Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
DOG GOO
जयत्यनेकान्तवादकण्ठीरवः । स्याद्वादसुधाम्भोनिधिर्जयति निष्ठितार्थोऽन् श्री अनन्त हंस शिष्य - श्री दानशेखरसूरिकृत टीकया समलंकृतं गणभृद्भगवत्सुधर्मस्वामि सूत्रितं
श्रीभगवती सूत्रम् ।
मुद्रणकारिका - जैन श्वेताम्बर श्रीमालवदेशान्तर्गतश्रीरत्नपूरीय (रतलाम) श्रेष्ठि रुषभदेव केशरीमलनाम्नी संस्था ।
+++*+++0
इदं पुस्तकं 'श्री जैन विजयानन्द प्रीन्टींग प्रेस' इति मुद्रणालये फकीरचन्द मगनलाल बदामी इत्यनेन मुद्रितं । वीरसंवत २४६२ विक्रमसंवत १९९२ सन १९३५ पण्यम् रु. ३-४-० [Rs. 3-4-0
प्रति ३०० ] भुटन एक
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
| All Rights Reserted ] Printed by Fakirchand Maganlal Badami at the Jain Vijayanand"
Printing Press, Kanpith Bazaar Surat and Published by Rishabhdev Keshrimal's Jain Swetambar Pedhi, Ratlam.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
श्रीभगवतीजोसूत्रस्य श्रीदानशेखरसूरिसंकलिताविशेषटत्तिः
१ शतके १ उद्देशः
+
allirihinARSURANImlaimmipimammummymarumanAmAn AIIAN
श्रीवीरं नमस्थित्वा तत्वावगमाय सर्वसत्वानाम् । व्याख्या दुर्गपदानामुद्धियते भगवतीवृत्तेः ॥१॥श्रीपत्रिंशतसहस्रप्रथमगणिकृतप्रश्नयुक्त्युत्तरङ्गश्चत्वारिंशच्छतान्तःस्थितततविविधोद्देशहंसाप्तरङ्गः।दंडप्रोइंडनालाद्भुतचरितसरोजन्मलक्ष्मीविवाहप्रज्ञप्तिश्रीतडागः प्रथयतु सुमनोमानसानां विनोदम् ॥२॥ अथ शास्त्रस्यादावेव पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारं कुर्वन्नाह
नमो अरिहंताणमित्यादि (सू०१) सुगम एवं तावत् परमेष्ठिनो नमस्कृत्य आधुनिकजनानां श्रुतज्ञानस्यात्युपकारित्वात् तस्य च द्रव्यभावश्रुतरूपत्वाद् भावश्रुतस्य च द्रव्यश्रुत| हेतुकत्वात् संज्ञाक्षररूपं द्रव्यश्रुतं नमस्कुर्वन्नाह-भास्वच्छ्रीभगवत्यङ्गबृहदृत्तिसमुद्धृतौ । श्रीब्राह्मीसंस्मृतिं कुर्यामहार्यानन्दवानहम् ॥३॥
नमो बंभीए लिवीएत्ति (मू० २) लिपिः-अक्षरविन्यासः, सा चाष्टादशविधापि श्रीआदिजिनेन स्वसुताया ब्राह्मीनाम्न्या दर्शिता ततो ब्राह्मीत्यभिधीयते, आह च| "लेहं लिवीविहाणं जिणेण बंभीऍ दाहिणकरेणे"त्यतो ब्राह्मी विशेषणं लिपेरिति, शिष्यमतिमङ्गलार्थ मङ्गलोपादानमिति प्रोक्तमेव, तदे
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१ शतके उद्देश:
सूत्रम्
वमस शास्त्रस्यैकश्रुतस्कंधरूपस्य सातिरेकाध्ययनशतमितस्य उद्देशकदशसहस्त्रीभूतस्य पत्रिंशतसहस्रप्रश्नप्रमितस्य अष्टाशीतिसहस्रा|धिकलक्षद्वयप्रमाणपदराशेर्मङ्गलादीनि दर्शितानि, अथ प्रथमशते ग्रन्थान्तरपरिभाषया अध्ययने च दशोदेशकाः स्युः,तद्गाथामिमामाह
रायगिह चलण१ दुक्खेर कंखपओसे३ य पगइ४ पुढवीओशजावंते नेरइए७ बाले८ गुरुए९ य चलणाओ१०।१।। | 'रायगिहे ति लुप्तसप्तम्येकवचनत्वाद् राजगृहे नगरे वक्ष्यमाणोद्देशकदशकस्यार्थो वीरेण दर्शित इति व्याख्येयम् , एवमन्य
त्रापि ज्ञेयम् , 'चलण'त्ति चलनविषयः प्रथमोद्देशकः, 'चलमाणे चलिए' इत्याद्यर्थनिर्णयार्थः १, 'दुक्खे'त्ति दुःखविषयो द्वितीयः | 'जीवा भदंत! स्वयंकृतं दुःखं वेदयन्ति ?' इति प्रश्ननिर्णयार्थः २, 'कंखपओसेत्ति कांक्षा-मिथ्यात्वमोहनीयोदयसमुत्थोऽन्या
न्यदर्शनाभिलाषरूपो जीवपरिणामः स एव प्रकृष्टो दोषो-जीवदूषणं कांक्षाप्रदोषः तद्विषयस्तृतीयः, 'जीवेन भदन्त ! कांक्षामोह|नीयं कर्म कृत'मित्यादिनिर्णयार्थः ३, "पगइ'त्ति प्रकृतयः-कर्मभेदाः, 'कति भदंत ! कर्मप्रकृतयः ?" इत्यादिनिर्णयार्थश्चतुर्थः ४, | 'पुढवीओ'त्ति 'कति भदंत ! पृथिव्यः ?' इत्यादिसूत्रवाच्यः पञ्चमः ५, 'जावंतेत्ति 'यावतो भदंत! आकाशान्तरात् सूर्य उदेति' इति षष्ठः ६, 'नेरइए'त्ति 'नैरयिको भदंत ! निरये उत्पद्यमान' इति सप्तमः ७, 'बालेत्ति 'एकान्तबालो भदंत मनुष्य' इति अष्टमः ८, 'गुरुए'त्ति 'कथं भदंत ! जीवा गुरुकत्वमागच्छन्ति' इति नवमः ९, च समुच्चयार्थः 'चलणाओ'त्ति बहुवचननि देशाच्चलनाद्या दशमोद्देशकस्याः , तत्सूत्रं चैवं-"अन्ययथिका भदंत ! एवमाख्यांति-'चलत् अचलित'मिति, सूत्रम् । प्रथमशतो| देशकसंग्रहणीगाथार्थः ॥ तदेवं कृतमङ्गलादिकृत्योऽपि प्रथमशतादौ विशेषात् मङ्गलमाह
नमो सुयस्सत्ति (सू० ३)
॥१॥
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
नमोsस्तु श्रुताय - द्वादशाङ्गीरूपायार्हत्प्रवचनाय ।
वण्णओत्ति (सू० ४ )
इह स्थानके नगरवर्णको वाच्यः, ग्रन्थगौरव भयादिह तस्यालिखितत्वात् स चैवं- रिद्धत्थिमियसमिद्धे, रिद्धं - पुरभवनादिभिर्वृद्ध, | स्तिमितं - स्थिरं, स्वचक्रादिभयवर्जितत्वात्, समृद्धं - धनधान्यादिविभूतियुक्तत्वात् ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, 'पमुइयजणजाणवए' प्रमुदिता - हृष्टा जना- नगरवास्तव्याः जानपदाश्च - जनपदभवास्तत्रायाताः सन्तो यत्र तत् प्रमुदितजनजानपदमित्यादि| रौपपातिकात् सव्याख्यानोऽत्र दृश्यः, 'तस्स णं' ति षष्ठ्याः पञ्चम्यर्थत्वात् तस्माद्राजगृहानगरात् 'बहिय'त्ति बहिस्तात् 'उत्तरपुरच्छिमे' त्ति उत्तरपौरस्त्य दिग्भाग ईशानकुणिविदिग्भागे गुणशिलकं नाम चैत्यं - व्यन्तरायतनं 'होत्थ' त्ति बभूव, इह च यन्न व्याख्यास्यते तत्प्रायः सुगमत्वादित्यवसेयमिति ।।
तेणं कालेणं तेणं समएणं समणेत्ति (सू० ५ )
“श्रमु तपसि खेदे चे 'ति वचनात् श्राम्यति - तपस्यतीति श्रमणः, अथवा सह शोभनेन मनसा वर्तत इति समनाः, शोभनत्वं च मनसो व्याख्यातं स्तवप्रस्तावात्, 'भगवं'ति भगवान् - ऐश्वर्यादियुक्तः, पूज्य इत्यर्थः, 'महावीरे' त्ति महांश्रासौ दुर्जयान्तररिपुतिरस्करणाद्वीरचेति महावीरः ' आदिकरे' त्ति आदितो धर्मम् - आचारादिश्रुतं करोतीत्यादिकरः 'सहसंबुद्धे' त्ति सह - आत्मनैव संबुद्धो, नान्योपदेशत इत्यर्थः 'धम्मवरचाउरंत' त्ति त्रयः समुद्राचतुर्थश्च हिमवान् एते चत्वारोऽन्ताः - पृथिव्यन्ताः तेषां स्वामी यथा चक्रवर्ती तथा भगवान् चतुर्धर्मचक्रवर्ती इति, 'तेण 'मित्यादि शक्रस्तवव्याख्यानं सुगमत्वान्न वित्रियते ।
शतके
उद्देशः
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
'ते' मित्यादि ( सू० ७ )
तेन कालेन तेन समयेन श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'जेट्टे 'ति प्रथमः 'अंतेवासी'ति शिष्यः 'इंदभूह' त्ति इन्द्रभूतिरिति मातापितृकृतनामा 'नाम' ति विभक्तिविपरिणामात् नाम्नेत्यर्थः, 'सत्तुस्सेहे' त्ति सप्तहस्तोच्छ्रयः 'वज्जरि सहनारायसंघयणे' त्ति | संहननं - अस्थिसञ्चयविशेषः, इह वज्रादीनां लक्षणमिदम् - 'रिसहो य होइ पट्टो वज्रं पुण कीलियं वियाणाहि । उभओ मक्कडबंधो नारायं तं वियाणाहि ॥ १ ॥ त्ति वचनात् वज्रर्षभनाराचसंहननः, 'कणग' त्ति कनकं - सुवर्ण तस्य यः पुलको - लवः तस्य यो निकष:कपपट्टके रेखालक्षणः 'पम्हले' त्ति पद्मपक्ष्माणि - केसराणि तद्वगौरो यः स तथा, 'उग्गतवे' त्ति उग्रं- अप्रधृष्यं तपः - अनश नादि यस्य सः उग्रतपाः, 'दित्ततवे 'ति दीप्तं - जाज्वल्यमानदहन इव कर्मवनगहन दहनसमर्थतया ज्वलितं तपो - धर्मध्यानादि यस्य स तथा, 'तत्ततवे 'ति तप्तं तपो येनासौ तप्ततपाः, 'ओराले'त्ति उदारः प्रधानः, 'घोरे' त्ति घोरो-निर्घृणः, परीपहेन्द्रि यादिरिपुगणविनाशमाश्रित्य निर्दय इत्यर्थः, 'घोरगुणे' त्ति घोरा-अन्यैर्दुरनुचरा गुणा-मूलगुणादयो यस्य स तथा, 'उच्छूढसरीरे' ति उच्छूढं-उज्झितं रज इव वपुर्येन तत्संस्कारत्यागात् स तथा, 'संखित्त'त्ति संक्षिप्ता - शरीरान्तलींनत्वेन ह्रस्वतां गता विपुला - अनेकयोजनप्रमाणक्षेत्राश्रितवस्तु दहनसमर्थत्वाद्विपुला विस्तीर्णा अनेकयोजनमाना तेजोलेश्या - तीव्रतपोलब्धिप्रभवा तेजोज्वाला यस्य स तथा, 'सव्वक्खर' त्ति सर्वे अक्षरसंनिपाता- वर्णोच्चाररूपास्ते यस्य ज्ञेयतया सन्ति, अदूरसामंते विहरतीति योगः, तत्र दूरं विप्रकृष्टं सामंतं च- संनिकृष्टं तन्निषेधाददूरसामंत, नातिदूरे नातिनिकट इत्यर्थः, स किंभूत इत्याह 'उडुंजाणु' त्ति ऊर्द्ध जानुनी यस्य सः उत्कटुकासन इति, 'झाणकोह'त्ति ध्यानं धर्मध्यानादिकं तदेव कोष्ठः - कुशूलस्तत्र प्रविष्ट इति, 'उट्ठाए'त्ति
॥२॥
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
उत्थानं उत्था - ऊर्ध्ववर्तनं तया उत्तिष्ठति 'आयाहिण' ति आदक्षिणात् - दक्षिणहस्तादारभ्य प्रदक्षिणं परितो भ्रमण आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति 'बंद' त्ति वन्दते वाचा स्तौति 'नमंसह 'त्ति नमस्करोति 'पज्जुवास' त्ति पर्युपासीनः सेवमानः श्रीगौतम एवं वक्ष्यमाणप्रकारं वस्तु अवादीत्, 'से' इति तत् यदुक्तं पूज्यै: 'चलचलित' मित्यादि 'नूनं'ति निश्चितं 'चलमाणे चलिए 'ति (सू०९) चलत् — स्थितिक्षयादुदयमागच्छत् विपाकाभिमुखीभवदुदयत् कर्म तच्चलितं प्रोक्तम् १ 'उदीरिज 'त्ति उदीरणा नाम अनुदयप्राप्तं चिरेणागामिना कालेन यद्वेदयितव्यं कर्मदलिकं तदाकृष्योदये प्रक्षेपणमुदीरणा तया उदीर्यमाणं प्रथमसमयादिना कालेनोदीरितमुक्तं २ 'बेइज्जमाणे 'त्ति वेद्यमानं स्थितिक्षयादुदयं प्राप्तं उदीरणाकरणेन वोदयमुपनीतं आद्यसमयादिकालेन यत् कर्म लिकं तद्वेदितं स्यात् ३ 'पहिज्ज' त्ति प्रहाणं तु जीवप्रदेशेभ्यः, पतनसमये प्रहीयमाणं कर्म प्रहीणं स्यात् ४ 'छिजमाणे'त्ति छेदनं दीर्घकालकर्मस्थितिकानां हवतापादनं अपवर्तनाकरणेन कुर्यात्, तत् समये समये छिद्यमानं छिन्नं स्यात् ५ 'भिज्जमाणे 'ति भेदस्तु शुभाशुभकर्मणस्तीवरसस्यापवर्तनाकरणेन मन्दताकरणं, समये समये रसतो भिद्यमानं कर्म भिन्नम् ६ 'डज्झमाणे 'ति दाहस्तु कर्म दलिकदारूणां ध्यानाग्निना तद्रूपापनयनं कर्माभावजननं, तस्याप्यन्तर्मुहूर्तत्वेनासंख्यसमयस्यादिसमये दह्यमानं दग्धं ७ 'मिजमाणे 'त्ति म्रियमाणं आयुः कर्म मृतं मरणं ह्यायुः पुद्गलानां क्षयः, तच्चासंख्येयसमयवर्ति स्यात्, तस्य च जन्माद्यसमयादारभ्य आवीचिकमरणेन क्षणे क्षणे मरणसद्भावात् म्रियमाणं मृतम् ८ 'निज रिज' त्ति नितराम् - अपुनर्भावेन क्षीयमाणं कर्म निर्जीर्णमिति, निर्ज| रणस्यासंख्य समयभावित्वेन तत्प्रथमसमय एव निर्जीर्यमाणं निजीर्णम् ९, तदेवमेतान्नव प्रश्नान् गौतमेन वीरः पृष्टः सन्नुवाच - 'हंता गोयम' त्ति हंत इति एवमेतदिति अभ्युपगमवचनं, एवमेतानि नव पदानि कर्माधिकृत्य वर्तमानातीतकाल सामानाधिकरण्य जिज्ञा
१ शतके १ उद्देशः
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
१ शतके १ उद्देशः
सूत्रम्
सया पृष्टानि निर्णीतानि, अथैतानि चलनादीनि मिथः किं तुल्यार्थानि भिन्नानि वा इति पृच्छानिर्णय दर्शयितुमाह-'एएणं भंतेत्ति | इति व्यक्तम् , 'एगह'त्ति एकप्रयोजनानि च 'नाणाघोस'त्ति इह घोषा-उदात्तादयः 'नाणावंजण'त्ति व्यंजनानि-अक्षराणि | 'उदाहु'त्ति उताहो निपातो विकल्पार्थः 'नाणदृ'त्ति नानार्थानि, इह चतुर्भङ्गी पदेषु दृष्टा, तत्र कानिचिदेकार्थानि एकव्यञ्जनानि,
यथा क्षीरं क्षीरं १ तथा अन्यानि एकार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा क्षीरं पय इति २ तथा अन्यानि अनेकार्थानि एकव्यञ्जनानि | यथा अर्कगव्यमाहिषाणि क्षीराणि ३ तथा अन्यानि नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा घटपटमुकुटलकुटशकटादीनि ४, एवं चतु
भङ्गीसंभवेऽपि द्वितीयचतुर्थभङ्गको अत्र प्रश्नसूत्रे गृहीतौ, चलनादीनि चत्वारि पदान्याश्रित्य द्वितीयः, छिद्यमानादीनि पञ्च | पदान्याश्रित्य चतुर्थः, कथं आद्यानि चत्वारि पदान्येकार्थानीत्याशंक्याह-'उप्पन्नपक्खस्स'त्ति इह च षष्ठयास्तृतीयार्थत्वात्। उत्पन्नपक्षण, उत्पादपर्यायो विशिष्टः केवलोत्पाद एव, यतः कर्मक्षये फलद्वयं-केवलज्ञानमोक्षप्राप्ती, तत्रैतानि पदानि केवलोत्पादपक्षविषयत्वादेकार्थान्युक्तानि, तत् कथं ?-चलितं सत् उदीरयति, उदीरितं सत् वेद्यते, विदितं सत् अनुभूयते, (अनुभूतं सत्) प्रहीयते, तस्मादेकार्थान्येतानि, केवलोत्पादपक्षसाधकानीत्यर्थः, अथ शेषाणि अनेकार्थानि पञ्च पदानि प्रतिपादयितुमाह-'छिज्जमाणे त्ति छिद्यमानं छिन्नमितिपदं स्थितिबन्धाश्रयं, यतः सयोगिकेवली योगनिरोधं कर्तुकामो वेदनीयनामगोत्राख्यानां तिसृणां प्रकृतीनां दीर्घस्थितिकानां सर्वापवर्तनया अन्तर्मुहूर्तकं स्थितिबन्धं कुर्यात् , भिद्यमानं भिन्नमितिपदमनुभागवन्धाश्रयं, तत्र यस्मिन् काले स्थितिघातं करोति तस्मिन्नेव काले रसघातमपि करोति अतो रसघातकरणेन पूर्वमाद्भिन्नार्थं पदमेतत् , दह्यमानं दग्धमिति | पदं प्रदेशबन्धाश्रयं, अनन्तानां प्रदेशानां कर्मदलिकानां पञ्चहस्वाक्षरोच्चारणकालपरिमाणयाऽसंख्यातसमयया गुणश्रेणीरचनया पूर्व
॥३॥
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
IHIMIRRITOnt
श्रीभग
१ शतके
वती
१ उद्देश:
सूत्रम्
रचितानां शैलेशीकरणावस्थाभाविसमुच्छिन्नक्रियध्यानाग्निना प्रथमसमयादारभ्य यावदन्त्यसमयस्तावत् प्रतिसमयमसंख्येयगुणवृद्धानां कर्मपुद्गलानां दहनं दाह इति दहनार्थेनेदं पूर्वमाद्भिन्नार्थ, तथा म्रियमाणं मृतम् एतत्पदं आयुःकर्मविषयं, यतः आयुःपुद्गलानां प्रतिसमयं क्षयो मरणं,अनेन च मरणार्थेन पूर्वस्माद्भिन्नपदं, तथा निर्जीयमाणं निर्जीर्णम् एतत् पदं सर्वकर्माभावविषयं निर्जरणार्थेन पूर्वपदेभ्यो भिन्नम् ,अथैतानि पदानि नानार्थानि कस्य पक्षस्याभिधायकतया प्रवृत्तानि इत्याशंक्याह-विगयपक्खस्स'त्ति विगतं विगमोवस्तुनोऽवस्थान्तरापेक्षया विनाशः स एव पक्षो-वस्तुधर्म: तस्य वा पक्षः-परिग्रहो विगतपक्षः तस्य विगतपक्षस्य, वाचकानीति शेषः, | विगमत्वं विहाशेषकर्माभावोऽभिमतो, जीवेन तस्याप्राप्तपूर्वतयाऽत्यन्तमुपादेयत्वात् , तदर्थत्वाच पुरुषप्रयासस्येति, एतानि त्वेवं | विगमार्थानि भवन्ति-छिद्यमानपदे हि स्थितिखंडनं विगम उक्तः, भिद्यमानपदे त्वनुभावभेदो विगम उक्तः, दह्यमानपदे त्वकर्म| ताभवनं विगम उक्तः, म्रियमाणपदे पुनरायुःकर्माभावो विगम उक्तः, निर्जीर्यमाणपदे त्वशेषकर्माभावो विगम उक्तः, तदेवमेतानि विगतपक्षप्रतिपादकानि केवलोत्पत्तौ सर्वकर्मविगमाभिधानरूपसूत्राभिप्रायव्याख्यानेन निर्णीतानि । | इहाद्यप्रश्नोत्तरसूत्रद्वये मोक्षतत्त्वं चिन्तितं, मोक्षः पुनर्जीवस्य, तेन जीवाश्च नारकादयश्चतुर्विंशतिविधा उक्ताः, यदाह-"नेरइया १ | असुराई १० पुढवाई ५३दियादओ ३ चेव । पंचिंदियतिरिय १ नरा १ वंतर १ जोइसिय १ वेमाणी १॥१॥" तत्र नारकान् स्थित्यादिमिश्चिंतयन्नाह-'नेरइयाण'ति, निर्गतमयम्-इष्टफलं येषां ते निरयाः तेषु भवा नैरयिकाः तेषां नैरयिकाणां, 'दस वाससहस्स'त्ति प्रथमपृथिवीप्रथमप्रस्तटापेक्षया, 'तेत्तीसं'ति सप्तमपृथिव्यपेक्षया उत्कृष्टा, शेषा सर्वापि कालस्थितिमध्यमा ज्ञेया ?। 'केवइकाल|स्स'त्ति प्राकृतशैल्या कियता कालेन आनमंति'त्ति 'अनश्वस प्राणने' इतिधातुपाठात् मकारस्यागमिकत्वात् , एवं प्राणमंति, एतदेव,
aimum timum.PIAMITTIMILAIMINIMUM
Mantennamommmmmmm.AIRATIOmeliminimu
m
rammar
ATMEN
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
सूत्रम्
| पदद्वयमर्थतः स्पष्टयन्नाह-'ऊससंति नीससंति वत्ति, यदेवोक्तमानमंति तदेवोक्तमुच्छ्वसंति यदेवोक्तं प्राणंति तदेव निःश्वसन्ति,
१ शतके 'जहाऊसासपए'त्ति एतत् प्रश्नोत्तरं प्रज्ञापनासप्तमपदे यथा तथा वाच्यं, तच्चेदं गोयमा ! सययं संतयामेव आणमंति वा पाणम०१ उद्देशः उस० नीस.' 'सययंति-सततं निरन्तरमेव 'संतयामेवत्ति नैकसमयेऽपि तद्विरहोऽस्तीतिभावः २ । अथ तेषामाहारं प्रश्नयनाह-'आहारहित्ति आहारमर्थयन्ते-प्रार्थयन्ते इत्येवंशीलाः आहारार्थिनः 'जहा पन्नवणाए'त्ति यथा प्रज्ञापनायाः आहार| पदस्याष्टाविंशतितमस्योदेशकः, पदशब्दलोपात , प्रथमे आहारोद्देशक तथा वाच्यो, नैरयिकाणां स्थित्यादिद्वारगाथामाह-'ठिति उस्सासाहार'त्ति स्थित्युच्छ्वासावुक्तावेव "आहार'त्ति आहारविधिर्वाच्यः, स चैवं-नेरइयाणं भंते ! केवइकालस्स आहारहे समुप्पजइ ?, आहारार्थः-आहारप्रयोजनम् , गोयमा! नेरइयाणं दुविहे आहारे पन्नत्ते, तंजहा-आभोगणिव्यत्तिए अंणाभोग|णिव्वत्तिए, आभोगनिर्वर्तितः-आहारयामीतीच्छापूर्वकनिष्पन्नः, अनाभोगस्त्वेवमाहारयामीतीच्छामन्तरेण, प्रावृट्काले प्रचुरतरप्रश्रवणाद्यभिव्यङ्गथशीतपुद्गलाहारवत् , तत्थ णं जे से अणाभोगणिव्व० से णं अणुसमयमविरहिए आहारहे समुप्पजइ, अनुसमयंप्रतिक्षणं अविरहितं (प्रति) समय क्षुद्वेदनीयकर्मोदयत ओजाहारादिना प्रकारेण, तत्थ णं जे आभोगणिव्वत्तिए से णं असंखेजसमइए अंतोमुहुत्तिए आहारठे समुप्पज्जइ, आहारयामीत्यभिलाष एषामसंख्यसामयिकान्तर्मुहूर्तान्निर्वर्तितः ४। 'किंवाहारेंतित्ति किंखरूपं | वा वस्तु नारका आहारयन्ति, गोयमा! दव्वओ अणंतपएसियाई-अनन्तप्रदेशवन्ति पुद्गलद्रव्याणि, तदन्येषामयोग्यत्वात् , खेत्तओ असंखेजपएसावगाढाई-असंख्यातप्रदेशावगाढानि, तन्न्युनतरप्रदेशावगाढानि तु तेषां न ग्रहणप्रायोग्यानि, अनन्तप्रदेशावगाढानि तु न भवन्त्येव, सकललोकस्याप्यसंख्येयप्रदेशपरिमाणत्वात् , कालओ अण्णतरहिइयाई-जघन्यमध्यमोत्कृष्टस्थितिकानि, स्थितिश्चा
Mul॥४॥
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वती
सूत्रम्
| हारयोग्य स्कंध परिणामेनावस्थानं इत्यर्थः, भावओ वण्णमंताई गंधमंताई रसमंताई फासमंताई आहारेति, जाई भावओ वण्णमंताई आहारेंति ताई किं एगवण्णाई आहारेति जाव किं पंचवष्णाई आहारैति ? गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च एगवण्णाईपि आहारैति जाव पंचवण्णाईपि आहारैति, विहाणमग्गणं पडुच्च कालवण्णाईपि आहारैति जाव सुकिल्लाइंपि आहारेंति, तत्र 'ठाणमग्गणं पडुच्च' ति तिष्ठ न्त्यस्मिन्निति स्थानं - सामान्यं यथैकवर्णमित्यादि, 'विहाणमग्गणं पडुच्च' त्ति विधानं - विशेषः कालनीलादिरिति ६, जाई वष्णओ कालवण्णाई आहारैति ताई किं एगगुणकालाई आहारेंति जाव दसगुणकालाई आहारैति ? संखेजगुणकालाई० असंखेजगुणकालाई ० अनंतगुणकालाई आहारैति ?, गोयमा ! एगगुणकालाईपि आहारैति जाव अनंतगुणकालाईपि आहारैति ७, एवं नीलवण्णाई ८, पीयवण्णाई ९, रत्तवण्णाई १०, सुकिल्लाई ११, एवं गंधओऽवि सुभिगंधाई १२ दुब्भिगंधाई १३, रसओवित्ति जाई भावओ रसमंताई किं तित्त १ कडुय २ अंबिल ३ महुर ४ कसाय ५ परिणयाई आहारेंति १८, एवं जाई भावओ फांसमंताई ताई ठाणमग्गणं पडुच्च णो एगफासाई आहारैति णो दुफासाई आहारेंति नो तिफासाई आहारंति, एकस्पर्शानामसंभवात्, अन्येषां चाल्पप्रादेशिकतासूक्ष्मपरिणामाभ्यां ग्रहणायोग्यत्वात्, चउफासाईपि आहारैति जाव अठ्ठफासाइंपि आहारंति, बहुप्रदेशताबाद रपरिणामाभ्यां ग्रहणयोग्यत्वादिति, यथा एकस्मिन् सहकारे गुरुत्वं १ मृदुत्वं २ शीतत्वं ३ स्निग्धत्वं ४ एवं चत्वारः स्पर्शाः, एतद्विपरीतास्त्वन्ये चत्वारः स्पर्शाः ज्ञेयाः, विहाणभग्गणं पडुच्च कक्खडाईपि आहारैति जाव लुक्खाईपि आहारैति १९, जाई फासओ कक्खडाई आहारैति ताई किं एगगुणकक्खडाई आहारैति जाव अनंतगुणकक्खडाईपि आहारेंति ?, गोयमा ! एगगुणकक्खडाईपि जाव अनंतगुणककूखडाईपि आहारेंति २०-२७, एवं अवि फासा भाणियव्वा जाव अनंतगुणलुक्खाई आहारेंति, ताई किं पुहाई आहारेंति अपुठ्ठाई आहारैन्ति ?, गोयमा !
