM hai| yahAM bhI paramparAse darzanako pUrvavartI iSTa kiyA gayA hai / zrutapUrvaka huye zrutajJAnameM yA usakI dhArAoMmeM to tIna, cAra, daza, bIsa, koTike vyavadhAnako liye huye pUrvavartI darzana mAnA gayA hai / tathA dAnAntarAya, lAbhAntarAya Adi pAMca karmoke kSayopazamase upaja rahIM labdhiyAM kSAyopazamika haiM / darzanamohanIya, cAritra mohanIya aura saMyamAsaMyama mohanIya karmoke kSayopazamase upaja rahe hone ke kAraNa aMtake tanibhAva kSAyopazamika haiM / kutaH punarayaM mizro bhAvaH syAditi cet matijJAnAvaraNAdisarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAtteSAmeva sadupazamAttaddezaghAtispardhakAnAmudayAt kSAyopazamiko bhaavH| phira yaha tIsarA bhAva mizra yAnI do, tInakA milA huA pariNAma kisa DhaMgase hai ? isa prakAra jijJAsA honepara to hama jainoMkA yaha uttara hai ki sarvaghAtispardhakoMkA udaya kSaya arthAtdravya, kSetra, kAla, bhAva anusAra udayameM Akara AtmAke avyakta puruSArtha dvArA AtmAko phala diye vinA hI pradezodaya ho jAnArUpa kSaya hai, athavA dravyAdi catuSTayakI yogyatA na milanese pratipakSI karmoke udayakA abhAva ho jAnA hI yahAM kSaya zabase abhipreta hai| kSayopazama bhAvameM Atyantika nivRtta ho jAnArUpa kSaya nahIM pakaDA gayA hai| kSayopazameM paDe huye upazama zabdase isa samaya udayameM nahIM prApta ho rahe kintu bhaviSyakAlameM udaya koTipara AnevAle sarvaghAtisparddhakoMkA vahAMkA vahIM sattArUpase avasthita paDe rahanA rUpa upazama liyA gayA hai / anyathA udIraNAkA kAraNa mila jAnese bhaviSyameM udaya AnevAlI prakRtiyoMkA udaya ho jAnA sambhavatA hai, aisI dazAmeM " saba guDa gobara na ho jAya " isaliye pAriNAmika puruSArtha balase unakA upazama banAye rahanA Avazyaka paDa gayA hai| kSayopazama zadbameM yadyapi udaya nahIM kahA gayA hai| phira bhI " tanmadhyapatitastadgahaNena gRhyate" isa paribhASAke anusAra dezaghAtiprakRtiyoMkA udaya bhI isa guNameM mAnA jAtA hai / ataH vivakSita guNakI sarvaghAtiprakRtiyoMke udayakSaya aura bhaviSyameM udaya AnevAlI unhIMke sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtike udaya aisI sAmagrIke milanepara AtmAmeM avyaktapuruSArthajanya kSAyopazamikabhAva upajatA hai / kSAyopazamikabhAvakA svataMtra kartA AtmA to upAdAna kAraNa hai, aura kSaya, upazama, udaya, ye karmokI avasthAyeM nimitta haiN| " puggalakammAdINaM kattA vyavahArado" isa siddhAnta anusAra AtmAke Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 23 buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka puruSArthase utpanna huye sampUrNa bhAvoMmeM AtmAko karttApana prApta hai / caudahaveM guNasthAna ke anta samaya ke pazcAt duI siddha avasthAmeM to sarvadA zuddha puruSArthajanya kevalajJAna, siddhatva, samyaktva, anantavIrya, jIvatva Adika bhAvoMkA karttA AtmA hai, siddha avasthAvAlI mokSa to cAroM puruSArthomeM sabase baDA parama puruSArtha mAnA gayA hai / nyAyapUrvaka bhogoMkA bhoganArUpa kAmapuruSArtha, samucita AjIvikAke upAyoM dvArA dhana upArjana karanArUpa arthapuruSArtha aura dAna, pUjana, adhyayana, dhyAna, kSamA, brahmacarya, ahiMsA, gupti, samiti, sAmAyika, Adi kriyAoM yA pariNAmoMko karanArUpa dharmapuruSArtha inase atyadhika puruSArthapUrvakabhAva siddha bhagavAn ke ho rahe haiM / saMsArI jIvoMke dazaveM guNasthAnataka katipayabhAva icchApUrvaka pAye jAte haiM / unakA dRSTAnta pAkara sabhI aura aparispanda Atmaka pariNAmoM meM bhI icchAko kAraNa mAnane kI sambhAvanA karanA kiye gaye anna, dugdha Adi meM AhAra vargaNAyeM bahubhAga pAyI jAtI haiN| svataMtra yA kucha kucha kamA~ke adhIna ho rahA yaha AtmA puruSArtha dvArA unakA rasa, rudhira, mAMsa Adi banatA hai / unako zarIrake yathocita bhAgoM meM bhejatA hai / bAloMko ugAtA hai, phoDA honepara auSadhike nimittase athavA choTI choTI phuMsiyAM yA makkhI, khaTamaloMke ghAvoMko yoM hI vinA auSadhiyoMke pUra detA hai / haMsanA, chIMkanA, zvAsa lenA, raktasaMcAra karanA Adi sabhI kriyAyeM puruSArthajanya haiM / sabhI prayatnoMmeM icchAyeM kAraNa nahIM haiM / zarIrase bahuta parizrama karanevAle kisAnakI apekSA yadi baDhiyA vyAkhyAna karanevAlA paNDita adhika . puruSArthI hai aura usa vyAkhyAtAkI apekSA mukadamA jitAne ke liye atyadhika mAnasika parizrama kara rahA kI yadi ati puruSArthI mAnA jAtA hai to upazamakSapaka zreNiyoM meM prayatna kara banAye jA rahe sAtizaya vicAra Atmaka zrutajJAnoMkI dhArA pravAhasvarUpa zukladhyAna meM cittako lagAnevAle jIva baDe bhArI puruSArthI kahanA cAhiye / ataH mokSake sAdhana yA saMvaranirjarA ke kAraNa ho rahe AThaveM, nakveM, dazaveM, gyArahaveM, bArahaveM guNasthAnoM ke pariNAmoMmeM jitanA puruSArtha Avazyaka hai usase bhI kahIM adhika terahaveM guNasthAnameM calate, upadeza dete aura antameM sUkSmakriyA karate samaya puruSArtha karanA anivArya hai / isase bhI kahIM adhika caudahaveM guNasthAnameM prayatna karanA paDatA hai tabhI picAsI prakRtiyoMkA nAza ho pAtA hai / yahAM icchAyeM sarvathA nahIM haiM / siddha avasthAmeM to ananta kAlataka ke liye paramapuruSArtha karanA atyAvazyaka jAtA hai / icchAke sAtha puruSArthakA kAryakAraNabhAva mAnanepara anvayavyabhicAra ho rahe dekhe jAte haiM / cakkU yA kAMcake gaDha jAnese zarIrameM raktake bahane para athavA balAtkArakI malamUtrabAdhA upasthita ho jAnepara yA jyarakI avasthA meM athavA pAMva rapaTa jAne yA gotraskhalana honepara huye kitane hI icchApUrvaka puruSArthIko zarIraprakRti paristhitivaza huye anicchApUrvaka puruSArthaM naSTa kara anacIte kAryoMko sAdha dete raktako rokane athavA jvara (bukhAra) ke rokanevAle icchApUrvaka puruSArthIkA vyApAra nahIM aura AtmAke anicchApUrvaka puruSArthoMse mala nikala jAtA hai, jvara caDha AtA hai, rakta AtmA ke parispanda mUDhatA hai / bhojana 1 anusAra parataMtra 1 / arthAt - haiM ho pAtA hai, bahatA rahatA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArta I / kara rahe haiM / jamAla hai, pAMva rapaTa jAtA hai / kisI vivakSita zadvake bolanekI icchA hone para dUsarA hI avivakSita mukhase nikala paDatA hai / karmaphalacetanA kI avasthAmeM bhI ekandriya, dvIndriya Adi jIvoM ko puruSArtha karanA anivArya hai / bhale hI usa puruSArthako karanemeM karmoMdvArA honevAlI parAdhInatA preraka hoya, kintu prayatna to AtmA ko hI karanA paDatA hai / ghoDeke anusAra azvArako jo prayatna karane paDate haiM / unakA preraka nimitta ghoDA hai, kintu puruSArtho kA karttA akhavAra hai evaM azvavArake nimittase ghoDe ko jo prayatna karane par3ate haiM una puruSArthIko sampAdana karanevAlA svataMtra katI ghoDA hai / " devadattaH dAtreNa lunAti " devadatta haiMsiyAse phalako chedatA hai, yahAM kAraNa yA kAraNoMkI upasthitI hone para bhI devadattakA svataMtra karttApana to nimitta kAraNoM karake nahIM chIna liyA jAtA hai| bAta yaha hai ki svayaM ho yA parataMtra ho AtmAko svakIya saMpUrNa pariNAmoMko banAne meM puruSArtha karanA paDatA hai / isI prakAra jaDa padArtha bhI jagatameM bahutase kAryoM ko karatA hai / AtmAke vaise pariNAmoM ko puruSArtha yA prayatna kahate haiM aura pudgala yA anya dravyoMke tAdRza pariNAmoMko vIrya, zakti, Adi vyavahAra karate haiM / sUrya kI ghAma, candramAkI cAMdanI, RtuaiM megha jala ye aneka kAryoM ko bhIMta yA soTeM chatako DATa rahI haiM, khATa yA kASThAsana Upara baiThe huye manuSyako sAdha rahA hai, goTA peTake malako khuraca rahA hai, kIcalipiTI tUMbImese dhIre dhIre kIcako chuDAkara jala tuMbIko Upara jalapradezameM uchAla rahA hai, jala nAvako sarakA rahA hai, Adi kArya bhI dravyoMke nijavIrya dvArA sampAdita ho rahe haiM / jina jaDa dravyoMmeM ki kathamapi icchA kI sambhAvanA nahIM hai, yahAM prakaraNameM kSayopazama bhAvako banAnemeM AtmAkA puruSArtha honA Avazyaka hai| hAM, AtmAko apanI prakRti anusAra phala deneke liye huye kamAke patra pariNAmake sampAdaka to karma hI haiN| AtmakRta nija bhAvoM ke nimitta kAraNa karma ho jAte haiM / aura karmakRta una karmoM ke pariNAmoM ke nimittakAraNa AtmIya bhAva ho jAte haiM / kSAyopazamika bhAvoMko banAne meM AtmA puruSArtha karatA hI hai| kintu sAthameM dravya, kSetra kAla, bhAva, yA AtmapariNAmako nimitta pAkara jaba karmoMkI kSayopazama bhAvako banAneke anukUla vizeSa avasthA hogI tabhI ve karma kSAyopazamika bhAvoMke nimitta ho sakate haiM / peTameM jAkara huI auSadhikI vizeSa avasthA hI udararoganivRttikA nimitta hai / yahAM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, dAnAntarAya Adi karmoMke sarvaghAtisparddhakoM kA udayakSaya hojAnese aura unahIke bhaviSya meM udaya AnevAle sarvaghAtispardhakoM kA sattAmeM bane rahane rUpa upazama hojAnese tathA dezaghAti sparddhakoMke udayase AtmAkeM kSAyopazamika bhAva nipajatA hai / yadyapi matijJAnAvaraNa Adi prakRtiyAM dezaghAti haiM / phira bhI dezaghAtioM meM sarvavAtisparddhaka pAye jAte haiM / ataH AtmIyaguNako pUrNa rUpase ghAtanevAle karmokI udaya, udIraNAyeM, nahIM honI cAhiye, tabhI kSAyopazamika bhAva niSpanna hogA / kiM punaH spardhakA nAma ? avibhAgaparicchinnakarmapradezarasabhAgapracayapaMkteH kramavRddhiH kramahAniH sparddhakaM karmaskaMdhazaktivizeSaH / 24 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 25 phira yaha batAo ki sparddhaka bhalA kyA padArtha hai ? aisI jijJAsA honepara AcArya mahArAja uttara kahate haiM ki zakti yA paryAyake aMzoMko avibhAga praticcheda kahate haiM / " avibhAgapaDiccheo jahaNNa uDUDhI paesANaM" aisA gommaTasArameM kahA hai / rUpa, rasa, jJAna, sukha, Adike vastubhittipara aMzoMkI kalpanA kara pUrI saMkhyAoMmeM ginane kA upAya avibhAga praticcheda hai| paudgalika karmomeM AtmAko rasa denekI zaktike aMza bhI avibhAga praticchedoMdvArA nyAre nyAre paMktiyoMmeM vibhAjita kiye jAte haiN| avibhAga praticchedoMse yukta horahe karmaparamANuoMke rasabhAgakI pracayapatikA kramase baDhanA yA kramase ghaTanA jina piNDoMmeM pAyA jAtA hai vaha kArmaNa skandhoMkA yathAnAma zaktivizeSoMko dhArarahA karma samudAya sparddhaka kahA jAtA hai / moTI miracakI apekSA choTI miracameM alpa parimANa hote huye bhI cirapire rasake zakti aMza adhika mAne gaye haiM / apanI apanI AtmAmeM sarvAMga vyAparahe nigodiyA jIvake jJAnase saMjJI jIvake jJAnameM pratibhAsaka aMza ananta guNe haiN| hAtha kI apekSA siMhameM sAhasake aMza baDhe huye haiN| isI prakAra saMsArI jIvoMke pratikSaNa udayameM Arahe karmokI phaladAnazaktioMke bhI aMzakaSAyAnusAra nyUna, adhika, saMkhyAmeM niyata horahe haiN| choTese choTe bhI saMsArI jIvake abhavyoMse anantaguNe karmapradeza pratikSaNa udayameM Ate haiM aura baDIse vaDI avagAhanAvAle matsyake bhI siddha rAzake anantameM bhAga karmapradeza udaya prApta hote haiN| javanya aura utkRSTa madhyavartI ananta bhedoMko dhAranevAle anantAnanta jIva haiM / abhavya rAzise ananta guNI isa saMkhyAse siddha rAzikA anantavAM bhAga yaha saMkhyA baDI hai| kAraNoMke vaza avibhAga praticchedoMmeM chaha sthAnavAlI hAnivRddhiyAM hotI rahatIM haiM / jJAnake avibhAga praticchedoMkI hAni yA vRddhi karate samaya saMkhyAta padase utkRtasaMkhyAta aura asaMkhyAta saMkhyAse jinadRSTa asaMkhyAta guNe lokapradeza tathA ananta zabase jIvarAzirUpa anantAnanta pakaDA gayA hai| kisI guNameM ukta saMkhyAse nyUna yA adhika saMkhyAko lekara bhI hAnivRddhiyAM sambhAvita haiM / rasake aMzoMmeM jitanI avibhAga praticchedoMkI saMkhyAkA nyUnAdhikapanA hai utanA tAratamya gandhameM nahIM pAyA jAtA hai / jJAna guNameM jitanA jaghanya aMzoMkI vRddhisvarUpa avibhAga praticchedoMkA hAnivRddhi bhAva hai utanA sukha yA astitva guNameM nahIM pAyA jAtA hai| antaraMga kAraNa kaSAyoMke tIvra, manda, jJAta, ajJAta pariNAmoMkI apekSA aura bahiraMga kAraNa dravya, kSetra, kAla, adhikArI jIva, vIrya, Adi paristhitIke anusAra eka jAtike karmomeM phaladAna zakti ke aMzoMkI vicitratAyeM mAnalI jAtI haiN| jaise ki labdhyaparyAptaka nigodiyAsambandhI sabase choTI. zreNIke jaghanya jJAnameM AkAza pradezoMse bhI anantAnanta guNe itane anantAnanta avibhAgapraticcheda mAne gaye haiN| kyoMki usI labdhyaparyAptaka nigodiyAke janmake prathama samayameM honevAle jaghanyajJAnase dvitIyasamayameM jJAnakI vRddhi usa jJAnake anantaveM bhAgarUpa haiM / ataH pUrI saMkhyAoMmeM kathana karanekI vivakSA honepara usa vRddhike aMzako yadi eka mAnaliyA to pahile samayakA mUlajJAna usase anantAnantaguNA hotA huA, anantAnanta avibhAga praticchedoMke dhArane.bAlA kahA jAyagA aura dUsare samayake jJAnake eka adhika anantAnanta avibhAgapraticcheda mAne Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtika jAte haiM / isI prakAra sabase choTI karmokI phaladAnazaktike avibhAgapraticcheda bhI ananta haiM / yadyapi utanI saMkhyA kabhI kama nahIM hotI hai / phira bhI UparakI zreNiyoMmeM zaktike aMzoMkI vRddhi itanI thoDI hai ki usako eka mAna lenepara sabase kama anubhAgazaktiko dhAranevAle karmoMmeM rasazaktike avibhAgapraticcheda anantAnanta hI gine jA sakate haiM / sabase nyUna jaghanya guNoMko dhAranevAle pradezako pakaDalo, usake anubhAga aMzoMko buddhi ke dvArA cheda karate karate utane bAra TukaDe kara DAlo, jisase ki punaH choTA vibhAga na ho sake / ve avibhAga praticcheda jIvarAzise anantaguNI saMkhyAmeM baittheNge| utanI utanI saMkhyAko dhAranevAle pradezoMkI ekarAzi kara lI jAya, ina saba paramANuoMke samudAyako vargaNA kahate haiM / isake Age avibhAga praticchedoMko baDhAte huye rAziko banAkara uttarottara vargaNAyeM banA lenI cAhiye / isa prakAra kramavRddhi aura krama hAnise yukta ho rahI vargaNApaMktiyoMkA samudAya spardhaka kahA jAtA hai / samaguNavAle paramANuoMke samudAyako vargaNA kahate haiM / aura vargaNAoM ke samudAyako spardhaka kahate haiM / eka jIvake eka samayameM anantaspardhakoMkA udaya ho jAtA hai| piMDakI apekSA use eka sparvaka bhI kaha sakate haiM / arthAt-ananta avibhAga praticchedoMko dhAranevAle paramANu varga kahe jAte haiN| anantavargokI eka vargaNA hotI hai| anantavargaNAoMkA eka spardhaka hotA hai| aura anantaspardhaka eka samayameM udaya Ate haiM / kiye huye bhojanakA bhI pratikSaNa udarAgnike dvArA eka moTA skandha udayameM AtA rahatA hai / aSTamI yA caudasako upavAsa karanA kevala mukhadvArase kavalAhArakA tyAga karanA mAtra hai / antaraMgakI udarAgnika liye to bhojya, pAna, kI satata AvazyakatA hai| karma aura nokarmokA sarvadA eka samayaprabaddha bandhako prApta hotA rahatA hai| aura eka niSeka udayameM prApta hotA rahatA hai / pudgalake kAryoMkI aneka prakAra jAtiyAM haiM / mati jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama yA udaya athavA kSaya hotA hai / sadavasthArUpa upazama hote huye bhI inakA aupazamika bhAva nahIM bana sakatA hai / kyoMki bArahameM guNasthAnataka jJAnAvaraNakI dezaghAtioMkA udaya sarvadA vidyamAna hai| jaise ki nAkataka DhUMsakara jIma lenepara bhI pAna, supArI, pAcanacUrNa, zvAsochvAsa leneke liye riktatA [ guMjAiza ] banI rahatI hai / ataH jJAnAvaraNake udaya, kSayopazama aura kSaya ye tIna bhAva haiN| hAM, mohanIyake upazamako milAkara cAroM bhAva ho sakate haiM / zakti vizeSoMko dhAra rahe karmaskandhoMke sparddhaka AtmAmeM aneka jAtivAle haiN| aise paudgalika piNDoMko yahAM prakaraNameM sparddhaka mAnA gayA hai| saMjJitvasamyagmithyAtvayogAnAM jJAnasamyaktvalabdhiSvaMtarbhAvAna pRthagupAdAnaM / manako dhAranevAle saMjJIjIvoMke pAyA jAnevAlA saMjJitvabhAva aura tIsare guNasthAnameM pAyA jAnevAlA samyamithyAtvabhAva tathA kAyavAGmanaHkarmarUpa yoga ina tIna bhAvoMkA to jJAna, samyaktva aura labdhiyoMmeM aMtarbhAva ho jAnese zrI umAsvAmI mahArAjane sUtrameM kaNThokta pRthak grahaNa nahIM kiyA hai arthAt-nAindriyAvaraNakarmake kSayopazamase huye saMjJIpanakA matijJAnameM antarbhAva ho jAtA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH vicAra karanevAle labdhi yA upayoga rUpa mAnasa matijJAnasvarUpabhAva hI to saMjJIpana hai / " Noindiya AvaraNaMkhaovasamaM tajjavohaNaM saNNA, sA jassa so du saNNI idaro sesiMdi avaboho" tathA jAtyantara sarvaghAtI samyagmithyAtva prakRtike udaya honepara huA samyagmidhyAtvabhAva to samyaktva pariNAmameM garbhita ho jAtA hai / dekhiye latAbhAga pUrA aura dArubhAgakA anantavAM bhAga itanA to dezaghAtI prakRtikA dravya kahA jAtA hai / zeSa dAruke ananta bahubhAga aura asthibhAga, zailabhAga, ye sarvaghAtI sparddhaka haiM / kiMtu dArubhAgake bace huye bahubhAgake anantaveM bhAga pramANa nyArI jAtivAle mizra prakRtike sarvaghAtI sparddhaka haiM / ataH dezaghAtI samyaktva prakRtike ati nikaTavartI honese tajjanya samyagmithyAtva bhAvakA samyaktva bhAvameM antarbhAva karalenA samucita hai / gommaTasAra karmakANDameM likhA hai / "desotti have sammaM tatto dArU aNaMtime missa, sesA aNantabhAgA advisilAphaDDhayA micche " isI prakAra aMtarAyake kSayopazamako nimitta pAkara AtmAke puruSArtha dvArA vIryabhAva upajatA hai| aura mana vacana kAyake avalambase AtmAkA sakampa honA bhI eka puruSArtha hai| vIrya aura yoga AtmAkI donoM zaktiyAM haiM / itanA aghazya hai ki siddha avasthAmeM kSAyopazamika vIryakA nAza hotA huA bhI kSAyika vIrya banA rahatA hai, kintu sakampapanA rUpa yoga caudahaveM guNasthAna aura siddha avasthAmeM sarvathA nahIM hai / yogasvarUpabhAva kSAyika nahIM ho sakatA hai / kisI aMzameM " puggalavivAidehodayeNa maNavayaNa kAyajuttassa, jIvassa jAu sattI kammAgama kAraNaM jogo" isa gAthAke anusAra bhAvayogako bhale hI audayika kaha diyA jAya / kintu mokSa avasthAmeM koI sA bhI yoga nahIM rahatA hai / ataH ukta aThAraha bhedoMse kathaMcit bhinna ho gaye bhI saMjJitva, samyagmidhyAtva, yoga, ina tIna bhAvoMkA yathAkramase jJAna, samyaktva, aura labdhiyoMmeM antarbhAva kara lenA cAhiye, saMkSepase sUtra racanA karanevAle umAsvAmI mahArAjako itane thoDe thoDe antarase nyAre nyAre bhAvoMkI gaNanA karanA abhISTa nahIM hai / kutaH punaH kSayopazamaH karmaNAM siddha ityAha / koI ziSya pUMchatA hai ki mahArAja phira yaha batAo ki karmokA kSayopazama honA bhalA kisa pramANase siddha ho cukA hai ? jisase ki kSayopazamako dhAranevAlA bhAva aThAraha prakArakA nirNIta kiyA jAya, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya spaSTa uttara kahate haiN| kSINAkSINAtmanAM ghAtikarmaNAmavasIyate / zuddhAzuddhAtmatAsiddhiranyathAnupapattitaH // 1 // jaise ki vizeSa DhaMgase jaladvArA prakSAlana karate huye kodoM yA bhAMgapattIkI madazakti kSINa aura akSINa ho jAtI hai, adhika dho denese to madazakti sarvathA naSTa ho jAtI hai, yA bahubhAga kSINa ho jAtI hai, tathA atyalpa dho denese madazakti naSTa nahIM hotI hai, athavA lavamAtra hI naSTa hotI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArta hai / hAM, kucha dera taka zanaiH zanaiH kodoM yA bhAMgako channA meM bhIMcakara dho denese usakI adhika uSNatAko utpanna karanevAlI madajananazakti to naSTa hojAtI hai aura madhyama mada (gulAbI nazA ) ko upajanevAlI madazakti naSTa nahIM hotI hai / isI prakAra sarvaghAti spardhakazaktirUpase kSINasvarUpa aura I dezaghAti sparddhakarUpase akSINa Atmaka ghAtikarmokA zuddhAtmakapanA aura azuddhAtmakapanA siddha ho rahA hai / anyathA yAnI ghAti karmoke kSINa akSINa svarUpa huye binA zuddha azuddha AtmakapanakI siddhI nahIM ho sakegI | bhAvArtha- peTa meMse kucha ajIrNa doSAke naSTa ho jAnepara aura kucha doSoMkA kArya hote rahanese AtmAmeM svasthatA, asvasthAtmaka madhyamakoTikI prasannatA hotI hai / usI prakAra antaraMgajJAna, caritra, labdhi, AdikI kucha zuddhi aura kucha azuddhi anubhUta horahIM hai / vaha jJApakaliMga 1 karmokI kSayopazama avasthAkA anumAna karA detA hai / 28 svasaMvedanAdevAtmanaH zuddhAzuddhAtmatAyAH sidbhirapratibaMdhA satI ghAtikarmaNAM kSINopazAMtasvabhAvatAM sAdhayati tadabhAve tadanupapatteH payasi paMkasya kSINopazAMtatAmaMtareNa zuddhAzuddhAtmatAnupapattivat / I svasamvedana pratyakSase hI AtmAke zuddha, azuddha, Atmakapane kI bAdhArahita siddhi ho rahI santI cAra ghAtiyA karmoMA~ke kSINa svabhAva aura kucha akSINasvabhAvapanako sAdha detI hai / isakA koI bAdhaka pramANa nahIM hai / kyoMki isa kucha aMzoMmeM kSINa aura kucha aMzoMmeM upazAnta horahe tathA ka aMzoMmeM udaya prApta hokara akSINa svabhAvasahitapanake binA usa zuddhAzuddhAtmakapanekI upapatti nahIM ho sakatI hai, jaise ki jalameM kacike kSINa aura upazAnta tathA kucha ghulepana avasthAke binA zuddhaazuddha Atmakapana arthAt-bahubhAga svacchatA aura atIva manda gaMdalepanakI siddhi nahIM ho pAtI hai / auSadha yA zarIraprakRtidvArA cikitsA honepara yadi rogakA saumA bhAga avaziSTa raha jAya athavA dhovate dhote vastra atyalpa mala yA raMga zeSa rahajAya ityAdi avasthAoM meM bhI pratipakSI pudgaloMkA kSayopazama honA udAharaNa banAyA jAsakatA hai / tato matyAdivijJAna catuSTayamiha smRtaM / zuddhAzuddhAtmakaM liMgaM tadAvaraNakarmaNAm // 2 // kSayopazamasadbhAve matyajJAnAdi ca trayaM / darzana tritayaM cApi nijAvaraNakarmaNA // 3 // labdhayaH paMca tAdRzyaH svAMtarAyasya karmaNaH / samyaktvaM dRSTimohasya vRttaM vRttamuhastathA // 4 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 29 saMyamAsaMyamo'pIti ghaatikssiinnopshaaNttaa| siddhA tadbhavabhAvAnAM tathAbhAvaM prasAdhayet // 5 // tisa kAraNase yahAM mati, zruta, Adika cAroM vijJAna zuddhaazuddha AtmakA svarUpa horahe liMga mAne gaye pUrva AmnAyase cale Arahe haiM, una mati Adikako AvaraNa karanevAle matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa avadhijJAnAvaraNa aura manaHparyayajJAnAvaraNa karmoke kSayopazamakI sattAko sAdhanemeM vaha zuddhAzuddhAtmakapanA jJApaka liMga hai / isI prakAra kumatijJAna, kuzrutajJAna aura vibhaMgajJAna ye tIna kujJAnabhAva bhI zuddha azuddha Atmaka ho rahe saMte unake pratipakSI kamA kSayopazamako sAdhanemeM jJApaka hetu haiM / tathA cakSurdarzana, acakSurdarzana aura avadhidarzana ye zuddha, azuddha, Atmaka tIna darzana bhI apane AvaraNa karanevAle karmoke kSayopazamakI sattAko sAdhanemeM jJApaka liMga hai| isI prakAra vaisI zuddha azuddha Atmaka dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya, ye pAMca labdhiyAM bhI apanemeM aMtarAyako DAlanevAle pAMca aMtarAyakarmoke kSayopazamakI vidyamAnatAko sAdhanemeM vyApta hetu haiN| tathA AtmAmeM anubhUta ho rahA tisa prakAra zuddha, azuddha Atmaka vedaka samyaktva pariNAma to darzanamohanIyake kSayopazama kA sAdhaka liMga hai / tathA zuddha azuddha Atmaka ho rahA vRtta yAnI kSAyopazamika cAritra bhI AtmAmeM cAritramohanIyake kSayopazamakA jJApaka liMga mAnA gayA hai / evaM saMyamAsaMyamabhAva bhI anubhUta ho rahA saMtA apane ghAtaka karmokI kSINavRtti aura upazAnta vRttiko AtmAmeM sAdha detA hai / cAritramohanIya karmakI paccIsa prakRtioMmeM anantAnubandhI caukaDI, apratyAkhyAnAvaraNa catuSTaya, aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, ye bAraha prakRtiyAM sarvaghAtI haiN| zeSa prakRtiyAM dezaghAtI ha / yadyapi saMjvalanameM bhI kucha piNDa aise haiM, jinakA ki chaThaveM sAtaveM guNasthAnameM udaya nahIM, hai / kinhIM mithyAtvake sahabhAviyoMkA to pahilemeM hI udaya hai / acAritrake sahabhAvI katipayoMka cauthe guNasthAnataka hI udaya hai / isI prakAra kucha pratyAkhyAnAvaraNa apratyAkhyAnAvaraNa prakRtioMkA bhI cauthe guNasthAnameM udaya nahIM hai / pahilemeM hI hai| phira bhI una una guNoMkA sampUrNa rUpase ghAta nahIM karanekI apekSA unake sirapara burAI nahIM lAdI gayI hai / burAIko jhelanevAlI vahAM dUsarI prakRtiyAM zvazrUke samAna Apattiko le rahI haiM / upazama zreNImeM upazama cAritra aura kSapaka zreNImeM kSAyika cAritra hai / yahAM dezaghAtIke udayakI AvazyakatA nahIM hai| vivakSA bhI nahIM hai / samyaktva guNake liye anantAnubandhI catuSTaya, mithyAtva, samyAmithyAtva ye chaha prakRtiyAM sarvaghAtI haiM / aura samyaktva prakRti dezaghAti hai, samyaktva guNa AtmAkA anujIvI guNa hai / aura samyaktva prakRti pudga kI banI huI darzanamohanIyakA tIsarA bheda hai / jo ki upazama samyaktvarUpa parimANoM karake mithyAtva dravyake tIna TukaDe hokara cakkImeM pise huye kodoMkI bhusIke samAna mandatama anubhAgako liye huye hai| samyaktva nAmaka zabdakA ekasA honepara bhI artha nyArA nyArA samajhanA caahiye| tathA saMyamAsaMyama Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArta bhAva ke liye pratyAkhyAnAvaraNa bhI dezaghAtI kalpita kiyA gayA hai| isa prakAra anumAna dvArA ukta aThAraha bhAvoMke sampAdaka kSayopazamako sAdha diyA hai| ukta hetuoM meM anvayavyApti pAyI jAtI hai / jaba ghAtI karmakA kSINapanA aura upazAMtapanA siddha ho cukA to vaha usake hone para honevAle bhAvoMkA tisa prakAra ho rahe kSayopazama bhAvako bhale prakAra saMyama rahita sAdha hI devegA / 30 evaM ca siddhoSTAdazabhedo mizrI bhAvaH / aura isa prakAra vyAptiko banAkara siddha kara diye gaye anumAna dvArA aThAraha bhedoMko dhAranevAlA kSaya, upazama, aura udayakA milA huA mizrabhAva siddha kara diyA gayA hai| yaH punaraudayika bhAva ekaviMzatibhedotroddiSTastasya nirdezArthaM SaSThamidaM sUtram / 1 mizrabhAvake pazcAt jo phira ikaIsa bhedavAle audayikabhAvakA nAma nirdeza kiyA thA, usakA kathana karane ke liye zrI umAsvAmI mahArAjakA yaha dvitIyAdhyAyameM chaThA sUtra hai / jo ki isa prakAra : hai usako suno / gatikaSAyaliMgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzcatustryekaikaikaikaSaDbhedAH // 6 // AtmAko naraka sambandhI, tiryaksambandhI, Adi bhAvoMkI prApti karAnevAlI AtmIya pariNAma rUpa gati audayikabhAva hai / cAritramohake udayase kaluSatAbhAva honA kaSAya hai, vedatrayake udayase huA abhilASAvizeSa liMgabhAva audAyaka hai, tattvArthIkA azraddhAnarUpa pariNAma mithyAdarzana hai, jJAnAvaraNake udayase andhakArake sadRza jJAnAbhAva banA rahanA ajJAnabhAva hai / yahAM naJkA artha prasajya hai, indriyasaMyama aura prANisaMyamako nahIM pAlanA asaMyatabhAva hai, siddha avasthA nahIM ho sakanA asiddhatvabhAva hai, kaSAyamizrita AtmAke sakampa pariNAma lezyAbhAva hai, inake yathAkramase cAra, cAra, tIna, eka, eka, eka, eka, chaha, bheda haiM / isa prakAra audAyaka bhAvake ikaIsa bheda samajha lene cAhiye / caturAdInAM kRtadvaMdvAnAM bhedazadvenAnyapadArthA vRttiH pUrvavat / yathAkramamiti cAnuvartate tenaivamabhisaMbaMdhaH kriyate--gatizcaturbhedA kaSAyazcaturbhedo liMgaM tribhedaM mithyAdarzanamekabhedamadarzanasya tatraivAMtarbhAvAt, ajJAnamekabhedaM asaMyatatvamekabhedaM liMge hAsyaratyAdyaMtarbhAvaH sahacAritvAt / gatigrahaNamaghAtyupalakSaNamiti na kasyacidaudayika bhedasyAsaMgrahaH / gati aura kaSAya tathA liMga aura mithyAdarzana evaM ajJAna aura asaMyata tathA asiddha aura lezyA isa prakAra gati AdikoM kA itaretara yoganAmaka dvandva samAsa karalenA cAhiye tathA saMkhyAvAcaka cAra, cAra, tIna, eka, eka, eka, eka, chaha, ina padoMkA pahile itaretara dvandva kara pazcAt bheda Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 31 zadvake sAtha anya padArthoMko pradhAna rakhanevAlI bahubrIhi samAsa nAmakavRtti karane lenI cAhiye, jaise ki pahileke pUrva sUtroMmeM itaratara samAsa karate huye bahubrIhi samAsa kiyA gayA hai, vaisA hI yahAM karalenA / pUrva sUtra ke samAna yahAM bhI dUsare sUtrameMse "yathAkramam" isa padakI anuvRtti hojAtI hai tisa kAraNa uddezya vidheya padoMkA donoM orase sambandha karaliyA jAtA hai ki gatike cAra bheda haiM, cAra bhedavAlI kaSAya hai liMga tIna bhedoMko dhAratA hai, mithyAdarzanakA eka prakAra hai, yahAM adarzanabhAvako nyArA nahIM kahA hai, kyoMki darzanAvaraNa ke udaya honepara huye andhakalpa adarzanabhAvakA usa mithyAdarzanameM hI antarbhAva hojAtA hai tathA ajJAnakA bheda eka hI hai, asaMyatapanA eka bhedako liye huye hai, asiddhatva eka prakArakA hai / lezyA ke chaha bheda haiM, yadyapi kaSAya bhAvase solaha kaSAya aura liMgase tIna veda pakaDe jAsakate haiM / ataH hAsya Adika chaha nokaSAyake udayase honevAle audayika bhAva zeSa baca jAte haiM / phira bhI sahacArIpanA honese hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, ina audayika bhAvoMkA antarbhAva liMgameM karalenA sUtrakArako vivakSita hai / ataH sUkSma kathanarUpa sUtrameM vistAra nahIM kiyA gayA hai, jJAnAvaraNa karma aura antarAya karmakA avinAbhAva honese alabdhiyoMkA ajJAna bhAvameM hI antarbhAva hojAyagA jaise ki " kAkebhyo dadhi rakSyatAm " yahAM kAkapada sabhI dadhi upaghAtaka pazupakSiyoMkA upalakSaNa hai 1 usI prakAra jIvavipAkI jAtikarmake udayase honevAle yA trasa, sthAvara uccairgotra, manuSyAyuH, sAta, asAta, tIrthakaratva, Adi aghAtiyA karmokI prakRtiyoM ke udayase honevAle audayika bhAvoMkA gi grahaNase upalakSaNa hojAtA hai / isa kAraNa jIvavipAkI ghAtI yA aghAtI kisI bhI karmake udayase honevAle audAyika bhedakA asaMgraha nahIM huA / ina hI ikaIsa bhedoMmeM saba hI audayika bhAvoM kA antarbhAva ho jAtA hai / kutaH punargatinAmAdikarmaNAmudayaH siddho yato'mISAmekaviMzatibhAvAnAmaudAyakatvaM sidhyatItyAha / kisI vinIta ziSyakA prazna hai ki mahArAjajI, phira yaha batAo ki AtmAoM meM gatinAmakarma cAritramohanIya, puMveda Adika karmoMkA udaya kisa pramANase siddha hai ? jisase ki una gati, kaSAya, Adika isa bhAvoMkA audayikapanA siddha ho jAtA hai / isa prakAra jijJAsA hone para zrI vidyAnda svAmI Atmagauravasahita uttarako kahate haiM / anyathA bhAvahetUnAM keSAMcidudayaH sthitaH / kAluSyavittitastadvadgatinAmAdayastu te // 1 // AtmA zuddha svAbhAvika pariNAmoMko anya prakAra pariNamana karAnake hetubhUta ho rahe kinhIM nirnAmaka padArthoMkA udaya honA AtmAmeM vyavasthita hai / ( pratijJAvAkya ) kyoMki saMsArI AtmAoMke ho rahI kaluSatAvizeSakI samvitti ho rahI hai / usIke samAna dUsare dUsare svAbhAvika pariNAmoMkA anyathAbhAva karAnevAle kinhIM avivakSita padArthoMkA udaya bhI anumAna pramANa dvArA nirNIta ho rahA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tattvAryazlokavArtike hai / ataH sarvanAma kim zadbake vAcya ho rahe ve anyathA bhAvake hetu hI to gatinAma, kaSAya vedanIya, akASaya vedanIya, Adika vizeSa karma haiN| svayamagatisvabhAvasya puMso narakAdigatipariNAmavizeSaH kAluSyamanyathAbhAvAdvedyate tadvadakaSAyaliMgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAsvabhAvasya satastasya kaSAyAdipariNAmakAluSyabhAva eva tadvittireva vAtmanonyathAbhAvahetUnAM keSAMcidudayaM sAdhayati, tadabhAve sarvathAnupapadyamAnatvAt paridRSTahetUnAM tatra vyabhicArAt / tathA sati yeSAmudayAdgatyAdayaH pariNAma vizeSAH kAdAcitkAste gatinAmAdayaH karmaprakRtibhedA iti parizeSAdavasIyate / jo paradravyake bandhase vivikta ho rahI siddha avasthAke pariNAma haiM, ve hI AtmAke svataH ananta kAlataka ThaharanevAle svabhAva mAne jAte haiM / zeSa anyathA svarUpa ho rahe pariNAma to vibhAva avasthA hai / AtmA svayaM apane DIlase to jAnA AnA zvAsa, ucchrAsake sAtha ghaTanA baDhanA, deve paryAyameM jAnA, ityAdika gamana pariNAmoMse rItA hai / usako koI laDhanekI, moThe honekI, yahAM vahAM jAnekI AkulatA nahIM hai / to bhI svayaM agamana svabhAvavAle ho rahe AtmAke narakagatimeM gamana, tiryaMca Adi gatiyoMmeM gamana aise vizeSa pariNamana svarUpa kaluSatAyeM huI svabhAvoMkA anyathAbhAva ho jAnese svasaMvidita ho rahI haiM / usIke samAna svabhAvataH kaSAyarahita svabhAvavAle cAritra svarUpa AtmAke kaSAyarUpa kaluSatAyeM anubhUta ho rahI haiN| tathA nizcayanayase mithyAdarzana rahita zuddha samyagdarzanasvabhAvavAle AtmAke mithyAtvabhAva vedA jA rahA hai / aura ajJAnarahita jJAna svabhAvavAle AtmAke kisI parAdhInatAvaza anyaprakArase horahI ajJAnarUpa kaluSatA pratIta kI jArahI hai tathA asaMyatapanA svabhAvase khAlI saMyamIsvarUpa AtmAke parataMtra hokara asaMyata pariNAma rUpa kaluSatAkI vittI horahI hai| isI prakAra asiddha avasthAse rahita siddhasvabhAvavAle AtmAke asiddhata rUpa kaluSatAkA sadbhAva hai / dravyArthika dRSTise lezyArahita zuddha alezya svabhAvavAle AtmAke saMsAra avasthAmeM kaSAyasaMyukta yogapravRttirUpa kaluSatA pariNAma horahe haiM / ve kaluSatAbhAva hI AtmAke svabhAva avasthAse anyathAbhAva ho jAnekI avasthAke kAraNa horaheM kinhIM paradravyarUpa hetuoMke udayako sAdha dete haiM athavA una gati, kaSAya, Adi anyathAbhUta asvAbhAvika pariNAmoMkA saMcetana honA hI AtmAke anyathA pariNAmoMko karAnevAle kinhIM hetuoMke udayako sAdha detA hai / kyoMki parataMtra karanevAle una hetuoMke na honepara zuddha AtmAke sabhI prakArase gati, kaSAya Adi pariNAmoMkI upapatti nahIM ho pAtI hai / adRSTa karmoke sivAya kinhIM dUsare paridRSTa padArthoko yadi AtmAke una gati, kaSAya Adi bhAva karAnemeM kAraNa mAnA jAyagA to vyabhicAra doSa AtA hai| arthAt-gati Adika bhAvoMkA sUkSma karmoko kAraNa mAnanemeM anvaya aura vyatireka donoM banajAte haiM / kintu anya utsAha, zarIra, icchAyeM, iSTapadArtha, strI, puruSa, kudeva, kuguru Adika iSTapadArthoko hI una Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 33 bhAvoMkA kAraNa mAnanepara to anvayavyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra doSa Ate haiM / utsAha, icchA honepara bhI apanI rAjIse koI devagati yA manuSyagatiko prApta nahIM ho jAtA hai / koI vItarAgamuni icchA na honepara bhI Ajakala devagatiko prApta ho jAte haiM / koI patale zarIrakI prakRtiko dhAranevAlA moTA honA cAhatA hai / kintu sthUlakAya nahIM ho pAtA hai / isake viparIta koI vAtula zarIravAlA atisthUla manuSya na cAhane para bhI ruIkA gaddA banA jArahA hai| kaSAyake paridRSTa kAraNa gAlI, kuvacana, aniSTa padArthakI prApti, honepara bhI kSamAvAn , santoSI sAdhu puruSake kaSAya kaluSatAyeM nahIM upajatI haiM / sAthameM kisI akAraNa krodhI puruSake gAlI, apamAna Adi kAraNa na milanepara bhI krodha irSyA, garva ye vibhAva pariNAma upaja jAte haiM / haMsI, zoka, bhaya, glAnike bahiraMga kAraNa na milanepara bhI bahutase jIva ina jhagaDoMmeM phaMse huye haiM / aura aneka gambhIra, AtmadhyAnI, sajjana inake kAraNa milanepara bhI ukta vipattiyoMse bace huye haiM / ekAntameM strIpuruSa yA zRMgAra rasa varddhaka kAraNoMke honepara bhI aneka jIva apane brahmacaryakI rakSA karalete haiM / tathA vyasanI jIva kAraNoMke binA hI saMkalpa, vikalpa, karate huye hI maithuna pariNAmoMko karalete haiM / samyagdarzanake bahiraMga kAraNa juTa jAnepara bhI dravyaliMgI muni mithyAtva pariNAmoMko banAye rakhatA hai / sAthameM zrI samantabhadrasvAmI yA akalaMka deva prabhRti pAvana puruSa anAyatanoMmeM bhI apane samyagdarzanako paripuSTa banAye rakhate haiN| isI prakAra asaMyamI, asiddha, lezyA, pariNAmoMkA bhI bahiraMga hetuoMke sAtha kAryakAraNabhAva mAnanaimeM anvaya vyabhicAra yA vyatireka vyabhicAra AtA hai / hAM antaraMga sUkSma gatinAma, matijJAnAvaraNa mithyAtva, hAsya, Adi, karmoko inakA kAraNa mAnanA nirdoSa hai / ataH taisA honepara jina parAdhInatA sampAdaka padAoMke udayase AtmAmeM kabhI kabhI honevAle gati, kaSAya, Adika pariNAma vizeSa hote haiM, ve gatinAma, cAritramohanIya, puveda, Adika karma prakRtiyoMke vizeSa bheda ho rahe karmadravya haiM / yaha "parizeSa" nyAyase nirNaya kara liyA jAtA hai / arthAt-jo kArya kabhI kabhI hotA hai, vaha AtmadravyakA svabhAva to hai nahIM / hAM paradravyake sambandhase honevAlA vibhAva pariNAma hai / jaise ki tIvra kAma vAsanA vaza ho rahA zrotriya brAhmaNa apane svabhAvakA atikramaNa kara vezyAgRha prati gamana karatA hai / athavA vazIkaraNa maMtra yA cUrNakI parAdhInatAse koI kulakAminI parapuruSakI anugAminI ho jAtI hai| isI prakAra nizcaya nayasai zuddhabhAvoMko dhAra rahA bhI AtmA jinakI parAdhInatAse duHkha kAraNa athavA duHkharUpa ho rahIM kaSAya, ajJAna, anargala pravRtti, Adi avasthAoMko AtmasAt karaletA hai, ve hI jainasiddhAMtameM paudgalikakarma haiM / unakA udaya Anepara jIva svabhAvoMko choDakara vibhAva pariNatiyoMko prApta kara letA hai / jaise ki jvara zleSmarahita bhI jIvita zarIra kabhI kabhI bAta, pitta, kapha, doSoMkA prakopa honepara jvarI yA kaphI ho jAtA hai / isa prakAra avinAbhAvI hetuse anumAna dvArA karmokA udaya sAdha diyA jAtA hai / prasaMga prAptakA niSedha kara cukanepara bace huye kA jJAna karAnebAlA parizeSa nyAya hai / " prasakta pratiSedhe ziSyamANa saMpratyayahetuH parizeSaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tattvArthazlokavArtike gatinAmodayAdeva gatirodayikI mtaa| tadvizeSodayatsaiva caturdhA tu viziSyate // 1 // tayopalakSitAghAtikarmodayanibaMdhanaM / sukhAdyaudayikaM sarvametenaivopavarNitam // 3 // nAmakarma kA vizeSa bheda ho rahe gatinAma karmake udayase hI AtmAkI ho rahI gatinAmaka pariNati audayikabhAva mAnI gayI hai / usa gatinAma piNDaprakRtike bheda vizeSa ho rahe narakagati, tiryaggati, manuSyagati, aura devagati ina cAra karmoke udayase to vahI AtmAkA gatipariNAma cAra prakAroMse bhedayukta kara diyA jAtA hai / zrI umAsvAmI mahArAjane aghAtiyoMmeM pradhAna ho rahe nAmakarma aura usameM bhI pradhAna ho rahe gatikarmakA kaNThokta nirUpaNa karadiyA hai / zeSa rahe saMpUrNa aghAtiyA karmoMkA usa gatise hI upalakSaNa kara diyA jAtA hai / ataH usa gatise upalakSita ho rahe jAti Adika aura vedanIya, AyuH, gotra, karmoke udayako kAraNa mAnakara huye AtmAke sukha, manuSya zarIrameM ThusA rahanA, ucca AcaraNa, nIca AcaraNa Adika bhAva bhI audAyaka haiM / yaha saba isa ukta kathanase hI nirUpaNa karadiyA gayA samajhalenA cAhiye / tathA krodhAdibhedasya kaSAyasyodayAnnRNAm / caturbhedaH kaSAyaH syaadnythaabhaavsaadhnH||4|| liMgaM vedodayAtredhA hAsyAyudayatopi ca / hAsyAdistena jIvasya muninA prativarNitaH // 5 // tisI prakAra krodha, mAna Adiko dhAranevAle pudgala nirmita kaSAyavedanIya nAmaka cAritra mohanayike udayase jIvoMke krodha, mAna, mAyA, lobha, cAra bhedoMko dhAranevAle kaSAyabhAva hote haiM / athavA anantasaMsArake kAraNa mithyAtvakA anubandha karanevAle yA svarUpAcaraNako bigADanevAle pariNAma aura dezacAritrako rokanevAle tathA sakalacAritrakA ghAta karanevAle evaM yathAkhyAta cAritrako kasanevAle ye cAra prakAra vibhAvabhAva jIvoMke ho jAte haiM / svAbhAvika pariNAmoMse haTAkara AtmAkI anyathAbhAva pariNati hI kaSAyabhAvakA jJApaka hetu hai / puMveda, strIveda, napuMsakaveda ina tInoM vedoMke udayase AtmAmeM tIna prakArakA liMgapariNAma hotA hai, jisase strIramaNa, puruSaramaNa, yA ubhayaramaNake kaluSatArUpa pariNAma hote rahate haiM / tathA hAsya, rati, Adi karmoMke udayase bhI haMsanA yA deza, upavana, gAyana, nRtyakalA, Adike liye utsuka rahanA, athavA inameM anutsuka rahanA, zokameM rahanA, DaranA, ghRNA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 35 karanA ina vibhAvapariNAmoMkA anubhava hotA hai / zrI umAsvAmI munimahArAjane jIvake hAsyAdibhAva bhI upalakSaNavAle usa liMga karake hI pratiSThita kara kaha diye haiN| dRSTimohodayAtpuMso mithyAdarzanamiSyate / dRgAvaraNasAmAnyodayAcAdarzanaM tathA // 6 // sAsAdanaM ca samyaktvaM ydnNtaanubNdhinH| kaSAyasyodayAjAtaM tadapyetena varNitam // 7 // samyagmithyAtvamekeSAM tatkamodayajanmakaM / matamaudayikaM kaizcitkSAyopazamikaM smRtam // 8 // inake AgekA sUtroktabhAva mithyAdarzana hai, jo ki darzanamohanIya karmake udayase jIvake ho rahA mAnA jAtA hai / tisI prakAra mithyAdarzanameM adarzanabhAvakA avarodha ho jAtA hai / nidrAnidrA Adika vibhAvapariNAmoMkA bhI usa mithyAdarzanameM hI antarbhAva kara lenA cAhiye / nau prakArake darzanAvaraNa karmakA sAmAnya udaya ho jAnese tisa prakAra adarzanabhAva ho jAtA hai / jo ki mithyAdarzana zadvase upalakSita kara diyA jAtA hai / aura dUsare guNasthAnameM jo cAritramohanIyake udayase huA sAsAdanasamyaktvarUpa vibhAvapariNAma bhI anantAnubandhI kaSAyake udayase utpanna ho rahA santA audayikabhAva hai| vaha bhI isa mithyAdarzana karake hI varNanA yukta kara diyA gayA hai / arthAt-mithyAdarzanako upalakSaNa mAna kara usake mitra sAsAdana samyaktvakA bhI audayika bhAvoMmeM saMgraha kara lenA cAhiye / eka prasiddha AcAryake matameM jo mizramohanIya karmake udayase huA samyagmidhyAtvabhAva. hai, vaha usa samyaGmithyAtva nAma karmake udayase janma letA huA audayika mAnA gayA hai / yaha hamArI sammati hai / hAM kinhIM AcAryoMne samyaGmidhyAtva bhAvako kSAyopazamika mAnA hai / unakI guru paripATImeM vaisA hI sarvajJadhArA anusAra smaraNa kiyA gayA calA A rahA hai / usako hama pahile pAMcaveM sUtrake vivaraNameM kSAyopazamika samyaktva dvArA saMgraha kara cuke haiM / apekSAse samyamithyAtva bhAvako kSAyo pazamika yA audAyika donoM prakAra mAnanA hamako abhISTa hai / donoMkI yuktiyAM bhI kahI jA cukI haiN| jJAnAvaraNasAmAnyasyodayAdupavarNitaM / jIvasyAjJAnasAmAnyamanyathAnupapattitaH // 9 // vRttamohodayAtpuMso'saMyatatvaM pracakSyate / karmamAtrodayAdevAsiddhatvaM praNigamyate // 10 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 tattvArthazlokavArtike kaSAyodayato yogapravRttirupadarzitA / lezyA jIvasya kRSNAdiH SaDbhedA bhAvatonadhaiH // 11 // sAmAnya rUpase jJAnAvaraNa karmakA udaya ho jAnese padArthoMkA anavabodha honA jIvake ajJAnarUpa sAmAnyabhAva kahA gayA hai / anyathA bAnI jJAnAvaraNakA udaya huye vinA sarvaghAti sparddhakoMke udayajanya honevAle ajJAnabhAvakI asiddhi hai / dvIndriya jIvake nAsikAjJAnAvaraNake sarvaghAti sparddhakoMkA udaya ho jAnese gandhaviSayaka ajJAnabhAva hai / Ajakalake manuSyoMke manaHparyaya jJAnAvaraNakA udaya ho jAnese manaHparyaya jJAna na honA rUpa ajJAnabhAva hai| bArahaveM guNasthAnataka kevalajJAna nahIM honA rUpa ajJAnabhAva hai tathA cAritramohanIyasambandhI sarvaghAtiraparddhaka prakRtiyoMke udayase AtmAke asaMyamabhAva hotA hai| pahilese prAraMbha kara cauthe guNasthAnataka indriyAsaMyama aura prANAsaMyamarUpa audayikabhAva ho rahA bhale prakAra kahA jAtA hai tathA abhedakI vivakSA sabhI ekasau bAIsa prakRtiyoMkA aura bhedakI vivakSA sampUrNa karmamAtra ekasau aDatAlIsoM prakRtiyoMkA udaya ho jAnese hI asiddhapanAbhAva prakRSTa rUpase niyata ho rahA huA kahA jAtA hai / ekasau aDatAlIsa prakRtioMmeM se kisI bhI ekakA yadi udaya hogA tabataka AsiddhapanA hI hai / kaSAyoMke udayase vizeSita ho rahI yogoMkI pravRtti to jIvakA lezyAbhAva samajhAI gayI hai / arthAt jaise rAgake Avezase haMsIsahita aziSTa vacana bolanA yadi dUSita zarIraceSTAse yukta ho jAya utane samuditabhAvako kautkucya kahate haiM / usI prakAra AtmAke kaSAyabhAvoMse raMgA huA Atmapradeza parispandarUpa pariNAma to audayika hotA huA bhAvalezyA hai / sthUla rUpase kSudhA Adi aThAraha aura sUkSmarUpase ananta doSoM karake rIte ho rahe nirdoSa sarvajJa devane lezyAke bhAva apekSA kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla, isa prakAra chaha bheda batalAye haiM, bhAvalezyA AtmAkA audayika pariNAma hai / AtmAke bhAvoMkA nirUpaNa karate samaya varNanAma karmake udayase huye zarIrake UparI raMgasvarUpa dravyalezyAkA yahAM koI prakaraNa nahIM hai / yahAMtaka gati Adika ikaIsa audayika bhAvoMkA vivaraNa karadiyA gayA hai| atha pAriNAmikabhedapratipAdanArtha saptamamidaM sUtramAha / aba audayika bhAvoMke anantara antake pAriNAbhika bhAvoMke bhedoMkI pratipattiko karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja dvitIyAdhyAyameM sAtaveM sUtrakA kaNThokta nirUpaNa karate haiM / jIvabhavyAbhavyatvAni ca // 7 // jIvatya, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna jIvake asAdhAraNa ho rahe pAriNAmikabhAva haiM / ca zabdake dvArA astitva Adi sAdhAraNa bhAvoMkA saMgraha bhI kara sakate ho / jIva aura bhavya tathA abhavya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNi wom isa prakAra itaretara dvandva samAsa kara punaH bhAva arthameM taddhitasambandhI tva pratyaya karate huye jIvatva, bhavyatva, abhavyatva, yaha artha nikala AtA hai / pAriNAmikasya bhAvasya trayo'sAdhAraNA bhedA itybhisNbNdhH| ca zaddhasamuccitAstu sAdhAraNAH asaadhaarnnaacaastitvaanytvkrtRtvbhoktRtvpryaayvttvaasrvgttvaanaadisNttibNdhnbddhtvprdeshvttvaaruuptvnitytvaadyH| pUrva sUtrase bhedazadvakI anuvRtti kara pariNAmarUpa prayojanako dhAranevAle pAriNAmikabhAvake asAdhAraNa bheda tIna haiM / isa prakAra donoM uddezya, vidheya, daloMkA anvaya kara donoM orase sambandha honA bana jAtA hai / hAM, samuccaya arthako kahanevAle sUtrokta ca zabase to anya dravyoMmeM pAye jAya aura jIva dravyameM bhI pAye jAya aise sAdhAraNa tathA katipaya asAdhAraNa ho rahe ina astitva Adi bhAvoMkA saMgraha kara liyA jAtA hai / ve bhAva Astatva, anyatva, kartRtva, bhoktRtva, paryAyavatva, asarvagatatva, anAdisaMtatibandhanavaddhatva, pradezavattva, arUpatva, nityatva, Urdhvagatitva, dravyatva, AkarSakatva, Adi haiM / arthAt-vastuko tInoM kAlataka sthira rakhanevAlA astitva guNa chahoM dravyoMmeM pAyA jAtA hai / ataH jIvakA sAdhAraNa bhAva hai / sampUrNa dravyoM ko paraspara bhinna karanevAlA anyatvabhAva bhI sAdhAraNa hai, jo ki karmoke udaya, upazama, kSaya, kSayopazamakI, apekSA nahIM rakhatA huA pAriNAmika hai / karttApana bhI sAdhAraNa bhAva hai / " megho varSati, AkAzamavagAhate, dharmadravyaM gamayati, kAlo varttayati" Adi kriyAoMko upajAvanemeM saMpUrNa dravyoMko svAdhikAra anusAra svataMtratA prApta hai| " svataMtraH kartA " yaha kartAkA siddhAMta lakSaNa hai / svakIya vIryakI prakarSatAse paradravyakI zaktiyoMke grahaNa karanekI sAmarthya hI bhoktApana hai, yaha bhoktRtva bhI anya dravyoMmeM pAyA jAtA hai / ataH sAdhAraNa bhAva hai / yadyapi sthUladRSTise kapina aura bhoktApana akele jIvakA hI pariNAma pratIta ho rahA hai / phira bhI sUkSmavicAra karanepara vaha sAdhAraNa bhAtra samajhA jAtA hai| gRhastha sambandhI aneka kAryoMke kartA aura bhoktA strIpuruSa donoM hI haiM, bandha aura bandhakA phala donoMke guNoMkA cyuta ho jAnA tathA mokSa inake kartA aura bhoktA jIva pudgala donoM haiM / bubhukSita pArada suvarNakA bhakSaNa kara usakA bhoktA bana jAtA hai / sAMbharakI jhIla kATha, patharA, maTTI, Adiko khA jAtI hai| apane vIrya prakarSase unakA lavaNa kara detI hai / udarakI agni, anna, jala, dugdha, AdikA aura cUlhekI agni lakaDIkA bhoga karatI hai / caitanya na honese pudgalako bhogI na kahA jAya, isameM svArthI jIvakA pakSapAtapUrvaka svaprazaMsA karanA hI kAraNa hai / bhoktA puruSake samAna strI bhI puruSakI bhotrI hotI hai / jo bacceko krIDA karA rahA hai, vaha svayaM bhI usake sAtha khela rahA hai / ataH sUkSmadRSTiko vicAranevAle pakSapAtarahita puruSa bhoktRtvako sAdhAraNabhAva svIkAra karate haiM / yaha jIvake bhoga, upabhoga, bhAvoMse nyArA udayAdi kI nahIM apekSA rakhatA huA pAriNAmikabhAva hai| tathA paryAyasahitapanA bhI pAriNAmika hai / sabhI dravya apanI apanI niyataparyAyoMko dhArate haiM / isa kAryako karane meM unako kisI karmake Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tattvArthazlokavArtike udayAdikakI apekSA nahIM hai / asarvagatapanA bhI AkAzako choDakara sampUrNa dravyoMmeM pAyA jAnevAlA bhAva hai / AkAza sarvagata hai, isakA artha madhyama anantAnanta isa bIsavIM niyata saMkhyAvAle pradezoMko dhAranA mAtra hai / sarva zabase astitvabhAvavAle jagat sthita anantAnanta niyata padArtha pakaDe jAte haiM, alokAkAzakI caukora pradezabhitti ke bAhara phira koI bhI chahaU ora padArtha nahIM hai / anantAnanta AkAzoMko jAnanekI zakti rakhanevAlA kevalajJAna punaH AkAzake bAhara kisI padArthako nahIM jAna rahA hai| vahAM koI padArtha sambhava hotA to usako viSaya kara letA / sarala buddhivAle ziSyoMko samajhAneke liye sarvagatakI apekSA AkAzako anantagata kaha denA vyutpatti sampAdaka hai / vaizeSika yA paurANikoMke yahAM Izvara sarvazaktimAn mAnA gayA hai| sarvazaktikA artha ve " kartumakartumanyathAkartum " samartha hai aisA mAnate haiM / isakA abhiprAya yaha hai ki Izvara cAhe to machalIse manuSya paidA ho jAtA hai, devI aura puruSa yA deva aura manuSyaNI yA ticinIke sambandhase bhI apatya utpanna ho jAtA hai / musalamAnoMkA khudA to jaDako cetana banA sakatA hai / cAheM jaba AtmAyeM banA letA hai, aura cetana dravyoMko nAstitva ( nestanAbUda ) kara detA hai / asatkA utpAda sat dravyakA vinAza honA iSTa kara liyA hai, ityAdi asambhava kAryokA sampAdana kara denA bhI sarvazaktikA artha kara liyA hai / kintu jainasiddhAnta anusAra asambhava kArya kisIke dvArA bhI huye nahIM mAne gaye haiM / jainasiddhAntameM sarvajJako yA siddhajIvoMko ananta zaktimAna svIkAra kiyA hai, sarvazaktimAn nahIM / ataH sarvazaktimAnke samAna sarvagata AkAzake sarvazadvakA durupayoga nahIM karanA cAhiye / yadi koI durupayoga karanA cAhe to sarvagatatvAbhAvako AkAzakA bhI pariNAma hama mAnaneko udyukta haiN| karmake udaya, upazama, kSaya, kSayopazama ina nimittoMkI apekSA nahIM honese asarvagatattvabhAva pariNAmika hai| tathA anAdi saMtatibandhanabaddhatva bhAva bhI sAdhAraNa pAriNAmika bhAva hai / kyoMki eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAza, asaMkhyAte kAladravya, anantAnanta jIvadravya aura inase anantAnta guNe pudgaladravya ye niyata ho rahe sampUrNadravya apanI apanI anAdi ananta paryAyoMke santAnasvarUpa bandhana meM baMdha rahe haiM / kyoMki jIva pudgaladravyoMkI gati karanemeM udAsIna hetupana yA sampUrNa dravyoMmeM udAsIna sthApakatva athavA sampUrNa dravyoMko avakAza denA tathA vartanA-karAnA evaM sparza, rasa, gandha, varNa caitanya, sukha Adi ina sahabhAvI, kramabhAvI, paryAyoMkI santAna apane apane dravyameM tadAtmaka ho rahI bAMdhI jAcukI hai, zuddha dravyameM bhI yaha pariNAma pAyA jAtA hai, ataH karmoke udaya AdikI apekSA nahIM honese anAdibandhanabaddhatva nAmakA pAriNAmika bhAva hai / pradezavatva pariNAma bhI sampUrNa dravyoMkA sAdhAraNa bhAva hai| sabhI dravya kisI na kisI caukora, gRhItazarIra AkAra, lokavinyAsa, SaMDazacaukora, baraphIsamAna Adise sthAnoMko dhAra rahe vyaMjana paryAvavAle haiM / ve ucitasaMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta pradezoMko gherakara baiThe huye haiN| rUpa, rasa, Adi guNoMke na honese zuddha jIva, dharma, adharma, AkAza, kAlameM pAyA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH I jAnevAlA arUpatva dharma bhI karmake udaya AdikI apekSA nahIM rakhaneke kAraNa pAriNAmika bhAva hai / yadyapi pudgala dravyameM kathamapi arUpatvabhAva nahIM haiM / phira bhI anya cAra dravyoMmeM bhI pAyA jAnA honese arUpatvabhAva jIvakA sAdhAraNa pariNAma hI ginA jAyagA, tathA nityadravya arthako grahaNa karane kI apekSA saMpUrNa dravyoMmeM utpAda, vyaya, na honese karmake udayAdika kI apekSA na rakhanevAlA nityapanA bhI pAriNAmika bhAva hai / evaM bahutasI paramANuye lokaparyanta uparako jAnekI Teva rakhatI haiN| agni uparako jAtI hai / jalameM DuboI huI tUMbI Uparako uchalatI hai / ataH kucha pugaloMmeM bhI prApta huA honese urdhvagatipana svabhAva bhI jIvakA sAdhAraNa bhAva hai / sabhI dravye bhaviSyakAlameM honevAlI paryAyoMkI ora baha rahIM ha / ataH dravyapanA bhI jIvakA sAdhAraNa bhAva hai| cumbaka, morapaMkha, ayogolaka, anukUla gAyana, manohArI rUpa, khAni, Adi pudgaloM meM bhI vartarahA honese AkarSakatva bhAva bhI yogI jIvakA sAdhAraNa pariNAma hai, ityAdi aura bhI pAriNAmikabhAva samajha ca / sAdhAraNa bhAvoMmeM kucha to SaTsthAnapatita hAni vRddhiko prApta ho rahe anujIvI astitva aura agurulaghu dUsare nAmako dhAranevAlA anyatva hai / dravyatva, pradezavatva haiM / tathA kartRtva, AkarSakatva bhoktRtva ye paryAyazaktirUpa bhAva haiM | paryAyavattva, saMtatibandhanabaddhatva, arUpatva, ye dravyoMke svabhAva haiM / dravyArthikanayakI apekSA yArthika nayakI apekSA anityatva athavA svacatuSTayakI apekSA astitva aura nAstitva ityAdika bhAva to vastukI bhittipara saptabhaMgI ke viSaya ho rahe kalpanAkrAnta pariNAma haiM / vidvajana isako aura vizada rUpase samajha sakate haiM / athavA ina astitva Adi bhAvoMmeM do kartRtva, bhoktRtvako jIvakA hI asAdhAraNa bhAva samajho / asarvagatatvako AkAzabhinna pAMca dravyoMkA pariNAma samajha lo / arUpatvako pudgalarahita pAMca dravyoMkA pariNAma mAno / astitva, anyatva, paryAyavattva, pradezavatvako sabhI chaHU dravyoM kA svabhAva gina lo / anAdibandhanabaddhatvako jIva pudgala do dravyoMkA bhAva vicAra 1 / tabhI to zrI vidyAnaMda AcAryane ca zadvakarake sAdhAraNa aura asAdhAraNa donoM jAtike bhAvoMkA samuccaya kiyA kahA hai / kabhI sAdhAraNakA artha chaHU dravyoMmeM ThaharanA vivakSita hai / aisI dazAmeM jo bhAva cha: oMmeM nahIM ThaharatA huA do, tIna, cAra, pAMca, dravyoMmeM hI pAyA jAyagA vaha asAdhAraNa mAnA jAyagA aura kahIM jIvasahita do tIna cAra yA pAMca dravyoMmeM varta rahA bhAva bhI sAdhAraNa huA vivakSAprApta hai| 39 guNa haiM / jaise ki bhI anujIvI guNa asarvagatatva, anAdi nityatva aura paryAparacatuSTayakI apekSA tarhrAdigrahaNamatra nyAyyamiti cenna, trividhapAriNAmikabhAvapratijJAhAniprasaMgAt / samuccayArthepi ca zaddhe sati tulyo doSa iti cenna, pradhAnApekSatvAttritvapratijJAyAH / samuccIyamAnAstu cazanApradhAnabhUtA evAstitvAdaya iti na doSaH / jaba ki ca zadba karake astitva, anyatva Adika pAriNAmika bhAvoMkA samuccaya kiyA jAtA hai, taba to isa sUtra meM " jIvabhavyAbhavyatvAdIni " isa prakAra Adi zadbakA grahaNa karanA nyAyamArga se Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtika AtA anapeta ( samucita ) hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to zaMkA nahIM karanA / kyoMki "dvinavASTA" ityAdi sUtra karake ginAye gaye tIna prakAra ke pAriNAmika bhAvake pratijJA karanekI hAnikA prasaMga hai / ataH sUtrameM Adi zadvako nahIM DAlakara tIna prakAra pAriNAmika bhAtroMko ginA diyA hai / punaH zaMkAkAra kahatA hai ki sUtrameM samuccaya arthako kahanevAle ca zabdakA grahaNa karate sante bhI to vahI doSa samAnarUmase lAgU hotA haiM / arthAt --ca zabda karake astitva Adi pAriNAmika bhAva pakaDe jAyeMge to bhI tIna prakArake pAriNAmika bhAvoM kI pratijJA karanekI hAni hoya hI jAvegI, ataH pratijJAbhaMga doSa tadavastha rahA / isapara granthakAra kahate haiM ki yaha kaTAkSa to nahIM kara sakate ho| kyoMki pAriNAmika bhAvoMke tIna saMkhyA kI pratijJAko pradhAnarUpakI apekSA hai / hAM ca zadba karake upariSThAt ekatra karaliye gaye to apradhAna bhUta hI astitva Adika le liye jAte haiM / arthAt-jIvatva Adi tIna pradhAnabhUtabhAva haiM, aura astitva Adi apradhAnabhUta haiM, jinako ki kaNThokta karane kI koI AvazyakatA nahIM / isa prakAra koI doSa nahIM ho pAtA hai / 40 - kutaH punaH pAriNAmikA jIvatvAdayo bhAvA iti cet, karmopazamakSayakSayopazamodayAnapekSa`tvAt / tasya jIvitapUrvakatvAjjIvatvamiti cenna, upacArato jIvatvaprasaMgAt / mukhyaM tu jIvatvaM tasyeSyate, tato na hyaudAyikaM / 1 AtmA jIvatva Adika bhAvoM ko bhalA phira pAriNAmikapanA kisa DhaMgase niyata kiyA jAya, aisI jijJAsA honepara zrI vijJAnandasvAmI kahate haiM ki karmoke upazama, kSaya, kSayopazama, aura udaya kI nahIM apekSA honese jIvatva Adi bhAva pAriNAmika haiM / karmoMke upazamAdiko nimitta na mAnakara kevala AtmIya pariNAmoMkI apekSAse honevAle svabhAvikabhAva pAriNAmika haiN| yahAM koI yoM kaheM ki bhvAdigaNakI " jIva prANadhAraNe " dhAtuse banAyA gayA jIva zabda hai / ataH bahiraMga prANa AyuSya karmake udayakI apekSA rakhate huye jIvatva bhAvako audayika mAnanA cAhiye / udaya AdikI nahIM apekSA rakhanA, yaha pAriNAmikakA lakSaNa to usameM ghaTatA nahIM hai / zrI vidyAnaMdasvAmI kahate haiM ki yaha AkSepa hamAre Upara nahIM ho sakatA hai / kyoMki Ayukarmake udayakI apekSAse yadi jIvatva bhAva mAnA jAyagA to siddha mahArAjake ajIvapanekA prasaMga hogaa| yadi koI yoM kahe ki ajIvIt, jIvati, jIviSyati, iti jIvaH isa prakAra tInoM kAlameM jIvana kriyAkI apekSA rakhanevAlA jIva hai| zrI siddhaparameSThI pahile saMsAra avasthAmeM AyukarmakA udaya hotA rahanese jIva raha cuke haiM / ataH bhUtaprajJApana pananayakI apekSA siddhoMkA bhI jIvatva rakSita ho jAtA hai / siddhAntI kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki yoM to siddhoMko upacArase hI jIvapanekA prasaMga huA / vAstava meM dekhA jAya to una siddhoM ke mukhya hotA huA jIvatvabhAva iSTa kiyA gayA hai / tisa kAraNa nirNIta huA ki jIvatvabhAva audAyika nahIM hai| pariNAma hai | Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 41 nanu ca jJAnAderbhAvaprANasya dhAraNAt siddhasya mukhyaM jIvatvamityabhyupagame kSAyikametatsyAdanaMtajJAnAdeH kSAyikatvAditi cet na, jIvanakriyAyAH zaddhaniSpattyarthatvAt tadekArthasamavetasya jIvatvasAmAnyasya jIvazaddhapravRttinimittatvopapattaH / athavA na trikAlaviSayajIvanAmabhavanaM jIvatvaM / kiM tarhi ? cittatvaM na ca tadAyurudayApekSaM na cApi karmakSayApekSaM sarvadAbhAvAt / yahAM aura bhI kisIkI zaMkA hai ki siddhoMke pAMca indriya, tIna bala, Ayu, zvAsocchrAsa, ina daza dravyaprANoMkA dhAraNa nahIM hai| phira bhI jJAna, sukha, caitanya, sattA isa prakArake bhAvaprANoMkA dhAraNa honese siddhoMke bhI mukhya jIvatva prApta ho jAtA hai, isa prakAra svIkAra karanepara to yaha jIvatvabhAva kSAyika ho jAyagA / kyoMki anantajJAna Adika to jJAnAvaraNa Adi karmoke kSayase utpanna huye kSAyika haiM / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki prANadhAraNarUpa jIvana kriyA to vyAkaraNa zAstra dvArA jIva zadbakI sAdhu siddhi karane mAtrake liye hai| jahAM hI jIva dravyameM prANa dhAraNa rUpa jIvanakriyA rahatI hai, vahAM hI jIvatva nAmakI jAti rahatI hai, jo do dharma eka dravyameM samavAya sambandhase Thaharate haiM / unakA rUpa, rasake samAna parasparameM ekArtha samavAya sambandha mAnA gayA hai| ataH jIvatva nAmaka sAmAnyako jIva zabdakI pravRttikA nimittapanA yuktise nirNIta ho rahA hai / jIvatva jAti hI jIvatvabhAva hai / rUDhi zadboMmeM dhAtvartha kriyAko kevala vyutpattike liye hI mAnA gayA hai / usakA paripUrNa artha ghaTita karanA Avazyaka nahIM, athavA hama yaha siddhAMta karate haiM ki tInoM kAloMmeM prANadhAraNa yA jIvatva jAti isa nAmake sadbhAva bane rahaneko hama jIvatva nahIM mAnate haiM, to Apa jaina jIvatvakA kyA artha karate haiM ? isakA uttara yaha hai ki AtmAkA caitanya guNa hI jIvatva hai / vaha cetanA to AyuSya karmake udayakI apekSA rakhanevAlI. nahIM hai / aura vaha catanya karmoke kSayakI apekSAko dhAranevAle bhI nahIM hai / kAraNa ki anAdise anantakAlataka nigoda avasthAse lekara siddhoMtakameM vaha caitanyabhAva sadA pAyA jAtA hai| audayikabhAva yA kSAyikabhAva to sarvadA nahIM pAye jAte haiM / anAdikAlase anantakAlataka dravya mudrAkara pariNAma karatA huA caitanyaguNa hI jIvatva zabase liyA jAtA hai / audayikabhAva dhArAvAhI rUpase bhale hI kisI anAdi ananta saMsArI jIvake sadA pAye jAya kintu vyakti rUpase ve sAdisAnta haiN| hAM caitanya to vyaktirUpase bhI anAdi ananta hai / bhale hI ghaTatA baDhatA rahe kSAyikabhAva to sAdi ananta prasiddha hI haiN| etena samyagdarzanajJAnacAritrapariNAmena siddhabhavanayogyatvaM bhavyatvaM tadviparItamabhavyatvaM ca pAriNAmikamunneyaM tasyApi karmodayAdyanapekSatvasiddheH sarvadA bhAvAt / anAdipariNAmamAtranimittatvAt / isa ukta kathana karake yaha bhI kaha diyA gayA upariSThAt lakSaNa samajha lenA cAhiye ki samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa pariNAmakarake bhaviSyameM siddhaparyAya honekI vartamAnakAlameM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArta vartta rahI yogyatA to bhavyatvabhAva hai / aura usase viparIta jo ratnatraya rUpa karake pariNAma nahIM ho sakane kI yogyatA abhavyatva hai / ye donoM bhAva pAriNAmika jAna lene cAhiye / kyoMki una bhavyatva, | abhaya, donoM ko bhI karma ke udaya, upazama, AzikI nahIM apekSA rakhanevAlepana kI siddhi ho jAne se bhinna do prakAra jAti vAle jIvoMmeM una do kI asaMkararUpase sarvadA sattA pAI jAtI hai / arthAtyuktAnanta pramANa abhavya jIvoMkI rAzimeM sarvadA abhavyatva pariNAma hotA rahatA hai, tathA madhyama anaMtAnta pramANa akSaya bhavya rAzimeM bahubhAga bhavyoM ke siddha avasthA honetaka bhavyatvabhAva banA rahatA / mokSa honepara bhavyatvabhAva bigaDa jAtA hai| jaise ki mRttikAmeM ghaTa bana jAnepara ghaTa pariNAma yogyatA vinaza jAtI hai / hAM dUrabhavyoMmeM bhavyatA sarvadA banI rahatI hai, bhavyapanA bhaviSyakAlaka apekSAse hai / kAryaM niSpatti ho jAnepara to bhavyatA ke sthAnako bhUtatA ghera letI hai| suvarNapASANa aura andhapASANa ke samAna anAdi kAla se cale A rahe kevalabhavyatva yA abhavyatvarUpa pariNAmoMke nimittase bhavyapanA aura abhavyapanA nirNIta kara diyA jAtA hai / I 42 kutaH punaranAdiH pariNAmaH karmodayAdyupAdhinirapekSo jIvasya siddha ityArekAyAmAha / karmo ke udaya, upazama, Adi jhagaDoM kI nahIM apekSA rakhatA huA jIvakA pariNAma bhalA anAdi hai yaha kisa pramANase siddha kiyA jAya ? batAo, isa prakAra ziSyameM saMzayakA utthAna ho zrI vidyAnanda AcArya samAdhAnako spaSTa kahate haiM / anAdipariNAmosti tatropAdhiparAGmukhaH / sopAdhipariNAmAnAmanyathA tattvahAnitaH // 1 // usa jIvameM karma, nokarma, Adika upAdhiyoMse sarvathA parAGmukha ho rahA koI anAdi kAlIna pariNAma avazya hai, kyoMki pazcAt upAdhisahita pariNAmoMkI anyathA yAnI mUla pAriNAmika vastuko mAne binA usa upAdhisahita pariNAmapanakI hAni ho jAvegI / mUla hai to zAkhA cala sakatI hai "mUlaM nAsti kutaH zAkhA " mUlameM kapaDA hai to usapara koI bhI raMga raMgA jA sakatA haiM, AkAzako yA AkAzake phUlako koI raMga ( raJjitakara ) nahIM sakatA hai / isa anvaya vyatireka vAle hetuse jIvakA nijagAMThakA DIla pAriNAmikabhAva hai yaha sAdha diyA gayA hai / I nahi sphaTikAderasati svAbhAvikapariNAme svacchatve japAkusumAdyupAdhisAnnidhyabhAvAnujanmA raktatvAdipariNAmaH pratIyate tadAtmanopyaupAdhikAH pariNAmA aupazamikAdayo nAnAdi -- pariNAmamaMtareNopaparyaMte zazaviSANAderapi svAbhAvikapariNAmarahitasyaiaupAdhikapariNAmamasaMgAt / tatosti jIvasyAnAdinirupAdhikaH pariNAmaH karmopazamAdipariNAmavat / tathA sati / lh Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH dekho, sphaTika, kAca, Adike gAMThakI svAbhAvika pariNAma ho rahI svacchatAke nahIM mAnanepara punaH japApuSpa, harApattA, Adi upAdhiyoMke sannikaTa bhAvase utpanna huA lAla raMga, harApana Adika pariNAma huye nahIM pratIta hote haiM / kintu mUlameM svaccha sphaTika dravya hai, tabhI usameM japApuSpake sannidhAnase audayika lAlimA jAnalI jAtI hai / vandhyA putrako gahane yA kapaDoMse nahIM sajAyA jA sakatA hai aura na usake zarIrase kucha yA pUrA maila hI nikAlA jA sakatA hai| usI prakAra AtmAkI nija sampatti ho rahe anAdi kAlIna pAriNAmika bhAvoMke binA upAdhijanya aupazamika, kSAyopazamika, aise samyaktva, jJAna, Adika pariNAma honA to nahIM bana sakatA hai / yadi mUlabhittIko mAne binA hI citra khIMcA jA sake to svAbhAvika pariNAmarUpa nija zarIrase rahita ho rahe zazazRMga, AkAzapuSpa, Adike bhI aupAdhika pariNAma hote rahanekA prasaMga ho jAyagA, jo ki kisIko iSTa nahIM hai| tisa kAraNa yaha siddhAnta bana jAtA hai ki jaise jIvake karmoMkI upazAnti, kSINatA, udaya, Adi nimittoMse sAdi yA dhArAvAhi anAdikAlase ho rahe aupazamika, audayika Adi pariNAma sAdhe jA cuke haiM, usI prakAra jIvake upAdhiyoMke vinA hI gAMThake anAdi kAlase upaja rahe pariNAma siddha ho jAte haiM arthAt-jIvoMke pAMcoM prakArake pariNAmoMko hamane pramANase siddha kara diyA hai / aura taisI vyavasthA kara cukanepara etatsamudbhavA bhAvA dhAdibhedA yathAkramam / jIvasyaivopapadyate citsvabhAva samanvayAt // 2 // ina upazama, kSaya, Adise bhale prakAra utpanna ho rahe bhAva to yathAkramase do, nau, Adi bhedoMko dhAra rahe haiM / ye bhAva saba jIvadravyake hI nijatattva siddha ho jAte haiM (pratijJA vAkya ) kyoMka jIvakI AtmA bana rahe caitanya svabhAvakA sampUrNa bhAvoMmeM bhale prakAra anvaya ho rahA anubhUta ho rahA hai / arthAt-hAM dhAraNa, drava, uSNatA, IraNa, yA rUpa, rasa, gandha, sparza, AdikA anvaya yadi bhAvoMmeM pAyA jAtA taba to inako pudgalakA nijatatva kaha dete, kintu ukta trepana bhAvoMmeM pudgala AtmakapanA nahIM dekhA jAtA hai, ataH ye bhAva jIvake hI samajha lene cAhiye / koI samayasArarasika paNDitamanya yadi nizcayanayakA avalamba lekara audayika, kSAyopazamika aura aupazamika bhAvoMko pudgalakA kaha deve to yaha usakA ApekSika kathana pramANa jJAna karaneke liye AdaraNIya nahIM hai / karmaNAmupazamakSayakSayopazamodayaprayojanA aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikA bhAvAH karmaNa eveti na mantavyaM, karmopazamAdimiH prayujyamAnAdaupazabhikAdaniAM jIvapariNAmatvopapatteH cetanAsaMbaMdhAtvAcca / ___aupazamika Adi zabdoMmeM prayojana yA bhava artha meM ThaN pratyaya karanepara yoM artha kiyA jAya ki kauke upazama, kSaya, kSayopazama, aura udaya, prayojanako dhAranevAle aupazamika, kSAyika, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazloka vArtike kSAyopazamika, audayika ye pacAsa bhAva to kamake hI haiM, isa prakAra nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki aupazamika AdikA svataMtra karttA AtmA hI hai / prayojaka hetu bhale hI karmoMkA udaya, upazama, Adi avasthAko mAna liyA jAya, karmoMke upazama, AdikoM karake prayojita kiye jA rahe aupazamika Adi bhAvoMko jIvakA pariNAmapanA yuktisiddha hai / bhAvArtha -- yuddhakA yA nRtyakA baja rahA bAjA 1 laDatA nAcatA nahIM hai| ye saba kriyAyeM yoddhA yA narttakakI svAtmIya kArya ( karatUteM ) haiM / kAraNoMkA Adara karanA vahAMtaka hI zobhA detA hai, jahAMtaka ki upAdAnakAraNoMkI nija sampattipara kAna DAlA jAya / eka canekA AdhA eka dAlako canoM bharI hajAra manakI khattI meM DAla denese pUre canoMmeMse Adhe pAMcasau mana canoMkA dAvA karanA anIti mArga hai dUsarI bAta yaha hai ki aupazamika Adi bhAvoMmeM anvitarUpase cetanAkA sambandha ho jAnese bhI ve samyagdarzana, gati, Adika bhAva saba jIva ke hI haiM / pudgala karmake upAdeya nahIM haiM / / 44 pradhAnasyaivaite pariNAmA, ityapyanAlocitAbhidhAnaM tata eva / na hi vyAdibhedeSu yathAkramamaupazamikAdiSu bhAveSu citsamanvayo 'siddhasteSAmahaMkArAspadatvena pratIterAtmopabhogavat / na cAhaMkAropi pradhAnapariNAmaH puruSatAdAtmyena svayaM saMvedanAt / bhrAMtaM tattathA saMvedanamiti cet na, bAdhakAbhAvAt / ahaMkArAdayo'cetanA evAnityatvAt kalazAdivatyetadanumAnaM bAdhakamiti cenna, puruSAnubhavenAnaikAMtikatvAt tasyApi parApekSitayA kAdAcitkatvenAnityatvasiddherityuktatvAdupayogasiddhau / kiM ca kapila matAnuyAyI kahate haiM ki ye jJAna, krodha, Adika pariNAma to prakRtike hI pariNAma haiM / sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNa, inakI sAmya avasthA svarUpa pradhAna hI pariNAma karatA hai / AtmA to kUTastha apariNAmI hai / AcArya kahate haiM ki yaha sAMkhyamatiyoMkA kathana bhI usa hI kAraNase arthAt krodhAdimeM cetanakA sambandha ota pota lagA rahanese hI avicArita hai / sakhya caitanyakA anya AtmIya bhAvoMmeM hI svIkAra kiyA hai, krodha veda AdimeM caitanyakA spaSTa anubhava ho rahA hai / punaH tuma sAMkhya yathAkramase do, nau Adi bhedoMko dhAra rahe, aupazamika, kSAyika, Adika bhAvoM meM caitanyakA samanvaya asiddha hai, yaha to nahIM kaha sakate ho / kyoMki una trepana bhI bhAvoMkI cidAtmAkA ullekha karanevAle ahaMkAra ke pratiSThita sthAnapane karake pratIti ho rahI hai / jaise ki maiM bhoktA hUM, ahaM dRSTA, ahaM cetayitA, inameM AtmIyatAkI pratIti ho rahI hai / bhAvArtha - prakRtirUpa puMzcalI strakei dvArA sampAdita karAye gaye, AtmaniSTha upabhogameM jaise " ahaM upabhoktA asmi " isa prakAra ahaMkArasthalapanese AtmasvarUpa caitanyakA bhale prakAra anvaya ho rahA hai, usI prakAra aupazamika, audayika, bhAvoMmeM cetanAtmaka ahaMkArakA samarasaraMga jama rahA hai / kapila matAnuyAyI yoM to nahIM kaha sakate haiM ki " prakRtermahAMstatohaMkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakA paMcabhyaH paMcabhUtAni " isa sRSTiprakriyA ke anusAra ahaMkAra 1 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , tattvArthacintAmaNiH 315 bhI avyakta prakRtikA vyakta pariNAma hai / dekho yaha kahanA yoM ThIka nahIM hai ki AtmAke tadAtmakapane karake ahaMkArakA svayameva samvedana ho rahA hai / ahaM bhoktA, ahaM cetanaH, yahAM ahaMkA AtmAke sAtha tadAtmaka sAmAnAdhikaraNa hai / punaH yadi kApila yoM kaheM ki ahaM gauraH, ahaM sthUlaH, maiM gorA hUM, maiM moTA hUM, yahAM gorApana, moTApana zarIrakA anuvidhAna karate haiN| unameM ahaMkA sambandha joDakara AtmAkA samabhibhyAhAra karanA jaise bhrAnta hai, usI prakAra AtmAke sAtha tadAtmakapane karake ahaMkArakA tisa prakAra samvedana karanA bhI bhrAnta hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoki ahaM gauraH, ahaM sthUlaH, ina pratItiyoMkA bAdhakapramANa vidyamAna hai / AtmA gorA yA moTA nahIM hai / pudgala nirmita zarIra hI gorA yA moTA hotA hai / isa prakAra bAdhaka pramANa utpanna ho jAnese " ahaM gauraH, ahaM sthUlaH " yaha samvedana bhrAMta kahA jA sakatA hai| kiMtu ahaM krodhI, ahaM jJAnavAn , ahaM AtmA, ahaM cetanaH, ina pratItiyoMkA koI bAdhaka pramANa nahIM hai| ataH ahaMkArakA puruSake tadAtmakapane karake sambedana honA abhrAnta hai / yadi sAMkhya usa samvedanako bAdhA denevAle isa anumAnako uThAveM ki ahaMkAra, buddhi, indriyAM, Adika padArtha ( pakSa ) acetana hI haiM / ( sAdhya ) anitya honese ( hetu, ) ghaTa, paTa, Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) granthakAra kahate haiM ki yaha bAdhaka anumAna to samIcIna nahIM hai / puruSake anubhava karake vyabhicAra doSa upasthita ho jAtA hai / " budhyadhyavasitama) puruSazcetayate " buddhike dvArA nirNIta kiye gaye arthako puruSa cetanA karatA hai, upabhoga karatA hai / isa prakAra usa puruSake anubhavako bhI parakI apekSA honese kabhI kabhI utpatti honeke kAraNa anityapanA siddha hai| ataH anubhava yA upabhogameM anityatva hetu raha gayA aura acetanatva sAdhya na rahA / ataH vyabhicArI hetvAbhAsase utpanna huA vaha anumAna samIcIna nahIM hai / tuma sAMkhyoMkA pramANa jJAna bAdhaka hotA hai, aura apramANajJAna bAdhya hotA hai| kintu yahAM prakaraNameM to viparIta prastAva hI ghaTita ho rahA hai / jisako Apa sAMkhya bAdhaka kaha rahe haiM, vaha apramANajJAna hai, aura jisako Apa bAdhya kaha rahe haiM, vaha ahaMkArameM puruSake tadAtmakapane karake saMvedana honA to pramANajJAna hai / AtmA upabhoga svarUpa hai, ahaMkAra svarUpa hai, isa siddhAntako hama isa granthaka AdimeM hI do sau paccIsavIM vArtikase lekara do sau cavAlIsavIM vArtikataka sAMkhyamatakA nirAsa karate huye AtmAko upayogAtmaka siddha karate samaya vizadarUpase kaha cuke haiM / dUsarI bAta yaha bhI hai ki kSAyikA navabhAvAH syuH puruSasyaiva tttvtH| kSAyikatvAdyathA tasya siddhatvamiti nizcayaH // 3 // kRtvakarmakSayAcAvat siddhatvaM kSAyikaM mataM / sarveSAmAtmarUpaM cetyaprasiddhaM na sAdhanam // 4 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha zloka vArtike jisa prakAra ki ekasau aDatAlIsa bhI karmoMse rahita ho jAnepara huA siddhatvabhAva usa AtmAkA hai pudgalakA yA pradhAnakA nahIM hai, isa prakAra nizcaya hai / naiyAyika, mImAMsaka, sAMkhya, 1 sabane AtmAkI hI mokSa mAnI hai / usI siddhatva bhAvake samAna jJAna, darzana, Adika nau kSAyika bhAva bhI vAstavika rUpase AtmA ke hI ho sakate / dekhiye, sabase pahile dRSTAMta rUpakara kahA gayA sampUrNa karmoke kSayase utpanna huA siddhatvabhAva to kSAyika hai aura vaha siddhatvabhAva AtmAkAtadA svarUpa hai, yaha sabhI vAdI, prativAdiyoMke yahAM prasannatApUrvaka mAna liyA gayA hai / kSAyikabhAva ( pakSa ) AtmA ke hI ho sakate haiM ( sAdhya ) kSAyika hone se ( hetu ) siddhatvake samAna ( anvaya dRSTAnta ) hamAre isa anumAna meM diyA gayA hetu aprasiddha nahIM hai / arthAt anvayadRSTAnta meM hetu kI sAdhya ke sAtha vyApti prasiddha ho rahI hai / 46 dvApazamiko bhAvo jIvasya bhavato dhruvaM / mokSahetutvataH karmakSayajanmadRgAdivat // 5 // kSAyopazamikA dRSTijJaH nacAritralakSaNAH / bhAvAH puMso'ta eva syuranyathAnupapattitaH // 6 // pradhAnAdyAtmakA hyeSA samyagdRSTyAdibhAvanA / na puMso mokSahetuH syAssarvathAtiprasaMgataH // 7 // anumAna dvArA kSAyika bhAvoMko AtmAkA hI pariNAma sAdhakara aba aupazamika bhAvoMko bhI jIvake tadAtmaka pariNAmakA anumAna banAte haiM / uparAma samyaktva aura upazama cAritra ye do aupazamika bhAva ( pakSa ) nizcita ( avadhArita) rUpase jIvake hote haiM / ( sAdhya ) mokSakA hetu honese ( hetu ) karmake kSayase utpanna huye darzana, jJAna, Adi ke samAna ( anvayadRSTAnta ) arthAt - "samma - saNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM jANe vavahArA Niccayado tattiya maiyo Nio appA" isa yuktipUrNa siddhAMta anusAra mokSake hetu bana rahe pariNAma to jIvake hI tadAtmakabhAva mAne jAte haiM / ataH jo jo mokSakA hetu hai, vaha jIvaniSTha upAdAna kAraNatA nirUpita upAdeyatAvAn hotA huA jIvakA pariNAma hai / yaha vyApti bana jAtI hai| tathA isa hI kAraNase yAnI mokSakA hetu hone se ( hetu ) tIsare darzana, jJAna, cAritrasvarUpa, kSAyopazamikabhAva bhI ( pakSa ) jIvake hI ho sakeMge ( sAdhya ) anyathA yAnI jIva Atmaka pariNAma huye binA darzana, jJAna, AdikoM kI asiddhi hai / ataH anyathAnupapatti prANako dhAranevAle hetuse sAdhya kI siddhi bana baiThatI hai, yadi kapila siddhAMta anusAra ye samyagdarzana Adika pacAsa yA trepanabhAva bhralA pradhAnarUpa hote yA cArvAka mata anusAra bhUta pudgala ke Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmANaH namaina vivartta hote to ye bhAva AtmAke mokSasampAdaka hetu sarvathA nahIM ho sakate the / kyoMki kisI vivakSita padArthake bhAva yadi avivakSita arthakI muktike sampAdaka bana baiThe to atiprasaMga ho jAyagA / dharmAtmA jinadattakI zubha pariNatiyAM cora, vyabhicArI, yajJadattako kArAgRha ( jelakhAnA ) se mukti karAdenekI kAraNa bana baiTheMgI / indradattakA abhyAsa yA vyutpatti bhI mahAmUrkha bhavadattako parIkSAmeM uttIrNa karA devegI / siddhAnta yaha hai ki aupazamika aura kSAyikabhAva AtmAko muktike sampAdaka haiM / ataH ye jIvake hI tadAtmaka pariNAma haiM / anya kisIke vivartta nahIM haiN| kSAyopazamikAH zeSA bhAvAH puMjanmatAbhRtaH / kSAyopazamikatvAtsyuH samyagha gbodhavRttavat // 8 // jIvasyaudayikAH sarve bhAvA gatyAdayaH smRtaaH| jIve satyeva sadbhAvAdasatyanupapattitaH // 9 // karmodaye ca tasyaiva tathA pariNamatvataH / teSAM tatpariNAmatvaM kathaMcinna virudhyate // 10 // chaThI vArtikameM kahe jA cuke samyagdarzana, jJAna, cAritra, svarUpa chaha kSAyopazAmika bhAvoMse zeSa baca rahe kujJAna, darzana, labdhiyAM, saMyamAsaMyama ye bAraha kSAyopazamika bhAva bhI ( pakSa ) puruSa se janma lenepanako dhAraNa karanevAle haiM, ( sAdhya ) kSayopazama prayojanako dhAranevAlA hone se ( hetu) samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrake samAna ( anvaya dRSTAnta ) aMgulI pakaDakara pauMcA pakaDate huye sampUrNa zarIra pakaDa liyA jAtA hai / sarva prasiddha siddhatvabhAvakA dRSTAnta pAkara nau kSAyikabhAva puruSake hI pariNAma haiM, yaha sAdha diyA gayA hai / siddha huye kSAyika bhAvoMko dRSTAnta banAkara do aupazamika bhAvoMmeM jIvakA tadAtmakapanA anumita karA diyA hai| usa hI hetu se tIna kSAyopazamika samyaktva jJAna cAritra svarUpoMmeM jIvakA tadAtmakapanA sAdhakara unako dRSTAnta banAte huye zeSa kujJAnAdi kSAyopazamika bhAvoMke janmakA upAdAna kAraNa jIvako sAdha diyA hai| tathA gati, kaSAya, Adika sabhI audayikabhAva ( pakSa ) jIvake tadAtmaka pariNAma hI AmnAyaprApta gAye gaye haiM ( sAdhya ) javike honepara hI unakA sadbhAva pAyA jAtA hai ( hetu ) aura jIvake nahIM honepara gati Adika bhAvoMkI upapatti nahIM hone pAtI hai ( vyatireka vyApti ) kAraNa ki karmake udayakA nimitta milanepara usa saMsArI jIvake hI tisa prakAra gati, kaSAya, Adi svarUpa tadAtmaka pariNAma ho rahA hai / ataH una gati Adika bhAvoMko usa jIvakA tadrUpa pariNAmapanA kisI DhaMgase bhI viruddha nahIM paDatA hai / ... . Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtike bhavyAbhavyatvayorjIvasvabhAvatvaM vibhAvyate / pAriNAmikatAyogAcetanattvavivartavat // 11 // cetanatvasvabhAvatvamAtmano'siddhamityasat / khopayogasvabhAvatvasiddheH praagbhidhaantH|| 12 // pAMcave pAriNAmika bhAvoMmeM paDe huye bhavyatva, abhavyatva, bhAvoMmeM ( pakSa ) jIvasvabhAvapanA vicAra liyA jAtA hai ( sAdhya ), pAriNAmikapanekA tAdRzya sambandha honese ( hetu) cetanatva ( jIvatva ) nAmaka vivarttake samAna ( anvayadRSTAnta ) / yahAM yadi koI cArvAka yA vaizeSika yoM kaheM ki AtmAkA caitanyasvabhAvapanA to asiddha hai, AcArya kahate haiM ki yaha unakA kahanA asatya hai / kyoMki granthakI Adike pahile prakaraNameM AtmAke nija upayoga svabhAvapanakI siddhikA kathana ho cukA hai / abhI kSAyopazamika bhAvoMko ginAte samaya pAMcave sUtrakA vivaraNa karate huye bhASAbhASyameM isa bAtapara bahuta bala diyA jA cukA hai ki ye aupazamika Adi trepana bhAva saba jIvake hI tadAtmaka pariNAma haiN| nanvaupazamikAdInAM tyAgazcenirvRtAtmanaH / niHsvabhAvatvamAsaktaM nairAtmyaM sarvathA tataH // 13 // tadatyAge tu mokSasyAbhAvaH syAdAtmanaH sdaa| tato na tatsvabhAvatvaM jIvasyetyapare viduH // 14 // svapakSakA avadhAraNa karate huye kisIkA yahAM pUrvapakSa hai ki mokSako prApta ho cuke AtmAke yadi " aupazamikAdi bhavyatvAnAM ca " isa siddhAnta anusAra mokSa avasthAmeM aupazamika, audayika, Adika bhAvoMkA tyAga hai, taba to muktako svabhAvoMse rahitapanekA prasaMga prApta hotA hai / jaba ki Apa jainoMne aupazamika Adi bhAvoMko AtmAkA nijasvabhAva mAna rakkhA hai, aura vaisA ho jAnese sabhI prakAra AtmAko nirAtmakapanA (zUnyapanA ) huaa| yoM to sampUrNa svabhAvoMse rItA azvaviSANake samAna mukta AtmA asat padArtha tthhraa| jahAM apanA sabakA saba khoja miTa jAya, aisI muktike liye bhalA kauna sahRdaya jIva abhilASuka ho sakegA ! hAM, yadi muktajIvake una aupazamika Adi bhAvoMkA tyAga nahIM mAnA jAyagA, taba to sarvadA hI AtmAke mokSa honekA abhAva ho jAyagA, kyoMki audAyika, aupazamika, kSAyopazamika, bhAva ye AtmAke sAtha sarvathA tadAtmaka ho rahe cupaTe raheMge, jo ki bandha avasthAmeM hI hote haiM to kAheko bhalA kabhI AtmAkI mokSa hone deMge ? tisa kAraNase tyAga aura atyAga donoM pakSake anusAra jIvako una aupezamika Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH / 49 Adi svabhAvasAhatapanA ThIka nahIM jacatA hai| yAnI jIvake tadAtmaka svabhAva auezamika Adika bhAva nahIM hai / isa prakAra koI naiyAyika yA bauddha dUsare vidvAn samajha baiThe haiM / aba AcArya uttarapakSa kahate haiM usako suno| tadasaMgatamAdezavacanAdeva dehinaH / teSAM tadrUpatAbhISTeratyAgAca kathaMcana // 15 // citsvabhAvatayA tAvannaiSAM tyAgaH kathaMcana / kSAyopazamikatvopazamikatvena tatkSaye // 16 // teSAmaudayikatvena naiva syAniHsvabhAvataH / mokSAbhAvopi na puMsaH kSAyikAdyavinAzataH // 17 // una paNDitoMkA vaha kathana asaMgata hai / kyoMki apekSApUrvaka vacanase hI hama aupazamika bhAvoMkA tyAga aura kathaMcit una bhAvoMkA atyAga donoM bAtoMko svIkAra karate haiN| caitanya svabhAvapane karake kathaMcit una bhAvoMkA tyAga nahIM hotA hai| arthAt-anvita honevAle caitanya bhAvakA sarvadA sadbhAva hai / ataH jIvake una pariNAmoMke sAtha tadrUpapanA * hamako abhISTa hai / ziSyako nahIM paDhAte samaya bhI gurukA gurupanA sadA avasthita rahatA hai / sevAkArya na karAte huye bhI svAmImeM sevakakA Adhipatya akSuNNa banA rahatA hai / usI prakAra jo hI caitanya pariNAma pahile nimittajanya bhAvoMmeM ota pota Thusa rahA thA vaha siddha avasthAmeM bhI caitanyabhAva zuddha hokara damaka rahA hai / ataH caitanya svabhAvapanese to inakA kisI bhI DhaMgase tyAga nahIM hai, hAM kSAyopazamikapana yA aupazamikapana, karake una jJAna Adi yA samyaktva Adi bhAvoMkA kSaya ho jAnepara tathA audayikapana karake una gati Adika bhAvoMkA mokSa avasthAmeM nAza ho jAnepara to AtmAkA svabhAvarahitapanA nahIM prasaMga prApta hogA tathA dvitIya vikalpa anusAra puruSake mokSakA abhAva bhI nahIM hogaa| kyoMki kSAyika yA pAriNAmika ho rahe kevalajJAna, jIMvatva, astitva, Adi bhAvoMkA vinAza nahIM huA hai| kapaDekA banA huA colA utAra denese manuSya mara nahIM jAtA hai / aupazamika, kSAyopazamika, aura audayikabhAva bhale hI apane upariSThAt raMge huye rUpase naSTa ho jAya, kintu kSAyika aura pAriNAmikabhAva akSuNNa tadavastha haiM / ataH jIva sarvathA svabhAvoMse rahita nahIM huA aura vyarthakA TaNTA bakheDA haTa jAnese mokSa bhI baDI prasannatApUrvaka ho jAtI hai / na caupazamikAdInAM nAzAjIvAsvabhAvatA / pratikSaNavivartAnAM tatsvabhAvatvahAnitaH // 18 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthazlokavArtike kUTasthAtmakatApatteH sarvatArthakriyAkSateH / vastutvahAnito jIvatattvAbhAvaprasaMgataH // 19 // tathA ca nAzino bhAvAH svabhAvA nAtmanastathA / anAtmano'pi te na syuriti tadvastutA kutaH // 20 // evaM niHzeSatattvAnAmabhAvaH kena vAryate / nAstibhAvasvabhAvatvAbhAvasAdhanavAdinAm // 21 // tataH syAdvAdinAM siddhaH zAzvato'zAzvatopi ca / svabhAvaH sarvavastUnAmiti nustatsvabhAvatA // 22 // koI AkSepa karatA hai ki Apa jaina aupazamikabhAva aura Adipadase grahaNa kiye gaye kSAyopazamika, audayika bhAvoMkA nAza mokSa avasthA meM mAnate / aisA honese to aupazamika Adi bhAvoMko jIvakA svabhAvapanA nahIM aayaa| kyoMki jisakA svabhAva hai vaha svabhAvavAn ke naSTa honepara bhale naSTa ho jAya, kintu svabhAvavAn ke nahIM naSTa honepara to usakA vaha svabhAva naSTa nahIM hotA hai / jabataka agni hai usakA uSNatAsvabhAva sadA sthira rahatA hai / kastUrI kabhI gandharahita nahIM rahatI hai / ataH aupazamika AdikoMkA AtmAke vidyamAna honepara bhI yadi nAza mAna liyA jAyagA to ve jIvakA svabhAva nahIM Thahara sakate haiM / aba AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki yoM to pratyeka kSaNameM navIna navIna ho rahe paryAyoM ko bhI usa paryAyI ke svabhAva honekI hAni ho jAyagI / arthAt - pratyeka dravyake pUrvakSaNabhAvI paryAyoMkA nAza hokara uttara kSaNa navIna navIna paryAya upaja rahe haiN| ataH Apa AkSepakArake vicAra anusAra ve kSaNika paryAya usa paryAyI svabhAva nahIM Thahara pAyeMge / azuddha dravya agni kI bhI to uSNatA paryAya prati kSaNameM badala rahI haiN| madhya avasthAmeM yA madhyAnha kAlameM agnikI jitanI tIvra uSNatA hai utanI prAtaH kAlameM vA AdyaavasthAmeM nahIM hai / jyeSTha mAsakA tApa mAgha mAsameM durlabha ho jAtA hai / pratikSaNa honevAle paryAyoM ko yadi usa paryAyI svabhAva nahIM mAnA jAyagA, taba to padArthoMke kUTastha AtmakapanekI Apatti bana baiThegI, isa DhaMgase sabhI prakAroM karake arthakriyAkI kSati haiM / aura aisA ho jAnese jIva tattvake abhAvakA prasaMga ho 1 ho jAnese vastutvakI hAni ho jAtI jAyagA, aura tisa prakArakI avasthA meM I AtmAke ho rahe tisa prakAra nAza honevAle pratikSaNavartI pariNAma to AtmA ke nahIM kahe jA sakate haiM, tathA AtmAse bhinna pugala tattva, dharma dravya, Adike bhI ve kSaNika sakeMge / aisI dazA meM jIva aura ajIva padArthoM ko bhalA vastupanA kaise vivarta unake svabhAva na ho rakSita raha sakatA hai ? isa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 vADI, 2500 prakAra avyavasthA maca jAnese nAsti ho jAnevAle bhAvako usake svabhAvapanake abhAvakA sAdhana kara rahe vAdiyoM ke yahAM sampUrNa tattvoMkA abhAva ho jAnA kisa karake rokA jA sakatA hai ? arthAt - pratikSaNa ke vivarttIko dravyakA svabhAva na mAnanepara kUTasthapanakA prasaMga hogA / vastukA lakSaNa arthakriyAkAritva hai, arthakriyA na honese vastutvakI hAni hote huye jIvatattvakA hI abhAva ho jAyagA / nAzazIla bhAva jaise AtmA ke nahIM mAne jAte haiM, usI prakAra ajIva tattvoMke bhI nAza honevAle vivartta to svabhAva na ho skeNge| taba to jIva, ajIva, sabake vastutvakI kSati ho jAnese zUnyavAda AgayA / kintu vaha to AkSepakArako iSTa nahIM paDegA / tisa kAraNase syAdvAdiyoM ke yahAM yaha siddha ho jAtA hai ki cAhe sarvadA sthita rahanevAlA zAzvata pariNAma ho athavA kadAcit sthira rahanevAlA azAzvata pariNAma hove saba sabhI vastuoMke tadAtmaka svabhAva mAne jAte haiM / isI DhaMgase kadAcit honevAle una aupazamika Adi bhAvoMko bhI AtmAkA svabhAvapanA siddha ho jAtA 1 / syAdvAda siddhAntako mAnanevAle jainoM ke yahAM vastuke aneka svabhAva to eka kSaNasthAyI hI haiM / aura kitane hI svabhAva bahuta kSaNAMtaka ThaharanevAle haiM tathA ananta svabhAva sarvadA nitya sthita rahate haiM / devadattakI bAlya, kumAra, yuvA, avasthAyeM tadAtmaka svabhAva hotI huI naSTa hotI rahatI haiM / phira bhI janmase lekara maraNa paryaMta hI devadatta sthira rahatA hai| koI bhI dravya, kUTastha nitya nahIM hai / pratikSaNa aneka utpAda, vyaya, dhauvya, usameM pAye jAte haiM, tabhI vaha sat banA raha sakatA hai / madhumakkhiyoM ke samudAya prApta chattemeMse aneka madhumakkhiyAM AtIM jAtIM rahatIM haiM / usI prakAra dravyameM aneka svabhAvoM ke utpAda, vinAza, hote rahate haiM / saMsAra avasthAmeM tadAtmaka rUpase ho jA cuke aupazamika, kSAyopazamika, audayika, bhAvoM kA nAza ho cukA hai / phira bhI mokSa avasthAmeM una bhAvoMkA avasthAtA nitya dravya AtmA yA cetanA Adi guNa vidyamAna haiM / kSAyikabhAva, pAriNAmikabhAva, zAstrata guNa inake bane rahanese parizuddha ho rahA jIva dravya anantakAlataka ke liye siddha ho jAtA hai| sUkSmatAse vicAro to pratikSaNa paryAya rUpa ho rahe kSAyikA aura pAriNAmika bhAvoM kA bhI parivartana ho rahA hai / etAvatA dravyasthiti aura bhI sudRDha ho jAtI hai / carma yA lohapattI athavA DorIko lapalapAte rahanese ve atyadhika kAlAntarasthAyI hote huye puSTa bana rahate haiN| yahAMtaka jIvake tadAtmaka ho rahe trepana bhAvoMkI siddhi kara dI gayI hai / vizeSa yaha kahanA hai ki jaise karma zarIra ke anusAra AtmAke aupazamika Adi bhAva hote haiM, usI prakAra nokarmazarIra anusArake bhI yathAsambhatra aupazamika Adi bhAva lagAye jA sakate haiM / dravya kSetra kAla bhAva bhI svataMtra rUpase athavA karma, nokarmokI vibhinna pariNAmita zaktiyoM dvArA jIvA ke aneka pariNAmoM ke sampAdaka haiM / bhAvArtha - karmoMke udaya Adi samAna dravya, kSetra, kAla, bhAva, athavA karmakA vAtAvaraNa bhI jIvoM ke sukhaduHkha mokSa Adi kAryoM ke nimitta kAraNa 1 evaM jIvasya svatantraM vyAkhyAya lakSaNaM vyAcikhyAsuridaM sUtramAha / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 tattvArthazlokavArtike ___ isa prakAra jIvake anujIvaka nija tattvoMkA vyAkhyAna kara aba jIvake lakSaNakI vyAkhyA karaneke abhilASuka zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtrako svataMtratApUrvaka dUsaroMke liye spaSTa kaha rahe haiN| upayogo lakSaNam // 8 // antaraMga, bahiraMga, kAraNa milanepara jJAtA, dRSTA, AtmAke caitanya aMzakA anuvidhAna karanevAlA upayoga pariNAma to jIvakA lakSaNa hai / jIvasyetyanuvartate / kaH punaH svatattvalakSaNayorvizeSaH ? svatattvaM lakSyaM syAllakSaNaM ca lakSaNaM / lakSaNaM tu na lakSyaM iti tyorvishessH| dvitIyAdhyAyake pahile sUtrase jIvasya isa padakI anuvRtti kara lI jAtI hai / taisA honepara jIvakA lakSaNa upayoga hai / aisA vAkya artha bana jAtA hai / yahAM kisIkA prazna hai ki pUrva sUtrameM jIvake svatattvakA nirUpaNa kiyA gayA hai / aura isa sUtrameM jIvakA lakSaNa kahA gayA hai| ataH batAo ki phira svatattva aura lakSaNameM kyA vizeSatA ( antara ) hai ? aba AcArya mahArAja samAdhAna karate haiM ki svatattva to lakSaNa karane yogya ho rahA syAt lakSya bhI ho jAtA hai / aura kathaMcit lakSaNa bhI ho jAtA hai / kintu lakSaNa to lakSaNa hI rahegA, kathamapi lakSya nahIM ho sakatA hai / isa DhaMgase una svatattva aura lakSaNameM antara hai, arthAt-jIvake jo nijatattva haiM ve jIvakI hI AtmA haiM / ataH jIva lakSya hai, to ve svatattva bhI lakSya hai / svatatva kadAcit jIvake lakSaNa bhI ho jAte haiM, hAM upayoga sarvadA lakSaNa hI rhegaa| ataH vyApyavyApakabhAva yA vyaktAvyaktabhAvase inameM vizeSatA pAyI jAtI hai| athavA svatattvoM meM kitane hI bhAva jIva lakSya ke samAna vyatikIrNa ho rahe haiN| ve svayaM chipe huye haiM / kintu lakSaNa to vyAvartaka ho rahA vyakta honA cAhiye, ataH lakSaNa to lakSaNa hI hai| svatattvoMmeM kaI lakSya haiM / kyoMki una bhAvoMse hI to jIvapiNDa vyavasthita hai / bhAvoMke atirikta koI padArtha nahIM hai| hAM, unameMse kucha bhAva to jIvake lakSaNa bhI ho jAte haiN| yadyevaM kimatra jIvasya svatattvaM lakSaNamityAha / praznakartA kahatA hai ki yadi svatattva aura lakSaNakI isa prakAra vyavasthA hai to batAo, trepana svatattvoMme kaunasA svatattva jIvakA svalakSaNa mAnA jAya ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI siddhAMtamArgako batAte huye kahate haiM / tatra kSayodbhavo bhAvaH kSayopazamajazca yaH / tadyaktivyApi sAmAnyamupayogosya lakSaNaM // 1 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH una svatattvoMmeM jo karmoMke kSayase utpanna huA bhAva hai aura jo karmoke kSayopazamase utpanna huA vizeSa bhAva hai, inake prakAra ho rahI una bAraha vyaktiyoMmeM sAmAnya rUpase vyApa rahA upayoga to isa jIvakA lakSaNa hai 1 53 kSayodbhavo bhAvaH kSAyiko bhAvastasya vyaktI kevalajJAnadarzane gRhyete, kSayopazamajo mizrastasya ca vyaktayo matyAdijJAnAni catvAri matyajJAnAdIni trINi cakSurdarzanAdIni ca gRhyete tatraivopayogasAmAnyasya vRtteranyatrAvartanAt / tadyApi sAmAnyamupayogosya jIvasya lakSaNamiti vivakSitatvAt, tadvyakterlakSaNatve lakSaNasyAvyAptiprasaMgAt / vAhyAbhyaMtarahetudvayasannidhAne yathAsaMbhavamupalabdhuzcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayoga iti vacanAt / kSaya se utpanna huA bhAva kSAyika kahA jAtA hai| nau kSAyika bhAtroMmeM yahAM usake vizeSa vyaktirUpa kevalajJAna aura kevaladarzana do bhAva grahaNa kiye jAte haiM / tathA kamA~ke kSayopazama se utpanna huA mizrabhAva sAmAnyarUpa se aThAraha vyaktiyoMmeM vyApa rahA hai / kintu yahAM prakaraNa anusAra usa kSAyopazamikakI matijJAna Adi cAra vyaktiyAM aura kumatijJAna Adi tIna vyaktiyAM tathA cakSudarzana Adi tIna vyaktivizeSa isa prakAra daza mizrabhAva pakaDe jAte haiM / una do kSAyika bhAva aura daza kSAyopazamika bhAva isa prakAra bAraha vyaktivizeSoMmeM hI upayoga sAmAnyakI vRtti ho rahI hai| anya dAna, samyaktva, saMyamAsaMyama AdimeM upayoga sAmAnya nahIM vartatA hai / ataH una bAraha vyaktiyoMmeM vyApanevAlA sAmAnyarUpa upayoga isa prakaraNaprApta jIva tattvakA lakSaNa hai, aisA artha sUtrakarako vivakSita ho rahA hai / yadi sAmAnya upayogako lakSaNa nahIM kara usa upayogakI vizeSa vyakti ho rahe matijJAna yA kuzrutajJAna athavA cakSudarzana AdimeM se kisI eka vyaktiko jIvakA lakSaNa honA mAnA jAyagA to lakSaNake avyApti doSa ho jAnekA prasaMga hogA, jaise ki gaukA lakSaNa kapilapanA karanese avyApta AtI hai usI prakAra matijJAnako jIvakA lakSaNa banAnese pahile tIna guNasthAnoMtaka ke jIvoM meM yA kevala jJAniyoMmeM lakSaNa ghaTita nahIM hogA, cakSudarzanako hI jIvakA lakSaNa kaha dene se ekendriya, dvIndriya, trIndriya, jIvoMmeM tathA terave caudahaveM guNasthAnavAle AtmAoM yA siddhoM meM lakSaNa samanvaya nahIM honese lakSaNa avyApta ho jAyagA / zrI akalaMka devakRta rAjavArtika nAmaka Akara granthameM isa prakAra kathana kiyA gayA hai ki AtmabhUta aura anAtmabhUta do bahiraMga kAraNa aura anAtbhUta, AtmabhUta do antaraMga kAraNake yathAyogya sannidhAna honepara jJAtAdRSTA, AtmAke caitanyakA anvaya rakhanevAlA pariNAma vizeSa upayoga hai / isa prakAra sAmAnya upayogako jIvakA lakSaNa AmnAyase mAnA gayA calA A rahA hai 1 atra hi na caitanyamAtramupayogo yatastadeva jIvasya lakSaNaM syAt / kiM tarhi ? caitanyAnuvidhAyI pariNAmaH sa copalabdhurAtmano na punaH pradhAnAdeH caitanyAnuvidhAyitvAbhAva Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike prasaMgAt / na cAsAvahetuko bAhyasyAbhyaMtarasya ca hetoyasyopAttAnupAttavikalpasya sannidhAne sati bhAvAt / na caivaM pariNAmavizeSa upayogo matijJAnAdivyaktirUpaH pratipAdito bhavati yathAsaMbhavamiti vacanAt / tato darzanajJAnasAmAnyamupayoga iti sUktaM / akalaMka siddhAnta anusAra zrIvidyAnanda svAmI kahate haiM ki yahAM sUtrameM grAhya, agrAhya, saMpUrNa hI caitanya yA mAtra cetanA nAmakA atIndriya guNa to upayoga zabdase nahIM pakaDe gaye haiN| jisase ki vaha sAmAnya caitanya hI jIvakA lakSaNa ho jAya to kaunasA caitanya vizeSa upayoga hai ? isakA uttara to yaha hai ki jaise khaDuA, vAjU , kuNDala, haMsulI, Adi pariNAmoMmeM suvarNapanekA anvaya laga rahA hai, usI prakAra caitanyakA anvaya rakha rahA pariNAmavizeSa isa prakaraNameM upayoga liyA jAtA hai, aura vaha upayoga pariNAma to AtmAkA hai| kintu phira prakRti yA pRthvI Adika tasvoMkA nahIM hai / kyoMki jaDadravyoMkA pariNAma mAnanese upayogako caitanyakA anuvidhAna rakhanevAlepanake abhAvakA prasaMga hogA tathA baha caitanyAnuvidhAyI pariNAma ahetuka bhI nahIM hai / usake hetu vidyamAna ho rahe haiN| dekhiye, upAtta aura anupAtta vikalpoMko dhAra rahe bahiraMga kAraNake dvaya tathA abhyaMtara kAraNake dvayakA sannidhAna honepara vaha upayoga upajatA hai| upayogake bahiraMgakAraNa AtmabhUta aura anAtmabhUta do prakAra haiM / ghanAMgulake saMkhyAtaveM bhAga yA asaMkhyAtaveM bhAga kSetrako ghera rahI pudgala nirmita sparzana rasanA, Adi aura mana ye indriyAM to AtmabhUta haiM / pradIpa, aMjana, upanetra ( cazmA ) Adi anAtmabhUta haiM / tathA antaraMga kAraNoMmeM upayoga lagAnekA upayogI dravyayoga to anAtmabhUta kahA jAtA hai| aura bhAvayoga yA kSayopazamajanya labdhi to AtmabhUta abhyaMtara hetu hai| inameM kitane hI pradIpa Adi kAraNa to upAtta haiM, aura labdhi Adika kAraNa anupAtta haiN| eka bAta yaha bhI hai ki isa prakArakA pariNAmavizeSa upayoga kevala matijJAna yA avadhijJAna, Adi akelI vyaktisvarUpa nahIM kaha diyA gayA hai / kyoMki pUjya zrI akalaMkadevane upayogake lakSaNameM " yathAsambhavam " isa prakAra padaprayoga kiyA hai / tisa lakSaNake ghaTaka avayava padase sAmAnyarUpa karake sabhI darzana aura yAvanmAtra jJAna vyastarUpase upayoga ho jAte haiM / yaha DhaMga bahuta acchA kahA gayA hai / yahAMtaka sUtrake uddezya dalakA akalaMkalakSaNapUrvaka acchA nirUpaNa kara diyA gayA hai / sAmAnya upayogako jIvakA lakSaNa kahanA bahuta acchA hai / kiM punarlakSaNaM ? parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNaM / hemazyAmikayovarNAdivizeSavat / tadvividhaM AtmabhUtAnAtmabhUtavikalpAt / tatrAtmabhUtaM lakSaNamagneruSNaguNavat, 'anAtmabhUtaM devadattasya daMDavat / tatrehAtmabhUtaM lakSaNamupayogo jIvasyeti pratipattavyaM / kisIkA prazna hai ki vidheya dalameM paDe huye lakSaNakA phira kyA lakSaNa hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI uttara karate haiM ki pararaparameM eka dUsarese bandharUpa yA abandha rUpa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH sammizraNa ho jAne para vivakSita padArthakA jisa dharma yA dharmI padArthakarake bhinnapanA pradarzita karAyA jAtA hai, vaha lakSaNa hai / jaise ki suvarNa aura kAlimAkA varNa gurutva, kAnti, AdikI vizeSatAyeM lakSaNa haiM / bhAvArtha -- sonemeM cAMdI, tAMbA, yA kiDa, kAlimA, mila rahI hai, aisI dazAmeM nyAriyA vizeSa raMga yA kasanA athavA tApajanyakAnti Adi lakSaNoMse suvarNake bhAga aura kAlimAke bhAgakI parIkSA kara letA hai / jJAna yA sUryaprakAzake pahile sabhI padArtha ajJAna andhakArakI avasthA meM ghula mila rahe haiM / unameMse lakSaNa dvArA hI niyata padArthoM kA parijJAna kiyA jA sakatA hai| kSa AtmabhUta aura anAtmabhUta vikalpase do prakArakA hai| una do prakAroMmeM agnike uSNatva guNa ( paryAya) ke samAna jo vastuke zarIrameM tadAtmaka hokara praviSTa ho rahA hai vaha to AtmabhUta 'hai aura jo devadatta ke lakSaNa daNDasamAna vastumeM tAdAtmya rakhakara opapota nahIM ho rahA hai, vaha anAtmabhUta lakSaNa hai / tina AtmabhUta, anAtmabhUta, lakSaNoMmeM yahAM jIvakA upayoga lakSaNa to 1 AtmabhUta hai aisA samajhanA cAhiye / lakSaNa 55 nAtmabhUto jIvasyopayogI guNatvAdagneruSNavaditi cenna, ekAMtabhedanirAkaraNasyoktatvAguNaguNinoH, guNinaH kathaMcidabhinnasyaiva guNatvopapatteranyathA guNaguNibhAvavirodhAt ghaTapaTAdivat / sarvathA bhinnameva lakSyAlakSaNaM daMDAdivat iti cenna, anavasthAprasaMgAt / lakSaNAdvibhinnaM lakSyaM kutaH sidhyet ? lakSaNAMtarAccettatospi yadi tadbhinnaM tadA lakSaNAMtarAdeva sidhyedityanavasthA / sudUramapi gatvA yadyabhinnAllakSaNAtkutazcittatsidhyet tadA na saMvai lakSaNaM lakSyAdbhinnameva / 1 1 vaizeSikA jainoM ke Upara kaTAkSa hai ki jIvakA lakSaNa upayoga to usakA AtmabhUta lakSaNa nahIM hai / ( pratijJA vAkya ) guNa honese ( hetu ) agnike uSNa guNasamAna ( anvaya dRSTAnta ) arthAt -- guNIse guNa sarvathA bhinna hotA hai / tabhI to AdyakSaNameM dravyake rahate huye bhI guNa nahIM upajane pAte haiM / agni dravyase uSNa guNa bhinna hai / usI prakAra AtmAse jJAnopayoga, darzanopayoga, I bhinna hote huye anAtmabhUta haiM / koI lakSaNa AtmabhUta nahIM ho sakatA hai / ghaTaka lakSaNa kalaza karanA vyartha hai / aba AcArya kahate haiM ki yoM vaizeSikoM ko nahIM kahanA caahiye| kyoMki guNa aura guNI ekAnta rUpase bheda honeke nirAkaraNako hama kaha cuke haiM / guNI dravyase kathaMcit abhedako prApta ho rahe padArthako guNapanA vyavasthita hogA / anyathA yAnI dUsare prakAroMse guNaguNIbhAvakA virodha hai / jaise ghaTaka lakSaNa paTa nahIM ho sakatA hai, athavA sahyakA lakSaNa sarvathA huA vindhya parvata nahIM ho sakatA hai / ghaTakA guNa sarvathA bhinna paTa nahIM hai / saguNa parvata bhI nahIM hai / sarvathA bheda to jaDa padArtha aura caitanyakA hai / kintu inameM lakSyalakSaNabhAva yA guNaguNIbhAva nahIM mAnA gayA hai / isapara naiyAyika yA vaizeSika yadi yoM kaheM ki jaise puruSase daNDa nyArA hai, devadattase kuNDala bhinna hai, indradattakA kAlITopIke sAtha sarvathA bheda hai, kintu inameM lakSya Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArtika lakSaNabhAva hai / ataH daNDa Adikake samAna lakSaNa to lakSyase sarvathA bhinna hI hotA hai / bhalA abhinna padArtha svayaM apanA hI parijJApaka kyA hogA ? granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kAraNa ki anavasthA doSa ho jAnekA prasaMga AtA hai| dekhiye, - lakSaNase vizeSa rUpakara bhinna paDA huA lakSya bhalA kaise siddha hogA? batAo, bhinna lakSaNase jAnoge ? aura prakRta lakSyake nyAre lakSaNako yadi nyAre anya lakSaNoM se jAnoge taba to vaha lakSaNa bhI apane lakSyarUpa lakSaNase bhinna hI hogA, phira usako bhI tIsare, cauthe, Adi lakSaNoMse hI siddha kara pAoge / yahI to anavasthA doSa hai| bhinnabhinna paDate cale jA rahe padArthoM se prakaraNa prApta lakSaNoMkI jJapti karanA asambhava bana baitthegaa| hAM, bahuta dUra bhI jAkara yadi kisI abhinna ho rahe lakSaNa se usa aprasiddha lakSaNarUpa lakSyako sAdhoge taba to sabhI lakSaNa lakSyase bhinna hI hote haiM, yaha tuma vaiziSikoMkA ekAnta Agraha nahIM vyavasthita huA / dUra jAkara jaise lakSyalakSaNameM abheda mAnanA anivArya paDa gayA, usI prakAra prathama hI se kyoM nahIM kathAMcet bhedAbhedakA Azraya pakaDa liyA jAtA hai ? dIrghadarzitAse kAma lo, dIrghasUtritA se nhiiN| tathA yadi prasiddhaM tallakSaNaM lakSyasya prajJApakaM tadA kutastatmasiddhaM ? svalakSaNAMtarAditi cettadapi svalakSaNAMtarAdityanavasthA / sudUramapyanusRtya yadi lakSaNaM svarUpata eva prasidhdyettadAna sakalaM bhinnameva lakSaNaM lakSaNasya svAtmabhUtalakSaNatvAt / na cAmasiddhaM kiMcitkasyacillakSaNamiti prayogAt / __ dUsarI bAta yaha hai ki sarvathA bheda pakSameM lakSya bhI lakSaNa ho jAya aura lakSaNa bhI lakSya bana baiThe isako kauna roka sakatA hai ? svataMtra ho rahe udAsIna phakkaDoMkI svacchandapravRtti roke rukatI bhI to nahIM hai / yadi yaha sthUla siddhAnta mAnA jAya ki vaha prasiddha padArtha hI usa aprasiddha lakSyakA lakSaNa ho rahA saMtA usakA prakRSTa jJAna karA detA hai, taba to hama jaina pUchege ki usa lakSaNakI siddhI kaise karoge ? batAo, yadi usa lakSaNake svakIya lakSaNAntara se usako prasiddha mAnA jAyagA, taba to vaha lakSaNAntara bhI apane nyAre lakSaNAntarase prasiddha hogA aura usa cauthI koTike lakSaNakI prasiddhi bhI pAMcave Adi lakSaNoMse hogI, isa taraha jijJAsA bar3hate baDhate anavasthA bana baiThegI / atyadhika dUra bhI calate calate anavasthAke nivAraNArtha yadi lakSaNako nijasvarUpase hI prasiddha kara liyA jAyagA taba to sampUrNa hI lakSaNa bhinna hI hote haiM, yaha Agraha nahIM calA / dasavIM, bIsavIM koTipara jAkara lakSaNakA svAtmabhUta dharma hI lakSaNa ho gayA / jo padArtha adyAvadhi kisIke yahAM prasiddha nahIM hai, vaha to koI bhI kisIkA bhI lakSaNa nahIM ho sakatA hai / isa prakAra saba koI kaha rahe haiM / ataH koI lakSaNa bhale hI lakSyase bhinna hoya, kintu sabhI lakSaNa to lakSyase bhinna nahIM haiN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH tababhinnameva lakSyAllakSaNamagneruSNAdivaditi cenna, viparyayaprasaMgAt / tAdAtmyAvizeSepyAtmopayogayoragnyoSNayorvopayogAdireva lakSaNamAtmAdeH na punarAtmAdirupayogAderiti niyamahetvabhAvAt / prasiddhatvAdupayogAdilakSaNamiti cet , kiM punarAtmAdiraprasiddhaH tathopayogamekaM kathamAtmopayogayoragnyuSNayorvA tAdAtmyaM prasiddhAprasiddhayoH sarvathA tAdAtmyavirodhAt / koI abheda ekAMtavAdI kahatA hai ki sarvathA bhedavAdameM doSa AtA hai, taba to lakSyase lakSaNa abhinna hI mAna liyA jAya / jaise ki agnike uSNa, dAhakatva, pAcana, Adi lakSaNa abhinna haiM, jaina jana AtmAse upayogako kathaMcit abhinna mAnate hI haiM, hamAre kahanese sarvathA abheda mAnaleveM / aba AcArya kahate haiM, yaha to na kahanA / kyoMki sarvathA abheda pakSameM viparIta honekA prasaMga ho jaaygaa| lakSya bhI lakSaNa bana baitthegaa| jaba ki donoM eka hI haiM, AtmA aura upayoga athavA agni aura uSNatAke tAdAtmyakA koI antara na rahate huye bhI upayoga, uSNatA Adika hI AtmA, agni, Adikake lakSaNa ho jAya, kintu phira upayoga, uSNatA, Adike lakSaNa AtmA, agni, Adi na hoya isa tumhArI bAtakA niyama karAnevAlA tumhAre pAsa koI hetu nahIM hai / yadi tuma yoM kaho ki abhinna ho jAnese kyA huA ? prasiddha honese upayoga, uSNatA, Adika hI lakSaNa haiN| aura aprasiddha huye AtmA, agni, ye lakSya haiM / yoM kahanepara to hama jaina pUchege ki kyoMjI, phira AtmA adika kyA aprasiddha haiM ? usa upayogake anusAra to ve eka hI haiM / jaba ki Apane upayoga aura AtmAkA abheda mAna liyA hai, to donoM hI prasiddha yA donoM hI aprasiddha ho sakeMge / tadAtmaka do padArthoM meM eka prasiddha aura dUsarA aprasiddha yaha to ho nahIM sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki prasiddha ho rahe upayoga aura aprasiddha ho rahe AtmA athavA aprasiddha ho rahI agni aura prasiddha ho rahe uSNa guNakA bhalA tAdAtmya bhI kaise ho sakatA hai ? kyoMki prasiddha aprasiddha do padArthoM meM sarvathA tAdAtmya honekA virodha hai / tumako svayaM kaNThokta unakA kathaMcit bheda mAnanA pddaa| na caikAMtenAprasiddhasya lakSyatvaM kharaviSANavat / nApi prasiddhasyaiva lakSaNavat kathaMciprasiddhasyaiva lakSyatvopapatteH dravyatvena prasiddhasya hi vanheragnitvenApasiddhasya lakSyatvamupalabdha dravyasya ca sattvena prasiddhasya dravyatvenApasiddhasya lakSyatvamupapadyate satopi vastutvena prasiddhasyAsattvavyatirekeNApasiddhasya lakSyatvamupalakSyate nAnyathA / na caivamanavasthA kasyacitkacintrirNayopalabdheH / sarvatrAnirNayasya vyAhatatvAt tasyaiva svarUpeNa nirNayAt / tadanirNaye vA kathaM srvtraanirnnysiddhiH| eka bAta yaha bhI hai ki tumane aprasiddhako lakSya aura prasiddhako lakSaNa kahA thA, vaha to ThIka nahIM dIkhatA hai| kAraNa ki jo padArtha ekAMta rUpase yAnI sarvAMga svarUpase aprasiddha hai vaha to kharaviSANake samAna lakSya nahIM bana sakatA hai tathA sarvathA ekAnta rUpase prasiddha ho rahe hI padArthako lakSyapanA nahIM hai, jaise ki prakaraNameM donoM vAdI prativAdiyoMke yahAM prasiddha ho rahA lakSaNa usa samaya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike lakSya nahIM mAnA jAtA hai| hAM kathaMcita aprasiddha aura kisI apekSA prasiddha ho rahe hI arthako lakSyapanA banatA hai | dekhiye, agni uSNa hai isa prakAra vizeSa vyaktiyoM svarUpa vahni kA ajJAna rakhanevAle kisI avyutpanna ke sanmukha kisI jJAnIne agnikA uSNatva lakSaNa kahA, yahAM dravyapanese prasiddha ho rahe aura agnipanese nahIM prasiddha ho rahe hI analako lakSyapanA dekhA gayA hai / pazupanese prasiddha ho rahI gAyakA lakSaNa zrRMgasAsnAvattva kara diyA jAtA hai| agniko dravya samajha rahe yA gAyako sAmAnyarUpase pazu yA jIva samajha rahe mugdhake prati vaktA dvArA uSNapanA yA sIMga, sAsanAsahitapanA, lakSaNa kA sArthaka hai / jo dravyarUpase yA vasturUpase bhI ukta padArthoM ko nahIM samajhatA hai usakI vahAM bhI satapane karake bana rahA hai / tabhI "" Avazyaka cikitsA nyArI hai / aisI dazAmeM agnikA dravyapanA prathama samajhAne yogya hai| prasiddha ho rahe aura dravyapane karake aprasiddha ho rahe dravyako lakSyapanA saddravyalakSaNam " kahanA samucita pratIta hogA / yadi utpAda, vyaya, dhaunyase sahitapana rUpa satva bhI kisIko jJAta na hoya to phira usa satko hI lakSya banAo / kintu vastupane karake prasiddha ho rahe aura asat panakI bhinnatA karake aprasiddha ho rahe aise satko lakSyapanA dekhA jA rahA hai| anya prakAroM se lakSyapanA nahIM banatA hai / arthAt1 -uddiSTa padArthakA hI lakSaNa kiyA jA sakatA hai aura nAmanirdeza to kisI na kisI nirNIta dharma se yukta ho rahe padArthakA kiyA jAyagA / dravyatva dharma se prasiddha ho rahI agnikA lakSaNa uSNatva ho sakatA hai / yadi kisIko agnimeM uSNapanake samAna dravya bhI aprasiddha hoya to dRzyamAna yA sambhAvyamAna agnikA satpane karake prasiddha ho cukanA hai| jo usa agnirUpa padArthako kharaviSANa Adi asat padArthoM se bhinna samajhatA huA sat samajha rahA hai usa sAmAnya sat arthako dravyapane karake lakSita kiyA jA sakatA hai| satpane kA bhI vahAM nirNaya nahIM hai to kamase kama usameM vastupane kI prasiddhI to avazya ho cukanI cAhiye / avastu satpanA nahIM dikhAyA jAyagA / vastupanA bhI yadi nirNIta na hoya to artha kriyAkAritva lakSaNa karake usa sarvanAma vAcya ardhakI prasiddhi ho cukanA Avazyaka hai / uttarottara dasavIM, bIsavIM, koTipara pahuMcate huye aprasiddhi banI rahegI to aisI dazAmeM usa lakSyakA lakSaNa nahIM bananA cAhiye / saumIM koTipara jAkara bhI yadi lakSya kisI aMzase prasiddha hogayA hai to usase uralI orake ninyAnave lakSyoMko sulabhatAse kathaMcit prasiddha banAyA jA sakatA hai / asaMkhya koTipara pahuMkara bhI kathamapi nahIM prasiddha huyeko to kinhIM bhI anya upAyoM karake lakSyapanA nahIM bana pAtA hai / yadi koI yoM kaTAkSa kare ki isa prakAra cauthI, bIsavIM, saumI, Adi koTiyoMtaka pahuMcate pahuMcate kahIM bhI Age calakara ThaharanA nahIM hone se anavasthA ho jAyagI, AcArya kahate haiM ki yoM to na kahanA / kyoMki kisI na kisIko Age calate huye kahIM na kahIM to nirNaya honA dekhA jA rahA hai| manuSya bahuta dUra calakara bhI dharmIke kisI aMzako nahIM jAna pAyA hai, aisA kahanevAle nijalopI zUnyavAda ke gupta carake sanmukha lakSaNavAkya bolanA I pauMgA 58 usa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH araNyarodanake samAna vyartha hai / thoDIsI bhI buddhiko rakhanevAlA jijJAsu puruSa vIsavIM, paMcAsavIM, to kyA cauthI, pAMcavI, koTipara hI dravyapana, sattva, vastutva, ina sAmAnya dharmoM karake lakSya dharmIkA nirNaya kara cukA pratIta ho jAtA hai / lakSyaNIya padArthako sat , dravya, yA vastu samajha rahe bubhutsuke liye upakArI vaktA dvArA lakSaNa vAkya karake vizeSa aMzoMkI vyutpatti karA dI jAtI hai / layalakSaNabhAvako svIkAra karanevAloMke yahAM sabhI padArtha, dravya, vastu, AdimeM bhI anirNaya banA rahe yaha vyAghAta doSayukta vacana hai| sabako mAnakara punaH usameM nahIM nirNaya honeko kaha rahA puruSa kahIM na kahIM nirNayako avazya svIkAra karatA hai / ataH hamako kisIkA bhI nirNaya nahIM hai yoM kahanevAlA puruSa " mAtA me vandhyA " ke samAna svavacanakA vighAta kara rahA hai| usa puruSako usa sarvatra anirNayakA hI apane anirNayasvarUpa karake nirNaya ho rahA hai| yadi usa anirNayakA / apane anirNaya DIla karake bhI nirNaya honA nahIM mAnA jAyagA to sarvatra anirNayakI siddhi kaise ho sakatI hai ? arthAt-seyamubhayataH pAzArajjuH, anirNayakA anirNaya mAnA jAya to bhI kahIM na kahIM nirNaya honA bana jAtA hai| anirNayakA anirNaya hI to nirNaya hai / do naJ lagA denese usakA sadbhAva A jAtA hai aura yadi anirNayakA nirNaya mAnA jAya taba to sulabhatAse kahIM na kahIM nirNaya ho rahA saba jAtA hai / ataH sarvatra anirNaya kahanA vyAghAta doSayukta hotA huA usI prakAra chalapUrNa vacana hai jaise ki koI mImAMsaka yA bauddha vidvAn vItarAga puruSakA niSedha karaneke liye yaha yukti detA hai ki bahutase sarAga, DhoMgI, bakabhakta, puruSa bhI vItarAga sajjanake samAna ceSTA karate haiM aura vItarAga puruSa bhI kadAcit paDhAte, prAyazcitta dete, pramoda bhAvanA pAvate huye, 'sarAga puruSoMke samAna ceSTA karate haiM / bAta yaha hai ki yaha kevala kapaTamAtra hai / vaha vidvAn avazya hI vItarAga aura sarAgake antastalapara pahuMcakara unake lakSaNoMko pahicAnatA hai tabhI to vItarAga bhI sarAgake samAna ceSTA karate haiN| yaha sAdRzya mUlaka vAkyako kahatA hai / mulammA soneke samAna dIkhatA hai, cAMdI sIpake samAna bhAsatI hai| kRtrima, akRtrima, muktAphala ekase dIkhate haiM, yoM vakhAnanevAlA puruSa asalI, nakalIkI parakha karanA avazya jAnatA hai / siddhAnta yaha hai ki sarvathA aprasiddha hI lakSya nahIM hai / kathaMcit prasiddha aura kathaMcit aprasiddhako lakSya kahanA yuktipUrNa jacatA hai| ___ sarvathA prasiddhaM lakSaNamityapyayuktaM, vRttadrAdhimAdinA prasiddhasya daMDasya kaizcidurupalakSyaivizeSairamasiddhasyApi devadattalakSaNatvapratIteH / na hi pratikSaNapariNAmaH svargaprApaNazaktyAdi sarvathA sarvasya kenacidupalakSayituM zakyate / . AkSepakArane pahile yaha bAta kahI thI ki ekAnta rUpa se aprasiddha ho rahA padArtha lakSya hotA hai aura sabhI prakAroM se prasiddha ho rahA padArtha lakSaNa huA karatA hai| hama pahile la,yake sarvathA aprasiddha ekAntavAdakA nirAkaraNa kara cuke haiM / kathAMcat ( bahubhAga ) aprasiddha aura kathaMcit Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike raamanand annnnnnnnnnnnnnnnnmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ( ekabhAga ) prasiddha padArtha hI lakSya ho sakatA hai / kahIM kahIM padArthake eka bhAgako bhI lakSya banAyA jA sakatA hai tathA sabhI prakAroMse prasiddha ho rahe padArthako lakSaNa kahanA isa prakAra unakA dUsarA Agraha bhI yuktiyoMse rItA hai / kyoMki gola AkAra, lambAI, kaThoratA, sundaratA Adi dharmoM karake prasiddha ho rahe phira bhI kaThinatA se dekhane meM AveM aise kinhIM lapalapApana, sArabhAga ( jauhara ) mUlya, bAMsakI jAti, Adika vizeSatAoM karake aprasiddha bhI ho rahe daNDako devadattakA lakSaNapanA pratIta ho rahA hai| tabhI to lakSaNa kara cukanepara bhI parIkSA karanA Avazyaka ho jAtA hai / devadattakA DaNDA kitane mUlyakA hai ? kisa dezakA hai ? Thosa hai yA polA hai ? DaNDekI ina sabhI bAtoMko prasiddha rUpase jAna lenA kaThina kArya hai / bauddha matAnusAra sampUrNa padArthIko kSaNika mAnA gayA hai, jaina bhI RjusUtranayase sarvako kSaNavartI mAnate haiM / dAna, pUjana, Adi karanevAle jIvameM svarga prApta karanekI zakti mAnI gayI hai| bIjameM hajAroM, lAkhoM, asaMkhya, pIDiyoMtaka saMtAna pratisaMtAnarUpase aMkurako utpanna karanekI kurvadrUpatva zakti mAnI gayI hai / sabhI dekhe jA rahe samvRttisatya dRzyamAna skandhoMko bauddhoMne yathArtharUpase paramANu svarUpa svIkAra kiyA hai| bhAvArtha-sabhI padArthoM meM ekAntarUpase vizeSatAyeM ghusI huI haiN| saMsAramai aneka mAyAcArI jIvadayAkA prayoga karate haiN| na jAne kina kina asaMkhya avaktavya abhiprAyoMko lekara jIva bhramaNa kara rahe haiM / koI kapaDA do varSataka calatA hai taise hI koI vastra do, cAra, dasa, bIsa dinataka kamatI baDhatI TikAU hote haiN| kaI hRSTa, puSTa, zarIravAle. puruSoMkI mRtyuyeM sunI jAtI haiM / aura durbala, patale, cirarogI, ardogagrasta laMgaDe, kuSThI puruSa bIsoM varSataka jIvita bane rahate dekhe jA rahe haiM / kitanI hI ghaDiyoMko dasa, vIsa varSataka nahIM sudharavAnA paDatA hai / sAthameM vaisI hI ghaDiyoMko eka eka mahInemeM ThIka karAnA paDatA hai / banArasakA jala kisI kisI vyaktiko prakRti ke anukUla nahIM paDatA hai / sAthameM anya vyaktiko hRSTa, puSTa, baliSTa, banA detA hai / bAta yaha hai ki sampUrNa padArthoM ke antaraMga kSaNasthAyIpana, svargaprApaNazakti, Adi svabhAveMkA sabhI prakAra sabhI jIvoMmeM kisI bhI jIva karake jAnane ke liye sAmarthya nahIM hai| ataH sarvathA prasiddha ho rahe padArthako hI lakSaNa kahanA ucita nahIM hai / sarvajJa devake sanmukha to lakSaNa karanekI AvazyakatA hI nahIM hai / jinako lakSaNake dvArA lakSyakA bodha karAyA jAtA hai ve pratipAdya aura pratipAdaka donoM bhI lakSaNake sampUrNa svabhAvoMkA nirNaya kara cukanavAle nahIM hote haiN| ataH lakSaNa bhI bahutase sUkSma aMzoMmeM aprasiddha hai, phira bhI sthUla aMzoMkI prasiddhike anusAra vaktA, zrotAoMke yahAM prasiddha ho rahA lakSaNa mAna liyA jAtA hai / Uparase sadRDha dIkha rahe zarIrameM bhI koI roga yA nirbalatAkA aMza chipA huA hai / athavA zaktizAlI prabala kAraNa juTa jAnepara usI samaya paristhiti anusAra bana jAtA hai / rogI koDhI jIvoMmeM bhI AyuSya karma yA niyata haDDioMkA dRDhapanA varta rahA hai| kAzIke jalavAyumeM bhI kisI prakRtivAle zarIrako poSaNa karane ke aMza vidyamAna hai aura dUsare zarIrako saroga banAneke zaktibhAga usameM pAye jAte haiN| sarvajJake atirikta kisI bhI jIvako kisI bhI padArthake saMpUrNa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takhArthacintAmaNiH commmmmmmmmmmm aMzoMkA parijJAna nahIM ho pAtA hai / na jAne kisa nimittase kahAM kyA naimittika bhAva upaja baiThe / uSNatA zItatAkA mizraNa vizeSa honepara kisIko zIghra zleSma ( jukAma ) ho jAtA hai| jisase ki seroM rasa, rudhira, Adiko nAsikA dvArase nikAlane yogya vakkhara sArikhe kaphako banAneke liye upayogI yaMtrAlaya ( kArakhAnA ) zarIrameM bana jAtA hai| sarvathA hRSTapuSTa nIroga zarIrameM plega haijA, Adi chUta bImAriyoMkA prasaMga milane para usI samaya zarIrameM mahAroga utpAdaka aMza upaja jAte haiN| zuddha dravyoMke atirikta anantAnanta zeSa rahe jIva aura zarIra, anna, jala Adika padArtha to nimittoMke milate hI jhaTa naimittika pariNAmoMko banAneke liye muMha bAMaiM baiThe rahate haiN| jaise ki lokameM nAIko dhobIkI, dhobIko koriyAkI, koriyAko baDhaIkI, baDhaIko kisAnakI, kisAnako sAhukArakI, sAhUkArako rAjAkI, rAjAko adhyApakakI, adhyApakako dUkAnadAnadArakI, dUkAnadArako nyAyAlayakI, nyAyAlayako aparAdhiyoMkI, ityAdika rUpase parasparameM eka dUsarekI AvazyakatAyeM paDa rahIM haiM, usI prakAra jaDa padArtha pudgaloMmeM bhI parasparakI apekSA rakhate huye aneka pariNAma ho rahe haiN| bAdala AnA, vRSTi honA, bijalI camakanA, RtuyeM badalanA, sUryakA ekasau caurAsI galiyoMpara ghUmanA, candrodaya honA, pRthvIke garbhameM vikAra honA AMdhI, gaganadhUri, kUDA, kacarA, mala mUtrakA saDanA ityAdika pariNAma aneka skandhoMko bhinna bhinna pariNAma banAneke upayogI nimitta kAraNa banA dete haiM / una nimittakAraNa skandhoMse jIva yA zarIra athavA jaDa padArthoM meM vibhinna pariNatiyAM varttatI rahatI haiM jo ki kisI vRkSake puSpoMkA udgama karAtI haiM, kahIM phala lagAtI haiM, kahIM pattoMko jhADatI haiM, RtuoMke yogya kuttA, gadhA, bhaiMsA, Adike kAmavikAroMko utpanna karAtI haiM / Ama, kharabUjA, kakaDI, amarUda, lukATa, AlUbukhAre, anAra, Adi phaloMko ugAtI haiM / kahIM dakSiNa dezameM caitramAsameM jvAra pakatI hai, jaba ki uttara prAntameM agahana mAsameM hI paka jAtI hai| giranArajI prAntameM mAgha mahIne meM hI kharabUjAkA phalakAla ( phasala ) A jAtA hai, kintu AgarA, sahAranapUrakI ora jeThameM aura lakhanaUmeM vaisAkha mahInemeM unakA phalakAla hai| kitane hI prAntoMmeM Amraphala caitra vaisAkha meM hI phalita ho jAtA hai / aneka sthAnoMpara ASADha sAvana meM unakA pakanA prArambha hotA hai / kucha Amra vRkSoMkI aisI jAtiyAM haiM, jinameM bhAdoMmeM baura Akara kArtikameM pakanA prArambha hotA hai / koI koI Ama pUSa mAhameM bhI pakate haiM / ityAdika sampUrNa kAryakAraNabhAva nimitta naimittikoMkI yogyatA milanepara vyavasthita ho rahe haiM / jIva yA pudgaloMmeM baDI zakti hai / " kAle kalpazate'pi ca gate zivAnAM na vikriyA lakSyA, utpAto'pi yadi syAtrilokasambhrAntikaraNapaTuH " isa vAkyase dhvanita hotA hai ki eka choTAsA skandha bhI macalakara tIna lokako lauTa pauTa karanekI sAmarthya rakhatA hai / zuddha dravyoMke atirikta anantAmanta dravyoMko vaha uthala puthala kara sakatA hai / padArtho meM prasiddha, aprasiddha, kAryakArI, akAryakArI aneka svabhAva bhare huye haiM / ataH lakSaNako sarvathA prasiddha hI aura lakSyako sarvathA aprasiddha hI kahanA nyAyocita nahIM hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike yadi punaryena rUpeNa prasiddho daMDAdistena lakSaNaM, devadattazca yena rUpeNApasiddhastena lakSya iti pratIteH prasiddhasya lakSaNatvamaprasiddhasya tu lakSyatvamiti mataM, tadA kathaM lakSyalakSaNayostAdAtmyaikAMtaH syAviruddhadharmAdhyAsAt / tataH kathaMcidbhinnayorabhinnayozca lakSyalakSaNabhAvaH pratItisadbhAvAt sarvathA virodhAbhAvAta, anyathA lkssylkssnnshuunytaaptteH|| yadi phira AkSepa karanevAle tumhArA yaha mantavya hoya ki jisa svarUpa karake daNDa, TopI, kuNDala, Adika prasiddha ho rahe haiM, usa prasiddha svarUpa karake ve daNDa Adika lakSaNa haiM, apane aprasiddha svarUpoM karake daNDa Adika lakSaNa nahIM haiM tathA usI prakAra jisa svarUpakarake devadatta aprasiddha ho rahA hai usa aprasiddha svabhAvakarake hI devadatta lakSya mAnA gayA hai, apane prasiddha ho rahe svabhAvoM karake devadatta lakSya nahIM hai / kyoMki isa prakAra lokameM bAlaka, bAlikAoMtakako pratIti ho rahI hai / sampUrNa jana prasiddha ho raheko lakSaNapanA iSTa karate haiM aura aprasiddha ho raheko to lakSyapanA samajhA jA rahA hai| aisA mantavya honepara AcArya kahate haiM ki taba to Apa acchA kaha rahe haiM, kintu aisI abhedakI dazAmeM aprasiddha lakSya aura prasiddha lakSaNakA ekAntarUpase tAdAtmya bhalA kaise hogA ? kyoMki prasiddhi aura aprasiddhikI apekSA lakSaNa aura lakSyameM viruddhadharmIkA adhikAra jama rahA hai / tisa kAraNase jaise prasiddhi aprasiddhike ekAntako Apane lakSaNa aura lakSyameM se uThA liyA hai, usI prakAra abheda ekAntako bhI nikAla dIjiyegA / taisA hojAnese kathaMcit bhinna aura abhinna horahe do padArthoM meM lakSyalakSaNabhAva banegA / kathaMcit bhinna abhinna athavA kathaMcit prasiddha aprasiddha padArthoM meM hI lakSyalakSaNabhAvako pramANoMse siddha karanevAlI pratItiyAM vidyamAna haiN| isa siddhAntameM sabhI prakAroM se kisI bhI prakArase virodha doSakA abhAva hai, anyathA yAnI ukta " kathaMcit svarUpa jIvana rasAyanakA atikramaNa kara dUsare prakAroMse lakSyalakSaNabhAva mAnA jAyagA taba to lakSya aura lakSaNa donoMke zUnyapanakA prasaMga ho jAyagA / jaise ki agni aura uSNatAkA bheda mAnanepara naiyAyikoMke yahAM agnisvarUpa AdhArake vinA nirAdhAra horahI uSNatA to mara jAyagI aura uSNatAse rItI agni bhI svabhAvoMse rahita horahI zUnya ho jAyagI / sarvathA abheda pakSameM bhI jJAnakA nAza ho jAnese AtmAkA nAza avazyambhAvI hai / aisI dazAmeM jagatse lakSyalakSaNabhAva sarvathA uTha jAyagA / saMvRtyA lakSyalakSaNabhAva iti cenna, saMvRtterupacAratve mukhyAbhAve'nupapatteH / mRSAtve na saMvRttirnAma yayA tadbhAvaH sidhyet / vicAratonupapadyamAnA vikalpabuddhiH saMvRtiriti cet, kathaM tayA lakSyalakSaNabhAvastasya tatrAvabhAsanAditi cet siddhastarhi bauddho lakSyalakSaNabhAvaH tadvadabauddhopi kiM na sidhdyet ? vikalpAdahibhUtasyAsaMbhavAt iti cenna, tasyAsaMbhave vikalpaviSayatvAyogAt / na ca sarvo vikalpaviSayo saMbhavanneva sambhavato'pi vikalpaviSatvopapateH pratyakSaviSayavat sarvo vikalpo saMbhavadviSayo kikalpatvAnmanorAjyAdivikalpavaditi cet, sarva pratyakSa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 63 masaMbhavadviSayaM pratyakSatvAt kezoDukapratyakSavaditi kiM na syAt / pratyakSAbhAso'saMbhavadviSayo dRSTo na pratyakSamiti cet tarhi vikalpAbhAsosaMbhavadviSayo na vikalpa iti samAnaH prihaarH| bauddha kahate haiM ki jagatmeM se vAstavika lakSyalakSaNabhAva uThajAya koI kSati nahIM hai| Apatti jitanI zIghra Tale utanI acchI hai / sthUlabuddhivAle jIvoMne kalpanA karake lakSyalakSaNabhAva gaDhaliyA hai / dekho, kabhI devadatta bhI daNDakA lakSaNa ho jAtA hai| devadattako jAnanevAlA puruSa kadAcit ajJAta aprasiddha DaNDeko devadattadvArA cInha letA hai| agni karake bhI ajJAta uSNatA lakSya ho jAtI hai / " kahIM nAva laDhA para aura kahIM laDhA nAva para" isa nItike anusAra ratnase rAjA aura rAjAse ratnakA lakSya kara athavA guNase guNI aura guNIse guNakA lakSaNa kara liyA jAtA hai| vacanase vaktAkI aura vaktAse vacanakI yA pustakanirmAtAse pustakakI aura pustakase pustaka nirmAtAkI jAMca ho jAtI hai / ataH lakSya yA lakSaNa koI niyata padArtha nahIM haiM |vyvhaarmeN kalpanA cAhe jaisI karalo, koI bAlaka apane kAThake khilauneko yA DaNDeko ghoDA kahe etAvatA kyA vaha vastubhUta ghoDA hokara apane Upara caDhAtA huA azvavArako abhISTa sthAnapara le jA sakatA hai ? kabhI nahIM / aba AcArya kahate haiM ki yaha to bauddhoMko nahIM kahanA cAhiye / kyoMki saMvRtti yadi upacAra svarUpa mAnI jAyagI taba to mukhyapadArthako svIkAra kiye vinA vyavahAra banatA nahIM hai| ataH vyavahAra se lakSyalakSaNabhAva mAnane vAle ko mukhya lakSyalakSaNabhAva bhI mAna lenA anivArya pddegaa| mukhya ghoDA yA siMha jIvoMke hone para hI bAlaka yA madArI khilaunemeM ghoDA, siMha, hAthI, kI kalpanA kara letA hai| sarvathA asat kharaviSANakA kahIM upacAra hotA huA nahIM dekhA gayA hai / yadi saMvRttikA artha bauddha jhUThA, asat padArtha kareMge taba to vaha saMvRttikalpanA nAmamAtrako bhI nahIM huI, jisa saMvRttise ki vaha lakSyalakSaNabhAva sAdha diyA jAya / paramArthabhUta padArthase viparIta paDa jAneke kAraNa jhUThI saMvRtti kucha bhI nahIM ho sakatI hai| yadi bauddha vicAroMse nahIM siddha ho rahI vikalpabuddhiko saMvRtti kaheMge taba to hama jaina pUchege ki vaisI vastuko nahIM viSaya karanevAlI usa vikalpabuddhirUpa saMvRttise bhalA lakSyalakSaNabhAva kaise siddha ho sakegA ? tumhI vicAro / AkAzameM kalpita bhUmipara upavana nahIM khaDA kiyA jA sakatA hai| punarapi bauddha yadi yoM kaheM ki hama kyA kareM usa vikalpabuddhimeM usa lakSyalakSaNabhAvakA vyavahArI jIvoMko pratibhAsa ho rahA hai, yoM kahanepara to hama jainoMko kahanA paDegA ki taba to antaraMga buddhimeM ArUDha ho rahA lakSyalakSaNabhAva siddha ho cukaa| basa, usI dRSTAntake anusAra vikalpabuddhise atirikta bahiraMga vastubhUta bhI lakSya lakSaNabhAva kyoM nahIM siddha ho jAyagA ? phira bhI bauddha yadi yoM kaheM ki vyavahAra vikalpanAoMse bahirbhUta lakSyalakSaNabhAvakA asambhava ho jAnese abauddha lakSyalakSaNabhAva koI nahIM hai / granthakAra yoM kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki jJApaka vikalpajJAnase bahirbhUta ho rahe usa lakSyalakSaNabhAva jJeyakA asambhava mAnoge taba to usako vikalpa jJAnakI viSayatAkA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtaka ayoga ho jAyagA / jJeyake vinA jJAna kisako jAnegA / bauddhajana vikalpa jJAnake viSayabhUta padArthoko asambhava mAna baiThe haiM, usapara hamArA yaha kahanA hai ki vikalpajJAnoMke viSaya bana rahe sabhI viSaya asambhava rahe hI haiM, yaha to nahIM samajhanA / kyoMki vAstavika sambhava rahe bhI padArthako vikalpa jJAnoMkI viSayatA vana rahI hai, jaise ki pratyakSajJAnakA viSayabhUta padArtha paramArtharUpase sambhava rahA hai, isapara bauddha anumAna banAkara AkSepa karate haiM ki sampUrNa vikalpajJAna ( pakSa ) asambhava ho rahe viSayoMko jAna baiThe haiM ( sAdhya ) vikalpanA honese ( hetu ) manameM rAjApanA, indrapana, AdikI vikalpanAoMke samAna ( anvaya dRSTAnta ) yoM karanepara to AcArya mahArAja bhI kaTAkSa karate haiM ki saMpUrNa pratyakSa ( pakSa ) asambhava ho rahe viSayoMko jAna rahe haiM ( sAdhya ) pratyakSapanA honese ( hetu ) sIpameM huye cAMdIke jJAna yA mRgatRSNAmeM huye jalajJAna Adi bhrAnta pratyakSoMke samAna (anvayadRSTAnta) yaha vyavasthA bhI kyoM nahIM bana jAvegI ? arthAt-eka jhUThe vikalpako lekara yadi sabhI vikalpa jJAnako aparamArthabhUta mAnA jAyagA taba to kucha mithyA pratyakSoMko dRSTAnta banAkara sabhI sacce, jhUThe, pratyakSoMko nirAlamba sAdha diyA jAyagA / eka kanaiTAke sadRza sabhI prANI kanaiTA ho jAyaMge ? yadi bauddha yoM kahe ki pratyakSake samAna dIkha rahA jhUThA pratyakSAbhAsa to asambhava rahe viSayako jAna rahA dekhA gayA hai, kintu samIcIna pratyakSa to asambhava viSayavAlA nahIM hai / usakA viSaya to vastubhUta svalakSaNa hai, taba to hama jaina bhI kaha deMge ki jhUThA vikalpa jJAnAbhAsa to asambhava rahe viSayakA grAhaka hai| hAM, samIcIna vikalpajJAna nahIM / pramANAtmaka vikalpajJAnakA viSaya to paramArthabhUta sambhava rahA hai / isa prakAra tumhArA pratyakSa jJAnake liye jo parihAra hai vaisA hI hamArA vikalpajJAnoMke asambhava viSayIpanake AropakA parihAra samAna koTikA hai, repha mAtra antara nahIM / ataH samIcIna vikalpajJAnase huA lakSyalakSaNabhAva vAstavika Thahara jAtA hai| kaH punaH satyo vikalpaH pratyakSaM kiM satyamiti samaH paryanuyogaH / yataH pravartamAnorthakriyAyAM na visaMvAdyate tatsamyak pratyakSamiti cet, yato vikalpAdartha parichadya pravartamAnorthakriyAyAM na visaMvAdyate sa satyamiti kiM nAnumanyase ? bauddha vidvAn AcAryoMke prati sakaTAkSa prazna karate haiM ki Apa jainoMne samIcIna vikalpajJAnakA viSaya paramArthabhUta kahA hai, ataH yaha batalAo ki jagatmeM vaha vikalpajJAna phira satya kaunasA hai ? yoM pUMchanepara to hama jaina bhI bauddhoMse pUchege ki tumhAre yahAM vaha kaunasA pratyakSajJAna satya mAnA gayA hai jisakA ki viSaya vastubhUta hoya / isa prakAra tumhAre uThAye huye codyake samAna hamArA bhI codya tumhAre Upara samAna rUpase vaisAkA vaisA hI laga baiThatA hai / ukta codyakA yadi bauddha yaha uttara kaheM ki jisa pratyakSapramANase arthako jAnatA huA puruSa arthakriyAko karanemeM bhUla cUka nahIM karatA hai, vaha pratyakSa samIcIna bolA jAtA hai / arthAt-jaise jalako jAnakara yadi snAna, pAna, avagAhanarUpa kriyA ThIka ThIka utare to baha jalakA pratyakSa samIcIna samajhA jAyagA aura Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 65 jalako jAnakara bAlU reta hAthameM Ave yA cAMdIko jAnakara sIpakI artha kriyAyeM hone lage to vaha pratyakSa asatya hai / bauddhoM ke yoM kahane para to hama jaina bhI unake codyakA uttara yoM de sakate haiM ki jisa vikalpa jJAnase arthakI paricchitti kara pravRtti kara rahA jJAtA yadi artha kriyA karanemeM visaMvAda ( dhokA) ko prApta nahIM hotA hai vaha vikalpa satya hai / zeSa visaMvAda karAnevAle vikalpajJAna asatya haiM, isa hamArI bAta ko bhI kyoM nahIM mAna lete ho ? arthAt-apane hAthake pAmareko baDA bhArI zramotpAdaka kahanA aura dUsare ke hAtha meM thama rahe pAmareko bIjanA ke samAna halakA samajhanA anucita hai / ataH vikalpajJAna aura pratyakSajJAnake Upara kiye gaye AkSepa aura samAdhAna donoM vAdI, prativAdiyoM ke yahAM tulya haiM / kiM punarvikalpasyArthaparicchedakatvaM ? pratyakSasya kiM ? avicalitaspaSTArthAvabhAsitvamiti cet, kasyacidvikalpasyApi tadeva, kasyacittu bAdhakavidhurAspaSTArthAvabhAsitvamapIti manyAmahe / aspaSTortha eva na bhavatIti cet kutastasyAnarthatvaM ? punaraspaSTatayAnavabhAsanAditi cet, spaSTopyevamanarthaH syAt punaH spaSTatayAnavabhAsanAt / yathaiva hi dUrAtpAdapAdisAmAnyamaspaSTatayA pratibhAtaM punarnikaTadezavartitAyAM tadevAspaSTaM na pratibhAti tadvizeSasya tadA pratibhAsanAt / tathaiva hi sannihitasya pAdapAdiviziSTaM rUpaM spaSTatayA pratibhAtaM punardUrataradezavartitAyAM na tadeva spaSTaM pratibhAsate / bauddha pUMchate haiM ki Apa jaina yaha batAo ki tumhAre yahAM mAne gaye pramANa Atmaka vikalpa - jJAnakA artha paricchedakapanA kyA hai ? isa prakAra bauddhoM ke AkSepa karanepara hama jaina bhI bauddhoM se pUMcha haiM ki tumhAre yahAM bhI pramANa mAne gaye pratyakSajJAnakI artha paricchedakatA bhalA phira kyA mAnI gayI hai ? isakA uttara yadi bauddha yoM kaheM ki calAyamAna na hokara arthakA spaSTarUpase prakAzakapanA hI pratyakSajJAnakI arthaparicchedakatA hai, yoM kahanepara to hama jaina bhI vahIM uttara kaheMge ki kisI kisI sAkAra pratyakSa Atmaka vikalpakA bhI vaha calanarahita spaSTa arthakA prakAzakapanA hI arthaparicchedakatA mAna lI jaao| hAM, kisI kisI anumAna, tarkajJAna, Agama, rUpa vikalpa jJAnoMko to bAdhA rahita hokara aspaSTa arthakA prakAzakapanA bhI unakI arthaparicchitti mAnI gayI hai / spaSTa, aspaSTa, doneM prakArake vikalpa jJAnoMko nirbAdha hokara arthaprakAzakapana hai / aisA hama jaina svIkAra kara mAna rahe haiM, yadi akele pratyakSa dvArA hI vastubhUta spaSTa arthakA viSaya honA mAnanevAle bauddha yoM kaheM ki jagat meM aspaSTa artha to koI hI nahIM hai| jagatmeM jo kucha hai vaha spaSTa ho rahA pratyakSajJAna se hI viSaya kara liyA jAtA hai| aspaSTa sAmAnyako jAnanevAle anumAnakA yA Agama Adi jJAnoMkA viSaya vastubhUta hI nahIM hai / aparamArtha haiM, yo bauddhAke kahane para jaina kahate haiM ki tumane usa aspaSTakA vAstavika arthapanA kaise nahIM samajhA hai ? arthAt -- aspaSTa padArtha paramArthabhUta na hokara anartha hai yaha tumane kaise jAnA ? batAo ? isake uttara meM phira bhI tuma yoM kaho ki nija svarUpa mAne gaye aspaSTapane karake usakA pratibhAsa hI nahIM hotA hai / ataH vaha aspaSTa artha avAstavika hai / jaise ki bandhyAputrakA bandhyA ke putrapane karake 1 9 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthazlokavArta pratibhAsanA nahIM honese vaha anartha samajhA jAtA hai / arthako to spaSTa rUpase prakAzanA cAhiye thA / I 1 bauddhoM yoM kahane para to hama ( jaina ) bhI kaTAkSa karate haiM ki isa prakAra tumhArA mAnA huA spaSTa artha bhI anartha hojAo / kyoMki usakA bhI phira dUra ho jAnepara spaSTarUpase pratibhAsa nahIM hotA hai / dekho, jisa prakAra Apa bauddha aspaTako anarthapanA siddha karaneke lie yoM kutarka dekheMge ki jisa hI prakAra dUra se dekhanepara vRkSa, grAma, Adike samAnya dharma aspaSTapane karake jAne jA cuke haiM, kintu phira calate calate nikaTa dezameM varttI jAnA honepara vahI sAmAnya aspaSTa nahIM dIkhatA hai / kyoMki nikaTa cale jAne para to usa samaya una vRkSa, grAma, Adike vizeSa dharmokA spaSTa pratibhAsa hone laga jAtA hai | ataH aspaSTa artha koI vAstavika nahIM hai / yadi aspaSTa artha koI vAstavika hotA to samIpa jAnepara vizeSoM ke samAna aura bhI baDhiyA DhaMgase aspaSTa dIkhane laga jAtA / kintu isake viparIta nikaTa deza ho jAnepara usa aspaSTa arthakA khoja hI miTa jAtA hai / ataH aspaSTa artha koI vAstavika nahIM hai| AcArya hI kaha rahe haiM ki jaise bauddha yaha kaTAkSa karate haiM, usa hI prakAra hama jaina bhI kaha deMge ki dekhiye nikaTavartI ho rahe puruSako vRkSa, havelI, suvarNa, AdikA trizeSoMse ghirA huA svarUpa to spaSTapane karake pratibhAsa cukA hai / punaH jJAtA yA jJeyake adhika dUra dezameM vartta jAnepara phira vahI spaSTarUpa nahIM pratibhAsatA hai / etAvatA spaSTa artha bhI anartha bana baiThegA / kAraNa vahI hai ki spaSTa artha yadi vAstavika hotA to dUra dezata ho jAnepara bhI spaSTa hI dIkhatA rahatA, jaise ki candramA candrasvarUpa karake hI dIkhatA rahatA hai / dezakI parAvRtti ho jAnese artha apane svarUpako nahIM parAvRta kara sakatA ( badala sakatA ) hai| mUMsala yadi svarga meM calA jAya to vahAM bhI kUTegA hI, ghaNTA, ghaDiyAloM, para svargameM bhI mauMgaroMkI coTeM paDatI haiM / bAta yaha hai ki ghoDA dUrase yA pAsase dekhane para hAthI yA UMTa nahIM ho jAtA hai / tabhI to jainoMne spaSTatA yA aspaSTatAko artha dharma nahIM mAnakara jJAnakA dharma iSTa kiyA hai / 66 yadi punaH sannihitajJAnagrAhyameva tadrUpaM viziSTamiti matiH tadA daviSTAdijJAnagrAhyameva tadrUpaM sAmAnyamiti kiM na mataM / yathA viziSTaM pAdapAdirUpaM svAmarthakriyAM nivartayati tathA pAdapAdisAmAnyarUpamapi / pratipacuH paritoSakaraNaM hi yadyarthakriyA tadA tatsAmAnyasyApi sAstyeva kasyacittAvatA paritoSAt / atha svaviSayajJAnajanakatvaM tadapi sAmAnyasyAsti / yadi spaSTako hI vAstavika artha kahanevAle bauddha phira yoM kaheM ki adhika nikaTa avasthA meM jJAnake dvArA grahaNa karane yogya vaha spaSTa rUpa hI to vizeSAkrAnta ho rahA yathArtha hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra bauddhoM kI buddhi hogI taba to jainoMkA bhI yaha mata kyoM nahIM mAna liyA 'jAya ki dUravartI dazA yA vizeSake apratyakSakI avasthA athavA asAdhAraNa dharmokA adarzana Adi abasthAoMmeM huye jJAna dvArA grahaNa kiyA jA rahA hI vaha aspaSTarUpa sAmAnya padArtha vastubhUta hai / - jisa prakAra ki tuma bauddhoM ke yahAM vizeSAkrAnta ho rahe vRkSa, jala, Adike vizeSarUpa apanI apanI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH " I yogya arthakriyAoMko sampAdana karAte haiM, usa hI prakAra hamAre yahAM vRkSa, grAma, Adi sAmAnyarUpa bhI padArtha apanI yogya arthakriyAko banAte rahate haiM / arthAt - sabhI sthaloMpara baDhiyA vidvAna nahIM pAye jAte haiM / kintu aneka dhanapati yA maNDaliyAM choTe choTe paNDitoMse hI apane apane rikta sthAnakI pUrti kara lete haiM / sUkSma gaveSaNa karanepara yadi yoM kaho ki vizeSa vidvAn dvArA honevAle kAryako sAmAnya vidvAn nahIM kara sakatA hai to hameM bhI sAthameM kahanA paDatA hai ki " pIra barcI bhiztI khara kI nIti anusAra sAmAnya vidvAnke dvArA samhAla liye gaye kAryoMko vizeSa vidvAn bhI nahIM samhAla sakatA hai / naukarAnIke kAryako rAnI nahIM kara sakatI hai| yadi bauddha yoM kaheM ki jJAtA puruSako paritoSa karAnevAlA padArtha to spaSTarUpa vizeSa hI hai / sAmAnya gAya, ghoDe, dUdha dene meM yA asavArI karanemeM upayogI nahIM haiM / ataH acchA saMtoSa karA denA hI vastubhUta padArtha kI arthakriyA hai jo ki spaSTa vizeSase hI sAdhya hai, taba to hama jaina kaheMge ki vaha pratipattAko pUrNa santoSita kara denA rUpa arthakriyA to aspaSTa ho rahe sAmAnya artha kI bhI vidyamAna hai 1 bhAvArtha- kisI kisI alpasantoSIko utane sAmAnyamAtra se hI paritoSa honA dekhA jAtA hai / jo alpaArambha parigrahako dhArate haiM ve udara pUrti ke liye rUkhA sUkhA sAmAnya bhojana pAkara yA moTA, thothA, kaisA bhI vastra pAkara bharaNa, AcchAdana, kara prasanna bane rahate haiM / kaisA bhI kAlA, gorA, moTA, patalA, mUrkha, paNDita, laDakA ho mAtAko vahI sAmAnya putra prasannatAkA hetu hai / gRhakI yA ajIvi - kAkI kleza karanevAlI parAdhInatAko bhugata rahe puruSake liye jo kucha bhI choTAsA apanA gRha yA svataMtravRttikA sAdhana prApta ho jAtA hai vahI paritoSa utpAdaka hai / bAta yaha hai ki adhika paricaya ho jAne se vizeSa padArtha hI sAmAnya ho jAtA hai / durlabha avasthAoM meM sAmAnya padArtha hI vizeSa bana jAtA hai / rUpako nirakhanevAlI kAmuka puruSoMkI maNDalImeM anya guNa, avaguNoMkI apekSA nahIM kara jisa saundaryapara vizeSa dRSTi rakhI jAtI hai, sadgRhastha ke yahAM usI saundarya yA asundaratA para vizeSa lakSya rakhate huye usa vyaktike guNa avaguNoM, kI ora vizeSa lakSya rakhA jAtA hai / vidvAnoMke liye jo sAmAnya bAteM haiM vahI sthUla buddhivAle samAjake liye vizeSa ho jAtI haiM / kadAcit bahuta se vizeSa padArthoMkA mila jAnA ulTA TaMTA, bakheDA, khaDA kara detA hai. 1 kahIM kahIM to vizeSakI apekSA sAmAnyase adhika santoSa hotA hai / jo vRddha puruSa ghoDepara caDhanA nahIM jAnatA hai usake liye sAdhAraNa TaTTU, santoSakAraka hai / naTakhaTA, baDhiyA, ghoDA to usa vRddhako hilA degaa| dukAnadAra ko sIdhAsAdhA sAdhAraNa grAhaka lAbha dekara jaisA santoSa utpanna kara detA hai| baisA caMcala ( calatA purajA ) grAhaka lAbhadAyaka nahIM hai / " ghara ghara cUla maTiyArI hai " yaha pari bhASA sAmAnyavAdako puSTa kara rahI hai / tabhI to jainoMne vAstavika artha ko sAmAnya, vizeSa, Atmaka svIkAra kiyA hai| aba bauddha yadi yoM kahaiM ki apane viSayameM jJAnako utpanna karA denA hI vastubhUta artha kI arthakriyA hai, AcArya kahate haiM ki apane viSayameM jJAnako paidA karA denA vaha arthakriyA to 67 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tattvArthazlokavArtike vizeSa padArtha ke samAna sAmAnya padArthakI bhI vidyamAna hai / jo bholA manuSya parIkSaka nahIM hai vaha sabhI prakArake ghoDoMko sAmAnya rUpase ghoDA samajha rahA hai / Amraphala, cAvala, manuSya, ratna, patthara, sabako ekasA samajha baiThatA hai, athavA sabhI padArthoke jJAnameM vizeSake sAtha usI samaya sAmAnyakA jJAna ho rahA dekhA jAtA hai, vizeSa ghoDeke guNoMko samajha rahA puruSa bhI usa ghoDeko jIva yA pazu to samajha hI rahA hai / ghoDAko hAthI yA jaDa samajha rahA puruSa parIkSaka to kyA anunmatta kahalAneke yogya bhI nahIM hai / yathArtha bAta yaha hai ki vastuke sAmAnya aura vizeSa donoM aMza vAstavika hote huye apanA jJAna karAte rahate haiN| sajAtIyArthakaraNamarthakriyeti cet , sApi sadRzapariNAmasyAsti visadRzapariNAmasyeva sadRzetarapariNAmAtmakAddhi bAlapAdapAt sadRzetarapariNAmAtmaka eva taruNapAdapaH prAdurbhAvamupalabhyate / tatra yathA visadRzapariNAmAdvizeSAdvA visadRzapariNAmastathA sadRzapariNAmAtsAmAnyAt sadRzapariNAma iti sajAtIyArthakaraNamarthakriyA siddhA sAmAnyasya / etena vijAtIyArthakaraNamarthakriyA sAmAnyasya pratipAditA pAdapavizeSasyeva pAdapasAmAnyasyApi tavyApArAt / ___ bauddha kahate haiM ki uttarottara kSaNoMmeM apane samAna jAtivAle arthako kara denA hI vastubhUta arthakI arthakriyA hai| ghaTa, paTa, gAya, ghoDA, Adi apanI jAtivAle uttara kSaNoMko utpanna karate rahate haiM, tabhI to uttarottara kSaNa dUsare vijAtIya padArthose vilakSaNa pariNAmavAle bane rahate haiM / yoM bauddhoMke kahanepara hama jaina kahate haiM ki vaha sajAtIya arthakA sampAdana karanArUpa arthakriyA to sadRza pariNAma rUpa sAmAnya arthake bhI vartta rahI hai, jaise ki visadRza pariNAmarUpa vizeSake vaha arthakriyA ho rahI hai / vicAra kara dekhA jAya to visadRza pariNAmase sajAtIya arthakA karanA rUpa artha kriyA vaisI nahIM hotI hai jaisI ki sadRzapariNAmase hotI hai| arthakriyAmeM sajAtIyatA lAnA sadRza pariNAmaka' hI kArya hai / vizeSa to vijAtIya yA vilakSaNa arthoko karanekA bIja hai / sajAtIya artha kahate huye vizeSaikAMtavAdI bauddhoMko isa avasarapara bahuta jheMpanA paDA hai / gambhIra vidvattAko dhAranevAle AcArya kahate haiM ki sadRza aura usase nyAre visadRza pariNAmasvarUpa ho rahe hI bAla vRkSase sadRza, visadRza pariNAma svarUpa ho rahe taruNavRkSakI utpatti ho rahI dekhI jA rahI hai / AmakA paudA baDhate baDhate UMTa nahIM ho jAtA hai, vRkSatva jAtikA sadRza pariNAma uttarottara paryAyoMmeM sadA upajatA rahegA, vahAM vRkSameM jisa prakAra visadRza pariNAmarUpa vizeSase bhinna bhinna jAtikA vilakSaNa pariNAma hotA rahatA hai, usI prakAra pUrvavartI sardezapariNAmarUpa sAmAnyase uttara kSaNameM sadRzapariNAma upajatA rahatA hai / vyaktimudrAse vizeSa pariNAmake samAna sAmAnya pariNAma bhI pUrva pUrvaparyAyoMko nAzakara uttarottara paryAyoMko dhAratA rahatA hai isa kAraNa sajAtIya arthako karanA yaha arthakriyA to sAmAnyake bhI ho rahI siddha ho cukI hai| isa ukta kathanakarake kucha kucha vijAtIya arthako kara denA yA sarvathA vijAtIya arthakA sampAdana nahIM hone denA yaha arthakriyA bhI sAmAnya ke ho rahI kahI jA cukI hai| jaise ki vRkSavizeSa kucha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 tattvArthacintAmaNiH vijAtIya arthako karate huye sarvathA vijAtIya arthakI utpattiko roka rahe haiM, usI prakAra vRkSa sAmAnyakA bhI usa kriyAko karanemeM vyApAra ho rahA hai / arthAt gosAmAnya bhI gAyako maraNa1 paryaMta gAyapanA rakSita rakhatA huA ghoDA, hAthI, Adi banane se rokatA rahatA hai / sAmAnyamanuSya kAlAntarameM abhyAsa karate huye nAmadhArI ho jAte haiM / vastuke AtmabhUta ho rahe sAmAnyako visadRza artha sampAdanakA anupayogI mata samajho / Uparase sAdhAraNa yA udAsIna dIkha rahe ! kAraNa samaya para baDe baDe kAmoM ko sAdhate haiM / ekatra pAdapavyaktau sadRzapariNAmaH kathaM tasya dviSThatvAditi cet, kiM punarvisadRzapariNAmo na dviSThaH / dvitIyAdyapekSamAtrAdekatraiva visadRzapariNAma iti cet, kiM punarna sadRzapariNAmopi / tasyaivamApekSikatvAdavastutvamiti cet na, visadRzapariNAmasyApyavastutvaprasaMgAt / 2 Apa jainiyoMne kahA thA ki samAna, asamAna, pariNAmasvarUpa bAlavRkSase sadRza aura visadRza pariNAma Atmaka hI taruNavRkSa upajatA hai / isapara hama bauddhoM kA prazna hai ki eka hI vRkSavyakti meM bhalA sadRza pariNAma kaise Thahara sakatA hai ? vaha sAdRzyaH to do AdimeM pAyA jAtA hai / anyathA ananvaya alaMkAra yA doSa laga baiThegA, jo ki kaviyoMke atirikta dArzanikoMke yahAM abhISTa nahIM kiyA gayA hai / tadbhinnameM tadgata aneka sadRza dharmo ke pAye jAnese sAdRzya AropA jAtA hai / eka hI vyaktimeM rahanevAle sAdRzyakA to eka kinArevAlI nadIke samAna asambhava hai, isa prakAra bauddhoM ke kahanepara hama jaina bhI bauddhoM se pUMchate hai ki tumhArA mAnA gayA visadRza, pariNAma kyA do meM ThaharanevAlA nahIM hai ? phira vaha vizeSa bhalA eka vyakti meM kaise Thahara gayA ? batAo / sAdRzya jaise do AdimeM rahatA hai usI prakAra vaisAdRzya bhI do AdimeM hI pAyA jAtA 1 akelemeM visamAnatA nahIM hai / gAya se vilakSaNa bhaisA hai / eka paramANu dUsare paramANu se vilakSaNa hai manuSya manuSya meM yA buddhi buddhimeM bheda paDA huA hai / " muNDe muNDe matirbhinnA " / bAta yaha hai ki padArtha yA padArthoMmeM ThaharanekI apekSA sadRzapariNAma aura visadRza pariNAma samAna hai / yadi bauddha yoM. kaheM ki dvitIya, tRtIya, AdikI to kevala apekSA hI hai vastutaH visadRza pariNAma eka hI vyaktimeM Thahara jAtA hai, jaise ki vaizeSikoM ko yahAM dUsare tIsare padArthakI kevala apekSA kara dvitva, tritva, Adi saMkhyAyeM samavAyasambandhase eka hI vyaktimeM ThaharatIM mAnI gayI haiM / isa para AcArya kahate haiM ki yoM to phira sadRzapariNAma bhI kyoM nahIM dvitIya AdikI apekSA rakhane mAtra se kevala eka hI Thahara rahA mAna liyA jAya / yadi bauddha yoM kaheM ki isa prakAra dvitIya Adi vyaktiyoMkI apekSAko dhAranevAlA hone se usa sadRza pariNAmako avastupanA ho jAyagA / kyoMki dUravartIpana, nikaTavartIpana, uralIpAra, paralIpAra, Adika padArthoMke samAna ApekSika padArtha avastu hote haiM / vastubhUta padArthoMmeM to parivartana nahIM hotA hai / kintu apekSAse ho rahe uralIpAra paralI pAra Adi dharma to idhara udharake manuSyoM kI apekSA jhaTa badala jAte haiM / ata: ApekSika dharmo ko hama vastubhUta nahIM mAnate haiM / AcArya 1 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki yoM to visadRza pariNAmako bhI avastupanekA prasaMga hogaa| vaisAdRzya bhI to dUsaroMkI apekSAse vyavahRta ho rahA ApekSika hai / pudgala ke rUpa, rasa, yA jIvake jJAna, sukhake tulya aparivartanIya nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki yaha vyApti kisane banA dI hai ? ki jo ApekSika hai vaha avastu hai / dekho, nIla nIlatara, madhura madhuratara, uccAcAra, nIcAcAra, alpaduHkha mahAduHkha, ye ApekSika padArtha bhI vastubhUta haiM | ataH dvitIya AdikakI apekSA rakhate huye bhI donoM sAdRzya, vaisAdRzya, paramArtha haiN| pratyakSabuddhau pratibhAsamAno visadRzapariNAmo nApekSika iti cet, sadRzapariNAmopi tatra pratibhAsamAnaH parApekSiko mAbhUt / sadRzapariNAmaH pratyakSe pratibhAtIti kuto vyavasthApyate iti cet, visadRzapariNAmastatra pratibhAtIti kutaH ? pratyakSapRSThabhAvino visadRzavikalpAditi cet tathAvidhAtsadRzavikalpAtsAdRzyapratibhAsavyavasthAstu kathamanyathA yatraiva janyedenAM tatraivAsya pramANateti ghaTate / bauddha kahate haiM ki pratyakSabuddhimeM spaSTa pratibhAsa rahA visadRza pariNAma to anyoMkI apekSAse duA nahIM hai / avicAraka pratyakSa dvArA jAna liyA gayA jo padArtha hogA vaha vastubhUta hogaa| nIlanIlatara yA madhuramadhuratarakA prakaraNa honepara pratyakSajJAna usako mIThA yA adhika nIlA jAna rahA hai isase yaha adhika mIThA hai, usase yaha nyUna mIThA hai| yaha pIche honevAlI kalpanAyeM haiM, kintu yaha isase visadRza hai isa bAtako pratyakSajJAna nirapekSa hokara vizadarUpase jAna rahA hai| yoM kahanepara to AcArya mahArAja kahate haiM ki usI prakAra usa pratyakSa buddhimeM spaSTa pratibhAsa rahA sadRzapariNAma bhI parakI apekSA rakhanevAlA nahIM hove / sthANu aura puruSameM ThaharanevAlI UrdhvatA jaise pratyakSase hI dIkha jAtI hai usI prakAra manuSyapana, pazupana, dravyapana, Adike sadRza pariNAma bhI vastuke dIkha jAnepara hI pratyakSa dvArA usI samaya jAna liye jAte haiM / vastuke kisI dharmameM yadi anyakI bhI apekSA rahI Ave to bhI usakA vastubhUtapanA chIMDa liyA nahIM jAtA hai / agnikI apekSAse huA ghaTakA lAla raMga yA pakkApana usa ghaTakI vastubhUta sampatti hai / parApekSa ho jAnese kyA koI mara jAtA hai, tisapara bhI sadRza pariNAma parApekSa to nahIM hai ataH paramArthabhUta hai / bauddha kahate haiM ki abhI jainoMne yaha kahA hai ki pratyakSajJAnameM sadRzapariNAma pratibhAsa jAtA hai, hama pUMchate haiM ki isa prakAra kisa pramANase vyavasthA karAI jAtI hai ? arthAt-paramAthagrAhI pratyakSameM sahazapariNAma dekhA jA cukA hai yaha kaise nirNIta kiyA jAya ? kalako koI yoM bhI kaha degA ki ghoDeke sirapara sIMga bhI pratyakSa dvArA dIkha rahe haiM / bauddhoMke yoM kahanepara to AcArya sakaTAkSa prazna karate haiM ki tuma bauddhoMke kathana anusAra usa pratyakSa jJAnameM visadRza pariNAma pratibhAsa rahA hai yaha kaise jAnA jAya ? btaao| isapara bauddha yadi yoM uttara kahaiM ki pratyakSake pIche honevAle aura utane hI pratyakSagRhIta aMzakA nirNaya karanevAle vasadRzamAhI vikalpajJAnase yaha nirNaya kara liyA jAtA hai ki pUrvavartI nirvikalpaka Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH COMAALAnnnnnnn... pratyakSane sadRzapariNAmako avazya viSaya kiyA hai / tamI to usake pazcAbhAvI vikalpane visadRza pariNAmakA adhyavasAya kiyA hai| grAmINa paribhASA hai ki " jo geMhU khAyagA vaha geMhU haMgegA, " " bove bIja bamUrake Ama kahAMse hoya ? " yoM karanepara to AcArya bhI kahate haiM ki tisa hI prakAra avicAraka pratyakSake pIche honevAle vicAraka sadRzagrAhI vikalpanAsvarUpa zrutajJAnase sAdRzyake pratibhAsakI vyavasthA bana jAo / arthAt-mIThe, adhika mIThekA vicAra kara rahe pIche honevAle zrutajJAnoMse jaise yaha jAna liyA jAtA hai ki mIThepanako jAnanevAlA pUrvameM pratyakSa jJAna ho cukA hai, usI prakAra sadRza pariNAmoMkI bhI pIche aneka kalpanAyeM uThatI haiM / ataH unake mUla kAraNa sadRza pariNAmako pratyakSa jJAnane avazya jAna liyA hai, yaha pratIta ho jAtA hai| anyathA yAnI pratyakSa dvArA gRhIta nahIM kiye gaye viSayameM yadi kalpanAyeM uThA lI jAveMgI to tuma bauddhoMkA yaha siddhAnta vacana kisa prakAra ghaTita ho sakegA ki nirvikalpaka buddhi jisa hI pratyakSa gRhIta viSayameM isa savikalpaka buddhiko utpanna karAyegI usa hI aMzameM isa nirvikalpaka jJAnako pramANapanA vyavasthita hotA hai / bhAvArtha-isa tumhAre siddhAnta vacana se puSTa hotA hai ki pratyakSa dvArA visadRza pariNAmake samAna sadRza pariNAma bhI gRhIta ho cukA hai| tabhI to tadanusAra donoMko viSaya kara rahe pIche vikalpajJAna upajate haiN| nanvavamadhyakSasaMvidi pratibhAsamAnaH sadRzapariNAmo vizeSa eva syAt spaSTapratibhAsaviSayasya vizeSatvAditi cet tarhi pratyakSa pratibhAsamAno vizeSaH sadRzapariNAma eva syAt spaSTAvabhAsagocarasya sadRzapariNAmatvAdityapichavANaH kuto niSidhyate ? pratItivirodhAditi cet, tata eva sAmAnyasya vizeSatAmApAdayaniSidhyatAM / bauddha apane pakSakA avadhAraNa karate huye jhuMjhalA kara kahate haiM ki isa prakAra pratyakSa jJAnameM pratibhAsa rahA sadRzapariNAma to vizeSa hI bana baitthegaa| kyoMki spaSTa ho rahe jJAnake viSayako vizeSapanA nirNIta ho rahA hai / arthAt-pratyakSapramANakA viSaya vizeSa padArtha hI hai| jo kucha bhI chuA, cATA, sUMghA, dekhA, sunA, jAtA hai yA mana indriya dvArA saMvedA jAtA hai, vaha vizeSarUpa hI padArtha hai / sAdRzya yA sAmAnyako chUA, sUMghA, yA dekhA nahIM jA sakatA hai / ataH sadRzapariNAma bhI vizeSa padArtha bana baitthaa| bauddhoMke yoM kahanepara taba to hama yoM kaheMge ki pratyakSameM pratibhAsa rahA vizeSa to sadRzapariNAma hI ho jAvegA / kyoMki spaSTa pratibhAsako viSaya ho rahe padArthako sadRzapariNAmapanA hai / sadRzapariNAmase AkrAnta ho rahe hI padArthakA chUnA, dekhanA, sunanA, hotA hai| sabhI prakAroMse dUsaroMke sAdRzyako nahIM pakaDa rahe kharaviSANake samAna padArthakA adyAvadhi sarvajJako bhI pratyakSa nahIM ho sakA hai / tiryak sAmAnya sabhI padArthoMmeM ota pota bharA huA hai| sajAtIyatA vastukI gAMThakI sampatti hai / isa prakAra bhI kaha rahA syAdvAdI bhalA kisa jhakkaDase rokA jA sakatA hai ? bAta yaha hai ki padArthoMko sarvathA anitya hI kahanevAle bauddhoMke prati hamArA nityatvako siddha karanevAlA avyartha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tattvArthazlokavArtike astra khaDA hai jaba ki pratyakSameM sadRzapariNAma aura visadRza pariNAma donoMse ghira rahI vastukA pratyakSa ho rahA hai to eka hI ke pratyakSa honekI cAla dikhAnA bauddhoMkA apanI sadAtana Tevake anusAra anucita kArya hai| yadi bauddha yoM kahaiM ki sadRza pariNAmako hI vizeSa kahanA yA sadRzapariNAmakA pratyakSa mAnanA to pratItiyoMse viruddha paDatA hai / jisameM pratItiyoMse virodha Ave aisA astra syAdvAdiyoMko nahIM uThAnA cAhiye, hama syAdvAdiyoMko roka deMge / isa prakAra kahanepara to AcArya kahate haiM ki tisa hI kAraNase yAnI pratItiyoM karake virodha ho jAneke kAraNa hI sAmAnyako vizeSapanekA ApAdana karA rahA bauddha bhI niSedha diyA jAya / pratyakSameM pratibhAsa jAnese sAmAnya bhI vizeSa padArtha ho jAyagA aisA kahanemeM bhI pratItiyoMse virodha AtA hai| kyoMjI, pratyakSameM pratibhAsa jAnese hAtha kyA pAMva ho jAyagA ? arthaat-nhiiN| pratyakSe sadRzapariNAmasyApratIteH sakalajanamanodhiSThAnatvAt bhrAMtAdhyakSe sAdRzyapratItibadhikasadbhAvAditi cet, kiM tadvAdhakaM / vRttivikalpAdidUSaNamiti cenna, tasyAnekavyaktivyApi sAmAnyaviSayatvAt / na hi vayaM sadRzapariNAmamanekavyaktivyApinaM yugapadupagacchAmonyatropacArAt / yatastasya svavyaktiSvekadezena vRttau sAvayavatvaM, svAvayaveSu caikadezAMtareNa vRtteranavasthAnaM yatazca pratyekaparisamAptyA vRttau vyaktyaMtarANAM niHsAmAnyatvamekA vyaktau kAtsnyena parisamAptatvAt sarvagatatvAcca sasya vyaktyaMtarAle svapratyayakartRtvApattiranyathA kartRtvAkartRtvayodharmayoH parasparaviruddhayoradhyAsAdekatrAvasthAnaM svavyaktidezebhivyaktau tadaMtarAle cAnabhivyaktI tasyAbhivyaktetarAkAraprasaktiH sarvathA nityasyAphiyAvirodhAdayazca doSaH prasajyeran / pratyakSa jJAnameM sadRza pariNAmakI pratIti nahIM hotI rahanese punarapi pratyakSameM sadRzapanakI pratIti honA mAnanA bhrAntiyukta hai / kyoMki bAdhaka pramANoMkA sadbhAva hai / jina viparIta jJAnoMke bAdhaka pramANa vidyamAna haiM, ve bAdhya hote hue bhrAnta jJAna haiN| bhale hI saMpUrNa janoMke mAnasika vicAroMmeM adhiSThita bane rahanese sadRza pariNAmoMkI kalpanA ho jAya / kintu pratyakSapramANameM sAdRzya nahIM dIkhatA hai / jaba ki vastu svakIya DIlase asAdhAraNa yA visadRza hai to vizeSa vastumeM sAdRzyakA pratyakSa kaise ho sakatA hai ? sIpameM cAMdIko jAnanevAle huye pratyakSake samAna visadRzoMko sadRza jAnane vAlA pratyakSa bhI abhrAnta nahIM hai| yoM bauddhoMke kahanepara AcArya pUchate haiM ki bhAiyo ! vaha kaunasA bAdhaka pramANa usa sadRzapariNAmakI pratItikA bAdhaka ho rahA hai ? batAo to sahI / yadi Apa bauddha yoM kaheM ki sadRza padArthoMmeM bhalA sAdRzya kaise vartegA ? vRttike vikalpa yA sarvagata, asarvagatapaneke pakSa uThAnepara athavA viruddha dharmoMkA Aropa ho jAnese virodha ho jAnA Adika aneka dUSaNa AjAnA hI sAdRzya pratItikA bAdhaka hai / Apa jainajana vicAriye to sahI ki aneka ghaTa, paTa, ghoDe, gAya, Adika vizeSoMmeM vyApa rahA vaha sadRzapariNAma bhalA apanI Azraya ho rahIM vyaktiyoMmeM yadi eka Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH dezase vartegA taba to sAvayava ho jAyagA jaise ki aneka khammoM yA ToDhoMpara chappara lAdaneke liye rakhA huA bAMsa eka eka dezase ThaharatA santA sAvayava ho rahA hai / sadRza pariNAmameM gAMThake pahilese yadi nija avayava hoMge tabhI to vaha apane eka eka bhAgase anekoMmeM varta jAyagA / tathA una pahileko nija avayavoMmeM bhI vaha sadRza pariNAma dUsare apane eka eka dezoMse vartegA aura punaH apane una bhAgoMmeM tIsare nija bhAgoMse ThaharegA / kahIM bhI dUrataka AkAMkSAkI zAnti na honese anavasthA ho jAyagI tathA anekoMmeM rahanevAle sAdRzyako yadi pratyekameM hI paripUrNa rUpase ThaharA diyA jAyagA to anya vyaktiyoMko sAdRzyase rahitapanekA prasaMga hogaa| kyoMka eka hI vyaktimeM pUrNa rUpase sAdRzya bhara cukA hai phira bhI pratyeka sadRza padArthameM yadi paripUrNa rUpase sAdRzyakI vRtti mAnI jAyagI to sAdRzya aneka ho jAyeMge tathA yadi sAdRzyako sarvagata mAnA jAyagA to nyAre nyAre sthAnoMpara dharI huyIM sadRza vyaktiyoMke madhyavartI antarAlameM Thahara rahe sAdRzyako apanA jJAna karA denekA prasaMga AvegA jaise ki yahAM se vahAMtaka do manuSyoM ke kandhoMpara rakhI huyI pAlakI madhyameM bhI apanA jJAna karAtI hai / anyathA vyaktiyoMmeM jJAna karAnA aura antarAlameM jJAna na karAnA ye do viruddha dharma eka sAdRzyameM mAnane paDeMge / ekameM to do viruddha dharma Thaharate nahIM haiM / sAdRzyako nitya mAnanepara bhI vyakti dezameM abhivyaktI aura rIte sthAna antarAlameM anAbhivyakti isa DhaMgase viruddha dharmokA samAveza ho jAnese phira bhI virodha doSa AtA hai| kahe jAcuke anavasthA yA virodha doSoMke samAna saMkara, vyatikara, Adika doSa bhI jainoMke sAdRzyameM laga baiTheMge, aba AcArya kahate haiM ki bauddhoMko isa prakAra hamAre mAne gaye sAdRzyameM dUSaNaM nahIM uThAne cAhiye kyoMki " nityamekamanekAnugataM sAmAnyaM " vaizeSikoM dvArA mAne gaye eka hokara aneka vyaktiyoMmeM vyApanevAle sAmAnya (jAti ) meM ve dUSaNa Ate haiM ( viSayatvaM saptamyarthaH ) hamAre sAdRzyameM nhiiN| hama jaina usa sadRzapariNAmako eka hI kAlameM aneka vyaktiyoMmeM vyApanevAlA nahIM svIkAra karate haiM, upacArake atirikta arthAtvaizeSika jaise tritva catuSTava Adika saMkhyAkI samayavAyasambandhase eka hI vyaktimeM vRtti mAnate haiN| paryApta sambadhakI nyArI bAta hai, usI prakAra hama jaina bhI sadRzapariNAmako eka kAlameM eka hI vyaktimeM ThaharatA huA mAnate ha / vastubhUta dharma eka vastumeM hI Thaharate haiM / anantAzananta vastuoMmeMse kinhIM bhI do tIna Adi vastuoMkA dravyarUpase sAjhA nahIM hai| kalpanA yA vyavahArase bhale hI sAdRzaka do, tIna, cAra Adi padArthIkA dharma kaha diyA jAya, koI tumako rokatA nahIM / apane apane niyata ho rahe anantAnanta aMzoMmeM tadAtmaka hokara vyApa rahI vastu kathaMcit vizeSa rUpa hI hai| koI bhI vastu kisIke bhI roma mAtrako svAyatta nahIM kara sakatI hai / naiyAyikoMke abhimata sAmAnyameM ukta doSa avazya Ate haiM, avayavoMmeM avayavIkI vRtti yA vyaktiyoMmeM jAtikI vRttike vikalpa uThA kara naiyAyikoMke siddhAntakA nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai / hama jainoMke yahAM mAne gaye avayavI yA sAdRzya pariNAmasvarUpa sAmAnyameM ye doSa nahIM Ate haiN| sarvathA 10 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike eka padArthakA eka hI samaya aneka vyaktiyoMmeM vyApaka hokara vartanA hama nahIM mAnate haiM, jisase ki usa sAdRzyakA apane AdhAra vyaktiyoM meM ekadeza karake vartanA mAnanepara sAvayavapanA prApta ho jAya aura phira una apane mitra pUrva avayavoMmeM bhI dUsare apane eka dezoMse vRtti mAnanekI AkAMkSA baDhatI rahanese anavasthA doSa ho jAtA tathA jisa kAraNase ki pratyeka AzrayameM sadRzapariNAmarUpa sAmAnyakI paripUrNarUpase vRtti ho cukanepara anya vyaktiyoMko sAmAnyarahitapanekA prasaMga hotA / kyoMki eka hI vyaktimeM pUrNa svakIya aMzoM karake vaha sAmAnya parisamApta hokara varta cukA hai / usakA bAlAgra bhI avazeSa nahIM bacA hai / tathA vaizeSikoMke vicAra anusAra usa sAdRzyarUpa sAmAnyako sarvagatapanA ho jAnese Azraya vyaktiyoMse rIte bIcake antarAlameM sAmAnyako apanA jJAna karA denepanakI Apatti AvegI, anyathA yAnI antarAlameM vaha sAmAnya Thahara rahA bhI yadi apanA jJAna nahIM karA pAtA hai taba to vyakti dezoMmeM jJAnakA karttApana aura antarAlameM jJAnakA akarttApana ina paraspara viruddha do dharmokA yugapat AkramaNa ho jAnese eka padArthameM abasthAna mAnanA paDegA, jo ki virodha doSakI jaDa hai / sarvathA nitya ho rahe sAmAnyakA apanI Azraya vyaktiyoMke dezameM prakaTa honA mAnA jAya aura una vyaktiyoMke dasa hAtha, sau hAtha, daza kosa, pAMcasau kosa madhyavartI antarAla dezameM nitya sAdRzyako prakaTa huA na mAnA jAya taba te usa sAmAnyake abhivyakta aura usase nyAre anabhivyakta ina do viruddha AkAroMkA prasaMga AtA hai / sarvathA kUTastha nitya padArthake arthakriyA honekA virodha hai / vaiyadhikaraNya, saMzaya, Adika doSoMkA prasaMga bhI jainoMke Upara tabhI lAgU hotA, anyathA nahIM / bAta yaha hai ki sarvathA bhedavAdiyoMke Upara lAgU honevAle doSa kathaMcit pakSakA Adara karanevAle hama syAdvAdiyoMke Upara nahIM Ate haiM / aisI dazAmeM pratyakSajJAnake viSaya ho rahe sAdRzyarUpa sAmAnyako jAnanevAlI pratItikA koI bAdhakapramANa nahIM hai, jisase ki vaha abhrAnta siddha na hoya / ataH siddha huA ki vizeSake samAna eka eka vyaktimeM tadAtmaka ho rahA sadRza pariNAma spaSTa jAnA jA rahA hai| nanu ca sadRzapariNAmopi prativyaktiniyate syAdvAdinAbhyupagamyamAne tadvattvApattirAvazyakI tasyAM ca satyAM svasamAnapariNAmeSvapyekaikavyaktiniSTheSu samAnapratyayotpatteH sadRzapariNAmAMtarAnuSaMgAdanavasthA teSu samAnapariNAmAMtaramaMtareNa samAnapratyayotpattau khaMDAdivyaktiSvapi samAnapratyayotpattistamaMtareNa syAttataH sadRzapariNAmakalpanamayuktameveti kazcit / tasyApi visadRzapariNAmakalpanAnupapattiretadoSAnuSaMgAt / vaisAdRzyeSvapi hi prativyaktiniyateSu bahuSu visadRzapratyayopajananAdvasadRzAMtarakalpanAyAmanavasthAnamavazyaMbhAvi teSu vaisAdRzyAMtaramaMtareNa visadRzapratyayotpattau sarvatra vaisAdRzyakalpanamanarthakaM tena vinApi visadRzapratyayasiddheriti kathaM visadRzapariNAme kalpanopapadyeta / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P 75 tattvArthacintAmaNiH I "" 55 bauddhakA pakSa lekara punaH pUrvapakSIkA svasiddhAnta avadhAraNa hai ki jaba jainone sadRza pariNAmako pratyeka vyaktimeM niyata mAna liyA hai to syAdvAdI vidvAn karake saharSa svIkAra kiye gaye pratyeka vyaktiyoMmeM niyata ho rahe sadRza pariNAma meM bhI punaH usa sadRza pariNAmase sahitapanekI prApti honA Avazyaka paDa gayA arthAt- - jaise vyaktiyoMmeM sadRzapariNAma Thahara rahA mAnA gayA hai, yoM sadRza pariNAma bhI vizeSa vyaktirUpa jaba ho gayA to sadRza pariNAmarUpa vyakti meM bhI punaH sAdRzya dharanA cAhiye aura taisA hone para ve dubArA Thahare huye sadRza pariNAma bhI ghaTa, paTake, samAna vyaktisvarUpa bana baittheNge| unameM punaH tIsare sadRza pariNAmoMse sahitapanA dharanA Avazyaka ho jAyagA / aisI dazAmeM eka eka vyaktimeM Thahara rahe apane apane una samAna pariNAmoM meM bhI yaha sAdRzya isa sAdRzyake samAna hai, isa DhaMgakA sAdRzya jJAna upajAne ke kAraNa punarapi anya anya sadRza pariNAmoMke sadbhAvakA prasaMga Anese anavasthA doSa hogA / yadi jaina jana una dubArAke sadRza pariNAmoMmeM tIsare samAna pariNAmoM ke vinA bhI yaha isake samAna hai isa prakAra samAna jJAnakI utpatti honA mAna leMge, taba khaNDa, muNDa, zAvaleya, bAhuleya, Adika gaukI vizeSa vyaktiyoMmeM bhI usa sAdRzya pariNAmake binA hI " samAna hai " samAna hai, isa AkAra vAle jJAna kI utpatti ho jAyagI / taisA ho jAnese mUlameM hI sadRza pariNAmakI kalpanA karanA anucita hI paDatA hai, isa prakAra koI ekadezI kaha rahA / aba AcArya kahate haiM ki usa kisI bauddhake yahAM vaisA sAdRzyapariNAmakI kalpanA karanA bhI asiddha ho jAyagA / kyoMki unako bhI isI doSakA prasaMga AtA hai / kAraNa ki pratyeka vyaktiyoMmeM niyata ho rahe bahuta vaisAdRzyoMmeM bhI " yaha isase vilakSaNa hai| " yaha isase visadRza hai " ityAkAraka visadRzajJAnoM kI utpatti ho jAnese anya dUsare vaisAdRzyoMkI kalpanA karate huye anavasthA doSa avazya hogA / bhAvArtha - bauddhoMne vyaktiyoMmeM jaise vaisAdRzya pratyaya karAnekA upayogI vaisAdRzya dharma mAna liyA hai usa vyaktirUpa vaisAdRzyameM bhI punaH visadRzatAkA jJAna karAne ke liye vyaktirUpa vaisAdRzyoMkI uttarottara kalpanA vaDhatI rahanese kahIM bhI avasthAna nahIM ho sakegA / yadi anavasthA doSako haTAneke liye Apa bauddha una bahutasI uttarottara bhAvI nyArI nyArI vaisAdRzya vyaktiyoMmeM anya vaisAdRzyoM ke binA hI vilakSaNapane yA visadRzapanekA jJAna upajAloge to phira mUlase hI sabhI vyaktiyoM meM vaisAdRzya kI kalpanA karanA vyartha hai / kyoMki jaba vaisAdRzyoM meM una dUsare vaisAdRyoM ke binA bhI visadRza jJAna siddha ho rahA hai to mUlameM vaisAdRzyakA bojha kyoM baDhA diyA jAtA / isa prakAra sadRza pariNAma ke samAna visadRza pariNAma meM bhI kaise visadRzapanakI kalpanA bana sakeMgI ? vicAro to sahI | bAta yaha hai ki sAdRzya aura vaisAdRzya ke sAtha vastukA kathaMcit bhera, abheda, honese punaH sAdRzya aura vaisAdRzyoMkI dhArA nahIM bar3hAnI paDatI hai| hAM, vizeSaikAntavAdI bauddhake. yahAM yA bhedavAdI vaizeSika ke matameM anavasthA hogI / jainasiddhAnta anusAra sadRza pariNAma aura 'vatsadRza pariNAmasvarUpa sAmAnya, vizeSa Atmaka vastukA AbAlavRddha tridita pratyakSa ho rahA hai / yadi 22 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike sadRzapariNAmakA apalApa kiyA jAyagA to visadRza pariNAma bhI jagatse uTha jAyagA / jahAM rAga nahIM vahAM dveSa bhI nahIM hai / 76 ata eva sadRzetarapariNAmavikalamakhilaM svalakSaNamanirdezyaM sarvatheti cet kathamevamasAdRzyaM na syAt / na hi kiMcittathA pazyAmo yathAGgIkriyate paraiH sadRzetarapariNAmAtmanontarbahirvA vastunonubhavAt / canA bauddha kahate haiM ki isa hI kAraNase arthAt-sAdRzya, vaisAdRzya kalpanAkA jhaMjhaTa avAstavika hai, aisA honese hI hama bauddha sampUrNa vastubhUta svalakSaNoM ko sadRza pariNAma aura visadRza pariNAmase sarvathA rIte ho rahe avaktavya svIkAra karate haiM / bhAvArtha- svalakSaNa tattva sampUrNa dharmose rahita ho rahA kisI bhI zabda se nahIM kahA jAtA hai, nirvikalpa vastumeM sabhI prakAroMse zabda yojanA nahIM hotI hai / svalakSaNameM visadRza pariNAma hai sadRza pariNAma nahIM hai, ye bhI saba asatya kalpanAyeM haiM / bahuta baDhiyA padArtha kI prazaMsA nahIM huA karatI hai / cupa rahakara usake guNoMkA manana karanA hI usakI tahapara pahu~hai / madhyama zreNIke saundarya, vidvattA, tapasyA, bala, AdikI prazaMsAke cAhe jitane bar3e pula bAMdha lo ThaluA baiTheko kauna roke / ataH paramArthabhUta svalakSaNa to sAdRzya vaisAdRzyase rahita hotA huA parizeSameM svalakSaNa zadvase bhI avaktavya ho jAtA hai / isa prakAra bauddhoMke kahane para granthakAra kahate haiM ki yoM kahane para to bhalA sadRzapanA yA visadRzapanA kaise nahIM ho jAyagA ? svalakSaNa padArtha brahmAdvaituke samAna eka to hai nahIM, aneka hI haiM / svalakSaNapane karake yA anirdezyapane karake athavA sAdRzya vaisAdRzyase rahitapane karake to una svalakSaNoM meM sadRzatA mAnI hI jAyagI tathA anekoMmeM visadRzapanA to vinA parizrama hI sadha jAtA hai / tabhI anekapanakI rakSA ho sakatI hai / bAta yaha hai ki jisa prakAra dUsare vidvAn bauddhoM karake vastukA svarUpa avaktavya yA sadRzavisadRza pariNAmarahitapanA apanA svalakSaNa aMgIkAra kiyA jAtA hai, usa prakAra kisI bhI svalakSaNako hama nahIM dekha rahe haiM / yathArthameM sadRza aura trisadRza pariNAma Atmaka ho rahI hI antaraMga athavA bahiraMga vastukA anubhava ho rahA hai| jJAna, sukha, icchA, duHkha, vedanA, cittavRtti, brahmacarya, krodha, zakti, prayatna, puruSArtha Adi antaraMga aura ghaTa, paTa, pustaka, gRha, rupayA, paisA, Adi bahiraMga padArthoMmeM sadRza pariNAma aura visadRza pariNatiyAM ho rahIM sabake anubhavameM AtI haiM / 1 yadi punarvaisAdRzyaM vastusvarUpaM tatra visadRzapratyayo vastunyeva na e vastuvyatirikte vaisadRzye tasyAbhAvAt kalpanayA tu tatopoddhRterarthAntaratayA vaisAdRzye visadRzapratyaya aupacArika eva na mukhyo yato vaisAdRzyAMtarakalpanaprasaMga iti mataM, tadA sAdRzyamapi vastusvarUpaM tatra sadRzapratyayo vastunyeva na vastuvyatirikte sAdRzye tasyA'bhAvAdarthAntaratayApoddhRte pariNAme sadRzapratyayo bhAkta eva na mukhyo yataH sAdRzyAMtarakalpanAdanavasthAprasaktiriti samA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthacintAmaNiH dhAnaM vAdipativAdinoH samAnamAkSepavadupalakSyate / tato vastusatsAmAnyaM vizeSavattatra ca pravartamAno vikalpo vastunirbhAsaM saMvAdakatvAdanupaplava eva pratyakSavat tAdRzAca vikalpAllakSyalakSaNabhAvo vyavasthApyamAno na budhyArUDha eva yataH sAMvRtaH syAt / pAramArthikazca lakSyalakSaNabhAvaH siddhaH sannayaM jIvopayogayoH kathaMcittAdAtmyAdupapadyate agnyuSNavat / .. yadi phira bauddhoMkA yaha mantavya hoya ki visadRzapanA koI vastukA aupAdhika dharma nahIM hai, vaha visadRzapanA to vastukA svakIya nijarUpa hai usa vastuke svarUpa mAne gaye vaisAdRzyameM ho rahA visadRzapanekA jJAna to vastumeM hI horahA hai / vastuke atirikta kisI vaisAdRzya nAmake bhinna dharmako viSaya karanevAlA vaha jJAna nahIM hai / kyoMki vastuse atirikta zarIravAle una vaisAdRzya dharmokA abhAva hai| arthAt-svalakSaNa yA anirdezya jo kucha bhI vastu hai vaha asAdhAraNa, vizeSa, yA visadRza pariNAma svarUpa hI to hai| hAM kalpanA karake to bhale hI usa vastase bhinna arthapane karake nyAre kara liye gaye vaisAdRzyameM visadRzapanekA dharmamUlaka jJAna uThAlo / kintu vaha jJAna upacArase kiyA gayA hI hai, mukhya nahIM hai jisase ki usa vaisAdRzyameM bhI visadRzapanekA jJAna karAneke liye anya vaisAdRzyoMkI phira una vaisAdRzyoMmeM bhI vilakSaNapanekA jJAna karAnake liye nyAre aneka vaisAdRzyoMkI kalpanA karate rahanese anavasthA doSakA prasaMga ho jAya / " rAhoH ziraH " aisI apoddhAra kalpanA karanese rAhase zira vyatirikta samajhA jAtA hai, usI prakAra vaisAdRzya koI vastuse nyArA dharma nahIM hai / AcArya kahate haiM ki bauddhoMkA yaha mata hai taba to hama kaheMge ki sAdRzya bhI vastukA svarUpa hai / usa sAdRzyameM sadRzyapanekA jJAna honA vastu ke nija DIlameM hI jJAna honA hai| vastuse vyatirikta ho rahe sAdRzyameM vaha sAdRza pratyaya nahIM hai / kyoMki vastuse sAdRzya nyArA nahIM hai / bhale hI arthAntarapanese nyArA kalpita kara usa sadRza pariNAmameM " yaha isake sadRza hai" " vaha isake samAna hai " aise sadRzapaneko grahaNa karanevAle jJAna uThAlo, kintu ve jJAna gauNa hI haiM, mukhya nahIM haiN| " zilAputrakasya zarIraM " ketukA * dhaDa hai, sonekA phAsA hai, yaha bhedakA jJAna gauNa hai / jisase ki vyaktirUpa nyAre sAdRzyoMmeM bhI anya sAdRzyoMkI kalpanA karate rahanese hama jainoMke Upara anavasthA doSakA prasaMga hotA, isa prakAra vAdI jaina aura prativAdI bauddha donoMkA samAdhAna karanA samAna dIkhatA hai / jaise ki pahile donoM orase kiye gaye AkSepa samAna dekhe jA cuke haiM hama to bahuta pahilese hI vastuko sAmAnya vizeSa Atmaka kahate cale A rahe haiM / tisa kAraNase siddha hotA hai ki vizeSake samAna sAdRzya yA samAnya bhI vastubhUta hotA huA sadrUpa hai / usa vastubhUta sAmAnyameM pravartta rahA vikalpajJAna ( pakSa ) vastukA hI yathArtha pratibhAsa karanevAlA hai ( sAdhya ) bAdhArahitapana yA sakalapravRttijanakatvarUpa sambAda karAnevAlA honese ( hetu ) pratyakSake samAna ( dRSTAnta ) / cyuta nahIM hotA huA paramArthabhUta vastukA grAhaka hai aura taise vastumAhI vikalpajJAnase lakSyalakSaNabhAva vyavasthApita kiyA jAtA hai / vaha vastuko sparza nahIM kara kevala kalpanA buddhiyoMmeM hI ArUDha ho Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tasmArya loka vArtike rahA hai| yaha bauddhoMko nahIM mAna baiThanA cAhiye, jisase ki vaha lakSyalakSaNabhAva vyavahArasvarUpa saMvRtti meM hI korA gaDha liyA gayA mAnA jAya / ataH tuma bauddhoMne jo bahuta pahile AkSepa kiyA thA ki saMvRtise lakSyalakSaNabhAva hai / svapnAvicAroMke samAna buddhimeM yoM hI gaDha liyA gayA hai| yaha tumhA mantavya vyavasthita nahI rahA / yaha lakSyalakSaNabhAva pAramArthika siddha ho rahA saMtA jIva aura upayoga kA kathaMcit tAdAtmyasambandha ho jAnese bana jAtA hai / jaise ki " agniH uSNaH uSNakA kathaMcit tAdAtmya ho jAnese lakSyalakSaNabhAva jagatprasiddha ho rahA hai / " kazcidAha--nIpayogalakSaNo jIvastadAtmakatvAt viparyayaprasaMgAditi, taM pratyAha / nAtastatsiddheH / ubhayathApi tvadvacanAsiddheH svasamayavirodhAt kenacidvijJAnAtmakatvAt tadAtmakasya tenaiva pariNAmadarzanAt kSIranIravat / niHpariNAme tvatiprasaMgArthasvabhAvasaMkarAviti / sa cAyamAkSepasamAdhAnavidhirjIvopayogayostAdAtmyaikAMtAzrayo nayAzrayazca pratipattavyaH / 1 1 koI vAdI pUrvapakSa kaha rahA hai ki jIvakA lakSaNa upayoga nahIM ho sakatA hai| kyoMki upayoga aura jIvakA tadAtmakapanA ho rahA hai, ghaTa ghaTa hI se upayukta nahIM ho sakatA hai / tathaiva jIva apane tadAtmaka upayogase upayujyamAna nahIM bana sakatA hai / jainoM dvArA jIva aura pudgalakA abheda viparyaya ho jAnekA prasaMga ho jAyagA, arthAt -- abheda pakSameM upayogakA lakSaNa jIva hI kyoM na bana baitthe| jIvakI huI upayoga pariNati ke samAna upayogakI hI jIvasvarUpa pariNati kyoM na ho jAya, isa prakAra kahane vAle usa vAdakei prati zrI vidyAnandasvAmI samAdhAnako kahate haiM ki ukta AkSepa ThIka nahIM hai| kyoMki isa hI se usa upayogako lakSaNapanekI siddhi ho jAtI hai arthAt -- jisa hI kAraNase tuma abhedako kaha rahe ho isI kAraNase upayoga siddha ho jAtA hai / sarvathA abheda pakSameM jaise AkAzakI rUpake sAtha upayuktatA nahIM hotI hai, usI prakAra sarvathA bheda mAnanepara jIva bhI jJAna darzana upayogoMse upayukta nahIM ho skegaa| dekho, ghAsa, pAnI, khala, binolA, dariyA, jIrA, Adi kAraNa dUdha bananake abhimukha ho rahI dugdha zakti hI to uttara kSaNameM dUdhasvarUpase pariNama jAtI hai / usI prakAra AtmA bhI jJAna darzana svabhAvazaktiyoM ke vazase ghaTajJAna, paTajJAna, svarUpa upayoga karake pariNati kara letA hai, isa prakAra kathaMcit bhinna abhinna ho rahA upayoga usa jIvakA lakSaNa bana jAtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki donoM prakAroMse bhI tumhAre vacanakI siddhi nahIM ho pAtI hai / arthAt -- anekAnta prakriyAko nahIM samajha kara tumane jo yaha kahA thA ki jo jisa svarUpa hai vaha usI karake pariNAma nahIM dhAra sakatA hai| isapara tuma yaha vicAro ki tumhAre vacana svapakSa ke sAdhaka aura parapakSa ke dUSaka svarUpa haiM / svapakSa sAdhana aura parapakSa dUSaNa yadi unakA svabhAva mAno to tumhArA pahilA ekAnta vacana hAthase nikala gayA aura hamArA jainasiddhAnta puSTa ho gayA aura tadrUpa pariNati nahIM mAno to bhI tumhArA vacana asiddha ho jAtA hai / jo pratipakSameM dUSaNa nahIM de sake vaha nahIM kahA gayA sArikhA hai| sarvatra sarvadA sabakI sattA sAdhane meM kyA prayojana rakkhA hai ? tIsarI bAta yaha hai ki yaha ana Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH tumako apane siddhAntase, virodha ho jAyagA / Apane svayaM isa bAtako iSTa kiyA hai ki pRthvI, apa, teja, vAyu ye mahAbhUta cAra tattva gaMdha, rasa, rUpa, sparza, Atmaka hote huye zuklarUpa Adika pariNatiyoMko dhArate haiN| ataH tuma " jo jisa svarUpa hai vaha usa karake hI upayukta nahIM ho sakatA hai" isa kaTAkSako lauTA.lo / AtmA yadi jJAnasvarUpa nahIM hogA to kyA pattharakI pariNati jJAna hogI ? dekhe vAlUkI roTI banA to lo / cauthI bAta yaha hai ki jisake yahAM AtmA sarvathA jJAna Atmaka hai. usake yahAM dhArArUpase jJAnasvarUpa pariNatiyAM nahIM bana sakatI haiN| kiMtu jainasiddhAMta anusAra kisI aMzase AtmA jJAnAtmaka hai tathA anya aMzoMse sukha Atmaka. icchA Atmaka, bhI hai / ataH anya Atmaka ho rahe AtmAkA jJAnasvarUpa pariNAma hotA ucita hai / yadi ekAnta karake, AtmAko jJAnaAtmaka yA anya. icchA Adi Atmaka hI mAna liyA jAyagA to tisa bhAvakA kabhI virAma nahIM hogaa| usakA virAma.. mAnatepara, AtmA dravyake virAma honekA bhI prasaMga AjAvegA jo ki iSTa nahIM hai / ataH AtmA kisI bhI vivAkSita svarUpase upayogAtmaka hai. aura anya svarUpoMse anya Atmaka hai| aise kathaMcit upayogAtmaka AtmAkA upayoga dharma karake upayuktapanA bana sakatA hai / pAMcavI bAta yaha hai ki usa Atmaka ho. rahe padArthakA hI usa karake pariNAma ho rahA dekhA jAtA hai| jaise ki dUdha, pAnIkA usa hI rUpase pariNAma hotA hai / dekhiye, gIlApana, mIThA, Adi apane svabhAvoMko nahIM choDatA huA dUdha, gur3a, bUrA, yA jalake. sambandhase mIThA dUdha, lassI, Adi anya pariNAmoMko prApta ho jAtA hai / gauke stanase nikalate hI dUdha dhAroSNa rahatA hai. thoDI derameM dUdha zItala ho jAtA hai| punaH agnike sambandhase uSNa yA rabaDI, khoA, malAI, bana jAtA hai / ataH dUdhake dUdharUpa vivarta haiM / dUdhakA pariNAma ghaTa, paTa, nahIM ho sakatA hai / jala bhI zItala jala athavA hima ( barapha ) Anmaka hotA huA usa rUpase. pariNama jAtA hai| buddhimAn zizu hI bhaviSyameM uttama koTikA vidvAna ho jAtA hai / kaDe svarUpa hone yogya suvarNa hI khaDuA pariNAmako dhAratA hai / cUnakI roTiyAM banatI haiN| khAMDakA peDA banatA hai / bhusakA nahIM / tisa hI prakAra upayogasvarUpa AtmA. apane upayoga svabhAvako nahIM choDatA huA jJAnasvarUpa karake pariNamatA rahatA hai.| chaTI bAta yaha hai ki eka padArthakA dUsare padArthoke svarUpa karake to pariNAma hotA hI nahIM hai / yadi tumhAre. kathana anusAra nija Atmaka pariNAmoM karake bhI padArthakI pariNatiyAM nahIM mAnI jAvegI to padArtha sabhI pariNAmoMse rahita hotA huA kUTastha apariNAmrI, ho jAyagA / sarvathA nitya padArthake mAnanepara kriyA, kAraka, pramANa, phala, Adi vyavahArakA lopa ho jAyagA / yadi nija pariNAmoMke sivAya anya arthoke pariNAma karake vivakSita padArthakI pariNati mAnoge to sampUrNa padArthoke svabhAvoMkA saMkara ho jAyagA / jala apane zItadravyapanese to pariNati karegA nhiiN| aizI dazAmeM jalakA jJAna, sukha, rUpase pariNAma honA bana baiThegA / AtmAke svabhAva rUpa, rasa bhI ho jAyeMge / koI bhI apane Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArtika nija svabhAvoMkI rakSA nahIM rakha sakegA / yadi apariNAmIpana aura svabhAva sAMkaryako iSTa nahIM karanA cAhate ho to apane apane svarUpase hI apanI apanI apanI pariNati honA iSTa karanA cAhiye / bAta yaha hai ki hama jaina ina jIva aura upayogakA ekAntarUpase tAdAtmya sambandha nahIM mAnate haiM / kintu dravyArthika nayase abheda aura paryAyArthika nayase jIva tathA upayogakA bheda svIkAra karate haiM / ataH pUrva prakaraNoM meM vaha AkSepakI vidhi to jIva aura upayoga ekAntarUpase tAdAtmyakA Azraya kara uThAI gayI hai / tathA dravyArthikanaya aura paryAyArthika nayakA avalamba lekara AcArya mahArAjane samAdhAnakA vidhAna kara diyA hai| yaha ziSyoM ko bhale prakAra samajha lenA cAhiye / 8 atrAparaH prAha-upayogasya lakSaNatvAnupapattirlakSyasyAtmanosattvAt / tathAhi / nAstyAtmAnupalaMbhAdakAraNatvAdakAryatvAt kharaviSANAdivaditi / tadayuktaM / sAdhanadoSadarzanAt / anupalaMbhAdayo hi hetavastAvadasiddhAH pratyakSAnumAnAgamairAtmano'nAdyanaMtasyopalaMbhAt / yogipratyakSasya tadupalaMbhakasyAgamasya ca pramANabhUtasya nirNayAttadanupalaMbhosiddha eva vA anaikAMti kazca cArvAkasya paracetovRttivizeSaiH / yahAM koI cArvAkamatAnuyAyI dUsarA vidvAn sagarva pUrvapakSa kahatA hai ki upayogako jIvakA. lakSaNapanA bana nahIM sakatA hai| kyoMki upayoga nAmakA lakSaNake lakSya mAne jA rahe, AtmAkA sadbhAva nahIM / sadbhUta devadattakA lakSaNa daNDa ho sakatA hai / asat AkAzapuSpakA koI bhI padArtha lakSaNa nahIM bana sakatA hai / jaba AtmA padArtha hI koI nahIM hai to phira lakSaNa kisakA kiyA jArahA hai ? dulhAke vinA yaha kisakA vivAha racA jA rahA hai ? dekhiye, usa AtmA ke abhAvako hama anumAna dvArA yoM sAdhate haiM ki AtmA ( pakSa ) nahIM hai ( sAdhya ) upalabdhi nahIM honese ( pahilA hetu ) nijakA pUrvavarttI utpAdaka kAraNa nahIM honese ( dUsarA hetu ) nijakA utpAdya uttaravatrttI koI kArya nahIM honese ( tIsarA hetu ) kharaviSANa, vandhyA putra, Adike samAna ( anvayadRSTAMta ), isa prakAra AtmAkA abhAva siddha hai | aba AcArya kahate haiM ki vaha bhUtavAdiyoMkA kathana yuktiyoMse rItA hai| kyoMki unake kahe huye hetuoMmeM aneka doSa dekhe jAte haiM / anupalambha, akAraNatva, Adika hetu to sabase pahile asiddha hetvAbhAsa haiN| kyoMki pratyakSa, anumAna, Agama, pramANoM karake anAdi, ananta, AtmA dravyakA upalambha ho rahA hai| usa AtmAkA upalambha karanevAle pramANabhUta sarvajJa pratyakSakA nirNaya ho hai / svasamvedana pratyakSa bhI sabake pAsa vidyamAna hai tathA AtmAko jAnanevAle pramANabhUta anumAna / aura Agama kA nirNaya ho rahA hai / ataH usakA anupalambha saMjJaka hetu apane pakSameM nahIM Thaharanese asiddha hetvAbhAsa hI hai tathA ( athavA ) cArvAka orase diyA gayA anupalambha hetu dUsare puruSoMkI vizeSa cittavRttiyoM karake vyabhicAra doSayukta vRttiyoM kA pratyakSa bhI karaleM kintu dUsaroM ke rahA. 1 arthAt - akele hama apanI apanI sthUlacitta yA AtmAmeM kyA varta rahA hai, isakA sarvajJake sivAya sa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH kisIko upalambha hotA nahIM / anumAna yA Agamase bhale hI unako jAnalo / sarvajJakA niSedha karanevAle aura indriyapratyakSako hI pramANa mAnanevAle cArvAkako to dUsarekI cittavRttiyoMkA kathamapi pratyakSa nahIM ho sakatA hai / kintu ve haiM to sahI, cAhe unheM bhUtakadamba kaho yA sAdi caitanya mAno bhale hI anitya AtmA kahate phiro| akele cArvAkase atirikta usake mAtA, pitA, guru, athavA saMsArake anya prANI aura unakI AtmIya vRttiyAM sabhI mara to nahIM gayI haiM / ataH nAstiva sAdhyake nahIM rahate huye anupalambha hetuke vartajAnese anaikAntika doSa laga jAtA hai / tathA paryAyArthAdezAt pUrvapUrvaparyAyahetukatvAduttarottarAtmaparyAyasyAkAraNatvAdityayamapyasiddho hetuH| tathA AtmA bAlaka hokara yuvA hotA hai yuvA avasthAko choDakara arddhavRddha hotA hai, adha bUDhI avasthAko kAraNa mAnakara pIche vRddha ho jAtA hai, atRpta AtmA bhojana kara lenepara tRpta ho jAtA hai| mUrkha puruSa abhyAsa karate karate paNDita bana jAtA hai, rogI jIva auSadha sevana karatA huA nIroga bana baiThatA hai| manuSya marakara deva ho jAtA hai| deva punaH tiryaMca ho jAtA hai| isa prakAra paryAyArthika nayakI apekSA kathana karanese pahilI pahilI paryAyoMko hetu mAnakara uttara uttaravartI AtmAkI paryAyoMkA utpAda hotA rahatA hai / isa kAraNa cArvAkakI orase diyA gayA kAraNarahitapanA yoM yaha . hetu bhI pakSameM nahIM bartanese asiddha hetvAbhAsa hai, arthAt-paryAya dRSTise dekhanepara AtmAkI sabhI bAlya, kumAra, deva, manuSya, saMsArI mukta, Adi paryAyeM hIM to dIkha rahIM haiM / una paryAyoMkI pUrva samayavartI paryAyeM kAraNa haiM ataH AtmA kAraNoMse sahita hogayA / kAraNarahitapanA hetu pakSameM nahIM rahA / dravyArthAdezAviruddhazca / tathAhi / astyAtmA anAdyanaMto'kAraNatvAt pRthivItvAdivat / mAgabhAvena vyabhicAra iti cenna, tasya dravyArthAdeze'nupapadyamAnatvAdanutpAdavyayAtmakatvAt sarvadravyasya / pRthivIdravyAdibhyo'tirabhUtastu prAgabhAvaH parasyApyasiddha evAnyathA tasya tattvAMtarattvaprasaMgAt / cArvAkoMke akAraNatva hetuko asiddha batAkara aba use viruddha doSayukta bhI batAte haiM ki dravyArthika nayakI apekSA kathana karanese yaha akAraNatva hetu viruddha bhI hai / isI bAtako granthakAra taisA prasiddha karate huye kahate haiM ki AtmA ( pakSa ) anAdi kAlase ananta kAlataka ThaharanevAlA dravya hai ( sAdhya ) akAraNapanA honese ( hetu ) pRthvItva yA pRthivI tattva, jalatattva, Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) arthAt-pRthivItva jAti yA cArvAkoMke yahAM mAne gaye pRthivItattva, jalatattva, tejastattva, vAyutattva, ye cAra tattva anAdi ananta nitya haiN| unhIke samAna cetana AtmA tattva nitya hai / isa anumAna dvArA akAraNatva hetuse AtmAkA nityapanA sAdha diyA hai| pahile cArvAkoMke anumAna dvArA AtmAke nAstitva sAdhanemeM prayukta kiyA gayA akAraNatva hetu to nAstitva sAdhyase viparIta ho rahe nityatva yA anAdyananta astitvake sAtha vyAptiko rakhatA hai / ataH viruddha hetvAbhAsa huA / yahAM 11 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike kisIkI zaMkA hai ki kAraNarahita to kharaviSANa bhI hai / kintu vaha nitya nahIM hai / ataH nityake lakSaNameM " sadakAraNavannityaM " kahakara sat vizeSaNa lagAyA gayA hai| tisase kharaviSANameM ati vyAptikA vAraNa ho jAtA hai| vaha sat nahIM hai, asat hai| yadi sat vizeSaNa na lagAkara kevala akAraNatva hI kahA jAyagA to vaizeSikoMke yahAM mAne gaye prAgabhAvase bhI vyabhicAra hotA hai| dekhiye, anAdi kAlase cale Aye huye prAgabhAvakA koI kAraNa nahIM hai / kintu vaha anantAnanta nahIM hai " anAdiH sAntaH prAgabhAvaH " / hAM, sat vizeSaNa lagA denese prAgabhAvakA nivAraNa ho sakatA thA, ".na kAraNaM yasya " aisI nirukti kara pakSa paryudAsakA avalamba lenese hI athavA akAraNa zabase matup pratyaya karate huye akAraNavattva hetu kaha denese hI kharavidhANa Adi sarvathA asat ho rahe padAYkA nirAkaraNa bhale hI ho jAya, asatmeM akAraNa upAdhise sahitapanA nahIM hai, kintu prAgabhAva karake huA vyabhicAra tadavastha rahegA / aba AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki nitya ho rahe dravya arthakA kathana karanepara sampUrNa dravyoMko utpAda, vyayoMse rahita AtmakapanA hai / bhAvArtha-dravya nitya hai kisI dravyameM utpAda, vyaya, nahIM hote haiM / dravya kA utpAda hotA to usakI utpattike pahile prAgabhAva mAnA jAtA, aura dravyakA nAza hone lagatA to dravyake pIche usakA baMsa mAnA jAtA / paryAyoMkA hI utpAda vyaya hotA huA prAgabhAva aura dhvaMsa mAnA jAtA hai / dravyoMkA nahIM / " naivAsato janma sato na nAzo dIpastamaH pudgalabhAvatosti / ( bRhatsvayambhU )" / tabhI to dravya arthakI apekSA hamane akAraNatva hetuko viruddha kahA hai / ataH prAgabhAva karake vyabhicAra nahIM ho pAtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki vaizeSikoMne bhAvoMse bhinna prAgabhAva padArtha mAnA hai| kintu dUsare cArvAkoMke yahAM to pRthivI dravya, jalatattva AdikoMse bhinna ho rahA prAgabhAva siddha hI nahIM hai| anyathA yAnI cAra tattvoMse bhinna prakArakA prAgabhAvatattva yadi mAnA jAyagA taba to usa prAgabhAvako cAra tattvoMse nirAle pAMcaveM tattvakA prasaMga cArvAkoMke Upara AtA hai, jo unheM iSTa nahIM hai| ataH cArvAkoMkA akAraNatva hetu viruddha hI rahA / yahAM akAraNa zabda hI sAdhu haiN| " na karmadhArayaH syAnmatvarthIyo bahuvrIhi zcedarthapratipattikaraH " aisA niyama hai / hAM " sadakAraNavannityaM " isa prAcIna RSivAkyakI nyArI bAta hai| yazcAkAryatvAditi hetuH sopyasiddhaH sukhodarAtmakAryasya paryAyArthArpaNAt prasiddhaH kAdAcitkAryavizeSasyAbhAvAdakAryatvamanaikAMtikaM murmurAdyavasthenAgninA, kAryatvAbhAvo'kAryatvaM viruddhaM / tathAhi-sarvadAstyAtmAkAryatvAt pRthivItvAdivat / na prAgabhAvetaretarAbhAvAtyantAbhAvairanaikAMtasteSAM dravyArthAzrayaNenupapatteH / paryAyArthAzrayaNe kAryatvAt / kuTasya hi prAgabhAvaH kuzalaH sa ca kozakArya kozasya ca zivakaH sa ca sthAsAMtarakAryamiti / aura AtmAke nAstitvako siddha karane ke liye cArvAkoMne tIsarA hetu jo akAryatva aisA diyA thA, AcArya kahate haiM ki vaha bhI akAryatva hetu asiddha hai / kyoMki paryAyArthika nayakI vivakSA kara. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 83 nese AtmAke kArya ho rahe sukhajJAna, vedanA, puruSArtha, icchA yA rakta, vIrya, utpanna karAnA Adi kAryokI prasiddhi ho rahI hai ! ataH kAryarahitapanA hetu AtmA svarUpa pakSameM nahIM Thaharanese asiddha hetvAbhAsa hai / pUrva meM jaise AtmAke kAraNoMko sAdha diyA thaa| aba AtmAke uttaravartI kAryoko prasiddhakara dikhA diyA hai / santAnarUpI nadI donoM ora anAdi, ananta, kinAroMse ghirI huI hai tathA AtmAke nAstitvako siddha karaneke liye prayukta kiyA gayA cArvAkoMkA akAryatva hetu vyabhicArI hetvAbhAsa bhI hai| muramura yA bhUbhaDa Adi avasthAmeM paDI huI agni bhaviSyameM kisI bhI kAryako nahIM kara rahI hai| ataH kabhI kabhI vizeSa kAryake nahIM karaneseM akAryatva hetu usa agni karake anaikAntika ho jAtA hai / jainasiddhAnta anusAra sabhI paryAyeM bhaviSyameM kisI kisI paryAyako utpanna kara taba naSTa hotI hai| phUsakI Aga yA phuliMgA bhI kucha kAryoko karate haiM / ruI yA vArUdameM phuliMgA Aga lagA detA hai| zarIrako thoDA bhurasA detA hai, kucha dera uSNatA rakhatA hai, usase vaisI hI lambI cauDI jvAlA yA phuliMgA hI bhaviSyameM sadA upajatA rahe, aisA hama jainoMko ekAnta abhISTa nahIM / hAM, iMsaka dAha ho cukanepara pIche kI baca rahI Aga kucha bhI kArya nahIM kara rahI hai, aisA cArvAka mAnate haiM / tRNoMse rahita vAlU retameM par3I huI agni bhI jalAnA pakAnA phaphoDA DAlanA, sokhanA, Adi kAryoko nahIM kara rahI mAnI hai / jaise ki naiyAyikone antake carama avayavIkA punaH koI avayavIko utpanna karAnA kArya nahIM mAnA hai / ataH cArvAkoMke akAryatva hetuko unhIMke mantavya anusAra muramura phuliMgA, AdikI agnise vyabhicArI kara diyA hai / isa agnimeM uttaravartI kAryako karanese rahitapanA hai / kintu asatva ya vahAM nahIM hai, tathA cArvAkoMkA kAryatvake abhAvasvarUpa akAryatva hetu viruddha hetvAbhAsa bhI hai / usIko prasiddha kara dikhAte haiM / AtmA ( pakSa ) sadA vidyamAna rahatA hai, (sAdhya) akAryapanA honese ( hetu ) pRthivItva yA pRthivItattva Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) ghaTa, paTa, Adi pRthivI paryAyoMkA nAza ho jAnepara bhI cArvAka pRthivI tattvakA nAza ho jAnA nahIM mAnate haiN| ataH isa anumAna dvArA AtmAko nityatva siddha karanevAlA akAryatva hetu to cArvAkoMke ukta sAdhya nAstitvase viruddha ho rahe sadA astitvake sAtha avinAbhAva rakhatA hai| ataH sAdhyase viparIta ho rahe ke sAtha vyAptiko rakhanevAlA akAryatva hetu viruddha hetvAbhAsa hai| AtmAkA sadA astitva sAdhanevAle hamAre akAryatva hetukA prAgabhAva, itaretarAbhAva yA utpanna huA abhAva yAne dhvaMsa, athavA atyantAbhAva karake vyabhicAra nahIM AtA hai / kyoMki dravya arthakA Azraya karanepara una prAgabhAva Adi abhAvoMkI siddhi nahIM ho pAtI hai| sarvadA nitya dravya vidyamAna rahatA hai / dravyarUpase kisIkA koI abhAva nahIM hai| hAM, paryAyarUpa arthakA Azraya karanepara to ve prAgabhAva, pradhvaMsa, anyonyAbhAva, atyantAbhAva, kArya hI haiM / ataH akAryatva hetuke na rahate huye asattva sAdhya nahIM bhI rahA to koI kSati nahIM hai / dhvaMsa abhAvako sabhI vAdI kArya mAnate haiM / ataH akAryatva hetukA dhaMsa karake vyabhicAra honA kathamapi sambhAvita nahIM hai / ataH utpannAbhAvake Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 vArtha lokavArta ghaTakI pUrvavarttI kuzUla sthAnapara atyantAbhAva pATha acchA hai / dekhiye, paryAya arthoMkA avalamba lenepara paryAya hI ghaTakA prAgabhAva hai aura vaha kuzUla to usa kuzUla ke pUrvavartI koSa paryAyakA kArya hai / ataH kuzUlakA prAgabhAva koSa huA tathA koSakA prAgabhAva usakI pUrva paryAya zivaka huA aura vaha zivaka dUsare sthAsakA kArya hai / isa DhaMgase pUrvavarttI paryAyoMko hI hama uttaravarttI paryAyoMkA prAgabhAva mAnate haiM / isapara prAgabhAvako anAdi mAnanevAle vaizeSika yadi yo kaTAkSa kareM ki hamAre yahAM to prAgabhAva mAnA gayA hai / ataH anAdikAlase abataka kAryakI utpattiko rokatA huA baiThA hai kintu jainoMke yahAM jaba pUrvaparyAya hI kA nAma prAgabhAva hai to usa pUrvaparyAyakI pUrva avasthAoM meM ghaTakI utpatti ho jAnI cAhiye / kyoMki ghaTakI utpattikA pratibandhaka abhI prAgabhAva to upajA hI nahIM hai / dhvaMsa to ghaTake upaja jAnepara pIche honevAlA abhAva hai / itaretarAbhAva aura atyantAbhAva bhI ghaTake upaja cukanepara vyavahAra prApta hote haiM / ataH kisI bhI pratibandhaka abhAva ke vidyamAna nahIM honese lambI anAdikAlIna paryAyasantatimeM ghaTakAryake sadbhAvakA prasaMga AtA hai / aba AcArya samAdhAna karate haiM ki vaizeSikoMkA ukta AkSepa ThIka nahIM hai| kyoMki prAgabhAva ke vinAzako hI hama kAryarUpa karake svIkAra karate haiM / anAdi pUrvaparyAyakI santAnameM abhItaka jaba prAgabhAva utpanna hI nahIM huA hai to bhalA usakA dhvaMsa kahAMse hoya ? ataH prAgabhAvake dhvaMsarUpa kAryakA pUrva avasthAoM meM sadbhAva ho jAnekA prasaMga nahIM uThA sakate ho / jaise ki uttara avasthArUpa dhvaMsakA dhvaMsa ho jAnepara punaH kArya ke ujjIvanakA prasaMga nahIM de sakate ho / bhAvArtha -- pUrva avasthArUpa prAgabhAvakA dhvaMsa ho jAnA kArya sadbhAva hai / " kAryotpAdaH kSayo hetoH " aura kAryakI uttara avasthArUpa kA prAgabhAvasvarUpa kArya sadbhAva hai / ataH kAryasadbhAva ke Age pIchekI paryAyoMke samayoMmeM kAryasadbhAvakA ApAdana karanA ucita nahIM hai / dhvaMsa aura prAgabhAvako hama tuccha padArtha nahIM mAnate haiM / kintu mImAMsakoM ke samAna hamAre yahAM riktabhAva hI abhAva mAnA gayA hai| kuTapaTayoritaretarAbhAvaH kuTapaTAtmakatvAtkAryaH cetanAcetanayoratyaMtAbhAvopi cetanA - cetanAtmakatvAt kArya iti / parasya tu pRthivyAdibhyorthaMtarabhUtAH prAgabhAvAdayo na saMtyevAnyathA teSAM tatvAMtaratvaprasaMgAt / tathetaretarAbhAvAtyaMtAbhAvayoH sarvadAstIti pratyayaviSayatvAt na tAbhyAmanekAMtaH / AtmAkA sadA astitva sAdhane ke liye diye gaye jainoM ke akAryatva hetukA hI nirdoSapanA dikhAyA jA rahA hai ki ghaTa aura paTameM paraspara Thahara rahA unakA anyonyAbhAva to ghaTa aura paTa svarUpa hI hai / ata: jaba ghaTa, paTa kArya haiM to unakA tadAtmaka anyonyAbhAva bhI kArya huA / ataH akAryatvahetu anyonyAbhAvameM nahIM ThaharA / aisI dazAmeM sAdhya bhI nahIM rahe. to hamAre akAryatva hetu ( na ki cArvAka akAryatva hetumeM ) vyabhicAradoSa nahIM caDha baiThegA / jo pudgala yA jIvakI paryAya vartamAnameM tadrUpa nahIM hai, kintu Age pIche kAloMmeM tadrUpa ho sake aisI deva, manuSya, ghoDA, Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH hAthI, Adi athavA ghaTa, paTa, caukI, pustaka, Adika jIva yA pudgalakI paryAyoMkA vartamAnakAlameM anyonyAbhAva mAnA gayA hai| tathA tInoM kAlameM jo paryAya yA dravya tadrUpa na ho sake aisI jaDa, cetana, yA dharmadravya yA adharmadravyakA eka dUsare meM atyantAbhAva mAnA gayA hai, jo ki traikAlikasaMsargAvacchinna hai / vaizeSikoMko bhI isI mArgakA anusaraNa karanepara nirAkulatA mila sakatI hai / prakaraNa meM hamAre akAryatvahetukA atyantAbhAva karake vyabhicAra nahIM AtA hai| kyoMki cetana, acetana, padArthoMkA paraspara atyantAbhAva bhI cetana, acetana paryAyasvarUpa ho jAnese kArya hI hai isa kAraNa akAryatva hetuke na rahanepara sAdhya nahIM bhI raho koI truTi nahIM hai / hetuke rahate huye vahAM sAdhya nahIM ThaharatA to vyabhicAra doSa uThAyA jA sakatA thA / dUsarI bAta yaha hai ki abhAvakA apanhava karanevAle una parapakSabhUta cArvAkoMke yahAM to pRthivI Adika cAra tattvoMse koI arthAntarabhUta ho rahe prAgabhAva Adika mAne hI nahIM gaye haiM / anyathA una prAgabhAva, anyonyAbhAva, AdikoMko cAra tattvoMse atirikta tattvAntarapanekA prasaMga ho jAyagA / tathA tIsarA upAya yaha bhI hai ki vyabhicAra uThAnevAle cArvAka yadi itaretarAbhAva aura atyantAbhAvameM kisI DhaMgase akAryatvahetuko rakha denA cAhate haiM to acchI bAta hai, una itaretarAbhAva aura atyantAbhAvameM sadA astipanake jJAnakI viSayatA ho jAne se una karake vyabhicAra nahIM huA, akAryatva hetu raha gayA to sAthameM sarvadA astipana vaha sAdhya bhI vahAM Thahara gayA / kulIna patipatnIke samAna sAdhya hetuoMmeM avinAbhAva vartta jAnese vyabhi - cArakI zaMkA bhI nahIM rahatI haiM / viSamavyApti na hokara yadi hetu sAdhyoMmeM jahAM samavyApti ho rahI hai, vahAM hetu to kyA, ekapatnIvrata patike samAna sAdhya bhI vyabhicArI nahIM ho pAtA hai / . 85 kharaviSANAdidRSTAMtazca sAdhyasAdhanavikalaH, kharaviSANAderapyekAMtena nAstitvAnupalabhyamAnatvAdyasiddheH / gomastakasamavAyitvena hi yadastIti prasiddhaM viSANaM tatkharAdimastakasamavAyitvena nAstIti nizcIyate, meSAdisamavAyitvena ca prasiddhAni romANi kUrmasamavAyitvena ca na saMti, nopalabhyaMte ca vanaspatisamavAyitvena prasiddhAstitvopalaMbhaM kusumaM gaganasamavAyitvena nAstitvAnupalabhyamAnatvadharmAdhikaraNaM dRSTaM na punaH sarvatra sarvadA sarvathA kiMcinAstitvAnupalaMbhAdhikaraNaM prasiddhaM virodhAt / tato nAtmanaH saMrvathA sarvatra sarvadA nAstitve sAdhye tathAnupalaMbhAdihetUnAM nidarzanamasti sAdhyasAdhanavikalasyAnidarzanatvAt / cArvAkoMne anupalambha, akAraNatva, akAryatva, ina tIna hetuoMse AtmA ke nAstitvako sAdha huye jo ki kharaMviSANa, kacchaparoma, Adi anvayadRSTAnta kahe the ve dRSTAnta bhI nAstitva sAdhya aura anupalambha Adi hetuoMse rahita haiM / kyoMki kharaviSANa, vandhyAputra, Adi dRSTAntoMkA ekAnta karake ( sarvathA ). nAstipana aura anupalabhyamAnatva ( anulambha ) AdikI siddhi nahIM ho sakI hai 1 dekhiye atrayavI gauke mastaka meM samavAyasambandhase vartta rahepana karake jo hI sIMga prasiddha ho rahA hai, vahI sIMga to gadhA, ghoDA, hAthI, Adike uttamAMgoM ( zirobhAga) meM samavAyasambandhase vartamAnapane Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazloka vArtike 1 1 1 karake nahIM hai / isa prakAra nizcaya kiyA jAtA hai tathA meMDhA, chiriyA, bandara, Adike avayavI zarIra meM avayava hokara samavAyasahitapane karake prasiddha ho rahe roma hI to kachatremeM samavAyIpane karake nahIM hai, aura nahIM dekhe jA rahe haiM / isa DhaMgase to nAstitva sAdhya aura anupalambha hetuko kUrma roma dhAra sakatA hai, tathA vanaspatimeM samavAyI hokara ke prasiddha ho rahA hai astitva aura upalambha jisakA, aisA puSpa hI gaganake samavAyIpane karake nAstitva ( sAdhya ) aura anupalabhyamAnatva ( hetu ) dharmakA adhikaraNa ho rahA dekhA gayA hai / kintu phira saba hI sthAnoMpara sadA sabhI prakAroMse jagatkA koI bhI padArtha nAstipana aura anupalambhakA adhikaraNa ho rahA to adyAvadhi prasiddha nahIM hai| kyoMki virodha doSa AtA hai / arthAt jo nAstipana yA anupalambha dharmo kA Azraya hogA vaha satrUpase hI prasiddha hogA / dharma to sadrUpadharmI meM rahate haiM aura jo sat padArtha hai usameM nAstipana, anupalambha, kAraNarahitapana, kAryarahitapana, ye dharma nahIM Thahara sakate haiM / " saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAdRte kvacit " akhaNDapadakI saMjJAvAle padArthakA pratiSedha karanA pratiSedhya kI sattA mAne binA asambhava hai| eka sthAnapara pratiSedhyakI sattA siddha honepara anya sthAnoMpara usakA niSedha kiyA jA sakatA hai / aSTasahasrI granthameM " advaita zadvaH svAbhidheyapratyanIkaparamAthApekSo naJ pUrvAkhaNDapadatvAdahetyabhidhAnavat isa anumAnase dvaita, AtmA, Adi zadvoM ke sadbhAvarUpa vAcya artha sAdha diye gaye haiM / jabaki ambhava kahe jA rahe kharaviSANa Adi samasita padoMke vAcya artha kI bhI siddhi karate huye unameM sarvathA nAstipana aura anupalambha nahIM sAdhe jA sakate haiM to AtmA yA caitanyakA astitva sAdhanA to sulabhasAdhya hai / vaizeSikamata anusAra avayavoMmeM, avayavI samavAya sambandhase rahatA hai | ataH sIMga yA bAlasvarUpa avayavoMmeM bhaiMsA, meDhA, gAya, Adi avayavI samavAya sambandhaMse vartta rahe sante samaveta ka jAte haiM / avayavIke samavAyako dhAra rahe avayava samavAyI mAne jAte haiM / kintu jainasiddhAMta anusAra maDI huI cUnakI luMDameM thoDA ATA aura milA denese punaH eka avayavI bana jAtA hai / usI prakAra prakaraNaprApta avayavI meM bhI kucha avayava milA denese dvitIya avayavI utpanna ho jAtA hai / yAnI abayavImeM bhI avayavakA rahanA jainasiddhAnta anusAra abhISTa hai| yahAM vaizeSika yoM mAna rahe haiM ki manabhara dUdha chaTAMka bhara dUdha milAnepara athavA daza sera ATe kI luMDameM chaTAMkabhara oTA yA nyAre chaTAMka bhara ATekI laMDa ko milA denese evaM cAlIsa gaja lambe vastrameM eka sUta milAne yA nikAlanese atrayavIkA nAza ho jAtA hai / avayavI punaH avayava usake bhI avayava Adi paJcANuka, caturaNuka, tryaNuka, dvyaNuka, isa vinAza kramase paramANu ho jAte haiM / yoM pUrva avayavIkA nAza hokara punaH sammilita huye dUsare avayavoM ke sAtha dyaNuka, tryaNuka, caturaNuka, paJcANuka, SaDaNuka, saptANuka, isa kramase avayava, avayavI, mahAtrayavI, caramAvayavI, dravyakI punaH sRSTi hotI hai / do aNuoM ka banatA hai / NukoMse eka tryaNuka banatA hai / cAra tryaNukoMse eka caturaka banatA hai / pAMca caturaNukoMse eka paMcANuka banatA hai / yahI DhaMga avayavI paryanta calA jAtA hai / yaha 1 1 1 86 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 87 66 1 1 vaiziSikoM kI utpAda vinAza prakriyAkA dikhalAnA to bakanA mAtra hai / isameM pratyakSase hI virodha AtA hai / pAMca zera ikSurasameM chaTAkabhara dUsarA ikSurasa milA denese tatkAla navIna avayayI bana jAtA hai 1 bhedasaMghAtAbhyAmutpadyante " jaina siddhAntameM bheda aura saMghAta tathA kuchakA bheda kuchakA saMghAta ina tInoM prakAroMse avayavI utpatti mAnI gayI hai / ataH vaizeSikoM kA kahanA pratyakSaviruddha paDatA 1 avayavI meM bhI avayavoM ke samaveta ho jAne kA koI virodha nahIM hai / vaizeSikAne tIna dhaNukoMse eka tryaNuka aura cAra tryaNukoMse eka caturaNuka ityAdi jo sRSTiprakriyA mAnI hai vaha bhI ThIka nahIM tIna aNuoM yA eka vyaNuka aura eka aNuse hI tryaNuka paidA hotA hai / do vyaNuka yA eka tryaNuka aura eka aNu athavA cAra aguoMse hI caturaNuka skandha upajatA hai / bAta yaha hai ki caturaka cAra hI aNu honI cAhiye / paMcANuka meM dravyarUpase pAMca aNuyeM hIM paryApta haiM, nyUna adhika nahIM / zabda vAcya arthapara bhI dRSTi DAlanI cAhiye / yoM cAhe jahAM mana cAhA aDaMgA lagA denA zobhA nahIM detA / vaizeSikoMke matAnusAra eka sau bIsa aNuoM kA paMcANuka skandha aura sAtasauvIsa paramANu dravyoMkA banA huA eka SaDaNuka skandha hama jainoM ko abhISTa nahIM hai / vaizeSikoM ko yaha 1 huA hai ki sRSTikI AdimeM Izvara icchA yA anyadA agnisaMyoga, Izvara, Adi kAraNoMse jaba sabhI paramANuoM ke vyaNuka bana gaye to aba tryaNuka banane ke liye vyaNukakA sAthI akelA paramANu kahAMse Ave ? athavA vahAM rakhe huye saba vyaNukoMke jaba tryaNuka bana gaye to jaina matAnusAra caturaNu ko banA - neke liye vahAM dyaNuka aura paramANuyeM kahAM rakhe huye haiM ? jinase ki cAra paramANu yA do dvyaNukoM se jhaTa eka caturaNuka banA liyA jAya / isapara hama jainoM kA yaha kahanA hai ki jagat meM anantAnanta dyaNuka yA paramANuyeM ThasAThasa bhare huye haiM / anantAananta paramANuyeM to aisI paDI huIM haiM jo adyApi skandhasvarUpa nahIM huyIM aura hoMgI bhI nahIM / jahAM ghaTa, paTa, SaDaNuka, paMcANuka, caturaNuka bana rahe haiM vahAM bhI aneka paramANuyeM, anante dvyaNuka, vidyamAna haiM / vahAM rakhI huyI sabhI paramANuyeM ya Dara lagA 1 / dUrase bhI paramANuyeM kheMcI jA sakatI haiM / anusAra hI niyata pugaloM kI niyamita kapAlikAoMse eka kapAla aura do kapA nahIM bana jAtIM haiM / dyaNuka sabhI tryaNuka nahIM bana jAte haiM yA kAraNavazase ve calI AtIM haiM / apanI apanI yogyatA pariNatiyAM hotIM haiM, Age calakara bhI to vaizeSikoMne do loMse eka ghaTa avayavI kI utpatti svIkAra kI hai / phira pahele SaDaNuka, saptANuka, skandhoM meM yaha anucita ( behude panakA ) krama kyoM banA rakhA hai ? isa bAtako jagat meM DeDa buddhiko mAnakara apane hI eka pUrI buddhiko samajha baiThe aulUkya matAnuyAyI vaizeSika hI jAneM prakaraNameM yaha kahanA hai ki kharaviSANa bhI nAsti aura anupalabhyamAna nahIM hai / cAra pAMvavAlA gadhA pazu prasiddha hai / sIMga bhI gAya, bhaiMsa meM prasiddha horahe kevala gadhA aura sIMgakA samavAya ho jAnA dharma hI nahIM dekhA jA rahA hai / taba to kharaviSANakA eka choTAsA dharmamAtra hI aprasiddha huA / sarvatra, sarvadA, sarvathA, kharaviSANa padArtha to nAsti aura anupalambhakA adhikaraNa nahIM hai / isI prakAra kachaveke roma yA AkAzakA phUla bhI sarvathA aprasiddha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArta / nahIM hai / maNDUkAzakhaNDaka bhI asti hokara jAnA jA rahA eka DhaMgase prasiddha hai / dekho, kathaMcit 1 asat ho rahe padArthake hI astitva aura upalambha dharma haiM tathA kathaMcit sat padArtha ke hI nAstipana aura anupalambha mAne gaye haiN| na to sabhI prakAroMse sat ho rahe padArtha ke hI astitva aura upalambha dharma haiM / kyoMki yoM to ghaTakA paTa rUpase yA jIvarUpase bhI sadbhAva bana baiThegA / yoM cAhe jo padArtha cAhe jisa padArthasvarUpa hotA huA sarvasaMkaradoSa grasta ho jAyagA / yadi sarvathA asat ke ye nAstitva yA anupalambha dharma mAne jAyaMge taba to sarvazUnyavAdameM bolane, sunane, samajhane, samajhAne, kA vyavahAra hI naSTa ho jAyagA / " syAdvAdo vijayatetarAM " / saMcita karmo kI parAdhInatAse caurAsI lAkha yoniyoMmeM | bhramaNa karate huye jIvako maNDUka ( maiDukA ) bhavakI prApti ho cukanepara punaH vaha jIva manuSya gatimeM kumArI avasthAko dhAraNa karatA hai, usa samaya usa strIke jo kauAke paMkha samAna kezaracanA vizeSa hai vaha kumArI laDakIkI coTI yA veMnI pUrvamaNDUkakI kahI jA sakatI hai / devadattakI dukAna jAnepara bhI kisI apekSA devadattakI kahI jA sakatI hai / pArzvanAtha ke pahile bhAvoM ke karttavyoM ko pArzvanAthakI kRti bakhAnA jAtA hai / jaba phUlako AkAza avagAha de rahA hai to AkAzakA puSpa kahanemeM kyA kSati hai ? dekho vRkSameM jitanI dera yA jitane aMzase puSpa saMyukta ho rahA hai, usase kahIM adhika derataka sarvAgarUpase AkAza ke sAtha puSpakA saMyoga bana rahA hai / vRkSase viyukta ho gayA bhI phUla kabhI AkAzase pracyuta nahIM hotA hai / isa prakAra jabataka puSpa vidyamAna rahegA AkAzake sAtha usakA sambandha nahIM chUTa sakatA hai / thoDA mAtA, pitAkA putrake sAtha huye sambandhako athavA devadattakA dhana yA kheta athavA zatruse huye sambandhako nirakha lo / jaba aise stoka sambandhavAle sthaloMmeM SaSThI vibhakti Asakta hokara utara AtI hai to zazaviSANa, vandhyAputra, mRgatRSNAjala Adi meM vicArazAlI vaiyAkaraNoMke dvArA samAsa ke prathama utAra lI jA cukI sambandhavAcaka SaSThI vibhaktiko nirmUla kyoM kahate ho ? bAta yaha hai ki " siddhirane kAntAt " anekAntase padArthoMkI siddhi ho rahI hai / kharaviSANa AdimeM bhI nAstitva sAdhya aura anupalambha Adi hetu vidyamAna nahIM haiM / tisa kAraNa se cArvAkoM dvArA AtmadravyakA sabhI prakAroMse sarvatra sadA nAstipana sAdhya karate sante tisa prakAra anumAnameM kahe gaye anupalambha, akAraNatva, akAryatva, sambhavadbAdhakatva, Adi hetuoMkA jagatvarttI koI padArtha anvayadRSTAnta nahIM hai / jo cArvA - koMne kharaviSANa Adi dRSTAnta upAtta kiye the, ve to sAdhya aura sAdhana donoMse rahita ho rahe siddha kara diye gaye haiM / jo sAdhya aura sAdhanase vikala hai ( khAlI hai) vaha anvayadRSTAnta nahIM huA karatA hai, anvayadRSTAntameM hI hetu aura sAdhyakI vyAptikA pradarzana kara hI cArvAka apanA AtmAke nAstitva siddhikA prayojana sAdha sakate the / aba to una cArvAkoMke pAsa koI upAya zeSa nahIM hai / jaba ki pratyakSa, anumAna aura AptavAkyase AtmAkA astitva pratIta ho rahA hai, to aisI dazA meM AtmAkA nAstitva siddha karanA cArvAkoMkA svayaM apaneko avastu sAdhanekA nindya prayatna hai 1 1 88 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH tathAtmA nAstIti pakSazca pratyakSAnumAnAgamabAdhitovagamyata iti sAdhane doSadarzanAt nAtaH sAdhanAdAtmaninhavasiddhiryatosya nopayogo lakSaNaM syAt / 89 I tathA cArvAkoMne AtmAke abhAvako sAdhane ke liye jo anumAna banAyA thA, usa anumAnakA AtmA nahIM hai / isa prakAra pakSa ( pratijJA ) bhI to pratyakSa anumAna aura Agama pramANase bAdhita ho rahA jAnA gayA hai / pUrva prakaraNoMmeM sAtha diye gaye kevalajJAnase saMpUrNa mukta, saMsArI, AtmAoM kA pratyakSa ho rahA hai / avadhijJAna aura mana:paryayajJAna dvArA bhI saMsArI baddha AtmAkA vikala pratyakSa ho jAtA hai, tathA svasaMvedana pratyakSase maiM mukhI hU~, maiM duHkhI hU~, jJa hUM, Adi AkAroM kA ullekha karate huye AtmAkA svataH pratyakSa ho rahA hai / evaM bAdhakoM kA asambhava yA hita, ahita ke prAptiparihArakI kriyA Adi hetudvArA AtmAkA anumAna ho jAtA hai, sarvajJakI AmnAyase cale A rahe " jIvAzca, jIvo upaogamao, guNajIvA pajjattI, ityAdi AgamavAkyoMse AtmAkA astitva nirNIta hai / ataH pramANoMse bAdhita hokara jAne jA rahe sAdhyake nirdeza anantara prayukta ho jAnese cArvAkoM kA hetu kAlAtyayApadiSTa hai / isa prakAra cArvAkoMdvArA kahe gaye anupalambha Adi hetuoM meM asiddha vyabhicAra viruddha, bAdhita, ina doSoMke dIkha jAneke kAraNa ina hetuoMse AtmA ke apalApa ( hotI huI vastu ke liye mukara jAnA ) kI siddhi nahIM ho sakatI hai / jisase ki isa AtmAkA lakSaNa upayoga na ho sake / arthAt cArvAkoMne pahile jo ye kahA thA ki lakSya banAye jA rahe AtmAkA asattva honese usakA lakSaNa upayoga nahIM ghaTita hotA hai, yaha unakA kahanA ThIka nahIM paDA / AtmatattvakI siddhi kara dI gayI hai / ataH upayoga usakA lakSaNa bana sakatA hai / koI Apatti nahIM hai / kiM ca, sa evAhaM draSTA, spRSTA, khAdayitA, ghAtA, zrotAnusmRtA, vetyanusaMdhAnapratyayo gRhItRkRtaH karaNajavijJAneSu cA'saMbhAvyamAnatvAt teSAM svaviSayaniyatatvAt parasparaviSayasaMkramAbhAvAt / isa prakArake anusaMdhAna karanekyoMki indriyoMse utpanna huye AtmatattvakI siddhi karanekA eka vicAra yaha bhI hai ki jo hI maiM cakSuse dekhanevAlA hU~, vahI maiM chU rahA hUM vahIM maiM svAda le rahA hUM, sUMgha rahA hUM, athavA sunanevAlA hUM, indriyoM yA manase anubhava kara cukanepara dhAraNA jJAnadvArA vahI maiM smaraNa karanevAlA vAle jJAna ( pakSa ) gRhItA AtmA karake banAye gaye haiM ( sAdhya ) avicAraka vijJAnoMmeM ukta prakArake anusaMdhAna honekA asambhava ho rahA hai indriyAM apane apane niyata viSaya ho rahe sparza, rasa, gandha, varNa, zabda, saJcetanA ko jAnakara caritArtha ho jAtI haiM / chaH mAsakA choTA baccA yA, asaMjJI yA cauindriya jIva darpaNameM apane prati bimbako cakSuse dekha letA hai, kintu yaha merI chAyA hai isake anusAra mujhe apane mukhakA dhabbA miTA DAlanA cAhiye ityAdi vicAra nahIM kara pAtA hai / cakSu kevala rUpako dekha legI / ( hetu ) ve sparzana Adika rasanA rasako 12 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike cATa legii| kintu ye indriyAM aise pratyavamarSoko nahIM kara sakatI haiM ki yaha vahI sUMghA jA rahA hai jo ki pApaDa pahile dekhA yA khAyA thA yaha usase adhika bhurabhurA hai, yaha usase nyUna lakSaNavAn hai| yaha zabda usa zabdase gambhIra hai, tIkSNa hai, karkaza hai| jaise ki TeliphonoMke yahAM vahAM jAne, Ane, sambandha milAne kA saMyojaka eka pradhAna kAryAlaya hotA hai, usI prakAra indriyoM dvArA Age pIche huye jJAnoMkA adhikArI eka vimarSaka AtmA hI upayoga lagAkara unakA anusaMdhAna kara sakatA hai| indriyAM isa kAryako kAlatrayameM nahIM kara sakatI haiN| kyoMki unake dvArA grahaNa kiye jA cuke viSayoMkA parasparameM saMkramaNa nahIM ho pAtA hai / rupayA svayaM apanA parivartana ( eksaceMja ) nahIM kara letA hai / isa kAryake liye cAroM ora kA bhAva nirakha kara ThIka ThIka vyasthA kara dene vAle koSAdhyakSa ( baiMkara ) kI AvazyakatA hai / isase indriyajJAnoM yA vicAraka jJAnoMkA anusaMdhAna rakhanevAlA gRhItA AtmA siddha ho jAtA hai| garbhAdimaraNaparyaMto mahAMzcaitanyavivarto darzanasparzanAsvAdanAghrANazravaNAnusmaraNalakSaNacaitanyavizeSAzrayo gRhItA taddheturiti cenna, tasyaivAtmatvena sAdhitatvAdanAdyanaMtatvopapatteH / na cAyaM nirhetukaH kAdAcitkatvAditi parizeSAdAtmasiddhezca nAtmanobhAvo yuktH| cArvAka kahate haiM ki AtmA tattva anAdi ananta nahIM hai / garbhase Adi lekara maraNa paryanta lambA cauDA mahAn caitanya pariNAma hI dekhanA, chUnA, cAkhanA, sUMghanA, sunanA, pIche smaraNa karanA, aise lakSaNavAle vizeSa caitanyoMkA Azraya hai vahI gRhItA hai aura garbhase maraNataka hI ThaharanevAlA AtmA usa anusaMdhAna jJAna karanekA hetu hai / garbhase prathama aura maraNake pazcAt bhI usakA anvaya mAnate jAnA ucita nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki usa mahAn caitanya vivartako hI Atmapane karake sAdha diyA gayA hai, usa caitanyakA anAdi kAlase lekara ananta kAlataka dravyarUpase ThaharanA bana jAtA hai| yaha caitanya vizeSa yA anusaMdhAnajJAna bhalA hetuoMse rahita to nahIM hai| kyoMki kabhI kabhI hotA hai / jo kArya kabhI kabhI hote haiM unakA koI niyata hetu avazya hai| vizeSa caitanyakA hetu yaha zarIra to nahIM hai / mRta zarIrameM vyabhicAra ho jAyagA / indriyAM bhI caitanyakA hetu nahIM haiM / kyoMki cakSu yA zravaNa indriyakA ghAta ho jAnepara bhI dekhe sune huoMkA smaraNa ho rahA dekhA jAtA hai / zarIra, indriya, noindriya, ye jaDa padArtha to ghaTa, paTa, Adike samAna vicAra nahIM kara sakate haiM / cArvAkoM dvArA mAne gaye pRthivi, jala, teja, vAyu, cAra tattvoMke bUte ukta kArya karanA azakya hai / ataH parizeSa nyAyase caitanyavizeSakA hetu AtmAdravya siddha ho jAtA hai / isa kAraNa cArvAkoMko AtmAkA abhAva kara denA samucita nahIM hai / garbhase prArambha kara caitanya vizeSakI jo utpatti mAnI gayI hai vaha upAdAna kAraNase hI sadha sakatI hai| upAdAnake binA kisIkI utpatti nahIM hotI hai / zabda, bijalI, Adike bhI adRzya upAdAna vartta rahe haiM tathA maraNa ke pazcAt kisI upAdeyako utpanna kara hI caitanya TUTa sakatA hai| uttara adhikArIko nahIM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 91 utpanna kara kisI bhI guNagariSThako naSTa honekA adhikAra nahIM hai / Adya prakaraNameM vistAra ke sAtha AtmA anAdi anantapanakI siddhi kI jA cukI hai / alaM vistareNa / kiMca, asmadAderAtmAstIti pratyayaH saMzayo viparyayo yathArthanizcayo vA syAt : saMzayazcet siddhaH prAgAtmA anyathA tatsaMzayAyogAt / kadAcidaprasidasthANupuruSasya pratipacustatsaMzayAyogavat / viparyayazcettathApyAtmasiddhiH kadAcidAtmani viparyayasya tannirNayapUrvakatvAt / tato yathArthanirNaya evAyamAtmasiddhiH / 1 (( cArvAkoMke prati AcArya mahArAja prazna karate haiM ki kyoMjI, hama jaina yA mImAMsaka, naiyAyika AdikoM ke yahAM ho rahA " AtmA isa prakArakA jJAna kyA saMzayajJAna svarUpa hai ? yA triparyayajJAna svarUpa hai ! athavA kyA yathArtha vastukA nirNaya samajhA jAya ? btaao| prathama pakSa anusAra AmA vidyamAna hai, isa jJAnako yadi saMzaya mAnA jAyagA taba to cArvAkoM ke yahAM pahile AtmA tatva siddha cukA kahanA cAhiye / anyathA yAnI AtmAkA kahIM na kahIM astitva mAne vinA anyatra usake saMzaya honekA ayoga hai / jaise ki talaghara meM upajakara pale huye jisa prattipattAko Ajataka kabhI ThUMTha aura puruSa kI yadi prasiddhi nahIM ho sakI hai, usa puruSako una sthANu jaura puruSako viSaya karanevAle saMzaya jJAna hone kA ayoga hai / arthAt -- jo jisakA saMzaya karatA hai vaha usakA kahIM na kahIM nizcaya avazya kara cukA hai / sAdhAraNa dharmo kA darzana aura vizeSa aMzoMkI smRti ho jAnepara saMzaya jJAnakI utpatti sabane mAnI hai / avastuko viSaya karanevAlA saMzaya nahIM hotA hai / tathA AtmA isa jJAna ko cArvAka dvitIya vikalpa anusAra yadi viparyaya jJAna mAneMge tisa prakAra honepara bhI AtmatattvakI siddhi ho jAtI hai / kyoMki kabhI kabhI AtmAmeM usakA viparyaya jJAna tabhI hogA, jaba ki kahIM na kahIM pUrvameM usa AtmAkA nirNaya kiyA jA cukA hogA / sIpameM puruSako upajatI hai jo ki kabhI kahIM yathArtha cAMdIkA samyagjJAna kara cukA hai| nyAre AtmatattvakI siddhi ho jAtI hai / tisa kAraNase tRtIya vikalpa anusAra yaha jJAna yathArtha nirNaya svarUpI hai / yoM baDI sulabhatA se sabhI vikalpoMmeM AtmA ho jAtI hai / hai rajatakI bhrAnti usI isase bhI AtmA hai "" "" dravyakI siddhi nanvevaM sarvasya sveSTasiddhiH syAt pradhAnAdipratyayasyApi sarvavikalpeSu pradhAnAdyastitvasAdhanAt / tasyaitadasAdhanatve kathamAtmAstIti pratyayasyAtmAstitvasAdhanatvamiti kazcit / tadasat | pradhAnasya satvarajastamorUpasyAviruddhatvAt taddharmasyaiva nityaikatvAdernirAkaraNAt / mIzvarasyAtmavazevasya brahmAdevAbhimatatvAn taddharmasya jagatkartRtvAderapAkaraNAt sarvathaikAMtasyApi sarvayaikAMtarUpatayA kadAcitprasiddhestasya samyaktvena zraddhAnasya nirAcikIrSitatvAt / sarvathA sarvasya sarvatra saMzayaviparyayAnupapatteH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazloka vArtike cArvAkoMkA svapakSa avadhAraNake liye AcAryoMke Upara kaTAkSa hai ki isa prakAra vikalpa uThAne para to sabhI pravAdiyoM ke yahAM apane apane abhISTa tattvoMkI siddhi ho jAyagI sAMkhyoMkI mAnI huI prakRti, yA naiyAyikoM kA Izvara, athavA ekAnta, vaizeSika kA sAtavAM padArtha abhAva, advaitavAdiyoMkA brahmatattva, Adi padArthoMkI bhI siddhI bana baiThegI / kyoMki " pradhAna hai " " Izvara hai " ityAkAraka jJAnako saMzaya yA viparyaya athavA yathArtha nirNaya mAnane para sabhI vikalpoMmeM siddha kara liye Atmatattva ke samAna pradhAna Adike astitvakA bhI sAdhana ho jAtA hai | pradhAnake jJAnako saMzaya honepara bhI pradhAnakA kahIM sadbhAva bana cukatA hai / yA viparyaya mAnanepara bhI kvacit astitva mAnanA Avazyaka ho jAtA hai / yathArtha nirNaya to unakI siddhIkA sarvamAnya prayatna hai / yadi jaina una vikalpoM ke anusAra usa pradhAna Adi ke jJAnako una pradhAna, Izvara, AdikA sAdhana karanevAlA nahIM mAnoge taba to " AtmA hai " isa jJAnako bhI kaise sarva vikalpoMmeM AmAke astitvakA sAdhakapanA bana sakatA hai ? yoM yahAMtaka koI cArvAka matAnuyAyI kaha rahA hai / AcArya kahate haiM ki usakA vaha kahanA prazaMsanIya nahIM hai / kyoMki pradhAna, Izvara, Adiko hama jaina svIkAra karate haiM / sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNa, svarUpa pradhAna ke sAtha hamArA koI virodha nahIM hai| hAM, kApiloM ke yahAM usa pradhAnake mAna liye gaye nityatva, ekapana, buddhi, sukha, duHkha, Adi dharmoM kA hI hama nirAkaraNa karate haiM / laghupanA, prakAzapanA, prerakapanA, sakriyapanA, bhArIpana, pratibandhakapana, Adi svarUpoMse tadAtmaka ho rahe pudgala nAmadhArI pradhAnakA khaMDana hama thoDe hI karate haiM ? isI prakAra eka vizeSa AtmA Izvarako athavA brahmA, viSNu, maheza, sugata, advaita, 1 anupama ) AtmA, khudA, husaina, IsA, Adi vizeSa vyaktiyoM ko hama jaina svIkAra karate haiN| hAM kevala una paurANika, advaitavAdI, yavana, Adi dvArA mAne gaye una Izvara Adi ke jagatkartApana, vyApa rUpana Adi dharmo kA nirAkaraNa karate haiM / khudA asat dravyoM kA utpAda nahIM kara sakatA hai Izvara asambhava ko sambhava nahIM kara sakatA hai| vRkSapara phala phUla ke samAna manuSya lagakara nahIM upajate | upAdAna kAraNa yA nimitta kAraNoM ke binA koI bhI kArya kore atizaya, mAyA yA IzvarakrIDAmAtra nahIM upa sakate haiM / koI bhI AtmA sarvavyApaka nahIM ho sakatA hai / brahmA, sugata, sAtyaki ne apane mAtA pitAoM ke rajovIrya se utpanna huye haiM / tapazcaraNa kara inhoMne kAryakAraNabhAvakA atikramaNa nahIM karate huye aneka RddhiyAM, siddhiyAM prApta kI haiM / kintu aisI sRSTi prakriyA yuktioM se bAdhita hai ki viSNu kI nAbhi se utpanna huye kamala se brahmAkI utpatti hai aura brahmAne sabase pahile ( sargasyAdAvapo'jat yA sRSTiH sRSTurAdyA ) jalako banAyA pIche pRthivI, sUrya, candramA, AdikA nirmANa kiyA? kyoMjI pRthivI yA AkAza ke binA brahmAne kahAM baiThakara jala banAyA ? samudra jala meM virAjamAna viSNu bhagavAn aura kamala to brahmA ke janmase prathama hI bana cuke hoMge ityAdi aneka prakArAMse dUSaNagaNa Ate haiM / isa kAraNa Izvara yA brahmAkA jagat karttApana Adika 1 92 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH dharma nahIM sadha pAte haiM / tathA bauddha, sAMkhya, mImAMsaka, Adi dvArA sarvathA kSaNikapana, nityapana, Adi ekAntoMke bhI sarvathA ekAntasvarUpa karake kabhI kabhI hama prasiddhi mAnate haiM / hAM, kevala una ekAntoMkA hI samIcInapane karake zraddhAna karaneke nirAkaraNakI abhilASA hamAre ho cukI hai / RjusUtranayAbhAsa, saMgrahAbhAsa nayoM karake sarvathA kSaNikapana aura sarvathA nityapana dharma bhrAntajJAnoM dvArA kadAcit jAne jAte haiM / tabhI to unakA samIcIna rUpase zraddhAna karanekA nirAkaraNa hameM abhISTa ho rahA hai| bAta yaha hai ki sabhI prakAroMse sabhI sthaloMpara sampUrNa prANiyoMko kisI bhI viSayakA saMzaya, viparyaya honA nahIM bana sakatA hai | kahIM prasiddha ho rahe hI dharmakA anyatra, anyadA, saMzayajJAna, viparyajJAna, honA sambhavatA hai| ataH AtmatattvakA sadbhAva vinA khaTake mAna lenA cAhiye / . nanvevamAtmani satyapi nopayogasya lakSaNatvamanavasthAnAditi cenna, upayogasAmAnyasyAvasthApitatvAt / parAparopayogavizeSasya cAnuparamAttasya lakSaNatvopapatteH sarvathoparame punrnusmrnnaadybhaavprsktH| yahAM Atmadravyako na mAnanevAle cArvAka yA kisI bauddhakI zaMkA hai ki isa prakAra yuktipUrvaka AtmAkA sadbhAva siddha ho jAnepara bhI to upayogako lakSaNapanA nahIM bana pAtA hai| kyoMki jJAnasvarUpa yA darzanasvarUpa upayoga kSANaka hai| kSaNasthAyI padArtha to kAlAntarataka ThaharatA nahIM hai / pratipAdaka vaktAke batAye anusAra ziSya jabataka AtmAko pahicAnaneke liye lapakegA tabataka kSaNasthAyI upayoga bigaDa jAyagA / dauDatI huI DAMka gADImeM tIra yA bandUkakA cinha sAdhanA atIva kaThina hai / devadattake gharako kauAkI sthitise cInhanA nahIM banegA / kAraNa ki kauAke uDa jAnepara vaha lakSaNayukta ghara hI eka prakArase bigaDa jAtA hai / ataH . asthAyI padArthako kisIkA lakSaNa banAnA ThIka nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to nahIM krnaa| kyoMki sAmAnyarUpase koI na koI upayoga AtmAmeM sadA upasthita rahatA sAdha diyA gayA hai / eka upayogake bigaDa jAnepara bhI uttarottara santAnarUpase honevAle anya vizeSa upayogoMkA kabhI virAma nahIM ho pAtA hai / upayogakI paramparA banI rahatI hai / isa kAraNa usa upayogako lakSaNapanA bana jAtA hai| yadi sabhI prakAroMse para, apara, sabhI vizeSa upayogoMkA AtmAmeM abhAva mAna loge phira to pazcAt smaraNa, pratyabhijJAna, iSTa, sAdhanatAjJAna, kRtisAdhyatA jJAna Adi honeke abhAvakA prasaMga ho jAyagA / jase ki vizeSa vyaktiyoMke mara jAnepara bhAratavarSameM yadi uttarottara janma dhAra rahe anya vizeSa manuSyoMkA bhI abhAva mAna liyA jAyagA to aisI dazAmeM bhAratavarSa sarvathA manuSyoMse khAlI ho jAyagA / kintu aisA honA alIka hai / AtmAke bhI upayogakA sarvathA abhAva mAna liyA jAya to jaDa AtmA pIchese smaraNa nahIM kara sakegA / smaraNa to upayogaavasthAmeM kisI vizeSa upayogakA hI hotA hai / ajJAna jaDa padArthako anupayoga dazAmeM smaraNa nahIM ho pAtA hai / jo AtmA pUrva kAlameM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike anubhava kara cukA hai, vahI pIche anubhUta arthakA smaraNa kara sakatA hai| dUsare vyaktise anubhUta arthakA smaraNa nahIM kara pAtA hai / saMtAnaikatvAdanusmaraNAdiriti cenna, tasyAtmaninhave saMvRtisatonusmaraNAdi hetutvAdyogAt / paramArthasattve vA nAmamAtrabhedAt / ____ yadi zaMkAkAra yoM kaheM ki upayogoMko kSaNika mAnate huye bhI upayogoMkI laDI baMdhajAnArUpa santAnakA ekapanA honese anusmaraNa, parAmarza, Adika ho jAyage / lohekI sAMkalameM aneka kADayoMke nyAre nyAre hote huye bhI eka dUsarekA sambandha banA rahatA hai / eka kaDIke khIMcanepara pUrI sAMkala khicatI, laTakatI, baMdhI, rahatI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki tuma bauddhoMne anvayI Atma dravyako chipAyA hai, mAnA nahIM hai, aura santAnako saMvRtti yAnI vyavahArase sat mAnA hai / vastutaH saMvRttiko asat padArtha batalAyA hai| aisI dazAmeM AtmatattvakA apalApa karanepara kevala vyavahArase sat ho rahI, usa santAnako anusmaraNa AdikA hetupanA ghaTita nahIM hotA hai / hAM, yadi bauddha usa saMtAnakA paramArtharUpase sadbhAva svIkAra kara le, taba to hamAre Atmatattva aura tumhAre vastubhUta santAnameM kevala nAmakA hI bheda ho rahA kahanA cAhiye / arthameM koI bheda yA vivAda nahIM rahA / sampUrNa upayoga vizeSoMmeM Atmadravya anvita ho rahA hai, jaise ki sAMkalakI kaDImeM kaDI santAnarUpase puva rahI hai / upayogakA sarvathA vinAza nahIM ho pAyA hai / kintu kathaMcit vinAza aura kathaMcit sthiti hai, isa bAtako hama aneka bAra kaha cuke haiN| upayogasaMbaMdho lakSaNaM jIvasya nopayoga iti cet , sa tarhi jIvasyArthAtarabhUtenopayogena sa saMbaMdho yadi jIvAdanyastadA na lakSaNamarthAtaravat , anyathopayogasyApi lakSaNatvasi deravizeSAt / arthAtarabhUtena saMbaMdhenApyaparaH saMbaMdho lakSaNamiti mataM, kathamanavasthAparihAraH ? sudUramapi gatvA yadi saMbaMdhaH saMbaMdhinaH kathaMcidananyatvAllakSaNamiSyate tadopayoga evAtmano lakSaNamiSyatAM tasya kthNcittaadaatmyopptteH| ___ yahAM vaizeSikakA kaTAkSa hai ki upayogake sambandha ho jAneko jIvakA lakSaNa kahanA caahiye| upayoga to jIvakA lakSaNa nahIM sambhavatA hai / jisa cinha karake lakSya vyAvRtta kara liyA jAya vaha cinha lakSaNa kahA jAtA hai / kaunemeM rakhA huA daNDa to devadattakA lakSaNa nahIM hai, kintu puruSake sAtha daMDakA saMyoga sambandha ho jAnA puruSakA lakSaNa hai / tabhI vaha saMsarga hI daNDarahita puruSose daNDI puruSakI vyAvRtti karAtA huA jJApaka lakSaNa ho jAtA hai| usI prakAra bhinna paDe huye upayoga ko jIvakA lakSaNa nahIM kahakara upayogake samavAyasambandha ko jIva kA jJApaka lakSaNa mAnanA caahiye| bhojya padArthakA udara meM saMsarga ho jAnA tRptikA hetu hai, thAlImeM rakhA huA bhojya padArtha nahIM / AcArya kahate haiM ki isa prakAra yadi vaizeSika kaheMge taba to hamArA yaha vicAra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH hai ki tumhAre mantavya anusAra jIvase sarvathA bhinna ho rahe upayogake sAtha jIvakA ho rahA sambandha yadi jIvase bhinna hai taba to vaha sarvathA bhinna ho rahe padArtha ke samAna vaha sambandha bhI lakSaNa nahIM ho sakatA hai| anyathA yAnI bhinna ho rahe bhI sambandhako yadi lakSaNa mAna liyA jAya, taba to vicAre upayogako bhI lakSaNapanakI siddhi ho jAyagI, koI antara nahIM hai / arthAt-bhedavAdI. vaizeSikoMke yahAM daNDadravyakA puruSake sAtha ho rahA saMyoga to guNa padArtha mAnA gayA hai aura saMyogakA daNDameM nyArA ho rahA samavAyasambandha to chaThavAM svataMtra padArtha mAnA gayA hai| usI prakAra upayogakA samavAya sambandha bhI to jIvase arthAntarabhUta hI pddegaa| ataH jisa bheda ho jAnake Darase tuma vaizeSikoMne upayogako choDakara upayoga sambandhakI zaraNa lI thI, vaha * bhaya to tadavastha hI hai / upayogake nyAre samavAya sambandhako joDaneke liye svarUpa sambandhakI aura punaH nyAre svarUpa sambandhakA yoga karaneke liye anya sambandhakI AvazyakatA hotI jAtI hai| phira bhI sarvathA bhinna ho rahe sambandhake sAtha bhI usakA nyArA sambandha lakSaNa mAnA jAyagA taba to usa nyAre sambandhakA bhI milApa karaneke liye anya sambandhoMkI AkAMkSA bar3hatI calI jaayegii| yoM bhedavAdiyoMke matameM anavasthA doSakA parihAra kaise ho sakatA hai ? so tumhI jaano| hAM, yadi upayogako bhI mAnate huye upayogake sambandhako vaizeSika abhinna mAna lete hote taba to yaha unakA kaTAkSa karanA hamako aura unako donoMko lAbhadAyaka hotA / kintu ve to sambandha aura sambandhiyoMkA sarvathA bheda mAnanekI saugandha le cuke haiM / anavasthAke nivAraNArtha yadi bahuta kucha dUra bhI dazavIM, pacAsavIM, koTipara jAkara svasambandha ke sAtha kathaMcit abheda ho jAnese sambandhako lakSaNa abhISTa kiyA jAyagA taba to upayoga hI AtmAkA lakSaNa abhISTa kara liyA jaao| kyoMki jaina siddhAntameM usa upayogakA apane sambandhI lakSyabhUta AtmA ke sAtha kathaMcit tadAtmakapanA yuktiyoMse siddha ho rahA hai| ataH jIvakA AtmabhUta ho rahA upayoga samIcIna lakSaNa hai, koI doSa nahIM hai| tasyopayogasya bhedapratipAdanArthamAha / ____jIvake lakSaNa usa upayogake bhedoM kI pratipatti va rAneke liye jijJAsu ziSyake prati zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / sa dvividhoSTacaturbhedaH // 9 // vaha prasiddha ho rahA upayoga do prakArakA hai eka jJAnopayoga, dUsarA darzanopayoga, tinameM pahilA jJAnopayoga ATha bhedavAlA hai, aura dUsare darzanopayogake cAra bheda haiN| sa upayogo dvividhastAvat, sAkAro jJAnopayogaH savizeSArthaviSayatvAta, nirAkAro darzanopayogaH sAmAnyaviSayatvAt / tatrAdyo'STabhedazcaturbhadonya iti saMkhyAvizeSopAdAnAtpUrva jJAnamuktaM abhyarhitatvAbhizcIyate / etatsUtravacanAdeva / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha zlokavArtika sUtrake arthako zrI vidyAnanda svAmI yoM kahate haiM ki vaha upayoga do prakAravAlA hai / sabase prathama to AkArasahita horahA jJAnopayoga hai / vizeSa aMzoMsa sahita ho rahe arthako viSaya karanevAlA honese jJAnopayoga sAkAra kahA jAtA hai| yahAM AkArakA artha pratibiMba paDanA nahIM hai / kintu jJeya arthakI vikalpanA karanA hai / " jJAnAdvinA guNAH sarve proktAH sallakSaNAGkitAH / sAmAnyAdvA vizeSAdvA sarve nAkAramAtRkAH / AkArorthavikalpassyAdarthaH svaparagocaraH / sopayogI vikalpo vA jJAnasyaitadvilakSaNam " yatsAmAnyamanAkAraM sAkAraM yadvizeSabhAk " ityAdi paMcAdhyAyIke vAkyoMse bhI jJAnameM savikalpakapanA hI AkAra nirNIta kiyA gayA hai| jJAnake sivAya anya guNoMkI kevala svAMza meM svasattA mAtra anubhUti hotI rahatI hai| jJAna hI sva, parakA vizeSa rUpakarake ullekha karatA hai / ataH jJAnopayoga sAkAra hai tathA kevala mahAsattA sAmAnyako viSaya karanevAlA hone se darzanopayoga nirAkAra yA nirvikalpaka mAnA jAtA hai / una do bhedavAle upayogoM meM Adike upAtta jJAnopayoga ke matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna, kevalajJAna, kumati, kuzruta, vibhaMga, isa prakAra ATha prabheda haiM / tathA jJAnopayogase dUsarA bhinna darzanopayoga to cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana, isa prakAra cAra prabhedoM ko dhAra rahA hai / yadyapi mUlasUtrameM pahile jJAna zabda aura pIche darzana zabdakA sUtrakArane kaNThokta prayoga nahIM kiyA hai, to bhI vizeSasaMkhyA AThakA vAcaka aSTa zabdakA sUtrameM upAdAna karanese jJAnopayoga kA prathama grahaNa karanA hI lakSita ho jAtA hai / jJAnake hI ATha bheda haiN| Alocana karanA svarUpa darzanase adhika pUjya honeke kAraNa sUtrameM jJAna pahile kahA gayA hai, aisA isa sUtra ke vacanase hI nirNIta ho rahA hai / anyathA ATha aura cAra saMkhyAkA dvandvasamAsa honepara " saMkhyAyA alpIyasyAH isa sUtra anusAra catur zabdakA pUrvameM nipAta ho jAtA / jaba ki aSTakA prayoga pahile dIkha rahA hai, taba to pUjya honese jJAna hI pahile kahA gayA hai, yaha nirNIta hai / 1 " 96 yathoktopayogavyaktivyApi sAmAnyamupayogo'sya lakSaNamiti darzayati / yadyapi samyagjJAna pAMca hI haiM, phira bhI upayogakA prakaraNa honese tIna viparItajJAna bhI pakaDa liye jAte haiM / samyagdRSTi yA mithyAdRSTi jIva sadA jJAna karate samaya ATha upayogomeMse kisI eka upayoga upayukta avazya hogA / isa prakAra sarvajJa AmnAya anusAra sUtrameM ThIka kahe jA cuke ATha upayoga vyaktiyoMmeM vyApa rahA sAmAnya upayoga to isa jIvakA lakSaNa hai / isa bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA ziSyoM ke sanmukha dikhalAte haiM / sadvividhoSTacaturbheda ityukteH sUriNA svayam / zeSabhAvatrayAtmatvasyaitallakSyatvasiddhitaH // 1 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH vaha upayoga ATha aura cAra prabhedoMke kramase dhAra rahA do prakAra hai, yoM zrI umAsvAmI AcArya karake svayaM kaNThokta kathana kara denese yaha nirNIta huA samajho ki zeSa bace tInoM bhAva svarUpa jIvako isa upayogakA lakSyapanA siddha ho jAtA hai / kSAyika aura kSAyopazamikoMke zeSa pandraha aura tInoMke anya chabbIsa yoM ikatAlIsakA piNDa ho rahA jIva lakSya hai / arthAt-darzanopayoga aura jJAnopayogake sAtha jIvakA tadAtmaka sambandha mAna lene para prazna uTha sakatA hai ki jJAnopayoga aura darzanopayogake atirikta AtmAkA DIla kyA baca rahatA hai, jisako ki upayoga nAmaka lakSaNakA lakSya banAyA jAya ? isake uttarameM AcArya kahate haiM ki agnikA lakSaNa uSNatA karanepara zeSa rahe rUpa, tejasvitA, dAhakatva, pAcakatva, Adi guNoMkA piNDa ho rahA agni lakSya ho jAtA hai| zAkhAke bojhase vRkSa TUTa paDA hai, devadatta do pairoMse calatA hai, indradatta hAthoM karo mukhameM khAtA hai, jinadattako paNDitAI zobhatI hai / yahAM una guNoM yA avayavoMse zeSa bacA huA piNDa jaise uddezya yA lakSya ho jAtA hai / usI prakAra kucha kSAyopazamika aura kucha kSAyika bhAvoMse zeSa baca rahe aupazamika audayika aura pAraNAmika bhAvoMse tadAtmaka ho rahe jIvako lakSya samajha liyA jAtA hai / jIvasyopayogasAmAnyamiha lakSaNaM nidhIyate iti zeSaH, sa vividha ityAdisUtreNa tadvizeSakathanAt / aSTAbhyo jJAnavyaktibhyazcatasRbhyo darzanavyaktibhyazcAnye zeSA aSTau kSAyopazamikabhedAH sapta ca kSAyikabhedAH parigRhyate / bhAvatrayaM punaraupazamikaudayikapAriNAmikavikalpa pratyeyaM / zeSAzca bhAvatrayaM ca zeSabhAvatrayaM tadAtmA svabhAvo yasya jIvasya sa zeSabhAvatrayAtmA tasya bhAvaH zeSabhAvatrayAtmatvaM tasyaitallakSyatvasiddheH pratipAditopayogavyaktigatasAmAnyena lkssnntvopptterityrthH| ukta kArikAmeM " lakSyatva siddhitaH, aisA hetuparaka vAkya honese jIvakA upayoga sAmAnya yahAM lakSaNa nizcita ho rahA hai / isa prakAra pratijJA vAkya zeSa raha gayA hai / ataH pratijJAvAkya aura hetuko milAkara vAkyArtha kara lenA cAhiye / "sa dvividhaH " ityAdi sUtra karake usa upayogake vizeSoMkA kathana ho jAnese jAna liyA jAtA hai ki isase pUrva sUtrameM kiyA gayA jIvakA lakSaNa upayoga sAmAnya hai / vArtikake pUrvArddhakA vivaraNa ho cukA / uttarArddhakI vyAkhyA isa prakAra hai ki ATha saMkhyAvAlI jJAna vyaktiyoMse aura cAradarzana vyaktiyoMse bhinna zeSa baca rahe kSAyopazamikake ATha bheda aura kSAyikabhAvake sAta bheda pakaDakara grahaNa kara liye jAte haiM / arthAt-bAraha prakArake upayogameM mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, kumati, kuzruta, vibhaMga, ye sAta jJAna aura cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana the tIna darzana isa prakAra daza bheda to kSAyopazamika bhAvoMke haiM aura kevalajJAna, kovaladarzana ye do upayoga kSAyika bhAvoMmeM ginAye gaye haiM / sampUrNa aThAraha kSAyopazamika bhAvoM se pUrvokta daza bhAvoMkA upayogameM parigraha kara lenese zeSa pAMca labdhiyAM, samyaktva cAritra saMyamAsaMyama ye ATha kSAyopazamikabhAva 'bace raha 13 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike jAte haiM / aura nau kSAyika bhAvoMmeMse kevalajJAna aura phevaladarzana le liye gaye to pAMca labdhiyAM, samyaktva, cAritra ye sAta kSAyika bhAva zeSa raha jAte haiN| tathA punaH do bhedavAle aupazamika, ikkIsa bhedavAle audayika, aura tIna yA aneka vikalpoMko dhAra rahe pAriNAmikabhAva ye tInoM bhAva samajha lene cAhiye / zeSa zabda aura bhAvatraya zabdoM kA samAhAra dvandvakara jisa jIvake kSayopazamika aura kSAyikabhAvoMmeMse zeSa baca rahe pandrahabhAva tathA aupazamika, audayika, aura pAriNAmika ye tInoM bhAva tadAtmaka hokara svabhAva ho rahe haiM, vaha zeSa bhAvatrayAtmA hai, usakA bhAva arthameM tva pratyaya karane para zeSa bhAvatrayAtmakapanA artha ho jAtA hai / ve zeSa pandrahabhAva aura aupazamika Adike chabbIsabhAva yoM ikatAlIsa bhAvoM ke sAtha tadAtmaka ho rahe usa jIvako isa upayoga lakSaNakA lakSyapanA siddha hai / bhinna bhinna samajhA diye gaye bAraha upayoga vyaktiyoMmeM prApta ho rahe sAmanya dharmakarake upayogako lakSaNapanA bana rahA hai / yaha vArtikakA artha hai / bhAvArtha-kArikAmeM kahe gaye zeSa zabdakA bhAvatrayake sAtha karmadhAraya samAsa nahIM karanA cAhiye / kintu dvandva samAsa kIjiyegA, yaha zrIvidyAnandasvAmIkA svopajJa vivaraNa hai / samyagjJAna pramANa hai, yaha lakSyalakSaNabhAva eka DhaMgakA hai, tathA agni uSNa hai, sIMga sAsanAvAlI gau hotI hai, yaha lakSyalakSaNabhAva dUsare DhaMgakA hai / yahAM agnikA uSNapanA lakSaNa karanepara agnike zeSa guNa yA svabhAva lakSyabhUta mAne jAte haiM / sIMga aura sAsanA ( galakaMbala ) ko lakSaNa mAna lenepara zeSa hAtha, paira, peTa mastaka pITha, Adi avayavoMko dhAra rahI gAya lakSya ho jAtI hai / isI prakAra trepana bhAvoMse tanmaya hokara sadbhUta ho rahe jIva padArthake tadAtmaka bAraha bhAva to lakSaNa haiM / aura ikatAlIsa bhAvoM kA tadAtmaka piNDa ho rahA jIva padArtha lakSya hai / eka bAta yaha bhI granthakAra kaha rahe haiM ki sAmAnyarUpase bAraha upayogako hamane jIvakA lakSaNa kahA hai, jisa jIvake jitane upayoga sambhava hoya vaisA lakSaNa ghaTita kara lenA / vaise to chadmastha jIvoMke eka samayameM eka hI upayoga sambhavatA hai / hAM, kevalajJAnIke eka sAtha do upayoga sadha jAte haiN| yaha bhI yugapatpanA jJAnAvaraNa darzanAvaraNoMkA kSaya ho jAnese kaha diyA jAtA hai| vastutaH sAmAnya vizeSAtmaka sampUrNa padArthIko jAna rahe kevala jJAnake camakate rahanepara mahAsattAkA Alocana karanevAlA kevaladarzana nagaNya hai / eka guNakI eka samayameM eka hI paryAya honekA niyama sarvatra sarvadA sabake liye lAgU hai, kevalajJAnI jIvakA cetanA guNa bhI usI niyamake anusAra pariNamegA / tathA ikatAlIsa bhAvoMke piNDasvarUpa jIvako lakSyapanA bhI sAmAnyarUpase kahA gayA hai / vizeSa rUpa se to ikatAlIsa bhAvoMmeM jitanA bhI jisa jIvake sambhavane yogya haiM, utane bhAvoMke samudAyAtmaka jIvako lakSya banAnA cAhiye / jaise bArahoM upayogoMkA eka jIvameM ekadA sadbhAva pAyA jAnA asambhava hai, usI prakAra ikatAlIsoM bhAvoMkA ekadA piNDa bana jAnA bhI asambhava hai / kSAyopazamika jJAnakA kSAyika jJAnake sAtha jaisA virodha hai, vaise hI aupazamika samyaktvakA kSAyika samyaktvake sAtha yA kSAyopazamika cAritrakA kSAyika labdhiyoMke sAtha virodha hai / upayogameM ginAye gaye Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH manaHparyaya jJAnakA lakSya jIvake avayava ho rahe upazama samyaktvake sAtha virodha hai / ataH kathaMcit bheda, abhedako rakhate huye jIva aura upayogakA lakSyalakSaNabhAva siddha kara diyA hai| evaM sUtradvayenoktaM lakSaNaM lkssyenrN| kAyAdbhedena saMzleSamApannAdapi tttvtH||2|| isa prakAra zrI umAsvAmI mahArAjane " upayogo lakSaNaM " aura " sa dvividhoSTacaturbhedaH " ina do sUtroM karake jIvakA lakSaNa kaha diyA hai| parasparameM saMsargako prApta ho rahe bhI zarIrase vaha lakSaNa vAstavika rUpase jIvakA bhinnapane karake paricaya karA devegA / arthAt --pudgalatattva aura jIvatattva donoMse milakara bane huye zarIradhArI jIvameM anubhUta ho rahA upayoga usa jIvako tAttvika rUpase nyArA nyArA cinhA degA / jaise ki nyAriyA TAMkA mile huye soneko vizeSa lakSaNa dvArA suvarNapane karake nyArA parakha letA hai| yathA jalAnalayoH saMzleSamApanayorapyuSNodakAvasthAyAM dravoSNasvabhAvalakSaNaM bhinnaM bhedaM sAdhayati tathA kAyAtmanoH saMzleSamApanayorapi sUtradvayoktaM lakSaNaM bhedaM lakSayetsarvatra lakSaNabhedasyaiva bhedavyavasthAhetutvAt / tadabhAve pratibhAsabhedAderabhedakatvAt / jisa prakAra ki agni dvArA uSNa kiye gaye taptajalakI avasthAmeM ekama eka saMsargako prApta ho rahe jala aura agnikA bahane yogya patalApana svabhAva aura uSNasvabhAva ye do bhinna bhinna lakSaNa una jala agniyoMke bhedako sAdha dete haiM, tisI prakAra ekatvabuddhijanaka sambandharUpa bandhako prApta ho rahe bhI kAya aura AtmAkA pUrvokta do sUtroMmeM kahA gayA lakSaNa, unake bhedako mAna preraNApUrvaka cinhA devegA / sabhI dArzanikoMke yahAM lakSaNa dvArA kiye gaye bhedako hI bhedakI vyavasthA karA denekA hetupanA prApta hai| yadi kisIkA vaha lakSaNa bhinna bhinna nahIM hai to aisI dazAmeM nyArA nyArA pratibhAsa honA yA nyAre dezameM rahanA Adi to lakSya padArthokA bheda karAnevAle nahIM ho sakate haiM / bAta yaha hai ki jaina siddhAnta anusAra uSNa jalameM koI agnitattva aura jalatattva do nyAre nyAre mila rahe padArtha nahIM haiN| paudgalika agnikA nimitta milanepara jala hI uSNa sparzavAlA bana jAtA hai| nimittake haTa jAnepara kucha dera pazcAt apekSAkRta zItala ho jAtA hai / kintu cArvAka yA vaizeSikake siddhAnta anusAra AcArya mahArAjane unake sanmukha unhIMkA dRSTAnta dhara diyA hai| hAM, dUdhameM ghule huye pAnIke samAna agnike kaNa to jalameM ghula nahIM sakate haiM kyoMki jala aura IMdhanakI agni donoMmeM vadhya ghAtaka virodha hai / dekho samudrakI agni baDavAnalakI jAti nyArI hai / vaha bhI yogya parimANameM jalako jalAtI rahatI hai / aura jala bhI usako bujhAtA rahatA hai / peTakI Aga udarAgnikI bhI aisI avasthA hai| padArthoke naimitika pariNabhanoM kI vicitra padvati hai / bahubhAga vyaktiyoM ko ucita pAnI pI lenepara hI udarAgnidvArA annakA acchA paripAka hotA hai / dAla bhI pAnI DAlanepara sIjhatI hai, sUkhI dAla nahIM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvArthazloka vArtike 1 sakatA hai / dekhiye, pakatI hai / kisI avasarapara vivAdApanna viSayako zIghra nivaTAneke liye AcArya mahArAja prativAdiyoMmeM prasiddha ho rahe dRSTAntase hI unake sanmukha apane abhISTa tattvako sAdha dete haiM / lakSaNa ke bhedase hI lakSyakA bheda samajhanA nyAyamArga hai / pratibhAsa ke bhedase lakSyoMkA bheda nahIM ho dUrase, nikaTase, atinikaTase, dekhanepara eka hI vRkSake aneka pratibhAsa (jJAna) ho jAte haiN| eka hI agniko Agama, anumAna, pratyakSa jJAnoMse jAnA jA sakatA hai / sAdRzyavaza yA bhrAntivaza aneka lakSyoMkA bhI pratibhAsa kabhI kabhI bhedarahita ho jAtA hai| aise hI dezabheda yA kAlabheda athavA AkArabhedase bhI lakSyoMkA bheda nahIM saba pAtA / eka dezameM vAta, Atapa, samAna aneka padArtha Thahara jAte haiM / eka bAMsa yA lambA vidyArthI kaI kASThAsanoM ko ghera sakatA / eka kAlameM aneka padArtha vartta rahe haiM / eka padArtha bhI kAlAntarataka sthAyI raha jAtA hai / AkAroMke bhedako lakSyakA vyAvarttaka mAnanepara bhI aise hI anvayavyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra Ate haiM / ataH prakaraNameM jIvakA lakSaNa upayoga sAdha diyA gayA 1 ke punarjIvasya bhedA ityAha / aba Age ke sUtrakA avatAra dikhAne ke liye zrI vidyAnanda svAmI saMgatiko samajhAte haiM / kisI ziSyakA prazna hai ki phira yaha batAo ki upayoga lakSaNako dhAranevAle jIvake bheda kitane haiM / aisI jijJAsAko prakaTa kara rahe pratipAdya ke prati zrI umAsvAmI mahArAja samAdhAnake vacana kahate haiM / saMsAriNo muktAzca // 10 // dravyaparivartana, kSetraparivartana, kAla parivartana, bhavaparivartana, aura bhAvaparivartana, ina pAMca prakArake saMsArako dhAra rahe saMsArI jIva aura pAMco prakArake saMsArase chUTa cuke mukta jIva isa prakAra sAmAnyarUpase jIva do bhedoMmeM vibhakta haiM / arthAt jIvake saMsArI aura mukta jIva bahuta yAnI akSaya anantAnanta haiM tathA muktajIva una saMsArioMse yadyapi haiM, phira bhI anantAnanta ginAye gaye haiM / 1 do bheda haiM / saMsArI anantave bhAga svalpa jIvasyetyanuvartanAdbhedA bhavatItyadhyAhAraH / AtmopacitakarmavazAdAtmano bhavAMtarAvAptiH saMsAraH tatsaMbaMdhAt saMsAriNo jIvavizeSAH / nirastadravyabhAvabaMdhA muktAste jIvasya sAmAnyatobhihitasya bhedA bhavatIti sUtrArthaH / tato nopayogena lakSaNenaika eva jIvo lakSya ityAvedayati / dvitIya adhyAyake prathama sUtrameMse " jIvasya " isa zadvakI anuvRtti kara lenese saMsArI aura mukta ye do bheda jIvake ho jAte haiM / isa prakAra " bhedA " aura " bhavanti " ina zabdoMkA adhyAhAra karate huye artha bana jAtA hai / apane hI dvArA upArjita kiye ATha prakArake karmokI adhInatAse AtmAkI anya anya bhavoMmeM prApti honA saMsAra kahA jAtA hai / usa saMsArakA sambandha ho jAnese Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 101 anantAnanta jIvavizeSa saMsArI bana rahe haiM tathA jina jIvoMkA paudgalika dravyabandha aura rAga, dveSa, ajJAna, mUrti, guru, laghupanA, Adi bhAvabandha apane puruSArthadvArA anantakAlatakake liye nirasta kara diyA gayA hai, ve mukta haiM / isa prakAra sAmAnyarUpase kaha diye gaye javike ye do bheda saMsArI aura mukta ho jAte haiM / yoM sUtrakA artha ghaTita ho jAtA hai, tisa kAraNase siddha huA ki upayoga nAmake lakSaNa karake eka advaita jIva hI lakSya nahIM hai, kintu dravyarUpakarake anantAnanta saMkhyAko dhAra rahe jIva hI upayogakarake cInhe jAte haiM / isI bAtako zrIvidyAnandasvAmI sampUrNa vidvAnoMke sanmukha nivedana kareM dete haiM, usako samajha lIjiyegA / lakSyAH saMsAriNo jIvA muktAzca bhvonythaa| tadekatvapravAdaH syAtsa ca dRSTeSTabAdhitaH // 1 // isa upayogake prakaraNameM muktoMse ananta guNe bahutase saMsArI jIva aura bahuta anantAnanta mukta jIva isa upayogake lakSya ho rahe haiM / anyathA yAnI upayoga lakSaNase vyApta ho rahe vahuta jIva na mAne jAkara dUsare prakArase advaita brahma hI mAnA jAyagA taba to usa jIva tattvake ekapanakA pravAda phaila jAyagA, aura vaha brahmAdvaita vAdiyoM dvArA Dhola pITakara prasiddha kara diyA gayA AtmAke ekapanakA pravAda to dRSTapramANa yAnI pratyakSapramANa aura iSTapramANa anumAna Adise bAdhita ho rahA hai| saMsAriNa iti bahutvanirdezAdahavo jIvA lakSaNIyAstathA muktAzceti vacanAttato na dvaMdvanirdezo yuktaH saMsArimuktAviti / tannirdeze hi saMsAryeka eva muktazcaikaH paramAtmeti pravAdaH prasajyeta / na cAsau zreyAn dRSTeSTabAdhitatvAt / isa kArikAkA vivaraNa yoM hai ki gurUNAM guru zrI umAsvAmI mahArAjane isa sUtrameM saMsAriNaH aisA bahutva saMkhyAko kahanevAlI jisa vibhaktiko dhAra rahe " saMsAriNaH " isa prakAra bahuvacana zabda svarUpakA kathana kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki eka nahIM kintu bahutase jIva isa upayoga lakSaNase lakSya banAne yogya haiM / tathA " muktAH " isa prakAra bahuvacanAnta mukta zadvakA kathana karanese bahutase mukta jIva usa upayogake lakSya haiM, yaha nirNIta ho jAtA hai / tisa hI kAraNase lAghava guNakA vicAra kara " saMsArI ca muktAzca " yoM dvaMdva samAsa kara " saMsArimuktau " aisA sUtra kathana karanA zrI umAsvAmI mahArAjako samucita nahIM jacA / yadi arthako vighAta karanevAlI korI laghutAkA vicAra kara vaha saMsArI eka aura mukta eka yoM una do hI jIvoMkA nirdeza kiyA jAtA, taba to niyamase saMsArI jIva eka hI hai aura mukta jIva paramAtmA eka hI hai, isa prakArake pravAdakA prasaMga prApta ho jAtA / kintu vaha pravAda to zreSTha nahIM hai / kyoMki usa siddhAntameM pratyakSa, anumAna, Adi pramANoMse aneka bAdhAyeM prApta ho rahIM haiM / unhIM bAdhAoMko dikhAte haiM / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha zloka vArtike saMsAriNastAvadekatve jananamaraNakaraNAdipratiniyamo nopapadyate / bhrAMtosAviti cenna, bhavata iva sarvasya tadudbhrAMtatvanizcayamasaMgAt mamaiva tanizcayastadavidyAmakSayAditi cenna, sarvasya tadavidyAmakSayaprasaMgAt / anyathA tvatto bhedaprasaktirviruddhadharmAdhyAsAt / dekho, pahile kahe gaye saMsArI jIvako yadi eka hI mAnA jAyagA to janma lenA maraNa karanA, AdikA pratyeka AtmAmeM niyama ho rahA nahIM bana sakatA hai / arthAt - devadattakA janma huA hai bhavadattane maraNa kiyA hai, indradatta apanI AMkhoMse dekhatA hai, jayacandra apane manameM vicAratA hai, eka paNDita hai, dUsarA mUrkha hai, tIsarA nIroga hai, cauthA sukhI hai, ityAdika pratyeka pratyeka jIvakI niyata ho rahIM vyavasthAyeM nahIM bana sakatI haiM / jaise ki AkAzako sarvathA eka mAnanepara aneka dravyoMmeM sambhavanevAle aneka viruddhadharma usameM nahIM Thahara pAte haiM / saMsArI jIvoMko eka hI jIva mAna lenepara ekake upaja jAnepara sabakA janma ho jAyagA aura ekake mara jAnepara saba mara jAyeMge / ekake paNDita, sukhI, pulliMga, krodhI, tattvajJAnI, bana jAnepara sabhI paNDita Adi bana baiTheMge / bhedabhAva miTa jAyagA / yadi eka hI saMsArI jIvako mAnanevAlA paNDita yoM kahe ki vaha janma, maraNa, AdikA pratiniyama karanA to bhrAnta hai, jaise ki svapnake vyavahAra bhrAnta hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki vaha pratiniyama yadi bhrAnta hai to Apake samAna sabhI jIvoM ko usakI bhrAntatAkA nizcaya ho jAnA caahiye| jaise ki sUryavimAna yA candravimAna ke alpaparimANako viSaya karanevAle jJAnakA bhrAntapanA sabako nirNIta ho rahA hai | svapnakI vikalpanAoMko sabhI jIva bhrAnta mAnaneke liye udyukta haiM / kintu janma, maraNa, buDhApA, yuvAvasthA, manuSya, pazu, Adi pratiniyata avasthAoMko Apa advaitavAdI bhale hI bhrAnta kahate phireM, kintu sabhI vidvAn to usake bhrAntapanakA anubhava nahIM kara rahe haiM / yadi tuma advaitavAdI yoM kaho ki sabhI vidvAnoM ko usa prati niyamake bhrAntapanake nizcayakA prasaMga yoM nahIM AtA hai ki unako avidyA lagI huI hai / sabhI bAlaka apane apane DaNDemeM ghoDA jAnanekI bhrAntiko abhrama jAna baiThe haiN| hAM, avidyAkA prakRSTa kSaya ho jAnese mujhe advaitavAdIko hI una vizeSa vyavasthAoM ke bhrAMtapanakA nizcaya ho sakA hai| AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA, jaba ki AtmA eka hI hai to tumhAre samAna sabhI jIvoMko usameM ho rahI avidyA ke prakarSarUpase kSaya ho jAnekA prasaMga ho jAyagA ! anyathA yAnI tuma apanemeM to avidyAkA kSaya mAno aura dUsaroMke avidyAkA prakSa mAno isa anya DhaMgase to tumase una anya jIvoMko bhinna ho jAnekA prasaMga AyA / kyoMki viruddha dharmokA adhikAra ho jAnese bheda honA hI cAhiye / tumameM avidyAkA pratyakSa hai aura anya saba jIvoMmeM adhidyA ghusa rahI hai / yaha spaSTarUpase viruddhadharma adhikAra kiye baiThe haiM / jo aneka AtmAoMkA bhinnapanA sAtha deNge| tuma bAlaka nahIM ho, isa bAtako svayaM vicAra sakate ho / 1 . 