१ शतके १ उद्देशः
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१ शतके
वती
१ उद्देश:
सूत्रम्
।
| पुट्ठाई आहारेंति, नो अपुढाई आहारेंति २८, पुट्ठाइंति-आत्मप्रदेशस्पर्शवन्ति, तत् पुनरात्मप्रदेशस्पर्शनमवगाहक्षेत्रा बहिरपि भवति अत | | उच्यते-जाई भंते ! पुट्ठाई आहारेति ताई किं ओगाढाई आहारेंति अणोगाढाई आहारेंति ?, गोयमा! ओंगाढाई, नो अणोगाढाई अव| गाढानीति-आत्मप्रदेशैः सह एकक्षेत्रावगाढानीत्यर्थः २९, जाई भंते ! ओगाढाई आहारेंति ताई कि अणंतरोगाढाई आहारेंति परंपरो
गाढाई आहारेंति ?, गोयमा! अणंतरोगाढाई आहारेंति, नो परंपरोगाढाई आहारेंति, अनन्तरावगाढानीति-येषु प्रदेशेषु आत्मा अवगा| ढस्तेष्वेव यानि अवगाढानि तानि अनन्तरावगाढानि, अन्तराभावेनावगाढत्वात् , यानि च तदनन्तरवर्तीनि तानि अवगाढसंबंधात् परंपरावगाढानीति ३०, जाई भंते ! अणंतरोगाढाई ताई कि अणूइं आहारेंति ? बायराइं आहारेंति ?, गोयमा ! अणूइंपि आहारेंति बायराइंपि आहारेंति, तत्राणुत्वं बादरत्वं चापेक्षिक तेषामेव आहारयोग्यानां स्कंधानां प्रदेशवृद्ध्या वृद्धानामवसेयम् ३१, जाई भंते ! | अणूइंपि आहारेति बादराइंपि आहारेंति ताई किं उडं आहारेंति ? एवं अहोऽवि तिरियपि ?, गोयमा ! उडुपि आहारति एवं अहो|वि० तिरियंपि० ३२, जाई भंते ! उडुपि आहारेंति अहेवि० तिरियपि आहारेंति ताई किं आदि आहारेंति मज्झे आहारेंति पञ्जबसाणे आहारेंति ?, गोयमा ! तिहावि, अयमर्थः-आभोगनिर्वर्तितस्याहारस्यांतमौहर्तिकस्यादिमध्यावसानेषु सर्वत्राहारयन्तीति ३३, | जाई भंते ! आई मज्झे अवसाणेवि आहारेंति ताई किं सविसए आहारेंति ? अविसए आहारेंति ?, गोयमा! सविसए, नो अविसए आहारेंति, तत्र वः-खकीयो विषयः स्पृष्टावगाढानंतरावगाढाख्यः स्वविषयः तस्मिन् आहारयन्ति ३४, जाइं भंते ! सविसए आहारेति ताई किं आणुपुब्धि आहारेंति ? अणाणुपुब्बि आहारेंति ?, गोयमा ! आणुपुब्बि आहारेंति, तत्रानुपूर्व्या यथाऽऽसन्नं, नातिक्रम्य ३५, जाई भंते ! आणुपुब्धि आहारेंति ताई कि तिदिसिं आहारेंति ? जाब छदिसि आहारेंति ?, गोयमा! नियमा
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
छद्दिसिं आहारेंति, इह नारकाणां लोकमध्यवर्तित्वेन पण्णामप्यूर्ध्वादिदिशामलोके नानावृतत्वात् षट्सु दिक्षु आहारग्रहणमस्ति, तत उक्तं-नियमात् षदिशि, दिक्त्रयादिविकल्पास्तु लोकान्तवर्तिषु पृथिवीकायिकादिषु दिशां त्रयस्य द्वयस्य एकस्याश्चालोकेनावरणे भवतीति, यद्यपि वर्णतः पंचवर्णानीत्याद्युक्तं तथापि प्राचुर्येण यद्वर्णगंधादियुतानि द्रव्याण्याहारयन्ति तद्दर्शयति- 'उस्सण्णकारणं पडुच्च' त्ति बाहुल्यलक्षणं कारणमाश्रित्य तत्र च प्रकृत्यशुभानुभाव एव कारणमिति, वण्णओ कालनीलाई, गंधओ दुब्भिगंधाई, रसओ तित्तकडुयरसाई, फासओ कक्खडगुरुयसीयलुक्खाई, एतानि च प्रायो मिथ्यादृष्टय एवाहारयन्ति, न तु भविष्यत्तीर्थकरादय इति, अथ तानि यथास्वरूपाण्येव नारका आहारयन्ति अन्यथा वेत्यस्यामाशङ्कायामभिधीयते - तेसिं पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे विप्परिणमइत्ता परिपीलइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसत्ता, विपरिणामादयो विनाशार्थत्वेनैकार्था एव ध्वनयः, अण्णे य अपुव्वे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाएत्ता आयसरीरोगाढे पोग्गले सव्वप्पणयाए आहारैति, सव्वप्पणयाएत्ति सर्वात्मना, सर्वैरात्मप्रदेशैरित्यर्थः ३६, व्याख्यातं सूत्रसंग्रहगाथायाः किंवाऽऽहारेंतीतिपदम्, अथ 'सव्वओ वावी'ति व्याख्यायते, तत्र सर्वतः प्रदेशः किं वापिशब्दात् अभीक्ष्णं नारका आहारयन्ति, तच्चैवं-नेरड्या णं भंते ! किं सव्वओ आहारैति सव्वओ परिणार्मेति सव्वओ ऊससंति सव्वओ नीससंति वा अभिक्खणमाहारेंति, एवं पूर्ववत् सर्वत्र योज्यं, आहच्च आहारेंति ४१, हंता गोयमा ! नेरइया सव्वओ आहारेंति, 'सव्वओ'त्ति सर्वात्मप्रदेशैः, 'अभिक्खणं'ति अनवरतं पर्याप्तत्वे सति 'आहच्चे 'ति कदाचित्, न सर्वदा, अपर्याप्तकावस्थायामिति ३७, 'कइभागं'ति आहारतयोपात्तपुद्गलानां कतिभागं आहारयन्ति १, तच्चैवं - नेरइया० जे पोरगले आहारत्ताए गिण्हंति ते णं तेसिं पोग्गलाणं सेयालंसि कति भागमाहारेंति ? कइभागमासाएंति ?, गोयमा ! असंखेजड़भा
९ शतके १ उद्देशः
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग-
१ शतके
वती-
दिप्रथमवृहद्ग्रासनहायन्ति, शेपास्तु किट्टीभूय मनुष्याम्यवादन रसनादीन्द्रियद्वारेणोपलभन्ते २० जाति णो सव्वे ।।
सूत्रम्
सर्वाण्येवाहारद्रव्याणि आपलानामनन्तभागमाखादयन्ति, हताहारवन्मलीभवन्ति, न शरीरमा राहुः असंखिजइभागमा-IT उद्देशः
गमाहारेंति, अणंतभागमासाएंति, 'सेयालंसिति एष्यत्काले, ग्रहणकालोत्तरकालमिति, 'असंखेज'त्ति अत्र केचिदाहुः-गवादिप्रथमबृहद्ग्रासग्रहणमिव कश्चिद् गृहीतासंख्येयभागमात्रान् पुद्गलानाहारयति, तदन्ये तु पतन्ति, अन्ये पुनराहुः असंखिज्जइभागमाहारेंतित्ति शरीरतया परिणमयन्ति, शेपास्तु किट्टीभृय मनुष्याभ्यवहृताहारवन्मलीभवन्ति, न शरीरत्वेन परिणमन्तीत्यर्थः, 'अणंतभागंति आहारतयाऽऽत्तपुद्गलानामनन्तभागमाखादयन्ति, तद्रसादीन् रसनादीन्द्रियद्वारेणोपलभन्ते ३८, 'सव्वाणि वत्ति सर्वाण्येवाहारद्रव्याणि आहारयन्ति, तचैवं-नेरइया णं भंते ! जे पोग्गला आहारत्ताए परिणमंति ते किं सव्वे आहारेंति णो सव्वे आहारेति ?, गोयमा सव्वे अपरिसेसिए आहारेंति, इह विशिष्टमहणगृहीता आहारपरिणामयोग्या एव ग्राह्याः,उज्झितशेषा इत्यर्थः, | अन्यथा पूर्वापरसत्रयोविरोधः स्यात् , दृष्टा चैवं व्याख्या, यदाह-"जंजह सुत्ते भणियं तहेव जइ तं वियालणा णत्थि । किं कालियाणुओगो दिछो दिहिप्पहाणेहिं ? ॥१॥३९, कीसव'तिपदे पदसमुदायोपचारात् कीसत्ताएत्ति दृश्य, स्वभावतया कीदृशतयाकेन प्रकारेण किंरूपतया 'भुजोत्ति भूयो भूयः परिणमन्ति आहारद्रव्याणि, नेर० जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हंति ते णं तेसिं| पोग्गला कीसत्ताए भुञ्जो २ परिणमंति ?, गोयमा! सोइंदियत्ताए जाव फासिंदियत्ताए, अणिकृत्ताए अकंतत्ताए अप्पियत्ताए अमणुन्नत्ताए अमणामत्ताए अणिच्छियत्ताए अभिज्झियत्ताए अहत्ताए नो उदृत्ताए दुक्खत्ताए नो सुहत्ताए एएसिं भुजो २ परिणमंति, तत्रानिष्टतया सामान्येनावल्लभतया, अकांततया सदा सद्भावेनाकमनीयतया, अप्रियतया सर्वेषामेव द्वेष्यतया, अमनोज्ञतया कथयाऽप्यमनोरमतया, अमनोगम्यतया चिन्तयापि अमनोगम्यतया, अनीप्सिततया आप्तुमनिष्टतया, एकार्थाश्चैते शब्दाः, अभिज्झियत्ताए-अभिध्येयतया, तृप्तेरनुत्पादकत्वेन पुनरप्यभिलाषनिमित्ततया, अहत्ताएत्ति गुरुपरिणामतया, नो उड्डत्ताए, नो
BA N NILOwimmmwinmunitainmritiummmmmmmISORRISHAIL Malaiமம்பாயையையை
॥६॥
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वती
सूत्रम्
लघुपरिणामतयेति संग्रहगाथार्थ : ४०|| अथ नारकाहारविषयं प्रश्नचतुष्टयमाह-'नेरइयाण' मित्यादि० (सू. १२).
'पुव्वाहारिय'त्ति ये पूर्वकाले आहृताः संगृहीता अभ्यवहृता वा 'पोग्गल'त्ति पुद्गलस्कंधाः ते 'परिणय'त्ति परिणता वपुष्परि गतिं गता इति प्रथमः प्रश्नः १, 'आहारिय'त्ति आहृताः पूर्ववत् 'आहरिजमाण'ति ये वर्तमानकाले आहियमाणाः संगृह्यमाणाः पुद्गलाः परिणताः इति द्वितीयः प्रश्नः २, 'अणाहारिय'ति ये अतीतकाले अनाहताः, 'आहरिजिस्समाण'त्ति येडनागते काले आहरिष्यमाणाः पुद्गलास्ते परिणताः इति तृतीयः प्रश्नः ३, तथा अणाहारिया अणाहरिजिस्समाणति अतीतानागताहरण क्रियानिषेधाच्चतुर्थः ४, इह च यद्यपि चत्वार एवं प्रश्ना उक्ताः तथाप्येते त्रिषष्टिः संभवन्ति, यतः पूर्वाहृताः आहियमाणा आहरिष्यमाणाः ३ अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ३ इतीह षद्भङ्गाः सूचिताः, तदेकैकपदाश्रयणेन पट् ६ द्विकयोगे १५ त्रिकयोगे २० चतुष्कयोगे १५ पंचकयोगे ६ षद्योगे एक १ इति, अथैतद्व्यक्तिर्विशेषतो विक्रियते, यथा आहृताः १ आहियमाणाः १ आहरिष्यमाणाः १ अनाहताः १ अनाहियमाणाः १ अनाहरिष्यमाणाः १ अतीत वर्तमानानागतकाल भेदैरेककयोगा जाताः पद्, अथ द्विकयोगाः पञ्चदश, ते चैवं यथा आहृता आहियमाणाः १ आहृता आहरिष्यमाणाः २ आहृता अनाहताः ३ आहृता अनाहियमाणाः ४ आहृता अनाहरिष्यमाणाः ५ आहियमाणा आहरिष्यमाणाः ६ आहियमाणा अनाहृताः ७ आहियमाणा अनाद्रियमाणाः ८ आहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ९ आहरिष्यमाणा अनाहृताः १० आहरिष्यमाणा अनाहियमाणाः ११ आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः १२ अनाहता अनाहियमाणाः १३ अनाहृता अनाहरिष्यमाणाः १४ अनाहियमाणा अनाहरिष्य
९ शतके १ उद्देशः
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१ शतके
पती
१ उद्देशः
माणाः १५, अथ त्रिकयोगाः, आहृता आहियमाणा आहरिष्यमाणाः १ आहृता आहियमाणा अनाहताः२ आहृता आहियमाणा |अनाहियमाणाः ३ आह्रियमाणा अनाहरिष्यमाणा अनाहृताः ४ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहृताः ५ आहृता आहरिष्यमाणा अना. हियमाणाः ६ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः ७ आहृता अनाहृता अनाहियमाणाः ८ आहृता अनाहता अनाहरिष्यमाणाः ९ आहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १० आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहृताः ११ आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अना| हियमाणाः १२ आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः १३ आह्रियमाणा अनाहृता अनाहियमाणाः १४ आह्रियमाणा | अनाहता अनाहरिष्यमाणाः १५ आहियमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १६ आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहियमाणाः १७ आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहरिष्यमाणाः १८ आहरिष्यमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः१९ अनाहता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः २० एवं त्रिकयोगे जाता विंशतिः, अथ चतुष्कयोगाः-आहृता आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहृताः १
आहृता आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहियमाणाः २ आहृता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः ३ आहृता आह| रिष्यमाणा अनाहृता अनाहियमाणाः४ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहरिष्यमाणाः ५ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहिय| माणा अनाहरिष्यमाणाः.६ आहृता आह्रियमाणा अनाहृता अनाहियमाणाः ७ आहृता आहियमाणा अनाहता अनाहरिष्यमाणाः ८ आहृता आह्रियमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ९ आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणाः १० आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहरिष्यमाणाः ११ आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १२ आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः१३ आहृता अनाहता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १४ आहियमाणा अनाहता अना
||७||
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रम्
१ उद्देशः
श्रीभगा | हियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १५, एवं चतुष्कयोगे जाताः पश्चदश, अथ पञ्चकयोगाः षट्-आहृता आहियमाणा आहरिष्यमाणा वती- अनाहृता अनाहियमाणाः १ आहृता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहरिष्यमाणाः २ आहृता आहियमाणा आहरिष्य-मार शतक
माणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ३ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ४ आहृता आहियमाणा अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणः ५ आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहुता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ६, एवं पञ्चकयोगे जाताः पद् , आहृता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः१ षड्योगे तु एक एव भङ्गः, एवमेककद्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकषड्योगैर्जाताः सर्वेऽपि मिलितास्त्रिषष्टिभेदाः, अत्रोत्तरं 'गोयमे'त्यादि व्यक्तम् ॥ अथ |वपुस्संपर्कलक्षणपरिणामात् पुद्गलानां परिणामादयो भवन्ति तद्दर्शनार्थ प्रश्नयनाह
नेरइयाणंति (सू. १२)
जहा परिणया तहा चियत्ति, तत्र चिताः-कायेन चयं गताः, उपचिताः पुनर्बहुशः प्रदेशसामीप्येन शरीरे चिता एव, उदीरिताः स्वभावतोऽनुदितान् पुद्गलान् उदयप्राप्ते कर्मदलिके करणविशेषेण प्रक्षिप्य यान् वेदयते, उदीरणालक्षणं विदं-'जं करणेणाकड्डिय उदये दिज्जइ उदीरणा एसा' । तथा वेदिताः स्वरसविपाकेन प्रतिसमयमनुभूयमाना अपरिसमाप्ताशेषानुभावाः,निर्जीर्णाः कात्स्न्येनानुसमयं संपूर्णहानि गताः, एतत्पदसंग्रहगाथा व्याख्यातार्था । पुद्गलानाश्रित्येमामष्टादशसूत्रीमाह
नेरइयाणं०. (मू०१३) 'कइविहा पोग्गला मिअंतित्ति, तीव्रमंदमध्यरसभेदेन भेदवन्तः स्युः उद्वर्तनापवर्तनाकरणाभ्यां, 'कम्मदव्य'त्ति समानजाती
போராட்ட பாமா
mamalitimateriuTHI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
बती
१ शतके १ उद्देश:
सूत्रम्
| यकर्मद्रव्यराशिर्वर्गणा, तामधिकृत्य आश्रित्य, कर्मद्रव्यवर्गणासत्का इत्यर्थः, 'अणू चेव'त्ति सूक्ष्माश्च बादराश्चेति, यत औदारिकादिद्रव्याणां मध्ये कर्मद्रव्याण्येव सूक्ष्माणि, एवं चयादयः शब्दार्थभेदेन वाच्याः, किंतु चयोपचयसूत्रयोः 'आहारदव्य'त्ति आहारद्रव्यवर्गणामधिकृत्योक्तं तत्रायमभिप्रायः-वपुराश्रित्य चयापचयौ प्रागुक्तौ आहारद्रव्येभ्य एव स्याता, नान्यतः, अत आहारद्रव्यवर्गणामाश्रित्योक्तमिति, उदीरणादयस्तु कर्मद्रव्याणामेव स्युः अतः तत्सूत्रेषूक्तम्-कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्येति, 'उयहिंसुत्ति ३ अपवर्तितवन्तः, इहापवर्तनं कर्मस्थित्यादेरध्यवसायविशेषेण हीनताऽऽपादनम् , एतदुपलक्षणत्वादुद्वर्तनमपि दृश्य, तच्च स्थित्यादेवृद्धिकरणं, 'संकामिंसुत्ति ३ संक्रमितवन्तः, तत्र संक्रमणं मूलप्रकृत्यभिन्नानामुत्तरप्रकृतीनामध्यवसायविशेषेण परस्परं संचारणं, तथा चाह-"मूलप्रकृत्यभिन्नाः संक्रमयति गुणत उत्तराः प्रकृतीः। नन्वात्माऽमूर्तत्वादध्यवसायप्रयोगेण ॥१॥" अन्यस्त्वेवमाह"मोत्तूण आउयं खलु देसणमोहं चरित्तमोहं च । सेसाणं पगईणं उत्तरविहिसंकमो भणिओ ॥१॥ एतदेव निदर्श्यते-यथा कस्यचित् सद्वेद्यमनुभवतोऽशुभकर्मपरिणतिरेवंविधा संजाता येन तदेव सद्वेद्यमसद्वेद्यतया संक्रामतीति, एवं वर्तमानानागतयोरपि वाच्यं, 'निहत्तिंसुत्ति३ निघत्तान् कृतवन्तः, इह विश्लिष्टानां मध्ये मिथःपुद्गलानां निचयं कृत्वा धारणं रूढिशब्देन निधत्तमुच्यते, उद्वर्तनापवर्तनव्यतिरिक्तकरणानामविषयेण कर्मणोऽवस्थानमिति, 'निकाइंसुत्ति ३ निकाचितवंतो-नितरां बद्धवन्तः, निकाचनं चैषामेव पुद्गलानां मिथोविश्लिष्टानामेकीकरणमन्योऽन्यावगाहिताग्निप्रतप्तप्रतिहन्यमानसूचीकलापस्येव सकलकरणानामविषयत्वेन कर्मणां व्यवस्थापन, भेइयेतिपदसंग्रहगाथा गतार्था । अथ पुद्गलाधिकारादिदं सूत्रचतुष्कमाहनेरइयाणमिति व्यक्तं (सू०१४)
HAMARIANDEmentumentatuter Transferrelimiliano mm
॥८॥
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
'तेया मत्ताए 'ति तेजः शरीरकार्मणशरीरतया तद्रूपतया वा 'तीतकालसमए'त्ति कालः - समयः अतीतकालस्योत्सर्पिण्यादेः | परमनिकृष्टोऽशोऽतीतकालसमय: 'पप्पण्ण' त्ति प्रत्युत्पन्नो - वर्तमानः एवं त्रिकालस्वरूपं वाच्यं, उत्तरमध्येयं, अतीतानागतयो - र्विनष्टानुत्पन्नत्वेन असत्वात् तद्विषयग्रहणप्रतिषेधः, प्रत्युत्पन्नत्वेऽप्यभिमुखान् गृह्णाति, नान्यान्, 'गहणसमयपुरक्खडे' त्ति ग्रहण समयः पुरस्कृतो - वर्तमानसमयस्य पुरोवत्र्त्ती येषां ते ग्रहण समयपुरस्कृताः ग्रहीष्यमाणा इतियावत्, ऊदीरणा च पूर्वगृहीतानामेवातोऽतीतकालसमय गृहीतानुदीरयन्ति, वर्तमानगृह्यमाणानां ग्रहीष्यमाणानां वा निषेधः, तत उक्तं- 'नो पडुप्पण्णेत्यादिपदद्वयं वेदनानिर्जससूत्रयोरप्येषैवोपपत्तिरिति । अथ कर्माधिकारादेवेयमष्टसूत्री
...नेरइयाणं भंते ! जीवाओ किं चलियंति (सू० १५)
जीवप्रदेशेभ्यश्चलितं - अनवस्थानशीलं तदितरच्चचलितं तदेव बनाति, एवमुदीरणावेदनापवर्तनासंक्रमनिधत्तनिकाचनानि भाव्यानि, निर्जरा च पुद्गलानां निरनुभावीकृतानामात्मप्रदेशेभ्यः शातनं, सा नियमाच्चलितस्य कर्मणो, नाचलितंस्य, इह सङ्ग्रहणीगाथा गतार्था, केवलमुदयशब्देनोदीरणा गृहीतेति । उक्ता नारकवक्तव्यता, अथ चतुर्विंशतिदंडकक्रमागताम सुरकुमारवक्तव्यतामाह- असुरकु मारवक्तव्यता नारकवक्तव्यतावन्नेया, यतः 'ठिईऊसासाहारे' त्यादिगाथेोक्तानि ४० सूत्राणि 'परिणयचिए' इति गाथोक्तानि ६ 'भेइयचिए' इति गाथोक्तानि १८ 'बंधोदये' इति गाथोक्तानि ८, तदेवं च द्विसप्ततिः सूत्राणि नारकप्रकरणोक्तानि त्रयोविंशतावसुरादिप्रकरणेषु समानि, नवरं - विशेषोऽयं उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवमंति इत्युक्तं बलीन्द्रमाश्रित्य यतः - " चमर बलि सारमहियं" ति, 'सत्तण्हं थोवाणं' ति सप्तानां स्तोकानामुपरीति गम्यते, स्तोकलक्षणं चेदं - "हस्स अणवगल्लस्स निरुव किडस्स जंतुणो । एगे ऊसासनी
१ शतंके १ उद्देशः
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
सासे एस पाणुति बुच्च ॥ १ ॥ सत्त पाणूणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे । लवाणं सतहत्तरिए, एस मुहुत्ते वियाहिए ॥२॥" इदं जघन्यमुच्छ्वासादिमानं जघन्यस्थितिकानां, उत्कृष्टं चोत्कृष्ट स्थितिकानां, 'चउत्थभत्तस्स' त्ति चतुर्थभक्तमित्ये कोपवासस्य संज्ञा, एकत्र दिने भुक्त्वाऽहोरात्रमतिक्रम्य तृतीये भुङ्क्ते इति भावः, नागकुमारवक्तव्यतायां 'उकोसेणं दो देभ्रूणाई पलिओवमाई' ति यदुक्तं तदुत्त रश्रेणिमाश्रित्य यतः- “ दाहिण दिवड पलियं दो देभ्रूणुत्तरिल्लाण" मिति, मुहुत्त पुहुत्तस्स' त्ति मुहूर्त:-उक्तलक्षण एव, पृथक्त्वं द्विप्रभृतिरानवभ्यः संख्याविशेषः, एवं 'सुवण्णकुमाराणवित्ति नागकुमाराणामिव सुपर्णकुमाराणामपि स्थित्यादि वाच्यं, जाव थणियकुमाराणंति यावत् स्तनितकुमाराणां । अथ पृथिव्यादिस्थित्यादीन्याह- 'पुढवी 'त्यादि व्यक्तमावनस्पति सूत्रात्, नवरं 'अंतोमुहुचं' ति मुहूर्तस्यान्तरन्तमुहूर्त, भिन्नमुहूर्तमित्यर्थः 'उकोसेणं बावीसं वाससहस्साई' ति तत् खरपृथिवीमाश्रित्योक्तं, यदाह- " सण्हा य १ सुद्ध २ वालु०" "बेमायाए 'त्ति विषमा विविधा वा मात्रा - कालविभागो विमात्रा तया, इदमुक्तं स्यात्-विषमकाला पृथिवीकायिकानामुच्छ्रासादिक्रिया, इयत्कालादिति या न निरूपयितुं शक्या, 'जहा नेरइयाण' मित्यतिदेशात् 'खेत्तओ असंखेज्जपएसोगाढाई कालओ अण्णयरठिझ्याई' इत्यादि दृश्यं, 'निव्वाघाए' त्ति व्याघातः आहारस्य लोकान्तर्निष्कुटेषु कोणेषु स्यात्, नान्यत्र, पट्सु दिक्षु, कथं ?, चतसृषु पूर्वादिदिक्षु ऊर्ध्वमधश्च पुद्गलग्रहणं करोति, तत्स्थापना चैवं 'वाघायं' व्याघातं 'पहुच 'त्ति प्रतीत्य, व्याघातो लोकान्तकोणेषु स्यात् तत्र च 'सिय तिदिसिं 'ति स्यात् - कदाचित् तिसृषु दिक्षु आहारग्रहणं स्यात्, कथं ?, यदा पृथ्वीका - यिकोऽधस्तने उपरितने वा कोणे स्थितः स्यात् तदाऽधस्तादलोकः पूर्वदक्षिणयोश्चालोकः, एवं तिसृणा
उ.
पू.
उर्ध्व
अध
प.
द.
१ शतके १ उद्देशः
11311
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
मलोकावृतत्वात् तदन्यासु तिसृषु दिक्षु पुद्गलग्रहणं स्यात्, एवमुपरितनकोणेऽपि पुद्गलग्रहणं वाच्यं, यदाऽध उपरि वाऽलोको न स्यात्तदा चतसृषु यदा पूर्वादीनां षण्णां दिशामन्यतरस्यामलोकः स्यात् तदा पञ्चखपि, 'सेसं'ति शेषं भणितावशेषं तथैव यथा नारकाणां तथा | पृथिवीकायिकादीनामपि तच्चेदं - 'जाई भंते! लुक्खाई आहारेंति ताई किं पुठ्ठाई अपुट्ठाई ओगाढाई अणोगाढाई' इत्यादि, 'नाणत्तं' ति नानात्वं-भेदः पृथिव्यादीनां नारकापेक्षयाऽऽहारं प्रतीदं- कतिभागमाहारेंति इति, एवं फासाइंति आहारपुद्गलान् स्पर्शयन्ति, स्पर्शनेन्द्रियेण आहारपुद्गलानां कतिभागं स्पृशन्तीत्यर्थः, 'सेसं जह' त्ति, तचैवं- 'पुढविकाइयाणं भंते! पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया' इत्यादि प्राग्वद्वयाख्येयं, पृथ्वीवदप्तेजोवायूनां स्वरूपं ज्ञेयं, नवरं 'ठिई 'त्ति (१६ सू.) 'जा जस्स' ति जघन्यमन्तर्मुहूर्त सर्वेषां उत्कृष्टं तु त्रयाणां अपां सप्त वर्ष सहस्राणि तेजसामहोरात्रत्रयं वायूनां त्रीणि वर्षसहस्राणि जाव वणस्सइति वनस्पतीनां दश, इत्युक्ता पृथिव्यादिपञ्चकस्थितिः 'बेंदियाणं' ति द्वीन्द्रियाणां द्वादश वर्षाणि, द्वीन्द्रियाहारसूत्रं चैवं 'तत्थ गं' ति तस्यायमर्थः असंख्यात सामयिक आहारकालः स्यात् स चावसर्पिण्यादिरूपोऽप्यस्ति अत उच्यते - आन्तमौहूर्तिकः, तत्रापि विमात्रया अंतर्मुहूर्तसमयासंख्यातत्वस्यासंख्येयभेदत्वादिति 'वेंदियाणं दुविहे' त्ति लोमाहार ओघतो वर्षादिषु यः पुद्गलप्रवेशः, प्रक्षेपाहारस्तु कावलिकः, तत्र प्रक्षेपाहारे बहवः अस्पृष्टा एव शरीरादन्तर्बहिश्च विध्वंसन्ते, स्थौल्यसौक्ष्माभ्यां, अत एव आह-- जे पोरंगले पक्खेवाहारत्ति, 'असंखिज्जभागं 'ति, असंख्यातभागं 'अणेगाई' ति असंख्येयभागाः अणासाइंति रसनेन्द्रियतः अफासाइंति स्पर्शनेन्द्रियतः सव्वत्थोवत्ति सर्वस्तोकाः, अनाखाद्यमानानां अस्पृश्यमानानां चानंतभागवर्तिनो रसनेन्द्रियविषया इति, ये त्वस्पृश्यमानास्तेऽनन्तगुणाः रसनेन्द्रियविषयेभ्यः सकाशात्, 'तेंदिय'त्ति त्रिचतुरिन्द्रिययोः स्थितिः एकोनपञ्चाशद् दिनांनि षण्मासाच, तथाऽऽहारेऽपि नानात्वं अणाघाईति अनाघ्रायमाणानि अत्रैतदतिरिक्तं
CLOCOCOCCCCCCCCCC
शतके
उद्देशः
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
घ्राणेन्द्रियं चतुरिन्द्रियाणां चक्षुरधिकं एतन्नानात्वं ज्ञेयं, पञ्चेन्द्रियतिरश्चां स्थितिं जघन्यतोऽर्तर्मुहूर्ता उत्कृष्टतस्त्रिपल्योपमां च भणित्वा उच्छासो विमात्रया वाच्यः, 'छड भत्तस्स' त्ति तदेव कुरूत्तरकुरुतियक्षु लभ्यते, मनुष्यसूत्रे 'अहमभत्तस्स' त्ति देवकुर्वादिमिथुनंकनरानाश्रित्य ज्ञेयमिति, 'वाणमंतराणं' ति व्यन्तराणां स्थितौ नानात्वं स्थितेरवशेषं प्रागुक्तमाहारादि वस्तु यथा नागकुमाराणां, व्यन्त| राणां नागकुमाराणां च प्रायः साधर्म्यात्, तत्र व्यन्तरस्थितिर्जघन्येन दश वर्षसहस्राणि उत्कर्षेण तु पल्योपममिति, 'जोइसियाणं' ति तत्र ज्योतिष्क स्थितिर्जघन्येन पल्योपमाष्टभागः, उत्कर्षेण वर्षलक्षाधिकं पल्योपमं, 'उस्सासो'त्ति उच्छ्रासश्च तेषां 'जहणणेणं' ति पृथक्त्वं द्विप्रभृतिरानवभ्यः, तत्र यत् जघन्यं मुहूर्त पृथक्त्वं तद्वित्रा मुहूर्ताः, उत्कृष्टं तदष्टौ नव च, आहारस्तथैव ज्ञेयः, 'वेमाणि' त्ति वैमा निकानां 'ओहिय'त्ति औधिकी सामान्या, सा च पल्योपमादिका त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमान्ता, जघन्यमुच्छ्रासप्रमाणं जघन्यस्थितिकदेवान् इतरत्तूत्कृष्टस्थितिकदेवांश्चाश्रित्य ज्ञेयं, अत्र गाथा 'जस्स जई सागराई तस्स ठिई तत्तिएहिं पक्खेहिं । ऊसासो देवाणं वाससहस्से हिं आहारो ॥ १ ॥ ग्रन्थेनैवं चतुर्विंशतिर्दंडा उक्ताः, एवमुक्ता नारकादिकर्मवक्तव्यता, सा आरंभपूर्विका इत्यारंभनिरूपणायाहजीवाणं भंते किमायारंभत्ति (१७.) आरंभो-जीवोपघातः, तत्र आत्मानं आत्मना वा स्वयमारभन्ते इत्यात्मारंभाः परमारभन्ते परेण वाऽऽरं भयन्तीति परारंभाः तदुभयं - आत्मपररूपं तदुभयेन वाऽऽरभन्ते इति तदुभयारंभाः, आत्मपरोभयारंभवर्जितास्त्वनारंभाः इति प्रश्नाः ४, नवरं अस्तिशब्दस्याव्ययत्वेन बहुत्वार्थत्वादस्ति - विद्यन्ते सन्तीत्यर्थः, 'एगइय'त्ति एककाः- एके केचन जीवाः कदाचिदात्मारंभाः कदाचित् परारंभाः कदाचिदुभयारंभाः, एते एव नोडनारंभाः, भिन्नार्थत्वं त्वेवम्-एके जीवा असंयताः आत्मारंभाः परारंभा वा इति, 'से केणट्टेणं' ति अथ केन कारणेन ?, 'दुविहा पण्णत्त' त्ति मयाऽन्यैश्च केवलिभिः, अनेन सर्वसर्वविदां
१ शतके
१ उद्देशः
॥१०॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग वतीसूत्रम्
तो
मत(ता)मेदमाह, प्रमत्तसंयतस्य हि शुभोऽशुभश्च योगः स्यात् , संयतत्वात् प्रमादपरत्वाच, तत आह-सुहंजोगं पडुच्च'त्ति शुभंयोगं-उपयुक्ततया प्रत्युपेक्षणादिक्रियाकरणं, अशुभयोगं तु तदेवानुपयुक्ततया, आह च-"पुढवीआउक्काए तेऊवाऊवणस्सइतसाणं । |पडिलेहणापमत्तो छहंपि विराहओ होइ ॥१॥" "सव्वे पमत्तजोगा समणस्स उ होइ आरंभो " अतः शुभाशुभयोगौ आत्मारंभादिकारणं, 'अविरई पडुच्च'त्ति, इहायं भावः-यद्यप्यसंयतानां सूक्ष्मैकेन्द्रियादीनामात्मारंभादित्वं साक्षान्नास्ति तथाऽप्यविरतिं प्रतीत्य तदस्ति तेषां, न हि ते ततो निवृत्ताः, अतोऽसंयतानामविरतिस्तत्र कारणं, निवृत्तानां च कथंचिदात्मारंभाधारंभकत्वे[ना| प्यनारंभकत्वं, यदाह-"जा जयमाणस्स भवे०"त्ति, 'से तेण?णं' अथ तेन कारणेनेति । अथात्मारंभकादित्वं नारकादिचतु| विंशतिदंडकेषु भावयन्नाह-'नेरइयाण'ति व्यक्तं, नवरं मनुष्येषु संयतासंयतप्रमत्ताप्रमत्तभेदाः पूर्वोक्ताः सन्ति ततस्ते यथा जी| वास्तथाऽध्येतव्याः, किन्तु संसारसमापन्ना इतरे च ते न वाच्याः, भववर्तित्वात्तेषामिति,व्यन्तरादयो यथा नारकास्तथाऽध्येतव्याः, | असंयतत्वसाधादिति । अथ सलेश्यांस्तान् तैरात्मारंभादिदंडकैरेव निरूपयन्नाह, तत्र 'सलेस्स'त्ति लेश्यावन्तो जीवाः 'जहा
ओहिय'त्ति यथा ओधिका:-सामान्या जीवा नारकाद्यभिधानविशेषरहिता (स्तथा) वाच्याः, तच्चेदं-सलेसाणं भंते ! जीवा किमाया रंभा०, इति एको दंडकः सामान्यः प्रथमः, कृष्णादिलेश्याभेदादन्ये पद्, एवं सर्वे सप्त, नवरं कृष्णादिलेश्यात्रये प्रमत्ताप्रमत्तवि
शेषणे न वाच्ये, यतः कृष्णादिलेश्यासु अप्रशस्तभावरूपासु संयतत्वं नास्ति, यच्चोच्यते-'पुब्बपडिवन्नओ पुण अण्णयरीए उलेसाए'त्ति | तद् द्रव्यलेश्यामाश्रित्येति ज्ञेयं, ततस्तासु प्रमत्ताद्यभावः, तत्र सूत्रं चेदं-'कण्हलेसा णं भंते ! जीवा किं आयारंभा ४ ?, गोयमा ! आयारंभा जाव नो अणारंभा, से केण०, गोयमा ! अविरई पडुच्च'त्ति, एवं नीलकापोतलेश्यादंडको वाच्यौ, तथा तेजोलेश्यादे३
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
२ शतके
वती
१ उद्देश:
सूत्रम्
र्जीवस्थानस्य दंडकाः ३ वाच्याः, यथा औधिकदंडकस्तथैतेऽपि, नवरं तेषु सिद्धा न वाच्याः, सिद्धानामलेश्यत्वात् , तच्चैतेउलेस्सा णं भंते ! जीवा किं आया०१४, गोयमा! अत्थेगइया आयारंभावि जाव नो अणारंभा ४, अत्थेगइया नो आयारंभा जाव अणारंभा ४, से केणठेणं०?, गोयमा ! दुविहा तेउलेस्सा पन्नत्ता, तंजहा-संजया य असंजया य'इत्यादि।। अथ भवाभावहेतुकं ज्ञानादिधर्मकदम्बमाह
इहभविएत्ति (मू०१८) इह भवे-वर्तमानजन्मनि यद्वर्तते तदेहभविकं ज्ञानं, एवं परभवेऽनंतरमनुगामितया यद्वर्तते तत्पारभविकं ज्ञानं, 'तदुभय'त्ति इह| परलक्षणयोर्भवयोर्यदनुगामितया स्यात्तत्तदुभयभविकं ज्ञानमिति प्रश्नः, 'इहभविए'त्ति उत्तरं तथैव, 'दंसणंपि एवमेव'त्ति दर्शनं-सम्यक्त्वमवसेयं, मोक्षाधिकारात , चरित्रसूत्रं व्यक्तं, तत्र विशेषः पुनरयं-चारित्रमैहभविकमेव, नहि चारित्रवानिह भूत्वा | तेनैव चारित्रेण पुनश्चारित्री स्यात, यावज्जीवावधिकत्वात्तस्य, अनुष्ठानरूपत्वाच्च चारित्रस्य शरीराभावे तदयोगात् , अत एवोच्यते'सिद्धे नो चरित्ती नो अचरित्ती' नो अचरित्तीति अविरतेरभावादिति, एवं तपस्संयमावपि वाच्यौ, चारित्ररूपत्वात्तयोरिति ।
असंवुडे णं (सू० १९) असंवृतोऽनगारः-अविद्यमानगृहः, साधुरित्यर्थः, सिज्झइत्ति सिध्यति सिद्धियोग्यः स्यात् 'बुज्झइ'त्ति उत्पन्न केवलज्ञानतया | सर्वजीवादिपदार्थान् जानाति, त(य)दार्थान् जानाति तदा बुध्यते इत्युच्यते, मुच्चइ'त्ति स एव केवली कर्मभिः प्रतिसमयं विमुच्यमानो मुच्यते इति भण्यते, 'परिनिब्वाइ'त्ति स एव यथा यथा समयं समयं कर्मक्षयमामुयात् तथा तथा शीतीभवन् परि
HICHIHINDDHAIHODAIHINODHIANDITATHIHDHINIHOWINSAHIDIHATIANIHANIMWHimali
॥११॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
शतके
वतीसूत्रम्
१ उद्देशः
| निर्वातीति प्रोच्यते, स एव आयुरन्त्यसमये सर्वदुःखानामन्तं कुर्यादिति प्रश्नः, उत्तरं च कण्ठ्यं, 'नो इणढे समडे'त्ति नायमर्थः समर्थो-बलवान्. 'आउयवजाओ'त्ति यस्मादेकत्र भवग्रहणे सकृदेवान्तर्मुहूर्तमात्रकाले एवायुषो बन्धः तत उक्तमायुर्वर्जा इति, |'सिढिलबंधणबद्धाओ'त्ति श्लथवन्धनं स्पृष्टता वा बद्धता वा निधत्तता वा तेन बद्धाः-आत्मप्रदेशेषु सम्बन्धिताः पूर्वावस्थायाम(संवृतत्वाद)शुभतरपरिणामस्य च कथंचिदभावादिति शिथिलबंधनबद्धाः, एताच शुभा एव द्रष्टव्याः, असंवृतभावस्य निन्दाप्रस्तावात् , ताः किमित्याह-'धणियबंधणबद्धाओ'त्ति गाढतरबंधना बद्धावस्था वा निधत्तावस्था वा निकाचितावस्था वा प्रकरोतिकर्तुमारभते, असंवृतत्वस्याशुभयोगरूपत्वेन गाढतरप्रकृतिबंधहेतुत्वाद् , आह च-"जोगा पयडिपएसं"ति, पौनःपुन्यभावे त्वसंबू| तत्वस्य ताः करोत्येवेति, तथा 'हस्सकाल'त्ति हखकालस्थितिका दीर्घकालस्थितिकाः प्रकरोति, तत्र स्थितिः-उपात्तस्य कर्मणोऽवस्थानं तामल्पकालां महतीं करोतीत्यर्थः, असंवृतत्वस्य कषायरूपत्वेन स्थितिबंधहेतुत्वाद् , आह च-"ठिइमणुभागं कसायओ कुणइ"त्ति, तथा 'मंदाणुभावे त्यादि, इहानुभावो विपाको रसविशेष इत्यर्थः, ततश्च मन्दानुभावाः-परिपेलवरसाः सतीर्गाढरसाः प्रकरोति, असंवृतत्वस्य कषायरूपत्वादेव, अनुभागबंधस्य च कपायप्रत्ययत्वादिति, 'अप्पपएसे'त्यादि, अल्पं-स्तोकं प्रदेशाग्रंकर्मदलिकपरिमाणं यासां ताः तथा ता बहुप्रदेशाग्राः प्रकरोति, प्रदेशबंधस्यापि योगप्रत्ययत्वादसंवृतस्य च योगरूपत्वादिति, 'आउयं चे'त्यादि, आयुः पुनः कर्म स्यात्-कदाचिद् बनाति स्यात्-कदाचित् न बध्नाति, यस्मात् त्रिभागाद्यवशेषायुषः परभवायुः प्रकुर्वन्ति इति, तेन यदा त्रिभागादिः तदा बध्नाति अन्यदा न बनातीति, तथा 'असायेत्यादि, असातवेदनीयं च-दुःखवेदनीयं कर्म पुनर्भूयो भूय उपचिनोति-उपचितं करोति, ननु कर्मसप्तकान्तर्वर्तित्वादसातवेदनीयस्य पूर्वोक्तविशेषणेभ्य एव तदुपच
WHODAIADIATIDAINIONARIERImeanNSAHIKIMLamavimantum
mere
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग-
१ शतके १ उद्देश:
वती
सूत्रम्
यप्रतिपत्तेः किमेतद्ग्रहणेनेति, अत्रोच्यते, असंवृतोऽत्यन्तदुःखितो भवितेतिप्रतिपादनेन भयजननादसंवृत्वपरिहारार्थमिदमित्यदुष्टमिति, 'अणाइयंति अविद्यमानादिकं, अज्ञातिकं वा-अविद्यमानस्वजनं, ऋणं वाऽतीतं, ऋणजनितदुःस्थता(तिक्रान्तदुःस्थता)निमित्ततयेति ऋणातीतं, 'अणवयग्गं'ति अवयग्गति देशीवचनोऽन्तवाचकस्तन्निषेधात् अणवयग्गं, अनन्तमित्यर्थः, 'दीहमद्धति दीर्घाद्धं-दीर्घकालं दीर्घावं वा-दीर्घमार्ग 'चाउरंत ति चतुरंतं देवादिगतिभेदात् पूर्वादिदिग्भेदाच्च चतुर्विभागं, 'अणुपरित्ति'
पुनः पुनर्धाम्यति, संवुडे णं'ति संवृतः-साधुः प्रमत्ताप्रमत्तादिः, स चरमशरीरोऽचरमशरीरश्च स्यात्, तत्र यः चरमशरीरस्तमाश्रित्येदं | सूत्रं-'संवुडे गं'ति, अनगारः संवृतत्वात् सिध्यति इत्युक्तं, यस्तु तदन्यःस विशिष्टगुणविकलः सन् किं देवः स्यान्नवेति प्रश्नयन्नाह
जीवे ण मिति (सू०२०) __ व्यक्तं, नवरं असंयतः-असाधुः संयमरहितो वा 'अविरए'त्ति प्राणातिपातादिविरतिरहितः, विशेषात्तपसि योऽनायुक्तः स्यात् सोऽप्यविरतश्च, 'अपडिहए'त्ति अतीतापेक्षया अप्रतिहतं-न निषिद्धं अनागतापेक्षया न प्रत्याख्यातं पापकर्म-प्राणातिपातादि येन सः अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, इओ'त्ति इतो-मनुष्यभवाच्युत्वा-मृतः "पेच्च'त्ति प्रेत्य-जन्मान्तरे देवः स्यात् ?,'जे इमेत्ति ये इमे प्रत्यक्षाः पश्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्या वा 'गामागर'त्ति तत्र ग्रामो-जनपदप्रायजनाश्रितः, आकरो-लोहाद्युत्पत्तिस्थानं, नकरकररहितं, निगमो-वणिग्जनप्रधानं स्थानं, राजधानी-यत्र राजा स्वयं वसति, खेटं-धूलीप्राकार, कर्बट-कुनगरं, मडंबं-सर्वतो दूरवर्तिसंनिवेशान्तरं, द्रोणमुखं-जलस्थलपथोपेतं, पत्तनं-विविधदेशागतवस्तुस्थानं, तच्च द्विधा-जलपत्तनं स्थलपत्तनं च, आश्रमः-तापसादिस्थानं, सन्निवेशो-घोषादिः, अकामतण्हाए'त्ति अकामानां-निर्जराधनभिलाषिणांसतां तृष्णा-तृट् अकामतृष्णा तया, एव
॥१२॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम् |
IHARI-alimmunisiummi - HORI-IIINDAIRATIONAIIMImmunitahamli immamnnandan
RHIHOTONAWADAate
मकामक्षुधा, 'अकामबंभचेरवासेण ति अकामो वा-निरभिप्रायो ब्रह्मचर्येण ख्यादिभोगशून्येन वासो-रात्रौ शयनमकामब्रह्मचर्यवासोऽतस्तेन, 'अकाम'त्ति अकामा येऽस्नानकादयस्तेभ्यो यः परिदाहः तेन, तत्र स्वेदः-प्रस्वेदः याति च लगति चेतिर शतके जल्लो-रजो मल:-कठिनीभूतं रजः पङ्को-मल एव स्वेदेनाीभूतः 'भुजतरं वा' भूयस्तरं वा-बहुतरं कालं यावदात्मानं परिकिले- १ उद्देशः संति' विबाधयन्ति, 'कालमासे'त्ति कालो-मरणं तस्य मासः कालमासः तस्मिन् कालं कृत्वेति 'उवव'त्ति उपपत्तारो भवन्ति, 'कुसुमिय'त्ति संजातपुष्पं 'मोयरियत्ति संजातकुसुमविशेष 'लवइय'त्ति लवकितं-संजातपल्लवलवमंकुरवदिति 'थवइय'त्ति स्तबकितं जातपुष्पस्तबकं 'गुलइय'त्ति जातगुल्मकं, गुल्मकं-लतासमूहः, 'गुच्छिय'त्ति संजातगुच्छं, गुच्छश्च पत्रसमूहः, 'जमलिय'त्ति यमलतया समश्रेणितया तत्तरूणां व्यवस्थितत्वात् यमलितं 'जुगलिय'त्ति युगलतया तत्तरूणां युगलितं 'विणमिति विनमितं पुष्पफलभरेण, सुविभक्ताः सुनिष्पन्नतया पिण्ड्यो लुम्ब्यो मञ्जयस्ता एवावतंसकाः-शेखरकास्तान् धारयतीति यत्तत्सुवि| भक्तपिण्डीलुम्बीमञ्जर्यवतंसकधरं 'सिरीए'त्ति श्रिया वनलक्ष्म्या 'आइण्णे'त्ति आकीर्णाः-स्वस्व देवदेवीवृन्दैाप्ताः, क्वचित्तु |'विइन्न'ति विकीर्णा-विशेषेण पूर्णाः, 'उवत्थडत्ति उत्पतद्भिर्निपतद्भिः क्रीडासक्तैरुपयुपरिच्छादिताः उपस्तृताः 'संथड'त्ति समंततश्वरद्भिराच्छादिताः संस्तृताः 'फुड'त्ति स्पृष्टा आसनशयनादिना, स्फुटा वा निरन्तर व्यन्तरसुरनिकरकिरणोद्योतेन 'अवगाढ'त्ति गाढं-बाढमवगाढाः सकलक्रीडाकारणस्थानभोगादिनाऽधोऽपि व्याप्ताः, प्राकृतत्वादवगाढा इति, इह च देवत्वयोग्यजीवाभिधाने तदयोग्यः सामर्थ्यादवसीयते, 'अत्थेगइए नो देवे सियत्ति सेवं भंते'त्ति यत् मया पृष्टं तद् भगवद्भिः प्रतिपा|दितं तदेवं-इत्थमेव भदन्त !, नान्यथा, अनेन भगवद्वचने बहुमानं दर्शयति, एवं कृत्वाश्रमणं० गौतमो बंदते नमस्यति चेति ॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
इति प्रथमशते प्रथमोदेशकदुर्गपदविवरणं समाप्तम् || अथ द्वितीय आरभ्यते—
'जीवे णं भंते! सयंकडं दुक्खं ति ( सू० २१ )
स्वयंकृतं दुःखं, न परकृतं, वेदयतीति प्रश्नः, उत्तरं तु यदुदीर्णं तद्वेदयति, अनुदीर्णस्य कर्मणो वेदनमेव नास्ति, तत उदीर्ण वेदयति, नानुदीर्णं च, 'एवं जाव वेमाणिए' इत्यनेन चतुर्विंशतिदंडकः सूचितः, 'नेरइया णं भंते! सयंकडं दुक्ख मित्यादि । अथायुः प्रधानत्वान्नारकादिव्यपदेशस्यायुराश्रित्य दंडकद्वयं, तत्र 'एगत्तपोहत्तिय'त्ति क्वचिद्वस्तुनि एकत्वबहुत्वार्थयोर्विशेषो दृष्टो, यथा सम्यक्त्वादेरेकं जीवमाश्रित्य षट्षष्टिः सागराणि साधिकानि स्थितिकालः प्रोक्तः, नानाजीवानाश्रित्य पुनः सर्वाद्वा, 'नेरइए०' इति व्यक्तं, 'महासरीरा य अप्पसरीर'त्ति तत्र जघन्यमल्पत्वमंगुलासंख्येयभागमात्रत्वं, उत्कृष्टं तु महत्त्वं पञ्चधनुः शतमानत्वं एतच्च भवधारणीयवपुरपेक्षया, उत्तरवैक्रियापेक्षया वा जघन्यमंगुलसंख्यातभागमात्रत्वं इतरत्तु धनुः सहस्रमानत्वं, वपुर्वैषम्याभिधाने सति आहारोच्छ्वासयोर्वैषम्यं सुखप्रतिपाद्यं स्यात् तेन आहारोच्छ्वासप्रश्नयोरुत्तरमाह - ' तत्थ ण' मिति, तत्र ये महाशरीरास्ते बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, दृश्यते हि लोके बृहच्छरीरो बहूवाशी लघुशरीरश्चाल्पभोजी हस्तिशशकवन्, इदं व्यवहारत उक्तं, कोऽपि स्थूलवपुरल्पमश्नाति कोऽपि लघुवपुर्भूरि भुङ्क्ते ( तथाविध) मनुष्यवत्, उस्ससंति उच्छ्वासतया गृह्णन्ति निस्ससंति निःश्वासतया मुञ्चन्ति, 'अभिक्ख'ति अभीक्ष्णं - पौनःपुन्येनेति, 'आहच' त्ति कदाचिदाहारयन्ति कदाचिन्न, 'नेरइया णं भंते ! सव्वे समकम्म'त्ति समकर्मसूत्रे 'पुच्वोववण्णगा य पच्छोववण्णग' त्ति तत्र पूर्वोत्पन्नानामायुषस्तदन्यकर्मणां च बहुतरवेदनादल्पकर्मत्वं, पश्चादुत्पन्नानां च नारकाणामायुष्कादीनामल्पतराणां वेदितत्वात् महाकर्मत्वं एतच्च
JŪGJJÓLJØLOCAJCDCJFJØLDÓLJQCDW
९ शतके २ उद्देशः
. ॥१३॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
सूत्रं समान स्थितिनारकानाश्रित्योक्तं, एवं वर्णसूत्रे पूर्वोत्पन्नस्याल्पकर्मतया विशुद्धो वर्णः, पञ्चादुत्पन्नस्य च बहुकर्मत्वादविशुद्धत रो वर्ण इति, एवं लेश्यासूत्रेऽपि, इह च लेश्याशब्देन भावलेश्या ग्राह्या, बाह्यद्रव्यलेश्या वर्णद्वारेणैवोक्तेति, 'समवेयण'त्ति सम| वेदनाः, 'सण्णिभूय'त्ति संज्ञा - सम्यग्दर्शनं तद्वन्तः संज्ञिनः संज्ञिनो भूताः संज्ञिभूताः तद्विपरीता असंज्ञिभूता- मिध्यादृष्टयः, 'तत्थ णं'ति तत्र मिथ्यादर्शनमपहाय सम्यग्दर्शनजन्मना समुत्पन्ना इति अहो महद्दुःखसंकटमिदमकस्मादस्माकमापतितं न कृतो जैनधर्मः सर्वकर्मक्षयकृत् अतो महावेदनास्ते, अन्ये त्वसंज्ञिभूता-मिथ्यादृष्टयः ते कृतकर्मफलमिदमित्येवमविजानन्तोऽनुपतप्तचित्ता अल्पवेदनाः स्युरिति, 'समकिरिय'त्ति समाः - तुल्याः क्रियाः - कर्मबन्धनिबन्धनभूता आरंभभिक्यादिका येषां ते समक्रियाः, 'आरंभिय'त्ति आरंभ :- पृथिव्याद्युपमर्दः स कारणं यस्याः सा आरंभिकी 'पारिग्गहिय'त्ति परिग्रहो - धर्मोपकरणवर्जवस्तुखीकारो धर्मोपकरणमूर्च्छा वा स हेतुर्यस्याः सा पारिग्रहिकी, 'मायावत्तिय'त्ति माया-अनार्जवं क्रोधादिरपि च स प्रत्ययो - निमत्तं यस्याः सा मायाप्रत्यया, 'अप्पच' ति अप्रत्याख्यानेन - निवृत्यभावेन क्रिया-कर्मबंधादिकरणमप्रत्याख्यानक्रिया, 'मिच्छादंसण 'त्ति मिथ्यादर्शनं प्रत्ययो - हेतुर्यस्याः सा मिथ्यादर्शनप्रत्यया, ननु मिथ्यात्वा विरतिकषाययोगाः कर्मबंध हेतव इति प्रसिद्धिः, इह तु आरंभादयस्तेऽभिहिता इति कथं न विरोधः ?, उच्यते, आरंभपरिग्रहशब्दाभ्यां योगपरिग्रहो, योगानां तद्रूपत्वात् शेषपदैस्तु शेषबंध हेतुपरिग्रहः प्रतीयते एवेति तत्र सम्यग्दृष्टीनां चतस्र एव, मिथ्यात्वाभावात् शेषाणां तु पञ्चापि सम्यगूमिध्यात्वस्य मिध्यात्वेनैवेह विवक्षितत्वादिति । 'सव्वे समाउय'त्ति प्रश्नोत्तरं चतुर्भङ्गया स्यात्, निबद्धदशवर्षसहस्रप्रमाणायुषो युगपच्चोत्पन्नाः १ भङ्गः तेष्वेव दशवर्षसहस्रस्थितिषु नरकेषु प्रथममुत्पन्नाः अपरे तु पश्चादिति २ भङ्गः, अन्यैर्निबद्धं कैश्चिदशवर्षस