102 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH mamAvidyApakSayo nAnyeSAmityapyavidyAvilasitameveli cet, sarvopyevaM saMpratipadyate tavaiva itthaM pratipattau pareSAmapratipattau tu na kadAcidviruddhadharmAdhyAsAnmucyate / tatoyaM pratyAtmadRSTanAtmabhedena bAdhitaH saMsAryAtmaikatvavAdaH / yadi advaitavAdI yoM kaheM ki maiM jo yaha mAna rahA hUM ki mere hI avidyAkA prakSaya ho rahA hai, anya jIvoMke avidyAkA prakSaya nahIM hai, saca pUcho to yaha bhI avidyAkA vilAsa hI huA kahanA cAhiye / yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki kyoMjI, jaba ki sabhI saMsArI jIva eka hI haiM to sabhI jIva isa prakAra bhalA samajha baiTheMge ki mujhe hI avidyAkA prakSaya ho gayA hai| anyoMke nhiiN| yaha avidyAkI ceSTA hai / kintu hama dekhate haiM ki tumhAre vicAra anusAra koI bhI jIva aisA nahIM samajha baiThA hai, aura jaba ki tumako hI isa prakArakI pratipatti ho rahI hai, anya jIvoMke to aisA vizvAsa nahIM ho rahA hai, taba to Apa kabhI bhI viruddha dharmoke ArUDha ho jAnese nahIM chuTTI pA sakate haiM / bhAvArtha-tumhArI AtmAmeM hI yaha zraddhA jama gayI hai ki kisI jIvake avidyAkA kSaya aura kisI jIvake avidyAkA kSaya nahIM, yaha saba bhedavyavahAra avidyAkA hI nagnanRtya hai / vAstavika nahIM hai / kintu phira dUsarI AtmAoMmeM aisI andhazraddhA ho rahI nahIM dekhI jAtI hai| ataH yahI to AtmAoMmeM paraspara bhedake sAdhaka ho rahe viruddha dharmokA adhikAra jamA lemA hai| tisa kAraNase pratyeka AtmAmeM svasamvedana pratyakSa dvArA dekhe jA rahe AtmAke vibhinnapanekarake yaha sampUrNa saMsArI AtmAoMke ekapanakA pakSa parigraha karanA bAdhAgrasita ho jAtA hai| yahAMtaka kArikAmeM kahe gaye " dRSTabAdhita " aMzakA vyAkhyAna kara diyA jA cukA hai / aba usa ekatvake pravAdako " iSTa " pramANoMse bAdhita banA rahe haiN| tatheSTenApi pratipAdyapratipAdakabhAvAdineti pradarzitaprAyaM / tisI prakAra advaitavAdiyoMkA yaha saMsArI AtmAoMke ekapanakA siddhAnta iSTa ho rahe pratipAdya pratipAdaka bhAva, pitRputrabhAva, Adi karake bhI bAdhA prApta ho jAtA hai / isa bAtako kaI bAra baDhiyA DhaMgase pahile prakaraNoMmeM hama dikhalA cuke haiM / arthAt-koI samajhAye jAne yogya ziSya hai, dUsarA samajhAnevAlA guru hai, eka rAjA hai, dUsarA prajA hai, saMsArameM eka jIva nyAya karanekA adhikArI hai, dUsarA aparAdha karanevAlA abhiyukta hai, ityAdika rUpase iSTa ho rahe bhedabhAvase vaha saMsArI jIvoMke ekapanakA kadAgraha bAdhita ho jAtA hai| aneka anumAna yA yuktiyoMse bhI ukta ekapanemeM bAdhAyeM prApta ho jAtI haiN| ___ tathA muktAtmanopyekatve mokSasAdhanAbhyAsavaiphalpaM, tatonyasya muktasyAsaMbhavAt / saMbhave vA muktaanektvsiddhiH| yo yaH saMsArI nirvAti sa sa paramAtmanyekatra lIyata ityapyayuktaM, tasyAnityatvaprasaMgAt / tathA ca kRtsnastadekatvapavAdaH ityasAvapi dRSTeSTabAdhitaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tattvArtha lokavArta jaise saMsArI jIvoMke ekapanakA pakSa pakar3a lenA pramANoMse bAdhita hai, tisI prakAra mukta AtmAkA ekapanA mAnane para bhI mokSake kAraNoMkA abhyAsa karanA viphala pdd'egaa| kyoMki usa abhyAsa karanevAle jIvase anya ho rahe muktAtmAkA asambhava hai / vaha vicArA kisake liye vyartha parizrama uThAve / jo bambaI baiThA hai vaha bambaI jAnekA kaSTa kyoM uThAne lagA ? phira bhI mumukSu jIvase mukta jIvako yadi nyAre honekI sambhAvanA karoge to aneka muktAtmAoM kI siddhi ho jAtI hai / arthAt - muktAtmA jaba eka hI hai aura dUsarA koI mukta ho nahIM sakatA hai to aisI dazA meM koI udAsIna jIva mokSake sAdhana bana rahe svAdhyAya, dIkSA, tapasyA, dhyAna, AdikA abhyAsa kyoM karegA? yadi zravaNa, manana, Adi dvArA cAhe kisI jIvake mukti ke sAdhanoMkA abhyAsa karanA mAna liyA jAyagA to aisI dazA meM asaMkhya jIva muktike sAdhanako sAdhate huye mukta ho jAyaMge aura yahI muktoM kI anaMtasaMkhyA mAnanA jaina siddhAnta hai / kitanI hI kaThina parIkSA kyoM na ho, yadi usakA paThanakrama banA huA hai aura adhyApaka, vidyAlaya, AdikA samucita prabandha hai, taba varSameM eka sahasra yA bArahasau solaha sau vidyArthI to parIkSA dekara uttIrNa ho hI jAyaMge / abhyAsI, jJAnavAn ke liye koI kAma asambhava nahIM hai| advaitavAdI yoM kaheM ki jo jo saMsArI jIva muktike sAdhanoMkA abhyAsa karatA huA nirvANako prApta ho jAtA hai vaha vaha jIva paramabrahma eka advaita AtmAmeM lIna ho jAtA hai, jaise ki ghaTa upAdhi phUTa jAnepara ghaTAkAza N mahAn AkAzameM layako prApta ho jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA bhI yuktiyoMse rItA hai / kyoMki yoM to usa mukta jIvake anityapanakA prasaMga AyegA / anAdi kAla se cale Arahe ugatmAkA mukta ho jAnepara khoja miTa jAyagA ' ataH AtmAke mukta avasthAmeM sarvathA naSTa ho jAnese anityapanakI Apatti huI / isase to pahile sukha, duHkha, kaisI bhI avasthAmeM jIvita banA rahanA kahIM acchA thA / kauna vicArazIla puruSa apanA khoja kho dene ke liye aisI pralayakAriNI muktikI abhilASA karegA ? karoDoM, asaMkhyoM, rupayoM kA pAritoSika dene para bhI koI daridrAtidaridra jIva bhI apanA jIvana arpaNa karane ke liye udyukta nahIM hotA hai / kyoMki pAritoSikakA bhoga bhogane ke liye usakA jIvana hI nahIM rahA / tisa kAraNase 1 sampUrNa mukta jIvoMke usa ekapanakA pravAda bakate rahanA yoM vaha bhI siddhAnta vicArA dRSTa aura iSTa pramANase bAdhita ho jAtA hai / yadi punaH saMsArimuktA iti dvandvo nirdizyate tadApyarthItarapratipattiH prasajyeta saMsAriNa evaM muktAH saMsArimuktA iti, tathA saMsArimuktaikatvamavAdaH syAt sa ca dRSTeSTabAdhitaH, saMsAriNAM muktasvabhAvAnAzrayasaMvedanAt saMsAritvenaivAnubhavAt muktisAdhanAbhyupagamavirodhAcca muktasyApi saMsAryAtmakatvApracyuteH / yadi phira koI yoM kahe ki " saMsArimuktau " yoM dvandva karanepara to sabhI saMsArI jIva eka aura sabhI mukta jIvoM eka ho jAnekA prasaMga AtA hai / kintu " saMsArimuktAH " aisA sUtra kara Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 1.05 denepara to saMsArI aura mukta jIvoMkA bahupanA rakSita ho jAtA hai| aisI dazAmeM pAMca svaravAle varNoM kA sUtra na banAkara zrI umAsvAmI mahArAjane sAta svaroMvAle varNoM kA baDA sUtra kyoM banAyA? sUtrakArako nyUna se nyUna zabdoM ke kathana kA sarvadA vicAra rakhanA cAhiye / AcArya kahate haiM ki " saMsAriNazca muktAzva iti saMsAramuktAH " aneka saMsArI aura aneka mukta jitane bhI anantAnanta jIva haiM ve saba (( " 1 saMsArimuktAH " kar3e jAte haiM / isa prakAra yadi dvandvasamAsakA nirdeza kiyA jAyagA to bhI eka nirAle arthakI pratipatti ho jAnepara prasaMga bana baiThegA / saMsArI hI mukta haiM yoM karmadhAraya samAsa dvArA eka vilakSaNa artha hI nikala sakatA thA jo ki siddhAntamudrAse aniSTa hai / saMsArI hI jIva to usI samaya mukta nahIM haiM / vidyArthI maNDalako gurusaMgha kahanA 1 yA pazusamUhako narezamaNDala kahanA jaise alIka hai, usI prakAra saMsArI jIvoM ko hI muktajIva kahanA aniSTa paDegA / aura tisa prakAra daunoM ko eka mAna lene para zuddhAdvaita vAdiyoM kA saMsArI aura mukta jIvoMke ekapanakA pakSa pA baiThegA 1 kintu vaha ekatvakA pravAda to dRSTa aura iSTa pramANoMse bAdhA prApta ho rahA sAdhA jA cukA hai| phira bhI usa bAdhAko suna lIjiyegA / boDA, gAya, strI, AtmAmeM muktasvabhAtra ke Azramarahitapane kA svasambedana darako svayaM svasthapane yA seThapane kA anubhava nahIM hai / yaha pratyakSa pramANase bAdhA huI / tathA saMsArI jIvoM ko hI yadi mukta mAna liyA jAyagA to mokSake upAya ho rahe zravaNa, manana, tattvajJAna, saMnyAsa Adike svIkAra karanekA virodha ho jAyagA / pAThazAlA meM praveza karate hI vidyArthI yadi mahAn paNDita ho jAtA hai to paradezanivAsa, kuTumbI janoM kA parityAga, ghoSaNa, anumanana, jAgaraNa, bhogopabhogameM udAsInatA Adi sAdhanoM kA milAnA bhalA kauna cAhegA ? yaha iSTavirodha huA / dUsarI bAta yaha hai ki saMsArI aura muktoMke ekapana ke siddhAntameM mukta jIvoM kA bhI saMsArI AtmakapanA chUTa nahIM sakatA hai, jaise vidyArthI aura paNDita ke sarvathA eka ho jAnepara mahAn paNDita kA bhI a A i I paDhanA yA " a i u N 27.46 acikoyaN " kI raTanta lagAnese piNDa nahIM chUTa sakatA hai / namaskaraNIya AcArya mahArAja mahAn upakArI puruSa haiN| ziSyoM ko vipralambha na hokara sulabhatAse sukhapUrvaka spaSTa pratipatti ho jAya isaliye unhoMne samAsavRttiko nahIM kara " saMsAriNo muktAzca " aisA asandehArtha sUtra kaha diyA hai / kaNTakAkIrNa aura hiMsaka prANiyukta mArgako eka dina meM pUrA kara lenekI apekSA sukhapUrvaka nirupadrava mArga dvArA do dinameM iSTa sthAnapara pahuMcanA bahuta acchA hai / nirApada paddhatikA anveSaNa karo / I puruSa, Adika saMsArI pratyakSa ho rahA hai, jIvoMko apanI apanI jaise kisI rogI yA saMsArimuktamiti dvaMdvanirdezepi saMsAryeva muktaM jIvatattvamityaniSTArthapratItiprasaMgAt tadekatvapravAda eva syAt, sa ca dRSTeSTabAdhita ityuktaM / " saMsArI aura mukta ina do padoM kA sahAra dvandva kara dene se " saMsArimuktaM isa prakAra indrasamAsa dvArA kathana karanepara bhI saMsArI jIva hI mukta jIvasvarUpa tattva hai, isa prakAra nahIM abhISTa ho rahe 14 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike artha kI pratIti ho jAne kA prasaMga AjAnese vaha kA vahI donoM jIvoMke ekapanakA kutsita Agraha hI puna: upasthita ho jAyagA aura vaha ekatva pakSa to dRSTa aura iSTase bAdhita hai, isa bAtako hama do, tIna, vAra kaha cuke haiM / lAvava kA vicAra kara yadi saMsArI aura mukta ina do padoMkA dvaMdva diyA jAtA to alpaakSara aura pUjyapanA honese mukta zabda kA pUrva nipAta ho jAnepara " muktasaMsAriNaH " aisA pada bana jAtA / aura aisI dazAmeM choDa diyA hai saMsAra jisane vaha mukta saMsAra svarUpabhAva hai, aura tadviziSTa mukta jIvoMko hI upayoga sahitapanA prAta hotA / zeSa una muktoMse ananta guNe saMsArI jIva chUTa jAte / ataH " spaSTavaktA na vaMcakaH " isa nItike AdhArapara zrI umAsvAmI mahArAjane iSTa arthakI holI jalAnevAle samAsake jhagaDe na paDakara nyAre nyAre padoMvAlA sUtra raca diyA hai| 'ca zadvonarthaka iti cenna, iSTavizeSasamuccayArthatvAt / nAsaMsAriNaH sayogakevalinaH saMsArinosaMsAryasaMsAritvavyapetAstvayogakevalinobhISTAste yena samuccIyate / nosaMsAriNaH saMsAriNa eveti cenna, te / saMsArivaidhAdbhavAMtarAvApterabhAvAt / mithyAdarzanAviratipramAda kaSAyANAM saMsArakAraNAnAmabhAvAt / na caivamasaMsAriNa eva te, yogamAtrasya saMsArakAraNasya karmAgamanahetoH sadbhAvAt / kSINakaSAyAH saMyogakevalivannAsaMsAriNa eveti canna kiMcidaniSTaM / . kisIko zaMkA hai ki isa sUtrameM ca zadva vyartha hai / kyoMki pRthagvibhaktivAle bahuvacanAnta do padoM kA prayoga kara denese hI saMsArI aura mukta jIvoMmeM arthabheda siddha ho jAtA hai| aba AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kAraNa ki iSTa ho rahe vizeSa AtmAoMkA samuccaya karaneke liye sUtrakArane ca zabdakA prayoga kiyA hai / samucaya, anvAcaya, itaretarayoga, samAhAra, isa prakAra cakArakI arthacaukaDImese yahAM ca kA artha samuccaya pakaDA gayA hai / jina jIvoMkA saMsArameM nivAsa atyalpa zeSa raha gayA hai, antarmuhUrta adhika ATha varSase kamatI eka koTi pUrva varSa itanA adhikase adhika saMsAra zeSa hai, aise terakheM guNasthAnavartI sayogakevalI bhagavAn nosaMsArI jIva haiM / garbhake nau mAsa milAkara aTha varSakA artha paune nau varSa karanA cAhiye / bhogabhUmiyoMmeM manuSyoM ke unacAsa dinameM samyaktva ho sakatA hai aura bhogabhUmike tiryacoM ke sAta ATha dinameM samyaktva ho sakatA hai / isameM bhI garbhavAsake dina aura joDa lene cAhiye / isI prakAra karmabhUmika tirthacameM chaha mahIne pazcAt samyaktva yA vratadhAraNa karanekI yogyatA ho jAtI hai / yahAM bhI garbhake dinoMko adhika joDa lenA cAhiye / kaI granthoMmeM manuSya tithaMcoM ke ATha varSa yA unacAsa dina aura chaha mahIne yA sAta ATha dina likha diye haiM / unameM garbhake dinoM ko joDanekI vivakSA nahIM kI gayI hai| kintu unakA joDanA Avazyaka hai / tathA pahile guNatthAnase lekara gyArahaveM guNasthAna yA bArahaveM guNasthAnatakake saMsArI jItra aura terahaveM guNatthAnavI nosaMsArI jIva tathA saMsArIpanese sarvathA chUTa gaye siddhajIva ina tInoM prakArake jIvoMse rahita ho rahe caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI jIva bhI to hameM abhISTa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 107 ataH vaha ca zabda sArthaka hai / "" 55 1 haiM / ve terahaveM, caudahaveM, guNasthAnavartI jIva jisa ca zabda karake samuccaya grasta kara liye jAte haiM / yahAM koI kahe ISat saMsArako dhAranevAle terahaveM guNasthAna vartI nosaMsArI jIva to saMsArI hI haiM / jabataka koI jIva saMsAra meM ThaharegA usakA saMsArI jIvoMmeM antarbhAva kiyA jAyagA, AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki una sayoga ke valiyoM kA paMcaparivartana karanevAle saMsArIjIvoMse vidharmapanA hai / kAraNa ki saMsArIjIva to aneka dUsare dUsare bhavoMko prApta hote rahate haiM / kintu sayogakevalI jIvoMko punaH dUsare bhavakI prApti honA rUpa saMsArakA abhAva hai / aisI dazAmeM unako saMsArI kahane meM jI hicakicAtA hai / khAta, cane, laDDU, saba eka koTi nahIM gine jAte haiM / saMsArake kAraNa ho rahe mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya, inakA sayoga kevaliyoMmeM abhAva hai / ina cAroMkI sahAyatA ke binA kevala yoga vicArA eka samaya sthitiko rakhanevAle sAtAvedanIya karma mAtrakA Astava karatA hai, jo ki akiMcitkara hai / yadi yahAM koI yoM kaha baiThe ki jaba sayoga kevalIke anya bhavoMkI prAptirUpa saMsAra nahIM hai aura saMsAra ke mithyAdarzana, avirati, pramAda, aura kaSAya ye cAra kAraNa bhI nahIM haiM, taba to isa prakAra ve sayogakevalI asaMsArI ho gaye / granthakAra kahate haiM ki yaha prasaMga nahIM uThAnA cAhiye / kyoMki vizeSarUpase saMsArakA kAraNa ho rahe aura karmoM ke AgamanakA hetu bana rahe kevala yogakA sadbhAva sayogakevalI ke pAyA jAtA hai / usa yoga ke dvArA zarIra, bhASA aura manako banAne upayogI nokarmadravyakA aura sAtAvedanIya karmakA pratikSaNa Agamana hotA rahatA hai| ataH saMsArI aura asaMsAra ( siddha ) donoM prakAra ke jIvoMse rahita terakheM guNasthAnavAle jIva nosaMsArI haiN| yahAM punaH kisIkA kaTAkSa hai ki kSapaka zreNIvAloMko choDakara gyArahaveM guNasthAnataka ke jIva bhale hI saMsAra paribhramaNa karate huye saMsArI kahe jAya, kintu jinakI kaSAyeM kSayako prApta ho cukIM haiM, aise bArahaveM guNasthAnavartI jIva to sayogakevaliyoM ke samAna nosaMsArI hI kahe jAMyage / tuma jainoMko abhISTa ho rahe nosaMsArIpana ke lakSaNakA kSINakaSAya jIvoMmeM sadbhAva hai / saMsArake cAra pradhAna kAraNoM aura anya bhavoMkI prAptikA unake abhAva hai| AcArya kahate haiM ki yoM kahanepara to hamako kucha aniSTa nahIM paDatA hai / bhale hI bArahaveM guNasthAnavAloM ko bhI nosaMsArI kai do / unakA bhI ca zabda karake samuccaya kara liyA jAyagA / " bAlAdapi hitaM grAhyaM yuktiyuktaM manISibhiH " isa nIti ke anusAra kisIkI bhI yuktipUrNa bAtako mAnane ke liye hama sannaddha haiM / ke ayogakevalino muktA eveti cenna teSAM paMcAzItikarmaprakRtisadbhAvAn, kRtsnakarmavipramokSAbhAvAdasaMsAritvAyogAt / na caivaM te nosaMsAriNaH kevalinaH saMsArino saMsAryasaMsAritvavyapetAJcAyogakevalino hISTAste saMsArakAraNasya yogamAtrasyApyabhAvAt tata eMva na saMsAriNastattritayavyapetAstu nizcIyate / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tattvArthazloka vArtike koI paNDita yahAM AkSepa karatA hai ki caudahaveM guNasthAnavarttI ayogakevalI bhagavAn to mukta hI haiM / a i u U lR ina pAMca laghu akSaroMkA jitane kAlameM uccAraNa hoya utane hI kAlataka saMsArameM ThaharanA to koI ThaharanA nahIM hai / ataH ayogakevalIyoM kA muktoMmeM hI antarbhAva karanA cAhiye / paMcaparivartanarUpa saMsArakA aura saMsAra ke kAraNa yogataka kA bhI unake abhAva hai| / zrI vidyAnanda svAmI kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki una ayoga ke valiyoM ke picAsI karma prakRtiyoMkA sadbhAva hai| ataH sampUrNa karmoMkA pramokSa ho jAnA rUpa muktikA abhI abhAva ho jAnese caudahaveM guNasthAnavAloMko asaMsArIpana yAnI muktapana kA ayoga hai / sampUrNa prakRtiyAM ekasau aDatAlIsa haiM / unameM AdhIse adhika prakRtiyAM caudahaveM guNasthAnameM AtmAko parataMtra kara rahI haiM / ghAtiyA karmoM kI saiMtAlIsa prakRtiyAM to bArahaveM guNasthAnake antataka naSTa ho cukI haiM / tinameM kSAyika samyaktvako grahaNa karate samaya cauthese sAtaveM guNasthAnataka kahIM bhI cAra anantAnubandhiyoMkA visayojana aura tIna darzanamohanIyakA kSaya ho jAtA hai aura navameM guNasthAna meM styAnagRddhitrika, apratyAravyAnAvaraNa cAra, pratyAravyAnAvaraNa cAra, napuMsakaveda, strIveda, hAsyAdi chaha no kaSAya, puruSaveda, aura saMjvalana tInakA kSaya ho jAtA hai / dazaveMmeM lobha naSTa ho jAtA hai / bArahaveM meM jJAnAvaraNa pAMca, darzanAvaraNa cAra, antarAya pAMca, nidrA, pracalA ina solaha prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| caramazarIrI jIvake naraka Ayu, tiryayu aura devAyukA sadbhAva hI nahIM hai / nAmakarmakI teraha prakRtiyAM natrameM guNasthAnake pahile bhAgameM kSayako prApta ho jAtI haiM / ataH nAmakarma kI zeSaprakRtiyAM pAMca zarIra, pAMca baMdhana, pAMca saMghAta, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, tIna aMgopAMga, ATha sparza, pAMca rasa, do gaMdha, pAMcavarNa, sthiradvika, zubhadvika, svaradvika, devagati, devagatyAnupUrvya, prazasta vihAyogati, aprazasta vihAyogati, durbhaga, nirmANa, ayazaskIrti, anAdeya, pratyeka, aparyApta, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchrAsa, isa prakAra ye sattara prakRtiyAM aura vedanIyakarmakI donoMmeMse anudaya rUpa eka, tathA nIcagotra ye bahattara prakRtiyAM ayogakevalaki upAntya samaya meM naSTa hotIM haiM aura ayogakevalI ke anta samayameM vedanIyakI koI eka tathA nAmakarmakI manuSyagati, paMcendriyajAti, subhaga, trasa, bAdara, paryApti, Aya, yazaskIrti, tIrthakara, manuSyagatyAnupUrvyaM, ye dasa prakRtiyAM, AyuoMmeM manuSya Ayu tathA uccagotra isa prakAra teraha prakRtiyAM anta samaya meM chUTatIM haiM / isa DhaMgase ayogiyoM ke picAsI prakRtiyoM kA sadbhAva mAnA gayA hai| ataH ve mukta jIvoM meM nahIM gine jA sakate haiM / phira bhI koI yoM kahe ki isa prakAra honepara to sayoga kevAlayoM ke samAna a ayogakevalI bhI to saMsArI gina liye jAMya / cauthI jAti ke jIvoM ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? AcArya kahate haiM ki yaha vikSepa nahIM DAla sakate ho| kyoMki saMsArIpana, nosaMsArapina aura asaMsArIpana, ( siddhatva ) ina tIna jAtiyoMse rahita ho rahe cauthI jAtivAle ve ayogakevalI bhagabAnU abhISTa kiye gaye haiM / saMsArake kAraNa ho rahe kevala yogakA bhI abhAva ho jAnese ve terahaveM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH guNasthAnavartI bhagavAn nosaMsArI jIvomeM nahIM gine jA sakate haiN| tathA tisa hI kAraNase yAnI saMsAra aura saMsArake pAMcoM kAraNakA abhAva ho jAnese ve ayogI mahArAja saMsArI bhI nahIM haiN| hAM, una saMsArI, nosaMsArI aura asaMsArI ina tInoM jAtike jIvoMse pRthagbhUta ho rahe to ve nizcaya kiye jA rahe haiM / ataH ca zabda karake vizeSa rUpase iSTa ho rahe terahaveM guNasthAnavartI ( bArahaveM guNasthAnavartI bhI ) aura caudahaveM guNasthAnavartI jIvoMkA samuccaya ho jAtA hai| " na karmadhArayaH syAnmattvarthIyo bahuvrIhizcedarthapratipattikaraH " yaha paribhASA Anitya hai / ataH asaMsArI aura nosaMsArI ye zabda bhI sAdhu samajhe jAya / ". tathAnye varNayaMti-muktAnAM pariNAmAMtarasaMkramAbhAvAdupayogasya guNabhAvapradarzanArtha ca zaddhopAdAnamiti, tanna budhdyAmahe teSAM nityopayogasiddheH punarupasaMhAraprAdurbhAvAbhAvAt / tatropayogavyavahArAbhAvAt guNIbhUtotra tUpayoga iti ceti / / ___ tathA zrI akalaMkadevake siddhAnta anusAra anya dUsare paNDita yo varNana karate haiM ki mukta jIvoMke anya dUsare dUsare pariNAmoMkA saMkramaNa hotA nahIM hai / isa kAraNa una muktoMke gauNarUpase upayogakA sadbhAva baDhiyA dikhalAne ke liye zrI umAsvAmI mahArAjane isa sUtrameM ca zadbakA grahaNa kiyA hai / arthAt-saMsArI jIvoMke to darzanopayogake pazcAt jJAnopayoga yA cAkSuSapratyakSake pIche rAsanapratyakSa aura usake bhI pIche zrutajJAna ityAdirUpase eka upayogako badala kara dUsare upayoga laga jAnA ghaTita ho jAtA hai / tabhI to merA isa padArthameM upayoga lagA huA hai, amuka padArthameM upayoga nahIM lagatA hai, munijana AtmatattvameM bahuta derataka upayoga lagAye rahate haiM, AkheM khulI rahate huye bhI usakI ora upayoga na honese maiM usa puruSako nahIM dekha sakA, nyAya granthoMke paDhanemeM upayoga lagAo, ityAdika vyavahAra prasiddha ho rahe dekhe jAte haiN| kintu kevalajJAnI mukta jIvoMke kisI upayukta dazAko choDakara anya dUsare padArthameM upayoga lagatA nahIM hai| triloka trikAlavartI padArtha sarvadA unake jJAnameM jhalakate rahate haiM / aisI dazAmeM kahAMse haTa kara upayoga kahAM dUsare viSayameM lage ? vidyamAna sthAnoMpara sarvatra vyApa rahA AkAza yadi jAve bhI to kahAMse khisaka kara kahAM jAve ? isI prakAra eka viSayako choDakara dUsare viSayako pakaDanevAlA mukhya upayoga kevalajJAniyoMmeM nahIM mAnA gayA hai / ataH muktajIvoMke upayogakI gauNatA dikhalAneke liye vyavacchedaka ca zabda sUtrameM DAlanA Avazyaka hai, yoM kaha cukanepara zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki usa akalaMkadevake rahasyako hama nahIM samajha rahe haiM / una muktajIvoMke nitya hI upayogakI siddhi ho rahI hai / punaH punaH nyArI jAtiya upayogoMkA nikaTavartI saMhAra yA prAdurbhAva nahIM hotA hai / ekasA sadA camaka rahA kevalajJAna vartta rahA hai / usameM lokaprasiddha ho rahe upayogake vyavahArakA abhAva hai| ataH ina mukta jIvoMmeM to upayoga apradhAnabhUta banA banAyA hai / isake liye ca zadbakI AvazyakatA nahIM dIkhatI / vyartha hokara bhI ca zabda isa aprakRta arthakA jJApana nahIM kara sakatA hai / jaise ki Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tatvArtha zloka vArtike eka arthameM apanI cittavRttikA nirodha kara lenA dhyAna hai / chadmastha jIvoMmeM yaha dhyAna mukhyarUpase ghaTa jAtA hai / idhara udhara aneka sthAnoMpara cintAko phaiMkanevAlA jIva puruSArthadvArA kucha dera taka mAnasika pravRttiko yahAM vahAMse haTA kara vahIM eka padArthameM manako ThaharA sakatA hai| kintu sarvajJa, sarvadarzI, jIvanmuktake dhyAna mAnanA upacAra mAtra hai / tisa hI prakAra upayogakI pravRtti bhI muktoMmeM gauNarUpa 1 mAnI gayI hai / isa viSaya kI vyAkhyAna dvArA vizeSa pratipatti ho jAtI hai / ca zabda to apane cAra arthoMmeMse kisI eka arthakA dyotaka ho jAtA hai / saMsArigrahaNamAdau kuta iti cet, saMsAriNAM bahuvikalpatvAttatpUrvakatvAnmukteH / svayaMvedyatvAccetyeke, uttaratra prathamaM saMsAriprapaMcapratipAdanArthe cetyanye / yahAM kisIkI zaMkA hai ki batAo, sUtrameM saMsArI jIvoM kA grahaNa AdimeM kisa kAraNa se kiyA gayA hai ? dvandva samAsa na hote huye bhI nyAre nyAre padoMkA uccAraNa karo to bhI pUjyajIva mAne gaye muktoMkA pahile nirdeza karanA ucita thA / yoM kahanepara to koI eka AcArya yaha samAdhAna karate haiM ki saMsArI jIvoM ke bahuta bheda prabheda haiM tathA mokSako saMsArapUrvakapanA hai / pahile saMsAra hai pIche mokSa hotI hai / ataH vAcyakI pravRtti anusAra vAcaka zabda kahane cAhiye / tIsarI bAta yaha hai ki granthakAra zrI umAsvAmI mahArAja svayaM saMsArI jIva haiM, jisakA dina rAta samvedana hotA rahatA hai, usakI binA bulAye zIghra upasthiti ho jAtI hai / saMsArIpanakA unako svayaM samvedana hotA rahatA hai | saMsArI jIva hI granthoM ke nirmAtA, zrotA, pracAraka, haiM / ataH eka apekSA yahAM saMsAriyoMkI mAnyatA hai / kRtakRtya ho cuke muktajIva apanI svAtmasiddhimeM page huye haiM, ve yahAM atyanta parokSa honese gauNa vivakSita kiye gaye haiM / dUsare anya AcArya ukta zaMkAkA samAdhAna yoM karate haiM ki uttaravartI grantha meM sabase prathama saMsArI jIvoM ke bheda, prabheda, janma, zarIra, Adika prapaMcakA pratipAdana karaneke liye sUtrameM pahile saMsArI zadvakA grahaNa hai / zrI vidyAnanda svAmIko eka AcArya aura dUsare anya AcArya donoMkA mantavya abhISTa ho rahA dIkhatA hai / yadyevaM kiM viziSTAH saMsAriNa ityAha sUtraM / kisIkA prazna hai ki yadi isa prakAra bahuta vikalpavAle saMsArI jIva haiM to batAo, ve saMsArI jIva kina kina vizeSaNoMse ghire huye haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako spaSTa kara rahe haiM / samanaskAmanaskAH // 11 // una saMsArI jIvoMmeM kucha jIva to manase sahita ho rahe samanaska haiM aura zeSa ekendriyase lekara asaMjJipaMcendriya paryanta ginAye jA rahe saMsArI jIva amanaska haiM, yo saMsArI jIvoM kI do baDI maNDaliyAM haiN| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 111 manaso dravyabhAvabhedasya sannidhAnAtsamanaskAH tadasaMnidhAnAdamanaskAH / samanaskAzcAmanaskAzca samanaskAmanaskA iti samanaskagrahaNamAdau yuktamabhyarhitatvAt / saMsArimuktaprakaraNAt yathAsaMkhyaprasaMga iti cet tatheSTaM saMsAriNAmeva samanaskatvAnmuktAnAmamanaskatvAdityeke / tadayuktaM / sarvasaMsAriNAM samanaskatvaprasaMgAt / ATha patravAle kamalake samAna dravyamana to saMjJI jIvake hRdayasthalameM hotA hai| pAMca paugalika indriyoM ke samAna vaha mana bhI atIndriya hai, jo ki aMgopAMga nAmakarmakA udaya honepara manovargaNAse niSpanna hotA hai / tathA vIryAntarAya karma aura noindriyAvaraNa nAmaka matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamakI apekSA rakhanevAlI jIvakI vizuddhi to bhAvamana hai / ina dravya, bhAva, do bhedoMko dhAra rahe manakI sannikaTatA se jIva samanaska mAne jAteM haiM aura una donoM manoMke sannidhAna nahIM honese aneka jIva amanaska kahe jAte haiM / samanaska jIva amanaska jIva yoM itaretara dvaMdva karanepara " samanaskAmanaskA aisA vAkya bana jAtA hai / sUtrakAradvArA samanaska jIvoM kA sUtrake AdimeM pUjya hone se samucita hI hai| yahAM koI AkSepa karatA hai ki pUrva sUtra anusAra saMsArI " grahaNa karana aura mukta haiM prakaraNa honese isa sUtra meM yathAkrama do saMkhyA ke anusAra saMsArI samanaska hote aura mukta manaska haiM aise artha karanekA prasaMga ho jAyagA / yo prasaMga uThAne para koI eka paNDita uttara deneke liye bAMcameM anAdhikAra kUda baiThate haiM ki tisa prakAra artha karanA iSTa 1 kyoMki saMsArI jIvoM ko hI manasahitapanA hai aura muktoMko amanaskapanA hai / pUrvasUtrakA isa sUtra ke sAtha yathAsaMkhya anvaya karanemeM koI kSati nahIM dIkhatI hai| aba zrI vidyAnanda svAmI kahate haiM ki una eka paNDitajIkA kahanA yuktiyoM se rItA hai / kyoMki yoM to sampUrNa ekendriya, dviindriya, trIndriya, caturindraya, aura asaMjJipaMcendriya ina saMsArIjIvoMko bhI manasahitapanA bana baiThegA, jo ki iSTa nahIM hai / kurtastarhi yathAsaMkhyA'prasaMgaH, pRthagyogakaraNAt / yathAsaMkhyaM tadabhisaMbaMdhaSTau saMsAriNo muktAzca samanaskAmanaskA ityekayogaH kriyeta upari saMsArivacanapratyAsattezca / saMsAriNastrasasthAvarA ityatra hi saMsAriNa iti vacanaM samanaskAmanaskA ityatra saMbadhyate trasasthAvarA ityatra ca madhyasthatvAt tato na yathAsaMkhyasaMpratyayaH / kisIkA prazna hai ki yoM hai taba to batAo ki yahAM yathAsaMkhyakA prasaMga kaise nahIM huA ? korA manamAnA siddhAnta iSTa kara lenese kisI nyAyaprApta prasaMgakA nivAraNa nahIM ho sakatA hai / isake uttarameM AcArya kahate haiM ki pRthak pRthak yoga karanese yAnI nyArA sUtra banAne se vaha prasaMga nahIM ho / isa sUtra saMsArI jIvakA hI sambandha ho rahA hai / yadi sUtrakArako AkSepakAra ke vicAra anusAra yathAsaMkhya rUpa se una pUrva sUtrokta uddezyoMkA aura isa sUtrameM kahe gaye vidheyoMkA sambandha abhISTa pAtA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tatvArtha lokavArta hotA to " saMsAriNo muktAzca samanaskAmanaskA " isa prakAra donoM sUtra milakara eka yoga kara diyA jaataa| yoM kara denepara baDI saralatA se AkSepakArako abhiprata ho rahe saMsArI jIva samanaska haiM aura mukta jIva amanaska haiM, isa arthakI prApti ho sakatI thI / isa sUtra meM saMsArI jIvoMkA hI sambandha hai, isake liye dUsarI bAta yaha hai ki agale vakSyamANa Upara ke sUtra meM saMsArI zadvakI nikaTatA ho rahI hai / bhavike " saMsAriNastrasasthAvarA, " aise isa sUtra meM niyama se saMsAriNaH aisA zabda prayoga ho rahA hai| vahI " saMsAriNaH " 66 yaha zabda samanaskAmanaskA: ityAkAraka isa sUtrameM aura sUtrameM madhyastha honeke kAraNa sambandhako prApta ho jAtA hai / " dehalI dapika " nyAyase " saMsAriNaH " zadvakA donoM ora anvaya hai / tisa kAraNase yathAsaMkhyakA bhale prakAra prasaMga yA jJAna ho jAnA nahIM bana pAtA hai / ," sasthAvarA isa uttaravarttI " athavA saMsAriNI muktAzcetyatra saMsAriNa iti vacanamanena saMbadhyate na muktA iti teSAM pradhAnaziSTatvAnmuktAnAmapradhAnaziSTatvAt / tathA sati samanaskAmanaskAH trasasthAvarA iti yathAsaMkhyAprayogaH, sarvatrasAnAM samanaskatvAsiddheH madhyasthasaMsArigrahaNAmisaMbaMdhepi vA pRthagyogakaraNAnna trasasthAvarayathAsaMkhyAbhisaMbaMdhaH syAt anyathaikameva yogaM kurvIta, tathA ca dviHsaMsArigrahaNaM na syAt / tataH saMsAriNa eva kecitsamanaskAH kecidamanakA iti sUtrArtho vyavatiSThate / ,, 66 "" ," * athavA eka bAta yaha bhI hai ki " saMsAriNo muktAzca isa pUrvavarttI sUtrameMse " saMsAriNaH " ye vacana hI isa samanaskAmanaskAH isa sUtra ke sAtha sambandhita ho jAtA I muktA isa zabdakA isa sUtra ke sAtha samvandha nahIM 1 kyoMki " pradhAnApradhAnayoH pradhAne sampratyayaH pradhAna aura apradhAnakA avasara Anepara pradhAna arthameM hI sulabhatAse jJAna upaja baiThatA hai / isa prakaraNa meM pradhAna ho rahe una saMsArI jIvoMko pradhAna rUpase ziSTapanA hai tathA muktoMko apradhAna rUpase parizeSa nyAya dvArA ziSTapanA hai arthAt-vidheyapratipAdaka uttaravartI nyAre sUtrameM pUrva sUtrokta uddezyoM kA uddezyake "" te sthAnako bharaneke liye " avazeSa nyAya " karake hI sammelana ho sakatA thA / ataH pradhAnarUpase avArISTa ho rahe uddezyakA hI anvaya isa sUtrameM mAnA jAyagA / taisA honepara " smanaskAmanaskAH isa sUtra kA uttaravartI " trasasthAvarAH isa sUtra ke sAtha bhI yathAsaMkhyase prayoga nahIM ho sakatA hai / yAnI trasa samanaska haiM aura sthAvara jIva manorahita haiM, aisA yathAsaMkhya bhI siddhAntase bAdhita hai I sampUrNa dvIndriya, trIndriya, Adi trasoMko samanaskapanA asiddha hai kevala saMjJI paMcendriya trasa hI naha haiM / icchAke vazase sambandha huA karatA hai / isa sUtra meM uttarasUtrake saMsArI padakA hI sambandha karanA, trasa sthAvarakA nahIM / madhyameM sthita ho rahe saMsArI zabda ke grahaNakA ThIka sambandha honepara bhI pRthaksUtra yoga karasese trasa aura sthAvara ke sAtha isa sUtra kA yathAsaMkhyarUpakarake pUrA sambandha nahIM ho sakegA "" Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH anyathA yAnI sUtrakArako trasasthAvara grahaNake sAtha bhI yadi isa sUtrakA sambandha abhISTa hotA to ve donoM sUtroMko milAkara eka yoga kara dete / aura taisA " samanaskAmanaskAH saMsAriNasnasasthAvarAH " yoM eka yoga kara denepara do bAra saMsArIkA grahaNa nahIM karanA paDatA / lAghava ho jaataa| kintu aisA ekayoga nahIM kiyA hai / ataH siddha hai ki pahile kahe jAcuke saMsArI mukta grahaNakA aura bhaviSyake trasasthAvara grahaNakA isa sUtra ke sAtha sambandha nahIM juDatA hai / tisa kAraNase siddha hai ki saMsArI hI koI koI samanaska haiM aura bahubhAga kitane hI saMsArI jIva amanaska haiM, isa prakAra sUtrakA artha vyavasthita ho jAtA hai / kutaste tathA matA ityAha / kisIkA prazna hai ki kisa kAraNase ve saMsArI jIva tisa prakAra manasahita athavA manarahita do prakArake mAne gaye haiM ? acchA hotA ki vaizeSika mata anusAra sabhI ekendriya, dvIndriya, Adi pratyeka jIvoMmeM eka eka mana mAna liyA jAtA athavA cArvAka mata anusAra kisI bhI jIvake eka atIndriya manakI kalpanA na kI jAya / jainoMne bhI to mukta jIvoMke mana nahIM mAnA hai / aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA samAdhAna kahate haiN| samanaskAmanaskAste matAH saMsAriNo dvidhA / tadvedanasya kAryasya siddheriSTavizeSataH // 1 // ve saMsArI jIva kucha mana indriyase sahita haiM aura zeSa mana indriyase rahita haiM, yoM do prakAra mAne gaye haiM / kyoMki isa vicArazAlI manake dvArA banAye gaye vizeSa jJAnarUpa kAryakI kinhIM jIvoMmeM prasiddhi ho rahI hai| yA manase rahita dazAmeM honevAle vilakSaNa jJAna yAnI avicAraka buddhi rUpa kAryakI kinhIM jIvoMmeM prasiddhi ho rahI hai / tathA vizeSa rUpase iSTa ho rahe AgamapramANase bhI manase sahita aura manorahita do prakArake saMsArI jIvoMkI vyavasthA bana rahI hai| ___ samanaskAH kecitsaMsAriNaH zikSAkriyAlApagrahaNasaMvedanasya kAryasya siddharanyathAnupapatteH, kecitpunaramanaskAH zikSAdyagrAhivedanakAryasya siddhrnythaanupptteH| ityetAdhatA dvividhAH saMsAriNaH siddhaaH| ---- ____koI totA, mainA, ghoDA, hAthI, manuSya, strI, deva, devI, Adika saMsArI jIva ( pakSa ) no indriya manase sahita haiM ( sAdhya ) / kyoMki zikSApUrvaka kriyA karanA, AlApa karanA, kathana anusAra samajhakara uThAnA, dharanA, ityAdika jJAnasvarUpa kAryakI siddhi honA anyathA yAnI manako mAne vinA bana nahIM sakatA hai / arthAt -ghoDA, hAthI, baila, kuttA, vidyArthI, kanyA, ye jIva kahe huye ko sIkha lete haiM / inakA koI vizeSa nAma dhara denepara tadanusAra A jAte haiM, cale jAte haiM, uThAte, 15 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tattvArthazloka vArtike dharate haiM, upadeza sunate haiM, isa prakAra vicArapUrvaka jJAna aura usake anya bhI kArya antaraMga indriyako mAne vinA anya prakAroMse nahIM ho pAte haiM / ataH atIndriya manakI usake kArya dvArA siddhi kara dI jAtI hai / tathA vRkSa, cIMTI, makkhI, Adi kitane hI jIva ( pakSa ) phira amanaska haiM ( sAdhya ) zikSA Adiko nahIM grahaNa karanevAle sAdhAraNa jJAna honA svarUpa kArya kI siddhi anyathA yAnI amanaska huye binA dUsare DhaMgoM karake nahIM bana sakatI hai| makkhI yA cIMTIko koI zikSA dI jAya usako vaha nahIM samajha pAtI hai| kalpita nAma rakhanepara tadanusAra AtI jAtI nahIM hai / isase pratIta hotA hai ki barra Adi jIvoMke vicArakapana nahIM hai / isa prakAra itanese ina do hetuoM karake do prakArake saMsArI jIva siddha ho jAte haiM / iSTavizeSatazca / iSTaM hi pravacanaM tasya vizeSaH samanasketarajIvapravacanaM tasya vizeSaH samanasketarajIvaprakAza vAkya, saMti saMjJino jIvAH saMtyasaMjJina iti / tatazca te vyavatiSThate sarvathA bAdhakAbhAvAt / tathA iSTavizeSase bhI do prakAra ke jIvoM kI siddha ho jAtI hai / yahAM prakaraNa meM iSTapadase prakRSTa vacana yAnI Agama liyA jAtA hai / sarvajJa kI AmnAyase cale A rahe usa AgamakA vizeSa ho rahA samanaska aura amanaska jIvoM ko kahanevAlA zAstra haiM / usa zAstrakA bhI vizeSa ho rahA samanaska aura usase nyAre amanaska jIvoMko prakAza rahA eka vAkya hai / jo ki isa prakAra hai ki saMsAra meM saMjJI jIva haiM aura asaMjJI jIva bhI haiN| jayavavalA siddhAMta Adi prAcIna granthoMmeM aneka vAkya haiM / gommaTasArameM bhI likhA hai " sikkhAkiricadesAlA vaggAhI maNovalaMtreNa, jo jIvo so saNNI tavvivarIo asaNNI du // 1 // mImaMsadi jo putra kajjamakajjaM ca taccamidaraM ca / sikkhadi NAmeNediya momo yo // 2 // dravyasaMgraha meM kahA gayA hai ki samaNA amaNA yA paMceMdiya NimmaNA pare save " / ataH tisa AgamanamAgate bhI ve saMjJI, asaMjJI jIva vyavasthita ho rahe haiN| sabhI prakAroM se koI bAdhaka pramANa nahIM haiM / jagat meM anantAnanta padArtha haiM / tinameM bahubhAga hama logoM ke sthUla jJAnase chipe paDe huye haiN| unakI siddhikA sarala upAya bAdhaka pramANoMkA asambhava hI ThIka paDatA hai / kisako itanA avakAza yA sUkSma yogyatA prApta hai jo ki sabako vizeSa vizeSa rUpa se dekhatA phire / saMjJI, asaMjJI, jIvoMkI siddhikA bAdhaka koI pramANa nahIM hai / " asambhavadvAvakapramANatva " hetuse cAhe kisI bhI padArtha kI siddhi ho jAtI hai / dhanikoM ke rupayoMko sabhI manuSya nahIM gina pAte haiM / phira bhI unako seThajI kahate haiM / Thosa vidvAnkI gambhIra panDitAIko kauna TaTolatA phiratA hai, tapastrioMkI sAdhanAoMko kauna Sarakhai, kula, jAtikA sUkSma gavatreNa kauna kara pAtA hai, kevala bAdhAoMke asadbhAvase unakA astitva siddha ho jAtA I 1 asA eva saMsAriNaH samanaskAmanaskA iti keSAMcidAkUtaM, tadapasAraNAyAha / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH mommonominnar yahAM kinhIM vidvAnoMkI aisI ceSTA ho rahI hai ki trasa jIva hI saMsArI jIva haiM, saMsAravartI trasoMke hI samanaska aura amanaska ye do bheda haiM / pRthvI, jala, teja, vAyu, vanaspati, ina zarIroMko dhAranevAlA koI jIva saMsArameM nahIM hai| isa kuceSTAkA nirAkaraNa karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja spaSTarUpase agrima sUtrako kahate haiM / saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // saMsArI jIva dUsare DhaMgase trasa aura sthAvara ina do bar3e bhedoMko dhAra rahe haiM / arthAtsamanaska aura amanaska ina do bhedoMmeM sabhI saMsArI jIva garbhita ho jAte haiM, usI prakAra trasa aura sthAvara do bhedoMmeM bhI saMsArI jIva antaHpraviSTa ho jAte haiM / loka yA zAstrameM jisa prakAra saMsArI jIvoMke bheda prasiddha haiM usa DhaMgase yahAM bhedavyavasthA kara dI gayI hai / trasanAmakarmodayApAditavRttayastrasAH pratyetavyAH na punastrasyaMtIti trasAH pavanAdInAM trasatvaprasaMgAt garbhAdiSvatrasatvAnuSaMgAca, sthAvaranAmakarmodayopajanitavizeSAH sthaavraaH| sthAnazIlAH sthAvarA iti cenna, vAyvAdInAmasthAvaratvaprasaMgAt / iSTameveti cenna, samayArthAnavabodhAt / na hi vAyvAdayastrasA iti samayArthaH / kitane hI moTI buddhivAle calane phiranevAle jIvoMko trasa aura eka sthAnapara ThaharanevAle jIvoMko sthAvara kaha dete haiM kintu yaha mantavya siddhAntaviruddha hai / jina jIvoMkI AtmasambandhI yA zarIrasambandhI pravRttiyAM trasa nAmaka nAmakarmake udayase sampAdita kI gayI haiM, ve jIva trasa samajha lene cAhiye / phira jo udvegako prApta hote rahate haiM bhAgate dauDate haiM isa nirukti dvArA prApta huye artha karake trasa nahIM vizvasta kara lene cAhiye / yo yaugika arthakA Adara kiyA jAyagA to calate, phirate, pavanako yA bahate huye jala athavA relagADI, moTara kAra, Adi padArthoM ko bhI trasapanekA prasaMga hogA / yaha ativyApti yA Apatti huI aura sAthaseM avyApti yA anupapatti bhI hai ki garbha avasthA, mUrchita avasthA , aNDadazA AdimeM trasa jIvoMko bhI trasarahitapanekA prasaMga ho jAyagA / trasakarmakA udaya honepara manuSya yA tithaMcakI AtmAmeM rakta, mAMsa, haDDI, carma, majjA Adi dhAtuoMko utpanna karaneke liye vyakta, avyakta, puruSArtha ho jAte haiM / deva nArakiyoMke dhAturahita vaikriyika zarIrake sampAdaka prayatna ho jAte haiN| kintu sthAvara jIvomeM tAdRza puruSArtha nahIM ho pAte haiN| sthAvaroMkA zarIra rakta, mAMsa, haDDImaya nahIM hai| tathA nAma karmakI vizeSa ho rahI jIvameM svakIya anubhava denevAlI sthAvara prakRtike udayase utpanna huye vizeSa jIva to sthAvara kahe jAte haiM / kintu tiSThanti iti sthAvarAH isa prakAra zabdakI nirukti kara ThaharanA svabhAvako rakhanevAle jIva sthAvara haiM yaha sthAvara jIvakA lakSaNa nahIM hai / kyoMki idhara udhara tirachA bahanevAle Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike vAyu jIva, nIce pradezakI ora Dhulaka jAnevAle jala jIva, jvAlArUpa agni avasthAmeM Urca jvalana karanevAle agnikAyika ityAdi jIvoMko sthAvara rahitapanekA prasaMga ho jaavegaa| yadi koI sthUla buddhivAlA grAmINa paMDita yoM kaha deve ki isa prakAra to hamako iSTa hI hai / arthAt-vAyu jalake jIva bhale hI sthAvara na hokara trasa ho jAo, pRthivI kAyika vanaspati kAyika jIva sthAvara bane raheMge / zvetAmbara bhI teja aura vAyuko trasa mAna baiThe haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki AmnAyase cale Arahe sarvajJapratipAdita zAstroMke arthako tuma nahIM samajhate ho| vyAkaraNake cakrameM paDakara vyAghra, kuzala, samyagdarzana Adi zadboMke samAna sthAvara 2.bdakI bhI nirukti kara denese hI pAribhASika artha prApta nahIM ho jAtA hai / vAyu, jala, Adike jIva trasa haiM, aisA RSiprokta zAstroMkA artha nahIM hai / dviindriya jIvoMse lekara caudahaveM guNasthAnatakake jIva trasa mAne gaye haiM / ataH trasa aura sthAvara karmake udayase hI trasa sthAvara jIvoMko lakSaNa yukta karanA ThIka paDegA, calane aura nahIM calanekI apekSA trasasthAvarapanA nahIM hai / yaugika arthase rUDhi artha aura tatopi pAribhASika artha balavAn hotA hai| trasAzca sthAvarAzca trasasthAvarAH / trasagrahaNamAdAvalpAkSaratvAdabhyarhitatvAcca / saMsAriNa evaM trasasthAvarA ityavadhAraNAnmuktAnAM tadbhAvavyudAsaH, trasasthAvarA eva saMsAriNa ityvdhaarnnaadviklpaaNtrnivRttiH| trasa aura sthAvara athavA sthAvara aura trasa bhI cAhe kaisA bhI vigraha karo, donoM padoMkA samAsa ho jAnepara " trasasthAvarAH " pada bana jAyagA / alpa akSara honeke kAraNa aura pUjyapanA honese zabdazaktidvArA usakA grahaNa AdimeM AjAtA hai / saMsArI isa uddezya dalake sAtha anyayoga vyavacchedaka evakAra lagA denese saMsArIjIva hI basa aura sthAvara do bhedavAle haiM / ataH pUrvokta dUsare mukta jIvoMke trasapana aura sthAvarapanakA vyavaccheda ho jAtA hai tathA saMsArI jIva to trasa sthAvara hI haiN| isa prakAra vidheya dalameM ayoga vyavacchedaka evakAra dvArA avadhAraNa kara denese anya vikalpoM yAnI bhedoMkI nivRtti ho jAtI hai / arthAt-sabhI saMsArI jIva trasa aura sthAvara do bhedoMmeM hI garbhita ho jAte haiM / anya vikalpoMkI AkAMkSA nahIM rahatI hai| kuta punarevaM prakArAH saMsAriNo vyavatiSThata ityAha / kisI ziSyakI jijJAsA hai ki yoM trasa aura sthAvara yoM do prakAroMko dhAra rahe saMsArI jIva bhalA kisa pramANase vyavAsthata ho rahe haiM ? batAo, aisI vinIta pratipAdyakI pratipitsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiM / trasAste sthAvarAzcApi tadanyataraninhave / . jIvatattvaprabhedAnAM vyvsthaanaaprsiddhitH|| 1 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ve saMsArI jIva trasa haiM aura sthAvara bhI haiN| yadi una donoMmeMse kisI bhI ekakA avizvAsa yA apalApa kiyA jAyagA taba vo nIvatattvake prabhedoMkI vyavasthA karanA aprasiddha ho jAyagA / bhAvArthajIvatattva AkAzatattvake samAna akelA nahIM hai| kintu usake saMsArI aura mukta do bheda haiM / saMsArI jIvoMke trasa aura sthAvara evaM praptoMke bhI dviindrida, trIndriya, caturindriya, paMcendriya tathA sthAvaroMke pRthivIkAyika, jalakAyika, Adi prabheda haiM / ina prabhedoMkI pramANoM dvArA siddhi ho rahI hai| hitAhita pUrvaka kriyA, janma, maraNa, smaraNa, puruSArtha, Adika kAryoko kara rahe sa jIva nyAre nyAre aneka prasiddha hI haiM / tathA pRthivI yA vRkSa Adi vanaspatiyoMmeM bhI yuktiyoMse jIvasiddhi kara dI jAtI hai / koI koI vaijJAnika vRkSoM meM sparzana, rasana, prANa, cakSuH, zrotR, ina pAMco indriyoMko siddha karanekA prayatna kara rahe haiN| kintu unakA yaha prayatna vyartha paDegA / bhale hI vanaspati jIvoMmeM cakSuH, karNa, Adi indriyoM dvArA honevAle kAryasArikha pariNAma pAye jAya / cIMTiyAM, makkhI, Adi choTe choTe kITa pataMga bhI megha barasaneke pahile biloMmeM yA gharoMmeM ghuptakara apanI rakSAkA upAya kara lete haiM, sUhara, kAka, kitanI hI dera pahilese AMdhI AnekA avyartha, acUka, jJAna kara lete haiN| etAvatA ve kITa pataMga yA pazupakSI bicAre jyotiSazAstra yA nimittazAstroMke jJAtA nahIM kahe jA sakate haiN| bAta yaha hai ki jagatke padArthoM meM pratikSaNa aneka pariNAma hote rahate haiN| vRSTike pahile vAyu yA pRthivImeM aisI pariNatiyAM ho jAtI haiM jinako ki apanI prAta eka yA do tIna indriyoM dvArA anubhava kara ve jIva ahita mArgase apanI rakSA kara lete haiN| vRkSakI jaDa gIle sthala yA pAnI athavA gaDhe huye dhana kI ora adhika jAtI hai / itanese hI vaha AMkhavAlA nahIM kahA jA sakatA hai| chuI muI nAmaka vanaspatiko chU lenese kucha derake liye murajhA jAtI hai, etAvatAH usako lajjAzIla kulIna strIke samAna manaindriyavAlI nahIM kaha sakate haiM / jIva padArtha to kyA, jaDa padArtha bhI nimittAke mila jAnepara nAnA pariNatiyoMko dhAra lete haiM / jo ki cetana jIvoMko . bhI. vismayakAraka ho rahI hai / vRkSameM maTTI, khAta yA jalase bana gayA rasa yahAM vahAM vRkSasambandhI AtmAke avyakta asvasaMvedya puruSArthadvArA phala, patte, zAkhAye, chAla Adike upayogI hokara bhejA jA rahA hai| kintu vahAM AMkhe nahIM haiN| cakSuSmAn manuSya yA pazuoMke peTameMse bhI anya zarIrake avayavoMkI puSTike liye rasa rudhira, Adi khAne kiye jAte haiM, kintu vahAM peTake bhItara cakSukA vyApAra nahIM hai| vaijJAnikAMke gharameM rakkhe huye yaMtra bhI vRSTi, bhUkampa, grahagatiko batA dete haiM, kintu ve jaDa padArtha aSTAGga nimittake jJAtA vidvAn nahIM haiM / ghaDI, tharmAmeTara, Adi vizeSa yaMtroM karake samayakA parijJAna yA uSNatA (garmI ) zItatA ( sardI) kA jJAna ho jAtA hai / tarAjU yA kAMTA athavA phuTA jitanA ThIka padArthako taula dete haiM, baDA bhArI naiyAyika yA siddhAntazAstrI bhI utanI ThIka ThIka taula yA nApako nahIM batA sakatA hai / choTe bacceke aNDakoSoMkI sikuDana yA DhIlepanase ThaMDa aura uSNatAkI parIkSA ho jAtI hai / hAthIkI ThIka taula kara lI jAtI hai / nadImeM vahA denese ThIka gola DaNDeke Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike 1 kAThakA UparalA, nIcalA bhAga jAna liyA jAtA hai / bAta yaha hai ki jagatvarttI sampUrNa padArtha pratikSaNa AzcaryakAraka pariNatiyoM kA sampAdana kara rahe haiM / na jAne kisa pariNati se acintya nimitta naimittika sambandhadvArA kahAM jaDa yA cetanadvArA kaisA kaisA bhAva upaja baiThe haiM / yaha pakkA siddhAnta hai ki kAraNake vinA kArya nahIM hotA hai / sAinsa, nyAya, aura gaNita isI rAddhAntapara avalambita haiN| jinazAsanameM kAryakAraNabhAvakI pola nahIM calatI hai / ataH una jJAna ho jAnerUpa kAryoMmeM mAtra tattvoMke pariNAma kAraNa haiM, indriyAM nahIM / mAtAke udarameM baccA bana jAtA hai, itane hI se usa peTako vizvakarmA nahIM kaha diyA jAtA hai / isI prakAra vRkSoMmeM antaraMga, bahiraMga, kAraNoM dvArA huye pariNAmoMke kAryoko cakSuH, rasanA, kAna, ina indriyoMkA karttavya nahIM gaDhalenA cAhiye / pAMca sthAvara kAya jIvoM ke eka hI sparzana indriya hai, adhika nahIM / sameM do Adika indriyAM haiN| giDAre, dImakeM apane rahane ke sthAnoM ko banAM letI haiN| cIMTiyAM yogya RtuoM meM dhAnyakA saMgraha kara letIM haiM / saMcita dhAnya bigaDe nahIM isaliye ve dhAnyako bAhara nikAlakara ucita ghAma, vAyu, candrikA, lagA detI hai / punaH bhItara ghara detI haiN| barre, bhorI, madhu, makkhI, ye apane chatoMko banAtI haiN| baccoMke zarIra ke upayogI pudgala piNDa yA jhIMgura, laToM ko lAkara svakIya jAtike prANiyoM ko banAletI haiM / bhinna bhinna RtuoM meM eka sthAnako chor3akara anya upayogI sthAna para pahuMca jAtI haiM / punaH usI sthAnapara AjAtIM haiN| makaDI cAlAkIse jIvoMko phasAne ke liye jAlA pUratI hai / eka prakArakA choTAsA kITa retameM cAroM orase luDhakAU gola gaDDhA banAkara usameM chipA rahatA hai aura rapaTakara khaDDhe meM gira paDe, cITiyAM, gubarIle, Adiko bhakSaNa kara letA hai / banakI jhADiyoMmeM yA kinhI kinhI jvAra, bAjarA yA meMdI ke vRkSoMpara eka mAyAcArI, bhayAlu kITa vizeSa apane cAroM ora gADhe ceMpavAle phasukuruko phailAkara madhyameM baiTha jAtA hai / aura yahAM vahAM se Akara phasUkururme cupaTakara phaMsagaye kITa pataMgoMko khAjAtA hai / koI vRkSa bhI kITa, pataMga, yA pakSiyoMko pakaDakara phasA lete haiM / ye saba kArya vicAranevAle manake dvArA honevAle kAryasArikhe dakhite haiM / kintu ukta kITa pataMgoMke mana nahIM mAnA gayA hai / bAta yaha hai ki jJAna bhI bahuta bar3e bar3e kAryo ko sAdhatA hai| kITa pataMgoM ke jJAna, icchA, rAga, dveSa, kaSAyeM vidyamAna haiN| unake dvArA ukta kArya kyA inase bhI atyadhika vismayakAraka kArya ho sakate haiM / jaina nyAyazAstrameM " hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat" isa sUtra anusAra hitakI prApti kara lenA aura ahitakA parihAra karate rahanA jJAnakA hI kArya batAyA gayA hai / jaDa karma bhI bahuta kArya kara dete haiM / zarIrameM praviSTa hokara auSadhi vahAM Udhama macA detI hai / Amra rasa recaka hai / dUdha bhI recaka hai / kintu Ama khAkara dUdha pIliyA jAya to mala thaMba jAtA hai / kharabUjA racana karatA hai, sarabata bhI malako patalA kara detA hai / hAM, kharabUjA khAkara bUrekA sarabata pIlenese pAcana ho jAtA hai| AtmAkI aneka kriyAoM meM jaDakarmakA bhI hAtha hai ! yahAM prakaraNa meM itanA hI kahanA hai ki aneka prakAra ke trasa aura sthAvara jIvoMkI vyavasthA prasiddha ho rahI hai 1 1 118 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 119 sthAvarAH eva sarve jIvAH paramamahattvena niSkriyANAM calanAsaMbhavAttrasatvAnupapatteriti trasaninhatrastAvanna yuktaH, svayamiSTAnAM jIvatatvaprabhedAnAM vyavasthAnAprasiddhiprasaMgAt sarvagatAtmanyekatraiva nAnAtmakAryaparisamAptiH / sakRnnAnAtmanaH saMyogo hi nAnAtmakArya tacaikApa prayujyate nabhasi nAnAghaTAdisaMyogavat / etena yugapannAnAzarIreMdriyasaMyogaH pratipAditaH / I 1 I vaizeSika yA kisI anya vidvAnkA kutsita pakSa hai ki jagat ke sampUrNa jIva sthAvara hI haiM / kyoMki parama mahA pariNAma honeke kAraNa kriyArahita ho rahe vyApaka jIvoMkA deza dezAntara meM calAya mAna honA asambhava hai / jo jIva yahAM, vahAM, nahIM cala sakatA hai, usako sapanA nahIM bana sakatA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra trasajIvoMkA apalApa ( niSedha ) kara denA to yuktipUrNa nahIM hai| kyoMki yoM to svayaM unako abhISTa ho rahe jIvatattva ke prabhedoM kI vyavasthA ke aprasiddha ho jAnekA prasaMga AvegA, jo ki iSTa nahIM paDegA / arthAt - AtmAko vyApaka mAna lenepara phira aneka jIvoMke mAnanekI vyavasthA nahIM bana sakatI hai / sarvasthAnoMpara prApta hokara vyApta ho rahe eka hI AtmAmeM aneka AtmA ke kAryo kI paripUrNa rUpase samApti ho jAyagI / ataH aneka AtmAoM kI kalpanA karanA vyartha paDegA / dekhiye eka hI vArameM aneka AtmAoM kA saMyoga ho jAnA hI to aneka AtmAoMkA kArya mAnA gayA hai| kiMtu vaha kArya to eka vyApaka AtmAmeM bhI prayukta kiyA jA sakatA hai / jaise ki eka vyApaka AkAzameM aneka ghaTa, paTa, Adi padArthoM kA saMyoga honA yuktighaTita ho jAtA hai, isa ukta kathana karake granthakArane yaha bhI samajhA diyA hai ki vyApaka eka AtmAmeM yugapat aneka zarIra aura aneka indriyoM kA saMyoga ho jAnA bhI bana jAtA hai, tAki vaizeSika yoM na kaha sake ki eka AtmA ke mAnanepara aneka zarIra aura nAnA indriyoMkA eka sAtha saMyoga kaise ho sakegA ? | sudakSa granthakAra sthAvarajIvoM kA hI ekAnta mAnanevAle paNDitake sanmukha vyApaka eka AtmAkA hI ApAdana kara abhISTa arthako manavAnA cAhate haiM / anya matakA khaNDana aura apane matakA sthApana isake kaI mArga haiM / sabhI sthaloMpara eka hI auSadhi kAryako nahIM sAdhatI hai 1 yugapannAnAzarIreSvAtmasamavAyinAM sukhaduHkhAdInAmanupapattirvirodhAt iti cet, yugapannAnAbheryAdiSvAkAzasamavAyinAM vitatAdizabdAnAmanupapattiprasaMgAt tadvirodhasyAvizeSAt / tathAvidhazabdakAraNabhedAnna tadanupapattiriti cet sukhAdikAraNabhedAttadanupapattirapyekatrAtmani mAbhUt vizeSAbhAvAt / viruddhadharmArthyAsAdAtmano nAnAtvamiti cet, tata evAkAzanAnAtvamastu / pradezabhedopacArAdadoSa iti cet, tata evAtmanyadoSaH / jananamaraNAdiniyamapi sarvagatAtmavAdinAM nAtmavahutvaM sAdhayet, ekatrApi tadupapaterghaTAkAzAdijananavinAzavat / nahi ghaTAkAzasyotpattau paTAdyAkAzasyotpattireva tadA vinAzasyApi darzanAt / vinAze vA na vinAza eva jananasyApi tadopalaMbhAt sthitau vA na sthitireva vinAzotpAdayorapi tadA samIkSaNAt / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike yadi aneka vyApaka AtmAoMko mAnanevAle naiyAyika yoM kaheM ki eka hI vyApaka AtmAke mAnanepara to nAnA zarIrarUpI upAdhiyoMmeM Amastha hokara samavAya sambandhase Thahara rahe sukha, duHkha, dveSa, prema, zayana, jAgaraNa, AdikI yugapat siddhi nahIM ho sakatI hai| kyoMki virodha hai / aneka AtmAoM ke mAnanepara to kisImeM sukha hai, anya jIvameM duHkha hai, tIsarA sotA hai, cauthA jAgatA hai, ityAdi aneka kArya saba jAte haiM / kintu eka hI AtmAmeM vyApaka mAna lenepara bhI eka sAtha viruddha kArya nahIM ho sakate haiM, yoM kahanepara to thoDI derake liye vinodapUrvaka eka hI AtmAkI puSTi karanevAle AcArya kahate haiM ki taba to akele AkAzameM bhI eka hI sAtha aneka nagADe, Dhola, turaI, Adi upAdhiyoMmeM avachinna ho rahe AkAzameM samavAyako dhAranevAle vitata, ghana, suSira, niSAda, Adi zabdoMkI asiddhi ho jAne ( siddhi nahIM ho sakane ) kA prasaMga hogA / usa virodha aura isa virodhakA koI antara nahIM hai / arthAt-eka AkAzameM yadi bhinna jAtike manda, tIkSNa, karkaza, mRdu, paMcama, madhyama, Adi aneka zabdoMko mAna loge to usI prakAra eka hI AtmAmeM nAnA zarIroMkI upAdhike bhedase sukha, duHkha, Adi honA bana jaaygaa| yadi eka AtmAmeM bhinna jAtike sukha, duHkha, AdikI siddhikA virodha mAno to eka AkAzameM nAnA, mRdaMga, zataraMgI ( sAraMgI ) Adi upAdhiyoM dvArA vitata, ghana, Adi zadroMkI siddhikA bhI vaisA hI virodha bana baiThegA / yadi vaizeSika yA naiyAyika yoM kaheM ki tisa prakArake vitata Adi zoMke kAraNa ho rahe vAditra, bAje, tAra, carma, Adi padArthoMke bhedase huye nAnA zadvoMko akelA AkAza dhAra letA hai / ataH una aneka zabdoMkI AkAzameM asiddhi nahIM hai / yoM kahanepara AcArya kahate haiM ki sukha, duHkha, Adike nyAre nyAre kAraNa bana rahe padArthoke bhedase eka sAtha eka AtmAmeM bhI sukha, duHkha, Adi ho jAyeMge, unakI bhI Asiddhi nahIM hone pAve | upAdhibhedase eka sAtha aneka samaveta guNoM ko dhAra lenekI apekSA AkAza aura AtmAmeM koI vizeSatA nahIM hai / yadi tuma vaizeSika yoM kaho ki koI paNDita hai, anya grAmINa mUrkha hai, eka nAgarika dhanika hai, cauthA apavyayI daridra ho gayA hai, eka sarAga hai, dUsarA vItarAga hai, koI zrRMgAra rasakA anurAgI hai, dUsarA zAMtirasameM nimagna hai, eka dAtA hai, dUsarA pAtra hai, koI sukhI hai, koI duHkhI hai, ityAdika viruddha dharmoke ArUDha ho jAnese jIva tattvako anekapanA sAdha diyA jAtA hai / yoM kahanepara to AkSepakAra hama jaina bhI kaha deMge ki tisa hI kAraNase AkAza dravya bhI nAnA ho jAo . / AkAzameM bhI aneka viruddha dharmokA adhyAsa ho rahA hai / kahIM manda zabda hai, kahIM tIvra zabda hai, kacit choTA, baDA, zaddha gUMja rahA hai| yadi vaizeSika yoM kahe ki eka akhaNDa AkAza bhI upacArase bhinna bhinna pradeza mAna liye jAte haiM / ataH AkAzake kisI pradezameM Dhola kA zabda hai anya pradezameM tUtIkA zabda hai| tIsare pradezameM ghana haiM / cauthe pradezameM vitata hai / yoM kahanepara to hama jaina kaha deMge ki tisa hI kAraNase AtmAmeM bhI koI doSa nahIM AtA hai, arthAt-sarvavyApaka eka hI akhaNDa AtmAke upacArase Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 121 pradeza bhedoM ko mAnakara kahIM sukha, anyatra duHkha, kvacit mUrkhatA, kahIM kahIM paNDitAI ina dharmo sambandha bana jAtA hai| AtmAko sarvagata kahanevAle vAdiyoMke yahAM janma lenA, maranA, baMdha jAnA, mukta ho jAnA, Adi niyama bhI AtmA ke bahutapanako nahIM sAtha skeNge| kyoMki eka bhI AtmAmeM upAdhioM ke bheda se una janma lenA, maraNa karanA, AdikI siddhi bana jAtI hai, jaise ki eka AtmAmeM ghaTAkAzakA upaja jAnA aura kapAla AkAza yA paTAkAzakA vinAza honA yugapat siddha ho jAtA hai / ghaTa upAdha nApe gaye AkAzakI utpatti ho jAnepara paTa upAdhivAle AkAza yA kapAla upAdhidhArI AkAzakI bhI utpatti hI hove, aisA koI niyama nahIM hai / usa samaya eka upAdhivAle AkAzakI utpatti honepara anya upAdhivAle AkAza ke vinAzakA bhI darzana ho rahA hai athavA kisI vizeSaNa se avacchinna ho rahe AkAzakA vinAza ho jAnepara sabhI vizeSaNoMvAle anya anya AkAzakA bhI vinAza hI ho jAya aisA nahIM hai / kintu usa vinAza hone ke samaya anya kAryAvacchinna AkAzakI utpatti bhI dekhI jA rahI hai / kisI upAdhidhArI AkAzakI sthiti honepara sabhI upAdhivAle AkAzakI sthiti hI nahIM hotI rahatI hai / usa sthiti ke samaya meM vinAza aura utpAdakA bhI bhalA darzana ho rahA / bAta yaha hai ki AkAzako eka mAnanepara jIva tattva bhI eka hI mAnanA anivArya paDegA / yadi jIvatatvako aneka mAnoge to AkAza tattva bhI aneka mAnane paDeMge / nyAyamArga meM kisIkA pakSapAta nahIM calatA hai / I sati baMdhe na mokSaH sati vA mokSe na baMdhaH syAdekatrAtmani virodhAditi cenna, AkAzepi sati ghaTavatve ghaTAMtaramokSAbhAvaprasaMgAt / sati vA ghaTavizleSe ghaTAMtaravizleSaprasaMgAt / pradezabhedopacArAnna tatprasaMga iti cet, tata evAtmani na tatprasaMga H / kathameka evAtmA baddho muktazca virodhAditi cet, kathamekamAkAzaM ghaTAdinA baddhaM muktaM ca yugapaditi samAnametaccodyam / nabhasaH pradezabhedopagame jIvasyApyekasya pradezabhedostviti kuto jIvatattvaprabhedavyavasthA / tatastAmicchatA kriyAvaMto jIvAzcalanato asarvagatA evAbhyupagaMtavyA iti trasasiddhiH / 1 / AcArya kahate haiM ki yadi pUrvapakSI vaizeSika yo kaheM ki eka hI AtmA ke svIkAra karanepara to eka AtmAkA bandha ho jAne para mokSa na ho sakegI athavA mokSa ho jAnepara bandha nahIM ho sakegA / kyoMki eka AtmA viruddha mAne gaye bandha yA mokSa donoM ke hone kA virodha hai / kintu jagat meM bahutasI AtmAoM ke bandha ho rahA hai aura aneka AtmAoMko mukti prApta ho rahI hai yaha upAya to nahIM racanA / kyoMki yoM to eka AkAzake mAnanepara bhI honepara anya ghaToMse yA paTa Adise mokSa honeke abhAvakA prasaMga hovegA athavA prakaraNaprApta ghaTakI AkAza ke sAtha vizleSa ho jAnepara anya ghaToM ke sAtha bhI vizleSaNa ho jAnekA prasaMga bana baiThegA 1 arthAt -- jaba AkAza eka hI hai to ghaTake sAtha saMyoga ho jAnepara sabhI ghaToMke sAtha saMyoga hI AkAzako ghaTasahitapanA 16 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tattvArthazlokavArtike banA rahanA cAhiye yA gRhameM AkAzake sAtha ghaTakA vibhAga ho jAnepara anya ghaTa, paTa, Adike sAtha bhI vibhAga ho jAyagA | eka akhaNDa AkAzameM kisIke sAtha vizleSa aura anyake sAtha saMyoga mAnanA to viruddha paDegA / yadi vaizeSika upacArase AkAzake choTe choTe pradezoMke bhedako mAnakara usa prasaMgakA nivAraNa kareMge taba to usa hI kAraNase yAnI akhaNDa, eka, vyApaka, AtmAmeM upacAra se pradezabhedoMkI kalpanA kara usa bandha yA mokSa ke prasaMga kA bhI niSedha ho jAtA hai to phira AtmAko AkAza ke samAna eka mAnanemeM athavA aneka AtmAoM ke samAna AkAzako bhI aneka mAnanemeM kyoM ApattiyAM uThAI jAtI haiM ? | yadi pUrvapakSI yoM kahe ki eka hI AtmA bhalA baddha aura mukta bhI kaise ho sakatA hai ? kyoMki sahAnavasthAna nAmakA virodha hai / jisa AtmAmeM baddhapanA hai vahAM mukti nahIM aura jahAM muktapanA hai vahAM baddhapanA nahIM ghaTita ho pAtA hai / yoM kahanepara to jaina bhI kaTAkSa kara sakate haiM ki eka hI AkAza vicArA ghaTa, paTa, Adi karake badha rahA aura usI samaya dUsaroM se chUTa rahA bhalA yugapat kisa DhaMgale sAdhA jA sakatA hai ? isa prakAra eka AtmAkA pakSa le lenepara hamAre Upara uThAyA gayA yaha Apatti yA anupapattirUpa codya AkAzako sarvathA eka mAnanevAle tumhAre samAna rUpase lAgU ho jAtA hai| hAM, yadi tuma AkAzake pradezoMko bhinna bhinna svIkAra kara loge taba to hamAre yahAM eka hI jIvake bhI pradezokA bheda ho jAo / isa prakAra jIva tattvake bheda prabhedoMkI vyavasthA bhalA kaise ho sakegI ? manuSya, pazu, pakSI, mAtA, pitA, guru, bahina, beTI, ye saba aneka prakAra ke jIva tumhAre yahAM mAne gaye haiM / tisa kAraNa usa jIva tattvake prabhedoM kI vyavasthA ko cAhanevAle tuma karake kriyAsahita ho rahe jIva calane phiranekI apekSAse asarvagata hI svIkAra. kara lene cAhiye / kITa, pataMga, pazu, pakSI, saba calate, ghUmate, avyApaka hI dekhe jA rahe haiM / isa yuktise trasa jIvoMkI siddhi ho jAtI hai / " sthAvarA eva " yahAMse lekara " trasasiddhiH " taka prakaraNa dvArA sthAvara jIvoM ke ekAntakA nirAkaraNa kara trasajIvoMko bhI sAdha diyA hai / Upara sA eva na sthAvarA iti sthAvaraninhavopi na zreyAn jIvatattvaprabhedAnAM vyavasthAnAprasiddhiprasaMgAt / jIvatattvasaMtAnAMtarANi hi vyavasthApayanna pratyakSAvyavasthApayitumarhati tasya tatrApravRtteH / vyApAravyAhAraliMgAtsAdhayatIti cet na, suSuptamUrchitANDakAdyavasthAnAM saMtAnAMtarANAmavyavasthAnuSaMgAttatra tadabhAvAt / AkAravizeSAttatsiddhiriti cet, tata eva vanaspatikAyikAdInAM sthAvarANAM prasiddhirastu / koI ekAntavAdI kaha rahe haiM ki saMsAra meM saba jIva trasa hI haiM / sthAvara jIva koI bhI nahIM. hai, granthakAra kahate haiM ki yoM anyAyI rAjAkI AjJAke samAna sthAvarajIvoMkA apalApa karanA ( hote. (huoM kA niSedha karanA) zreSTha nahIM hai| hetu hamArA vahI hai joki vArtikake uttarArdhameM kahA gayA hai| arthAt - jIva tattvake prabhedoMkI vyavasthAke aprasiddha ho jAnekA prasaMga tumhAre Upara uThA diyA jAvegA / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH dekhiye, jIva tattvake prabheda svarUpa guru, mAtA, pitA, mitra, pazu, pakSI AdikI bhinna bhinna santAnoMke niyamase vyavasthA karA rahe Apa yA aura koI ApakA mitra bhalA pratyakSase to unakI vyavasthA karAneke liye samartha nahIM ho sakatA hai| kyoMki usa yuSmadAdikoMke pratyakSa pramANakI una aneka santAnoMke jAnanemeM pravRtti nahIM ho rahI hai / indriyajanya pratyakSa to jaDa padArthoke rUpa, rasa, Adiko hI jAna pAtA hai / aura mAnasa pratyakSa kevala apanI AtmA yA usake sukha, duHkha, AdikoMkI saMvitti kara letA hai / anya AtmAoMkI vyavasthA karAnemeM pratyakSakI sAmarthya nahIM hai| hAM, yadi tuma zArIrika vyApAra karanA, vacana bolanA, hita ahita kriyA karanA, Adi jJApaka hetuoMse una anya saMtAnoMkI siddhi karAoge so usa anumAnakA hetu to ThIka nahIM paDegA / bhAgAsiddha hetvAbhAsa ho jAyagA / kyoMke yoM gADharUpase sojAnekI avasthA yA mUrchA prApta ho jAneka, avyavasthA, athavA aNDekI dazA Adika avasthAoMko prApta ho rahe santAnAntaroMkI vyavasthA nahIM ho sakanekA prasaMga hogA / kyoMki una suSupta Adika dazAoMmeM jIva hai, kintu una dazAoMmeM una zarIrakriyA, vacana, uccAraNa, Adika jJApaka liMgoMkA abhAva hai / yadi bhAgAsiddha hetukA parityAga kara jIvita avasthAmeM honevAle AkAravizeSase suSupta Adi dazAoMmeM bhI una santAnAntaroMke jIvitatattvoMkI vyavasthA karoge taba to usa hI AkAra vizeSase vanaspatikAyika, pRthivIkAyika, Adika sthAvara jIvoMkI bhI prasiddhi ho jAo / manuSya, pazu, pakSI, pataMga, kITake samAna ghAsa, maTTI, AdimeM bhI caitanyakA sAdhaka AkAra vizeSa pAyA jAtA hai / bhagnakSata saMrohaNa ho rahA dekhA jAtA hai| kaH punarAkAravizeSo vanaspatInAM AhAralAbhAlAbhayoH puSTiglAnalakSaNaH tato yadi vanaspatInAmasiddhirAtmanAM tadA saMtAnAMtarANAmapi mUrchitAdInAM kutaH siddhiriti jIvatattvaprabhedaM vyavasthApayatA trasasthAvarayoranyataraninhavo na vidheyH| sanmukha baiThA huA ekAntavAdI pUMchatA hai ki vanaspati jIvoMke kaunasA AkAra vizeSa hai, jo ki unako jIvatattvakA prabheda sAdha degA ? isake uttarameM AcArya kahate haiM ki AhArake lAbha aura alAbha hone para puSTi aura glAni ho jAnA yahI unake AkAra vizeSakA lakSaNa hai / arthAtvanaspatiyoMko khAta, jala, bhRttikA, vAyu, AdikA AhAra prApta ho jAtA hai, taba to ve hare, bhare, puSTa, dIkhate haiM aura yogya AhAra nahIM milanepara unameM mlAnatA A jAtI haiM, koI koI to sUkhakara mara jAte haiM / isa bAtako vartamAnake vijJAnavettAoMne bhI yuktiyoMse sAdha diyA hai / megha, jala, sUryakiraNeM, svaccha vAyu, inakA AhAra karanA samAna honepara bhI kaI jAtikI vanaspatiyAM bhinna bhinna prakAra ke khAtoM kI apekSA rakhatI haiM / koI koI vanaspati to rakta, mAMsakA khAta milanepara paripuSTa hotI haiM / kaI vanaspatiyAM agni dvArA tapAnepara zItabAdhAke miTa jAnese puSTa hotI haiN| zAkhA, upazAkhAke TUTa jAnepara punaH praroha ho jAtA hai / ataH vRkSa, vela, ghAsa, Adi vanaspati Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArtike 1 yoMmeM anumAna pramANa dvArA jIva tattvako sAtha lenA cAhiye / parvatoM yA khAnoMmeM bhI AkAra vizeSa pAyA jAtA hai | agni, jala, vAyumeM bhI yukti aura Agamase jIva tattvako sAdha lenA cAhiye / 1 vijJAna ( sAinsa ) ke prayogoMkI vRddhi honepara inameM bhI jIvake sAdhaka aneka upAya prApta ho sakate haiM / tisa kAraNase yadi vanaspati jIvoMkI usa AkAravizeSase siddhi nahIM mAnoge taba to mUrchita yA gADha sorahe Adi jIvoMke nyArI nyArI caitanya santAnoM kI bhI siddhi bhalA kaise kara sakoge ? santAnAntara yA mUrcchita, garbhastha, Adike jIva tattvoMkI vyavasthAkA jo upAya hai vahI sthAvara jIvoMkA bhI nirNAyaka hai / isa prakAra jIva tattvake prabheda ho rahe santAnAntara yA suSupta Adika prabhedoMkI vyavasthA karAnevAle vidvAn karake trasa aura sthAvara donoM prakAra ke jIvoM meM se kisI bhI ekakA ninhava nahIM karanA cAhiye / yahAMtaka trasa aura sthAvara jIvoMkI siddhi kara dI gayI hai / 1 124 kotra vizeSa ? sthAvarA ityAha / ina sAmAnya rUpase jAna liye gaye trasa, sthAvara jIvomeM kauna kauna vizeSa prabheda haiM ? aisA prazna honepara prathama hI sthAvaroMke vizeSa ho rahe bhinna bhinna jAtike jo sthAvara haiM, isa bAtako granthakAra zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra dvArA spaSTa kaha rahe haiM / trasa jIvoMkA vyAkhyAna adhika hai / ataH AnupUrvIkI apekSA nahIM kara sUcIkaTAha nyAya anusAra pahile sthAvara jIva hI kahe jA rahe haiM / luhArake pAsa eka manuSya pahile karaihyA banavAne AyA / usake pIche dUsarA laDakA suI banavAne AyA / yahAM krama kA ullaGghana kara luhAra pahile suIvAleko nivaTA detA hai / isa kriyAkA nAma " sUcIkaTAha nyAya " hai / suI pAtra ghaDImeM banatI hai, karaihyA banAne meM dina " (4 karanA bhara laga jAyagA / pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH // 13 // pRthivI, jala, teja, vAyu, vanaspasti ye pAMca prakArake sthAvara jIva haiN| yahAM pRthivIjIva, pRthivIkAyika, jalajIva, jalakAyika, tejojIva, tejaskAyika, vAyujIva, vAyukAyika, vanaspatijIva, vanaspatikAyika, ye sthAvara jIva mAne jAte haiM / pRthivIkAyikAdinAmakarmodayavaza / tpRthivyAdayo jIvAH pRthivIkAyikAdayaH sthAvarAH pratyetavyA na punarajIvAste pAmaprastutatvAt / mUla prakRti mAne gaye nAmakarmakI uttara prakRti sthAvara nAmaka karma hai / usake bheda ho rahe pRthivIkAyika, jalakAyika, tejaskAyika, Adi nAmakarma ke udayakI adhInatA se athavA asaMkhyAte uttarabhedoM ko dhAranevAlI gati nAmaka prakRtikI vizeSa ho rahI tiryaggatike prabhedoM ke udayase pRthivI Adika jIva hI pRthivIkAyika, jalakAyika, Adika sthAvara samajha lene cAhiye / kintu phira pRthivI, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH pRthivIkAya, jala, jalakAya, Adi ajIva padArtha to sthAvara nahIM haiN| kyoMki jIva tattvake bheda prabhedoMko ginAnake avasarapara una ajIvoM kA prastAva prApta nahIM haiN| arthAt-RSiprokta zAstroMmeM ina pratyekake pRthivI Adika cAra bheda kahe haiM / pRthivI, pRthivIkAya, pRthivI kAyika, pRthivIjIva, evaM jala, jalakAya, jalakAyika, jalajIva, ityAdi samajha lenA / moTI, kaThinatA, Adi guNa svarUpa ho rahI acetana miTTI, patthara, khaDI, gerU, kaMkaDa, ratna ye to sAmAnya rUpase pRthivI haiN| pRthivIkAyika jIva dvArA marakara zIghra choDa diyA gayA jaDapiNDa to pRthivIkAya bolA jAtA hai / jaise ki manuSya maratA huA apane zavako choDa detA hai / vartamAnameM jisa jIvake pRthivIkAya varta rahI hai vaha jIva pRthivIkAyika hai, jisakA ki apanI Ayuparyanta usa kAyase sambandha banA rahatA hai / aura jisa jIvake pRthivIkAyika nAmakarmakA udaya prApta ho gayA hai, kintu abhItaka vigraha gatime paDA huA kArmaNa kAya yogameM sthita hai, jabataka vaha pRthivIko nokarma zarIrarUpa karake grahaNa nahIM karatA hai tabataka vaha pRthivIjIva hai / yahI DhaMga anya jala Adi cAroM bhedome lagA lenaa| pahileke pRthivI aura pRthivIkAya ye do bheda to ajIva svarUpa haiM / aura tIsare cauthe ye do bheda jIvatattva haiM / athavA pahile do bhedoMmeM koI vizeSa antara nahIM hai, kucha dera pahile mare huye aura bahuta dina pahile mare huye saba zmazAna bhUmimeM garbhita ho jAte haiM / ataH pRthivIko sAmAnya mAna kara uttaravartI tInoM bhedoMmeM usakA anvaya kara lenA cAhiye / pRthivIkAya aura pRthivIkAyika, jalakAya aura jalakAyika, tejaskAya aura tejaskAyika, vAyukAya aura vAyukAyika vanaspatikAya aura vanaspati kAyika ye sthAvara jIva haiN| zeSa pRthivI yA pRthivIkAya Adi jaDoMko yahAM sthAvaroMmeM ginanA nahIM cAhiye / kutaste'vaboddhavyA ityAha / ve pRthivIkAyika Adika jIva kaise kisa pramANase samajha lene cAhiye ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya samAdhAnako kahate haiM / usako dattAvadhAna hokara zravaNa kro| jIvAH pRthvImukhAstatra sthAvarA paramAgamAt / sunirbAdhAtmaboddhavyA yuktyA ekeMdriyA hi te // 1 // una jIvoMmeM pRthivIkAyika, jalakAyika, Adika jIva sthAvara haiM / ye siddhAnta prarUpita jIva to bhale prakAra bAdhAoMse rahita ho rahe sarvajJa ukta, utkRSTa, Agamase acche samajha lene cAhiye / ve pRthivIkAyika Adi jIva niyamase yuktiyoM karake bhI eka sparzana indriyavAle sAdha diye jAte haiM / arthAt-sarvajJakI pravAha dhArAse cale A rahe Agama dvArA sthAvaroM kI siddhi pradhAna rUpase ho jAtI hai tathA vaijJAnika prayogoM dvArA yukti karake bhI pRthivI, jala, Adi zarIroMko dhAranevAle jIvoMkI siddhi ho jAtI hai| sUkSma yaMtroMse maTTI yA jalameM choTe choTe reMgate huye jo kITa dIkhate haiM ve saba trasa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tattvArtha lokavArta jIva haiM / kintu miTTI yA jala hI jina jIvoMkA zarIra hai ve sthAvara jIva haiM / eka miTTIkI choTI DelI lAkhoM karoDoM vastutaH asaMkhyAte jIvoMkA audArika zarIra piNDa hai / isI prakAra eka jalakI bUMda bhI asaMkhya jalakAyake jIvoMke grahaNa kiye huye zarIra haiM / agni, vAyu, vanaspati ke zarIroM ko bhI aneka ekeMdriya jIvane grahaNa kara rakkhA hai / ghanAGgulake saMkhyAtaveM bhAga yA asaMkhyAtaveM bhAga eka jItrakI avagAhanA hai| hAM, vanaspatijIva ghAsa vRkSa Adi thoDese to saMkhyAta ghanAGgula pramANa bhI haiM / kintu bahubhAga ghanAGgulake asaMkhyAtaveM yA saMkhyAtaveM bhAga choTI avagAhanAbAle haiM / saMti pRthivIkAyikAdayo jIvA ityAgamAt pRthivIkAyikAdisiddhiH / kutastadAgamasya prAmANyanizcaya iti cet, sarvathA bAdhakarahitatvAt / na hyasya pratyakSaM bAdhakaM tadaviSayatvAt / "" ukta kArikAkA vivaraNa yoM hai ki " pRthivIkAyika, jalakAyika, Adi jIva vidyamAna haiM " isa prakArake AgamavAkyase pRthivIkAyika, Adi jIvoM kI acchI siddhi ho jAtI hai / koI prazna karatA hai ki usa Agamako pramANapanekA nizcaya kaise kiyA jAya ? jisameM ki pRthivI kA A jIvoMkA sadbhAva mAnA gayA hai / yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki sabhI prakAra bAdhaka pramANoM kA rahitapanA honese Apta puruSa karake upajJa ho rahe AgamakA pramANapanA jAna liyA jAtA hai / dekhiye, " suhumaNivAteAbhUvAte ApuNipadidiM idaraM / " puDhavidagAgaNimArudasAhAraNathUla suhamapatteyA " " puDhavI AUteUvAU kammodayeNa tatttheva, NiyavaNNaca ukkajudo tANaM deho have NiyamA " ityAdika ina Agama vAkyoM yA inase bhI prAcIna ArSa granthoMko bAdhA denevAlA pratyakSapramANa to nahIM hai / kyoMki pratyakSapramANa una atIndriya padArthoMko viSaya nahIM karatA hai| jo pramANa jisa viSaya meM nahIM calatA hai vaha usakA sAdhaka yA bAdhaka nahIM samajhA jAtA hai| jo grAmINa bholA kisAna vaidya vidyAko nahIM jAnatA hai, usameM usakA sapakSa yA vipakSa rUpase TAMga aDAnA anucita hai / pRthivyAdayo acetanA eva vyApAravyAhArarahitatvAdbhasmAdivat ityanumAnaM bAdhakamiti cenna, asya suSuptAdinAnekAMtAt / tasyApi pakSIkaraNamayuktaM samAdhisthenAnekAMtAt, pakSasya pramANabAdhAnuSaMgAt / sAMkhyasya muktAtmanA vyabhicArAt / koI kaTAkSa kara rahA hai ki pRthivI, jala, Adika ( pakSa ) acetana hI haiM ( sAdhya ) / kyoMki ve zArIrika vyApAra karanA, bolanA, vicAranA, iSTameM pravartanA, aniSTase nivRtta ho jAnA, kATha, Adike samAna Adi kriyAoMse rahita haiM, ( hetu ) bhasma, retA, uSNajala, sUkhA ( anvayadRSTAnta ) / isa prakArakA anumAnapramANa tumhAre AgamakA bAdhaka hai / AcArya kahate haiM ki yaha mUrchAprApta jIva, mUcchita manuSya ke to na khnaa| kyoMki isa anumAnameM kahe gaye hetukA aceta so rahe manuSya yA aNDastha jIva, Adi karake vyabhicAra doSa AtA hai / arthAt nirbhara so rahe yA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH koI zArIrika kriyA, vacanavyavahAra, Adika nahIM haiM / kintu ve cetana haiM / ataH hetuke Thahara jAnepara sAdhyakI sthiti nahIM honese tumhArA hetu vyAbhicArI ho jAtA hai / usa sote huye yA mUrchita ho rahe ko bhI pakSa koTimeM kara lenA to ucita nahIM hai| kyoMki samAdhi yA dhyAnameM sthita ho rahe jIvakarake vyabhicAra A jAvegA / ataH pratijJAsvarUpa pakSakI pramANoMse bAdhA ho jAnekA prasaMga hogA / aisI dazAmeM tumhArA hetu bAdhita bhI bana baiThegA / bhAvArtha-sote huye yA mUrchita puruSako bhI yadi vyApAra Adi nahIM honese acetana mAna liyA jAyagA to bhI dhyAna lagAkara baiThe huye puruSase vyAbhicAra doSa tadavastha rahegA / sote huye puruSako marA huA kahanA bAdhita hai / dUsarI bAta yaha hai ki sAMkhyamatiyoMke yahAM prakRtikA saMsarga chUTa jAnese vyApAra karanA, bolanA, Adi kriyAose chUTa cuke muktajIva karake vyabhicAra AtA hai / arthAt-vaizeSika bhale hI mukta avasthAmeM jIvako acetana kaha de, kintu kapilamatake anuyAyI to muktajIvoMko bahuta acchA cetana kaha rahe haiM / vahAM hetuke raha jAnepara bhI acetanapanA sAdhya nahIM hai / vipakSameM hetukA vartajAnA vyabhicAra hai| ___ pratyAgamo bAdhaka iti cenna, tasyApramANatvApAdanAt syAdvAdasya pramANabhUtasya vyavasthApanAt / tadevamAgamAtsunirbAdhAt pRthivIpramukhAH sthAvarAH pANino boddhvyaaH|| yadi koI yoM kahe ki jainoMke Agamase pratikUla ho rahA dUsarA cArvAka AdikA Agama usa jinAgamakA bAdhaka hai, AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki usa sthAvara jIvoMkA niSedha karanevAle Agamako apramANatAkA apAdAna kiyA gayA hai / apramANase pramANako koI Thesa nahIM pahuMca pAtI hai / hAM, syAdvAda siddhAntako hI pramANabhUta honekI vyavasthA pUrvaprakaraNoMmeM kara dI gaI hai| tisa kAraNa isa prakAra bhale DhaMgapUrvaka bAdhAoMse rahita ho rahe AgamapramANase pRthivI, Adika sthAvara prANI samajha lenI cAhiye / sukhapUrvaka grahaNakA hetu honese tathA moTI mUrti honese athavA bhojana, gRha, vastra, alaMkAra, Adi rUpa karake bahuta upakAra karanevAlI honese pAMcoM sthAvaroMmeM pRthivIko pramukha mAnA gayA hai| usake anantara jala, teja, vAyu, aura vanaspatikA vacana karanA bhI sAbhiprAya hai| __ yuktezca, jJAnaM kacidAtmani paramA'pakarSamAyAti apakRSyamANavizeSatvAt parimANavadityato yatra tadapakarSaparyaMtaste'smAkamekeMdriyaH sthAvarA eva yuktyA saMbhAvitAH / tathA yuktise bhI sthAvara jIvoMko samajha liyA jAtA hai / suna liijiye| jJAna ( pakSa ) kisI na kisI AtmAmeM atyadhika apakarSa ( hInatA ) ko prApta ho jAtA hai ( sAdhya ) vizeSa rUpase kamatI kamatI ho rahA honese ( hetu ) parimANake samAna (anvayadRSTAnta) arthAt-AkAza, loka, sumeruparvata, sammedazikhara, gRha, ghara, nAriyala, vela, vera, kAlImiraca, posta, AdimeM uttarottara ghaTa rahA parimANa jaise paramANumeM pahuMcakara antima apakarSako prApta ho jAtA hai, usI prakAra kevalajJAna, zrutajJAna, AcAryakA jJAna, zAstrIkA jJAna, sAdhAraNa paNDitakA jJAna, pazu, pakSI, pataMga, kITa, inakA jJAna yoM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike uttarottara ghaTate ghaTate jJAna bhI kahIM na kahIM antima ghaTIko pahuMca jAtA hai / aise isa anumAnase jahAM kahIM jIvoMmeM usa jJAnakI nyUnatAkA antima AdhAra hai / ve hI hama syAdvAdiyoMke yahAM eka sparzana indriyavAle sthAvara jIva mAne gaye haiM / isa prakAra anumAnasvarUpa yuktikarake sthAvara jIvoMke sadbhAvakI sambhAvanA kI jA cukI hai / nanu ca bhasmAdAvanAtmanyeva vijJAnasyAtyaMtikApakarSasya siddharna sthAvarasiddhiriti cetra, svAzraya eva jJAnApakarSadarzanAt anAtmani tasyAsaMbhavAdeva hAnyanupapatteH / pradhvaMso hi hAniH sata evopapadyate nAsatonutpannasya vaMdhyAputravat / __ ukta anumAna dvArA sthAvara jIvoM kI siddhi kara rahe AcAryake Upara sthAvara jIvoMko nahIM mAnanevAle kisI paNDitakI orase punaH svapakSakA avadhAraNa hai ki jIvatattvase bhinna ho rahe jaDa, bhasma, pItala, ITa, Adi padArthameM hI vijJAnake atyanta rUpase honevAle apakarSakI siddhi ho rahI hai| ataH sthAvara jIvoMkI siddhi na ho sakI / mandabuddhi jIvoMmeM jJAnakI kamI hote hote jaDa rAkhameM sarvathA jJAnakA atyanta abhAva ho gayA hai| apakarSakA baDhiyA AdhAra jaba mila gayA hai to usa anumAnase bhalA sthAvara jIvoMkI siddhi kahAM huyI ? AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki jJAnake nija AzrayameM hI jJAnakA apakarSa ho rahA dekhA jAtA hai / Atmatattvase sarvathA bhinna ho rahe jaDameM usa jJAnakA asambhava ho jAnese hI hAnikI siddhi nahIM bana sakatI hai| hAnikA artha yahAM niyamase acchA dhvaMsa ho jAnA hai| vaha dhvaMsa to pratiyogIkI sattAvAle padArthakA hI bana sakatA hai| jo asat padArtha hai yA utpanna hI nahIM huA hai, bandhyAputrake samAna, usa padArthakI hAni nahIM ho sakatI hai| rogakI hAni jIvake bana sakatI hai, jaDake nahIM / jahAM pratiyogIkA sadbhAva hai vahAM hI usakA dhvaMsa hai |vaishessikoNne bhI vaMsakA pratiyogIke samavAyI dezameM niyata hokara rahanA mAnA hai| ghaTakA baMsa kapAloMmeM aura paTakA dhvaMsa tantuoMmeM ThaharatA hai / bhasmameM to jJAnakA atyantAbhAva hai aura hama jJAnake dhvaMsa yA nyUnapanako sAdha rahe haiN| vaha ekendriya jIvoMmeM hI pAyA jAvegA / kisI manuSyako hI nirdhana yA apaDha kahA jAtA hai, patthara yA Delako nahIM / kacidAtmanyapyatyaMtanAzo jJAnasyAstIti cenna, sato vastuna utpattivinAzAnupapatteH / punaH koI vaizeSikakA pakSa lekara kahatA hai ki bhasmameM nahIM sahI, kintu kisI kisI AtmA ( muktajIva') meM bhI to jJAnakA atyanta rUpase nAza vidyamAna hai| AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMke anAdi ananta sadrUpa ho rahI vastuke utpatti aura vinAza bana nahIM sakate haiN| arthAt- " nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " " naivAsato janma sato na naasho"| jaise pudgala dravyameM rUpa, rasa, Adi guNa anAdi kAlase ananta kAlataka vidyamAna rahate haiM, koI nayA guNa upajatA nahIM hai. aura na kisI sat guNa kA vinAza hotA hai| yadi nayA guNa upajane lage to jaDa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 129 Nirma dravyameM jJAna, sukha, guNa bhI upaja jAyeMge / aisI dazAmeM jaDa aura cetanakA vibhAga karanA azakya ho jAyagA / tathA yadi vidyamAna guNoMkA vinAza hone lage to kisI dina saMpUrNa guNoMkA abhAva ho jAnese vastukA hI abhAva ho jAyagA / guNoMkA samudAya hI to dravya hai| hAM, vidyamAna ho rahe guNoMkI paryAyomeM avibhAga praticchedoMkI nyUnatA, adhikatA, yA vibhAvapariNAma hote rahate haiN| tabhI to jJAnaguNakI atyanta hAni hote huye bhI sUkSmanigodiyA labdhi aparyAptaka jIvameM akSarake anantaveM bhAga nitya prakAzanevAlA nirAvaraNa jJAna mAnA gayA hai| manuSya bhI kitanA hI pAgala, mUrchita, mUrkha, pauMgA, duHkhita, kyoM na ho jAve, usameM thoDA jJAna to avazya hI banA rahatA hai / paNDitAIke jJAnoMkA dhvaMsa mUrkhatA pUrvaka huye jJAnoMke vidyamAna honepara pAyA jAtA hai / ekendriya dazAmeM sAmAnya atyalpajJAna honepara viziSTa jJAnoMkI hAni mAnI jAtI hai, jJAnakA sarvathA nAza kahIM nahIM ho pAtA hai / karmaNAM kathamatyaMtavinAza iti cet, ka evamAha ? teSAmatyaMtavinAza iti / karmarUpANAM hi pudgalAnAmakarmarUpatApattirvinAzaH suvarNasya kaTakAkArasyAkaTakarUpatApattivat / tato gaganaparimANAdArabhyApakRSyamANavizeSa parimANaM yathA paramANo paramApakarSaparyataprApta siddhaM tathA jJAnamapi kevalAdArabhyApakRSyamANavizeSamekeMdriyeSu paramApakarSaparyaMtaprAptamavasIyate / iti yuktimatpRthivIkAyikAdisthAvarajIvapratipAdanaM / / pUrvapakSavAlA kahatA hai ki batAo karmokA atyantarUpase vinAza bhalA kaise ho jAtA hai ? mukta jIvoMmeM bhI jJAnake samAna thoDe, bahuta, karma vidyamAna rahe AyeMge / Apa jainoMne abhI kahA thA ki satkA vinAza nahIM ho pAtA hai / yoM kahanepara AcArya uttara dete haiM ki kauna avicArI isa prakAra kaha rahA hai ki una karmoMkA ayaMtarUpase vinAza ho jAtA hai ki karmasvarUpa ho rahe pudgaloMkI akarmasvarUpapane karake prApti ho jAnA hI vinAza hai / jaise ki kaDoMke AkArako dhAranevAle sonekI kaDe rahita ho rahe kunDala, keyUra, Adi alaMkArarUpase prApti ho jAnA hI sonekA dhvaMsa mAnA jAtA hai| sonekA samUlacUla nAza nahIM hotA hai / maile vastrako nirmUla kara denepara malakI pAnImeM kIcaDarUpa avasthAse sthiti banI rahatI hai / sAbana, tejAba, Aga, kisIse bhI zuddhi karo, jagat se mala uThA diyA jAya, aisA malakA satyAnAza kabhI nahIM ho sakatA hai| AtmAse, sambandha chUTakara karma bhI anya pudgalakI avasthAmeM anyatra bane rahate haiN| arthAt-muktike lakSaNameM karmoMkA dezase dezAntara ho jAnArUpa vibhAga aura karma avasthAse akarma avasthA ho jAnA abhISTa hai / tisa kAraNa sabase bar3e AkAzake parimANase prArambhakara kamatI kamatI ho rahI vizeSatAko liye huye parimANa jaise paramANumeM utkRSTarUpase apakarSake paryatako prApta ho cukA siddha hai, usI prakAra jJAna bhI kevalajJAnase prArambha kara vizeSavizeSarUpase ghaTa rahA saMtA ekendriya jIvoMmeM sabase baDhiyA hInatAke paryantako prApta ho cukA jAna liyA jAtA hai / isa prakAra pRthivIkAyika, jalakAyika, Adi sthAvara jIvoMkA sUtrakAra dvArA pratipAdana karanA yuktiyoMse sahita hai| 17 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike - ke punarvizeSatastrasA ityAha / zrI umAsvAmI mahArAjane saMsArI jIvoMke trasa aura sthAvara ye do bheda kahe the, unameM se sthAvara vizeSoMkA varNana kiyA jA cukA hai / punaH aba ye batAo ki vizeSarUpase trasa jIva kauna kauna haiM ? aisI jijJAsA honepara sUtrakAra mahArAja uttara vacana kahate haiN| --- dviindriyaadystrsaaH||14|| do sparzana, rasanA, indriyoMko dhAranevAle aura sparzana, rasanA, ghrANa, ina tIna indriyoMko dhAranevAle Adika jIva trasa haiN| dve sparzanarasane iMdriye yeSAM te dvIMdriyAH kumyAdayaste Adayo yeSAM te ime dvIMdriyAdaya iti vyavasthAvAcinAdizaddhena tadguNasaMvijJAnalakSaNAnyapadArthA vRttiravayavena vigraho samudAyasya vRttyarthatvAt / jina jIvoMke sparzana aura rasanA ye do indriyAM vidyamAna haiM, ve laTa, jauMka, geMDuA, saMkha, sIpa, Adika dvIndriya jIva haiM / ve dvIndriya jIva jina jIvoMke AdibhUta haiM ve jIva ye dvIndriya Adika haiM, isa prakAra AgamameM ho rahI vyavasthAko kahanevAle Adi zabdake sAtha anya padArthako pradhAna rakhanevAlI bahuvrIhi samAsa nAmakI vRtti hai / samAsameM paDe huye una zadboMke guNa ( artha ) kA accha vijJAna karAdenA jisa vRttikA svarUpa hai athavA eka deza ho rahe avayavake sAtha samAsakA pUrvavartI vigraha kara liyA jAtA hai aura samAsavRttikA artha samudAya ho jAtA hai| bhAvArtha--samAsaghaTita padoMke arthase anya arthako pradhAnarUpase kahanevAlI bahuvrIhi samAsa nAmaka vRtti hai jaise ki " dRSTasAgaramAnaya " jisane samudrako dekhA hai aise puruSako lAo, yahAM samAsameM paDA huA padakA artha na samudra lAyA jAtA hai na dekhanA lAyA jAtA hai kintu jo manuSya pahile kabhI samudrako dekha cukA hai vaha puruSa lAyA jAtA hai, jo ki ina do padoMmeMse kisIkA bhI artha nahIM hai / aisI dazAmeM jina jIvoMke AdimeM dvIndriya jIva haiM aisI vRtti karanepara trIndriya Adi jIva to pakaDa liye jaaveNge| kintu dvIndriya jIvoMkA grahaNa nahIM ho sakegA, jaise ki parvatase Adi lekara paralI ora devadattake kheta haiM, isa vAkyameM khetoMmeM parvata nahIM gina liyA jAtA hai / bAta yaha hai ki " tadguNasaMvijJAna " aura atadguNa saMvijJAna " ye do bahuvrIhi samAsake bheda haiM / jahAM samAsaghaTita padoMkA artha, bhI vAcya ho jAtA hai vaha tadguNa saMvijJAna hai, jaise ki " lambakarNamAnaya " jisake lambe kAna haiM usako lAo, isa vAkyake anusAra lambe kAnavAlA manuSya lAyA jAtA hai| yahAM lambe kAnakA bhI le AnA yA grahaNa ho jAtA hai / isI prakAra tadguNa saMvijJAnase ( anusAra ) dvIndriya jIvakA bhI antarbhAva ho jAtA hai| dvIndriyako bhI grahaNa karanekA dUsarA upAya yaha hai ki pUrNarazimeMsa eka avayavake sAtha Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 131 vigraha karo aura samAsavRttikA arthasamudAya kara lo / jaise ki "sarva Adi zabda sarvanAma mAne jAte haiM, yahAM akele sarva ko kahakara sabhI vizva, ubha, ubhaya, AdikA saMgraha ho jAtA hai / " sarvapada " choDa nahIM diyA jAtA hai| " jambUdvIpa lavaNodAdayaH " isa sUtrameM bhI ye hI upAya karane paDeMge / teca pramANataH siddhA evetyAha / tathA ve sajIva to pramANoMse siddha hI ho rahe haiM, isI bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA kahate haiM / "" trasAH punaH samAkhyAtAH prasiddhA dvIndriyAdayaH / ityevaM paMcabhiH sUtraiH sarvasaMsArisaMgrahaH // 1 // sthAvara jIvoMse nyAre phira trasajIva to bhale prakAra vyAkhyAna kiye jA cuke dvIndriya, zrIndriya, Adika prasiddha hI haiM / bAlaka, bAlikA, bhI do indriyavAle laTa, sIpa, joMka, Adiko jAna rahe haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, ina tIna indriyoMko rakhanevAle cIMTI, bicchU, khaTamala, lIkha, A, dImaka, Adi prasiddha haiM / sparzana, rasanA, nAka, AMkhe ina cAra indriyoMke dhArI bhoMrA, pataMgA, makkhI, barra, jhIMgura, makaDI Adi vikhyAta haiM / pazu, pakSI, manuSya, deva, ye saba pAMcoM indriyoM ko liye huye haiM / inake kAna bhI vidyamAna haiN| yahAMtaka " saMsAriNo muktAzca ," samanaskA'manaskAH, saMsAriNastrasasthAvarAH, pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH, dvIndriyAdayastrasAH, isa prakAra pAMca sUtroM karake sampUrNa saMsArI jIvoM kA saMgraha sUtrakArane kara liyA hai / guNasthAna yA mArgaNAoM dvArA kiye gaye bheda, prabhedoMkA inhIM meM antarbhAva ho jAtA hai / vigrahagatyApannasya saMsAriNo'saMgraha iti cenna, tasyApi sasthAvaranAmakarmodayarahitasyAsaMbhavAt tadvacanena saMgRhItatvAt / sopi naikeMdriyatvaM dvIMdriyAditvaM vAtikrAmati muktatvaprasaMgAt / tato bhavatyeva paMcabhiH sUtraiH sarvasaMsArisaMgrahaH / I koI zaMkA karatA hai ki eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrake grahaNa karaneke liye huyI vigrahagatiko prApta ho rahe saMsArI jIvakA saMgraha nahIM ho pAyA hai / kyoMki indriyoMkI zakti pUrNatA yA cAra, chaha, Adi prANoMkI prApti to dUsarA zarIra grahaNa kara cukanepara hogii| tabhI trasa yA sthAvarakA vyavahAra zobhatA hai / AcArya kahate haiM ki yoM nahIM kahanA / kAraNa ki usa navIna zarIrako grahaNa karane ke liye udyama kara rahe kArmaNakAya yogavAle jIvake bhI trasa nAmakarma aura sthAvaranAmakarmakA udaya vidyamAna hai / pUrva zarIrakA sambandha chUTate hI jIvake uttarabhavakI Ayuke udayake sAtha trasa yA sthAvara inameM se kisI bhI eka prakRtikA udaya avazya ho jAtA hai / trasa aura sthAvara nAmakarmake udayase rahita ho rahe kisI bhI saMsArI jIvakA jagat meM asambhava hai / ataH usa trasa yA sthAvara ke vacana karake Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike vigraha gativAle jIvakA saMgraha kara liyA jAtA hai / pahilA zarIra chUTa cukA 1 hai aura dUsarA nokarma zarIra abhItaka gRhIta nahIM huA hai, aisI bIcakI vigrahagatImeM jJAnAvaraNakA kSayopazama vidyama honese labdhirUpa indriyAM haiM / indriyajanya mati, zrutajJAna bhI haiM / ataH vaha jIva bhI eka indriya dhArapina yA do indriya dhArakapanakA atikramaNa nahIM kara pAtA hai / yadi vigrahagatimeM indriyAM na mAnI " indriyoMse rahita jAyagI to usa jIvako muktapanekA prasaMga ho jAvegA / " Navi indiyakaraNa judA to siddha bhagavAn hI haiN| indriyasahitapana yA trasasthAvarapanakA dhvansa to paramabrahma paramAtmA siddhoMmeM hI hai / tisa kAraNase ukta pAMca sUtroMkara ke yahAM sampUrNa saMsArI jIvoMkA saMgraha ho jAtA hI hai / 132 na kAnicidiMdriyANi niyatAni saMti yatsaMbaMdhAdekeMdriyAdayo vyavatiSThata ityAzaMkAM nirAkartukAmaH sUriridamAha / gyAraha, kisIkI zaMkA hai ki indriyAM kitanI haiM ? yaha koI niyata vyavasthA nahIM hai / pAMca, chaha, indriyAM mAnI jA rahIM haiM athavA koI bhI indriyAM kramase niyata nahIM haiN| jinake ki sambandhase eka indriyavAle yA do indriyavAle Adika jIva Agama anusAra vyavasthita ho jAveM ? isa prakAra huyI AzaMkAkA nirAkaraNa karane ke liye abhilASA rakha rahe zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtrako kahate haiM / paMceMdriyANi // 15 // indriyAM pAMca ,, haiM arthAt - pahile sUtra meM dvIndriyako Adi lekara trasajIvoMkA nirdeza kiyA thA / indriyoMkI aMtima saMkhyA nahIM batalAI thI jinako ki adhika se adhika dhAraNa kara vahAMtakake jIva " trasa samajha liye jAMya ? ataH indriyoMkI saMkhyA ke parimANako niyata karate huye zrI umAsvAmI AcArya pAMca indriyoMkA nirUpaNa karate haiM / ve sparzana Adike kramase vyavasthita ho rahI pAMca haiM / 1 saMsAriNo jIvasya saMtIti vAkyArthaH / kiM punariMdriyaM ? iMdreNa karmaNA sRSTamiMdriyaM sparzanAdIMdriyanAmakarmodayanimittatvAt / iMdrasyAtmano liMgamiMdriyaM iti vA karmamalImasasyAtmanaH svayamarthAnupalabdhumasamarthasya hi yadarthopalabdhau liMgaM nimittaM tadiMdriyamiti bhASyate / " " saMsAriNaH isa padakI anuvRtti, kara saMsArI jIvake pAMca indrayAM ho sakatI haiM, isa prakAra isa sUtra vAkyakA artha ho jAtA hai| yahAM kisIkA prazna hai ki phira indriya padArtha kyA hai ? vaizeSikoMne to " zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAnAzrayatve sati jJAnakAraNamanaH saMyogAzrayatvam indriyatvam " aisA lakSaNa bAMdhA hai| aba isa viSayameM jaina siddhAnta kyA hai ? so batAo / zrI vidyAnanda AcArya uttara ka haiM ki paramazaktizAlI indra arthAt paugalika karma karake jo racI jAya vaha indriya hai / yaha " tena Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH " .. nivRttaM " isa sUtra dvArA gha pratyaya kara zadbaniruktise artha nikalatA hai / gati nAmakarma yA aMgopAMga nAmakarmakI uttarottarabhedavAlI vizeSa prakRti ho rahIM sparzana, rasanA, Adi indriyanAmaka nAmakarmake udayako nimitta pAkara sparzana Adi pAMca indriyAM bana jAtI haiN| yahAM nAmakarma nimitta hetu hai aura indriyAM hetumAn kArya haiM athavA AtmA hI ananta zaktiyoMko dhAra rahA paramezvara iMdra hai / usa AtmAkA jJApaka liMga indriya hai / isa niruktikA bhASya isa prakAra hai ki karma sambandhase malina ho rahe aura isI kAraNa svayaM akele hI arthoko grahaNa karaneke liye asamartha ho rahe AtmAko arthakI upalabdhi karanemeM jo nimitta hetu hai vaha indriya hai, arthAt-upabhoktA AtmA anantazaktiyoMse bharapUra hai| svAbhAvika avasthA prApta ho jAnepara padArthoke jAnanemeM usako kisI anya sahAyakakI apekSA nahIM hai| phira bhI karmoke AghAta karake adhika mAlina ho rahA AtmA svayaM akelA padArthokI upalabdhi nahIM kara sakatA hai| yoM usake sahAyaka kAraNoMko indriya kahate haiN| sambhava hai svAmI samantabhadra AcAryakRta gandhahastimahAbhASyameM yoM indriyazabdakA nirvacana kiyA gayA hoya / " aitihyAnveSakA vidvAnso maargyntu"| nanvevamAtmanorthajJAnamiMdriyaliMgAdupajAyamAnamanumAnaM syAt / taccAyuktaM / liMgasyAparijJAnenumAnAnudayAt / tasyAnumAnAMtarAtparijJAne'navasthAnuSaMgAditi kazcit / tadasat / bhAveMdriyasyopayogalakSaNasya svasaMviditatvAttadavalaMbinorthajJAnasya siddheH / na caitadanumAnaM parokSavizeSarUpaM, vizadatvena dezataH pratyakSatvavirodhAt / parokSasAmAnyamanyacu mukhyatastadiSTameva parapratyayApakSasya parokSatvavacanAt / . yahAM koI zaMkA uThAtA hai ki isa prakAra to AtmAke utpanna ho rahA padArthokA jJAna to indriya nAmaka liMgase utpanna honeke kAraNa anumAna ho jAyagA / aura vaha mAnanA to yukta nahIM hai| kyoMki indriyAM atIndriya haiN| paudgalika bAhya nirvRtti hI indriya hai jisakA ki indriyoM dvArA pratyakSa nahIM ho sakatA hai| jJApaka hetukA parijJAna nahIM honepara anumAnakI utpatti nahIM hopAtI hai / yadi usa atIndriya indriya hetuko punaH sAdhya banAkara anumAnAntarase parijJAna karoge taba to usa hetuko bhI jAnaneke liye tIsare, cauthe Adi hetuoMkI kalpanA karate karate anavasthA doSakA prasaMga hogA, yahAMtaka koI kaTAkSa kara rahA hai| AcArya kahate haiM ki yaha kathana prazaMsanIya nahIM hai / kyoMki " labdhyupayogau bhAvandriyam " upayogasvarUpa bhAvaindriyAM svasamvedana pratyakSa dvArA pratyakSa kara lI jA cukI haiM / ataH una pratyakSa kI jAcukI indriyoMkA janakapanese avalamba lenevAle padArthajJAnakI siddhi ho jAtI hai / AtmA aura bhAvendriyAM abhinna haiM / ataH paryAya aura paryAyIkI bheda vivakSA kara indriya dvArA huA arthajJAna anumAna nahIM kahA jA sakatA hai / vaha vizada ho rahA pratyakSa hai / jahAM sAdhyase bhinna mAna liye gaye hetuse vyAptismaraNapUrvaka avizada sAdhya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tatvArtha lokavArtike jJAna hotA hai, vaha anumAna kahA jAtA hai, arthako jAnanemeM indriyAM nimitta ho rahIM kAraka hetu haiM / jJApaka hetu nahIM haiM / dUsarI bAta yaha hai ki yaha koI koI anumAna jainasiddhAnta anusAra vizeSatayA parokSajJAna svarUpa hI nahIM hai / ekadezase vizadapanA honese anumAnako pratyakSapakA koI virodha nahIM hai / arthase arthAntarako jAna lenA rUpa parArthAnumAna bhale hI sarvathA parokSa hove / kintu abhinibodharUpa svArthAnumAna to sAMvyavahArika pratyakSa bhI ho sakatA hai| hAM, sAmAnyarUpase parokSa ho rahe anya anumAna jJAnoMko to mukhyarUpase vaha parokSapanA hama syAdvAdiyoM ke yahAM abhISTa hI kiyA gayA hai / kyoMki jo apanI utpattimeM anya jJAnoM kI apekSA rakhatA hai usa jJAnako parokSapanA kahA gayA hai / pahile prakaraNoM meM bhI isakA vicAra ho cukA 1 kathaM punaH paMcaiveMdriyANi jIvasyetyAha / koI jijJAsu pUMchatA hai ki AcArya mahArAja ! phira yaha haiM, yaha siddhAnta kisa prakAra pramANasiddha mAnA jAve ? aisI AcArya uttara kahate haiM / batAo ki jIvake pAMca hI indriyAM abhilASA honepara zrI vidyAnanda paMceMdriyANi jIvasya manasoniMdriyatvataH / buddhyahaMkArayorAtmarUpayostatphalatvataH // 1 // vAgAdInAmato bhedAsiddhedhasAdhanatvataH / sparzAdijJAnakAryANAmevaMvidhavinirNayAt // 2 // saMsArI javike indriyAM pAMca hI haiN| kyoMki dravyamana to anindriya hai tathA buddhi aura " ahaM ahaM " maiM maiM isa pratItikA ullekha karanevAlA ahaMkAra bhI to AtmAsvarUpa hai / ve buddhi aura ahaMkAra to indriya aura manake kArya ho rahe phala haiN| hAM, vacana banAnevAle avayava ( javAM ) hAtha, pAMva, Adika avayavoMko isa sparzana indriyase bhinna mAnanA asiddha hai jJAnakA sAdhana hone sparza, rasa, Adike jJAnoMko kArya banA rahIM sparzana Adi indriyoMkA hI isa prakAra pAMca bheda rUpase zeSatayA nirNaya kiyA gayA hai / karmendriyAM mAnIM gayIM vAk Adika bhale hI kriyAoMkI sAdhana ho jAMya, kintu jJAnako karAnemeM una bAk AdikA koI upayoga nahIM hai / tabhI to jJAna indriyAM pAMca mAnI gayIM haiM / na hi manaH SaSThamiMdriyaM tasyeMdriyavaidharmyAdaniMdriyatvasiddheH / niyataviSayANIMdriyANi, manaH punaraniyataviSayamiti tadvaidharmya prasiddhameva / karaNatvAdviMdraliMgatvAdiMdriyaM manaH iti cet, tadatra dhUmAdinAnekAMtAt / tadapi hi karaNamAtmanorthopalabdhau liMgaM ca bhavati na ceMdriyamiti / budhdyahaMkArayoriMdriyatvAnna paMcaiveMdriyANIti cet na, tayorAtmapariNAmayoriMdriyAniMdriyaphalatvAt / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 135 sUtrakAra dvArA sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, kAna, ina pAMca indriyakA kathana kara cukane para koI vicArazAlI puruSa apane manameM khaTakA utpanna karatA hai ki chaTThI indriya mana bhI to hai, AcArya kahate haiM ki so nahIM samajhanA / kyoMki pAMca indriyoMse vidharmApana honeke kAraNa manako indriya bhinna anindriyapanA siddha hai| pAMca indriyoM ke viSaya sparza, rasa, gandha, varNa, zabda ye niyata ho rahe haiM / kintu phira manakA viSaya koI niyata nahIM hai / sabhI viSayoMmeM manakI pravRtti yogyatAnusAra mAnI gayI hai| isa kAraNa " noindriyaM anindriyaM yA na indriyaM " yoM indriyakA ISat pratiSedha karanese una indriyoM kA vidharmapanA manameM prasiddha ho hI jAtA hai| yadi koI yoM kahe ki arthakI upalabdhi karanemeM karttA AtmAkA karaNa honese mana chaThA indriya mAna lenA cAhiye / AcArya kahate haiM vaha karaNatva yA indriyaliMgatva hetu to yahAM dhUma, zadba, Adika karake vyabhicAra doSa ho jAnese Adara nahIM paayeNge| dekhiye, ve dhUma Adika bhI AtmAko arthakI upalabdhi karanemeM sAdhakatama ho rahe karaNa haiM aura jJApaka hetu bhI haiM / kintu ve indriya nahIM haiM / hetu raha gayA sAdhya nahIM rahA ataH vyabhicAradoSa AyA / phira bhI koI kaheM ki buddhi aura ahaMkArako indriyapanA honese pAMca hI indriyAM nahIM rahIM, sAta ho gayIM, granthakAra kahate haiM ki yoM to nahIM samajha baiThanA / kAraNa ki AtmA ke pariNAma ho rahe ve buddhi aura ahaMkAra to indriya aura anindriyake phala haiM / vicArameM prApta ho rahIM indriyAM jaDa hotI huyIM, karaNa haiM / ya mahAn antara hai / 1 vAkpANipAdapAyUpasthAnAM karmedriyatvAnna paMcaivetyapyayuktaM, teSAM sparzanAMtarbhAvAt / tatrA naMtarbhAvetiprasaMgAt / kapila matAnuyAyIkI zaMkA hai ki vacanakriyAkA nimitta ho rahI vAk indriya, hAtha, pAMva, gudAsthAna, jananendriya ye pAMca karmendriya bhI haiM / ataH pAMca hI indriyAM nahIM huyIM, gyAraha ho gayIM / zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki sAMkhyoMkA yaha kahanA bhI ayukta hai / kyoMki una karmendriyoM kA sparzana indriyameM antarbhAva ho jAtA hai / hAtha, paga, Adi saba tvacAke avayava haiM / yadi hAtha, paira, AdikA usa tvacA indriyameM antarbhAva nahIM karoge to atiprasaMga ho jAyagA arthAt karma yAnI kriyAoM ko karanevAle oTha, aMgulI, nitaMba, sira, bhoyeM, grIvA, Adiko bhI pRthaka indriyAM mAnanA paDegA, jo ki hama tuma kisIko bhI iSTa nahIM hai 1 paMcAnAmeva buddhisAdhanatvAcceMdriyANAM pAMcavidhyanirNayaH kartavyaH sparzAdijJAnakAryANi hi tAni / tathAhi - sparzAdijJAnAni karaNasAdhanAni kriyAtvAdidriyakriyAvat / svasaMvitti - kriyayAnekAMta iti cenna, tasyA api samanaskAnAmaMtaHkaraNakAraNatvAt pareSAM svazaktivizeSakaraNatvAt / na caikatrAtmani kartRkaraNarUpavirodhaH pratItisiddhatvAditi nirUpitaM prAk / tataH sparzAdijJAnaMbhyaH kAryavizeSebhyaH paMcabhyaH paMcendriyANIti sAmarthyAt manoniMdriyaM SaSThamiti sUtrakAreNa niveditaM bhvti| tenaitairvyavasthitairyogo dvitricatuHpaMceMdriyAH saMjJinazca trasA iti nizcIyate / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tatvArtha lokavArta 1 dUsarI bAta yaha hai ki yahAM upayogakA prakaraNa hai| ataH buddhiko sAdhanevAlIM honese pAMca hI - jJAnendriyAM haiM / tumako bhI buddhi indriyoM ke pAMca prakArapanakA nirNaya karanA hogA ve pAMca hI indriyAM sparza, Adi pAMca viSayoM ke jJAnasvarUpa kAryo ko karatI haiM / usIko spaSTa kara yoM kahA jAtA hai sparza, rasa, Adi ke jJAna ( pakSa ) karaNase sAdhe gaye kArya haiM ( sAdhya ) kriyA hone se ( hetu ) indriyoMkI kriyAke samAna ( anyayadRSTAMta ) / koI isa anumAnameM doSa uThAtA hai ki jJAnakI svayaM apane Apa saMvitti ho jAtI hai / kisI anya karaNakI AvazyakatA kriyAtva hetu to raha gayA, kintu karaNase sAdhana honA yaha sAdhya nahIM rahA ! ataH hetuka vyabhicAradoSa huA / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki jJAna svayaM ko apane Apa jAnatA hai| usa svasaMvitti kriyA kI bhI manavAle jIvoM ke yahAM antaraMga karaNa ho rahe mana indriya ko kAraNa mAnakara utpatti ho rahI hai| hAM, dUsare manarahita jIvoM ke apanI zaktivizeSako karaNa mAna kara jJAnakA svayaM samvedana ho jAtA hai, arthAt - manavAle jIvoM ke jJAna, sukha, duHkha, icchA Adi cetanAtmaka padArthoM kA jJAna to noindriyamanase hotA hai aura ekendriyase lekara asaMjJI paMcendriya jIvoMtaka jJAna, sukha, vedanA, icchA AdikA jJAna usa antaraMga vizeSa kSayopazamarUpa karaNazaktise upaja jAtA hai / vaha karaNazakti AtmAse abhinna ho rahI AtmAkA hI pariNAma hai| eka AtmAmeM kartApanakA aura karaNasvarUpa ina do dharmoke ThaharanekA virodha nahIM hai / kyoMki pratItiyoMse ekameM kaI svabhAvoM kA sthita rahanA siddha hocukA hai / ani apane dAhapariNAma karake IMdhanako jalAtI hai, dIpaka apanI prabhAse prakAza rahA hai, vRkSa apane bojhase Apa hI jhuka gayA hai, yahAM pariNAma aura pariNAmIkI bhedavivakSAse kartApana aura karaNapana eka hI padArthameM Thahara jAtA hai / isa bAta ko hama pahile prakaraNa meM vistArapUrvaka kaha cuke haiM / tisa kAraNase sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAja karake yaha siddhAMta nivedana kara diyA gayA ho jAtA hai ki indriyoMke vizeSarUpa karake sambandhI pAMca jJAnoMse pAMca indriyAM jAna lI jAtI haiM tathA pUrvApara sUtroMkI honese anindriya kahA jAnevAlA mana bhI indriya hai / tisa kAraNa prApta ho cukIM pAMca indriyoMkara ke sambandha ho jAtA hai / do sIpa, zaMkha Adi do indriya jIva jAna liye jAte haiM / sparzana, rasanA, juAM, khaTamala Adi trIndriya jIva haiM / ukta tIna indriyoMmeM cakSuko milA denese bhoMrA, makkhI, Adika caturindriya prANI haiN| tvacA, jihvA, nAka, AMkheM, kAna, ina pAMcoM indriyoM ke sambandhase choTI choTI meMDakI, machalI, Adi asaMjJI paMceMdriyajIva haiN| pAMcoM ve aura chaTe manako dhAra rahe ghor3A, baila, totA, mainA, manuSya Adi saMjJI paMceMdriya jIva haiM / aisA yukti, Agama, anubhava aura pratyakSa pramANase nizcaya kiyA jA rahA hai / 1 1 kArya ho rahe sparza Adi ghrANa, tIna indriyoM ke yoga se tAni punariMdriyANi paugalikAnyekavidhAnyeveti kasyacidAkUtamapAkurvannAha / nahIM hai / yoM svasaMvitti kriyAmeM 1 sAmarthya se chaThA avasthita jIvoMkA ina vyavasthAko indriyoMkA yoga ho jAne se Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ve pAMca indriyAM phira jaDa pudgalase hI nirmita kI gayIM haiM / Atma pariNAmarUpa nahIM haiM tathA ve eka prakAra hI haiM, isa prakAra huye kisI vaizeSika yA anya taTastha paNDitakI kuceSTAkA nirAkaraNa kara rahe, sante zrI umAsvAmI AcArya Aheta siddhAntako agrimasUtra dvArA spaSTa kahate haiM / dvividhAni // 16 // ve pAMcoM bhI indriyAM dravyendriya aura bhAvendriya ina bhedoMse pratyeka do prakAravAlI haiN| dviH prakArANItyarthaH prakAravAcitvAdvidhazadbhasya / zaktIMdriyANi vyaktIMdriyANi ceti dvividhAni kecinmanyate, mUrtAnyamUrtAni vetyapare / sUtrakArAstu dravyedriyANi bhAvoMdriyANi ceti cetasi nidhaayaivmaahuH| vidha zabdake vidhAna, prakAra, yukta, gata aise kaI artha hote haiM / kintu isa sUtrameM prakAra arthako kahanevAle vidha zabdakA grahaNa kiyA gayA hai / ataH pratyeka indrayAM do do prakAravAlI haiN| yaha vAkyakA artha ho jAtA hai / koI mImAMsaka yoM mAna rahe haiM ki zaktirUpa indriyAM aura vyaktirUpa indriyAM isa DhaMgase indriyoMke do prakAra haiM athavA dUsare koI paNDita mUrta indriyAM aura amUrta indriyAM isa prakAra indriyoM ke do bheda bakhAna rahe haiM / kAna, AkAzasvarUpa honese amUrta haiM zeSa cAra indriyAM aura mana mUrta haiM, kintu yahAM tattvArthasUtrako banAnevAle zrI umAsvAmI mahArAja to pratyeka indriyAM dravya indriyasvarUpa aura bhAva indriya svarUpa haiM, isa prakAra cittameM dhAraNa kara isa " dvividhAni " sUtrako kaha rahe haiN| arthAt-kinhIM vaizeSika yA anya vidvAnoMke matakA hama virodha nahIM karate haiN| labdhirUpa zakti indriya aura vyakti rUpa upayoga athavA zaktirUpa indriyAvachinna Atmapradeza aura paudgalika racanAsvarUpa vyakta indriya hamako bhI abhISTa haiM / indriyoMke mUrta amUrta bhedoMkA bhI hama tiraskAra nahIM karate haiM / labdhi, upayoga, ye bhAvendriyAM aura Atma pradezarUpa nirvRttiko jaina siddhAntameM amUrta mAnA gayA hai / hAM, una Atma pradezoMpara race gaye indriyAkAra paugalika pariNAmako mUrta indriya iSTa kiyA hai| kintu ye aura inase nyAre anya bhI bheda, prabheda, inhIM do dravyondraya aura bhAvendriya bhedoMmeM gatArtha ho jAte haiM / sUtrakArakA yaha abhiprAya dhvanita ho rahA hai| yadyevaM kAni dravyedriyANItyAha / koI prazna karatA hai ki yadi isa prakAra dravyeMdriya aura bhAvendriya do bheda haiM, to indriyoMkA pahilA bheda dravyendriyAM kauna haiM ? batAo / aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja samAdhAnakAraka sUtrako kahate haiN| nirvRttyupakaraNe dravyeMdriyam // 17 // 18 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvArtha zlokavArtike paugalika karmako preraka nimitta pAkara karttA AtmA jisa AtmasambandhI yA pudgalasambandhI pariNAmako banAtA hai vaha nirvRtti hai tathA nirvRttikA upakAra karanevAlA upakaraNa hotA hai / yoM nirvRtti aura upakaraNa yoM do do bhedasvarUpa pAMcoM dravyendriyAM haiM / nirvartyata iti nirvRttiH sA dvedhA bAhyAbhyaMtarabhedAt / tatra vizuddhAtmamadezavRttirabhyaMtarA tasyAmeva karmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalamacayo bAhyA / apreraka nimitta ho rahe AtmA vArtAko paravaza karanevAle preraka nimitta nAma karma karake Atma puruSArtha dvArA jo AtmA yA pudgalakI pariNatiyAM banavAI jAtIM haiM ve nirvRttisvarUpa indriyAM haiM / isa prakAra avyApti, ativyApti, asambhava, doSoMkA nivAraNa karanevAle kaI vizeSaNoM ko lagAkara nirvRtti zaGkhakI niruktise nirdoSa artha nikAla liyA gayA hai| vaha nirvRtti bAhya aura abhyaMtara bhedoM se do prakAra hai / tina do prakAroMmeM vizuddha AtmAke pradezoMkA varttanA to abhyantara nirvRtti hai / aura una Atmapradeza svarUpa abhyantara nirvRttimeM hI karmoMke udayase vizeSa avasthAko prApta karAyA gayA pudgala piNDa to bAhyanirvRtti hai / arthAt -- aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga yA saMkhyAtaveM bhAga athavA saMkhyAta 1 ghanAMgula parimita vizuddha AtmapradezoMkI cakSu, zrotra, prANa, jihvA, tvacA, svarUpa racanA ho jAnA abhyantara nirvRtti hai / yaha jIvatattva Atmaka padArtha hai tathA yoga dvArA grahaNa kIM gayIM AhAravargaNAoMmeMse zarIra aura svAsocchrAsa ke upayogI dravyase zeSa bace huye svalpa baDhiyA pudgala dravyakI masUra, yavanAlI, tilapuSpa, ( yA dhatUra puSpa, ) khurapA athavA apane apane zarIra anusAra aneka prakAra sparzana indriya AkRti aisI racanAko dhAra rahA pudgala pracaya to bAhyanirvRtti hai / yaha pudgala tattva hai, jaise ki AMkhoMke bhItara indriya AkAra vAle AtmAke cetana pradeza AMkhaindriyakI abhyantara nirvRtti hai / aura una AtmapradezoMpara upAdAna kAraNa AhAravargaNAkA indriya paryAptisvarUpa AtmapuruSArtha dvArA banA diyA gayA masUra sArikhA atIndriya pudgala vivartta to AMkhakI bAhya nirvRtti hai / yaha dravyendriya atIndriya hai / anya darzanoMmeM prAyaH yahI indriya bakhAnI gayI hai / zeSa indriya bhedoMkI gaharAItaka ve nahIM pahuMca pAye haiM / I 1 upakriyatenenetyupakaraNaM / tadvapi dvividhaM bAhyAbhyaMtarabhedAt / tatra bAhyaM pakSapuTAdi, kRSNasAramaMDalAdyabhyaMtaraM / nirvRttizcopakaraNaM ca nirvRtyupakaraNe dravyeMdriyamiti jAtyapekSayaikavacanaM / jisa avayava karake vizeSa Atma pradeza aura vizeSa pudgala racanAsvarUpa nirvRttikA upakAra kiyA jAtA hai vaha upakaraNa indriya hai| vaha upakaraNa bhI bAhya aura abhyantara bhedase do prakArakA hai| unameM bAhya upakaraNa to netraindriya ke donoM palaka, romAvalI, Adi haiM tathA netra ke bhItarakA zukla bhAga aura usake bhI bIca meM paDA huA gola kAlA yA tila aMza ye saba netra indriya ke abhyantara upakaraNa haiM / kRSNasArakA artha cakSurgolaka kiyA jAya / nirvRtti aura upakaraNa yoM itaretara yoga dvandva karane Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH para nivRtti aura upakaraNa ye do dravyendriya haiN| yoM jAtikI apekSA dravyendriya zabdameM eka vacana kaha diyA gayA hai / anyathA nivRtti aura upakaraNa isa dvivacanAnta uddezya dalakA sAmAnAdhikaraNa honese dvivacana " dravyendriye" kahanA cAhiye yA / athavA pAMcoM indriyoMko dravyendriyakI vidhi karanekI apekSA dravyendriyANi yaha bahuvacanapada prayoga upayogI paDatA / kintu jAti zabda mAnakara eka vacana kaha denese sabhI prayojana siddha hojAte haiM / geMhU mandA hai, canA teja hai, yahAM jAtimeM eka vacanakA prayoga hai / vaisA hI sUtrameM jAna lenA / kutaH punastAni pratipadyaMta ityAha / ve nirvRtti aura upakaraNasvarUpa indriyAM phira kisa pramANase jAnalI jAtI haiM ? batAiye, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttara kahate haiN| dvividhAnyeva nivRttisvabhAvAnyanuminvate / siddhopakaraNAtmAni taccyutau tadvidazcyuteH // 1 // bAhya, abhyantara, nirvRtti svarUpa aura pratyakSa pramANoMse siddha ho rahe bahiraMga antaraMga upakaraNa svarUpa do prakArakI hI indriyoMko vidvAn anumAna dvArA jAna rahe haiM, yahAM vyatireka ghaTa jAtA hai| yadi una indriyoMkI cyuti kara dI jAyagI to una nirvRtti aura upakaraNase utpanna huI saMvittioMkI bhI cyuti ho jaaygii| bAhyAbhyaMtaropakaraNeMdriyANi tAvatpasiddhAnyeva tavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyinAM sparzAdijJAnAnAmupalabhAt / bAhyAbhyaMtaranirvRttisvabhAvAni ceMdriyANi tata evAnumIyaMte vyApAravatsyapyupakaraNeMdriyeSu viSayAlokamanassu ca saMnihiteSu satyapi ca bhAveMdriye kadAcitsparzAdijJAnAnutpatteranyathAnupapattestaccyutAveva tdvidshcyutisiddheH| sabase prathama bAhya upakaraNa aura abhyantara upakaraNa svarUpa indriyAM to bAlaka bAlikAoM, pazu pakSiyoM, takako prasiddha ho hI rahIM haiM / kyoMki una bahiraMga, antaraMga, upakaraNoMke vyApArake sAtha anvaya, vyatirekakA anuvidhAna karanevAle sparza, rasa, Adi jJAnoMkI upalabdhi ho rahI hai| kAraNake honepara kAryakA honA anvaya hai aura niyata kiye jAnevAle kAraNake vinA kAryakA na hona vyatireka hai / sparza, rasa, gandha, varNa, zabake jJAnoMkA upakaraNa indriyoMke sAtha anvayavyatireka bana rahA hai / AtmAko arthakI upalabdhi karanemeM jo nimittakAraNa paDegA vaha indriya hai| yaha lakSaNa pahile bAMdhA jA cukA hai| tathA tisa hI hetuse yAnI sparza, Adike jJAnoMkI anyathAnupapatti honese hI bAdhanirvRtti aura abhyantaranirvRtti svarUpa indriyoMkA bhI anumAna kara liyA jAtA hai| dekhiye, vyApArako dhAra rahIM bhI upakaraNa indriyoM ke honepara aura sparza, sparzavAn , rasa, rasavAn Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike Adi viSayoMko jAnaneke liye utsuka ho rahe manake sannihita honepara bhI tathA labdhisvarUpa bhAveMndriyake hote huye bhI kabhI kabhI sparza Adike jJAna nahIM upaja pAte haiM / vaha jJAnakI anutpatti anyathA yAnI nivRttisvarUpa indriyoMko mAne vinA nahIM bana pAtI hai / ataH nirvRtti svarUpa indriyoMkI dhyuti honepara hI una sparza Adike jJAnoMkI cyuti ho jAnA siddha hai| isa prakAra avinAbhAvI hetuse nirvRtti indriyAM siddha kara dI gayI haiM / pAMcoM indriyoMmeM aura manameM bhI donoM prakArake nivRtti aura upakaraNoMko samajha lenA cAhiye / kAni punarbhAvandriyANItyAha / do prakArakI indriyoMmeM pichalI bhAvendriyAM phira kauna haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| labdhyupayogI bhAvendriyam // 18 // labdhi aura upayoga svarUpa bhAveMdriyAM haiM / bhAvArtha-pAMcoM indriyAM aura chaThe manake bhAveMdriya rUpase pratyekake labdhi aura upayoga ye do do bheda ho rahe haiM / indriyanirvRttihetuH kSayopazamavizeSo labdhiH tanimittaH pariNAmavizeSa upayogaH labdhithopayogazca labdhyupayogI bhAveMdriyamiti jAtyapekSayaikavacanaM / dravya indriyoMkI nivRtti ( banAne ) kA nimitta kAraNa ho rahA kSayopazama vizeSa to labdhi hai| arthAt-jJAnAvaraNa kauke kSayopazamase huyI vizuddhi dvArA AtmA dravyeMdriyoM kA sampAdana karatA hai| jisa AtmAke pAsa sparzana indriyAvaraNa karmakA kSayopazama hogA usa AtmAke kevala eka hI sparzana dravya indriya banegI / manuSya jIvake vigrahagatimeM chaU indriyoMkA kSayopazama ho rahA hai| ataH garbhAvasthAmeM janma lete hI chaU dravyeMdriyoMkA bananA prArambha ho jAtA hai tathA usa labdhiko nimitta mAnakara huA AtmAkA pariNAmavizeSa to upayoga hai / labdhi aura upayoga yoM dvandva samAsa karanepara " labdhyupayogau " yaha pada bana jAtA hai / ye donoM bhAva indriya haiM, aisA vAkyArtha kara liyA jAtA hai| chaha indriyoMke do do bheda hokara bAraha bhAveMdriyAM haiN| phira bhI jAtikI apekSA karake "bhAveMdriyam" aisA vacana sUtrameM kaha diyA hai / ekeMdriyase lekara saMjJI paJceMdriyaparyaMta aneka labdhyaparyAptaka jIvoMke bhI dravyeMdriyoMkA bananA prArambha ho jAtA hai / pUrNatA nahIM ho pAtI hai / tadanusAra unake labdhirUpa indriyAM mAnI jAtI hai| kutaH punastAni parIkSakA jAnata ityAha / ____parIkSaka vidvAn phira una bhAveMdriyoMko kisa pramANase jAnate haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnaMda svAmI uttara kahate haiM / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH bhAvendriyANi labdhyAtmopayogAtmAni jAnate / svArthasaMvidi yogyatvAdyApRtatvAcca saMvidaH // 1 // 141 labdhasvarUpa aura upayogasvarUpa ho rahIM bhAveMdriyoMko paNDitajana jAna rahe haiM ( pratijJA vAkya) sva aura artha jJAnameM yogyatA honese tathA samvittike vyApAra yukta honese ( hetu ) arthAt-svArthasamvittikI yogyatAse labdhisvarUpa bhAveMdriyakA anumAna ho jAtA hai aura samvittike vyApArase upayoga Atmaka indriyoMkA anumAna kara liyA jAtA I labdhisvabhAvAni tAvadbhAveMdriyANi svArthasaMvittau yogyatvAdAtmanaH pratipadyate / na hi tatrAyogyasyAtmanastadutpattirAkAzavat svArthasaMvidyogyataiva ca labdhiriti labdhIMdriyasiddhiH / upayogasvabhAvAni punaH svArthasaMvido vyApRtatvAnnizcinvaMti / na hyavyApRtAni sparzAdisaMvedanAni puMsaH sparzAdiprakAzakAni bhavitumarhati suSuptAdInAmapi tatprakAzanaprasaMgAt / prathama hI labdhisvarUpa chaha bhAvendriyAM to svArthoM kI saMvitti karanemeM yogyatAse AtmAke ho rahI samajha lI jAtIM yA vidvAn indriyoM ko samajha lete haiM / usa svArthasamvedanameM ayogya ho rahe AtmA ke una vizuddhisvarUpa labdhiyoM kI utpatti nahIM ho pAtI hai| jaise ki AkAza dravyake kSayopazama vizeSa nahIM upajatA hai / aura svArthasamvittikI yogyatA hI to labdhi hai| isa prakAra anumAna pramANase labdhi svarUpa indriyoMkI siddhi ho jAtI hai tathA phira upayogasvarUpa dUsarI bhAvendriyoMko svArthasamvittikA vyApAra karanese paNDitajana nirNIta kara lete haiM / vyApArarahita ho rahe sparza Adike samvedana to AmAko sparza Adike prakAzaka nahIM ho sakate haiM / anyathA gADha sotI huyI avasthAvAle yA mUrcchita ho rahe Adi puruSoM ko bhI una sparza Adike prakAza jAnekA prasaMga ho jAyagA / ataH vyApAra karasparza Adiko prakAza rahe jJAna yA darzana to upayogasvarUpa bhAvendriyAM haiM / svArthaprakAzane vyApRtasya saMvedanasyopayogatve phalatvAdiMdriyatvAnupapattiriti cenna, kAraNadharmasya kAryAnuvRtteH / na hi pAvakasya prakAzakatve tatkAryasya pradIpasya prakAzakatvaM virudhyate / na ca yenaiva svabhAvenopayogasyeMdriyatvaM tenaiva phalatvamiSyate yato virodhaH syAt, sAdhakatamatvasvabhAvena hi tasyeMdriyavyapadezaH kriyArUpatayA tu phalatvaM pradIpavat / pradIpaH prakAzAtmanA prakAzayatItyatra hi sAdhakatamaH prakAzAtmA karaNaM kriyAtmA phalaM svataMtrAtmA karteti prarUpitaprAyaM / nh kisIkI zaMkA hai ki svArthIke prakAzanemeM vyApAra yukta ho rahe samvedanako upayogapanA mAnanepara phala hojAneke kAraNa indriyapanA nahIM bana sakatA hai, arthAt-indriyoMkA phala upayoga hai, vaha bhalA karaNasvarUpa indriya kaise ho sakatA hai ? AcArya kahate haiM yaha to na kahanA / kyoMki kAraNoMke du Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 tattvArthazlokavArtike dharmakI kAryoMmeM anuvRtti ho jAtI hai / kAraNameM indriyapanA haiM to usake kArya bana rahe upayogameM bhI indriyapanekA vyavahAra ho jAtA hai ! dekho, agniko prakAzakapanA mAnanepara usa agnike kArya ho rahe dIpakako prakAzakapanA viruddha nahIM paDatA hai / eka bAta yaha hai ki jisa hI svabhAva karake upayogako indriyapanA kahA jAtA hai usa hI svabhAva karake phalapanA iSTa nahIM kiyA jAtA hai, jisase ki virodha doSa ho jaay| dekho, svArthasaMvitti kriyAko karanemeM prakRSTa sAdhakapana svabhAva karake hI usa upayogako indriyatvakA vyapadeza hai aura kriyAsvarUpa honese upayogako phalapanekA nirUpaNa hai / pradIpa ke samAna / eka padArthameM bhI karaNapanA aura phalapanA ghaTita ho jAtA hai, arthAt - pradIpa ( kartA ) apane prakAza svabhAva karake ( karaNa ) padArthoMko yA svayaMko ( karma ) prakAza rahA hai ( kriyA ) / yahAM isa vAkya meM prakAzana kriyAkA sAdhakatama ho rahA prakAzasvarUpa karaNa hai aura prakAzana kriyAsvarUpa phala hai tathA svataMtra ho rahA pradIpa Atmaka kartA hai isa bAta ko hama kaI bAra nirUpaNa kara cuke haiM / indriya zabdakA artha upayogameM pradhAnatAse vidyamAna hai / kathaMcit bheda, abheda, honese upayoga meM kitane hI aneka svabhAva ghaTita ho jAte haiM / / kiM vyapadezalakSaNAni tAnIMdriyANItyAha / kisIkA prazna hai ki una indriyoM kA nAma nirdeza kyA hai ? aura kisa lakSaNavAlIM ve indriyAM ? isa prakAra bubhutsA honepara ziSya ke prati zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra dvArA indriyoM ke nAma kIrttana, AnupUrvI aura niruktipUrvaka lakSaNako kaha rahe haiM / sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrANi // 19 // jisase chuA jAya aisI sparzana indriya 1 AtmA jisase rasako cATe yAnI pudgala ke svAdako jAne aisI rasanA indriya 2 sUMghanemeM AtmAkA hetu bana rahI ghrANa indriya 3 arthoko dekhane meM AtmAkA nimitta ho rahI cakSuH 4 tathA AtmAko zava sunAnevAlA kAna 5 isa prakAra pAMca indriyAM haiM / sparzanAdInAM karaNasAdhanatvaM pArataMtryAt kartRsAdhanatvaM ca svAtaMtryAdbahulavacanAt / tenAnvarthasaMjJAkaraNAdevaMvyapadezAnyevaMlakSaNAni ca paMceMdriyANItyabhisaMbaMdhaH kartavyaH / sUtrameM kahe gaye sparza Adi zavoM ko karaNasAdhanapanA hai / kyoMki ve parataMtra haiM aura svataMtratA . hone se sparzana Adi zada kartAImeM bhI sAdha liye jAte haiM / bhAvArtha - tudAdi gaNa kI " spRza saMsparzane " dhAtuse karaNameM yuT pratyaya karanepara sparzana zaddha sAdha liyA jAtA hai / curAdi gaNakI " rasa AsvAdasnehanayoH " dhAtuse karaNameM yuT pratyaya kara denepara rasana zabda bana jAtA hai / bhvAdigaNa " " ghrA gandhopAdAne " dhAtuse yuT pratyaya karanepara trANa zabda sa jAtA hai / adAdi gaNakI ' cakSIJ vyaktAyAM bAci " dhAtuse usi pratyaya kara denese cakSuH zadva sAdhu ho jAtA hai / bhvAdi I Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 143 66 "" ! 55 gaNIya " zravaNe " dhAtuse tral pratyaya karanepara zrotra zadvakI siddhi ho jAtI hai / jJAnakI utpatti meM indriyAM karaNa haiM / ataH parataMtrapanekI vivakSAse karaNameM yuT Adi pratyayoM ko kara lenA / hAM, sparzana indriya chU rahI hai, rasanA indriya cATa rahI hai, yoM svataMtratAkI vivakSA honepara karttA meM bhI ukta pAMcoM zavoM ko sAdha liyA jAtA hai yuvyA bahulam yahAM " bahula vacanase karttA meM bhI yuT pratyayakI vidhi ho jAtI hai tisa kAraNa ina sparzana AdikoMkI zadva nirukti ke anusAra arthavAcaka saMjJA kara dene se isa prakAra sparzana, rasana, Adi vyapadezako dhAranevAlIM ye indriyAM haiM / zadvArtha kara liyA jAya tathA nirukti anusAra nirdoSa lakSaNa ghaTa jAnese isa prakAra lakSaNavAlIM bhI pAMca indriyAM haiM / isa DhaMgase pUrva sUtroMko milAkara vAkyArthakA sambandha kara lenA cAhiye / sparzanasya grahaNamAdau zarIravyApitvAt, vanaspatyaMtAnAmekamityatrAbhISTatvAt sarvasaMsAriSUpalabdhezca / tato rasanaghrANacakSuSAM kramavacanamuttarottarAlpatvAt, zrotrasyati vacanaM bahUpakAritvAt / rasanamapi vaktRtvena bahUpakArIti cet na tena zrotrapraNAlikApAditasyopadezasyoccAraNAt tatpArataMtryasvIkaraNAt / sarvajJe tadabhAva iti cenna, indriyAdhikArAt / na hi sarvajJasya zabdoccAraNe rasanavyApArosti tIrthakaratvanAmakarmodayopajanitatvAt bhagavattIrthakarAvagamasya karaNavyApArApekSatve kramamavRttiprasaMgAt / sakalavIryAMtarAyakSayAnna kramapravRttistasyeti cet, tata eva karaNApekSApi mA bhUt / tataH sUktaM zrotrasyAMte vacanaM bahUpakAritvAditi / ,, grahaNa sampUrNa paugalika zarIrame ota, pota, vyApa rahI honese sparzana indriyakA sampUrNa indriyoM ke AdimeM grahaNa kiyA gayA hai aura " pRthvI se lekara vanaspatiparyaMta jIvoM ke eka, pradhAna, yA prathama sparzana indriya hai, isa prakAra yahAM bhaviSya sUtrameM abhISTa honese bhI sabake pahile sparzana indriyakA hai / sabase baDI bAta tIsarI yaha hai ki saMpUrNa saMsArI jIvoMme sparzana indriyakI upalabdhi ho rahI hai / ataH nAnA jIvoM kI apekSA vyApaka honese Adime sparzanakA upAdAna sUtrakArane kiyA hai| usake pIche rasanA, ghrANa, aura cakSuH ina tIna indriyoM kA kramase vacana kiyA hai / kyoMki uttara uttara thoDe pradeza athavA thoDe thoDe svAmI haiM / arthAt - "cakkhU sodaM ghANaM jimbhAyAraM masUrajavaNAlI / atimuttakhurappasamaM phAsaM tu aNeya saMThANaM // aMgula asaMkhabhAgaM saMkhejjaguNaM tado visesahiyaM / tatto asaMkhaguNidaM aMgulasaMkhejjayaM tattu " ina gommaTasAra jIvakANDakI do gAthAoMke anusAra saba se thoDe pradeza cakSuH ke mAne haiM / cakSuH se zrotra indriyake pradeza saMkhyAta guNe haiM / zrotra indriyane jitane AtmapradezoM ko gherA hai, unase palyake asaMkhyAtameM bhAga adhika AtmapradezoM ko prANa indriyane gherA hai| ghrANa indriyase jivhAkA avagAha asaMkhyAta guNA hai / isa prakAra rasanA, ghrANa, aura cakSuH meM pradezoMkI saMkhyA uttarottara alpa hai| hAM, zrotra ke pradeza cakSuse adhika haiM / usakA abhI kathana hI nahIM hai| tathA " viticapamANamasaMkheNavahidapadaraMguleNahidapadaraM " isa gAthA anusAra dvIndriyoMkI apekSA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvArthazlokavArtike trIndriya jIva aura trIndriyoMkI apekSA caturindriyoMke dhArI jIva bhI thoDe thoDe haiM / sarva indriyoM ke aMtameM karNa indriyakA kathana yoM kiyA gayA hai ki sabhI indriyoMkI apekSA zrotra indriya isa jIvakA bahuta upakArI hai / kAnoMse upadezako sunakara aneka jIva hitakI prApti aura ahitakA parihAra kara lete haiM / utkRSTa jJAnI yA tattvajJAnI bana jAnA kAnoMse hI sAdhya ho rahA kArya hai| sabhI mokSagAmI jIva kAnoMse upadezako sunakara dezanAlabdhi dvArA sAkSAt yA paramparAse muktilAbha kara sake haiN| jIvako vizeSajJa banAnevAlA zrotra hI hai / yahAM kisIkI zaMkA hai ki rasanA indriya bhI to vaktApane karake bahuta upakArI ho rahI hai| svarga yA mokSake upayogI padakA uccAraNa karanA, adhyayana karanA, jApya denA, inameM rasanA indriya kAraNa hai / ataH rasanA hI antameM kahanI cAhiye / AcArya kahate haiM yaha to na kahanA / kyoMki tumane zrotrako bahuta upakArI svIkAra kara punaH rasanAkA bhI bahuta upakArIpanA ApAdAna kiyA hai / ataH tumhAre mukhase hI hamArI bAtakA samarthana ho jAtA hai / eka bAta yaha bhI hai ki zrotrakI praNAlikAse viSayako nirNIta kara punaH usa rasanAse upadezakA uccAraNa hotA hai / ataH rasanAko zrotrakI parataMtratA tumako svIkAra karanI paDegI / yahAM rasana zabdase jihvAkA khurapAke samAna lambA, cauDA, moTA upakaraNa lenA, karmendriyoMko mAnanevAle jisako ki vAk zabdase pakaDate haiN| saca pUcho to rasanA kevala svAda lenemeM caritArtha ho rahI hai| hAM, carmakI jivhA vaktApane meM vyApAra karatI hai / yoM bolanemeM upakaraNa ho rahI jivhAne zrotra indriyakI parAdhInatA aGgIkAra kara rakkhI hai / punaH yahAM koI yoM zaMkA karatA hai ki sarvajJameM usa zrotrakI parataMtratAkA abhAva arthAt sarvajJa bhagavAn to zrotrendriyake balAdhAnase anya vaktAoMse padArthakA nirNaya kara punaH vaktApana ko prApta nahIM hote haiM / kintu sarvajJadeva to jJAnAvaraNakA kSaya ho jAnese kevalajJAnako upajAkara vaktApana karake sampUrNa zAstroMkA upadeza kara dete haiM / ataH rasanA hI bahuta upakAraka pratIta hotI hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki yahAM prakaraNameM indriyoMkA adhikAra calA A rahA hai / ataH jina jIvoMmeM indriyoMse kiyA gayA hita, ahita, upadeza hai, una jIvoMke prati zrotra indriya adhika upakArI mAnI gayI hai / atIndriyajJAnadhArI sarvajJa devakI bAta nyArI hai / sAmAnya puruSoM meM dekhI gayI TevakA viziSTa puruSoMmeM bhI ApAdAna nahIM karanA cAhiye / dUsarI bAta yaha hai ki uccAraNa karanemeM sarvajJake rasanA indriyakA vyApAra nahIM hai / nAmakarmakI vizeSa prakRti tIrthakaratvake udayase bhagavAnke sarva aMgoMse nikala rahI meghagarjana ke samAna divyadhvani bhavyoMke bhAgyavaza upaja jAtI hai| ataH sarvajJakI vaktRtva kalAmeM rasanAkA koI vyApAra nahIM hai| ko zrotrakI parAdhInatA anivArya hai / ve vaktA pahile apane guruoMse svakIya zrotra dvArA vAcyArtha kA nirNaya kara pazcAt jivhAse upadeza dete haiM / bhagavAn tIrthakarake jJAnako yadi indriyoM ke vyApAra kI apekSA mAnI jAvegI to jJAnakI krama kramase pravRtti hone kA prasaMga hogaa| joki kisI bhI sarvajJavAdIko I 1 1 hAM, anya vaktAoMkI vacana kalAmeM rasanA 1 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 145 iSTa nahIM hai| sarvajJa deva yugapat triloka trikAlavarttI padArthoMkA pratyakSa jJAna kara rahe haiM / yadi koI yoM kaheM ki sampUrNa vIryAntarAya karmoMkA kSaya ho jAnese usa sarvajJake jJAnakI kramase pravRtti nahIM hogI / anantazaktidvArA sabakA jJAna yugapat ho jAyagA / yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki tisa hI kAraNase arthAt vIryAntarAyakA kSaya ho jAnese hI sarvajJake jJAnako indriyoMkI apekSA bhI nahIM hove / sarvajJa jJAnameM prathama indriyoMkI apekSA mAna kara pIche ananta vIrya honese krama pravRttikA rokanA kliSTa kalpanA hai / tisa hI se hamane bahuta acchA yoM kahA thA ki bahuta upakArI honese umAsvAmI mahArAjane sarva indriyoMke antameM zrotrakA kathana kiyA hai| isa prakAra prakaraNako samApta kara do to acchA hai| ekai vRddhijJApanArtha vA sparzanAdikramavacanaM / athavA yaha siddhAnta uttara sabase acchA hai ki bhaviSya cauthe sUtrameM laTa, cIMTI, bhoMrA, manuSya, AdikoM ke eka eka baDhI huyIM indriyAM kahIM jAveMgI / ataH eka eka indriyakI yogyatAnusAra vRddhiko samajhAneke liye sparzana, rasana, Adi indriyoMkA kramase vacana kiyA gayA hai / anyathA dvandva kara alpa akSaravAlI yA pUjya indriyakA pahile prayoga ho jaataa| bAta yaha hai ki jIvoM ke indriyoM kI vRddhi jisa jisa kramase huI hai, usI DhaMgase sUtrameM indriyoMkA pAThakrama hai / kutaH punaH sparzanAdIni jIvasya karaNAnyarthopalabdhAvityAha / yahAM koI jijJAsu punaH pUMchatA hai ki jIvake arthakI upalabdhi karanemeM sparzana Adika indriyAM karaNa ho rahIM haiM, yaha kisa pramANase nirNaya kiyA jAya ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya agrima vArtika dvArA samAdhAnako kahate haiM / sparzanAdIni tAnyAhuH kartuH sAMnidhyavRcitaH / kriyAyAM karaNAnIha karmavaicitryatastathA // 1 // karttA AtmA sannikaTa vartIpanase pravRtti karanese AcArya una sparzana AdikoMko jJapti kriyAmeM karaNa kaha rahe haiM tathA karmoMkI vicitratAse ve indriyAM bhAveMdriya ho rahIM haiM, arthAt --nAmakarmakI vicitratAse utpanna huyIM dravya indriyAM to jJAna karanemeM AtmAkI karaNa ho jAtI haiM aura jJAnAvaraNa tathA vIryAntarAyake kSayopazamakI vicitratAse ve indriyAM bhAvendriya ho jAtI haiM / 18 sparzanAdIni dravyeMdriyANi tAvannAmakarmaNo vaicitryAdyupalabdherAtmanaH sparzAdiparicchedanakriyAyAM vyApriyamANasya sAMnidhyena vRtteH karaNAni loke pratIyate / bhAveMdriyANi punastadAvaraNavIryAtarAyakSayopazamasya vaicitryAditi maMtavyaM / jagat ke vidhAtA nAmakarmakI vicitratA, camatkRti, Adi dekhI jA rahI haiM / ataH sparzana Adika pAMca dravyeMdriyAM to sparza, rasa, AdikI paricchitti kriyAko karanemeM sAdhakatama ho rahIM karttA 19 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tattvArthazlokavArta AtmAkI sahAyaka kAraNa haiN| kyoMki paricchitti kriyAmeM vyApAra kara rahe AtmAke nikaTavarttIpane karake vartaneke kAraNa ve indriyAM lokameM karaNa ho rahIM jAnI jAtI haiN| hAM, phira una una sparzajJAna, rasajJAna, AdikA AvaraNa karanevAle jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karmoke kSayopazamakI vicitratA indriyAM AtmapariNati svarUpa bhAvendriyAM haiM, aisA mAna lenA cAhiye / teSAM parasparaM tadvataca bhedAbhedaM pratyanekAMtopapatteH / na hi parasparaM tAvadidriyANAmabhedaikAMtaH sparzanena sparzasyeva rasAdInAmapi grahaNaprasakteriMdriyAMtara prakalpanAnarthakyAt / kasyacidvaikalye sAkalye vA sarveSAM vaikalyasya sAkalyasya vA prasaMgAt / nApi bhaidaikAMtasteSAmekatvasaMkalanajJAnajanakatvAbhAvaprasaMgAt / saMtAnAMtareMdriyavat / manastasya janakamiti cenna, iMdriyanirapekSasya tajjanakatvAsaMbhavAt / iMdriyApekSaM manonusaMdhAnasya janakamiti cet, saMtAnAMtareMdriyApekSaM kuto na janakaM ? pratyAsatterabhAvAditi cet, atra kA pratyAsattiH / anyatraikAtmatAdAtmyIddezakAlabhAvapratyAsattInAM vyabhicArAt / tataH sparzanAdInAM parasparaM syAdabhedo dravyArthAdezAt, syAdbhedaH paryAyArthAdezAt / una sparzana Adi indriyoM kA parasparameM aura usa usa indriyavAle AtmAke sAtha bheda tathA abhedake prati anekAnta bana rahA hai / arthAt indriyoMkA parasparameM kathaMcid bheda, abheda hai tathA indriya vAle AtmAke sAtha bhI indriyoMkA kathaMcit bheda abheda hai / sarvathA bheda yA sarvathA abheda nahIM hai / dekhiye, indriyoMkA parasparameM eka dUsareke sAtha ekAnta rUpase abheda mAnanA to ThIka nahIM paDegA / kyoMki sparzana indriyase jaise sparzakA grahaNa ho rahA hai, vaise hI akelI sparzanase rasa, gandha, AdikoMke bhI grahaNa ho jAnekA prasaMga hogA / jaba sparza, rasanA, ghrANa, Adi sabhI indriyAM abhinna haiM to aisI dazAmeM sparzanake atirikta anya indriyoMkI kalpanA karanA vyartha paDegA / dUsarI bAta yaha haiM ki kisI eka indiyakI vikalatA yA sakalatA ho jAnepara sabhI indriyoMkI vikalatA yA saphalatA ho jAnekA prasaMga hogA / AMkha yA kAnake TUTa jAnepara sabhI indriyAM naSTa bhraSTa ho jAyaMgIM, ekendriya jIvake bhI pAMcoM indriyAM bana baiTheMgIM / ataH indriyoMkA parasparameM sarvathA abheda mAnanA ucita nahIM / tathA indriyoMkA parasparameM ekAnta rUpase bheda bhI nahIM mAnanA caahiye| kyoMki ekapana aura sakalana rUpase jJAnakI utpatti karAneke abhAvakA prasaMga ho jAyagA / jaise ki anya santAna yAnI dUsarI dUsarI AtmAoMkI indriyoMmeM ekatva rUpase saMkalana jJAna nahIM ho pAtA hai / bhAvArtha - devadattase i datta sarvathA bhinna hai / devadattane apanI cakSuse ghaTako dekhA, jinadattane svakIya sparzana indriyase ghaTako chuA, aisI dazAmeM jinadatta yoM nahIM kaha sakatA hai ki jo hI maiM dekhanevAlA thA vahI maiM ghaTako chU rahA hUM / kAraNa ki sarvathA bhinna jJAtAoMmeM yA unakI indriyoM dvArA huye jJAnoMmeM joDanebAlA saMkalana jJAna nahIM banatA hai / usI prakAra indriyoM kA bheda mAnanepara jo hI maiM dekha cukA hUM vahI maiM chU rahA 1 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 147 m- m annamom hUM, aisA ekatva pratyabhijJAna nahIM ho sakegA / yadi koI yoM kahe ki darzana aura smaraNako kAraNa mAna kara huye usa pratyabhijJAnakA janaka to mana hai| indriyoMkA adhiSThApaka mana parasparakI yojanA kara detA hai / AcArya kahate haiM ki vaha to na kahanA, kyoMki indriyoMkI nahIM apekSA rakhanevAle manako usa pratyabhijJAnakA janakapanA asambhava hai / yadi vaizeSika yoM kaheM ki indriyoMkI apekSA rakha rahA mana to pratyabhijJAnakA janaka ho jaaygaa| yoM kahanepara to hama jaina kaheMge ki taba to sarvathA bheda pakSameM anya AtmAoMke indriyoMkI apekSA rakha rahA mana bhalA kyoM nahIM pratyabhijJAnakA janaka ho jAya ? arthAt-devadattake dekhe huyekA yajJadattako anusandhAna ho jAnA cAhiye / eka AtmAkI bhinna bhinna indriyoMke samAna dUsare AtmAoMkI indriyoMkA adhiSThAyaka mana ho jAya / yadi bhedavAdI vaizeSika yoM kaheM ki sambandha vizeSake na honese vaha mana anya AtmAoMke indriyoMkI apekSA nahIM rakha sakatA hai / hAM, prakaraNaprApta AtmAkI pAMcoM indriyoMke sAdhana isa manakA koI vizeSa nAtA hai| ataH una indriyoM ke viSayoMko anvita kara detA hai, anyake viSayoMko nahIM, yoM kahanepara to hama jaina pUTheMge ki bhAI, eka Atmadravyake sAtha tadAtmakapana ho jAneke atirikta yahAM prakaraNameM dUsarI bhalA kyA pratyAsatti ( nAtA yA sambandha ) ho sakatI hai ? dezapratyAsatti, kAla pratyAsatti, bhAvapratyAsatti, inakA to vyabhicAra dekhA jAtA hai / arthAt-pAMcoM indriyoMkI eka dravya ( AtmA ) pratyAsatti mAnanepara to devadattakI pAMcoM indriyoMmeM anusaMdhAna honA ghaTa jAtA hai / sAthameM santAnAntaroMkI indriyoMmeM paraspara anusandhAna honekA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai| kintu dezapratyAsatti mAna lenese iSTakI siddhi aura aniSTakA dUSaNa ye nahIM bana pAte haiN| eka parIkSA bhavanameM baiThe huye eka dezavartI aneka chAtroMmeM paraspara anusandhAna ho rahA nahIM dekhA gayA hai / hAM, yadi sUkSmatAse vicAra karoge taba to eka devadattake zarIrameM AMkha, kAna, nAka, jIbhakA bhI nyArA nyArA sthAna niyata hai| unameM anusaMdhAna nahIM ho sakegA / ataH dezapratyAsatti dvArA anusandhAna honA mAnanemeM anvaya vyabhicAra aura vyatireka vyabhicAradoSa Ate haiM / kAlapratyAsattimeM bhI ukta doSa Ate haiM / arthAt-eka hI kAlameM vartta rahe aneka jIvoMmeM kAlapratyAsatti hote huye bhI paraspara anusandhAna jJAna nahIM ho rahA hai / sAthameM usI bAlaka, yuvA, vRddha, devadattameM kAlapratyAsattike vinA bhI saMkalana jJAna ho jAtA hai / isI prakAra bhAvapratyAsattiyAke bhI vyabhicAra Ate haiN| samAna jJAna yA sukha, duHkhako dhAranevAle jIvoMmeM bhAva pratyAsattiM hote huye bhI paraspara dekhe, sune, chuye, cATe, sUMghekA viSayagamana hokara anusandhAna nahIM ho rahA hai| parizeSameM dravyapratyAsatti hI nirdoSa ThaharatI hai| tisa kAraNa dravyArthikanayadvArA kathana karanese sparzana Adi indriyoMkA parasparameM kathaMcit abheda hai aura paryAyArthikanayakI vivakSAse sparzana AdikoMkA kathaMcit bheda hai| _____etena teSAM tadvato bhedAbhedaikAMtI prtyuktau| AtmanaH karaNAnAmabhedaikAMte kartRtvaprasaMgAcAtmavat / Atmano vA karaNatvaprasaMgaH, ubhayorubhayAtmakatvAsaMgo vA vizeSAbhAvAt / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118.. tattvAryazlokavArtike vratasteSAM bhedaikati cAtmanaH karaNatvAbhAvaH saMtAnAMtarakaraNavat viparyayo vetyanekAMta evAzrayaNIyaH, pratItisadbhAvAdAdhakAbhAvAcca / tathA dravyeMdriyANAmapi parasparaM svAraMbhakapudgaladravyAcca bhedAbhedaM pratyanekAMtovaboddhavyaH pudgaladravyArthAdezAdabhedopapatteH / pratiniyataparyAyArthAdezAtteSAM bhedopapattezca / isa ukta kathanakarake una indriyoMkA usa indriyavAn AtmAke sAtha sarvathA bheda aura ekAnta abhedakA bhI khaNDana kara diyA gayA hai / dekho, AtmAkA indriyoMke sAtha yadi ekAntarUpase abheda mAnA jAyagA to AtmAke samAna indriyoMko bhI kartApanakA prasaMga ho jAyagA / aisI dazAmeM indriyAM karaNa nahIM ho sakeMgI athavA AtmA aura indriyoMkA abheda mAnanepara indriyoMke samAna AtmAko bhI karaNa bana jAnekA prasaMga hogA / tathA AtmA, indriya, donoMko kartA, karaNa, donoM AtmakapanakA prasaMga ho jaavegaa| kyoMki sarvathA abhedapakSako pakaDa lenepara kisImeM koI vizeSa prakArakA antara nahIM hai / tathA una indriyoMkA tadvAn usa AtmAke sAtha yadi sarvathA bheda mAnA jAyagA to anya AtmAoMkI indriyoMke samAna prakaraNa prApta AtmAkI bhI ye indriyAM karaNa nahIM ho skeNgii| aryAda-dUsarekI indriyAM sarvathA bhinna ho rahIM jaise hamAre jJAnameM karaNa nahIM ho pAtI haiM, usI prakAra bhinna ho rahI hamArI AtmAse bhI hamArI indriyAM karaNa nahIM ho sakeMgI athavA viparyaya hI ho jAvegA / yAnI hamArI bhinna indriyoMke samAna dUsaroMkI indriyAM bhI hamAre jJAnameM karaNa bana baittheNgii| isa kAraNa kathaMcit bheda, abhedasvarUpa anekAntakA hI Azraya grahaNa karanA cAhiye / kathaMcit bheda, abhedake syAdvAda siddhAMtameM pramANasiddha pratItiyoMkA sadbhAva hai aura bAdhaka pramANoMkA abhAva hai| tisI prakAra ukta bhAveMdriyoMke samAna pAMcoM dravyeMdriyoMkA bhI parasparameM aura apaneko banAnevAle pudgala dravyase ho rahe bheda abhedake prati anekAnta samajha lenA cAhiye / dravyArthika naya aura paryAyArthika nayakA sarvatra adhikAra hai| pudgala dravyasvarUpa arthakI vizeSa apekSAse to dravyeMdriyoMkA abheda bana rahA hai aura sparzana, rasanA, Adi pratyekake liye niyata ho rahI paryAyasvarUpa arthakI apekSA una dravyendriyoMkA bheda siddha ho rahA hai / saptabhaGgI anusAra ekatva aura nAnAtvase atirikta Ageke pAMca bhaMga bhI lagA lenaa| abhyantaranirvRtti svarUpa dravyedriyoMkA paraspara yA upAdAna kAraNa AtmAke sAtha kathaMcit bhedAbheda hai / itIMdriyANi bhedena vyAkhyAtAni matAMtaraM / vyavacicchitsubhiH paMcasUtryA yuktyAgamAnvitaiH // 2 // .. yo yahAMtaka yukti aura Agama pramANase anvita ho rahe tathA indriyoMkI eka, do, gyAraha, ina saMkhyAoMko mAnanevAle anya matoMke vyavaccheda karanekI icchA rakhanevAle zrI umAsvAmI mahArAjane pAMca sUtroM ke samudAya dvArA bhinna bhinna karake pAMca indriyoMko bakhAna diyA hai / arthAt-" paMceMdriyANi " Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 119 dvividhAni, nirvRtyupakaraNe dravyendriyam , labdhyupayogau bhAvendriyam , sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi" ina pAMca sUtroM karake niyata pAMca indriyoMkA vyAkhyAna kiyA gayA hai| idAnImiMdriyAnidriyaviSayapradarzane kartavye, ke tAvadidriyaviSayA ityAha / aba isa samaya indriyoM aura anindriyake dvArA jAnane yogya viSaya arthakA pradarzana karanA kartavya honepara ziSyakI " indriyoMke viSaya to bhalA kauna hai ? " aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| sparzarasagaMdhavarNazabdAstadarthAH // 20 // sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda ye unake indriyoM dvArA jJAtavya viSaya haiN| arthAt-sparzana indriyase pudgalakA sparza jAnA jAtA hai, rasanA indriyase pudgalakA rasa cakhA jAtA hai| brANa indriyase pudgalakA gaMdha sUMghA jAtA hai / cakSuHindriyase pudgalakA rUpa dekhA jAtA hai aura karNa indriya dvArA pudgalakI paryAya ho rahA zabda sunA jAtA hai| guNa, aura guNIkA abheda honese sparzana indriya dvArA sparzavAn pudgala bhI A jAtA hai, rasaneMdriya dvArA rasavAn pudgala bhI cakhA jAtA hai Adi / sparzAdInAM karmabhAvasAdhanatvaM dravyaparyAyavivakSopapatteH / tacchabdAdidriyaparAmarzaH teSAmastadarthAH sparzanAdInAM karmaviSayaH sparzAdaya ityrthH| tadarthA iti vRttyanupapattirasAmarthyAditi cet, na cAtra gamakatvAt nityasApekSeSu saMbaMdhizabdavat / ya eva hi vAkyeyaH saMpavIyate sa eva vRttAviti gamakatvaM nityasApekSeSu saMbaMdhizabdeSu kathitaM, yathA devadattasya gurukulaM, devadattasya guruputra devadattasya dAsabhAryeti / tathehApi tacchabdasya sparzanAdisApekSatvepi gamakatvAt vRttirveditavyA / dravya aura paryAyakI vivakSA bana jAnese sparza, rasa, Adika zabda to karma aura bhAva arthameM sAdha liye jAte haiM, arthAt-jaba pradhAna rUpase dravya vivakSita hotA hai, taba indriya karake viSaya ho rahA dravya hI pakaDA jAtA hai| isa pudgala dravyase nyAre koI sparza Adika nahIM haiN| indriya karake jo chUA jAya vaha sparza hai, cakhA jAya vaha raMsa hai, sUMghA jAya vaha gaMdha hai, dekhA jAya so varNa hai, jo bolA jAya vaha zabda hai, isa prakAra sparza Adika zabdoMkI karmasAdhana nirukti kara dI gayI hai| kintu jaba pradhAna rUpase paryAya vivAkSata hai, taba bheda bana rahA hai| udAsInapanese avasthita ho rahe bhAvakA kathana ho jAtA hai, taba chUnA hI sparza hai, cakhanA rasa hai, sUMghanA gaMdha hai, dekhanA mAtra varNa hai, uccAraNa yA sunanA zabda hai, isa DhaMgase sparza Adi zabdoMkI bhAvameM pratyayakara siddhi kara dI gayI hai / sUtrameM paDe huye pUrvakA parAmarSa karanevAle tat zadbase indriyoM kA parAmarza karalenA cAhiye / taba yoM artha huA ki una indriyoM ke viSayabhUta artha yahAM tadartha kahe jAte haiN| sparzana, rasanA, Adi indriyoM ke jJAtavya banane yogya viSaya ye sparza Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. tattvAryazlokavArtike Adika haiM / yo uddezya, vidheya, vAkyoMkA milAkara vAcyArtha ho jAtA hai / kisIkI yahAM zaMkA hai ki " samarthaH padAvadhiH " samartha avayavoMkI samAsavRtti ho sakatI hai / yahAM sAmarthya nahIM hai, isa kAraNa teSAM indriyANAM arthAH yoM tadarthAH yahAM SaSThItatpuruSasamAsa nahIM ho sakatA hai| pUrva sUtroMmeM indriyoMkA svataMtra ( prathamAMta ) nirdeza hai, tadarthAH aisA samAsa kara ve indriyAM gauNa nahIM kI jA sakatI haiN| ataH " teSAM arthAH " yoM vyastapadakI hI bane raheMge / isa DhaMgase zaMkA karanepara to AcArya kahate haiM ki yaha doSa hamAre Upara nahIM AtA hai| kyoMki gamakapana honese nitya hI eka dUsarekI apekSA rakhanevAle padomeM samAsa ho jAtA hai / jaise ki sambandhI zadboMmeM samAsa ho jAtA hai / dekho, jo hI artha vAkyameM bhale prakAra jAnA jA rahA hai vahI artha samAsavRtti karanepara bhI sthira rahatA hai / isa prakAra nitya apekSAsahita ho rahe saMbaMdhI zadboMmeM gamakapanA kaha diyA gayA hai| jaise ki devadattakA gurukula hai, isakA artha devadattake gurukA yaha kula hai, isa prakAra hai| devadattakA gurukula hai, yaha artha nahIM hai| devadattakA guruputra isakA artha devadattake gurukA yaha laDakA ho jAtA hai / " devadattasya dAsabhAyA " isakA artha devadattake dAsa kI yaha patnI hai / yahAM guru zabda nitya hI ziSyakI apekSA rakhatA hai| ataH devadatta ziSya hai usake gurukA kula artha karanA Avazyaka hai / anyathA yaha vAkya hI azuddha ho jaaygaa| dIkSaka AcArya ke adhIna ho rahA pAThaka, ziSya tathA anya karmacAriyoMkA samudAya kula kahA jAtA hai / samAsameM paDe huye guruke sAtha devadattakA abheda karanA bhI anucita hai / tathaiva dAsa zabda bhI svAmIkI apekSA rakhatA hai / ataH devadatta svarUpa svAmIke dAsakI strI yaha artha ho jAtA hai / " paTolapatraM pittaghnaM nADI tasya kaphApahA" yahAM paTolakI nADI ( naseM ) kapha doSako haratI haiN| yoM saMbaMdhI zabda anusAra vyavasthA kI jAtI hai| tisI prakAra yahAM bhI sparzana Adi indriyoMkI apekSA dhArate huye bhI tat zadvako gamakapanA hai / ataH sAmarthya ho jAnese " tadarthAH " yahAM SaSThItatpuruSavRtti huyI samajha lenI cAhiye / sparzAdInAmAnupUrpaNa nirdezaH indriykrmaabhisNbNdhaarthH| isa sUtrameM sparza, rasa, AdikoMkA AnupUrvIpane karake kathana karanA to indriyoMkA kramapUrvaka eka eka viSayake sAtha saMbaMdha karAneke liye hai / arthAt-pahile kahI gayI sparzana indriyase sparza jAnA jAtA hai, dUsarI rasanA IndriyaMse rasa jAnA jAtA hai, ityAdi sampUrNa indriyoMke grAhya viSayoMmeM lagA lenA cAhiye / taba to dvandva samAsa kiyA jAnepara " alpAcatara, abhyahita, svaMta Adi padoMke pUrvameM prayukta kiye jAnekA jhaMjhaTa nahIM lagatA hai / zabda saMbaMdhI nyAyase arthasaMbaMdhI nyAya pradhAna hai| kiM punaH sparzAdayo dravyAtmakA eva paryAyAtmakA eva ceti durAzaMkAM nirAkaroti / kyA sparza, rasa, Adika viSaya ye dravyasvarUpa hI haiM ? athavA kyA paryAyasvarUpa hI haiM ? aisI khoTI zaMkAkA nirAkaraNa zrI vidyAnanda vArtiko dvArA karate haiM / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH . 151 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm sparzAdayastadarthAH syurdravyaparyAyakAtmakAH / dravyaikAMte kriyApAyAtsarvathA kUrmaromavat // 1 // tathaiva paryayaikAMte bhedaikAMte'nayorapi / anekAMtAtmanA teSAM nirbAdhamupalabdhitaH // 2 // . una indriyoMke viSaya ho rahe sparza Adika artha to dravya Atmaka aura paryAyaAtmaka niyukta haiM ve sparza Adika na kevala dravyasvarUpa haiM aura kevala paryAyasvarUpa bhI ve nahIM haiN| yadi unako sarvathA dravya honekA ekAMta mAnA jAyagA to kUrmaroma ( kachaveke bAla ) ke samAna asat ho rahe nitya kUTastha dravyameM kriyA upajanA iSTa ho jAyagA / " nityatvaikAMtapakSepi vikriyA nopapadyate " ( zrIsamaMtabhadraH ) tisa hI prakAra sparzAdikoMko ekAMta rUpase yadi paryAya hI mAnA jAyagA to bhI dravyake vinA kacchaparomake samAna asat ho rahe paryAyIkA vivarta nahIM ho sakegA tathA ina dravya aura paryAya donoMko ekAMta rUpase bheda mAnanepara hI donoMkA asattva ho jAtA hai| agnike vinA akelI uSNatA nahIM ThaharatI huyI asat ho jAtI hai aura uSNatA paryAyake vinA skaMdhadravya agni bhI asat ho jAtA hai / ataH aneka dharmaAtmakapane karake una sparza AdikoMkI bAdhAoMse rahita upalabdhi hojAnese sparza Adika dravya paryAya ubhayAtmaka haiM / tato anekAtmana eva sparzAdayaH sparzanAdInAM viSayabhAvamanubhavaMti nAnyathA pratItyabhAvAt / tisa kAraNase siddha huA ki ekatva, pRthaktva, yA bheda, abheda, athavA dravyapana, paryAyapana, Adika aneka dhoke sAtha tadAtmaka ekarasa ho rahe sparza Adika jJeya hI sparzana Adi indriyoMke viSaya ho jAnekA anubhava karate haiM / anyathA yAnI dUsare prakArase eka hI dharma Atmaka ho rahe sparza Adika una sparzana Adi indriyoM ke viSaya nahIM haiN| kyoMki padArthoMko dravyasvarUpa hI yA paryAyasvarUpa hI isa prakAra eka hI dharma Atmaka siddha karanevAlI pratItiyoMkA abhAva hai / athAniMdriyasya ko viSaya ityAha / bahiraMga pAMca indriyoMkA viSaya kahA jA cukA hai| aba anindriya chaTe manakA viSaya kyA hai ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja samAdhAnakAraka agrima sUtrako kahate haiM / zrutamaniMdriyasya // 21 // cakSu Adi indriyoMke samAna niyata deza, viSaya, avasthAna, nahIM honese indriya bhinna ISat indriya ho rahe manakA jJeya viSaya to zrutajJAnagamya padArtha hai / arthAt matijJAnase padArthako jAnakara punaH Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 arthautarakA vizeSatayA avadhAraNa karanA yA vicAra karanA aMtaraMga indriya manake dvArA hotA hai / anyathA nahIM / ukta kArya pAMcoM bahiraMga indriyoMse sAdhya nahIM hai / zabdako sunakara usake vAcyArtha jJAna karanA, hitAhita vicArapUrvaka kriyA karanA, zikSA yA upadeza grahaNa karanA, tathA karttavya, akarttavya yA tattva, atattvakI mImAMsA karanA ye saba vicAraka mana indriyake kArya haiM / tatvArtha zlokavArtike UPT artha ityabhisaMbaMdhaH sAmarthyAt / nanu cAzcayamANamaniMdriyamatra tatkathaM tasya viSayo nirUpyate ityAha / " pUrvasUtrameM paDe huye " tadarthAH " zadvase akele arthakI anuvRtti kara lenA / pUrvApara sambandha rakhanevAle 'vAkyArthakI sAmarthya tat aura bahuvacanAMta " arthAH " kI anuvRtti nahIM kara kevala artha zabdakA hI anuvartana kiyA jAyagA / yahAM zaMkA hai ki anIMdriya mana to yahAM prakaraNa meM nahIM sunA jA rahA hai to phira yahAM kaise usa aprakRta manakA viSayanirUpaNa kiyA jAtA hai ? batAo, aisI AzaMkA honepara zrI vidyAnaMda AcArya uttarako kahate haiM, sAvadhAna hokara suniye / T sAmarthyAdgamyamAnasyAniMdriyasyeha sUtritaH / zrutamarthaH zrutajJAnagamyaM vastu taducyate // 1 // jaba ki indriyoMke viSaya pratipAdanakA prakaraNa hai pUrvApAra kathanakI sAmarthyase jAna liye jA rahe manakA viSaya zruta hai, yoM yahAM sUtra dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai| " matizrutAvadhimanaH paryayakevalAna jJAna" sUtra zrutakA artha zrutajJAna hai / kiMtu isa sUtrameM zrutajJAnadvArA jAnI jA rahI vastu vaha zruta kahI jA rahI hai / " , paMcaiveMdriyANIti vadatA manoniMdriyamaMtaHkaraNaM sAmarthyAdityuktaM bhavati tasya ca viSayaH zrutamitIha sUtrayato na sUtrakArasya virodhaH / zrutaM punaH zrutajJAnasamadhigamyaM vastUcyate viSaye viSayiNa upacArAt / " paMceMdriyANi " isa sUtra dvArA pAMca hI bahiraMga indriyoMko kaha rahe sUtrakAra karake ISat indriya ho rahA aMtaraMga karaNa mana to sAmarthyase hI prApta huA, yoM kaha diyA jAtA hai / ataH usa manakA viSaya zruta hai| isa prakAra yahAM svataMtra sUtra banAkara kaha rahe sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjako koI virodha prApta nahIM hotA hai / arthAt - pahile adhyAyameM " tadiMdriyAnidriyanimittam " manaHparyayajJAnaM, " na cakSuraniMdriyAbhyAm " ye kathana kiye haiM / dUsare adhyAyameM bhI abhI "samanaskASmanaskAH kahA hai| etAvatA aMtaraMga karaNa to mana indriya hai, aisA kaha diyA gayA prApta ho jAtA hai| bahiraMga indri - yA prakaraNa meM manako nahIM kahA to kyA huA ? | manake bhI donoM prakAra nirvRtti upakaraNa aura labdhi 19514 " Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 153 upayoga ye bheda abhISTa haiN| hAM, manakA viSaya abhItaka nahIM batAyA thA, prakaraNakI sAmarthyase bhI nahIM jAnA jA sakatA hai / usake liye viSaya nirUpaNa ke prakaraNameM anya indiyoM ke sAtha lage hAtha isa sUtra dvArA manakA viSaya kaNThokta kiyA hai| sUtrameM paDe huye zruta zabda kA artha phira zrutajJAna nahIM karanA / kiMtu zrutajJAnase bha prakAra jAna liyA gayA padArtha kahA gayA hai / viSayameM viSayIkA upacAra hai / jaise ki pratyakSa jJAnake viSaya ho rahe ghaTako pratyakSa kaha dete haiM, vaise yahAM bhI zrutajJAnase jAnane yogya viSayako diyA hai / viSayI ho rahe jJAnakA dharma zrutapanA viSayameM dhara diyA hai / 1 matijJAnaparicchedyaM vastu kathamanindriyasya viSaya iti cenna, tasyApi zrutajJAnaparicchedyatvAnatikramAt / avadhimanaHparyayakevalajJAnaparicchedyamapi zrutajJAnaparicchedyatvAdaniMdriyasya viSayaH syAditi cet, na kiMcidaniSTaM / tathA hi yahAM koI zaMkA karatA hai ki jaba zrutajJAnakA viSaya hI manase jAnA jAyagA to matijJAnase jAna liye gaye duHkha, icchA, pIDA, Adika padArtha bhalA manake viSaya kisa prakAra ho sakeMge ? batAo / graMthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki matijJAnase jAne huye usa padArthako bhI zrutajJAna dvArA jAnane yogyapanakA atikramaNa nahIM hotA hai / arthAt - jo matijJAnase jAnA gayA hai vaha zrutajJAnase avazya jAnA jA sakatA hai / hAM, zrutajJAnase jAna liyA gayA viSaya to bahubhAga matijJAna dvArA jAnane yogya nahIM hai / dekho zrutajJAna dvArA parokSarUpase viSaya kI gayIM aneka arthaparyAyoMko matijJAna nahIM chU pAtA hai / ataH zrutajJAnake viSayako mana jAnatA hai / itane kathana se hI matijJAnake viSayako bhI mana vicAra letA hai, yaha binA kahe arthApatti dvArA kaha diyA jAtA hai| Da baDhAnA vyartha hai / punaH koI kaTAkSa karatA hai ki yoM to avadhijJAna, mana:paryayajJAna, aura kevalajJAna karake jAnane yogya artha bhI zrutajJAna dvArA jAnane yogya honese manakA viSaya bana baitthegaa| kyoMki avadhi dvArA pratyakSa kiye huye padArtha meM bhI zrutajJAna karake vikalpanAyeM uThAI jAtI haiM / jaise matijJAna dvArA rUpa, rasa, AdikA ekadeza pratyakSa hokara unameM arthAntaroMko vicAranevAlA zrutajJAna pravartatA hai usI prakAra mana:paryaya aura kevalajJAna dvArA pUrNa vizada jAne jArahe padArtho meM bhI zrutajJAna pravartatA hai / ataH sabhI jJAnoMke viSaya isa mana indriyake artha ho jAyaMge / graMthakAra kahate haiM ki yoM kahane para to hamako kucha bhI aniSTa nahIM paDatA hai / isI bAta ko spaSTa kara vArtikadvArA kahe dete haiM / manomAtranimittatvAt zrutajJAnasya kArnataH / sparzanAdadriyajJeyastadartho hi niyamyate // 2 // padArthoMko sampUrNarUpase viSaya karanevAle zrutajJAnakA nimittakAraNa kevala mana hai / ukta do sUtroMmeM sparzana Adi indriyoMdvArA jAnane yogya sparza Adika hI una indriyoM ke artha haiN| aisA niyama 20 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tattvArthazlokavArtike A kiyA jA rahA hai / arthAt - sparzana Adi indriyoMke viSaya to niyata haiM / manakA viSaya koI niyata nahIM hai, sabhI jJAnoMdvArA jAnane yogya viSayoM ko zrutajJAnase jAnane ke avasarapara mana nimitta ho jAtA hai / "sudakevalaM ca NANaM doNNivi sarisANa hoMti bohAdo / sudaNANaM tu parokkhaM paJcakkhaM kevalaM gANaM" ( gommaTasAra ) yoM zrutajJAnako kevalajJAnakA laghubhrAtA mAnA jAta hai 1 atra sparzanAdIMdriyaparicchedyaH sparzAdireveti niyamyate na punaraniMdriyaparicchedyaH tasyAniyatatvAt / sAkalyena zrutajJAnamAtranimittAt paricchidyamAnasya vastunaH zrutazabdenAmidhAnAt / nanvevaM sarvamaniMdriyasyeti vaktavyaM spaSTatvAditi cenna, parokSatvajJApanArthatvAcchrutavacanasya / na hi `yathA kevalaM sarva sAkSAt paricchinatti tathAniMdriyaM tasyAvizadarUpatayArthaparicchedakatvAt / tataH sUktaM zrutamaniMdriyasyeti / yahAM indriyoM kA viSaya nirUpaNa karanevAle prakaraNameM sparzana Adi pAMca bahiraMga indriyoMse 'jAnane yogya sparza, rasa Adika hI haiM, yaha niyama kiyA jA rahA hai| kiMtu phira aniMdriya yAnI manase jAnane yogya zruta hI hai aisA niyama nahIM kiyA hai / kyoMki mana indriyase jAnane yogya vaha zruta hI niyata nahIM / sabhI jJAnoMke jJeyako zrutajJAnase jAnamepara mana nimittakAraNa bana jAtA hai / pahile sUtrameM avadhAraNa karanA isa sUtrameM nahIM / kyoMki pAMcoM jJAnadvArA sampUrNa rUpase jAnane yogya vastuoMko yahAM sUtrameM zruta zabda karake upalakSaNatayA kahA jAtA hai / rahasya yaha hai ki jagat ke sampUrNa padAthako jAnanemeM akelA zrutajJAna nimitta ho sakatA hai / punaH kisIkA kaTAkSa hai ki " zrutamaniMdriyasya / " aisA sUtra na kaha kara " sarvamaniMdriyasya " yoM spaSTapanese sUtra kahanA cAhiye, jisase ki vyAmoha nahIM hokara sampUrNa prANiyoMko " manake viSaya sampUrNa padArtha haiM " yaha spaSTa pratipatti ho jAya / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki parokSapanA samajhAneke liye sUtrameM zruta zabda kahA hai / jisa prakAra kevalajJAna sampUrNa padArthoMko pUrNa vizada rUpase pratyakSa jAna letA hai, usa prakAra mana vizadarUpase sabako nahIM jAna pAtA hai / vaha mana avizada rUpase sampUrNa artho kA paricchedaka hai, yaha bAta zruta kahanese hI vyaJjita ho sakatI hai / tisI kAraNase sUtrakArane yoM bahuta acchA kahA thA ki zrutajJAna dvArA jJeya padArtha sabhI manakA viSaya hai / 1 kimarthamindriyamanasAM viSayaprarUpaNamatra kRtamityAha / yahAM tattvArtha sUtrameM pAMca indriya aura chaThe manake viSayoMkA nirUpaNa kisa liye kiyA gayA hai ? aisI 'jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI vArtika dvArA samAdhAna kahate haiM / iti sUtradvayenAkSamanorthAnAM prarUpaNaM / kRtaM tajjanmavijJAna nirAlaMbanatA chide // 3 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 155 isa prakAra " sparzarasagaMdhavarNazadvAstadarthAH, zrutamaniMdriyasya " ina donoM sUtroM karake indriya aura manake viSaya ho rahe arthokA nirUpaNa kiyA gayA hai, jo ki usa arthase vijJAnakA janma svIkAra karanevAle bauddhamatakA khaNDana karaneke liye hai aura jJAnake nirAlambanapanakA nirAkaraNa karane ke liye hai| bhAvArtha-bauddha paNDita viSayajanya jJAnako pramANa mAnate haiM / ghaTakA jJAna ghaTase janya hai / paTakA jJAna paTase janya hai| kintu unakA yaha mantavya nirdoSa nahIM hai| indriya aura adRSTase vyabhicAra ho jAtA hai| dekho, indriyoMse yA kauke kSayopazamase jJAna janya hai, kintu inako viSaya nahIM karatA hai| sparzakA jJAna sparzana indriyase janya hai, phira bhI vaha atIMdriya ho rahI sparzana indriyako nahIM jAnatA huA sparzako hI jAna rahA hai| ataH indriyoMke viSayakA nirUpaNa karanese jJAnakI arthajanyatAkA nirAkaraNa ho jAtA hai / tathA jJAnAdvaitavAdI bauddha sampUrNa jJAnoMko nirAlambana svIkAra karate haiM / ghaTajJAnakA viSaya koI bahirbhUta kambugrIvA vAlA jaDa padArtha nahIM hai, sabhI jJAna nirviSaya haiN| yoM ina bauddhoMkA pratyAkhyAna karaneke liye indriyajanya jJAnoMkA svataMtra viSaya nirUpaNa kiyA gayA hai / bhrAnta jJAnoMko choDakara sabhI samyagjJAna saviSaya haiM / yadi viSayako jJAnakA kAraNa mAnA jAyagA to bhUta, bhaviSya, padAthIko sarvajJa nahIM jAna sakeMge / kevala avyavahita pUrvasamayavartI padArthokA hI jJAna upaja skegaa| evaM jJAnoMke viSaya nahIM mAnanepara sampUrNa jIvoMke anubhava siddha ho rahe laukika, pAralaukika, kartavya alIka ho jaayeNge| keSAM punaH pANinAM kimiMdriyamityAha / koI jijJAsu prazna karatA hai ki kauna kaunase prANiyoMke kauna indriya hai ! aisI AkAMkSA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra dvArA uttara vacana kahate haiM / vanaspatyaMtAnAmekam // 22 // anta zabdake avayava, dharma, avasAna, samIpa, pichalA, kaI artha haiN| unameMse yahAM avasAna artha abhISTa hai / eka zadbake bhI asahAya, bhinna, kevala; anya, saMkhyA, vizeSa, pradhAna, prathama, kazcit , ye aneka artha haiM / kintu yahAM prakaraNa anusAra eka zadbakA prathama artha liyA gayA hai / pRthivIko Adi lekara vanaspatiparyaMta jIvoMke pahilI sparzana indriya hai / vanaspatiraMtovasAnaM yeSAM te vanaspatyaMtAH sAmarthyAtpRthivyAdaya iti gamyaMte teSAmekaM prathamamiMdriyaM sparzanamiti pratipattavyam / jina jIvoM ke vanaspati anta arthAt-avasAnameM hai ve jIva " vanaspati anta" kahe jAte hai| anta zabda AdikI apekSA rakhatA hai| ataH sAmarthyase pRthvIko Adi lekara vanaspati paryanta jIva yoM jAna liye jAte haiM / una pAMca kAyake jIvoMke eka pahilI sparzana indriya hai, yaha samajha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike lenA cAhiye / pRthivIkAyika, jalakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, ina pAMcoM sthAvara jIvoMke eka tvacA indriya hI hai| kuta ityAha / kisIkA prazna hai ki vanaspati paryanta jIvoMke eka sparzana indriya hai| yaha siddhAnta kisa pramANase nirNIta kara liyA jAya ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya agrimavArttika dvArA yuktiko kahate haiN| vanaspatyaMtajIvAnAmekaM sparzanamiMdriyaM / tajajJAnanimittAyAH pravRtterupalaMbhanAt // 1 // vanaspatiparyanta jIvoMke ( pakSa ) eka sparzana indriya hai ( sAdhya ) usa sparzana indriyase utpanna huye jJAnako nimitta pAkara ho rahI pravRttikA upalambha honese ( hetu ) / bhAvArtha-vRkSoMmeM sparzana indriyajanya jJAnase huyI pravRttiyAM dekhI jAtI haiM / kelA vRkSa, kelI vRkSake rajakA saMparka pAkara phalatA hai| yadyapi sampUrNa vRkSa napuMsaka liMga haiM / phira bhI kavi joMke alaMkAra yA koSakArakI liMgavyavasthA anusAra kitane hI manuSyoMne unameM strIpana yA puruSapanakI jhUThI kalpanA gaDha lI hai| vanaspatikAyakI dasa lAkha jAtiyAM haiM, aTThAIsa lAkha karoDa kula haiM, yaha jAti kulavyavasthA usa kalpanAkI bhitti hai / yogya prakaraNa milanepara kelA, amarUda, Ama, AdikI utpatti ho jAtI hai| yadi isako kAraka pakSa mAnA jAya to jJApakapakSake bhI udAharaNa milate haiN| kaI vRkSa AhAra karane yogya jaDa yA cetana padArthoko pakaDa lete haiM / jala yA gIlI miTThIkI ora jaroM ( apanI jaDoM) ko phailAte haiM / yogya khAtako grahaNa kara apane adhIna kara lete haiM / maTTIkI khAna, kaGkaDa, pattharake koyalekI khAna, parvata ina pRthivI kAyake jIvoMmeM bhI sparzana indriyajanya jJAna dvArA pravRtti hotI huI dekhI jAtI hai / jala viMdu dUsarI jalavindukI ora jhuka jAtI hai| agnijvAlA bhI sajAtIya dUsarI agni jvAlAmeM milaneko utsuka rahatI haiM / nikaTavartI vRkSa. yA lakaDIko sahArA pAne ke liye vele unakI ora jhukapaDatI haiM / ityAdi yuktiyoMse sthAvara jIvoMmeM eka sparzana indriya siddha ho jAtI hai / yathAsmadAdInAM sparzanajajJAnanimittAhitAhitasya saMgrahaNaparityAgalakSaNA pravRttirupalabhyate tathA vanaspatInAmapi sopalabhyamAnA sparzanajajJAnapUrvakatvaM ca sAdhayati tajaM ca jJAnaM sparzanamiMdriyamiti nirvAcaM / tadvatpRthivyAdinIvAnAbhekamiMdriyaM saMbhAvyate bAdhakAbhAvAt / jisa prakAra hama logoMke sparzana indriyajanya jJAnako nimitta pAkara hotI huI hitakara padArtha kA saMgraha karanA aura ahitapadArthakA parityAga karanA svarUpa pravRtti dekhI jA rahI hai, tisI prakAra anvaya dRSTAnta anusAra vanaspati jIvoMke bhI vaha pravRtti dekhI jA rahI santI sparzana indriyajanya jJAna Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH pUrvakapanako sAdha detI hai aura vaha sparzana indriyajanya jJAna to sparzana indriyako sAdha detA hai / isa kAraNa bAdhArahita hokara una vanaspati jIvoMke eka sparzana indriya sadha jAtI hai| usa vanaspatike samAna pRthivI, jala, Adi jIvAke bhI eka sparzana indriyakI satya saMbhAvanA kI jAtI hai| koI bAdhaka pramANa nahIM hai| keSAM yAdIMdriyamityAha / aba mahArAja, yaha batAo ki kina kina jIvoMke phira do, tIna, Adi indriyAM haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 23 // ___laTa Adika, cIMTI Adika, bhoMrA Adika, manuSya Adika, ina jIvoMke sparzanako mUla mAnakara rasanAse prArambha kara eka eka baDha rahI indriyAM haiM / kRmi AdikoMke rasanAse baDha rahI sparzana haiM, cIMTI AdikoMke ghANase baDha cukI sparzana aura rasanA haiM / ityAdi lagA lenaa| ekaikamiti vIpsAnirdezAvRddhAnIti bahutvanirdezAcca vAkyAMtaropaplavaM kathamityAha / sUtrameM eka eka isa prakAra kaI bAra AvRtta hokara kahA jA cukanevAlA vIpsA nirdeza kiyA hai aura vRddhAni isa prakAra bahutva saMkhyAko kahanevAlA bahuvacana nirdeza kiyA hai / ataH anya vAkyoMkA upaplava ( pravAharacanA ) kara liyA jAtA hai / ve vAkya kisa prakAra baDhA liye; jAte haiN| aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnanda AcArya agrima vArtikoMko kahate haiM / tathA kRmiprakArANAM rasanenAdhikaM mataM / vRddhe pipIlikAdInAM te ghrANena nirUpyate // 1 // cakSuSA tAni vRddhAni bhramarAdizarIriNAM / zrotreNa tu manuSyAdijIvAnAM tAni nizcayAt // 2 // tattaddhetukavijJAnamUlAnAmupalabdhitaH / viSayeSu pravRttInAM svasminniva vipazcitAm // 3 // tisa prakAra dUsare dUsare vAkyoMkA upaplavaHkaranepara yoM artha ho jAtA hai ki laTa, geMDuA, jauMka, sIpa, Adi prakAravAle jIvoMke vaha sparzana indriya to dUsarI rasanA indriyase adhika ho rahI mAnI hai / arthAt-laTa Adika kSudra kIToMke sparzana aura rasanA do indriyAM haiM / ye sparzanase zIta Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tattvAryazlokavArtike uSNa, Adiko jAnate haiM, jIbhase cAvala, gehUM, rakta, maTTI, AdikA svAda lete haiM / aura cIMTI, khaTamala, jUAM, dImaka, Adi jIvoMke ve sparzana, rasanA, do indriyAM bar3ha cukI tIsarI nAsikA indri yase adhika haiM / aisA mantavya kahA jAtA hai| bhorA, makkhI, makaDI, macchara, pataMgA Adi zarIradhArI tathA jIvoMke ve sparzana, rasanA, ghrANa, indriyAM cauthI cakSu indriyase baDha rahIM mAnI gayI haiM / evaM manuSya, ghoDe, baila, deva, Adi jIvoMke to ve sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu indriyAM, pAMcavIM zrotra indriyase bar3ha rahIM vidyamAna haiM / aisA pratyakSa pramANa aura yuktiyoMse nizcaya ho rahA hai / dekhiye, una una jIvoMke niyata ho rahIM do, tIna, cAra, yA pAMca indriyoM ko kAraNa mAnakara huye vijJAnake mUlapara honevAlI viSayoMmeM pravRttiyAM dekhI jA rahIM haiM / vidvAnoM ke yahAM apanemeM kisI bhI niyata indriyajanya jJAnakI bhittipara huyI pravRttikI upalabdhi ho jAnese jaise usa indriyakA sadbhAva mAna liyA jAtA hai| hama dekhakara pustakako uThA rahe haiM, ataH hamAre cakSu indriya avazya hai, zabdoMkA zravaNakara pravRtti horahI dIkhatI hai, ataH zrotra indriyakA sadbhAva hai, usI prakAra kRmi Adika, pipIlikA Adika, bhramara Adika, manuSya Adika jIvoMke atIndriya indriyAM jAna lI jAtI haiM, upakaraNa indriyoMkA bahuta aMzoMmeM pratyakSa bhI ho rahA hai| ke punaH saMsAriNaH samanaskAH ke vA'manaskA ityAha / pUjya gurujI mahArAja, aba yaha batAo ki kaunase saMsArI jIva phira manakarake sahita haiM ? aura kaunase saMsArI jIva manase rahita haiM / isa prakAra vinIta ziSyakI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja sUtra dvArA uttara kahate haiN| saMjJinaH samanaskAH // 24 // . hitaprApti, ahita parihAra, tathA guNa athavA doSako vicAra karanA svarUpa saMjJA jinake pAyI jAtI hai ve jIva manasahita haiN| sAmarthyAdasaMjJino amanaskA iti mRtritaM, tenAmanaskA eva sarve saMsAriNaH sarve samanaskA eveti nirastaM bhavati / kutaH punaH saMjJinAM samanaskatvaM siddhamityupadarzayati / ____ saMjJAvAn jIvoMko vidhimukhase samanaska kaha diyA gayA hai| ataH parizeSa nyAyakI sAmarthyase asaMjJI jIva amanaska haiM, yaha bhI sUtradvArA kahA jA cukA hai| tisa kathana karake sampUrNa saMsArI jIva manarahitaHhI haiM athavA sabhI saMsArI jIva manasahita hI haiM, isa prakAra ekAntamantavya khaNDita ho jAtA hai / koI koI dArzanika to kisI bhI AtmAke manaindriya ko nahIM mAnate haiM aura vaizeSika to pratyeka AtmAko manasahita svIkAra karate haiM / jitanI hI AtmAyeM haiM utane hI unake eka eka niyata ho rahe anante mana haiM / ye donoM hI ekAMta yuktiyoN| bAdhita haiM / jaise ki sarvako nirdhana yA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH dhanikapana mAnanekA ekAMta pakaDanA garhita hai / kisIkA prazna hai ki phira yaha batAo ki saMjJAvAle jIvoMkA manasahitapanA bhalA kisa pramANase siddha hai ? aisI AkAMkSA honepara zrI vidyAnaMda svAmI vArtikoM dvArA yuktiyoMko dikhalAte haiM / saMjJinAM samanaskatvaM saMjJAyAH pratipattitaH / sA hi zikSAkriyAlApagrahaNaM munibhirmatA // 1 // nAnAdibhavasaMbhUtaviSayAnubhavodbhavA / sAmAnyadhAraNAhArasaMjJAdInAmadhIrapi // 2 // saMjJI jIvoMke ( pakSa ) manasahitapanA hai ( sAdhya ) vicAraAtmaka buddhikI pratipatti honese ( hetu ) aura vaha saMjJA to nizcayase muniyoM karake zikSA kriyA karanA, AlApa karanA, grahaNa karanA, mAnI gayI hai / arthAt --baMdara, ghoDA, mainA, totA, sarpa, Adika prANI sikhAye anusAra kriyA karate haiM, kalpita nAma rakha lenepara tadanusAra Ate jAte haiM, satarka rahate haiM, maMgAnepara padArthIko le Ate haiM / ataH saMjJAkI pratipatti honese bahutase pazu, pakSI, tathA manuSya, strI, deva, devI, ye saba manasahita jIva haiM / kiMtu anAdikAlakI janmaparamparAse huye viSayoMke anubhavase utpanna huyI sAmAnya dhAraNA, sAmAnya avAya, Adika aura AhAra saMjJA, bhaya saMjJA Adika to yahAM prakaraNameM saMjJA nahIM mAnI gayIM haiM / nAma matijJAna bhI yahAM saMjJA nahIM hai / arthAt-" anAdyavidyAdoSotthacatuHsaMjJAjvarAturAH " AhAra Adika cAra saMjJAyeM, to sampUrNa jIvoMke anAdi kAlase laga rahI haiM tathA madhumakSikA, bhorI, cIMTiyAM, dImaka, makaDI, Adika kITa pataMga bhI sAmAnyadhAraNArUpa saMjJAke anusAra gRha banAnA, bacce banAnA, baccoMkA moha karanA, khAdya ekatrita karanA, Thaharane yogya rakSAkA sthAna banAnA Adi vismaya janaka kAryoko kara rahe haiM / madhu makkhI, tatai yA barai, gharaghulI, to yahAM vahAM jAkara apane khAdya padArthoMko aura ghara banAneke liye maTTI yA kAThako lAkara punaH apane niyata usI sthAnapara lauTa Ate haiM / ye kArya to manake vinA anAdi kAlIna viSayAnubhavakI tRSNAse banA liye jAte haiM / kisIkA nAma rakha lenA yA sAmAnyarUpase jJAna karanA bhI saMjJA siddha hai| kintu yahAM ina saMjJAoMkA grahaNa karane para to sabhI saMsArI jIva samanaska ho jAyeMge / koI asaMjJI honeke liye nahIM bacegA / ataH ina saMjJAoMkA grahaNa nahIM karanA / kintu " sikkhAkiriyuvadesAlAvaggAhI maNovalaMbeNa jo jIvo so saNNI, tavivarIo asaNNI du"| zikSA, kriyA, upadeza, AlApa, ko manake avalambase grahaNa karanevAle baila, hAthI, totA, Adi jIva saMjJI haiM / ThIka hitakA grahaNa aura AhitakA tyAga jisase ho sake vaha zikSA hai, icchA anusAra hAtha, pAMva, Adiko calAnA kiyA hai, vacana, koDA, Adi dvArA upadeza dekara kartavya pAlana karanA upadeza hai, zloka AdikA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tattvAryazlokavArtike pATha AlApa hai tathA jo kArya akAryako vicAratA hai tattva, atattva, kI zikSA letA hai, nAma lekara bulAyA gayA calA AtA hai, vaha samanaska hai / zeSa saMsArI jIva amanaska hai| na hyamanaskAnAM zikSAkriyAlApagrahaNalakSaNA saMjJA saMbhavati yatastadupalabdheH keSAMcitsamanaskatvaM na sidhdyet / na cAmanaskAnAM smaraNasAmAnyAbhAvo'nAdibhavasaMbhUtaviSayAnubhavobhAvAyAH sAmAnyadhAraNAyAstaddhetoH sadbhAvAt AhArasaMjJAdisiddheH pravRttivizeSopalabdheH / na ca saiva saMjJA munibhiriSTA smRtivizeSanimittAyAstasyAH prakAzanAt / ___ manarahita ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya, jIvoMke vaha zikSA, kriyA, AlApoMko grahaNa karanA svarUpa saMjJA nahIM sambhavatI hai| jisase ki usa saMjJAkI upalabdhi rUpa hetuse kinhIM dUsare vicAraka jIvoMke manasahitapanA siddha nahIM hotA, arthAt-ghoDA, manuSya, Adi jIvoMmeM hetuke vartajAnese samanaskapanA siddha hojAtA hai| yahAM koI AkSepa kare ki dvIndriya, trIndriya, Adi jIvoMke bhI AhAra, jala, nivAsasthAna, AdimeM pravRtti dekhI jAtI hai, ataH unake AhAra saMjJA Adika aura unakA kAraNa dhAraNA yA smRti, mAnanI pddegii| smRti to manavAle jIvake hote haiN| ataH dvIndriya Adike bhI manakI sambhAvanA hai| AcArya mahArAja kahate haiM ki manarahita jIvoMke sAmAnya rUpase huye smaraNakA abhAva nahIM hai| anAdi saMsAra paramparAmeM prApta haye viSayoMke anabhavase utpanna huyI sAmAnyadhAraNA rUpa usake hetukA sadbhAva amanaska jIvoMke bhI pAyA jAtA hai| usase AhAra saMjJA, bhayasaMjJA, AdikI siddhi ho jAnese amanaskoMkI vizeSa pravRttiyAM ho rahIM dIkha rahIM haiN| kintu vaha AhArasaMjJA yA sAmAnya dhAraNA hI to yahAM munivara umAsvAmI mahArAja karake saMjJA abhISTa nahIM kI gayI hai / vizeSa rUpase smRtikA nimitta ho rahI usa dhAraNAkA yahAM prakAza kiyA hai / bhAvArtha-sAmAnya dhAraNApUrvaka huyI sAmAnya smRti to manarahita jIvoMke bhI ho jAtI hai / kintu vizeSa dhAraNA hatuka smaraNa to manasahita jIvoMke hI hotA hai / sAmAnya IhA pUrvaka avAya aura sAmAnya avAya pUrvaka dhAraNA tathA sAmAnya dhAraNA pUrvaka huye smaraNa jJAnoMse manarahita jIva bhI AhAra Adi viSayoMkI prAptike liye pravRtti kara rahe dekhe jAte haiN| jJAnakI sAmarthya bhI kucha kama nahIM hai| koI bhI jJAna apane apane abhISTa ho rahe hitakI prApti aura ahitakA parihAra kara detA hai / isa sAmAnya kriyAmeM manakI koI AvazyakatA nahIM hai| - etena yaduktaM kazcidamanaskAnAM smaraNAbhAvepyabhilASasiddhestadaharjAtadArakasya stanyAbhimukhaM mukhamarjayatobhilASaH smaraNapUrvako'bhilASatvAt asmadAyabhilASavadityatra hetoranaikAMtikatvAt paralokAsiddhiH / tathA ca " na smRterabhilAposti vinA sApi na darzanAt / taddhi janmAMtarAccAharjAtamAtrepi lakSyate " ityakalaMkavacanamavicAracaturamAyAtaM iti / tadapi pratyAkhyAtaM, smaraNasAmAnyamaMtareNa kvacidapyabhilASAsaMbhavAt tddhetornaikaaNtiktvaanupptteH| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 161 - isa ukta kathanakarake jo kinhIMne do tIna paMktiyoMdvArA yoM kahA thA vaha bhI nirAkRta kara diyA gayA hai ki dekho manarahita jIvoMke smaraNake vinA bhI AhAra AdikI abhilASAyeM siddha ho rahI haiM / ataH dUdhayukta stanake abhimukha apane mukhako udyogI kara rahe, usI dinake utpanna huye bAlakakI abhilASA ( pakSa ) smaraNapUrvaka hai ( sAdhya ) abhilASA honese ( hetu ) asmadAdikoMkI abhilASAke samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra yahAM anumAnameM kahe gaye hetukA vyabhicAra doSa ho jAnese paralokakI siddhi nahIM huyI aura taisA honepara smRti honese hI abhilASAkA sadbhAva nahIM banA / ataH akalaMkadevane jo anuSTubha chandadvArA kahA thA ki smRtike vinA jIvoMke abhilASA nahIM upajatI hai, aura vaha smRti bhI anubhavasvarUpadarzanake vinA nahIM hotI hai| aura vaha darzana to usI dinake utpanna huye baccemeM bhI pUrva janmAMtaroMse huA lakSita kiyA jAtA hai / isa prakAra zrIakalaMkadevakA vacana vicArapUrvaka cAturyako liye huye nahIM hai yaha prApta huaa| bhAvArtha-makkhI, barra, Adi manarahita jIvoMke smaraNake binA bhI abhilASA ho jAtI hai / isI prakAra usI dinake huye manasahita baccemeM mAtAke stanakI-ora mukha karate huye utAvalepanake sAtha abhilASA karanA bhI janmAntarake anubhUta viSayoMkI smRtike vinA hI ho jAyagA / aisI dazAmeM AtmA vicArA anAdi ananta siddha nahIM ho sakatA hai| zrIakalaMkadevane svakIya granthameM jo paralokI, anAdyananta, jIvako siddha karane ke liye yukti dI hai, vicAra karanepara usameM cAturya nahIM dIkhatA hai| kazcitse lekara " AyAtam " taka cArvAka kaha cuke haiM / aba granthakAra kahate haiM ki vaha cArvAkakA kahanA bhI hamane khaNDita kara diyA hai / kyoMki smaraNasAmAnyake vinA asaMjJI yA saMjJI kisI bhI jIvameM abhilASA honekA asambhava hai / ataH usa abhilASatva hetukA anekAntikapanA nahIM bana pAtA hai / hamArA smaraNa pUrvakapanA siddha karaneko diyA gayA abhilASatva hetu nirdoSa hai / amanaska jIvoMke sAmAnyasmaraNapUrvaka abhilASAyeM hokara vizeSa pravRttiyAM ho jAtI haiM / hAM, manaHsahita saMjJI jIvoMke vizeSa smaraNapUrvaka vilakSaNa abhilASAoMse manaH dvArA hI zikSA, kriyA, alApa, grahaNa, karanArUpa saMjJA sambhavatI hai| saMjJI, asaMjJI, donoM prakArake jIvoMke paralokakI siddhi anivArya hai| pUrvajanmoMkI vAsanA anusAra hI asaMjJioMke camatkAraka kArya dekhe jAte haiM / kAryakAraNabhAva to tarkake agocara hai| . na cAmanaskeSu smaraNasAmAnyasadbhAvAtsmaraNavizeSasya siddhiH tasya tenAvinAbhAvAbhAvAt / na hi yasyAnubhUtasmaraNasAmAnyamasti tasya smaraNavizeSo niyamAdupalabhyate vizeSasamayAbhAvaprasaMgAt / vizeSamAtrAkniAbhAvepi vA na zikSAkriyAlApagrahaNanimittasmaraNavizeSAvinAbhAvaH sidhyet prANimAtrasya tasmasaMgAt / tato nAmamativadAhArAdisaMjJA tahetuzca smRtisAmAnyaM dhAraNAsAmAnyaM ca tannimittamavAyasAmAnyamIhAsAmAnyamavagrahasAmAnyaM ca sarvaprANisAdhAraNamanAdibhavAbhyAsasaMbhUtamabhyupagaMtavyaM, na punaH kSayopazamanimittam bhAvamanaH tasya pratiniyatamANiviSayatayAnubhUyamAnatvAt / anyathA sarvatra bhAvamanaso vyvsthaapyitumshkteH| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike onarwas ameriAAKAAMKAKAL koI kaha rahA hai ki manarahita jIvoMmeM sAmAnyarUpase smaraNakA sadbhAva Apa jainoMne svIkAra kiyA hI hai / usa sAmAnya smaraNase vizeSa smaraNakI bhI manarahita jIvoMmeM siddhi ho jaaygii| AcArya kahate haiM ki yaha tuma nahIM kaha sakate ho, kyoMki usa sAmAnyasmaraNakA usa vizeSasmaraNake sAtha avinAbhAva nahIM hai / dekho, jisa manuSyake anubhava kiye huye padArthakA sAmAnyarUpase smaraNa hai, usa manuSyake usa anubhUta padArthakA smaraNavizeSa bhI hoya, aisA niyamase nahIM dekhA gayA hai| anyathA vizeSarUpase saMketa grahaNa karanA punaH punaH paryAlocana, punaH vizeSarUpase dhAraNa karanA, inake abhAvakA prasaMga ho jAyagA / sthUlabuddhivAle vidyArthiyoMko bhI sAmAnyarUpase granthakA smaraNa banA rahatA hai| kintu una una prakaraNoMkA vizeSatayA smaraNa nahIM honese ve parIkSAmeM uttIrNa nahIM pAte haiN| tabhI to unako utkaTa abhyAsa, dRDha parAmarza, karanekI AvazyakatA samajhI jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki smaraNasAmAnyakA kaise na kaise hI kevala vizeSasmaraNake sAtha avinAbhAva mAna bhI liyA jAya to bhI smaraNasAmAnyakA zikSA, kriyA, AlApake grahaNake nimitta ho rahe smaraNa vizeSase avinAbhAva to kathamapi siddha nahIM hogaa| anyathA sabhI kITa, pataMga, vanaspati, yAvat prANiyoMke una zikSA kriyA Adike grahaNa karane meM nimitta ho rahe smaraNavizeSakA prasaMga ho jaaygaa| kintu kITa AdikoMke zikSA, kriyA, yA smaraNavizeSakA mAnanA kisI bhI vAdIko abhISTa nahIM hai| pratyakSabAdhita yA anumAnabAdhita pole siddhAntako bhalA kauna vicAracatura puruSa svIkAra kara legaa| tisa kAraNa siddha hotA hai ki kisIkA devadatta, jinadatta Adi saMjJApUrvaka nAmanirdeza karalene athavA saMjJAnarUpa jJAnasAmAnyako yadi saMjJA mAnA jAyagA to sabhI prANiyoMmeM samanaskapanA prApta ho jaaygaa| isa vizeSaNase kisI vizeSa jIvakI vyAvRtti nahIM ho sakegI / kelA, Ama, zISama, patthara, maTThI, jvAlA, jala, vyaMjanapavana, geMDuA, cIMTI, makkhI, ityAdi sabhI jIvoMkA rUDhi saMjJAoMdvArA svakIya nAma kathana kiyA jAtA hai / vRkSa, cIMTI, Adi jIvoMke jJAna bhI yathAyogya pAyA jAtA hai / AhAra Adi saMjJAyeM to sabhI saMjJI, asaMjJI, jIvoMke vidyamAna haiN| katipaya nirgranthoMke yadi nahIM huyIM to isase koI bojha nahIM ghaTa sakatA hai| una AhAra, bhaya, Adi saMjJAoMke hetu ho rahe smaraNa sAmAnya bhI saba jIvoMke pAye jAte haiM / dhAraNAjJAnake vinA smRti nahIM ho pAtI hai| ataH sAmAnyadhAraNA bhI smaraNakA kAraNa saba jIvoMke iSTa kiyA jAtA hai / usa saMskArasvarUpa dhAraNA jJAnakA nimitta avAyajJAna sAmAnya aura usakA bhI kAraNa IhA sAmAnya tathA IhAkA bhI kAraNa avagrahasAmAnya ye sampUrNa prANiyoMmeM sAdhAraNa rUpase vidyamAna haiM / anAdi kAla kI janmaparamparAmeM huye abhyAsase upaja rahe ve avagraha Adi sAmAnya svIkAra kara lene cAhiye / bhAvArtha nAmanirdeza aura sAmAnya matijJAnake samAna AhAra bhaya, Adi saMjJA aura unakI kAraNaparamparAmeM paDe huye smaraNa, dhAraNA, IhA avAya, avagraha ye sabhI saMjJI, asaMjJI, jIvoMmeM sAdhAraNa ho rahe mAnane caahiye| kintu phira vizeSakSayopazamako nimitta pAkara huA bhAvamana to sabhI jIvoMkA sAdhAraNa svabhAva nahIM hai| vaha bhAvamana to pratyeka pratyeka Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 163 Amnama niyata ho rahe vicArazAlI manaHsahita prANiyoMmeM varta rahA hI anubhavA jAtA hai| anyathA yAnI vizeSa kSayopazamapUrvaka honevAle smaraNavizeSa, dhAraNAvizeSa, avAyavizeSa, Adike vinA hI vicArane vAle bhAvamanakI siddhi kara loge to sabhI saMjJI prANiyoMmeM yA sabhI dArzanikoMke yahAM bhAvamanakI vyavasthA nahIM ho sakatI hai / ataH vizeSakSayopazamase huye bhAvamanaHsvarUpa rUpa, zikSA, kriyA, AlApa upadezagrahaNarUpa saMjJAko dhAranevAle jIva samanaska haiM zeSa prANI amanaska haiN| yaha siddhAnta vyavasthita ho jAtA hai| bhAvamano'nyathAnupapattyA dravyamanopi sidhdyatItyAha / bhAvamanakI anyathA yAnI dravyamanako svIkAra kiye vinA asiddhi hai| isa kAraNa dravyamana bhI una manaHsahita jIvoMke siddha ho jAtA hai, isI bAtako zrI vidyAnandasvAmI vArtikadvArA kaha rahe haiN| kSayopazamabhedena yukto jIvonumanyate / sadbhirbhAvamanastAvat kaizcitsaMjJAvizeSataH // 3 // tatsadvyamano yuktamAtmanaH krnntvtH| . svArthopalaMbhane bhAvasparzanAdivadatra naH // 4 // vizeSa ho rahe kSayopaza karake yukta ho rahA jIva kinhIM sajjana puruSoM karake zikSA, kriyA, AlApa, grahaNarUpa saMjJA vizeSa hetuse anumAna dvArA bhAvamana to jAna liyA hI jAtA hai| vaha vidyamAna ho rahA bhAvamana ( pakSa ) dravya manase yukta hai ( sAdhya ) sva aura arthakI upalabdhi karanemeM AtmAkA kAraNa honese ( hetu ) bhAvasparzana indriya Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) / hama syAdvAdiyoMke yahAM isa prakaraNameM donoM prakArake mana abhISTa haiM, jo ki saMjJI jIvoke pAye jAte haiN| arthAtekeMdriya jIvoMke labdhi, upayoga, svarUpa bhAvasparzana indriya hai / tathA Atmapradeza aura paudgalika piMDasvarUpa dravya sparzana indriya bhI hai / usI prakAra manavAle jIvoMke ghanAMgulakA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa Atmapradeza ( abhyantaranivRtti ) aura manovargaNAse banAyA gayA choTA paudgalika piNDa svarUpa dravyamana ( bAhyanirvRti ) tathA mAnasa matijJAnAvaraNa evaM vizeSa zrutajJAnAvaraNa karmake kSayopazamase huI vizuddhi ( labdhi ) aura anubhava yA vicArarUpa upayoga bhAvamana ye vidyamAna haiN| ___ na hi saMjJAvizeSAhate kSayopazamavizeSeNa yukto jIva eva bhAvamanaH kaizcidanumAtuM shkyte| prajJAmedhAdeH kAryavizeSAnumitAcchakyata eveti cena, tasyApi saMjJAvizeSarUpatvAt / UhApohAtmikA hi prajJA zikSAdikriyAgrahaNalakSaNaiva, medhA punaH pAThagrahaNalakSaNAlApagraharUpaiveti / tato bhAvamanaH svArthopalabdheH siddhaM dravyamano vAkarSayati / tathAhi-bhAvamanaH svArthopalabdhau dravyakaraNApekSa bhAvakaraNatvAt sparzanAdibhAvakaraNavat / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArtika ___" kSayopazama vizeSa karake yukta ho rahA jIva hI bhAvamana hai " yaha kinhIM vidvAnoM karake saMjJA vizeSake vinA anumAna karaneke liye zakya nahIM hai / bhAvArtha-karmokA vizeSakSayopazama atIMdriya hai / zikSA, kriyA, Adi saMjJA vizeSoMse hI kSayopazama aura taviziSTa jIvakA anumAna kiyA jA sakatA hai / yadi koI yoM kahe ki kSayopazamase janya kAryavizeSoM dvArA anumAna kiye jA cuke prajJA, medhA, pratibhA, manISA, Adi hetuoMse bhAvamanakA anumAna kiyA jA sakatA hai / saMjJA vizeSakI AvazyakatA nahIM hai, AcArya kahate haiM yaha to na kahanA / kyoMki una prajJA yA dhAraNAzAlinI buddhi medhA, athavA navIna navIna unmeSavAlI pratibhA Adiko bhI vizeSasaMjJA svarUpapanA hai / dekhiye tarka, vitarkaNA, svarUpa prajJA bhalA zikSA Adi kriyAko grahaNa karanA svarUpa hI hai| phira medhA to pAThakA grahaNa karanA svarUpa yA AlApakA grahaNa karanA svarUpa hI hai / isa kAraNa ye vizeSa saMjJA hI haiM / tisa kAraNa sva aura arthakI upalabdhi ho jAnese siddha ho cukA bhAvamana punaH paudgalika dravyamanakA AkarSaNa karA letA hai / usI bAtako anumAnadvArA spaSTa kara dikhalAte haiM ki svArthokI upalabdhi karanemeM bhAvamana ( pakSa ) dravyakaraNakI apekSA rakhatA hai ( sAdhya ) / bhAvasvarUpakaraNa honese ( hetu ) sparzana Adi bhAvakaraNoM ( indriyAM ) ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / manaso'niMdrayatvAtkaraNatvamasiddhamiti cena, antaHkaraNatvena prsiddhH| amiMdriyatvaM tu punastasyAniyataviSayatvAdidriyavaidhAt nAkaraNatvAt, svArthIpalabdhau sAdhakatamatvena karaNavopapatteH / na caivaM sUtravirodhaH, paMcendriyANi dvividhAni dravyabhAvavikalpAdityatrAniMdriyasyApi dvividhasya sAmarthya siddhatvAt / zarIravAGmanaHmANApAnAH pudgalAnAmitpatra sUtre paudgalikasya dravyamanasaH sUtrakAreNa svayamabhidhAnAt / ____koI kahatA hai ki mana to indriya nahIM hai| ataHkaraNapanA hetu pakSameM nahIM varttanese asiddha hetvAbhAsa hai / AcArya kahate haiM yaha to na kahanA / kyoMki antaraMgake karaNapane karake manakI prasiddhi ho rahI hai| hAM, phira anindriyapanA to usa manakA niyata viSaya nahIM honeke kAraNa indriyoMke vidharmapanase hai, karaNarahitapanese nahIM / arthAt-indriyAM karaNa haiM aura mana indriyoMse bhinna anindriya hai| ataHkaraNa nahIM hogA, yaha nahIM samajha baiThanA / dekho, bAta yaha hai ki sparsanAdi pAMcoM bahiraMga indriyoMke viSaya sparza, rasa, Adika niyata haiM aura manakA koI viSaya vizeSarUpase niyata nahIM kiyA gayA hai / prAyaH sampUrNa viSayoMmeM manakI pravRttiM sabane mAnI hai| ataH indriyoMke dharma niyata viSayatvase vaidharmya rakhanevAle aniyata viSayatva ho jAnese manameM anindriyapanA hai| anya indriyoMke samAna manameM bhI svArthokI upalabdhimeM prakRSTa upakAraka honese karaNapanA samucita bana rahA hai / yadi koI yoM kaheM ki yo manako bhI karaNapanA mAnanepara sUtrase virodha ho jaaygaa| sUtrameM pAMca indriyAM hI karaNa mAnI gayIM haiM / AcArya kahate haiM ki yoM koI sUtrase virodha nahIM AtA hai / kyoMki " paMceMdriyANi, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 165 dvividhAni " ye do sUtra haiM / pAMca indriyAM haiM ve dravya aura bhAva bhedase pratyeka do prakAravAlI haiM isa 1 prakAra yahAM do prakArake manakI bhI binA kahe hI sAmarthyase siddhi ho jAtI hai / " tadindriyAnindriyanimittam " isa sUtra meM indriyoMke sAtha anindriya bhI pradhAnarUpase kahA gayA hai tathA pAMcameM adhyAyake " zarIravAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAm isa sUtra sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjane pudgala nirmita dravyamanakA svayaM kaNThokta nirUpaNa kiyA hai 1 95 tasmAdiMdriyamanasI vijJAnasya kAraNaM nArthopItyaMkalaMkairapi dvividheMdriyasAmAnyavAkyatvena dvividhasya manasobhISTatvAt / dravyamanaH pratiSedhivacanAbhAvAcca tatpratiSedhe pramANAbhAvAdyuktyAgamavirodhAcca / tatrAhopuruSikAmAtraM keSAMcidavibhAvitasiddhAMtatvamAvirbhAvayati / tisa hI kAraNase sammAnanIya zrI akalaMka mahArAjane bhI yoM kahakara ki indriya aura mana donoM hI vijJAnake kAraNa haiM, kiMtu viSaya ho rahA artha bhI vijJAnakA kAraNa nahIM hai / isa kathana dvArA donoM prakArakI indriyoMke pratipAdaka sAmAnya vAkya honese dravyamana aura bhAvamana donoM prakArake manako abhISTa kiyA hai / tathA dravyamanakA pratiSedha karanevAle vacanakA abhAva hai, usa dravyamanakA niSedha karanemeM koI pramANa' nahIM hai / yukti aura Agamase bhI virodha AtA hai| phira bhI vahAM dravyamanakA niSedha karanemeM Azcarya dikhalAte huye nagna, nirlaja, puruSakIsI kevala ceSTAyeM karanA to kinhI cArvAka sadRzavAdiyoMke siddhAMtaviSayaka vicArarahitapanako prakaTa karA rahA hai / arthAt -- dravyamanakA niSedha karanevAle cArvAka vicAre siddhAntarahasyakA parAmarza nahIM kara sakate haiN| yahAMtaka granthakArane bhAvamanake sAtha dravyamanako bhI siddha kara diyA hai| maiM hI puruSa hUM yoM abhimAnajanya apanemeM utkarSa sambhAvanA ( bahAdura ) to AhopuruSikA hai / kazcidAha-dravyamana eva bhAvamanosti taccAtmapudgalavyatiriktaM dravyAMtaramiti tadapyapasArayati / koI vaizeSika yA naiyAyika yoM kaha rahA hai ki dravyamana hI bhAvamana hai aura vaha dravyamana to AtmA aura pudgala donoM dravyoMse atirikta ho rahA nyArA nauvAM dravya hai / " pRthivyApaste jovAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti dravyANi " yoM kaNAdamunipraNIta sUtra hai / isa prakAra usa vaizeSikasiddhAntakA bhI nirAkaraNa zrI vidyAnanda svAmI agrimavArtika dvArA karate haiM / AtmapudgalaparyAyavyatiriktaM mano na tu / dravyamasti parairuktaM pramANAbhAvatastathA // 5 // antaraMga nirvRtti aura labdhi, upayoga, rUpa mana to AtmadravyasvarUpa hai tathA bahiraMganivRtti aura aSTadala kamalarUpa, upakaraNa svarUpa mana to pudgalakI paryAya hai / AtmA paryAya aura puda Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tattvAryazlokayArtike paryAyase vyatirikta ho rahA koI mana nAmaka naumA dravya nahIM hai, jo ki dUsare vidvAn vaizeSikoMne nyArA kahA thA / kyoMki tisa prakAra manako svataMtra naumA dravya mAnanemeM sAdhaka pramANoMkA abhAva hai / bhAvamano hyAtmaparyAyaH tasya labdhyupayogatvAt / satyapi dravyamanasi tadabhAve svArthaparicchedaprAdurbhAvAyogAttatmasiddheH / dravyamanaH pudgalaparyAyastadupakaraNAt dravyeMdriyavat / tayatiriktaM tu dravyAMtaraM mano na zakyaM paraiH sAdhayituM tathA pramANAbhAvAt / yugapajjJAnAnutpattirmanaso liMgamiti cenna, tato manomAtrasya prtipttistdrvyaaNtrtvaasiddhH| pRthivyAdidravyatvaniSedhAtparizeSAt tasya dravyAMtaratvasiddhiriti cennaitat, niSedhAsiddheH / tathAhi sparzavadravyaM mano'sarvagatadravyatvAt pavanavaditi pudgldrvytvsiddheH| kutaH parizeSAsasya dravyAMtaratvaM samarthayiSyate ca tasyAgrataH paudgalikatvamityalaM prasaMgAt / cUMki bhAva mana to AtmAkI paryAya hai| kyoMki vaha bhAvamana to labdhi aura upayoga svarUpa hai / hRdayameM ATha pattevAle kamalake samAna dravyamanake hote saMte bhI usa bhAvamanakA abhAva ho jAnepara svArthokI jJapti prakaTa nahIM ho pAtI hai| ataH usa bhAvamanakI yuktipramANase prasiddhi ho jAtI hai| hAM, dUsarA dravyamana to ( pakSa ) pudgalakI paryAya hai ( sAdhya ) kyoMki usa bhAvamanakA upakAra karanevAlA karaNa hai ( hetu ) jaise ki sparzana Adika dravyendriyAM upakAraka karaNa honese pudgalakI paryAya haiM / ( anvayadRSTAnta ) / hAM, dUsare vaizeSikoM karake una AtmaparyAya aura pudgalaparyAyase vyatirikta to dUsare dravyako mana nahIM sAdhA jA sakatA hai| unake pAsa manako nyArA dravya sAdhanevAle pramANakA abhAva hai| yadi vaizeSikoMke siddhAnta anusAra yaha pramANa prastuta karo ki " jJAnAyogapadyAdekaM manaH " AtmendriyArthasannikarSe jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liMgam (vaizeSikadarzanam ) prayatnAyaugapadyAjJAnAyaugapadyAccaikam " " yugapajjJAnAnutpattirmanaso liMgam " eka vArameM kaI jJAnoMkA nahIM upajanA hI jJApaka liMga hai / bhurabhurI kacoDI yA pApaDa, khAnepara bhI pAMcoM jJAna kramase hI hote haiN| AcArya kahate haiM ki vaha to na khnaa| usase to kevala manakI vizvAsapUrvaka jJApti ho jAtI hai| usa manako svataMtra nyArA dravyapanA siddha nahIM ho pAtA hai / vaizeSika kahate haiM ki manakI pratipatti ho jAnepara punaH pRthivI, jala, Adi ATha dravyapanakA niSedha ho jAnese parizeSa nyAyadvArA usa manako bhinna svataMtra dravyapanA siddha hI ho jAvegA / arthAt-sparzanavAle pRthivI, jala, teja, vAyu, ina cAra dravyoMkA pariNAma to mana ho nahIM sakatA hai / kyoMki sukha, duHkha, jJAna, Adike asamavAyI kAraNa ho rahe saMyogake Azraya ( uddezya ) cAra sparzavAn dravya to nahIM haiM ( vidheya ) tathA sukha, duHkhake sAkSAtkArameM AkAza bhI karaNa nahIM ho sakatA hai / manapadArtha choTA phira kAla, dizA, AmAsvarUpa bhI nahIM hai| ataH pRthivI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA, ina ATha dravyoMkA niSedha ho jAnese manako nyArA naumA dravyapanA siddha ho jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to na Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAcintAmaNiH khnaa| kyoMki manako pRthivI Adi ATha dravyapanakA niSedha karanA asiddha hai| usI niSedhakI asiddhi ko hama anumAnadvArA spaSTa kara dikhalAte haiN| mana ( pakSa ) sparza guNavAlA dravya hai ( sAdhya ) avyApaka dravya honese ( hetu ) vAyuke samAna ( anvayadRSTAMta ) isa DhaMgase manako pudgala dravyapanA siddha ho jAtA hai| phira tumane usa manako ATha dravyoMse atirikta parizeSase naumA dravyapanA kaise siddha kara diyA thA ? btaao| hama jaina siddhAntI usa usa manake pudgala nirmitapanakA Age samarthana kara deveMge / " zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAM" isa sUtra dvArA manako pudgalakA banAyA huA sAdha diyA jaayegaa| isa prakaraNameM itane hI prasaMga anusAra kathana paryApta hai| yahAM manake pudgala racitapanake prasaMgakA baDhAmA anucita hai / vidvAnoMko izArA hI kAphI hai| . atrAnya dravyamano bhAvamanaHsahitaM dravyaM karaNatvAt sprshnaadidrvykrnnvdityaavedyNti| tadayuktaM, yogidravyamanasAnekAMtAt / yogino hi dravyamanaH sadapi na bhAvamanaHsahitaM dravyedriyaM ca na bhAveMdriyayuktaM kSAyikajJAnena saha kSAyopazamikasya bhAvamanokSasya virodhAt / na ca kevalino dravyamanokSANi na saMti " bahiraMtarapyubhayathA ca karaNamavighAtIti, vacanAt / tato vijJAnavizeSAdeva bhAvamanaH sAdhanIyaM, siddhAca bhAvamanaso dravyamanasaH siddhirityanavA / . yahAM koI dUsare paNDita yo nivedana kara rahe haiM ki dravyamana (pakSa ) bhAvamanase sahita ho rahA hI dravya hai ( sAdhyadala ) karaNa honese ( hetu ) sparzana Adika dravyakaraNoM ( indriyAM ) ke samAna ( anvayadRSTAMta ) / inakA abhiprAya dravya manake sAtha bhAvamanakA avinAbhAva niyata rakhanekA hai| AcArya kahate haiM ki vaha unakA kahanA yuktirahita haiN| kyoMki yoM yogiyoMke dravyamanase hetumeM vyabhicAra doSa AtA hai / trikAla trilokavartI padArthoMkA yugapat pratyakSa karanevAle yogIkA dravyamana vidyamAna ho rahA santA bhI bhAvamanase sahita nahIM hai tathA terahame, caudahame guNasthAnavI sarvajJake vidyamAna na ho rahIM pAMca dravyedriyAM bhI bhAvendriyoMse yukta nahIM haiM / jJAnAvaraNa karmoke kSayase utpanna huye kSAyika kevalajJAnake sAtha jJAnAvaraNake kSayopazamase utpanna huye bhAvamana aura bhAvaidriyoMke honekA virodha hai / jina jIvoMke pAsa kSAyopazamika jJAna hai unake bhAveMdriyAM sambhavatI haiM / dravyendriyAM to terahame guNasthAnavAle yogiyoMke aura caudahame guNasthAnavAle ayogI mahArAjake bhI pAI jAtI haiM / kevalI bhagavAnke pAMca bahiraMga dravya indriyAM aura chaThA antaraMga dravyamana nahIM hai, yaha nahIM samajha baiThanA / kyoMki gurujI mahArAja zrI samantabhadrAcAryane bRhat svayaMbhUstotrameM neminAtha bhagavAnkI stuti karate samaya yoM kahA hai ki " bahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti nArthakRta, nAtha yugapadakhilaM ca sadA tvamidaM talAmalakavadviveditha' arthAt-he nAtha! bahiraMga indriyAM aura antaraMga indriyAM bhI donoM prakArake karaNa ApameM haiM kintu tumhAre jJAnakA vighAta karanevAle nahIM ha, ve chaU dravyeMdriyAM to indriyajanya kArya karAnA, Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokakArtike kramase jJAna karAnA, eka sAtha jJAna na hone denA, Adi prayojanoMko tumameM karAnevAlI nahIM hai / he neminAtha bhagavan ! tuma isa sampUrNa jagatko hathelIpara rakkhe huye Amaleke samAna sadA kabhIke jAna cuke the| asahAya kevalajJAnakA prakAza ho jAnepara phira koI bhI dravyendriya apane kArya bhAvendriyakA sampAdana nahIM kara pAtI haiM / tisa kAraNa vijJAnavizeSase hI bhAvamanako sAdhanA cAhiye / hAM, bhAvamanake siddha ho jAnese dravyamanakI siddhi ho jAtI hai yaha nirdoSa vyavasthA karanA hai| jina jIvoMke bhAvamana pAyA jAtA hai unake dravyamana avazya hogA / kintu jinake dravyamana hai unake bhAkmana hoya, nahIM bhI hoya, isa prakAra bhAvamana aura dravyamanameM kAryakAraNabhAvagarbhita vyApyavyApakabhAva sambandha hai| yeSAM tu prANinAM zikSAkriyAlApagrahaNavijJAnavizeSAbhAvaH zazvattadbhave nizcitasteSAM saMjhisvAbhAvAna bhAkmanosti tadabhAvAnna dravyamano'numIyata ityamanaskAste tato yuktaM saMjJityAsaMjJitvAbhyAM samanaskAmanaskatvaM vyavasthApayitum / ___hAM, jina prANiyoMke to usa bhavameM sarvadA zikSA, kriyA, AlApa, grahaNa karanevAle vijJAna vizeSoMkA abhAva nizcita ho rahA hai, una makkhI, cIMTI, koI koI pazu, pakSI bhI Adi jIvoMke saMjJIpanakA abhAva ho jAnese bhAvamana nahIM hai aura usa bhAvamanakA abhAva ho jAnese dravyamanake sadbhAvakA bhI anumAna nahIM kiyA jA sakatA hai| kAryasa kAraNakA anumAna ho sakatA thA / arthAt-bhAkmana itanA parokSa nahIM jitanA dravyamana parokSa hai / hamako apane bhAvamanakA pratyakSa bhI ho jAtA hai / dUsareke bhAvamanakA anumAna sulabhatAse ho jAtA hai / ataH bhAvamanake bhabhAvase dravyamanakA abhAva sAdha liyA hai| vyApakake abhAva ( vyApya ) se vyApyakA abhAva ( vyApaka ) anumita ho jAtA hai / jaise ki vanhyabhAvase dhUmAbhAvakA anumAna kara liyA jAtA hai / vyApaka vastukA abhAva cyApya yAnI alpadezavRttI ho jAtA hai aura vyApya padArthakA abhAva vyApaka yAnI bahudezavRttI ho jAtA hai| yoM isa hetuse ve asaMjJI jIva amanaska jAne jAte haiM / tisa kAraNa saMjJIpana aura asaMjJIpanase jIvoMkA samanaskapanA aura apanaskapanA vyavasthA karAneke liye yuktipUrNa hai / iti sUtratrayeNAkSamanasAM khAminizcayaH / saMjJAsaMjJivibhAgazca sAmarthyAdvihitojasA // 6 // isa prakAra tIna sUtroM karake indriya aura manake svAmI ho rahe jIvoMkA nizciya kara diyA gayA hai / tathA saMjJI jIvoMkA vibhAga karate huye parizeSa nyAyakI sAmarthyase asaMjJI jIvoMkA vibhAga bhI jhaTiti kara diyA gayA samajha lenA cAhiye / arthAt-" vanaspatyaMtAnAmekam " kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni " ina donoM sUtroMse pAMcoM yA chaU indriyoMke adhikArI yA svAmI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 169 ho rahe jIvoMkA varNana kiyA hai tathA tIsare " saMjJinaH samanaskAH isa sUtra saMjJI, asaMjJI, jIvoMkA pRthagbhAva zrI umAsvAmI mahArAjane kaha diyA hai / eka eka sUtrameM aparimita vayArtha bharA paDA hai / "" yathA sparzanasya vanaspatyaMtAH svAminaH, kRmyAdayaH tasya rasanavRddhasya, pipIlikAdayastayorthANavRddhayoH, bhramarAdayasteSAM cakSurvRddhAnAM manuSyAdayasteSAmapi zrotravRddhAnAM tathA saMjJino manasa iti pratipattavyaM / ye tu manaso'svAminaH saMsAriNaste na saMjJinaH iti saMjJayasaMjJivibhAgazca paramArthato vihitaH / tisa prakArakI pahilI sparzana indriyake pRthivIse prArambha kara vanaspatiparyaMta jIva svAmI haiM, aura rasanA indriyase vRddhiko prApta ho rahI usa sparzana indriyake svAmI laTa, jauMka Adika jIva haiM / tathA ghrANa indriyase baDha rahIM una sparzana aura rasanA yoM do milakara tIna indriyoM ke svAmI cIMTI, khaTamala, Adika jIva haiM evaM cauthI cakSuH indriyase baDha cuka hokara una sparzana, rasanA, ghANa, indriyoM ke svAmI bhoMrA, makkhI, pataMgA, Adi prANI haiM, tathaiva pAMcavI zrotra indriyase adhika ho rahIM una sparzana, rasanA, ghrANa, aura cakSuke svAmI to manuSya, ghoDA, hAthI, Adi jIva haiM / tisa prakAra hI saMjJI jIva una pAMcoMke aura manake svAmI haiM, yoM samajha lenA caahiye| yahAM yathAke sAtha tathAkA anvaya kara paMktikA artha lagA denA / aura jo jIva manake svAmI nahIM haiM ve saMsArI jIva to saMjJI nahIM haiM / isa prakAra vAstavika rUpase saMjJI aura asaMjJI jIvoMke vibhAgakA vidhAna isa sUtradvArA kiyA jA cukA hai / kevalajJAnI jIvoMmeM saMjJIpana, asaMjJIpanakA bheda nahIM hai / ve donoM avasthAoMse rahita haiM / I tadevamAnhikArthamupasaMharannAha / tisa kAraNa isa prakAra prakaraNoM ke samudAyabhUta Anhikake arthakA upasaMhAra ( saMkoca ) kara rahe zrI vidyAnanda mahArAja agrima vArtikako vaMzastha chaMdadvArA spaSTa kahate haiM / iti svatattvAdivizeSarUpato niveditaM tu vyavahArato nayAt / tadeva sAmAnyamavAMtaroditAtsva saMgrahAttadvitayapramANataH // 7 // dvitIya adhyAyake AdimeM isa ukta prakAra jIvake nijatattva, lakSaNa bheda, indriya, AdikA sAmAnya rUpase kathana kara punaH vyavahAra naya karake vizeSa rUpase una svatattva AdikA inaM prakaraNoM meM hai| sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjadvArA dArzanika aura bhavyajIvoM ke sanmukha nivedana kiyA jA cukA vaha sAmAnya nirUpaNa hI vyApya vizeSako kahanevAle svakIya, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, nayoMdvArA vizeSa rUpase kaha diyA jAtA hai tathA donoM sAmAnya vizeSa Atmaka vastuko viSaya karanevAle pramANase saba kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye / naya aura pramANoM ke viSaya ho rahe dharma, dharmiyoM, karake jIvataca gumphita ho rahA hai / pratyakSa parokSasvarUpa donoM pramANoMse sampUrNa viSaya parijJAta hojAte haiM / 22 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 mmmmmmmmmmmmmmmmm tattvAryazlokavArtike pramANanayairadhigama ityuktaM tatra jIvasya svatattvamiha sAmAnya saMgrahAdavAMtaroktAdadhigataM niveditaM tadbhedAH paraupazamikAdayo vyavahAranayAt yajjIvasya svatattvaM tadaupazamikAdibhedarUpamiti / punarapyaupazamikAdisAmAnyaM tatsaMgrahAt tadbhedo vyavahArAt / yadIpazamikasAmAnya tavibhedaM, yatkSAyikasAmAnyaM tannavabhedaH yanmizrasAmAnyaM tadaSTAdazabhedaM, yadaudayikasAmAnya tadekaviMzatibhedaM, yatpAriNAmikaM sAmAnyaM tatribhedaM iti / punarapi samyaktvAdisAmAnya tatsaMgrahAt tadbhedo vyavahArAditi saMgrahavyavahAranirUpaNaparaMparA prAgRjusUtrAdavagaMtavyA / sAmAnyavizeSAtmakaM tu svatattvaM sakalaM pradhAnabhAvAt pramANatodhigataM niveditaM sUtrakAreNa / evaM jIvasya lakSaNaM bheda indriyaM manastadviSayaH tatsvAmI ca sAmAnyataH saMgrahAdvizeSato vyavahArAt pradhAnabhAvAptisAmAnyavizeSataH prmaannaaddhigmyte| . pramANa aura nayoMkarake jIvAdi padArthokA adhigama hotA hai / yaha pahile adhyAyameM kahA jA cukA hai| una sAta tattvoMmeMse jIvatattvakA nijatattva to yahAM dvitIya adhyAyake pahile sUtrameM jo sAmAnya kahA gayA hai, vaha nayake avAntara vyApya bhedoMmeM kahe gaye saMgrahanayase jAna liyA gayA kahA jA cukA hai / hAM, jIvake svatattvake bheda ho rahe dUsare aupazamika, kSAyika, Adi bhAva to vyavahAra nayase yoM ginAye gaye haiM ki jIvake jo svatattva haiM ve aupazamika, kSAyika, Adi bhedasvarUpa haiM / phira bhI usa aupazamika Adi sAmAnyako saMgrahanayase jAnakara una aupazamika Adike bhedoMkA adhigama vyavahAranayase yoM jAna liyA kaha diyA hai ki jo aupazamika sAmAnya hai, vaha do bhedavAlA tattva hai, aura jo kSAyika sAmAnya svatattva hai, vaha nau bhedoMko dhAra rahA hai, tathA jo jIvakA nijatattva mizra sAmAnya hai, vaha aThAraha bhedoMmeM vibhakta hai, evaM jo saMgrahanayase sAmAnya anusAra eka hI audayika nijatattva hai, vaha vyavahAranayase ikaIsa bhedomeM baTA huA hai| jo pAriNAmika sAmAnya bhAva hai, vaha vyavahAranayase vaha tIna bhedavAn hai, isa prakAra saMgraha aura vyavahAranayase svatattvake bheda prabhedoMkA nirUpaNa Adike sAta sUtroMme kiyA gayA hai, phira bhI vahIM samyaktva Adi sAmAnyako jo saMgrahase jAnA gayA hai, usake bheda vyavahArase jAna liye jAte haiN| vyavahAranayase jAne cukeke RjusUtranayase punaH prabheda jAna liye jAte haiM / isa DhaMgase saMgraha aura vyavahAradvArA nirUpaNa karanekI paramparA sUkSma RjusUtranayase pahiletaka samajha lenI cAhiye / arthAt-jabataka eka samayavartI sUkSma eka hI paryAyataka nahIM pahuMce, tabataka pahileke bheda prabhedoMko saMgraha aura vyavahArameM hI khatiyAnA cAhiye, jaise ki prAsAdake dRDha bhANDAgArameM baDA sandUka hai, vahAM baDI tijorImeM DibbA rakkhA hai / DibbemeM DiviA aura DibiAmeM vastraveSTita ho rahe ratnabhUSaNa surakSita haiN| usI prakAra pahile vyavahArase jAne gayeko saMgrahakA viSaya banAkara punaH usake vyApya viSayako vyavahArase jAno, phira bhI yadi viSayoMke paratoMmeM choTe choTe aneka parata dIkheM to usa vyavahAramayake viSayako Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 171 saMgrahanayadvArA jAnakara usake bhI vyApyako puna vyavahAranayase jAno, jabataka RjusUtra nayakA biSaya dRSTigocara na hoya tabataka saMgraha, vyavahAra nayoMkI paramparAko baDhAye jAvo / jIva padArthakA sampUrNa nijatattva to sAmAnya vizeSAtmaka hai, nayoMdvArA koI bhI eka dharma yA dharmI pradhAna vivakSita ho jAtA hai / zeSa aMza apradhAna samajhA jAtA hai| hAM, pramANadvArA to saMpUrNa sAmAnyavizeSa Atmaka svatattva pradhAnarUpase jAna liyA gayA ! sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAja karake nivedana kara diyA gayA hai / isa prakAra sAta sUtroMdvArA jIvakA svatattva aura do sUtradvArA jIvakA lakSaNa tathA pAMca sUtroMdvArA jIvake bheda evaM agrima pAMca sUtroMkarake jIvakI indriyAM aura mana bhI tathA Age ke do sUtroM karake jIvakI chaha indriyoM ke viSaya tathaiva tIna sUtroM karake jIvakI chaha indriyoMke svAmI ye saba jAna liye jAte haiN| yahAMtaka dvitIya adhyAyake cauvIsa sUtroMkA nirUpya artha batA diyA hai / sAmAnyarUpa karake saMgrahanayase ukta viSaya jAnA jAtA hai aura vizeSa rUpa karake vyavahAranayase ukta svatattva lakSaNa Adiko jAna liyA jAtA hai tathA sAmAnya aura vizeSa donoMko pradhAnarUpase vivakSA prApta karanepara pramANase ukta siddhAnta nirNIta kara liyA jAtA hai / iti tattvArtha zlokavArttikAlaMkAre dvitIyAdhyAyasya prathamamAnhikam / yahAMtaka tattvArthasUtra ke alaMkArasvarUpa tattvArthaM zlokavArtika granthameM dvitIya adhyAyakA zrI vidyAnanda svAmI kRta pahilA Ahnika samApta huA / OM hrIM zrIM dvAdazAGgaprabhRtikamanaghaM mantramuccArayantaH / zukladhyAnAtmikAM yAM matimavadhimanaH paryayau cAvahelya / zadvAdyaSTAGgapUrNAmanupadamRSayobhAvayantyugrabhaktyA pAyAjjIvasvatattvAdyadhigatikuzalA sAItI bhAratI naH // 1 // --x***-- isake anantara jijJAsA hotI hai ki saMsArI jIvake mara jAnepara yAnI bhujyamAna AyuH karma bhugata cukanepara pUrvajanma sambandhI zarIrake naSTa hote sante vicAraka dravyamanakA bhI vinAza ho cukA hai, aisI dazAmeM asahAya AtmAkI bhaviSyameM janma lene yogya kSetrake prati abhimukhapane karake pravRtti bhalA kaise hogI ? batAo / Izvara, khudA, yamadUta Adi to jainasiddhAnta anusAra kSetrAntarameM le jAkara janma karA denevAle mAne nahIM gaye haiM / unake pakSapAtI paNDitoMne jaise ve mAne haiM vaise Izvara Adi pramANa siddha bhI nahIM haiM / isa prakAra sapratAraNa jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtrakA avatAra karate haiM / vigrahagatau karmayogaH // 25 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tatrArtha zlokavArtike sampUrNa zarIroM ke prarohakA bIjabhUta vaha jJAnAvaraNa Adi aSTakarmIkA samudAyabhUta kArmaNa zarIra hI yahAM karma kahA jAtA hai / mana vacana kAyake upayogI vargaNAoMmeMse kisI bhI ekakA nimitta pAkara huA AtmapradezoMkA sakampanA yoga mAnA jAtA hai / uttarabhava sambandhI zarIra ke grahaNa karane ke liye ho rahI gatimeM karmayoga nimitta ho jAtA hai / arthAt -- uttara bhavameM janma leneke liye AkAza pradeza zreNiyoMmeM cale jA rahe jIvake kArmaNayoga ho rahA gatikA sampAdaka hai / jagatameM jaDa padArtha bahuta vismayajanaka kAryoM ko kara rahe haiN| cetanako aneka varSoMtaka unakI ziSyatA prApta karanA mAnUM Avazyaka ho jAtA hai | vaijJAnika vidvAnoMdvArA jaMDake camatkAraka kAryadRSTi gocara karA diye jAte haiM / cetana to mUrkha sarIkhA unake sanmukha dekhatA hI raha jAtA hai / cetanake bhUka, pyAsa, zIta, uSNatA, bAdhA, roga Adiko jaDa hI meTatA hai jIvita zarIrameM bhI cetana jIva poMgA sarIkhA khaDA rahatA hai, jisa samaya ki zArIrika prakRti aneka AzcaryakAraka kAryoMkA sampAdana kara rahI hai ataH jIvakI zarIrake liye gatimeM athavA pudgala ke AdhAnake nirodha ke sAtha ho rahI gatimeM karmayoga preraka nimitta ho rahA hai| vigraho dehaH gatirgamanakriyA vigrahAya gatiH vigrahagatiH azvaghAsAdivadatra vRttiH karma kArmaNaM zarIraM karmaiva yogaH / kArmaNazarIrAlaMbanAtmapadezaparispaMdarUpA kriyetyarthaH / vigrahagataukarmayogostIti pratipattavyaM, tena pUrva zarIraM parityajyottarazarIrAbhimukhaM gacchato jIvAsyAMtarAle karmAdAnasiddhiH / vigraha zabda ke artha deha, rAjanIti sambandhI chaha guNoMmeM eka guNa, yuddha, vistAra, ye kaI haiN| kintu yahAM sUtrameM paDe huye vigraha zabdakA artha deha pakaDanA cAhiye gati zabdake gamana, mukti, jJapti, prApti, arthoMmeMse yahAM gamana karanA svarUpa kriyA artha lenA cAhiye / vigrahake liye jo gati hotI hai vaha vigrahagati hotI hai / yahAM koI prazna kare ki " rathAya dAruH rathadAruH kaTakAya suvarNa kaTakasuvarNa ' rathake liye kATha hai, kaDeke liye sonA hai, isa prakAra " prakRtivikRtibhAva " sambandha hone para usake liye isa arthameM caturthI tatpuruSa samAsavRtti ho sakatI hai / kintu yahAM to zarIrako banAneke liye gati koI prakRti nahIM hai / ataH samAsa honA kaThina hai / isake liye prathamase hI AcArya kaha dete haiM ki vigradgatau yahAM " azvaghAsa, chAtrAnna, ityAdike samAna samAsavRtti kara lenI cAhiye, ghoDeke liye hai, vidyArthI ke liye anna rakhA hai, yahAM prakRti vikRti bhAva nahIM hote huye bhI tadarthapaneko kaha rahI caturthI samAsavRtti ho jAtI hai / tathA karmakA artha AtmAmeM pravAha rUpase upacita ho rahA kArmaNa zarIra hai / karmasvarUpa hI jo yoga hai vaha karmayoga hai| yAnI kArmaNa zarIrakA avalamba lekara huyI Atmapradeza kampana svarUpa kriyA isa karmayogakA artha hai, vigrahake liye gatimeM karmakA yoga ' hai yaha samajha lenA cAhiye / tisa kAraNa pUrvazarIrako choDakara uttarabhava sambandhI zarIra ke abhimukha gamana kara rahe jIvake madhyavartI antarAlameM karmoM ke grahaNa karanekI siddhi ho jAtI hai / kArmaNakAya yogadvArA usa samaya bhI kArmaNa vargaNAoM kA AkarSaNa hokara jIvake jJAnAvaraNAdi karma banate rahate haiM / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 tattvArthacintAmaNiH kutaH punarvigrahagatau jIvasya karmayogostIti nizcIyata ityAha / phira yaha batAo ki vigrahagatimeM jIvake karmayoga vidyamAna hai, yaha kisa pramANase nizcita kiyA jAtA hai ? isa prakAra praznasvarUpa bANake chUTanepara bAlabAlakI rakSA karate huye zrI vidyAnanda svAmI vajrakavacarUpa samAdhAna vacanako kahate haiM / tau tu vigrahArthAyAM karmayogo matonyathA tena saMbaMdhavaidhuryAdvyomavannirvRtAtmavat // 1 // vigrahake upArjana artha ho rahI gatimeM to karmayoga preraka kAraNa mAnA gayA hai, anyathA yAnI karmayoga nahIM mAnane para usa samaya una karmoMke sambandhase rIte raha jAne ke kAraNa yaha jIva AkAzake samAna sarvathA karmazUnya ho jAyagA athavA karmayukta ho rahA jIva muktajIvoMke samAna bana baiThegA / aisI dazAmeM to mara jAnepara sabhI jIvoMko karmarikta ho jAnese muktilAbha prApta ho jAyagA / saMsAra parivarttana nahIM ho sakegA, joki kisI bhI Astika ke yahAM abhISTa nahIM kiyA gayA hai| yeSAM vigrahanimittAyAM gatau jIvasya karmayogo nAbhimatasteSAM tadA pazcAdvA nAtmA pUrvakarmasaMbaMdhavAnkarmayogarahitatvAdAkAzavanmuktAtmavacca viparyayaprasaMgo vA / jana prativAdiyoM ke yahAM zarIra ke nimitta ho rahI jIvakI gatimeM karmayogako kAraNa nahIM mAnA gayA hai unake yahAM usa samaya athavA pIche bhI AtmA ( pakSa ) pUrva karmoMke sambandhavAlA nahIM sambhavatA hai ( sAdhya ) karmayogase rahita honeke kAraNa ( hetu ) AkAzake samAna aura mukta AtmAke aura samAna (do anyadRSTAnta ) pahilA dRSTAnta to sarvathA karmo ke atyantAbhAvako sAdha rahA dUsarA dRSTAnta karmoMke sadbhAvapUrvaka riktatA ( dhvaMsa) ko puSTa karatA hai / athavA dUsarI bAta yaha bhI hai ki viparyaya ho jAne kA bhI prasaMga hogA / arthAt -- marate samaya karmoMse sarvathA rItA ho gayA AtmA punaH janmAntaroMke phalopayogI karmoMkA navIna DhaMgase yadi upArjana kara letA hai to karmoM ke bhUta, vartamAna, bhaviSya, trikAla, saMsargAvacchinna atyantAbhAvako dhAra rahA AkAza athavA karmoMke vartamAna, bhaviSya, kAladvaya saMsargAvacchinna dhvaMsako dhAra rahA mukta AtmA bhI punaH karma lipta ho jAyagA, jo ki iSTa nahIM hai / AtmanaH paramamahattvAt gatimattvAbhAvAdvigrahagatirasiddhA / tathottarazarIrayoga eva pUrvazarIraviyoga ityekakAlatvAttayonantarAlamadRSTayogarahitaM yato pUrvakarmasaMbaMdhabhAgAtmA na syAditi kazcit / taM pratyAha / yahAM koI vaizeSika kaha rahA hai ki vibhu dravyoMmeM pAye jAnevAle parama mahattva parimANakA dhArI honese AtmAke gatimAnpanekA abhAva hai / ataH vigrahake liye gati karanA jIvake asiddha hai tathA eka bAta yaha bhI hai ki uttara zarIra ke sAtha sambandha ho jAnA hI to pUrvazarIrakA viyoga hai / isa prakAra pUrvabhavakI mRtyu aura uttara bhavake janmakA ekakAla honese una donoMkA antarAla to pUrvavarttI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha zlokavArtike aSTake yogase rahita nahIM hai / jisase ki AtmA pUrvakarmake sambandhako dhAranevAlA na ho sake / arthAt -- AtmA vyApaka hai, uttarabhava ke janmasthAnoMmeM pahilese hI ThaharA huA hai / ataH uttara zarIrako grahaNa karaneke liye gamanakI koI AvazyakatA nahIM hai / pahileke yoga aura karmabandha saba I vaise vaise hI bane raha sakate haiM / phira hamAre Upara AkAza yA muktAtmA ke samAna karmarahitapanekA prasaMga athavA viparyaya ho jAnekA prasaMga vyarthameM kyoM uThAyA jAtA hai ? yahAMtaka koI kaTAkSa kara hai / usa vaizeSika ke prati zrI vidyAnanda AcArya vArttikoM dvArA samAdhAna kahate haiM / rahA 174 gatimattvaM punastasya kriyAhetuguNatvataH / loSThavaddhetudharmosti tatra kAyakriyekSaNAt // 2 // samaya devadatta hAthako Upara usa jIvako gatisahitapanA to kriyAke hetu, guNa, se yukta honeke kAraNa siddha ho jAtA hai, jaise ki pheMke jA rahe DelameM kriyAkA hetu vegaguNa vidyamAna hai, usI prakAra AtmAmeM kriyA karanekA hetu prayatna yA jIvavipAkI gatikarmake udayase honevAlA gArtabhAvanAmaka guNa ( paryAya ) vidyamAna hai / aba hetuke asiddha ho jAnekI zaMkA ho jAnepara punaH hetuko sAdhya koTipara lAyA jAtA hai ki usa AtmAmeM hetu dharma ho rahA kriyAkA hetubhUta guNa vidyamAna hai / kyoMki zarIra meM usake dvArA kI gayI kriyA dekhI jAtI hai / arthAt -- dekho, jisa uThA rahA hai yA cala rahA hai usa samaya AtmAmeM kriyAkA utpAdaka prayatna zarIra ke avayavoMmeM uThAnA yA pAvoMkA calAnA Adi kriyAyeM nahIM dekhI jA sakatI thI / hAtha yA pAvoMmeM otapota ho rahI AtmA hI uThatI calatI phiratI hai / usake sAtha zarIra yA usake avayava to khica jAte haiM / jaise ki ghasihAre manuSya ke calanepara usake sirapara rakhI huI ghAsakI poTarI bhI usake sAtha ghisaTatI calI jAtI hai / isa DhaMgase do hetuoM dvArA AtmAkI gatiko sAdha diyA gayA hai / sarvagatvAdgatiH puMsaH khavannAstIti ye viduH / guNa avazya / anyathA teSAM heturasiddhosya kAyamAtratvavedanAt // 3 // AtmAke ( pakSa ) dezase dezAntara honArUpa gati nahIM hai ( sAdhya ) jagat ke sabhI sthAnoMmeM prApta ho cukA honese ( hetu ) vibhu AkAza ke samAna ( anvayadRSTAnta ), isa prakAra jo naiyAyika mAna baiThe haiM, unake yahAMkA svIkRta sarvagatva hetu asiddha hai / pakSameM nahIM vartatA hai / kyoMki isa jIvakA kevala gRhIta zarIra meM hI utane hI lambe cauDe, moTe parimANako viSaya kara rahA svasaMvedana pratyakSa ho rahA hai / apane apane zararike bAhara AtmAkA samvedana kisIko nahIM hotA hai| ataH AtmA aNuparimANa. yA mahAparimANa donoMse rItA ho rahA madhyama parimANavAlA hai / anyathA vyApaka mAna lenepara baDA bhArI vyavahArasAMkarya hokara guTAlA maca jAyagA / "" sarvamUrtadravyasaMyegitvaM vibhutvaM" yaha vibhupanA agatmAmeM nahIM hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH vibhuH pumAnamUrtatve sati nityatvataH khavat / ityAdi hetavopyevaM pratyakSahatagocarAH // 4 // 175 phira vaizeSika paMDita anumAna karate hai ki AtmA (pakSa) vyApaka hai (sAdhya ) pRthivI, jala, teja, vAyu, aura mana ina pAMca mUrtIse bhinna hote sante nitya honese ( hetu ) AkAzake samAna (anvayadRSTAnta ) tathA AtmA vyApaka hai ( pratijJA ) kyoMki aNuparimANakA adhikaraNa nahIM ho rahA santA nityadravya hai ( hetu ), jaise ki AkAza vyApaka hai ( dRSTAMta ) / athavA devadattakI aMganAkA zarIra yA devadattake saikaDoM hajAroM kosa dUra bana rahe vastra, alaMkAra, kAMTe, viSa, aMgUra, seva, Adika padArtha ( pakSa ) saMyukta ho rahe devadattakI AtmAke guNoMdvArA sampAdita kiye jAte haiM ( sAdhya ) kyoMki kArya hote huye ve usa devadattake upakAraka haiM ( hetu ) jaise ki kaura, gAyana, adhyayana, Adika haiM / isa anumAnase bhI AtmA ke vyApaka siddha ho jAnepara hI dezAntaravarttI bhogya, upabhogya padArthoMse saMyukta hokara kriyA karAnA bana pAtA hai / tathA puNya pApa ( pakSa ) apane Azraya AtmA sAtha saMyukta ( samaveta ) ho rahe sante hI dUsare AzrayoMmeM kriyAkA Arambha karate haiM ( sAdhya ), kyoMki eka dravyake guNa hote huye ve kriyAke hetubhUta guNa haiM ( hetu ), prayatna ke samAna anvaya dRSTAMta ) / evaM AtmA ( pakSa ) sarvavyApaka hai ( sAdhya ), sarvatra jAne jA rahe guNoM kA AdhAra honese ( hetu ) AkAzake samAna ( dRSTAMta ) tathA buddhikA adhikaraNa ho rahA AtmA dravya vyApaka hai ( sAdhya ), kyoMki nitya hote huye asmadAdiko ke dvArA jAnane yogya guNoMkA adhiSThAna hone ( hetu ) AkAzake samAna ( anvayadRSTAMta ) aura bhI AtmA sarvagata hai ( pratijJA ), dravya hote hue amUrta honese ( hetu ) AkAza ke samAna / anya bhI anumAna lIjiye / AtmA vyApaka hai ( pratijJA ) manase bhinna hotA huA sparzarahita dravya hone se (hetu) AkAzake samAna / aba AcArya kahate haiM ki AtmAko vyApakatva siddha karanemeM diye gaye isI prakAra amUrta hote huye nityapanA Adika hetu to pratyakSabAdhita sAdhyako viSaya kara cukanepara prayukta ho rahe haiM / ataH bAdhita hetvAbhAsa haiM / jaba ki rAsanapratyakSa se mizrIkA mIThApana pratyakSapramANa dvArA gRhIta ho rahA hai, aisI dazAmeM do cAra to kyA sahasroM hetu bhI mizrIko kaTu siddha karaneke liye samartha nahIM haiM / usI prakAra zarIra meM hI AtmAkA svasamvedana ho rahA hai / ataH AtmAka byApakatvako sAdhanevAle sabhI hetu akiMcitkara haiM / tathA AtmA (pakSa) paramamahA parimANavAn nahIM hai (sAdhya) kyoMki dravyAMtarose usa sAdhAraNa ho rahe sAmAnyakA AdhAra ho rahA santA aneka haiM ( hetu) ghaTa,paTa, Adike samAna (anvayadRSTAMta) tathA AtmA sarvagata nahIM hai, dik, kAla, AkAzase bhinna hotA. huA dravya honese pustakake samAna / evaM AtmA vibhu nahIM hai, kriyAvAn honese bANa Adike samAna / ityAdika anumAnoMse bhI AtmAkA vyApakatva bigADa diyA jAtA hai / taba to pUrvokta sabha hetvAbhAsa ho jAte haiM / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArta heturIzvarabodhena vyabhicArI ca kIrtitaH / tasyAmRrtatvanityatvasiddheravibhutA bhRtaH // 5 // anityo bhAvabodhazcenna syAttasya pramANatA / gRhItagrahaNAnno cet smRtyAdeH zAstrabAdhitA // 6 // 176 1 AcArya mahArAja dUsarI bAta kahate haiM ki vaizeSikadvArA AtmAke vibhutvako sAdhanemeM prayukta kiyA gayA hetu to IzvarajJAna karake vyabhicAra doSavAn bhI prasiddha ho rahA hai / dekhiye, vaizeSikoM ke yahAM dik, kAla, AtmA, AkAza, ye cAra dravya vyApaka mAne gaye haiM / inake guNa to parama mahAparimANavAle nahIM haiM / kyoMki guNameM punaH dUsare guNa nahIM Thaharate haiM, jJAna guNameM parimANa guNa nahIM vartatA hai " guNo guNAnaMgIkArAt / " " nirguNA guNAH " / jabaki pRthivI, jala, teja, vAyu, mana, ina pAMca mUrtadravyoMse bhinna ho rahA vaha Izvara jJAna amUrta hai, aura nitya bhI siddha hai, kintu avyApakatvako dhAranevAle usa jJAnako vyApakapanA nahIM mAnA gayA hai, ataH IzvarajJAnameM hetuke avikala Thahara jAnese aura sAdhyake nahIM varttanese vyabhicAra doSa huA / isa vyabhicAra doSako haTAneke liye vaizeSika yadi IzvarajJAnako anitya kaheM taba to gRhItagrAhI honese usa IzvarAjJAnako dhAravAhI jJAna ke samAna pramANatA nahIM ho pAyagI / pahile jJAnane jina padArthoMko viSaya kiyA thA dUsare jJAnane bhI bhI navIna upaja kara unhIM padArthoMko jAnA, yaha gRhItoM kA hI grahaNa huaa| hAM, Izvara jJAnako nitya, eka, mAna lenepara to gRhItako hI punaH dUsare jJAnase bhI grahaNa karanA yaha prasaMga uThAnekA avasara hI nahIM AtA hai | yadi tuma vaizeSika gRhItagrAhI honepara bhI IzvarajJAnakI apramANatA nahIM mAnoge taba to smRti, pratyabhijJAna, dhArAvAhi jJAna Adiko bhI pramANatA A TapakegI, joki tumhAre zAstroMse bAdhita hai, sAthameM AtmAkA vyApakapanA to sarvAMgINa nirdoSa una dharmI grAhaka pratyakSa pramANoMse bAdhita ho haiN| / yaha samajhe raho / rahA gatimAnAtmA kriyAhetuguNasaMbaMdhAlloSThavat / kriyAhetuguNasaMbaMdha styAtmani kArya tatkRta - kriyopalaMbhAt / yatra yatkRtakriyopalaMbhaH tatra kriyAhetuguNasaMbaMdhosti yathA vanaspatau vAyukRtakri yopalaMbhAdvAyau tathA cAtmakRtakriyopalaMbhaH kAye tasmAdAtmani kriyAhetuguNasaMbaMdhAsti iti nizcIyate / kaH punarasAvAtmani kriyAhetuguNaH ? prayatnAdiH / prayatnavatA hyAtmanA buddhipUrvikA kriyA kAye kriyate, abuddhipUrvikA tu dharmAdharmavatAnyathA tadayogAt / - AtmA ( pakSa ) gamana karanA rUpa kriyAvAlA hai ( sAdhya ) kriyAke hetu ho rahe guNoMkA sambandha rakhanevAlA honese ( hetu ) Dela yA golIke samAna ( anvayadRSTAnta ) / punaH AcArya hetu dalako sAdhate haiM ki AtmAmeM ( pakSa ) kriyA ke hetubhUta guNoMkA sambandha ho rahA hai ( sAdhya ) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 177 zarIrameM una guNoMse kI gaI kriyAkA pratyakSa jJAna honese ( hetu ) jahAM jisake dvArA kI gayI kriyAkA upalambha ho rahA hai, vahAM kriyAke hetubhUta guNakA sambandha hai / yA kriyA hetubhUtaguNake samavAyI dravyakA sambandha vidyamAna hai ( anvayadRSTAnta ) jaise ki vRkSasvarUpa vanaspatimeM vAyu dvArA kI gaI kriyAkA upalambha honese vAyumeM kriyAhetuguNa vega yA kaMpAnevAlA IraNa ( dhakkA denA) vidyamAna hai ( anvayadRSTAnta ) tisI prakAra kAyameM AtmA dvArA kI gayI kriyAkA upalambha ho rahA hai ( upanaya) tisa kAraNase zarIrI AtmAmeM kriyAke hetubhUta guNoMkA sambandha hai (nigmn)| yoM anumAnase nizcayakara liyA jAtA hai| yahAM koI prazna karatA hai ki phira yaha batAo ? ki AtmAmeM kriyAkA hetu ho rahA vaha guNa kaunasA hai ? AcArya uttara kahate haiM ki prayatna, vIrya, utsAha, bala, Adika guNa AtmAmeM kriyAke sampAdaka haiM / cUMki prayatnavAle AtmA karake kAyameM buddhipUrvaka kriyA kI jAtI hai jisase ki khAnA, pInA, calanA, ghUmanA, uDanA, bhittI ( kuztI ), bhiranA, zAstra likhanA, khelanA, sImanA, kasIdA kADhanA, Adi kriyAyeM ho jAtI haiM / hAM, zarIrameM huI abuddhipUrvaka kriyAyeM to puNya pApavAle AtmA karake avyakta puruSArtha dvArA banAlI jAtI haiM, jisase nakha, keza, AdikI vRddhi honA, rakta saMcAra, anna paripAka, mala upamaloMkA bananA, Adi kriyAoMkA sampAdana ho jAtA hai / anyathA yAnI prayatnavAn AtmAke vinA zarIrame una buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka huI kriyAoMkI niSpatti honekA ayoga hai / ataH kriyAke sampAdaka guNoMkA sambandha ho rahA honese AtmAmeM gati kriyA siddha ho jAtI hai| nanu ca kriyAhetuguNayuktaH kazcidanyatra kriyAmArabhamANaH kriyAvAn dRSTo yathA vegena yukto vAyurvanaspatI, kazcitpunarakriyo yathAkAzaM patatriNi tathAtmA kriyAhetuguNayuktazca syAdakriyazceti nAyaM hetuH kriyAvatvaM sAdhayedAkAzena vyabhicArAt iti kazcit, sotraivaM paryanuyoktavyaH / kena kriyAhetunA guNena yuktamAkAzamiti ? vAyusaMyogeneti cenna, tasya kriyAhetutvA. siddhaH / vanaspatau vAyusaMyogAt kriyAheturasAviti cenna, tasmin satyapyabhAvAt / viziSTo vAyusaMyogaH kriyAheturiti cet, kaH punarasau ? nodanamabhighAtazceti / kiM punarnodanaM kazcAbhighAtaH ? vegavadrvyasaMyoga iti cet, tarhi vega eva kriyAhetustabhAve bhAvAt tadabhAve cAbhAvAt na tvAkAzasya vegostIti na kriyAhetuguNayuktamAkAzaM tato na tena sAdhanasya vybhicaarH| ___ yahAM koI vaizeSika matakA anuyAyI apane AtmAke kriyArahitapana mantavyakA aura bhI avadhAraNa kara rahA hai ki koI koI padArtha to kriyAke hetubhUta guNase yukta ho rahA anya padArthoM meM kriyAkA Arambha kara rahA santA vaha kriyAvAn dekhA gayA hai, jaise ki kriyAke kAraNa vega guNase sahita ho rahA vAyu dUsare vanaspastiyoMmeM halana, kampana, kriyAoMko upajAtA hai| kintu koI koI padArtha to phira kriyArahita hotA huA hI dUsare padArthoMmeM kriyAkA Arambha kara detA hai| jaise ki AkAza dravya Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tattvArthazlokavArta 1 I dUsare pakSI yA pataMgemeM kriyAko karA detA hai / tisI prakAra AtmA kriyA ke kAraNa guNoMse yukta bhI banA rahe aura kriyA rahita bhI banA rahe koI kSati nahIM hai / isa kAraNa anukUla tarkakA abhAva ho jAnese tuma jainoM kA yaha " kriyAkAraNaguNatva " hetu to AtmAmeM gamana kriyAsahitapanako nahIM sAdha sakegA / kyoMki AkAzake sAtha vyabhicAra doSa ho rahA hai / pUrva prakaraNoMmeM vAyu vanaspati ke saMyoga ke vAyu AkAza saMyoga AkAzameM varta rahA kriyAhetuguNa sAdhA jA cukA hai / kintu AkAza kriyAvAn nahIM hai | yahAMtaka koI prativAdI kaha cukA hai, aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra kaha rahA ha prativAdI yahAM yoM paryanuyoga lagAne yogya hai / arthAt -- usake Upara yaha abhiyoga lagA denA cAhiye ki bhAI batAo, kriyAke hetubhUta kisa guNase yukta AkAza ho rahA hai ? hama to samajhate haiM ki AkAzameM koI bhI kriyAkA hetu guNa nahIM hai / yadi tuma vaizeoSika yoM kaho ki vAyusaMyoga nAmaka kriyAhetu guNase yukta AkAza hai so yaha to nahIM kaha sakate ho| kyoMki usa AkAzavatI vAyusaMyogako kriyAkA hetupanA asiddha hai / yadi tuma vaizeSika punaH yaha kaho ki vanaspastimeM vAyu saMyogase kriyA ho jAtI hai / ataH vaha vAyusaMyoga kriyAkA hetubhUta mAna liyA jAya / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki usa vAyusaMyoga ke honepara bhI vRkSameM kriyAkA abhAva ho rahA hai / ardharAtrimeM vAyukA manda saMcAra honepara bhI vRkSa akampa rahe Ate haiM / yadi tuma vizeSatAko prApta ho rahe vAyusaMyogako kriyAkA kAraNa mAnoge yoM kahanepara to hama pUcheMge ki tumhAre yahAM " abhighAto nodanaJca zadvaheturihAdimaH, zadbAheturdvitIyaH syAt " isa prakAra saMyoga ke do bheda mAne gaye haiM / aba phira tuma. yaha batAo ki kaunasA vaha nodana athavA abhighAta nAmakA viziSTasaMyoga bhalA kriyAkA kAraNa hai ? tathA yaha bhI batAo ki phira vaha nodana kyA hai ? aura abhighAta kyA hai ? isake uttarameM yadi tuma yoM kaho ki zabdakA hetubhUta saMyoga abhighAta hai, jaise ki ATa karate huye tAlI bajAte samaya hAthoM kA abhighAta saMyoga hai aura zabdako nahIM upajAnevAlA saMyoga to nodana hai / zabda kiye binA hAtha ko cupake M dUsare hAtha se milA denA nodana hai / yahAM vegavAle dravyake sAtha anyadravyakA viziSTa saMyoga hI kriyAkA tuSTa hai, taba to hama jaina kaheMge ki vega hI kriyAkA hetu huA / saMyoga guNa to kriyA saMpAdaka nahIM banA / kyoMki usa vegake honepara kriyAkI utpattikA abhAva hai / yaha anvayavyatireka pUrvaka vega aura kriyAkA kAryakAraNa bhAva siddha hai / kintu AkAzadravyake to ve guNa nahIM haiM / " kSitirjalaM tathA tejaH, pavano mana eva ca / parAparatvamUrtatvakriyAvegAzrayA amI " isa siddhAMta anusAra tumane pRthivI, jala, teja, vAyu, aura mana ina pAMca dravyoMmeM hI vegaguNa mAnA hai / AkAzameM vega nahIM hai " SaDeva cAmbare " AkAzameM saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, zabda, ye chaha guNa mAne gaye haiM / ataH vegake nahIM honese kriyA ke hetubhUta guNase yukta AkAza nahIM hai / tisa kAraNa usa AkAzase hamAre hetukA vyabhicAra doSa nahIM lagatA hai / kriyAhetuguNakatva isa nirdoSa hetuse AtmAkA ! gatisahitapanA siddha ho jAtA hai 1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ....... atha mataM na gatimAnAtmA sarvagatatvAdAkAzavadityanumAnAdgatimattvasya pratiSedhAdanumAnaviruddhaH pakSa iti / tadayuktaM, puMsaH sarvagatatvAsiddhaH kAye eva tasya saMvedanAt tato bahiH saMvittyabhAvAt / sarvagataH pumAn nityatve satyamUrtatvAdAkAzavaditi cena, asya kAlAtyayApadiSTatvAt sAdhanasya dharmigrAhakamamANabAdhitatvAt pratyakSaviruddhapakSanirdezAnaMtaraprayuktatvAt zItonirdavyatvAt jalavadityAdivat / aba yadi vaizeSikoMkA yaha mantavya hoya ki AtmA ( pakSa ) gamanakriyAvAlA nahIM hai, ( sAdhya ) sarvatra vyAparahA honese ( hetu ) AkAzake samAna ( anvayadRSTAnta ) yoM AtmAke gatisahitapanakA baDhiyA niSedha ho jAnese tuma jainoMkA AtmAko kriyAkA sAdhaka pratijJAsvarUpa pakSa to isa anumAnase viruddha paDa gayA / AcArya kahate haiM ki isa prakAra tumhArA vaha kahanA yuktirahita hai| kyoMki AtmAkA sarvagatapanA asiddha hai / zarIrameM hI usa AtmAkA samvedana ho rahA hai| usase bAhara dUsare zarIrameM yA ghaTa, paTa, athavA antarAlameM AtmAkI samvitti nahIM ho rahI hai / ataH tumhAre hetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai| yadi vaizeSika punaH anumAna uThAkara hetuko yoM siddha kareM ki AtmA (pakSa) sarvatra vyApaka hai (sAdhya) nitya hote sante amUrtapanA honese (hetu) AkAzake samAna (dRssttaaNt)| akelA nityatva hetu denese pRthivI AdikI paramANuyeM aura manase vyabhicAra ho jAtA / ataH amUrtatva bhI kahanA paDA / kyoMki ye mUrta haiM aura yadi amUrtatva hI hetu kahA jAtA to anitya guNoMse vyabhicAra AtA / ataH " nityatve sati amUrtatva " itanA hetu diyA gayA hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki yaha tumhArA sAdhana to zarIrameM hI AtmA nAmaka dharmIke grAhaka pramANase bAdhita ho jAneke kAraNa pratyakSa pramANase viruddha ho rahe pakSake nirdeza anantara prayukta honese kAlAtyayApadiSTa hetvAbhAsa hai, jaise ki agni zItala hai, dravya honese jalake samAna, athavA AkAza alpaparimANavAlA hai, dravya honese, ghaTake samAna, ityAdika anumAnoMke hetu bAdhita hetvAbhAsa haiN| etenAmUrtadravyatvAtsarvatropalabhyamAnaguNatvAdityevamAdayo hetavaH pratyAkhyAtAH pratyakSabAdhitaviSayatvAvizeSAt / kiM ca, nityatve satyamUrtatvAdityayaM heturIzvarajJAnena anekAMtika: tasyAsarvagatasyApi nityatvAmUrtatvasiddheH nityaM hIzvarajJAnamanAdyanaMtatvAt suravartmavat / tasya sAdiparyatatve sati mahezvarasya sarvArthaparicchedavirodhAt / vaizeSikoMne AtmAko vyApaka sAdhaneke liye amUrtadravyapana hetu diyA hai / unake yahAM pRthivI, jala, teja, vAyu, mana, ye pAMca dravya mUrta mAne gaye haiM / zeSa AkAza, kAla, dizA, AtmA, ye cAra dravya vyApaka hI haiM / tIsarA hetu sarvatra dekhe jA rahe guNase sahitapanA diyA hai / cauthA hetu " aNu Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tatrArtha zlokavArtike 1 parimANAnadhikaraNatve sati nityadravyatvAt " diyA hai / ityAdi isa prakArake anya bhI vyApakatva - sAdhakahetuoM kA isa ukta kathanase pratyAkhyAna kara diyA gayA hai / jaba ki nijazarIra meM hI madhyama parimANako dhAra rahe AtmAkA bAlikA, pazu, pakSiyoMtakako pratyakSa pramANadvArA samvedana ho rahA hai, to nityatve sati amUrtatva hetuke samAna ina hetuoM meM bhI pratyakSabAdhita viSayakA sAdhakapanA antararahita hai / ataH ye saba hetubAdhita hetvAbhAsa haiM / dUsarA doSa yaha bhI ki nitya hote sante amUrtapanA yoM vizeSaNa vizeSyadalavAlA yaha hetu to IzvarajJAna karake vyabhicAra doSavAn hai / dekhiye, abhISTa - sAdhyase zUnya ho rahe, avyApaka bhI usa IzvarajJAnako nityapanA aura amUrtapanA siddha hai| pAMca mUrta dravyoMke atirikta sabhI dravya yA guNa, karma, Adika padArtha tumhAre matameM amUrta mAne gaye haiM / amUrtadravyatva lagAnese sambhavataH tumhArI kucha rakSA ho sakatI thI / kintu isakA vicAra pahile kara diyA gayA hai / IzvarakA jJAna nitya to hai hI / yadi nahIM mAnanA cAhate ho to isa anumAnadvArA mAnanA hI paDegA ki IzvarakA jJAna ( pakSa ) nitya hai ( sAdhya ), anAdikAlase anantakAla ka pravartta rahA honese ( hetu ) devoMkA mArga yAnIM AkAza ke samAna ( anvaya dRSTAnta ) / yadi usa Izvara jJAnako sAdi, sAnta, mAnA jAyagA to hamArA hetu avazya asiddha hetvAbhAsa ho jAyagA / kintu sAthameM tumhAre abhISTa devatA mahezvarako sampUrNa arthokI jJapti karanekA virodha ho jAyagA / padArthoM ke adhIna hokara dUsare dUsare kSaNameM upajane, nazanevAle jJAna dvArA lAkhoM yA asaMkhyAte varSoMmeM bhI Izvara sampUrNa padArthoM ko jAna nahIM sakatA hai / ataH AtmA ke vyApakatvako sAdhanevAlA tumhArA hetu vyabhicArI hai / yopyAha, anityamIzvarajJAnamutpattimattvAt kalazAdivat utpattimattadAtmAMtaHkaraNasaMyogApekSatvAdasmadAdijJAnavat / yogajadharmAnugrahItena hi manasezvarasya saMyoge sati sarvArthe jJAnamutpAdyate / na caivaM, tadAdiparyaMtavat saMtAnarUpatayAnAdiparyaMtatvopapatteH / yogasaMtAno hi mahezasyAnAdiparyaMtaH sadA rAgAdimalairaspRSTatvAt / anAdizuddhayadhiSThAnatvAttatazca dharmavizeSaH tadanugrahazca manasaH tena saMyogazceti tannimittaM sarvArthajJAnamanAdiparyaMta mupapadyate pramANaphalatvAzccaizvarajJAnamanityaM nityatve tasya pramANaphalatvavirodhAt vizeSaguNatvAcca tadanityaM sukhAdivaditi, tasyApi gRhItagrAhI zvarajJAnamAyAtaM / tatazca na pramANaM smaraNAdivat gRhItagrAhiNopi tasya pramANatve pramANasaMplavavAdinAmanubhUtArthe smaraNAdeH pramANatvAnuSaMgaH kena nivAryeta / vaizeSikake matako puSTa kara rahA jo bhI koI yoM kaha rahA hai ki IzvarakA jJAna ( pakSa ) anitya hai (sAdhyadala) utpattivAlA honese ( hetu ) kalaza, kapaDA, Adike samAna, (anvayadRSTAnta ) / punaH hetuke svarUpAsiddha ho jAnekI koI zaMkA na kare / ataH vaizeSika isa hetuko sAdhyakoTipara lAte haiM ki vaha IzvarajJAna ( pakSa ) utpattivAlA hai ( sAdhya ) AtmA aura manake saMyoga kI apekSA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 181 rakhanevAlA honese ( hetu ) hama AdikoMke jJAnasamAna ( anvayadRSTAnta ) | dekhiye, yogAbhyAsase utpanna huye zruti, purANa, prasiddha dharmase anugrahIta ho rahe manake sAtha Izvara AtmAkA saMyoga ho jAnepara Izvarako sampUrNa arthoMmeM jJAna upajA diyA jAtA hai / isa prakAra jJAnako utpattimAn sAdha denese vaha jJAna Adi, antavAlA ho jAvegA, yaha nahIM samajha baiThanA / hama bIjAGkura nyAya anusAra santAnarUpase IzvarajJAnako anAdi anantapanA ucita batAte haiM / kAraNa ki mahezvarake yogakI santAna dhArApravAha anAdikAlase anantakAlataka baha rahI hai / kyoMki Izvara sadA hI rAga, kleza, vipAkAzaya, Adi maloM karake achUtA rahA hai, anAdikAlase zuddhikA adhiSThAna hai / ataH yoM usa yogasantAnase vizeSa camatkAraka dharma utpanna hotA hai aura usa dharmakA anugraha manake Upara ho jAtA hai / pazcAt usI manakA Izvara AtmA ke sAtha saMyoga hotA hai / usa Izvara manaH saMyogako nimitta pAkara anAdi, ananta, kAlataka, Izvarake sampUrNa arthokA jJAna honA bana jAtA hai| Izvara jJAnako anitya siddha karane ke liye dUsarA tarka yaha bhI hai ki IzvarakA jJAna anitya hai ( pratijJA) pramANakA phala honese (hetu) dekhiye, kAraNoMse utpanna ho rahe sabhI phala anitya hote haiM / yadi usa Izvara jJAnako nitya mAnA jAyagA taba to usako pramA 1 ke phalapanakA virodha hogaa| tIsarI bAta yaha bhI hai ki vaha IzvarajJAna vizeSaguNa honese anitya hai jaise ki AtmAke sukha Adi guNa ( anvayadRSTAMta ) / hamane AtmAmeM saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga ye pAMca sAmAnya guNa aura buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA ye nau vizeSa guNa yoM caudaha guNa mAne haiM / IzvarameM bhI pAMca sAmAnya guNa aura jJAna, icchA, - prayatna ye tIna vizeSa guNa yoM ATha guNa iSTa kiye haiM / AtmA dravyame sabhI vizeSaguNa anitya haiM / " yopi " se prAraMbha kara yahAMtaka vaizeSika kaha cukA / aba AcArya kahate haiM ki usa vaizeSika ke yahAM bhI yoM to IzvarakA jJAna grahItakA hI grahaNa karanevAlA prApta huA aura tisa kAraNase yAnI gRhItagrAhI hone se vaha jJAna vicArA smaraNa, dhArAvAhi jJAna Adike samAna pramANa nahIM ho saktA hai / naiyAyika yA vaizeSikane gRhIta viSayako hI punarapi utanA hI viSaya karanevAle jJAnako pramANa nahIM mAnA hai / phira bhI bhaktivaza yadi usa gRhItagrAhaka jJAnako pramANa mAnoge taba to pramANasaMplavavAdI naiyAyika, vaizeSika, jaina, mImAMsaka, Adi vidvAnoM ke yahAM anubhava kiye jA cuke viSaya pravarta rahe smaraNa, pratyabhijJAna, Adi ko bhI pramANapane kA prasaMga bhalA kisake dvArA rokA jA sakegA ? arthAt arthameM vizeSa aMzoMko jAnanevAle aneka pramANoMkI pravRtti ho jAneko pramANasamplava kahate haiM / naiyAyika " pramANasamplava ko iSTa karate haiM / ataH kucha aMza jAne jA cukekA bhI punaH anya pramANoMdvArA samvedana ho sakatA hai / aisI dazAmeM smaraNa Adiko bhI pramANatA bana baiThegI / koI mAIkA to roka nahIM sakatA hai / 1 " smAnmataM, pramANAMtareNAgrahItasya sakalasUkSmAdyarthasya mahezvarajJAnasaMtAnena grahaNAnna tasya grahItagrAhitvamiti / tadasat / dhArAvAhijJAnasyApyevaM gRhItagrAhitvAbhAvAt pramANatApatteH / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tatvArtha zlokavArtike tatpramANatvopagame tathaiva pramANAMtarAgRhItagrAhyanubhavasmaraNapratyabhijJAnAdisaMtAnasya pravartamAnasyAgRhItagrAhitvAt pramANatvamastu / yadi punaranubhavAdInAmekasaMtAnatvepyanubhavagRhIterthe smaraNAdeH pravRtterapramANatvaM tadA prathamajJAnena paricchinnerthe taduttarottaradhAra vAhivijJAnAnAM kutaH pramANatvaM / tadupayogavizeSAditi cet, tata eva smRtyAdInAM pramANatvamastu sarvathA vizeSa | bhAvAt / tathA sati pramANasaMkhyAniyamo na vyavatiSThetetyuktaM purastAt / tasmAdanena gRhItagrAhitvAtkasyacidvijJAnasyApramANatvamurarIkurvatA mahezvarajJAnasyApyuttarottarasya pUrvajJAnaparicchinnArthagrAhitvAdapramANatvaM duHzakaM parihartuM / yadi isapara vaizeSika apanA mantavya yoM batAveM ki dUsare dUsare pramANoMse nahIM jAne jA cuke sampUrNa sUkSma, vyavahita, viprakRSTa, Adi arthokA mahezvarakI jJAnasantAna karake grahaNa ho rahA hai / ataH vaha Izvara jJAnakI saMtAna gRhItagrAhI nahIM hai, agRhIta viSayoM kA grAhaka hai, yoM kaha cukanepara AcArya kahate haiM ki vaha vaizeSikakA mantavya prazaMsanIya nahIM hai| kyoMki isa prakAra to ghaTa hai, ghaTa hai, ghaTa hai, aise dhArAvAhika jJAnako bhI gRhItagrAhIpanA na honese pramANapanekA prasaMga A jAvegA / dhArAvAhI jJAnameM bhI jJAnoMkI lambI santAna agRhIta viSayakA grahaNa kara rahI hai / yadi usa dhArAvAhi jJAnakI santAnakA pramANa honA svIkAra kara loge, taba una hI prakAra pramANAntaroMse nahIM gRhIta ho cuke arthokA grahaNa karanevAle anubhava, smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, Adi jJAnoMkI pravartarahI santAnako bhI agRhItagrAhaka honese pramANapanA ho jAo / yadi phira tuma vaizeSika yoM kaho ki anubhava, smaraNa, pratyabhijJAna, Adi jJAnoM kI eka santAna honepara bhI anubhava dvArA grahaNa kiye jA cuke arthameM smaraNakI aura smaraNase jAne jA cuke artha meM pratyabhijJAna AdikI pravRtti ho rahI hai / ataH ve smaraNa Adika gRhItagrAhI honese pramANa nahIM haiM, taba to hama jaina kaheMge ki prathama jJAna karake jAne jA cuke arthameM usake uttara aura usake bhI pIche pIche aneka vaha rahe dhArAvAhI vijJAnoM ko pramANapanA kaise A sakatA hai ! arthAt -- kaise bhI nahIM / yadi tuma vaizeSika usameM vizeSa upayoga honese pramANapanA lAoge taba usa hI kAraNa yAnI vizeSa vizeSa upayoga honese hI smRti AdikoM ko bhI pramANapanA ho jAvo / sabhI prakAroMse koI vizeSatA nahIM hai / pratyuta dhArAvAhI jJAnoMkI apekSA anubhava, smaraNa, pratyabhijJAnoM meM vizeSa upayoga ho rahA acchA jAnA jA rahA hai / aura tisa prakAra smRti, pratyabhijJAna, Adiko I atirikta pramANa mAnanepara tumhArI niyata kI gayI pramANoM kI saMkhyA vyavasthita nahIM ho sakegI, isako hama pahile prakaraNoM meM kaha cuke haiN| tisa kAraNa gRhItagrAhI honese kisI bhI vijJAnako apramANapanA svIkAra karanevAle isa vaizeSika paNDita karake pUrvasamayavartI jJAna dvArA jAne jA cuke arthokA grAhaka honese mahezvara ke uttarottarasamayavartI jJAnoMkA apramANapanA kaThinatAse bhI nahIM haTAyA jA sakatA hai / ataH mahezvara ke jJAnako anitya mAnanemeM aneka vipattiyAM khaDI ho jAya~gI / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthacintAmamiH yadapyuktaM, mahezvarajJAnasya nityave pramANaphalatvAbhAva iti, tadapyayuktaM / tasyopacArataH prmaannphltvopptteH| yathaica IzvarasyAMta:karaNasaMyogAdisAmagrI nityajJAnasyAbhivyaJjikatvAdupacArataH pramANaM tathA tadyaMgyatvAnnityasyApIzvarajJAnasyopacArataH pramANaphalatvamupapadyata eva / na cAbhivyaktirutpattireva sAmAnyAdeH svavyaktibhirabhivyaMgyasyotpattimattvaprasaMgAt / tato nityamevezvarajJAnamiti / tena hetorvyabhicAra eva / aura bhI vaizeSikoMne jo yaha kahA thA ki mahezvarakA jJAna yadi nitya mAnA jAyagA to vaha pramANakA phala nahIM ho skegaa| AcArya kahate haiM ki yoM vaha kahanA bhI yuktiyoMse rItA hai| kAraNa ki IzvarajJAnako upacArase pramANakA phalapanA sadhatA hai / jisa hI prakAra tumhAre yahAM Izvarake sAtha aMtaHkaraNakA saMyoga hojAnA Adi sAmagrI Izvarake nityajJAnakI abhivyaJjaka honese upacArase pramANa mAna lI gayI hai, usI prakAra usa sAmagrIse vyaMgya honese nitya bhI IzvarajJAnako upacArase pramANakA phalapanA bana jAtA hI hai, sarvajJake jJAnameM pramANaghanA aura phalapanA abhinna hI hai, upacArase bhale hI nyArA nyArA kalpita kara lo / jJapti sAmagrIko pramANa kaha lo, sAthameM jJaptiko phala khlo| sAmagrIdvArA abhivyakti hojAnA hI jJAnakI utpatti nahIM hai| anyathA apanI abhivyaMjaka Azraya vyaktiyoMse prakaTa hone yogya sAmAnya ( jAti ) samavAya, Adiko bhI utpattimAn ho jAnekA prasaMga hogA / kintu sAmAnya aura samavAya padArthako tumane nitya mAnA hai| tisa kAraNase siddha hotA hai ki IzvarakA jJAna nitya hI hai / aisA honepara usa Izvara jJAnakarake tumhAre AtmAko vyApaka sAdhaneke liye diye gaye nitya hote huye amUrtapana hetukA vyabhicAra doSa tadavastha hI rahA / IzvarakA jJAna nitya hai| amUrta bhI hai kintu vyApaka nahIM hai / AtmAko vyApaka mAnanevAle vaizeSikoMne AtmAke jJAnaguNako vyApaka nahIM mAnA hai, zarIrAvacchedena AtmAmeM jJAna hai, ghaTAvacchedena AtmAmeM jJAna nahIM hai / aisA unakA abhimata hai| ____ bhavatu vA mahezvarajJAnamanityaM tathApi salilaparamANurUpAdibhirasyAnaikAMtikatA duSpariharetyalaM prasaMgena, sarvathAtmano gatimattvasya pratiSe mshktH| athavA tumhAre mantavya anusAra bhale hI mahezvarakA jJAna anitya ho jAo / ataH pUrA hetu nahIM ghaTanese Izvara jJAnakarake vyabhicAra doSa nahIM ho sakatA hai to bhI jala paramANuke yA agniparamANuke rUpa rasa Adi karake isa prakRtahetukA vyabhicAra doSa AnA kathamapi TAlA nahIM Tala sakatA hai / pRthiva ke paramANuoMke rUpa, rasa, Adika anitya haiM / ve pAkaja mAne gaye haiN| kintu jala, teja, vAyuke paramANuoMke rUpa, rasa, Adi guNa nitya haiN| sAthameM jalaparamANu yA agni paramANu bhale hI mUrta hoya, kintu inake guNa to mUrta nahIM haiM / amUrta haiM / ataH nityatve sati amUrtatva hetukA pUrA zarIra ghaTita ho jAnese aura vyApakatva sAdhyake nahIM Thaharanese, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike vyabhicAra doSa tadavastha rahA / aba adhika prasaMga baDhAnese koI vizeSa prayojana nahIM nikalatA hai / tumhAre AkSepoMkA mukha, parAGmukha, uttara ho cukA hai / aba tumhAre bUte AtmAkA gatimAnpanA sabhI prakAroMse niSedhA nahIM jA sakatA hai / kriyAhetu guNake sambandhase AtmA matimAn Delake samAna siddha karA diyA jAtA hai, koI pratyUha nahIM rahA / 184. kathaM punarazarIrasyAtmano gatirityAha / mahArAja jI ! yaha batAo, ki zarIra sambandhavAle AtmAkI gati to prasiddha hI hai / kintu marakara zarirahita ho gaye AtmAkI gati phira kisa prakAra hotI hai ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / anuzreNi gatiH // 26 // lokake bIcase prArambha kara pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Upara, nIce, chaU dizAoMmeM baraphIke samAna chaha pailavAlI akhaNDa paramANuse nApe gaye sama saMkhyAvAle pradeza isa akhaNDa lokAkAzameM tadAtmaka hokara jaDa rahe haiN| donoM ora samasaMkhyAvAle padArthoMkA sabase choTA ThIka bIca do hotA hai / cAroM ora sama saMkhyAmeM phaila rahe padArthoMkA bIca cAra hotA hai tathA chaU ora sama saMkhyAvAle padArthoMkA bIca ATha hotA hai / lokake ThIka madhya sudarzana merukI jaDameM sthita ho rahe gostana AkAravAle ATha pradezoMse chaU ora akhaNDa AkAzameM pradezoMkI zreNiyAM gaDha lI jAtI haiN| 1 usa zreNI AnupUrvya karake jIvoMkI anya bhavoMkA saMkramaNa karanepara maraNakAlameM gati hotI hai / AkAzapradezapaMktiH zreNiH anorAnupUrvye vRttiH zreNerAnupUrvyeNAnuzreNi jIvasya pudgalasya ca gatiriti pratipattavyaM / jIvAdhikArAtpudgalasyAsaMpratyayaH iti cenna, punargati - grahaNAttatsaMpratyayAt kriyAMtaranivRtyarthamiha gatigrahaNamiti cenna, avasthAnAdyasaMbhavAt kriyAMtaranivRttisiddheH / uttarasUtre jIvagrahaNAcceha zarIrapudgalasya jIvasyAnuzreNigatiH saMpratIyate / loka, aloka, pUre AkAzameM pradezoMkI lambI paMkti bana rahI zreNi kahI jAtI hai / anuavyayakA anupUrvapanA artha honepara zreNipadakI anu upasargake sAtha avyayIbhAva samAsa vRtti ho jAtI hai| zreNike AnupUrvya karake jIva aura pudgalakI zreNi anusAra gati ho jAtI hai / yaha samajha lenA cAhiye / koI AkSepa karatA hai ki yahAM prakaraNameM jIvadravyakA adhikAra honese pudgalakI bhI zreNi anusAra gati honekA samIcInajJAna nahIM ho sakatA hai| AcArya kahate haiM yaha to na kahanA / kyoMki " vigrahagatau karmayogaH " isa sUtra gatikA adhikAra calA hI ArahA thA / punaH isa sUtra meM gati zabdakA grahaNa kiyA hai / isase usa pudgalakI gatikA saMpratyaya ho jAtA hai 1 anyathA yadi jIvakI hI zreNi anusAra gati iSTa hotI to punaH gati zabdakA prayoga karanA vyartha Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH paDatA / atyalpa bolanevAle sUtrakArake vacana vyartha nahIM ho sakate haiM / ataH yahAM sampUrNa gativAle padArthoM kA grahaNa kara liyA jAtA hai / koI paNDita gati grahaNakA prayojana yoM kaha rahA hai ki anya kriyAoMkI nivRttike liye yahAM sUtrameM gati kahA gayA hai, jisase jIvakI gatikriyA hI lI jAya, anya kriyAyeM nahIM pakaDI jAyaM / AcArya kahate haiM ki yaha prayojana to ThIka nahIM hai / kyoMki dUsare zarIrako grahaNa karaneke liye udyukta ho rahe jIvake baiThanA, sonA, baDhanA, jaganA, namanA, paDhanA Adi kriyAoMkI to saMbhAvanA hI nahIM hai / ataH svataH hI anya kriyAoMkI nivRtti siddha hai / " sambhavavyabhicArAbhyAM syAdvizeSaNamarthavat" / dUsarI bAta yaha hai ki avyavahita uttarakAlameM kahe jAnevAle " adhigrahA jIvasya " sUtrameM jIvakA grahaNa hai / ataH isa sUtrameM zarIra yA pudgala aura jIvakI bhI zreNi anusAra gati ho rahI acchI jAnI jA rahI hai / nanu ca kuto jIvasya pudgalasya cAnuzreNigatinizcitA jyotirAdInAM vizreNigatidarzanAt taniyamAnupapatteriti kazcit / taM pratyAha / yahAM zaMkA uThatI hai ki jIva aura pudgalakI gati zreNi anusAra hI hai, yaha siddhAnta kaise nirNIta kara liyA jAya ? jaba ki sUrya, caMdramA Adi jyotiSka vimAna, cakra, vyajana, Adi athavA vidyAdhara yA khilADI bAlakoM AdikI zreNikA vyatikrama kara bhI TeDI, meDI, ghUmatI, phudakatI, Adi ameka prakArakI gatiyAM dekhI jArahI haiM / ataH AkAzakI ThIka banI huyI zreNiyoMke anusAra sIdhI rekhAmeM hI gati honekA niyama nahIM bana sakatA hai, yahAMtaka koI kaha rahA hai, jisakA ki nAma yA mata anirvacanIya hai / usake prati zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA samAdhAna kahate haiN| siddhA gatiranuzreNi dehinaH paramAgamAt / / lokAMtaraM pratijJeyaM pudgalasya ca nAnyathA // 7 // jIvakI maraNa samaya yA mukta avasthA honepara anya loka yA siddha lokake prati aura pudgaloMko bhI lokaparyaMta prApta karAnevAlI gati zreNi anusAra hotI hai, yaha mantavya sarvajJokta parama Agamase siddha hai| anya prakAroMse niyama nahIM haiM, yaha samajha lenA caahiye| arthAt-zreNi anusAra hI gati hotI hai, isameM kAla aura dezakA niyama hai| kAlaniyama to yaha hai ki saMsArI jIvoMkI maraNakAlameM anya bhavakA saMkramaNa karate samaya aura mukta jIvoMkI Urdhva lokake tanuvAtavalayameM sthita siddhAlayataka gamana karate samaya pradezapaMktiyoM ke anusAra sarala rekhA banAtI huyI gati hotI hai| tathA dezakA niyama bhI yaha hai ki Urdhva lokase adholokameM jAnepara yA adholokase Urdhva lokameM gati karanepara athavA tirvag lokase adhogati yA Urca gati jahAM hogI vaha zreNi anusAra hI hogii| isI prakAra pudgaloMkI lokake antataka prApta karAnevAlI gati bhI zreNI anusAra hI hogI / hAM, niyamase atirikta dazAmeM ghUmanA, nAcanA, Adi gatiyAM bhI ho sakatI haiN| 24 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.86 tattvAryazlokavArtike kaH punarasau paramAgamastadAvedakaH kuto vAsya pramANatvamityAha / __phira kaunasA utkRSTa Agama bhalA usa gatikA nivedana karanevAlA hai ? batAo aura usa Agamako pramANapanA kaise siddha hai ? aisI jijJAsA honepara bhI vidyAnanda svAmI vArtikako kahate haiN| SoDhA prakramayuktoyamAtmeti vacanaM pramam / - saMpradAyAtsunirNItAsaMbhavadvAdhakatvataH // 8 // . yaha jIva chaha prakArake gamana karanA svarUpa prakramase yukta ho rahA hai yaha vacana pramAsahita hai| kyoMki sarvajJakI paramparAse saMpradAya calA ArahA hai aura bAdhaka pramANoM ke asaMbhava honekA bhale prakAra nirNaya kara liyA gayA hai / arthAt-jIvakA Uparase nIce jAnA yA Uparase ThIka nIce jAnA athavA pazcimase pUrva yA pUrvase pazcima evaM dakSiNase uttara aura uttarase dakSiNa ye chaha prakArake gamanoMko kahanevAlA vacanapramANa hai / isa satya siddhAMtakA koI bAdhaka nahIM hai / SaTpakramayukto jIva iti paramAgamaH svataH saMpradAyAvicchedAtpramANaM sunirNItAsaMbhava dvAdhakatvAdvA mokSamArgavaditi nirUpitapAyaM / tato jIvasya pudgalasya ca dezakAlaniyamAdanazreNi gatiH siddhA boddhvyaa| ___chaha prakramoMse yukta ho rahA jIva hai yaha parama Agama ( pakSa ) svataH pramANa hai ( sAdhya ) sarvajJa yukta sampradAyakA viccheda nahIM honese ( pahilA hetu ) athavA bAdhakoMke asambhavakA acchA * nirNaya ho cukA honese ( dUsarA hetu ) sabhI AstikoMke yahAM prasiddha ho rahe atIndriya mokSa mArgake samAna ( anvayadRSTAMta ) isa bAtako hama pUrva prakaraNoMmeM bahulatAse kaha cuke haiM / tisa kAraNa jIva aura pudgalakI vizeSa deza aura vizeSa kAlakA niyama kara denese zreNi anusAra hI gati siddha ho cukI samajha lenI cAhiye / muktasyAtmanaH kIdRzI gatirityAha / / trividha karmose anantakAlatakake liye chUTa cuke mukta AtmAkI gati kaisI hai ? aisI jijJAsa honepara zrI umAsvAmI mahArAja bhaviSya sUtrako samAdhAnArtha utArate haiM usako jheliyegA / . avigrahA jIvasya // 27 // mukta jIvoMkI gati kuTilatA kara rahita hai arthAt-Urdhva lokake ThIka bIcameM paiMtAlIsa lAkha yojana laMbA cauDA gola siddha kSetra hai aura utanA hI laMbA cauDA manuSya kSetra madhya lokameM hai / manuSya lokameM kahIMse bhI mokSa hogI usI samaya vaha jIva ThIka Upara sIdhA siddhaloka prati mamana kara jAtA hai / karmabhUmike tapasyA sthAnoMke atirikta sabhI samudra, parvata, bhogabhUmi, sumeru Adi. sthaloMse. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH saMharaNa apekSA jIvoMkI mokSa ho cukI hai / siddha loka sarvatra Thusa rahA hai / ekapradeza mAtra bhI siddha AtmAoMse khAlI nahIM hai / pratyuta pratyeka sthala yA paramAtmAoMmeM anantAnanta muktajIva nirAbAdha saMpraviSTa ho rahe haiM, taba kahIM siddhaloka anAdikAlIna amUrta siddhoMkA Azraya bana cukA hai aura vartamAna ina siddhoMse anantAnanta guNe siddhaparameSThI bhaviSyakAlame hokara vahAM virAjamAna honevAle haiN| unameM aura AkAzameM ananta avagAha zakti hai / AkAzake eka pradezapara bhI saMpUrNa jIvoMse anaMtaguNI pudgala paramANuyeM baiTha sakatI haiM, phira amUrtadravyoMkA to kahanA hI kyA hai| uttarasUtre saMsArigrahaNAdiha muktasya gtiH| vigraho vyAghAtaH kauTilyamiti yAvat, na vidyate vigrahosyA ityavigrahA muktasya jIvasya gatirityabhisaMbaMdhaH / kutaH ityAha / uttaravartI " vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturmyaH '' isa sUtrameM saMsArI jIvoMkA grahaNa ho jAnese yahAM muktajIvakI gati samajhI jAtI hai / vigrahakA artha vyAghAta ho jAnA hai, kuTilatA karanA, yaha vigrahakA tAtparya artha hai / jisa gatimeM vigraha yAnI kuTilatA nahIM vidyamAna hoya isa prakArakI' mukta jIvakI gati avigraha hai, yo Avazyaka padoMkA upaskAra kara sUtrakA vAkyArtha karate huye padoMkA cAroM orase sambandha karalenA cAhiye / koI pUchatA hai ki muktajIvakI gati kuTilatArahita hai, yaha kaise samajhA jAya ? isake liye graMthakAra samAdhAnavacana kahate haiM / gatirmuktasya jIvasyAvigrahA vakratAM prati / nimittAbhAvatastasya svbhaavenordhvgtvtH||1|| caudahameM guNasthAnake aMta samayameM sampUrNa dravyakarma, bhAvakarma, nokarmIkA nAza kara uttara kSaNameM mukta ho rahe jIvakI gati kuTilatArahita hai / kAraNa ki gatikI vakratAke prati honevAle nimittakAraNoMkA abhAva hai / kyoMki usa muktajIvakA svabhAva karake hI Urdhva loka prati gamana karanekA pariNAma vidyamAna hai| jaise ki agnikI jvAlA svabhAvase hI Uparako jAtI hai / hAM, sunAra yA pAcakakI phUMkanI dvArA prerI gayI vAyukA nimitta pAkara bhale hI tirachI, nIMcI, lau calI jAya / isI prakAra vakratAkA nimitta kAraNa zeSa nahIM rahanese UrdhvagatisvabhAvavAle jIvakI mukta ho jAnepara kuTilatA rahita Rjugati hojAtI hai| UrdhvavrajyAsvabhAvo jIva iti yuktyAgamAbhyAmuttaratra nirNeSyate, tato muktasyAnyatra gamane tadvakrIbhAve ca kAraNAbhAvAdvakrIbhAvAbhAvAdavigrahA gatiH / yaha jIvadravya Urca gamana karanake svabhAvako sarvadA liye huye hai, isa siddhAMtakA uttaravartI pranthameM yukti aura AgamapramANa karake nirNaya kara diyA jAvegA / tisa kAraNa muktajIvakA anya sthAnoMmeM tirachA, UMcA, nIcA, gamana karanemeM aura usa gamanake anusAra vakratA honemeM koI preraka Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tattvArthazlokavArtike nimitta kAraNa avaziSTa nahIM rahA hai / ataH akuTilako kuTila honekA abhAva ho jAnese muktajIvakA gamana bANake samAna kuTilatA rahita hai| ___ saMsAriNaH kIdRzI gatirityAha / koI jijJAsu kaha rahA hai ki muktajIvakI gatikA avadhAraNa kiyA / he kRpAsindho ! aba yaha batAo ki saMsArI jIvakI gati pUrvabhavakA AyuSya pUrNa ho jAnepara kaisI ? yAnI TeDI yA ghUmatI athavA itarAtI calatI kaisI hotI hai ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja utsarasUtrako kahate haiN| vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturyaH // 28 // mara kara uttarabhavasambandhI AyukA udaya A jAnepara saMsArI jIvakI cAra samayoMse pahile arthAt-tIna samayataka kuTilatAvAlI bhI gati ho jAtI hai / arthAt-jIvako Upara, nIce yA tirache dezameM ThIka paMktike anusAra yadi janma lenA hai taba to iSugati hai| hAM, yadi usase kucha nIcA UMcA yA bagalameM janma lenA hogA to eka moDA laga jAyagA / yadi dravya, kSetra, kAla, bhAvake, adhIna kucha aura bhI TeDI vidizAmeM janma lenA paDe, to jIvako vahAM jAnemeM do moDe laga jAyaMge / hAM, UrdhvalokameM mRdaMga ( pakhabAja ) aura adholokameM Adhe mRdaMgake AkAravAle lokameM jIvako brahmalokake nikaTavartI tirache DeDha rAjU paralI orake sthAvara lokameMse yadi nIce mahAtamaHprabhAke nikaTavartI do rAjU pare sthAvaralokameM kucha bagalameM calakara janma lenA hai, aisI dazAmeM vaha jIva Urdhva lokase eka dama sIdhA adholokameM nahIM utara sakatA hai / kyoMki madhyameM alokAkAza paDatA hai| vahAM gamanakA udAsInakAraNa dharmadravya nahIM hai| ataH Urdhvalokake sthAvara lokase vaha jIva tirachA calakara pahile samaya brahmalokameM aaygaa| vahAMse pahilA moDA lekara trasanAlImeM uttaratA huA sAtavIM pRthivIpara A jAyagA / vahAMse dUsarA moDA lekara tirachA calatA huA sAtaveM narakake pArzvavartI sthAvaralokameM A jAyagA / vahAMse tIsarA moDA lekara kucha idhara udhara cAroM dizAoMmeM kisI vivakSita dizAke sthAnapara cauthe samayameM janma letA huA AhAra kara letA hai / eka samayameM caudaha rAjUtaka sIdhI chalAMga mAra sakanevAle jIvake liye lokameM cauthA moDA leneke liye koI sthAna zeSa nahIM hai| adhikase adhika tIna moDemeM hI jIvakI kahIMse bhI kisI bhI sthAnataka avyAghAta gati ho jAtI hai| ca zadvAdavigrahA ceti samuccayaH tena saMsAriNo jIvasya nAvigrahagaterapavAdo, vigrahavatyA vidhAnAditi saMpatyayaH kAlaparicchedArthaH prAk caturthyaH iti vacanaM / ADo grahaNaM lavartha kartavyamiti cenna, abhividhiprasaMgAt / ubhayasaMbhave vyAkhyAnato maryAdAsaMpratyaya iti cena, pratipattauravAt / pratipattigauravAdvaraM graMthagauravaM iti vacanAcca prAggrahaNamastu / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 189 sUtrameM paDe huye ca zadbakA artha samuccaya hai| isa kAraNa ca zabase akuTila gati bhI pakaDI jAtI hai| tisa kAraNa saMsArIjIvakI kuTilatAMvAlI gatikA vidhAna kara denese akuTila gati honekA apavAda nahIM ho jAtA hai / hAM, ca avyayake sthAnameM eva hotA to akuTila gatikI vyAvRtti ho jAtI, jo ki iSTa nahIM hai / isa prakAra yahAM samIcIna vizvAsa kara lenA cAhiye / kAlakI maryAdA karaneke liye sUtrameM cAra samayase pahile aisA vacana paDhA gayA hai| kore lAghavakI ora TakaTakI lagAkara baiThA huA koI vAvadUka AkSepa karatA hai ki lAghavaguNake liye sUtrakArako ADkA grahaNa karanA cAhiye thA / arthAt-" prAk caturthyaH " ke sthAnapara " AcaturthyaH " kaha denese parimANakRta lAghava hai / yadi patale zarIravAle caMcala manuSyase kArya bana sake to sthUlakAya puruSako durbala TaTUpara caDhAkara grAmAntarake prati bhejanA anucita hai| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki AG avyayake, ISatartha, abhivyApti, maryAdA, abhividhi aise kaI artha haiM / tena vinA maryAdA, tatsahito'bhividhiH, usase rahita maryAdA hotI hai aura abhividhi usa vivakSitase sahita hotI hai | AG kaha denese abhividhi artha bhI liyA jA sakatA thA / aisI dazAmeM cauthA samaya bhI vakratA karanemeM ghira jAtA hai / yoM jIvako pAMcaveM samayameM AhAra karanekA prasaMga AvegA, jo ki iSTa nahIM hai / yadi koI yoM kahe ki maryAdA aura abhividhi ina donoM arthoke sambhava honepara vyAkhyAna karanese Ake artha maryAdAkA hI sampratyaya ho jAyagA / pacAsoM sthaloMpara vivAdApanna viSayakA vyAkhyAna kara denese nirNaya kara liyA jAtA hai / " vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sNdehaadlkssnnN"| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki yo pahile saMzayApanna kahanA, phira kaTAkSoMkA AghAta sahanA, usako dUra karaneke liye vyAkhyAnakA maThA baDhAnA, aisA karanese pratipatti honemeM vyartha gaurava ho jAtA hai| ataH pratipattike vyarthagauravase pranthakA gaurava karanA kaI guNA zreSTha hai / aisA sabhI vidvAnoMke yahAM kahA bhI gayA hai / tisa kAraNa jhagaDeke bIja AG prayogakI apekSA prazAntivarddhaka prAk padakA grahaNa hI spaSTArtha banA rho| kutazcaturyaH samayebhyaH prAgeva vigrahavatI gatiH saMsAriNo na punazcaturthe samaye paratretyAzaMkAyAmidamAha / . koI ziSya pUMchatA hai ki cAra samayoMse pahile hI yAnI tIna samayataka saMsArI jIvakI gati vakratAvAlI hai / kyoMjI ! phira cauthe samayameM yA parale samayoMmeM moDe kyoM nahIM letI hai ? jaba ki. nartakI yA khilADI bAlaka pacAsoM moDe lekara gamana karatA hai, aisI AzaMkA honepara zrI vidyAnanda svAmI vArtika dvArA isa samAdhAnako kahate haiM / saMsAriNaH punarvakrIbhAvayuktA ca sA matA / caturyaH samayebhyaH prAka paratastadasaMbhavAt // 1 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tattvArthazlokavArtike cAra samayoMse pahile pahile saMsArI jIvakI vaha gati phira kuTilapana karake yukta mAnI gayI hai| kyoMki cauthe samayameM yA usase parale samayoMmeM usa kuTilagatike honekA asambhava hai| trivakragatisaMbhavaH kuta ityAha / tIna moDevAlI gatikA sambhava kisa DhaMgase hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI vArttikako kahate haiN| niSkuTakSetrasaMsiddhestrivakragatisaMbhavaH / ekadvivakrayA gatyA kacidutpattyayogataH // 2 // bAta yaha hai ki chaha paila ATha konavAle varaphIke samAna sampUrNa alokAkAzake ThIka bIcameM anAdinidhana lokakA vinyAsa yoM ho rahA hai ki pUrva, pazcima, dizAkI ora nIce sAta rAjU hai kramase ghaTatA huA sAta rAjU Upara caDhakara eka rAjU cauDA raha gayA hai / punaH kramase baDhatA huA sADe dasa rAjU Upara caDhakara pAMca rAjU cauDA hai, phira anukramase ghaTatA huA caudaha rAjUkI UMcAIpara eka rAjU ho gayA hai / dakSiNa, uttarameM, sarvatra sAta rAjU moTA hai| jIva aura pudgalako gamanameM sahAyaka ho rahA dharmadravya to lokameM hI vyApaka hai / isa kAraNa alokameM koI bhI jIva gamana nahIM kara pAtA hai / jIvako sIdhe jAnemeM alokAkAza paDe aise niSkuTa kSetrameM, TeDhA, meDhA, janma lenekA jaba avasara A jAtA hai, taba jIvako tIna moDA, laga jAte haiM / yaha loka sarvathA gola yA aNDAke samAna lambA gola athavA caukora, tikora, nahIM hai / ataH TeDhe koThAvartI kSetrase tirache konavAle kSetratakakI racanAko dhAranevAle niSkuTa kSetrakI abAdhita jinAgama dvArA nirdoSasiddhi ho jAnese tIna vakratAvAlI gati ho jAnekA sambhava hai / kahIM kahIM TeDhameM paDa gaye usa niSkuTa kSetrameM eka moDA, yA do moDAvAlI gati karake upajanekA ayoga hai| ataH vahAM janma lenevAle jIvako tIna moDAvAlI gati karanI paDatI hai| yadi TekavakA gatiH syAd dvivava vA tadA vetrAsanAdyAkAre loke niSkuTakSetre kacipadeze jIvasya kutazciddezAMtarAdAgatasyotpattine syAt / ___ yadi zaMkAkArake vicArAnusAra eka moDAvAlI athavA do moDAvAlI hI gati mAnI jAya, taba to adholokameM vetrAsana ( mDhA yA sTUla ) aura madhyalokameM jhallarI ( bajAye jAnevAlI vizeSa DhaMgakI thAlI ) tathA Urdhva lokameM mRdaMga ( pakhavAja yA choTe muMha baDe peTavAlI Dholaka ) aise AkAravAle lokameM kisI kisI niSkuTa kSetra bana cuke pradezameM kisI bhI dezAntase Aye huye jIvakI utpatti nahIM ho skegii| ataH tIna moDevAlI gatikA Azraya lenA samucita hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthacintAmaNiH 19.1 sUkSmabAdarakai vaiH sarvo loko niraMtaraM / nizcitaH sarvadetyetadvacaH kAstu tathA sati // 3 // anantAnanta sUkSmajIva tathA anaMta aura asaMkhyAta loka pramANa bAdara jIvoMkarake sarvadA yaha saMpUrNa loka chidrahita ThasAThasa bharA huA hai, yaha parama Agama siddhAntoMkA vacana hai / yadi tisa prakAra eka yA do moDevAlI gatiyAM hI mAnI jAyaMgI to taisA honepara yaha vacana kahAM rakSita rahA / arthAt-sUkSma yA bAdara jIva bhalA janma, maraNase rahita to nahIM hai / lokameM kisI bhI sthAnase cAhe kisI bhI sthAnapara janma le sakate haiM / lokameM TeDe, meDe konevAle aneka sthala Agaye haiM / ataH vahAM tIna moDevAlI gatise hI janma lenA sadhatA hai| eka do moDevAlI gatise vahAM vakrasthAnoM meM pahuMcanA nahIM bana sakatA hai / sUkSmaivaiH sarvaloko niraMtaraM nicitaH bAdarakaizca yathAsaMbhavamiti paramAgamavacanaM / tathaikena jIvena sarvalokaH pratipadezaM kSetrIkRta iti vakrAvakramalabhata / nanu dvivakrayA gatyA yato yatra vyAptiH saMbhavati tatastatra jIvasyotpatteH sarvamasamaMjasametadvacanamiti cet, sarvasmAllokamadezAtsarvasmin lokapradezAMtare jIvasya gatiriti siddhAntavyAhatiprasaMgAt / yaha sampUrNa loka sUkSmajIvoM karake khacAkhaca chedarahita Thusa rahA hai aura bAdara jIvoM karake bhI vahAM hI yathAyogya sthAnapara sambhavate anusAra bharapUra ho rahA hai / yaha sarvajJadhArAse cale A rahe RSiprokta parama AgamakA vacana hai / tathA paMca parAvartanoMmeM kSetraparivartana karate samaya eka jIvane bhI pratyeka pradezoMkA sparza karate haye sampUrNa lokako apanA janma kSetra kara liyA hai| isa kAraNa jIvakA gamana vakrapana aura avakrapanako prApta ho cukA hai / yahAM yadi koI zaMkA yoM kare ki do moDevAlI gati karake jahAMse jahAM kSetrataka vyApanA sambhavatA hai, vahAMse vahAMtaka jIvakI utpatti ho jaaygii| do, tIna, bAra janma lekara niSkuTa kSetrameM bhI upaja jAyagA, eka hI janmameM niSkuTa kSetrataka pahuMcanekI kyA AvazyakatA paDI hai ? jaba ki eka do moDevAlI gatise hI nirvAha ho sakatA hai, to ye saba paramAgamake vacana nyAyocita nahIM haiN| yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki yoM to " sabhI lokAkAzake pradezoMse cAhe jahAM sabhI lokake anya pradezoMmeM janma lete huye jIvakI gati ho jAtI hai " isa prakAra siddhAnta vacanoMke vyAghAta ho jAnekA prasaMga hogA / cAhe jahAMse lokameM cAhe jahAM kahIM bhI janma ho jAtA hai, yaha siddhAMta aTUTa hai| yeSAM ca caturasraH syAlloko vRttopi vA mataH / niSkuTatvavinirmuktasteSAM sA na trivakratA // 4 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tatvArtha lokavArtike kintu jina pravAdiyoM ke yahAM loka caukora athavA gola bhI mAnA gayA hoya unake yahAM to TeDhe kaunadAra yA pailadAra svarUpa niSkuTapanese sarvathA rItA yaha loka huA / ataH unake yahAM tIna kapanA nahIM banatA / eka do vakratAoMse kahIM bhI kisI bhI sthAnameM jIvakI gati bana jAtI hai| eka samayameM eka ora cAhe jitanA sIdhA calanevAle jIvako yadi apane samatalase Upara nIce TeDe * sthAnameM janma lenA hai to do moDe avazya lgeNge| isase adhikakI AvazyakatA nahIM hai| hAM, paramAgama anusAra lokaracanA mAna lenepara niSkuTa kSetrameM gati karanA to tIna moDA lekara hI sambhavatA hai 1 mA bhUdityayuktaM, tathA pANimuktA lAMgalikA gomUtrikA caikadvitrivakrA saMsAriNo gatiriti siddhAMtavirodhAt / tadaviruddhamanurudhyamAnaiH trivakrA tu gatirabhyupagaMtavyA, na cAsau niSkuTatvavinirmukte caturasre vRtte vA loke saMbhavatIti na tadupadezasaMbhavaH / yadi koI atisAhasI pravAdI yoM kaha deve ki jIvakI gatimeM tIna moDe bhale hI nahIM hoveM, hamArI kyA kSati hai / TeDhepanako kamakara jIvameM jitanI saralatA baDhe utanA hI acchA hai| AcArya kahate haiM ki yoM siddhAMtavAkyakA atikramaNa kara bhalamAnuSI dikhAte huye prazaMsA lUTanA anucita haiM / kyoMki tisa prakAra trivaRpane kA abhAva mAna lenepara isa siddhAntagranthase virodha ho jAyagA ki saMsArI jIvakI lambe bAhu yA hAtha ko Upara jhukA denepara tatsadRza huI pANimuktA gati to eka moDevAlI hai aura do sthAnoMpara TeDhe jhuka rahe halake samAna AkAravAlI lAMgalikA gati to do vakratA - vAlI haiM tathA calate huye bailake mUtra samAna AkAravAlI gomUtrikA gati to tIna vakratAoMko dhAratI hai, ye siddhAnta ke vacana akSuNNa haiM / nirdoSa nirvAdha una siddhAnta vacanoMke aviruddha anurodha mAnakara pravattanevAle vidvAnoM karake tIna moDevAlI gati to avazya svIkAra kara lenI cAhiye aura vaha tIna moDevAlI gati niSkuTapanase sarvathA nirmukta ho rahe caukora athavA gola lokameM nahIM sambhavatI hai / isa kAraNa lokake caukorapana yA golapanakA vaha upadeza denA sambhava nahIM hai| 1 kiyatsamayA punaravakA gatirityAha / gurujI mahArAja ! aba yaha batAo, phira nahIM moDA lenevAlI gati bhalA kitane samaya meM pUrI hotI hai ? aisI ziSyakI tIvra AkAMkSA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / ekasamayAvigrahA // 29 // I gativAle jIva pudgaloMkI jisa gatimeM moDA nahIM hai vaha lokaparyanta bhI ho rahI gati bhramayavAlI hai / arthAt saralarUpa se gamana karane kA avasara mila jAnepara jIva aura pudgala eka samayameM asaMkhyAta yojanoMvAle caudaha rAjUtaka cale jAte haiM / gatikA udAsIna kAraNa dharmadravya yadi lokake bAhara bhI hotA to asaMkhyAte rAjuoMparyanta jA sakate the / kintu paravaza ho jAne ke kAraNa caudaha rAjUse adhika gamana karanA niSiddha ho jAtA hai I Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH gatirityanuvartanena sAmAnAdhikaraNyAtstrIliMganirdezaH kRtaH / ekaH samayo'syA ityekasamayA, na vidyate vigraho vyAghAtosyA ityavigrahA RjvI gatirityarthaH / kutazcaivamityAha / " anuzreNigatiH " isa sUtrase gati isa zabdakI anuvRtti karake samAna adhikaraNapanA ho jAnese gatikI apekSA eka samayA aura avigrahA zabdoMkA strIliMgameM kathana kiyA gayA hai| jisa gatikA samaya eka hI hai isa kAraNa vaha eka samaya kahI jAtI hai| isa eka samayameM honevAlI gatikA vigraha arthAt-AghAta yAnI kuTilatA nahIM vidyamAna hai / isa avigrahAkA artha yaha huA ki eka samayameM honevAlI gati bANagamanake samAna sarala hai| koI pUMchatA hai ki isa prakAra gatikA saralapanA kaise nirNIta kiyA jAya ? yoM AkAMkSA honepara zrI vidyAnanda svAmI samAdhAnakAraka agrima vArtikako kahate haiN| avigrahA gatistatra proktaikasamayAkhilA / prAptiH samayamAtreNa lokAgrasya tanorapi // 1 // una gatiyoMmeM eka samayavAlI sampUrNa gatiyAM to kuTilatA rahita ho rahI sarala haiN| kAraNa ki kevala eka samaya karake hI lokake agravartI dUsare zarIrakI bhI prApti ho jAtI hai| arthAt urca lokameM sabase Upara sthita ho rahe pandrahasau picattara baDe ghanuSa moTe tanuvAtavalayake Uparake pandrahasaumeM bhAgameM usI samaya jAkara muktajIva lokAgrameM virAz2a jAte haiN| sabase baDI siddhoMkI avagAhanA pAMcasau paccIsa choTe dhanuSakI hai aura sabase choTI avagAhanA sADe tIna hAthakI hai| pandrahasau picattara dhanuSake uparima tanuvAtavalayako pAMcasause guNA kara denepara choTe dhanuSa ho jAte haiN| unameM baDI avagAhanAkA bhAga denese pandraha sau labdha Ate haiM tathA sADe tIna hAtha yAnI sAta baTe ATha dhanuSakI choTI avagAhanAkA bhAga denese nau lAkha labdha Ate haiM / tanuvAtavalayake pandrahasame bhAgameM baDI avagAhanAke siddha haiM aura nau lAkhameM bhAgameM choTI avagAhanAke siddha haiM / madhyavartI avagAhanAoMke aneka bheda haiM / madhye tiSThanti madhyamAH / ___ lokAgraprApaNI gatirmuktasya tAvadekasamayA samAvirbhUtAnaMtavIryasya tasyaikasamayamAtreNa lokAgramAptyupapatteH / pUrvatanuparityAgena tanvaMtarapApaNI Rjugatirekasamayaiva saMsAriNopi, saMpAptatAdRgvIryAtarAyakSayopazamasya lokAMtaravartinyAH tanorapi samayamAtreNa prAmighaTanAt / tataH sakalApyavigrahA gatirekasamayetyupapanna / sAmarthyAdekavakA dvisamayA, dvivakA trisamayA, trivakrA catu:samayeti siddhaM / ___ muktajIvakI lokake uparima agrabhAgameM prApta karAnevAlI gati to eka samayameM pUrI ho jAtI hai| kyoMki vIryAntarAya karmakA kSaya ho jAnese jisa mukta jIvake anantavIryaguNa bhale prakAra prakaTa Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtika ho gayA hai, usa jIvakI kevala eka samayameM hI lokake agrabhAgameM prApti ho jAnA bana jAtA hai| hAM, saMsArI bhI jIvakI. pUrvazarIrakA parityAga karake dUsare bhavake zarIrAntarako prApta karAnevAlI Rju-gati bhI eka samayavAlI hI hai / tisa prakArakA rAjuoMtakakA lambA uchalaneke upayogI vIryAntarAya karmakA kSayopazama jisa jIvako bhale prakAra prApta ho gayA hai usako eka hI samayameM lokAntameM vartta rahe zarIrakI bhI prApti ho jAnA ghaTita ho jAtA hai / arthAt-Urca lokake tanuvAtavalayameM sthita bAta kAyika jIva marakara usI samaya adholokake vAtavalayameM caudaharAjU nIce janma le letA hai yA nIceke vAtavalayakA jIva caudaha rAjU Upara jAkara Uparake vAtavalayameM usI samaya janama jAtA hai| sAtoM pRthiviyoMmeM dakSiNakI ora. marakara pRthivIkAyika jIva usI samaya sAta rAjU cala sAtoM pRthiviyoMmeM uttarakI ora janma le letA hai| kyoMki loka sarvatra dakSiNa uttara sAta rAjU moTA hai| koI bhI ekeMdriya jIva eka orase dUsarI ora eka samayameM UMcA, nIcA, tirachA, sIdhA sAta rAjU gamana kara jAtA hai / utane ananta avibhAgapraticchedoMko dhAra rahA unake vIryaguNakA vikAsa ho rahA hai| sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIvake jaghanya jJAnameM anantAnanta avibhAga praticcheda haiM aura ananta catuSTaya dhArIke kevalajJAnameM bhI anantAnanta avibhAga praticcheda haiM / hAM, yaha ananta usa ananta saMkhyAse anantAnantaguNA baDA hai / isI prakAra ekendriya jIvake jaghanya vIrya guNameM ananta zaktyaMza haiM aura anantacatuSTayadhArI jIvanmukta yA muktajIvake bhI vIrya guNameM bhI anantAnanta zaktyaMza varta rahe haiN| bhale hI ve pahile aMzoMse anantAnanta guNe adhika haiM / ekendriya jIva bhI caudaha rAjU Upara yA nIcetaka gamana karanekI zaktiko rakSita rakhatA hai / pUrvabhava sambandhI maraNa aura vahAMse uttarabhavake liye caudaha rAjUtaka gamana karanA tathA vahAM jAkara navIna zarIrakA grahaNa kara lenA ye saba eka hI samayameM ho jAnevAle kArya haiN| hAM, pahile pIche hote haiM / kintu samayabheda nahIM hai eka samayameM bhI asaMkhyAtAsaMkhyAta zaktyaMza haiN| tisa kAraNase sampUrNa bhI kuTilatArahita gatiyAM eka samayameM hI niSpanna kara lI jAtI haiM, yaha siddhAnta bana cukA hai| sAthameM vinA kahe hI sAmarthyase yaha bhI siddha ho cukA hai ki eka moDevAlI gati meM do samaya ghirate haiM, do moDevAlI gati tIna samayameM saMpAdita hotI hai, tIna moDeko dhAranevAlI gati 'to cAra samayameM niSpanna hotI hai| ..... yadyevaM sarvatrAhArako jIvaH prasakta ityAkUtaM pratiSedhayannAha / yadi usa prakAra avigrahAgatimeM jIva sadA AhAraka banA rahatA hai, yAnI pAhale samayameM bhI AhAra karatA huA marA thA aura agrima samayameM jhaTa vahAM pahuMcakara usI samaya nokarmakA AhAra kara liyA, usI prakAra sabhI ekavakrA, dvivakrA, trivakrA, gatiyoMmeM bhI jIvako AhArI banA rahanekA prasaMga prApta huA / isa prakArake siddhAMtaviruddha kuceSTitakA niSedha karate huye zrI umAsvAmI mahArAja agravartI -sUtrako spaSTa kahate haiN| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ekaM dvau trIn vAnAhArakaH // 30 // eka, do, tIna, moDevAlI gatiyoMmeM yaha saMsArI jIva yathAkramase eka yA do athavA tIna samayataka anAhAraka rahatA hai / arthAt kArmANa kAyayogadvArA kevala Ayurahita saptavidha karmoM kA.. hI grahaNa karatA rahatA hai| nokarmakA grahaNa nahIM kara pAtA hai| vahAM pahuMcakara janma leneke agale samaya meM AhAraka banatA hai / usake pahile eka, do, tIna, samayataka vaha jIva AhArI nahIM hai / 195 ekaM vA samayaM dvau vA samayau trIn vA samayAnanAhAraka iti saMpratyeyaM pratyAsatteH samayasyAbhisaMbadhAt, vA zabdasya pratyekaM parisamAptezca / saptamI prasaMga iti cenna, atyaMta saMyogasya vivakSitatvAt / vA zabdakA artha yahAM vikalpa hai| usakA eka, do, tIna, pratyekameM parisamAptise anvaya kara denA cAhiye / nikaTavartI honese / " ekasamayAvigrahA " isa sUtrase anuvRtti kara prApta huye samaya zadvakA yahAM tInoMmeM sambandha ho jAtA hai / ata: cAhe eka samaya athavA do samayataka kimvA tIna samayataka saMsArI jIva anAhAraka rahatA hai, yaha pakkA vizvAsa rakhanA caahiye| yahAM kisIkI zaMkA hai ki AhAra kriyAkA kAla to adhikaraNa hai / ataH eka, do, tIna, ina saMkhyA vAcaka zabdoM meM saptamI vibhaktIkI prApti ho jAnekA prasaMga AtA hai, AcArya kahate haiM yaha to nahIM khnaa| kyoMki yahAM atyanta saMyoga vivakSA ho rahI hai| jahAM ati adhika saMyoga vivakSita hotA hai vahAM saptamIkA apavAda kara dvitIyA vibhakti kara dI jAtI hai| 1 kaH punarAhAro nAma yenAhArako jIvaH syAdityabhidhIyate - trayANAM zarIrANAM SaNNAM paryAptInAM yogya pudgalagrahaNamAhAraH tadabhAvAdvigrahagatAvanAhArakaH na hi tasyAmAhArakazarIrasya saMbhavaH, nApyaudArikavaikriyikazarIrayoH SaNNAM paryAptInAM vyAghAtAt / punarAtmaikasamaye dvau trIn vAnAhArako na punazcaturthamapItyAha / koI pUchatA hai ki phira yaha batAo ki AhAra bhalA kyA padArtha hai ? jisa AhAra karake :, ki jIva AhArI ho jAvegA, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI karake yoM uttara kahA jAtA:hai ki audArika, vaikriyika, AhAraka, ina tIna zarIroM aura AhAraparyApti 1 zarIraparyApti 2 indriyaparyApti 3 zvAsat uvAsa paryApti 4 bhASAparyApti 5 manaH paryApti 6 ina chaha paryAptiyoM ke yogya ho rahe pudgaladravyakA grahaNa karanA AhAra hai| yAnI jaise bhUkha, pyAsa, laganepara yaha jIva pitta agni dvArA anna, jalakA AhAra kara letA hai / usI prakAra vizeSa karmoMkA udaya honepara yoga dvArA yaha jIva atIndriya nokarma vargaNAoMkA AhAra karatA hai / kAraNa nahIM milanepara vigrahagatimeM usa AhArakA abhAva ho jAne se jIva anAhAraka mAnA jAtA hai / usa vigrahagatimeM tIsare AhAraka zarIrakI to. 2 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatrArtha lokavArta ghyAghAta 1 sambhAvanA hI nahIM hai / kyoMki AhArakazarIra nAmaka nAmakarmakA udaya honepara asaMyama yA gUDhaviSayoMmeM upaje huye sandehako dUra karane ke liye chaThe guNasthAnavarttI kisI Rddhi prApta muni dhyAna karate samaya AhAraka zarIra nipajatA hai / adhikase adhika cauthe guNasthAnameM ho rahI vigrahagatikI dazAmeM AhAraka zarIrake upajanekI yogyatA prApta nahIM hai / ataH usa samaya AhAraka zarIrakA prahaNa nahIM hai / tathA audArika, vaikriyika zarIroMkA grahaNa karanA bhI asambhava hai / kyoMki hai / moDA lete samaya AhArakriyA kathamapi nahIM ho sakatI hai / isI prakAra chaha paryAptiyoM ke yogya pudgala dravya grahaNakA bhI vyAghAta hai / arthAt --- jaise ki koI bahuta piTa rahA yA atyadhika parizrama kara rahA athavA paravaza adhika dauDa rahA manuSya khAnA pInA bhUla jAtA hai| usI prakAra vigraha gatimeM nokarma AhArakA vyAghAta hai / usa samaya to phira AtmA eka moDA lenepara eka samayameM athavA do moDevAlI gatimeM do samayataka tathA tIna moDevAlI gatimeM tIna samayataka anAhAraka rahatA hai| phira cauthe samayameM bhI anAhAraka nahIM hai / AhAra avazya kara letA hai, isI bAtako zrI vidyAnanda AcArya bArttikoM dvArA kaha rahe haiM ki b 196 eka samayamAtmA dvau trIn vA nAhArayatyayaM / zarIratrayaparyAptiprAyogyAn pudgalAnimAn // 1 // caturthe samayevazyamAhArasya prasiddhitaH / RjvAmiSugatau prAcye puMsaH saMsAracAriNaH // 2 // dvitIye pANimuktAyAM lAMgalAyAM tRtIyake / yathA tadvattrivatrAyAM caturthe vigrahagrahaH || 3 || yaha saMsArI jIva eka samayataka yA do samayataka athavA tIna samayataka ina tIna zarIra aura chaha payAptiyoM ke svayogya horahe nokarmavargaNAsvarUpa pudgaloMkA AhAra nahIM kara pAtA hai| cauthe samayameM avazya hI AhArakI siddhi hojAtI hai / dhanuSaparase pheMka diye gaye bANakI gatike samAna sarala (sIdhI ) RjugatimeM to isa saMsArabhramaNa karanevAle jIvakA pUrvasamayameM hI AhAra hojAtA hai / pUrvabhavakA viyoga, uttarabhavake prati gamana, vahAM jAkara nokarmavargaNAoM kA AhAra karalenA aura paryAptiyoMkA kArya prAraMbha hojAnA ye saba kArya eka samayamai hI sampanna hojAte haiM / muDe huye hAthake samIna eka moDevAlI pANimuktA nAmakI gatimeM to dUsare samayameM jIvako AhArakI prApti hojAtI hai / yA siMhapucchake samAna do moDevAlI lAMgalikA gatimeM jaise tIsare samaya meM nokarma AhArakI prApti ho jAtI hai usIke samAna tIna moDevAlI gomUtrikA gatimeM cauthe samayayeM jAkara zarIrakA praNa kiyA jAtA hai / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH saMpati kSaNikAyekAMtavyavacchedena syAdvAdapakSa eva vigrahagatirjIvasya saMbhavatItyAha / aba isa samaya kSaNikapana, nityapana, Adi ekAnta pakSoMke vyavaccheda karake syAdvAda pakSameM hI jIvakI vigraha gati honA sambhavatA hai, isa rahasyako zrI vidyAnanda AcArya agrimavArtikoM dvArA spaSTa khola kara kahate haiN| kSaNikaM niSkiyaM cittaM svshriirprdeshtH| / bhinnaM cittAMtaraM naiva prArabheta savigrahaM // 4 // sarvakAraNazUnye hi deze kAryasya janmani / kAle vA na kacijjJAtumasya janmana siddhyati // 5 // pahile kSaNameM utpanna hokara dUsare kSaNameM samUla cUla naSTa ho gayA kriyArahita kSaNika citta to apane zarIra pradezase bhinna dUsare zarIrasahita cittako nahIM utpanna kara sakegA / sampUrNa kAraNoMse zUnya ho rahe dezameM athavA kAraNavikala kAlameM yadi kAryakA janma mAnA jAyagA taba to kahIM bhI deza yA kAlameM isa kAryakA janma nahIM jAnA jA sakatA hai| ataH kisa kAraNase kisakA janma huA ? yo kAryakAraNabhAva siddha nahIM ho sakatA hai / arthAt-bauddha Atmadravyako kSaNika, niSkriya, aNu, vijJAna svarUpa mAnate haiN| pahile samayakA citta sarvathA naSTa ho jAtA hai| dUsare samayameM sarvathA navIna citta upajatA hai| unake yahAMkI yaha dazA bAlaka, yuvA, vRddha, avasthAoMme bhI ghaTanA kaThina hai / kSaNika citta janmAntarameM jAkara upaja jAya, yaha to asambhava hI hai / bauddha to bANakA bhI dezAMtarameM pahuMca jAnA nahIM mAnate haiN| pUrva pradezoMpara sthita ho rahA bANasvarUpa avayavoMkI rAzi sarvathA naSTa ho jAtI hai| agale pradezoMpara dUsare samayameM anya hI bANa upajatA hai| yahI utpAdavinAzakA krama lakSyadezakI prApti taka banA rahatA hai / vahakA vahI bANa lakSyataka nahIM pahuMca pAtA hai / bauddhoMko asatke utpAda aura satke vinaza jAnekA Dara nahIM hai / ghUmate huye cAkameM bhI ve kriyAko na mAnakara pratyeka pradezapara navIna navIna cAkakA utpAda vinAza svIkAra karate haiM / aisA siddhAnta mAnanepara niSkriya citta bhalA janmAntarameM jAkara dUsare cittako nahIM utpanna karA sakatA hai / ataH bauddhoMke yahAM vigrahagati nahIM sambhavatI hai| kUTasthopi pumAnaiva jahAti prAcyavigrahaM / na gRhNAtyuttaraM kAyamanityatvaprasaMgataH // 6 // sarvathA nityapakSa lenepara kUTastha: AtmA bhI pUrvajanmake zarIrako nahIM choDa pAtA hai aura uttarabhavasambandhI kAyako nahIM grahaNa kara sakatA hai / kyoMki yoM to anityapanekA prasaMga he Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike jAvegA, kisIkA grahaNa karanA anyakA tyAga karanA to kathaMcit anitya padArtha ke hI sambhavatA hai, kUTastha nahIM / 198 pariNAmI yathAkAlaM gatimAnAharatyataH / khopAttakarmasRSTeSTadezAdIn pudgalAntaraM // 7 // ataH na to kSaNika aura na kUTastha, kintu pariNAmI jIva gatimAn ho rahA santA apane pUrvajanmoMmeM grahaNa kiye gaye karmoM dvArA race gaye iSTa deza, iSTa phala, AhArya padArtha AdikoMkA yathAsamaya AhAra kara letA hai tathA apane yogya anyapudgaloM kA bhI AhAra kara letA hai / arthAt- -- eka do athavA tIna samayoMko TAlakara apane puNya, pApa, anusAra yaha pariNAmakA dhArI aura dezase dezAntarako jAnevAlA jIva aneka AhAra kara letA hai / utpAda, vyaya, dhauvya, svarUpa jAtike nyAre nyAre pudgaloMkA iti vigrahasaMprAptyai gatirjIvasya yujyate / SaDtiH sUtraiH sunirNItA nirbAdhaM jainadarzane // 8 // isa prakAra zarIrakI bhale prakAra prApti karaneke liye saMsArI jIvakI gati honA yukta ho jAtA hai| zrI arahanta deva dvArA Adya pratipAdana kiye gaye jainadarzanameM athavA svaracita "tattvArthazAstra" nAmaka jainadarzana granthameM " vigrahagattau karmayogaH, anuzreNi gatiH, avigrahA jIvasya, vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturbhyaH, eka samayAvigrahA, eka dvau trIn vAnAhArakaH " ina chaha sUtroM karake zrI umAsvAmI mahArAjane jIvakI gatikA bAdhArahita acchA nirNaya kara diyA hai| koI khaTakA nahIM raha jAtA hai / athaivaM nirUpitagaterjIvasya niyatakAlAtmalAbhasya SaSThikAdyAtmalAbhavatsaMbhAvyamAnasya janmabhedapratipAdanArthamAha / aba isake anantara jisa jIvakI gatikA isa prakAra nirUpaNa kiyA jA cukA hai, niyata kiye gaye kAlameM AtmalAbha kara rahe aura sAThI, cAvala, bAjarA, kAMgunI, Adi ke AtmalAbha samAna sambhAvanA kiye jA rahe usa jIvake janmabhedoM kA pratipAdana karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kaha rahe haiM / bhAvArtha - sAThI cAvala jaise sATha dinameM pakate haiM, nyUna adhika samaya nahIM, isa prakAra kaI, dhAnya aura aneka phaloMke paripAkakA samaya niyata hai / gAyeM, bhaiMse, tathA 1 kinhIM kinhIM striyoMke garbhadhAraNakA samaya bhI niyamita rahatA hai / usI prakAra jIva bhI niyata kAlameM apane utpatti kSetrako prApta kara letA hai| vahAM jAkara jIvake kitane prakAra janma hote haiM ? nirNAyaka sUtra yaha hai / isako aba samajhiyegA / usakA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthacintAmaNiH 9 . . saMmUrchanagarbhopapAdA janma // 31 // sanmUrchana, garbha, aura upapAda ye tIna saMsArI jIvoMke janmake prakAra haiM / samaMtato mUrchanaM zarIrAkAratayA sarvataH pudgalAnAM sammUrchanaM, zukrazoNitagaraNAdgarbhaH mAtRprayuktAhArAtmasAtkaraNAdvA, upetya padyatesmiAnityupapAdaH / eteSAmitaratarayoge dvandve saMmUrchanasya grahaNamAdAvatisthUlatvAt alpakAlajIvitvAt tatkAryakAraNapratyakSatvAcca, tadanaMtaraM garbhasya grahaNaM kAlaprakarSaniSpatteH, upapAdasya grahaNamaMte dIrghajIvitvAt / ta ete jIvasya janmeti pratyeyaM / __ tInoM lokameM Upara, nIce, tirache, kahIMse bhI cAroM orase bhI dehake avayavoMko raca lenA samUrchana hai / pudgaloMkA saba orase zarIrake AkArapane karake avayava gaDha jAnA sanmUrchana janma hai / jaise ki saDe huye mala, mUtra, phala, roTI, dAla, AdimeM jIva, Akara cAroM orase unhIM padArthoMkA zarIra raca letA hai / strIke udarameM puruSake zukra aura mAtAke raktakA mizraNa ho jAnese garbha nAmakA janma hotA hai athavA mAtAke dvArA khAye gaye AhArako apane adhIna karanese garbha mAnA jAtA hai / garbhameM hAthI, ghoDe, bAlaka, bAlikA, totA, mainA, hiraNa, bandara, Adika jIva apanI mAtAke khAye huye AhArako apane zarIrarUpa milAte rahate haiM / jina komala zayyAsthAna yA makara mukha, Adi sthAnoMko prApta hokara inameM janmA jAya, isa kAraNa yaha upapAda hai / deva yA nArakiyoMke utpatti sthAnakI vizeSasaMjJA upapAda hai / ina sammUrchana, garbha, upapAdoMkA cAhe kaise bhI Age pIche rakhakara itaretara yoga nAmaka dvandva samAsa karanepara sammUrchana zadbakA AdimeM grahaNa ho jAtA hai / kAraNa ki sammUrchana zarIra adhika sthUla hai, arthAt-hajAra yojana UMcA kamala, bAraha yojana laMbA saMkha, tIna kosa laMbI giMjAI, cAra kosa laMbA bhaurA aura hajAra yojana laMbA rAghava matsya ye saba jIva moTe sanmUrchana zarIrako dhAra rahe haiM / kamalakA kSetraphala sAtasau pacAsa yojana hai / saMkhakA ghanaphala tInasau peMsaTha yojana hai / giMjAIkA kSetraphala sattAIsa yojanake ikyAsI sau bAnavaime bhAga hai / bhramarakA kSetraphala tIna baTe ATha yojana hai / svayaMbhUramaNa samudrameM nivAsa karanevAle matsyakA vanaphala sADe bAraha karoDa yojana hai| ina jIvoMke sambhUrchana janma hai / nArakiyoMkA vaikriyika zarIra adhikase adhika pAMcasau dhanuSa hai| devoMkA bhI mUlazarIra paccIsa dhanuSase adhika nahIM hai, utkRSTa bhogabhUmike bhI manuSyoMkA zarIra tIna kosa lambA hai / yahAM karmabhUmimeM manuSya zarIrakI apekSA ghoDe, vRkSa AdimeM jo vRddhikA tAratamya hai, vahI tAratamya bhogabhUmimeM lagAyA jA sakatA hai / ataH garbhaja, aura upapAdajakI apekSA sammUrchana zarIra adhika moTA hai, tathA vaise bhI sammUrchana zarIrakI gaDhaMta garbha, upapAdavAloMkI apekSA moTI hai| pranthakAra svayaM " paramparaM sUkSmaM " Age kahanevAle haiM / dUsarI bAta yaha hai ki garbhajanmavAle aura upapAdajanmavAle jIvoMkI apekSA sammUrchana prANI alpakAla jIvita rahate haiM / dekho, sammUrchana matsyakI Ayu sAtahajAra chappanake Upara satraha bindI lagAkara jitanI saMkhyA hotI hai utane varSa pramANa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tattvAvalokavArtike arthAt-koTi pUrvavarSakI utkRSTa hai / kintu garbhajanmavAle manuSyakI utkRSTa Ayu tIna palya hai aura upapAda janmavAle deva, nArakiyoMkI Ayu tetIsa sAgara utkRSTa hai| jinameM ki asaMkhyAte varSa kaunemeM paDe huye haiN| upapAda janmavAle kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSakI hai aura garbhajanmavAloMkI jaghanya Ayu kucha baDA antarmuhUrta hai / kintu sammUrcchana jIvoM kI jaghanya Ayu nADIgati kAlake aThArahameM bhAga hai / ataH alpakAlataka jIvanevAle vicAre sammUrchana janmavAloMkA AdimeM grahaNa karanA ucita hai / tIsarI bAta yaha hai ki garbha aura upapAda janmake kArya aura kAraNakA pratyakSa nahIM ho pAtA hai / kintu usa sammUrchana janmake kAryakAraNa donoM kA bahiraMga indriyoM se pratyakSa ho bhI jAtA hai| sammUrchana zarIrake kAraNa gale saDe padArthoM yA bIja, zAkhA, AdikA lokameM pratyakSa ho rahA hai / tathA unake kArya bana gaye laTa, girADa, aMkura AdikA bhI prAyaH pratyakSa ho jAtA hai / usa sammUrchanake pazcAt garbhakA grahaNa hai / kyoMki sammUrchanakI apekSA adhika baDhe huye kAlameM garbhajanmakI niSpatti hotI hai / sammUrchana zarIra to antarmuhUrtameM bhI bana jAtA hai| kintu garbhake lie ciraiyyA murgI chiriA, kuttI, strI, ghoDI bhaiMsa Adike zarIrameM mAsa, do mAsa, chaha mAsa, nau mAsa, bAraha mAsa, taka bananekI apekSA hai| sabake antameM dIrghakAlataka jIvita banA rahanA honese upapAdakA grahaNa kiyA hai| ve saba isa jIvake janma haiM, yaha vizvAsa rakhanA caahiye| saMmUrchanAdibhedAt janmabhede vacanabhedaprasaMga iti cenna, janmasAmAnyopAdAnAttadekatvopapatteH / ___ yahAM kisIkI zaMkA hai ki sammUrchana Adike bhedase jaba janmake tIna bheda haiM, taba to janmazabdake bahuvacana rUpase bheda karanekA prasaMga AtA hai| arthAt-jaba janmake prakAra tIna haiM to " janmAni" yoM bahuvacana honA caahiye| tabhI sAmAnAdhikaraNya banegA / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki jAti arthameM prayukta kiye gaye janma zabda karake janma sAmAnyakA upAdAna hai / ataH usa janmazadvakI ekavacana rUpase siddhi ho jAtI hai / sAmAnyako kahane meM eka vacana kahA jAtA hai / jaise ki " jIvAjIvAsrabaMdhasaMvaranirjarAmokSAstattvaM " yahAM vidheya dalameM eka vacanAnta tattva zadbakA grahaNa karanA sAdhu hai| kutaH punaH saMmUrchanAdaya eva janmabhedA ityAha / svAmIjI mahArAja ! phira yaha batAo ki samUrchana Adika hI janmake bheda kisa kaarnnse.he| jAte haiM ? arthAt-sammUrchana Adika tIna hI janmake prakAra haiM, adhika kyoM nahIM haiM ! tathA aise janmoMkA kAraNa kyA hai so spaSTa kahiye, aisI vinIta ziSyakI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya vArttikako kahate haiN| saMmUrchanAdayo janma puMso bhedena saMgrahAt / satopi janmabhedasya parasyAMtargateriha // 1 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 201 mameroo nmovisennnn .. sAmAnya rUpase janmakA eka bheda hI hai| vizeSatayA saikaDoM, hajAroM, janmake bheda haiN| hAM, katipaya bhedoM karake hI saMgraha karanese jIvake sammUrchana Adika tIna janma kahe gaye haiM / yadyapi dUsare dUsare bhI janmake vizeSa bheda vidyamAna haiM, kintu una vizeSa bheda, prabhedoMkA, ina tIna janmoMmeM hI antarbhAva ho jAtA hai / ataH atirikta prakAroMke mAnanekI AvazyakatA nahIM hai| saMsvedodbhedAdayaH pare janmabhedAH saMmarchanAt teSAM tatraivAMtargamanAt / bhedena tu saMgRhyamANaM janma trividhaM vyavatiSThate saMmUrchanAdibhedaH punarjIvasya tatkAraNakarmabhedAt, sopi svanimittAdhyavasAyabhedAditi pratipattavyaM / __laTa, DAMsa, juAM, Adika jIva pasInAse utpanna ho jAte haiM, inakA svadeja janma kahA jAtA hai / vRkSa, veli, Adika udbhijja haiM / zarIrameM puSpamAlA pahinanese puSpoMke rUpa AdikI parAvRtti ho jAtI hai / ataH anumAna kiyA jAtA hai ki USmA yA sveda nikalatA rahatA hai, jisase ki jIvoMkI utpatti ho jAtI hai tathA bhUmiko bheda kara Upara nikala Aye udbhitase janma lenevAle vRkSa, ghAsa, Adi haiM / isa prakAra saMsveda, udbheda, Adika dUsare bhI janmake bheda haiN| kintu samantAt mUrchana, honese una atirikta prakAroMkA una tIna janmoMmeM hI antargamana ho jAtA hai| hAM, bhedakarake saMgraha kiye jA rahe janma to tIna prakArake hI vyavasthita ho rahe haiM / hAM, phira jIvake sammUrchana Adika janmabheda to unake kAraNa karmoMke vizeSa bhedoMke anusAra ho jAte haiM aura vaha karmoMkA bheda bhI apane nimitta kAraNa ho rahe kaSAyoMke adhyavasAya sthAnoMke bhedase bana baiThatA hai / bhAvArtha-jIvoMke pariNAma asaM khyAta loka pramANa haiM / unako nimitta pAkara karmabandhoMke asaMkhyAte vikalpa ho jAte haiN| una kA~kai phala anusAra sammUrchana Adika janmake tIna prakAra ho jAte haiM / vizeSatayA vicAranepara unhIM koke anusAra saMkhyAta aura asaMkhyAta bhI janmake prakAra haiM / jo ki pUrNarUpase zrutajJAna yA kevala jJAnadvArA gamya haiM / isa prakAra samajha lenA caahiye| .. tdyoniprtipaadnaarthmaah| una janmoMke yonisthAnoMkI pratipatti karAne ke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako spaSTa kaha rahe haiN| sacittazItasaMvRtAH setarA mishraashcaikshstdyonyH||32|| - sacitta 1 zIta 2 saMvRta 3 aura inase itara arthAt-acitta 4 uSNa 5 vivRta 6 tathA inake mile huye yAnI sacittaAcitta 7 zItoSNa 8 samvRta vivRta 9 ye nau. una janmoMkI eka ekakI yoniyAM haiN| arthAt-sacitta Adi sthala vizeSoMmeM jIva una tInoM janmoMko yathAyogva dhArate haiN| 28 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 . tattvAryazlokavAtika ___ AtmanaH pariNAmavizeSazcittaM, zItaH sparzavizeSaH, saMvRso durupalakSyaH / saha cittena vartata iti sacittaH, zItosyAstIti zItaH, saMviyate saMvRtaH / sacittazca zItazvaM saMvRtazca sacittazItasaMvRtAH sahetarairacittoSNavivRtairvartate iMti setarAH samatipakSAH, mizragrahaNamubhayAtmasaMgrahArtha / AtmAke caitanyAnvita vizeSapariNAmako citta kahate haiN| ATha prakArake sparzameM zIta eka sparzavizeSa hai, jo ki prasiddha hI hai| saMvRtakA artha bhale prakAra AcchAdita ho rahA yaha jo pradeza baDI kaThinatAse dekhA jA sake yA nahIM dekhA jA sake vaha saMvRta hai / ciMttake sAtha jo vartatA hai, isa kAraNa vaha sacitta kahA jAtA hai, zItasparza nAmaka guNa jisake vidyamAna hai, isa kAraNa yaha yonisthAna zIta hai, guNavAcaka zIta zabdase matvarthIya ac pratyaya kara lenA / jo bhale prakAra Dhaka diyA jAya vaha saMvRta hai| sacitta aura zIta tathA saMvRta isa prakAra itaretara yoga dvandva samAsa karane para " sacittazItasaMvRtAH " pada bana jAtA hai / ye sacitta, zIta, saMvRta, yadi itara ho rahe, acitta, uSNa, vivRtoMke sAtha varta jAte haiM, isa kAraNa seMtara yAnI pratipakSasahita ho jAte haiN| isa sUtrama mizrakA grahaNa karanA to sacitta, acittakA ubhaya aura zIta uSNa do avayaMvavAlA ubhayaM tathA saMvRta, vivRta ina donoM Atmaka ubhayakA saMgraha karaneke liye haiN| . ca zaddhaH pratyekaM samuccayArtha ityeke, tadayuktaM, tamaMtareNApi tatpatIteH, pRthivyamejovAyuriti ythaa| itarayonibhedasamuccayArthastu yuktazcazaddhaH, ekazo grahaNaM kramamizrapratipayartha tena sacittocitto mizrazca zItauSNo mizrazca saMvRto vivRto mizrazceti navayonibhedAstasya janmanaH pratIyaMte tacchadasya prakRtApekSatvAt / . koI eka vidvAn yoM kaha rahe haiM ki sUtrameM paDA huA ca zabda to pratyekako samuccaya kAranekai liye hai / arthAt-pratyekake sAtha ca zabda lagA denepara hI nau bheda ho sakate haiM | anyayA yonI ca zabda nahIM DAlA jAyagA to sacitta, zIta, saMvRta, jaba setara hokAra mila jAya, taba yoniyAM ho jAtI haiM, yaha artha nikala paDegA / aura ca zabda kara denese pratyeka pratyeka yoni ho jAtI haiM / granthakAra kahate haiM ki unakA kahanA yuktirahita haiM / kyoMki usa ca zabdake vinA bhI pratyekakA samuccaya ho sakatA hai / jaise ki " pRthivvaptejovAyuriti tattvAni " yahAM ca zabdake vinA hI aura baDhuvacanAnta prayogake vinA hI pRthivI, jala, teja, vAyu, the pratyeka pratyeka hokara cAra tatva hai, yaha artha nikala AtA hai / hAM, saMkSepa pratipAdaka sUtrameM yoniyoMke jo anya bheda nahIM kahe gaye haiM, unakA samuccaya karaneke liye to ca' zabdakA prayoga karanA samucita hai / isa sUtrameM eka eka isa prakAra vIpsAmeM zas pratyaya kara ekazaH zabdakA grahaNa karanA to kramapUrvaka mizra yoniyakI pratipattike liye hai / tisa " ekazaH " zabda karake sacitta aura acitta rUpa mizra tathA zIta aura uSNa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 203 rUpa mizra evaM saMvRta aura vivRta rUpa mizra yoM jAna liyA jAtA hai| sacitta zItakA milA huA yA zIta aura saMvRttakA milA huA mizra nahIM samajha baiThanA cAhiye / isa prakAra usa janmakI yoniyoMke nau bheda pratIta ho rahe haiM / sUtrameM paDA huA tat zabda to prakaraNa prApta sammUrchana Adi janmoMkI apekSA rakha rahA hai I sacicAdInAM dvaMdve puMvadbhAvAbhAvo bhinnAzrayatvAdityeke, tadayuktaM / pulliMgasya yonizahvasyeddAzrayaNAttasyobhayaliMgatvAt / strIliMgasya vA prayoga auttarapadikasvatvasya vidhAnAt drutAyAM taparakaraNe madhyamakliMbitayorupasaMkhyAnamityatra dvaMdvepi tasya darzanAt / 1 1 I koI eka paNDita yahAM kaha rahe haiM ki sacittA, acittA, Adi strIliMga padoMkA dvandva samAsa karanepara vibhinna Azraya honese puMbadbhAva hokara hrasva nahIM ho sakatA hai / yAnI jaba ki sacittA yoni nyArI hai aura zItA yoni bhinna hai to ekAzraya nahIM banatA hai / hAM, sacittasvarUpa hI jo acittA yoM sAmAnAdhikaraNya hotA to puMvadbhAva ho sakatA thaa| AcArya kahate haiM ki vaha unakA kahanA ayukta hai| kyoMki "yonirdvagyo" yoM amarakoSake vAkya anusAra vaha yoni zadva pulliGga aura strIliMga donoM liMgoMmeM pravartatA hai| yahAM pulliGgake yoni zadbaqA Azraya kiyA gayA hai / ataH sacittaH, zItaH saMvRtaH, yoM pulliGga zadvakA samrAsa kara " sUcitazItasaMvRtamaH zabda banA lenA cAhiye / athavA strIliG bhI yoni zabdakA prayoga karanepara uttara paDhake anusAra hrasva hone kA vidhAna hai / madhyamA ca vilaMbitA ca " madhyamatrilaMbite " yahnAM drutAyAntaparakaraNe madhyamavilambitayorupasaMkhyAnaM isa vArttika anusAra uttarapar3hake pare rahate usa hrasva ho jAnekA vidhAna dekhA jAtA hai / I ,, yonijamanoravizeSa iti cenna, AdhArAdheyabhedAdvizeSopapatteH / sacittagrahaNamAdau tasya cevatAtmakatvAttadanaMtaraM zItAbhidhAnaM tadApyAyanahetutvAt / aMte saMvRtagrahaNaM guptarUpatvAt vratrAcittayonayo devanArakAH, garbhajA mizrayonayaH, zeSAstrivikalpAH / koI AkSepa karatA hai ki yoni aura janmameM koI antara nahIM hai / jo hI janma hai vahI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM samajha baiThanA / kyoMki AdhAra aura Adheyake bheda se yoni aura janmameM vizeSatA bana rahI hai| yoni AdhAra hai, janma Adheya hai| sacitta Adi yoniyoMmeM jIva sammUrchana Adi janmoM karake pudgaloMkA grahaNa karatA hai / yahAM sUtrake AdimeM pradhAna cetana Atmaka hone se savitA grahaNa kiyA hai| usake pazcAt usa sacitta artha kI vRddhikA kAraNa honese zItakA kathana kiyA gayA hai / antameM guptarUpa honese saMvRtakA grahaNa hai / una nau yoniyoMmeM deva aura nArakI jIvoMkI yoni acitta hai / kyoMki unake upapAda sthAnoMmeM kisI bhI jInakA sambandha nahIM hai / garbhaja jIvoM kI yoni sAcita, acinta milI huyI hai| arthAt mAtAke udarameM zukra, zoNita, to acitta haiM / kintu garbhAzayakA sthAna jIvita ho rahA sacitta hai / mare huye garbhAzayameM yadi zukra, zoNita, rakha diye jAMya 1 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tattvArthazlokavArtike to bAlaka yA aNDa AdikI utpatti nahIM ho sakatI hai tathA zeSa dvIndriya yA vRkSa, Adika jIva tInoM bhedavAle haiM / arthAt-kisIkI yoni sacitta hai, anya kisIkI yoni acitta hai tathA anyoMkI sacitta, acitta hai| zItoSNayonayo devanArakAH, uSNayonistejaskAyikaH, itare triprakArAH, devanArakaikeMdriyAH saMvRtayonayaH, vikaleMdriyA vivRtayonayaH, mizrayonayo garbhajAH tadbhedAzcazadvasamucitAH pratyakSajJAnadRSTAH, itressaamaagmgmyaashcturshiitishtshsrsNkhyaaH| taduktaM-"NicidaradhAdusattayatarudasaviyalidie do do a / suraNirayatiriyacaduro codasa maNue sdshssaa"| deva aura nArakiyoMke yoni sthAna kucha zIta pradezavAle haiM aura kucha uSNa pradezavAle haiN| jaise ki cauthe narakataka una sthAnoMmeM uSNatA adhika hai aura chaThe, sAtameM, narakameM zIta vedanAvAle hI pradeza haiN| pAMcameM narakameM Upara do lAkha bile uSNa sthAna haiM, aura nIceke eka lAkha biloMmeM zIta atyadhika hai, devoMke yonisthAnoMmeM bhI sukhakI utpAdaka kahIM zIta vyavasthA hai, aura kacit manohara uSNatA hai| tejaskAyika jIvoMke yonisthAna uSNa haiM, diyAsalAIke ragaDate hI lau uThanepara jhaTa usa uSNasthAna meM tejaskAyika jIva janma le lete haiM / isI prakAra lakaDIke jalanepara yA tArameM bijalIkA pravAha bahakara camaka jAnepara usa uSNasthalameM agnikAyake jIva utpanna ho jAte haiM / anya zeSa jIva koI to uSNa pradezoMmeM upajate haiM / inase bhinna koI zIta yA zItoSNa sthAloMmeM janma dhArate haiM / tathA deva, nArakI aura ekendriya ina jIvoMkI yoniyAM saMvRta haiM / janmate samaya inake utpAdasthAna gupta rahate haiN| hAM, dvIndriya, trIndriya, caturindriya inake yonisthala sphuTa haiM / gobara, mala, dvidala, saDAphala, inameM trasajIva upaja rahe zIghra pratIta ho jAte haiM / hAM, garbhaja jIvoMkI utpAdasthAna saMvRta, vivRta, mile huye haiM / samuccaya arthako kahanevAle ca zabda karake una nau yoniyoMke bheda prabheda saMgrahIta kara liye jAte haiM / una caurAsI lAkha saMkhyAvAlI yoniyoMko vizadarUpase kevalajJAmiyoMne pratyakSajJAna dvArA dekha liyA hai / hAM, anya saMjJI jIvoM se kisI kisIko yoniyoMke bheda, prabhedakA jJAna AgamapramANadvArA parokSarUpase ho jAtA hai / unhIM prabhedoMko siddhAntagranthoMmeM yoM kahA hai ki vanaspati kAyake bheda ho rahe nityanigoda aura itara gati nigodavAle jIvoMkI sAta sAta lAkha yoniyAM haiM, pRthivIkAyika, jalakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, jIvoMkI bhI sAta sAta lAkha yoniyAM haiN| vanaspatikAyameM pratyeka jIvoMkI dasa lAkha yoniyAM haiM, dvIndriya, trIndriya jIvoMkI do lAkha yoniyAM haiN| deva aura nArakiyoM tathA paMceMdriya tiryacoMkI nyArI nyArI cAra cAra lAkha yoniyAM haiN| manuSyoMkI caudaha lAkha yoniyAM haiN| __athaiteSAM yonibhedAnAM sadbhAve yuktimupadarzayati / isake anantara yoniyoMke ina bhedokA sadbhAva sAdhanemeM zrIvidyAnanda AcArya yuktiko aprimabArtikoMdvArA dikhalAte haiN| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 205 tasyApi yonayaH saMti sacittAdyA ythoditaaH| svAvAreNa vinA janma kriyAyA jAtvanIkSaNAt // 1 // tadvaicitryaM punaH karmavaicitryAdviniyamyate / kAryavaitritryasiddhestu karmavaicitryanirNayaH // 2 // usa janmake bhI isa sUtrameM kaha cuke anusAra sacitta Adika yoniyAM haiM ( pratijJA ) apane ( janmako ) DhakanevAle ( yonisthAna ) ke vinA janma lenA rUpa kriyAkA kadAcit bhI dekhanA nahIM hotA hai ( hetu ) una yoniyo aura janmakI vicitratA to phira antaraMga kAraNa ho rahe karmokI vicitratAse ho jAtI hai| yoM vizeSarUpase niyama kiyA jA rahA hai aura sukha, duHkha Adika kAryoke vicitrapanakI siddhise to karmokI vicitratAkA nirNaya ho rahA hai / bhAvArtha-paridRSTa kAraNoMkA vyabhicAra ho jAnepara atIMdriya kAraNoMkI siddhi ho jAtI hai / jaba ki sukha, duHkha Adi aneka prakArake vilakSaNa padArtha dakhi rahe haiM, ataH yoni, kula, karma, AdikI yuktiyoMse siddha kara lI jAtI hai| na hi svabhAvata eva prANinAM sukhaduHkhAnubhavAdikAryavaicitryaM niyamAbhAvaprasaMgAt / kAlAdeveti cAyuktaM, ekasminnapi kAle tadvaicitryAnubhavAt / bhUtavaicitryAtsukhAdivaicitryamiti cet na, sukhAdeH bhUtakAryatvaniSedhAt / tataH karmavaicitryameva sukhAdikAryavaicitryaM gamayati, tayatirekeNa dRSTakAraNasAkalyepi kadAcidanutpatteH, tacca karmavaicitryamasya janmanimittamiti paryAptaM prapaMcakena / ___ aneka prANiyoMkA sukha, duHkhake anubhava yA dhana, putra, AdikI prApti athavA zoka, hAsya, AdikI dazAmeM Dube rahanA, utkRSTa vidvAn yA mUrkha bane rahanA ityAdika kAryokI dekhI jA rahI vicitratAyeM svabhAva hI se to nahIM ho jAtI haiN| dUsare nimitta kAraNoM ke vinA hI sukhaH duHkha, AdikI utpatti mAnanepara to niyamake abhAvakA prasaMga hotA hai / cAhe koI bhI jIva sulabhatAse vidvAn , rogI, mUrkha, dhanavAn , sukulavAn , daridra, Adi bana baitthegaa| koI deza, kAla, vyakti, AdikA niyama nahIM bana skegaa| kintu ukta kAryoMke honemeM niyama dekhA jA rahA hai| ataH ye kArya svabhAvase hI na hokara kinhI atIndriya nimittoMse horahe mAnane paDate haiN| kAlase hI sukhaduHkha, Adi kAryokI vicitratA bana baiThatI hai yaha kahanA to yukta nahIM hai| kyoMki eka bhI kisI kAlameM una kAryokI vicitratAkA anubhava ho rahA hai / arthAt-usI samayameM kisIko lAbha hotA hai anyako vyApArameM hAni ho rahI hai| koI bImAra ho rahA hai, koI usI samaya nIroga, baliSTha, khaDA huA hai, eka RtumeM koI vRkSa phalatA phalatA hai, dUsarA vRkSa sUkha jAtA hai, yahAMtaka ki aauA, kharabUjAkI bela, rAsnA, vAyasuraI, Adika Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArya lokArtike vanaspatiyAM varSAkAlameM sUkha jAtI haiM, jaba ki anya asaMsa. banaspatiyAM harI bharI rahatI haiM / ataH kAla sAdhAraNa kAraNa bhale hI hoya kintu asAdhAraNa kAraNa kAla nahIM hai| yadi koI yoM kahe ki pRthivI, jala, teja, ina bhUtoMkI vicitratAse sukha Adi kAryoMkI vicitratA bana jAtI hai, jaisA jahAM bhUtadravya hogA vaisA vahAM sukha duHkha, jJAna, Adi ho jAvegA / AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| jhyoMki bhUtake kArya sukha, duHkha, Adi haiN| isakA pUrvaprakaraNoMmeM viSedha kiyA jA cukA hai / ataH anvaya, vyabhicAra, vyatireka vyabhicAra, doSa AjAnese kAla, bhUta, dugdha, vyApAra, guru, sthAna, auSadhi, Adi padArtha to sukhAdi kAryoMke vicitrapanakA avyartha saMpAdana nahIM kara pAte haiN| tisa kAraNa parizeSa nyAyase karmokI vicitratA hI ko sukhAdi kAryokA vicitrapanA jJApita karAtA hai| usa karmakI vicitratAke vinA dRSTakAraNoMkI pUrNatA honepara bhI kabhI, kahIM, una kAryoMkI utpatti nahIM dekhI jA rahI hai / vahI karmokI vicitratA yahAM prakaraNameM isa.janma yA yoniyoMkA nimitta kAraNa samajhI jAtI hai pUrva prakaraNoMmeM paudgalika karmokI vilakSaNa zaktiyoMkA hama nirUpaNa kara cuke haiM | yahAM adhika vistAralikhanekI apekSA itanese hI pUrA pddo| adhika prakaraNa baDhAnese kucha vizeSa prayojana nahIM sAdhatA hai / keSAM punargarbhajanmetyAha / ___ saMsAvartI kauna kauna prANiyoMke garbha nAmakA janma hotA hai ? athavA. kyA sampUrNa prANiyoM ke niyama vinA cAhe koI bhI janma ho jAtA hai ? batAo, isa prakAra jijJAsA honepara zrI ummasvAmI mahArAja agrima sUtrako utArate haiM / jarAyujANDajapotAnAM garbhaH // 33 // ___ jarAyumeM utpanna huye manuSya, bacharA, paDarA, Adi prANiyoMke aura aNDese utpanna huye totA' mainA, kabUtara, Adi jIvoMke tathA udarase nikalate hI uchalane dauDanevAle hiraNa Adi pota tiryaMcoMke garbha nAmaka janma hotA hai| jAlavatmANiparivaraNaM jarAyuH jarAyau jAtA jarAyujAH, zukrazoNitaparivaraNamupAcakAThinyaM nakhatvaksadRzaM parimaMDalamaMDaM, aMDe. jAtA aMDajAH, pUrNAvayavaH parispaMdAdisAmaryopralakSitaH potaH / potaja ityayuktamarthabhedAbhAvAt / AtmA potaja iti cenna, tasyApi potaparimANAdAtmanaH potatvAt / jarAyujAzca aMDajAzca potAca jarAyujAMDajapotA iti siddhaM / ___prANiyoMke Upara jAlake samAna cAroM orase DhakanevAlA jhillI svarUpa padArtha jarAyu kahA jAtA hai, jo ki phaile huye mAMsa aura zreNitako pattara hai / jarAyumeM jo upajate haiM ve jIva jarAyuja haiN| pulliMga tiryacakA vIrya aura strIliMga. tithaMcakA rakta apanI avasthAko badalakara kAThinyako grahaNa karatA huA nakhane vrakalA sarIkhA kucha lambAI letA huA gola padArtha aNDa kahA jAtA hai / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 1 arthAt -- zukra aura raktase jIvakA Adya nokarma zarIra banatA hai / unake kucha bace huye bhAga lIcI phalake chilakA samAna aNDekA uparima kaThora bhAga bana jAtA hai / pazcAt vaha anya AhArya padArthoMse bhI banakara bar3hatA rahatA hai / usa aNDe meM utpanna huye jIva aNDaja kahe jAte haiM / kisI Dhakkanake vinA hI paripUrNa avayavavAlA hotA huA yonise nikalate hI calanA phiranA, Adi kriyAoMke karanekI sAmarthya se yukta ho rahA zarIrI pota kahA jAtA hai / koI koI jarAyuja aura 1 aNDaja ke samAna potaja zadva jhaTa muMhase nikAla baiThate haiM, unakA kathana ayukta hai| kyoMki aura potajameM koI arthakA bheda nahIM hai / yadi tuma yoM kaho ki pota to zarIra hai aura usa pota meM utpanna huA AtmA potaja hai, yoM arthakA bheda bana gayA / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki potajanmadhArI zarIra ke anusAra usa AtmAkA bhI pota pariNati se pariNAma ho jAtA hai 1 ataH AtmA bhI pota samajhA jAtA hai, potaja nahIM / jarAyuja aura aNDaja tathA pota isa prakAra itaretarayoga nAmaka dvandva samAsa karanepara " jarAyujANDajapotA: " yaha sUtra uktapada siddha ho jAtA hai| dvaMdve jarAyujagrahaNamAdAvabhyarhitatvAt kriyAraMbhazaktiyogAt kessaaNcinmhaaprbhaavtvaanmaargphlaabhisNbNdhaacc| tadanaMtaramaMDajagrahaNaM potebhyo 'bhyarhitatvAt / eteSAM garbha eca jammeti sUtrArthaH / jarAyuja, aNDaja, pota, ina tInoM padoM ko cAhe kaise bhI Age pIche bolakara dvandva samAsa karane para pUjya honese jarAyuja zadvakA grahaNa AdimeM prayukta ho jAtA hai| jarAyuja jIvoMke pUjya hone meM ye tIna kAraNa haiM ki baDhiyA kriyAoMke Arambha karanekI zaktikA yoga jarAyuja jIvoMmeM hai I arthAt- -- uttama bhASA bolanA, adhyayana karanA, baDe baDe AviSkAra karanA, aneka RddhiyeM prApta karanA, ye adbhuta kriyAyeM jarAyujameM haiM tathA jarAyujoMmeM sabhI to nahIM kintu koI koI cakravartI, vAsudeva, rUdra tapasvI Adi jarAyuja jIva mahAn prabhAvavAle hote haiN| tIsare samyagdarzana Adika mokSa mArga phala hI rahe mokSasukhakA paripUrNa sambandha jarAyujoM ke hI pAyA jAtA hai / anya jIva mokSake sAkSAt adhikArI nahIM haiM / usa jarAyujake avyavahita pIche aNDaja jIvoMkA grahaNa hai / kyoMki pota jIvoMse aNDaja jIva abhyarhita haiM / aNDajoMmeM totA, mainA, Adika to akSaroMkA uccAraNa haiN| kaMbUtara, haMsa, Adika jIva to kadAcit dUtakta kArya bhI kara dete haiM / katipaya pakSI to zatruke sadbhAva yA ThIka prAtaHkAla samayako batA denA, AMdhI kI sUcanA denA, Adi karma karanemeM kuzala samajhe jAte haiM / ina tIna prakArake jIvoM ke garbha nAmakA hI janma hotA hai, yaha isa sUtra kA artha hai / 207 uddeze ca nirdezo yukta iti cenna, gauravaprasaMgAt / zeSANAM saMmUrcchanamiti laghunopAyena garbhopapAdAnaMtaraM vacanopapatteH / koI zaMkA karatA hai ki uddezake anusAra hI nirdeza karanA ucita thA / jaba ki janmoMmeM hI sammUrcchana janma pahile kahA gayA hai to sanmUrchana janmavAle jIvoMkA sUtrakArako prathama nirUpaNa cAranA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArta cAhiye / pranthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki yoM kahanese baDe bhArI granthagaurava doSa ho jAne kA prasaMga hogaa| garbhajanma aura upapAda janmake anantara zeSajIvoM ke sanmUrchana janma hotA hai, isa prakAra laghu upAya karake nirdeza karanA acchA bana jAtA hai / arthAt yadi AdimeM sanmUrchana janmavAle jIvoMkA kathana kiyA jAtA to ekeMdriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya tathA kitane hI bahu bhAga paMcendriya tiryaca aura labdhyaparyApta manuSyake sanmUrchana janma hotA hai / itanA lambA sUtra kahane se zAstrakA vyartha bojha baDha jAtA / kintu do prakArake jIvoMkA nirUpaNa kara, punaH zeSoMke sanmUrchana janma hotA hai, yoM thoDese akSaroMmeM hI adhika prayojana sa 1 208 = kutaH punarjarAyujAdInAM garbha eva yukta ityAha / jarAyuja Adika jIvoMke garbha hI hotA hai yoM vidheya dalameM evakAra lagAnA, phira kisa pramANase yukta siddha kara diyA gayA hai ? batalAiyegA, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI kahate haiM ki -- yukto jarAyujAdInAmeva garbhovadhAraNAt / devanArakazeSANAM garbhAbhAvavibhAvanAt // 1 // jarAyuja Adika jIvoMke hI garbha janma mAnanA yukta hai| kyoMki yoM uddezya dalameM evakAra dvAra avadhAraNa kara denese deva aura nArakI tathA zeSa ekendriyAdi jIvoMke garbhake abhAvakA vicAra kara liyA jAtA hai / tathA vidheya dalameM evakAra lagAnese jarAyuja Adi jIvoM ke garbha se atirikta upapAda aura sammUrchana janmoMkA niSedha ho jAtA / ataH anyayogavyavacchedaka aura ayoga vyavacchedaka do evakAroM dvArA donoM ora tAle lagAkara avadhAraNa kara diyA hai athavA pahilA avadhAraNa hI lagAnA ThIka hai / " devanArakANAmupapAdaH " aura " zeSANAM saMmUrcchanaM " ina sUtroMke uddezya dalameM evakAra lagAnA Avazyaka hI hogA / usIse yahAMke " garbha eva isa avadhAraNa dvArA hone yogya "" kAryako sAdha liyA jAvegA / yadi hi jarAyujAdInAM garbha evetyavadhAraNaM syAttadA jarAyujAdayo garbhaniyatAH syuH garbhastu teSvaniyata iti devanArakeSu zeSeSu saprasajyeta / yadA tu jarAyujAdInAmevetyavadhAraNaM tadA teSu garbhAbhAvo vibhAvyata iti yukto jarAyujAdInAmeva garbhaH / kAraNa ki jarAyuja Adika jIvoMke garbha hI hotA hai, yadi isI prakAra vidheya dalake sAtha evakAra lagAkara avadhAraNa kiyA jAtA taba to jarAyuja Adika jIva akele garbha janma hote, unake sanmUrchana janma aura upapAda janmakI vyAvRtti ho jAtI, kintu una hI jIvoMmeM garbha to niyata na hotA / ataH deva aura nArakI tathA zeSa ekaindriyAdi jIvoMke bhI vaha garbhajanma prasaMga prApta ho jAtA joki iSTa nahIM haiN| hAM, jaba jarAyujAdikoM ke hI garbha hotA hai yoM pUrva dalameM eva lagAkara avadhAraNa Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 209 kiyA jAtA taMba to una devanAraka aura zeSa jIvoMmeM garbhakA abhAva nirNIta kiyA jA sakatA hai| isa . kAraNa jarAyuja Adika jIvoMke hI garbha hotA hai, yaha avadhAraNa kara kathana karanA yuktipUrNa hai| kevalamupapAdepi jarAyujAdInAM prasaktau tannivAraNArthamidamAha / athavA " jarAyujANDajapotAnAM garbhaH" isa sUtrameM pUrva avadhAraNa kara jarAyuja, aNDaja, pota, jIvoMke hI garbha hotA hai, yoM artha karaliyA jAya, taba to kevala jarAyuja AdikoMke hI garbha huA, deva nArakiyoMke garbhake prasaMgakA nivAraNa hogayA, kintu jarAyuja Adi jIvoMke dUsare upapAdameM bhI janma lenekA prasaMga AtA hai| kyoMki vidheya dalameM avadhAraNa to hai nhiiN| ataH usa prasaMgakA nivAraNa karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtrako kahate haiN| devanArakANAmupapAdaH // 34 // deva aura nArakI jIvoMke upapAda nAmakA janma hotA hai / syAddevanArakANAmupapAdo niyatastathA / tasyAbhAvAttatonyeSAM teSAM janmAMtaracyuteH // 1 // deva aura nAraka jIvoMke tisa prakAra upapAda janma hI niyata ho jaaygaa| kyoMki una deva nArakiyoMse bhinna ho rahe dUsare jIvoMke usa upapAda janmakA abhAva hai| tisa kAraNa una deva nArakiyoMke upapAdase atirikta anya garbha, sanmUrchana janmoMkI nivRtti siddha ho jAtI hai| devanArakANAmevopapAda iti hi niyame devanArakeSu niyata upapAdaH devanArakAssUpapAde na niyatA iti garbhasaMmUrchanayorapi prasaktAH pUrvottarasUtrAvadhAraNAt tatra niravadhAraNosau / upapAda eSa devanArakA avatiSThate na garbhe saMmUrchane vA prasajyaMte, tatasteSAM janmAMtaracyutisiddherupapAda eva / cUMki deva aura nArakiyoke hI upapAda janma hotA hai, aisA niyama kara denepara deva aura nArakiyoMmeM hI upapAda janma niyata ho jAtA hai| aisA honepara jarAyuja Adika aura zeSa jIvoMke upapAda janmakI vyAvRtti ho jAtI hai / kintu deva aura nAraka jIva to upapAda janmameM niyata nahIM huye / isa kAraNa garbha aura sammUrchama janmoMmeM bhI deva aura nArakiyoMke upaja jAnekA prasaMga A jAtA hai / hAM, vahAM pUrvasUtra " jarAyujANDajapotAnAM garbhaH " aura uttara sUtra " zeSANAM saMmUrchanaM " inameM uddezyadalameM avadhAraNaM lagA denese vaha upapAda janma avadhAraNarahita hotA huA hI prasaMgako TAla detA hai| Age pIcheke sUtroMmeM avadhAraNa lagA denese deva aura nArakI upapAda janmameM hI upasthita rahate haiN| 27 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tattvAryazlokavArtika m ewortance garbha athavA saMmUrchanameM janma leneke liye prasaMga prApta nahIM ho pAte haiN| tisa kAraNa una devanArakiyoMke upapAdake sivAya anya janmoMkI cyutikI siddhi ho mAnese upapAda janma hI niyata ho jAtA hai| isa sUtraka vidheya dalameM evakAra lagAnekI AvazyakatA nahIM hai, jaise ki pUrva sUtrake vidheya dalameM evakAra lagAnekI AvazyakatA nahIM par3I thii| nanvaivaM jarAyujAdInAM devanArakANAM ca saMmUrchanepi prasaktirityAkhyAtaM pratighnanAha / yahAM zaMkA hai ki jaba garbha eva, upapAda eva, isa prakAra donoM sUtroMke vidheya dalameM evakAra nahIM lagAyA gayA hai taba to jarAyuja, aNDaja, Adi jIvoMkA aura deva nArakiyoMkA saMmUrchana janma honemeM bhI prasaMga AtA hai / bhale hI ukta donoM sUtroMke uddezya dalameM evakAra lagAkara jarAyujAdikoMke upapAda janmakA nirAkaraNa kara diyA jAya aura devanArakiyoMke garbhajanmakA nivAraNa kara diyA jAya / kintu ina jIvoMke sammUrchana janmakA nivAraNa una evakAroMse ho nahIM sakatA hai / isa prakArake bhASitakA sATopa khaNDana karate huye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako spaSTa kaha rahe haiM / zeSANAM saMmUrchanaM // 35 // garbha janmavAle jIva aura upapAda janma dhAranevAle jIvoMse. zeSa baca rahe ekeMdriya, dvIndriya Adi jIvoMke sammurchana janma hotA hai| zeSANAmegha saMmUrchanamityavadhAraNIyaM / ke punaH zeSAH kuto vA teSAmeva saMmUrchanamityAha / pUrvokta do sUtroMke samAna isa sUtrake uddezya dalameM bhI evakAra lagAkara zeSa jIvoMke hI sammachana janma hotA hai yoM avadhAraNa kara lenA cAhiye / koI jijJAsu pUMchatA hai ki mahArAja batAo, ve zeSa jIva phira kauna haiM ? aura kyA kAraNa hai ki unake hI sammUrchana janma mAnA gayA hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya agrima vArttikako kahate haiN| nirdiSTebhyastu zeSANAM yuktaM saMmUrchanaM sdaa| garbhopapAdayostatra pratItyanupapattitaH // 1 // nirdiSTa kara diye gaye jarAyuja AdikoMse aura devanArakoMse atirikta zeSa baca rahe ekendri Adi jIvoMke sarvadA sammUrchana janma honA hI yuktipUrNa hai / kyoMki una ekendriyAdi jIvoMmeM garbha janmaaura upapAda janmakI pratIti ho jAnA siddha nahIM hai| uktebhyo jarAyujAdibhyo devanArakebhyazca anye zeSAsteSAmeva saMmUrchanaM yuktaM sadA garbhopapAdayostatra pratItyanupapatteH / tarhi saMsvedajAdInAM janmaprakAronyaH sUtrayitavya ityAzaMkAmapasArayannAha / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 211 kahe jA cuke jarAyuja Adika aura devanAraka jIvoMse anya baca rahe jIva yahAM zeSa jIva mAne jAte haiM una zeSa jIvoMke hI sammUrchana janma mAnanA samucita hai| kyoMki unameM garbha aura upapAda janmakI pratIti honA sarvadA nahIM banatA hai / yahAM koI punaH zaMkA uThAtA hai ki taba to jIvoMko acchA upajAnevAle pasInA, kIca, Adise upajate huye svedaja, laTa, juAM, DAMsa, Adi aura bhUmiko phoDakara nikale huye udbhijma, vRkSa gulma Adi jIvoM kA bhinna cauthA janmakA prakAra nyAre sUtra dvArA umAsvAmI mahArAja karake kahanA cAhiye ? isa prakArakI AzaMkAkA nirAkaraNa karate huye zrI vidyAnanda svAmI agalI vArtikako kahate haiM / tathA saMsvedajAdInAmapi saMmUrchanaM mataM / janmeti nAparo janmaprakAro sUtritosti naH // 2 // tina ekeMdiyAdi zeSa jIvoMke samAna usa hI prakArase svedaja Adika jIvoMke bhI sammUrchana janma mAnA gayA hai / isa kAraNa janmake tIna prakAroMse anya koI cauthA, pAMcavA, prakAra hamAre jaina siddhAnsameM nahIM hai / ataH sUtradvArA hamane sUcita nahIM kiyA hai| ityevaM paMcabhiH sUtraH sUtritaM janmajanminAM / bhedaprabhedatacityaM yuktyAgamasamAzrayaM // 3 // yahAMtaka isa prakArake " saMmUrchana garbhopapAdA janma, sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastaghonayaH, jarAyujANDajapotAnAM garbhaH, devanArakANAmupapAdaH, zeSANAM saMmUrchanaM " ina pAMca sUtroM karake janmavAle saMsArI prANiyoMkA sUcana kiyA jA cukA hai / yuktipramANa aura Agama pramANakA acchA Azraya rakhate huye vidvAnoM karake bheda, prabheda, rUpase usa janmakA anya bhI parAmarza kara lenA cAhiye / sUtrameM to saMkSepase hI prameya kahA jA sakatA hai| ___ atha jIvasya kati zarIrANItyAha / he karuNAnidhAna ! aba yaha batAo ki saMsArI jIvake kitane zarIra hote haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako spaSTarUpase kaha rahe haiN| audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni shriiraanni|36| audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, aura kArmaNa ye pAMca zarIra haiM / zarIranAmakarmodaye sati zIryaMta iti zarIrANi / zaraNakriyAtra vyutpattinimittaM pravRtti nimittaM tu zarIranAmakarmodaya. evoditaH zarItvapariNAmaH na punararthAtarabhUtazarIratvasAmAnyaM tasya vicAryamANasyAyogAt / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvArthazlokavArtike nAmakarmakI uttaraprakRtiyoMmeM ginAye gaye zarIra nAmaka karmakA udaya honepara jo chidane, bhidanevAle piNDa bana jAte haiM, isa kAraNa ye pAMca zarIra kahe jAte haiN| yahAM zarIra zabdameM zaraNa kriyA to vyAkaraNa dvArA zabdakI sAdhutA pratipAdaka vyutpatti karanekA hI nimitta hai| rUdau kriyA vyutpatyathaiva, kintu pravRttikA nimitta kAraNa to zarIra nAmaka atIndriya ho rahe nAmakarmakA udaya hI kahA gayA hai, jo ki jainasiddhAnta anusAra zarIrapanA svarUpa pariNAma hai / jainasiddhAntameM paugalika zarIrase sarvathA bhinna ho rahA nitya eka aura anekameM samaveta aisA zarIratva nAmakA sAmAnya ( jAti ) nahIM mAnA gayA hai| kyoMki usa vaizeSikoMke yahAM mAne gaye sAmAnyakA yadi vicAra calAyA jAya to usakI siddhi honekA yoga nahIM baiThatA hai / bhAvArtha-zU hiMsAyAm dhAtuse zarIra zaddha banatA hai isakA artha chidanA, bhidanA, piTanA, naSTa ho jAnA hai| yadi zadbakI niruktiko hI lakSaNa mAna liyA jAya to ghaTa, paTameM ativyApti ho jaaygii| ataH rUDhi zadboMmeM dhAtvartharUpa kriyA kevala vyutpatti ke liye hI mAnI gayI hai| vastutaH lakSaNakA bIja to zarIra nAma karmakA udaya hI hai| vaizeSikoMne zarIratvako eka vizeSa jAti mAnA hai, jo ki vyApaka, nitya, eka aura anekoMmeM samavAya sambandha dvArA vartatI hai / pazcAt saMkaradoSa AjAneke bhayase " ceSTAzrayatvaM zarIratvaM " ceSTAzrayapanako zarIratva mAnakara sakhaNDopAdhi nirNIta kiyA hai / kintu jaina siddhAnta anusAra sadRza pariNAma hI sAmAnya hai, jo ki zarIrase abhinna hai / sadRza pariNAmAstiryak khaNDamuNDAdiSu gAtvavat (priikssaamukh)| kena punaH kAraNena janmAMtaraM zarIrANyAhurityucyate / kisIkA prazna hai ki mahArAjajI! yaha batAo ki kisa kAraNase anya janma leneko prANiyoMke zarIra kaha dete haiM ? aisI AzaMkA honepara zrI vidyAnanda AcArya dvArA yoM samAdhAna kahA jAtA hai| vayonau janma jIvasya zarIrotpattiriSyate / tenAtraudArikAdIni zarIrANi pracakSate // 1 // apane apane yogya yonimeM jIvakA janma lenA hI yahAM zarIrakI utpatti mAnI jAtI hai / kAraNa audArika, vaikriyika, Adika zarIra haiM yoM AcArya mahArAja baDhiyA DhaMgase spaSTa kaha dete haiN| audArikAdizarIranAmakarmavizeSodayApAditAni paMcaivaudArikAdIni zarIrANi jIvasya yadutpattiH svayonau janmoktaM, na hi gatinAmodayamAnaM janma, anutpannazarIrasyApi tatmasaMgAt / nAmakarmakI uttara prakRti zararisaMjJaka hai / usa zarIra prakRtike uttara bheda 1 audArika zarIra nAmakarma 2 vaikriyika zarIra nAmakarma 3 AhAraka zarIra nAmakarma 4 taijasa nAmakarma aura 5 kArmaNa nAmakarma, ye pAMca haiM / AhAra vargaNAko upAdAna kAraNa mAnakara aura audArika nAmakarma, vaikriyika nAmakarma, AhAraka nAmakarma, ina paugalika atIndriya prakRtiyoMko aMtaraMga nimitta pAkara vyakta, avyakta, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 213 puruSArtha dvArA jIvake audArika, vaikriyika, AhAraka, ye tIna zarIra bana jAte haiM / taijasa nAmakarmakA antaraMga nimitta pAkara taijasavargaNA jIvake avyakta puruSArtha dvArA taijasa zarIrarUpa pariNata ho jAtA hai / tathA AtmAmeM baMdhe huye pUrvakAla saMcita kArmaNa zarIra nAmaka nAmakarmakA udaya honepara jIvake avyakta puruSArthase yogadvArA gRhIta huI kArmaNa vargaNAyeM hIM kArmaNa zarIra bana baiThatI haiM, yoM audArika Adi zarIra nAmakarmavizeSoM ke udaya honepara AtmalAbha kara cuke, audArika Adi pAMca hI zarIra jIvake haiN| jinakI ki utpatti ho jAnA hI jIvakA svakIya yonimeM janma kahA jA cukA hai / kevala gatinAmakarmakA udaya hI janma nahIM hai, anyathA yAnI gatinAmakarmake udayako yadi janma mAna liyA jAyagA to vigraha gatimeM jisa jIvake nokarma zarIra utpanna nahIM huA hai, usake bhI janma honekA prasaMga ho jAyagA / yadyapi pUrvazarIrako choDate hI jhaTa parabhavakI AyukA udaya ho jAtA hai / vigrahagatimeM jo eka do yA tIna samaya lagate haiM, ve parabhava sambandhI ginatI ke AyuSya niSekoMmeM parigaNita haiM / phira bhI svayoniyoMmeM nokarmazararikI utpatti prArambha ho jAnepara jIvakA janma mAnA gayA hai, gatikA udaya to janma ho cukanepara madhya avasthAmeM bhI hai / kintu janma aura maraNa ke bIca meM to punaH janma nahIM mAne jAte haiM / tatrodAraM sthUlaM prayojanamasyetyaudArikaM udAre bhavamiti vA, vikriyA prayojanamasyeti vaikriyikamAdriyate tadityAhArakaM, tejonimittatvAttaijasaM, karmaNAmidaM kArmaNaM tatsamUho vA eteSAM dvaMdve, pUrvamaudArikasya grahaNamatisthUlatvAt uttareSAM kramavacanaM sUkSmakramapratipattyarthe / T una zarIroMmeM pahile audArika zarIrakI vyutpatti yoM karanI cAhiye ki udAra zabdakA artha sthUla hai, jisa zarIrakA prayojana sthUlapana hai isa kAraNa vaha audArika hai athavA udAra yAnI sthUla meM jo upajanevAlA hai isa kAraNa vaha audArika zarIra hai / udAra zabdase prayojana artha abhavA bhava artha pratyaya kara audArika zabda banA lenA cAhiye / choTA baDA, lambA, nAnA prakAra zarIra kara lenA, vikriyA hai / jisa zarIra kA prayojana vikriyA karanA hai isa kAraNa vaha vaikriyika hai / vikriyA zabdase prayojana arthameM ThaJa pratyaya kara vaikriyika zabdako sAdha lenA cAhiye / chaTe guNasthAna varttI muni karake tatvameM sandeha honepara nirNaya karaneke liye jo zarIra AhAra prApta kiyA jAtA hai, isa kAraNa vaha AhAraka zarIra hai / AGpUrvaka hR dhAtuse karmameM bul pratyaya karanepara AhAraka zabda bana jAtA hai| zarIrameM teja upajAnekA nimitta honese taijasa zarIra hai, tathA karmokA banAyA huA yaha jJAnAvaraNAdi aSTa karma samudAyarUpa zarIra athavA una karmoMkA samUha karmiNa hai| tejas zabda aura karman zabdase aN pratyayakara taijasa aura kArmaNa zabdoMkI siddhi kara lenA cAhiye / ina audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kArmaNa, padoMkA itaretarayogadvandvasamAsa karane para sabake AdimeM audArikapadakA grahaNa ho jAtA hai| kyoMki yaha audArika zarIra adhika sthUla hai / ghoDA, baila, pazu, pakSI, kITa, pataMga, manuSya Adike sthUla zarIroMkA bahiraMga indriyoM dvArA grahaNa ho jAtA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tattvArtha lokavArtike hai| hAM, uttaravarttI vaikriyika AdikoMkA kramazaH pATha paDhanA to krama kramase sUkSmatAkI pratipattike liye hai, jo ki agrima sUtra dvArA uttarottara zarIroMko sUkSma, sUkSmatara, sUkSmatama atisUkSma, rUpase kahA hI jAyagA / kArmaNagrahaNamAdau yuktamaudArikAdizarIrANAM tatkAryatvAditi cenna, tasyAtyaMtaparokSatvAt / audArikamapi parokSamiti cenna, tasya keSAMcitpratyakSatvAt / tathAhi kisIkI zaMkA hai ki sabhI zarIroMkA adhiSThAtA, nimitta, janaka, Adi honese pitA ke samAna pradhAna kArmaNazarIrakA AdimeM grahaNa karanA samucitta hai| kyoMki audArika Adika pAMcoM zarIra usake kArya haiN| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki vaha kArmaNazarIra atyanta parokSa hai / jaise pratyakSa yogya ghaTa Adi kAryoM karake atIndriya sUkSma paramANuoM kA anumAna kara liyA jAtA hai, usI prakAra audArika Adi athavA sukha, duHkha, AdikI vicitratAoMkI upalabdhise atIndriya karma zarIrakA anumAna kara liyA jAtA hai / ataH aise sUkSma yA atIndriya padArthakI sarva sAdhAraNa prANiyoM meM pradhAnatA nahIM mAnI jAtI hai / ataH adhika moTA audArika hI sabako pradhAna, bhAgyazAlI, pratIta ho rahA hai / koI punaH zaMkA karatA hai ki sAdhAraNa jIvoM yA sUkSma jIvoM athavA choTe choTe dvIndriya AdikoM ke audArika zarIra bhI to parokSa haiM / inameM bahutase bahirindriyoM dvArA nahIM dekhe jA sakate haiM granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa audArikakA kinhIM kinhIM jIvoMko to pratyakSa ho hI jAtA hai, athavA kinhIM kinhIM bahutase tiryacoM yA manuSyoMke usa audArika zarIrakA pratyakSa ho hI jAtA hai / isI bAta ko pramANa dvArA sAdhate huye granthakAra yoM prasiddha kara dikhAte haiM / 1 1 siddhamaudArikaM tiryaGmAnuSANAmanekadhA / zarIraM tatra tannAmakarmavaicitryato bRhat // 2 // una zarIroMmeM sRSTA nAmakarmakI vicitratAse aneka prakArakA aura moTA ho rahA vaha i aura manuSyoM kA audArika zarIra siddha hI hai / bRhaddhi zarIramAdArikaM manuSyANAM tirathAM ca pratyakSataH siddhaM teSu zarIreSu madhye / taccAnekadhA tannAmakarmaNonekavidhatvAt / " kAraNa ki una pAMca zarIroMke madhya meM prathama prokta manuSya aura tiryaMcoMkA moTA audArika zarIra to pratyakSapramANase siddha hI hai aura vaha audArika zarIra vRkSa, vela, pazu, pakSI, manuSya, kITa, pataMgA, miTTI, jala, Adi DhaMgakA aneka prakAra hai / kyoMki usake kAraNa ho rahe nAmakarmake aneka prakAra haiM / kAraNoMkI vicitratAse vicitra kArya upaja jAte haiM / zeSANi kutaH siddhAnItyAha / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAcintAmaNiH kinhIM kinhIM jIvoMkA moTA audArika zarIra to pratyakSa pramANase siddha kiyA kintu zeSa vaikriyika Adi zarIra bhalA kisa pramANase siddha haiM ? aisI jijJAsA honepara zrIvidyAnanda svAmI vArtika dvArA samAdhAnako kahate haiN| saMbhAvyAni tatonyAni bAdhakAmAvanirNayAt / paramAgamasiddhAni yuktitopi ca kArmaNaM // 3 // usa sthUla audArikase bhinna ho rahe sUkSma audArika zarIra, vaikriyika zarIra, AhAraka zarIra, taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra to bAdhaka pramANoMke abhAvakA nirNaya ho jAnese saMbhAvanA karalene yogya haiM , arthAt anumAna pramANase siddha haiM, tathA ve zarIra Aptokta parama Agamase bhI siddha haiM, aura kArmaNazarIra to yuktiyoMse bhI siddha ho jAtA hai| ___ nanu karmaNAmidaM kArmaNamityasmin pakSe sarvamaudArikAdi kArmaNaM prasaktamiti cetra, pratiniyatakarmanimittatvAt teSAM bhedopapatteH / karmasAmAnyakRtatvAdabheda iti cenna, ekamRdAdikAraNapUrvakasyApi ghaTodaMcanAderbhedadarzanAt kArmaNapraNAlikayA ca taniSpattiH svopAdAmabhedAnedaH prsiddhH| yahAM kisIkI zaMkA hai ki atIndriya karmoke dvArA banAyA gayA yaha kArmaNa zarIra hai, " tasyedam " isa sUtra karake taddhitameM karman zabase aN pratyaya karanepara " kArmaNa" zabda sAdha. jAtA hai| yoM isa pakSameM sabhI audArika, vaikriyika, Adi zarIroMko baDe acche DhaMgase ekasA kArmaNa zarIra banajAnekA prasaMga prApta huA / kyoMki sabhI zarIra pUrvopArjita karmoMkI sAmarthyase gaDhe gaye haiN| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki pratyekake liye nyAre nyAre niyata ho rahe karmoko nimitta mAnakara upajanA honese una zarIroMkA bheda siddha ho jAtA hai / bhAvArtha-isa dRzyamANa audArika zarIrakA nimittabhUta nyArA adRzya audArika zarIra nAmakarma hai aura vaikriyikakA nimitta pRthak hI vaikriyika zarIrakarma hai, AhArakakA nimitta AhAraka zarIrakarma hai| taijasa zarIrakA nirmApaka nimitta alaga hI taijasazarIra nAmakarma hai aura ekasau aDatAlIsa prakRtiyoMkA piNDa ho rahe kArmaNa zarIrakA nimitta to ekasau ar3atAlIsa-prakRtiyoMmeMse eka kArmaNa zarIranAmaka nAmakarma haiN| mUMjakA pUrA mUMjase hI bAMdhA jAtA hai / punaH kisIkI zaMkA hai ki sAmAnyarUpase kodvArA kiye jA cuke honese una zarIroMkA parasparameM abheda ho jAyagA / graMthakAra kahate haiM yaha to nahIM kahanA kyoMka maTTI, kumhAra, cAka, DorA, Adi eka kAraNoMdvArA pUrvavartI hokara banAye gaye ghaDA, ghaDiyA, dIvalA, sakorA, bholuA, AdikA bheda dekhA jAtA hai| kAraNoMkI vizeSatAoMse ho rahe nyAre nyAre kAryoko sAmAnya kAraNa phira abhedakI ora nahIM jhukA sakatA hai / vastutaH bhinna bhinna kAraNoMse hI nyAre nyAre kArya upajate Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryalokavArtika haiM / kArmaNazarIrakI praNAlikA ( dvAra ) karake una zarIroMkI niSpatti ho jAtI hai / ataH nimitta naimittika bhedase una zarIroMkA pRthagbhAva hai / aura eka bAta hai ki apane apane upAdAna kAraNoMke bhedase una zarIroMkA bheda prasiddha ho rahA hai| arthAt --upAdAnakAraNa AhAra vargaNAse jIvakA audArika, vakriyika aura AhAraka zarIra bana jAtA hai / tejovargaNAkA vivarta taijasa zarIra hai aura kArmaNavargaNAkA upAdeya kArmaNa zarIra hai| pRthagupalaMbhaprasaMga iti cenna, vizrasopacayena sthAnAt klinnaguDareNuzleSavadaudArikAdInAM kArmaNanimittattve kArmaNaM kiM nimittamiti vAcyaM ? na tAvanninimittaM tadanirmokSapasaMgAdabhAvaprasaMgAdvA zarIrAMtaranimittatve tu tasyApyanyazarIranimittatve'navasthApattiriti cena, tasyaiva nimittabhAvAt / pUrva hi kArmaNaM kArmaNasya nimittaM tadapi taduttarasyeti nimittanaimittikabhAvo'virudhyate, na caivamanavasthApattiH kAryakAraNabhAvena tatsaMtAnasyAnAderavirodhAt / yahAM koI AkSepa karatA hai ki nyAre nyAre upAdAna kAraNoMse jaba pAMca zarIra bhinna bhinna niSpanna ( taiyAra ) huye haiM to unake pRthak pRthak upalambha ho jAnekA prasaMga aavegaa| kintu yathAsambhava pAye jAnevAle audArika, taijasa, kArmaNa, yA vaikriyika, taijasa, kArmaNa, Adi zarIra pRthak pRthak to nahIM dIkha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki yaha kaTAkSa nahIM karanA / kyoMki visrasopacaya karake una zarIroMkA avasthAna ho rahA hai / jaise ki svAbhAvika pariNAmase gIle guDapara choTI choTI dhUla cupaTakara avasthita ho jAtI hai, usI prakAra kArmaNa zarIrameM audArika AdikoMkA visrasopacayarUpase avasthAna ho rahA hai, ataH unameM nAnApana siddha hai| bhAvArtha-jaise gIle guDameM dhUla cupaTa jAtI hai, usI prakAra pravAharUpase anAdikAlIna saMcita ho rahe kArmaNa zarIrameM nokarma zarIra laga baiThate haiM / punarapi karma, nokarma, zarIroMke Upara " jIvAdoNantaguNA paDiparamANumhi vissaso vacayA, jIveNa ya samavedA ekkekkaM paDisamANA hu" isa gAthAnusAra visrasopacaya ladA rahatA hai| punaH kisIkA AkSepa hai ki audArika, vaikriyika, Adi zarIroMkA nimittakAraNa yadi kArmaNa zarIra mAnA jAyagA to phira kArmaNa zarIrakA nimitta kAraNa kyA hogA ? yaha kho| vaha kArmaNa vicArA nimittakAraNase rahita to nahIM hai / anyathA yAnI kArmaNako nimittarahita mAnanepara usakI mokSa nahIM honekA prasaMga AvegA / jisa sat padArthakA hetu nahIM hai, usa nitya padArthakA kabhI vinAza nahIM ho sakatA hai / aisI dazAmeM kisI bhI jIvakI mokSa nahIM ho skegii| sadA karma cipake rheNge| tathA eka bAra karmapiNDase mukti pA jAnepara bhI punaH karma cipaTa jAyaMge / unakA koI nimittakAraNa mithyAdarzanAdi to apekSaNIya hai hI nhiiN| kyoMki Apa una karmoko ninimitta mAna cuke haiM athavA kArmaNa zarIrakA nimitta yadi koI hetu nahIM mAnA jAyagA to kharaviSANake samAna usa kArmaNa zarIrake abhAvakA prasaMga hogaa| ina do doSoMko TAlaneke liye kArmaNazarIrakA nimitta yadi dUsarA zarIra mAnA jAyagA taba to usa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH 217 dUsare zarIrakA bhI nimittakAraNa nyArA tIsarA zarIra evaM tIsarako cauthA aura cauthe ko pAMcavAM Adi nimitta kAraNoM kI kalpanA karate karate kahIM dUrataka bhI ThaharanA nahIM honese anavasthA doSa ho kI Apatti hai / granthakAra kahate haiM ki yaha AkSepa nahIM karanA / kyoMki kArmaNa zarIrakA nimitta `vahI kArmaNa zarIra hai| vartamAna kArmaNa zarIrakA nimitta pUrvasaMcita kArmaNa aura vaha vartamAna kArmaNa zarIra bhI usake uttarakAlameM honevAle kArmaNazarIrakA nimitta bana jAtA hai / isa DhaMgase saMtAnarUpa karake nimitta naimittika bhAva honemeM koI virodha nahIM AtA hai| rupayoMse rupayA upajatA hai / manuSya manuSyakA nimitta hai / paThana pAThana vyavasthA bahuta dinase calI A rahI hai| isI prakAra bIjAMkura kArmaNa zarIrakI dhArA baha rahI haiM / yadi koI yo pUMcha baiThe ki isa prakAra to anavasthA doSa ho Goat Apatti hai, AcArya kahate haiM ki yaha anavasthA doSa nahIM hai / kyoMki una karmoM kI dhArAvAhika anAdikAlIna santAnakA kAryakAraNabhAva karake cale AnemeM koI virodha nahIM hai / arthAt -- anavasthA sarvatra doSa nahIM hai / kacit guNa bhI hai / vyasana yA pApako choDakara prAyaH sabhI doSa laukika 1 avasthAoM meM kadAcit guNasvarUpa pariNama jAte haiM / anyonyAzraya, anavasthA, saMkara, virodha, abhimAna, saMzaya, ajJAna, dhanAbhAva, ityAdika doSAbhAsa kaI sthaloMpara guNa ho jAte haiM tathA paNDitAI, ekatA, dhana, zIghratA, kAryadakSatA, prazaMsA, yauvana, adhikAra dIrghadarzitA ye laukikaguNa aneka sthaloM para doSa gine jAte haiN| kAryakAraNa bhAvakI rakSA kara rahIM anavasthA yahAM guNa hai 1 mithyAdarzanAdinimittatvAcca nAnimittaM kArmaNaM tato nAnirmokSaprasaMga H / taccaivaMvidhaM paramAgamAtsiddhaM vaikriyikAdivat yuktitazca yathApradezaM sAdhayiSyate / eka bAta yaha bhI hai ki mithyAdarzana, avirati, Adi nimittakAraNoM dvArA upajanA hone se kArmaNa zarIra nimittarahita nahIM hai, tisa kAraNa usake nizzeSa rUpase mokSa nahIM hone kA prasaMga nahIM AtA hai| arthAt kArmaNa yadi nimittarahita hotA to kisIkI bhI mokSa nahIM ho pAtI yaha prasaMga Tala gayA aura tisa kAraNa isa prakArakA vaikriyika Adike samAna vaha kArmaNa zarIra sarvajJapratipAdita parama Agamase siddha ho jAtA hai tathA yuktiyoMse bhI siddha ho jAtA hai / prakaraNa Anepara yathAyogya pradeza pranthasthala meM vaha kArmaNazarIra yuktiyoMse sAdha bhI diyA jAyagA / zIghratA na karo / nanu yadyaudArikaM sthUlaM tadA paraM paraM kIdRzamityAha / yahAM kisIkA prazna hai ki yadi audArika zarIra sthUla hai to parale parale vaikriyika Adika zarIra bhalA kaise haiM ? batAo, aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtro kahate haiM / paraM paraM sUkSmam // 37 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tattvArtha lokavArtike sUtrameM paDhe gaye anusAra audArikase parale, parale, vaikriyika Adika zarIra gaDhantakI apekSA sUkSma sUkSma haiN| audArikase sUkSma vaikriyika hai aura vaikriyikase AhAraka sUkSma hai / AhArakase taijasa aura taijasase kArmaNa atizaya sUkSma haiM 1 parazabdasyAnekArthatve vivakSAto vyavasthArthagatiH pRthagbhUtAnAM sUkSmaguNena vIpsAnirdezaH tenaudArikAtparaM vaikriyikaM sUkSmaM na sthUlataraM, tatopyAhArakaM, tatopi taijasaM sUkSmaM tatopi kArmaNamiti saMpratIyate / para zake vyavasthA, bhinna, pradhAna, iSTa, zatru, aise kaI artha haiM / kintu aneka artha honepara bhI yahAM vivakSAse vyavasthA artha jAnA jAtA hai| saMjJA, lakSaNa, prayojana, saMkhyA, Adi karake pRthak pRthak ho cuke bhI zarIroMkA sUkSma guNake sAtha vIpsA karake kathana kiyA gayA hai| usa vIpsA nirdezase yoM bhale prakAra pratIti kara lI jAtI hai ki audArikase parale orakA vaikriyika zarIra sUkSma hai, kintu moTe audArikase vaikriyika zarIra aura bhI adhika moTA nahIM hai, usa vaikriyikase bhI AhAraka zarIra sUkSma DhaMgase racA gayA hai, usa AhArakase bhI taijasazarIra sUkSma hai tathA usa taijasase bhI kArmaNa zarIra sUkSma hai / ruI, tela, vAyu, agnijvAlA, vidyutprabhA, bijalIkA karanTa, kI paugalika racanAoM meM jisa prakAra sUkSmapanA prasiddha hai, usI prakAra zarIroMmeM lagA lenA cAhiye / pradezataH paraM paraM kIdRgityAha / punaH kisIkA prazna hai ki pAMcoM zarIra uttarottara jaba sUkSma haiM, taba to parale parale zarIra vicAre pradezoMse bhI nyUna hoveMge / yadi pradezoMse nyUna nahIM hai to batAo pradezoM kI apekSA parale parale zarIra kisa DhaMgake race huye haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / karNakuharako pavitra karate huye usako suniyegA / pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAt // 38 // avagAhakI apekSA nahIM kintu paramANusvarUpa pradezoM karake uttarottarazarIra yeM taijasa zarIrase pahile pahile asaMkhyAta guNa haiM / arthAt - palyakA asaMkhyAtavAM bhAgarUpa asaMkhyAta yahAM asaMkhyAta zadbase pakaDA gayA hai / audArika zarIrameM jitane paramANu haiM. unase asaMkhyAta guNe paramANu vaikiyika zarIra meM haiM, aura vaikriyika zarIrameMke paramANuoMse AhAraka zararike paramANu asaMkhyAta guNe adhika haiM / pradezAH paramANavastato'saMkhyeyaguNaM paraMparamityabhisaMbaMdhaH / prAktaijasAditi vacanAt na taijasakArmaNayorasaMkhyeyaguNatvaM / kiM tarhi ? audArikAdvaikriyikaM pradezato'saMkhyeyaguNaM tatoyAhArakamiti nizcayaH // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH jina karake AkAza AdikoMkA kSetravibhAga saMketita kiyA jAya athavA jo svayaM ghaTa AdikoMmeM avayavapane karake nirdiSTa kiye jAyaM ve paramANu yahAM pradeza kahe jAte haiM, parale parale uttarottara zarIra una pradezoMkI apekSA asaMkhyAta guNe haiN| isa prakAra vAkyakA donoM orase sambandha kara lenA cAhiye / sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjane " taijasa zararike pAhile" yoM kaNThokta nirUpaNa kiyA hai / isa kAraNa taijasa aura kArmaNa zarIrameM asaMkhyAta guNapana nahIM hai to phira sUtrakArakA abhiprAya kyA hai ? aisI jijJAsA honepara yoM nizcaya karalenA cAhiye ki audArikase vaikriyika zarIra pradezoMkI apekSA asaMkhyAta guNA hai, aura usa vaikriyikase bhI AhAraka zarIra pradezoMkI apekSA asaMkhyAta guNA adhika hai| taijasakArmaNe kiMguNe ityAha / Adike tIna zarIroMmeM vartanevAle do asaMkhyAta guNoMkA nirUpaNa kiyA, aba yaha batAo ki antake taijasa aura kArmaNazarIra bhalA pradezoMkI apekSA kisa guNAkArako dhAra rahe haiM ! aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako spaSTa rUpase kahate haiN| anaMtaguNe pare // 39 // pradezoMkI apekSA AhArakazarIrase taijasa zarIrameM paramANu anantaguNe haiM aura taijasa zarIra jitane paramANuoMse banA huA hai unase anantaguNe paramANuoM karake kArmaNazarIra sampanna huA hai yahAM anantakA artha abhavya jIvoMse anantaguNA aura siddha jIvoMke anantameM bhAgasvarUpa koI madhyavartI jinadRSTa ananta ( saMkhyA ) liyA gayA hai / ataH pichale do taijasa aura kArmaNa zarIra paramANuoM ke sadbhAvakI apekSA ananta guNe haiN| ___ pradezataH ityanuvartate paraM paramiti ca, tenAhArakAtparaM taijasaM pradezato'naMtaguNaM tatopi kArmaNamanaMtaguNamiti vijJAyate / tata eva nobhayostulyatvamAhArakAdanaMtaguNatvAbhAvAt / anyadeSa hi AhArakAdanaMtaguNatvaM taijasasya, taijasAccAnyat kArmaNasya tasyAnaMtavikalpatvAt / ___pUrvake " pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAt " sUtrase pradezataH isa padakI anuvRtti kara lI jAtI hai| aura " paraM paraM sUkSma " sUtrase " paraM paraM" isa padakI anuvRtti ho jAtI hai / tisa kAraNa sUtravAkyakA artha vizeSarUpase yoM jAna liyA jAtA hai ki AhAraka zarIrase paralA taijasa zarIra pradezoMkI apekSA anaMtaguNA hai aura una taijasa zarIrase bhI paralA kArmaNazarIra usake Adyajanaka paramANuoMkI gaNanA karanepara ananta guNA hai / tisa hI kAraNase donoMkI tulyatA nahIM huyI / kyoMki AhArakase anantaguNapanA donoMmeM ekasA nahIM hai / arthAt-paralA paralA kaha denese taijasa aura kArmaNa donoM zarIroMmeM paramANuoMkI saMkhyA tulya nahIM ThaharatI hai / AhArakase anantaguNA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tattvArthazlokavArtike taijasa hai, kintu AhArakase anantAnantaguNA kArmaNa hai / bhale hI sAmAnyarUpase kArmaNa zarIrako AhAraka yA taijasase anantaguNA kaha diyA jAya, kintu usa anantake prakAra anaMtAnanta haiM / AhAraka zarIrase taijasazarIrakA anantaguNapanA bhinna hI hai aura taijasa zarIrase kArmaNazarIrakA anantaguNA nirAlA hI hai / pAMca rupayoMse eka hajAra ho jAnepara saikaDoM guNI vRddhi kahI jAtI hai / aura cAra hajAra ho jAnepara bhI saikaDoM guNI baDhavArI samajhI jAtI hai| parasmin satyArAtIyasyAparatvAtpare iti nirdezo na prasajyate buddhiviSayavyApArAdubhayorapi paratvopapatteH / vyavahitapi vA parazadaprayogAt / / yahAM kisI jijJAsukA AkSepa hai ki bhale hI saikaDoM, hajAroM, padArtha kyoM nahIM hoya, parazadbase antakA eka hI pakaDA jAvegA, jaise ki lAkhoMmeMse Adya eka hI liyA jAtA hai / ataH " bhAye" yA " pare" isa prakAra dvivacanAnta padakA prayoga karanA hI alIka hai| " parApare" kaha sakate ho| parale eka kArmaNa zarIrake hote sante usake nikaTa pUrvavartI taijasa zarIrako parapanA nahIM prApta hotA hai| isa kAraNa taijasa aura kArmaNake liye sUtrameM sUtrakAra dvArA prayukta kiyA gayA dvivacanAnta "pare" yaha yoM kathana karanA prasaMgaprApta nahIM ho pAtA hai| eka vacanAMta "param" zabda kahanA cAhiye / aba AcArya kahate haiM ki yaha prasaMga uThAnA ThIka nahIM hai| kyoMki buddhike viSaya ho rahe vyApArase donoM taijasa, kArmaNa zarIroMko bhI parapanA bana jAtA hai / arthAt-padArthokI pariNati tuma kahate ho vaisI hI hai| Adya padArtha yA para padArtha eka hI ho sakatA hai / kintu apanI apanI buddhike vicAra anusAra do, cAra, dasa, bIsa, padArtha bhI Adya yA para kahe jA sakate haiN| jaisA manameM vicAra liyA jAtA hai vaisA bahiraMgameM vyavahAra kara diyA jAtA hai| apanI apanI buddhi vicAroMke sabhI jIva svAyatta zAsana karanevAle rAjA haiM / ataH donoM zarIroMmeM bhI buddhikRta paratva sadha jAtA hai| buddhimeM tirachA phailAkara AhArase parale do taijasa, kArmaNa, zarIroMko " ananta guNekA" vyapadeza hai| zabdake uccAraNake kramase do meM parapanA kathamapi nahIM A sakatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki vyavadhAna yukta padArthameM bhI para zabdakA prayoga ho rahA dekhA jAtA hai| jaise ki kAzIse sammedazikhara tIrtha pare hai, usI prakAra yahA~ AhArakase taijasako paratva samucita hai / sAthameM taijasase vyavadhAnako prApta ho rahe bhI kArmaNako AhArakakI apekSA parapanA hai| nanu ca yadi pradezApekSayA paraM paramasaMkhyeyaguNamanaMtaguNaM cocyate sUkSmaM kathamityAha / yahAM koI zaMkA karatA hai ki pradezoMkI apekSA karake yadi parale, parale, zarIroMko asaMkhyAta guNA aura anantaguNA kahA jAtA hai to aisI dazAmeM ve parale parale zarIra sUkSma kaise kahe jA sakeMge ? paramANuoMke baDha jAnese parale, parale zarIra lambe cauDe mahAn bana baiTheMge, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA samAdhAnako kahate haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH kSetrAvagAhanApekSAM kRtvA sUkSmaM paraM paraM / taijasAtprAgasaMkhyeyaguNaM jJeyaM pradezataH // 1 // sthUlamAhArakaM viddhi kSetramekaM vidhIyate / tathAnaMtaguNe jJeye pare taijasakArmaNe // 2 // 221 yadyapi pradezoMkI apekSA taijasase pahile ke audArika, vaikiyika aura AhAraka zarIra uttarottara asaMkhyAta guNeM haiM to bhI kSetrake avagAhakI apekSA karake parale parale zarIra sUkSma samajha lene cAhiye / audArika zarIra sthUla hai, isase vaikriyika sUkSma hai, aura vaikriyika to sthUla hai| isase AhAraka sUkSma / tathA hastapramANa eka kSetrako anantAnanta paramANuoM dvArA banakara apanA AdhAra kara rahe AhAraka zarIrako sthUla samajho / isakI apekSA parale taijasa aura kArmaNa zarIra anantaguNe samajha cAhiye / arthAt -- jaise ki pAMca sera ruIko kitanA bhI dabA diyA phira bhI daza sera lohekA golA bahuta pradeza honepara bhI alpa parimANavAlA rahatA hai / lohese sonA, yA pArA choTe parimANavAlA hai / ataH paramANuoM ke atyadhika honepara bhI avagAhanakI apekSA choTe kSetroMmeM ve samAjAte haiM / jasteko agnimeM jalAkara phUlA huA bahuta saphedA banA liyA jAtA 1 I tarhi sapratighAte te prApte ityAha / kisIkA prazna hai ki taijasa aura kArmaNa zarIrameM jaba paramANuaiM ThasAThasa khacita ho rahI haiM, taba to ve taijasa aura kArmaNa zarIra pratighAta sahita prApta huye / dekhiye, mUrttimAn saghana bANa yadi vRkSa yA pASANase TakarA jAtA hai to vega anusAra thoDA ghusakara punaH ruka jAtA hai / isI prakAra taijasa aura kArmaNa bhI mUrttimAn dravyase Takkara khAkara ruka jAyeMge ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako utArate haiM / isa sUtra kA artha samajhiyegA / apratIghAte // 40 // kisI moTese moTe bhI padArthakA amUrta padArtha ke sAtha vyAghAta hotA nahIM hai / kintu sUkSma pariNAma honese mUrta bhI taijasa aura kArmaNa zarIrakA kisI mUrttimAn padArtha ke sAtha bhI vyAghAta nahIM ho pAtA hai / parvata, nadI, bhUmiyAM, vajrapaTala, sUrya, candramA, Adiko vyAghAta nahIM pahuMcA kara aura svayaM chinna, bhinna, nahIM hote huye taijasa, kArmaNa, zarIra sarvatra cale jA sakate haiN| marakara kevala taijasa aura kArmaNa zarIrako dhAra rahe saMsArI jIva kI tIna loka meM kahIM se kahIM bhI gati ruka nahIM sakatI hai I ataH taijasa aura kArmaNazarIra pratIdhAtarahita haiM / pratIto mUkhyAyAtaH sa na vidyate yaste'vatIyAte taijasakArmaNe / kuta ityAha / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattvAvalokavArtike pratIghAta zadvakA artha anya mUrta padArthosa TakarA kara vyAghAtako prApta ho jAnA hai / vaha gira jAnA yA chinna bhinna ho jAnA athavA ruka jAnA koI sA bhI pratIghAta jina zarIroMke vidyamAna nahIM hai ve taijasa aura kArmaNazarIra " apratIdhAta " mAne jAte haiN| koI savinaya prazna karatA hai ki yaha apratIghAta kisa kAraNase hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttaramAlikako kahate haiM / sarvatopyapratIpAte prinnaamnimitttH| na sarvato pratIpAte pariNAma vizeSataH // 1 // taijasa aura kArmaNazarIrakA parimANa isa DhaMgakA sUkSma hai jisa kAraNa ki nimittase ve taijasa, kArmaNa zarIra sabhI sthAnoMmeM pratIghAta rahita haiM, pariNAma vizeSa honese / dUsare vaikriyika aura AhAraka zarIra sarvataH pratIghAtarahita nahIM haiN| arthAt-caukrayika zarIra trasanAlImeM yathAyogya kucha yojana yA DeDa rAjU cAra, pAMca, chaha, rAjU, teraha rAjUtaka gamana karanekI zakti rakhatA hai / AhAraka zarIra DhAI dvIpameM sarvatra apratyAhata jA sakatA hai, isase bAhara jAnepara vaikriyika yA AhAraka zarIra TUTa, phUTakara, naSTa bhraSTa ho jAyagA, jA hI nahIM sakegA / kintu taijasa aura kArmaNa zarIrakI pariNati una sUkSma vizeSatAoMko liye huye haiM, jinase ki ve lokameM sarvatra vinA roka Tokake akSuNNa cale jAte haiN| vaikriyikAhArakayorapyapatIghAtatvamiti na maMtavyaM, sarvato'pratIghAtasya tayorabhAvAt / na hi vaikriyikaM sarvato'pratIpAtamAhArakaM vA pratiniyataviSayatvAttadapratIghAtasya / taijasakAmaNe punaH sarvasya saMsAriNaH sarvatopatIghAte tAbhyAM saha sarvatrotpAdAnyathAnupapatteH / ___ koI mAna baiThA hai ki sthUla audArika bhale hI parvata, vajrapaTala, Adise ruka jAve, kintu vakriyika yA AhAraka zarIrakA to parnata, bhitti, sUrya, vimAna, AdimeM ( se ) koI pratIghAta nahIM hotA hai / ataH taijasa, kArmaNake samAna vaikriyika aura AhArakako bhI pratIghAtarahitapanA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki lokamai saba orase sabhI sthaloM meM unake apratIghAtakA abhAva hai / dekhiye, baikriyika athavA AhAska zIra sarva sthaloM meM pratIghAta rahita nahIM haiN| kyoMki unakA apratIghAta to pratiniyata sthAnoMmeM maryAdita ho rahA hai| trasanAlIke bAhara sthAyara lokameM AhAraka yA baikriyika zarIra nahIM jA pAte haiM / kintu phira sampUrNa saMsAriyAka taijasa aura kArmaNa to sabhI sthAnoMse sabhI sthaloM ke liye jAne, Ane, meM pratIghAtarahita haiN| kyoMki una taijasa aura kArmaNa zarIrake sAtha isa saMsArI jIva kI sabhI sthaloMmeM utpatti honA anyathA yAnI tejasa kArmaNa ko apratIghAta mAne vinA bana nahIM sakatA hai / jabalaka saMsAra hai tabataka taijasa aura kArmaNa to lage hI raheMge / inake sAtha hI jIvakA AnA, jAnA, ho sakatA hai / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talAksAmaNiH 223 amon tatastarhi sUtre sarvato grahaNaM kartavyamiti cet na, mukhyAsya pratAyAtasyAtra vivakSitatvAt / kutaH punastAdRzo'pratIghAta iti cet, sUkSmapariNAmavizeSAdayaspiDe tejomakezarat / koI paNDita AkSepa karatA hai ki taisA honese yAnI sarvatra apratIghAtakI vivakSA karanepara taba to isa sUtrameM sarvataH yaha padagrahaNa karanA cAhiye, jaba ki sarva sthaloMse lokake sabhI sthaloMmeM ve pratIghAtarahita haiM ? AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki mukhya pratIghAtakI yahAM vivakSA prApta ho rahI hai / ataH vinA kahe hI " sarvatra apratIghAta " yaha artha kaha diyA jAtA hai| yoM thoDI thoDI dUrake sthAnoMmeM to sthUla audArikakA bhI apratIghAta bana rahA hai, isase kyA huA ? sUtrakArako yahAM mukhya pratIghAtakI vivakSA ho rahI hai / taijasa aura kArmaNa zarIrameM paripUrNarUpase mukhya pratIghAta nahIM hai / punaH yahAM koI pUchatA hai ki kyA kAraNa hai ? jisase taijasa aura kArmaNa zarIrakA tisa prakArakA sarvatra apratIghAta hai ? kahIM bhI inako koI roka nahIM sakatA hai ? yoM kahanepara to AcArya samAdhAna karate haiM ki lohapiNDameM jaise tejodravyakA anupraveza ho jAtA hai, tavemeM nIceseM agni ghusakara UparakI roTImeM saMyukta ho jAtI hai, usI prakAra sUkSma vizeSapariNAma honese unakA kahI bhI pratIghAta nahIM hotA hai / bhAvArtha-ghaDemeM bhItara pAnI bhara denepara kucha ArdratA Upara jhalaka AtI hai / pASANameM tela ghusa jAtA hai / tADapInakA sela carmameM praviSTa hokara paralI ora nikala jAtA hai / caumAsekI sIla sAta sandUkoMke bhItara ghusa jAtI hai| jaba sthUlaparimANavAle padArtha bhI niyata padArthoMmeM antaHpraviSTa ho jAte haiM, usI prakAra sUkSmapariNati vizeSa ho jAnese taijasa aura kArmaNa zarIra sarvatra apratyAhata cale jA sakate haiM / jainasiddhAntameM kAraNa anusAra kAryavyavasthA mAnI gayI hai| koI pola nahIM hai / jisa padArthameM jaisA jaisA jahAM jahA pratIghAta, apratIghAta, honekA pariNAmavizeSa hogA, vaha padArtha vahAMtaka pratIghAtavAlA yA apratIghAtavAlA mAnA jaaygaa| dIpaka yA masAlakA prakAza carma, mAMsa, kapaDA, patra, Adiko bhedakara bhItara nahIM ghusa sakatA hai| kintu " aiksare" nAmaka yaMtradvArA bijalIkA prakAza to carma Adiko pAra kara jAtA hai / khadarameMse pAnI chana jAtA hai, prakAza nahIM / kintu kAMcameMse prakAza nikala jAtA hai, pAnI nhiiN| ye tvAH, pUrva pUrva sUkSmaM yuktaM pradezatolpatyAditi tAn pratyAha / jo bhI koI vidvAn yoM kaha rahe haiM ki paramANuoMkI saMkhyAke alpa, alpa, honesa to pahile pahile zarIroMko sUkSma kahanA yukta hai| unake prati to zrI vidyAnanda AcArya yoM samAdhAna kahate haiM / pradezatolpatAtAratamyaM kAyeSu ye viduH / sUkSmatAtAratamyasya sAdhanaM te kutArkikAH // 2 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 tattvArthalokavArtike tasya kAryAsapiMDenAnekAMtAcchithilAtmanA / pradezabahutAtAratamyavasthaulyabaMdhane // 3 // pradezoMkI apekSA alpapanekA tAratamya hI zarIroMmeM sUkSmapaneke tAratamyakA jJApaka hetu hai, isa prakAra jo naiyAyika samajha baiThe haiM ve khoTI tarkako dhAranevAle haiM / kyoMki usa hetukA zithilasvarUpa phUla rahe ruIke piNDa karake vyabhicAra doSa ho jAtA hai / jaise ki sthUlapanake bandhanako sAdhanemeM prayukta kiye gaye pradezabahutapanekA tAratamya hetu ruIse vyabhicArI ho jAtA hai / arthAt-jisameM pradeza bahuta hote haiM, vaha sthUla hotA hai| yaha hetu lohapiNDase vyabhicArI hai| usI prakAra jisameM pradeza thoDe hote haiM vaha alpaparimANavAlA sUkSma padArtha hai / isa vyAptikA hetu bhI dhunI huI ruIse vyabhicAra doSako dhAra rahA hai / thoDe pradeza honepara bhI zithila ruI lambe cauDe sthAnako ghera rahI hai, jaba ki bahupradezI lohapiNDa choTe sthAnameM samajAtA hai / yathaiva pradezabahutvatAratamyamuttarottarazarIreSu sthUlatvaprakarSe sAdhye nibiDAvayavasaMyogapariNAmenAyaspiDenAnaikAMtikamiti na tatra sthUlatAtAratamyaM sAdhayati tathA pradezAlpatvatAratamyamapi pUrvazarIreSu na sUkSmatAtAratamyamiti khahetuvizeSasAMnidhyAt taijasakArmaNayoranaMtaguNatvepi pUrvakAyAtsUkSmapariNAmaH siddhaH sarvatopratIghAtatvaM sAdhayatyevAyaspiDe tejonupravezavaditi sUktaM / na hi tejasoyaspiDena pratIpAte tatrAnupravezo yujyate / .. ___ jisa hI prakAra pichale pichale zarIroMmeM sthUlatAke prakarSako sAdhya karanepara prayukta kiyA gayA pradezAke bahutapanekA tAratamya rUpa hetu so avayavoMke saghana saMyoga ho jAnA rUpa pariNAmako dhAranevAle lohapiNDakarake vyabhicArI hai, i. kAraNa vaha hetu una uttarottara zarIroMmeM sthUlapanake tAratamyako nahIM sAdha pAtA.hai, tisI prakAra pradezoMkI aspatAkA tAratamya honA rUpa jJApaka hetu bhI pUrva pUrva zarIroMmeM sUkSmatAke tAratamyako nahIM sAdha pAtA hai| isa kAraNa apane apane hetu vizeSoMkI sannikaTatAse taijasa aura kArmaNako anantaguNA hote huhe bhI pUrvazarIrase sUkSma pariNAma sahitapanA siddha ho jAtA hai, jo ki saba orase una donoMke apratIghAtapaneko sAdha hI detA hai, jaise ki loha piNDameM tejodravyakA anupraveza ho jAtA hai| tabhI to isa bAtako hama pahilI vArtikoMmeM bahuta acchA kaha cuke haiM / yadi tejodravyakA lohapiNDa karake pratIghAta mAnA jAyagA to aisI dazAmeM vahAM lohemeM agnikA praveza nahIM ho skegaa| kintu loheke tavemeM yA pItala, tAMbe ke pAtrameM tejodravya ghusa jAtA dIkhatA hai, bijalI to hajAro mIla lambe Thosa tArameM ghusI calI jAtI hai / syAnmataM, tejasaH saMyogavizeSAdayaspiDAvayaveSu karmotpadyate tato vibhAgastataH saMyogavinAzastatopi tasyAyaspiDAvayavino vinAzastatopyauSNyApekSAdagnisaMyogAttadavayaveSvanuSNA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH 225 zItasparzavinAzaH parasmAdagnisaMyogAduSNasparzotpattiH tatastadupabhokturadRSTavizeSavazAyaNukAdi prakrameNa tAdRzasyaivAyaspiDasyotpattiH / evaM ca nAyaspiDe tadavasthe tejasonupravezosti yato'pratIghAtasya vidhAne nidarzanIkriyeteti / tadayuktaM, pratItivirodhAt / sa evAyamayaspiMDastejovyAptaH pratibhAti yaH pUrvamanuSNaH samupalabdha iti pratIteH / paratra prakriyAmAtrasya jAtucidapratIterna bhrAMtatvaM / sadRzAparotpattestathA pratItiriti cenna, ekatvAdivat / na hi kiMcinmUrtamati pravizadamUrta dRSTaM / vyomadRSTamiti cenna, tatra mUrtamati mUrteSvapi tathA prasaMgAt / tathA ca ttkthNcitprtybhijnyaanaadektvsiddhiH| bAdhakarahitAttatastatsiddhau kathamayaspiDepi pratyabhijJAnAdekatvaM na sidhyet ? na hi tatra kiMcidbhAdhakamasti / yadi yahAM vaizeSikoMkA mantavya aisA hove ki loheke tavemeM agni nahIM ghusatI hai| kintu lAla tapA huA tavA eka nayA padArtha hI utpanna ho jAtA hai| pahilA tavA rahatA hI nahIM hai| vaha pahile taveke nAzakI aura naye lohapiNDake utpAdakI prakriyA isa prakAra hai ki tejodravyake vizeSasaMyogase lohapiNDake avayavoMmeM pahile kriyA upajatI hai / kriyA yA aneka kriyAoMke upajajAneke pIche dUsare samayameM una lohaavayavoMkA vibhAga ho jAtA hai| arthAt-mile huye avayava usa kriyAke dvArA pRthak pRthak TukaDe ho jAte haiM / vibhAgaguNa saMyogaguNakA nAzaka hai| ataH pahile ho rahe saMyogakA vibhAgakarake tIsare samayameM nAza ho jAtA hai| usake bhI pIche saMyogakA nAza ho cukanepara usa lohapiNDa avayavIkA vinAza ho jAtA hai / sthUla avayavoMkA bhI nAza hote hote paramANu raha jAte haiM / usake pIche uSNatAkI apekSA rakhanevAle agnisaMyogase una paramANusvarUpa loha avayavoMmeM anuSNazIta sparzakA vinAza ho jAtA hai / arthAt-vaizeSikoMne pRthivImeM anuSNAzIta sparza mAnA hai| jaba ki lohA pRthivI hai| ataH usakA sparza anuSNAzIta thA, agale kSaNameM anuSNAzIta sparzakA nAza ho gyaa| sAthameM una kriyAoMkA bhI nAza ho gyaa| vaizeSikoMke yahAM kriyA cAra kSaNase adhika nahIM ThaharatI hai| pahile kSaNameM kriyA huI dUsare kSaNameM usane vibhAgako kiyA, tIsare kSaNameM pUrva saMyogakA nAza, cauthe kSaNameM usI kriyAse uttaradeza saMyoga hokara pAMca kSaNameM kriyAkA nAza ho jAtA hai| punaH anya kriyAyeM utpanna hotI rahatI haiN| yahAMtaka avayavI usake avayava usake bhI choTe choTe avayava isa DhaMgase lohapiNDake paramANuye ho gaye haiM / yoM abataka pUrvapiNDakA vinAza ho cukA / aba navIna piNDakA utpAda suniye / punaH dUsare agnisaMyogase una paramANuoMmeM navInasparzakI utpatti hotI hai, usake pazcAt usa uSNalohapiNDadvArA rasoI jImanA, bhurasa jAnA, AdikA upabhoga karanevAle jIvoMke vizeSa puNya, yA pApakI adhInatAse paramANuoMmeM kriyA honese kSetrase kSetrAntararUpa honA vibhAga upajAtA hai / vibhAgase anya kSetrake sAtha ho rahe pUrvasaMyogakA vinAza ho jAtA hai / pIche dUsare paramANuke sAtha saMyoga ho jAtA hai / do do paramANuoMkA saMyoga 29 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tattvArthazlokavAlike ho cukanepara pIche yagaNukoMkI utpatti hojAtI hai / tIna, tIna ghaNukoMse vahAM saba loha avayavoMke tryaNuka bana jAte haiM / cAra cAra tryaNukoMke saba caturaNuka bana jAte haiM, yoM paMcANuka, SaDaNuka, isa kramase eka vaise hI atyuSNa navIna lohapiNDakI utpatti ho jAtI hai / isa prakAra hama vaizeSikoMke yahAM vaisAkA vaise hI lohapiNDake avasthita bane rahanepara tejodravyakA anupraveza nahIM mAnA gayA hai / jisase ki apratIghAtakA vidhAna karanemeM Apa jainaloga lohapiNDameM agnike pravezako dRSTAnta kara skeN| yahAMtaka vaizeSika kaha cuke haiM / aba AcArya kahate haiM ki yaha kathana yuktiviruddha hai| kyoMki pratItioMse virodha AtA hai| yaha vahI lohapiNDa bhalA tejodravyase vyApta ho rahA pratibhAsalA hai, jo lohapiNDa pahile anuSNa bhale prakAra dIkha cukA thA, aisI bAlaka, bAlikAotakako pratIti ho rahI hai| dUsare vaizeSikoMke yahAM jo utpAdavinAzakI kevala prakriyA; gaDha dI gayI hai, usakI to kisIko. kabhI pratIti nahIM hotI hai / yadi nIce agni jalAnese anuSNa lohma yA tAMbekA bartana TUTa phUTa jAtA to usameM kA dUdha yA ghI phaila jAtA, kintu aisA nahIM ho rahA hai| kintu yaha. vahIM lohapiNDa hai, vahakA vahI bartana hai, yaha pratIti ho rahI hai, jo ki bhrAntisvarUpa nahIM hai| yadi yahAM vaizeSika yoM kaheM ki sadRza hI dUsare dUsare lohapiNDoMkI utpatti ho jAnese tumako tisaprakAra " yaha vahI hai " aisI pratIti ho gayI hai, jaise ki dIpakalikAoMmeM yA kisI cUrNa meM yaha vahI hai, yaha sAdRzyako kAraNa mAnakara pratIti ho jAtI hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki ghaTake ekapana tadevapana, Adike samAna lohapiNDameM ekatva pratIti bhI samIcIna hai|.. mUrtimAn padArthoMmeM praveza kara rahA koI amUrta padArtha nahIM dekhA gayA hai| yadi koI yahAM yoM kaheM ki amUrta AkAza to mUrtimAm ghaTAdi meM praveza kara jAtA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa AkAzake mUrtimAn hote sante hI ghaTa, paTa, Adi mUrta padArthoM meM bhI tisa prakArakA prasaMga ho jAvegA / arthAt-AkAza mUrta nahIM hai, kriyAvAn bhI nahIM hai / ataH vaha mUrtI praviSTa nahIM ho sakatA hai| ( yahAMkA yaha pATha kucha aprakRtasA dIkhatA hai vizeSa buddhimAn puruSapUrvApAra saMdarbhako ThIka milA leveM ) / aura taisA honepara kathaMcit ekatvako viSaya karanevAle pratyabhijJAnase ekapanekI siddhi hojAtI hai, bAdhaka pramANoMse rahita ho. rahe usa pratyabhijJAna dvArA usa ekapa nakI siddhi honA mAna cukanepara lohapiNDameM bhI ekatva pratyabhijJAnase bhalA ekatva kyoM nahIM siddha ho jAyagA ? kAraNa ki vahAM bhI to koI bAdhaka pramANa vidyamAna nahIM hai / . syAnmataM, tejo'yaspiDe tadavasthe nAnupavizati mUtvAloSThavadityetadbAdhakamiti tadasadetoH saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAt sarvajJatvAbhAve vaktRvAdivat / na hi kiMcinmurtimati pravizadamUrta dRSTaM / vyoma dRSTamiti cet, tatra mUrtimatonubhavezAttathA pratIteravAdhatvAdityalaM prasaMgena / ' yadi vaizeSika paNDita " yaha vahI loha piNDa hai " isa pratyabhijJAnameM bAdhakapramANa upasthita. karate huye apanA mantavya yoM prakAzita kareM ki lohapiNDakI ThIka vaisIkI vaisI hI avasthA banI, Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 227 manna 'rahanepara usameM tejodravya praveza nahIM kara sakatA hai (pratijJA ) mUrta honese (hetu ) Delake samAna (anvaya dRSTAnta ) arthAt-Dela jisameM praveza karatA hai vaha padArtha vaisAkA vaisA hI nahIM banA rahatA hai| isI prakAra lohameM agnike ghusa jAnepara lohA vinaSTa hokara dUsarA badala jAtA hai| yaha tumhAre ekatva pratyabhijJAnakA bAdhaka pramANa khaDA huA hai / AcArya kahate haiM ki una vaizeSikoMkA isa prakAra kahanA prazaMsanIya nahIM hai| kyoMki unake hetukI 'vipakSameM vyAvRtti honA saMdigdha ho rahA hai, jaise ki arhan yA buddhako sarvajJapanekA abhAva sAdhate samaya diye gaye vaktRtva, puruSatva, hAtha pAMva sahitapana Adi hetuoMkI vipakSase vyAvRtti honA saMdigdha hai / arthAt-arhanta ( pakSa ) sarvajJa nahIM ho sakate haiM (sAdhya ) vaktA honese (hetu ) galIke manuSya samAna ( amvaya dRSTAnta ) isa anumAnakA vaktApana hetu saMdigdhavyabhicArI hai| kyoMki sarvajJameM bhI vaktApana saMbhAvita hai / jJAnake prakarSa honepara koI vaktApanakA apakarSa ho rahA nahIM dekhA jAtA hai / balki jJAnake baDhanepara vaktRtva zakti baDha rahI pratIta hotI hai / athavA vipakSa ho rahe sarvajJameM puruSapanA bhI vartta sakatA hai| isI prakAra mUrtatva hetu bhI saMdigdha vyabhicArI hai / ataH vahakA vahI mUrta padArtha banA rahanepara bhI tejodravya praveza kara sakatA hai |chedoNvaalii bhItameM DelA praveza kara jAtA hai, kintu bhIta vaha kI yahI banI rahatI hai| gaDhameM golI ghusa jAnese sahasA avasthA nahIM badala jAtI hai| peTameM anna, pAna, kA praveza karalene para devadattake zarIrakI sarvathA parAvRtti nahIM ho jAtI hai / mUrtimAna padArthameM mUrtapadArtha praveza karatA hai / mUrtameM koI bhI amUrta praveza karatA huA nahIM dekhA gayA hai| AkAza, dharma, adharma, aura kAla ye amUrta, padArtha to jahAMke tahAM avasthita haiM / ye kahIM jAkara praveza nahIM krte| inameM bhale hI koI mUrta padArtha praveza kara jaay| hAM, zuddha jIva mokSagamana karate samaya Urdhvaloka prati gamana karatA hai| vaha koI bANa, Dela Adike samAna praveza karanevAlA nahIM mAnA gayA hai / zeSa saMsArI jIva tI karma bandhakI apekSA sUrta hI bane banAye haiN| yadi yahAM koI yoM AkSepa kare ki dekho AkAzadravya amUrta ho rahA mUrtapudgaloMmeM praveza kara rahA dekhA gayA hai| yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki bahAM bhI AkAzameM mUrttimAnkA praveza hai| mUrtimAnameM AkAzakA praveza nahIM hai / AkAza to vyApaka hai kahAMse kahAM jAya ? bAdaloMke calanepara kisI kisIko candramA calatA dIkhatA hai / kabhI kAle bAdaloMmeM caMdramA ghusatA dIkhatA hai, yaha saba bhrAMti hai / ataH lohapiNDameM tisa prakArakI ekatva pratItikA koI bAdhaka nahIM hai| bAdhArahita ekatva pratyabhijJAnase vahAM ekatva siddha ho jAtA hai / vAvadUka vaizeSikoM ke sanmukha hamane sArabhUta kathana kaha diyA hai| adhika prasaMga baDhAnese koI vizeSa prayojana siddha nahIM ho sakegA unakA utpAda vinAza prakriyAko dikhalAnA korA phaTATopa mAtra hai / nanu kamaiva kArmaNamityasmin pakSe na taccharIraM puruSavizeSaguNatvAdhyAdivaditi kazcittaM pratyAha / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 lokavArta yahAM naiyAyika yA vaizeSikakI orase svapakSakA avadhAraNa hai ki svArthameM aN pratyaya karanepara karma hI kArmaNa zarIra hai yoM isa pakSameM vaha kArmaNa to koI zarIra nahIM hai, pratyuta vaha adRSTa to buddhi, sukha, duHkha Adike samAna puruSakA vizeSa guNa hai, jisako Apa jaina karma kahate haiM / usako ma yahAM adRSTa yAnI puNya, pApa, kahA gayA hai| isa prakAra anumAna banAkara koI vaizeSika kaha rahA hai, usake prati AcArya mahArAja vArttika dvArA samAdhAna kahate haiM, usako suniye / karmaiva kArmaNaM tanna zarIraM nRguNatvataH / ityasaddravyarUpeNa tasya paudgalikatvataH // 3 // karma hI kArmaNa hai jo ki dharma, adharma, kahe jAte haiM vaha karma ( pakSa ) zarIra nahIM hai, ( sAdhya ) AtmAkA vizeSa guNa honese ( hetu ) buddhi ke samAna ( anvayadRSTAnta ) yoM vaizeSikoMkA kahanA satyArtha nahIM hai| kyoMki usa karmako dravyarUpase pudgaloM karake nirmitapanA siddha ho rahA hai 1 arthAt -- karma yadi AtmAke guNa hote to AtmAko parAdhIna nahIM kara sakate the| jo jisakA guNa hotA hai vahI usako paratantra nahIM banA detA hai| jaba ki yaha saMsArI jIva paravaza ho rahA hai, ataH siddha ho jAtA hai ki karma vijAtIya paudgalika dravya haiM / dravyakA nija guNa usako vibhAva avasthA nahIM paTaka detA hai / nijaguNoMko nAza karaneke liye mumukSukA prayatna nahIM hotA hai / anyathA Atma I dravyakA hI nAza ho jAyagA / na hi karma dharmAdharmarUpamadRSTasaMjJakaM puruSavizeSaguNastasya dravyAtmanA paugalikatvAttato nAzarIratvasiddhiH / 1 1 vaizeSikoMke yahAM jinakI saMjJA adRSTa mAnI gayI hai, aise dharma, adharmasvarUpa karma to AtmA ke vizeSa guNa nahIM haiM / kyoMki dravyasvarUpase ve pudgala ke gaDhe huye haiM / tisa kAraNa karmoMko zarIra rahitapanakI siddhi nahIM hai / saMsArI AtmAkA sUkSmazarIra paudgalikakarma hai, jo ki Atmadravyase bhinna dravyapudgalakA bana rahA aupAdhika zarIra hai, jaise ki asthimAMsa raktamaya yaha dRzyamAna sthUla zarIra pudgala nirmita hai / bhAvakarmaivAtmaguNarUpaM na dravyakarma pudgalaparyAyatvamAtmasAtkurvatprasiddhamiti manyamAnaM pratyAha / vaizeSika kahate haiM ki jaina paNDita bhI rAga, dveSa, ajJAna, IrSyA, anutsAhako bhAvakarma mAnate huye AtmAkA guNa vibhAva pariNAma ) mAnate hI haiM / saca pUcho to AtmAmeM ajJAna, rAga, dveSa, Adi bhAvakarma hI AtmAke guNasvarUpa ho rahe vidyamAna haiM / puNyakarma to pudgalake paryAyapanako apane adhIna karatA huA koI Ajataka prasiddha nahIM hai / koI bhI dArzanika vicArA amUrta AtmAke Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 229 Upara jama rahe paudgalika karmoko nahIM svIkAra kara rahA hai / isa prakAra mAna rahe vaizeSikoMke prati AcArya mahArAja samAdhAnavacana kahate haiM / karma pudgalaparyAyo jIvasya pratipadyate / pArataMtryanimittatvAtkArAgArAdibaMdhavat // 4 // jIvake karma to pudgalakI paryAya samajhe jA rahe haiM ( pratijJA ) jIvakI parataMtratAke nimitta kAraNa honese ( hetu ) kArAgAra ( jelakhAnA ) sAMkala, leja, Adike baMdha samAna ( anvayadRSTAnta ) / arthAt-devadatta yA gAyako jela ghara yA sAMkalameM bAMdha diyA jAya aisI dazAmeM vaha baMdhana una AtmAoMkA nijaguNa nahIM hai, kintu paudgalika hai| isI prakAra jIvakI parataMtratAkA nimittakAraNa ho rahA karma padArtha bhI AtmAse vijAtIya dravya mAne gaye pudgalakI paryAya hai / krodhAdibhirvyabhicAra iti cenna, teSAmapi jIvasya pArataMtryanimittatve paugalikatvopapatteH / cidrUpatayA saMghadyamAnAH krodhAdayaH kathaM paudgalikAH pratItivirodhAditi cet na, nirhetorvyabhicArAyogAt teSAM pArataMtryanimittatvAbhAvAt / dravyakrodhAdaya eva hi jIvasya pArataMtryanimittaM na bhAvakrodhAdayasteSAM svayaM pArataMtryarUpatvAdrvyakrodhAdikarmodaye hi sati bhAvakrodhAdyutpattireva jIvasya pArataMtryaM na punastatkRtamanyatkiMcidisyavyabhicArI heturnAgamakaH sdaa| ___ yadi koI yoM kahe ki krodha, abhimAna, Adi karake Apa jainoMke hetukA vyabhicAradoSa AtA hai| dekho, krodha Adika bhAva bhalA jIvako parataMtra karane ke nimitta to haiM, kintu pudgalakI paryAya nahIM haiN| jIvake audayikabhAva ve krodhaAdika to svatattva mAne gaye haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki jIvakI parAdhInatAke nimitta honepara una krodha AdikoMko bhI pudgala nirmitapanA bana jAtA hai| hetuke rahanepara sAdhya bhI rahajAya aisI dazAmeM vyAbhicAradoSa nahIM AtA hai| kahIM to pudgala nimitta hai, kacit pudgala upAdAna kAraNa hai, ve sabhI kArya paudgalika haiM / yadi vaizeSika. phira yoM kaheM ki krodha Adika to jIvake nija caitanya rUpa karake samvedana kiye jA rahe haiM, ve AtmIya padArtha bhalA kaise pudgalake pariNAma mAne jA sakate haiM ? kyoMki pratItiyoMse virodha ho jAvegA, yAnI krodha Adika yadi pudgalakI paryAya hote to ghaTa, paTa, Adike samAna bahirbhUta dekhe jAte aura sAdhAraNa jIva bhI unako bahiraMga indriyoM dvArA dekha lete / kintu devadattake krodhakA usIke aMtaraMgameM cetana Atmakapane karake samvedana ho rahA hai / dUsare jIvoMko devadattake krodhakA indriyajanya pratyakSa ho nahIM pAtA hai| graMthakAra kahate haiM ki yaha AkSepa nahIM karanA / kyoMki hetuke nahIM Thaharanese vyabhicAra nahIM ho pAtA hai| jahAM hetu to Thahara jAya aura sAdhya nahIM Thahare vahAM vyabhicAra diyA jA sakatA hai / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tatvArtha lokavArtika 1 hetuke nahIM Thaharate huye sAdhya ke nahIM Thaharanepara vyabhicAra doSa nahIM laga pAtA hai| dekhiye, una krodhAdikoMko parataMtratA ke nimitta kAraNa honekA abhAva hai, pugalakI kArmaNavargaNAoMse banAye gaye dravya krodha, dravyamAna, Adika hI jIva kI parataMtratA ke nimitta haiM / una dravyakoSa Adi ke nimitta se huye jIva ke bhAva krodha, abhimAna Adika jIvaparyAya parataMtratA ke nimitta nahIM haiN| ve bhAvakrodha Adika to svayaM parataMtratA svarUpa haiM / kyoMki pudgala dravyake bane huye krodha Adika karmoMkA udaya hote sante hI bhAva krodha Adi jIva pariNAmoM kI utpatti ho rahI jIvakI parataMtratA hai| una pudgala nirmita dravya krodha Adi dvArA kI gayI phira anya koI bhI padArtha parataMtratA nahIM hai / arthAt kSamAsvarUpa jIvakA krodha rUpa ho jAnA hI parAdhInatA hai / sabako jAna lenA isa svabhAvako dhAranevAle jIva kA paugalika jJAnAvaraNa 'karmake udaya hone para ajJAnabhAva ho jAnA hI to jIvakI parAdhInatA hai| isa kAraNa hetuke nahIM ghaTita honepara aura sAdhyake bhI nahIM Thaharanepara bhAvakrodha dvArA vyabhicAra nahIM ho sakatA hai | hamArA prayukta kiyA gayA parataMtratAkA nimittapanA hetu vyabhicAra doSarahita hai / ataH sarvadA agamaka nahIM hai / kintu pudgala paryAyapana sAdhyakA sarvadA jJApaka hai / 1 atrAparaH svapnAMtikaM zarIraM parikalpayati tamapasArayannAha / yahAM koI dUsarA bauddha ukta pAMca zarIroMmeM atirikta svapnameM honevAle svapnAntika zarIrakI parikalpanA kara rahA hai usake malakA nirAkaraNa karate huye zrI vidyAmanda AcArya agrima vArtikako kahate haiM / svapnopabhogasidhyarthaM kAyaM svapnAntikaM tu ye / prAhusteSAM nivAryate bhogyAH svapnAMtikAH katham // 5 // bhogyavAsanayA bhogyAbhAsaM cetsvapnavedinAM / zarIravAsanAmAtrAccharIrAbhAsanaM na kim // 6 // svapna dazAmeM aneka prakArake sukha duHkha bhogane paDate haiM / kabhI kuyemeM gira paDatA hai, kabhI - bhojana karanekA svapna AtA hai, kabhI nAvameM baiThakara jAtA hai, ityAdika svapnake upabhogoM kI siddhikI prApti karaneke liye jo bauddhapaNDita eka svapnAstika zarIraMko acchA kaha rahe haiM, unake yahAM to svapna 'dazAmeM honevAle svapnAntika bhogyapadArtha bhalA kaise nivAre jA sakate haiM ? arthAt svapnAntika zarI ke samAna svapnAntika ghoDA, nAva, dhana, kUpa, nadI, bhojana, alaMkAra, Adika bhogya padArtha bhI mAnane caahiye| jaise ki yaha sthUla zarIra khATapara so jAtA hai, kahIM bAhara nAva, ghoDApara, caDha nahIM sakatA hai, khAtA, pItA, calatA, phiratA nahIM hai, hAM, dUsarA svapnAntika zarIra ukta kriyAoMko sulabhatAM kara letA hai, usI prakAra nikaTavartI bhogya padArthaM to yathAsthAna rakhe rahate haiM / svapna avasthA meM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 231 nyAre hI ghoDe, bhojana, vastra, strI, dhana, Adika bhogya padArtha gaDha lene cAhiye / isapara bauddha yadi yoM. kaheM ki svapnakA jJAna karanevAle jIvoMke pUrvakAlase lagI A rahI bhogyapadArthoMkI vAsanA karake bhogyapadArthoMkA pratibhAsa ho jAtA hai / mithyAvAsanA dvArA asaMkhya jhUThe padArthoMkA zokI, madonmatta, mUrcchita, jIvoMke jJAna ho rahA dekhA jAtA hai| yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki taba to zarIrakI bhI kevala vAsanA se hI zarIrakA AbhAsa ho jAvo, vAstavame vahAM koI nyArA zarIra nahIM hai, jaise ki bhogya padArtha nadI, upavana, parvata, mRtapitA, mitra, Adika koI nyAre vahAM nahIM haiN| vicArA jAya to kisI bhayaMkara padArtha ke svapna meM dIkha jAnepara isa sthUlazarIra meM hI kampayA hRdaya dhaDakana ho rahI pratIta hotI hai, yuvA puruSoM ko vizeSa svapna Anepara isa sthUla zarIrameM hI vikAra huA karate haiM / yoM mUrcchita, unmatta, bhrAnta, dazAoMmeM aneka prakArake viparIta jJAna hote haiM / unake liye kahAMtaka jhUThe mUThe apramANika zarIroMkI kalpanA karoge ? yathaiva hi svapnadazAyAM bhogopalabdhiH svapnAMtikaM zarIramaMtareNa na ghaTata iti manyate tathA bhogyAnarthAnaMtareNApi sA na sughaTeti bhavadbhirmananIyaM, jAgradazAyAM zarIra iva bhogyeSvapi satsu bhogopalabdheH siddhatvAt / yadi punarbhAgyavAsanAmAtrAtsvapnadarzinAM bhogyAbhAsa iti bhavatAM matistadA zarIravAsanApAtrAccharIrAbhAsanamiti kiM na mataM ? tathA sati svapnapratibhAsasya mithyAtvaM sidhyet, anyathA zarIrapratIterapi bhogyapratIteH sukhAdibhogopalabdheH svapnasvaprasaMgAt / tato na saugatAnAM svapnAMtikaM zarIraM kalpayituM yuktaM nApi svAbhAvikamityAha / 1 kAraNa ki jisa hI prakAra jIvakA svapna avasthA meM bhoga, upabhogoMkI upalabdhi karanA svapnAntika zarIrako mAne vinA ghaTita nahIM hotA hai, yoM bauddha mAna rahe haiM / tisI prakAra bhogya arthoke binA bhI vaha bhogoMkI upalabdhi bhI bhale prakAra ghaTita nahIM ho pAtI hai / isa kAraNa Apa bauddha ra svapnAntika bhogya padArtha bhI mAnane cAhiye / kyoMki jAgRtadazAmeM jaise zararike honepara hI bhogoMkI upalabdhi hotI hai / ataH svapna meM bhI eka nyArA zarIra mAnanA paDatA hai / usI prakAra jAgrata dazAmeM bhogya padArthoM ke honepara hI bhogakI upalabdhi hotI hai| isase siddha haiM ki svapna meM vilakSaNa prakAra ke bhogya padArtha bhI haiN| yadi bauddhoM kA yaha mantavya hoya ki svapnadarzI puruSoMko pUrvakAlIna bhogya padArthoMkI AtmAmeM jama gayIM kevala vAsanAoMse hI bhogyoMkA AbhAsa ho jAtA hai, AcArya kahate haiM ki yoM ApakA vicAra hoya taba to zarIrakI kevala ( korI ) vAsanAse svapna meM zarIrakA pratibhAsa ho jAtA hai, yaha kyoM nahIM mAna liyA jAveM ? taisA honepara hI svapna pratibhAsako mithyApana siddha ho sakegA / anyathA yAnI svapnAntika bhoga yadi mAna liye jAyeMge to svapna saccA bana baiThegA athavA zarIrakI pratIti hoM jAnese bhoMgyoM kI pratIti ho rahI hai, isa kAraNa ke jAgrata dazAke sukha Adi bhogoMkI upalabdhiko svapnapanekA prasaGga ho jAyegA / tisa kAraNa bauddhoMko nirAle svapnAntika zarIrakI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike kalpanA karanA ucita nahIM hai / sAthameM svAbhAvika zarIra kalpanA karanA bhI yukta nahIM hai / isI bAta ko zrI vidyAnanda AcArya agrima vArtika dvArA kaha rahe haiM / 232 svAbhAvikaM punargAtraM zuddhaM jJAnaM vadaMti ye / kutasteSAM vibhAgaH syAttaccharIrazarIriNoH // 7 // jo bauddha vidvAn phira jIvake zuddha jJAnako svAbhAvika zarIra kaha rahe haiM, una bauddhoMke yahAM zarIra aura zarIra vAle jIvakA vibhAga bhalA kaise hogA ? batAo / arthAt - jJAnAdvaitavAdI bauddha jJAnako hI zarIra kaha deMge to phira zarIradhArI AtmA unake yahAM kyA mAnA jAyagA ? bauddha jJAna AtmAko svatantratattva mAnate nahIM haiN| 1 tadeva jJAnamazarIrivyAvRttyA zarIrI syAdazarIravyAvRttyA zarIramiti sugatasya zuddhajJAnAtmanaH zarIratvaM, zarIritvaM ca vibhAgena vyavatiSThate kalpanAsAmarthyAditi na maMtavyaM, tadvyAvRttereva tatrAsaMbhavAt | siddhe hi tasya zarIratve vA zarIriNaH zarIrAcca vyAvRttiH sidhyet tatsiddhau ca zarIritvamazarIritvaM ceti parasparAzrayAnnaikasyApi siddhiH / tato na svAbhAvikaM zarIraM nAma / bauddha janoMkA yaha mantavya hai ki jJAna padArtha to upAkhyAoMse rahita hai, usameM koI vastubhUta padArtha nahIM ThaharatA hai| ghaTatva, paTatva, koI padArtha nahIM hai / aghaTapanakI vyAvRtti hI ghaTatva hai, aura apaTapanakI vyAvRtti paTatva hai, paTatva koI sadRza pariNAma yA jAti athavA sakhaNDopAdhi dharma nahIM hai| isI prakAra buddha bhagavAnke zarIra aura zararipina koI dharma nahIM hai| jJAnAdvaitavAdiyoMke yahAM vaha jJAna hI zarIrIrahitapanekI vyAvRtti karake zarIrI kahA jAtA hai aura zarIrarahitapanakI vyAvRti karake vaha jJAna hI zarIra kaha diyA jAtA hai / isa prakAra zuddha jJAnasvarUpa buddha bhagavAn ke zarIra pa aura zarIrIpana ye do dharma vibhAga karake vyasthAko prApta ho jAte haiM / anyApoha yA atadvyAvRttikI 1 kalpanAkI sAmarthyase vastubhUta nahIM hote huye dharma bhI jJAnameM gaDha liye jAte haiM / jagat meM bhI yahI vyavasthA karanI paDegI ki dhanavAnkA artha " daridra nahIM " itanA hI hai| paNDitakA artha " mUrkha nahIM " etanmAtra hai / pUrNa dhanavAn honA yA pUrNa paNDita honA to bahuta baDI bAta hai / suMdara balavAna, kulIna, puSTa, vyAkhyAtA, svAdu bhojana, Adi prazaMsanIya padArthoMkA artha kevala anyApoha mAtra hai / aba AcArya kahate haiM ki yaha to bauddhoM ko nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki usakA svabhAva mAne vinA usase bhinnakI vyAvRtti ho jAnekA hI usameM asambhava hai / kAraNa ki usa jJAnako zarIrIpanA yadi gAMThakA siddha hotA taba to zarIrIkI zarIrase vyAvRtti siddha ho jAtI aura usa vyAvRttike siddha ho jAne para zarIrIpana aura azarIrIpana siddha hote| isa prakAra anyonyAzraya doSa ho jAnese eka kI bhI siddha nahIM " Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ho sakatI hai / arthAt-agni gAMThakI uSNa hai taba to anuSNa jala Adi padArthoMse usakI vyAvRtti ho sakatI haiM / kintu jo nijasvarUpase uSNa padArtha nahIM hai usakI anuSNavyAvRtti asaMbhava hai / anyathA jalake bhI anuSNavyAvRtti bana baiThegI / dUsarI bAta yaha hai ki jJAna Atmaka buddhako zarIrIpanA vastubhUta siddha ho jAya, taba to zarIrIse bhinna zarIra Adi se usakI vyAvRtti sadhapAye aura vyAvRtti sadha cukanepara zarIrIpana ( kalpita ) aura azarIrapina sasake / tIsarI bAta yaha bhI hai ki cAlinI nyAyase buddhameM kisI bhI vyAvRttikI kalpanA nahIM ho sakatI hai| kyoMki zarIratva siddha karate samaya zarIrase bhinna zarIrIpana yA azarIrIpana bhI vyAvRtta ho jAyagA / buddhameM inakI bhI vyAvRtti ho jAvegI tathA zarIrIpanako sAdhate samaya zarIritvase bhinna zarIratvakI bhI vyAvRtti buddhameM ghusa jAvegI / i kAraNa ukta pAMca zarIroMse nyArA koI svAbhAvika zarIra nAmamAtrako bhI nahIM hai / 233 yatpunarAtivAhikaM nairmANikaM ca tadasmadabhimatamevetyAha / jo bhI phira kisIne AtivAhika aura nairmANika ye do zarIra mAne haiM, ve to hamako abhISTa hI haiM, isI bAtako granthakAra spaSTa kahate haiM / kAmaNAMtargataM yuktaM zarIraM cAtivAhikaM / nairmANikaM tu yatteSAM tanno vaikriyikaM mataM // 8 // donoMmeM pahilA AtivAhika zarIra to kArmaNa zarIrameM antarbhUta ho jAtA hai / ataH bhale hI AtivAhika zarIra mAna lo ucita hI hai aura jo unake yahAM nairmANika zarIra mAnA gayA ha vaha to hama jaina ke yahAM vaikriyika zarIra mAnA jA cukA hai / arthAt yahAM vahAM aneka yoniyo meM paribhramaNa karAnevAlA AtivAhika zarIra kArmaNa zarIra hI to hai tathA svalpa kAlameM bhoganeke liye race gaye nairmANika zarIra vaikiyika zarIra hI samajhe jAte haiM / ataH virodha nahIM AtA hai / adhika bhogoM ko jaina siddhAMta se koI sAMbhogikaM punaraudArikAdizarIratrayamapratiSiddhameveti na zarIrAMtaramasti / jinakA prayojana sambhoga karanA hai aise sAmbhogika zarIra to phira audArika, vaikriyika, AhAraka ye tIna zarIra jainoMke yahAM mAne hI gaye haiN| ataH sAmbhogika zarIrakA hama niSedha nahIM karate haiM / kintu vaha mAne gaye pAMca zarIroMse koI nyArA zarIra nahIM hai| 1 navaudArikAdyAni bhinnAni pArthivAdizarIrANi saMti tatonyatropasaMkhyAtavyAnIti kecit tAn pratyAha / yahAM vaizeSika apane matakA avadhAraNa karate haiM ki jo audArika zarIrase bhinna ho rahe pRthivInirmita zarIra yA jalanirmita zarIra athavA taijasa aura vAyavIya zarIra haiM unako usa audArikase nyArA 30 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tattvArtha lokavArtika kathana karanA cAhiye / yadi sUtrakArakI truTi ho gayI hai to vArtikakArako upasaMkhyAna dvArA vaha truTi pUrI kara denI cAhiye, yahAMtaka koI kaha rahe haiM, unake prati zrI vidyAnanda svAmI vArtika dvArA samAdhAna vacana kahate haiM / pArthivAdizarIrANi yeto bhinnAni menire / pratIterapalApena manyatAM te khavArijam // 9 // jo vaizeSika paNDita isa audArika zarIrase bhinna pArthiva zarIra, jalIya zarIra baiThe haiM, pratItikA apalApa karake cAhe jisa anTa, sanTa, padArthako mAna lenevAle ve AkAzakamalako bhI mAna leveM, isameM kyA Azcarya hai / Adiko mAta vaizeSika yo na hi pRthivyAdIni dravyANi bhinnajAtIyAni saMti teSAM pulAsayatvena pratIteH parasparapariNAmadarzanAdbhinnajAtIyatve tadayogAt / na hyAkAzaM pRthivIrUpatayA pariNamate kAlAdirvA / pariNamate ca jalaM muktAphalAdi pRthivIrUpatayA / tato na tajjJAtyaMtaraM yuktaM yena pArthivAdizarIrANi saMbhAvyaMte / pRthivI, jala, Adika dravya koI bhinna jAtivAle nyAre nyAre tattva nahIM haiN| kyoMki una pRthivI, jala, AdikoMkrI pudgalake paryAyapane karake pratIti ho rahI hai, parasparameM eka dUsare kI paryAya ho jAnA dekhA jAtA hai / yadi pRthivI, jala, Adika dravyoM ko bhinna bhinna jAtivAlA tattvAntara mAnA jAvegA to usa paraspara pariNAma hone kA yoga nahIM bana skegaa| tuma vaizeSikoM ke yahAM bhI pRthivI svarUpa karake AkAza dravya nahIM pariNamatA hai athavA kAla, AtmA, Adika dravya bhI pRthivI yA jala nahIM bana jAte haiM / ataH ye bhinna jAtivAle dravyAntara haiM / kintu sIpake mukhameM paDA huA jala kucha kAla meM motI ho jAtA hai, meghajala hI aneka vanaspatiyAM bana jAtA hai, jalake lakar3I, pASANa Adi pariNAma ho jAte haiM, jo ki kaThina honese Apake matameM pRthivI padArtha mAne gaye haiM / AkAzameM, vizeSa vAyuyeM jala hokara barasa jAtI haiM 1 amikI bhasma pRthivI ho jAtI hai| kapar3A, lakar3I, Adika pArthiva padArtha jalakara agni hojAte haiN| dIpakase kAjala bana jAtA hai| isa DhaMga se paraspara meM pRthivI, jala, teja, vAyuoMkA pariNAmapariNAmI bhAva dekhA jAtA hai / tisa kAraNase una pRthivI, jala AdikoM ko nyArI nyArI jAtivAlA kahanA ucita nahIM hai, jisase ki pArthiva zarIra yA jalIya zarIra, Adika nyAre zarIroMke sadbhAvakI saMbhAvanA kI jA sake / saMtyapi tAni naitebhyaH zarIrebhyo bhinnAni pratIterviSayabhAvamanubhavaMti jyAvit mArthivaM hi zarIraM yadiMdraloke yacca taijasamAdityaloke yadApyaM varuNaloke yaca vAyavyaM vAyuloke veditavyaM, tadvaikriyikameva devanArakANAmaupapAdikasya zarIrasya vaikriyikatvAt / yacca cAturbhU Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 335 ................................. tikaM pAMcabhautika vA kaizcidiSTaM zarIraM manuSyatirazvA tadaudArikameva ca, na tatonyaditi pacava yathoktAni zarIrANi vyavatiSThate sarvavizeSANAM tatrAMtarbhAvAt / aura ye pArthiva, jalIya, Adi zarIra vidyamAna haiM to bhI ve ina pAMca zarIroMse bhinna hote huye pratItika viSayapanako nahIM anubhava kara rahe haiN| jaise ki AkAzapara lagA huA kamala koI sadbhUta prameyaM nahIM haiM / usI prakAra ina audArikAdi zarIroMse bhinna koI pRthivI tattva nirmita yA jalatatva nirmita athavA akele tejo dravyase nirmita tathA korI vAyuse bane huye zarIra nahIM jAne jA rahe haiM / tuma vaizeSikoMne pRthivIkA banA huA jo zarIra indralokameM prasiddha mAnA hai tathA jo sUryalokameM taijasa zarIra kahA hai aura jo varuNa lokameM jalanirmita zarIra mAnA gayA hai evaM vAyulokameM jIvoMkA zarIra jo vAyunirmita svIkAra kiyA gayA hai ve to saba zarIra vaikriyika hI haiM / deva aura nArakiyoMke upapAda janmase nipaje huye zarIra vaikriyika huA karate haiN| hAM, jarAyuja, manuSya, gAya, bhaiMsa, Adika aura aNDaja pakSI sarpa AdikoMkI yonija zarIra tathA giDAra, DAMsa, vRkSa AdikoMkA ayonija zarIra jo pArthiva mAnA gayA hai vaha to audArika hI hai| jalakAyake jIvoMkA zarIra ho rahA sacitta jala bhI audArika zarIra hai| isI prakAra agnikAyika jIva aura vAyukAyika jIvoMkA sacitta zarIra bhI agni aura vAyusvarUpa hotA huA audArika zarIra hai| jo bhI vaizeSika yoM mAna baiThe haiM ki manuSya aura tiryacauMkA zarIra to pRthivI, jala, teja, vAyu, ina cAra bhUtaukA banA huA hai athavA ina cArameM AkAzako milAkara pAMce bhUtoMse bana rahA mAmA hai / arthAt-manuSya aura ghoDA, hAthI, totA, mainA, sAMpa, Adike zarIroM meM kaThina bhAga pRthivakiA hai, drava bhAga jalakA hai, udarAgni yA uSNatA to agnikA bhAga hai, ukta zarIroMmeM vAyu bhI hai, isa kAraNa cAroM dhAtuoMse ye zarIra bane huye haiM / ukta zarIroMmeM bhItara pola bhI haiM vaha AkAzakA bhAga hai, yoM pAMca bhUtoMse bane huye ye zarIra kinhIM vAdiyoM karake iSTa kiye gaye haiN| AcArya kahate haiM ki vaha manuSya yA tiryaMcoMkA zarIra to hamAre yahAM audArika zarIra hI mAnA gayA hai / unase nyArA koI zarIra nahIM hai| isa kAraNa AmnAya anusAra sUtrakAra dvArA kahe gaye zarIra pAMca hI vyavasthita ho rahe haiM / zarIrake anya sabhI bheda prabhedoMkA una pAMcameM hI antarbhAva ho jAtA hai| nanu caumUrtasyAtmanaH kathaM mUrtimadbhiH zarIraissaMbaMdho muktAtmavadityAzaMkAmapanadanAha / yahAM kisIkI zaMkA hai ki mukta AtmAke samAna amUrta ho rahe AtmAkA bhalA mUrtivAle zarIroMke sAtha kaise sambandha ho jAtA hai ? anyathA mukta paramAtmAke bhI zarIrake sAtha sambandha bana baiThegA / isa prakArakI AzaMkAkA nirAkaraNa kara rahe zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako kaha rahe haiM / anAdisaMbaMdhe ca // 41 // ve taijasa aura kArmaNa zarIra donoM AtmAke sAtha anAdi kAlase sambandha rakhanevAle haiN| arthAt-mokSa honeke pUrva kAloMmeM anAdi kAlase yaha jIva pravAha rUpa karake karmoke sAtha baMdhA rahaneke Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tatrArtha zlokavArtike kAraNa mUrta hai / saMsArI jIva vicArA muktAtmA yA AkAzake samAna amUrta nahIM hai / ataH mUrtajIvakA hI mUrta zarIroM ke sAtha sambandha ho jAtA hai / amUrtakA mUrtadravya ke sAtha baMdha nahIM ho sakatA 1 1 anAdiH saMbaMdho yayorAtmanA te yathA taijasakArmaNazarIre, ca zabdAtsAdisaMbaMdhe te pratipattavye / tato naikAMtenAmUrtatvamAtmanaH parazarIrasaMbaMdhAtpUrva yena tadanupapattiH tatsaMbaMdhAt prAgapi tasya taijasakArmaNAbhyAM saMbaMdhasadbhAvAt / tataH pUrvamapyaparAbhyAM tAbhyAmityanAditatsaMbaMdhasaMtAnaH prativiziSTataijasakArmaNasaMbaMdhAt saiva sAditA / jina taijasa aura kArmaNakA AtmA ke sAtha sambandha anAdikAlase calA AtA hai, ve taijasa aura kArmaNa zarIra yathAyogya anAdi sambandhavAle kahe jAte haiM / sUtrameM samuccayavAcaka ca zadba bhI paDA huA hai / isa kAraNa ve taijasa aura kArmaNa zarIra sAdi sambandhavAle bhI samajha lene cAhiye / arthAt-taijasa zarIra chyAsaTha sAgarase adhika nahIM ThaharatA hai / koI bhI vartamAnakA kArmaNa za I sattara koTAkoTI sAgarase adhika nahIM Thahara sakatA hai / kintu kAryakAraNabhAvakI santAnase unakA pravAha anAdikAla se calA A rahA hai| tabhI to vizeSa vizeSa taijasa zarIra yA kArmaNa zarIrakI apekSAse ve sAdi sambandhavAle bhI haiM / jaise ki bIja aura vRkSakI santAna anAdi hai, kintu vizeSa bIja yA koI eka pakaDa liyA gayA vRkSa to sAdikAlakA hai / tisa kAraNase dUsare zarIroM ke sambandhase pahile AtmAko ekAntarUpate amUrtapanA nahIM hai / jisase ki usa zarIra ke sambandha asiddhi ho jAya / jisa samaya taijasa aura kArmaNa zarIroM kA vartamAnameM sambandha ho rahA hai, usa sambandhase pahile bhI usa AtmAkA pUrvavarttI taijasa aura kArmaNa zarIroMke sAtha sambandhakA sadbhAva thA / aura usase bhI pahile tIsare una taijasa kArmaNa zarIroM ke sAtha AtmAkA sambandha thA / isI prakAra anAdikAla ke javakI anAdikAlase una taijasa, kArmaNa, zarIroMke sambandhakI santAna bana rahI hai / hAM, pratyeka viziSTa viziSTa asAdhAraNa kisI taijasa yA kArmaNakA sambandha ho jAnese vahI sAdipanA unakA vyavasthita hai / nanu kasyacinnAnAdisaMbaMdhe te'taH parazarIrasaMbaMdhAnupapattirityAzaMkAyAmidamAha / yahAM koI zaMkA karatA haiM ki sambhavataH kisI kisI jIvake ve taijasa, kArmaNa, zarIra to anAdi sambandhavAle nahIM haiM / ataH jisa AtmAke taijasa yA kArmaNakA sAdi sambandha huA hai, usa amUrta AtmA isa kAraNa dUsare audArika Adika mUrta zarIroMke sambandha hone kI asiddhi ho jAvegI / isa prakAra AzaMkA honepara zrI umAsvAmI isa agale sUtrako kaha rahe 1 sarvasya // 42 // sampUrNa saMsArI jIvoM ke ye donoM hI zarIra hote haiM / arthAt -- koI bhI saMsArI jIva aisA nahIM hai jise ki ve taijasa kArmaNa zarIra pravAha rUpa karake anAdi kAlase lage huye nahIM hoN| sabhI saMsArI jIva karmoMse baMdha rahe haiM / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH sarvasya saMsAriNastaijasakArmaNazarIre tathAnAdisaMbaMdhe na punaH kasyacitsAdisaMbaMdhe yenAtmanaH zarIrasaMbaMdhAnupapattiH / kutaH ityAha / sampUrNa saMsArI jIvoMke ve taijasa kArmaNa zarIra tisa prakAra dhArArUpase anAdi sambandhavAle haiM / kintu phira kisI bhI eka jIvake ve mUlarUpase sAdi sambandhavAle nahIM haiM, jisase ki AtmAke sAtha audArika Adi zarIroMke sambandha ho jAnekI asiddhi ho jAya / koI yahAM AkSepa karatA hai ki kisa pramANase Apane yaha jAnA ki ve donoM zarIra sabhI jIvoMke anAdi sambandhavAle haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agalI vArtikameM yoM samAdhAna vacana kahate haiM / sarvasyAnAdisaMbaMdhe cokte taijasakArmaNe / zarIrAMtarasaMbaMdhasyAnyathAnupapattitaH // 1 // sabhI jIvoMke ve taimasa aura kArmaNa zarIra ( pakSa ) anAdi kAlase sambandha rakhanevAle kahe jA cuke haiM ( sAdhya ) anya zarIroM ke sambandha honekI anyathA anupapatti honese ( hetu ) arthAtmUrta padArthakA hI dUsare mUrta padArthake sAtha sambandha ho sakatA hai / amUrta AkAzameM talavAra yA viSa apanA prabhAva nahIM jamA sakate haiM / parataMtra ho rahA yaha AtmA vijAtIya padArthake sAtha tabhI baMdha sakatA hai jaba ki pahilese anAdi kAlIna kauke sAtha baMdha rahA mUrta hoya, anyathA nahIM / etAvatA jIvake sAtha una do zarIroMkA anAdisambandha siddha ho jAtA hai / taijasakArmaNAbhyAmanyaccharIramaudArikAdi tatsaMbaMdhosmadAdInAM tAvatsuprasiddha eva sa ca taijasakArmaNAbhyAM saMbaMdhonAdisaMbaMdhamaMtareNa nopapadyate muktasyApi tatsaMbaMdhaprayogAt / taijasa aura kArmaNa zarIroMse nyAre zarIra audArika Adika haiN| una audArika AdikoMkA sambandha to hama Adi saMsArI jIvake bhale prakAra prasiddha hI hai aura vaha taijasa aura kArmaNake sAtha ho rahA sambandha mAne vinA nahIM bana sakatA hai / anyathA muktajIvake bhI una zarIroMke sAtha sambandha honekA prayoga hone laga jAvegA, jo ki kisIne nahIM mAnA hai / ataH taijasa aura kArmaNakA jIvake sAtha anAdikAlIna sambandha mAnanA cAhiye / tabhI jIvakA audArika Adi zarIroMke sAtha sambandha honA bana sakegA jo ki prAyaH sabhI jIvoMke pratyakSagocara hai| athaitAni zarIrANi yugapadekasminnAtmani kiyaMti saMbhAvyaMta ityAha / yahAM zrI umAsvAmI mahArAjake prati kisIkA prazna hai ki ye zarIra eka AtmAmeM eka samayameM adhikase adhika kitane ho rahe sambhava jAte haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako spaSTakara kaha rahe haiN| tadadIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturvyaH // 43 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASH lokavAtika cUMTa una taijasa aura kArmaNazarIrako Adi lekara vikalpa prApta kiye jA rahe ye zarIra eka kAlameM eka AtmAmeM cAtaka ho sakate haiM / tadgrahaNaM prakRtazarIradvayapratinirdezArthamAdizabdena vyavasthAvAcinAnyapadArthA vRttiH, tena tejasakArmaNa AdiryeSAM zarIrANAM tAni tadAdInIti saMpratIyate / bhAjyAMni pRthakkartavyAni / pRthaktvAdeva teSAM bhAjyagrahaNamanarthakamiti cet, tannaikasyacidvitricatuHzarIra sNbNdhvibhaagopptteH| yugapaditi kAlaikatve vartate, AGabhividhyarthaH / tenaitaduktaM bhavati kacidAtmani vigrahagatyApanne dve eva taijasakArmaNe zarIre yugapatsaMbhavataH, kacit trINi taijasakArmaNavaikriyikANi, taijasakArmaNaudArikANi vA kaciccatvAri tAnyevAhArakasahitAni vaikriyikasahitAni vA / prakaraNa prApta taijasa aura kArmaNa ina donoM zarIroM kA pratinirdeza ( parAmarza) karane ke liye isa sUtra tat zabdakA grahaNa kiyA hai / sarvajJakI AmnAya dhArasi cale A rahe Agamake anusAra 1 vyavasthAko kahanevAle Adi zabdakai sAtha tat zabdakI anya padArthako pradhAna rakhanevAlI bahuvrIhi semAsa vRtti kara lI jAtI hai / tisa kAraNa pUrvasUtroMmeM vyavasthAko prApta ho rahe zarIroM kI AnupUrvI anusAra jina zarIroMkI Adi meM taijasa aura kArmaNa zarIra haiM, ve tadAdIni isa paMdake dvArA bhale prakAra pratIta kara liye jAte haiM / avayava ke sAtha vigraha hai aura vRttikA artha saMmudAya hai / ataH taijasa aura kArmaNa bhI le liye jAte haiM / sUtrama paDe huye bhAjyAni isa zabdakA artha "saMbhAvanA prayukta 1 pRthak pRthak karane yogya haiM " yaha samajha lenA / yadi yahAM koI yoM zaMkA kare ki ye zarIra paraspara meM aura jIvase pRthakbhUta haiM hIM, kyoMki jIva upayogamaya nyArA hai aura varNa, gaMdha, sparza, rasa, vAle zarIra nyAre haiM, ataH sUtrameM bhAjyakA grahaNa karanA vyartha hai / yoM kahane para to AcArya kahate haiM ki 1 vaha zaMkAkArakA vacana ThIka nahIM hai / kyoMki kisI kisI eka AtmA ke do, tIna, athavA cAra zarI ke sAtha sambandha ho jAnekA vibhAga bana rahA hai / yaha bhAjya zabdakA tAtparya hai / isa sUtra meM paDe huye "" yugapat " isa zaGkhakA artha kAlake ekapanemeM pravartatA hai / AkA artha abhividhi hai, jisase ki cAra saMkhyAvAle zarIra bhI grahaNa kara liye jAte haiM / AGkA artha maryAdA karanepara cAra zarIrakA sambandha chUTa jAtA / tisa kAraNa sUtrakA samudita vAkya banAkara yaha kaha diyA jAtA hai ki marakara vigraha gatiko prApta ho rahe kisI eka AtmAmeM taijasa aura kArmaNa ye do hI zarIra eka kAlameM saMbhava haiN| hAM, janma le cukane para kisI deva yA nArakI jIvake taijasa, kArmaNa, aura vaikriyika ye tIna zarIra pAye jAte haiM athavA kahIM manuSya yA tiryacake taijasa, kArmaNa, aura audArika ye tIna zarIra saMbhava jAte haiM / kahIM chaThe guNasthAnavartI munike ye hI tInoM zarIra AhArakase sahita hote huye cAra pAye jAte haiM athavA ve taijasa, kArmaNa, aura audArika yadi vaikriyika zarIrase sahita ho jAya to bhI eka samaya meM eka sAtha cAra zarIra saMbhava jAteM haiM / yadyapi vaikriyikayoga dvArA grahaNa kI gaI AhAravarga Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryacintAmaNiH 2.36 NAse svakIya puruSArtha dvArA deva nArakiyoM karake banA liyA gayA vaikkiyika zarIra hI yathArtha rUpa se vaiki zarIra hai, phira bhI " bAdarateUbAUpaMcidiyapuNNagA viguvvaMti, orAliyaM sarIraM viguvvaNupaM have jesiM " 'isa gAthA anusAra katipaya taijasa kAyika, vAyukAyika yA koI koI paMcendriya tiryaca athavA bhogabhUmiyAM, cakravartI Adi manuSyoMke jo pRthak yA apRthak vikriyAtmaka zarIra haiM ve bhI vaikriyika zarIra mAne jAte haiM / ataH taijasa, kArmaNase yukta ho rahe audArikake sAtha vaikriyika zarIra ke saMbhava jAnese eka jIvake ye cAra zarIra bhI yugapat sambaddha ho rahe pAye jAte haiM / paMca tvekatra yugapanna saMbhavatItyAha / pAMcoM zarIra to eka jIvameM eka samaya ( ekadama ) meM nahIM saMbhavate haiM, isa bAtako zrI vidyAnanda svAmI agnimavArtika dvArA kaha rahe haiM / tadAdIni zarIrANi bhAjyAnyekatra dehini / sakRtsaMtyAcatubhryo na paMcAnAM tatra saMbhavaH // 1 // zarIradhArI eka AtmAmeM eka samaya meM vikalpa prApta ho rahe una taijasa, kArmaNa do zarIroMko Adi lekara cAra zarIroMtaka pAye jAte haiM / usa AtmAmeM pAMcoM zarIroM ke hone kI eka bAra meM saMbhAvanA nahIM hai / kyoMki " veguvviyaAhAraya kiriyA Na samaM pamattaviradamhi " chaTe guNasthAnavartI muni ke AhAraka zarIrakA sadbhAva ho jAnepara usI samaya vaikkiyika zarIra nahIM upaja sakatA hai / vaikriyika aura AhArakakA virodha hai / 1 1 na hi vaiyikAhArakaproryugapatsaMbhavo yataH kacitpaMcApi syuH / sahAnavasthAna nAmaka virodha hone se vaikriyika aura AhArakakA yugapat sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai / jisase ki kisI kisI AtmAmeM pAMcoM bhI zarIra sambhava jAte / arthAt -- taijasa aura kArmaNakA sadA sahacarabhAva honese eka AtmAmeM eka samaya kevala eka zarIra bhI nahIM sambhavatA haiM, jaisA ki jJAnoMmeM akelA kevalajJAna saMbhava gayA thA / tathA vaikriyika aura AhAraka RddhikA virodha paDa rahA hone se pAMcazarIra bhI eka sAtha nahIM pAye jAte haiM / I 1 kiM punaratra zarIraM nirupabhogaM kiM vA sopabhogamityAha / koI prazna uThAtA hai ki ina pAMcoM zarIroMmeM phira kaunasA zarIra upabhogarahita hai ? athavA kaunasA zarIra upabhogasahita hai ? arthAt - paMcendriya jIva apane audArika zarIrake rUpa, sparza, tADana, abhighAta, AdikkI jaise indriyoM dvArA upalabdhi kara letA hai, vaise paugalika pAMcoM zarIroM ke rUpa, rasa, yA una zarIroMke avayavoM kA saMyoga athavA vibhAga ho jAnepara upaje huye zabdakA indriyoM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tattvArya lokavArtike dvArA jJAna kyA ho jAtA hai ? athavA kyA kisI kisI zarIrake paudgalika bhAvoMkA indriyoMse upalambha nahIM bhI ho pAtA hai ? batAo / isa prakAra jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| nirupabhogamaMtyam // 44 // zarIroMko ginAnevAlI sUtrakathanIke anusAra antameM prayukta kiyA gayA kArmaNa zarIra to antya hai / indriyoM dvArA usake zabda, rUpa, rasa, AdikI upalabdhi nahIM ho sakanese kArmaNa zarIra upabhogarahita hai| prAgapekSayA aMtyaM kArmaNaM tanirUpabhogamiti / sAmarthyAdanyatsopabhoga gamyate / karmAdAnasukhAnubhavanahetutvAtsopabhogaM kArmaNamiti cena, vivakSitAparijJAnAt / iMdriyanimittA hi zaddhAdhupalabdhirUpabhogastasmAniSkrAMtaM nirupabhogamiti vivakSitaM / pUrvavartI cAroM zarIroMkI apekSA karake antameM kahA gayA pAMcavAM kArmaNa zarIra antya hai, vaha indriyoM dvArA upabhoga karane yogya nahIM hai / avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI athavA kevalajJAnI mahArAja yadyapi kArmaNa zarIrake rUpa, rasa, zabda, AdikoMkA vizada pratyakSa kara lete haiM, kintu ve bhI bahiraMga indriyoM dvArA kArmaNa zarIrake rUpa rasa AdikA sAMvyavahArika pratyakSa yA matijJAna nahIM kara pAte haiN| jaise ki sarvajJako paramANuke rUpa, rasa, AdikA indriyajanya jJAna nahIM ho pAtA hai, zrRMgAra rasameM DUba rahA puruSa strIke audArika yA vaikriyika zarIrameM pAye jA rahe gandha, sparza, rUpa, AdikA upabhoga kara sakatA hai, dina rAta bhogoMmeM lIna ho rahA deveMdra bhI deviyoMke kArmaNa zarIrakA indriyoM dvArA paribhoga nahIM kara sakatA hai / ataH antakA zarIra indriyoM dvArA upabhogya nahIM hai| isa kArmaNa zarIrake upabhoga honekA niSedha kara denese vinA kahe hI zabdasAmartha dvArA yaha artha jAna liyA jAtA hai ki zeSa anya zarIra to indriyoM dvArA upabhogasahita ho rahe haiM / yadi yahAM koI yoM kahe ki kArmaNa zarIrakA avalamba lekara AtmA apane yoganAmaka prayatna ( puruSArtha ) karake karmIkA grahaNa karatA hai / kArmaNa zarIra dvArA AtmA sukhakA anubhava karatA hai / ataH karmagrahaNa, sukhAnubhava, zarIraracanA, vacana bolanA AdikA hetu honese kArmaNazarIra bhI upabhoga sahita hai, jaise ki bhoga, upabhoga yogya sAmagrIkA sAdhana honese rupayA upabhogasahita mAnA jAtA hai / AcArya kahate haiM yaha * to nahIM kahanA / kyoMki prakaraNa anusAra vivakSA prApta ho rahe upabhogakA zaMkAkArako parijJAna nahIM hai / kAraNa ki indriyoMko nimitta kAraNa mAna kara huI zabda, rUpa, AdikoMkI jJapti ho jAnA yahAM upabhoga mAnA gayA hai / usa upabhogase jo bAhara nikAla diyA gayA hai, vaha nirUpabhoga hai, yaha artha yahAM vivakSAprApta hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH taijasamapyevaM nirupabhogamastviti cenna, tasya yoganimittatvAbhAvAdanadhikArAt / yadeva hi yoganimittamaudArikAdi tadeva sopabhogaM procyate nirupabhogatvAdeva ca kArmaNamaudArikA - dibhyo bhinnaM nizcIyata ityAha / yahAM kisIkA prazna hai ki bahiraMga indriyoMdvArA jisake zabda, rUpa, Adiko nahIM jAnA jA sake, vaha zarIra yadi nirupabhoga hai, taba to isa prakAra taijasazarIra bhI upabhogarahita hojAo / RddhidhArI muni yA sarvAvadhijJAnI athavA deveMdra, ahamindroMtakako indriyoMdvArA taijasazarIra ke rUpa, rasa, AdikI jJapti nahIM ho pAtI hai / AcArya kahate haiM yaha to nahIM kahanA / kyoMki yogakA nimittakAraNa nahIM honese usa taijasazarIrakA yahAM prakaraNameM adhikAra nahIM hai / jaba ki jo hI AtmapradezaparispandasvarUpa yoga ke nimittakAraNa ho rahe audArika vaikriyika Adika zarIra haiM, ve hI upabhogasahita bhale prakAra kahe jA rahe haiM / nirupabhoga honese hI kArmaNa zarIra ina audArika AdikoMse bhinna ho rahA nizcaya kiyA jA rahA hai / bhAvArtha - sAta prakArake kAyayogoM ke nimitta kAraNa audArika, vaikriyika, AhAraka aura kArmaNa ye ca / audArika kAyayoga, audArika mizrakAyayoga, vaikriyika kAyayoga, vaikiyika mizrakAyayoga, AhAraka kAyayoga, AhAraka mizrakAyayoga, kArmaNa kAyayoga, athavA satya, asatya, ubhaya, anubhaya, manoyoga yA vacanayoga ina pandraha yogoMmeMse yathAyogya jisa samaya koIsA bhI eka yoga hogA, usI yoga karake AhAra vargaNA, bhASA vargaNA, manovargaNA aura kArmaNavargaNA ke samAna taijasa vargaNA bhI inake sAtha ghisaTatI huI calI AtI hai / jaba ki vacanayogase AhAravargaNA, manovargaNA, kArmaNavargaNA, khica AtIM haiM / athavA vigraha gatike kArmaNayogase sUkSma sthUla zarIra bhASA aura manake upayogI vargaNAoM kA AkarSaNa ho rahA hai, aisI dazA meM taijasa yogako mAne binA bhI taijasa vargaNAkA AkarSaNa ho sakatA hai / bAta yaha hai ki taijasavargaNA AtmA ke pradeza parispandakA avalamba nahIM hai / bhinna bhinna padArthoM meM nyArI nyArI jAtikI zaktiyAM haiN| jADeke dinoM meM zItajala dAtoM yA zarIrako kaMpA detA hai, agni yA uSNajala nahIM kaMpA pAtA hai, Atmapradeza parispanda svarUpa dravyayogakA antaraMga kAraNa bhAvayoga hai / " puggalavivAi dehodayeNa maNavayaNakAyajuttassa, jIvassa jA hu sattI kammAgamakAraNaM jogo " / jo ki pahile guNasthAna se lekara terahaveM taka pAyA jA rahA AtmA kA puruSArtha vizeSa hai| jaise loTAkA jala, ghaDekA jala, yoM usI jalake Azraya bhedase kaI bheda kara diye jAte haiM, usI prakAra saMcita mana, vacana, kAya, yA grahaNa karane yogya vargaNAoM kA avalamba ho jAnese yogake pandraha bheda kara diye gaye haiM taijasa zarIra ke nimittase AtmAmeM kaMpa nahIM hone pAtA hai hama kyA kareM ? / ataH yogake nimitta ho rahe zarIroM ke upabhogasahitapana aura upabhogarahitapanakA yahAM nirNaya kiyA gayA hai / audArika zarIroMke hAthoMkI tAlI bajAnepara huye zadvakI yA audArika ke rUpa, gaMdha, AdikI indriyoM dvArA upalabdhi ho rahI hai / vaikriyika zarIra ke rUpa AdikoM kA deva aura nArakiyoMko pratyakSa ho rahA 1 31 241. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tattvArthazlokavArtike hai| yadi deva dikhAnA cAheM to unake zarIrake rUpako manuSya bhI netra dvArA dekha lete haiM / nAkase gaMdhako sUMgha lete haiN| hastapramANa dhaulA AhAraka zarIra bhI atIndriya nahIM hai / hAM, taijasa aura kArmaNa atIndriya haiM / indriyoM dvArA unakA upabhoga nahIM kiyA jA sakatA hai / isI bAtako pranthakAra zrI vidyAnanda AcArya mahArAja agrima vArtika dvArA spaSTa kahate haiN| . aMtyaM nirupabhogatvAccheSebhyo bhidyate vapuH / zabdAdyanubhavo hyasmAdupabhogo na jAyate // 1 // __ antameM honevAlA kArmaNa zarIra to upabhogarahita honese yoganimitta huye avaziSTa zarIroMse bhinna hojAtA hai / kAraNa ki isa kArmaNazarIrase zabda, rUpa AdikA anubhava hojAnA rUpa upabhoga nahIM utpanna ho pAtA hai| audArikaM kiMviziSTamityAha / koI pUchatA hai ki kina vizeSaNoMse yukta ho rahA audArika zarIra hai ? batAo, aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agale sUtrako kaha rahe haiN| garbhasaMmUrchanajamAdyam // 45 // ____manuSya yA tiryaMcoMke garbha aura saMmUrchana janmase utpanna huye zarIra to Adike audArika zarIra mAne jAte haiN| garbhasaMmUrchanajaM pAThApekSayAghamaudArikaM tadgarbha saMmUrchanajaM ca prtipttvyN| tata eva sopa. bhogAbhyAmapi parAbhyAM zarIrAbhyAM tadbhidyate ityAha / ____ garbhajanya aura saMmUrchanajanyakA artha yaha hai ki " audArikavakriyikAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi " isa sUtra pAThakI apekSA karake AdimeM upAtta kiyA gayA audArika zarIra hai vaha garbhajanmA jIvoMke aura saMmUrchana janmavAle jIvoMke sambhavarahA samajha lenA cAhiye / tisa hI kAraNase upabhogasahita horahe parale vaikriyika aura AhAraka do zarIroMse vaha audArika zarIra bhinna horahA hai| isI bAtako graMthakAra zrI vidyAnanda svAmI vArtika dvArA spaSTa kahate haiN| . AyaM tu sopabhogAbhyAM parAbhyAM bhinnamucyate / garbhasaMmUrchanAddhetorjAyamAnatvato bhidA // 1 // sUtrakramakI apekSA AdimeM honevAlA athavA mokSaprAptikI apekSA pradhAna horahA Adya audArika zarIra to ( pakSa ) upabhogasahita horahe parale do zarIroMse bhinna kahA jAtA hai ( sAdhyadala ) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 243 una vaikriyika, AhAraka, do zarIroMse bhinna ho karake garbhahetu, aura saMmUrcchanahetuse upaja rahA hone se ( hetu ) arthAt - upabhogasahita tIna zarIroMmeM ginAyA jA rahA, audArika zarIra apane hetu mAne gaye garbha, saMmUrcchana janmakA bheda hojAnese zeSa do zarIroMkI apekSA nirAlA hI hai / yathaiva kArmaNaM nirupabhogatvAtsopabhAgebhyo bhinnaM tathaudArikaM sopabhogamapi kAraNabhedAt parAbhyAM bhinnamabhidhIyate / jisa hI prakAra kArmaNazarIra upabhogarahita honese upabhogasahita zeSa zarIroMse bhinna hai, usI prakAra upabhogasahita bhI audArikazarIra apane kAraNoMkA bheda ho jAnese parale do zarIroMse bhinna ho rahA kahA jAtA 1 vaikriyikaM kIdRzamityAha / audArika zarIrase paralI ora kahA gayA vaikriyika zarIra bhalA kaisA kyA hai ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja bhaviSya sUtrakA avatAra karate huye kaha rahe haiM / . aupapAdikaM vaikriyikam // 46 // upapAda janma se honevAlA deva, nArakiyoMkA aupapAdika zarIra to vaikriyika zarIra hai 1 upapAdo vyAkhyAtaH tatra bhavamaupapAdikaM tadvaiAkrAyikaM boddhavyaM / kutaH punaraudArikAdidaM bhinnamityAha ,, " saMmUrcchanagarbhopapAdA janma isa sUtra ke vivaraNameM upapAdakA vyAkhyAna kiyA jA cukA hai / deva aura nArakiyoMke upajanekA sthAnavizeSa upapAda kahA jAtA hai / usa upapAdameM upaja rahA zarIra aupapAdika hai, vaha saba vaikriyika zarIra samajha lenA cAhiye / koI pUchatA hai ki kisa kAraNase yaha vaikriyika zarIra phira audArikase bhinna hai ? batAo / aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya agrima vArttikako kahate haiM / aupapAdikatAsiddherbhinnamaudArikAdidaM / tAvadvaikriyikaM devanArakANAmudIritam // 1 // upapAda janmase upajanekI siddhi ho jAnese yaha deva nArakiyoMkA vaikriyika zarIra to sUtra - dvArA usa audArikase bhinna kahA jA cukA hai 1 na hyaudArikameva vaikriyikaM tatonyasyopapAdikasya devanArakANAM zarIrasya vaikriyikatvAt / tacca kAraNabhedAdaudArikAdbhinnamucyate / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tattvAryazlokavArtike kAraNa ki audArikazarIra hI to vaikriyika nahIM hai| kintu usase nyAre deva nArakiyoMke aupapAdika zarIrako vaikriyikapanA hai aura vaha vaikriyika zarIra apane kAraNoMkI vibhinnatA dvArA audArikase bhinna kahA jAtA hai| kimetadeva vaikriyikamutAnyadapItyAha / ... kyA yaha upapAdajanmavAlA zarIra hI vaikriyika zarIra hai ! athavA kyA anya bhI koI zarIra vaikriyika hai ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja samAdhAnakAraka agrima sUtrako kaha rahe haiN| labdhipratyayaM ca // 47 // labdhiko kAraNa mAnakara upajA huA vikriyAtmaka audArika zarIra bhI vaikriyika zarIra mAnA gayA hai| ___tapotizayardirlabdhiH sA pratyayaH kAraNamasyeti labdhipratyayaM vaikriyikamityanuvartate ca zabdastUkta samuccayArthastena labdhipratyamaupapAdikaM ca vaikriyikamiti sNprtyyH| atizayayukta tapasyA karanese vizeSaRddhikI prApti ho jAnA yahAM prakaraNameM labdhi kahI gayI hai| jisa zarIrakA kAraNa vaha labdhi hai, vaha labdhipratyaya vaikriyika zarIra hai| jaise ki zrI viSNukumAra mahArAjane svakIyaRddhi svarUpa puruSArtha dvArA lambA cauDA vaikriyika zarIra banAyA thaa| pUrva sUtrase " vaikriyikaM " isa padakI anuvRtti kara lI jAtI hai, aura isa sUtrameM par3A huA ca zabda to pUrvameM kahe jA cuke vaikriyikakI vidhikA samuccaya karaneke liye hai / tina vaikriyika padakI anuvRtti aura samuccaya vAcaka ca zabda karake sUtrakA artha yoM bhale prakAra jAna liyA jAtA hai ki labdhiko kAraNa mAnakara huA zarIra vaikriyika hai, tathA upapAda janmase upajanevAle deva nArakiyoMkA zarIra to vaikriyika hai, yaha pUrva sUtrameM kahA hI jA cukA hai / nanvidamaudArikAdeH kathaM bhinnamityAha / ___ yahAM kisIkA prazna uThatA hai ki audArikazarIradhArI tapasviyoMke RddhivizeSase utpanna huA zarIra to audArika hI honA cAhiye / jaba ki una muniyoMke vaikriyika kAyayoga nahIM hai, to unakA vaha zarIra vaikriyika nahIM ho sakatA hai / ataH. batAo ki yaha labdhise upajA zarIra bhalA audArika Adise bhinna kisa DhaMgase mAnA gayA hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI samAdhAna karaneke liye agrima vArtikako kahate haiM / kiMcidaudArikatvepi labdhipratyayatA gteH| tataH pRthak kathaMcitsyAdetatkarmasamudbhavaM // 1 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 2.45 vikriyA karanevAle muniyoMkA audArikazarIra hI aneka prakArakI racanAoMko prApta ho gayA hai / ataH vikriyAyukta zarIrameM kucha kucha audArikapanA hote huye bhI labdhiko usake kAraNapanekA nirNaya ho jAnese yaha labdhijanya utpanna huA zarIra usa audArikase kathaMcit bhinna samajhA jAyagA / tathA isa vaikriyika zarIranAmaka nAmakarmakA udaya ho jAnepara utpanna huye deva nAraka zarIroMse bhI yaha kathaMcit bhinna hai| manuSya yA tiryaMcoMke to vikriyA karate samaya bhI audArika zarIrasaMjJaka nAmakarmakA hI udaya hai| manuSyagatimeM 102 eka sau do prakRti tathA tiryaMca gatimeM 107 eka sau sAta prakRtiyAM udaya hone yogya haiN| inameM vaikriyikazarIra nahIM ginAyA gayA hai| ataH vikriyAyukta manuSyoMkA audArika zarIra hote huye bhI aNu, mahat , Adi vividhakaraNasvarUpa vikriyAke prayojanavAlA honese labdhipratyaya zarIrako vaikriyika kaha diyA gayA hai / siddhAntazAstrameM tejaskAyika, vAyukAyika jIva aura kinhIM kinhIM paMceMdriya tiryaMca manuSyoMke kadAcit vaikriyika zarIrakA bhI sadbhAva kahA hai| yathaudArikanAmakarmasamudbhavamaudArikaM tathA vaikriyikanAmakarmasamudbhavaM vaikriyikaM yuktaM tathA tadalabdhipratyayaM vaikriyikaM / na hi labdhirevAsya kAraNaM vaikriyikanAmakarmodayasyApi kAraNatvAdanyathA sarvasya vaikriyikasya tadakAraNatvaprasaMgAt / tenedamaudArikatvepi kathaMcidaudArikAdbhinaM labdhipratyayatvanizcayAt / kiMcideva hi labdhipratyayaM vaikriyikamiSTaM na sarvam / - jisa prakAra audArika zarIra saMjJaka nAmakarmake udayase acchA utpanna huA zarIra audArika kahA jAtA hai, tisa hI prakAra nAmakarmakI zarIranAmaka prakRtike uttara bheda ho rahe vaikriyikasarIra nAmaka nAmakarmase bahuta acche utpanna huye zarIrako vaikriyika zarIra kahanA ucita hai / kintu tisa prakAra vaikriyikazarIra nAmaka nAmakarmake udayase utpanna huA vaha deva nArakiyoMkA vaikriyika zarIra to labdhiko kAraNa mAnakara nahIM upajA hai aura tapasviyoMke vaikriyika zarIrameM kAraNa to labdhi hai| isa vaikriyika zarIrakA kAraNa kevala labdhi hI nahIM hai / kintu deva, nArakiyoMke, zarIrameM vaikriyika nAmakarmakA udaya bhI kAraNa hai anyathA yAnI aupapAdikoMke bhI zarIrakA antaraGga kAraNa yadi vaikriyika nAmakarmakA udaya nahIM mAnA jAyagA taba to usa vaikriyika nAmakarmake udayako sampUrNa vaikriyika zarIroMke kAraNa nahIM ho sakanekA prasaMga hogA / tisa kAraNa audArika zarIrapanA hote huye bhI yaha tapasviyoMkA vikriyAtmaka zarIra sArvadika audArikase kathaMcit bhinna hai| kyoMki usa vikriyAtmaka zarIrake viSayameM labdhiko kAraNa ho jAnekA jJAnI jIvoMko nizcaya ho rahA hai / koI hI vaikriyika zarIra labdhinAmaka kAraNase janya mAnA gayA hai| sabhI vaikriyika zarIra to labdhipratyaya nahIM haiM / deva nArakiyoMkA vaikriyika zarIra nyArA hai tathA audArika zarIradhArI cakravartI AdikoMkA vikriyAtmaka zarIra bhI isa labdhipratyaya vaikiyika zarIrase nirAlA hai, vyAkhyAprajJaptidaMDaka nAmaka siddhAMta zAstroMke prakaraNoMmeM manuSyoMke vaikriyikazarIrakA kadAcit honA iSTa kiyA hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tatvArtha lokavArtike taijasamapi kiMcittAdRzamityAha / zrI umAsvAmI mahArAjake prati kisIkA prazna hai ki kyA taijasa zarIra bhI koI tisa prakAra labdhiko kAraNa mAnakara upaja jAtA hai ? AjJA dIjiye, yoM vinIta ziSyakI jijJAsAko hRdayaGgata kara zrI umAsvAmI mahArAja samAdhAnakAraka agrima sUtrako kaha rahe haiM / tejasamapi // 48 // kinhIM kinhIM tapasviyoM ke taijasa zarIra bhI labdhiko kAraNa mAnakara upaja jAtA hai 1 labdhimatyayamityanuvartate, tena taijasamapi labdhipratyayamapi nizcayaM / pahileke " labdhipratyaya ca " sUtrase labdhipratyayaM isa padakI anuvRtti kara lI jAtI hai tisa kAraNa taijasa zarIra bhI koI koI labdhiko kAraNa mAnakara bhI upaja baiThatA hai, yaha nizcaya kara lenA cAhiye | pahilA api zabda vaikriyikakA sAhitya karane ke liye hai aura dUsarA api zadba to sabhI saMsArI jIvoM ke sAdhAraNa alabdhipratyaya taijasa zarIrakA sahabhAva karaneke liye sArthaka hai / tadapi labdhipratyayatAgatereva bhinnamaudArikAderityAha / labdhiko kAraNa mAnakara upajanekI jJapti ho jAnese hI vaha labdhipratyaya taijasa zarIra bhI audArika, vaikriyika, Adika zarIroMse bhinna hai, isI bAtako granthakAra agrimavArtika dvArA kaha rahe haiM / tathA taijasamapyatra labdhipratyayamIyatAM / sAdhAraNaM tu sarveSAM dehinAM kAryabhedataH // 1 // jisa prakAra lAbdhapratyaya vaikriyika zarIra hai usI prakAra yahAM taijasa zarIra bhI labdhipratyaya samajha lenA caahiye| hAM, pahile guNasthAna se prArambha kara caudahaveM guNasthAnataka sampUrNa saMsArI jIvoM ke pAyA jAnevAlA sAdhAraNa rUpakA jo taijasa zarIra hai vaha to apane apane kartavya kAryoM ke bheda se nirAlA hai arthAt-tejovargaNAse bana kara sabhI saMsArI jIvoMke pAyA jA rahA sUkSma taijasazarIra nyArA hai, jisakA . ki . kArya sabhI saMsArI jIvoM ke zarIra meM sAdhAraNa rUpase prabhAkI utpatti kara denA hai | zarIrameM vilakSaNa kAMti yA vizeSa lAvaNya to Adeya saMjJaka nAmakarmakA kArya hai, tathA niyatadezameM subhikSa, durbhikSa, agnidAha, Adi kara denA isa labdhipratvaMya taijasazarIrakA kArya hai / isa kAraNa kArmaNazarIra ke sAthI sAdhAraNa taijasazarIrase isa labdhipratyaya taijasameM bheda hai / audArika, vaiaukrayika, AhAraka aura kArmaNase to isakA bheda suprasiddha hI hai / labdhipratyayaM taijasaM dvividhaM, nissaraNAtmakamaniHsaraNAtmakaM ca / dvividhaM niHsaraNAtmakaM ca prazastAprazaMstabhedAt labdhipratyatvAdeva bhinnaM zarIrAMtaraM gamyatAM yattu sarveSAM saMsAriNAM sAdhAraNaM taijasaM tatsvakAryabhedAdbhinnamIyatAM / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH 247 labdhiko kAraNa mAnakara upajA jo taijasa zarIra hai, vaha do prakArakA hai / eka to zarIra se bAhara nikalA huA nissaraNAtmaka hai aura dUsarA zarIrase bAhara nahIM nikala rahA anissaraNAtmaka hai / pahilA nissaraNAtmaka taijasazarIra to prazasta aura aprazasta bhedase do prakArakA hai / jo tapasvI RSike prasAdakI apekSA rakhatA huA aura durbhikSa, mahAmArI roga Adi vyAdhiyoMkA nirAkaraNa karatA huA subhikSa, sukha, zAnti, anugraha, AdikA saMpAdaka hai, vaha prazasta taijasa hai / aura jo atyanta kruddha huye dvIpAyana munike samAna RSike vAmabAhuse nikalakara idhara udhara kitane hI niyata kSetrako dagdha karatA huA punaH munike mUlazarIra ko bhI dagdha kara detA hai vaha putalA aprazasta taijasa hai| chaThe yA sAtaveM guNasthAnase utarakara atyanta kruddha huye munike pahilA guNasthAna hojAtA hai / labdhisvarUpa kAraNase utpanna huA honese hI yaha taijasazarIra bhinna ho rahA anya zarIroMse nirAlA samajha lenA cAhiye / kintu jo sampUrNa saMsArI jIvoMke sAdhAraNa rUpase pAyA jA rahA taijasazarIra hai vaha to apane apane kAryake bhedase bhinna hI samajha liyA jAo / audArika, vaikriyika, AhAraka, zarIroMke bhItara praviSTa horahA zarIroMkI sAmAnyadIptikA kAraNa AnassaraNAtmaka taijasa hai| 1 taijasavaikriyikayoH labdhipratyayatvAvizeSAdabhedaprasaMga iti cenna, karmabhedakAraNakatvAdbhedopapatteH / satyapi tayorlabdhipratyayatve taijasavaikriyikanAmakarmavizeSodayApekSatvAdbhedo yujyata eva / yahAM koI zaMkA karatA hai ki labdhiko kAraNa mAnakara jaba koI taijasazarIra upaja rahA hai aura labdhanAmaka kAraNase kisI vaikriyika zarIrakA bhI upajanA svIkAra kiyA gayA hai, aisI dazAmeM kAraNake abhedase kAryakA bhI abheda hojAyagA / donoM zarIroMkI utpatti karanemeM labdhiko kAraNapanA vizeSatArahita hokara vidyamAna hai / ataH taijasa aura vaikriyika zarIroM ke abheda hojAne kA prasaMga AtA hai| AcArya kahate haiM yaha to nahIM kahanA / kyoMki bhinna bhinna karmoMko kAraNa mAnakara ve donoM zarIra upajate haiM / ataH donoMmeM bheda bana rahA hai / yadyapi una donoMmeM labdhipratyayapanA sAmAnya rUpase vidyamAna hai, to bhI taijasa yA vaikriyika ina do vizeSa nAmakarmoMke udayakI apekSA rakhanevAle honese unameM bheda paDa jAnA yuktipUrNa hI hai / arthAt -- tapasviyoMmeM yA anya tiryaMca, manuSyoM meM vaikrayikazarIra nAmakarmakA udaya nahIM hai, labdhi karake vikriyA karate samaya munike audArika zarIra nAmaka nAmakarmakA hI udaya hai / kintu vikriyAtmaka prayojanako dhAranevAle vizeSa audArikazarIrako yahAM " vaikriyika nAmakarma " yaha vizeSa saMjJA de dI gaI hai / tejovargaNAse sAdhAraNa sUkSma taijasazarIra banAyA jAya, 1 athavA labdhipratyaya taijasa putalA banAyA jAya, sarvadA taijasazarIra saMjJaka nAmakarmakA udaya banA rahanA spaSTa hI hai / dUsarI bAta yaha hai ki labdhi zabda bhaleM hI ekAdRza hoya kintu donoM labdhiyoM kI jAti nyArI nyArI hai / bhinna kAraNoMse bhinna kArya ho jAnA samucita hai / 1 I saMpratyAhArakaM zarIramupadarzayati / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248: tatvArthazlokavArtika vaikriyika zarIra aura prasaMgaprApta vizeSa taijasa zarIrakA nirUpaNa kara cukanepara zrI umAsvAmI mahArAja aba vartamAna kAlameM prakaraNa prApta AhAraka zarIrakA nirdhAraNa karAte haiM / zubha vizuddha mavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva // 49 // zubhakarma mAne gaye AhAraka kAyayogakA kAraNa honese AhAraka zarIra zubha hai / svayaM mUlameM bhI zubha hai, jaise ki zubha yA parama atIndriya sukhakA kAraNa horahI ahiMsA nija gAMThakI bhI zubha aura parama sukhasvarUpa hai | aura pUrva kAlameM upArjita vizuddha puNyakarmakA kArya honese AhAraka zarIra vizuddha hai| nijasvarUpameM bhI vizuddha hai, dhavala hai, yAnI sarvArthasiddhi ke devoM ke zarIra samAna svaccha zukla varNa hai / AhAraka zarIrase kisI anya padArthako AghAta nahIM pahuMcatA hai / anya parvata, jala, agni Adi padArthoMse AhArakazarIrakA bhI vyAghAta nahIM ho pAtA hai / aisA AhAraka zarIra chaThe guNasthAna vartI pramAdayukta saMyamI munike hI kadAcit pAyA jAtA hai / arthAt - chaThe guNasthAnavartI muni kabhI labdhivizeSako jAnane ke liye yA kabhI sUkSmapadArthakA nirNaya karaneke liye, jinacaityAlayoM kI vaMdanA karane ke liye athavA asaMyamako dUra karane ke liye, svakIya avyakta puruSArtha dvArA AhAraka zarIrako racate haiM / nikaTavartI sthAnoMmeM kevalI yA zrutakevalIkA sannidhAna nahIM honepara ukta prayojanoMko sAdhaneke liye dUravarttI kevaliyoMke pAsa pahuMcane meM sthUla audArika zarIra se gamana karate huye mahAn asaMyama ho jAnA saMbhAvita hai / audArika zarIrase vahAM itanA zIghra pahuMca bhI nahIM sakate haiM / ataH muni mahArAja isa dhAturahita, saMhananarahita, zubhasaMsthAna, svaccha dhaule, avyAghAti, AhArakazarIra ko banAkara apane uttamAMga zirase nikAlate haiM / AhArakazarIrameM AMkhe, kAna, nAka, hathelI, aGgulI Adi sampUrNa aMga, upAMga pAye jAte haiM / DhAI dvIpameM kahIM bhI virAja rahe kevalI yA zrutakevalI munikA darzana kara vaha lauTa AtA hai / athavA jinacaityAlaya yA tIrthakara mahArAjake tapaHkalyANakakA nirIkSaNa kara lauTa AtA hai, eka bAra banAyA gayA AhArakazarIra antarmuhUrttataka TikA raha sakatA hai, pazcAt vighaTa jAyagA / 1 zubhaM manaHprItikaraM vizuddhaM saMklezarahitaM avyAghAti sarvato vyAghAtarahitaM ca zadbAduktavizeSaNasamuccayaM / evaM viziSTamAhArakaM zarIramaratnimAtraM pramattasaMyatasyaiva munernAnyasyeti pratipattavyaM / sUtrameM paDe huye zubha zadvakA artha manako prIti kara denevAlA hai / vizuddhakA artha to AhAraka zarIra saMkleza pariNAmoMse rahita hai / saba orase na to apanA vyAghAta hoya aura na apane dUsare padArthoM ko AghAta pahuMce aisA vyAghAtarahita AhAraka zarIra avyAghAti hai / sUtrameM paDe huye ca zadvase ukta do vizeSaNoMkA samuccaya ho jAtA hai| isa prakAra kaI vizeSaNoMse yuktaH ho rahA yaha hasta (aratni) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 249 pramANa koMtIse lekara sabase choTI aMgulItaka lambe hAthakI nApako arani kahate haiM / AhAraka zarIra atizaya yukta RddhidhArI pramattasaMyamI munike hI hotA hai| adhikase adhika yA nyUnase nyUna chaThaveM guNasthAnase anya guNasthAnoMko dhAranevAle manuSyoMke nahIM ho pAtA hai / deva, nArakI, aura tiryaca jIvake AhAraka zarIra honekA asambhava hai, yaha samajha.lenA cAhiye / AhArakake svAmI kahe gaye pramattasaMyatake sAtha evakAra lagA denese pramattasaMyamIke hI AhArakazarIra hai, yo avadhAraNa karanA ucita hai / pramattasaMyamIke AhAraka hI hai, yaha aniSTa avadhAraNa nahIM kara baiThanA / ataH ukta munike audArika yA vaikriyika zarIrakI nivRtti nahIM ho pAtI hai| taccharIrAMtarAtkuto bhinnamityAha / zrI vidyAnanda svAmIke prati kisIkA prazna hai ki zarIroMmeM paraspara bhedako sAdhate huye Apa yuktiyAM dete huye cale A rahe haiM / tadanusAra yaha batAo ki audArika, vaikriyika Adi anya zarIroMse vaha AhAraka bhalA kisa kAraNase minna ho rahA hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI samAdhAna vacana kahate haiN| AhArakaM zarIraM tu zubhaM kAryakRtatvataH / vizuddhikAraNatvAca vizuddhaM bhinnamanyataH // 1 // avyAghAtisvarUpatvAtpramattAdhipatitvataH / phalahetusvarUpAdhipatibhedena nizcitam // 2 // audArika, vaikriyika, taijasa, kArmaNa, ye nahIM kintu AhAraka zarIra ( pakSa ) zubha hai, ( sAdhya ) zubhakArya AhAraka kAyayogako karanevAlA honese athavA zubhakriyAoM dvArA banAyA jA cukA honese ( hetu ) / isa anumAna dvArA AhAraka zarIrameM zubhapanA "siddha hojAtA hai jo ki anya zarIroMse ohArakako bhinna kara denekA jJApakaliMga hai / tathA dUsarA anumAna yaha hai ki AhArakazarIra ( pakSa) vizuddha hai ( sAdhya ) vizuddhikA kAraNa honese (hetu ) / bahuvrIhi vRtti karanepara niravadya vizuddha puNyakarmakA kArya honese yaha artha bhI nikala paDatA hai ( hetu ) / isa anumAnadvArA vizuddhatA siddha hojAnepara vaha vizuddha AhAraka zarIra anya cAra zarIroM se nirAlA sAdha liyA jAtA hai| avyAghAti svarUpa honese aura jisakA svAmIpanA pramattasaMyamI, muni mahArAjako hI prApta horahA honese vaha AhAraka zarIra avyAghAti aura pramattasvAmika hotA huA anya zarIroMse bhinna hai| yoM zrI umAsvAmI mahArAja dvArA isa sUtrameM kaheM gaye phala, hetu, svarUpa aura adhipatike bheda karake AhAraka zarIrameM bhedakA nizcaya kara liyA gayA hai| zubhaM, vizuddhaM, avyAghAti, ye AhAraka zarIrake tIna vizeSaNa prathamA vibhaktivAle haiM tathA SaSThI vibhaktikA artha svAmI kara pramattasaMyatasya kA paryAya Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 tattvArtha lokavArta ,, bAcI zabda " pramattasvAmikaM banA liyA jAtA / prathamA vibhaktivAle vizeSaNa bhI kacit jJApaka hetu arthameM tatpara mAne jAte haiN| jaise ki " guravo rAjamASA na bhakSaNIyAH " prakRtimeM bhArI hone se ramAsa nahIM khAne cAhiye, usI prakAra itara zarIroMse vyAvRttiko sAdhane ke liye AhAraka zarIra ke sampUrNa vizeSaNoMko yahAM avyabhicArI jJApaka hetu banA diyA gayA hai / pahilA zubhavizeSaNa to AhAraka zarIrakA phala hai / dUsarA vizuddha vizeSaNa AhAraka zarIrakA kAraNa hai| tIsarA avyAghAti vizeSaNa to AhAraka zarIrakA svarUpa hai aura cauthA vizeSaNa AhAraka zarIrake adhipatikA bakhAna karanevAlA hai / bheda siddha karaneke liye ye vizeSaNa paryApta haiM / AhArakaM vaikriyikAdibhyo bhinnaM zubhaphalatvAdityatrAnaikAMtikatvaM hetoH vaikriyikAderapi zubhaphalasyopalaMbhAditi na maMtavyaM, niyamena zubhaphalatvasya hetutvAt / vizuddhikAraNatvAt tato bhinnamityatrApi labdhipratyayena vaikriyikAdinA hetoranekAMta iti nAzaMkanIyaM, niyamena vizudvikAraNatvasya hetutvAt / samudbhUtalabdherapi krodhAdisaMklezapariNAmavazAdvikriyAdernirvartanAdvizuddhikAraNatvaniyamAbhAvAt / 1 pazu pakSioM ke yahAM kisIkA AkSepa hai ki Apane jo pahilA anumAna yaha kahA hai ki zubha phalavAlA honesa AhAraka zarIra vaikiyika AdikoMse bhinna hai / yoM isa anumAnameM tumhArA diyA huA zubha phalava hetu to vyabhicAra hetvAbhAsa doSavAlA hai / kyoMki koI koI vaikriyika, audArika Adi zarIroMke bhI zubhaphala sahitapanA dekhA jAtA hai| yAnI upakArI puruSa, brahmacAriNI vizalyA yA parihAra vizuddhi saMyamavAle athavA auSadha RddhidhArI muniyoMke audArika zarIra tathA tapasviyoM ke vaikiyika zarIra yA upakArI devoMke vaikiyika zarIra bhI zubha phaladAyaka haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to AkSepakArako nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki hamane hetumeM niyamena yaha zabda joDa diyA hai jo niyama karake zubha phalabAlA hoya vaha AhAraka hI hai / bahutase kaSAyI, hiMsaka, manuSya audArika yA saMkliSTa asuroMke vaikriyika zarIra to niyamase zubhaphalavAle nahIM haiM / doSakA nivAraNa ho jAtA hai / dUsare hetumeM punaH kisIkI AzaMkA hai ki AhAraka una vaikiyika AdikoMse bhinna haiM ( sAdhya ) vizuddha kAraNa honese ( hetu ) isa anumAnameM bhI labdhikAraNaka vaikriyika Adi karake vizuddhakAraNatva hetukA vyabhicAra ho jAtA hai, muniyoM ke huA vaikriyika zarIra bhI vizuddha kAraNavAlA hai / prazasta taijasa zarIra bhI vizuddha kAraNa hai / granthakAra haiM ki yaha AzaMkA nahIM karanI caahiye| kyoMki yahAM bhI hetu dalameM niyamako kahanevAlA evakAra lagA denA cAhiye / sabhI vaikriyika yA taijasazarIra vizuddhi kAraNa nahIM haiN|" pramattasaMyatasyaiva " yahAM aMtameM evakArako pUrvapadoMmeM bhI anvita kara lenA cAhiye / niyama karake vizuddhikAraNa AhAraka hI ataH vyabhicAra zarIra ( pakSa ) 1 paDe to hai / jinako vizeSa tapasyAse Rddhi utpanna ho cukI hai, aise munike bhI kadAcit krodha, arati, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 251 1 Adi saMkleza pariNAmoMkI adhInatAse vikriyA, taijasa, AdikA banA lenA dekhA jAtA hai / ataH vaikiyika yA taijasazarIrameM vizuddha kAraNapanekA sArvatrika, sArvadika, sArvavyaktika, niyama nahIM hai / yoM vyabhicAra doSakI nivRtti ho jAtI hai / avyAghAtisvarUpatvAdAhArakaM zarIrAMtarAdbhinnamityasminnapi taijasAdino hetorvyabhicAra ityacodyaM, prANibAdhAparihAralakSaNasyAvyAghAtitvasya hetutvAt / pramattAdhipatitvamapi nAhArakasya zarIrAMtarAdbhede sAdhyenaikAMtikaM, viziSTapramattAdhipatitvasya hetutvAt / tataH sUktaM phalahetusvarUpAdhipatibhedena bhinnamAhArakamanyebhyaH zarIrebhyo nizcitamiti / 1 1 1 punaH kisIkA tIsare anumAnapara kucodya uThatA hai ki avyAghAtisvarUpa honese AhArakazarIra anya vaikriyika Adi zarIroMse bhinna hai / yoM isa anumAnameM bhI taijasa Adi zarIroM karake avyAghAtipana hetukA vyabhicAradoSa AtA hai / sUkSma ekendriya jIvoM kA audArika zarIra avyAghAti hai, kahIM rukatA nahIM hai, kisIko rokatA bhI nahIM hai / taijasa aura kArmaNazarIra to " apratIghAte " isa sUtrakarake vyAghAtarahita sAdhe hI jA cuke haiM, vaikriyika zarIra bhI parvata yA vajra paTalameM hokara cale jAte haiM / aba AcArya kahate haiM ki yaha paryanuyoga hamAre Upara nahIM uThAyA jA sakatA hai kyoMki prANiyoM kI bAdhAkA parihAra kara denA yahI avyAghAtipanakA svarUpa yahAM hetukoTimeM vivakSita hai / AhArakazarIra jahAM hokara nikala jAtA hai, vahAMke prANiyoMkI roga, bhaya, Adi bAdhAyeM dUra hotI calI jAtI haiM / vaikriyika zarIradhArI indrakI zaktikA bhI pratighAta ho jAnA sunA gayA I kintu AhArakazarIrakI sAmarthya apratihata hai / jisake zarIrameM eka bAra hokara nikala jAtA hai, usako bAra bAra AhAraka zarIrake Ane, jAne, kI abhilASAyeM banI rahatI haiM / prANiyoM kI bAdhAoM kA parihAra jitanA AhArakazarIrase hotA hai, utanA anya zarIroMse nahIM ho pAtA hai / AhAraka zarIrake svAmI chaThe guNasthAnavarttI pramattasaMyamI haiM / yaha cauthA hetu bhI AhArakazarIra ke itara zarIroMse bhedako sAdhya karanemeM vyabhicArI nahIM hai / kyoMki sabhI chaThe guNasthAnavartI muniyoMke nahIM, kintu hajAroM, lAkhoM, meMse kisI eka viziSTa pramattasaMyamI muniko AhAraka zarIrakA adhipatipanA prApta ho sakatA hai / usa viziSTatAke lagA denese pramattAdhipatitva hetu nirdoSa bana jAtA hai / tisa kAraNa zrI umAsvAmI mahArAjane sUtrameM yA mujha vidyAnanda svAmIne ukta do vArtikoMme yoM bahuta acchA kahA thA ki phala 1 hetu 2 svarUpa 3 aura adhipati 4 ke bheda karake ye AhAraka zarIra anya cAroM zarIroMse bhinna hI nirNIta kara diyA gayA hai| yahAMtaka pAMcoM zarIroM kA nirUpaNa samApta ho cukA hai| caturdazabhirityevaM sUtrairuktaM prapaMcataH / zarIraM tIrthikopetazarIravinivRttaye // 3 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvArthazlokavArtika annoc - yahAMtaka yoM ukta prakAra caudaha sUtroM karake vistArase saMsArI jIvoMke zarIroMko zrI umAsvAmI mahArAjane anya dArzanikoM dvArA svIkAra kiye gaye aneka kalpita zarIroMkI vizeSatayA nivRtti karaneke liye spaSTa kaha diyA hai| arthAt-" audArikavaikriyikAhArakataijasakAmaNAni zarIrANi " se prAraMbha kara " zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva" isa sUtra paryanta, caudaha sUtroM karake pAMca zarIroMkA vyAkhyAna sUtrakArane kiyA hai, jo ki anya matAvalambiyoM dvArA mAne gaye zarIroMkI nivRtti karatA rahatA hai| koI paMDita sthUla zarIra aura sUkSma zarIra dohIko svIkAra karate haiN| vaizeSika to yonija aura ayonija isa prakAra zarIrake do bheda mAnate haiM / bauddhajana svapnAntika athavA svAbhAvika zarIroMko bhI mAna baiThe haiM / naiyAyika samAdhiavasthAmeM yogI, strI, putra, rAjya, Adi bhogoMko bhoganeke liye aneka zarIroMkA nirmANa kara letA hai, bhoge vinA kA~kA nAza nahIM ho pAtA hai, aisA mAna baiThe haiM / ityAdi mantavyoMkI nivRttike liye AcAryoMne pAMca hI zarIroMkA anyUnAnatiriktarUpase nirUpaNa kiyA hai / aba nyArA prakaraNa calAyA jAtA hai / . atha ke saMsAriNo napuMsakAnItyAha / koI jijJAsu pUMcha rahA hai ki kaunase saMsArI jIva napuMsakaliMgI haiM ? aisI AkAMkSA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / nArakasaMmUrchino napuMsakAni // 50 // __sAta narakoMmeM nivAsa karanevAle nArakI tathA ekendriya, dvIndriya, trIMdriya, caturindriya, jIva aura paMcendriyoMmeM aneka tiryaMca evaM manuSyoMmeM labdhyaparyAptaka manuSya ye saMmUrchana janmavAle jIva napuMsakaliGgI haiM / arthAt-avAkI agnike samAna kaSAyavAle ina jIvoMke maithunasaMjJAjanya tInavedanA banI rahatI hai / isa kAraNa inakI AtmAmeM sarvadA kaluSatA rahI AtI hai / strI yA puruSoMmeM pAye jAnevAle sparzana indriyajanya sukha inako nahIM prApta hote haiN| . nArakAH saMmUrchinazca napuMsakAnyeva bhavaMti / ____ghanAMgula parimita pradezoMkI saMkhyAke dUsare vargamUlase guNA kI gayI jagacchreNIke pradezoM barAbara sampUrNa nArakI jIva asaMkhyAtA'saMkhyAta haiM / tathA sammUrchana janmavAle anantAnanta saMsArI jIva haiM / ye saba napuMsaka hI hote haiM / bhAvArtha-inameM strI, puruSa, vyavahAra nahIM hai, kabhI kabhI do makkhiyAM cipaTI huI dekhI jAtI haiM / ye unakI kevala zArIrika kriyA hai / koI garbhadhAraNa kriyA nahIM hai| yoM to koI koI khilone bhI cipaTe huye dekhe jAte haiM, cITiyoMke aNDe bhI unake peTase nikale huye nahIM haiM / kevala yahAM vahAM mala, mUtra sthAnoM se saDe, gale, huye pudgaloMko lekara ve vizeSa sthAnoMmeM dhara letI haiM, kAlAntarameM vahAM jIvokA janma hokara vahI pudgala cITiyoMkA zarIra bana Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH 253 1 I jAtA hai| madhu makkhI, khaTamala, jhIMgura, jUMA Adi jIvoM kI bhI yahI vyavasthA hai| mAtA pitA ke zukra, zoNita, se garbhAzayameM ina jIvoMkI utpatti nahIM hotI hai / yoM to kavi logoMne ghaDA baDI, kaTorA kaTorI, nada nadI, cAdara cAdarA, Adi jaDa padArthoMmeM bhI strIliMga, pulliMgakA vyavahAra kara liyA hai / vaijJAnikoMne kelA kelI, bhI mAna liye haiM / striyoMke pAda prahAra yA kullA karanese kaI vRkSoM kA phalanA, phUlanA, abhISTa kiyA gayA hai / isameM kalpanA bhAga bahuta hai / sammUrchana zarIroM ke upayogI sAdhanoM ke juTAne meM sahAya kara denA mAtra bhittipara bhArI kalpanAyeM gaDha lI gayI haiM, jo ki niyata kAryakAraNabhAvakA bhaMga kara denevAlIM haiM / siddhAMta dRSTise vicAranepara sampUrNa sammUrchana jIva napuMsaka liMgI hI siddha hoMge / vRkSoMmeM strI yA puruSoMke samucita aMgopAMga hI nahIM hai / dvIndriya, trIdriya, cauindriya jIvoM ke garbhAzaya nahIM haiN| ataH AcAryoMne jo inheM napuMsaka liMgI kahA hai, 1 1 vaha yuktipUrNa hai 1 I deveSu tatpratiSedhamAha / 5 devoMmeM usa napuMsaka liMgakA sarvathA niSedha karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtro kaha rahe haiM / na devAH // 51 // cAroM nikAya sampUrNa deva napuMsaka liMgavAle bhI nahIM haiM / sampUrNa deviyAM strIliMga haiM tathA deva sampUrNa pulliMga hI haiM / devA napuMsakAni naiva saMbhavatIti sAmarthyAt puMmAso devAH striyazca devyo bhavatIti gamyate / kuta ityAha ! 14 deva gativAle jIvoMmeM napuMsaka liMgakI sambhAvanA nahIM hai, yoM niSedha kara denese vinA kahe hI zadvakI sAmarthyase vidhimukha karake yaha jAna liyA jAtA hai ki devanikAya meM pulliMgavAle deva hote haiM / aura strIliMgavAlI deviyAM hotI haiN| koI pUMchatA hai ki yaha ukta siddhAnta kisa pramANase siddha kiyA jAya ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrima do vArtikoMmeM yuktiyoM ko kahate haiM / nArakA dehinaMstatra proktoH saMmUrchinazca ye / napuMsakAni te nityaM na devA jAtucittathA // 1 // strIpuMsa sukha prAvihetu hInatvataH purA / napuMsakatvaduHkhAptihetvabhAvAdyathAkramaM // 2 // nArakI jIva aura sammUrcchana zarIradhArI prANI jo vahAM prakaraNoMmeM acche DhaMgase kahe jA cuke haiM, sampUrNa jI apanI avasthAparyanta sarvadA napuMsakaliMgI hI bane rahate haiM / hAM, deva to kabhI bhI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tattvAryazlokavArtike tisa prakAra napuMsakaliMgI nahIM haiM / ina do sUtroMke prameyameM ve vakSyamANa do jJApaka hetu haiM ki pUrva janmameM striyoMke ucita sukhoM aura puruSoMke samucita sukhoMkI acchI prAptike kAraNa horahe zubha kriyAyoMkA anuSThAna yA puNyavizeSakI hInatA hojAnese nAraka aura sammUrchana jIva svakIya pApodayase isa janmameM napuMsakaliMgI hojAte haiM / jaise ki puNyahIna avasthAmeM pApakarmakA udaya AjAnepara kaI ghoDe yA baila bahiraMga rUpase napuMsaka kara diye jAte haiM athavA koI koI garbhaja manuSya yA pazu bhI napuMsaka dekhe jAte haiM / deva napuMsakaliMgI nahIM haiM / kyoMki pUrvajanmameM Adhunika napuMsakapaneke duHkhakI prAptikA kAraNa mAnI gayIM azubhakriyA yA napuMsakavedakarmakA upArjana nahIM honese deva svakIya isa janmameM, napuMsaka nahIM hopAte haiN| yoM donoM sUtroMmeM donoM hetuoMko yathAkramase lagA lenA cAhiye / nArakAH saMmUrchinazca pANino napuMsakAnyeva, strIsasukhasaMprAptikAraNarahitatvAt pUrvasmin bhave napuMsakatvasAdhanAnuSThAnAt / devAstu na kadAcinnapuMsakAni jAyaMte napuMsakatvaduHkhAtikAraNAbhAvAditi yathAkramaM sAdhyadvaye hetudvayaM pratyeyaM / ____ zrI vidyAnanda svAmI do anumAna banAte haiM ki nAraka jIva aura samUrchana prANI ( pakSa ) napuMsaka hI hote haiM, ( sAdhya ) / strasukha aura puruSa sukhakI samIcIna prAptike kAraNoMse rahita honese ( hetu ) sAthameM pUrvabhavameM napuMsakapaneke sAdhanoMkA anuSThAna karanese ( hetu ) / arthAt-vartamAnake nAraka yA saMmUrchana jIvoMne pUrvabhavameM aise prazasta kArya nahIM kiye the jisase ki isa janmameM strIsukha, yA puruSasukhakI prApti ho jAtI / adhika lajjA karanA, korA zrRMgAra karanemeM samaya yApana karanA, adhika abhimAna karanA, dabbU bane rahanA, saMjJI vicArazAlI sAmarthyavAn hote huye bhI mahAn kAryoko nahIM kara sakanA, puruSoMse premaprAptike bhAva rakhanA, inase aura inake atirikta kucha zubhakarma karanese bhI bhaviSyameM strIsukhoMkI prApti ho jAtI hai tathA alpakrodha, svadArasantoSa, zrRGgAra karane meM anAdara, mahAn kAryoMmeM puruSArtha karanA, cittameM udAratA rakhanA, vIratA Adi kriyAoMse bhaviSyameM puruSa ucita sukhoMkI prApti hotI hai / ye donoM prakArake kArya nArakI aura saMmUrchana jIvoMne nahIM kara pAye haiM / tathA pracura krodha, gupta janana indriyoMkA ghAta, strIpuruSoMke, kAmasevana aMgoMse bhinna aMgoMmeM Asakti karanA, vyasana sevanA, parastrImeM lolupatA rakhanA, tIvra anAcAra Adika napuMsakatvake sAdhanoMkA pahile janmoMmeM anuSThAna kiyA hai / isa kAraNaM isa janmameM napuMsakaliMgavAlA honA par3A hai| inake strI aura puruSoMmeM pAyA jA rahA manojJa paMceMdriyoMke viSaya mAne gaye zabda, gandha, rasa, sparza, rUpake, nimittase honevAlA svalpa bhI sukha nahIM hai| tathA dUsarA anumAna yoM hai ki deva to ( pakSa ) kabhI bhI napuMsaka liMgavAle nahIM upajate haiM (sAdhya ) / napuMsakapana duHkhakI prAptike kAraNoMkA abhAva honese ( hetu ), bhogopabhogI, baliSTha, dhanADhya, premayukta dampatike samAna ( anvayadRSTAnta ) arthAt-deva deviyoMne pUrvabhavameM atyadhika lobhapariNAma zubhakAryoM meM anutsAha, vyabhicAra Adi kAraNoM dvArA napuMsakatvake sAdhanoM ko nahIM milA pAyA hai, kintu prazasta kRtiyoM dvArA strIsukha, aura puruSa Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH 255 sukhakI, prAptike kAraNoMko juTAyA hai / ataH ve strIsambandhI aura puruSasambandhI niratizaya sukhakA anubhava karate rahate haiM / yoM deva napuMsakaliMgavAle nahIM haiM / isa prakAra donoM sAdhya meM yathAkrama do hetu - oMko lagAkara samajha lenA cAhiye / sUtrakAra ke pratijJAvAkyoMmeM hI samarthahetu chipA huA hai / AnumAnika vidvAnoM kI dRSTimeM atIndriya padArtha bhI pratyakSavat pratibhAsa jAte haiM / zeSAH kiyadvedA ityAha / nAraka, saMmUrcchana, prANI aura devoMse avaziSTa rahe jIvoMke kitane veda haiM, aisI jijJAsA hone para zrI umAsvAmI mahArAja navIna sUtrako kahate haiM / zeSAstrivedAH // 52 // ukta tIna prakArake jIvoMse zeSa rahe garbhajanya jIvoMke strIliMga, pulliMga, aura napuMsakaliMga ye tInoM veda hote haiM / uktebhyo ye zeSA garbhajAstrivedAH pratipattavyAH / kuta ityAha / kahe jA cuke jIvoMse jo zeSa rahe garbhaja prANI haiN| ve tInoM vedavAle samajha lene cAhiye / koI ziSya jijJAsA karatA hai ki yaha siddhAnta kisa pramANase sAdhA jA cukA samajhA jAya ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI vArttikako kahate haiM / trivedAH prANinaH zeSAstebhyastAdRk svahetutaH / iti sUtratrayeNoktaM liMga bhedena dehinAm // 1 // tina nAraka, sammUrchana, aura devajIvoMse zeSa rahe prANI ( pakSa ) strI, pulliMga, napuMsaka, tInoM vedavAle haiM ( sAdhya ) tisa prakAra ke apane apane hetuoMse niSpatti honese ( hetu ) tIna liMgavAle prasiddha sarpoM ke samAna ( anvaya dRSTAnta ) / bhAvArtha- cAritramohanIya karmake vikalpa ho rahe vedatrayake udayase jo vedA jAya vaha veda hai / isakA artha dravyaliMga yA bhAvaliMga ho jAtA hai / kahIM dravyaliMgake anusAra hI bhAvaliMga hote haiN| hAM, karmabhUmimeM viSamatA bhI ho jAtI hai / striyoMke puMvedakA udaya aura puruSoM meM strIveda yA napuMsaka vedakA udaya bhI kadAcit pAyA jAtA hai / garbhaja jIvoM meM apane apane niyata kAraNoMse yathAyogya tInoM veda pAye jAte haiM / isa prakAra " nArakasaMmUrchino napuMsakAni, na devAH, zeSAstrivedAH " ina tInoM sUtroM karake zarIradhArI prANiyoMke bhinna bhinna rUpase liMga kaha diye gaye haiM / strIvedodayAdiH strIvedasya hetuH puMvedodayAdiH puMvedasya, napuMsakavedodayAdiH napuMsakavedasyeti / tata eva prANinAM strIliMgAditrayasiddhiriti bhedena liMgaM sakaladehinAM sUtratrayeNoktaM veditavyaM / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryalokajAtika vartamAnameM kisI jIvake antaraMgakAraNa strIvedakA udaya honA yA bahiraMgameM mRdubhASaNa karanA, puruSake sAtha ramaNa karanekI abhilASA rakhanA, adhika zrRMgAra karanA, svAdiSTa rasa yukta bhojana karanA, Adika kAraNa strIvedake hetu haiM / aura antaraMgameM pumvedakA udaya honA aura bahiraMgameM lokameM utkRSTa guNoMkA svAmitva prApta karanA, svAdiSTa gariSTha rasayukta bhojana karanA, rasAyana sevana, vIrarasavarddhinI kriyAyeM karanA, Adi kAraNa jIvake pumveda ho jAnemeM hetu haiM, tathA napuMsaka vedake kAraNa to napuMsaka vedakA udaya, tIvra kaSAya, yonimehanAdi upAMgoMkA abhAva yA klIbatvakAraka padArthoMkA sevana Adika haiM / tisa hI kAraNase ( naumeM guNasthAnataka ) saMsArI prANiyoMke strIliMga Adi tInoM vedoMkI siddhi ho jAtI hai / isa prakAra bhinna bhinna rUpase sampUrNa prANiyoMke liMgako zrI umAsvAmI mahArAjane kevala tIna sUtroM karake hI kaha diyA hai| yaha samajha lenA cAhiye / ke punaratra zarIriNo'napavAyuSaH ke vApavAyuSa ityAha / ukta dehadhArI jIvoMmeM phira kauna jIva yahAM apavartana nahIM karane yogya AyuSyavAle haiM ! aura kina jIvoMkI AyukA bAhya kAraNoMse hrAsa ho jAtA hai ? batAo / arthAt-cAroM gatiyoM ke jIva kyA apanI sampUrNa Ayuko bhoga kara marate haiM ? athavA kyA pUrNaAyukA bhoga nahIM karake bhI marakara anya gatiyoM ko prApta ho jAte haiM ? btaao| aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja ziSyoMkI vyutpatti baDhAneke liye agrima sUtrako kaha rahe haiN| aupapAdikacaramottamadehAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH / upapAda janmako dhAranevAle deva aura nArakI jIva tathA carama uttama zarIrako dhAranevAle tIrthakara mahArAja evaM asaMkhyAta varSAtaka jIvita rakhanevAlI Ayuko dhAranevAle bhogabhUmiyAM, yA kubhogabhUmiyAM, tiryaMca yA manuSya ina jIvoMkI AyukA madhyameM hAsa nahIM ho pAtA hai / paripUrNa Ayuko bhogakara hI ye uttaragatiko prApta karate haiM / aupapAdikA devanArakAH caramotyastajanmanirvANArhasya dehaH uttama utkRSTaH caramazcAsau uttamazca caramottamazcaramavizeSaNamuttamasyAcaramasya nivRtyartha uttamagrahaNaM caramasyAnuttamatvavyudAsArtha / caramottamo deho yeSAM te caramottamadehAH / upamApramANagamyamasaMkhyeyavarSAyuryeSAM te dvaMdvavRttyA nirdiSTAH saMsAriNo'napavAyuSo bhavaMti iti vacanasAmarthyAttatonye apavAyuSo gamyate / aupapAdika zabdakA artha deva aura nArakI jIva hai / carama zabdakA artha saba zarIroMke aMtameM honevAlA mokSagAmI jIvakA pichalA zarIra hai, joki usI janmameM mokSa prApta karane kI sAmarthya rakhanevAle jIbakI deha hai / uttamakA artha utkRSTa hai / carama horahI saMtA jo vaha uttama deha hai, vaha 'caramottama Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAcintAmaNiH 257 - kahA jAtA hai / yoM carama aura uttama zabdameM karmadhAraya vRtti kara lI gayI hai| uttamakA vizeSaNa carama diyA hai / vaha uttama zarIrake antimarahitapanekI nivRttike liye hai / arthAt-uttamazarIra antameM mokSagAmI jIvako prApta hotA hai / anya saMsArI jIvoMkA uttamazarIra bhI carama nahIM hai tathA caramake vizeSya dalameM uttama zadbakA grahaNa karanA to caramazarIrake uttamarahitapanakI 'vyAvRtti karaneke liye hai / arthAt vyabhicArakI saMbhAvanA honepara hI vizeSyavizeSaNabhAva sArthaka mAnA gayA hai| jaise ki nIlaM utpalaM, yahAM utpala dUsare raMgakA bhI saMbhAvita hai tathA kambala, bhaurA, jAmuna bhI nIle hote haiN| kintu prakaraNa prApta horahA kuvalaya nIlA kuvalaya hI hai / isa saMghaTita avasthAmeM vizeSyavizeSaNabhAva bana rahA hai / usI prakAra yahAM bhI caramazarIrI antakRtkevalI bhI hote hai| evaM brahmadattacakravartI yA vasudevake putra zrI kRSNa nArAyaNa bhI uttamazarIravAle mAne gaye haiN| ataH caramazarIravAle hote huye bhI uttama dehadhArI yahAM tIrthaMkara mahArAjakA grahaNa kiyA gayA hai, aisA merI laghu buddhimeM A rahA hai / tattvArthasUtrakI zrutasAgara AcArya viracita TIkAmeM caramottamadehadhArI padase tIrthakara paramadeva hI samajhAye gaye haiM / vahAM yoM likhA hai ki " caramoM'nyaH uttama utkRSTo dehaH zarIraM yeSAM te caramottamadehAH / tajjanmanirvANayogyAstIrthakaraparamadevA jJAtavyAH / gurudatta pAMDavAdInAmupasargeNa muktatvadarzanAt nAstya'napavAyurniyama iti nyAyakumudacandrodaye prabhAcandreNoktamasti / tathA cottamadehatve'pi subhaumabrahmadattApavAyurdarzanAt / kRSNasya ca jaratkumArabANenApamRtyudarzanAtsakalArddhacakravartinAmapyanapavAyurniyamo nAsti iti rAjavArttikAlaMkAre proktamasti " / isakA artha yaha hai / carama yAnI antima uttama yAnI utkRSTa deha arthAt-zarIra jina jIvoMkA hai ve jIva caramottama dehavAle haiM / jo ki usI janmameM nirvANa honeke yogya haiM / ye caramottama zarIradhArI jIva tIrthakara paramadeva hI samajhane cAhiye / kyoMki gurudatta munI, tIna pAMDava, yA anya bhI kitane hI mahAn upasarga sahanevAle antakRtkevalI mahArAjoMkI upasarga karake mukti honA zAstroMmeM dekhA jAtA hai / ataH sampUrNa caramazarIriyoMke liye Ayuke hAsa nahIM honekA niyama nahIM hai| yoM prabhAcandra svAmIne nyAyakumudacandrodaya nAmaka granthameM kahA huA hai| tathA uttama dehavAle hote huye bhI subhauma aura brahmadatta sakalacakravartIkI AyukA madhyameM apavarta huA dekhA jAtA hai evaM uttamazarIradhArI ardhacakrI kRSNa nArAyaNakI jaratakumArake bANa karake apamRtyu sunI jAtI hai / ataH sakalacakravartI aura ardhacakravartI uttamadehadhAriyoMkI Ayuke madhyameM nahIM chinna honekA koI niyama nahIM rahA / isa bAtako zrI akalaMka devane rAjavArtikameM bahuta spaSTa rUpase kaha diyA hai ki " aMtyacakradharavAsudevAdInAmAyuSopavarttadarzanAdavyAptiH ( vArtika ) uttamadehAzcakradharAdayo'napavAyuSa ityetat lakSaNamavyApi / kutaH ? aMtyasya cakradharasya brahmadattasya vAsudevasya ca kRSNasya anyeSAM ca tAdRzAnAM bAhyanimittavazAdAyurapavarttadarzanAt / na vA caramazadasyottamavizeSaNatvAt / ( vArtika ) na vaiSa doSaH kiM kAraNaM ? caramazabdasyottamavizeSaNatvAt / carama uttamo deha eSAM te caramottamadehA iti" isakA artha yaha hai ki caramadehadhArI aura uttamadehadhArI yoM 38 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 tattvArya lokavArta nyArA nyArA artha karanepara dvitIya dala meM avyApti doSa AtA hai| kAraNa ki antima cakravartI aura vAsudeva AdikA kI AyukA zastrAghAta Adi kAraNoMse madhyameM hI apakarSa ho gayA dekhA gayA hai uttama dehavAle cakravartI Adika bhI paripUrNa Ayuko bhogate huye acchinna AyuvAle haiM, yoM yaha lakSa avyApti doSavAn haiN| kyoMki antake cakradhArI brahmadatta aura vasudevake apatya kRSNa tathA anya bhI taise pAMDava AdikoMkI AyukA bahiraMga nimittoMkI adhInatAse apavarta dekhA gayA hai| isa avyAti doSa kA nirAkaraNa karate huye zrI akalaMka deva uttaravArttikako kahate haiM ki yaha doSa hamAre yahAM nahIM khAnA hai / kyoMki carama dehadhArI aura uttama dehadhArI ye do svataMtra vAkya nahIM mAne gaye haiM / kintu uttamakA vizeSaNa carama zudva hai| jina jIvoM kA deha carama hotA huA ucama hai ve hI acchinna AyuvAle | athavA " uttamavizeSaNatvAt " yahAM bahubrIhi samAsa karanepara caramakA vizeSaNa uttama sama liyA jAya / isa prakAra kahane se caramazarIriyoMmeM tIrthakara parama devAdhidevakI Ayu hI anapava hai| zeSa mokSagAmI jIvoMkI Ayuke anapavartya honekA niyama nahIM, yaha siddhAnta sthira ho jAtA hai| mahAn upasarga sahate huye bhI muni mahArAja chaTThe guNasthAnameM AyuSya karmakI udImA kara kalpiya antarmuhUrtoMmeM kSapakazreNI yA bArahaveM, terahaveM, caudahaveM guNasthAnoM ke karcanyoM ko samakha kAra jhaTiti muktilAbha kara lete haiN| manuSya Ayu karmakI udIraNA chadevaka hI mAnI gayI hai| hAM, " okkaNakaraNaM puNa ajogisattANa jogicarimotti " isa gAthA anusAra manuSSA AyukA apakarSaNa karaNa to terahaveM guNasthAtaka abhISTa kiyA hai / udIraNAke anya niyamoMko antakRta kevalIke sivApa anyatra jIvoM meM lAgU rakhanA jisase ki siddhAntavirodha nahIM hoya / saMjayaMta, majakumAra, Adi muniyoMne upasarga sahate huye madhyameM Ayuko chinna kara muktilAbha kiyA hai / " asaMkhyeyavarSAyu " kA artha yaha hai ki alaukikagaNitake mukhya rUpase saMkhyAmAna aura upamAmAna ye do bheda haiM / palya sAmana Adi pramANoMse jina jIvoMkI Ayu nApakara jAnI jAtI hai ve jIva asaMkhyeyavarSAyuSaH ko jAte haiM / aupapAdika aura caramottama dehadhArI tathA asaMkhyAta varSoM kI AyuvAle yo indra- samAsa kRtI karake sUtrameM kahe jA cuke saMsArI jIva anapavartya AyuvAle hote haiM / isa niyamakAraka baccanakI sAmarthya se binA kahe hI yoM samajha liyA jAtA hai ki inase anya saMsArI jIvoMkI AyukA aparvata ho jAtA hai / bhAvArtha - " visaveyaNara ttakkhayabhaya satthaggahaNasaMkilesehiM / usAsA hArANaM Nirodo hirajAI AU " / viSa, zUla, Adiko tIvra vedanA, rakta, Adi dhAtuoM kA kSaya, tIvra bhaya, zakhabhAta, viziSa saMkleza, tathA zvAsocchrAsa yA AhArakA nirodha hojAnA ina kAraNoM se apamRtyu hokara bIcameM, kI A chinna hojAtI hai / pUrvajanmameM AyuSya karmakA bandha karate samaya kaSAya anusAra vAyu karmI sthiti DAlI thI utanI sthitikA pUrA bhoga nahIM kara madhyameM hI viSa, zatraghAta, Adi dvArA bhaviSyama Ane yogya AyuSyoM ke niSekoM ko svalpakAlameM bhoga lenA hI apamRtyu hai / jaise ki chaha pacAne 1 yogya annakA vaDavAnala cUrNa dvArA atizIghra pAcana kara liyA jAtA hai, abhatra Aphala, nIbU 66 "" Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miNiH 259 Adi phala bhI madhyakAlameM zIghra paccA liyA jAtA hai, usI prakAra labdhyaparyAtaka jIva yA karma bhUmi bahuta manuSya tiyacaukI Ayu madhyameM hI hAsako prApta hojAtI hai / krutaH punaranapavartyamAthuraupapAdikAdInAmityAha / koI nizA kaTAkSa karatA hai ki phira kisa pramANase Apa ukta siddhAntako sAdhate haiM ki aupapAdika AdikoMkI Ayu bAhya kAraNoMse hAsako prApta nahIM ho pAtI hai ? jitane kAlameM bhogane yompa Ayu mhoMne pUrva janmameM bAMdhI thI utane kAlake eka samaya pahile bhI ve marate nahIM haiM / cAhe kitane hI vayAta, avarSaNa, Adi utpAtoMkA prakaraNa prApta hojAya, kintu ye paripUrNa Ayuko mokara hI anya gatiyoMko prApta hote haiM / batAiyegA, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI utarata vArtikako kahate haiM / atropapAdikAdInAM nApavartyaM kadAcana / skopAcamAyurIdRkSAdRSTasAmarthya saMgateH // 1 // sAmatastatonyeSAmapavartya viSAdibhiH / siddhaM cikitsitAdInAmanyathA niSphalatvataH // 2 // yahAM prakaraNa meM aupapAdika Adi jIvoM kI nija puruSArtha dvArA pUrvajanma meM upArjana kI gayI Ayu (pakSa) viSa, zastra, Adi bAhya kAraNoM dvArA kadAcit bhI hAsako prApta nahIM hotI hai ( sAdhya ) / kyoMki isa prakAra Ayuko chinna nahIM hone denevAle puNya, pApa, svarUpa adRSTakI sAmarthyaM una jIvoMko bhale prakAra 'prApta ho rahI hai ( hetu ) / arthAt - nArakI akAlameM hI maranA cAhate haiM / kintu unhoMne pUrvajanmameM aisA pApakarma kamAyA hai, jisase ki ve duHkhAkIrNa pUrI Ayuko bhoga karake hI marate haiN| laukAntika deva yA anyasarvArthasiddhi ke deva Adika to zIghra hI manuSya janma lekara saMyamakte sAdhanA cAhate / kintu pahile janma meM upArje gaye bahutakAlameM laukika sukha bhugatAna yogya 'akhaNDapuNyakI sAmarthya ye bIca meM nahIM mara sakate haiM / tathA bahutase indriyalolupI deva bicAre AyuSyata bhI adhika kAtaka jIvita rahanA cAhate haiM / kintu bharapUra Ayuko bhoga cukane para unakA 'maraNa avazyaMbhAvI hai / bhujyamAna AyukA utkarSaNa karaNa nahIM ho sakatA hai / paripUrNa Ayukta bhogane ke liye zrI tIrthakara mahArAja kevalajJAna ho jAnepara bhI kucha muhUrtI adhika ho rahe ATha varSa kamI koTipUrva varSataka adhikase adhika saMsAra meM Tike rahate haiM / jIvanmukta almiIkA 'saMsAra meM ThaharanA eka prakArakA bandhana hai cAra aghAtiyA karmoMke vazameM paDe rahanA parama siddhikA agala hai| phira bhI AyukA mhAsa nahIM hone se ve madhyameM hI jhaTiti siddhAlaya ke atithi / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tatvArtha lokavArtike ( ilAja ) nahIM bana sakate haiM / ataH zubha kaho yA azubha kaho anukUla kaho yA pratikUla kaho Ayuko madhyame nahIM chinna hone denevAle vilakSaNa svakIya puNyapApakI sAmarthya dvArA aupapAdika Adi jIvoMkI Ayu paripUrNarUpase bhogI jA rahI hai / vinA kahe hI sUtrokta zabdoMkI sAmarthyase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki una aupapAdika Adi jIvoMse zeSa baca rahe anya jIvoMkI viSa, vedanA, Adi bahiraMga kAraNoMse Ayu apavartanako prApta ho jAtI hai / anyathA rogIkI cikitsA karanA yA jIvoMpara dayA karanA, abhayadAna denA, AdikoMkI niSphalatA bana baiThegI, jo arthAt -- aneka jIvoMkI apamRtyu ho jAtI hai / pAMvake nIce dabakara kITa, mara jAte haiM / yadi nahIM dabate 1 nahIM mara pAte / dekhiye, nirdhana yA ajJAnI rogI yogya cikitsA huye vinA madhyameM hI kAlakavalita ho jAte haiM / bhayake mAre aneka jIva tatkAla prANoMko choDa dete haiM, tabhI to unakI cikitsA karanA, dayA karanA, unako nirbhaya kara denA, Adi kriyAyeM saphala samajhI gayI haiN| ataH bahubhAgameM jIvoMkI apamRtyu honA sambhava rahI haiM / ki iSTa nahIM hai pipIlikA, Adika I bAhyapratyayAnapavartanIyamAyuH karma prANidayAdikA raNavizeSopArjite tAdRzAdRSTaM tasya sAmarthyamudayastasya saMgatiH saMprAptistato bhavadhAraNamaupapAdikAdInAmanapavartyamiti sAmarthyAdanyeSAM saMsAriNAM tadviparItAdRSTavizeSAdapavartya jIvanaM viSAdibhiH siddhaM, cikitsitAdInAmamyathA niSphaLatvaprasaMgAt / prANiyoM ke Upara dayA karanA, niyatakAlataka AgrahapUrvaka kleza pahuMcAnA, aneka dezakAla ke jIvoMko pUrNarUpase mokSamArgameM lagAne kI bhAvanA rakhanA, akhaNDa pratidina dAna denA, Adika kAraNavizeSoMse deva, nArakI, tIrthakara mahArAja, bhogabhUmiyAM, jIvoMne pUrvajanmameM eka tisa prakArakA adRSTa upArjita kiyA hai / jisase ki inakA AyuH karma vartamAna kAlameM kisI viSa Adi bAhyakAraNase apavarta hone yogya nahIM hai / usa adRSTakI sAmarthya to isa bhavameM usakA samucita udaya honA hai| usa udayakI saMgati arthAt -- bhale prakAra prApti katipaya jIvoMko ho rahI hai / ti kAraNa deva, nAraka, Adi jIvoMkA saMsArameM dhare rakhanevAlA athavA AtmAko isI gRhIta zarIrameM ThUMse 'rakhanevAlA AyuSyakarma hrAsa hone yogya nahIM hai / yahAMtaka pahilI vArttika ke uttarArdhakA vivaraNa kara diyA hai / dUsarI vArttikakA tAtparya yaha hai ki vinA kahe hI kevala sUtrokta padoMkI sAmarthya siddha ho jAtA hai ki usa vilakSaNa jAtivAle adRSTake viparIta ho rahe dUsare jAtivAle nirbala adRSTa vizeSase anya saMsArI jIvoMkA saMsArameM jIvita rahanA to viSaprayoga, zastraghAta, Adi kAraNoMdvArA hrAsa ho jAne yogya hai | anyathA cikitsA karanA, dayAdharmakA upadeza karanA, duSkAla pIDitoM ke liye anna vastra denA, agnikANDa, jalakANDase prANiyoMkI rakSA karanA, Adike niSphalapanekA prasaMga hogA / jaba ki ve bIcameM mareMge hI nahIM to ukta kriyAyeM kyoM kI jA rahI haiM ? kintu cikitsA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH Adika kriyAyeM vyartha nahIM haiM / koI pakSI yA kITa, pataMga, yadi jalapravAhameM gira paDe to dayAlu puruSa unako jalabAdhAse uddhAra kara kinArepara dhara detA hai, yaha unako apamRtyuse bacAnekA hI upAya hai / yadi dayAlu puruSa una jIvoMko nahIM nikAlatA to una jIvoMkI AyuHkarmake niSekoMkA utkarSaNa yA udIraNA hokara hrAsa hote huye bIcameM hI maraNa ho gayA hotaa| jaise ki asaMkhyAte jIva vartamAnameM bacAnekA nimitta nahIM milanese madhyameM hI apamRtyuke pAsa ho rahe haiM / hatyArI ciraiyAyeM uDatI huI hajAroM lAkhoM makkhiyoMko khA jAtI haiM, chapakaliyAM asaMkhya kIToMko nigala jAtI haiM, ullU, cIla, nIlakaNTha Adi pakSI, siMha, vyAghra, bheDiyA, billI, vIjU, Adi pazu tathA aneka jalacara mAMsabhakSI prANI ye saba hatyAre jIva una nirbala khelate, khAte, pIte, prANiyoMkI akAlameM hatyA kara DAlate haiM / plega, haijA, Adi rogoMmeM lAkhoM prANiyoMkI apamRtyuyeM ho jAtI haiN| bAlavaidya yA yogya auSadhiyoMke na milanese lAkhoM bacce mara jAte haiM / isa nikRSTa paMcama kAlameM to bahuta thoDe jIvoMko paripUrNa Ayu bhogakara maranekA saubhAgya prApta hotA hogA / aneka jAtike roga, cintAyeM, vaidhavya, daridratA, aniSTa bAMdhavoMkI saMgati, ToTA, parAjaya, adhamarNatA, kugrAmavAsa, vidhavAkanyAprayukta zoka avasthA, AjIvikAkI kSati, parAbhava, Adi kAraNoMse bahutase jIva Ayuko pUrNa kiye vinA madhyameM hI mRtyu mukhameM par3a jAte haiM / jalakAyika, agnikAyika, ghAsa, phala, puSpa, zAka, tarakArI, Adi bahubhAga ekeMdriya jIvoMkI Ayu chinna kara dI jAtI hai / na hyamAptakAlasya maraNAbhAvaH khaDgapahArAdibhirmaraNasya darzanAt / prAptakAlasyaiva tasya tathA darzanamiti cet, kaH punarasau kAlaM prApto'pamRtyukAlaM vA; dvitIyapakSe siddhasAdhyatA, prathamapakSe khaDgaprahArAdinirapekSatvaprasaMgaH sakalabahiHkAraNavizeSanirapekSasya mRtyukAraNasya mRtyukaalvyvsthiteH| shstrsNpaataadibhirNgkaarnnaanvyvytirekaanuvidhaayinstsyaapmRtyukaaltvopptteH| koI AgrahI paNDitammanya yoM samajha baiThA hai ki jisa jIvakA mRtyukAla prApta nahIM huA hai, usakA kathamapi maraNa nahIM hotA hai / viSaprayoga yA agnikANDa athavA jalapravAhase bhI jIva rakSita (vacanA) ho jAte haiN| golI laga jAnepara bhI punaH vIsoM varSataka jIvita rahate haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM samajha baiThanA caahiye| kyoMki khaDgake prahAra, topa golekA laganA, tIvra viSaprayoga, pracaNDa agnidAha, atisaMkleza, Adi ghAtaka kAraNoMse jIvoMkA maraNa honA dekhA jA rahA hai / bhale hI kacit devakRta yA daivakRta rakSA ho jAnese athavA ghAtaka kAraNakI alpazakti honese apamRtyu nahIM ho sake / etAvatA apamRtyukA nirAkaraNa nahIM ho sakatA hai| eka puNyazAlI manuSya thoDA aparAdha bana jAnese eka, do, tIna, vAra topa dvArA uDAye jAnepara bhI mara nahIM sakA / jayapura nivAsI amaracanda dIvAna siMhake pAMjaremeM bAla bAla baca gaye / ghunA anna pIsanevAlI cAkImeM koI eka do kITa nahIM mare, do pAToMke bIcameM hokara bhI ve jIvita nikala Aye, jaise ki pIsatI huI cAkoMmeMse koI gehUM Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tacArya lokAtika 1 1 bAhara nikala AtA hai / itanese hI bandUka, topa, dvArA 'hajAroM mere cuke yA cAkI meM lAkhoM pisa cuke jIvoM kI apamRtyu vidhAnakA vighAta nahIM ho sakatA hai / yadi vaha AgrahI zaMkAkAra yoM kaha ki jisako Apa madhyameM AyuktA hAsa kara apamRtyuko prApta ho jAnevAlA jIba kahate ho use jIvakI bhI tisa prakAra pUrNa AyuSya kAla prApta ho cukanepara hI usa nimittase mRtyu huI dekhI jAtI hai / yoM kahanepara to AcArya vikalpa uThAkara usa AgrahIko pUMchate haiM ki batAo vaha hRSTa puSTa tagaDA yuvA bicArA golI vA viSa ke prayogase svalyakAlameM jo maragayA hai yA duSTa hiMsaka mArga meM dulamatise jA rahe sAMpa ko lATiyoMse kucala DAlA hai, chapakalIne makkhIko lali liyA hai, kyA ve jIva phira apane pUrNa maraNakAlako prApta ho cuke the ? athavA kyA madhyameM hI unakA apakRSTa mRtyu honekA 'kAla prApta hogayA hai ? batAo / dUsarA pakSa grahaNa karanepara to tumhAre Upara siddhasAdhyatA doSa haiN| kyoMki sAdhane yogya usI apamRtyu kAlakI hama siddha kara rahe haiM, usIko tuma mAna baiThe ho| aisI dazA meM hamArA sumhArA koI vivAda hI nahIM hai| hAM, pahilA pakSa grahaNa karanepara to unakI mRtyumeM asiprahAra, viSaprayoga, ghAtakaprANI dvArA zarIrakA vidAraNa kiyA jAnA Adi kAraNakI apekSA nahIM rakhane kA prasaMga hogA / kintu jAnA gayA hai ki baliSTha yoddhA, yuvA, makkhI, hiraNa, Adi jIvoMko yadi khaDma prahAra bubhukSita chapakalI yA vyAghrakA avasara prApta nahIM hoya to vai dIrghakAlataka jIvita bane rahate haiM / hatyAre manuSyako phAMsI dekara mAra diyA jAtA hai| yaha usakI apamRtyu nahIM to kyA hai ? hAM, jo skreza, asiprahAra Adi apaghAtaka kAraNoM ke vinA pUrNa Asu bhoga kara maratA hai, vaha apamRtyurahita horahA malla mRtyu kAlako prApta huA kahA jAtA hai| kyoMki sampUrNa bahiraMga kAraNa mAne gaye annanirodha, phAMsI, viSa, Adi vizeSoMkI nahIM apekSA rakha rahe mRtyu kAraNako hI pUrNa mRtyukA kAla, vyavasthApita kiyA gayA hai / katipaya manuSya baiThe baiThe yA jApya karate huye mara 1 jAte haiN| koI vRkSa yoM hI sUkha jAte haiN| cITiyAM, makkhiyAM bhI bahutasI ghAtaka kAraNa vinA yo hI mara jAtI haiM | ghAsa pakakara sUkha jAtI hai / yaha jIvoMkta mRtyukAla mAnA gayA hai| hA~, jisa mRtyukA zastraghAta, vidyutghAta, jalodara, kasAI dvArA hatA jAmA, Adi bahiraMga kAraNoM ke sAtha anmaya vyatireka kA vidhAna pAyA jAtA hai, arthAt-zastrasampAta honepara mRtyukA honA aura rAkhAghAta yadi mahI hotA to kathamapi mRtyu nahIM hotI, yaha anvaya vyatireka horahA hai, usa maraNakAlako apamRtyukAlanA zukta mAnA gayA hai| tadabhAve punarAyurvedaprAmANyacikitsitAdInAM ke sAmarthyopayogaH / duHkhapratIkArAdAviti cet, tathaivApamRtyupratIkArAdau tadupayogostu tasbobhayathA darzanAt / yadi roga, viSa, Adi dvArA usa apamRtyukAla honeko nahIM mAnA jAyagA to phira Ayurveda yA cikitsAzAstrakA pramANapana athavA cikitsA meM niyukta horahe saddvaidha, rogapratIkAraka maMtra, taMtra, AdikoM kI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RWAAAAAAAL. - sAmarthyakA upayoga hotA kahAM samA jAyagA ! Asu china nahIM honevAle jIvoMke liye ye saba prayoga vyartha haiN| Ayurveda yA cikitsA karanA siApahAraka maMtra ye koI AyuSyakarmako baDhA nahIM dete haiM / hAM, apamRtyuke juTe huye kAraNoMkA vidhvaMsa kara dete haiM / bhujyamAna AyuSyase eka samaya adhika bhI jIvita rakha lenA indra, ahamiMdra, graha, yoginI, kSetrapAla, maMtra, taMtrake bUte azakyAnuSThAna hai / hAM, pratibandhakoMkI zaktikA nAza karanemeM jo auSadhi Adi samartha kAraNa haiM, ve madhyameM apakarSaNa yA udIraNAko prApta ho rahe AyuSyakarmake niSekoMkI avasthAkA basa kara utane hI pUre niyata samayoMmeM anya Ane yogya kara dete haiM / Ayurveda ke pramANapana anusAra yA maMtraH Adi zAstroMke yathArthapana anusAra madhyameM maratA huA jItra yadi bacA liyA jAya, ye kyA thoDI sAmarthya hai ? pUrvajanmameM bAMdhI buI Ayako madhyoM hI toDa sakalovAle pratibandhaka rogoMkA samucita cikitsA prakriyA dvArA nirAkaraNa sAyA jAkara pUrNa Ayuko bhogane ke liye jina zAstroMse jJAna sampAdana kiyA jAtA hai, ve Ayurveda zAna haiN| nyAya praya, vyAkaraNaviSayaka grantha, siddhAntazAla, jyotiSazAsake samAna Ayurveda bhI eka Avazyaka vaka viSayake granthoMkA samudAya hai, koI Rgveda, yajurveda ke samAna eka niyata grantha hI Ayurveda nahIM hai| yadi koI yahAM yoM kahe ki duHkhakA pratIkAra ho jAnA, kucha kucha sukha mila jAmA, calane phirane laga jAnA, Adika kAryoMmeM hI cikitsAzAstra yA vaidyoMke puruSArthakI samakAlatA ho jAtI hai / arthAt-vAtamAdhi yA kucha, jalodara Adi rogoM kI cikitsA kevala isa liye kI jAtI hai ki rogIkA duHkha, kama ho jAya, usako kucha kucha caina paDane laga jAya, kucha cala, zi ske, khA, phIke, thor3I nIMda le leve, rogakA upazama ho jAya, basa, isIliye rogIkI cikitsA kI jAtI haiM / usakA maranA to Ayuke pUrNa honepara hI hoyA, aura taba Ayu pUrI ho jAnogara mahAn savaidya, bar3e bar3e karaka, suzruta, vAgbhaTTa, yA maMtra taMtra zAkhAke prantha vyartha dhare raheMge / jIbasa eka ghipala ( eka kinDakA DhapAImA bhAga ) bhI kaha nahIM sakatA hai| yoM kahanepara to AcArya karate haiM ki jisa prakAra asAlA kechanIyaka udayase prApta huye duHstake pratIkAra AdimeM zAstra, vaidya, gAmAjika, sAMka AdikI sAmarthya honA mAnA jA rahA hai, usI prakAra apamRtyukA pratIkAra AyuSya karmakI udIsNA nahIM hone dene Adi kAryoMmeM bhI unakA upayoma mAnA jAo / jo kAraNa duHkhakA pratIkAra kara sakate haiM yAnI duHkha denevAle pApodayako TAla sakate haiM ve apamRtyuko bhI haTA sakate hai| unakI usa sAmarthyakA upayoga honA donoM prakArase dekhA jAtA hai / duHkhoMke pratIkAra ho jAte haiN| apAyukA vinAza bhI sAthameM ho jAtA hai / catura vaidya kisI rogameM kucha dinoMke liye duHkhako adhika baDhAkara bhI rogIkI apamRtyukA kmiAza kara detA hai| gale saDe aMgako zastracikitsA sArA kATha kara rogIko apamRtyuse bacA liyA jAtA hai, sannipAta rogale jvara rogameM lAkara punaH jvArakA vinAza karatA huA vaiva usa seziko madhya mRtyuse rakSita kara letA hai / satAneghAle vyakta roga aura vartamAna meM nahIM duHstra de rahe rogoMkI cikitsA honA donoM prakArase dekhA jAtA hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 tattvAryalokavArtika nanvAyuHkSayanimittopamRtyuH kathaM kenacitpratikriyate tIsadedyodayanimittaM duHkhaM kathaM kenacitpratikriyatAM ? satyapyasadvadyodayentaraMge hetau duHkhaM bahiraMge vAtAdivikAre tatpatipakSISadhopayogopanIte duHkhasyAnutpatteH pratIkAraH syAditi cet, tarhi satyapi kasyacidAyurudayeMtaraMge hetau bahiraMge pathyAhArAdau vicchinne jIvanasyAbhAve prasakte tatsaMpAdanAya jIvanAdhAnamevApamRtyorastu prtiikaarH| yahAM kisI anyavAdIkA svapakSa avadhAraNa hai ki AyuSya karmakA kAraNavaza pUrA khira jAnArUpa kSayako nimitta pAkara honevAlI apamRtyu bhalA kisI bhI eka auSadhi, maMtra yA anuSThAna Adi karake kaise pratIkArako prApta kI jA sakatI hai ? arthAt-apane apane niyata samaya anusAra hI jIvoMkA maraNa honA abhISTa karanevAlA vAdI yoM kaha rahA hai ki cAhe kisIkI bhI mRtyu yA apamRtyu kyoM na hoya, vaha pUrva upArjita AyuSyakarmake kSaya honepara hI hogI / madhyameM usakA pratIkAra karanA vyartha hai / likhe, badese eka kSaNamAtra bhI AyuH nyUna yA adhika nahIM hopAtI hai / isa kutsita avadhAraNakA pratyAkhyAna karate huye AcArya kahate haiM ki taba to asAtAvedanIyakarmake udaya ko nimitta mAnakara huA duHkha bhalA kisa DhaMgase kisa cikitsA, maMtra, Adi karake pratIkArako prApta kiyA jA sakegA ? btaao| jaise Apa " nAmuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi" isa siddhAnta anusAra AyuSyakarmakA pUrA bhoga hokara hI jIvoMkA maraNa honA svIkAra karate haiM, usI prakAra asAtAvedanIyakarma bhI apanA paripUrNa kArya duHkha denA kitane hI dinoM, mahinoMtaka pIDA pahuMcAnA, paritApa kara denA, Adi phaloMko dekara hI nivRtta hogA / auSadhi Adise asavadyakA pratIkAra nahIM kiyA jA sakegA, kintu Apa pahile cikitsA Adi dvArA duHkhoMkA madhyameM hI pratIkAra ho jAnA svIkAra kara cuke haiM / yadi tuma yoM kaho ki duHkhake abhyantara kAraNa asatAvedanIyakarmakA udaya hote saMte bhI aura duHkhake bahiraMgakAraNa vAtavyAdhi, udarazUla, netrapIDA, mastakavedanA Adi roga yA vAta, pitta, kapha, doSajanya vikAroMkI prApti ho jAnepara huye usa duHkhako meTanevAlI pratipakSa auSadhike upayogakA prasaMga mila jAnepara duHkhakI utpatti nahIM honese hI duHkhakA pratIkAra honA samajha liyA jAyagA / tumhAre yoM kahanepara taba to hama jainasiddhAntI bhI kaha deMge ki kisI jIvake jIvita rahaneke aMtaraMgakAraNa laMbe cauDe AyuHkarmakA udaya hote rahate huye bhI yadi jIvita rahaneke bahiraMga kAraNa pathyaAhAra ucita jalavAyusevana, pAkAzayakI zuddhi, AdikA viccheda prApta hojAnepara jIvita rahaneke abhAvakA prasaMga prApta ho cukA samajho / aisI dazAmeM usa AyuHke madhyavicchedako rokakara usI dIrgha jIvanakA saMpAdana karaneke liye jIvita rahaneko vaisAkA vaisA hI punaH saMdhAraNa kara lenA hI apamRtyukA pratIkAra hojAo / bhAvArtha-" yatpUrva vidhinA lalATalikhitaM tanmArjituM kaH kSamaH" isa niyamako sarvatra lagA baitthnaa| AtmAke puruSArtha yA anya kAraNoMse jaise khIMca lI gayIM karmiNa vargaNAyeM karma Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 265 banA lI jAtI haiM / baMdhe huye ve karma punaH niyata samaya anusAra udayAvalImeM prApta hokara AtmAko sukhaduHkha denA, sthUla zarIrameM roke rahanA, Adi phala dete haiM, usI prakAra AtmapuruSArtha yA anya niyata kAraNoM dvArA una karmokI utkarSaNa, apakarSaNa, udIraNA, upazama, nidhatti, nikAcanA, Adi avasthAyeM bhI kI jA sakatI haiM / hAM, bhujyamAna Ayuko vaDhAneke liye yA jJAnAvaraNakA upazama karaneke liye athavA nAmakarmakA kSayopazama karaneke liye AtmA yadi aise azakyAnuSThAna kAryokA prayatna karegA to usakA parizrama yA kAraNoMkA vyApAra pahADase mAthA TakarAneke samAna sarvathA vyartha paDegA / kintu ucita kAlase pUrvakAlameM hI AyuHkarmakI udIraNA yA apakarSaNa karanevAle athavA usa AyuSyako madhyameM hI viccheda karaneke liye mukha phADe baiThe huye kAraNoMkI sAmarthyako naSTa kara denevAle kAraNoMkA vyApAra vyartha nahIM jAtA hai / Ayuko madhyameM cheda karanevAlA viSa, zastraghAta, Adi kAraNa pUrNa samartha hotA huA yadi pratIkAraka maMtra, auSadhi, AdikI zaktiyoMkA bhI dhvaMsa kara degA to AyukA hAsa avazyambhAvI hai / kintu AyuHke madhyameM chedanevAle kAraNoMkI zaktikA cikitsA Adi samartha kAraNoM dvArA vinAza kara diyA gayA hai to " anI Tala jAnepara hajAra varSakI Ayu " isa prAmINa kimvadantI anusAra dIrgha jIvana banA banAyA hI hai| bAta yaha hai ki cikitsA praNAlI dvArA apamRtyukA pratIkAra kiyA jA sakatA hai, jaise ki sukhake yA duHkhanivRttike kAraNa milA denepara asadvedya, arati, zoka, Adi karmoke udaya nimitta pariNAmoMkA pratIkAra kara diyA jAtA hai / jo khAyA huA padArtha pramAda dazA honepara chaha ghaNTemeM paca pAtA vaha vyAyAma yA sAnanda vAyu sevanArtha svachanda gamanarUpa puruSArtha dvArA tIna ghaMTemeM hI pacA liyA jAtA hai| satyapyAyuSi jIvanasyAbhAvaprasaktau kRtapraNAzaH syAt iti cet, tarhi satyapyasadvadyodaye duHkhasyopazamane kathaM kRtapraNAzo na bhavet ? jainoMke Upara koI AkSepa karatA hai ki dIrgha kAlataka jIvita rakhaneke upayogI AyuHkarmakA sattva hote huye bhI yadi madhyameM hI jIvita rahaneke abhAvakA prasaMga mila jAnA mAnA jAyagA taba to kRtakA vinAza hojAnA, yaha baDA bhArI doSa AtA hai| yAnI "jo karatA hai vaha avazya bharatA hai" "na kara to kucha bhI nahIM Dara" aisI lokaprasiddhiyAM haiM / kiye huve karmIkA yadi phala diye vinA hI baDhiyA mAza hojAya taba to dAna, pUjA, adhyayana, adhyApana, sabhI zubhakarma vyartha paDeMge / hiMsaka, vyabhicArI jIva bhI dayAvAn brahmacArI puruSoMkI paMktimeM sAtha baiTha jAyaMge, yoM kahane para to AcArya kahate haiM ki taba to asadvedanIya karmakA udaya honepara bhI yadi cikitsA Adi dvArA duHkhakA upazama honA mAnA jAyagA to tumhAre Upara bhI kRtakA nAza ho jAnA doSa kisa prakAra nahIM bana baiThegA ? btaao| bhAvArtha-suma jo samAdhAna usa duHkhake upazama ho jAnemeM karate ho vahI samAdhi isa apamRtyumeM bhI kara lenA / yadi kisI jIvane pahile puNyakA upArjana kiyA pazcAt tIvra pApa kara liyA aisI dazAmeM puNyakarmakA pApakarma rUpase saMkramaNa hojAne para koI kRtapraNAza nahIM hai / sarpake mukhameM paDe huye Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tattvArtha zlokavArta 1 jalakA pariNAma viSa hojAtA hai, vizeSa sIpameM prApta huye jalakA biMdu motI bana jAtA hai / jisa tapasyA se saudharma indra laukAntika deva, sarvArthasiddhike deva ina padoM kI athavA muktikI bhI prApti ho sakatI hai, lolupI jIva nidAna nAmaka puruSArtha dvArA choTese phalako prApta karanemeM hI paritRpta hojAtA hai| yaha karmokI avasthAoMkA parivartana honA hI to hai / isameM kRtapraNAza kyA huA ? vyAyAma kara annako zIghra pacA liyA yA auSadhi karake rogase zIghra chuTTI pA lI isameM koI kRtapraNAza doSa nahIM haiM / sAtizaya puNyazAlI jIva alpapuruSArthase bahuta lAbha uThA letA hai, jaba ki puNyahIna kisAna ghara parizrama dvArA atyalpa Aya kara pAtA hai / isameM kRtapraNAza kucha bhI nahIM hai / jo niyama yoM kara rahA hai ki isa jIvako dasa varSa taka duHkha yA sukha bhoganA hai athavA jIvita rahanA hai sAthameM vahI niyama yo bhI kaha rahA hai ki yadi isake pratikUla kAraNa dravya, kSetra, kAla, bhAva, mila jAyaMge to alpa kAlameM bhI una karmoMkA bhoga hokara nivAraNa kara diyA jAyagA / kevalI bhagavAn bhI terahaveM guNasthAnameM kevala samudghAtasvarUpa svakIya puruSArthaM dvArA tIna aghAtiyA karmoMkI sthitIko apane AyuSya karmakI sthitI ke samAna choTI kara lete haiM / isameM kRtapraNAza rattI bhara bhI nahIM hai| lokameM bhI kAraNa vaza sajAyeM ghaTA dI jAtI haiM / kaTukAdibheSajopayogajapIDAmAtraM svaphalaM datvaivAsadvedasya nivRtterna kRtapraNAza iti cet, tarhyAyuSopi jIvanamAtraM svaphalaM dattvaiva nivRtteH kRtapraNAzo mA bhUt viziSTaphaladAnAbhAvastU - bhayatra smaanH| tatosti kasyacidapamRtyuzcikitsitAdInAM saphalatvAnyathAnupapatteH karmaNAmayathAkAlavipAkopapattezcAmraphalAdivat / 1 prativAdI kahatA hai ki kaDavI, kaSailI, uSNa, pIDAkAraka, Adi nahIM rucanevAlI auSadhiyoMke upayogase utpanna huI vedanAmAtra hI apane phalako dekara asadvedanIya karmakI nivRtti ho jAtI hai / ataH duHkhake uparAma karanemeM kRtakarmakA samUlacUla nAza nahIM huA / arthAt - kaDavI auSadhI (davAI) pI lene yA haDDI caDhAte samaya mardana ( mAliza ) kA duHkha bhugatane athavA zleSmameM cAroM orase dubaka kara pasInA lene evaM zastradvArA cIra phADakI vedanA sahane Adi phaloM ko dekara hI asadvedanIya karmakI nivRtti huI hai / phala diye binA koI karma TalatA nahIM hai| ataH kI jA cukI karanIkA praNAza nahIM huA, yoM kahanepara hama jaina bhI kaha deMge ki taba to apavartanIya AyuvAle jIvoMke AyuH karma kI bhI svalpajIvanameM hI apanA pUrA rasa de denA mAtra apanA phala dekara hI nivRtti huI hai / ataH kRtakA praNAza mata hoo| yAnI serabhara khAMDa meM madhuratA hai tole bhara miThAIkA sAra bhI utanA hI mIThA hai| bhale hI sArase DeDa sera taulameM laDDU nahIM bana sakeM, kintu miSTajala ( sarabata ) utanA hI bana jAyagA jitanA eka sera khAMDase mIThA pAnI ho jAtA hai | yaha phala kyA nyUna hai ? / yadi tuma yoM kaho ki apamRtyu mAna lenepara AyuSya karmakA paripUrNa kAlataka viziSTa phala denA to nahIM huA, aisI dazAmeM hama jaina bhI kaha sakate haiM ki jo Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 267 jvara roga cAra dinataka saMkleza detA, vaha kaDabI kuTakI, cirAyatAmizrita auSadhike pI lenepara eka hI dinameM upazAnta ho jAtA hai, yahAM bhI to asadvedya dvArA pUrNa kAlataka viziSTa phala diyA jAnA nahIM hai / ataH pUrva vyavasthA anusAra karmoMke viziSTaphala dene kA abhAva to hamAre, tumhAre, donoMke yahAM samAna hai / tisa kAraNase siddha ho jAtA hai ki kisI kisI jIvakI madhyameM hI apamRtyu ho jAtI hai| (pratijJA ) cikitsita, maMtraprayoga, puruSArthavizeSa AdikoMkI saphalatA anyathA yAnI apamRtyuko svIkAra kiye vinA nahIM bana pAtI hai ( hetu ) / eka bAta yaha bhI hai ki niyatakAlakA atikramaNa kara bhI apakarSaNa, utkarSaNa, anusAra karmoke vipAka Age, pIche, ho jAte haiN| jaise ki Amraphala, panasa, nIbU , kharabUjA, Adi phala samayase pUrva hI bhusa, rUI, AdimeM pakA liye jAte haiM / arthAtmurgI, yA kabUtarakei udarameM vizeSa uSNatAko pahuMcAkara niyata kAlase pahile prasava karA liyA jAtA hai| upayogameM lAne yA AtapameM adhika rakhanese vastra zIghra jIrNa ho jAtA hai / gIlA kapaDA phailA denese zIghra sUkha jAtA hai / thoDI umarameM hI gRhasthIkA bojha ApaDanepara samayase pahile buddhi paripakka ho jAtI hai| gambhIratA A jAtI hai| isI prakAra apamRtyu dazAmeM AyuHkarmake niSeka zIghra jhaDa jAte haiM / dasa varSataka udayameM Aneke liye racI gayI AyuSyakarmakI paMktiko zIghra udayameM lAkara bhogatA huA jIva madhyameM mara jAtA hai| apamRtyuvAle jIvake bhI AyuSya karmakI bhoga ( phala prApti ) bhoga kara hI nivRtti huI hai| anupakrama nirjarAke samAna karmokI upakrama nirjarA bhI hotI hai| karmokA phala yathA avasarapara hI bhugavAnevAle jaise kAraNa haiM usI prakAra bhaviSyameM udaya AnevAle karmako kAraNa dvArA vartamAnameM bhI udaya prApta kiyA jA sakatA hai| mUrkha chokarA yuvA avasthAkI paripakkatAke prathama hI mohavaza yuvatva bhAvoMko prApta kara letA hai| vRddhatva aura mRtyuko bhI zIghra bulA letA hai| ataH nirNIta ho jAtA hai ki deva, nArakI, aura tIrthakara mahArAja tathA bhogabhUmiyAM, kubhogabhUmiyAM, jIvoMke atirikta zeSa saMsArIjIvoMkI AyukA madhyameM hAsa ho sakatA hai / yazcAha, vivAdApannAH pANinaH sApavAyuSaH zarIritvAdidriyavattvAdvA prasiddhasApavAyuSkamANivat te vAnapavAyuSastata evaupapAdikavaditi, sopi na yuktavAdItyupadarzayati / jo bhI koI AkSepakAra yoM anumAna banA kara kaha rahA hai ki vivAdameM prApta ho rahe deva, nArakI, tIrthakara aura bhogabhUmiyAM, prANI bhI ( pakSa ) hAsako prApta hone yogya Ayuse sahita haiM ( sAdhya ) zarIradhArI honese ( prathama hetu ) athavA indriyavAle honese ( dvitIyahetu ) apavartasahita AyuvAle prasiddha karmabhUmiyAM manuSya, tiryaMca, prANiyoMke samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa anumAnase deva Adi jIvoMkI AyukA hrAsa honA sadha jAtA hai / athavA jainasiddhAntako bigAr3aneke liye dUsarA anumAna yaha bhI kiyA jA sakatA hai ki ve karmabhUmiyAM manuSya yA ekendriya, dvIndriya, Adi jIva bhI ( pakSa ) akhaNDanIya AyuvAle haiM ( sAdhya ) usa hI kAraNase arthAt-zarIradhArI honese athavA indriyavAle honese ( hetudvaya ) deva, nArakI jIvoMke samAna ( anvayadRSTAnta ) / aba AcArya kahate haiM ki vaha Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tattvArthazlokavArtika AkSepakAra bhI yuktipUrNa vAda karanekI Tevako rakhanevAlA nahIM hai| bhAvArtha-jainasiddhAnta koI baccoMkA khela nahIM hai, jo ki cAhe jaba bigADa liyA jAya aura banA liyA jAya / jainasiddhAntakI bhitti dravyake vastubhUta pariNAmoMpara avalambita hai / jaise jalakA dRSTAnta dekara agnimeM anuSNatva siddha karanevAlA dravyatva hetu athavA agnikA dRSTAnta dekara jalameM bhI uSNa sparzako sAdhanevAlA dravyatva hetu, vyabhicAra, bAdha, satpratipakSa doSoMse paripUrNa hai / usI prakAra zarIrasahitapana yA indriyadhArIpana hetu bhI vyabhicAra Adi hetvAbhAsa doSoMse dUSita hai| ataH avinAbhAvasvarUpa prANako dhAranevAle jIvita hetuoMse niyata sAyokI siddhiko cAhanevAle vidvAnoMko avinAbhAvavikala mRtahetuoMse ( hetvAbhAsoMse ) anTa sanTa sAdhyako sAdhaneke liye kutsita prayatna nahIM karanA cAhiye / anyathA ghRNApAtra bananeke atirikta unheM bAdha, aniSTaprasaMga, apasiddhAnta, apramANikapana, Adi doSoMko bhI jhelanA paDegA / isI bAtakA zrI vidyAnanda svAmI agrima do vArtikoM dvArA pradarzana karAte haiM / tadanyataradRSTatvAccharIritvAdihetubhiH / sarveSAmapavayaM tanApapavartyamitIrayan // 3 // prabAdhyate pramANena sveSTabhedAprasiddhitaH / sarvajJAnivirodhAzca maanmeyaavyvsthiteH||4|| una apavartanIya AyuvAle aura anapavartanIya AyuvAle karmabhUmiyAM yA deva, nArakI Adi jIva ina donoMmeMse kisI ekameM iSTasAdhyake sAtha dekhA jA cukA honese zarIradhArIpana, indriyadhArapina, prANayuktapana, saMsArIpana, Adi hetuoM karake yadi sabhI zarIradhArI jIvoMkI vaha Ayu -hAsa hone yogya hai athavA nahIM hAsa hone yogya hai, isa prakAra kathana kara rahA AkSepakAra (pakSa ) acche prakAra pramANoM karake bAdhita ho jAtA hai (sAdhya) apane iSTa bhedoMkI aprasiddhi hojAnese (prathama hetu) aura sarvajJa, jagatkartRtva, AkAzavyApakatva Adi siddhAntoMkA virodha prApta hojAnese ( dvitIya hetu ) tathA pramANoM dvArA jAnane yogya prameya padArthokI avyavasthA prApta hojAnese ( tRtIya hetu ) / arthAt-pakSa aura vipakSameM sAmAnya rUpase pAye jA rahe dharma karake jo dUsareke nirdoSa siddhAntapara kuThArAghAta karatA hai vaha svayaM pramANoMse bAdhita horahA saMtA apane abhISTa bheda, prabhedoMko nahIM sAdha sakatA hai / vaha sarvajJa Adiko bhI nahIM mAna skegaa| usakI mAnI huI pramANaprameyavyavasthA saba lupta hojAyagI / manuSyatva hetuse daridrakA dhanikapanA, yA mUrkhakA paNDitapanA, vyabhicArIkA brahmacArIpana, sAdhukA gRhasthapana, vAdIkA prativAdIpana, apasiddhAMtIkA siddhAMtIpana, parAjitakA jetApana, svAmIkA bhRtyapana, Adi bhI saba sadha jAyaMge / bhArI pola maca jAyagI / ataH avinAbhAvase vikala horahe sAmAnya hetuoM karake vizeSa sAdhyakI siddhi karanA svayaM apane liye kuThArAghAta hai / bAlaka bhI apane liye kAMTe bakheranA nahIM cAhatA hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH / 269 ___nApavartyAnapavaLUyorAyuSoranyatarasyApi pratikSepaM kurvan pramANena na bAdhyate, anumAnenAgamena ca tasya bAdhanAt sveSTabhedaprasidhyA cAyaM prabAdhyate / svayamiSTaM hi keSAMcitpANinAmalpAyuH keSAMcidIrgha tatra zakyaM vaktuM / vivAdApannAH pANinolpAyuSaH zarIritvAt prasiddhAlpAyuSkavat te vA dIrghAyuSastata eva prasiddhadIrghAyuSkavaditi sveSTavibhAgasiddhiH prabAdhikA / vipakSako anvayadRSTAMta banAkara vyabhicArI hetuoM dvArA apavartanIya aura anapavartanIya do AyuoM se kisI bhI eka Ayuke nirAkaraNArtha AkSepa kara rahA sthUlabuddhi paMDita pramANa karake bAdhita nahIM hotA hai, yaha nahIM samajha baiThanA / kyoMki anumAnapramANa aura AgamapramANase usa AkSepa kartAke mantavyakI bAdhA hojAtI hai| jaba ki prANidayA Adi kAraNa vizeSoMse upArjita kiye gaye tisa prakArake adRSTakI samprApti hojAnese deva Adi jIvoMkI Ayuko anumAna dvArA anapavartanIya sAdhA jA cukA hai tathA usake viparIta mAne gaye vizeSa adRSTake vaza huye karmabhUmiyAM jIvoMkI AyukA viSa Adi dvArA hAsa ho sakanA siddha kara diyA gayA hai, aisI dazAmeM AkSepakArake anumAnAbhAsa ukta niravadya do anumAnoMse bAdhita ho jAte haiM evaM siddhAntapranthoMmeM AyukA paripUrNa bhoga aura kadAcit madhyaviccheda honA bhI samajhAyA gayA hai / antakRddazAMgameM dAruNa upasarga saMha kara karmakA kSaya karanevAle jIvoMkI varNanA hai / anuttaraupapAdikadazAMgameM bhI upasargavAle muniyoMkA varNana hai| tathA siddhAntagrantha anusAra gommaTasArameM AyuHkarmake saMkramaNa vinA nau karaNa svIkAra kiye haiN| " saMkamaNA karaNNA Nava karaNA hoMti savva AUNaM " / vaidyaka granthoMmeM bhI AyuHkA pUrNa bhoga honA athavA kisI jIvakI AyuH kA madhyameM hAsa ho jAnA bhI paripuSTa kiyA hai| ataH AkSepakArake mantavyako AgamapramANase bhI bAdhA (karArI Thesa) prApta huI / tathA yaha sarvatra pola calAnevAlA AkSepakAra apane abhISTa kiye gaye bhedoMkI prasiddhi karake bhI cokhA bAdhita kara diyA jAtA hai| dekhiye / isa AkSepakArane svayaM kinhIM kinhIM cIMTI, makkhI, giDore, ghAsa, pataMga, prANiyoMkI alpa Ayu abhISTa kI hai aura kinhIM kinhIM vRkSa, hAthI, baliSTha manuSya, sarpa, Adi jIvoMkI lambI AyuH mAnI hai / usa dazAmeM hama bhI isake Upara kaTAkSa karate huye yoM kaha sakate haiM ki jina jIvoMkI lambI Ayu tumane mAnI hai ve vivAdagrasta ho rahe vRkSa Adi prANi bhI (pakSa ) alpa kAlavAlI Ayuko dhArate haiM ( sAdhya ), zarIradhArI honese ( vahI tumhAre gharakA hetu ) alpa AyuvAle prasiddha ghAsa jIva yA rAtako dIpakake cAroM ora ghUmanevAle pataMga Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) athavA dUsarA anumAna yoM bhI banAyA jA sakatA hai ki alpa AyuvAle abhISTa kiye gaye ve khaTamala