१ शतके
२ उद्देशः
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
हस्रस्थितिकेषु कैश्चित् पञ्चदशवर्षसहस्रस्थितिषु च उत्पत्तिः पुनर्युगपदिति ३ भङ्गः केचित् सागरोपमस्थितयः केचिदशवर्षसहस्रस्थितयः एवं विषमायुषो विषममेव चोत्पन्ना इति ४ भङ्गः, इह संग्रहगाथा - आहाराईसु समा कम्मे बन्ने तहेव लेसाए । वियणाए किरिया आउउववत्तिचभंगी ॥ १ ॥ 'असुरकुमाराणं' ति असुरकुमारप्रकरणमिदमाहारादिपदनवकोपेतं सूचितं 'जहा नेरइय'ति, तत्राहारसूत्रे नारकसमानेऽपि विशेष उच्यते, असुराणामल्पशरीरत्वं भवधारणीयापेक्षया जघन्यतोऽगुलासंख्येयभागमानत्वं महाशरीरत्वमुत्कर्षतः सप्तहस्तमानत्वं, उत्तरवैक्रियापेक्षयाऽल्पशरीरत्वं जघन्यमङ्गुलसंख्येयभागं, महाशरीरत्वं उत्कर्षतो योजनलक्षमानं, तत्रैते महाशरीरा बहुतरपुद्गलान् आहारयन्ति, मनोभक्षणलक्षणाहारापेक्षया, देवानां ह्यसौ स्यात्, एवं सौधर्मदेवानां सप्तहस्तमानतया महाशरीराणामनुत्तरसुराणां च हस्तमानतयाऽल्पशरीराणां क्रमेण वर्षसहस्रद्वयेनाहारः पक्षद्वयेनोच्छ्रासः त्रयस्त्रिंशद्वर्षसहस्राण्याहारः त्रयस्त्रिंशत्पक्षैरुच्छ्वासः 'कम्मवण्णलेसाओ परि(वण्णे) (छिल्ले) यव्वाओ' त्ति पर्यस्तयितव्याः, कर्मादीनि नारकापेक्षया वि पर्ययेण वाच्यानि इत्यर्थः, तत्र ये नारकाः पूर्वोत्पन्नास्तेऽल्पकर्मकशुद्धतरवर्णशुद्धतरलेश्या उक्ताः, असुरास्तु ये पूर्वोत्पन्नास्ते महाकर्माणोऽशुद्धवर्णलेश्याश्चेति, कथम् ?, ये हि पूर्वोत्पन्ना असुरास्ते कंदर्पाध्मातचित्तत्वात् प्रभूतमशुभं कर्म संचिन्वन्ति अतोऽभिधीयन्ते ते महाकर्माणः, अथवा बद्धायुषो ये ते तिर्यगादिप्रायोग्यकर्मबन्धनात् महाकर्माणः, तथा अशुद्धवर्णलेश्यास्ते, तेषां पूर्वोत्पनानां हि क्षीणत्वाच्छुभकर्मणः, पञ्चादुत्पन्नास्त्वबद्धायुषोऽल्पकर्माणो बहुतरकर्मणामबन्धनात् शुभकर्मणामक्षीणत्वाच्च शुभवर्णादयः स्युरिति, वेदनाविशेषश्चायम् - ये संज्ञिभूतास्ते महावेदनाः इतरे त्वल्पवेदनाः, एवं नागकुमारादयोऽपि वाच्याः, 'पुढविकाइयाण'मिति' आहारकम्मवण्णलेस्सा जहा णेरइयाणं 'ति चतुःसूत्राणि नारकसूत्राणीव पृथ्वीकायिकाभिलापेनाधीयन्ते, आहार
१ शतके २ उद्देशः
॥१४॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
भावना चैवं पृथ्वीकायिकानामंगुलासंख्येयभागमात्रशरीरत्वेऽप्यल्पव पुस्त्वमितरच्चेतः प्रज्ञापनादवसेयं यतः 'पुढविकाइए पुढविकाइयस्स ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए 'त्ति, ते च महाशरीरा लोमाहारतो बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, उच्छ्रसन्ति अभीक्ष्णं महाशरीरत्वादेव, अल्पशरीराणामल्पाहारोच्छ्वासत्वमल्पशरीरत्वादेव, कादाचित्कं तयोः पर्याप्त केतरावस्थापेक्षमवसेयं, तथा कर्मादिसूत्रेषु पूर्वपश्चादुत्पन्नानां पृथ्वीकायिकानां कर्मवर्णलेश्याविभागो नारकवद्वाच्यः, वेदनाक्रिययोस्तु नानात्वमित्याह - पुढ विकाइयाणं सव्वे समवेयणत्ति, 'असणि'त्ति असंज्ञिनो - मिध्यादृष्टयोऽमनस्का वा 'असण्णिभूयं 'ति असंज्ञिभूतां, असंज्ञिनां या जायते तामित्यर्थः, एतदेव व्यनक्ति- 'अणिदाए' त्ति अनिर्द्धारणया वेदनां वेदयन्ति, वेदनामनुभवन्तोऽपि न पूर्वोपात्ताशुभकर्मपरिणतिरियमिति मिध्यादृष्टित्वादवगच्छन्ति, अमनस्कत्वाद्वा मत्तमूर्च्छितादिवदिति भावना, 'माईमिच्छत्ति मायावन्तो हि तेषु प्रायेणोत्पद्यन्ते यदाह - "उम्मग्गदेसओ मग्गणासओ गूढहियय माइल्लो । सढसीलो य ससल्लो तिरियाउं बंधए जीवो || १ ||" ततस्ते मायिन उच्यन्ते, अथवा इह माया अनन्तानुबन्धिकपायोपलक्षणमतोऽनन्तानुबन्धिकषायोदयवन्तोऽत एव मिथ्यादृष्टयो - मिथ्यात्वोदयवतिन इति, 'ताणं णियइयाओ' त्ति तेषां पृथ्वीकायिकानां नियताः पञ्चैव नतु त्रिप्रभृतयः इति निगमनं, 'जाव चउरिंदिय'त्ति इह महाशरीरत्वमितरच्च स्वस्वावगाहनानुसारेणावसेयं, आहारश्च द्वीन्द्रियादीनां प्रक्षेपलक्षणोऽपीति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा णेरह' त्ति प्रतीतं, नवरमिह महाशरीरा अभीक्ष्णमाहारयन्त्युच्छ्वसन्ति चेति यदुच्यते तत् संख्यातवर्षायुषोऽपेक्ष्य, नासंख्यातवर्षायुषः, तेषां प्रक्षेपाहारस्य षष्ठस्योपरि प्रतिपादितत्वात्, अल्पवपुषां यत् कादाचित्कं तदपर्याप्तकत्वे लोमाहारोच्छ्वासयोरभवनेन पर्याप्तकत्वे च तद्भावेन ज्ञेयमिति, तथा कर्मसूत्रे यत् पूर्वोत्पन्नानामल्पकर्मत्वमितरेषां महाकर्मत्वं च (तत्) तद्भववेद्यायुष्कादिकर्मापेक्षया,
MEROUS CONFERENCE, 2017 5200 2001 2000
शतके
२ उद्देशः
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
२ उद्देशः
तथा वर्णलेश्यासूत्रयोर्यत् पूर्वोत्पन्नानां शुभवर्णाद्युक्तं तत्तारुण्यात् , पश्चादुत्पन्नानां चाशुभवर्णलेश्यादि बाल्यादवसेयं, लोके तथैव दर्शनादिति । तथा 'संजयासंजय'त्ति संयतासंयता-देशविरताः, 'मणुस्सा णं भंते ! ते सव्वे समाहारगति ?,'नो इणडे' इत्युत्तरं, नानात्वं, ते 'आहच्च आहारेंति', आहत्य, कादाचित्कत्वं महाशरीरदेवकुर्वादिमिथुनकनरानाश्रित्य, अल्पशरीरा अभीक्ष्णम् अल्पं | च, बालानां तथैव दर्शनात् , संमार्छममनुष्याणामल्पवपुषां नित्यमाहारसंभवात् , यच्चेह पूर्वोत्पन्नानां शुद्धवर्णादि तत्तारुण्यात् संमूछिमापेक्षया वेति, 'सरागसंजय'त्ति अक्षीणानुपशान्तकषायाः, 'वीयरागसंजय'त्ति उपशान्तकषायाः क्षीणकषायाश्च, 'अकिरिय'त्ति वीतरागत्वेनारंभादीनामभावादक्रियाः, 'एगा मायावत्ति अप्रमत्तसंयतानामेकैव मायाप्रत्यया, कजईत्ति क्रि| यते भवति, कदाचिदुड्डाहरक्षणप्रवृत्तानामक्षीणकषायत्वादिति, 'आरंभिय'त्ति प्रमत्तसंयतानां सर्वः प्रमत्तयोग आरंभ इतिकृत्वा |
आरंभिकी स्याद् अक्षीणकषायत्वाच्च मायाप्रत्ययेति, 'वाणमंतर'त्ति व्यन्तरा अल्पवेदनाः स्युरसंज्ञित्वात् तेषामसुरकुमारवत् , इतरे संज्ञिनो व्यन्तरा महावेदनाः संज्ञित्वादेव, यतोऽसुरादिषु व्यन्तरान्तेष्वसंज्ञिनः संज्ञिनश्च उत्पद्यन्ते तेनैवमुक्तं-'वाणमन्तरा सण्णिभूया असण्णिभूया येति, नवरं ज्योतिष्कवैमानिकेषु त्वसंज्ञिनो नोत्पद्यन्ते अतो वेदनापदे तेषां ज्योतिष्कवैमानिकानामेवमधीयते,। नवरं वेयणाए दुविहा जोईसिया माईमिच्छ० अमाईसम्मद्दिछिउव०, तत्र मायिमिथ्यादृष्टयोऽल्पवेदनाः इतरे महावेदनाश्च शुभ| वेदनामाश्रित्येति । अथ(स)लेश्यलेश्याभेदविशेषणमाहारादिपदैनिरूपयन् दंडसप्तकमाह-'सलेस्सा णं भंते ! नेरइया सव्वे समाहार
गत्ति अनेन पदेनाहार १ शरीरो २ च्वास ३ कर्म ४ वर्ण ५ लेश्या ६ वेदना ७क्रियो ८ पपाता ९ व्यपूर्वोक्तनवपदोपेतना| रकादिचतुर्विंशतिदंडको लेश्यापदविशेषितः सूचितः, तदन्ये च कृष्णलेश्यादिविशेषिताः पूर्वोक्तनवपदोपेता एव यथासंभवं नार
॥१५॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
१ शतके २ उद्देशः
सूत्रम्
कादिपदात्मकाः षट् दंडकाः सूचिताः, तदेवं च एतेषां ७ दंडकानां यो यथाऽध्येतव्यस्तं तं तथा दर्शयन्नाह–'ओहियाणं'ति तत्रौधिकानां-पूर्वोक्तानां सामान्यानां नारकादीनां तथा सलेश्यानामधिकृतानां २ शुक्ललेश्यानां तु ३ सप्तमदंडकवाच्यानामेषां त्रयाणामेको गमः-सदृशः पाठः, सलेश्यः शुक्ललेश्यश्चेत्येवंविधविशेषणकृत एव तत्र भेदः, औधिकदंडकवदनयोः सूत्रमितिहृदयं तत्थ जस्सत्थि' इति वक्ष्यमाणपदस्येह संबंधाद्यस्य शुक्ललेश्याऽस्ति स एव तदंडकोऽध्येतव्यः, तेनेह पश्चेन्द्रियतियञ्चो मनुष्या वैमानिकाच वाच्याः, नारकादीनां शुक्ललेश्याया अभावात् , 'किण्हलेसनीललेसाणपि एको गमो' औधिक एवेत्यर्थः, विशेषमाह-'नवरं वेयणाए मायिमिच्छ० अमायिसम्म०' कृष्णलेश्यनीललेश्यदंडके वेदनासूत्रे च 'दुविहा णेरइया पण्णत्ता-सण्णिभूया असप्णिभूया यत्ति औधिकदंडकाधीतं नाध्येतव्यम् , असंज्ञिनां प्रथमपृथिव्यामेवोत्पादात् 'अस्सण्णी खलु पढम' इतिवचनात् , प्रथमायां तु कृष्णनीललेश्ययोरभावात् , तर्हि किमध्येतव्यं ?,'मायित्ति अमायित्ति' एते मायिनो मिथ्यादृष्टयश्च महावेदनाः स्युः, यतस्तेऽशुभामुत्कृष्टस्थितिं कुर्युः, प्रकृष्टायां तस्यां महती वेदना स्यात् , इतरेषां तु विपरीता । 'मणुस्सा किरियासु'त्ति मनुष्यपदे क्रियासूत्रे सरागवीतरागत्वे पठिते, ते तु कृष्णनीललेश्यदंडकयो ध्येतव्ये, कृष्णनीलोदये संयमस्य निषिद्धत्वात् , तथा | मनुष्याणां 'काउलेस्साए'त्ति कापोतलेश्याया दंडको नीलादिलेश्यादंडकवदध्येतव्यः, णवरं णेरइएत्ति नवरं नारका वेदनासूत्रे
औधिकदंडकवद्वाच्याः , ते चैवं-नेरइया दुविहा पं०, तं०-संनिभू० असण्णिभूया यत्ति, असंज्ञिनां प्रथमपृथिव्युत्पादेन कापोतलेश्यासंभवात् इति, 'तेउलेस्सापम्हलेस्स'त्ति तेज पद्मलेश्ये यस्य स्यातां तमाश्रित्य यथौधिकदंडकः तथैतौ दंडकौ भणितव्यौ, नारकविकलेन्द्रियाणां तेजोवायूनां चाद्यास्तिस्र एव, भवनपति(पृथ्व्यम्बु)वनस्पतिव्यन्तराणामाद्याश्चतस्रः, पश्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्याणां
மாயபாப்பாமல படியாயாயாயாம் பயாபு பயாமாயாவாடியாகும் பப்பாடி பார்ப்பாமாரியாரமாயமரபியாயயாதியாக
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
षट् ज्योतिषां तेजोलेश्या वैमानिकानां तिस्रः प्रशस्ताः, आह च - " किण्हा नीला काऊ तेऊलेसा य भवणवंतरिया । जोइससोहम्मीसाण तेउलेसा मुणेयच्चा || १॥ कप्पे सणकुमारे माहिंदे चेव बंभलोगे य । एएसु पम्हलेसा तेण परं सुकलेस्सा उ || २ || पुढवी आउ वणस्सइ बायर पत्तेय लेस चत्तारि - तेजोलेश्यान्ताः । गव्भयतिरियन रेसुं छल्लेस्सा तिन्नि सेसाणं ||३||" 'सरागवीयरागा नं भाणियव्व'त्ति क्रियासूत्रे मनुष्याः सरागवीतरागाः अधीताः इह तु तथा न वाच्याः, तेजः पद्मलेश्ययोर्वीतरागत्वासंभवेन, शुक्ललेश्यायामेव वीतरागत्वसंभवात् 'सरागा वीतरागा य' इति न वाच्यं, प्रमत्ताप्रमत्तास्तूच्यन्ते, 'गाह'त्ति उद्देशकादितः सूत्रद्वारगाथा गतार्था ज्ञेया ॥
'लेस्साणं बीओ उद्देसो त्ति (सू० २३ )
प्रज्ञापनायाश्चतुरुद्देशकाल्लेश्यापदाद् द्वितीयोदेशकः सुखावबोधाय भणितव्यः, 'जाव इड्डि' त्ति ऋद्धिवक्तव्यतां यावत्, तचैवं'कइ णं भंते ! लेस्सा पण्णत्ता ?, गोयमा ! छलेस्सा' एवं सर्वत्र प्रश्नोत्तरं वाच्यं, यथा नेरइयाणं तिष्णि लेस्सा ३ तेरिच्छिआणं ६ एगिंदियाणं ४ पुढविआउवणस्सईणं ४ तेउवाउ बितिचउरिंदियाणं ३ पंचिंदियतिरियमणुयाणं ६ इत्यादि बहु वक्तव्यं यावत् 'एएसिं णं भंते ! जीवाणं कण्हलेस्साणं जाव सुक्कलेस्साणं कयरे२हिंतो अप्पड्डिया वा महड्डिया वा १, गोयमा ! कण्हलेस्सेहिंतो नील| लेसा महड्डिया, नीललेसेहिंतो काउलेसा महि० २' इत्यादि ॥ अथ पशवः पशुत्वमनुवते इति यो मन्यते अनादावपि भवे एकधैव जीवावस्थानं (च) इति तद्बोधनार्थं प्रश्नयन्नाह—
जीवस्स णं भंते ! तीतद्वापत्ति (सू० २४ )
VELOCICJÓGJC,
११ शतके २ उद्देशः
॥१६॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
Storial amohim
१ शतके २ उद्देशः
सूत्रम्
अनादावतीतकाले 'आदिस्स'त्ति आदिष्टस्य-अमुष्य नारकादेरित्येवं विशेषितस्य कतिविधः संसारत्ति-संसारसंस्थानकाल:, अमुष्य जीवस्य अतीतकाले कस्यां गताववस्थानमासीदिति प्रश्नः, गौतम ! चतुर्विधी, नारकादिगतिभेदात् , नारकानुगतसंसाराव- स्थानकालस्विधा-शून्यकालः १ अशून्यकालः २ मिश्रकालश्च ३, तिरश्चां शून्यकालो नास्ति, तेषां द्वौ भेदौस्तः, मनुष्यदेवानां तु| | त्रिविधोऽप्यस्ति, आह च-"सुन्नोऽसुनो मीसो तिविहो संसारचिट्ठणाकालो । तिरियाण सुन्नवज्जो सेसाणं होइ तिविहोऽवि ॥१॥" तत्राशून्यकालस्तावदुच्यते, अशून्यकालस्वरूपपरिज्ञाने सतीतरौ सुज्ञानौ स्यातां, तत्र वर्तमानकाले सप्तपृथिवीषु ये नारका वर्तन्ते तेषां मध्याद्यावन्न कश्चिदुद्वर्तते न वाऽन्य उत्पद्यते तावन्मात्रा एव ते आसते स कालस्तान्नारकानङ्गीकृत्याशून्य इति पठ्यते, आह | |च-"आइट्ठसमइयाणं नेरइयाणं न जाव एकोऽवि । उव्वट्टइ अन्नो वा उववज्जइ सो असुन्नो उ ॥२॥" मिश्रकालस्तु तेषामेव नार
काणां मध्यादेकादय उद्वत्ताः यावदेकोऽपि शेषस्तावन्मिश्रकालः, शून्यकालस्तु यदा त एवादिष्टसमयिका नारकाः सामस्त्येनो| इत्ताः नकोऽपि तेषां शेषोऽस्ति स शून्यकाल इति, आह च "उव्वट्टे एकमिवि ता मीसो धरइ जाव एकोऽवि। निल्लेविएहिं सव्वेहिं | वट्टमाणेहिं सुन्नो उ ॥३॥" इदं मिश्रनारकसंसारावस्थानकालसूत्रं न तमेव नारकभवमङ्गीकृत्य प्रवृत्तं, अपि तु वार्त्तमानिकनारकजीवानां गत्यन्तरगमनेन तत्रैवोत्पत्तिमाश्रित्योक्तं, यदि पुनस्तमेव नारकभवमङ्गीकृत्येदं सूत्रं स्यात् तदाऽशून्यकालापेक्षया | मिश्रकालानन्तगुणता सूत्रोक्ता न स्यात् , आह च-"एवं ते पुण जीवे पडुच्च सुत्तं न तब्भवं चेव । जइ होज तब्भवं तो अणंतकालो न संभवइ ॥४॥" कस्मादिति चेत् , उच्यते, ये वार्त्तमानिका नारकाः ते स्वायुष्ककालस्यान्ते उद्वर्त्तन्ते, असङ्ख्यातमेव च तदायुः, अत उत्कर्षतो द्वादश मौहूर्तिकाशून्यकालापेक्षया मिश्रकालस्यानन्तगुणत्वाभावप्रसङ्गादिति,आह च-"किं कारणमादिट्ठा नेरइया ? जे
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग-।
१ शतके
पती
सूत्रम
इमंमि समयंमि । ते ठितिकालस्संतो जम्हा सव्वे खविजंति ॥५॥" 'सव्वत्थोवे असुष्ण'त्ति, नारकाणामुत्पादोद्वर्तनाविरहकालस्योत्कर्षतोऽपि १२ मुहूर्त्तप्रमाणत्वात् , 'मिस्सकाले अणंतगुण'त्ति मिश्राख्यो विवक्षितनारकजीवनिर्लेपनाकालोऽशून्यकालापेक्षया
२ उद्देशः अनन्तगुणः स्यात्, यतोऽसौ नारकेतरभवेष्वागमनगमनकालः, स च त्रसवनस्पत्यादिस्थितिकालमिश्रितः सन्ननन्तगुणः स्यात् , वनस्पत्यादिगमनागमनानामनन्तत्वात् , स च नारकनिर्लेपकालो वनस्पतिस्थितेरनन्तभागे वर्तते, उक्तं च-'थोवो असुन्न-1 कालो सो उकोसेण वारसमुहुत्तो। तत्तो य अणंतगुणो मीसो निल्लेवणाकालो ॥६॥ आगमणगमणकालो तसाइतरुमीसिओ अणंतगुणो। अह निल्लेवणकालो अणंतभागे वणद्धाए ॥७॥" 'सुण्णकाले अणंतगुणे'त्ति सर्वेषां विवक्षितनारकजीवानां प्रायो | वनस्पतिष्वनन्तानन्तकालावस्थानात , एतदेव वनस्पतिष्वनन्तकालावस्थानं नारकभवान्तरकाल उत्कृष्टो देशितः समये, उक्तं च"सुण्णो य अणंतगुणो सो पुण पायं वणस्सइगयाणं । एयं चेव य नारयभवंतरं देसियं जेहूँ ॥८॥"ति, "तिरिक्खजोणियाणं सव्वत्थोवे'त्ति, स चान्तर्मुहर्त्तः, अयं यद्यपि सामान्येन तिरश्चामुक्तस्तथापि विकलेन्द्रियसम्मूर्छिमानामवसेयः, तेषामेवान्तर्मुहर्त्तविरहकालस्योक्तत्वात् , यदाह-'भिन्नमुहुत्तो विगलिंदिएमु समुच्छिमेसुवि स एव" एकेन्द्रियाणां उद्वर्तनोपपातविरहाभावेन शून्यकालाभाव एव, आह-"एगो असंखभागो वदृइ उव्वदृणोववायम्मि | एगनिगोए निचं एवं सेसेसुवि स एव ॥९॥" पृथिव्यादिषु पुनः-"अणुसमयमसंखिज्जा एगिदिय इंति य चयंति'त्तिवचनाद्विरहाभावः, मिस्सकालोऽणंतगुणो नारकवत् , शून्यकालस्तु तिरश्चां नास्त्येव, यतो वार्त्तमानिकसाधारणवनस्पतीनां तत उद्धृत्तानां स्थानमन्यन्नास्ति, 'मणुस्सदेवा जहा णेरइया' तेषामशून्यकालस्य द्वाद-10॥१७॥ शमुहूर्त्तप्रमाणत्वात् , आह च-"एवं नरामराणवि तिरियाणं णवरि णत्थि सुण्णद्धा। जं निग्गायाण तेसिं भायणमण्णं तओ नत्थि
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
S
"
|॥१०॥" किं संसार एव जीवस्थानं उत मोक्षेऽपि इत्याशङ्कायां पृच्छामाह-'अंतकिरियंति (सू०२५) कर्मणामन्तो-विनाशस्तस्य | क्रिया अन्तक्रिया तां, मोक्षप्राप्तिलक्षणामिति, 'अंत किरियापयं ति, तच्च प्रज्ञापनाविंशतितमं पदं नेतव्यं, तच्चेदम्-'जीवे णं | भंते ! अंतकिरियं करेजा ?, गो! अत्थेगइए करिजा, अत्थेगइए नो, एवं णेरइए जाव वेमाणिए' भव्यः कुर्यात, नेतर इति, 'नेरइए णं भंते ! णेरइएसु वदृमाणे अंतं करेजा ?, गो० ! नो इणमढे समडे' इत्यादि, नवरं 'मणुस्सेसु अंतं करेजा,' मनुष्येषु वर्तमानो, नारको मनुष्यीभृत इत्यर्थः । कर्मवशादन्तक्रियाया अभावे केचिजीवा देवेषूत्पद्यन्ते अतस्तद्विशेषमाह-'अह भंते! इत्यादि (सू०२६) व्यक्तं, नवरमथेति परिप्रश्नार्थः, असंजयभवियदव्वदेवाणं'ति, इह प्रज्ञापनाटीका लिख्यते-असंयता:चारित्रशून्याः भव्या-देवत्वयोग्याः अत एव द्रव्यदेवाः, ते मिथ्यादृष्टयः अभव्या भव्या वा असंयतभव्यद्रव्यदेवाः श्रमणगुणसामाचार्यनुष्ठानयुक्ता द्रव्यलिङ्गधारिणो गृह्यन्ते, ते ह्यखिलक्रियाप्रभावादेवोपरिमोवेयकेषु उत्पद्यन्ते इति, असंयताश्च ते सत्यप्यनुष्ठाने चारित्रपरिणामशून्यत्वात् , ननु ते कथमभव्या भव्या वा श्रमणगुणधारिणः स्युः, अत्रोच्यते, तेषां महामिथ्या| दर्शनमोहप्रादुर्भावे सत्यपि चक्रवर्तिप्रभृतिपूजासत्कारसन्मानदानान् साधूनवलोक्य तदर्थ प्रवज्याक्रियाकलापानुष्ठानं प्रति श्रद्धा स्यात् , ततश्च ते यथोक्तक्रियाकारिण इति, तथा 'अविराहियसंजमाण'ति, अभग्नचारित्राणां, सज्वलनकषायचतुष्कसामर्थ्यात् प्रमत्तगुणस्थानकाद्वा स्वल्पमायादिदोषसम्भवेऽप्यनाचरितचारित्रघातानामित्यर्थः, तथा 'विराहियसंजमाणं'ति, तद्विपरीतानां, 'अविराहियसंजमासंजमाणं'ति, अभग्नदेशविरतिश्राद्धानां, 'विराहियसंजमासंजम'त्ति तद्विपरीतानां, 'असण्णीणं' | असंज्ञिनां दर्दुरमत्स्योरगादीनां सम्मछिमानां-मनोलब्धिरहितानामकामनिर्जरावता, 'तावसाणं ति तापसानां पतितपत्राद्युपभो
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
वती
श्रीभगगवतां बालतपस्विना, कंदप्पिय'त्ति, कन्दर्प:-परिहासःस येषामस्ति ते कान्दर्पिकाः तेषां कान्दर्पिकाणां, व्यवहारतश्चरणवतां कन्द- १ शतके
IMR उद्देशः पंकोत्कुच्यादिकारकाणामित्यर्थः, आह च-"भुमनयणवयणदसणच्छदेहिं करपायकण्णमाईहिं । तं तं करेइ जह जह हसइ परो अप्पसूत्रम् |Nणा अहसं ॥१॥'चरग'त्ति चरकपरिव्राजका धाट्यादिभैक्ष्योपजीविनस्त्रिदण्डिन इत्यर्थः, अथवा चरकाः-कच्छोटादयः परिवा