meMDhakI, giDAra, rAjayakSmA rogavAle prANI ( pakSa ) dIrgha AyuvAle haiM ( sAdhya ) tisa hI kAraNase arthAttumhArA abhyasta lAlita, pAlita, vahI zarIradhArIpana hetu unameM ghaTita ho rahA hai ( hetu ), prasiddha ho rahe dIrgha AyuvAle vaTavRkSa, hAthI, malla puruSa, Adi jIvoM ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / yahAM prazaMsAkI bAta to yahI hai ki hamane tumhAre abhISTa ho rahe hetuse hI tumhAre abhimatasiddhAntakA nirA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike karaNa kara diyA hai / pratinArAyaNa ke amogha mAne jA rahe zastrakarake nArAyaNa dvArA pratinArAyaNakA khaNDana kara diyA jAtA hai / isa prakAra AkSepakAra dvArA apane iSTa ho rahe alpaAyuvAle aura dIrgha AyuvAle jIvoMke do vibhAgoMkI siddhi karanA bhI usa anapavartanIya AyuvAle jIvoMko sApavarta Ayu ukta sAdhanevAle aura sApavarta AyuvAle prANiyoMkI Ayuko hrAsarahita sAdhanevAle anumAnoMko bhale prakAra bAdha detA hai| yoM apane iSTa vibhAgakI siddhi usIkI prabAdhikA ho jAtI hai| . sarvajJAdivirodhAcAsau bAdhyate tathAdi-vivAdApanaH puruSaH sarvajJo vItarAgo vA na bhavati zarIritvAdanyapuruSavat vedArthajJo vA na bhavati jaiminyAdistata eva tadvat viparyayaprasaMgo veti pratyavasthAnasya kartuM zakyatvAt / tathA vaha AkSepakArakA nissAra abhimata to sarvajJa, vyApaka AtmA yA satkarmase svargaprApti Adi svIkRtiyoMse virodha A jAneke kAraNa bhI bAdhita ho jAtA hai| usI bAtako yo spaSTarUpase kahate haiM ki bauddhoM karake mAnA gayA buddha yA sAMkhyoM dvArA mAnA gayA kapila athavA aura bhI vivAdameM paDA huA puruSa ( pakSa ) sarvajJa athavA vItarAga nahIM hai ( sAdhya ) zarIradhArIpanA honese ( hetu ) anya rathyA puruSa, yA kisAna Adi manuSyoM ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / tathA mImAMsaka paNDita to jaimini, manu, Adi puruSoMko vedake arthakA jJAtA svIkAra karate haiN| unake Upara anumAna dvArA yaha kaTAkSa kiyA jA sakatA hai ki jaimini, manu, yAjJavalkya Adika puruSa (pakSa ) vedake arthako jAnanevAle nahIM haiM ( sAdhya ) usI zarIradhArIpana honese ( hetu ) prAmINa puruSoMke samAna ( vahI pahilA anvayadRSTAnta ) / naiyAyika paNDita AkAza, kAla, dizA, AtmA, ina dravyoMko vyApaka mAnate haiM / unake Upara bhI yoM anumAna banAkara pheMkA jA sakatA hai ki AtmA yA AkAza (pakSa ) vyApaka nahIM hai ( sAdhya ) dravya honese ( hetu ) ghaTa, paTa, Adike samAna ( anvayadRSTAnta) evaM ghaTa paTa Adi padArtha anitya nahIM haiM ( pratijJA vAkya ) dravya honese ( hetu ) AkAzake samAna ( anvayadRSTAnta ) / mImAMsakoMke jyotiSToma Adi zubhakarma ( pakSa ) svargako denevAle nahIM haiM ( sAdhya ) karma honese ( hetu ) kalaMjabhakSaNa, corI karanA, manuSyavadha Adi kukRtyoM ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / athavA viparIta ho jAnekA bhI prasaMga prApta hogA / arthAt-rathyA puruSa ( pakSa ) sarvajJa hai ( sAdhya) zarIradhArI honese ( hetu ) buddha, kapila Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) / tathA grAmINa puruSa bhI zarIradhArI honese jaimini, Adike samAna vedArthokA jJAtA hai / evaM ghaTa, paTa, Adi bhI dravya honese AkAzake samAna vyApaka kyoM nahIM mAna liye jAMya ? mImAMsakoMke azubha anuSThAna bhI agniSToma Adike samAna svargaprApaka ho jAya / yoM AkSepakArake Upara pUrvokta prakAra asad uttararUpase pratyavasthAna ( jAti ) kiyA jA sakatA hai| jaise ki unhoMne vinA soce samajhe hama jainoMke Upara do anumAna svarUpa aMDauA ( eraNDa ) kI topa lagA dI thI, jo ki phussa hokara raha gyii| pariNAma kucha nahIM nikalA, vyarthameM apayaza bIcameM bhoganA paDA / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH pramANaprameyAvyavasthAnAccAyaM bAdhyate / zakyaM hi vaktuM vivAdAdhyAsitaH pramAtA pramANarahitaH zarIritvAt sannipAtAdyAkulavat prameyasya vA na paricchettA tata eva tadvaditi / tataH pramANaprameyavyavasthitiM kutazcitsvIkurvan sarvajJAdivyavasthitiM sveSTavibhAgasiddhiM vA nAnapavartyasyetarasya vAyuSaH pratikSepaM kartumarhati tasya pratItisiddhatvAditi darzayati / cauthI bAta yaha ki yaha AkSepakAra ( pakSa ) pramANa aura prameyoMkI avyavasthA ho jAne se ( hetu ) zUnyavAdI ke samAna ( anvayadRSTAnta ) svayaM bAdhita ho jAtA hai ( sAdhya ) / dekhiye / usake samAna hama bhI anumAna gaDhakara yoM kaha sakate haiM ki tumhArA abhISTa ho rahA kintu isa samaya hamAre tumhAre madhyavartI vivAdameM paDA huA pramANakA karttA AtmA ( pakSa ) pramANajJAnase rahita hai ( sAdhya ) zarIradhArI honese ( hetu ) sannipAta, sarpadaMza, apasmAra ( mRgI ) mUrcchA Adise Akulita ho rahe manuSya ke samAna anvayadRSTAnta ) / athavA dUsarA anumAna yoM lIjiye ki vivAdaprApta AtmA (pakSa) ghaTa Adi prameyoMkA parijJApaka nahIM hai (sAdhya) usa hI kAraNase arthAt zarIradhArI honese hI ( hetu ) unhIM sannipAta Adise grasita ho rahe manuSyoM ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / ityAdika cAhe jitane asat kaTAkSa uThAye jA sakate haiM / kintu yaha aziSTa AcAra prAmANikapuruSoMko zobhA nahIM detA hai / samIcIna hetuodvArA svapakSasAdhana karanA yA parapakSa dUSaNa denA vAdI, prativAdiyoM ko zobhatA hai / tisa kAraNa se yaha AkSepakAra yadi pramANa yA prameyoMkI vyavasthAko athavA pramAtA yA prameyakI vyavasthAko yadi kisI bhI pramANase svIkAra kara rahA hai aura sarvajJa, vItarAga, vyApakapana AdikI vyavasthAko yadi abhISTa kara rahA hai tathA apane iSTa tattvoM ke vibhAgakI siddhiko yadi abhimata kara rahA hai to aisI dazA meM nahIM hrAsa hone yogya yA usase nyArA hrAsa hone yogya AyuHkA khaNDana karaneke liye samartha nahIM ho sakatA hai / kyoMki kisI kisI jIvakI Ayu madhya hA 1 yogya nahIM hai tathA kisI kisI prANIkI Ayu (umra) hrAsa hone yogya hai / yoM usa Ayuko pramANasiddha pratItiyoM dvArA sAdhA jA cukA hai| isI bAta ko zrIvidyAnanda svAmI mAlinI chandadvArA vArttika meM dikhalAte haiN| iti sati bahiraMge kAraNe kepi mRtyorna mRtimanubhavati vAyuSo hAnyabhAve / jvalita hutabhugaMtaHpAtinAM paMcatApi / pratiniyatatanUnAM jIvitasyApi dRSTeH // 5 // isa prakAra loka meM koI koI nArakI, deva, bhogabhUmiyAM, Adi jIva to apamRtyuke bahiraMga kAraNa, zastraghAta, bhaya, Adike honepara bhI apamRtyuke antaraMgakAraNa mAnI gaI AyuH karmakI udIraNA nahIM hote sante apane upArjita AyuH kI hAni nahIM honepara mRtyu ( apamRtyu ) se madhyameM hI maraNa ho jAnekA anubhava nahIM kara pAte haiM / tathA jvAjalyamAna agni ke bhItara paDa jAnevAle kITa, pataMga 271 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 tattvArthazlokavArtika manuSya, Adi jIvoMkA tatkAla madhyameM maraNa honA bhI dekhA jAtA hai aura jina jIvoMke zarIra paripUrNa Ayuko bhoganeke liye pratiniyata ho rahe haiM, una jIvoM kA jIvita rahanA bhI dekhA jAtA hai / bhAvArtha-isa sUtrameM kahe gaye deva Adi jIvoMkI to apamRtyu hotI nahIM hai / kintu karmabhUmimeM bhI aneka jIva aise haiM jinako ki apamRtyu hojAneke katipaya kAraNoMkA yoga mila jAnepara bhI viziSTa AyukA saMsargabala banA rahanese ve nahIM mara pAte haiM / tikhane gharake Uparase gira paDanA, golI laga jAnA, sarpa dvArA kATA jAnA, topase uDAye jAnekA avasara mila jAnA, rAjAjJA anusAra bhUkhe siMha ke piMjaremeM praveza kara jAnA, bhIta gira jAnA, nadImeM DUba jAnA, Adi apamRtyu kAraNoMkA prakaraNa mila jAnepara bhI kaI puNyazAlI jIva maranese bAla bAla baca jAte haiM / akhaNDa jIvadayA, paropakAra Adi vizeSa kAraNoMsa upArjita kiye puNyavizeSakA sAthI viziSTa AyuHkarma hI yahAM bacAnevAlA hai| hAM, tisa prakArakA puNya yA nArakIyoMkAsA vilakSaNa pApa jinake pAsa nahIM hai, aise asaMkhya jIvoMkI AyukA bAhya kAraNoM dvArA madhyameM viccheda bhI ho sakatA hai| tadevaM yuktyAgamAbhyAmaviruddhonapavaryetarAyurvibhAgaH sUkta eva / iti dvitIyamAnhikam / tisa kAraNa isa prakAra sarvajJa AmnAyase cale Arahe sUtravacana anusAra zrI vidyAnanda svAmIne yukti aura AgamapramANase aviruddha horahA anapavartya aura sApavartya AyukA vibhAga bahuta acchA hI kaha diyA hai / yahAMtaka dvitIya adhyAyakA dUsarA Anhika paripUrNa huaa| svaM tattvaM lakSaNaM bhedaH karaNaM viSayo gtiH| janmayonirvapurliMgamahInAyurihoditam // 1 // isa dUsare adhyAyameM zrI umAsvAmI mahArAjane jIvake nija tattva pAMca aupazamikAdika bhAvoMkA nirUpaNa kiyA hai, jIvake lakSaNa upayogakA kathana kiyA hai, usa upayogake bhedoM yA jIvake saMsArI, mukta, pRthivIkAyika, Adi bhedoMkA prarUpaNa kiyA hai, jJAnake karaNa ho rahe dravya indriya, aura bhAva indriyoM tathA unake sparza Adi viSayoMkI nirUpaNI kI hai, navIna zarIrako grahaNa karaneke liye yA mokSa jAneke liye ho rahI jIvakI gatikA varNana kiyA hai / pazcAt saMsArI jIvake tIna janma, nau yoniyAM, pAMca zarIra aura tIna liMgoMkA sUtraNa karate huye svAmIjIne AyukA hAsa nahIM kara pUrNa Ayuko bhoganevAle jIvoMkI prarUpaNA kI hai| iti zrIvidyAnaMdi AcAryaviracite tatvArthazlokavArtikAlaMkAra dvitIyo'dhyAyaH samAptaH // 2 // isa prakAra sarvajJakalpa zrI umAsvAmI mahArAja viracita tattvArthasUtroMke Upara zrI vidyAnandi AcArya mahArAja dvArA viziSTarUpase race gaye zlokavArtikAlaMkAra nAmaka mahAn prathameM dUsarA adhyAya samApta huaa| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 273 dvitIyAdhyAyakI viSayasUcI isa dvitIya adhyAya ke prakaraNoMkI sUcI isa prakAra hai ki prathama hI zrI vidyAnanda svAmIne aupazamika Adi bhAvoMko yukti aura dRSTAntake balase baDhiyA sAdha diyA hai / atIndriya karmo ke uda1 yako spaSTa samajhA diyA hai| ukta bhAva jIvake hI ho sakate haiM / pradhAna Adike nahIM / mokSameM bhI kucha bhAva pAye jAte haiM / punaH lakSaNake Upara acchA vicAra karate huye arthakriyA, sAdRzya, vaisAdRzya, ko sAdhakara AtmAko anAdi, ananta, siddha kara diyA hai / cArvAka ke matakA pratyAkhyAna kara jIvakA tadAtmaka lakSaNa upayoga hI karanA paryApta batAyA hai / nAnA jIva apekSA bAraha prakAra ke upayogoM athavA eka jIva apekSA unameMse kisI eka upayogako lakSaNa banAte samaya lakSya jIva kitanA samajhA jAya, isa bAtakA bahuta acchA spaSTIkaraNa kara diyA hai| jIvake bhedoMkA nirUpaNa karate samaya ekatva pravAdakA nirAkaraNa karate huye saMsArI, asaMsArI, tathA ayogakevalI sabhI jIvoMkA saMgraha kara liyA gayA hai / AtmAke vyApakatvakA khaNDana kara ekendriya jIvoM ko yukti aura Agamase sAdha diyA hai / jJAnakA atyanta apakarSa bhasma Adi jaDa padArthoMmeM nahIM, kintu ekendriya jIvoMmeM hai| pAMca indriyoM ke bheda, prabhedako yuktipUrvaka sAdhate huye chaTe noindriya manake bhI usI prakAra bheda ho rahe batalA diye haiM / tatpazcAt - indriyoM ke viSaya dikhalAnemeM navInatAko lAte huye indriyoMke svAmI jIvoM kI yuktipUrNa siddhi kI hai| saMjJI jIvoMkI saMjJAkA vicAra kara dravyamanako sAdhA hai / prathama Anhikako samApta karate huye aupazamika Adi bhAvoMmeM nayabhaMgI joDa dI hai / 1 isake Age dvitIya AnhikameM AtmA ke vyApakatvakA nirAkaraNa kara AtmAkA yahAM vahAM gamana karanA puSTa kara diyA hai| Izvara ke jJAnakI nityatA, anityatApara cokhA vivAra calAyA hai / jIvoMkI AkAzapradeza zreNI anusAra gatike chaha prakAra prakrama batAkara loka ke caukora saMsthAna yA gola racanApara AkSepa karate anAhAraka avasthA batAyI hai / janma yA yonike kAraNa horahe karmokI vicitratApara prakAza DAlate huye punaH garbha, upapAda, sammUrchana janmake adhikArI jIvoM ke sAtha uddezya dalameM evakAra lagAkAra aniSTakI vyAvRtti kara dI gayI hai | zarIroM kI racanAkA kAraNa kArmaNazarIrako batAte huye nAmakarmake vaicitrya kI prazaMsA kI gayI hai / uttarottara zarIroM meM adhika paramANuoM ke hote huye bhI sUkSma saMsthAnako yuktiyoMse sAdha kara karmako paudgalika batalA diyA hai / bauddha, vaizeSika, cArvAkoMke kalpita zarIroM kA nirAsa kara pAMca hI zarIra niyata kiye gaye haiM / dhArApravAha rUpase taijasa, kArmaNa, kA anAdisambandha prasAdha kara eka samayameM pAMcoM zarIroM kA asambhava batA diyA gayA hai / taijasa zarIrake nirupabhogapana ke spaSTa kathana kI AvazyakatA nahIM samajhI gayI hai| zarIroM ko vidheya dalameM DAla kara garbha, saMmUrcchanaja Adi uddezya daloMko lakSaNa sarIkhA banAte huye acchA ghaTA diyA hai | zarIroMkA paraspara bheda siddha karane ke liye I 35 lakSaNake phala itara vyAvRtti hone ko nirdoSa hetu diye gaye haiM / AhAraka Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 vArtha lokavArta zarIrako anya zarIroMse bhinna sAdhanemeM cAra hetu sarvAMga sundara manohara batalAyeM haiM / zarIroM kA pratipAdana karanevAle caudaha sUtroM kA vivaraNa kara jIvoM kI liMgavyavasthAko anumAnoM dvArA sudRDha kara diyA hai / parizeSa meM jAkara hAsa hone yogya aura nahIM hAsa hone yogya AyuSyavAle jIvoMkA bahuta bar3hiyA pratipAdana kara mumukSu zrotAoM kI paritRpta kara diyA hai / anya vAdiyoM ke Upara mIThA kaTAkSa karate huye Ayuke apavarta aura anaparvatako sAdha kara mAlinI chandaH dvArA dvitIya adhyAyake vivaraNako jayahAra ( jItakI mAlA ) pahanA diyA hai / jIvamaNaddhA murnibhirdvitIyA'dhyAye svatattvendriyagocarenAH / gatyudbhavau yonaeNizarIraliGgA'hA sAyuSazcotkalitA yathArSe // 1 // - isa prakAra zrI. vidyAnanda svAmIkRta mahAzAstra zrI tattvArthazlokavArttikakI AgarA maMDalAntargata cAvalIgrAmanivAsI nyAyAcArya, tarkaratna, nyAyadivAkara, siddhAntamahodadhi, syAdvAdavAridhipadavIvibhUSita mANikacaMndra kRta tattvArthacintAmaNi nAmaka hindI bhASATI kA dvitIya adhyAya paripUrNa huA / -X**x Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH atha tRtIyo'dhyAyaH caturasraghanAkArA lokasthaM vo vilokayan / hastAmalakavallokaM zrI supArthaH zriyaM kriyAt // 1 // zrI umAsvAmI mahArAjane prathama adhyAyameM jIvake svAbhAvika anujIvI guNa ho rahe samyAdarzana, aura cAritra yA jIvake pArzvavartI AnuSaMgika tatva tathA jJAna aura nayoMkA nirUpaNa kiyA hai / dUsare adhyAyameM vizeSa bhedadRSTi anusAra jIvake antaraMga AdhAra kSetra svatattva, upayoga, AdikA varNana karate huye jIvake bahiraMga kSetrakI ora lakSya dekara yoni, janma, zarIroMkA pratipAdana kiyA hai / aba tIsare adhyAyameM bhedadRSTiko baDhAte huye jIvake upacarita asadbhUtanyavahAranaya anusAra bahiraMga kSetrake bhI bahiraMga ho rahe sthAnavizeSoMkA nirNaya karAte huye alokastha, lokAkAzake adholoka aura madhya lokakI pratipatti ziSyoM ko karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja tRtIya adhyAyako racate haiM / mokSamArga ho rahe samyagdarzanake viSaya jIvAdi padArthokI vizeSatayA vijJapti karaneke liye yaha lokAlokakA vibhAga samajha lenA atyupayogI hai / anuprekSA ciMtana yA dhyAna karanemeM bhI isakI AvazyakatA hai / jagatke sampUrNa padArthoMmeM sabase adhika lambA, cauDA, moTA, dravya AkAza hai| " savvAyAsamaNataM " anantAnanta nAmakI saMkhyAke madhya bhedoMmeM sarvajJadRSTa aura gaNita zAstra dvArA hamako nirNIta eka vizeSa saMkhyA anantAnanta hai| usa anantAnanta parimANavAle pradezoM barAbara lambA aura utanA hI cauDA tathA ThIka utanA hI moTA ghana caukora AkAza dravya hai| AkAzako yadi gola mAnA jAyagA to saba ora AkAza anantAnanta pradezavAlA hai, isa siddhAntase virodha paDa jAyagA / gola vastuke madhyabhAga peTako pUrvase pazcima yA uttarase dakSiNa nApA jAya to usake pradeza ThIka utane hI barAbara baiTha jaayNge| kintu gola vastukI bagalase Upara nIcekA deza nApA jAyagA to pradezoMkI saMkhyA uttarottara ghaTatI jaaygii| yahAMtaka ki gulAIke aprabhAgapara pahuMcate huye to atyalpa pradezoM yA eka pradezakI hI uccAI, nicAI, raha jAyagI / jaba ki AkAza saba orase ThIka utane hI yAnI nyUna adhika nahIM anantAnanta pradezoMkA dhArI hai to nikonA, pacakonA, gola yA laMbotarA, caukora Adi saMsthAna usake kathamapi nahIM ho sakate haiN| zrI nemicandra siddhAntacakravartI viracita trilokasArameM dvirUpa vargadhArAkA nirUpaNa karate samaya "tiviha jahaNNANataM vaggasalAdalachidI samAdipadaM, jIvo poggala kAlo seDhI AgAsa tappadaram " isa gAthA anusAra jaghanya anantase ananta sthAna Age calakara dvirUpavargadhArAmeM jIva rAzikI akSaya anantAnanta parimANa saMkhyA AI batAI hai| usase anantAnanta guNI pudgala rAzi hai| pudgaloMse bhI anantananta guNe vyavahAra kAlake samaya Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tatvArthazlokavArtike samajhAye haiN| kAlasamayoMse ananta sthAna calakara dvirUpavargadhArAmeM eka pradeza laMbI aura eka pradeza cauDI tathA anantAnanta rAjU lambI pUre AkAzakI sUcI zreNI AI batAI hai / isakA eka bAra varga karane para dvirUpa varga dhArA ke agale bhedameM utanA anantAnanta pradeza laMbA aura utanA hI cauDA pratarAkAza ginA gayA hai / jaba ki sUcI AkAza, pratara AkAzako kaMThokta kaha diyA hai to " savvAyAsamaNaMtaM " saba orase AkAza samAnarUpase anantAnanta pradezoM vAlA hai, isa niyamase utanA anantAnanta pradezI moThA ghanasvarUpa bhI svataH siddha hojAtA hai / phira bhI spaSTa pratipatti karAneke artha siddhAMtacakravartIne kRpA kara dvirUpa ghanadhArAmeM " palaghaNaM viMdaMgulajagaseDhI loyapadara jIvaghaNaM, tatto paDhamaM mUlaM savvAgAsaM ca jANejjo " isa gAthA anusAra jIvarAzike ghanase ananta sthAna calakara sampUrNa AkAzakI laMbAI, cauDAI, moTAI, ko ghanasvarUpa spaSTa kaha diyA hai / tathA AcArasAra tRtIya adhyAyameM caubIsavAM zloka " vyomAmUrta sthitaM nityaM, caturasraM samaM ghanaM, bhAvAvagAhahetuzcAnantAnaMta pradezakam " yoM hai / zrI vIranandi siddhAMtacakravartIne anantAnanta pradezavAle AkAzako saba ora samAna horahA ghana caukora batAyA hai| barphI ke samAna dhanacaturasra alokAkAza ke ThIka bIcameM lokAkAza vyavasthita hai, jo ki dakSiNa, uttara meM sarvatra sAta rAjU hai aura pUrva, pazcima dizAmeM nIce sAta rAjU tathA kramase ghaTatA huA sAta rAjU Upara Akara eka rAjU raha gayA hai / punaH kramase bar3hatA hua 1 sADe daza rAjU Upara pAMca rAjU phailakara aura caudaha rAjU Upara kramase ghaTatA huA eka rAjU raha gayA hai / eka rAjU AkAzameM asaMkhyAte yojana samA jAte haiM / jagacchreNIkA sAtavAM bhAga rAjU hai / addhApalya ke ardhacchedoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ghanAMguloMkA paraspara guNAkAra karanepara zreNI nAmakI saMkhyA upajatI hai / addhApalya ke ardhacchedapramANa addhApalyoMko paraspara guNA karanepara sUcyaMgula napatA / yAnI eka pradeza laMbe, cauDe aura ATha paDe jauke barAvara aMgula UMce AkAzameM asaMkhya palyoMke samayoMse bhI adhika paramANu barAbara pradeza haiM / sUcyaMgula ke pratarako pratarAMgula aura ghanako ghanAMgula kahate haiM / ghanAMgulase pAMcasau guNA pramANAMgula hotA hai, jo ki avasarpiNIke caturtha kAlakI AdimeM huye cakravartIke pAMcasau dhanuSa laMbe zarIrakA aMgula hai / pA~ca aMguliyoMmeM aMgUThAkI cauMDAI mAnI gayI hai | akRtrima padArtha loka, sumeru, sUrya, kulAcala, dvIpa, samudra, bhUmiyAM, svargavimAna, vAtavalaya, AdikoM kI nApa baDe yojanoMse kI gayI hai, jo ki choTe yojanase pAMca sau guNA adhika hai / lokAkAzakA ThIka bIca to sudarzana merukI jaDake madhya meM virAje huye ATha pradeza haiM / eka, tIna, pAMca, sAta, Adi saMkhyAoMko viSama saMkhyA kahate haiM aura do, cAra, chaha, ATha, Adiva jJAna paryanta do se do do baDhatI huI saMkhyAko samadhArAmeM kahA gayA hai / jaba ki rAjUke pradeza samadhArAmeM paDe huye haiM to caudaha rAjU laMbe yA sAta rAjU cauDe aura madhya lokameM eka rAjU moTe lokAkAzakA ThIka bIca ATha nikalatA hai, arthAt - Uparase nIce aura uttarase dakSiNa tathA taka jisa padArthake pradeza samasaMkhyA vAle haiM aise ghana saMkhyAvAn padArthoMkA bIca ATha pUrvase pazcima baiThatA hai / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH * 277 nahIM hai / ataH niraMza paramANu Akara madhyavartI banate samaya chaha pailavAle samasaMkhyAvAlI paMktikA bIca eka nikAlanA gaganakumumake samAna asambhava hai / sudarzana merukI jaDake pAsavAlI citrAmeM cAra aura nIcalI vajrAmeM cAra yoM gostana yA gostanI dAkha ( baDA aMgUra) ke AkArako dhAranevAle ATha pradeza haiM / pudgala paramANuse yA kAla paramANuse nApe gaye akhaNDa AkAzake kalpita aMzako pradeza kahate haiM / jaise AkAza jitanA hI lambA utanA hI cauDA aura utanA hI UMcA hai, usI prakAra paramANu bhI jitanA hI lambA hai, utanA hI cauDA aura utanA hI UMcA hai| usase choTA TukaDA na huA, na hai, na hogA / ataH paramANu avibhAgI kahA jAtA hai / paramANumeM sAmAnya guNa pradezavattva avazya hai, usa guNake dvArA paramANukA AkAra lambAI, cauDAI, moTAI, kucha avazya honI caahiye| geMda ke samAna paramANuko gola mAnane para to lokAkAzameM kAlANuoM ke madhya pola raha jAyagI / gola padArthoMkA Dhera kahIM nirantara ThasA - Thasa nahIM bharA jA sakatA hai / lokameM ThasAThasa bhare huye dharma, adharma, yA AkAzakI ThIka ThIka pUrI nApa sabase choTe gola TukaDese nahIM ho sakatI hai / ataH paramANu barphIke samAna caukora mAna lenA cAhiye / paramANumeM punaH koI aMza nahIM hai aura aMzase vaha banAyA gayA bhI hai / kintu pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, Urdhva, adhaH, chahoM dizAoMse chaha eka paramANuse cipaTa jAte haiM / isa kAraNa paramANu SaDaMza bhI haiM / dvayaNuka eka paramANu kI eka orakI bhIMtase dUsare paramANu kI eka orakI bhIta bhiDa vAlA vyaNuka bana jAtA hai / yadyapi eka paramANumeM ananta paramANu bhI hokara eka pradezameM virAja rahe haiM / kintu lambe, cauDe, ghaDe, pustaka, parvata, Adi avayavI padArthoMko liye paramANu ke sAtha dUsare paramANukA eka ora kI bhItase hI paraspara saMsarga mAnane paDeMge / anyathA sumeru aura sarasoMkA AkAra samAna ho jAyagA / yadi gola paramANuse chaha gola paramANu cAroM orase cipaTa baiTheMge to bIcameM pola avazya raha jAyagI / rabaDake sadRza paramANu ghaTatA baDhatA nahIM hai| ataH paramANuko barphIke samAna chaha pailavAlA mAno / " attAdi attamajjhaM attattaM Nava iMdiye gejjam, jaddavvaM avibhAgI taM paramANu viANehi " kA bhI yahI abhiprAya nikAlanA cAhiye / siddhAnta cakravartI zrI vIranandI AcAryane AcArasAra ke tRtIya adhikAra sambandhI terahaveM zloka meM paramANuko spaSTa rUpase caukora abhISTa kiyA hai / " aNuzca pudgalo'bhedAvayavaH pracayazaktitaH, kAyazca skandhabhedotthazcaturasrastvatIndriyaH " / paramANu sUkSma hai usase bhI atyanta sUkSma AkAza hai| yaha jo dina yA rAtameM ujelA yA aMdherA dIkhatA hai vaha to pudgalakI paryAya hai / sUkSma AkAzako to sarvAvadhijJAnI bhI nahIM dekha sakatA hai / kevalajJAna yA AgamapramANase AkAza jAnA jAtA hai| sUkSma, atIndriya padArthoMmeM sarvajJadhArA prApta Agama hI pramANa hai / jo kucha yuktiyAM thoDI bahuta mila jAMya unako seMta meMtakI samajha kara lUTa lo / adhikake liye hAtha mata baDhAo / AgamapramANa sampUrNa pramANoMkA zirobhUSaNa hai / cAra barphiyoM ke Upara dUsarI cAra barphiyoMko ghara denepara jo dazA ( sUrata ) bana jAtI hai, jAtI hai, taba do pradezasarvAGgINa saMyukta yA baddha Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tattvAryazlokavArtike vahI lokake madhyavartI ATha pradezoMkI AkRti (huliyA) hai| usako navayuvatI gAyake stanoMkI yA baDe aMgUrakI upamA denA tabhI taka zobhatA hai, jabataka ki dArTAnta samajhameM nahIM Ave / dAntike samajha lenepara to ve upasAyeM denA adhika mahatvakA nahIM samajhA jAtA hai| AcArya mahArAjane eka sthAnapara likhA hai ki andhe puruSake sanmukha kSIrAna (khIra ) kI zuklatAko batAneke liye bagulAkI upamA denA aura bagulAkA jJAna karAne ke liye apane muDe huye hAthako andheke hAthameM pakaDA kara samajhAnA, kiMcit kAla hI zobhA detA hai / eka bAta yahAM yaha bhI samajha lenI cAhiye ki lokAkAzakI dakSiNa, uttaravAlI bhIteM ekadama sIdhI caudaha rAjU UMcI hai / ataH dakSiNa, uttara; kAlANuoM yA dharmadravya athavA bAtavalayakI bhittiyAM cikanI sapATa ho rahIM sIdhI haiM, kharadarI nahIM haiM / kintu pUrva, pazcimameM kramase ghaTanA yA baDhanA honese cikanI bhIta nahIM ho pAyI hai / chaha pailadAra vinA kaTI IMToMse yadi ghaTatI baDhatI huI bhitti banAyI jAtI hai to usameM IMToMke koMba nikale rahate haiM / usI prakAra pUrva, pazcima lokAkAzamai paramANuoMki kona nikala rahe samajha lene cAhiye / lokameM ThasAThasa bharI huI kAlANuoMkI racanAkA bhI yahI krama hai| loka barAbara lambe, cauDe, UMce, dharmadravya aura adharmadravyakA AkAra bhI lokake nIce Upara aura dakSiNa uttarameM sapATa cikanA sarIkhA hai / kintu pUrva, pazcimakI ghaTAI baDhAI kharadare dharmadravyake bhI jInAkI sIDhiyoMke samAna asaMkhyAte paila nikale huye haiN| pudgala paramANu, kAlANu, aura AkAzake kalpita pradezakI racanA chaha pailavAlI barphI ke samAna ekasI hai| jagatmeM sabase choTA AkAra paramANukA hai, jo eka pradezI hai aura sabase baDA AkAra anantAnanta pradezI AkAzakA hai| donoMkA sAMcA ekasA hai| sudarzana merukA bhUmimeM gaDhA huA eka hajAra yojana nicalA bhAga citrA pRthivImeM hI ginA jAtA hai| ataH sAta rAjU lambI eka rAjU cauDI hajAra yojana gaharI citrA pRthivIke sabase nicale bhAgameM ThIka bIcake cAra pradeza aura vajrAke sabase Uparale bhAgameM ThIka bIcake cAra pradeza yoM milAkara ATha pradeza lokakA madhyabhAga hai / caudaha rAjU UMce lokako ThIka bIcase kATa denepara citrAke nicale cAra pradezoMke samatalase prArambha kara Uparale sAta rAjU UMce yA ekasau seMtAlIsa ghana rAjU bhAgako Urdhvaloka kahate haiN| tathA vajrAsambandhI uparima cAra pradezoMke samatalase prArambha kara sAta rAjU nIcekA yA ekasau chiyAnavai ghana rAjUvAlA bhAga adholoka samajhA jAtA hai / madhyalokake liye kucha bhI sthAna nahIM bacatA hai to bhI madhyalokase yA madhyalokake madhyama paiMtAlIsa lAkha lambe cauDe DhAI dvIpase mokSamArga cAlU hai| vikalatraya yA asaMjJI, saMjJI, tiryaMca bhI madhyalokameM hI pAye jAte haiM / ataH Urdhvalokake nicale bhAgameMse sAta rAjU lambe eka rAjU cauDe aura sumerukI uccatA barAbara eka lAkha cAlIsa yojana UMce bhAgako ( karja ) lekara madhyaloka mAna liyA gayA hai| zrI umAsvAmI mahArAja isa tRtIya adhyAyameM adholoka aura madhyalokakA varNana kareMge / tahAM prathama hI adholokakA varNana karaneke liye upakramakAraka sUtrako racate haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvacintAmaNiH ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo ghanAMbuvAtAkAzapratiSThAH sptaadhodhH||1|| ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, mahAtamaHprabhA, ye nIce nIce sAta bhUmiyAM haiM, jo ki sAtoM hI ghanavAtake Upara pratiSThita haiN| ghanavAta to ambuvAtapara sthita ho rahA hai aura tanuvAtake Upara ambuvAta Adheya hai, tanuvAtakA AdhAra AkAza hai, jo ki mahAparimANavAlA honese svameM hI pratiSThita hai / AkAzakA Alambana koI dUsarA padArtha nahIM hai / arthAt-jahAM asmadAdika manuSya nivAsa karate haiM vaha ratnaprabhAkA UparalA bhAga hai| yahAMse prArambha kara dakSiNa, uttara, sAta rAjU lambI, eka rAjU cauDI aura eka lAkha assI hajAra yojana nIcekI ora moTI ratnaprabhA hai / cUMki ratnaprabhAkA UparalA eka hajAra yojana moTA citrAMbhAga Urvalokake sAta rAjUoMmeM vaTa cukA hai| adholokake sAta rAjU ratnaprabhAke vajrAbhAgase prArambha kiye gaye haiM / tathA adholokake Uparale eka rAjUmeM sabase Upara ratnaprabhA aura sabase nIce zarkarAprabhA hai| ataH ratnaprabhAsa do lAkha gyAraha hajAra yojana kamatI eka rAjU utara kara prArambha huyI dakSiNa uttara sAta rAjU lambI, pUrvapazcima eka sahI chaha baTe sAta rAjU cauDI aura battIsa hajAra yojana moTI zarkarAprabhA bhUmi hai / zarkarI prabhAse aTThAIsa hajAra yojana kamatI eka rAjU nIce utara kara mila gayI sAta rAjU lambI do sahI pAMca baTe sAta rAjU cauDI aura aTThAIsa hajAra yojana moTI vAlukA prabhA anAdi nidhana banI huI hai / vAlukA prabhAse cauvIsa hajAra yojana kamatI eka rAjU nIce utarakara pA gayI dakSiNa uttara sAta rAjU lambI aura pUrva pazcima tIna sahI cAra baTe sAta rAjU cauDI tathA caubIsa hajAra yojana moTI paMkaprabhA vidyamAna hai / paMkaprabhAse bIsa hajAra yojana kamatI eka rAjU nIce utara kara laga gayI sAta rAj lambI cAra sahI tIna baTe sAta rAjU cauDI aura bIsa hajAra yojana moTI dhUmaprabhA hai / dhUmaprabhAse solaha hajAra kamatI eka rAjU nIce utarakara prApta hogayI sAta rAjU lambI pAMca sahI do baTe sAta rAjU cauDI aura solaha hajAra yojana moTI tamaHprabhA bhUmi jama rahI hai / tamaHprabhAse ATha hajAra yojana kama eka rAjU nIce utarakara chu lI gayI sAta rAj lambI chaha sahI eka baTe sAta rAjU pUrva pazcima cauMDI aura Urdhva adhaH ATha hajAra yojana moTI mahAtamaHprabhA hai| sAtoM bhUmiyoMmeMse pratyekake nIce aura lokake talameM sATha sATha hajAra yojana moTA vAtavalaya hai| Upara UrdhvalokameM sAta rAjU lambI eka rAjU pUrva pazcima cauDI ATha yojama moTI ISatyAgmArA nAmaka AThavIM bhUmike nIce bhI sATha hajAra yojana moTA vAtavalaya hai / zrI trilokasArameM "joyaNa vIsasahassaM bahalaM valayattayANa patteyaM bhUloyatale pAse heTThAdo jAva rajjutti" isa gAthA anusAra ukta abhiprAyakA nirUpaNa kiyA hai| loka yA ATha bhUmiyoM ke nIce vIsa hajAra yojana moTA dhanavAta, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike usake nacei vIsa sahasra yojana moTA aMbuvAta hai ambuvAta ke nIce vIsa hajAra yojana moTA tanuvAta hai, AkAza to Upara nIce agala bagala sarvatra hI hai / lokake pUrva, pazcima yA dakSiNa uttara athavA Upara sirameM jo bAtavalaya lipaTa rahA hai, usameM nIce ghanavAta, usake Upara ambubAta aura usake Upara tanuvAta hai| lokake sabase Uparale bhAgameM virAjamAna anantAnanta sidvaparameSThI bhagavAn tanuvAtavalaya meM hI pratiSThita haiM / jina sampUrNa siddhaparameSThI paramAtmAoM ke sirake Uparale bhAgakA alokAkAza ke sAtha saMyoga ho rahA hai| idhara udhara yA nIce tanutrAta saMyukta hai| una zuddha AtmAoM ko maiM triyogase namaskAra karatA huuN| ina tInoM vAtatralayoM meM vAyu kAya ke asaMkhyAte jItra haiN| kacit kadAcita, jIvarahita jaDavAyu bhI phailI huI hai| yoM sUtrakArane avolokakI sAmAnya racanAko samajhA diyA hai / 280 ratnAdInAmitaretarayoge dvaMdvaH, prabhAzadvasya pratyekaM parisamAptirbhujivat / sAhacaryAttAcchabdyasiddhiryaSTivat / / 1 gharmA 2 vaMzA 3 meghA 4 aMjanA 5 ariSTA ratna aura zarkarA aura vAlukA aura paMka aura dhUma aura tama aura mahAtamaH ina sAta padoM kA paraspara jor3a karate huye itaretarayoga nAmaka dvandva samAsameM " ratnatrarzarAvAlukApaMkadhUmatamaH mahAtamAMsi " yoM dvandva samAsavAlA pada banA liyA jAtA hai / dvandva samAsake antameM paDe huye prabhA zadvakI ratna, zarkarA, Adi pratyekameM pUrNarUpase samApti kara denI caahiye| jaise kisIne kahA ki devadatta, jinadatta, gurudatta, inako bhojana karA do| yahAM bhojana kriyAkA pratyeka tInoM meM anvaya kara diyA jAtA hai| ratnaprabhA, zarkarAprabhA, cAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, mahAtamaH prabhA, ye sAta bhUmiyoMke nAma unakI kAMtikA avalamba lekara anAdite cale A rahe haiM 6 maghavI 7 mAghavI ye sAta nAma bhI sAta narakoM kI apekSA prasiddha ho rahe haiM / yaSTi ( lakaDIke ) samAna sahacarapanese una ratnazarkarA, AdikI prabhAoM anusAra ratnaprabhA Adi zabdoM dvArA vAcyapanekI siddhi kara dI jAtI hai / arthAt -- jaise lAkSaNika yaSTipada dvArA yaSTike sahacarapanese yaSTidhara devadattako bhI lakaDI kaha diyA jAtA hai / yA Ama becanevAleko AmakA sAhitya honese o Ama yA tAMgAvAleko tAMgA kahakara pukAra liyA jAtA hai / usI prakAra citra, ratna, vajraratna, vaiDUryamaNi, lohamaNi, gomeda, pravAla (mUMgA) Adi ratnoM kI sI prabhAkA sannidhAna hone se pahilI bhUmi ratna - prabhA mAnI gayI hai| isa bhArata varSa meM bhI kisI dezameM lAla, kahIM kAlI kvacit pIlI kisI sthalapara adhika kAlI Adi kaI raMgoM kI bhUmiyAM zobha rahI haiM / kakarIkI prabhA samAna prabhAse yukta horahI bhUmi zarkarAprabhA hai / vAluke samAna kAntiko dhAranevAlI vAlukAprabhA hai| kIcakIsI dyutiko paMkaprabhA dhAra rahI hai| dhUmaprabhAmeM dhUmakI sI chavi hai / tamaHprabhAkI kAnti andhakArake se raMgako liye huye hai / gADha andhakArakIsI zobhAko dhAra rahI mahAtamaHprabhA hai / andhakAra yA prakAzake sAtha duHkhakA, sukhakA, koI anvaya vyatireka nahIM hai / andhakArameM bhI vizeSa Ananda A sakatA hai| kacit prakAzameM bhI jIva Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 281 vedanAke mAre chaTa paTAtA rahatA hai / aMdheremeM kaI jIva kUemeM gira paDate haiM, to dIpakakI jyotimeM bhI aneka pataMga kITa apane prANoMko homa dete haiM / AcArya mahArAjane una bhUmiyoMmeM jaisI kAMti hai, usakA pratipAdana kara diyA hai / sabhI paudgalika padArthose manda yA tIvra kAMti avazya nikalatI rahatI hai| yAnI inakA nimitta pAkara vahAM bhare huye pudgalaskandhoMkA vaisA camakIlA pariNAma ho jAtA hai| yadi gharakI polameMse pudgaloMko kathamapi nikAla diyA jAya to prakAzaka dvArA prakAza nahIM ho skegaa| kyoMki ve pudgala hI to prakAzita hokara camakate the / sudhA ( kalaIse ) pute huye kamare aura kAle ho rahe rasoI gharameM rAta yA dinako baiThakara unakI bhUrI, kAlI, kAntioMkA spaSTa anubhava ho jAtA hai / ataH svakIya prabhA anusAra bhUmiyoM ke sAta nAmoMkI yojanA ho rahI hai| tamaHprabheti viruddhamiti cena, ttsvaatmprbhopptteH| anAdipAriNAmikasaMjJAnirdezAdveSTagopavat rtnprbhaadisNjnyaaHprtyetvyaaH| rUDhizaddhAnAmagamakatvamavayavArthAbhAvAditi cenna, sUtrasya pratipAdanopAyatvAtteSAmapi gmktvopptteH| yahAM vaizeSikakI zaMkA hai ki tamaH to andhakAra hai aura prabhA prakAza hai, andhakArake honepara prabhA nahIM aura prabhAke honepara andhakAra nahIM sambhavatA hai / yoM virodha ho jAnese chaThI pRthivIkA nAma tamaHprabhA yoM kahanA viruddha hai| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki una andha. kAra yA mahA andhakArake apanI apanI nijaprabhAkI siddhi ho rahI hai / kevala dhaulI, pIlI, camakako hI prabhA nahIM kahate haiM / kintu sampUrNa paudgalika padArthoM meM apanI apanI kAlI, dhUsarI, Adi prabhAyeM prasiddha ho rahI haiM / tabhI to isa kAle manuSyakI chavi cikanI kAlI hai aura amukake kAle zarIrakI launa rUkhI hai| kAlI lohitamaNi yA DAmara athavA varSAkAlakI amAvasyA rAtrikai andhakArameM prabhA dRSTigocara ho rahI hai, andhakAra tejo bhAva padArtha nahIM kintu paudgalika hai / andhakArakI chavise kati. paya padArtha kAle ho jAte haiN| anya bhI kaI navIna navIna pariNAma andhakAra karake sAdhya haiN| tasavIra utAranevAloMse pUchiyegA / dUsarI bAta yaha hai ki anAdi kAlase tisa prakArake ho rahe pariNAmakA avalamba pAkara ina bhUmiyoMkA ratnaprabhA Adi nAma nirdeza ho rahA hai, jaise ki kisI brAhmaNa yA kSatriya dhArmika purupane putra kA nAma apanA abhISTa gopa yA gopAla rakha liyA / isameM zadbake artha mAne gaye gAyako pAlanekI apekSA nahIM hai athavA caumAseke prArambhameM lAla makhamalI kIDoMko indragopa yA rAmakI guDiyA kaha dete haiM, saudharma Adi indrone una kIToMko vizeSa rUpase pAlA nahIM hai| hAM, koI koI manuSya meghako bhI indra kaha dete haiM / meghake varasanepara ve makhamalI kIDe sammUrchana upaja jAte haiN| kevala itanA hI nimitta pAkara una kIToM kA indragopa nAma kaha diyA jAtA hai| isI prakAra ratnaprabhA, zarkarAprabhA, Adi saMjJAyeM samajha lenI cAhiye / yahAM kisIkA AkSepa hai ki yoM ratnaprabhA Adi rUDhi zaboMko padake avayava bana rahe prakRti, pratyayake niyata arthokI ghaTanA nahIM honese bhedakI siddhimeM gamakapanA nahIM hai / arthAt-jaise pAcaka, pAThaka, pAlaka, pAdapa, pAnaka, Adi zavoMke avayavoMkA 96 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zTara tattvArtha lokavAi artha ghaTita ho jAnese arthabheda kI siddhi ho jAtI hai, usa prakAra rUDhi zabdoM karake vAcyArthIkA bheda nahIM pAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki sUtra kevala pratipattiHkarAnekA upAya hai vyAkhyAna kara denese yA samudAya zakti dvArA una rUDhi zabdoM ko bhI padArthoMke medakA jJApakapanA bana jAtA hai / idhara udharase anya padArthoMkA upaskAra kara laghusUtra dvArA bhI mahAn arthakI pratipatti ho jAtI hai 1 bhUmigrahaNamadhikaraNavizeSapratipattyarthe, ghanAdigrahaNaM tadAlaMbamanirjJAnArtha, saptagrahaNamiyasAvadhAraNAyeM / sAmIpyAbhAvAdadho'ya iti dvitvAnupapattiriti cenna, aMtarasyAvivakSitatvAt / isa sUtra meM bhUmikA grahaNa to adhikaraNa vizeSakI pratipatti ke liye hai / arthAt -- jaise svarga1 paTala bhUmikA Azraya nahIM karake jahAMke tahAM vyavasthita ho rahe haiM, usa prakAra nArakI jIvoMke sthAna nahIM haiM, nArakiyoM ke AvAsa to bhUmikA Azraya lekara hI pratiSThita haiM / isa sUtra meM ghanAmbu AdikA prahaNa to una bhUmiyoM ke AlambanakA parijJAna karAne ke liye ' hai / arthAt - svAzraya 'hote huye bhI pakSI jaise vAyuke sahAre AkAzameM ur3a rahA hai, usI prakAra ye sabhI bhUmiyAM ghanodadhi nAmake vAtavalapara Azraya pArahI haiM aura ghanodadhi vAtavalaya to ghanatrAtapara DaTa rahA hai tathA tanuvAtapara dhanavAta yA ambuvAta avalambita hai | sUtrameM sapta zadvakA grahaNa to bhUmiyoM kI saMkhyA ke itane niyata parimANa honekA avadhAraNa karaneke liye hai jisase ki adholokakI sAta hI bhUmiyAM samajhI jAMya chaha yA ATha nahIM / yahAM kisIkI zaMkA hai ki tirachI ho rahI racanAkI nivRttike liye sUtrameM 'adha:kA vacana Avazyaka hai, kintu bhUmiyoMmeM jaba asaMkhyAte yojanoMkA madhyameM antara paDA huA hai, aisI dazAmeM samIpapana nahIM ghaTita honese " adhaH adhaH isa prakAra adhaH zabda ke do panekI siddhi nahIM ho pAtI hai| hAM, vAtavalayoMmeM antara nahIM hone se " adhaH adhaH zada acchA ghaTita ho jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki madhyameM paDe huye antarakI yahAM vivakSA nahIM kI gayI hai / sajAtIya padArtha karake vyavadhAna hotA to zaMkAkArakA kahanA ThIka thA / AkAzakAM antara aMgaNya samajhA gayA hai| yahAM vizeSa yaha kahanA hai ki pahile dhanavAtakA dUsarA nAma ghanodadhivAta hai / dUsare ambuvAtakA apara nAma ghanavAta bhI hai / ye saba cetana yA acetana vAyu 1 haiN| yahAM yA sacetana jala nahIM hai| korA nAma ghara diyA gayA hai / pahilI noMda nAmaka vAyu udadhi zabda dvArA moTe jala yA bhApakI abhivyakti ho jAtI hai / ,, ,, kutaH punaretAH saMbhAvyaMta ityAha / kisIkA prazna hai ki mahArAja phira yaha batAo ki ve bhUmiyAM bhalA kisI pramANase jJAta hokara sadbhAvako prApta ho AcArya mahArAja vArttika dvArA samAdhAna vacana kahate haiM / nIce nIce vyavasthita ho rahIM sAta rahIM haiM ? aisI jijJAsA honepara - zrI Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 282 ghanAMbupavanAkAzapratiSThAH saptabhUmayaH / ratnaprabhAdayo'dhodhaH saMbhAvyA bAdhakacyuteH // 1 // nIce nIce pradezoMmeM racanAko prApta ho rahIM aura pratyeka bhUmiyAM yathAkramase ghanavAta, ambuvAta, tanuvAta, aura AkAzapara dRDha pratiSThita ho rahIM ye ratnaprabhA udika sAta bhUmiyAM ( pakSa ) svakIya / astitva karake saMbhAvanA karane yogya haiM ( sAdhya ), astitvake bAdhaka pramANoMkI cyuti honese ( hetu ) / arthAt -- sattAke bAdhaka pramANoMkA asambhava ho jAnese vastukA sadbhAva nirNIta kara liyA jAtA hai / vahI upAya sAta bhUmiyoM aura unake AlambanoMke sadbhAvakA avyartha prasAdhaka hai / 1 na hi yathoditaratnaprabhAdibhUmipratipAdakavacanasya kiMcidvAdhakaM - kadAcit saMbhAvyate iti nirUpitaprAyaM / sarvajJa AmnAya anusAra kaha dI gayIM ratnaprabhA Adika bhUmiyoMkA pratipAdana karanevAle sUtra vacanakA kabhI koI bhI bAdhakapramANa nahIM sambhava rahA hai, isa bAta ko hama kaI bAra anya prakaraNoM meM kaha cuke haiM ki bAdhaka pramANoM ke asambhavase padArthakA astitva sAdha liyA jAtA hai / namvetAH bhUmayoH ghanAnilabhatiSThAH ghanAnilastvaMbuvAtamatiSThaH sopi tanuvAtamAtiSThastatuvAtaH punarAkAzamatiSThaH svAtmapratiSThamAkAzamityetadanupapannaM, vyomavadabhUmInAmapi svAtmapratiSThatvamasaMgAt bhUmyAdivadvAkAzasyAdhArAMtarakalpanAyAmanavasthAprasaMgAt / tato nAtra bAdhakamyutiriti kazcittaM pratyAha' / AtA yahAM koI AkSepa karatA hai ki Apa jainoMne jo yaha kahA hai ki ye sAtoM bhUmiyAM nava para pratiSThita horahI haiM aura ghanavAta to ambuvAtapara Azraya pArahA hai tathA vaha ambuvAta bhI tanutrAtake avalambapara sadhA huA hai| tanuvAta phira AkAzapara pratiSThita hai tathA AkAza apane svarUpa meM hI AdhAra, Adheya, bana rahA svAzrita hai / yoM jainiyoM kA yaha kathana siddhiko prApta nahIM hopAtA hai| kyoMki yA to AkAza ke samAna bhUmiyoMko bhI apane apane nija svarUpameM pratiSThita honekA prasaMga athavA bhUmi yA ghanavAta, Adike samAna AkAzakA bhI anya AdhAra mAnanA paDegA aura usa AdhArake bhI chaTTe, sAtaveM, AThaveM Adi nyAre nyAre anya AdhAroMkI kalpanA karate karate jainoM ke Upara anavasthA doSa Ane kA prasaMga hotA hai / tisa kAraNa yahAM bAdhakacyuti nahIM hai / arthAt bhUmi aura unake AdhAroMke sadbhAvakI siddhi karanemeM jo bAdhakAbhAva hetu diyA gayA hai, vaha hetu pakSa meM nahIM vartanese asiddha hetvAbhAsa hai / isa prakAra koI apanA nAma nahIM letA huA AkSepa kara rahA hai, usake prati zrI vidyAnandA svAmI samAdhAna kahate haiM / 1 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 tatvArthazlokavArtike svAtmapratiSThamAkAzaM vibhudrvytvtonythaa| ghaTAderiva naivopapadyeta vibhutAsya sA // 2 // . AkAza ( pakSa ) apane nijasvarUpameM hI pratiSThita horahA hai ( sAdhya ) vyApaka dravya honese ( hetu ) anyathA yAnI AkAzako svapratiSThita nahIM mAnakara yadi AkAzake bhI anya anya adhikaraNa mAne jAyaMge taba to ghaTa, paTa, Adike samAna isa AkAzakA vaha vyApakapanA nahIM bana sakegA / arthAt-AkAzake adhikaraNa mAne gaye dravyakA jahAMse prArambha hogA vahIMtaka AkAzakI sImA samajhI jAyagI / gharakI polarUpa AkAzakA adhikaraNa yadi AMganako mAna liyA jAyagA to aise choTe choTe ananta AkAzoMkI asadbhUta kalpanA karanI pddegii| AkAzakI vyApakatA bhI naSTa ho jAyagI, jo ki iSTa nahIM hai| paramamahadanyatmatiSThitaM veti vyAhatametat / tato vyoma cAtmapratiSThaM vibhudravyatvAyattu na svAtmapratiSThaM tanna vibhudravyaM yathA ghaTAdi, vibhudravyaM ca vyometi na tasyApyAdhArAMtarakalpanayAnavasthA syAt / nApi bhUmyAdInAmapi svapratiSThatvamasaMgasteSAmavibhudravyatvAditi na prakRtabAdhakatvaM / idhara AkAzako parama mahAparimANa vAlA kahanA aura udhara AkAzako dUsare adhikaraNa dravyapara pratiSThita kara denA ye donoM bAteM paraspara vyAghAtadoSa yukta haiN| parama mahat kahate hI AkAzakA anya dravyapara pratiSThita rahanA usI samaya roka diyA jAtA hai athavA ghaTAdikakA anya sthaloMpara dharA rahanA kahate hI usI kSaNa mahAparimANasahitapanA niSiddha hojAtA hai| anyonya viruddha horahe dharmomeMse kisI ekakI vidhi karate hI baca rahe dUsare dharmakA usI samaya jhaTa niSedha ho jAtA hai| donoM dharmakI vidhi yA donoMke yugapat niSedha karanekA asambhava hai / tisa kAraNase siddha hojAtA hai ki vyApaka dravya honese ( hetu ) AkAza ( pakSa ) svayaM apanemeM hI AdhAra AdheyabhUta pratiSThita horahA hai ( sAdhya ) jo svAtma pratiSThita nahIM hai vaha to vibhu dravya bhI nahIM hai jaise ki ghaTa, paTa, Adika padArtha haiM ( vyatirekavyAptipUrvaka vyatirekadRSTAnta ) / yaha AkAza vyApaka dravya hai ( upanaya ) isa kAraNa vaha svayaM apanA avalamba hai ( nigamana ) / ataH punaH usake bhI anya AdhAroMkI kalpanA karake anavasthA doSa nahIM ho pAyagA / tathA AkAzake samAna bhUmi, vAyu, AdikoMko bhI svapratiSThitapanekA prasaMga nahIM A pAtA hai| kyoMki ve bhUmi Adika to avyApaka dravya haiM / ataH ve svAzraya nahIM ho sakate haiN| isa kAraNa hamAre prakaraNameM prApta sAta bhUmiyAM yA unake AdhAroMkI nidhi, nirdoSa, hetu dvArA sattAsAdhanameM tumhArA AkSepa bAdhaka nahIM ho sakatA hai| taba to bAdhakacyuti hetu pakSameM Thahara gyaa| nanu kathamidAnI vyoma tanuvAtasyAdhikaraNamamUrtatvAttatpratibaMdhakatvAdityaparastaM pratyAha / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 285 punaH kisIkA AkSepa hai ki mUrta honese bhUmiyoMkA adhikaraNa ghanavAta yA ghanavAtakA AdhAra ambuvAta athavA ambuvAtakA Azraya tanuvAta bhale hI ho jAo, kintu amUrta honese bhalA AkAza isa samaya tanuvAtakA adhikaraNa kaise ho sakatA hai ? kyoMki usake pratibandhakapanakA abhAva hai| arthAt-pustakakA AdhAra caukI hai, manuSya kA Azraya mUMDhA hai, yahAM Adheyake adhaHpatanakA pratibandhaka honese caukI, mUDhAko AdheyakA AdhAra mAnA gayA hai / kintu amUrta aura sabako sarvatra avagAha denevAlA AkAza to tanuvAtake adhaHpAtakA pratibandhaka nahIM hai| tanuvAtake nIce Upara, tirache, sarvatra AkAza bhara rahA hai| ataH tanuvAtakA AdhAra AkAza nahIM siddha hotA hai| yahAMtaka koI dUsarA AkSepakAra kaha rahA hai| usake prati (unmukha) zrI vidyAnaMda svAmI vArtika dvArA uttara vacana kahate haiM / tanuvAtaH punaryomapratiSThaH pratipadyate / tanuvAtavizeSatvAnmeghadhAraNavAyuvat // 3 // phira tanuvAta to ( pakSa ) AkAzameM pratiSThita ho rahA samajhA jAtA hai ( sAdhya ) vizeSa svarUpa dhArI tanuvAta honese ( hetu ) meghako dhAranevAle vAyuke samAna ( anvayadRSTAnta ) arthAtAkAzameM phaila rahe meghako jaise adRzyavAyu dhAre rahatA hai, usI prakAra tanuvAtako AkAza dhAre huye hai| machalIke cAroM ora phaila rahA jala machalIko AdhAra hai / bhUmimeM saikar3oM kIDe makoDe Azraya pA rahe haiM / vAyuke AdhArapara pakSI uDa rahA hai| ___ meghadhAraNo vAtAvayavI vAyvavayavapratiSTha iti cet na, anaMtazaH pavanaparamANUnAM pavanAvayavatvAt teSAM vAkAzapratiSThatvAdabhinnasya kathaMcitpavanAvayavinopi tadAdhAratvopapatte sAdhyavikalamudAharaNaM, nApi saMdigdhavipakSavyAvRttiko hetuH, kasyacidapyanAkAzAdhArasya tanuvAtasyAsaMbhavAt / tataH tasyAmUrtasyApi pavanAdhAratvamupapannaM AtmanaH zarIrAdyAdhAratvavat tathA pratIterabAdhitatvAt / yadi yahAM koI vaizeSika yoM kahe ki choTe choTe avayava vAyuoMse banA huA avayavI ho gayA, vAyu jo ki meghako dhAranevAlA kahA gayA hai, vaha to apane samavAyI kAraNa ho rahe avayavoMpara pratiSThita hai, AkAzameM nahIM hai / ataH ApakA hetu bAdhita hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki ananteM anante vAyuke paramANuaiM usa avayavI pavanake avayava haiM / jaba ki ve avayava antameM jAkara AkAzameM pratiSThita ho rahe mAne jAte haiM, to una avayavoMse kathaMcit abhinna ho rahe avayavI vAyukA bhI vaha AkAza AdhAra bana jAyagA / arthAt-vAyuke AdhAra vaizeSikoMne vAyuke avayava mAne haiM / una avayavoMkA AdhAra unake bhI avayava haiM, yoM calate calate SaDaNuka, paMcANuka, caturaNuka, para pahuMcakara caturaNukoM ke AdhAra tryaNupha aura tryaNukoMke AdhAra dyaNuka tathA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tatvArtha lokavArtike koMke AdhAra vAyuparamANuoMko svIkAra kiyA hai / punaH paramANuoM kA AdhAra AkAza abhISTa kiyA hai| aisI dazA meM avayaba aura abayavIkA kathaMcit abheda ho jAnese tanuvAtakA adhikaraNa yadi AkAza ko kaha diyA to isameM tumhArI kyA hAni ho gayI ? sabhI AstikoMne sarva dravyoM kA AdhAra paridoSa meM AkAzako hI svIkAra kiyA hai / ataH koI vAkchaTA dikhalAnA niSNAtavidvAnoM nahIM zobhA hai / vArttika dvArA kahA gayA hamArA anumAna nirdoSa hai / usa anumAnameM diyA gayA udAharaNa sAdhyase rItA nahIM hai / kyoMki maighako dhAranevAlA vAyukA AkAzameM pratiSThita rahanA sAdha* diyA gayA hai tathA hamAre hetukA tripakSase vyAvRtta honA guNa bhI saMdehaprApta nahIM hai / kyoMki AkAza ke AdhArapara nahIM uTa rahe kisI bhI eka tanutrAtakA asambhava ho rahA hai / jaba ki sabhI vAyuyeM athavA anya padArtha bhI AkAzapara sthAna pA rahe haiM, aisI dazA meM hetukI vivakSavyAvRtti nirNIta ho cukI hai / isa kAraNa se siddha ho jAtA haiM ki usa amUrta AkAzako bhI vAyukA AdhArapanA yukta hai / jaise ki zarIra, indriya, aSTavidha karma, AdikA AdhAra panA AtmAko abhiSma rUpase samucita mAnA gayA hai, Apa vaizeSikoMne "jagatAmAzrayo mataH" isa vacana anusAra kAlako yAvad jagat kA Azra mAnA hai | zarIra, indriya, AdikA adhikaraNa AtmA ho rahA hai| baiThA huA devadatta yadi apanI bAMha ko U~cA, nIcA, kara rahA hai, isakA tAtparya yaha hai ki devadatta apanI bAMhase saMyukta ho rahI AtmAko svayaM UMcA nIcA kara rahA hai| / usa AtmA ke sAtha baMdha rahI paugalika bAMha to AtmA ke sAtha ghisaTatI huyI Upara, nIceko, jA rahI hai / devadatta mArga meM cala rahA hai / / yahAM bhI devadattakI gatimAn AtmA cala rahI hai / usa AtmApara gharA huA zarIra to usI prakAra AtmA ke sAtha ghisaTatA calatA hai, jaise ki zarIra ke sAtha kapaDe, gahane, yA ghoDe dvArA khIMcI gayI gADIpara baiThe huye seThajI khicarate lade jA rahe haiM / sUkSma zarIra yA sthUla zarIra ke upayogI vargaNAoMse AtmAmeM hI paudgalika zarIra bana kara vahIM Thahara jAte haiN| ataH zarIra AdikA AdhAra AtmA mAnA jAya yahI acchA hai| amUrta' bhI mUrta padArthakA AdhAra ho sakatA hai| kyoMki tisa prakAra kI pratItiyoMkA abAdhitapanA prasiddha hai / naiyAyikoMne amUrta dizAko bhI mUrta padArthoM kA AdhAra mAnA hai / mImAMsaka bauddha Adi vidvAn bhI amUrtIko mUrtakA AdhAra mAna baiThe haiN| lokameM bhI mUrtI ke AdhAra amUrta dravya kI nirvAdha pratIti ho rahI hai / 1 1 tanuvAtaH kathamevuvAtasyAdhikaraNaM samIraNasvabhAvatvAditi ceducyate / yahAM koI prazna karatA hai ki jaba tanuvAta hI svayaM preraka vAyusvabhAva rahA gati yA kampanako kara rahA hai to vaha halatA, calatA, tIsarA vAyu tanuvAta bhalA dUsare vAyu ambuvAtakA adhikaraNa kaise hoM. sakegA ? pramANa do, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya dvArA vArttika kahA jAtA hai / tadbhUtazcAMbuvAtaH syAdvanAtmArthasya dhArakaH / aMbuvAtatvato vArDevIMcIvAyuvizeSavat // 4 // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r usa tIsare tanutrAta karake bhale prakAra dhAraNa kara liyA gayA dUsarA aMbubAta to kaThina svarUpa artha tIsare ghanavAtakA dhAraka hai ( pratijJA ) aMbuvAta honese ( hetu ) jaise ki samudrako dhAranevAlI laharoMkI vizeSa vAyu- hai ( dRSTAMta / arthAt - vAyu svabhAva bhI tanuvAta Uparale aMbumata nAmaka vAyukA AdhAra hojAtA hai aura kucha kucha patalA, moTA, aMbuvAta to Uparale saghana, sthUla, ghanavAtakA AdhAra saMbhava jAtA hai, jaise ki vizeSatAoMse yukta laharIlI vAyu samudrako dhAre rahatI hai / sa ca tanuvAta pratiSThoMbruvAto ghanavAtasya sthitihetuH sopi bhUmerna punaH kUrmAdirityAvedayati / yoM vaha patale patale skandhoMko dhAra rahe tanuvAttacalayapara pratiSThita ho rahA dUsarA ambucAta to Uparale ghanavAtakI sthitikA kAraNa ho rahA pratiSThApaka hai aura vaha dhamavAta bhI ratnaprabhA bhUmikA AdhAra hai / pRthivIke phira koI kacchapa, zUkara, gozrRMga, Adi AdhAra nahIM hai / isI bAta kI andhakAra vijJapti karAte haiM / ghanAnilaM pratiSThAnahetuH kUrmaH sa eSa naH // na kUrmAdiranAdhAro dRSTakUrmAdivatsadA // 5 // tannivA sajanAdRSTavizeSakzato yadi / kumadirAzrayaH kiM na vAyurdRSTAntasArataH // 6 // -bhUmike vahAM ke vahAM pratiSThita bane rahane kA kAraNa vaha ghanabAta hI hama jainoMke yahA kaLavA mAnA gayA hai| koI dUsarA kacchapa prANI yA zUkara Adi jIva to bhUmike AdhAra nahIM haiN| kyoMki ve kacchapa Adi svayaM dUsare AdhArapara Tike huye nahIM mAne gaye haiM / kachavA yA sUara anya AdhAra ke binA Thahara nahIM sakatA hai, jaise ki Ajakala dekhe gaye kachavA, sUara Adika jIva anya AdhArase rahita horahe sante kisIke adhikaraNa nahIM bana pAte haiM / anya AdhAroMkI kalpanA kI jAyagI to anavasthA doSa hogA / ataH dekhe huye kachavA Adi ke samAna vaha paurANikoMke kachave, sUara Adi bhI bhUmiko dhAranevAle nahIM mAne jAte haiM / arthAt isa ratnaprabhAke nIce sAta rAjU laMbe, eka rAjU cauDe basi hajAra yojana moTe ghanavAta yA sATha hajAra yojana moTe vAtavalayako bhale hI kaviyoMkI bhASAmeM kachavA yA sUaskI upamA dI jAya / yadi koI viSNukeH kacchapa avatAra, varAha avatAra, Adi meM aMdhabhaktiko dhAra rahA paurANika yoM kahe ki bhUmiyoMmeM nivAsa karanevAle prANiyoM ke puNya, pApa, vizeSakI adhInatA se ve nirAdhAra bhI kacchapa bhagavAn yA varAha bhagavAn isa bhUmike Azraya hojAte haiM / AcArya kahate haiM . ki taba to pratyakSapramANa ke dvArA dekhe huye padArtha ke anusAra honese vAyu hI bhUmikA Azraya kyoM nahIM mAna liyA jAya ? jaba ki megha, vAyuyAna, vimAna, pakSI, ye bahutase padArtha vAyupara DaTa rahe haiM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 tatvAryalokavArtike to bhUmikA AdhAra bhI vAyu mAnanA ucita hai| vAyumeM ananta zakti hai| kachavA yA sUara kitane bhI laMbe cauDe baDe mAne jAMya ve AdhAra vinA Thahara nahIM sakate haiN| soyaM kUrma varAhaM vA svayamanAdhAra bhUmerAzrayaM kalpayan dRSTahAnyA nirdhAryate / yaha vahI prasiddha paurANika kisI anya AdhArapara nahIM DaTa rahe yoM hI anaMta AkAzameM svayaM nirAdhAra horahe kachavA athavA zUkarako isa lambI cauDI bhUmikA Azraya kalpita kara rahA bicArA dRSTahAni karake nirdhAraNa kara liyA jAtA hai / arthAt-paurANikakI kalpanAmeM pratyakSa pramANa dvArA virodha AtA hai / aisI dRSTaviruddha gappoMko abhISTa karanevAlA aMdhabhakta vAdI prAmANika puruSoM dvArA pRthakbhUta samajha liyA jAtA hai| kazcidAha-na sthirA bhuumirdrpnnaakaaraa| kiM tarhi ? golakAkArA sarvadordhvAdho bhrAmyati, sthiraM tu nakSatracakra meroH pAdakSiNyenAvasthAnAt / tata eva pUrvAdidigdezabhedena nakSatrAdInAM saMpratyayo na virudhyate / tathodayAssamanayozcaMdrAdInAM bhUmisaMlagnatayA pratItizca ghaTate nAnyatheti, taM prati bAdhakamupadarzayati / ___koI Adhunika vidvAn apanA pUrvapakSa yoM kaha rahA hai ki Apa jainoMke yahAM lambI, cauDI, patalI, sapATa darpaNake samAna jo bhUmi mAnI gayI hai, vaha ratnaprabhA bhUmikA AkAra ThIka nahIM hai / tathA bhUmi jo sthira mAnI gayI hai aura nakSatra maNDalako merUkI pradakSiNA karatA huA DhAI dvIpameM bhramaNazIla mAnA gayA hai, vaha bhI ThIka nahIM hai / to bhUmi kaisI hai ? isapara hamArA pakSa yaha hai ki yaha bhUmi geMda yA nAraMgIke samAna gola AkArako dhAratI hai| usakA AkAra capaTA nahIM hai / bhUmi sarvadA sthira bhI nahIM kintu sarvadA Upara, nIce, ghUmatI rahatI hai / hAM, sUrya, caMdra, yA zani, zukra Adi graha, azvinI, bharaNI, Adi nakSatracakra to merUke cAroM ora pradakSiNArUpase jahAMkA tahAM avasthita ho rahA hai, ghUmatA nahIM hai / tisa hI kAraNase yAnI nakSatramaNDalakI sthiratAse aura bhUmikA bhramaNa honese hI pUrva, uttara, Adi dizAoM yA videha Adi dezoMke bheda karake nakSatra, sUrya, AdikoMkA samIcIna jJAna ho rahA viruddha nahIM paDatA hai tathA udaya hote samaya yA asta honeke avasarameM candra, sUrya, zukra Adi jyotiSkoMkI bhUmimeM saMlagnapane karake pratIti honA ghaTita ho jAtA hai, anyathA nahIM / arthAt-kadAcit aparicita sthAnakI nadImeM nAvapara baiThe huye hama idhara udhara A jAyeM to dizA bhrAnti ho jAtI hai, isI prakAra ghUmatI huI pRthivIpara baiThe huye hamako nakSatra maNDala yahAMse vahAM ho gayA dIkhatA hai / udaya hotA huA sUrya dUravartI bhUmimeM cipaTa rahA dIkhatA hai, yaha saba bhUmike bhramaNase sambhava jAtA hai| anya koI upAya nahIM haiM / aba AcArya mahArAja usa vidvAnke sanmukha ghUma rahI gola pRthivIke mantavyoMkA bAdhaka pramANa (NoMko ) vArtika dvArA dikhalAte haiN| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH . 289 nodhiobhramaNaM bhUmerghaTate golakAtmanaH / sadA tathaiva tadbhAMtihetoranupapattitaH // 7 // gola svarUpa ho rahI bhUmikA Upara nIce bhramaNa honA ghaTita nahIM ho pAtA hai| kyoMki sarvadA tisa hI prakAra usa bhUmike bhramaNake kAraka hetukI siddhi nahIM ho cukI hai / caubIsa ghanTe yA Rtu anusAra pRthivIko tisa hI prakAra ghumAnevAle kAraNoMkI siddhi nahIM ho pAtI hai| niyata kAraNake vinA niyata kArya nahIM ho sakatA hai| vAyurevordhvAdho bhramatsarvadA bhUmestathA bhramaNaheturiti na saMgataM, pramANAbhAvAt / AgamaH pramANamiti cenna, tasyAnugrAhakapramANAMtarAbhAvAt / tasyAnumAnamanugrAhakamastIti cenna, avinAbhAviliMgAbhAvAt / ___yadi Adhunika paNDita yoM kaheM ki vAyu hI Upara nIce bhramaNa kara rahI saMtI tisa prakAra bhUmike sarvadA niyamita bhramaNakA hetu hai| AcArya kahate haiM ki yaha kahanA to saMgatigrasta hokara hRdaya sparzI nahIM hai, asambaddha hai / kyoMki ghUma rahI vAyuke anusAra bhUmike bhramaNako sAdhanevAlA koI puSTa pramANa nahIM hai / yadi Apa isa viSayameM AgamapramANako prastuta kareM ki AryabhaTTane apane graMthameM pRthivIko calatI huI sAdhA hai| apanI kakSAse bAhara gamana nahIM karanA so hI acalapanA hai aura bhI kitanI hI iMgrejI pustakoMmeM pRthivIkA bhramaNa siddha kiyA gayA hai| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa AgamakA anugrahakAraka koI dUsarA pramANa nahIM hai| jabataka AgamameM kahI huI bAtako paripuSTa karaneke liye anya pramANa sahAyatA nahIM dete haiM, tabataka cAhe jisa Agamake upanyAsoMke samAna kisI bhI prameyako AMkha mIcakara nahIM mAna liyA jAtA hai / yadi koI bhUbhramaNavAdI yoM kahe ki usa AgamakA anugrahakAraka anumAna pramANa vidyamAna hai / granthakAra kahate haiM ki yaha kathana ucita nahIM hai / kyoMki usa anumAnameM avinAbhAvako dhAranevAlA samIcIna liMga nahIM hai / anyathAnupapatti karake rIte ho rahe hetuse samIcIna anumAna jJAna nahIM upaja pAtA hai| . nanu ca yatpuruSaprayatnAdyabhAvepi bhrAmyati tadbhramadvAyuhetukaM bhramaNaM yathAkAze parNAdi tathA ca bhUgola ityavinAbhAvi liMgamanumAnaM puruSaprayatnakRtacakrAdibhramaNena pASANAdisaMghaTTakRtanadIjalAdibhramaNena ca vyabhicArAbhAvAt / na ca puruSaprayatnAdyabhAvo'siddhaH pRthivIgolakabhramaNe mahezvarAdeH kAraNasya nirAkaraNAt / pASANasaMghaTTAdisaMbhavAbhAvAt bhUgolabhramaNamasiddhaM iti na maMtavyaM tadabhAve tatsthajanAnAM caMdrArkAdibiMbasyodayAstamanayobhinnadazAditayA pratIteraghaTanAt / sAsti ca pratItistato bhUgolabhramaH pramANasiddha iti kazcit / 1 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 tattvArthazlokavArtike bhUbhramavAdI apane mantavyakA avadhAraNa karaneke liye hetumeM avinAbhAvako dikhalAte huye yoM anumAna pramANa kahate haiM ki jo padArtha puruSake prayatna yA pattharakI Takkara Adika kAraNoMke nahIM honepara bhI ghUma rahA hai ( hetu ) usakA vaha bhramaNa ghUma rahI vAyuko kAraNa mAnakara huA hai ( sAdhya ) jaise ki AkAzameM AMdhI calate samaya patte, tinake, Adi padArtha ghUmatI huI vAyu dvArA ghUma jAte haiM ( anvayadRSTAnta ) tisa hI prakAra bhUgola ghUma rahA hai ( upanaya ) ataH vAyubhramaNa anusAra bhUgola. mAna lenA cAhiye ( nigamana ) isa prakAra avinAbhAvavAle hetuse isa anumAnakA utthAna huA hai / hetumeM puruSake prayatna AdikA abhAva yaha vizeSaNa to vyabhicArakI nivRttike liye diyA hai / ataH puruSake prayatna dvArA kI gayI cAka Adi kI bhrAMti karake aura pattharakI yA vegayukta jala AdikI acchI Takkara laga jAnese kiye gaye najala, samudrajala, Adike bhavaroM karake vyabhicAra nahIM ho pAtA hai| yahAM bhramaNameM puruSaprayatna, pASANaghaTTana, AdikA abhAva asiddha nahIM hai| kyoMki pRthivasvirUpa golAke bhramaNa karanemeM mahezvara, vidhAtA, Adi kAraNoMkA nirAkaraNa kara diyA / hai aura pattharoM kI Takkara, vidyutpravAha Adi kAraNoMkI bhI saMbhAvanA nahIM hai / ataH hetukA vizeSaNa dala pakSameM vartatA huA siddha hojAtA hai / bhUbhramavAdI hI kahe jA rahe haiM ki pRthivI svarUpa golekA . bhramaNa karanA asiddha hoya yaha mAna baiThanA' bhI ucita nahIM hai| kyoMki usa bhramaNakA abhAva mAna lene para to usa bhUmimeM ThaharanevAle manuSyoMko caMdrabiMba, sUryabiMba, zukra Adike udaya yA asta honepara bhinna bhinna deza vartIpataH yA nyAre nyAre AkAra Adipane karake pratIti honA nahIM ghaTita ho pAyegA aura vaha bhinna bhinna dezavartI Adipane karake pratIti to horahI hai| tisa kAraNase bhUgolakA bhramaNa honA pramANase siddha hai, yo bhramaNa hetu pakSameM Thahara jAtA hai / isa prakAra nanuse lekara yahAMtaka koI eka paNDita kaha rahA hai| sotraivaM prynuyoktvyH| bhabhramaH kasmAnna bhavatIti tadavidinaH" pravacanasya 'sadbhAvAt / pratiniyatAnekadezAditayArkAdInAM pratIterapi ghaTanAt bhUbhramaNahetoviruddhatvopapatteH / bhUgolabhramaNe sAdhanasyAnumAnAdibAdhitapakSatAnuSaMgAt / kAraNAbhAvAt - bhabhramovatiSThata iti cet tathAvidhAdRSTavaicitryAttabhramaNopapatteH / ____ aba AcArya kahate haiM ki usa bhUbhramavAdIke Upara yahAM prakaraNameM isa prakAra codya uThAnA cAhiye ki bhUbhramaNake samAna nakSatra maNDala yA sUrya AdikoMkA bhramaNa ho rahA kyoM nahIM mAnA jAtA hai ! jaba ki usa jyotiSa cakraka bhramaNakA Avedana karanevAle AptavAkya svarUpa AgamakA sadbhAva ho rahA hai, udaya, asta, dazAmeM sUryakA dUra sthita bhUmike sAtha sparza ho rahA dakhinA aura madhyAnhameM Upara dIkhanA tathA bIcameM tiryak UMcA dIkhanA yoM pratiniveta aneka deza yA dizA AdimeM sthitapane karake sUrya AdikoMkI pratIti homA bhI tabhI ghaTita hotA hai, jabaki pRthivIko acalA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH aura jyotirmaNDalako ghUma rahA mAnA jaaygaa| ataH bhUbhramaNake siddha karanevAle tumhAre hetuko viruddha hetvAbhAsapanA bana rahA hai| bhUgolake bhramaNako samajhAnemeM diye gaye hetuke sAdhya yA pakSameM anumAna Adi pramANoM dvArA bAdhA upasthita ho jAnese usa hetuko bAdhita hetvAbhAsapanakA prasaMga AtA hai| pratyakSase bhI bhUbhramaNa bAdhita hai| pakSI yA vimAna mIloM UMce yA hajAroM kosa tirache calakara vahAMke vahIM niyata sthAnapara lauTa Ate haiN| uttara dizAmeM dhruvatArA vahAMkA vahIM dIkhatA rahatA hai / yadi koI yoM kahe ki ghumAnevAle kAraNoMkA abhAva ho jAnese jyotizcakrakA bhramaNa nahIM ho sakegA / sUrya, candramA, nakSatra Adi jahAMke tahAM baiThe rheNge| yoM kahanepara to hama jaina yaha upapatti dete haiM ki tisa prakArake puNya, pApakI, vicitratAse una sUrya AdikoMkA bhramaNa bana jAtA hai| kinhIM kinhIM koke phala vicitratAse anubhave jAte haiM / gamana paryAyameM hI ramaNa kara rahe abhiyogya jAtike devoM karake jyotiSka vimAna niyatagati anusAra ghumAye jAte haiM / bhUgolabhramaNe tu vAyubhramaNaM na kAraNaM bhavitumarhati sarvadA tasya tathA bhramaNaniyamAnupapatteraniyatagatitvAt / tato nAbhipretadigabhimukhaM bhramaNaM bhUgolasya syAt / mANyadRSTavazAdvAyoniyataM tathA tadasiddheH / prasiddha bhramaNamiti cenna, tatkAryAsiddhau tdsiddheH| prasiddha hi susvAdikArye nirvivAde dRSTakAraNavyabhicAre cAdRSTaM tatkAraNamanusmIyate na cAbhimetavAyumramaNaM nirvivAda siddhaM yato na dRSTakAraNavyabhicAre tatkAraNamadRSTamanumIyeta / hAM, tumhAre bhUgolake bhramaNameM to vAyukA bhramaNa kAraNa nahIM ho sakatA hai| kyoMki usa jaDa vAyuke dvArA sadA usa pRthivIke tisa prakAra niyama anusAra bhramaNa hote rahanekI upapatti nahIM hai| kyoMki vAyukA koI niyata gati nahIM hai / kabhI pUrvakI vAyu calatI hai / kabhI pazcimakI vAyu bahatI hai| kabhI dakSiNa dizAkI vAyu umaDa paDatI hai / tisa kAraNa bhUgola kA abhISTa ho rahI Urdhva dizA yA adhodizAke abhimukha bhramaNa nahIM ho skegaa| ataH cAro ora lipaTI huI vAyuke anusAra bhUgolakA bhramaNa mAnanA svayaM apaneko cakkarameM DAlanA hai / yadi koI yahAM yoM AkSepa kare ki prANiyoMke puNya, pApakI adhInatAse vAyukA tisa prakAra niyata ho rahA bhramaNa ho jAyagA / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa adRSTake kArya * mAne jA rahe vAyubhramaNa yA pRthivIbhramaNakI jabataka siddhi nahIM ho sakegI, tabataka usa vAyubhramaNake kAraNa adRSTa kI siddhi nahIM ho pAtI hai / dekhiye, sukha, duHkha Adi anubhave jA rahe kAryoMke vivAdarahita prasiddha ho jAnepara hI paridRSTa bahudhana, dUdha, strI, vastra, havelI, Adi yA grAmavAsa, alpakuTumba, alpadhana, Adi dRSTa kAraNoMkA anvayavyabhicAra aura vyatirekavyabhicAra doSa A jAnepara to una sukha AdikoMke kAraNa puNya, pAparUpa adRSTakA anumAna kara liyA jAtA hai / kintu yahAM Apako abhISTa ho rahA vAyubhramaNa to sabhIko nirvivAdaH siddha nahIM hai, jisase ki vAyubhramaNake dRSTa kAraNoMkA vyabhicAra ho jAnepara Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 292 tattvAryazlokavArtike usake kAraNa adRSTakA anumAna karaneke liye parizrama karAyA jAtA hai / hama jaina to abhI vAyuke bhramaNameM hI vivAda uThA rahe haiM / sparzana indriya dvArA yA AkAzameM uDAye gaye patte athavA pataMgoM dvArA jisa sAdhAraNa vAyukA jJAna kiyA jAtA hai, usa vAyukI gati koI niyata nahIM hai ! vaha vAyu caubIsa ghaMTe yA aDatAlIsa ghaMTemeM koI niyata kArya karatI huI nahIM jAnI jAtI hai / ataH hama to samajhate haiM ki pRthivImaNDalako gADIke pahiye samAna Upara nIce ghumAnevAlI koI vAyu nahIM hai| bhUbhramAt pravadvAyusiddhiriti cenna, tasyApi tadvadasiddhaH / nAnAdigdezAditayArkAdipratItistu bhUbhramepi ghaTamAnA na bhUbhramaM sAdhayatIti / kathaM ? anumitAnumAnAdapyadRSTavizeSasiddhiriti sUktaM na bhUmeruvAMdhobhramaNaM SaTcakravadekAnubhavaM saMparivRttiA ghaTate tadbhramaNahetoH parAbhyupagatasya sarvathAnupapadyamAnatvAt pareSTabhUbhramAdivaditi / yadi bhUbhramaNavAdI yoM kahe ki bhUkA bhramaNa ho rahA hai, isa jJApaka hetuse prakANDa rUpase baharahI, ghUmatI huI, vAyukI siddhi ho jAtI hai, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa vAyubhramaNake samAna usa bhUbhramaNakI siddhi nahIM ho sakI hai| anyonyAzraya doSavAle Asiddha hetuoMse sAdhyakI siddhi nahIM ho sakatI hai / pUrva, pazcima, aneka dizAoMmeM yA baMgAla, paMjAba, yUropa, amerikA, Adi dezoMmeM dIkhanA athavA lAla pIle, dhaule, AkAra dhAra lenA, grahaNa paDa jAnA, bhUmimeM laga jAnA, Adi DhagoMkarake sUrya AdikI ho rahI pratIti to nakSatramaNDala yA sUrya Adike bhramaNa mAnanepara bhI ghaTita ho rahI saMtI bhUbhramaNa kI siddhi nahIM karA pAtI hai / isa kAraNa anumita kiye gaye hetudvArA punaH uThAye gaye anumAnase bhI bhalA adRSTa vizeSakI siddhi kaise ho sakatI hai ? arthAt-bhUbhramaNavAdIne kAraka pakSameM adRSTa vizeSase vAyukA bhramaNa aura vAyubhramaNase bhUbhramaNa honA mAnA hai aura jJApaka pakSameM bhUbhramaNase bAyuke bhramaNakI jJapti aura vAyubhramaNa nAmaka kArya hetuse adRSTakI siddhi (jJapti ) kI hai , AcArya kahate haiM yoM anumita anumAnase bhI tuma adRSTakI siddhi nahIM kara sake ho / isa kAraNa hamane vArtikameM bahuta acchA kahA thA ki chaha pahiyevAle yaMtrake samAna yA carakhAke samAna bhUmikA Upara nIce bhramaNa honA nahIM ghaTita hopAtA hai athavA eka vyaktike anubhava anusAra bhale prakAra parivartana honA nahIM ghaTita hotA hai / kyoMki dUsaroMke dvArA mAne gaye usa pRthivIkI bhrAntike hetuoMkI sabhI prakAsi upapatti nahIM hopAtI hai| jaise ki anya vAdiyoMke yahAM iSTa kiyA gayA pRthivIkA geMda yA nAraMgIke samAna tirachA ghUmanA Adike hetuoMkI siddhi nahIM ho sakI hai| yahAM Adi padase pRthivaki patana Adi bhI liye jA sakate haiN| koI vAdI bhArI pRthivIkA nitarAM adhogamana honA bhI mAna baiThe haiM tathA koI Adhunika paNDita apanI DeDa buddhimeM yoM jAna baiThe haiM ki pRthivI dinapara dina sUryake nikaTa hotI calI jArahI hai| isake viruddha koI yoM kaha rahe haiM ki anudina sUryase pRthivI dUratama hotI calI jA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH 293 rahI hai| isI prakAra koI paripUrNa jalabhAgase pRthivIkA kucha kAlase udaya huA iSTa kiye haiN| kucha dinoMmeM bhUbhAga miTakara jalabhAga hojAyagA tathA koI jalabhAga kama hokara pRthivI bhAga kalpita kara rahe haiM, kintu ukta kalpanAyeM pramANoM dvArA siddha nahIM hopAtI haiN| thoDese hI dinoMmeM paraspara eka dUsarekA virodha karanevAle vidvAn khaDe hojAte haiM / pahale pahale vijJAna yA jotiSayaMtra ke prayoga bhI yuktiyoM dvArA bigADa diye jAte haiN| yoM choTe choTe parivartana to dina rAta hote rahate haiM / inase kyA hotA hai ? yahAMtaka ukta vArtikakI vyAkhyA kara dI gayI hai / tathA dRSTavyAghAtAcca na sostItyAha / tathA eka bAta yaha bhI hai ki dekhe huye padArthoMkA vyAghAta hojAnese vaha dUsaroMkA mAnA gayA bhUbhramaNa nahIM ghaTita hopAtA hai, isa bAtako zrI vidyAnanda svAmI agrima vArtika dvArA kahate haiM / dRzyamAna samudrAdijalasthitivirodhataH / gole bhrAmyati pASANagolavatva vizeSavAm // 8 // bhUgolakA bhramaNa honA mAnate saMte to samudra, nadI, sarovara Adike jaloMkI dekhI jArahI sthitIkA virodha hojAtA hai / jaise ki pASANa ke golAko ghUmatA huA mAnanepara usapara adhika jala Thahara nahIM pAtA hai| ataH bhU acalA hai, bhramaNa nahIM karatI hai, pRthiyIko ghumA de aura jalako ThaharAye rahe aisA kathana kahAM saMbhava sakatA hai ? arthAt -- gaMgA nadI jaise haridvArase kalakattekI ora bahatI hai, pRthivIke gola honepara vaha ulTI bhI baha jAyagI / samudra yA kUpajala gira paDeMge / ghUmate huye padArtha para moTA jala nahIM Tikakara gira paDegA / pavanameM anya koI vizeSatA nahIM hai / na hi jalAdeH patanadharmaNo bhUyaso bhrAmyati pASANagole sthitirdRSTA yato bhUgolepi sA saMbhAvyeta / dhArakavAyuvazAttatra tasya sthitirna virudhyata iti cet, sa dhArako vAyuH kathaM prerakavAyunA na pratihanyate 1 pravAhato hi sarvadA bhUgolaM ca bhramayan samaMtatApi tatsthasamudrAdidhArakavAyuM vighaTayatyeva meghadhArakavAyumiva tatpratipakSavAta iti viruddhaiva tadavasthitiH, sarvathA vizeSapavanasyAsaMbhavAt / bhArI honese adha: patana dharmavAle bahutase jala, bAlU reta, Adi padArthoM kI pASANa goleke ghUmate sante vaisIkI vaisI hI sthiti horahI nahIM dekhI jA cukI hai jisase ki bhUgola ke ghUmate sante bhI vaha jalakI sthiti vaisIkI vaisI saMbhatra jAtre / yadi koI yoM kaha baiThe ki ghUmate huye usa bhUgola meM bhI jalako dhAre rahanevAle vAyukI adhInatAse usa jalakI sthiti banI rahane kA koI virodha nahIM AtA hai, yoM kahanepara to hama jaina pUcheMge ki kyoMjI vaha dhAraka vAyu bhalA preraka vAyu karake kyoM nahIM pratighAtako prApta hotI hai ? pRthivIko ghumAne vAlI balavAn preraka vAyu karake jaladhAraka nirbala vAyukA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 294 pArthamekavArtike I pratighAta hojAnA cAhiye / jaise ki AkAzameM megha chAye rahate haiM, kintu jaba unake pratipakSa vAyu bahatI hai to vaha pratikUlavAyu usa meghako dhAranevAlI vAyukA vidhvaMsa kara detI hai / megha titara bitara hokara naSTa hojAte haiM yA dezAMtara meM cale jAte haiM / usI prakAra apane balavAn pravAhase sarvadA bhUgolako saba ..ora se ghumA rahI preraka vAyu bhI vahAM sthira horahI samudra, sarovara Adiko dhAranevAlI vAyukA vighaTana karA. hI devegii| isa prakAra usa jalakI avasthiti banI rahanA viruddha hI hai / koI vizeSa jAtikI patranakA to sarvathA asaMbhava hai | ataH balavAn preraka vAyu bhUgolako avirAma ghumAtI rahe aura nirbala jala dhAraka vAyu akSuNNa banI rahe ye nitAnta asaMbhava kArya hai| T , atra parAkUtamAzaMkya pratiSedhayati / pRthivImeM AkarSaNa zaktiko mAnanevAle dUsare paNDitoM ke mantavyaceSTA kI AkAMkSA kara anuvAda karate huye graMthakAra usa mantavyakA pratiSedha agrima vArtika dvArA karate haiM / gurvarthasyAbhimukhyena bhUmeH sarvasya prAtataH / tatsthitizveta pratIyeta nAdhastAtpAtadRSTitaH // 9 // pUrvapakSI kaha rahA hai ki pRthivImeM AkarSaNa zakti hai| tadanusAra sampUrNa bhArI arthIkA bhUmike abhimukhapane karake patana hotA hai / bhUgolaparase jala giregA to bhI pRthivIkI ora hI girakara vahAM vahIM ThaharA rahegA | ataH usa jalakI sthiti honA pratIta ho jAvegA / yoM kahane para to AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki bhArI, arthokA nIce kI ora paDanA hI dRSTigocara ho rahA hai| arthAt -- pRthivImeM eka hAtha lambA cauDA gaDDA khodakara usa miTTIko gaDhDe kI eka ora DhalAUM UMcA bichAkara yadi usapara geMda dhara dI jAya aisI dazAmeM vaha geMda nIcIkI ora gaDhDemeM Dhulaka paDatI hai, jaba ki Uparale bhAgameM maTTI adhika hai to vizeSa AkarSaNa zakti honese geMdako Upara dezameM hI cipaTA rahanA cAhiye thaa| ataH kahanA paDatA hai ki bhale hI pRthivImeM AkarSaNa zakti hoya, kintu usa AkarSaNa zaktikI sAmarthyase jalakA ghUma rahI pRthivIse tirachA paralI ora gira jAnA nahIM ruka sakatA hai| bhUgole bhrAmyati patadapi samudrajalAdi sthitamiva bhAti tasya tadAbhimukhyena patanAt / - sarvasya gurorarthasya bhUmesnAbhimukhatayA patanAdarzanAditi cennaivaM, adhastAt gurvarthasya pAtadarzanAt, tathAbhitobhighAtAdyabhAve svasthAnAt pracyutodhastAtpatati gurutvAlloSThAdivat / na hi tatrAbhighAto nodanaM vA purUSayatnAdikRtamasti yenAnyathAgatiH syAt / na cAtra hetoH kaMdukAdinA vyabhicAraH, abhighAtAdyabhAve satIti vizeSaNAt / nApi sAdhyasAdhanavikalo dRSTAntaH sAdhanasya gurutvasya yathoktavizeSaNasya sAdhyasya vAdhastAtpatanasya loSThAdau masiddhatvAta / tana zubhramavAdI satyavAgUrdhvAdhobhUbhramavAdivat / kiM ca Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAcitalAMga: 295 bhUbhramaNavAdI kaha rahA hai ki bhUgolakA bhramaNa ho rahe sante adhaHpatanazIla samudra jala . Adika girate huye bhI sthita ho rahe ke samAna hI dIkhate haiN| kyoMki usa jalakA usa bhUmike abhimukhapane karake patana ho rahA hai| sampUrNa bhArI padArthoMkA bhUmike abhimukhaM nahIM ho karake patana honA / nahIM dekhA jAtA hai / AcArya kahate haiM ki isa prakAra to nahIM kahanA |kyoNki gurupadArthokA jahAM sthita hai, vahAMse ThIka paralI ora nIce giranA dekhA gayA hai tathA tumhAre pakSakA bAdhaka dUsarA anumAna yaha hai ki samudrajala, lohagolaka, phala Adi padArtha ( pakSa ) yadi svasthAnase cyuta ho jAya to avazya ThIka nIce paDa jAte haiM (sAdhya ) idhara udharase balavAn preraka padArthakA zabda janaka abhighAtanAmaka saMyoga yA pratikUla vAyu AdikA abhAva hote te bhArI honese ( hetu ) Dela, meghajala, Adike samAna' ( anvayadRSTAnta ) / usa samudrajalameM zadbahetu saMyoga athavA puruSaprayatna, vidyut prayatna, Adi dvArA kiyA gayA koI zabdahetu ho rahA preraka saMyoga to nahIM hai, jisase ki bhUmipara rakhe huye jalakI dUsare prakArase yAnI bhUmise paralI ora nahIM girakara bhUmimAUM hI jalakI gati ho jAya / tathA isa anumAnameM diye gaye gurutva hetukA geMda yA bandUkakI golI Adise vyabhicAra nahIM ho sakatA hai| kyoMki hamane hetukA vizeSaNa " abhighAta AdikakA abhAva hote saMte " yaha de rakkhA hai / vegavAle hAtha dvArA bhUmimeM / coTa khAkara nIce nahIM giratI huI geMda Uparako uchala jAtI hai / bandUkakI golI tirachI calI jAtI hai, kabUtara Uparako uDa jAtA hai, inameM abhighAta Adi kAraNa haiM, jahAM abhighAta Adi nahIM hai| vahAM gurupadArthIkA avazya adhaHpAta ho jAtA hai / hamArA diyA huA Dela Adi dRSTAnta bhI sAdhya " aura sAdhanase rItA nahIM hai| kyoMki pUrvameM kahe jA cuke anusAra abhighAta AdikakA abhAva isa / vizeSaNase yukta ho rahe gurutva hetukI Dela AdimeM prasiddhi ho rahI hai aura pUrvasaMyukta sthAnase pratikUla paralI ora nIce gira jAnA isa sAdhyakI bhI Dela AdimeM prasiddhi hai| tisa kAraNase yuktiyoM / dvArA jAna liyA jAtA hai ki Upara, nIce, pRthivIkA bhramaNa mAna rhe| vAdIke samIna yaha grahoMkI AkarSaNazakti anusAra pRthivIkA tirachA yA TeDhA, meDhA, bhramaNa " mAnanevAlA vAdI bhI satyavacana kahanevAlA nahIM hai| eka bAta yaha bhI samajha lenekI hai ki bhuubhrmaagmstytve'bhuudhmaagmstytaa| kiM na syAtsarvathA jyoticisiddharabhedataH / 10 // dvayoH satyatvamiSTaM cetkAviruddhArthatA tyogaa| pravaktrorAptatA naivaM sugatezvarayoriva / / / 11 jinhoMne AryabhaTTa yA iTalI, yoropa, Adi dezoMke vAsI vidvAnoMkI pustakoMke anusAra bhU kA bhramaNa svIkRta kiyA hai, unake prati hamArA yaha AkSepa hai ki yadi bhUbhramaNakA pratipAdana karane Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tatvArtha lokavArtike 1 vAle Agamako satya mAnA jAtA hai to acalA pRthivIke bhramaNako nahIM kahanevAle AgamakA satyapanA * kyoM nahIM samajha liyA jAya ? kyoMki jyotiSa sambandhI jJAnakI siddhi hone kA sabhI prakArase a hai / pRthivIko acalA yA sacalA mAnanevAle donoM vidvAnoMke matAnusAra sUryagrahaNa, dina rAtakA vyavahAra, rAziparivartana, zukakA udaya, asta honA Adi jyotiSa zAstra ke jJAna ekase sadha jAte haiM / yadi pRthivI bhramaNa aura jyotiSkacakrakA bhramaNa kahanevAle donoM bhI AgamoMkA satyapanA abhISTa hai taba una donoM AgamoMko aviruddha arthakA pratipAdakapanA kahAM rahA ? aura isa prakAra to aura buddha mahezvarake samAna donoM prakRSTa mAne jA rahe viruddha vaktAoMko AptapanA yAnI satyArtha vaktApana nahIM A sakatA hai / arthAt-buddha sRSTi ke karttA ko nahIM mAnate huye sabhI padArthoMko kSaNika mAnate haiM / kintu IzvaravAdI paNDita to pRthivI Adiko banAnevAle IzvarakI kalpanA karate huye padArthoMko nitya yA kAlAntarasthAyI mAna rahe haiM, paraspara viruddha artha ko kaha rahe ye donoM to baDhiyA vaktA nahIM ho sakate haiM / isI prakAra pRthivI ko sacalA yA acalA mAnanevAle bhI Apta nahIM ho sakate haiM / kamase kama eka paNDitake Agama kA satyapanA rakSita nahIM raha sakatA hai / aparicita sthalameM nAMva dvArA bhramaNa kara rahA puruSa bhale hI nAvakA ghUmanA nahIM mAnakara nagara yA tIrastha prAsAdakA bhramaNa abhISTa kara le, etAvatA usake dizA vibhramakA samAdhAna bhI bhale hI ho jAya, kintu vastutaH vicAranepara nagarakI sthiratA aura nAvakA calapanA mAnA jaaygaa| isI prakAra pratyakSa pramANadvArA jyotiSa cakra hI bhramaNa kara rahA pratIta ho / sAdhAraNa manuSya yA pazuko thoDA ghUma jAnese hI AMkhoMmeM ghUmanI Ane laga jAtI hai / kabhI kabhI khaNDadezameM atyalpa bhUcAla ( bhUkampa ) Anepara zarIra meM kapakapI, mastakameM bhrAnti hone laga jAtI hai / yadi DAMkagAr3IkI gati se bhI adhika vegavAlI pRthivIkI cAla mAnI jAyagI, aisI dazAmeM mastaka, zarIra, purAne gRha, kUpajala, samudra AdikI kyA vyavasthA hogI ? isa bAta kA buddhimAn svayaM vicAra kara sakate haiM / rahA matAMtaramupadarzya nivArayannAha / aba zrI vidyAnanda AcArya bhUbhramaNase atirikta dUsare matoMkA saMketa mAtra dikhalAkara unakA nivAraNa karate huye agrima vArttikoM ko kaha rahe haiM / sarvadAdhaH patantyetAH bhUmayo maruto'sthiteH / IraNAtmatvato dRSTaprabhaMjanavaditsat // 12 // maruto dhArakasyApi darzanAttoyadAdiSu / sarvadA dhArakatvasyAnAditvAttatra na kSatiH // 13 // kisI anyavAdIkA mantavya hai ki ye bhUmiyAM sarvadA ( pakSa ) nIce giratI rahatI haiM ( sAdhya) / kyoMki caMcala aura kaMpana svabhAvavAlI honese vAyukI eka sthAnapara sthiti nahIM hone pAtI hai (hetu) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH 297. jaise ki dekhI jA cukI vAyu hai ( anvaya dRSTAnta ) / AcArya kahate haiM ki yaha kahanA mithyA hai / kyoMki megha, pakSI, Adi padArthoMmeM dhAranevAlI vAyu bhI dekhI jAtI hai / anAdi honese sadA dhArakapanekI usa vAyumeM koI kSati nahIM hai| arthAt-jo kaMpanevAlI caMcala vAyu hai, vaha bhUmiyoMko dRDha nahIM DATa sakatI hai, kintu bAdaloMko jaise dhAraka vAyu derataka dhAre rahatI hai, usI prakAra anAdi kAlase pRthivIko dhAra rahe tIna vAtavalaya caMcala yA kaMpanevAle nahIM honese bhamiyoMko avicala dhAra rahe haiM / koI hAni nahIM ho pAtI hai / ___ na hi abhyAdhArI vAyuranavasthitastasyeraNAtmatvAbhAvAt / taccAsaMbhavAbhAyamIraNAtmakatvarahito maruttoyadAdidhAraNAtmakasyApi darzanAt / sarvadAdhArakatvaM na dRSTaM iti cet, sAderanAdervA ? sAdezvet siddhasAdhyatA / yadi punaranAderapi sarvadAdhArakatvaM pavanasya na syAttadAsmAkAzAderapyamUrtatvavibhutvAdidharmadhAraNavirodhaH / atrAdhArAdheyayoranAditvAtsarvadA tadbhAva iti cet, bhUmigandhabhRtorapi tata eva tathA sostu / tanna sarvadAdhaH pataMti bhUmayaH pramANAbhAvAt / bhUmiyoM kA adhikaraNa ho rahI vAyu koI asthira nahIM hai| kyoMki vaha dhAraka vAyu gamana svabhAva vAlI yA caMcala svabhAvavAlI nahIM hai / ataH asaMbhava honese vaha bhUmiyoMke sarvadA nIce girate rahanekA mantavya prazasta nahIM hai / " IraNAtmatvAbhAva " hetuko yo puSTa karate haiM ki yaha bhUmiyoMkA AdhAra horahI vAyu ( pakSa ) IraNa svabhAvase rahita hai ( sAdhya ) kyoMki vAyukA bAdala AdikoMko dhAre rahanA svarUpa bhI dekhA jAtA hai ( hetu ) / arthAt-kaI dinoMtaka vAyuke AdhArapara bAdala AkAzameM DaTe rahate haiN| zarIrameM kupita hogayI vAyu kisI nasameM raktako kaI varSotaka DATe rahatI hai, calAyamAna nahIM hone detI hai / kAcakI zIsI yA nalImeM bhara dI gayI vAyu golIko DATe rahatI hai / yadi yahAM koI yoM kahe ki vAyu kucha derataka bhale hI bAdala, rakta, golI Adiko dhAre rahe 'kintu sarvadA dhArakapanA kisI bhI vAyumeM nahIM dekhA gayA hai, yoM kahanepara to hama vikalpa uThAte haiM ki kucha kAlase upajI huI sAdi vAyuko sadA dhArakapane kA niSedha karate ho ? athavA kyA anAdikAlase sadRzaM pariNAmoMko dhAra rahI akampa anAdi vAyuko bhI pRthivIke sadA dhAranekA niSedha karate ho ? btaao| yadi prathama pakSa anusAra Adi vAyuko pRthivIkA dhArakapanA niSedhate ho to tumhAre Upara siddhasAdhyatA (siddha sAdhana ) doSa lagatA hai jisako hama siddha mAnate haiM usako punaH sAdhanekI kyA AvazyakatA paDI hai ? nirarthaka bAtoM ko sunanekA hamako avasara nahIM hai, sAdi vAyuko hama prathamase hI pRthivIyoMkA dhAraka nahIM mAna rahe haiN| hAM, yadi phira dvitIya vikalpa anusAra anAdi kAlIna dRDha vAyuko bhI sadA pRthivIyoMkA dhArakapanA nahIM mAnA jAyagA taba to AtmA, AkAza, Adika dravyoMko bhI amUrtapana, vyApakapana, guNasahitapana, Adi dharmoM ke dhAranekA virodha ho jaaygaa| jaise AtmA, AkAza, Adika dravya anAdi kAlase amUrtapana Adika dharmoM ke dhAraka mAne jArahe haiM, usI prakAra anAdi vAyu bhI 38 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tatvArtha lokavArtike sadAse pRthivIyoMko dhAra rahI banI baiThI hai / yadi koI yahAM yoM kahe ki ina AtmA Adika AdhAra aura amUrtapana Adi AdheyoMmeM anAdi hone se sadA vaha " AdhAraAdheyabhAva " bana rahA hai / yoM kahane para to hama jaina kahate haiM ki tisa hI kAraNase yAnI anAdi honese hI bhUmi aura gandhavAha yAnI vAyukA bhI tisa prakAra sadA vaha AdhAra Adheya bhAva ho jAo / tisa kAraNa se siddha hotA hai ki bhUmiyAM sarvadA nIce nIce nahIM paDatI rahatI haiM, kyoMki isameM koI puSTa pramANa nahIM hai 1 etena sarvadotpataMtyeva tiryageva gacchaMtIti vA nirastaM, dhArakasya vAyorabAdhitasya siddhestadavasthAnAvirodhAt / isa ukta kathana karake ina matoM kA bhI khaNDana kara diyA gayA samajho ki bhUmiyAM sarvadA uchatI hI rahatI haiM athavA bhUmiyAM sarvadA tirachI hI calatI rahatI haiM, kyoMki ina donoM matoMkA poSaka balavAn pramANa nahIM hai, jaba kiM bhUmiyoMko dhAranevAle vAyukI bAdhArahita ho rahI siddhikI jA cukI / isa kAraNa una bhUmiyoM ke ThIka ThIka jyoM ke tyoM avasthita bane rahane kA koI virodha nahIM AtA hai| kazcidAha-vivAdApannA bhUmirbhUmyaMtarAdhArA bhUmitvAttathA prasiddha bhUmivat / sApyaparA bhUmirbhUmyaMtarAdhArA bhUmitvAttathA prasiddhabhUmivat sApyaparA bhUmirbhUmyaMtarAdhArA tata eva tadvaditi zazvadaparyaMtA tiryagadhopIti taM pratyAha / yahAM koI vidvAn pUrvapakSa uThAkara kara rahA hai ki vivAdameM prApta ho rahI bhUmi ( pakSa ) anya dUsarI bhUmike AdhArapara jamI huI hai ( sAdhya ) bhUmi honese ( hetu ) tisa prakAra prasiddha ho rahI isa citrA bhUmike samAna ( anvayadRSTAnta ) / aura vaha nIcilI dUsarI bhUmi bhI ( pakSa ) anya tIsarI bhUmike AdhArapara sthira hai | ( sAdhya ) bhUmi honese ( hetu ) tisa prakAra prasiddha ho rahI vajrA bhUmike samAna ( anvayadRSTAnta ) / tathA vaha tIsarI nirAlI bhUmi bhI ( pakSa ) bhinna cauthI bhUmipara gharI huI hai ( sAdhya ) tisa hI kAraNase yAnI bhUmi hone se ( hetu ) usa hI prasiddha ho rahI vaiDUrya bhUmike samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra cauthI bhUmi pAMcavIpara aura pAMcavI chaTThIpara yoM punaH punaH nirantara calate huye idhara udhara tirachI ananta aura nIce nIce bhI ananta bhUmiyAM haiM / anAdi kAlake samAna bhUmiyoMkA koI paryanta sthAna nahIM hai, yahAMtaka koI jJAnalavadurvidagdha kaha rahA hai, usake prati zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna vacana kahate haiM / nAparyaMtA dharAdhapi siddhA saMsthAnabhedataH / dharavatkhamaparyaMtaM siddhaM saMsthAnavanna hi // 14 // nIce nIce bhI pRthviyAM ananta saMkhyAvAlIM siddha nahIM haiM ( pratijJA ) vizeSa racanA honese ( hetu ) parvata ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / jo paridRSTa vizeSa saMsthAnavAlA nahIM hai vaha padArtha Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 299 maryAdArahita ho rahA ananta hai jaise ki AkAza ( vyatireka dRSTAnta ) / pRthivI to vizeSa saMsthAnavAlI ho rahI sAnta hI hai / dharaH parvataH saMsthAnavAn saparyanto dRSTo yaH punaraparyaMtaH sa na saMsthAnavAn yathAkAzAdiriti vipakSAdyAvRtto hetuH paryaMtavattAM dharAyAH sAdhayatyeva / dhara yAnI parvata ( pakSa ) vizeSa racanA yA AkAravAlA hai ( sAdhya ) ataH maryAdA yukta lambAI, cauDAI, moTAI, ko le rahA paryantasahita dekhA gayA ( hetu ) jo jo saMsthAnavAnM hai, vaha samaryAda hai, jaise ghaTa ( anvayadRSTAnta ) / aura jo padArtha phira ananta hai vaha parimita saMsthAnavAlA nahIM hai, jaise ki AkAza, dizA, Adi haiM ( vyatirekadRSTAnta ) isa prakAra vipakSase vyAvRtta ho rahA saMsthAnavizeSa saddhetu phira pRthivI ke maryAdAsahitapanako sAdha detA hai 1 yatpunarabhyadhAyi-vivAdApannA dharA dharAdhArA dharAtvAtprasiddhadharAvaditi / tadayuktaM, hetorAdityadharAdinAnekAMtAt na hi tasyAdharAMtarAdhAratvaM siddhamaMtarAlAdhAnaprasaMgAt / tataH paryatavatyo bhUmaya iti nirArekaM pratipattavyaM / 1 jo phira tumane yo pahile anumAna dvArA kahA thA ki vivAdameM paDI huI bhUmi ( pakSa ) dUsarI pRthivI ke AdhArapara hai ( sAdhya ) pRthivI honese ( hetu ) prasiddha dharA ke samAna ( anyadRSTAnta ) vaha kathana ayukta hai / kyoMki tumhAre hetukA sUrya kI pRthivI yA caMdrakI pRthivI Adi karake vyabhicAra ho jAtA hai| dekho, una sUrya, candramA kI pRthiviyoMkA punaH anya pRthviyoM ke AdhArapara sthita rahanA siddha nahIM hai / anyathA antarAla ke abhAvakA prasaMga ho jAyagA / arthAt -- baDe yojana anusAra aDatAlIsa vaTe ikasaTha yA chappana vaTe ikasaTa yojana lambA cauDA aura isase AdhA moTA jo sUrya vimAna yA candra vimAna hai athavA jitanA bhI kucha moTA sUrya vimAna yA candra vimAna tumane mAnA hai utanI moTI pRthivI ke nIce yadi dUsarI pRthivI aura dUsarIke nIce tIsarI, cauthI, Adi pRthiviyAM yadi mAnI jAyagIM to yahAM isa bhUmitalase sUrya aura candramAtaka jo antarAla dIkha rahA hai, aneka AdhArabhUta anya pRthviyoM ke nIce nIce bhara jAnepara vaha vyavadhAna nahIM raha pAyagA / kintu hamako yahAMse sUryatakakA pRthviyoMse rItA ho rahA vyavadhAna dIkha rahA hai / ataH pRthviyoM ke AdhArabhUta punaH aneka pRthviyoMkI kalpanA karanA ayukta hai / tisa kAraNa se sampUrNa bhUmiyAM chahoM dizAmeM parimita maryAdAko le rahIM antavAlI haiM / isa jainasiddhAntako saMzayarahita samajha lenA cAhiye / nanu cAdhodhaH saptasu bhUmiSu jIvasya gativaicitryaM viruddhaM tato amUbhyaH zUnyAbhistaHbhirbhavitavyaM / tathA ca tatkalpanAvaiyarthya jIvAdhikaraNavizeSa prarUpaNAryA hi tatpArakalpana' zreyasI nAnyatheti vadaMtaM pratyAha / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike aba yahAM kisIkI dUsare prakAra kI zaMkA khar3I hotI hai ki nIce nIce sAta bhUmiyoMmeM jIvoM kI vicitrarUpase gati honA to viruddha hai / yadi samatalapara sAtoM bhUmiyAM hotI taba to koI jIva kahIM aura anya jIva dUsarI bhUmiyoMmeM calA jA sakatA thaa| kaI bhUmiyoM ko bhedakara nIce jIvakA jAnA kaThina hai / tisa kAraNa una antarAlavarttI bhUmiyoMse una bhUmiyoMko zUnya ( rItA ) honA cAhiye aura tisa prakAra antarAlarahita bhUmiyoM ke ho jAnepara una sAta bhUmi - yoMkI kalpanA karanA vyartha hai / uttarottara adhika pApako dhAranevAle jIvoMke vizeSa adhikaraNoMkI prarUpaNA ke liye hI to una bhUmiyoMkI lambI cauDI, saMkhyAoMmeM kalpanA karanA zreSTha thA / anyathA nahIM / kevala eka bhUmi mAnanA hI paryApta hai, usImeM jIvoMko gati sulabhatAse sambhava jAtI hai / isa prakAra kaha rahe vAdIke prati zrI vidyAnanda AcArya samAdhAnako kahate haiM / 1 300 nAdhodho gativaicitryaM viruddhaM prANinAmiha / tAdRk pApasya vaicitryAttannimittasya tattvataH // 15 // ina bhUmiyoMmeM nIce nIce prANiyoM kI gati kI vicitratA viruddha nahIM hai / kyoM ki vAstavika rUpase usa vicitra gatike nimitta ho rahe tisa jAtike pApakI vicitratA pAyI jA rahI hai| arthAt mara jAnepara saMsArI jIvakI gati lokameM sarvatra apratIghAta hai / mAtra taijasa kArmANa zarIroMko dhAra rahA jIva kahIMse kahIM bhI jAkara janma le sakatA hai / bhUmi, parvata, samudra, koI use roka nahIM sakate haiM / I prasiddhaM hitAvadazubhaphalaM karma pApaM tasya prakarSatAratamyaM tatphalasya prakarSatAratamyAditi prANinAM ratnaprabhAdinarakabhUmisamudbhUtinimittabhUtasya pApavizeSasya vaicitryAttadgativaicitryaM na virudhyate tiryagAdigativaicitryavat / yata evaM - 1 azubha phaloM ko denevAlA pApakarma to jagat meM prasiddha hI hai, usa pApake phalakI prakarSatAkA tAratamya dekhA jAtA hai / isa kAraNa usa pApa ke prakarSakA tAratamya bhI siddha hai / arthAt daridrI, duHkhI, pIDAkrAnta, rogI, jIvoMmeM aneka jAtike pApa phaloMkI atizaya vRddhiyAM dekhI jAtI haiM / kisIko alpa roga hai / anyako vizeSa vedanAvAlA roga hai / tRtIyako asAdhya roga hai / athavA koI alpadhanI hai, dUsarA daridra, tIsareko bharapeTa bhojana bhI nahIM milatA hai, cauthA ucchiSTa mAMgakara bhI udarajvAlAko zAMta nahIM kara sakatA hai, yoM pApake phaloMkI prakarSatA bar3hatI baDhatI dekhI jA rahI hai| isI prakAra narakagAmI prANiyoM ke ratnaprabhA, zarkarAprabhA, Adi naraka bhUmiyoMmeM ThIka utpanna karA dene ke nimitta ho cuke vizeSapApa kI vicitratAse una una pRthviyoMmeM nIce nIce gamana kara jAnekI vicitratA kA koI virodha nahIM AtA hai jaise ki titheca Adi gatiyoM kI vicitratAkA avirodha prasiddha Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 301 hai / arthAt - koI jIva marakara ekendriya vRkSa ho jAtA hai| anya jIva geMDuA, makkhI, gadhA, ladauA ghoDA, Adi tiryaMcoMmeM janma le letA hai / katipaya jIva dhanikoM ke hAthI, ghoDe vala hokara upajate haiN| yaha saba karmoMkI vicitratA anusAra yahAM vahAM gamana karanA, janma lenA siddha ho jAtA hai, ji kAraNase isa prakArakA siddhAnta vyavasthita hai / isakA vidheya dala agrimakArikAmeM dekho / tataH sapteti saMkhyAnaM bhUmInAM na virudhyate / saMkhyAMtaraM ca saMkSepavistarAdivazAnmataM // 16 // tisa kAraNa se bhUmiyoMkI sAta yaha niyata saMkhyA karanA viruddha nahIM paDatA hai / yadi cAhe to saMkSepa, vistAra, madhyasaMkSepa, madhyavistAra, ativistAra AdikI vivakSAke vazase bhUmikI anya saMkhyAyeM bhI mAnI jA sakatI haiM / anekAntavAda anusAra vyarthakA Agraha karanA hamako abhISTa nahIM hai| I ve saba hamako svIkRta haiM / na hi saMkSepAdekAdhobhUmiriti virudhyate vistarato vA saikaviMzatibhedA saptAnAM pratyekaM jaghanyamadhyamotkRSTavikalpAt / sAta bhUmiyoMko nahIM mAnakara saMkSepase eka hI adhobhUmi mAna lI jAya yaha koI virodha karane yogya nahIM hai, athavA sAta bhUmiyoMmeMse pratyeka ke jaghanya, madhyama, aura utkRSTa, bheda kara dene se vaha bhUmi vistAra se ikkIsa bhedavAlI kaha dI jAya, isa mantavyakA bhI hama virodha nahIM ThAnate haiM / paTaloMkI apekSA unaMcAsa 49 bheda kara diye jAMya, usako bhI hama mAnaneke liye saMnaddha haiM / tadgatanaraka saMkhyAvizeSapradarzanArthamAha / aba una bhUmiyoMmeM prApta ho rahe naraka sthAnoM kI saMkhyA vizeSakA pradarzana karAne ke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / tAsu triMzatpaMcaviMzatipaMcadazadazatripaMconaikanarakazata - sahasrANi paMca caiva yathAkramam // 2 // una bhUmiyoMmeM sarvatra nArakI nahIM rahate haiM, kintu una ratnaprabhA Adi bhUmiyoMmeM yathAkramase tIsa lAkha, paccIsa lAkha, paMdraha lAkha, daza lAkha, tIna lAkha, pAMca kama eka lAkha aura kevala pAMca hI yoM caurAzI lAkha narakavila bane huye haiM, jo ki vAtavalayAnta yA alokAkAzako chU rahIM lambI bhUmiyoM nA bhAgameM hI kacit sthita haiM / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 tatvAryalokavArtike triMzazca paMcaviMzatizca paMcadaza ca daza ca trayazca paMconaikaM ceti dvaMdvaH, narakANAM zatasahasrANi narakazatasahastrANi ca tAnIti svapadArthA vRttiH, tAsthiti ratnaprabhAdibhUmiparAmazaH, yathAkramavacanaM ythaasNkhyaabhisNbNdhaarthe| tena ratnaprabhAyAM triMzannarakazatasahasrANi, zarkarAmabhAyAM paMcaviMzatiH, vAlukAmabhAyAM paMcadaza, paMkaprabhAyAM daza, dhUmaprabhAyAM trINi, tamaHprabhAyAM paMconaikaM narakazatasahasraM, mahAtama prabhAyAM paMcanarakANi bhavaMtIti vijJAyate / kutaH punastriMzallakSAdisaMkhyA ratnaprabhAdiSu siddhetyAha / . tIsa aura paccIsa aura pandraha aura daza aura tIna aura pAMca kama eka isa prakAra vigrahameM bahutase cakAroMko dekara tIsa Adi padoMkA paraspara sambandha karate huye dvandvasamAsa karanA cAhiye / punaH " narakoMke lAkha" yoM SaSThI tatpuruSa samAsa kara triMzat Adika jo ve naraka lakSa haiM, isa prakAra samAsaghaTita nija padoMke arthakI pradhAnatAko liye huye karmadhAraya samAsa kara lenA cAhiye / "tAsu" isa tat zabddha karake ratnaprabhA Adi bhUmiyoMkA parAmarza kiyA jAtA hai| sUtrameM yathAkrama zadvakA vacana to ratnaprabhA Adike sAtha tIsa lAkha AdikA yathA saMkhya vyavasthA anusAra sambandha karaneke liye hai / tisa yathAkrama zabdakI sAmarthya karake ratnaprabhAmeM tIsa lAkha zarkarAprabhAmeM paccIsa lAkha, vAlukAprabhAga pandrahalAkha naraka, paMkaprabhAmeM dazalAkha, dhUmaprabhAmeM tIna lAkha, tamaH prabhAmeM pAMca kama eka lAkha, aura sAtavIM mahAtamaHprabhAmeM kevala pAMca hI naraka haiM yaha samajha liyA jAtA hai / yahAM kisIkA prazna hai ki kisa yuktise phira ratnaprabhA Adi bhUmiyoMmeM tIsa lAkha Adi narakoMkI saMkhyA siddha kI gayI hai ? batAo, aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI vArtika dvArA samAdhAna kahate haiM / triMzallakSAdisaMkhyA ca nArakANAM susUtritA / ratnaprabhAdiSUktAsu prANyadRSTavizeSataH // 1 // zrI umAsvAmI mahArAjane kahI jA cukI ratnaprabhA Adi pRdhviyoMmeM narakoMkI tIsa lAkha, paccIsa lAkha, Adi saMkhyA bahuta acchI sUtra dvArA samajhA dI hai, jo ki nAraka prANiyoMke tisa prakAra pUrva janma upArjita vizeSa adRSTase ho rahI niyata hai / tAdRzAH pANinAM tannivAsinAmadRSTavizeSAH pUrvopAttAH saMbhAvyate yatastAsu triMzallakSAdisaMkhyA narakANAM ratnaprabhAdisaMkhyA ca sidhyatIti zobhanaM mUtritA saa| ___ una narakoMmeM nivAsa karanevAle prANiyoMke pUrva janmameM upArjita aura tisa prakArakI jAtiko dhAra rahe ISat puNyamizrita pApavizeSa sambhAvita ho rahe haiM jinase ki una bhUmiyoMmeM narakoM kI tIsa lAkha Adi saMkhyAyeM aura ratnaprabhA Adi bhUmiyoMkI sAta saMkhyAyeM siddha ho jAtI haiM / isa prakAra Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH zrI umAsvAmI mahArAjane sundaratApUrvaka sUtrameM usa saMkhyAko darzA diyA hai / bhAvArtha - sUrya, candramA, Adi akRtrima padArtha anAdise nirmita haiM to bhI jahAM sUrya candramAkA prakAza ho rahA hai, aise sthAnoM meM jIvoM kA janma lenA puNya, pApase, sambandha rakhatA hai| tIrthakara mahArAjake puNya anusAra pahile se hI sundara sthAnoMkA nirmANa ho jAtA hai, tathA pApI jIvoM ke nivAsa sthAnaM ghRNAspada bana cuke rahate haiM, yadyapi ye sAta bhUmiyAM aura caurAsI lAkha bile anAdi ananta akRtrima haiM / phira bhI da ananta kAlIna anantAnanta nArakiyoM ke samudita puNya, pApa, anusAra sphuTa yA vicapice sthAnoM meM janma lenA adRSTa anusAra samajhA gayA hai, puNya aura pApameM baDI vilakSaNa zaktiyAM bharI huI haiM / atIva - iti sUtradvayenAdholokAvAsavinizcayaH / zreyAn sarvavidAyAtasthAnnAyasya vilopataH // 2 // 303 isa prakAra " ratna, zarkarA " prabhRti aura " tAsu triMzat " Adi ina donoM sUtroM karake sUtrakArane sarvajJakI dhArAse calI A rahI AmnAyaMko aviccheda ho jAnese adholoka meM akRtrima bana rahe nivAsa sthAnoMkA vizeSa rUpase zreSTha nirNaya kara diyA hai, athavA yoM anumAna banA lo ki adholokake nivAsa sthAnoM kA vizeSa rUpase nizcaya kara lenA ( pakSa ) zreSTha hai ( sAdhya ) kyoMki loka, alokako pratyakSa dekhanevAle sarvajJakI calI A rahI AmnAyakA abhItaka viccheda nahIM ho pAyA hai| na hi sarvavidAyAtatvametadAmnAyasyAsiddhaM bAdhakAbhAvAt svargAdhAmnAyavat, prAkUciMtitaM cAgamasya prAmANyamiti neha pratanyate / guruparamparAse cale A rahe isa zrI umAsvAmI mahArAjake samIcIna upadezako sarbajJa dhArAse calA AyApana asiddha nahIM hai ( pratijJA ) bAdhaka pramANoM kA abhAva honese ( hetu ) svarga bhogabhUmi, mokSa, Adi sampradAya samAna ( anvayadRSTAnta ) isa anumAnase isa sUtra ke arthakI sarvajJa dhArAse prApta honA saMgha jAtA hai | AgamakI pramANatAkA hama pUrva prakaraNoMmeM bahuta acchA vicAra kara cuke haiM, isa kAraNa yahAM saMkSipta vyAkhyAnoMmeM usakA adhika vistAra baDhAyA nahIM jAtA hai / thoDe zadboMdvArA adhika prameya kI pratipatti kara lenekI devako baDhAo / 1 kIdRzazyAdayastatra prANino vasaMtItyAha / una narakoMmeM kisa jAtikI lezyAvAle yA kisa DhaMgake pariNAma Adiko dhAranevAle prANI nivAsa karate haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra ko kahate haiM / nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvalokayAtaka narakoMmeM nivAsa karanevAle jIva nitya hI atyanta azubha lezyAvAle bane rahate haiN| kRSNa, nIla, kApota, ina lezyAoMke nikRSTa aMza una jIvoM ke pAye jAte haiM / nArakI jIvoMke kSetra vizeSakI apekSA - huye atyanta azubha pariNAma haiM, jo ki dina, rAta, aMtaraMga, bahiraMga, atyanta duHkhoMke kAraNa bana rahe haiN| nAraka jIvoM ke zarIra azubhanAmakarma ke udayase upaje vikRta ghRNita - AkRtivAle atyanta azubha haiM / antaraMga, bahiraMga kAraNoMse huI nArakiyoMkI vedanA atIva azubha hai, tathA nArakiyoMke bhale hI acchI vikriyA banAnekI icchA ho kintu unake tIvra pApake phala anusAra azubha zarIra vikRtiyAM bana baiThatI haiM, jisase ki sva aura parako atIva duHkha upajAyA jA sake, nArakiyoMke ye bhAva nIce nIce adhika azubha baDhate huye samajha lene cAhiye / ... lezyAdizabdA uktArthAH / tiryagvyapekSayAtizayanirdezaH pUrvopekSo vAdhogatAnAM / nityagrahaNAllezyAdyanivRttiprasaMga iti cenna, AbhIkSNyavacanatvAnnityazadasya nityapahasitavat / lezyA Adi zabdoMke arthako hama pahile prakaraNoMmeM kaha cuke haiM / tarap pratyayakA artha atizaya hotA hai| yahAM nArakI jIvoMkI azubhatara lezyA AdikA tiryaggatimeM honevAle azubha lezyA AdikI apekSA karake atizayarUpa kathana kiyA gayA hai / athavA pahilI pahilI bhUmiyoMmeM nivAsa karanevAle nArakiyoMkI apekSA unase nIce, nIce bhUmiyoMmeM prApta ho rahe nArakiyoMkI lezyA Adika atizayako liye huye azubha haiM / yadi koI yahAM yoM kaheM ki nArakiyoMke lezyA Adika jaba sarvadA ati azubha hI bane rahate haiM, taba to unakI lezyA AdikI kabhI nivRtti yA parAvRtti nahIM ho sakanekA prasaMga prApta ho jAyagA / eka hI lezyA banI rahegI / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki yahAM nityakA artha AkAzake samAna avicalabhAva banA rahanA nahIM hai, kintu yahAM nitya zadvakA artha abhIkSNa iSTa kiyA gayA hai| jaise ki " nityaH prahasito devadattaH " devadatta nitya hI haMsatA rahatA hai, yahAM nityakA artha bahuta kAlataka hI samajhA gayA hai / khAte, pIte, sote, paDhate * usakA haMsanA chUTe hI nahIM yaha artha nahIM hai / abhIkSNakA artha prAyaH, bahuta yA bahubhAga athavA punaH punaH hai / ke punarevaM vizeSyamANA nArakANAmityAha / mahArAja phira yaha batAo ki isa prakAra vizeSita ho rahe ve jIva bhalA kaunase haiM ! jinakI apekSA nArakiyoMkI lezyA, pariNAma, Adika adhika azubha kahe gaye haiM / aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrimavArttika dvArA samAdhAna vacana kahate haiM / tiryaMco'zubhalezyAdyAstebhyopyatizayena ye| prANino'zubhalezyAyAH kecitte tatra nArakAH // 1 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAcintAmaNiH 305 jagatmeM azubha lezyA, azubha pariNAma, azubha deha, Adiko dhAranevAle jIva tiryaMca haiM, una tiryacoMse bhI atizaya karake azubha lezyA Adiko dhAranevAle jo koI bhI prANI haiM, una saMsArI jIvoMmeM ve prANI nArakI samajhe jAte haiM / isa DhaMgase zrI vidyAnanda svAmIne zrI umAsvAmI bhagavAnke sUtrako lakSya lakSaNa bhAva yA hetu sAdhyabhAvake anusAra ghaTita kara diyA hai / tiyecastAvadazubhalezyAH kecitmasiddhAstatopyatizayenAzubhalezyAH prANino nArakAH saMbhAvyate azubhataralezyAH, prathamAyAM bhUmau evamazubhatarapariNAmAdayopIti prasiddhA eva pratipAditavizeSAdhArA nArakAH, tatopyatizayenAzubhalezyAdayo dvitIyAyAM, tRtIyAyAM, tatopi catuthyo, tatopi paMcamyAM, tatopi SaSThyAM, tatopi saptamyAmiti / giDAra, makaDI, ciraIyA, kauA, sAMpa, bheDiyA, billI, ullU Adi kinhIM kinhIM tiryaMcoMke to azubha lezyA ho rahI prasiddha hI hai / unase bhI atizaya karake azubha lezyAvAle nArakI prANI saMbhAvita ho rahe haiM / ataH pahalI pRthvImeM nArakiyoMko azubhatara lezyAvAlA kahA jAtA hai, isI prakAra aneka tiryacoMke pariNAma, zarIra, vedanA, Adi bhI azubha prasiddha hI horahe haiN| unakI apekSA atyadhika azubha pariNAma Adiko dhAranevAle pahilI bhAmake nArakI jIva kahe jA cuke vizeSoMke AdhAra horahe prasiddha ho jAte haiN| una pahilI pRthivIvAle nArakiyoMse bhI atizaya karake azubha lezyA, pariNAma, Adiko dhAranevAle jIva dUsarI pRthivImeM haiM, una dUsarIvAloMse bhI tIsarImeM, usa tIsarIse bhI cauthImeM, usa cauthIse bhI pAMcavImeM, usa pAMcavIse bhI chaThI bhUmimeM aura usa chaThIse bhI sAtavIM bhUmimeM nArakiyoMke azubha lezyA, pariNAma Adika atizaya karake bar3hate jAte haiN| isa prakAra ghanAMgulake dvitIya vargamULase guNita jagaccheNI pramANa saMpUrNa nArakiyoMke lezyA, pariNAma Adika nIce nIce bhUmiyoMmeM adhika adhika nikRSTa hote cale gaye haiN| kathaM punaretadazubhatvatAratamyaM siddhamityAha / yaha lezyA AdikoMke azubhapanakA uttarottara taratama rUpase bar3hanA phira kisa pramANase siddha hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrima vArtikako kahate haiN| sNkleshtaartmyenaashubhtaataartmytaa| sidhdyedazubhalezyAditAratamyamazeSataH // 2 // nIce nIce bhUmiyoMmeM nArakI jIvoMke saMklezakI taratamatAse lezyA AdikoMke kAraNa azubhapana kA tastamapanA siddha hojAtA hai, aura usI taratamatAse azubha lezyA AdikoMkA taratamapanA sampUrNa rupase sadha jaavegaa| 30 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 307 nanu ca kopotpattau satyAM parasparaM duHkhodIraNa dRSTaM nAnyathA na ca teSAM tadutpattau kAraNamasti na cAkAraNikA sAtiprasaMgAditi cenna, nirdayatvAtteSAM parasparadarzane sati kopo - tpatteH zvavat / satyaMtaraMge krodhakarmodaye bahiraMge ca parasparadarzane teSAM kopotpattirnAhetukA yatotiprasaMgaH syAditi / y koI ziSya zaMkA karatA hai ki tIvra kopakI utpatti hote saMte, tItaroM, bhaisoM kuttoM murgo Adi ke samAna katipaya jIvoMmeM paraspara duHkhakI udIraNA ( pravAhita honA ) dekhI gayI hai / anyathA. nahIM / yAnI krodhakI utpatti huye vinA sajjana, chiriyA, AdikoM ke duHkha uphanatA huA nahIM dekhA gayA hai / jaba ki una nArakI jIvoM ke usa krodhakI utpatti honemeM koI kAraNa hI nahIM hai to aisI dazA meM kAraNako nimitta nahIM pAkara vaha krodhakI utpatti nahIM ho sakatI hai / yadi kAraNoM ke vinA hI niSkAraNa krodha upaja baiThegA, taba to atiprasaMgadoSa ho jAyagA / arthAt - sajjana sAdhu-: puruSoM meM bhI tIvra krodha pAyA jAvegA / ataH krodhake vinA nArakiyoMmeM duHkhakI udIraNA nahIM ho sakatI hai | AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki nirdaya honese kuttoM ke samAna una nArakiyoM ke paraspara eka dUsare ko dekhate sante hI kopakI utpatti ho jAtI hai / antaraMga kAraNa 1 paugalika karmakA udaya honepara aura bahiraMgakAraNa parasparakA darzana honepara una nArakiyoMke krodha kI utpatti ho rahI hetuoMse rahita nahIM hai, jisase ki sAdhuoMmeM bhI isI prakAra krodha upajAne kA atiprasaMga hotA / krodhako sakAraNa mAna lenepara atitryApti Tala jAtI hai / jagat ke yAvat kArya niyata kAraNoMse hI banAye jAte haiM / tathA tairnarakairduHkhaM parasparamudIryate / raudradhyAnAtsamudbhUteH kruddhairmeSAdibhiryathA // 1 // nimittahetavastve te'nyonyaM duHkhasamudbhave / bahiraMgAstathAbhUte sati svakRta karmaNi // 2 // tathA khoTe raudradhyAnase narakameM utpatti hone ke kAraNa una krodhI nArakiyoM karake parasparameM: duHkha ubhAra diyA jAtA hai, jaise ki utsAhasahita lalakAranese kupita ho rahe maiDhA, murgA, duSTajana, AdikoM karake parasparameM duHkha ubhAra liyA jAtA hai / ataH tisa prakAra tIvra duHkhake antaraMga kAraNa:nija upArjita karmoM ke hote saMte paraspara duHkhake upajAnemeM nArakI jIva bahiraMga nimittakAraNa ho jAte haiN| tato nedaM parasparodIritaduHkhatvaM nArakANAmasaMbhAvyaM yuktimattvAt / tisa kAraNa yuktiyoM kA sadbhAva ho jAnese yaha nArakI jIvoM ke parasparameM udIrita huye duHkha se sahitapanA asambhava nahIM hai / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAcintAmaNiH nanu ca kopotpattau satyAM parasparaM duHkhodIraNa dRSTaM nAnyathA na ca teSAM tadutpattau kAraNamasti na cAkAraNikA sAtiprasaMgAditi cenna, nirdayatvAtteSAM parasparadarzane sati kopotpatteH zvavat / satyaMtaraMge krodhakarmodaye bahiraMge ca parasparadarzane teSAM kopotpatti hetukA yatotiprasaMgaH syAditi / koI ziSya zaMkA karatA hai ki tIvra kopakI utpatti hote saMte, tItaroM, bhaisoM kuttoM murgI Adike samAna katipaya jIvoMmeM paraspara duHkhakI udIraNA ( pravAhita honA ) dekhI gayI hai / anyathA. nahIM / yAnI krodhakI utpatti huye vinA sajjana, chiriyA, AdikoMke duHkha uphanatA huA nahIM dekhA gayA hai / jaba ki una nArakI jIvoMke usa krodhakI utpatti honemeM koI kAraNa hI nahIM hai to aisI dazAmeM kAraNako nimitta nahIM pAkara vaha krodhakI utpatti nahIM ho sakatI hai| yadi kAraNoM ke vinA hI niSkAraNa krodha upaja baiThegA, taba to atiprasaMgadoSa ho jAyagA / arthAt-sajjana sAdhupuruSoM meM bhI tIvra krodha pAyA jAvegA / ataH krodhake vinA nArakiyoMmeM duHkhakI udIraNA nahIM ho sakatI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki nirdaya honese kuttoMke samAna una nArakiyoMke paraspara eka dUsareko dekhate sante hI kopakI utpatti ho jAtI hai / antaraMga kAraNa paudgalika karmakA udaya honepara aura bahiraMgakAraNa parasparakA darzana honepara una nArakiyoMke krodhakI utpatti ho rahI hetuoMse rahita nahIM hai, jisase ki sAdhuoMmeM bhI isI prakAra krodha upajAnekA atiprasaMga hotA / krodhako sakAraNa mAna lenepara ativyAti Tala jAtI hai| jagatke yAvat kArya niyata kAraNoMse hI banAye jAte haiN| tathA tainArakairduHkhaM parasparamudIryate / raudradhyAnAtsamudbhateH kruddharmeSAdibhiryathA // 1 // nimittahetavastvete'nyonyaM duHkhasamudbhave / bahiraMgAstathAbhUte sati svakRtakarmaNi // 2 // tathA khoTe raudradhyAnase narakameM utpatti honeke kAraNa una krodhI nArakiyoM karake parasparameM duHkha ubhAra diyA jAtA hai, jaise ki utsAhasahita lalakAranese kupita ho rahe maiDhA, murgA, duSTajana, AdikoM karake parasparameM duHkha ubhAra liyA jAtA hai / ataH tisa prakAra tIvra duHkhake antaraMgakAraNa nija upArjita karmoMke hote saMte paraspara duHkhake upajAne nArakI jIva bahiraMga nimittakAraNa ho jAte haiN| tato nedaM parasparodIritaduHkhatvaM nArakANAmasaMbhAvyaM yuktimattvAt / ... tisa kAraNa yuktiyoM kA sadbhAva ho jAnese yaha nArakI jIvoM ke parasparameM udIrita huye duHkhase sahitapanA asambhava nahIM hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 tatvArthakokavArtike anyodIritaduHkhAzca te ityAha / ___ tathA anya kAraNoMse bhI udIraNA prApta huye duHkhoMko dhAranevAle ve nArakI jIva haiM, isa siddhAntako prakaTa karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAkacaturthyAH // 5 // ___ caturthI bhUmise pahile yAnI tIsarI taka saMklezako prApta ho rahe katipaya asurakumAra jAtike devoM karake udIraNAko prApta kiye jA rahe duHkhako jhelanevAle bhI nArakI hai| __ pUrvabhavasaMklezapariNAmopAttAzubhakarmodayAt satataM kliSTAH saMkliSTA asuranAmakarmodayAdamurAH saMkliSTAzca te'surAzceti / saliSThavizeSaNamanyAsuranivRtyarthe, asurANAM gativiSayaniyamapradarzanArtha pAzcaturthyA iti vacanaM / ADo grahaNaM laghvarthamiti cenna, saMdehAt / pUrva jammameM bhAvanA kiye gaye atyanta saMkleza pariNAma karake upArjita azubha karmakA udaya ho jAnese nitya hI kleza yukta ho rahe jIva saMkliSTa kahe jAte haiM / deva gatikI uttarottara bhedarUpa asura nAmakarma prakRtike udayase huye jIva asura haiM / saMkliSTa ho rahe jo ve asura deva haiM isa prakAra karmadhAraya vRtti karake " saMkliSTAsurAH " zabdvako banA lenA cAhiye / sampUrNa asurakumAra deva to nArakiyoMko duHkha nahIM upajAte haiM / kintu ambAvarISa Adi koI koI asurakumAra hI kalahapriya ho rahe una nArakiyoMko bhiDAte rahate haiM | isa kAraNa anya bhadra asuroMkI nivRttike liye sUtrameM asura zabdakA vizeSaNa " saMkliSTa " pada de rakkhA hai / duHkha vedanAkI udIraNAke kAraNa bana rahe saMkliSTa asuroMkI gati tIna pRthviyoMmeM hI hai, isase nIce nahIM hai / isa gati viSayaka niyamakA pradarzana karAneke liye sUtrameM caturthIse pahile pahile yaha vacana kahA hai / koI prazna karatA hai ki prAk zabdakI apekSA bhAGkA grahaNa lAghavake liye ucita hai "prAkcaturthyAH " kI apekSA AcaturthyAH kahanemeM pariNAmakRta lAghava hai / sUtrakArako eka eka mAtrAke lAghavapara lakSya rakhanA caahiye| granthakAra kahate haiM ki yaha tucchatA pradarzaka lAghava to nahIM dikhalAnA cAhiye, kyoMki saMdeha ho jAyagA / AGa nipAtakA artha tadarahita maryAdA aura tatsahita abhividhi donoM hote haiM / aisI dazAmeM saMzaya ho sakatA hai ki caturthI bhUmi bhI lI gayI hai ? athavA kyA usase prathama tIsarI bhUmitaka hI asura jAte haiM / aisI dazAmeM koI caturthI bhUmiko bhI le lete| ataH saMdehakI nivRtti ke liye spaSTa rUpase prAk zabdakA kathana karanA sUtrakArako samucita paDatA hai| cazaddhaH pUrvahetusamuccayArthaH / anaMtaratvAdudIritagrahaNasyehAnarthakyamiti cenna, tasya vRttau parArthatvAt / vAkyavacanamiti cetra, udIraNahetuprakArapradarzanArthatvAt punarudIritagrahaNasya / tena kuMbhIpAkAyudIritaduHkhAceti pratipAditaM bhavati / kathaM punaH Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talAvacintAmaNiH ___ isa sUtrameM par3A huA ca zabda to pUrvameM kahe jA cuke hetuoMkA ekatrIkaraNa karaneke liye hai / arthAt-tIsarI bhUmitaka asurakumAra bhI nArakiyoMko duHkha upajAte haiM, aura pUrvasUtra anusAra parasparameM bhI unako duHkhakI udIraNA kI jA rahI hai / anyathA yonI ca zabdakA kathana nahIM karanepara pahilI tIna bhUmiyoMmeM pUrvokta hetuoMke abhAvakA prasaMga AvegA jo ki iSTa nahIM hai| yahAM kisIkA AkSepa hai ki pUrva sUtrameMse avyavahita honeke kAraNa udIrita zadvakI anuvRtti hoya hI jAyagI / punaH isa sUtrameM udIrita zadbakA grahaNa karanA vyartha hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki vaha pUrva sUtrakA udIrita zabda to samAsa vRttimeM dUsareke liye vizeSaNa hokara gauNa ho cukA hai / arthAt-" padArthaH padArthenAnveti natvekadezena " padArthakA pUre padArtha ke sAtha anvaya hotA hai, eka dezake sAtha nahIM / dekho, bhRtyako yadi jala lAneke liye kahA jAya yA bhojana bananA dekhaneko kahA jAya to usa bhRtyakA kevala hAtha yA AMkheM hI nahIM cale jAte haiM, kintu aMgopAMgasahita pUrA zarIra jAtA hai, athavA karmacora bhRtyakA koI bhI avayava nahIM jAtA hai / isI prakAra samAsameM gauNa ho cuke kevala udIrita zadbakI anuvRtti nahIM ho sakatI hai / yadi AkSepakAra punaH yoM kahe ki taba to aura bhI acchA huA / samasitapada nahIM kahakara sUtrakArako yoM vAkya hI kaha denA cAhiye ki " paraspareNa udIritaduHkhAH, saMkliSTAsuraizca, prAk caturthyAH " arthAt-nArakI paraspara karake udIrita huye duHkhavAle haiM aura cauthI pRthvIse pahile saMkliSTa asuroM karake udIrita huye duHkhako bhI bhugata rahe haiM, AcArya kahate haiM ki yaha to ThIka nahIM / kyoMki aisI dazAmeM udIrita zabda avazya hI vyartha pddegaa| kintu AcAryake vyartha horahe zabdameM bhI aTUTa prameya dhana bharA huA hai / ataH punaH udIrita zadvakA grahaNa karanA to udariNAke kAraNa horahe itara prakAroM kA pradarzana karane ke liye hai, tila karake yaha bhI kaha diyA gayA samajhA jAtA hai ki kumbhIpAka, lohadhanaghAta, Adi kAraNoMse bhI nArakiyoMko duHkha kI udIraNA horahI hai / narakoMmeM tapta loheke stambhoMse cipaTanA, tIkhe talavAra yA churese kATA jAnA, tape tailameM Dubo denA, haDDiyAMmeM pakA denA, lohake maugaroMse pITA jAnA, kolhUmeM pilanA, tathA svayaM nArakiyoM dvArA vikriyA kara liye gaye chi, vyAghra, lhiriyA, billI, naulA, gRddha, ullU, kauA, cIla, Adi vaikriyika dehadhArI prANiyoM karake khAyA jAnA, Adika kAraNoMse bhI bhArI duHkha upajAye jArahe haiM / aba koI pUchatA hai ki sUtrakArakA ukta siddhAnta phira misa yukti ke AdhArapara samajha liyA jAya ? isakA samAdhAna karaneke liye zrI vidyAnanda svAmI agrima vArtikoMko kahate haiN| saMkliSTairasurairduHkhaM nArakANAmudIryate / meSAdInAM yathA tAharUpaistisRSu bhUmiSu // 1 // parAsu gamanAbhAvAceSAM tadvAsidehinAM / duHkhotpacau nimittvamasurANAM na vidyate // 2 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 tatvArtha lokavArtike evaM sUtratrayonnItasvabhAvA nArakAMginaH / svakarmavazataH saMti pramANanayagocarAH // 3 // 1 UparalI tIna bhUmiyoMmeM nArakiyoMko saMkliSTa asuroM karake duHkhakI udIraNA karAI jAtI hai jaise ki tisa jAtike saMkleza svarUpavAle pratimalla yA meDhA Adiko laDAnevAle kalaha priya manuSyoM karake meDhA, tItara, baila, Adike duHkhoMkI udIraNA karA dI jAtI hai| una asurakumAroMkA paralI cauthI, pAMcavIM, Adi bhUmiyoMmeM gamana nahIM hotA hai / tisa kAraNa una cauthI Adi bhUmiyoMmeM nivAsa karanevAle zarIradhArI nArakiyoM ke duHkhakI utpatti meM una asurakumAroMko nimittakAraNapanA vidyamAna nahIM hai / isa prakAra " nArakA nityAzubhataralezyApariNAmavedanAvikriyAH, parasparodIritaduHkhAH, saMkkiSTAsurodIritadukhAzca prAkcaturthyAH " ina tIna sUtroM karake nAraka prANiyoMke pariNAma AgamapramANadvArA bhale prakAra samajha liye gaye haiM / apane pUrva upArjita karmokI adhInatAse nArakI jIva 1 tisa prakAra azubha pariNAma yA duHkhoMke bhAjana bana rahe haiM / ve tisa prakArake nArakI jIva to pramANa aura nayake viSaya ho rahe jAna liye jAte haiM / ataH Agamake samAna yuktiyoM kA bhI vahAM avakAza hai| pramANaM paramAgamaH syAdvAdastadviSayAstAvadyathonItA nArakA jIvAH sAkalyena teSAM tataH pratipatteH nayaviSayAzca vipratipattisamAkrAMtaikadezaprattipatteranyathAnupapatteriti pramANanayairaghigamo nAnAnArakANAmUcaH / sarvotkRSTa AgamapramANa syAdvAda siddhAnta hai, usake viSaya ho rahe ve pUrvokta kathana anusAra nArakI jIva jJAnalakSaNapratyAsatti dvArA jAna liye gaye hI haiN| kyoMki usa AgamapramANase una nArakiyoMkI sampUrNarUpase pratipatti ho jAtI hai tathA naya jJAnake bhI viSaya horahe nArakI jIva haiM / kyoMki vivAdasthalameM bhale prakAra prApta huye viSaya kI eka dezase pratipatti honekI anyathA yAnI nayapravRttike vinA asiddhi hai, isa prakAra aneka nArakiyoMkA pramANa aura naya karake adhigama karanA, vicAra lenA cAhiye / arthAt vastukI sAkalyena pratipatti karAnevAlA pramANajJAna hai aura vastuke eka dezakI pratipatti karAnevAlA naya hai, inake dvArA nArakiyoMkI sampUrNa vyavasthA jAnI jAtI hai / naraka bhUmiyoMke prastAra, indrakabila, zreNI bila, puSpaprakIrNaka bila, uSNanaraka, zItanaraka, saMkhyAta yA asaMkhyAta yojanavAle bile, zarIrakI uccAI, bhojana, pAna, Adi vyavasthAoM ko syAdvAda siddhAnta dvArA nirNaya kara lenA cAhiye / saMkSepa kathanakA lakSya hojAne para vistRta kahane kI ruci nahIM hotI hai / "pramANanayairadhigamaH " yaha sUtra sarvatra anvita ho rahA hai| tadanusAra alpa rucivAle yA madhyama rucivAle athavA vistRta vicAravAle zrotAoM ko vaise vaise sAdhanoMdvArA prameyoMkI pratipatti kara lenI cAhiye / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 311 atha ratnaprabhAdinarakeSu triMzallakSAdisaMkhyeSu yathAkramaM sthitivizeSapratipattyarthamAha / isake anantara aba zrI umAsvAmI mahArAja tIsa lAkha, paccIsa lAkha, Adi saMkhyAvAle ratnaprabhA Adi bhUmiyoMmeM sthita ho rahe narakoMmeM yathAkramase upArjita AyuSya karma dvArA ho rahI sthiti vizeSakI pratipatti karAneke liye agrima sUtrako kahate haiM / teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH // 6 // una caurAsI lAkha narakoMmeM nivAsa karanevAle nAraka prANiyoM kI anukramase eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, satraha sAgara, bAIsa sAgara, tetIsa sAgara pramANa utkRSTa sthiti hai / sAgara upamA yeSAM tAni sAgaropamA Ni, sAgarasyopamAtvaM dravyabhUyastvAt / ekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayatriMzatsAgaropamANi yasyA sA tathetyekAdInAM kRtadvandvAnAM sAgarIpamavizeSaNatvaM / alaukika mAna dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhedoMse cAra prakArakA hai / tinameM dravyamAna ke saMkhyApramANa aura upamA pramANa do bheda haiM / upamA pramANake ATha bhedoMmeM sAgara nAmakA bhI prakAra hai, jina mAnoM yA AyuoMkI upamA lavaNa samudra hai, ve sAgaropama haiM / alaukika mAnoMmeM sAgarako upamApanA to jala dravyakI bahulatAse diyA gayA hai / addhApalyate daza koTAkoTI guNI baDI aura sUcyaMgulake asaMkhyAtaveM bhAga choTI sAgara nAmaka eka upamA pramANase nApI gayI saMkhyAvizeSa hai / eka yojana lambe, cauDe, gahare, gartako, janmase sAta dina bhItara ke maiDhAke kartarIse punaH chinna nahIM ho sakeM aise bAlAproMse bharakara punaH sau sau varSa pIche nikAlate huye jitanA samaya lagatA hai, vaha vyavahAra palya samajhA jAtA hai| vyavahAra palyase asaMkhyAta guNA uddhArapalya hai, addhApalya to isase bhI asaMkhyAta guNa hai / eka yojanavAle palya ke samAna do lAkha yojana cauDe aura pAMca lAkha yojana vyAsavAle hajAra yojana gare lavaNa samudrako vaise hI romoMse bharA jAya aura chaha kezoM ko gheranevAle jalake ulIcane meM yadi paccIsa samaya lageM to pUre lavaNa samudrako khAlI karanemeM kitane samaya lageMge ? yoM trairAzika kI jAya taba daza koTI labdha A jAtA hai / yaha sAgara parimANakI upapatti hai / jisa sthitikA eka, tIna, sAta, daza, satraha, bAIsa, tetIsa, sAgaropama parimANa hai, vaha sthiti usa prakAra " ekatritaptadazasaptadvAviMzatitrayastriMzat sAgaropamA " kahI jAtI hai| isa prakAra eka aura tIna aura sAta aura daza aura satraha aura bAIsa aura tetIsa yoM dvandva samAsa kiye jA cuke ekatri Adi padoM ko sAgaropamakA vizeSaNa honA samajha liyA jAtA hai / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha lokavArtike ratnaprabhAdibhirAnupUrvyeNa saMbaMdho yathAkramAnuvRtteH / narakaprasaMgasteSviti vacanAditi cenna, ratnaprabhAdyupalakSitAni hi narakANi triMzacchatasahasrAdisaMkhyAni teSvityanena parAmRzyaMte, sAhacaryAdvA tAcchandyAtsiddhiH / tato yathoktasaMkhyanarakasAhacaryAdratnaprabhAdayo narakazabdavAcyAH pratIyate / yadyevaM ratnaprabhAdiSvadhikaraNabhUtAsu narakANAM sthitiH prasakteti cet, sattvAnAmiti vacanAt / parotkRSTA na punariSTA parazabdasyeSTavAcakasyehAgrahaNAt / 312 dUsare sUtra meM huye " yathAkramam " padakI anuvRtti kara lenese eka AdikoM kA ratnaprabhA Adike sAtha AnupUrvya karake saMbaMdha kara lenA cAhiye / yadi yahAM koI yoM AkSepa kareM ki sUtrakI AdimeM " teSu " aisA vacana hai / isa kAraNa tatpadadvArA narakoMkA parAmarza kiyA jAkara narakoM kI sthitiko eka, tIna, sAgara Adike honekA prasaMga AvegA / pranthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki ratnaprabhA Adike Adheya hokara upalakSita ho rahe jo tIsa lAkha, paccIsa lAkha Adi saMkhyAvAle naraka haiM, pUrva parAmarzaka teSu isa padakarake una narakoM kA hI parAmarza kiyA jAtA hai 1 athavA sahacarapanese bhI usI zabdadvArA kahAjAnApana ho rahA hai / sahAranapurakA sAhacarya honese sahAranapura kI sTezana ko bhI sahAranapura kaha diyA jAtA hai, yahAM ke gannoM ko bhI sahAranapura kaha dete haiM / ataH ratnaprabhA Adi bhUmiyoMko bhI naraka zadba dvArA kathana kiye jAnekI siddhi hojAtI hai / tisa kAraNa pUrva meM yathAyogya kahI gayI saMkhyAko dhAranevAle narakoM ke 1 sAhacaryase ratnaprabhA Adi bhUmiyAM naraka zabda dvArA kahIM jArahI pratIta hojAtI haiM / jaise vambaIse sahacarita horahe prAnta dezako bambaI kaha dete haiM / punaH kisIkA AkSepa uThatA hai ki isa prakAra tat zabda vAcya narakoMse yadi ratnaprabhA Adi bhUmiyoM ko pakaDA jAyagA taba to adhikaraNa ho cukI ratnaprabhA Adi bhUmiyoMmeM Adheya horahe narakoM kI sthitI eka, tIna, Adi sAgaroMkI prasaMgaprApta huyI / yaha sthiti nArakI jIvoMkI to nahIM samajhI gayI / yoM kahane para to pranthakAra kahate haiM ki bhAI, isIliye to sUtrakArane " sattvAnAM " yaha pada grahaNa kiyA hai / yaha sthiti una narakoM meM rahanevAle prANiyoM kI hai, narakoMkI nhiiN| narakabile to anAdise ananta kAlataka jahAMke tahAM sthita ho rahe haiM / parA kA artha utkRSTa hai phira iSTa artha nhiiN| kyoMki iSTa arthako kahanevAle para zadvakA yahAM grahaNa nahIM kiyA gayA hai| ataH yaha nArakI jIvoMkI utkRSTa sthiti yoM samajha lenI cAhiye / kutaH sotkRSTA sthitiH sattvAnAM prasiddhetyAha / koI pUchatA hai ki nAraka prANiyoMkI vaha utkRSTa sthiti bhalA kisa pramANa yA yuktise prasiddha hai ? batAo, aisI orakA honepara zrI vidyAnanda AcArya uttaravArttikoM dvArA samAdhAna kahate haiM / narakeSUditaikAdisAgaropama sammitA / sthitirastyatra sattvAnAM sadbhAvAcAhagAyuSaH // 1 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 313 saMkSepAdaparA tvagre vakSyamANA tu madhyamA / sAmarthyAbahudhA proktA nirNatavyA yathAkramaM // 2 // ina narakoMmeM nAraka prANiyoMkI sthiti ( pakSa ) kahe jA cuke anusAra eka, tIna, Adi * sAgaropamoMse bhale prakAra nApa lI jAtI hai ( sAdhya ) jIvoMke tisa tisa prakArakI AyukA sadbhAva ho jAnese ( hetu ) isa anumAna dvArA nArakiyoMkI Ayu sAdha dI jAtI hai / nArakiyoMne pUrvajanmameM narakAyuHkarmakA itanA bar3A bhArI pudgalapiNDa bAMdha liyA hai jisakA ki kramakramase udaya Anepara hajAroM varSa yA asaMkhyAte varSoMmeM bhoga ho pAtA hai / aMjulIkA jala zIghra nikala jAtA hai, kintu baDI TaMkImeM bhare huye pAnIko bUMda bUMda anusAra nikalate huye bahuta dina laga jAte haiM / isa sUtrameM nArakiyoMkI utkRSTa sthitikA nirUpaNa kiyA hai / yadi yahAM hI jaghanyasthitikA varNana kiyA jAtA to granthakA vistAra ho jAtA / ataH saMkSiptagranthase jaghanya sthiti to Age caturtha adhyAyameM kahI jAnevAlI hai| jo ki " nArakANAM ca dvitIyAdiSu, dazavarSasahasrANi prathamAyAM" ina do sUtroM karake kaha dI jAyagI / utkRSTa sthiti aura jaghanya sthitikA kaNThokta nirUpaNa kara dene mAtrase vinA kahe hI sAmarthyase bahuta prakArakI madhyamA sthiti acchI kaha dI gayI samajha lI jAtI hai, jo ki sarvajJa AmnAya anusAra cale A rahe Agama anusAra nirNaya kara lene yogya haiM / narakoMke unacAsa paTaloMmeM bhI Agama anusAra jaghanya, madhyama aura utkRSTa sthitiyoMkA nirNaya kara lenA cAhiye / parA sthitirasti prANinAM paramAyuSkatvAnyathAnupapatteH / paramAyuSkatvaM punaH keSAMcittadetupariNAmavizeSAtsvopAttAdbhavanna bAdhyate mnussytirshcaamaayuHprkrssprsiddhH| tatra ratnaprabhAyAM narakeSu sattvAnAM parAsthitirekasAgaropamapramitAH, zarkarAmabhAyAM trisAgaropamapramitAH, vAlukAprabhAyAM saptasAgaropamapramitAH, paMkaprabhAyAM dazasAgaropamapramitAH, dhUmaprabhAyAM saptadazasAgaropamapramitAH, tamamprabhAyAM dvAviMzatisAgaropamapramitAH, mahAtamaHprabhAyAM trayastriMzatsAgaropamapramitAH iti vacanasAmarthyAnmadhyamA sthitiranekadhA yathAgamaM nirNIyate / jaghanyAyAH sthitestvatra saMkSepAdvakSyamANatvAdityalaM prapaMcena / kinhIM vivAdApanna prANiyoMkI sthiti utkRSTa hai ( pratijJA ) anyathA parama AyukA dhAranA banatA nahIM hai| phira kinhIM kinhIM jIvoMke parama AyuSyakA dhArakapanA to usake kAraNabhUta ho rahe nija upArjita pariNAma vizeSoMse ho rahA bAdhita nahIM hai / kyoMki katipaya manuSya aura tiryacoMke AyuSyakA prakarSa ho rahA prasiddha hI hai / arthAt-apane apane vizeSa pariNAmoMdvArA adhika sthiti vAle AyuSya karmakA upArjana kara jIva utkRSTa sthitiyoMko dhAra rahe prasiddha haiM / una sthitiyoMmeM yaha vivaraNa samajhiyegA ki ratnaprabhA vinyAsako prApta ho rahe narakoMmeM sthita prANiyoMkI eka sAgaroMpamako 40 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtika dhAra rahI utkRSTa sthiti hai aura zarkarAprabhAmeM nArakiyoMkI utkRSTa sthiti tIna sAgaropama pramANa hai / vAlukAprabhAmeM nArakiyoMkI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama parimita hai / paMkaprabhAmeM nArakiyoMkI utkRSTa sthiti daza sAgaropama pramANase bharapUra hai / dhUmaprabhAmeM nArakiyoMkI utkRSTa sthiti satraha sAgaropama parimANavAlI hai / tamaHprabhAmeM nArakiyoMkI utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropamase nApa dI gayI hai aura sAtavAM mahAtamaHprabhAmeM nivAsa kara rahe asaMkhyAte nArakiyoMkI utkRSTa sthiti upamA pramANadvArA tetIsa sAgarakI parimita kara dI gayI hai / isa prakAra sUtrakArane kaNThokta utkRSTa sthitikA varNana kara diyA hai / vinA kahe hI parizeSa vacanakI sAmarthyase aneka prakArakI madhyamA sthitikA Agamako atikramaNa nahIM kara nirNaya kara liyA jAtA hai| kyoMki " tanmadhyapatitastadagrahaNena gRhyate " isa nIti anusAra utkRSTa aura jaghanyake bacikI madhyamA sthiti to yoM hI gamyamAna ho jAtI hai / isa granthameM saMkSepase kathana karanekA lakSya rakhaneke kAraNa jaghanya sthitiko svayaM sUtrakAra cauthe adhyAyameM kahanevAle haiN| ataH sthitikA adhika vistAra pUrvaka kathana karanese pUrA paDo, buddhimAnoMke sanmukha iMgita ( izArA) mAtra paryApta hai / adhika baDhAkara bhI yadi likha diyA jAya phira bhI to usase kahIM adhika likhe jAnekI AkAMkSAyeM banI rahatI haiM / " zreyasi kastRpyati " / iha prapaMcena viciMtanIyaM zarIriNodhogatibhAjanasya / khatattvamAdhAravizeSaziSTaM budhaiH svasaMvegaviraktisidhdyai // 2 // upendravajrA chandaHdvArA zrI vidyAnanda svAmI tRtIya adhyAyake prathama Anhikako samApta karate huye yahAMtaka kahe jA cuke prakaraNakA upasaMhAra karate haiM ki vidvAn puruSoM karake apane saMvegabhAva aura vairAgyabhAvoMkI siddhike liye ina chaha sUtroMmeM adhogatike pAtra ho rahe vaikriyika zarIradhArI nAraka jIvoMkA AdhAra vizeSarUpase sikhA diyA gayA nijatattva to vizeSarUpa karake vicAra lene yogya hai, athavA nArakiyoMkA nikRSTa AcAra vizeSase parizeSameM bhoganA paDA unakA nijatattva vicArane yogya hai, jisase ki buddhimAn jIvoMko saMsArase bhIrutA aura vairAgyakI prApti ho jAya / bhAvArtha-nArakI jIvoMkA varNana karanA mumukSu jIvoMke saMvega aura vairAgyakA vardhaka hai / dazalakSaNaparvameM jinavANIkI pUjA karate samaya tattvArthasUtra ke adhyAya yA sUtroMko arghya caDhAyA jAtA hai, isakA tAtparya yahI hai ki ina sUtroMke prameyoMko arghya nahIM caDhAte haiM / kintu inake jJAnakI hama pUjA karate haiM, jisake ki saMvega aura vairAgya pariNAma bddh'eN| iti tatvArthazlokavArtikAlaMkAre tRtIyAdhyAyasya prathamamAnhikaM samAptaM / , yoM zubha bhAvanAoMko bhAvate huye vivaraNa kara zrI vidyAnanda svAmIne tattvArthasUtrake zlokavArtika alaMkArarUpa vyAkhyAnameM tRtIya adhyAyakA pahilA prakaraNoMkA samudAya svarUpa Anhika yahAMtaka samApta kara diyA hai / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 315 calA nRloke jyotiSkAH sarvatrASTau sthirA bhuvaH / duHkhArtA nArakA dhyAtA saMvegAtyai bhavantu nH||1|| adholokakA varNana kara cukanepara zrI umAsvAmI mahArAja aba madhyaloka yA tirache phaila rahe tiryaklokakA varNana karate huye dvIpa, samudroMko samajhAte haiN| jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // sAta rAjU lambe, eka rAjU cauDe, aura merusamAna eka lAkha cAlIsa yojana UMce madhyalokameM yA eka rAjU lambI cauDI aura caudaha rAjU UMcImeMse kevala merusama UMcI itanI caukora basanAlImeM ikSuvara, ghRtavara, nandIzvara, aise zubhanAmavAle asaMkhyAte jambUdvIpa, dhAtakI dvIpa, Adika dvIpa aura lavaNasamudra, kAlodaka samudra Adika samudra svayambhUramaNaparyanta tirache gola racita ho rahe haiN| prativiziSTajaMbUvRkSAsAdhAraNAdhikaraNAjjaMbUdvIpaH, lavaNodakAnuyogAllavaNodaH / AdizaddhaH pratyekamabhisaMbadhyate tena jaMbUdvIpAdayo dvIpA lavaNodAdayaH samudrA iti saMpratyayaH / zubhanAmAna iti vcnaadshubhnaamtvniraasH| akRtrima, atyadhika sundara, saparivAra, jambUvRkSakA asAdhAraNarUpase adhikaraNa honese yaha madhyavartIdvIpa jambUdvIpa kahA gayA hai / arthAt-uttarakuru bhogabhUmimeM sudarzana nAmakA pRthvImaya, jambUvRkSa, anAdi nidhana, ratnamaya, banA huA hai, jo ki vRkSa anya dvIpoMmeM ho rahI sAdhAraNa racanAse asAdhAraNapaneko dhAra rahA hai / isa jambUvRkSake sahacArase dvIpakA nAma jambUdvIpa paDa gayA hai / vastutaH siddhAnta yaha hai ki zabda to saMkhyAte hI haiM aura DhAI sAgarake samayoM pramANa saMkhyAvAle dvIpa, samudra, asaMkhyAte haiM / aisI dazAmeM una dvIpoMmeM lAkhoM jambUdvIpa hoMge aura lAkhoM hI lavaNasamudra nAmako dhAranevAle samudra hoMge / karoDoM dhAtakI khaNDa dvIpoMkI sambhAvanA hai| ataH isa madhyavartI dvIpakI jambUdvIpa yaha saMjJA anAdikAlase yoM hI nimittAntarAnapekSa calI A rahI hai| yahI uttara dhImAnoMko saMtoSakAraka hai| lavaNa samudrake jalakA svAda noMna mile huye jala sarIkhA hai / ataH lavaNamizritajala sArikhe jalakA yoga ho jAnese pahile samudrakA nAma lavaNoda paDa gayA hai / dvandva samAsake antameM paDe huye Adi zadvakA sampUrNa padoMmeMse pratyekapadake sAtha sambandha kara liyA jAtA hai| tisa Adi zabddha karake jambUdvIpa Adika dvIpa aura lavaNoda Adi aneka samudra yaha bhale prakAra nirNaya ho jAtA hai| sUtroM " zubhanAmAnaH " aisA kathana karanese dvIpa samudroMke azubhanAma sahitapanakA nirAkaraNa ho jAtA hai / arthAt-jambUdvIpa, lavaNoda, dhAtukIkhaNDa, kAloda, puSkaravara, puSkarIda. vAruNIvara, vAruNoda, kSIravara, kSIroda, ghRtavara, ghRtoda, ikSuvara, izUda, nandIzvara, nandIzvaroda, aruNavara, aruNoda, aruNAbhAsavara, aruNAbhAsoda, kraNDalavara, kraNDaloda, rucakavara, rucakavaroda, bhujagavara, bhuja Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike goda, Adi zubha nAmavAle dvIpa samudra haiM / viTadvIpa, kSAradvIpa, ulUkadvIpa, vaka, viDAla, uSTra, tapta, saMprajvalita, Adi azubha saMjJAoMko dhAranevAle dvIpa samudra nahIM haiN| kiM viSkaMbhAH kiM parikSapiNaH kimAkRtayazca te ityAha / __ yahAM prazna ki jambUdvIpa, lavaNasamudra Adika kitanI kitanI cauDAIko dhArate haiM ? aura kisa kisakA parikSepa (gherA ) rakhanevAle haiM ? tathA kaisI kaisI AkRti yAnI racanAko prApta ho rahe haiM ! aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrakA uccAraNa karate haiM / dviiivaSkaMbhAH pUrvapUrvaparikSepiNo vlyaakRtyH||8|| jambUdvIpako Adi lekara asaMkhyAte dvIpa aura lavaNa samudrako Adi lekara asaMkhyAta samudra ye saba dUne dUne viSkambha yAnI vistArako liye huye virAja rahe haiN| pahile pahile dvIpa yA samudrako paralA paralA dvIpa yA samudra parikSepa yAnI veSTita ( lapeTe ) kiye huye hai tathA ye sabhI kaMkaNakIsI AkRtiko dhAre huye cAroM orase gola haiN| dviddhiriti vIpsAbhyAvRttervacanaM viSkaMbhadviguNatvavyAptyarya, pUrvapUrvaparikSopiNa iti vacanAdaniSTanivezanivRttiH, valayAkRtaya iti vcnaacctursraadisNsthaannivRttiH| jaMbUdvIpasya dvirvikaMbhatvapUrvaparikSepitvavalayAkRtitvAbhAvAdavyApIni vizeSaNAnIti cet na, jaMbUdvIpasyaitadapavAdalakSaNasya vakSyamANatvAt / ' tanmadhye ' ityAdi sUtrasyAnaMtarasya sadbhAvAt / - sUtrameM dvir dvir isa prakAra vIpsApUrvaka abhyAvRtti honese ( kA ) jo kathana kiyA gayA hai vaha cauDAIke dUnepanako vyApaka karaneke liye hai / eka lAkha yojana cauDe jambUdvIpase dUnA do lAkha yojana cauDA lavaNasamudra hai, aura lavaNa samudrase dUnA cAra lAkha yojana cauDA dhAtukI khaNDa dvIpa hai| isa prakAra dUnI dUnI cauDAI sarvatra samajha lenI cAhiye / yahAM dviH dviH aisI vapsiA aura abhyAvRttikA sUcaka suc pratyaya bhI do bAra kiyA hai isase antake svayambhU ramaNasamudra paryaMta adhika dUravartI asaMkhyAte sthAnoMmeM dUnI dUnI cauDAIkA anvaya vahA diyA jAtA hai, jisase pacAsa, sau, dvIpa hI dUne dUne cauDe ho sakate haiM, Ageke dvIpa nahIM, isa aniSTa arthakI nivRtti hojAtI hai| zabdaprayoga karanevAle manuSyakI eka hI bAra anekoMmeM vyApta karanekI icchAko vIpsA kahate haiM / " vIpsAtha padasya " isa sUtrase dviH hojAtA hai / vIpsA artha dyotya honepara padako dvitva hojAtA hai / tathA sUtrakArake " pUrvapUrvaparikSepiNaH" isa vacanase aniSTa sannivezakI nivRtti hojAtI hai, jisase ki grAma upavana, nagara, prAsAda, Adike samAna una dIpa samudroMkA aniSTa viniveza nahIM samajha liyA jAya / jambUdvIpa lavaNa samudrase aura lavaNa samudra dhAtukI khaNDase veSTita horahA hai| yoM antake svayambhU ramaNataka lagA lenA / tathA " valayAkRtayaH " isa vacanase caukora, tikone, chahakone, aThapaila, Adi Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH - 317 aniSTa saMsthAnakI nivRtti hojAtI hai / koI koI anumAna premI vidvAn sAdhAraNa svarUpake pratipAdaka vizeSaNoMkA nirAdara kara avyabhicArI uddezya dalako hetu aura vidheya dalako sAdhya banAte huye sarvatra vidhAyaka vAkyoMko anumAna mudrAmeM gaDha lete haiM / tadanusAra isa sUtra meM kahe gaye 1 dvirdvirviSkaMbhAH, 2 pUrvapUrvaparikSepiNaH, 3 valayAkRtayaH, ina tIna vizeSaNoMke sAtha aura jambUdvIpa samudra isa vizeSya dala ke sAtha lakSyalakSaNabhAva aura hetu hetumadbhAva banA lenA caahiye| tabhI lakSaNa ke avyApti ativyApti, asambhava, doSoMkA nivAraNa aura hetuke vyabhicAra, virodha Adi doSoM kA pratyAkhyAna karanA acchA zobhatA hai| yahAM kisIkI zaMkA hai ki Apane jambUdvIpako Adi lekarake sabhI dvIpa samubroMko uddezya dalameM DAlakara vidheyAMza rUpase yaha sUtra kahA hai, kintu sabake AdivartI jambUdvIpa ke dUnA cauDApana aura pUrvako ghere rahanA tathA ka~kaNakIsI AkRtikA dhArakapanA nahIM ghaTita hotA hai / i kAraNa ye lakSaNakoTimeM paDe huye tInoM vizeSaNa avyApti doSase grasita haiM, athavA anumAnamudrA anusAra tumhAre tInoM hetu bhAgAsiddha hetvAbhAsa haiM / yadi atadguNa samyagjJAna bahubrIhi samAsakA Azraya kara jinake AdimeM jambUdvIpa haiM yoM artha karate huye jambUdvIpako TAla diyA jAyagA to lavaNasamudra bhI Tala jAyagA, jo ki iSTa nahIM hai / sAthameM jambUdvIpake zubhanAmapanakA aura dvIpapanakA bhI nirAkaraNa bana baitthegaa| ataH << zuklavAsasamAnaya " isake samAna tadguNa saMvijJAna bahubrIhikA Azraya hI lenA paDegA / aisI dazAmeM hamArI zaMkA paripuSTa hojAtI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki jambUdvIpa ko choDakara anya sampUrNa dvIpasamudroMmeM ye tInoM lakSaNa ghaTita hote haiN| jaba ki jambUdvIpake liye " tanmadhya merunAbhiH " ityAdi avyavahita uttaravartI sUtrakA sadbhAva hai to usa apavAda mArgako TAlakara utsarga vidhiyAM pravartegI / ina tInoM lakSaNoMkA apavAda kara jambUdvIpakA lakSaNa nikaTa bhaviSyameM kaha diyA jAyagA, ataH avyApti doSako bAlAmra bhI sthAna nahIM milatA hai / " apavAdapathaM parityajyotsargavidhayaH pravartante " 1 ka punarime dvIpasamudrA ityAha / phira ye aneka dvIpa aura asaMkhya samudra bhalA kahAM sthita ho rahe haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI samAdhAnako kahate haiM / saptAdho bhUmayo yasmAnmadhyaloko balAdgataH / tatra dvIpasamudrAH syuH sUtradvitayavarNitAH // 1 // jisa kAraNa se adholokameM sAta nIce nIce bhUmiyAM kahIM jA cukI haiM / ataH binA kahe hI sAmarthya se arthApattyA madhyaloka jAna liyA hI jAtA hai / arthAt -- adholokase Upara Urdhvaloka niyata hI hai / tathA Urdhva aura adhaH ke bIcakA madhyaloka vinA kahe yoM hI samajha liyA jAtA hai / usa madhyalokameM aneka dvIpa, samudra, ho sakate haiM jo ki sUtrakArane ukta do sUtroMse varNita kara diye haiM / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 tatvArtha lokavArtike UrdhvAdholokavacanasAmarthyAnmadhyalokastAvadgata eva yasmAdadhoratnaprabhAyAH saptabhUmayaH pratipAditAstasmin madhyaloke dvIpasamudrAH saMkSepAdabhihitAH sUtradvayena prapaMcatosaMkhyeyAste yathAgamaM pratipattavyAH / Urdhva loka aura adholokake kathana kara denekI sAmarthyase madhyaloka to apane Apa jAna liyA jAtA hI hai jisa kAraNase ki adholoka meM ratnaprabhA Adika sAta bhUmiyAM kahI jA cukI haiM / usa madhyaloka dvIpa samudra haiM jo ki saMkSepase do sUtroM karake umAsvAmI mahArAjane kaha diye haiN| vistArase kathana karanepara ve dvIpa samudra paccIsa koTA koTI uddhAra palyoMke samaya pramANa niyata saMkhyAvAle asaMkhyAta haiM / unako Aptokta Agama anusAra samajha lenA cAhiye / lavaNa samudrakA jala UMcA uThA huA hai, puSkara dvIpake madhyameM mAnuSottara parvata paDA huA hai, nandIzvara dvIpameM solaha bAvaDI aura bAvana jina caityAlaya anAdi nidhana bane huye haiM, DhAI dvIpase bAhara tiryakloka meM jaghanya bhoga bhUmikI sI racanA hai| antima Adhe dvIpa aura antake samudra tathA madhyaloka kI trasanAlI ke cAroM konoMmeM karmabhUmikItI prakriyA hai| mokSamArgakI vyavasthA nahIM hai / tathApi pAMcaveM guNasthAnako bhI dhAranevAle asaMkhya tiryaca vahAM svayaMprabha parvatake paralI ora pAye jAte haiM, ityAdika vizeSa vyAkhyAnako Akara granthoM ke anusAra samajha lenA cAhiye / ka punarayaM jaMbUdvIpaH kIdRzavetyAha / yaha jambUdvIpa phira kahAM aura kisa prakArakA vyavasthita haiM ? yo jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja uttaravartI sUtrako kahate haiM / tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkaMbho jaMbUdvIpaH una sampUrNa pUrvokta dvIpa samudroM ke madhya meM jambUdvIpa virAjamAna hai aura usa jambUdvIpake ThIka madhyameM sumeruparvata nAbhike samAna vyavasthita hai / jambUdvIpa thAlIke samAna gola hai / aura eka lAkha yojana cauDA hai 1 tacchadraH pUrvadvIpasamudranirdezArthaH / jaMbUdvIpasya nirdezamasaMga H pUrvoktatvAvizeSAditi cet, tasya pratiniyatadezAditayA pratipAdyatvAt tatparikSepiNAmeva parAmarzopapatteH / tarhi pUrvoktasamudradvIpanirdezArthastacchad iti vaktavyaM jaMbUdvIpaparikSepiNAM samudrAditvAditi cenna, sthitikramasyA vivakSAyAM pUrvoktadvIpasamudranirdezArtha iti vacanAvirodhAt, yatra kutracidavasthitAnAM dvIpAnAM samudrANAM ca vivakSitatvAt / dvIpazadvasyAlpActaratvAcca dvaMdve pUrvavacanepi samudrAdaya evArthAnnyAyAt parAmRzyate / tata idamuktaM bhavati teSAM samudrAdInAM madhyaM tanmadhyaM tasmin jaMbUdvIpaH / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAyacintAmaNiH 319 sUtrameM paDA huA tat zabda to pUrvameM kahe jA cuke dvIpa, samudroM, kA parAmarza karaneke liye hai / yahAM koI zaMkA karatA hai ki jaba pUrvameM kahA jA cukApana jambUdvIpameM vizeSatArahita hai to jambUdvIpake nirdeza ho jAnekA bhI prasaMga ho jAyagA / arthAt-tat zaddha karake jaba sabhI dvIpa samudroMkA AkarSaNa ho jAtA hai taba to anyadvIpa samudroMke samAna usa jambUdvIpake madhyameM bhI jambUdvIpake virAjanekA prasaMga AtA hai, jo ki asaMgata hai / kaisA bhI narama vastra hoya yA choTA ghaDA hoya svayaM apane madhyabhAgameM pUrA nahIM samA sakatA hai / nizcayanayase bhI apane paripUrNa nijasvarUpameM bhale hI padArtha Thahara jAya, kintu apane kiMcit madhyabhAgameM to koI vastu nahIM Thahara pAtI hai| yoM zaMkA karanepara to AcArya kahate haiM ki pratiniyata ho rahe dezameM sthita hone yA pratiniyata AkAra lambAI, cauDAI, Adi rUpa karake vaha jambUdvIpa to jaba samajhAne yogya hI ho rahA hai / ataH usa jambUdvIpako ghere rahanevAle samudra aura dvIpoMkA hI tat zabda dvArA parAmarza honA yukta hai / jaise ki granthake bIcakA patra nikAla lo yA paccIsa vidyArthiyoM ke bIcake vidyArthIko bulA lAo / yahAM pratipAdanIya niyata vyaktiko agaNya kara zeSa bahubhAgakA madhya pakaDa liyA jAtA hai / punarapi kisIkA AkSepa hai ki taba to pUrvokta samudra aura dvIpoMke nirdezake liye tat zabda hai yoM kahanA cAhiye thA / kyoMki jambUdvIpako parikSepa (gherA ) karanevAle dvIpa, samudroMmeM sabakA AdibhUta lavaNa samudra hai / ataH una samudra aura dvIpoMke madhyameM jambUdvIpa hai, yaha kahanA ThIka hai / kintu una dvIpa samudroMke madhyameM jambUdvIpa hai yoM kahanepara to pahile dvIpapadase jambUdvIpa hI pakaDA jAyagA / aisI dazAmeM jambUdvIpake madhyameM svayaM jambUdvIpakA virAja jAnA honese hamArI pUrvokta AtmAzraya doSavAla, zaMkA paripuSTa ho jAtI hai / pahile dvIpapadase yadi ghAtakI khaNDa liyA jAya taba to lavaNa samudra dvArA jambUdvIpakA ghirA rahanA chUTa jAyagA / aba AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki dvIpa, samudroM kI sthitike kramakI nahIM vivakSA karate sante pUrvokta dvIpa samudroMke nirdezake liye tat zabda hai / isa hamAre vacanakA koI virodha nahIM AtA hai / jahAM bhI kahIM Age yA pIche avasthita ho rahe dvIpa aura samudroMkI vivakSA yahAM upajAyI gayI hai / ataH bhale hI jambUdvIpako sabase pahile gheranevAlA lavaNa samudra hai, to bhI isa sthitike kramakA vicAra nahIM kara zrI umAsvAmI mahArAjane una dvIpa samudroMke madhyama jambUdvIpakA vinyAsa ho rahA kaha diyA hai / yadyapi jambUdvIpako gheranevAle dvIpa aura samudroMmeM dvIpoMkI apekSA samudroMkI saMkhyA eka adhika hai / tathA sabakI AdimeM jambUdvIpakA gherA denevAlA bhI samudra hI hai / sabake antameM bhI samudra paDA huA sabako ghera rahA hai, phira bhI hama kyA kareM vyAkaraNake niyamoMkI adhInatAse zadvaukA uccAraNa karaneke liye hama yA sUtrakAra mahArAja parAdhIna haiM / dvaMdva samAsameM jisa padameM alpase alpa ac (svara ) hoMge vaha pada pahile AjAyagA / cAhe dvIpa aura samudra yoM samAsa karo athabA apanI icchAnusAra samudra aura dvIpa yoM itaratara yoga karo dvIpa zadbakA pahile nipAta hokara Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 tattvAryalokavArtike " dvIpasamudra " zabda bana jAtA hai / telameM salilake DAlanepara yA jalameM telako girA denepara tela hI Upara AjAyagA | yahAM bhI samudra zadvameM tIna svara haiM aura dvIpa zadbameM do ac haiM ataH alpa ac sahitapanA honese bhale hI zabdasaMbaMdhI nyAyase dvaMdvameM dvIpa zadbakA pUrvameM uccAraNa hojAya to bhI arthasambandhI nyAyase dvIpa samudrapadase samudra AdikA hI parAmarza kiyA jAtA hai| tisa kAraNase sUtrakAra dvArA yaha kaha diyA gayA samajhA jAtA hai ki una samudra AdikoMke madhyako isa sUtroM tanmadhyapadase liyA gayA hai / una samudra AdikoMke madhyameM jambUdvIpa hai| yadyapi " jaMbUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH " isa sUtrameM zadvazAstra aura arthazAstra donoMke anusAra dvIpasamudrAH kahanA zobhatA hai / anyathA jagbUdvIpako samudrapanA aura lavaNodako dvIpapanA prApta ho jAyagA / phira bhI " dviiivaSkamAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH " aura " tanmadhye merunAbhitto yojana zatasahasraviSkaMbho jambUdvIpaH " ina donoM sUtroMmeM arthasambandhI nyAyake anusAra samudra, dvIpa, yoM samAmnAya karanese samIcIna pratipatti ho jAtI hai / yathAyogya santoSa ho jAnepara phira bhI kucodyoMkA tAMtA nahIM toDane ke liye sadA muMha uThAye rakhanA gambhIra zAstrIya vidvAnoMko zobhA nahIM detA hai| sa ca merunAbhirupacaritamadhyadezasthamerutvAt / vRtto na caturasrAdisaMsthAnaH / tatparikSepiNAM valayAkRtivacanAdeva tasya vRttatvaM siddhamiti cenna, caturasrAdiparikSepiNAmapi valayAkRtitvAvirodhAt / grojanazatasahasraviSkaMbha iti vacanAt tadviguNadviguNaviSkaMbhAdinirNayaH zeSasamudrAdInAM kRto bhavati / evaM ca / ____ aura vaha jambUdvIpa ubharI huI nAbhike samAna meruko madhyameM dhAra rahA hai| kyoMki usake upacArase mAne gaye madhyadezameM mera sthita ho rahA hai / merusthAnako jambUdvIpakA upacArase madhyabhAga yoM mAnA gayA hai ki lokakA madhya to sudarzana meruke jaDameM kendrIbhUta ho rahe ATha pradeza haiM / ataH madhyaloka svayaM UrdhvalokameM virAja rahA upacarita hai| adholokase Upara aura Urdhvalokake nicale bhAgameM sAta rAjU lambe, eka rAjU cauDe aura merusama UMce sthAnako yadi madhyaloka mAnA jAtA hai to isakA ThIka madhya bhI mudarzana merukI jaDameM sthita ATha pradezoMse pacAsa hajAra vIsa 50020 yojana Upara calakara cAra pradeza mileNge| jahAM ki jambUdvIpa kathamapi vidyamAna nahIM hai, vahAM to sudarzana meru khaDA huA hai / hAM, Urca adho dizAkA lakSya nahIM kara kevala madhyalokake nicale hajAra yojana TukaDekI pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, cAra hI dizAoMkA madhyabhAga liyA jAya to jambUdvIpako madhyameM sthita ho rahA kaha sakate haiM / vajrA pRthivIke uparima madhyavartI samatala pradezoMpara meru parvata dharA huA hai, vaha lokakA madhya bhale hI kaha diyA jAya, kintu vaha sthala jambUdvIpakA madhya to kathamapi nahIM kahA jA sakatA hai / ataH meruke ( merukI jaDake ) Thaharaneke sthAnako jambUdvIpakA madhya upacArase mAnA gayA hai| vaha jambUdvIpa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 321 " vRttaH " yAnI cakareke samAna gola hai| geMdake samAna gola yA caukora, tikonA, Adi saMsthAnoMko dhAranevAlA nahIM hai / yahAM koI AkSepa karatA hai ki usa jambUdvIpakA gherA dekara phaila rahe dvIpa samudroMkI AkRtiko pUrva sUtrameM kaMkaNake samAna kaha denese hI usa jambUdvIpakA cAkIke samAna golapanA svataH siddha ho jAtA hai / punaH isa sUtrameM "vRtta:" yAnI rupayAke samAna gola kahanekI kyA AvazyakatA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki caukora, chaha kona, tikone Adi AkAravAle padArthako gherA denevAle anya dvIpa samudroMke bhI kaMkaNa AkRtidhArIpanakA koI virodha nahIM hai| jaise ki caukora prAsAdako gola vedikAse gherA jA sakatA hai / gola phailI huI gaDhakI UMcI bhItoMse bhItarake tikone, chaha pailU mahala yA koThiyAM bhI ghera lI jAtI haiM / gola sUrya maNDalapara aneka caukora mahala bane huye haiN| bhale hI kucha sthAna rItA par3A rahA rahe, isase hameM kyA prayojana hai ? gheranevAlA padArtha dUravartI gola hokara madhyavartI kaise bhI tikone, caukone, padArthako parikSepa kara baiThegA / dekho chaha kulAcaloM yA devAraNya, bhUtAraNyako, jambUdvIpakI vedikA veDha rahI hai, ataH jambUdvIpakI ThIka racanAko samajhAne ke liye isa sUtrameM vRtta zabda kahA hai / isa sUtrameM yoM sau hajAra ( eka lAkha ) yojana cauDe jambUdvIpakA kathana kara denese zeSa bace huye samudra AdikoMkI usa jambUdvIpase dugunI dugunI, cauDAI aura pUrva pUrvakA parikSepa karanA AdikA nirNaya kara diyA samajha liyA jAtA hai / arthAt- zeSa samudroMkI dUnI dUnI cauDAI kisakI apekSAse samajhI jAya ? isake liye pahile jambUdvIpako eka lAkha yojana cauDA kahA hai / dvIpa samudroMkI dUnI dUnI cauDAI to grAma, nagara, nadI, parvata, Adike samAna racanA honepara bhI sambhava jAtI hai / ataH " pUrvapUrvaparikSepiNaH " kahanA sArthaka hai tikone, caukone, homa kuNDoMkI kaTaniyoMke samAna dUnI dUnI cauDAI yA pUrva pUrvako ghere rahanA to trikoNa, catuSkoNa padArthakA bhI saMbhava jAtA hai / ataH dvIpa samudroMkI AkRti valayake samAna kahanA vastusthitikA dyotaka hai aura yoM isa prakAra jambUdvIpakA varNana kara deneparaH tanmadhye merunAbhiH syAjjabUdvIpo ythoditH| sUtreNekena nizeSakumatAnAM vyapohanAt // 1 // una samudra dvIpoMke madhyameM meruko nAbhike samAna dhAranevAlA jambUdvIpa hai jo ki ArSa AmnAya anusAra hamane eka sUtra karake spaSTa vakhAna diyA hai, itanese hI sampUrNa khoTe matoMkA nirA. karaNa hojAtA hai| __sakalasarpathaikAMtanirAkaraNe hi nyAyabalAdvihite syAdvAda eva vyavatiSThate paramAgamaH, sa ca yathoditajaMbUdvIpaprakAzaka iti bhavedevaM mUtrito jaMbUdvIpaH sarvathA bAdhakAbhAvAt atra / sarvathA ekAntavAdI paNDitamanyoMke sampUrNa ekAnta matoMkA nyAyakI sAmarthyase nirAkaraNa kara cukanepara jinokta syAdvAda siddhAnta hI parama Agama vyavasthita hojAtA hai, aura vaha Aptokta Agama Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 tArtha lokavArta hI AmnAyakA atikramaNa nahIM kara kahe jA cuke jambUdvIpakA prakAzaka ho sakatA hai| isa prakAra ka sUtra dvArA jaMbUdvIpakA yoM sUcana kara diyA jA cukA hai / kyoMki isa AgamameM sabhI prakAroMse bAdhaka pramANoMkA abhAva hai / tatra kAni kSetrANItyAha / usa jaMbUdvIpameM kitane nivAsaka kSetra haiM ? aisI vinIta ziSyakI bubhutsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / bharatahaimavataharivideharamya kahairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // usa jaMbUdvIpameM chaha kulAcaloMse vibhakta ho rahe bharata varSa 1 haimata varSa 2 harivarSa 3 videha varSa 4 ramyaka varSa 5 hairaNyavata varSa 6 aura airAvata varSa 7 ye sAta kSetra pUrva pazcima laMbe aura uttara, dakSiNa, cauDe vyavasthita horahe haiM / bharatakSatriyayogAdbharato varSaH anAdisaMjJAsaMbaMdhatvAdvA AdimadanAdirUpatopapatteH / sa ca himavatsamudratrayamadhye jJeyaH / tatra paMcAzadyojanavistArastadardhotsedhaH sakrozaSaDyojanAvagAho rajatAdrirvijayArdhonvarthaH sakalacakradharavijayasyArdhasImAtmakatvAt / dakSiNa orake pahile kSetrakI " bharata " yaha saMjJA kaise bana rahI hai ? isakA uttara yaha hai ki pratyeka avasarpiNIke cauthe kAlakI AdimeM bharata nAmakA pahilA cakravartI isake chaha khaNDoM ko bhogatA hai / ataH bharata nAmake kSatriyakA svasvAmibhAva sambandha ho jAnese pahile kSetrako bharatavarSa kahate haiM, athavA dUsarA siddhAnta uttara yaha hai ki jagat anAdi hai, anAdikAlIna nija pariNatike anusAra isakI bharatasaMjJA calI A rahI hai| vaiyAkaraNoMne jaise zake vyutpanna aura avyutpanna pakSa svIkAra kiye haiM, mImAMsaka aura mAMtrikoMne to zadvakI anAditApara hI santoSa prakaTa kiyA hai / usI prakAra bharatakSatriyake yogase AdimAn svarUpase sahitapanA athavA anAdikAlIna saMjJAkA sambandha ho jAnese bharatavarSako anAdisvarUpapanA samucita samajha liyA jAtA hai / vaha bharatavarSa to uttara dizAmeM himavAn aura pUrva, dakSiNa, pazcima, dizAoM meM tIno orase dhara rahe tIna samudroMke madhyameM virAja rahA jAna lenA cAhiye / usa bharatakSetra ke ThIka bIcameM phaila rahA pUrva, pazcima, lambA aura dakSiNa uttara pacAsa yojana cauDA tathA usase AdhA paccIsa yojana UMcA evaM eka kosasahita chaha yojana yAnI savA chaha yojana gaharA rajatabahula eka vijayArddha nAmaka parvata hai jo ki sampUrNa cakravartI ke vijayakI AdhI sImA svarUpa honese " vijayArddha " isa anvartha nAmako dhAratA 1 arthAt -- usakA nAma apane vAcya arthako liye huye ThIka ghaTa jAtA hai / himavato'dUrabhavaH sosminnastIti vA haimavataH sa ca kSudra himavanmahAhimavatormadhye, tanmadhye zabdbhavAn vRttavedADhyaH / harivarNamanuSyayogAddharivarSaH sa niSadhamahAhimavatormadhye, Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 323 tanmadhye vikRtavAn vedaaddhyH| videhayogAjjanapadepi videhavyapadezaH niSadhanIlavatoraMtare ttsNniveshH| sa caturvidhaH pUrvavidehAdibhedAt / ramaNIyadezayogAdramyakAbhidhAnaM nIlarukmiNoraMtarAle tatsaMnivezaH tanmadhye gandhavAn vRttavedAnyaH / hiraNyavato'dRrabhavatvAddharaNyavatavyapadezaH rukmizikhariNoraMtare tadvistAraH tanmadhye mAlyavAn vRttvedaaddhyH| airAvatakSatriyayogAdairAvatAbhidhAnaM zikharisamudratrayAMtare tadvinyAsaH, tanmadhye puurvvdvijyaadhH| himavAn parvatase jo dUra nahIM kintu nikaTameM vidyamAna ho rahA haimavatakSetra hai athavA vaha himavAn parvata jisa dezameM hai vaha haimavata nAmaka varSa hai / himavAn zabdase " adUrabhavazca " yA " tadasminnastIti deze tannAmni" sUtroMdvArA aNpratyaya karanepara " haimavata " zabda bana jAtA hai aura vaha haimahatakSetra to laghu himavAn parvatase: uttarakI ora aura mahAhimavAn parvatase dakSiNakI ora madhyameM tiSThA hai| usa haimavata kSetrake madhyameM zadavAn nAmakA vRttavedADhya parvata hai| Dholake samAna gola honese vRtta mAnA gayA hai / isakI pradakSiNA dekara rohitAsyA nadI pazcima samudrakI ora bahI jAtI hai aura pradakSiNA karatI huI rohita nadI pUrva kI ora baha jAtI hai| hari yAnI siMhake varNasamAna zukla varNavAle manuSyoM ke yogase harivarSa kSetra vikhyAta horahA hai| vaha harivarSa niSadha parvatake dakSiNakI ora aura mahAhimavAnke uttarakI ora tathA pUrva pazcima lavaNa samudra ke antarAlame sthita hai| usa harivarSake madhyameM vikRtavAn nAmakA Dhola samAna gola vedADhya parvata hai| harikAntA nadI AdhA yojana dUrase usakI pradakSiNA karatI huI pazcima samudrako ora calI jAtI hai aura harit nadI isa vedADhyakI pradakSiNA kara pUrvakI ora baha rahI hai / videhake yogase dezameM bhI videha yaha nAmanirdeza kara diyA jAtA hai / arthAt-vahAM sarvadA mokSamArgakI pravRtti banI rahanese aneka manuSya karmabandhakA uccheda kara deharahita hojAte haiM / munivara isa sthUla deha aura sUkSma dehakA uccheda karaneke liye prayatna kara rahe videhapanako prApta hojAte haiM / ataH muniyoMmeM rahanevAlA videhatva dharma tadadhikaraNa kSetrameM bhI upacarita horahA hai, jaise ki yaSTitva dharmako yaSTivAn devadattameM dhara diyA jAtA hai| dakSiNameM niSadha aura uttarameM nIlavAn parvata aura pUrva, pazcima, lavaNa samudra ke antarAlameM usa videha kSetrakA sanniveza hai / vaha videhakSetra pUrva videha, uttara videha, devakuru, uttara kuru,isa prakAra bhedase cAra prakArakA hai / sudarzana meruse pUrva dizAmeM bAIsa hajAra yojana cauDe bhadrasAla vanakA ullaMghana kara sItA nadIke dakSiNa uttarameM ATha ATha videha haiM / isI prakAra sudarzana meruse pazcima dizAkI ora sItodA nadIke donoM ora ATha ATha videha haiM / yoM eka merusambandhI battIsa videhoMkI racanA hai| tathA ramaNIya dezoM, nadI, parvata, vana, Adi karake yukta horahA honese pAMcave dezakA ramyaka yaha nAma nirdeza hai / nIla parvatase uttara aura rukmI parvatase dakSiNa tathA pUrvApara samudroMke antarAlameM usa ramyaka dezakI racanA horahI hai| usa ramyakake madhyameM gandhavAn nAmakA vRttavedADhya parvata hai jisakI pradakSiNA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvAryazlokavArtike kara nArI, narakAntA, nadiyAM pUrva, pazcima, samudrakI ora baha jAtI haiN| dUsare rukmI nAmako dhAranevAle hiraNyavAn parvatase jo adUra horahA hai, isa kAraNa usa chaThe kSetrakA nAmanirdeza hairaNyavata hai| rukmIse uttara aura zikharI parvatase dakSiNa tathA pUrva, pazcima, samudroMke madhyameM usakA vistAra (cauDAI lambAI) samajha lenA cAhiye / usa hairaNyavatake madhyameM mAlyavAn nAmakA vRtta vedADhya zaila hai / jisake kucha bhAgoMkI pradakSiNA dekara suvarNakUlA, rupyakUlA, nadiyAM pUrva aura pazcima samudrakI ora bahIM jA rahI haiM / bharatake samAna airAvata nAmaka cakravartIke sambandhase sAtaveM kSetrakA nAma airAvata hai / zikharI parvatase uttara aura tInoM ora samudroMke madhyameM usakI racanA bana rahI hai / usa airAvatake madhyameM bhI pahile bharatakSetrake vijayA samAna eka pUrva, pazcima laMbA vijayArdha parvata paDA huA hai|| kimarthaM punarbharatAdIni kSetrANi saptoktAnItyAha / ___ mahArAja phira yaha batAo ki atirikta sUtra dvArA ye bharata Adika sAtakSetra bhalA kisa liye kahe gaye haiM ! aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI samAdhAnakAraka vArtikako kahate haiM / kSetrANi bharatAdIni sapta tatrApareNa tu / . sUtreNoktAni tatsaMkhyAM haMtuM tIrtha(thi)kakalpitAm // 1 // paurANika yA anya dArzanika paNDitoM dvArA kalpanA kI gayI una kSetroMkI saMkhyAkA ghAta karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAjane isa nyAre sUtra karake to usa jambUdvIpameM bharata Adi sAta kSetra nizcita rUpase kaha diye haiM / kutaH punastIrthakakalpitA kSetrasaMkhyAnena pratihanyate vacanasyAvizeSAt syAdvAdAzrayatvAdetadvacanasya pramANatvopapatteH saMvAdakatvAtsarvathA bAdhavaidhuryAtsarvathaikAMtavAdivacanasya tena pratighAtasiddheriti nirUpitamAyaM / yahAM koI kaTAkSa karatA hai ki anya matAvalambiyoM dvArA kalpita kara lI gayI kSetroMkI saMkhyA bhalA isa sUtra karake kaise pratighAtako prAta ho jAtI hai ? jaba ki unake vacanase aura tumhAre vacanakA koI antara nahIM dIkha rahA hai| unake vacanoMmeM viSa aura tumhAre vacanoMmeM amRta nahIM bharA hai| zAstra yA patra bhI samAna haiM / aisI dazAmeM donoM hI vacana pramANa yA donoM hI samAna rUpase apramANa Thahara jAte haiM / AcArya kahate haiM ki syAdvAdasiddhAntakA Azraya honese isa zrI umAsvAmI mahArAjake vacanako pramANapanA ucita ho rahA hai / yaha sUtrakArakA vacana sambAdaka bhI hai aura sabhI prakArakI bAdhAoMse rahita bhI hai / arthAt-bAdhavaidhurya honese vacanako samvAdakapanA hai aura samvAdaka honase syAdvAdasiddhAntakA avalamba lekara kahe huye vacanoMko prAmANya bana rahA hai / isa kAraNa usa bAdhavidhura, sabAdaka, pramANabhUta aura syAvAdAva lambI sUtra karake sarvathA ekAntavAdiyoM ke Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 325 vacanakA pratighAta honA siddha ho jAtA hai / isa bAtakA hama bahuta bAra sthAna sthAnoMpara nirUpaNa kara cuke haiM / anekAnta vAdiyoMke pramANa kuThAroMkarake sarvathA ekAntavAdiyoMkI buddhi zAkhAyeM khaNDa khaNDa hokara naSTa, bhraSTa, kara dI jAtI haiN| jina parvatoM karake vibhAgako prApta kiye gaye ye sAta kSetra kahe jA cuke haiM, yaha to batAo ve parvata kauna aura kisa DhaMgase vyavasthita haiM ? aisI jijJAsA honepara agrima sUtra kahA jAtA hai| tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSadhanIla rukmizikhariNo varSadharaparvatAH // 11 // una kSetroMkA vibhAga karanevAlI Tevako dhAra rahe aura pUrva pazcimakI ora lambe ho rahe 1 himavAn 2 mahAhimavAn 3 niSadha 4 nIla 5 rukmI aura 6 zikharI ye chaha varSadhara parvata haiM / arthAt-kSetra paraspara mila nahIM sakeM isa DhaMgase una kSetroMkA vibhAga kara denevAle honese parvatoMko varSadhara kaha diyA gayA hai / aneka prAntoMmeM bhUmike nIce Upara parvata phaila rahe haiN| jahAM parvata adhika hote haiM vahAM bhUkampa nyUna hotA hai / jvAlAmukhI parvata bhale hI uSNatAke vega honese hI prAntabhUmiko kaMpA deveM, kintu zeSa parvata to bhUDolako rokate rahate haiM / haDDiyAM zarIrako dhAre rahatI haiM / zarIra haDioMko nahIM dhAratA hai| maiMsa yA hAthIkI pIThake haDDepara sampUrNa zarIra laTaka rahA hai| yahI dazA baila, manuSya, ghoDA, chiriyA, AdikI samajha lenI cAhiye / ataH yoM cala, vicala, kampa, nahIM hone denekI apekSA pRthvIko dhAre rahanA kArya karanese bhI parvatoMkI varSadhara saMjJA anvartha kahI jA sakatI hai| himAbhisaMbaMdhato himavadyapadezaH bharatahaimavatayoH sImani sthitaH, mahAhimavanniti coktaM haimavataharivarSayorbhAgakaraH, niSIdaMti tasminniti niSadho harividehayomaryAdAhetuH, nIlavarNayogAnIlavyapadezaH videharamyakavinivezavibhAjI, rukmasadbhAvato rukmItyabhidhAnaM ramyakahairaNyavatavivekakaraH, zikharasadbhAvAcchikharIti saMjJA hairaNyavatairAvatasetubaMdhaH zikharI / ___ hima ( barpha ) kA cAroM ora sambandha honese pahile parvatakA " himavAn " yaha nAma nirdeza ho rahA hai| anya parvatoMmeM yA isa bharata kSetra sambandhI Arya khaNDake himAlaya parvatameM bhI himakA ghaniSTha sambandha hai| ataH rUDhi pakSakA avalamba lenA hI santoSAdhAyaka hai / yaha himavAn parvata to bharata kSetra aura haimavata kSetrakI sImAmeM vyavasthita ho rahA hai / tathA mahAhimAvAnke sambandhameM hama yoM kaha cuke haiM ki himake sambandhase himavAna kahA jAtA hai, mahAn jo himavAn vaha mahAhimavAn hai| bhale hI hima nahIM hoya to bhI rAmakI guDiyAke samAna nAma rakha dene meM kaunasI bhArI kSati huI jAtI hai / haimavata kSetra aura harivarSakA vibhAga kara rahA yaha mahAhimavAn parvata vinyasta hai| deva aura deviyAM tisameM krIDA karane ke liye virAjate haiM, isa kAraNa parvatakA nAma niSadha hai, jo ki Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tatvArya lokavArtike rUDhi horahA hari aura videha kSetrakI maryAdAkA hetu hai / nIla varNakA sambandha honese parvata nIla kahA jAtA hai, jo ki videhake uttara aura ramyakake dakSiNa bhAgameM vinivezako prApta horahA videha aura ramyaka kSetrakA vibhAjaka hai / rukma yAnI suvarNakA sadbhAva honese pAMcaveM parvatakA rukmI aisA nAma paDa gayA hai jo ki ramyaka aura hairaNyavata kSetrake pRthagbhAvako kara rahA hai / zikhara yAnI kUToMke sadbhAvase chaDe parvakI zikharI yaha saMjJA hai / jo ki hairaNyavata aura airAvata kSetrakA mAno pula hI baMdhA huA hai, aisA zikharI parvata zobha rahA hai| ina sampUrNa parvatoM ke nAmameM yaugika artha gauNa hai, rUDhi arthakI pradhAnatA hai| himavadAdInAmitaretarayoge dvaMdvI avayavapradhAnatvAt, varSadharaparvatA iti vacanamavarSadharANAM varSadharANAM parvatAnAmaparvatAnAM ca nirAsArtha / tadvibhAjina iti vacanAt bharatAdivarSavibhAgahetutvAsaddhiH, pUrvAparAyatA iti vizeSaNAdanyathAyatatvamanAyatatvaM ca vyudastam / __ himavAn, mahAhimavAn Adi zadroMkA itaretara yoga honepara dvaMdva samApta hojAtA hai / kyoMki "sarvapadArthapradhAno dvaMdvaH" dvaMdva samAsake sampUrNa ghaTakAvayava pada pradhAna huA karate haiN| isa sUtrameM "varSadharaparvatAH " yaha nirUpaNa karanA to avarSadhara parvata aura varSadhara aparvatoMkA nirAkaraNa karaneke liye hai| arthAt-vyabhicAra nivRtti karanevAle vizeSaNoMko sArthaka samajhA jAtA hai / " nIlotpalaM " yahAM nIla kamalameM nIla zabda to anIla utpaloM yAnI lAla, zveta kamaloMkI vyAvRtti kara rahA hai aura utpala zaddha to nIla horahe anutpaloM jAmuna, bhorA AdikI nivRtti karaneko cillA rahA hai| isI prakAra jaMbUdvIpameM kaI parvata, yamakagirI, zadbavAn , vikRtavAn , gandhavAn , mAlyavAn , gandhamAdanagajadata, saumanasagajadaMta, sudarzana meru ye parvata hote huye bhI kSetroMke vibhAjaka nahIM honeke kAraNa varSadhara nahIM haiN| ataH avarSadhara parvatoMkA vyavaccheda karane ke liye himavAn , mahAhimavAn AdimeM varSadhara parvatapanekA vidhAna sArthaka hai, tathA isI jaMbUdvIpameM bharata Adi kSetroMke uttara, dakSiNa, bhAgoMkA vibhAga jaise ina himavAna Adi parvatoMne kiyA hai, usI prakAra ukta kSetroM ke pUrvApara vibhAgako karanevAle pUrvApara lavaNa samudra bhI to haiM / bharata aura airAvata kSetroMkA to tInoM orase samudrane vibhAga kara rakkhA hai / videha kSetrameM baDe bhadrasAla vanake sAtha devakuru, uttarakurukA vibhAga gajadaMta parvatoMne kara rakkhA hai / isI bharatameM dakSiNabharata yA uttarabharatake vibhAjaka vijayA aura SaTkhaNDoMkA vibhAga karanevAlI gaMgA sindhu nadiyAM bhI haiN| jambUdvIpake battIsa videhoMmeM vatsA, suvatsA, Adi eka eka janapada hI bharata aura airAvata kSetroMse kaI gunA baDA hai, jinako ki vakSAra parvata yA vibhaMgA nadiyoMne nyArA 2 vibhakta banA rakhA hai / isa yukti dvArA parvata bhinna samudra Adi bhI varSadhara mAne jA sakate haiM / ataH varSadhara parvata kaha denese himavAn AdimeM varSadhara aparvatapanekA nirAkaraNa ho jAtA hai / isa sUtrameM " tadvibhAjinaH " yo kathana kara denese himavAn Adi parvatoMko bharata Adi kSetroMke vibhAgakA hetupanA siddha ho jAtA hai tathA " pUrvAparAyatA" pUrva, pazcima, lambe isa vizeSaNase dUsare DhaMgakA lambAIpana aura lambAI rahitapanakA vyudAsa kara diyA gayA hai / arthAt-ye parvata pUrva Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 327 pazcimakI ora lambe paDe huye haiM, dakSiNa uttara yA vidizAoMkI ora lambe nahIM haiM / tathA ye parvata lambe nahIM hokara gola caukora, tikone, AkAravAle hoya, isa sambhAvanakA bhI Ayatapadase pratyAkhyAna ho jAtA hai / ataH ye vizeSaNa una parvatoMkI tAdRza siddhi karaneme saddhetu banA liye jAMya yA una lakSyabhUta parvatoMke nirdoSa lakSaNa bhI banA liye jAya to koI kSati nahIM hogii| isa bAtakA hama jaina nyAyasiddhAnta anusAra DhiMDhorA pITaneke liye saMnaddha haiN| kiM pariNAmAste ityAha / ve parvata kisa dhAtuke bane huye pariNAma yAnI vivarta haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako bolate haiM / hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH // 12 // ye himavAn , mahAhimavAn , Adi parvata yathAkramase hemamaya, arjunamaya, tapanIyamaya, vaiDUryamaya, rajatamaya, hemamaya haiM / vikAra yA prAcurya arthameM mayaT pratyaya kiyA hai / ina parvatoMke varNa vizeSa bhI una una dhAtuoMke raMgake samAna haiM / avayava yA vikAra arthameM mayaT pratyaya ho jAtA hai| hemamayo himavAn ; arjunamayo mahAhimavAn , tapanIyamayo niSadhaH, vaiDUryamayo nIlA, rajatamayo rukmI, hemamayaH zikharIti / hemAdipariNAmA himavadAdayaH tathAnAdisiddhatvAdanyathopadezasya paramAgamapratihatatvAt / cIna dezIya kauzeyake samAna varNako dhAranevAlA hemamaya himavAn parvata hai / arjuna jAtike suvarNa samAna raMgako dhAranevAlA mahAhimavAn parvata zuklavarNakA arjunamaya hai, tapanIya jAtike suvarNakI pracuratAko dhAranevAlA niSadha hai, jo ki madhyAhnakAlake sUryakI prabhA samAna AbhAko dhAratA hai, mayUraprIvAke varNa samAna vaiDUryamaNimaya nIlA nIlaparvata hai, cAMdIkA vikAra ho rahA zukla rukmI parvata hai aura himavAnke samAna hemamaya thoDA pIlA cInAI rezamake samAna kAntiko dhAranevAlA himamaya zikharI parvata hai / arthAt-vartamAnameM suvarNa sthUlatAse eka prakArakA prApta ho rahA hai| kintu suvarNa dhAtu kaI raMga aura aneka prakArake guNoMko dhAranevAlI kaI jAtikI mAnI gayI hai| sahasranAmameM bhagavAnke zarIra kAntikI paranimitta yA svayaM bhinnatAoMko dhAranevAlI mAnakara kaI jAtike suvarNose upamA dI gayI hai / " bharmAbhaH, suprabhaH, kanakaprabhaH, suvarNavarNo, rukmAmaH, sUryakoTisamaprabhaH, tapanIyanibhastuMgo vAlArkAbho'nalaprabhaH, saMdhyAbhrababhrukhaimAbhastaptacAmIkaracchaviH, niSTatakana. kacchAyaH kanatkAJcanasannibhaH, hiraNyavarNaH svarNAbhaH, zAtakumbhanibhaprabhaH, dhugnabhA jAtarUpAbho dIptajAmbUnadadyutiH, sudhautakaladhautazrIH pradIpto hATakayutiH " ina stutiyoMke zlokoM dvArA pratIta ho jAtA hai ki suvarNa kaI raMga aura aneka kAntiyoMse yukta hai| bhale hI amarakoSameM " svarNa suvarNa Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike ,, kanakaM hiraNyaM hema hATakam, tapanIyaM zAtakumbhaM gAGgeyaM bharmakarburam / cAmIkaraM jAtarUpaM mahAratakAJcane, rukmakArtasvaraM jAmbUnadamaSTApado'striyAm " ye unnIsa paryAyavAcI nAma soneke ginAye haiM / phira bhI " jettiyamittA sadA tettiyamittA hu hoMti paramatthA isa niyama athavA evambhUta nayakI apekSAse suvarNakA nAnApanA anivArya hai / yadyapi Ajakala bhI prAtaH, madhyAnha, sAyaMkAla, rAtri ke samaya eka hI prakAra ke suvarNako dekhanepara paranimittoMse nAnA kAntiyAM pratIta ho jAtI haiM / karakeTAke raMga samAna sonA svayaM bhI kAntiyoMko badalatA rahatA hai / tathApi dekhe jA rahe kaI jAtikI cAMdiyAM aneka prakArake suvarNa nAnA DhaMgake hIrakamaNiyoMkA pratyAkhyAna nahIM kiyA jA sakatA hai| zukra vimAna, sUryamaNDala, bRhaspati, budhagraha, yA anya tArAoM meM maNiyoMkI aneka jAtiyAM pratyakSa gocara haiM / ataH isa viSayameM adhika vistAra karanA vyartha hai / ye himavAn, mahAhimavAn Adika parvata suvarNa Adike bana rahe pariNAma haiN| kyoMki tisa prakArake hI ve anAdi kAlake svayaM siddha ho rahe haiN| yadi anya prakAroMse inakA upadeza kiyA jAyagA jaisA ki bhAskarAcArya yA anya paurANika vidvAnoMne svIkRta kiyA hai, usa mithyopadezakA isa paramAgama karake prativAta kara diyA jAtA hai / ataH sUtrokta vyavasthAko nirdoSa samajha lIjiyegA / 328 punarapi kiM viziSTAsta ityAha / phira bhI ve parvata kina manohara padArthoMse viziSTa ho rahe haiM, aisI pratipitsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / maNivicitrapArvAH // 13 // 1 prabhAva, kAnti, zakti, Adi aneka guNoMse yukta horahIM maNiyoM karake vicitra ho rahe pArzvabhAgoMko dhAranevAle ve parvata haiM / maNibhirvicitrANi pArzvANi yeSAM te tathA / anena teSAmanAdipariNAmamaNivicitrapArzvatvaM pratipAditaM / jina parvatoM ke pasavADe bhalA maNiyoM karake citra, vicitra, ho rahe ve parvata tisa prakAra " maNivicitrapArzvAH " kahe jAte haiM / isa vizeSaNa dvArA una parvatoMkA anAdi kAlase pariNAma horahA yaha maNiyoM karake vicitra pasavADoMse sahitapanA kaha diyA gayA samajha liyA jAtA hai / tadvistaravizeSapratipAdanArthamAha / una parvatoM ke vizeSa rUpa se vistArako pratipAdana karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agale kahate haiM / upari mUle ca tulyavistArAH // 14 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ve himavAn Adika parvata Upara bhAga aura mUla bhAgameM samAna cauDAIko liye huye haiN| arthAt-bhItake samAna Upara nIce bIcameM unakI cauDAI ekasI hai| ca zaddhAnmadhye ca, tathA cAniSTavistArasaMsthAnanivRttiH pratIyate / sUtrameM paDe huye ca zabdase madhyameM bhI unakA samAna vistAra samajha lenA cAhiye, aura tisa prakAra Upara, nIce, bIca, meM tulyavistArakA kathana karanese aniSTa vistAravAle saMsthAnoMkI nivRtti pratIta hojAtI hai / arthAt-sumeruke samAna nIcese UparakI ora ghaTate ghaTate rahanA yA vijayArdhake samAna kaTaniyoMkA honA athavA mAnuSottara parvatake samAna eka ora bhItakA AkAra aura dUsarI ora DhalA huA AkAra ityAdi saMsthAna ina kulAcaloMkA nahIM hai / ye to pakkI bhItake samAna Upara nIce bIcameM tulyavistAravAle haiN| tadevaM sUtracatuSTayena parvatAH proktA ityupasaMharati / tisa kAraNa isa prakAra ukta cAroM sUtroM karake kulAcala parvatoMkA varNana sUtrakArane acchA kaha diyA hai / isa bAtakA zrI vidyAnanda svAmI vArtika dvArA upasaMhAra karate haiM / arthAt" maNivicitrapArthAH " aura " upari mUle ca tulyavistArAH " ye do sUtra haiM / eka nahIM, do inake pUrvameM haiM yoM cAra sUtra huye / pUrvAparAyatAstatra parvatAstadvibhAjinaH / SaTpradhAnAH pareNaite proktA himavadAdayaH // 1 // usa jambUdvIpameM una kSetroMkA vibhAga karanevAle pUrva, pazcima, lambe paDe huye ye himavAn Adika chaha pradhAna parvata sUtrakAra dvArA nyAre sUtroM karake acche kahe jA cuke haiM / sUtreNeti pUrvazlokAdanuvRttiH pareNeti sUtravizeSaNaM tena kSetrAbhidhAyisUtrAtpareNa sUtreNa himavadAdayaH SaTmadhAnAH parvatAH proktAH iti saMbaMdhaH krtvyH| pUrvaparAyatAstadvibhAjina iti vizeSaNadvayavacanaM hemAdimayatvamaNivicitrapArthatvopari mUle ca tulyavistAratvavizeSaNAnAmupalakSaNArthe / hemAdimayAH maNibhirvicitrapArthAH tathopari mUle ca tulyavistArAH proktAH sUtratrayeNa / isa vArtikase pahilI " kSetrANi bharatAdIni sapta tatrApareNa tu / sUtreNoktAni tatsaMkhyAM hatuM tIrthikakAlpitAm " ukta vArtika zlokase sUtreNa isa padakI anuvRtti kara lenI cAhiye / isa vArtikameM paDA huA " pareNa " yaha zabda usa sUtrakA vizeSaNa ho jAtA hai / tisa kAraNa kSetroMkA kathana karanevALe " bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi " isa sUtrase pAlI aurake 42 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 tattvArthazlokavArtike " tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimatrAnniSadhanolarukmizikhariNo varSadharaparvatAH " isa sUtra karake sUtrakAra dvArA himavAn Adika chaha pradhAna parvata bahuta acche kahe jA cuke haiM / yoM vArtikake padoMkA sambandha kara saMgata artha kara lenA cAhiye / parvatoMke pratipAdaka pahile sUtrameM jo pUrva, pazcima, lambe aura una kSetroMkA vibhAga kara rahe yoM parvatoM ke ina do vizeSaNoMkA kathana to agale tIna sUtroMmeM kahe gaye hema, arjuna, AdikA vikArapanA aura maNiyoMse vicitra pasavADoMkA dhAranA tathA Upara yA jaDameM samAna vistAra sahitapanA ina tIna vizeSaNoM kA upalakSaNa karaneke liye hai, jo ki parvata zrI umAsvAmI mahArAjane uttaravartI tona sUtroM karo hema Adike pariNAma aura maNiyoMse vicitra pasavADevAle tathA Upara, nIce, bIcameM, tulya vistAravAle yoM bhale prakAra tIna sUtroM dvArA kahe jA cuke haiM / arthAt-lakSyalakSyaNa bhAvakI apekSA bhaviSyake tIna sUtroMmeM kahe gaye prameyakA pahile sUtrameM hI AkarSaNa kara " tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSadhanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH " isa pahile sUtrako hI chaha kulAcauMkA nirdoSa sarvAGgINa lakSaNa samajha lenA caahiye| vahI cAroM sUtroMkI ekavAkyatA ho jAnepara niSkarSa nikalatA hai / teSAM himavadAdInAmupari panAdidasadbhAvanivedanArthamAha / una himavAn Adi parvatoMke Upara padma Adi sarovaroMke sadbhAvakA nivedana karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| padmamahApadmatigiMchakesarimahApuMDarIkapuMDarIkA hRdAsteSAmupari // 15 // una himavAn, mahAhimavAn , Adi chaha parvatoMke Upara ThIka bIcameM yathAkramase padma, mahApadma, tiMgacha, kesarI, mahApuNDarIka, puNDarIka, ina nAmoMko dhAranevAle sarovara haiM / himavata upari po hRdaH, mahAhimavato mahApadmaH, niSadhasya tigiMchaH, nIlasya kesarI, rukmiNaH mahApuMDarIkA, zikhariNaH puMDarIka iti, saMbaMdho yathAkramaM veditavyaH / padmAdijalakusumavizeSasahacaritatvAt padmAdayo idA vyapadizyate, tathA rUDhisadbhAvAdvA himavadAdivyapadezavat / himavAn parvatake Upara padmanAmakA hrada hai / mahAhimavAn parvatake Upara ThIka bIcameM mahApadma saMjJaka sarovara hai / niSadha parvatake Upara tigiMcha nAmavAlA padmAkara hai / nIla parvatake Upara kesarI abhidhAvAlA agAdha jala bharA huA taDAga hai / rukmI parvatapara mahApuNDarIka isa nAmakA dhArI hrada hai tathA zikharI parvatake Upara puNDarIka saMjJAvAn Ayatacaturasra sarovara hai| isa prakAra chaha parvatoMke Upara yathAkramase chaha hRdoMkA sambandha ho rahA samajha lenA caahiye| una hRdoMmeM virAja rahe aura padma, mahApadma, Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 331 Adi nAmoMko dhAranevAle vizeSa kamaloMke sahacaritapanese hradoMkA bhI padma, mahApana, Adi nAmoM karake nirdeza kara diyA jAtA hai / athavA siddhAnta upAya vahI hai ki jaise himakI yA mahAhimakI pradhAnatA nahIM kara anAdi kAlIna rUDhike sadbhAvase parvatoMkA himavAn, mahAhimavAn , Adi vyapadeza hai, usI prakAra anAdi, ananta, rUDhike sadbhAvase ina hRdoMkA nAma bhI pana, mahApadma, Adi rUpa karake . anAdi nidhana pravarta rahA hai| padmAdayo hRdAsteSAmupari prtipaaditaaH| sUtreNekena vijJeyA yathAgabhamasaMzayam // 1 // zrI umAsvAmI mahArAjane isa eka sUtra karake una parvatoMke Upara padma Adi hRdoMkA ziSyoMkI vyutpatti ke liye prazasta pratipAdana kara diyA hai / vizeSa varNanA yukta una parvatoMko Agama anusAra saMzayarahita hote huye samajha lenA cAhiye / arthAt-ve parvata pUrva pazcima lambe haiM, uttara dakSiNa cauDe haiM nAnA maNi, suvarNa, rajata dhAtuoMse unake taTa citere gaye haiN| unameM nirmala svaccha akSaya jala bharA huA hai unake cAroM ora vanakhaNDa zobha rahe haiM ? jalapravAha toraNa Adi kahAM kaise vyavasthita haiM ? ina saba bAtoMko jinokta Agama anusAra hRdayaMgata kara lenA cAhiye / tatra prathamo dUdaH kimAyAmaviSkaMbha ityAha / una chaha hradoMmeM pahilA hRda kitanI lambAI aura cauDAIko dhAra rahA hai ? yo jijJAsA hone- ' para zrI umAsvAmI mahArAja agale sUtrako kahate haiM / prathamo yojanasahasrAyAmastadardhaviSkaMbho hRdaH // 16 // una chaha hradoMmeM pahilA padma nAmakA hRda to baDe yojanoMse eka sahasra yojana lambA aura usase AdhA yAnI pAMcasau yojana cauDA hai| sUtrapAThApekSayA prathamaH padmo hradaH yojanasahasrAyAma iti vacanAdanyathA tadairghyavyavacchedaH, tadardhaviSkaMbha iti vacanAt paMcayojanazataviSkaMbhatvapratipattiranyathA tadvistAranirAsaH prtipttvyH| hRdoMke pratipAdaka pUrva sUtrameM kahe anusAra pAThakI apekSA karake pahilA ginA gayA dakSiNa orakA padma nAmakA hRda to sahasrayojana lambA hai, yoM kathana kara denese anya prakAroM karake gaDha lI gayI usakI dIrghatAkA vyavaccheda ho jAtA hai / arthAt-padma hRda hajAra yojanase nyUna ya adhika lambA nahIM hai aura yaha lambAI pUrva pazcima hai, dakSiNa, uttara, kI ora nahIM hai| hradake dUsare vizeSaNa usase AdhA cauDA yoM kathana kara denese pAMcasau yojana cauDAIkI pratipAta ho jAtI hai| ataH anya prakAroMse kalpita kiye gaye usake vistArakA nirAkaraNa samajha lenA cAhiye / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 tattvArthazlokavArtike kimvgaahosaavityaah| vaha pahilA hRda kitane avagAha ( gaharAI ) ko dhAratA hai ? aisI bubhutsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja sUtrako kahate haiM / dazayojanAvagAhaH // 17 // .. yaha pahilA hRda daza yojana avagAhako dhAra rahA hai / pRthagyogakaraNaM srvdaasaadhaarnnaavgaahmtipttythe| pahile padma hRdakI lambAI, cauDAIkA sUcana karanevAle pUrva sUtrase isa sUtrakA pRthak yoga karanA to sampUrNa hRdoMke nyAre nyAre asAdhAraNa avagAhoMkI pratipatti karAneke liye haiM / saMkhyayAyAmaviSkaMbhAvagAhagatayA hRdaH / sUtradvayena nirdiSTaH prathamaH sarvavedibhiH // 1 // sarva padArthoMko jAnanevAle sarvajJopama zrI umAsvAmI mahArAja zrutajJAnIne ukta donoM sUtroMdvArA sahasra, pAMcasau aura daza yojanavAlI saMkhyA ke sAtha lambAI, cauDAI, aura gaharAIko prApta ho rahepana karake pahile hradakA nirUpaNa kara diyA hai| ___ sAmarthyAdekeMna sUtreNa himavadAdInAmupari SaTpadmAdayo idA nirdiSTA iti gamyate, tatpAThApekSayA payasya idasya prathamatvavacanAt / ukta do sUtroMmeM kahe gaye prayeyake varNanakI sAmarthyase hI " padma, mahApadma, tigaMcha, Adi " eka sUtra karake himavAn Adi parvatoMke Upara chaha padma Adi hrada kahe jA cuke haiM yoM vArtikameM kahe vinA hI samajha liyA jAtA hai / kyoMki usI paMdrahaveM sUtrake pAThakI apekSAse hI to solahaveM, satrahaveM, sUtra dvArA vakhAne gaye padma hradako prathamapanakA vacana kahA gayA hai / atha tanmadhye viziSTa pariNAmaM puSkaraM pratipAdayati / aba isake anantara una hRdoke madhyameM aneka vizeSaNose yukta horahe pariNAmako dhAranevAle puSkara jAtike pArthiva kamalakA zrI umAsvAmI mahArAja pratipAdana karate haiN| tanmadhye yojanaM puSkaram // 18 // usa pahile padma hRdake madhyameM eka yojana laMbA, cauDA, vartulAkAra kamala hai / dvikozakarNikatvAdekakrozabahalapatratvAcca yojanaparimANaM yojanaM puSkaraM jalakusumaM tathAnAdipariNAmAdveditavyam / tat ? tasya pabadasya madhye / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH kamalake bIcakA koSa to do kosa laMbA, cauDA, gola hai, jo ki karNikA kahI jAtI hai aura idhara udhara cAroM ora eka eka kosa laMbe kaI kamalapatra haiM / isa kAraNa vaha jalakA phUla kamala tisa prakAra anAdi kAlIna pRthvI pariNAmase racA huA baDe yojanase eka yojana lambe cauDe parimANako dhAra rahA eka yojanakA samajha lenA cAhiye / vaha kamala kahAM hai ? isa AkAMkSAko zAnta karaneke liye sUtrakArane " tanmadhye " kahA hai / arthAt-usa padmadake ThIka bIcameM jala talase do kosa uThe huye nAlavAlA, vajramaNimaya jaDakA dhArI, rajatamaNinirmita mRNAlakA dhAraka, aura vaiDUryamaNike dRDha nAlako dhAra rahA vaha pArthiva kamala hai, vanaspatikAyakA nahIM hai / vanaspatikAya jIvakI utkRSTa sthiti kevala daza hajAra varSa hai| kintu yaha kamala anAdise ananta kAlataka sadRzapariNAmoMko dhAra rahA suvyavasthita hai / bhale hI sUkSma pariNatioMke anusAra ananta paramANuyeM usameM Ate, jAte raheM yA pRthivIkAyika jIva upajate, marate, raheM / kintu sthUlaparyAya sadA ekasI banI rahatI hai| zeSaDdapuSkaraparimANapratipAdanArthamAha / pahile padma hRdase atirikta bace huye pAMca hRdoMmeM sthita ho rahe kamaloMkI lambAI cauDAI, gaharAI ke parimANoM yA pariNAmoMkI pratipatti karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca // 19 // ___ usa padma hradase dugunI dugunI, lambAI, cauDAI, aura gaharAIko dhAranevAle uttaravartI hRda aura kamala haiN| uttara tathA dakSiNa, ke hRda aura kamaloMkA parimANa samAna hai| padma sarovarase mahApanakA kSetraphala aTha gunA aura padmase tigaJcha hradakA kSetraphala causaTha gunA baDA hai / ___ tataH padmadAt puMDarIkaidAcca dviguNadviguNA hudA mahApadmamahApuNDarIkAdayaH, yojanaparimANAcca puSkarAdakSiNAduttarasmAcca dviguNadviguNAni puSkaraNi viSkaMbhAyAmAnIti vIpsAnirdezAt saMpratIyaMte " uttarA dakSiNatulyAH " iti vakSyamANasUtrasaMbaMdhatvAt / tatsaMbaMdhaH punabahuvacanasAmarthyAdanyathA dvivacanaprasaMgAt tadviguNau dviguNAviti / tadevaM usa pahile padmahadase uttarakI aura aura chaDhe puNDarIka hRdase dakSiNakI orake mahApadma, mahApuNDarIka, Adika hrada dvigunI dvigunI lambAI, cauDAI, aura gaharAIko dhAranevAle haiM tathA dakSiNa dizAvartI pahile aura uttaradizAvatI antake eka yojana parimANavAle kamalase dvigune dvigune cauDAI, lambAI, parimANavAle parale, urale, kamala haiN| isa bAtakI " dviguNAdviguNA " isa vIpsAke nirdeza kara denese bhale prakAra pratIti hojAtI hai| zrI Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 tattvArthazlokavArtike rAjavArtika granthameM akalaMka deva mahArAjane agale agale hRdoMke avagAhako bhI kaNThokta dvigunA dvigunA likhA hai| yahAM bhI dvigunI gaharAIkA niSedha nahIM hai, jaba ki jambUdvIpake uttaravartI sthAnoMkI racanA dakSiNa dizAvartI sthAnoM ke tulya hai| isako samajhAneke liye "uttarA dakSiNatulyAH" isa vakSyamANa sUtrakA sambandha ho rahA hai| isase pratIta ho jAtA hai ki sUtrameM phira " dviguNadviguNAH" isa bahuvacanakI sAmarthyase una, dUnI dUnI lambAI, cauDAI, gaharAIyoMkA sambandha ho jAtA hai / anyathA " tadviguNau dviguNau " isa prakAra arthakRta lAghava karate huye sUtrakArako " dviguNadviguNau " itanA hI kaha denekA prasaMga prApta hogA / arthAt-padma hRdase dUnA mahApadma hRda hai aura mahApadmase dUnA tigiMcha hRda hai tathA puNDarIka hRdase mahApuNDarIka hrada dUnA lambA cauDA gaharA hai aura mahApuNDarIka sarovarase kesarI hrada dvigunA hai, yaha kevala do sthAnoMpara hI dvigunApanA dikhalAyA gayA hai| yoM hI do sthAnoMpara kamaloMkA bhI dUnApana nirNIta ho rahA hai| aisI dazAmeM sUtrakArako saMkSepase " tadviguNadviguNau kahanA cAhiye thA / phira jo sUtrakArane " tadviguNadviguNAH " yoM bahuvacanAntapada kahA hai, isase jAnA jAtA hai ki dakSiNa, uttara, Adi antake do hrada yA kamaloMse madhyavartI hrada aura kamaloMkI lambAI cauDAI aura nimnatAyeM tInoM dvigunI dvigunI haiN| hRda yA kamaloMkI saMkhyA dUnI dUnI nahIM hai| eka eka hI barAbara hai / tisa kAraNa isa prakAra honepara jo huA use suno / tanmadhye yojanaM proktaM puSkaraM dviguNAstataH / hRdAzca puSkarANIti sUtradvitayatoMjasA // 1 // usa hRdake madhyameM eka yojanakA puSkara aura usase dvigune, dvigune, AkAravAle hRda aura puSkara haiM, isa arthako ukta donoM sUtroMte zrI umAsvAmI mahArAjane spaSTa rUpase acchA kaha diyA hai / tanivAsinyo devyaH kAH kiM sthitayaH parivArAzca zrUyanta ityAha / aba mahArAjajI, yaha batAo ki una puSkaroMmeM bane huye mahaloMmeM nivAsa karanevAlI deviyAM kauna haiM ? sarvajJa AmnAyase cale A rahe dvAdazAMgake aMgabhUta zAstroM meM una deviyoMkI kitanI sthiti kahI hai ? tathA RSi sampradAya dvArA unakA parivAra kitanA zAstroMmeM sunA jA rahA hai ? yoM vinIta ziSyakI zuzrUSAko jJAta kara cukanepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra kahate haiM / tannivAsinyo devyaH zrIhIdhRtikIrtibuddhilakSyaH palyopamasthitayaH ssaamaanikprisstkaaH||20|| ___una kamaloMmeM yathAkramase nivAsa karanekA zIla rakhanevAlI 1 zrI 2 hI 3 dhRti 1 kIrti 5 buddhi 6 lakSmI ye chaha vyantara deva jAtikI deviyAM vAsa kara rahIM haiN| una sampUrNa deviyoMke bhujya Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH mAna AyuSya karmakI sthiti to eka addhApalyopama hai| ve deviyAM sAmAnika jAtike deva aura sabhAoMmeM baiThanevAle pariSad jAtike devoMse sahita horahIM haiM / vizeSataH zrI, hI, dhRti, to saudharma indrakI AjJA mAnatI haiM aura kIrti, buddhi, lakSmI, ye IzAna indrakI AjJAnumAra pravartatI haiN| pAMcoM meru saMbaMdhI deviyoMkI yahI vyavasthA hai| ye saba brahmacAriNI haiN| bhagavAnkI mAtAkI sevAmeM inakA vizeSa anurAga hai| teSu puSkareSu nivasanazIlAstannivAsinyaH, devagatinAmakarmavizeSAdupajAtA iti devyaH zrIprabhRtayaH tatra padmaDdapuSkaraprAsAdeSu / zeSaDdapuSkaraprAsAdeSu DrImabhRtayo yathAkramaM nivasaMtIti yathAgamaM veditavyaM / tAH palyopamasthitayastAvadAyuSkatvenotpatteH / sAmAnikAH pariSadazca vakSyamANalakSaNAH saha tAbhirvartata iti sasAmAnikapariSatkAH / etena tAsAM parivAravibhUtiM kathitavAn / etadevAha jina deviyoMkI Teva una puSkaroMmeM nivAsa karanekI hai, ve deviyAM tanivAsinI kahI jAtI haiN| nivAsa zadbase zIla arthameM taddhitAnta in pratyaya kara diyA jAtA hai| nAmakarmakI uttara prakRti devagati nAmaka nAmakarmake uttarottara bhedasvarUpa vizeSakarmase vizeSa vyaMtaroMmeM utpanna huyIM haiM / isa kAraNa zrI, hI, Adika deviyAM mAnI jAtI haiM / padmahradake kamalameM bana rahe prAsAdoMmeM zrIdevI nivAsa karatI hai tathA zeSa hradavartI puSkaroMmeM bane huye prAsAdoMmeM yathAkramase hI, dhRti Adi deviyAM nivAsa karatI haiN| yoM Agama maryAdAkA atikramaNa nahIM kara samajha lenA cAhiye / arthAt-una kamaloMkI karNikAke bIcameM eka kosa lambA AdhA kosa cauDA kucha kama eka kosa UMcA mahala banA huA hai usameM devI rahatI hai / yahAM prAsAdoMkA bahutapanA yoM ghaTita ho jAtA hai ki eka kamalameM bhI kaI prAsAda sambhavate haiM tathA eka kamalake parivAra ho rahe eka lAkha cAlIsa hajAra eka sau pacAsa kamaloMpara bhI itane hI prAsAda bane huye haiM athavA pAMca meru sambandhI pAMca padma hradoMke pAMca mahaloMmeM nyArI nyArI AtmAoMko liye huye bhinna bhinna pAMca zrI deviyAM nivAsa karatI haiM, ityAdi rUpase AmnAyake anusAra yoM sampUrNa vyavasthA bana jAtI hai / ve deviyAM palyopama sthitiko dhAra kara utane kAlataka jIvita rahatI haiN| punaH eka devIke mara jAnepara dUsarI devI upaja jAtI hai| kyoMki utane eka palya parimANavAle Ayuse sahitapane karake unakI vahAM utpatti huA karatI hai ( hetu ) / sAmAnika aura pariSada jAtike devoMkA lakSaNa bhaviSyameM kaha diyA jaaygaa| ye deva una deviyoMke sAtha kamaloMmeM una deviyoMke anugAmI hokara vartate haiN| isa kAraNa deviyoMko sAmAnika aura pariSada sambandhI devoMse sahitapanA kahA gayA hai| isa vizeSaNase una deviyoMkI parivAra sambandhI vibhUtiko sUtrakAra kaha cuke haiM / isI bAtako zrI vidyAnanda AcArya vArtika dvArA kahate haiM / devyaH zrImukhAH khyAtAH sUtreNaikena sUcanAt / SaDeva tannivAsinyastAH sasAmAnikAdayaH // 1 // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtika zrI umAsvAmI mahArAjane eka hI isa sUtra karake zrI, hI, prabhRti deviyoMkA vyAkhyAna kiyA jA cukA sUcana kara diyA hai / eka meru sambandhI chaha kulAcaloMpara ve deviyAM sAmAnika Adi devoMse sahita ho rahIM santI una kamaloMmeM nivAsa karanevAlI chaha hI haiM / itane prameyako sUtrakArane eka hI sUtrameM bhara diyA hai " jainarSayaste vijayantAm / ___ una bharata Adi kSetroM se pratyeka kSetra jina madhya gAminI nadiyoM karake tIna yA cAra vibhAgoMko prApta ho jAtA hai, zrI umAsvAmI mahArAja una nadiyoMkA nirUpaNa karaneke liye agrima sUtrako kahate haiN| zraddhA lAkara suniye | gaMgAsiMdhUrohidrohitAsyAhariddhArikAMtAsItAsItodAnArI narakAMtAsuvarNarUpyakUlAraktAraktodA sritstnmdhygaaH| 1 gaMgA 2 siMdhu 3 rohit 4 rohitAsyA 5 harit 6 harikAntA 7 sItA 8 sItodA 9 nArI 10 narakAMtA 11 suvarNakUlA 12 rUpyakUlA 13 raktA 14 raktodA ye caudaha mahAnadiyAM una sAta kSetroMke madhyameM hokara gamana karatI haiM / ___ sarito na vApyaH, teSAM bharatAdikSetrANAM madhyaM tanmadhyaM tanmadhye gacchaMtIti tanmadhyagA ityanenAnyathAgatiM gaMgAsiMdhvAdInAM nivArayati / ___ isa sUtrameM sarit zabda isaliye kahA hai ki ye caudaha saMkhyAvAlI nadiyAM haiM, bAvaDiyAM nahIM haiN| yadyapi nandIzvara dvIpakI eka lAkha yojana lambI, cauDI, aura hajAra yojana gaharI caukora bAvaDiyAM ina nadiyoMse dvigunI, tigunI, lambI aura vIsoM, pacAsoM, gunI cauDI tathA saikaDoM gunI gaharI haiN| tathApi parvatase dhArArUpa nikalakara nIcI nIcI bhUmimeM gamana karate karate aura parivArako baDhAte huye mahAn jalAzayameM mila jAnA yaha nadiyoMkA lakSaNa ina caudaha nadiyoMmeM athavA anya nadiyoMmeM bhI ghaTita ho jAtA hai / ataH vAstavika rUpase ye nadiyAM mAnI gayI haiM / nimnabhUmipara samatala avasthAmeM ruke huye jalako dhArane vAlI vApiyAM ina nadiyoMse vilakSaNa haiN| una bharata Adi kSetroMke madhya sthAnako tanmadhya mAnA gayA hai / " usa tanmadhyameM gamana kara rahIM haiM " isa nirukti dvArA ye nadiyA " tanmadhyagAH " kahI jAtI haiN| isa prakAra tanmadhyagA isa vizeSaNa karake gaMgA sindhu Adi nadiyoMkI kalpita kI gayI dUsare prakAra gatiyoMkA nivAraNa kara diyA jAtA hai / arthAt-ye nadiyAM kSetroMke madhyameM baha rahIM haiN| Adi bhAga, antabhAga, yA bahirbhAgoMmeM nahIM bahatI haiM aura apanI gati anusAra sadA gamana hI karatI rahatI haiM / sthira hokara nahIM baiTha jAtI haiN| tatra bharatakSetramadhye gaMgAsiMdhvau, haimavatamadhyage rohidrohitAsye, harimadhyage hariddharikAMte, videhamadhyage sItAsItode, ramyakamadhyage nArInarakAte, hairaNyavatamadhyage suparNarUpyakUle, airAvatamadhyage raktAraktode iti / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH . gaMgAsiMdhvAdyagrahaNaM prakaraNAditi cenna, anaMtaragrahaNaprasaMgAt / gaMgAdigrahaNamiti cenna, pUrvagANAM grahaNaprasaMgAt / nadIgrahaNAtsiddhiriti cenna, tasyottaratra dviguNabhisaMbaMdhanArthatvAt / yahAM koI zaMkA karatA hai ki sUtrakArako gaMgA, siMdhu AdikA grahaNa nahIM . karanA cAhiye / kyoMki prakaraNa calA A rahA honese nadiyoMkA grahaNa svataH hI ho jAtA hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki " anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA" / avyavahita pUrvavartI padArthakA hI vidhi athavA niSedha uttaravartI vAkya dvArA kiyA jAtA hai| isa paribhASAke anusAra avyavahita pUrvameM kahIM gayI pazcimagAminI sindhu, rohitAsyA Adi sAta nadiyoMke hI grahaNa honekA prasaMga A jAvegA / gaMgA rohit Adi sAta nadiyAM chUTI jAtI haiM / ataH gaMgA, sindhu, Adi pada vyartharUpase zaMkita kiyA jA rahA jJApana karatA hai ki pUrva sUtra aura prapUrva sUtrameM kahIM jA cukI sampUrNa caudaha nadiyoM kA grahaNa kara lenA cAhiye / punaH AkSepakAra yadi yoM kahe ki taba to gaMgA Adi grahaNa karanA hI paryApta hai, sindhu pada vyartha paDatA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha bhI nahIM kahanA, kyoMki gaMgA Adi itanA hI kahanepara pUrvagAminI sAta nadiyoMke hI grahaNa ho jAnekA prasaMga hogA, saMpUrNa nadiyAM nahIM pakaDI jA skegii| phira bhI AkSepakAra yoM kaheM ki nadiyAM to prakaraNa prApta haiM hI, nadI grahaNake vinA bhI nadiyoMkI pratIti ho sakatI hai / tathApi sUtrakArane nadI zabdakA grahaNa kiyA hai| ataH sampUrNa nadiyoMkI pratipatti ho jAyagI / gaMgA sindhu Adi grahaNa karanA punarapi vyartha hai / AcArya kahate haiM ki yaha to AkSepa nahIM karanA / kyoMki usa gaMgA sindhu Adi padake grahaNa karanekA prayojana to uttaravartI paralI orakI nadiyoMmeM dvigunA dvigunA sambandha kara denA hai / zabdoM kI adhikatAse ziSyoMko adhika arthakI jJapti ho jAtI hai / bhAvArtha-gaMgA sindhuke parivArase rohit , rohitAsyA, pratyekakA parivAra dUnA yAnI aTThAIsa aTThAIsa hajAra nadiyAM haiM aura harit , harikAntA, nadiyoMkA parivAra isase bhI dUnA yAnI chappana chappana hajAra hai| sItA sItodAmeM se pratyekakA parivAra eka lakSa bAraha hajAra nadiyAM baiThatA hai, kintu trilokasAra grantha anusAra caurAsI hajAra mAnA gayA hai aura nArI, narakAntA, nadiyoM meM pratyekakA parivAra chappana hajAra hai| tathA suvarNa kUlA rUpyakUlA nadiyoMmeM pratyekakA parivAra aThAIsa hajAra hai aura raktA raktodA nadiyoMkA parivAra caudaha, caudaha, hajAra haiM / gaMgA Adika nadiyoMkI parivAra nadiyAM paralI ora dUnI dUnI haiM / itanA hI kaha denese sindhukA parivAra bhI gaMgA nadIse dvigunA bana baiThegA / ataH sindhupada bhI sArthaka hai| sarvathaivAsaMbhAvyA gaMgAdayo nadyaH mUtritA iti kasyacidArekA nirAkartuM prakramate / / koI zaMkA karatA hai ki sUtrakAra mahArAjane jina gaMgA, sindhu, Adi nadiyoMkA sUtradvArA nirUpaNa kiyA hai ve nadiyAM sabhI prakAroM se asambhava haiM / hajAroM kosa cauDI ukta nadiyAM vartamAna meM dRSTigocara nahIM ho rahIM haiM / unakA prabhava karanevAle hRda, kuNDa, toraNadvAra tathA unake donoM ora Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha loka vArtike vedikAyukta vanakhaNDa Adi mAne gaye to dUra dUra taka jAkara bhI nahIM dekhanemeM A rahe haiM / isa prakAra kisI eka sthUladRSTivAle ziSya kI AzaMkAkA nirAkaraNa karaneke liye zrI vidyAnanda svAmI prakramako bAMdhate haiM / 342 atha gaMgAdayaH proktAH saritAH kSetramadhyamAH / pUrvAparasamudrAMtaH pravezinyo yathAgamaM // 1 // sAta kSetroMke madhya meM hokara gamana karanevAlI aura pUrva samudra, pazcima samudrake bhItara yA koI koI gaMgA sindhu, raktA raktodA, ye dakSiNa yA uttarakI orake madhyavartI samudrameM praveza karanevAlIM gaMgA, sindhu, Adika sampUrNa nadiyAM AgamamArgakA atikramaNa nahIM kara sUtrakArane bahuta acche DhaMgase kaha dI haiM / arthAt --dezAntarita padArthoM kI jJaptike liye Aptokta Agama, pustakeM, nakazA ye pradhAna sAdhana haiM / sabhI deza dezAntaroMkA yA samudra, parvatoMkA, kauna cakkara lagAtA phiratA hai ? sUrya, candra, vimAnoMke Upara kyA kyA racanA banI huI hai ? saMsArameM kahAM kahAM kaise kitane sthAna haiM ? ina sampUrNa rahasyoMko sarvajJa sampradAya se calA A rahA Agama hI prakAzita karatA hai| gaMgA, sindhu Adika caudaha nadiyAM aura videha kSetrakI bAraha vibhaMgA nadiyAM tathA battIsa videha khaNDoM kI gaMgA sindhu yA raktA raktodA dvArA do do hokara huyIM causaTha nadiyAM, ye jambUdvIpakI nabbe mUla nadiyAM tathA satraha lAkha bAnavai hajAra parivAra nadiyAM, ina sabakA nirNaya Agama anusAra kara liyA jAtA hai / jagatakI prakriyA yA deza, dezAntara, samudra, nadI, parvata, khAna, kUpa, bAvaDI, samudratala Adiko jAnane ke liye sabako AgamakI bahubhAga zaraNa lenI paDatI hai / " na hi sarvaH sarvavit " sabhI prANI to vizva ke sAkSAtkarttA sarvajJa nahIM haiM / " parivAranadIsaMkhyAvizeSasahitAH pRthak / caturdaza catuHsUtryA nAsaMbhAvyAH kathaMcana // 2 // " zrI umAsvAmI mahArAjane " gaMgAsindhu rohidrohitAsyA haridvArikAntA sItAsItodA nArInara kA - ntA suvarNarUpyakUlA raktAraktodAH saritastanmadhyagAH, dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH, zeSAstvaparagAH, caturdazanadIsahasraparivRtA gaMgAsiMSvAdayo nadyaH ina cAroM sUtroM karake jo pRthak pRthak parivAra nadiyoM kI saMkhyA vizeSa sahita ho rahIM caudaha nadiyoM kA varNana kiyA hai, vaha kisI bhI prakAra se asambhava nahIM hai / arthAt - " sapariviArA gaMgAsinvAdayazcaturdaza nadyaH santi ( pratijJA ) sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt ( hetu ) sukhAdivat " nadiyoM ke sadbhAva ke bAdhaka pramANoMkA asambhava ho jAne se parivAra sahita caudaha nadiyoMkI sattA nirNIta kara lI jAtI hai, jaise ki dUsarI AtmAoM ke sukha yA samudratala athavA mahAn parvatoM ke nIce kI madhya bhAgastha sUla ( jaDa ) Adi kA jJAna " bAdhakAsaMbhava " se kara Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyArthacintAmaNiH 30I liyA jAtA hai / parvatako ukhADa kara bIcalA bhAga kauna dekhe ! | apanI pUrI havelI ke paripUrNa bhAgakA dekhanA to kaSTasAdhya ho rahA hai / svazarIra ke bhItarase avayava hI bhAvArtha-gaMgA, sindhu, Adi nadiyoM ke parivAra se sahita jambUdvIpameM sampUrNa nadiyAM hajAra nabbai 1792090 haiM / dhAtukIkhaNDa dvIpa aura puSkarArdhameM bhI nadiyoMkA Agama anusAra nizcita ho jAtA hai / nahIM dIkha rahe haiM / satraha lAkha bAnave sadbhAva bAdhavaidhuryase saMbhAvyaMta eva hi gaMgAsiMdhvAdayo mahAnadyo yathAgamamAyAmaviSkaMbhAvagAhairaparaizca vizeSaistadadhikaraNasya mahattvAdihAsti kAsAMcinadInAM sarayvAdInAM mahAvistArANAmupalaMbhAt kasyacidbAdhakasyAsaMbhavAt / gaMgA, sindhu, Adika mahAnadiyAM apanI apanI lambAI, cauDAI, aura gaharAI tathA anya bhI vizeSatAoM karake sahita ho rahIM Agama anusAra sambhAvita hI ho rahIM haiN| asambhava nahIM haiM / kyoMki una nadiyoMke adhikaraNabhUta sthAna bahuta baDe mahAn haiM / kitanI hIM nadiyAM to vartamAna meM dekhe jA rahe hinda mahAsAgara, eTalAnTika Adi samudroMse bhI baDI haiM / vartamAna paridRSTa dezoM meM yaha bhI kinhIM kinhIM sarajU nadI, kSudra gaMgA, kSudra sindhu, suvarNabhadra, yamunA, TAimsa, mizIsinI, misaurI, po, rAina, Adi nadiyoMkA mahAn vistAra dekhA jAtA hai / isI prakAra choTe kosoMse hajAroM ko cauDI aura lAkhoM kosa lambI mahAgaMgA Adi nadiyAM bhI sambhava jAtIM haiN| kisI bhI vicArazIla * vyaktiko unake sadbhAvameM bAdhA denevAle pramANakA asambhava hai athavA una nadiyoM meM bAdhA denevAle kisI bhI pratyakSa anumAna yA Agama pramANakI sambhAvanA nahIM hai / atha kiyadviSkaMbho bharato varSa ityAha / aba yahAM kisIkA prazna hai ki pahilA kSetra marata nAmaka varSa bhalA kitanI cauDAIko dhAra rahA hai ? aisI pRcchanA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / bharataH SaDviMzatipaMcayojanazatavistAraH SaTcaikonaviMzatibhAgA yojanasya // 25 // chabIMsa adhika pAMcasau yojana aura yojanake unnIsa bhAgoMmeMse chaha bhAga itane vistAra ( cauDAI ) ko dhAranevAlA bharatakSetra hai / arthAt- - bharata kSetrakI cauDAI pAMcasau chabbIsa chaha baTe unnIsa yojana hai| 1 bharataviSkamasyottaratra vacanAdihAvacanamiti cena, jaMbUddIpanavatizata bhAgasyeyattApratipAdanArthatvAdetatsUtrasya tatsaMkhyAnayanopAyapratipattyarthatvAt / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 tattvAryazlokavArtike koI AkSepa kara rahA hai ki bharata kSetrakI cauDAIkA uttaravartI " bharatasya viSkaMbho jaMbUdvIpasya navatizatabhAgaH " isa sUtrameM kathana kiyA hI jaavegaa| ataH yahAM isa sUtra dvArA nirUpaNa karanA vyartha hai / vyartha sUtrakA uccAraNa nahIM karanA cAhiye / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki yaha sUtra to uttaravartI sUtra dvArA kahI gayI jambUdvIpake ekasau nabbe bhAga kI itane parimANa vAlI saMkhyAkA pratipAdana karaneke liye hai| isa sUtrakA prayojana kevala usa ekasau nabbeveM bhAga saMkhyAke lAneke upAyakI pratipatti karA denA hai / arthAt-eka lAkha yojana cauDe jambUdvIpakI ekasau nabbe zalAvAoMmeM eka zalAkA bharata kSetrako prApta hotI hai| eka lAkhameM ekasau nabbekA bhAga dene para pAMcasI chabbIsa chaha baTe unnIsa yojana saMkhyA AjAtI hai| usa saMkhyAkI pratipatti isa sUtra dvArA kara lenI cAhiye / " asmat siddhAntavidyAguravastu svalpe'pyAkAze mahatyAH bhUmeravagAhamaGgIkRtya nyUnatarabhUmi kSetrapratipAdakamidaM sUtramityAhuH " / mujha TIkAkArake siddhAMtavidyAguru paMDita gopAladAsajIkA yaha maMtavya hai ki " bharatasya viSkambho jaMbUdvIpasya navatizatabhAgaH " isa sUtra karake AkAzakI nApa kara dI gayI hai / bharata kSetrakA AkAza jambUdvIpake ekasau nabbaiveM bhAga hI rahegA, nyUna adhika nhiiN| hAM, utane hI AkAzameM nyUnase nyUna pAMcasau chabbIsa chaha baTe unnIsa yojanakI bhUmi samA jAyagI aura utane hI AkAzameM isase dazoM gunI baDI bhUmi bhI samA sakatI hai| " tAbhyAmaparA bhUmayo'trasthitAH " isa sUtrameM par3A huA " bhUmayaH " zabda bhI isI siddhAMtako puSTa karatA hai / eka hAtha laMbe cauDe AkAzameM pAMca hAthakI lambI cauDI bhUmi AsakatI hai / gurujIkA yaha vicAra yuktipUrNa pratIta hotA hai / saMbhava hai kucha dinoMmeM vijJAna bhI isI tattvakA nirNaya kare, jaba ki jainasiddhAMta to tabhI yukta samajhA jAtA hai| ananta bAdaraskandha isa asaMkhya pradezI lokameM dhare haiM / 29 aMka pramANa manuSya DhAI dvIpameM nivAsa kara rahe haiN| __atonye varSadharAdayaH kiMvistArA ityAha / isa bharata kSetrase anya parvata yA kSetra athavA nadI Adika bhalA kitanI, kitanI, cauDAIko dhAraNa kiye huye haiM ? aisI pRcchA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAMtAH // 26 // usa bharatakSetrase dvigune dvigune vistArako prApta ho rahe kulAcala parvata aura haimavata Adika kSetra haiM / yaha vyavasthA videha kSetraparyaMta parvata yA kSetroMkI samajha lenI cAhiye / varSadharazabdasya pUrvanipAtastadAnupUrvyapratipayarthaH varNAnAmAnupUryeNa iti niruktakAravacanasyAnalpAntarANAmanyeSAmapi yathAbhidhAnamAnAnupUrpaNa pUrvanipAtapatipAdanArthatvAt tathA prAyaH prayogadarzanAt / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH - usa pahile bharatakSetrake madhyameM gaMgA, sindhu, do nadiyAM baha rahI haiM / bhAvArtha-himavAn parvatake Upara sthita horahe padma nAmaka sarovarake pUrva dizA sambandhI savA chaha yojana cauDe aura AdhA yojana gahare dvAra ( morI ) se nikalakara parvata para hI pAMcasau yojana pUrvako bahatI huI gaMgA nadI punaH dakSiNakI ora muDakara ( bala khAkara ) kucha adhika pAMcasau teIsa yojama parvatakI AdhI cauDAIpara Upara hI gamana karatI hai / parvatakI cauDAImeMse nardAkI dhArako kamatI kara AdhA kara denese ukta saMkhyA AjAtI hai / sau yojana UMce himavAn parvatase girakara kAhala ( raNasiMhAbAje ) yA ardhamAlAke samAna AkArako dhAratI huI dasa yojana cauDI hogayI gaMgA nadI parvatako pacAsa yojana choDakara nIce giratI hai / himavAn parvatase pacAsa yojana dakSiNakI ora haTakara sATha yojana laMbA cauDA aura daza yojana gaharA eka caukora kuNDa banA huA hai| kuNDake madhyameM sADe daza yojana UMcA aura ATha yojana laMbA, cauDA, eka suMdara dvIpa zobha rahA hai| usa dvIpake madhyameM daza yojana UMcA vajramaya parvata hai| usa parvatake Upara DeDha kosa, eka kosa, AdhA kosa, kramase nIce, madhya, Upara bhAgameM cauDA aura eka kosa UMcA DhalavAM zrIdevIkA gRha banA huA hai, jisakA AkAra maMdirakI zikhara (gummaja) ke samAna hai / zrIgRhake mastaka para bane huye kamalakI karNikAmeM siMhAsana dharA huA hai| usa siMhAsanapara anupama sundara jinapratimA virAjamAna hai / anya caityAlayoMkI pratimAse isa pratimAmeM itanI vizeSatA hai ki inake keza jaTA sadRza horahe Upara kI ora lambe baMdhe huye haiM / vaha kezoMkA jaTAjUTa mukuTa sArikhA pratIta hotA hai / aise manojJa jinabimbakA abhiSeka karaneke liye hI mAna himavAnparvatase gaMgA avatIrNa hotI hai / sau yojana UMce svargasamAna himavAn parvatase mahAn deva jinendra bimbake jaTAyukta sira para gaMgAkI dhAra paDatI hai / isI dRzyake Azrayapara paurANika purohitoMne aneka prakArakI kathAyeM gaDha lI haiN| anAdikAlase paDa rahe jalake AghAtase jinapratimAmeM bAlAgra bhI parivartana nahIM hotA hai| aisI divya zobhAko dhAra rahe jinabimbako hama triyogadvArA namaskAra karate haiM / gaMgA nadIkA jala eka prakAra abhiSeka jala hI hai / kuNDake dakSiNadvArase nikalakara mleccha khaNDoMmeM bahatI huI vijayArdha kI khaNDaprapAta nAmaka guphAmeM praveza kara AryakhaNDake pUrvIya prAnta bhAgameM gamana karatI huI sADhe bAsaTha yojana cauDI hokara lavaNasamudrameM mila gayI hai / isI prakAra sindhu Adi nadiyoM kA varNana samajhanA cAhiye / nadiyoMkI udgama sthalapara jitanI cauDAI hai, antameM jAkara usase dazagunI cauDAI hojAtI hai / cauDAIse sADhe bArahaveM bhAga yA pacAsaveM bhAga gaharAI jAna lenI cAhiye / nadiyoM ke nikalane aura praveza honeke sthAnoM para toraNa bane huye haiM / toraNoMke upara manojJa akRtrima jina pratibiMba virAjamAna haiN| nIce dikkumArI deviyAM nivAsa karatI haiN| kuNDoMmeM nadiyAM giratI haiN| una kuNDoMmeM sthita horahe dvIpoMke Upara pAMcasau dhanuSa lambe zarIrake padmAsanase jina pratimAyeM virAjamAna haiM / isa prakAra gaMgA Adi nadiyoMkA sAmAnya varNana hai / trilokasAra Adi mahAn granthoMmeM pUrvAcAryone vistArase kahA hai| chaha khaNDavAle bharatakSetrasambandhI AryakhaNDake madhya bhAgameM jo choTAsA yaha 43 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 tattvArthazlokavArtika bharata khaNDa ( hiMdustAna ) hai, isake uttarameM himAlaya hai aura pazcimameM sindhu nadI tathA pUrva bhAgameM gaMgA nadI baha rahIM haiN| na to yaha himAlaya himavAn parvata hai aura na ye kSudra gaMgA nadI, siMdhu nadI hI mahAgaMgA nadI mahAsindhu nadI haiM / kintu AryakhaNDakI ayodhyA nagarIse uttara dizAkI ora lagabhaga cArasau sAta yojana calanepara himavAn parvata mila sakatA hai aura Arya khaNDase pUrva yA dakSiNakI ora kaI sau yojana calakara mahAgaMgA nadI mila sakatI hai / usase pahile yahIM bIsa paccIsa kosa calakara hI mahAgaMgA nadI nahIM mila jAtI hai / yadi koI manuSya vimAnadvArA itanA cala sake to vaha jaina siddhAntake karaNAnuyoga zAstroMke anusAra gaMgAko pA sakatA hai| ye saba yojana do hajAra dhanuSase nApe gaye kosoMkI do hajAra gunI nApake bane huye baDe yojana haiM / tathA haimavata kSetrake madhyameM prApta hokara rohit aura rohitAsyA ye do nadiyAM baha rahIM haiN| mahApadmake dakSiNa dvArase nikalakara solahasau pAMca yojana parvatake Upara hI dakSiNakI ora baha kara do sau yojana UMce parvatase rohit nadI giratI hai| mahAhimavAn parvata cAra hajAra do sau dasa aura dasa vaTe unnIsa yojana cauDA hai / hajAra yojana cauDe hRdako ghaTAkara AdhA kara denese solaha sau pAMca aura pAMca baTe unnIsa yojana parvatake Upara rohitkA bahanA nikala AtA hai / padma hRdake uttara dvArase nikala kara do sau chahattara aura chaha baTe unIsa yojana himavAn parvatake Upara uttaramukha baha rahI prArambhameM sADhe bAraha yojana cauDI rohitAsyA nadI hai| harit aura harikAntA nadiyAM to harikSetrake madhyameM prApta ho rahI haiN| tigiMcha hradake dakSiNa toraNa dvArase nikalI huI harita nadI niSadhake Upara sAta hajAra cAra sau ikkIsa aura eka baTe unnIsa yojana dakSiNakI ora calakara cAra sau yojana parvatake Uparase giratI hai| harikAntA nadI to mahApana hRdake uttara dvArase nikalakara solaha sau pAMca aura pAMca baTe unnIsa yojana mahAhimavAn parvatake Upara bahatI huI paccIsa yojana cauDI ho rahI kucha adhika do sau yojana UMce dhArAprapAtase giratI hai| videha kSetrake madhyako prApta ho rahI sItA, sItodA do nadiyAM haiM / kesarI hRdake dakSiNa dvArase nikalakara nIla parvatake Upara sAta hajAra cAra sau ikkIsa aura eka baTe unnIsa yojana parvatake Upara bahatI huI pacAsa yojana cauDI sItA nadI cAra sau yojana UMce parvatase giratI hai / tigiMcha hRdake uttara dvArase sItodA nikalatI hai| ramyaka kSetrake madhyameM hokara pUrva, pazcimakI ora baha rahIM nArI, narakAntA, nadiyAM haiN| mahApuNDarIka hradake dakSiNa dvArase nArI nadI nikalatI hai, jo ki nArI devIke nivAsa prAsAdase yukta ho rahe nArI kuNDameM paDatI hai| kesarI hRdake uttara toraNakI morIse narakAntA mahAnadI nikalatI hai / hairaNyavata kSetrake madhyameM prApta ho rahIM suvarNakUlA, rUpyakalA nadiyAM haiN| zikharI parvatake Upara bane huye puNDarIka hRdake dakSiNa toraNa dvArase suvarNakUlA nadI bahatI hai aura mahApuNDarIka hadake uttara dvArase nikalakara rUpyakUlA mahAnadI gamana karatI hai / raktA, raktodA, do nadiyAM airAvata kSetrake madhyako prApta ho rahIM haiM / puNDarIka hRdake jinavimba alaMkRta pUrvatoraNakI nIce morIse savA chaha yojana cauDI raktA nadI baha rahI hai| puNDarIka hRdake pazcima toraNadvArakI morI to raktodAkA prabhava Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 339 sthAna hai / isa prakAra ye caudaha nadiyAM kuNDameM bane huye dvIpa ke gummajapara virAjamAna kamalastha pratimAoMke Upara giratI haiN| dhArAprapAta avayavIkA madhyabhAga pratimAjIke mastakapara giratA hai / zeSa idhara udharakA jalapravAha gummajapara yA rIte AkAzameM giratA huA lambe, cauDe, kuNDake bIcameM paDa jAtA hai / athaitayordvayoH kA pUrvasamudraM gacchatItyAha / aba mahArAja yaha batAo ki caudaha nadiyoMke sAta yugala hokara ina do domeM bhalA kaunasI kaunasI nadI pUrva lavaNasamudrakI ora gamana karatI hai ? aisI bubhutsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH // 22 // sampUrNa nadiyoM ke sAta yugala banAkara do do nadiyoMmeM pahilIM nadiyAM pUrva samudrakI ora gamana karatI haiM / dvayordvayorekakSetraM viSaya ityabhisaMbaMdhAdekatra sarvAsAM prasaMganivRttiH, pUrvAH pUrvagA iti vacanaM digvizeSapratipattyarthe / gaMgA, sindhu, Adi caudaha nadiyAM haiM aura bharata adhikaraNa ho rahA eka eka kSetra viSaya hai / isa prakAra eka hI kSetrameM sampUrNa nadiyoMkI prApti ho jAneke prasaMgakA pahilIM nadiyAM pUrva samudrako jAtI haiM, isa kathanakA prayojana to vizeSa dizAkI pratipatti karA denA hai, jisase ki pichalI nadiyoM kA pUrvagamana yA yugaloMmeM pahile upAtta ho rahIM nadiyoMkA pazcima, dakSiNa, yA uttara dizAke samudroMmeM prApta honA vyAvRtta ho jAtA hai / " do domeM pahilI pahilI yoM vAkya sambandha kara denese gaMgA, sindhu, rohita, rohitAsyA, harit, harikAntA, sItA ina pahilI sAta nadiyoMkA pUrva samudrakI ora gamana karanA niSiddha ho jAtA 1 ,, Adi sAta kSetra haiM / do do nadiyoMkA sUtrake padoMkA samucita saMbandha kara dene se nivAraNa kara diyA jAtA hai / sUtrakAra ke athAparaM samudra kA gacchaMtItyAha / isake anantara pazcima samudrakI ora kaunasI nadiyAM jA rahIM haiM ? batAo, aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agile sUtrako kahate haiM / zeSAstvaparagAH // 23 // do do nadiyoMmeMse prahile kahIM gayIM pUrvagAminI nadiyoMse zeSa baca rahIM pichalIM pichalI nadiyAM to pazcima samudrakI ora gamana karatI haiM / dvayordvayorekatraikakSetre vartamAnayornadyoryAH pUrvAstAbhyonyAH zeSAH sarito'paraM samudraM gacchaMtIti / tatra padmahUdraprabhavA pUrvatoraNadvAranirgatA gaMgA, aparatoraNadvAranirgatA sindhuH, Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike udIcyatoraNadvAranirgatA rohitAsyA / mahApadmadaprabhavApAcyatoraNadvAranirgatA rohita, udIcyatoraNadvAranirgatA harikAMtA / tigiMchadasamudbhavA dakSiNadvAranirgatA harita, udIcyatoraNadvAra nirgatA sItodA / kesariidaprabhavA apAcyadvAranirgatA sItA, udIcyadvAranirgatA nArI / mahApuMDarIkaDUdaprabhavA dakSiNadvAranirgatA narakAMtA, udIcyadvAranirgatA rUpyakUlA ! puMDarIkaDUdaprabhavA apAcyadvAranirgatA suvarNakUlA, pUrvatoraNadvAranirgatA raktA, pratIcyadvAranirgamA rktodaa|| eka eka kSetrameM vidyamAna horahIM do do nadiyoMmeM pahilI gaMgA, rohit Adi jo sAta nadiyAM haiM, unase zeSa bacI huyIM anya sindhu, rohitAsyA, Adi sAta nadiyAM, yo isa sUtra anusAra pazcima samudrakI ora gamana kara rahIM mAnI jAtI haiM / ina nadiyoMmeM gaMgAkI pahilI prakaTatA yA upalabdhiko karAne vAle Adya sthAna horahe padmahadase gaMgA nadI upajatI hai, jo ki padmahradake cAroM dizAoMkI ora bane huye toraNoMmeMse pUrva dizAke toraNake nicale daravAjese nikalI huyI hai / usI padmahada saMbaMdhI pazcima toraNake nicale dvAra ( morI ) se sindhu nadI nikalI hai aura uttaratoraNake dvArase rohitAsyA nadI nikalatI hai / tathA mahApadma hRdase AdyameM janma lerahI rohit nadI usake dakSiNa toraNadvArase nikala gayI hai / mahApadma hRdake uttara dizAvAle toraNa dvArase harikAntA nadI nikalatI hai / tigiMcha hRdase bhale prakAra utpanna horahI harit nadI usake dakSiNa dvArase nikalatI hai aura tigicha hadake uttara dizA sambandhI toraNa dvArase sItodA nikalatI hai| kesarI hRdase sabase pahile upaja kara sItA nadI usake dakSiNa dvArase nikalatI hai aura kesarI hRdake uttara dvArase nArI nikalatI hai / mahApuNDarIka hRdase Adya janma lerahI narakAntA usake dakSiNa dvArase nikalatI hai aura mahApuNDarIka hadake uttara digvartI dvArase rUpyakUlA nikalatI hai / puNDarIka hRdase pahile hI pahile upaja rahI suvarNakUlA mahAnadI usake dakSiNa dvArase nikala jAtI hai aura raktA nadI puNDakike pUrva toraNa dvArase pravAhita horahI hai tathA raktodA nadIkA bhI dhArA nirgamasthAna puNDarIka hRdakA pazcima dizA sambandhI dvAra hai / prAsAda yA sarovaroMke cAroM ora zobhAyukta bane huye bAharale dvArako toraNa kahate haiM / toraNoMke nIce banI huyIM moriyoM dvArA nadiyAM nikalatI rahatI haiN| unakA Adya bahanA vahAMse prAraMbha hojAtA hai| ____atha kiyanadIparivRtA etA nadya ityAha / ___ aba koI pratipAdya prazna karatA hai ki ye ukta nadiyAM kitanI kitanI nadiyoM ke parivArase yukta horahIM haiM ? aisI jijJAsA honepara bhagavAn umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| caturdazanadIsahasraparivRtA gaMgAsiMdhvAdayo nadyaH // 24 // gaMgA Adika pUrvagAminI nadiyAM aura sindhu Adi pazcima gAminI nadiyAM caudaha, caudaha, hajAra nadiyoMke parivArako dhAre huye haiN| Age tIna yugaloMmeM isase dUnA dUnA parivAra hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 345 __ yadyapi varSadhara aura varSa zadvakA dvandva samAsa karanepara alpa ac honeke kAraNa varSa zadvakA pahile nipAta ho jAnA cAhiye, tathApi una parvata yA kSetroMkI ThIka Thaki vyavasthita ho rahI AnupUrvIkI pratipatti karAneke liye varSadhara zadvakA pUrvameM nipAta kara prayoga kiyA gayA hai / vyAkaraNa zAstrameM " alpActaraM " isa sUtrakA apavAda karaneke liye "varNAnAmAnupUryeNa" yoM nirukta yA vyAkaraNakI vArtikoMko banAnevAlekA vacana to anya adhika acvAle yA apUjya bhI padoMkA uccAraNa anusAra AnupUyaikarake pUrvanipAtakI pratipattiko karAneke liye hai / tisa prakAra aneka sthaloMpara bahutase padoMkA prayoga karanA dekhA jAtA hai / arthAt---dvandva samAsameM alpa acvAle padoMkA pUrvameM nipAta karA denevAlA " alpActaram " yaha sUtra hai / isake apavAdameM " varNAnAmAnupUryeNa " yaha vArtika hai / " brAmhaNakSatriyaviTzUdAH " isa padameM brAhmaNa Adi vargoM kA AnUpUrvI karake jaise pada prayoga hojAtA hai, usI prakAra anya bhI grAmoMkI paripATI yA tithiyoM ke anukrama deza, parimANa, parvata, AdikoMkI AnUpUrvI anusAra pada prayoga kara diyA jAtA hai " bAlyakaumArayuvAvasthAH, puSpaphale, sparzanarasanAghrANacakSuHzrotrANi, UrdhvamadhyAdholokAH, avagrahahAvAyadhAraNAH, ratnazarkarAvAlukAH " Adi padoMme alpa acoMkA yA kacit pUjyoMkA bhI lakSya nahIM rakhakara AnUpUrvI anusAra Age pIche pada bola diye gaye haiN| isI prakAra yahAM bhI kahe jAcuke bharata kSetrake paralI ora himavAn parvata hai, tat pazcAt haimavata kSetra hai, ataH sUtrakArane " varSadharavarSAH "yoM racanA krama anusAra vAcaka padoMkA prayoga kiyA hai| bharatakA varNana kara cukanepara isake pazcAt himavAn parvata, punaH haimavata kSetra, yo parvata aura kSetroMkA krama hai| videhAMtavacanaM maryAdArtha tena bharataviSkaMbhAdviguNaviSkabhI himavAn varSadharaH, tato haimavato varSaH, tato mahAhimavAn varSadharaH, tato harivarSaH, tato niSadho varSadharastato'pi videho varSa ityuktaM bhavati / isa sUtrameM videhaparyanta yaha kathana karanA to maryAdAko bAMdhaneke liye hai / tisa kathana karake isa prakAra kaha diyA jAtA hai ki bharata kSetrakI cauDAIse dUnI cauDAIvAlA dasa sau bAvana bAraha baTe unnIsa yojanakA himavAn parvata hai / usa himavAnse dvigunA do hajAra ekasau pAMca aura pAMca baTe unnIsa yojana cauDA haimavata kSetra hai / usa haimavata kSetrase mahAhimavAn parvata cAra hajAra do sau dasa aura dasa baTe unnIsa yojana cauDA hai / usa mahAhimavAn parvatase harivarSa kSetra ATha hajAra cAra sau ikkIsa aura eka baTe unnIsa yojana dUnI cauDAIko liye huye hai| usa harivarSase niSadha parvata dvigunA yAnI solaha hajAra ATha sau byAlIsa aura do baTe unnIsa yojana cauDA hai / usa niSadha parvatase bhI dUnA cauDA tetIsa hajAra chahasau caurAsI aura cAra baTe unnIsa yojana cauDA videha kSetra hai / pUre jaMbUdvIpamese bharata kSetrako eka, himavAn parvatako do, haimavata kSetrako cAra, mahAhimavAn parvatako ATha, harikSetrako solaha, niSadhako battIsa aura videhako causaTha zalAkAyeM, nIlako battIsa, ramyakako solaha, 44 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike rukmIko ATha, hairaNyavata kSetrako cAra, zikharI parvatako do, aura airAvata kSetrako eka, yo sAtoM kSetra chaHU parvatoMke ekasau nabbai zalAkAyeM prApta haiN| jaMbUdvIpake eka lAkha yojana cauDe kSetrameM ekasau nabbaikA bhAga dekara punaH apanI apanI prApta zalAkAoMse guNA kara dene para parvata aura kSetroMkI ukta cauDAI nikala AtI hai| pare varSadharAdayaH kiM vistArA ityAha / videha kSetrase paralI orake parvata Adika kyoM jI, kitane vistArake dhArI haiM ? isa prakAra pratipitsA hone para zrI umAsvAmI mahArAja agale sUtrako spaSTa kahate haiM / uttarA dakSiNatulyAH // 27 // uttaravartI airAvata Adika nIla paryaMta kSetra yA parvata to dakSiNavartI bharata Adi kSetra aura himavAn Adi parvatoMke samAna samajha lene cAhiye / hrada, kamala, nadI, kuNDa Adi akRtrima padArthokI racanA bhI tulya hai / niSadhena tulyo nIlo varSadharaH, hariNA ramyako varSaH, mahAhimavatA rukmIvarSadharaH, haimavatena hairaNyavato varSaH, himavatA zikharI varSadharaH, bharatena dakSiNenottara airAvata iti yojyaM / niSadha parvatake samAna nIla parvata hai, harikSetrake samAna ramyaka varSa hai, mahAhimavAnake samAna rukmI parvata bhI cAra hajAra do sau dasa aura dasa baTe unnIsa yojana cauDA hai / haimavata kSetrase hairaNyavata varSa tulyatAko rakhatA hai / zikharI parvata himavAn parvatake sama hai aura dakSiNa dizAvartI bharatake samAna uttaradizAkA airAvata kSetra hai / gaMgA, sindhu, ke sAtha raktA, raktodAkI, padmake sAtha puNDarIka hRdakI tathA anya nadI, kamala, AdikoMkI, tulyatA kI yojanA isI prakAra kara lenI cAhiye / atha bharatairAvatayoranavasthitatvapratipattyarthamAha / aba isake pazcAt zrI umAsvAmI mahArAja bharata aura airAvata kSetrake ( meM ) anavasthitapanekI prAtipatti karAneke liye agrima sUtrako kahate haiM | bharatairAvatayorvRddhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNya vasarpiNIbhyAm // 28 // - duHSama duHSamA Adi yA suSamasuSamA Adi chaha samayoMko dhAra rahe utsarpiNI aura avasarpiNI nAmaka vyavahAra kAloM karake bharata aura airAvata do kSetroMke ( meM ) vRddhi aura hrAsa ho jAte haiN| tAsthyAttAcchabdayasiddharbharatairAvatayovRddhidvAsayogaH adhikaraNanirdezo vA; tatrasthAnAM hi manuSyAdInAmanubhavAyuHpramANAdikRtau vRddhihAsau SaTkAlAbhyAmutsapiNyavasarpiNIbhyAM / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 347 tatrAnubhavAdibhirutsarpaNazIlA utsarpiNI tairevAvasarpaNazIlAvasarpiNI / SadakAlAH punarutsapiNyAM duSamaduHSamAdayo'vasarpiNyAM suSamasuSamAdayaH prtipttvyaaH| usameM sthita ho jAneke kAraNa usake vAcaka zabda dvArA kahe jAnekI siddhi hai, isa kAraNa bharata aura airAvata kSetroMke vRddhi aura hrAsakA yoga batalA diyA hai| arthAt-" parvatadAha " isa pada anusAra pahADameM Thahara rahIM vanaspatiyoMkA araNi nirmathana ( bAsoM yA anya vizeSa kAThakI ragaDa) dvArA dAha ho jAnepara parvata jala rahA hai, yoM kaha diyA jAtA hai / yaha usa parvatameM ThaharanevAle vRkSa, vallI, patte, Adi AdheyoMkA parvata zadvase kathana haiM / isI prakAra bharata, airAvata, kSetroMkI yA bharata, airAvata, kSetravarti AkAzakI hInatA, yA adhikatA, to sambhava nahIM hai / ataH usameM sthita ho rahe katipaya padArthokI vRddhi yA hAnikA ho jAnA samajha lenA cAhiye athavA "bharatairAvatayoH" yaha pada SaSThI vibhaktikA dvivacana nahIM samajhA jAya, kintu saptamI vibhaktikA dvivacana mAna liyA jAya / aisI dazA honepara unameM sthita ho rahe manuSya, tiryaMca, pazu, pakSI, Adi jIvoMke anubhava, AyuSyaparimANa, zarIrakI uccAI, bala, sukha, Adise kiye gaye vRddhi aura hrAsa ye chaha samayavAle utsarpiNI yA avasarpiNI kAloM karake hote rahate haiM / arthAt-Rtuparivartana, zItakI adhikatA, sUryakA pracaNDa pratApa, niyata vanaspastiyoMkA phalanA phUlanA Adi kArya jaise dravya parivartana svarUpa katipaya vyavahAra kAloM dvArA sampAdita ho jAte haiM, usI prakAra aneka antaraMgakAraNa aura utsarpiNI, avasarpiNI, ina vyavahAra kAloMko nimitta pAkara jIvoMke anubhava AdikI vRddhi, hAniyAM ho jAtI haiM / una kAloMmeM anubhava, AyuSya, Adi karake Uparako sarakanA ( vRddhi ) svabhAvavAlI utsarpiNI hai aura una hIM anubhava Adi karake nIceko. sarakanA ( hAni ) svabhAvavAlI avasarpiNI hai / phira utsarpiNImeM chaha kAla duHSamaduHSamA Adika haiM aura avasarpiNImeM suSamasuSamA Adika chaha kAla samajha lene cAhiye / suSamasuSamA cAra koTAkoTI sAgara taka calatA hai / usa samaya yahAM uttama bhogabhUmikI racanA ho jAtI hai / pIche kramase hAni hote huye tIna koTAkoTI addhA sAgarakA suSamA kAla pravartatA hai / usakI AdimeM manuSya harivarSake manuSyoMke samAna madhyama bhogabhUmivAle samajhe jAte haiM / pazcAt kramase anubhava AdikI hAni hote huye do koTAkoTI sAgara sthitivAlA jaghanya bhoga bhUmikI racanAse yukta suSamaduHSamA kAla cAlU hojAtA hai / usake anantara kramase hInatA honepara biyAlIsa hajAra varSa kamatI eka koTAkoTI sAgara paryaMta karmabhUmikA duHSamasuSamA kAla videha samAna racanAvAlA pravartatA hai / videhameM kramase hAni nahIM hai / samAna kAla rahatA hai / pazcAt kramase nyUnatA hote huye ikkIsa hajAra varSataka karmabhUmikA duHSamA kAla vartatA hai / punaH anubhava AdikI nyUnatA hote hote duHSamaduHSamA kAla ikkIsa hajAra varSakA pravartatA hai / yaha avasarpiNIkI dazA batA dI hai / utsarpiNImeM sukha AdikI kramase bar3hatI huI isase viparIta vyavasthAko Agama anusAra samajha lenA cAhiye / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike ___ atha bharatairAvatAbhyAmaparA bhUmayovasthitA evetyAvedayati / aba zrI umAsvAmI mahArAja bharata kSetra aura airAvata kSetrase bhinna paDI huI bhUmiyAM avasthita haiM / isa siddhAntakA vijJApana karAte haiN| tAbhyAmaparA bhuumyo'vsthitaaH||29|| una bharata kSetra, airAvata kSetroMse zeSa baca rahIM anya bhUmiyAM avasthita ekasI rahatI haiM / una bhUmiyoMmeM utsarpiNI, avasarpiNI, kAloMkA parivartana nahIM hai| tatsthaprANinAmanubhavAdibhivRddhivAsAbhAvAt / padasamayayorutsarpiNyavasarpiNyorasaMbhavAdekaikakAlatvAdavasthitA eva tAbhyAmaparA bhUmayo'vagaMtavyAH / tadevaM ___ una haimavata, hairaNyavata Adi kSetroMkI bhUmiyoMmeM Thahara rahe prANiyoMke anubhava, AyuSya Adi karake baDhane aura ghaTanekA abhAva ho jAnese ve bhUmiyAM avasthita kahI jAtI haiM / duHSamaduHSamA Adi yA suSamasuSamA Adi chaha samayoMko dhAranevAlI utsarpiNI aura avasarpiNIkA asambhava ho jAnese sadA yathAyogya eka eka hI kAlakI vartanA honeke kAraNa una bharata airAvatoMse bhinna ho rahIM zeSa bhUmiyAM avasthita hI samajha lenI cAhiye aura tisa kAraNa isa prakAra honeparaH varSavarSadharAbAdhyaviSkaMbhakathanaM kRtaM / sUtratrayeNa bhUmInAM sthitibhedo dvayena tu // 1 // zrI umAsvAmI mahArAjane paccIsaveM, chabbIsaveM, sattAIsaveM, tIna sUtroM karake kSetra aura parvatoMkI cauDAIkA bAdhA rahita kathana kara diyA hai aura aTThAIsaveM, untIsaveM, ina donoM sUtroM karake to bharata, airAvata, aura unase nyAre kSetra yA parvatoMmeM sthitiyoMke bhedakA nirbAdha nirUpaNa kara diyA hai / na hi bharatAdivarSANAM himavadAdivarSadharANAM ca sUtratrayeNa viSkaMbhasya kathanaM bAdhyate pratyakSAnumAnayostadaviSayatvena tadbAdhakatvAyogAt pravacanai kadezasya ca tadbhAdhakasyAbhAvAt AgamAMtarasya ca tadbhAdhakasyApramANatvAt / zrI umAsvAmI mahArAja dvArA " bharataH SaDviMzatipaMcayojanazatavistAraH SaT caikonaviMzati bhAgA yojanasya, tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAMtAH, uttarA dakSiNatulyAH " ina tInoM sUtroM karake bharata haimavata, Adi kSetroMkI aura himavAn mahAhimavAn Adi parvatoMkI cauDAIkA kiyA jA cukA nirUpaNa phira kisI bhI pramANase bAdhita nahIM ho jAtA hai / kyoMki una sUtroMke pratipAdya arthako nahIM viSaya karanevAle hone ke kAraNa ina pratyakSa aura anumAna pramANoMko usa pratipAdya arthake bAdhakapanakA ayoga hai| jo pramANa jisa viSayameM nahIM pravartatA hai vaha usa viSayakA sAdhaka yA bAdhaka nahIM ho sakatA hai / vyAkaraNako paDhA huA paNDita vicArA vaidyaka prayogoMkA khaNDana yA maNDana nahIM Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 349 kara sakatA hai / tathA tIsare Agama pramANake eka dezako to usa tIna sUtroM dvArA kahe gaye prameyakA bAdhakapanA nahIM hai / kyoMki samIcIna zAstroMke prakaraNa to ina hI ukta siddhAntoMkI puSTi karate haiM / hAM, usa prameyake bAdhaka mAne jA rahe anya kurAna, varlDa jaugaraphI, siddhAntaziromANa, prAkRtikabhUgola, aiTalasa, Adi nyAre AgamoMko to pramANapanA vyavasthita nahIM hai / arthAt-apramANa Agama kisI samIcIna Agama dvArA pratipAdya viSayakA bAdhaka nahIM hotA hai| svayaM aMdhA bhalA dUsare sUjhatoMko kyA mArga batAyagA ? kisI nakaTe dvArA bhagavaddarzanakA pralobha denepara svakIya nAsikA cheda kara denA anucita hai / nAsikAkI pratiSThAke samAna ina sarvajJa AmnAta AgamoMko hI prAmANya milatA rahA hai| aura parizeSameM bhI inhIMko prAmANya prApta hogaa| digbhramI puruSa madhyameM bhale hI kuchakA kucha samajha baitthe| ___ tata eva mUtradvayena bharatairAvatayostadaparabhUmiSu ca sthiterbhedasya vRddhihAsayogAbhyAM vihitasya prakathanaM na bAdhyate, tathA'saMbhavAt anyathAbhAvAvedakapramANAbhAvAceti paryAptaM prapaMcena / tisa hI kAraNase yAnI pratyakSa anumAna aura Agama pramANoM karake bAdhita nahIM honeke kAraNa zrI umAsvAmI mahArAja karake " bharatairAvatayovRddhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasarpiNIbhyAm, tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH " ina do sUtroM dvArA bharata airAvatoMmeM aura unase nyArI bhUmiyoMmeM vRddhi hAsoMke yoga tathA vRddhi hAsoMke ayogase kiye gaye sthitike bhedakA baDhiyA kathana kiyA jAnA kisI bhI pramANase bAdhita nahIM hotA hai / kyoMki tisa prakAra bAdhaka pramANoMkA asambhava hojAnese aura kSetroMkI sthitike dUsare prakAroMse sadbhAvakA Avedana karanevAle jJAnoMkI pramANatAkA abhAva hojAnese sUtrakArakA suMdara nirUpaNa nirbAdha Thahara jAtA hai / yoM isa jinAgamakI pramANatAko hama kaI bAra kaha cuke haiN| ataH yahAM vistAra kathana karanese pUrA pddo| vicArazIla vidvAnoMke prati alpa kathana hI tuSTikara hai| . atha bharatairAvatAbhyAmaparA bhUmayaH kiMsthitaya ityAha / / isake anantara bharata aura airAvatase nirAlI horahI bhUmiyAM yA una bhUmioMmeM sthita horahe manuSya, tiryaca, bhalA kitanI sthitiko dhAra rahe haiM ? aisI jijJAsA honepara agrima sUtra kahA jAtA hai| ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSakadaiva kuravakAH // 30 // eka, do, tIna, palyopamasthitiyoMko dhAranevAle haimavataka aura hArivarSaka tathA daivakuruvaka haiN| arthAt-haimavata kSetrameM rahanevAle jaghanya bhoga bhUmiyAM manuSya aura paMcendriya saMjJI tiryaMcoMkI utkRSTa Ayu do addhApalya hai / devakurumeM nivAsa kara rahe uttama bhogabhUmiyAM manuSya tiryaMcoMkI utkRSTa Ayu tIna palyopama hai / inakI jaghanya Ayu to eka samaya adhika eka koTi pUrva varSa aura eka samaya adhika eka palya tathA eka samaya adhika do palya yathAkramase samajha lenA / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazloka vArtike haimavatAdibhyo bhavArthe vuJa, haimavatakAdInAM dvandve sati haimavatakasyAnupUrvyapratipattyarthaH pUrvanipAtaH / ekAdInAM haimavatakAdibhiryathAsaMkhyaM saMbaMdhaH, tenaikapalyopamasthitayo haimavatakA, dvipalyopamasthitayo hArivarSakAH, tripalyopamasthitayo daivakuravakA ityuktaM bhavati / haimavata, harivarSa, devakuru, isa prakAra zabdoMse tatra bhava isa artha meM vuJ pratyaya kara punaH vu ko aka aura se pUrva acUko vRddhi karate huye haimavataka, hAvirSaka, daivakuruvaka, zoMko sAdhu banA lenA cAhiye / ina haimavataka Adi zaGkhoM kA itaretara yoga dvandva samAsa karanepara haimavataka zadvakA ThIka AnupUrvyakI pratipatti karAne ke liye pUrvameM nipatana ho jAtA hai / eka, do, Adi padoM kA haimavataka, Adike sAtha yathAsaMkhya sambandha kara lenA / aisA sambandha kara lenese sUtra dvArA yoM kahA jA cukA samajhA jAtA hai ki eka palyopama sthitiko dhAra rahe haimavata kSetra nivAsI bhogabhUmiyAM jIva haiM, do palyopama sthitiko dhAra rahe hAvirSaka haiM aura devakuru nivAsI bhogabhUmiyoMkI utkRSTa Ayu tIna palyopama hai / 350 videhAduttarAH kathamityAha / videha kSetrase uttaravarttI paralI orake bhoga bhUmiyoMkI kisa prakAra sthitiyAM haiM ? yo jijJAsA hone para zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / tathottarAH // 31 // tisa hI prakAra uttara dezavarttI jIvoM kI sthitiyoM ko samajha lenA cAhiye / arthAt -- pAMca meru sambandhI pAMca hairaNyavata kSetroMmeM bhogabhUmiyoM kI sthiti eka palyopama hai| vahAM sarvadA suSamaduHSamA kAla avasthita rahatA hai| pAMca meru sambandhI ramyaka kSetroM meM bhogabhUmiyAM do palyakI Ayuko dhAranevAle haiN| yahAM sarvadA suSamA kAla tadavastha rahatA hai tathA pAMca uttarakuruoMmeM tIna palyopamakI sthiti hai / yahAM sarvadA suSamasuSamA kAla vartatA rahatA hai / yoM jambUdvIpa ke uttara prAntameM jaghanya, madhyama, utkRSTa bhogabhUmiyAM tadavastha haiM / hairaNyavatakaramyakottarakuravakA ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakAdivadityarthaH / 1 isa sUtra kA yaha artha hai ki haimavataka Adike samAna hI paralI orake jIvoM kI sthiti hai 1 haimavatakoM ke samAna hairaNyavataka jIvoM kI sthiti eka palyopama hai / harivarSameM rahanevAle manuSya, tiryacoM ke samAna ramyaka nivAsiyoMkI do palyopama AyuHsthiti hai / daivakuruvakoM ke samAna uttarakurusthAyI manuSya tiryaca to tIna palyopama sthitiko dhAra rahe haiM / arthAt -- bhogabhUmiyoM meM vikalatraya aura labdhyaparyAptaka jIva nahIM pAye jAte haiN| hAM, pAMcoM kAyake sthAvara jIva vahAM vidyamAna haiM / utkRSTa sthiti bAIsa hajAra varSa, sAta hajAra varSa, tIna dina, tIna hajAra varSa, dasa hajAra varSa, yathAkramase pRthvI, 1 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 351 jala, teja, vAyu, vanaspatikAyika jIvoMkI hai, inakI jaghanyasthiti antarmuhUrta bhI vahAM pAyI jAtI hai / jaise ki uttarakurumeM jaghanya Ayu eka samaya adhika do palya aura utkRSTa pUre tIna palyakI hai ye bhogabhUmiyAM manuSya yA tiryaca donoM strI aura puruSakA yugala hokara upajate haiN| pahile yugalakI striyAM chIMkase aura puruSa kevala jaMbhAI lenese pUrNa Ayuke antameM mara jAte haiM, vidyu'tke samAna unakA zarIra vighaTa jAtA hai| navIna yugala sAta dinataka apane aMgUThekA pAna karate huye Uparako mukha karake loTate rahate haiN| pIche sAta dinataka bhUmimeM reMgate rahate haiN| tIsare saptAhameM avyakta madhura bhASaNa karate huye girate paDate pAvoMse calate haiN| cauthe saptAhameM pAMvoMko jamAkara cala lete haiM / pAMcave saptAhameM kalAguNoMko dhAra lete haiN| chaThe saptAhameM taruNa avasthAko prApta hokara bhogoMko bhogate haiM aura sAtaveM saptAha karake samyaktva grahaNakI yogyatA prApta kara lete haiM / jaghanya bhogabhUmiyAM manuSyoMkA zarIra do hajAra dhanuSa UMcA hai / eka dina bIcameM dekara dUsare dina eka bAra Amale barAbara bhojana karate haiN| madhyama bhogabhUmiyAM manuSyoMkA zarIra cAra hajAra dhanuSa UMcA hai| do dina bIcameM dekara tIsare dina eka bAra baheDe samAna AhAra lete haiN| yaha AhAra atIva gariSTha hotA hai, jaise ki cakravartI yA nArAyaNa, pratinArAyaNake bhojanako sAdhAraNa manuSya nahIM pacA sakatA hai, bhogabhUmiyoMkA AhArayogya dravya usase bhI kahIM atyadhika gariSTha hotA hai / uttama bhogabhUmiyAM manuSyoMkA zarIra chaha hajAra dhanuSa yAnI tIna kosa UMcA hai aura AThaveM bhakta yAnI tIna dina bIcameM dekara cauthe dina choTe bera tulya eka bAra AhAra lete haiM / karma bhUmike manuSyoMkI apekSA jaise hAthI, ghoDe, baila, AdikA zarIra jisa kramase baDhA huA hai, usI prakAra vahAM bhI tiryacoMkA zarIra manuSya zarIrase baDA hai| hAM, geMhU, cane, jau, AdimeM koI vizeSa aMtara nahIM hai / yo deza bhedase inameM thoDA bahuta aba bhI aMtara pAyA jAtA hai / jo vanaspatiyAM bIja anusAra upajatI haiM ve gehUM, canA, Ama, nIbU, anAra, Adi bhogabhUmiyoMmeM avazya pAyI jAtI haiN| bhale hI unakA upayoga nahIM hoya / Aja kala bhI to lAkhoM vanaspatiyAM vanameM yoM hI naSTa hojAtI haiN| bIja saMtAna unakI banI rahatI hai| bharata, airAvata, kSetroMmeM bhogabhUmiyoMke samaya bhI bIjAMkura nyAyase anAdi kAlIna ukta vanaspatiyAM avazya thIM / hAM, karmabhUmiyoMke vRkSoMke tAratamya anusAra bhogabhUmimeM bhI manuSyoMkI apekSA vRkSa mahAn haiM / vanaspatikAyika kalpavRkSa bhI haiN| daza prakAra ke pRthvI vikAra kalpavRkSa jaghanya bhogabhUmimeM daza kosa uMce haiM / madhyama bhogabhUmimeM bIsa kosa UMce aura uttama bhogabhUmimeM tIsa kosa UMce vRkSa haiM / una kalpavRkSoMse utpanna huye bhogoMko bhogabhUmiyAM jIva sadA bhogate rahate haiM / madyAMga jAtike vRkSose ve madyako prApta kara lete haiM, jaise ki tADa vRkSoMse bhIla tADIko prApta kara lete haiN| yahAM madyakA artha surA ( zarAba ) nahIM hai, kiMtu dUdha, dahI, ghI, ikSurasa, Amrarasa, AdikIsI sugaMdhiyoMko dhAra rahA pIne yogya dravadravya hai / kAmazaktikA janaka honese usako upacArase madya kaha diyA jAtA hai / vAditrAMga jAtike kalpavRkSoMse mRdaMga, Dhola,ghaMTA, vINA Adi phala phUla rahe bAje prApta hojAte haiN| tIsare bhUSaNAMga jAtike kalpavRkSoMse bhoga bhUmiyAM phala phUla rahe kaDe, Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 tattvAryazlokavArtike karadhonI, hAra, kuMDala, aMgUThI Adi alaMkAroMko lekara pahana lete haiM / cauthe mAlyAMga kalpa vRkSoMse caMpA, camelI, kevaDA, juhI, gulAba, AdikI phalatI, phUlatI mAlAoM yA puSpoMko tor3akara vyavahArameM lAte haiN| pAMcaveM jyotiraMga kalpavRkSoMse aise camakIle padArthoko prApta kara lete haiM jinase ki sUrya, caMdramA, zukra Adi vimAnoMkI kAMti bhI chipa jAtI hai / isa hI kAraNa tInoM bhoga bhUmiyoMmeM abhibhUta sUrya caMdramA Adi jyotiSkamaMDalakA darzana nahIM hopAtA hai, jaise ki dinameM tArAmaMDala nahIM dIkhatA hai / chaThe dIpAMga jAtike kalpavRkSoMse camakadAra phale huye lAla, hare, pIle, dIpoMko toDa lAkara ve apane gharameM dhara lete haiM / sAtaveM gRhAMga jAtike kalpavRkSa to ratnamaya koThiyAM, koTa, mahala, kamarA, Adi rUpa karake pariNamate huye phala jAte haiM | AThaveM bhojanAMga kalpavRkSa to chaha rasa yukta amRtamaya divya AhAra rUpa hokara phalate haiN| nauveM bhAjanAMga kalpavRkSa sone, cAMdI, ratnoMke bane huye kalaza, thAlI, kaTorA, Dega, Adi rUpa phala jAte haiM tathA daza vastrAMga, jAtike kalpavRkSoMse aneka prakArake sundara vastroMko ve prApta kara lete haiN| ye pArthiva kalpavRkSa ina pAMcoM bharata aura airAvata kSetroMmeM bhogabhUmi sambandhI vyavahAra kAlako nimitta pAkara upaja jAte haiM / karmabhUmi sambandhI vyavahAra kAlakI pravRtti honepara vinaza jAte haiM / kintu svarga, haimavataka, devakuru, harivarSa, sUryavimAna, zrIdevIgRha, bhavanavAsI yA vyaMtaroMke bhavana AdimeM ye kalpavRkSa sarvadA bane rahate haiN| Ajakala bhI prAyaH sabhI bhogopabhogoMke upayogI padArtha inhIM ekendriya vRkSa yA khAnoMse upajate haiM / bhUSaNa yA prakAzake upayogI suvarNa, ratna, Adi padArtha to khAnoMse prApta kara liye jAte haiM / khAnoMse maTTI, patthara, kaMkaDa, loheko lAkara sundara, gRha, kile, koThiyAM, mahala, banA diye jAte haiM / vRkSoMkI lakaDIse kivADa bana jAte haiM / paSpa yA mAlA athavA bhojana to prAyaH vRkSa yA veloMse hI prApta kiye jAte haiN| antara itanA hI hai ki kArtika mAsameM geMhU bo denepara hamako vaisAkhameM phalakara chaha yA pAMca mahIne pazcAt khetase geMhU prApta hotA hai aura usa usa jAtike kalpavRkSoMse antarmuhUrtameM hI niyata abhilASita vastukI icchA anusAra prApti ho jAtI hai / isameM koI Azcarya nahIM hai / kadAcit kisI kisI vyaktikI icchAoM anusAra tatkSaNa malasrAva (mUtanA haMganA ) jaMbhAI lenA mada ( nazA ) ho jAnA Adi kriyAyeM ho jAtI haiM / jagatke sampUrNa kArya apane apane kAraNoM dvArA sampAdita ho rahe haiM / antara itanA hI hai ki koI kArya vilambasAdhya haiM / tathA puNyazAliyoMke aneka kArya kSipra ho jAte haiN| vartamAna karmabhUmimeM bhI utpAda prakriyAkA tAratabhya dekhA jAtA hai / hathinI aThAraha mahInemeM prasava karatI hai / garbhadhAraNake terahamAsa pIche uTinI baccAko janatI haiM / ghoDI bAraha mahInemeM, bhaiMsa daza mahInemeM, gAyeM yA striyAM nau mAsameM apatyako upajAtI haiM / chiriyA chaha mahInemeM kutiyA tIna mahInemeM vyAya jAtI haiM / garbha sthitike pazcAt murgI daza dina pIche aNDA denA prArambha kara detI hai / kabUtarI garbhasthitike sAta dina pazcAt prasUtA ho jAtI hai| bhinna bhinna Rtu yA nyArI nyArI dezaparisthiti athavA vijJAna prayogaprakriyA dvArA zItoSNatA anusAra Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ukta kAla maryAdAne nyUnatA, adhikatA bhI ho jAtI hai / vijJAnaprakriyA dvArA kabUtarI, murgI, AdikA prasava zIghra bhI karA diyA jA sakatA hai / padArthoMmeM aciMtya nimitta naimittika zaktiyAM bharI huI haiM / varSoM ke kArya mahInoMmeM aura mahinoMke kArya dinoMmeM tathA dinoMke kArya ghaNToMmeM upaja jAte haiM / isa hInatAke tAratamya anusAra kalpavRkSoMse bhI usI prakAra ucita bhogopabhogake yogya padArthokI prApti hojAtI hai / kalpavRkSa cAhe jo bhI sabhI padArthoko nahIM de sakate haiM / Amake peDapara amarUda nahIM phalate haiM / isI prakAra putra, gAya, ghoDA, hAthI, makkhI, cIMTI, yA carakhA, khAta, kUDA, samAcArapatra, pustakeM, astra, zastra, Adi padArthoMko ve dasa 10 jAtike kalpavRkSa nahIM de sakate haiN| kyoMki putra Adike upajAnekI una kalpavRkSoMmeM nimitta naimittika zaktiyAM yA upAdAna, upAdeya, vyavasthAyeM nahIM haiM / jaba ki jagatmeM pauruSArthika yA prAkRtika niyama anusAra kAryotpattimeM aneka vicitratAyeM dRSTigocara horahIM haiN| chakaDoM yA bailagADiyoM dvArA jo mArga mahInoMmeM paripUrNa kiyA jAtA . thA relagADiyoM yA vimAnoM dvArA vaha mArga dinoM yA ghaMToMmeM gamana kara liyA jAtA hai| miniToM yA saikiMDoMmeM hajAroM kosa dUra samAcAra pahuMcA diye jAte haiM / gulAba zIghra upajA liyA jAtA hai| usakA phUla dasa gunA baDA kara liyA hai / prayogoM dvArA nIbakI kaTutA nyUna kara dI jA sakatI hai| sAGkarya yAnI kalama lagA denese Ama, lukATa, santaroM AdikI dazAyeM parivartita ho jAtI haiM / durbala . manuSya atizIghra sabala aura balavAn jIva prayogoM yA auSadhiyoM dvArA zIghra nirbala kiyA jA sakatA hai / tathA bhUmiyAM RtuyeM yA phalane, phUlane, ke vyavahArakAla upAdAna dravya Adike anusAra prAkRtika niyamoMmeM vilakSaNatAyeM haiM / bIja boye jAnese pacAsa varSa pIche khiranIkA vRkSa phalatA hai| akharoTa kadAcit isase bhI adhika samaya le letA hai / imalI, kaTahara vapana honeke pazcAt bIsa, paccIsa, varSameM phalita hote haiM | Amraphala pAMca, chaha varSake vRkSapara hI A jAte haiM / bIja DAlaneke do varSa pIche ADU yA AlU bukhAre ye vRkSapara laga jAte haiM / araNDa eka varSameM phala jAtA hai / boye pIche gyAraha mahInemeM arahara paka kara A jAtI hai / geMhU pAMca mahInemeM, bAjarA makA tIna mahInemeM, samA cAvala do mahInemeM phala de detA hai / bhUmimeM boye jAneke pazcAt podInA pandraha dinameM, meMthI tIna dinameM aura saNI eka dinameM navIna patte de detI haiM / isI prakAra kalpa vRkSoMse kucha miniToMmeM hI niyata padArtha upaja jAte haiM / tADavRkSakI chAla tAnA vAnA pure huye vastrake samAna hai| kaI vRkSoMpara kaTorA kaTaurI sarIkhe patte yA phala laga jAte haiN| toraIkA bAjA bajAyA jA sakatA hai| laukAtumbI to bIna, sitAra, tamUrA, AdimeM upayogI ho rahe haiN| bhAMga, mahuA, tADI, aMgUra, aphIma DoMDA Adi vRkSa madakAraka padArthoke utpAdaka haiM / geMhU, cAvala, Ama, amarUda, kelA Adi bhoktavya padArthoke vRkSa prasiddha hI haiN| bahubhAga vastra kAryAsa vRkSoMke phaloMse banAye jAte haiN| dIpakake upayogI padArtha to tila, sarasoMke, vRkSoMse yA pArthiva khAnoMse hI prApta hote haiM / pudgaloMkI ragaDase camakanevAlI bijalI bana jAtI hai.