। जका:-कपिलमुनिसूनवोऽतस्तेषां, 'किब्बिसयाणं'ति किल्बिषं-पापं तदस्ति येषां ते किल्बिषिकाः तेषां, व्यवहारतश्चरणवतां । ज्ञानाद्यवर्णवादिनां चेत्यर्थः, 'तेरिच्छियाणं'ति तथा तिरश्चां-गवाश्चादीनां देशविरतिभाजां, 'अजीव 'त्ति आजीविकानांपाखण्डिनां,नाग्न्यधारिणां गोशालकशिष्याणामित्यन्ये,आजीवन्ति वा अविवेकिलोकतो लब्धिपूजारव्यात्यादिभिस्ते (ये ते) आजीविकास्तेषां, आभिओगि'त्ति अभियोगः-परेषां वशीकरणादि रूपविद्यामन्त्रादिमिः, स च द्विधा, यदाह-"दुविहो खलु अभिओगो, |दव्वे भावे य होइ नायव्यो । दव्वम्मि होइ जोगो, विजा मंता य भावम्मि॥१॥" ते व्यवहारतश्चरणवन्त एव मन्त्रादिप्रयोक्तारः, | यदाह-"कोऊय भूइकम्मे पसिणापसिणे निमित्तमाजीवी । इडिरससायगुरुओअमिओगं भावणं कुणइ ॥१॥" कौतुकं सौभाग्याद्यर्थ स्नपनकं, भूतिकर्म ज्वरितादिभूतिदानं, प्रश्नाप्रश्नं स्वमविद्यादि, 'सलिंगाणं ति रजोहरणादिसाधुलिङ्गवतां, किंविधानामित्याह'दंसणवावण्णाणं'ति दर्शनं सम्यक्त्वं व्यापन्नं-प्रभ्रष्टं येषां ते दर्शनव्यापन्नास्तेषां, निवानामित्यर्थः, देवलोएसु उववजमाणाणं'ति, अनेन देवत्वादन्यत्रापि केचिदुत्पद्यन्ते इति प्रतिपादितं, विराहियसंजमाणं जहन्नेणं भवणवासीसु, उक्कोसेणं सोहम्मकप्पेत्ति इह कश्चिदाह-विराधितसंयमानामुत्कर्षेण सौधर्मे कल्पे इति यदुक्तं तत्कथं घटते ?, द्रौपद्याःसुकुमारिका
॥१८॥ | भवे विराधितसंयमाया ईशानोत्पादश्रवणात इति, अत्रोच्यते, तस्याः संयमविराधना उत्तरगुणविषया बकुशत्वमात्रकारिणी, न स्थूल
பாயும் பாம் பதிப்பாதிப்பால் பாதிப்பாயா மாயORE)
பாாபாலோ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
owne
श्रीभग
गुणविराधनेति, सौधर्मोत्पादश्चमूलगुणविराधनायां स्यात् , यदि पुनर्विराधनामात्रमपि सौधर्मोत्पत्तिकारणं स्यात् तदा बकुशादीनावती-IMमपि उत्तरगुणादिप्रतिसेवावतां कथमच्युतादिषूत्पत्तिः स्यात् ?, कथञ्चिद्विराधकत्वात् तेषां, तेनोत्तरगुणविराधनाया ईशानोत्पादो युक्त || १ शतके सूत्रम् एव, असन्नीणं जहन्नेणं भवणवासिसु, उक्कोसेणं वाणमंतरेसु'त्ति, इह यद्यपि 'चमरबलि सारमहिय'मित्यादिवचनाद- २ उद्देशः
सुरादयो महर्द्धिकाः, पलिओवममुक्कोसं वंतरियाण'ति वचनाच व्यन्तरा अल्पार्द्धकाः, तथाऽप्यत एव वचनादवसीयते-सन्ति व्यन्तरेभ्यः सकाशादल्पर्द्धयो भवनपतिदेवाः । असंज्ञी देवेषूत्पद्यत इत्युक्तं, स चायुषा इति तदायुनिरूपयन्नाह-'कइविहे गं'ति, असपिण'त्ति (सू०२७) असंज्ञी सन् यत् परभवप्रायोग्य कर्म बध्नाति तदसंघ्यायुः, नेरइयअसणियाउए'त्ति नैरयिकप्रायोग्यमसंस्यायु रयिकासंघ्यायुः, एवमन्यान्यपि । एतच्चासंघ्यायुः सम्बन्धमात्रेणापि स्यात, यथा भिक्षोः पात्रमिति, 'दसवास'त्ति १० | वर्षसहस्राणि, रत्नप्रभाप्रथमप्रतरमाश्रित्य, 'उकोसेणं पालिओवमस्स असंखिजइभागं'ति, रत्नप्रभा ४ प्रस्तटे मध्यस्थितिकं नारकमाश्रित्य, कथं ?, यतः-प्रथमप्रस्तटे १० वर्षसहस्रा जघन्या, उत्कृष्टा तु नवतिसहस्राणि, २ प्र०१० लक्षाणि जघन्या | उ० ९० लक्षाणि स्थितिः, एषैव ३ प्र. जघन्या उ० पूर्वकोटी, एषैव ४ प्र० जघ. इतरा तु सागरोपमस्य १० भागः, एवं पल्योपमासङ्ख्येयभागो मध्यमा स्थितिरत्र स्यात्, 'तिरिक्खजोणि त्ति तिर्यसूत्रे यदुक्तं 'पलिओवमस्स'त्ति तन्मिथुन कतिरश्चोऽधिकृत्येति, 'मणुस्साउए'त्ति जघन्या अन्तर्मुहूर्त, उत्कर्षतः पल्योपमासङ्ख्येयभागो मिथुनकनरानाश्रित्य, देवा जहा णेर यथा असंज्ञिविषयं नारकायुः तच्च प्रतीतमेवं देव विषयं, तदपि भवनपतिव्यन्तरानाश्रित्यावसेयं, 'एयस्स णं भंते। | इत्यादिना यदसंघ्यायुषोऽल्पबहुत्वमुक्तं तदस्य असङ्ख्यातायुषः असङ्ख्यातभेदत्वात् इस्वदीर्घत्वमाश्रित्य ज्ञेयमिति ॥
பாதிய பாதுப்ப பயமாயமையால் மாNDE: NIDDய
கால வர்
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
।१ शतके
श्रीभगबतीसूत्रम्
३ उद्देशः
॥प्रथमशते द्वितीयोद्देशकविवरणम् ॥.१-२ ।। | यदुक्तं 'कंखपओसेत्ति एतद्दर्शयन्नाह-कंखामोहणि.' (मू०२८) काङ्क्षामोहनीयं-मिथ्यात्वमोहनीयं कृतं-क्रियानिष्पाद्य| मिति प्रश्नः, इह चतुर्भङ्गी दृष्टा, से भंते'त्ति तस्य कर्मणो हे भदन्त ! किमिति प्रश्ने, देसेणं ति देशेन जीवस्यांशेन देशः-काड्क्षामोहनीयकर्मणोऽशः कृतः १ भङ्गः, देशेन-जीवांशेन सर्व काङ्क्षामोहनीयं कृतं २ भङ्गः, सर्वेण-सर्वात्मना देशः काङ्क्षामोहनीयस्य कृतः ३ भङ्गः, सर्वेण सर्व कर्म कृतं ४ भङ्गः, अत्रोत्तरम्-"सब्वेणं सव्वे कडेत्ति, यत्किञ्चित्काङ्क्षामोहनीयं तत् सर्वात्मना सर्वजीवप्रदेशांशैः कृतं, नदेशेनेति । तक्रिया च त्रिकालविषया, तां दर्शयन्नाह-"करिसु' (सू०२९) अतीतकाले कृत| वन्तः?, हंता ! अकार्षः, 'काति' सम्प्रति कुर्वन्ति, करिस्संति' करिष्यन्ति च॥ कृतस्य कर्मणश्चयादयः स्युस्तान् दर्शयन्नाह'कडचिय'त्ति गाठा, 'आदितिए'त्ति आदित्रिके कृतचितोपचितलक्षणे च, 'उभय'त्ति सामान्यक्रियया कालत्रिकक्रियाभेदाच्च चतुर्भेदाः, तिभेया पच्छिम'त्ति पश्चिमा उदीरितवेदितनिर्जीर्णा मोह पुद्गलास्त्रिभेदाः, सामान्यक्रियाविरहात , तिन्नित्ति त्रयस्त्रिविधा इति, नन्वाद्ये सूत्रत्रये कृतचितोपचितान्युक्तानि उत्तरे तु कस्मान्नोदीरितवेदितनिर्जीर्णानीति, उच्यते, कृतं चितमुपचितं च कर्म चिरमप्यवतिष्ठते इति करणादीनां त्रिकालक्रियामात्रातिरिक्तं चिरावस्थानलक्षणं कृतत्वाद्याश्रित्य कृतादीन्युक्तानि, उदीरणादीनां तु न चिरावस्थानमस्तीति त्रिकालवर्त्तिना क्रियामात्रेणैव तान्यभिहितानिइति उदीरितादीनां तात्कालत्वातत्रिकालविषयतैवास्ति, 'तेहिंति (सू०३०) तैस्तैः शङ्कादिहेतुमिः, किमित्याह-शङ्किता जिनोक्तपदार्थान् प्रति सर्वतो देशतोवा सञ्जातसंशयाः, काचिन्ताःसञ्जातान्यान्यदर्शनग्रहाः, विचिकित्सिताः-सञ्जातफलशङ्काः, भेदसमापन्नाः शैवं जैनं वा शासन प्रशस्तं इति च मतेद्वैधीभावं
மயாக பாவமாமாயோயாயாயார்யார்
பாப்பராயப்பர்ாபர்ய பாப்பா
॥१९॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ शतके
सूत्रम्
३ज
श्रीभग | गताः, कलुसिए-नैतदेवमिति मतिविपर्यासं गताः, जीवानां काङ्क्षामोहनीयवेदनमिदमवसेयं, से नूणं'ति, (सू०३१) तदेवं नूनं वती- | सत्य निःशङ्क यज्जिनः प्रवेदितं इति मनो धारयन् स्थिरीकुर्वन् प्रकुर्वन् 'चिट्ठत्ति चेष्टमानो विधेयतपोध्यानादिषु 'संवरे'त्ति
| संवृण्वन् अन्यमतेभ्यो निवर्तयन् , सर्वत्र मनो योज्यं । 'अस्थित्तंति (सू०३२) अस्तित्वमङ्गुल्यादेरङ्गुल्यादिभावेन सत्वं, उक्तंचHI"सर्वमस्ति स्वरूपेण, पररूपेण नास्ति च । अन्यथा सर्वभावानामेकत्वं संप्रसज्यते ॥१॥" यथा मृद्रव्यस्य पिण्डप्रकारेण सत्ता घट
रूपतया सत्तायां 'नत्थितं नत्थित्ते'त्ति नास्तित्वमङ्गुल्यादेरङ्गुष्ठादिभावेनासत्त्वं, यथा मृदो नास्तित्वं तन्त्वादिरूपं मृन्नास्ति
त्वरूपे पटे इति परिणमति तथा स्यात् , 'पओगस'त्ति सकारस्यागमिकत्वात् प्रयोगेण-जीवव्यापारेण 'वीसस'त्ति विश्रMसाशब्दोऽऽत्र स्वभावार्थो दृश्यः, पओगसावित्ति प्रयोगेणापि तदस्तित्वादि, यथा कुलालव्यापारात् मृत्पिण्डो घटतया परिण
मति, अङ्गुलिऋजुता वा वक्रतयेति, वीससावित्ति यथा शुभ्राभ्रमशुभ्राभ्रतया इति नास्तित्वस्य नास्तित्वपरिणामे प्रयोगविश्रसयोरेवामून्युदाहरणानि, वस्त्वन्तरापेक्षया मृत्पिण्डादेरस्तित्वस्य नास्तित्वात् , 'जहा ते ते इति तव मतेन अस्तित्वं, शेषं तथैव, अस्थित्तं अत्थित्तेगमणिज्ज मिति अस्तित्वमस्तित्वेनैव गमनीयं,सद्वस्तु सत्त्वेनैव प्रज्ञापनीयमिति द्वावालापको, 'जहाते (सू०३४)ते-तव | भदन्त ! 'एत्थंति एतस्मिन् मयि सन्निहितस्खशिष्य गमनीयं, 'तहा ते इहं गमणिजति तथा तेनैव समतालक्षणप्रकारे
णोपकारधिया वा 'इहंति इह अस्मिन् गृहिपाखण्डिकादौ जने गमनीयं, वस्तु प्रकाशनीयमिति प्रश्नः, उत्तरं व्यक्तं 'पमा जयपच्चयं जोगनिमत्तयति (सू०३५) पमायो य मुणिंदेहि, भणिओ अट्ठभेयओ । अन्नाणं संसओ चेव, मिच्छानाणं तहेव य ॥१॥
रागो दोसो मइन्भंसो, धम्ममि य अणायरो । जोगाणं दुप्पणीहाणं, अट्टहा वज्जियव्वओ ॥२॥" एवंविधप्रमादप्रत्ययं, योगो
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रम्
श्रीभगमन प्रभृतिव्यापारस्ते निमित्तं हेतुर्यत्र तत्तथा बध्नाति, 'पमाए'त्ति प्रमादः कस्मात् प्रवहति-प्रवर्तते इति किंप्रवहः, पाठान्तरेण | 12 शतके वती
किंप्रभवः, योगप्रभवः मनोवचःकाययोगप्रभवः, स किंप्रभवो ?, वीर्यप्रभवः, वीर्य द्विधा-सकरणमकरणं वा, तत्र अलेश्यकेव- ils उद्देशः लिनो यत्केवलज्ञानं तदकरणं, तदिह नाधिक्रियते, यस्तु मनःप्रभृतिसाध्यः सलेश्यो जीवप्रदेशपरिस्पंदात्मको व्यापारः स सकरणं वीर्य, किंप्रभवं ?, शरीरप्रभवं, शरीरं किंग्रभवं ? 'एवं सतित्ति एवं जीवस्य काङ्क्षामोहनीयकर्मवन्धत्वे सति, 'अस्थिति | अस्ति-विद्यते, न तु नास्ति, यथा गोशालकमते नास्ति जीवानां उत्थानादि, पुरुषार्थासाधकत्वात् , नियतित एव पुरुषार्थसिद्धः,
यदाह-"प्राप्तव्यो नियतिबलाश्रयेण योऽर्थः, सोऽवश्यं भवति नृणांशुभोऽशुभो वा । भूतानां महति कृतेऽपि हि प्रयत्ने, नाभाव्यं | भवति नो भाविनोऽस्ति नाशः॥१॥" एवमप्रामाणिकाया नियतेरभ्युपगमः कृतः स्यात् , तेन 'उहाणे'त्ति उत्थानं-ऊर्वीभवनं 'कम्मे त्ति कर्म-उत्क्षेपणावक्षेपणादि, 'बले'त्ति बलं-शारीरः प्राणः 'वीरिए'त्ति वीर्य उत्साहः 'पुरिस'त्ति पुरुषकारपराक्रमः | पौरुषाभिमानः ॥'अप्पणा चेव'त्ति (सू० ३६) आत्मनैव-स्वयमेव जीवः, उदीरयति, करणविशेषेणाकृष्य भविष्यत्काले वेद्यं
क्षपणायोदयावलिकायां प्रवेशयति, तथैव गर्हते अतीतकर्म, संवृणोति वार्त्तमानिकं कर्म, 'तं तं भंते!" अत्र प्रश्नाः ४, तत्रो. त्तरम्-नोदीर्ण, तदुदीरणाऽभवनात्, नानुदीर्णं, कथं ?, चिरेण भविष्यदुदीरण अभविष्यदुदीरणं च कर्म नोदीरयति, उदीरणाभविकं उदीरणायोग्यता प्राप्तत्वात् अनुदीर्ण शीघ्रभविष्यदुदीरणं कर्मोदीरयति, उदयेनानन्तरसमये पश्चात्कृतं-अतीतता नीतं यत्त। दपि नोदीरयति । इत्थं काङ्क्षामोहनीयस्योदीरणोक्ता, तस्यैवोपशमनमाह-'अप्पणा चेव उवसामेइ'त्ति, उपशमनं मोहनीयस्यैव, यदाह-"मोहस्सेवोवसमो खाओवसमो चउण्ह घाईणं । उदयक्खयपरिणामा, अट्ठण्हवि होंति कम्माणं ॥१॥" उपशमः
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वती
शतके ३ उद्देशः
सत्रम
को नाम ?, उदीर्णस्य क्षयोऽनुदीर्णस्य च विपाकतः प्रदेशतश्चाननुभवनं, सर्वथैव विष्कम्भितोदयत्वमित्यर्थः, अयं चानादिमि-| थ्यादृष्टेरौपशमिकसम्यक्त्वलाभे उपशमश्रेणिगतस्य वा, 'अणुदिग्ण'ति, उदीर्णस्य स्ववश्यंवेदनादुपशमनामावः, उदीर्ण सद्वेद्यत इति वेदनासूत्र 'उदिषणं वेएई' अनुदीर्णस्य वेदनाभावात् , वेदितं सन्निर्जीयते इति निर्जरासूत्रं, तत्र 'उदयाणंतर'त्ति उदयेनानंतरसमये यत्पश्चात्कृतं-अतीतताङ्गमितं तन्निर्जरयति-प्रदेशतः शातयति, अत्र सङ्ग्रहगाथा-"तइएण उदीरेंति, उवसामिति य पुणोवि वीएणं । वेदेति निजरेंति य पढमचउत्थेहिं सव्वेहि ॥१॥" अथ कासामोहनीयवेदनादिनिर्जरांतसूत्रं२४ दण्डकेषु योज्यं, तच्चैवम्-'कहणं भंते ! णेरड्या णं कंखामोहणिजं कम्मं वेदेति ?, गो ! तेहिं तेहिं कारणेहिं० हंता! वेएंति', यावत्स्तनितकुमाराः, तेषु च यत्र २ जीवपदं आगतं तत्र २ नारकादिपदमध्येयमिति, पञ्चेन्द्रियाणामेव शङ्कितत्वादयः नैकेन्द्रियादीनामतस्तेषां तद्विशेपमाह-'णो तत्काइव'त्ति, तर्को-विमर्शः, स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात् , सन्नाइ'त्ति संज्ञा अर्थावग्रहरूपं ज्ञानं, पन्ना इत्ति प्रज्ञा-अशेपविषयं ज्ञानं, 'मणे'त्ति मनः स्मृत्यादि विशेषमतिभेदरूपं, 'वायाईत्ति वाक्-वचनं, पृथ्वीकायवदप्कायादिचतुरिन्द्रियान्तसूत्राण्यध्येयानि, तिर्यपश्चेन्द्रियादीनि वैमानिकान्तसूत्राणि ओधिकजीवामिलापेनेवाध्येयानि । अथ श्रमणानाश्रित्य काङ्क्षामोह| नीयवेदनं प्रश्नयन्नाह-'अत्थि णं भंतेत्ति(सू०३८)निग्रन्थाः-साधवः, नाणंतरेहिन्ति एकस्मात् ज्ञानादन्यानि ज्ञानान्तराणि
तैस्तै नान्तरैः शङ्किताः, कथं ज्ञानविषयाशङ्का स्यात् ?, मनःपर्यायज्ञानविषयभूतानां मनोद्रव्याणामवधिनैव दृष्टत्वात् मनःप-11 । यज्ञानं पृथग् किमुक्तं ? इति ज्ञानतः शङ्का, अत्रोत्तरम्-मनःपर्यायज्ञानं मनोमात्रग्राहकमदर्शनपूर्वकञ्च, अवधिज्ञानं तु किञ्चिद्
मनोव्यतिरिक्तद्रव्यग्राहक किचिच्चोभयग्राहक दर्शनपूर्वकं च । 'दसणं ति सामान्यार्थावबोधो दर्शनं, तत्र यदि नामेन्द्रियानि
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
न्द्रियनिमित्तसामान्यार्थावबोधो दर्शनं, तदा किमेकश्चक्षुर्दर्शनं, अन्यस्त्वचक्षुर्दर्शनम्, अथेन्द्रियानिन्द्रियभेदाद्भेदः तदा चक्षुष इव श्रोत्रादीनामपि दर्शनभावात् षडिन्द्रियनोइन्द्रियजानि दर्शनानि स्युः, न द्वे एवेति, अत्र समाधिः- सामान्य विशेषात्मकत्वात् वस्तुनः क्वचिद्विशेषतः क्वचिच्च सामान्यतः, तत्र चक्षुर्दर्शनमिति विशेषतः, अचक्षुदर्शनमिति सामान्यतः यच्च प्रकारान्तरतोऽपि निर्देशस्य सम्भवे चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनं चेत्युक्तं तदिन्द्रियाणामप्राप्तकारित्वप्राप्तकारित्वविभागात्, मनसस्त्वप्राप्तकारित्वेऽपि प्राप्तकारीन्द्रियवर्गस्य तदनुसरणीयस्य बहुत्वात् तद्दर्शनस्याचक्षुर्दर्शनस्याचक्षुर्दर्शनशब्देन ग्रहणं, अथवा दर्शनं सम्यक्त्वं तत्र शङ्का- 'मिच्छत्तं जमुदिण्णं तं खीणं अणुदियं च उवसंत' मिति क्षायोपशमिकलक्षणं, औपशमिकलक्षणमप्येवं, यदाह - "खीणंमि उहणंमी अणुदिअंते य सेसमिच्छत्ते । अंतोमुहुत्तमित्तं उवसमसम्मं लहइ जीवो || १ ||" ततोऽनयोः को विशेष उक्तः ?, अत्र समाधिश्व क्षयोपशमे हि उदीर्णस्य क्षयः अनुदीर्णस्य च विपाकानुभवापेक्षया उपशमः, प्रदेशानुभवतस्तूदयोऽस्त्येव, उपशमे तु प्रदेशानुभवोऽपि नास्तीति, उक्तं च- "वेएइ संतकम्मं खओवसमिएस नाणुभावं से । उवसंतकसाओ उण वेदेइ न संतकम्मति ॥ १॥" 'चरितं 'ति तत्र चारित्रं द्विधा - सामायिकं छेदोपस्थापनीयं च तत्र प्रथमं सर्वसावद्यविरतिरूपं ततूदयोs ( ० पत्रतादिरूपम) न्यदपि तल्लक्षणमेव, तत्कोऽनयोभेदः इति शङ्का, अत्र समाधिः - ऋजुवक्रजडानां प्रथमचरमजिनसाधूनामाश्वासनाय छेदोपस्थापनीयमुक्तं, व्रतारोपणे हि मनाक् सामायिकाशुद्धावपि व्रताखण्डनाच्चारित्रिणो वयं, चारित्रस्य व्रतरूपत्वादिति बुद्धिः स्यात्, सामायिकमात्रे तु तदशुद्धौ भग्नं नश्चारित्रं, चारित्रस्य सामायिकमात्रत्वादित्यनाश्वासस्तेषां स्यादिति, आह- "रिउवंकजडा पुरिमेयराण सामाइए वयारुहणं । मणयमसुद्वेऽवि जओ सामइए हुंति हु वयाई ॥ १ ॥” लिङ्गं साधुवेषः, तत्र मध्यमजिनैर्यथालब्धवस्त्ररूपं लिङ्गं साधूनामुक्तं, तदा किमिति प्रथम
१ शतके ३ उद्देशः
॥२१॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
चरमजिनैरचेलत्वं शुभ्रवस्त्रत्वं चोक्तमिति शङ्का, अत्र समाधिः - ऋजुजडवक्रजडऋजुप्राज्ञशिष्यानाश्रित्य भगवदुपदेशः, प्रवचनं-आगमस्तत्र शङ्का-मध्यमजिनैश्चतुर्यामो धर्मः प्रथमान्तिमजिनैश्च पंचयामः प्रोक्त इति, अत्र समाधिः सुगमः, 'पावयणं' ति प्रव चनमधीते वेत्ति वेति प्रावचनिकः, तत्रैक एवं कुर्यादन्यस्त्वेवमिति किमत्र तत्वमिति शङ्का, समाधिश्चात्र - मोहनी यक्षयोपशमविशेषेणोत्सर्गापवाद व्यवहारनिश्चयादिविविधत्वेन प्रावचनिकानां विचित्रा प्रवृत्तिरिति, 'कप्पं'ति, कल्पो द्विधा - जिनकल्पः स्थविरकल्पश्च तत्र प्रथमो नाग्यादिमहाकष्टरूपः, इतरो वस्त्रपात्रादिपरिभोगरूपः, ततो द्वावेतौ कथं कर्म्मक्षयाय १, अत्रोत्तरम् - अवस्थाभेदेन जिनोक्तत्वात् द्वावपि कर्मक्षयकरौ, 'मग्ग'ति मार्ग:- पूर्व पुरुषसामाचारीरूपः, स च केषांचिदनेकविधकायोत्सर्गकरणाद्यावश्यक सामाचारीरूपः, तदन्येषां तु न तथेति शङ्का, अत्रोत्तरम् - गीतार्थाशठग्ररूपिताऽसौ सर्वाऽपि न विरुद्धा, आचरितलक्षणोपेतत्वात्, उक्तं च-- "असढाइण्णत्तणवञ्ज, गीयत्थअवारियंति मज्झत्था | आयरणाऽवि हु आणत्ति वयणओ सुबहु मन्नंति ॥ | १ ||" इति, 'मत' ति आचार्याणामागमेऽसमानोऽभिप्रायः, कथं ?, सिद्धसेनः केवलिनो युगपज्ज्ञानं दर्शनं च, जिनभद्रगणिस्तु भिन्नसमये तौ द्वावपि केवलिनो मन्यते, जीवस्वरूपत्वात्, यथा तदावरणक्षयोपशमे समानेऽपि क्रमेणैव मतिश्रुतोपयोगौ न च एकतरोपयोग इतरक्षयोपशमाभाव इति वाच्यं, तत्क्षयोपशम उत्कृष्टतः षट्षष्टिसागराणि, कथं ?, "दोवारे विजयाइसु गयस्स" त्ति वचनात् इति शङ्का, इहैवं समाधि :- "जुगवं दो नत्थि उवओगा' तत्त्वं जिनप्रणीतमेव, आह च- 'अणुवक यपराणुग्गह०'त्ति, 'भंगं'ति भङ्गाध्यादिसंयोगभङ्गकाः, तत्र द्रव्यतो नामैका हिंसा न भावत इत्यादि चतुर्भङ्गी उक्ता, तत्र प्रथमोऽत्र भङ्गो न युज्यते, यतः किल | द्रव्यतो हिंसा ईर्यासमत्या गच्छतः साधोः पिपीलिकादिव्यापादनं, नेयं हिंसा, तलक्षणायोगात्, तथोक्तं च- "जो उ पमत्तो पुरिसो
१ शतके ३ उद्देशः
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वती
४ उद्देश:
सूत्रम्
பெரிய [TRAININSTAI IS HThi
तस्स उ जोगं पड़च्च जे सत्ता। वावजंती नियमा तेसिं सो हिंसओ होइ ॥१॥" उक्तै हिंसा इति शङ्का, अनोत्तर-एतद्गाथोक्तहिंसालक्षणस्य द्रव्यभावहिंसाश्रयत्वात् , द्रव्य हिंसायास्तु मरणमात्रतया रूढत्वात इति, तथा 'नयेत्ति नया:-द्रव्यास्तिका- दयः, यदेव द्रव्यतो नित्यं वस्तु तदेव पर्यायतोऽनित्यं कथं इति शङ्का, अत्रोत्तरम्-द्रव्यापेक्षया नित्यं, पर्यायापेक्षया अनित्यं, जनकापेक्षया य एव पुत्रः स एव पौत्रापेक्षया पितेति, 'नियम'त्ति, नियमः-अभिग्रहः, स चानेकधा, कथं ?, यदि नाम सर्वविरतिसामायिकं तदा किमन्येन पौरुष्यादिना ?, सामायिकेनैव सर्वगुणावाप्तेरिति शङ्का, अत्रोत्तरम्-यतः सत्यपि सामायिके युक्तः पौरुष्यादिनियमः अप्रमादहेतुत्वात् 'पमाणं ति प्रमाण-प्रत्यक्षादि, तत्रागमप्रमाणं-आदित्यो भूमेरुपरियोजनशतैरष्टाभिः सञ्चरति, चक्षुःप्रत्यक्षं च तस्य भुवो निर्गच्छतो ग्राहकमिति किं तत्त्वं ?, अत्रोत्तरम्-न हि सम्यक् प्रत्यक्षमिदं, दूरतरदेशतो विभ्रमादिति ॥
॥१शते ३ तृतीयोद्देशकविवरणम् ॥ अनन्तरोद्देशके कर्मोदीरणवेदनायुक्तं, तस्यैव भेदादीन् दर्शयितुं द्वारगाथोक्तमभिधातुमाह-'कम्मपयडीए'त्ति (सू०३९) प्रज्ञापना २३ कर्मप्रकृतिपदे प्रथम उद्देशको ज्ञेयः, तद्वाच्यानामत्र सङ्ग्रहगाथाऽस्ति, सा चेयं-'कइ पगडी'ति द्वारम् , तचैवम्-'कइ णं भंते ! कम्मपगडीओ पं०१, गो०! अट्ठ, "किह बंधइत्ति, 'कहणं भंते ! जीवे अट्ट कम्मपगडीओ चैधइ ?, गो०! नाणावरणिजस्स उदएणं दंसणावरणिजं कम्मं नियच्छइ विशिष्टोदयावस्थं जीवस्तदासादयतीत्यर्थः, दरिसणावरणि जस्स उदएणं दंसण-] मोहणिजं कम्मं निग्गच्छइ, विपाकावस्थं करोति, दरिसणमोहणिजस्स कम्मस्स उदएणं मिच्छत्तं नियच्छइ, मिच्छतेण उदिनेणं एवं खलु जीवे अट्ठ कम्मपगडीओ बंधइ', न चैवमिहेतरेतराश्रयदोषः, कर्मबन्धप्रवाहस्यानादित्वादिति, 'कइहिं ठाणेहि'ति,
r
uri
மர்
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१शतके
सूत्रम्
'जीवे णं भंते ! णाणा० कम्मं कइहिं ठाणेहिं बंधइ ?, गो०! दोहिं, तं०--रागेण य दोसेण य । कइ वेएइ वत्ति, 'जीवे णं भंते !