| bAta yaha hai ki gambhIra ghaSTise vicAranepara kalpavRkSoMse 45 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tattvAryazlokavArtika niyata vastuoM kI prAptikA siddhAnta puSTa ho jAtA hai| vizeSajJa puruSa isako aneka anya yuktiyoM dvArA bhI samajha samajhA sakate haiN| aneka sthaloMpara mere lekhoMmeM punarukta doSa A gayA hai| kintu manda buddhivAle zrotAoM ko samajhAnekI apekSA vaha doSa gaNanIya nahIM hai / pratibhAzAlI vidvAnoMke liye maharSiyoMke granthoM yA svakIya UhApoha dvArA vizeSa santoSa prApta ho skegaa| koI koI bAta to mUla sUtrameM aura vArtikameM tathA usa vArtikake vivaraNameM yoM tIna bAra evaM inakI deza bhASA kara denepara tInoM vAra isa prakAra svataH vinA prayatnake chaha vAra A gaI hai / yuktiyoM dvArA mandabuddhi ziSyoMko samajhAnekA uddezya kara punarapi ekAdha bAra vahI mantavya punaH punaH punarukta ho jAtA hai tathA vizeSa vyAkhyAna karate karate kvacit jainasiddhAnta jainanyAya aura jaina vyAkaraNase bhI merA pramAdavaza yA ajJAnavazaskhalana ho jAnA sambhava hai| tathApi dezabhASA karanemeM buddhipUrvaka kaSAya IrSA, nihnava, mithyAbhiniveza, nahIM honese svakIya saMcetanA anusAra koI truTi nahIM rakkhI gayI hai / "sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH " isa vAkyakA kevala prathamA, dvitIyA, vibhaktikA artha karate huye koI paNDita yadi " dharmake Izvara samyagdarzana jJAna cAritroMko dharma jAnate haiN|" isa prakAra artha kara deve to aisI dazAmeM truTi nahIM raha sakatI hai, jaise ki grAmINa phUara strI dvArA peTa bharaneke liye banAyI gayI kevala moTI roTImeM koI truTi nahIM nikAlI jAtI hai| kintu noMnake yA mIThe kacauDI, sakalapAre, seva, laDDU, gUjhA, ghevara, imartI, gulAbajAmuna athavA aneka prakArakI tarakAriyAM Adi bhojya padArthoM meM kaI truTiyoMkI samAlocanA kI jAtI hai / sabhI prANiyoMko santoSake choTe baDe upAya prApta ho hI jAte haiM / mujhe bhI nIrakSIrakI vivecaka ho rahI haMsa prakRtiko dhAranevAle udAtta, gambhIra, sajjana vidvAnoMse santoSa prAptikA saubhAgya milA huA hai| samajhA jAyagA jaba ki truTiyoMpara lakSya nahIM dete huye ve prameyakA sudhAra kara adhyayana kreNge| " vidyate sa na hi kazcidupAyaH sarvalokaparitoSakaro yaH / sarvathA svahitamAcaraNIyaM kiM kariSyati jano bahujalpaH " yaha kisI kavikA vAkya sarvAMgasundara hai| prakaraNameM yahI kahanA hai ki aneka nimitta kAraNa to varSoM meM kAryoko karate haiM, kitane hI kAraNa mahinoM, dinoM, ghaNToMmeM hI kAryako banA dete haiM / AkAzameM adRzya upAdAna kAraNoMse jhaTa megha, bijalI, bAdala, bana jAte haiM, upAdAna kAraNake vinA jagatkA koI bhI kArya nahIM upajatA hai / zabda, bijalI Adike bhI upAdAna kAraNa haiM / bhale hI ve dIkheM nahIM, yaha hamArI nirbalatA hai / kArya kAraNa paddhatikA koI doSa nahIM hai / akSINa mahAnasa, RddhidhArI muniyoM ke liye jisa pAtrase bhikSA dI jAtI hai, usa bhAjanase cakravartIkI senA bhI bhojana kara le to usa dina usa pAtrakA anna nahIM nivaTa pAtA hai / yahAM bhI lAkhoM mana adRzya upAdAna kAraNa vidyamAna haiM / aMkurake vinA bIja aura bIja vinA aMkura. nahIM upajatA hai / vicArA bhogabhUmi yA svarga to kyA mokSame bhI yadi aMkura pAyA jAyagA to usakA bApa bIja vahAM prathamase hI mAnanA paDegA / hAM, vilamba yA zIghratAkA antara paDa sakatA hai, karmabhUmike apuNyazAlI Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 355 1 I jIvoMko jo padArtha vartamAna vRkSa yA khAnadvArA varSoM athavA mahInoMmeM prApta ( nasIba ) hote haiM, kintu ye bhogabhUmiyoMke vRkSa antarmuhUrttameM hI una adhika sundara abhISTa padArtha rUpa phala jAte haiM yahAM bhI Ama ke vRkSase amarUda yA anAra nahIM mila sakate haiM / usI prakAra bhogabhUmi meM bhI vAditrAMga vRkSoMse bhojana yA vastra prApta nahIM ho sakate haiM / upAdAna upAdeya zaktikA yA nimitta naimittika bhAva kA kahIM bhI atikramaNa nahIM ho sakatA hai, bhogabhUmiyoMmeM amRta rasa ke samAna svAdavAlI cAra aMgula UMcI aura mukhakI vAphase hI TUTa jAya aisI komala ghAsa upajatI rahatI hai| gAya, bhaiMsa, Adi pazu usa ghAsako carate haiM, vahAMkI bhUmiyAM baDI sundara banI huI haiM / kahIM kahIM siDDIdAra bAvaDI, sarovara, nadiyAM, aura krIDAparvata bhI vidyamAna haiM / nadIke kinAroMpara ratnacUrNa mizrita vAluke Dhera laga rahe haiM / jaise ki Ajakala bhI kacit vAlUmeM bhuDa bhuDa yA cAMdIke kaNa, mANika retI Adi pAyI jAtI haiN| mAMsa bhakSaNa nahIM karanevAle aura paraspara meM avirodha rakhate huye vahAM paMceMdriyatiryaca jIva bhI haiN| cUhe, sarpa, naulA, ullU, bagalA Adi tiryaca aura vikalatraya jIva athavA asaMjJI jIva yA napuMsaka paMcaidriya evaM jalacaratrasa ye bhogabhUmimeM nahIM pAye jAte haiM / sabhI manuSya tiryaca vinIta, mandakaSAya, madhurabhASI, kalAkuzala, amAyAcArazIla Adise saMyukta haiM / iSTaviyoga aniSTasaMyoga, sveda, IrSA, mAtsarya, anAcAra, unmAda, zarIramala, pasInA cintA, roga, jarA, kRpaNatA, bhaya, Adise rahita haiM / sarvathA aSTAdaza doSoMse rahita to jineMdra hI haiM / phira bhI Ajakala ke manuSya tiryacoM samAna tIvra roga, cintA, bhaya, kSudhA, jarA, nahIM honese deva yA bhogabhUmiyAM nirjara, nirbhaya, nIroga, kaha diye jAte haiM / karmabhUmimeM manuSya tiryaca yA vratiyoMko dAna denese yA anumodanA karanese jIvoM kI utpatti bhogabhUmimeM hotI hai / bharata aura airAvatase atirikta anya devasthAnoM yA kSetroM meM tathA DhAI dvapike bAhara asaMkhyAta dvIpoMmeM sadA ekasA pravartana rahatA hai / hAM, utsarpiNI, avasarpiNI, dvArA bharata aura airAvata kSetroM meM vizeSatayA inake Arya khaNDoM meM karmabhUmi bhogabhUmi aura bhogabhUmi kAlase karmabhUmi kAlakI parAvRtti hotI rahatI hai / bharata, airAvata, sambandhI vijayArdha parvata aura mleccha khaMDoMmeM cauthe kAlake Adi, aMta, sadRza kAla vartatA hai| mokSamArga cAlU nahIM hai / Arya khaMDameM suSamasuSamA kAlakI pravRtti honepara mleccha khaMDoMmeM zarIra pAMcau dhanuSa aura Ayu koTipUrva varSa hai / tathA Arya khaMDoMmeM duHSamaduHSamA kAlakI pravRtti honepara vijayArdha aura gleccha khaMDoMmeM zarIra sAta hAtha aura AyuH eka sau bIsa varSa hojAtI hai / jaghanya AyuH antarmuhUrta hai / vAsake aThArahaveM bhAgavAlA antarmuhUrta nahIM lenA / isase baDA antarmuhUrta pakaDanA / kyoMki ina vijayArdha aura mleccha khaMDoM meM labdhyaparyAptaka manuSya nahIM haiM / bIsa koTAkoTI addhAsAgara ke kalpa kAlameM aThAraha koTA koTI sAgara to bhogabhUmi kAla hai aura kevala do koTA koTI sAgara karmabhUmi racanAkA kAla hai / karmabhUmikA prArambha hote hI ye pArthiva kalpavRkSa naSTa hojAte haiM / bhogabhUmike prArambhameM punaH upaja jAte haiM, jaise ki yahAM isa kAlameM bhI kitane hI parvata upajate binasate rahate haiM / kintu bIjase upajane vAle vRkSoM kI saMtAna nahIM I Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 tatvArtha lokavArta naSTa hotI hai / kyoMki kAraNake vinA kArya nahIM utpanna hosakatA hai| hAM, manuSyoM kI Ayu avagAhanA Adike samAna vRkSoMkI Ayu yA avagAhanA nyUna adhika hotI rahatI hai, jaise ki bhogabhUmiyAM manuSya tIna, do, eka, kosa UMce yA hAthI chaha, pAMca, cAra kosa UMce athavA vRkSa tIsa, bIsa, daza kosa hote haiM, usI prakAra ghaTate, ghaTate huye isa samaya manuSya sAMDhe tIna hAtha, hAthI dasa hAtha, vRkSa bIsa pacAsa, hAtha, UMce raha gaye haiN| hAM, kisI padArthameM ghaTI, baDhIkA tAratamya adhika hai aura kisImeM nyUna hai| geMhU, cAvaloM, Adike vRkSoMmeM usa trairAzika ke anusAra hAni yA vRddhi nahIM hotI hai / thoDA aMtara avazya paDa jAtA hai / caturnikAya devoM ke yA anyatra sthAnoMpara pArthiva kalpavRkSoMke atirikta 1 vanaspati kAyika kalpavRkSa bhI pAye jAte haiM / alam vistareNa / videheSu kiMkAlA manuSyA ityAha / koI vidyArthI prazna karatA hai ki videha kSetroM meM kitane AyuSya kAlako dhArane vAle manuSya nivAsa karate haiM ? aisI vinIta ziSyakI tattvabubhutsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtro kahate haiM / videheSu saMkhyeyakAlAH // 32 // . pAMcoM mahAvidehoMmeM athavA pAMca meru sambandhI eka sau sAThahU videhoMmeM laukika gaNanA anusAra saMkhyA karane yogya AyuSya kAlataka jIvita rahane vAle manuSya nivAsa karate haiM / saMkhyeyaH kAlo yeSAM te saMkhyeyakAlAH saMvatsarAdigaNanAviSayatvAttatkAlasya / 1 jina manuSyoMkA jIvana kAla saMkhyA karane yogya hai, ve manuSya " saMkhyeyakAla " haiM / kyoMki varSaM, dina, mAsa, Adi karake ginI gayI gaNanAkA viSaya ho rahA vaha kAla hai / bhAvArtha - videha 1 kSetroMmeM sarvadA avasarpiNIke tIsare kAla suSamaduHSamA ke anta samAna kALa vyavasthita rahatA hai | manuSyoM ke zarIra pAMca sau dhanuSa UMce haiM / nitya eka bAra bhojana karate haiM / jaghanya rUpase manuSyoMkI AyuH antamuhUrta hai aura utkRSTa rUpase ve eka koTi pUrva varSataka jIvita rahate haiN| caurAsI lAkha varSakA eka pUrvAGga hotA hai aura caurAsI lAkha pUrvAGgoM kA eka pUrva hotA hai / aise karoDa pUrvataka videha kSetravAsI manuSya jIvate haiN| hAthI, ghoDe, bhaiMsA, baila AdikI AyuoM ko isI prakAra samajha lenA cAhiye / videha kSetra meM dravya rUpase jaina dharmakA vinAza nahIM hotA hai / sadA jaina dharmakI pravRtti banI rahatI hai / bhAvoMmeM bhale hI mithyAtva ho jAya / 1 atha prakArAMtareNa bharataviSkaMbhapratipattyarthamAha / aba zrI umAsvAmI mahArAja dUsare prakArase bharata kSetrakI cauDAIko pratipAdana karaneke liye agrima sUtrako kaha rahe haiM / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 357 bharatasya viSkaMbho jambU dvIpasya navatizatabhAgaH // 33 // bharata kSetrakI dakSiNa, uttara, cauDAI jambUdvIpa ke eka sau nabbaiveM bhAga parimANa hai / arthAtprathama sthAnako eka naga ( adata ) mAnakara usase paralI orake sAta sthAnoMtaka dUnA dUnA vistAra kiyA jAya / punaH sAtaveM sthAnase chaha sthAnoMtaka AdhA AdhA vistAra kiyA jAya, aisI dazAmeM ye sampUrNa naga ( DAga ) eka sau nabbe ho jAte haiM / ataH sampUrNa jambUdvIpameMse bharata kSetrakI cauDAI eka sau nabbe bhAga A jAtI hai / navatyAdhikaM zataM navatizataM navatizatena labdho bhAgo navatizatabhAgaH / atra tRtIyAMtapUrvAduttarapade lopazcetyanena vRttirdadhyodanAdivat / sa punarnavatizatabhAgo jaMbUdvIpasya paMcayojana zatAni SaDviMzAni SaTcaikAnnaviMzatibhAgA yojanasyetyuktaM veditavyaM / punarbharataviSkaMbhavacanaM prakArAMtarapratipattyarthamuttarArthaM vA / tadevaM yaha pada banA liyA 1 "" "" "" navatise adhika zata yoM madhyama pada lopI samAsa kara " navatizata " jAtA hai / eka sau na bhAjaka dvArA prApta huye bhAgako navatizatabhAga kahate haiM / yahAM " tRtIyAMtapUrvAduttarapade lopazca " isa sUtra karake samAsavRtti ho jAtI hai / jaise ki " daghnA upasiktamodanaM dadhyodanaM " guDena saktAH dhAnAH guDadhAnAH, ghRtena saMyukto ghaTaH ghRtaghaTaH yadi sthala para madhyama padoMkA lopa karate huye sAmarthya prApta kara tatpuruSa samAsa kara diyA jAtA hai / usI prakAra " navatyA isa tRtIyAnta padake pUrva vRtti honepara uttaravartI zata padake pare rahate samAsa hojAtA hai aura adhika isa padakA lopa hojAtA hai / phira vaha eka lAkha yojana cauDe jaMbUdvIpakA ekasau nabbaimAM bhAga to pAMcasau chabbIsa pUre yojana aura yojanake chaha unnIsaveM bhAga haiM / isa bAtako pUrva sUtra dvArA kahA jA cukA samajha lenA caahiye| jaba kiM " bharataH SaDviMzatipaMcayojanazatavistAraH / SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya " isa sUtra dvArA bharatakA vistAra kahA hI jA cukA thaa| aba jo phira bharatakA viSkaMbha kahA hai vaha ziSyabuddhi vaizadyArtha anya prakAra karake pratipatti karAne ke liye hai, athavA uttaravartI, " dvirdhAtakI khaNDe, puSkarArdhe ca " sUtroM karake jo prameya kahA jAyagA ! usakA abhisaMbaMdha karaneke liye yaha sUtra kahA gayA hai / bhAvArtha -- jaMbUdvIpameM caurAsI zalAkAyeM parvatoMkI aura ekasau chaha zalAkAyeM kSetroMkI yo ekasau nabbai bhAga haiM / dhAtakI khaNDameM do merusambandhI bAraha kulAcala aura caudaha kSetra haiM / sabhI kulAcala aura do iSvAkAra parvatoM se ghire huye sthAnase avaziSTa sthala meM caudaha kSetropayogI do sau bArahakA bhAga denese eka bharatakSetrakA sthAna nikalatA hai / yoM hI puSkarArdhake bharatakA kSetra jAna lenA / isI saMbaMdhako jatAnake liye isa sUtrakA nirmANa kiyA hai / tisa kAraNa isa prakAra honepara : jArahA 1 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 tatvArtha loka vArtike tatkSetravAsinAM nRppAmAyuSaH sthitirIritA / sUtratrayeNa viSkaMbho bharatasyaikasUtrataH // 1 // zrI umAsvAmI mahArAjane " ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakArivarSa kadaiva kuruvakAH, tathottarAH, videheSu saMkhyeyakAlA H " ina tInoM sUtroM karake una kSetroMmeM nivAsa karanevAle manuSyoM ke jIvita kAlakI * sthitiko kaha diyA hai aura " bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH " bharatakI cauDAI kaha dI gayI hai| isa eka sUtra 1 tanRRNAmityupalakSaNAttirazvAmapi sthitirukteti gamyate / jaise " kAkebhyo dadhi rakSyatAM " yahAM kAkapada sabhI dadhike upaghAtakoM kA upalakSaNa hai, mAnI kAkapada se dahIko bigADanevAle anya pazu, pakSI, chokarA Adi sahI pakaDa liye jAte haiM / usI prakAra ukta vArttika meM kahe gaye " nRNAM " yAnI una kSetranivAsI manuSyoM yaha pada upalakSaNa isa kAraNa vahAM ke paMceMdriya tiryacoM kI sthiti bhI una hI tIna sUtroM dvArA samajha liyA jAtA hai / I kaha dI gayI, yoM dhAtakIkhaMDe bharatAdiviSkaMbhAH katham pramIyata ityAha / dhAtakI khaNDa dvIpameM bharata Adi kSetroMkI cauDAI bhalA kisa prakAra acchI nApI jAtI hai ? boM jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / dvirdhAtakIkhaNDe // 34 // dUsare dvIpa dhAtakI khaNDameM kSetra, parvata, kamala, hada, nadiyAM Adika apekSA do do hokara dugune nApe jAte haiM / arthAt -- do meru sambandhI kSetra hai tathA cauDAI bhI dugunIse kathamapi nyUna nahIM hai / nanu ca jaMbUdvIpAnaMtaraM lavaNodo vaktavyastadullaMghane prayojanAbhAvAditi cenna, jaMbUdvIpabharatAdidviguNadhAtakIkhaMDabharatAdipratipAdanArthatvAt, lavaNodavacanasya sAmarthyalabdhatvAcca / mahItalamUlayordazayojanasahasravistAro lavaNodaH / yahAM zrI vidyAnanda svAmI ke prati koI ziSya anunaya karatA hai ki kRpAsAgara sUtrakAra mahArAjajIko tetIsa sUtrataka jambUdvIpa kA varNana karane ke pazcAt cauMtIsameM sUtrameM lavaNasamudrakA nirUpaNa karanA cAhiye thaa| usa lavaNasamudrake varNanako ullaMghana karanemeM unakA koI vizeSa prayojana nahIM sakatA hai, jisase ki dhAtakI khaNDakA varNana jhaTa madhyameM A kUde / aba pranthakAra kahate haiM ki yaha saMkhyA dvArA jambUdvIpa kI parvatAdikI saMkhyA dUnI Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAdhacintAmaNiH 359 to nahIM kahanA / kyoMki jambUdvIpa sambandhI bharata Adi kSetra yA parvata, nadI, kuNDa, AdikoMse saMkhyAmeM dugune dhAtakI khaNDa sambandhI bharata, himavAn , gaMgA, gaMgAkuNDa, Adi haiN| isa siddhAntakA pratipAdana karaneke liye dhAtakI khaNDakA varNana saprayojana haiN| dUsarI bAta yaha hai ki " tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate " isa nItike anusAra jambUdvIpa aura dhAtakI khaNDakI varNanA kara denese lavaNasamudrakA nirUpaNa to vinA kahe hI pUrvApara abhidhAnakI sAmarthyase hI svataH labdha ho jAtA hai / sarvajJa sampradAyakA atikramaNa nahIM kara AmnAyase prApta ho rahe AgamoM dvArA yA guruparipATI dvArA lavaNa samudrakA svarUpa isa prakAra samajha lenA cAhiye ki samabhUmitalapara eka lAkha yojana cauDe jambUdvIpakA parikSepa karanevAle kaMkaNa samAna lavaNa samudrakI cauDAI do lAkha yojana hai| gAyoMke jala pIneke ghATa samAna kramase gaharA hotA huA uralIpAra, paralI pAra donoM orase picAnavai hajAra yojana tirachA calakara hajAra yojana gaharAI rakhatA huA vajrA pRthvIke Upara aura citrA pRthvIke adhastalameM lavaNa samudra nIce daza hajAra yojana cauDA ho gayA hai / " puNNadiNe amabAse solakkArasasahassa jala udayo, vAsaM muhabhUmIe dasama sahassA ya be lakkhA " isa gAthA anusAra citrAke uparima bhUmitalase sadA gyAraha hajAra yojama jalakI UMcAIko dhArane vAle lavaNa samudrakA kramase baDhatA huA jala pUrNimAko solaha hajAra yojanataka UMcA uTha jAtA hai / vahAM Upara jalatalakI cauDAI dasa hajAra yojana hai| ataH lavaNa samudrarUpI kaMkaNako kahIMse bhI kATa kara yadi tirachA dekhA jAya to usakA kaTA huA AkAra sarvatra mRdaMga sArikhA milegA / lavaNa samudrake atirikta aura kisI bhI samudrakA jala citrake samatalase UMcA uThA huA nahIM hai / hAM, verdIka pareM urale parale dvIpase pokhariyAke samAna kramase tirachA nimna horahA hajAra yojana jala unameM bharA huA hai / lavaNa samudra sambandhI sUrya caMdramA yA itara jyotiSkamaNDalakA lavaNa jalameM hI saMcAra hotA rahatA hai machaliyoMke samAna devoM aura devavimAnoM yA caitanya, caityAlaya, Adi padArthoMko hAni nahIM pahuMcatI hai / jaise ki vAyu samudrameM DUba rahe asmadAdikoMko vAyu dvArA koI kSati nahIM pahuMca pAtI hai / jyotiSka vimAnoMke kacit sthaloM meM prayogoM dvArA jalakA avarodha bhI kara diyA jAtA hai / samudrameM carane vAle machalI, magara, Adi jIvoMke zarIroMmeM bhI to jalAvarodhake nimitta vidyamAna haiM / hama loga bhI phailI huI vAyukA yathAyogya nyUnAdhika praveza yA avAJchanIya apraveza kara lete haiN| tanmadhye dikSu pAtAlAni yojanazatasahasrAvagAhAni, vidikSu kSudrapAtAlAni dazayomama sahasAvamAhAni, tadaMtare kSudrapAtAlAnAM yojanasahasrAvagAhAnAM sahasraM / / -- usa lavaNa samudrake ThIka madhyameM cAroM dizAoMmeM cAra pAtAla bane huye haiM, jo ki jaMbUdvIpakI ranavedikAse picAnavyai hajAra yojana tirachA cAla kara ratnaprabhA bhUmike kuThiyA yA kUA samAna vivara haiM / ina cAroMkI gaharAI eka lAkha yojana hai / ina gola pAtAloMkI adhastala aura uparitalameM cauDAI daza hajAra tathA madhyameM eka lAkha yojana hai / UMcI khaDI kara dI gayI Dholaka yA pakhavAjakAsA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryalokavArtika inakA AkAra hai / inakI pAMcasau yojana cauDI bhIteM aura tala vajramaya haiM / madhyaloka sambandhI sampUrNa dRzya, akhaMDa, avayavI, padArthoM se ye hI pAtAla citrA pRthvIke nIce taka cale gaye haiM / vajrA, vaiDUrya, yahAMtaka ki lokake anta taka phaila rahI ratnaprabhAke solaha hajAra yojana moTe pUre khara pRthvIbhAga aura caurAsI hajAra yojana moTe paMkabahulabhAgataka ye pAtAla ghusa gaye haiM / una mahApAtAloMke tihAI nIcale tetIsa hajAra tInasau tetIsa aura eka baTe tIna yojana bhAgameM vAyu bharA huA hai | majhile tIsare bhAgameM vAyu aura jala Thasa rahe haiM / Uparale tribhAgameM jala hai| katipaya nimittoM dvArA vAyukA saMkSobha ho jAnese samudra jalakI vRddhi ho jAtI hai / ina cAra mahA pAtAloMke ThIka madhya vidizAoMmeM cAra kSudra pAtAla daza hajAra yojana gahare anya bhI haiM / jo ki mukha aura mUlameM hajAra yojana tathA madhyameM daza hajAra yojana cauDe ho rahe muraja samAna haiM / inameM bhI nicale tribhAgameM vAyu aura bicale tribhAgameM jala, vAyu milakara donoM tathA uparima tribhAgameM kevala jala bhara rahe haiM / una dizA, vidizAoMmeM bana rahe pAtAloMke AThoM antaroMmeM hajAra yojana gaharAIko dhAra rahe ati kSudra pAtAloMkI sahasra saMkhyA aura bhI samajha lenI cAhiye / ina hajAra pAtAloM ( baDavAnaloM ) kI madhyameM cauDAI hajAra yojana aura mukha yA mUlameM pAMcasau yojana cauDAI hai / inake tIna tribhAgoMmeM bhI yathAkrama nIcekI orase vAta aura jala, vAyu, tathA jala bhara rahe haiM / jo ki samudrake jalakI vRddhi yA hAnimeM sahAyaka haiM / ye sampUrNa pAtAla anAdi anidhana haiN| dikSu velaMdharanAgAdhipatinagarANi catvAri dvAdazayojanasahasrAyAmaviSkaMbho gautamadvIpazceti zrUyate / ___ jambUdvIpake antima bhAga ho rahI ratnavedikAse tirache viyAlIsa hajAra yojana calakara cAroM dizAoMmeM samudrakI velAko dhAranevAle nAgakumArAdhipati bhavanavAsI devoMke cAra nagara bane huye haiN| jinameM nivAsa karanevAle hajAroM bhavanavAsI deva svakIya niyoga anusAra lavaNasamudrakI abhyantara velA, bAhyavelA, aura 'agrajalako vahAMkA vahIM niyata sthAnoMpara roka kara dhAra rahe haiN| ucita hAni, yA vRddhike sivAya uThe huye jalako idhara udhara nahIM girane, phailane, uchalane dete haiM / yadyapi nizcayanaya anusAra sabhI padArtha apane apane svarUpako dhAra rahe haiM / jalakI bUMda yA kaTorAkA pAnI yoM bhI kucha Upara uThA huA raha sakatA hai| tathApi vyavahAra naya anusAra katipaya bAdara padArthoke avalamba ho rahe yathA vyavasthita padArthoMkA AcArya mahArAjane nirUpaNa kara diyA hai| ratnavedikAse tirache bAraha hajAra yojana calakara bAraha hajAra yojana laMbA cauDA gola " gautama " nAmakA dvIpa lavaNasamudrameM vidyamAna hai, jisameM lavaNasamudrake adhipati gautama devakA nivAsa hai / lavaNa samudrake taTase picAnabai hajAra yojana calakara samudrakI gaharAI hajAra yojana hogaI hai| ataH picAnabai pradezoMpara eka pradeza gaharA, picAnabai hAtha calakara eka hAtha gaharA, picAnabai kosa tirachA calakara eka kosa gaharA, isa kramase samudra kI gaharAI milatI calI jaaygii| nIce jAkara madhyameM daza hajArakI cauDAIpara Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH hajAra yojanakI gaharAI hai / isase adhika gaharAI kahIM nahIM hai / lavaNa samudrameM jaMbUdvIpakI aura cobIsa aura dhAtakI dvIpakI aura caubIsa yoM kubhogabhUmiyoMke aDatAlIsa dvIpa anya bhI bane huye haiN| mAgadha Adi bhI kaI dvIpoMkI racanA hai, ityAdika karaNAnuyoga sambandhI siddhAnta to sarvajJa AmnAta zAstroM dvArA yA sAmpradAyika RSiyoM dvArA sunA jA rahA hai / isa ArSa siddhAntameM kinhIM pratyakSa Adi pramANoMse bAdhA nahIM upasthita hotI hai / bAdhakAsambhavase atIndriya padArthokI bhI nirvivAda, avisamvAdinI, siddhi ho jAtI hai| nanu ca pUrvapUrvaparikSepidvIpasamudraprakAzakastatra sAmarthyAjaMbUdvIpaparikSepI lavaNodo jJAyate sAmAnyata eba / tadvizeSAstu kathamanuktA ihAvasIyaMta iti na zaMkanIyaM, sAmAnyagatau vizeSasadbhAvagateH sAmAnyasya svavizeSAvinAbhAvitvAt saMkSepataH sUtrANAM pravRtteH sUtraistadvizeSAnabhidhAnaM jaMbUdvIpAdivizeSAnAbhadhAnavat / vArtikakArAdayastvarthAvirodhena tadvizeSAn sUtrasAma AllabdhAnAcakSANA notsUtravAditAM labhaMte ' vyAkhyAnato vizeSapratipattirnahi saMdehAdalakSaNam' iti vacanAt / ___ yahAM kisIkA zaMkA anusAra AkSepa hai ki isa tRtIya adhyAyake sAtaveM, AThaveM, sUtra anusAra pUrvakA parikSepa karanevAle asaMkhya dvIpa samudroMkA prakAza kiyA jA cukA hai, unameM jaMbUdvIpakA parikSepa karanevAlA lavaNasamudra to sAmAnyarUpase vinA kahe sAmarthyase hI jAna liyA jAtA hai / kintu usa lavaNasamudrake pAtAla, kSudrapAtAla, dvIpa, kubhogabhUmi ye viSeSa to yahAM sUtroMdvArA nahIM kahe gaye haiM, phira binA kahe hI una vizeSoMkA nirNaya kaise kara liyA jAtA hai ? batAo |grNthkaar kahate haiM ki yaha zaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki sAmAnya rUpase jJapti hocukane para usake vizeSa aMzoMke sadbhAvakI bhI paricchitti hojAtI hai / kAraNa ki sAmAnya artha apane vizeSa arthoke sAtha avinAbhAva rakhane vAle hote haiM / " nirvizeSaM hi sAmAnyam bhavet kharaviSANavat" / koI manuSyasAmAnya yA ghoDA sAmAnya apane ucita vizeSoMse rItA hokara akelA adyAvadhi nahIM dekhA gayA hai / jaina siddhAMtameM padArthako sAmAnya vizeSAtmaka svIkAra kiyA gayA hai / hAM, zavoMke saMkSepase sUtroM kI pravRtti hotI hai / ataH aneka choTe choTe vizeSa arthoke pratipAdaka sUtroM karake zrI umAsvAmI mahArAjane lavaNa samudrake una vizeSoMkA kaMThokta nirUpaNa usI prakAra nahIM kiyA hai, jaise ki jaMbUdvIpake bhadrasAla, devAraNya, bhUtAraNya, Adi vanoM, vijayAdha yamakAdi, vRSabhAcala, gajadaMta, vedADhya Adi paryatoM, yA unmagnajalA, nimagnajalA, vibhaMgA Adi nadiyoM tathA anya anya zAlmalI vRkSa, vedI, pANDuka zilA, mleccha khaNDa, khaNDaprapAtaguhA AdikA sUtroM dvArA pRthak pRthak nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai| arthAt-yoM sabhI vizeSoMkA sUtroM dvArA nirUpaNa karane para mUla sUtragranthakA atyadhika vistAra hojaaygaa| phira TIkA. grantha kisa rogakI auSadhi haiM ? batAo to sahI / isa tattvArthasUtrakI samIcIna TIkAoM yA triloka 46 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtika sAra, jaMbUdvIpaprajJapti, Adi graMthoMkI racanA karane vAle AcAryoMke vacana bhI pramANa haiN| siddhAMta arthake avirodha karake sUtroMkI sAmarthyase vinA kahe hI prApta hocuke una una vizeSa arthAkA vyAkhyAna kara rahe vArtikakAra zrI akalaMka deva, zrI vidyAnanda svAmI athavA anya zrI nemicandra siddhAMtacakravartI, zrI vIranandI siddhAMtacakravartI, Adi prakANDa vidvAn to utsUtravAdIpana doSako nahIM prApta hojAte haiN| arthAt-jo paramAgama sUtra siddhAMtoM kA ullaMghana kara manamAnI jhUTI sAMcI gappoMko hAMkate haiM ve utsUtra bhASI haiM / kintu zrI akalaMka deva, zrI nemicandra mahArAja Adi AcArya to guruparipATI anusAra unhIM siddhAMta sUtroM kA svakIya graMthoMmeM vyAkhyAna karate haiM / lokameM prasiddha horahA yaha vacana hai ki vyAkhyAna kara denese parijJAta sAmAnya arthake vizeSoMkI pratipatti hojAtI hai, saMdeha kara denese vaha sAmAnya rUpase siddhAMtita kara diyA gayA lakSaNa koI kulakSaNa yA lakSaNAbhAva nahIM hojAtA hai / hAM, yaha lakSya rakhA jAya ki vaha atIndriya padArthokA nirUpaNa dRSTa, iSTa, aura pUrvApAra prakaraNoMsa aviruddha honA cAhiye / koI bhI vicArazIla vidvAn sarvajJadhArAse cale Arahe prameyakA pratipAdana karade vaha utsUtrabhASIpana doSakA pAtra kAlatrayameM bhI nahIM hosakatA hai / nanu ca dhAtakIkhaMDe dvau bharatau dvau himavaMtAvityAdidravyAbhyAvRttau dvirityatra sujasaMbhava iti cena, mIyaMta iti kriyAdhyAhArAt vistAvAniti yathA, tene dhAtakIkhaMDe bharatAdivarSohimavadAdivarSadharazca idAdizca dvirmIyata iti sUtritaM bhavati / ___ yahAM koI paNDita dUsare prakArakI zaMkA uThAtA hai ki dhAtakI khaNDameM do bharata kSetra haiM / do himavAn parvata haiM, do haimavata kSetra haiM, do mahAhimavAn parvata haiM, ityAdi rUpase dravyakI abhyAvRtti karanepara dvir isa padameM suc pratyaya karane kA asambhava hai| kyoMki " dvitricaturthyaH suc " isa sUtra anusAra kriyAkI abhyAvRtti ginanemeM suc pratyaya ho sakatA hai / bharata himavAn Adi dravyoMke bAra bAra ginanemeM sucpratyayakA vidhAyaka koI vyAkaraNakA sUtra nahIM hai| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki " mIyate " yAnI nApe jA rahe haiM, isa kriyAkA adhyAhAra arthAt upariSThAt upaskAra kara lenese usI sUtra dvArA sucpratyaya kara liyA jAtA hai, jaise ki yaha prAsAda ( havelI ) usa parimANavAlA do bAra hai / isa vAkyameM " nApA jAtA hai " isa kriyAkA adhyAhAra kara do bAra utanA nApA jAtA hai| yoM dvistAvAn padameM suc pratyayakI ghaTanA ho jAtI hai / usI prakAra " dvirdhAtakIkhaNDe " yahAM bhI saMkhyAvAcI dvi zabdase kriyAkI punarAvRtti ginanemeM sucpratyaya taddhitavRttimeM kara liyA jAtA hai / tisa karake dhAtakI khaNDameM bharata, haimavata, Adika kSetra himavAn , mahAhimavAn , Adi parvata tathA hRda, nadI, meru, Adi do, do hokara saMkhyA dvArA nAye jAte haiM, yaha sUtra dvArA artha ukta ho jAtA hai / kiyAn punardhAtakIkhaNDe bharatasya viSkama ityucyate-paSTizatAni caturdazAni yojanAnAmekAnnatriMzacca bhAgazataM yojnsyaabhyNtrvisskbhH| saikAzItipaMcazatAdhikadvAdaza Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 363 sahasrANi patriMzacca bhAgA yojanasya madhyaviSkaMbhaH / saptacatvAriMzatpaMcazatAdhikASTAdazasahasrANi yojanAnAM paMcapaMcAzaca bhAgazataM yojanasya baahyvisskNbhH| koI jijJAsu pUchatA hai ki zrI vidyAnanda svAmin mahArAja ! yaha batAo ki dhAtakI khaNDameM bharata kSetrakI cauDAI bhalA kitanI hai ? aisI jijJAsA honepara granthakAra karake yoM uttara kahA jAtA hai ki chaha hajAra chaha sau caudaha pUre yojana aura eka yojanake do sau bAraha bhAgoMmeM eka sau untIsa bhAga itanA dhAtakI khaNDake bharatakA abhyantara viSkaMbha hai| bAraha hajAra pAMca sau ikyAsI yojana aura yojanake chattIsa baTe do sau bAraha bhAga dhAtakI khaNDake bharatakI madhyama cauDAI hai tathA aThAraha hajAra pAMca sau seMtAlIsa aura eka sau pacapana baTe do sau bAraha yojana dhAtakI khaNDake bharatakA bAhya viSkaMbha hai| bhAvArtha-dhAtakI khaNDakA bhItaralA vyAsa pAMca lAkha hai| vahI lavaNa samudrakA antima vyAsa hai| madhyama vyAsa nau lAkha aura dhAtakI khaNDakI bAhya sUcI teraha lAkha yojana kI hai / " vikkhaMbhavaggadahaguNakaraNI vadRssa parirayo hoi" sthUlaparidhi vyAsase tigunI samajhI jAtI hai / kintu sUkSma paridhi to vyAsake vargako daza gunA karanepara punaH usakA vargamUla vikAlA jAya taba ThIka baiThatI hai| pAMca lAkhake vargake daza gune paJcIsa kharva saMkhyAkA vargamUla nikAlanepara pandraha lAkha ikyAsI hajAra eka sau untAlIsa (1581139) yojana dhAtakI khaNDakI abhyantara paridhi baiThatI hai / ikyAsI kharva ( 8100000000000) kA vargamUla nikAlanepara aTThAIsa lAkha chiyAlisa hajAra pacAsa (2846050) yojana dhAtakI khaNDakI madhyama paridhi AtI hai / dhAtakI khaNDake bAhya vyAsa teraha lAkhake vargakai daza gune eka nIla unhattara kharva (16900000000000)kA vargamUla nikAlA jAya to ikatAlIsa lAkha daza hajAra nau sau ikasaTha (1110961) yojana dhAtakI khaNDakI bAhya paridhi A jAtI hai / jambUdvIpameM jaise parvata yA kSetroMkA vinyAsa hai vaisA dhAtakI khaNDameM nahIM hai| pUre pahiyAke samAna dhAtakI khaNDameM aroMke sthAnapara parvata par3e huye haiN| aura ( aravivara ) rIte sthAnoMpara bharata Adi kSetra race huye haiM / jambUdvIpameM himavAn , mahAhimavAna , Adi parvatoMkI jitanI cauDAI hai, usase ThIka dUnI dhAtakI khaNDake himavAn Adi parvatoMkI caur3AI hai| dhAtakI khaNDameM bhI himavAn Adi parvata bhItake samAna nIce Upara ekase aura lavaNa samudrake antima bhAgase prArambha kara kAlodadhi samudrake Adi bhAgataka samAna ekasI cauDAIko liye huye lambe paDe huye haiN| pUrva dhAtakI khaNDa aura pazcima dhAtakI khaNDa ye do vibhAga karaneke liye dhAtakI khaNDake dakSiNa aura uttara prAntameM hajAra yojana cauDe cAra sau yojana UMce cAra lAkha yojana lambe aise do ivAkAra parvata paDe huye haiM / jambUdvIpake parvatoMse dhAtakI khaNDake himavAn Adi parvatoMkI cauDAI ThIka dUnI hai aura parvatoMkI saMkhyA bhI dUnI hai / pratyuta do ivAkAra parvata aura bhI adhika hai / jambUdvIpameM chaha parvata haiM to dhAtakI khaNDameM do iSvAkAroM sahita caudaha parvata haiM / jambUdvIpameM himavAn Adi. parvatoMne dakSiNa, utara, cavAlIsa hajAra do sau dasa aura dasa baTe unnIsa yojana AkAzako ghera rakkhA hai| chahoM parvatoMkI zalAkAyeM caurAsI haiM / eka sau navyai zalAkAoMke liye Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike mmon meroom jambUdvIpameM eka lAkha yojana kSetra mile to caurAsI zalAkAoMmeM kitanA kSetra ghira jAyagA ! yo trairAzika karanepara parvatoMse avaruddha huA ukta saMkhyAvAlA kSetra nikala AtA hai / dhAtakI khaNDake saMkhyAmeM aura cauDAImeM dugune parvatoMse ruke huye kSetrako nikAlaneke liye jambUdvIpake ukta pavartAvaruddha kSetrako caugunA kara denepara eka lAkha chihattara hajAra ATha sau biyAlIsa aura do baTe unnIsa yojana kSetra nikalatA hai / isameM do iSvAkAra parvatoMkI do hajAra yojana cauDAIko milA denepara dhAtakI khaNDameM parvatoMse ghirA huA eka lAkha aThattara hajAra ATha sau biyAlIsa (178842) yojana kSetra huaa| aMza ( baTe ) saMkhyAkI vivakSA nahIM hai| jambUdvIpameM sAtoM kSetroM kI eka sau chaha zalAkAyeM haiN| inase dUnI do sau bAraha zalAkAyeM dhAtakI khaNDameM kSetroMkI haiM / kyoMki kSetroMkI dUnI yAnI caudaha saMkhyA hai / una abhyaMtara, madhya aura bAhya tIna prakArakI dhAtakI khaNDa dvIpasambandhI paridhiyoM se parvata ruddha kSetrako ghaTAkara zeSa bace kSetrameM do sau bArahakA bhAga denepara aura bharatake liye niyata eka zalAkAse guNAkara denepara dhAtakI khaNDake bharatakI bhItaralI, bicalI, aura bAharI, cauDAIkA kSetra nikala AtA hai| bhItaralI paridhi 1581139 meM se 178842 ko ghaTAkara bace huye 1402297 meM 212 kA bhAga denepara chaha hajAra chaha sau caudaha aura eka sau untIsa baTe do sau bAraha yojana dhAtakI khaNDake bharatakI bhItarI cauDAI nikala AtI hai| isI prakAra bharatakI madhyama paridhi aura bAhya paridhiko nikAla lenA cAhiye / aisI dazAmeM dhAtakI khaNDakA bharata AdimeM chaha hajAra chaha sau caudaha yojanase kama krama kara baDhatA huA antameM aThAraha hajAra pAMca sau setAlIsa yojana cauDA ho gayA hai aura cAra lAkha yojana lambA paDA hai| jambUdvIpake bharatase yaha saikaDoM guNA bar3A hai / " vAhirasUIvaggaM abaMtarasUivaggaparihINaM, jambUvAsavibhatte tattiyamettANi khaMDANi ' isa gAthA anusAra jambUdvIpase dhAtakI khaNDa eka sau cAlIsa gune kSetraphalako dhAra rahA hai / ___ varSAvarSa caturguNavistAra AdidehAt / varSadharAdarSadhara AniSadhAt / uttarA dakSiNatulyA iti ca vijJeyaM / bharatairAvaHvibhAjinau ca dakSiNottarAyatau lavaNodakAlodasparzinau lavaNodAdakSiNottarAviSvAkAragirI pratipattavyau / dhAtakIkhaMDavalayapUrvAparavibhAgamadhyagau merU ca / dhAtakI khaNDameM pahile bharata kSetrase agale, agale varSa caugune, caugune vistAravAle haiM / videha paryanta yahI dazA hai / kyoMki pahile kSetrase dUsarekI, dUsarese tIsare kI, tIsarese cauthekI, zalAkAyeM caugunI, caugunI, haiM / hAM, laMbAI sarva kSetra yA parvatoMkI ekasI cAra lAkha hai| isI prakAra pahile himavAn parvatase agale agale parvatoMkI cauDAI niSadhaparvataparyanta caugunI, caugunI, hai / tathA uttara dizA sambandhI kSetra yA parvata to dakSiNa dizAvartI kahe jA cuke ina parvata aura kSetroMke samAna hai, yaha bhI samajha lenA cAhiye / cAra lAkhakI laMbAI videha kSetrako madhyama yA vAhya paridhikI apekSA cauDAI samajhI jAyagI / dhAtakI khaNDameM pUrma meru sambandhI bharata aura pazcima meru sambandhI airAvata athavA pUrva meru sambandhI airAvata aura pazcimameru sambandhI bharatakA vibhAga karane vAle iSvAkAra parvata paDe huye Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 365 samajha lene caahiye| suvarNamaya ina parvatoM kA AkAra Rju (sIdhe ) laMbe bANake samAna hai / ataH inakA nAma anvartha hai / ye dhAtakI khaNDameM dakSiNa aura uttara dizAoM kI ora laMbe paDe huye haiM / bhItara lavaNa samudra aura bAhara kAlodadhi samudrako chUrahe haiM / pahilA iSvAkAra lavaNasamudra se dakSiNa kI ora aura dUsarA lavaNasamudrase uttarakI ora pasara rahA hai / ina iSvAkAroMse ghAtakIkhaNDavarUpa kaMkaNa ke pUrva dhAtakI khaNDa aura pazcima dhAtakI khaNDa dvIpa yoM vibhAga hojAte haiM aura una donoM vibhAgoM ke madhyameM do meru parvata prApta horahe haiM / joki jaMbUdvapike sudarzana meruse caurAsI hajAra yojana UMce haiM ! jaMbUdvIpameM jahAM jaMbUvRkSa hai, usI prakAra dhAtukI vRkSa hai / dhAtakI khaNDakA parikSepa karanevAlA ATha lAkha yojana cauDA kAlodadhi samudra hai kAladadhimeM bhI bAhya taTa aura abhyantara taTase pAMca sau, sADe pAMcasau, aura chaha sau yojana calakara aDatAlIsa aMtaradvIpa haiM / unameM kubhoga bhUmikI racanA hai / kucha choTe haiM / khaNDa meM dhAtakI atha puSkarArdhe kathaM bharatAdirmIyate tadviSkaMbhAcetyAha / isake pazcAt kisI jijJAsukA prazna hai ki dayAnidhe yaha batAo ki puSkarArdha dvIpameM bharata Adika bhalA kisa prakAra nApe jArahe haiM ? aura unakI cauDAI AdikI kyA vyavasthA hai ? yo prazna hone para zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako spaSTa kaha rahe haiM / puSkarArdhe ca // 35 // saMpUrNa puSkara meM nahIM kiMtu puSkara dvIpake bhItarale Adhe bhAgameM bharata Adika do bAra saMkhyAdvArA gine jAte haiM / arthAt - jaMbUdvIpa ke bharata Adi yA himavAn AdikI apekSA puSkarArdhameM do bAra yAnI do bharata, himavAn, yo kSetra, parvata, nadI, hRda, meru, kuNDa Adi haiM / saMkhyAbhyAvRttyanuvartanArthaJcazaddhaH / dhAtakIkhaNDavatpuSkarArdhe ca bharatAdayo dvirmIyate / tatraikAnnAzItyuttarapaMcazatAdhikaikacatvAriMzadyojana sahAsrANi satrisaptatibhAgazataM ca bharatasyAbhyaMtaraviSkaMbhaH, dvAdazapaMcazatottarANi tripaMcAzadyojana sahasrANi navanavatyadhikaM ca bhAgazataM yojanasya madhyaviSkaMbhaH, SaTcatvAriMzazcatuHzatottarapaMcaSaSTisahasrANi trayodaza ca bhAgA yojanasya bAhyaviSkaMbhaH / dvirdhAtakIkhaNDe " isa pUrva sUtrase " dvir " isa saMkhyA kI abhyAvRttikA anuvartana ke liye yahAM sUtrameM ca zabdva kiyA gayA hai / dhAtakI khaNDa ke samAna puSkarArdha meM bhI jambUdvIpa kI apekSA bha Adi do bAra gine jAte haiM / isa puSkarArtha dvIpameM bharata kSetrakI bhItaralI cauDAI ikatAlIsa hajAra pAMca sau unAsI aura eka sau tihattara baTe do sau bAraha yojana hai / puSkaradvIpa ke bharatakI trepana hajAra pAMca sau bAraha aura sau bAraha yojana majhilIcauDAI eka sauM ninyAnave baTe do "6 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 tatvArtha loka vArtike peMsaTha hajAra cAra sau chiyAlIsa aura teraha baTe do sau bAraha yojana puSkarake bharatakI bAiralI cauDAI hai / bhAvArtha -- kAlodadhi samudrase bAharalI ora cupaTI huI puSkarArdhakI bhItaralI paridhi ikyAnatrai lAkha sattara hajAra chaha sau pAMca ( 9170605 ) yojana hai aura puSkarArdhako saiMtIsa lAkha vyAsavAle madhyadezakI " vikkhabhavaggAdahaguNakaraNI vahassa parirayo hodi " isa niyama anusAra eka karoDa satraha lAkha cAra sau sattAIsa ( 11700427 ) yojana paridhi hotI hai / paiMtAlIsa lAkhavAle puSkarArdha dvIpakI bAharalI paridhi eka karoDa biyAlIsa lAkha tIsa hajAra dau sau unacAsa ( 14230249 ) yojana hai| eka aMkake baTe huye bhAgoM kA yahAM lakSya nahIM rakkhA gayA hai / dhAtakI khaNDake bArahaU kulAcaloMse puSkarArdha ke bArahaU kulAcaloMkI caur3AI dUnI dUnI hai / kintu iSvAkAra parvata donoM dvIpoMke ekase eka eka hajAra yojana cauDe haiM / ataH puSkarArdha meM caudaha parvatoMse rukA huA kSetra tIna lAkha pacapana hajAra chaha sau caurAsI ( 355684 ) yojana hai| una tInoM prakArakI paridhiyoMmeMse parvata ruddha kSetrako nyUna kara punaH caudaha kSetroMkI do sau bAraha zalAkAoMse bhAjita kara pazcAt bharatakI eka zalAkAse guNA kara denepara puSkarAdhike bharatakI bhItarI, bicalI aura bAharI cauDAI nikala AtI hai| ataH ikatAlIsa hajAra pAMca sau unAsI yojanase kramavAra baDhatA huA paiMsaTha hajAra cAra sau chiyAlIsa yojana cauDA ho rahA aura ATha lAkha yojana lambA yaha puSkarArdhakA bharata kSetra usa jambUdvIpa ke bharatase hajAroM guNA baDA baiThatA hai / hAM, 1 jambUdvIpakA himavAn parvata dasa sau bAvana aura bAraha baTe unnIsa yojana cauDA tathA cautIsa hajAra nau sau battIsa aura eka baTe unnIsa yojana lambA hai kintu puSkarArdhakA eka himavAn isase caugunA cAra hajAra do sau daza aura daza baTe unnIsa yojana cauDA tathA ATha lAkha yojana lambA hai / hAM, jambUdvIpa ke kulAcala, vakSAra, nadI, hRda Adiko gaharAI aura UMcAI ke samAna hI dhAtakI khaNDa aura puSkarArdha dvIpoM ke kulAcAloM AdikI gaharAI yA UMcAI hai / yoM jambUdvIpa ke himavAn aura puSkarArdha himavAn parvatakA antara spaSTa samajha liyA jAtA hai / bhaleM hI DhAI dvIpameM choTese jambUdvIpako pUrA eka aura vicAre puSkarArdhako AdhA gina lo, " nAma baDe darzana thoDe " / / varSAdvarSazcaturguNavistAra AvidehAt / varSadharAdvarSadharathA niSadhAt / mAnuSottarazailena vibhaktArdhatvAt puSkarArdhasaMjJA, puSkaradvIpasyArdhaM hi puSkarArdhamiti proktaM / atra dhAtakIkhaMDavadvarSadharAzcAravadavasthitAstadaMtarAlavadvarSAH / kAlodamAnuSottara zailasparzinAviSvAkAragirI dakSiNottarau pUrvavadveditavyau puSkarArdhavalaya pUrvAparavibhAgamadhyavartinau merU ceti prapaMcaH sarvasya vidyAnandamahodaye pratipAditovagaMtavyaH tadevaM pahile kSetrase agalA kSetra caugunA cauDA hai / videhaparyanta yaha vyavasthA samajhanA cAhiye aura niSadhaparvataparyanta pahile varSadhara kulAcalase agilA varSadhara parvata caugunA cauDA hai tathA uttara dakSiNavartI racanA tulya hai| arthAt- puSkarArdha ke bharatase haimavata kSetrakI cauDAI caugunI hai aura himavAnase Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAthAcantAmaNiH mahAhimavAnakI cauDAI caugunI haiM, yaha dazA videha aura niSadha yA nIlaparvatataka hai| paralI ora AdhI AdhI cauDAI hotI calI gayI hai / jaMbUdvIpameM to bharata kSetrase himavAn parvatakI dUnI cauDAI thii| kintu puSkarArdhake himavAna parvata yathAnikaTa kevala dazavAM bhAga cauDA hai, yAnI dazamI guNI hAniko liye huye hai| dhAtakI khaNDa aura puSkarArdhake iSvAkAra aura mandara meru utane hI ekase parimANavAle haiN| jaMbUdvIpameM jahAM jaMbUvRkSa hai, usI racanAke anusAra puSkarAdha dvIpameM parivArasahita pRthvIkAya kamala akRtrima banA huA hai| isa hI kAraNa isa dvIpakA nAma puSkarArdhadvIpa rUDha ho rahA hai / puSkara dvIpake ThIka bIcameM kaMkaNake samAna gola satraha sau ikkIsa (1721) yojana UMcA isase cauthAI cAra sau savAtIsa yojana gaharA daza sau bAIsa (1022) yojana mUlameM cauDA sAta sau teIsa (723) yojana madhyameM cauDA aura cAra sau cauvIsa (424) yojana Upara cauDA mAnuSottara parvata par3A huA hai| puSkarAdha dvIpakI ora bhItake samAna ekasA uTha rahA hai aura paralI ora kramakramase ghaTatA huA zikhAU ghunaka yA pIlapAyeke samAna A khaDA huA hai| isa mAnuSottara parvata karake AdhA vibhAga prApta ho jAnese isa dvIpakI " puSkarArdha " saMjJA yathArthanAmA hai| kAraNa ki puSkara dvIpakA AdhA hI puSkarAdha hai, yoM niruktidvArA acchA kaha diyA gayA hai / yahAM puSkarAdha dvIpameM bhI dhAtakIkhaMDake samAna varSadhara parvata to pahiyemeM aroMke samAna avasthita haiM aura aroMke antarAla samAna kSetrameM bharata Adi varSa vyavasthita haiM / isa puSkarArdhameM bhItarakI ora kAlodadhi samudra aura paralI ora mAnuSottara parvatako sparza kara rahe ATha lAkha yojana dakSiNa uttara lambe pUrvokta dhAtakI khaNDake cAra lAkha yojana lambe iSvAkAroM ke samAna do iSvAkAra parvata samajha lene cAhiye / inase puSkarArdhavalayake do vibhAga ho jAte haiM / pUrva dizA sambandhI vibhAgake aura pazcima dizA sambandhI vibhAgake madhyameM varta rahe do meru parvata haiN| meruoMpara cAroM vana, pANDukazilA,akRtrima caityAlaya AdikoMkA varNana adhika manohArI hai| puNyavAn jIvoMko una caityAlayoMke darzanakA saubhAgya prApta hotA hai / puSkarArdhameM gaMgA, vijayArdha, vibhaMgA, videha kSetra,uttama bhogabhUmiyAM AdikI baDI sundara racanA hai| mAnuSoMttarameM puSkarArdha sambandhI nadiyoMke nikalane ke dvAra haiN| unameM se nikalakara parale puSkarArdhameM bahakara nadiyAM puSkara samudra meM mila jAtI haiN| ina sabakA vistArase pratipAdana hamane vidyAnanda mahodaya nAmaka mahAn granthameM kara diyA hai| vistAra rucivAle vidvAnoM karake sampUrNa vistRta racanAkI vahAMse pratipatti kara lenI cAhiye / nyAya viSayakI pradhAnatA honese isa zlokavArtikameM Agamagamya katipaya siddhAnta viSayoMkA UhApoha pUrvaka vistRta varNana nahIM kiyA gayA hai| tisa kAraNa isa prakAra honepara-jo nirNIta huA usako AgekI vArttikameM suno| jambUdvIpagavarSAdiviSkaMbhAdirazeSataH / sadA dvirdhAtakIkhaMDe puSkarAdhai ca mIyate // 1 // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike 1 jambUdvIpa prApta ho rahe kSetra, parvata, AdikoM kI cauDAI Adika to paripUrNa rUpase dhAtakI khaNDa aura puSkarArdha dvIpameM gaNanA dvArA do bAra sadA nApI jAtI hai / vArtikameM par3A huA sadA rA to jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa kI ukta racanAoM ko anAdinidhana ghoSita kara rahA hai| zeSa madhyaloka yA Urdhvaloka, adholokakI, racanAyeM bhI anAdi, ananta haiM / 368 ekenaikena sUtreNoktaM yathoditasUtravacanAt / "" madhyavartI choTese jambUdvIpakA varNana paccIsa sUtroM dvArA kiyA gayA hai / kintu " bAhirasUIvaggaM abbantarasUivaggaparihINaM, jambUvAsavibhatte tattiyamettANi khaMDANi isa niyama anusAra jambUdvIpa se eka sau cavAlIsa gune dhAtakIkhaNDakA aura jambUdvIpase gyAraha sau caurAsI gune puSkarArdha dvIpakA nirUpaNa zrI umAsvAmI mahArAjane eka eka sUtra karake hI paribhASita kara diyA hai / arthAt nAmake bhUkhe aura zarIrase baDe mahAzaya sadAse hI choTe aura majhale padArthoMke mAla ko haDapa lete cale Aye haiM / isa lokadakSa svArthI puruSoMkI nIti anusAra jambUdvIpa ke liye mahAmanA zrI umAsvAmI mahArAja dvArA diye gaye amRtamaya paccIsa sUtroMke bahubhAga prameyako baDe peTavAle dhAtakIkhanDa aura puSkarArdha dvIpane bhI jhapaTa liyA hai aura apane liye prApta huye sUtroM kA bAMTa rattIbhara bhI inhoMne kisIko nahIM diyA hai / "saMsRtau vyavahArastu na hi mAyAvivarjitaH" / choToM kA nyAya baDe kreN| kintu bar3oMkA nyAya phira kauna kreN| ve nyAyarahita hI bace rahate haiM / saca bAta to yaha hai ki samudrakA jalapiNDa choTI choTI bUMdo dvArA hI niSpanna huA hai| leokameM baDappanakI spardhA rakhanevAle puruSoM ko choTe choTe puruSoMne hI vaisA baDA diyA hai prakaraNameM yaha kahanA hai ki yathAyogya pUrvavartI paccIsa sUtroM ke nirUpaNase ina do dvIpoM kI khyAti karanemeM baDe sahAyatA prApta ho rahI hai / kasmAt punaH puSkarArdhanirUpaNameva kRtamityAha / kyoMjI, phira yaha batAo ki kisa kAraNase puSkara dvIpake AdhekA hI nirUpaNa kiyA gayA hai| pUre puSkara dvIpameM kyoM nahIM bharata AdikoM kI saMkhyA dUnI kahI gayI hai ? isa prakAra jijJA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako kahate haiM / prAGmAnuSottarAnmanuSyAH // 36 // puSkara dvIpake ThIka bIcameM paDe huye mAnuSottara parvatase pahile pahile hI manuSya haiM / mAnuSo - ttarake paralI ora manuSya nahIM haiM / ataH puSkarArdhataka hI isa manuSya lokase mokSamArga vyavasthA cAlU rahatI hai / mAnuSottara parvataMse paralI oraM vidyAdhara yA Rddhi prApta manuSya bhI sivAya upapAda aura samu dghAta avasthA ke bAhara nahIM pAye jA sakate haiM / tiryakloka yA adholoka yA Urdhvalokase Akara manuSya loka meM janma lenevAle jIvake vigraha gatimeM pahile samaya manuSya AyukA udaya hai / yaha upapAda Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 369 avasthA haiM / manuSya lokakA manuSya jIva bAhara jAkara mAraNAntika samudghAta yA kevalI samudghAta karate huye nRlokase bAhara bhI calA jAtA hai / anyadA nahIM / na parato yasmAdityabhisaMbaMdhaH / manuSyaloko hi pratipAdayitumupakrAMtaH sa ceyAneva / jisa mAnuSottara parvatase paralI ora manuSya nahIM haiM, dvIpoMmeM kevala tiryaMca hI pAye jAte haiM, una dvIpoMmeM jaghanya bhogabhUmikIsI racanA hai| hAM, sabase paralI orakA AdhA dvIpa aura pUrA svayambhUraNa samudra tathA trasanAlI taka cAroM kone, yahAM karmabhUmi kI racanA hai / svayambhUramaNa dvIpa ke uttarArdha sthala bhAgameM pAMcave guNasthAnako dhArane vAle bhI asaMkhyAte tiryaca yahAM pAye jAte haiN| cUMki isa prakaraNameM manuSya lokakI pratipatti karAne ke liye upakrama calAyA gayA hai| ataH vaha manuSya loka to puSkarArdha dvIpaparyaMta paiMtAlIsa lAkha yojana parimANavAlA itanA hI hai / yadyevaM kiMprakArA manuSyAstatretyAha / koI prazna karatA hai ki yadi isI DhaMgase manuSya lokakI vyavasthA hai to batAo usa DhAI dvIpameM rahanevAle manuSya kitane prakAra ke haiM ? aisI bubhutsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / 47 AryA mlecchAzca // 37 // Arya aura mlecchayoM do prakArake manuSya haiM / bhAvArtha - yadyapi saMmUrcchana manuSya bhI ina paryApta manuSyoMse asaMkhyAteM guNe adhika isa jagat meM haiM / tathApi bhUmipara gamana karanevAle yA AkAzameM uDanevAle manuSyoMkI apekSA mAnuSottara parvatakA ullaMghana jo nahIM kara sakeM aise jIvoMkI vivakSA anusAra ukta do bheda hI manuSyoMke kiye haiM / saMmUrcchana manuSya bhI yadi devoM dvArA pakaDa kara le jAye jAMya to mAnuSottara parvatakA ullaMghana nahIM kara sakate haiN| saMmUrcchana manuSya to ina paryApta manuSyoM ke Azrita hokara hI Thaharate haiM / ataH Arya khaNDameM upajI huI katipaya striyoMke nirUpaNake samAna ye gatArtha ho jAte haiN| vastutaH yaha paryApta manuSyoM kA hI sUtraNa hai| jisa prakAra bijalI ke pravAha (karenTa) vAle tArako sarvAGga chUte huye paralI ora manuSyakA jAnA nahIM ho sakatA hai, usI prakAra balAtkArase mAnuSottara ke paralI ora jAnepara manuSya zarIra phaTa kara TUTa phUTakara vahIM gira paDegA / Age nahIM jA sakegA / etadeva prarUpayati / isa hI sUtrakArake abhISTa siddhAntako zrI vidyAnanda svAmI vArttika dvArA kahe dete haiM / prAdmAnuSottarAdyasmAnmanuSyAH parataca na / AryA mlecchAzca te jJeyAstAdRkarmabalodbhavAH // 1 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike jisa kAraNase ki mAnuSottara parvatase pahile pahile hI DhAI dvIpameM manuSya haiM, kintu mAnuSottarake paralI ora manuSya nahIM haiM / tisa prakAra ke karmakI sAmarthyase utpanna huye ve manuSya Arya aura mleccha samajha lene caahiye| uccairgotrodayAderAryA, nIcairgotrAdezca mlecchaaH| tisa tisa prakArake paudgalika karmoM anusAra Arya athavA mleccha manuSya upaja jAte haiM / isakA tAtparya yaha hai ki saMtAna kramase cale A rahe ucca AcaraNake sampAdaka uccagotrakA udaya ho jAnese athavA kSetra, jAti, karma, AdikI vyavasthA anusAra yA guNasevyatA, bhogabhUmi sambandhI manuSya zarIra, Adi kAraNoMse Arya manuSya ho jAte haiN| tathA nIca AcaraNake sampAdaka nIca gotrakA udaya, kubhogabhUmi yA mleccha khaNDoMmeM utpatti, nIca kriyAyeM nirlajja bhASaNa Adi nimittoMse mleccha / manuSya ho jAte haiN| bhAvArtha-sarvatra antaraMga bahiraMga kAraNoMse hI pratyeka kAryakI utpatti ho rahI hai / yadyapi dhobI, nAI, luhAra, kumhAra, Adika zilpakarmA AryoMke zUdra honeke kAraNa nIca gotrakA udaya mAnA gayA hai / tathA mleccha khaNDoMke manuSyoMko bhI saMyamakI prApti ho sakaneke kAraNa uccagotrakA udaya mAnanA paDegA / kyoMki " dese tadiyakasAA NIcaM emeva maNusa sAmaNNe " pAMcaveM guNasthAnameM nIca gotrakI. udayavyucchitti ho jAtI hai tathApi bahubhAga Arya manuSyoMkI apekSA uccagotrakA udaya aura bahubhAga mlecchoMkI apekSA nIca gotrakA udaya mAnanA paDatA hai| rAjavArttikameM nAU, dhobI, kumhAra, ko AryoM meM ginA hai aura labdhisAra granthameM sakalasaMyama labdhiko dhAranevAle svAmiyoMke bhedakA nirUpaNa karate samayaM " tatto paDivajja gayA ajjamilecche mileccha ajeya / kamaso avaraM avaraM varaM varaM hodi saMkhaM vA " isa gAthAkI TIkAmeM yoM likhA hai ki. " mlecchabhUmijamanuSyANAM sakalasaMyamagrahaNaM kathaM saMbhavatIti nAzaMkitanyaM, digvijayakAle cakravartinA saha AryakhaNDamAgatAnAM mleccharAjAnAM cakravAdibhiH sahajAtavaivAhikasambandhAnAM saMyamapratipatteravirodhAt athavA tatkAnyakAnAM cakravartyAdipariNItAnAM garbheSUtpannasya mAtRpakSApekSayA mleccha vyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAt tathAjAtIyakAnAM dIkSArhatve pratiSedhAbhAvAt " / mleccha bhUmimeM utpanna huye manuSyoMke sakala saMyamakA grahaNa kaise sambhavatA hai ! yaha AzaMkA nahIM karanI cAhiye / kyoMki digvijaya karate samaya cakravartIke sAtha AryakhaNDameM cale Aye aura cakravartI, maNDalezvara, Adike sAtha jinakA vaivAhika sambandha ho gayA hai, apanI yA unakI kanyAyeM le lIM, de dI, gaI haiM, aise mleccha rAjAoMke saMyamalabdhikI prApti ho jAnekA koI virodha nahIM hai athavA cakravartI Adike sAtha pariNAI gaI kanyAoMke garbho meM utpanna huye ina mleccha nAmadhArI manuSyoM ke sakalasaMyama sambhava jAtA hai / tisa prakArakI jAtivAle mleccha manuSyoMkI dIkSA yogyatAmeM koI pratiSedha nahIM hai| sAgAradharmAmRtameM " zUdropyupaskarAcAra vapuHzudhyA'stu tAdRzaH, jAtyA hIno'pi kAlAdilabdhau hyAtmAsti dharmabhAk" / likhA hai zrI samantabhadrAcAryane " samyagdarzanasampannamapi mAtaGgadehajam, devA devaM vidurbhasmagUDhAgArAntaraujasam " yoM Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 371 1 1 ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM ghoSita kiyA hai / zrI raviSeNAcAryane padmapurANameM " na jAtirgarhitA kAcid guNAH kalyANakAraNam, vratasthamapi cAMDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH " likhA hai / rAjavArtikameM dazoM prakArake samyagdarzanako dhAranevAle jIvoMko " darzanArya " kahA hai| aisI dazAmeM zUdra yA tiryaca athavA mleccha bhI AryoMmeM gine jA sakate haiM / kintu sampUrNa tiryacoMke bhale hI ve uttama bhogabhUmiyAM kyoM na ho, zrI gommaTasArameM nIca gotrakA hI udaya mAnA gayA hai / zUdroM ke bhI nIca gotrakA udaya hai / sAthameM " jAtigotrAdikarmANi zukladhyAnasya hetavaH, yeSAM syuste trayo varNAH zeSAH zUdrAH prakIrtitAH " yaha siddhAMta bhI jAgarUka hai / sarvathA mlecchoM kese vyavahArameM lavalIna horahe yavana, khurapalTA, kasAI, carmakAra, Adiko kSetrakI apekSA Arya kahA jA rahA hai / zUdra, zrAvaka yA tica zrAvakako alpa sAvadya karmA AryoM meM ginAyA hai / aisI paryAlocanA karanepara yaha pratIta hojAtA hai ki 1 Ayake uccagotrakA udaya aura mlecchoM ke nIcagotrakA udaya mAnanA bAhulyakI apekSA svarUpa kathana mAtra hai / lakSaNa nahIM hai / vizeSajJa vidvAn isa para aura bhI adhika vicAra kara sakeMge / 1 prAptarddhatarabhedena tatrAryA dvividhAH smRtAH / sadguNairaryamANAtvAdguNavadbhizca mAnavaiH // 2 // tatra prAptarddhayaH saptavidhardhimadhisaMsRtAH / buddhyAdisaptadhA nAnA vizeSAstadvizeSataH // 3 // una manuSyoM meM Arya manuSya to Rddhi prApta aura itara yAnI " jo Rddhi prApta nahIM haiM " ina do bhedoM karake do prakArake AmnAya dvArA mAne gaye haiM / AryazadvakI nirukti isa prakAra hai ki samIcIna guNoM karake athavA guNavAn manuSyoM karake jo sevita horahe haiM, isa kAraNa ve sevanIya puruSa Arya manuSya kahe jAte haiM / una AyaumeM RddhiyoM ko prApta hocuke manuSya to sAta prakAra kI RddhiyoM para 1 adhikAra karate huye RddhiyoMse saMgata horahe haiM / apane apane una bheda prabhedoMse aneka vikalpoM ko dhAra rahIM ve RddhiyAM buddhi Rddhi, tapa Rddhi, Adi sAta prakA haiM 1 RddhiprAptAryAH saptavidhAH saptavidhardhimAsRtA hi te / saptavidhardhiH punarbudhyAdistathAhibuddhitapovikriyaiauSadharasabalAkSINarddhayaH sapta prajJApitAH nAnA vizeSAzca prAptardhayo bhavatyAryAstadvizeSAt / buddhivizeSardhimAptA hi bIjabudhyAdayaH, tapovizeSardhiprAptAstaptatapaHprabhRtayaH, vikri - yAvizeSardhiprAptA ekatvavikriyAdisamarthAH, auSadhavizeSarviprAptAH jalloSadhiprAptAdayaH, rasaprAptAH kSIrasrAviprabhRtayaH, balavizeSardhiprAptA manobalaprabhRtayaH, akSINavizeSardhimAptAH punarakSINamahAlayAdaya iti / anye tyAhuH RddhiprAptAryA aSTavidhAH buddhikriyAvikriyAtapobalaiauSadharasakSetrabhedAditi / te kutaH saMbhAvyA ityAha / 1 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 tatvArtha lokavArta jaba ki ve RddhiyoM ko prApta hocuke Arya sAta prakArakI RddhiyoMke Azraya horahe haiM, isa hI kAraNa sAta prakAravAle mAne gaye haiM / sAta prakArakI buddhi Adika RddhiyAM to phira yaha haiM / una hIko graMthakAra dikhalAte haiN| buddhiRddhi, tapaRddhi, vikriyARddhi, auSadhaRddhi, rasaRddhi, balaRddhi, akSINaRddhi, nAnA pradavAlI sAta RddhiyAM acchI jatAyIM gayIM haiM / una RddhiyoM kI vizeSatAse Arya Rddhiko prApta kara cuke hojAte haiM / buddhiRddhi ke vizeSa bheda ho rahIM bIjaRddhi, koSThaRddhi, Adiko prApta ho rahe Arya haiN| isa kAraNa ve bIjabuddhi, koSThabuddhi, padAnusArI, saMbhinnazrotA, Adi mAne jAte haiM tathA tapoi vikalpa ho rahIM ugratapa, dIptatapa, taptaRddhi Adiko prApta huye Arya taptatapAH, mahAghoratapAH, ugratapAH, Adika kahe jAte haiM aura vikriyA ke vizeSa ho rahIM RddhiyoMko prApta huye Arya ekatvavikriyA, aNimA, mahimA, garimA, Adi kriyAoMko karanemeM samartha ho rahe smaraNa kiye gaye haiM evaM auSadha Rddhike vizeSa aMzoM ko prApta ho cuke Arya jalloSadhiprApta, malaiauSadhi prApta, dRSTiviSa, Adi gAye gaye haiN| rasa Rddhiko prApta ho rahe Arya to kSIrAsravI, madhyAstravI, Adika haiM / manobalI, vacanabalI, Adika Arya jinAgamameM bala ke vizeSa ho rahIM RddhiyoMko prApta huye samajhe gaye haiN| akSINa Rddhike vikalpa horahIM RddhiyoM ko prApta kara cuke Arya muni phira akSINa mahAlaya Adika bole gaye haiM / isa prakAra Rddhi prApta AryoMke sAta bheda haiM / dUsare zrI akalaMka deva prabhRti AcArya Rddhi prApta Ayako ATha prakAra svIkAra karate haiN| ve ATha prakAra buddhiRddhi, kriyARddhi, vikriyARddhi, tapaRddhi, balaRddhi, auSadhaRddhi, rasaRddhi, kSetraRddhi ina ATha bheda bAlIM RddhiyoM ke dhAranese hojAte haiM / arthAt -- una sAtoM kA ina AThoMse avirodha hai / kriyARddhikA vikriyA RddhimeM hI aMtarbhAva kara liyA jAtA hai / akSINa Rddhi aura kSetraRddhikA abhiprAya eka hI hai / pravaktAoMkI vacanabhaMgI anusAra bheda karanemeM zadvakRta aMtara bhale hI paDa jAya, arthameM koI aMtara nahIM hai| cAhe anumAnake pratijJA, hetu ye do avayava mAna liye jAMya athavA pakSa, sAdhya, hetu, ye tIna aMga mAna liye jAya eka hI tAtparya baiThatA hai / mahAM kisIkA prazna hai ki ve RddhiyAM yA RddhidhArI Arya bhalA kisa pramANase nirNIta hokara saMbhAvanA karane yogya haiM ? pratyakSa pramANase atra, adhunA, RddhidhArI manuSyoM ke darzana honA durlabha hai| eka bAta yaha bhI pUMchanI hai ki aSTa mahAnimittakA jJAna aNu zarIra banA lenA, meruse bhI bar3A zarIra banA lenA choTese sthAnameM asaMkhya jIvoMkA nirbAdha baiTha jAnA ityAdika RddhiyoM kI zaktiyAM kaise samajha lI jAMya ? yo jijJAsA hone para zrI vidyAnanda svAmI samAdhAna vacanako kahate haiM / saMbhAvyaMte ca te heturvizeSavazavartinaH / kecitprakRSyamANAtma vizeSatvAtpramANavat // 4 // Rddhiko prApta huye kitane hI eka Arya (pakSa) apane apane vizeSa hetuoMkI adhInatA se varta rahe saMte saMbhAvita horahe haiM ( sAdhya ) tAratamya mudrA anusAra prakarSako prApta horahe apane apane vizeSa Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 373 svarUpoM kA dhAraka honese ( hetu ) lambAI, cauDAI, moTAI, rUpa vizeSatAoMko dhAranevAle parimANake samAna ( anvayadRSTAnta ) athavA pramANa jJAnake samAna / arthAt -- jaise parapadArthoM kI apekSA nyUna hote hote aura Atma vizuddhi ke baDhate baDhate jaise jJAnameM pramANatA baDhatI jAtI hai, usI prakAra jIvoMmeM Rddhi zaktiyAM bhI baDhatI jAtI haiN| thoDe thoDe jyotiSavidyA, bhUzAstra, svarazAstra ke, jAnanevAle Ajakala bhI pAye jAte haiM / eka vidyArthI pahilI bAra aSTasahasrIko chaha mahInemeM paDhatA hai / punaH pAThako vicAratA huA pandraha dinameM hRdayaMgata kara letA hai / pazcAt parizIlana karatA huA cAra hI dinameM pUre aSTasahasrI granthakA anugama kara letA hai / yoM abhyAsa karate huye vaha chAtra parIkSA kAlameM aSTasahasrake prabheyako antarmuhUrtta meM hI anugata kara letA hai / kabUtara, bicchU ke mala, mUtrameM kitanI hI lAbhadAyaka zaktiyAM haiM / harSa avasthAmeM yA vyAyAma karanepara zarIra phUla jAtA hai / cintA, zoka, avasthAmeM zarIra kRSa ho jAtA hai / zArIrika vAyuko vazakara prANAyAma dvArA katipaya camatkAra dikhA diye jAte haiM / AkAza yA jalameM manuSyakA calanA bana sakatA hai / aneka jIvoM kA vazameM kara lenA koI azakya nahIM hai / kaI sAdhuoM kI ghora tapasyA prasiddha hai| mAMtrika, tAMtrika, puruSoM ke dekhane mAtrase katipaya viSa utara jAte hai / hAM, utkaTa tapasyAvoMko AcaranevAle Arya muniyoMke ukta RddhiyAM atyadhika rUpase bar3ha jAtI haiM / jo atizaya krama kramase baDha rahA hai / vaha AkAzameM parimANa ke samAna pUrNa prakarSatA ko bhI prApta kara letA hai / jaba ki jaDa padArtha hI vijJAna prayoga anusAra aneka camatkAroMko kara rahe haiM, to anantazaktivAle AtmA kI RddhiyoM ke sAdhane meM koI saMzaya nahIM raha jAtA hai| 1 yathA parimANamAparamANoH prakRSyamANasvarUpamAkAze paramaprakarSaparyaMta prAptaM siddhyattadaMtarAle anekadhA parimANa prakarSa sAdhayati tathA sarvajaghanyajJAnAdiguNArdhavizeSAdArabhyardhivizeSaH prakRSyamANasvarUpaM paramaprakarSaparyaMtamAplavannaMtarAlardhivizeSaprakarSa sAdhayatIti saMbhAvyaMte sarve budhyatizayardhivizeSAdayaH paramAgamaprasiddhAceti na kiMcidanupapannaM / ke punarasaMprAptardhaya ityAvedayati / jaise ki pratyeka dravyameM pAye jA rahe pradezavattva guNakA vivarta lambAI, cauDAI moTAI, rUpa parimANase jaise eka pradezI paramANuse prArambha kara apane apane zanaiH zanaiH baDha rahe svarUpako dhAra rahA sImAparyanta pahuMcakara AkAzameM paramaprakarSako prApta ho cukA siddha ho jAtA hai aura usake antarAlameM pAye jAnevAle aneka prakAra parimANoMke prakarSa ko sAtha detA hai / arthAta - sabase choTA parimANa paramANukA hai aura AkAzakA sabase baDA nApa hai / bicale ghaTa, gaMgAnadI, jambUdvIpa, svayaMbhUramaNa samudra, lokAkAzaye madhyama parimANavAle haiM / usa hI prakAra sabase choTe labdhyaparyAptaka nigodiyA jIvake jaghanyajJAna, atyalpa kAyabala, Adi guNasvarUpa Rddhi vizeSoMse prArambha kara buddhi, bala, Adi RddhiyoMke vizeSa bhalA apane baDha rahe svarUpa ke parama prakarSa paryanta prApta ho rahe sate antarAlavartI RddhivizeSoMke prakarSako sAdha dete haiM / isa DhaMgase sabhI buddhikA atizaya rUpa vizeSa Rddhi yA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 tattvAryalokavArtike vikriyA vizeSa Rddhi, bala Rddhi, Adiko dhAranevAle Arya manuSya sambhAvita ho rahe haiN| yoM anumAnase RddhidhArI manuSyoMkI siddhi ho rahI hai / tathA sarvajJa AmnAyase prApta huye sarvotkRSTa Agama pramANa dvArA bhI RddhiprApta Arya prasiddha haiM / isa prakAra koI bhI Rddhi yA RddhidhAriyoMkI anupapatti nahIM hai / yahAM koI punaH prazna uThAtA hai ki RddhiprApta Arya manuSyoM ko hama nirNIta kara cuke haiM / aba mahArAja phira yaha samajhAiye ki ve RddhiyoMkI bhale prakAra prAptise rahita ho rahe Arya bhalA kaunase manuSya haiM ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI vArtika dvArA samAdhAnakA vijJApana karate haiN| asaMprAptadhayaH kSetrAcAryA bahuvidhAH sthitaaH| kSetrAdyapekSayA teSAM tathA nirNItiyogataH // 5 // RddhiyoMkI samprAptise rIte ho rahe dUsare Arya to kSetra Arya, jAti Arya, ityAdika bahuta bheda, prabhedavAle vyavasthita ho rahe haiM / kSetra, karma, AdikI apekSA karake una manuSyoMkA tisa prakAra kSetrase Arya, jAtise Arya, Adi svarUpoMkarake nirNaya ho jAnekA yoga mila rahA hai| kSetrAryA, jAtyAryAH, kAryAzcAritrAryA, darzanAryAzcetyanekavidhAH kSetrAdyapekSayA anRddhiprAptAH pratyetavyA tathA pratItiyogAt / kSetrArya, jAtyArya, karmArya, cAritrArya, darzanArya, isa DhaMgase kSetra AdikakI apekSA karake aneka vikalpavAle Rddhi prAptise zUnya ho rahe Arya samajha lene cAhiye / kyoMki tisa prakArakI pratItiyoMkA yoga pAyA jA rahA hai / arthAt-isa AryakhaNDameM kAzI deza, avadhaprAnta, vihAra pradeza, AdimeM janma lekara basa rahe manuSya to kSetrakI apekSA Arya haiM / ikSvAkuvaMza, nAthavaMza Adi kuloMmeM utpanna huye puruSa jAti apekSA Arya haiM / pApa karmA, alpa pApakarmA aura niSpApakarmA, kI apekSA karmAyAke tIna bheda haiM / yoM-adhyayana, adhyApana, asi, maSI, Adi koke anusAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra varNavAle manuSya yA zrAvaka, muni, bhI karma Arya haiM / cAritra pAlanekI apekSA gyArahaveM, bArahaveM, guNasthAnavI manuSya athavA anya bhI cAritravAn puruSa cAritra Arya haiM | daza prakArake samyagdarzanako dhAranevAle darzana Arya haiN| - ke punarlecchA ityAha / AryokI pratipatti ho cukanepara koI ziSya pUMchatA hai ki phira mleccha manuSya kaunase haiM ? yoM jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrimavArtika dvArA samAdhAna vacanako kahate haiM / tathAntIpajA mlecchAH pare syuH krmbhuumijaaH| AdyAH SaNNavatiH khyAtA vArdhidvayataTadvayoH // 6 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH tathA aMtardvIpoMmeM utpanna huye mleccha haiM aura unase nyAre karmabhUmiyoMmeM utpanna huye tisa prakAra ke dUsare mleccha manuSya haiM / AdimeM kahe gaye aMtadvIpavAsI mleccha to lavaNa, kAlodadhi, donoM samudroM ke bhItarale, bAharale, ubhaya taToMpara bane huye chiyAnaveM aMtadvIpoMmeM nivAsa kara rahe bakhAne gaye haiM / I 375 mlecchA dvividhAH aMtadvIpajAH karmabhUmijAzca / tatrAdyAstAvallavaNodasyobhayoraSTacatvAriMzat tathA kAlodasya iti SaNNavatiH / mleccha do prakArake haiM / eka aMtadvIpoM meM utpanna huye aura dUsare karmabhUmiyoMmeM utpanna huye mleccha haiM / una donoM bhedomeM AdimeM kahe gaye manuSya to lavaNasamudra ke donoM taToMpara aDatAlIsa dvIpa aura tisa hI prakAra kAlodavi samudra ke donoM taToMpara jalameM ubhara rahe aDatAlIsa dvIpa yoM chiyAnave dvIpoM meM nivAsa kara rahe haiM / eka eka dvIpameM lAkhoM mleccha nivAsa karate haiM / bhAvArtha - jaMbUdvIpa kI vedIse tirachA calakara ATha dizA, vidizAoM meM lavaNa samudra meM bhItara ATha aMtaradvIpa haiM aura unake bIca bIcameM ATha nyAre dvIpa haiM evaM himavAn parvatake donoM ora, zikharI parvatake donoM ora, do vijayArthIke donoM ora, yoM ATha dvIpa anya bhI haiN| lavaNa samudra ke bAharale pasavADe meM bhI isI prakAra cauvIsa dvIpa bana rahe haiN| dizAoMmeM bane huye dvIpa to ratnavedikAse tirache pAMcasau yojana samudrameM ghusakara sau yojana vistAravAle haiM tathA vidizA aura aMtarAloM meM bane huye dvIpa to jaMbUdvIpakI vedIse tirachA sADhe pAMca sau yojana jAnepara pacAsa yojana vistAravAle haiN| parvatoMke aMtameM jo dvIpa mAne gaye haiM ve chaha sau yojana samudra meM uralIpAra aura paralIpArase ghusakara paccIsa yojana vistAravAle nirmita haiM / isI prakAra kAlodadhi samudrameM bhI aDatAlIsa dvIpa bane huye haiM / aMtara itanA hI hai ki dhAtakIkhaMDa ke himavAn parvata aura usake nikaTavartI vijayArdha donoMkI rekhAoM ke anusAra kAlodadhimeM eka aMtaradvIpa hai / isa hI rekhA anusAra paralI ora eka dvIpa hai yahI dazA zikharIparvata aura usake vijayArdhake saMbadhameM lagA lenA cAhiye / ina aMtara dvIpoMmeM pUMchavAle, sIMgavAle, gUMge Adi kaI vikRta AkRtioM ko dhAra rahe mleccha manuSya nivAsa karate haiM / ye dvIpa jalatalase eka yojana UMce uThe huye haiM / ina dvIpoMko kubhogabhUmimeM bhI kaha diyA jAtA 1 hai te ca kecidbhogabhUmisamapraNidhayaH pare karmabhUmisamapraNidhayaH zrUyamANAH kIdRgAyurutsedhavRttaya ityAcaSTe / tathA vemleccha koI koI to dvIpavartinI bhogabhUmiyoMkI samAna rekhA anusAra nikaTavartI horahe haiN| aura koI dUsare aMtadvIpavAsI mleccha jo ki karmabhUmiyoMke nikaTasamakoTIpara bane huye aMtardvIpoMmeM nivAsa kara rahe sune jA rahe haiN| kisIkA prazna hai ki bhalA unakI Ayu yA zarIra kI UMcAI tathA pravRttiyAM kisa prakArakI hai ? aisI pratipitsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrima vArttika dvArA samAdhAna vacanakA vyAkhyAna karate haiM / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 tatvArtha lokavArtika bhogabhUbhyAyurutsedhavRttayorbhogabhUmibhiH / samapraNidhayaH karmabhUmivatkarmabhUmibhiH // 7 // karanevAle mleccha to tathA karmabhUmiyoM kI kara rahe mlecchoM kI bhogabhUmiyoMkI samarekhApara nikaTavartI bana rahe antadvIpoM meM nivAsa bhogabhUmivAle jIvoM ke samAna AyuSya, UMcAI aura pravRttiko dhAra rahe haiM nikaTavartinI samarekhApara lavaNasamudra yA kAlodadhimeM bane huye antadvIpoMmeM nivAsa Ayu yA zarIrakI UMcAI tathA bhojanAdi kI pravRttiyAM karmabhUmivAle jIvoM kI Ayu, UMcAI, aura pravRttiyoMke samAna hai| kintu karmabhUmike samAna una mlecchoM meM dezavrata yA mahAvrata nahIM pAye jAte haiM / bhogabhUmibhiH samAnapraNidhayoMtadvIpajA mlecchA bhogabhUmyAyurutsedhavRttayaH pratipattavyAH, karmabhUmibhiH samamaNidhayaH karmabhUmyAyurutsedhavRttayastathA nimittasadbhAvAt / bhogabhUmiyoM kI samAnanikaTatAvAle antadvIpoMmeM upaje huye mleccha to una una bhogabhUmiyoMke jIvoMkI Ayu, UMcAI, pravRttike samAna AyuSya uccatA, pravRttiyoM ko dhAra rahe samajha lene cAhiye / aura karmabhUmiyoMkI samapraNidhivAle mleccha to usa karmabhUmimeM niyata ho rahI Ayu, UMcAI, pravRttiyoMke anusAra Ayu, zarIrotsedha, aura pravRttiyoM ko dhAra rahe haiN| kyoMki tisa prakArake nimitta kAraNoM kA sadbhAva hai / kAraNake binA kisI bhI kAryakI siddhi nahIM ho pAtI hai| jaise puNya, pApa, una bhogabhUmi yA karmabhUmimeM janma le cuke manuSyoM ke haiM, usa hI prakAra ke kucha nyUnAdhika puNya, pApa, una una bhUmiyoMke nikaTavarttI antaradvIpoM ke nivAsI mleccha manuSyoMmeM bhI pAye jAte haiN| jaisA kAraNa hogA vaisA kArya bana jAyagA, yaha nirNIta siddhAnta hai| 1 atha ke karmabhUmijA mlecchA ityAha / aba isake anantara koI prazna pUchatA hai ki donoM prakArake AryoMko meM samajha cukA hU~, de, prakArake mlecchoM meM antara dvIpake mlecchoMkI pratipatti bhI kI jA cukI hai| aba mahArAja, batalAo ki dUsare prakArake karmabhUmiyoMmeM utpanna huye mleccha bhalA kauna hai ? isa prakArakI jijJAsA honepara granthakAra aprima vArttika dvArA uttara kahate haiM / karmabhUmibhavA mlecchAH prasiddhA yavanAdayaH / syuH pare ca tadAcArapAlanAdbahudhA janAH // 8 // aura ve dUsare karmabhUmiyoM meM utpanna huye mleccha to yavana, zabara, pulinda, kirAta, vakhara, Adika siddha hI haiM, jo ki bahuta prakAra ke cANDAla Adi manuSya una mlecchoM ke AcArako pAlanese mleccha hI samajhe jAte haiM / arthAt -- jina jAtiyoMmeM madya, mAMsa, Adika kukarmoMse ghRNA nahIM hai, dharma, Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthacintAmaNiH 200 adharma, yA bhakSya, abhakSyakA, viveka nahIM hai, varNAzrama vyavasthA nahIM hai, dharmako vrata samajha kara nahIM pAlate haiM, una jAtiyoMke manuSya bhale hI kSetra Arya kyoM na hoMya, mlecchoM meM hI parigaNita kiye jAte haiM / kutaH punarevamAryamlecchavyavasthetyAha / mahArAja, phira yaha batAo ki jagat meM manuSyoM ke isa prakAra Aryapana yA mlecchapana kI vyavasthA bhalA kisa kAraNa se niyata ho rahI hai ? yoM jijJAsA honepara AcArya mahArAja samAdhAna vacanako kahate haiM / saMpradAyAvyavacchedAdAryamlecchavyavasthitiH / saMtAnena vinizreyA tadvidbhirvyavahAribhiH // 9 // svayaM saMvedyamAnA ca guNadoSanibaMdhanA / kathaMcidanumeyA ca tatkAryasya vinizcayAt // 10 // 1 santAnakrama anusAra una Arya yA mleccha puruSoM ko jAnanevAle vyavahArI manuSyoM karake sampra dAyakA nahIM TUTanA honese Arya aura mleccha manuSyoM kI vyavasthAkA saMtAna pratisaMtAna rUpa karake vizeSatayA nirNaya kara lenA cAhiye / yoM vRddhaparamparAse cale A rahe AptavAkyoM dvArA manuSyoM meM Aryapana yA mlecchapanakA niyata banA rahanA jAna liyA jAtA hai tathA pratyakSa dvArA bhI guNa aura doSoM ko kAraNa mAnakara huI AryavyavasthA yA mlecchavyavasthAkA svayaM samvedana kiyA jA rahA hai / jina puruSoMmeM dharma karmavicAra, asi, matrI, Adi pravRttiyAM, guruvinaya, pApabhIrutA, Adi guNa haiM, Arya manuSyoM ke yahAM apanI apanI AtmAmeM Arya manuSya anubhave jA rahe haiN| dharma karmako svIkAra nahIM karanA, AstikoMkI nindA, madya mAMsa AdikA sevana Adi doSa jina manuSyoM meM haiM, ve jAtiyAM svayaM apaneko mleccharUpase samvedana kara rahI haiM / tathA una Arya manuSya aura mleccha manuSyoM ke avyabhicArI kAryoM kA vizeSatayA nizcaya ho jAnese AryamlecchavyavasthA kisI DhaMgase anumAna dvArA bhI jAnI jA sakatI hai / yoM AgamapramANa pratyakSapramANa yA anumAna pramANase jagat meM Arya, mlecchavyavasthA niyata ho rahI jJAta kara lI jAtI hai| jaba ki Amraphala, cAvala, geMhU, ghoDA, baila, kabUtara, Adi kI nikRSTa aura prakRSTa jAtiyoM kA paricaya ho rahA hai to vizeSajJoM karake Arya, mleccha vyavasthAkA nirNaya bhI sulabha hai / yadi dUra dezake manuSya yA mAyAcArI manuSya ke Aryatva athavA 1 mlecchatvakA kisI vyaktiko nirNaya nahIM hoya to yaha usa vyaktikI prajJAkA doSa hai / Aryatva, mlecchatva, pariNatioMmeM koI truTi nahIM hai / anubhavagamya yA pratyakSajJAnagimya aneka sUkSma viSayoMmeM alpajJoMko ajJAna yA bhrAnti ho jAtI hai / 48 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tattvAryazlokavArtike na saMpradAyAvyavacchedo'siddhastadvidAM nAstikasaMpradAyAvyavacchedavat , nApyapramANaM munizcitAsaMbhavaddhAdhakatvAttadvat / tataH saMtAnenAryamlecchavyavasthitistadvidbhinizcetavyA / nAstika saMtAnavyavasthitivat / sarvaH sarvadAryatvamlecchatvazUnyo manuSyasaMtAna ityatrApi saMpradAyAvyavaccheda eva nAstikAnAM zaraNaM pratyakSAnumAnasya ca tatrAvyApArAt / yathA cAhaM nAstikastathA sarve pUrvakAlavartino nAstikA jAtyAdivyavasthAnirAkaraNaparA ityapi saMpradAyAdevAvicchinnAdavagaMtavyaM nAnyathA / ayameva saMpradAyaH pramANaM na punarAryamlecchavyavasthitipratipAdaka iti manorathamA pratItyabhAvAt / AmnAyakA jJAna rakhanevAle puruSoMke yahAM dhArApravAha rUpase calI A rahI sampradAyakA nahIM TUTanA asiddha nahIM hai, jaise ki nAstikapanekI sampradAyakA vyavaccheda nahIM honA asiddha nahIM hai / arthAt-jo nAstikajana sabhI manuSyoMne Aryapana aura mlecchatvako svIkAra nahIM kara rahe, yoM vakhAnate haiM ki hama sampUrNa manuSyoMko ekasA mAnate haiM, jAti, varNa, kulInatA, koI vastu nahIM hai| purukhApaMktise hamAre yahAM aisA hI nAstikapanekA pravAda calA A rahA hai| una nAstikoMke yahAM bhI apanI iSTa sampradAyakA nahIM TUTanA abhipreta kiyA gayA hai| usIko dRSTAnta banAkara zrI vidyAnanda AcAryane sampradAya anusAra Aryapana aura mlecchapanakI vyavasthAko sAdha diyA hai| tathA vaha Aryapana aura mleccha panakI sampradAyakA avyavaccheda ( pakSa ) apramANa bhI nahIM hai ( sAdhya ), bAdhakoMke asabhA hone kA acchA nizcaya ho cukanete ( hetu ) jaise ki nAstikoMne apane nAstikapanake sampradA4jaTUTako anamANa nahIM mAnA hai ( anvayadRSTAnta ) / athavA vAstavika rUpase vicAra karanepara nAstikapanake sampradAyakA nahIM TUTanA apramANa bhI hai aura usake bAdhakapramANoMkA sadbhAva bhI nirNIta ho rahA hai / aisI dazAmeM nAstika sampradAyakA avyavaccheda vyatirekadRSTAnta mAnA jA sakatA hai / sampradAyAvyavacchedarUpa tita nirdoSa hetuse mAtApitAoMkI santAna dvArA AryamlecchavyavasthAkA usa usa sampradAyake jAnanevAle purukhAoM karake nirNaya kara lenA cAhiye, jaise ki nAstikapitA, pitAmaha, prapitAmaha, AdikI santAna dvArA nAstikapanakI vyavasthA unake yahAM nirNIta ho rahI hai| jo koI nAstika yoM kaha rahe haiM ki manuSyoMkI Age pIche yahAM vahAMkI sampUrNa santAne sadAse hI Aryapana mlecchapanase zUnya haiM, granthakAra kahate haiM ki yoM isa siddhAntake karanemeM bhI to nAstikoMko sampradAyo avyavacchedakA hI zaraNa lenA pddegaa| tabhI purukhAoMse calI A rahI kimvadantI anusAra ve sampUrNa manuSyoMmeM AryamleccharahitapanekA jJAna kara skeNge| kyoMki pratyakSapramANa aura anumAnapramANakA usa Arthapana yA mlecchapanakI zUnyatAko jAnanemeM vyApAra nahIM hai / vaha nAstika yadi anumAna bhI banAyagA to sampradAyakI sAmarthyI bharosepara hI yoM bana sakatA hai ki jisa prakAra ki maiM nAstika hUM usI prakAra pUrvakAloMmeM vartanevAle sampUrNa manuSya bhI jAti, kSetra, kula, AdikI vyavasthAke nirAkaraNameM tatpara ho rahe Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH nAstika hI the / granthakAra kahate haiM ki yaha bhI to avicchinna ho rahI sampradAyase hI nAstikako samajhanA paDegA, anya prakAroM se vaha pUrvakAlavartI yA kSetrAntaravartI athavA cAhe kisI bhI karmameM laga rahe manuSyoM ke nAstikapanakA nirNaya kathamapi nahIM kara sakatA hai / nAstikavAdI yadi DhiMDhorA pITakara yoM hI Agraha karatA phire ki yaha merA sampradAya hI pramANa hai, kintu phira sanAtana yA syAdvAdiyoM kA Aryamleccha vyavasthAko pratipAdana kara rahA sampradAya 'pramANa nahIM hai, AcArya kahate haiM ki yaha nAstikakA kevala manoratha hI hai / isameM yathArthatA aNumAtra bhI nahIM hai / kyoMki nAstika ke sampradAya meM pramANapana aura AryamlecchapratipAdaka AmnAyameM apramANapanakI vyavasthAko karAnevAlI pratItiyoMkA abhAva hai 1 379 jAtamAtrasya jaMtorAryetarabhAvazUnyasya pratIteH pramANaM tadbhAvAbhAvaviSayaH saMpradAya iti cenna, tasyApyAryetara bhAvaprasiddheranyathA vyavahAravirodhAt / kalpanAropitastadvyavahAra iti cet, tannirbIjAyAH kalpanAyA evAsaMbhavAt kacitkasya cittatrataH prasiddhasyA'nyatrAroge hi kalpa dRSTA vikalpamAtramvA gatyaMtarAbhAvAt ubhayathA cAryetara bhAvakalpanAyAM vAstavI tadbhAvasiddhiH / 1 nAstika paNDita kaha rahA hai ki buddhimAn yA vRddha puruSoM kI to bAta hI kyA hai, kevala thoDe dinoMke utpanna huye manuSya yA pazupakSiyoM takako Aryapana aura usase nyAre mlecchapana ke rahitapanakI apanemeM aura anya prANiyoMmeM pratIti ho rahI hai / isa kAraNa usa Aryapana mlecchapana pariNati ke abhAvako viSaya kara rahA hama nAstikoMkA sampradAya to pramANa hai / tuma AstikoM kA sampradAya pramANa nahIM / arthAt - andhazraddhAvAle ativRddhapuruSa bhale hI Aryapana mlecchapana ko kaheM jAveM, kintu yAvat prANiyoMmeM Aryapana mlecchapana, svajAti, kulInatA, uccavarNapanA, nIca varNapanA AdikI pratIti nahIM ho rahI hai / AryoMke zarIrameM koI dUdha nahIM bharA hai aura mleccha yA cANDAloM kI dehameM kIca nahIM bhara gaI hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa utpanna huye prANimAtrako bhI Aryapana aura usase nyAre mlecchapana kI prasiddhi ho rahI hai / anyathA AryavyavahAra yA mlecchavyavahArakA virodha ho jAyagA / dekho, camAra, koriyoM ke chokarA bhI apanemeM nIcagotrakA anubhava kara rahA hai, jaba ki ucca AcaraNavAle traivarNika puruSa apane meM saMtAna kramase calI A rahI uccagotra vyavasthAkA samvedana kiye jA rahe haiM / kulInatAkA prabhAva AtA hai, para AtA hai / yadi nAstikavAdI yoM kahe ki vaha Aryapana mlecchapanakA vyavahAra to jhUThI kalpanAoM se AropA gayA hai / vAstavika pariNAmoM kI bhittipara avalambita nahIM hai, yoM kahanepara to AcArya samAdhAna karate haiM ki usa vyavahArakI bIjarahita kalpanA kA hI asambhava hai / utpAdaka vastubhUta bIjakA sahArA pakar3akara hI kalpanA kI jA sakatI hai| kalpanAkA lakSaNa yaha hai ki kahIM na kahIM sthalapara vAstavika rUpase prasiddha ho rahe kisI na kisI padArtha kA anya padArtha meM Aropa kara lenA hI kalpanA karanA dekhA gayA hai, Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryalokavArtike jaise ki satya horahe siMhapazukI miTThIke khilaunemeM yA zUravIra puruSameM kalpanA kara lI jAtI hai / athavA vikalpajJAna karaneko bhI kalpanA kaha sakate haiM jaise ki jahAM jahAM dhUma hotA hai, vahAM agni honI cAhiye, dinameM nahIM khAte jo moTe zarIravAle hoMge ve jIva rAtako avazya khAte hoMge, yaha caMcala bAlaka agni hai, bojha DhonevAlA manuSya baila hai, siddha paramAtmA zarIrarahita hoge, pratyeka udyogI manuSyako kucha na kucha dhuna caDhI rahatI hai, ityAdi vikalpoMkA uThAnA bhI kalpanA hai| ukta do lakSaNoMke atirikta tIsarA koI upAya kalpanAkA nahIM hai| ataH donoM prakArase Aryapana aura mlecchapanakI kalpanA karanemeM nAstikake yahAM vAstavika usa Aryapana yA mlecchapanakI siddhi hojAtI hai| koI khaTakA nahIM rahA / pradhAnAdvaitAdikalpanAnAmapi hi nirSIjAnAmanupapattireva sattvarajastamasAM sAmyAvasthasya pradhAnatvena narAdhipAdau masiddhanAdhyAropasya pradhAnakalpanAtvAt / kaciccaikatvasyAdvaitasya pramANataH siddhasya sarvavastuSvadhyAropaNasyAdaitakalpanAtvAdanyathA tadasaMbhavAt / ____nAstika yadi yo AkSepa kareM ki jaba sabhI kalpanAyeM vastubhUta pariNatiyoMke anusAra vAstavika siddha hojAyaMgI taba to sAMkhyamatiyoMke yahAM nirNIta kiye gaye pradhAnakI kalpanA bhI yathArtha bana baiThegI / vedAMtiyoMne brahmAdvaitako svIkAra kiyA hai / jainoMne usako brahmAdvaitakI kalpanA karanA ThaharAyA hai| aisI dazAmeM vaha brahmAdvaita bhI vastubhUta bana baiThegA / isI prakAra Izvara, allAha, IsA yA narasiMha, gajAnana, buddha, AkAzapuSpa Adi kI kalpanAyeM bhI paramArtha bana jAyeMgI / satya jhUThakA viveka uTha jaaygaa| koI bhI matAnuyAyI anya matAvalambIkA khaMDana nahIM kara sakegA, aisA AkSepa utpanna hoya, isake prathama hI graMthakAra bahuta acchA siddhAMtasamAzana kare dete haiM ki prakRti, brahmAdvaita, jJAnAdvaita, IzvarakartRtva, Adika kalpanAoMkI bhI vinA bIjake siddhi nahIM ho pAtI hai| kAraNa ki sAMkhyoMne " sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH " sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNa, inakI samAnatAko liye huye jo avasthA hai usako prakRti mAnA hai / prakRti kaho cAhe pradhAna kaho eka hI artha hai / vaha pradhAnapanA rAjA, sabhApati, jaja AdimeM vAstavika prasiddha horahA hai / sAMkhyoMne sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNakI sAmya avasthAmeM usakA adhyAropa kara pradhAnakI kalpanA kara lI hai| isI prakAra kisI eka AkAza yA sudarzana meru athavA anya kisI akele anupama padArthameM advaitasvarUpa ekatva kI pramANoMse siddhi kI jAcukI hai / brahmAdvaitavAdiyoMne usa pramANasiddha ekatvakA saMpUrNa vastuoMmeM adhyAropa kara advaita kI kalpanA uThAlI hai| kyoMki anya prakArose usa kalpanAkA asaMbhava hai / bhAvArtha-katipaya padArthoMkA kIpana manuSya yA pazuoMmeM dekhA jAtA hai| naiyAyikoMne zuddha AtmAmeM yAvat kAryoMkA kIpana jhUThamUTha gaDhaliyA hai| allAha yA IsA bhI koI vizeSa puruSa huye haiM,unake bhaktoMne unameM mokSadAyakatva,vyApakatva,jagatkartRtva Adika dharma manamAne gaDha liye haiN| manuSpake dhaDa aura hAthI ke zirakA yoga hokara eka jIvakA aneka dinoMtaka javita rahanA asambhava hai| phira bhI prAkRta siddhAntoMkA nahIM vicAra karanevAle gaNezabhaktoMne vAstavika Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... tavArthacintAmaNiH 381 manaSyakA dhaDa aura dasare vAstavika gajamastakakI bhittipara eka gajAnanakI kalpanA kara lI hai| isI prakAra manuSya aura siMhakA yoga banAkara narasiMha avatAra kalpita kiyA gayA hai / vRkSapara AkAzameM laTaka rahA yA AkAzameM uchala rahA AkAzakA phala kalpita ho jAtA hai| ghI kA ghaDA rupayoMkA vastra, ye saba kalpanAyeM vAstavika pariNatiyoM ke anusAra kahIMse kahIM Aropa dI gayI haiM / maNDUkazikhA, kacchaparoma, Adika sarvathA asambhava mAne jA rahe padArthokI kalpanAyeM bhI jaba vastu bhittipara uThI huyIM sAdha dI gayIM haiM to pradhAna, brahmAdvaita, sannikarSapramANatA, nirguNamokSa, kSaNikavAda, kUTasthatA Adika kucha sambhava aura kucha asambhava ho rahe padArthoM kI kalpanA to sulabhatayA bIjabhittisahita sAdhI jA sakatI hai tathA paripUrNa rUpase vastubhUta pariNatioM anusAra sambhava rahI Aryatva, mlecchatva, uccagotratA, nIcagotratA AdikI kalpanA to atIva sulabhatAse samajhAyIM jA sakatI haiM / manuSyapana, pazupana, yA sadAcAra, asadAcAra, athavA aparAdha, anaparAdhakA viveka rakhanevAloMke sanmukha Aryapana mlecchapanakA nirNaya sukara hai| kathaM vA kacitsaMpradAyAt pAramArthikI vyavasthAmAcakSANo manuSyeSvevAryetarabhAvavyavasthA kAlpanikImAcakSIta ? pramANAMtarAviSayatvAditi cet na, AryamlecchavyavasthAyA guNadoSanibaMdhanAyAH pratyakSAnumAnAbhyAmiti prsiddhrtH| tathAhi-svasaMtAnavartinI hi manuSyANAM AryatvavyavasthitiH samyagdarzanAdiguNanibaMdhanA mlecchavyavasthitizca mithyAtvAdidoSanibaMdhanA svasaMvedanasiddhA svarUpavat / saMtAnAMtaravartinI tu sA vyApAravyavahArAkAravizeSasya kAryasya vinizcayAdanumeyA ceti na pramANAMtarAgocarA pratyakSAtumAnAbhyAM prasiddhAyAM ca guNanibaMdhanAyAmAryatvavyavasthAyAM kAsucit manuSyavyaktiSu yugAdAvavyavachinnasaMtAnAstathAbhUtaguNairaryamANA jAtyAryAH prasiddhA bhavaMti kSetrAcAryavat tathA mlecchAH / eka bAta yaha bhI hai ki nAstikapana, manuSyapana, pazupana, AdimeM kahIM na kahIM sampradAyase vAstavika vyavasthAko vakhAna rahA yaha nAstika bhalA manuSyoM meM hI Aryapana mlecchapanakI vyavasthAko kyoM kalpanAnirmita kahegA ? batAo / sampradAya anusAra mAnI gayI vyavasthAko yA to sarvatra kalpita kahe athavA kahIM bhI kalpita nahIM kahe / kahIM kucha aura kahIM kucha, yoM " arthajaratIya " nyAyakA anusaraNa ucita nahIM hai| yadi nAstika yoM kahe ki Arya, mlecchavyavasthA to kinhIM anya pramANoMkA viSaya nahIM hai, isa kAraNa kalpita hai, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki guNoMko kAraNa mAnakara huyI AryavyavasthAkI aura doSoMke nimitta kAraNapanase huI mlecchavyavasthAkI ina pratyakSa aura anumAna pramANoMse yoM vakSyamANa prakAra anusAra prasiddhi ho rahI hai| usIko pranyakAra spaSTa kara dikhalAte haiM ki apane nija AtmAkI UrvatAsAmAnya dvArA pUrvakAlose calI A rahI saMtAnameM varta rahI manuSyoMkI Arya Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtika panekI vyavasthA to samyagdarzana, kSamA, brahmacarya, Adi guNoMko kAraNa mAnakara huI svakIya samvedanase pratIta ho rahI hai aura mlecchamanuSyoMke apanI apanI saMtAnameM varta rahI mlecchapanakI vyavasthiti ina mithyAtva, hiMsA, nirlajjatA, Adi doSoMke nimittase ho rahI apane strasamvedana pratyakSoM dvArA prasiddha ho rahI hai, jaise ki apane apane AtmasadbhAvakA sampUrNa manuSyoMko svasamvedana pratyakSa ho rahA hai / hAM, svakIya AtmAse nyAre anya AtmA rUpa saMtAnoMmeM varta rahI vaha Aryapana yA mlecchapanako vyavasthA to Aryapana, mlecchapanake kArya ho rahe vizeSa vyApAra, vizeSavacana pravRttiyAM, yA vizeSaAkAroMkA vizeSatayA nizcaya ho jAnese anumAna karane yogya hai / isa kAraNa vaha Arya, mlecchapanakI vyavasthA anya pramANoMkA aviSaya nahIM hai, jaisA ki tumane pahile AkSepa kiyA thaa| kintu apanI apanI AtmAyeM svasamvedana pratyakSa dvArA aura parakIya AtmAoMmeM anumAna dvArA Arya, mleccha, vyavasthAko hamane sAdha diyA hai / jaba ki kinhIM kinhIM sajjana sadAcArI vratI manuSya vyaktiyoMmeM guNoMko kAraNa mAnakara Aryapana vyavasthAkI pratyakSa aura anumAna pramANoM karake prasiddhi ho cukI hai, aisA ho jAnepara karmabhUmikI AdimeM nahIM TUTI huyI saMtAnavAle manuSya tisa prakArake vastubhUta guNoM karake sevita kiye jA rahe jAtyArya prasiddha ho jAte haiM, jaise ki kSetra yA karma AdikI apekSA Arya manuSya prasiddha ho rahe haiM / arthAt-bhogabhUmiyoM ke manuSya Arya haiM, unhIMkI saMtAna, pratisaMtAna nahIM TUTatI huI karmabhUmi kAlameM bhI calI A rahI hai| jAti yA kuloM ke nAma bhale hI parivartita ho jAya, ikSvAkuvaMza, somavaMza, nAthavaMza ye saMjJAyeM isa yugakI apekSAse haiM, to bhI inakI saMtAnadhArA aTUTa hai / ataH tisa prakAra samyagdarzana Adi guNoMkarake juSTa ho rahe manuSya Arya haiM / kSetra Arya, karma Arya, cAritra Arya, inake samAna hI kulaparamparAse cale A rahe jAtyAryokI bhI siddhi kara lenI cAhiye / tisa hI prakAra kulaparamparA anusAra avicchinna saMtAnavAle manuSya mithyAtva, hiMsA, Adi doSoM karake sevita ho rahe mleccha prasiddha ho rahe haiM, mlecchoMko svayaM apanI AtmAmeM mlecchapana kA svasammedana pratyakSa ho rahA hai / hAM, unake putra, mitra, yA dezAntarIya anya mlecchoMke mlecchapana kA zarIra vyApAra, vacanapravRttiyAM Adi karake anumAna kara liyA jAtA hai / AryoMko dUsareke mleccha panakA yA mlecchamanuSyoMko dUsaroMke AryapanakA bhI anumAna ho jAtA hai| bhale hI koI aiMdU yA abhimAnI puruSa apaneko baDA mAnatA rahe, kintu samaya samayapara guNa aura doSoMkA ThIka ThIka viveka to bAlaka, bAlikAoM, taka ko ho jAtA hai| paNDitapana yA mUrkhapana, nArogatA, sarogatA, balabattA, nirbalatA, sadAcAra kadAcArake samAna Aryapana mlecchapanakA bhI saMjJI jIvoMko parijJAna ho sakatA hai koI kaThIna samasyA pAle nahIM paDa gayI hai / nityasarvagatAmUrtasvabhAvA sarvathA tu yaa| jAtirbAhmaNyacAMDAlyaprabhRtiH kaizcidIryate // 11 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 383 sAna siddhA pramANena bAdhyamAnA kdaacn| bAta yaha hai ki kSetra Arya yA karma Arya athavA cAritra Arya manuSyoMkI siddhi karanA sarala hai| hAM, jAtyAryokI isa yuktipradhAna jagatmeM siddhi karA denA zramasAdhya hai / kAraNa ki prAyaH saMpUrNa manuSya janmaparamparAko to svIkAra kara lete haiM / viSNu yA brahmAke dvArA huI Adi sRSTiko mAnanevAle athavA cAhe jitanI AtmAoMkI sRSTi yA pralayako kara dene vAle allAhake anuyAyI mohamadiyoMkI saMpUrNa yuktiyAM nirbala (poca ) paDa gayI haiN| parizeSameM cArvAka, sAinsavettA, yavana, paurANika bauddha ina sabako garbhaja manuSya, pazu, pakSiyoMkI sRSTi saMtAnarUpase anAdikAlIna mAnanI paDegI / hAM, katipaya Adhunika paMDita saMtAnakramase cale Arahe jIvAcaraNakA AtmAoMmeM saMskAra paDa jAnA nahIM svIkAra karate haiM / koI koI to tatkAlIna sadAcAra, asadAcArase jhaTiti Aryase mleccha aura mlecchase Arya hojAnA aMgIkRta kara lete haiN| koI to jAti, kula, vyavasthAko svIkAra hI nahIM karate haiN| kintu yaha bAta jagat prasiddha hai ki vizeSa jAtike Amase bhinna prakArakA Amraphala upajatA hai| sAMkarya ( kalama lagA denese ) ho jAnese antara paDa jAtA hai| baDhiyA ghoDemeM bhI pitRvaMza, mAtRvaMzakA lakSya rakhA jAtA hai| kaSAyoM yA kSamAkI vAsanAyeM bahuta dinoMtaka basa jAtI haiM / isI prakAra ikSvAku vaMza, padmAvatIpuravAla, agravAla, khaNDelavAla Adi jAtiyoM kI apekSA saMtAnatakramate cale A rahe Arya panakA niyAmaka hetu janmakrama aura karmakrama donoM hI mAnane cAhiye / zrI vidyAnanda AcArya vaizeSikoMkI mAnI huI jAtikA prayAkhyAna karate haiM ki kinhIM vaizeSika yA naiyAyikoMkarake sarvathA nitya, sarvavyApaka, amUrtasvabhAvavAlI jo brAhmaNatva, cANDAlatva, vaizyatva Adi jAtiyAM kahI jA rahI haiM, ve to kadAcit bhI siddha nahIM ho sakatI haiM ? kyoMki pramANoMse ve bAdhAko prApta ho rahI haiN| pratyakSa, anumAna, Agama, koI bhI pramANa una jAtiyoMko viSaya nahIM karatA hai, jinakA ki svarUpa vaizeSikoMne nityapana, vyApakatva, aura amUrtatva mAna rakkhA hai| brAhmaNatvAdijAtiH sarvagatA sarvatra svapratyayahetutvAdAkAzavat sattAvadvA, tathA nityA sarvadotpAdakavinAzakakAraNarahitatvAt tadvadeva ityeke / tetra praSTavyAH,sA sarvagatA satI vyaktyaMtarAle kasmAtsvapratyayaM notpAdayatIti ? svavyaMjakavizeSAbhAvAdanabhivyaktatvAditi cenna, tadabhivyakteH sAkalyena karaNe kacidupalaMbhe sarvatropalaMbhaprasaMgAt, dezataH karaNe saavyvtvprskteH| vaizeSikakA mantavya hai ki brAhmaNatva, vaizyatva, cANDAlatva, Adika jAtiyAM (pakSa) sarvatra vyApaka haiM ( sAdhya ), kyoMki sabhI vyaktisthaloMpara apane apane jJAnake utpAdakA hetupanA una jAtiyoMmeM varta rahA hai ( hetu ) AkAzake samAna, athavA sattAjAtike samAna ( anvayadRSTAMta ) / tathA brAhmaNatya Adi jAtiyAM ( pakSa ) nitya haiM (sAdhya ) utpatti karanevAle aura jAtiyoMkA vinAza Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 tatvArtha lokavAlika 1 | karanevAle kAraNoM kA sadA rahitapanA hone se ( hetu ) una hI AkAza yA sattA ke samAna ( anvaya dRSTAnta ) / tIsarA anumAna jAtike amUrtapana svabhAvako sAdhane ke liye yoM banA sakate haiM ki jAti amUrta hai ( pratijJA ) parimANa guNakA abhAva honese ( hetu ) kiyA ke samAna ( anvayadRSTAnta ), AcArya kahate haiM ki isa prakAra koI eka paNDita kara rahe haiM / ve paNDita yahAM yoM pUchane yogya haiM. ki sarvavyApaka ho rahI saMtI vaha jAti bhalA vyaktiyoM ke antarAlameM kisa kAraNa se svakIya jJAnako nahIM upajA pAtI hai ? batAo / yadi vaizeSika yoM kahe ki antarAla meM apane prakaTa karanevAle Azraya ho rahe vyaktivizeSakA abhAva ho jAnese vaha jAti vahAM abhivyakta nahIM hai, tisa kAraNa madhyavartI antarAlamai vidyamAna ho rahI bhI jAti svakIyajJAna kI utpAdaka ( utpAdikA ) nahIM hai / arthAt - eka brAhmaNa manuSya vyAkaraNa paDha rahA hai| dUsarA brAhmaNa vyakti eka koza dUrapara bhojana kara rahA hai / una donoM vyaktiyoMmeM brAhmagala jAti hai aura madhyadezayata antarAla meM bhI vaha vyApaka brAhmaNatvajAti tiSTha rahI hai / parantu aprakaTa honese brAhma gapana kI jJapti nahIM karA pAtI hai| kintu jahAM brAhmaNa puruSa vyaktiyAM vidyamAna haiM, vahAM prakaTa ho rahI brAhmaNa jAti svajJAnako karA detI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki sakalarUpate usa jAti kI vyaktivizeSoM dvArA abhivyakti ke kara dene para yadi kahIM eka sthalapara jAtikA upalambha hogA to sampUrNa rUpase prakaTa ho cukI jAti ke sarvatra ( antarAlameM ) bhI upalambha ho jAnekA prasaMga AvegA / yadi vyaMjaka kAraNoM dvArA eka eka deza se jAti kI abhivyakti karanA abhISTa kiyA jAyagA taba to jAtiko avayava sahitapane kA prasaMga AtA hai / jAtike aneka avayava honepara hI to kahIM prakaTatA anyatra kahIM aprakaTatA sambhava skegii| anyathA nhiiN| kintu jAtiko nitya, niravayava, vyApaka, akhaNDa, amUrta, mAnanevAle vaizeSika paNDita jAtikA sAvayavapanA to abhISTa nahIM kareMge / unako apasiddhAnta doSa laga jAnekA bhaya banA huA 1 1 nanu ca kArtsnyenAbhivyaktAvapi jAterna sarvatropalaMbhaH sAmayyabhAvAt, svavyaktideza eva hi tadupalaMbhasAmagrI pratItA indriyamana AkAzAdivat na ca vyaktyaMtarA le sAstIti kecit / tadapyasaMgataM, ghaTAderevaM sarvagatatvamasakteH / zakyaM hi vaktuM ghaTAdInAM sarvagatatvepi na sarvatrIpalaMbhaH sAmagryabhAvAt kapAlAdideza eva hi tadupalaMbha sAmagrI na ca sA sarvatrAstIti kapAlAderapyavayavinaH sarvagatatvepi na sarvatropalaMbhaH svAvayavopalaMbha sAmagryabhAvAdityevamanaMtazaH paramANUnAmanavayavitvAdasarvagatatve sarvatropalaM bhAbhAvAtparyanuyoganivRttiriti / yadi punarghaTAdeH sarvagatatvakalpanAyA pratyakSavirodhaH pratiniyatasaMsthAnasya pratyakSatvAt anumAnavirodhazca / na sarvagato ghaTAdiH sAvayavatvAt mUrtimatvAt paramANuvat itya numAnAdasarvagatatvasiddheriti mataM, tadA jAtisarvagatattra kalpanAnAmapi sa eva pratyakSAdivirodhaH sAdRzyalakSaNAyA eva jAterasarva Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAyaicintAmaNiH 385 gatAyAH pratiniyatavyaktigatAyAH pratyakSatvAt / tathA na jAtiH sarvagatA pratiniyatavyaktipariNAmatvAdvizeSavadityanumAnAjjAterasarvagatatvasiddheH / kutaH punaH sAdRzyalakSaNaM sAmAnyaM siddhamiti cet / 1 gaye kapAlarUpI avayavI yA taMtu huye bhI unakA sarvatra upalaMbha nhiiN| yahAM vaizeSika apane matakA avadhAraNa karate haiM ki jAti kI pUrNarUpase abhivyakti honepara bhI usa jAtikA sarvatra upalambha nahIM hosakatA hai| kyoMki aMtarAla dezoMmeM upalambhakI sAmaprIkA abhAva hai / una jAtiyoMko upalambhakI sAmagrI apane apane AdhAra horahe vyaktisvarUpa deza hI pratIta horahe haiM / jaise ki bahiraMga indriyAM yA aMtaraMga indriya mana athavA AkAza Adika upalabha sAmagrI haiM / kintu vyaktiyoMke aMtarAlameM vaha vyaktiyAM svarUpa sAmagrI nahIM hai| isa kAraNa aMtarAlameM jAtikA pratyakSa nahIM ho pAtA hai| isa prakAra koI vaizeSika kaha rahe haiN| AcArya kahate haiM unakA vaha kahanA bhI saMgatizUnya hai | kyoMki isa prakAra to vaTa, paTa, Adi ke bhI sarvagatapanekA prasaMga aajaavegaa| hama bahuta acche DhaMgaseM yoM kaha sakate haiM ki ghaTa, pustaka AdikoM kA sarvagatapanA hote huye bhI sarvatra upalaMbha yoM nahIM hopAtA hai ki vahAM upalaMbha hone kI sAmagrI nahIM hai / kapAla, taMtu, patra Adi deza hI una ghaTa, paTa, pustaka AdikoM ke upalaMbha hojAne kI sAmagrI haiM / kintu vaha sAmagrI to sarvatra nahIM hai / jisa prakAra kapAla Atmaka avayavoMse bane huye avayatrI ghaTakA vyApakapanA pa diyA gayA hai, isa hI prakAra kapAlikAsvarUpa atrayavoMse banAye saMbaMdhI avayavoMse bane laMbe taMtu Adi avayaviyoM ke sarvagata hote hotA hai / kyoMki apane apane avayavasvarUpa upalambha sAmagrIkA vahAM vahAM abhAva ho rahA hai / isa prakAra aura bhI uttara uttara avayatroM ke vyApakatvakI Apatti dI jA sakatI hai| hAM, paMcANuka, caturaNuka, tryaNuka, dvaNuka, avayaviyoM ke vyApakattrakA ApAdana karate huye anta meM jAkara anantI, anantI, paramANuoMko niravayava honese asarvagatapanA mAnanepara una paramANuoM kA sarvatra upalambha nahIM honese paryanuyoga kI nivRtti ho sakegI / dvayaSNukataka to sarvagatapane yA sarvatra upalambha hone kA ApAdana avazya kara diyA jAyagA, jo ki vaizeSikoM ko iSTa nahIM hai| yadi phira vaizeSika yoM kahe ki ghaTa, vastra, Adike sarvatra vyApaka panakI kalpanA karanekA pratyakSa pramANase hI virodha na jAtA hai| kyoMki pratiniyata ho rahe alpadezavRttipane kI racanA yA AkRtiko dhAranevAle ghaTa AdikA bAla, vRddha, kITa, pataMgoM, takako pratyakSa ho rahA hai / tathA ghaTa, Adi padArthoM ke vyApakapanako sAdhanemeM anumAna pramANase bhI virodha AtA hai / dekhiye, ghaTa, Adika ( pakSa ) sarvatra varta rahe hoMya aise vyApaka nahIM hai ( sAdhya ), kyoMki ve alpa parimANavAle svanirmApaka avayavoMse sahita haiM ( pahilA hetu ) / apakRSTa parimANasvarUpa mUrti ke Azraya haiM ( dUsarA hetu ) / paramANu ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / ila anumAnase ghaTa Adikake avyApakapana kI siddhi ho rahI hai| yoM vaizeSikoM kA mantavya honepara AcArya kahate hai ki taba to jAtike sarvagatapanakI kalpanA karane meM bhI vaizeSikoM ko vahI pratyakSa Adi pramANoMse I 49 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthazlokabAtikai virodha aavegaa| hAM " sadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvavat " jAtike isa siddhAMtalakSaNa anusAra pratiniyata vyaktiyoMmeM prApta horahI asarvagata aura sAdRzasvarUpa hI jAtikA pratyakSa horahA hai| aneka manuSyoMmeM cAhe ve cAMDAla yA mleccha hI kyoM na hoya, brAhmaNa, kSatriya, manuSyoMkA sAdRzya varta rahA hai / saMpUrNa ghoDe samAna haiM, cAhe pAMca rupaye kA TaTuA ho athavA bhale hI pAMca hajAra rupayoMkA baDhiyA ghoDA hoya, sabameM azvatvarUpa karake sAdRzya varta rahA hai / mukhameM caMdrakI sadRzatA yA gavaya .( rojha ) meM gAyakI sadRzatA dUsarI vastu hai| jAtisvarUpa sAdRzya to eka hI jAtikI aneka vyakti. yoMse abhinna horahA hai / yadyapi gavaya nirUpita goniSTha sAdRzya bhI gose abhinna hai aura gonirUpita gavayaniSTha sAdRzya gavayase abhinna hai / sadRza vastuoMse nirAlI koI tIsarI jAtikA sAdRzya vahAM dIkhatA nahIM hai / tathApi Aropita sAdRzyame jAtisvarUpa sAdRzya nirAlA hI hai, jo ki samAna jAti vAlI vyaktiyoMmeM hI tthhregaa| jaba ki avyApaka horahIM ghaTa, pustaka, go, Adi vyaktiyoMkA AbAla, gopAlatakako pratyakSa horahA hai, aisI dazAmeM vyaktiyoMse abhinna horahI jAtiko avyApaka mAnanA hI yuktipUrNa hai / taisA honepara jAti ( pakSa ) magata nahIM hai ( sAdhya ) pratyeka niyata horahI vyaktiyoM kA pariNAma honese ( hetu ) vizeSa padArtha ke samAna ( anvayadRSTAnta ) isa anumAnase jAtike adhyApakapanakI siddhi hojAtI hai / yadi yahAM koI vaizeSika yo prazna kare ki phira vaha sAdRzyasvarUpa sAmAnya bhalA kisa pramANase siddha kara diyA gayA hai ! btaao| isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrimavArtikako kahate haiN| .. siddhaM sAdRzyasAmAnyasamAnA iti tadgrahAt / kutazcitsahazeSveva manuSyeSu gavAdivat // 12 // brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra, vAya, patita, mleccha, bhogabhUmiyAM, kubhogabhUmiyAM, labdhyaparyAptaka, ina saMpUrNa manuSyoMmeM sadRzapariNAma svarUpa sAdRzya mAnA jA rahA sAmAnya prasiddha hai ( pratijJA ) kisI na kisI aMtaraMga pariNatisvarUpa kAraNa se " sadRzoMmeM hI ye samAna hai " " ye sadRza haiM " isa rUpase una padArthoMkA jJAna dvArA parigrahaNa honese ( hetu ) gau, azva Adike samAna (anvayadRSTAMta ) / bhAvArtha-jaise khaMDa, muMDa, Adi aneka prakArakI gAyoMmeM yaha isake samAna hai, yaha isakI sajAti hai, yoM parigrahaNa horahA honese sadRzapariNAmarUpa gotvasAmAnya prasiddha hai, usI prakAra manuSyoMmeM jAti dvArA sabhI manuSya samAna haiM, yaha pratipatti horahI hai / ataH sadRzapariNAmarUpa manuSyatvajAti siddha hojAtI hai| anyathA vyaktiyoMko jAtise bhinna mAnanepara anavasthA doSa aavegaa| vaizeSikoMke " nityatve sati vyApakatve ca sati gosamavetaM gola" aura "gavetarAsamavetatve sati sakalagosamavetatvaM gotvatyai ye saba lakSaNa avicAritaramya hai / sadRzapanA padArthoM kI eka pariNati hai, vahIM jAti hai| padArthoke tadAtmaka svarUpa meM nirAlA koI nyArI jAtikA bojha una padArthopara ladA huA nahIM hai, jaise Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tatvAcintAmaNiH ki dhobIkI gadhaiyApara kapaDoMkI lAdI ladI rahatI hai| vAstavika rUpase parapadArtha kAlatrayameM apanA nahI hosakatA hai, iti nirNeSyate svayaM graMthakAraH / / sa eva manuSya iti pratyayAna samAnA iti tadgrahosti yataH sAdRzyasAmAnya sidhyediti cet na, sase manuSyAdau sa evAyamiti pratyayasyopacaritaikatvaviSayatvAt / dvividhaM hi ekatvaM mukhyamupacaritaM ca, mukhyamUrdhvatAsAmAnyamupacaritaM tiryak sAmAnya sAdRzyamiti sunizcitamanyatra / koI naiyAyika kaTAkSa karatA hai ki aneka manuSyoMko dekhanepara yaha vahI manuSya hai yaha dUsarA bhI manuSya hI hai, yaha tIsarA bhI vahI manuSya hai, isa prakAra ekalvakA paricAyaka parijJAna ho rahA hai| ataH " yaha manuSya usake samAna hai, amuka manuSya tisa manuSyake samAna thA " isa prakAra sAdRzyako jAnanevAlA grahaNa nahIM ho rahA hai, jisase ki jainoMkA abhISTa sAdRzya pariNAmarUpa sAmAnya siddha ho jAtA / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki yaha to mandabuddhi bhI samajha sakatA hai ki sadRza ho rahe dUsare, tIsare, cauthe, manuSya AdimeM yaha vahI manuSya hai, yaha dUsarA bhI vahI manuSya hai, isa prakAra ho rahe jJAna to upacarita ekatvako viSaya karate haiM / eka hI vyaktimeM yaha vahI hai, yaha pratyabhijJAna mukhya ekatvako viSaya karatA hai / aneka vyaktiyoMmeM huA ekatva pratyabhijJAna pramANAbhAsa hogA athavA upacarita ekatvako viSaya karanevAlA hogaa| tIsarA koI upAya nahIM / dekho, ekatva do prakArakA mAnA gayA hai / pahilA mukhya ekatva hai, dUsarA upacarita ekatva hai|" parAparavivartavyApi dravyamUrkhatAsAmAnyaM " eka dravyakI aneka kAloMmeM honevAlI nAnA avasthAoMmeM vyApanevAlA pariNAma UrcatAsAmAnya hai / jaise ki devadattakI bAla, yuvA vRddha avasthAoM yA janmAntaroMkI pUrvottaraparyAyoMmeM jo samAna pariNAma hai, vaha UrdhvatAsAmAnya hai / isa UrcatAsAmAnyako viSaya karanevAle jJAnakA gocara mukhya ekatva hai aura aneka vyaktiyoMmeM eka kAla pAye jAnevAle tiryak sAmAnyako jAnanevAle jJAnakA viSaya ho rahA sAdRzya to upacarita ekatva hai, isa siddhAntakA hama anya aSTasahasrI Adi granthoMmeM bahuta acchA nirNaya kara cuke haiN| - sA punarbrAhmaNatvAdijAti kAMtato nityA zakyA vyavasthApayitumanityavyaktitAdAtmyAna, sarvathA tasyAstadatAdAtmye vRttivikalpAnavasthAdidoSAnuSaMgAt / nApyekAMtenAmUrtA mUrtatAdAtmyavirodhAt / tataH syAnityA jAtirnityasAdRzyarUpatvAt, syAdanityA nazvarasAdRzyasvabhAvatvAt , syAtsarvagatA sarvapadArthAnvayitvAt , syAdasarvagatA pratiniyatapadArthAzrayatvAt, syAnmUrtimatI mUrtimadvyapariNAmatvAt, syAdamUrtA gaganAyamUrtadravyapariNAmAtmiketi nityasarvagatAmUrtasvabhAvA sarvathA brAhmagatvAdijAtirayuktA pramANena bAdhyamAnatvAt iti sUktaM / tadevaM Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 tatvArya lokavArtika vaizeSikoMne brAhmaNatva, zUdratva Adi jAtiyoMko sarvathA nitya mAna liyA hai| kintu ve brAhmaNatva Adi jAtiyoMko phira ekAntarUpase nityapanakI vyavasthAko karAne ke liye samartha nahIM ho sakate haiN| anisya vyaktiyoM ke sAtha tAdAtmya sambandha bana rahA honete, ve jAtiyAM sarvathA nitya nahIM kahIM jA sakatI haiN| yadi zoSika una brAhmaNava Adi jAtiyoM kA una brAhmaNa Adi vyaktiyoMke sAtha sabhI prakAroM se kisI bhI prakArase tAdAtmya sambandha abhISTa nahIM kareMge taba to vRtti, vikalpa, anavasthA Adi doSoMkI prAptikA prasaMga hogA / bhAvArtha-eka jAtikI aneka dezastha vyaktiyoMmeM yadi pUrNa rUpase patti mAnI jAyagI taba to pratyeka vyaktiyoMmeM ThaharanevAlI jAtiyAM vaizeSikoM ko aneka mAnanI pddeNgii| yadi eka jAtikA aneka vyaktiyoMmeM eka eka dezase vartanA mAnA jAyagA, jaise ki AkAza vartarahA hai, taba to jAtiko avayavasahitapanA prApta hogaa| una avayavoMmeM bhI jAtIkI ekadeza yA sarva dezase vRtti mAnate mAnate vahI paryanuyoga calegA / yoM anavasthA doSa khaDA ho jAtA hai / tathA ghaTakI utpatti honevAle dezameM prathamase sAmAnya thA to vahAM ghaTake binA vaha ghaTatvasAmAnya bhalA kisa AdhArapara baiThA huA thA ? Azrayo pinA sAmAnya Thahara nahIM sakatA hai / " anyatra nityadravyebhya Azritatvamihocyate " nitya dravyoM ke atirikta sabhI padArtha Azrita mAne gaye haiN| ghaTakI utpatti ho rahe sthalameM sAmAnya anya sthAnase A nahIM sakatA hai| kyoMki vaizeSikoMne sAmAnyako kriyArahita svIkAra kiyA hai| pUrva AdhArako yaha choDa bhI kyoM degA ! isI prakAra ghaTake jhaTa jAnepara ghaTatva sAmAnya kahAM calA jAtA hai ! batAo / bhalA sarvathA eka sAmAnya pratyeka vyaktiyoMmeM parisamApta kaise hogA ! tuma hI vicAro / bhinna paDe huye sAvAya dvArA bhinna par3I huI jAti bhinna bhinna vyaktiyoMmeM nahIM cupaka sakatI hai / yo vaizeSikoM ke Upara katipara doSa Ate haiN| ataH jAtiko. sarvathA nitya 'nahIM mAna baiThanA cAhiye / tathA jAti ekAnta rUpase amUrta mAnanepara ghaTa, paTa, Adi mUrta dravyoM ke sAtha tAdAtmya sambandha honekA virodha ho jAyagA / mUrtI sAtha tAdAtmya rakha rahA padArtha mUrta samajhA jAtA hai / tisa kAraNale syAdvAda siddhAnta anusAra yo nirNaya kara lo ki jAti kathaMcid nitya hai| (pratijJA ) kyoMki kathaMcid nitya mAne jA rahe padArthIkA tadAtmaka sAdRzya rUpa vaha hai / nitya mAne jA rahe sampUrNa dravya yA kathaMcid nitya mAnI jA rahI sUryavimAna, kulAcala, akRtrima pratimAyeM Adika nitya paryAyoMmeM varta rahA sAdRzyarUpa sAmAnya kathaMcit nitya hI hai| sAthameM vaha jAti ( pakSa ) kathaMcit anitya bhI hai ( sAdhya ), nAza honevAle sAdRzyarUpa svabhAva honese ( hetu ) arthAt-ghaTa, paTa, Adi nAzazIla padArthoM kA sAdRzya kathaMcit anitya hai / isI prakAra vaha jAti kathaMcit sarvavyApaka bhI hai / kyoMki sattA, vastutva Adi jAtiyoM ke samAna vaha jAti sampUrNa padAthomeM anvita ho rahI hai / aura vaha jAti kathaMcit asarvagata hai / kyoMki .nyAre nyAre dezoMmeM varta rahe prati niyata padArthoM ke Azrita ho rahI hai / tara ghA, para, saMsArI jIva, Adi mUrta dravyoMkA pariNAma honese vaha jAti kathaMcit mUrtivAlI hai / AkAza, zuddha AmA, kAladravya, Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNiH 389 Adi amUrtadravyoM kA pariNAma svarUpa ho rahI vaha jAti kathaMcit amUrta bhI hai / isa prakAra jAtike kathaMcit nityatva, anityatva, yA kathaMcit sarvagatatva, asarvagatatva athavA kathaMcit mUrtatva, amUrtatvakA vivecana kara diyA hai 1 vaizeSikoM kA brAhmaNatva Adi jAtiko sarvathA nityasvabhAva, sarvagatasvabhAva aura amUrtasvabhAva mAnanA yuktirahita hai| kyoMki aisA mAnanemeM aneka pramANoMkarake bAdhAyeM upasthita kI jA rahI haiN| isa kAraNa hamane ukta DhAI vArtikoMmeM bahuta acchA jAtikA vicAra kara samIcIna siddhAnta kaha diyA hai / tisa kAraNa isa prakAra honepara jo huA so suno / sArdhadvidvIpa viSkaMbhaprabhRti pratipAditaM / samanuSyaM catuSTayyA sUtrANAmiti gamyate // 13 // tIsare puSkaradvIpa ke Adhe bhAgasahita jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa dvIpa ina do dvIpoM yAnI DhAI dvIpa viSkambha AdikA manuSyoMsahita zrI umAsvAmI mahArAjane sUtroMkI catuSTayIkara ke pratipAdana kara diyA hai, yaha samajha liyA jAtA hai / arthAt -- dvirdhAtakIkhaNDe, puSkarArdhe ca, prAmAnuSottarAnmanuSyAH, AryA mlecchAzca, ina cAra sUtroMkarake mUlagranthakArane DhAI dvIpa aura manuSyoM kA prabodha karA diyA hai, yoM mAnA jAya / kAH punaH karmabhUmayaH kAca bhogabhUmaya ityAha / kRpAnidhAna guruvarya, aba yaha batAo ki phira karmabhUmiyAM kaunasI haiM ? aura bhogabhUmiyoM ke sthAna kauna haiM ? yo prazna honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako kahate haiM / bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH / pAMca bhasta, pAMca airAvata aura pAMca videha ye pandraha karmabhUmiyAM haiN| hAM, videhoM ke madhya meM varta rahI pAMca devakuruoM aura pAMca uttarakuruoM ko choDa denA caahiye| kyoMki ve uttama bhogabhUmiyA mAnI gayI haiM / karmabhUmaya iti vizeSaNAnupapattiH sarvatra karmaNo vyApArAditi cennaM vA, prakRSTaguNAnubhavanakarmopArjitanirjarAdhiSTAnopapatteH SaTkarmadarzanAcca / anyatrazabdaH parivarjanArthaH / zeSA bhogabhUmaya iti sAmarthyAdgamyata ityAvedayati / koI zaMkA karatA hai ki lokameM sampUrNa sthaloMpara jaba ATha prakArake karmoMkA bandha aura unake phaloM kA anubhavarUpa vyApAra vyApa rahA hai, siddhalo meM bhI ekeMdriya jIva karmo kA upArjana kara rahe haiM, bhogabhUmiyoMmeM Adike cAra guNasthAnoM anusAra karma upArjana ho rahA hai, deva yA Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtika nArakiyoMkI bhI yahI dazA hai, sthAvara loka meM karmaphalacetanAkA vyApAra camaka rahA hai, to phira ina paMdraha sthaloko hI karmabhUmiyAM kahanA yaha vizeSaNa to yuktisiddha nahIM bana pAtA hai / graMthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki parihAravizuddhi, utkRSTa dezAvadhi, paramAvAdhi, sarvAvadhi, manaH paryayajJAna, kevalajJAna yA utkRSTa RddhiyAM, utkRSTa samyagdarzana, cAritra Adi prakRSTa guNoM kA anubhava yA upArjita karmoMkI nirjarA ke adhiSThAna ye paMdraha kSetra hI bana rahe haiM / athavA " na vA prakRSTazubhAzubhakarmopArjananirjarAdhiSThAnopapatteH " yoM pATha mAnane para yaha artha huA ki ukta zaMkA uThAnA ucita nahIM hai / kyoMki jo sarvArthasiddhi vimAnake prApaka yA tIrthakaratva athavA mahatI RddhiyoM ke saMpAdaka asAdhAraNa prakRSTa zubhakarma haiM, unakA upArjana ina karmabhUmiyoMmeM hI kiyA jAtA hai aura sAtameM narakako prApta karA denevAle jo tIvra pApakarma haiM, una karmokA saMcaya bhI ina hI karmabhUmiyoM meM ho sakatA 1 / tathA pratyeka kAryameM dravya, kSetra, kAla, bhAtroMkI apekSA hai / ataH ye karmabhUmiyAM rUpa paMdraha kSetra hI sarvotkRSTa puNyakarma aura sabase bar3e pApakarmake upArjana sthala haiM / saMsArabhramaNako nyUna karane - bAlI nirjarA yA mokSatastrakI prApti bhI ina hI sthaloMse hotI hai| dUsarI eka bAta yaha bhI hai ki kSatriya upayogI asikarma aura vaizyavarNake upayogI maSikarma, vaNikkarma, kRSikarma, tathA zUdra upayogI vidyAkarma, zilpakarma inakA ina karmabhUmiyoMmeM hI anuSThAna karanA dekhA jAtA hai / brAhmaNa varNake upayogI yajana, yAjana, adhyayana, adhyApana, dAna aura grahaNa ye chaha karma ina karmabhUmiyoMmeM pravarta 1 haiM / munijana apane chaha sAmAyika Adi Avazyaka kamako, zrAvakajana devapUjA Adi SaT AvazyakoMko paMdraha karmabhUmiyoMmeM pAlate haiM / isa sUtra anyatra zadvakA artha parityAga karanA hai / ataH parizeSa nyAya se bharata, airAvata, aura devakuru, uttarakuruvarjita videhase atirikta DhAI dvIpameM zeSa rahIM bhUmi bhogabhUmiyeM haiM, yaha bAta kahe vinA hI sAmarthya se jAna lI jAtI hai| isa bAtakA nivedana graMthakAra agrima vArtikoM dvArA kare dete haiM / bharatAdyA videhAMtAH prakhyAtAH karmabhUmayaH / devottarakurUMstyaktvA tAH zeSA bhoga bhUmayaH // 1 // sAmarthyAdavasIyate sUtresminnAgatA ( na zrutA) api / samudradvitayaM yadvatpUrvasUtroktazaktitaH // 2 // bharatako Adya sthAnameM ghara kara videha kSetraparyaMta karmabhUmiyeM baDhiyA DhaMgase vakhAnI gayIM hai / videhakSetra madhyabhAga varta rahe devakuru, uttarakurU, sthAnoM ko choDakara ke videhakSetrakA grahaNa karanA cAhiye / bharatAdyA meM Adi zadvako vyavasthAtrAcI mAnakara Adya zadvase airAvatakA hI grahaNa karanA cAhiye | pAMca merUsambandhI pAMca bharata, pAMca airAvata aura pAMca videhoMko chor3akara zeSa DhAI dvIpakI Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 391 1 bhUmi bhoga bhUmiyAM haiM / ye bhogabhUmiyAM zrI umAsvAmI mahArAjane pUrvasUtroMmeM yA isa sUtra meM yadyapi kaMThokta nahIM kahIM haiM, to bhI sAmarthya se arthApattipramANa karake nirNIta kara lI jAtI haiM, jisa prakAra ki pUrvasUtrameM kahe jAcuke prameya kI sAmarthyase donoM lavaNasamudra aura kAlodadhi samudrakA nirNaya kara liyA jAtA hai / sArdhadvIpadvayapratipAdanasUtre vacanasAmarthyAdazrUyamANasyApi samudradvitayasya yathAvasAyo jaMbUdvIpalavaNodAdidvIpa samudrANAM pUrvapUrvaparikSepitvavacanAt tathAsmin sUtremuktAnAmapi bhogabhUmInAm nizcayaH syAt / bharatairAvatavidehA devakurUttarakurubhirvarjitAH karmabhUmaya iti vacanasAmarthyAt devakurUttarakuravaH zeSAzca haimavataharira myakahairaNyavatAkhyA bhUmayaH karmabhUmivilakSaNatvAdbhogabhUmaya ityavasIyaMte / 1 pratipAdana 'nevAle ukta sUtroMmeM lavaNa samudra aura kAlodadhi samudroM kA varNana sUtroM dvArA nahIM sunA gayA hai| phira bhI sUtrakArake gambhIra vacanoM kI sAmarthya se jisa prakAra azrUyamANa donoM samudroM kA nirNaya kara liyA jAtA hai, kyoMki pahile jambUdvIpa, lavaNoda Adi asaMkhyAta dvIpa samudroM kA varNana kiyA gayA hai / pazcAt sUtra dvArA pUrva pUrva ke dvIpa, samudroM kA pichale pichale dvIpa samudroM karake gherA DAle rahanA kahA gayA hai, ataH binA kahe hI jambUpike parikSepI lavaNa samudra aura anantaNDa parikSepI kAlodadhi samudrakA nizcaya kara liyA hai, usI prakAra isa sUtra meM kaNTho nahIM bhI kahIM gayIM bhogabhUmiyoM kA nizcaya kara liyA jAtA hai / bharata, airAvata, videha, ye devakuruoM aura uttarakuru bhAgoMse varjita ho rahe karmabhUmi sthAna haiM / isa prakAra isa sUtra ke kathana kI sAmarthya se pAMca merusambandhI pAMca devakuruyeM, pAMca uttara kuruyeM aura pAMca merUsambandhI ukta tIna kSetroMse zeSa rahIM pAMca haimavata, pAMca hari, pAMca ramyaka, pAMca hairaNyavata, saMjJAvAlI bhUmiyAM bhoga bhUmiya yo nirNIta kara lI jAtI haiN| kyoMki ye karmabhUmiyoMse vilakSaNa haiM / yadyapi karmabhUmise vilakSaNapanA svarga, naraka, sthAvaraloka, siddhAlaya, AdimeM bhI vidyamAna haiM / phira bhI paryudAsa pakSa anusAra bhUmipanA, manuSyakSetrattra Adi vizeSaNoM kA antagarbha honese ukta hetu vyabhicAradoSakarake prasita nahIM hai| yoM pAMca merusambandhI pandraha karmabhUmiyAM aura pAMca pAMca devakuru, uttarakurU, haimavata, hari, ramyaka, hairaNyavata, ina nAmoMse tIsa bhoga bhUmiyAM vinyasta haiM / chiyAnaveM antardvIpoM ko kubhoga bhUmiyoM meM ginAyA jA cukA hai / kinhIM jaina vidvAnoMkA mantavya hai ki dizAoM meM vartanevAle samudradvayastha antaradvIpa yA karmabhUmiyoMke nikaTavartI antaradvIpa karmabhUmi sadRza haiM / kintu isa matameM apanA vizeSa Adara nahIM hai| kAraNa ki prakRSTa puNya, pApoM, anuSThAna, mokSamArga, dezatrata, mahAvrata, AdikA paripAlana nahIM honese katipaya antadvIpoM ko karmabhUmi kahanemeM jI hicakicAtA hai| adhika se adhika inake cauthA guNasthAna ho sakatA hai / chiyAnave antaradvIpoMmeM upaje zreSThamanuSya vicAre bhUSaNa, vakha, 1 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 tattvAryazlokavAtika rahita ho rahe aura guhA yA vRkSameM nivAsa karate sante eka TAMgavAle, sIMgavAle, pUMchavAle Adi yA azvamukha, siMhanukha, mahiSamukha, Adi avasthAvAle zarIroMko dhAra rahe, sadA bhogoMko bhogate rahate haiM / eka pacya apanI AyuHpramANa paryanta apane samAna patnIke sAtha nirAbAdha bhogoMko bhoga kara antameM marakara svargameM vAhanajAtike deva ho jAte haiM / athavA jyotiSI, vyaMtara athavA bhavanavAsI hokara punaH durgatike duHkhoMko bhogate huye saMtArameM bhramaNa karate haiN| yoM bhogabhUmiyoMke lakSaNakI ghaTanA ho jAnese antIpavAsI mlecchoMko kubhAgabhUmiyAM kaha denA jaca jAtA hai / mAnuSottaraparvatase paralI ora Adhe antima dvIpataka ekendriya yA paMcendriya tithaMca hI haiN| ye sthAna bhI kutsita bhogabhUmiyAM kahe jAte haiM / jaghanya bhogabhUmivata bhI mAne jA sakate haiM / ina tiryaMcoMkI bhI asaMkhyAta varSakI Ayu hai| eka koza UMcA zarIra hai / inako Adike cAra guNasthAnataka ho sakate haiN| sabhI bhogabhUmiyAM marakara kaSAyoMkA Avega kucha nyUna honese devagatiko prApta karate haiN| hAM, svayaMbha parvatase paralI ora Adhe svayambhUramaNa dvIpa aura pUre svayaMbhUramaNa samudra tathA cAroM kone karmabhUmiyAM haiM / inameM sthalanivAsI tiryaMca pAMcaveM guNasthAnavartI bhI asaMkhyAte pAye jAte haiN| yahAM prakaraNameM DhAI dvIpasambandhI karmabhUmiyoMkA sUtradvArA aura DhAI dvIpasambandhI bhogabhUmiyoMkA arthApatti pramANa dvArA parijJAna karA diyA gayA hai / atha tannivAsinAM nRNAM ke parAvare sthitI bhavata ityAha / / bhalI bhAMti tRpta ho cuke ziSyakA dUsare prakArakA prazna hai ki guru mahArAja, yaha batAo ki una DhAI dvIpoMmeM nivAsa karanevAle manuSyoMkI utkRSTasthiti aura jaghanyasthiti kyA hotI hai ! isa prakAra jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako kahate haiM / nRsthitIparAvare tripalyopamAMtarmuhUrte // 39 // manuSyoMkI utkRSTasthiti tIna addhAmalyopama hai, jo ki uttama bhogabhUmiyAM manuSyoM ke saMbhava rahI hai aura jaghanyasthiti antarmuhUrta hai, jo ki zvAsake aThArahaveM bhAga kAla kI labdhyaparyAptaka manuSyoMmeM pAyI jAtI hai| aDatAlIsa minaTa ke muhUrtameM tIna hajAra sAtasau tihattara 3773 zvAsa mAne gaye haiM / labdhyaparyAptaka manuSya svAsake aThAraha bhAgataka jIvita rahatA hai ||shvaaskaa artha manuSyoM ke poMmeM vAta, pitta, kaphakI, cala rahI nADIkI eka bAra gatikA kAlaparimANa hai / mukha yA nAkase nikala rahI prANavAyuko zvAsa mAnanepara janma, maraNakA gaNita ThIka nahIM baiThatA hai / zvAsa gatise nADIkI gatikA kAla kucha nyUna, adhika dugunA baiTha jAtA hai / utkRSTa sthiti bhogabhUmike manuSya kI hai aura jaghanyasthiti sanmUrchana janmavAle labdhyaparyAptaka manuSyakI hai| yathAsaMkhyamabhisaMbadhanipalyopamA parA nRsthitiraMtarmuhUrtAvarA iti 1 madhyamA vRsthitiH ketyAha / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 393 sUtrameM para aura avara ke sAtha tripalyopama aura antarmuhUrta kA yathAsaMkhyarUpase sambandha kara lenA caahiye| yoM yathAkrama anusAra donoMkA sambandha karane para manuSyoM kI tIna palyopama utkRSTa sthiti aura manuSyoM kI jaghanyasthiti antarmuhUrtta yoM samajha lI jAtI hai / manuSyoMkI madhyamasthitiyAM kauna haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrimavArttikako kahate haiM / parAvare vinirdiSTe manuSyANAmiha sthitI / tripalyopamasaMkhyAMta muhUrtta gaNane valAt // 1 // madhyamA sthitireteSAM vividhA viniveditA / svopAttAyurvizeSANAM bhAvAtsUtretra tAdRzAM // 2 // isa sUtramai manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama saMkhyAvAlI aura jaghanyasthiti antarmuhUrta nAmaka gaNanAbAlI vizeSarUpase kaha dI gayIM hai| binA kahe hI Adi, anta, sthitiyoMkI sAmarthyase ina manuSyoM kI nAnAprakAra madhyamasthitiyAM to arthApattidvArA zrI umAsvAmI mahArAjakarake isa sUtra meM vizeSatayA nivedana kara dI gayIM samajha lenI caahiye| kyoMki pUrvajanmasambandhI apanI apanI kaSAyoM ke anusAra ina manuSyoM ke nija upArjita vizeSa vizeSasthitiko liye huye tisa tisa DhaMgake AyuSya karmoM kA sadbhAva hai / arthAt -- pUrva janmoM meM vizuddha pariNAmoMse upArjI gayI manuSya Ayuke anusAra jIvoMkA eka samaya adhika koTIpUrvavarSa se prArambha kara tIna palya kI AyuvAloMkA bhogabhUmiyoMmeM janma hotA hai / aura saMkleza pariNAmoM anusAra nADIgatike aThArahaveM bhAga jaghanya AyuH sthitise prArambha kara koTi pUrva varSatakakI AyuvAle jIvoMkA karmabhUmi manuSyoM meM upajanA hotA hai / ataH eka samaya adhika antarmuhUrtase prArambha kara eka samaya kama tIna palyatakakI asaMkhyAta prakAra madhyama sthitiyAM to sUtra uccAraNa kiye vinA hI " tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhya isa niyama anusAra gamyamAna ho jAtI haiM / eyAdIyA gaNanA vIyAdIyA havaMti saMkhejjA, sIyAdINaM NiyamAkaditti saNNA muNedanyA " isa gAthA anusAra eka Adiko gaNanA kahate haiM / aura do Adika / saMkhyA kahate haiM / asaMkhyAta yA ananta bhI saMkhyAvizeSa haiN| palya eka asaMkhyAtA saMkhyAta nAmakI saMkhyAkA madhyama bheda hai / cUMki DhAI sAgarake samaya pramANa asaMkhyAte dvIpa samudra haiM aura daza koTA koTI palyoMkA eka sAgara hotA hai / tathApi sampUrNa dvIpasamudroMse jaghanya, madhyama, uttama bhogabhUmiyoMke manuSyoM ke AyuSya samaya atyadhika haiN| kyoMki dvIpasamudroMkI gaNanA to uddhAra palyoMkI paccIsa koTAkoTI saMkhyAse hai / kintu uddhArapalyase sau varSa ke asaMkhyAta samayoM gunA eka addhApanya hotA hai / bhogabhUmiyoM kI sthiti addhApalyase ginAyI gayI hai / jaghanya yuktAsaMkhyAta - samayaparimita AvalIse saMkhyAta gunA muhUrtta kAla hotA hai / jo ki pratarAvalI kAlakA manuSyoM kI "" 1 1 1 asaMkhyAtavAM bhAga hai| 50 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike jinadRSTa saMkhyAta-AvalIpramANa jaghanya sthiti samajhanI cAhiye / koTipUrva varSakI sthiti bhI saMkhyAta AvaliyAM haiM / pratarAvalikA asaMkhyAtavAM bhAga vaha madhyamasthiti hai| tirazcAM ke parAvara sthitI syAtAmityAha / punaH jijJAsukA prazna hai ki manuSyoMkI sthiti samajha lI, tiryaMcoMkI utkRSTa sthiti aura jaghanya sthiti kyA hogI ? batAo, aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agale sUtrako kahate haiM / tiryagyonijAnAM ca // 40 // tiryaggati nAmakarma ke anusAra tiryaMca yoniyoMmeM janma lenevAle jIvoMkI utkRSTa sthiti tIna palyopama aura jaghanya bhavasthiti nADIgatike aThArahaveM bhAgapramANa antarmuhUrta hai / tripalyopamAMtarmuhUrte iti vartate, pRthagyogakaraNaM yathAsaMkhyanivRtyartha / ekayogakaraNe hi nRtiryasthitI iti nirdeze nRsthitiH parA tripalyopamA, tiryasthitiravarAntarmuhUrteti yathAsaMkhyamabhisaMbaMdhaH prasajyate / tatastanivRttiH pRthagyogakaraNAt / " nRsthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte " isa sUtrase " tripalyopamA " aura " antarmuhUrta" zabdakI anuvRtti kara lI jAtI hai sthiti aura parA, aparAkA prakaraNa cala hI rahA hai / ataH tiryaMcoMkI utkRSTa sthiti tIna palya hai / jo ki uttama bhogabhUmiyoMke tiryacoMke pAyI jAtI hai| tiryacoMkI jaghanyasthiti antarmuhUrtakI labdhyaparyAptaka tiryaMcoMke sambhava rahI hai / pUrvasUtrake sAtha isa sUtrakA eka yoga nahIM kara pRthak pRthak yogavibhAga karate huye zrI umAsvAmI mahArAja karake do sUtroMkA kathana karanA to saMkhyA anusAra yathAkramase hojAnevAle aniSTaprasaMgakI nivRtti ke liye hai| kAraNa ki yadi donoM sUtroMko milAkara " nRtiryasthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte" yo joDakara diyA jAyagA to manuSya aura tiryacoMkI sthiti vo laghutApUrvaka kathana karane para isa prakAra yathA . saMkhyase donoM ora para aura avarake sambandha hojAnekA prasaMga hojAvegA ki manuSyoMkI utkRSTa sthiti tIna palyopama hai aura tiryacoMkI jaghanyasthiti aMtarmuhUrta hai / kintu kevala itanA hI artha to sUtrakArako abhISTa nahIM thA / ataH nyAre do sUtra banAkara tisa yogakA pRthakbhAga kara denese usa aniSTaprasaMgakI nivRtti hojAtI hai| tiryaGnAmakarmodayApAditajanma tiryagyonistatra jAtAstiryagyonijAH ekeMdriyavikaleMdriyapaMceMdriyavikalpAstrividhAH teSAM ca yathAgamaM madhyamA sthitiH sAmarthyalabhyA pratipattavyA parAvarAsthitivat / - jina saMsArI jIvoMkA janma lenA nAmakarmake bheda horahe gatinAma karmakI uttaraprakRti mAnI gayo tiryaggati saMjJaka nAmakarmake udaya hone para sampAdita horahA hai, vaha janma tiryagyoni kahA jAtA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 395 hai / usa tiryagyonimeM utpanna huye jIva tiryagyonija haiM / tirthoM ke sthUlarUpasa eka sparzana indriyavAle aura do indriya tIna indriyeM yA cAra indriyAM, yoM vikala horahI indriyoM ko dhArane vAle tathA pAMcoM indriyoMko dhAranevAle yoM tIna prakAra haiM / isa sUtrameM tiryacoMkI utkRSTa aura jaghanya sthitiko kaha diyA gayA hai| para, apara, sthitiyoMke kaha denese vinA kahe hI sAmarthya dvArA labdha hogaI madhyamA sthitikI pratipattiko Agama anusAra kara lenA cAhiye / jaise ki kaI prakArake tiryacoMkI jaghanya yA utkRSTasthitiyoMko sarvajJokta AmnAya dvArA niNIta kara liyA jAtA hai / arthAt-mRdu pRthvIkAyika jIvoMkI utkRSTasthiti bAraha hajAra varSa hai / parvata, ratna, kaMkaNa, Adi kaThina pRthvIkAyika jIvoMkI parA sthiti bAIsa hajAra varSakI hai| jalakAyika jIvoMkI sAta hajAra, tejaskAyika jIvoMkI tIna dina, vAyukAyika jIvoMkI tIna hajAra varSa, aura vanaspatikAyika jIvoMkI dasa hajAra varSa utkRSTa sthiti hai / zaMkha, sIpa, Adi dvIndriyoMkI bAraha varSa, trIndriyoMkI unaMcAsa dina, makkhI barra Adi caturindriya jIvoMkI chaha mAsa utkRSTa sthiti hai| paMcoMndraya tirthacoMmeM jalacara matsya, makara, Adi jIvoMkI utkRSTa sthiti koTipUrva varSa hai / sarpaTa calanevAle goha, naulA, viSakhaparA, Adika jIva nau pUrvAGgataka jIvita raha sakate haiN| sokI utkRSTa Ayu biyAlIsa hajAra varSa hai / pakSiyoMko utkRSTa Ayu bahattara hajAra varSa hai / bhogabhUmiyoMmeM pAye jA rahe pakSiyoMmeM yaha Ayu sambhavatI hai / cAra pAMvavAle pazuoMkI utkRSTa Ayu tIna palyakI hai / sampUrNa tiryaMcoMkI jaghanya Ayu zvAsake aThArahaveM bhAgapramANa antarmuhUrta hai, jo ki karmabhUmiyoM ke tiryacoMmeM hI pAyI jAtI hai / yahAM vizeSa itanA hI kahanA hai ki pattharakA koyalA, miTTI, kaMkaDa, ratna, Adi sacitta pRthvIkI sarasoM pramANa DelImeM asaMkhyAte pRthivIkAyika jIva haiM / yahI dazA jalakI bUMda yA agnikA TukaDA athavA vAyuke svalpa bhAgameM bhI lagA lenA / yadi kitane hI dinoMtaka agni jalatI rahe to bhI usakA jIva tIna dinase jyAdA Thahara nahIM sakatA hai| asaMkhya jIva vahAM kramase janma lete aura marate rahate haiM / tela, lakaDI, vidyutpravAha, Adise jo camakatI huI agni jvAlAyeM upajatI haiM, una agnikAyake jIvoM kI svalpakAla sthiti prasiddha hI hai| kyoMki agnijvAlAsvarUpa aneka zarIroMkA agnikAyika jAvoM kI mRtyuke pazcAtkA jala Adi paryAyoMmeM parivartana ho jAtA hai / madhu makkhiyoM yA baroM ke chattA kaI varSAMtara bane rahate haiN| unameM makkhiyAM bhI pAyI jAtI haiM / ye una makkhiyoMkI dhArAvAdikasaMtAna haiM / eka makkhI yA baraM chaha mahInese adhika jIvita nahIM raha sakatI hai / samudita makkhiyoMkI saMtAna, pratisaMtAnoM, karake huye matijJAnoM karake ye kArya bhI ho jAte haiM ki makkhiyAM kucha dinake liye pahADoMpara yA anya ucita sthAnoMpara calI jAtI haiM / mahInoM bAda usa sthAnapara lauTa AtI haiM / yadyapi cI indriya jIvoMke manase honevAlA vicAra Atmaka zrutajJAna nahIM hai / phira bhI jitanA kucha matijJAna hai, usake dvArA ghUma phira kara apane sthAnapara lauTa AnA yA apane baccoMke zarIra upayogI sanmUrchana padArthoko DhUMDha kara le AnA, Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArya lokavArtike 196 apane yA baccoM ke upayogI gharakA nirmANa karanA, zIta, uSNa, meghatrAdhAoMse yA ghAtaka manuSya, pazu, pakSiyoMke upadravase bacAkara ucita sthalameM gRha banAnA, khAdyapadArthoM kA saMgraha kara rakhanA, Adi aneka kArya sampanna ho jAte haiN| hitakI prApti aura ahitakA parihAra karanA jJAnakA kArya hai / yoM pranthakArane tiryaMcoMkI eka eka prakAra utkRSTa aura javanya sthiti tathA asaMkhya prakAroMkI madhyama sthitiyoMko sAdha diyA hai| 1 kimarthamihokte tirAM parAvare sthitI prakaraNAbhAvepItyAdarzayati / isa tRtIya adhyAya ke antameM Arya yA mleccha manuSyoM kA prakaraNa A jAnese pUrva sUtradvArA manuSyoM kI jaghanya utkRSTa AyukA nirUpaNa kara denA ucita hai / kintu tirthacoM kA prakaraNa nahIM hote huye bhI zrI umAsvAmI mahArAjane yahAM tithecoM kI jaghanya - utkRSTasthitiko kisa liye kaha diyA hai ? isa prakAra AkSepa pravartane para zrI vidyAnanda AcArya uttaravArttika dvArA samAdhAna vacanako darpaNavat dikhalAte haiM / te tiryagyonijAnAM ca saMkSepArthamihodite / sthitI prakaraNAbhAvepyeSAM sUtreNa sUribhiH // 1 // prakaraNa nahIM honepara bhI zrI umAsvAmI mahArAjane isa sUtrakarake ina tiryagyonimeM janma lene vAle jIvoMkI una jaghanya utkRSTa sthitiyoM kA nirUpaNa saMkSepa ke liye kara diyA hai / arthAt - nArakiyoM aura devoM kI sthiti ke nirUpaNa avasarapara cauthe adhyAyameM yadi tiryacoM kI Ayuko kahA jAtA to " tiryagyonijanAM sthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte " itanA laMgUrakI lAMgUlatulya lambA sUtra banAnA pddtaa| akSaroM aura pratipattikA gaurava ho jAtA / kintu yahAMpara " tiryagyonijAnAM ca " itane svarUpa sarSapasamAna sUtrase hI samIhita artha kI siddhi hogaI hai / karmabhUmi yA bhogabhUmi sthAnoM meM manuSyoM ke samAna tiryaca bhI nivAsa karate haiM / ataH manuSyoM ke sAtha tiryacoM kA bhI prakaraNa yoMkI saMgati nArakiyoMse sarvathA nahIM hai| hAM, devoM ke sAtha kvacit kadAcit sammelana ho jAtA kintu manuSyoM kA tiryacoM ke sAtha ghaniSTha sambandha hai / ataH manuSyoM kA varNana karate samaya tiryacoMkA prakaraNa bhI jhaTiti upasthita ho jAtA hai| 1 I nanvasaMkhyeyeSvapi dvIpasamudreSu dRSTeSu sarvidvIpayapapaMcaM nirUpayataH sUtrakArasya kiM cetasi sthitamityAha / yahAM koI vAvadUka paNDita AzaMkA karatA hai ki paccIsa koTA koTi pramANa natra asaMkhyAteM dvIpasamudra isa tiryak lokameM dekhe jA rahe haiM, to una dvIpoM ko hI vistArasahita nirUpaNa kara rahe sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAja ke / manu 1 uddhAra palyoM samaya sabhI meMse kevala DhAI cittane kaunasI bAta Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 397 vyavasthita ho gayI hai ? batAo / yA to hajAroM, lAkhoM, sabhI dvIpoMkA thoDA thoDA nirUpaNa karanA cAhiye thA / athavA sAtaveM, AThaveM sUtroM karake sAmAnya kathana kara tRtIya adhyAyako pUrA kara denA thaa| nauveM sUtrase prArambha kara cAlIsaveM sUtrataka DhAI dvIpakI hI stuti gAnA to ucita nahIM dIkhatA haiM / DhAI dvIpase bAhara bhI asaMkhya dvIpa samudroMmeM baDI baDI sundara manohArI racanAyeM haiM / DhAI dvIpase bAhara manuSya aura teraha dvIpa ke bAhara sarva sAdhAraNa akRtrima jinacaityAlayoM ke nahIM honese una asaMkhya dvIpoMkI avajJA nahIM kI jA sakatI hai / vyantaroMke akRtrima nagaroM meM to vahAM bhI caityAlaya haiM / isa AkSepakA uttara deneke liye zrI vidyAnanda svAmI agrimavArttikako kahate haiM / 1 sAdvIpadvaye kSetravibhAgAdinirUpaNaM / * adhyAyesminnasaMkhyeyeSvapi dvIpeSu yatkRtaM // 2 // manuSyalokasaMkhyA yA jijJAsaviSayA muneH / tena nirNIyate sadbhiranyatra tadabhAvataH // 3 // asaMkhyAte dvIpoM ke honepara bhI isa tRtIya adhyAyameM zrI umAsvAmI mahArAjane jo DhAI dvIpoM meM hI kSetra vibhAga, parvata, nadI, AdikA nirUpaNa kiyA hai, usase arthApatti dvArA sajjana vidvAnoM karake nirNaya kara liyA jAtA hai ki jo manuSyaloka kI saMkhyA hai, vahI sUtrakAra munikI jijJAsAkA viSaya hai / kyoMki DhAI dvIpase atirikta anya dvIpoMmeM usa manuSyalokakI saMkhyAkA abhAva hai / arthAt -- asaMkhya dvIpoMmeMse ThIka bhItarale DhAI dvIpomeM hI utkRSTarUpa se dvirUpa vargadhArAkI paMcama kRti ke ghanasvarUpa 79228162514264337593543950336 yoM untIsa aMka pramANa paryAptamanuSya pAye jAte haiM / anya dvIpoMmeM manuSya nahIM haiM / ziSya ke manuSyalokakI jijJAsA 1 anusAra sUtrakArako lokakA vyAkhyAna karanA paDA hai / anya koI pakSapAta yA avajJA karanekA abhiprAya nahIM hai | nanu ca jIvataccaprarUpaNe prakRte kiM nirarthakaM dvIpasamudravizeSanirUpaNamityArAMkAM nivArayati / punaH kisIkI sakaTAkSa AzaMkA hai ki pahile hI adhyAyase prArambha kara pUre dUsare meM aura tIsare adhyAyake kucha bhAgameM jIvatattvakA prarUpaNa karanA jaba prakaraNaprApta ho rahA hai, to phira bIcameM hI vyartha vizeSadvIpoM aura vizeSasamudroMkA nirUpaNa sUtrakArane kyoM kara diyA hai ? nirarthaka bAtoM ko sunane ke liye kisI prekSAvAn ke pAsa avasara nahIM hai / nirarthaka bAtoM se buddhimeM parizrama upajatA hai / pApaprasaMga bhI ho jAtA hai / saMvara aura nirjarAke prastAva Tala jAte haiM / isa prakAra kI gayI AzaMkA nivAraNako pratyakAra aprimavArtika kArake karate haiM / I Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 398 tatvArtha lokavArtike na ca dvIpasamudrAdivizeSANAM prarUpaNaM / niHprayojanamAzaMkyaM manuSyAdhAranizvayAt // 4 // 1 dvIpa samudra, nadI, hada, Adi vizeSoMkA prarUpaNa karanA prayojanarahita hai, yaha AzaMkA nahIM karanI caahiye| kyoMki isase manuSyoM ke AdhArabhUta sthaloM kA nirNaya ho jAtA hai / sampUrNa saMsAriyoMmeM manuSyoMkI gaNanA uccakoTike jIvoMmeM hai / zrI arahantaparameSThI yA utkRSTa zrotA, vaktA, athavA vAdI, prativAdI, ye saba manuSya hI to haiM / ataH jIvoMkA varNana karate samaya manuSya aura unake adhikaraNa ho rahe DhAI dvIpa aura do samudroM kA nirUpaNa karanA vyartha nahIM hai / jJA dhyAnake upayogI prakaraNoM ko avazya sunanA, samajhanA cAhiye / yahI jJAna vicAra AkrAnta hokara dhyAna 1 bana baiThatA hai aura svasaMvedya sukhakA utpAdaka ho rahA saMvara, nirjarAkA saMpAdaka ho jAtI hai / kAni punarnimittAni dvIpasamudravizeSeSUtpadyamAnAnAM manuSyANAmityAha / yahAM kisIkI jijJAsA hai ki una DhAI dvIpavizeSa yA lavaNoda, kAloda, do samudravizeSoM meM upaja rahe manuSyoM ke phira nimittakAraNa kauna haiM ? arthAt -- kina kAraNoMse manuSya ina DhAI dvIpoMmeM upaja jAte haiM ? anyatra kyoM nahIM upajate haiM ? isake uttara meM zrI vidyAnanda svAmI aprimavArttikako kahate haiM / nAnAkSetravipAkIni karmANyutpattihetavaH / saMtyeva tadvizeSeSu pudgalAdivipAkivat // 5 // jaise ki pudgala yA jIva AdimeM vipAkako karane vAle pudgalavipAkI karma, jIvavipAkI karma, aura bhavavipAkI karma haiM, usI prakAra una vizeSadvIpa yA samudravizeSoMmeM utpatti hojAne ke kAraNa aneka kSetravipAkI karma bhI saMsArI AtmA ke sAtha baMdhanabaddha horahe haiM / yathA pudgaleSu zarIrAdilakSaNeSu vipacanazIlAni pudgalavipAkIni karmANi zarIranAmAdIni yathA ca bhavavipAkIni narakAyurAdIni, jIvavipAkIni ca sadvedyAdIni tathA tatrotpattau manuSyANAmanyeSAM ca prANinAM hetavaH saMti tadvanAnAkSetreSu vipacanazIlAni kSetravipAkanyapi karmANi saMti tatra tatrotpattau teSAM hetava iti tadAdhAravizeSAH sarve nirUpaNIyA eva / jisa prakAra zarIra, upAMga, haDDI, rakta, Adi svarUpa pudgaloM meM vipAka honekI Tevako rakhanevAle zarIra nAmakarma, Adika pudgalavipAkI 62 bAsaTha karma haiM / " dehAdI phAsatA paNNAsA NimiNatAtra jugalaM ca, thira suha patteya durgaM agurutiyaM pagalavivAI " / aura jisa prakAra naraka Ayu, tiryagAyu, Adi cAra karmaprakRtiyAM bhavavipAkI haiM aura tadvedanIya Adika aThattara karmaprakRtiyAM jIvavipAkI Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 399 haiN| "AUNi bhavavivAI khattavivAI ya aannupubbiio| aThattari avasesA vivivAI munneyvvaa"| ye tIna jAtikI prakRtiyAM manuSyoM ke yA anyajIvoMke tisa prakAra vahAM upajanemeM preraka nimitta kAraNa hojAtI haiM, usIke samAna anekakSetroMmeM vipAka honekI Tevako dhAranevAle cauthI jAtike cAra AnupUrvya kSetravipAkI karma bhI una una sthaloM para una jIvoMke janma lekara utpatti honemeM preraka hetu ho jAte haiM / arthAt-jina jIvoMke jisa jAtike karmakA sadbhAva pAyA jAvegA, tadanusAra una una dvIpa yA samudroMmeM jIvakA janma ho jAyegA / isa kAraNa una jIvoMke saMpUrNa AdhAra vizeSoMkA nirUpaNa karanA Avazyaka hI paDa gayA hai| tadaprarUpaNe jIvatattvaM na syAt prarUpitaM / vizeSeNeti tajjJAnazraddhAne na prasidhdyataH // 6 // tanibaMdhanamakSuNNaM cAritraM ca tathA ka nu / muktimArgopadezo no zeSatattvavizeSavAk // 7 // ____ yadi una kSetroMkA nirUpaNa nahIM kiyA jAyagA to vizeSarUpakarake zrI umAsvAmI mahArAja dvArA jIvatattvakA nirUpaNa karanA nahIM samajhA jaaygaa| aisI dazAmeM usa jIvatattvakA jJAna karanA aura jIvatattvakA zraddhAna karanA ye do ratna kabhI bhI prasiddha nahIM hosakate haiN| aura tisa prakAra samyagdarzana aura samyagjJAnakI prasiddhi nahIM honepara una do ko kAraNa mAna kara hone vAlA tIsarA ratna nirdoSa yA pUrNacAritra to bhalA kahAM prasiddha ho sakatA hai ? aura yoM tInoM ratnoMke nahIM prasiddha hone para vicArA AdyasUtra dvArA mokSamArgakA upadeza denA bhI kahAM banA ? jIvako mUlabhitti mAnakara zeSa chaha tattvoMkA nirUpaNa kiyA jAtA hai / jIvatattvakI prarUpaNA huye vinA zeSa ajIva Adi tattvoMkA vizeSarUpase kathana karanA nahIM bana pAvegA / ataH mokSamArga mAne gaye ratnatrayake viSaya ho rahe jIvAdi tattvoMkI samIcInapratipatti karAneke liye una jIvoMke AdhArasthAnoMkA nirUpaNa karanA sUtrakArakA ucita kartavya hai| teSAM hi dvIpasamudravizeSANAmaprarUpaNe manuSyAdhArANAM nArakaviya'mdevAdhArANAmapyaprarUpaNaprasaMgAna vizeSeNa z2IktatvaM nirupitaM syAt, nirUpaNAbhAve ca na tadvijJAnaM zraddhAnaM ca sidhdyet, tadasiddhau zraddhAnajJAnanibaMdhanamakSuNNaM cAritraM ca ka nu-saMbhAvyate ? muktimArgazca kaivaM ? zeSAjIvAditattvavacanaM ca naivaM syAt / tato muktimArgopadezamicchatA samyagdarzanajJAnacAritrANyabhyupagaMtavyAni / tadanamammApAye yukkimArmAnupapatteH, tAni. cAbhyupagacchatA tadviSayabhAvamanubhavat jIvatattvamajIvAditattvavat pratipattavyaM / tatpratipadyamAne ca tadvizeSA AdhArAdayaH prtipttvyaaH| iti yuktaM dvIpasamudrAdisanivezAdivizeSamarUpaNamadhyAye'smin / atrAparaHpAha Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 tatvAryalokavArtike kAraNa ki manuSyoM ke AdhAra ho rahe una DhAI dvIpavizeSoM yA do samudravizeSoMkA nirUpaNa yadi nahIM kiyA jAyagA, taba to nArakI jIvoMke AdhAra ho rahe narakasthAna tiryaca prANiyoM ke AdhArabhUta tiryak loka aura devoMke AdhArasthAnoMke bhI nirUpaNa nahIM karanekA prasaMga A jAvegA / aura aisA honese vizeSarUpase jIvatattvakA nirUpaNa kara diyA gayA nahIM samajhA jaaygaa| tathA vizeSarUpase usa jIvatattvakA nirUpaNa nahI karanepara usa jIvatattvameM vijJAna yA zraddhAna honA naI siddha ho paayeNge| una vijJAna aura zraddhAnakI nahIM siddhi honepara zraddhAna aura jJAnako kAraNa mAna kara huA paripUrNa cAritra bhalA kahAM sambhAvita kiyA jAvegA ! aura isa andhakArasadRza asiddhiyoM kI kAlI rAtameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa mokSamArga kahAM banA ? jIvatattvase avAzaSTa ajIva, Adi chaha tatvoMkA paribhASaNa bhI isa prakArakI dazAmeM nahIM bana pAtA hai| tisa kAraNase mokSamArgake upadezakI icchA rakhanevAle vidvAnko samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritra, avazya svIkAra kara lene pddeNge| una tInoMmeMse ekakA bhI vizleSa ho jAnepara mokSamArgakI prasiddhi nahIM ho sakatI hai| aura una samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritroMko svIkAra kara rahe vidvAnkarake usa ratnatrayake viSayapanakA anubhava kara rahe jIvatattvakI ajIva, Asrava, Adi tattvoMke samAna pratipatti kara lenI cAhiye aura yoM usa jIvatattvakI pratipatti karate sante paNDitako usa jIvake vizeSa ho rahe AdhAra Adi aura AdhAroMkI lambAI, cauDAI, AdikI pratipatti kara lenA Avazyaka paDa jAtA hai| isa kAraNa isa tRtIya adhyAyameM dvIpa, samudra, parvata, nadI, AdikI racanA, cauDAI, unameM rahanevAle jIvoMkI Ayu, AdikA vizeSarUpase sUtrakArane prarUpaNa kiyA hai, yaha yuktipUrNa hai| yaha taka tIsare adhyAyake prameyakA vivaraNa ho cukA hai| aba yahAM koI dUsarA sRSTikartAvAdI vidvAn apane matako bahuta baDhiyA samajhatA huA kaha rahA hai, usako bhI sunalo / nanu dvIpAdayo dhImaddhetukAH saMtu sUtritAH / sannivezavizeSatvasiddherghaTavadityasat // 8 // hetorIzvaradehenAnekAMtAditi kecana / tatrApare tu manyate nirdehezvaravAdinaH // 9 // nimicakAraNaM teSAM nezvarastatra sidhyati / nirdehatvAdyathA muktaH puruSaH sammataM svayaM // 10 // vaizeSika apane pakSakA anumAna pramANa dvArA avadhAraNa karAtA hai ki zrI umAsvAmI mahArAja karake ukta sUtroM dvArA kahe jA cuke dvIpa, samudra, pRthiviyeM, parvata, zarIra, indriyeM, Adika padArtha Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH ( pakSa ) kisI buddhimAn kartAsvarUpa hetu karake banAye gaye samajhe jAo ( sAdhya ) vizeSa prakArakI racanA bana rahI honese ( hetu ) ghaTake samAna ( anvayadRSTAnta ) / AcArya kahate haiM ki yoM vaizeSikakA mantavya prazasta nahIM hai / kyoMki ukta anumAnake hetukA Izvarake zarIrakarake vyabhicAra ho jAtA hai / paurANika vidvAnoMne IzvarakA zarIra svIkAra kiyA hai| kintu usa zarIrakA nimitta kAraNa Izvara nahIM paDatA hai / ataH hetuke Thahara jAnese IzvaradehameM sAdhyakA abhAva ho jAnepara sannivezavizeSatva hetu vyabhicArI ho jAtA hai / yadi Izvarakarake apane zarIrakA nirmANa bhI anya anya zarIroMdvArA svIkAra kiyA jAyagA to anavasthA doSa A jAvegA / Izvara apane zarIroMko banAte banAte upakSINazaktika ho jAyagA / yoM IzvarazarIra karake vyabhicAra de cukanepara usa prakaraNameM Izvarake dehako nahIM kahanevAle koI dUsare vAdI to yoM mAna baiThe haiM ki Izvarake deha hI nahIM hai, zarIrarahita hI Izvara sampUrNakAryokA nimittakAraNa ho jAtA hai| AcArya kahate haiM ki una vAdiyoM ke yahAM una tanu taru Adi kAryoM meM Izvara nimittakAraNa siddha nahIM ho pAtA hai (pratijJA ), deharahita honese ( hetu ) jaise ki svayaM ApakA bhale prakAra mAnA jA cukA mukta AtmA sRSTikA nimittakAraNa nahIM hai ( anvayadRSTAnta ) / ataH dvIpa, samudra, Adi saba akRtrima hai / anAdi anidhana haiN| vivAdAdhyAsitA dvIpAdayo buddhimatkAraNakAH sanivezavizeSatvAt ghaTavaditi kazcit / tadasat / hetorIzvarazarIreNa vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvato bAhuruta vizvataspAt / saMbAhubhyAM dhamati saMpatatraivAbhUmI janayan deva ekaM ityAgamaprasiddhanAnekAMtAditi / apare nezvarasya zarIramasti yato hetorvyabhicArazvodyata iti manyate teSAM " apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zrRNotyakarNaH, sa vetti vizvaM na hi tasya vettA tamAhurayaM puruSaM mahAMtaM " ityAgamaM pramANayatAM nezvarastatra nimittakAraNaM sidhyati nirdehatvAt svayaM saMmatamuktAtmavat / ___ kisI paurANika vidvAnkA anumAna hai ki dvIpa, samudra, Adi ye kRtrima haiM yA akRtrima haiM ! yoM vivAdameM nirNayArtha prApta ho rahe dvIpa, parvata, Adika ( pakSa ) kisI buddhimAn kAraNa karake banAye gaye kArya haiM ( sAdhya ) / sanniveza yAnI racanAvizeSa honese ( hetu ) ghaTake samAna ( anvayadRSTAnta ) yahAMtaka koI kaha rahA hai / granthakAra kahate haiM ki usakA kahanA. asatyArtha hai| kyoMki Izvarake tumhAre isa Agama dvArA prasiddha ho rahe zarIrakarake sannivezavizeSatva hetukA vyabhicAra ho jAtA hai / tumhArA mAnA huA vaha Agama isa prakAra hai / zukla yajurveda saMhitA 18 vAM adhyAya unnIsavAM maMtra hai ki Izvarake saba orase cakSuyeM haiM, sampUrNa ora usakA mukha vidyamAna hai, saba orase usakI bAhuyeM haiM, vitarkaNA pUrvaka kahA jAtA hai ki akhila orase usake pAMva haiN| jisa prANI ke je je cakSuH, mukha Adi haiM ve saba usa usa upAdhivAle paramezvarake hI haiM | yoM sarvatra cakSu Adi ghaTita hojAte haiN| puNya, pApoMke, anusAra paramANuoM karake vaha eka hI deva 61 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryalokavArtike AkAza aura bhUmi sabako anya sAdhanoMke binA banA rahA hai / paMcabhUtarUpa upAdAna avayavoM karake saMgata karA detA hai / yahAM koI dUsare naiyAyika vidvAn yoM mAna baiThe haiM ki Izvarake koI zarIra nahI haiM, jisase ki hamAre hetukA vyabhicAra doSa balAtkArase prerA jAtA hai / ve isa apane Agamako pramANa kara rahe haiM / zvetAzvataropaniSadke tRtIya adhyAyameM 19 vAM zloka hai ki vaha Izvara hAthoM se rahita ho rahA hI cAhe jisa choTe yA baDe padArthako pakaDa sakatA hai| pAMvoMse rahita horahA baDe vegase dauDa sakatA hai / AMkhoMke vinA sabako dekha letA hai, kAnoMke vinA saMpUrNa zadboMko suna letA hai, vaha sabako jAnatA hai, usa IzvarakA parijJAna karanevAlA koI nahIM hai / yogIpuruSa usako sabakA agravartI pradhAnapuruSa kahate haiM / graMthakAra kahate haiM ki ukta Agamako pramANa mAnanevAle una naiyAyikoMke yahAM mAnA gayA zarIrarahita Izvara bhI una dvIpa, samudra, AdikI racanAmeM nimittakAraNa siddha nahIM hopAtA hai| kyoMki Izvara deharahita hai| jo jo deharahita hai vaha vaha dvIpa, AdikA nimittakAraNa nahIM, jaise ki naiyAyikoMkA svayaMsaMmata horahA muktAtmA nirdeha honese dvIpa AdikA nimittakAraka nahIM hai| __nanu ca muktAtmanAmajJatvAnna jagadutpattau nimittatvaM Izvarasya tu nirdesyApi nityanAnatvAttannimittakAraNatvameveti cet punaH naiyAyikakA avadhAraNa hai ki bho mahArAja, mukta AtmA to jJAnarahita ajJa haiM / kyoMki mokSa avasthAmeM buddhi, sukha Adi guNoMkA vinAza hojAtA hai / ataH mukta AtmA vicArA jagat kI utpattikA nimittakAraNa nahIM hosakatA hai| hAM, Izvara to deharahita hotA huA bhI nitya jJAnakA adhikaraNa honese isa jagatkA nimittakAraNa ho hI jAtA hai / kartAke nikaTa jJAna honekI AvazyakatA hai| poMgA zarIra akiMcitkara hai / isa kAraNa yo avadhAraNa pravartane para zrI vidyAnanda svAmIkI agrimavArtika ko suno nityajJAnatvato heturIzvaro jagatAmiti / na yuktmnvyaasttvaadytirekaaprsiddhitH||1|| Izvara ( pakSa ) tInoM jagatke nirmANakA hetu hai ( sAdhya ) kyoMki usakA jJAna nitya hai. (hetu ) nityajJAnavAlA Izvara jagatko banA letA hai| AcArya kahate haiM ki isa prakAra naiyAyikoMkA kathana yuktipUrNa nahIM / kyoMki isa anumAnameM anvayadRSTAMtakA sadbhAva nahIM hai / anvayadRSTAntake vinA sAdhyake sAtha hetukI vyApti bhalA kahAM nirNIta kI jAvegI ? Apa naiyAyikoMke siddhAnta anusAra eka hI vyakti nitya jJAnavAna hai, aura vahI jagatkA nirmAtA hai / usIko tumane pakSa banA rakhA hai| aisI dazAmeM anvayadRSTAntakA sadbhAva nahIM sambhavanese vyatirekakI bhI asiddhi ho jAtI hai / kAraNa ki anvayakI bhittipara vyatirekakI sAmarthya bahuta bar3ha jAtI hai / arthAt-yadi dRSTAntake vinA hI cAhe jisa hetuse anTa sanTa kisI bhI sAdhyakI siddhi kara loge, taba to tumhArA TaTUA lAkha rupayoMkA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 103 siddha ho jAvegA, isake liye yoM anumAna banAyA jA sakatA hai / madIyo'zyako lAkSikaH vilakSaNagatimatvAt , khaMjatvAd vA / vilakSaNa laMgaDI, lUlI, gati, anusAra calanevAlA honese merA laMgaDA TaTU bahumUlya hai| nanu nityajJAnatvAdityetasya hetoranvayAsattvepi na vyatirekAsattvaM jagadakAraNasyAsmadAdernityajJAnatvAbhAvAditi na maMtavyaM, jJAnasaMtAnApekSayAsmadAderapi nityajJAnatvAt / na hi mAnasAmAnyarahitosmadAdiH saMbhavati, virodhAt / yadi punarjJAnavizeSApekSayA nityajJAnatvaM hetustadA na siddha ityAha naiyAyika apane matakA avadhAraNa karate huye kahate haiM ki yadyapi hamAre " nityajJAnatvAt / isa hetuke kisI dRSTAntameM anvayakA sadbhAva nahIM hai / kyoMki Izvarake atirikta kisI bhI vyaktimeM nitya jJAnase sahitapanA nahIM pAyA jAtA hai / tathApi hamAre hetuke vyatirekakA asadbhAva nahIM kahA jA sakatA hai / " prANAdimatva Adi " aneka kevalavyatirekI hetuoMmeM anvaya nahIM honepara bhI vyatireka baDI prasanatAse sukhapUrvaka mila jAtA hai / dekhiye, jagatkA nirmANa karanemeM kAraNa nahIM bana rahe hama Adi aneka saMsArIjIvoMke nityajJAnavAnapanekA abhAva hai / isa DhaMgase sAdhyake nahIM honepara hetuke nahIM Thaharanese asmadAdika hI vyatirekadRSTAnta Thahara jAte haiM / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki hama Adika aneka jIvoMke bhI jJAnasaMtAna apekSA karake nityajJAna sahitapanA vidyamAna hai / hama Adika jIva sote, jAgate, baiThate, uThate, marate, janmate, kadAcit bhI sAmAnyajJAnase rahita nahIM sambhavate haiM / AtmAkA jJAna rahitapane ke sAtha virodha hai / vigrahagati, matta, mUchita, garbha, aNDaja, yA maraNadazAmeM bhI AtmAke jJAna pAyA jAtA hai / anyathA lakSaNake naSTa ho jAnese lakSya AtmA jaDa bana baiThegA / bahuta kahanese kyA phala hai / AtmA naSTa hI ho jAvegA / zItakAla yA hima AdikA sannidhAna honepara agnimeM svalpa uSNatA bhale hI raha jAya, kintu uSNatAkA sarvathA abhAva ho jAnepara vaha agniparyAya hI nahIM sthira raha sakatI hai / ataH anAdikAlase anantakAlataka dhArApravAha cale A rahe nitya jJAnase sahita asmadAdika saMsArI jIva tumhAre yahA sRSTikartA nahIM mAne gaye haiN| ataH jo jaganirmAtA nahIM vaha nityajJAnavAn nahIM, isa vyati. rekameM vyabhicAra A jAnese tuma naiyAyikoMkA nityajJAnatva hetu kevalavyatirekI nahIM siddha ho sakA hai| yadi phira Apa dhArApravAharUpa nityatAko nahIM pakaDakara IzvarameM vizeSa vyaktirUpa. jJAnakI apekSAse nityajJAnasahitapanA hetu karoge taba vyatirekadRSTAnta to bana gayA / kintu Izvarake jJAnakA nityapanA siddha nahIM ho pAtA hai / isI bAtako granthakAra vArtika dvArA kahate haiN| . bodho na vedhaso nityo bodhatvAdanyabodhavat / iti hetorasiddhatvAna vedhAH kAraNaM bhuvaH // 12 // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArta vidhAtA mAne gaye IzvarakA jJAna ( pakSa ) nitya nahIM hai ( sAdhya ) jJAna honese ( hetu ) anya jIvoMke jJAna samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra pakSameM nahIM varta rahe nityajJAnatva hetukA asiddhahetvAbhAsapanA ho jAnese pRthvI, parvata, dvIpa, AdikA nimittakAraNa Izvara nahIM saMgha pAtA hai I 401 bodhatvaM ca syAdIzvarabodhasya nityatvaM ca syAdvirodhAbhAvAdasmAdRza vizeSatvAdIzvarasya viziSTabodhopapatteH anyathA sarvajJatvasiddhivirodhAt iti kazcit / seopyayuktavAdI, tadbodhasya pramANatve tato'parasya phalajJAnasyAnityasya tatra prasiddheraphalasya pramANasyAsambhavAt / tasya phaLatve nityatvavirodhAt / phalaM hi pramANakArya tatkathaM nityaM yuktaM ? pramANaphalAtmakamIzvarajJAnamekamityapi vyAhataM, svAtmani kriyAvirodhAt tasya svajananAsaMbhavAt / 1 yahAM koI naiyAyika yoM pratikUla tarka uThatA hai ki Izvarake jJAnameM jJAnapanA rahe aura nityasvAbhAva sAdhya nahIM rahe / arthAt - nityapanA bhI banA rahe, koI virodha nahIM paDatA hai / kAraNa ki asmad Adi alpajJa jIvoMse vilakSaNa Izvara hai / hamAre anitya jJAnase usa IzvarakA jJAna nitya hotA 1 huA viziSTa siddha ho rahA hai| anyathA yAnI hama logoM kI apekSA Izvara meM yadi vizeSa atizaya nahIM mAne jAkara dUsare sAmAnya DhaMgoM ko apanAyA jAyagA / taba to sarvajJapanakI siddhi kA virodha hojAyagA kAraNa ki hama loga sarvajJa nahIM haiM / vaisA hI alpajJa Izvara honA cAhiye / kintu jainajana paramAtmAkA sarvajJapanA iSTa karate haiM / usIke samAna Izvara ke jJAnako nitya bhI abhISTa kara liyA jAya / ataH bodhatva hetu IzvarakA jJAna anitya nahIM satrA, tatra to hamAre nityajJAnatva hetuse vaha jagatkA hetu sa gayA, isa prakAra koI IzvaravAdI kaha rahA hai / graMthakAra kahate haiM ki vaha bhI yuktizUnya bolane kI Theva ko rakhanevAlA hai, kyoMki pramAke karaNa horahe pramANoM kA phala avazya honA cAhiye / aba batAo, vaha IzvarakA jJAna vicArA pramANasvarUpa hai ? yA phalaAtmaka hai? usa Izvara ke nityajJAnako yadi pramANa mAnA jAyagA to usase nyAre dUsare anitya horahe phalajJAnakI usa Izvara meM prasiddhi hojAyagI / phalate rahita horahe pramANajJAnakA asaMbhava hai / dvitIya pakSa anusAra yadi usI eka jJAnako phala mAna loge to usa jJAnake nityapanakA virodha hogA / phala to kArakoM kA kArya horahA anitya huA karata hai / bhalA pramANa ke kArya horahe usa phalako nitya kahanA kisa prakAra yukta hosakatA hai ? tuma hI vicAra kro| tumhArA yaha kahanA bhI vyAghAta doSayukta hai ki IzvarakA eka hI jJAna pramANa Atmaka hai aura phalasvarUpa bhI hai / syAdvAdiyoM ke yahAM eka dharmI meM pramANatva, prameyatva, pramAtRtva, pramAphalatva Adi katipaya dharma akSuNNa Thahara jAte haiM / kiMtu tuma ekAntavAdiyoM ke yahAM karaNatva aura phalatvakA virodha hai / tumhAre yahAM IzvarajJAnameM pramANatA mAnanepara phalava naSTa ho jAtA hai / aura phalapanA mAnanepara karaNapanA naSTa 1 jAtA hai / " naikaM svasmAtprajAyate " apanI AtmA meM apanI utpattirUpa kriyAkA virodha hai / hAM, jJaptikiyAkA virodha nahIM hai / ataH usa pramANaAtmaka IzvarajJAna se strakA upajanArUpa - phalaka Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAcintAmaNiH 405 asambhava hai / svayaM apanese apanemeM utpatti nahIM ho sakatI hai / isa siddhAntako hama syAdvAdI bhI aneka yuktiyoMse paripuSTa samajhate huye mAnate haiM / yadi punarIzasya pramANabhUtaM jJAnaM nityaM, phalabhUtaM tvanityamiti mataM, tadA jJAnadvayaparikalpanAyAM prayojanaM vAcyaM / tasyAzarIrasya sRSTuH sadA sarvajJatvasiddhiH prayojanamiti cetra, ajJAnarUpAyA eva sannikarSAdisAmayAH pramANatvAbhyupagamepi sadA sarvArthajJAnasyAnityasya tasphalasya kalpamAt sadA sarvajJatvasiddharvyavasthApanAt / yadi phira vaizeSika apanA mata yoM kahe ki Izvarake do jJAna haiN| pramANa ho rahA jJAna to nitya hai aura IzvarakA jJAna phalabhUta ho rahA anitya hai, yo mantavya hoya taba to AcArya kahate haiM ki tuma vaizeSikoMko Izvarake do jJAnoMkI prakalpanA karanemeM prayojana kahanA cAhiye / kevala eka jJAnavAle Izvarake Upara vyarthameM do jJAnoMkA bojha lAdanA anucita hai| yadi vaizeSika yoM kaheM ki zarIrarahita ho rahe usa sarjanevAle Izvarako sarvadA sarvajJapanA siddha hotA rahe yahI do jJAnoMkI kalpanAkA phala hai / eka karaNajJAna dUsare phalajJAnake svIkAra kara lenese IzvarakA sarvajJapanA sadA rakSita raha jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki tumhAre yahAM mAnI gayI ajJAnasvarUpa sannikarSa, indriyAM, Adi sAmagrIko hI pramANapanA svIkAra karanepara bhI sadA sarva arthako viSaya karanevAle aura usa sAmagrIke phalasvarUpa anitya IzvarajJAnakI kalpanA kara lenese sarvadA Izvarake sarvajJapana kI siddhikI vyavasthA ho jAvegI / bhAvArtha-IzvarajJAna eka hI mAnA jAyagA / sannikarSa AkAza, kAla, Adise usakI sarvadA utpatti hote rahanese sarvajJapanA sAdha liyA jAya, koI kSati nahIM paDatI hai| kUTastha ho rahe padArthokI apekSA sarvadA arthakriyA karate huye upaja rahe padArtha paramArthabhUta samajhe jAte haiM / hama jainoMke yahAM bhI AkAza kAlANu, kevalajJAnAvaraNa karmokA kSaya, Adi jaDa kAraNoMse paramAtmAke satata kevalajJAnakI dhArApravAhase utpatti hote rahanepara paramAtmAke sarvajJatA paripUrNa banI rahatI mAnI gayI hai| __ nanvazarIrasyeMdriyasannikarSAbhAvavadaMtaHkaraNasannikarSasyApyabhAvAt sannikarSAdisAmagrIvirahe tato anAdisarvArthaviSayaM nityajJAnameva tasya pramANamiti cenna, AtmArthasannikarSasya pramANatvopagamAt / mahezvarasya hi sakRtsarvArthasannikarSamAtrAtsarvArthajJAnotpattiriSyate kazcit tato na nityajJAnatvaM siddhaM, yena na jagannimittamIzvaro nirdehatvAt muktAtmavadityanumAnaM pratihanyeta / naiyAyika vidvAn AkSepa karate haiM ki zarIrarahita Izvarake jaba bahiraMga indriyAM yA antaraMga indriya nahIM haiM to indriya sannikarSasvarUpa sAmagrI na honese aura antaraMga iMdriya kahe gaye manake sAtha bhI padArthIkA sannikarSa nahIM honese sannikarSa, parAmarza, Adi sAmagrIkA viraha hai, aisA honepara IzvarameM jJAnakI utpatti nahIM ho sakatI hai / tisa kAraNa anAdikAlase sampUrNa padArthoko viSaya kara Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAya mokavArtika rahA nityajJAna hI usa IzvarakA pramANa hai| IzvarajJAnako anitya mAnanepara aneka agaDe uTha baiTheMge / zrI vidyAnanda svAmI samajhAte haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki tumhAre yahAM AtmA aura arthake sannikarSako pramANapanA svIkAra kiyA gayA hai / kahI suvarNa AdimeM AtmA, mana, indriya, artha, cAroMkA sannikarSa hokara jJAna upajatA mAnA hai / kisI sukha AdikA mana artha aura AtmAke traya mannikaSese hI jJAna upaja jAtA hai / kacit artha aura AtmAke huye sannikarSase hI jJAnotpatti mAnI gayI hai / tumhAre yahAM pramitike karaNa svIkAra kiye gaye sannikarSako pramANa iSTa kara liyA hai / vyApaka aura nitya ho rahe mahezvarakA eka bAra hI sampUrNa arthoke sAtha sannikarSa ho jAmese sampUrNa arthoke jJAnakI utpatti ho jAnA kinhIM naiyAyika vidvAnoMne abhISTa kara lI hai / tisa kAraNa Izvara kA jJAna nitya nahIM siddha ho sakA, jisase ki Izvara ( pakSa ) jagatkA nimitta kAraNa nahIM hai ( sAdhya ) zarIrarahita honesa ( hetu ) mukta AtmAke samAna ( anvayadRSTAnta ), yaha hamArA anumAna pratighAtako prApta ho jAtA / bhAvArtha-naiyAyikoMne deharahita bhI Izvarako nityajJAnakI sAmarthyadvArA jaganirmAtA mAnA thaa| kintu IzvarakA jJAna unake bUte nitya nahIM siddha ho sakA / ataH nirdehatva hetuse IzvarameM jagat nimittapanake abhAvako sAdhanevAlA hamArA anumAna apratihata hai / nityajJAnase rahita koI bhI jIva deharahita hotA huA muktaAtmAke samAna jagatkA nirmAtA nahIM hai / kAlAderazarIrasya kaaryotpttinimittaa| siddheti vyabhicAritvaM nirdehatvasya cenmataM // 13 // na tasya puruSatvena viziSTasya pryogtH| kAlAderazarIratvezvaratvAvyabhicArataH // 14 // naiyAyika kahate haiM ki zarIrarahita bhI AkAza, kAla adRSTa Adiko yAvat kAryokI utpatti meM nimittakAraNapanA siddha hai / isa kAraNa tuma jainoMkA nirdehatva hetu vyabhicArahetvAbhAsa doSase sahita hai, aisA mantavya honepara to AcArya kahate haiM ki yoM nahIM khnaa| kyoMki vaha kevala "nirdehatva' itanA hI hetukA zarIra nahIM hai / kintu puruSapane karake viziSTa ho rahe usa nirdehatva hetukA prayoga kiyA gayA hai / ataH kAla Adikase vyabhicAra doSa nahIM hai / kyoMki kAlAdikame azarIratva hai| kintu viziSTapuruSa ( Izvara ) panA nahIM hai| kAlAdikameM zarIrarahita IzvarapanakA vyavahAra nahIM hotA hai / ataH kAlAdimeM hetukA pUrA zarIraghaTita nahIM honese vyabhicAradoSa nahIM phaTaka pAtA hai / dehAnniSkrAMto nirdehaH puruSavizeSo mahezvarastattvanirdehapuruSatvaM tataH puruSatve sati nirdehatvAditi puruSatvena viziSTasya nirdehatvasya prayogAna kAlAdinA sarvakAryotpattinimittenAzarIreNa vyabhicAritvaM yato'matihatamidamanumAnaM na syAdazarorezvarajaganimittatvAmAksAdhanaM / kiM ca Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAyacintAmaNiH hamAre nirdehatva hetuke peTameM hI puruSavizeSapanA ghusA hai| jaise ki ajJAnI kaha denese paryudAsavRtti karake jIva usake peTameM ghusA huA hai / ajJAnI koI Dela nahIM hotA hai| dehase jo niSkrAMta horahA hai vaha vizeSapuruSa mahezvara nirdeha hai " nirAdayaH kAntAdyarthe paMcamyAH " isase vahAM tatpuruSa samAsa hojAtA hai / usa nirdeha puruSake bhAvako nirdehapuruSatva kahate haiM / " bhAve tvatalau" bhAvameM tva pratyaya kara diyA gayA hai / tisa kAraNa " puruSatve sati nirdehatvAt " puruSa hote huye nirdehapanA itanA hetu banA hai / isa puruSatva karake viziSTa horahe nirdehatva hetukA prayoga kara denese sarva kAryoMkI utpattimeM nimitta mAne jArahe kintu zarIrarahita jaDa kAla, AkAza, Adi karake hetukA vyabhicAra doSa nahIM AtA hai / jisase ki hama jainoMkA yaha azarIra IzvarameM jagatke nimittapanake abhAvako sAdhanevAlA anumAna apratihata ( akATya ) nahIM hojAya / arthAt-hamArA anumAna nirdoSa hai / dUsarI bAta eka yaha bhI hai, usako agalI vArtikase suno| ... jagatAM nezvaro heturajJatvAdanyajaMtuvat / - na jJosAvazarIratvAnmuktavatsonyathA savit // 15 // Izvara (pakSa ) tInoM jagatkA nirmANakartA hetu nahIM hai ( sAdhya ) ajJa honese (hetu) anya jaMtuoMke samAna ( anvayadRSTAnta ) isa anumAnakA hetu pakSameM Thahara jAtA hai| ataH asiddha hetvAbhAsa nahIM hai / dekhiye, vaha Izvara ( pakSa ) jJAtA nahIM hai ( sAdhya ) zarIrarahita honese ( hetu ) mukta AtmAke samAna, anyathA yAnI zarIrarahita bhI Izvarako yadi jJAyaka mAna liyA jAyagA to vaha mukta AtmA bhI jJAnI bana baiThegA / arthAt-vaizeSikoMne mokSa avasthAmeM AtmAke buddhi Adi nau vizeSa guNoMkA atyanta uccheda iSTa kara liyA hai / " navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchedo muktiH " / koI vidvAn yoM bhI vakhAnate haiM " ekaviMzatiduHkhadhvaMso mokSaH " / chaha indriyAM, 6 chaha indriyoMke viSaya 12 aura 6 indriyoMke jJAna 18 sukha 19 duHkha 20 aura zarIra 21 yoM ikkIsa duHkhoMkA mukti avasthAmeM vinAza hojAtA hai| yadyapi ghaTa, Dela Adi padArthoMmeM AtmasaMbaMdhI nau vizeSa guNa yA ikkIsa duHkha nahIM haiN| ataH ghaTa Adiko bhI muktapanekA atiprasaMga yoM nahIM hosakatA hai ki mokSa avasthAmeM guNoMkA yA duHkhoM kA dhvaMsa upajanA cAhiye / prati yogiyoMkA prathama sadbhAva hone para to punaH unakA dhvaMsa ho sakatA hai| kintu ghaTa AdimeM jJAna Adi guNoM yA duHkhoMkA prathamase hI atyantAbhAva hai / ataH ativyApi doSa nahIM AtA hai| jainoMke yahAM bhI isa atiprasaMgake nivAraNArtha karmoke dhvaMsako mokSa mAnate huye isI upAyakA avalambana liyA jA rahA hai / tabhI Dela, ghaDA, AdimeM muktapanakA atiprasaMga Tala sakA hai / AcArya kahate haiM ki vaizeSikoMke yahAM mukti avasthAmeM AtmA zarIrarahita hotA saMtA jJAnarahita bhI ho jAtA hai / isI muktadRSTAntake anusAra zarIrarahita honese aba bana gaye Izvarakarake jagatkA nirmANa Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike mahIM ho sakanA sAdha. diyA jAtA hai / yahAM itanA aura samajha lenA cAhiye ki jJeya. aura jJAnavAnmeM antara hai / " jAnAti iti jJaH " jo AtmA nija jJAnapariNatike sAtha tadAtmaka ho rahA santA jAnatA hai, vaha jJa hai / vaizeSika aura naiyAyika vidvAn to guNa aura guNIkA bheda mAnate haiM / unake yahAM " jJa" zabda hI alIka hai / ve daNDavAn puruSaH ke samAna jJAnavAn AtmA yoM kaha sakate haiM / AtmAkA gAMThakA nijasvarUpa jJAna nahIM hai / aisI dazAmeM kevala Izvara yA mukta AtmAyeM hI nahIM, kintu sabhI jIvoMkI AtmAyeM ajJa ThaharatI haiM / jo mUla svarUpase ajJa hai AkAzake samAna vaha jJAnake yogase bhI " jJa" nahIM ho sakatA hai| ataH AcAryokI orase kahA gayA ajhapanA hetu sAbhiprAya hai| ___etenAnityajJAnatvepIzvarasya jJAtvA jagannimittatvasiddhana muktAtmavattadanimittatvamityetannirastamazarIrasya, tanmate sarvathApyajJatvAt / tasya jJatve muktAtmanopi jhatvaprasaMgAdizeSAbhAvAt / isa ukta kathana karake vaizeSikoMke isa kathanakA bhI nirAkaraNa kiyA jA cukA samajha lo ki anitya jJAnase yukta ho rahe bhI Izvarako kAraNoM kA parijJAna kara jagatkA nimittapanA siddha ho jAtA hai| isa kAraNa mukta AtmAke samAna Izvarako usa jagatkA animittapanA nahIM hai| arthAt-mukta AtmA to sarvathA jJAnase rahita hai / kintu Izvara anityajJAnase yukta hai / ataH jagatkA nimittakAraNa ho sakatA hai / isa vaizeSikoMke matakA nirAkaraNa yoM ho jAtA hai ki unake matameM zarIrarahita AtmAko sabhI prakAroMse ajJa mAnA gayA hai| yadi azarIra bhI usa Izvarako jJa mAnA jAyagA taba to mukta AtmAko jJa-panekA prasaMga hogaa| kyoMki Izvara aura mukta AtmAmeM vizeSAdhAyaka antarakA abhAva hai| sadehabuddhimaddheturdRSTAMtopi ghaTaH kathaM / nirdehabuddhimaddhetau sAdhye jagati yujyate // 16 // jagatmeM nimittakAraNa mAne gaye deharahita buddhimAnko sAdhya karate saMte bhalA dehasahita buddhimAn , kulAlako apanA hetu mAnakara upajA ghaTa dRSTAnta bhI kisa prakArase yukta ho sakatA hai ? arthAt-sAdhyakoTimeM deharahita buddhimAn hai aura ghaTadRSTAntakI sAmarthyase dehasahita buddhimAn nimittakAraNa sadha jAyagA / aisI dazAmeM hetuke viruddhahetvAbhAsa ho jAnekI sambhAvanA hai| dhImaddhetutvasAmAnyaM sAdhyaM cenirvizeSakaM / nAnAdhImanimittatvasiddheH syAt siddhasAdhanam // 17 // nAnAtmapariNAmAkhyabhAvakarmanimitcakaM / siddhaM hIdaM jagacasya tadbhogyatvaprasiddhitaH // 18 // Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 tattvArthazlokavArtike na hi dhImaddhetutvamAtraM jagatAM paryAyArthAdezAdabhyupagacchataH syAdvAdino'pasiddhAMtaH, siddhAMtepi nAnAprANipariNAmAkhyabhAvakarmanimittajagadvyavasthiteH anyathA jagatastadupabhogyatvavirodhAt / paryAyArthika nayakI apekSAse tInoM yA saMpUrNa jagat ke sAmAnyarUpa karake hetu ho rahe nAnA buddhimAnoMko svIkAra karate huye syAdvAdI paNDitake yahAM koI apasiddhAMta doSa nahIM hai / arthAtbuddhimAn jIvoM ko jagatkA kAraNa mAna lenese syAdvAdIkA apane siddhAMta se skhalana nahIM hojAtA hai / kyoMki jainasiddhAMtameM bhI aneka prANiyoM ke pariNAmasaMjJaka bhAvakarmIko nimitta pAkara jagat nirmANakI vyavasthA kI gaI hai / anyathA yAnI aneka prANiyoM ko nimitta nahIM mAnakara yadi jagat ke kAraNa ko dUsare DhaMgakA mAnA jAyagA to jagatko una prANiyoM ke upabhoga karane yogyapanakA virodha hojAvegA | bAta yaha hai ki AtmA ke pudgalasvarUpa karmoMko nimitta pAkara huye pariNAma bhI cetana Atmaka bhAvakarma haiM / kyoMki krodha, gati, veda, utsAha Adi bhAvakarmoMkA upAdAnakAraNa AtmA hI to hai | ataH AtmA cAhe svapuruSArthasa athavA bhale hI svakIyapariNAma horahe bhAvakarmose kAryo ko kare, una sarva kAryo kA yathAyogya bhoga kara letA hai / " kartRtvabhoktRtvayoH sAmAnAdhikaraNyAt " / jo hI karttA hai vahI bhoktA hai / eka strI yadi daza manuSyoMkI rasoI banAtI hai to bhale hI vaha dazaveM bhAgakA upabhoga karatI hai| phira bhI gRhasthasambandhI karttavya yA premaprApti, yazaH AdikA AnaMda pUrA ke letI hai| kumhAra hajAroM ghaDoMko banAtA hai, sUcIkAra (darjI) saikaDoM kapaDoM ko sIvatA hai / sunAra dUsaroM ke vIsoM bhUSaNako racatA hai / ye saba zilpakAra unakA pArizramika vyaya yAnI mUlya prApta kara una kAryoMko bhoga lete haiM / koI niHsvArtha dezasevaka yA paropakArI sAdhu athavA auSadhadAnI vaidya yadi aneka kAryoMkA saMpAdana kara rahe haiM to unako bhI niHsvArthasevA, svakarttavyapAlana, svadezIya abhimAna, yazaHprApti, puNyasaMcaya, Adi upabhogoMkI prApti vinA cAhe hI hojAtI hai / akAmanirjarA bhI hojAtI hai / yadi kisIko svakRtakAryo kA upabhoga na bhI mila sake to hamArI yaha vyApti nahIM banI hai, jo jisakA kArya hai vaha kArya usakA upabhogya avazya hai / hamane to aneka sthaloM para vaisA dekhakara svarUpakathana kara diyA hai / avyabhicArI kAryakAraNabhAva nahIM banA diyA hai| do, cAra, sthala para ghaTita ho jAnese hI hamArA prayojana sadha jAtA hai / kAryakA apane kAraNoMke sAtha anvayavyatireka hai / vyApaka, azarIra, nitya, Izvara ke sAtha kAryoMkA anvayavyatireka nahIM hai / etanmAtra hameM sujhAnA sazarIraH kulAlAdiH kurvan dRSTo ghaTAdikaM / svayamAtmA punardehamazarIropi vizrutaH / / 19 / / sadehetara sAmAnyasvabhAvo jagadIzvaraH / karotIti na sAdhyeta yadA doSastadA kaM saH // 20 // 1 1 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike na hi dhImaddhetRtvamAtraM jagatAM paryAyArthAdezAdabhyupagacchataH syAdvAdino'pasiddhAMtaH, siddhAMtepi nAnApANipariNAmAkhyabhAvakarmanimittajagadyavasthiteH anyathA jagatastadupabhogyatvavirodhAt / paryAyArthika nayakI apekSAse tInoM yA saMpUrNa jagatke sAmAnyarUpa karake hetu horahe nAnA buddhimAnoMko svIkAra karate huye syAdvAdI paNDitake yahAM koI apasiddhAMta doSa nahIM hai| arthAtbuddhimAn jIvoMko jagatkA kAraNa mAna lenese syAdvAdIkA apane siddhAMtase skhalana nahIM hojAtA hai / kyoMki jainasiddhAMtameM bhI aneka prANiyoMke pariNAmasaMjJaka bhAvakarmIko nimitta pAkara jagata nirmANakI vyavasthA kI gaI hai| anyathA yAnI aneka prANiyoMko nimitta nahIM mAnakara yadi jagatke kAraNa ko dUsare DhaMgakA mAnA jAyagA to jagatko una prANiyoMke upabhoga karane yogyapanakA virodha hojaavegaa| bAta yaha hai ki AtmAke pudgalasvarUpa karmoko nimitta pAkara huye pariNAma bhI cetana Atmaka bhAvakarma haiM / kyoMki krodha, gati, veda, utsAha Adi bhAvakarmokA upAdAnakAraNa AtmA hI to hai / ataH AtmA cAhe svapuruSArthase athavA bhale hI svakIyapariNAma horahe bhAvakarmose kAryoko kare, una sarva kAryokA yathAyogya bhoga kara letA hai| "katvabhoktRtvayoH sAmAnAdhikaraNyAt " / jo hI kartA hai vahI bhoktA hai / eka strI yadi daza manuSyoMkI rasoI banAtI hai to bhale hI vaha dazaveM bhAgakA upabhoga karatI hai| phira bhI gRhasthasambandhI karttavya yA premaprApti, yazaH AdikA AnaMda pUrA le letI hai| kumhAra hajAroM ghaDoMko banAtA hai, sUcIkAra ( darjI ) saikaDoM kapaDoMko sIvatA hai / sunAra dUsaroM ke vIsoM bhUSaNoMko racatA hai / ye saba zilpakAra unakA pArizramika vyaya yAnI mUlya prApta kara una kAryoMko bhoga lete haiN| koI niHsvArtha dezasevaka yA paropakArI sAdhu athavA auSadhadAnI vaidya yadi aneka kAryokA saMpAdana kara rahe haiM to unako bhI niHsvArthasevA, svakarttavyapAlana, svadezIya abhimAna, yazaHprApti, puNyasaMcaya, Adi upabhogoMkI prApti vinA cAhe hI hojAtI hai| akAmanirjarA bhI hojAtI hai / yadi kisIko svakRtakAryoMkA upabhoga na bhI mila sake to hamArI yaha vyApti nahIM banI hai, jo jisakA kArya hai vaha kArya usakA upabhogya avazya hai / hamane to aneka sthaloM para vaisA dekhakara svarUpakathana kara diyA hai / avyabhicArI kAryakAraNabhAva nahIM banA diyA hai| do, cAra, sthalapara ghaTita hojAnese hI hamArA prayojana sadha jAtA hai / kAryakA apane kAraNoM ke sAtha anvayavyatireka hai| vyApaka, azarIra,nitya, Izvarake sAtha kAryokA anvayavyatireka nahIM hai / etanmAtra hameM sujhAnA hai / sazarIraH kulAlAdiH kurvan dRSTo ghaTAdikaM / khayamAtmA punardehamazarIropi vizrutaH / / 19 // sadehetarasAmAnyasvabhAvo jgdiishvrH| karotIti nu sAdhyeta yadA doSastadA ka saH // 20 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tattvArthacintAmaNiH 000 . ityeke tadasaMbaMdhaM svazarIrANi kurvatAM / zarIrAMtarasaMbaMdhAtmanAM syAnnAnyathA kriyA // 21 // parAparazarIrANAM kalpanAnnAnavasthitiH / teSAmanAdisaMbaMdhAtkAryakAraNabhAvataH // 22 // yadi vaizeSika yoM kahe ki kumhAra, kolI Adi AtmAyeM zarIrasahita horahIM ghaTa Adi kAryoko karatI huyIM dekhI gayI haiM aura phira janmakI AdimeM svayaM azarIra hotA huA bhI AtmA navInadehako banA rahA prasiddha horahA hai / ataH jagatkA nimittakAraNa buddhimAn AtmA hai| yahAM deha sahita aura deharahita donoM prakArake vizeSa jIvoMmeM vartarahe sAmAnya svabhAvako dhAra rahA Izvara jagatko banA rahA sAdhA gayA hai| sAdhyakoTimeM dehasahita yA deharahita aisI koI vizeSatA nahIM DAla dI hai| bhAvArtha-kAryoko banAne meM kartAkA zarIrasahitapanA aura zarIrarahitapanA upayogI nahIM hai| zarIrasahita AtmA bhI aneka kAryoko kara dete haiM, aura zarIrarahita bhI AtmA pahile pahile naye zarIrako yA jJAna, icchA, prayatnoMko banA detA hai / ataH donoM prakArakI AtmAoMkA sAmAnya svabhAva horahe Atmatvadharmase yukta buddhimAnako hama vaizeSika jagatkA kartA sAdha rahe haiN| bhale hI dRSTAntameM zarIrasahita kartA hoya aura dArTAntameM anya pramANoM karake vaha kartA azarIra sAdha diyA jAya, hamArI koI kSati nahIM hai| jJAna, icchA, aura prayatnake sAtha karttApanakI vyApti hai| zarIrasahitapana aura zarIrarahitapana koI karttApanake prayojaka nahIM haiM / dekhiye " parvato vanhimAn dhUmAt mahAnasavat ,, yahAM dRSTAnta horahe rasoI gharameM lakkaDoMkI Aga hai aura parvatameM sUkhe tRNa yA pattoMkI Aga sulaga rahI hai| kintu sAmAnya agniko sAdhya karane para koI doSa nahIM AtA hai / isI prakAra yahAM bhI sAmAnya svabhAvavAle buddhimAnko jaba anumAna dvArA sAdhA jAvegA taba tuma jainoMkI orase diyA gayA vaha siddhasAdhana doSa kahAM AyA ? arthAt-hamAre Upara siddhasAdhana doSa lAgU nahIM hai| tumhAre yahAM asiddha horahe padArthako hama sAdha rahe haiM, tumhAre yahAM siddha horahe hI ko hama nahIM sAdha rahe haiM, yahAMtaka koI eka vaizeSika paNDita kaha cuke haiM / AcArya kahate haiM ki vaizeSikoMkA vaha kahanA saMbaMdhayojanAse zUnya hai / asambaddhapralApI honese unake pUrvAparavacanoMkI saMgati ThIka nahIM baiThatI hai| kyoMki pUrvakAlIna anya sUkSmazarIroMke sAtha saMbaMdha rakha rahe AtmAoMkI hI apane zarIroko karate saMte kriyA hosakatI hai / anya prakAroMse yAnI zarIrarahita AtmAoMkI kriyA apane navIna zarIrako banAneke liye nahIM hosakatI hai / jaise ki sthUlazarIra aura sUkSmazarIroMse rahita horahA mukta AtmA punaH apane zarIroMko nahIM banA sakatA hai / zarIrarahita AkAza bhI nijake paudgalika zarIrakA nirmANa nahIM kara pAtA hai / bIjAMkuradhArAkarake anAdikAlase, calA AyA chilakAsahita dhAna hI upaja Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 tattvArthazlokavArtike sakatA hai / eka bAra chilakA nikAla denepara vaha dhAnya punaH nahIM uga sakatA hai| isI prakAra anAdikAlase kAryakAraNapravAhakarake karma nokarmodvArA sazarIra ho rahA AtmA hI uttarottara aneka zarIroMko banA letA hai / karma, nokarma, zarIroMse rahita ho gaye zuddha siddhaparameSThI punaH zarIroko nahIM raca pAte haiM / yadi yahAM koI anavasthA doSa uThAve ki AtmA isa vartamAna zarIrako pUrva zarIrase sahita hokara banAvegA aura usa pUrva zarIrako usase bhI pahileke zarIrase sambandhI hokara banAyegA / yoM para, apara, aneka zarIroM kI parikalpanA karanese mahAn anavasthA doSa AtA hai / pranthakAra kahate haiM ki aisI anavasthA doSasvarUpa nahIM hai| pratyuta guNa hai / kyoMki AtmAke sAtha kAryakAraNabhAvamudrAsa una zarIroMkA anAdise sambandha hotA calA A rahA hai, jaise ki bIja vRkSa yA aNDA murgI inameM anyonyAzraya yA anavasthA doSa nahIM Ate haiN| mUlako naSTa karanevAlI anavasthA to dUSaNa hai / kintu mUlako puSTa karanevAlI yA kulaparamparAko baDhAnevAlI anavasthA bhUSaNa hai / ataH yuktiyoMse yaha bAta siddha ho jAtI hai ki zarIrasahita AtmA hI anya zarIroMko banAtA hai / ataH tumhAre buddhimAn kartAko sAdhanevAle anumAnameM ghaTadRSTAntakI sAmarthyase sazarIrakartA hI siddha ho pAyagA / azarIra nahIM aura sAmAnya buddhimAnoMko sAdhya koTimeM dharanepara nAnA buddhimAnoMko nimittapanA siddha ho jAnese siddhasAdhana doSa tuma vaizeSikoMke Upara vaisAkA vaisA hI avasthita banA rahatA hai| pUrvamatanutve narasya / koI bhI jIva pUrvazarIrake vinA anya zarIroMko nahIM banA sakatA hai| yadi zarIra banAneke pUrvameM AtmAko zarIrarahita mAnA jAyagA taba to muktasyeva na yujyeta bhuuyonytnusgtiH| pAratantryanimicatvaM dharmAdharmayorbuddhivat // 23 // mukta AtmAke samAna isa saMsArIjIvakA punaH bahutase anya zarIroMke sAtha sambandha honA nahIM ucita ho sakegA / azarIra AtmA phira parataMtra nahIM ho sakatA hai / yadi vaizeSika yoM kaheM ki azarIra hotA huA bhI AtmA apane adRSTasaMjJaka dharmAdharma guNoM karake parataMtra ho rahA bandhanabaddha ho jAtA hai, isapara AcArya kahate haiM ki jaise AtmAkA jJAnaguNa AtmAko parAdhIna nahIM karatA hai, usI prakAra AtmAke tumhAre yahAM mAne gaye dharma, adharma, guNa bhI AtmAko parataMtra banAne ke nimitta nahIM ho sakate haiM / yadi apane hI aMga, svabhAva yA guNa apaneko parAdhIna karane lageM to sampUrNa padArtha apane svarUpoMkA parityAga kara baiTheMge / sA yadyadRSTasaddhAvAnmatA tasya tu sidhdyatu / pUrva karmazarIreNa saMbaMdhaH paravigrahAt // 24 // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH yadi vaha saMsArI jIvoM kI parataMtratA vaizeSikoM ke yahAM dharma, adharmasvarUpa adRSTakA sadbhA honese mAnI jAyagI taba to usa AtmA ke pahile karmazarIra ke sAtha sambandha siddha ho gayA, ( ho jAo ) aura vaha karmakA sambandha usase bhI pahileke dUsare zarIrase prApta hokara sambandhita huA samajhA jAyagA, yoM jainasiddhAntake sadRza tumako bhI mAnanA paDegA / 413 zarIramAtmano'dRSTaM pudgalAtmakamIritaM / sarvathAtmaguNatvesya pArataMtryAnimittatA // 25 // AtmAkA karmazarIra jo adRSTa mAnA gayA hai, vaha pudgalasvarUpa kahA gayA hai| yadi isa aSTako sarvathA AtmAkA guNa mAnA jAyagA to adRSTako isa AtmAke parataMtra honemeM nimitta kAraNapanA nahIM sadha sakegA / dravyako vaisA kA vaisA hI anAdi, ananta, jIvita rakhanevAle guNa huA karate haiN| apane hAtha, pAMva, peTa hI yadi apaneko phaMsAne lageM to aisI dazAmeM koI puruSa jIvita nahIM raha sakatA hai / bADha hI khetako khA jAya to rakSA kauna kara sakatA hai I na hi sarvathAtmaguNatve dharmAdharmasaMjJakasyAdRSTasyAtmapArataMtryanimittatvaM yuktaM buddhivat / icchAdveSayorAtmaguNatvepyAtmapArataMtryanimittatvasiddheryuktameveti cenna, tayoH sarvathAtmaguNatvAbhAvAt karmodayanimittatvena bhAvakarmatyavacanAt / tayorevAtmapArataMtryasvabhAvatvAcca na pAra - taMtryanimittatvaM / mohavizeSapArataMtrya eva hi puruSasyecchAdveSau tadaparatantrasya kacidabhilASadveSAsaMbhavAt / tato na dharmAdharmau puruSaguNau puruSapArataMtryanimittatvAnmohavizeSAnnigalAdivat / kiM tarhi ? pudgalapariNAmAtmakau tau tata eva tadvat pudgalapariNAmavizeSAtmakatvAccAdRSTasyAtmazarIratvamupagatamiti naudArikAdizarIra saMbaMdhAtpUrvamadRSTavazavaryAtmA nirdeho yuktaH / yastu nirdeho muktAtmA sa na kasyacchirIrasyAraMbhako bhavati yatastadvadIzvaropa jagato hetuH syAt 1 yadi dharma, adharma, isa saMjJAko dhAranevAle adRSTako sabhI prakAroMse AtmAkA guNa honA mAnA jAyagA to usa adRSTako AtmAkI parataMtratAkA nimittakAraNapanA samucita nahIM paDegA, jaise ki AtmA guNa horahI buddhi usI AtmA ke " sannipAtaparibhASA anusAra parAdhIna nahIM kara DAlatI hai / yadi vaizeSika yoM kahe ki icchA aura dveSako AtmAkA guNapanA hote huye bhI AtmA kI parataMtratAkA nimittapanA siddha horahA hai, jainoM ke yahAM bhI icchA aura dveSakarake saMsArI AtmAoM ke karma bandha horahA abhISTa kiyA hai / isa kAraNa dharma adharma guNoM ko bhI AtmAkI parataMtratAkA nimittapanA yuktipUrNa hI hai / graMthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki una icchA dveSoM ko sabhI prakAroM se AtmAkA guNapanA nahIM hai / karmoMke udayako nimitta pAkara huye una icchA aura dveSoM ko bhAvakarmapa se 1 ," Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArya lokavArtike 1 nirUpaNa kiyA gayA hai / audayika bhAva AtmAke guNa nahIM haiN| guNa to trikAlavartI, anujIvI, hote haiM / apane AtmalAbhameM dUsare padArthakI apekSA nahIM karate haiN| puNya, pApa, yA krodha, icchA, dveSa Adi audayika bhAvako AtmAkA guNa kahanA guNazadvakA bhArI tiraskAra karanA hai / dUsarI bAta yaha hai ki paripUrNa cAritrasvarUpa AtmAkI rAga, dveSa, moha, icchA Adi vibhAvoM karake pariNati hojAnA hI to parataMtratA hai / ataH AtmA ke vibhAvapariNAma icchA aura dveSa to parataMtrasvabhAva hI haiM / parataMtratA ke 1 nimitta nahIM haiM / mohanIya karmakI krodha, lobha, rati, arati Adi vizeSaprakRtiyoMke udayase huI vizeSa mohasvarUpa parataMtratA hI to AtmA ke icchA aura dveSapariNAma haiM / jo kSINamoha AtmA umra 1 mohanIya karmavizeSake parAdhIna nahIM hai, usake kahIM bhI abhilASA aura dveSa nahIM sambhavate haiM / tita kAraNase yoM anumAna banA kara siddha kara diyA jAtA hai ki dharma aura adharma ( pakSa ) AtmA ke guNa nahIM haiM / ( sAdhya ) AtmAkI parataMtratA ke nimittakAraNa honese ( hetu ) sAMkala, leja, vazIkaraNa cUrNa Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa yuktise dharma, adharma yA icchA dveSa ye AtmAke pariNAma nahIM sadha pAte haiN| taba to yaha adRSTa kyA padArtha hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki ve dharma adharma (pakSa ) pudgaladravyake pariNAmasvarUpa haiM ( sAdhya ) / usase hI yAnI AtmA ke parataMtrapanakA nimitta kAraNa bana rahe honese ( hetu ) usIke samAna yAnI sAMkala, jAla, pIMjarA Adi ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa anumAna dvArA adRSTako pudgalakA pariNAma sAdha diyA hai, jaise ki yaha sthUla zarIra pugalakA pariNAma honese AtmAkA guNa nahIM hotA huA AtmAkA bahiraMgazarIra mAnA jAtA hai, usI prakAra pudgaladravyakA vizeSa pariNAmasvarUpa honese adRSTa bhI AtmAkA sUkSmazarIra svIkRta kara liyA jAtA hai / isa kAraNa janmate samaya audArikAdi zarIroMke sAtha sambandha honese pahile adRSTake vazameM varta rahA yaha AtmA sarvathA deharahita kahA jAya yaha yuktipUrNa nahIM hai / arthAt - deha racane ke pahile bhI AtmA adRSTa nAmaka sUkSmazarIrase yukta ho rahA sazarIra hai / niHzarIra nahIM hai| hAM, jo mukta AtmA sthUla, sUkSma, sabhI dehoMse rahita hai vaha to kisI bhI zarIrakA raca denevAlA nahIM hai / jisase ki usa mukta AtmAke samAna zarIrarahita Izvara bhI jagatkA nimitta kAraNa ho jAtA / bhAvArtha azarIra, mukta, AtmAke samAna zarIrarahita Izvara bhI jagatkA nimittakAraNa hokara karttA nahIM hai 1 1 414 saMprati sadehezvaravAdimatamAzaMkya pratividhatte / aba isa samaya granthakAra Izvarako dehadhArI mAnanevAle paurANikavAdiyoMke matakI AzaMkA uThAkara usa paurANikoMke matakA bhI khaNDana kareM dete haiM / kSityAdimUrtayaH saMti mahezasya tadudbhave / sa eva heturityAdi vyabhicAro na cedbhavet // 26 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH tathAnyepi kimAtmAnaH svamUrtyatpattihetavaH / svayaM na syuritIzasya va sidhdyetsarvahetutA // 27 // (" purANa yA smRtiyoMko mAnanevAle paurANika yA smArta sampradAyavAloMkA yaha mata hai ki yA sRSTiH sraSTurAdyA vahati vidhihutaM yA haviryA ca hotrI, ye dve kAlaM vidhattaH zrutiviSayaguNA yA sthitA vyApya vizvaM / yAmAhuH sarvabIjaprakRtiriti mayA prANinaH prANavantaH / pratyakSAbhiH prapannastanubhirabatu bastAbhiraSTAbhiraziH // 1 // ( zakuntalA nATaka ) / mahezakI 1 jala 2 agni 3 hotA 4 sUrya 5 candramA 6 AkAza 7 pRthvI 8 vAyu ye ATha mUrtiyAM (zarIra ) haiM / vizeSarUpase viSNu sampradAyavAle viSNu bhagavAn ke daza yA cauvIsa avatAroMko mAnate haiM / zaiva AmnAyavAloMne bhI mahAdeva ke I katipaya zarIradhArI avatAra iSTa kiye haiN| yahAM prakaraNameM yaha kahanA hai ki " bhUtAni yajvA sUryAcandramasau ca mahezakI pRthivI Adi ATha mUrtiyAM (zarIra ) haiM / una mUrtiyoMke utpanna karanemeM vahI maheza nimittakAraNa hai / AcArya kahate haiM ki ATha mUrtiyoM yA varAha, kAla Adi apane zararoiMko banAne meM yadi vyabhicAradoSa nahIM AvegA, taba samAna anya bhI AtmAyeM svayaM apane apane zarIroMkI utpattike kAraNa kyoM nahIM ho jAveMgIM ? aisI dazAmeM bhalA Izvarako sampUrNa jagatkA nimittakAraNapanA kahAM siddha ho sakA ? arthAt -- Izva apane zarIrako banA letA hai, aura anya prANI apane apane zarIroMko raca lete haiM / bicArA akela Izvara sampUrNa jagatkA kartA nahIM hai 1 1 matsya, to 415 Adi yA mahA maheza yA viSNuke kurvana kSityAdimUrtIMzca svamUrti tatprayogataH / mRtyatarANi kurvIta yadi vAnAdibhiryataH // 28 // gatvA sudUramapyevaM yadi mUrtIne kAzcana / kuryAttAbhistadA hetoranaikAMtikatA na kiM // 29 // vaizeSika kahate haiM ki jisa prayogase vaha Izvara pRthvI, jala Adi apanI ATha mUrtiryauko banA rahA hai, usI prayogase anAdi dhArAvAle pRthivI Adi bhUtoMkarake apane zarIrako aura dUsare prANiyoMke zarIroMko kara devegA / AcArya kahate haiM ki yadi tuma yoM kahoge taba una mUrtiyoMko - banAne ke liye pahile kSiti Adiko banAyA hogA aura una kSiti Adi mUrtiyoMke liye usase bhI pahilI kSiti Adi mUrtiyoMko banAnA paDA hogA / yoM anavasthA AtI hai| isake nivAraNArtha bahuta dUra bhI jAkara yadi kinhI kSiti Adi mUrtiyoM ko IzvarakRta nahIM mAnA jAvegA taba to unhIM mUrtiyoM karake tumhAre hetukA vyabhicArIpanA kyoM nahIM bana baiThegA ? arthAt -- anavasthAko dUra karaneke liye Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 tatvArtha lokavArta bahutakAla pahilekI jina mUrtiyoM ko Apane Izvarakarake banAI huI nahIM mAnA hai, unameM sanniveza yaha to raha gayA aura buddhimAn kAraNase janya honA yaha sAdhya nahIM rahA / ataH vyabhicArI huA / anAdimUrtibhistasya saMbaMdha iti cenmataM / kiM ityanAditA tAsAM sannivezaviziSTatAM // 30 // na cecAbhirmahezena kRtAbhirvyabhicAritA / sAdhanasya kRtAbhirvA tenaitA manavasthitiM // 31 // kevalaM mukhamastIti yatkiMcidabhidhIyate / mithyottarANAmAnaMtyAtprekSAvattA nu tatra kA // 32 // isa vyabhicArakA nivAraNa karaneke liye anAdikAlase banIM calI ArahIM kSiti, Adi mUrtiyoke sAtha vaha IzvarakA saMbandha yadi iSTa kiyA jAyagA, yoM maMtavya honepara to AcArya pUchate haiM ki una mUrtiyoMkI anAditA kyA racanAkI viziSTatA ( hetu) ko mAra DAlatI hai ? batAo / yadi mUrtiyoM meM sannivezavizeSa hai to tumhAre Upara hetukA vyabhicAra doSa tadavastha hai / jaba ki una mUrti - yoMkA anAdipana sannivezavizeSakA vighAta nahIM kara sakatA hai aura anAdikAlIna pRthivI Ada mUrtiyAM mahezakara ke nahIM kI jAcukIM haiM to tumhAre " sannivezaviziSTatva " sAdhanakA una mUrtiyoM karake vyabhicAra huaa| yadi una anAdi mUrtiyoM ko tisa Izvara karake kiyA huA mAnA jAyagA to vyabhicAradoSa dUra hojAyagA kiMtu una mUrtiyoM ko banAne ke liye punaH mUrtiyAM banAI gaI hoMgI aura unake liye bhI pUrva mUrtiyAM banAI gaI hoMgI, yoM mUrtiyoMkI dhArA karake huye isa anavasthAdoSa ko tuma dUra nahIM kara sakate ho| " mukhamastIti vaktavyaM " yadi phokaTakA mukha hai to kucha na kucha bolate rahanA cAhiye, isa lokanItike anusAra jo kucha bhI anTa, sanTa, tuma kahe jAte ho / jagat meM mithyA uttara ananta haiM / hama Izvarake kartRtvakA nirAkaraNa karaneke liye jitane samucita AkSepa karate haiM, tuma unake ananta mithyA uttara de dete ho| yaha to vahI eka grAmINapuruSakA vijaya jaisA huA ki koI gamAra yoM kahatA phiratA thA ki maiM kAzI gayA aura saba paNDitoM ko harA aayaa| unhoMne saikaDoM bAteM kahIM unakI eka bhI nahIM mAnI / kucha na kucha bake hI calA gayA / dekho, aisI dazA meM vahAM prekSAvAnpanA bhalA kahAM rahA ? yuktirahita bakanevAle puruSa hitAhitakA vicAra karanevAle nahIM mAne jAte haiM / aise puruSoM nyAyapUrvaka vAda vivAda karanemeM adhikAra nahIM hai / tataH sUktametat sadehezvaravAdinAM sannivezaviziSTatvAditi heturIzvara dehena vyabhicArIti / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH Aamharanews ___ tisa kAraNa hamane vahIM nauvIM vArtikameM yaha bahuta acchA kaha diyA thA ki dehasahita Izvarako mAnane vAle paurANikavAdiyoMke yahAM " sannivezaviziSTatvAt " yaha hetu Izvarake zarIrakarake hI vyabhicAra doSavAlA hai / yahAMtaka AcAryone sannivezavizeSatva hetuke Upara nauMvIM vArtika pUrvArdha karake uThAye gaye vyabhicAradoSakI puSTiko parisamApta kara diyA hai, yahI iti zadbakA bhAva hai| buddhimaddhetukaM yAdRgdRSTaM harmyagRhAdiSu / saMnivezaviziSTatvaM tAdRgjagati nekSyate // 33 // iti hetorasiddhatvaM kaizciduktaM na yujyate / tathA sarveSTahetUnAmasiddhatvaprasaMgataH // 34 // zrI vidyAnaMda AcArya kahate haiM ki kinhIM kinhIM vidvAnoMne vaizeSikoMke sannivezaviziSTatva hetuko yoM asiddha hetvAbhAsa kahA hai ki jisa prakArakA havelI, gRha, jhoMpaDe, AdimeM buddhimAn hetuoMse janya ho rahe sante sannivezaviziSTapanA dekhA jAtA hai, vaisA racanAvizeSa to jagat svarUpa pakSameM nahIM dekhA jAlA hai / isa kAraNa pakSameM hetuke nahIM Thaharanese hetukA asiddha hetvAbhAsa doSa huA / arthAt-prameyakamalamArtaDameM bhI yoM likhA hai ki " astu vA'vicAritaramaNIyaM buddhimatkAraNatva vyApta kAryatvaM tathApyatra yAdRgbhUtaM buddhimatkAraNatve'bhinavakUpaprAsAdAdau vyApta kAryatvaM pramANataH prasiddhaM yadakriyAdarzinopi jIrNakUpaprAsAdAdau laukiketarayoH kRtabuddhijanakaM tAdRgbhUtasya kSityAdAvasiddherasiddho hetuH siddhau vA jIrNakUpaprAsAdAdAvivA'kriyAdarzino'pi kRtabuddhiprasaMga: " ityAdi paMkti karake pakSa aura dRSTAntameM thoDAsA antara dikhalAkara asiddha hetvAbhAsa uThAyA gayA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha asiddha hetvAbhAsakA kathana yukta nahIM hai| kyoMki yoM to tisa prakAra iSTa ho rahe sampUrNa hetuoMke asiddhapanakA prasaMga ho jAyagA, jaisA dhuAM mahAnasameM samAna AkRtivAlA dekhA jA cukA hai, vaisA parvatameM nahIM dIkha rahA hai / " zadbo'nityaH kRtakatvAt ghaTavat " yahAM jaisA kulAla, daMDa, mRttikA Adi kAraNoMse banAyA gayApana ghaTameM dRSTigocara ho rahA hai, vaisA kRtakapanA zadbameM nahIM pratIta hotA hai / zadbake upAdAna kAraNakA hI pratyakSa nahIM hai / bAta yaha hai ki thoDe thoDe antarase hetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa nahIM ho jAtA hai / tucchatApUrNa doSoMse kisIkA tiraskAra hameM nahIM karanA hai / kRtadhIjanakaM taddhi nAkriyAdarzino yathA / kvacicathA na dhUmAdiragnyAdijJAnakAraNaM // 35 // vanhyAdibuddhikAritvaM svayaMsiddhasya siddhtaa| dhUmAdeH sAdhanasyaitatsiddhau vandyAdidhIriti // 36 // , . 63 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 tattvArthazlokavArtike yathAnyonyAzrayastadvatmakRtepi hi sAdhane / kRtadhIjanakatvesya siddhatAyAM kRtatvadhIH // 37 // tatonaikAMtiko hetureSa vAcyaH parIkSakaiH / kAryatvArthakriyAkRtvapramukho'nena varNitaH // 38 // jisa prakAra sUrya, candramA, samudra Adi svarUpa kvacit jagatmeM akriyAdI puruSa ke " kiyA gayA " isa buddhikA janakapanA nahIM hai, usI prakAra dhUma Adika hetu bhI agni Adi sAdhyoMkI jJAptike kAraNa nahIM ho skeNge| arthAt-navIna kuaiM, koThiyAM, mahala Adi koMko banatA huA dekha kara sAdhAraNa manuSyoMke bhI " ye kiye gaye haiM " yaha buddhi upaja jAtI hai / usI prakAra jIrNa kue, gRhoMke khaMDahara, purAne maMdira, mUrtiyAM, ghaDe, inTe, AdimeM bhI " ye kisI na kisI karake banAye gaye haiM " yaha buddhi upaja jAtI hai| bhale hI Adhunika puruSoMne hajAra varSa pahile bane huye purAne khaNDaharoMke bananekI kriyAko AMkhoMse dekhA nahIM hai / kintu pRthivI, sUrya, caMdramA AdimeM kisI bhI akriyA dIko " ye banAye gaye haiM " aisI buddhi nahIM hotI hai / ataH hetu asiddha hai / AcArya samajhAte haiM ki yo thoDAsA aMtara tisa prakAra pakSa aura dRSTAMtameM paDajAnese dhUma Adi bhI agnikA anumAna nahIM karA sakeMge / asiddha hetvAbhAsako uThAne vAle dUsarA kaTAkSa yoM karate haiM ki jisa prakAra dhUma Adi hetuoMko agni karake svayaM nirmitapanA siddha hojAya taba to vanhi AdikI buddhi kara denA hokara siddhatA Ave aura dhUma AdikI siddhatA hojAnepara vanhi AdikI buddhi karAI jA sake / yoM jisa prakAra anyonyAzraya prasiddha hetumeM diyA jAsakatA hai, usI prakAra prakaraNa prApta sannivezaviziSTatva hetumeM bhI parasparAzraya doSa diyA jA sakatA hai ki isa hetuke dvArA sUrya, pazibI AdimeM " kiye gaye haiM " isa buddhikA janakapanA siddha hoya taba to sUrya AdimeM kRtapanekI baddhi hoya aura sUrya AdimeM kiyA gayApana siddha hoya taba " kiye gaye haiM " isa buddhikA utpAdaka panA prasiddha hosake / arthAt-sannivezaviziSTatva hetumeM jaisA anyonyAzraya doSa uThAyA jAtA hai vaisA dhama Adi prasiddha hetuoMmeM bhI anyonyAzraya jamAyA jA sakatA hai / tisa kAraNase parIkSaka vidvAnoM karake yaha " sannivezaviziSTatva " hetu anekAMtika hetvAbhAsa hI kahanA cAhiye / kevala vyabhicAra Topa karake hI isa hetakI niMdA karanA thoDA nahIM hai / isa sannivezaviziSTatva hetukA kathana kara denese vaizeSikoM ke kAryatva hetu, arthakriyAkAritva hetu, sthitvApravRtti hetu, acetanatva hetu, vinAzitva hetu, AdikA bhI varNana kara diyA samajha lenA cAhiye / arthAt-kAryatvAdi hetu bhI Izvarako jagatkA karttApana sAdhanameM Izvara deha karake vyabhicAra doSavAn hai / inameM bhI ukta rItyA nirbala aMsiddha doSako nahIM uThAkara puSTa vyabhicAra doSako rkhiyegaa| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tattvArthacintAmaNiH 419 yathaiva hi sannivezaviziSTatvAditi hetu siddhaH zakyo vktumisstthetunaampysiddhtvprsNgaat| kiM tarhi ? parIkSakairanaikAMtiko vAcyastathA kAryatvAdacetanopAdAnatvAdarthakriyAkAritvAt sthitvAmavRtteH, ityevamAdirapIzvaradehenAnaikAMtika eva sarvathA vizeSAbhAvAt / api ca kAraNa ki jisa ho prakAra " sannivezaviziSTatvAt " yaha hetu asiddha hetvAbhAsa nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki yoM anTa, sanTa, doSa lagAdenepara to dhUma Adi iSTa hetuoMko bhI asiddha hetvAbhAsa hojAnekA prasaMga AjAvegA, jo ki jainoMko abhISTa nahIM hai| to phira isa baizeSikoMke hetumeM kyA doSa lagAyA jAya ? isakA uttara yahI hai ki parIkSakoM karake yaha hetu anaikAMtika hellAbhAsa kaha kara ThaharA diyA jAya, tisa hI prakAra kAryatva, acetanopAdAnatva, arthakriyAkAritva, sthitvApravRtti, ityAdi isa prakArake anyahetu bhI Izvarake zarIra karake anaikAntika hetvAbhAsa hI haiM / kyoMki sannivezaviziSTatvase kAryatvAdi hetuoMmeM koI antara nahIM hai / arthAtvaizoSikoMne apane kartRtvavAdako puSTa karaneke liye vizeSa sthaloMpara yoM kahA hai ki "kSityakurAdikaM kartRjanthaM kAryatvAt ghaTavat " jo jo kArya hote haiM, ve buddhimAnse janya haiM, jaise ki ghaDA hai / isa hI prakAra jina kAryoMke acetana upAdAna kAraNa haiN| unakI ThIka ThIka vyavasthA jamAne ke liye cetana kartAkI AvazyakatA hai / jo padArtha arthakriyAoMko kara rahe haiM, ve cetanase adhiSThita hokara hI niyata kAryoko kara sakate haiM / jo kAraNa Thahara Thahara kara kabhI kucha aura kabhI kucha kAryoko karate haiM, ve cetana dvArA prerita ho rahe haiM / jaise ki kabhI hathoDA soneko kUTatA hai, kabhI kaiMcI pattarako kATatI hai, kabhI paMtrI soneko khIMca rahI hai, ina Thahara Thahara kara kAryoMke pravartanemeM sunArakA astitva Avazyaka hai| isI prakAra kapaDA bunate samaya Thahara Thahara kara aneka kAraNoMkI pravRtti karAnemeM kolI buddhimAn kartA hai| tathA rUpAdimAn yA acetana padArtha bhI cetana kartA dvArA kAryokA sampAdana kara sakate haiM / ityAdi unake sabhI hetu vyabhicAra doSayukta haiM / aura eka bAta yaha bhI hai, usako suno sthAvarAdibhirapyasya vyabhicAronuvarNyate / kaizcitpakSIkRtaisteSAmadhImaddhetutAsthitaiH // 39 // kinhIM vidvAnoM karake isa sannivezaviziSTatva hetukA khAne, kUpajala, vAyu, vanhi, vanaspati, ina sthAvara aura sUrya, samudra, Adi karake vyabhicAra prApta ho jAnekA pIche varNana kiyA gayA hai / jo ki ve sthAvara Adika padArtha; naiyAyikoMke yahAM pakSakoTimeM antaHpraviSTa kiye jA cuke haiM / kintu kisI sarvajJa, azarIra, buddhimAnko, unakA nimittakAraNapanA vyavasthita nahIM ho sakA hai| arthAt-upavanakI vanaspatiyoMko koI bAlakoMsI buddhiko dhAranevAlA paMDita bhale hI mAlI karake Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvArthazlokavArtike nirmANa kI gayIM kaha deve, cUlhekI Agako rasoiyAkI banAyI huI kaha deve, nalake jalako puruSake prayatnase upajA huA mAna le, bIjanAkI vAyuko buddhimAn jIva karake banAI gaI abhISTa kara le, khetakI miTTIko kisAnake vyApArase banI huI svIkAra kara leve, kintu vaha buddhimAn vanakI vanaspatiyoM yA khAnoM, nadI jaloM, dAvAnala, AMdhI, sUrya, Adi padArthoMko buddhimAn karake banAye huye nahIM mAna sakatA hai / yadi koI sAhasI andha zraddhAvAn una sthAvara Adiko bhI zarIra, parvata, pRthivI, Adike samAna pakSakoTimeM DAlakara sthAvara, sUrya, AdikA nimittakAraNa Izvarako mAna baiThe taba to yoM koI bhI hetu vyabhicArI nahIM ho skegaa| "dhUmavAn vanhe:" yahAM aMgAra yA ayogolaka ina vyabhicAra sthaloMko pakSakoTimeM ginA jA sakatA hai / jalate huye aMgAra yA lohagolA athavA koyaleko ghAmameM rakhakara kucha dUrase dekho dUsare prakArakA vilakSaNa dhUAM nikalatA huA dIkhatA hai / yoM kahanevAlekA koI mukha TeDA nahIM ho jAtA hai / jisa puruSa yA strIke nimittase kisI strI yA puruSako vyabhicAra doSa laganekA prasaMga AyA hai, nirlajja puruSa una nikRSTa strIpuruSoMko bhI svastrIpakSa yA khapatipakSameM DAla leveM, etAvatA apayaza, rAjadaNDa, bhartsanA, pApasaMcaya, narakagamanase chuTakArA nahIM mila sakatA hai| ataH naiyAyikoMke hetumeM sthAvara AdikoMkarake bhI vyabhicAra doSa laga gayA, koI khaTakA nahIM hai| kathaM punaH sthAvarAdInAmabuddhimatkAraNakatvasthitiyatastairanekAMtikatvaM kAryatvAdihetUnAmudbhAvyata ityAvedayati / koI jijJAsu prazna karatA hai ki una sthAvara Adi padArthoMkA nimittakAraNa koI vizeSa buddhimAn puruSa vyavasthita nahIM hai, yaha Apane phira kisa prakAra nirNIta kara liyA hai ? jisase ki kAryatva, acetanopAdAnatva Adi hetuoMkA una sthAvara AdikoM karake vyabhicAra doSa uThAyA jA rahA hai ? batAo / aisI nirNetumicchA honepara granthakAra baDI prasannatAke sAtha usa jijJAsuke sanmukha nivedana kara dete haiN| dRssttmityaadihetuunaamnvyvytirektH| dRzyate sthAvarAdInAM sarvagatvena bedhasaH // 40 // na deze vyatirekosti kSitAvasya sadA sthiteH| sarvagasyAnvayastveko na tajjanyatvasAdhanaH // 41 // sAdhAraNa prANiyoMke bhI dRSTigocara ho rahe pRthivI, jala, kheta, bIja, Rtu, yogyatA, sahakArIsamavadhAna, Adi hetuoMke anvaya, vyatirekase sthAvara AdikoMkA bhAva yA abhAva dekhA jA rahA hai| Izvara ke sAtha inakA anvaya, vyatireka, nahIM dekhA jAtA hai / kyoMki tuma vaizeSikoMkA gaDhA gayA jagadvidhAtA Izvara sarvavyApaka mAnA gayA hai / isa kAraNa kisI bhI dezameM usakA vyatiraMka nahIM Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 421 pAyA jA sakatA hai / jisa dezameM Izvara nahIM vahAM sthAvara Adika karma nahIM hai, isa vyatirekako ghaTAneke liye tumhAre pAsa koI sthala zeSa nahIM hai / tumhArA mAnA huA IMzvara sarvatra prApta ho rahA hai / tathA pRthivImeM isa nitya IzvarakI sarvadA sthiti banI rahanese yaha kAlavyatireka bhI nahIM bana sakatA hai ki jaba jaba Izvara nahIM taba taba sthAvara Adi kArya nahIM / hAM, sarvatravyApaka ho rahe IzvarakA kevala eka anvaya hI to sthAvara AdikoMko usa Izvara karake janyapanakI siddhi karAnevAlA nahIM hai / kSityudakabIjAditayA kAraNAnvayavyatirekAt sthAvarAdInAM bhAvyabhAvakayorupalaMbhAnna buddhimatkAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnaM / na hi buddhimato vedhasaH kvaciddeze vyatirekosti sarvagatatvAt, nApi kAle nityatvAt / tathA ca nAnvayo nizcitaH saMbhavati tadbhAvAvirbhAvadarzanamAtrAnvayo vA sa na tajjanyatvaM sAdhayati karabhAderbhAve dhUmAvirbhAvadarzanAttajjanyatvasiddhiprasaMgIt / 1 bhUmi, jala, baji, vAyu Adi svarUpakarake kAraNoM ke anvaya aura vyatirekase sthAvara Adi kAryoMke utpAdya, utpAdakabhAvakA upalaMbha horahA hai| ataH kisI buddhimAn kAraNake sAtha sthAvara AdikokA anvayavyatireka anusAra, vidhividhAna nahIM dekhA gayA hai| paurANikoMke buddhimAn sraSTAkA kisI bhI dezameM vyatireka nahIM pAyA jAtA hai| kyoMki vaha sarvagata mAnA gayA hai tathA kisI kAlameM bhI IzvarakA vyatireka nahIM milatA hai / kyoMki Izvara anAdi anaMta kAlataka nitya mAna liyA hai aura tisa prakAra koI bhI dezavyatireka yA kAlavyatireka nahIM bananepara anvayakA nizcaya ho cukanA bhI nahIM sambhavatA hai / kyoMki hetukA prANa vipakSavyAvRttisvarUpa vyatireka hai / vyatireka nahIM honepara anvaya ho rahA bhI Anazcita hai / eka bAta yaha bhI hai ki vyApaka nitya ho rahe usa vidhAtAkA sadbhAva hone para sthAvara AdikoMkA AvirbhAva honA dekhane mAtra se ho rahA vaha anvaya to sthAvara AdikoM ke usa Izvarase janyapanako nahIM sAdha DAlatA hai / yoM to U~TakA baccA, kaNDAoM ko DhonevAle gadhA Adi taTastha padArthoMkA sadbhAva honepara dhueMkA AvirbhAva dekhA jAtA hai / itanese hI dhUmako usa UMTa Adise janyapanakI siddhi hojAnekA prasaMga AjAvegA / pratyeka kArya honeke nikaTa dezameM aneka udAsIna padArtha paDe rahate haiM / etAvatA unameM " kAryakAraNabhAva " kA prayojaka anvaya bana rahA nahIM mAnA jAtA | anyathA tumhAre yahAM vyApaka mAnI jArahIM anya jIvAtmAoM yA AkAzake sAtha bhI sulabhatayA anvaya bana jAnese Izvara ke samAna anya AtmAyeM bhI saMpUrNa kAryoMkA nimittakAraNa bana baiTheMge, (baiTheMgI ) jo ki hama, tuma, donoMko iSTa nahIM hai / kathamadRSTasya sthAvarAdinimittatvamityAha / yahAM koI pUMchatA hai ki taba to Apa jaina yaha batAo ki sthAvarajIvoMkA puNya, pApa, yA bhoktAjIvoMkA puNya, pApa, bhalA una sthAvara AdikoMkA nimittakAraNa kaise hojAtA hai ? puNya, pApake sAtha sthAvara AdikoMkA anvaya aura vyatireka tuma kaise banA sakoge ? samajhAo / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 tattvArthazlokavArtike nazvaratvAdadRSTasyAsarvagatvAca sidhyati / vyatirekastatra tasya (syAta) sthAvarAdinimicatA // 42 // nAzazIla (anitya) honese aura avyApaka honese adRSTake sAtha una sthAvara AdikoMmeM kAlavyatireka yA dezavyatireka siddha ho jAtA hai / ataH usa adRSTako sthAvara Adi kRtaka padArthIkA nimittakAraNapanA sadha jAtA hai / koI anupapatti nahIM hai| __na hyadRSTaM dharmAdharmasaMjJitaM kUTasthaM sarvagataM vA mahezvaravadiSyate yatastasya dezakAlavyatireko na sidhyet / sityAdidRSTasAmagrIsadbhAvepi kacitsthAvarAdInAmanupalaMbhAdadRSTakAraNatvaM sidhyatyeva / kathamevaM tadutpattau kAlAdehetutvamiti sarvagatasya vyatirekAsiddhezvaravaditi vadaMtaM prtyaah| dharma aura adharma isa saMjJAko prApta ho rahe adRSTako hama jaima tumhAre mahezvarake samAna kUTastha nitya athavA sarvatra prApta ho rahA vyApaka nahIM abhISTa karate haiM, jisase ki usa adRSTakA dezavyatireka yA kAlavyatireka nahIM siddha ho sake / sAdhAraNa jIvoMdvArA kAraNapane karake dekhI jA rahI pRthivI, bIja, Adi sAmagrIkA sadbhAva honepara bhI kisI dezameM yA kisI samaya sthAvara Adi kAryokI utpatti ho rahI nahIM dekhI jAtI hai| ataH adRSTako kAryokA kAraNapanA siddha ho jAtA hai / arthAt-khetImeM vANijyalAbhameM, baDhiyA nIrogatAmeM puNyako aura ativRSTi anAvRSTi, ArthikahAnimeM, sarogatAmeM, dAridyameM, nAva DUba jAnA, relagADI laDa jAnA, vAyuyAnaghAta, Adi kAryoMmeM dRSTakAraNoMkA vyabhicAra dIkha rahA honese pAparUpa adRSTako kAraNapanA spaSTa rItyA prasiddha ho rahA hai / jahAM jahAM yA jaba jaba puNya, pApa haiM, tahAM, tahAM taba taba sthAvara Adi kAryokI utpatti ho jAtI hai / aura jahAM jahAM yA jaba jaba adRSTa nahIM vahAM vahAM yA taba taba laukika kArya nahIM upaja pAte haiM / yaha anvaya vyatireka prasiddha hai| yahAM koI pUchatA hai ki adRSTa to avyApaka, anitya hai / kintu kAla, AkAza, dravya to nitya aura vyApaka haiM / ataH isa prakAra vyatirekako sAdhanepara yadi kArya kAraNabhAva mAnA jAyagA to una sthAvara AdikoMkI utpattimeM sarvagata ho rahe kAla Adiko bhalA nimisakAraNapanA kisa prakAra siddha ho sakegA ? kyoMki Izvarake samAna nitya, vyApaka, kAla, bhAdikA dezavyatireka yA kAlavyatireka asiddha hai, isa prakAra kaha rahe vAdIke prati zrI vidyAnanda AcArya samAdhAnavacanako agrima vArttika dvArA kahate haiM / usako suno / kAlAdiparyayasyApi nityatvAdyaprasiddhitaH / sarvathA kAryaniSpacau hetutvaM na virudhyate // 43 // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 423 kAla, AkAza, Adi dravyoMkI paryAyoMko bhI nityapana, vyApakapana, AdikI aprasiddhi honese kAryoMke karanemeM nimittakAraNapanA sabhI prakAroMse viruddha nahIM par3atA hai| arthAt-artha kriyAoMko karanevAlI anitya paryAyoMse kathAMcid abhinna ho rahe kAla Adi dravyoMko sampUrNa kAryoMke prati nimittapanA avyAhata hai| na hi kAlAkAzAdiparyAyANAM nityatvaM sarvagatatvaM vA prasiddhaM kAlANUnAmeva dravyarthAdezAnnityatvophgamAt / niHparyAyasya nityasya sarvagatasya ca kAlasya paropagatasyApramANakatvAt , sarvagatasya nityasya cAkAzadravyasyaiva vyavasthApanAnniHparyAyasya tasyApi grAhakapramANAbhAvAt / dharmAstikAyasyAdharmAstikAyasya ca lokavyApinopi dravyata eva nityatvopagamAt paryAyato'sarvagatatvAinityatvAcca / tato yuktaM svakAryotpattau nimittatvaM sarvathA virodhAbhAvAt / kAla, AkAza, Adi dravyoMkI paryAyoMkA sarvathA nityapanA athavA sarvagatapanA prasiddha nahIM hai| jainasiddhAnta anusAra kAlANuloMko hI dravyArthikanayakI vivakSAse nityapanA svIkAra kiyA gayA hai / dUsare vidvAn vaizeSikoMne kAlako paryAyarahita aura nitya, tathA sarvagata jo svIkAra kiyA hai, vaisA kAladravyako siddha karanemeM unake yahAM koI prabala pramANa nahIM pravartatA hai / ataH paryAyarahita nitya, vyApaka kAladravyakI pramANoMse siddhi nahIM ho sakaneke kAraNa vaha kAladravya bicAre paurANikoMke nitya, vyApaka, IzvarakA dRSTAnta yA kaTAkSasthala nahIM bana sakatA hai / hAM, jinAgamameM sarvagata aura nitya ho rahe AkAzadravyakI hI to vyavasthA karAI gaI hai| kintu sampUrNa dravya svakIya dravyatvaguNake anusAra pratikSaNa navIna navIna paryAyoMko dhAraNa karate haiN| koI dravya kUTasthanitya nahIM hai / paryAyoMse rahita ho rahe sarvathA nitya usa AkAzakA bhI grAhaka koI pramANa nahIM hai| ataH anityaparyAyoMke sAtha tAdAtmya sambandhakA anubhava kara rahA kathaMcid anitya AkAza hI yAvat kAryokA nimitta hai / isa kAraNa sarvathA nitya aura sarvathA vyApaka ho rahe IzvarakA upamAna kathaMcit anitya AkAza bhalA kaise ho sakatA hai ? yAnI nahIM ho sakatA hai / arthAt-jaba ki akhaNDita aneka dezIya AkAza dravyake dezAMzarUpa pradeza kalpita kara liye jAte haiM / mukha, kUpa, gRha, gudasthAna, zuddhabhAjana, azuddhabhAjana, ye saba rIte sthAnasvarUpa ho rahe AkAzapradeza eka hI nahIM hai / svargapradeza, naraka, AkAza, jambUdvIpa, svayambhUraNa, vasanAlI, sthAvara loka, ye saba AkAzake nyAre nyAre pradezoMpara vyavasthita haiM / jo AkAza siddha paramAtmAoMko avagAha de rahA hai, vaha AkAza nArakiyoMko sthAna nahIM de sakatA hai / AkAzake pradezoMmeM gati nahIM hai / mAlavA, paMjAba, baMgAla, yUropa, amerikA, ASTriyA, ASTreliyA, Adi AkAzakI poleM nyArI nyArI haiN| jahAM prabhUta jala yA balavAn nakula prasannatApUrvaka baiThe huye haiM, vahAM svalpa agni yA sarpako avakAza nahIM mila pAtA hai / yadyapi agni, jala yA nakula, sapaM AdimeM nijakI gAMThake virodha Atmaka pariNAma vizeSa haiM, phira bhI " yAvanti kAryANi Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvArthalokavArtike AMALA tAvantaH pratyekaM svabhAvabhedAH" isa niyama anusAra avagAha denemeM udAsIna apreraka kAraNa ho rahe AkAzameM bhI vaisI vaisI nyArI nyArI pariNatiyAM mAnanI paDatI haiM / eka eka vastumeM anante svabhAva haiM / ataH avyApaka dezAMzoMse abhinna ho rahe vyApaka AkAzavyameM kathaMcit asarvagatapanA bhI samajha liyA jAya / tathA caudaha rAjU UMce yA tInasau tetAlIsa 343.ghana rAjU pramANa pUre lokameM vyApa rahe bhI dharmAstikAya aura adharmAstikAyakA dravyarUpate hI nityapanA svIkAra kiyA gayA hai| paryAyoMkI apekSA ve dharmAstikAya, adharmAstikAya donoM asarvagata aura anitya haiM / arthAt-dravyatva guNake anusAra pratikSaNa nUtana paryAyoMko dhAra rahe dharma, adharma, dravyake bhale hI sadRzapariNAma hote raheM, kintu anityaparyAyoMse abhinna ho rahe dharma, adharma dravya sarvathA nitya nahIM kahe jAte haiM / koI bhI dravya kadAcit bhI paryAyoMse rItA nahIM hai / sampUrNa padArtha dravyarUpase nitya aura paryAyarUpase anitya ho rahe kathaMcit nityAnityAtmaka haiM / ghoDA, machalI, pathika, vidyArthI, AdikI una unake niyata dezoMmeM gati karAnevAlI dharmadravya aura sthiti karAnevAlI adharmadravya apanI nyArI nyArI prayojaka, avyApaka paryAyoMke sAtha tadAtmaka ho rahIM avyApaka bhI haiM / lokAkAza svayaM eka choTAsA avyApaka padArtha hai / usameM bhara rahe dharma, adharma, dravya donoM vaise hI avyApaka haiM / tisa kAraNase kAla, AkAza, dharma, adharma, ina cAroM padArthoMko apane, apane kAryokI utpatti karanemeM nimittakAraNapanA yuktipUrNa sadha jAtA hai| sabhI prakAroMse koI virodha nahIM AtA hai / hAM, sarvathA nitya yA vyApaka ho rahA tumhArA Izvara vicArA sthAvara Adi kAryokA nimittakAraNa nahIM bana sakatA hai / ___ yadyevaM mahezvaraguNasya sisRkSAlakSaNasyAnityatvAdasarvagatatvAt ca tannimittatvaM sthAvarAdInAM yuktaM vyatirekamasiddhariti parAkUtamanUdya dUSayati / IzvarayAdI kaha rahe haiM ki yadi isa prakAra Apa jaina anitya aura adhyApaka padArthako sthAvara Adi kAryokA nimittakAraNa mAnanemeM vizeSa abhiruci rakhate haiM to mahezvarake sRjanekI icchA svarUpa guNako anityapana aura avyApakapana honese usa guNako sthAvara Adi kAryokA nimittakAraNapanA ucita baiTha jAtA hai| IzvarakI avyApaka icchAke sAtha kAryokA dezavyatireka aura anitya icchAke sAtha kAryokA kAlavyatireka bhI prasiddha hojAtA hai isa prakAra dUsare paurANikoMke ceSTitakA prathama anuvAda kara zrI vidyAnanda AcArya dUSaNaprayoga karate haiM / mahezvarasisRkSAyA jagajanmeti kecana / tasyAH zAzvatatApAyAdavibhutvAdadRSTavat // 44 // tadayuktaM mahezasya sisRkSAMtarato vinA / sisRkSotpAdane hetostathaiva vyabhicArataH // 45 // . Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 425 sisRkSAntaratastasyAH prsuutaavnvsthiteH| sthAvarAdisamudbhatirna syAtkalpazatairapi // 46 // usa IzvarakI sRjaneke liye huyI icchAko nityapanakA abhAva hojAnese aura avyApaka hojAnese adRSTake samAna mahezvarakI icchAse jagatvartI yAvat kAryokI utpatti ho jAtI hai| isa prakAra koI paNDita kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki una paNDitoMkA kahanA yuktirahita hai / kyoMki mahezvarakI icchA jaba anitya hai to dUsarI sisRkSAke binA hI usa sisRkSAkI utpatti mAnanepara tisa hI prakAra hetukA vyabhicAradoSa laga jAyagA / arthAt-sisRkSAmeM kAryatvahetu Thahara gayA, kintu dUsarI sisR. kSAko usakA nimittakAraNapanA nahIM prApta huA / hAM, yadi IzvarakI anitya sisRkSAkA janma dUsarI sisRkSAse mAnA jAyagA, aura usa dUsarI anitya sisRkSAke prasva karanemeM tIsarI sisRkSAko hetu mAnA jAyagA, yoM cauthImeM pAMcavIM sraSTumicchA, aura pAMcavIMmeM chaThI, Adi sisRkSAoMko kAraNa mAnate mAnate amaksthA hojaaygii| aneka sisRkSAoMko utpanna karanemeM hI IzvarakI sisRkSAoMkA bala nivaTa jaaygaa| voM saikaDoM kalpa kAloM karake bhI sthAvara Adi kAryokI samucita utpatti nahIM ho skegii| tadbhoktRprANyadRSTasya sAmarthyAtsA bhavasya cet / prasUtiH sthAvarAdInAM tasmAdanvayanAnna kim // 47 // svAtaMtryeNa tadudbhUto srvdoprmcyuteH| sarvatra sarvakAryANAM janma kena nivAryate // 48 // una sthAvara Adi kAryokA bhoga karanevAle prANiyoMke adRSTa ( puNyapApase ) kI sAmarthyase baha IzvarakI icchA anAdi kAlase upaja rahI yadi mAnI jAyagI taba to adRSTake honepara sthAvara AdikoMkA upajanA yoM anvayake bana jAnese usa adRSTase hI sAkSAt sthAvara Adi kAryoMkI utpatti hI kyoM nahIM mAna lI jAve / paramparAse adRSTako kAraNa mAnanekI apekSA puNya, pApako, avyavahita kAraNa mAnanA samucita hai / adRSTakI adhInatAke vinA hI yadi svatantratA karake usa sisRkSAkI utpatti mAnI jAyagI taba to IzvarakI sisRkSAyeM sarvadA upajatI rheNgii| kadAcit bhI una icchAoMkI utpattikA virAma nahIM ho skegaa| aisI dazAmeM sabhI sthaloMpara sampUrNa kAryoMkA upajanA bhalA kisa karake rokA jA sakatA hai ? arthAt-vinA kAraNa apanI svatantratAse upaja rahe kAryoMmeM niyata deza vA niyata kAlakI sImA nahIM raha pAtI hai / sabhI kArya aToka upajate hI raheMge / vyAkhyAtAtrezvareNaiva nityA sAdhyAtirekiNI / kaciyavasthitAnyatra na syAdanvayabhAgapi // 49 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 tattvArthazlokavArtike Annnnnnnninemamkeennabanki - isa prakaraNameM Izvara karake hI vaha nitya icchA bhI vyAkhyAna kara dI gayI samajha lenI caahiye| kAraNa ki vaha icchA prakRtasAdhyakA atikramaNa karanevAlI hai / ataH anvayako dhAra rahI bhI vaha icchA kahIM bhI anya sthaloMpara vyatirekako dhAranevAlI nahIM honese vyavasthita nahIM samajhI jAyagI / bhAvArtha-vyApaka nitya IzvarakA jaise sthAvara Adi kAryoMke prati avyabhicArI kAryakAraNabhAva nahIM ghaTatA hai / usI prakAra sAdhe jA rahe janya kAryose atirikta sthaloMpara bhI pAyI jA rahI nitya sisRkSA kore anvayase hI kahIM kAraNapane karake vyavasthita nahIM ho sakatI hai| nanvevaM kAlAdiparyayasya svakAryotpattau nimittabhAvamanubhavataH prAdurbhAve yadyaparaH kAlAdiparyAyo na nimittaM tadvadanyakAryotpattAvapi kAlAdiparyAyo nimittaM mAbhUt , atha nimittaM tadutpattAvapyaparo nimittamityanavasthA syAt kAlAdiparyAyasya kAraNamantaraNotpattI dezakAlAdiniyamAnupapatteH sarvatra sarvadA bhAvAtsarvakAryANAmanuparatotpattiprasaMgaH / tasya nityatve kAlAdidravyavadhatirekAsiddhiranvayamAtrasiddhAvapi sarvadotpattisteSAmanimittatvaprasaMga: sisRkSAvatsthAvarAdyutpattAviti kecina, tepi na tttvjnyaaH| syAdvAdinAM svakAryotpattinimittasya kAlAdiparyayasya nimittatvasiddhestadutpattAvapi tatpUrvakAlAdiparyAyasya nimittatvamityanAditvAnimittanaimittikamAvasya tatparyAyANAM bIjAMkurAdivadanavasthAnavatArAt / kathaMcitsvAtantryeNotpadyamAnasyApi sarvatra sarvadA ca bhAvAnutpatteH nityatvAnabhyupagamAcca / ___ yahAM koI kartRvAdI paNDita apane pakSakA avadhAraNa karaneke liye AkSepa uThA rahe haiM ki isa prakAra jainasiddhAMta anusAra abhISTa horahe kAryakAraNabhAvameM bhI goTAlA maca jAyagA, jainoMne kAla, AkAza, adRSTa, Adi paryAyoM ko apane apane kAryoMkI utpattimeM nimittakAraNa mAnA hai| jainoMne jaise hamArI IzvarasisRkSA para kucodya uThAyA hai hama bhI unake yahAM mAne gaye kAraNoM para AkSepa calA sakate haiM ki apane kAryoMke upajAnemeM nimittakAraNapanakA anubhava kara rahe kAla Adi paryAyoMkI utpattimeM yadi dUsare kAla Adi paryAya nimittakAraNa nahIM haiM, taba to unhIM kAla Adi paryAyoMke samAna anya kAryoMkI utpattimeM bhI kAla Adi paryAya nimittakAraNa nahIM hoveM / aba yadi kAla Adi paryAyoMkI utpattimeM dUsare kAla Adi paryAyoMko nimittakAraNa mAnA jAyagA taba to una dUsare kAla Adi paryAyoMkI utpattimeM bhI tIsare kAla Adi paryAyanimitta kahane paDeMge / tIsaroMkI utpattimeM cauthe kAla Adiko mAnate mAnate anavasthA doSa hogA / jijJAsAke zAnta hojAne para jJApakapakSakI anavasthA kadAcit kRpA karatI huyI nivRtta hosakatI hai kintu kAraka pakSakI niSThura anavasthA eka bAra gale lagI, punaH kabhI chUTatI nahIM hai / yadi jaina mahAzaya kAla Adi paryAyoMkI kAraNake vinA hI utpatti mAna baiTheMge, taba Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattrArthacintAmaNiH 427 to deza, kAla, AdikA niyama nahIM bana sakegA, niyata deza, niyata kAlavAle kAraNoMke vinA hI kAryoMkI utpatti mAnanepara sabhI sthaloMpara sadA hI kAla Adi paryAyoMkA sadbhAva pAyA jAyagA aura aisA hojAnese saMpUrNa kAryoMkI avirAma utpatti hotI rahegI / arthAt-kAryake hojAnepara bhI punaH punaH vaha lAkhoM, karoDoM, bAra upajatA rahegA, upajanese virAma (chuTI) nahIM mila sakegA, isa prakAra atiprasaMga jainoMke Upara AtA hai, jaisA ki aDatAlIsave vArtikameM unhoMne hamAre Upara kahA thA / yadi jainajana nizcayakAla dravya Adike samAna una vyavahAra kAla Adi paryAyoMkA nityapanA mAnoge to kevala anvaya siddhi hocukanepara bhI vyatirekakI siddhi to kathamapi nahIM hoskegii| tathA kAla AdikI nitya paryAyoM dvArA sadA hI.una kAryoMkI utpatti hotI rhegii| yoM sthAvara AdikoMkI utpattimeM sisRkSAko jaise jainoMne nimittakAraNa nahIM banane diyA thA, usIke samAna kAla Adi paryAyoMko bhI nimittakAraNapana nahIM hosakanekA prasaMga jainoMke yahAM prApta huaa| yahAMtaka koI paNDita kaha rahe haiM / AcArya kahate haiM ki ve mahAzaya tattvavyavasthAke jJAtA nahIM hai kyoMki syAdvAdiyoMke yahAM apane, apane, kAryoMkI utpattimeM nimitta horahe kAla Adi paryAyoMko nimittakAraNapanA siddha horahA hai| una kAla Adi paryAyoMkI utpattimeM bhI usase pUrvavartI kAla Adi paryAyoMko nimittapanA thA, una paryAyoMkI bhI nimittakAraNa pUrva, pUrva kAlakI kAlAdi paryAyeM thIM / isa prakAra bIjAMkura, murgI aMDA, dravya karma, bhAva karma, Adike samAna una paryAyoMkA pUrvakAlIna paryAyoMke sAtha horahe nimittanaimittika bhAvako anAdipanA hai| isa kAraNa anavasthA doSakA avatAra nahIM hopAtA hai| bhAvArtha-kAlANuye dravya haiM, ve pratikSaNa pariNAmoMko dhAratI haiN| jagatake saMpUrNa kAryokI bartanAmeM kAla nimittakAraNa hai| anya kAryoMmeM kAlaparamANuoMke pariNamana jaise nimitta haiM usI prakAra isa samayake kAla pariNAmoMkA nimittakAraNa pUrvasamayavartI kAlapariNAma haiM, aura pUrva samayakI kAla paryAyoMkA nimittakAraNa usase pahileke samayakI kAlaparyAyeM haiM, yoM anAdise anantakAlataka prakrama cala rahA hai / ghaDiyoMkI ThIka ThIka cAla ko pahilI pahilI ghaDiyA ThIka batAtI calI A rahI haiM / pahile pahile bAMToMse uttarottarake bAMTa ThIka ThIka tolakara parIkSita kara liye jAte haiM / dekhiye, anya dravyoMke pariNamana kAladravyake adhIna hai / kintu kAladravyake uttarottara samayavartI pariNamana pUrva pUrvakAla paryAyoMke adhIna haiN| AkAza dravya anya anantadravyoMko avagAha derahA svayaMko bhI avagAha detA hai / adharma dravya nijakA bhI sthApaka hai| yoM kathaMcit svataMtratAke upaja rahe bhI pratiniyatakAla Adi paryAyoMkI sarvatra aura sarvadA utpatti nahIM bana sakatI hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki sarvathA nityapanA hamAre yahAM svIkAra nahIM kiyA gayA hai / arthAt-hama cAhe jIvadravyakI paryAya hoya, cAhe kAla, AkAza, Adi dravyakI paryAya hoya, sampUrNa paryAyoMko niyata ho rahe nimitta naimittika bhAvase guMthA huA mAnate haiM / pUrva samayakI paryAyeM uttarasamayavartI kAryoMko banAtI haiM / ataH mahezvarakI sisRkSAkA sAdRzyakAla Adi paryAyoMmeM lAgU nahIM ho pAtA hai kAla Adi paryAyoMke nimittapanakA mArga nirdoSa hai / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 tattvArthazlokavArtike nanu mahezvarasimakSApi tarhi sthAvarAdyutpattI nimittabhAvamanubhavatIti pUrvasisRkSAtaH sApi khapUrvasisRkSAtaH ityanAditvAt kAryakAraNabhAvasya kathamanavasthAdoSeNopadryeta kathaM vA vayaiva hetavo'naikAMtikAH syuHna sthAvarAdikAryAnuparamaH svaatNtryennaanutpaadaat| nAvyatirako nityatvAnabhyupagamAt sisRkSAyAH, tannityatve sarvadA kAryotpattiprasaMgAt / sarvadA sahakAriNAmabhAvAna tatpasaMga iti cenna, teSAmapi mahezvarasimRkSayA tajjanmatve sarvadA sadbhAvApattestadanAvasajanmakataireva hetUnAM vyAbhicArAt / tatsahakAriNopi svotpattihetUnAmabhAvAt na sarvadotpadyata iti cenna, teSAmapi IzvarasisRkSAyAstajanmatvetarayoruktadoSAnuSaMgAt / tatsahakAriNAM nityatve sa eva sarvadA kAryotpattiprasaMgaH sisRkSAyAH sahakAriNAM ca nityatvAdanityaiva sA yuktA / " brAhmaNa mAnena varSazatAMte prANinAM bhogabhUtaye bhagavato mahezvarasya caturdazabhuvanAdhipateH sisRkSotpayata" iti bacanAca na nityAsau tathotpattivirodhAditi kecit / punaH vaizeSika yA paurANika apane pakSakA avadhAraNa karate haiM ki taba to kAla Adi paryAyoMke samAna mahezvarakI sisRkSA bhI sthAvara Adi kAryoMkI utpattimeM nimittakAraNapanakA anubhava kara letI hai yA anubhava karatI santI yoM vartamAna kAlakI sisRkSA pUrva kAlakI sisRkSAse upajatI jAtI hai aura vaha pUrvakAlakI sisRkSA bhI apanese pUrvakAlakI sisRkSAse upaja gayI thI, isa prakAra kAryakAraNabhAvakA anAdipanA honese tumhAre samAna hama vaizeSikoMko bhI anavasthA pUrNarUpa abhISTa hai, koI kSati nahIM hai / punaH anavasthAdoSa karake hamAre Upara kyoM upadrava uThAyA jA rahA hai ? aura isa sisRkSA karake hI hamAre kAryatva, sannivezaviziSTatva, hetuoMko kisa prakAra vyabhicAra doSase yukta kiyA jA rahA hai / arthAt-janya sisRkSAoMkI anAdidhArA mAna lenese hama vaizeSikoMke Upara anavasthAdoSakA Udhama nahIM uTha pAyegA aura hamAre hetu vyabhicArI bhI nahIM ho skeNge| sAthameM sthAvara, zarIra, Adi kAryoMkI utpattikA virAma nahIM paDanA doSa bhI nahIM AtA hai| kyoMki svataMtratA karake sthAvara Adi kAryokA utpAda nahIM hotA hai| upaja rahI sisRkSAke adhIna niyata deza aura niyata kAlameM sthAvara Adi kArya upajeMge / kAraNoMke nahIM milanese ve sarvadA upajate hI nahIM raheMge tathA vyatireka nahIM bananA doSa bhI hamAre Upara nahIM AtA hai| kyoMki sisRkSAkA nityapanA hamane svIkAra nahIM kiyA hai / hAM, yadi usa sisRkSAko nitya mAnA jAtA taba to sadA kAryoMkI utpatti honekA prasaMga ho sakatA thA / anyathA nahIM / yadi hama vaizeSikoMko koI baMcaka yo sahAyatA denA cAhe ki sisRkSAko nitya hI bane rahane do, akelI nityasisRkSA to kAryako nahIM banA detI hai| ameka sahakArI kAraNa bhI cAhiye una sahakArI kAraNoM kA abhAva honese sadA una kAryoMkI utpatti hote rahanekA prasaMga nahIM A pAyegA / una gomukha-vyAghroMke prati hama vaizeSika kahate haiM ki isa prakArakI sahAyatA hamako nahIM cAhiye / kyoMki una sahakArI kAraNoMkI bhI mahezvarasisRkSA karake vaha Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH I utpatti mAnI jAyagI / aisI dazAmeM sarvadA una sahakArI kAraNoMke sadbhAvakI Apatti hotI hai / ataH nityasisRkSA aura tadadhIna sahakArI kAraNoM kA sadbhAva pAyA jAnese sarvadA kAryoM kI utpatti hote rahanekA prasaMga Tala nahIM sakatA hai / yadi una sahakArI kAraNoM kA janma usa sisRkSA ke adhIna nahIM mAnoge taba to una sahakArI kAraNoM karake hamAre kAryatva Adi hetuoMkA vyabhicAra doSa bana baiThegA / yadi hamAre sahAyaka ve paNDitajI yoM kaheM ki ve sahakArI kAraNa bhI apanI utpatti ke hetuoM kA abhAva honese sadA nahIM upajate rahate haiM vaizeSika kahate haiM ki yaha bhI nahIM kahanA / kyoMki una sahakArI kAraNoM ke utpAdaka hetuoMkA bhI IzvarakI sisRkSAse upajanA mAnA jAyegA ? yA IzvarakI icchAse unakA upajanA nahIM mAnA jAvegA ? ina donoM pakSoMmeM pUrvokta doSoM ke Aneka prasaMga hotA hai / arthAt -- sahakArI kAraNoMke utpAdaka hetu yadi IzvarakI sisRkSAse upajeMge to ve nitya sisRkSAse zIghra upajakara sahakArI kAraNoM ko jhaTa banA deMge aura sahakArI kAraNa sadA sthAvara Adi kAryo ko banAte rheNge| hAM, yadi una sahakArI kAraNoM ke sahakArI kAraNoMkI utpatti yadi Izvara sisRkSA karake nahIM mAnI jAyagI taba to sannivezaviziSTatva Adi hetuoM kA una sahakArI kAraNoMke utpAdaka hetuoM karake vyabhicAra bana baiThegA / una sahakArI kAraNoM kA niyapanA mAnane para to vahA vahI sarvadA kAryoMke upajate rahane kA prasaMga doSa A paDatA hai / kyoMki sisRkSA aura sahakArI kAraNa nitya hokara sadA varta rahe haiM / ukta doSoM ko TAlanekA samIcIna upAya yahI hai ki vaha IzvarakI sisRkSA anitya hI mAna lI jAya / yuktiyoMse Izvara kI sisRkSA anitya hI siddha hotI hai / tathA hamAre zAstroM meM bhI isa prakAra kathana kiyA hai ki " brahmAsambandhI parimANa karake sau sau varSa antameM prANiyoM ko bhogoMkI anubhUti karAneke liye caudaha bhuvanake sarva taMtra svataMtra prabhu ho rahe bhagavAn mahezvarakI sisRkSA upajatI hai "" 1 isa Agama vAkyase bhI nitya nahIM mAnI gayI hai / anyathA tisa prakAra sau sau varSameM icchAkI utpatti hone kA / arthAt - 1 " viSNu jAya taba anusAra * sau "" brahmA saMbaMdhI sau jAyagA / apane zAstroMse hI virodha paDa jAya aise bacanako hama kahanA nahIM cAhate haiM " kRtaM, tretA, dvAparaM ca kalizceti caturyugam / procyate tatsahasraM tu brahmaNo divaso mune purANa meM likhA hai ki satyayuga, tretA, dvApara, kaliyuga ye cAra yuga eka hajAra bAra ho brahmA kA eka dina aura isI prakAra eka rAta hotI hai / yoM eka dina rAtakI gaNanA varSoMko banA kara brahmA kI Ayu sauM varSakI mAnI gayI hai " brahmaNo varSazatamAyuH varSoMke pazcAt khaMDapralaya hojAtA hai / pazcAt mahezvarakI sraSTumicchA upaa kara sRSTiko racatI hai manusmRtimeM brahmA ke eka dinarAtakI samApti honepara sRSTiprakriyA mAnI hai / " daivikAnAM yugAnAM tu 1 sahasraM parisaMkhyayA / brAhmamekamaharjJeyaM tAvatIM rAtrimeva ca // 1 // tadvai yugasahasrAMtaM brAhmaM puNyamaharviduH, rAtriM ca tAvatImeva te'horAtravido janAH / tasya so'harnizasyAnte prasuptaH pratibudhyate / pratibuddhazva sRjati manaH sadasadAtmakam // 3 // manaH sRSTiM vikurute codyamAnaM sisRkSayA / AkAzaM "" 429 vaha icchA virodha ho Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha zlokavArtike jAyate tasmAttastha zabdaM guNaM viduH // 4 // ityAdi 1 bhUrrloka 2 bhuvarloka 3 svarloka 4 mahar loka 5 janaloka 6 tapoloka 7 satyaloka 8 atala 9 vitala 10 sutala 11 nitala 12 talAtala 13 rasAtala 14 pAtAla ina caudaha bhuvanoM kA sarvAdhikArI samrAT mahezvara hai / yahAMtaka baDa dera se koI paurANika yA smArta paNDita kaha rahe haiM / 430 tatraiSAM dUSaNaM sisRkSAyA nityatvAbhAvepi dRSTakSityAdikAraNasAkalyepi sthAvaradInAM kadAcidanutpattiprasaMga: / kadAcittadabhAvasaMbhavAt tadaMtyasahakArikAraNasannidhAnAnantarameva sisRkSotpattestadabhAvAsaMbhave tasyAH sahakArikAraNamabhavatvaprasaMga H tadanantarabhAvaniyamasyAnyathAnupapatteH teSAM sahakAriSmAM sisRkSAmutpAdayatAM sisRkSAntarAdutpattau sthAvarAdivat kadAcidanutpatiprasaMgastasya kadAcidasannidhAnAdantyakAraNasaMnidhAnAnantarameva sisRkSAtarasyotpatti niyamAt tadaprasaMge tatkAraNaprabhavatvaprasaMgastadanaMtara bhAvaniyamasyAnyathAnupapatteH ityAdi punarAvartata iti cakrakrametat / sisRkSAMtareNApreritAnAmeva sahakAriNAmutpattau taireva hetUnAmanekAMtikatvaM sahakAriNAM sisRkSayA saha niyamanotpatteH sthAvarAdInAM sakalakAraNAnAM kadAcidanutpateH / prasaMgAbhAve sisRkSAyA sahakAriNAM ca kSityAdInAmekaM kAraNamupapadyeta anyathA sahabhAvaniyamAyogAt / taccaikaM kAraNaM yadi sisRkSAMtareNApreritaM tajjanakaM tenaiva hetuvyabhicArastena preritasya tajjanakatve kadAcittajjananaprasaMga H pUrvavacasyApi preryeNa saha niyamenotpattau tayorapyekaM kAraNaM syAt, taccaikaM kAraNaM yadi sisRkSAMtareNApreritaM tajjanakaM tenaiva hetuvyabhicAra ityAdi puna - rAvartata iti cakrakramaparam kSityAdibhiH prAganantaraM niyamotpattau sisRkSAyAH sahakArihetubhirekasAmagryadhInatA syAdanyathA prAganaMtaraM niyamotpattyayogAt sA caikA sAmagrI yadi sisRkSAMtareNApreoritA tajjanikA tadA tayaiva hetuvyabhicAraH / yadi punaH preritA sA tajjanikA tadA preryAtprAganaMtara niyamenotpattyA tasyA bhavitavyamanyathoktadoSAnuSaMgAt tathA ca sisRkSAMtaraM preryAtsAmagryavizeSAtprAganaMtaraM niyamenotpadyamAnaM taddhetubhirekasAmagryadhInaM syAt / sA caikA sAmagrI yadi sisRkSAMtareNApreritA tajjanikA tadA tayaiva hetuvyabhicAra ityAdi punarAvartata ityanyaccakrakam / tadetadadUSaNaM parihartukAmena kSityAdibhyonaMtaraM prAk saha vA taiH sisRkSotpattiniyamato nAbhyupagaMtavyA tathA ca tadvyatirekAnuvidhAnamupalabhyeta na copalabhyate, kSityudakavIjAdikAraNasAmagrIsannidhAne'pratibaMdhe cA'sati sthAvarAdikAryasyAvazyaMbhAvadarzanAditi tadetadayuktaM, sthAvarAdInAmadRSTAdihetutvepyetaddoSaprasaMgAt svasiddhAMtavirodhAt / yadi punaradRSTakSityAdikAraNasAkalyepi sthAvarAdInAM pariNAmavaicitryAdadRSTAdisiddhiH cakSurAdikAraNasAkalyepi Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH rUpAdijJAnapariNAmavaicitryAdindriyazaktivaditi mataM, tadezvarasisRkSAsiddhirapi tata evAstu tasyAstatsidhyA virodhAbhAvAdityapare / usa paurANikA ke maMtavya para anya eka vidvAnoMkI orase yoM dUSaNa uThAyA jAtA hai "sisRkSANAM nityatvabhAvepi " yahAMse prArambha kara " sthAvarAdikakAryasyAvazyambhAvadarzanAt " yahAMtaka koI eka vidvAn dUSaNa de rahe haiM yaha dUSaNa graMthakArako abhISTa nahIM hai / ataH graMthakAra " tadetadayuktaM " se prAraMbha kara " virodhAbhAvAt " yahAMtaka kinhIM dUsare vidvAnoM karake isa dUSaNa kA pratyAkhyAna karA deMge " " tetra praSTavyAH pazcAt isa graMthase prArambha kara svayaM graMthakAra isa kecit ke pakSapara siddhAMta dUSaNa uThAyeMge / kecitke Upara eka vidvAnoM kA dUSaNa isa prakAra hai ki una kinhIM paurANikoMne IzvarI sisRkSAko anitya siddha kiyA hai / sisRkSAko nityapanA nahIM hote huye bhI bAla gopAloMtaka dekhe jArahe sthAvara AdikoM ke kAraNa pRthivI, jala, bIja AdikI paripUrNatA honepara bhI kabhI kabhI sthAvara AdikoM ke nahIM upajanekA prasaMga aavegaa| kyoMki sisRkSA anitya hai / kabhI kabhI usa sisRkSAkA abhAvasambhava ho jAyagA / arthAt - anitya sisRkSA ke nahIM honepara anya saMpUrNa kAraNoM ke honepara bhI kabhI kabhI sthAvara Adika kArya nahIM upaja sakate haiM / sthAvara Adi kAryoM ke kAraNoM kA zanaiH zanaiH ekatrIkaraNa hote hote tabataka yadi IzvarakI anitya sisRkSA upaja kara naSTa bhI hogayI hoya to hama kyA kara leMge | icchAke vinA saba kAraNa yoM hI vyartha dhare raheMge / ataH kadAcit sthAvara Adika kAryoM kI utpatti nahIM hoskegii| yadi kecit yoM kaheM ki una sthAvara Adi kAryoMke utpAdaka aMtima sahakArI kAraNoMke saMnidhAna pazcAt hI sisRkSAkI utpatti mAnI jAyagI, ataH kAraNoMkI pUrNatAke avasarapara usa sisRkSAkA abhAva nahIM saMbhavegA, yoM kahanepara to hama eka paNDita yoM kahate haiM ki yo to usa sisRkSAkI sahakArI kAraNoMse utpatti hone kA prasaMga AvegA, kyoMki una paridRSTa kSiti Adi kAraNoMke anaMra sisRkSA ke upajanekA niyama anyathA bana nahIM sakatA hai / yAnI jo padArtha jina sahakArI kAraNoMkA kArya hogA, vahI unake avyavahita uttara kAlameM upaja sakatA hai aisI dazAmeM jisa sisRkSAko tumane balavatI zakti samajha rakkhA hai, vaha mahezvarakI sisRkSA svayaM saha kArI kAraNoMse upaja rahI bana baiThI, aba batAo ki sisRkSA ke pitA horahe una sahakArI kAraNoM ko kauna banAye ? yadi sikSAko upajA rahe una sahakArI kAraNoMkI dUsarI sisRkSAse utpatti mAnI jAyagI taba to sthAvara Adike samAna kabhI kabhI una sahakArI kAraNoMke nahIM upajanekA prasaMga aavegaa| kyoMki kAraNoMke adhIna honevAlI dUsarI usa anitya sisRkSAkA kabhI sannidhAna nahIM ho pAtA hai| jo kArya apane kAraNakUTake adhIna hai svalpa bhI kAraNakI truTi hojAnese AvazyakatA hone para bhI kadAcit vaha kArya nahIM upajatA hai athavA kathaMcit upaja lenepara bhI dUsare kAraNoMke juTane taka vaha dUsarI sisRkSA naSTa ho jaaygii| aisI dazAmeM pahilI sisRkSAko upajAnevAle kAraNoMkI anutpatti huii| dAdI ke vinA pitAkI utpatti nahIM hai aura pitAke vinA putrIkI utpatti nahIM ho sakatI hai / 431 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 tattvAryazlokavArtike yadi kecit paurANika pUrvake samAna yahAM bhI yoM kaheM ki kAryakI utpattike avyavahita pUrvakAlameM ekatrita huye antima samartha kAraNoMke sanidhAna pazcAt hI dUsarI sisRkSAkI utpattikA niyama hai| ataH vaha anutpattikA prasaMga hamAre Upara nahIM AtA hai, yoM paurANikoMke kahanepara to hameM kahanA paDatA hai ki usa dUsarI sisRkSAko una paridRSTa kAraNoMse upajanekA prasaMga AtA hai / kyoMki una kAraNAke avyavahita uttarakAlameM niyamase upajanA anya prakArase yAnI unakA kArya mAne vinA bana nahIM sakatA hai / isI prakAra Age bhI ghumA kara ye hI codya uThAye jA sakate haiN| tIsarI, cauthI, Adi sisRkSAyeM aura sahakArI kAraNa tathA caramakAraNoMkI jijJAsAyeM uttarottara baDhatI hI jaaveNgii| yoM bAra, bAra, anityasisUkSA, kAryokI kadAcit anutpatti, antima sahakArI kAraNoMke pazcAt sisRkSAkA janma, punaH sahakArI kAraNoMke liye anya sisRkSAoMkI utpatti, ityAdi DhaMgase AvRtti hotI jAtI hai yaha cakraka doSa hai / " svApekSaNIyApekSitasApekSatvanibandhanaprasaGgatvaM cakrakatvaM " . apane apekSaNIyase apokSita ho rahekIsApekSatAko kAraNa mAnakara prasaMga prApti karA denA cakraka doSa hai| yadi dUsarI sisRkSA karake nahIM prere jA cuke hI sahakArI kAraNoMkI utpatti mAnI jAyagI taba to unhIM sahakArIkAraNoM karake tumhAre sannivezaviziSTatva Adi hetuoMkA vyabhicAra doSa ho jAyagA / kyoMki isa sisRkSAke sAtha hI sahakArI kAraNoMkI pUrvasisRkSAke vinA yoM hI niyama karake utpatti ho rahI hai / sthAvara Adi kAryoMke sampUrNa kAraNoMkI kabhI kabhI nahIM utpatti ho jAneke kAraNa yadi prasaMgakA abhAva mAnA jAyagA taba to sisRkSA aura pRthivI Adika sahakArI kAraNoMkA janaka eka kAraNa bana baiThegA anyathA yAnI. eka kAraNa mAne vinA donoMke sahabhAvakA niyama nahIM bana sakatA hai aura vaha kAraNa yadi aya sisakSA karake prerita nahIM huA hI una sahakArI kAraNa aura sisRkSAkA janaka mAnA jAyagA taba to usa eka kAraNa karake hI tumhAre kAryatva Adi hetuoMmeM vyabhicAra doSa lgaa| yadi anya sisakSA karake prerita ho rahe eka kAraNoM ko apane una kAryokA janakapanA abhISTa kiyA jAyagA taba to pUrvake samAna kabhI hone aura kabhI kabhI una kAryoMkI utpatti nahIM honekA prasaMga hogA / yadi usa eka kAraNakI bhI sisRkSA karake prere jA rahe kAraNake sAtha niyama karake utpatti mAnI jAyagI taba to sAtha upaja rahe una donoMkA bhI eka kAraNa bana baiThegA aura vaha eka kAraNa yadi anya cauthI, pAMcavIM, sisRkSA karake nahIM prerita ho rahA hI una kAryokA janaka hai, aisI dazAmeM usa eka kAraNa karake hI " sannivezaviziSTatva" Adi hetuoMkA vyabhicAra hogA, ityAdika rUpase punaH punaH codhoMkI AvRtti kara lI jAtI hai / isa kAraNa yaha dUsarA cakraka doSa tumhAre Upara AtA hai| tIsarA cakraka isa prakAra hai ki kSiti AdikoM karake pahile avyavahita pUrva yadi niyamase usa sisRkSAkI utpatti mAnI jAyagI taba to sahakArI kAraNoM karake sisakSAkI eka sAmagrIkI adhInatA ho jAyagI / yAnI sisRkSA aura sahakArI kAraNoMkI utpatti eka sAmagrIke Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH SALALAJanaakaashanakaahanahahamunnamamanamam vaza bana baiThegI / anyathA avyavahitapUrva niyamase utpatti honekA ayoga hogA tathA sisRkSA aura sahakArI kAraNa donoMkI vaha eka sAmagrI yadi pUrvavartI anya sisRkSAoM karake prerita nahIM hotI santI una sisRkSA aura sahakArI kAraNoMkI utpAdaka mAnI jAyagI, taba to ekasAmagrI karake hI hetuoMkA vyabhicAra huA / yadi phira anya sisRkSAse prerita ho rahI vaha sAmagrI una sisRkSA aura sahakArI kAraNoMkI jananI mAnI jAvegI taba to preraNA karane yogya kAryAse avyavahitapUrva usa sAmagrIkI niyama karake utpatti honI cAhiye / anyathA ukta doSoMkA prasaMga AvegA aura tisa prakAra hocepara chaThI, sAtavIM, nyArI sisRkSA bhI preraNA yogya sAmagrIvizeSase avyavahitapUrvameM niyama karake upaja rahI santI una hetuoMke sAtha ekasAmagrI ke adhIna ho jaaygii| aura vaha donoMko vazameM karane vAlI eka sAmagrI yadi anya sisRkSAkarake prerita nahIM ho rahI santI unakI janaka (janikA ) mAnI jAyagI taba to usa sAmagrIkarake hI sannivezaviziSTatva Adi hetuoMkA vyabhicAra doSa lagA ityAdika rUpase punaH punaH cakkara dekara codyoMkI AvRtti kara lI jAtI hai / isa prakAra tIsarA anya cakrakadoSa tumhAre Upara A paDatA hai| " svagrahasApekSagraha sApekSatrahasApekSagrahakatvaM cakrakatvaM" isa kAraNa ina saba cakraka yA vyabhicAra dUSaNoMko parihAra karanekI abhilASA rakhanevAle paurANika paNDita karake kSiti AdikoMse avyavahita pUrva athavA sAtha una kAraNoM karake sisRkSAkI niyamase utpattiM nahIM svIkAra kara lenI cAhiye / aura taisA honepara nahIM upaja rahI sisRkSAke sAtha una sthAvara Adi kAryoMke vyatirekakA anuvidhAna kaise jAnA jA sakegA ? yoM anitya mAna lI gayI bhI Izvara icchAke sAtha vyatireka to nahIM dIkha rahA hai / kSiti, udaka, bIja, RtukAla Adi sAmagrIke nikaTa honepara aura pratibandhakoMke nahIM honepara sthAvara Adi kAryokA avazya utpAda ho rahA dekhA jAtA hai / IzvarakI sisRkSAko sAmagrImeM DAlanekI koI AvazyakatA nahIM hai / yahAMtaka kecit paurANikoMke Upara ekadezIya jaina vidvAnke vicAra pragaTa ho cuke haiM / yahAM kinhIM apara vidvAnoMkA nirUpaNa hai ki tisa prakAra yaha jainapakSIya-vidvAnoMkA kathA ayukta hai / kevala parako nirmukha karanevAlA khaNDana hamako abhISTa nahIM hai| yoM to sthAvara Adi kAryoMke yadi adRSTa Adiko kAraNa mAnA jAyagA vahAM bhI ina doSoMke prApta ho jAnekA prasaMga A jAyagA / ataH tumako apane jaina siddhAntase virodha Thana jAyagA | yadi phira ApakA yaha mata hoya ki sabako paridRSTa ho rahe pRthivI, kAla, Adi kAraNoMkI paripUrNatA honepara bhI sthAvara Adi kAryoMke pariNAmameM vicitratA dekhI jAtI hai| isa kAraNa puNya, pApa, svarUpa adRSTa athavA anya bhI parokSa kAraNoMkI siddhi kara lI jAtI hai / jaise ki cakSu, Aloka Adi kAraNoMkI saphalatA honepara bhI aneka jIvoMke bhinna bhinna prakAra ho rahe rUpa Adike jJAnapariNAmoMkI vicitratAse atIndriya indriyoMkA yA zaktiyoMkA anumAna kara liyA jAtA hai / yoM tumhArA mantavya hoya taba to kartRvAdiyoMke yahAM IzvarakI sisRkSAkI siddhi bhI tisa hI kAraNase yAnI camakAraka sthAvara Adike pariNA 66 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike moMkI vicitratAse ho jaao| usa sthAvara AdikI vicitratAkA usa sisRkSAsiddhi ke sAtha koI virodha nahIM hai / pratyuta anukUlatA hai / arthAt - bAlaka, vRddha, rogI, pazu, AdikI bahiraMga indriyAM sthUladRSTi se samAna dIkhatI haiM / kintu bhinna bhinna jAtike rUpAdi jJAnoMke anusAra atIndriya indriyoM kA parijJAna kara liyA jAtA hai / usI prakAra IzvarakI atIndriya sisRkSAkA bhI parijJAna kara liyA jA sakatA hai / phira sisRkSAkA khaNDana kahAM huA ? | yahAMtaka apara vidvAn kaha rahe haiM / 434 te'tra praSTavyAH / sthAvarAdyutpattau nimittabhAvamanubhavantI mahezvarasya sisRkSA yadi pUrvasisRkSAto bhavati, sApi tatpUrvasisRkSAtastadA sottarAM sisRkSAM prAdurbhAvayati vA na vA 1 na tAvaduttaraH pakSastadanaMtarasthAvarAdibhya uttarottarasthAvarAdyanutpattiprasaMgAt / tata eva tadutpattau vyarthAnAdisisRkSAparaMparAparikalpanA, kathaMcidakayaivAzeSaparAparasthAvarAdikAryANAmutpAdayituM zakyatvAt pUrvasisRkSayA apyuttarottarasisRkSAM pratyavyApArAt / yadi punarAdyaH pakSaH kakSIkriyate tadA cocarasisRkSAyAmeva prakRtasisRkSAyA vyApArAt tataH sthAvarAdikAryotpattirna bhavet / etena pUrvapUrvasisRkSAyA apyuttarottarasisRkSAyAmeva vyApRteH pUrvamapi sthAvarAdyutpattyabhAvaH pratipAditaH / aba graMthakAra siddhAMta rItise kecit kA siddhAMta khaMDana karate haiM ki ve kecit vidvAna yahAM prakaraNa meM yoM pUMchane yogya haiM ki sthAvara, sUrya, tanu Adi kI utpatti meM nimittabhAvakA anubhava kara rahI mahezvarakI sisRkSA yadi pUrvakAlavartinI dUsarI sisRkSAsa upajatI hai taba to vaha dUsarI sisRkSA bhI usase pahile kI tIsarI sisRkSAse upajegI, usa samaya hamArA prazna yaha hai ki sthAvara AdikoMko upajA rahI vaha pUrvakAlIna sisRkSA kyA uttarakAlavartinI sisRkSAko upajAvegI ? athavA nahIM prakaTa karegI ? batAo / pichale pakSakA grahaNa karanA to ThIka nahIM paDegA, kyoMki pUrvasisRkSA yadi uttara sisRkSAko paidA nahIM karegI to usake anaMtara honevAle sthAvara AdikoMse punaH uttarottara sthAvara AdikI utpatti nahIM ho sakegI, tumhAre yahAM sisRkSA ke binA koI kArya upajatA nahIM mAnA gayA hai, kintu sthAvaroMse agale agale sthAvaroM kI utpatti ho rahI dekhI jAtI hai| yadi eka usa pahilI sisRkSAMse hI usa uttara sisRkSAkI utpatti mAna lI jAyagI, taba to paramparAse anAdikAlIna sisRkSAoM kI laMbI cauDI kalpanA karanA vyartha paDegA / usa eka hI sisRkSA karake uttarottara honevAle saMpUrNa sthAvara Adi kAryoMko kathaMcid upajAyA jA sakatA hai / pUrvakAlakI sisRkSA karake bhI uttarottara honevAlIM sisRkSAoMke prati koI vyApAra nahIM kiyA jAsakatA hai, jo tuma mAna baiThe ho / yadi Apa karake Adike pakSakA aMgIkAra kiyA jAyagA taba to pUrva sisRkSAse uttara sisRkSA kI utpatti karanepara prakaraNa prApta sisRkSAkA kevala uttarakAlavartinI sisRkSAko upajAne meM hI vyApAra hotA rahegA / usa prakRta sisRkSAse sthAvara Adi kAryoM kI utpatti nahIM hosakegI / isa kathana karake yaha bhI pratipAdana kara diyA gayA samajha lo ki anAdikAlIna pahilI pahilIM sisRkSAoMkA bhI uttarottara kAlakI sisRkSA 1 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 tattvArthacintAmaNiH okI utpatti karanemeM hI vyApAra hotA rahegA, ataH pahile sthAvara Adi kAryoM kI utpatti nahIM hosakegI, sisRkSAko avakAza nahIM mila jAyagA, aisI dazAmeM sisRkSAkI zaraNa lenA vyartha hI hai jo bhRtya apane hI zArIrika kAryoMse avakAza nahIM pAtA hai, vaha pracaMDa prabhukI sevA kyA kara sakegA ? kucha nahIM / yadi punariyaM sisRkSAMtarotpattau sthAvarAdikAryotpattau ca vyapriyeta pUrvA pUrvA ca sisRkSA parAM parAM ca sisRkSAM tatsahabhASisthAvarAdIMzca prati vyApriyamANAbhyupeyeta, tadaikaiva sisRkSA sakalotpattimatAmutpattau vyApAravatI pratipattavyA / tathA ca sakRtsarvakAryotpatteH kutaH punaH kAryakramabhAvapratItiH ? yadi phira IzvaravAdI yoM kahe ki yaha pUrvakAlIna sisRkSA dUsarI dUsarI sisRkSAoMko utpanna karanemeM aura sthAvara, trasazarIra, Adi kAryokI utpattimeM vyApAra kareMgI tathA pUrvasisRkSAse bhI pahilI pahilI sisRkSAyeM svasvajanya uttarottara sisRkSAoMko aura una sisRkSAoM ke sAthameM honevAle sthAvara Adi kAryoMke prati vyApAra kara rahIM svIkAra kara lI jAyagI / AcArya kahate haiM ki taba to eka hI Izvarake sRjane kI icchA ina upajanevAle sampUrNa kAryoM kI utpatti meM vyApAra kara rahI samajha lenI cAhiye, aura tisa prakAra eka hI siMsRkSAko yAvat kAryoM kI utpattimeM vyApAra karanevAlI mAnanepara eka hI vArameM sampUrNa kAryoM kI utpatti honA bana baiThegA / ataH phira kAryoM ke krama kramase hone kI pratIti honA bhalA kaise sagha sakegA ? so batAo / arthAt - ekA sasRkSAdvArA yugapat sampUrNa kArya upaja baiTheMge jo ki pahile prasaMga uThAyA gayA thA / 1 syAnmataM, kramazaH sthAvarAdikAryANAM dezAdiniyatasvabhAvAnAmubhayavAdiprasiddhatvAt tannimittabhAvamAtmasAtkurvANA mahezvarasisRkSAH kramabhAvinya evAnumIyaMte kAryavizeSAnumeyatvAt kAraNavizeSavyavasthiteriti / tarhi sisRkSAMtarotpattAvanyAH sisRkSAH sthAvarAdikAryotpattau cAparAstAvaMtyo abhyupagaMtavyAH kAryavizeSAtkAraNavizeSavyavasthiteranyathAnupapatteH / IzvaravAdiyoMkA yaha bhI mantavya hove ki niyata dezameM honA, niyata kAlameM upajanA, prati niyata AkArako dhAranA, Adi svabhAvavAle sthAvara Adi kAryoMkI yoM niyatarUpase utpatti honA hama tuma donoM vAdI prativAdiyoM ke yahAM prasiddha ho rahA hai isa kAraNa ina niyata kAryoMke nimittakAraNapanako apane adhIna kara rahIM mahezvarakI sisRkSAyeM krama kramase ho rahIM santI hI anumAnapramANa dvArA jAnI jA rahI hai / kyoMki vizeSa vizeSa kAraNoMkI vyavasthAkA tajjanya vizeSa vizeSa kAryoMdvArA anumAna kara liyA jAtA hai, jisa prakAra Apa jaina kramakramase upajanevAle kAryoM ke krama kramavartI kAraNoMkA nirdhAraNa kara lete haiM / usI prakAra kramavartinI sisRkSAyeM bhI kramavartI kAryo ko 6 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 tattvAryazlokavArtike kramakramase kareMgI / ataH yugapat sakala kAryoMkI utpattikA prasaMga nahIM A pAtA hai| grandhakAra kahate haiM ki taba to dUsarI dUsarI sisRkSAoMkI utpattimeM anya anya sisRkSAyeM aura sthAvara Adi kAryoMkI utpattimeM utanI hI nyArI sisRkSAyeM kAraNa ho rahI svIkAra karanI paDeMgI, kyoMki kAryAkA vizeSa rUpase dekhanA honese unake vizeSa kAraNoM kI vyavasthA ho jAnA anyathA bana nahIM sakatA hai| arthAt-nyAre nyAre kAraNoMse hI nyAre nyAre kAryoMkI utpatti honekA avinAbhAva hai / dUsare kSaNa, tIsare kSaNa, cauthe kSaNa, AdimeM IzvarakI nyArI nyArI sisRkSAyeM tabhI upaja sakatI haiM, jaba ki unako upajAnevAlI pahile kSaNameM aneka sisRkSAyeM mAnI jAveM aura kramabhAvI sthAvara Adi kAryoko upajAlemeM bhI utanI pahile sisRkSAyeM cAhiye kAraNoMmeM bheda mAne binA kAryoMmeM vizeSatAyeM nahIM A sakatI haiM / jainasiddhAntameM bhI " yAvanti kAryANi tAvantaH pratyekaM svabhAvabhedAH " jitane choTe moTe kArya ho rahe haiM, utane kAraNoM ke svabhAvabheda mAne jAte haiN| eka kAraNase bhI yadi aneka kArya ho rahe haiM, to usa eka kAraNameM aneka svabhAva ghusa rahe haiM / nAnI yA baDanAnImeM bhI dheratteko upajAnekA svabhAva antarmUDha hai / jaise ki bAbA paDabAvAmeM nAtI, paMtIko upajAnekI kAraNatA nihita hai / ikatarA, tijArI, cautheyA, jvaroMkI yA eka eka, do do pIDI bIcameM dekara upajanevAle kaulika rogoMke upajAnekI zakti bhI kAraNoMmeM sadA chipI huI vidyamAna hai / Apa karttAvAdI paNDita to padArthoMmeM aneka dharmoko svIkAra nahIM karate haiM / ataH Apako anantasisRkSAyeM svIkAra karanI paDeMgI yaha mahAgaurava yA AnaMtyadoSa tumhAre Upara huaa| nAnAzaktirekaiva sisRkSA tannimittamiti cet, tarhi sakalakramamAvItarakAryakaraNapaTura nekazaktirekaiva mahezvarasimrakSAstu / sA ca yadi sisRkSAMtaranirapekSotpadyate tadA sthAvarAdikAryANyapi tannirapekSANi bhavaMtu kimIzvarasimukSayA ? sisRkSAMtarAttadutpattau tata eva sakalakramamAvItarasthAvarAdikAryANi prAdurbhavaMtu / nAnAzaktiyogAttadabhyupagame ca sa eva paryanuyoga ityanavasthA durnivaaraa| / yadi kartRvAdI yoM kaheM ki uttarottara aneka sisakSAoM aura asaMkhya sthAvara Adi kAryoMko upajAnemeM upayoginI ho rahIM aneka zaktiyoMko dhAranevAlI eka hI sisRkSA upaja rahI una sisRkSAoM aura sthAvara Adi kAryoMkI nimitta kAraNa mAna lI jAyagI yoM kahanepara to hama jaina kahate haiM ki taba to krama kramase honevAle yA unase nyAre yugapat honevAle sampUrNa kAryoMko karanemeM catura ho rahIM aneka zaktivAlI mahezvarakI sisakSA eka hI mAna lI jaao| jainasiddhAnta anusAra tumane yaha mArga acchA pakaDa liyA hai / aneka svabhAvavAlI eka sisRkSA hI jagatke sampUrNa kAryoko kara DAlegI / madhyameM aneka sisRkSAoMko mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / isase IzvarakI bhI prazaMsA huI aura Anantya doSakA parihAra bhI ho gyaa| kintu hAM, yaha to batAo ki vaha eka sisUkSA vartamAna Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ammmmmmmm mom kAlameM upaja rahI yadi pUrva kAlakI anya sisRkSAoMkI kAraNa rUpase nahIM apekSA rakhatI huI upaja jAtI hai ? taba to sthAvara Adika asaMkhya kArya bhI usa eka sisRkSAkI kAraNa rUpase apekSA nahIM karate huye hI upaja jAyaMge / IzvarakI sisRkSA karake kyA lAbha huA ? arthAt-IzvarakI sisRkSAse kucha prayojana nahIM nikalA / hAM yadi anya sisRkSAse usa aneka svabhAvavAlI sisRkSAkI utpatti mAnI jAyagI / taba to usa dUsarI sisRkSAse hI sampUrNa kramabhAvI aura akramabhAvI sthAvara Adi kArya bhI prakaTa ho jAo / aneka zaktivAlI sisRkSAko madhyameM kAraNa mAnenakA bojha vyarthameM kyoM lAdA jAtA hai ? kartRtvavAdI yadi dUsarI sisRkSAmeM bhI nAnAzaktiyoMkA yoga hojAnese usa svAnukUla kAryakAraNabhAvako svIkAra kareMge taba to vahI paryanuyoga uThAyA jAyagA ki vaha sisRkSA svataH upajegI ? athavA dUsarI sisRkSAse utpanna hogI ? isI prakAra tIsarI, cauthI, pAMcavI, koTiyoMpara bhI codya calAnA baDhatA hI calA jAyagA / isa DhaMgase huI anavasthAkA nivAraNa karanA tumako atikaThina karttavya hojaaygaa| yadi punarnityAnekazaktirekaiva mahezvarasisRkSA tadA asyAH sa eva vyatirekAbhAvo mahezvaranyAyavat / tadavyApitve etacchnyepi deze sthAvarAdInAmutpatteH kuto'nvayasyApi prasiddhiH? ukta saMpUrNa dUSaNoM ke prasaMgase bhayabhIta hokara yadi phira tuma IzvarakI aneka zaktivAlI eka hI sisRkSAko nitya svIkAra kara loge taba to mahezvarake huye nyAyake samAna isa nitya sisRkSAkA bhI vahI vyatirekakA abhAva doSa laga baiThegA / arthAt-nitya mahezvarakA jaise dezavyatireka yA kAlavyatireka nahIM bana pAtA hai usI prakAra mahezvarakI sisRkSAkA bhI vyatireka nahIM bana skegaa| jaba jaba yA jahAM jahAM sisRkSA nahIM hai, taba taba, vahAM vahAM sthAvara Adi kArya nahIM upaja pAte haiM / nitya vyApaka sisRkSAke isa vyatirekakA abhAva hojAnese anvaya bhI ThIka nahIM ghaTa pAtA hai| anvayameM to asAdhAraNa kAraNoMkA aura AkAza Adi sAdhAraNa kAraNoM kA padastha samAna hai, ataH anvaya vyatirekoMke nahIM ghaTanese aneka zaktivAlI nitya eka sisRkSAko sthAvara Adi kAryokA nimittapanA nahIM sadhatA hai / yadi deza vyatireka bana jAnekI rakSA karaneke liye usa sisRkSAko alpadezavRtti avyApaka mAnA jAyagA taba to isa sisRkSAse rIte horahe dezoMmeM bhI sthAvara, Rtuparivartana Adi kAryokI utpatti avirAma horahI dekhI jAtI hai / isa kAraNa vicAre anvayakI bhI prasiddhi bhalA kisa DhaMgase hosakI ? arthAt-sisRkSAke honepara hI kArya upajane cAhiye the| kintu avyApaka sisRkSA jahAM nahIM hai vahAM bhI kArya upaja rahe haiM / ataH anvaya bigaDa gayA / yadi punaranityApi sisRkSA brAhmaNa mAnena varSazAMte jagadbhokttRprANyadRSTasAmarthyAdekaivotpadyate na sisRkSAMtarAditi mataM, tadA tata eva jagadutpattirastu kimIzvarasisRkSayA ? tato na sthAvarAyutpattau mahezvaro nimittaM tadanvayavyatirekAnuvidhAnavikalatvAt / yadyanimittaM Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 tattvAryazlokavArtike tanna tadanvayavyatirekAnuvidhAnavikalaM dRSTaM yathA kuviMdAdinimittaM vastrAdi / mahezvarasisRkSAnvayavyatirekAnuvidhAnavikalaM ca sthAvarAdi tasmAnna tannimittamiti vyApakasya tadanvayavyatirekAnuvidhAnasyAnupalaMbhAdavyApyatannimittatvasya sthAvarAdiSu pratiSiddha siddhe sati sanivezaviziSTatvAdehetoranaikAMtikatvaM sthAvarAdibhiH kecinmanyate / - yadi phira tuma paurANikoMkA yaha mantavya hoya ki hama IzvarakI sisRkSAko nitya nahIM mAnate haiN| jisase ki vyatireka nahIM bana pAve kintu vaha anitya bhI sisRkSA brahmAsambandhI parimANa (nApa) karake