कइ क० वेएइ ?, गो०! अत्थेगइए वेएइ, अत्थेगइए नो वेएइ, जो वेएइ से अट्ठ, जीवे णं भंते ! नाणावरणिजं कम्मं वेएइ ?, गो०! |अत्थेगइए वेएइ, अत्थेगइए नो वेएइ, केवलिनोऽवेदनात् , 'णेरइए णं भंते ! णाणावरणिजं वेएइ ?, गो! णियमा वेएइ', 'अणु-INR उद्देशः भागो कइविहो'त्ति, कस्य कर्मणः कतिविधो रस इति, तच्चैवम्-'णाणावरणिजस्स कम्मस्स कइविहे अणुभागे पण्णत्ते?, गो०! दसविहे पण्णत्ते, तं०-सोयावरणे सोयविनाणावरणे' इत्यादि, द्रव्येन्द्रियावरणो भावेन्द्रियावरणश्चेति । अथ कर्मचिन्ताधिकारात मोहनीयमाश्रित्याह-"जीवेणं'ति (सू०४०) मोहणिजेणं ति मिथ्यात्वमोहनीयेन 'उइएणं'ति उदितेन 'उवट्ठाएजा' उपतिष्ठेत , उपस्थान परलोकक्रियां कुर्यात, म्रियत इत्यर्थः, 'वीरियत्ताएं'त्ति वीर्याणां भावो वीर्यता तया, 'अवीरिय'त्ति वीर्याभावेन अविद्यमानवीयतया, इति प्रश्नः, 'नो अवीरि'त्ति, वीर्यहेतुकत्वादुपस्थानस्येति, 'बालवीरिय'त्ति बाल:-सम्यगर्थानवबोधाद्विरत्यभावाच मिथ्यादृष्टिः तस्य या वीर्यता-परिणतिविशेषस्तया, 'पंडियवीरित्ति पण्डितः-सर्वविरतः, 'बालपंडियवीरियत्ति वालपण्डितो-देशविरतो विरत्यविरतिसद्भावात् , अत्र मिथ्यात्वे वेदिते मिथ्यादृष्टित्वाजीवस्य बालवीर्येणैवोपस्थानं स्यात् , | नेतराभ्यां, उपस्थानविपक्षोऽपक्रमणमतस्तदाह-'अवक्कमेज' अपक्रमेद्-अवसत् , उत्तमगुणस्थानकात् हीनतरं गच्छेत् , 'बाल
वीरिय'त्ति मिथ्यात्वमोहोदये सम्यक्त्वात् संयमात् देशसंयमाद्वा अपक्रामेत् , मिथ्यादृग् स्यादिति, 'नोपंडिय'त्तिन पण्डि-U | तबीयतया, यतः-पण्डितवीयण प्रधानतरं गुणस्थानकं व्रजेत , नापकामेत , 'सिय बालवीरियत्ति स्यात्-कदाचिच्चारित्रमोहनीयोदयेन संयमादपगत्य बालपण्डितवीर्येण देशविरतः स्यात., वाचनान्तरं त्वेवम्-'बालवीरियत्ताए, नो पंडियवीरियत्ताए नो
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
बालपंडियवीरित्ताएं' तत्र च मिथ्यात्वमोहोदये बालवीर्यस्यैव भावादन्यवीर्यनिषेध इति । उदीर्णविपक्षत्वादुपशान्तस्येत्युपशमसूत्रद्वयम्, 'उवडाएज पंडिय'त्ति, उदीर्णालापकापेक्षयोपशान्तालापकयोरयं विशेषः - प्रथमालापके सर्वथा मोहनीयेनोपशान्तेन सता उपतिष्ठेत क्रियासु पण्डितवीर्येण, उपशान्तमोहावस्थायां पण्डितवीर्यस्यैव भावात्, इतरयोरभावात्, वृद्वैस्तु काश्चिद्वाचनामाश्रित्येदं व्याख्यातं - मोहनीयेनोपशान्तेन ( न मिथ्यादृक् ) साधुः श्राद्धो वा [ मिथ्यादृक् ] स्यात् इति द्वितीयालापक: 'अवक्क| मेज बालपंडियवीरिय'त्ति, उपशान्तमोहनीयेन संयतत्वात् बालपण्डितवीर्येणापक्रामन् देशविरतः स्यात्, देशतस्तस्य मोहोपशमसद्भावात् नतु मिथ्यादृग्, मोहोदय एव तस्य सद्भावात्, मोहोपशमस्य चेहाधिकृतत्वात् इति । 'से णं भंते 'त्ति, सः असौ जीवः 'आयाए 'ति आत्मना, 'अणायाए 'त्ति अनात्मना परतः अपक्रामति-अपसर्पति ?, पूर्वं पण्डितरुचिर्भूत्वा पचान्मिश्ररुचिर्मिथ्यारुचिर्वा स्यात्, 'वेएमाणे 'त्ति मोहनीयं मिथ्यात्वमोहनीयं चारित्रमोहनीयं वा वेदयन् सः, उदीर्णमोह इत्यर्थः, 'से कहमेयं'ति, अथ कथं ? - केन प्रकारेण एतद् अप्रक्रमणं, एवंति मोहनीयं वेदद्यमानस्येति, इहोत्तरम् - 'गौतम' त्यादि, 'पुवि से एयंति पूर्व अपक्रमणकालात् प्राग् असौ अपक्रमणकारी जीवः, एतजीवादि अहिंसादि वा वस्तु, 'एवं' यथा जिनैरुक्तं रोचते श्रद्धत्ते कुर्याद्वा, इदानीं - मोहनीयोदयकाले स जीवः, एतत् - जीवादि अहिंसादि वा एवं यथा जिनैरुक्तं न रोचते न श्रद्धत्ते न कुर्याद्वा, 'एवं खलु'त्ति एवं उक्तप्रकारेण एतद्-अपक्रमणं एवं - मोहनीयवेदने इति । मोहनीयाधिकारात् सामान्यकर्म्म चिन्तयन्नाह - ' से नृणं 'ति 'पएसकर मे' त्ति प्रदेशाः - कर्म्मपुद्गला जीवप्रदेशेष्वन्तर्भूतास्तद्रूपं कर्म प्रदेशकर्म, 'अणुभागकम्मे त्ति अनुभागः - तेषामेव कर्म्मप्रदेशानां संवेद्यमानताविषयो रसस्तद्रूपं कर्म्म अनुभागकर्म्म, 'तत्थ णं'ति तत्र यत् प्रदेशकर्म्म तन्निय
१ शतके
उद्देशः
॥२३॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रम्
श्रीभग माद्वेदयति, विपाकस्याननुभवनेऽपि कर्म्म प्रदेशानामवश्यंक्षपणात् प्रदेशेभ्यः प्रदेशान्नियमाच्छातयतीत्यर्थः, अनुभागकर्म च तथा वती- संवेदयति वा न वा, यथा मिध्यात्वं तत्क्षयोपशमकालेऽनुभागकर्मतया न वेदयति, प्रदेशकर्मतया तु वेदयत्येव, इह च प्रदेशानुभागरूपे द्विविधे कर्म्मणि वेदयितव्ये प्रकारद्वयमस्ति ।। कर्म्मस्वरूपमर्हतैव ज्ञायते इति दर्शयन्नाह - 'णायमेयं' ति ज्ञातं - सामान्ये नावगतं एतद्-वक्ष्यमाणं वेदनाप्रकारद्वयं अर्हता जिनेन १, 'सुर्य'ति स्मृतं प्रतिपादितमनुचिन्तितं वा 'विन्नायं'ति विविधैः देशकालादिविभागरूपैर्ज्ञातं विज्ञातं, 'इमं कम्मं'ति 'अयं जीवे' त्ति, अनेन द्वयोरपि प्रत्यक्षतामाह, केवलित्वादर्हतः, 'अज्झोवगमियाए 'त्ति प्राकृतत्वात् अभ्युपगमः प्रव्रज्याप्रतिपत्तितो भूमिशयनब्रह्मचर्य केशलुञ्चनादीनामङ्गीकारः तेन निर्वृत्ता आभ्युपगमिकी तया वेदनया वेदयिष्यति, भविष्यत्कालनिर्देशः भविष्यद्वस्तुविशिष्टज्ञानतामेव द्योतयति, अतीतो वर्त्तमानश्च पुनरनुभवद्वारेणान्यस्यापि ज्ञेयः सम्भवति, 'उवक्कमित्ति उपक्रम्यतेऽनेनेत्युपक्रमः - कर्मवेदनोपायस्तत्र भवा औपक्रमिकी - स्वयमुदीर्णस्योदीरणाकरणेनोदयं नीतस्य वा कर्मणोऽनुभवस्तया औपक्रमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, 'अहाकम्मं 'ति यथाकर्म्म- बद्धकर्मानतिक्रमेण 'अहानिकरण 'ति निकरणानां - नियतानां देशकालादीनां करणानां विपरिणामहेतूनां (अनति) क्रमेण यथा २ तत् कर्म्म भगवता दृष्टं तथा २ विपरिणस्यति इत्युक्तं । अनन्तरं कर्म्म चिन्तितं तच्च पुद्गलात्मकं इति परमाण्वादिपुद्गलांश्चिन्तयन्नाह – 'एस णं भंते! पोग्गले' त्ति (सू०४२) एषः - परमाणुः, उत्तरत्र स्कन्धग्रहणात्, 'अतीतं ति अतीतं अनन्तं शाश्वतं समयं कालं 'भुवी 'ति अभूत् इत्येतद् वक्तव्यं स्यात् ?, सद्भूतार्थत्वात्, 'पडुप्प' त्ति प्रत्युत्पन्नं - वर्त्तमानं वर्त्तमानस्यापि शाश्वतत्वसद्भावाद्, एवमनागतस्यापीति, खंधेणेति इति वचनात् स्कन्धग्रहणं, तेन स्कन्धे त्रय आलापका वाच्याः, एवं जीवपदेनापि || जीवाधिकारात्
९ शतके ३ उद्देशः
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
छद्मस्थवक्तव्यतामुद्देशकान्तं यावदाह - 'संजमेणं' ति (सू०४३) संयमेन - पृथिव्यादिरक्षणरूपेण संवरेण-इन्द्रियकपायनिरोधेन, एतच्च गौतमेनानेनाभिप्रायेण पृष्टं, यदुत उपशान्तमोहावस्थायां सर्वविशुद्धाः संयमादयः स्युः, विश्रुद्धसंयमसाध्या च सिद्धिरिति, सा न छद्मस्थस्य स्यादिति, अंतं करें 'ति भवान्तकारिणः, 'अंतिमसरीरि' त्ति अन्तिमवपुषः चरमदेहाः, 'आहोहिय'त्ति 'आहोहिए णं भंते! मणूसे तीतमणंतं सासय' मिति दण्डकत्रयं तत्र अधः- परमावधेरधस्ताद्योऽवधिः सः अधोऽवधिस्तेन यो व्यवहरत्यसावधोऽवधिकः, परिमितक्षेत्राधिक इति, 'परमोहिय'त्ति परमाधोऽवधिकः, स द्रव्यतः सर्वरूपिद्रव्याणि क्षेत्रतोऽलोकेऽसङ्ख्यातलोकमात्रालोकखण्डानि कालतोऽसङ्ख्यातावसप्पिणीः पश्येद्, असौ परमावधिक ज्ञानविषयः, तस्यान्तर्मुहूर्त्तात्परतः केवलोत्पत्तिः 'अलमत्यु' त्ति अलमस्तु - पर्याप्तं भवतु ।।
इति प्रथमशते चतुर्थोद्देशक विवरणम्
अनन्तरोद्देशकान्ते अर्हदादय उक्ताः, ते पृथिव्यां स्युः अथवा पृथिवीत उद्त्ता मनुजत्वमवाप्ताः सन्तस्ते स्युरिति पृथिवी स्वरूपमाह-'छण्हंपि जुयलाणं' (११० गाथा), तत्र दक्षिणोत्तरदिग्भेदतोऽसुरादिनिकाये पट्सु युगलेषु षट्सप्ततिर्भवनलक्षमिति, षड्युगलानामयं विभागः - 'चउतीसा चउचत्ता अट्ठत्तीसं च सयसहस्साओ । पण्णा चत्तालीसा दाहिणओ हुंति भवणाई ॥१॥ चउचउलक्खविहूणा तावइया चेव उत्तरदिसाए ।' 'पुढवि' त्ति 'जीवावाससयसहस्स' त्ति पृथिव्यादिषु जीवावासानां जीवावस्थानस्थानानां शतसहस्राः - असङ्ख्याताः स्युः, 'पुढविटिई ओगाहण' त्ति, गाहा (१५) 'पुढवि' त्ति पृथिव्यादिषु जीवावासेषु इति द्रष्टव्यं, 'ठिइ' त्ति 'सूचनात् सूत्र' मिति न्यायात् स्थितिस्थानानि वाच्यानि, 'ओगाहण'त्ति अवगाहनास्थानानि शरीरादिपदानि व्यक्ता
१२ शतके
४ उद्देशः
॥२४॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
न्येव, एवं स्थितिस्थानादीनि दश द्वाराणि इहोद्देशके वाच्यानि इति गाथासमासार्थः, विस्तरार्थस्त्वेवम्- 'एग मेगंसि णिरयावासंसि ' एकैकस्मिन्नरकावासे 'ठिइठाण'त्ति आयुषो विभागाः, 'असंखेज' त्ति सङ्ख्यातीतानि, कथं ?, प्रथमपृथिव्यपेक्षया जघन्या स्थितिर्दशवर्षसहस्राणि उत्कृष्टा तु सागरोपमं एतस्यां चैकैकसमयवृध्ध्या असङ्ख्यातानि स्थितिस्थानानि स्युः, असझख्येयत्वात् सागरोपमसमयानामिति, नरकावासापेक्षयाऽप्यसङ्ख्येयान्येव तानि तेषु च जघन्योत्कृष्टविभागश्चैवम् प्रथमप्रस्तटे जघन्या १० वर्षसहस्राणि उत्कर्षतो नवतिरिति प्रतिनरकं भिन्नरूपं संवैकसमयाधिका द्वित्रिसमया० एवं यावदसङ्ख्यातसमयाधिका जघन्या स्थितिः, 'तप्पा उग्गुक्को सिय'त्ति तस्य-विवक्षितनरकावासस्य प्रायोग्या - उचिता उत्कर्षिका तत्प्रायोग्योत्कपिंका, इदमपि स्थितिस्थानं विचित्रं, विचित्रत्वादुत्कर्षस्थितेः एवं स्थितिस्थानानि निरूप्य क्रोधाद्युपयुक्तत्वं नारकाणां विभागेन दर्शयन्नाह - 'किं को होवउत्ता ४' इति प्रश्ने सर्वेऽपि तत्र प्रतिनरकं जघन्यस्थितिकानां सदैव भावात् तेषु च क्रोधोपयुक्तानां बहुत्वात् सप्तविंशतिर्भङ्गाः स्युः, 'समयाहियाए'त्ति एका दिसङ्ख्यातसमयाधिकजघन्यस्थितिकानां तु कादाचित्कत्वात् तेषु क्रोधाद्युपयुक्तानां एकत्वानेकत्वसम्भवादशीतिर्भङ्गकाः, एकेन्द्रियेषु तु सर्वकपायोपयुक्तानां बहूनां भावादभङ्गकमाहेति “सम्भवति जहिं विरहो असीती भंगा तहिं करेजाहि । जहियं न होइ विरहो, अभंगयं सत्तवीसा वा ॥ | १ ||" अयं च तत्सच्चापेक्षो विरहो द्रष्टव्यः, न तूत्पादापेक्षया, यतो रत्नप्रभायां २४ मुहूर्त्ता उत्पाद विरहकालः, ततश्च यत्र सप्तविंशतिर्भङ्गाः तत्रापि विरहभावादशीतिं प्रामोति, सप्तविंशतेश्वाभाव एव, 'सम्वेऽवि ताव हुज्ज' त्ति प्रतिनरकं जघन्यस्थितिकानां नारकाणां सदैव बहूनां सद्भावात् नारकभवस्य बहु क्रोधवत्त्वात् सर्व एव क्रोधयुक्ताः स्युरित्येको भङ्गः, 'अहवे' त्यादि, अत्र द्वित्रिचतुसंयोगभङ्गा दर्शिताः, तत्र
JOCJÚSÁGHAJOLFOLOG_06)
१ शतके ४ उद्देशः
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Meet
श्रीभग
१ शतके
बती
8 उद्देशः
सूत्रम्
L MISSINGININPINIAN DINA
द्विकसंयोगे बहुवचनं अमुंचता षड् भङ्गाः, त्रिकसंयोगे १२ भङ्गाः, क्रोधे नित्यं बहुवचनं, मानमाययोरेकव वनमिति प्रथमः, मानकत्वे मायावहुत्वे द्वितीयः, माने बहुत्वे मायैकत्वे ३ मानमाययोबहुत्वे ४, क्रोधमानलोमैरित्थमेव चत्वारः, क्रोधमायालोभैरित्थमेव चत्वारः, एवं जाताः १२, चतुष्कसंयोगे त्वष्टौ, कथं ?, क्रोधे बहुत्वेन मानमायालोभैकत्वेनैकः, एवं लोभे बहुत्वेन २ एवमेतावेकवचनान्तमायया जातो, एवं बहुवचनान्तमायया द्वौ, एवं जाताश्चत्वारः एकवचनान्तमानेन, एवं बहुवचनान्तमानेन, | जाता एवमष्टौ, जघन्यस्थितिनारकेष्वेव सप्तविंशतिभङ्गा उक्ताः, जघन्यस्थितिनारका बहवः म्युस्तेन क्रोधे बहुवचनमेव, अथाशीति| भङ्गा उच्यन्ते-क्रोधाद्येकत्वेन ४ बहुत्वेनापि ४, द्विकसंयोगे २४, तथाहि-क्रोधमानयोरेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारः, क्रोधमाययोः ४ क्रोधलोभयोः ४ मानमाययोः ४ मानलोभयोः ४ मायालोभयोः ४ इति द्विकयोगे २४, त्रिकसंयोगे ३२, तथाहि-क्रोधमानमायाखेकत्वेन १ एष्वेव मायावहुत्वेन द्वितीयः, एवमेतौ मानेकत्वेन द्वावेव, अन्यौ तद्वहुत्वेन ४, क्रोधेकत्वेन ४ क्रोधबहुत्वेन ४, एवमष्टौ क्रोधमानमायात्रिके जाताः, तथैवाष्टौ क्रोधमायालोभेषु, तथैवाष्टौ मायामानलोभेषु, एवं जाताः ३२, चतुष्कसंयोगे | १६, क्रोधादिष्वेकत्वेनैकः, लोभस्य बहुत्वेन द्वितीयः, एवमेतौ मायैकत्वेन, तथाऽन्यौ मायाबहुत्वेन, एवमेते चत्वारो मानैकत्वेन, चत्वारो मानबहुत्वेन च, एवमष्टौ क्रोधेकत्वेन, अन्ये अष्टौ क्रोधबहुत्वेन चेति जाताः षोडश, सर्वे मिलिता एवमशीतिभङ्गाः, एते च जघन्यस्थितावेकादिसङ्ख्यातान्तसमयाधिकायां भवन्ति, अत्र सप्तविंशत्यशीतिभङ्गकव्यक्तिज़ैया, यथा-इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए णेरइयावाससयहस्सेसु एगमेगंसि णिरयावासंसि जहन्नियाए ठिइए वट्टमाणा णेरइया कि कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्चा लोभोवउत्ता?, गोयभा ! सब्वेवि ताव होज कोहोव उत्ता, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य,
M ANIDAM மாடியா"
॥२५॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती. सूत्रम्
के
४ उद्देशः
१ अहवा कोहावउत्ता य माणोवउत्ता य २ अहवा कोहोबउत्ते य मायोवउत्ता य ३ अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्ता य, एवं सत्तावीसं भंगा णेयव्वा, भावना चैवं, यथा-सर्व पि क्रोधोपयुक्ताः इत्येकः प्रथमो भङ्ग १, अथ द्विकयोगा:-क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्तः१ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ताः २ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तः३ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ताः४ क्रोधोपयुक्ता लोभोपयुक्तः५ क्रोधोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ६ द्विकयोगे जाताः षट्, अथ त्रिकयोगा:-क्रोधोपयुक्तः मानोपयुक्तो मायोपयुक्तः १ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः २, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः ३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः ४ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ५ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ६ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ७ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ८, क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ९ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १०,क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ११ क्रोधोपयुक्ताः मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १२, एवं त्रिकयोगे जाता द्वादश, अथ चतुष्कयोगाःक्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुत्तो लोभोपयुक्तः १, क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ४ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः५क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ६, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभीपयुक्तः ७ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तालोभोपयुक्ताः ८, एवं चतुष्कयोगा जाता अष्टौ इत्येकषड्वादशअष्टयोगमीलने सर्वे जातास्सप्तविंशतिमिताः । 'इमीसे' णं भंते ! इयणप्पभाए पुढवीए तीसाए णिरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि णिरयावासंसि समयाहियाए जहण्णद्वितीए वट्टमाणा णेरड्या किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता ?, गो०! कोहोवउत्ते य१माणो
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
H
श्रीभग
IRO
१ शतके
वती
४ उद्देशः
सत्रम्
inshyindianmerimittain mumtama
I
वउत्ते य २ मायोवउत्ते य ३ लोभोवउत्ते य ४ कोहोवउत्ता य ५ माणोवउत्ता य ६मायोवउत्ता य ७ लोभोवउत्ता य ८, अहवा कोहावउत्ता य माणोवउत्ते य, एवं असीति भंगा भणियव्वा, अथाशीतिर्भङ्गा उच्यन्ते-यथा क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तोमायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः, एकत्वेन चत्वारो जाताः, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः, बहुत्वेनापि चत्वारः, सर्वे एकक| योगा अष्टौ, अथ द्विकयोगे चतुर्विंशतिभङ्गा यथा-क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तः १ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तः२ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ताः ३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ताः४ एवं क्रोधोपयुक्तो मायोयुक्तः५ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तः,६ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्ताः ७ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ताः ८ क्रोधोपयुक्तो लोभोपयुक्तः९ क्रोधोपयुक्तालोभोपयुक्तः१० क्रोधोपयुक्तोलोभोपयुक्ताः११ क्रोधोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः १२ एवं मानोपयुक्तो मायोपयुक्तः१३ मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः१४ मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः१५ मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः १६ एवं मानोपयुक्तो लोभोपयुक्तः१७ मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः१८ मानोपयुक्ता लोभोपयुक्तः१९ मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः २०,एवं मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः२१ मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः२२ मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २३ मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः२४, एवं क्रोधमानाभ्यां ४ क्रोधमायाभ्यां ४ क्रोधलोभाभ्यां ४ मानमायाभ्यां ४ मानलोभाभ्यां ४ मायालोभाभ्यां ४ द्विकसंयोगा एकत्वबहुत्वाभ्यां ४ चत्वारो भवन्ति, सर्वे मीलिता जाताश्चतुर्विंशतिमिताः, त्रिकसंयोगे द्वात्रिंशद् भवन्ति, यथा क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्तः१, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तोमायोपयुक्ताः२ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः३ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः४, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्तः५,क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः६ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः८ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो लोभोपयुक्तः९ क्रोधोपयुक्तो
malamannamalin
CCHILOANTITORINDAINIKITCHAINISTRATIMATAmAhmulinary
ADIHATIDIARINDAIMITONE
॥२६॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
JO
मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १० क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ताः लोभोपयुक्तः ११. क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १२ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १४ क्रोधोपयुक्ताः मानोषयुक्ता लोभोपयुक्तः १५ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १६ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १७ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः | १८ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः १९ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोषयुक्ताः २० क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः २१ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २२ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः २३ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः २४ मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः २५ मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २६ मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः २७ मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः २८ मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः २९, मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ३०, मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ३१, मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ३२, क्रोधमानमायात्रिकेऽष्टौ क्रोधमानलोभेष्वष्टौ क्रोधमायालो भेष्वष्टौ मानमायालो भेष्वष्टौ, एवं त्रिकसंयोगैर्जाता ३२ भेदाः, चतुष्कसंयोगे षोडश भवन्ति, यथा क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ३, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः ४, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः लोभोपयुक्तः ५ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ताः मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ६, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्तः ७, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता -लोभोपयुक्ताः ८, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तों मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ९, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १० क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो - मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ११
PCCDCGCCCTOLOLOL
शतके
उद्देशः
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
A
शतके ५ उद्देशः
श्रीभगबती
क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १२, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १३ क्रोधोपसूत्रम्
युक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः१४ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तालोभोपयुक्तः१५क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता 4मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः१६, एवं सर्वे जाताः अशीतिर्भङ्गाः, भगवतीप्रथमशते पञ्चमोद्देशके भङ्गकसङ्ख्या ॥
॥अथ अवगाहनाद्वारम् ॥तत्र 'ओगाहणठिति'त्ति अवगाहन्ते-आसते यस्यां सा अवगाहना-तनुः,तदाधारभृतं च क्षेत्रं, तस्याः | स्थानानि-प्रदेशवृद्धा विभागा अवगाहनास्थानानि,तत्र 'जहण्णि'त्ति जघन्या अङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रा सर्वनरकेषु 'तप्पाउग्गुत्ति | तत्प्रायोग्योत्कर्षिका, यथा त्रयोदशप्रस्तटे धनुस्सप्तकं हस्तत्रयमङ्गुलषष्टुं च, जहणियाए'त्ति एकादिसङ्ख्यातान्तप्रदेशाधिकजधन्यावगाहनायां वर्तमानानां नारकाणां स्तोकत्वात् क्रोधाधुपयुक्त एकोऽपि लभ्यते अतोऽशीतिर्भङ्गाः, 'असंखेजपएस'त्ति असङ्ख्यातप्रदेशाधिकायां तत्प्रायोग्योत्कृष्टायां च नारकाणां बहुत्वात् क्रोधे बहुत्वसद्भावान्मानादिष्वेकत्वबहुत्वसम्भवात् २७ | भङ्गाः, शरीरद्वारे सत्तावीसं भङ्गाः, वैक्रियतैजसकार्मणवपुःषु सप्तविंशतिर्वाच्येति, ननु विग्रहगतौ केवले तैजसकार्मणशरीरे स्याताम् , तयोरल्पत्वेनाशीतिर्भङ्गानां सम्भवति, कथमुच्यते तयोः सप्तविंशतिरेवेति, अत्रोच्यते, सत्यमेतत् , केवलं वैक्रियवपुरनुगतयोस्त| योरिहाश्रयणं, केवलयोस्तयोश्वानाश्रयणमिति सप्तविंशतिरेव, 'छण्हं संघयणाणं असंघयणी ति षण्णां संहननानां मध्यादे| कतरेणापि संहनेनासंहननी, कस्मादित्याह-'नेवट्ठी ति, नैवास्थ्यादीनि तेषां सन्ति, अस्थिसञ्चयरूपंच संहननमुच्यते अतोऽसंह
ननी, अणि'त्ति इष्यन्ते स्मेतीष्टाः तनिषेधादनिष्टाः अकान्ताः 'अमणुण्ण'त्ति न मानसिकसंवेदनेन शुभतया ज्ञायन्ते इत्य|मनोज्ञाः,'अमणाम'त्ति न मनसा अम्यन्ते-गम्यन्ते पुनः २ स्मरणतो ये ते अमनोऽमाः 'संघायत्ताए'त्ति सङ्घाततया शरीर
॥२७॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम् ।
शतके ५ उद्देशः
MORE
रूपसचयतयेत्यर्थः, संस्थानद्वारे 'किंसंठिय'त्ति किं संस्थितं-संस्थानं येषां तानि किंसंस्थितानि, 'भवधारणित्ति भवधा- रणं-निजजन्मातिवाहनं प्रयोजनं येषां तानि भवधारणीयानीति, उत्तरवेउव्व'त्ति पूर्ववैक्रियापेक्षया उत्तरकालभावीनि वैक्रियाणि, 'हुंडसंठिय'त्ति सर्वत्रासंस्थितानि, दृष्टिद्वारे 'सम्मामिच्छादसणे असीईत्ति(सू०४७)मिश्रदृष्टीनामल्पत्वात्,तद्भावस्थापि च कालतोऽल्पत्वादेकोऽपि लभ्यते इत्यशीतिभङ्गाः। ज्ञानद्वारे 'तिन्नि नाणाई नियम'त्ति ये ससम्यक्त्वा नरक उत्पद्यन्ते तेषां प्रथमसमयादारभ्य भवप्रत्ययस्यावधिज्ञानस्य भावात् त्रिज्ञानिन एव ते, ये तु मिथ्यादृष्टयस्ते संज्ञिभ्योऽसंज्ञिभ्यश्चोत्पद्यन्ते, तत्र ये| | संज्ञिभ्यस्ते भवप्रत्ययादेव विभङ्गस्य भावाच्यज्ञानिनो, ये त्वसंज्ञिभ्यस्तेषामाद्यादन्तर्मुहूतात् परतो विभङ्गोत्पत्तिरिति तेषां पूर्वमज्ञा
नद्वयं, पश्चाद् विभङ्गोत्पत्तावज्ञानत्रिकमित्युच्यते-'तिण्णि अण्णाणाई भयणाए'त्ति, भजनया-विकल्पनया, कदाचित् द्वे | कदाचित्रीणि इत्यर्थः, अत्रार्थ गाथे स्याताम्-"अस्सन्नी नरएसुं पञ्जत्तो जेण लहइ विभंगं । नाणा तिन्नेव तओ अन्नाणा दोण्णि | | तिण्णेव ॥१॥ सन्नी नेरइएमुं उरलपरिचायणंतरे समए । विभंगं ओहिं वा अविग्गहे विग्गहे लहइ ॥२॥" आभिनिबोधिकज्ञानवत् सप्तविंशतिभङ्गोपेतानि आद्यानि त्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि वा, इह च त्रीणि ज्ञानानि इति यदुक्तं तदाभिनिबोधिकस्य पुनर्गणनेन, अन्यथा द्वे एव ते वाच्ये स्याता, 'तिणि अण्णाणाई' इत्यत्र यदि मतिश्रुताज्ञाने विभङ्गात् पूर्वकालभाविनी विवक्ष्येते | तदाऽशीतिभङ्गा लभ्यन्ते, अल्पत्वात्तेषां, किन्तु जयन्यावगाहनास्ते, ततो जघन्यावगाहनाश्रयेणेवाशीतिर्भङ्गास्तेषां ज्ञेयाः, योगद्वारे |'एवं कायजोएत्ति इह यद्यपि केवलकार्मणकाययोगेऽशीतिभङ्गाः सम्भवन्ति तथापि तस्याविवक्षणात् सामान्यकाययोगाश्रयणाच सप्तविंशतिरूताः। उपयोगद्वारे 'सागरोवउत्त'त्ति आकारो-विशेषांशग्रहणशक्तिस्तेन सहेति साकारः, तद्विपक्षी निराकारः,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ शतके
उद्देशः
सूत्रम् |
श्रीभग-: सामान्यग्राहीत्यर्थः, 'णाणत्तं लेसासु'त्ति रत्नप्रभावच्छेषपृथिवीप्रकरणान्यध्येयानि, केवलं लेश्यासु विशेषः, तासां भिन्नत्वात् , वती- तदर्शनायाह-'तइयाए मीसियत्ति वालुकप्रभायां उपरितननरकेषु कापोता, अधस्तनेषु नीललेश्या स्यादिति यथासम्भवं प्रश्नसूत्रे