sau sau varSake antameM jAkara jagadvattI bhoktA prANiyoMke adRSTakI sAmarthyase eka hI upajatI hai| dUsarI sisRkSAse usakI utpatti nahIM mAnI jAtI hai| arthAt-satraha lAkha aTThAIsa hajAra varSakA satyayuga hai / bAraha lAkha chiyAnavai hajAra mAnuSa varSokA tretAyuga hai| ATha lAkha causaTha hajAra varSAMkA dvApara hai / aura cAra lAkha battIsa hajAra mAnuSa varSAkA kaliyuga hai / yo satyayuga, tretA, dvApara, kaliyugakI sahasra saMkhyAke bIta jAnepara brahmAkA eka dina samajhA jAtA hai / isI prakAra hajAra cAra yugoke samAna cAra praharoMkI eka rAta mAnI gayI hai / yoM ina rAta, dinoMse mahInA aura varSa banAkara sau varSake pIche eka hI sisRkSA upajatI hai / usako upajAnemeM anya sisRkSA kAraNa nahIM hai| hAM, jagatke prANiyoMke puNya, pApa, usa sisRkSAko upajAnemeM nimitta paDa jAte haiM / jaise ki nyAyAdhIzakI niyuktimeM aparAdhI yA niraparAdhI puruSoMkA pApa, puNya nimitta ho jAtA hai| AcArya kahate haiM ki taba to usa hI kAraNase yAnI sukha, duHkhako bhoganevAle saMsAravartI prANiyoMke adRSTakI sAmarthyase hI kArya jagatkI utpatti ho jAo jaisA ki hama jaina mAnate haiN| IzvarakI sisRkSA karake kyA prayojana sadhA ? niyata kAraNoM dvArA niyata kAryokA upajanA baDA uttaradAyI kartavya hai / ataH kAraNakoTimeM apramita ThaluA padArthokA bojha baDhAnA hitakara nahIM hai / tisa kAraNa siddha huA ki sthAvara Adi kAryokI utpattimeM mahezvara yA usakI sisRkSA nimittakAraNa nahIM hai| ( pratijJA ) una kAryoMke sAtha anvaya aura vyatirekake anuvidhAnakA rahitapanA honese ( hetu ) jo kAraNa jisa kAryakA nimitta hai / vaha kAraNa usa kAryake sAtha ho rahe anvayavyatirekoMke anuvidhAna karanese rItA nahIM dekhA gayA hai| jaise ki koriyA, turI yA kulAla, daNDa, Adiko nimitta pAkara huye vastra, ghaTa Adi kArya haiM / ( vyatirekadRSTAnta ) mahezvara yA usakI sisRkSAke sAtha anvaya vyatirekakA anuvidhAna karanese vikala ho rahe sthAvara Adi kArya haiN| ( upanaya ) tisa kAraNase ve sthAvara Adi kArya usa mahezvara yA sisRkSAko nahIM nimitta pAkara upaje haiM / ( nigamana ) isa pAMca avayavavAle anumAna dvArA vyApaka ho rahe tadanvaya vyatirekAnuvidhAnake anupalambhase sthAvara Adi kAryoMmeM tannimittapanakA pratiSedha ho jAnA siddha hote sante sannivezaviziSTatva, kAryatva, Adi hetuoMkA sthAvara, khanija, Adi kAryoda.rake vyabhicAra doSa honeko koI koI vidvAn mAna rahe haiN| arthAt-kArya kAraNa bhAvakA vyApaka anvayavyatirekAnuvidhAna hai| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH vyApaka nahIM honese vyApyakA abhAva sAdha liyA jAtA hai / Izvara yA Izvara icchAke sAtha kArya usa anvaya-vyatirekapaddhatikA anusaraNa nahIM karate haiN| isa kAraNa kAryoMke nimitta Izvara yA Izvara icchA nahIM hai / yo sthAvara Adi kAryoke prati Izvara yA Izvara icchAkA nimittapanA jaba yuktiyoMdvArA niSiddha ho cukA to IzvaravAdiyoMdvArA pahile kahe gaye sannivezaviziSTatva, acetanopAdAnatva Adi hetuoMkA vyabhicAra doSa tadavastha rahA, yoM koI paNDita jainoMkI cATukAratA karate huye mAna rahe haiM / graMthakArakA inake prati koI atyadhika Adara athavA ghRNAkA bhAva nahIM hai| yaha unakA pariNAma aDatIsavIM vArtikase hI dhvanita ho jAtA hai / evamIzasya hetutvAbhAvasiddhiM pracakSate / vyApakAnupalaMbhena sthAvarAdisamudbhave // 50 // zrI vidyAnanda AcArya kahate haiM ki yahAM koI vicArazAlI vidvAna isa prakAra ukta rUpase bahuta acchA spaSTa kathana kara rahe haiM ki sthAvara, meghavRSTi, AMdhI AdikI bhale prakAra utpatti honemeM Izvarako nimittakAraNapanake abhAvakI vyApakake anupalambha karake siddhi ho rahI hai / arthAt- kArya kAraNa bhAvakA vyApaka anvaya vyatirekabhAva hai / jahAM vyApaka nahIM hai vahAM vyApya nahIM Thahara sakatA haiM / aDatIsavIM vArtikameM vaizeSikoMke hetuoMkA jo vyabhicAra doSa kinhIM vidvAnoM karake uThAyA gayA hai vaha anucita nahIM hai| evaM jagatAM buddhimatkAraNatve sAdhye kAryatvAdihetoH sthAvarAdibhirvyabhicArasudbhAvya punaH sthAvarAdInAmIzanimittatvAbhAvasiddhiM vyApakAnupalaMbhena kecitmacakSate / isa prakAra kisI buddhimAn IzvarameM tInoM jagatkA kAraNapanA sAdhya karanepara diye gaye kAryatva sannivezaviziSTatva Adi hetuoMkA sthAvara, parvata, AdikoMkarake vyAbhicAra hetvAbhAsako uThAkara phira IzvarameM sthAvara, pRthivI, Adi kAryoMke nimittakAraNapanake abhAvakI siddhiko vyApakAnupalambhakarake jo koI bakhAnate haiM ve vidvAn acchA nirUpaNa kara rahe haiM, hameM unake kartavyapara saMtoSa haiN| pakSasyaivAnumAnena bAdhodbhAvyeti cApare / * pakSIkRtairayuktatvAdvyabhicArasya sAdhane // 51 // dUsare koI vidvAn yahAM yoM kaha rahe haiM ki vaizeSikoMke pakSakI anumAnakarake hI bAdhA uThAnI cAhiye vaizoSikoM karake pakSameM pahile nahIM kiye kintu punaH pakSakoTimeM dhara liye gaye sthAvara AdikoM karake kAryatva Adi hetuoMmeM vyabhicAra hetvAbhAsakA uThAnA yuktirahita hai / bhAvArtha-jainamatakA pakSa le rahe kecit vidvAnke Upara jainasiddhAntapara bhakti rakhanevAle apara vidvAnoMkA yaha AkSepa Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 tattvAryazlokavArtike Aname RomanianAAAD hai ki trijagatkA nimittakAraNa Izvarako sAdhya karanemeM kAryatva Adi hetuoMkA pahile vyabhicAra doSa uThAnA aura phira bAdhita hetvAbhAsa doSa uThAnA yaha mArga prazasta nahIM hai / hAM, yaha mArga suMdara hai ki vaizeSikoMke anumAnako jhaTiti naSTa karanevAle isa anumAnakarake bAdhita doSa uThAnA cAhiye ki mahezvara ( pakSa ) sthAvara, bIja, Adi kAryoMkI utpattimeM nimittakAraNa nahIM hai / ( sAdhya ) unake sAtha anvaya vyatirekoMke anuvidhAnakI vikalatA honese ( hetu ) yaha nirdoSa anumAna jainoMkI orase samucita prayukta kiyA jAsakatA hai, kecit vidvAnoMko sthAvara, hIrA, pannA, Adi karake vyabhicAra doSa uThAnA anucita hai| kyoMki vaizeSikoMke yahAM sthAvara, samudraja, khanija Adi padArthoMko bhI pakSakoTimeM DAlakara unako IzvarakA kArya mAna liyA gayA hai ve eka eka anake dAne yA phUlakI pAMkharI taka koI IzvarakI icchA para nirbhara mAnate haiM / " nahi pakSe pakSasame vA vyabhicAraH " pakSa yA pakSasamameM diyA gayA vyabhicAra doSAdhAyaka nahIM hai, jaba bAdhaka anumAna dvArA pratipakSIke bAdhya anumAnakA sAkSAt khaMDana kiyA jA sakatA hai to anumitike kAraNa horahe vyAptijJAna yA parAmarSako bigADanevAle vyabhicAra doSakA uThAnA choTApana hai / anenaivAnumAnena vyApakAnupalaMbhena pakSabAdhodbhAvanIyA kAlAtyayApadiSTatvaM ca hetostathodbhAvitaM syAnna punaH pakSIkRtaiH sthAvarAdibhiH sAdhanasya vyabhicArastatrodbhAvanIyastasyAyutatvAt / evaM hi na kazciddhaturavyabhicArI syAt kRtakatvAderapi zabdAnityatvAdau pakSIkRtaiH zabdaireva kaizcidvayabhicArasyodbhAvayituM zakyatvAt / ___" mahezvaro sthAvarAdyutpattau na nimittaM " isa hI anumAna karake anvaya, vyatireka anuvidhAna svarUpa vyApakake anupalaMbha dvArA vaizeSikoM ke pakSakI bAdhA uThAnI cAhiye, aura taisA honepara vaizeSikoMke kAryatva Adi hetuoMkA kAlAtyayApadiSTatva yAnI bAdhitahetvAbhAsapanA bhI uThAyA jA cukA samajhA jAyagA, kiMtu phira vaizeSikoM dvArA pakSameM karaliye gaye, sthAvara, jaMgama, prANiyoMke zarIra AdikoM karake kAryatva Adi hetuoMkA vyabhicAra to vahAM vaizeSikoMke anumAnameM nahIM uThAnA cAhiye, kyoMki pakSa kara liye gaye sthaloM karake hI usa vyabhicAra doSakA uThAyA jAnA ayukta hai| isa prakAra ke cit vidvAn yadi pakSameM kara liye gaye sthaloM karake hI vyabhicAra doSa uThAyaMge taba to koI bhI hetu vicArA vyabhicAradoSase rahita nahIM ho sakegA / pakSa kiye gaye parvatameM agnikI upalabdhi nahIM honepara dhUma hetuko bhI vyabhicArI kahA jA sakatA hai / pakSameM sAdhya vivAdApanna ho hI rahA hai / sarvathA nirdoSa hokara prasiddha ho rahe kRtakatva, sattva, Adi hetuoMkA bhI zabdake anityapana, pariNAmIpana AdikI siddhi karanemeM pakSa kara liye gaye zabda karake hI koI allaDa puruSa vyabhicAra doSako uTha sakatA hai| IrSAla striyAM iThalAtI huyIM suMdara striyoMpara yoM hI jhUTha, mUTha, vyabhicAra doSakA Aropa kara baiThatI haiM / etAvatA vaha doSa yathArtha nahIM samajha liyA jAtA hai / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 441 na kazcijagabuddhimanimittaM sAdhayituM sthAvarAdIn pakSIkurute / taiH sAdhanasya vyabhicArodbhAvane vA kRte sati pazcAna pakSIkurvIta yena vyabhicArAviSayasya pakSIkaraNAddhetoravyabhicAre na kazciddhaturvyabhicArI syAt / / koI koI kartRvAdI to jagatke buddhimAn nimitta kAraNa dvArA banAye jAneko sAdhaneke liye pahilese hI sthAvara, sUrya, candramA, AdikoMko pakSakoTimeM kara letA hai / hAM, koI vaizeSika pRthivI, parvata, zarIra AdikoMko pakSa karatA hai / aisI dazAmeM kisI prativAdI dvArA una sthAvara AdikoM karake kAryatva hetukA vyabhicAra doSa uThAnA kara cukanepara pIchese sthAvara Adiko pakSakoTimeM kara letA hai / kintu aisA koI kartRvAdI nahIM jo vanya vanaspati, khanija, sthAvara, Adiko pakSa koTimeM nahIM karai kyoMki IzvaravAdI to AtmA, AkAza, paramANu, Adi nitya padArthoko choDakara zeSa sabhI sthAvara, khanija, bIja, aMkura, adRSTa, sUrya, parvata, Adi anitya carAcara jagatkA nirmANa karanevAlA Izvarako mAnate haiM / ataH ve saba pakSakoTimeM A jAte haiM / vyabhicArake viSaya ho rahe sthalako pakSa kara denese hetukA avyabhicAra mAnA gayA hai / yadi vyabhicArasthalako pakSakoTimeM praviSTa karate huye bhI balAtkArase vyabhicAra uThAyA jAyagA | taba to koI bhI hetu vyabhicAra doSarahita nahIM ho sakegA / ataH yahAM vyabhicAra doSa uThAnA ucita nahIM hai| jisase ki vastutaH vyabhicAra doSake viSaya nahIM kintu asadAgraha karake vyAbhicAra doSake viSaya ho rahe sthalako pakSa kara denese hetukA avyabhicAra mAnanepara koI bhI hetu vyabhicArI nahIM bana baiThe yAnI sabhI hetu vyabhicArI nahIM bana jAya / etadartha vaizeSikoMke anumAnameM pakSIkRta sthAvara AdikoM karake vyabhicAra doSako nahIM uThAo / pakkAnyetAnyAmraphalAnyekazAravAprabhavatvAdupayuktaphalavadityAdiSu tadekazAravAprabhavAnAmapakAnAmAmraphalAnAM vyabhicAraviSayANAM pakSIkaraNAdityupAlaMbhaH syAt / yathA cAtra na pakSIkRtaiH kazcidyabhicAramudbhAvayati kiMtu pratyakSabAdhA pakSasya hetozca kAlAtyayApadiSTatvaM tathA prakRtAnumAnepi / yathA ca pakSasya pratyakSabAdhodbhAvayituM yuktA tathAnumAnabAdhApi / yathA ca pratyakSabAdhitapakSanirdezAnaMtaram prayujyamAno hetuH kAlAtyayApadiSTastathAnumAnabAdhitapakSanirdezAnantaramapi sarvathA vizeSAbhAvAt pakSabAdhodbhAvane ca hetubhiH paridAnamapi na bhavediti sodbhAvanIyA, tadupekSAyAM prayojanAbhAvAditi cApare pracakSate / anye tvaahuH|| AmravRkSakI eka zAkhA para kitane hI kacce, pakke, phala laga rahe haiM kisI lobhI Atura vikretAne bAnagIke DhaMgase do eka mIThe phala bhole kretAko cakhA diye zAkhAke sampUrNa phaloMkA khAnA khavAnA prayojana bhUta nahIM hai / ataH vikretA anumAna banAtA hai ki ye sanmukha dekhe jArahe sabhI Amraphala ( pakSa ) pake huye haiM ( sAdhya ) vRkSakI eka zAkhAmeM upajanA honese ( hetu ) upayogoMmeM Acuke cUse huye Amake samAna ( anvaya dRSTAnta ) / athavA mitrA nAmaka kAlI strIkA garbhastha putra Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 tattvArtha lokavArtike banAtA gorA hai, abakI bAra kAle panake patra, zAka, AdikA bhakSaNa bahiraMga kAraNa aura antaraMga kAraNa kRSNa varNa nAmaka prakRtikA udaya nahIM milanese garbhakA putra gorA hai, koI sthUla buddhi puruSa anumAna hai ki garbhasthita putra honese ( hetu ) itara tIna, cAra, dekhe jArahe putroM ke samAna ( anvayahai dRSTAnta ) / isI prakAra yaha tIsarA anumAna kisIne uThAyA ki yaha chAtra ( pakSa ) vyutpanna ( sAdhya ) isa prasiddha vidyAlaya meM prakANDa vidvAn dvArA granthAdhyayana karane vAlA honese ( hetu ) paridRSTa vyutpanna vidyArthiyoM ke samAna ( anvayadRSTAnta ) vastutaH vaha chAtra avyutpanna thA ityAdika sthaloM meM vyabhicArake viSaya ho usa eka zAkhApara upaje huye kacce Amra phaloMko yA garbhastha putrako athavA upadravI, avinIta, chAtrako pakSa koTimeM kara denese yoM upAlambha ho jAtA / arthAt -- vyabhicAra sthaloMko pakSakoTi meM DAla denese punaH vyabhicAra doSa nahIM uThAyA jAnA cAhiye jisa prakAra ki yahAM ekazAkhAprabhavatva Adi hetuoM meM pakSakoTi kara liye gaye kacce phala AdikoM karake koI bhI vicArazIla paNDita punaH una karake vyabhicAra nahIM uThAtA hai / kintu pratyakSapramANase pakSakI bAdhA denA doSa hI upasthita karatA hai aura aisI dazAmeM hetukA baDA dRDha doSa kAlAtyayApadiSTapanA yAnI bAdhitapanA uThAkara vAdI kI sampUrNa manoratha - bhittiyoM ko vaha prativAdI DhAha detA hai / usI prakAra prakaraNaprApta vaizeSikoMke anumAnameM bhI jainoM ko vyabhicAra doSa nahIM uThAkara bAdhita hetvAbhAsa uThAnA cAhiye / jisa prakAra ki pakSakI pratyakSapramANase bAdhAko uThAne ke liye samucitapanA hai usI prakAra anumAnapramANa karake bhI pUrvapakSI ke anumAna meM prasannatApUrvaka bAdhA uThAI jA sakatI hai| " vahniranuSNaH dravyatvAt jalavat agni ( pakSa ) zItala hai ( sAdhya ) dravya honese ( hetu jalake samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa anumAnameM jaise spArzana pratyakSase bAdhitapanA ApAdita kara diyA jAtA hai / usI prakAra " apariNAmI zabdaH kRtakatvAt isa anumAnako zabda pariNAmI hai anumAna dvArA bAdhita kiyA jAtA hai / prakaraNameM dvIpa Adika ( pakSa ) kisI buddhimAn karake banAye gaye haiM ( sAdhya ) vizeSa racanAvAle honese yA kArya honese ( hetu ) isa vaizoSakoM ke pakSakI sthAvara AdikI utpatti meM mahezvara ( pakSa ) nimitta kAraNa nahIM hai ( sAdhya ) anvayavyatirekakI ghaTanA nahIM honese ( hetu ) isa anumAna dvArA bAdhA uThAI jA sakatI hai / tathA pratyakSapramANase bAdhita ho rahe pakSanirdeza ke anantara prayukta kiyA jA rahA hetu jisa prakAra bAdhita hetvAbhAsa hai usI prakAra anumAnapramANase bAdhita ho rahI pratijJAke nirNIta nirdezake pazcAt prayukta kiyA jA rahA hetu bhI kAlAtyayApadiSTa hai pratyakSavAdhita aura anumAnabAdhita pakSase anumiti tatkAraNAnyataravirodhitva sambandhakarake sahita ho rahe hetuoM meM sabhI prakAroMse koI vizeSatA nahIM hai / eka bAta yaha bhI hai ki hetuoMkarake vAdI ke pakSakI bAdhAko uThAnepara punaH parivartana bhI nahIM ho sakegA / arthAt- tU - eka hetuse pakSasiddhi na sahI dUsare hetuoMse kara ho sakatI / jaba pratyakSase agnikA uSNapanA yA anumAnase zabdakA ) "" sat honese isa leMge yoM bhI pakSakI siddhi nahIM pariNAmIpanA prasiddha hai / to 1 ahanisad Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH hajAroM hetuoMse bhI agnikA anuSNapanA yA zabdakA kUTastha nityapanA kathamapi nahIM sAdhA jA sakatA hai / athavA pahilese bAdhita hetvAbhAsa ke uThA denepara punaH anya hetuoM karake bhI vAdIkA pakSa rakSita nahIM kiyA jA sakegA / balavatI bAdhA ke upasthita kara dene para sampUrNa hetuoMkI zaktiyAM mara jAtI haiM / isa kAraNa karttAvAdiyoM ke pakSa meM vaha bAdhA uThA denI cAhiye usa bAdhAko upasthita karanekI upekSA ( lAparavAhI) karanemeM koI prayojana nahIM hai / pApa yA kRSNa sarpako avilamba pRthak kara diyA jAya yahI sabakA iSTa prayojana honA cAhiye unako rakhanemeM koI prayojana nahIM sakatA hai 1 pratyuta mahatI hAni honekA khaTakA hai / yoM yahAMtaka koI dUsare vidvAn acchA bakhAna kara rahe hai / zrI vidyAnanda AcAryane baDI vidvattA ke sAtha kartRvAdakA nirAkaraNa kiyA hai jaise gurujI mahArAja apane aneka ziSyoMkI parIkSA lete huye bhinna bhinna vacanabhaMgiyoM dvArA eka hI prameyakI nyArI nyArI vyAkhyA karA kara prasanna hote haiM granthakAra bhI jinamArgabhakta aneka vidvAnoM dvArA kartRvAdake nirAkaraNake pAThakI prakriyAko mAno suna rahe haiM / kecit aura apare vidvAnoMke pazcAt anya vidvAn to yahAM yoM kaha rahe haiM kisarvathA yadi kAryatvaM hetuH syAdvAdinAM tathA / na siddho dravyarUpeNa sarvasyAkAryatAsthiteH // 52 // kathaMcittu viruddhaH syAdvImaddhetu jagatsvayaM / kathaMcitsAdhayanniSTaviparItaM vizeSataH // 53 // 33 ve vaizeSikoMne jo yaha anumAna kahA thA / ki " dvIpakSiyakurAdikaM kartRjanyaM kAryatvAd ghaTavat isa anumAnameM kahe gaye kAryatva hetukA artha yadi sabhI prakAsa kAryapanA hai taba to syAdvAdiyoM ke yahAM dvIpa, pRthivI, AdimeM tisa prakAra sarvathA kAryapanA hetu siddha nahIM hai kyoMki dravyasvarUpa karake sampUrNa padArthoM ko kAryarahitapanA vyavasthita ho rahA hai ghaTa, paTa Adika bhI dravyArthika naya karake kArya nahIM haiM / arthAt -- jina anAdi ananta dravyoM ke paryAya ghaTa, paTa, Adi haiM dravya kArya nahIM hokara nitya haiM / ataH pakSameM nahIM Thaharanese kAryatva hetu asiddha hetvAbhAsa huaa| hAM, isa asiddha doSa ke nivAraNArtha sarvathA pakSako choDate huye tuma vaizeSika yadi kathaMcit kAryapanako hetu mAnoge taba to tumhArA hetu viruddha hetvAbhAsa hojAyagA kyoMki tuma jagatkA buddhimAna hetu karake sarvathA upajanA sAdha rahe ho yAnI jagatU sarvathA Izvara nAmaka kAraNako kAryatA hai kintu kathaMcit kAryatva hetu to vizeSa rUpa karake iSTa sAdhya viparIta ho rahe kathaMcit buddhimAn ke nimittakAraNapanako sAdha rahA hai / ataH tumhArA hetu vizeSa rUpase viruddha horahA viruddha nAmakA hetvAbhAsa huA / nAkrozataH palAyaMte viruddhA hetavaH svataH / sarvage buddhimaddhetau sAdhyenyairjagatAmiha // 54 // 443 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike anya vidvAn vaizeSikoM karake isa prakaraNameM tInoM jagatoM ke hetu horahe sarva vyApaka kisI buddhimAn ko sAdhya karane para diye gaye ve kAryatva Adi hetu to vizeSa viruddha hetvAbhAsa haiM, isa prakAra tAdhyase viparIta kathaMcit buddhemAnko nimittakAraNapanakI siddhi hojAne kI bar3e balase pukAra karanevAle ye hetu apane ApahIse nahIM dUra bhaga jAte haiM / arthAt vyApaka, sarvajJa, buddhimAnko nimittapanA sAdhane meM prayukta kiye gaye kAryatva Adi hetu jaba kathaMcit buddhimAn ko jagatkA kAraNapana sAdha rahe haiM / to aisI dazAmeM usa vaizeSikake siddhAntako gAlipradAna kara rahe ye hetu yoM hI svataH nahIM bhaga jAyaMge kintu vaizeSikoM ke viruddha hokara jagat meM 'kathaMcit buddhimAn dvArA kiye gaye panakA DhiMDhorA piTate raheMge / jaise koI sanmArga pracAraka, udvegI, bhalA, manuSya yadi kisI asat pakSavAle puruSake sAtha phaMsa jAya punaH vaha bhalA mAnuSa apane sAtha ke durguNoM ko dekhatA hai to usase viruddha hokara kaTu zabdoM dvArA usakI bhartsanA karatA hai yoM hI cupake nahIM bhaga jAtA hai usI prakAra kathaMcit kArya hetu una vaizeSika yA paurANikakI acchI prataraNA karatA huA unake abhISTa sAdhyase viparIta pakSako sAdhaneke liye kamara kasa letA hai / 444 yadi sarvathA kAryatvamacetanopAdAnatvaM, sannivezaviziSTatvaM, sthitvA pravRttyAdi vA hetustadA na siddhastanvAderapi dravyArthAdezAdakAryatvAt / kAryatvaM tAvadasiddhaM tathA tasya nityatvavyavasthitaH sarvathA kasyacidanityatve'rthakriyAvirodhAt / tata eva sarvasyAnupAdAnatvAdacetanopAdAnatvaM na siddhaM jJAnAdeH pakSIkRtasyApi cetanopAdAnatvAt tadabhyupagamo nApi bhAgAsiddhaM vanaspaticaitanye svApavat / sannivezaviziSTatvamapi na dravyasya paryAyaviSayatvAttasyetyasiddhaM jJAnAdau svayamanabhyupagamAcca bhAgAsiddhaM tadvadeva sthitvA pravRttirapi na dravyArthAdezAt kasyacittathA sarvasya nityapravRttatvAditi tadasiddhiH / arthakriyAkAritvaM punardravyAdarthAntarabhUtasya paryAyasyaikAMtena tadgurupapAdamityasiddhameva / syAdvAdiyoM ke pakSakA Adara kara rahe koI anya vidvAn una kartRvAdiyoMse pUMchate haiM ki zarIra, pRthivI, dvIpa, parvata AdimeM IzvarakRtapanA sAdhane ke liye prayukta kiye gaye kAryatva, acetanopAdAnatya, sannitrezaviziSTatva, sthitvApravRtti, arthakriyAkAritva Adika hetu yadi sarvathA haiM / arthAt -- pRthivI, zarIra, AdimeM sabhI prakAroMse kAryapanA yA sabhI prakAroMse acetana upAdAna kAraNoMse janyapanA Adi haiM taba to tumhAre hetu siddha nahIM haiM asiddha hetvAbhAsa haiM kyoMki dravyArthika-naya-dvArA nirUpaNa karanese tanu, dvIpa, parvata, Adika bhI kArya nahIM haiM sampUrNa dravya anAdi ananta haiM zarIra Adi paryAyeM bhale hI anitya hoya kintu zarIra AdikA pudgala dravya nitya hai / ataH sabhI prakAroMse yAnI dravyarUpase bhI kAryapanA mAnanA to tanu Adi meM asiddha hai tisa prakArase to una tanu AdikoM ko nityapanA vyavasthita ho rahA hai| yadi sabhI prakAroMse kisIko bhI anitya mAnA jAyagA to arthakriyA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH honekA virodha hogA / eka kSaNameM hI upaja kara naSTa honevAlA padArtha jaba AtmalAbha hI nahIM kara sakA to phira apane yogya arthakriyAko bhalA kyA karegA ? aneka kSaNoMtaka Thaharate huye hI bANa Adi padArtha abhISTa sthAnapara pahuMca sakate haiN| kAlAntara sthAyI ghaTa hI jaladhAraNa kriyAko kara pAtA hai / bahuta derataka Thahara rahe anna, jala, Adika padArtha hI kSudhA, pipAsA, AdikI nivRtti kara sakate haiM / dIpakalikA, bijalI, budabudA ( babUlA ) Adi padArtha bhI sarvathA nitya nahIM haiN| asaMkhya samayotaka inakI sthiti hai dravyarUpase to ye bhI nitya haiM / ataH tumhArA sarvathA kAryatva hetu prakRta pakSameM nahIM ghaTita honese svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai / tisa hI kAraNase yAnI dravyArthikanayakI apekSA kathana karanese jagatake sampUrNa padArthoMko upAdAna kAraNase rahitapanA hai jaba ki sampUrNa carAcara padArtha dravyarUpase nitya haiM aisI dazAmeM ve upAdAna kAraNoMse janya nahIM ho sakate haiM ataH zarIra, pRthivI, AdikoMmeM acetana upAdAna kAraNoMse upajanA hetu bhI siddha nahIM hai taba to acetanopAdAnatva hetu bhI svarUpAsiddha huaa| dUsarI bAta yaha hai ki acetanopAdAnatva hetu bhAgAsiddha hetvAbhAsa bhI hai / pakSake eka dezameM hetu rahai aura pakSake dUsare dezameM hetu nahIM rahai vaha bhAgAsiddha hetvAbhAsa hotA hai / zarIra, pRthivI, vRkSa, Adike upAdAna kAraNa acetana mAne gaye haiM / kintu jJAna, sukha, icchA Adika kArya bhI pakSakoTimeM kiye gaye haiM / parantu jJAna Adike upAdAna kAraNa to cetana AtmAyeM mAne gaye haiM / ataH usa svIkRti karake bhI pakSake paripUrNa dezoMmeM nahIM Thaharanese acetanopAdAnatva hetu bhAgAsiddha hetvAbhAsa hai / jaise ki vanaspatiyoMmeM cetanapanA siddha karaneke liye prayukta kiyA gayA svApahetu bhAgAsiddha hai vanaspatiyAM ( pakSa ) caitanyavAlI haiN| ( sAdhya koTi ) zayana karanevAlI honese ( hetu ) do dinake janme huye bAlakake samAna ( anvayadRSTAnta ) isa anumAna dvArA nidrAkarmakA udaya honepara so rahI vanaspatiyoMmeM to caitanya ghaTita ho jAtA hai kintu halana, kampana, kara rahIM jAgatI huyIM vanaspatiyoMmeM svApa hetuse cetanapanA siddha nahIM ho pAtA hai / sampUrNa jAgate huye manuSya, pazu, pakSI jIvoMmeM bhI svApa hetuse caitanyakI siddhi nahIM ho pAtI hai / tathA tIsarA sannivezaviziSTapanA hetu bhI dravyake ghaTita nahIM hotA hai / kyoMki vaha racanAvizeSa yA tikone, caukone, gola, Adi parimANoMkI racanAyeM paryAyoMmeM pAyI jAtI haiN| isa kAraNa sarvathA sannivezaviziSTatva hetu svarUpAsiddha hai / cAro ora dekhI jA rahI racanAyeM jaba ki paryAyoMkI niyata haiM to dravyArthikarUpase vizeSa saniveza una pakSoMmeM nahIM vartatA hai eka bAta yaha bhI hai ki vaizeSikoMne jJAna, sukha, Adi guNoMmeM yA bhramaNa, calana Adi kriyAoMmeM sannivezavizeSako svayaM svIkAra nahIM kiyA hai " guNAdinirguNakriyaH " guNa, kriyA, jAti, AdimeM parimANa Adi guNa yA kriyAyeM nahIM Thaharate haiM guNa to dravyoMmeM hI pAye jAte haiM / ataH pakSake eka deza ho rahe jJAna AdimeM sannivezavizeSakI vartanA nahIM honese sarvathA sannivezaviziSTatva hetu bhAgAsiddha hetvAbhAsa hai / una sarvathA kAryatva, sarvathA acetanopAdAnatva, sarvathA sannivezaviziSTatva hetuoMke samAna hI cautha Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tattvAryazlokavArtike Thahara Thaharakara pravartanA hetu bhI siddha nahIM hai svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai / dravyArthika nayakI apekSAse kisI bhI padArthakI tisa prakAra Thahara Thaharakara virAma lete huye pravRtti nahIM hotI hai dravyArthikanayase to sampUrNa padArtha sUrya, candramAke avirAma prakAza karaneke samAna avizrAma nitya pravRtti kara rahe haiM / pudgala dravyake rUpa, rasa, Adika guNa nitya hI kAlI, pIlI, khaTTI, mIThI Adi paryAyoMke dhAranemeM pravarta rahe haiM eka kSaNakA bhI avakAza nahIM milatA hai / jIva dravya sarvadA jAnanA, astipana, vastupana AdimeM anavarata pravRtti kara rahA hai / jIvakI paryAya baDhaI sunAra, kulAla, yA pudgalakI paryAya kuThAra, hathauDA, cAka ghUmanA Adike samAna madhyameM virAma lete huye pravRtti karanA dravyoMmeM nahIM hai / calA diye gaye yaMtra ( mazIna ) ke samAna jisa ora dhuna baMdha gayI usameM dravya sadA pravartate rahate haiM isa kAraNa usa sthitvA pravRtti hetukI bhI asiddhi huii| pAMcavAM arthakriyAkAritva hetu phira dravyase bhinna ho rahI paryAyake pAyA jAtA hai / ghaTa, paTa, Adi paryAyeM jala dhAraNa Adi arthakriyAoMko kara rahI haiM / pudgalakI jala paryAya karake snAna, pAna, avagAhana, arthakriyAyeM karI jAtI haiM / ekAnta karake yAnI sarvathA zarIra, pRthvI, AdikoMko vaha arthakriyAkArIpana kaThinatAse bhI nahIM bana pAtA hai / arthAt-dravyarUpase zarIra, parvata, Adika kisI bhI laukika prayojana sAdhaka arthakriyAkA sampAdana nahIM kara rahe haiM jaise ki khetakI miTTI bhaleM hI canA, geMhU, Ikha, mUMga, urda, bananekI sAmarthyako rakhatI hai kintu vartamAna miTTI avasthAmeM roTI, dAla, peDA, yA kSudhA nivAraNa Adi kAryoko nahIM kara pAtI haiM athavA isa paMktikA artha yoM kara liyA jAya ki vaizeSikoMke yahAM dravyase sarvathA bhinna mAnI gayI paryAyako arthakriyAkArIpanA kathamapi yuktiyoMse nahIM sadha pAtA hai / dravyase kathaMcit abhinna ho rahI paryAyeM hI arthakriyAoMko karatI haiM paryAyAtmaka dravya arthakriyAoMko sAdha rahe haiM / ataH arthakriyAkAritva hetu una pRthvI, zarIra, Adi kevala paryAya yA svataMtra dravyoMmeM nahIM ghaTita ho pAtA hai isa kAraNa svarUpAsiddha hetvAbhAsa hI hai ! yahAMtaka pAMcoM hetuoMko sarvathA svIkAra karanepara vaizeSikoMke Upara svarUpAsiddha hetvAbhAsakA prasaMga de diyA gayA hai do hetuoMmeM bhAgAsiddha doSa bhI jaDa diyA hai| yadi punaH kathaMcitkAryatvamanyadvA hetustadA viruddhaH syAt svayamiSTaviparItasya kathaMciddhImaddhetukatvasya sAdhanAt / sarvathA buddhimatkAraNatve hi sAdhye jagataH kathaMciddhImaddhetukatvasAdhano heturvizeSaviruddhaH srvo'piiti| nAkrozaMtaH prapalAyaMte vizeSaviruddhA hetvH| kAryatvAdinA maulena hetunA sveSTasya sAdhyasyAmasAdhanAtteSAM niravakAzattvAbhAvAt tairasya vyaaghaatsiddheH| yadi phira vaizeSika kathaMcit kAryapaneko hetu svIkAra kareMge athavA acetanopAdAnatva, sannivezaviziSTatva, Adi anya hetuoMmeM kathaMcitpanA lagAkara unako hetu abhISTa kareMge taba to unake ve hetu viruddha hetvAbhAsa hojAyaMge kyoMki kathaMcit kAryapanA Adi hetu to jagatmeM kathaMcit buddhimAn Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH Ammmmmmmmm hetuse janyapanako sAdheMge / ataH svayaM duSTa horahe sarvathA buddhimAn kAraNa karake janyapanase viparIta horahe kathaMcit buddhimAn hetu karake janyapanake sAtha vyApti rakhane vAle kathaMcit kAryatva Adi hetu to viruddha haiM " sAdhyaviparItavyApto heturviruddhaH " jagatkA sabhI prakAra vyApaka, sarvajJa, eka azarIra, buddhimAn kAraNase janyapanA sAdhya karanepara punaH kathaMcit avyApaka, alpajJa, aneka sazarIra, 'buddhimAn kAraNoMse jagatkI utpattiko sAdha denevAle ve sabhI hetu vizeSaviruddha hetvAbhAsa hojAte haiM, apanA vizeSa viruddhapanA pukAra rahe ve hetu yoM hI sahajameM jhaTa palAyana ( bhAga jAnA ) nahIM kara jAte haiM / vahuta dinase bichura gaye apane mUlyavAn padArthakI prApti hojAnepara punaH vaha padArtha yoM hI jhaTa zatruoMko nahIM soMpa diyA jAtA hai / kathaMcit lagA denese ukta sabhI hetu vaizeSikoMke viruddha hokara syAdvAdiyoMke pakSasiddhikI pukAra macAte rahate haiM / vizeSa viruddha hetu apane kartavya kathaMcit buddhimAnse janyapanako carAcara jagatmeM sAdha rahe haiM / nikRSTa kAryako sAdha lenekA prakaraNa Anepara bhale hI koI bhAga jAya acchAhI hai kintu prakRSTa kAryoko sAdhane ke liye sAdhana apanA dhanya bhAga samajhate haiM ve adhika derataka ThaharanA vAMchate huye baDI prasannatAse una kAryoko sAdhate haiN| sabase prathama mUlameM kahe gaye nirvizeSaNa kAryatva, acetanopAdAnatva, Adi hetuoM karake vaizeSikoMke yahAM apane iSTa horahe sAdhyakI prasiddhi nahIM hosakI hai / hAM kathaMcit kAryatvako sarvatra Adarake sAtha sthAna mila rahA hai / kintu sarvathA kAryatvako kahIM bhI Thaharaneke liye avakAza prApta nahIM hotA hai| ataH una kathaMcit kAryatva, kathaMcit acetanopAdAnatva, Adi hetuoMke avakAzarahitapanakA abhAva hojAnese una kathaMcit kAryatva Adi karake isa mUlameM upAtta kiye nirvizeSaNa kAryatva yA sarvathA kAryatva Adi hetuoMkA vyAghAta hojAnA siddha hai / arthAt-sAdara nimaMtraNapUrvaka sarva sthaloMpara avakAza pArahe kathaMcit kAryatva hetu karake sarvatrase nirAdara kara bhagAye jArahe sarvathA kAryatvahetukA vyAghAta kara diyA jAtA hai / yoM vaizeSikoMke siddhAntakA pratyAkhyAna kara jaina siddhAnta anusAra kathaMcit buddhimAn nimittatvakI siddhi hojAtI hai| na caivaM dhRmAderagnyAdyanumAnaM pratyAkhyayaM kathaMcidagnimattvAdereva kacillaukikaiH sAdhyatvAt kathaMcidamavattvAdereva hetutvenopagamAccAsiddhatvaviruddhatvayorayogAt / tarhi jagatAM kathaMcidabuddhimatkAraNatvasya sAdhyatvAt kathaMcitkAryatvAdezca hetutvopagamAtparasyApi na doSaH iti cenna, syAdvAdinAM siddhasAdhanasya tathA vyavasthApanAt / yadi vaizeSika yoM kaheM ki isa prakAra vizeSa viruddhatAkA kucakra yadi bhale hetuoMpara calA jAyagA taba to dhUma, kRtakatva, Adi hetuoMse agni, anityatva, Adiko samajhA rahe prasiddha anumAnoMkA bhI pratyAkhyAna ho jAnA cAhiye / dhUmameM sarvathA dhUmapanA nahIM hai paugalikapanA yA kaMTha, AMkhameM vikSepa karA denA bhI dharma vahAM vidyamAna haiM / dhUma sarvathA agniko hI nahIM sAdhatA hai uNa Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazloka 1 tAo bhI sAdhatA hai / gIle IMdhana ke saMyoga ko bhI samajhA detA hai| dhUmameM aneka kutarka ( tanAkhiyAM ) uThAyI jA sakatI haiM / kRtakatva hetumeM bhI deza, kAlake vizeSoM kI apekSA lagAkara vizeSa ruddha dhara dI jAyagI / AcArya kahate haiM ki yaha nahIM samajhanA kyoMki lokadakSa vyavahArI janoM karake kathaMcit agnimattva, kathaMcit anityatva Adiko hI sAdhya kiyA hai aura kathaMcit dhUmavattva, kathaMcit kRtakatva, Adiko hI hetupane karake svIkAra kiyA gayA hai / ataH dhUmAdi hetuoMmeM asiddha hetvAbhAsa, viruddha hetvAbhAsa, sahitapana kA yoga nahIM ho pAtA hai, yadi sarvathA dhUma yA sarvathA agniko tupa karake svIkAra kiyA gayA hai / ataH dhUmAdi hetuoM meM asiddha hetvAbhAsa, viruddha hetvAbhAsa, sahitapanakA yoga nahIM ho pAtA hai / yadi sarvathA dhUma yA sarvathA abhiko hetu aura sAdhya banA jAyagA taba to inako bhI unhIM topa ke gole sadRza ho rahe asiddhapana, viruddhapanase uThA diyA jAyagA / vaizoSaka kahate haiM ki taba to sampUrNa jagatoM kA kathaMcit buddhimAn kAraNase janyapanako sAdhya ho se aura kathaMcit kAryatva, kathaMcit sannivezaviziSTatva Adi ko hetupanA svIkAra kara lene se paravAdI hama vaizeSika ke yahAM bhI koI doSa nahIM AtA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki yoM kahanepara syAdvAdiyoMkI orase satrahavIM vArtika meM vaizeSikoM ke Upara siddhasAdhana doSako tisa prakAra vyavasthA karA dI gayI hai / hama syAdvAdI jaba ki nAnA AtmAoMko zarIra, khanija, parvata, Adi jagadvartI kAryoMkA nimittakAraNapana prathama hI svIkAra kara rahe haiM to siddhako hI sAdhanese kyA lAbha ? vAdIko prativAda ke sanmukha asiddha padArthakI siddhi karanI cAhiye, buddhivRddha puruSoMko gatamArgakA punaH gamana karanA parizramavardhaka hI hai 1 448 dravyaM guNaH kriyA nAntyavizeSo'zAzvato nanu / vivAdAdhyAsito dhImAna hetuH sAdhyasthito yadA // 55 // kAryatvaM na tathA sveSTaviparItaM prasAdhayet / nApyasiddhaM bhavettatra sarvathApi vivakSitaM // 56 // ityeke tadasaMprAptaM bhekAMtAprasiddhitaH / kAryakAraNayoraikyapratipatteH kathaMcana // 57 // dUsare koI eka vaizeSika vidvAn svapakSakA avadhAraNa karaneke liye yoM kaha rahe haiM ki hama sampUrNa dravyoMko pakSa nahIM banAte haiM / kintu ghaTa, paTa, Adika kAryadravyoMko pakSakoTi meM dharate haiM / isI prakAra anitya guNoMko pakSa sthira karate haiM / deza se dezAntara karA denA svarUpa kriyAyeM to hamAre yahAM saba anitya hI mAnI gayI haiM / nitya dravyoMmeM varta rahe vyAvartaka, ananta aura antameM varta rahe aise aMtyavizeSoM ko bhI hama dharmI nahIM banA rahe haiN| sAmAnya, samavAya, nityaguNa aura nitya dravya bhI dharmI Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH Ammmmmmm nahIM haiM / kintu anitya dravya, anitya guNa aura sampUrNa kriyAyeM ho vivAdameM prApta ho rahI pakSa mAnI gayIM haiM aura jisa samaya ina azAzvata dravya guNa, kriyAoMkA nimittakAraNa eka buddhimAna sAdhyarUpase vyavasthita kiyA gayA hai usa samaya prayukta kiyA gayA kAryatvahetu tisa prakAra hamako nija abhISTa horahe sAdhyase viparItako kathamapi nahIM sAdha pAyegA joki Apa jainoMne trepanavIM vArtiko viruddhapanekA kaTAkSa kiyA thA yoM kAryatva hetu hamAre iSTa sAdhyako hI baDhiyA sAdhegA / tathA vaha kAryatvahetu yadi sarvathA bhI vivakSAprApta kara liyA jAyagA to bhI una sarvathA janya dravya, guNa, kriyAoMmeM asiddha hetvAbhAsa nahIM hosakegA, azAzvata mAne gaye dravya, guNa, kriyAoMmeM, sarvathA kAryatvahetu nirdvandva Thahara jAtA hai / ataH " sarvathA yadi kAryatvaM" isa vArtikadvArA asiddha doSa uThAnA jainoMkA ucita kArya nahIM hai / yahAMtaka koI eka kartRvAdI kara rahe haiM granthakAra kahate haiM ki unakA vaha kathana saMgatise rahita haiN| kyoMki vaizeSikoMke yahAM mAne gaye kArya aura kAraNake ekAntarUpase bhedakI pramANoMse siddhi nahIM ho sakatA hai jaba ki kArya aura kAraNake kathaMcit ekapanakI nirvAdha pramANoM dvArA pratipatti horahI hai / aisI dazAmeM paramANu, AtmA, AkAza, Adi kAraNa nitya haiM to kathaMcit Abhinna horahe unake kArya ghaTa, paTa, jJAna, icchA, zabda, Adi bhI kathaMcit nitya hojAyaMge / ataH pakSameM sarvathA kAryatvake nahIM Thaharanese kAryatva hetu svarUpAsiddha ho hI gayA, kathaMcit nitya padArthoMmeM hetuoMte sarvathA janyapanA anumAnAntarase bAdhita bhI hai / ataH tumhArA kAryatva hetu kAlAtyayApadiSTa huA, ( apIla karanepara unakI sajA baDha gayI ) / yadapyAhuH pare pRthivyAdikAryadravyamazAzvataM dharmi tasya vivAdAdhyAsitatvAma punarAkAzaM abhilApAttamevaM zAzvataM dravyaM, nApyAtmA sukhAdyanumeyo nityo, na kAlaH paratvAparatvAghanumeyo digvA, nApi manaH sakRvijJAnAnutpattyAnumeyaM, nApi pRthivyAdiparamANavaH kAryadravyAnumeyAsteSAmavivAdApanatvAt / tata eva na sAmAnyamanuvRttipratyayAnumeyaM, nApi samavAya ihedamiti pratyayAnumeyo, nAtyavizeSA nityadravyavRttayo'tyaMtavyAvRttibuddhihetavaH / / ___ ukta vArtikoMkI vyAkhyA isa prakAra hai ki dUsare kartRvAdI paNDita jo bhI yaha kaha rahe haiM ki pRthivI, jala, teja, vAyu isa prakAra cAra jAtike anitya kAryadravyoMko hama dharmI banAte haiM / kyoMki una anitya dravyoMkA kisI buddhimAn nimittadvArA banAyA jAnA hI vivAdameM par3A huA hai / kintu phira zAzvata nitya pAMca dravya to kAryarUpase vivAdagrasta nahIM hai| zabdakA samavAyIkAraNa hokara gRhIta ho rahA nitya dravya AkAza isa prakAra pakSa nahIM kiyA gayA hai / apanA AtmA sva saMvedya aura dUsarokA sukha, duHkha, Adikarake anumAna pramANadvArA jAnane yogya nitya AtmAdravya bhI buddhimaddhetukapanAkarake vivAdApanna nahIM hai / jeThApana, choTApana, ina kAlika paratva, aparatva Adikarake anumAna karane yogya parokSakAladravya bhI nitya hai / ataH kartRsAdhaka 57 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthazlokavArtike 88 "" anumAnake pakSameM nahIM dharA gayA hai / athavA daizika paratva, aparatva, " idamataH 'yaha isase pUrva hai, amuka yahAMse uttara meM haiM ityAdi liMgakarake anumAnase jAnI gayI nitya dizA dravyakA bhI pakSameM nahIM grahaNa kiyA gayA hai / tathA " yugapajjJAnAnutpattirmanaso liMgaM " cakSu Adi kAraNoMkarake honepara bhI yugapat kaI jJAnoM kI utpatti nahIM hone ke karake anumAna kiyA gayA nitya ho rahA mana bhI dharmI nahIM kiyA gayA hai| mana anante haiM / ghaTa, paTa, bindu, hima, jvAlA, aMgAra, zvAsa, vyajanavAta, Adika kArya dravyoMkarake anumAna pramANa dvArA jAna liye gaye pRthivIparamANu, jalIya paramANu, taijasaparamANuyeM, ye nitya ho rahIM pRthivI Adi cAra jAtikI paramANuyeM bhI dharmI nahIM kI gayI haiM / kyoMki una nitya paramANuoMko kartRjanyapanake vivAdameM grasitapanA nahIM hai / nitya padArthoM ko koI bhI paNDita IzvarakRta nahIM mAnatA hai tisa hI kAraNase yAnI vivAdApanna nahIM honese 'yaha gau, yaha gau yaha bhI vaisI hI gau, isa prakArake anuvRtti jJAnoMkara ke anumAna pramANa dvArA jAnane yogya cauthA gola dravyatva Adi sAmAnya (jAti) padArtha bhI hamane pakSakoTi meM nahIM rakhA hai| tathA ina tantuoMmeM paTa hai, isa ghaTa rUpa hai isa prakAra saptamyanta aura prathamAnta padoMkA samabhivyAhAra honepara " iha idaM isa pratItike dvArA anumAna karane yogya samavAya padArtha bhI dharmI nahIM banAyA hai jo ki " eka eva samavAyastattvaMbhAvena, ayutasiddhAnAmAcAryAdhArabhUtAnAmihedaM pratyayahetuH sambandhaH samavAyaH, nityasambandhaH samavAyaH isa DhaMga se samavAya nitya mAnA gayA hai tathA " antyo nityadravyavRttirvizeSaH parikIrtitaH" antameM honevAle aura nityadravyoMmeM varta rahe tathA atyanta vyAvRttibuddhi ke kAraNa aise vizeSa padArtha to nitya haiM unako hama Izvarajanya thoDA hI mAnate haiM / arthAt --ghaTakA vyAvartaka kapAla, kapAlakA vyAvartaka usake avayava kapAlikAyeM, yoM dUra calakara paMcANuka, punaH isakA vyAvartaka caturaNuka aura caturaNukakA bhedakAraka tryaNuka evaM tryaNukakA vyAvartana karanevAlA dyaNuka hai / dvyaNukoMkI vyAvRtti paramANuoMse ho jAtI hai / kintu anantAnanta paramANuoMkI parasparameM vizeSatAoM ko karanevAlA eka eka paramANu ke sAtha eka eka vizeSa padArtha lagA diyA gayA hai / jo ki vizeSa padArtha svataH vyAvRtta hai svaparaprakAzaka dIpakake samAna svaparavyAvartaka usako anya vizeSoM kI apekSA nahIM hai / isa kAraNa vizeSako sabake antameM ThaharA kara antya mAnA hai ve anantAnanta vizeSa padArtha to caturvidha ananta paramANuoM aura AkAza, kAla, dik, AtmA, mana ina nitya dravyoMmeM vartate haiM / parasparameM yA anya padArthoMse ho rahI atyanta vyAvRtti buddhi ke hetumeM vizeSa padArtha haiM / nitya padArtha ho rahe ina vizeSoMko pakSameM nahIM kiyA gayA hai / "" gayA 1 450 tathA guNo'pyazAzvata eva rUpAdirghama na punaH zAzvato 'ntyavizeSaikArthasamavetaH / parimANaikatvaikapRthaktvagurutvasnehasalilAdiparamANurUparasasparzAdilakSaNo nApi dravatvamamUrtadravyasaMyogo vA tadAdhAretaretarAbhAvo vA tasyAnutpattirUpasyAvivAdAdhyAsitatvAt / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 451 vaizeSika hI kahate jA rahe haiM ki tisI prakAra yAnI ukta nitya dravyoMke samAna nitya guNa padArtha bhI pakSa nahIM kiye gaye haiM / guNa bhI anitya hI ghaTarUpa, ikSurasa, puSyagandha, agnisparza, Adi dharmI pakaDe gaye haiM / kintu phira antya vizeSoMke sAtha ekArtha samavAyasambandha karake varta rahe nitya guNa padArthako dharmI nahIM kiyA gayA hai| arthAt -- jina do guNoMkI eka artha meM samavAya sambandhase vRtti hotI hai sahodara bhAiyoM ke ekodaratva sambandha samAna una do guNoMkA parasparameM sambandha ekArtha samavAya mAnA gayA hai / nitya dravyoMmeM vizeSa padArtha samavAya sambandhase rahatA hai / aura vahAM hI nitya dravyake guNa rahate haiM / ataH una guNoMmeM aura vizeSa padArthameM paraspara ekArtha samavAya sambandha huA nitya dravyameM rahanevAle nitya guNoM ko buddhimAn hetuse janya sAdhya karanepara pakSameM nahIM dharA gayA hai| yahAM itanA vizeSa samajha lenA ki nitya dravyoMke kaI guNa anitya bhI haiM / jaise ki saMsArI AtmAke jJAna, icchA, sukha, duHkha, Adi guNa anitya haiM / AkAzakA zabdaguNa anitya hai 1 manakA saMyoga guNa anitya hai / nitya dravyake ina anitya guNoM ko to pakSakoTi meM DAla diyA gayA hai / jo guNa nitya hokara nitya dravyoMmeM samavAyasambandhase Thahara rahe haiM aise paramamahAparimANa, AkAza, kAla, AdikI nyArI nyArI ekatva saMkhyAyeM, eka eka nitya dravyamai nyAre nyAre varta rahe pRthaktva guNa, jalakI paramANuoM meM Thahara rahe gurutva aura snehaguNa tathA jala, teja, vAyuoMkI paramANuoMmeM pAye jA rahe rUpa, rasa, sparza, Adi svarUpa guNa to dharmI nahIM haiN| hAM, ghaTameM rahanevAle parimANa, ekatva saMkhyA, pRthaktva, gurutva, rUpa, rasa, Adi anitya guNa to pakSameM dhara liye gaye haiM / avayavI jalakA sneha guNa bhI anitya hai / pIlupAkavAdI vidvAn pRthivIke paramANuoMmeM agnisaMyoga dvArA pAka honeko svIkAra karate haiM / ataH pRthivI ke paramANuoMneM pAye jAnevAle rUpa, rasa, Adi guNa anitya haiM / ataH ye pakSakoTi meM haiM / tathA Adya syandanakA asamavAyI kAraNa ho rahA dravatvaguNa bhI paramANuoMmeM varta rahA nitya hai / ghRta, lAkSA, mauma, Adi kAryoMko banAnevAlI pRthivI paramANu yA taijasa suvarNako banAnevAlIM taijasa paramANuoM meM athavA sampUrNa jala paramANuoM meM pAyA jAnevAlA dravyatva guNa nitya hai / hAM kAryadravya horahe lAkha raMga, Adike dravatva guNa anitya haiM nitya dravaguNa to pakSakoTi nahIM hai / tathA amUrta dravyoM kA saMyoga bhI pakSa nahIM hai / kyoMki AkAza, kAla, dik, AtmA aura mana ina ajadravyoM kA saMyoga nitya hai / nitya paramANuguNoM kA saMyoga to anitya mAnA gayA hai / kyoMki kAraNavaza vighaTa jAtA hai / ataH amUrta dravyoM ke saMyoga ko choDakara anya sampUrNa saMyogoMko pakSa banAlo, isI prakAra una AdhArabhUta anitya dravyoMmeM varta rahA itaretarAbhAva bhI nitya hai / katipaya vaizeSika paNDita eka karmodbhava, dvayakarmajanya, vibhAgajanya, ina tInoM prakArake vibhAgoM ko anitya hI mAnate haiM / kintu saMsArI AtmAmeM caudaha guNa mAne gaye haiM / tathA "saMkhyAdipaJcakaM buddhiricchA yatno'pi cezvare / parAparatve saMkhyAdi paJca vegazca mAnase // 1 " ina kArikAoM dvArA nitya dravyoM meM bhI vibhAga mAnA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 tattvArthazlokavArtike gayA hai / paramANuoMkA vibhAga bhale hI anitya hoya kintu amUrta nitya dravyoMkA vibhAga to nitya mAnA jAyagA / eka bAta yaha vicArakI hai ki, jaba ki vyApaka nitya dravyoMmeM sarvadA achidra nitya saMyoga horahA hai to phira " saMyoganAzako guNo vibhAgaH " aise vibhAgaguNako vahAM mAnanemeM jI hicakicAtA hai / jaina jana vibhAga yA pRthaktva guNake prayojanako anyonyAbhAvase sAdha lete haiN| kintu hama vaizeSikoMke yahAM abhAva padArthase nyAre pRthaktva aura vibhAga do bhAvAtmaka guNa mAne gaye haiM ataH nitya dravyoMmeM pAyA jA rahA anyonyAbhAva to pakSameM parigaNita nahIM hai| kyoMki isa anyonyAbhAvakI kAraNoMse utpatti nahIM horahI hai / nitya svarUpa vaha anyonyAbhAva to kartRjanya yA katrajanyarUpa karake vivAdagrasita nahIM hai| saba koI paNDita nitya, anyonyAbhAvako karcajanya abhISTa kara rahe haiN| tathA kriyA dharmiNI vinazvarI parispandalakSaNotkSepaNAdirna punardhAtvarthalakSaNA bhAvanAdiH kAcinnityA tasyA api vivAdApannatvAbhAvAt / tasya ca buddhimAn heturastIti yadA sAdhyasthito bhavet tadA na kAryatvaM sveSTaviparItaM sAdhayet sveSTasyaiva sarvathA buddhimatkAraNakatvasya sAdhanAt / sarvathA vivakSitasyApi tasyAsiddhatvaM ca nopapattimaditi tadetatsarvamasaMbaddham / kAryakAraNayorbhedaikAntApasiddheH kthnycidaikyprtipttH| sarvasya tadbhedaikAntasAdhanasyAnekAntagrAhiNA pramANena bAdhitaviSayatvAt kaalaatyyaapdisstttvvyvsthiteH| ___ baizeSika hI kahe jArahe haiM ki tisa hI prakAra halana, calana, bhramaNa, Urdhvagamana, Adi parisvarUpa utkSepaNa Adi vinAzazIla kriyAyeM bhI pakSa haiM yAnI pakSakoTimeM dharI gayI haiN| dravyako eka dezase dezAntarameM karAdenevAlI kriyAyeM to anitya hI haiM kintu phira yAja, paci, Adi dhAtuoMke arthasvarUpa bhAvanA, niyoga, Adi koI koI nitya kriyAyeM to pakSa nahIM kI gayI haiM / kyoMki mImAMsaka matAnusAra ina bhAvanA Adi dhAtvartha kriyAoMko bhI yahAM prakaraNameM vivAdApanapanA nahIM hai / sAmAnya, vizeSa, samavAya to nitya padArtha haiM / abhAvoMmeM prAgabhAva anAdi hai / ataH vaha bhI kartRjanyatvena vivAdapatita nahIM hai / hAM, basa nAmakA abhAva anitya hai / usako pakSameM DAla lo / tAdAtmyasambandhAvicchinnapratiyogitAko'nyonyAbhAvaH aura traikAlikasaMsargAvicchinnapratiyogitAko atyantAbhAvaH ye do abhAva eka prakAra nitya hI haiM / isa prakAra pakSakoTimeM DAle gaye anitya dravya, guNa, kriyAyeM, aura dhvaMsakA hetu koI buddhimAn nimittakAraNa hai / isa prakAra jaba sAdhya koTimeM vyavasthita kiyA jAvegA taba hamArA kAryatva hetu hamAre abhISTa sAdhya ho rahe Izvarajanyatvase viparIta sAdhyako nahIM sAdha sakegA / kyoMki sabako iSTa ho rahe sarvathA buddhimAn kAraNase janyatvakA hI sAdhana kiyA jA rahA hai / ataH hamArA kAryatva hetu viruddha nahIM hai / Apa jaina trepanavIM kArikAmeM uThAye huye doSako loTA lo / tathA yadi kAryatvakA artha sarvathA kAryatva bhI vivakSA prApta kara liyA jAya to bhI bAva. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 453 navIM kArikA anusAra usa kAryatvako asiddha hetvAbhAsapanA nahIM bananevAlA hai / kyoMki hama pakSa ho rahe anitya padArthoMmeM sarvathA kAryapanA varta rahA mAnate haiN| " yadapyAhuH " se yahAMtaka vaizeSika apane pakSako dRDha karate huye kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki yaha vaizeSikoMkA sampUrNa kathana pUrvApara saMgatise rahita hotA huA asambaddha hai kyoMki kArya aura kAraNameM vaizeSikoMke yahAM abhISTa kiye gaye ekAnta rUpase bhedakI pramANoMse siddhi nahIM ho sakI hai kyoMki kArya aura kAraNake kathaMcit ekapanakI sabako pramANoM dvArA pratipatti ho rahI hai| una kArya aura kAraNake ekAntarUpase bhedako sAdhanevAle sampUrNa jJAnoMke viSayameM anekAntake grAhaka pramANoM karake bAdhA upasthita kara dI jAtI hai / ataH bhedako sAdhanevAle hetuko bAdhita hetvAbhAsapanA vyavasthita kara diyA jAtA hai / jaba ki ghaTa, jJAna, zabda, Adike kAraNa horahe paramANu , AtmA, AkAza, Adi kAraNa kisI bhI buddhimAnse janya nahIM haiM to unase abhinna horahe kArya bhI sarvathA buddhimAnse janya hI hoya yaha ekAnta nahIM kiyA jAsakatA hai / ataH kAryatva hetu bAdhitahetvAbhAsa hai / tuma vaizeSikoMne anitya dravya, guNa, karmoko pakSakoTimeM dharA aura nitya dravya, guNa, sAmAnya, vizeSa, samavAya, aura katipaya abhAvoMko pakSa nahIM banAyA bhedakI phupsa phusI bhittipara khaDe hokara yaha tumhArA parizrama karanA patanakA hetu samajhA jAyagA " tasmAd dyaurajAyata " " AdAbapoM sRjata " ityAdi vedAnusAra vAkyau dvArA katipaya smRtikAra aura purANakAra vidvAnoMne AkAza, jala, AdikI samUla sRSTi svIkAra kI hai / koI paNDita Izvarake zarIra mAnate haiM avatAra lenA svIkAra karate haiM / anya paNDita Izvarako azarIra aGgIkAra karate haiM / aisI dazAmeM ukta kathana pUrvAparasaMgatise zUnya hojAtA hai| zabdako ( vizeSatayA vaidika zabdoMko ) nitya mAnanevAle mImAMsakoMkI zabdabhAvanA, AtmabhAvanAko svIkAra kara lete ho aura kadAcit vaizeSika hokara zabdako sarvathA anitya mAna baiThate ho saMyoga yA vibhAga ko anitya mAnakara bhI kvacit nitya mAna liyA gayA hai, paramANumeM nahIM pAye jAnevAle gurutvakA bojha balAtkArase paramANupara lAdA gayA hai / nitya dravyoMmeM paraspara bheda karAneke liye ananta vizeSa padArthokA mAnanA nirarthaka hai / vaizeSikoMkI abhISTa padArtha pratipAdaka praNAlImeM aneka doSa Ate haiM upAdAna kAraNa aura upAdeyakA sarvathA bheda mAne rahanA korA mithyAbhiniveza hai| nanu ca kAryakAraNayorekasya kathaMcinizcayAt kAryadravyasya kAraNadravyA daikAnto mAbhUt guNasya cAnityasya karmaNopi ca tatkArthatvAvizeSAt sadRzapariNAmalakSaNasya sAmAnyasya visadRzapariNAmalakSaNasya vizeSasya cAtyAparavikalpasya samavAyasya cAviSvagbhAvalakSaNasya dravyakAryatvAt kathaMcittato'nanyatvamastu nityAttu guNAdguNI bhinna eva tayoH kAryakAraNabhAvAbhAvAditi manyamAnaM pratyAha / vaizoSaka apanI nItikA pracAra karane ke liye punarapi avadhAraNa karate haiM ki kArya aura kAraNake kathAMcat ekapanakA nizcaya ho jAnese ghaTa, paTa, Adi kAryadravyoMkA mRttikA, tantu Adi Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike kAraNadravyoMse ekAntabheda nahIM hoo tathA anityaguNa aura kriyAoM kA bhI apane samavAyIkAraNa dravya se ekAnta bheda nahIM hove kyoMki una dravyoMkA upAdeyarUpase kAryapanA guNa karmoMmeM vidyamAna hai / dravyakI upAdeyatA aura guNa kriyAoMkI upAdeyatAmeM koI antara nahIM hai evaM tuma jainoM ke yahAM mAne gaye sadRza pariNAmasvarUpa sAmAnya padArthakA aura visadRzapariNAmasvarUpa vizeSakA jo ki hama vaizoSakoM ke yahAM antya vizeSa aura apara vizeSa do prakArakA mAnA gayA hai / apane kAraNa dravyake sAtha bhale hI sarvathA bheda nahIM hoo evaM pRthagbhAva nahIM hokara tAdAtmya sambandhasvarUpa ho rahe samavAyakA bhI apane kAraNake sAtha sarvathA bheda nahIM sahI kyoMki ukta anitya padArthoMko dravyakA kArya honese usa kAraNase kathaMcit abhinnapanA banA raho koI kSati nahIM hai / kintu nitya guNase to guNI dravya bhinna hI hogA / kyoMki una niMtya guNa aura nitya guNImeM kAryakAraNabhAva nahIM hai / arthAt-Apa jaina kArya dravyoM (paryAyoM ) anityaguNa anitya kriyAoM ko jaisA mAnate haiM tadanusAra kArya aura kAraNakA kathaMcit abheda acchA hai " sadRzapariNAmastirya sAmAnyaM " " arthAntaragato visadRza pariNAmo vyatirekavizeSaH " aise sAmAnya vizeSoM kA bhI apane kAraNoM ke sAtha kathaMcit abheda hameM acchA dIkhatA hai / vaizeSikoMne vizeSa ke do bheda mAne haiM eka antameM ThaharanevAlA nityadravyavRtti vizeSa hai dUsarA sattA yA dravyatvake vyApya horahIM pRthivItva, ghaTatva, Adi jAtiyoM yA vizeSa dravya, guNa, Adiko dUsarA apara vizeSa iSTa kiyA hai astu - " nayeopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH avibhrADbhAvasambandho dravyamekamanekadhA " yoM apRthagbhAva ( tAdAtmya ) svarUpa samavAya sambandha bhI kathaMcit abhinna bana jAo hamArI koI kSati nahIM hai / kintu nitya guNa paramamahAparimANa Adi se AkAza Adi guNavAn dravyoMko bhinnahI mAnanA Avazyaka hai / upAdAna kAraNa svayaM upAdeyarUpa pariNata hoya taba to abheda mAna lenA acchA jacatA hai kintu jahAM pariNAma pariNAmIbhAva nahIM hai guNaguNIkA tattvAntara rUpase bheda akSuNNa banA rho| ataH Apa hamAre sarvathA bhedakA sahArA pAkara bAdhAoM ko nahIM uThA sakate haiM isa prakAra koI vaizeSika paNDita mAna rahe haiM unake prati zrI AcArya mahArAja uttara vArtika dvArA samAdhAna kahate haiM / 454 naikAMta bhedabhRtsiddho nityAdapi guNAdguNI / dravasyAnAdiparyantapariNAmAt tathA sthiteH // 58 // nitya horahe bhI guNase sarvathA bhedako dhAra rahA guNI dravya siddha nahIM hai kyoMki anAdi kAlase ananta kAlaparyanta sahabhAvI pariNAmoMse dravyakI tisa prakAra vyavasthA horahI hai / arthAtaakhaNDa dravya ke niyata kAryoM dvArA anumita kiye gaye ananta guNa aviSvagbhAvarUpase dravya meM varta rahe haiM jabase dravya hai tabhI se ve guNa haiM dravyake sahabhAvI pariNAma guNa mAne gaye haiM / ataH nitya guNoMke sAtha nityaM dravyakA abhinnapanA sulabha hai pratyuta anitya guNa, kriyAoM, sadRzapariNAma, Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH I AdikA apane dravyake sAtha abheda sAdhanA kaThina kasAlA hai kyoMki nIla ghaTakA hI agnisaMyogase lAkha ghaTa hojAtA hai AtmA banA rahatA hai usakA guNa yA paryAya horahA jJAna vighaTa jAtA nartakI aneka zarIrakriyAoMko vinAzatI, upajAvatI, ghaNToM taka vahakI vahI nAcatI rahatA hai, sAmAnya yA vizeSoM meM bhI sarvathA abheda durlabha hai / ataH nitya guNa aura guNI dravyakA sarvathA bheda mAne jAnA vaizeSikoM kA asat Agraha 1 455 na kevalamanityAdguNAtkarmAdeva guNI jIvAdidravyapadArthaH sarvathA bhinno na siddhaH / kiM tarhi ? nityAdapi guNAdarzanAdisAmAnyAnna sarvathA bhinnastasya tathAnAdiparyantapariNAmAttathA vyavasthitatvAjjIvatvAdivat / kathaMcittAdAtmyAbhAve tasya tadguNatvavirodhAddddravyAMtara guNavat / kyA anitya horahe guNase athavA karmasAmAnya Adise sarvathA bhinna horahe guNavAn jIva, pudgala Adika dravya padArtha hI siddha nahIM hosakate haiM kevala itanA hI nahIM hai to aura kyA hai ? isakA uttara yaha hai ki nitya dravyake anujIvI hote huye nitya ho rahe darzana, cAritra, vIrya, rUpa, rasa, Adi sAmAnya guNoMse bhI jIvAdika padArtha sarvathA bhinna nahIM haiN| jaisA ki sarva bhedako vaizeSika mAna baiThe haiN| kyoMki tisa prakAra dravya aura guNakA tadAtmakapane karake anAdi se anantakAla taka pariNAma ho rahA hai / ataH tisa prakAra sarvathA bhinnatA nahIM hote huye kathaMcit abheda vyavasthita ho rahA hai| jaise ki jIvadravyameM caitanya yA dravya prANa athavA bhAvaprANadhAraNa karA denevAle svarUpa jIvatva guNa yA pudgalameM rUpa, rasa, Adi ke sAhacarya pariNAmakA prayojaka pugalatva isI prakAra AkAza Adi dravyoMmeM avagAhaprayojaka AkAzatva Adi guNa upajIvya upajIvaka rUpase tadAtmaka hote huye kathaMcit abhinna haiM / yadi guNa aura guNImeM kathaMcit tadAtmakapanA nahIM mAnA jAyagA / to usa prakRta guNako niyata guNake guNa ho jAnepanakA virodha ho jAyagA jaise ki anya dravyoM ke guNa isa prakaraNa prApta dravya ke guNa nahIM mAne gaye haiM / AtmAse bhinna paDA huA rupayA yA paisA jaise kisI niyata vyaktikA nahIM hai / bajAja, sarApha, paMsArI, halavAI, bhRtya, bAlaka, sabhIkA ho sakatA hai usI prakAra AtmAse bhinna paDA huA jJAna guNa AkAzakA yA ghaTakA bhI ho jAya to vaizeSikoM ke yahAM kauna rokanevAlA hai ? hAM, abheda pakSameM yaha AkSepa nahIM cala sakatA 1 1 tatra samavAyAttasya tadguNatvamiti cenna, samavAyasya samavAyitAdAtmyasya prasAdhi - tatvAt / tataH sarvasya vivAdAdhyAsitasya tanukaraNabhuvanAdeH sarvathA buddhimatkAraNatve sAdhye kathaMcitkAryatvaM sAdhanaM sveSTaviparItaM kathaMcidabuddhimannimittatvaM prasAdhayedeveti viruddhaM bhavet / sarvathAtra kAryatvamasiddhamiti duSpariharamevaitadUSaNadvayaM / yadi vaizeSika yoM kaheM ki usa niyata guNI dravyameM usa guNakA samavAya sambandha ho rahA | ataH usako niyata rUpase usakA guNapanA hai / arthAt -- AtmAmeM jJAnakA samavAya hai ataH jJa Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 tattvAryazlokavArtike guNa AtmAkA hai aura zabdakA AkAzameM samavAya hai isa kAraNa AkAza guNa zabda hai tathA ghaTa, paTa, AdimeM rUpa, rasa, AdikA samavAya honese ve unake guNa niyata ho rahe haiM / jaba ki jagatmeM apane apane zarIra putra, kalatra, dhana, vastra, pazu, Adi kucha saMyukta ho rahe kintu bahubhAga nahIM saMyukta ho rahe bhinna padArthokI bhI niyata vyavasthA ho rahI hai / koI bhI -dUsaroMkI sampattipara adhikAra nahIM jamA sakatA hai to phira ayutasiddha padArthoke samavAya sambandhase niyata ho rahe prakRta guNoMko una niyata dravyoMke guNa ho jAnekA kauna virodha kara sakatA hai ? / yadi samaveta guNa hI dUsare dravyoM karake chInaliye jAya to aisI polakI dazAmeM saMyukta yA asaMyukta vastra, bhUSaNa, gRha, upavana, godhana, Adiko cAhe koI bhI dina dahADe lUTa sakatA hai / rAjA yA paMcAyatakA prabandha karanA dhUlameM mila jaaygaa| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki samavAyI padArthoMmeM tadAtmakapanako prApta ho rahe tAdAtmya sambandhako hI samavAya sambandha bahuta acchA sAdhA jA cukA hai / jaba samavAyakA artha kathaMcit tAdAmya hai to kArya aura kAraNakA ekAnta bheda prasiddha nahIM ho sakA / kintu kArya aura kAraNameM kathaMcit abheda prasiddha huA / jaba ki AtmA, paramANuyeM, Adika kAraNa IzvarakRta nahIM hai to inase kathaMcit abhinna ho rahe jJAna, ghaTa, zarIra, bhuvana, Adi kArya bhI sarvathA IzvarakRta nahIM hai / hAM, kathaMcit buddhimAnse kiye gaye bhale hI ye mAna liye jAya tisa kAraNase vivAdameM prApta ho rahe zarIra, indriyAM, bhuvana, dvIpa, parvata, Adi sampUrNa kArya padArthokA buddhimAn kAraNadvArA sarvathA janyapanA sAdhya karanepara prayukta kiyA gayA kathaMcit kAryapanA hetu apane iSTa sAdhyase viparIta buddhimAn nimittadvArA kathaMcit janyapanakI hI baDhiyA siddhi karA degA isa prakAra tuma vaizeSikoMkA kAryatva hetu viruddha hetvAbhAsa ho jAyagA aura ina zarIra, indriyoM, bhuvana AdimeM sarvathA kAryapanA hetu to asiddha hetvAbhAsa hai isa prakAra kathaMcit kAryatva aura sarvathA kAryatvake vikalpa anusAra tumhAre Upara uThAye gaye ye viruddha aura asiddha donoM dUSaNa kaThinatAse bhI parihAra karane yogya nahIM haiM unhIMko hamane bAvanavIM aura trepanavIM vArtiko dikhA diyA hai| ___saMprati sAdhanAMtaramandya dUSayannAha / aba isa samaya granthakAra una kartRvAdI vaizeSikoMke anya sAdhanoMkA anuvAda kara unake siddhAntoMmeM dUSaNa dikhalAte huye agrima vArtikoMko kaha rahe haiN| vivAdAdhyAsitAtmAni karaNAdIni kenacit / kAdhiSThitavRttIni karaNAditvato yathA // 59 // vAsyAdIni ca tatkartRsAmAnye siddhasAdhanaM / sAdhye kartRvizeSe tu sAdhyazUnyaM nidarzanam // 60 // Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH zarIra, bhuvana, Adike vivAdameM prApta ho rahe svarUpa karaNa indriyAM, adRSTa, paramANu, Ardika padArtha ( pakSa ) kisI eka karttA karake adhiSThita ho rahe sante pravartate haiM ( sAdhya dala ) karaNa AdipanA honese ( hetu ) jaise ki vasUlA, hathoDA, moMgarA, lekhanI, sUcI, chenI, Adika karaNa kisI na kisI baDhaI, sunAra, dhobI, lekhaka, sUcIkAra, mistrI, Adi karttAoMse adhiSThita hokara svayogya kriyAoMmeM varta rahe haiN| AcArya kahate haiM ki isa anumAna dvArA yadi sAmAnyarUpase unake adhiSThAtA cAhe kisI bhI karttIko sAdhA jAyagA taba to tuma vaizeSikoMke Upara siddhasAdhana doSa AtA hai kyoMki jisa siddhAntako hama svIkAra kara rahe haiM usakI punaH siddhi karAnA vyartha hai / satrahavIM vArttikameM ima pAIle bhI isa bAtako kaha cuke haiN| hAM, yadi vizeSarUpase nitya, vyApaka, azarIra, Izvara karttA karake adhiSThitapanA yadi sAdhya kiyA jAyagA taba to udAharaNa sAdhyase zUnya ho jAyagA vasUlA Adi kAraNoMke adhiSThAtA bana rahe baDhaI luhAra, Adika karttA to azarIra yA sarvajJa nahIM haiM / arthAt - tumhArA udAharaNa sAdhyavikala doSase grasta huA / vivAdApannasvabhAvAni karaNAdhikaraNAdIni kenacit karmAdhiSThitAni vartate karaNAdhikaraNatvAdvAsyAdivat / yo'sau kartA sa mahezvara iti kazcit tasya kartRsAmAnye sAdhye siddhasAdhanaM / kartRvizeSe tu nityasarvagatAmUrtasarvajJAdiguNopete sAdhye sAdhyavikalamudAharaNaM, vAsyAderasarvagatAdirUpatakSAdikartradhiSThitasya pravRttidarzanAt / 1 vaizeSikoM kA anumAna yoM hai ki vivAda meM prApta ho rahe svabhAvavAle karaNa, adhikaraNa, sampradAna Adi kAraka ( pakSa ) kisI na kisI cetana karttAse adhiSThita ho rahe sante kriyA karanemeM pravarta rahe haiM ( sAdhya ) kyoMki ve karaNa yA adhikaraNa Adi haiM ( hetu ) Adi ke samAna anvayadRSTAnta ) / vaha jo inakA adhiSThAyaka karttA hai vaha hamAre mAnA gayA hai yahAMtaka koI kartRvAdI kaha rahA hai / pranthakAra kahate haiM ki usa sAmAnya rUpake karttAko sAdhya karanepara siddhasAdhana doSa AtA hai| hAM, nitya, vyApaka, amUrta, sarvajJa, niSkarmA, sadAmukta Adi guNoMse sahita ho rahe vizeSa karttAko sAdhya karanepara to tumhArA diyA gayA udAharaNa sAdhyase rItA ho jAyagA kyoMki vasUlA AdikI asarvagata, alpajJa, sakarmA Adi svarUpa baDhaI Adi karttAoMse adhiSThita ho rahoM kI pravRttiyAM dekhIM jA rahIM haiM / ataH tumhArA anumAna dUSita hai / tatsAmAnyavizeSasya sAdhyatvAcedadaSaNaM / so'pi siddhAkhilavyaktivyApI kazcitprasiddhyati // 61 // dezakAlavizeSAvacchinnAgnivyaktiniSThitaM / sAdhyate hyabhisAmAnyaM dhUmAnnAsiddhabhedagaM // 62 // 58 457 vasUlA, ArA, yahAM mahezvara kartRvAdIke yahAM Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha zlokavArtike 1 yadi vaizeSika yoM kaheM ki hama kevala sAmAnya yA vizeSa karttAko sAdhyakukSi nahIM banAte haiM / kintu usa karttApana sAmAnya aura vizeSa donoMse adhiSThita hone ko sAdhya karate haiM / ataH hamAre Upara koI dUSaNa nahIM AtA hai / jaina paNDita jaise Apatti paDanepara sAmAnya vizeSAtmaka durga ( kilA yA gaDha ) kA Azraya le lete haiM usI prakAra hamane bhI sAmAnya, vizeSa, karttAko sAdhane kA DhaMga nikAlA hai / AcArya kahate haiM ki vaha sAmAnya vizeSa rUpa karttA bhI sampUrNa vyaktiyoMmeM vyApaka ho rahA hI koI na koI prasiddha ho sakatA hai / dhUma hetuse jo agnisAmAnya sAdhA jAtA hai vaha agni 1 sAmAnya sampUrNa dezavizeSa aura kAlavizeSoM meM pariniSTha ho rahIM agnivyaktiyoM meM praviSTa ho rahA hai / jo sAmAnya apane vizeSoMmeM prApta ho rahA siddha nahIM hai vaha agnisAmAnya to dhUmaketuse nahIM sAdhA jAtA hai usI prakAra yahAM bhI kartRsAmAnyakI yAvat kartRvizeSoMmeM pratiSThita ho rahe kI hI siddhi ho sakatI hai kintu jaba azarIra, vyApaka, nitya, Izvara koI karttAvizeSa abhI taka siddha hI nahIM huA hai to sazarIra, alpajJa, saMsArI, aneka karttAvizeSoMmeM hI vaha kartRsAmAnya Thahara rahA sAdhA jA sakatA / ataH tumhAre abhISTa ho rahe karttA, IzvarakI siddhi nahIM huI / siddha ho rahe sAmAnya vizeSa Atmaka saMsArI jIvasvarUpa karttAoMse adhiSThitapanakI siddhi ho jAnese tumhAre Upara siddhasAdhana doSa tadavastha rhaa| 458 na karaNAdidharmiNaH karaNAditvena hetunA kartRsAmAnyAdhiSThitavRttitvaM sAdhyate, nApi kartRvizeSAdhiSThitavRttitvaM yenoktadUSaNaM syAt / kiM tarhi ? kartRsAmAnyavizeSAdhiSThitatvaM sAdhyate, rUpopalabdhyAdikriyANAM kriyAtvena karaNasAmAnyavizeSAdhiSThitatvavat / na hi tAsAM karaNasAmAnyAdhiSThitatvaM sAdhyaM, siddhasAdhanApatteH / nApyamUrtatvAdidharmAdhArakaraNavizeSAdhiSThitatvaM, vicchidikriyAdyudAharaNasya sAdhyavikalatvaprasaMgAt / tasya mUrtatvAdidharmAdhAradAtrAdikaraNAdhiSThitasya darzanAt / vaizeSika mAna rahe haiM ki karaNa adhikaraNa, kAraka Adi dharmiyoMkI sAmAnya rUpase karttAdvArA adhiSThita hokara vRtti hone ko hama karaNa Adikapana hetu karake nahIM sAdha rahe haiM aura unasaThavIM vArtika dvArA karaNa Adi pakSameM vizeSarUpa karake karttAdvArA adhiSThita horahI vRttatAko bhI hama nahIM sAdhate haiM jisase ki Apa jainoM dvArA sAThavIM vArtikameM kahe jAcuke dUSaNa hamAre Upara hojAya to hama vaizeSika kyA sAdhate haiM ? isakA uttara yaha hai ki sAmAnya aura vizeSoMse AkrAnta horahe karttAse adhiSThitapanA kAraNa AdimeM sAdhA jA rahA hai jaise ki chidikriyAkA dRSTAnta dekara rUpakI upalabdhi yA rasakI jJapti Adi kriyAoM kA kriyApana hetu karake sAmAnya vizeSAkAnta karaNase adhiSThita panA sAdhA jAtA hai, dekhiye una kriyAoM kA sAmAnya karaNase adhiSThitapanA bhI hama vaizeSika nahIM sAdha rahe haiM / ya rUpopalabdhi Adi kriyAoM kA sAmAnya karaNase adhiSThitapanA sAdhanepara hamAre Upara Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 459 siddhasAdhana doSakI Apatti hojAtI hai / koI bhI kriyA kisI na kisI sAmAnyakaraNase hotI hI hai kintu hama atIndriya, indriyoMkI siddhi karaneke liye tatpara haiM / sAmAnya karaNako sAdhya karanepara to prativAdI kaha sakatA hai ki pradIpa, Aloka, upanetra, ( cazmA ) aMjana, Adi karaNoM karake rUpakI upalabdhi honA hamAre yahAM pahilese hI siddha hai yoM siddhasAdhana doSa uThAyA jA sakatA hai tathA amUrtatva, atIndriyatva, Adi dharmokA AdhAra ho rahe vizeSAkrAnta karaNakarake adhiSThitapanA bhI hama nahIM sAdha rahe haiM jisase ki viccheda yA chedana, bhedana, kriyA Adi udAharaNoMko sAdhyarahitapanakA prasaMga ho jAya kyoMki udAharaNa ho rahe una chidi, bhidi, Adi kriyAoMkA mUrtatva, indriyagrAhyatvaM Adi dharmoke AdhAra ho rahe dAMtuA, hesiyA, dareMtA Adi karaNoMse adhiSThita ho rahApana dekhA jAtA hai / arthAt-hama vaizeSika cakSuH, rasanA, prANa, Adika parokSa indriyoMkI siddhi karaneke liye jo anumAnapramANa kahate haiM usameM diye gaye kriyAtvahetukA sAmAnyavizeSAkrAnta karaNoMkarake adhiSThitapana sAdhA jAtA hai / rUpajJapti, rasajJapti, Adi kriyAyeM to atIndriya mUrta yA alpaparimANavAle tathA zabdase itara udbhUta vizeSa guNoMkA anAzraya ho rahIM cakSu, rasanA, Adi indriyanAmaka karaNoMse adhiSThita sadha jAyagI aura sukhotpatti, anumiti Adi kriyAyeM amUrtatva, vyApakadravya samavetatva Adi dharmoko dhAranevAle adRSTa, vyAptijJAna Adi karaNoMse adhiSThita ho rahI sadha jAyagI tathA vizeSa chidi, bhidi, Adi kriyAyeM to mUrttatva, guruttra, pratyakSayogyatva Adi dharmoke Azraya ho rahe vasUlA, cAkU, cakkI, Adi karaNoM dvArA niSpanna ho rahIM sadha jAyagI / ataH sAdhyakoTimeM sAmAnya vizeSa karaNase adhiSThitapanA jaise kriyAoMmeM kriyAtva hetuse sAdhA jAtA hai usI prakAra karaNa Adi pakSameM kartRsAmAnya vizeSase adhiSThitapanako karaNa Adi pana hetu karake hama vaizeSika sAdha rahe haiN| yathA vA laukikaparIkSakamasiddhe dhUmAdagnyanumAne sAmAnyavizeSaH sAdhyate tathAtrApItyadUSaNameva, anyathA sarvAnumAnocchedaprasaMgAditi manyamAnasyApi sopi kartRsAmAnyavizeSaH prasiddhAkhilakartRvyaktivyApI kazcit sidhyati na punrissttvishessvyaapii.| na hyAsi ddhAgni sAmAnyaM kenacitsAdhyate dezakAlavizeSAvacchinnAgnivyaktiniSThitasyaiva tasya sAdhayituM zakyatvAdanyathA nityasarvagatAmUrtAgnisAdhanasyApi prasaMgAt / ... vaizoSika hI kaheM jA rahe haiM ki akele sAmAnya yA akele vizeSako sAdhyakoTimeM na dhara kara sAmAnya vizeSa donoMko sAmAnyarUpase niviSTa karanekA eka dRSTAnta yaha bhI hai ki jisa prakAra dhUmadvAsa huye agnike laukika yA parIkSaka puruSoMke yahAM prasiddha ho rahe anumAnameM sAmAnyavizeSako hI sAdhA jAtA hai / tisI prakAra hamAre " karaNAdIni kadhiSThitavRttIni karaNAditvAt " isa anumAnameM bhI yoM sAmAnya vizeSako sAdhya karanepara koI bhI dUSaNa nahIM AtA hai| anyathA sabhI anumAnoMke ucchedakA prasaMga ho jAyagA / arthAt-canhimAn dhUmAt isa prasiddha anumAnameM yadi sAmAnya Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 tattvArthakokavArtika agniko sAdhya kiyA jAya taba to siddhasAdhana doSa hai| kyoMki agnisAmAnya to pahilese hI siddha hai vyAptijJAnadvArA AgnisAmAnya jAnA jA cukA hai| yahAM yadi agnivizeSako sAdhA jAyagA to mahAnasameM parvatIya patte sambandhI yA vAMsa sambandhI agnike nahIM honese dRSTAnta sAdhyavikala ho jAyagA vizeSa agniko sAdhya karanepara hetu vyabhicArI bhI ho jAtA hai / jainoMke doSa uThAnekA yahI DhaMga rahA to sabhI anumAnoMkA jagatse uccheda ho jAyagA cArvAkamata phaila jAyagA / ataH sAmAnyavizeSako sAdhyakoTimeM dharakara hamArA anumAna hai / aba AcArya kahate haiM ki isa prakAra mAna rahe vaizeSikake yahAM bhI vaha karttAkA sAmAnya vizeSa bhI prasiddha ho rahIM sampUrNa kartA vyaktiyoM meM vyApaka ho rahA hI koI siddha ho jAyagA / kintu phira tumhAre gharameM hI abhISTa ho rahe aprasiddha vizeSa karttavyaktimeM vyApaka mAna liyA gayA to nahIM siddha ho sakatA hai| jaise ki nIva, babUla, amarUda, vaTa, Adi prasiddha vizeSa vyaktiyoMmeM varta rahA vRkSatva nAmakA sAmAnya vizeSa to mAnane yogya hai| kintu ghoDA, paDarA, jUtA, TopI, khATa, dIpaka, Adi prasiddha vyaktiyoMmeM yA kharaviSANa Adi aprasiddha vyaktiyoMmeM vRkSatva nAmakA sAmAnyavizeSa nahIM sAdhA jA sakatA hai / aprasiddha ho rahI agniyoMmeM Thahara rahA mAna liyA gayA agnisAmAnya to kisI bhI vicArazIla vidvAn karake nahIM sAdhA jAtA hai anyathA zItala, nIrUpa, adAhaka agnikI bhI dhUmahetuse siddhi bana baiThegI / kintu dezavizeSa yA kAlavizeSa athavA AkAravizeSoMse parimita ho rahI prasiddha abhivyaktiyoMmeM niSThita ho rahe hI usa agnisamAnyavizeSa kA sAdhana kiyA jA sakatA hai / anyathA yAnI aprasiddha alIka, agnike sAmAnyavizeSako yadi sAdhA jAyagA to nitya, vyApaka, amUrta, guru, agni ke siddha ho jAne kA bhI prasaMga hogaa| dravyatva yA sattAko apekSA agnitva dharma unakA vyApya ho rahA vizeSa hai aura sampUrNa agnivyaktiyoMkI apekSA agnitva jAti vyApaka ho rahI sAmAnya hai isI prakAra dravyatvakI apekSA to vizeSa ho rahA aura Amra, amarUda Adi prasiddha vyaktiyoMkI apekSA sAmAnya ho rahA vRkSatva dharma bhI sAmAnyavizeSa hai aise vRkSatva yA agnitvako to sAdhya banA liyA jAtA hai / kintu azarIra, vyApaka, nitya, sarvajJa, ho rahA koI * kartAvizeSa adyApi prasiddha nahIM hai| ataH kartA sAmAnyavizeSako sAdhya karanepara bhI karaNAdipana hetuse sazarIra, avyApaka, alpajJa kartAoMse adhiSThitapanA siddha ho sakatA hai anya tumhArA iSTa vizeSa ho rahA koI Izvara nahIM sadha pAtA hai| tathA rUpopalabdhyAdInAmapi kriyAtvena prasiddhakaraNabyaktivyApikaraNasAmAnyavizeSapUrvakatvameva sAdhyate nAmasiddhakaraNabyApi / vyaktirhi kacinmartimatI dRSTA yathA dAtrAdichidikriyAyAM, kacidamRrtA yathA vizeSaNajJAnAdivizeSyajJAnAdau / tatra rUpopalabdhyAdau karaNasAmAnya kutazcitsidhyati tadupAdAnasAmarthya sidhyet tadravyakaraNaM mUrtimatpudgalapariNAmAtmakatvAdbhAvapharaNaM punaramUrtamapi tasyAtmapariNAmatvAditi tasya kriyAvizeSAt prasiddhasya saMjJAvizeSamAtraM kriyate cakSuH sparzanaM rasanamityAdi / tato bhavatISTasiddhistAvanmAtrasyeSThatvAt / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 461 1 tisI prakAra rUpopalabdhi, rasajJapti, Adi kriyAoMke bhI kriyApana hetukarake prasiddha ho rahIM karaNa vyaktiyoMmeM vyApa rahe karaNa - sAmAnyavizeSa nAmaka karaNa dvArA janyapanA sAdhA jA sakatA hai / aprasiddha ho rahIM karaNavyaktiyoMmeM vyApa rahe karaNatva nAmaka sAmAnyavizeSase janyapanA nahIM sAdhA jA sakatA hai / anyathA rUpopalabdhimeM AkAza, paramANu, pizAca, Adiko bhI karaNapanA bana baiThegA apane apane gRhamantavya anusAra cAhe jisako karaNa banAnekI DhapalI bajAyI jA sakatI hai| hAM, yaha bAta dUsarI hai ki karaNavyaktiyoMmeM koI koI vyakti to kisI kriyAmeM vyApAra kara rahI mUrtimatI dekhI gayI hai / jaise ki chedana, bhedana, Adi kriyAoMmeM dAMtuA, ArA, loDhA Adi karaNa mUrta haiM / aura koI koI karaNa kisI kisI kriyA ke karanemeM amUrta haiM / jaise ki vizeSaNajJAna, vyAptijJAna, sAdRzyajJAna, Adika una vizeSyajJAna, anumitijJAna, upamiti Adi kriyAoMke sAdhanemeM amUrta karaNa ha | kintu ye saba karaNavyaktiyAM pramANarUpase siddha haiM / tumhAre IzvarakeM samAna koI bhI mUrta yA amUrta karaNa bhalA pramANoMse asiddha nahIM hai| hamAre jainasiddhAnta anusAra usa rUpopalabdhi Adi meM kisI bhI avinAbhAvI hetuse jo karaNasAmAnya siddha ho sakatA hai / vaha upAdAnakAraNakI sAmarthya hI siddha hogI / jJAna, ghaTa, Adi paryAyeM sabhI apane upAdAna kAraNoMkI zaktiyoMko karaNa pAkara upajatIM haiM / jaina siddhAnta anusAra pAMcoM indriyAM aura mana bAhyanirvRttirUpa hI indriyapane karake nirNIta kiye gaye haiM / indriyaparyApti nAmaka puruSArtha bAhya nirvRttiko banAtA hai / ataH chahoM bAhya nirvRttiyAM atIndriya ho rahIM pudgalakI paryAya haiM / Apa vaizeSika bhI nikaTavartI ( lagabhaga ) isI mArga kA anusaraNa kara rahe haiM / sparza, rUpa, rasa, gandha, ina cAroM guNoMmeMse eka, donoM, tInoM, 1 cAroM guNoM ko dhAra rahIM kramase sparzana, cakSu, rasanA, ghrANa indriyAM mAnI gayIM haiN| hAM, kAna indriyako AkAza aura manako nitya, amUrta, dravya tumane mAna rakkhA hai / astu isa mAnyatAmeM AyIM huyIM ApattiyoM ko tumhIM bhogoge / prakaraNameM yaha kahanA hai ki rUpakI upalabdhi AdimeM karaNa ho rahIM ve dravya indriyAM mUrtimAn pudgala dravyakI paryAyasvarUpa honese dravya karaNa haiM / ataH rUpa AdikI upalabdhimeM ye mUrta karaNa haiN| hAM, viziSTa kSayopazamakI labdhi aura rUpajJAna ye bhAvakaraNa to phira amUrta bhI haiN| kyoMki ve amUrta AtmAke pariNAma haiN| yahAM bandhakI apekSA saMsArI AtmAke amUrtapanakI vivakSA nahIM kI gayI hai| isa prakAra kriyA vizeSoMse anumAna pramANa dvArA prasiddha ho rahe karaNoM kI cakSuH, sparzana, rasanA, ityAdika kevala vizeSa saMjJAyeM kara lIM jAtIM haiM / dravyakaraNasvarUpa cakSuH mUrta hai / aura bhAvakaraNasvarUpa cakSu amUrta hai / ataH " rUpopalabdhiH karaNakAryA kriyAtvAt chidikriyAvat isa anumAna dvArA jo karaNasAmAnya kI siddhi kI gayI hai vaha karaNatva sAmAnyavizeSa to laukika yA parIkSakoM ke yahAM prasiddha horahe mUrta yA amUrta karaNoMmeM pratiSThita haiM usa DhaMga karake hetu yA sAdhyase Akalita horahe anumAna dvArA hamAre iSTasAdhya kI siddhi hojAtI hai| kyoMki kevala utanAhI sAmAnya karaNoMse janyapanakI siddhi karanA abhISTa horahA hai kintu tumhArA Izvara vizeSa to koI kartA zz Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tatvAryazlokavArtike vyakti prasiddha nahIM hai| ataH nyApti yA dRSTAntakI sAmarthyase usa tumhAre manamAnI kartAse adhiSThitapanA karaNa Adi pakSameM nahIM sadha pAtA hai| ___ nanu ca yathAtmani rUpopalabdhyAdikriyAmupalabhya tasyaiva tatra vyApriyamANasya svataMtrasya kartuH karaNaM cakSurAdi siddhayati, tathA jagati karaNAdisAdhanamupalabhya tasyaiva karaNAdInAM karjadhiSThitatvaM siddhayatIti sakarajagatkaraNAdyadhiSThAyIzvara iti saMjJAyamAnaH kathamiSTo na sidhyet tAvanmAtrasya mayApISTatvAditi parAkUtamandya nirAkaroti / ___vaizeSika apane pakSako puSTa karaneke liye punaH anumAna karate haiM ki jisa prakAra AtmAmeM horahI rUpakI upalabdhi, rasakI pratIti, Adi kriyAoMko dekhakara una kriyAoMmeM vyApAra kara rahe svataMtra kartA usa AtmAke hI sahakArI karaNa cakSuH Adika sAdha liye jAte haiM / usI prakAra jagatameM karaNa, adhikaraNa, Adi sAdhanoM ko dekhakara usa jagatke hI karaNa AdikoMkA kartAse adhiSThitapanA sadha jAtA hai / arthAt-AtmA ka ke anurUpa jaise cakSu Adika indriyAM siddha hotI haiM / usI prakAra jagatke nirmApaka karaNoM ke anurUpa hI koI kartA unakA adhiSThAyaka ho sakatA hai| isa prakAra jagatke sampUrNa karaNa, adhikaraNa, AdikA adhiSThAtA jo ki Izvara isa nAma karake kahA jA rahA hai vaha iSTa bhalA kyoM nahIM siddha hogA ? kyoMki hamako bhI kevala utanA hI IzvarakA adhiSThAtApana iSTa hai / jaise ki tumako rUpakI upalabdhimeM AtmAkA preraka sahakArI karaNa iSTa thA / jisa prakAra Apa jaina cakSuH Adi parokSakaraNoMkI apane anumAnase siddhi karate huye una karaNoMkI cakSuH, rasanA, Adi saMjJAyeM dhara lete haiM usI prakAra hama vaizeSika bhI jagatke adhiSThAtA kartAko kevala sAdha rahe usakA nAma nirdeza Izvara kara lete haiM / yahAMtaka vaizeSika kaha rahe haiM aba yoM dUsare vaizeSikoMke ceSTitakA anuvAda kara zrI vidyAnanda AcArya agrima vArtikoMkarake usa AkUtakA nirAkaraNa karate haiN| siddhe kartari niHzeSakArakANAM prayoktari / hetuH sAmarthyataH siddhaH sa cediSTo mahezvaraH // 63 // naivaM prayokturekasya kArakANAmasiddhitaH / nAnAprayoktRkatvasya kacidRSTerasaMzayaM // 64 // sampUrNa kArakoMke yathA viniyoga prayoga karanevAle kartAke siddha honepara sAmarthyase hI koI na koI hetu yAnI nimitta kAraNa kartA vyApaka sarvajJa siddha ho hI jAtA hai / sampUrNa jagatke kArakoMkA ThIka ThIka yathA sthAna yathA samaya prabandha karanevAlA viziSTa AtmA hI honA cAhiye aura vaha Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH hamAre yahAM Izvara iSTa kiyA gayA hai| yoM vaizeSikoMkA mata honepara AcArya kahate haiM ki isa prakAra nahIM kahanA cAhiye kyoMki sampUrNa kArakoMkA prayoktA eka hI hoya isa nirNayakI siddhi nahIM ho sakatI hai| kahIM kahIM aneka kAraNoMkA nAnA prayoktAoM dvArA prayukta kiyA jAnA niHsaMzaya dekhA jA rahA hai / eka vivAharUpa kAryameM aneka niyogI ( negI ) svataMtra nyAre nyAre kAryoMke prayojaka haiM / jagatmeM sUrya, candramA, AkAza, pRthvI, ye saba apane apane ucita kAryoMke vidhAtA haiM inako kisI prayoktAkI AvazyakatA nahIM hai / bAraha thambhoMpara ladI huI zikharako sabhI thambhe svataMtratAse dhAra rahe haiM isa kriyAkA koI cetana adhiSThAtA prayojaka nahIM hai / vanameM paDe huye aneka vIja apane apane nyAre nyAre aMkuroMko upajA rahe haiM / kSudhAko anna dUra kara detA hai / pyAsako jala meTa detA hai agni kASTako jalA detI hai vAyu pattoMko hilA rahI hai / AkAzameM zabda gUMja rahA hai ityAdi aneka kAryoMkA koI eka mukhiyA prayoktA nahIM dekhA jAtA hai| na hi karaNAditvasya hetorekakartRtve sAmarthya yena tato niHzeSakArakANAmeka eva prayoktA kheSTo mahezvaraH sidhdyet / kacitmAsAdAdau karaNAdInAM nAnAprayoktRkatvasyApyasaMdehamupalabdheH / nanu prAdhAnyena cAtrApi teSAmeka eva prayoktA sUtrakAro mahattaro rAjA vA, guNabhAvena tu nAnAprayoktRkatvaM jagatkaraNAdInAmapi na nivAryata eva, tataH pradhAnabhUto amISAmeka eva prayoktezvara iti cet na, pradhAnabhUtAnAmapi samAnakulavittapauruSatyAgAbhimAnAnAM kacinagarAdau karaNAdiSu nAnA prayoktRNAmupalaMbhAt / __tuma vaizeSikoMke kahe gaye karaNAditva hetukI eka hI katIse adhiSThitapanako sAdhanemeM sAmarthya nahIM hai jisase ki usa hetuse sampUrNa kArakoMkA eka prayoktA tumhAre yahAM nija abhISTa ho rahA mahezvara siddha ho jAtA / arthAt-tumhArA asamartha hetu tumhAre abhISTa sAdhyakA sAdhaka nahIM hai / kyoMki prAsAda, koThI, paMcAyata, mArgagamana, paMktibhojana, Adi kAryoMmeM karaNa, adhikaraNa Adi ho rahe padArthokA aneka prayoktAoM dvArA prayukta honA bhI saMdeharahita dekhA jAtA hai / havelIke nyAre nyAre bhAgokoM katipaya sthapati svAdhIna hokara kara rahe haiM / kaI mahaloMko to aneka pIDiyoMmeM katipaya dhanapatiyoMne banavAyA hai / mahalake kAmoMse honevAle kASThoMko baDhaI pattharakA hai lohese hone vAle kAryoko luhAra banAnA hai / pattharakA kAma karane vAle luhAra yA baDhaIpara prabhutva nahIM jamA pAte haiM, ajamerameM eka mahala seThoMkI cAra pIDhIse bana rahA hai, aisI dazAmeM usakA adhiSThAyaka eka AtmA kaise kahA jAsakatA hai ? yadi vaizeSika punaH anujJA kareM ki yahAM koThI AdimeM bhI pradhAnapanese una kAryoMkA prayoktA baDA mahAn pratiSThita puruSa athavA rAjA eka hI prayoktA haiM hAM gauNa rUpase to ve kArya aneka prayoktAoM karake prayukta kiye gaye haiN| isI prakAra jagatke karaNa, adhikaraNa, AdikoMke bhI gauNarUpase bhale hI aneka prayoktA hojAya hama unako nahIM rokate haiM / hAM pradhAna prayoktA eka hI sabakA Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike honA cAhiye / tisa kAraNa una jagat ke nizzeSa kAraNoM kA pradhAnabhUta prayoktA eka hI Izvara hai yoM kahane para to granthakAra kahate haiM ki yaha nahIM kahanA kyoMki pradhAna hocuke bhI samAna kulavAle, samAna dhanavAle, samAna puruSArthavAle, samAna tyAgavAle, samAna abhimAnavAle, aneka prayoktAoMkA kahIM nagara AdimeM athavA karaNa AdimeM prayojakapanase dIkhanA - horahA hai / arthAt - eka nagara kaI svataMtra jamIdAra yA udbhaTa paNDitaM anyAnadhIna hokara nivAsa karate haiN| samAna kulavAle kaI kulIna puruSa svataMtratayA basa rahe haiM kaI seTha, aneka malla, bahutase dAnavIra, nAnA abhimAnI svataMtra hokara sukhapUrvaka nivAsa karate haiM / karaNa, adhikaraNa AdikoMmeM aneka sthaloMpara svataMtratA dekhI jAtI hai munayo dhyAnaM vidadhati, bhajyate vRkSaH zAkhAbhAreNa, atre vidyotate vidyut, paropakArAya satAM vibhUtiH, vRkSAt parNaM patati, sUryasyAlokaH " ina kAryoM meM kisI adhiSThAtA kI AvazyakatA nahIM hai / vanameM aneka pakSI yA papUDa svApatta nivAsa karate haiM / samudrameM aneka jalacara jIva yA pravAla, muktA Adi svataMtra upaja rahe haiM / svAdhyAyazAlA meM aneka sajjana manamAne granthoM kA svAdhyAya kara rahe haiN| 1 hATameM aneka kretA vikretA apane prayojanako sAdha rahe haiN| apanI udarAgnise sabhI prANI apane apane bhoko pacA rahe haiM / dhArmika gRhastha apane kartavyoMmeM pravarta rahe haiM / munijana dinarAta svataMtra tayA Atmahita meM laga rahe haiM upAdhyAyamahArAja paDhAnemeM lavalIna haiN| apane apane kartavya anusAra sabhI jIva puNya yA pApakA upArjana kara rahe haiN| ataH sabake adhiSThAyaka eka prayoktA kI siddhi nahIM ho pAtI hai / 66 teSAmapi rAjAcAryAdirvA prayoktaka eveti cet, tasyApi rAjJonyo mahArAjaH pradhAnaH prayoktA tasyApyaparaH tato mahAniti kva nAma pradhAnaprayoktRtvaM vyavatiSTheta / mahezvara eveti cenna, tasyApi pradhAnAparAdhiSThApakaparikalpanAyAmanavasthAnasya durnivAratvAt / suduramapi gatvA byavasthitinimittAbhAvAcca / yadi vaizeSika yoM kaheM ki una samAna kulavAle, samAna dhanavAle Adi yA kumhAra, luhAra, Adi nAnA prayoktAoM kA bhI antameM jAkara prayoktA ho rahA rAjA athavA gRhasthAcArya, jamIdAra, pradhAna prabandhakarttA, sthapati, Adi eka hI prayoktA hai / yoM kahanepara to pranthakAra kahate haiM ki usa 1 rAjAkA bhI pradhAna prayoktA anya mahArAjA hogA aura usakA bhI uparivartI prayoktA koI tIsarA usase baDhA maNDalezvara hogA aura usase bhI baDA adhikArI mahAmaNDalezvara usakA prayoktA hogA isa prakAra cakravartI Adi ke pradhAna prayoktApanako bhalA kahAM Age calate calate vizrAma lenekI vyavasthA kI jAvegI ? anavasthA doSa hogA / yadi tuma vaizeSika yoM kaho ki parizeSameM jAkara sabakA aMtima prayoktA hamArA abhISTa mahezvara hI hai / AcArya kahate haiM ki usa mahezvara ke bhI pradhAna ho rahe upavita uttarottara adhiSThAyaka mahAmahezvara AdikI lambI cauDI kalpanA karate sante anavasthA doSakA nivAraNa kaThinatAse bhI nahIM ho sakatA hai aura bahuta dUra bhI jAkara tuma vaizeSikoM ke pAsa vyavasthA kara denekA koI pariniSThita nimitta nahIM hai| 464 V Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH - syAnmataM, nezvarasyAnyo'dhiSThAtA prabhuH sarvajJatvAdanAdizuddhivaibhavamAktvAcca / yasya tvanyo'dhiSThAtA prabhuH sa na sarvajJo'nAdizuddhivaibhavabhAgvA yathA viSTikarmakarAdiH na ca tathezvarastasmAnna tasyAnyo'dhiSThAtA prabhuriti / nAtra dharmiNo'siddhirakhilajagatkaraNAdInAM prayoktustasyAnumAnasiddhatvAt , nApi heturasiddhastasya sarvajJatvamaMtareNa samastakArakaprayoktRtvasyAnumAnasiddhasyAnupapatteranAdizuddhivaibhavAbhAve cA'zarIrasya sarvajJatvAyogAt / na ca sazarIro'sau taccharIrapratipAdakapramANAbhAvAt iti / tadapyasat sarvajJatvasya heto rudairvyabhicArAt / teSAM hi sarvajJatvamiSyate yoginAnyena vAdhiSThitatvaM mahezvarasyAnAderadhiSThApakasya teSAmAdimataM svayamabhyupagamAt , tadanabhyupagame apasiddhAMtaprasaMgAt / tathAnAdizuddhivaibhavamapyAkAzenAnaikAMtikaM, tasya jagadutpatto vAdhikaraNasya mahezvarAdhiSThitatvopagamAt / yadi tuma vaizeSikoMkA yaha bhI mantavya hoya ki IzvarakA punaH koI anya adhiSThAtA prabhu nahIM hai ( pratijJA ) sarvajJa honese ( prathama hetu ) anAdi kAlIna zuddhiyoMke vaibhavakA dhAraNa karanevAlA honese (dvitIya hetu) dekho jisa adhiSThita vyaktikA adhiSThAtA anya prabhu huA karatA hai vaha padArtha sarvajJa nahIM hai aura anAdi kAlIna zuddhike vaibhavako dhAranevAlA bhI nahIM hai jaise ki pInasa yA DolI, pAlakAMka DhonekI kriyAko karane vAle dhImara yA kArAgRha (jelakhAnA havAlAta ) AdimeM balAtkArase Thela denekI kriyAko karanevAle caparAsI Adi puruSa haiM / arthAt-pInasako Dhone vAle dhIvara bhItara baiThe huye vaidya, pramu, ( mAlika ) mahArAnI Adi anya adhiSThAtAoM ke adhIna hokara cala rahe haiM / nyAyakartA adhikArI ( aphasara ) kI AjJA anusAra sipAI una aparAdhiyoMko kArAgRhameM khIMca lejAtA hai ye sevaka jana bicAre sarvajJa athavA anAdi zuddha to nahIM haiM / " sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvaH " ( vyatireka dRSTAnta ) aura usa prakArakA asarvajJa yA sAdi zuddha athavA anAdyazuddha hamArA Izvara nahIM hai ( upanaya ) tisa kAraNase usa IzvarakA koI anya prabhu adhiSThAtA nahIM hai / ( nigamana ) / isa anumAnameM kahe gaye Izvara nAmaka dharmIkI asiddhi nahIM hai jisase ki merA hetu AzrayAsiddha ho jAtA kyoMki jagatke sampUrNa karaNa, adhikaraNa, sahakArIkAraNa, kriyA AdikoMkA prayoga karanevAle usa IzvarakI anumAnapramANa dvArA siddhi ho cukI hai aise prasiddha IzvarameM anya adhiSThAtAkI adhInatAkA abhAva sAdhA jA rahA hai tathA isa anumAnameM kahA gayA sarvajJa hote huye anAdi siddha honA eka hetu athavA sarvajJatva aura anAdizuddhatva ye donoM hetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa bhI nahIM haiM kyoMki anumAnase siddha ho rahe usa Izvarako sarvazatvake vinA samasta kArakoMkA prayoktApana nahIM bana pAtA hai aura anAdikAlase zuddhikA vaibhava nahIM mAnanepara usa azarIra, Izvarake sarvajJapanA nahIM A sakatA hai / jaise ki sAdi zuddha mukta AtmAke azarIra honepara bhI sarvajJapanakA yoga nahIM hai / katipaya paurANikoMke vicAra anusAra mAna liyA gayA vaha Izvara zarIra59 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 tatvArtha lokavArtike sahita to nahIM hai kyoMki usa vyApaka Izvarake zarIroMkA pratipAdaka koI pramANa nahIM hai I " na tasya mUrtiH " aisA bhI kacit likhA hai avatAroMpara akhaNDa zraddhA karAnevAle purANavAkyoM meM abAdhita prAmANya nahIM hai | yahAMtaka koI vRddha vaizeSika kaha rahe haiM granthakAra kahate haiM ki unakA 1 vaha mantavya bhI satyArtha nahIM hai kyoMki pahile sarvajJapana hetukA rudroM karake vyabhicAra ho jAyagA / " bhImAvali jidasa rudda visAlaNayaNa suppadiTTha calA, to puMDarIya ajidaMdhara jidaNAbhIya pIDa saccaijo " ye gyAraha rudra jainoMke yahAM mAne gaye haiM tuma paurANikoM ke yahAM bhI " anaikapAda hirbughno virUpAkSaH, surezvaraH, jayanto bahurUpazca tryambako'thAparAjitaH vaivasvatazca sAvitrI haro rudrAH I karoge to tumhAre Upara apasi - gyAraha rudra mAne gaye haiM katipaya rudra mAne gaye hoMya unakA niyamase sarvajJapanA bhI iSTa kiyA gayA hai / kintu yogI athavA zakti nAmaka anya devatA karake adhiSThitapanA svIkAra kiyA hai una rudroMkA adhiSThApaka eka anAdi kAlIna mahezvarako tumane AdimeM hI mAnA hai / yoM svayaM svIkAra kara lene se hetu sarvajJatva rahanepara aura sAdhya anyAnAdhiSThitatva ke nahIM Thaharanese vyabhicAra doSa AyA / yadi rudroM ke bhI anya adhiSThApakoM kI svIkRti ke usa siddhAntako nahIM aMgIkAra ddhAnta yAnI apane siddhAnta se skhalita ho jAnA doSake laga jAnekA prasaMga ho jAyagA tathA tumhArA dUsarA hetu anAdi kAlIna zuddhikA vaibhatra bhI AkAza karake anaikAntika hetvAbhAsa hai / anAdikAlase zuddha ho rahA vaha AkAza jagat kI utpatti meM adhikaraNa kAraka ho rahA hai| sAtha mahezvarase adhiSThitapanA bhI svIkAra kiyA gayA hai / ataH hetuke raha jAnepara aura zuddha AkAzameM anyAdhiSThitatva sAdhyake nahIM Thaharanepara vyabhicAra doSa jama baiThA / kiM ca, yadi prAdhAnyena samastakAraka prayoktRtvAdIzvarasya sarvajJatvaM sAdhyate sarvajJatvAca prayoktrantaranirapekSaM samastakArakaprayoktRtvaM pradhAnabhAvena tadA parasparAzrayo doSaH kuto nivAyeta 1 sAdhanAMtarAttasya sarvajJatvasiddhiriti cenna, tasyAnumAnena bAdhitaviSayatvenAgamakatvAt / tathAhi-nezvaro'zeSArthavedI dRSTeSTaviruddhAbhidhAyitvAt buddhAdivadityanumAnena tatsarvajJatvAvavodhakamakhilamanumAnamabhidhIyamAnamekAMtavAdibhirabhihanyate, syAdvAdina eva sarvajJatvopapatteH yuktizAstrAvirodhivAktvAdityanyatra niveditaM / tato nAzeSakAryANAmutpattau kArakANAmekaH prayoktA prAdhAnyenApi sidhyatIti pareSAM neSTasiddhiH / 29 1. dUsarI bAta yaha bhI hai ki tuma vaizeSika yadi pradhAnatAse sampUrNa kArakoMkA prayoktA hone se Izvarako sarvajJapanA sAdhate ho aura sarvajJa honese Izvarako anya uparima prayoktAoMkI nahIM apekSA rakha kara pradhAnatA karake samasta kArakoM ke prayoktApanako sAdhate ho taba to yaha parasparAzraya doSa kisase haTAyA jA sakatA hai ? arthAt -- tumhAre Upara anyonyAzraya doSa aTala hokara laga baiThA / yadi tu vaizeSika yoM kaho ki hama anya hetuoMse usa Izvara ke sarvajJapanakI siddhi karaleMge / " IzvaraH sarvajJaH 1 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 1 anupAyasiddhatvAt " " IzvaraH sarvajJaH sadA karmamalairaspRSTatvAt mukta AtmAko vyatireka dRSTAnta banAyA jA sakatA hai / pranthakAra kahate haiM ki yaha nahIM kahanA kyoMki vaizeSikoM ke una hetuoM ke sAdhya viSayakI isa vakSyamANa anumAna karake bAdhA upasthita ho jAtI hai / ataH ve hetu IzvarameM sarvajJatvakI anumiti karAnevAle nahIM haiM / usako yoM spaSTa rUpase samajhiyegA ki Izvara ( pakSa ) sampUrNa arthokA jJAtA nahIM hai / ( sAdhya ) dRSTa pramANa yAnI pratyakSapramANa aura iSTa yAnI anumAna Adi pramANoMse viruddha ho rahe padArthoM kA kathana karanevAlA hone se ( hetu ) jaise ki buddha, kapila, allAha Adika AtmAyeM sarvajJa nahIM haiM / ( anvaya dRSTAnta ) / isa anumAna karake Izvara ke sarvajJatva kA pratipAdaka hetu bAdhita hetvAbhAsa ho jAtA hai / bhAvArtha - bauddha vidvAn ahiMsAkA pratipAdana karate ye bhI kacit mAMsa bhakSaNako parihArya nahIM samajhate haiN| kurAnameM kaI sthaloMpara dayAkA vidhAna pAyA jAtA hai phira bhI miyAM loga iSTa devatAke nAmapara jIvita pazuko saMkalpa kara mArate hue svacchaMdatayA mAMsabhakSaNa karate haiM / zaktidevatAkI upAsanA karanevAle zAktajana svacchaMdarUpase devatA ke naivedya madya, mAMsakA sevana karate haiN| vademeM " mA hiMsyAH sarvAbhUtAni " aisI pratijJA kI gaI hai| yajurveda ke chattIsaveM adhyAyakA aThArahavAM maMtra hai ki dRtedR "hamA mitrasya mA cakSuSA sarvANi bhUtAni samIkSantAm mitrasyAhaM cakSuSA sarvANi bhUtAni samIkSe mitrasya cakSuSA samIkSAmahe " isa maMtradvArA sampUrNa jIvoM ko parasparameM ahiMsAbhAva, mitrabhAva, adrohapariNAma aura premavyavahAra rakhanA puSTa kiyA gayA hai / sampUrNa jIva mujhe mitra ke samAna dekheM aura maiM satrako mitrake samAna dekhUM / mitra apane dUsare paramamitrako kathamapi nahIM mAratA hai yaha bhale prakAra samajhA diyA hai / kintu pandrahaveM adhyAyakA pandrahavAM maMtra hai ki " ayaM puro harikezaH sUryarazmistasya rathagRtsazca rathaujAzca senAnIgrAmaNyau / pujjikasthalA ca RtusthalA cApsarasau dakSNavaH pazavo hetiH pauruSeyo vadhaH prahetistebhyo namo astu te no'trantu te no mRDayantu teyaM dviSmo yazca no dveSTi temeSAM jamme dadhmaH isa maMtradvArA hiMsAbhAva tathA aprItibhAva prakaTa kiyA hai| isI prakAra solahaveM, satrahaveM, aThArahaveM, Adi maMtroM meM bhI hiMsAbhAva tathA aprItibhAvakI puSTi kI hai ikkIsaveM adhyAyake sAThaveM maMtrameM hiMsAko dhvanita kiyA hai vaha maMtra isa prakAra hai ki " sUmasthA adya devo vanaspatirabhaMvadazvibhyAM dvayena sarasvatyai, meSeNendrAya, RSabheNAkSastAnmedastaH prati pavatAmRbhISatAvI vRdhanta puroDAzairapurazvinA sarasvatIndraH sutrAmA surAsomAn " paccIsaveM adhyAya ke dvitIya maMtrakA aisA hI hiMsApoSaka abhiprAya hai " vAtaM prANenApAnena nAsike upayAmamadhareNauSThena saduttareNa prakAzanAntaramanUkAzena bAhyaM niveSyaM mUrdhvAstanayitnuM nirbAdhena zaniM mastiSkeNa vidyutaM " zrotra zrotrAbhyAM karNo tedanImadharakaNThenApaH zuSkakaNThena cittaM manyAbhiH raditi zISNI nirRtiM nirjalpena zIrNA sakrozaiH prANAn reSmANa ' stuyena " isake Age bhA kaI maMtroM meM yajJasambandhI hiMsAbhAvako vaidha batAyA gayA hai / atharvaveda meM bhI hiMsAkI bharamAra hai / I 1 ,, J kanInakAbhyAM karNAbhyA "" 467 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike " na mAMsabhakSaNe doSo na maye na ca maithune " aise manusmRtike vAkya milate haiN| gRhyasUtra nAsakA granthakI yahI dazA hai / kvacit gomedha, naramedhatakakA vidhAna kiyA gayA hai / vedameM asambaddha yA lajjAjanaka viSayoMkI bhI kamI nahIM hai / paccIsavAM adhyAya sAtavAM maMtra isa prakAra hai ki " pUSaNaM vaniSThunAndhAhInasthUlagudayA sarmAngudAbhivinduta Antrairayo vastinA vRSaNamAMDAbhyAM vAjina 1 zepena prajA / retasA cASAnpittena pradarAnyAyunA kUkSmAcchakapiNDaiH " AThavAM nauvA maMtra bhI aisAhI ghRNita hai| vedameM asambaddha pralApa bhI paryApta hai / yujurveda aThArahaveM adhyAya " ekA ca me tisrazca ye paJca ca ye paJca ca ye saptaca ye spta ca ye ityAdi yA catasrazca me'STau ca ye dvAdaza ca ye dvAdaza ityAdi ina caubIsaveM paccIsaveM maMtroMmeM ekase Age do do saMkhyA baDhAkara athavA cArase Age cAra cAra saMkhyA baDhAkara na jAne kaunase gambhIra arthakA pratipAdana kiyA gayA hai ? isake Age chabbIsaveM, sattAIsaveM maMtrameM bhI garhaNIya asaMgata viSayakA naMgA pradarzana hai / yajurvedase tIsavAM adhyAya nauvAM maMtra " azvasya tvA vRSNaH zakrA dhUpayAmi devayajane pRthivyAH / maravAya tvA maravasya tvA shiirnne| azvasya tvA vRSNaH zakrA dhUpayAmi devayajate pRthivyAH / makhAya tvA maravasya tvA zINe / makhAya tvA maravasya tvA zINe maravAya tvA maravasya tvA zIrNe / " dvArA tIna mahAbIroMko tIna maMtroM dvArA avakI viSTA karake dhUpa denese na jAne kaunasI zuddhikA rahasya nikAlA gayA hai| ityAdi / prakaraNameM yaha kahanA hai ki naiyAyika yA vaizeSika paNDita vedako IzvarakA banAyA huA svIkAra karate haiN| paurANika paNDita smRti yA purANoMkI racanA veda anusAra huI batalAte haiM / vedake maMtrabhAgase upaniSadeM (jJAnakANDa ) aura brAhmaNabhAgase karmakANDa prakaTa huye mAne jAte haiM kintu " aNoraNIyAn mahato mahIyAna " ke samAna ukta zAstroMmeM hiMsA, ahiMsA, mAMsabhakSaNa mAMsaniSedha, yajJa karanA, brahmakI upAsanA karanA, Adi dRSTa iSTa pramANoM dvArA viruddha horahe viSayoMkA nirUpaNa pAyA jAtA hai tisa kAraNa una ekAntavAdI paNDita karake usa Izvara ke sarvajJapanakA prayoga karAne vAle jo sampUrNa anumAna kahe jArahe haiM ve sampUrNa anumAna jJAna hama anekAntavAdI vidvAnoM ke nirdoSa pramANoM karake bAdhita kara diye jAte haiM / aisI dazAmeM Izvarako jAna bUjhakara samasta kArakoMkA pradhAnarUpameM prayoktApana nahIM siddha hosakatA hai| kArakoMkA parijJAyaka jIva hI kartA hoya yA jJApaka jIva hI kartA hove yaha donoM ekAnta mata bhUloMse bhare huye haiM / vAstavika bAta to yaha hai ki syAdvAdiyoMke yahAM hI arhat parameSThIko sarvajJapanA bana sakatA hai kyoMki unake vacana yukti aura zAstra pramANoMse aviruddha haiM isa siddhAntakA hama anya pranthoMmeM nivedana kara cuke haiM | vidyAnanda mahodaya granthameM nivedana kiyA gayA hogA jo ki mujha bhASA ThIkA kArake dRSTigocara nahIM huA hai " sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate " isa devAgama ( AptamImAMsA ) kI kArikAkA vyAkhyAna karate samaya aSTasahasrImeM bhI zrI vidyAnanda svAmIne ukta siddhAntako puSTa kiyA hai tisa kAraNase sampUrNa kAryoMkI utpattimeM tatpara hokara laga rahe kArakoMkA koI eka carama prayoktA pradhAnapane karake bhI siddha nahIM Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH hopAtA hai / isa kAraNa anya vidvAn vaizeSikoMke yahAM apane abhISTa IzvarakI siddhi kathamapi nahIM hopAtI hai unake sabhI hetu dUSita hojAte haiN| syAnmata, naikaH prayoktA sAdhyate teSAM nApyanekaH prayoktRsAmAnyasya sAdhayitumiSTatvAditi / tadapyasaMgatameva, tathA siddhasAdhanAbhidhAnAt / na hi prayoktamAtre * samastakArakANAM vipratipadyAmahe yasya yadupabhogyaM tatkArakANAM tatpayoktRtvaniyamanizcayAt / phira vaizeSikoMkA prabuddha hokara yaha mantavya hoya ki una sampUrNa kAryoMkA prayoktA eka buddhimAna nahIM sAdhA jAtA hai aura aneka bhI buddhimAn nimittakAraNa nahIM sadha jAte haiM kintu hama vaizeSikoMko prayoktA sAmAnyakI siddhi kara lenA abhISTa horahA hai / arthAt-hama isa tAtparya para pahuMce haiM ki kArakoMkA yA kAryoMkA svakIya puruSArtha dvArA koI prayoktA honA cAhiye isa para granthakAra kahate haiM ki vaha vaizeSikoMkA mantavya bhI pUrvAparasaMgatise zUnya hai kyoMki tisa prakAra sAmAnya prayoktAoMke sAdhya karane para hama jaina satrahavIM vArtika athavA sAThavIM vArtikoMke anusAra siddhasAdhana kaha cuke haiM / jagatke aneka kAryoMmeM adRSTa dvArA yA sAkSAt sampUrNa prANI prayoktA ho rahe haiM sampUrNa kArakoMke sAmAnya prayoktAko sAdhane meM hama pahilese hI koI vivAda nahIM uThA rahe haiN| jisa prANIke jo jo padArtha sAkSAt yA paramparAse upabhoga karane yogya haiM usa usa padArthaka kArakoMkA prayokkApana niyamase usa usa prANImeM nizcita ho rahA hai| bhAvArtha-jagatke prAyaH sampUrNa padArtha kisI na kisI prANIke sAkSAt yA paramparayA upabhogayogya ho hI rahe haiM / adRSTAnapekSa yA prANAnapekSa hokara ho rahe katipaya kAryokI yahAM nyAyazAstrameM gaNanA nahIM kI gayI hai sarvajJokta sUkSma carcAkA parizIlana karanevAle siddhAntagranthoMmeM unakA gaveSaNa kIjiye / iti kriyAnumAnAnAM mAlA naivAmalA bhuvaH / kartaryakatra saMsAdhye'numityA pakSabAdhanAt // 65 // yahAMtaka prakaraNameM yaha siddha kara diyA gayA hai ki pRthivIke yAnI jagatke eka kartAko bhale prakAra siddha karanemeM dI gaI kAryatva, karaNatva Adi hetuvAle anumAnoMkI mAlA nirdoSa nahIM hai kyoMki hama jainoMke anumAna pramANa karake vaizeSikoMke pakSakI bAdhA upasthita ho jAtI hai athavA ekasau assI kriyAvAdI mithyAdRSTiyoMmeM vaizeSika bhI padArthoMmeM kriyAko mAnanevAle parigaNita haiM / ataH kriyAvAdI vaizeSikoMke pUrvokta kaI anumAnoMkI mAlA nirdoSa nahIM hai yoM saMgati lagAkara " kriyAnumAnAnAM " padakA artha kara lo| " kartA mAne gaye IzvarakI kriyAke prayojaka anumAna " yoM bhI artha kiyA jA sakatA hai| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike ___yathaiva sannivezaviziSTatvAdisAdhanaM na niravayaM vyApakAnupalaMbhena pakSasya bAdhanAt tathA karaNatvAdyanumAnamapi jagatAmekakartRtve sAdhye vizeSAbhAvAt / tacca samarthitameveti nAnumAnamAlA niravadyA vidhAtuM zakyA tasyAH pratipAditAnekadoSAzrayatvAt / tata evAgamAdapi nezvarasiddhirityAha / jisa hI prakAra IzvarakI siddhimeM vaizeSikoM dvArA kahe gaye sannivezaviziSTatva, kAryatva, Adi hetu nirdoSa nahIM haiM kyoMki vyApakake anupalambha karake pakSakI bAdhA dikhalAyI jA cukI hai / arthAt-vyApaka ho rahe anvaya vyatirekake nahIM ghaTita honese vyApya ho rahA kAryakAraNabhAva bhI nahIM ghaTita ho pAtA hai / ataH vaizeSikoMkI pratijJA bAdhita ho jAtI hai / usa hI prakAra karaNatva, kriyAtva, Adi hetuoMse upajAye gaye anumAna bhI jagatokA eka kattIsa janyapanA sAdhya karanepara nirdoSa nahIM hai kAraNa ki sannivezavizeSa Adi hetu aura karaNatva Adi hetuoMmeM koI antara nahIM hai |hetuoNke usa hetvAbhAsapanakA hama pUrva prakaraNoMmeM samarthana kara cuke hI haiM jisa kAraNa ki vaizeSikoMke kaI anumAnoMkI mAlA nirdoSa nahIM kI jA sakatI hai kyoMki " 1 dvIpAdayo buddhimaddhetukAH sannivezaviziSTatvAt ghaTavat, 2 kSityAdikaM kartRjanya kAryatvAt paTavat 3 karaNAdIni kadhiSThitavRttIni karaNAditvAt vAsyAdivat " ityAdi anumAnoMkI kI gayI usa mAlAko pUrvameM kahe jA cuke vyabhicAra, bhAgAsiddha, bAdha, vyApakAnupalambha, siddhasAdhana, virodha, sAdhyavikalanidarzanatva, vyatirekAbhAva Adi aneka doSoMkA AzrayapanA hai usa hI kAraNase arthAt anumAnamAlAmeM aneka doSoMke upasthita ho jAnepara bAdhita pakSa ho jAnese AgamapramANaM dvArA bhI IzvarakI siddhi nahIM ho sakatI hai isa bAtako granthakAra agrima vArtika dvArA kahate haiM / vizvatazcakSurityAderAgamAdapi nezvaraH / sidhdyettsyaanumaannaanugrhaabhaavtsttH||66|| yujarvedake satrahaveM adhyAyake unnIsaveM maMtra " vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvato bAhuruta vizvataH pAt / saMbAhubhyAM dhamati saMpatatrai_vAbhUmI janayandeva ekaH " aura sattAIsaveM maMtra " yo naH pitA janitA yo vidhAtA dhAmAni veda bhuvanAni vizvA / yo devAnAM nAmadhA eka evata " saMprazna bhuvanAyantyanyA // tathA " apANipAdo javano gRhItA, saMsAramahIruhasya bIjAya" ityAdika Agama pramANoMse bhI IzvarakI siddhi nahIM ho sakegI kyoMki tisa bAdhitapakSake ho jAnese una Agama vAkyoMkA anumAna pramANa karake anugraha honekA abhAva hai / jina AgamoMko anumAna pramANoMse saMvAdakapanA prApta nahIM hotA hai ve Agama pramANabhUta nahIM mAne gaye haiN| na hi naiyAyikAnAM yuktyananugRhItaH kazcidAgamaH pramANamatiprasaMgAt / na ca yuktistatra kAcibyavatiSThata iti nezvarasiddhiHpramANAbhAvAt pradhAnAdvaitAdivat / tataH kiM siddhamityAha / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH naiyAyikoMke yahAM yuktiyoM yAnI saddhetuoMse nahIM anugraha prApta hocukA koI bhI Agama bhalA pramANa nahIM mAnA gayA hai anyathA ati prasaMga hojAyagA / arthAt-yuktiyoMke vinA pramANapanA mAna lene para cArvAka, bauddha, IsAI, mohammadamatAnuyAyI, advaitavAdI, AdikoMke Agama bhI pramANa bana baiTheMge / kintu una Izvara sAdhaka vAkyoMmeM koI acchI yukti vyavasthita nahIM hopAtI hai| pratyakSa, anumAna, pramANoM karake spaSTa bAdhA upasthita horahI hai / vijJAna ( sAinsa ) jaba IzvarabAdakI jaDako sarvathA kATa cukA hai aisI dazAmeM naiyAyikoMke AgamakI sahAyaka koI yukti nahIM Thahara sakatI hai / isa kAraNa sAdhaka pramANoMke nahIM honese sAMkhyoMkI triguNAtmaka prakRtiyAM advaitavAdiyoMke saMvedanAdvaita puruSAdvaita athavA bauddhoMke kSaNikatva Adike samAna IzvarakI bhI siddhi nahIM hosakatI hai / koI pUMchatA hai ki tisa kAraNa AThavIM vArtikase prArambha kara abataka kyA siddha huA samajhA jAya ? aisI jijJAsA hone para zrI vidyAnanda svAmI nirNIta siddhAntako agrima vArtika dvArA kahate haiM / loko'kRtrima ityetadvacanaM satyatAM gataM / bAdhakasya pramANasya sarvathA vinivAraNAt // 67 // yaha sampUrNa loka akRtrima hai isa prakAra yaha siddhAnta vacana satyatAko prApta hocukA hai kyoMki isake bAdhaka pramANoMkA sabhI prakAroMse vizeSatayA nivAraNa kara diyA gayA hai| arthAttrilokasArameM yaha satya likhA hai ki " logo akiTTimo khalu aNAiNihaNo shaavnnivvtto| jIvAjIvehiM phuDo savvAgAsavayavo Nico" svAmikArtikeyAnuprekSAmeM kahA hai ki " savvAyAsamaNataM tassa ya bahumajjhi saMThio loo| so keNa vi Neya kao Na ya dhario hariharAdIhiM" " aNNoNNapaveseNa ya davANaM atthaNaM bhave loo / davANaM Niccatto loyassa vi muNaha NiccattaM " pariNAma sahAvAdo pADisamayaM pariNamaMti danvANi / tesiM pariNAmAdo loyassa vi muNaha pariNAma " mUlAcArake AThaveM adhyAyameM likhA hai ki " loo akihimo khalu aNAiNihaNo sahAvaNippaNNo / jIvAjIvehiM bharo Nico tAlarukkha saMThANo " ityAdika sarvajJokta Agama to nirvAdha honese sarvAMgarUpase satyArtha haiN| lokaH khalvakRtrimo'nAdinidhanaH pariNAmataH sAdiparyavasAnazceti pravacanaM yathAtredAnItanapuruSApekSayA vAdhavivarjitaM tathA dezAMtarakAlAMtaravartipuruSApekSayApi vizeSAbhAvAt tataH satyatAM prAptamiti siddhaM sunirNItAsaMbhavaddhAdhakapramANatvAdAtmAdipratipAdakapravacanavat / - niyamase yaha loka kisI dvArA nahIM kiyA gayA akRtrima hai / anAdise anantakAlataka sthira rahanevAlA hai / hAM, paryAyoMkI apekSA sAdi, sAnta, bhI hai / isa prakArake zAstravAkya jaise isa dezameM honevAle yA isa kAlameM honevAle puruSoMkI apekSA karake bAdhavivarjita haiM usI prakAra dezAntara Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tattvAryazlokavArtike kAlAntaravartI puruSoMkI apekSAse bhI nirbAdha haiM / isa deza aura isa kAlake puruSoMkI apekSA anya deza aura anyakAlake puruSoMse ukta Agamako nirbAdha prAmANya sampAdana karaneke liye koI antara nahIM paDatA hai / bhAvArtha-yAvat deza yAvat kAloMke manuSyoMmeM do hAtha, do pAMva, eka zira, mukhase khAnA, nAkase sUMghanA AdimeM jaise koI antara nahIM hai usI prakAra vartamAna kAla yA isa dezake manuSya isa lokavinyAsako akRtrima anAdi nidhana jaise sAdha rahe haiM vaise hI dezAntara, kAlAntarake manuSya bhI jagatko akRtrima hI bAdhArahita sAdhate hoMge tisa kAraNase ve Agama vAkya satyatAko prApta huye samajho / isa kAraNa vakSyamANa anumAna dvArA siddha ho jAtA hai ki lokako akRtrima yA anAdi nidhana kaha rahA zAstravAkya ( pakSa ) satyArtha hai / ( sAdhya ) kyoMki bAdhaka pramANoMke asambhava honekA bhale prakAra nirNaya kiyA jA cukA hai| ( hetu ) AtmA, AkAza, mokSa, Adike pratipAdaka zAstra vAkyoMko jaise satyatA prApta hai / ( anvaya dRSTAnta ) / yoM AThavIM vArtikase kartRvAdakA pUrvapakSa Arambha kara yahAMtaka prakaraNoMkI saMgati milA dI gayI hai / athAnumAnAdapyakRtrimaM jagAtsiddhamityAha / jisa prakAra Agama pramANase lokako nitya siddha kiyA gayA hai| aba agrima vArttika dvArA anumAna pramANase bhI zrIvidyAnanda svAmI isa jagatko kartAse ajanya. siddha karate huye yoM kaha rahe haiM ki viziSTasannivezaM ca dhImatA na kRtaM jagat / / dRSTakRtrimakUTAdivilakSaNatayekSaNAt // 68 // samudrAkarasaMbhUtamaNimuktAphalAdivat / iti hetuvacaH zakterapi loko'kRtaH sthitaH // 69 // vilakSaNa racanAvAlA yaha jagat ( pakSa ) kisI buddhimAn karake kiyA gayA nahIM hai ( sAdhya ) jina kRtrima padArthoM ko banAnevAle kartI dekhe jAte haiM / una kUTa, gRha, gADI, Adi kRtrima padArthose vilakSaNapane karake dekhA jA rahA honese (hetu ) samudra yA khAnameM bhale prakAra svakIya kAraNoMse upaje motI, mUMgA, hIrA, pannA Adi padArthoM ke samAna ( anvayadRSTAnta ) isa prakAra nirdoSa hetuke vacanakI sAmarthyase bhI yaha loka anumAna pramANa dvArA akRtrima vyavasthita ho cukA hai / arthAtcaukI, sandUka, kivADa Adiko baDhaI banA sakatA hai| kintu isake upAdAnakAraNa kAThako nahIM banA sakatA hai / sUcIkAra vastroMko sIMca sakatA hai kintu ruI, Una, rezamako svataMtratayA nahIM gaDha sakatA hai / ruI banake peDapara lagatI hai, pazu pakSI, manuSyoMke vAla Una haiM rezamakoM kIDe batAte haiM Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 473 yo hI sunAra sundara bhUSaNoMko banA letA hai kintu sonA, cAMdI, tAMbeko mUlarUpase nahIM. upajA sakatA hai, halavAI manohara pakvAnnoMko banA letA hai kintu inake upAdAna kAraNa rasa yA khAMDako svataMtra nahIM banA sakatA hai| suvarNakAra, ayaskAra, Adi nAma to kore nAmanikSepase haiN| roTI, dAla, peDA, vanake upAdAna yA sonA, cAMdI, kATha, hIrA, motI, mAMsa, rakta, Adiko ve ekendriya, yA dvIndriya Adi jIvahI karmaparavaza horahe apane apane vyakta, avyakta, puruSArtha dvArA banAyA karate haiN| sUrya, candramA, samudra, parvata, dharma, adharma, AkAza, jIva, pudgala, AdikA samudAya rUpa yaha loka kisI eka hI buddhimAn karake banAyA gayA nahIM hai| dRSTakRtrimavilakSaNatayekSyamANazca syAt kRtrimazca syAt saMbhivezaviziSTa loko virodhAbhAvAt / tataH siddhasya hetoH sAdhyenAvinAbhAvitvamiti manyamAnaM pratyAha / yahAM ukta anumAnameM koI naiyAyika paNDita pratikUla tarka uThAtA hai ki hetu raha jAya sAdhya nahIM rahe / suniye, yaha loka kartAsahita rUpase dekhe jA rahe kRtrima padArthoke vilakSaNapane karake dekhA jA rahA hoya, aura sannivezavizeSako dhAra rahA yaha loka kRtrima bhI hoya, koI virodha nahIM AtA hai| dekho dhUma hoyaM aura agni nahIM hoya yoM pratikUla tarka uThA denese kAryakAraNabhAvakA bhaMga hojAnA yaha virodha khaDA huA hai / ataH " agnimAn dhUmAt " isa prasiddha anumAnameM pratikUla tarka nahIM uThA sakate haiM kintu yahAM lokameM hetuke rahane para bhI sAdhyakA nahIM rahanA ApAdana kiyA jAsakatA hai| Apa jainoMne svayaM kahA hai ki anna, mAMsa, pASANa, Adi padArtha una cIjoMse vilakSaNa haiM jinake ki banAne vAle ucca koTike kArIgara desve jAte haiM phira bhI anna Adi padArtha eka indriya, dvIndriya, Adi jIvoMke dvArA banA liye gaye haiM tisa kAraNase isa tumhAre dRSTa kRtrima vilakSaNatayAIkSyamANatva hetukA apane sAdhya horahe kRtrimatvAbhAvake sAtha aninAbhAva asiddha hai isa prakAra sAbhimAna mAne cale jArahe naiyAyikoMke prati zrI vidyAnanda AcArya agrima vArtika dvArA samAdhAna vacanako kahate haiN| nAnyathAnupapannatvamasyAsiddhaM kathaMcana / kRtrimArthavibhinnasyAkRtrimatvamasiddhitaH // 70 // hamAre isa hetukA anyathAnupapattise sahitapanA kisI bhI DhaMgase asiddha nahIM hai| kyoMki kRtrima arthose vibhinna ho rahe padArthoM ke akRtrimapanakI pramANoMse siddhi ho rahI hai / bhAvArtha-anna, kATha, saunA, hIrA, mAMsa, haDDIko, bhale hI ve ekandriya Adi nAnA jIva banA leveM / kintu sUrya, candramA, sudarzana meru, alokAkAza, kAlavya, loka Adi akRtrima padArthoM ko nAnA jIva yA eka jIva kathamapi nahIM banA sakate haiM / jainasiddhAnta anusAra vRkSa kA jIva apanI yogazakti dvArA nokarma - 60 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike 1 vargaNAkA AkarSaNa kara svakIya puruSArthasvarUpa ho rahI paryAptizaktikarake una vargaNAoM ko kATha rUpa banA letA hai vaha zarIra usa jIvakA kAyabalaprANa kahA jAtA hai| sone kI khAnakA eka indriya jIva aneka karmoMke parAdhIna ho rahA isI prakAra nokarma vargaNAkA svakIya zarIra sonA banA letA hai / hIrA, pannA, pASANakI sRSTi bhI isI DhaMgale ho jAtI hai / dvIndriya sIpakA jIva jala vizeSako apane daiva yA puruSArtha dvArA muktAphala rUpa pariNamA letA hai jaise ki rezamakA kIDA rezamako, yA gAya bhaiMsa jIva apane khAye gaye bhusa, ghAsa, khala, vanore, AdikA dUdha banA letI haiM / kIDI, makoDe, makkhI, barra, ghoDA, hAthI, totA, kabUtara, manuSya, strI, ye jIva katipaya karmokA udaya honepara svakIya paryAptiyoM dvArA yA anya aneka vyakta avyakta puruSArthI karake mAMsa, rakta, meda, carbI, Adi dhAtu athavA upadhAtu yA mala mUtra tathA jvara, sannipAta Adi kAryoM ke karttA mAne jA sakate haiM / kintu anAdinidhana loka, sUrya, aneka dvIpa, samudra AdikA svataMtra karttA koI buddhimAn niyata nahIM hai / baDhiyA zilpakAra, yA vaijJAnika dvArA banAye gaye nahIM honese muktAphala Adiko akRtrima kaha diyA hai / vastutaH anna, mAMsa, motI, Adika kisI apekSA kRtrima mAne jA sakate haiM kintu chaha dravyoM kA samudAya rUpa yaha loka yA sUrya, candramA, sumeru, dvIpa, samudra, svargasthAna, narakasthAna, Urdhvaloka, adholoka, akRtrima caityAlaya, ATha bhUmiyAM, vAtavalaya Adika piNDoMkA samudAya rUpa yaha loka to akRtrima hI hai / ataH hamAre hetukA niyata sAdhya ke sAtha avinAbhAva banA rahanA puSTa pramANoMse siddha hai / anukUla tarkavAlA yaha hetu apane sAdhya ko avazya sAdhegA | 1 1 474 na hi kRtrimArthavilakSaNa gaganAdiH kRtrimaH siddho yena sAdhyavyAvRttau sAdhanavyAvRtti nizcatAnyathAnupapattirasya hetorna sidhyet / karttA dvArA banAye gaye kRtrima, ghaTa, paTa Adika arthoMse vilakSaNa ho rahe AkAza, sUrya, Adika padArtha to kRtrima siddha nahIM haiM jisase ki vyatireka dvArA sAdhyakI vyAvRtti ho jAnepara sAdhana kI vyAvRtti ho rahI svarUpa nizcita anyathAnupapatti isa hetukI siddha nahIM hove / arthAthamArA hetu avinAbhAvI hai / asiddhatApyasya hetornetyAvedayati / hetuke vyabhicAra doSakI AzaMkAkA pratyAkhyAna kara isa " kRtrimArthavilakSaNatva " hetukA asiddha hetvAbhAsapanA bhI nahIM hai isa bAtakA zrI vidyAnanda svAmI agrima vArttikadvArA vijJApana kare dete haiM / nAsiddhirmaNimuktAdau kRtrimetarato'kRte / kRtrimatvaM na saMbhAvyaM jagatskandhasya tAdRzaH // 71 // Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 475 upAdAna zaktiyoM ke pratyakSa rUpase parijJApaka, azarIra, vyApaka, eka nahIM kiye jA cuke maNi, hIrA, pannA, sonA, cAMdI, kATha, kaMkaNa, patthara, kastUrI Adi padArthoMmeM kRtrimavibhinnatva ( vilakSaNatva ) hetuse nahIM kRtrimapanA hai / tisa hI prakArake aneka padArthoMke skandha rUpa ho rahe svarUpa jagat kA kRtrimapanA bhI sambhAvanI nahIM hai / ataH pakSameM Thahara jAnese hetuke svarUpAsiddha hetvAbhAsa doSa nahIM lagA / aise viziSTa karttA dvArA maTTI, motI, golocana, sAdhya sambhavane yogya maNimuktAphalAdInAM keSAMcitkRtrimatvaM vrIhisaMmardanAdinA rekhAdimattvapratItyA svayamupayan pareSAM samudrAkarotthAnAM tathA rekhAdimattvA saMpratyayenA kRtrimatvaM ca tadvailakSaNyamAlakSayatyeva / tadvad dRSTakartRkamAsAdAdibhyaH kASTeSTakAdighaTanA vizeSAzrayebhyastadviparItAkAramatipattyA bhUbhUdharAdInAM vailakSaNyaM pratipattumarhati ca na cedabhiniviSTamanA / iti nAsiddho heturmaNimuktAdAvakatrimatvavyavahArakSatiprasaMgAt tadvailakSaNyasyApi tadvadasiddheH / / prAyaH sampUrNa vastuoM kI pratikRti ( nakala) karanevAle isa yugameM nakalI motI, hIrA, pannA, mANikya ( imITezana ) Adi banane lage haiM / aise maNi, muktA, AdikoM ko hama bhI svataMtra buddhipUrvaka cAhe jaise choTA, baDA, banA denevAle kArIgara puruSa karake kRtrimapanA svIkAra karate haiM / dhAnameM milAkara ragaDanese yadi rekhA yA koI ragar3akA cinha paDa jAya to usase una mANa, motI, mANika Adike nakalIpanakA parijJAna ho jAtA hai / aura bhI ratnaparIkSA ke upAyoM dvArA mANika, motI, 1 Adi ke nakalIpana yA asalIpanakI parIkSA kara lI jAtI hai / jisase ki kaiI nakalI padArthoM ke 1 kRtrimapana aura aneka asalI padArthoM ke akRtrimapanakA parijJAna kara liyA ghRta, dUdha, cUna, khAMDa, vastra bhI nakalI padArthoMse bane huye Ane lage haiM nakalI banA diye gaye haiM / jo ki manuSyocita katipaya kriyAoM ko bhI svarga, naraka yahAMtaka ki mokSako bhI nakalI banAle to koI Azcarya nahIM jamAne meM ) eka indra nAmakA rAjA isa bharata kSetra meM hI svargakI pUrI nakala banAkara svayaM indra bana baiThA thA / kaidakhAne yA duHkhiyoM ke ghara to adholokastha narakoMse upameya haiM / puNyazAlI dhanikoM ke sthAna svarga kalpita kiye jA sakate haiM / nirAkula sAdhuoM kI tapobhUmiko koI kavi eka dezase mokSasthAna kI kalpanA kara sakatA hai / kintu ina saba upacarita yA anupacarita padArthoMke gauNa, mukhyapanakI parIkSA ke upAya vidyamAna haiM / prakaraNameM yaha kahanA hai ki svayaM naiyAyika paNDita bhI kinhIM kinhIM maNi, motI, ghRta Adi padArthoMkA dhAnyoM ke sAtha ragaDanA, uSNa jalameM tapAnA Adi kriyAoM karake rekhA paDa jAnA, khurasaTa laga jAnA, pAnImeM vikhara jAnA Adi sahita panakI pratIti ho jAne karake kRtrimapanako svIkAra kara rahA hai vaha naiyAyika aisI dazAmeM samudra yA khAnase utpanna huye dUsare motI, mUMgA, hIrA, pannA, maNi, AdikoMke tisa prakAra rekhA Adise jAtA hai / Ajakala to sunA hai ki manuSya bhI karate haiM / kalako koI hai / rAmacandrake yugameM Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtika 476 sahitapanakI samIcIna pratIti nahIM hone karake akRtrimapana aura una kRtrimase vilakSaNapanakA cAroM orase svarUpaparijJAna kara letA hI hai jaise sUkSmavicAra buddhidvArA nakalI maNi, motI, ghRta Adise asalI maNi, motI, AdikA vilakSaNapanA yA akRtrimapanA jAna liyA jAtA hai usI prakAra sakartRka dekhe jA rahe aura kATha catuHkASThI ( caukhaTa ) IMTa, cUnA, chappara, kivADa, manakhaNDA, pula, pahiyA Adika vizeSa avayava ghaTanAoMke Azraya ho rahe prAsAda, kuye, nahara, bambA, gADI, Adikase pRthivI, parvata, sUrya, darre, ghATiyAM, samudra, nadiyAM, AdikoM kA una kRtrima gRha Adi ke viparIta pratipatti ho jAnese vilakSaNapanako yaha naiyAyika samajhane ke liye bhI samartha ho jAtA hai itanI sulabha sAmagrI yA dRSTAntake mila jAnepara bhI yadi naiyAyika una dRSTakartRka koThI AdikoMse parvata AdikoM ke isa prasiddha vilakSaNapanako nahIM samajha sakegA taba to isakI cittavRtti eka khoTe. abhiniveza se yukta hI mAnI jA sakatI hai / samucita vastuko yadi koI kadAprahavaza nahIM samajha pAve to isameM samajha denevAle vaktA mA vastukA kyA doSa hai ? pUrA mUlya dekara bhale hI nakalI alpamUlya cIjoMko mola lekara avicArI yA poMgA bane raho / asalI padArthoM ko bhoganevAlA parIkSaka vidvAn kabhI bhI aisI avicArita polama pola kriyAko abhirucita ( pasanda ) nahIM karatA hai isa kAraNa hamArA hetu asiddhahetvAbhAsa nahIM hai anyathA hIrA, pannA, motI, mUMgA AdimeM akRtrimapanake vyavahArakI kSati ho jAnekA prasaMga hogA aura una purAne gRhoM ke samAnahI una akRtrima motI, maNi AdimeM una kRtrima maNi, motI Adikase vilakSaNapanakI bhI asiddhi ho jAyagI / arthAt vaizoSaka bhUdhara AdikoM ko kRtrima mAnate huye yadi mahala, koThI Adikase vilakSaNapanA pRthivI, parvata AdikameM nahIM mAneMge to samudra yA khAnase utpanna huye asalI motI, maNiyoM ko bhI akRtrimapanA yA kRtrimoMse vilakSaNapanA ye nahIM sAdha pAyeMge bhrAnta, abhrAntakA viveka uTha jAyagA / yaha sonekA mUlya dekara mulammA mola liyA jA rahA hai pAmara ( gaMvAra ) puruSa bhI maTTI, patthara, pItala, khaDa Adi ke bane huye sAMpa, siMha, ghoDA, hAthI, chaurA Adikase asalI sAMpa, siMha, hAthI Adiko vilakSaNa aura akRtrima mAnaneke ye udyukta rahatA 1 na hi vayaM dRSTakRtrimakUTAdivilakSaNatayekSyamANatvama kRtrimatayekSyamANatvaM vacmo yena sAdhyasamo hetuH syAdanityaH zabdo nityadharmAnupalabdherityAdivat / nApi bhinnadezakAlAkAramAtratayekSyamANatvaM tadabhidadhmahe yena purANamAsAdAdinAnaikAMtikaH / kiM tarhi 1 ghaTanAvizeSAnAzrayatayekSyamANatvaM jagataH pratItakutrimakUTAdivilakSaNatayekSyamANatvamabhidhIyate / tato niravadyamidaM sAdhanaM / hama jaina aise pratibhArahita yA adArzanika nahIM haiM jo ki karttAse janya hokara dIkha raheM kRtrima kUTa ( U~cA dhammA, mInAra, Thosa gummaja) gRha, khilone Adise klikSaNapane Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' tattvAcintAmaNiH karake dekhe jA rahepanako hI akRtrimapanakarake dekhA gayApana jhaTa kaha deveM jisase ki " zabda anitya hai nitya padArthoke dharmakI anupalabdhi honese " yA parvata agnimAn hai agnivAlA honese ityAdika hetuoMke samAna hamArA dRSTakRtrimavilakSaNatayA IkSyamANatva hetu " sAdhyasama" nAmaka doSase grasita hojAya ! tathA kevala bhinna deza, bhinna kAla aura bhinna AkAra sahitapane karake dekhe gayepanako bhI vaha dRSTa kRtrima vilakSaNatayA IkSyamANatva hama nahIM kaha rahe haiM jisase ki purAne koThI, kile, gaLA khaMDahara, kherA, Adi karake vyabhicAra hojAya / to phira hama jaina kyA kaha rahe haiM ? isakA uttara yaha hai ki kATha, IMTa, lohA, gATara AdikI ghaTanA ( racanA ) vizeSake nahIM Azraya horahe pana karake dekhA gayApana hI jagat pakSakA kRtrima hokara pratIta horahe kUTa Adise vilakSaNapane karake dekhA gayApana hetu hama jainoM karake kahA jArahA hai / arthAt-hamArA hetu sAdhya sArikhA nahIM hai jisase ki abataka sAdhyakI asiddhi honese pratijJArthaMkadezAsiddha doSavAn hojAya kyoMki buddhimAn kartAdvArA hosakanevAlI vizeSa vizeSa DhaMgakI racanAoMkA Azraya rUpase jagat nahIM dekhA jArahA hai| nadiyAM, TeDhI, meDhI baha rahI haiM / parvata UMce, nIce, koI zItala koI uSNa hai / pRthivI kahIM lAla, pIlI, kAlI, horahI hai, samudrameM bhI pAnI barasatA hai, macha, dADhI muDavA dene vAloMke bAla punaH upaja Ate haiM kAMkhameM bAla vyartha upajA diye haiM, kahIM ativRSTi kahIM anAvRSTi horahI hai / aneka sthaloMpara pApI jIva Ananda bhoga rahe haiM jaba ki puNyAtmA sajjana puruSa aneka duHkhoMko jhela rahe haiM / IzvarakA niSedha karane vAloMkA muMha nahIM banda kiyA jAtA hai| sarvajJa, vyApaka, dayAlu bhI Izvara bhalA cora, vyabhicArI, hiMsakoMke hRdayameM bure bhAvoMko kyoM utpanna karatA hai ? jaba ki vaha sarvajJa, sarva zaktimAna svIkAra kiyA gayA hai| koI bhI hitaiSI pitA yA rAjA apane putra yA prajAko jAna bUjhakara anarthoMmeM Dhakelakara punaH usako daNDa deneke liye abhilASuka nahIM rahatA hai anyathA yaha saba uttaradAyitva pitA yA rAjAke Upara hI paDegA / kRtakRtya Izvara kahAM baiThakara kina kAraNoMse kisa liye jagatko banAtA rahatA hai ? ina AkSepoMkA santoSajanaka uttara nahIM milatA hai| sRSTi, pralaya, utpatti vinAza, kahIM vRddhatva, kisImeM yuvatva, Adi aneka viruddha kAryoko eka Izvara yugapat kathamapi nahIM kara sakatA hai / jagatmeM kahIM sAdhu puruSa yA pativratA striyoMpara vipattiyoM ke pahADa DhAye jArahe haiM / kisI kisI dharmAtmAke AvazyakIya eka putra bhI nahIM hai| katipaya kasaiyoMke ghara jaba ki kuTumba, dhana, sampati, prabhutAse, bharapUra haiM garIboM ko satAyA jArahA hai / dhArmikavAdakA tiraskAra kara pUMjIvAdake gIta gAye jArahe haiM / geMhuoMke sAtha nirdoSa bhinuvAbhI pisa rahe haiM / sthAna sthAnapara zoka, arati, ke kAraNa baDha rahe haiM / ataH kRtrima kUTa Adise vilakSaNapanA hI jagatakA akRtrimapanA nahIM hai jisase ki hetu aura sAdhya donoM ekase hojAya kintu buddhimAn sarvajJa dvArA hone vAlI racanA vizeSake AdhAra nahIM horahepana karake jagavakA dIkhanA hI hamAre pUrvopAtta hetukA artha hai dRSTakartRka padArthokI apekSA bhinna deza, Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike bhinna AkAza, bhinna kAla, sahitapane karake jagatkA dIkha jAnA apane hetukA artha kahate taba to purAne kurye, khaNDaharoMse vyabhicAra AsakatA thA kyoMki purAne khaNDahara bhinna dezIya bhinna kAlIna aura vibhinna AkAra vAle haiM kintu ve akRtrima nahIM haiN| bhAI hama to hetukA zarIra buddhimAn karttAse honevAlI vicArapUrvaka racanAoMkA anAdhAra hokara dIkha rahApana kahate haiM / tisa kAraNase hamArA yaha dRSTakRtrima padArthoMse vilakSaNapane karake dekhA jA rahApana hetu sampUrNa doSoMse rahita hai / ataH apane akRtrimatva niyata sAdhya ko sAdha DAlatA hai / yahAM aba kisI kutarko 1 avakAza nahIM rahatA hai / 178 nanu cedasmadAdikartRkakUTAdivilakSaNatayekSaNaM jagatosmadAdikartrayekSayaivAkRtrimatvaM sAdhayet maNimuktAphalAdInAmiva samudrAdiprabhavAnAM na punarasmadvilakSaNamahezvarakartRvizeSApekSayA tadupabhoktRprANyadRSTavizeSApekSayApyakRtrimatva prasaMgAt / na ca tadapekSayA kRtrimatve'pi teSAM sarvatra kRtrimAkRtrimatvavyavahAravirodhaH pratItakartRvyApArApekSayA keSAMcitkutrimatvena vyavaharaNAt / pareSAmatIMdriyakartRvyApArApekSaNenAkRtrimatayA vyavahRteranIzvaravAdinApyabhyupagamanIyatvAt, anyathAsya sarvatrotpattimati tadupabhoktRprANyadRSTavizeSahetuke kathamakRtrimavyavahAraH kacideva yujyeta / tato'smadAdikartrapekSayA jagato'kRtrimatvasAdhane siddhasAdhanamasmadvilakSaNezvarakartRvizeSApekSayA tu tasya sAdhane viruddho hetuH sAdhyaviparItasyAsmadAdikartrapekSayaivAkRtrimatvasya tataH siddheriti kecit / naiyAyika yA paurANika apane Izvara kartRvAdako karane ke liye punaH anunaya karate haiM ki Apa jainoMne jo isa hetu dvArA sAdhyako sAdhA hai vaha asmadAdika rAja, baDhaI, mistrI, Adika arttAoM dvArA banAye gaye stUpa, mInAra, Adikase vilakSaNapane karake dIkhanA to jagatko asmad Adika karttA - oMkI apekSA karake hI akRtrimapanako sAdha sakegA / jaise ki samudra, khAna, Adise upaje huye maNi1 muktA AdikoMke karttA asmad Adika nahIM hosakate haiM / arthAt - hama sArikhe alpabala, alpajJAna, vAle jIva jagat ke karttA nahIM hosakate haiM yaha hama naiyAyikoM ko bhI abhISTa hai, kintu phira hama logoM se vilakSaNa horahe mahezvara nAmaka vizeSa karttAkI apekSAse jagatkA akRtrimapanA nahIM sAdhA jA sakatA hai / arthAt-hama loga bhale hI jagat ke karttA nahIM hoya phira bhI hamase vilakSaNa ho mahAn Izvara to jagatkA karttA sulabhatayA sadha jAvegA / yadi jaina vidvAna dekhe jArahe baDhaI, koriyA, kumhAra, adhyApaka, vaijJAnika, iJjiniyara, Adika ekadezIya karttAoMse vilakSaNa horahe mahezvarako jagatkA karttA nahIM mAneMge taba una zarIra, indriya, vRkSa, bhUSaNa, vastra, Adika kArya padArthoM kA upabhoga karane vAle prANiyoM ke adRSTa vizeSa ( puNya pApa ) kI apekSA karake bhI jagat ko anutrima panekA prasaMga hojAyagA / arthAt - jaise jaina jana yoM jhaTa kaha baiThate haiM ki jagat ke karttA hama Adika koI bhI saMsArI nahIM haiM, hamase vilakSaNa ho rahA Izvara bhI jagatkA vidhAyaka Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthIcantAmaNiH 1 nahIM hai / usI prakAra hama naiyAyika bhI kaha sakate haiM ki zarIra, indriya, rAga, dveSa Adi ke karaNa kAraka jaise vasUlA, daNDa, turI, Adika nahIM haiM usI prakAra ina karaNoMse vilakSaNa ha adRSTa bhI zarIra AdikA karaNa nahIM hosakegA kintu yaha adRSTakA karaNa nahIM bana sakanA hama, tuma, donoMko iSTa nahIM hai / sAdhAraNa vyaktiyoMko jagatkA kartRtva nahIM honepara bhI asAdhAraNa paramAtmAko jagatkA kartRtva sadha sakatA hai / Izvarako nahIM mAnanevAle jaina yA bauddha yoM bhaya kareM ki usa Izvara yA adRSTakI apekSA karake yadi arthoM meM kRtrimapanA mAnA jAyagA to sabhI sthAnoM para una padArthoM ke kRtrimapana aura akRtrimapana ke pRthak pRthak ho rahe vyavahArakA virodha ho jAyagA / sabhI padArtha kRtrima bana baiTheMge / isapara hama naiyAyika yoM samajhAte haiM ki isa bhItikI AzaMkA nahIM karanA IzvarakI apekSAse kRtrimapanA hote huye bhI uma padArthoM ke kRtrimapanake yA akRtrimapanake vyavahArakA virodha nahIM ho pAtA hai kyoMki jina padArthoMmeM kattAoM ke vyApAra dekhe jA rahe haiM / usakI apekSA karake kinhIM kinhIM ghaTa, paTa, bhUSaNa, gADI, gRha Adi padArthokA kRtrimapane karake saMsAra meM vyavahAra ho rahA hai / aura ina padArthoMse nyAre sUrya, candramA, pRthivI, zarIra, parvata, Ardika padArthoMko indrayoMke agocara ho rahe vizeSa kattA ke vyApArakI apekSA karake akRtrimapana rUpase vyavahAra ho rahA hai / arthAt -- Izvarako unakA karttApana hote huye bhI ve akRtrima haiM / Izvarako jagatkA karttA nahIM mAnanevAle jaina, cArvAka, bauddha, vAdiyoM karake bhI isI DhaMgase kRtrimapana aura akRtrimapanakA svIkAra karanA anivArya paDegA anyathA yAnI dRSTakartRka padArthoMko hI kRtrima mAnate huye yadi atIndriya karttA dvArA upaja rahe padArthoMko akRtrima nahIM mAnA jAyagA taba to isa anIzvara vAdIke yahAM una una zarIra, indriya, Adi kAryoMke upabhoktA prANiyoM ke puNya, pApa, vizeSako kAraNa mAnakara janma le rahe sampUrNa utpattimAn kAryoMmeMse kinhIM vizeSa kAryoMmeM hI bhalA akRtrimapanekA vyavahAra kaise samucita ho sakegA ? tuma hI batAo tuma jaina bhI to sIpake jIvake puNya, pApa, yA puruSArthase upaje huye asalI motIko akRtrima mAna rahe ho tisa kAraNase hama naiyAyika kahate haiM ki jaina vidvAn yadi hama Adi karttAoMkI apekSAse jagatko akRtrimapanA ukta anumAnase Upara siddhasAdhana doSa hai / hama IzvaravAdI naiyAyika bhI to asmada sakartRka nahIM mAnate huye akRtrima mAna rahe haiM hama logoM se vilakSaNa ho rahe karttA vizeSa IzvarakI apekSA karake to usa jagat ko yadi akRtrima sAdhA jAyagA taba to jainoMkA dRSTakRtrimavilakSaNatayA IkSyamANatva " hetu viruddha hetvAbhAsa hai kyoMki prakaraNa prApta akRtrimatva sAdhyase viparIta ho rahe asmad Adi karttAoM kI apekSA karake hI akRtrimapanekI usa hetuse siddhi ho pAtI hai hama logoM se vilakSaNa Izvara karttA kI apekSA bhI akRtrimapanakI usa hetuse siddhi nahIM ho sakatI hai ata: jainoM kA hetu sAdhyase viparIta ho rahe sAdhyAbhAva ke sAtha vyAptiko rakhanevAlA honese viruddha huA / yahA~taka koI naiyAyika paNDita kaha rahe haiM / sAdha rahe haiM / taba to jainoM ke AdikakI apekSA jagatko 479 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazloka vArtike tepi na nyAyavidaH, anityaH zabdo nityavilakSaNatayA pratIyamAnatvAt kaLazAdivadityAderapyevamagamakatvaprasaMgAt / zakyaM hi vakuM yadi niratizayanityavilakSaNatayekSaNAtsAtizayanityatvamanityatvaM sAdhyate tadA siddhasAdhyatA " tenaivaM vyavahArAt syAdakauTasthyepi nityateti " svayaM mImAMsakairabhidhAnAt / anekakSaNatrayasthAyitvaM sAdhyaM tadA viruddho hetustadviparItasya sAtizayanityalakSaNasyaivAnityatvasya tataH siddheriti / 480 1 aba AcArya mahArAja samAdhAna karate haiM ki ve naiyAyika paNDita bhI nyAyamArgako nahIM samajha rahe jaisA nAma vaisA kAma karanevAle nahIM hai / dekhiye tumane zabdako anitya siddha karaneke liye yaha anumAna banAyA hai ki zabda ( pakSa ) anitya hai ( sAdhyadala ) kyoMki nitya padArthoMse vilakSaNapane karake pratIta kiyA jA rahA hai ( hetu ) kalasA, roTI, dAla Adi ke samAna ( anvayadRSTAnta ) athavA " parvato vanhimAn dhUmAt mahAnasavat " ityAdika asiddha hetuoM ko bhI isa prakAra kucodyoMdvArA tumhAre yahAM agamakapanekA prasaMga hogA yahAM bhI zabdako nitya mAnanevAle mImAMsako karake yoM kahA jA sakatA hai ki naiyAyika ukta anumAnadvArA yadi niratizaya nitya padArthoMse vilakSaNapa karake dIkha jAnA hetuse sAtizaya nityatva svarUpa anityatvako sAdha rahe haiM taba to siddhasAdhyatA doSa hai / hama mImAMsaka bhI zabdako kUTastha nitya nahIM mAnate haiM agnikA saMyoga ho jAnepara anityajala apane zIta atizayako choDa detA hai aura uSNatAkA AdhAna kara letA hai / kintu kUTastha nitya padArtha aisA nahIM kara sakatA haiM / kUTasthakA artha " anAdheyApradeyAtizaya " hai / jo padArtha cAhe kitane bhI preraka kAraNoM kA samprayoga ho jAnepara unake dharmoM anusAra dharmAntaroM ko grahaNa nahIM karatA hai aura apane upAtta kara liye gaye atizayoMko choDatA bhI nahIM vaha vaha kUTastha hai jaise ki AkAza kintu nitya ho rahA bhI zabda kUTastha nahIM hai vaidika, laukika, mahAn abhivyaMjaka, alpa abhivyaMjaka dhvani, kaNTha, tAlu, Adi paristhitiyoM ke vazarAvata ho rahA pariNAmI nitya hai / ataH aise sAtizaya nityasvarUpa anityatva kI siddhi karanepara hama mImAMsaka tuma naiyAyikA ke Upara " siddhasAdhana " doSa uThAte haiM / svayaM mImAMsakoMne apane granthoMmeM yoM kahA hai ki saMketa kAla aura vyavahArakAlameM vahakA vahI vyApaka ho rahA zabda nitya hai / kyoMki usa saMketagRhIta zabda karake hI maiM zAbda bodha karanevAlA puruSa yaha vyavahAra karatA hUM ki yaha gau hai, amuka ghaTa hai ityAdi, ataH kUTasthapanA nahIM hote huye bhI zabdako nityapanA yuktiprApta hai / vyaMjakoMkI tIvratA, mandatA, alpIyatsva, tattaddezIyatva AdikI apekSA zabdameM kucha atizayoM kI saMkrAnti honA abhISTa hai aise anityatvakA hamane khaNDana kahAM kiyA hai ? hAM aneka tIna tIna kSaNoM meM sthAyIpana yadi aneka zabdoMkA anityapanA sAdhA jAtA hai taba to tuma naiyAyikoM kA hetu viruddha hetvAbhAsa hai, kyoMki usa tumhAre sarvathA anityatva sAdhyase viparIta horahe sAtizaya nityasvarUpahI anityapana kI Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH arthAt -- kSaNikavAdI bauddha to dhvaMsa mAnate huye jJAna, ghaTa, 481 padArthoM kA prathama kSaNa meM Adiko kSaNika mAnate 1 zabdameM usa hetuse siddhi hosakatI hai| AtmalAbha mAna kara dUsare kSaNameM hI haiN| jainoMke yahAM eka kSaNa yA do, cAra, lAkhoM, asaMkhya, kSaNoMtaka Thaharane vAlI sUkSma paryAya yA sthUla paryAyoMko kSaNika kahA jA sakatA hai kAraNa ki aneka ( saMkhyAta, asaMkhyAta ) kSaNoMtaka ThaharanevAle bijalI, babUlA, dIpakAlikA, Adi bhI jagat meM kSaNika padArtha mAne gaye haiM / ataH " dvitIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitva " yA " anekakSaNavartidhvaMsapratiyogitva " ye donoM lakSaNa sUkSma samayavatta paryAya athavA katipaya samayavartI sthUla paryAyoMkI apekSAse samucita haiM kintu vaizeSikAne tRtIyakSaNavRttidhvaMsa - pratiyogitva yAnI prathama samayameM utpatti dvitIya samayameM zabdakI sthiti ( zruti) aura tIsare kSaNameM nAza ho jAnA aisA kSaNikapanA zabda yA jJAnoMmeM svIkAra kiyA hai| ho, apekSAbuddhikA cauthe kSaNameM ve dhvaMsa honA mAnate haiM / vaizeSika paNDita pAMcaveM kSaNameM naSTa ho jAnevAlIM kSaNika kriyAoMkA cAra kSaNataka Thahare rahanA svIkAra karate haiM / Izvara icchA yA saMyoga Adi prathama kSaNa kriyAkI utpatti, dvitIya kSaNameM usase vibhAga, tRtIya kSaNameM pUrva saMyoganAza, caturtha kSaNa uttaradezasaMyoga punaH pAMcave kSaNameM kriyAkA nAza hojAtA hai / yoM kSaNikatva ke katipaya artha haiM / isI prakAra nityake bhI kUTastha nitya, sAtizaya nitya, pariNAmI nitya, dhArA prabAha nitya, bIjAGkura nyAya anusAra nityatva, anAdi sAnta nityatva, sAdi ananta nityatva, aise katipaya artha ho sakate haiM / ataH zabdakA anityapanA sAdhanepara naiyAyikoMke Upara hama mImAMsakoMne siddhasAdhana aura viruddha doSa uThAye haiM / isI prakAra sAdhya meM vikalpa lagA kara vandimAn dhUmAt Adi anumAnoMmeM bhI ukta doSa lagAye jA sakate haiN| jaise ki naiyAyikoMne jainoMke Upara siddhasAdhana yA viruddha hetvAbhAsa uThA diye haiM / 1 1 yadi punarnityamAtravilakSaNatayekSaNAditi heturiSTameva kSaNikatvAkhyamanityatvaM sAdhayati, tato na siddhasAdhanaM parasya nApi viruddho heturiti mataM tadA dRSTakRtrimasAmAnyavilakSaNatayekSaNAditi heturasmadAdikartrapekSayAsmadvilakSaNezvarAdikartrapekSayApi vA'kRtrimatvaM sAdhayatIti kathaM naiyAyikasyApi siddhasAdhanaM viruddho vA hetuH syAt / phira naiyAyika paNDita yadi mImAMsakoM ke prati yoM kaheM ki sAmAnya nityase vilakSaNapane karake dIkhanA isa prakArakA hetu to zabdameM hamAre iSTa ho rahe hI do kSaNa yA tIna kSaNataka ThaharanA nAmake anityapanako sAtha detA hai / tisa kAraNase mImAMsakoM kI orase diyA gayA siddha sAdhana doSa dUsare hama naiyAyikoMke Upara nahIM A sakatA hai / tathA hamArA hetu viruddha bhI nahIM hai kyoMki hama naiyAyika tuma mImAMsakoM ke yahAM siddha ho rahe sAtizaya nityapanako zabdameM nahIM sAdha rahe haiM / tathA hamArA hetu anukUla sAdhya ke sAtha ho rahI vyAptiko dhAratA hai / isa prakAra naiyAyikoMkA mantavya hoya taba 61 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 tattvAryazlokavArtike to hama jaina bhI kahate haiM ki dekhe jA rahe sAmAmAnyarUpase sampUrNa kRtrima padArthose vilakSaNapane karake dIkhanA isa prakArakA hamArA hetu asmadAdikartAoMkI apekSAse athavA hama logoMse vilakSaNa ho rahe mahezvara, brahma, prakRti, brahmA, Adi kartAoMkI apekSAse bhI nahIM kRtrimapanako jagatmeM bahuta acchA sAdha devegA bhale hI una una katipaya padArthoke kartA aneka jIvAtmAyeM haiM / kintu eka kisI Izvara yA prakRtikI apekSA jagat kRtrima nahIM hai / aisI dazAmeM naiyAyikakI orase bhI hamAre Upara siddhasAdhana doSa kaise ho sakatA hai ? aura hama jainoMkA nirdoSa hetu " dRssttkRtrimvilkssnnty| IkSaNa " bhalA viruddha hetvAbhAsa kaise ho sakatA hai ? / yAnI nahIM ho sakatA hai| ___ yathaiva hi niratizayanityAt sAtizayanityAca vailakSaNyamutpAdakavinAzakAraNakatvaM pratIyamAnaM zabde kheSTaM kSaNikatvaM sAdhayet, tathaivAsmadAdikRtAtkUTamAsAdAderIzvarAdikRtAca tripuradAhAMdhakAsuravidhvaMsanAdeH sAmAnyato vailakSaNyaM ghaTanAdivizeSAnAzrayatvaM jagati samIkSyamANaM sakalabuddhimatkapekSayaivAkRtrimatvaM sAdhayatIti sarva niravadyaM / jisa hI prakAra mImAMsakoMke Upara ghuDaka kara naiyAyika yoM kaha sakate haiM ki sAMkhyoMke yaha mAne gaye puruSake samAna niratizaya nitya padArtha aura mImAMsakoMke yahAM mAne gaye jIvAtmAoMke samAna sAtizaya nitya padArtha athavA aura bhI kisI prakArake nitya padArthose vilakSaNapanA yAnI sRSTiprakriyA aura pralayaprakriyA anusAra sabakI upAdeya uttara paryAyakA utpAdaka hote huye punaH usake vinAzakA kAraNa hojAnA yahAM " nityavilakSaNatayA IkSaNa" hetu zabdameM bhale prakAra pratIta kiyA jArahA usa hamAre abhISTa horahe do tIna kSaNataka ThaharanA svarUpa kSaNikatvako sAdha devegA / hama jaina bhI naiyAyikoMke sanmukha Atmagaurava sahita kaha sakate haiM ki usa hI prakAra hama tuma mistrI, baDhaI, kArIgara Adi dvArA banAye gaye stUpa, cabUtarA, caupAre, koThiyAM gRha, jhoMpaDe, caukI, mandira Adi padArthose aura tuma paurANikoMke matAnusAra mAna liye gaye kAryavizeSoMke kartA IzvarasvarUpa mahAdeva, viSNu, brahmA, Adi karake kiye gaye tripurakA dAha, andhakAsurakA vidhvaMsana karanA, gaMgAkA dhAraNa, kAmadevakA bhasma karanA, Adi yA cakra dhAraNa, kaMsamardana, kaiTabhakA jItanA, zizupAlavadha, athavA tapasyA dvArA caturmukha banAnA, haMsapara caDha lenA, Adi kAryoMse sAmAnyatayA vilakSaNapanA yAnI kATha, ITa, lohe, cUnAkA ThIkaThIka joDanA, chappara banA lenA, zastra dhAraNa kara lenA, tapasyA kara lenA Adika vizeSa ghaTanAoMkA AzrayarahitapanA bhale prakAra jagatmeM dekhA jArahA hai yaha hama jainoMkA hetu hamAre abhISTa sAdhya horahe sampUrNa hI buddhimAna kartAoMkI apekSA karake akRtrimapanako jagatmeM sAdha detA hai / bhAvArtha-paurANikoMke vicAra anusAra yadi zivajIne tripurakA dAha kara diyA yA andhaka rAkSasakA vidhvaMsa kara diyA, gajAsurako mAra DAlA ityAdika kriyAyeM kathaMcit thoDI derake liye mAnI jAsakatI haiM / viSNu bhagavAnne nRsiMha, kRSNa, Adi avatAra dvArA hiraNyakazipu, pUtanA, Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 183 kezI, kA vadha kiyA ye kriyAyeM bhI asambhava nahIM haiM, kintu Izvara karake jagatkA nirmANa karanA asambhava hai kyoMki jagatameM kartAoM dvArA honevAlI vizeSa ghaTanAyeM yA yojanAyeM nahIM pAyI jAtI haiM jagatmeM ukta tripuradAha Adi kartRsAdhya kAryose vilakSaNapanA bhI sulabhatayA baDhiyA dekhA jArahA hai ataH yaha avinAbhAvI hetu jagatmeM akRtrimapanako sAdhahI detA hai| zaivasampradAya vAle purANoMmeM tripurakI utpatti aura vinAzakI kathA isa prakAra likhI hai ki "tataste sahitA rAjan , sNprdhaaryaaskRdbhu| sarvalokezvaraM vAkyaM praNamyedamathAbruvan / asmAkaM tvaM varaM deva, prayacchema pitAmaha ? vayaM purANi trINyeva samAsthAya mahImimAm / vicariSyAma loke'smiMstvatprasAdapuraskRtAH / tato varSasahasre tu sameSyAmaH parasparam / ekIbhAvaM gamiSyanti purANyetAni cAnagha / samAgatAni caikatvaM yo hanyAdbhagavaMstadA / ekeSuNA devavaraH sa no mRtyubhaviSyati / evamastviti tAndevaH pratyuktvA prAvizaddivam / te tu labdhavarAH prItAH saMpradhArya parasparam / puratrayavisRSTyarthamayaM varmahAsuram / vizvakarmANamajaraM daityadAnavapUjitam / tato mayaH svatapasA cakre dhImAn purANi ca / trINa kAMcanamekaM vairaupya kArNAyasaM tthaa| kAJcanaM divi tatrAsIdantarIkSe ca rAjatam / AyasaJcAbhavadbhaumaM cakrasthaM pRthivIpate / ekaikaM yojanazataM vistArAyAmasammitam / gRhATTAlakasaMyuktaM bRhatprAkAratoraNaM / gRhapravara saMbAdhamasambAdhamahApatham / prAsAdairvividhaizcaiva dvAraizcApyupazobhitam / pureSu cAbhavan rAjan / rAjAno vai pRthak pRthak / kAJcanaM tArakAkSasya citramAsInmahAtmanaH / rAjataM kamalAkSasya vidyunmAlina Ayasam / trayaste daityarAjAnastrIllokAnAza tejasA / Akramya tasthurUcuzca kazcanAyaM prajApatiH / teSAM dAnavamukhyAnAM prayutAnyarbudAni ca / koTyazca prati vIrANAM samAjagmastatastataH / mAMsAdAzca susAzca suraivinikRtAH purA / mahadezvaryamicchantastripuraM dargamAzritAH / sarveSAzca punasteSAM sarvayogavaho mayaH / tamAzritya hi te sarve vrtyntykutobhyaaH| ye hi yaM manasA kAmaM dadhyAt tripurasaMzrayaH / tasmai kAma mayastaM taM vidadhe mAyayA tadA / tArakAkSasuto vIro harinAma mahAbalaH / tapastepe paramakaM yenAtuSyat pitAmahaH / santuSTamavRNodevaM vApI bhavatu naH pure / zastrairvinihatA yatra kSiptAH syurbalavattarAH / sa tu labbvA varaM vIrastArakAkSaH suto hariH / sasRje tatra vApI tAM mRtasajjIvanI prabho / yena rUpeNa daityAstu yena yogena caiva ha / mRtAstasyAM parikSiptAstAdRzenava jajJire / tAM prApya te punastAMstu sarvAn lokAn babAghire / mahatA tapasA siddhAH surANAM bhayavarddhanAH / naiteSAmabhavadrAjan kSayo yuddhe kathaJcana // isa prakAra tripurakI utpatti hai / tripurameM rahanevAle maya Adi mahAparAkramI daityoMne sampUrNa lokako bAdhA pahuMcAyI taba sampUrNa devoMne ekatrita hokarake mahAdevase usake mAranekI prArthanA kI / eka mahAn dRDha ratha banAyA gyaa| bhArI prArthanA karanepara pitAmahane rathakA sArathI honA svIkRta kiyA / usa rathapara caDhakara mahAdevane bANa karake tInoM nagaroMko dagdha kara diyA aura maya Adi asuragaNoMko jalAkara pazcima samudrameM pheMka diyA / isa vRtAntako purANoMmeM yoM likhA gayA hai ki " sarvalokasya tejAMsi dRSTaikasthAni mAriSAH / yuktaM nivedayAmAsurdevAstasmaimahAtmane " " mUrti sA samAdhAya trailokyasya tatastataH rathaM te kalpayiSyAmo devezvara mahaujasam Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 tattvAryazlokavArtike tathaiva buddhayA vihitaM vizvakarmakRtaM mahat / tato vibudhazArdUlAstaM rathaM samakalpayan / viSNu somaM hutAzaJca tasyeSu samakalpayan / zRGmagnirbabhUvAsya bhallaH somo vizAmpate / atiSThat sthANubhUtaH sa sahasraM parivatsarAn / yadA trINi sametAni antarIkSe purANi ca / triparvaNA trizalyena tadA tAni bibheda saH / purANi na ca taM zekurdAnavAH prativIkSitum / zaraM kAlAgnisaMyuktaM viSNusomasamAyutam / purANi dagdhavantaM taM devA yAtAH pravIkSitum " " tAn so'suragaNAn dagdhvA prAkSipat pazcimANarve / evantu tripuraM dagdhaM daanvaashcaapyshesstH| mahezvareNa kruddhena trailokyasya hitaiSiNA " tathA vyAsakRta vaiSNava sampradAyavAle harivaMza purANake ekasau paiMtAlIsaveM adhyAyameM andhaka asurakI utpatti yoM likhI hai ki diti kahatI bhayI " hataputrAsmi bhagavan devaidharmabhRtAmvara / avadhyaM putramicchAmi devairamitavikramam / isake uttarameM kazyapa uvAca / avadhyaste suto devi dAkSAyaNi bhavediti / devAnAM saMzayo nAtra kazcit kamalalocane / devadevamRte rudraM tasya na prabhavAmyaham / AtmA tataste putreNa rakSitanyo hi sarvathA / anvAlabhata tAM devIM kazyapaH satyavAgatha / aGgulyodaradeze tu sA putraM suSuve tataH // yaha andhaka asura avicAraka pApa paMkameM phase huye andhe madAndha puruSoMke samAna svacchanda bhramaNa karatA huA deva yA manuSyoMko aneka kaSTa detA bhayA / pazcAt mahezase usako mAraneke liye duHkhita janoMne prArthanA kI / harivaMza purANa eka sau chiyAlIsameM adhyAyameM likhA hai ki " mumoca bhagavAJche pradIptAgnisamaprabham / tataH pazcAt harotsRSTamandhakorasi durddharam / bhasmasAccAkarodraudramandhakaM sAdhukaNTakamiti " isI prakAra gajAsura kAmadeva Adike vinAza kiye jAnekI rocaka kathAyeM purANoMmeM likhI haiM / viSNu karake pralhAdakI rakSAke liye hiraNyakazipukA vadha acche DhaMgase likhA gayA hai| isI prakAra kaMsa, mura AdikA nAza karanA bhI baDI zraddhAbuddhise upadiSTa kiyA gayA hai| saca pUcho to yaha spaSTa rUpase saMkalpI hiMsA hai / eka choTI zreNIkA jaina gRhastha bhI jisa saMkalpI hiMsA ko nahIM kara sakatA hai / paramAtmA yA paramAtmAke AMzika guNoMko dhAranevAlA deva yA puruSa to kathamapi aisI hiMsAko nahIM karanA cAhegA / sajjana puruSoMke prabhAvazAlI upadezoM dvArA hI krUra puruSa zAnta ho jAte haiM / astu kucha bhI ho vaizeSika yA naiyAyika dArzanikoMne ukta paurANika kathAoMpara akhaNDa vizvAsa nahIM rakkhA hai / ye Izvarako adeha svIkAra karate haiM / hAM, Izvara dvArA viziSTa zaktiyoMko prApta kara koI koI jIvAtmAyeM jagatmeM baDe baDe camatkAraka kAryoko kara pADatI haiM aisA vaizeSika mAna lete haiM / jaina siddhAnta anusAra deva yA rAkSasoMkI AyukA madhyameM hI china ho jAnA nahIM mAnA gayA hai hAM, tIrthakara, cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa Adi puNyazAlI puruSoMke yA vidyAoMko sAdhanevAle puruSoMke adhIna aneka devatA ho jAte haiM / aneka devoM ke Upara kaI puNyAtmA puruSoMkA prabhAva sthApita ho sakatA hai| jaina purANoMmeM bhI mahAdeva, rAmacandra, kRSNa, pANDava, Adike caritroMkA varNana haiN| rudroMkI utpatti to cAritrase bhraSTa ho cuke muni aura AryikAke sambandha dvArA huI mAnI gayI hai| isa kalpakAlakI ava Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH sarpiNImeM huye gyAraha rudroMmeMse sabase prathama bhImAvali nAmaka rudrane zrI ajitanAtha svAmIko bAlyAvasthA meM aneka upasarga kiye pazcAt bAlaka ajitanAthakI mahatI zaktiko AzcaryAnvita dekhakara mahAdevane ajitanAthako stuti kI aura kSamA mAMgI / antima mahAdeva sAtyakine caudaha sau vidyAyeM siddha karalIM thIM, aneka rAjAoM kA parAjaya kiyA thA / ye rudra mahAzaya bhogoM meM dinarAta vyAkSipta rahate the / vidyAoM karake aneka kaSTasAdhya anahone kAryoMko karake sted the / isI prakAra brahmA bhI eka tApasI huye haiM, jinhoMne saikaDoM varSoMtaka tapasyA kI aura tilotamA para Asakta hokara tapasyaskI zaktise cAra, pAMca, mukha banAye ityAdika kRtiyAM ukta puruSoMkI prasiddha haiM, padmapurANa, harivaMzapurANa, pANDava purANoM meM rAmacandra, kRSNa, kA vistRta kathanAka milatA hai / holikAdAhakI pRthA bhI isI bhitti para avalambita hokara prasiddha hai / jaina purANa aura vaiSNava yA ziva purANoMke katipaya prakaraNa mila jAte haiM / kintu jahAM kArya kAraNabhAvakA bhaMga hoya yA asambhava vyavasthA hoya vaha ajaina purANoM kA viSaya bAdhita hojAtA hai jaise ki manuSyoM ke saMsargase deviyoM ke saMtAnakI utpatti banAnA, kAnase karNakI utpatti mAnanA, manuSyakA dhaDa aura hAthIkA sira juDakara gaNezajIkA utpAda mAnanA, brahmA ke mukhase brAhmaNoM kI utpatti mAnanA, gAyake sIMgapara pRthivIkA dhara rahanA, jaTAoMmeM gaMgAkA jhelanA / phira kitanehI dinataka gaMgA nadIkA jaTAoMmeM hI antarbhUta rahanA ityAdika viSaya nirbAdha nahIM haiM / alaMkAra pUrNa sAhityameM ghaTA, baDhA kara kaha diyA jAtA hai kintu asambhava ke parihArakA vahAM bhI lakSya rakhA jAtA hai / ataH kinhIM kinhIM zaktizAlI puruSoM karake kabhI kacit prasiddha huye tripurakA dAha yA ardhaka asurakA vidhvaMsa, koTizilAkA uThAnA Adi sambhavanIya viSayoMko mAna liyA bhI jAya / kintu eka buddhimAna Izvara karake jagatkA banAyA jAnA thapa vizvasanIya nahIM hai / yoM to jinasenAcArya kRta sahasranAmameM mahAdeva, viSNu, brahmA, sugata, Adi devoMke aneka nAmoMkA ullekha hai / amarakozameM " zambhurIzaH pazupatiH zivaH zUlI mahezvaraH " Izvara, zaMkara, mRtyuJjaya, vAmadeva, hara, IzAna, tryambaka, trilocana, tripurAntaka, andhakaripu Adi aneka nAma mahAdevake kahe haiN| isI prakAra brahmA ke parameSThI, AtmabhU, pitAmaha, svayaMbhU, bedhA, nAbheya Adi nAma haiM / sahastranAmameM " zrImAn svayambhUrvRSabhaH zaMbhavaH zamurAtmabhUH / nityo mRtyuMjayo mRtyuramRtAtmAmRtodbhavaH / yugAdipuruSo brahmA paMcabrahmamayaH zivaH " duritAriharo haraH " trinetratrayambakastrayakSaH kevalajJAnavIkSaNa " tripurAristrilocanaH" sarvaklezA pahaH sAdhuH sarvadoSaharo haraH, zaMkaraH zaMvado dAnto" "tIrthakRt kevala zAnaH " " nAbheyo nAbhijo jAtaH " svayajjyotirajo'janmA, sarvajJaH sarvadarzanaH " " sugatiH suzrutaH suzruk, sugato itadurnayaH " siddho buddhaH prabuddhAtmA " " samantabhadraH zAMtArirdharmAcAryo dayAnidhiH" sUkSmadazIM jitAnaMgaH " " kupAlurdharmadezakaH " ityAdika katipaya anvarthanAmoM kA nirdeza kiyA gayA hai inameM anekoMkA artha sahasranAmakI stutimeM likhA hai ki " anaMtabhavasaMjJAnajayAdAsIranaMta jit he bhagavan tuma anantako arthAt bhava-saMsArako jItane kI apekSA "anantajit " hai / choTe choTe zArI 66 1 485 29 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 talAzokavArtike rika valadhArI manuSya yA devatA athavA naulA, garuDa, morapakSI bhI sAMpako jIta sakate haiM jItanA to kyA mAra bhI dete haiM / kintu Apa to ananta ho rahI saMsArakI santanakA jaya karanese anantajita haiM " trailokyanirjayAvAptadudharmyamatidurjayaM, mRtyurAjaM vijityAsIjjina mRtyuMjayo bhavAn " tInoM lokake jItanese jisa yamarAjako khoTA abhimAna prApta ho cukA hai jo ki atIva kaThinatAse jItane yogya hai usa AyuSyakarmarUpI mRtyurAjako jItakara he jina Apa hI mRtyuMjaya mAne gaye haiN| arthAt-yamarAja nAmakA koI eka devatA sabako mAranevAlA nahIM hai| kyoM jI usakA mAranevAlA kauna hai ? brahmA, viSNu, mahezake vaha adhIna hai ? yA usake adhIna brahmA, viSNu, maheza haiM ? sUryakA putra aura yamunAkA bhAI mAne gaye yamakI utpattike prathama mRtyuyeM kaise hotI thI ? dharmarAja, yamarAjakA kyA sambandha hai ? kyA yamarAjake putra putriyAM avinazvara haiM ? yA unako mAranevAlA koI dUsarA yamarAja hai ? ina saMpUrNa praznoMkA paurANikoMkI orase santoSajanaka uttara prApta nahIM hotA hai / ataH AyuSya karmake jItanekI apekSA zrI jinendra deva hI mRtyuMjaya haiM " tripurAritvamIzezo janmamRtyu jarAntakRta " janma, jarA, aura mRtyu ina tIna nagaroMkA anta kara denese tuma jinendra deva hI " tripurAri " ho tuma hI Iza ho / trikAla trilokavartI bhinna bhinna tattvoMko yugapat jAnanevAle kevalajJAna nAmaka cakSuko dhAra rahe tuma trinetra ho / mAthemeM tIsare netrakA honA alIka hai / nirmANa karma zarIrameM dohI netroMko banane detA hai / vikriyAzaktiyA vidyAbalase bhale hI dikhAU uttara AkAra cAhe kaise bhI banAlo / aise trinetrapana yA sahasranetrapanakI koI vizeSa prazaMsA nahIM hai " tvAmaMdhakAMtakaM prAhurmohAMdhAsuramardanAt , arddhante nArayo yasmAdarddhanArIzvaro'syataH " vastutaH svayaM andhA horahA aura dUsare sambadhiyoko madonmatta hokara andhA kara rahA moha nAmake andhAsurakA mardana kara denese hai jina bhavya jIva tumako hI " andhakAntaka " kahate haiM / sarvajJa hote huye bhI bhaviSyameM devoMke liye duHkha prAptikA nahIM jJAna rakhane vAle ve hI pahile kisIko avadhya honekA varadAna kareM punaH usIko ratha banAkara sArathI hokara bANa calAkara ve hI una tripuroMko mAreM yaha tathya vRttAnta nahIM pratIta hotA hai / tathA diti mAtA kisIse nahIM mArA jAsake aise putrakI abhilASA kare aura kazyapake dvArA peTa para aMguliyoMko pherate rahane para aise putrako upajA deve punaH mahAdeva dvArA usa avazya putrakA saMhAra kiyA jAya aise kathAnaka pratIti kI ucca zikharapara ArUDha hone yogya nahIM hai| ataH tripurAri aura andhakAsura mardanakA kathAnaka zrIjinendra devameM janma, jarA, mRtyu aura moha rAkSasakA kSaya kara denese supratIta hojAtA hai / ATha kose Adhe cAra ghAtiyA karmasvarUpa prabala zatru jina arhanta devake nahIM haiM / ataH ardha+na+ari ardhanArIzvara anti parameSThI haiN| AdhA puruSakA aura AdhA strIkA yoM eka zarIra bana kara cira jIvita rahe yA baDI bhArI mAhamAko pAve yaha samajhameM nahIM AtA hai / isI prakAra mokSapadameM AdhyAsIna honese ziva aura pApa zatruoMkA haraNa karanese hara, lokameM sukha karanese zaMkara Adika nAma bhI jinadeSake sughaTita ho jAte haiM / " zivaH Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 487 - zivapadAdhyAsAhuritAriharo haraH, zaMkaraH kRtazaloke saMbhavastvaM bhavanmakhe vRSabhosi jagajyeSThaH puruH puruguNodayaiH nAbheyo nAbhisaMbhUterikSvAkukulanandanaH " " janmAbhiSekavAmAya vAmadeva namo'stu teM" " kevalajJAnasaMsiddhAvIzAnAya namostu te" "namaH paramavijJAna" namaHparamagdRSTa paramArthAya tAyine" " namaH sugataye tubhyaM zobhanAM gatimIyuSe" ityAdika ziva, sugata, brahmAke paryAyavAcI nAmoMse yathArtha mahattvoyotaka sambhavanIya ghaTita ho rahe artha zrI jinendradevameM sthApana kiye gaye haiM isa kAraNa sampUrNa buddhimAn karttAoMkI apekSA karake bhI jagatmeM akRtrimapanA sAdha diyA jAtA hai isa prakAra hama jainoMkA sampUrNa kathana yuktipUrNa nirdoSa hai / hamAre " dRSTakRtrimavilakSaNatayA IkSaNa hetumeM kisI doSa kI sambhAvanA nahIM hai| na hIparanArAyaNAdayaH syAdvAdinAmaprasiddhA eva, nApi tatkRtatripuradAhAndhakAsuravidhvaMsanAdayo yena tadvilakSaNaM sAdhanamupAdIyamAnaM viruddhyet| mahezvarAderakhilajagatkAraNasyaiva teSAmanabhimatatvAt tAdRzo mahato jagatskandhasya sakalaghaTanAvizeSAnAzrayasyezvarApekSayApi karImattvamasaMbhAvyaM sanivezaviziSTatvAdeH sAdhanasya tatpayojakatvAyogasya samarthanAt / hama syAdvAdiyoMke yahAM Izvara, nArAyaNa, baladeva, rAkSasa, deva Adika jIva aprasiddha nahIM hai| aura una mahAdeva Adi karake. kiye jA cuke tripurakA dAha, andhaka asurakA vidhvaMsa, pArvatIpariNaya, vidyAsAdhana Adi yA koTizilA uThAnA, pratinArAyaNakA parAjaya karanA, aneka vyaMtara devoMkA adhipatitva, aneka lIlAyeM, laukika sukha bhoganA Adika bhI hama jainoMke yahAM aprasiddha nahIM haiM jisase ki una tripuradAha Adi kRtrima kAryAsa vilakSaNapane karake dIkha jAnA hetu viruddha hetvAbhAsa ho ske| arthAt-jagatko akRtrima siddha karane ke liye pUrva anumAnameM grahaNa kiyA jA rahA hamArA dRSTakRtrima vilakSaNatayA IkSaNa hetuviruddha nahIM hai / tripura to kyA aise bhI itihAsameM avasara A cuke haiM ki pracaMDa rAjAoMne bIsoM puroMkA aura unameM rahanevAloMkA vidhvaMsa kara diyA gayA hai| krodhI muni apane taijasa zarIra dvArA saikaDoM puroMkA vinAza kara detA hai| vIra nirvANa samvat 2456 cauvasasau chappana yA vikrama samvat 1986 meM rAjyAdhikAriyoMne karoDoM TIDiyoMkA vidhvaMsa kara diyA thA, IsavIya san 1914 se 1919 taka huye yUrapadezake mahAyuddha meM lAkhoM manuSyoMkA saMkSaya ho cukA hai / san 1918 aura 1919 meM bhayaMkara yuddhajvara ( inaphlyUijA ) ke kAraNa bhAratIya 60 lAkha manuSyakAla kavalita ho gaye the / plega, haijA, meM asaMkhya manuSyoM kA vinAza ho jAtA hai| vikRta pudgala aura krUra jIvoMke nimittase ghaNToM yA minaToMmeM karoDo, araboM, kharaboM, kITa, pataMga, mAra diye jAte haiM / isI prakAra tIrthaMkara mahArAja asaMkhya jIvoM kA upakAra karate haiN| zubhatejasa putalA dvArA muni kosoM taka subhikSa phailA dete haiM / koTizilA yA kailAzako nArAyaNa athavA rAvaNane uThA liyA yoM jaina purANoMmeM prasiddha hai ityAdika aneka kArya kiye jA sakate haiM / kintu ye sampUrNa Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike ukta kArya una ghaTa, paTa, Adi kAryose vilakSaNa nahIM haiM jinako ki banAnevAle karttA dekhe jA rahe haiM / ataH hama jaina saMbhAvanA prayukta tuma paurANikoMke tripuradhvaMsa, Adi kAryoMko kathaMcit mAna bhI leveM, nirbAdha viSayoM ke svIkAra kara lenemeM koI hAni nahIM hai / bAta yaha hai ki una syAdvAdiyoM ke yahAM akhila jagatke kAraNa mAne jA rahe mahezvara, vidhAtA, brahmAdvaita Adiko hI abhISTa nahIM kiyA gayA hai dRSTakartRka padArtho se tisa prakAra vilakSaNa ho rahe asaMkhya yojana lambe, cauDe, atimahAn , aura kATha, IMTa, AdikI juDAI karanA, khambhe banAte huye bArahadvArI banAkara zikharakI racanA karanA ityAdika DhaMgase sampUrNa vizeSa, vizeSa, ghaTanAoMke Azraya nahIM ho rahe jagat svarUpa skandhakA kartAsahitapanA tumhAre IzvarakI apekSA karake bhI asambhava hI hai / kyoMki jagat ko IzvarakRtyapanA sAdhate huye tuma vaizeSikoM dvArA prayukta kiye gaye sanniveza viziSTatva, acetanopAdAnatva Adika hetuoMko usa IzvarakRtatva sAdhyakI siddhimeM prayojakapanakA ayogya hai isakA samarthana hama jaina pUrva prakaraNoMmeM kara cuke haiM / arthAt-tumhAre Izvara, nArAyaNa, Adiko hama jaina svIkAra karate haiM ye bhavya manuSya pUrva kAloMmeM apane apane mAtA pitAoMse utpanna hokara adhika zaktizAlI hocuke haiN| bhImAvalI Adi gyAraha rudra haiM / " bhImAvali jidasata rudda bisAlaNayaNa suppadiTTha calA / to puMDarIya ajidhara jidaNAbhIya pIDa saccaijo " ye gyAraha rudroM ke nAma haiM // usahadukAle paDhamadu sattaNNe satta suvihipahudIsu, pIDo saMti jiNiMde vIre sacai sudo jAdo" bhImAvali aura jita zatrU ye do rudra bhI vRSabhanAtha aura zrI ajitanAthake kAlameM huye haiM aura puSpadanta, zItalanAtha, zreyonAtha, vAsupujya, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, aura zAntinAthake kAlameM kramazaH rudra, vizA. lanayana, supratiSTha, puNDarIka, ajitaMdhara, jitanAbhi, pITha, ye rudra haiM aura satyAkasuta zrI mahAvIrake kAlameM huye haiM tathA zrI trilokasArakI gAthAnusAra " tiviTThaduviThThasayaMbhU purisuttama purisasiMha purisAdI, puNDarIya datta NArAyaNa kiNho addhacakkaharA" isa avasarpiNImeM ye nau nArAyaNa huye haiM aura asaggIo tAraya meramaya NisuMbhakaiuhaMta mahU / bali paharaNa rAvaNayA khacarA bhUcara jarAsaMdho " ye nau pratinArAyaNa huye haiM tathA " baladevA vijayAcalasudhammasuSpahasudaMsaNA gaMdI, to NaMdimitta rAmA paDamA upari tu paDisatta" isa gAthA anusAra nau baladeva huye mAne gaye haiM aura isa avasarpiNIke biyAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkoTI sAgara parimita caturtha kAlameM " cakkI bhrhe| sagaro maghavasaNakkumAra saMtikuMthujiNA, arajiNa subhoma mahApaNDamA hariseNa jaya brahmadattakkhA " ye bAraha cakravartI huye mAne gaye haiM ina mahApuruSoM ke dvArA kiye jAcuke mahAn atizayita kArya bhI prasiddha haiN| vyaMtara, bhavanavAsI, Adi deva nikAya bhI pramANoM dvArA niNIta haiM kintu anAdi nidhana jagatkI racanA aisI vilakSaNa hai jo ki kisI eka buddhimAn dvArA kathamapi kartavya koTimeM nahIM AsakatI haiN| ataH hamAre sAdhyake sAtha vyAptiko akSuNNa dhAre rahanA rUpa samarthanase yukta horahA hetu apane niyata sASyakA prayojaka hai / ataH jagat akRtrima hI siddha huaa| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH 280 etena samudrAkarasaMbhUtamaNimuktAphalAdidRSTAntasya sAdhyadharmavikalatvaM sAdhanadharmavikalatvaM ca nirAkRtaM, tatrApi sakalakutrimavilakSaNatayekSaNasya mahezvarakRtatvAsaMbhavasya ca kRtanizvayatvAt / tadevaM nikhilabAdhakarahitAt prvcnaadnumaanaacc| kRtrimalokavyavasthAnAnnaika buddhimatkAraNo lokaH zaMkanIyaH kAlAdivat / / hama jainAke samarthanapUrvaka isa ukta kathanakarake samudra yA khAnoMse utpanna huye akRtrima (asalI ) motI, pravAla, jamchAla, maNi, sonA, cAMdI, hiMgula, haritAla, abhraka, tAmra, vaiDUrya, gerU, pIlImiTTI, kaMkaNa, patthara, Adika dRSTAntakI sAdhyadharmase vikalatA aura sAdhanadharmase rahitatAkA nirAkaraNa kiyA jA cukA samajha lenA cAhiye / kyoMki una maNi muktAphala AdimeM bhI jIvoM ke buddhipUrvaka puruSArtha dvArA kiye gaye sampUrNa kRtrima padArthoMse vilakSaNapane karake dIkha jAnA svarUpa hetu aura mahezvara karake kiye gayepana ke asambhava svarUpa sAdhyakA bhale prakAra nizcaya kara liyA gayA hai arthAt -- viziSTa racanAvAlA jagat ( pakSa ) kisI bhI Izvara, brahma, brahmA, mahAdeva yA maheza, allAha, Adi buddhimAn AtmA karake svakIya pUrNa jJAna yA saMbhava, asaMbhava, cAhe jisa kisI bhI kArya karane kI icchA athavA karttumakartumanyathAkartuM zaktirUpa puruSArtha dvArA kiyA gayA nahIM hai ( sAdhya ), kRtrimarUpase dekhe jA cuke kUTa Adise vilakSaNapane karake dIkhanA honese ( hetu ) samudra yA khAna athavA vanya vRkSoMse samIcIna, anirvacanIya adRSTa, jIva, pudgala, Adi kAraNoMkarake upaje maNi, motI, Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) isa prakAra hama jainoMdvArA kahe gaye anumAna ke dRSTAntameM sAdhya aura hetu bhale prakAra ghaTita ho rahe haiM / tisa kAraNa isa prakAra sampUrNa bAdhakoMse rahita ho rahe AgamapramANa aura anumAna pramANase isa lokake akRtrimapanakI vyavasthA ho rahI hai| 1 ataH kisI eka buddhimAn AtmAko kAraNa mAnakara yaha loka utpanna huA hai isa prakArakI zaMkA kathamapi nahIM karanI cAhiye, jaise ki kAla, AkAza, svayaM Izvara, Adika padArthoMmeM jaise kRtrima - panakA saMdeha aNumAtra bhI nahIM kiyA jAtA hai 1 tato madhyalokasya nivezaH kathitaH / dvIpasamudraparvatakSetrasaritprabhRtivizeSaH samyak sakalanaigamAdinayamayena jyotiSA pravacanamUlasUtrairjanyamAnena kathamapi bhAvayadbhiH sadbhiH svayaM pUrvAparazAstrArthaparyAyalocanena pravacanapadArthavidupAsanena cAbhiyogAvizeSavizeSeNa vA prapaMcena parivedyo adholokasannivezavizeSavadityupasaMharannAha / tisa kAraNa se ukta prakAra zrI umAsvAmI mahArAjane yahAMtaka madhyalokake anAdinidhana sanni - bezakA nirUpaNa kara diyA hai / jambUdvIpa, dhAtakIdvIpa, puSkaradvIpa Adi dvIpa aura lavaNasamudra, kAlodadhi, puSkaravara Adi samudra tathA himabAn, mahAhimavAna, Adi parvata evaM bharata, haimavata Adi kSetra kiM ca gaMgA, sindhu, Adi nadiyAM evaM ca padma Adi sarovara tathaiva bhogabhUmi, karmabhUmi, AdikoM kI Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtike anya bhI vizeSa vizeSa racanAoMko bhale prakAra cAroM orase samajha lenA caahiye| naigama, saMgraha, vyavahAra, dravyArthika, paryAyArthika, Adi nayoMse tanmaya horahe tathA sarvajJapratipAdita aura gaNadhara granthita dvAdazAMga pravacanako mUla mAnakara utpanna huye zrIumAsvAmikRta sUtroM karake upaja rahe jJAnaprakAza karake dvIpa AdikI vizeSatAoMko samajha lenA cAhiye, eka viSayako sunakara usake sambadhI aneka viSayoMkI bhAvanA karane vAle sUkSmabuddhi sajjanoM karake svayaM zAstrake arthokI pUrvApara paryAlocanA dvArA dvIpa AdikI vizeSa racanAoMkA parijJAna kara lenA cAhiye evam sarvajJokta zAstroM yA prakRSTa vaktAoMke vacanake dvArA nirNIta kiye gaye padArthokA parijJAna karanevAle prakANDa vidvAnoMkI upAsanA karake bhI vistArase hI dvIpa AdikoMkI vizeSatAye jAnI jAsakatI haiM / abhiyogoMko antararahitapanakI vizeSatAoM karake madhya lokakI racanA vizeSoMko jaise ho taise kisI bhI prakAra ( upAya ) se samajha lenA yogya hai / jaise ki adholokakI vizeSa racanAoMkA vistAra ke sAtha samajha lenA Avazyaka hai| bhAvArtha-zrI umAsvAmI mahArAjane tRtIyAdhyAyameM pahile chaha sUtroM dvArA adholokakA saMkSipta varNana likhA hai| kintu ina mUlasUtroM ke anusAra athavA sarvajJokta sampradAya anusAra prasiddha ho rahe anya pranyoMke parijJAna karake adholokakI racanAoMkA vistRta varNana samajha liyA jAtA hai | usI prakAra siddhAntagranthoMkI bhAvanAko dhAranevAle vyutpattizAlI sajjanoM karake pramANanayAtmaka prakAza karake madhyaloka sambandhI vizeSa vizeSa racanAoMkA vijJAna kara lenA cAhiye yadyapi saMkSeparUpase ukta sUtroMmeM hI adholoka aura madhyalokakA sampUrNa nirUpaNa ho cukA hai| phira bhI vizeSa jJapti karaneke liye anya AptopajJa zAstroM ke prameyoMkI bhAvanA karanevAle sajjanoM karake apanI pramANanayAtmaka jJAna jyoti karake gajadaMta, yamakAdi, jambUvRkSa, svayambhUramaNa dvIpa, madhyalokake cAroM kona AdikA vicAra kara lenA Avazyaka hai / pravacana aura pravacanake jJAtA puruSoMkI paricaryAse aneka atIndriya arthokA nizcaya kara liyA jAtA hai| itanA lakSya rakkhA jAya ki koI anyavAdI kucodya yA kuyuktiyoM dvArA hama jainoMke Upara abhiyoga nahIM lagA sake / siddhAntazAstroMke pUrvApara vicAra aura prakRSTa vidvAnoMkI satsaMgatise ukta kArya sulabhasAdhya ho jAtA hai| kisI lambe cauDe mahalako banAneke liye pahile choTA citra banA liyA jAtA hai / vicakSaNa gRhapati utane hI iMgitase prAsAdake pUre pramekko hRdayaMmata kara letA hai| Aptopana zAstroM dvArA utthita huI jJAnajyoti to vizeSa rUpa karake tato'pi adhika parijJapti karA sakatI hai / trilokasAra, trilokaprajJapti Adi granthoMkA parizIlana karanese madhyalokake atIva sundara manohArI dRzya mAno sajjanoMke sanmukha hI upasthita ho jAte haiN| isa prakAra isa saMkSipta vaktavyakA upasaMhAra kara rahe zrI vidyAnandasvAmI mAlinI chandaH dvArA agrima vArtikako kahate haiM / iti kavitavizeSo madhyalokasya samyak / sakalanayamayena jyotiSA snniveshH| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 491 pravacanabhavasUtrairjanyamAnena sadbhiH / kathamapi parivedyo bhAvayadbhiH prapaMcAt // 72 // isa prakAra zrI umAsvAmI mahArAjane madhyalokake katipaya vizeSasthaloMkA sAmAnya rUpase tRtIyAdhyAyake cauMtIsa sUtroMmeM samIcIna varNana kara diyA hai / sarvajJa pratipAdita dvAdazAMga mUlaka zAstroM yA prakRSTa vaktAoMse utpanna huye sUtroM karake upaja rahe sampUrNa nayatanmaya jJAnajyotirA bhAvanAzaktiko dhAranevAle sajana puruSoM karake kisI bhI samucita upAyoMke anusAra madhyalokake sannivezakA vistArase parijJAna kara lenA cAhiye / / sUtroMmeM itanA hI kathana karanA paryApta hai / iti tRtIyAdhyAyasya dvitIyamAnhikam / / isa prakAra zrI umAsvAmI mahArAjakRta tattvArthasUtra granthake tIsare adhyAyakA zrI vidyAnandasvAmIkRta prakaraNoMkA samudAyasvarUpa dUsarA Anhika yahAMtaka samApta huaa| adholokazcitro narakagaNanA nArakajanastathA loko madhyo bahuvidhavizeSo naragaNaH / tadAyurbhedazca pratiniyatakAlo nigaditastirazvAmadhyAye sthitirapi tRtIyetra muninA // 1 // ___isa tIsare adhyAyameM zrI umAsvAmI mahArAjane prathamasUtrakarake citra, vicitra prakArakA adholoka kahA hai, ratnaprabhA Adi sAta bhUmiyAM bAtavalayoMpara aura vAtavalaya to AkAzake Azrayapara avalaMbita haiM / yo sumeru parvatake nIce sAta rAjUtaka akRtrima adholokakA sundara AzcaryakAraka vicitra sanniveza hai / dUsare sUtrameM caurAsI lAkha narakoMkI gaNanA kI gaI hai tathA agrima tIsare, cauthe, pAMcaveM, chaThe, sUtroMmeM nArakI jIvoMkI durvyavasthA aura unakI AyuoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai / isake Age sAtaveM Adi sUtroMmeM madhyalokakA varNana hai, vahAM dvIpa, kSetra, parvata, hRda, kamala, nadiyAM, AdikA varNana karate huye sUtrakArane DhAI dvIpameM rahanevAle bhogabhUmiyAM, karmabhUmiyAM, Arya, mleccha, Adi bahuta prakAroMkarake manuSyoMke samudAyakA vizeSa kahA hai tathA una manuSyoMkI Ayuke vizeSa bheda bhI kaha diye haiM, jo ki jaghanya, utkRSTa, Ayuke bheda zvAsake aThArahaveM bhAga, jaghanyadazAse lekara koTi pUrva varSataka karmabhUmimeM aura eka samaya adhika koTi pUrva varSase prArambhakara tIna palyataka bhogabhUmiyoMmeM pratyeka niyatakAlako dhAranevAle haiM / antameM tiryaJca jIvoMkI jaghanya, utkRSTa, sthitikA bhI sUtrakAra muni mahArAjane lage hAtha pratipAdana kara diyA hai| iti zrIvidyAnandi AcAryaviracite tattvArthazlokavArttikAlaMkAre tRtIyo'dhyAyaH // 3 // - isa prakAra zrI vidyAnanda AcArya karake vizeSarUpeNa racanA kiye gaye tattvArthazlokavArtikAlaMkAra . nAmaka mahAn granthameM yahAMtaka tIsarA adhyAya paripUrNa huA / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tattvAryazlokavArtike tRtIyAdhyAyakI vissysuucii| isa tIsare adhyAyameM zrI vidyAnanda svAmI karake vyAkhyA kiye gaye prakaraNoMkI sUcI isa prakAra hai ki prathama hI jIvoMke nivAsa sthAnoMkI jijJAsA honepara kahe gaye " ratnazarkarA" Adi sUtrakI upapatti kI gayI hai / AgamapramANase samajhAyIM gayIM bhUmiyeM aura vAtavalaya tathA AkAzake Azrayapanako yuktiyoMse siddha kiyA hai / paurANikoMke yahAM mAne gaye kachavA, zeSanAga Adiko bhUmikA AdhArapanA nahIM sambhavatA hai| pazcAt bhUmikA gola AkAra mAnanevAle katipaya prAcIna paNDita aura Adhunika aneka yUrUpIya paNDitoMke matAnusAra bhUmike Upara nIce bhramaNakA anuvAda kara punaH bhUbhramaNavAdakA UhApohapUrvaka khaNDana kiyA hai / kacit , kadAcit , bhUmikA atyalpa kampa ho jAnese cittameM baDA bhArI udvega ( ghavaDAhaTa ) vyAkulatAyeM upaja jAtI haiM, raheMTaka jhUlA yA gola jhUlApara jhUlanevAloMke hRdayameM bhArI AghAta pahuMcatA hai, to phira bhUmikA vegayukta bhramaNa mAnanepara ina zarIradhArI jIvoMkI kitanI durdazA hogI ? isakA anumAna sahajameM lagAyA jA sakatA hai / sAMpako ulTA laTakA denese usakA nikRSTa saMhanana thoDI derameM skhalita hokara sarpa mRtaprAya ho jAtA hai / isI prakAra bhUmike Upara nIce laTaka rahe ye TUTe carakhA sarIkhe zarIrako dhAranevAle prANiyoMkI ghumA denepara bhurabhurI gajaka, ke samAna durvyavasthA ho jAyagI / bhUmikI AkarSaNa zakti isa vipattikI rakSA nahIM kara sakatI hai| pacAsa manakI maTTIke Delako yadi AkAzameM laTakA diyA jAya aura usa Delapara nIcekI ora eka bAlaka yA eka kaTorA jalako dhAraNa kara diyA jAya to vaha jhaTa nIce gira paDegA kyA? pacAsa mana maTTIkA Dela usa serabhara pAnIko yA pAMca serake bAlakako apanI AkarSaNa zakti dvArA nIcekI orase kheMca nahIM sakatA thA ? yadi tuma yoM kaho ki mahatI bhUmikI AkarSaNazakti atyadhika hai / ataH dinameM sUryaprakAzase abhibhUta huye tArAoM ke samAna usa choTese mRttikA piNDakI zakti daba jAtI hai| bar3I bhUmi apanI ora bAlaka yA jalako khIMca letI hai isa para hama jainoMkA yaha kahanA hai ki pRthivImeM AkarSaNa zakti madhya kendrameM hai ? yA sarvatra khaNDa khaNDoMmeM yathAyogya vAMTake anusAra thoDI thoDI phaila rahI hai ? ina donoM pakSoMke anusAra tumhArA ukta siddhAnta rakSita nahIM raha sakatA hai / kyoMki maTTIko khodakara eka ora UMcI aura dUsarI ora nIcI DhalAU sthAnameM jamA dene para Upara ubharI bhUmi para rakkhI huI geMda nIce nahIM luDakanI cAhiye tathA khaNDa, khaNDa, zakti mAnane para pacAsa manakA Thosa golA nIcalI polI halakI bhUmikI bAMTameM AyI huI thoDI zAktise kahIM baDha kara hai| gola bhUmi para lambA, cauDA, samudra jala yA nadIjala niyata vidhIse nahIM Thahara sakatA hai / preraka vAyuoMkA parasparameM pratighAta hojAyagA / dekho, guru padArtha adhaHpatanazIla hote haiM / bhUmimeM AkarSaNa zakti hai / jalabhAga bIcameM kucha ubharA rahatA hai / ina siddhAntoMkA hama khaNDana nahIM karate haiM / kintu niyata bhramaNa karAne ke kAra Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 493 NoMkA abhAva honese aura pratyakSa, anumAna, Agama pramANoM karake virodha hojAnese isa acalA bhUmikA bhramaNa kathamapi nahIM hopAtA hai / yUropIya vidvAnoMne koI cena karttA bhUmikA bhramaNa karAnevAlA bhI abhISTa nahIM kiyA hai / jaise ki jainoMne sUrya, candramA, Adike vimAnoMko bhramAnevAle abhiyogya jAtike deva mAne haiM / ataH isa bhUmikA Upara nIce bhramaNa yA pUrva pazcima bhramaNa kathamapi siddha nahIM ho sakatA hai / isake Age bhUmikA adhaHpatana mAnanevAle mAtA1 ntaroM ko dikhalA kara zrI vidyAnanda AcAryane yuktiyoM dvArA unakA nirAkaraNa kara diyA hai / isI prakAra bhUmikA Urdhvagamana yA sUryakI ora nikaTa, nikaTa gamana athavA tAratamya mudrAse sUryake dUra dUra ho rahe bhramaNakA nirAkaraNa bhI ho jAtA hai / anAdi kAlase sUrya, bhUmi Adi suvyavasthita haiM / anyathA na jAne kitane samaya pUrva hI inakI durdazA ho gayI hotI / ataH ukta kalpanAyeM saba nirAdhAra haiM / asmadAdi manuSya yA jambUdvIpa, lavaNasamudra Adi asaMkhya dvIpa samudroMkI AdhArabhUta ye ratnaprabhA yA zarkarAprabhA Adi bhUmiyAM ananta yojanoMtaka phailI huyI nahIM haiM | aura anya anya aneka bhUmiyoM ke AdhArapara DaTI huI bhI nahIM haiM / kintu pratyakSajJAniyoM dvArA ThIka ThIka nApe jA 1 rahe kisI madhyama asaMkhyAtA saMkhyAta nAmakI saMkhyAvAle yojanoM karake lambI cauDIM nApa lI gayIM haiM / sAta pRthiviyoMke madhyavartI chaha antarAloMmeM asaMkhyAta yojanoMkA antara hai / ataH ye sthUla bhUmiyAM nizcayanayase svAti aura vyavahAra dRSTise vAtavalaya ke Azrita samajhA dI gayIM haiM / usa usa jAtike pApakI vicitratAse una una bhUmiyoMmeM karmavaza jIvakA gamana hote rahanA batAyA hai| una sAta bhUmiyoM ke katipaya bhAgoMmeM nivAsa karanevAle nArakI jIvoMkI upArjita karma anusAra apanI apanI AyuH paryanta sthitiko kaha kara nArakiyoMkI azubha lezyA Adika pariNatiyoM ko yuktiyoM dvArA sAdhA hai / raudradhyAnase narakoM meM utpatti honeke kAraNa maiDhA, tItara, kuttA Adike samAna paraspara laDa bhiDa kara duHkha bhugatanA sAdhA gayA hai asura kumAroM dvArA duHkha deneke hetuko samajhA kara una narakoM meM jIvoMkI utkRSTa sthitiko anumAna dvArA prasiddha kiyA hai / usake pazcAt madhyalokakA varNana karate. ye aura sUtrokta padoM kI saphalatAko puSTa karate huye zrI vidyAnanda svAmIne jambUdvIpa Adipadase bahuvrIhi vRtti dvArA nikAla diye jA rahe jambUdvIpako vaDe acche DhaMgase bAla bAla bacA liyA hai / meru 1 aura isake idhara, udhara, bharata Adi kSetroM ke pratipAdaka sUtroMkA vyAkhyAna kara vRttavedADhyoM kI racanA batA dI hai / bharata Adi sAta hI kSetroMkA avadhAraNa karate huye AcArya mahArAjane anya matiyoMkI kalpita kSetra saMkhyAoMkA pratyAkhyAna kara diyA hai| dugdhameM ghRta ke samAna jaga tU sarvatra syAdvAda siddhAnta otapota hokara praviSTa ho rahA hai / una kSetroM kA vibhAga karanevAle parvatoMkI upapatti, pariNAma, pArzvaracanA, vistAra AdikA vyAkhyAna kara agale hRda aura puSkaroMke pratipAdaka sUtroMkA vivaraNa tathA kamalanivAsinI deviyoMke sUcaka sUtrakA artha samajhA diyA hai| nadiyoMke pratipAdaka sUtrakA padakRtya kara gaMgA Adika Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tatvAryazlokavArtike nAdiyoMkA kucha vivaraNa dikhAyA hai / mahAgaMgA, mahAsidhu Adi nadiyoMke cAra kozavAle choTe yojanoMse hajAroM yojanoMke vistAra, lambAI, gaharAIyoM, ko dRSTAnta purassara sAdha diyA hai / bharata Adi kSetroMkI vyavasthAke pratipAdaka sUtroMkI anativistArase TIkA kara dI hai / bhUmiyoMkI avasthiti batAnevAle sUtrameM bhUmizabdake grahaNase spaSTa pratIta ho jAtA hai ki bharata, airAvata, kSetroMkI bhUmiyAM utane hI AkAzameM UMcI nIcI lambI cauDI hokara ghaTatI baDhatI rahatI hai| unameM rahanevAle manuSya Adike anubhava, AyuH, AdikA ghaTanA baDhanA to prasiddha hI hai / hAM, bhogabhUmiyoMmeM yA naraka, svargoM, meM utsarpiNI avasarpiNI kAloMkA paribhramaNa nahIM hai / pazcAt DhAIdvIpa sambandhI bhogabhUmiyAM, jIvoMkI AyukA bakhAna kara videhastha jIvoMkI Ayuko dina, mAsa, varSa, Adi dvArA gaNanAkA viSaya batAte huye zrI AcArya mahArAjane jambUdvIpake bharatakI AkAza sambandhI nApako samajhAyA hai / dhAtakI khaNDakA vyAkhyAna karaneke prathama lavaNa samudra aura usameM virAja rahe pAtAla, gautamadvIpa, kA vizeSa nirUpaNa kara diyA hai|vyaakhyaan kartAoMke utsUtravAdIpana doSakA nirAkaraNa kara dhAtakI khaNDake bharatakSetrake abhyantara madhyama aura bAhyaviSkambha yojanoM dvArA ginA ( napA ) diye gaye haiN| izvAkAra parvatoMke vivaraNako bhI choDA nahIM hai| isake anantara puSkarArdha dvIpa sambandhI bharatakSetrake abhyantara, madhya, bAhya, viSkambhoMko gaNitazAstra anusAra nikAlakara varSadhara aura mAnuSottara zailakI manohara racanAko dikhA diyA gayA hai| yahAM bhI donoM iSvAkAra parvatoMko saMkSepase kahate huye guruvaryane vistRta pratipatti karanevAloMko vidyAnanda mahodaya granthake adhyayanakI ora jhukAyA hai / Arya, mleccha, manuSyoMke bheda prabhedoMkI vyavasthAko anumAna mudrAse sAdha kara kSetra Arya AdikoMke sakAraNapanako sujhAte huye AcArya mahArAjane antIpaja mlecchoMkI Ayu, zarIra utsedha, pravRttiyoMkA nirUpaNa kara diyA hai / karmabhUmi sambandhI ATha sau pacAsa mleccha khaNDoMke sampUrNa manuSya aura DhAI dvIpasambandhI eka sau sattara Arya khaNDoMke katipaya cANDAla, kasAI, Adi jIvoMko mlezchAcAroMkI pAlanA karanese bahuta prakArake mlecchoMkI vyavasthA karA dI hai / saMtAna paramparAse calI AyI sampradAya anusAra yaha AryavyavasthA yA mlecchavyavasthA vicArazIla vyavahAriyoMke yahAM pratyakSa, anumAna, aura Agama pramANoMse nizcita hai / kula, gotra, varNa, jAti, vyavasthAoMmeM rahasya avazya hai / ghoDe, kutte, bandara, geMhU. canA, nAraMgI, Ama, lukATa, gulAbakA phUla Adika pazu, anna, phala, puSpa inakI santAna anusAra bhinna bhinna jAti yA kulakoTI anusAra saMtati ( nasla ) meM mahAn antara paDa jAtA hai / isI prakAra nAstikoMkI saMtAna yA Arya, mleScha, puruSoMkI saMtAna bhI pAriNAmika rahasyase rItI nahIM hai / kulInatA, akulInatA, chipI nahIM rahatI hai| bAta itanI hI hai ki jo jisa viSayakA bhAMpanevAlA hai, vaha usa viSayake sUkSmarahasyoMkA sulabhatayA parijJAna kara letA hai| mandajJAnI anya puruSa upekSA dhAraNa karate huye usa gUDha viSayataka nahIM pahuMca pAte haiM / cira abhyasta zrRGgArI puruSa atizIghra hI Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH striyoMke saundaryako nirakha letA hai / brahmacArI udAsIna puruSa athavA yogI yA pazu usa yuvatI sundara strIke lIlA, smita, vilAsa, sundaratA, Adiko nahIM jAna pAtA hai / moTe, patale, baDe, nATe puruSoMmeMse sudRDha zarIrasaMgaThanAvAle puruSakI parIkSA jitanA zIghra eka kuzala malla kara letA hai, utanA praviSTa hokara koI dUsarA muni yA zAstrIya parIkSA uttIrNa vidvAn athavA bAlaka, pazu, jauharI, kathaMcit nahIM kara sakatA hai / kharIdanevAle yA nahIM kharIdane vAle puruSoM aura bholI buddhi, caMcala buddhivAle grAhakoMkI parIkSAko purAnA dukAnadAra jitanA praviSTa hokara kara letA hai utanA vizada rUpase koI navIna dukAnadAra nahIM kara pAtA hai| baDhiyA cora yA gaThakaTA jitanA zIghra dUsaroMke chipe huye dhanako bhAMpa lete haiM, svayaM gharavAloMko ghaMToMtaka DhUMDhane para bhI jaba ki vaha dhana nahIM milatA hai, usa prakAra koI kSullaka yA rAjA, mahArAjA nahIM tADa sakate haiM / samIcIna nyAyakartA anubhavI jaja baDI sulabhatAse mAyAcArI, asatyavaktA, abhiyuktoM ( mulAjimoM ) ke vAstavika aparAdhoMko samajhakara nigraha yA anugraha kara detA hai isa nyAyazAsanako koI pratiSThAcArya yA purohitajI mahArAja kathamamapi nahIM sAdha sakate haiN| khuphiyA pulisake pravartanako ghasakhodA gavAra nahIM samajha sakatA hai| vINAkI hradayatalasparzI jhaMkAraka tattvako bhaiMsa vicArI kyA jAne ? dezabhakta mahAmanA svArthatyAgI puruSoMkI samIcIna bhAvanAoMkI ora svadezake sAtha prIti nahIM rakhanevAle vinodI puruSoMkA lakSya nahIM jAtA hai / svarNa ratnamaya bhUSaNoMkI bhI avajJA kara denevAlI rAjamahiSIke paritRpta hArdika bhAvoMke antastalapara vicArI goMgacI, kauDiyoM yA pItala, kAsoMke bane huye gahanoMko vaDe cAvase pahana rahI grAmINa strI nahIM pahuMca sakatI hai| kuTumba, parivAra, dhana, mahala, rAjavibhUti AdikA parityAgakara tapasyA kara rahe munimahArAjakI pariNatioMkA parijJAna dIna, hIna, bhikhArIko nahIM ho pAtA hai| prakaraNameM yaha kahanA hai ki luhAra, sunAra, dukAnadAra, paNDita, sAdhu, vyabhicArI, cora, DAkU, kuTilA strI, rAjA, kisAna, vaijJAnika, malla, bAjIgara, mAlI, Adi sabhI jIvoMke kAryoMmeM baDe baDe rahasya chipe huye haiM / jaDa padArtho yA cetanapadArthokI pariNatiyAM aneka sUkSma, ati sUkSma, atizayako dhAra rahI haiM / jo jIva jisakA jitanA AbhilASI yA abhyAsI athavA vyasanI hai, usameM utanA praviSTa hokara parijJAna kara sakatA hai, sampUrNa padArthoMmeM anantadharma haiM / jaDa yA cetanoMkI sampUrNa sthUlasUkSmapariNatiyoMko manda kSayopazamadhArI jIva nahIM samajha pAtA hai / kula sampradAyase cale Aye sadAcAra, asadAcAroM, kA prabhAva saMtAna, pratisaMtAnoM, kI AtmAoM para avazya paDatA hai / pUrvajanmameM jina AtmAoMne usa usa jAtike karmoMkA upArjana kiyA hai ve jIva una una Arya yA mleccha puruSoMmeM janma dhAra rahe haiM / madhyameM bhI kisI santAnI vyaktike AcAroMse pariNatiyeM vilakSaNa ho jAtI haiM / kula, deza, jAti, kSetra, kAla, bhAva, kI paristhitiyoM ke anusAra AtmAoMkI baDI baDI vizeSa pariNatiyAM ho jAtI haiM / jharokhake chedameMse sUrya kiraNoMke paunepara jo raja uDatI phiratI dIkhatI hai usakA eka kaNa bhI zarIrake Upara bojha Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike DAlatA hai, bhale hI usa bojhake dabAvako sthUla buddhivAlA puruSa nahIM samajha pAve, isameM vicArI sUkSma pariNati kyA cikitsA kare ? yaha bAta kisI vicArazAlI vidvAnse chipI nahIM hai / mukhameM khAdya padArthake dhara lenepara aura calAnepara cAroM orase lArake phuvvAroMkI bauchAra hotI hai / rIte kriyArahita mukhameM utanI lAra nahIM Tapaka pAtI hai / haMsate, khelate, huye bAlakako godameM lekara vatsala mAtA pitAke jo pariNAma haiM unakA anubhava muni mahArAja yA vandhya puruSa athavA vandhyA strIko nahIM ho pAtA hai / ataH Aryapana yA mlecchapanakA kisIko anubhava nahIM hoya yaha usake kSayopazamakA doSa hai| manuSyoMmeM to vastubhUta Aryatva yA mlecchatva vyavasthita ho hI rahA hai| prAcIna mArgase calI A rahIM sampradAyoMke prAmANyakA nirNaya bhI kaSTasAdhya bhale hI hoya kintu asambhava nahIM hai / aneka saMpradAyoMkA nirNaya karanA to buddhipara thoDA bala denepara sahajasAdhya ho jAtA hai / sAMkhyoMke prakRti tattva yA vedAntiyoMke advaitavAda AdikI kalpanAyeM bhI nayavivakSA anusAra kisI vastubhittipara avalaMbita haiM, niSkAraNa nahIM haiN| kvacit prasiddha ho rahe dharmakA hI anyatra Aropa kiyA jA sakatA hai / ataH guNoMko kAraNa mAna kara huye Aryapana aura doSoMko kAraNa mAna kara huye mlecchapanakI vyavasthAko zrI vidyAnanda AcAryane bhale prakAra darzA diyA hai / vaizeSikoMkI mAnI huI nitya, vyApaka, amUrta horahI brAhmaNatva, cANDAlatva Adi jAtiyoMkA yuktiyoMse khaNDana kiyA hai| vastutaH UrdhvatAsAmAnya yA tiryaksAmAnyako jAti padArtha mAnanemeM mahatI zobhA hai / anekAntavAda to sarvatra phaila rahI hai| isake Age bharata Adi kSetroMmeM karmabhUmi, bhogabhUmikA viveka karate huye manuSya aura tiryacoMkI jaghanya, utkRSTa Ayuke pratipAdaka sUtroMkA anativistArase vivaraNa kiyA hai / asaMkhyAte dvIpa samudroMmeMse madhyake DhAI dvIpoMkA hI aura jIvatattvakA varNana karate karate bIcameM dvIpasamudroMkA nirUpaNa kyoM kiyA ? ina AzaMkAoMkA pratyAkhyAna kara una dvIpasamudroMmeM manuSyoM ke utpAdaka abhyantara, bahiraMga kAraNoMkA vicAra kiyA gayA hai / jIvoMke AdhArasthAnoMko samajhAneke liye adholoka, madhyaloka, kA nirUpaNa karanA atyAvazyaka hai| isake anantara prakaraNa anusAra zrI vidyAnanda AcAryane baDI vidvattAke sAtha sRSTikartRvAdakA nirAkaraNa kiyA hai| anya granthoMmeM nahIM dekhanemeM AyIM aisI bahutasI yuktiyoM karake paurANika, vaizeSika, naiyAyikoMko jhakajhora DAlA hai| zrI vidyAnanda AcArya jisa viSayako pakaDa lete haiM, usako paripUrNa karake hI choDate haiM ! tRtIya adhyAyake cAlIsa sUtroMke pUre vivaraNase grantha apekSA kucha hI thoDA aura gambhIra artha apekSA bahuta baDA kartRkhaNDanakA prakaraNa isa choTese " tiryagyonijAnAM ca " sUtrake nIce usI prakAra zrI vidyAnanda AcAryane joDa diyA hai, jaise rAjavArtikameM " laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm ' sUtrake vivaraNameM anekAntavAdako hilagA diyA hai| gajaghaNTako balIbardapara lagA denese bhI eka vinodapUrNa zobhA ho jAtI hai / svatantra udbhaTa TIkAkAroMke biSayameM hama sArikhe mandabuddhi puruSoMko samAlocanA karanekA koI adhikAra nahIM hai / kevala gurubhaktivaza AcAryoMkI stuti karate huye mukhase ye zabda nikala paDate haiN| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 497 1 sAdhyavikala ho jAte haiM / sarvathA bhinna 1 ki jahAM kahIM jaba kisI viSaya ke pratipAdana karane kI vivakSA bhagavAn zrI vidyAnanda AcAryake upaja baiThatI hai, nirAkaraNIya usa sadoSa viSayakA tabhI vahAM khaNDana kara maTiyAmeTa kara dete haiM, aura maNDanIya nirdoSa prameyako unnati ke zikharapara virAjamAna kara dete haiM / aisI pratibhAtatparatA prazaM1 sanIya, prabhAvanIya yA AdaraNIya hI nahIM kintu pUjanIya bhI hai| isake vinA svamatAprI, ekAntavAdI paNDitoM ke abhimAnakA nirAkaraNa aura anekAtmaka vastuke gUDha garbhasthita atizayoMkA prakAza nahIM ho pAtA hai / Izvara ke kartRvAdakA pratyAkhyAna karate huye zrI vidyAnanda AcAryane vaizeSikoM ke hetuoMkA muMha phera diyA hai / Izvarako sazarIra yA azarIra nityajJAnavAn yA anityajJAnavAn kaisA bhI mAnA jAya vaizeSikoM ke abhISTa kartRbAdakI siddhi kathamapi nahIM ho pAtI hai| / anavasthA, dRSTAnta, vyatirekAprasiddhi, kadAcitkAryAnutpatti ye doSa jhaTiti, upasthita ho rahe chaTThe padArtha samavAya karake sarvathA bhinna mAne gaye jJAnakA Izvara meM vartanA svIkAra karanevAle vaizeSikoM ke yahAM Izvara kathamapi " "" jJa yA jJAtA nahIM bana sakatA hai / loSTha ke samAna ajJa Izvara yA muktAtmA ke samAna azarIra Izvara bhalA jagat ko kaise banA degA ? yahAM aura bhI aneka sUkSma vicAra kiye gaye haiM / Izvara ko sazarIra mAnanevAloM kI vizeSa rUpase avajJA kI gayI hai / jaitA koThI AdimeM sannivezavizeSa hai vaisA jagat meM nahIM hai / isa prakAra kisI ekadezIya vidvAnake dvArA vaizeSikoM ke Upara uThAye gaye asiddhatva doSa ko ucita nahIM batAkara sannivezavizeSAdi hetuoM meM vyabhicAra Adi doSa denA Avazyaka batAyA gayA hai / isake pazcAt vyatirekakI asiddhi batAkara Izvara aura jagat ke kAryakAraNabhAva kA bhaMga kara diyA hai / kAla, AkAza, Adi bhI yadi kUTastha nitya yA sarvathA sarvagata mAne jAMya to ye bhI kisI bhI arthakriyAko nahIM kara sakeMge ! yaha pakkI bAta samajho / mahezvarakI sisRkSAM dvArA jagat kI utpatti mAnanepara bahuta acchA vivecana kiyA hai / cakraka doSoM ke prahArakA DhaMga nirAlA hI hai / krama krama hone bAlI anitya mahezvara sisRkSAoM athavA nitya eka sisRkSA dvArA jagatkI utpatti honemeM aneka doSa Ate haiM / nitya, vyApaka, horahe IzvarajJAna aura Izvara IcchA svarUpa kAraNoM kA vyatireka nahIM bananese vyApakake anupalambha karake vyApya horahe kAryakAraNabhAva kI asiddhi doSameM aruci dikhAte huye apara vidvAnoM ke mukhase bAdhita hetvAbhAsa uThAnA samucita batAyA gayA hai / yahAMkA vicAra bhI sAdara adhyayanIya hai / anya ekadezIya vidvAnoM kI sammati anusAra vaizeSikoM ke Upara uThAye gaye asiddha, viruddha, doSoM kA anumodana kiyA hai / isa avasara para zrI vidyAnanda AcArya mahArAjakI mitranIti anukaraNIya hai / vaizeSikoMne kaI I bAra apane pakSako puSTa karane ke liye udyoga kiyA, kintu asaMkhyazUnya bhI paraspara guNita hokara yadi ekake aMka ko parAsta karanA cAheM to unakA duHsAhasa nirarthaka hI samajhA jAyagA | astu / nitya guNI aura usake nitya guNako sarvathA bhinna hI kaha rahe vaizeSikoM ke pUrvapakSa para syAdvAdiyoMne guNa, guNIka kathaMcit tAdAtmya sambandha sAtha diyA hai / kAryala, sannivezaviziSTatva, Adi hetuoM meM vara I 1 1 gayA 63 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 tatvAryazlokavArtike diye / aneka doSoMkA nirAkaraNa karanA vaizeSikoMkI zakti kA kArya nahIM rahA / isake Age vaizeSikoM ke karaNatva Adi anya hetuoMkI bhI AcArya mahArAjane niHsAratA dikhAyI hai| yahAM naiyAyikoMne ciDa kara jo kucodya uThAye haiM unako apane granthameM pUrNaratyA anuvAda kara pazcAt una kucodyoMkA nirAkaraNa kara diyA hai / jagatmeM aneka prakArake kArya ho rahe haiN| sabakA prayoktA koI pradhAna vyakti hove hI, aisA koI niyama nahIM hai| ekake Upara eka, punaH usake bhI anya adhikAriyoMkI kalpanA karate huye anavasthA doSa vaizeSikoMke yahAM durnivAra batA diyA hai / Izvarake anAdikAlIna zuddhi nahIM sambhavatI hai / dRSTa, iSTa, pramANoMse viruddha kathana karanevAle Izvarako sarvajJa kahanA bhI upahAsAspada hai| vaizeSikoMke sabhI anumAnoMko AcArya mahArAjane dUSita kara diyA hai / vaizeSikoMkA Agama mAnA gayA veda, pramANabhUta nahIM hai / hAM, samIcIna anumAnoMse jinokta Agamase loka akRtrima siddha ho jAtA haiM / lokaH ( pakSa ) buddhimatA naiva kRtaH ( sAdhya ) dRSTa, kRtrima, kaTAdivilakSaNatayA IkSaNa honese ( hetu ) samudra yA khAnameM upaje huye mANi, motI, Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) isa anumAnake pratyeka avayavako AcAryoMne baDI puSTayuktiyoMse siddha kara diyA hai / vyarthameM uThA diye gaye viruddha Adi hetvAbhAsoMkA acUka vidhvaMsana kara diyA hai| anya bhI kitane hI madhya, madhyameM savinoda svapakSamaNDana aura parapakSakhaNDana karanemeM yuktiyAM dI gayIM haiM, jo ki zlokavArtika granthakA praviSTa hokara parizIlana karanevAloMke hRdayaMgata hokara saMtoSAdhAyaka haiM / anAdi kAlase ananta kAlataka isa jagatkI vyavasthA jaDa yA cetana kAraNoMke athavA ananta pariNamanoMke adhani hokara pravarta rahI hai / eka dharma dravya, eka adharma dravya, eka AkAza dravya, asaMkhya kAladravya, akSaya anantAnanta jIvadravya aura inase anantAnanta guNe akSaya ananta. pudgaladravya ye sampUrNa dravya sArvadik, nitya haiM / inakI svAbhAvika aura jIva pudgaloM kI vaibhAvika bhI paryAyeM na jAne kina kina kAraNoMse ho rahI utpAda, vyaya, dhauvya, svarUpa vyavasthita haiM / ataH chaha prakArake dravyoMkA piNDa yaha loka anAdinidhana calA A rahA, akRtrima, hai / kisI eka preraka buddhimAn karake banAyA gayA nahIM hai / aneka laukika choTI choTI yuktiyoM dvArA hI jaba kartRvAdakA jIrNa vastrake samAna khaNDana ho jAtA hai / punaH nirdoSa anumAna aura triloka trikAla abAdhita Agamase to vidvAnoMke hRdayameM lokake akRtrimapanakA camatkArabhAva sthAyI ho jAtA hai / jagatkI viziSTa pariNatiyoMkA adhyayana karanevAle sahRdaya sajjana vidvAnoM karake isa lokakA pUrNa svarUpa samajha lenA cAhiye / zrI umAsvAmI mahArAjane tIsare adhyAyameM jIvoMke adhiSThAna vizeSa adholoka aura madhyalokakA baDI gambhIratAse sUtroM dvArA nirUpaNa kara diyA hai / pramANa aura naya nAmake avyartha upAya tatvoMse lokakI anya racanAoMkA bhI parijJAna kara liyA jAtA hai / isa akRtrima lokakI racanA itanI adbhuta hai ki lAkhoM, karoDoM, granthoM karake bhI bharapUra nahIM kahI jA sakatI hai / phira bhI jIvatattvakA sAMgopAMga pariccheda karaneke liye athavA dharmadhyAnako bhAvaneke upayogI madhyalokakI vizeSasthalIya racanAoMko Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 1 jAnane ke liye AcArya mahArAjane bhavyoMko Adeza diyA hai / prabala paracakrase vijaya prApta kara svataHsiddha gAyanakI upajI huI icchAke anusAra vijetAko mAlinI chandaH kA prayoga vizeSa hRdayagrAhI zobhatA hai / tIsare adhyAyake nirUpaNako saMkSepase dikhAte huye zrI vidyAnanda svAmIne zAntirasa aura prAsAdako baDhAnevAle zikhariNI chandaHkarake sUtrakAra ke uddiSTa karttavya kI nirvighna paripUrNatAko darzA diyA hai| cAhe cAroM anuyogoMmeMse kisI bhI anuyogakA viSaya hoya, zrI vidyAnanda AcArya usako yuktiyoM dvArA sAdhe binA choDate nahIM haiM / lokAnuyoga anusAra tattvArthasUtra ke karaNAnuyoga sambandhI tRtIya adhyAya ke prameyako dravyAnuyogasambandhI carcA karake maDha denevAle zrI vidyAnaMda AcAryakA prayAsa sarvathA stutya hai / sadguruoMke dvitavAkya sarvAGgINa pathya haiM / samantAt bhadrakA Azraya lekara akalaMka pathapara mumukSuoMko calAneke liye zrI vidyAnanda AcArya ke gambhIragrantha vidyA aura Anandake vidhAyaka hone hI cAhiye / yoM tIsare adhyAyake Upara kiye gaye vivaraNako zrI vidyAnanda svAmI do AnhikoMmeM parisamApta kara diyA hai / 1 499 cetaH sambhramakAraNatvavidhurA norvI khavadbhrAmyati / zvabhramlecchakubhogabhogajagatItyAdau janiM prANinAM // svasvAdRSTavazAdakRtrimamimaM lokazca vai zraddadhad- | bhavyo jJAnacaritrajuchivakRte puSNAtu saddarzanam // 1 // isa prakAra zrI tattvArthazlokavArtikAlaMkAra nAmaka mahAnpranthakI AgarAmaNDalAntargata cAvalIgrAmanivAsI sahAranapura pravAsI nyAyAcAryopAhrita mANikacandrakRta hindI dezabhASAmaya " tattvArthacintAmaNi " TIkAmeM tRtIyAdhyAya paripUrNa huA / nirbAdha sambiditasUktisudhAH sravantI / saMzItivibhramavimo hatamAMsi hantrI // jIvAditattvakumudAni vibodhayantI / vAkcandrikA tribhuvanaM dhinutAjjinasya // -XXX Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha zlokavArtike // oM namorhatparameSThine // atha cturthodhyaayH| aba zrI umAsvAmI mahArAja adholoka aura madhyalokakA nirUpaNa kara cukanepara UrbalokakA nirUpaNa karaneke liye " tattvArthAdhigamamokSazAstragranthake cauthe adhyAyakA prArambha karate haiM / yadyapi. UrdhvalokanivAsI kalpopapanna aura kalpAtIta devoMse asaMkhyAte guNe jyotiSI deva isa madhyalokameM nivAsa karate haiM / ratnaprabhAke kharabhAga aura paMkabhAgameM asaMkhyAtAsaMkhyAta bhavanavAsI aura vyantara nivAsa kara rahe haiN| phira bhI pUre lokake ThIka Upara nIceke do TukaDA kara denepara madhyalokakI jaDa parase DorI nikala jAtI hai / adholokake UparakA kharabhAga aura paMkabahulabhAga nikaTavartI saMyukta mitra honese upacArataH UrdhvalokameM gina liyA jAsakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki UrdhvalokameM virAja rahe anantAnanta zrI siddhaparameSThiyoMke anantaveM bhAgase bhI thoDe ye bhavanatrika deva haiM / ataH caturnikAyake devoMkA nirUpaNa karanevAle isa adhyAyako UrdhalokAnuyoga kaha denemeM koI anupapatti nahIM hai athavA " devasthAna " itanA hI isa cauthe adhyAyake pratipAdya AdhArakA nAma rakha lenA upapattipUrNa hai| ___ kaI bAra deva zabda AyA hai / una devoM kA parijJAna karAnA Avazyaka hai / aura adholoka, madhyalokakA varNana karaneke pazcAt kramaprApta UrdhvalokakA varNana karanA bhI anivArya hai / ataH samyagdarzana ke viSayabhUta jIvatattvake katipaya bhedoMke sthAna nirNayArtha zrI umAsvAmI mahArAja caturtha adhyA. yake AdimeM ghanagarjanopama zabda svarUpa prathamasUtrakA uccAraNa karate haiM / devAzcaturNikAyAH // 1 // devagati nAmakarmake paravaza ho rahe asaMkhyAte saMsArI jIva deva ina bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika cAra nikAyoM ( maNDaliyAM ) ko dhAra rahe virAja rahe haiM / devagatinAmakarmodaye sati dovyaMtIti devAH dyutyAdyarthAvirodhAt / bahutvanirdezoMtargatabhedapratipattyarthaH / svadharmavizeSopapAditasAmarthyAnicIyaMta iti nikAyAH catvAro nikAyAH yeSAM te cturnikaayaaH| kutaH punazcatvAra eva nikAyA devAnAmiti cet, nikAyinAM teSAM catuHprakAratayA vakSyamANatvAt / te hi bhavanavAsino, vyaMtarA, jyotiSkA, vaimAnikAzceti catuvidhAnikAyibhedAca nikAyabhedA iti / naika eva devAnAM nikAyo nApi dvAveva traya eva vA, paMcAdayopyasaMbhAvyA eva teSAmatrAMtarbhAvAt / ___ nAma karmakI gati nAmaka prakRtike uttarabhedasvarUpa devagati saMjJaka nAmakarmakA udaya hote saMte jo dIvate rahate haiM, isa kAraNa ve jIva " deva " kahe jAte haiM / " divukrIDAvijigISAvyava Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH hAradyutistutimodamadasvapmakAntigatiSu !" isa dhAtuse ac pratyaya karanepara deva zabda banAyA gayA hai| prAyaH sabhI deva dyuti kAnti, bhagavat stuti, moda, krIDA Adiko dhArate haiM / ataH deva zadvakI vyutpattise prApta huye dyotana Adi arthokI avirodharUpase ghaTanA ho jAnese bhavanavAsI Adi cAra / nikAyoMke uddezyadalakI vyaktiyoMmeM devapanA zobha jAtA hai / arthAt antaraMga kAraNa ho rahe devagati nAmakarmakA udaya honepara bahiraMgabhUta dyuti Adi kriyAoMke sambandhako dhAranevAle jIva deva kahalAte haiM / yadi yahAM koI yoM kahe ki sUtrakArako lAghava guNakA lakSya rakhate huye " devazcaturNikAyaH " yoM sUtra kahanA cAhiye thaa| jAti vAcaka honese deva zabda dvArA svataH hI bahuta arthokI pratipatti ho jAvegI / isa prakAra kaTAkSake pravartaneke pUrva hI zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna kareM dete haiM ki deva zadvakA bahuvacana rUpase kathana karanA to devoMke indra, sAmAnika, Adi yA sthiti, prabhAva, gati, zarIra, Adi karake ho rahe bahutase antargata bhedoMkI pratipatti karAneke liye hai| aneka zakti Atmaka devagati nAmakarmake udayasvarUpa svadharmavizeSa karake prApta karAyI gayI sAmayse nicayako prApta ho jAte haiM, arthAt-deva apane apane upArjita karmakI sAmarthyase katipaya samudAyameM puSTiko prApta ho rahe haiM, isa kAraNa ve samudita devamaNDaliyAM nikAya mAnI jAtI haiN| jina devoMkI nikAyeM cAra haiM, ve deva cAra nikAyavAle haiM / yadi yahAM koI vAdI yo prazna kare ki phira devoMke cAra hI nikAya kisa prakArase haiM ? yo prazna honepara zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna kareM dete haiM ki saMgha yA maNDaliyoMmeM rahanevAle una dau sau chappana pramANAMguloMkI pradezasaMkhyAke vargakA jagatpratara pradezoMmeM bhAga denepara labdha huI saMkhyApramANa jyotiSI devoMse kucha adhika ho rahe devoMko cAra prakAravAle svarUpase bhaviSyameM kahanA hai / ataH ve deva bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka, aura vaimAnika, yoM cAra prakAroMse mahAmaNDalastha vyaktiyoM kA bheda ho jAnese niyama karake nikAyoMke cAra bhedavAle ho jAte haiM / devoMkA nikAya (saMgha) eka hI nahIM hai / athavA do hI yA tIna hI devoMke nikAya bhI nahIM haiM / tathA devoMkI pAMca, chaH, sAta, ATha Adi nikAyeM ( ToliyAM ) bhI asambhava hI haiN| kyoMki una pAMca AdikoMkA ina cArameM hI antarbhAva ho jAtA hai| arthAt-purANoMmeM kacit eka devatA zabdase hI sampUrNa devoMkA grahaNa kara liyA hai| anyatra sura, asura yA daitya, Aditya ina do bhedoMmeM sampUrNa devoMkA saMgraha kara liyA hai / sura asuroM ke sAtha paripUjya devoMke mila denese anya bhI katipaya devoMke bheda ho jAte haiM / gaNadevatAoMkI apekSA, Aditya, vizva, vasu, tuSita AbhAsvara, anila, mahArAjika, sAdhya, rudra ye nau bheda mAne gaye haiM / yonikI apekSA devoM ke vidyAdhara apsaras, yakSa, rAkSasa, gandharva, kinnara, pizAca, guhyaka, siddha, bhUta, ye daza bheda svIkRta kiye haiN| jaina - siddhAntameM bhI indra, pratIndra, ahamindra Adi aneka bheda ginAye haiM / kintu ina sabakA ukta cAra nikAyoMmeM hI antarbhAva ho jAtA hai / pIpala, sAMpa, anna, nadI, brAhmaNa, vAyu, yonija Adi kapolakalpita devatAoMke atirikta vastubhUta sampUrNa saMsArI devoMkA ina cAra hI nikAyoMmeM antarbhAva ho jAtA hai / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 tatvArthaka vArtike nanu ca brAhmasaumyaprAjApatya aiMdrayakSarAkSasabhUtapizAcAnAmaSTaprakArANAmaSTau nikAyAH kuto na paroktA iti cet, parAgamasya tatpratipAdakasya pramANatvAsaMbhavAdityasakRdabhidhAnAt / yahAM paurANika paNDitoMkI eka aura zaMkA hai ki brAhma ( brahmAsambandhI ) 2 saumya ( candramAsambandhI ) 3 prAjApatya dakSa, kazyapa, Adi prajApatiyoMke apatya 4 indrasambandhI 5 yakSa 6 rAkSasa 7 bhUta 8 pizAca ina ATha prakAra vAle devoMkI ATha nikAyeM dUsare vidvAnoM ke yahAM kahI gayI haiM / ataH sUtrakArane devoMkI ye ATha nikAyeM kyoM nahIM kahIM ? yoM zaMkA hone para to zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna karate haiM ki una dUsare vidvAnoMke ATha nikAyakA pratipAdana karanevAle AgamakI pramANatAkA asambhava hai, isa bAtako ima kaI vAra aneka prakaraNoM meM kaha cuke haiN| apanI, apanI, pothiyoMmeM koI bhI cAhe jaisI anTa sanTa bAtoMko likha detA hai / kintu pramANabhUta AgamoM ke viSayakA Adara hotA hai| brahmA indra, diti, aditi, kazyapa, Adise devoM kI sRSTi honA kahanA alIka vacana / ataH deboMkI cAra nikAyeM hI satyArtha haiN| 1 nanu ca nArakamanuSyANAmivAdhAravacanapUrvakaM devAnAM vacanaM kimarthe na kRtamityAzaMkamAnaM pratyAvedayati / punaH kisI ziSyakA jijJAsApUrvaka anunaya hai ki tRtIyAdhyAyameM jaise nArakI jIvoMke AdhArakA pAIle nirUpaNa kara pazcAt nAraka jIvoMkA kathana kiyA hai aura manuSyoM ke AdhAra horahe jambUdvIpa, bharata, AdikA pUrvameM varNana kara pIche manuSyoM kA pratipAdana kara diyA hai, usI prakAra sUtrakArako prathama devoMke AdhArasthAnoM kA varNana kara punaH AdheyabhUta devoMkA vacana karanA cAhiye thA / aisA vacana zrI umAsvAmI mahArAjane kisa liye nahIM kiyA ? paddhatibhaMgadoSa ko kyoM sthAna dete ho ? isa prakAra AzaMkA kara rahe vinIta ziSya ke prati zrI vidyAnanda svAmI baDhiyA DhaMgase vArtikoM dvArA samAdhAna vacana kahate haiM / devAzcaturNikAyA ityetatsUtraM yadabravIt / nArakANAmivAdhAramanutkvA devasaMvide // 1 // sUtrakArastadeteSAM lokatraya nivAsinAM / sAmarthyAdUrdhvalokasya saMsthAnaM vaktumaihata // 2 // nArakiyoMke AdhAra samAna devoMke AdhArako prathama nahIM kahakara sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAja jo " devAzcaturNikAyAH " yo isa sUtra ko kaha cuke haiN| vaha tInoM lokoMmeM nivAsa karanevAle caturnikAyasambandhI ina devoMko sAmarthya se UrdhvalokakI racanA vizeSako kahaneke liye sUtra banA diyA Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH hai / arthAt devoMkA koI vizeSa sthAna niyata hotA taba to sAtoM naraka yA manuSya lokake samAna devasthAnoMkA bhI niyata rUpase varNana kara diyA jAtA / kintu deva tInoM lokameM rahate haiM aura sUtrakArako adholoka aura madhyalokI varNanAke pazcAt UrdhvalokakA varNana karanA hai / ataH AdhArapUrvaka AdheyokA kathana nahIM kara laghu upAya dvArA AdheyapUrvaka AdhAroMkA kathana karanA nyAyaprApta hai / vaktAko prakaraNakI sAmarthya isI ora jhukA rahI hai / na hi yathA nArakANAmAdhAraH pratiniyato'dho loka eva manuSyANAM ca mAnuSottarAnmadhyaloka eva, tathA devAnAmUrdhvaloka eva zrUyate / bhavanavAsinAmadholokAdhAratayaiva zravaNAt, vyaMtarANAM tiryaglokAdhAratayApi zrUyamANatvAt / tato lokatrayanivAsinAM sAmarthyAdUrdhvalokasya saMsthAnaM ca mRdaMgavadvaktumaihata sUtrakAraH AdhAramanuktvA nikAyasaMvittaye sUtrapraNayanAt / 503 "" jisa prakAra nArakiyoM kA AdhAra adholoka hI ThIka niyata ho rahA hai aura manuSyoM kA AdhAra mAnuSottara parvata se bhItarakA madhyaloka hI pratiniyata hai, tisa prakAra devoMkA AdhAra sthAnaprAmANika zAstroMdvArA kevala Urdhvaloka hI nahIM jJAta kiyA jA rahA hai| kyoMki bhavanavAsiyoMkA adholoka hI sthAna AdhArapane karake AmnAyaprApta zAstroMdvArA sunA jA rahA hai / arthAt - trilokasArameM bhI yoM likhA hai ki " veMtara appamahaDDiya majjhimabhavaNAmarANabhavaNANi, bhUmIdodho igidugabAdAlasahassaigilakkhe rayaNappahapaMkaDe bhAge asurANa hoMti AvAsA, bhaummesu rakkhasANaM avasesANaM khare bhAge " tathA vyaMtara devoMkA AdhArapane karake tiryagloka bhI sarvajJa AmnAta zAstradvArA jJAta kiyA jA rahA hai| " cittava irAdu jAvaya merudayaM tiriyaloyavitthAraM, bhommA havaMti bhavaNe bhavaNapurAvAsage jogge " / tathA tRtIyAdhyAya ke prathama sUtrakI rAjavArtika meM " tatra kharapRthivIbhAgasyoparyadhazcaikaikaM yojanasahasraM parityajya madhyamabhAgeSu caturdazasu yojanasahasre tu kinnarakiMpuruSamahAragagaMdharvayakSabhUta pizAcAnAM saptAnAM vyaMtarANA, nAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpa dikkumArANAM navAnAM bhavanavAsinAM cAvAsAH | paMkabahulabhAge'surarAkSasAnAmAvAsAH " tisa kAraNase tInoM lokoMmeM nivAsa karaneke zIla ( Theva, Adatako ) dhAranevAle devoMkI cAra nikAyoM ke kaNThokta nirUpaNakI sAmarthyase hI vinA kahe UrdhvalokakA mRdaMga ( pakhAvaja ) ke samAna saMsthAnako kahane ke liye sUtrakAra abhilASA rakhate the / ataH devoMke AdhArasthAna ko nahIM kaha kara unakI nikAyoM kA samvedana karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAjane prathama hI " devAzcaturNikAyAH " yaha sUtra banA diyA hai / bhAvArtha - adholoka aura madhyalokakA nirUpaNa kara cukanepara UrdhvalokakA nirUpaNa to kucha Age pachi prarUpaNa dvArA binA kahe hI jJAta kara liyA jAtA hai / sthAna eka Urdhvaloka hI niyata bhI nahIM hai / tiryaJca bhI tInoM lokomeM rahate haiM / ataH liye Urdhvaloka sthAnakA nirUpaNa karanA sUtrakAra ko anivArya nahIM devoMkA sthAna vizeSa ko batAneke devoM ke paDA / jo viSaya vinA kahe hI Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtike kevala sAmarthyase jJAta kara liyA jAtA hai, usake liye sUtra racanA karanA punaruktasArikhA hai| ataH AdhAravizeSako nahIM kaha kara tIno lokake yathAyogya Adheya ho rahe nikAyoMkA pratipAdaka sUtra caturtha adhyAyameM prathama sthAna pA gayA hai / - aba una devoMkI lezyAoMkA nirNaya karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / AditastriSu piitaaNtleshyaaH||2|| bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka, aura vaimAnika ina cAra nikAyoMmeM Adise prArambha kara bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka, ina tIna nikAyoMmeM pItaparyanta lezyAvAle deva haiM / arthAt-bhavanatrika devoMke kRSNa, nIla, kApota, aura pIta ye cAra lezyAyeM pAyI jAtI haiM / krodhAdi kaSAya pariNAmoMke sAtha jo mana, vacana, kAyakA avalambana rakhanevAle yogoM kI pravRtti ho jAtI hai, AtmAkI isa saMkIrNa pariNati ko lezyA kahate haiN| kautkucya yA tRtIyaguNasthAna athavA tRtIya guNasthAnake dadhiguDamizrita svAdake samAna mizrabhAva athavA tIsare guNasthAnameM pAye jA rahe samyagmidhyApanase mile huye jJAna evaM " zabdArthobhayapUrNa " aura " AlocanapratikramaNatadubhaya " yahAM paDe huye ubhaya inako samajhanevAle vidvAn lezyA svarUpa saMkara pariNatike rahasyako jhaTiti samajha lete haiM / cAritramohanIyakarmakI cAro jAtike cAra krodha yA cAra mAna Adi aura hAsya, rati, bhaya, jugupsA, eka koI sA veda, yoM eka sAtha nau prakRtiyoM kA kisI mithyAdRSTike udaya honepara jaise eka cAritra guNakI nau paryAyAtmaka eka saMkara vibhAva pariNati hotI hai, isI prakAra kaSAya aura yogakI mizraNAtmaka lezyA nAmakI citrapariNati ho jAtI hai / saMkSepArthamihedaM sUtraM lezyAprakaraNe'sya vacane vistaraprasaMgAt / tena bhavanavAsivyaMtarajyotiSkanikAyeSu devAH pItAMtalezyA iti / iha tu devA ityavacanamanuvRtterbhavanavAsyAdyavacanaM ca tata eva / sUtrakArane pranthakA saMkSepa karaneke liye lezyAkA prakaraNa nahIM honepara bhI yahAM yaha lezyAkA pratipAdaka sUtra kaha diyA hai / yadi lezyAke prakaraNameM isa sUtrako kahA jAtA to zabda sandarbhake adhika vistAra honekA prasaMga ho jAnA, yaha tuccha doSa laga baiThatA / arthAt --" pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu " isa sUtrake pahile yA pIche yadi bhavanatrika devoM kI lezyAko kahA jAtA to vahAM grantha baDha jAtA athavA isIko navIna DhaMgase zyAkA prakaraNa mAnakara yahAM pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu " sUtra kahA jAtA to yahAM saudharma Adi svargoM kA nirUpaNa karanA Avazyaka hotaa| ataH saMkSepake liye sUtrakArako yo yathAdRSTa grantha kA gUMthanA hI samucita pratIta huA hai, jo ki sarvAMga sucAru hai / tisa kAraNa isa sUtra kA artha isa prakAra hai ki bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka, ina Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 505 tIna nikAyoMmeM virAja rahe deva yathocita pItaparyaMta yAnI kRSNa, nIla, kApota, pIta, lezyAvAle haiM / yahAM prakaraNameM saMkSepase kathana karanepara to devAH isa zabdakA kathana karanA nahIM paDA / kyoMki pUrvasUtrase " devAH " padakI anuvRtti hojAtI hai aura sUtrakArako bhavanavAsI, vyaMtara, Adi nikAyoMkA bhI kaNThokta nirUpaNa nahIM karanA paDA / kyoMki tisa hI kAraNase yAnI bhavanakAsI Adi nikAryokI pUrva sUtrase hI anuvRtti horahI hai| kathamiha nikAyeSvityanuvartayituM zakyaM, teSAmanyapadArthe vRttau sAmarthyAbhAvAt / catvArazca te nikAyAzcaturNikAyA iti svapadArthAyAmapi vRttau devA iti sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti cenna, ubhayathApi doSAbhAvAt / anyapadArthAyAM vRttau tAvatrikAyeSviti zakyamanuvartayituM / triSviti vacanasAmarthyAt tritvasaMkhyAyAzca saMkhyeyairvinA saMbhavAbhAvAdanyeSAmihAzrutattvAt prakaraNAbhAvAca trinikAyaireva tairbhavitavyamityarthasAmA*nikAyAnuvRttiH / svapadArthAyAmapi vRttau tata eva tadanuvRttiH pradhAnatvAcca nikAyAnAM catuHsaMkhyAvizeSaNarahitAnAmanuvRttighaTanAt tritvasaMkhyayA catuHsaMkhyAyA bAdhitatvAt / devA iti iti sAmAnAdhikaraNyaM tu nikAyanikAyinAM kathaMcidabhedAnna virudhyate / / yahAM kisI paNDitakA AkSepa hai ki isa dUsare sUtrameM triSu zadbakA sAmAnAdhikaraNya karaneke liye " nikAyeSu " aise saptamI bahuvacanAnta padakI anuvRtti karanA Avazyaka hai| kintu pUrva sUtrameM " nikAyAH " aisA prathamA vibhaktikA bahuvacanAnta pada par3A huA hai / aura vaha bhI " caturnikAyAH " yahAM samAsavRtti dvArA catura zadbake sAtha cupaTa rahA hai| " padArthaH padArthenAnveti natvekadezena, ekayoganirdiSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiH " ina niyamoMke anusAra yahAM nikAyeSu isa prakAra saptamI bahuvacanAnta padakI bhalA kisa prakAra anuvRtti kI jA sakatI hai ! kyoMki una nikAyoMkA anya padArthako pradhAna mAnanevAlI bahuvrIhi nAmakI vRtti honepara svataMtra bane rahanekI sAmarthya nahIM rahatI hai / catvAro nikAyAH yeSAM " yo bahuvrIhi samAsa karanepara " samarthaH padavidhiH " ke anusAra donoM padoMkI sAmarthya parasparameM bhiDa rahI mAnI gayI hai| bhANDAgAra ( khajAnA ) meM do adhipatiyoMke tAle laga cukanepara punaH eka hI adhipatiko bhANDAgAra kholanekI sAmartha nahIM rahatI hai / usI prakAra yahAM " caturnikAyAH " meM se nikAyAH athavA " arthavazAt vibhaktervipariNAmaH " isa nyAyase triSu padake samabhivyAhAra anusAra nikAyeSu padakI anuvRtti nahIM kI jA sakatI hai| hAM, cAra jo ve nikAya yoM vigraha kara banAye gaye caturnikAyAH isa zabdakI svapadArthapradhAnA karmadhAraya samAsa nAmakI vRtti mAnanepara yadyapi svataMtra rUpase samartha ho rahe nikAya zabdakI anuvRtti kI jA sakatI hai, to bhI " devA" isa padake sAtha sAmAnAdhikaraNya nahIM bana sakatA hai / kyoMki anuvRtta kiye gaye "nikAyAH" zadvaka sAtha " devAH " yaha pada cala rahA hai / aura " pItAntalezyAH " pada bhI devaparaka hai| kintu Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 tattvAryazlokavArtike triSu zabdakI parAdhInatAse vipariNata ho gayA nikAyeSu yaha pada apane saMsargI devAH isa prathamAnta bahuvacanake samAnAdhikaraNapanako kathamapi rakSita nahIM rakha sakatA hai / isa prakAra AkSepa pravartanepara granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki anyapadArthapradhAna yA svapadArthapradhAna donoM prakAra vRtti karanepara bhI koI doSa nahIM AtA hai / dekhiye, sabase pahile anya padArthako pradhAna rakhanevAlI " cAra haiM nikAya jinhoMke " aisI bahuvrIhi samAsavRtti karanepara to nikAyeSu yoM saptamI bahuvacanAnta padakI anuvRtti kI jA sakatI hai / kyoMki triSu isa prakAra saptamI bahuvacanAnta padake kathanakI vaisI sAmarthya hai / kAraNa ki tritva nAmakI saMkhyAkA ginane yogya saMkhyeyoMke vinA Thahara jAnA asambhava hai| nikAyoMke atirikta kinhIM anya ghaTa, paTa, udAsIna padArthokA yahAM zrutajJAna nahIM kiyA jA rahA hai aura unakA prakaraNa bhI nahIM hai / yahAM triSu padake vizeSya dala hone yogya una bhavanavAsI Adi tIna nikAyoMko hI honA caahiye| isa prakAra arthakI sAmarthyase saptamI bahuvacanAnta banAkara nikAya zabdakI anuvRtti kara lI jA sakatI hai / tathA dUsarI svapadArthapradhAna karmadhAraya vRttike karanepara bhI tisa hI kAraNase yAnI triSukA zravaNa honese usa nikAyeSu kI anuvRtti kI jA sakatI hai aura karmadhAraya samAsameM catura zabdake samAna nikAyoMkI bhI pradhAnatA ho jAnese catura saMkhyA nAmake vizeSaNase rahita ho rahe kevala nikAyoMkI anuvRtti ho jAnA ghaTita ho jAtA hai / isa sUtrameM kaNThokta kI gayI tritva saMkhyA karake nikAyAH ke pucchalA ho rahI catuHsaMkhyAko bAdhA yukta kara diyA jAtA hai| ataH cAra saMkhyA nikAyeSukA pIchA choDa detI hai / rahI yaha bAta ki devAH isake sAtha nikAyeSukA sAmAnAdhikaraNya bigaDa gayA, isapara hamArA yaha kahanA hai ki nikAya ( samudAya ) aura nikAyI (samudAyI) inakA kathaMcit abheda ho jAnese " devAH pItAntalezyAH " yo sAmAnAdhikaraNya bana jAnA to viruddha nahIM paDatA hai / yAnI nikAya aura nikAyiyoMkI bhedavivakSA karanepara nikAyeSu devAH yoM bhedasUcaka salamI vibhaktiko bIcameM lAkara pItAntaTezyAHke sAtha abheda karate huye vAkyasandarbha sughaTita ho jAtA hai / koI Apatti hone kA prasaMga nahIM hai / trinikAyAH pItAntalezyA iti yuktamiti cenna, iSTaviparyayaprasaMgAta / Adita iti vacane tvatra mUtragauravamanivArya / nato yathAnyAsamevAstu / / laghutA hI ko antimalaiya svIkAra karatA huA koI paNDita AkSepa karatA hai ki " AditastriSu pItAntalezyAH " itanA lambA sUtra nahIM banA kara kevala " trinikAyAH pItAntalezyAH " itanA choTA sUtra banAnA hI samucita hai / bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka ina tIna nikAyavAle deva pItaparyaMta lezyAoMko dhAra rahe haiM / yaha abhipreta artha prApta ho hI jAyagA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki iSTa arthase viparIta arthakI prApti ho jAnekA prasaMga bana baiThegA / tIna nikAyoMmeM bhavanavAsI, vyaMtara, vaimAnika, yA vyantara, jyotiSka, caimAnika athavA bhavanavAsI, jyotiSka, vaimAnika, yoM ina tIna Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH nikAyoMke bhI pIta paryanta lezyAkA vidhAna samajhA jAyagA / jo ki jaina siddhAnta anusAra iSTaseM viparIta hai / yadi vaha paNDita yoM kahe ki AditaH zabda joDakara "AditastrinikAyAH pItAntalezyA " Adise lekara tIna nikAya vAle deva pItaparyanta cAra lezyAoMko dhAra rahe haiM, yoM sUtradvArA kathana kiye jAne para iSTase viparIta arthake prApta hojAnekA prasaMga nahIM AvegA / AcArya kahate haiM ki yoM kahane para bhI to yahAM sUtrakA lambA, cauDA gaurava doSa anivArya hI rahA / tumhAre "AditastrinikAyAH pItAnsalezyAH " isakI apekSA to sUtrakArake " AditastriSu pItAntalezyAH " yoM sUtra banAne meM hIM lAghava guNa hai, dRSTa artha bhI sughaTita hojAtA hai / tisa kAraNa jaisA sUtrakArane sUtrakA vinyAsa kiyA hai vahI bahuta acchA banA raho / 507 kimarthamihAdita iti vacanaM 1 viparyAsanivRtyartha, aMtenyathA vA triSviti viparyAsasyAnyathA nivArayitumazakteH / yekanivRttyarthastu triSviti vacanaM / caturnivRttyarthaM kasmAnna bhavati ? Adita iti vacanAt caturthasyAditvAsaMbhavAt, aMtyatvAtpaMcamAdi nikAyAnupadezAt / koI puruSa prayatna karatA hai ki yahAM sUtrameM AditaH yAnI Adise prArambha kara yA Adau iti AditaH AdimeM yaha tIna akSaravAlA pada sUtrakArane kisaliye kahA hai ? zrI vidyAnanda svAmI isakA samAdhAna karate haiM ki viparyAsakI nivRttike liye AditaH kahA gayA hai / antameM tIna nikAya athavA anya prakAroMse manuSya, tiryaca, deva ina tInameM yA bhavanavAsI, kalpavAsI, kalpAtIta ina tInameM ityAdi prakArase prApta ho rahe viparyAsakI anyathA yAnI Adita: isa padakA kathana kiye binA nivRtti nahIM kI jA sakatI hai| ataH AditaH pada sArthaka hai / Adise prArambha kara tIna nikAyoMmeM yA AdibhUta tIna nikAyoMmeM pItaparyanta lezyA hai / yaha artha sulabdha huA / tathA sUtrameM triSu isa prakAra vacana to do nikAya aura eka nikAyakI nivRttike liye hai / arthAtAdikI do yA eka nikAyoMmeM pItaparyanta lezyA nahIM, kintu AdikI tInoM nikAyoMmeM pItaparyanta lezyA hai / yadi yahAM koI yoM AkSepa karai ki saMkhyeyaparaka trizabda karake niyata tIna nikAyoMkA kathana karate huye jaise do, eka, ina nyUna saMkhyAoMkI vyAvRtti kara lI jAtI hai, usI prakAra prakaraNa prApta adhika ho rahI cAra saMkhyAkI nivRttike liye kisa kAraNase triSu zadvakI saphalatA nahIM kahIM jAtI hai ? dekho " paMcendriyANi " kaha denese eka, do, tIna, sAta, ATha, Adi indriyoM kA pAMca padase vyavaccheda ho jAtA hai / kahate haiM ki AditaH isa prakAra sUtrakArane kathana kiyA hai| yadi cAroM nikAya hI abhISTa hote to AditaH kahane kI koI AvazyakatA nahIM thii| AditaH kahanepara cAra nikAyoMmeMse kamase kama eka nikAyako to choDanA caahiye| tabhI AditaH kathana saphala hosakatA hai| cauthe nikAyako AdipakA asambhava hai| kyoMki cauthA vaimAnika nikAya sampUrNa cAroM nikAya ke antameM paDA huA hai| hAM, yadi cAra, aura chaH isake uttara meM AcArya Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArta pAMcaveM, chaThaveM, koI anya nikAya hote to cauthA bhI pAMcatre, chaThaveMkA AdibhUta hosakatA thA, kintu siddhAntameM pAMcaveM, chaThe, Adi deva nikAyakA upadeza nahIM kiyA gayA hai| ataH sUtrakArane jitanA kahA hai viparyAsoM kI nivRttiko karatA huA utanA sUtra sarvAga sundara hai| 508 AdyeSu pItAntalezyA ityastu laghutvAditi cenna, viparyayaprasaMgAt / Adau nikAye bhavA AdyA devAsteSu pItAntalezyA iti viparyayo yathAnyAsaM suzakaH parihartu niHsaMdehArthe caivaM vacanaM / punaH laghutAko hI jIvanaprANa svIkAra kara rahA paNDita kaha rahA hai ki lAghava guNa honese "AdyeSu pItAntalezyAH" AdimeM hone vAlIM nikAyoMmeM pItaparyanta lezyA haiM, itanA hI choTA sUtra banAyA jAya / cauthI nikAyakA Adyapadase grahaNa nahIM hosakaneko Apa jaina strayaM svIkAra kara cuke haiN| pranthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki siddhAntase viparIta horahe arthake prApta hojAnekA prasaMga hojAyegA / AdikI nikAya meM honevAle deva AdyA kahe jAyaMge, una Adi nikAyavAle daza prakAra bhavanavAsI devoMmeM hI pItAntalezyAkA vidhAna hosakegA / isa prakAra viparIta artha kI Apatti hogI / hAM, jaisA sUtrakArane sUtra racA hai usa DhaMga se vinyAsakA atikramaNa nahIM kiyA jAya to sampUrNa viparyAsoM ke prasaMgakA sulabhatayA parihAra kiyA jAsakatA hai aura sabase acchA samAdhAna yaha hai ki kisI prakArakA sUtraprameyameM sandeha nahIM raha jAya / spaSTarUpase abhipreta arthakA nirNaya hojAya / ataH saMdehoM ke nirAsake liye " AditastriSu pItAntalezyAH " isa prakAra sUtra paDhA gayA hai| 1 atha pItAntavacanaM kimarthaM ? lezyAvadhAraNArtha, kRSNA nIlA kapotA pItA padmA zuklA lezyeti pAThe hi pItAMtavacanAt kRSNAdInAM saMpratyayo bhavatIti, padmA zuklA ca nivartitA syAt / tena triSvAdito nikAyeSu devAnAM kRSNA nIlA kapotA pIteti catasro lezyA bhavatIti / yahAM aba koI navIna prakaraNakI zaMkA uThAtA hai ki sUtrakArane pItaparyanta yaha kathana kisa liye kiyA hai? AcArya samAdhAna karate haiM ki sambhava rahIM lezyAoM kA niyama karaneke liye pItAnta pada kahA gayA hai / "kihA NIlA kAU teU pammA ya sukka lessAya, lessANaM NiddesA chatra ha NiyameNa " ( gommaTasAra jIvakANDa ) kRSNA, nIlA, kapotA, pItA, padmA, zuklA ye chaha lezyAyeM haiM, isa prakAra pATha honepara pItaparyanta kathana karanese kRSNa, nIla, kApota, pIta, ina jAtikI cAra chezyAoMkA bhale prakAra samvedana ho jAtA hai / padmA aura zuklA lezyAkI nivRtti kara dI jAvegI / arthAt-" sambhavavyabhicArAbhyAM syAdvizeSaNamarthayat, svaparAtmopAdAnA pohanavyavasthA pAdyaM hi vastu vastutvaM, svacatuSTayApekSayAstitvaM aura paracatuSTayApekSayA nAttitvaM ye do svabhAva hI vastuko mRtyuse yA sAMkaryase bacAkara svAMzoMmeM sarvadA jIvita banAye rakhate haiM / svapakSamaNDana, parapakSakhaNDana jaise vAdI, prativAdI, karate haiM, usI prakAra isa yuddhako sampUrNa vastuyeM yA vastuke akhila aMza bhI ThAne rahate Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthacintAmaNiH haiM / anyathA eka samaya bhI paracakrase sva ko rakSita rakhanA asambhava hI samajho / tisa kAraNa Adima tIna nikAyoMmeM devoMke kRSNa, nIla, kApota aura pIta isa prakAra cAra lezyAyeM hotI haiM, yo sUtrakA artha susaMgaThita ho jAtA hai| anyathA kasmAnna bhavaMti teSu devA ityucyate / sUtrokta arthameM yuktiyoMkI abhilASA karatA huA koI saMzayAlu paNDita prazna karatA hai ki una nikAyoMmeM deva anya prakAroM karake kisa kAraNase nahIM hote haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya agrimavArtika dvArA samAdhAna kahate haiN| triSvAyeSu nikAyeSu devAH sUtreNa sUcitAH / saMti pItAMtalezyAste nAnyathA bAdhitatvataH // 1 // AdimeM honevAlI bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka, ina tIna nikAyoMmeM samudita ho rahe deva to pItaparyanta lezyAoMko dhAra rahe vidyamAna haiM / isa prakAra zrI umAsvAmI mahArAja karake isa sUtra dvArA tattvasUcana kiyA gayA hai / ve bhavanatrika deva bhavanavAsI, vyantara, jyotiSkake atirikta anya prakAroMse vyavasthita nahIM hai / tathA pItAnta lezyAdhArIpanake sivAya anya prakAra padmazukla lezyAvAle bhI nahIM haiM / kyoMki yoM anya prakAroMse bhavanatrika devoMkI vyavasthA mAnanepara bAdhA prApta ho jAvegI nirbAdha siddhAnta sUtra anusAra hI hai| na tAvaddevAH sUtroktAH saMtonyathA bhavaMti, sunizcitAsaMbhavadbhAdhakatvAtsukhAdivat / nApi triSu nikAyeSu pItAMtalezyAH sUtreNoktAstadanyathA pAlezyAH zuklalezyAH vA bhavaMti, tata eva tadvat / sUtrameM kahe jA cuke DhaMga anusAra pravarta rahe saMte tIna nikAyake deva to anya prakAroMse nahIM sambhava rahe haiM ( pratijJA ) bAdhaka pramANoMke nahIM saMbhavanekA bahuta acchA nizcaya kiyA jA cukA honese (hetu) apane apane anubhUta kiye jA rahe sukha, vedanA, zalya, Adike samAna (anvayadRSTAnta) isa anumAna karake devoMkI Agama dvArA zrUyamANa ho rahI sUtrokta vyavasthAko sAdha diyA gayA hai tathA tIna nikAyoMmeM pAtaparyaMta lezyAvAle deva jo isa sUtrakarake kahe gaye haiN| ve anya prakAroMse padmalezyAvAle athavA zuklalezyAvAle bhI nahIM sambhavate haiM (pratijJA ) / tisa hI kAraNase - yAnI bAdhaka pramANoMke asambhavakA acchA nizcaya kiyA jA cukA honese ( hetu ) / usIke samAna yAnI apanese atirikta prANiyoMko atIMdriya ho rahe kintu nijako svasamvedana pratyakSa dvArA parigRhIta ho rahe apane sukha, duHkha, zoka, saMtoSa, bhaya, Adike samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra do anumAnoMkarake sUtrokta uddezyadala aura vidheyadala donoMke prameyako zrI vidyAnanda AcAryane avadhAraNakA tAlA lagAte huye siddha kara Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtike diyA hai / lakSaNake ativyApti, avyApti aura asambhava doSoM tathA hetuke vyabhicAra, viruddha, Adi doSoMse rahita ho rahA isa sUtrakA prameya niSkalaMka hai| aba una cAroM nikAyoMke antaraMgameM prApta ho rahe vikalpoMkI pratipatti karAneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| dazASTapaMcadvAdazavikalpAH klpoppnnpyNtaaH||3|| daza, ATha, pAMca, bAraha ye vikalpa ina bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka, aura vaimAnika devoMke haiM / kintu vaimAnikoMmeM kalpAtIta devoMko nahIM pakaDa kara SoDaza svargavAsI kalpopapanna devoMtaka hI ukta vyavasthA samajha lenI caahiye| devAzcaturNikAyA ityanuvartamAnenAbhisaMbaMdhosya caturNA nikAyAnAmaMtarvikalpapratipAdanArthatvAt na punarAditastriSvityAdInAM pItAMtalezyAnAM kalpopapannaparyaMtatvAbhAvAt / tena caturNI devanikAyAnAM dazAdibhiH saMkhyAzabdairyathAsaMkhyamabhisaMbaMdho vijJAyate, tena bhavanavAsivyaMtarajyotiSkavaimAnikA dazASTapaMcadvAdazavikalpA iti / vaimAnikAnAM dvAdazavikalpAMtaHpAtitve prasakte tavyapAhanArtha kalpopapannaparyaMtavacanaM, graiveyakAdInAM dvaadshviklpvaimaanikbhirbhaavaatiiteH| etadevAbhidhIyate / deva cAra nikAyavAle haiM, isa prakAra anuvRtta kiye jA rahe prathama sUtrake sAtha isa tRtIyasUtrakA cAroM orase sambandha ho rahA hai / kyoMki pranthakArako cAroM nikAyoMke antaraMga ho rahe bhedoMkI ziSyoMko pratipatti karA denA prayojana abhISTa ho rahA hai| kintu phira isa tRtIyasUtrakA dvitIya sUtrake sAtha sambandha nahIM haiN| kyoMki Adise lekara tIna nikAyoMmeM ityAdi dvitIya sUtravAkyakarake kahe gaye pItaparyanta lezyAvAle bhavanatrika devoMke kalpopapanna paryantapanakA abhAva hai| cAroM nikAyake deva to kalpopapannaparyanta kahe jA sakate haiN| tIna nikAyake nahIM / tisa karake cAroM devanikAyoMkA saMkhyAvAcI daza, ATha, Adi saMkhyAvAcaka zabdoMke sAtha yathAsaMkhya ThIka sambandha ho jAnA jAna liyA jAtA hai / tisa kAraNa isa sUtrakA artha yo sughaTita ho jAtA hai ki bhavanavAsI deva daza prakArake haiM / vyantaranikAyake deva ATha prakArake haiM / jyotiSka deva pAMca vikalpoMko dhAra rahe haiM / aura vaimAnika devoMke antaraMga bheda bAraha haiM / yahAM sUtrakA uttarArdha nahIM karanepara sampUrNa kalpopapanna aura kalpAtIta vaimAnikoMkA bAraha bhedoMke bhItara hI antaHpraviSTa ho jAnekA prasaMga prApta ho jaataa| usa aniSTaprasaMgakA nirAkaraNa karaneke liye sUtrakAra kalpopapanna paryanta aisA vacana sUtrake sAtha lagAye dete haiM / kyoMki praiveyaka Adi vimAnavAsI kalpAtIta devoMkA bAraha bhedavAle kalpopapanna vaimAnika Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAcintAmaNiH devoMse pRthagbhAva pratIta ho rahA hai / isa hI siddhAntako zrIvidyAnanda svAmI agrima vArttika dvArA yuktipUrvaka kaha dete haiN| caturvapi nikAyeSu te dshaadiviklpkaaH| kalpopapannaparyaMtA iti sUtre niyAmataH // 1 // cAroM bhI nikAyoMmeM varta rahe ve deva ( pakSa ) daza, ATha, Adi vikalpoMko dhAra rahe haiM / ( sAdhya ) kyoMki sUtrameM hI kalpopapannaparyanta isa prakAra niyama kara diyA gayA hai ( hetu ) / sarvatra asaMbhavadbAdhakatvAt isa yukti karake Agamokta siddhAntokA nirNaya ho jAtA hai / caturnikAyA devA dazAdivikalpA ityabhisaMbaMdhe hi vaimAnikAnAM dvAdazavikalpAMta:pAtitvaprasaktau kalpopapannaparyaMtA iti vacanAniyamo yujyate, nAnyathA / indrAdayo dazamakArA eteSu kalpyaMta iti kalpAH saudharmAdayo rUDhivazAna bhvnvaasinH| kalpeSUpapannAH kalpopapannAH sAdhanaM kRtA bahulamiti vRttiH mayUravyaMsakAditvAdvA, kalpopapatrAH paryate yeSAM te kalpopapannaparyantAH prAgveyakAdibhya iti yAvat / pahile sUtra aura tIsare sUtrakA donoM orase sambandha kara jaba ki cAra nikAyavAle deva daza Adi bhedoMko dhAra rahe haiM, yaha artha bana baiThatA hai to kalpavAsI aura ahamindra ina sampUrNa vaimAnika devoMko bAraha bhedoMke bhItara hI praviSTa hone kA prasaMga AyA / aisI dazAmeM sUtrakArako eka hI avalambanIya upAya ho rahe " kalpopatnaparyanta " ita kathanase maryAdAkI niyati kara denA yukta paDatA hai| anya kinhIM bhI pAtAlaphoDa upAyoMse usa aniSTaprasaMgakA nivAraNa nahIM ho sakatA hai / indra, sAmAnika, Adika daza prakAra ina devoMmeM vastubhUta kalpita kiye jA rahe haiM / isa kAraNa ye deva yA saudharma Adika solaha svarga kalpa kahe jAte haiM / yadyapi bhavanavAsI, vyaMtara, aura jyotiSka devoMke sthAnoMmeM bhI indra, sAmAnika, Adi yathAsambhava daza yA ATha prakAra vastubhUta kalpe jArahe haiM / tathApi rUDhike vazase saudharma Adi solaha svarga hI kalpa haiM / bhavanavAsI AdikoMke sthAna kalpa nahIM haiM / rUDhi zabdoMmeM dhAtvartha svarUpa kriyAkA ghaTita karanA kevala vyutpattike liye hI zobhatA hai, arthAzameM nahIM / usase avyApti, ati. vyApti, asambhava doSoMkA parihAra nahIM hopAtA hai aura karanA bhI nahIM cAhiye / "kalpopapannA" isa zabdameM saptamI tatpuruSa samAsa to kalpoMmeM upapAda janma dvArA upaja cuke yoM kara lenA cAhiye / " sAdhanaM kRtA bahulaM " isa sUtrase yahAM tatpuruSavRtti hojAtI hai| yadyapi " narbhinnaH nakhabhinnaH svena kRtaM svakRtaM " ityAdi sthaloM para sAdhanavAcI zabdakA kat pratyayAnta padake sAtha ukta sUtra karake samAsa hopAtA hai| phira bhI bahulaM zabdakI sAmarthyase adhikaraNavAcaka sasamyanta padakA bhI . kRdanta Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 tattvArthazlokavArtike zabdake sAtha sambhava jAtA hai| yadyapi pANinIya vyAkaraNa anusAra " kartRkaraNe kRtA bahulaM" isa sUtrokta bahula zabdako sarvopAdhivyabhicArArtha niyata kiyA hai| phira bhI "kvacit pravRttiH kacidapravRttiH kacidvibhASA kvacidanyadeva / vidhevidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti " bahula zabdake isa vyApaka arthakA lakSya kara " sAdhanaM kRtA bahulaM " isa sUtra anukUla yahAM vRtti kara lenI cAhiye / athavA isameM kucha asvarasa hoya to " mayUravyaMsakAdayaH " isa sUtra anusAra mayuravyaMsaka, Adi gaNameM praviSTa honese " kalpopannAH yahAM tatpuruSa vRtti kara lenA / jina devoM ke paryantameM kalpopapanna deva haiM, ve deva . kalpopapanna paryanta haiM yaha bahuvrIhi vRtti kara dI jAtI hai / aveyaka Adise pahile pahileke deva daza, ATha, pAMca, bAraha bhedavAle haiM, yaha sUtrakA phalitArtha huA / - aba svAmIjI sUtrakAra punarapi una nikAyoMke vizeSoMkI pratipatti karAne ke liye agale sUtrako racate haiN| iMdrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadAtmarakSalokapAlAnIka prakIrNakAbhiyogyakilbiSikAzcaikazaH // 4 // 1 parama aizvaryazAlI aura svakIya maNDalakA sarvAdhikArI prabhu indra hai 2 indrake samAna parivAra, Ayu Adiko dhAranevAle sAmAnika deva haiM 3 maMtrI, purohita Adi tetIsa devoMkA maNDala trAyastriMza hai 4 sabhAmeM baiThane vAle pAriSada haiM 5 indrakI mAneM rakSA karane ke liye niyukta horahe, rudra ceSTAvAle aura paracakrako mAraneke liye hI mAnUM udyata horahe tathA iMdrake pIche khaDe rahanevAle aise deva AtmarakSa haiM 6 svakIya adhikRta lokaprAntako pAla rahe gavarnara, kamiznara, kalakTara, kautavAla, Adi sArikhe deva lokapAla haiM 7 senAmeM niyukta ho rahe deva anIka haiM 8 puranivAsI yA dezanivAsI janoMke samAna prakIrNaka devoMkA maNDala hai 9 vAhana, yAna, sevakatva Adi kriyA karanemeM AjJA anusAra jhaTiti abhimukha honevAle dAsasamAna deva Abhiyogya haiM 10 bhaMgI, cANDAla, kasAI, Adike samAna pApabahuladevoMko kilviSika kahate haiM / yo eka eka nikAyake ye indra Adika daza vikalpa haiN| ____anydevaasaadhaarnnaannimaadigunnprmaishvryyogaadidNtiitiidraaH| ___ ina dazoMkA vizeSa artha isa prakAra hai ki anya devoMkI apekSA adhika zaktizAlI asAdhAraNa ho rahe aNimA, garimA, prabhutA Adi guNasvarUpa parama IzvaratAke yogase jo prabhAvazAlI hokara sva nikAyameM sarvopari virAja rahe haiM, isa kAraNa ve indra deva kahe jAte haiM / devoMmeM bhavanavAsIke cAlIsa 10 vyantaroMke battIsa 32 kalpavAsiyoMke caubIsa 24, jyotiSiyoMmeM sUrya candra yoM do isa prakAra Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 98 indra yA pratIndra ginAye gaye haiM / kintu tIna nikaayomeN vyaktibhedase ginatI karanepara jyotiSka nikAyameM asaMkhyAte indra aura asaMkhyAte pratIndra samajha lene cAhiye / kyoMki isa madhyalokameM asaMkhyAte candramA aura asaMkhyAte sUrya haiM / candra vimAnoMmeM nivAsa kara rahe pradhAna deva indra haiM aura sUryavimAnoMke pradhAna adhikArI deva pratIndra haiM / sAmAnika devoMmeMse pradhAna deva pratIndra hotA hai / sabhApati, upasabhApati yA maMtrI, upamaMtrI, athavA kalakTara, DipTI kalakTara, evaM tahasIladAra, nAyava tahasIladArake samAna indra aura pratIndrakA joDA suzobhita hai| AjJaizvaryavarjitamAyurvIryaparivArabhogopabhogAdisthAnamidaiHsamAnaM tatra bhavAH sAmAnikA indrasthAnAItvAt , samAnasya tadAdezceti Thak / mhttrpitRguruupaadhyaaytulyaaH| sampUrNa adhikRtoMke Upara AjJApracAra aura una sabake Upara IzvaratA ina do zaktiyoMko choDakara zeSa Ayu, vIrya, parivAra, bhogopabhoga, sthAna Adi vyavasthAyeM jina devoMkI indroMke samAna haiM una devoMke maNDalako samAna kahate haiM / usa samAna nAmaka piNDameM honevAle deva sAmAnika haiN| kyoMki samaya paDanepara ye deva indrakA sthAna prApta karaneke liye yogya haiM, jaise ki sabhApatikI anupasthitimeM upasabhApati usa sabhApati sthAnake yogya samajhA jAtA hai| samAna zabdase " samAnasya tadAdezca" isa taddhita sambandhI sUtra karake Thak pratyaya ho jAtA hai| ye sAmAnika devakulameM sabase baDe mahattara yA indrake mAtA, pitA guru, upAdhyAya, cAcA, tAU, Adike sadRza ho rahe pratiSThita sthAnoMpara niyata hokara AdaraNIya haiM / arthAt-jaise Adhunika, atratya, rAjAoMke pitA, guru, pAThaka, Adi pUjyapuruSoMkA sadbhAva vizeSa harSotpAdaka hai tathaiva indrakA bhI parikara vidyamAna hai / Avazyaka parikarake vinA sAMsArika sukha phIkA rahatA hai / puNyake ThATha tAratamyako liye huye sarvatra ekase haiM / trayastriMzati jAtAH trAyastriMzAH " dRSTe nAmni ca jAte ca aNDidvA vidhIyata " ityabhidhAnamastIti aNDividhIyate, kathaM vRttirbhedAbhAvAt / maMtripurohitasthAnIyA hi ye trayastriMzaddevAsta eva trAyastriMzA na tatra jAtAH kecidanye saMtIti durupapAdAvRttiH / naitatsAraM, saMkhyAsaMkhyeyabhedavivakSAyAmAdhArAdheyabhedopapatteH, trayastriMzatsaMkhyA tadAdhAraH saMkhyeyAstu yathoktAstadAdheyA iti sUpapAdA vRttiH / athavA trayastriMzaddevA eva trAyastriMzAH svArthikopi ita" iti bahutvanirdezAt aMtimAdivat / . tetIsa nAmaka maNDalImeM sadbhUta huye deva trAyastriMza kahe jAte haiM " tatra jAtaH " isa sUtradvArA: prayatriMzat zabdase aN pratyaya kara liyA jAtA hai| dRSTa arthameM aura nAma arthameM tathA jAta arthameM kiyA gayA aN pratyaya vikalpa karake Dit kara diyA jAtA hai, isa prakAra zabdazAstrakA AmidhAna hai| isa kAraNa yaha aN pratyaya Dit kiyA gayA " DitvAdi lopaH " Dit honese at itanI Ti kA , 65 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 tattvArthazlokavArtike I lopa hokara vRddhi karate huye trAyastriMza zabda banA liyA jAtA hai| yahAM koI AkSepa karatA hai ki sughne jAtaH sraughnaH yahAM saptamyanta AdhArabhUta srughna ( AgarA nagara ) se usameM utpanna huye devadatta AdheyakA bheda hai| ataH tadvitavRtti sulabhatayA hojAtI hai / kintu tetIsameM utpanna huye trayastriMzadeva yahAM AdhAra aura AdheyameM koI bheda nahIM dIkha rahA hai| maMtrI, purohita, vAisarAya, vajIra, pradhAna, nyAyAdhIza, Adi pratiSThita sthAnoM ( padoM ) para birAja rahe jo hI deva trayatriMzat haiM, ve hI trAyastriMza haiN| koI una trayastriMzat meM upaje huye nyAre deva nahIM haiN| isa kAraNa bheda nahIM honese yahAM aNa pratyaya vidhAyaka tadvitavRtti kaThinatA se bhI nahIM bana sakatI hai / granthakAra kahate haiM ki isa AkSepa koI sAra nahIM hai / kyoMki saMkhyA nAmaka bhAva aura saMkhyA karane yogya bhAvavAn padArthoM ke bhedako vivakSA karane para yahAM AdhAraAdheyabhAva bana jAtA hai / tetIsa nAmakI saMkhyA uma devoMkA AdhAra aura yathAyogya kahe gaye anusAra gaNanA kiye gaye deva to usa saMkhyA ke Adheya haiM / isa prakAra tadvita vRttikA bananA bahuta acchA ghaTita hojAtA hai / arthAt - naiyAyikoM ke yahAM niSTatva, vRttitva yA samavetatva sambandhase jaise guNameM guNI Thahara jAtA hai, usI prakAra guNa, guNImeM kathaMcit abhedako mAnanevAle jainoMke yahAM to atIva sundaratAse saMkhyA meM saMkhyeya Thahara jAtA hai / naiyAyika to samavetatva Adi vRttyaniyAmaka sambandhoM karake AdheyoMmeM AdhAroMko dharate haiM / kintu syAdvAdiyoM ke yahAM DoroMmeM vastra yA vastrameM Dore aura zarIrameM hAtha pAMva yA hAtha pAMvoMmeM zarIra isa DhaMgase saMkhyA meM saMkhyeyakA nivAsa karanA vRttiniyAmaka kathaMcit tAdAtmya sambandhase niyata horahA hai / athavA kucha aruci rahI hoya to saMtoSakArI upAya yaha hai ki tetIsa deva hI trAyastriMza haiM / isa prakAra kevala nijaprakRtike arthako hI kahanevAlA strAthika aN pratyaya bhI yahAM kiyA jAsakatA hai / jAta arthameM honevAlA aN pratya svArtha meM bhI hojAtA hai| kyoMki "hRta aisA ekavacana nahIM kara hRtaH ( taddhitAH ) yoM bahuvacasvArtha meM bhI nAnta adhikAra sUtrakA kathana kiyA hai / vaha bahuvacana vyartha hokara jJApana karatA hai taddhita pratyaya horahe haiM / jaise ki ante bhavaH antyaH | antya eva antima, yahAM svArthameM Dimaca pratyaya hokara antima zabda banA hai / bheSajameva bhaiSajaM, zIlameva zailI ityAdika padoMmeM svArthika pratyaya huye haiM | inhIMke samAna yahAM trAyastriMza zabdameM aN pratyaya svArthako hI kaha rahA hai, jAta arthako nahIM / pariSadkSyamANA tatra jAtA bhavA vA pAriSadAH pariSatadvatAM kathaMcidbhedAtte ca vayasyapIThamardatulyAH / AtmAnaM rakSatItItyAtmarakSAste zirorakSopamAH / 21 sudharmA sabhA yA bAhya pariSada, madhyapariSada, abhyantara pariSada, isa DhaMgase sabhA yA sabhAyeM bakhAnI jAveMgI, usa ( una ) sabhAmeM sabhya hokara upaja rahe athavA sabhAoM meM sadbhAvako dhAra rahe deva pAriSada haiN| arthAt -- yadyapi vastutaH vicArA jAya to sabhA koI jaDa padArtha nahIM hai| aneka jIvoM ke samudAyako sabhA kahate haiM / tathApi sabhA aura usa sabhAvAle devoMkA samudAya samudAyIkI apekSA hai kathaMcit bheda hojAnese jAta artha yA bhatra artha meM pariSad zabdase aN pratyaya kara diyA gayA 1 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 515 antima upAya svArthika aN pratyayakA samajha liyA jAya / ye sabhAmeM baiThanevAle deva usa indrakesama - vayaska mitra ( hama umara ) yA pIThamarda yAnI sandhiko karanevAle saMdhAnakArIpuruSa Adi sArikhe deva haiM, tathA AtmAkI ( indrakI ) rakSA karate haiM, isa kAraNa ve deva AtmarakSa haiM / jaise ki vartamAnameM rAjA mahArAjAoMke zarIrarakSaka yA mastaka ( bauDI gArDa ) hote haiM unhIM ke samAna ye haiM / yadyapi indroMkA koI zatru nahIM hai, unakI Ayu madhyameM chinna bhI nahIM hosakatI hai / tIvra puNya honese unapara koI akasmAt AkramaNa bhI nahIM karatA hai / phira bhI vibhUtiyoM yA RddhiyoMkI vizeSatayA jo sthApanA horahI hai, usa vastusthitikA nirUpaNa kara denA hI AcArya mahArAjakA lakSya hai| ina saba parikaroMke honese prabhuke prakarSa rUpase sadA prIti upajatI rahatI hai / Atmagaurava jhalajhalAtA rahatA hai eka dhanapati ( seTha) yA mahIpati ( raIsa ) ke bIsa, pacAsa Adi savAriyAM rahatI haiM / yadyapi una sabakA upayoga nahIM hotA hai| kisI kisIkA to janmaparyanta bhI upabhoga bhI sAMsArika sukhoMkI utpAdaka viziSTa puNyAnusAriNI sAmagrI jo prApta huI hai, nahIM jA sakatI hai / ataH zirorakSakoMke samAna ve AtmarakSa deva indrake pachi khaDe rahanevAle, rudra pravRttika, zastrAstraparivRta, zobha rahe haiM / I 1 nahIM ho sakA hai / phira . vaha TAlI bhI to lokaM pAlayaMtIti lokapAlAste cArakSakArthacarasamAH / anIkAnIvAnIkAni tAni istthAnIya gaMdharvAnIkAdIni sapta / prakIrNA eva prakIrNakAH te paurajAnapadakalpAH / 1 prajA samudAya svarUpa lokako pAlate rahate haiM, isa kAraNa ve deva lokapAla kahe jAte haiM, arthacara yA ArakSaka karmacArI jaise Adhunika rAjAoMke hote haiM, usI prakAra indroMke yahAM bhI ye ThATha laga rahe haiM / arthAt -- gAMva AdimeM niyukta ho rahe ArakSika sipAhiyoMko talavara kahate haiM / rAjAoM bhAga (tahasIla) ko gRhIta ( vasUla ) karanevAle kAryameM niyogI ho rahe adhyakSoM ko arthacara kahate haiM, jo ki tahasIladAra, khajAnacI, kalakTara, kamiznara Adi haiM / nagarake prabaMdha yA rakSA meM niyukta ho rahA kotavAla hai / durga, kilA AdikI rakSA karanevAle mahAtalavara ityAdika adhikArI lokapAla mAne gaye haiM / prAntoMke rakSaka cIpha kamiznara, lekTIneNTa gavarnara bhI ina hIM lokapAloM meM gaNanIya haiM / yadyapi svargImeM tahasIla prApta karanekI yA gaDhakI rakSA karane Adi kI AvazyakatA nahIM hai| I phira bhI prakRSTa harSakI utpAdaka sAmagrI vidyamAna hai / tathA senAke samAna anIka jAtike ve deva anIka kahe jAte haiM / prajArakSaNa meM vighna DAlanevAle paracakrako daNDanIti anusAra daNDavyavasthA kara denevAlA vibhAga daNDa hai| aise senAke sthAnapara niyukta ho rahe gaMdharvAnIka 1 hastyanIka 2 azvAnIka 3 sthAnIka 4 padAtyanIka 5 vRSabhAnIka 6 nartakI anIka 7 ina sAta prakArakI senAoMse upalakSita sAta jAtike anIka deva haiM / jaise yahAM rAjaprAsAdoMke idhara udhara nikaTavartI pradezoM meM nagara nivAsI nAgarika athavA dezanivAsI yA prAntanivAsI mahodaya sajjana virAjate haiM, una paura yA 1 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 tattvArthazlokavArtike jAnapada, mahAzayoMke sadRza itastataH phaila rahe hI ve prakIrNaka jAtike deva haiM / jo ki mahArAjAke samAna indrake nAgarika yA rASTrIya janake tulya ye deva bhI viziSTa harSake utpAdaka haiM / vAhanAdibhAvenAbhimukhyena yogobhiyogastatra bhavA abhiyogyAsta eva AbhiyogyAH iti svArthikaH yaN cAturvarNyAdivat, athavA abhiyoge sAdhavaH AbhiyogyAH abhiyogamatIti vA AbhiyogyAste ca dAsasamAnAH / kilviSaM pApaM tadeSAmastIti kilviSikAH teMtyavAsisthAnIyAH / ekaikasya nikAyasyaikaza iti vIpsArthe zas / savArI jAnA, le AnA, aise vAhana, yA dAsya karma Adi pariNatirUpase abhimukhapane karake jo yoga yAnI kaTibaddhapanA hai, vaha abhiyoga kahA jAtA hai| usa abhiyoga meM vidyamAna ho rahe deva abhiyogya haiM aura ve hI deva Abhiyogya kahe jAte haiM / bhava arthameM abhiyogya zabda banAkara yaNa pratyaya kiyA gayA hai, jaise ki caturvarNA eva cAturvarNya, catuHzramA eva cAturApunaH svArthika zramyaM, trilokA eva trailokyaM, trikAlA eva traikAlyaM, Adika hai / athavA abhiyoge sAdhavaH AbhiyogyAH yoM " tatra sAdhuH padoMmeM svArthika yaN pratyaya kiyA gayA " isa sUtra dvArA yaN pratyaya kiyA jA sakatA hai aura abhiyogako karaneke liye jo samartha ho rahe haiM, ve abhiyogya haiM, isa artha meM bhI ( khidamadagAra ) ke samAna ye deva haiM / isa kAraNa ve deva kilviSika haiN| grAma yA carmakAra Adi nikRSTa manuSyoM ke sthAnApanna sabake uccagotrakA hI Abhiyogya zabdako banA liyA jAtA hai, cAkara, dAsoM kilviSa yAnI pApa jina devoM ke vizeSatayA vidyamAna hai, nagarake antimabhAgameM vasa rahe cANDAla, apaca, bhaMgI, ho rahe ye deva haiM / yadyapi yahAMke cANDAloM ke nIcagotrakA udaya hai aura devoMmeM udaya hai / phira bhI koI laukika vibhUtikA parikara rikta nahIM ho jAya, isaliye yathAyogya jitanA sambhava ho sake utanA upamAna upameyabhAva ghaTita kara lenA cAhiye / ekazaH yahAM eka eka nikAyake yoM artha kara vIsA arthameM zas pratyaya kiyA gayA hai / yAnI eka eka deva nikAyake ye indra Adika daza daza bheda pAye jAte haiM / kutaH punarekaikasya nikaaysthedraadyo dazavikalpAH pratIyaMta ityAvedayati / tarkAbhilASI koI jijJAsu pUMchatA hai ki phira yaha batAo ki eka eka nikAyake ye indra, sAmAnika, Adika daza bheda bhalA kisa pramANase nirNIta kiye jA sakate hai ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrima vArttika dvArA samAdhAnakoTikA nivedana kare dete haiM / indrAdayo dazaiteSAmekazaH pratisUtritAH / puNyakarmavizeSANAM taddhetUnAM tathA sthiteH // 1 // Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH eka eka nikAya ke prati inake indra Adika daza bheda zrI umAsvAmI mahArAjane sUtra dvArA ThIka nirUpaNa kiye haiM ( pratijJA ) kyoMki una indra, sAmAnika Adike hetu ho rahe vizeSa vizeSa puNyakarmokI tisa prakAra vyavasthA ho rahI hai ( hetu ) / yathaiva hi devagatinAmapuNyakarmasAmAnyAddevAstadvizeSabhavanavAsinAmAdipuNyodayAca bhavanavAsyAdayastathairvedrAdinA ma puNyakarmavizeSeNa iMdrAdayopi saMbhAvyaMte, teSAM taddhetUnAM yuktyAgamAbhyAM vyavasthiterbAdhakAbhAvAt / jisa hI prakAra gati nAmakarmakI uttara prakRti ho rahI sAmAnya devagati nAmaka puNyakarma ke * udayase ukta cAroM nikAyake jIva deva ho rahe haiM aura usa devagatike bhI uttarottara bheda ho rahIM bhavanavAsI, vyaMtara yA asurakumAra, kinnara Adi vizeSa puNyaprakRtiyoMkA rasodaya ho jAnese bhavanavAsI vyaMtara, asura, kinnara, Adi deva ho jAte haiM usI prakAra devagatike bheda, prabheda, ho rahe indra, sAmAnika, Adika nAmakarma aura anya zubhanAma, sAtAvedanIya, zubhagotra ina puNyakarma vizeSoM ke udayase indra Adika bheda bhI ho rahe sambhava jAte haiM, bhinna bhinna kAraNoMse bhinna bhinna kAryoMkI utpatti ho jAnekA niyama hai| una indra AdikoM ke sRSTA hetu ho rahe una paugalika karma vizeSoMkI yukti pramANa aura AgamapramANa karake suvyavasthA ho rahI hai / koI bAdhaka pramANa nahIM hai / ataH manuSyoM yA pazuoMkI bhinna bhinna sUrateM, mUrateM, sukha, duHkha, buddhi, vaibhava, Adike samAna devoMke indra ahamindra Adi bheda bhI paudgalika karmavizeSoM ke anusAra sughaTita ho jAte haiM / "asaMbhavadbAdhakatvAdvastusiddhiH" / 1 517 yoM to indra Adika dazoM bheda cAroM bhI nikAyoMmeM utsargavidhidvArA prasaMga prApta huye / tisa kAraNa apavAda karane ke liye vizeSasUtrako zrI umAsvAmI mahArAja kahate haiM / vAyastriMzalokapAlavarjyA vyaMtarajyotiSkAH // 5 // vyantara aura jyotiSka nikAyasambandhI deva trAyastriMza aura lokapAla jAtike devoMse rahita haiN| indrAdidazavikalpAnAmutsargato'bhihitAnAM caturSu nikAyeSvavizeSeNa prasaktau tadarthamidamucyate / sAmAnyarUpakarake utsargavidhise kahe jA cuke indra, sAmAnika, Adi daza bhedoMkA jaba cAroM nikAyoM meM vizeSarahita hokarake prasaMga prApta huA to usa kucha aniSTaprasaMgake nivAraNArtha zrI umAsvAmI mahArAja isa apavAda sUtrako khAnate haiM / apavAda niyamoMko DhAlakara, atirikta sthAnoM para anapodita utsargavidhiyAM pravartatI haiM " apavAdA utsargavidhiM bAdhante " kutaH punarvyatarA jyotiSkAH trAyastriMzairlokapAlaizca varjyA yena teSTavikalpA eva syurityArekAyAmidamAha / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 tattvArtha zlokavArtike __koI yahAM zaMkA karatA hai ki kyA kAraNa hai ? jisase phira vyantara aura jyotiSka nikAyavAle deva vicAre trAyastriMza aura lokapAla karake varjita ho rahe haiM, jisase ki ve vyantara yA jyotiSka deva ina indra, sAmAnika, pAriSada, AtmarakSa, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya, kilviSika, ATha vikalpavAle hI samajhe jAya, isa prakAra AzaMkA honepara zrIvidyAnanda svAmI vArttika dvArA isa vakSyamANa samAdhAnako kahate haiN| tatrApi vyaMtarA vA jyotisskaayopvrnnitaaH| trAyastriMzaistathA lokapAlestaddhatvasaMbhavAt // 1 // una cAroM nikAyoMmeM bhI vyaMtara aura jyotiSka ye do nikAya tisa prakAra tetIsa deva aura lokapAla devoM karake rIte ho rahe Agama dvArA kahe gaye haiN| kyoMki una trAyastriMza aura lokapAloMke utpAdaka hetu vilakSaNa jAtIya puNyavizeSakA do nikAyoMmeM sambhava nahIM hai / arthAt-rAjAoMko viziSTa jAtikA puNya honepara hI nihore karate huye, hitazAsaka, maMtrI, purohita, Adika puruSa prApta ho sakate haiN| vaisA puNya ina do nikAyoMmeM nahIM hai / tathA rAjA bane vinA hI pUrNa rAjyapara adhikAra karanA, yathAyogya manamAnI calAnA, adhikRta prajA vargase apanI prArthanA karavAnA, Adi jAtikA puNya bhI kinhIM kinhIM jIvoMke hotA hai / ve hI maMtrI, purohita Adike sthAnApanna ho sakate haiM / rAjAkI hAni ho yA lAbha ho inako donoM avasthAoMmeM nizcintatA hai / sukAla paDe, paracakrake sAtha yuddha nahIM hoya acchA hI hai| kintu yadi duSkAla paDa jAya athavA paracakrasa lAI chiDa jAya inako vaisI cintA yA AkulatA nahIM hai, jaisI ki vyAkulatA rAjAko satAtI hai / ataH do nikAyoMmeM ukta do bheda nahIM mAne gaye haiN| na hi vyaMtarajyotiSkanikAyayostrayastriMzalokapAlanAmapuNyakarmavizeSastrAyastriMzalokapAladevavizeSakalpanAheturasti yatastayostrAyastriMzalokapAlAzca syuriti tadvayA'ste devAH tadatizayavizeSasya pratItihetonikAyAMtaravattatrAsaMbhavAt / ukta vArtikakA vyAkhyeya artha yaha hai ki vyaMtara aura jyotiSka do nikAyake deva AtmAoMke trayastriMzat aura lokapAla nAmaka vizeSa puNya karmokA sadbhAva nahIM hai, jo ki trAyastriMza aura lokapAla jAtike vizeSa devoMkI vastubhUta kalpanAkA kAraNa mAnA gayA hai, jisase ki una madhyavartI do nikAyoMmeM trAyastriMza aura lokapAla deva ho jaaveN| isa kAraNa ve vyantara aura jyotiSkadeva una trAyastriMza aura lokapAloMse varje gaye haiN| kyoMki