| उत्तरसूत्रे चाध्येतव्ये, गाथानुसारतः सूत्राभिलाप एवं कार्यः 'सक्करप्पभाए णं भंते! पणवीसाए नरयावाससयसहस्सेसु एकमेकसि णिरयावासंसि कइ लेसाओ पं०?, गो०!, एगा काउलेस्सा पण्णत्ता, सक्करप्पभाए णं भंते ! जाव काउलेसाए वट्टमाणा णेरइया किं कोहोवउत्ता इत्यादि जाव सत्तावीसं भङ्गाः, असुरकुमारप्रकरणे 'पडिलोमा भंग'त्ति(सू०४८)नारकप्रकरणे हि क्रोधमानादिना क्रमेण भङ्गकनिर्देशः कृतः, असुरकुमारप्रकरणेषु तु लोभमायामानक्रोधादयः प्रतिलोमतो वाच्याः, अत एवाह-"सव्वेऽवि ताव होजा लोभोवउत्ता, देवा हि प्रायो लोभवन्तः स्युः तेनासुरकुमाराः सर्वेऽपि लोभोपयुक्ताः १, द्विकसंयोगे तु लोभोपयुक्तत्वे बहुत्वं मायोपयुक्तत्वे एकत्वबहुत्वाभ्यां द्वौ भङ्गो, एवं सप्तविंशतिर्भङ्गाः 'णाणत्तं जाणियव्वं'ति, नारकाणामसुरादीनां संहनन| संस्थानलेश्यासु नानात्वं ज्ञातव्यमिति, 'चउसट्ठीएणं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमा| राणं सरीरा किंसंधयणी ?, गो०! असंघयणी, जे पोग्गला इट्टा कंता ६ ते तेसिं संघीयत्ताए परिणमंति, एवं संठाणेवि, नवरं | भवधारणिज्जा समचउरंससंठिया, उत्तरवे उब्बिया अन्नयरसंठाणसंठिया, एवं लेसासुवि, कति लेस्साओ पं०१, गो०! चत्तारि तं० | किण्हा नीला काउ तेउलेसा, चउसट्ठीए णं जाव किण्हलेस्साए वट्टमाणा किं कोहावउत्ता ४१, गो० सव्वेवि ताव होजा लोहोवउत्ता, एवं नीला काउ तेउएवि, नागकुमारादिषु चुलसीए नागकुमारावाससयसहस्सेसु इत्येवं प्रश्नमूत्रेषु नानात्वमवगम्य सूत्रामिलापः कार्य इति । एवं पुढ विकाइयाणं सम्बेसुवि ठाणेसु अभंगय(४९)एकैकस्मिन् पृथिवीकायिके कषायोपयुक्ता बहवो लभ्यन्ते
॥२८॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वती
१ शतके ५ उद्देशः
सूत्रम्
तेनाभङ्गक दशस्वपि स्थानेषु योज्यं, नवरं 'तेउलेसाए'त्ति पृथ्वीकायिकलेश्याद्वारे तेजोलेश्या वाच्या, सा च यदा देवलोकच्युतो देव एकोऽनेका वा पृथ्वीपूत्पद्यते तदा सा स्यात् , तत्र तदेकादिभवनादशीतिर्भङ्गाः स्युः, शेषाणि तु नारकवद्वाच्यानि. 'णाणत्तं जाणियव्वं ति नानात्वं यत् पूर्वोक्तं, तच्चेदं शरीरादिषु सप्तसु ज्ञेयम्-'असंखिजेसु णं पुढविकाइयावाससयसहस्सेस
पुढवीकाइयाणं कइ सरीरगा पं०?, गो०! तिण्णि, तं०-ओरालिए तेयए कम्मए, एतेषु च 'कोहोवउत्ता' इत्यादि वाच्यं, तथा | 'असंखेजा णं पुढवीकाइया णं किंसंघयणी ?, तथैव नवरं पोग्गला अमणुन्ना मणुना सरीरसंघायत्ताए परिणमंति' एवं संस्थानद्वारे|ऽपि, 'किंसंठिया पण्णत्ता ?, गो! हुंडसंठियावि' इति वाच्यं, न तु 'दुविहा सरीरगा पण्णत्ता, तं०-भवधारणिज्जा उत्तरवेउब्बिया |येति, यतः पृथ्वीकायिकानां तदभावात् , अथ लेश्याद्वारे-'पुढवीकाइया णं भंते ! कइलेसा पं०?, गो०! चत्तारि, तं०-किण्हा नीला
काउ तेउ' आद्यासु तिसृष्वभङ्गकमेव, तेजोलेश्याविधिः पूर्वोक्त एव, दृष्टिद्वारे इदं वाच्यं-'असंखेजपुढविकाइयाणं किं सम्मट्टिी| मिच्छ० सम्मामिच्छ०?, गो०! मिच्छद्दिट्ठी', शेषं तथैव, ज्ञानद्वारे 'पुढविकाइया णं भंते ! आणी अन्नाणी ?, गो! अन्नाणी' योग
द्वारे 'पुढविकाइया कि मणजोगी वय० कायजोगी ?, गो०! नो मण० नो वय० कायजोगी'। 'एवं आउकाइयावित्ति, पृथ्वी| वदप्कायिका वाच्याः,दशस्वपि स्थानेषु अभङ्गा वाच्याः,तेजोलेश्यायामपि तथैवाशीतिर्भङ्गाः,यतो देवध्युतोऽत्र उत्पद्यत इति । 'तेउ|काए' इत्यादि, 'सव्वेसुवि ठाणेसु'त्ति स्थितिस्थानादिदशस्खपि अभङ्गक, क्रोधाद्युपयुक्तानामेकदैव बहूनां तेषु भावात, इह देवो नोत्पद्यत इति तेजोलेश्या तेषु नास्ति, ततस्तदसम्भवान्नाशीतिरपीत्यभङ्गकं, एतेषु सूत्राणि पृथ्वीकायसमानि, केवलं वायुकायसूत्रेषु शरीरद्वारे एवमध्येयं-'असंखिजेसुणं भंते !०वाउकाइयाणं कइ सरीरगापं०?, गो०! चत्तारि तं०-ओरालिए वेउब्विए तेयए कम्मए
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१ शतके ५ उद्देशः
वती
सूत्रम्
'वणप्फइए'त्ति वनस्पतयः पृथ्वीवद्वाच्याः, दशखयि स्थानकेषु भङ्गकाभावात् तेजोलेश्यायां च तथैवाशीतिभासद्भावादिति ।। ननु पृथिव्यब्वनस्पतीनां दृष्टिद्वारे सास्वादनभावेन सम्यक्त्वं कर्मग्रन्थेष्वभ्युपगम्यते, तत एव च ज्ञानद्वारे मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं च, अल्पाश्चैत एव ततोऽशीतिर्भङ्गाः सम्यग्दर्शनाभिनिबोधिकश्रुतज्ञानेषु भवन्तु, नैवं, पृथिव्यादिषु सास्वादनभावस्यात्यन्तविरलत्वेन | अविर्वाक्षितत्वात् , तत एवोच्यते-'उभयाभावो पुढवाइएसु विगलेसु होइ उववन्नो'त्ति, उभयं-प्रतिपद्यमानपूर्वप्रतिपन्नरूपं इति । 'बेदियत्ति(सू०५०)जेहिं ठाणेहिं णेरइयाणं असीति भंगा तेहिं ठाणेहिं दियतेंदियचउरिंदियाणं असीइंचेव, तत्र एकादिसङ्ख्यातान्तसमयाधिकायां जघन्यस्थितौ १ जघन्यावगाहनायां च २, तत्रैव च सङ्ख्येयान्तप्रदेशवृद्धायां३ मिश्रदृष्टौ ४ च, नारकाणामशीतिर्भङ्गाः उक्ताः, विकलेन्द्रियाणामप्येतेषु स्थानेषु मिश्रदृष्टिवर्जेष्वशीतिरेव, अल्पत्वात् तेषां क्रोधाधुपयुक्तस्यैकैकय सम्भवात् , मिश्रदृष्टिस्तु विकलेन्द्रियेषु न स्यात् इति न विकलेन्द्रियाणां तत्राशीतिभङ्गसम्भव इति, इहैव विशेषाभिधानायाह-'णवर मिति, दृष्टिद्वारे ज्ञानद्वारे च नारकाणां सप्तविंशतिरुक्ता विकलेन्द्रियाणां तु अब्भहियंति, अभ्यधिकानि अशीतिर्भङ्गकानां च भवति, क्वेत्याह-सम्यक्त्वे, अल्पीयसां हि विकलेन्द्रियाणां सास्वादनभावेन सम्यक्त्वं, अल्पत्वाच तेषामेकत्वस्यापि सम्भवादशीतिर्भङ्गाः, एवं मतिज्ञाने श्रुतज्ञाने च, तथा 'जेही त्यादि, येषु स्थानेषु नारकाणां सप्तविंशतिर्भङ्गाः तेषु स्थानेषु द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां भङ्गकाभावः, तानि च प्रागुक्ताशीतिभङ्गकस्थानावशेषाणि मन्तव्यानि, भङ्गकाभावश्च क्रोधाधुपयुक्तानामेकदैव बहूनां भावादिति, विकलेन्द्रियसूत्राणि पृथ्वीकायसूत्राणीवाध्येयानि, नवरमिह लेश्याद्वारे तेजोलेश्या नाध्येतव्या, दृष्टिद्वारे 'बेइंदिया णं भंते ! किं सम्मद्दिवी मिच्छ सम्मामिच्छ०१, गो० सम्मदिट्ठी मिच्छ०(णो)सम्मामिच्छद्दिट्ठी 'सम्मईसणे वद्यमाणा बेइंदिया कि कोहोवउत्ता' इति प्रश्ने
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग वती
१शत ५ उद्देशः
सूत्रम्
Jalalbum
vinomiasme mithanamitinrani Jindagimailtony MAMMOHAMPinterliamIITMritumellamal infeilaylitil MAD IN
उत्तरमशीतिभङ्गाः, ज्ञानद्वारे च बेइंदिया णं भंते! किं नाणी अन्नाणी, गो०! णाणीवि अन्नाणीवि, जइ नाणी दुनाणी-मइनाणी | सुयनाणी' शेषं तथैवाशीतिर्भङ्गाः। योगद्वारे-'बेइंदिया णं भंते ! किंमण वय कायजोगी?, गोणोमण, वय कायजोगीवि, एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियसूत्राण्यपि। 'पचिंदिए' इत्यादि, 'जहिं सत्ताबीसं भंग'त्ति यत्र नारकाणां सप्तविंशतिर्भङ्गास्तत्र पञ्चेन्द्रियतिरश्चां अभङ्गक, तच्च जघन्यस्थित्यादिकं पूर्वदर्शितमेव, भङ्गकाभावश्च क्रोधाधुपयुक्तानां बहूनां भावाद्, एकदैव तेषु भावादिति सूत्राणीह नारकसूत्रवदध्येयानि, नवरं शरीरद्वारे अयं विशेषः, 'असंखिजेसु णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियावासेसु पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं केवइया सरीरा पं०?, गो०! चत्तारि, तं०-ओरालिए वेउब्बिए तेयए कम्मए' सर्वत्र चाभङ्गकं तेषां । |संहननद्वारे, 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण किं संघयणा पं०१, गो० छ सं०' एवं संस्थाने छ संठाणा । लेश्याद्वारे 'छल्लेसा' मणुस्सावित्ति यथा नारका दशसु द्वारेषु अभिहिताः तथा मनुष्याः स्युः, 'जेहित्ति तत्र नारकाणां जघन्यस्थितौ एकादिसङ्ख्यातान्तसमयाधिकायां १ जघन्यावगाहनायां २ तस्यामेव सङ्ख्यातान्तप्रदेशाधिकायाम् ३ मिश्रे च ४ अशीतिभङ्गा उक्ताः, मनुष्या|णामप्येतेष्वशीतिभङ्गाः, तत्कारणं च तदल्पत्व मेव, नारकाणां मनुष्याणां च सर्वथा साम्यपरिहारायाह-'जेसु सत्तावीसन्ति | नारकाणां येषु सप्तविंशतिरुक्ता मनुष्याणां तेष्वभङ्गक, यतो नारकाणांबाहुल्येन क्रोधोदय एव स्यात् तेन तेषां सप्तविंशतिर्भङ्गा उक्त| स्थानेषु युज्यन्ते, मनुष्याणां तु प्रत्येकं क्रोधायुपयोगवतां बहूनां भावान्न कषायोदये विशेषोऽस्ति, तेन तेषां तेषु स्थानेषु भङ्गकाभावः, इहैव विशेषमाह-'नवरंति येषु स्थानकेषु नारकाणामशीतिः तेषु मनुष्याणामप्यशीतिः, तथा 'जेसु सत्तावीसा तेसु अभंगय नवरं मनुष्याणामिदमभ्याधिकं, यदुत-जघन्यस्थितौ तेषामशीतिः, नतु नारकाणां तत्र सप्तविंशतिरुक्तेति अभङ्गकं, तथा आहारकशरीर
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
शतके
श्रीभगवती- सूत्रम्
६ उद्देशः
वतां अशीतिः, आहारकवतां मनुष्याणामल्पत्वात् , नारकाणां तु तन्नास्त्येव, इत्येतदभ्यधिकं मनुष्याणामिति, इह च नारकसूत्राणां मनुष्यसूत्राणां च शरीरादिषु चतुर्ष ज्ञानद्वारे विशेषमाह-'असंखिज्जेसु णं भंते ! मणुस्सावासेसु कइसरीरा पन्नात्ता ?, गो० ! पंच, |तं०-उरा० उ० आहारए तेयए कम्मए, असंखिजेसुणं जाव ओरालियसरीरे वहमाणा भंते ! मणूसा कि कोहोवउत्ता? ४, गो०! कोहावउत्ता ४' एवं सर्वशरीरेषु, नवरमाहारकेष्वशीतिभङ्गानां वाच्या, एवं संहननद्वारेऽपि 'मणुस्सा णं भंते ! किंसंघयणा पं० १, गो! छ,' संस्थानद्वारे 'छसंठाणा' लेश्याद्वारे 'छल्लेसा' ज्ञानद्वारे 'नाणाणि पंच जाव केवलनाणं' एषु च केवलवर्जेषु अभङ्गक. केवले तु कषायोदय एव नास्ति इति । 'वाणमंतरे' त्यादि व्यन्तरादयो दशस्वपि स्थानेषु भवनपतिवद्वाच्याः, यत्र असुरादीनामशीतिभङ्गा यत्र च सप्तविंशतिस्तत्र व्यन्तरादीनामपि ते तथैव वाच्याः, भङ्गकास्तु लोभमादौ कृत्वा 'लोहोवउत्ता' इत्यध्येयाः, भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कादीनां विशेषमाह-'णवरं णाणत्तं जाणियव्वं जं जस्स'त्ति, यत् लेश्यादिगतं यस्य ज्योतिष्कादेस्तत् नानात्वं ज्ञातव्यं तस्येति, तत्र लेश्यायां ज्योतिष्काणामेका तेजोलेश्या, ज्ञाने च त्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि च त्रीणि, असंज्ञिनां तत्रोपपाताभावेन, असंज्युत्पादेन चापर्याप्तावस्थायामपि विभङ्गस्य सद्भावात् त्रीण्यज्ञानानि, तथा वैमानिकानां लेश्याद्वारे तेजोलेश्यादयस्तिस्रो लेश्या वाच्याः, ज्ञानद्वारे ज्ञानानि अज्ञानानि च त्रीणि, 'संखेजेसु णं भंते ! वेमाणियावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि वेमाणियावासंसि केवइया ठिइठाणा पण्णत्ता ?' इत्यादि ॥ इति प्रथमशते पञ्चमोद्देशकविवरणम् ॥
अथ षष्ठो व्याख्यायते, 'जावंते' इत्यादिदर्शनायाह-'जावइयाओ'त्ति (५१ सू०) यत्परिमाणात् 'उवासंतराओ'त्ति अवकाशान्तरात् आकाशविशेषात् अवकाशरूपान्तरालाद्वा, यावत्याकाशे स्थित इति, 'उदयंतेत्ति उदयन्-उद्गच्छन् 'चक्खु
HAGRA anumanianRMIRMIT AHIRegimaintenamilymmendmmalliamonumanmonam
RAI ANIRAM ANHARI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
फरिसं'ति चक्षुषो दृष्टेः स्पर्श इव स्पर्शो, न तु स्पर्श एव, चक्षुषोऽप्राप्तकारित्वात्, 'हव्वं'ति शीघ्रं स सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डले सप्तचत्वारिंशति योजनानां सहस्रेषु द्वयोः शतयोः त्रिपष्टौ च साधिकायां वर्त्तमान उदये दृश्यते, तदस्तमयेऽप्येवं इति, मण्डल - विचारः स्थानान्तरादवसेयः । 'सव्वओ समंत'त्ति सर्वतो दिक्षु समन्तात् विदिक्षु च 'ओभासइ'त्ति अवभासयति ईषत् स्थूलमेव प्रकाशयति, 'उजोवे' भृशं उद्योतयति, 'तवेइ'त्ति तपति - शीतनाशं कुर्यात् इति, (प्रभासयति) यथा सूक्ष्मं वस्तु दृश्यते तथा कुर्यात् इति, अथ क्षेत्रमाश्रित्याह- 'तं भंते 'त्ति यत् क्षेत्रमवभासयति उद्योतयति तपति प्रभासयति तत् क्षेत्रं किं भदन्त ! स्पृष्टं अस्पृष्टं वावभासयति ?, इह यावत्करणादिदं दृश्यं, गो० ! पुट्ठे, नो अपुढं ओभासेइ, तओ ओगाढं अणोगाढं १, गो० ! ओगाढं, नो अणोगाढं, एवं अणंतरोगाढं, नो परंपरोगाढं, तं भंते ! किं अणुयं बायरमोभासह १, गो० ! अपि अभासेइ बायरंपि ओभासेइ, तं किं उडूं तिरियं अहे ओभा० ?, गो० ! उडूंषि ३, तं भंते! किं आई मज्झे अंते ओभासेइ ?, गो० ! आईपि ३, तं भंते ! सविसए अविसए ?, गो० ! सवि० नो अविसए, तं भंते ! आणुपुत्रि अणाणुपुत्रि ओभा० १, गो० ! आणुपु० नो अणाणुपु०, तं भंते! कइदिसि ओभासह १, गो! ०णियमा छद्दिसिंति, एतेषां पदानां 'उजोएइ०' इति पदत्रयेण योजना वाच्या, 'पुडं' ति स्पृष्टं क्षेत्रं प्रभासयति, अथ स्पर्शनामाह-'से नूणं'ति, 'सव्वंति 'त्ति प्राकृतत्वात् सर्वतः सर्वासु दिक्षु 'सव्वावंति 'त्ति सर्वेण वा आतपेन आप्तिः - प्राप्तिर्यस्य क्षेत्रस्य तत्सर्वाप्ति, सर्वेण वा आतपेन आपो-व्याप्तिर्यस्य तत्सर्वापं, सह व्यापेन आतपव्याया यत् तत्सव्यापं, इतिशब्दः सामान्यार्थः, 'फुसमाणकालसमयंमि'त्ति स्पृश्यमानक्षणे, अथवा स्पृशतः सूर्यस्य स्पर्शनायाः कालसमयः स्पृशत्कालसमयः, आतपेनेति गम्यते, यावत् क्षेत्रं स्पृशति सूर्यः, 'तावइयं' ति तावत् क्षेत्रं स्पृश्यमानं स्पृष्टमिति, 'हन्ते' त्युत्तरं
९ शतके ६ उद्देशः
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
स्पृश्यमानस्पृष्टयोश्चैकत्वं मन्तव्यमिति प्रथमसूत्रात्, स्पर्शनामेवाधिकृत्याह - "लोयंते भंते! अलोयतं ति (५२ सू० ) लोकान्तः सर्वतोऽलोकान्तं अलोकान्तो लोकान्तं, इहापि 'पुङ्कं फुसइ' इति, योज्यं, यावन्नियमात् षदिशः, एतद्भावना चैवं - स्पृष्टम लोकान्तं लोकान्तं स्पृशति, स्पृष्टत्वं च व्यवहारतो दूरस्थस्यापि दृष्टं यथा चक्षुः स्पर्शः, अवगाढं- आसन्नमिति, तदपि अनन्तरावगाढम् - अव्यवधानेन सम्बद्धं, न तु परम्परावगाढं शृङ्खलाकटिकावत् परम्परासम्बद्धं तं चाणुं स्पृशति, अलोकान्त प्रदेशमात्रं, सूक्ष्मत्वात्, बादरमपि च बहुदेशत्वात्, तमूर्ध्वमधस्तिर्यग् च स्पृशेत्, ऊर्ध्वादिदिक्षु लोकान्त व्यालोकान्तस्य च भावात्, तमादौ मध्येऽन्ते च स्पृशति, कथम् ?, आदिमध्यान्तकल्पनात् तिर्यगूर्ध्वाधोलोकप्रान्तानां तं च स्वविषये स्पृशति स्पृष्टावगाढादौ, नाविषयेऽस्पृष्टादाविति, तं चानुपूर्व्या, आनुपूर्वी चेह प्रथमस्थाने लोकान्तः ततो द्वितीयस्थाने अलोकान्त इत्यवस्थानतया स्पृशेत्, अन्यथा तु स्पर्शनैव न स्यात् तं च षट्सु दिक्षु स्पृशेत्, लोकान्तस्य पार्श्वतस्सर्वतोऽलोकान्तसद्भावात् विदिक्षु च स्पर्शना नास्ति, दिशां लोक विष्कम्भप्रमाणत्वात्, विदिशां च तत्परिहारेण भावात् एवं द्वीपसागरान्तमुत्रेषु स्पृष्टादिपदभावना कार्या, द्वीपान्तसागरान्ते 'छद्दिसं' ति अस्यैवं भावना - योजनसहस्रावगाढा द्वीपाश्च समुद्राः स्युः, ततश्चोपरितनानधस्तनांश्च द्वीपसमुद्र प्रदेशानाश्रित्योर्ध्वाधोदिग्द्वयस्पर्शना वाच्या, पूर्वादिदिशां तु प्रतीतैव समन्ततस्तेषामवस्थानात्, 'उदयंते पोतंतं'ति' नद्याद्युदकान्तं पोतान्तं-नौपर्यवसानं, इहाप्यु च्छ्रयापेक्षया ऊर्ध्वदिकस्पर्शना वाच्या, जलनिमञ्जने वेति, 'छिद्दते दूसंतं'ति, छिद्रान्तो 'दूसंतं' ति छिद्रान्तो दृष्यान्तं-वस्त्रान्तं स्पृशति, इहापि पदिकस्पर्शभावना वस्त्रोच्छ्रयापेक्षया, अथवा कम्बलरूपवस्त्रपोट्टलिकायां तन्मध्योत्पन्नजीवभक्षणेन तन्मध्यरन्ध्रापेक्षया लोकान्तसूत्रवत् षदिक्स्पर्शना भावयितव्या, 'छायंते' त्ति, इह छायाभेदेन षदिग्भावनैवम् आतपे व्योमवर्त्तिप
PHONE WHOSENEONE HONE MONEY PHONE WHO Oully in Old
#0001
शतके
६ उद्देशः
॥३१॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
क्षिप्रभृतिद्रव्यस्य या छाया तदन्त आतपान्तं चतुर्दिक्षु स्पृशति सः, तथा तस्या एव छायाया भूमेः सकाशात् तत् द्रव्यं यावदुच्छ्रयोऽस्ति ततश्च छायान्त आतपान्तं ऊर्ध्वमधश्व स्पृशति, अथवा प्रासादवरण्डिकादेर्या छाया तस्या मित्तेरवतरन्त्या आरोहन्त्या वा अन्त आतपान्तमूर्ध्वमधश्व स्पृशतीति, अथवा छायातपयोरेव पुद्गलानां असङ्ख्ये यप्रदेशावगाहित्वादुच्छ्रय सद्भावस्तत्सद्भावाच्चोर्ध्वाधोविभागः, ततः छायान्त आतपान्तमूर्ध्वमधथ स्पृशेत् इति भावनीयं । स्पर्शनाधिकारात् प्राणातिपातादिपापस्थानकस्पर्शनामाह - 'अस्थि'त्ति, (५३ सू० ) अस्ति अयं पक्षः, 'किरिया कजड़' इति क्रियत इति, क्रिया-कर्म सा क्रियते भवति, 'पुढे' त्यादि, व्याख्या पूर्ववत्, 'कडा कज्जइ'ति कृता भवति, अकृतस्य कर्मणोऽभावात्, आत्मकृतमेव कर्म स्यात्, नान्यथा, 'अणाणुपुवि'त्ति, पूर्वपचाद्विभागो यत्र नास्ति सा अनानुपूर्वी उच्यते, 'जहा नेरइया तहा एगिंदियवज्जा भाणियव्वा' नारकवदसुरादयो वाच्याः एकेन्द्रियवर्जाः तेषां हि दिकूपदे 'निव्वाघाएणं छद्दिसं, वाघायं पहुंच सिय तिदिसंति' इत्यादि विशेषाभिलापस्य जीवपदोक्तस्य भावाद्, अत एवाह - 'एगिंदिया जहा जीवा तहा भाणियव्वा, 'पेज' त्ति, अनभिव्यक्तमायालोभखभावमभिष्वङ्गमात्रं प्रेम, 'दोसे' त्ति अनभिव्यक्तक्रोधमानखरूपमप्रीतिमात्रं द्वेषः, 'अन्भक्खाणे 'त्ति असद्दोषाविष्करणम्, पेसुन्न'त्ति प्रच्छन्नमसद्दोषाविष्करणं, 'परपरिवार'त्ति प्रकीर्ण परेषां गुणदोषवचनं, 'अरइरइ' त्ति अरति : - मोहनीयोदयाच्चित्तोद्वेगः रतिः - विषयेषु मोहनीयोदयाच्चित्ताभिरतिः, अरतिरतिरिति, 'मायामोसे' तृतीयकपायद्वितीयाश्रवयोः संयोगाः, अनेन च सर्वसंयोगा उपलक्षिताः, अथवा वेपान्तरकरणेन यत्परवञ्चनं तन्मायामृषा, 'मिच्छादंसण सल्ले' त्ति, मिथ्यादर्शनं शल्यमिव विविधव्यथानिबन्धनत्वात्, मिथ्यादर्शनशल्यमिति ॥ एवं गौतमद्वारेण कर्म प्रज्ञप्तम्, तच्च शाश्वतं अतः शाश्वतानेव
CLOSEDEGGELOLOLOLOGIC
९ शतके १६ उद्देशः
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
६ उद्देशः
सूत्रम्
।
लोकादिभावान् रोहकाख्यमुनिद्वारेण दर्शयितुमाह-'आलीणे'त्ति (सू. ५४) गुरुसमाश्रितः संलीनो वा 'भदए'त्ति अनुपता
१ शतके पको गुरुशिक्षागुणात् 'सत्तमे उवासन्तरे'त्ति सप्तमपृथिव्या अधोवाकाशमिति, अत्र सङ्गहगाथा वाच्या, तत्र 'उवासंति, सप्त अवकाशान्तराणि 'वाय'त्ति तनुवाता ७ धनवाताः ७ घणउदहित्ति घनोदधयः सप्त, 'पुढवित्ति सप्त पृथ्व्यः, 'द्वीव'त्ति
जम्बूद्वीयादयोऽसङ्ख्याताःसागरा-लवणादयोऽपि असङ्ख्याताः, 'वास'त्ति वर्षाणि भरतादीनि ७,'नेरइयाईति २४ दण्डकाः, H'अस्थित्ति अस्तिकायाः पञ्च, 'समय'त्ति कालविभागाः, कर्माण्यष्टौ लेश्याः ६, दृष्टयो मिथ्यादृष्ट्यादयः ३, दर्शनानि ४
ज्ञानानि ५ संज्ञाः ४ शरीराणि पश्च योगाः ३ उपयोगौ द्वौ द्रव्याणि ६ प्रदेशा अनन्ताः पर्यवा अप्यनन्ताः 'अद्ध'त्ति अतीताद्धा अनागताद्धा सर्वाद्धा वा, अत्रैवं सूत्रामिलापः 'पुब्बिं भंते ! लोए पच्छा सव्वद्धा' इति, एतानि सूत्राणि शून्यज्ञानादिवाद निरासेन विचित्रबाह्याध्यात्मिकवस्तुसत्ताभिधानार्थानि, शम्भुकृतत्वनिरासेन वाऽनादित्वाभिधानार्थानि । अथ गौतममुखेनाह–'कइविहा णं'ति (सू. ५५) आकाशप्रतिष्ठितो वातः-तनुवातघनवातरूपः, तस्य चाकाशान्तरोपरिस्थितत्वात् , आकाशं तु स्वप्रतिष्ठितमेव, न तत्प्रतिष्ठाचिंता कार्या, तथा वातप्रतिष्ठित उदधिः, घनोदधेस्तनुधनवातोपरिस्थितत्वात् २, उदधिप्रतिष्ठिता पृथिवी, घनोदधीनामुपरिस्थितत्वात् रत्नप्रभादीनां, बाहुल्यापेक्षया चेदं उक्तं, अन्यथा ईषत्प्राग्भारा पृथ्वी आकाशप्रतिष्ठितैव ३ सुगम, पृथ्वीप्रतिष्ठितास्त्रसस्थावराः प्राणाः, इदमपि प्रायिकमेव, यतः आशाशविमानगिरिस्थिता अपि ते सन्ति इति ४, अजीवाः-शरीरादिपुद्गलाः, ते जीवप्रतिष्ठिताः, जीवेषु तेषां स्थितत्वात् ५, जीवाः कर्मप्रतिष्ठिताः, कर्मसु अनुदयावस्थकर्मपुद्गलसमुदयरूपेषु संसारिजीवानामाश्रि-ID३॥ तत्वात् , अथवा जीवाः कर्मभिः प्रतिष्ठिताः-नारकादिभावेनावस्थिताः ६, तथा अजीवा जीवासगृहीता ?, मनोभावादेः पुद्गलानां
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१ शतके उद्देशः
वती
सूत्रम्
जीवैः सङ्ग्रहीतत्वात , अथ जीवप्रतिष्ठितास्तथा अजीवा जीवसङ्ग्रहीता इत्येतयोः को भेदः?, उच्यते, पूर्वस्मिन् वाक्ये आधाराधेय| भाव उक्तः, उत्तरे तु सङ्ग्राह्यसङ्ग्राहकभाव इति भेदः, यच्च यस्य सङ्ग्राह्यं तत्तस्याधेयमिति अर्थापत्तितः स्यात् , यथा अपूपस्य तैलमित्याधाराधेयभावोऽप्युत्तरवाक्ये दृश्य इति ७, 'जीवा कम्म'त्ति जीवाः कर्मसङ्ग्रहीताः, संसारिजीवानामुदयप्राप्तकर्मवशवर्तित्वात् , ये च यद्वशास्ते तत्र प्रतिष्ठिताः, यथा घटे रूपादय इत्येवमत्राप्याधाराधेयता दृश्या ‘से जहानामए'त्ति, (सू० ५६) स यथानामकः कश्चित्पुरुषो बस्ति-दृति, 'आडोवेत्ति आटोपयेत् वायुना पूरयेत् , 'उप्पिं सियं ति उपरिसितं 'पिङ बन्धने' इति धातोः क्ते प्रत्यये चार्षत्वात् , सितं-बन्धं ग्रन्थिं बध्नाति-करोतीति ‘से आउयाए'त्ति सः अपकायः, तस्स वाउकायस्स'त्ति तस्य वायुकायस्य च'उप्पिंति उपरितले सर्वोपरि तिष्ठति, 'हन्ते'त्युत्तरं, यथा वायुराधारो जलस्य एवमाधाराधे| यभाव आकाशघनवातादीनामिति भावः, 'अथाह'ति अस्ताचं-अगाधमिति, अस्तायो वा निरस्ताधस्तलमिवेति, 'अत"ति तरीतु| मशक्यं 'अपोरिसंति न विद्यते पुरुषः प्रमाणमस्येति अपौरुषेयं 'पोग्गले'त्ति कर्मशरीरादिपुद्गलाः 'अण्णमण्णबद्धत्ति
अन्योऽन्यं जीवाः पुद्गलानां पुद्गला जीवानां च सम्बद्धा इति, 'अण्णमण्णपुढ'त्ति पूर्व स्पर्शनामात्रेण अन्योऽन्यं स्पृष्टा|स्ततोऽन्योऽन्यं गाढतरसम्बद्धा इति 'अण्णमण्णमोगाढ'त्ति परस्परेण लोलीभावं गताः, स्नेहप्रतिबद्धा इति, अत्र रागादिरूपः | स्नेहः, अण्णमण्णघड'त्ति अन्योऽन्यं घटा-समुदायो येषां ते अन्योऽन्यघटाः तद्भावस्तत्ता तया अन्योऽन्यघटतया 'हरए'त्ति | हदो-नदः स्याद्-भवेत् , 'पुण्णे'त्ति पूर्णो-भृतः, 'पुण्णप्पमाणे त्ति पूर्णप्रमाणः, तथा(यद्वा)पूर्ण जलेनात्मनो मानं यस्येति पूर्णात्ममानः 'वोलहमाणे त्ति व्यपलोठ्यन् अतिजलभरणात् छद्यमानजल इति, वोसहत्ति जलप्राचुर्यादेव कसन्-स्फारीभवन
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वती
६ उद्देशः
सूत्रम्
| वर्द्धमान इति,'समभरघडत्ति समभरश्चासौ घटश्चेति समासः, समभरघटः तद्भावस्तत्ता तया समभरघटतया समरभरघट इव सर्वथा
१ शतके भृतघटाकारतयेति, अहेणं'ति अथार्थः, महंती 'सयासवं' सदा आश्रवति ईषत् क्षरति जलं यैस्ते आश्रवाः-सूक्ष्मरन्ध्राणि, सन्तो| विद्यमानाः सदा वा शतसङ्ख्या वा आश्रया यस्यां सा सदाश्रवा वा शताश्रवा वा, एवं शतच्छिद्रां, छिद्रं-महत्तरं रन्ध्र, ओगा
हि'त्ति अवगाहयेत् , 'आसव'त्ति आश्रवद्वारैः छिद्रेरिति, 'आपूर'त्ति आपूर्यमाणा जलेनेति शेषः, 'वोसहमाणा' भृता | सती निमजति, 'समभरघड'त्ति हुदक्षिप्तसमभरघटवत , हृदस्याधस्त्योदकेन सह तिष्ठति, यथा नौश्च हुदोदकं अन्योऽन्यमवगाहते, एवं जीवपुद्गलयोर्भावना । 'सया समिय'ति (सू. ५७) सदा-सर्वदा 'समियं ति सपरिमाणं, अथवा सदा-सर्व तुषु समितमिति-रात्रौ दिवसस्य च पूर्वापरयोः प्रहरयोः, तत्रापि कालस्य स्निग्धेतरभावमपेक्ष्य बहुत्वमल्पत्वं वाऽवसेयमिति, यदाह-'पढमचरिमाउ सिसिरे०'इत्यादि, लेपितपात्रं बहिर्न स्थापयेत् , स्नेहरक्षणार्थायेति, सूक्ष्मः स्नेहकायः प्रपतति, ऊचं अधश्च तिर्यक् च, वैताढ्यादावधोलोकग्रामेषु तिर्यग्लोके, 'दीहकालं चिट्ठइत्ति तडागादिपूरणात् , विध्वंसमागच्छति अल्पत्वात् तस्येति, ॥ प्रथमशते षष्ठोद्देशकविवरणम् १-६॥ | अथ सप्तम आरभ्यते-'उववजमाणे'त्ति (सू. ५८) ननु उत्पद्यमान एव उत्पन्नः कथं नारक उच्यते ?, अनुत्पन्नत्वात् तिर्यगादिवदिति, अत्रोच्यते, उत्पद्यमान उत्पन्न एव, तदायुष्कोदयाद् ,अन्यथा तिर्यगाद्यायुष्काभावान्नारकायुष्कोदयेऽपि यदि नारको नासौ | तदन्यः कोऽसाविति ?, किं देसेण ति देशेन देशेन च यदुत्पदनं प्रवृत्तं तद् देशेन देशं, तत्र जीवः किं देशेन-खकीयावयवेन देशेन-10॥३॥ नारकावयविनोऽशतयोत्पद्यते, अथवा देशेन देशमाश्रित्योत्पादयन् वे(यित्वे)ति, एवमन्यत्रापि, 'देसेणं सव्वं ति तत्र देशेन
Muslimuslmamalintreplitimurumilitill illummarwadlamstinianter
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग-
१शतके
वतीसूत्रम्
பாபு மடிப்பு பொடி
७3
खावयवेन सर्वतः-सर्वात्मना नारकावयक्तियोत्पद्यत इति, 'सब्वेणं देसंति सर्वेण-सर्वात्मना सर्वतो देशतो-नारकांशतया वा, 'सव्वेणं सव्वं ति सर्वेण सर्वात्मना सर्वतो नारकतयेति प्रश्नः,अत्रोत्तरं-न देशतयोत्पद्यते,यतो न परिणामिकारणावयवेन कार्याव| यवो निर्वय॑ते, तन्तुना पटाप्रतिबद्धपटप्रदेशवत् , यथा हि पटदेशभूतेन तन्तुना पटाप्रतिबद्धः पटदेशोन क्रियते तथा पूर्वावयविप्र| तिबद्धेन तद्देशेन उत्तरावयविदेशो न निवर्त्यत इति १, तथा न देशेन सर्वतया, अपरिपूर्णकारणत्वात् तन्तुना पट इवेति २, न सर्वेण देशतया, सम्पूर्णपरिणामिकारणत्वात् समग्रघटकारणैपटैकदेशवत् ३, सर्वेण सर्वतयोत्पद्यते, पूर्णकारणसमवायात् घटवदिति ४, आहारसूत्रेऽप्येवं चतुर्भङ्गी, 'सव्वेणं देसंति ३, उत्पत्यनन्तरसमयेषु सर्वात्मप्रदेशैराहारपुद्गलान् कांश्चिदादत्ते कांश्चिद्विमुञ्चति, | तप्ततापिकाघृततैलग्राहकविमोचकापूपवदिति देशमाहारयति, सर्वेण सर्वमिति ४, सर्वात्मप्रदेशैरुत्पत्तिसमये आहारपुद्गलानादत्त एव, प्रथमतस्तैलभृततप्ततापिकाप्रथमसमयपतितापूपवदिति, सर्वमाहारयति, यथा उत्पादस्तदाहारेण सह प्राग्दण्डकाभ्यां उक्तः, अ(त)थोत्पादप्रतिपक्षत्वादुद्वर्तनादण्डकस्तदाहारदण्डकेन सह वाच्यः, नोद्वर्त्तना अनुत्पन्नस्य स्यादित्युत्पन्नतदाहारदण्डको चत(तत उ)द्वर्त्तनाऽऽहारदण्डको वाच्याविति,एवं ताक्दष्टाभिर्दण्डकैर्देशसर्वाभ्यां उत्पादादि चिन्तितम् ,अथाष्टाभिरेवाड़सर्वाभ्यामुत्पादादि चिन्त्यते, ।'णेरइएत्ति जहा पढमिल्लेणं ति, यथा देशेन तथाऽर्द्धनापि, ननु देशस्यार्द्धस्य च को विशेषः ?, उच्यते, देशस्त्रिभागादिरनेकधा अर्द्ध त्वेकधा एवेति॥ उत्पत्तिरुद्वर्त्तना च प्रायो गतिपूर्विका स्यात् इति गतिसूत्राणि 'विग्गहगईत्ति(सू० ६०) विग्रहो! ककं तत्प्रधाना गतिविग्रहगतिः तद्विपक्ष ऋजुगतिकः, तत्र जीवानां आनन्त्यात् प्रतिसमयं विग्रहगतिमतां तद्विपक्षणाणां च बहूनां भावाद् द्वयोरपि बहुत्वं, नारकाणामल्पत्वेन विग्रहगतिमतां कदाचिदसम्भवात् सम्भवेऽपि च एकादीनामपि तेषां भावात् तद्विप.