trAyastriMza aura lokapAlakI pratItiyoMke kAraNa ho rahe una atizaya ukta puNyavizeSoMkA anya nikAyoMke samAna una do nikAyoMmeM asambhava hai / arthAt-anya do nikAya bhavanavAsI aura kalpavAsI devoMke to tAdRza puNyavizeSa haiM, jisase ki unameM trAyastriMza aura Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH lokapAla deva upaja jAte haiM / viziSTa kAryake utpAdaka atizayavAle kAraNoMke nahIM honese vyantara aura jyotiSka deva una do kalpanAoMse vaMcita hai / jahAM kAraNa hogA vahIM kArya upajegA / madhyavartI nikAyoMmeM kAraNoMke vaza indra Adi ATha bheda haiM / kintu bhavanavAsI aura kalpavAsiyoMmeM dazoMke hetu sAtizaya puNyavizeSoMkA sadbhAva honese dazoM prakAra jAtike deva pAye jAte haiM / aba koI jijJAsu prazna karatA hai ki una cAroM nikAyoMmeM kyA eka hI eka indra hai ? athavA kyA koI anya niyama ( apavAda ) hai ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| pUrvayondrAH // 6 // pUrvakI bhavanavAsI, vyantara, ina do nikAyoMmeM samudita horahe deva apane prabhu do do indroMko dhAranevAle haiM / arthAt-do do indroMke AdhipatyameM ina devoMkI TolIko rahanA par3atA hai / pratyeka deva to eka hI indrake adhIna hai / kintu samudAya apekSA yaha kathana hai / ___bhavanavAsivyaMtaranikAyayoH pUrvayordevA dvIMdrA na punarekeMdrA nikAyAMtaravaditi pratipattyarthamidaM sUtraM / pUrvayoriti vacanaM prathamadvitIyanikAyamatipattyarthe, tRtIyApekSayA dvitIyasya pUrvatvopapatteH dvivacanasAmarthyAccaturthApekSayA tRtIyasya puurvtvepygrhnnaadmtyaastteH| ___ pUrvavartI bhavanavAsI aura vyaMtara ina do nikAyoMmeM deva do do indravAle haiM / kintu phira jyotiSka yA kalpavAsI ina anya nikAyoMke samAna eka eka indravAle deva ye nahIM hai / isa siddhAntakA pratipAdana karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAjane yaha sUtra racA hai| cAhe hajAroM, lAkhoM, asaMkhyoM, bhI padArtha hoveM una sabakA pUrvavartI ( pahilA ) padArtha eka hI hogA / ataH prathama vAcaka pUrvazadvakI eka vacanameM hI sAmarthya hai / Adya arthako kaha rahe pUrva zadbakA dvivacana yA bahuvacana alIka hI samajhA jAtA hai / kintu yahAM sUtrameM pUrvayoH isa prakAra dvivacana os vibhaktivAle padakA vacana hai, jo ki pahilI nikAya bhavanavAsI aura dUsarI nikAya vyantaradevoMkI pratipatti karaneke liye hai / prathamakA pratyAsanna honese dvitIyako dvivacanakI sAmarthyase pakaDa liyA jAtA hai / tRtIyakI apekSA karake dvitIyako pUrvapanA nyAyase bhI bana jAtA hai| dvivacanakI sAmarthyase pahile aura dUsare nikAyoMkA pUrvapanA sughaTita hai / yadyapi caturtha vaimAnika nikAyakI apekSAse tIsarI jyotiSka nikAyako pUrvapanA hai, to bhI nikaTavartitA nahIM honese prathamake sAtha tRtIyakA grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai / hAM, nikaTavartI honese prathamakA saMgI dvitIya bana jAtA hai| arthAt-" upasthita parityajyAnupasthitakalpane mAnAbhAvaH " / pradhAnAdhyApakameM dvitvakI anupapatti honepara dvitIyAdhyApaka ( sekiMDa mAsTara ) ko usakA saMgI banA kara dopanakI rakSA kara lI jAtI hai / cauthe, pAMcave, adhyApakako milA kara nhiiN| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArtha lokavArtike aat indrau yeSAM te dvIMdrA ityaMtanatavIpsArtho nirdezaH / dvipadikA tripadiketi yathA vIpsAyAM no vidhAnAdiha vIpsAgatiryuktA na prakRte kiMcidvidhAnamasti / tarhi saptaparNAdivadbhaviSyati vIpsAvidhAnAbhAvepi vIpsA saMpratyayaH / pUrvayornikAyayodvaiau dvAviMdrau devAnAmiti nikAya nikAyabhedavivakSAvazAdAdhArAdheyabhAvo vibhAvyate / 520 1 nikAyavAle jina devoMke do do indra haiM ve deva do indroMvAle haiM, isa prakAra sAkalyena vyApane kI icchA rakhate huye punaH punaH kathana karanA svarUpa vIpsAko antaraMga garbhameM prApta kara isa sUtrakA artha nirdeza kiyA jAtA hai / koI AkSepa karatA hai ki jisa prakAra dvipadikA, tripadikA, dvizatikA Adi padoMmeM " pAdazatasya saMkhyAdervIpsAyAM vun lopazca " isa sUtra karake vun pratyayakA vidhAna hojAnese yahAM vIpsAkA parijJAna honA samucita hai / kintu prakaraNaprApta "tal: isa pada koI pratyayakA vibhAga nahIM zrUyamANa hai / aisI dazA meM yahAM vIpsAkA antargarbha kaise samajhA jAyagA ? arthAt dvau dvau pAdau dadAti iti dvipadikAM dadAti, dugunA dugunA do bhAgoM ko derahA hai, dvipadikA zabdase do pAdakA gIta samajhA jAtA hai / jisa gIta yA padameM do do pAdoMkI Teka gAnI par3atI hai yA tIna tIna padoMkI Teka jahAM gAyI jAtI hai vaha tripAdikA gIti hai / paMktibaddha tIna tIna pAyoMvAlI lambI, cauDI, tipAIko bhI tripAdikA kaha sakate haiN| yahAM dvipadikA, tripadikA, zabdoM meM vun pratyayase vasA artha ukta hojAtA hai / vu ko aka Adeza kara dete haiM / kintu vaisA koI pratyaya dvIndrAH zabdameM nahIM hai| aba AcArya kahate haiM ki taba to saptaparNa, aSTApada Adi ke samAna vIpsA vAcaka pratyayakA vidhAna nahIM hote huye bhI vIpsA arthakI bhale prakAra pratIti hojAvegI / jisa vRkSake eka eka parvameM sAta sAta patte laga rahe haiM vaha vRkSa saptaparNa hai, paMkti paMkti meM ATha ATha pAMvavAla khelanekA nakazA aSTApada hai, isI prakAra do do indravAle nikAya dvIndra haiM / pUrvavattIM do nikAyoM meM nivAsa kara rahe devoM ke do do indra haiM / isa prakAra nikAyoMko kaha rahe pUrvayoH yaha dvivacanAnta saptamI aura devoMko kaha rahe dvIndrAH isa prathamAnta vibhaktise yukta horahe padoM ke vAcya arthokA nikAya aura nikAyI yAnI samUha aura samUhIke bhedakI vivakSAke vazase AdhAra AdheyabhAva hojAnA vicAra liyA jAtA hai / pUrvayoH zabdako SaSThI vibhaktivAlA pada mAnA jAya to bhI koI kSati nahIM hai / ataH dhAnyoMkI rAzi rupayoM kA Dhera, rupayemeM cAMdI, melemeM manuSya isa DhaMgase abhinna padArthoM meM kathaMcit bheda, abhedakI vivakSA hojAtI hai " siddhiranekAntAt " / " dvIMdrA nikAyayordevAH pUrvayoriti nizcayAt / tatraikasya prabhorbhAvo neti te stokapuNyakAH // 1 // ukta sUtrakA yuktipUrvaka artha bArttikameM yoM kiyA jAtA hai ki pUrvavarttI do nikAyoM meM basa rahe deva do do indravAle haiM, yaha siddhAntazAstradvArA nirNIta hai / una do nikAyoMmeM kevala eka hI prabhUkA Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAcintAmaNiH 521 sadbhAva nahIM hai / kAraNa ki ve deva svalpa puNyavAle haiM athavA ve do do indra svayaM hInapuNya haiN| ( pratijJA hetu ) / arthAt - jaba adhikRtoMkA puNyamandazaktika ho jAtA hai tabhI adhikRta prajAvarga ke ekase adhika do tIna Adika netA prabhu bana baiThate haiN| acche puNyazAlI jIva yA to svayaM prabhu hote. haiM athavA eka hI prabhuke taMtra hokara rahate haiM / " anAyakA vinazyanti nazyanti bahunAyakAH, ekaH kRtI zakunteSu yonyaM zakrAn na yAcate " ina pdyose ukta artha dhvanita hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki jisa padArtha do adhikArI haiM ve svayaM donoM svalpa puNyavAn haiN| choTA yA baDA yathAyogya koI kArya ho usakA adhikAra eka vyaktiko prApta hoya tabhI AdhipatyakA kartavya pUrNarItyA nibhatA hai / saMzayAlu svAmIko eka deza, eka kAla, eka hI kAryapara samAna zaktivAle do adhikAriyoMkA niyukta karanA do nAvoMpara caDhane ke samAna bhayAvaha hai / "eko gotre sa bhavati pumAn yaH kuTumbaM bibharti ekapativrata " Adi vAkya ekasvAmitvako pratipAdana karanemeM tatpara haiM / ataH hInapuNyavAle pUrvavartI do nikAyoM meM do do indra haiM / bhavanavAsinikAye asurANAM dvAviMdrau camaravairocanau, nAgakumArANAM dharaNabhUtAnaMdau, vidyutkumArANAM harisiMhaharikAMtau, suparNakumArANAM veNudevaveNudhAriNau, agnikumArANAM agnizikhAgnimANavau, vAtakumArANAM vailaMbanaprabhaMjanau stanitakumArANAM sughoSamahAghoSau, udadhi - kumArANAM jalakAMtajalaprabhau, dvIpakumArANAM pUrNavaziSTau dikkumArANAM amitagatyAmitavAhanau / tathA vyaMtaranikAye kinnarANAM kinnarakiMpuruSau, kiMpuruSANAM satpuruSamahApuruSau, mahoragANAmatikAyamahAkAyau, gaMdharvANAM gItaratigItayazasau, yakSANAM pUrNabhadramANibhadrI, rAkSasAnAM bhImamahAbhImau, pizAcAnAM kAlamahAkAlau, bhUtAnAM pratirUpAmatirUpau / evameteSAmekaikakasya prabhorabhAvAtte stokapuNyAH prabhavo nizzrIyaMte / bhavanavAsI nAmaka pahilI nikAyameM nivasa rahe asurakumAra jAtike devoMke camara aura vairocana nAma ke do indra haiM / nAgakumAra jAtike devoMke prabhu dharaNa aura bhUtAnanda do indra haiM, vidyutkumAra devoM ke adhikArI harisiMha aura harikAnta do indra haiM, suparNakumAra jAtike asaMkhya devoMke netA veNudeva aura ye do indra haiM, agnikumAra jAtike asaMkhyAte bhavanavAsI devoMke adhipati agnizikha aura agnimANava haiM, vAtakumAra bhavanavAsiyoM ke svAmI vailamba aura prabhaMjana ye do indra haiM, stanitakumAra devoM ke parivRDha to sughoSa aura mahAghoSa ye do indra haiM, udadhikumAra devoMke adhipa jalakAnta aura jalaprabha ye do indra haiM, dvapikumAroM ke nAyaka pUrNa aura vaziSTa ye do indra haiM tathA asaMkhyAte dikkumAra jAtIya bhavanavAsiyoMke Iza amatigati aura amitavAhana indra haiM / tisI prakAra vyantara nAmakI dUsarI nikAya meM kinnara jAtIya devoM ke adhinAyaka kinnara aura kimpuruSa indra haiM, kimpuruSa jAtIya asaMkhya vyantara deva Izvara satpuruSa aura mahApuruSa do indra haiM, mahoraga jAtIya vyantaroMke pati atikAya aura mahA 66 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 tatvArtha zlokavArtike kAya ye do indra haiM, gandharva jAtIya vyantaroMke nAtha gItarati aura gItayazA ye do indra haiM, yakSa jAtIya vyaMntaroMke adhIza pUrNabhadra aura mANibhadra ye do indra haiM | rAkSasa jAtIya asaMkhyAte vyantara devoMke Izvara bhIma aura mahAbhIma do indra hai / pizAca nAmaka vyantaroMke adhIzvara kAla aura mahAkAla do indra haiM / bhUtoMke AjJApaka pratirUpa aura apratirUpa do do indra haiM / isa prakAra ina asurakumAra, kinnara Adi devoMke eka eka hI prabhuke nahIM honese ve deva stokapuNyavAle aura ve prabhu bhI stoka puNyavAle nizcita kiye jAte haiM / " adhikasyAdhikaM phalam " yaha kacitkI nIti yahAM lAbhaprada nahIM hai / strIke eka pati samAna prajAjanoM kA eka pati hI banA rahe yahI sarvatobhadra hai / aneka sadasyoMkI bahusammati yA sarvasammati ke anusAra ho rahe kAryoM kA anumodana karanevAle mahAzaya bhI eka pramutAkI nItikA ullaMghana nahIM kara sake haiM / ityalaM prapaMcena / ina devoMke sukha kisa prakArakA hai ? aisI jijJAsA pravartanepara zrI umAsvAmI mahArAja agale sUtrako utArate haiN| kAyapravIcArA A aizAnAt // 7 // aizAna nAmaka svargataka kAya dvArA maithuna sevana karanevAle deva haiM / arthAt-bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka ina bharapUra tInoM nikAyoMmeM aura saudharma, IzAna, svargasambandhI devoMmeM manuSyoM ke samAna kAya dvArA devadeviyoM ke maithuna vyavahAra hai / pratipUrvAJcareH saMjJAyAM ghaJ pravicaraNaM pravIcAro maithunopasevanaM / kAye pravIcAro yeSAM te kAyamavIcArAH / asaMhitAnirdezo'saMdehAthaH / aizAnAdityucyamAne hi saMdehaH syAt kimADaMtarbhUta uta dikcharodhyAhArya iti viparyayo vA syAt / aizAnAt pUrvayorityanuvartamAnenAbhisaMbaMdhAt / asaMhitAnirdeze tu nAyaM doSaH / prati upasarga pUrvaka cara dhAtuse saMjJA arthameM ghaJ pratyaya kiyA gayA hai / pravicaraNabhAva hI pravIcAra hai, isakA artha maithunakA upasevana karanA hai| jina devoMkA pravIcAra kAyameM hotA hai ve deva kAyapravIcAra haiM, yoM vahuvrIhi samAta kara liyA hai| isa sUtrameM AnipAta aura aizAna ina do padoMmeM saMdhi karake nahIM kathana karanA to asaMdehake liye hai| yadi donoMke sthAnameM aica ekAdeza kara aizAnAt yoM sUtra kahA gayA hotA to zrotAoMko saMdeha ho sakatA thA ki yahAM AG antarbhUta chipA huA hai ? athavA kyA AG chipA huA nahIM hai ? aisI dazAmeM pUrva pratyak Adi dizAvAcaka zabdakA adhyAhAra karane yogya hai / aizAnase pUrva dizAtaka yoM artha hogA tabhI " anyArAditarartedikazadvAJctarapadAjAhi yukta " isa sUtradvArA aizAnAt yaha paMcamI vibhakti hosakatI hai / athavA pUrvayoH isa padakI pUrvasUtrase anuvRtti karake aizAnase pUrvavartI devoMmeM kAyapravIcAra yoM Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH abhisambandha hojAnese viparIta artha hojAnekA prasaMga hojAtA hai / aizAnake pUrvameM to koI nikAya nahIM hai / aizAna svayaM eka cauthI vaimAnika nikAyake vyApya mAne gaye kalpopapannakA vyApya horahA hai, tathA aizAnameM bhI to kAyapravIcAra vyavasthita rakhanA hai / hAM, sandhiko nahIM kara sUtra kathana karanepara to yaha koI doSa nahIM AtA hai| Ako uDA denepara aniSTa hojAnekA saMzaya hai| kyoMki pUrvayoH kA adhikAra calA ArahA hai / ataH kathamami sandeha nahIM hoya isaliye sUtrakArane " A aizanAt / ' aisA saMdhirahita sUtranirdeza kara diyA hai / kucha saMkleza utpAdaka karmIkA vipAka senese ye vicAre deva manuSyoMke samAna strIsambandhI viSayasukhoMkA anubhava karate haiN| yahI vahAMkI deviyoM kI vyavasthA hai / devAH kAyapravIcArA A aizAnAditIraNAt / caturvapi nikAyeSu sukhabhedasya sUcanaM // 1 // __ bhavanavAsI devoMse prArambha kara IzAna svargavAsI devoMtaka kAya dvArA bhaithunapravRtti karanevAle deva haiM, isa prakAra zrI umAsvAmI mahArAja karake isa sUtra dvArA kathana karanese cAroM bhI nikAyoMmeM sukha vizeSakI sUcanA kara dI gayI hai / arthAt-devoMke paMcendriya sambandhI bhogoMkI puSkala sAmagrI vidyamAna hai / sparzana indriyajanya puSpazayyAnvita komalavastroMpara viloDana, sundara vastra AbhUSaNoMkA parivaMga, kalpavRkSa yA kalpalatAoMke sukomala puSpa, patra, pravAla AdikA sparzana, cetohara sadA yuvati devAMganAoMkA mAhendra svargataka AliMganArtha sotsAha upasarpaNa, ityAdika sparzana indriya sambandhI bhoga upabhoga vahAM paripUrNa haiM / devoMke mAnasika AhAra hai| manuSya yA pazu, pakSiyoM ke samAna kavalA. hArako ve nahIM karate haiM / atIva manda kSudhAvedanIya karmake udaya yA udIraNA honepara usI samaya devoMke kaNThase paramadivya zaktidhArI anekarasapUrNa amRtamaya rasIlA lArasArikhA padArtha jharatA hai, jo ki mahatI tRptikA sampAdaka hai| sUkSmaparyAlocanA karane para pratIta hojAtA hai ki manuSya yA pazu bhI kavalAhAra dvArA jo SaTrasa yukta padArtho kA svAda lete haiM, usa Ananda prAptimeM bhI svakIya, mukhase nikalI huI lArako vizeSa sahAyaka mAnanA cAhiye / yadyapi paudgalika bhojya padAyomeM rasapariNati vidyamAna hai| kintu bhinna bhinna prakRti ke jIvoM kI nyAre nyAre bhojya padArthose utpanna huI lArakI bochAreM hI svAdajanya sukhavizeSoMko upajAnemeM preraka nimitta haiM / kSudhApIDita do mahIne ke bacce ke mukhameM aMgulI yA svaGakI stanI mukhameM de denepara usI * samaya usake mukhase lArake phubbAre chUTate haiM / aura kucha derataka bacce ko tRpti ho jAtI hai| tIrthakarake janmakAlameM devoM dvArA bhagavAn ke aMgUThemeM amRtakA sthApana karanA isI rahasyako ghanita karatA hai / bhaiMsa gAyake mukhameM lAra mila jAnepara ghAsa yA bhusa vizeSa susvAda ho jAte haiM / UMTa ke mukhameM navike patte, una rAjAoM ke SaTrasapUrNa vyaMjanoMse kahIM adhika AnaMdako utpAdaka haiM / geMDuAke mukhameM miTThIke sAtha usakI lArake mila jAnepara vaha kaura bahuta susvAdu ho jAtA hai / upavAsa yA ekAsana vratakI avasthAmeM . kadAcita Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 tatvAryazlokavArtike chAtI ( kalejA ) para zuSkatA Anepara yA muMhameM sUkhaTa Anepara lAra karake usa zuSkatAko miTA liyA jAtA hai / munijana bhI dina yA rAtameM svakIya puruSArthase lArako upajA kara ukta kriyA karate huye doSabhAjana nahIM ho jAte haiM / hAM, mukhameM aMgulI DAlakara cacorate huye adhika lArako upajAneke liye unheM Atura nahIM honA cAhiye / kavalAhAriyoMke bhojanameM lAra mila jAnepara vaha susvAya bhI supAcya ho jAtA hai / koI manuSya to lAra milAneke liye dUdha yA pAnIko roMdhakara pIte haiM, astu / manuSya yA pazupakSiyoMke sparzana-indriyajanya yA rasanA-indriyajanya sukhoMkI prApti karanemeM unake zArIrika dhAtuoM yA lAroMkA harSakSaya jaise hotA hai, usI prakAra ghrANa, cakSu aura zrotra indriyoM dvArA viziSTa bhoga upabhoga karate huye bhI zarIrasambandhI upadhAtuoMkA vyaya ( kharca honA ) pravatatA rahatA hai, tabhI to yuvA avasthAmeM dhAtu upadhAtuoMkI adhika utpatti hote rahanese indriyoM ke bhoga, upabhoga, vizeSa AnandotpAdaka hote haiM / aura vRddha avasthAmeM zarIrakI mUlapUMjIkA ghATA ho jAnepara ve ke ve hI athavA unase bhI atizaya sundara indriya viSaya vicAre sukhotpAdaka nahIM hai| pAte haiM / " vRddhasya taruNI viSam " / bAta yaha hai ki jaise dhanakA upArjana kara viniyoktA puruSa usake bahubhAgako bhoga, upabhoga, yA dAnameM vyaya kara detA hai, aura alpa bhAgako upArjaka dhanakI santAnameM milA detA hai, usI prakAra zarIrake dhAtu, apadhAtu yA vaikriAyaka zarIrake anya jAtIya zarIrAvayava bahubhAga zarIra sukhake liye hI upaja kara vyaya hote rahate haiN| yadi kaMjUsa prakRtikA prANI vIrya, lAra yA anya vainiyika zarIra yA vRkSa Adi zarIrameM upaja rahe una amUlya padArthokA vyaya nahIM karatA hai to trairAzika anusAra usake pAsa mAla TAla nahIM milatA hai| tabhI to vizeSatayA indriyoM ke upabhogI rasika puruSa aura zarIra zaktiyoMkA alpavyaya karanevAle saMyamI jIvoMke apekSA hata lAra Adike saMcayakA tAratamya nahIM dekhA jAtA hai / ataH nyAyaprApta sAmagrIkA bhoga upabhoga karanese hI kUpake srota samAna baha rahe lAra Adike anusAra upabhoga karanekA pravAha pracalita ho rahA hai / hAM, pApoMkI pratipakSabhAvanA yA vairAgyarasameM nimagna horahe athavA bhogomeM udAsIna horahe jIvoMke zarIrakA kAryAlaya ( kArakhAnA ) hI dUsare DhaMgakA hojAtA hai| paritRpta yA rogI athavA vItarAga sAdhu evaM zodhI, udAsIna, inakI pravRttiyoMpara sUkSma lakSya denese saba jIvoM ko ukta siddhAnta spaSTa pratibhAsita hojAtA hai / kuladhArAse jinake zarIrasaMsthAna sundara sudRDha bane huye haiM atyalpa rUkSa bhojana karanepara bhI unake zarIroMmese lAvaNya phaTA paDatA hai, jabaki durvyavahArI dhanapatiyoM ke mukha yA zarIra hatakAnti ho rahe haiM / puNya yA sadAcAra to abhyantara kAraNa hai hii| kintu mukhameM bAra aura zarIra meM dhAtu, upadhAtuoM kI puSkala utpatti hI lAvaNya, saundarya, tRpti, svAda, sukha Adi pradhAna kAraNa hojAtI haiM / devoMke zarIrameM vahI zAririka amRta rasopama lArasArikhe padArthokI sulabha prApti vidyamAna hai / ataH ve roTI, dAla, phala, mevA, dUdha, ghRta, peDA, ghevara, modaka, Adi bahirbhUta padArthoM kA kavala AhAra kadAcit bhI nahIM karate haiM / vastutaH AnandotpAdaka sampUrNa sAmagriyAM zarIrameM hI Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 1 vidyamAna haiM / aura saca pUcho to akSayasukhakA bhaNDAra AtmA hI hai| zarIrakI mAtA yA pitAmahI horahIM AhAravargaNAoMmeM vaha AtmAko sukha denevAlI zakti na hai aura na thI / pratyuta AtmAne hI zarIrako sukhotpAdaka zaktikI thoDI bhIkha de dI hai / basa, usI upacarita asadbhUtanaya anusAra AtmA ke sukhase horahe zArIrika sukhako apanA rahA yaha jIva soMThakI gAMTha milanepara bana gaye paMsArI cUhe ke samAna bahirAtmA bana rahA hai / tabhI to mumukSu, vratI, indriyajanya sukhoMpara lAta mArakara atIndriya svAtmopalabdhijanya sukhakA rasAsvAdana karaneke liye udyata rahate haiM / prakaraNameM yaha kahanA hai ki devoMkA rasanA indriyajanya sukha bahirbhUta padArthoMse nahIM prApta hokara apanI zArIrika prakRti anusAra apane abhyaMtara kAraNoM anusAra upaja jAtA hai / tathA hRdayahArI puSpa, zarIra, AdikI divya gandhako sUMgha kara devoMke ghrANa indriyajanya sukha horahA hai / svakIya sthAnoMmeM horahIM sundara racanAyeM, deva devAMganAoM ke anupama saundarya, madhyaloka sambandhI aneka dvIpa samudroMkI svargIya chaTAyeM, Adiko nirakha kara devoM ke cakSuH indriya dvArA upabhoga pravarta rahe haiM / svayaM gAnA bajAnA athavA anyoM ke gIta, vAditra, AdikA zravaNa kara zrotra indriyajanya sukha unake upajate rahate haiM / parizeSameM jAkara saba jIvoMko " jagat kAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtha " ke anusAra vairAgya bhAvanApara hI jhuka jAnA Avazyaka paDegA, tabhI to svargaumeM Upara Upara yA ahamindroMmeM gati, zarIra, parigraha, abhimAnakI, hInatA hai / ahamindra devoMkI to aisI vilakSaNa pariNati hai ki jAne Ane yA vikriyA karanekI paripUrNa sAmarthya hote huye bhI ve tIrthakaroM ke paMcakalyANaka utsavoM meM bhI madhyalokameM nahIM utarate haiN| vahIM svasthAnase sAta peMDa calakara bhagavAn ko namaskAra kara lete haiM / yahAM vahAM bahuta bhramaNa karanA kucha acchA thoDA hI hai / mandA - yA zuklalezyA kI jAtiyAM nAnA prakAra kI haiM / sarvArthasiddhi ke eka bhavatArI devoMmeM to parama zuklalezyA sAMsArika sukhoM kI caramasImApara pahuMcAtI huI uttarabhavasambandhI parama vairAgya bhAvanAoM kI prayojaka ho rahI hai / uttarabhavameM sampUrNa puNyapApoM kA kSaya karAnevAlI aura isa bhavameM utkRSTa puNyakI sAmagrI bana rahI yaha sarvArthasiddhi ke devoM kI bheda vijJAnase pagI huI sukhAnubhUti to camatkArapUrNa hai / " kimAzcaryamataH param " bhogoMkA caramaphala upekSA hai / astu, isa vArtikameM cAra nikAyoM ke indriyajanya sukhakA sUcana kara diyA hai / 1 525 caturNikAyA devAH kAyamatrIcArAH iti saMbaMdhAccaturSvapi nikAyeSu surANAM suratasukhavizeSasya kathanaM gamyate A aizAnAditi vacanAt / tarhi vaimAnikanikAye sarvasurANAM kAyapravIcAraprasaktau tannivRtyarthaM aizAnAditi vacanamabhyupagaMtuM yuktaM / devoMkI cAra nikAyeM haiM yoM anuvRtta kiye gaye pahile sUtra ke sAtha kAya pravIcAravAle devoMkA vAcaka " kAyapravIcArA: " isa zaGkhakA sambandha kara denese cAroM bhI nikAyoMmeM devoMke surata sambandhI Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtike monamainamnamwarene sukhavizeSakA kathana karanA jAna liyA jAtA hai " A aizAnAt " IzAna svargataka aisA vacana karanese maryAdA bAMdha dI gayI hai, taba to cauthI vaimAnika nikAyameM sampUrNa devoMke manuSya, pazu, pakSiyoMke samAna zarIra dvArA maithunapravRttikA prasaMga prApta ho jAnepara usa prasaMgahI nivRtti ke liye aizAnAt isa prakAra sUtrakArakA vacana svIkAra karaneke liye yuktipUrNa hai| vaimAnika, bhavanavAsI aura vyantara ye tInoM jAtike deva uttarottara asaMkhyAta guNe adhika haiM / hAM, vyantaroMse jyotiSI deva to saMkhyAta guNe adhika hai / pariziSTa sampUrNa vaimAnika devoMse asaMkhyAta guNe deva kevala saudharma aura aizAna do svargAmeM basa rahe haiM / isa sUtradvArA AdikI tInoM nikAyeM aura cauthI vaimAnika nikAya mese IzAna svargavAsI devoMtaka eka sAMsArika viziSTa sukha mAne jA rahe kAyapravIcArakA pratipAdana ho cukA hai / aba sanatkumAra Adi acyuta paryanta vaimAnika devoMke mithunajanya sukhavibhAgakA pratipAdana karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako kahate haiN| zeSAH sprshruupshbdmnHprviicaaraaH||8|| ukta devoMse zeSa baca rahe acyuta paryanta deva to paraspara svakIya niyata deva, deviyoMke sparzameM, rUpa avalokanameM, zabdazravaNameM aura manojanya mAnasika vicAroMmeM, maithunopasevana kriyAko dhAra rahe haiM / arthAt-uttama devoMmeM maithunapravRtti uttarottara nyUna hotI gayI hai / deva sadA pravIcArameM hI lavalIna nahIM rahe Ate haiN| manuSya, strI, pazu, pakSiyomeM bhI sarvadA hI kAma vedanA jAgarUka nahIM rahatI hai| kintu antaraMga yA bahiraMga kAraNoMke milanepara kApavAsanAye jaga jAtI haiM yA jagA lI jAtI haiM / sabhI jIvoMko cAhe ve dharmAtmA na bhI hoya kAmasevanake atirikta anya bhI aneka Avazyaka kartavya bane rahate haiM / manuSyoMko zarIraprakRtike anusAra zauca, snAna, bhojana, zayana Adi kAryoMmeM Avazyaka kAlayApana karanA paDatA hai| aneka pazu, pakSI, to svakIya niyata RtuoM ke atirikta kitane hI mahInotaka arativAn udAsIna rahe Ate haiN| hAM, zrRMgArI puruSoM ko AtmavalakI nyUnatA ho jAnese viSayavAsanAyeM adhika satAtI haiM / devadovayoM ke bhI jaba kabhI kAmavAsanAyeM upajatI haiM to ve paraspara sparza, rUpAvalokana, Adi dvArA laukikatRptiko prApta hote huye prItilAbha kara lete haiM / " SaNNAmindriyANAM sveSu sveSu viSayeSu AnukUlyataH pravRttiH kAmaH " sparzana indriya ke samAna yA usase bhI adhika kAmasevana ina anya indriyoM dvArA bhI hotA hai, yaha bAta isa sUtrase dhvanita ho jAtI hai| zeSA iti vacanaM uktAvaziSTasaMgrahArya, se coktAvaziSTAH sAnatkumArAdayaH kalpopapatrA evAcyutAntAH parepravIcArA iti vakSyamANatvAt kalpopapanaparyantAnAmeva dvAdazavikalpatvena nirdiSTAnAM prkrnnaac| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH isa sUtrameM " zeSAH " yaha vacana to kahe jA cuke bhavanatrika aura saudharma, IzAnavAsI devoMse avaziSTa baca rahe kalpavAsI devoMkA saMgraha karaneke lie haiM aura ve uktoMse avaziSTa rahe deva to tRtIya svargavAsI sAnatkumAra Adika adhyuta svargaparyantake kalpopapanna deva hI grahaNa kiye jAte haiM / kyoMki agrima sUtra dvArA parale kalpAtIta deva pravIcArarahita haiN| yoM paribhASaNa bhaviSyameM kiyA jAnevAlA hai / tathA " dazASTapaMcadvAdazavikalpAH " isa sUtra dvArA bAraha vikalpadhArIpane karake kahe jA cuke kalpopapannaparyanta svargavAsI devoMkA hI yahAM prakaraNa prApta ho rahA hai| ataH kalpAtIta devoMmeM koI atiprasaMga nahIM ho pAtA hai| nanveva ke sparzapravIcArAH ke ca rUpAdipravIcArA iti viSayavivekAparijJAnAdagamako'yaM nirdeza ityAzaMkAyAmidamabhidhIyate / yahAM kisIkI zaMkA hai ki isa sUtra karake AdhArabhUta viSayoMkA pRthak, pRthak rUpase vicAra nahIM kiyA gayA hai ki isa prakAra kaunase deva to sparza dvArA maithunapravRttiko dhAra rahe haiM, aura kaunase deva bhalA rUpa, zabda, Adi karake kAyapuruSArthameM lavalIna haiM ? yoM vizeSatayA parijJAna nahIM honese yaha sUtrakA nirdeza karanA abhipreta arthakA gamaka nahIM hai / yo AzaMkA honepara zrI vidyAnanda AcArya dvArA yaha samAdhAna vacana kahA jAtA hai| te sparzAdipravIcArAH zeSAstebhyo yathAgamaM / . jJeyAH kAmodayApAyatAratamyavizeSataH // 1 // una ukta devoMse zeSa rahe ve kalpavAsI deva to sparza AdimeM maithunopasevana karanevAle haiM / isa siddhAntako AmnAyAnusAra prApta huye AgamapramANakA atikramaNa nahIM kara samajha lenA cAhiye / cAritramohanIya sambandhI vedakarmake udaya yA udIraNAsvarUpa kAmodayake apAya ( vinAza) kI taratamarUpase vizeSatA dekhI jAtI hai / ataH sparza, rUpa, zabda, ina uttarottara viprakRSTa horahe sahakAriyoM dvArA devoMmeM Upara Upara pravIcAra alpa alpa hai / athavA yoM anumAna kara lenA ki ve uparima caudaha svargavAsI deva ( pakSa ) kAmavedanAkI nyUnatAke tAratamya anusAra sparza, rUpa, AdimeM pravIcAra karanevAle haiM ( sAdhya ) kyoMki kAma vedanAke sampAdaka vedakauke udayakA nAza hojAnekI taratamatAkA vizeSa honese ( hetu ) / arthAt-lukhaTiyA, sirakaTA, lhiriyA, cItA, siMha, inako jaise uttarottara bhaya hIna hIna hai yA kRpaNa, sakuTumbadhanI, adhamarNa, vyApArI, paNDita, bhogabhUmiyAM, deva, samyagdRSTi, munimahArAja, upazamazreNIvAle, ina jIvoMmeM jaise bhaya uttarottara nyUna hai athavA zraGgArI, rasiyA, upabhoktA sadgRhastha, malla, aNuvratI zrAvaka, udAsIna, inameM uttarottara kAmavedanA svalpa hai, isI prakAra sAnatkumAra Adi devoMmeM Upara Upara kAmapuruSArthakI nyUnatA hai| kAmakI hInatAke tAratamyase sukhakI prakarSatAkA tAratamya avinAbhAvI hai| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 tatvArtha lokavAtika te devAH zeSAH sAnatkumArAdayo yathAgamaM sparzAdipravIcArAH prtipttvyaaH| sAnatkumAramAheMdrayoH sparzazvIcArA devAsteSAmutpannamaithunasukhalipsAnAM samupasthitasvadevIzarIrasparzamAtrAtmItyutpattI nivRttecchatvopapatteH / brahmabrahmottaralAMtavakApiSTheSu rUpapravIcArAH, svadevImanojJarUpAvalokanamAtrAdeva nirAkAMkSatayA priitytishyopptteH| zukramahAzukrasatArasahasrAreSu zabdapravIcArAH, svakAMtAmanojJazabdazravaNamAtrAdeva saMtoSopapatteH / AnatapANatAraNAcyutakalpeSu manammavIcArAH, svAMganAmana:saMkalpamAtrAdeva paramasukhAnubhavasiddheriti hi paramAgamaH zrUyate / ukta devoMse parIizaSTa ho rahe ve sAnatkumAra mAhendra Adika deva to AmnAya prApta Agama anusAra sparza, rUpa, AdimeM pravIcAra karanevAle samajha lene cAhiye / vaha Agamavidhi isa prakAra hai ki sAnatkumAra aura mAheMdra sva!meM nivAsa karanevAle deva sparza karanemeM maithunopasevana karanevAle haiM / kyoMki maithunajanya sukhake prApta karanekI abhilASA utpanna hote hI una devoMke usI samaya upasthita ho gayIM nijadeviyoM ke zarIrakA kevala sparza yAnI AliMgana yA stana, mukhacumbana Adi kriyA kara lenese prIti utpanna ho cukanepara una devoMkI maithuna icchA kI nivRtti honArUpa kArya sadha jAtA hai / brahma, brahmottara, lAMtava, kApiSTa svargaumeM nivAsa kara rahe deva to rUpameM pravIcAra karanevAle haiM / kyoMki maithunakRtyakI abhilASA hote hI usI samaya nikaTaprApta huyI apanI sundara deviyoMke manojJa rUpa yAnI sundara veSa, vilAsa, vibhrama, cAturya, zrRGgAra, AkAra, saundaryakA, kevala avalokana kara lenese hI svakIya bhogAkAMkSAkI nivRtti hote huye atizaya yukta prIti upajanArUpa kArya bana jAtA hai / tathA nauveM, dazave gyArahaveM, bArahaveM, zukra, mahAzukra, satAra, sahasrAra, svarganivAsI devoMke zadbameM hI pravIcAra hotA hai| apanI apanI ramaNIya kAntAoMke manojJa zadboMke sunane mAtrase saMtoSakI siddhi ho jAtI hai| deviyoMke madhura saMgIta, komala hAsya, bhUSaNa zada, nRtyakI jhaMkAra AdikA zravaNa kara pUrva devoMkI apekSA inako atyadhika prema rasa upajatA hai| Anata, prANata, AraNa, acyuta, ina sva!meM deva manameM hI pravIcAra karanevAle haiN| apanI aMganAoMke mAnasika saMkalpa mAtrase hI ukta devoMkI apekSA atyadhika vaiSAyaka sukhakA anubhava sAdha lete haiM / isa prakAra prAcIna parama Agama vAkya sune jA rahe haiM / bhAvArtha-vartamAnameM bhI isa DhaMgase manuSya yA striyoMmeM aMzarUpa karake yo kAmapuruSArtha sevana dekhA jAtA jAtA hai / paraspara strIpuruSoM ke sundara avayavoMkI TakaTakI lagA kara nirakhane vAle rasikoM yA bakabhakta dhArmikoMmeM cAkSuSa maithuna bahuta pAyA jAtA hai / tIvra vedanA yA calAkara upajAyIM gayIM vAsanAoM ke anusAra kAyapravIcArameM pravRtti hotI hai / isake atirikta samayoMmeM kAmavedanAkA alpa AdhAta honekI dazAmeM sparza pravIcArase hI strIpuruSoMkI icchA paripUrNa ho jAtI hai / kadAcit atyalpa vedanAkI dazAoMmeM rUpAvalokana, paraspara saMbhASaNa, manoja janya mAnasika vicAroMse hI tRpti ho jAtI hai| uttarottara DhalatI huI avasthAmeM Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArtha cintAmaNiH 519 zArIrika zaktikI hAnizIlatA anusAra arddhavRddha yA vRddhajanoMmeM dRSTAntarUpeNa ukta sUtrArtha ghaTita ho jAtA hai| isI prakAra devoMmeM bhI ukta sUtrArthako yuktipUrvaka ghaTita kara lenA cAhiye / jo ajJa puruSa zarIrasparza yA zukrarajomocanase hI prIti upajanA svIkAra karate haiM, unakA siddhAnta bhramamUlaka hai / laukika prItiyoMkI utpattike aneka sAdhana haiM / vastutaH vicArA jAya to viSayoMse utpanna huA sukha korA sukhAbhAsa hai| jitanI jitanI viSayatRSNA nyUna hai utanA hI utanA yaha jIva atIndriya sukha ko parakhane laga jAtA hai / tabhI to devoMke bahiraMga AliMgana Adi sAmagrI jitanI jitanI hIna hotI jAyagI utanA hI utanA ve laukika sukhakI ora baDhate jAyeMge / atyadhika jhaMjhaToMse laukika sukhoM meM bhI eka prakArakA vighna hI paDa jAtA hai| zrRMgArI kavi bhI kahatA hai ki " na pathyaM nepathyaM bahutaramanaMgotsavavidha " kAmotsatra meM bahuta jhaMjhaTe lagA lenA aDacanoM ko nimaMtraNa denA hai / chattIsa prakArake vyaMjanoMkI apekSA eka bArameM cAra pAMca sundara vyaMjana hI adhika tRptikAraka samajhe gaye haiN| hAM, bhinna samaya nyArI nyArI chAkoMmeM chattIsa kyA chattIsa sau vyaMjana bhI vicitraruciyoMke anusAra tRptikAraka hosakate haiM / bhUkhase kucha kama bhojana karanemeM jo Ananda hai vaha nAkataka bhojanako ThUMsa lene meM nahIM hai / jADekI Rtu atyalpa zItabAdhA sahate huye upayogI parimita vastroM dvArA upabhoga karanA jitanA svAsthyaprada hote huye manohArI hai utanA AvazyakatAse adhika gUdarA lAde rahanA sukhasampAdaka nahIM hai| parizeSameM jAkara grISma RtumeM jaise vastroMkA parityAga hI vAMchanIya hojAtA hai, usI prakAra Thosa sukhako cAhanevAle jIvoMke liye jhaMjhaToMkoM haTAkara kevala AtmasvarUpa ikalA rahajAnA hI AdaraNIya hojAtA hai / alam -- pUrvapUrvavartI devoMke avalamba uttarottara devoM meM nahIM hai / kintu uttarottara devoMke sparza, rUpa, zabda, AdimeM honevAle pravIcAra to pUrva pUrva devoMke Avazyaka rUpase pAye jAte haiN| ya deva rUpa pravIcAravAle haiM vo sparzapravIcAravAle nahIM haiM / kintu sparzapravIcAravAle deva rUpapravIcAra, pravIcAra aura manaHpravIcAroMko bhI dhArate haiM / paramAgama dvArA kI gayI vyavasthA sarvathA nirdoSa hai| tatastadanatikrameNaiva viSayavivekavijJAnAnnAgamako'yaM nirdezaH / punaH pravIcAragrahaNAdiSTAbhisaMbaMdhapratyayAdanyathAbhisambandhe cArSavirodhAt / saMbhAvyaMte yathAgamaM sparzAdipravIcArA devAH kAmodayApAyasya cAritramohakSayopazamavizeSasya tAratamyabhedAnmanuSya vizeSavat / tisa kAraNa se usa Aptoka paramAgamakA atikramaNa nahIM karake hI devoMmeM sparza, Adi viSayoMkA vibhAga jAna liyA jAtA hai / ataH yaha sUtrakArakA kathana abodhaka nahIM hai / " kAya pravIcArAH A aizAnAt " isa pUrvasUtrase yahAM pravIcAra zabdakI anuvRtti ho sakatI hai| phira jo sUtrakArane usa sUtrameM pravIcAra grahaNa kiyA hai usa vyartha paDa rahe pravIcAra zabdake grahaNase Agama vidhi anusAra iSTa arthakA abhisambandha kara lenA pratIta ho jAtA hai| yadi do domeM yA cAra cAra svargImeM yoM anya prakAroMse sparza rUpa Adi viSayaka pravIcAroMkA abhisambandha kiyA jAvegA to RSi R Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike prokta siddhAntapranthoMse isa sUtrakA virodha Thana jAyagA / svalpa bhASaNa karanevAle udAtta udbhaTa vidvAnoMke zabda vyartha nahIM jAte haiM / ataH pravIcAra zabdakarake iSTa arthakI jJapti kara lI jAtI hai| isa sUtrArthakA yoM anumAnavAkya banA lenA ki sAnatkumAra prabhRti deva ( pakSa ) sparza, rUpa Adi viSayaka maithuna pravRttiyoMko dhAra rahe Agamavidhi anusAra jAne gaye sambhAvita ho rahe haiM ( sAdhyadala ) kAmasampAdaka vedakarmake udaya yA udIraNAke vinAza svarUpa cAritramohanIyakarma pratiyogika vizeSa kSayopazamakI taratamatAkA bheda honese ( hetu ) manuSya vizeSoMke samAna ( anvayadRSTAnta ) / arthAtuttarottara adhika dharmAtmA bana rahe samyagdRSTi, pAkSikazrAvaka, darzana pratimA, vratapratimA, divA'bhukta pratimAvAle zrAvakoMmeM jaise kSAyopazamikabhAva aNuvrata brahmacarya hai / " desavirade patte idare ya khaovasamiyabhAvodu, so khalu carittamohaM paDiJca bhaNiyaM tahA uvariM " yoM gommaTasAra anusAra pAMcave deza virata guNasthAnameM cAritramohanIyakI apekSA kSAyopazamikabhAva mAnA gayA hai / yadyapi nokaSAyakI veda nAmaka prakRti dezaghAti hai / tathApi dezaghAtiyoMmeM apekSAkRta sartraghAtispardhakoM kA sadbhAva pAyA jAnese pAkSika Adi meM sarvaghAtispardhakoM kA udayAbhAva kSaya aura bhaviSya meM udaya AnevAle sarvaghAta spardhakoMkI udIraNA nahIM ho sakane yogya vahAMkA vahIM upazama banA rahanA tathA dezaghAti veda prakRtike niSekoMkA udaya yoM kSayopazama bana jAtA hai / yadyapi devoM meM koI vrata nahIM hai / dezavirata ke nahIM honese unake kSAyopazamikacAritra kahaneke liye jI hicakicAtA hai / phira bhI antaraMga kAraNavaza kAmodaya uttarottara devoMmeM atyalpa hai / ataH kaSAyoMkI mandatA honete una devoM ke nissandeha cAritra mohakA kSayopazama kahaneke liye saharSa utsAha ho jAtA hai / jaba ki gommaTasArameM hI kahIM darzana moha kacit cAritramohakA avalamba lekara dUsare guNasthAna meM pAraNAmika bhAva aura kSapakazreNImeM kSAyika bhAva jo ki siddhoMmeM kahane cAhiye bhaNita kiye haiM, to antaraMga karmoM kI zakti anusAra maithunasaMjJAkI uttarottara hAnikI ora jhukanevAle jIvoM ke cAritramohakA kSayopazama kahanA anucita nahIM hai / ataH yaha hetu pakSameM varta jAtA hai / sarvathA pravIcArarahita sarvArthasiddhike devoMko bhale hI caturtha guNasthAnavarttI kahate raho aura kAmatItrAbhiniveza nAmaka atIcArako dhAra rahe darzana pratimAvAle svastrI - Asakta manuSyako bhale hI paMcamaguNasthAnavarttI kahe jAo, hama Tokate nahIM haiM kintu vedakarmo ke udaya, udIraNA, para sUkSma lakSya denese sarvArthasiddhike devoM yA laukAntika devoM meM akhaNDa bramhacarya pAyA jA rahA haiN| zlokavArtikAlaMkAra ukta siddhAntakA poSaka pratIta ho rahA hai / bhagavAn kA abhiSeka karanevAle puruSoM kA yA vratadhArI zrAvakoM kA rasa, rudhira, mala, mUtra, mayazarIra bhale hI pavitra AtmArUpa upAdhikI apekSA vyavahAradRSTise upacArita pavitra mAna liyA jAya, kintu saudharma indra, laukAntika, sarvArthasiddhistha ina devoMke dhAtu, upadhAtu, malamUtravihIna zarIroM athavA ekeM - driya jIvake vRkSa, ghAsa, jala, agni zarIroMko upacArakI zaraNa liye vinA hI pavitra kahane ke liye utsAhake mAre jIva bAMsoM uchalatA hai / karma, pula, AtmA, nija pariNAma, upAdAna kAraNa AdikI I 1 530 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 531 zaktiyoMpara vicAra karanese ukta siddhAntakA nagnarahasya spaSTa dIkha jAtA hai / avatI uccavarNa aura vratI nIcavarNake tattvako athavA AhiMsaka dhIvara yA cANDAla aura hiMsaka brAmhaNake tattvako samajhanevAle sahRdaya udAtta vidvAnoMko ukta siddhAntake sanmukha sira jhukAnA paDegA / anukta bhI cAritra siddhoMmeM rakhanA paDatA hai / devoMke kSAyopazamika cAritrakA nirUpaNa kara denevAle nibhIka zrI vidyAnanda AcArya mahArAjase apanI AtmAke udAttabhAva banAnekI zikSA lo-ityalam pallavitena / samajhanevAloMke liye saMketamAtra paryApta hai / lajAluoMko samudra, nada, kUpakI AvazyakatA nahIM hai / svalpa jala hI pApakA saMkalpapUrvaka tyAga karaneke liye iSTasAdhaka ho jAtA hai| kisI jijJAsukA prazna hai ki gurujI mahArAja, yadi solaha svargataka isa prakAra vyavasthA hai to batAo ki Upara aveyaka vimAnavAsI ahamindroMke kisa prakArakA sukha pravartatA hai ? yo prazna honepara zrI umAsvAmI mahArAja ahamindroMke sukhakA nirNaya karaneke liye agrima sUtrako yoM kaha rahe haiM / prre'prviicaaraaH||9|| solaha svauke Upara navagrevayaka, nava anudiza, aura pAMca anuttara vimAnoMmeM upaja rahe parale ahamiMdra deva to maithunapravRttise sarvathA rahita haiM / manase bhI maithuna sukhake anubhavase rIte horahe ve kalpAtIta ahamindra paramaharSakA anavarata anubhava karate rahate haiM / arthAt-kisIko bhUkha yA pyAsa lage usakI SaTrasa pUrNa uttama, uSNa, bhojanoM yA madhura zItala jala dvArA nivRtti karake jo sukhakA anubhava kiyA jAtA hai, vaha sukha avichina, anavarata, Thosa, nirbAdha, nahIM hai / kevala rogakA pratIkAra mAtra hai| hAM, yadi kisI kevalajJAnIko bhUkha, pyAsa, yA nIMda, roga hI nahIM hai, usake avichinna paramasukha ucca zreNIkA mAnA jAtA hai / isI prakAra kalpAtIta devoMke kAmavedanAke pratIkArakI jhaMjhaToMmeM nahIM paDaneke kAraNa satata parama harSa hotA rahatA hai| pare grahaNaM kalpAtItasarvadevasaMgrahArthe / tto'nissttklpnaanivRttiH| apravIcAragrahaNaM prakRSTamukhapratipayartha, te na mnmnvaacaaraaH| tebhyaH pare kalpAtItAH sarvadevAH pravIcArarahitA ityuktaM bhavati / isa sUtrameM pare zabdakA grahaNa karanA to sampUrNa kalpAtIta asaMkhyAte devoMkA saMgraha karaneke liye hai| tisa kAraNase aniSTakalpanAoMkI nivRtti hojAtI hai| anyathA pAnI pare zabdakA prahaNa yadi nahIM kiyA jAyagA to katipaya svargavAsI devoMmeM vA kucha hI kalpAtIta devoMmeM pravIcArarahitapanakI aniSTakalpanA kI jAsakatI hai / isa sUtrameM apravIcAra zabdakA grahaNa karanA to ahamindoMke horahe prakRSTa sukhakI pratipatti karAne ke liye hai / ye deva manase bhI pravIcAra karanevAle nahIM haiN| yadyapi prathama, dvitIya, tRtIya, yA caturtha guNasthAnake bhAvoMko dhAra he praiveyakavAsI ahamindra aura kevala caturtha Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 tattvArtha zlokavArtike guNasthAnavartI nava anurdiza, pAMca anuttara vimAnavAsI ahamindroMke vedakarmakA udaya hai / dravyaveda anusAra devoMke puruSocita upAMga bhI haiN| kintu AtmIya puruSArthajanya vilakSaNa pariNatiyoMke nahIM karanese dravyaveda aura bhAvaveda vyartha paDa jAte haiM / chaThe, sAtaveM, AThaveM, guNasthAnoMmeM bhI to dravyaveda aura bhAvavedakA sadbhAva hai| phira bhI devoMse anantaguNA niSkAma sukha sAdhuoMke mAnA gayA hai| brahmacarya mahAvratakI baDI mahimA hai / kAmako anantakAlataphake liye jItanevAle kSINakaSAya yA kevalajJAniyoMke parama atIndriya sukha anantAnanta vidyamAna hai / yadyapi strI, puruSoMke mithuna sambandhI puruSArthajanya prakRti to vRkSa, ghAsa, kITa, napuMsaka, nArakI AdimeM bhI nahIM hai, phira bhI inake kAmajanya tIvra duHkhavedanA haiM, joki ahamindroMke sarvathA nahIM hai| isa sUtrakA artha isa prakAra kaha diyA gayA hojAtA hai ki una tIna nikAya sambandhI aura svargavAsI devoMse pare horahe sampUrNa kapAtIta deva to maithunasevAke ghanapaMka ( daladala ) meM nimagnatA ( phaMse rahanA ) svarUpa pravIcArase rIte haiN| arthAt-aneka manuSya dharmAtmA nahIM hote huye bhI janmate hI svabhAvataH kAmavAsanAoMse dUra rahate haiM / usa dazAmeM unako baDA gambhIra sukha milatA hai / prathama guNasthAnI Adhunika vIra puruSoM meM bhI kadAcit pravIcArarahita bhAva pAye jAte haiM / koI Azcarya nahIM hai| kutaH punaruktebhyaH parepravIcArA ityAha / aba zrI vidyAnanda svAmIke prati kisIkA prazna hai ki mahArAja, batAo, kahe jAcuke devoMse parale deva phira pravIcArase rahita bhalA kisa yuktise siddha ho jAte haiM ? Agama ukta viSayoMke Upara yuktiyoMke pravarta jAnese hI Agamake Upara anugraha ho sakatA hai, anyathA nahIM / isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya agrimavArtikoMko samAdhAnavacanasvarUpa kaha rahe haiN| unako suno, smjhe| tebhyastu pare kAmavedanAyAH parikSayAt / sukhaprakarSasaMprAdeH pravIcAreNa varjitAH // 1 // saMbhAvyate ca te sarve tAratamyasya darzanAt / narANAmiha keSAMcita kAmApAyasya tAdRzaH // 2 // una ukta devoMse paralI orake ve vivAdApanna sampUrNa kalpAtIta deva to ( pakSa ) maithunopasevanase parjita horahe sambhava rahe haiM ( sAdhya ) kAmavedanApIDAkA parikSaya hojAnese ( hetu ) kAma sukhako atyanta tuccha yA maithunakarmako atIva hAnikAraka samajha rahe aura vyAyAma, dugdhapAna, nizcintatA, ghRtamevA bhojana, Adike bhogI mallake samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa anumAnase ahamindroMmeM pravIcArarahitapanA sAdha diyA jAtA hai / tathA sukhake prakarSakI bhale prakAra prApti hojAnese ( hetu ) ahamiMdoMke Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH 533 kAmavedanAkA parikSaya sAdha diyA jAtA hai / yahAM vartamAnakAlameM bhI kinhIM kinhIM manuSyoM ke ti * prakAra ke kAmake vinAzakA tAratamya dekhA jAtA hai| arthAt - vartamAna meM sampUrNa yuvA puruSa kAmuka hI hoya aisA koI avadhAraNa nahIM hai| kaI puruSa to janmaparyaMta kAmase nahIM satAye dekhe gaye haiN| hAM, striyoM ke mAsikadharma hone ke kAraNa mAnasika kAmavikAroMse rahitapanA durlabha hai|" igi purise battIsaM " / tabhI to devoMkI gaNanAse battIsa gunI bhI ginatI meM asaMkhyAtI deviyAM pravIcArarahita nahIM kahI gayIM haiN| AryikA bhI utkRSTasaMyamako prApta nahIM kara sakatI hai| kintu vIrarasapremI, udAsIna, zAntarasI, puruSoM meM kAmavedanA ke vinAzakI taratamatA dekhI jAtI hai| isa hetudvArA vivAdApannajIvoM meM pravIcAra se rahitapanA sAdha diyA jAtA hai / jaise aneka puruSa sadAse hI zrRMgAra rasake premI hote haiM, tadvat aneka jana kAmarasase sarvA udAsIna rahanevAle bhI dekhe jA rahe haiM / jaba ki kinhIM kinhIM manuSyoM ke yahAM vaisI kAmavedanAkA apAya hai | ataH ve sabhI ahamindra deva vicAre pravIcArase rahita ho rahe sambhava jAte haiM / vivAdApannAH surAH kAmavedanAkrAMtAH sazarIratvAt prasiddhakAmukavat ityayuktaM kAmavedanApAyasya zarIritvena virodhAbhAvAt / keSAMcidihaiva manuSyANAM maMdamaMdatamakAmAnAM vinizcayAt kAmavedanAhAnitAratamye zarIra hAnitAratamyadarzanAbhAvAt prakSINazeSakalmaSANAmapi zarIriNAM pramANataH sAdhanAt / jagatvatta sampUrNa deva deviyoM yahAMtaka ki brahmA, viSNu, maheza devoM ko bhI maithunopasevI svIkAra kara rahA koI paurANika paNDita AkSepa karatA hai ki vivAdameM prasita ho rahe rahA hai| dharma yA deva ( pakSa ) kAmajanya pIDAse AkrAnta haiM ( sAdhya dala ) / zarIrasahita honese ( hetu ) vezyAsakta yA parastrIgAmI kAmukapuruSa ke samAna anvayadRSTAnta ) | granthakAra kahate haiM ki yukti vyAghrayoMkI jhapaToMko nahIM jhela sakanevAlA yaha AkSepa to anucita hai| kyoMki kAmavedanA ke apAyakA zarIrAdhArIpana ke sAtha koI virodha nahIM hai / vartamAnameM yahAM hI kinhIM kinhIM manuSyoM ke atIva manda aura usase bhI atyadhika manda ho rahI kAmapravRttikA vizeSarUpeNa nizcaya ho vratoM kA lakSya nahIM rakhate huye bhI aneka manuSya mandakAmI haiN| eka paMjAba ke mallane yAvat janmameM eka bAra maithunasevana kiyA thA, jisakA phalasvarUpa usake eka putra utpanna huA, jo ki yuvA avasthAmeM pariNata honepara sampUrNa yUrupanivAsI malloMkA vijetA huA, jo isa samaya vidyamAna hai / sunA jAtA hai| ki eka viziSTa jAtikA siMha janmabharameM eka hI bAra maithunasevA karatA hai / kinhIM zrRMgArI purupoke pariNAma jaise viTavakI vipula tRSNAmeM DUbe rahate haiM, usI prakAra aneka udAsIna jIvoM ke parinAma svabhAva hI se kAmarahita pratIta ho rahe haiM / kAmavedanA kI hAnikA tAratamya honepara zarIra kI hAnike tAratamyakA darzana nahIM ho rahA hai| yAnI kAmavedanA ke hIna hIna hote hote jIvoMke zarIrakI bhI hAni hotI jAya aisA niyama nahIM hai / bahubhAga sthaloM meM to isake viparIta dIna, hIna, Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 tatvArtha lokavArtike rugNa, kSINa, zarIradhArI zrRMgAra rasika puruSakI apekSA vIra, yoddhA, malla, pratimalla puruSoM ke zarIra dRDha, puSTa, baliSTha, lambe cauDe, suDaula hote haiM / nikRSTa vezyAoMke kAmamaya ghRNita zarIroMse brahmacAriNI yA svadezarakSaNatatparA lajjAlu striyoMke zarIra unnata dekhe jAte haiN| kahAMtaka kaheM, sampUrNa kAmavAsanA sambandhI pApoMkA prakarSarUpase nAza kara denevAle yA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina sampUrNa dhAtiyA karnAkA prakSaya kara cuke zrI jinandra devoMkA bhI zarIra sahitapanA pramANoMse sAdhA jA cukA hai / jaba ki vedakarmakA yA dhAtiyAkarmIkA prakSaya kara cuke zarIradhArI. jinendra bhagavAnke ananta balazAlI, sarvAMga sundara, lambA cauDA suDaula, pavitra, parama audArika zarIra hai, to zarIradhArapina hetukI kAmavedanAsahitapana sAdhya ke sAtha vyApti nahIM bana pAtI hai| hAM, kAmavedanAkI truTi hote hote sAthameM yadi zarIrakI bhI truTi hotI jAtI to zarIradhArI devoMkA yA tIrthakaroMkA bhI kAmapIDitapanA sAdhanemeM sahAyatA mila sakatI thI / kintu yahAM to isake viparIta prastAva upasthita hogayA, ataH paurANikoMkA hetu vyabhicAra doSagrasita hai| etena kAmitve sAdhye sattvaprayeyatvAdayopi hetavaH saMdigdhavipakSavyAvRttikA iti pratipAditaM tataH saMbhAvyA eva kecidmviicaaraaH| ___isa ikta kathana karake isa bAtakA bhI granthakArane pratipAdana kara diyA hai ki kalpAtIta devoMmeM kAmIpanA sAdhya karanepara kahe jAne yogya sattva, prameyatva, jIvatva, cetanatva Adika hetuoMkI bhI vipakSase vyAvRtti honA saMdigdha hai / kyoMki kAmasevI jIvoM ke samAna mandakAmI yA sarvathA pravicAra rahita jIvoMmeM bhI satva Adika hetu pAye jAte haiM / jaba ki vyabhicArIpuruSa bhI kabhI kabhI tIvra roga, gADha suSupti, Adi avasthAoMmeM kAmapIDAse varjita haiM to malla, jitendriya sAdhu, mahAmanA tyAgI, kSINakaSAya Adi jIvoMke viSayameM to kahanA hI kyA hai ? vipakSameM hetu ke Thahara jAnekA nizcaya nahIM bhI hoya, kintu vipakSameM vartanekA paurANikoMko bhI sandeha hojaaygaa| ataH zarIradhArIpana yA sattva Adika hetu usa kAmapIDitapanako sAdhanemeM saMdigdha vyabhicAra hetvAbhAsa doSagrasta haiN| tisa kAraNase koI deva yAnI kalpAtIta deva yA laukAMtika deva bicAre pravIcArase rahita horahe sambhavane yogya hI haiM, jaisA ki ukta vArtikoMmeM kahA gayA hai / ityevaM navabhiH sUtraiH nikAyAdyatarasya yaa| kalpanA saMzayazcAtra keSAMcicanirAkRtiH // 3 // kinhI kinhI ajaina vidvAnoMke yahAM cAra nikAyoMke atirikta dUsare dUsare DhaMgase devoMkI dohI tIna hI athavA pAMca Adika hI nikAya mAnI gayIM haiM / lezyA yA devoMke antargata bheda, indraSyavasthA, Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH pravIcAra AdikI dUsare prakAroMse kalpanAyeM gaDhI jArahI haiM aura kinhIM kinhIM paNDitoMke yahAM devoMkI nikAya, lezyA, bheda, prabheda, AdikA jo saMzaya horahA hai, yahAM caturtha adhyAyakI AdimeM isa prakAra nau sUtroM karake zrI umAsvAmI mahArAjane una saba kalpanAoM yA saMzayoMkA nirAkaraNa kara diyA hai| arthAt-ukta nau sUtroM ke prameyameM avyApti, ativyApti doSa nahIM haiN| prathamena sUtreNa tAvatkeSAMcinikAyAMtarasya kalpanA tatsaMdehaH cAtra niraakRtiH| dvitIyena lezyAMtarasya, tRtIyena saMkhyAMtarasya, caturthena kalpAMtarasya, paMcamena tadapavAdAtarasya, SaSTheneMdrasaMkhyAMtarasya, saptamenASTamena cAniSTamavIcArasya, navamena sarvapravIcArasyeti navabhiH sUtrainikAyAdhaMtarakalpanasaMzayanirAkRtiH prtyetvyaa| ukta vArtikakA vivaraNa yoM hai ki yahAM cauthe adhyAyameM sabase Adike pahile sUtra karake to kinhIM kinhIM purANakAroMke yahAM mAnI gayIM devoMkI dUsarI nikAyoMkI kalpanA aura dUsare DhaMgakI una nikAyoMkA jo sandeha ho rahA hai usakA nirAkaraNa kara diyA gayA hai / " AditastriSu pItAntalezyAH " isa dUsare sUtrakarake bhavanatrika devoMmeM anya padma, zukla, lezyAoMkI nirAkRti kara dI gayI hai / tathA " dazASTapaMcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH " isa sUtra karake to niyata ho rahI daza, ATha, pAMca, bAraha, saMkhyAoMse atirikta saMkhyAoMkI vyAvRtti kara dI gayI hai / cauthe " indra sAmAnika " Adi sUtrakarake daza vidha kalpanAke sivAya anyavikalpoMkA nirAkaraNa kara diyA hai| pAMcaveM " trAyastriMza" Adi sUtra karake una daza vikalpoMke do nikAyoMmeM ho rahe apavAdake sivAya anya apavAdoMkA nirAsa kara diyA gayA hai| chaThe " pUrvayordIndrAH " sUtra karake indroMkI ukta saMkhyAke atirikta saMkhyAoMkA vAraNa kara diyA hai / sAtaveM, AThaveM, " kAyapravIcArA AaizAnAt " aura " zeSAH sparzarUpazadvamanaHpravIcArAH " sUtroM karake aniSTa pravIcAroMkA pratyAkhyAna kiyA gayA hai| nauveM " pare'pravIcArAH " sUtra karake saba kalpAtIta devoMke pravIcArasahitapanakA vyavaccheda kiyA gayA hai / isa prakAra nau sUtroM karake anya nikAya AdikI asabhdUta yA sadasandUta ubhayakoTisparzI saMzayakI nirAkRti ho rahI samajha lenI cAhiye / ukta sUtroMke nau vAkya sAvadhAraNa haiM / kaNThokta kaho cAhe na kaho, vAkyameM vinA bulAye hI evakAra dvArA avadhAraNa laga baiThatA hai| " vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye " / __ AdinikAyasambandhI jo daza vikalpavAle deva kahe jAcuke haiM, una devoMkI sAmAnya saMjJA aura vizeSa saMjJAkA vijJApana karaneke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanito dadhidvIpadikkumArAH // 10 // Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike bhavanoM meM nivAsa karaneke zIlako dhAranevAle deva bhavanavAsI haiM / ve 9 asurakumAra. 2 nAgakumAra 3 vidyutkumAra 4 suparNakumAra 5 agnikumAra 6 vAtakumAra 7 stanitakumAra 8 udadhikumAra 9 dvIpakumAra 10 dikkumAra ina daza vizeSasaMjJAoM ko dhAra rahe haiM / 536 bhavanavAsinAmakarmodaye sati bhavaneSu vasanazIlA bhavanavAsina iti sAmAnyasaMjJA prathamanikAye devAnAM / asurAdinAmakarmavizeSodayAdasurakumArAdaya iti vizeSasaMjJA / kumArazabdasya pratyekabhabhisaMbaMdhAt teSAM kaumAravayovizeSavikriyAdiyogaH / 1 gati saMjJaka nAmakarmakI uttarottara prakRti ho rahe bhavanavAsI nAmaka nAmakarmakA udaya hote sante, bhavanoM meM nivAsa karanekI ThevavAle, deva bhavanavAsI haiN| isa prakAra pahile nikAya meM yaha devoM kI akhila vizeSoMmeM ghaTita ho rahI sAmAnya saMjJA hai / hAM, usa bhavanavAsI nAmakarmake bhI uttara bheda svarUpa asura, nAga, Adi vizeSa nAmakarmoMkA udaya ho jAnese asurakumAra, nAgakumAra, Adika vizeSa saMjJAyeM pratrarta jAtI haiN| " dvandvAdau dvandvAMte ca zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate " isa niyama anusAra antake kumAra zaGkhakA pratyeka asura AdimeM pIche sambandha juDa jAtA hai / una bhavanavAsI devoMke kumAra avasthAmeM ho rahe sArikhe AyuSyavizeSa, vikriyA karanA, veSa bhUSA, Ayudha, krIDana, yAna, vAhana, AbharaNa, Adise atyadhika prIti honekA yoga hai, isa kAraNa unako kumAra kaha diyA jAtA hai / bhAvArtha -- lokameM bhI kaI bAlakoMkA ajitakumAra, bhAnukumAra Adi nAmanirdeza kara liyA jAtA hai / kintu vRddha avasthAmeM ye nAma zAdvikoM ke yahAM usI prakAra khaTakate haiM, jaise ki vRddha vivAha AkSepa karane yogya hai / nAma parivartana ke liye devoMmeM utanI AvazyakatA nahIM upajatI hai / jitanI ki buDDhe ajitakumAra Adi manuSyoMmeM hai / kintu kyA kiyA jAya ! nAmaparivartana karanA abhISTa nahIM hai| yadyapi sampUrNa devoMke janmase antarmuhUrta ke pIche aura maraneke chaha mAsa pUrvataka bharapUra yuvA avasthA niyata rahatI hai, phira bhI kumAroM ke samucita vikriyA, veSa, krIDAparatA AdimeM atyadhika premabhAva hone ke kAraNa inako kumAra zabdase kaha diyA jAtA hai / kecidAhuH devaiH sahAsyaMtIti asurA iti, tadayuktaM, teSAmevamavarNavAdAt / saudharmAdidevAnAM mahAprabhAvatvAdasuraiH saha yuddhAyogAt teSAM tatprAtikUlyenAvRttervairaikAraNasya ca paradArApahArAderabhAvAt / koI koI paurANika paNDita aisA kaha rahe haiM ki "devaiH saha asyantIti asurAH " aditi ke putra Aditya devoMke sAtha ditike putra daitya yAnI asura sadA laDate rahate haiM / devoM ke sAtha yuddha meM praharaNa AdikoM ko kSepate haiM athavA laDAImeM mArakara devoMko nadI AdimeM pheMka dete haiM, isa kAraNa asura haiN| granthakAra kahate haiM ki yaha una smRtikAroMkA kathana yuktizUnya hai| isa prakAra kahane para avarNavAda yAnI jhuMThA doSa laga baistA hai| dekho, cauthI kyoMki una devoMke Upara nikAyake saudharma Adika Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAyacintAmaNiH devoM yA ahamindra Adi devoMkA mahAn prabhAva hai / vicAre alpabalI asurakumAroMke sAtha saudharma Adi devoMkA kathamapi yuddha honekA yoga nahIM laga pAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jainasiddhAnta anusAra una asurakumAroMkI una devoMke yA devoMkI asuroM ke pratikUlapana karake pravRtti nahIM hotI hai / yadi janmakalyANaka yA samavasaraNa AdimeM pravateMge bhI to anukUla hokara hI pravRtti kreNge| vacana aura kAyase to kyA manase bhI pratikUlatAko nahIM ThAna sakate haiN| tIsarI bAta yaha hai ki parastrIharaNa yA paradhanapramoSa athavA dUsareke adhikRta dezapara svAdhikAra jamAnA Adi ceSTAyeM hI bairake kAraNa haiM / ina dveSake hetuoMkA abhAva ho jAnese deva aura asuroMmeM yuddha kathamapi nahIM ThanatA hai / mithyAjJAnI AgrahIjana cAhe kaisI bhI jhUThI, sAMcI, kalpanAyeM kareM, prAmANika vidvAnoM ke yahAM una gapoDoMkA koI mUlya yA Adara nahIM hai| bhale jIvoMpara jhUThA kalaMka lagAnA koI acchA thoDA hI hai| arthateSAM bhavanavAsinAM dazAnAmapi niruktisAmarthyAdAdhAravizeSapratipattiriti prdrshyti| aba mahArAja yaha batalAo ki ina dazoM bhI prakAra ke bhavanavAsI devoMke bhavana kahAM haiM ! isake uttarameM zrI vidyAnanda svAmI " bhavanavAsI " isa sAmAnya saMjJAvAcaka zabdakI niruktike sAmayse hI ho rahI vizeSa AdhArakI pratipatti bana baiThatI hai, isa sUtrakArake rahaspako bhale prakAra dikha lAye dete haiN| dazAsurAdayastatra proktA bhavanavAsinaH / adholokagateSveSAM bhavaneSu nivaastH||1|| una devoMmeM asurakumAra, Adika daza bhavanavAsI deva bhale prakAra kahe gaye haiM ( pratijJA ) / kyoMki nIce adholokameM prApta ho rahe bhavanoMmeM ina devoMkA nivAsa ho rahA hai ( hetu ) / yo anumAna dvArA bhavanavAsI zadbakI niruktike arthako sAdha diyA hai| ka punaradholoke teSAM bhavanAni zrUyate ? ratnaprabhAyAH paMkabahulabhAge bhavanAnyamurakumArANAM, kharapRthivIbhAge caturdazayojanasahasreSu nAgAdikumArANAM / tatroparyadhazcaikaikasmin yojanasahasre tadbhavanAbhAvazravaNAt / tatra dakSiNottarAdhipatInAM camaravairocanAdInAM bhavanasaMkhyAvizeSaH parivAravibhavavizeSazca yathAgamaM prtipttvyH| phira mahArAja yaha batAo ki adholokameM kahAM una devoMke bhavana sarvapratipAdita zAya dvArA jJAta kiye jAte haiM ? AcAryokI orase isakA uttara isa prakAra hai ki isa ratnaprabhAke dUsare paMkabahula bhAga asurakumAroMke bhavana anAdikAlIna race duye haiM / aura ratnaprabhAke pahile kharapRthivI bhAgaye caudaha hajAra yojana moTe aura asaMkhyAta yojana lambe cauDe sthAnoMmeM apaziSTa mAgamAra, Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 tattvAryazlokavArtike ammam suparNakumAra, Adi nau prakAra bhavanavAsiyoMke bhavana haiM / eka lAkha assI hajAra yojana moTI ratnaprabhA pRthvIke Uparale usa saulaha hajAra yojana moTe kharapRthivI bhAgameM Upara nIce eka eka hajAra yojana moTe sthAnameM unake bhavanoMkA abhAva AmnAya dvArA sunA jAtA hai / una devoMmeM dakSiNadizAke adhipati aura uttaradizAke adhipati ho rahe camara, vairocana Adi- indroMke adhikRta bhavanoMkI saMkhyA aura parivAra, vibhUtivizeSako AptopajJa zAstra AmnAya anusAra samajha lenA cAhiye / trilokasAra, rAjabArtika Adi granthoMmeM bhavanavAsI devoMke sAta karoDa bahattaralAkha bhavanoMkA nirUpaNa kiyA hai / devoMkA aizvarya saMkhyAta, asaMkhyAta, yojana lambe cauDe vimAna, caityAlaya AdikA varNana kiyA gayA hai / yuktivAdake pradarzanakA sthala nahIM honese yA anya pranthoM meM mila jAneke kAraNa yahAM kaha denepara koI vizeSa atyadhika zraddhAbhAva nahIM upajanekI sambhAvanA athavA camatkRtijanaka koI vizeSa upayAogatA nahIM pratIta honese yahAM granthavistAra nahIM kiyA gayA hai| ... aba zrI umAsvAmI mahArAja dvitIya-nikAyasambandhI devoMkI sAmAnyasaMjJA aura vizeSasaMjJAkA avadhAraNa karaneke liye agrima sUtrako kahate haiM / vyaMtarAkiMnarakiMpuruSamahoragagaMdharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH ___dUsare vyantaradeva to kiMnara 1 kimpuruSa 2 mahoraga 3 gaMdharva 4 yakSa 5 rAkSasa 6 bhUta 7 aura pizAca 8 ina vizeSasaMjJAoMko dhAra rahe haiM / _ vyataranAmakarmodaye sati vividhAMtaranivAsitvAyatarA ityaSTavikalpAnAmapi dvitIyanikAye devAnAM sAmAnyasaMjJA / kinnarAdinAmakarmavizeSodayAt kinnarAdaya iti vizeSasaMjJA / kiMnarAn kAmayaMta iti kiMnarAH, kiMpuruSAn kAmayaMta iti kiMpuruSAH, pizitAzanAt pizAcA ityAdyanvarthasaMjJAyAmavarNavAdaprasaMgAt, devAnAM tathAbhAvAsaMbhavAt / pizAcAnAM matsyAdipravRttidarzanAta pizitAzitvasaMbhava iti cet na, tasyAH krIDAsukhanimittatvAt teSAM mAnasAhAratvAt / / ____ gati nAmakarmake bheda, prabheda, svarUpa ho rahe kiMnara, kimpuruSa, Adi vizeSa nAmakarmokA antaraMgameM udaya hote saMte aura bahiraMgameM nAnA prakArake dezAntaroMmeM nivAsa karanevAle honese ye deva dhyantara kahe jAte haiM / dUsarI nikAyameM pAye jA rahe AThoM vikalpavAle bhI devoMkI yaha sAmAnyasaMjJA anvartha hai / bhavanavAsI aura vyantarazabdoMkI niruktise hI ukta devoMke nivAsasthAnoMkA nirNaya ho jAtA hai / asaMkhyAta vikalpavAle nAmakarmake uttarottara bhedarUpa kiMnara Adi vizeSa prakRtiyoM ke udaya se ho rahI kinara, kimpuruSa, Adika yoM vizeSasaMjJAyeM haiM / jo paurANika paNDita apanI vyAkaraNajJatAko yo bakhAna rahe haiM ki kumita naroMkI abhilASA rakhate haiM, tisa kAraNa ye deva kinnara haiM, ghoDeke Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH mukha samAna mukha honese kutsita nara ho rahe ramaNakuzala devoMkI aneka devadeviyoMko abhilASA rahI AtI hai / " bimboSThaM bahumanute turaMgavaktraH " ityAdi zloka karake mAdha kaknei svaracita zizupAlavadha kAvyameM isI bhAvako dikhalAyA hai / aura kimpuruSoMkI kAmanA kara rahe haiM, isa kAraNa kimpuruSa deva kahe jAte haiM / " pisitamAcAmati yA pizitamaznAti " isa nirukti dvArA mAMsakA bhakSaNa karanese pizAca haiM / mahAn sarpakA AkAra dhAranese mahoraga haiM, ityAdika zanirukti anusAra ukta devoMkI anvarthasaMjJA mAnanepara AcArya kahate haiM ki baDe bhArI avarNavAda honekA prasaMga AtA hai| kyoMki devoMke tisa prakAra kinnaroMke sAtha ramaNa, mAMsabhakSaNa, sarpaceSTA, AdikA asambhava hai / deva svataH baDe bhogI aura sarvAMgasuMdara haiM / devoMke vaikriyaka zarIra atyadhika pavitra haiM / azuddha, durgandhi, ghRNAyogya, manuSyoM ke nikRSTa audArika zarIroMkI ve kabhI abhilASA nahIM karate haiM / mAMsa, madya, sevana nahIM karate haiM / yadi koI yoM AkSepa kareM ki pizAcoMkI machalI, mAMsa, madirA, naivedya AdimeM pravRtti horahI dIkhanese mAMsabhakSaNa karanA unake sambhava jAtA hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki krIDAjanya sukhakA nimittakAraNa mAtra vaha pravRtti hai|aahaarke liye matsya, mAMsa, AdimeM pravRtti nahIM hai| kyoMki una devoMke mAnasa AhAra hai| manameM AhArakI abhilASA upajate hI jhaTha kaNThase amRtopama, susvAdu, rasa jharakara pUrNa tRptiko kara detA hai / arthAt-devoMmeM tIvra kaSAyavAn yA jIvoMko duHkha dekara bhI krIDA karanevAle aneka deva haiM / mleccha yA kasAiyoMke chokare meMDaka, cUhA, baraM, tataiyA, ciraiyA, pillA, machalI, mAMsakhaNDa, haNDI Adike sAtha nirdaya hokara khelate haiM / usImeM vizeSa harSakA anubhava karate haiN| vidroha kAlameM pratipakSiyoMke bAlakoMko geMda banAkara duSTa khilADiyoMkA krIDA karanA sunA jAtA hai / isa kriyAmeM aneka bAlakoMkI mRtyuyeM bhI hocukI haiN| kintu kaSAyavAnoMko koI cintA ( paravA ) nahIM hai / isI prakAra krIDA sukhake liye aneka mithyAdRSTi deva matsya AdimeM pravRtti karate haiN| tAMtrika vidvAn matsya, mAMsa, Adiko dikhAkara devoMkA paritRpta honA mAnate huye matsya, mAMsa, madya, rakta, mala, zava Adi dvArA jIvoMkI bhUtabAdhAoMko miTA dete haiM / ye saba kriyAyeM krIDAprakRtika devoMke sukhanimitta bhale hI hojAya, kintu AhArasAmagrI yaha nahIM haiM / devoMke mAMsabhakSaNa yA mAnuSa zarIrake sAtha ramaNa athavA dhAtu, upadhAtu, santAnotpatti Adi svIkAra kara lenA yaha devoMkA sabase baDA tiraskAra hai| devoMke liye isase baDI gAlI nahIM hosakatI hai / ataH vyantaroMkI ukta saMjJAyeM yA vidhAtA nAmakarmakI kinnara Adi saMjJAyeM rUDhi zabdamAtra hai / dhAtvartha utanA hI ghaTAyA jAya jitanA ki yukti, zAstra, aura anubhavase abAdhita hoya / zeSako vicArazAlI vidvAn lAta mArakara pheMka dete haiM / ka punarvyatarANAM vividhAnyaMtarANyavakAzasthAnAkhyAni yato niruktisaamdeitessaamaadhaarmtipttirityaar| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike koI jijJAsu pUMchatA hai ki mahArAjajI, phira batAo ki ina vyantara devoMke nAnA prakAraka dezAntaravarttI avakAzasthAna nAmake AvAsa aura nagara kahAM kahAM haiM ? jisase ki vyantara zabdakI nirukti sAmarthya se ina kinnarAdi devoMke AdhAra kI pratipatti ho sake ? isa prakAra jijJAsA honepara zrI vidyAnanda AcArya samAdhAna karate huye agrimavArtikako kahate haiM / 540 aSTabhedA vinirdiSTA vyantarAH kinnarAdayaH / vividhAnyaMta rANyeSAmadhomadhyamalokayoH // 1 // zrI umAsvAmI mahArAja karake kinnara, Adika ATha bhedavAle vyantaradeva to vizeSarUpa se nAma mAtratayA uddiSTa kara diye haiM / ina vyantaroMke adholoka aura madhyalokameM aneka prakAra antara yAnI bhavanapura, AvAsa, aura bhavana, nAmake asaMkhyAta nilaya hai / dvIpa yA samudrameM honevAle madhyabhAga prApta sthAnoMko bhavanapura kahate haiM / hRda, parvata, vRkSoM meM bane huye Urdhvagata sthAnoM ko AvAsa kahate haiM, citrA, pRthivI meM bane huye adhaH prApta sthAnoM ko bhavana kahate haiM / adholoke tAvadaupariSTe kharapRthivIbhAge kiMnarAdInAmaSTabhedAnAM vyaMtarANAM dakSiNAdhi - patInAM kiMpuruSAdInAM cottarAdhipatInAma saMkhyeyanagara zatasahasrANi zrUyaMte, madhyaloke ca dIpAdrisamudradeza grAma nagaratrikacatuSkaca turagRhAMga garathyAjalAza podyAnadeva kulAdInyAvAsazatasahasrANAmasaMkhyeyAni teSAmAkhyAyaMte / tadvizeSasaMkhyA parivAravibhUtivizeSo yathAgamaM pratipattavyaH pUrvavat / adholoka meM ratnaprabhA ke solaha hajAra yojana moTe uparima pradeza sambandhI kharapRthivI bhAgameM kinara, satpuruSa Adika ATha bhedatrAle dakSiNa dizA ke adhipati ho rahe vyantaroM meM nivAsasthAna bane ye haiM tathA kharapRthivIbhAgameM hI uttaradizA ke adhipati kimpuruSa, mahApuruSa, Adi vyantara indroM ke saMkhyAte lAkha nagara vidyamAna hai, ye AtaMka zAstroMdvArA jAne jA rahe haiM / arthAt - - isa jambUdvIpase tirache asaMkhyAte dvIpa samudroM kA ullaMghana kara paralI ora ke dvIpasamudoMmeM Uparale kharapRthivI bhAgameM uttaradizA kI ora kiMnara, satpuruSa Adi sAta dakSiNa indroMke asaMkhyAte lAkha nagara Adi anAdikAlase vidyamAna haiM aura isI prakAra uttaradizAneM kimpuruSa Adi sAta vyantarendroM ke utane hI asaMkhyAte nagara race huye haiN| hAM, rAkSasajAtIya vyantaroMke AvAsa to ratnaprabhA ke caurAsI hajAra yojana moTe paMkabahula bhAgameM asaMkhyAte lAkha nagara bane huye haiM aura uttaradizAmeM ratnaprabhAke paMkabahula bhAgameM rAkSasendra dakSiNadizAdhipati ke asaMkhyAte lAkha nagara zAstradvArA varNita ho rahe haiM / kharapRthivI bhAga meM Upara nIce eka eka hajAra yojana choDakara madhyama caudaha hajAra yojana mode aura asaMkhyAte yojana lambe coDe sthAnoMmeM sAta prakAra ke vyantara aura nau prakAra Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH 541 jAtA bhavanavAsiyoMka AvAsa bane huye haiM / zeSa bace huye asurakumAra aura rAkSasoM ke AvAsa to paMkabahula1 bhAgameM haiN| tIsare abbahulabhAgameM tIsa lAkha naraka haiM / tathA asaMkhyAta yojana lambe, cauDe, aura UMcAI meM merusama eka lAkha cAlIsa yojana madhyaloka meM bhI dvIpa, parvata, samudra, deza, grAma, nagara, tIna ora pathatrAlA trika, cAra ora mArga jAnevAle cauka, caukaura prAnta, ghara, AMgana, galI, kUMcA, sarovara, udyAna ( bagIcA ) devasthAna, gurukula, vasatikA, zUnyagRha, prAcIna khaNDahara Adika asaMkhyAte lAkha una vyantaroMke AvAsoM ko zAstroMmeM varNana kiyA hai / arthAt -- dvIpa, samudra, AdimeM asaMkhyAte akRtrima sthAna, anAdi, ananta, kAlataka race huye haiN| hAM, galI, kUMce, sarovara, upavana, khaNDahara, zUnyagRha AdimeM bhI krIDAtatpara vyantaroMke aneka kRtrimasthAna niyaMta horahe haiM / Ajakala bhI aneka sthaloMpara vyantaradevoMkA AvAsa yA upadrava horahA, kacit anugraha huA sunA hai / vaha bahubhAga satya hai / hAM, vaMcaka dhUrtapuruSoMne jo mAyAjAla raca rakkhA hai athavA aneka 1 bAlaka, strI, pazuoMmeM bhUtabAdhA, (khora) kI AkulatAoMkI jo bharamAra chArahI hai, usameM tathyAMza atyalpa hai / jagat meM bholI bhAlI janatAko Thaganeke liye syAne tAMtrika, mAMtrika, puruSoMne vyarthakA prapaMca adhikatara phailA rakhA hai / akhaNDa samyagdarzana sUryake vinA midhyAtva moha aMdhakArakA bhalA vinAza kaise ho sakatA hai ? / una nagaroMkI vizeSa vizeSa saMkhyAyeM tathA vyantarendroM ke parivAra yA vibhUtivizeSa kI Agama anusAra pratipatti kara lenI cAhiye, jaise ki pUrva meM bhavanavAsiyoM ke bhavanasaMkhyA parivAra, vibhUti, Adiko Agama anusAra sapajha lenA svIkAra kara cuke ho| trilokasAra Adi granthoMmeM inakA vizeSa varNana milatA hai / bhavanavAsiyoM ke sAta karoDa bahattara lAkha bhavanoM meM eka eka meM asaMkhyAte deva nivAsa karate haiM / kintu vyantaroke asaMkhyAte nagaroM meM saMkhyAte deva yA kisI kisImeM asaMkhyAte deva bhI basa rahe haiM / " tiNNisaya joyaNANaM dihidapairassa sNkhbhaagmire| bhaumANaM jiNagehe gaNaNAtIde NamaMsAbhi " isa trilokasArakI gAthA anusAra uktadhvani nikalatI hai / AvAsa sthAnoM ko samajhane ke liye vitaraNilayatiyANi ya bhavaNapurAvAsabhatraNaNAmANi dIvasamudde dahagiritarumhi cittavaNimhikame / uDDagayA AvAsA ayogayA vitaraNa bhavaNANi, bhavaNapurANi ya majjhinabhAgagayA idi tiyaM NilayaM // cittavairAdu jAvaya merudayaM tiriyaloyavitthAraM, bhommA hati bhavaNe bhavaNapurAvAsage jogge // ye tIna gAthAyeM upayogI haiM / atIndriya jJAnIko pratyakSa horahe sUkSma, vyavahita, viprakRSTa, padArthoMmeM bhI yadyapi katipaya yuktiyoMkA praveza hai, phira bhI prativAdiyoM kA vizeSa AkSepa nahIM pravartanake kAraNa aura anya granthoMmeM vistRta kathana honese yahAM savistara nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai 1 atyadhika manohara dRzyoMkA kitanA hI adhika varNana kiyA jAya, jinendra guNakIrtana ke samAna vada atyalpa hI ginA jAyagA / ataH prathama hIse saMkocapara saMtoSa kara lenA acchA jacatA hai / aba tIsare nikAyakI sAmAnyasaMjJAkA nirdeza karane ke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / " Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 tatvArtha lokavArtike jyotiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNakatAra kAzca // 1 jina devoMke nivAsasthAna ho rahe vimAnoMkA svabhAva camakate rahanA hai yA zarIra, AbharaNa, AdimeM camaka, damaka, jinako abhISTa ho rahI hai, ve deva jyotiSka isa sAmAnyasaMjJAko dhArate huye sUrya, candramA, aura graha, nakSatra, prakIrNakatAraka ina pAMca vizeSasaMjJAoM ko prApta ho rahe haiM / yadyapi vimAnoM ke nAma sUrya, candramA, Adika haiM / tathApi unameM nivAsa karanevAle devoM ko bhI " tAtsthyAtta1 cchabdyasiddhiH " usameM ThaharanA honeke kAraNa isa Adheyako bhI usa AdhAravAcaka zabda karake ukta kara diyA jAtA hai / arthAt - jyotiSkadevoM ke gaNa sUrya 1 candramA 2 graha 3 nakSatra 4 prakIrNakatAraka 5 ina pAMca vizeSajAtiyoM meM vibhakta ho rahe haiM / indrasvarUpa eka candramA sambandhI vimAnoM ke parivArakA parimANa yoM hai ki eka candramAke sAtha eka 1 sUrya pratIndra hai, aTThAsI 88 graha vimAna haiM / aTThAIsa 28 nakSatra vimAnoMke piNDa haiM / yAnI kRttikA nakSatra meM 6 chaha tAre haiM, rohiNIkI pAMca tAre haiM / mRgazIrSameM tIna haiM, ityAdi tathA chiyAsaTha hajAra nausau picattara koTAkoTI 6697500000000000000 tAraka vimAna haiM / isa prakAra madhyaloka meM asaMkhyAte sUrya aura candramA haiM | unhIM ke anusAra graha AdikoM kI saMkhyA lagA lenA / DhAI dvIpameM eka eka candramAkA ukta parivAra niyata hai / anyatra Agama anusAra samajha lenA / eka eka jyotiSka vimAnameM saikaDoM, hajAroM, yoM saMkhyAte deva nivAsa karate haiM / sampUrNa devoMmeM jyotiSiyoM kI saMkhyA bahuta bar3I huI hai| dina yA rAta samaya nabhomaNDalameM jo camakate huye padArtha dIkha rahe haiM, ve devoMke nivAsa sthAna ho rahe vimAna hai / svayaM deva nahIM haiM / bIcameMse kATe gaye Adhe laDDUke nicale paridRSTa bhAgameM DhAlU pradezavAle haiM / aura Upara sapATa, caurasa, bhAgameM jyotiSka devoM ke prAsAda unameM bane huye haiM / kevala prasiddha ho rahe sUrya, candramA, jyotiSka nahIM haiM / kintu graha, nakSatra, 1 aura uchAle huye puSpoMke samAna aniyata sthAnoMpara bikhara rahe anAdinidhana tAraka bhI jyotiSka haiM / athavA kevala graha Adika hI jyotiSka nahIM haiM / kintu sUrya, candramA, bhI jyotiSkoM meM hI pariMgaNita haiM / yoM sUtrokta cakAra dvArA paraspara meM samuccaya kara liyA jAtA hai / samAna ye vimAna 1 jyotIMSi eva jyotiSkAH ko vA yAvAderiti svArthikaH kaH jyotiH zadvasya yAvAdiSu pAThAt / tathAbhidhAnadarzanAt prakRtiliMgAtivRttiH kuTIraH samIra iti yathA / dyotana yA kAntisvarUpa jyotiH hI jyotiSka haiM / jyotIMSi eva jyotiSkAH camaka rahIM aneka jyotiyAM hI jyotiSka haiM / yoM napuMsakaliMga jyotiH zabda ke bahuvacanAnta rUpavAle vigraha karake svArtha meM ka pratyaya kara jyotiSka zabda banA liyA hai 1 " ko vA yAtrAdeH " isa sUtra dvArA yAva, maNi, Adi aneka zadbavAle yAvAdi gaNameM jyotiSa zadvakA pATha honese svArthako hI kahanevAle ka pratyayako lAkara jyotiSka zadva sAdhu banA liyA jAtA hai| koI AkSepa karatA hai ki svArthika Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 513 1 pratyayavAle padakA liMga bhI prakRtike anusAra honA cAhiye / jaise siMha eva siMhakaH, mRt eva mRttikA, karmaiva kArmaNaM, yahAM prakRti ke liMga anusAra hI svArthika pratyayAnta padoMkA bhI liMga vahI hai / usI prakAra jyotiS zaGkha napuMsakaliMga hai / svArthameM ka pratyaya karanepara bhI jyotiSka zadba napuMsakaliMga hI banA rahegA, kintu yahAM jyotiSkAH aisA pulliMga zadvasvarUpa sunA jA rahA hai| so kyoM ? isake uttarameM AcArya kahate haiM ki tisa prakAra liMgakA atikramaNa karate huye bhI zadvavyavahAra ho rahA dekhA jAtA hai | svArtha pratyayavAle padakA kahIM kahIM prakRti ke liMgase atikramaNa ho jAnA kahA gayA hai / ataH jyotiSka zadvameM bhI jyotiS prakRtike liMga napuMsakakA ullaMghana hokara pulliMga deva yA nikAya zatakI vizeSaNatAko dhAra rahA jyotiSkarAdva pulliMga ho gayA hai| jisa prakAra ki " kuTI DAbhyo raH isa sUtra karake kuTIra zamIra Adi zabda banA liye jAte haiM / hrasvA kuTI kuTIraH, " hrasvA zamI zamIra:, choTI kuTiyA ( jhoMpaDI ) kuTIra hai| choTI zIzoM kA peDa zamIra hai / yahAM 1 strIliMga kuTI aura zamI zaddhase svArthameM ra pratyaya kara pulliMga kuTIra, zamIra, kuTI yA zamIkA hrasvapanA usakA nijazarIra hI hai / avayavoMkA choTApana hote huye bhI svArthako hI kaha rahA hai zabda banA liye gaye haiN| ataH hrasva arthako kaha rahA ra pratyaya 1 / kisI puruSake eka aMgulI kamatI hoya yA baDhatI hoya, etAvatA vaha viziSTa maMtrasambandhI vidhiyoM meM bhale hI upayogI nahIM samajhA jAya, kintu upAMgahIna yA upAMgaadhika puruSakA nija DIla koI vibhinna nahIM ho jAtA hai / isI prakAra kRta eva kRtakaH tAlu eva tAlukaH yahAM zuddha prakRtikA jo artha hai, vahI svArthika pratyayAnta padakA / nyUna, adhika, nahIM hai / kintu hasvA kuTI kuTIraH, prazastA mRt mRtsnA kutsito'khaH azvakaH, laghutamo laghiSThaH, aMgulIva AMgulikaH, yahAM avayavoM ke nyUna, adhika, prakRSTa, nikRSTa yA sAdRzya hote huye bhI svArthikapanekA koI virodha nahIM hai / ataH kuTIra yA deva eva devatA, oSadhi - reva auSadham zarkaraiva zArkaram, yahAM bhI kAraNavaza ho rahI liMga kI ativRtti ke samAna jyotiSka liMgakA parivartana ho jAtA hai / yoM zadvazAstra ke sAtha arthazAstrakA sambandha samajhate huye nyAya prApta arthakA grahaNa kara liyA karo / sUryAcandramasA ityatrAnaG devatAdvaMdvavRtteH / grahanakSatraprakIrNakatArakA ityatra nAnaG / punardvandragrahaNAttasyeSTaviSaye vyavasthAnAdasurAdivat kiMnarAdivacca / 1 AnaD ho jAtA hai / devatA bana gaye prahanakSatraprakIrNaka sUryazca candramAzca iti sUryAcandramasau isa prakAra dvandva honepara yahAM devatA vAcaka zabdoMkI dvandvasamAsa nAmaka vRtti ho jAnese " devatA dvandve " isa sUtra karake honepara bhI grahAzva, nakSatrANi ca, prakIrNakatAra kAzca, yo dvandva karanepara tArakAH yahAM AnaG pratyaya nahIM ho pAtA hai / kyoMki " AnaD dvandve anuvRtti ho sakatI thI / kintu vyAkaraNa sUtrakArane " devatA dvandve yA hai / vaha dvandva pada vyartha hokara jJApana karatA hai ki abhISTa viSayoMmeM yaha vyavasthA hai, jaise ki isa sUtra dvandva isa zabdakI ,, isa sUtrameM punaH dvandvagrahaNa "" Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtho vArtike asura, nAga, vidyut ityAdi sUtrameM aura kinnara kimpuruSa Adi sUtrameM devatA vAcaka padoMkA dvandva samAsa honepara bhI AnaD nahIM kiyA gayA hai / isa kAraNa punaH dvandvapada ke prahaNa karanese u AnaGkI iSTa ho rahe viSayameM vyavasthA hai| bhaTToji dIkSitane bhI " punardvandvaprahaNaM prasiddhasAhacaryasya parigrahArthaM " bahakara isI artha ko vyakta kiyA hai / 544 kathaM jyotiSkAH paMcavikalpAH siddhA ityAha / yahAM koI ta uThAtA hai ki sUtrameM kar3e jA cuke pAMca vikalpavAle jyotiSkadeva bhalA kisa prakAra siddha haiM ? sUrya, candrama, Adi vimAna to pratyakSapramANa dvArA pratIta ho rahe haiM / kintu unameM I rahanevAle jyotiSpha nikAya ke devoMkA asmAdRza puruSoM ko pratyakSa nahIM ho pAtA hai| aisI dazAmeM devoMkI siddhi kisa pramANale nirNIta kara lI jAya ? batAo / yoM baiMDI tarkake upasthita honepara zrI vidyAnanda svAmI vArttika dvArA isa prakAra vakSyamANa samAdhAna vacanako kahate haiM / jyotiSkAH paMcadhA dRSTAH sUryAdyA jyotirAzritAH / nAmakarmavazAttAdRka saMjJA sAmAnyabhedataH // 1 // dina yA rAta ko AkAzameM camaka rahe sUrya Adika pAMca prakArake vimAna dekhe gaye haiM / vimAna aura vimAnoM meM rahanevAle deva donoM hI jyoti ke Azraya ho rahe jyotiSka nirNIta kiye jAte haiM / tisa tisa jAti udayApana nAmakarmakI adhInatAse una devoM kI sAmAnya aura vizeSarUpa karake jyotiSka aura sUrya Adi taisIM saMjJAyeM ho jAtI haiM / jyotiSkanAmakarmodaye sati tadAzrayatvAjjyotiSkA iti sAmAnyatasteSAM saMjJA sUryAdinAmakarmavizeSodayAtsUryAdyA iti vizeSasaMjJAH / ta ete paMcadhApi dRSTAH pratyakSajJAnibhiH sAkSAtkRtAstadupadezAvisaMvAdAnyathAnupapatteH / gatikarmakI uttarottara prakRti ho rahI jyotiSka saMjJaka nAmakarmakA udaya hote saMte usa jyotiH ( kAnti ) kA Azraya honese deva jyotiSka haiM / isa prakAra una devoMkI jyotiSka yaha sAmAnyarUpase saMjJA ho rahI hai| hAM, jIvavipAkI usa devagati prakRti ke uttarottara bheda, prabheda ho rahe sUrya, candramA, Adi vizeSa nAmakarmoM ke udayase vizeSadevoM kI sUrya, candramA, Adika ye vizeSasaMjJAyeM anAdikAlase pravRtta rahI haiN| jaise ki manuSyagatikA usake vizeSa kahe gaye Arya, mleccha, bhogabhUmi, Adi paudgalika prakRtiyoMkA vipAka honepara hama, tuma, Adi jIva manuSya yA Arya Adi kahe jA rahe haiM, usI prakAra antaraMga kAraNoMkI bhittipara jyotiSkadeva yA sUrya Adika devoMkI vyavasthAyeM sayuktika pratibhAsita ho jAtI haiN| anantAnanta sUkSmaviSayoMkA kevalajJAniyoMne pratyakSa kiyA hai| hAM, unake upadiSTa zAkhAdvArA sAdhAraNajJAnI zraddhAlu jIva bhI triviprakRSTa padArtho kA zrutajJAna kara lete haiM / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAcintAmaNiH 545 be prasiddha ho rahe pAMcoM bhI prakArake ye prakaraNa prApta jyotiSI deva to avadhi, manaHparyaya, aura kevala ina pratyakSadvAnoMko dhAranevAle atIndriyadarzI pratyakSajJAniyoM karake dekhe jA cuke haiN| yAnI mukhyapratyakSa jJAnoMkarake ve deva vizadarUpeNa sAkSAtkAra kiye jA cuke haiM / kyoMki una pratyakSajJAniyoMke upadezakA avisamvAdApanA (nirbAdhapanA ) anyathA yAnI kisI pratyakSajJAnI dvArA viSayoMkA pratyakSa kiye jA cuke vinA nahIM bana sakatA hai / arthAt-vartamAnameM sUrya, candra, prahaNavyavasthA, vimAnoMkI gati, prahoMkA bAraha rAziyoMpara saMkramaNa Adiko jyotiSa viSayake paNDita ThIka ThAka batA dete haiM / isa dizAse itanA TeDA, naukIlA, ardhagrAsa, yA khagrAsa, itanI derataka, Adi bakhAnA gayA sUryagrahaNa paDegA, yA candragrahaNa paDegA, amuka dina zukra asta ho jAyagA, phalAne dina bRhaspatikA udaya hogA, ityAdi vyavasthAoMko yadyapi jyotiSazAstra nirNIta kara detA hai, phira bhI una pratyakSajJAnIko dhanya hai, jisane anAdi, ananta, kAlataka honevAlI jyotiSka vimAnoM kI pariNatiyoM kA pratyakSa avalokana kara tadanusAra avyabhicarita niyamoMko jyotiSazAstroMmeM gUMtha diyA hai / pratyakSajJAnIko siddha karaneke lie yaha bhI baDI acchI eka yukti hai / ataH jyotiSka vimAna aura unake nivAsI devoMkA pratyakSapUrvaka aura tadupadiSTa Agama pramANoMdvArA nirNaya kara liyA jAtA hai / rUpI aura rUpavAn pudgalake sAtha sambaddha ho rahe jIvakA yathAyogya pratyakSa karanevAle avavijJAniyoM aura manaHparyaya jJAniyoMko bhI devoMkA pratyakSa ho jAtA hai / yadi manuSya yA tiryaMca jIvoM ke jIvita zarIroMkA pratyakSa hokara una una AtmAoMkA bhI upacArase pratyakSa ho jAnA abhISTa hai taba to devadeviyoM ko bhI parasparameM athavA svayaMko bhI svakIya vaikriyikazarIroMkA indriyoM dvArA pratyakSa honA abhISTa kara liyA jAya, koI kSati nahIM paDegI / deva cAhe to apane vaikriyika zarIrakA manuSya, tithaMca yA nArakiyoM ko bhI pratyakSa karA sakate haiM / viprakRSTa padArthokI siddhi karanekA upAya itanA kyA thoDA hai ! alam / sAmAnyato'numeyAzca chadmasthAnAM vizeSataH / paramAgamasaMgamyA iti nAdRSTakalpanA // 2 // arvAgdI chamastha jIvoMke anumAna pramANa dvArA ve jyotiSka deva sAmAnya rUpase jAnane yogya haiN| aura AyuH, zarIra, lezyA, prabhAva, AdhArasthAna, Adi vizeSa rUpoMse to jyotiSI devoMko sarvajJokta parama AgamapramANa dvArA bhale prakAra samajha lenA cAhiye / isa kAraNa sUtrakAra dvArA kahe gaye jyotiSka devoMkI vyavasthA yaha adRSTa yA apramANika padArthakI kalpanA nahIM hai / chagrastha jIvoMke pratyakSa yA anumAna pramANa vicAre alpa padArthoMmeM hI pravartate haiM / inase anantAnanta gunA prameya zruta. jJAna yA kevalajJAna dvArA nirNaya karane ke liye avaziSTa paDA rahatA hai| kUpamaNDUkabuddhise padAyA~kA nirNaya nahIM ho pAtA hai| samudrahaMsakosI udAra buddhiyoMse triloka, trikAlpatI pastubhUta padArtha . Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtika parijJAta kara liye jAte haiN| hAM, aprAmANika, visambAdI upadezoMse sadA bacate rahanA cAhiye / nahIM to ajJAnakUpameM patana honA anivArya samajho / 546 aba zrI umAsvAmI mahArAja vizeSatayA jyotiSka vimAnoMkI aura vimAnoMke sAtha ho rahI jyotiSka devoMkI gati ke vizeSakA pratipAdana karane ke liye pravacanaikadeza agrima sUtrakA uccAraNa karate haiM / merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 13 // DhAI dvIpa aura do samudroM ke samudita sthAnasvarUpa paiMtAlIsa lAkha yojana lambe, cauDe, gola manuSyaloka meM ( ke Upara ) jyotiSka deva sudarzana merukI pradakSiNA karate huye, vizrAnti liye vinA satata bhramaNarUpa gatiko karate rahate haiM / AdhAra aura AdheyameM ekatAkA upacAra kara lenese jyotiSka devoM karake ArUDha ho rahe vimAna bhramaNa karate rahate haiM, yoM sUtrakA artha kara lenA cAhiye / jyotiSkA ityanuvartate / nRloka iti kimarthamityAvedayati / 1 pUrva sUtra " jyotiSkAH " isa padakI anuvRtti kara lI jAtI hai / ataH isa sUtra kA yaha artha ho jAtA hai ki manuSyaloka meM merukI pradakSiNA kara rahe nitya gativAle jyotiSka deva haiM / koI vinIta zrotA prazna karatA hai ki zrI umAsvAmI mahArAjane sUtrameM " nRloke " isa prakAra adhikaraNa vAcakapada kisa prayojanakI siddhi ke liye prayukta kiyA hai ? aisI jijJAsA pravartane para zrI vidyAnanda svAmI ziSya prabodhanArtha agrimavArtikakA Avedana kara rahe haiM / niruktyA va sabhedasya pUrvavadgatyabhAvataH / te nRloka iti proktamAvAsapratipattaye // 1 // pUrvI do nikAyeM ho rahe bhavanavAsI aura vyantaroM ke samAna zabdanirukti dvArA jyotiSiyoM ke vizeSa AvAsa sthAnoM kI jJapti nahIM ho sakatI hai / ataH jyotiSiyoM ke AvAsakI pratipatti karAneke liye sUtrakArane " nRloke " aisA adhikaraNa ThIka kahA hai / arthAt -- merukI pradakSiNA dete huye nityagatiko kara ve jyotiSka deva manuSyaloka meM hI haiM / yadyApe nRlokase bAhara bhI asaMkhyAte jyotiSka haiM / kintu ve nityagatimAn nahIM hote huye sthira haiM / isa kAraNa nityagativAle jyotiSka aura nRloke ina donoM padoMmeM etrakAra lagAkara aniSTa artha kI vyAvRtti kara lenI cAhiye / evakAra to binA kahe hI bIca meM kUda paDatA hai / na hi jyotiSkANAM niruktyAvAsapratipattirbhavanavAsyAdInAmivAsti yato nRloka ityAvAsapratipattyarthe nocyate ka punarvRloke teSAmAvAsAH zrUyaMte ! Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH bhavanavAsI Adi devoMke zadbanirukti karake jaise nivAsasthAnoMkI pratipatti ho jAtI hai, arthAt-bhavanoM meM nivAsa karanekI Teva rakhate huye bhavanavAsI haiM aura vividha dezAntaroMmeM avakAza pA rahe vyantara haiM, vimAnoMmeM nivAsa kara rahe vaimAnika haiM, isa prakAra jyotiSka devoMke nivAsa sthAnoMkI paricchitti kevala " jyotiSka" zabdakI nirukti kara denese nahIM ho pAtI hai jisase ki jyotiSiyoMke nivAsasthAnoMkI pratipatti karAne ke liye sUtrakAra dvArA " nRloke " yaha nahIM kahA jAya ! jyotiSka zabda to kevala dhuti, prakAza, yA camakanA mAtra svabhAvoMkA pratipAdana kara rahA hai| kintu yahAM jyotiSiyoMke AvAsakA parijJAna karAnA atyAvazyaka hai| koI namra zrotA pUMchatA hai ki manuSyalokameM una jyotiSkoMke niyata ho rahe AvAsasthAna phira kahAM zAstra dvArA jJAta kiye jA rahe haiM ! batAo, aisI bubhutsA honepara zrI vidyAnanda AcArya agrima vArtikoMko kahate haiN| asmAtsamAddharAbhAgAdUrva teSAM prakAzitAH / AvAsAH kramazaH sarvajyotiSAM vizvavedibhiH // 2 // jagadvartI sampUrNa padArthokA sAkSAt vedana karanevAle kevalajJAnI mahArAjane vAdI, prativAdI yA vaktA zrotAko paridRSTa ho rahI isa ratnaprabhA bhUmike samatala bhAgase Upara sthAnoMmeM una sampUrNa jyotiSI devoMke AvAsasthAnoMko yoM vakSyamANa prakAra karake krama kramase prakAzita kiyA hai / arthAt-chaThe duHSamA kAlake antameM calanevAle saMvartaka nAmA vAyu karake isa AryakhaNDake giri, vRkSa, bhUpradeza ye saba kArya naSTa bhraSTa ho jAte haiM / eka hajAra bhojana nIce taka bhUmi cakanAcUra ho jAtI hai / aisI dazAmeM nApa bigaDa jAtA hai| ataH samatala bhUbhAgase yAnI sudarzana merukI jaDase ThIka eka hajAra yojana Upara jama rahI madhyaloka vyApinI isa vidyamAna dRzyamAna citrAbhUmike Upara talase yojanoMko nApakara jyotiSpha vimAnoM kA vinyAsa ho rahA samajha lenA cAhiye tathA lavaNasamudrakA jala isa citrA bhUmike samatalase jalahAni dazAmeM gyAraha hajAra aura jalavRddhi dazAmeM solaha hajAra yojanataka UMcA uTha rahA hai, lavaNasamudra sambandhI sUrya, candramA, Adi to jalameM hI ghUmate rahate haiN| koI Atura paNDita jalake uparimatalameM jyotiSiyoMko UMcA nahIM nApa baiThe isalie pRthivIke "samabhAgase Upara" yaha granthakArakA vAkya sAbhiprAya hai / gaNita zAstrajJoMko eka eka aMgula yahAMtaka ki eka eka pradeza, evaM zUnya bindu Adi takakA lakSya rakhanA paDatA hai / isa granthako sunane samajhanevAle padi gRha kI chatapara baiThe huye hoM yA kaI sIDhiyAM caDhakara Uparake sthAnoMmeM baiThe pe athavA kAladoSase huye citrAbhUmake nIce UMce pradezopara virAja he hoMpa to aisI dazAmeM nApa karanevAle Thaka ThIka nApa nahIM kara pAyeMge / ataH gaNitajJoMkA sUkSma pazya karAne ke liye gharAke samatala bhAgako dhruva apAdAna niyata kara diyA hai / bAbhUmi ke uparimabhAnase aka eka hajAra yojana UMcA citrAkA japarala samasara hai / basa, nA hI jamakara baiTha jAiye / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 tattvArthazlokavArtike yojanAnAM zatAnyaSTau hInAni dazayojanaiH / utpatya tArakAstAvacaraMtyadha iti zrutiH // 3 // tataH sUryA dazotpatya yojanAni mhaaprbhaaH| tatazcaMdramasozIti bhAni trINi tatastrayaH // 4 // trINi trINi budhAH zukrA guravazvopari kramAt / catvAroMgArakAstacatvAri ca shnaishcraaH||5|| isa citrA pRthivIse daza yojanoM karake hIna horahe AThasau yAnI sAtasau nabbai 790 yojamoMke Upara uchala kara AkAza maNDalameM sabase pahile to tAre gamana kara rahe dekhe jAte haiM / jo ki sampUrNa jyotiSiyoMke nicale bhAgameM vicaraNa karate haiM, aisA zAstravAkya hai / una tAroMse daza yojana Upara uchala kara dekhA jAya to mahatI prabhAko dhAra rahe sUryavimAna cara rahe haiM / una sUryavimAnoMse assI yojana Upara uchala kara vartarahe kitI padArtha ko dekhA jAya to una AkAza pradezoM meM candramA gamana kara rahe pratIta hote haiN| una caMdravimAnoMse tIna yojana Upara azvinI Adi nakSatra vimAna bhramaNa kara rahe haiN| una nakSatroMse tIna, tIna, yojana Upara uchala kara kramase budha, zukra aura bRhaspati grahoM ke vimAna racita haiN| usI prakAra yAnI usa guruse cAra yojana Upara uchala kara maMgala vimAna hai / usase cAra yojana Upara cala kara zanizcara graha cara rahe haiM / trilokasArameM "Nauduttara sattasaye dasa sIdI caduduge tiyaca ukke, tAriNasatirikkhabuhA sukkaguruMgAramaMdagadI " aisA pATha hai / aura rAjavAttikameM " Navaduttara satta yA dasasIdIccadutigaM ca dugacadukka, tArAravisasirikkhA bahubhaggavaguru aMgirAramaNI" isa ga thAko uktaM ca kahakara udRta kiyA gayA hai| sarvArthasiddhi, trilokasAra aura zrutasAgarIkA mata ekasA baiTha jAtA hai / kintu zrI vidyAnanda svAmI kA mantavya rAjavArtikake kathita anusAra hai / yAnI rAjapAtikame candramA tIna yojana Upara nakSatroM kA bhramaNa mAnA hai, jaba ki trilokasArameM candramAoMke cAra yojana Upara nakSatroM kA bhramaNa mAnA gayA hai| isI prakAra anya budha AdimeM antara samajha lenA cAhiye / yoM amnAyake bhedakA jaise anyatra nivAraNa kara liyA jAtA hai usI prakAra yahAM bhI granthakartAoMke guruparipATI dvArA smaraNa rahe yathAyogya prameya anusAra AgamavAkyoMkA zraddhAna kara lenA cAhiye tisahI kAraNa prantha kAra yahAM AgamapramANakI pradhAnatA anusAra " zruti " aisA zabda likha rahe haiN| ekasau daza yojanoMkI muTAI aviruddha hai| jina sthAnoMpara jyotiSka maNDala sthira hai yahAM bhI ukta kramase hI racanAyukta horahA hai aura manuSya lokameM bhramaNa kara rahA bhI isI ukta vinyAsako dhAra rahA hai / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH caraMti taadRshaadRssttvishessvshvrtinH| svabhAvAdvA tathAnAdinidhanAdvyarUpataH // 6 // sUrya Adi vimAnoMmeM nivAsa kara rahe jyotiSka deva tisa jAtike adRSTavizeSake parAdhIna barta rahe sante bhramaNa kara rahe haiM / athavA anAdi, ananta dravya rUpase tisa prakArakA svabhAva honese manuSya lokameM ve vicarate rahate haiM tathA bAhara sthita bane rahate haiM / parizeSameM sabase acchA siddhAnta yahI hai ki jIvana, maraNa, calanA, ThaharanA, pRthivIkI sthiratA, vAyukI caMcalatA, gurupadArthakA adhaHpatanasvabhAva, lokakI sthiratA, AkAzakI vyApakatA, kAladravyakA aNuparimANa, jIvoMkA cetanatva, pudgala dravyakA jaDatva, narakoMmeM duHkhotpAdaka kAraNoMkA sadbhAva, svargAmeM sukhotpAdaka sAmagrI, mukti avasthAmeM ananta sukha, ye vyavasthAyeM anAdinidhana dravyake nijagAMThake svabhAvoM anusAra vyavasthita haiM / nRlokameM jyotiSiyoMkA bhramaNa aura nRlokase bAhara asaMkhyAte jyotiSiyoMkA vahAMke vahIM bane rahanA nijagAMThakI pariNatiyoMpara avalambita hai / bhramaNa aura gamana donoM ke liye kAraNoM kA DhUMDhanA ekasA Avazyaka hai / jIvana aura maraNa donoM hI sakAraNa haiM / kAryakAraNabhAvake vettA vidvAnoMke yahAM utpAda, vyaya aura sthiti tInoMko kAraNajanya mAnA gayA hai / jyotiSkoMko bhramaNa karAneke liye jitane zaktizAlIkI AvazyakatA hai utanA zaktizAlI kAraNa unako sthira rakha sakatA hai / kacit vaha kAraNa bahiraMga bhI hotA hai| kintu bahubhAga sthaloMmeM antaraMga hI kAraNa pradhAna mAnA gayA hai| dharma, adharma, donoM dravyoMkI zakti samAna hai utkaTa raudradhyAna aura prakRSTa zuklamyAnakI zakti taulameM barAvara hai / eka sAtaveM narakameM pahuMcA detA hai, dUsarA mokSameM dhara detA hai| jyotiSa cakrako ThaharAye rakhanemeM alpabala kAraNase kArya hojAya aura jyotiSa cakrakA bhramaNa karAnemeM mahAn zaktizAlI kAraNa upayogI hoMya aisA cittameM nahIM dhAra lenA cAhiye / savAra, sAmAyikI, vAtavalaya Adi karake ghoDA, mana, loka, zukra, asthi, svakIya pATha Adiko ekAgra dhAre rakhanemeM baDI zakti lagAnI par3atI hai| ataH prakaraNameM jyotiSka vimAnoMkA paribhramaNa anAdi nidhana dravyarUpa svabhAvase nirNIta kara diyA hai| yaha samAdhAna bahuta baDhiyA rucikara hai| sabhI dArzanikoM ko isI samAdhAnapara mastaka jhukAnA pddegaa| eSa eva nabho bhAgo jyotiH sNghaatgocrH| bahalA sadazakaM sauM yojanAnAM zataM smRtaH // 7 // jyotika vimAnoMke yA tatsambandhI devoM ke samudAyakA viSaya ho rahA yaha AkAza bhAga hI sarva dazasahita sau yojanoMkA moTA siddhAntajJa RSiyoM kI paripATI anusAra smaraNa kiyA jA rahA hai| arthAt-yahAM sama bhAgase sAta sau navve baDe yojana Upara calakara jyotiSpha cakrakA prArambha ho jAtA hai / 10+80+3+3+3+3+4+4=110 yoM madhyaloka sambandhI eka sau daza yojana Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha zlokavArtike moTe savare AkAzameM ne isa dau sau chappana pramANAM guloM ke vargakA jagatpratara pradezoM meM bhAga dene para prApta huI saMkhyA pramANa jyotiSI deva yA una devoM ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa jyotiSka vimAna nivasa rahe haiN| eka eka vimAnameM hajAroM, lAkhoM yoM saMkhyAte deva raha jAte haiN| jaisA ki zrI nemicandra siddhAnta cakravatIne sampUrNa vimAnoMmeM akRtrima bana rahe anAdi ananta akRtrima caivyAlayoM ko isa gAthA karake namaskAra kiyA hai| " besaichappaNNaMgula kadihidapadarasta saMkhabhAgamire, joisajiNaMdagehe gaNaNAtIde maMsAmi " / 550 sa ghanodadhiparyaMto nRloke'nyatra vA sthitaH / siddhastiryagasaMkhyAtadvIpAMbhodhipramANakaH // 8 // 1 aura vaha jyotiSka vimAnoMkA vyUha manuSya ThokameM athavA manuSya lokase bAhara bhI tirachA asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAte sampUrNa samudrapramANa lambA, cauDA, hokara ghanodadhiparyanta vyavasthita ho rahA siddha hai / arthAt - madhyalokastha trapsanAlI sambandhI eka sau daza yojana moTe AkAza bhAgameM pUrva, pazcima, bAraha yojana moTe vAtavalayako choDakara lokaparyantataka phailA huA hai / aura dakSiNa, uttarameM, trasanAlItaka jyotiSacakra sthita hai| yAnI sAta rAjU lambA, eka rAjU cauDA, aura merusama eka lAkha cAlIsa yojana UMcA madhyaloka hai / dakSiNa aura uttarase tIna tIna rAjU sthAvara lokake bhAgako ghaTA kara isake ThIka bIcameM eka rAjU lambA, eka rAjU cauDA, trasanAlIkA bhAga hai| usa trasanAlImeM pUrva aura pazcima bAraha yojana moTe vAtavalaya pramANa kamatI eka rAjU cauDe aura uttara dakSiNameM pUre eka rAjU lambe tathA eka sau daza yojana Upara nIce moTe caukora AkAza prAGgaNa meM jyotizcakra pratiniyata hai / madhyaloka sambandhI pUrva, pazcima, lokaprAntameM pAMcayojana moTe pahile manodadhivAtaparyaMta jyotiSka vimAna phaila rahe haiN| hAM, dakSiNa, uttarakI ora trasanAlIse ghanodadhi vAta nikaTa nahIM hai / tInatIna rAjU dUra hai| sarvAbhyaMtaracArISTaH tatrAbhijidatho bahiH / sarvebhyo gaditaM mUlaM bharaNyodhastathatAH // 9 // sarveSAmupari svAtiriti saMkSepataH kRtA / vyavasthA jyotiSAM ciMtyA pramANanayavedibhiH // 10 // nRloka sambandhI usa jyotiSka maNDalameM sampUrNa svakIya jyotiSka vimAnoMke abhyantara ( bhItara ) caranevAlA abhijit nAmakA nakSatra iSTa kiyA gayA hai aura apane apane dvIpa yA samudrasambandhI sampUrNa jyoti ke bAhara cara hA mUlanAmakA nakSatra yAhA gayA hai| tilI prakAra sabase nIce Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 33 bharaNI nakSatra sambandhI pAMca tAre cara rahe kahe gaye haiM tathA sabake Upara svAtinakSatrakA eka tArA cara rahA hai| vizeSa yaha hai ki yahAM sarva zabdase yadi sampUrNa jyotiSka maNDala abhipreta hai taba to sabase nIce tAre aura unase tirAnave yojana UMce nakSatra tathA sabake Upara zanizcara ko kahanevAle siddhAntavacanakA isa bharaNI nakSatrako sabase nIce aura svAtI nakSatrako sabake Upara kahanevAle siddhAntako apavAda kathana samajhA jaay| hAM, yadi " uttaradakkhiNa uDDA-dhomajjhe abhijimUlasAdIya, bharaNI kittiya rikkhA carati avarANamevaM tu isa trilokasArasambandhI gAthAkI " athAkAze caratAM kiyannakSatrANAM digvibhAgamAha " " aba zrI nemicandra siddhAntacakravatI kitane hI eka nakSatroM kI dizAke vibhAgako kahate haiM " isa zrI mAdhavacandra traividyakRta utthAnikA anusAra kevala nakSatroMkA hI digvibhAga mAnanA abhISTa hoya, taba sarva nakSatroMke adhaH ( bhItara ) bharaNI aura sarva nakSatroM ke Upara svAtI nakSatra ke vicaranekI vyavasthA ThIka baiTha jAtI hai / yoM sampUrNa jyotiSka maNDalake nIce tArAyeM, madhyameM nakSatra, Upara zanizcara graha, isa siddhAntakI rakSA bhI hojAtI hai| abhijit ko bhItarakI ora aura mUlako bAhara kI ora bhale hI sampUrNa nakSatroMkI apekSA yA sampUrNa jyotiSka maNDalakI apekSA bhI kaha denese koI virodha nahIM AtA hai / isa prakAra saMkSepate jyotiSka vimAnoMkI yaha smaraNa anusAra I Agamokta vyavasthA kara dI gayI hai / pramANa aura nayake vettA vidvAnoM karake jyotiSiyoMkI anya vistRta vyavasthAkA bhI upariSTAt cintana kara lenA cAhiye / pranthakarttA ke eka eka akSarapara tarkabAdakA N vakkhara caDhavAneke liye utsuka baiThe huye prativAdiyoMke sammukha viprakRSTa viSayoM kA itanA hI nirUpaNa karanA paryApta hai| zraddhAlu zrotA anya vidyAnanda mahodaya, trilokasAra, Adi pranthoMse apanI vistRta abhilASAko paritRpta kareM / 551 pradakSiNA nityagataya iti vacanAt kimiSyata ityAha / koI jijJAsu prazna karatA hai ki jyotiSka devoM ke liye sudarzana merukI pradakSiNA dete rahanA aura nitya gatimAn bane rahanA isa sUtra pratipAdita vacana se zrI umAsvAmI mahArAjako kaunasA prameya abhISTa ho rahA hai ? aisI jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI samAdhAna vacanako kahate haiM / merupradakSiNA nityagatayastviti nivedanAt / naivApradakSiNA teSAM kAdAcitkISyate na ca // 11 // gatyabhAvopi cAniSTaM yathA bhUbhramavAdinaH / bhuvo bhramaNanirNItivirahasyopapatitaH // 12 // isa sUtra meM kahe gaye sampUrNa pada itarakA vyavaccheda karate huye safala haiM, nirarthaka nahIM / dekho, merukI pradakSiNA karate huye jyotiSka nitya gativAle haiM, isa prakAra sUtrakarttA karake nivedana karanese Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokabArtika to una jyotiSka devoMkI gati pradakSiNArahita nahIM ho pAtI hai aura kabhI kabhI honevAlI gati bhI iSTa nahIM kI gayI hai tathA jyotiSka vimAnoMkI gatikA abhAva bhI aniSTa hai, jaisA ki jyotiSphoMkA gatyabhAva bhU kA bhramaNa kahanevAle vidvAn mAna rahe haiN| kyoMki pRthivIkA bhramaNarahitapanA yuktiyoMse nirNIta ho cukA hai| arthAt -merupadakSiNA zabdase jyotikoM ke pradakSiNArahitapanakI vyAvRtti kara dI gayI hai / gati honemeM nityapanA lagA denese bahuta dinoMtaka sthira Thaharate huye jyotiSkoMke kabhI kabhI gati kara lenekA vyavaccheda kara diyA hai| pRthivIkA bhramaNa mAnanevAle AryabhaTTa yA yUrapa, amerikA, iTalInivAsI katipaya Adhunika vidvAnoMne jyotiSa cakrako sthira mAnakara sUrya AdimeM gatikA abhAva iSTa kara liyA hai| jyotiSphoMkI gatikA pratipAdana karate huye sUtrakArane jyotiScakrake gatyabhAva aura pRthivIke bhramaNakI vyAvRtti kara dI hai / kyoMki una vidvAnoM ke bUte bhU kA bhramaNa nirNIta nahIM ho sakA hai| aura granthakArane tRtIya adhyAyameM pRthivI ke bhramaNarahitapanakA yuktiyoMse nirNaya kara diyA hai| na hi pratyakSato bhUmebhramaNanirNItirasti, sthiratayaivAnubhavAt / na cAyaM bhrAMtaH sakaladezakAlapuruSANAM tabhramaNApratIteH / kasyacinnAvAdisthiratvAnubhavastu bhrAMtaH pareSAM tadgamanAnubhavena bAdhanAt / pratyakSa pramANoMte isa acalA bhUmike bhramaNakA nirNaya nahIM ho sakatA hai| kyoMki spArzana pratyakSa, cAkSuSa pratyakSa tathA sthira bhUmike hote sante ho rahI asambhrAnti (avyAkulatA) ko dhAranevAle manase duye pratyakSapramANoM karake bhUmikA sthirasvarUpa karake hI anubhava ho rahA hai| yaha anubhava honA bhramajJAna nahIM hai| kyoMki sampUrNa deza aura kAlameM varta rahe puruSoM ko usa bhUmikA bhramaNa pratIta nahIM hotA hai / dekho sIpameM huA cAMdIkA jJAna yA mRgatRSNAmeM huA jala kA jJAna tathA zuklazaMkhameM pItatvakA jJAna abAdhita nahIM hai| aneka deza katipayakAla aura kaI samvAdI puruSoMkI apekSA bAdhA utpatti hojAnepara pUrvajJAna bhrAnta mAne jAte haiM / kintu sampUrNa deza, sampUrNa kAla aura sampUrNa puruSoMkI apekSA abAdhita horahA pRthibIkI sthiratAkA jJAna kathamapi bhrAnta nahIM hai / yadi bhUbhramaNavAdI paNDita yoM kaheM ki anabhyasta kisI nagarake nIce vahanevAlI nadiyAM yA samudameM nAvake Upara kisIko bhramaNa karanekA avasara mila jAtA hai, usa mugdhabuddhi puruSako calatI huyI nAva to sthira pratIta hotI hai aura nagara yA samudrataTa bhramaNa karate huye dRSTigocara hote rahate haiN| dizAkI bhrAnti bhI hojAtI hai| isI prakAra pRthivIke bhramaNa honepara bhI sUrya AdikI sthira dazAmeM hama sthUla buddhi puruSoMko pRthivIke sthiratvakA anubhava ho jAtA hai, jo ki bhrAnta jJAna hai / granthakAra kahate haiM ki yo kisI kisI asaMjJI sArikhe peMgA puruSako cala rahe nAva, vAyumAna, relagADI Adike sthirapanakA ho rahA anubhava to bhrAnta hai / kyoMki dUsare vicArazIla puruSoM ko una nAva Adike gamanake ho rahe anubhava karake usa anubhaSakI bAdhA kara dI jAtI hai| kintu pRthivIkI sthiratA to sampUrNa deza, sampUrNa kAra Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH aura akhila puruSoM ke yahAM bAdhArahita haiM / yo pratyakSapramANase bhUbhramaNakA nirNaya nahIM ho sakA / ataH AryabhaTTa paNDitane jo yaha kahA hai| " anuloma gati sthaH pazyatyacala vilomagaM yadvat , acalAni bhAni tadvat samapazcimagAni laGkAyAm " nAvameM baiThA huA anukUla sIdhA jA rahA manuSya kinAreke sthira ho rahe vRkSa, parvata, Adi padArthoko jaise ulaTI orako calatA huA dekhatA hai, usI prakAra laMkAmeM acala jyotiSka maNDalako pazcimakI ora calate huye dekhatA hai| yaha AryabhaTTakA kahanA pratyakSaviruddha hai / dRSTAnta viSama hai| nApyanumAnato bhUbhramaNavinizcayaH kartu suzakaH tadavinAbhAviliMgAbhAvAt / sthire bhacakre sUryodayAstamayamadhyAnhAdibhUgolabhramaNe avinAbhAviliMgamiti cenna, tasya pramANabAdhitaviSayatvAt pAvakAnauSNyAdiSu dravyatvAdivat / bhacakrabhramaNe sati bhUbhramaNamaMtareNApi sUryodayAdipratItyupapattezca / na tasmAt sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayaH / prativihitaM ca prapaMcataH purastAt bhUgalabhramaNamiti na tadavalaMbanena jyotiSAM nityagatyabhAvo vibhAvayituM shkyH| nApi kAdAcitkISyate gatinityagrahaNAt / tathA anumAnapramANoMse bhI bhUbhramaNakA vizeSatayA bhale prakAra nizcaya nahIM kiyA jA sakatA hai| kyoMki usa bhUbhramaNarUpa sAdhyake sAtha avinAbhAvako dhAranevAle jJApakaliMgakA abhAva hai| bhU ke bhramaNa aura jyotizcakrakI sthiratA mAna lenepara honevAle dina, rAta, prahaNa, rAzisaMkramaNa, Adi kArya to pRthivIkI sthiratA aura jyotiSkoMkA bhramaNa mAnanepara bhI sulabhatayA upapanna ho jAte haiN| yadi jyotiSka maNDalako sthira mAnanevAlA yoM kahe ki nakSatra maNDalake sthira honepara aura bhUgolakA bhramaNa hote sante sUryakA udaya honA, sUryakA asta honA, madhyAhna ( dupahara ) honA, grahaNa paDa jAnA Adi hI avinAbhAvI liMga haiM / granthakAra kahate haiM, yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa liMgake sAdhyarUpa viSayakI pramANoMse bAdhA prApta ho jAtI hai| jaise ki agnimeM anuSNatA, adAhakatA AdikI siddhi karanemeM prayukta huye dravyatva, prameyatva, Adi hetu bAdhita hetvAbhAsa haiM / isI prakAra tumhAre bhUbhramaNake liMgake viSaya ho rahe sAdhyakI pratyakSapramANa dvArA bAdhA upasthita ho rahI hai / dUsarI bAta yaha hai ki jyotiSkacakrakA bhramaNa hote sante bhUbhramaNake vinA bhI sUryodaya, sUryAstatA AdikI pratIti honA yuktiyoMse saba jAtA hai / isase bhI bhU kA bhramaNa siddha nahIM ho pAtA hai / tisa kAraNa hetukA sAdhyake sAtha avinAbhAva bana jAnAsvarUpa niyamakA nizcaya nahIM ho sakA hai| vidvAn AryabhaTTane likhA hai| " bhapaJjaraH sthiro bhUrevAvRtyAvRtya pratidaivasikau udyAstamayo sampAdayati grahanakSatrANAm " sUrya Adika saba nakSatra maNDala sthira hai| pRthivI hI bAra bAra ghUma ghUma kara pratyeka dinameM honevAle graha aura nakSatroMke udaya aura astakA sampAdana karatI hai / aisI yukti rahita AryabhaTTakI pratijJAyeM AdaraNIya nahIM haiM / lathA adhika vistArale bhUgolake bhramaNakA khaNDana 10 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike hama pUrva prakaraNameM kara cuke haiM / isa kAraNa usa bhUbhramaNakA avalamba lekarake jyotiSiyoMko nitya gatikA abhAva nahIM vicArA ( nirNaya ) jA sakatA hai / yo pratyakSa, anumAna, pramANase jyotizcakrakI nRloko gati niIta kI jA sakatI hai / vaha jyotiSkoM kI gati kabhI kabhI honevAlI bhI nahIM iSTa kI gayI hai / kyoMki gatikA vizeSaNa deneke liye sUtrakArane " nitya" zabdakA grahaNa kiyA hai / ataH tRlokameM jyotiSkoMkI gati nitya ho rahI mAnI gayI hai / katipaya jyotiSkoM kI ho rahI nitya gatikA bAlaka bAlikAoMtakako pratyakSa ho jAtA hai / tadgatenityatvavizeSaNAnupapattiradhrauvyAditi na. zaMkanIya, nityazaddhasyAbhIkSNyavAcitvAnnityaprahasitAdivat / koI yahAM zaMkA karatA hai ki jyotiSkoMkI usa gatikA nityapanA yaha vizeSaNa nahIM bana sakatA hai| kyoMki koI gati dhruva nahIM hai / bauddha, vaizeSika, mImAMsaka, yahAMtaka ki jaina bhI kriyAoMko anitya svIkAra karate haiM / nRtyakAriNIkI jhaTajhaTa pUrvakriyAyeM naSTa horahI saMtI uttarakriyAyeM upajatI huI dikhatI haiM / " karmatva'nityameva " koI bhI kriyA nitya kAlataka.sthira nahIM raha sakatI hai| kSaNakSaNameM anya hI kriyA hojAtI hai, aisI dazAmeM jyotiSkoMkI nityagati Apane kaise kahI ? btaao| granthakAra kahate haiM ki yaha zaMkA nahIM karanI caahiye| kyoMki nitya zabda abhIkSNatAkA vAcaka vyavasthita horahA hai, jaise ki nitya hI haMsanevAlA devadatta hai yA nitya bakavAda karanevAlA yajJadatta hai, nityabhojI bAlaka hai ityAdi sthaloMmeM nityakA artha abhIkSNatA yAnI punaH punaH yA asakRt hai, devadatta nitya haMsatA rahatA hai, isakA artha zauca jAte, sote Adi avasthAoMmeM bhI sadA haMsate rahanA nahIM hai / kintu anekavAra punaH yA dhunaH bahutasI kriyAoMmeM dinarAta bahubhAga avasaroMpara haMsate rahanA hai / prAtaHse lekara sAyaMkAlataka haMsanA hI jaba atyanta kaSTasAdhya hai, aisI dazAmeM nitya haMsate rahanA to asambhava hI smjhiyegaa| kucha derataka haMsate rahanepara bhI zarIra yA AtmAmeM pratikSaNa aneka hasiyAM vinazatI, upajatI, rahatI haiM / isI prakAra jyotiSkoMkI gatimeM nityakA artha punaH punaH ekake pIche jhaTa dUsarI gati, anekavAra gati yoM abhIkSNatA karanA cAhiye / jaisA ki nitya haMsanA, nitya baka baka karanA, nitya ronA, nitya ToTA honA, nitya pUjana karanA AdimeM zobhatA hai / UrdhvAdhobhramaNaM sarvajyotiSAM dhruvtaarkaaH| muktvA bhUgolakAdevaM prAhubhUbhramavAdinaH // 13 // tadapyapAstamAcAryairnRloka iti sUcanAt / tatraiva bhramaNaM yasmAnovadhiobhramaNe sati // 14 // Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH dhruva tAroMko choDakara sampUrNa jyotiSiyoMkA bhUgolase Upara, nIce, bhramaNa horahA hai, isa prakAra bhUbhramaNavAdI vidvAn baDhiyA kaha rahe haiM / sUryasiddhAnta granthameM likhA hai " dhruvonnatirbhacakrasya natirmelaM prayAsyataH / nirakSAbhimukhaM yAturviparIte natonnate" uttarIya merukI ora jAnevAle manuSyako dhruvatArA UMcA uThatA huA dIkhatA hai aura dakSiNakA nakSatra maNDala nIceko jAnevAlA dIkhatA hai tathA dakSiNIya dhruvakI ora jAnevAle pathikako isake viparIta nIce, UMce, dIkhate haiN| yAnI dhruvatArA nIcA jArahA hai aura dakSiNIya nakSatra maNDala Uparako jArahA bhAsatA hai / siddhAntaziromaNi granthake golAdhyAyameM " udagdhruvaM yAti yathA yathA narastathA tathA khAnnatamRkSamaNDalam udagdhruvaM pazyati connataM kSiteH " manuSya jitanA jitanA uttara dizAkI ora jAtA hai, vaisA vaisA dakSiNabhAgake nakSatra maNDalako AkAzase nIcA namra horahe dekhatA hai aura uttaradhruvako pRthivIse unnata unnata hote jAraheko dekhatA hai| yorapake aneka vidvAn ina bAtoMkA samarthana karate haiM / granthakAra kahate haiM ki bhUbhramaNavAdiyoMkA yaha candramA, maMgala Adi jyotiSiyoMkA Upara nIce ghUmanA svIkAra karanA bhI nirAkRta kara diyA gayA hai| ghayoMki sUtrakAra zrI umAsvAmI AcArya mahArAjane isa sUtroM " nRloke" aisA sUtraNa kiyA hai / yadi tumhAre mantavya anusAra jyotizcakrakA Upara, nIce, kI ora bhramaNa mAnA jAvegA taisA hote sante to usa manuSya lokameM hI jyotiSkokA bhramaNa honA nahIM bana skegaa| ghanodadheH paryate hi jyotirgaNagocare siddha nRloka eva, bhramaNaM jyotiSAmAdhaH kathamupapadyate ? bhUvidAraNaprasaMgAt / tata eva viMzatyuttaraikAdazayojanazataviSkambhatvaM bhUgolathAbhyupagamyata iti cenna, uttarato bhUmaMDalasyeyattAtikamAt tadadhikaparimANasya pratIteH tacchatabhAgasya ca sAtirekaikAdazayojanamAtrasyaiva samabhUbhAgasyAyatIteH kurukSetrAdiSu bhUdvAdazayojanAdipramANasyApi samabhUtalasya suprasiddhatvAt / tacchataguNaviSkabhabhUgolaparikalpanAyAmanavasthAprasaMgAt / pUrva, pazcimakI ora ghanodadhi paryanta tathA dakSiNa, uttarakI ora trasanAlIkI maryAdAtaka jaba ki jyotizcakrakA viSayabhUta yaha loka siddha ho cukA hai to aisA hote sante phira manuSya lokameM hI jyotiSiyoMkA Upara nIce bhramaNa honA bhalA kisa taraha yuktasiddha ho sakatA hai ? yoM to Upara nIce bhramaNa mAnane para pRthivIke phaTajAnekA prasaMga A jAvegA, jo ki iSTa nahIM hai| arthAtbhUgolakA bhramaNa mAnanevAle anya nakSatramaNDalakA bhI apanI kakSA anusAra bhramaNa honA svIkAra karate haiN| siddhAntaziromaNike gaNitAdhyAyameM kahA hai ki " sRSTvA bhacakra kamalodbhavena prahaiH sahaitad bhagaNAdisaMsthaiH / zazvadbhame vizvasRjA niyuktaM tadantatAre ca tathA dhruvatve " / yadi nakSatramaNDala Upara nIce ghUmegA to pRthivI avazya phaTa jAyagI / yadi bhUbhramaNavAdI yoM kaheM ki tisa hI kAraNa arthAtpRthivIkA vidAraNa nahIM ho jAya / ataH hamAre yahAM gyAraha sau bIsa yojana cauDA bhUgola svIkAra Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 tattvArthazlokavArtike kiyA nAtA hai / itanI cauDI pRthivI apanI dhurI para yA sUryakA cakkara detI huI ghUmatI rahatI hai| anya nakSatra yA praha bhI svakakSAmeM ghUmate rahate haiM / " tato'parAzAbhimukhaM bhapajare sakhecare zIghratare bhramatyapi / tadalpagatyendradizaM nabhazcarAzcaranti nIcoccatarAtmavarmasu" / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki uttarakI orase bhUmaNDalake itane gyArahasau - vIsa yojana cauDe parimANa honekA bhatikramaNa ho rahA hai| usa gyArahasau bIsa yojana cauDAIse adhika parimANavAlekI pratIti ho rahI hai / usa gyArahasau bIsake saume bhAga kevala kucha adhika gyAraha yojana 11 yojanake hI samatala ho rahe bhUbhAgakI pratIti nahIM hotI hai| kurukSetra Adi sthAnoMmeM bAraha yojana Adi pramANavAlI yA isase bhI adhika samatala ( sapATa ) ho rahI pRthivIkI bhI acchI prasiddhi ho rahI hai / yadi usa bAraha Adi yojana pramANa samatalase punaH saugunA cauDA bhUgola kalpita kiyA jAyagA taba to anavasthAkA prasaMga ho jaaygaa| bhAvArtha-bhUgolavAdiyoMne pRthivIkI cauDAI gyArahasau vIsa yojana svIkAra kii| kintu yaha ThIka nahIM baiThatA hai| uttarakI ora pRthivI adhika vistAravATI mAnanI pddegii| dUsarI bAta yaha hai ki golapadArthakA saumA bhAga samatala dIkhA karatA hai| siddhAntaziromaNimeM kahA hai ki " samo yataH syAtparidheH zatAMzaH pRthvI gha pRthvI nitarAM tanIyAn / narazca tatpRSThagatasya kRtsnA sametra tasya pratibhAtyataH sA" isakA artha yaha hai ki jisa kAraNa golaparidhikA saumA bhAga sama dIkhA karatA hai, yaha pRthvI baDI lambI, cauDI, moTI hai aura manuSya atyanta choTA hai| usa pRthivIkI pIThapara prApta ho rahe usa manuSyako thoDI dUra dRSTi jAnese isa kAraNa vaha pRthvI sanatla hI dIkhatI hai| isa niyama anusAra kevala eka yojanakA pAMcavA bhAga adhika gyAraha yojana hI samatala bhUmi dIkhanI cAhiye / kintu kurukSetra (pAnIpata ) AdimeM bAraha, caudaha, vIsa yojanavAle bhI samatala ( maidAna ) pAye jAte haiM / siddhAntaziromaNi gaNitAdhyAyameM " prokto yojanasaMkhyayA kuparidhiH saptAMganandAbdhayaH / tayAsaH kubhujaMgasAyakabhuvo'tha procyate yojanam / yAmyodakapurayoHpalAnta hataM bhUveSTanaM bhAMzahRt / tadbhaktasya purAntarAdhana iha jJeyaM samaM yojanam // 1 // isa zloka dvArA pRthivI kI paridhi cAra hajAra nau sau saDamaTha 4967 yojana' aura vyAsa pandraha sau ikyAsI 1581 yojana batAyA hai| koI yUropanivAsI paNDita sAta hajAra nau sau bAraha mIla 7912 mIla pRthivIkA vyAsa mAnate haiM / anya isase bhI nyUna yA adhika svIkAra karate haiM / isa prakAra koI tthii| pRthivI ke nApakI vyavasthA nahIM ho sakI hai| aneka vidvAnoMke paraspara viruddha mana mAne nApoMse pRthivIke parimANakI yathArtha vyavasthA nahIM samajhI jAyagI / vastataH yaha ratnaprabhA pRthivI sAta rAjU lambI, ekarAjU cauDI, aura eka lAkha assI hajAra yojana moTI samatala hai / kacit isake pradeza UMce, nIca, bhI ho gaye haiN| gaiMda yA nAraMgIke samAna gola mAnanepara aneka doSa Ate haiM / sUryasiddhAntoM jo yaha likhA hai ki " alpakAyatayA mAH svasthAnAvito mukham , pazyanti vRttAmadhyetAM cakrAkArAM vasundharAm " pRthivI kI apekSA manuSyoMkA atyalpa zarIra Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __tatvAcintAmaNiH 557 honese choTe choTe manuSya gola bhI isa pRthivIko apane sthAnase cakrake samAna capaTI AkAravAlI dekhate haiM / bAta yaha hai ki manuSyakI cakSuyeM bahuta dUra taka lambe, cauDe, phaile huye padArthako pUrA nahIM dekha pAtI haiM / ataH gola dIkhanA yA cakrake samAna dIkhanA donoM hI bhrAntijJAna haiN| gola pRthivI yadi bhramaNa karatI huyI mAnI jAvegI to dhruvatArA eka hI sthAnapara nahIM dIkhanA cAhiye / sUryake samAna dhruvatArA bhI ghUmanevAle manuSyoMko nyAre nyAre sthAnapara dIkhanA cAhiye thaa| kintu aisA nahIM hai / dhruvatArA rAtabhara eka hI sthAnapara dIkhatA hai / pRthivIkA nAma gau hai| gacchati iti gauH jo calatI hai, ataH vaha pRthivI gau hai, aisI polI, lacara, yuktiyoMse pRthivI calAyamAna siddha karanA zabdavyavahArako nahIM samajhanA hai / yoM to acalA, sthirA, anantA ye nAma bhI pRthivIke haiM / jo ki asaMkhya yojana lambI pRthivIko sthira siddha karate haiM / bhUgolavAdiyoMkA kahanA hai ki kinArese dekhanepara dUravartI jahAjakA pahile UrdhvabhAga ( mastUla ) dakhitA hai, isI prakAra dUrase tADa vRkSako dekhakara UparalA jhappA pahile dIkhatA hai / kyoMki adhobhAga pRthivIkI golAIkI oTameM A jAtA hai / lalla siddhAntameM yaha kahA hai / " samatA yadi vidyate bhuvastaravastAlanibhA bahUcchayAH kathameva na dRSTigocaraM nu raho yAnti sudUrasaMsthitAH " aisI DhIlI polI yuktiyoMko suna kara hameM haMsI AtI hai / jaba ki sau hAtha UMce padArthako do kosase dekhanepara dasa hAthakA antara paDa jAtA hai / jahAja yA tAlavRkSakA nicale dasa hAtha bhAga nahIM dakhitA hai / itanese hI yadi pRthivIko gola mAna liyA jAvegA, taba to bhUmi pacAsa yA sau kosakI hI siddhi ho skegii| aisI dazAmeM Agareko yadi golabhUmike Upara mAna liyA jAya to kAnapura pRthivIke nIce mAnanA pddegaa| kintu kucha yorapavAsioMne amerikA ( nyUyArka) ko Agarake nIce svIkAra kiyA hai / isI prakAra siddhAnta ziromaNike bhUlokAdhyAyameM pRthivIke capaTI honemeM yaha AkSepa kiyA gayA hai ki " yadi samA mukuro darasannibhA bhagavatI dharaNI taraNiH kSiteH / upari dUragato'pi paribhraman kimu narairamarairiva nekSyate // yadi nizAjanakaH kanakAcalaH kimu tadantaragaH sa na dRzyate / udagamannanu merurathAMzumAn kathamudeti ca dakSiNabhAgake // 2 // " isakA artha yaha hai ki yadi darpaNake peTasArikhI bhUmi samatala mAnI jAyagI, to pRthivI ke Upara bahuta dUra prApta huA bhI ghUmatA huA sUrya devoMke samAna manuSyoMko kyoM nahIM dIkhatA hai ? dUsarI bAta yaha kahI gayI hai ki sUryakI oTa karanevAlA sumeru parvata yadi rAtako kara detA hai to dRSTA aura sUrya ke antarAlameM prApta ho rahA vaha sonekA banA huA sumeru parvata kyoM nahIM dIkhatA hai / tathA merukI ADase nikalakara sUryakA udaya mAnA jAyagA to uttara dizAmeM sUryakA udaya honA cAhiye / kyoMki meru uttarakI ora hai / zItakAlameM jo pUrvase bhI haTa kara dakSiNakI ora sUrya udaya ho rahA hai, vaha kaise bhI nahIM ho sakegA / isa AkSepapara hamako yaha kahanA hai ki yahAMse do hajAra kosake eka yojana anusAra ATha sau yojana Upara sUrya hai Ajakala itanA UMcA manuSyakA jAnA durlabha hai / hAM, devatA avazya hI sUryako ghUmatA huA dekha Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtike lete haiM / jaba yahIMse sUrya calatA huA dIkha rahA hai to Upara jAnekI kyA AvazyakatA hai ? pRthivI darpaNake samAna samatala hI hai| AMkhoM ke dekhane kA svabhAva aisA hI hai, jisase ki dUravartI padArthakA UparalA bhAga dRSTigocara hotA hai| dUsarI bAtapara yaha kahanA hai ki kanakAcalakI oTameM sUryake A jAnese kanakAcala kaise dIkha sakatA hai / rAtake samaya dIpaka yadi bhItakI ADameM AjAya to kyA bhIta dIkha jAtI hai ? " yathA prakAzasthitamandhakArasthAyIkSate'sau na tathA tamasstham" andhakArameM baiThA huA puruSa prakAzameM dhare huye padArthako dekha sakatA hai, kintu prakAza yA andheremeM baiThA huA puruSa andhakArameM sthita padArthako nahIM dekha sakatA hai / kaNAda, gautama, Adi RSiyoMne bhI " sarveSAmeva varSANAM meruruttarataH sthitaH " mAnA hai / sUrya jaba sumerukI ADameM A jAtA hai to yahAMse eka lAkha yojana dUra pahuMca jAtA hai / kintu AMkheM saiMtAlIsa hajAra do sau tresaThi yojana dUravartI padArthase adhika dUrake padArthako nahIM dekha sakatI haiM / ataH jambUdvIpakI vedIke Upara bhramaNa kara rahA sUrya jaba niSadha parvatapara AtA hai taba yahAM bharatakSetrase dIkhatA hai| ataH pUrva dizAse udaya honA mAnA jAtA hai aura pazcima niSadha ke Upara pahuMcanepara hama logoMko sUrya nahIM dIkha pAtA hai / sUryakI kiraNoM ke nahIM pahuMcanese yahAM rAta ho jAtI hai| yahI udaya, asta yA dina, rAta, honekA baji hai / kiraNeM pahuMcane yA phailanekA sidvAntadRSTi se yaha vicAra hai ki sUrya, agni yA pradIpa apane parimita lambe, cauDe, svakIyazarIrameM hI niyata hai| unake nimittale yahAM phaila rahe bhinna pudgaloMkI camakIlI paryAyeM ho jAtI haiN| sUrya dezase yahAM koI kiraNeM nahIM AtI hai| yUropake katipaya vidvAnoMne bhI sUryakA ghUmanA aura pRthivIkI sthiratA siddha karaneke lie aba aneka yuktiyAM upasthita kI haiM / vizeSajJa vidvAn isa viSayakA gambhIra anveSaNa kara sakate haiM / kathaM cAsthirepi bhUgole gaMgAsiMvAdayo nadyaH pUrvAparasamudragAminyo ghaTeran ? bhUgolamadhyataH prabhavAditi cet, kiM punarbhUgolamadhyaM ? / ujjayinIti cet, na tato gaMgAsiMdhavAdInAM prabhavaH samupalabhyate / yasmAttatprabhavaH pratIyate tadeva madhyamiti cet, tadidamativyAhataM / gaMgAprabhavadezasya madhyatve sindhuprabhavabhUbhAgasya tatotivyavahitasya madhyatvavirodhAt / svabAhyadezApekSayAtvasya madhyatve na kiMcidamadhyaM syAt svsiddhaantprityaagcojjyiniimdhyvaadinaaN| dUsarI bAta hama bhUgolabhramaNa vAdiyoMse yaha pUMchate haiM ki bhUgolako asthira mAnanepara gaMgA, brahmaputra, yA sindhu, narmadA, Adi nadiyAM bhalA pUrvasamudrakI ora aura pazcimasamudrakI ora jArahIM kaise ghaTita ho sakeMgI ? gola pRthivI ke saMcalana honepara yahAM vahAM astavyasta hokara phaila jAveMgI, jaise ki ghUmate huye laThThapara yA ghUma rahI cAkIpara bahA diyA gayA pAnI yahAM vahAM kahIM bhI vidizAoMmeM vaha nikalatA hai| yadi tuma bhUgolavAdI yoM kaho ki bhUgolake madhyase ina nadiyoMkI utpatti Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAcintAmaNiH huyI hai / isa kAraNa ye pUrvapazcima samudrakI ora vaha jAtI haiM / yoM kahanepara hamArA prazna uThatA hai ki bhUgolakA madhya phira kaunasA sthAna mAnA gayA hai ? batAo / yadi tuma ujjainako bhUgolakA madhya kahoge- jaisA ki " siddhAntaziromaNi' meM bhUmadhya rekhAko kahate huye likhA hai " pallaMkojjayinIpuropari kurukSetrAdidezAn spRzat , sUtra merugataM budhairnigaditA sA madhyarekhA muvaH " granthakAra kahate haiM ki yaha kahanA to ThIka nahIM paDegA / kyoMki usa ujjainase to gaMgA, sindhu, Adi nadiyoMkI utpatti kathamapi nahIM dekhI jAtI hai / mAlavadezameM virAja rahI ujjainase koI choTI nadI bhI nahIM utpanna huyI hai / hAM, Uparale prAntase ArahI eka patalI ziprA nadI ujjaina hokara avazya baha rahI hai / gaMgA, aura sindhukI utpatti sthAna to vahAMse saikar3oM kosa dUra hai / yadi tuma yoM kaho ki jisa sthAnase una nadiyoMkI utpatti horahI pratIta hotI hai vahI sthAna bhUgolakA madhya hai / granthakAra kahate hai ki so yaha kahanA to atyadhika rUpase vyAghAtadoSa yukta haiM / gaMgAke prabhavasthAnako yadi madhya mAnA jAyagA to sindhunadIke AdyapravAhI sthAnake bhUbhAgako joki usa gaMgottarIse bahuta vyavadhAna yukta horahA hai, madhyapanakA virodha hojaaygaa| bhAvArthatibbatameM paDe huye kailAza parvata isa nAmase pukAre jAnevAle sthAnase kSudrasindhu nadI nikalatI hai| aura himAlayameM gaMgottarI parvatase kSudragaMgA nadI nikalatI hai| donoM sthAnoMmeM bIsoM kosakA antara hai| itane baDe antarako le rahe do sthAnoMko pRthivIkA madhyasthAna kahanavAloMke Upara vyAghAtadoSa ApaDatA hai / hAM, apane apane chahoM ora. phaile huye bAhyadezakI apekSA yadi ina donoM prabhava sthAnoMko madhya mAnA jAyagA taba to koI bhI sthAna madhyarahita nahIM ho sakatA hai / apane apane idhara udhara sthAnakI apekSA sabhI sthala madhya ho jAyaMge / pRthivIko capaTI yA prAntabhAgavAlI mAnanevAloMke yahAM kucha antasthAna yA Adi sthAna, uparima sthAna, nIce sthala bhale hI aMmadhya svarUpa mila jAMya, kintu pRthivIko gola mAnanevAloMke yahAM to isa DhaMgase sabhI madhyasthala bana baiTheMge / dUsarI bAta yaha hai ki yoM mAnanepara ujainako pRthivIkA madhya kahanevAloMke yahAM apane svIkRta siddhAntakA parityAga huA jAtA hai / tadaparityAge cojjayinyA uttarato nadyaH sarvA udaGmukhyastasyA dakSiNato'vAGmukhyastataH pazcimataH pratyaGmukhyastataH pUrvataH prAmukhyaH pratIyeran , bhUmyavagAhabhedAnadIgatibheda iti cenna, bhRgolamadhye mahAvagAhamatItiprasaMgAt / na hi yAvAneva nIcairdezevagAhastAvAnevo _bhUgole yujyate / tato nadIbhibhUgolAnurUpatAmatikramya vahaMtIti bhUgolavidAraNamiti samameva dharAtalamavalaMbituM yuktaM samudrAdisthitivirodhazca tathA parihRtaH syAt / __yadi usa siddhAntakA parityAga nahIM karoge yAnI bhUgolavAdI usa ujjainako madhyadeza mAnate rahanekA Agraha kareMge, taba to ujjainase uttara oravAlI nadiyAM saba uttarakI ora mukha karake Ane Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryazlokavArtike 1 bahatI raheMgI aura usa ujjainase dakSiNa orase baha rahIM nadiyAM saba dakSiNa mukhavAlIM hI rahegIM, usa ujjaina ke pazcima bAjUse baha rahIM nadiyAM saba pazcimako mukha karatI huI aura usa ujjainase pUrva kI orase cAlU ho rahIM nadiyAM saba pUrvamukhavAlI hI bahatI huI pratIta honI cAhiye / arthAt --gola vastuke madhyasthalase jisa orako pAnI baha jAyagA ThIka usI ora sIdhI rekhA meM calatA rahegA / pUrva 1 mukhavAlI nadiyAM dakSiNa yA uttarakI ora kathamapi nahIM jA skeNgii| kintu isake viparIta eka nadI kI bhI gati nyArI nyArI dizAoM meM ho rahI TeDhI, meDhI bhinna bhinna dekhI jA rahI hai / choTIsI siprA nadI hI kahIM kisI dizA kI ora kacit anya dizAkI ora mukhakara baha rahI hai| yadi tuma bhUmikI gaharAI ke bhedase nadI kI gatimeM bheda ho jAnA svIkAra karoge, yAnI jahAM jaisI gaharI bhUmi mila jAtI hai udharakI ora nadI dulaka paDatI hai / gola vastumeM bhI nIce, UMce pradeza haiM hI | granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki yoM to bhUgola ke madhya meM mahAn avagAhakI pratIti ho jAnekA prasaMga hogA / pRthivIko geMda ke sadRza gola yA nAraMgI ke samAna mAnanevAloM ke yahAM bhUmadhyadeza meM baDI gaharAI mAnI hI jaayegii| aisI dazA meM nadIkA bahutasA jala vahAM jAvegA / dekho, nIce pradezameM jitanI hI gaharAI hai utanI hI gaharAI Upara le bhUgola meM mAnanA samucita nhiiN| tisa kAraNase to yaha jJAta hotA hai ki ye nadiyAM bhUgolakA atikramaNa kara vaha rahI haiN| aisI dazA meM nadiyoM karake bhUgolakA vidAraNa ho jAyegA / ataH isa pRthivItalako darpaNa ke samAna samatala mAnanekA hI pakSa abalamba karanA yukta hai / pRthivIko samatala mAnanese eka yaha bhI lAbha hai ki samudra, sarovara Adi kI ho rahI sthitIke virodhakA bhI parihAra tisa prakAra capaTI mAnanepara ho cukatA hai / arthAt golabhUmipara araboM kharaboM mana samudra jala Thahara nahIM pAtA hai, Dhulaka paDegA gira paDegA, dvIpoMko bahA le jAyagA, kabhI kahIM aura kadAcit kahIM samudra yA tAlAba bana jAyeMge, niyata sthaloM para samudra AdikI sthiti nahIM raha sakegI / hI ekatrita ho 560 tadbhUmizaktivizeSAtsa parigIyata iti cet, tata eva samabhUmau chAyAdibhedostu / zakyaM ki vaktuM laMkAbhUmerIdRzI zaktiryato madhyAnhe alpachAyA mAnyakheTAdyuttara bhUmestu tAdRzI yatastadadhiSThitatAratamyabhA chAyA / yadi Apa bhUgolavAdiyoM kaho ki usa bhUmikI vizeSazakti se vaha samudrAdi sthiti ke virodhakA parihAra kiyA gayA bakhAnA jAvegA, taba to hama jaina kahate haiM ki tisa hI kAraNase yAnI bhUmikI zaktise hI samatala bhUmimeM chAyA, parachAI Adi par3anekA bheda bhI bana jaao| cUMki yoM kahA jAsakatA hai ki laMkA bhUmikI isa prakAra zakti hai, jisase ki dupahara ke samaya madhyAnhameM vahAM choTI chAyA paDatI hai aura manakheDA Adise prArambha kara uttaradizAvAlI bhUmikI to usa prakArakI zakti hai jisase ki bhUmipara adhiSThita rahekI taratamabhAva zobhita horahI chAyA paDatI hai / arthAt - tumako Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattApAcantAmaNiH pRthivImeM AkarSaNazakti mAnanI hI paDatI hai / AryabhaTTane golapAdameM kahA hai ki " yadvat kadambapuSpapranthiH pracitaH samaMtataH kusumaiH / tadvaddhi sarvajalajaiH sthalajaizca bhUgolaH " AkarSaNazakti anusAra pRthivImeM saba orase padArtha khicakara cupaTa rahe haiM / siddhAntaziromaNimeM yoM kahA hai " AkRSTi zaktizca mahItayA yat svasthaM guru svAbhimukhaM svazaktyA, AkRSyate tat patatIva bhAti same samantAt ka patatviyaM khe" pRthivImeM AkarSaNazakti vidyamAna hai, usa nijakI zakti karake guru padArthako apane abhimukha baiMca letI hai aura apanepara TikAM letI hai / ve padArtha paDate huye sArikhe dIkhate haiM, vastutaH ve khica rahe haiM / saba orase sama ho rahe AkAzameM yaha mATI pRthivI bhalA kahAM gire ! isa AkarSaNa zaktise sampUrNa padArtha pRthivIpara girakara Thahara jAte haiM / " yo yatra tiSThatyavani talasthA mAtmAnamAsyA upari sthita ca, sa manyate'taH kucaturtha saMsthA mithazcate tiryagivAmananti / adhaH ziraskAH kudalAntarasthAzchAyA munuSyA iva nAratora, anAkulAstiryagadhaH sthitAzca tiSThanti te tatra vayaM yathAtra" artha yaha hai ki jo manuSya jahAM Thahara rahA hai vaha apaneko isa pRthivIke Upara ThaharA huA aura pRthivIko apane nIce sthira ho rahI mAnatA hai isa kAraNa pRthivIke cAroM ora Thahara rahe manuSya paraspara apaneko ve tirachA samAna mAna rahe haiM, yAnI apaneko Upara aura dUsaroMko nIce Thahara rahA samajha baiThate haiN| jaise ki jalake tIrapara khaDe hokara manuSya nIce kI ora siravAle aura Upara pRthivIkI ora cupaTe huye pAMvavAle hote sante chAyAko dekhate haiM / kintu tirache, nIce, sthita ho rahe ve manuSya AkulatArahita hokara vahIM nivAsa karate haiM jaise ki hama yahAM sAnanda rahate haiM / AkAzakI ora gira nahIM par3ate haiM aura bhI kahA hai ki " sarvataH parvatArAmagrAmacaityacayazcitaH / kadambakusumapranthi: kesaraprakaTairiva " golAdhyAyameM kadambake phUlakI gAMTha samAna pRthivIko saba orase parvata, gAMva, bAga, nadI samudAya karake girA huA mAnA hai / isa bhAskarAcAryajIke kathanapara hamako yaha kahanA hai ki AkarSaNazaktiko pRthivImeM bhale hI mAnA jAya / kintu itanI baDI AkarSaNazakti pRthivImeM . nahIM hai jo ki samudra, parvata, Adi mahAn skandhoMko khIMcatI rahe nIceko nahIM girane deve / paugalika padArthoM meM gurutvazakti ( bhArIpana ) bhI vidyamAna hai jisase ki ve adhaHpatana svabhAvavAle haiM / cumbakakI AkarSaNazakti sUIko giranese roka sakatI hai, pahADako giranese nahIM roka sakatI hai| chAyAkA dRSTAnta tumhAre yA naiyAyikake mata anusAra viSama paDatA hai, vaizeSikoMne chAyAko tejo'bhAva mAnA hai / ataH vaha tuccha padArtha gira nahIM sakatA hai| jainasiddhAnta anusAra " chettuM bhettu anyatra netuM naiva zakyate" aise gauravarahita aura prakAzako rokanevAle nimittoMse ho rahI chAyA mAnI gayI hai| viSama dRSTAntase sAdhyakI siddhi nahIM ho pAtI hai / anyathA svapnakA dRSTAnta pAkara jJAnAdvaita yA brahmAdvaita bhI sAdhA jA sakatA hai, jo ki tumako aniSTa paDegA / padArthoM meM aneka zaktiyoMko hama svIkAra karate haiM / dupa. harake samaya laMkAmeM manuSyakI do, tIna, aMgula chAyA paDatI hai / aura pUnAke nikaTa prAntameM basa rahe mAnyakheTase uttarakI ora nikAsabALe manuSyoMkI chaha baDhatI jAtI hai| yoM pRthivIkI gAMThako zaktiyoM, Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 tatvArthokavArtika anusAra yA kucha mIcA UMcA pradeza honese chAMha ghaTa baDha jAtI hai| kaI nimittaM kAraNoMse aneka na jAne kyA kyA naimittika kArya bana jAte haiN| kaThina lohe ( IspAta) kA churA garama zANase painA ho jAtA hai| camaDA yA kapaDAse bhI kucha painA kara liyA jAtA hai| UnI kapaDeparase maila yA telakI cIkaTa athavA DAmara tAra kola ko maTTIkA tela yA paiTrola dho DAlatA hai| jaise ki AtmA para cupaTe huye karmakalaMkako tapasyA karake haTA diyA jAtA hai| 1 tathA darpaNasamataLAyAmapi bhUmau na sarveSAmuparisthite sUrye chAyAvirahastasyAstadabhedanimittazaktivizeSAsadbhAvAt / tathA viSumati samarAtramapi tulyamadhyadine vA bhUmizaktivizeSAdastu / 1 tisI prakAra darpaNake samAna samatala bhI bhUmi meM sampUrNake Upara sUrya ke sthita ho jAnepara chAyAkA abhAva nahIM ho sakatA hai / kyoMki usa chAyAkA nimitta kAraNa usa pRthivI kI abhinna ho rahI vizeSa nimitta zaktiyoM kA asadbhAva hai / sadbhAva pATha yogya hai / bhAvArtha jala, kairavAlA jala, khaDga, raJjita pAtra ( kalaIdAra gilAsa ) AdimeM jo nAnA prakAra pratibimba paDate haiM / usakA nimitta kAraNa una padArthoMkI AtmabhUta ho rahIM vibhinna zaktiyAM haiM / usI prakAra madhyAha meM jaba sirake Upara sUrya A jAtA hai taba bhI bhUmikI vibhinna zaktiyoM anusAra thoDIsI chAyA paDa jAtI hai| sUryakI ThIka sIdhI adhorekhApara AjAnekA kisI manuSya ko kadAcit hI avasara paDatA hai| sIdhI adhorekhA thoDA bhI idhara udhara ho jAnepara chAyA paDa jAyagI / tathA viSumAn avasthAmeM dina ke samAna rAta kA honA athavA tulya madhyadinakA honA bhI bhUmikI zaktivizeSase ho jAo / arthAt-siddhAntaziromaNi ke anusAra laMkA aura ujjainake Upara jAtI huI kurukSetra Adi dezoMke chU rahI donoM dhrutroMke UparakI rekhAko bhUmadhyarekhA yA viSumat rekhA mAnA gayA hai / viSThamad vRtta avasthAmeM dina aura rAta samAna ho jAte haiM / ye saba bAteM bhUmikI zakti aura sUryake bhramaNa vizeSoMse sAdhya haiM / 1 prAcyAmudayaH pratIcyAmastamayaH sUryasya tata eva ghaTate / kAryavizeSadarzanAdravyasya zaktivizeSAnumAnasyAvirodhAt anyathA dRSTahAneradRSTakalpanAyAzcAvazyaMbhAvitvAt / sA ca pApIyasI mahAmohavijRMbhitamAvedayati / tisa hI kAraNase yAnI bhUmikI vizeSazaktiose pUrva dizAmeM sUryakA udaya aura pazcima dizAmeM sUryakA asta honA ghaTita ho jAtA hai| kyoMki vizeSakAryoM ke dekhanese dravyakI vizeSa zaktioM ke 'anumAna hojAnekA koI virodha nahIM hai / anya prakAroMse yadi sUryake udaya, asta, hone mAne jAyeMge to dekhe jArahe kI hAni aura adRSTapadArtha kI kalpanA avazya hojAvegI / jo ki vaha dRSTAni aura aSTakalpanA atyadhika pApinI horahI bhUgola bhramaNavAdiyoMke mahAn mohakI ceSTAko jatA rahI hai| I Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH arthAt-RtuoMkA parivartana, vRSTi, AMdhI, jADA, garamI Adi paDanA, niyata vanaspatiyoMkI utpatti, vibhinna samayoMmeM aneka vRkSoMkA phalanA, phalanA, Adi kahIM sonA, kacit kesara, kahI ratna, Adi kA utpanna honA kahIM uSNakAlameM bhI zIta paDanA, hima ( barapha ) giranA, kacit zIta kAlameM bhI. uSNatA honA ityAdika sampUrNa kArya jaise bhUmikI zaktise hojAte haiM, usI prakAra parvatamaya bhUmike uralI ora AjAnepara sUryakA udaya aura paralI ora jAnese sUryakA asta honA bana jAtA hai| bhUmikI zakti anusAra sUryakI kiraNeM kahIM dUrataka phailatI haiM aura kahIM nikaTa pradezoMtaka hI jA pAtI haiN| caumAsemeM dina phalanepara dekha sakate ho / bhagonAmeM pAnI bhara denepara bIcameM dharA huA rupayA UMcA uThA duA dIkhatA hai / bAdaloMmeM kabhI sUrya bhI isI prakAra derataka prakAza kara phira jhaTa rAta hojAtI dekhI jAtI hai / bAla gopAloMtakameM prasiddha horahI bAtako TAla denA aura bilakula naI bAtako gaDha lenA ucita nahIM hai / " zaktayaH kAryAnumeyAH " / bhUmikI vilakSaNa zaktiyAM tumako bhI mAnanI paDegI / baDe bhArI pApako mahAmohI jIva bhale hI kareM, vicArazIla vidvAn aise ayukta siddhAntAbhAsoMko nahIM gaDhate phirate haiN| ___ na ca vayaM darpaNasamatalAmeva bhUmi bhASAmahe pratItivirodhAt tasyAH kAlAdivazAdupacayApacayasiddhenimnonnatAkArasadbhAvAt / tato nojjayinyA uttarottarabhUmau nimnAyAM madhyaM dine. chAyAvRddhivirudhyate / nApi tato dakSiNakSitau samunnatAyAM chAyAhAnirunatetarAkArabhedadvArAyAH shktibhedprsideH| pradIpAdivAdityAnna dUre chAyAyA vRddhiyaTanAt nikaTe prbhaatopptteH| ___ hama jaina sarvatra darpaNake samAna sapATa, samatalavAlI horahI hI bhUmiko nahIM vakhAnate haiN| kyoMki aneka sthaloMpara UMcI, nIcI, dekhI jArahI bhUmikI pratItioMse virodha hojaaygaa| kAla Adi nimittoMke vazase usa bhUmikA ghaTa jAnA, baDha jAnA, siddha hai / ataH bhUmike nIce, UMce, AkAroMkA sadbhAva honese samarAtra Adi nyavasthAyeM bana jAtI hai / tisahI kAraNase yAnI pRthivaki UMce nIce pradezavAlI honese ujjainase uttara, uttara, kI ora nicalI bhUmimeM dinake madhya avasarapara chAyAkA baDhanA viruddha nahIM par3atA hai aura usa ujjainase dakSiNakI ora adhika UMcI horahI pRthivImeM chAyAkI hAni honA bhI viruddha nahIM par3atA hai| kyoMki UMce, nIce, AkAravAle bhinna bhinna pradezoM dvArA usa bhUmikI zaktiyoMke bhedoMkI prasiddhI horahI hai / dUra hojAnepara jaise pradIpase chAyAkA baDhanA ghaTita hojAtA hai, usI prakAra sUryase dUra honepara chAyA bar3ha jAtI hai / ataH nikaTa pradezoMmeM prAtaHkAla honA bana jAtA hai / bhAvArtha-isa citrA pRthivIpara aneka UMce, nIce, sthala bana jAte haiN| kuemeM baiThe duye manuSya aura pahADakI coTIpara caDhe huye manuSyakI apekSA ghAma aura kohameM jaise aMtara paDa jAte haiM, usI prakAra kAlavaza hogaye bhamike UMce, nIce, sthAnoMpara chAyAvRddhi yA chAyAhAni hojAtI hai| ekasau caurAsI gatioMmeMse bhItaralI galImeM sUryake ghUmanepara dina baDha jAtA hai| prabhAta zIghra ho jAtA hai aura pAMca sau daza yojana pare bAparalI galI meM ghUmanepara yahAM bharatakSetra meM dina nevA hojAtA hai| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 tattvArthazlokavArtike tata eva nodayAstamayayoH sUryAderSibArdhadarzanaM virudhyate / bhUmisaMlagnatayA vA sUryAdipratItirna saMbhAvyA, dUrAdibhUmestathAvidhadarzanajananazaktisadbhAvAt / na ca bhUmAtranibaMdhanAH samarAtrAdayasteSAM jyotiSkagativizeSanibaMdhanAtvAdityAvedayati / tisa hI kAraNase yAnI UMce, nIce, pradezoM anusAra udaya samaya aura asta samayapara sUrya, candramA Adike bimboMkA AdhA darzana honA viruddha nahIM paDatA hai / yahAM pakSAntara anusAra bhUmimeM saMlagna hokarake sUrya, caMdra, AdikI pratIti honA sambhAvanA yogya nahIM hai / kyoMki dUra, atidUra, Adi bhAmake tisa prakAra cAkSuSa pratyakSako upajAnekI zaktikA sadbhAva hai| yAnI pRthivIko gola mAnane pAle yaha hetu dete haiM ki cAroM ora dRSTi pasAra dekhanepara saba ora gola dIkhatA hai aura AkAzamaNDala gola kaToreke samAna hokara bhAmiko Dhaka rahA pratIta hotA hai| dara varta rahe sarya, candramA gola pRthivIse sparza kara rahe haiM / ataH pRthivI gola hai| kintu yaha yukti nirbala hai| dravya indriya mAnI gayI AMkhoMkI AkRti masUrakI dAla samAna goTha honese cAroM ora gola gheremeM vastuyeM dIkha jAtI haiN| dUrakA padArtha yahA~se nIcA hotA huA dIkha jAyagA / yaha dRSTi kA bhrama hai / alIka jJAnoMse paramArtha siddhAntakI puSTi nahIM hosakatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki samarAtri dina, baDhanA, Adi honemeM hama jaina kevala pRthivIko hI kAraNa nahIM mAnate haiM / unake kAraNa anya bhI haiM / jyotiSka vimAnoMkI gati vizeSako kAraNa mAnakara bhI samarAtra Adika hojAte haiM, isI bAtakA zrI vidyAnanda svAmI vArtikoM dvArA prakaTIkaraNa karate haiN| samarAtraM divAvRddhi nirdoSAca yujyate / chAyAgrahoparAgAdiryathA jyotirgatistathA // 15 // khakhaMDabhedataH siddhA bAhyAbhyaMtaramadhyataH / tathAbhiyogyadevAnAM gatibhedAtsvabhAvataH // 16 // dinake ThIka barAbara rAtri honA yA dina baDhanA, rAta ghaTanA aura dina ghaTanA, rAta baDhanA athavA chAyA paDanA yA grahoMkA uparAga ( grahaNa ) honA rAzisaMkramaNa Adika jaise jyotiSiyoMkI gatise ho rahe yuktisiddha haiM / athavA una jyotiSiyoMkI gati anusAra ho jAte haiM / usI prakAra bAharakI galI, abhyantara vIthI, madhyama vIthIke, anusAra AkAzake khaNDoMke bhedase vaha jyotiSiyoMkI gati nyArI nyArI siddha hai / kyoMki una sUrya Adi vimAnoMko khIMcanevAle tisa prakAra gatipremI bhAbhiyogyajAtike devoMkI gatiyAM bhinna bhinna prakArakI haiM / yathArtha ghAta yaha hai ki tisa prakAra anAdi kAlase sUrya Adika vimAna svabhAvale hI una una prati dina ke liye niyata ho rahIM galiyoMmeM Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH za bhramaNa karate haiM / arthAt-samarAtra Adi kArya to jyotiSka vimAnoMkI bhinna bhinna AkAza khaNDoMmeM ho rahI gatike anusAra ho jAte haiM / DhAI dvIpake jyotiSka vimAnoMkI gatikA bheda bhI Abhiyogya jAtike devoMkI vizeSagatise yA svakIya svakIya svabhAvase hI bana rahA hai| sUryasya tAvaccaturazItizataM maMDalAni / tatra paMcaSaSTirabhyaMtare jaMbUdvIpasyAzItizatayojanaM samavagAhya prakAzanAjaMbUdvIpAdvAhyamaMDalAnyekAnaviMzatizataM lavaNodasyAbhyaMtare trINitriMzAni yojanazatAnyavagAhya tasya prakAzanAt / dviyojanamekaikamaMDalAMtaraM dve yojane aSTAcatvAriMzadyojanaikaSaSTibhAgAzcaikaikamudayAMtaraM / / ukta vArtikoMkA vivaraNa yaha hai| sabase prathama yoM kahanA hai ki jambUdvIpameM sUryake ekasau caurAsI maNDala mAne gaye haiN| pAMcasau daza aura aDatAlIsa baTe ikasaThi yojana cauDe evaM kucha adhika tIna lAkha paridhivAle gola cAra kSetrameM sUryake ekasau tirAsI to do do yojana cauDe antarAla haiM / aura eka sau caurAsI sUrya maNDalake bhramaNa sthAna haiN| unameM peMsaTha to jambUdvIpake bhItara haiN| kyoMki jambUdvIpakI vedIse eka sau assI yojanataka bhItara ghusakara sUrya prakAzatA rahatA hai / hAM, jambUdvIpase bAhara lavaNasamudrameM ekasau unnIsa maNDala haiM / kyoMki lavaNasamudrake tInasau tIsa aura aDatAlIsa baTe ikasaThi yojana bhItara jAkara usa sUryakA prakAzanA Agamokta hai / eka eka maNDalakA antarAla do do yojana hai aura aDatAlIsa baTe ikasaTha yojanase adhika ho rahe do yojana to eka eka udaya avasthAkA antarAla kahA jAtA hai / aDatAlIsa baTe ikasaTha yojanakA sUrya hai aura do yojana bIcameM rItA sthAna hai / ataH yaha pUrA sthAna pAMcasau dasa aura aDatAlIsa baTe ikasaTha yojana ho jAtA hai| jambUdvIpakI vedIke Upara yaha cAra kSetra pAMcasau dasa yojana cauDA hokara tIna lAkha aThAraha hajAra tInasau caudaha yojana paridhivAlA gola vyavasthita hai / sUryakA cAra kSetra yahAse AThasau yojana Upara aura candramAkA itanA hI cAra kSetra AThasau assI yojana UMcA jAkara samajhanA cAhiye / tatra yadA trINi zatasahasrANi SoDazasahasrANi saptazatAni vyadhikAni paridhiparimANaM vibhrati tulameSapravezadinagocare sarvamadhyamaMDale meruM paMcacatvAriMzadyojanasahauH paMcasaptatiyojanaizcaturviMzatyA yojanaikaSaSTibhAgaicAmApya sUryaH prakAzayati tadAhani paMcadazamuhUrtA bhavaMti rAtrau ceti samarAtraM sidhyati / viSumati dine dvAviMzatyekayojanaSaSThibhAgasAtirekASTasaptatidvizatapaMcasahasrayojanaparimANaikamuhUrtagatikSetropapatteH / una ekasau caurAsI maNDaloMmeM jaba sUrya sampUrNa maNDaloMke madhyameM sthita ho rahA prakAza rahA hai, taba dina aura rAtrimeM pandraha pandraha muhUrta hote haiM yoM samAna dina rAta siddha ho jAtA hai / usa samaya jambUdvIpake sUryakA bhramaNa tIna lAkha solaha hajAra aura do adhika sAtasau 316702 yojana paridhike / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvalokavArtika parimANako dhAratA hai| dakSiNAyanameM tulArAzike praveza avasarapara aura uttarAyaNameM meSarAzike pravezake dinakA viSaya honepara sUrya meruko paiMtAlIsa hajAra yojana aura picattara yojana tathA yojanake ikasaTha bhAgoMmeMse caubIsa bhAgoM karake dUra aprApta hokara camaka rahA hai| arthAt-jambUdvIpakI vedIke Upara jambUdvIpakA sUrya ghUmatA rahatA hai / uttarAyaNakA prakaraNa milanepara vedIke ekasau assI yojana bhItarataka ghusakara prakAzatA hai aura dakSiNAyanake dinoMkA viSaya milanepara vedIse tInasau tIsa aura aDatAlIsa baTe ikasaThi yojanataka bAhara lavaNa samudrameM jAkara prakAzatA hai / cAra kSetra pAMcasau dazako AdhA kara yAnI eka orake dosau pacapanameMsa dvIpake cAra kSetra ekasau assIko ghaTA kara picattara yojana vedIse bAhara haTakara bIcalI galI AtI hai / daza hajAra yojana cauDe sumeru parvatake Adhe pAMca hajArako ardha jambUdvIpa pacAsa hajAra se ghaTA denepara vedIse merukA vyavadhAna paiMtAlIsa hajAra samajhA jAtA hai| cUMki bIcakI galI vedIse picattara yojana vAhara haTakara paDI hai / ataH madhyama galIse merukA antara paiMtAlIsa hajAra picattara yojana 45075 hai| " idi joyaNa egAraha bhAgo jadi vAde yahA yadi vA " isa niyama anusAra AThasau yojana UMce sUryake samatalapara sudarzana bahattara aura ATha baTe gyAraha yojana ghaTa gayA hai / eka orakI ghaTAIke liye AdhA karanepara chattIsa aura baDha jAte haiN| ataH madhyama galIse merukA antara paiMtAlIsa hajAra ekasau gyAraha yojana ho jAtA hai / kintu yahAM merakI gyArahameM bhAga ghaTAIke anusAra chattIsa aura cAra baTe gyAraha yojanoMkI vivakSA nahIM kI gayI hai| madhyama vIthItakakA vyAsa eka lAkha ekasau pacAsa 100150 yojana hai / " vikkhaMbhavaggadahaguNa karaNI vaTTassa parirayo hodi " isa niyamake anusAra isakA varga dasa araba tIna karoDa bAIsa hajAra pAMcasau hotA hai, isako dasa gunA karanepara eka kharaba tIsa karoDa do lAkha paccIsa hajAra 100300225000 hotA hai| isakA vargamUla nikAlanese tIna lAkha solaha hajAra sAtasau do kucha adhika yojana madhyama vIthIkI paridhi ( gherA ) bana jAtI hai| cAra kSetra pAMcasau dasake mAdhe do sau pacapanameMse ekasau assI yojana bhItaralA bhAga ghaTA denepara vedIse picattara yojana lavaNa samudrameM ghusakara madhyama galI milatI hai| bhItarale ekasau assImeM picattara joDa denese yA bAharale tInasau tIsameMse picahattara ghaTA denepara madhyama mArga do sau pacapana yojana A jAtA hai / jo ki cAra kSetra pAMcasau dasakA AdhA hai / chaha chaha mahIneke uttarAyaNa, dakSiNAyana gamanake ThIka vicale eka eka dinake liye dina aura rAta samAna ho jAte haiM / " chammAsaddhagayANaM joisayANaM samANadiNarattI, taM isurva" ( trilokasAra ) isako viSumAn yA viSuva kahate haiM / viSumAn dinameM pAMca hajAra dosau aThahattara aura eka yojanake sATha bhAgomese vAIsa bhAgase adhika parimANayAlA sthAna eka muhursa yAnI do ghaDI athavA aDatAlIsa minaTameM ho rahI sUryakI gatikA kSetra bana jAtA hai| arthAt-tAI dvIpake sabhI sUrya sATha muhUrtameM apanI yogya paridhIko ghUmakara pUrA kara lete haiM / jaba ki jambUdvIpakA sUrya madhyama bIpIpara bhramaNa kara rahA sATha mArtameM tIna sAsa, solaha hajAra sAta sau do yojana mAcha Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 567 1 adhika paridhiko pUrA karatA hai to eka muhUrtameM kitanI paridhipara cakkara lagAyagA ? isa trairAzika ke anusAra eka muhUrta kI gatikA kSetra nikala AtA hai / jambUdvIpameM Amane sAmane sadA vartta rahe do sUrya haiM jo ki jambUdvIpa ke antameM vedIke Upara ekasau caurAsI galiyoMmeM ghUmate rahate haiM / lavaNasamudrameM jambUdvIpa kI bedIse pacAsa hajAra bhItara ghusakara uThe huye jalabhAgameM ghUma rahA lavaNasamudrakA pahilA sUrya hai / isase . eka lAkha yojana bhItara aura ghusakara dUsarA sUrya hai jo ki lavaNasamudrakI vedI ( paralI ) se pacAsa hajAra yojana uralI ora jalameM hai / yoM lavaNasamudrameM eka ora do sUrya haiM aura isI prakAra sumeruko bIca meM dekara inake ThIka sAmane paraLI ora lavaNasamudrameM do anya sUrya haiM, jo ki sAThi muhUrtameM apanI apanI paridhikA pUrA bhramaNa kara lete haiM / yoM cAroM sUrya gyAraha hajAra se lekara solaha hajAra yojanataka Upara uThe huye jalameM svakIya niyata sthAnoMpara ghUmate rahate haiN| do lAkha yojana cauDe lavaNasamudra meM eka ora do sUrya idhara udharakI vediyoMse pacAsa hajAra yojana ghusakara haiM / ataH sUryako cauDAI aDatAlIsa baTe ikasaThi yojanako eka lAkhameM ghaTA denese ninyAnavai hajAra nau se ninyAnaveM aura teraha baTe ikasaThi yojana lavaNa samudra sambandhI eka sUryase dUsare sUryakA antara nikala AtA hai / dhAtakIkhaNDa meM bAraha sUrya haiM / " do do vaggaM bArasa bAdAla bahattaridu iNasakhA pukkhara dotti parado avaTTiyA savva joigaNA " / jo ki eka ora chaha aura ThIka usake sAmane sumeru parva - takA antarAla dekara paralI ora chaha ghUma rahe haiM 1 " sagaravidalabiMbUNA lavaNAdI sagadivAyaraddhahiyA, sUrataraM sujagadI AsaNNa pataraM tu tassa dalaM " isa trilokasArakI gAthA anusAra sUrya sUryakA antara aura vedikAse sUryakA antara nikAla lenA cAhiye / isI prakAra kAlodaka samudra aura puSkarArdha dvIpa byAlIsa aura bahattara sUryoko bhI jAna lo / eka ora Adhe aura isI prakAra dUsarI ora sudarzana merukA vyavadhAna dekara ikaIsa aura chattIsa sUrya tAratamyako le rahI gatise bhramaNa kara rahe haiM / do do sUrya aura do do candramAkA cAra kSetra eka eka niyata hai / hAM, DhAI dvIpase bAhara dvIpoM aura samudroMkI vedIse pacAsa hajAra yojana aura usase pareM eka lAkha yojana cala kara gola dvIpa, samudroM meM valaya racaliye gaye haiN| unameM eka sau cavAlIsa, eka sau aDatAlIsa, Adi niyata ho rahe sUryabimba sUkSma paridhi vibhAga anusAra avasthita haiM / yoM DhAI uddhArasAgara ke samayoM pramANa asaMkhyAte dvIpa samudroMmeM asaMkhyAte sUrya aura candramA Adi haiM / isakA vizeSa trilokasArameM dRSTavya hai / 1 dakSiNottare samapraNidhInAM ca vyavahitAnAmapi janAnAM prAcyamAdityapratItizca laMkAdikurukSetrAMtaradezasthAnAmabhimukhamAdityasyodayAt / aSTacatvAriMzadyaujanaikaSaSTibhAgatvAt pramANasAtirekatrinavati yojanazatatrayapramANatvAdutsedhayojanApekSayA durodayatvAcca yojanApekSayA svAbhimukha LaMbIddhamavibhAsasiddheH / dakSiNa aura uttaradezoM meM samAna rekhAntarapara prApta ho rahe aura dUradezakA vyavadhAna jhela rahe bhI manuSyoM ke pUrvadizA meM hI sUryake udayakI pratIti ho rahI hai| kyoMki chaGkAse Adi lekara Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 tatvArtha lokavArtike kurukSetrataka aneka madhyavarttI dezoM meM sthita ho rahe manuSyoM ke abhimukha hokara sUryakA udaya ho rahA hai| kAraNa ki baDe mAne jA rahe pramANa yojanakI apekSA eka yojanake ikasaThi bhAgoM meM aDatAlIsa bhAga parimANa sUrya hai| cUMki cAra kosake choTe yojanase pAMcasau gunA baDA yojana hotA hai / ataH aDatAlIsako pAMcasause guNA kara denepara aura ikasaThikA bhAga denese tInasau tirAnave sahI sattAIsa baTe ikasaTha choTe yojanakA sUrya baiThatA hai / yaha utsedha aMgulase banAye gaye yojana kI apekSA kucha adhika tInasau tirAnavai yojanapramANa hai / ATha paDe jaukA eka aMgula, caubIsa aMgulakA eka hAtha, 'cAra hAthakA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSakA eka kosa aura cAra kosakA eka yojana, aise tIna sau tirAnave yojana lambA cauDA sUrya hai| dUsarI bAta yaha hai ki ugate samaya yahAMse hajAroM baDe yojanoM dUra sUryakA udaya honese vyavahita ho rahe manuSyoM ke bhI apane apane laTaka rahe daidIpyamAna sUryakA pratibhAsanA siddha hai / bhAvArtha -- sUrya bhI baDA hote samaya sUrya hAMse bahuta dUra hai| sabase baDA dina ho jAnepara saiMtAlIsa hajAra do sau yojana dUrapara rahatA hai aura choTe dina ke avasarapara ikattIsa hajAra AThasau ikattIsa yojana ataH laGkA, ujjaina, kurukSetra, Adi dUra dUra dezoMpara Thahare manuSyoM ko bhI apanI pUrva sanmukharekhApara dIkha jAtA hai / jitanA baDA yA dUravartI padArtha hotA hai utanI hI I usakI sarala rekhAkI TeDa kamatI hotI jAtI dIkhatI hai / abhimukha AkAzameM hai aura camakadAra hai tathA udaya tresaTha bar3e dUra hai / dizA kI ora dekhanevAloM ko dvitIye ahani tathA pratibhAsaH kuto na syAttadavizeSAditi cenna, maMDalAMtare sUryasyo - dayAt tadaMtarasyotsedhayojanApekSayA dvAviMzatyekaSaSTibhAgayojanasaha trapramANatvAt, uttarAyaNe taduttarataH pratibhAsasyopapatteH dakSiNAyane taddakSiNataH pratibhAsanasya ghaTanAt / 1 koI prativAdI AkSepa karatA hai ki dUsare dina tisa prakAra apane ThIka sanmukha gaganatalameM avalambita ho rahe sUryakA pratibhAsa kisa kAraNase nahIM ho pAtA hai ? jaba ki utane hI baDe sUryakA utanI hI dUrapara udaya honA antararahita vidyamAna hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki dUsare dina agale dUsare maNDalameM sUryakA udaya ho jAtA hai / pahile dinake sUryodayase isa dUsare dinake sUryodayakA antara choTe utsedha yojanoM kI apekSA eka hajAra yojanapramANa ho jAtA hai / arthAt - eka eka maNDalakA antara baDe yojanoM se do yojana hai| pAMca sau se guNA kara denepara choTe eka hajAra yojana ho jAte haiM / " dIDavahi cArakhitte vedIe diNagadI hide udayA isa niyama ke anusAra bAIsa baTe ikasaTha baDe yojana pramANa saMkhyA nikAla lenI cAhiye / sthUla rUpase sarvatra jambUdvIpa sambandhI eka sau caurAsI maNDaloMmeM pratyekakA eka eka hajAra choTe yojanakA vyavadhAna paDA huA hai / ataH sUryake uttarAyaNa hone para una laMkA, kurukSetra Adi ke uttarakI ora jhukatA huA pUrvameM prAtaHkAla sUryodayakA pratibhAsa honA bana jAtA hai| aura dakSiNAyanameM una dezoMne dakSiNa kI ora ho rahe sUryodayakA pratibhAsa jAnA ghaTita zz Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAyacintAmaNiH 569 jAtA hai| choTe hajAra yojana iTa iTakara prati dina udaya honese uttara dakSiNakI ora sUryodayakA pratibhAsanA ucita hI hai / sUryapariNAmadakSiNottarasamapraNidhibhUbhAgAdanyapradeze kutaH prAcI siddhiriti cet, badanaMtaramaMDale tathA sarvAbhimukhamAdityasyodayAdeveti sarvamanavadyaM, kSetrAMtarepi tathA vyavahAra siddheH / koI pUMchatA hai ki sUryodaya pariNAma ke dhArI pUrvadezoM yA usake samatala nikaTavartI uttara dakSiNa bhUbhAgoM meM sUryodaya anusAra pUrvadizA kI bhale hI prasiddhi ho jAya, kintu unase nyAre anya pradezoM meM bhalA pUrvadizA kI siddhi kisa DhaMgase karoge ? isa prakAra pUchane para to hama samAdhAna karate haiM ki usake avyavahita paralI ora ke maNDalapara tisa prakAra dUravarttI hokara sabake sanmukha tIna mau trAnavai choTe yojana lambe cauDe sUryake udaya honese hI pUrvadizA kI siddhi ho jAtI hai / arthAtjambUdvIpa ke Amane sAmane ho rahe do sUrya jaba jambUdvIpakI vedIke Upara pAMca sau dasa yojana kSetrameM saba ora ghUma rahe haiM to sabase pahile udaya anusAra saba dezavAloMko pUrvadizAko siddhi ho jAtI hai, sUryodaya anusAra pUrvadizAkI kalpanA karanepara bhinna bhinna dezavAloM ko dizAoMkA sAMkarya bhI ho jAtA hai, tabhI to " sarveSAmeva varSANAM meruruttarataH sthitaH " yaha niyama akSuNNa bana jAtA hai / isa prakAra jaina siddhAnta anusAra sampUrNa vyavasthA nirdoSa bana jAtI hai / haimavata, hari, videha, Adi nyAre nyAre kSetroMmeM bhI tisa prakAra pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, dizAoMke vyavahAra prasiddha ho jAte haiM / koI doSa nahIM AtA 1 1 I hai tadetena prAcIdarzanAddharAyAM golAkAratAsAdhanamaprayojakamuktaM tatra tatra darpaNAkAratAyAmapi prAcIdarzanopapatteH / yadA tu sUryaH sarvAbhyaMtaramaMDale catuzcatvAriMzadyojanasahasrairaSTAbhizca yojanazatairvizairmerumaprApya prakAzayati tadAhanyaSTAdaza muhUrtA bhavanti / catvAriMzaSaTchatAdhikanavanavatiyojanasahasraviSkaMbhasya triguNasAtirekaparidhestanmaNDalasyaikAnnatriMzadyojana - SaSThibhAgAdhikaikapaMcAzadvizatottarayojana sahasrapaMcakamAtra muhUrta gatikSetratvasiddheH saiSA makarSa - paryantataH prAptA divAvRddhihAnizca rAtrau sUryagatibhedAdabhyaMtaramaMDalAt siddhA / 1 tisa kAraNa isa kathana karake usa bhUgolako mAnanevAle kA yaha hetu anukUlatarkarahita kaha diyA jA cukA hai ki prAcI dizA ke dekhanese pRthivImeM gola AkArakA sAdhana kara liyA jAtA 1 kyoMki una una prAntomeM bhUmikA darpaNa ke samAna samatala AkAra bana jAtA hai| arthAt-nyAre nyAre maNDaloMpara sUryakA udaya ho bhinna dinoMmeM apane apane sanmukha sUryodaya anusAra pUrvadizA dIkha sabase bar3e dina ke avasarapara sampUrNa maNDoM ke bhItarale maNDalameM cAlIsa hajAra yojana aura ATha jAtI hai| hAM, jisa samaya sUrya 12 honepara bhI pUrvadizA kA dIkha jAnA jAnese anekadezIya puruSoM ko bhinna Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 tattvAryalokavArtike sau bIsa yojana meruse dUra aprApta hokara prakAzatA hai, taba to dinameM aThAraha muhUrta ho jAte haiM / AdhA meru 5000 yojanakA hai / aura sUrya 180 yojana bhItara A gayA hai| donoM ora chaha sau cAlIsa yojanoMse adhika ninyAnavai hajAra 99640 yojana abhyantara bIthIkI cauDAI ho jAtI hai / " vikkhambhavaggadahaguNa karaNI vadRssa parirayo hodi " isa niyama anusAra kucha adhika tigunI arthAt-tIna lAkha pandraha hajAra navAsI 315089 yojana isakI paridhi hai / eka sUrya sATha muhUtameM jaba itanI paridhikA bhramaNa karatA hai, to eka muhUrtameM kitanI paridhiko pUrA karegA ? isa trairAzika vidhike anusAra pAMca hajAra do sau ikyAvana yojana aura eka yojanake untIsa baTe sAThi bhAga adhika eka muhUrtakI gatikA kSetra honA siddha ho jAtA hai / so yaha sUryake sabase bhItaralI galIpara ghUmaneke dina aThAraha muhUrta yAnI caudaha sahI do baTA pAMca ghanTe prakarSaparyantako prApta ho rahI dinakI vRddhi hai / aura isI dina bAraha muhUrtakI rAta hai / ataH yaha rAtakI sabase baDhI huyI hAni hai| jo ki sUryakI gati vizeSase ho rahI usake abhyantara maNDalapara Anese siddha ho jAtI hai / ___ yadA ca sUryaH sarvabAhyamaMDale paMcacatvAriMzatsahasratribhizca zataitrizairyojanAnAM merumaprApya bhAsayati tadAhani dvaadshmuhuurtaaH| SaSThayadhikazataSaTkottarayojanazatasahasraviSkaMbhasya tatriguNasAtirekaparidheH tanmaMDalasya paMcadazaikayojanaSaSTibhAgAdhikapaMcottarazatatrayasahasrapaMcakaparimANagatimuhUrtakSetratvAt saiSA paramaprakarSa paryantaprAptA tAvahivAhAnivRddhizca rAtrau sUryagatibhedAdvAhyAdganakhaMDamaMDalAt siddhaa| tathA jisa samaya sUrya jambUdIpakI vedIse samudrakI ora tIna sau tIsa aDatAlIsa baTe ikasaThi yojana adhika haTakara sabase bAharake maNDalapara paiMtAlIsa hajAra tIna sau tIsa 45330 yojanoM karake meruko aprApta hokara prakAzatA hai, taba dinameM bAraha muhUrta ho jAte haiM / eka lAkha chaha sau sATha 100660 yojana bAharalI vIthIkI cauDAI hai| donoM orake patha vyAsa piNDa chayAnaveM vaTe ikasaTha yojanakI vivakSA nahIM kI gayI hai| usa bAharale maNDalakI isase kucha adhika tigunI yAnI tIna lAkha aThAraha hajAra tIna sau caudaha 318314 yojana paridhi hai| sAThi muhUrtameM itanI paridhiko pUrA ghUmatA hai, to eka muhUrtameM sUrya kitanA ghUmegA ? isakA uttara eka yojanake sAThi bhAgoMmeM caudaha yA pandraha bhAgase adhika pAMca hajAra tIna sau pAMca yojana hai / itane yojana parimANavAlA eka muhUrtakI gatikA kSetra hotA hai / so yaha to paramaprakarSake paryantako prApta ho rahI dinakI hAni hai| arthAt-bAharakI galImeM ghUmanepara bAraha muhUrta yAnI ,3 ghanTAkA dina hotA hai| tathA yaha rAtameM sabase baMDhI huyI vRddhi hai / arthAt---isa dina sabase baDI aThAraha muhUrtakI rAta hotI hai| jo ki sUryakI gati vizeSa anusAra pAMcasau dasa yojana sambandhI AkAza khaNDake bAharale maNDalase ho rahI siddha ho jAtI hai| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAyacintAmaNiH 571 madhye tvanekavidhA dinasya vRddhihaunizcAnekamaNDalabhedAt sUryagatibhedAdeva yathAgamaM maMDalaM yathAgaNanaM ca pratyetavyA tathA doSAvRddhiAnizca yujyate / dinakI sabase baDI vRddhi aThAraha muhUrta aura sabase prakarSa hAni bAraha muhUrtakI siddha kara dI gayI hai / madhyameM honevAlI aneka prakAra dinakI vRddhiyAM aura hAniyAM to aneka maNDaloMke bhedase sUryakI gatike bheda anusAra hI ho jAtI haiM / Agama anukUla aura maNDalapara gati anusAra tathA paridhi gaNanAkA atikrama nahIM kara samajha lenI cAhiye / tisa hI prakAra rAtrikI vRddhi aura hAniyAM bhI samucita ho rahIM yukta bana jAtI haiN| bhAvArtha-" sUdo diNarattI aTThArasa bArasA muhuttANaM abbhantaramhi edaM vivarIyaM bAhiramhi have " " kakkaDamayera savvabbhantara bAhira pahaDio hodi, muhabhUmINa visese bIthINaMtarahide pacayaM " ( trilokasAra ) / yoM prati dina dina aura rAtakI hAni yA vRddhikA caya do baTe ikasaThi muhUrta samajha lenA cAhiye / ___ tadetena dinarAtrivRddhihAnidarzanAdbhavo golAkAratAnumAnamapAstaM, tasyAnyathAnupapattivaikalyAdanyathaiva tdupptteH| tisa kAraNa isa kathana karake bhUgolabAdiyoM ke isa anumAnakA bhI khaNDana kara diyA gayA samajho ki pRthivIkA AkAra gola hai ( pratijJA ) kyoMki dina yA rAtakI vRddhi aura hAniyAM dekhI jA rahI haiM ( hetu ) / bAta yaha hai ki usa hetukI apane sAdhya ke sAtha avinAbhAva bane rahanekI vikalatA hai / sAdhyake vinA hI usa hetukI upapatti ho jAtI hai / bhAvArtha-pRthvIke vRtta AkArake sAtha dina yA rAtakI hAni, vRddhiyoM kA niyama nahIM hai / sUrya kI aneka maNDaloMpara ho rahI gatike anusAra vaha dina aura rAtakA ghaTanA, baDhanA dUsare prakAroMse hI bana jAtA hai| tathA chAyA mahatI dUre sUryasya gatimanumApayati aMtike'tisvalpA na punarbhUmeolakAkAratAmiti chAyAvRddhihAnidarzanamapi sUryagatibhedanimittakameva / madhyAnhe kacicchAyAvirahepi paratra taddarzanaM bhUmergolAkAratAM gamayati samabhUmau tadanupapatteriti cena, tadApi bhUminimnatvobatatvavizeSamAtrasyaiva gateH tasya ca bharatairAvatayoSTatvAt " bharatairAvateyAIddhinhAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasarpiNIbhyAM iti vacanAt / / ___ ukta vArtikoMmeM isake Age chAyA paDI huI hai / isakA vivaraNa yoM hai ki tisI prakAra sUryake dUra honepara baDI lambI paDa rahI chAyA aura sUrya ke nikaTa honepara ati alpa ho rahI chAyA bhI sUryakI gatikA hI anumAna karAtI hai| kintu phira pRthivIke gola AkArasahitapanakI anumili nahIM karAtI hai / isa prakAra chAyAkI vRddhi jaura chAyAkI hAnikA dIkhanA bhI sUryakI bhinna bhinna gatioMko nimitta pAkara hI duA kahanA cAhiye / ataH prAtaHkAla sUryake dUra rahanepara vRkSa, gRha, Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talAya hokapAtika manuSpa bhAdikI chAyA lambI paDatI hai aura madhyAnhataka sUryake nikaTa A jAnepara chAyA choTI choTI hotI jAtI hai / punaH madhyAnhase sAyaMkAlataka sUryake adhika adhika dUra hote jAnepara chAyA baDhatI calI jAtI hai| daidIpyamAna padArthoke dUra nikaTa jAne A jAnepara chAyA baDhatI, ghaTatI, ho rahI prasiddha hai| kavi kahatA hai ki "ArambhagurvI kSayiNI krameNa lavI purA vRddhimatI ca pazcAt , dinasya pUrvArdhaparArdhabhinnA chAyeva maitrI khalasa nAnAm " / yadi yahAM koI yo kaTAkSa kare ki madhyAnhake samaya kisI dezameM chAyAkA abhAva honepara bhI dUsare dezoMke dupahara ke samaya usa chAyAkA darzana ho rahA ( hetu ) bhUmike gola AkArako sAdha devegA / kyoMki samata bhUmimeM vaha kahIM chAyAkA na honA aura kahIM honA nahIM bana sakatA hai / bhAvArtha-sUryakI nicI ora ThIka sIdhI rekhA para khaDe huye manuSya kI chAyA nahIM paDatI hai / hAM, gola pRthivIke kucha idhara udhara bagalameM khaDe ho jAnese tirache hogaye manuSya kI dopaharako chAyA avazya paDa jaaygii| pranthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki taba bhI bhUmike kevala nIcepana yA UMcepana vizeSoMkI hI usa hetuse jJapti ho sakegI aura vaha bhUmikA nIcA UMcApana bharata airAvata kSetroM meM kAlavaza ho rahA dekhA jA cukA hai| svayaM pUjyacaraNa sUtrakArakA isa prakAra vacana hai ki bharata airAvata kSetroMke vRddhi aura hAsa chaha samayavAlI utsarpiNI aura avasarpigI kAlo karake ho jAte haiN| arthAt-bharata aura airAvatameM AkAzakI cauDAI nyArI nyArI eka lAkhake ekasau nabbai bhAga yAnI pAMcasau chabbIsa sahI chaha vaTe unaIsa yojana tI hI rahatI hai| kintu avagAhana zaktike anusAra itane hI AkAzameM bhUmi bahuta ghaTa, baDha, jAtI hai| nyUnale nyUna pAMcau chabbIsa chaha baTe unnIsa yojana bhUmi avazya rhegii| baDhanepara isase kaI gunI adhika ho sakatI hai / isI prakAra aneka sthala kahIM vIsoM kosa UMce, nIce, TeDhe, tirache, kauniyAthe, ho rahe ho jAte haiM / ataH bhramaNa karatA tuA sarya jaba dupaharake samaya Upara A jAtA hai, taba sUryase sIdhI rekhApara samatala bhUmimeM khaDe huye manuSyoMkI chAyA kiMcit bhI idhara udhara nahIM pddegii| kintu nIce, UMce, tirache, pradezoMpara khaDe huye manuSyoMkI chAyA idhara udhara paDa jaaygii| kyoMki sIdhI rekhAkA madhyama ThIka nahIM par3A huA hai| bhale hI lakaDIko TeDI yA sUdhI khaDI kara usakI chAyAko dekhalo / ___ tanmanuSyANAmutsedhAnubhavAyurAdibhi dvahAsau pratipAditau na bhUmeraparapudgalairiti na maMtavyaM, gauNazabdAprayogAnmukhyasya ghaTanAdanyayA mukhya zabdArthAtikrame prayojanAbhAvAt / tena bharatairAvatayoH kSetrayovRddhi hAsau mukhyataH pratipatavyau, guNabhAvatastu tatsthamanuSyANAmiti sayAvacanaM saphalatAmastu te pratItivAnullaMpitA syAt / thoDe AkAzameM baDI avagAhanAvAlI vastuke samAjAnemeM Azcarya pragaTa karate huye koI vidvAn yo mAna baiThe haiM ki bharata, airAvata, kSetroM kI vRddhi hAni nahIM hotI hai, kintu unameM rahanevAle Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAyacintAmaNiH womencommmmmmmmmmm manuSyoMke zarIrauccatA, anubhava, Ayu, sukha, Adi karake dhRddhi aura nhAsa horahe sUtrakAra dvArA samajhAye gaye haiM / anya pudgaloMkarake bhUmike vRddhi aura hAsa sUtrameM nahIM kahe gaye haiN| pranyakAra kahate haiM ki yaha to nahIM mAnanA cAhiye / kyoMki gauNa horahe zabdoMkA sUtrakArane prayoga nahIM kiyA hai / ataH mukhya artha ghaTita ho jAtA hai / anya prakAroMse yAnI tatmeM sthita honese tat zabdapanekI siddhi yA " bharataairAvatayoH " ko saptamI vibhaktikA rUpa mAna lenA ina DhaMgoMse mukhya zabdake arthakA atikramaNa karanemeM koI prayojana nahIM dIkha rahA hai / " maMcAH kroSanti " " gaMgAyAM ghoSaH " Adi sthaloMpara tAtparyakI anupapatti honese mukhya arthakA ullaMghana kara gauNa arthakA Adara kara liyA jAya / kintu yahAM vRddhi aura hAsa ina kRdanta kriyAoMkA yoga ho jAnese " bharataairAvatayoH " isa SaSThayantapadakA unameM Adheya ho rahe manuSya, pazu, Adika yaha gauNa artha nahIM kiyA jA sakatA hai| vicArazAlI dArzanika sUtrakAra AlaMkArika kaviyoMkI chaTAmeM nimagna nahIM haiM / ataH bharata airAvata zabdakA mukhya artha pakaDanA cAhiye / tisa kAraNa bharata bhaura airAvata donoM kSetroMkI vRddhi aura hAni ho rahIM mukhyarUpase samajha lenI cAhiye / hAM, gauNarUpase to una donoM kSetroMmeM Thahara rahe manuSyoM ke anubhava Adi karake vRddhi aura hrAsa ho rahe samajha lo, yoM tumhAre yahAM sUtrakArakA tisa prakAra vacana saphalatAko prApta ho jAo aura kSetrakI vRddhi yA hAni mAna lene para pratyakSasiddha yA anumAna siddha pratItiyoMkA bhI ullaMghana nahIM kiyA jA cukA hai / bhAvArtha-samayake anusAra anya kSetroMmeM nahIM kevala bharata airAvatoMmeM hI bhUmi UMcI, nIcI, ghaTatI, baDhatI ho jAtI hai| tadanusAra dupaharake samaya chAyAkA ghaTanA baDhanA yA kacit sUryakA dera yA zIghratAse udaya, asta, honA, ghaTita ho jAtA hai| tabhI to agale " tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH " isa sUtrameM par3A huA " bhUmayaH " zabda vyartha sambhava hokara jJApana karatA hai ki bharata aura airAvata kSetrakI bhUmiyAM avasthita nahIM haiM / UMcI, nIcI, ghaTatI, baDhatI ho jAtI haiN| sUryasya grahoparAgopi na bhUgolachAyayA yujyate tanmate bhUgolasyAlpatvAt sUryagolasya taccaturguNatvAt tayA sarvagrAsagrahaNavirodhAt / - sUryakA grahoM ke dvArA uparAga honA ( sUryagrahaNa ) bhI bhUgolakI chAyA karake horahA mAnanA ucita nahIM hai / kyoMki una bhUbhramaNa vAdiyoMke matameM bhUgolakA parimANa alpa mAnA gayA hai| sUrya gola usase caugunA svIkAra kiyA hai, tisa prakAra honepara sarvagrAsarUpagrahaNa hojAnekA virodha pddegaa| arthAt-bhUgolavAdI prAcIna paNDitoMne pRthivIse sUryako caugunA svIkAra kiyA hai| yadi pRthivIkI chAyAse sUryagrahaNa mAnA jAvegA to bharapUra sUryakA Dhaka jAnA aisA khagrAsa grahaNa nahIM paDa sakegA |kyoNki choTA padArtha baDe padArthako pUrA nahIM Dhaka pAtA hai| Adhunika kaI yuropIya vidvAna sUryako bhUmise eka sau ATha gunA yA teraha lAkha gunA athavA pandraha lAkha gunA svIkAra karate haiN| AryabhaTTa, Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 tatvAryalokavArtika lallAcArya, Adi bhAratavarSIya vidvAn bhI pRthivIse sUryako baDA mAna baiThe haiM / aisI dazAmeM bhUgolakI chAyAse sarvAMga sUryagrahaNa nahIM ho skegaa| etena caMdrachAyayA sUryasya grahaNamapAstaM caMdramasopi tatolpatvAt / kSitigolacaturguNachAyAvRddhighaTanAccaMdragolavRddhiguNachAyAvRddhighaTanAdvA tataH sarvagrAse grahaNamaviruddhameveti cet kutastatra tathA tacchAyAvRddhiH / sUryasyAtidUratvAditi cenna, samatalabhUmAvapi tata eva chAyAvRddhiprasaMgAt / ___ candrakI chAyA karake sUryakA grahaNa paDanA bhI isa kathana karake khaNDita kara diyA gayA hai| kyoMki usa sUryase candramAkA bhI parimANa alpa mAnA gayA hai| alpa parimANavAle padArthase baDI parimANavAlI vastukA eka aMza bhale hI Dhaka jAya, kintu paripUrNa grAsa kathamapi nahIM ho sakatA hai / bhAvArtha-AryabhaTTakRta zloka hai ki " chAdayati zazI sUrya zazinaM ca na mahatI bhUchAyA" grahaNa ke avasarapara candramA sUryako aura baDI pRthivIkI chAyA candramAko Dhaka letI hai / sUrya siddhAntameM bhI kahA hai ki " chAdako bhAskarasyenduradhaHstho ghanavadbhavet , bhUcchAyAM prAGmukhazcandro vizatyasya bhavedasau " bRhatsaMhitAmeM " bhUcchAyAM svagrahaNe bhAskaramarkaprahe, pravizatInduH pragrahaNe mataH pazcAnendo nozca pUrvAdhIt " bhAskarAcAryane siddhAntaziromaNi golAdhyAyameM kahA hai ki " pUrvAbhimukho gacchan kucchAyAnantaryataH zazI vizati, tena prAk pragrahaNaM pazcAt mokSo'sya nissarataH " " bhUmividhu vidhu dinaM grahaNo'pi dhatte " ityAdika mantavya ucita nahIM hai| yahAM koI bhUgolavAdI kahate haiM ki dUra honepara choTe padArthase bhI bar3A padArtha Dhaka jAtA hai| AMkhoMse eka gaja dUrapara eka choTI sI kitAbake ADe A jAnese pAMca sau gaja dUra vartI saikaDoM gaja lambA cauDA padArtha bhI Dhaka kara ojhila ho jAtA hai / dUrapara padArtho kI chAyA bhI bar3ha jAtI hai / tadanusAra bhUgolase caugunI chAyAkI vRddhi ghaTita ho jAtI hai / athavA candragolase bhI kaI gunI vRddhirUpa chAyAkI vRddhi ghaTita ho jAtI hai| ataH usa baDhI huyI chAyA anusAra sUryakA sarvaprAsa grahaNa paDa jAnA viruddha nahIM hai| yoM kahanepara to AcArya kahate haiM ki vahAM sUryamaNDala ke nikaTa tisa prakAra usa chAya kI vRddhi kisa kAraNase banegI? batAo / yadi tuma bhUgolavAMdI yo kaho ki sUrya atyanta dUra hai, isa kAraNa dhatUreke jhala samAna chAyA uttarottara baDhatI huyI jA rahI bana jAtI hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki samatalameM bhI tisa hI kAraNa yAnI sUryake ati dUra honese hI chAyAkI vRddhi hojAnekA prasaMga AjAtA hai| phira tumane chAyAkI vRddhise bhUmike gola AkArako kyoM sAdhA thA ? arthAt-bhramaNa karate huye sUryake dUra deza yA nikaTa dezameM vartanepara chAyAkA baDhanA yA ghaTanA sadha jAtA hai| ___ kathaM ca bhUgolAderupari sthite sUrye tacchAyApAptiH pratItivirodhAt tadA chAyAvirahaprasiddhemadhyAdainavat tataH tiryak sthite sUrye tacchAyAprAptiriti cenna, golAtpUrvadikSu sthite khau pazcimadigabhimukhajayopapatestatmAptyayogAt / sarvadA tiryageva sUryagrahaNasaMpratyayaprasaMgAt / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ tatvAcintAmaNiH madhyaM dine svasyopari tatpratItezca kSitigolasyAdhaHsthite bhAnau caMdre ca tacchAyayA grahaNamiti cena, rAtrAviva tadadarzanaprasaMgAt / dUsarI bAta yaha kahanI hai ki bhUgola, candragola, Adike Upara jaba sUrya sthita hojAvegA to aisI dazAmeM unakI chAyA sUryapara kisa prakAra prApta hojAvegI ! kyoMki pratItiyoMse virodha hojAvegA / usa samaya to madhyAnhake samAna chAyAkA viraha prasiddha horahA hai / yadi bhUbhramaNavAdI paNDita yahAM yoM uttara kahe ki una bhUgola Adise sUryake tirachA sthita honepara sUryameM unakI chAyA prApta hojAtI hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki bhUgolase pUrva dizAoMmeM sUryake sthita hojAnepara pazcimadizAke abhimukha chAyA honA bnegaa| ataH usa sUryapara pRthivI yA candramAkI chAyA prApta honekA yoga nahIM bana paavegaa| sarvadA tirache hI sUryagrahaNa honeke bhale prakAra jJAna honekA prasaMga AvegA, kintu dinake madhyabhAgameM AkAzake Upara usa sUryagrahaNakI pratIti horahI hai| phira bhI koI yoM kahe ki bhUgolake nIce sUrya aura candramAke sthita hojAnepara unakI chAyA karake sUryagrahaNa paDa jAyegA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki rAtameM jaise sUryagrahaNakA darzana nahIM hotA hai, usIke samAna dinameM bhI usa sUryagrahaNake nahIM dIkhanekA prasaMga aavegaa| arthAt-rAhu arida vimANA kiMcUNaM joyaNaM adhogatA chammAse pavaMte caMdaravI chAdayaMti kame" isa trilokasArakI gAthA anusAra nIce, nIce cala rahe rAhu aura ariSTa vimAnoM karake sUrya aura candramAkA grahaNa paDanA mAnanA cAhiye / yoM chAyA paDa jAnese grahaNa nahIM hojAte haiN| candravimAnake cAra pramANAMgula nIce rAhukA vimAna aura sUrya vimAnake nIce cAra aMgula nIce ariSTakA vimAna bhramaNa karatA rahatA hai| anya dinoMmeM ye vimAna agala bagala rahate huye ghUmate haiM / amAvasyA yA pUrNimAke dina kadAcit nIce AjAnepara grahaNa divasa mAna liyA jAtA hai| yoM pUrNimAke atirikta candramAke nIce sadA hI rAhukA vimAna tAratamya anusAra bhramaNa karatA rahatA hai / joki pratyakSasiddha hai / isa viSayake talasparzI vidvAn bhUgola yA sUryagrahaNa AdikA anya samIcIna yuktiyoM dvArA acchA vivecana kara leveN|" nahi sarvaH sarvavid " / mere nikaTa isa viSaya ke sAdhana atyalpa haiN| zrI vidyAnanda svAmIko yuktiyAM akATya haiM / hAM, mere lekhameM truTiyAM honA sambhava hai| " taddhi jAnanti tadvidaH " usa viSayako usake paripUrNa antaHpravezI vidvAn jAna sakate haiM / manISiNaH zodhayantu / nanu ca na tayAvaraNarUpayA bhUmyAdichAyayA grahaNamupagamyate tadvidbhiryato'yaM dossH| kiM tarhi ? uparAgarUpayA caMdrAdau bhUmyAdyuparAgasya caMdrAdigrahaNavyavahAraviSayatayopagamAt / sphaTikAdau japAkusumAdyuparAgavat tatra tadupapatteriti kazcit, sopi na satyavAk tathA sati sarvadA grahaNavyavahAramasaMgAt bhUgolAtsarvadikSa sthitasya caMdrAdestaduparAmopapatteH / japAka Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavAtika mumAdeH samaMtataH sthitasya sphaTikAdestaduparAgavat / na hi caMdrAdeH kasyAMcidapi dizi kadAcidavyavasthiti ma bhUgolasya yena sarvadA taduparAgo na bhavet / - - bhUbhramaNavAdI svapakSakA avadhAraNa karate haiM ki bhUmi AdikI AvaraNasvarUpa ho rahI chAyA karake sUrya AdikA grahaNa paDanA usa grahaNake vettA vidvAnoM karake nahIM svIkAra kiyA jAtA hai| jisase ki yaha uparyukta doSa laga baiThe, to grahaNavettA vidvAn kyA svIkAra karate haiM ! isakA uttara yaha hai ki uparAgasvarUpa chAyA karake grahaNa paDanA mAnA jAtA hai| candra, sUrya, AdimeM bhUmi Adike uparAga paDa jAneko hI candra AdikA grahaNa paDa jAnA, isa vyavahAra ke viSayapana karake svIkAra kiyA gayA hai| jaise ki sphaTika, moTe kAca, AdimeM japAkA puSpa, gulAbakA phala, DaMka AdikA uparAga paDa jAtA hai / ataH una candra AdimeM bhUmi Adike uparAgase usa grahaNa paDaneko upapatti ho jAtI hai / bhAvArtha-dIpyamAna sUrya, candramAoMke Upara dhuMdhalI pRthivI AdikI chAyA karake grahaNa honA hama nahIM mAnate haiM / kintu dhuMdhale padArthakI camakIle padArthapara AbhA paDa jAne mAtrase grahaNa ho jAtA hai| sphaTikameM japAkusumakI chAyA nahIM paDatI hai, kevala japA kusumakI AbhAse sphaTika lAla dIkhane laga jAtA hai / jaise ghAmameM lAla yA harA vastra TAMga denese kucha yahAM vahAM lAla yA harI kAnti paDa jAtI hai / hAM, darpaNa yA khaDgameM chAyA paDatI hai / chAyA aura uparAgameM yahI antara hai / yahAMtaka koI bhUbhramaNavAdI kaha rahA hai / granthakAra kahate haiM ki vaha bhI satya bolanevAlA nahIM hai| kyoMki tisa prakAra honepara sadA hI grahaNa ke vyavahAra honekA prasaMga AvegA / jaba ki bhUgolase sampUrNa dizAoMmeM candramA Adi sthita ho rahe haiM aisI dazAmeM candra AdimeM usa bhUgolakA uparAga paDanA sadA bana jAyagA jaise ki japAkusuma, geMdAkA phUla, pradIpa, Adike saba ora sthita ho rahe sphaTika Adipara una japAkusuma AdikI kAnti paDanA svarUpa uparAga bana baiThatA hai / candra AdikI kisI bhI eka dizAmeM kabhI bhUgolakI bhalA vyavasthA nahIM hoya yaha to kathamapi tuma nahIM kaha sakate ho jisase ki sadA usa bhUgolakA uparAga candra Adike Upara nahIM ho ske| arthAt-Adhunika bhUgolavAdI bhI sUryakI pradakSiNA de rahI pRthivIko mAnate haiM / aura candramAko pRthivIkI parikramA de rahA svIkAra karate haiM / aisI dazAmeM candramA yA sUryake Upara bhUmi kA uparAga paDanA sulabha kArya hai / camakIle padArthapara yahAM vahAMke padArthakI AbhA atizIghra paDa jAtI hai| tasya tatotiviprakarSAt kadAcina bhavatyeva pratyAsatyatidezakAla eva sadupagamAditi cet , kimidAnI sUryAderdhamaNamArgabhedobhyupagamyate ? bADhamabhyupagamyata iti cet , kathaM nAnArAziSu mUryAdigrahaNaM pratirAzi mArgasya niyamAt patyAsabatamamArgabhramaNa eva tadghaTanAda anyathA sarvadA grahaNaprasaMgasya durnidhAratvAt / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aawana .... yadi pUrvapakSI vidvAna yoM kahaiM ki ve candra Adika usa bhUgolase atyadhika dUra dezameM haiN| ataH dezakA vyavadhAna honese kadAcit candrAdike upara bhUgolakA uparAga nahIM ho pAtA hI hai| hAM, atinikaTavartI dezameM sambandha ho jAneke avasarapara hI usa uparAgakA honA mAnA gayA hai| yoM kahanepara to hama jaina kahate haiM ki kyA isa samaya sUrya Adike cAroM ora bhramaNakA bhinna bhitra mArga svIkAra kiyA jAtA hai ! bharthAt-candramA yA bhUmikA bhinna bhina mArgoMpara bhramaNa honA svIkAra karanepara hI dUra dezameM pahuMca jAnA yA nikaTa dezameM Akara camakIle padArthopara uparAga DALa denA bana sakatA hai / yadi tuma parapakSI vidvAn yoM kaho ki kyA Azcarya hai / hama atyartha rUpase bhramaNake mArgakA bheda baDI prasannatAse svIkAra karate haiN| yoM kahanepara to hama jaina AkSepa kareMge ki batAo aneka rAzioMmeM sUrya AdikA bhramaNa kaise hogA ! jaba ki pratyeka rAzipara bhramaNakA mArga niyata kara diyA gayA hai / taba to tumhAre vicAra anusAra atizaya nikaTavartI mArgapara bhramaNa karanepara hI vaha grahaNa paDanA ghaTita ho sakatA hai / anya prakAroMse mAnanepara sarvadA hI grahaNa paDate rahaneke prasaMgakA kaThinatAse bhI nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| pratirAzi pratidinaM ca tanmArgasyApatiniyamAt samarAtradivasavRddhihAnyAdiniyamAbhAvaH kuto vinivAryeta ? bhUgolazaktariti cet, uktamatra samAyAmapi bhUmau tata. eva samarAtrAdi: niyamostviti / tato na bhUchAyayA caMdragrahaNaM caMdrachAyayA vA sUryagrahaNaM vicaarshN| . ___eka bAta yaha bhI tumase pUMchanA hai ki pratyeka rAzi yA pratyeka dina jaba una bhUgola, candramA, Adike mArgakA koI pratiniyama nahIM haiM, to aisI dazA ho jAnese samAna dina rAtake hone yA dinakI vRddhi, hAni Adike hone niyamakA abhAva ho jAnA bhalA kisase nivArita kiyA jA sakatA hai| arthAt-cAhe kabhI dina, rAta, samAna ho jAyaMge / chaha chaha mahIne pIche samAna dina rAta honekA niyama nahIM ho skegaa| isI prakAra cAhe jaba dina rAta ghaTa, baDha, jaayNge| koI niyata vyavasthA nahIM raha sakegI / yadi tuma yoM kaho ki bhUgolakI zaktise samAna dina rAta AdikI niyata vyavasthA ho jAyagI, pranthakAra kahate haiM ki yoM kahanepara to hama pahile hI kaha cuke haiM ki samatala bhUmimeM bhI tisa hI kAraNase yAnI bhUmikI zakti aura sUrya AdikI gativizeSase hI samAna rAMta, dina, AdikA niyama ho jAo / vyarthameM alIka siddhAntoMke gaDhanese koI lAbha nahIM hai / tisa kAraNa. pRthivIkI chAyAse candramAkA grahaNa mAnanA aura candramAkI chAyAse sUryakA grahaNa svIkAra karanA parIkSA Atmaka vicAroM ko sahana nahIM kara sakatA hai| siddhAntaziromaNike kartA bhAskarAcArya yA AryabhaTTa Adi vidvAnoMkA mantabya samucita nahIM hai| ... rAhuvimAnoparAgotra caMdrAdigrahaNavyavahAra iti yuktamutpazyAmaH sakasavAdhakAvikamatvAt / .... , hAM nIce cala rahe rAhuke vimAna dvArA uparAga honA yahAM candra Adike prahaNakA vyavahAra karAnevAlA hai / isa siddhAntako hama yuktipUrNa dekha rahe haiN| kyoMki yaha mantavya sampUrNa bAdhaka pramA 18 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8 . tatvAryakolAtika NoMse rahita hai / arthAba-praNa ke samaya nIce rAhu yA bariSTakA vimAna A jAnese sUrya aura candramAkI kAnti daba jAtI hai| trilokasArameM kahAM hai / "rAduaridvavimANadhayAduvari pamANa aMgula caukka / gantUNa sasi vimANA sUravimANA kame honti " rAhu aura ariSTa vimAnakI dhvajAke upara baDe cAra aMgula pramANa Upara calakara kramase candra vimAna aura sUrya vimAna bhramaNa karate haiM / DhAI dvIpameM kabhI kabhI bAraha mahinemeM rAhuke vimAna sUryake ThIka nIce bhI A jAte haiN| hAM, anya samayoM meM agala, bagala, kucha dUra hI rahate haiM / zeSa DhAI dvIpake bAhara asaMkhyAta dvIpa samudra sambandhI rAhu vimAna to asaMkhyAta sUryacandramAoMke ThIka nIce na rahakara kucha idhara udhara virAja rahe haiM / yahAM bhI candramAke nIce rAhuvimAna kevala pUrNimAko choDakara sadA kamatI baDhatI banA rahatA hai| canda. grahaNake avasarapara pUrNimAko bhI nIce A jAtA hai| na hi rAhuvimAnAni sUryAdivimAnebhyolpAni zrUyate / aSTacatvAriMzayojanakaSaSThibhA. gaviSkaMbhAyAmAni tatriguNasAtirekaparidhIni caturvizatiyojanaikaSaSTibhAgabAhulyAni sUryavimAnAni, tathA SaTpaMcAzayojanai kaSaSThibhAgaviSkaMbhAyAmAni tatriguNasAtirekaparidhInyaSTAviMzatiyojanakaSaSTibhAgabAhulyAni candravimAnAni, tathaikayojanaviSkaMbhAyAmAni sAtirekayojana jayaparidhInyatRtIyadhanu zatabAhulyAni rAhuvimAnAnIti shruteH| rAhu yA ariSTaka aneka vimAna to sUrya candramA Adi vimAnoMse choTe haiM, yo zAnadvArA pratIta. nahIM hote haiM / yAnI sUrya Adike vimAnoMse rAhu vimAna baDe haiM / aneka antarita padArthoMmeM Agama pramANakA hI sAmrAjya hai| sarvatra yuktiyoM ke pradarzanakI Teva rakhanA prazasta nahIM hai| prakaraName yaha kahanA hai ki eka yojanake ikasaThi bhAgoMmeM aDatAlIsa bhAgapramANa lambe, cauDe, aura usa cauDAIse kucha adhika tigunI paridhivAle tathA cauDAIse AdhI caubIsa baTe ikasaThi yojana moTAIvAle asaMkhyAte sUrya vimAna haiM / tisa hI prakAra chappana baTe ikasaThi yojana cauDAI, lambAIvAle arddha gola aura usake kucha adhika tigunI paridhivAle tathA aTThAIsa baTe ikasaThi baDe yojanapramANa moTAIko dhAra rahe asaMkhyAta, candra vimAna haiM / tathA inake nIce kucha Age pIche varta rahe pUre baDe eka yojanakI lambAI cauDAIko dhAra rahe aura kucha adhika tIna mojana parivivAle tathA DhAI sau baDe dhanuSa pramANa moTAIko dhAra rahe rAhuvimAna haiM / isa prakAra lokAnuyoga zAstroMdvArA sunA jA rahA hai / arthAtsUryakA vimAna baDe yojanoMse aDatAlIsa baTe ikasaThi yojana lambA cauDA aura isase AdhA moTA Adhe laDDU ke samAna gola hai / nIcekI ora golAI hai| aura UparalI ora sapATa talapara aneka devoMke mahala bane huye haiM / una sabakA adhiSThAtA eka sUrya deva ( pratIndra.) hai / isa sUrya vimAnakI paroidha ekasau ikyAvana baTe ikasaThi bar3e yojanakI hai / aura candamAkA vimAna 'chappana baTe ikasaThi yojana ThIka A modakake samAna hai / isakI paridhi ekasau satahattari baTe ikaThi yojana jAna lenI caahiye| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 579 PATRA rAI yA mariSTaM vimAnakI lambAI, caur3AI, inase baDI pUrA eka yojana hai jisakI paridhi tIna sahI eka baTe chaha yojana hojAtI hai| hAM, moTAI rAhu vimAnakI kevala baDe DhAIsau dhanuSa pramANa hai / kAle rAhu vimAnoM karake sUrya, candramAoMkI kiraNoMkA phailanA yAnI unake nimittase anya pudgala piNDoMkA camaka jAnA ruka jAtA hai| yahI grahaNa paDanekA rahasya hai / bhale hI grahaNa dina zubhakAryoM meM grAhya nahIM hai, phira bhI sUtaka, pAtakakA isase koI sambandha nahIM hai / jo ki paurANika vaiSNava paNDitoMne mAna rakhA hai| ___ tato na caMdrabiMbasya sUryabiMbasya vArdhagrahoparAgo kuMThaviSANatvadarzanaM virudhyate / nApyanyadA tIkSNaviSANatvadarzanaM byAhanyata rAhuvimAnasyAtivRttasya ardhagolakAkRteH parabhAgenoparakta samavRtte ardhagolakAkRtau sUryabiMbe caMdrabimbe tIkSNaviSANatayA pratItighaTanAt / sUryocaMdramasAM rAhUNAM ca gatibhedAttaduparAgabhedasaMbhavAgahayuddhAdivat / yathaiva hi jyotirgatiH siddhauM tathA grahoparogAdiH siddha iti syAdvAdinAM darzanaM / tisa kAraNa candrabimba athavA sUryabimbakA AdhA grahoparAga honA yA mauthare sIMga samAna daukhanA, sthUlanoM kavAle, haiMtiyA sArikhA dIkhanA, Adi viruddha nahIM ghaTate haiN| tathA anya samayoMmeM sU yo candramAko tazNi ( paine ) viSANapane karake dIkhanA bhI vyAvAta doSavAn nahIM hai| kAraNa ki rAhuko vimAna atyadhika rUpase ThIka gola hai| capaTe Adhe gole kI AkRtibAle rAhuvimAnake parabhAga karake uparAgako prApta horahe cAroM ora samAna gola aura nIce ardhagola AkRtivAle sUryabiMba yoM candrabimbameM tIkSNa sIMgake svarUpa karake pratIti honA ghaTita hojAtA hai| gola rupayepara kucha haTAkara dUsarA gola rupayA dhara diyA jAya to aisI dazAmeM nIca rupayephA bhAga 4nA sIMgavAlA dIkha jaaygaa| koI virodha nahIM bhAtA hai| camakadAra padArthokI kAnti yA AvaraNa paDanA saMdhyArAgake samAna aneka DhaMgase hojAtA haiN| sUrya aura candramA tathA nIce varta rahe rAhu vimAnoM kI gatikA bheda hojAnese una unake uparAgoMmeM bheda honA sambhava jAtA hai jaise ki ketu, maMgala Adi grahoM ke yuddha, saMkramaNa Adi unakI vizeSa gatioM anusAra hojAte haiN| cUMki jisa hI prakAra yuktiyoM, dvArA jyotiSka vimAnoMkI gati siddha hai, usI prakAra grahoM dvArA horahe upataga Adi bhI prasiddha hai| yo syAMdAdiyoMko dArzanika siddhAnta hai / joki triloka trikAladarzI sajJa Ata dvArA pratipAdita horahA abAdhita hai| ataeva vicArazIloMko usapara aTala zradAna karanA caahiye| na ca sUryAdivimAnasya rAhuvimAnanoparAMgo'saMbhAvyaH, sphaTikasyeva svacchasya senAsitenauparogaghaTanAt / svacchatvaM punaH sUryAdivimAnAnAM maNimayatvAt / saptatapanIyasamaprabhANi lahitAkSamaNimayAni sUryavimAnAni, vimalamRNAlavarNAni caMdravimAnAni aMkamaNimayAni ajanasayamamANi rAhuSimAnAni bhariemaNimayAnIti paramAnamasadbhAvAt / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya bhAdi vimAnakA rAhuke vimAna karake uparAga yAnI dhuMdhalI kAntivAlA yA kAntirahita hojAnA asambhava karane yogya nahIM hai| kyoMki svaccha sphaTikakA jaise lAla japApuSpase uparAga hojAtA hai, usI prakAra aMjana samAna kAle usa rAhu vimAna karake sUryAdikA uparAga honA sambhava nAtA hai| sUrya Adi vimAnoMkA svacchapanA to phira maNimaya honeke kAraNa vyavasthita hai / tapAye gaye mala puvarNake samAna prabhAko dhAranevAle aura lohitAkSa maNikI pracuratAke dhArI aneka sUrya vimAna haiN| aura nirmala mRNAla ( kamalakI DaMDI ) samAna varNavAle aura madhyameM katipaya kAle maNiyukta cinhoMko godameM dhAra rahe aneka candravimAna haiM / evaM aMjanake samAna prabhAke dhArI kAlI ariSTamaNike prAcuryako liye huye asaMkhyAte rAhuvimAna haiM / isa prakAra sarvajJoka parama AgamakA sadbhAva hai| bhAvArtha--sUryakA vimAna tapAye suvarNake samAna kucha raktimA liye haye camakadAra haiM / isase bAraha hajAra uSNa kiraNeM naimittika banatI rahatI haiM / sUrya, candramA, zukra, Adi jyotika vimAna mUlameM uSNa nahIM haiM / kevala sUrya, maMgala, agnijvAla, agastya mAdi vimAnoMkI prabhAyeM uNa haiM | candramAkI to prabhA bhI zItala hai / candra vimAna kucha haritapanako liye huye camakadAra haiM / candramAkI bAraha hajAra zItala kiraNeM haiM / candra vimAnoMke bIcameM kaI kAle nIle maNimaya cinha haiM tathA rAhukA vimAna aMjanasamAna kucha kAlimAko liye huye hai / jainasiddhAnta paha hai ki sUrya candra vimAnoMke adhobhAgameM kucha antarAla dekara kadAcit rAhuvimAna A jAte haiN| ataH unakI prabhA nIcekI ora nahIM phaila pAtI hai| hAM, apane pUrNa svarUpameM ve sarvadA akSuNNa rAte haiM / yathAyogya nIceke pudgala skandhoMpara cAkacakya nahIM par3ha pAtA hai, jaise ki DibiyAmeM dhare ye ratakI kAnti cAroM ora nahIM phela pAtI hai / athavA rAhuke pUrNarItyA yA kucha bhAga nIce A jAnepara paristhiti anusAra svabhAvase hI vaisI atyalpa kAnti ho jAtI hai / svaccha padArthake unmukha dRSTA bhora mayake antarAlameM paDe huye kAle nIle yA dhuMdhale padArtha A rahI naimittika kAntiko roka dete haiN| ye saba bAteM pratyakSasiddha haiM / yahAM kutarkokI gati nahIM hai / pratyakSapramANa aura paramAgama pramANase bAdhita ho rahe kusiddhAntoMkA parIkSakoMke hRdayameM Adara nahIM hai| ziromAtraM rAhuH sarpAkAro veti pravAdasya mithyAtvAt tena grahoparAgAnupapatteH barAhapiharAdibhirappabhidhAnAt / rAhu nAmaka eka vimAna hai jo ki kRSNa yA zuklapakSameM candramAke nIce bhramaNa kara rahA dIkhatA rahatA hai| isa vimAnake Upara aneka sundara prAsAda bane huye haiN| unameM apane parivArasahita eka rAhu nAmakA sundara, divya zarIradhArI, adhiSThAtA nivAsa karatA hai / jo koI paurANika paNDita aisA karo ki uparakA kevala sirakA bhAga rAha hai aura nIcekA dhaDa ketu hai / arthAtpurANacarcA hai ki viNu jaba amRtako bAMTa rahe the usa samaya rAhu nAmakA eka rAkSasa devatAkA veSa dhAraNa kara devoMkI paMktimeM a vaicA yA, mohinI spadhArI viSNu bhagavAnne usako apata paropa Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAcintAmaNiH AAMAawwwwww Awarenes www diyA / vaha jhaTa pI gyaa| isa avasarapara sUrya aura candramAne paizUnya (cugalI ) kara diyaa| viSNune krodhavaza ho karake rAhukA zira kATa DAlA / kintu vaha amRta pI cukA thaa| ataH marA nhiiN| isI kAraNa sUrya aura candramAko rAhu aura ketu prasa lete haiM / koI rAhukA AkAra sarpa sarIkhA mAnate haiM / kintu ye sampUrNa pravAda mithyA haiM / aise una rAhu yA ketu karake grahoM dvArA uparAga honA nahIM banatA hai| varAhamihara, Adi vidvAnoMne bhI aisA hI kahA hai| bRhatsaMhitAmeM likhA hai, " evamuparAgakAraNamuktamidaM divyadyagmirAcAryaH rAhurakAraNamasminityuktaH zAstrasadbhAvaH " / kathaM punaH sUryAdiH kadAcidrAhuvimAnasyAgbhiAgena mahatoparajyamAnaH kuMThaviSANaH sa evAnyadA tasyAparabhAgenAlpenoparajyamAnastIkSNaviSANaH syAditi cet, tadAbhiyogyadevagAtevizeSAttadvimAnaparivartanopapatteH / SoDazabhirdevasahasrairuhyate sUryavimAnAni pratyekaM pUrvadakSiNocarAparabhAgAt krameNa siMhakuMjaravRSabhaturaMgarUpANi vikRtya catvAri devasahasrANi vahaMtIti vacanAt / tathA caMdravimAnAni pratyekaM SoDazabhirdevahasrairuhyate, tathaiva rAhuvimAnAni pratyekaM caturbhirdevasahajairuhyate iti ca shruteH|| jainoMke Upara koI AkSepa karatA hai ki yadi prahoparAgakI vyavasthA yoM hai to phira batAo ki sUrya Adika kabhI kabhI rAhuvimAnake urale bar3e bhAga karake uparAgako prApta ho rahe sante tisa prakAra mauthare sIMga sArikhe AkAravAle kaise ho jAte haiM ? aura vahI sUrya Adika anya samayoMmeM usa rAhuke parale choTe bhAgakarake uparAgako prApta ho rahe sante bhalA paine sIMgasArikhe AkAravAle kaise dIkhane laga jAte haiM ! batAo, yoM kahanepara to AcArya samAdhAna karate haiM ki una avasaroMpara una vimAnoMke vAhaka Abhiyogya jAtike devoMkI gati vizeSase una sUrya Adi vimAnoMkA parivartana bana nAtA hai / dekho, solaha hajAra devoM karake sUrya vimAna dhAre jAte aura calAye jAte haiN| pratyeka sUryako eka eka pUrva, dakSiNa, uttara aura pazcima bhAgoMse krama karake siMha, hAthI, baila, aura ghoDake rupa anusAra vikriyA kara cAra cAra hajAra deva dhAre rahate haiM, aisA zAstroMkA vacana hai| yAnI pUrvakI ora cAra hajAra deva siMhakA rUpa dhAraNa kara sUrya ko calA rahe haiM / niyata gatise idhara udhara nahIM hone dete ha / dakSiNa dizAmeM hAthiyoMkA rUpa dhAre huye cAra hajAra Abhiyogya deva sUryako niyatagati anusAra Dho rahe haiN| uttarameM bailakA rUpa dhAra rahe cAra hajAra deva sUrya vimAnako niyata vyavasthA anusAra lAde huye haiN| tathA pazcima bhAgase azveSadhArI dhAra sahana deva sUryako DATe huye haiN| manuSyoM dvArA calAyI gayI parvatIya gADIko jisa prakAra cAroM orase lA kara manuSya Dhote haiM, usI prakAra sUryavimAnoMkI vyavasthA hai / tisI prakAra candravimAna bhI pratyeka solaha hajAra devoM karake Dhoye jAte haiM / upahI prakAra rAhuvimAna bhI eka eka bAra hajAra devoM kara pAre jAte hai| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tacAryazloka bArtika Yuan isa prakAra AptopajJa zAstroMse nirNIta kiyA jAtA hai / ataH U~cA nIcA, TeDhA, meDhA, gamana ho jAnese kuNThaviSANa yA tIkSNaviSANa sArikhA ho gayA grahoparAga pratIta ho jAtA hai| 582 Fir tadAbhiyogyadevAnAM siMhAdirUpavikAriNAM kuto gatibhedastAheka iti cet, svabhAvata eva pUrvopAttakarmavizeSanimittakAditi brUmaH / sarveSAmevamabhyupagamasyAvazyaMbhAvitvAdanyathA sveSTavizeSavyavasthAnupapatteH tatpratipAdakasyAgamasyA saMbhavadvAdhakasya sadbhAvacca / 1 yadi yahAM koI yo prazna kare ki una sUrya Adike vAhaka siMha Adi rUpoM kI vikriyAko dhAranevAle Abhiyogya devoM kI tisa prakArako vizeSa gati bhalA kisa kAraNase hojAtI hai ! yo pUchane para to hama sagaurava yaha uttara kahate haiM ki svabhAvate hI una devoMkI vaisI vaisI gati hojAtI hai / vAyu yA raktakI horahIM gatiyoM para kucoca calAnA vyartha hai| do cAra koTItaka kAraNa batAte huye bhI antameM jAkara svabhAvapara hI Tikakara santoSa prApta hotA hai / pUrva janmoMmeM, upAtta kiye gaye karmavizeSoMkA nimitta pAkara una Abhiyoga jAtIya devoM kI svabhAvase hI vaisI vaisI nAnA prakArakI gati hojAtI hai, jisase ki zuklapakSa kI dvitIyA ko kabhI UMce khaDga samAna, kabhI tirache khaDga samAna, kadAcit mautharA, paiMnA, sIMgalArikhA candramA dIkha jAtA hai| grahaNameM bhI aisI hI dazA prApta ho jAtI hai / grahaNake avasarapara kiraNoM yA kalAoMke Dhaka jAne kI apekSA yaha siddhAnta sarvAgasuMdara pratIta hotA hai ki vaisI paristhiti anusAra utanI hI mandakAnti svabhAvase hI upaja jAtI hai| jaise ki gADha andhakAra hojAnepara darpaNa meM pratibiMtra nahIM paDatA hai, yA prayoga ke binA pAnI Uparako nahIM caDhatA hai| sampUrNa vAdI prativAdiyoM ke yahAM isa prakAra svabhAvakA svIkAra karanA Avazyaka rUpase honevAlA kArya hai| agnijvAlAkA svabhAva Uparako jAnA hai, gurupadArtha adhaHpatana svabhAva vAle haiM / jJAna Atma svabhAva hai| pudgala ke svabhAva rUpa Adika haiN| yoM sabhIko vastuoM ke svabhAva mAnane paDate haiM / anyathA' apane abhISTa vizeSa tastroMkI vyavasthA nahIM bana sakatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki una vAhaka abhiyogya devoMkI gativizeSakA pratipAdana karanevAlA Agama vidyamAna hai / jisake ki bAdhaka pramANoM kA bhasambhava horahA hai / jyotiSazAstra ke viSayameM AgamakI zaraNa prAyaH sabako lenI paDatI hai / isake vinA koI aindriyika pratyakSa darzanakA abhimAna ( zekhI ) vakhAnanevAle do do cAra cAra janmataka bhI eka nakSatrakI muktikA bhI nirNaya nahIM kara sakate haiM / sampUrNa jyotiSazAstra kA jAnanA to atIva durlabha haiN| hAM, triloka trikAlajJa Aptake dvArA kahe gaye zAstroM dvArA stokakAlameM pUrNa nirNaya kara liyA jAtA haiM / ' golAkArA bhUmiH samarAtrAdidarzanAnyathAnupapatterityetadbAdhakamAgamasyAsyeti cet na, atrahetIraprayojakatvAt / samarAtrAdidarzanaM hi yadi tiSThadbhUmergolAkAratAyAM sAdhyAyAM hetustadA na prayojakaH syAt bhrAmyadbhUrgolAkA ratAyAmapi tadupapatteH / atha bhramadbhUmegolAkAratAya sAdhyAyAM tathApyaprayojako hetustida bhUgolAkAratAyAmapi tadaghaTanAt / 1 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 phi koI bhUbhramaNavAdI kaTAkSa karate haiM ki bhUmi ( pakSa ) gola AkAravAlI hai ( sAdhya ) kyoMki samAna rAta dina honA, dinakA ghaTanA baDhanA, rAtakA ghaTanA bar3hanA, aneka dezoM meM eka hI samaya nyArI tirachI TeDhI, Adi chAyAoMkA paDanA, grahoparAga honA AdikA darzana anyathA yAnI gola bhUmiko mAne vinA sakatA hai ( ) yaha anumAna Apa jainoMke isa ukta AgamakA bAdhaka khaDA huA hai / phira Apane svakIya Agamako bAdhakarahita kaise kahA ? granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki isa anumAnameM kahA gayA hetu bhaprayojaka hai| apane sAdhya ke sAtha niyatavyAptiko nahIM dhAra rahA hai| vicAriye ki samarAtra AdikA dIkha jAnA yadi Thahara rahI bhUmike gola AkAra hone ko sAdhya karane hetu hai ? taba to hetu sAdhyakA prayojaka nahIM ho sakegA / vyabhicAra doSa AtA hai / bhramaNa kara rahI bhUmike gola AkAra hone meM bhI vaha samarAtra AdikA dIkha jAnA bana sakatA hai / ataH vipakSase vyAvRtta nahIM hone ke kAraNa tumhArA hetu anaikAntika hetvAbhAsa hai / aba yadi tuma bhUbhramaNavAdI banakara sUryakeM cAroM ora ghUma rahI bhUmike gola AkAra honeko sAdhya karanemeM usa hetukA prayoga karoge to bhI tumhArA hetu anukUlatarkavAlA nahIM hai / kyoMki Thahara rahI bhUmike gola AkAra honepara bhI vaha samarAtra AdikA dIkha jAnA ghaTita ho jAtA haiM / phira bhI vyabhicAra doSa tadavastha 1 "jaise ki saundaryako sAdhane meM dhanikapanA hetu vyabhicArI hai / samAna dina rAta AdikA dIkhanA to bhUmikI cala aura acala ' donoM dazAoM meM sagha jAte haiM / aise vipakSavRtti hetuse bhUmi gola AkAravAlI nahIM sadha pAtI hai / 1 rahA, tulArthacintAmaNiH more atha bhUsAmAnyasya golAkAratAyAM sAdhyAyAM hetustathApyagamakastirya sUryAdi bhramaNabAdinAmardhagolakAkAratAyAmapi bhUmeH sAdhyAyAM tadupapateH / samatalAyAmapi bhUmau jyotirgativizeSAtsamarAtrAdidarzanasyopapAditatvAcca / nAtaH sAdhyasiddhiH kAlAtyayApadiSTatvAcca / pramANabAdhitapakSanirdezAnaMtaraM prayujyamAnasya hetutvetimasaMgAt / tato nedamanumAnaM hetvAbhAsotthaM bAdhakaM prakRtAgamasya yenAsmAdeveSTasiddhirna syAt / aba yadi tuma yoM kaho ki bhUmike Thaharane yA ghUmane kA vizeSa vicAra nahIM kara bhUmi sAmAnyake gola AkArasahitapanako sAdhya karane meM vaha hetu kahA jAyagA pranthakAra kahate haiM ki to bhI tumhArA hetu sAdhyakA jJApaka nahIM hai| kyoMki sUrya AdikA tirachA bhramaNa kahanevAle yA pRthivIkA sUryAdike Upara tirachA bhramaNa kaha rahe paNDitoM ke yahAM bhUmike Adhe gola AkAra honeko bhI sAkSya karanepara vaI sama rAta AdikA dIkhanA bana jAtA hai| arthAt -- pUrA gola AkAra yA AdhA gola AkAra donoM prakAra bhUmikI racanA mAnanepara vaha hetu bana jAtA hai| ataH phira bhI vyabhicAra doSa tadavastha rhaa| dUsarI bAta yaha hai ki darpaNa ke samAna samatala ho rahI bhUmimeM bhI jyotiSka vimAnoM kI vizeSa vizeSa gatiyoMse samarAtra Adi kA ' dIkhanA yukta siddha kara diyA gayA hai| arthAta-sAta rAjU lambI eka rAjU jyA kara 13 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tatvArthakopAnAtika 1 cauDI aura eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa hamAre tumhAre Azraya ho rahI ratnaprabhA bhUmiko yA isa choTese bharatakSetrako sapATa samatala mAna liyA jAya to bhI pratyakSa Upara dIkha rahe ina yotiSka vimAnoM kI gati anusAra samAna dina rAta Adi ho jAte haiN| ina siddhAntoM ko sAdhane meM abhI pUrva pranthadvArA hama upapatti de cuke haiN| isa kAraNa isa samarAtra Adi dIkhanAsvarUpa hetuse bhUmike gola AkAra sAdhyakI siddhi nahIM hosakatI hai| vyabhicArake atirikta dUsarA doSa yaha bhI hai ki tumhArA tu kAlAtyayApadiSTa yAnI bAdhita hetvAbhAsa hai| kyoMki pratyakSapramANa aura AgamapramANase bAdhe jAcuke pratijJAkathana ke anantara prayukta horahA hai / yadi pramANabAdhita pakSake honepara bhI punaH balAtkArase hetukA prayoga kara diyA jAyagA to atiprasa~ga doSa bana baiThegA / "agniranuSNaH dravyatvAt, pretya duHkhaprado dharmaH puruSAzritatvAt " Adi asat hetu bhI samIcIna hetu bana jAyeMge / tisa kAraNa hetvAbhAsase utpanna huA yaha tumhArA anumAna hama jainoM ke prakaraNaprApta AgamakA bAdhaka nahIM hai / jisase ki isa Agamase hI hamAre iSTa siddhAnta kI siddhi nahIM hojAtI / arthAt -- Aptopana Agama dvArA jyotiSka devoM kI gati, bhUmikA samatala AkAra, Adika saba sadha jAte haiM / vyartha kI zaMkAoM meM koI lAbha nahIM hai / katipaya yUropIya vidvAna bhI pRthivIko acalA siddha karane ke liye aneka yuktiyoM dvArA unmukha horahe haiM / antameM jAkara sabako vahI sarvajJokta AmnAya anusAra siddhAnta mAnanA paDegA / jyotiHzAstramato yuktaM naitatsyAdvAdavidviSAM / saMvAdakamanekAMte sati tasya pratiSThite // 17 // isa kAraNa syAdvAdiyoM ke yahAM jyotiSazAstra yuktipUrNa saba jAtA hai / syAdvAda siddhAnta ke sAtha vidveSa rakhanevAle paNDitoMke yahAM yaha jyotiSazAstra samucita hokara samvAdaka nahIM vyavasthita horahA hai| kyoMki anekAntasiddhAnta ke pratiSThAprApta ho cukanepara usa jyotiSazAstrakA samvAdakapanA nirNIta hotA hai / bAdhakapramANoMse rahitapanA yA saphalapravRttikA janakapanArUpa saMvAda to padArthoMmeM aneka dharma mAnane para hI ghaTita hotA hai / 1 na hi kiMcitsarvathaikAMte jyotiHzAstre saMvAdakaM vyavatiSThate pratyakSAdivat nityAdyekAMtarUpasya tadviSayasya sunizcitAsaMbhavadbAdhakatvAbhAvAt tasya dRSTeSTAbhyAM bAdhanAt / tataH syAdvAdinAmeva tadyuktaM, satyanekAMta tatpratiSThAnAt tatra sarvathA bAdhakavirahitanizcayAt / jyotiSazAstrako sarvathA ekAntasvarUpa mAna liyA jAve to kucha bhI sUryagrahaNa Adi pariNAma bAdhArahita siddha nahIM hote haiN| jaise ki pratyakSa Adi pramANoM meM saMvAdakapanA sarvathA ekAntapakSa mAnanepara ghaTita nahIM hotA hai| athavA sarvathA ekAntaM pakSameM jyotiSazAstra saphala pravRttikA janaka nahIM bana pAtA hai | jaise ki pratyakSa, anumAna, Adika pramANa sarvathA ekAnta mAnanepara saMvAdaka nahIM hai| Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAlAcAbakAnAma: usa tumhAre jyotiSa zAstrake viSaya horahe nityapana, calapana, Adi ekAntarUpoMke bAdhaka pramANIka asaMbhavanekA acchA nirNaya nahIM hocukA hai| kyoMki una ekAntasvarUpakI pratyakSa aura anumAna yAdi pramANoMse bAdhA hojAtI hai / tisa kAraNa syAdvAdiyoM ke yahAM hI vaha jyotiSazAstra smucita mAnA gayA hai| kAraNa ki anekAnta honepara hI usa jyotiSazAsakI pratiSThA hai / jainoMke anekAnta yAtmaka usa jyotiSazAstra meM sabhI prakAroMse bAdhaka pramANoMke vizeSatayA rahitapanakA nizcaya horahA hai| yahAMtaka vidyAnanda svAmIne gambhIrayuktiyoM aura AmnAyaprApta zAstroM dvArA jyotiSaviSayakA nirNaya karA diyA hai / mujha stokabuddhi bhASAkArane svakIya svalpa kSayopazama anusAra AcArya mahArAja ke zabdoMkA tAtparya likhA hai| kintu mujhase yathAyogya vivaraNa nahIM hosakA hai| vizeSajJa vidvAna isa viSayapara acchI chAnabIna kara jainasiddhAntakI prabhAvanA kareM, yaha merI samIcIna bhAvanA hai| jino, lokAnuyoga, atIva gambhIra mahodadhi hai| usameM jitanA bhI gaharA praviSTa hokara banveSaNa kiyA jAyagI utanI hI aTTa prameyaratnoMkI prApti hotI jaavegii| ityalaM pratibhAzAlibhyo mahodayebhyo nIrakSIravivecanahaMsAyamAnebhyaH // aba isa samaya zrI umAsvAmI mahArAja manuSya lokastha jyotiSphoMkI gatika sambandha karane jagabharameM pravarta rahe vyavahAra kAlakI pratipatti karAne ke liye agrimasUtrako kahate haiN| tatkRtaH kAlavibhAgaH // 14 // una gatimAn jyotiSiyoM karake kiyA jAcukA samaya, Avali, ucchavAsa, muharta Adi vyaya hAra kAkA vibhAga horahA hai / kikRta ityAha / koI jijJAsu pUchatA hai ki una jyotiSI devoMkarake kyA kiyA gayA hai| aisauM jisa para zrI vidyAnanda svAmI agrimavArtikako kahate haiN| ye jyotiSkAH smRtA devAstatkRtI vyvhaartH| kRtaH kAlavibhAgoyaM samayAdirna mukhyataH // 1 // tadvibhAgAntathA mukhyo nAvibhAgaH prasiddhayati / vibhAgarahite he to vibhAgo na phale kacit // 2 // triloka trikAladarzI tIrthaMkara zrIjinendranAtha bhagavAn samavasaraNa meM virAjakara mAra samvoMkA upadeza dete haiN| dvAdazAMga detA gaNavaradeva usa arthakA smaraNa rakha kara Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 tatvArtha loka vArtike smaraNa kara parijJAta ho rahe paripATI calI A rahI hai / smRti, pArAzara smRti Adi guMthate haiN| pazcAt - aneka AcArya AmnAya dvArA smaraNa hote cale A rahe usa prameyako zAstroM meM lipibaddha karate haiM / ataH sarvajJokta arthakA avicchinna sampradAya dvArA zAstrokta arthako smRta yAnI smaraNa kiyA jA cukA aise kahane kI ajaina vidvAn bhI Izvarokta yA bedokta ardhIko manusmRti, yAjJavalkya granthoMmeM pranthakarttA RSiyoM dvArA smaraNa kiyA jAkara lipibaddha kara diyA gayA mAnate haiN| gurupari - pAThI anusAra zrI umAsvAmI mahArAja karake jo dhyotiSka deva smaraNapUrvaka kahe jA cuke haiM, una devoM karaka gati dvArA kiyA gayA yaha samaya AvalikA, dina, varSa, Adi svarUpa kAlavibhAga vyavahArase niyamita kiyA gayA samajhanA caahiye| mukhyarUpase yaha kAlavibhAga jyotiSkoM karake nahIM kiyA jA sakatA hai / arthAt -- mukhya kAladravya to nitya hai / kisI dvArA kiyA nahIM jA sukatA hai / hAM, vyavahAra kAloMkI nApa ko jyotiSkoM dvArA sAdhA jAtA hai / kintu yaha avazya hai ki usa vyavahAra kAla ke samaya Avali Adi vibhAgoMte mUla kAraNa vaha mukhya kAla to vibhAga rahita nahIM prasiddha ho pAtA hai / tisa prakAra vyavahArakAloM ke anantAnanta bheda, prabheda, svarUpa vibhAgoM ke samAna mukhyakAla bhI dravyarUpase asaMkhyAta vibhAgoM ko dhAra rahA hai / kyoMki yadi hetuko vibhAga rahita mAnA jAyagA to phala yAnI kArya meM kahIM bhI vibhAga nahIM ho sakatA hai / vibhAgavAle kAraNa hI vibhAgavAle kAryoMko utpanna kara sakate haiM / 1 1 vibhAgavAn mukhyaH kAlo vibhAgavatphalanimittatvAt kSityAdivat / granthakAra anumAna banAte haiM ki mukhyakAla ( pakSa ) vibhAgoM ko dhAratA hai ( sAdhya ) / vibhAgavAle phaloMkA nimitta kAraNa honese ( hetu ) pRthivI, jala, Adi ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / arthAt nAnA jAtivAlIM patthara, mahI, lohA Adi pRthibiyoMse jaise cUnA, ghaDA, sAMkala, Adi vibhakta kArya banate haiM, athavA mevajala, kSArakUpajala, nadIjala, samudrajala, bhinnadezIya jala, Adi se kisAna yA mAlI jaise bhinna bhinna prakArake vanaspati Adi kAryoM kI utpatti karAte haiM, usI prakAra vibhAgayukta kAladravya hI vibhAgavAle vyavahArakAloM ko phalasvarUpa upajA skegaa| hAM, yaha bAta dUsarI hai anantAnanta jIvoMse anantaguNe pudgaladravya haiM aura pudgaladravyoMse bhI anantaguNA vyavahArakAla hai / kintu nizcayakAladravya to lokapredazapramANa asaMkhyAte hI haiM / phira bhI mUlameM asaMkhyAte dravyoM karake bahiraMga upAdhiyoM dvArA kAryoM ke anantAnanta bheda kiye jA sakate haiN| mUlameM vibhAgarahita ho rahe kore eka dravyase asaMkhyAte yA anante bheda nahIM ho sakate haiN| yahAM isa samaya granthakArako kevala vibhAgavAn kAraNale hI vibhAgavAn kAryo kI siddhi karAnA abhISTa hai / vaizeSika yA naiyAyika kAladravyako eka hI mAnate haiM / unake prati isa anumAnakA prayoga hai / jo vidvAn pakSapAta rahita hokara sUkSma tatvoM ke jAnane meM avagAha karegA, usake prati laghu upAya karake asaMkhya mUla kariNoMse anantasvabhAveM dvArA anantAnanta phaloM kI siddhi jhaTiti karAI jA sakatI hai| sUkSma parama 1 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryacintAmaNiH *** atIndriya choTI choTI galiyoM meM yA siddhAntasambandhI unnata satakhane prAsAdoMke Upara bhI anumAna svarUpa gajarathoMpara caDhakara calane kA Agraha kiye jAnA kevala bAlakapana hai / vyAptigrahaNa, vyAptismaraNa, hetudarzana, pakSadharmatA jJAna, Adi sAmagrI svarUpa moTe zarIrako dhAranevAlA vicArA anumAna una sUkSma siddhAntoMmeM nahIM praveza kara sakatA hai| jo ki parama atIndriya haiM, vahAM zrutajJAna yA saba jJAnoM ke gurumahArAja kevalajJAnakA hI pravezAdhikAra hai / samayAvalikAdivibhAgavadvyavahArakA lalakSaNaphala nimittatvasya mukhyakAle dharmiNi prasiddhatvAt nApyAzrayAsiddhaH, sakalakAlavAdinAM mukhyakAle vivAdAbhAvAt tadabhAvavAdinAM tu pratikSepAt / gaganAdinAnaikAMtiko'yaM heturiti cenna, tasyApi vibhAgavadavagAhanAdikAryotpattau vibhAgavata eva nimittatvopapatteH / 1 mandagati dvArA eka pradeza se dUsare pradezapara paramANu ke pahuMcane meM jitanA kALa lagatA hai, vaha samaya kahA jAtA hai | asaMkhyAta samayakA piNDa AvAla kAla hai / saMkhyAta AvaliyoM kA eka khAsa hotA hai| tIna hajAra sAtasauM tihattara vAsoM kA muhUrta hotA hai| tIsa muhUrtakA dina rAta hotA hai / tInasau paiMsaTha yA tInasau chiyAsaTha dinoMkA eka sauravarSa hotA hai / pUrva, palya, sAgara, kalpa kAloMkI bhI gaNanA kara lenA / yahAM hetukI nirdoSatA dikhalAnI hai ki samaya, bhAvali, nADI, khAsa, Adi vibhAgavAle vyavahArakAlasvarUpa aneka phaloMkA nimittakAraNapanA yaha hetu mukhyakAla dranya svarUpa pakSameM prasiddha ho rahA hai / ataH hama jainoMkA hetu svarUpAsiddha hetvAbhAsa nahIM hai| hetu ke pakSa bartA mAtra rUpAsiddhi doSakA nirAkaraNa ho jAtA hai / tathA hamArA ukta hetu AzrayA siddha hetvAbhAsa bhI nahIM hai / kyoMki kAlako svIkAra karanevAle sampUrNa vAdI vidvAnoM ke yahAM mukhya kAlako svIkAra karanemeM koI vivAda nahIM uThAyA gayA hai / hAM, usa mukhyakAlakA abhAva mAnanevAle cArvAka, zvetAmbara Adi vAdI vidvAnoM kA to yuktiyoM dvArA tiraskAra ( nirAkaraNa ) kara diya jAtA hai / granthakartAke sanmukha isa samaya kAlako mAnanevAle vidvAn upasthita haiM / jaba kAlako sarvathA nahIM mAnanevAle vAdI koI AkSepa kareMge taba dUsare anumAnoM dvArA usako samajhA diyA jAyagA ! utAvale nahIM bano, dhIratApUrvaka granthakAra ke 'apUrva prameyoMkA gambhIrabuddhise parizIlana karo, jo ki sadbodhakA nidAna hai / yahAM koI AkSepa karatA hai ki tuma jainoMkA yaha vibhAgavAle phaloMkA nimitta - panA hetu to AkAza, dizA, dharmadravya, Adi karake vyabhicAradoSavAn hai / dekho, akhaNDa ga Adika svayaM vibhAgavAle nahIM hote huye bhI vibhAgavAle avagAhya, pUrva-pazcimavarttI, gamanayogya, ina vibhAgavAle phaloM ke nimitta kAraNa ho jAte haiN| eka akhaNDa AkAzameM choTe choTe parimANa vAleM aneka vibhakta padArtha Thahara jAte haiM, ityAdi / pranthakAra kahate hai ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki vibhAgavAle hI una AkAza, dizA, dharmadravya AdikoM ko bhI vibhAgavAle gRha Adike avagAhana Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talAlokavAtika gamana, mAdi kAryokI utpattimeM nimittapanA bana rahA hai / AkAza, dharmadravya, ina sabake pradeza mAne gaye hai| apane nyAre nyAre pradezoMpara nyAre nyAre avagAhmoMko AkAza avagAha de rahA hai / eka pradezameM ananta dravya bhI Thahara sakate haiM / isake liye bhI anantAmanta svabhAvoM kI zaraNa lenA aSTasahabImeM puSTa kara diyA gayA hai| ata: inArA hetu yAcA nahIM hai| nanu ca yadyavayamabhedo vimAnastadA nAsau gAnAdAvasti tasyaikadravyatvopagamAt / padAdivadavayavArabhyatvAnupAtedha ! atha pradezAcopacAro vibhAgastadA kAlepyasti, sarvagataikRkAlapAdinApAkAcAdivadupacarita dezakAlasya vibhAgavattvopagamAt tathA ca tatsAdhane siddhasAyanamiti kazcit / kAlako vastutaH eka hI mAnanevAlA koI paNDita ( vaizeSika ) yoM pUrvapakSa uThAtA hai ki bApa jainoMne kAla ko vibhAgavAlA jo siddha kiyA hai, vahAM vibhAgakA artha yadi svakIya avayavoMkA bhila mina honA hai ! taba to vaha vinAga ina AkAza, Izvara, dizA, AdimeM nahIM hai / kyoMki usa gagana nAdi akhaNDapadAyoMko eka dravyapanA svIkAra kiyA gayA hai / tathA paTa, gRha, ghaTIyaMtra mAdika jaise svakIya choTe choTe bhaSaya goMke dvArA banAye gaye haiM, usa prakAra svakIya avayavoMse AraapanA bAkAza AdimeM nahIM bana pAtA hai| aisI dazAmeM Apa syAdvAdiyoMke hetukA gagana Adise vyabhicAra banA rahanA tadavastha rahA, yAnI vibhAgavAle kaloMkA nimittakAraNa gagana hai| kintu svayaM avayavAH bhedasvarUpa vibhAga nahIM vAra rahA hai| aba yadi Apa jaina vibhAgakA artha AkAzameM mukhya pradezoMko nahIM mAnate huye pradeza tahitapanamA upacAra honA mAtra kareMge, taba vyabhicArakA pAraNa se ho jAyagA / gaganameM hetune rahate huye upacarita pradeza svarUpa vibhAgoMse sahitapanA vidyamAna hai| kintu taba to kAlameM bhI pradeza hitapanakA upacArasvarUpa vibhAga vidyamAna hai| kyoMki sarvatra vyApaka eka hI kAladravyako svIkAra karanevADe vaizeSikoMke yahAM AkAza Adike samAna upaparita pradezavAle kAlavyakA vibhAgasahitapanA svIkRta kara liyA hai / aura aisA honepara kAla brampameM usa upacarita pradezasvarUpa vibhAgako sAdhanemeM tuma syAdvAdiyoMke Upara siddha sAdhana doSa bAgU hotA hai| eka kAlake upacarita pradeza hamAre yahAM siddha hI haiM / unhIMko Apa jaina sAdha rahe / yahAMtaka koI vaizeSika yA naiyAyika kaha rahA hai / paramArtha eva gaganAdeH sapradezatvanizcayAt tasya sarvadAvasthitapradezatvAt ekadravyatvAca' ditimA avayavAH sadAvasthitavapuSonavasthitavapuSazca / guNavattatra sadAvasthitadravyapradezAH sadAvasthitA evAnyathA dravyasyAnavasthitatvamasaMgAt / paTAdivadanavasthitadravyapadezAstu taMtvAyojavasthivAsteSAmavasthitatve pttaadiinaamvsthittvaaptteH| kAdAcitkatvasyeyattayAvadhAritA Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talApatAmaNiH 589 kyavatvasya ca virodhAt / tatra gaganaM dharmAdharmekajIvAzcAvasthitapradezAH sarve yatovadhAritapade attvena vakSyamANatvAt pradezapradezibhAvasya ca teSAM tairanAditvAt / aba AcArya mahArAja isakA pratyAkhyAna karate haiM ki gagana, dharmadravya Adike pradezasahitapanakA paramArtharUpase hI nizcaya ho rahA hai| kyoMki una gagana Adike sarvadA avasthita ho rahe anantAnanta pradeza yA asaMkhyAte pradeza vastutaH niti haiN| arthAt-trilokasAskI TIkAmeM anantAnanta nAmakI vizeSa saMkhyAke madhya bhedoMko nikAlate huye zrI mAdhavacandra traividyane dvirUpavargadhArAmeM jIvarAzike Upara ananta sthAna cala kara pudgala rAziko batAyA hai / aura pudgalarAzise anantasthAna cala kara dvirUpavargadhArAmeM bhUta, bhaviSyat kAlake samayoMkI rAziko upajAyA hai| usa kAla samayoMkI rAzise ananta sthAna cala kara dvirUpavarga dhArAmeM alokAkAzakI zreNIko upajAyA hai / eka pradeza lambI, eka pradeza cauDI aura pUre AkAza pramANa UMcI AkAzakI zreNi hI zreNi AkAza hai / isakA eka bAra varga kara denepara pratarAkAza hojAtA hai / AkAza zreNake pradezoMkA ghana kara denepara pUre AkAzake pradeza gina liye jAte haiN| joki mUlaprantha anuptAra vahAM hI dvirUpa dhana dhArAmeM sarvAMkAzako traividya mahodayane ginA diyA hai / yo AkAzadravyake mukhya pradezoMkI saMkhyA sarvadA niyata horahI avasthita hai| dharma dravya aura adharma dalyake bhI lokapradeza pramANa asaMkhyAte pradeza niyata haiM / dUsarI bAta yaha hai ki gagana, dharmadravya, Adiko eka eka dravyapanA nirNIta hai / ataH inakA avayavoMse banAyA jAnA hamako bhI abhISTa nahIM hai / hAM inake mukhyapradeza svarUpa avayava mAne jA sakate haiM / cUMki avayava do prakArake hote haiM / eka to sarvadA svakIya zarIroMko sadA avasthita rakhanevAle avayava haiM / aura dUsare svakIya zarIrako avasthita nahIM rakhanevAle avayava haiM / una do prakArake avayavoMmeM dravyake sadA avasthita horahe pradeza to guNoMke samAna sarvadA avasthita hI rahate haiM / anyathA yAnI pradezoMko anavasthita mAnA jAyagA vo dravyake bhI anavasthitapanekA prasaMga hogA / kintu dravya to anAdi anantakAlataka apanI niyata saMkhyAoMmeM vyavasthita rahatI haiN| ghaTatI baDhatI nahIM haiM / " nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " / arthAt-dravyakI Uoza kalpanA anusAra jaise guNa usameM anAdi ananta kAlataka jaDe huye haiM, usI prakAra tiryag aMza kalpanA anusAra dravyoMke pradeza bhI sadA avasthita haiN| hAM, azuddha dravyasvarUpa pudgala paryAyoMke pradeza avasthita nahIM haiM / dUsare paTa, pustaka, Adike samAna avasthita azuddha dravyoMke pradeza to taMtu, patra, Adika anavasthita haiM / kyoMki una taMtu AdikoMke yadi avasthita mAnA jAyagA to paTa Adi azuddhadravyoMko bhI avasthitapanekA prasaMga hogaa| arthAttaMtuoMke yahAM vahAM saraka jAnepara yA nyUna adhika hojAnepara paTa AdikA sarakanA yA nyUnatA, adhikatA jo dikhAI derahI hai vaha anavasthita nahIM dIkha skegii| ataH ghaTha paTa, pustaka Adike pradeza dUsarI jAtike anavasthita zarIravAle mAne gaye haiN| kabhI kabhI upaja rahe yA kabhI nyUna aura kadAcit Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavArtike adhika pradezoMko dhAra rahe padArthoM ko itane niyata parimANa karake nirNIta kiye gaye avayavoMse sahitapanakA virodha hai / bhAvArtha -- jo kadAcit honevAlA azuddha dravya hai, vaha itane hI yoM niyata 1 kiye gaye avayavoMko dhAranevAlA nahIM hai| aura jo sadAse niyatapradezoM ko dhAra rahA dravya hai, vaha kadAcit honevAlA azuddhadravya nahIM hai / una dravyoM meM AkAzadavya tathA dharma adharma aura eka jIvadravye sadaniyata avasthita pradezoMko dhAra rahe haiM, jisa kAraNa se ki niyata saMkhyA meM avadhAre gaye pradezoM sahitapana karake AkAza Adi dravyoM ko pAMcave adhyAyameM svayaM sUtrakAra dvArA kaha diyA jAvegA / 66 AkAzasyAnantAH " " asaMkhyeyA pradezA dharmAdhamaikajIvAnAm " ina do sUtroM karake AkAzake anantAnanta pradeza aura dharma, adharma, eka jIva inake asaMkhyAte pradeza niyata ho rahe kaha diye jAyeMge / saMsAra meM paribhramaNa kara rahA jIva cIMTI, hAthI, matsya, nArakI sUkSma nigodiyA, vRkSa Adi aneka choTI bar3I paryAyoMko dhAratA hai| ina paryAyoMmeM jIva ke pradeza kamatI bar3hatI nahIM ho jAte haiM / kintu jIvakI rabaDake samAna saMkoca yA vistAra avasthAmeM ve sabhI lokAkAzapramANa pradeza sadA vidyamAna rahate haiM / jo jIva mokSa ko prApta nahIM karatA hai, usa jIvako kadAcit bhI loka pradeza barAbara apane pradezoMko phailAkara lambI cauDI paryAyako dhArane kA jo mokSako jAte haiM, unameM se katipaya jIvoM ko terahaveM guNasthAna meM kevalI samudghAta karate samaya kevala eka samaya apane sampUrNa pradezoMke phailAne kA avasara mila jAtA hai / yaha bhI eka baDA vilakSaNa vismayakArI prasaMga hai ki anantAnanta jIvoMmeMse katipaya ananta jIva hI anAdi ananta kAloM kI anantAnanta saMkoca vistAravAlI pariNatiyoM ko sadA dhArate huye eka hI bAra lokapradeza barAbara vyakta svakIya paryAyako dhAra sake haiN| astu / kucha bhI ho, etAvatA saMkoca, vistAra, avasthAmeM bhI jIvake asaMkhyAta pradezokA sadbhAva mara nahIM jAtA hai| yadi koI dhanapati kRpaNatAvaza apane vidyamAna lAkhoM rupayekA vyaya nahIM kara pAtA hai, itane hI se usake lAkhoM rupayoMkI saMkhyA nyUna nahIM ho jAtI hai| tathA ukta sUtra anusAra una gagana Adi dravyoMkA apane una ananta yA asaMkhyAte pradezoMke sAtha ho rahA pradezapradezIbhAva anAdi hai / ataH aise niyatapradezasvarUpa avayava una AkAza Adi dravyoM ke vidyamAna haiM / ataH hamArA hetu vyabhicArI nahIM hai / yaha bAta dUsarI hai ki akhaNDa AkAzakA vibhAgasahitapanA hama pradezoMkI apekSA mAna rahe haiM / aura kAlakA vibhAga - sahitapanA hama jaina dravyoMkI apekSA ukta anumAna dvArA sAdha rahe haiN| avasara nahIM milatA hai / hAM, 1 590 kathamanAdInAM gaganAditatpradezAnAM pradeza pradezibhAvaH paramArthapathaprasthAyI | sAdInAmeva taMtupaTAdInAM sadbhAvadarzanAt iti cet, kathamidAnIM gaganAditanmahattvAdiguNAnAmanAdi - nidhanAnAM guNaguNibhAvaH pAramArthikaH sidhyet / teSAM guNaguNilakSaNayogAcathAbhAva iti cet, tarhi gaganAdi tatpradeza / nAmapi pradezi pradezalakSaNayogAt pradeza pradezibhAvostu / yathaiva Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 591 66 " ' hi guNaparyayavadadravyamiti gaganAdInAM dravyalakSaNamasti tanmahatvAdInAM ca dravyAzritA nirguNA guNA iti guNalakSaNaM tathAvayavAnAmekatvapariNAmaH pradezidravyamiti pradezilakSaNaM gaganAdInAmatrayuto'vayavaH pradezalakSaNaM tadekadezAnAmastIti yuktasteSAM pradezapradezibhAvaH / yahAM kisIkA AkSepa pravartatA hai ki AkAza Adi dravya aura unake niyata anante yA asaMkhyAte pradeza jaba anAdikAla ke haiM to aisI dazAmeM unakA " pradeza pradezIbhAva " honA bhalA vAstavika mArga meM prasthAna karanevAlA kaise samajhA jAyagA ? batAo / dekho, sAdi ho rahe hI taMtu paTa, kapAla ghaTa, patra, pustaka AdikoM kA vaha pradezapradezIbhAva yA avayava avayavIbhAva dekhA jAtA hai, jaise thailI aura rupayoMkA AdhAra AdheyabhAva hai yA putra aura pitAkA janya janakabhAva hai / yoM kaTAkSa karanepara to granthakAra usa kaTAkSakartA baizeSikako pUMchate haiM ki bhAI isa avasarapara tumhAre yahAM bhI anAdinidhana ho rahe AkAza, dizA, jala, paramANu, mana Adika dravya aura unake parama mahAparimANa, ekatva saMkhyA, nityasaMyoga, zuklarUpa, aNuparimANa Adi guNoM kA bhalA guNaguNIbhAva vicArA pAramArthika kaise siddha ho sakegA ? batAo, prathama guNI upaje, pazcAt yadi usameM guNa Akara samavAyasambandhase praviSTa ho jAya, taba to ghaTa ghaTarUpa, Amra, Amrarasa, Adi sAdi padArthoM kA guNaguNabhAva zobhatA hai| anAdi anantadravya yA anAdi anidhana guNoMmeM guNaguNIbhAva acchA nahIM lagatA hai, yoM yaha codya tumhAre Upara bhI uThAyA jA sakatA hai / yadi tuma vaizeSika yoM kaho ki anAdinidhana ho rahe dravyaguNoM kA bhI guNa aura guNIke lakSaNakA yoga ho jAnese tisa prakAra " guNaguNIbhAva " ( sambandha ) ho jAyagA / kahane para to hama jaina kaheMge ki taba to anAdi anidhana gagana Adi aura unake pradezoM ke bhI pradezI aura pradezake lakSaNakA yoga ho jAnese " pradezapradezIbhAva " ho jAo / akhaNDita aneka dezavAle gagana AdimeM pradezIkA lakSaNa ghaTita ho jAtA hai, aura tiryagaMza - kalpanasvarUpa pradezoM meM unake pradeza ho jAnekA lakSaNa ghaTita ho rahA hai| dekho, jisa hI prakAra " guNa aura paryAyoMko dhAranevAle dravya hote haiM yaha zrI umAsvAmI AcArya karake kahA gayA dravyakA lakSaNa gagana, dharma dravya Adike vidyamAna hai / aura " dravyake Azrita ho rahe sante svayaM jo nirguNa padArtha haiM guNa hote haiM, isa prakAra guNakA lakSaNa una gagana AdimeM sambandhI ho rahe parama mahattva, rUpa, Adi guNoMke ghaTita ho rahA hai, usI prakAra " aneka avayavoMkA piNDasvarUpa ekatra pariNAmase AkrAnta ho rahA pradezI dravya hai " isa prakAra pradezIkA lakSaNa AkAza AdimeM vidyamAna haiM aura " akhaNDa dravyameM aba yAnI pazcAt tiryagaMza kalpanA dvArA abhedarUpase yuta yAnI mizraNa ho cuke avayava padArtha to pradeza haiM " yaha pradezoM kA lakSaNa una AkAza Adike eka deza ho pradezako vidyamAna hai| isa kAraNa anAdi ananta bhI AkAza Adi aura unake pradezoM kA "" pradeza pradezI bhAva " bana jAnA yuktipUrNa hai| 31 1 / "" Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArya lokavAtika Annanimal kAlastu naikadravyaM tasyAsaMkhyeyaguNadravyapariNAmatvAt / ekaikasmillokAkAzapadeze kAlANorekaikasya dravyasyAnaMtaparyAyasyAnabhyupagame taddezavartidravyasyAnaMtasya paramANvAderanaMtapariNAmAnupapatteriti dravyato bhAvato vA vibhAgatve sAdhye kAlasya na siddhasAdhanaM / nApi gaganAdinAnaikAMtiko hetuH| ___kintu kAlapadArtha to eka padArtha nahIM hai / kyoMki vaha kAla ananta guNa aura ananta paryAyoMke sAtha tadAtmaka horahA saMtA asaMkhyAta dravyasvarUpa hai / arthAt-eka eka jIva dravyake samAna eka eka kAlANumeM vartanAhetutva, astitva, vastutva Adi aneka nityazakti svarUpa guNa vidyamAna haiN| aura una guNoMkI pratikSaNa honevAlI paryAyeM athavA paryAyoMmeM pAye jArahe anantAnanta yA asaMkhyAta avibhAgapraticchedasvarUpa pariNAma vidyamAna haiN| ve kAlANuyeM dravyarUpase asaMkhyAta mAne gaye haiN| jagacchreNI ke ghana pramANa lokAkAzake eka eka pradezapara eka eka dravya hokara kAlANuyeM avasthita haiM / yoM kAlANu dravya asaMkhyAte haiM / eka eka kAlANu dravyakI 1 anujIvI 2 atijIvI 3 paryAya zakti 4 saptabhaMgI viSaya ina cAra prakArake guNoMkI jAtiyoM anusAra anantAnanta sahabhAvI paryAyeM haiN| tathA lokAkAzake eka eka pradezapara usa kAlANuko nimitta pAkara anantAnanta kArya ho rahe haiN| una kAryoM ke anurUpa anantasvabhAvarUpa paryAyeM kAlANumeM eka samayameM vidyamAna haiM / eka samayameM eka guNakI utpAda, vyaya, dhrauvyazAlinI pariNati avazya hotI hai / yo anantAnanta guNoMkI anantA. nanta pariNatiyAM kAlANumeM eka samaya pAyI jAtI haiM / yadi lokAkAzake eka pradezapara anantAnanta paryAyoM ( svabhAvoM ) vAle eka eka kAlANu dravyako svIkAra nahIM kiyA jAyagA to usa AkAza dezameM varta rahe ananta paramANu yA anaMta jIvadravya athavA anya bhI dharma Adi dravyoMke ho rahe ananta pariNAmoMkI siddhi nahIM ho skegii| kyoMki sabhI dravya pariNAmI mAne gaye haiN| koI dravya kUTastha nahIM hai / mAvArtha-sampUrNa dravyoMkA aura svayaMkA vartayitA kAla dravya hai / nyAre nyAre kAla dravya to lokAkAzake eka eka pradezapara vidyamAna ho rahe anantadravyoMke bhinna bhinna pariNAmoMke vartayitA ho sakate haiM / AkAzake samAna yadi akelA kAlavya mAna liyA jAyagA to sarva dravyoMkA eka hI jAtikA kArya to ho jAyagA, jaise ki akele AkAza dravyase bhaMgI, brAhmaNa, nArakI, mukta, daridra, rAjA, rogI, niroga, pApI, puNyAtmA, jaDa, cetana, dharma, adharma, saba UMca nIcako korA avakAza mila jAtA hai / kintu aneka kAla dravyoMse jo asaMkhya kArya eka samayameM horahe pratIta hote haiM ve kAla dravyase nahIM ho sakate haiM / dekhiye, eka hI sthalapara koI jIva buTTA horahA hai, vahIM koI yuvA horahA hai, bAlaka bhI vahIM khela rahA hai, jahAM hI kisIke corIke pariNAma horahe haiM vahAM hI kisIkA dharmadhyAna yA zAstra carcAmeM mana laga rahA hai| ina saba kriyAoMko karAnemeM kAladravya nimisakAraNa horahA hai| jisI kAladravyako nimita pAkara nitya nigodiyA jIvakI vyavahAra rAzimeM Ane yogya pariNati hojAtI hai vahIM baiThe huye paMcendriya jIvake itaragati nigodameM prApta hojAneke sarva kAraNa Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaja baiThate haiN| choTAsA kAla paramANu ekA kuTumbAdhipatike samAna varta rahA una bhinna bhinna prakRti-vAle aneka prANiyoM yA jaDa padArthoMko anukUla vartAne meM upayogI hotA rahatA hai| sUkSma dRSTi vicArA jAya to AkAzake eka eka pradezapara aneka dravyoMke sadRza vilakSaNa, viruddha, mahAviruddha aparimita pariNAma kArya horahe haiM / basa, ananta svabhAvavAlA eka kaoNla paramANu hI una sampUrNa kAyako saMbhAla letA hai| isI prakAra AkAzake dUsare pradezapara aneka dravyoMke horahe puNyakriyA, pApa-kiyA, samyagdarzana, mithyAdarzana, vyabhicAra, brahmacarya, narakagamana, svargagamana, nigodaprApti, mokSaprApti: arthahAni, arthalAbha, zrRMgArarasa, vairAgyarasa, vIratA, kAyaratA, smaraNa vismaraNa, jIvana mRtyu, taruNapana ativRddhapana, roga svasthatA, nyAya anyAya, dayAM hiMsA, patana utthAna, mAna apamAna, saundarya kurUpatA, athavA meghavarSaNa vAtyA, sugandha durgaMdha, jalavarSaNa Atapa, susvAdu duHsvAdu, phokA saDanA pakAnA, puSpaprApti phalaprApti, auSadhiutpAdana viSautpAdana, hIrA upajanA koyalA upajanA) eka hI vRkSa kaphajanaka kaphanAzaka zaktiyeM bananA, sIpameM haDDI yA motI bananA, sthAna prasthAna, dhAtudhAraNa dhAtupAta, jIrNatA navInatA, mRttikA utpatti suvarNa utpatti, vidhuratA vivAhitA, pAgalapana cAturya, Adi pariNAmoMko dUsarA kAlANu apane aneka svabhAvoM dvArA samAna letA hai| jaise ki eka pradhAnAdhyApaka apane adhIna horahe aneka adhyApaka athavA chAtragaNa evaM anya karmacAriyoMko aMtaraMga bahiraMga: kAraNoM dvArA kara rahe niyata kAryoMkI ora vartA detA hai| isa kAraNa dravya rUpase athavA bhAva rUpase kAlakA vibhAga sahitapanA sAdhya karanepara hama jaimoMke Upara koI siddha:sAdhana doSa nahIM hai / kyoMki tuma na to kAlako dravyarUpase aneka mAnate ho aura guNa, pariNAma, svabhAva ina bhAvoMkI apekSA bhI kAlako aneka nahIM mAnate ho| ataH asaMkhya kArya drasya aura una eka ekake ananta svabhAvoMko ukta anumAna dvArA jo hama sAdha rahe haiM, vahI vAdI jainakI apekSA siddha hote hue bhI prativAdI naiyAyika, mImAMsaka, vaizeSika AdikI apekSA asiddha ho rahe padArthako hI sAdhya banAyA jA rahA hai tathA hamArA hetu AkAza Adi karake vyabhicArI bhI nahIM hai| kyoMki dravya apekSA to nahIM, kintu pradeza yA paryAyoMkI apekSA hama jaina AkAzako bhI vibhAga kALA svIkAra karate haiM / ataH hamArA hetu nirdoSa hai| sityAdinidarzanaM sAdhyasAdhanavikalamityapi na maMtavyaM tatkAryasyAMGkarAdevi bhAgavataH pratIteH, kSityAdezva dravyato bhAvatazca vibhAgavattvasiddheriti sUktaM " vibhAgarahite hetI vibhAgoM na phaLe kacit " iti / phira bhI vaizeSika yadi yo mAna baiTheM ki kSiti, jala Adi dRSTAnta to sAmyadala yA sAdhana dalase vikala haiN| pranthakAra kahate haiM ki yaha bhI manameM nahIM mAna baiThanA cAhiye / kSiti Adiko kArya ho rahe anu, pASANa, una 'vAdikapadArtha to TS Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryazlokavArtika - ho rahe haiM / arthAt-eka khetameM usI mahIse geMhU, jau, canA, maTara sarasoM Adike aneka aMkura upaja rahe haiM, cAhe kaisA bhI UMcA, nIcA, TeDA, mukha karake bIjako DAla do, maTTI usakA aMkura ThIka UparakI ora nikAla detI hai| vahI maTTI tatkAla jala, vAyu, Atapa, kI Adi yA zuSka pariNatiyoMkA AkarSaNa kara letI hai / khAta padArthokA aMkura puSpa, phala, ghAsa Adi rUpa pariNAma karA detI hai, jaise ki suyogya kuTumbinI patnI apane kuTumbasambandhI jeTha, pati, devara, laDake, bacce bahU beTiyoM, vRddha sAsa sasura Adike liye yathocita bhogya upabhogya padArthokA vibhAga kara detI hai| pRthivIse aneka kArya ho rahe pratyakSa siddha haiM / jalase bhI aneka kArya ho rahe haiM, eka meghajala hI aneka vanaspatioMmeM bhinna bhinna pariNati kara rahA hai / sAMpake mukhamai, sIpameM, uSNa telameM, tapta lohe para aneka vibhakta kAryoko kara rahA hai| sarovarakA jala tUMbIko Upara uchAla rahA hai aura kaMkaDako nIce girA rahA hai / Uparase tUMvIko nIce nahIM girane detA hai aura kaMkaDako Upara nahIM uchalane detA hai / agni yA vAyuke bhI vibhinna jAtIya kaI vibhaka kArya yugapat ho rahe dIkhate haiM / kRtrima bijilI dvArA aMjana, paMkhA, cakkiyAM calAyI jAtI haiN| aneka dIpaka jyotiyAM camaka rahI haiM / bijilI dvArA rogIkI cikitsAyeM bhI hotI haiM / tAroM dvArA yA vinA tArake zabda pheMke jAte haiN| dUra: pradezoMse gAyana yahAM sunA jAtA hai / tasvIreM lI jAtI haiM / aura akRtrima bijulIse aneka utpAta ho jAte haiM / vAyu dvArA jagatakI baDI bhArI prakriyA sadha rahI hai / asaMkhya manoM bhArI padArtha vAyupara DaTa rahI hai / jIvanake AdhAra zvAsocchrAsa vAyusvarUpa hai| samudakampana, vAtavyAdhi, AMdhI,' Adi saba vibhinna vAyuoMke phala haiM / pRthivI Adika pudgala dravyoMkI aciMtya zaktiyAM haiM / acetana padArthomeM bhI ananta bala hai / " jIvAjIvagadamiti carime " yoM gommaTasArameM bhI kahA hai| vibhinna jAtike bheda prabhedoMko dhAranevAle pRthivI, jala, Adi prasiddha hI hai| ataH kSiti Adika dRSTAntoMmeM vibhAgavAle phaloMkA nimittapanA yaha hetu aura vibhAgasahitapanA itanA sAbhya sulabhya hokara Thahara rahA hai| kAraNa ki dravyarUpase aura pariNAmoM svarUpase kSiti AdikoMko mUlameM hI vibhAgasahitapanA siddha hai| isa kAraNa zrI vidyAnanda AcAryane ukta vArttikameM yaha bahuta acchA kahA thA ki vibhAgarahita hetuke honepara kAryameM kahIM bhI vibhAga nahIM ho sakatA hai| sphaTikamANiH jaba mUlameM rUpavAn hai to japAkusuma Adike yogase lAla, pIlA, Adi ho sakatA hai / mUlameM rUparahitaM horahe AkAzako koI lAla, pIlA nahIM kara sakatA hai| ataH yahAMtaka AkAza ko kevala bhAvoMkI apekSA vibhAgasahitapana aura kAlako dravya aura bhAva donoMkI apekSA vibhAga sahitapana sAdhanekA prakaraNa samApta ho cukA hai| .manuSya lokase bAhara jyotiSka vimAna haiM bhI ? yA nahIM haiM ! yadi haiM to kisa prakAra dharta rahe haiM? ziSyoMko isa viSayakI pratipatti karAne ke liye zrI. umAsvAmI mahArAja agale sUtrako kahate haiN| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "tatvArthIcantAmaNiH bahiravasthitAH // 15 // manuSya lokase bAhara ve jyotiSka vimAna yA unameM nivAsa karanevAle jyotiSI deva jahAMke tahAM nizcala haiN| arthAt -- manuSya lokase bAhara bhI jyotiSkadeva asaMkhyAtA saMkhyAta vidyamAna haiM / . kintu ve vimAna gatizIla nahIM haiN| jahAMke tahAM avasthita haiM / kimanena sUtreNa kRtamityAha / isa sUtra karake sUtrakAra mahArAjane kyA svapakSamaMDana aura parapakSakhaNDana kiyA hai ? aisI jivAsA honepara zrI vidyAnandasvAmI samAdhAna kahate haiM / bahirmanuSyalokAMte'vasthitA iti sUtrataH na tatrA'sattAvyavacchedaH prAdakSiNyagatikSatiH // 1 // P manuSya lokake antameM bAhara jyotiSka vimAna avasthita hai, isa prakAra sUtra kara dene manuSya lokase bAhara jyotiSiyoM kI asattAkA vyavaccheda kara diyA jAtA hai aura pradakSiNArUpase honevAlI gatikI kSati kara dI jAtI hai| arthAt ---yadi yaha "" "baMdiravasthitAH " sUtra nahIM banAyA nAtA to pUrvasUtra anusAra manuSya lokameM hI jyotiSkoM kA astitva siddha hotA / manuSya lokase bAhara unakA asattva hojAtA / tathA " bahissanti " yA " bahirapi " aisA sUtra banAyA jAtA manuSya lokase bAhara jyotiSkoMkA astisva to siddha hojAtA, kintu unakI pUrva sUtrAnusAra merukI pradakSiNA karate huye nityagati bhI siddha hojAtI, joki iSTa nahIM hai| hAM, isa sUtra avasthitA ha dene se unakI pradakSiNApUrvaka gati yA aura bhI dUsare prakAra kI gatiyoM kA vyavaccheda kara diyA gayA hai| kAhI kRteti zeSaH / isa ghArttikameM koI tiGata yA kRdantakI kriyA nahIM paDI huyI hai / ataH " kRtA ila zeSa rahI kriyAko joDa kenA cAhiye / vyavaccheda ke sAtha pulliMga kRta " zavako jor3a denA aura sIliMga kSatiH zabda ke sAtha vAkyameM zeSa raha gayI " kRtA isa kRdanta sambandhI, kriyAko jor3a lenA / kyoMki koI bhI vAkya dhAtvarthasvarUpa kiyAse rItA nahIM huA karatA hai / " ta evaM sUtracatuSTayAjjyotiSAmaraciMtanaM / nivAsAdivizeSeNa yuktaM bAdhavivarjanAt // 2 // isa prakAra bAdhaka pramANoMse vivarjita ho rahe cAroM sUtroM ke prameyase bhI jamAnAmI, mahArAjece niSAsasthAna, prakAra, gati, athavA sthiti Adi vikoSoM karake byolika dinoMkA samucitaM vitana Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara diyA hai| athavA isa vArSikako anumAna vAkya banA liyA jAya ki ukta cAra sUtroM dvArA nivAsa AdikI vizeSatA karake jyotiSka devoMkA citavana karanA ( pakSa ) yukti pUrNa hai ( sAdhya ) / bAdhaka pramANoMkA vizeSatayA varjana honese ( hetu ) yoM bAdhakoMkA asambhava honese ukta sUtroMke atI*ndriya prameyakI apratihatasiddhi ho jAtI hai / zrI umAsvAmI mahArAja devoMkI Adima tIna nikAyakA varNana kara cuke haiN| aba cauthI nikAyavAle devoMkI sAmAnyasaMjJAkA prarUpaNa karaneke liye adhikAra sUtrako kahate haiM / vaimAnikAH // 16 // isase Age jina puNyavAnU jIvoM kA varNana kiyA jAyagA, ve " vaimAnikanikAyavALe deva haiN|" adhikAra sUtra hai| svAnmukRtino vizeSeNa mAnayaMtIti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikAH / parepi vaimAnikAH syurevamiti cena, vaimAnikanAmakarmodaye sati vaimAnikA iti vacanAt / tena zreNI - prakapuSpaprakIrNakabhedAt trividheSu vimAneSu bhavA devA vaimAnikanAmakarmodayAdvaimAnikA ityadhivA beditavyAH / vimAna zadvakI nirukti isa prakAra hai ki svasambandhI yAnI apane meM baiThe huye puNyazAlI jIvakA " vi " yAnI vizeSarUpakarake " mAnayaMti " yAnI mAna karAte haiM, isa kAraNa ve vimAna kahe jAte haiN| jana vimAnoMmeM upaja rahe deva jIva vaimAnika haiN| vimAna zuddhase bhava arthameM ThaN pratyaya kara lenA cAhiye / yadi yahAM koI patiyoM atiprasaMga uThAve ki vimAnoMneM to bhavanavAsI Adi deva bhI vicarate haiN| jyotiSka deva to sadA vimAnoM meM hI basa rahe haiM tathA vimAnoMmeM vidyAdhara manuSya yA AjakAlake uDhAke manuSya bhI vidyamAna haiN| yoM isa nirukti dvArA to ye dUsare deva yA manuSya bhI vaimAnika ho jaayeNge| AcArya kahate hai ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki gatinAmakarmakI uttarottara prakRti ho rahe vaimAnika saMjJaka nAmakarmakA udaya hote sante jo jIva vimAnoMmeM vartamAna haiM ve vaimAnika haiM / aisA vizeSaNAkrAnta vacana kara denese ativyAptikA vAraNa kara diyA jAtA hai| siddhAnta yA nyAyaviSayoMmeM kevala zabdakI nirukise hI nirdoSa lakSaNa nahIM bana jAtA hai| tisa kAraNa zreNI, indraka, puSpaprakIrNaka, ina bhedoMse tIna prakArake vimAnoM meM vidyamAna ho rahe aura vaimAnika nAmaka nAmakarmakA udaya ho jAnese ve deva vaimAnika haiM / isa prakAra isa sUtra dvArA ve vaimAnika deva adhikAra prApta ho cuke samajha lene caahiye| arthAt - yahAMle Age uttaravartI sUtroM meM sarvatra vaimAnikakA adhikAra ota pota rhegaa| akhiloM ke adhipati horahe indrake samAna ThIka bIcameM bhavasthita horahe vimAna iMdaka vimAna hai tathA AkAzake pradezoMkI zreNI samAna cAroM dizAoM meM ThIka paMktibaddha hokara vinyasta ho rahe vimAna zreNIvimAna haiN| Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ salApamittAmaNiH aura achAle duye chala jaise avyavasthita yahAM vahAM TeDe meDhe sthAnoMpara gira jAte haiM, usI prakAra bolyoM ke bIcameM astavyasta phaila rahe vimAna puSpaprakIrNaka haiM / ye tInoM prakArake vimAna anAdi kAse anantakAlataka usI sthAnapara jame huye haiM / uDAke vimAnoM ke samAna yahA~ vahAM nahIM uDate phirate haiM / bhale hI kRtrima choTe choTe vimAnoMmeM baiThakara deva yahA~ vahA~, naMdIzvara dvIpa, samudra, parvata, AdimeM bhramaNa kareM, bhUmiyoMmeM pratiSThita nahIM honese ina akRtrima vimAnoMko bhavana, AvAsa yA nagara nahIM kahA jAsakatA hai| kucha vimAna to jalake Upara yA bhApake Upara pratiSThita haiM aura katipaya vimAna vAyupara pratiSThita haiN| kintu zeSa bahubhAga vimAna AkAzameM hI vinA sahAreke avalambita horahe hai / parAzrayakI apekSA svAzrayapakSa hI antameM nizcayase AdaraNIya hai / aba zrI umAsvAmI mahArAja una vaimAnika devoMke mUla do bhedoMkA nirUpaNa karaneke liye agrima sUtrako kahate haiM / kalpopapannAH kalpAtItAzca // 17 // kalpoMmeM upapAda janma dvArA utpanna huye deva aura kalpoMkA atikramaNa kara Upara upaja rahe deva yo kalpopapanna aura kalpAtIta ye do vaimAnika devoMke bheda haiN| saudharmAdayo'cyutAMtAH kalpopapannA iMdrAdidazatayakalpanAsadbhAvAt kalpopapadmanAmakarmodayavazavartitvAcca na bhavanavAsyAdayasteSAM tadabhAvAt / navauveyakA navAnudizAH paMcAnuttarAzca kalpAtItAH kalpAtItanAmakarmodaye sati kalpAtItatvAt teSAmiMdrAdidazatayakalpanAvirahAt sarvepAmahamiMdratvAt / ___prathamasvargavAsI saudharmako Adi lekara solahaveM ayuta svargaparyanta ThaharanevAle deva kalpopapanna hai| kyoMki unameM indra, sAmAnika, Adi daza avayavavAlI kalpanAkA sadbhAva ho rahA hai / dUsarI bAta yaha hai ki gatinAmakarmake vyApya tadyApya ho rahe kalpopapanna saMjJaka nAmakarmaka udayakI adhInatAmeM vartanA honeke kAraNa solaha svargake deva kalpopapanna haiM / hAM, bhavanavAsI Adika tIna nikAyoMke deva to kalpopapanna nahIM haiN| kyoMki unake bhale hI indra, sAmAnika, Adi daza yA ATha vikalpa pAye jAte haiM / phira bhI usa kalpopapanasaMjJaka nAmakarmake udayakA abhAva hai| kalpopapannatvakI siddhi karaneke liye indra Adi daza prakArakI kalpanAkA sadbhAva hote huye kalpopapanna saMjJaka nAmakarmake udayakI yazavartitA itanA lambA jJApakahetu yA kAraka hetu upayogI hai / arthAt-kauke udayake parAdhIna bane rahanA isaliye kahA gayA hai ki dhruva udayavAle gatikarmakA kabhI kabhI dravya, kSetra, kAla, bhAvake mahIM milanepara rasodaya nahIM ho pAtA hai| devaparyAyameM apanI sthitike paripUrNa ho jAnepara udaya prApta ho gaI manuSyagati vinA phala diye hI khira jAtI hai / isI prakAra kadAcita devagati karmakI manuSya avasthAmeM sthiti pUrI ho jAnepara phala diye vinA hI korA pradeza udaya ho Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArya lokavArtike jAtA hai / aisI dazAmeM jIva karmodayake parAdhIna nahIM ho sakA / ataH pranthakArane hetuke vizeSya dala karmodaya dvArA huI parAdhInatApara adhika bala DAlA hai| kalpAtIta devoMmeM hetukA vizeSaNa dala aura vizeSyadala donoM bhI nahIM ghaTate haiN| adhotreyaka tIna, madhyauveyaka tIna aura uparimauveyaka tIna yoM Upara Upara varta rahe nau maitreyaka sambandhI deva tathA cAra dizAoM cAra vidizAoM aura eka madhyameM Thahara rahe, yo nau anudiza vimAna sambandhI deva evaM vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita, sarvArthasiddhi yoM pAMca anuttara vimAnavAsI deva to kalpAtIta haiN| kyoMki gati karmake bheda, prabheda, ho rahe kalpAtIta nAmaka nAma karmakA udaya hote sante Atma vipAkI kahI gayI gati prakRtikI adhInatA vaza ye kalpAtIta deva haiM / bhale hI inameM adhaH AdipanekI yA nau, nau, pAMca saMkhyAsahitapanekI kalpanA hai, to bhI prakaraNameM iSTa kI gayI indra Adi daza prakArakI kalpanAkA viraha honesave saba kalpAtIta hai / kyoMki bhavanavAsIpana, indrasAmAnikapana Adi jhagaDoMse rahita hote huye ve kalpAtIta deva sabake saba ahamindra haiM / ahameva indraH, ahameva indraH, maiM hI indra hUM, maiM hI indra hUM, mere Upara koI prabhu nahIM hai, yoM unakI AtmAmeM sarvadA pratibhAsa hotA rahatA hai| ahamindrapanakA vidhAtaka vahAM koI prasaMga bhI nahIM hai / vaimAnikA vimAneSu nivAsAdupavarNitAH / dvidhA kalpopapannAca kalpAtItAzca te mtaaH||1|| pUrvavartI adhikAra sUtrako milAkara isa sUtrakA artha yo hojAtA hai ki una vimAnoM meM nivAsa karanese ve deva vaimAnika kahe jAte haiN| tathA ve deva kalpopanna aura kalpAtIta yoM do prakAra mAne gaye hai| yaha artha sUtrakArako abhISTa hai / yadyapi daza prakArakI kalpanA bhavanavAsI devoMmeM hai aura kalpanAse atIta manuSya tiryaMca nArakI jIva bhI haiM / phira bhI rUDhizarke honese yA ina vizeSa karmAkI adhInatAse arthaghaTanA karanemara koI ativyApti nahIM hotI hai| na vaimAnikAtridhA caturdhA vAnyathA vA saMbhAvyate dvividheSvevAnyeSAmaMtarbhAvAta / vaimAnika deva tIna prakAra yA cAra prakAra athavA anya pAMca, chaha, vikalpa anya yA paTaloMkI apekSA presaTha 63 Adi anya prakAroMke nahIM sambhAvita horahe haiN| kyoMki ina do prakAroMmeM hI anya sampUrNa samucita prakAroMkA antarbhAva hojAtA hai| veca phayamavasthitAH ? ve kalpopana aura kalpAtIta vimAna yA vimAnavAsI deva kisa prakAra avasthita horahe haiM? . batAo, aisI vinIta ziSyakI jijJAsA honepara anake vizeSa avasthAnoMko samajhAte huye zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako kahate haiN| Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH AnamnamannaamAAA uparyupari // 18 // ..saudharma, aizAna, Adi kalpa aura kapAtItoM ke vimAna Upara upara varta rahe haiN| AgamakI vyavasthA anusAra vimAnoMkI yA paTaloMkI avasthiti hai| sAmIpye dho'dhyuparIti dvitvaM teSAmasaMkhyeyayojanAMtaratvepi tulyajAtIyavyavadhAnAbhAvAt saamiipyopptteH| vyAkaraNake " sAmIpye'dho'bhyupari " isa sUtra dvArA uparyupari yahAM samIpapana arthako potana karanepara upari avyayakA do bAra prayoga kiyA gayA honese dvitva hogayA hai / yadyapi una kalpavAsI yA ahamindroMke vimAnoMkA Upara nIce antara athavA tresaThi paTaloMmeM pratyeka do paTaloMkA antara asaMkhyAte yojanoMkA hai, to bhI tulyajAtivAle padArthIkA vyavadhAna nahIM honese samIpapanA bana jAtA hai / arthAt-saudharma, IzAna, svargAke adhastana vimAnoMse kucha kamatI DeDha rAjU pramANa asaMkhyAta yojanoM Upara calakara sanatkumAra, mAhendra nAmaka do svarga haiM / sanatkumAra mAhendra ke nIcale vimAnoMse kucha kama DeDha rAjU Upara calakara brahma brahmottara svarga haiM / brahma brahmottara sambandhI AdhA rAjUkA antarAla dekara Upara lAntava, kApiSTha, svarga haiN| yoM hI Agama anusAra Upara bhI samajha lenA / sAnatkumAra mAhendrake adhobhAgase Upara DeDha rAjUtaka sAnatkumAra, mAhendra, devoMkA hI adhirAjya hai, aura sAnatkumAra mAhendrake prArambhase bAlAgra kamatI AkAzase Adi lekara nIce kucha kama DeDha rAjU taka saudharma IzAnoMkA adhikAra hai / saudharma, IzAna, svargameM Rtu vimala Adi ikatIsa paTala haiM " ekkevA iMdayasya ya biccAlayasaMkhajoyaNapamANaM " eka eka paTala yA indraka vimAnoMkA antarAla asaMkhyAte yojana hai| kintu jagatmeM tulyajAtivAle padArthoMko hI vyavadhAyaka mAnA jAtA hai| mAna, apamAna, lajjA, pratiSThA saba samAna jAtivAloMmeM samajhI jAtI haiM / vRkSoMkI pAkameM yA ghoDe, manuSya AdikI paMktiyoM meM bhale hI bIcameM AkAza, tRNa, vAyu, Atapa, vana, khambhe, AjAyaM phira bhI tulyajAtivAle padArthokA madhyameM samAveza nahIM honese unameM antarAla nahIM mAnA jAtA hai / pratyakSa jJAna dvArA huye pratibhAsameM bhale hI anya utpAdaka kAraNoMkA vyavadhAna hoya, kintu jJAna jAtIya anya pratItioMkA vyavadhAna nahIM paDanese vizadapanA ArUDha mAnA gayA hai / isI prakAra kalpopapanna aura kalpAtIta vaimAnikoMmeM anya vaimAnikoMkA yA paTaloMkA vyavadhAna nahIM paDanese samIpapanA bana jAtA hai| kimatroparyuparItyanenAbhisaMbadhyate ! phalpA ityeke / kalpopapannA ityatra phalpagrahaNasyo. pasarjanIbhUtasyApi vizeSaNenAbhisaMbaMdhAt / rAjapuruSo'yaM, kasya rAjJa iti yathA pratyAsaverbuddhyapekSitatvAditi / vana budhyAmahe, vaimAnikA ityadhikArArtha bacanamityevasya vyAghAvAt / yathA hi vaimAnikA devAH kalpopapanA kalpAnIvAzceti saMbadhyate tathoparyuparotyapi va paveSi Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthachokArtika 600 1 yuktaM / na hi devA eva nirvizeSaNA uparyuparItyucyate yenAniSTamasaMga H / kiM tarhi 1 madhyasyeMdrakatiryagavasthitazreNIprakIrNakavimAnalakSaNakalpopapannatvavizeSaNAkrAMtAH kalpAtItatva vizeSaNAkrAMtAzca yathopavarNitasannivezAH saMbadhyate / tathA ca niravadyo nirdezaH sarvAniSTanivRtteH / tathAhi--- koI vidyArthI prazna karatA hai ki yahAM Upara Upara isa kathana karake kisI padArthakA cAroM orase sambandha kiyA jAtA hai ? batAo / kyA deva athavA kyA vimAnoMko evaM kalpoM ko yA kalpAtI - toMko hI yahAM Upara Upara avasthita batAyA hai ! yA manamAnI racanA samajha lI jAya ! isake uttara meM koI eka vidvAnjhaTa uttara de baiThate haiM ki yahAM kalpa Upara Upara raca rahe vivakSita haiN| kyoMki * pUrvake kalpopapannA isa padameMse gauNabhUta horahe bhI kalpa zabda ke prahaNakA vizeSaNapane karake abhisaMbaMdha kara liyA jAtA hai / arthAt-pUre pada kalpopapannAH kI anuvRtti honI cAhiye thii| kalpopapanna padameM uttarapadapradhAna saptamItatpuruSa vRtti dvArA upapanna zadva pradhAna hai| kalpa zabda gauNa hai, phira bhI prayojanavaza gauNa horahe - kalpa zabda kI bhI anuvRtti kI jA sakatI hai, jaise ki yaha rAjapuruSa ( rAjAkA puruSa ) hai / punaH " kisakA " prazna honepara rAjAkA yaha sambandha vivakSita ho jAtA hai / rAjapuruSa padameM gauNa ho rahe bhI rAjA zaGkhakI anuvRtti kara lI jAtI hai| isI prakAra yahAM bhI nikaTavartitA honese buddhi dvArA gauNabhUta bhI " kalpa " apekSita ho rahA hai / kalpAtItoMmeM vimAnakA sambandha kara liyA jAyagA, yoM kaha cukane para AcArya kahate haiM ki sarvArthasiddhikAra zrI pUjyapAda svAmI yA rAjavArttikakAra zrI akalaMka devake usa samAdhAnako hama acchA nahIM samajha rahe haiN| kyoMki kalpazadvakI anuvRtti kara lenese yahAM 66 vaimAnikAH isa prakAra adhikAra ke liye calA A rahA jo vacana hai, isakA vyAghAta ho jAyagA / vaimAnikAH kA adhikAra kara phira dUsare hI sUtrameM "kalpAH kA sambandha kara baiThane se svavacana vyAghAta hotA hai | ataH jisa prakAra ki pUrvasUtrameM adhikAra prApta ho rahe vaimAnika devakA hI uddezya kara kalpopapanna aura kalpAtIta yoM vidheya dalake sAtha sambandha joDa prakAra yahAM bhI ve vaimAnika hI sambandhita ho rahe yo samucita pratIta hote haiN| Upara Upara nahIM haiM / pratyuta kalpAtIta bhI Upara Upara vinyasta haiM / hama jaina rahe devoMkA hI Upara Upara nivAsa karanA nahIM kaha rahe haiM, jisase ki aniSTakA yAnI deva to Upara Upara Thahara jAMya, svarga yA paTala tirache bhI vyavasthita ho jAMya, to hama vidyAmeM Anandako mAnanevAle jainoMko kyA abhISTa hai ! isakA uttara yaha hai ki madhyameM sthita ho rahe indraka vimAna, tirache avasthita ho rahe zreNIvimAna aura puSpaprakIrNaka vimAnasvarUpa kalpoMse sahitapana vizeSaNa karake AkrAnta ho rahe tathA kalpAtItapana vizeSaNase AkrAnta ho rahe evaM ukta varNanA anusAra sannivezako dhAra rahe vizeSya deva hI yahAM sambandhita ho rahe haiN| aura taisA honepara yaha sUtra kA nirdeza nirdoSa hai / kyoMki sampUrNa aniSTa prasaMgoM kI yoM nivRtti ho jAtI hai| usIko spaSTa kara i 1 nArcika dvArA pranthakAra dikhAye dete haiM / " " diyA gayA hai| usI akele kalpa hI to vizeSaNase rahita hA~ prasaMga ho jAya / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH uparyupari taddhAma nAdhastiryak ca ttsthitiH| yathA bhavanavAsyAdidevAnAmiti nirNayaH // 1 // una vaimAnika devoMke nivAsa sthAna Upara Upara vyavasthita haiM / adhobhAgoMmeM yA tirache rUpase una nivAsa sthaloMkI sthiti nahIM hai / jisa prakAra ki bhavanavAsI Adi devoMke dhAma nIce, tirache, race huye haiM, aise vaimAnikoMke akRtrima vimAnoMkI racanA nahIM hai / yaha ukta sUtra dvArA nirNaya kara diyA gayA hai| bhAvArtha-cAra nikAyake devoMmeM pahile tIna nikAyake deva adhaH yA tiryagarUpase race gaye bhavana, nagara yA vimAnoMmeM nivAsa karate haiM / kintu indraka, zreNIbaddha aura puSpa prakIrNaka rUpase vyavasthita ho rahe kalpopapanna aura kalpAtIta devAke vimAna to Upara Upara race huye haiN| yadyapi sAtavIM pRthivIse lagA kara pahilI pRthivatika nArakiyoMke bile bhI indraka bila zreNIbaddha bila, puSpaprakIrNaka bila rUpase vinyasta haiN| kintu ye vimAna nahIM haiM / bhUmistha bile haiM / isI prakAra jyotiSka devoMke nivAsasthAna vimAna haiN| kintu ve puSpaprakIrNaka rUpase bhale hI vyavasthita hoya indraka zreNIbaddha aura unake madhyavartI puSpaprakIrNaka rUpase AkAza prAGgaNameM vyavasthita nahIM haiN| tathA ve bile aura jyotiSka vimAna ye kalpopapannatva aura kalpAtItatva vizeSoMse AkrAnta bhI nahIM haiM / ataH indraka, zreNIbaddha, prakIrNaka, vimAna svarUpa hote huye kalpopapanatva aura kalpAtItatva vizeSaNoMse AkrAnta ho rahe padArtha Upara Upara race huye haiM / yaha ukta sUtrakA padakIrtipuraHsara nirdoSa samanvaya kara diyA gayA hai| .... na hi yathA bhavanavAsino vyaMtarAcAvastiryak samavasthitayo jyotiSkAstiryak sthitayastathA vaimAnikA iSyate, teSAmuparyupari samavasthitatvAt uparyupari vacanenaiva nirNayAt / ...jisa prakAra ki bhavanavAsI aura vyaMtara deva adholokameM aura tiryaklokameM nIce yA tirache rUpase bane huye apane nivAsasthAnoMmeM bhale prakAra avasthitiko kara rahe haiM, ratnaprabhAke kharabhAga aura pakabhAgameM bhavanavAsiyoMke nIce aura tirache sundara bhavana bane huye haiM, aura vyantaroMke asaMkhyAte dvIpasamudroMmeM bhI ratnaprabhAke uparima bhAgameM tirache phaile huye asaMkhya magara yA AvAsa bane huye haiM, tathA nIce paMkabhAgameM asura aura. rAkSasoMke asaMkhyAte. hajAra nagara hai, evaM asaMkhyAtAsaMkhyAte jyotiSka deva to isa samatala bhUmise Upara sAta sau nabbai yojanase prArambha kara kevala eka sau daza yojamataka moTe dezameM asaMkhyAta yojanoMtaka eka rAjU lambe, cauDe, pradezameM tirache phaile huye asaMkhya vimAnoMmeM sthitiko kara rahe haiM, tisa prakAra ukta tIna nikAyoMke samAna vaimAnika deva sthiti karate huye nahIM mAne gaye haiN| kyoMki una vaimAnikoMkI tIna nikAyoMse , vibhinna rUpa rekhAkI Upara Upara bhale prakAra sthiti ho rahI hai| ve yahAM vahA~ asta vyasta nahIM nivasa rahe haiN| kAraNa ki "vaimAnikAH" 76 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 tatvArtha loka vArtike isa sUtra ke agrima sUtrameM unake bhedoM ko dikhAte huye sUtrakArane tIsare sthAnapara aThArahaveM " uparyupari " isa sUtrarUpa vacana karake hI ukta siddhAntakA nirNaya kara diyA hai / divis koI jijJAsu prazna uThAtA hai ki yadi isa prakAra ve vaimAnika deva Upara Upara vyavasthita ho rahe haiM to batAo kitane vimAnoM meM ve vaimAnika deva haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahA rAja agrimasUtrako kahate haiM / saudharmaizAnasAnatkumAra mAheMdrabrahmalokabrahmottaralAMtavakApiSThazukramahAzukrazatArasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayaMtajayaMtAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca // 19 // saudharma eaizAna, sAnatkumAra mAhendra, brahma brahmottara, lAntatra kApiSTha, zukra mahAzukra, satAra sahasrAra, ina svargImeM aura Anata, prANata, evaM AraNa, acyuta, svagameM kalpopapanna vaimAnika deva nivAsa karate haiM / tathA navamaiveyaka aura nau anudiza vimAnoM meM asaMkhyAte kalpAtIta vaimAnika deva nivasa rahe haiM / arthAt -- kevala sarvArthasiddhi vimAnameM dvirUpa vargadhArAko pAMcavIM kRtike ghanasvarUpa manuSya saMkhyA ke tricaturtha pramANa striyoMse tigune yA satagune sarvArthasiddhike deva mAtra saMkhyAte haiM / jaghanya saMkhyA kabhI raha jAya to mAnava striyoMse tigunI aura utkRSTa saMkhyA hojAya to satagunI ima eka bhavatArI devoMkI gaNanA hai / zeSa sampUrNa kalpa aura kalpAtItavarttI saMkhyAtavimAnoM meM asaMkhyAte deva nivAsa kara rahe haiM / sudharmA nAma sabhA sAsminnastIti saudharmaH kalpaH 44 tadasminnastItyaN " tatkalpasAhacaryAdidrApi saudharmaH, IzAno nAmaMdraH svabhAvataH IzAnasya nivAsaH kalpa aizAnaH " tasya nivAsa " ityaN tatsAhacaryAdiMdropyaizAnaH, sAnatkumAro nArmeMdraH svabhAvataH tasya nivAsaH kalpaH sAnatkumAraH tatsAhacaryAdiMdropi sAnatkumAraH. maheMdrI nArmeMdra: svabhAvataH tasya nivAsaH kalpo mAheMdraH tatsAhacaryAdi~dropi maheMdraH, brahmanArmeMdraH tasya loko brahmalokaH kalpo brahmotarathalAMtavAdayocyutAMtA indrAstatsAhacaryAt kalpA api lavAdayaH, indralokapuruSasya grIvAsthAnIyatvAdgrIvAH grIvAsu bhavAni graiveyakANi vimAnAni tatsAhacaryAdidrA api praiyakAH, vijayAdIni vimAnAni paramAbhyudayavijayAdanvarthasaMjJAni tatsAhacaryAdiMdrA api vijayAdinAmAnaH sarvArthAnAM siddheH sarvArthasiddhivimAnaM tatsAhacaryAdidropi sarvArthasiddhaH / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryacintAmaNiH 603 / usa svarga ke anAdikAlIna nivAsabhUta kalpa pahile svargameM sudharmA saMjJaka sabhAkA eka bahuta vizAla bhavana banA huA hai, jisa svarga meM vaha sudharmA sabhA banI huI hai vaha kalpa saudharma svarga hai " tadasminnasti " isa taddhitake sUtra karake yahAM sudharmA zabda se aN pratyaya kara saudharma zabdako prAdhu banA liyA jAtA hai, usa saudharma kalpake hara pase pahile svargakA indra bhI saudharma kahA jAtA hai athavA svabhAvakarake anAdikAla se indra yA svarga kA nAma saudharma paDa rahA hai / isI prakAra svabhAvase hI IzAna nAmakA indra hai, IzAna indrakA nivAsa ho rahA dUsarA kalpa aizAna hai| yahAM " tasya nivAsaH " isa taddhita sUtrase aN pratyaya kara aizAna zabda utpanna kara liyA gayA hai sahacarapanese indrako bhI aizAna kaha diyA jAtA hai / tRtIya svarga meM saMjJAke vaza svabhAvase hI sanatkumAra indra calA A rahA hai / usakA svAnatkumAra hai / yahAM bhI " tasya nivAsaH " isa sUtra karake aN pratyaya kara lenA caahiye| usa sAnatkumAra svarga ke sahacarapanese indra bhI sAnatkumAra kahe jA sakate haiM / matvarthIya ac pratyayakara ke bhI yahAM nirvAha kiyA jA sakatA hai / mahendra nAmakA indra svabhAvase hI hai / usakA nivAsasthAna kalpa maheMdra hai / usa mahendra svarga meM dhArApravAharUpase jo indra hote cale A rahe haiM usa svargake sahacarapanese ve indra bhI mAhendra haiM / brahmA nAmaka indra haiM usa indrakA loka pAMcavAM brahmaloka nAmakA kalpa hai aura brahmottara nAmakA chaThA kalpa hai| isI prakAra lAntavako Adi lekara acyutaparyanta indroMkI vyavasthA svabhAvase hI hotI calI A rahI hai| usake sahacarapanese lAMtaMtra Adika kalpa bhI anAdi siddha saMjJAoMko dhAra rahe haiM / svarga yA kalpa anAdi anantakAlataka pravarta rahe haiM / kintu unameM deva yA indra nivAsa kara rahe apane AyuSyako niyatakAlataka sukhapUrvaka bitA rahe haiM / una una svargImeM janma lenevAle indra dhArA pravAhase unhIM nAmoMko dhArate haiM / isa caudaha rAjU UMce lokako yA kevala Uparale sAta rAjU ke indra kokako yadi puruSAkAra niyata kara liyA jAya to usakI grIvA ( nAra) ke sthAnApanna hone se ke teraha rAjU ke Upara ke katipaya sthAna grIvAyeM kahe jaayeNge| grIvAoM meM vinyasta ho rahe vimAna maiveyaka haiN| una vimAnoMke sAhacarya se indra bhI maiveyaka haiM / inake Upara nau anudiza haiN| vijaya Adi vimAna anya laukika utkRSTa abhyudayakA vijaya karanese yathArtha nAmA kahe jAte haiN| yAnI vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita ye nAma dUsareko jItane aura kisIse nahIM parAjita honekI apekSA se apane ThIka arthako lekara ghaTita ho rahe haiN| una vimAnoMke sAhacaryase unameM rahanevAle asaMkhyAte ahamindra bhI vijaya, vaijayaMta Adi nAmoMko dhAra rahe haiM / sampUrNa laukika artha kI paripUrNa siddhi ho ke kAraNa sarvArthasiddhi nAmaka indraka vimAna bhI anya saMjJaka hai / usake sAhacarya se indra bhI 'sarvArthasiddha hai / aise ahamindra sarvArthasiddhi vimAna meM saMkhyAte haiM / arthAt " mehatA divaGkaM divaDa dalachakka eka karajjumi, kapANamaGajugalA geyejjAdI va hoti kame " ( trilokasAra ) meruke tase eka lAkha cAlIsa yojana athavA isa samatala bhUmise ninyAnavai hajAra cAlIsa yojana aura bAlAbha Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike Upara uchala kara saudharma, aizAna, ye do kalpa dakSiNa aura uttara dizAoMmeM vyavasthita haiM / inameM Rtu Adika ikatIsa paTala haiM / dakSiga dizAkA adhipati saudharma indra hai aura uttara dizAke zreNI vimAna aura puppaprakIrNakoMkA adhikArI aizAna indra hai| sabase Uparale prabhA saMjJaka paTalameM kAraka vimAnase dakSiNadizAmeM aThArahaveM zreNI baddha vimAnameM saudharma indra rahatA hai / usI prakAra bosa zreNIbaddha vimAnavAlI uttara dizAke aThArahaveM vimAnameM aizAna indrakA nivAsa hai / eka eka paTalameM asaMkhyAte yojanoMkA antara hai| samatala bhUbhAgase Upara DeDha rAjU sthAnataka saudharma, aizAna, indroMkA Adhipatya hai / saudharma aizAna svargAse aneka yojana Upara athavA merutalase ThIka DeDha rAjU Upara sAnatkumAra, mAhendra svargokA prArambha hai / aMjana Adi sAta paTalavAle ye do svarga dakSiNa uttara samAna tulAmeM race huye haiN| kucha kama DeDha rAjUtaka inakA adhikAra hai / merutalate tIna rAjU Upara samatulA sthAnameM brahma aura brahmottara svarga bane huye haiM / ina dokA adhipati brahmA nAmakA eka indra hai| Adhe rAjU Upara taka inakA sAmrAjya hai / meruta se sADe tIna rAjU Upara cala kara lAMtatra aura kApiSTha svarga barobarameM race huye haiN| ina dokA adhipati eka hI lAMtaba indra hai / isake Upara kucha kama AdhA rAjU calakara zukra, mahAzukra do svarga dakSiNa aura uttarakI ora vinyasta haiM / inakA adhipati eka zukra indra hai / isake Upara kucha kama AdhA rAjU yAnI merutalase sADe cAra rAjU Upara uchala kara satAra aura sahasrAra ye svarga samAnabhAgameM race huye haiM / ina dokA adhipati satAra nAma kA eka indra hai / pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara aura Urdha ina pAMcoM dizAoMmeM Adhe Adhe rAjUtaka isakA adhirAjya hai / satAra, sahasrArase kucha kama AdhA rAjU Upara Anata, prANata, do svarga haiN| inake dakSiNa dizA sambadhI aura uttaradizAsambandhI adhipati do indra haiM / inase Adhe rAjU Upara uchala kara yAnI meru talase sADe pAMca rAjU Uparase AraNa acyuta svarga prArambha ho jAte haiM, jo ki dakSiNa uttara dizAmeM samatulA koTipara vyavasthita haiM / merutalase chaha rAjU Upara uparima eka rAjUke nicale bhAgameM nauM praitreyaka vimAnoMke nau paTala haiM / inake Upara nau anudiza vimAnoMkA eka paTala hai jisameM ki cAra dizAoM aura cAra vidizAoM tathA eka madhyameM yoM nau vimAna raca rahe haiN| isake Upara pAMca anuttaroM ke pAMca vimAna haiM / sarvArthasiddhise bAraha yojana Upara siddha kSetra hai| sarvArthasiddhi aura siddhalokake antarAlameM eka rAjU cauDI sAta rAjU lambI ATha yojana moTI lokAntasparzinI AThavIM " IpatprAgbhArA " nAmakI pRthivI hai / isa pRthivIke ThIka bIcameM manuSyakSetrabarAbara lambI cauDI ATha yojana moTI gola sidrazilA jaDa rahI hai, jo ki siddhaloka nAmase kahI jA rahI Adhe laDDke samAna nIce samatala aura Upara kramase ghaTatI huI DhalAUM hokara uThI huI hai| usa siddha pratiSThAna kSetrake Uparale yA lokameM sabase Upara baDe dhanuSoMse nape pandrahasau picattara 1575 dhanuSa moTe tanuvAtake pandrahasauveM yA nau lAkha bhAgameM utkRSTa aura jaghanya avagAhanAvAle anantAnanta siddhaparameSThI virAjamAna haiM / unako triyogase hama namaskAra karate haiN| eka sahI eka baTe bIsa mahAdhanuSameM baDI avagAhanAke siddha haiM . Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 605 aura sAta baTe. cAra hajAra mahAdhanuSameM choTI avagAhanA ke siddha bhagavAn virAjamAna haiM / madhyameM avagAhanAoM ke aneka bheda haiN| vahAM bhI anantAnanta siddha haiM / tasya pRthagrahaNaM dvandve kartavyepi sthityAdivizeSapretipatyartha / sarvArthasiddhasya hi sthiti rutkRSTA jaghanyA ca trayastriMzatsAgaropamA vijayAdibhyo javanyato dvAtriMzatsAgaropamasthitibhyo viziSTA prabhAvatazca tatolpaprabhAvebhyaH iti zrUyate / usa sarvArthasiddhikA yadyapi vijaya Adikake sAtha dvandva samAsa kara denA cAhiye thA / phira bhI sthiti, prabhAva, Adi vizeSoM kI pratipatti karAne ke liye sarvArthasiddhikA pRthak svataMtra grahaNa kiyA / sarvArthasiddhi vimAna meM rahanevAle sarvArthasiddha devakI utkRSTa sthiti aura jaghanya sthiti donoM telIsa sAgaropama haiM / battIsa sAgara jaghanya aura tetIsa sAgaropama utkRSTa sthitiko vAranevAle vijaya Adi cAra vaimAnikoMse yaha jaghanya, utkRSTa, vikalpoMsa rItI ho rahI sarvArthasiddha devoM kI sthiti viziSTa hai I tathA prabhAva se bhI una alpa prabhAvavAle vijaya Adi ahamindroM kI apekSA sarvArthasiddhi devoMkA prabhAva atyadhika hai / aisA zAstroM dvArA AmnAyapUrvaka sunA jA rahA hai / vijaya Adi cAra vimAnoM meM rahanebAle sampUrNa asaMkhyAte devoMkA jitanA milakara prabhAva hai, usase adhika sarvArthasiddhi ke eka devakA hai / ityAdi vizeSoM ko dikhalAne ke liye sarvArthasiddhau aisA sUtrameM pRthak asamasitapada paDA huA T tin pratyayAnta honese strIliMga mAnA gayA sarvArthasiddhi zabda bhI indrakI saMjJA paDa jAnese pulliGga kara diyA jAtA hai / sarvArthasiddhi aura sarvArthasiddha donoM zabda abhISTa ho rahe dIkhate haiM / graiveyakANAM pRthaggrahaNaM kalpAtItatvajJApanArtha, navazadvasyAvRAtakaraNamanudizasUcanArthe / diza AnupUrvyeNAnudizaM vimAnAnIti pUrvapadArthapradhAmA vRttiH dikchadasya zaradAditvAt AkArAMtasya vA dizAzadvasya bhAvAt tatsAhacaryAdiMdA apyanudizAste ca nava saMti graiveyakANAmuparIti zravaNAt / graiveyakeSu " isa padakA pUrva yA uttarapadoM ke sAtha dvandva samAsa nahIM kara jo pRthak prahRNa kara diyA gayA hai, vaha to graiveyakoM ke kalpAtItapanako samajhAne ke liye hai / arthAt -- saudharmako, Adi lekarake acyutaparyanta bAraha indroMkI apekSA bAraha kalpa haiN| unase nyAre Uparale vimAna: saba kalpAtIta haiM / isa sidvAnta ko samajhAne ke liye graiveyakeSu yaha pada pRthak kara diyA hai / sUtra-kArakI eka eka mAtrA aparimita arthako jhela rahI hai / yadyapi graiveyaka nau haiM / aisI dazA meM "" 'nava ca te graiveyakA navagraiveyakA " yoM samAsa kara " navagraiveyakeSu " kaha denA cAhiye thA / phira jo. sUtrakAra ne matra aura maitreyaka paddoMmeM samAsavRtti nahIM kI hai, vaha nau anudiza vimAnoMkA sUcana karane ke liye : hai| yAnI graiveyakase Upara nau anudiza vimAna bhI haiN| dizAoM ke anupUrvapane karake bane hue vimAna, Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 tatvArthalokavArtike nava anudiza haiM / yahAM diza zabdayI anupadake sAtha pUrvapadake arthako pradhAna rakhanevAlI samAsavRtti kara dI gaI hai / diz zabdakA zaradAdi zabdoMmeM pATha honese " avyayIbhAve zaratprabhRtibhyaH " isa sUtra karake yahA~ samAsAnta Taca kara diyA jAtA hai / athavA AkArAnta dizA zabdakA sadbhAva honese "avyayIbhAvazca aura napo'yo hasyaH" sUtrodvArA anudiza zabda banAyA jA sakatA hai| una anudiza vimAnoMke sahacarapanese indra bhI anurdiza kahe jAte haiM aura ve anudiza vimAna aveyakoM ke Upara eka paTalameM nau haiN| yoM ArSazAstroMdvArA jJAta kiyA jA rahA hai| navasu zabdakA aveyakoMmeM eka vAra anvaya kara punaH AvRtta kiye gaye dUsare nabasukA artha nau anudiza trimAna kara liyA jAtA hai / " vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sndehaadlkssnnN"| nanu ca saudharmezAnayoH keSAMcidapyuparibhAvAbhAvAdavyApakatoparibhAksya spAdityA. shNkaayaamidmaah| yahAM kisIkI zaMkA hai ki " upari upari " zabda SaSThyanta padakI apekSA rakhatA hai / ataH sanatkumAra, mAhendra, Adiko saudharma, aizAna ke Upara UparapanA evaM nIce nIceke vimAnoMse Upara UparapanA sarvArthasiddhitaka sulabhatayA ghaTa jAtA hai| kintu sabase nIce ke saudharma aura aizAnako kinhIMke bhI Upara ThaharanekA abhAva ho jAnese Upara Upara sadbhAvakI sarvatra vaimAnikoMmeM vyApakatA nahIM ho sakI ? isa prakAra AzaMkA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrima vArtika dvArA isa. samAdhAnako kahate haiN| saudharmezAnayordevA jyotiSAmupari sthitaaH| noparyuparibhAvasya tenAvyApakatA bhavet // 1 // jaba ki saudharma aura aizAnameM rahanevAle deva jyotiSiyoM ke Upara vyavasthita ho rahe haiM / tisa kAraNase Uparale Uparale bhAgoMmeM Thaharaneke pariNAmakI avyApakatA nahIM hovegI / jyotiSka vimAnoMse aThAnave hajAra eka sau cAlIsa 98140 yojana aura bAlAna Upara saudharma aizAna vimAna vyavasthita hai / arthAt---jyotiSka vimAnoMkI apekSA vaimAnikoMke tresaTha paTalokA Upara Upara vartanA sarvatra vyApa jAtA hai / yadyapi jyotiSkoMmeM bhI samatala citrA bhUbhAga ke Upara sAta sau navve 790 yojanase prArambha kara 900 yojanataka eka sau dasa 110 yojanoMmeM jyotiSphoMkA tAre, sUrya, candra, nakSatramaNDala, budha, zukra, bRhaspati, maMgala, zani, isa nAma anusAra Upara Upara vartanA pAyA jAtA hai / phira bhI hameM yahAM vaimAnikoM ke Upara Upara kathana prakaraNameM jyotiSkoMkA dhasITanA abhISTa nahIM ho rahA hai| avyApakatAkA samUla uccheda karane ke liye udArodara ( baDA peTa ) nIti anusAra jyotiSkoMkA bhI Upara Upara ThaharanA bar3hA kara likha diyA hai| Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH kutaH punardvayoruparyuparibhASaH prAgnaiveyakebhya evetyAha / kisI prativAdIkA kaTAkSa hai ki ukta vyAkhyAna karanese pratIta huA hai ki saudharma Adi kalpoMmeM do do svarga barAbara Thaharate huye Upara Upara saulaha svarga varta rahe haiN| kintu sUtra dvArA yaha artha nahIM nikalatA hai| aveyakoMse pahile hI yaha vyavasthA hoya / punaH aveyakoM, anudizoM, yA vijayAdikoMmeM do do kA yugala Upara Upara nahIM vyApe yaha bhI mUlasUtrase dhvanita nahIM hotA hai| ataH batAo ki praiveyakoMse hI pahile do do svargIkA Upara Upara vartanA hai, yaha kaise nirNIta kiyA jA sakatA hai ? TIkAkAroMko mUlasUtra ke anusAra hI calanA cAhiye / siddhAntako nyUna adhika kathana karanese tattvoMkA kUpapatana yA AkAzameM pheMka diyA jAnA avazyambhAvI hai| isa prakAra sAbhimAna jijJAsA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrimavArtikoMko samAdhAnArtha kahate haiN| saudharmetyAdisUtre ca dvaMdvavRttivibhAvyate / saudharmAdivimAnAnAmuparyupari nAnyathA // 2 // AnataprANatadvaMdvamAraNAcyutayoriti / sUcanAdaMtazaH sA ca kalpeSvevaikazastataH // 3 // aveyakeSu navasu navasvanudizeSviyaM / tatonucarasaMjJAnAM paMcAnAM seSyaterthataH // 4 // " saudharmezAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmottara " ityAdi sUtrameM kahe gaye saudharma Adi vimAnoMkA Upara Upara dvandva yAnI yugalarUpase vartanA vicAra liyA jAtA hai / anya prakAroMse yAnI eka ekake Upara vartate huye yoM solaha paTala hoMya yA cAra cArakA catuSka samabhAgameM banAkara solaha svagauke cAra hI catuSka yA paTala kara diye jAya ityAdika DhagoMse Upara Upara vartanA nahIM hai| kyoMki antameM paDe huye Anata prANata kA dvandva kara punaH AraNa aura acyutoMkA dvandva kiyA gayA hai / ataH sUcita hotA hai ki jaise Anata, prANata, aura AraNa acyutoMke yugala samAnabhAgoMmeM race hokara Upara Upara hai, usI prakAra saudharma, aizAna, Adike yugala bhI do do svargIkI samatulA hokara Upara Upara raca rahe haiM / anyathA lAghanake liye Anata Adi cAroMkA dvandva kara eka hI yoga kiyA jA sakatA thaa| hAM, pahile bAraha svargIkA lAghavArtha dvandva samAsa kara diyA hai / aura unake Uparake do yugaloMkA samAsa nahIM karanese yugalarUpase saba svargIkA vartanA sUtrakAra dvArA sUcita kara diyA gayA hai| vaha yugalarUpase ho rahI vRtti bAraha kalpa yAnI solaha svargoM meM hI hai| ase paralI ora nau praiveyakoMmeM nau anudizoMmeM aura usase Upara pAMca anuttara saMzaka vimAnoMmeM yaha vartalA eka Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 tatvArtha loka vArtike ekarUpase hai / arthAt -- navatraitreyaka akele akele hokara Upara Upara nau paTaloMmeM varta rahe haiM / anudizoMkA eka paTala uparima naume maitreyake Upara hai / usake Upara pAMcoM anuttaroM kA eka hI samatulAtrAlA paTala hai| sUtrokta zabdoM kI zaktise aura arthasambandhI nyAya se bhI vaha saudharma Adi kalpoMkI yA kalpAtItoM kI yugala rUpase yA eka eka rUpase isa prakAra vRtti honA abhISTa horahA hai / sahasrArataka do do kalpoM kA pahile itaretara dvandva samAsa kara pazcAt chaha yugmoM kA dvandva kara lenA / Age spaSTa hI hai / saudharmetyAdi nirdiSTAnAM saudharmezAnadInAM zreNIMdrakaprakIrNAtmakapaTala bhAvApannAnAM vimAnAnAmuparyupari dvaMdvartanaM vibhAvyate AnataprANatadvaMdvamanantara mAraNAcyutayoriti sUcanAdanyathA vRttyakaraNe prayojanAbhAvAt / tacca dvaMdravartanaM kalpeSveva vibhAvyate / tadaMte vRttyakaraNAt prAgeva saudharmezAnayoH sAnatkumAramAhendrayorityanRtyakaraNAt / saudharmaizAna ityAdi sUtra kathana kiye gaye cAroM dizAoM meM paMktibaddha phaile huye zreNIbaddha vimAna aura zreNIbaddhoM ke ThIka bIcameM Thahara rahA indraka vimAna evaM do do zreNIyoM ke bIca bIcake cAra tikone bikhere huye puSpoM ke samAna phaila rahe puSpaprakIrNaka vimAna yo zreNIjAtIya, indraka aura prakIrNaka jAtIya, vimAnoM svarUpa paTalabhAva ko prApta horahe saudharma, aizAna, Adi vimAnoM kA Upara Upara yugma rUpase vartanA nirNIta kara liyA jAtA hai ( pratijJA ) kyoMki AnataprANatake dvandva pazcAt AraNa acyutoM kA pRthaka rUpa se sUtrameM kathana kiyA hai / sUtrakArane antima cAroM svargIkI samAsavRtti jo nahIM kI hai, usakA yahI prayojana hai ki solaha svarga do do hokara yamala rUpase Upara Upara ATha dvaya varta rahe haiM / sUtrakArakA samAsavRtti nahIM karanemeM anya prakArakA koI prayojana nahIM hai / aura vaha dvandva rUpase do dokA barAbara hokara vartanA kalpoM meM hI vicArA jAtA hai / kyoMki una kalpoMmeM hI antake cAra kalpoMmeM indva samAsavRtti nahIM kI gaI hai| unake pahile hI saudharma Adika bAraha kalpoMmeM vRtti yoM kI gaI hai ki saudharmazva aizAnazca saudharmaizAmoM aura sAnatkumArazca mAhendrazca sAnatkumAramAhendrau tathA brahmA ca brahmottarazca brahmabrahmottarau ityAdirUpale chaha yugaloMke chaha dvandva samAsa kiye gaye haiM / punaH saudharbhaizAna padakI aura sAnatkumAra mAhendra Adi pAMca yugma padoMkI avRtti nahIM kI gaI hai / yAnI ATha kalpa yA bAraha svargaukA dvandU samAsa kara diyA gayA hai / isIse kalpoM meM 1 yugalavRttikA siddhAnta nirNIta hojAtA hai / tata eva navasu graiveyazo vartanaM vibhAvyate / namasvanudizeSu ca tatra digvidignayaikraikavimAnamadhyagasyeMdrakavimAnasyaikatvAt / tata evAnuttarasaMjJAnAM paMcAnAmekazo vartanaM vibhAvyate digvartyaikaikavimAnamadhyagasyeMdrakasya sarvArthasiddhasyaikatvAt / arthatazcaivaM vibhAvyate anyathoktanirdezakramasya prayojanAnupapatteH / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH tisa hI kAraNase yAnI navapada aura graiveyakapadameM vRtti nahIM karanese nau greveyakomeM eka eka hokara nau paTaloMmeM eka eka graiveyakakA vartanA nirNIta kara liyA jAtA hai / nava zadvako greveyakapadake sAtha samAsa vRtti nahIM karanese nau anudiza bhI prApta ho jAte haiM / nava anudizoMmeM sampUrNoM kA eka paTala hai| unameM dizA aura vidizAoM meM eka eka varta rahe yoM ATha vimAna aura eka madhyameM prApta ho rahA indraka vimAna yoM nyAre, nyAre samatulAvAle vimAnoMko vahAM ekapanA prApta hai / navasu zadvakA yoga vibhAga yA AvRtti kara eka nava zadvako aveyakake sAtha aura dUsare navako anudizameM joDa lenA / tisa hI kAraNase yAnI pAMcoM anuttarome ekazaH vRttikA anvaya kara denese anuttara saMjJaka vijayAdi pAMcoM vimAnoMko ekabAra samatulA ( levila ) meM vRtti ho rahI nizcita kara lI jAtI hai / kyoMki cAra dizAoMmeM vataM rahe eka eka vimAna aura madhyameM prApta ho rahe sarvArthasiddhi nAmaka eka indraka vimAnako ekapanA prApta hai / zabda zaktise ye bAta vyAkaraNa mudrayA prApta ho jAtI hai / tathA artha saMbaMdhI nyAyase bhI isa prakAra ukta siddhAMta vicAra liyA jAtA hai ki sUtrakArake yathokta prakAra sUtrameM kathana kara diye gaye kramakA anya prakAra koI prayojana nahIM bana rahA hai / jo kaha diyA gayA prayojana hai vahI nyAya yuktiyoMse nirNIta hai / isa prakAra saudharma aizAna svargake ikattIsa paTala, sAnatkumAra mAhendra svargoM ke sAta paTala, bramhayugmake cAra paTala, lAMtava yugmake do, zukra yugalakA eka, zatAra dvandvakA eka paTala evaM AnatAdi cAra kalpoMmeM chaha paTala, naudmaveyakoMke nau paTala, nau anudizoMkA eka paTala, pAMca anuttaroMkA eka paTala yoM Urdhva lokameM asaMkhyAte yojanIkA vyavadhAna liye huye tresaTha paTala hai / sabase nIceke Rtu paTalake madhyavartI Rtu indraka vimAnase cAroM dizAoM meM bAsaTha bAsaTha vimAnoMkI paMkti baddha zreNI trasanAlItaka calI gayI hai / Upara Upara paTalameM cAroM dizAoMse eka eka vimAna kamatI hotI gayIM cAroM zreNiyAM vyavasthita haiN| bAsaThaseM anudiza saMbaMdhI paTalameM eka eka vimAna dizAoMme varta rahA hai| yahAM vidizAoM meM bhI cAra vimAna haiM Uparake anuttara vimAna sambandhI tresaThiveM paTalameM vidizAoMmeM asaMkhyAta yojana vyAsavAle cAra zreNI baddha vimAna aura madhyameM eka lAkha yojana vyAsavAlA sarvArthasiddhi iMndraka vimAna yoM pAMca vimAna haiM / yaha racanA thAlIme rakhe huye Upara paMktiyoMmeM kramabaddha kamatI kamato ho rahe laDDuoMke Dhera samAna anAdi ananta akRtrima bana rahI hai / zreNiyoMke bIca cAra tikonoMmeM puSpa prakIrNaka vimAna avasthita haiM / indraka zreNI, baddha puSya prakIrNaka vimAnoMkI saMkhyA, unakA saMkhyAta yA asaMkhyAta yojanakA vyAsa, aura moTAI, varNa, AdikA nirUpaNa trilokasAra rAjavAttika, granthoMmeM dRSTavya hai| sampUrNa vimAnoMmeM eka eka akRtrima jina mandira virAjamAna haiM / vimAnoMkI saMkhyA parimANa jina mandiroMko namaskAra hoo| ve ca mRtriteSu saudharmAdiSu kalpeSu kalpAvateSu ca vaimAnikA devaaH| Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtike ukta sUtrameM kahe jA cuke saudharma Adi kalpoM meM aura graiveyaka Adi kalpAtItoM meM nivAsa kara raheM ve deva parasparame kina kina vizeSatAoMko dhArate haiM ? isakI pratipatti karA - neke liye sUtrakAra agale sUtrako kahate haiM / 610 sthitiprabhavAsukhadyutilezyAvizuddhIMdriyAvadhiviSayatodhikAH // 20 // AyuSya pramANa sthiti, nigrahAnugraha karanA svarUpa prabhAva, indriyajanya laukika sukha, svarUpa dyuti, lezyA, indriyoM kA viSaya, avadhijJAnakA viSaya ina karake Upara Upara ke vaimAnikadeva adhika ho rahe haiN| yAnI tresaTha prastAroMmeM Upara Upara sthiti Adika baDha rahe pAye jAte haiM / " strIpAttAyuSa udayAttasmin bhave tena zarIreNAvasthAnaM sthiti, zApAnugrahalakSaNaH prabhAvaH, saMdvadyodaye satISTaviSayAnubhavanaM sukhaM zarIravasanAbharaNAdidIptiyutiH kaSAyAnuraMjitA yogavRttizaktA tasyA vizuddhavizuddhiH, indriyasyAvazva viSayAM gocaraH pratyeyaH, viSayazabdasyeMdriyAHvibhyAM pratyekamA saMghAt anyathIparyupari devAnAnidriyAbhivRddhiprasaMgAt siddhAMtavirodhApatteH / apane karake pUrva janma meM upArjita kiye gaye AyuSya karmakA udaya ho rahe usa bhavameM usa gRhIta zarIra ke sAtha avasthAna banA rahanA sthiti hai| kruddha hokara apane adhikRta prANiyoM meM se kisIko aniSTa prApta kara denA zApa svarUpa prabhAva hai / aura kisIke UAra prasanna hote huye iSTa prApta karA denA svarUpa anugraha nAmaka prabhAva hai / antaraMga meM sAtA vedanIya karmakA udaya ho sante iSTa viSayoM kA anubhava karanA sukha hai| zarIra, vastra, alaMkAra, gaMdha, dravya, mukuTa AdikI dIptiko dyuti kahate haiM / kaSAyoMse anuraMjita ho rahI yogoMkI pravRtti lezyA hai / jo ki " gatikaSAyaliMga mithyAdarzanA, ityAdi sUtrakI gyArahavIM vAttika meM kahI jA cukI hai| usa int vizuddhi ho jAnA lezyA vizuddhi hai / indriyoMkA aura avadhi jJAnakA viSaya yAnI jJAtavya prameya indriya viSaya aura avadhi viSaya samajha lenA cAhiye / viSaya zadvakA indriya aura avadhi ina pratyeka ke sAtha pIche saMbaMdha kara diyA jAtA | anyathA yAnI indriyoM ke sAtha viSaaar yadi saMbaMdha nahIM kiyA jAyagA to Upara Upara devoMke indriyoMkI abhivRddhikA prasaMga ho jAnese siddhAMtase viruddha kathanako Apatti ho jAyagI arthAt sabhI devoMke chaha, sAta, paccIsa, pacAsa Adi indriyAM nahIM haiM / avadhijJAna bhI dezAvadhike madhya bheda vahAM pAye jAte haiN| dezAvadhike atirikta koI paramAvadha, sarvAvadhi, yA anya bheda bahAM nahIM hai / indriyAM pAMca hI haiM / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH siddhAnta zAstroM meM aisA hI ullekha hai / ataH indriya aura avadhi zadvakA pahile dvandva samAsa kara ' indriyAvadhI ' pada banAlo / punaH SaSThI tatpuruSa dvArA ' indriyAvadhiviSaya ' padako vyutpanna kara lenA caahiye| sthityAdInAM dvaMdva sthitizaddhasyAdau grahaNaM tatpUrvakatvAt prabhAvAdInAM / tebhyastataH ityA ' pAdAne hIyarahoriti tasiH tairvA tatastasi prakaraNe " AdhAdibhya upasaMkhyAna" miti tsiH| sthiti Adika zadvoMkA sthitizca prabhAvazca sukhaM ca dyutizca lezyAvizuddhizca indriyAdhadhi viSayazca, yoM nirukti dvArA dvandva samAsa karanepara sthiti zadvakA AdimeM grahaNa ho jAtA he / kyoMki AyuSya karma dvArA jIvana sthiti niyata honepara jIvake prabhAva, sukha, Adi ho sakate haiM / ataH prabhAva Adika saba usa sthitiko pUrvavartI mAnakara pIche upajanevAle padArtha haiM / sthiti zabdakA svanta bhI hai kintu svantapanA dyutimeM bhI pAyA jAtA hai / lezyA vizuddhi meM ac atyadhika haiM / ataH graMthakArane sthiti pada AdimeM grahaNa karaneke liye sabake pUrva meM vartanA yahI puSTa hetu prayukta kiyA hai / dvandva samAsa kara cukanepara sthiti prabhAva sukha dyuti lezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayA isa padase tebhyaH tataH itiH yAnI sthiti prabhAva mukha dyatilezyAvizaddhIndriyAvadhiviSayebhya iti sthiti prabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayataH yaha sUtroktapada banA lenA cAhiye / yahAM " apAdAnehIyaruhoH" isa sUtra karake tasi pratyaya karanA cAhiye / paMcamI vibhaktivAle apAdAna arthakI vivakSA honepara tasi pratyaya ho jAtA hai| kiMta / svapadAta hIyeta' parvatAte avarohati.aise padoMmeM hIya aura ruhakA yoga hone para tasi pratyaya nahIM ho pAtA hai| athavA viSayaiH yoM tatIyAMta ina sthiti Adi padase viSayataH banAlo taddhita saMbaMdhI tasi pratyayake prakaraNameM ' AdyAdibhya upasaMkhyAnaM ' Adi, madhya, anta, pRSTha pArzva Adi AkRti gaNapatita zadvoMse paMcamIke atirikta anya vibhaktiyoM ke artha meM bhI tasi pratyaya ho jAtA hai| aisA vAttika dvArA utsarga sUtrase adhika upasaMkhyAna kiyA gayA hai / isa kAraNa yahAM tRtIyAMta padase bhI tasi pratyaya kiyA jA sakatA hai / paMcamI vibhaktyanta padameM itanI prerakatA nahIM hai, jitanI ki tRtIyAMtapada dvArA prerakakAraNatA dhvanita ho jAtI hai| uparyupari vaimAnikA iti cAnuvartate tenaivamabhisaMbaMdhaH kriyate uparyupari vaimAnikAH pratikasaM pratiprastAraM ca sthityAdibhiradhikA iti / ____ isa sUtrameM ' uparyupari' aura vaimAnikAH' ina donoM sUtroMkI anuvRtti ho rahI haiN| tisa kAraNa do sUtroMko milAkara isa sUtrakA artha yoM kara liyA jAtA hai ki Upara Upara vaimAnika deva pratyeka kalpa aura pratyeka prastArameM sthiti, prabhAva, AdikoMse adhika adhika ho rahe virAjate haiN| Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtika butaste tathA siddhA ityAha / ve vaimAnika deva tisa prakAra sthiti Adikase adhika haiM, yaha sUtrokta kathana bhalA kisa pramANase siddha kiyA gayA hai ? batAo, aisI tarkaNA upasthita honepara granthakAra vakSyamANa kArikAko kahate haiN| saptabhiste tathA jJepAH sthityAdibhirasaMzayaM / * teSAmiha manuSyAdau tAratamyasya darzanAt // 1 // ve vaimAnika deva (pakSa) tisa prakAra sthiti, prabhAva, Adi sAta vizeSatAoM karake Upara Upara adhika ho rahe nissaMzaya jAna lene cAhiye (sAdhya) / kyoMki isa dRzyamAna lokameM una sthiti AdikoMkA seTha, rAjA, mahArAjA, malla, adhyApaka, Adi manuSyoM yA aneka pakSiyoM athavA baMdara, siMha, Adi tiyaMcoMmeM ho rahA taratama bhAva dekhA jAtA hai| (hetu) arthAt-puNyazAlI vyApArI seTha, rAjA, malla, yogAbhyAsI, AdikI Ayu adhika adhika dekhI jAtI hai / sipAhI, thAnedAra, kalakTara, kamiznara, lArDa, vAyasarAya, AdimeM utarottara prabhAva adhika hai, bhikSuka, kisAna, dukAnadAra, jamIdAra, seTha AdimeM uttarottara sukha bhI bar3ha rahA hai / rogI, alparogI, dAsa ( majUra ) adhyApaka, vyApArI, malla, mahAbhaTa Adi nizcinta puruSoMkI zarIra kAnti bhI utarottara baDha rahI dIkhatI hai| svacchatAse prema rakhanevAle vaidya, DAkTara, kaptAna, kalakTara, prabhu, inameM zarIra, vastra, gahane, AdikoMko kAnti bhI baDha rahI dekhI jA rahI hai| nArakI krUra, tiyaMca, manuSya, deva, bhogabhUmiyAM, sarvArthasiddha, zrAvaka, muni, inameM kaSAya aura yogakI mizraNa pariNati svarUpa lezyAkI vizuddhi uttarottara baDha rahI pratIta hotI hai| isI prakAra rogI, nirdhana, adhamarNa, (karjadAra) ghRtabhojo, nizcinta pazu, pakSI, maNDalezvara cakravartI, deva inameM sparzana, ghrANa, cakSa, Adi indriyoM ke dvArA viSaya grahaNa karanA uttarottara baDhate cale jA rahe dekhe jAte haiM / tathA tiyaMca, nArakI, bhavanavAsI, vyantara jyotiSka, asurakumAra, saudharma, indra, Anata prANa tavAsI anuttara vimAnavAsI, muni, caramazarIrI. inameM avadhijJAna uttarottara bar3hatA jA pAyA rahA zAstroM dvArA jJAta ho rahA hai| isI prakAra tiryaca yonima vizeSa rUpaseM bhI pakSiyoMkI ciraiyA, nIlakaMTha, cola, gRha AdikI Ayu baDhatI huI hai| pazuoMmeM kuttA, chariyA, gadhA, ghoDA, UMTa hAthI athavA billI, cItA. rIcha, vagherA, siMha, aSTApada, inakI Ayu Upara Upara adhika hai| jala caroMmeM meMDaka machalI, kachuA, magara, ghaDipAla, inakI Ayu baDha rahI pAyI jAtI hai / bandara, kuttA, bheDiyA siMha, baDe maccha, cIla, gaddha, Adike prabhAva, sUkha, dIpti lezyA, indriyoM ke viSaya inameM ghaTatI baDhatIkA ho rahA tAratamya dekhA jAtA hai / basa, isI tAratamya hetukI sAmarthyase devoMke Upara Upara sthiti Adika adhika ho rahe sAdha liye jAte haiN| Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 613 manuSyAdau sthitastAvatAratamyasya darzanA devAnAmupari sthityAdhikyaM dRSTaM saMbhAvyate / yepAmapi samAnA sthitiH teSAmapi guNAdhikatvasiddheH / prabhAvasya ca tAratamyadarzanaM tena dhikaM / yaH prabhAvaH saudharmakalpe nigrahAnugrahaparAbhiyogAdiSu tadanaMtaguNatvAduparyupari devAnAM che.balaM maMdAbhimAnatayAlpasaMklazatayA ca na pravartanaM / manuSya, tiyaMca, Adi meM sabase pahilI sthiti ke taratama bhAvakA dIkhanA honese devoMke Upara Upara sthiti karake adhikapanA dekhA jA cukA sambhAvita ho rahA hai / sarvajJa deva yA divyajJAnI AcArya, jina atIndriya padArthoM kA pratyakSa kara lete haiM, unameM se katipaya padArthoMkI vAdI, prativAdI puruSa yuktiyoM dvArA sambhAvanA kara lete haiM / unakI utkRSTa aura jaghanya sthitiko Age kaha deMge / hAM, jina devoMkI sthiti samAna bhI hai, unake bhI anya guNoM karake adhipanA siddha ho rahA hai| jaise ki saudharma, aizAna, svargo meM kucha adhika do sAgara utkRSTa Ayu hai / sanatkumAra, mAhendra, kI bhI itanI hI jaghanya Ayu hai / eka samaya adhika koI adhika nahIM samajhI jAtI hai / vijaya, vaijayaMta, jayaMta, kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgara aura sarvArthasiddhikI tetIsa sAgara barAbara hai evaM indrakI Ayu ke samAna hI sAmAnika devoMkI bhI Ayu hai / phira bhI inameM guNoMkI apekSA adhikatA hai / daza sAgara utkRSTa AyuvAle bramhottara svargavAsI devoMkI apekSA ATha sAgara pramANa AyuSyadhArI laukAntika deva guNoMse adhika hai - 1 jaise ki nirdhana murkha yA rogIke sATha varSataka jIvanakI apekSA nIroga vidvAnkA pacAsa varSataka jIvana sucAru ( behatara ) hai / dasa dinake kAla koTharI nivAsa nAmaka daNDa se do mAhakA kArAvAsa kahIM acchA hai / phAMsI kI apekSA janma paryanta dvIpAntavAsa ( kAlApAnI) daNDa halakA hai / tathA prabhAvakA bhI taratama rUpase dIkhanA honese devoM meM usa prabhAva karake Upara Upara adhikapanA sambhAvita ho rahA hai / saudharma kalpa meM devoMkA jo nigraha karanA, anugraha karanA, dUsaroM ko latADanA, AzritoMpara aparAdha niyata kara denA, AjJA calAnA Adi niyogoM meM prabhAva hai / Upara Upara usase anaMta guNA honese devoMkA prabhAva adhika ho rahA hai / kevala abhimAna yA anya kaSAyoMkI mandatA honese aura alpa saMklezavAn honese Upara Uparake deva vicAre AzritadevoM para nigraha, anugraha, Adi niyoga calAnemeM pravRtti nahIM karate haiM / jaise koI pradhAnAdhyApaka agnI sajjanatA, manda kaSAya, aupAdhika kSaNika padaviyoMmeM anAdara Adi kAraNoMse apane Azrita adhyApaka, chAtra maMDala yA karmacAriyoMpara svakIya pUrNa prabhAva nahIM DAlatA hai / bhale hI choTI padavIvAlA prabaMdhaka (suprinTenDenTa) chAtroMpara bhArI prabhAva gAMTha leveM / bAta yaha hai ki gambhIra prANI apane pUre prabhAvakA vyaya nahIM karate haiM / jo apane prabhAvoMkA adhikatA yA anucita rUpa se upayoga karate haiM, ve gambhIra jIvoMmeM niMdAke pAtra hokara choTe samajhe jAte haiM / dUsaroM ke upakAra karane meM apane prabhAvakA bhale hI upayoga kiyA jAya, kintu dUsaroMke nigraha, abhiyoga saMcAlanameM jo puruSa jitanA bhI apane prabhAvakA alpa vyaya karegA vaha puruSa utanA hI Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtike udAtta gambhIra, mahAmanA, samajhA jaaygaa| hAM, sAdhu anugraha aura durjana daNDa karanevAle rAjavarga ke prabhuoM (aphasaroM) kI bAta nirAlI hai / devoM meM Upara Upara aisI nigraha karAnevAlI prabhutAke upayogakI sAmagrIkI bharamAra nahIM hai / 614 evamiha sukhasya tAratamyadarzanAtteSAM sukhenAdhikyaM / dyutyA tAratamyadarzanAditi dyutyAdhikyaM / lezyAvizuddhestAratamyadarzanAttayAdhikyaM samAnalazyAnAmapi karmavizudhyadhikatvasiddheH / iMdriya viSayasya tAratamyadarzanAdidriyaviSayaMNAdhikyaM / tadvadavadhiviSayeNa tathA saMbhAvanAyAM bAdhakAbhAvAt / I isI prakAra yahAM manuSyoM meM sukhake tAratamyakA darzana honese una kalpa aura kalpAtIta devoMke bhI laukika sukhoM karake adhikapanA siddha kara diyA jAtA hai / dyuti yAnI dIpti karake bhI yaha tAratamya dekhA jAtA hai / isa kAraNa Agamagamya, parokSa, devoM meM isa dRSTAntakI sAmarthya anusAra dyuti karake adhikapanA sAdha diyA jAtA hai| lezyAoM kI vizuddhikA tAratamya yahAM manuSya yA ticoM meM dekhA jAtA hai / isa kAraNa usa lezyAvizuddhi karake adhikapanA devoM meM sambhAvane yogya hai | " pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu " isa sUtra dvArA vaimAnika devoM meM lezyAvidhi kaha dI jAyagI, kintu jina devoMkI lezyA samAna hai, unake bhI uttarottara prastArome karmokI vizuddhikA adhikapanA siddha hai / jaise ki saucama meM pIta lezyA haiM, sAnatkumAra svarga meM bhI pota lezyA hai / tathA AraNa, acyuta, graiveyaka, anudiza, anuttara vimAnavAsI devoM meM sabake ekasI zulka lezyA hai / phira bhI karmo ke manda mandataMra, mandatama, udaya anusAra lezyAkI vizuddhi uttarottara baDha rahI hai / yoMhI yahAM manuSya tiyaMcoM meM chaha indriyoMke viSayakA taratama bhAva dekhA jAtA hai | ataH devoMme bhI indriyoMke viSaya karake adhikapanA anumita ho jAtA hai| unhIM ke samAna dezAvadhike adhika adhika ho rahe viSaya karake tisa prakAra uttarottara adhika ho rahe dezAvadhike viSayabhUta dravya, kSetra, kAla, bhAvoMkI sambhAvanA karanemeM bAdhaka pramANoM kA abhAva hai / ' asaMbhavadvAdhakatvAdvastusiddhiH ' / gatyAdibhiradhikatvaprasaMge tannivRttyarthamAha / koI prativAdI kaTAkSa karatA hai ki jisa prakAra sthiti, prabhAva, Adi karake Upara Upara adhikapanA hai, usI prakAra vaima nika devoM meM gati, zarIra, Adi karake bhI adhikapanakA prasaMga prApta ho jAyagA ? aisI dazA meM usa aniSTa prasaMgakI nivRttike liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiM / gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // gati, zarIra, avagAhanA, parigraha aura abhimAnase ve vaimAnika deva uttarottara prastAroM meM hIna hIna hokara virAja rahe haiN| Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 615 ubhayanimittavazAdezAMtaramAninimittaH kAyaparispaMdo gatiH, zarIramiha vaikriyikamukta lakSaNaM grAhya, lobhakaSAyodayAnmUrchA parigraho vakSyamANaH, mAnakaSAyodayAt pratiyogeSvapraNatipariNAmAbhimAnaH / gatizarIraparigrahAbhimAnaitizarIraparigrahAbhimAnataH uparyupAre vaimAnikAH pratikalpaM pratiprastAraM ca hInAH prtyNtvyaaH| ___ antaraMga aura bahiraMga donoM nimitta kAraNoMke vazase eka dezase anya dezoMkI prAptikA nimitta ho rahI zarIrake parispandarUpa kriyAko gati kahate haiN| kAryoMke upAdAna tathA antaraMga, bahiraMga, preraka, udAsIna, nimitta ye kAraNa jaba jur3a jAte haiM, taba kAryako utpatti ho jAtI haiM / AkAzameM gati honeke upAdAna aura bahiraMga antaraMga nimitta kAraNa nahIM haiN| siddhakSetrameM virAja rahe siddha parameSThiyoMmeM gatikA bahiraMga kAraNa gati nAma karmakA udaya nahIM hai| chAtImeM vega yA azvavAra ina preraka kAraNoM ke nahIM mi nepara ghoDA gamana nahIM karatA hai| udAsIna kAraNa samAna mAnI gayI kolake nahIM honese cAka zIghra bhramaNa nahIM kara pAtA hai / ataH zarIradhArI devoMkI gatimeM upAdAna kAraNa jIva aura zarIra tathA nimitta kAraNoMmeM preraka nimitta chAtIke vega, manakA utsAha, gati karmakA udaya ye antaraMga haiN| vAhana, vimAna, pAMva, bhUmi AkAza, bhramaNecchA, prabhuko AjJAkA pAlana, ye bahiraMga haiM / dharmadravya, AkAza, udAsIna kAraNa haiM / yoM antaraMga, bahiraMga, kAraNoMse devoMkI gati paryAya banatI hai| yahAM devoMke prakaraNameM vaikriyika zarIra grahaNa karanA cAhiye, jisakA ki lakSaNa hama dvitIyAdhyAyameM kara cuke haiM / lobha kaSAyake udayase saMkalpa, vikalpa, svarUpa mUrchA hokara viSayoMmeM Asakti ho jAnA parigraha hai / yaha mUrchA svarUpa parigraha svayaM sUtrakAra dvArA Age sAtaveM adhyAyake ' mUrchA parigrahaH ' sUtrameM paribhASita kara diyA jaavegaa| cAritra mohanIya karmakI uttara prakRti mAna kaSAyake udayase pratispardhA rakhane vAloM yA sAthavAle pratiyogI manuSyoMmeM praNAma nahIM karanA, nahIM dabanA, svarUpa pariNAma abhimAna hai / ukta cAra padoMkA dvandva samAsakara punaH tRtIya vibhaktike gati zarIra parigrahAbhimAnoM karake isa arthameM tasi pratyaya kara " gatizarIraparigrahAbhimAnataH" yaha pada banA lenA cAhiye / pratyeka kalpa aura pratyeka prastArameM Upara Upara vaimAnika deva ina gati, zarIra, parigraha, aura abhimAna karake hIna ho rahe samajha lene cAhiye / yaha sUtrakA mUla artha hai| kutaste tadhatyAha / ____ve vaimAnika deva bhalA kisa kAraNase Upara kAra tisa prakAra gati Adika karake hIna ho rahe haiM ? batAo, isa prakAra AkAMkSA honepara zrI vidyAnanda svAmI agrima vAttika dvArA samAdhAna vacanako kahate haiN| Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAptike uparyupari te hInA gatyAdibhirasaMbhavAt / tatkAraNaprakarSasya pariNAmavizeSataH // 1 // gati, zarIra, AdikoM karake ve deva phAra phAra hIna ho rahe haiM ( pratijJA ) / kyoMki Upara Upara tisa jAtike pariNAma vizeSa hote rahanese una gati AdikoMke kAraNoMkI prakarSatAkA asambhava hai (hetu) / arthAt-pUrvajanmameM upAtta zubha karmoM ke anusAra vizuddhikA adhyavasAya baDhatA baDhatA rahanese aura atyalA saMklezabhAva honese vaimAnika deva sAmarthya, sukha, santoSa, Adike adhika honepara bhI gati Adi karake hIna haiN| gatyA tAvaduparyupari honA devAstatkAraNasya viSayAbhiSyaMgodrekasya hInatvAt tathA prinnaamainotpttH| zarIreNApi hInAstatkAraNasya pravRddhazarIranAmakarmodayasya hInatvAt / saudharmezAnayordevAnAM zarIraM saptAra lapramANaM, sAnatkugaramAheMdrayoragati hInaM kApiSTAMteSu, tatApi sahasrArAMteSvaranihIMnaM, topyAnataprANatayoradhAranihInaM, tapyAraNAcyutayAH, tApyoGgaveyakaMSu, tato madhyauvayakeSu, tatopyuparimagraMyakeSvanudizavimAneSu ca, tatonuttaraMSu tatrAli mAtralAIvazarIraspati hi shrutiH| sabase prathama kahI gayI gati karake to Upara Uparake deva hIna ho rahe haiN| kyoMki usa gatike kAraNabhUta ho rahI viSayoMmeM tIvra AsaktikI adhikatA ( cAva ) ke hIna hIna honese tisa prakAra alpa gati pariNAma karake vaimAnikoMkI deva paryAya upajatI rahatI hai| arthAtkrIDA, mamanavinoda (zaila sapATA) karane ke liye saudharma, aizAna, svargake deva jitanA yahAM vahAM asaMkhyAte dvIpa samudromeM bAra bAra gamana karate haiM, utanA Upara Uparake deva yahAM vahAM nahI ghumate phirate haiM / vinodakI bAta dUra hai / dhArmika kriyAoMke liye bhI Upara Uparake deva atyalpa Ate jAte haiM / vaimAnika ahamindra deva to nandIzvara parva pUjA, sumeru caityAlaya pUjana, jina janma mahotsava AdimeM bhI vahAM nahIM Ate jAte haiM / gatike samAna hI zarIra karake bhI vaimAnika deva Upara Upara hIna haiN| kyoMki usa lambe, cauDe, moTe, zarIrake kAraNabhUta zarIra nAmaka nAmakarmako uttarottara prakRti ho rahI pravRddha zarora' saMjJaka nAmakarmake udayakI hInatA hai / arthAt-- mahAmatsya, hAthI, chaThaveM sAtaveM narakake nArakI, bhogabhUmiyAM, nandIzvara dvIpakI vAbaDiyoMke kamala, bAraha yojanakA zaMkha, svayaMprabhaparvatake bAhya bhAgameM pAye jA rahe utkRSTa avagAhanAke trasa jIva, ina sthUla avagAhanAvAle jIvoMke dehavipAkI zarIra prakRtikI vizeSa bheda ho rahIM pravRddhazarIra nAmaka prakRtikA udaya vidyamAna hai / kintu vaimAnika devoMka pravRddha zarIra nAma karmakA udaya nahIM hai, kintu ' kSullaka zarIra' saMjJaka nAma karma kA udaya hai / zarIra prakRtike avagAhanAoM ke bheda anukUla asaMkhyAte bheda haiN| vaimAnikoMmeM uttarottara choTe choTe ho rahe zarIroMke antaraMga kAraNa vaisI vaisI stoka zarIra prakRtikA udaya pAyA jA rahA Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvAcintAmaNiH hai / tadanusAra saudharma aura aizAna svargoM meM devoMkA zarIra sapta arani pramANa hai| 'prakoSThe vistRtakare hasto muSTayA tu vddhyaa| sa ratniH syAdaranistu niSkaniSThena muSTinA' isa amarakoSa anusAra konIse lekara pasArI huI choTI aMgulItaka aratni nAmakA nApa hai / kapaDe, bhIta, Adike nApameM bahuta sthAnoMpara itane hI hAthakA upayoga pracalita hai / sAnatkumAra aura mAhendra svargoM meM eka hAtha hIna yAnI chaha hAtha pramANa lambA zarIra hai| una mAhendra devoMse bhI Upara bramhaloka, brahmottara, aura kApiSTha paryanta devoMmeM eka hAtha hIna yAnI pAMca hAtha parimANa UMcA zarIra hai / unase bhI Upara sahasrAra paryanta zukra, mahAgukra, zatAra, sahasrAra ina cAra svargomeM devoMkA eka aratni hIna yAnI cAra hAtha UMcA zarIra hai| usase bhI Upara Anata prANata, svargomeM AdhA aratni hIna arthAt-sADhe tIna hAthakA zarIra hai / usase bhI Upara AraNa acyuta svargoM meM AdhA arani hIna yAnI tIna hAthakA zarIra hai / usa acyutase bhI Upara tIna adho graive. yakoMmeM AdhA arani kama yAnI DhAI hAtha lambA zarIra hai / usase bhI Upara tIna madhya graiveyakoMmeM AdhA hAtha kama arthAt-do hAtha UMcA zarIra hai| una madhyapraiveyakoMse bhI Upara Uparale tIna uparima aveyakoMmeM aura tadupari nau ana diza vimAnomeM yoM bAraha sthAnoMpara devoMkA DeDha hAtha pramANa UMcA zarIra hai| una anudizoMse Uparale vahAM anuttara vimAnoM meM devoMkA zarIra kevala eka arani (hAtha) pramANa UMcA hai / yoM Aptokta siddhAMta zAstroM dvArA sunA jA rahA hai| parigraheNApi vimAnaparivArAdilakSaNena hInAH tatkAraNasya prakRSTasyAbhAvAt / saudhamAdiSu hi devAnAmupayupari nAmakarmavizeSolpAlpatarAlpatamavimAnaparivAraheturaMtaraMgo bahiraMgastu kSetravizeSAdiriti kAraNApakarSatAratamyAt kAryApakarSatAratamyasiddhiH / ___ vimAna saMkhyA, sAmAnika Adi parivAra, senA, bhUSaNa, vAhana Adi svarUpa parigraha karake bhI vaimAnika deva Upara Upara hIna ho rahe haiN| kyoMki usa parigrahake kAraNabhUta horahe madhyamajAtIya puNyake prakarSakA abhAva hai / arthAt-daridra puruSoMke tIvra pApakA udaya honese sukhopayogI parigraha nahIM mila pAtA hai| paristhitivaza alpasaMtoSI puruSoMke yA jaghanya bhogabhUmiyoMke jaghanyapuNyakA udaya honese sukhotpAdaka thoDA parigraha ekatrita ho jAtA hai| madhyama jAtike puNya anusAra rAjA, mahArAjAoM, bhavanatrika deva, saudharma svargI Adike atyadhika parigraha jur3a rahA hai| kiMtu uttama jAtIya puNyakA udaya honese Uparale deva yA ahamiMdra athavA uttama bhogabhUmi ke jIvoM ke atyalpa parigraha hai| kAraNa ki saudharma Adi me devoMke Upara Upara vimAna paribAra Adi kA hetu ho rahe aura alpatara vimAna parivAra Adi kA hetu ho rahe tathA usase bhI thoDe alpatabha vimAna parivAra Adi parigraha ke hetu ho rahe vizeSa nAmakarma kA udaya yaha antaraMga kAraNa vidyamAna hai aura saudharma svarga, Anata, prANata, gaiveyaka, anuttara ye kSetra vizeSa Upara Upara alpakaSAya, laukikabhAvoMkI truTi Adika to parigraha kI hInatA meM bahiraMga kAraNa haiM / isa prakAra antaraMga kAraNa aura bahiraMga kAraNoM ke apakarSakA Upara Upara taratama bhAva hone se parigraha juDa jAnA svarUpa kArya ke taratama dvArA horahe apakarSa ko siddhI 78 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtike hojAtI hai arthAt Ara kAra devoM ke lobha kaSAya kA manda, mandatara mandatama, udaya hai tathA alpa alpatara, alpatama paricchadoM ke kAraNa una una stoka, stokatara, stokatama, viziSTa puNya prakRtiyoM ke udaya anusAra vaise vaise kArya hojAte haiN| ___ kutobhimAnena hInAste ? tatkAraNaprakarSasyAbhAvAdeva / kiM punarabhimAnakAraNaM? zarIriNAmapratanukaSAyatvaM manasaH saMklezovadhizuddhivirahAdatatvAvalokanamasaMvegapariNAmazca tasya hAnitAratamyAduparyupari devAnAmabhimAnahAnitAratamyaM tatpunarabhimAnakAraNasya hAnitAratamyaM tatpratipakSa bhUtAnAM pratanukaSAyatvAlpasaMklezAvadhivizuddhitatvAvalokanasaMvegapariNAmAdhikyAnAM tAratamyAdupapadyate pUrvajanmopAttavizuddhAdhyavasAyaprakarSatAratamyAduparyupari teSAmupapAdasya ghaTanAca / ghe vaimAnika deva abhimAna se hIna horahe bhalA kisa kAraNa se haiM ? isa praznapara granthakAra uttara dete haiM ki usa abhimAna ke kAraNabhUta kaSAyoM ke prakarSa kA abhAva ho jAne se hI ve abhimAnahIna haiN| phira koI pachatA hai ki abhimAnakA kAraNa kyA hai ? isake uttara meM AcArya kahate haiM ki zarIradhArI jIvoM kA atyalpa kaSAyoM se rahitapanA mana kA saMkleza, avadhijJAna kI vizuddhi kI vikalatA hojAne se tAttvikadaSTi dvArA yathArthatattvoM kA avalokana nahIM honA. svakIya pariNAmoM meM saMvega yA vairAgya bhAva nahIM jaganA, ye saba abhimAna ke kAraNa haiN| garva ke una kAraNoM kI hAnikA taratama bhAva hone se Upara Upara devoM ke abhimAna kI nyUnatA kA taratama bhAva sadha jAtA hai| vaha abhimAna ke kAraNoM kI hAnikA taratamabhAva to phira usake pratipakSabhUta horahe vizeSa sUkSmakaSAya yAnI mandakaSAya pariNAma, alpa saMkleza, avadhi jJAna kI vizuddhi, vAstavika jIva Adi tattvoM kA avalokana, garva, krodha, Adi vibhAva pariNAmoM ke aupAdhikapane para pahuMcakara jJapti kara lenA, saMsArabhIrutA yA laukika kAryoM meM nirutsAha, arucirUpa pariNAma inakI adhikatA ke tAratamya se bana jAtA hai| kyoMki pUrva janmoM meM puruSArthaM dvArA gRhIta huye vizuddha adhyavasAyoM kI prakarSatA ke tAratamya se Ara Upara sthAnoM meM una devoM kA utpAda ghaTita horahA hai| bhAvArtha-saudharma se Upara graiveyakataka bhale hI ve deva samya gdRSTi hoya cAhe mithyAdRSTi hoya, unake kaSAyoM kI mandatA yA alpa saMkleza Adi hetu pAye jA sakate haiN| vartamAna meM bhI aneka ajaina vicAre katipaya jainoM kI apekSA mandakaSAya dekhe jAte haiN| pradhAnAdhyApakapana, seThiyApana, jamIdArI, rAjyAdhikAra, rAjapadaviyA~, caudharAyata, paMcapanA, sundaratA, jAtigarva, jJAnamada, tapasyA Adi kA garva jaba ki dUsare dUsare manuSyoM meM atyalpa pAyA jAtA hai kintu svayaM ko dharmAtmApanakA garva kararahe kisI kisI vyakti meM una padoM kA abhimAna cakAcaka bhara rahA hai / alpa saMkleza bhI mithyAdRSTiyoM ke pAyA jAtA hai / samIvIna adha. dhijJAna dvArA jaise vizuddhi hotI hai vibhaMga dvArA bhI vilakSaNa jAti kI vizuddhi honA sambhava hai aneka ajaina sAdhuoM meM kuzrutajJAna dvArA horahI vizuddhi isakA dRSTAnta hai / isI prakAra tatvAvalokana bhI samajhaliyA jaay| gyAraha aMga nau pUrvapAThI mithyAdaSTi ke jJAnase eka akSarako bhI zuddha nahIM bolane samajhanevAle samyagdRSTi ke tatvAvalokana ko jJAnadRSTayA hIna kahane meM lajjA Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 611 kyA hai ? samyagdarzana ke binA bhI yathocita tatvoMkA Alocana hosakatA hai, bhale hI usako aupAdhika samyagjJAna nahIM kaho / isI prakAra saMsAra se bhIti karAne vAle saMvega pariNAma mithyA dRSTi ke bhI hosakate haiM / rUpa,dhana, vidyA, kula, balake abhimAna, ko sahasroM ajaina kucala DAlate haiM / krodha, garva, ye saba aupAdhika bhAva haiM, duHkhakAraNa hai, ina saba bAtoM ko saikaDoM phakIra, bhikSuka Adika samajhate huye gArahe haiN| lAkhoM ajaina sAdha saMvegavaza abhimAnake kAraNoM ko lAta mArate huye mandakaSAya, alpa saMkleza, Atmavizaddhi, tatvaparyAlocanA, saMvega, vairAgya pariNAmoM ko dhArarahe banoM yA parvata, guphAoM, me nivasa rahe haiM / ataH Upara Upara ke deva cAhe samyagdRSTi hoMya athavA mithyAdaSTi hoMya, parigraha aura abhimAnase hIna hIna horahe haiN| nau anudiza aura pAMca anuttaroM meM to samyagdRSTi hI haiN| unakI parigrahahInatA aura abhimAnahInatA ke antaraMga kAraNa mandakaSAyapana Adi ko sulabhatAse samajhAyA jA sakatA hai / zraddhAlu jaina yA bhakta puruSoM ke prati isame adhika yuktiyoM ke dikhalAne kI AvazyakatA nahIM hai / manda kaSAya hone se alpasaMkleza hotA hai / alpa saMkleza se vizuddha avadhi upajatI hai| usase Upara Upara deva zArIrika,mAnasika, duHkhoM se ghere jArahe asaMkhya nArakI tithaMca yA manuSyoM ko tAttvika rUpa se dekhate haiN| usako nimitta pAkara saMvega pariNAma hotA hai| usa saMvegase ananta duHkha ke hetu parigrahoMmeM abhimAna naSTa hojAtA hai / yoM ukta padoM kI eka vAkyatA karalI jAtI hai / __kathaM punaruparyuparibhAvo vaimAnikAnAM saMgacchata ityAzaMkAyAmidamAha / koI prativAdI paNDita AzaMkA uThAtA haiM ki vaimAnika devoM kA phira Upara Upara upapAda janma honA bhalA kisa prakAra saMgata hojAtA hai ! aisI jijJAsA hone para zrI. vidyAnanda svAmI samAdhAnArtha uttara vAttika ko kahate haiM / sthityaadibhistthaadhikysyaanythaanuppttitH| noparyuparibhAvasya teSAM zaMketi saMgatiH // 2 // sthiti, prabhAva, Adi ko karake tisa prakAra adhikapana kI anyathA yAnI Upara Upara upapAda ke vinA anya prakAroM se siddhi nahIM hosakatI hai / ataH una vaimAnika devoM ke ukta para para svargoM, paTaloM yA kalpAtIta vimAnoM meM upapAda janma lenekI zaMkA nahIM karanI cAhiye arthAt isa prakAra yahAM vizuddha pariNAmoM ko nimitta pAkara huye puNyakarma bhedoMke anusAra deva Upara Upara upaja jAte haiN| sthiti, prabhAva, Adi kI adhikatA honese hI devoM meM Upara Upara gati zarIra, Adi kI hInatA svayameva siddha hojAtI hai| jaise ki kisI dharmAtmA puruSa meM jinendrabhakti, dayAbhAva, vratapAlana, brahmacarya, svAdhyAya, AcaraNa, kI vRddhi hote saMte svayaM vahAM yahAM vyartha gamana, zarIravRddhi, parigraha ahaMkAra ina kI truTi nirNIta hojAtI haiN| samyagdarzana, sadAcAra Adi guNoM kI adhikatA se sajjana puruSoM meM usa puruSa kI uttarottara khyAti baDhatI hai| athavA deza meM surAjya hone para subhikSA, zikSA, nIrogatA, samRddhi, vANijya Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha zlokavArtike svAtmagaurava Adi kI vRddhi hote huye binA hI prayatna ke daridratA, parAdhInatA, pada pada para apamAna sahanA, durbhikSa Adi kI hAni hojAtI hai / yoM pUrvApara sUtra vAkyoM kI saMgati kara lenI cAhiye / 620 pUrvajanmabhAvisvapariNAmavizeSavizuddhitAratamyopAttazubhakarma vizeSaprakarSatAratamyAt sthityAdibhirAdhikyaM tAvadvaimAnikAnAM sUtritaM sarvathA bAdhakavidhuratva / ttadanyathAnupapattyA ca teSAmuparyuparibhAvasya saMgatiH / pUrvajanmabhavisvapariNAmavizeSavizuddhitAratamyopAttazubhakarmatAratamyAt sthityAdibhirAdhikyasya darzanAt, kSINAnyathAnupapattiriti cenna tadAdhikyavizeSasya teSAmuparyuparibhAvenAnyathAnupapattisiddheH / pUrva janma me honevAle svakIya pariNAma vizeSoM kI vizuddhi ke taratamabhAva karake upArjita kiye gaye zubha puNya karma vizeSoM ko prakarSatA ke tAratamya se sthiti, prabhAva, Adi koM karake vaimAnika devoM kA adhikapatA to sUtrakAra dvArA pUrva sUtra meM sUcita kara diyA gayA ThIka hai / kyoMki bAdhaka pramANoM kI sabhI prakAroM se vikalatA hojAne ke kAraNa una sthiti AdikoM karake adhikapanA vastutaH siddha hojAtA hai / aura usa sthiti Adi ke adhikapana kI anyathAnupapatti karake una devoM ke Upara Upara upapAda lene kI nizzaMka saMgati hojAtI hai / yahA~ koI AkSepa karatA hai ki pUrva janma meM ho cuke svakaM ya pariNAmavizeSoM kI vizuddhi ke tAratamya anusAra upArjita kiye gaye zubha paudgalika karmoM ke udaya kI taratamatA se sthiti Adi karake adhikapanA dekhA jAtA hai / ataH anyathAnupapatti kSaya ko prApta ho cukI samajhanI cAhiye arthAt sthiti Adi ke Adhikya kA zubhapariNAmoM dvArA upAtta kiye gaye zubhakarmoM ke tAratamya ke sAtha avinAbhAva hai| sthiti Adi kI adhikatA kA devoM ke Upara Upara janma hone ke sAtha avinAbhAva nahIM hai| aisI avinAbhAvavikaladazA meM usa pUrvasUtrokta sthiti Adi ke Adhikya se vaimAnika devoM kA Upara Upara upapAda siddha nahIM ho sakatA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki una sthiti AdikoM ke adhikapana svarUpa vizeSa kI una devoM ke Upara Upara upapAda hone ke sAtha anyathAnupapatti siddhi ho rahI hai / yahA~ bhI nijapuNya anusAra kulInatA, adhika sthiti, UMcA prabhAva, viziSTa sukha, sundara kAnti, uttama lezyA, vAle puruSa ucca sthAnoM meM janma lete haiM / puNyazAlI, dharmAtmA zrAvaka, yA muniyoM meM to gati, zarIra pari graha aura abhimAna kI hInatA bhI dekhI jAtI hai / ataH kArikA meM kahI gayI anyathAnupapatti nirbala nahIM hai / terry for frerry lezyAvidhAnamuktaM vaimAnika nikAye saMpratyucyate / Adi kI bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka ina tIna nikAyoM meM lezyA kA vidhAna sUtrakAra karake "AditastriSu potAntalezyAH, isa sUtra dvArA pahile kahA jA cukA hai| aba prakaraNa anusAra cauthI vaimAnika nikAya meM lezyA kA vidhAna sUtrakAra dvArA isa samaya kahA jAtA hai / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 621 pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 22 // do, tIna, aura zeSayugaloM meM pIta, padma, aura zukla lezyA ko dhAranevAle deva nivAsa kara rahe virAjate haiN| arthAt saudharma aizAna aura sanatkumAra mAhendra ina do yugaloM meM pIta lezyA hai| brahmabrahmottara, lAMtava kApiSTha, zukra mahAzukra, ina tIna yugaloM meM padmalezyA hai| aura zeSa Upara ke vimAnoM meM devoMke zuklalezyA hai / nanu ca pUrvametadvaktavyaM tatra punarlezyAbhAvAt sUtrasya lAghavopapatteH "AditastriSu pItAMtalezyAH,, tataH " pItapadmazuklA dvitrizeSeSviti,, / tadasat, tatra saudharmAdigrahaNe sUtragauravaprasaMgAdagrahaNe'bhisaMbaMdhAnupapatteH saMkSepArthamiheva vcnopptteH| yahA~ koI paNDita AkSepa karatA hai ki isa sUtra ko pahile hI kahanA cAhiye thaa| vahA~ lezyA zabda vidyamAna hai| phira lezyA zabdake nahIM upAdAna karane se sUtrakA lAghava guNa bana jAtA hai| dekho, AditastriSa pItAntalezyAH, Adi se tIna nikAyoM meM pIta paryata lezyA vAle deva haiN| isa sUtra ke lage hAtha hI usase pIche " pItapadmazuklAdvitrizeSeSu, yoM sUtra banAkara pUnaH lezyA zabda nahIM denA pddaa| ataH gaNakRta aura parimANakRta lAghava seMta meMta prApta hojAtA hai| grantha kAra kahate haiM vaha AkSepa karanA prazaMsanIya nahIM hai| kyoMki vahA~ tIsare sUtra se Age hI saudharmezAna Adi vaimAnikoM ke pratipAdaka lambe sUtrakA nirUpaNa kara dene para sUtra ke gaurava doSa kA prasaMga hotA hai / yadi saudharmazAna Adi sUtrakA vahA~ tIsare, cauthe, sUtra ke avasara para kaNThokta upAdAna nahIM kiyA jAyagA to lAghavArtha vahAM kiye jAne yogya " pItapadmazukla lezyA dvitrizeSeSu" isakA ThIka ThIka sambandha kara denA nahIM bnskegaa| isa kAraNa bar3hiyA saMkSepa ke liye saudharma aizAna Adi kA nirUpaNa karacukane para yahA~ hI saMkSepa ke liye isa sUtra kA nirUpaNa karanA sadhatA hai| vastutaH vicArA jAya to AkSepakAra kI apekSA sUtrakAra ko saMkSepavidhAna kaH adhika lakSya hai| atithiko sampUrNa miSTa bhojanoM kA Adya bIja samajhAte huye poMDe kI eka pamolI parosa dene se usakI aneka svAdapUrvaka kSudhAnivRtti nahIM hojAtI hai / tathA sabhI prakAra ke vastroM kA mUla kAraNa vinoleko de dene se jAmAtA kA zarIrAcchAdana pUrvaka zobhA baDhAte huye zItabAdhA nivAraNa nahIM hosakatA hai| aisA lAghava bhI ochepana kA sampAdaka hai| pItapadmazuklAnAM dvaMdve pItapadmayorauttarapadikaM hRsvatvaM drutAyAntaparakaraNAnmadhyamaviDaMbitayorupasaMravyAnamityAcAryavacanadarzanAt madhyamAzadvasya viDaMbitottarapade dvaMdvepi huusvtvsiddhH| tataH pItapadmazuklalezyAH yeSAM devAnAM te pItapadmazuklalezyA iti dvaMdvapUrvAnyapadAryA vRttiH / pItA ca padmAca zuklA ca yoM pItA aura padmA tathA zuklA padoM kA itaretara dvandvasamAsa karane para pItA aura padmA padoM kA uttarapada kI apekSA hasva honA bana jAtA hai / ataH dvandva samAsa meM puMvandAva nahIM hosakane kA kaTAkSa nahIM karanA cAhiye / jaise ki saMgIta Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 tattvArSazlokavArtike - zAstra meM AcArya kA yaha vacana dekhA jAtA hai ki dUtA yAnI zIghratA kI mAtrA honepara tapara karane se madhyama aura viDambitA kA sUtramArga se bAhara upariSThAt vaisA hI kathana kara denA cAhiye / ataH madhyamA zabda kA viDambitA isa uttara pada ke pare rahate sante dvandva meM bhI -hasva honA siddha hai / bhAvArtha-drutamAtrA madhyayAtrA aura vilambitamAtrA yAnI zIghra bolI gayI yA madhyama rUpa se bolI gayI aura vilamba se bolI gayIM mAtrAyeM " drutamadhyamavilAmbatA mAtrA kahI jAtA hai / yahA~ uttara pada kI apekSA strIliMga drutA aura madhyAzabda ko samAsa kara cukana para hasva hojAtA hai| Aja kala ke ina pazcAt bhAvI purUSoM ko zabdazAstra anusAra sAdhu zabdoM kA prayoga karanA cAhiye / kintu vyAkaraNa ke niyama pUrvaAcAryoM ke vacana anusAra banAne cAhiye / bhale hI vyAkaraNa meM koI sUtra nahIM mile, aisI dazAmeM RSiyoMke kevala vAkya paddhati anusAra upasaMkhyAna kara liyA jAtA hai arthAt "taparastatkAlasya,, ata it ut inase kevala akAra ikAra ukArakA hI bodha ho sakatA hai / isa niyama anusAra drutA mAtrA meM tapara karane para drutA ko hI zIghra bola sakate haiM / madhyA aura vilambitA kA zIghra uccAraNa nahIM kara sakoge / kintu gAne kI avasthAme zIghra zIghra uccAraNa karate huye tapara karane para madhyamA aura viDambitA mAtrAoM kA bhI zIghra uccAraNa kara lenA caahiye| tabhI rAga yA rAginI ThIka gAye jA skeNge| tisa kAraNa pUrva padoM ko hasva hojAne se " pItapadmazuklalezyAH ,, yaha dvandva samAsAnta pada bana jAtA hai / jina devoM ke pItapadmazuklalezyAyeM pAyI jAtI haiM, ve deva pItapadmazukla lezyAvAle haiN| isa prakAra pUrva meM sarva padArtha pradhAna dvandva nAmaka samAsa vRtti kara cukane para punaH anya padArtha ko pradhAna karane vAlI bahuvrIhi vRtti kara lI gayI hai| yahAM yaha bhI kahanA hai ki 'pUjyApAdA vRttikArAstu athavA pItazca padmazca zuklazca pItapadmazuklAH varNavanto'rthAH teSAmiva lezyA yeSAM te potapadmazuklalezyA ityAhuH" ina pulliga zabdoM dvArA vAcya horahe pItapadma aura zukla varNavAle kinhIM kinhIM padArthokIsI lezyA jina vaimAnika devoM kI hai, ve pItapadmazuklalezyAvAle deva haiM / sarvArthasiddhikAra yoM dvandva gabhita bahuvrIhi samAsa karake -hasva karaneke jhagaDe ko hI miTA dete haiM / upamAna, upameya kA vAcaka koI viziSTa zabda nahIM hone se granthakAra ko ukta vigraha karane meM asvarasa pratIta horahA hai| dvitrizeSeSvityadhikaraNanirdezAvyAdikalpAdInAmAdhAratvasiddheH / "dvitrizeSeSu" yAnI do tIna aura zeSa vaimAnikoM meM isa prakAra saptamI bibhakti vAle adhikaraNakA sUtrakAra dvArA nirdeza kara dene se do Adi kalpa aura Adi padase grahaNa kiye gaye praiveyaka Adi kalpAtItoM ke AdhArapana kI siddhi hojAtI hai / arthAt Upara Upara kalpa Adi meM rahane vAle deva do, tIna, zeSa, adhikaraNoM meM pIta Adi lezyA vAle haiN| Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 623 kathaM punaH pItAdayo lezyAstadAdheyAnAM devAnAM vijJeyA ityAvedyate / phira una kalpa aura kalpAtIta adhikaraNoM ke AdheyabhUta horahe devoM ke bhalA pIta Adi lezyAyeM haiM, yaha kisa prakAra pramANa dvArA samajha lenA cAhiye ? aisI jijJAsA hone para zrIvidyAnanda AcArya karake agrimavArtika meM samAdhAna kA nivedana kiyA jA rahA hai / lezyAH pItAdayasteSAM sUtravAkyaprabhedataH / pratyetavyAH prapaMcena yathAgamamasaMzayaM // 1 // una cauthI nikAya ke vaimAnika devoM ke pItAdi lezyAyeM haiM / isa siddhAnta kI Agama mArgakA atikramaNa nahIM kara ukta sUtra ke vAkyoM kA prabheda kara dene se vistRtarUpa karake saMzayarahita pratIti kara lenI cAhiye arthAt do do, tIna tIna, zeSa zeSa, yoM ukta sUtra se katipaya vAkyoM kA upaplava kara AmnAya anusAra devoM ke lezyA kA vidhAna kara lenA cAhiye / dvayoH saudharmezAnayoH sAnatkumAramAheMdrayozca pItalezyAH dvayorbrahmalAMtavakalpayoH zukrazatArakalpayozca padmalezyAH dvayorAnataprANatayorAraNAcyutayozca zuklalezyAH, triSvadhoarry triSu madhyamagraiveyakeSu triSUparigraiveyakeSu ca zuklalezyAH / zeSeSvanudizeSu paMcasvanuttareSu ca zuklalezyA iti sUtravAkyaprabhedataH pratyetavyAH / prathama hI "dvizabda kA pIta padma aura zukla ina tIna sthAnoM ke sAtha tIna vAra kathana kara yoM bhinna bhinna vAkyoM ko banAlo ki "dvayoH pItalezyAH" do yugaloM meM yAnI saudharma aura aizAna tathA sAnatkumAra aura mAhendrakalpoM meM vasa rahe deva pItalezyAvAle haiM / phira "dvayoH padmalezyAH" do meM arthAt do indra yugaloM dvArA adhikRta kalpoM kI apekSA do meM yAnI bramhabramhottara svarga vAle bramhakalpa meM aura lAMtava kApiSTha svarga vAle lAMtava kalpa meM isI prakAra indra apekSayA zukra mahAzukra svargavAle zukra kalpa yA zukra indra adhikRta jIvoM aura zatAra, sahasrAra, svarga vAle zatAra kalpa meM ina do meM padma lezyAdhArI deva nivAsa karate haiM / punaH ' dvayoH zuklalezyA: " arthAt Anata prANata tathA AraNa aura acyuta ina do yugaloM meM deva zuklalezyAvAle haiM / aba tri zabda kI kevala zuklalezyA ke sAtha tIna vAra AvRtti kara yoM nyAre nyAre tIna vAkya banAlo / " triSu zuklalezyA: " yAnI tara Upara tIna nicale graiveyakoM meM devoM ke zuklalezyA hai / aura "triSu zuklalezyAH ' yAnI tara Upara bane huye tIna madhyama graiveyakoM meM inase kucha acche zuklalezyAH vAle deva haiM tathA " triSu zuklalezyA " arthAt tara Upara bane huye tIna uparima graiveyakoM meM isa zuklalezyA se kucha acchI zuklalezyA ko dhAranevAle deva haiM / athAnantara zeSa zabda kA zuklalezyA ke sAtha do bAra AvRtti kara zeSa anudizavimAnoM meM aura zeSa pAMca anuttara vimAnoM meM nivAsa kara rahe deva zuklalezyA vAle "1 " Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 tatvArtha zlokavAtike heM / yoM artha kara lenA cAhiye / isa prakAra sUtra vAkyoM ke ATha prabheda kara dene se vArtik pratijJA anusAra pratIti kara lene yogya artha nikala AtA hai / catuzcatuH zeSeSvitivaktavyaM spaSTArthamiti cet na, avizeSeNa caturSu mAheMdrAMteSu pItAyAH prasaMgAt caturSu ca sahasrAMteSu kalpeSu padmAyAH prasakteH zeSeSu cAnatAdiSu zuklalezyAyAH samanuSaMgAt tathA cArSavirodhaH syAt / tatra hi saudharmezAnayoH devAnAM pItA lezyeSyate, sAnatkumAramAheMdrayoH pItapadmA, tataH kAviSThAMteSu padmA, tataH sahasrArAMteSu padmazuklA, tato'cyutatAMteSu zuklAH tataH zeSeSu paramazukleti / koI paNDita yahA~ apanI bholI buddhi anusAra kaha rahe haiM ki sUtrakAra ko " pItapadmazuklalezyAzcaturacatuH zeSeSu " isa prakAra spaSTa artha kA pratipAdaka sUtra kaha denA cAhiye / cAra svargoM meM pIta lezyA aura cAra meM padma lezyA tathA zeSa sthAnoMpara zuklalezyA ko dhAra vAle deva haiM / yo artha kI spaSTa pratIti karA dI jA sakatI hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki yoM sUtra gar3hane para to sAmAnyarUpase mAheMdra paryanta cAra svargoM meM pIta lezyA pAye jAne kA prasaMga AvegA aura sahasrAra paryanta ATha svargoM meM kintu indra apekSA bramha bramhottara lAntava kApiSTa, zukra mahAzukra, zatAra sahasrAra ina cAra kalpoM neM padma lezyA / una se Upara kApiSTha paryanta svargoM meM padma lezyA aura kA prasaMga AvegA tathA ina se Upara ke zeSa Anata Adi satraha paTaloM meM zukla lezyA kA bhale prakAra prasaMga bana baiThegA aura tisa prakAra ina tIna aniSTa prasaMgoM ke laga jAneme AmnAya anusAra cale A rahe RSi prokta siddhAnta se virodha Thana jAyagA / kyoMki usa ArSa siddhAnta meM saudharma aura aizAna meM rahanevAle devoM ke pItalezyA iSTa kI gayI hai / tathA sAnatkumAra aura maheMdra svargoM meM pIta lezyA aura padmalezyA mAnI gayI haiM cAra svargoM meM padmA lezyA hai / inake Upara sahasrAra paryaMnta cAra zukla lezyA abhISTa kI gayIM haiN| unase Upara acyuta paryanta svargoM meM zukla lezyA bakhAnI haiM / tathA una solaha svargause bhI Upara zeSa graiveyaka, anudiza, aura anuttarayoM gyAraha paTaloM meM paramazuklalezyA siddhAnta granthoM meM varNita kI gayI hai / ataH " catuzcatuH zeSeSu " kaha dene se artha to spaSTa ho gayA, kintu apasiddhAnta doSa krUra ceSTA pUrvaka bhrakuTIko caDhAye huye sanmukha ho jAtA hai | siddhAnta mArga se skhalita hokara kore spaSTa kathana karaneko zekhI mAranA samucita nahIM hai / " baccA bhalehI marajAya kintu dorA ( gaMDA ) nahIM TUTa jAye " tAMtrikoMko aisA niMdya bhASaNa nahIM karanA cAhiye / kathaM sUtreNAnabhihitoyaM vizeSaH pratIyate ? / pItAgrahaNena pItapadmayoH saMgrahAt padmAgrahaNena padmazuklayoH ityAhuH / yahAM koI kaTAkSa karatA hai ki zrI umAsvAmI mahArAjane sUtra karake yaha vizeSa jaba kaNThokta nahIM kahA hai, to kisa prakAra Apa graMthakArane yoM pratyaya kara liyA hai ki sanatkumAra Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH mAhendra meM padmalezyA pAyI jAtI hai / aura zatAra sahasrAroM meM zuklalezyA bhI devoM ke sambhava rahI hai / isake uttarameM zrI. vidyAnanda svAmI kahate haiM ki pItAke grahaNa karanese nikaTavartI padmAko milA kara pItA aura padmAkA saMgraha hojAtA hai / isI prakAra padmAlezyAke grahaNa karake paralI ora zuklAko kheMcakara padmAzuklA donoM lezyAoM kA saMgraha kara liyA jAtA hai / yoM hama aura anya vidvAna bhI aise avasaroMpara sandhi sthAnoM meM nivAsa karanevAle jIvoMke liye isI DhaMga ha / arthAt jaise ki bhinna bhinna bhASAoMko bolane vAle prAntoMke bIcameM vasa rahe manuSya kucha isa prAnta aura kucha usa prAntakI mizrita bhASAko bolate haiN| dina aura rAtrike madhya meM kucha aMdherA aura kucha prakAzakoM mizraNa avasthA pAyI jAtI hai, usI prakAra pItalezyAzabda saudharma, aizAna, devoMke liye svataMtra hai / aura bramha, bramhottara, lAMtavakA piSThoMke liye zuddha padmalezyA rakSita hai| phira bhI madhyavartI sAnatkumAra, mAhendroM meM bahubhAga pItake sAtha alpa bhAgame padmazyAkA bhI vidhAna kiyA gayA se / evaM kApiSTa paryanta cAra svargo meM zuddha padmalezyA aura Ata Adi acyuta paryantoM meM zuddha zuklalezyAkI vidhi hote huye bhI madhyavartI zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAroMme bahubhAga padmalezyA aura alpa bhAga meM zuklalezyAkI vidhi kara dI jAtI hai / saMkSepa kathana karane vAle sUtrakAra bhalA choTese sUtra meM aneka sandhisthAnoM kA nirUpaNa kaise kara sakate haiM ? pUrvaM niSadhase udaya hokara bhramaNa karate huye sUryakA pazcima niSadha para asta hojAnekI divasIya avasthAoM anusAra hone vAle aneka prakAzoMke tAratamyakA sthUla dRSTise varNana kiyA bhI jAsake, kintu dina aura rAta kI mizraNa avasthAoM kA prakAza aura andhakAra se mizrita nirUpaNa to ApAtataH hI kiyA jAsakatA hai / " tanmadhyapatitastaj grahaNena gRhayate, saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta, bheda prabheda vAle pariNAmoMkI madhyama avasthAoMko kahA~ taka kahA jAya / binA kahe hI arthApatyA unako samajha liyA jAtA hai / 625 kathaM ! tathA loke shbdvyvhaardrshnaat| chatriNo gacchaMtIti yathA chatrisahacaritAnAmachatriNAmapi chtrivypdeshaat| pAThAMtarepi yathA vyAkhyAnAdadoSa iti cet na, aniSTazaMkAnivRtyarthatvAt dvitrizeSeSviti pAThasya, catuHzeSeSviti tu pAThe caturNAM caturNAmuparyuparibhAve'niSTaH zaMkyeta tannivRttiryathAnyAsavacane kRtA bhavati / yathAsaMkhyaprasaMgAdatrApyaniSTamiti cenna, vyAdizabdAnAmaMtanatavIsArthatvAdvibhojanAdivat / dine dine dvibhojane yasya sa dvibhojana ityAdayo yathAntanatavIpsAryAMstathoparyupari dvayordvayostriSu triSu zeSezu zeSeSvityaMtanatavIpsArthA vyAdizabdA iha vyAkhyAyaMte, tato na yathAsaMkhyaprasaMgo vAkyabhedAvdyAkhyAnAcca / koI tarkI prazna karatA hai ki pItA grahaNa karake pItAse nyArI padmAkA yA padmA kaha dene se padmA bhinna zuklAkA bhI grahaNa bhalA kisa prakAra hosakatA hai ? ghaTakA nirUpaNa kara dene mAtra ghaTabhinna padArthakA pratipAdana kathamapi nahIM hosakatA hai / isa praznake uttarameM granthakAra kahate haiM ki hama kyA kareM / lokameM tisa prakAra ke zabdajanya vyavahAra ho rahe dekhe jAte haiM / jisa prakAra ki chatroM ( chatarI) ko dhArane vAle jArahe haiM, yoM kaha denese chatra dhAriyoMke sAtha 79 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 626 tattvArthazlokavAtike gamana kara rahe chatra rahita katipaya janoMkA bhI chatradhArIpana karake prarUpaNa kara diyA jAtA hai| usI prakAra yahAM bhI bahubhAga pIta lezyAvAle jIvoMke sAtha alpabhAga padmAlezyA vAle devoMkA pratipAdana hojAtA hai| padmAlezyA vAloM ke sAtha zuklalezyA vAle alpa devoMkA grahaNa hojAnA bana jAtA hai| mizrita avasthA pUrvakI ora jhuka jAtI hai / loka yA zAstrameM anya prakAra prasiddha horahe zabdoM ko yaugika arthAnusAra svabuddhise sudhArakara bolanevAlA navazikSita ajJa hI samajhA jAyagA / ghoDe ko pAnI dikhA de / chatarI vAle jArahe haiM / bambaI bacoge / galI macAna gArahe haiN| ina zabdoMke sthAnapara ghoDe ko pAnI pilaade| chatarIvAle aura kucha chatarI rahita manuSya jA rahe haiN| bambaImeM sikarane vAlI huMDI becoge / galI macAna para baiThe manuSya gArahe haiN| yoM kahane vAlA syAnA chokarA mUrkha hI samajhA jAyagA / yadi yahAM koI yoM zaMkA kare ki yoM to sUtrakAra dvArA "catuzcatuzzeSeSu" isa prakAra nyArA pATha karane para bhI ukta vyAkhyAna kara dene se koI doSa nahIM AtA hai| phira jo hamane pahile kahA thA ki cAra cAra aura zeSoMmeM pIta lezyA vAle padmalezyAvAle aura zuklalezyAvAle deva nivasate haiM. isakA Apane khaNDana kyoM kiyA? vyAkhyAna kara denese ArSa mArgakA koI virodha nahIM AtA hai| yahAM bho to Apako vyAkhyAna karanA hI pddaa| grantha kAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki do yugala tIna yugala aura zeSa zatAra AdikoM meM yathAkramase pIta lezyAvAle aura zuklalezyAvAle deva haiN| yoM pAThakaranA to aniSTa zaMkAkI nivRttike liye sUtrakArane kiyA hai / 'catuzzeSeSu" isa prakAra pATha karane para to cAra cAra kA kAra Upara sadbhAva mAnane para aniSTa artha hojAne kI zaMkA hoskegii| hAM, ukta sUtra anusAra 'dvitrizeSeSu" yoM Thoka racanApUrvaka kathana karanepara to usa zaMkAko nivRtti kI jAcukatI hai| phira bhI koI yoM kaTAkSa kare ki isa prakAra nyAsa karane para bhI yathAsaMkhyakA prasaMga ho jAnese yahAM bhI aniSTa arthakI zaMkA honA tadavastha hai / ApattikA nivAraNa karate huye bhI ApatiyoMse chuTakArA nahIM milaa| do yugaloMmeM pIta lezyA kahane para sanatkumAra mAhendroMmeM pUrNarUpase pIta lezyAkA vidhAna hogaa| vahAM katipaya devoMke pAyI jArahI padmalezyAkI vidhi nahIM hosakegI / isI prakAra zatAra, sahasrAra, svargomeM zuklale zyAvAle katipaya devoMko bhI padmalezyAdhArI bananA paDegA / yaha aniSTa zaMkApizAcI khaDI huI hai| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki satra meM paDe haye do Adika zabdoM ke bhItara vIpsA artha gabhita horahA hai| jaise ki dvibhojana, dvipaThana trijapana Adi zabdoMke bhItara vIpsA arthakA samAveza hai| dina dinameM jisa manuSyake do bhojana hai, yA jo chAtra pratidina do do pATha paDhatA hai, athavA jo dharmAtmA pratidina tIna tIna bAra jApa detA hai, ve dvibhojana, dvipaThana, trijapana, puruSa haiN| ataH dvibhojana ityAdika zabda vIpsA arthako antaraMgameM gabhita kara vakhAne jAte haiN| usI prakAra do, tIna, Adika zabda bhI yahAM Upara do do kalpoMmeM tIna tIna kalpoMmeM aura zeSa zeSa sthAnoMmeM isa prakAra vIpsA artha ko gabhita kiye huye vakhAne jAte haiN| tisa kAraNa kevala pItAkA dvike sAtha aura padmAkA kevala vike sAtha tathA zuklAkA akele zeSoMmeM hI anvaya hojAnA yoM yathAsaMkhyakA prasaMga nahIM Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 627 hopAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki sUtrake vAkya prabhedase vyAkhyAna kara diyA gayA honese yathAsaMkhya kA prasaMga tumhArA cAhA nahIM ho pAtA hai| __pItamizrapamizrazuklalezyA dvidvicatuzcatuHzeSeSviti pAThantaramanye manyate, tatra sUtragauravaM tadavasyaM / athavAstu yathAsaMkhyamabhisaMbaMdhastathApi naanissttprsNgH| kathaM ? dvayoH yugalayoH potalezyAH sAnatkumAramAheMdrayoH padmalezyAyAH avivakSAtaH, brahmalokAdiSu triSu kalpayugaleSu panalezyA zukramahAzukrayoH zuklalezyAyA avivakSAtaH, zeSeSu satArAdiSu zuklalezyA padmalezyAyA avivakSAtaH ityuktau abhisaMbaMdhAt / tato na kshcidaarssvirodhH| koI anya vidvAn nirAle prakArake pAThako yoM mAna rahe haiM ki do svargoM meM aura do svargoM meM tathA cAra svagoMmeM evaM cAra svargoM meM tathA zeSa sthAnoMmeM pItalezyA aura pItamizralezyA tathA padmalezyA evaM padmamizralezyA tathA zuklalezyAko dhAranevAle deva virAjate haiM, AcArya kahate haiM ki usa mAnyatAmeM sUtrakA gaurava doSa ho jAnA vaisAkA vaisA hI avasthita rhaa| koI lAbha nahIM nikalA / athavA eka bAta yaha hai ki ukta sUtrakA bhale hI yathAsaMkhya tInoM orase sambandha hojAo to bhI hamAre siddhAnta anusAra kisI aniSTa ke hojAnekA prasaMga nahIM hotA hai / kisa prakAra sambandha karate huye aniSTakA prasaMga nahIM hotA hai ? isakA samAdhAna yoM hai ki do yugaloM meM pItalezyA hai / kintu sAnatkumAra, mAhendra, ina do svargoMke katipaya devoMmeM pAyI jArahI padmalezyAkI vivakSA nahIM kI gayI hai| tathA bramhaloka Adika tIna kalpa yugaloMmeM padmalezyA hai / zukra aura mahAzukrameM katipaya devoMke pAyIM jArahI zUklalezyAkI vivakSA nahIM karanese padmalezyA hI kaha dIgayI hai / zeSa UArale zatAra Adi vaimAnikoMmeM zuklalezyA pAyI jAtI hai| zatAra aura sahasrArameM kitana eka devoMke pAyI jArahI padmalezyAkI vivakSA nahIM kara. nese zukla hI lezyA kaha dI gayI hai / isa prakAra sUtra kA kathana kara cukanepara krama anusAra sambandha ho jAnese koI aniSTApatti nahI hai| tisa kAraNa RSiprokta siddhAnta AmnAyase koI virodha nahIM AtA hai| lezyA nirdezataH sAdhyAH kRssnnetyaadisvruuptH| varNato bhramarAdInAM chAyAM vibhrati bAhyataH // 2 // anaMtabhedamAsAM syAdvarNAtaramapi skuTaM ! ekadvitrikasaMkhyAdikRSNAdiguNayogataH // 3 // - aba granthakAra solaha anuyogoMke dvArA lezyAoM ko sAdhane yogya batAte haiN| 1 nirdeza 2 varNa 3 pariNAma 4 saMkrama 5 karma 6 lakSaNa 7 gati 8 svAmitva 9 sAdhana 10 saMkhyA 11 kSetra 12 sparzana 13 kAla 14 antara 15 bhAva 16 aura alpabahutva ina solaha adhikAroM dvArA chahoM lezyAoM ko sAdhaliyA jAtA hai / prathamanirdezase kRSNA, nIlA, kapota, Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthazlokavArtike lezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA, isa prakAra svarUpase lezyAyeM sAdhane yogya haiM / dUsare varNa yAnI raMgase dravya lezyAyeM vA svarUpase bhoMrA AdikoM kI chAyA ko dhAratI haiM / arthAt - zarIravipAkI varNaM nAma karma prakRtike udayase utpanna huA kAyakA raMga dravyalezyA hai| bhauMrA ke raMgake samAna kAlI kRSNalezyA hai / nIlamaNi yA mayUra kaNThake raMgako dhAra rahI nIla lezyA hai| kabUtara ke samAna raMgako prApta horahI kApotI lezyA hai| suvarNakI sI chAyA pIta lezyAkI hai | kamalake samAna padmalezyAkA raMga hai / zaMkha ke samAna bhUrI kAMtIvAlI zuklalezyA hai / ina lezyAoM ke tAratamyako liye huye anya ananta bhedavA varNa bhI spaSTa rUpase ho jAte haiM / jo ki eka, do, tIna, Adi saMkhyAta yA asaMkhyAta Adi avibhAga praticchedasvarUpa guNoM ke yogase ina dravyalezyA oM ke ananta bheda haiM / bhAvArtha-lezyA nAmaka paryAyoM meM sakhyaH te, asaMkhyAte, aura anante avibhAga praticchedoM kI hAni vRddhi anusAra abAntara bheda ananta hojAte haiM / eka samaya meM honevAlI eka paryAya eka bheda ginA jAyagA / cakSu indriyoM ke pratyakSa yogya hone kI apekSA lezyAoM ke saMkhyAte bheda haiM / aura skandha jAtikI apekSA asaMkhyAte bheda haiM / kintu raMgIlI paramANu yA avibhAga praticchedoM kI apekSA lezyAoM ke anantAnanta varNabheda haiN| 628 tathAtaH pariNAmena sAdhyA jIvasya tattvataH / sa cAsaMkhyAta lokAtmapradezaparimANakaH // 4 // tatkaSAyodayasthAneSvi yatsUkRSTamadhyama- / jaghanyAtmakarUpeSu klezahAnyA nivartanAt // 5 // kRSNAdayo'zubhAstisro vivartate zarIriNaH / jaghanyamadhyamotkRSTeSvaMzAMzeSu vivRddhiH // 6 // vizuddherattarAstisraH zubhA evaM viparyayAt / vizuddhihAnyA saMkleza vRddhyA caiva zubhetarAH // 7 // ekakA cApyasaMkhyeyalokAtmAdhyavasAyabhRt / lezyA vizeSato jJeyAH kaSAyodaya bhedataH // 8 // tisI prakAra tIsare anuyoga pariNAma karake lezyAyeM sAdhane yogya haiM / vastutaH vicArA jAya to jIvake abhyantara varta rahe pariNAma karake lezyAyeM sAdhI jAtI haiM / aura vaha jIvake pariNAma asaMkhyAte lokAkAzoM ke pradeza svarUpa asaMkhyAtA saMkhyAta nAmaka parimANako Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 629 liye huye haiM / sthUla zarIra aura sUkSma zarIrako dhAra rahe jIvoMkI kRSNa Adika tIna azubhalezyAyeM itane asaMkhyAta loka pramANa utkRSTa, madhyama, aura jaghanya Atmaka svarUpavAle una kaSAyoM ke asaMkhyAtA saMkhyAta udaya sthAnoM meM saMklezakI hAni karake pariNamana hojAnese pariNa tiyA~ karatI rahatIM haiM / arthAt karmoMke udayakI jAti apekSA asaMkhyAtA saMkhyAta audayika kaSAya sthAnoMmeM saMkleza kI hAni hojAnese utkRSTa aMzase madhyama aMza meM aura madhyama aMzase jaghanya aMza meM azubhalezyAoM kA pariNamana hotA rahatA hai / tathA jIvoM ko uttaravartI pIta Adi tIna zubha lezyAyeM vizuddhikI vizeSatayA vRddhi hojAnese asaMkhyAta loka pramANa kaSAya sambandhI audayika jaghanya, madhyama, utkRSTa, aMza upAMzoM meM pariNamatI rahatI haiM / bhAvArtha-zuddhi kI vRddhi hojAnese tejolezyAke jaghanya aMzoMkA atikramaNa kara madhyama aMzoM meM AtmA pariNata ho jAtA hai / aura madhyamase zuddhikI vRddhi anusAra pota lezyA sambandhI utkRSTa aMzoM meM pariNa mana kara letA hai / padmA aura zuklAlezyA meM bhI yahI vyavasthA hai / isI prakAra viparyaya karane se yoM nirNaya kara lenA ki vizuddhikI hAnise zubhalezyAyeM utkRSTa, madhyama, jaghanya aMzoMmeM krama se pariNameMgI aura itara yAnI azubhalezyAyeM saMklezakI vRddhi hojAnese svakIya jaghanya, madhyama, utkRSTa aMzoM meM pariNatiyAM kreNgiiN| eka eka koI bhI lezyA asaMkhyAta loka pramANa audayika kaSAyAdhyavasAya sthAnoM ko dhAra rahI hai| bAta yaha hai ki kaSAyoM ke udayAgata bhedoMkI vizeSatA se lezyAoMmeM vizeSatAyeM samajha lenI cAhiye / " kaSAyodayAnuraMjitA yogapravRttirlezyA " lezyApariNati meM kaSAyoM ke udayakI pradhAnatA hai / kArmaNaskandha yA karma paramANuoM kI apekSA anantAnanta jIvoM ke yadyapi ananta lezyAyeM haiN| phira bhI jAtikI apekSA unake asaMkhyAta loka pramANa bheda kara diye jAte haiM / asaMkhyAta lokoMke pradeza barAbara pramANako dhAra rahe adhyavasAya sthAnoM meM jinadRSTa asaMkhyAta lokapramANa rAzikA bhAga dene para jo labdha AtA hai, usake bahubhAga pramANa saMklezarUpa sthAna haiM / aura eka bhAga pramANa zubha lezyAoMke vizuddhisthAna hai / phira bhI sAmAnyase ye sabhI asaMkhyAta lokapramANa saMkhyAvAle haiN| ina adhyavasAya sthAnoM meM lezyArUpa pariNatiyAM hotI rahatI haiM / tathA saMkramataH sAdhyA lezyAH klezavizuddhijAt / klizyamAnasya kRSNAyAM na lezyAMtarasaMkramaH // 9 // tasyAmeva tu SaTsthAnapatitena vivardhate / - hIyate ca pumAneSa saMkrameNa nijakramAt // 10 // kRSNA prAthamika klezasthAnAddhi parivardhate / saMkhyeyAdapyasaMkhyeyabhAgataH svanimittataH // 11 // Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 tattvArthazlokavArtike saMkhyeyAdiguNAdvApi nAnyatheti vinizcayaH / lezyAMtarasya kRSNAto'zubhasyAnyasya bAdhanAt // 11 // tatkRSNale zyataH sthAnAddhIyamAno vihIyate / kRSNAyAmeva nAnyasyAM lezyAyAM hetvabhAvataH // 13 // cAnantAdibhAgAdvA saMkhyAtAdiguNAttathA / hIyate nAnyathA sthAnaSaTukasaMkramatosubhRt // 14 // yadAnaMtaguNA hAniH kRSNAyAH saMkramastadA / nIlAyA uttamasthAne tallezyAMtarasaMkramaH / / 15 // tathA saMkramaNase chahoM lezyAyeM sAdhane yogya haiN| saMkleza aura vizuddhise utpanna huye sthAnoMse lezyAoM kA saMkramaNa hotA hai / svasthAna saMkramaNa aura parasthAna saMkramaNa yoM saMkramaNa ke do bheda haiM / kRSNa lezyAmeM baDhate huye klezako prApta ho rahe jIva ke svasthAna saMkramaNa hI hogA / anya lezyAoM meM saMkramaNa nahIM ho sakatA hai / usa kRSNalezyAmeM hI anantabhAgavRddhi, asaMkhyeya bhAgavRddhi, saMkhyeyabhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi asaMkhyAta bhAgavRddhi aura anaMta guNavRddhI isa prakAra chaha sthAnoM meM paDI huI vRddhi karake kRSNa ke bhItara hI aMza upAMza baDhate rahate haiM / kRSNa lezyAse koI nikRSTa sthAna nahIM haiM / jisameM saMklezakI vRddhi hojAne para parasthAna saMkramaNa hojAtA / tathA yaha jIva apanI gRhIta kRSNa lezyA abhyantara kramase utkRSTa se madhyama yA jaghanya aMzoM meM saMkramaNa karake hAniko prApta hotA hai / arthAt kRSNalezyA sambandhI utkRSTa saMklezasthAna se anantabhAgahAni, asaMkhyeyabhAga hAni, saMkhyeyabhAgahAni, saMkhyeya guNahAni, asaMkhyeyaguNahAni, anantaguNahAni karake kRSNalezyA jaghanya sthAnoMtaka svasthAna saMkramaNa hotA hai / hAM, saMklezakI vizeSa hAni hojAne para ananta guNahANi anusAra kRSNalezyAvAlA jIva nIlalezyA ke utkRSTa sthAna para sakramaNa kara letA hai / vArttikoM kA artha yaha huA ki sabase pahile niyata horahe kRSNalezyAke jaghanya saMkleza sthAna anantabhAga, asaMkhyAtabhAga aura saMkhyAta bhAga vuddhiyoM anusAra kRSNalezyA apane nimitta kAraNoM karake baratI jAtI hai / athavA saMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNa, Adi kramase bhI svakIya nimitta kAraNoM anusAra utkRSTa sthAna paryanta bar3hatI hai / anya prakAroMse nahIM bar3hatI hai / yoM vizeSa rUpa se nizcaya kara lenA / kRSNalezyAse bhinna koI nikRSTa jAti kI dUsarI azubhalezyA ke honekI bAdhA hai / ataH saMklezakI vRddhi honepara kRSNa lezyA meM svasthAna saMkramaNa hI huA tathA kRSNalezyAke utkRSTa sthAna se saMkleza kI hAniko anubhava rahA jIva hIna hotA jAtA hai / taba bhI utkRSTa, madhyama, jaghanya aMzoM meM prApta ho rahA kRSNalezyA meM hI saMkramaNa karatA hai / kAraNoM kA abha hojAnese anya zyAmeM saMkramaNa nahIM karapAtA hai| anantabhAga Adi athavA saMkhyAtaguNa Adi Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH sthAnoM karake yaha prANI tisI prakAra chaha sthAnoM meM patita hAnioM dvArA saMkramaNase hIna hotA jAyagA, anya prakAroM karake hIna nahIM hotA hai| hAM, jisa samaya kRSNalezyA kI anantaguNI hAni hote huye saMkramaNa hogA, taba nIlalezyAke utkRSTa sthAna meM prApta horahA usase nyArI anya zyAmeM parasthAna saMkramaNa hojAtA hai / anya prakAroMse nahIM / evaM vizuddhivRddhau syAcchuklalezyasya saMkramaH / zuklAyAmeva nAnyatra lezyA evAvasAnataH // 16 // tathA vizuddhihAnyAM syAttalezyAMta saMkramaH / anantaguNahAnyaiva nAnyahAnyA kadAcana // 17 // madhye lezyAcatuSkasya zuddhisaMklezayornRNAM / hAnau vRddhau ca vijJeyasteSAM svaparasaMkramaH // 18 // 631 isI prakAra vizuddhikI vRddhi hone para zuklalezyAvAle jIvakA saMkramaNa zuklalezyAma hI hogA, anyatra nahIM hogaa| kyoMki zuklase bar3hiyA koI dUsarI zubhalezyA hI nahIM hai / zuklaMse uttama lezyAoM kA virAma hojAnese bar3ha rahe zubha pariNAmoMkA palaTanA usI zuklalezyA meM hI huA karatA hai| hAM, tisa prakAra chaha sthAnoM meM paDe huye kramase vizuddhikI hAni hone para anya lezyAoM meM bhI saMkramaNa hojAte haiM / kintu vizuddhikI anantaguNI hAni karake hI zuklalezyA se padmalezyA meM parivartana hogA / anya saMkhyAtabhAga hAni Adi pAMca hAniyoM karake kabhI nahIM parasthAna saMkramaNa hosakatA hai / yoM kRSNalezyA aura zuklalezyA ke viSayameM svasthAna saMkramaNa aura parasthAna saMkramaNakA vicAra kara diyA hai / madhya meM virAja rahIM nIla, kApota, pIta, aura kI ina cAra lezyAoM kA svasthAna saMkramaNa aura parasthAna saMkramaNa to una jIvoMke vizuddhi aura saMkleza ko hAni yA vRddhike hone para anuloma aura pratiloma donoM DhaMgoM se samajha lenA cAhiye / bhAvArtha-nIla lezyAmeM saMklezakI vRddhi hojAne para jaghanya aMzase madhyama aMza hojAnekI dazA meM strasthAna saMkramaNa hai | aura utkRSTa aMzase kRSNalezyA meM pahuMcane para parasthAna saMkramaNa hai / yoM hI saMklezakI hAni honepara nIla lezyAke utkRSTa aMzase madhyama aMza hojAne dazA meM svasthAna saMkrama hai / aura nIlalezyA ke jaghanya aMzase saMkleza hAni dazA meM kApotIkI dazA prApta hone para parasthAna saMkramaNa haiM / yahI dazA anya lezyAoM meM lagA lenA / chaha vRddhiyoM meM saMkhyAta pada utkRSTa saMkhyAta pakar3anA aura asaMkhyAta padase asaMkhyAte lokoMke pradezoM pramANa saMkhyA kA grahaNa karanA tathA ananta padase jIvarAzikA anantaguNA aura pudgala rAzikA anantavAM bhAga svarUpa anantasaMkhyA lenI cAhiye / ye chahoM vRddhiyAM lezyA pariNatiyoMke avibhAga praticchedoM meM hotI rahatI haiM / avibhAgapraticchedoMkI kitanI hI saMkhNayeM aisI hai, jinako ki koI lezyA pariNati nahIM dhAra sakI hai / "avibhAgapaDiccheo jahaNga udDI paesANaM" ( gommaTasAra) yaha yaha avibhAga praticcheda kA siddhAnta lakSaNa hai || Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 tattvArthazlokavAtike tathaiva karmato leyAH sAdhyAH SaDapi bhedataH / phalabhakSaNadRzaMta sAmarthyAttattvavedibhiH // 19 // AdyA tu skandhabhedecchA viTapacchedazemuSI / parA ca zAkhAchedIcchAdanuzAkhacchiSaNA // 20 // piMDikAchedanecchA va svayaM patitamAtraka - / phalAdisAca kRSNAdilezyAnAM bhakSaNecchayA // 21 // tisa hI prakAra karma yAnI kriyA kI apekSAse chahoM bhI lezyAoMkA bhinna bhinnapane karake sAdha lenA cAhiye / tatvavettA vidvAnoM karake una lezyAvAle jIvoMke kartavya horahe phala bhakSaNa svarUpa dRSTAntoM kI sAmathyase yoM nirNaya karanA cAhiye / vanake madhya deza meM mArga bhraSTa ho gaye chaha pathika eka phalapUrNa vRkSa ko dekha karake yoM vicAra karate haiM / pahilI kRSNalezyA ke anusAra eka manuSya skandha ( paDha ) ko cheda DAlane kI icchA hojAtI hai / arthAt kRSNa lezyAvAlA skandhako ukhADa DAlakara phala khAnA cAhatA hai| aura dUsarI nIlalezyAke anusAra guTTeko kATa DAlane kI buddha dUsare manuSyako hojAtI hai| tIsare manuSyako kApAtI lezyA ke anusAra DAlI ko kATane kI icchA upaja jAtI hai| cauthe ke pItalezyAM anusAra laghuzAkhAko kATakara phala khAnekI bAMchA upajatI hai| pAMcaveM puruSako padmalezyA anusAra DAMThalA yA phala hI ko tor3ane kI icchA hotI hai / chaThe manuSya ko zuklalezyA anusAra kevala apane Apa nIce gira gaye phaloM ko grahaNa karane kI abhilASA upajatI hai / yoM kRSNa Adika lezyAoMke anupAra phalabhakSaNakI icchA karake karttavya kriyAoM kI apekSA chahoM atIndriya bhAvalezyAyeM anumita hojAtI haiM / tathA lakSaNato lezyAH sAdhyAH siddhAH pramANataH / parAnanunayAdiH syAtkRSNAyAstatra lakSaNam // 22 // AlasyAdistu nIlAyA mAtsaryAdiH punaH sphuTaM / kApotyA dRDhamaitryAdiH pItAyAH satyavAditA // 23 // prabhRti padmalezyAyAH zuklAyAH prazamAdikaM / gatyA lezyAstathA jJeyAH prANinAM bahubhedayA // 24 // tisa hI prakAra lakSaNa yAnI cinhoMse chahoM lezyAyeM pramANoMse siddha ho rahI sAdhalenI caahiye| una chahoM meM pahilI kRSNalezyAkA cinha to dUsaroMkA anunaya (vinaya ) nahIM karanA, Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH vaira nahIM choDanA, pracaNDa kopI honA,dayA dharma rahitapanA,aparitoSa,tIvra duSTatA,Adika heM / tayA nIlalezyAke lakSaNa to Alasya, viSayalolupatA, bhIrutA, tRSNA, ThaganA, atilubdhatA, rUkSa abhimAna, Adika haiM / phira tIsarI azubhalezyA kApotIke sphuTa rUpase matsaratA, IrSyA, paranindA, AtmaprazaMsA, yuddhamaraNa, avicAritA, zoka, bhayabahulatA Adi haiM / evaM cauthI pIta lezyAke dRDhamitratA, vicArazIlatA, dAnadayArati, kAryasampAdanapaTutA Adi bahiraMga cinha haiN| tathA padmalezyAle satyavAdI panako Adi lekara kSamA, sAtvikadAna, RjutA, gurudevatA pUjAkaraNatatparatA, bhadratA Adi zubha lakSaNa haiN| chaThI zuklalezyAke prazama, rAgadveSarahitapana, nidAna varjana, zreyomArgAnuSThAna, Adi lakSaNa haiN| yoM vyAvartaka cinhoMse antaraMga lezyAyeM pahicAna lI jAtI haiN| tathA sAtaveM gati adhikAra karake legyAyeM samajha lenI yogya haiM / svakIya kAraNoM anusAra bahuta bhedavAlI prANiyoMko gati hojAnese lezyAyeM sAdha lI jAtI haiM / pratyaMzakaM samAkhyAtAH ssddviNshtirihaaNshkaaH| tatrATI madhyamAstAvadAyuSo baMdhahetavaH // 25 // ApadezataH siddhAH zeSAstu gatihetavaH / puNyapApavizeSANAmupacAyayakA hi te // 26 // pratyeka lezyAke jaghanya, madhyama, utkRSTa aura madhyavartI ATha aMzoMko milAkara yahA~ prakaraNameM lezyAoM ke chavIsa aMza bar3hiyA vakhAne gaye haiN| unameM kRSNa aura kApotake madhyavartI tathA pIta aura zuklake madhyamavartI ATha madhyama aMza to parabhavakI Ayuke bandhake kAraNa haiM / yaha siddhAnta RSaprokta upadezoMse prasiddha hai| arthAt karmabhUmike manuSya yA tiryacakI bhujyamAna Ayuke tIna bhAgoM meM se do bhAga bIta cukane para antarmuharta taka pahilA apakarSakAla mAnA jAtA hai| yadi pahile isa apakarSa kAlame uttara bhavakI Ayu na baMdhe to zeSa Ayuke tribhAga karate huye do bhAga bIta jAnepara antarmuhUrta kAlataka AyuSya karmakA bandha hotA hai| yadi yahAMpara bhI AyuSya kA bandha nahIM hoya to tIsare, cauthe, pAMcaveM, chaThaveM, sAtaveM, aura AThaveM tribhAga svarUpa apakarSa kAlameM AyakA bandha hojAtA hai| pUrvake apakarSameM AyakA bandha hojAne para uttara apakarSoM meM tadaviruddha usI AyukA bandha hogA, nyArI AyukA nahIM / yadi AThoMmeM kisI bhI apakarSa meM Ayu na baMdhe to mRtyu ke avyavahita pUrva antarmuhUrta meM parabhava kI AyukA bandha avazyaka hojAtA hai / deva aura nArakI jIvoMkI bhujyamAna Ayuke chahamAsa zeSa rahanepara ATha apakarSakAla Ayuke bandhake yogya race jAte haiM / bhogabhUmiyAM manuSya yA tiyaMcake svakIya Ayuke nau mahInA zeSa rahanepara Ayuke bandha yogya ATha apakarSa kAla prApta hote haiM / apakarSakAla meM jaisA lezyAkA aMza hotA hai vaisA AyuSyakA bandha hojAtA hai| AyukA bandha phala diye binA chUTatA nahIM hai / sthiti kamatI bar3hatI bhale hI hojaay| lezyAoM ke kAraNa ina ATha aMzoM ko 80 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike madhyavartI isaliye kahA hai ki kRSNalezyA ke katipaya tIvra aMzoM meM aura kApota ke katipayajaghanya aMzoM meM Ayu nahIM baMdhatI hai| isI prakAra zubhalezyAoM meM pIta ke katipaya jaghanya aMzoM meM aura zuklalezyA ke kucha utkRSTa aMzoM meM AyuSya karmako bandhavAne kI yogyatA nahIM hai| ataH azubha lezyAoM ke madhya meM paDe huye cAra aMza aura tInoM zubhalezyAoM ke bIca meM paDe huye cAra aMza yoM ATha aMza madhyama kahe jAte haiM / hAM, zeSa aThAraha aMza to parabhavake liye gati karAne ke kAraNa haiN| avazya ve aThAraha aMza puNya vizeSa aura pApavizeSoMkI vRddhi ke kAraNa horahe haiM / yadyapi jaghanya, madhyama, utkRSTake apekSA lezyAke aThAraha bhedoM meM sabhI bheda gabhita haiN| inase nyAre koI ATha bheda nahIM hosakate haiN| phira bhI saMsArameM saMsaraNa karAne vAle karmoM meM pradhAna horahe AyaSya karma ko baMdhavAne kI apekSA aThArahoM ke madhya meM se hI kucha pRthagbhata kara liye gaye ATha aMza madhyavartI mAne jAte haiN| zeSa aMza to gatike upayogo pUNya, pApoM ko vRddhi karAte rahate haiM / yoga aura kaSAya kI mizritapariNati hI lezyA hai / jo ki puNya pApasvarUpa prakRti, pradeza, sthiti, anubhAga ina cAroM bandhoM kI kAraNa haiN| bhavAyurgatibhedAnAM kAraNaM nAmabhedavat / zukla tkRSTAMzakAdAmA bhavetsarvArthasiddhigaH // 27 // kRSNotkRSTAMzakAttu syAdapratiSThAnagAmyasau / zeSAMzakavazAnnAnAgatibhAgavagamyatAm // 28 // lezyAoM ke aMza ye nAmakarma ke prabhedoMke udayase yukta horahe vizeSa bhavakI Ayu aura gati bhedoMke kAraNa bana rahe haiM / AtmA zuklalezyAka utkRSTa aMzase mara kara sarvArthasiddhi vimAna ko prApta karane vAlA hogA kRSNake utkRSTa aMzase to vaha AtmA sAtave narakake indra ka bila apratiSThAna narakameM jAne vAlA ho jAtA hai / zuklakaM madhyama aMzako Adi lekara kRSNa ke madhyama aMzoMtakakI paravazatAse yaha jIva nAnA gatiyoM ko jAne vAlA samajha lenA caahiye| yathAgamaM prapaMcena vidyaanNdmhodyaa-| svAmitvena tathA sAdhyA lezyA sAdhanatopi ca // 29 // saMkhyAtaH kSetratazcApi sparzanAtkAlatoMtarAt / bhAvAcAlpabahutvAca pUrvasUtroktanItitaH // 30 // kisa lezyAse marakara kisa gati ko prApta hotA hai| isa siddhAnta ko vistAra karake samajhanA hoya to sadAgama anusAra samajhalenA cAhiye athavA siddhAnta maryAdA kA ullaMghana nahIM kara race gaye hamAre "vidyAnanda mahodaya" nAmaka grantha se nizcaya kara lenA cAhiye / jisa Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH prakAra nirdeza, varNa, Adi sAta adhikAroM karake lezyAyeM sAdha thI gayI haiM, usI prakAra svAmipane karake aura sAdhanase bhI chahoM lezyAoM kA vivAra kara lenA cAhiye / evaM saMkhyA se, kSetra se, sparzana se, kAlase, antarase bhAvase aura alpabahu base bhI lezyAoM kI siddhi karalenI cAhiye / arthAt umAsvAmI mahArAjake ati saMkSipta sUtroMmeM ananta prameya bharA huA hai| jo ki upariSThAt TIkA yA vyAkhyAnoM se samajha liyA jAtA hai / usI pUrva sUtroMmeM kahI jAcukI nItike anusAra isa sUtra meM bhI adhika prameya tatvavettAoM karake samajha lene yogya hai / athavA sarvajJadhArAprApta pUrvaRSiyoMke sUtroMmeM kahI jA cuko syAdvAda siddhAnta nItise svAmitva AdikoM karake yathAnAya lezyAoM ke adhikAra samajha liye jAya / granthakArane yahAM parama sakSma atIndriya viSayoM meM AgamaparipATIkA anusaraNa karane ke liye tatvavetAoM ko udyukta kiyA hai| rAjavAttika gommaTasAra granthoM meM bhI ukta solaha adhikAroMkA vizeSa nirUpaNa kiyA hai| vaimAnika devoM meM lezyA kA varNana kara aba bhagavAn sUtrakAra kalpoMkA parijJAna karAne ke liye agrima sUtra ko kahate haiM / prAgveyakebhyaH kalpAH // 23 // saudharma se Adi lekara navagrevayakoMse pahile jo vaimAnika haiM, ve saba kalpa haiM, arthAt saudharma se lekara acyutasvarga paryanta sthAna yA unameM rahane vAle deva kalpa kahe jAte haiN| saudharmAdigrahaNamanuvartate, tenAyamarthaH-saudharmAdayaH prAgveyakebhyaH kalpA iti / saudharmAdisUtrAnaMtaramidaM sUtraM vaktavyamiti cenna, sthitiprabhAvAdisUtratrayasya vyvdhaanprsNgaat| sati vyavadhAne'nena vidhIyamAnorthaH kalpeSveva syAdanaMtaratvAt / __paralI ora kI abhividhi (avadhi) to kaha dI gyii| kintu uralI ora kI maryAdA nahIM kaho, isake liye saudharma Adi kA jo tIna sUtra pahile grahaNa kiyA hai, usakI anuvRtti karalI jAtI hai / tisase isa sUvakA yaha artha labdha hojAtA hai ki saudharmako Adi lekara aura greveyakoMse pahile vimAna sthAna yA vaimAnika deva kalpa haiN| yadi yahAM koI yoM AkSepa kare ki "saudharmezAna" ityAdi sUtra ke avyavahita uttara kAla meM hI yaha sUtra zrI umAsvAmI mahArAjako kahanA cAhiye thA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki saudharmake anantara hI kalpoMkA vidhAna kiyA jAtA ta' sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu" isa prakAra ke tInoM sUtroM kA 'prAggraMveyakebhyaH kalAH" isa sUtrase vyavadhAna honekA prasaMga hojaataa| arthAt "prAgveyakebhyaH kalpA,, isa sUtrase pIche sthiti prabhAva Adi tInoM sUtra paDhe jAte, aisI dazAmeM vyavadhAna hojAne para ina tIna sUtroM karake vidhAna kiyA jArahA artha kalpavAsI devoMmeM hI prApta hotaa| kyoMki ye bAraha kalpa hI Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike avyavahita pUrva ma upAtta ho rahe haiM / " vyavahitAvyavahitayo ravyavahitasyaiva grahaNaM " isa paribhASA anusAra kalpoMmeM hI sthiti Adikase adhikatA aura gati Adikase hInatA tathA do tIna zeSoMmeM pItrapadmazuklalezyAkA vidhAna hoskegaa| saudharmako Adi lekara sarvArthasiddhi paryanta sampUrNa vaimAnikoM meM ukta tIla sUtroMkA artha lAgU nahIM ho sakegA / isa kAraNa yahAM isa sUtra ke kaha dene se saba bakheDA miTa jAtA hai| ke punaH kalpAtItA ityAha / sUtrakArane kalpoM kA to kaNThokta nirUpaNa kara diyA hai| kintu kalpAtIta devoM kI pratipatti karAne ke liye sUtra nahIM racA hai| ata: yaha batAo ki phira ve kalpAtIta deva kaunase haiM ? isa prakAra jijJAsA hone para granyakAra vAttikako kahate haiM / kalpAH prAgeva te bodhyA veykvimaantH| tadAdayastu sAmathyAt kalpAtItAH prtiititH||1|| isa sUtra kA artha yaha hai ki greveyaka vimAnase pahile hI ve kalpa raca rahe samajha lene caahiye| hAM, binA kahe hI zabdasAmarthya se yaha pratIta hojAtA hai ki una greveyakoM ko Adi lekara sarvArthasiddhi paryanta sthAna to kalpAtIta haiN| nanu ca parizeSAdmaveyakAdInAM kalpAtItatvasiddhau bhavanavAsyAdInAM kalpAtItatvaprasaMga iti cenna, uparyuparItyanuvartanAt / __yahAM koI prativAdI AzaMkA uThAtA hai ki parizeSanyAyase yadi greveyaka AdikoM ke kalpAtItapana kI siddhi kI jAyagI, taba to bhavanavAsI AdikoM ko bhI kalyAtItapane kA prasaMga AtA hai / so yaha svarga yA bAraha kalpoMse zeSa baca rahe deva to ahamindroM ke samAna bhavanavAso, vyantara, jyotiSka,deva bhI haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki 'uparyupari' isa padako anuvRtti horahI hai / arthAt Ara Upara vaimAnika devoMke liye ukta pAMca sUtroMkA sambandha kiyA jAtA hai / nIce ke bhavanavAsI AdikoM kA grahaNa nahIM hai| isa kAraNa ahamindra deva hI kalpAtIta haiN| sUtrakAra ke prati kisI kA prazna uTha sakatA hai ki taba to laukAntika deva vaimAnika deva horahe sante bhalA kina kalpopanna yA kalpAtIta devoMmeM grahaNa kiye jAyege ? isa prakAra praznake uttara meM sUtrakAra agrima sUtra ko kahate haiM brahmalokAlayA lokAMtikAH // 24 // pAMcave svarga bramhaloka meM nivAsa sthAna kara rahe laukAntika deva haiM arthAt pAMcave svarga meM nivasa rahe laukAntrika deva kalpopahana haiN| Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH etyAsmillIyata ityAlayo nivAsaH / brahmaloka Alayo yeSAM te brhmlokaalyaaH| sarvabrahmalokadevAnAM laukAMtikatvaprasaMga iti cenna, lokaaNtopshlessaat| brahmalokasyAMto hi lokAMtaH lokAMte bhavA laukAMtikA iti na sarvatra brahmale kadevAstathA / athavA lokaH saMsAraHjanmajarAmRtyusaMkIrNaH tasyAMto lokAMtaH tatprayojanA lokAMtikAH / te hi parItasaMsArAH tatazcyutvA ekaM garbhavAsamavApya parinirvAti / cAroM ora yA chahoM orase prApta hokara isa sthAnameM jIva yA pudgala lIna hojAyA karate haiN| isa yathArtha nirukti dvArA AlayakA artha nivAsa sthAna hai| bAharase AtA jAtA huA manuSya spaSTa dIkhatA rahatA hai| kintu ghara meM ghusakara na jAne kahAM jhaTa lIna hojAtA hai| bAharase dekhanevAle kevala tAkate hI raha jAte haiM / jina devoMkA nivAsa sthAna brahmaloka hai, ve brahmalokAlaya deva kahe jAte haiN| yahAM koI prazna karatA hai ki taba to pAMcaveM svarga bramhalokameM rahane vAle sabhI devoMko laukAntikapanekA prasaMga AtA hai / jagat zreNI ke naume vargamUlakA usI zreNimeM bhAga dene para jo labdha Ave usakI AdhI saMkhyA pramANa asaMkhyAtAsaMkhyAta bramhalokavAsI sabhI deva to laukAntika nahIM mAne gaye haiN| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki laukAntika zada meM lokAnta isa prakRtikA saMsarga horahA hai| cUMki bramhalokakA jo antima sthAna hai,vaha lokAMta hai lokAnta meM honevAle deva laukAntika haiM / isa kAraNa bramhalokameM sarvatra nivAsa kara rahe anya asaMkhyAte deva tisa prakAra laukAntika nahIM haiN| kintu cAra lAkhase kucha adhika hI deva laukAntika haiM / athavA dUsarI nirukti yoM kI jA sakatI hai ki lokakA artha yaha janma, jarA, mRtyu oMse saMkIrNa horahA saMsAra hai / usa saMsArakA jo anta hai, vaha lokAnta hai / jina devoMkA lakSya bhUna prayojana vaha loka kA anta karanA hai, aise deva laukAntika haiN| ve laukAntika deva niyamase saMsArase nikrAnta huye samajhane cAhiye / kAraNa ki usa apane sthAna bramhalokase caya kara karmabhUmime eka manuSya janmarUpa garbhavAsako prApta kara samantAt zubha horahI mokSako prApta kara lete haiN| kiM punaranena sUtreNa kriyata ityAha / koI prazna karatA hai ki isa sUtra karake phira sUtrakArane kyA lakSya siddha kiyA ? aisI jijJAsA hone para zrI vidyAnanda AcArya uttara vAttikako kahate haiM / tatra lokAMtikA devA brahmalokAlayA iti| sUcanAt kalAvAsitvaM teSAM niyatamucyate // 1 // ___ una vaimAnika devoMke pratipAdaka sUtrameM zrI. umAsvAmI mahArAjane brahmaloka meM nivAsa karane vAle deva laukAntika haiM / yoM isa sUtra dvArA kI gayI sUcanAse una laukAntika devoM kA kalpavAsIpana niyata horahA kaha diyA hai| Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 tatvArthazlokavAtike lokAMtikAnAM kalpopapannakalpAtItebhyonyatvaM mAbhUditi teSAM kalpavAsiniyano'nena kriyate na tato devAnAM catuHNikAyatvaniyamo virudhyate / laukAntika devoM ko kalpopapanna aura kalpAtIta devoMse bhinnapanA nahIM hove isa kAraNa una lokAntikoMke kalpavAsIpane kA niyama isa sUtra karake kiyA gayA hai| tisa kAraNa devoM kI cAra nikAya hone kA niyama viruddha nahIM par3atA hai / arthAt laukAntika deva cAra nikAyase bAhira nahIM haiN| kintu vaimAnika devoMke kalpopapanna bhedameM gabhita hojAte haiN| ___ tadvizeSa prtipaadnaarthmaah| aba granthakAra agrimasUtrakA avataraNa hetu yoM kahate haiM ki sAmAnya karake upadiSTa kiye gaye una lokAntikoMke vizeSa bhedoMkI ziSyoM ko pratipatti karAne ke liye sU kAra agrima sUtrako kahate haiN| sArasvatAdityavanhyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzca // 1 sArasvata 2 Aditya 3 vanhi 4 aruNa 5 gardatoya 6 tuSita 7 avyAbAdha 8 ariSTa ye ATha laukAntika devoM ke gaNa haiM / samuccaya artha vAcaka ca zabda karake agnyAbha, sUryAbha, Adika solahagaNa anya bhI samajha lene caahiye| ___kva ime sArasvatAdayaH pUrvotarAdi dikSu yathAkramaM / tadyathA aruNasamudraprabhavo mUle saMkhyeyayojanavistArastamasaH skaMdhaH samudravadvalayAkRtiratitIvAMdhakArapariNAmaH sa UdhvaM kramavRdhdyA gacchan madhye te vA saMkhyeyayojanabAhulyaH ariSTavimAnasyAdhobhAge sametaH kukkuTakuTIvadavasthitaH / tasyopari tmoraajyossttaavutptyaarissttNdrkvimaansmprnnidhyH| tatra catasRSvapi dikSu dvandvaM gatAstiyaMgAlokAMtAt tavaMtareSu pUrvotarakoNAdiSu sArasvatAdayo yathAkramaM veditavyAH ye sArasvata Adika laukAntikoMke devagaNa bhalA kahAM sthita horahe haiM ? isake uttara meM AcArya kahate haiM ki parva aura uttara dizAke madhya koNa horahe IzAna Adi dizAoM meM arthAt IzAna vidizAmeM sArasvata devoMke vimAna haiN| pUrva dizAmeM Aditya kA vimAna hai| pUrvadakSiNa yAnI Agneya vidizA meM vanhijAtIya laukAntikoM ke vimAna haiN| dakSiNa dizA meM aruNa kA vimAna hai / dakSiNa pazcima koNa yAnI naiRtya vidizAmeM gardatoyoMke vimAna haiN| pazcima dizAmeM tuSitoMke vimAna haiN| pazcima uttara koga yAnI vAyavya vidizA meM avyAvAdhoM ke vimAna haiN| uttara dizAmeM ariSTa jAtIya lokAntikoM ke vimAna haiM / usI ko spaSTa rUpase isa prakAra samajhanA cAhiye ki naume aruNa samudrase utpanna huA aura mUla me saMkhyAta yojana vistAra vAlA andhakArakA skandha Upara kI ora uTha rahA hai / jo ki samudrake samAna horahA kaMkaNakI AkRti ko dhAra rahA hai / atyanta tIvra andhakAra pariNAma svarUpa haiN| arthAt caumAre meM varSAyukta horahI amAvasyA kI rAtrike nibiDa andhakAra se bhI atyadhika gADha Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthacintAmaNiH andhakAra kA piNDa ubhara rahA hai| vaha Upara kI ora kramakramase vRddhi karake bar3hatA jA rahA madhya meM aura anta meM saMkhyAta yojana moTA hojAtA hai / punaH zikhara ke samAna ghaTa kara brahma svarga sambandhI pahile paTalake madhyavartI ariSTa vimAna ke nIce bhAgameM ekatrita hotA huA mugekI kuTI (kuDalA) ke samAna andhakAra sthita hogayA hai / bhAvArtha-masajidoM kI zikhara yA bhusabharane kI burajI jaise nIce gola hokara kramase Upara ko phailakara bar3hatI huI punaH zikhAU Upara jAkara ghaTa jAtI hai / usI prakAra isa andhakAraskandha kI racanA samajhanA / dhUma yA kAjala ke samAna andhakAra bhI pudgala ko kAle raMgavAlI paryAya vizeSa hai| katipaya andhakAra to prakAzaka padArthoMse naSTa hojAte haiM / kintu pudgala kI sumeru, sUrya, kulAcaloM Adike samAna yaha andhakArakA piNDa svarUpa anadi anidhana paryAya hai| uSNa padArtha zItasparzakA nAzaka hai / parantu zItadravya bhI uSNatA ko samUla naSTa kara sakatA hai / isa andhakAra pariNati para sUrya yA anya vimAna Adi ke prakAzoMkA prabhAva nahIM paDatA hai / vaizeSikoM ke yahAM andhakAra jaise koI bhAva padArtha nahIM hokara tejakA abhAva padArtha tuccha mAnA gayA hai / vaisA jaina siddhAMta nahIM hai / dhUlo paTala, kAjala, dhUmarekhA, bASpa Adike samAna andhakAra bhI pudgala ko vizeSa pariNati hai / masAlake Upara nikala rahe kAle dhUyeMko jaise masAla kI jyoti naSTa nahIM kara detI hai, athavA AMdhIMke Ane para lAla pIle reta ko sUryaprabhA koI naSTa nahIM kara detI hai, pratyuta prakAzaka padArtha una kAle pIle, dhaule padArthoMko unhIM ke ThIka raMga anusAra prakAzita kara dete haiN| usI prakAra kAlI syAhI ko dhUlake samAna phaila rahe isa gAr3ha andhakAra ko prakAzaka padArtha naSTa nahIM kara pAte haiN| bhale hI usake ThIka rUpa anakala usako jtaadeN| kAle raMga kI bhIMta yA kapaDe para jo prakAzaka padArtha kA prabhAva hai, vahI dazA yahAM samajhanA / aruNa samudrake sUrya yA candramA isa andhakArakA bAlAgra bhI khaNDana nahIM kara sakate haiM / punaH usa ekatrita huye andhakAra ke Upara ariSTa nAmaka indraka vimAna ke nikaTavattinI hotI saMtI andhakAra kI ATha paMktiyAM uTha kara jhukatI huI phaila rahIM haiN| vahAM cAroM bhI dizAoM meM do do hokara dvandva ko prApta huI tirachI loka paryantataka calI gayI haiM / una andhakAra paMktiyoMke antarAlameM pUrvottara dizAke kone IzAna Adi vidizA yA dizAoM meM sArasvata Adika vimAna yA devagaNa yathAkranase vyavasthita horahe samajhalene cAhiye / - ---- ca zadvasamuccitAH sArasvatAdyaMtarAlavartinaH pare'gnyAmasUryAbhAdayo dvaMdvavRttyA sthitAH pratyetavyAH, tadyathA / sArasvatAdityayoraMtarAle'gnyAbhasUryAbhAH, AdityavanhayozcaMdrAbhasatyAbhAH, vanhyaruNayoH zreyaskarakSemakarAH, aruNagardatoyayovRSabheSTakAmacArAH, gardatoyatuSitayonirmANarajo digaMtarakSitAH, tuSitAvyAbAdhayorAtmarakSitasarvarakSitAH, avyAbAdhAriSTayomarudvasavaH, ariSTasArasvatayorazvavizvAH, / tAnyetAni vimAnAnAM nAmAni tannivAsinAM ca devAmA tatsAhacaryAt / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 tattvArthazlokavAtike sUtra meM paDe huye samuccaya arthavAcaka ca zadvakarake dUmara dUsare agnyAbha sUryAbha, Adika deva gaNoM kA samuccaya kara liyA jAtA hai / sArasvata AdikoM ke ATha antarAloM meM varta rahe agnyAbha, sUryAma Adika devagaNa do dokI dvandvavRttise sthita horahe vizvAsa kara lene yogya haiM / usI bAta ko spaSTa rUpase isa prakAra jAnalo ki sArasvata aura Aditya ke antarAlame do agnyAbha aura sUryAbhajAti ke kaI vimAna viracita haiN| tathA Aditya aura vanhi ke madhya meM candrAbha aura satyAbha devagaNa haiM / vanhi aura aruNoM ke antarAla meM zreyaskara aura kSemaMkara ina do jAtike laukAntika bheda vasa rahe haiM / aruNa aura gardatoya ke antarAla meM vRSabheSTa aura kAmacAra ina do maNDaliyoM kA nivAsa hai / gardatoya aura tupita ke bocame nirmANarajaH aura digagantarakSita devagaNoM ke sthAna haiN| tuSita aura avyAbAdhake bIca meM AtmarakSita aura sarvarakSita jAtike laukAntika deva maNDala haiM / anyAbAdha aura ariSTake antara sthAna meM marut aura vasu nivAsa kara rahe haiN| ariSTa aura sArasvata ke antarAla meM azva aura vizva jAti ke devagaNa basa rahe haiM / ve sArasvata, agnyAbha Adika ye saba vimAnoM ke nAma haiM, una vimAnoM kA sahacarapanA honese unameM nivAsa karane vAle devoM ke bhI pravAhamudrayA sArasvata Adika nAma kahe jAte haiM / tatra sArasvatAH saptazatasaMkhyAH, AdityAzca saptazatagaNanAH, banhayaH saptasahasrANi saptAdhikAni aruNAzca tAvaMta eva, gardatoyA navasahasrANi navottarANi, tuSitAzca tAvaMta eva. avyAbAdhA ekAdaza sahastrANyekAdazAni, ariSTA api tAvaMta eva / ca zadvasamuccitAnAM saMkhyocyateagnyAbhe devAH saptasahasrANi saptAdhikAni, sUryAbhe navanavottarANi, candrAbhe ekAdazaikAdazottarANi, satyAbhe trayodaza trayodazottarANi, zreyaskare paMcadazapaMcadazottarANi, kSemaMkare saptadaza saptadazottarANi vRSabheNDe ekonaviMzatye konaviMzatyadhikA, kAmacAre ekaviMzatyekaviMzatyadhikAni ni Narajasi trayoviMzatitrayoviMzatyadhikAni digaMtarakSite paMcaviMzatipaMcaviMzatyadhikAni, AtmarakSite saptaviMzatisaptaviMzatyadhikAni sarjarakSite ekAnnatrizadekAnnatriMzadadhikAni, maruti ekatriMzadekatriMzadadhikAni, vasuni trastrizattrayastrazadadhikAni, azve paMcatrizatpaMcatriMzadadhikAni vizve saptatriMzatsaptatriMzadadhikAni / ta ete catuvizatilaukAntikagaNAH samuditAH catvArizatasahasrANi aSTasaptatizca zatAni SaDuttarANi / ava laukAntika devoM kI saMkhyAko ginAte haiM / una covIsa gaNoM meM sArasvata devoM kI saMkhyA sAta sau hai / aura AdityoM kI gaNanA bhI sAta sau hI samajhanI cAhiye / banhigaNa ke devoM kI saMkhyA sAta adhika sAta hajAra hai| aruNa jAti ke deva bhI utane hI yAnI sAta hajAra sAta haiN| gardatoya vimAnoM meM rahanevAle deva nau Upara nau hajAra haiN| tathA tupita bhI utane hI yAnI nau hajAra nau haiM / avyAbAdha devagaNa meM gyAraha hajAra gyAraha devagaNa haiN| ariSTa bhI utane hI yAnI gyAraha hajAra haiM / ca zuddha se samuccaya kara liye gaye agnyAbha Adi devoM kI saMkhyA aba kahI Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH jAtI hai| agnyAbhameM deva sAta adhika sAta hajAra haiM / sUryAbhavimAna meM nau adhika nau hajAra haiN| candrAbha meM gyAraha adhika gyAraha hajAra haiM / satyAbha meM teraha hajAra teraha deva basate haiM | zreyaskara meM paMdraha Upara pandraha hajAra deva nivasate haiN| kSemaMkara meM satraha adhika satraha hajAra deva nivAsa karate hai | vRSabheSTa meM unaIsa hajAra unaIsa adhika deva vasa rahe haiN| kAmacAra meM ikaIsa hajAra isa adhika deva Thahare huye haiM / nirmANarajAH meM teIsa hajAra teIsa adhika amara virAjate haiM / digantarakSita meM paccIsa hajAra paccIsa sura nivasate he / AtmarakSita meM sattAIsa adhika sattAIsa hajAra deva sthata haiM / sarvarakSita meM untIsa sahasra untIsa devoM kA nivAsa hai / marUt meM ikattIsa hajAra iktIsa adhika deva zobhate haiM / basu tetIsa hajAra adhika tetIsa deva vasa rahe haiM / azva meM paiMtIsa adhika paiMtIsa hajAra deva rAjate haiN| vizva meM saiMtIsa adhika saiMtIsa hajAra deva nivAsa karate haiM / ve saba ina saMkhyAoM ko dhAra rahe ye cauvIsa lokAntikoMke gaNa ekatrita kara diye jAMya to sampUrNa laukAntika devo kI saMkhyA cAralAkha sAta hajAra AThasau Upara chaha hojAtI hai / tavArthasUtra ke TIkAkAroMke mantavya anusAra ukta saMkhyA hI ThIka hai / hAM, trilokasAra kI "sArassada AiccA sattasayA sagajudAya vaNharuNA / sagasagasahassa muvari dusu dusu do duga sahassa vaDiDhakamA" isa gAthAke anusAra sArasvata aura AdityoM kI sAta sau sAta saMkhyA mAnakara punaH vRddhi hojAnese cAra lAkha sAta hajAra AThasau vIsa yaha laukAntika devoM kI saMkhyA cokhI jacatI hai / 641 sarve svataMtrAH hInAdhikatvAbhAvAt / viSayarativirahAddevarSayaH tata evetareSAM devAnAmacanIyAH catuIzapUrvaMdharAH satataM jJAnabhavanAvahitamanasaH nitya saMsArAdudvignAH anityAzaraNAdyanuprekSAvahitacetasaH tIrthaMkara niHkramaNa prabodhanaparAH nAmakarma vizeSodayAdupajAyate / ye sabhI laukAntika detra ahamindroM ke samAna svataMtra haiM / kisI indra, pratIndra AdikA ina para koI kutsita adhikAra nahIM calatA hai / parasparameM bhI hInapanA yA adhikapanA nahIM honese koI kisIke paradhIna nahIM hai / indriyasambandhI viSayoMmeM rAgabhAvakA viraha hojAne se devoM meM RSitulya horahe ye devarSi kahe jAte haiM / tisa hI kAraNa se anya devoMke pUjanIya haiM / caudaha pUrvako dhAra rahe ye dvAdazAgavettA haiM / inakA citta sarvadA jJAnAbhyAsa kI bhAvanA karate huye usa meM ekAgra lagA rahatA hai / nitya hI saMsArase ugako prApta ho rahe vairAgyatatpara rahate haiM / anitya, azaraNa, saMsAra Adi bAraha anuprekSAoM ke bhAvane meM inako cittavRtti rukI rahatI haitIrthaMkara bhagavAn ke tapaHkalyANake avasarapara niyoga sAdhate huye bhagavAn ko tatvaprabodha karAne ke liye tatpara rahate haiM / niSkramaNake sivAya anya kinhI bhI kalyANoM meM yA nandIzvara 81 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 tattvArthazlokavArtike dvIpa athavA anya akRtrima caityAlayoMkI vandanA AdimeM inako jAne Ane kI utsukatA nahIM hai| devagati nAma karmake bheda prabheda horahe laukAntika deva nAmaka prakRti vizeSa ke udayase ukta DhaMga ke ye deva upaja jAte haiM / nAmakarma kI uttarottara prakRtiyAM asaMkhyAtI haiM / yaha jIva pahile zubha, azubha karmoMke anusAra vibhinna paryAMyoM meM upaja jAtA hai / pazcAt svakIya puruSArthaM dvArA vilakSaNa kAryoM ko sAdhaletA hai / siddhAnta granthoM meM saMsArI joMvoM kI avasthAoM kA karmajanita aura puruSArthajanita nyArA nyArA svarUpa darasAdiyA gayA hai / tenvarthasaMjJatAM prAptA bhedAH sArasvatAdayaH / tenaikacara mA stadvacchaka, dyAyopalakSitAH // 1 // laukAntika devagaNoMke ve sArasvata Adika bheda anvarthasaMjJApaneko prApta ho rahe haiM / tisa kAraNa ye laukAntika deva ekacarama haiN| yAnI eka manuSya bhava lekara caramazarIra avasthA se nirvANa prApta kara leMge / ataH zadvameMse nikale huye arthake anusAra isakA nAma yathArtha hai / umAsvAmI mahArAjane ina do nyAre sUtroM karake eka bhavatArI laukAntika devoMkA svataMtra nirU paNa kiyA hai / yaha upalakSaNa hai / jaise "kAkebhyo dadhi rakSyatAm " yahAM kAka pada dahIke upaghAtakoM kA upalakSaNa hai| chaha dakSiNa dizA ke indra, saudharma indrako indrANI, saudharmaM svargake lokapAla, sarvArthasiddhike deva ye bhI eka bhavatArI haiM / ataH una laukAntikoM ke samAna isa sUtra dvArA saudharma indra Adi sabhI eka bhavatArI jIvoM kA upalakSaNa kara diyA gayA samajha lenA / yethe kacaramA laukAMtikAH sarvenvarthasaMjJAM prAptAH sUtritAH tathA zakrAdayazca teSAmupalakSaNatvAt / jisa prakAra ki eka carama horahe sabhI lokantika deva parale janma meM saMsAra kA anta karane vAle hote huye satya arthake anukUla horahIM saMjJAko prApta ho rahe sUtra dvArA umAsvAmI mahArAja ne kaha diye haiM, usI prakAra saudharma indra Adika bhI eka carama zarIra ko prApta kara dUsare janma meM saMsAra kA anta kara dene vAle sUcita kara diye gaye haiN| kyoMki una sArasvata AdikoM kA eka bhaktArI jIvoM meM upalakSaNapanA hai| ataH "brAmhaNavaziSTa " nyAya se ina eka bhavatArI jIvoMkA nyAre sUtroM dvArA nirUpaNa karanA samucita hai / kva punadvacaramA ityAha / jaba ki ye laukAntika yA zakra Adika eka carama haiM, to phira mahArAja yaha batAo ki dvicarama yAnI do bhavatArI jIva kaunase haiM ? aisI jijJAsA honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrimasUtrako kahate haiM / Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 643 vijayAdiSu dviramAH // 26 // vijaya Adi vimAnoM meM do carama vAle deva nivAsa karate haiM / arthAt vijaya, vaijayanta, aparAjita aura nau anudiza vimAnoMke deva adhikapanese antima do manuSya bhavoMko prApta kara mokSako cale jAte haiN| yahAM vijaya aura Adi zadvake sAtha bahubrIhi samAsa tathA tatpuruSa samAsa kara denese vaijayanta, aparAjita, aura anudizoMkA iSTagrahaNa siddha hojAtA hai / ye teraha vimAnoM ke nivAsI palya ke asaMkhyAtaveM bhAga svarUpa asaMkhyAte deva AyuSya pUrNa hote sante samyaktvase nahIM chUTate huye manuSyoMmeM upaja kara punaH saMyamako ArAdhanA karate huye phira vijayAdikoM meM upaja kara vahAM se cyuta hote huye yahAM karma bhUmimeM manuSya bhavako prApta kara siddha hojAte haiN| yoM do manuSya bhavoMkI apekSA dvicaramapanA hojAtA hai // AdizadvaH prakArArthaH / kaH prakAraH ? samyagdRSTitve nigraMthatve ca satyupapAdaH / sa ca vijaya syeva vaijayaMtajayantAparAjitAnAmanudizAnAmapyastIti tatrAdizadvena gRhyaMte / sarvArthaddhasya grahaNa prasaMga iti cenna tasyAnvarthasaMjJA karaNAt pRthagupAdAnAcca laukAntikaMvadekaca ramatvasiddheH / yahAM sUtra meM paDe huye Adi zadvakA artha prakAra hai / vaha prakAra kyA hai ? isakA uttara yaha hai ki samya dRSTi hote huye aura nirgranthapanA hote huye jo devoMmeM upapAda janma lenA hai / hAM, vaha samyagdRSTi aura nirgrantha manuSyoM kA upapAda vijaya ke samAna vaijayanta, jayanta aparAjita, aura anudiza vimAnavAsiyoM ke bhI vidyamAna hai| isa kAraNa vahAM Adi zadva karake bAraha vimAnoMkA grahaNa kara liyA jAtA hai / arthAt samyagdRSTi ho rahe mahAvratI kA hI marakara jahAM janma lene kA niyama hai, ve sthAna vijaya Adika kahe jAte hai / janmake AdimeM samyagdRSTi hote huye ahamindrapanakA akalaMka niyama bhI isase pratikUla nahIM paDatA hai / yadi yahAM koI yoM kahe ki samyagdRSTi mahAvratI puruSoM kA hI upapAda janma honA to sarvArthasiddhi vimAnoM meM bhI hai / ataH Adi padase yahAM mAnuSiyoMse tine yA utkRSTatayA sAta gune sarvArthasiddhi vAle saMkhyAta devoMke grahaNa ho jAne kA prasaMga hogA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki usa sarvArthasiddhi kI ThIka ThIka vAcaka zadba ke anusAra artha ghaTita hojAnevAlI sajJA kI gayI haiM / bhAvArtha- sampUrNa arthoM kI siddhi prApta karanevAle ye deva haiM / agale bhava meM hI mokSa kI siddhi karaleveMge / dUsarI bAta yaha hai ki saudharmezAna Adi sUtra meM "sarvArthasiddhi " kA pRthag rUpase upAdAna kiyA gayA hai / ataH laukAntika devoMke samAna eka caramazarIrapanA siddha hai / ataH yaha sUtra samyagdRSTi mahAvratI hI manuSyoMke upapAda sthAna ho rahe vijaya Adi teraha vimAnoM meM rahane vAle ahamindroMke liye caritArtha hai / Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtike %3 kathaM punarvijayAdInAM dvicaramatvaM ? manuSyabhavApekSAyA tayaiva vyAkhyAprajJaptidaMDake' bhidhAnAt / devabhavApekSAyAmapi tricaramatvaprasaMgAt / ____vijayAdika ahamindroMke dvicAmapanA kisa prakAra vyavasthita hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki da manuSya bhavoMkI apekSA karate sante dvivrmpnaa| yAnI vijayAdikase cyuta hokara manuSyomeM upaja kara saMyama lete huye, punaH vijayAdika meM upapAda kara punaH manuSya janma lekara siddha ho jAte haiN| tisa hI prakAra vyAkhyAprajJAntidaNDaka nAmaka mahA adhikAra meM kahA gayA hai| yadi madhyavartI devabhavakI apekSA bhI kI jAyagI taba to tricaramapanakA prasaMga hogaa| do manuSyabhava aura eka devabhava yoM tIna bhavatArI ye ho jAyaMge / vyAkhyAprajJaptidaNDakameM antara prakaraNake anusAra Aye haye, virodhakA bhI nivAraNa kara diyA hai| anya kalpameM utpatti ho jAnekI apekSA nahIM rakhakara kiye gaye, gautama mahArAjake praznapara bhagavAna kA utara yaha hai, jo ki sUtrameM kahA gayA hai| __manuSyabhavasya punarekasya mukhyacaramatvaM yenaiva nirvAgaprApteH / aparasya tu caramaprattyAsatterupacaritaM caramatvaM sajAtIyasya vyavadhAyakasyAbhAvAt tasya tatpratyAsattisiddhaH / dvau caramau manu. SyabhavI yeSAM te dvicaramAH devAH vijayAdiSu pratipattavyAH / yadi koI yoM kaTAkSa kare ki kitane hI thoDe yA bahuta padArtha kyoM na hoM unameM carama eka hI ho sakatA hai / anantAnanta padArthameM bhI carama eka hI hogaa| phira yahAM do ko caramapanA kaise kahA ? granthakAra isakA samAdhAna yoM kara dete haiM ki bhAI tumhArA kahanA ThIka hai| eka hI antima manuSya bhavako mukhya rUpase caramapanA hai, jisa hI karake nirvAga kI prApti hotI hai / kiMtu usake nikaTavartI dUpare yA tosare nyAre bhavako caramAnA to caramake nikaTavartI hone ke kAraNa upacarita hai / koI dUsarA samAna jAtivAlA padArtha vyavadhAna karanevAlA nahIM hai / ataH usa dUsare yA tIsare bhavako usa mukhya caramako nikaTavattitA siddha hai| jinake do manuSya bhava antima lene zeSa haiM, ve deva dvivarama ho rahe vijaya Adika meM nivAsa kara rahe samajha lene cAhiye / athAnyatra saudharmAdiSu kiyaccaramA devA ityAvedayitumAha / aba mahArAja yaha batAo ki anya saudharma, Adika vimAnoM meM nivAsa kara rahe deva bhalA kitane carama bhavoMko grahaNa kara nirvANa prApta kareMge? isa praznake samAdhAnakA prajJApana karaneke liye granthakAra uttaravAttikako kahate haiN| tathA dvicaramAH proktA vijayAdiSu yto'nraaH| vata.nyatra niyAmosti na manuSyabhave baha // 1 // Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthIcantAmaNiH jisa kAraNase ki vijaya AdikoMmeM tisa prakAra do manuSya bhavoMkI apekSA dvicarama deva acche kahe gaye haiM, tisa kAraNa anya vaimAnikoMmeM yahAM manuSya bhavoM meM niyama karAnevAlA koI nahIM hai / arthAt-saudharma Adike deva sau bhava yA ananta bhava lekara mokSa jAyeMge aisA koI niyama nahIM hai / aveyakoM takameM upajanevAle anantavAra aveyaka yA manuSya bhavoMmeM saMsaraNa karate rahate haiM / aneka jIva to muktiko kathamapi prApta nahIM kara sakeMge / ataH laukAntika AdikoMkA eka caramapanA aura vijayAdikoMkA do caramapanA prasiddha hai / kSAyika samyagdRSTiyoMkA tricaramapanA yAnI utkRSTatayA cauthe bhavameM mokSa jAnA nirNIta hai / tIrthaMkara prakRtivAlA jIva bhI utkRSTa tayA dvicarama hai| tIsare janmameM avazya mokSa pAvegA / anya jIvoMke liye koI mukti prApta karaneke liye bhavoMkA niyama nahIM bakhAnA gayA hai / bhale prakAra sallekhanA karanevAlA jIva sAta, ATha, janmoMmeM muktiko prApta kara letA hai, aisA caraNAnuyogakA siddhAMta hai / " jesi hoi jahaNNA cauvihArAhaNA du bhaviyANaM / sattaThUbhave gaMtuM te viya pAvanti NivvANaM" inake atirikta mukti prApta karane ke liye bhavoMkA niyama nahIM kiyA gayA hai| bhale hI nyAre nyAre janmoMkI apekSA yaha jIva mahAvratoMko adhikase adhika battIsa vAra dhAraNa kara sakatA hai / eka bhavameM adhikase adhika do bAra letA huA upazama zreNIko cAra vAra le sakatA hai| kintu isameM to kucha kama arddha pudgala parivartana kAla bhI pUrA hokara anante janma ho sakate haiN| ananta kalpakAla bhI samAjAya / ataH yaha koI caramabhavoM ko gaNanAkA niyama nahIM samajhA jAtA hai| yato lokAMtikAnAM sarvArthasiddhasya zakrasya ca tadagramahiSyA lokapAlAdInAmekacaramatvamuktaM tathA vijayAdidevAnAM dvicaramatvaM, tatonyatra saudharmAdiSu niyamo nAstIti gamyate / jisa kAraNase ki lokAntika devoMkA aura sarvArthasiddhivAle devoMkA tathA saudharma iMdrakA evaM usakI agramahiSI ho rahIM indrANIkA tathaiva lokapAla AdikoMkA ekacaramapanA siddhAMta granthoMmeM kahA gayA hai, tisa prakAra vijaya, Adika devoMkA dvicaramapanA nirNIta hai| unake sivAya saudharma AdikoMke anya devoMmeM koI dvicaramapana AdikA koI niyama nahIM hai| yoM arthApattyA jAna liyA jAtA hai| lokapAla Adi yahAM AdiAdase dakSiNa dizAke indroMkA grahaNa kara lenA, trilokasArameM ' sohammo varadevI salogapAlA ya dkssinnmriNdaa| logaMtiya savaThA tado cadA Nivvudi janti " yoM kahA hai| ityekAdazabhiH sUtraivaimAnikanirUpaNaM / yuktyAgamavazAdAttaM tanikAyacatuSTayam // 2 // - isa prakAra 'vaimAnikAH' isa sUtrase prArambha kara 'vijayAdiSu dvicaramAH' yahAMtaka gyAraha sUtroM karake zrI umAsvAmI mahArAjane vaimAnika devoMkA nirUpaNa kiyA hai / yukti aura Agamake vazase una devoM kI cAroM nikAyoM ko ukta cauthe adhyAya dvArA grahaNa kara liyA jA cukA Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike hai / arthAt -- yahAM taka isa adhyAyake chavvIsa sUtroM meM cAroM devanikAyoM kA samIcIna yuktiyoM aura sarvajJa dhArA prApta Agamake anusAra kathana kiyA jA cukA hai / iti tattvArthazlokavAttikAlaMkAre caturthAdhyAyasya prathamamAnhikam / yahAMtaka tattvArthazlokavArtikAlaMkAra nAmaka mahAgraMtha meM cauthe adhyAyakA pahilA Anhika ( prakaraNa samUha ) parisamApta huA / 646 11011 prAgjanmAjita karma nityagatikajyotiSkanighnaM kSapAghastrAdivyavahArakAlamacalA sthairyyaJca muktyai vidan / sUryendvorupa rAgitAgrahakRtAnendu kSiticchAyayA dharmyadhyAnarato bhuvaM samatalAM pasyedagolAM sudhIH // 1 // 11011 atha dvitIyamAnhikam " jIvake audayika bhAvoMme tiryaka yoniko gatiko audayika bhAvoM meM ginAyA hai / phira sthiti ke prakaraNameM " tiryagyonijAnAM ca isa sUtra dvArA tiryaMcayonivAle jIvoMkI sthitI ko samajhAyA hai| vahAM hama yaha nahIM samajhe ki tiryagyoni jIva kaunase haiM ? isa prakAra sandeha honepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako samAdhAnArthaM pratipAdana karate haiM / aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 27 // aupapAdika arthAt - upapAda janmavAle deva aura nArakI jIva tathA manuSya inase zeSa baca rahe sampUrNa saMsArI jIva tiryagyoni yAnI tithaMca hai| tIna gatioM ke jIva asaMkhyAtAsaMkhyAta haiM / kintu tiryaMca jIva anantAnanta hai / aupapAdikAzca manuSyAzcaupapAdikamanuSyA ityatra dvaMdverbhyAhatatvAdopapAdikazadvasya pUrvanipAtaH / manuSyazadvasyAlpAkSaratvepi tasmAduttaratra prayogaH, ardhyAhatatvasyAtpAkSarApavAdatvAt / tebhyonye zeSAH saMsAriNaH tiryagyonayaH pratyeyAH, tiryagnAmakarmodayasadbhAvAt / na punaH siddhAH saMsAriprakaraNe tadaprasaMgAt / aupapAdika aura manuSya yoM itaretara dvandva kara ' aupapAdikamanuSyAH ' yaha pada banAnA cAhiye / isa padameM dvandva samAsa karanepara abhyarhita ( pUjya ) hone se ' avyavahitaM pUrvaM ' isa sUtra anusAra bahuta acvAle bhI aupapAdika zadvakA pUrva meM nipAta ho jAtA hai| manuSya zadvakA alpa akSaravAlA yA atyalpa acvAlA honepara bhI usa aupapAdikase pIche prayoga kiyA hai / Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH kyoMki -- alpAc taraM pUrvaM ' isa sUtrakA apavAda karanevAlA ' abhyahitaM ca ' hai / ataH abhyahitapanA alpAkSarapane ko bAdha letA hai / aupapAdikoMmeM deva A jAte haiN| aura deva sthiti, prabhAva, Adi karake pUjya kahe jA cuke haiN| una aupapAdika aura manuSyoMse atirikta zeSa saMsArI jIva tiryaMca samajha lene caahiye| kyoMki unake tiryaggati nAmaka nAma karmakA udaya vidyamAna rahatA hai / aupapAdika aura manuSyoMse zeSa rahe siddha phira nahIM grahaNa kiye jAte haiN| kyoMki saMsArI jIvoMke prakaraNameM una zuddha paramAtmAoMkA prasaMga nahIM hai / siddhoMmeM gati karmakA udaya nahIM pAyA jAtA hai| kasmAtpunahi tebhidhIyate ? tiryagprakaraNe teSAmabhidhAnArhatvAt ityAzaMkamAnaM pratyAha / koI ziSya AzaMkA kara rahA hai ki kisa kAraNase phira ve tithaMca jIva yahAM vinA prakaraNa kahe jA rahe haiM / jaba ki dUsare adhyAyameM tiryaMcoMke prakaraNameM una tiryagyoni jIvoMkA kathana karanA yogya pratIta hotA hai ? isa prakAra AzaMkA kara rahe ziSyake prati granthakAra samAdhAna vacanako kahate haiN| sarvalokAzrayAH siddhAstiyaMcopyarthatoMginaH / santyopapAdikebhyaste manuSyebhyopi cApare // 1 // iti saMkSepatastiryagyonijAnAM vinizcayaH / kRtotra sUtrakAreNa lakSaNAvAsabhedataH // 2 // AdhArabhUta saMpUrNa lokake Azrita ho rahe tiryaca prANI bhI vAstavika rUpase prasiddha ho rahe haiM / tayA ve aupapAdika jIvoMse aura manuSya jIvoMse bhI nyAre bhinna prakAra ke vidyamAna haiM / isa prakAra sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAjane isa sUtrameM lakSaNa aura nivAsa sthAna kI vizeSatA anusAra saMkSepase tiryaMca jIvoMkA vizeSa nizcaya karA diyA hai| bhAvArtha-tiryaMca jIva tInoM lokoMmeM bhare huye haiM / tInoM lokoM kA nirUpaNa kara cukanepara tiryaMcoMkA pratipAdana karanA sugama hai / ataH isa sUtra dvArA tiryaMcoMke lakSaNa aura arthApatyA nivAsasthAna ta tInoM lokakI pratipatti karA denA sUtrakArako Avazyaka paDa gayA hai| ---- adholokaM madhyalokamUrdhvalokaM cAbhidhAya yadatra prakaraNAbhAvepi tiryagyonijAnAM nirUpaNaM sUtrakAreNa kRtaM tatteSAM sarvalokAzrayatvapratipattyarthaM ca / tiryaprakaraNesya sUtrasyAbhidhAne saryatiryagbhedavacane sati sUtrasya gauravaprasaMgAt / sarvalokAzrayatvaM punareSAM parizeSAt yojyte| Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 tattvArthazlokavAtike tIsare adhyAyameM adholoka aura madhyalokakA varNana kara tathA caturtha adhyAyameM chabbIsa sUtrataka Urdhva lokakA nirUpaNa kara, prakaraNa nahIM honepara bhI sUtrakArane jo yahAM tiryaMca jIvoMkA pratipAdana kiyA hai, vaha to una tiyaMcoMke sarva lokake Azritapanako pratipatti karAneke liye aura saMkSepa karane ke liye hai / yadi dUsare adhyAyameM tiryaMcoMke prakaraNameM isa sUtrakA kathana kiyA jAtA to sampUrNa tiryaMcoMke bhedoMkA vacana karate sante sUtrake gaurava doSa ho jAnekA prasaMga aataa| dUsare adhyAyameM tabataka nArakI, manuSya aura devoMkA nirUpaNa bhI nahIM kiyA gayA thaa| vahAM nArakI jIvoM yA manuSyoM athavA devoMke pratipAdaka sUtra bhara diye jAte to arthakRta aura pramANakRta bhArI gaurava ho jaataa| tInoM loka aura tInoM gatiyoM ke jIvoMkA varNana kara cukanepara yahAM laghutAse tiryaMcoMkA lakSaNa aura unakA nivAsa sthAna samajhA diyA hai / ina tiryaMcoMke adhikaraNabhUta saMpUrNa lokameM Azrita rahanekI to phira parizeSa nyAyase yojanA kara lI jAtI hai| yAnI tIna lokakA nirUpaNa kara cakanepara tiryaMcoMkA yahAM kathana karanA unake sarva lokameM vyApa kara Thaharaneko dhvanita karatA hai| tiryagyonayo dvividhAH sUkSmA bAdArAzca, sUkSmabAdaranAmakarmadvaividhyAt / tatra sUkSmAH sarvalokavAsinaH, bAdarAstu niyatAvAsA iti niyatAvAsAbhedanirUpaNaM tiyaMgyonizadvaniruktyA lakSaNanirUpaNaM tirazcInyagmatopabAyA yoniyeSAM te tiryagyonaya iti / manaSyAdInAM keSAMcita paropabAhyatvAt tiryagyonitvaprasaMgAditi cenna, tiryagnAmakarmodaye satIti vacanAt / / tiryaMca jIva do prakArake haiM / nAma karmakI sUkSma prakRti aura bAdara prakRti ina do prakArake karmoMke udaya anusAra huye sUkSma aura bAdara ye do prakArake tiryaMca haiN| una do bhedoMmeM pRthivI apa, teja, vAyu, vanaspatikAyika sUkSma tiyaM ca saMpUrNa lokameM nivAsa kara rahe haiM / aura bAdara ho rahe pRthivI, teja, ap, vAyu, vanaspati, aura vikalendriya tathA paMcendriya tiryaMca to niyata ho rahe kvacit sthAnoMpara nivAsa karate haiN| isa prakAra tiryaMcoMke niyata ho rahe nivAsasthAna aura bhedoMkA nirUpaNa kara diyA gayA hai / tiryagyoni isa zabda kI nirukti karake tiryacoMke lakSaNakA nirUpaNa kara diyA jAtA hai| yaugika zabdoMkI nirukti kara denese vAcyArthakA lakSaNa sampanna ho jAtA hai / jisa prakAra ki pAcaka, pAlaka, pAlaka, zadvoMke nirvacanase hI rasoiyA Adike itara vyAvartaka lakSaNa ho jAte haiM, isI prakAra yahAM bhI tirazcI nyagbhUtA yAnI chipI huI jinakI yoni upajI hai, ve jIva tiryagyoni haiM / athavA upabAhyA yAnI tiraskRta ho rahI yoniko dhAranevAle jIva tiryagyoni jIva haiN| bhAvArtha-tiryacoM meM ekendriyoMkI saMkhyA atyadhika hai| ina ekendriyoMkI yoni saMvRta (DhakI huI) hai / athavA svayaM tiryacoM karake athavA manuSyoM karake jo pada padapara tiraskArako prApta ho rahe haiM, ve tiryagyonI jIva haiM / yahAM koI atiprasaMga doSa ho jAnekI zaMkA karatA hai ki kinhIM kinhIM manuSya, deva, AdikoMkA bhI dUsaroMke dvArA tiraskAra ho rahA hai / ataH unako bhI tiryagyonipanakA prasaMga ho jAyagA / granthakAra kahate haiM ki yaha Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH 646 haiM to nahIM kahanA / kyoMki antaraMgameM tiryag nAma karmakA udaya hote sante jo upabAhya haiM, ve tiryaMca / isa prakAra bana kara denese koI doSa nahIM AtA hai / nirukti ke sAtha thoDA vizeSaNa aura lagA diyA jAtA hai / saMprati bhavanavAsinAM tAvadutkRSTasthitipratipAdanArthamAha / umAsvAmI mahArAjake prati kinhIMkA pRSTavya hai ki bhagavan ! aba ina jIvoM kI sthiti kahanI cAhiye / nArakI, manuSya, tiryaMcoMkI sthiti to Apane kaha dii| devoMkI nahIM kahI hai| ataH devoMkI Ayu kisa prakAra hai ? yoM pRSTavya honaMpara sabase pahile bhavanavAsiyoMkI utkRSTa sthitiko pratipAdana karaneke liye sUtrakAra isa avasarapara agrima sUtrako spaSTa kahate haiM / sthitirasuranAga suparNadvIpazeSaNAM sAgaropamatripalyopamArdhahInabhitA // 28 // bhavanavAsiyoMmeM asurakumAroMkI eka sAgara pramANa utkRSTa sthiti hai / 'nAgakumAroMkI tIna patyopama parimita hai / suparNakumAroMkI AdhA palyahIna yAnI DhAI palyopama parA sthiti hai / dvIpakumAroMkI usase Adhe palya hIna yAnI do palyopama hai / zeSa chaha prakAra ke bhavanavAsiyoMkA usase bhI AdhApalya kama arthAt -- DeDha addhApalyopama kAla parimita utkRSTa sthiti hai / asurAdInAM sAgaropamAdibhi rabhi saMbaMdho yathAkramaM / asurakumAra, nAgakumAra, Adiko sAgaropama, tripalyopama, Adike sAtha kramakA atikrama nahIM kara uddezya vidheya anusAra saMbaMdha kara lenA cAhiye / yoM isa sUtrake choTe pAMca vAkya banA liye jAya / sUtrakAra aba kramaprApta ho rahI vyantara aura jyotiSa devoMkA ullaMghana kara vaimAnika devakI sthitiko kahate haiM / kyoMki bhaviSya meM sarala upAyase unakI sthiti kaha dI jaaygii| una vaimAnikoM ke AdimeM kahe gaye pahile yugalakI sthitiko samajhAneke liye agrima sUtrako kahate haiM / saudharmaizAnayoH sAgaropamedhike // 29 // saudharma aura aizAna svarga meM devoMkI utkRSTa Ayu do sAgarase kucha adhika hai / dvivacananirdezAdvitvagatiH, adhike ityadhikAra AsahasrArAt / sAgaropameM yaha zabda dvivacana " au" vibhaktikA rUpa hai| ataH dvivacanakA kathana kara dene se dvitva saMkhyA kI jJapti ho jAtI hai, yAnI do sAgara yaha artha nikala AtA hai| jaise ghaToM kA artha do ghaTa hai| isa sUtra meM " adhike " yaha adhikAra pada hai, jo ki sahasrAra svargataka jAna lenA cAhiye | kyoMki "trisapta" Adi sUtra meM adhikArakA nivartaka tu zabda paDA huA hai / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 tattvArthazlokavAtike sUtrakArake vyartha sArikhe paDe huye zabda na jAne kina kina aneka arthoM kA jJApana karate haiN| bhAvArtha-yaha utkRSTa sthiti indra pratondra Adi devoMko hai| saudharma aizAna svargake devoMkI deviyoMkI sthiti to " sAhiyapallaM avaraM kappadugitthoNa paNaga paDamavaraM / ekkArase caukke kappe do sattaparivaDDhI" isa trilokasArako gAthA anusAra prathama yugala sambandhI deviyoM kI jaghanya Ayu sAdhika palya hai aura saudharma deviyoMkI utkRSTa Ayu pAMca patya evaM aizAnameM sAta palya hai| solahaveM svargame deviyoMkI Ayu pacapana palya hai / "dakSiNa uttara devI sohammIsAga eva jAyate / taddevIo pacchA uparima devA Nayanti sgtthaannN"| dakSiNa uttara bAraha kalpoMmeM rahanevAle kalpavAsI devoMkI deviyAM saudharma aura aizAna svarga meM hI upajatI hai| pIche una deviyoMko niyoga anusAra Uparale deva apane apane sthAnakA le ja.te haiN| . ____ aba zrI umAsvAmI mahArAja dUsare kalpa yugalako sthitiko vizeSatayA samajhAneke liye agrima sUtrako kahate haiN| sAnatkumAramAheMdrayoH sapta // 30 // sAnatkumAra aura mAheMdra nAmaka tIsare, cauthe, svargomeM nivAsa kara rahe devoMko utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgara kI haiM / ghAtAyuSka samyagdRSTikI apekSA AdhA sAgara Ayu adhika ho jAtI hai| yaha yavasthA saudharma se lekara sahasrAra paryanta taka samajhanI cAhiye / usake Upara ghAtAyuSka jIva upaja nahIM pAtA hai| adhikArAt sAgaropamAdhikAni ceti saMpratyayaH / ___ adhikAra calA ArahA honese sAgaropama aura adhika zabdoMkI anuvRtti ho jAtI hai| isa kAraNa sAnatkumAra aura mAhendroM meM kucha adhika sAta sAgaropama utkRSTa Ayu hai| yaha samIcIna pratyaya ho jAtA hai / " arthavazAt vibhaktevipariNAmaH " isa nItike anusAra yahA~ " sAgaropama " aura " adhika " padoMko bahuvacanAnta kara liyA jAtA hai / zrI umAsvAmI mahArAja brahmaloka svargase Adi lekara acyuta paryanta svargomeM nivAsa kara rahe devoMkI utkRSTa sthitiko samajhAne ke liye agrima sUtrako kahate haiN| trisaptanavaikAdazatrayodazapaMcadazabhiradhikAni tu // 31 // ___ brahma, brahmottara, svargoMmeM tInase adhika ho rahe sAta sAgara yAnI dasa sAgaropama utkRSTa sthiti hai / lAntava aura kApiSTha svargoM meM sAta karake adhika ho rahe sAta sAgara yAnI codaha sAgarakI sthiti hai / zukra mahAzukra meM nau sAgarase adhika ho rahe sAta sAgara yAnI solaha sAgarakI Ayu hai / zatAra sahasrAra svargo meM gyAraha sAgarase adhika horahe sAta sAgara arthAt aThAraha sAgarakI sthiti hai| yahAMtaka adhika zabdakA adhikAra calA A rahA hai| ata: Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAthacintAmaNiH 651 amannmenmonionemama - ukta sthitiyoMko ghAtAyuSka samyagdRSTiyoMkI apekSA AdhA sAgara adhika samajhanA | Anata, prANata svargomeM teraha adhika sAta sAgara yAnI vIsa sAgaropama kAla utkRSTa sthiti hai / tathA AraNa aura acyuta svarga meM pandraha karake adhika sAgara arthAt-bAvIsa sAgarakI sthiti hai| tu zabdakA prayojana sahasrArataka hI adhika zabda kI anuvRtti karanA hai| saptetyanuvartate, tena sAnatkumAramAheMdrayorupari dvayoH kalpayoH saptasAgaropamANi trimiradhikAni iti daza sAdhikAni sthitiH, tayorupari dvayoH kalpayoH sapta saptAdhikAnIti caturdazAdhikAnIti, tayorupari dvayoH saptanavamiradhikAnIti SoDazAdhikAni, tayorupari dvayoH saptakAdazabhiradhikAna tyaSTadazAdhikAni. tayorupari dayorAnataprANatayoH sapta trayodazabhiradhikAnIti viMzatireva, tayorupari dvayorAraNAcyutayoH saptavadazabhiradhikAnIti dvAviMzatireva / tu zabdasya vizeSaNArthatvAt / AsahasrArAdadhikArAt paratrAdhikAnItyabhisaMbaMdhAbhAvaH / pUrva sUtrase sapta isa zabdakI anuvRtti kara lI jAtI hai| tisa kAraNase yaha artha ho jAtA hai| sAnatkumAra, mAheMdra, svargoMke Upara do kalmoMmeM tInase adhika sAta sAgara sthiti hai| isa kAraNa utkRSTa sthiti kucha adhika dasa sAgara kI hai| una do brahma, brahmottara svargAke Upara do kalpoMme sAta adhika sAta sAgara isa prakAra sAdhika caudaha sAgara itanI utkRSTa sthiti hai / una sAtava kApiAThoMke Upara vartta rahe do zukra mahAzakra svargoM meM nause adhika sAta sAgara yoM kucha adhika solaha sAgaropama utkRSTa sthiti hai| una zukra mahAzukroMke Upara Thahara rahe zatAra sahasrAra, svargomeM gyArahase adhika ho rahe sAta sAgara yoM AdhA sAgara adhika aThAraha sAgarakI utkRSTa sthiti hai| punaH una zatAra sahasrAra do svargoM ke AdhA rAja Upara barta rahe do Anata, prANata svargoMmeM terahase adhika ho rahe sAta sAgarayoM kevala vIsa hI sAgarakI utkRSTa Ayu hai / una Anata prANatoMke AdhA rAjU Upara varta rahe do AraNa, acyuta, svargoM meM devoMkA AyuSya pandraha karake adhika sAta sAgara isa prakAra zuddha bAIsa hI sAgara utkRSTa AyuSya haiM / sUtra meM paDe hue tu zabdakA artha kucha vizeSaNa lagAkara vizeSatA kara denA hai / ataH sahasrAraparyaMta adhika zabda kA adhikAra honese paralI ora Anata AdimeM bIsa, bAIsa, ina do sthaloMpara sAgarake sAtha adhikAni zabda ke sambandha karanekA abhAva ho jAtA hai / bAta yaha hai ki ghAtAyuSka samyagdRSTi kI Ayu yadi sADe sAta sAgara hogayI hai to vaha sAnatkumAra mAheMdra svargomeM upjegaa| hAM, anya sADesAta sAgara AyubAlA jIva brahma, brahmottara, svargoM meM jaaygaa| isI prakAra jisa ghAtAyuSka samyagdRSTi manuSya ke sADe aThAraha sAgara sthitivAlI devAyuSyakA sadbhAva haiM, vaha zatAra, sahasrAra svargome janmegA aura zeSa sADe aThAraha sAgara devAyuSyavAlA jIva Anata prANata svargomeM jaaygaa| yahAMse chaha rAja Uparataka nivasa rahe una AraNa. acyata. svoM ke Upara ahamindravaimAnika devoMkI sthiti kitanI hai ? isakI pratipatti karAneke lie umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 tattvArthazlokavAtike %3 AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu veyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca // 32 // AraNa aura acyuta svargose Upara navagraiveyakoMmeM pratyekameM eka eka sAgarase adhika ho rahI sthiti samajha lenI cAhiye / arthAt-tIna 'adhotreyakoMmeM pahile sudarzana gheveyakameM teIsa sAgarakI sthiti hai| dUsare amogha graiveyaka meM cauvIsasAgarakI tIsare suprabuddha nAmaka greveya. kameM ahamindra devoMkI paccIsa sAgara utkRSTa sthiti hai| tIna madhyama graMveyakoMmeM pahile yazodhara nAmaka aveyakameM chabbIsa sAgara sthiti hai| dUsare subhadra nAmaka graMveyakameM sattAIsa sAgara aura tIsare suvizAla aveyakameM aTThAIsa sAgara utkRSTa sthiti hai / kArale tIna graMveyakomeMse sumanasa nAma greveyakame untIsa sAgara aura dUsare saumanasa greveyakameM tIsa sAgarakI tathA tIsare prItikara graMveyakameM ikatIsa sAgarakI utkRSTa sthiti hai / nau anudiza vimAnoMmeM ekase adhika ikatIsa yAnI battIsa sAgara utkRSTa sthiti hai| vijayAdikameM eka karake adhika battIsa arthAt-tetIsa sAgara utkRSTa sthiti hai / sarvArthasiddhi meM jaghanya, utkRSTa, donoM bhI sthitiyAM paripUrNa tetIsa sAgaropama haiN| ___ adhikArAvadhikasaMbaMdhaH / veyakebhyo vijayAdInAM pRthaggrahaNamanudizasaMgrahAthaM / pratyeka mekakavRddhayamisaMbaMdhArtha navagrahaNaM / sarvArthasiddhasya pRthaggrahaNaM vikalpanivRttyartha / "saudharmazAnayoH sAgaropame'dhike " isa sUtrake adhika zabdakA adhikAra to pUrva sUtrake samAsagabhita cAra padoMtaka hI lAgU hotA hai| kintu " trisapta" Adi sUtra meM paDe hue adhika zabdakA adhikAra ho jAnese yahAM usakA sambandha kara liyA hai / tisa karake ukta artha nikala AtA hai / veyaka aura vijaya Adi do padoMkA samAsa nahI kara aveyakase vijaya AdikA pRthag grahaNa karanA to nau anudiza vimAnoMkA saMgraha karane ke liye hai| anudizake nauU vimAnoMmeM kevala eka sAgarakI hI vRddhi hotI hai| hAM, greveyakoM meM pratyeka graMveyakake sAtha eka eka sAgarakI vRddhi ho jAnekA nauU ora sambandha karane ke liye nava zabdakA grahaNa hai / arthAtnava zabda nahIM kaha kara kevala greveyakeSu itanA hI kaha dete to vijaya Adike samAna nauU aveyakoMme eka hI sAgara adhika bddhtaa| navasu kaha denepara to nau sthAnoMpara pratyeka meM eka eka sAgarakA adhikapanA pratIta ho jAtA hai / sarvArthasiddhikA pRthak grahaNa karanA to jaghanya aura utkRSTa sthitike vikalpoMkI nivRtti ke liye hai| kA punariyaM bhavanavAsyAdInAM sthitiruktetyAha / . bhavanavAsI Adi devoMkI phira yaha utkRSTa yA jaghanya sthiti kyA kahI jA cukI hai? batAo to shii| isa prakAra AzaMkA honepara graMthakAra uttaravAttikako kahate haiN| Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 65.3 sthitirityAdisUtreNa yoktA bhavanavAsinAM / vizeSeNa sthitiryA ca tadanaMtarakIrtitA // 1 // . suutraishcturbhirbhyaasaadythaagmmshesstH| parAvaimAnikAnAM ca sottrtraavroktitH||2|| " sthitirasuranAga " ityAdi sUtra karake umAsvAmI mahArAjane bhavanavAsI vevoMkI : vizeSa rUpase jo sthiti kaha dI hai aura usake avyavahita pazcAt AgamaparipATIkA atikrama nahIM kara svakIya dhAraNAnurUpa abhyAsase ina cAra sUtroMkarake jo sampUrNa vaimAnika devoMkI sthitikA kIrtana kiyA hai, vaha sthiti utkRSTa--samajha lenI caahiye| kyoMki uttaravartI pichale granthameM bhavanavAsI yA vaimAnika devoMkI jaghanyasthitikA nirUpaNa kiyA jAnevAlA hai| bhAvArtha-AyuSyakA nirUpaNa karate hue sUtrakArane ina pAMca sUtroMmeM parA yA jaghanyA koI zabda nahI DAlA hai| aisI dazAmeM ukta sthiti utkRSTa samajhI jAya ? yA jaghanya ? isakA koI nirNAyaka nahIM hai| vinA svAmIke mAlako jisake hAtha paDe vahI haDapa le jAtA hai / isa viSayakA" nirNaya graMthakAra yoM kara dete haiN| jaba ki jaghanyasthitikA varNana bhaviSyameM kiyA jAyagA to arthApattyA siddha hai ki yaha devoMkI utkRSTa sthiti hai / puNya anupAra prApta hue hRdayase kAma lenA cAhiye / hRdayake sahakArI ho rahe mastiSkake avayava nalA phira kisa rogako auSadhi hai ? ___ avarAyAH sthiteruttaratra vapanAdiha bhavanavAsinAmekena sUtreNa vaimAnikAnAM ca catubhiH sUtravizeSeNa yA sthitiH proktA sA parotkRSTeti gamyate / ___ jaghanya sthitikA uttaravartI graMthameM jaba nirUpaNa kiyA jAyagA, isase siddha hai ki yahAM eka sUtra karake bhavanavAsiyoMko aura cAra sUtroM karake vaimAnika devoMko jo vizeSa karake sthiti ThIka kahI gayI hai, vaha parA yAnI utkRSTA samajhanI caahiye| yaha anumAnase jAna liyA jAtA hai| kA punrvretyaah| phira jaghanya sthiti kyA hai ? isa prakAra vinIta ziSyoMko jijJAsA hone para sUtrakAra agrima sUtrako vizadarItyA kahate haiN| aparA palyopamamadhikam // 33 // devoMko jaghanya sthiti to kucha adhika eka palyopama hai / yaha jaghanya sthiti saudharma aizAna svargavAsI devoMkI samajho jAtI hai| parizeSAtsaudharmazAnayordevAnAmavarA sthitiriya vijJAyate, tatonyeSAmuptaratra jaghanyasthitevakSyamANatyAt / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 tattvArthazlokavArtike parizeSa nyAyase saudharma aura aizAna kalpoMmeM ThaharanevAle devoMkI yaha jaghanya sthiti vizeSatayA samajhI jAtI haiM / tisa kAraNase ki utaravartI graMtha meM anya sAnatkumAra mAheMdra Adika aparAjita paryanta devoMkI jaghanyasthiti kahI jAnevAlI hai| ataH yaha zeSa rahe prathama kalpayugalake devoMkI hI jaghanyasthati parizeSa nyAyase jJAta kara lI jAtI hai| arthAta "prasakta pratiSadhe ziSya mANasaMpratyayahetuH parizeSa: " anyatra prasaMga prAptoMmeM vidheyAntarakA sadbhAva yA prakRta arthakI bAdhA honepara zeSa baca rahe uddezyoM hI anumAnasvarUpa parizeSa pramANase prakRta arthakA vidhAna anumita kara liyA jAtA hai / palyopamamatiriktamavarAsthitimabravIt / sodharmezAnayoH seha sUtrerthAtsaMpratIyate // 1 // sUtrakAra umAsvAmI mahArAja kucha adhika palyorama parimANa jaghanya sthitiko jo isa sUtradvArA kaha cuke haiM vaha jaghanya sthiti isa sUtrameM saudharma aura aizAnanivAsI devoM kI hai, yaha bAta kahe vinA hI arthApatti karake bhale prakAra pratIta ho jAtI hai| kyoMki agale sUtra meM sAnatkumAramAhendra devoMse lekara vijayAdi paryanta devoMkI jaghanya sthiti kaNThokta karado jAne vAlI hai| tata evAnaMtarasUtreNa sAnatmAkumArAdiSu jaghanyA sthitirucyte| tisa hI kAraNa yAnI isa sUtradvArA pahile kalpayugalakI jaghanyasthitikA nirUpaNa ho jAnese hI avyavahita agale sUtra karake sAnatkumAra mAhendra Adi svargAke devo meM pAyI jArahI jaghanya sthiti aba kahI jA rahI hai| usako suno| parataH parataH pUrvA pUrvAnaMtarA // 34 // "AdyAdibhya upasaMkhyAnaM " isa niyama karake parata: yahAM saptamI artha meM tasi huvA h| para paradezame avyavahita pUrva pUrvakI utkRSTa sthiti jaghanya ho jAtI hai arthAt-avyavahita pahile kala yugaloMme yA prastAroM meM jo utkRSTa sthiti hai vaha parale parale kalpa yugaloM yA prastAromeM jaghanya ho jAtI hai / nIcevAloMko jaghanyasthiti eka samaya adhika hotI huI Uparale prastAra yA kalpomeM jaghanya jAna lenI caahiye| aparetyanuvartate, tena parataH parato yA ca prathamA sthitiH sA pUrvApUrvAnaMtarA parasminnavarA sthitiriti sNprtypH| adhikagrahaNAnavateH sAtirekasaMpratyayaH / aavijyaadibhyodhikaarH| anaMtareti vacanaM vyavahitanivRttyarthaM / pUrvetyetAvattyucyamAne vyavahitagrahaNaprasaMgastatrApi pUrvazadvapravRteH / pUrvasUtrase yahAM aparA isa padakI anuvRtti ho jAtI hai / tisa kAraNa isa prakAra samicIna pratIti ho jAtI hai ki paralI ora paralI orase yA parale parale prastAroM yA kalpayugaloM meM jo prathamA sthiti Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH vaha avyavahita pUrva pUrvakI sthiti upara upara parale parale prastAro yA kalpayugaloMme jaghanyA sthiti ho jAtI hai, isa sUtra meM pUrva sUtrase adhika zatake grahaNako anuvRttI calI A rahI hai| isa kAraNa sAdhika kA samIcInajJAna ho jAtA hai| yaha adhikakA adhikAra vijaya Adi anataroMtaka jAna lenA cAhiye / arthAt-saudharma aura aizAnameM jo sAdhika do sAgara sthiti kahI jA cukI hai vaha sthiti kucha adhika yAnI eka samaya adhika hokara sAnatkumAra mAhendra kalpomeM jaghanyasthiti ho jAtI hai| bArahame svargataka eka to sAdhikapanA gA~TakA hI hai, dUsarA eka samaya adhikapanA yaha saMpUrNa vaimAna nikoM kI jaghanya sthitiyoM meM lAgU karaliyA jAtA hai| isa sUtrameM avyavahita isa arthakA vAcaka "anantarA" isa padakA kathana karanA to vyavahita pUrvokI nivRttIke liye hai| yadi "pUrvApUrvI" yoM itanA hI kathana kara diyA jAyagA taba to vyavadhAna yukta ho rahIM pUrvasthitiyoMke grahaNa hojAnekA bhI prasaMga hogaa| kyoMki vyavadhAnayukta una pahile padArtho meM bhI pUrva zabdakI pravRtti horahIM dekhI jAtI hai| jaise ki gathurAse paTanA pUrvadezavartI hai| yahAM saikaDoM kosakA vyavadhAna paDarahe padArthako bhI pUrva kaha diyA gayA hai / ataH vyavahita pUrva saudharma, aizAnoMmeM jo utkRSTa sthiti hai vaha lAntavakApiSToMkI jaghanya sthiti ho jaaygii| isa prakAra ke aniSTa arthokI pratItiyAM nahIM hone pAtI hai| taba to anantarA zabdakA sUtra meM upAdAna karanA saphala hai / nArakiyoMkI utkRSTa sthiti kahI jA cukI hai / jaghanya sthitiko abhItaka sUtrameM nahIM kahA gayA hai / ataH laghu upAya karake prakaraNaprApta nahIM bhI horahIM nArakiyoMkI sthitiko samajhAna kI icchA rakha rahe sUtrakAra agrimasUtrako kahate haiM / nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 35 // dUsarI vaMzA tIsarI meghA Adi sAtavItaka chaha pRthiviyomeM nArakI jIvoMkI avyavahita pUrvapUrvakI sthiti parale parale prastAroM aura narakoMmeM jaghanya ho jAtI hai| arthAt-pahilI pRthivIko utkRSTa horahI eka sAgaropama Ayu dUsare narakameM jaghanya samajhI jAtI hai / isI prakAra nIce nIce kI ora lagA lenA / eka samaya adhika joDa liyA to acchA hai| anyathA bhava parivartanameM kaThina samasyA upasthita hojaaygii| kimartha nArakANAM jaghanyA sthitiriha niveditetyAha / yahA~ kisI kA kaTAkSa hai ki prakaraNake vinA hI nArakiyoMkI jaghanyasthitikA yahA~ kisaliye nivedana kiyA gayA hai arthAt katipaya prakaraNakI bAteM chUTI jA rahI haiM aura aprakRtoMko sthAna diyA jA rahA hai| yaha kaunasA nyAya hai ? vratI yA Azrita janoMko AhAra dAna nahIM dekara ThaluA bharapiTTo manuSyoM ko sAdara bhojana karAnA ucita nahIM hai / isa prakAra sUtrakArake Upara AkSepa pravartane para zrIvidyAnaMda svAmI samAdhAnakAraka vAtikako kahate haiM / Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtike sAnatkumAramAhaMdraprabhRtInAmanaMtarA / yathA tathA dvitIyAdipRthivISu niveditA // 1 // nArakANAM ca saMkSepAdatraiva tdnNts|| jisa prakAra uparale sUtrameM nicale devoMkI avyavahita pahilI pahilI utkRSTa sthiti sAnatkumAramAhendra Adi uparima devoM kI jaghanya sthiti kaha dI gayI hai, usI prakAra dvitIyA Adi pRthiviyoM meM uparima nArakiyoMko avyavahita pUrvavatinI ukRSTa sthitikA paralI ora nicale nArakIyoMkI jaghanyasthiti ho jAnA, yahAM hI saMjJAse nivedana kara diyA gayA hai| sarvatra jaghanya sthitiko pUrva paTala kI apekSA eka samaya adhika samajhanA cAhiye / devasthitiprakaraNepi nArakasthitivavanaM saMkSerArtha // devoMko sthitike nirUpaNakA prakaraNa hone para bhI yahA~ nArakiyoMkI jaghanyasthitikA sUtra kathana karanA saMkSepake liye hai| bhAvArtha-jisase ki do bAra aparA ina tIna akSaroMko nahIM kahanA pdd'aa| " sUtraM hi tannAma yato na laghIyaH" sUtra to vahI hai jisase ki chaTA yA patalA dUsarA vAkya nahIM bana sake / tIsare adhyAyameM nArakiyoM ko u kRSTa sthitiko kahate samaya yadi jaghanyasthitiko kahA jAtA to vahA " aparA" zabda kA prayoga karanA paDatA " parataH parata: pUrvA pUrvAnantarA" kA bhI bojha baDha jAtA tathA pahilI pathivIme jaghanya sthitikA nirUpaNa karate samaya bhI aparA zabda kahanA paDatA / ataH raMgabiraMge dhArIdAra kapaDe meM jaise ekaraMgake kaI sUta usI sthAnapara pira diye jAte hai athavA vyAkaraNameM gatva vidhAyaka yA dIrghavidhAyaka kaI sUtra jaise eka sthalapara paDhadiye jAte haiM, usI prakAra yahAM bhI AyuSyavidhAyaka kaI sUtra race gaye haiM, jisase grantha atyalpa aura artha utanA hI prApta ho jAtA hai| zarkarAprabhA AdimeM jaghanyasthiti yadi kahI jA cukI hai taba to lage hAya pahilI narakabhUmi meM vartarahe jaghanyasthitikA bhI nirUpaNa kara diyA jAya, aisI jijJAsA pravartane para sUtrakAra ani masUtrako kahate haiN| dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 36 // pahilI narakabhUmimeM nArakIyoMkI daza hajAra varSa jaghanya sthiti hai, jo ki terahATala vAlI ghammA pRthivIke paTalasImaMta meM pravarta rahI hai| pRthivyAM nArakAgAmavarAsthitiriti ghaTanIyaM / Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH ___sopaskArANi vAkyAni bhavanti " isa nItike anusAra kucha idhara udharake cAra padoMko milAkara isa prakAra sUtrakA artha ghaTita kara lenA cAhiye ki pahilI pRthivIme nArakiyoMkI jaghanya sthiti daza hajAra varSa hai| aba bhavanavAsiyoM kI jaghanya sthiti kyA hai ? aisI bubhutsA honepara umAsvAmi maharAja agrimasUtrako kahate haiN| bhavaneSu ca // 37 // bhavanavAsI devoMkI jaghanya sthiti bhI daza hajAra varSa hai / pUrvokta vidheya dalakA ca zabda karake samuccaya kara liyA jAtA hai / ___ dazavarSasahasrANi devAnAmavarA sthitigirI saMpratyayaH / bhavanoM meM nivAsa kara rahe devoMko jaghanya sthiti daza hajAra varSa he, yoM katipaya padoMkA upaskArakara bhalI pratIti kara lI jAtI hai| taba to vyantara devoMkI jaghanya sthiti kyA hai ? isa prakAra jijJAsA pravartanepara zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtrako kahate haiN| vyaMtarANAM ca // 38 // vyaMtara devoMkI bhI jaghanya sthiti daza hajAra varSakI samajha lenI cAhiye / aparA sthitirdazavarSasahasrANoti ca zabdena / isa sUtrameM paDe huye ca zabda karake aparA sthiti, dazavarSasahasrANi, isa prakAra tIna padoMkA samuccaya yAnI anukarSaNa kara liyA jAtA hai| ataH vyaMtaroMkI jaghanya sthiti dazasahasra varSa hai, yaha vAkyArtha bana jAtA hai| dazavarSasahasrANi prathamAyAmudIritA / bhavaneSu ca sA proktA vyaMtarANAM ca tAvatI // 1 // ... ukta tIna sUtroM karake umAsvAmI mahArAjane pahilI pRthivI meM jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kaha dI hai aura bhavanavAsiyomeM bhI vaha jaghanya sthiti utanI hI bahuta acchI nirUpa dI hai tathA vyantaroMkI jaghanya sthiti bhI utanI hI yAnI dazahajAra varSa kahI jA cukI hai / yaha ukta tInoM sUtroMkI ekatrita eka vAtika hai| atha vyantarANAM parA kA sthitirityAha / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavAtike aba mahArAja yaha batAo ki vyantaroMko utkRSTa sthiti kyA hai ? isa prakAra tattva jijJAsA pravartanepara zrI umAsvAmI mahArAja uttaravartI sUtrako utArate haiN| parA palyopamamadhikam // 39 // kinnara Adi vyantaroMkI utkRSTa sthiti kucha adhika eka palyopama kAla hai| sthitiriti saMbaMdhaH / isa sUtrameM kahe gaye parA zabda ke sAtha "sthiti " isa zabdakA sambandha joDa lenA caahiye| jisase ki vyantaroMkI utkRSTa sthiti eka palpase kucha adhika hai| yoM artha ghaTita ho jAtA hai| isa avasarapara AyuSyake prakaraNa anusAra jyotiSka devoM kI sthiti kaha dI jAya to sugama hogii| yoM AkAMkSA pravartanepara mUla sUtrakAra agrima sUtrakA nirUpaNa karate hai| jyotiSkANAM ca // 40 // candramA, sUrya, Adi jyotiSkoMkI utkRSTa sthiti kucha adhika eka palya hai| palyopamamadhikaM parA sthitiyaTanA / yahAM bhI ca zabda karake prakaraNa prApta palyopama, adhika. parA, sthiti, ina zabdoMkA samuccaya kara yoM artha ghaTita kara lenA cAhiye ki jyotiSa devoMkI utkRSTa Ayu kucha adhika eka palyopama hai| aba jyotiSiyoMkI jaghanya sthitikA parijJAna karAneke liye sUtrakAra agrima sUtrako kahate hai| tadaSTabhAgo'parA // 4 // jyotiSa devoMkI jaghanya sthiti usa palyopamake AThameM bhAga hai jo ki asaMkhyAta varSoM kI samajhanI caahiye| sthitiyotisskaannaamiti saMpratyayasteSAmanaMtaratvAt / sthiti aura jyotiSkANAm, ina padoM kA anukarSaNa kara samIcIna pratyaya kara liyA jAtA hai / kyoMki vAkyArthake sampAdaka ve pada avyavahita pUrva sUtroMmeM upAtta ho rahe haiN| pareSAmadhikaM jJeyaM palyopamamavasthitiH / jyotiSkANAM ca tadvattadaSTabhAgoroditA // 1 // Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthacintAmaNiH zrI upAsvAmI mahArAjane ukta tIna sUtroM meM dUsare vyantara devoMkI utkRSTa sthiti kucha adhika eka palya samajhane yogya banA dI haiM aura unhIM ke samAna jyotiSka devoMkIM utkRSTa sthiti sAdhika palya kaha dI hai / tathA tIsare " tadaSTanAgoparA " sUtra karake una jyotiSiyoMkI janya sthiti usa patyake AThaveM bhAga kaha dI hai| jaise ki " dazavarSasahasrANi prathamAyAm bhavaneSu ca vyantarANAM ca " ina tIna sUtroM ko milAkara eka vArtika iloka banA diyA gayA hai| usI prakAra "parAyoramamadhikaM jyotiSkANAM ca tadaSTa mAgo'parA ina tIna sUtroMko milAkara yaha eka vArtika zloka banA diyA hai / " 659 yathA vyantarANAM patyopamamadhikaM parA sthitiH tadvat jyotiSkANAmapi tadjJeyaM tadaSTabhAgaH punaravarA sthitajrjyotiSkANAM pratItA / jisa prakAra vyantaroMkI utkRSTa sthiti sAdhika eka palya untAlIsaveM sUtrameM kaha dI hai, usI prakAra jyotiSkoMkI bhI vaha sAdhika palya utkRSTa sthiti cAlIsaveM sUtrameM kaha dI gayI samajha lenI cAhiye / punaH ikatAlIsaveM sUtrameM usa palyake AThame bhAga jyotiSa devoMkI jaghanya sthitikI pratIti karAI hai / atha madhyamA sthitiH kutotragamyata ityAha / ra frest AkSepa hai ki manuSya, tiyaMca, deva, nArakiyoM kI utkRSTa sthiti aura jaghanya sthitikA hamane parijJAna kara liyA hai| kintu sUtrakArane madhyama sthitiyoMkA nirUpaNa nahIM kiyA hai / ata: batAo ki madhyama sthitiko kisa DhaMgase samajha liyA jAya ? aisA AkSepa pravartanepara AcArya vidyAnaMda svAmI vArtika dvArA yoM samAdhAna kahate haiM / sAmarthyAnmadhyamA bodhyA sarveSAM sthitirAyuSaH / prANinAM sA ca saMbhAvyA karmavaicitryasiddhitaH // 2 // " tanmadhyapatitastagrahaNena gRhyate " isa niyama anusAra cAroM gati sambandhI saMpUrNa prANiyoM ke AyuSyako madhyamasthiti to vinA kahe hI arthApattyA sAmarthya se samajha lI jAtI hai| arthAt jisa padArthakA Adi aura anta hotA hai, usakA madhya avazya hotA hai| ananta bhUtakAla aura usase bhI ananta guNA ananta bhaviSyakAlakA madhyavartI varttamAnakAla eka samaya hai / phira bhI ApekSika vartamAnapanA bahuta samayoMko prApta hai / yathArtha meM eka Adike padArtha aura eka antake padArthako chor3akara sabhI sthAnoMko madhyamapanA sulabha hai| ataH adhika sammatiyoM (voToM ) anusAra grahaNa kiye gaye madhyama sthAnoM kA vAcaka zabdoMke vinA hI Avazyaka rUpase upAdAna ho jAtA hai / aura vaha aneka prakArakI sthitiyoM kA sadbhAva to paudgalika karmo ke vicitra panakI siddhi ho jAne sambhAvanA karane yogya hai / arthAt - apane apane pariNAmoM karake upArjita kiye gaye vicitra karmoM anusAra jIvoMkI nAnA prakAra AyuHsthitiyAM bana baiThatI haiN| Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike - nanu ghaTAdInAM vicitrA sthitiriSyate / karmAnapekSiNAM tadvadde hinAmiti ye viduH // 3 // tenanabhijJA ghaTAdIna / mapi tadbhoktRkarmabhiH / sthiterniSpAdanAdadRSTe kAraNavyabhicArataH // 4 // paudgalika sUkSma karmoMko nahIM mAnanenAle cArvAka yahAM svakIya pakSakA avadhAraNa karate huye AmaMtraNa karate haiM ki jisa prakAra karmoMke sambandhakI nahIM apekSA rakha rahe ghaTa, paTa, zakaTa Adi jaDa padArthoMkI vicitra sthitiyAM ho rahIM iSTa kara lIM jAtI haiN| usI prakAra zarIradhArI prANiyoMkI bhI karmoMkI nahIM apekSA rakhatI huI jaghanya, madhyama, utkRSTa, AthuH svarUpa sthitiyAM bana jAo / isa prakAra jo nAstika samajha baiThe haiM, AcArya kahate haiM ki ve cArvAka vicAre kAryakAraNabhAvakI paddhatiko svalpa bhI nahIM samajhate haiN| kyoMki ghaDA, kapaDA, chakaDA Adiko bhI vicitra sthitiyoMkA unake bhoganevAle jIvoMke karmoMkarake utpAdana kiyA jAtA hai / loka meM AbAlavRddha prasiddha dekhe jA rahe paridRSTa kAraNoM kA vyabhicAra dekhA jAtA hai| arthAt eka ghaDA do dina bhI calatA hai| jaba ki usI kumhAra usI maTTI Adi kAraNoMse niSpanna huA dUsarA ghaDA pAMca varSa meM bhI nahIM phUTatA hai / cAka, avA, khAna, kulAla, jala, agni, the 'dRSTa kAraNa jaba ve hI haiM, taba phira do ghaDoMkI " TikAU sthiti meM itanA baDA antara kyoM dIkhatA hai ? isase siddha hai ki ghaDoMkA kraya vikraya karanevAle yA usake zItala jala ko pInevAle athavA phUTane para davamicakara duHkha bhugatanevAle jIvoM ke puNya, pAtra, anusAra hI jaDa padArthoM kA bhI nyUna adhika kAla taka Thahare rahanekA anvaya vyatireka hai| isI prakAra kapaDe caukI, ghaDiyAM, mazInoM, gRhoM AdikA svalpakAlataka yA adhika kAlataka Tike rahane meM antaraMga pradhAnakAraNa una padArthoke sAkSAt yA paramparayA upabhoga karanevAle jIvoMkA adRSTa hI samajhA jAtA haiM / 66 sUkSmo bhUtavizeSazrevyabhicAreNa varjitaH / taddheturvividhaM karma taMtraH siddhaM tathAkhyayA // 5 // yadi cArvAka yoM kahe ki pRthivI, jala, teja, vAyu ina sthUla bhUtoMkA vyabhicAra bhale ghaTAdikI nyUna adhika sthiti hone meM Ave kintu vyabhicAra doSase varjita horahA sUkSma bhUta vizeSa una ghaTAdikoMkI vicitra sthitioMkA hetu mAna liyA jAya / yoM kahane para to granthakAra kahate haiM ki taba to bahuta acchA hai / vahI sUkSma kArmaNa vargaNAoMkA banA huA jJAnAvaraNa, asAtA, sAtA, zubhagotra Adi nAnA prakAra karma hI to hama jainoM ke yahAM una cetanAtmaka yA acetanAtmaka padArthoMkA preraka hetu ho rahA siddha hai / tisa prakAra sUkSmabhUtavizeSa isa nAmaka Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvApaMcintAmaNiH karake tupane usa hamAre abhISTa paudgalika karmapiNDako hI kaha diyA hai / kevala nAmameM hI vivAda rahA artha meM koI TaNTA nahIM hai| parAparasthitivacanasAmarthyAt madhyamAnekavidhA ripatidevanArakANAM tiyaGmanuSyANAmiva samAjyA / sA ca karmacitryasiddhi prApya vyavatiSThate tataH karmavizyamanumIyate / sthitivaMciyasiddheranyayAnupapatteH / karmavaicitryAbhAvepi ghaTAdInAM sthitivaMcitryadarzanAdasiddhAnyayAnupapattiriti yebhyamanyaMta te'nabhijJA eva, ghaTAnAmapi vicitrAyAH sthitestadupabhoktRprANikama bhivicitra nirvartanAt, kuMmakArAdidRSTatatkAraNAnAM vyabhicArAt / adRSTakAraNAnapekSitve tadaghaTanAt / samAnakuMmakArAdikAraNAnAM samAnakAlajanmanAM sadRzakSetrANAM samAnakAraNAnAM ca ghaTAdInAM smaankaalsthitiprsNgaat| ukta cAra vArtikoMkA bhASya yoM hai ki sUtrakAradvArA utkRSTa, jaghanya sthitiyoM ke pratipAdaka sUtroM ke kayana kara dene kI sAmaryase tica, aura manuSyoMke samAna deva nArakiyoMkI bhI aneka prakAra madhyama sthitiyoM ko sammAvanA kara lenI caahiye| tathA ve utkRSTa, madhyama, jaghanya, sthitiyAM to karmoM ko vicitratA anusAra siddhiko prApta hokara vyavasthita ho rahIM haiN| tina vicitra sthitiyoMme karmoM kI vicitratAkA anumAna kara liyA jAtA hai| arthAt-yoga aura kaSAyako mizrapariNati ho rahI lezyAoM tathA anya karmoM ke anusAra jIvoMkI aneka prakAra AyuSya sthitiyAM bana jAtI haiN| kAryahetu dhUmase jaise kAraNabhUta agni sAdhyakA anumAna kara liyA jAtA hai, usI prakAra vicitra sthitiyoMke kAraNabhUta paudgalika karmoMko vicitratAkA kAyaMbhUna AyuSya vizeSoM karake anumAna kara liyA gayA hai| avinAmAvo eka dRzyase dUsare adRzya padArthakA anumAna ho jAnA prasiddha hai| sthitiyoM ko vicitratAkI siddhi ho jAnA anyathA yAnI karmoM ko vicitratAkI siddhi vinA nahIM bana paataa| jo bhI koI vAdIyoM doSa dete haye abhimAna kara baiThe haiM ki karmoM ko vicitratAke nahIM hone para bhI ghaTa Adi jaDa padArthoM kI sthitioM kA vicitrapanA dekhA jAtA hai to jIvoM ke bhI adRSTa karmoM kI kalpanA kyoM kI jAtI hai ? ata: ApakI anyathAnapatti asiddha ho gii| vyabhicAra doSa upasthita haa| sthitikI vicitratA honera bhI ghaTAdi padArthoM meM karmoM ko vicitratA nahIM pAyI jAtI hai| AcArya kahate haiM ki ve kucodya karanevAle vAdI azikSita hI haiN| kyoMki ghaTa paTa AdikoMkI bhI vicitra sthitiyAM unake upabhoktA prANiyoM ke vicitra karmoMkarake banAyI jAtI haiN| kuMmakAra avA, maTTI Adi dekhe jA rahe unake kAraNoMkA vyabhicAra ho rahA hai / yadi kore dRSTa kAraNoMke hI adhIna mAne jA rahe ghaTA dakoMko adRSTa kAraNoMkI apekSA nahIM rakhanevAlApana mAnA jAyagA to vicitra DhaMgoMse ThaharanA rUpa una nAnAsthitioMkI ghaTanA nahIM ho sakatI hai| jina ghaToMke kumbhakAra Adi kAraNa samAna haiM aura jina ghaToMkA samAna kAla meM janma bhI ho rahA hai, tathA jina katipaya ghaToMkA kSetra bhI sadRza hai, evaM cakra' agni Adi anya kAraNa bhI jinake samAna haiM, una ghaTa AdikoMkI samAna kAlataka hI sthiti Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 tattvArthazlokavAtike rahanekA prasaMga AvegA / kintu aisA dekhA nahIM jAtA hai / eka sAtha bane huye sau ghaDoMkI kisIkI to avAmeM hI sthiti pUrI ho jAtI hai / koI cAra dina meM phUTa jAtA hai, koI dasa varSa taka TikAU hai, yoM aneka prakAra sthitiyAM ho rahI hai| mudgagadivinAzakAraNasaMpAtavaicicyAdRSTAdeva ghaTAsthitivaicitryamiti cet, tadeva kutaH ? samAnakAraNAditvepi teSAmiti citya / svakAraNavizeSAdRSTAdeveti cenna, mudgarAdivinAzakAraNasaMpAtahetoH puruSaprayatnAdeH paridRSTaraya vyabhicArAt / samAnepi tasmin kvacittasaMpAtAdarzanAt / samAnepi ca tatsaMpAte tadvinAzApratIte: kAraNAMtarasya siddheH| yahAM koI AkSepa karatA hai ki vinAzake kAraNa horahe mogarA, mamala, mudgara, AdikoMke ThIka ThIka patana kI dekhI jA rahI vicitratAse hI ghaTakI sthitioM meM vicitratA A jAtI hai / adhika balase mogarA gira jAnepara eka pala hI Thahara kara ghaTa phUTa jAtA hai, nibaMla AghA. toMse cAra chaha dina meM phaTatA hai| zanaiH zanaH bhamimeM sarakAne athavA choTI choTI phaTakAroMko varSoMtaka ghaTa jhala jAtA hai| agnidvArA pAkakI nyana adhikatAse bhI sthitikA tAratamya hai| ata: paridRSTa kAraNoMse hI vicitra sthiti oMko mAnalo adRSTa kAraNoMkA bojha vyathaM kyoM lAdA jA rahA hai| yoM kahadepara to graMthakAra pUMchate haiM ki bhAiyo, una ghaTAdikoMke kAraNa AdikoM ke samAna honepara bhI vaha moMgarA Adi vinAzaka padArthoM kA sampAta hI vicitra prakArakA kisa kAraNa se humA ? btaao| athavA kAraNa Adi samAna hote huye bhI ve moMgarA yA unake sampAta Adi vicitra kaise huye ? isakA uttara bahuta kAlataka cintavana kro| sama.cIna jJAna prApta hone para tumhArA lakSya usa adRSTa kAraNapara saMlagna ho jAyagA / yadi jhaTapaTa tuma yoM bola Tho ki mogarA AdikA aneka prakAra giranA bhI unake dRSTa ho rahe kAraNa vizeSoMse hI bana ThatA hai / arthAt kulAlakA ghaTa banAte samaya bhI tarale laTU aura UparalI moMgarI meM kabhI adhika bala se hAtha laga jAtA hai aura kabhI halakA hAtha paDatA hai athavA khelanevAle bAlakoMkA kisI ghaDepara halakA yA bhArI prahAra ho jAtA hai| isI prakAra agnitApa yA vAyake jhakore bhI nyana, adhika, mAtrAmeM laga jAte haiN| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki vinAzake kAraNa mudgara AdikoMke saMghAtake hetu ho rahe paridRSTa kiye gaye puruSaprayatna AdikA vyabhicAra ho rahA hai| dekhiye, puruSoMkA samAna prayAna honepara bhI kahIM una mudgarAdikoMkA patana honA nahI dekhA jAtA hai| tathA una mudgarAdikA samAna rUpase sampAta honepara bhI una ghaTAdikoMkA vinAza nahIM pratIta ho rahA hai| kvacit eka Delake mAre manuSya mara jAtA hai / kabhI bandUkakI golI se bhI nahI maratA hai / yoM dRSTa kAraNoMkA anvaya vyabhicAra aura vyatireka vyabhicAra doSa ho rahA hai / aisI dazAmeM anya adRSTa kAraNoMkI siddhi ho jAnese hI pravINa puruSoMko dhairya prApta ho sakatA hai anyathA nhiiN| sUkSmo bhUtavizeSaH sarvathA vyabhicArajito vividha: kAraNAMtaramiti cet, tadeva karmAsmAkaM siddhaM tasya sUkSmabhUtavizeSa saMjJAmAtraM tu midyate paridRSTasya sUkSma bhUnavizeSasya vybhicaarjittvaasNmvaat| Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvAyacintAmaNaH cArvAka ( sAiNTaphi ) kahate haiM ki pRthivI Adi bhatoMkA eka vizeSa pariNAma sUkSma hai, jo ki bahiraMga iMdriyoMke daSTigocara nahIM hai / sthala pariNAmakI bhale hI bAdhA yA anvaya vyatireka-vyabhicAra hoya, kintu vyabhicArase vajita ho rahA nAnA prakArakA sUkSmabhUta hI unakA nyArA kAraNa hai| yoM kahanepara to AcArya iSTApatti karate haiM ki vahI sUkSmabhUta to hama AhetoMke yahAM kama padArtha siddha hai, usakA sUkSmabhUta vizeSa yaha kevala nAmAntara karanA to nirAlA hai / artha meM koI bheda nahIM hai / hAM karmoM ke atirikta cAroM ora dekhe jA rahe sUkSma bhUna vizeSako vyabhicArase rahitapanA asambhava hai / yo granthakartAne karmoMkI vicitratA anusAra vA rahIM jIvoMkI nyArI nyArI paryAyoMkI aneka prakAra utkRSTa, madhyama, jaghanya, sthitiyoMko siddha kara diyA hai| atha kimete saMsAriNo jIvAH karmavaicitryAt sthitivacitryamanumavaMto nAnAtmAnaH pratye. kAyatakAtnAnaH iti ? yahi nAnAtmAnastA'nusaMdhAnAya bhAvaH syAdekasaMtAnepi nAnAsaMtAnavat / ayaMkAtmAnastadAnubhavasmaraNAdi sakramAnupattiH paurvAparyAyogAditi vadaMtaM pratyAha / aba yahAM anekAntasiddhAMtako puSTa karane ke liye prakaraNakA prArambha kiyA jAtA hai / prathama hI kisIkA AkSA hai ki ye saMmArI jIva karmoM ko vicitratAse ho rahe sthitiyoM ke vicitra panako anubhava rahe kyA nyAre, nyAre aneka dharmasvarUpa hai ? athavA pratyeka dharma ke adhIna ho rahe eka eka dharma svarUpa hai, batAo? prathamapakSa anusAra yadi jIva padArtha nAnA dharmasvarUpa hai, yAnI dhAnyarAzike samAna svataMtra ho rahe aneka vijJAnaparamANu yA paraspara kisIkI apekSA nahIM rakhate huye aneka dharma hI jaM va padArtha haiM, taba to anusaMdhAna, pratyabhijJAna, dena, lena, dAna dAnaphala, hiMsA hiMsAphala, Adi vyavahAroMkA abhAva ho jaavegaa| eka saMtAna hone para bhI nAnA santAnoMke samAna vimarSaNa Adika nahIM ho skeNge| bhAvArtha-aneka vijJAna paramANu svataMtra paDe hue haiM / dravyarUAse anvita hokara otapota bane rahanA aimI santAnako hama bauddha vastubhUta nahIM mAnate haiN| ataH jaise devadattakI dhAraNA anusAra jinadata smaraNa nahIM kara sakatA hai, candradatta usakA anusaMdhAna nahIM kara pAtA hai, isI prakAra eka ghaDI pUrva dekhe jA cuke padArthakA svayaM devadatta smaraNa yA pratyabhijJAna nahIM kara skegaa| bAlya avasthA yA yuvA avasthAke anubhavoMkA vRddha avasthAmeM smaraNa nahIM ho skegaa| RNa denA lenA, brahmacarya, pitA, putrapana Adi vyavahAra alIka ho j.veNge| aba yadi dvitoya pakSa ke anusAra Apa jaina jIva Adi padAoNko eka dharmasvarUpa hI svIkAra kareMge, taba to anubhava smaraNa AdikA saMkramaNa honA nahIM bana skegaa| kyoMki pUrva aparapane kA ayoga hai / arthAt-eka dharmasvarUpa padArtha dUsare kSaNa meM naSTa ho gayA to pahilA pichalApana, nahIM ghaTita honese kSaNika eka dharmasvarUpa jIvake anubhava anusAra smRti honA yA pratyabhijJAna honA athavA aneka vicAroMkA parivartana hote hue saMkramaNa honA ityAdika pariNatiyAM nahIM bana sakatI haiN| isa prakAra ekAnta pakSakA parigraha kara bola rahe vAdIke prati graMthakAra aba samAdhAnako spaSTa kahate haiN| Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664. tattvArthazlokagatika .. tataH saMsAriNo jIvAH svatattvAdibhirIritAH / nAnakAtmatayA sato nAnyathArtha kriyA kSateH // 6 // jisa kAraNase ki jIvake samyagdarzana, samyagjJAna, svatattva, yoni, janma, zarIradhAraNa, narakAvAsa, madhyaloka AvAsa, deva avasthA, Adi svAbhAvika aura aurAdhika dharmoM kA cautha adhyAyataka nirUpaNa kiyA hai, tisa kAraNa ve aurazamika Adi pAMca svatattva, vigrahagati Adi pariNAmoMkarake nirUpe jA cuke jIva nAnA dharmoke eka tadAtmakapane karake sadrUpa ho rahe haiN| anya prakAroMse jIva padArtha sadbhuta nahIM hai / kyoMki kevala ekarUpa yA svataMtra anekarUpa athavA kSaNika svarUpa, nitya svarUpa Adi DhaMgoMse jIvakA satva mAnanepara arthakriga hone kI kSati ho jAtI hai| nAnA dharma Atmaka padArthako svIkAra kiye vinA choTIse choTI artha kriyA bhI nahIM ho pAtI hai| pUrva svabhAvoM kA tyAga, uttara svabhAvoM kA grahaNa aura sthUlapariNatiko sthirata svarUpa pariNAma huye vinA jagatkA atyalpa kArya bhI nahIM ho sakatA hai| ___ yasmAdvitIyAdhyAye svatatvalakSaNAdibhiH svabhAvaH saMsAriNo jIvAH pratyekaM nizcitAstRtIyacaturthAdhyAyayozcAdhArAdivizeSernAnAvidharadhyavasitAstato nAnakAtmatayA vyavasthitAH / na puna nAtmAna evaikAtmAna eva vA sarvArthakriyAvirahAteSAmasattvaprasaMgAt / saMzca sarvasaMsArI jIva iti nizcitaprAyaM, abhAvavilakSaNatvaM hi sattvaM tacca nAstItyekasvabhAvAdamAvAdvalakSaNyaM / jisa kAraNa ki umAsvAmI mahArAjane dUsare adhyAyame jIvake nija tattva, jIvake lakSaNa, Adika svabhAvoMkarake sampUrNa saMsArI jIva eka eka hokara nizcita kara diye haiM aura tIsare, cauthe, adhyAyoM meM AdhAra sthAna, AyuH, lezyA, pravIcAra, Adi nAnA prakAra vizeSatAoMkarake jIvoMkA nirNaya karA diyA hai, tisa kAraNa ye jona nAnA ekAtmaka svabhAvakarake vyavasthita ho rahe haiN| kintu phira nyAre nyAre svataMtra nAnA dharmasvarUpa hI athavA eka dharma svarUpa hI jIva nahIM haiM / kyoMki nAnApanakA ekAnta yA ekapanakA ekAnta mAnanepara sampUrNa arthakriyAoMkA abhAva ho jAnese kharaviSANavat una jIvoMke asat ho ja nekA prasaMga hogaa| arthakriyAko karanA hI samata vastukA nirdoSa lakSaNa hai / anya lakSaNoMmeM aneka doSa Ate haiN| saMsArI jIva sadbhUta padArtha ho rahe hai / isa siddhAMtakA hama pUrva prakaraNoM meM aneka bAra nirNaya karA cuke haiN| tuccha abhAva padArtha bhale hI asat raho kintu abhAvoMse vilakSaNapanA hI satpanA hai aura vaha sattva hI " nahIM hai" isa prakAra sarvathA eka svabhAvavAle abhAvase vilakSaNapanA hai| ataH aise abhAva vilakSaNatva hetuse eka eka jIvakA aneka dharmAtmakapanA siddha ho jAtA hai| arthAt amAva yadi tuccha asA hai to aise abhAvakA vilakSa gapanA vastumeM satra nahIM sakatA hai gau Adi bhAvoMse azva Adi bhAva vilakSaga humA karate haiM / "visadRzAnilakSaNAni yasya sa vilakSaNaH" parasparameM pratiyogitA rakhate hue do Adi bhAva padArtha vilakSaNa Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthacintAmaNiH ho sakate haiM, kharaviSANase koI vilakSaNa nahIM hai / ataH paracatuSTayakI apekSA nAstisvarUpa eka svabhAvase tadatirikta anantAnanta svabhAvoMkA piNDabhUta bhAva yahAM usa abhAvase vilakSaNa samajhA jaay| nAnAsvabhAvatvaM jIvasya kuta ityAha / yahAM koI jijJAsu pUchatA hai ki eka jIvake nAnA svabhAvoMse sahitapanA bhalA kase siddha ho jAtA hai ? aisI abhilASA pravartanepara zrI vidyAnaMda AcArya samAdhAnakAraka vacanako kahate haiN| janmAstitvaM pariNati (nivRttiMca) kramAvRddhimapakSayaM / vinAzaM ca prapadyate vikAraM SaDvidhaM hite // 7 // jagat meM nivAsa kara raheM saMpUrNa jIva niyamase chaha prakArake vikAroMko prApta ho rahe haiM / ataH ve aneka svamAvavAle haiN| eka eka jova nAnA svamAtra Atmaka hai| kAraNa ki ve jIva janmako prApta karate haiM 1 / astitvako prApti kara rahe haiM 2 / pariNAmako dhAra rahe haiM 3 / vRddhiko prApta ho rahe haiM 4 / kramase ekadeza nivRttisvarUpa apakSayako prApta horahe haiM 5 / tathA vinAzako prApta ho jAte haiM 6 / isa prakAra pratikSaNa ho rahe anante chaha prakAra vikAroMdvArA eka eka bhAva nAnA svabhAvavAn prasiddha haiM / arthAta-jaise koI bAlaka prathama upajatA hai phira kucha dinataka AtmalAma karatA huA apanA astitva sthira rakhatA hai, aneka avasthAoMko prApta karatA hai, haDDI, rakta, zarIra, buddhibala Adiko baDhAtA jAtA hai, punaH kramakramase hIna hotA jAtA hai, antameM vRddha avasthA bIta jAnepara vinAzako prApta ho jAtA hai| yaha kramase honevAle chaha vikAroMkA dRSTAMta hai / kintu sUkSma pariNatiyAM yA aneka guNoMke nAnA avibhAga praticchedoMkI apekSA yugapat bhI aneka chaha vikAra ho rahe hai| utpAda vyaya, dhrauvya, svarUpa paryAyoMke sAtha tadAtmaka ho rahe dravyamaya vastumeM ye chaU vikAra apekSAoM dvArA sughaTita ho jAte haiM / sarvo hi bhAvo janma prapadyate nimittadvayavazAdAtmalAmamApadyamAnasya jAyata ityasya viSayatvAt / yathA suvarNakaTakAditvena / astitvaM na pratipadyate svanimittavazAdabasthAmabibhrato rthasyAstIti pratyayAbhidhAnagocaratvAt nirvRtti ca prapadyate sata evAvasthAMtarAvAptidarzanAt pari-jamate ityasya viSayatvAt / vRddhi ca pratipadyate anivRtapUrvasvabhAvasya bhAvAMtareNAdhikyaM labhamAnasya daddhate ityasya viSayatvAt / apakSayaM ca prapadyate krameNa pUrvabhAvakadezavinivRtti prApnavato vastunopakSIyata ityasya viSayatvAt / vinAzaM ca pratipadyate, tatparyAyasAmAnyanivRtti samAsAdayatIrthasya nazyatItyasya gocaratvAt / Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike 44 carAcara jagatke sampUrNa sadbhUta padArtha janmako prApta karate hai, kyoMki antaraMga, bahiraMga, donoM nimitta kAraNoMke vazase AtmalAbhako prApta ho rahA padArtha " upaja rahA hai " isa jJAnakA viSaya ho jAtA hai, jaise ki sonA, kaDe, haMpalI, Adi svarUpa karake upajatA hai| aura sabhI padArtha apane astitvako prApta kara rahe samajhe jAte haiN| kyoMki apane apane AtmalAbha kAraNa ho rahe nimittoMke vazase avasthAko dhAra rahA artha hai", isa jJAna aura zabdakA viSaya ho rahA hai| tathA cAhe ke I padArtha vipariNatiko dhAraNa kara rahA hai| kyoMki sat padArthako hI nyArI nyArI avasthAoM kI prApti dekhI jA rahIM hone se "pariNamana karatA hai " isa jJAnakA viSayapanA prApta hai / evaM sabhI padArtha vRddhiko hI prApta ho rahe hai / kyoMki pUrva meM prApta ho cuke svabhAvoM ko nahIM chor3akara anya bhAvoM karake trikakA lAbha kara rahe padArtha ko "baDha rahA "yoM isa jJAnakA viSayapanA niyata hai tathA sabhI padArtha pAMcaveM apakSaya vikAra ko bhI prApta hote haiN| kyoMki pUrva meM upArjita kiye jA cuke bhAvoM kI kAkA eka deza vinivRttiko prApta ho rahI vastuko " kucha kucha kSoga ho rahI hai" isa jJAna zabdakA viSayapanA nirNIta hai / jJeya padArthakA jJAnake sAtha viSayaviSavibhAva sambandha hai aura vAcyArtha kA zabdake sAtha vAcyavAcaka sambandha ( nAtA ) hai / tathA sabhI bhAva vinAzako prApta ho rahe jAne jAte haiN| kyoMki usa paryAyakI sAmAnyarUpa se pUrNatayA nivRttiko prApta kara rahe arthako 'naSTa ho rahA hai" isa jJAnakA viSayapanA nizcita hai| yahAM graMthakArane vastuke sthUla sUkSma paryAya svarUpa chaha vikAroMko sAdhanevAlI apekSAoM ko dikhalA diyA hai / sAthaneM jAyate, asti, vipariNamate, varddhate, apakSIyate, vinazyati, ina vAcaka padoMkI yojanA ke liye athavA jAyate AdikA jJAna karane ke liye ziSyopayoginI zikSA de dI hai| ukta DhaMgase nyUna yA adhika vyavahAra karanevAlA puruSa pathabhraSTa ho jAyagA / yoM vivakSita vidhike anusAra sampUrNa bhAvoMke yAnI dravyapayayAtmaka vastuke krama akrama rUpa se ho rahe chaha vikAroMko samajha lenA cAhiye / 666 tathA jIvA api bhAvAH saMtaH SaDvidhaM vikAraM prapadyate abhAvavilakSaNatvAdiH yeke, teSAM yadyavastuvilakSaNatvaM sattvaM dharmastadA na samyagidaM sAdhanaM pratikSaNapariNAmenakena vyabhicArAt abhAvavilakSaNatvaM vastutvaM tadA yuktaM tato jIvasya SaDvikAraprAptisAdhanaM vastutvasya tadavinAbhAvasiddheH / avAsattvadharmavilakSaNatvaM sattvaMdharmastadA na samyagidaM sAdhanaM pratikSaNapariNAmaMkena RjusUtraviSayeNa vyavahAranayagocareNa dravyeNa ca vyabhicArAt tasya SaDvikArAbhAvepi sattvadharmAzrayatvenAbhAvavilakSaNatva siddheranyayA siddhAMtavirodhAt / tisI prakAra jIva bhI bhAva ho rahe san svarUpa padArtha haiN| ataH chaha prakArake vikA roM ko prApta ho rahe haiM / arthAt sat svarUpabhAva honese jaM voMke chaha vikAroM kI prApti bana rahI hai| koI eka ucca koTIke vidvAn yahA~ yoM kaha rahe haiM ki tucchasvarUpa abhAvoMse vilakSaNa honeke kAraNa jIva bhAva chaha vikAroM ko dhArate haiM / graMthakAra kahate haiM ki una eka anupama vidvAn akalaMka mahArAjake yahA~ yadi abhAva yAnI avastuse vilakSaNapanA hI sattva nAmaka Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH dharma hai, tatra to yaha hetu samIcIna nahIM hai| pratyeka kSaNa meM honevAlA eka pariNAma karake vyabhi cAra ho jAtA hai, arthAt eka kSaNakI eka hI paryAya kharaviSANa Adi avastuoMse vilakSaNa haiM / kintu vaha akelI ekakSaNavarttI paryAya to chaha prakAra vikAroMko prApta nahIM hotI hai / vastuke chaha vikAra ho sakate haiN| eka vikArasvarUpa paryAya ke punaH chaha vikAra nahIM ho sakate haiM / anavasthA ho jAyagI / hAM yadi ve akalaMka mahArAja amAvase vilakSaNapanako vastusva svIkAra kagleM taba to usa akalakahetumaM jIva bhAvako chaha vikAroMkI prAptikA sAdha denA samucita hai / kyoMki vastu-vakA usa chaha prakAra vikAroMkI prAptike sAtha avinAbhAva siddha ho rahA hai / aba yadi akalaMka mahArAja asattva dharmase vilakSaNapana ( abhAvavilakSaNatva ) ko sattvadhamaM bakhAnaM taba bhI vaha abhAvavilakSaNatva hetu samIcIna nahIM hai| kyoMki sUkSma RjusUtranayakA viSaya ho rahe pratikSaNavartI eka paryAya karake aura vyavahAranayake viSaya ho rahe anvita dravya karake vyabhicAra doSa hotA hai| dekhiye usa eka paryAya yA kevala anvita dravyake chaha prakAra vikAra nahIM hue haiM / phira bhI sattvadharmakA Azraya honese unameM abhAva vilakSaNapanA siddha hai / anya prakAroMkI zaraNa lenepara siddhAMtase virodha ho jAyagA / bhAvArtha - akalaMka mahArAja aura vidyAnanda svAmI jIva Adi sadbhUta bhAvoM meM chahoM vikAroMko svIkAra karate haiM / akalaMka mahArAjane bhAvoMko chaha vikArasvarUpa aneka AtmakapanA sAdhate hue kSaNatvAt " isa vArtikako kahA hai aura vArtikakA yaha vivaraNa kiyA hai / 'abhUtaM nAstItyekarUpo bhAvaH na hi abhAvaH abhAvAtmanA bhidyate tadvisadRzastu nAnArUpo bhAvaH itarathA hi tayoravizeSa eva syAt" / phira bhI abhAva vilakSaNatvakA spaSTa artha nahIM hone ke kAraNa graMthakArako " abhAva bila " 667 yaha UhApoha karanA paDA hai / abhAva padase atrastu yA asattvakA grahaNa karanA aniSTa hai / jaba ki tuccha abhAvoMkI koI paribhASA hI nahIM hai to phira kisa maryAdAbhUta paMcamyantase vastukA vilakSaNapanA kiyA jAya ? avastu, adravya, abhAva, asattva, ina padoM kA siddhAMnamaryAdAse koI artha nahIM nikalatA hai / ataH inakA vilakSaNapanA yA inakA rahitapanA kisIkA jJApaka hetu nahIM bana sakatA hai / " vastvevAvastunAM yAti prakriyAyA viparyayAt / saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAdRte kvacit / asadbhedo na bhAvastu sthAnaM vidhiniSedhayoH asarvAntamavastu syAdavizeSyavizeSaNaM " Adika devAgama meM guruvarya zrI samantabhadrAcArya ke nirNIta siddhAMta anusAra akhaMDa pUre " abhAvavilakSaNatvAt " kA artha vastusva kiyA jAyagA, tabhI abhAva vilakSaNa va hetu saddhetu bana sakegA | anyathA abhAvavilakSaNatvakA khaNDa kara denepara vastuke ekadeza ho rahI akelI paryAya aura zuddhadravyakara ke vyabhicAra doSa tadavastha rahegA / aSTasahasrI meM isa viSaya ke nirNIta ho rahe jaMnasiddhAMta ko spaSTa kara liyA gayA hai| advaita, anekAnta, amAyA, akharavivANa, abhAva, ina sabakA vivecana ho jAtA hai / bauddhoM ke yahAM mAnI gaI gozabdakA artha agau vyAvRtti jaise gause bhinna koI vastubhUta padArtha nahIM hai, usI prakAra anAvavilakSaNatva bhI koI vastuse nyArA paramArthabhUta nahIM hai / aisI dazAmeM yaha nirbala hetu bhalA kyA chaha vikAroM ko sAdha sakegA ? isakI apekSA akalaMka mahArAja saralatayA yadi vastusvahetu kaha dete to Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 tasvArthazlokavArtike nAnArUpa bhAvakI siddhi sugama ho jAtI / abhAvavilakSaNasvakA arya karane meM ziSyoM ko samhAla. neke liye graMthakArako prayatna nahIM karanA paDatA / bAta yaha hai ki akalaMka mahArAja akalaMka hI haiM aura vidyAnanda AvArya bhI svanAmadhanya vidyAnanda hI haiM / mahAn gajarAjoM ke viSayame choTe nirbala jIvoMko samAlocanA karanekA koI adhikAra prApta nahIM hai| usI prakAra hama sArikhe alpamati puruSoMko udbhaTa AcAryoMke viSaya meM paryAlocanA karane kA koI adhikAra nahIM hai / na jAne kina kina atayaM apekSAoM anusAra donoM AcAryavoMne anekAntakI siddhi kI hai| pratikSaNase lekara " na samyagirda sAdhanaM " yahAMtaka pATha likhita pustakameM nahIM hai, taba to akele avastuvilakSaNasvasvarUpa amAvavilakSaNatvakA kevala paryAya aura kevala dravyakarake vyabhicAra doSa de diyA jAya / graMyakAra vidyAnaMdasvAmI sad mUta jIva athavA vastubhUta jIvake chaha vikAroMkA dhAranA sAdhate haiM / abhAvavilakSaga ho rahe jovake chaha vikAroMkI prApti honeko antaraMgase nahIM cAhate haiN| yoM bhakalaMka mahArAjake kahatese siddhAMtAviruddha usakA vyAkhyAna karate huye grantha kArane jJAnavayovRddha purakhAoM kI bAtako TAlA bhI nahIM hai / vastu-vasvarUpa abhAvavilakSaNapanA jIvoMke SaDvidha vikAra prAptiko sAdha hI detA svIkAra kara liyA hai| nanu ca vastutvamapyamAvavilakSaNatvaM na jIvAnAM SaDvidhavikAraprApti sAdhayati tasyAstitvamAtreNa vyAptatvAditi manyamAnaM pratyAha / ___ yahAM koI nityaikAntavAdI zaMkA karatA hai ki vastusvasvarUpa bhI " abhAvavilakSaNapanA" hetu jIvoMke janmAdi chaha prakAra vikAroMkI prAptiko nahIM sAdha pAtA hai| kyoMki usa vastutvakI kevala astitva ke sAtha vyApti bana rahI hai| janma, pariNati, vRddhi, apakSaya aura vinAzake sAtha vastuva hetu vyApta nahIM hai| isa prakAra mAna rahe vAdIke prati graMthakAra kahate haiN| bibhratestitvamevaite shshvdekaatmsvtH| nAnyaM vikAramityeke tanna janmAdidRSTitaH // 8 // ye jIva Adi bhAva ( pakSa ) astipanako hI dhAraNa karate haiM ( sAdhya ) / kyoMki sarvadA sthira rahanA aise eka nityadharma svarUpa ho rahe haiM ( hetu ) anya kisI vikArako nahIM dhArate haiN| isa prakAra koI eka vidvAn mAna baiThe haiN| AcArya kahate haiM ki unakA yaha kahanA yathArtha nahIM hai / kyoMki sabhI padArthoMmeM ho rahe janma Adi chahoM vikAra dekhe jAte haiN| - eteSvastitvAdiSu madhye astitvamevAtmAno vibhrati nAnyaM paMcavighaM janmAdivikAraM teSAM nityakarUpatvAt svarUpeNa zazvadastitvopapatterityeke / tanna samyak teSAM janmAdidarzanAt / manuSyAdInAM hi dehinAM bAlyAdimAvena janmAdayaH pratIyaMte muktAtmanAmapi muktatvAdinA te saMbhAvyaMta iti pratItiviruddha jIvAnAM janmAdivikAravikalatvavacanam / Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 669 ina astitva Adi vikAroMke madhya meM kevala astitva ko ho jIva padArtha dhArate haiM anya pAMca prakAra janma, pariNati, vRddhi, Adi vikAroM ko nahIM prApta hote haiN| kyoMki ve Atma padArtha ekAntarUpase kUTasthavat nitya haiM ataH jIvAtmAoMkA svakIyarUpakarake sarvadA astipana hI eka dharma bana sakatA hai | AcArya kahate haiM ki kUTasthavAdiyoM kA vaha kahanA samIcIna nahIM hai / kyoMki bAlaka, bAlikAoMtakako una jIvoM ke janma, vRddhi, hone AdikA darzana horahA hai / jaba ki manuSya, pazu, pakSI, Adi prANiyoM ke bAlakapana, yuvApana, vRddhapana, Adi avasthAoM dvArA janma vipariNAma, vRddhi, Adi vikAra horahe pratIta hote haiM to isI prakAra zuddha paramAtmA mukta AtmAoM ke bhI muktapane, siddhapane svAtmaniSThA, agururutrutva Adi dharmoM karake ve janma Adi sambhava rahe haiM / arthAt - caudahame guNasthAnake anta meM mukta jIva ujate haiM / ve sA zuddha cidAnanda, avasthAdvArA AtmalAbha ( astitva ) karate rahate haiM / siddhoM ke sampUrNa guNoM ma pariNAma hote rahate haiM / agurulatru guNake dvArA hAni, vRddhiyAM bhI katipaya guNoM kI paryAyoM ma ho rahI haiM / saMsArIpana, karmasambandha aindriyakajJAna, kaSAyeM AdikA nAza ho cukA hai / athavA uttara samaya meM pUrva pariNatiyoM kA vinAza ho rahA hai| bAta yaha ki jo padArtha utpAda, vyaya, dhauvya, inase yukta ho rahA sat hai / usameM janma Adi chaU vikAra sulamatayA sambhatra jAte haiM / isa kAraNa kUTasthavAdI paNDitoM kA jIvoM ke janma, astipana, Adi vikAroMse rahitapanakA nirUpaNa karanA lokaprasiddha aura zAstraprasiddha pratItiyoM se viruddha hai / janmAdayaH pradhAnasya vikArAH pariNAminaH / tatsaMsargAtpratIyate bhrAMteH puMsIti cainna vai // 9 // yahAM kapila matAnuyAyiyoM kA pUrvapakSa hai ki pariNAmoM ke dhArI pradhAnake vikAra janma Adika haiM / usa prakRtikA saMsarga ho jAne se bhrAnta jJAnadvArA puruSa meM janma Adi pratIta ho jAte haiN| bhAvArtha sAMkhyoM ke yahAM prakRti ke vikAroM kA honA abhISTa kiyA hai| kUTastha, nitya, apariNAmI, AtmA koI janma Adi vikAra nahIM hote haiM / japAkusumakI lalAI jaise sphaTikameM pratibhAsa jAtI hai usI prakAra bhrAnti ke vaza saMsArI jIvoMko ve janmAdika vikAra AtmAmeM ho rahe dIkha jAte haiM 1 tasmAt tatsaMyogAdacetanaM cetanAdivaliGagam / guNa kartRtve'pi tathA karteva bhavatyudAsIna: (sAMkhyakArikA ) | granthakAra kahate haiM ki yaha to kathamapi nahIM kahanA kyoMki jaba ve puruSa meM nizcitarUpase huye pratIta kiye jAte haiM, AtmAmeM ho rahe janma Adi vikAroM ke darzakoM ko bhrAnta kahane kA tumako koI adhikAra nahIM haiM / samyagjJAniyoM ko mithyAjJAnI kahane vAlA svayaM ananta bhrama meM paDA huA hai / " teSAM bhAvavikAratvAdAtmanyapyavirodhataH / janmAdirahitasyAsyApratItetyasiddhitaH // 10 // Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 tattvArthazlokavAtika __ ve janma Adika chaU vivataMbhAvoM ke vikAra haiN| ata: bhAvapadArtha mAne gaye AtmA meM unake hone kA koI virodha nahIM hai / janma Adika se rahita horahe isa AtmA kI Ajataka bhI pratIti nahI hotI hai / ataH janma Adiko dhAranevAle AtmA ke jAnane meM bhrAnti honekI asiddhi hai / devadatta janma letA hai, vaha jinadatta Ananda pUrvaka rahatA hai, bhojana karatA hai, moTA hotA hai, devadatta laTa jAtA hai, devadatta mara jAtA hai, ina sacce jJAnoM meM bhalA bhrAnti hone kI kaunasI bAta hai ? viparIta rItioMko gaDhakara tumane to andhera nagarI samajharakhI hai| vikArI puruSaH sattvAbahudhAnakavattava / sarvathArthakriyAhAneranyathA sattvahAnitaH // 11 // puruSa (pakSa) vikaroM kA dhArI haiM (sAdhyadala) sat honese ( hetu ) pradhAnake samAna (anvayadRSTAnta) / arthAt-tuma sAMkhyoM ko prakRti ke sAmana puruSa bhI sat hone se vikAra vAlA mAnanA paDegA / anyathA yAnI AtmA meM vikAra nahIM mAnane para tumhAre yahA~ sabhI prakAra arthakriyA hone kI hAni ho jAvegI aura arthakriyA kI hAni ho jAnese usake vyApya horahe sattvakI bhI hAni ho jaavegii| aisI dazAmeM azvaviSANake samAna AtmA asat padArtha ho jAtA hai| yayA hi pradhAnaM bhAvastathAtmApi sannabhyupagaMtavyaH / sattvaM cArthakriyayA vyAptaM tadamAve khapuSpavatsattvAnupapatteH / sA cArthakriyA kramayogapadyAbhyAM vyAptA, tadviraherthakriyAvirahAttadvat / te cakramayogapadye vikAritvena vyApte, janmAdivikArAbhAve kramA'kramavirodhAttataH sattvamabhyupagacchatA puruSe janmAdivikArobhyupagantavyonyathA vyApyavyApakAnupalabdherAtmano'sattvaprasaktarityukta paayN| jisa hI prakAra pradhAna " sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH " bhAvapadArtha hai, usI prakAra AtmA bhI sat padArtha svIkAra karalenA cAhiye aura sattva to arthakriyA karake vyApta horahA hai| kyoMki usa arthakriyAke nahIM hone para AkAzakusumake samAna kisI kA bhI satpanA nahIM siddha hopAtA hai tathA vaha arthakriyA bhI krama aura yogapadya ke sAtha vyApti ko rakha rahI hai yAnI koI bhI arthakriyA hogI vaha krama se yA yugapada hI hoskegii| una krama aura yogapadya ke vinA arthakriyA hone kA abhAva hai, jaise ki usa AkAzapuSpa meM krama yaugapadyoMke na hone se kucha bhI arthakriyA nahIM hopAtI hai aura ve kramayogapadya bhI vikArasahitapana ke sAtha vyApta horahe pratIta haiM / kyoMki janma, astitva,Adi vikAroM ke nahIM honepara krama yA akrama se kucha bhI hone kA virodha hai / tisa kAraNa AtmA meM sattvadharma ko cAhane vAle kApiloM karake janma Adi vikAra honA avazya svIkAra kara lenA cAhiye / anyathA vyApya (ke) vyApakoMkI anupalabdhi hojAne se AtmA ke asattva kA prasaMga hojAvegA, isa anukUla tarkakA hama kaI bAra pahile prakaraNoM meM nirUpaNa karacuke haiN| sattvakA vyApaka arthakriyA honA hai tathA arthakriyA kA vyApaka krama aura yogapadya hai tathA una kramayogapadyoMkA vyApaka vikArasahitapanA hai| janma Adi Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 671 vikAroM ko nahIM mAnane para usake vyApyavyApaka horahe sattvakA abhAva hojAtA hai jahAM ghaDe meM jIvatva hI nahIM hai vahAM manuSyatva, brAhmaNatva, nahIM hote huye gauDatva bhI nahIM Thahara pAtA hai / ataH prakRti ke samAna AtmA ke bhI chaha vikAra horahe mAnane paDeMge / jAyate te vinazyaMti saMti ca kSaNamAtrakaM / pumAMso na vivartate vRddhayapakSayagAzca na // 12 // iti kecittdhvstaastepyetenaivaavigaantH| vivartAdyAtmatApAye sattvasyAnupapattitaH // 13 // AtmA ko sarvathA nitya mAnanevAle kApiloM kA vicAra kara aba AtmAko sarvathA anitya mAnanevAle bauddhoM ke sAtha parAmarza kiyA jAtA hai / bauddha kahate haiM ki ve puruSa (jIva) utpanna hote haiM aura naSTa bhI hojAte haiM tathA eka kSaNamAtra nivAsa karate huye astisvarUpa bhI haiN| kintu jIva vipariNAma nahIM karate haiM tathA vRddhi aura akSaya ko prApta karanevAle bhI nahIM haiN| arthAt-chaha vikAroM meM pahilA janma, dUsarA astitva, aura chaThA vikAroM kA nAza ina tIna vikAroMko hama jIva meM svIkAra karate haiM / tIsare vipariNAma, cauthI vRddhi, pAMcavAM apakSaya, ina tIna ko mAnane kI AvazyakatA nahIM hai Apa jainoMne bhI to sat padArtha meM utpAda, vyaya, dhrauvya, ina tIna hI dharmoM ko svIkAra kiyA hai / aisA yahAMpara koI kSaNikavAdI kaha rahe haiM / granthakAra kahate haiM ki ve bhI isa nirdoSa ukta kathana karake hI bhale prakAra pradhvaMsa ko prApta kara diye gaye haiN| kyoMki vipariNati svarUpa vivartta Adi tIna svarUpa vikAroMkA abhAva mAnanepara jIvoM ke akSuNNa sattva kI hI anupapatti hai / arthAt-chahoM vikAroMke hone se jIvoM kA sadbhAva bana sakatA hai / anyathA vandhyAstanandhaya ke samAna jIva asat hojaayeNge| yathaiva hi janmavinAzAstitvApAye kSaNamiti na paramArthasattvaM tathA vivartanaparivadhanaparikSayaNAtmakatvApAryapi tathA pratIyate, anyathA kUTasthAtmanIva khe puSpavadvA cetanasya sattvAnupapatteH / saugata kahate haiM, cUki jisa hI prakAra janma, vinAza, aura astitva kA nirAkaraNa mAnanepara kSaNikapana isaprakAra paramArtha rUpase satpanA nahIM banapAtA hai, usa prakAra vipariNAma parivRddhi, apakSa ya, AtmakapanA nahIM mAnane para bhI tisa prakAra kSaNikapanA vastubhUta pratIta hojAtA hai / anyathA kUTastha AtmA meM jaise sattva nahIM hai athavA jaise AkAza meM puSpakA sattva nahIM hai, usI prakAra cetana ke sadbhAva kI asiddhi bana baiThegI athavA isa paMkti kA artha yoM kara liyA jAya / AcArya kahate haiM ki jisa hI prakAra janma vinAza aura astitva ko nahIM mAnanepara bauddhoM ke yahAM kSaNika padArtha meM vastubhUta satpanA nahIM AsakatA hai, usI prakAra pariNati vRddhi, aura apakSaya svarUpa padArtha ko nahIM mAnane para bhI tisa prakAra vAstavika satpanA nahIM pratIta horahA hai / anyathA yAnI tIna ko mAnA jAya aura vivartana, parivarddhana, parikSaya ina tIna ko Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha lokavAtike nahIM mAnA jAya to kUTastha AtmA meM jaise paramArtha sattva nahIM hai yA AkAza meM puSpa kI jaise vastubhUta sattA nahI hai, vaise hI cetana jIva ke vAstavika sapanA nahIM bana sakatA hai| 672 svabhAvAMtareNopapattireva pariNAmo vRddhizcAdhikyenotpattirapakSayastu vinAza eveti na SaDvikAro jIva iti cenna anvitasvabhAvAparityAgena sajAtIyetaratva bhASAMtara mAtra prApteH pariNAmatvAdAdhivaye notpattezca vRddhitvAddezato vinAzasyApakSayatvAtpariNAmAdInAM vinAzotpAdAstitvebhyaH kathaMcidbhedavacanAt / boddha kahate haiM ki kisI bhI padArtha kA anya nyAre svabhAvoM karake bana jAnA hI to pariNAma hai aura vidyamAna svabhAvoM se adhikapane karake utpatti hojAnA vRddhi hai / apakSaya to vinAza hI hai / yoM pariNAma to astitva meM aura vRddhi janma meM tathA akSaya vinAza meM gati ho jAte haiM / isa kAraNa tIna vikAroM vAlA hI jIva huaa| chaha vikAroMvAlA jIva siddha nahIM ho sakA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki tumhArA kiyA gayA yaha pariNAma, vRddhi, apakSayoMkA lakSaNa bahuta baDhiyA nahI hai / siddhAntamudrA se inakA lakSaNa yaha hai ki mAlA meM sUta ke samAna otapota ho rahe anvita svabhAvoMkA parityAga nahIM karake sajAtIya aura unase bhinna vijAtIya aise nyAre nyAre svabhAvoM kI kevala prApti hojAnA pariNAma hai aura dravyake svarUpa ho rahe svabhAvoM kA tyAga nahIM kara svabhAvoM kI adhikapane karake utpatti hojAnA vRddhi nAmakA vikAra hai tathA dhruva svabhAvoMkA parityAga nahIM kara ekadeza se katipaya aMzoM kA vinAza hojAnA apakSaya hai| ataH pariNAma Adi tIna vikAroM kA vinAza, utpAda, astitva, ina tIna trikAroM se kathaMcit bhinnapane se nirUpaNa kiyA gayA hai| ataH jIvake chahoM vikAra mAnanA samucita hai| utpAda, vyaya, dhrauvyoM kI sAdhya avasthA aura sAdhana avasthAoM para lakSya denase jIvavastu yA anyavastuoM ke chaha vikAra sulabhatayA sadha jAte haiM / jIvasyAnvitasvabhAvAsiddhe ye yoktapariNAmAdyanupapattiriti cenna, tasya purastAdanvitasvabhAvasya pramANataH sAdhanAt / tato na jIvasyaikAnekAtmakatve sAdhye sattvAdityayaM heturasiddho'naMkAMtiko viruddho vA janmAdyaneka vikArAtmakatvApAye'nvirtakatvabhAvA naH ve ca sarvathA sattvAnupapatteH / ddha kahate hai ki sarvathA kSaNika hone ke kAraNa jIva ke sadA anvita ho rahe svabhAvoM kI siddhi nahIM ho pAtI haiN| isa kAraNa pUrva meM kahe anusAra pariNAma AdikA yuktipUrvaka banana nahIM hotA hai / arthAt Apa jainoMne anvita svabhAvoM kA parityAga nahI karanA to pariNAma AdikoM kA ghaTakAvayava banA diyA hai / kevala ekakSaNa Thahara kara dvitIyakSaNa meM samUla cUla naSTa hojAne vAle kSaNika padArtha meM anvita svabhAva nahIM pAye jAte haiN| prati dina do AnaM kamAkara donoMhI AnoM kA vyaya kara denevAle ghasakhodA ke yahA~ saMcita dravya nahIM milatA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki pUrvaprakaraNoM meM usa jIva padArtha ke anvita ho rahe svabhAvoM kI pramANase siddhi kara dI gayI hai / anAdi, anidhana, anvetA, bhAva, jIvadravya hai / isako akATya yuktiyoM se sAdha diyA gayA hai / tisa kAraNa jIvake eka aneka AtmakapanA Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthaM cintAmaNiH 1 sAdhya karane para diyA gyaa| sattvAt yaha hetu asiddha nahIM hai / athavA anaikAntika yA viruddha hetvAbhAsa bhI nahIM hai / janma, astitva Adi aneka vikAra svarUpapanA nahIM mAnanepara aura anvita horahe ekatva bhAvakA abhAva mAnanepara sabhI prakAroMse satpanA nahIM bana sakatA hai / sarvathA nitya padArtha meM janmAdika nahIM honese sattva nahIM hai / sarvathA kSaNikameM amvita ekatvake nahIM honepara sattva nahIM bana pAtA hai| ataH " nAnaikAtmatayA santo nAnyathArthakriyAkSaH aura " vikArI puruSaH sattvAdbahudhAnakavattava " ina vArtikoM meM kahA gayA sattva hetu nirdoSa hai / etenAnekavAgvijJAnaviSayatvamAtmano niveditaM / " 673 jIvake horahe chaha vikAroMko sAdhanevAle isa kathana karake AtmA ke aneka vacana aura vijJAnoMkA viSayapanA bhI nivedana kiyA jA cukA samajha lenA cAhiye / arthAt vAcya arthakI aneka pariNatiyoM anusAra eka arthake aneka vAcaka zabda prayukta kara diye jAte haiM jaise ki eka ghaDe meM 'miTTIkA hai" navIna hai, baDA hai, sundara hai, puSTa hai, lAla hai / ityAdika zabdaprayoga aneka pariNatiyoM ke anusAra ho jAte haiM / inase bhI adhika pariNatiyoM ke anusAra usa ghaTa viSaya meM aneka jJAna upaja jAte haiM / ataH aneka zabda aura nAnA vijJAnoMkA gocara ho jAnese ghaTake samAna jIvAtmA ekAneka Atmaka hai| yaha hetu bhI vyabhicArAdi doSoMse rahita hai / 13 tayAne zakti pracitatvaM vastvaMtarasaMbaMdhAvirbhUtAne kasaMbaMdhirUpatvaM anyApekSA nekarUpotkarSApakarSapariNaguNa saMbaMdhitvaM atItAnAgatavartamAna kAla saMbaMdhitvaM utpAdavyaya zrIvyayuktatvaM' anvayavyatirekAtmakatvaM ca samarthitaM / tasya janmAdivikAraSaTkaprapaMcAtmakatvAtsattvavyApakatvo' papatteH / sattvAnyathAnupapattyA prasiddhaM ca tatsarvamekAtmakatvamanekAtmakatvaM ca jIvasva sAdhayati tadanyatarApAye aneka vAgvijJAnaviSayatvAdyanupapatteH / tadanupapattau satvAnupapattezca jIvatattvAvyavasthitiprasaMgAt / " tathA sattvahetukI puSTi karanevAle ukta kathanase aneka zakti pracitattva, vastvaMtara. sambandhAvirbhUtAne sambandhirUpatva, anyApekSA neka rUpotkarSApakarSapariNataguNasambandhitva, atItAnAgatavartamAnakAlasambandhitva, utpAdavyayadhovyayuktatva, anvayavyatirekAtmakatva ina hetuoMkA bhI samarthana kara diyA gayA hai / bhAvArtha:-ghRtameM aneka zaktiyAM haiN| ghIkA khA lenA zarIrako cikanA karatA hai, tRpti karatA hai, zarIrako baDhAtA hai, caraka saMhitAmeM likhA hai / smRtibuddhayagnizuH kaphamedo trivarddhanaM / vAtapittaviSonmAda zoSAlakSmI jvarApaham // 1 // sarva snehottamaM zItaM madhuraM rasapAkayoH / sahasratrIryaM vidhibhirvRtaM karma sahasrakRt / 2 / / athavA agni jaise dAha, pAka, zoSa, sphoTa, Adi aneka kAryoM ko karane kI svAtmabhUta zaktiyoMse khacita ho rahIM hai / usI prakAra AtmA caitanya, vIrya, Ananda, samyagdarzana Adi guNa svarUpa zaktiyoM karake athavA sAmAyika, dhyAna, adhyApana, dAna, upabhoga, satya, brahmacarya, yoga, paryApti Adi paryAya svarUpa zaktiyoMkara ke piNDabhUta ho rahA hai| ataH eka anekAtmaka hai / Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazlokavArtike tathA jisa prakAra eka ghaTa dUravartI, nikaTavartI, navIna, purAnA, devadattase banAyA gayA, yajJadatta kA svAmipanA, Adi nyAre nyAre vastuoM ke sambandhase aneka sambandhI svarUpa prakaTa hai, usI prakAra AryakSetra, mlecchasthAna, paMcamakAla, dravyasahitapanA, strIputrasahitapanA, paMcendriyatA, zreSThakula, yazaH, suguru, kuguru, kubhojana Adi aneka vastuoM ke sambandhase yaha AtmA aneka sambandhI svarUpa ho rahA hai| isa hetuse AtmakA sattvapanA sadhatA huA ekAnekAtmakapanako sAdha detA hai / evaM jaise eka ghaDA anya vyaMjaka padArthokI apekSAse vyaMgya ho rahA aneka svarUpa utkarSa, apakarSa pariNatiko dhAra rahe rUpAdi guNoMkA sambandhI ho jAne se ekAnekAtmaka hai, usI prakAra AtmA saMkhyAta, asaMkhyAta, anante, utkarSa apakarSa Atmaka pariNativAle guNoMkA sambandhI honese ekAnekAtmaka hai tathA yaha anAdi anidhana AtmA atIta anAgata, vartamAna kAloMkA sambandhI honese ekAnekAtmaka hai| arthAt - bhUtakAlakI svakIya paryAyoMse sambandhI ho cukA hai / vartamAna kAlIna paryAyoMke sAtha tadAtmaka ho rahA hai aura bhaviSyakAlIna nija paryAyoMke sAtha saMsarga kregaa| banArasameM gaMgA jalako dekhanevAlA yoM kaha detA hai, yaha jala kAnapura meM baha cukA hai, yahAM baha rahA hai, paTanA meM bhegaa| isa prakAra eka AtmAmeM aneka kAlavartI pariNatiyoMkA saMsarga hote rahane se ekAnekAtmakaranA hai / gambhIra dRSTise vicAra kiyA jAya to tInoM kAlakI pariNatiyoMkA kisI bhI kAlake pariNAmapara sthUla yA sUkSma saMskAra banA rahatA hai / " honahAra viravAnake hota cIkane pAta" "pUta ke lakSaNa pAlane meM hI dIkha jAte haiM " ye kiMvadantiyAM vyartha nahIM hai / " tAdRzI jAyate buddhiryAdRzI bhavitavyatA" yaha zikSA rahasyase rItI nahIM hai / bAlya avasthAkA puSTa, gariSTha bhojana vRddha avasthAtaka prabhAva DAlatA hai / vyAyAma karanevAlekA zarIra antataka dRDha banA rahatA hai, choTe hRdayakA puruSa dhanavAna hojAnepara bhI tucchatAko nahIM choDatA hai| jaba ki mahAmanA, udAtta puruSa kaise bhI avasthA meM apane baDappanako vinA prayatna ke banAye rakhatA hai / bhaviSyameM AMdhI yA meghavRSTi AnevAlI hai isakA parijJAna vartamAna meM ho rahI pRthivI, vAyu, jala, AdikI sUkSma pariNatiyoM anusAra koTa, pataMga, pazu, pakSiyoMtakako ho jAtA hai| jahAM manuSya yA tiryaMcoMkA upadrava nahIM huA, nahI horahA hai, nahIM hogA, aise sthalakI parIkSA kara jhIMgura, barai, makaDI, mohAra, khaTamala, bhoMrI, Adi koTa nivAsasthAnoMko banAte haiM / unameM yahAM vahAMse kITa yA anya pudgala lAkara rakhate haiN| baccoMkA zarIra banAte haiM, ityAdi arthakriyAoMse siddha haiM ki asaMkhyAta ananta varSAtaka kI pahilI pIchI, paryAyoMkA cAhe kisI bhI eka paryAyapara thoDA prabhAva udRGkita rahatA hai / tabhI to anantAnubandhI kaSAyakI vAsanA anantabhavoMtaka calI jAtI hai| mokSa hone ke pahile ardha pudgalaparivartanakAla AdimeM huye samyagdarzana pariNAmakI madhyake ananta bhavoMmeM kucha anirvacanIya vAsanA chAI rahatI hai / zabdako utpAdaka sthAnase saikaDoM hajAroM kosataka lahareM uTha baiThatI haiM |hNgnaa, mUtanA, bhojana karanA, zayana karanA ina kriyAoMmeM kitanI hI Age pIche taka vaiso vaisI pariNati hotI rahatI haiM / cetana aura acetana padArthoM kI vartamAnakAlIna pariNatiko dekhakara vaidya yA jyotiSIya vidvAn bhUta, bhaviSyakI pariNatiyoMkA parijJAna karalete haiN| Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH bAta yaha hai ki jaina siddhAMta anusAra dravyako nitya mAnA gayA hai| isameM baDA acchA rahasya hai| kisI bhI paryAyase AkrAMta ho rahA dravya apane parivArakI zaktiyoMpara abhimAna kara rahA sadA sarvatra anvita ho rahA hai| jaise ki pacAsa lAkha rupayoMke adhipati seThakI bIMsa dukAnoM meM kisI bhI dukAna para vizeSa samasyAkI avasthA meM pacAsa lAkhakA uttaradAyitva jhela liyA jAtA hai, usI prakAra dravyako bhUta, vartamAna, bhaviSyakAlIna cAhe kisI bhI paryAya meM anAdyananta dravya anvita rahatA hai / eka eka paryAya meM anantAnanta svabhAva vidyamAne haiN| jitanA gaharA praviSTa ho karake dekheMge utanA hI aTUTa dhana dIkha jAvegA / yoM eka vastumeM tInoM kAla sambandhI pariNAmoM kI apekSA anekAtmakaranA hai| tathA utpAda, vyaya, dhotryoMse yukta hone ke kAraNa eka dravya anekAtmaka hai | eka vastumeM aneka utpAda ho rahe haiM, utane hI vinAza ho rahe haiM, sthitiyAM bhI utanI hI anantAnanta haiN| utpanna, utpadyamAna, utpatsyamAna, Adi bhedoMseM aneka camatkAra vastu ho raheM haiM / vastu ke saMpUrNa antaraMga bahiraMga abhinayoMko sarvajJadeva jAnate haiM / ghaDA upajatA hai, kuzUla vinazatA hai, maTTI dhruva hai, bAlya avasthA naSTa hotI hai, yuvA avasthA upajatI hai / manuSyatA sthira hai, aise sthUla utpAda Adiko gamArataka jAnate haiM / isI prakAra anvaya, vyatireka, svarUpa honese AtmA ekAnekAtmaka hai / jIvatva, jJAtApana, dRSTApana, bhoktApana, Adi svabhAvoM karake anvaya bana rahA hai, aura vavana vijJAnoM dvArA vyAvRttike viSayabhUta svabhAva yA jAyeta, asti, Adi dharma, gati, iMdriya, kAya, ina vilakSaNa pariNatiyoMse AtmA vyatireka svarUpa hai / isa prakAra vipakSa meM bAdhaka pramANoM ko dikhalAte hue aneka zakti pracitatva Adi tuoM kI ekAnekAtmana sAdhya ke sAtha vyAptikA samarthana kiyA jA cukA hai / kyoMki ve " aneka vAgvijJAnaviSayaHtra " Adika to janma Adi chaha vikAroMke prapaMca svarUpa haiM / ataH inakA vyApakapanA bana jAtA / sattvake sAtha ho rahI anyathAnupapatti karake prasidhda ho rahe vaha saba hetu jIva ke ekAtmakapanako sAtha dete haiN| una satva yA ekAnekAtmakapana donoM meM se kisI eka kA bhI abhAva mAnane para " anekavAgvijJAnaviSayatva " Adi hetuoMkI upapatti nahIM ho sakegI aura usa aneka vacanoM yA aneka vijJAnoMkI gocaratA AdikI siddhi nahIM hone para sattvakI asiddhi hojAnese jIva tattvakI vyavasthA nahIM ho sakanekA prasaMga AvegA / 675 tatra janmAdi vikAraprapaMcasyAvidyopakahipatatve kramAkramayorapyavidyopakalpitatvaprasa vittaH // tatazcArtha kriyApyavidyA vijRMbhitaiveti na sattvaM paramArthataH prasiddhet / tata eva saMvinmAtraM tattvamityayuktaM, tasya brahmAdyadvaitavadapratIteriti prapaMcena samarthitatvAt / nAnaikAtmatayA pratIteraMtarbahizca sunizcitAsaMmavadbAdhakatvasiddhezca siddhau nAnaikAtmako jIvaH / una jIva vastuo meM janma, astitva, Adi vikAroMke prapaMcako yadi bauddha mithyAjJAna ho rahI avidyAse kalpanA kiyA jA rahA mAneMge, taba to kapa aura akramako bhI avidyAse upakalpita hone kA prasaMga AvegA aura usase phira arthakriyA bhI avidyAkI hI ceSTA samajhI jAvegI / isa prakAra paramArtharUpase jIvameM satvanA prasiddha nahIM ho sakegA / vyApaka hI yadi managaDhanta hai| Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 tattvArtha zlokavArtike to vyApya avazya jhUThI kalpanAkA viSaya mAnA jAvegA / isa sadbhAgya se mile hue avasarapara yogAcAra bauddha yadi yoM kahe ki tisa hI kAraNase yAnI janma, krama, akrama, artha, hirbhUta padArthoM kI ThIka ThIka sattA nahIM bana sakanese hama aMtaraMga zuddha samvedanako hI vastubhUta tattva mAnate haiM, kAryaM kAraNa, AdhAra Adheya, ityAdi saba vyarthakA jhagaDA hai / AcArya kahate haiM yaha kevala samvedanAdvaitakA svIkAra kara lenA bhI yuktiyoMse rahita hai| kyoMki brahmAdvaila, zabdAdvaita, Adike samAna usa samvedanAdvaitakI bhI kadAcit pratIti nahIM hotI hai| isa bAtakA hama pUrva prakaraNoM meM vistAra karake samarthana kara cuke haiN| vahAM dekha lo| yahAM yaha kahanA hai ki sabhI AtmA Adi aura sabhI ghaTa Adi antaraMga, bahiraMga, padArthoMkI eka anekAtmaka svarUpase pratIti ho rahI hai tathA bAdhakapramANoM ke asambhavakA acchA nizcaya ho cukanA siddha hai | ataH yoM aneka dharmo ke sAtha tAdAtmya siddha ho jAnepara jIva eka aneka Atmaka ho rahA siddha ho jAtA hai / tataH svatattvAdivizeSaciMtanaM ghaTeta jIvasya nayapramANataH / kramAdyanekAMtatayA vyavasthiterihoditanyAya balena tattvataH // 14 // tisa kAraNa jIvake nija tattva Adi vizeSoMkA cintana karanA nayoM aura pramANoMse ghaTita ho jaavegaa| kyoMki krama akrama arthakriyA Adi karake anekAnta rUpase jIvako vyavasthA ho rahI hai / isa anekAntakA yathArtha rUpase kahe jA cuke nyAyakIM sAmarthya se yahAM cauthe adhyAya meM prakaraNa anusAra vivecana kara diyA gayA hai / iti caturthAdhyAyasya dvitIyamAnhikam / isa prakAra cauthe adhyAyakA dUsarA Anhika yahAMtaka samApta ho cukA hai / 11011 " yahAM vizeSa yoM kahanA hai ki rAjavArtika aura sarvArthasiddhi meM "laukAntikAnAmaSTo sAgaropamANi sarveSAm" isa sUtra kI vyAkhyA kI hai| mudrita zlokavArtika meM ' tadaSTabhAgo'parA" isa sUtra para caudahavArtikoM ko banAkara vivaraNa karate hue zrI vidyAnanda AcAryane pazcAt cauthe adhyAyako samApta kara diyA hai / likhita pustakameM bArahavIM vArtikake prathama truTikA cinha dekara "lokAntikAnAM " isa sUtra ko likhA hai / kintu vaha pIche kSepaNa kiyA huA pratIta hotA hai / " tadaSTabhAgo'parA isa sUtra kI caudaha vAtika aura unake vivaraNa meM kahIM bhI aisA sthAna nahIM milatA hai jahAM ki " lokAMtikAnAm " isa sUtrako DAla diyA jAya, pahile pocheke prakaraNa pUrvApara saMgati ke liye huye jakaDa rahe haiM / gyArahavIM aura bArahavIM vArtikake bIca meM isa sUtra ko ghuseDanA kathamapi zobhA nahIM detA hai| kyoMki pahile gyArahavI vArtika meM nityaikAnta vAdI sAMkhyako AtmA ke chaha vikA kA honA samajhAkara lage hAtha bArahavIM kArikAme kSaNikavAdI bauddhoM ko bhI AtmAke chaha vikAra honA samajhAne kA prakaraNa calAyA hai| ataH yahAM lokAntika, sUtrakA DAlanA azobhana catA hai| vArttikoM kI saMkhyA ke aMka bhI ThIka A rahe haiN| yadi madhya meM sUtra paDa jAtA to vArtikoM kI Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 677 gaNanAke aMka badala jAte / anekAnta siddhike prakaraNakA Aramma honeke prathama " vyabhicAra jitatvAsammavAt" isa paMktike paralI ora yaha sUtra DAlanA ucita jacatA hai| kintu yahAM bhI pUrva prakaraNake karmavaicitryakI saMgati jur3a rahI honese svalpa bhI sthAna dRSTigocara nahIM hotA hai| ataH anumita hotA hai ki yaha sUtra mUlasUtrarUpase vidyAnaMda svAmIko abhISTa nahIM hai / laukAntikAnAM ityAdi sUtrako apekSA " tadaSTabhAgorA" isa sUtrameM anekAntako siddhi karanA acchA javatA haiM, granthakArane aisA hI DhaMga bhI DAlA hai| zrutasAgarasvAmIne bhI isako mUlasUtrameM parigaNita nahIM kara TIkAmeM " tathA ca vizeSaH laukAntikAnAmaSTo sAgaropamANi sarveSAM, ye laukAntikAste vizvepi zuklalezyAH paMvahastonnatAH aSTasAgarosamasthitayaH iti" yoM likha diyA hai| jisa prakAra sarvArthasiddhi me yA rAjavAtikameM isa sUtrakA avataraNa diyA gayA hai, athavA zrutasAgara svAmIne jisa prakAra anya sUtroM kA prAtaraNa diyA hai, usa prakAra isa sUtrakA avataraNa nahIM diyA hai| ye zrutasAgara sUri tatvAryatrakI TIkA karate hue pratyeka adhyAyake anta meM aura yahAM bhI "sakalavidvajjanavihitacaraNasevasya zrIvidyAnandidevasya saMchaditamithyAmatadurgareNa zrutasAgareNa sUriNA viracitAyA zlokavArtikarAjavAtika sarvArthasiddhi nyAyakumudacandrodaya prameya kamala mArtaNDa pravaNDASTasahasrIpramukhagranyasandarmanirbharAvalokanabuddhiviracitAyAM tattvArthaTIkAyAM caturthodhyAyaH samAptaH" / yoM likhakara Aneko rAjavAtika, zlokavAtika Adi granthoM kA antaHpravezI jJAtA prakaTa karate haiM / astu koI virodha nahIM honese usa truTiko yahAM bhASA artha karate hue avikala uddhRta kara diyA jAtA hai| sambhava hai ki yaha thI vidyAnanda svAmIkI kRti hoya " brahmalokAlayA" Adi ina do sUtroMmeM jaise lokaanti| koMkA svataMtra nirUpaNa kiyA hai, usI prakAra sthiti ke prakaraNa meM sUtrakArane yaha sUtra bhI par3ha diyA hoya / isa viSayapara vizeSajJa vidvAn aura adhika prakAza DAla sakate haiN| lokAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / sampUrNa laukAntika devoMkI ATha sAgaroma sthiti hai / laukAntikasurANAM ca sarveSAM sAgarANi vai / aSTAvapi vijAnIyAtsthitireSA prakIrtitA // 1 // sampUrNa lokAntika devoMkI sthiti bhI ATha sAgarakI nirNIta ho rahI vizeSatayA jAna lenI cAhiye / yoM yahAMtaka sthitikA baDhiyA ka.rtana kara diyA gayA hai| lokAntikadevAnAM samastAnAM sadaiva aSTau sAgarANi sthitiyabhicArajitA jJAtavyA / Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 tattvArthazlokavAtike sampUrNa lokAntika devoMkI sadaiva ATha sAgarakI sthiti hai jo ki vyabhicAra doSoMse rahita ho rahI jAna lenI cAhiye / jaghanya aura utkRSTa sthiti ATha hI sAgarako hai| laukA ntika deva vizeSatAoMse rahita ho rahe saba ekase haiN| pAMca hAtha UMcA inakA zarIra hai / zukla lezyAvAle haiM / trilokasArameM "codasavadharA paDivohaparA titthayaraviNikkamaNe / edesi. maTThajalahiTThidI ariTThassa Nava ceva / / 540 // " isa gAthAdvArA ariSTa jAtike laukAnti. koMko nau sAgaropama sthiti kahI hai| iti zrIvidyAnandi AcAryaviracite tattvArthazlokavAtikAlaMkAre caturtho'dhyAyaH samAptaH // 4 // isa prakAra zrI vidyAnanda AcAryaviracita tattvArthazlokavAtikAlaMkAra nAmaka mahAn granthameM cauthA adhyAya parisamApta huaa| . isa caturtha adhyAyake prakaraNoMkI sAraNI saMkSepase isa prakAra hai| prathama hI devoMkI cAra hI nikAyoMko puSTa kara AdhAra nahIM kaha kara devoMkA hI kathana karane meM sUtrakArakA abhiprAya dikhalAyA hai| tIna nikAyakI lezyAoMko sAdhakara kalpopapannoM meM iMdrAdi bhedoMkA aMtaraMga kAraNa kokarake honA kahA hai| vyantara aura jyotiSiyoMkI vizeSatAoMko batAte huye pravIcAroMkI hInatA hone meM puNyake utkarSako pradhAnakAraNa siddha kiyA hai| tabhI to uparimadeva pravIcArarahita haiM / bhavanavAsI vyantaroM ke vizeSa bheda bhI karmodayajanita kahe gaye haiN| mAsa AdikA bhakSaNa devoMmeM nahIM hai / zabdaniruktidvArA inake AdhAra vizeSoM kI pratipatti karAdI hai jyotiSkadeva karmoke AdhIna hokara sUryavimAna caMdravimAna Adi aneka vimAnoMmeM sthiti kara rahe batAye haiN| kucha tArAoMko choDakara manuSyaloka sambandhI sabhI jyotiSka vimAna meruko pradakSiNA kara rahe haiN| yahAMse sAta sau nabbe yojana UMce sthAnase prArambhakara ekasau dasa yojana moTe aura eka rAja lambe cauDe AkAzame jyotiSka vimAnoMkA sandAva hai / nIce, kAra, bhItara bAhara virAja rahe vimAnoMkA krama darazA diyA hai| " chakkadiNavatIsasayaM dasayasahassaM khavAra igidAlaM / gayaNati dugatevaNNaM thiratArApukkharadalotti" / jambUdvIpameM chattIsa, lavaNa samudra meM eka sau unatAlIsa, dhAtakI khaNDameM eka hajAra dasa, kAlodaka samudra meM ikatAlIsa hajAra ekasau bIsa, aura puSkarArdhameM trepana hajAra do sau tIsa sthira tAre haiN| inake atirikta DhAI dvIpameM sampUrNa jyotiSa cakra sudarzana merukI sadA apanI niyata gati anusAra pradakSiNA kiyA karate haiN| eka candramA sambandhI eka sUrya aTThAIsa nakSatra aTThAIsa graha aura chayAsaThi saMkha, satAnavai padma, pacAsa nIla, 6697500000000000000 tAre haiN| ekaso battIsa candramA sambandhI itanA itanA hI parivAra DhAI dvIpameM samajha lenA cAhiye / svAmIjIne bhUmIke bhramaNakA acchA khaMDana kara nakSatra maNDalakI sthiratAkA pratyAkhyAna kiyA hai / pRthivIke vidAraNa honekA baDA cama. Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH 679 skAraka prasaMga diyA gayA hai| gyAraha sau vIsa yojana pRthivIkI cauDAI yA isase kucha kamatI baDhatI nahIM sadhatI hai| yahAM nadiyoMke prabhava sthAna aura pravAha mArga anusAra bhUgolakA acchA nirAkaraNa kiyA gayA hai / aura bhI aneka yuktiyAM dI haiN| kAla Adike vaza bhUmIke nIce, UMce AkAra bhI noMke yahAM mAne gaye batAye hai| jo manuSya kuyemeM nIce ThaharA huA hai| usako dupaharake samaya ghaNTe do ghaNTe kA hI dina bhAsatA hai / guphA yA tirachI bhUmimeM nivAsa kara rahA manuSya varSoM yA mahInoMtaka sUrya darzana nahIM kara sakatA hai| sUryake uttarAyaNa yA dakSiNAyana honepara aneka sthaloMpara vibhinna jAtike dina rAta ho jAnekA prakaraNa mila jAtA hai / jahAjakA UparalA bhAga dikhanese yA udaya, asta, honekI velApara bhUmIse lage hue sUryakA darzana honese pRthivIko gola mAnanA korI bAlabuddhi hai| kyA AkAzako yA svaccha jalako nIlA dekha lenese unameM nIlaraMga ghulA huA mAna liyA jAvegA? kabhI nhiiN| dekho hama logoMkI AMkhoMmeM bhI katipaya doSa hai jisase ki nAnA prakAra bhrAntiyAM ho jAtI hai| dUra dezataka UMcA uDatA jA rahA pakSI bhI hameM nIce utaratA huA sArikhA dokhatA hai| kintu aisA nahIM hai / dasa pAMca kosa lambe cauDe eka tikone yA caukone coMtarApara bIcameM khaDA hokara dekhanese cAroM ora gola dIkhatA hai| kintu etAvatA vaha cauMkora cotarA kathamapi gola nahIM ho jaavegaa| yadi pRthivI gola ghUmatI huI mAnI jAvegI to pakSI uDakara apane ghosalepara nahIM A skegaa| kyoMki usakI choDI huI pRthivI tabataka saiMkaDo mIla dUra ghUma jaavegii| isake lie pacAsa mIla yA isase bhI kamatI baDhatI vAyakA bhI bhramaNa pathivIke sAtha svIkAra karoge to vegase cala rahI vAyake sAtha dhuAM yA AkakI rUIko kyA dazA hogii| masAla yA dIpakakI sIdhI lau nahIM uTha skegii| TimaTimAtA huA dIpaka jhaTa bujha jaaygaa| topaseM nikale hue balavAn goleko pathivI apane sAtha vAyukI sahAyatAse le jAya / kintu phaphUMdA yA choDe hue vArUdake vANake phuliMgoMpara apanA prabhAva nahIM jamA deveM yaha Azcarya hai / jo vAyu rUI yA phaphUMdeko pRthiva ke sAtha pUrvako le jAne meM samartha nahIM hai| vaha vegase dauDa rahe Dela yA golIko kathamapi pRthivI ke sAtha nahIM le jA sakatA hai| kadAcit hue svalpa bhUkampase zarIra, hRdaya, mastiSkameM cakkara Ane lagate haiN| jo itane prabala bhUmi bhramaNase mAnava, pazu, pakSioMkI kyA dazA hogI ? isakA anumAna lagAnA hI bhayaMkara hai| AkarSaNa zaktikA bhI khaNDana ho jAtA hai| samadrakA itanA lambA cauDA jala kevala AkarSaNa zaktise nahIM DaTA yA cupaTA raha sakatA hai| haridvAra se kalakatteko jArahI gaMgA nadI AkarSaNa zaktivaza gola pRthivI para ulaTI bhI baha jAya to kona roka sakatA hai| gola pRthivIpara jaise haridvArase kalakattA nIcA hai| usI prakAra kalakattaMse haridvAra bhI nIcA sambhavatA hai| amerikAse nIce bhArata varSakA yA bhAratavarSase nIce amerikAkA AkarSaNavaza pRthivIse supaTA rahanA kahanA asambhava hai| gurutva dharmake vaza bhAro padArtha saba nIce gira paDeMge / cumbaka yA lohekA dRSTAnta sarvatra pudgaloMmeM lAgU nahIM hotA hai / eka vRkSase sevaphalakA pRthivIpara giranA dekhakara bhUmi meM AkarSaNa zaktikI nyUTana paMDitadvArA kalpanA karanA baccoMkA khela hai / hama AkarSaNakA khaNDana nahIM Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 tattvArthazlokavArtike karate haiM / kintu samudrakA dhAraNa pRthivI Adi aneka maNDaloMkA bhramaNa kevala AkarSaNa zakti se nahIM ho sakate haiM / isa bAtapara bala dete haiM / vastutaH jyotizcakra ke bhramaNase hI chAyA hAni chAyAvRddhi, sUryakA bhUmisaMlagna hokara dIkha jAnA, ye saba bana jAte haiM / bhUmimeM bhI aneka prakAra ke naimittika pariNAmoM ko upajAnekI zakti vidyamAna hai| isake Age granthakArane samarAtra honA Adiko puSTa karate huye sUrya ke ekasau caurAsI maNDala batAyeM haiN| muhUrtakI gatikA kSetra tathA uttara, dakSiNa, kI ora ho rahe udaya ke pratimAsoMko ghaTita kiyA hai / abhyantara maNDala aura bAhya maNDaloM para dina rAta ke kamatI, baDhatI ho jAneko sAdhA hai| yahAM prativAdiyoM ke tukA acchA khaNDana kiyA hai| chAyAkA ghaTanA baDhanA koI bhUnIke gola AkArako nahIM sAdha detA hai / kSetrakI vRddhiko yuktiyoMse sAdhA gayA hai| sUryagrahaNakA acchA vicAra hai / choTI sI pRthivIkI chAyA sUrya yA candramApara kucha prabhAva nahIM DAla sakatI hai| choTese khaMDako bhUmise sUrajakI ora jitanA bhI baDhA diyA jAvegA, tyoM tyoM usakI chAyA naSTa hotI jAtI hai / aisI dazA meM sUrya ke nimittase bhUmiko chAyA paDanA asamaMjasa hai / grahaNa ke avasarapara uparAga paDanA ThIka hai / kintu vaha adhaHsthita rAhuke vimAnase kArya sampanna ho jAtA hai / pRthivIkI chAyAse candragrahaNa aura candrakI chAyAse sUryagrahaNa paDanA mAnanA parIkSAkI kasoTI para nahIM kasA jA sakatA hai| sUrya Adike vimAna maNimaya akRtrima bane huye haiN| rAhu yA ketu kA paurANika kathAnaka jhUThA hai / DhAI dvIpake jyotiSka vimAna abhiyogya devoMdvArA Dhoye jAte haiM / pUrvarakSI vidvAnoMke bhUmIko gola sAdhane meM diye gaye hetu dUSita haiM / sarvatra samatala aura kvacit nIcI, UMtrI, bhUmimeM jyotiSacakra kI gatiyoM ke vaza ho rahe samarAtra Adika sada bana jAte haiM / pratyakSa pramANa aura AptopajJa Agamase viruddha managaDhanta siddhAntakA pratipAdana karanA kevala kucha dinoMtaka katipaya zraddhAluodvArA mAnya bhale hI ho jAya kintu sadA sarvatra sabake liye abAdhita nahIM hai| kisIne kucha kaha diyA aura kadAcit kisI paNDitane anyathA pratipAdana kara diyA, aise kSaNika mata jugunU ke samAna bhalA syAdvAda siddhAMta sUrya ke sanmukha kitane dina Thahara sakeMge ? svayaM unhIM logoM meM paraspara aneka pUrvApara virodha uThA diye jAte haiM / anekAntakI sarvatra vijaya hai / tadanantara gatimAn jyotiSkoMdvArA kiye gaye vyavahAra kAla sAdhA hai / vyavahArakAladvArA mukhyakAlakA nirNaya karA diyA hai / DhAI dvIpa ke bAhara asaMkhyAte sUrya, candramA, yA anya vimAna jahAM ke tahAM avasthita batA diye haiN| cauthI nikAya vaimAnikoM kA varNana karate hue karmodayake vaza kalpopapanna aura kalpAtIta devoMkA vinyAsa batAyA hai | nava zabdakI vRtti nahI karanese anudizoMko sUcita kiyA hai| uttarottara sthiti AdikoM se adhikatA aura gati Adikase hInatAko yuktiyoM dvArA sAdha diyA hai| vaimAnikoM meM lezyAkA nirUpaNa karate huye nirdeza Adi solaha adhikAroMkarake kRSNAdi lezyAoMkA AmnAya anusAra nirUpaNa kiyA hai| eka bhavatArI lokAntika deva aura dvicarima vaimAnikoM kA svataMtratayA nirUpaNa kara cauthe adhyAya ke pahile Anhikako samApta kiyA hai / isake Age tiryacoMkI vyavasthA kara deva aura nArakiyoMkI jaghanya, utkRSTa, sthitiyoMkA nirUpaNa karate huye karmoMkI vicitratA Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthacintAmaNiH - anusAra sthitiyoM ko vicitratA batAI gayI hai / zrI aphalaMka deva mahArAjane cauthe adhyAyake anta meM gajavAtikau jase antakA vistata nirUpaza kiyA hai, usI prakAra zrI vidyAnanda mAcArya ne eka eka dravyako nAnA svamAtra AmA sAdhA hai| janma astitva Adi chaha vikA. roMko sampUrNa padArtha dhArate haiN| abhAvarila azAva hetukA acchA vicAra kiyA hai / nityakAnta aura kSaNaka ekAntakA khaNDanakara dravya, paryAya, Atmaka vastu kA nisyAnityAtmakapana prasiddha kiyA gayA hai| anya bhI katipaya akalaMka hejoMse jIvatatvakA eka anekAtmakapanA sAdhate hae cauthe adhyAktaka naya pramANoMdvArA jIvatatvako vyavasthA kara dI gayI samajhAI hai| cauthe padhya yake cha Tase dvitIya Anhika ko pUrNa kiyA hai / laukAntikAnAmaSTo sAgaropamAgi sarveSA" yaha sUtra umAsvAmikRta hai| isa viSaya meM zrI vidyAnanda AcAryakA vizeSa Adara nahIM anumita hotA hai / yoM tattvArthazlokavAkAlaMkAra mahAn granthameM bo AnhikodvArA cauthe adhyAyakI samApti kI gaI hai| lezyendrAvikakalpanAsthitivapuHsamyAdyadRSTara thalIsaMsArasthacaturNikAyasaraNo nAnAsvazaktyaMcitaH / janmAstyAdivikAramRdvahuvaco vijnyaandRggocro'|| dhyAye turya ilAhitanigadito jISA zyumAsvAmibhiH / / 1 / / dRgjAnanayabhAvAbhedavallokasaMsthitaM / sUtri, caturapyAyyAM jIvatattvaM prabhedabhRt / / 2 / / iti zrI vidyAnaMdiAcAryaviracite tatvArthazlokavAtikAlaMkAre caturtho'dhyAyaH samAptaH / * samAptoyaM paMcamo bhaagH| Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka tatvArthazlokavArtikAlaMkArAMtargata zlokasUcI- 0 paMcama paMcama khaMDa pRSTha naM. a aMtyaM nirUpamogatvAt atha gaMgAdayaH proktAH anAdipariNAmosti anAvimUrtimastasya anityo bhAvabodhazcet anudbhUtasvasAmarthya anyathA bhAvahetunAM avigrahA gatistatra avyAghAtisvarUpatvAt aSTabhedA vinirdiSTA asaMprAptayaH kSetrA atropapAdikAdInAM asmAtsamAddharAbhAgAt anaMtabhedamAsAM syAt A AtyaMtikakSayo jJAna AtmapudgalaparyAya AdyaM tu sopabhogAbhyAM AdyAtu skaMdha bhedecchA AnataprANatadvaMdvaM AlasyAdistu nIlAyA ArSopadezataH siddhAH i tIMdriyANi bhedena iti sUtradvayenAkSa 242 342 42 416 176 4 31 193 249 540 374 259 547 627 18 165 242 632 607 632 633 148 154 10 zloka iti sUtratrayeNAkSaiti svatatvAdivizeSarUpato 169 pRSTha naM. 168 iti nigraha saMprApsya 198 ityevaM paMcabhiH sUtraH 211 iti sati vahiraMge kAraNe kepi mRtyo iti sUtradvayenAdho iha prapaMcena vicitanIyam ityeke tadasaMbaMdhaM iti hetora siddhasvaM ityeke tadasaMprAptaM iti kriyAnumAnAna iti kathita vizeSo iMdrAdayo dazaiteSAM ityevaM navabhiH sUtra: ityekAdazabhiH sUtra: iti saMkSepatastiryag iti kecitpradhvastAH AhArakaM zarIraM tu c udayikasyAtaH udayaH phalakAritvaM uparyupari taddhAma uparyupari nA U UrdhvAdho bhramaNaM sarva 271 303 314 411 417 448 469 490 516 534 645 647 671 249 7 5 601 616 554 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka e eka samaya mAtmA dvo ekakA cApyasaMkhyeya etatprayojanA bhAvAH etatsamudbhavA bhAvA: evaM nizzeSa tatvAnAM evaM sUtradvayeoktaM evaM sUtratrayonnIta evamIzasya hetutva evaM sUtracatuSTayAt evaM vizuddhivRddhau syAt eSa eva nabho bhAgo o aupapAdikatA siddheH ka kathaMcittu viruddhaH syAt karmodaye ca tasyaiva karmaiva kArmaNaM tanna kamaM pudgalaparyAyo karmabhUmibhavA mlecchA kalpAH prAgeva te bodhyA: kaSAyodayato yoga kArmaNAMtargataM yuktaM kAryatvaM na tathA sveSTa kAlAderazarIrasya vidArakatvepi kurvantyAdi mUrtIzca kUTasthAtmakatApatteH kUTasthopi pumAnneva kRtsnakarmakSayAttAvat pRSTha na 196 628 6 43 50 99 310 439 595 631 549 243 443 47 228 229 376 636 36 233 448 406 244 415 50 197 45 pariziSTa zloka kRtadhIjanakaM taddhi kRSNAdayo'zubhAstisro kRSNA prAthamikaklezakRSNotkRSTAzakAttu syAt kevalaM mukhamastIti kAlAdiparyayasyApi kha khakhaMDabhedataH siddhA ga gatinAmodayAdeva tuvigrahArthAyAM gatimatvaM punastasya gatirmuktasya jIvasya gatvA sudUramapyevaM gatyabhAvopi cAniSTaM gurvarthasyAbhimukhyena graMvekeSu navasu gha pavanAkAza ghanAnilaM pratiSThAna caturdazabhirityevaM cAnaMtAdi bhAgAdvA caraMti tAdRzAdRSTa cakSuSA tAni vRddhAni citsvabhAvatayA tAvat cetanatva svabhAvatva caturSvapi nikAyeSu ja jagatAM nezvaro hetuH janmAstitvaM pariNati 683 pRSTha naM. 417 628 629 - 634 416 422 564 34 173 174 187 415 551 294 607 283 . 287 196 .251 630 549 157 49 48 511 407 665 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka janmAdayaH pradhAnasya jAyaMte te vinazyaMti jaMbUdvIpagavarSAdi jIvasyodayikAH sarve jIvAH pRthvImukhAstatra jyotiSkAH paMcadhA dRSTAH jyotiHzAstramato yuvataM jJAnAvaraNasAmAnya ta tatastu kSAyikasyoktiH tato matyAdivijJAna tataH syAdvAdinAM siddhaH tataH sapteti saMkhyAnaM tato naikAMtiko hetuH 7 28 50 301 418 548 - tataH sUryA dazotpatya tataH saMsAriNo jIvAH 664 tataH svatatvAdivizeSacitanaM 676 34 50 151 157 211 246 307 374 tathA krodhAdibhedasya tathA ca nAzino bhAvA: tathaiva paryayekAMte tathA kRmiprakArANAM tathA saMsvedajAdInAM tathA tejasamapyatra tathA tairnA rakairduHkhaM tathAMtadvajAH mlecchAH tathAta: pariNAmena tathA saMkramataH sAdhyA pRSTha naM. 669 671 367 47 125 544 584 35 tathaiva karmato lezyAH tathA lakSaNato lezyA: tathA vizuddhihAnyAM syAt tathA divaramAH proktAH taddhetuka vijJAna 628 629 632 632 631 644 15.7 pariziSTa zloka tatra kSayodbhavo bhAvaH tadravyamana yuktaM takSetrAsinAM nRNAM tatra prAptardhayastapta tatsAmAnyavizeSasya tatrApi vyaMtarA varjyA tatkaSAyodaya sthAne taM kRSNa lekSyataH sthAnAt tatra lokAMtikA devA tadatyAge tu mokSasya tada saMgatamAdeza tadvaicitryaM punaH karma tadArdani zarIrANi tadanyatara dRSTatvAt tadvRtazcAMbuvAtaH syAt tadaprarUpaNe jIva tadayuktaM mahezasya tadbhovatRprANyadRSTasya tadapyapAstamAcArya tadvibhAgAntathA mukhyo tanuvAtaH punavyama tannivAsajanA dRSTa sanmadhye merunAbhiH syAt tanmadhyeM yojanaM proktaM tannibaMdhana makSuNNaM tayopalakSitAghAti sAste sthAvarAzvApi trasAH punaH samAkhyAtAH tasyApi yonayaH saMti tasya kArpAsapiDena tasyAmeva tu SaTsthAna tiyaMco'zumalezyAyA pRSTha naM. 52 163 358 371 457 518 628 630 637 48 49 205 239 268 286 399 424 42 554 585 285 287 321 334 399 34 116 131 205 224 629 304 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 15 zloka 302 15 - zloka pRSTha naM. trizallakSAdisaMkhyA ca trivedAH prANinaH zeSAH 255 triSvAdyeSu nikAyeSu 509 trINi trINi budhAH zukrA 548 teSAmAtyaMtikI hAniH te tiryagyonijAnAM ca 396 te sparzAdi pravIcArAH 527 tebhyastu pare kAma 532 tenvarthasaMjJatA prAptAH 642 tenabhijJA ghaTAdInAM teSAM bhAvavikAratvAt teSAmaudayikatvena 49 398 416 48 40. 408 420 422 312 na caiSAM dvaMdanirdezaH na cAbhavyAdikAluSya na ca tatprazame kiMcit na caupazamikAdInAM na ca dvIpasamudrAdi na cettAbhirmahezena nanvIpazamikAdInAM nana dvIpAdayo dhImat na tasya puruSatvena nAnAtmapariNAmAkhya na deze vyatirekosti navaratvAdadRSTasya narakeSUditekAdi nanu yadadghaTAdInA nAnArthakazca zabdoso nAnakAMtikamapyetat nAnAdibhavasaMbhUta nArakA dehinastatra nAparyatA dharAdhopi nAdhodho gativacitryaM nAkrozataH palAyaMte nAnyathAnupapannatvaM nAsiddhi maNimuktAvI nArakANAM ca saMkSepAt niravayamataH sUtraM niruktirarthasAmarthyAda niSkuTakSetrasaMsiddheH nirdiSTaMbhyastuzeSANAM nimittahetavastvete nitya sarvagatAmUrta 253 298 300 dazavarSa sahasrANi 657 dazA surAdapastatra dvAvIpazamiko bhAvI 46 dvividhAnyeva nirvRtti dvitIye pANimuktAyAM dvedrA nikAyayordevAH dRzyamAna samudrAdi 293 dRSTi mohodayAtpuMso dRSTamityAdi hetUnAM dravyaM guNaH kiyA nAntya dvayoH satyatvamiSTaM cet vyAdInAM bhedazadvena devyaH SIpramukhAH khyAtA . 335 dezakAla vizeSAva 457 devAzcatuNikAyA i- 502 devA kAyapravIcArA 523 dhImabetutvasAmAnya 408 35 420 443 473 .474 448 307 382 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 zloka nimittakAraNaM teSAM nityajJAnatvato hetuH niruvatyAvAsa bhedasya naitadasiddho naivaM prayotureka nordhvAdho bhramaNaM bhUmeH 'nAnAkSatravipAkIni pa padmAdayasteSAM parAsu gamanAbhAvAtparivAranadI saMkhyA parAvare vinirdiSTe parAparazarIrANAM pakSasyaivAnumAnena palyopamamatiriktaM pareSAmadhikaM jJeyaM pratyekaM bhedazabdasya prAnAdyAtmakA hyeSA paMceMdriyANi jIvasya pariNAmI yathAkAlaM pradezatolpatA tAra prabAdhyate pramANena prabhUtiH padmalezyAyA: pratyaMzakaM samAkhyAtAH pArthivAdi zarIrANi prAgopazamikasyoktiH prAksAdhitAtra sarvajJa prAGamAnuSottarAdyasmAt prAptaddhIMtarabhedena piDika chedanecchA ca pRSTha naM. Yoo 402 546 454 462 289 398 331 309 342 393 411 439 654 658 11 46 134 198 223 268 632 633 234 7 19 369 371 632 pariziSTa zloka puMsi samyak cAritra pUrvAparAyatAstatra tha bogho na vedhaso nityo buddhimaddhetukaM yAdRk bahiSyalokAM bivratestitva meve te bha bharatAdyA videhAMtAH bhagyAbhavyatvayorjIva bhavAyurgatibhedAnAM bhAveMdriyANi labdhyAtma bhUbhramAgama satyatve bhogyavAsanayA bhogya bhAru se ma madhyamA sthitireteSAM manomAtranimittatvAt madhye yAtukasya muktasyeva na yujyeta merupradakSiNA nitya maruto dhArakasyApi mahezvara sisRkSAyA manuSyaloka saMkhyAyA ya yathAnyonyAzrayastadvat dAgamaM prapacena dAnaMtaguNA hAniH yukta jarAyujAdInAM pRSTha naM. 12 329 403 417 595 668 390 48 634 141 295 230 376 393 53 631 412 551 296 424 397 418 634 630 208 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa pRSTha naM. zloka pRSTa naM. daloka yeSAM ca caturasraH syAt 191 ye jyotiSkAH smRtA devAH 585 yo yatkAluSyahetuH syAt 14 yojanAnAM zatAnyaSTo 548 SoDhA prakramayuktoyaM 186 408 410 550 labdhayaH paMca tAdRzyaH lakSyAH saMsAriNo jIvAH liMgaM vedodayAt dhA lezyAH pItAdayasteSAM lezyA nirdezataH sAdhyAH loko kRtrima ityetat lokAMtika surANAM ca 34 623 627 471 677 113 159 197 200 564 417 348 612 29 134 vanaspatyaMtajIvAnAM vanhyAdibuddhikAritvaM varSavarSadharAbAdhya vAgAdanAmato bhedA vAsyAdIni ca taskartu vikArI puruSaH satvAt vibhuH pumAnamUrtasve vizvatazcakSurityAdeH viziSTasannivezaM ca vizuddharuttarAstisraH vRttamohodayAtpuMso vyAkhyAtAtrezvareNava vaimAnikA vimAneSu vivAdAdhyAsitAtmAni 174 sa dvividhoSTacaturbheda sadehabuddhimaddhetuH sa dehetarasAmAnya sa ghanodadhiparyanto samyagdRggocaro jIvaH samyagmithyAtvamekeSAM samanaskAmanaskAste saMjJinAM samanaskatvaM sarvakAraNazUnye hi saMmachenAdayo janma samarAtraM divA vRddhiH saptabhiste tathA jJeyAH saMyamAsaMyamopIti sarvagatvAdgatiH puMsaH saMsAriNaH punarvakrI saMbhAvyAni tatonyAni sarvatopyapratIpAte sarvasyAnAdisaMbaMdhe saMklezatAratamyena sarvadAdhaH patantyetAH saMkliSTarasurairduHkhaM saMkSepAdaparAtvagre saptAdho bhUmayo yasmAt saMkhyAyAyAmaviSkaMbha saMbhAvyate ca te hetuH saMpradAyAvyavacchedAt sazarIra: kulAlAdiH 456 670 175 470 189 215 222 472 237 305 628 425 598 456 313 317 332 372 377 413 zarIramAtmanodRSTaM zuddhiprakarSamAyAti suddhirjJAnAdikasyAtra Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa zloka pR. naM. pRSTha naM. 386 472 532 425 462 550 550 653 253 647 656 zloka siddhaM sAdRzyasAmAnya sisakSAMtaratastasyAH siddha kartari niHzeSaH sthityAdibhistathAdhikyaM sthitirityAdi sUtreNa strIpuMsasukhasaMprApti sUkSmabAdarakarjIvaiH sthUlamAhArakaM viddhi sUtrakArastadeteSAM sUtraizcatubhirabhyAsAt sUkSmo bhUtavizeSazcet stokatvAtsarvabhAvebhyaH saudharmazAnayovA sauvarmatyAdi sUtre ca sarvayA yadi kAryatvaM 412 2.1 502 653 660 659 545 606 607 443 samudrAkarasaMbhUta saMbhAvyate ca te sarve sarvAbhyaMtaracArISTaH sarveSAmupari svAti saMkhyeyA dviguNAdvApi saMkhyAtaH kSetratazcApi sarvalokAzrayAH siddhAH sAnatkumAra mAheMdra sA yadyadRSTasadbhAvAt sAmarthyAnmadhyamA bodhyA sAmAnyatonumeyAzca svayaM saMvidyamAnA vA sAmarthyAdgamyamAnasya sparzanAdIni tAnyAhu sarzAdayastadarthA syuH svayaM saMvedyamAnAca sAsAdanaM ca samyaktvaM syAddevanArakANAsvayonau janma jIvasya svapnopabhogasiddhayartha svAbhAvikaM punargAtraM svaM tatva lakSaNaM bhedaH svAtmapratiSThamAkAzaM sAmarthyatastatonyeSAM sArdhadvidvIpaviA kaMbha sAmadivasIyate sArdhadvIpadvaye kSetra sthAvarAdibhirapyasya svAtaMtryeNa tadubhUtI siddhA gatiranuNi siddhamauvArika tiryaG 176 152 145 151 377 35 209 212 230 232 272 284 259 heturIzvarabodhena hetorIzvaradehena 400 163 197 389 kSayopazama sadbhAve kSayopazamabhedena kSaNikaM niSkriyaM cittaM kSAyopazabhikasyAno kSAyopazamikaM cAMte kSAyikA nava bhAvAH syuH kSAyopazamikA dRSTi kSAyopazamikAH zeSAH kSityAdi mUrtayaH saMti kSINAkSaNAtmanAM ghAti kSetrAvagAhanApekSA kSetrANi bharatAdIni 390 397 419 425 185 214 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuMthusAgara graMthamAlAke prakAzana 26 nijAtmazuddhibhAvanA (kAnaDI) 27 mokSamArga pradIpa ( gujarAtI ) 28 mokSamArgapradIpa (kAnaDI) -29 svarUpadarzanasUrya [SaDbhASAtmaka] 30 munidharmapradIpa 31 suvarNasUtram -32 kuMthusAgara-guNagAyana 33 bhAvatrayaphalapradarzI 34 manonigraha-maMtra 35 laghuzAMtisudhAsiMdhu 36 laghuzAMtisudhAsiMdhu (kAnaDI) 37 sudharmopadezAmRtasAra (gujarAtI) 38 nijAtmazuddhibhAvanA 'saM aMTI.' 39 satyArthadarzana 40 sArvadharmasAra 41 zlovAtikAlaMkAra prathamakhaMDa 42 zlokavAtikAlaMkAra dvitIyakhaMDa 43 zlokavAtikAlaMkAra tRtIyakhaMDa 44 zlokavAtikAlaMkAra caturthakhaMDa 45 laghujJAnAmRtasAra (hiMdI) 46 zlokavAtikAlaMkAra paMcamakhaMDa noTa-jo sajjana 101 pradAna kara graMthamAlAke sthAyI sadasya banate haiN| unako graMthamAlAse prakAzita upalabdha sarva graMtha vinAmUlya diye jAte hai| vardhamAna pArzvanAtha zAstrI. oN. maMtrI, A. kuMthusAgara graMthamAlA solApUra. - cinhita graMtha aprApya hai| Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kalyan Press, SHOLAPUR.