ATMAmthimmalAMHITAmalththanimun
RTICHRISTIPRITRImanantaligmunitutesunatelliduitml
M
IIRA
T ARATom
II-
I
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ शतके
७ उद्देशः
EMAIDARIMIREMIRMIRE
श्रीभगक्षाणां च बहूनां भावादाह-सव्वेऽविताव होज अविग्गहे'त्यादि विकल्पत्रयम् , 'जावेगिंदियबजेत्ति जीवानां निर्विशेषाणां वती- | एकेन्द्रियाणां चोक्तयुक्त्या विग्रहगतित्वे तत्प्रतिषेधे च बहुत्वमेवेति न झङ्गत्रयं, तदन्येषु तु त्रयमेव, 'तियभंगोत्ति त्रिकरूपो सूत्रम् II भङ्गस्त्रिकभङ्गो, भङ्गत्रयमित्यर्थः॥ गत्यधिकाराच्यवनसूत्रम् 'महडि'त्ति (सू. ६१) महर्द्धिको विमानपरिवाराद्यपेक्षया 'मह
जुईत्ति महाद्युतिकः शरीराभरणाद्यपेक्षया 'महाणुभावेत्ति महानुभावो विशिष्टवैक्रियादिकरणाचिन्त्यसामर्थ्यः, 'अविउकंति व्युत्क्रान्तिः-उत्पत्तिस्तनिषेधादव्युत्क्रान्तिकं, अथवा व्यवक्रान्तिः-मरणं तन्निषेधादव्यवक्रान्तिकम् , तद् यथा स्यादेवं च च्यवमानो जीवन्नेव मृतिकाले इति, चयं-वपुः 'चयमाणेत्ति त्यजन् किञ्चित्कालं 'हिरि'त्ति हीप्रत्ययं-लज्जानिमित्तं, स हि च्यवनसमयेन प्रक्रान्त एव नरपरिभुज्यमानस्त्रीगर्भाशयरूपं उत्पत्तिस्थानं दृष्ट्वा जिहेति, हिया च नाहारयति, 'दुगुंछावत्तियंति जुगुप्साप्रत्ययं-कुत्सानिमित्तं शुक्रादेरुत्पत्तिकारणस्य कुत्साहेतुत्वात् , 'परीसह'त्ति परीषहशब्देन अरतिपरीषहो ग्राह्यः, तनिमित्तं, दृश्यतेऽरतिप्रत्ययाल्लोकेऽप्याहारे वैमुख्यं स्यादिति, 'अहेणं'त्ति अथ लज्जादिक्षणानन्तरं आहारयति, बुभुक्षावेदनीयस्य चिरं सोढुमशक्यत्वात् , 'आहारिज'त्ति क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदाभिधानेन तदीयाहारस्याल्पतोक्ता, 'पहीणे'त्ति प्रक्षीणमायुः सात् , 'जत्थ'त्ति यत्र मनुजत्वादौ 'तमाउति तन्मनुजत्वाद्यायुःप्रतिसंवेदयति-अनुभवतीति, देवनारकायुनिषेधात्तिर्यग्मनुजायुयुग्मं गृह्यते 'गभं वकिमित्ति(सू. ६२ )गर्भ व्युत्क्रामन्-गर्भे उत्पद्यमानः 'दबिंदिय'त्ति निवृत्युपकरणलक्षणानि, तानि हि इन्द्रियपर्याप्तौ स्युरित्यनिन्द्रिय उच्यते, 'भाविंदिय'त्ति लब्ध्युपयोगलक्षणानि, तानि संसारिणां सर्वावस्थाभावीनीति, 'तप्पढमत्ति तस्य-गर्भव्युत्क्रमणस्य प्रथमता तत्प्रथमता तया, मातुरोजो-जनन्या आर्त्तवं शोणितमिति, पितुः शुक्रं,तदुभयं संश्लिष्टं
॥३४॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वती
सूत्रम्
'जं से 'त्ति, या तस्य गर्भस्य माता 'रसविगईउ' त्ति रसरूपा विकृतीर्दुग्धाद्या रसविकारान् 'तदेगदेसेणं' ति तासां - रसवि - कृतीनामेकदेशस्तदेकदेशस्तेन सह ओज आहायति, उच्चारो - विष्ठा, प्रश्रवणं-मूत्रं, खेलो - निष्ठीवनं, 'सिंघाणगं' ति नासिका श्लेष्म 'के समंसु 'त्ति केशाः - कूर्चरूपाः रोमाणि - कक्षादिकेशाः, जीवेणं' ति गर्भगतो जीवः, प्रभुः - समर्थो मुखेन कावलिकमाहारमाहारयितुं ?, अत्रोत्तरम् -'नो तिणमट्ठे' नायमर्थः समर्थः, 'सव्वओ' त्ति सर्वात्मना, 'अभिक्खणं 'ति पुनः २ 'आहच 'त्ति कदाचिदाहारयति कदाचिन्नाहारयति तथास्वभावत्वात्, ततो मुखेन न प्रभुः समर्थः कावलिकमाहारमाहर्तुमिति भावः, अथ कथं सर्वत आहारयति इत्याह - रसो हियते - आदीयते यया सा रसहरणी, नाभिर्नालमित्यर्थः, मातृजीवरसहरणी पुत्रजीवरसहरणी, पुत्रस्य रसोपादाने कारणत्वात् कथमित्याह- मातृजीवप्रतिबद्धा सती सा यतः पुत्रजीवं स्पृष्टवती, इह च प्रतिबद्धता गाढसम्बन्धः, तदंशत्वात् स्पृष्टता च सम्बन्धमात्रं अतदंशत्वात्, मातृजीवरसह ० पुत्रजीवरस० द्वे नाड्यौ स्तः, ततस्तयोश्चाद्या मातृजीवप्रतिबद्धा पुत्रजीवस्पृष्टा, तस्मान्मातृजीवरसहरण्या प्रतिबद्धया पुत्रजीवस्पर्शनात् आहारयति, 'अवराविति पुत्रजीवरसहरण्यपि च पुत्रजीवप्रतिबद्धा सती मातृजीवं स्पृष्टवतीति, तस्माच्चिनोति शरीरं, उक्तं च तंत्रान्तरे - " पुत्रस्य नाभौ मातुश्च, हृदि नाडी निबध्यते । ययाऽसौ पुष्टिमाप्नोति, केदार इव कुल्यया ॥ १॥” इति, 'मत्थुलुंगे 'ति मस्तक भेजकं, अन्येऽप्याहुः - मेदः, फिप्फसादि मस्तुलुङ्गमिति भाव:, 'अट्ठिमिंज' त्ति अस्थिमध्यावयवः, 'अम्मा पिकणं' ति अम्बापैतृकं, शरीरावयवेषु शरीरोपचारात्, 'केवइयं'ति कियत्कालं गर्भे तिष्ठति, 'जावइयं'ति यावत्कालं 'से'ति तस्य जीवस्य भवधारणीयं- भवधारणप्रयोजनं, मनुष्यादिभवोपग्राहकमिति, 'अव्वावण्णे'त्ति अव्यापन्नं - अविनष्टं, 'अहे णं'ति उपचयान्तिमसमयादनन्तरमेतत्, अम्बापैतृकं शरीरं
POOCHI BHADOHINI CHODAN 000 00 00 00 001, INNOCENCHANTOS
९ शतके
७ उद्देशः
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
'वोयसिज्ज' त्ति व्यवकृष्यमाणं हीयमानं । 'गन्भगए समाणे 'त्ति, (सू. ६३ ): गर्भगतः सन् मृत्वेति शेषः, 'एगइए' त्ति स गर्भः राजादिगर्भरूपः संज्ञित्वादिविशेषणानि च गर्भस्थस्यापि नरकप्रायोग्यकर्मबन्धसम्भवाभिधायितयोक्तानि वीर्यलब्ध्या वैक्रिय| लब्ध्या सङ्ग्रामयतीति योगः, अथवा वीर्यलब्धिको वैक्रियलब्धिकश्च सन्नित्यर्थः, परानीकं – शत्रुसैन्यं श्रुत्वा श्रुतिभ्यां निशम्यमनसाऽवधार्य 'पएसे निच्छु भइ' गर्भदेशाद्बहिः क्षिपति, 'समोहणइ' त्ति समवहन्ति, समवहतः स्यात्, तथाविधपुद्गलग्रहणार्थ, सङ्ग्रामं सङ्ग्रामयति-युद्धं कुर्यात्, 'कामकामे 'ति कामौ शब्दरूपे ' अत्थकामए'त्ति अर्थ- द्रव्ये कामो - वांछा यस्यासौ अर्थकामकः, एवं राज्यकामकः, 'भोगकामए' त्ति भोगा - गन्धरसस्पर्शास्तेषां कामः भोगकामकः, 'अत्थकंखिए 'त्ति अर्थे काङ्क्षा - गृद्धिरासक्तिर्यस्येति सोऽर्थकाङ्क्षितः, अर्थपिपासितः, पिपासा प्राप्तेऽप्यर्थेऽतृप्तिः, 'तच्चित्ते 'ति चित्तं - सामान्योपयोगरूपं 'तम्मणे' न्ति मनो- विशिष्टोपयोगरूपं 'तल्ले से त्ति लेश्या - आत्मपरिणामविशेषः 'तदज्झव' त्ति अध्यवसितं - परिभोगक्रियासम्पादन विषयमस्येति तदध्यवसितः, 'तत्तित्र्वज्झवसाणे'त्ति आरम्भकालादारभ्य प्रकर्षयायि अध्यवसानं - प्रयत्नविशेषो यस्य सः 'तदट्ठोव'त्ति उपयुक्तोऽवहितः, 'तदप्पियकरण' त्ति तस्मिन्नेव अर्थादौ अर्पितानि - आहितानि करणानि - इन्द्रियाणि कृतकारितानुमतिरूपाणि येन सः 'तभावण' त्ति तद्भावना - अर्थसंस्कारस्तेन भावितो यः सः 'एयंमि' त्ति एतस्मिन्नन्तरे - सङ्ग्रामकरणावसरे, श्रमणस्य - साधोः 'माहणस्स' त्ति मा हनेत्येवमादिशति स्वयं स्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तत्वाद् यः स माहनः, अथवा ब्रह्मचर्यस्य देशतः सद्भावात् ब्राह्मणो देशविरतस्तस्य वा, 'आरियं'ति आराद्यातं पापकर्मभ्य इत्यार्य, 'धम्म' त्ति धर्मः श्रुतचारि लक्षणः पुण्यं तत्फलभूतं शुभकर्म 'अंबखुजए' त्ति आम्रफलवत्कुन्ज : 'अच्छेज' आसीत सामान्यतः 'चिज' ऊर्ध्वस्थानेन 'निसी
११ शतके ७ उद्देशः
||३५||
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
एज्जा' निषदनस्थानेन 'तुयद्वेज' शयीत 'सममागच्छइ' समम् - अविषमं, 'सम्म' ति पाठे सम्यक् अनुपघातहेतुत्वात्, आगच्छति, मातुरुदराद्योन्या निष्क्रामति, 'तिरियमागच्छ 'त्ति तिरचीनो भूत्वा जठरान्निर्गन्तुं प्रवर्त्तते, विनिघातं - मरणमापद्यते, निर्गमाभावादिति, गर्भनिर्गतस्य यत् स्यात्तदाह-'वण्णवज्झाणि यत्ति वर्णः श्लाघा वध्यो- हन्तव्यो येषां तानि, अथवा वर्णाद् बाह्यानि, अशुभानि, 'से' तस्य गर्भनिर्गतस्य बद्धानि सामान्यतः पुष्टानि - पोषितानि, गाढतरबन्धतो, 'निहत्ता' इति निधत्तानि, उद्वर्त्तनापवर्त्तनाकरणवर्जशेषकरणयोग्यत्वेन स्थापितानीत्यर्थः, अथवा बद्धानि, यतः कथं १, पूर्व स्पृष्टानि, 'कडाई 'ति कृतानि - निकाचितानि 'पडवियाई 'ति प्रस्थापितानि मनुष्यगतिपञ्चेन्द्रियजातित्र सादिनामकर्मसहोदयत्वेन 'अभिनिविट्ठाई'ति अभिनिविष्टानि तीव्रानुभावतया, 'अभिसमण्णागया' ति अभिसमन्वागतानि उदयाभिमुखीभूतानि 'उदिण्णाई'ति ततश्चोदीर्णानि, स्वत उदीरणाकरणेनोदीरितानि, 'नो उवसंताई' ति नोपशान्तानि, अतो 'दुरूवेत्ति दूरूपादि तत्फलभूतानि ज्ञेयानि पदानि, 'अणादेय'त्ति इहैवमक्षरघटना - प्रत्याजातो समुत्पन्नो वा स्यादनादेयवचन इति ॥ प्रथमशते सप्तमोद्देशक विवरणम् ॥ 'एगंतवाले' त्ति (सू. ६४ ) एकान्तबालो मिथ्यादृग् अविरतो वा, एकान्तग्रहणेन मिश्रतां व्यवच्छिनत्ति, यचैकान्तबालत्वे समानेऽपि नानाविधायुर्वन्धनं तत् महारम्भाद्युन्मार्गदेशनादित नुकषायत्वाद्यकामनिर्जरादितत्तद्धेतुवशादिति, अत एव बालत्वे समा| नेsपि अविरतिसम्यग्दृष्टिर्मनुष्यो देवायुरेव प्रकरोति-बनाति, न शेषाणि, 'णेरइयाउयं किच त्ति नैरयिकायुर्वद्ध्वा नैरयिके उत्पद्यते, एवं देवायुरपि, 'एगंत पंडिए 'त्ति (सू. ६५ ) एकान्त पण्डितः - साधुः 'आउयं सिय'त्ति सम्यक्त्वसप्तके क्षपिते न बध्नाति आयुस्साधुः, अर्वाक्- पुनर्वभाति, अत इत्युच्यते - स्यात् प्रकरोति-बध्नाति, न वा, 'केवलमेव 'त्ति केवल:- सामस्त्येन 'दो गइ
CJÓLLOLJOCOLLEJOJOCOL SOL DOCD
९ शतके
७-८
उद्देशः
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
१ शतके ८ उद्देशः
सूत्रम्
mp MINDIA HIONINDMINIDHI
| उत्ति द्वे गती प्रज्ञायते-अवबुध्येते केवलिना, तयोरेव सत्त्वादिति, अंतकिरिय'त्ति निर्वाणं 'कप्पोव'ति कल्पेषु-अनुत्तरवि
मानांतदेवलोकेषु उत्पत्तिः सैव कल्पोपपत्तिका, 'बालपंडिएणं ति श्रावकः 'देसं उवरमइ'त्ति देशतः स्थूलप्राणातिपातादिना | उपरमते-विरतः स्यात् । 'कच्छंसि वत्ति (सू. ६६) कच्छे-नदीजलपरिवेष्टिते वल्लयादिमति प्रदेशे 'दवियंसित्ति द्रविकेतृणादिद्रव्यसमुदाये 'वलयंसि वत्ति वलये वृत्ताकारनद्याधुदककुटिलगतियुक्तप्रदेशे नूमे-अवतमसे,गहने वृक्षादिसमुदाये, 'गह
णविदुग्गं'ति गहनविदुर्गे पर्वतैकदेशस्थितवृक्षवल्लीरूपे पर्वतविदुर्गे-गिरिवृन्दे वने-एकजातीयवृक्षरूपे वनविदुर्गे-नानाजातीय| तरुरूपे, 'मियवित्तिए'त्ति मृगैर्वृत्तिः-जीविका यस्य स मृगबृत्तिकः, 'संकप्पेत्ति मृगसङ्कल्पो वधाध्यवसायो यस्य स मृग| सङ्कल्पः, 'पणिहाणे'त्ति मृगप्रणिधानो-मृगवधैकाग्रचित्तः, 'मियवहाए' मृगवधाय 'गंत'त्ति गत्वा, कच्छादाविति योगः, | 'एए मिय'त्ति एते मृगा इति कृत्वा, कूटं च-मृगग्रहणहेतुर्ग दिपाशस्तद्वन्धमिति-कूटपाशं 'उद्दाइ'त्ति उद्ददाति-रचयति, | 'तओ णं'ति ततः-कूटपाशकरणात् , 'कइकिरिए'त्ति कतिक्रियः,'जे भविए'यो भव्यो-योग्यो मृगवधकर्ता 'जावं च णं'ति यावन्तं कालमित्यर्थः, तस्याः कर्त्तत्याह, उद्दवणयाए-कूटपाशधारणया,'तावंचणं' तावन्तं कालं 'काइयाए' गमनादिकायचेष्टारूपया 'अहिगरण'त्ति अधिकरणेन-कूटपाशकरणरूपेण पाउसित्ति प्रद्वेषो-मृगेषु दुष्टभावः तेन निर्वृत्ता प्राद्वेषिकी तया,'तीहिं किरियाहिं'ति तामिस्तिसृभिः क्रियाभिः स्पृष्टः, 'पारितावित्ति मृगे बद्धे सति परितापनहेतुः पारितापनिकी तया, प्राणातिपातक्रियया च मृगघातिन इति, ऊसवित्त'ति उत्सl 'ओसक्किऊण' ऊवीकृत्य 'निसरइत्त'त्ति निसृजति, निक्षिपति, उसुति वाणं,'आययकपणं'ति आयतकर्ण-कणं यावदायतः-आकृष्टः कर्णायतः, तं इषु 'आयामेत्ता' आयम्य-आकृष्य चिद्वेज'त्ति
NDHIOINIONAMICHHATION
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
HINumme
१ शतके
वती
सूत्रम्
तिष्ठेत , मृगवधेच्छुः, अन्यश्च कोपि पुरुषस्तस्य मृगपातेच्छोः, 'मग्गउ'त्ति पृष्ठतः आगम्य 'सयपाणिण'त्ति स्वकपाणिना तस्य शीर्ष छिन्द्यात् , 'से यत्ति स च उसूत्ति इषुः, 'पुवायामेण'त्ति पूर्वाकर्षणेन तं 'मियंति मृगं 'वधिज्जा' हन्यात् , | 'से णं भंते ! पुरिसे'त्ति स मृगवधेच्छुशिरश्छेत्ता पुरुषः किं मृगवैरेण स्पृष्ट इति, अथ शिरश्छेत नरहेतुकत्वादिषुनिपातस्य कथं धनुर्द्धरपुरुषो मृगवधेन स्पृष्ट इत्याकूतवतो गौतमस्य तदभ्युपगतमेवार्थमुत्तरतया प्राह वीरः-गौतम! क्रियमाणं धनुःकाण्डादि कृतं इति व्यपदिश्यते, 'संधिजमाणे'त्ति सन्धीयमानं-प्रत्यञ्चायामारोप्यमाणं काण्डे धनुर्वाऽऽरोष्यमाणप्रत्यञ्चं सन्धितं-कृतसन्धानं स्यात् , 'निवित्तिज्जमाणे'त्ति निर्वय॑मानं-नितरां वर्तुलीक्रियमाणं प्रत्यञ्चाकर्षणेन निर्वर्तितं-वृत्तीकृतं स्यात् 'णिसरिजमाणो त्ति निसृज्यमाणं-क्षिप्यमाणं काण्डं निसृष्टं, यदा च निसृज्यमानं स्यात् तदा निसृज्यमानताया धनुर्द्धरेण कृतत्वात् तेन काण्डं निसृष्टं स्यात् , काण्ड निसर्गाच्च मृगस्तेनैव मारितः हे गौतम ! 'जे मियंति यो मृगं मारयति स मृगवैरेण स्पृष्टः, 'जे पुरिसंति यः पुरुषं मारयति स पुरुषवैरेण स्पृष्टः इत्युत्तरं, 'अंतो छण्हंति षण्मासमध्ये यदि मृगो म्रियते तदा स मृगवधेच्छु: कायिकादिपश्चक्रियाभिः स्पृष्टः(घातकोत्वात् , 'बाहिं छहंति षण्मासात् बहिः-परतो यदि मृगमृतिः स्यात् तदा कायिकादिचतसृभिः स्पृष्टः, षण्मासादूर्ध्व तस्य प्राणातिपातक्रिया पश्चमी न लगति इत्युक्तं व्यवहारनयापेक्षया, अन्यथा यदा कदाऽप्यधिकृतप्रहारहेतुकं मरणं स्यात् मृगादेः तदैव तस्य प्राणातिपातक्रिया लगति, 'सत्तीए'त्ति शक्त्या-प्रहरणविशेषेण 'समभिधंसेज'त्ति हन्यात् , 'काइयाए'त्ति कायिक्या-वपुःस्पन्दरूपया अधिकरणिक्या-शक्तिखड्गव्यापाररूपया प्राद्वेषिक्या-मनोदुष्प्रणिधानेन परितापनिक्या-परितापनरूपया प्राणातिपातक्रियया मारणरूपया शक्त्याऽभिध्वंसकः असिना वा शिरश्छेत्ता पश्चक्रिया
n tiafterinamDITIMMImhintamman imuntain
m
ent
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
स्पृष्टः पुरुषवैरेण वा - मारित पुरुषवैरभावेन, किंभूतेन ! 'आसन्न'त्ति आसन्नो वधो यस्माद् वैरात्तेनासन्नवधकेन, पुनः किम्भूतेन 'अणव'त्ति अनवकाङ्क्षणा - परप्राणनिरपेक्षा वृत्तिः - वर्त्तनं यत्र वैरे तेनानवकाङ्क्षणवृत्तिकेनेति । क्रियाधिकार एवेदमाह - द्वौ पुरुषौ 'सरिसय'त्ति (सू० ७१) सदृशकौ कौशल्यादिना 'सरित्तय'त्ति सहस्त्वचौ 'सरिव्वय'त्ति सहग्वयसौ 'सरिसभंड 'त्ति सहशानि भाण्डानि - कांस्यपात्रादीनि मात्रा - गणिमादिद्रव्यपरिच्छेदः उपकरणानि - अनेकधाऽऽवरणप्रहरणादीनि ययोस्तौ, 'बीरिय वज्झाई' ति वीर्यं वध्यं येषां तानि, 'सिद्धा णं अवीरिय'त्ति सकरणवीर्याभावादवीर्याः सिद्धाः, 'सेलेसियपडिवण्णय'त्ति शैलेशो- मेरुस्तस्य च यावस्था स्थिरतासाधर्म्यात् सा शैलेशी सा च योगनिरोधेन पञ्चहस्वाक्षरोच्चारकालमाना तां प्रतिपन्नका ये ते शैलेशीप्रतिपन्नकाः, 'लद्विवीरिएणं' ति वीर्यान्तरायक्षयक्षयोपशमतो या वीर्यलब्धिः सैव तद्धेतुत्वाद्वीर्यलब्धिः वीर्यं तेन सवीर्याः, एषां शैलेश्यवस्थानां च क्षायिकमेव लब्धिवीर्य, 'करणवीरिएणं' ति लब्धिवीर्यकार्यभूता क्रिया करणं तद्रूपं वीर्यं कर णवीर्यं, 'करणवीरिएणं सवीरियावि अवीरिया' वि, तत्र सवीर्या उत्थानादिक्रियावन्तः, अवीर्यास्तद्विपक्षाः, ते च अपर्या तकाले अवगन्तव्याः ॥ इति प्रथमशते अष्टमोद्देशक विवरणम् १-८ ॥
अथ नवमोद्देशे गुरुकादिपदसूत्रम्, 'आउली करें' ति ( सू० ७३) प्रचुरीकुर्वन्ति कर्मभिः 'परितीकरिं 'ति स्तोकं कुर्युः कर्म्मभिः 'दीही करंति' दीर्घं प्रचुरकालमिति, ह्रस्वीकरेंति - अल्पकालमिति 'अणुपरियहंति' पौनःपुन्येन भ्रमन्ति, 'बीईवयंति' व्यतित्रजन्ति, पसत्था चत्तारि, लघुत्वपरीतत्वहस्वत्वव्यवित्रजनदण्डकाः प्रशस्ताः, मोक्षाङ्गत्वात्, अपसस्था चत्तारि, गुरुत्वाकुलत्वदीधनुपरिवर्तनदण्डकाः अप्रशस्ताः, संसारहेतुत्वात्, 'सत्तमे णं' ति (सू. ७४ ) इह चेयं गुरुलघुत्वव्यवस्था, “निच्छयओ सव्वगुरुं
HOME DOHO
१ शतके ८ उद्देशः
॥३७॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
HARIDD
१जातो
९ उद्देशः
| सव्वलहुं वा न विजए दव्वं । ववहारओ य जुञ्जइ बायरखंधेसु णऽण्णेसु॥१॥ अगुरुलहू चउफासा अरूविदव्या यहोति नायव्वा। | सेसा उ अट्ठफासा गुरुलहुया णिच्छयणयस्स ॥२॥" 'चउफास'त्ति सूक्ष्मपरिणामानि, अट्ठफास'त्ति बादराणि,गुरुलघु द्रव्यं रूपि, अगुरुलघुद्रव्यमरूपि रूपि वेति, व्यवहारतस्तु गुर्वादीनि चत्वार्यपि सन्ति, तत्र निदर्शनानि-गुरुर्लोष्टः अधोगमनात् , लघुधूमः ऊर्ध्वगमनात् , गुरुलघु आकाशं तत्स्वभावत्वात् , अवकाशान्तरादिसूत्राग्येतानि एतद्गाथानुसारेणावगन्तव्यानि,तद्यथा-'ओवास वाय घणउदहि'त्ति(सूत्रे ५४ गा.१७-१८)गाथाद्वयं सुगमं पूर्वोक्तव्याख्यानात् , 'वेउब्वियतेयाई पडुच्च'त्ति वैक्रियतैजसशरीरे प्रतीत्य गुरुकलघुका एव, यतो वैक्रियतैजसवर्गणात्मके ते, यदाह-"ओरालिय वेउब्विय आहारग तेय गुरुलघू दब"त्ति । जीवं कार्मण| शरीरं प्रतीत्य नारका अगुरुलघुका एव, जीवस्यारूपित्वेनागुरुलघुत्वात् कार्मणशरीरस्य कार्मणवर्गणात्मकत्वात् अगुरुलघुत्वं, आह च-'कम्मगमणभासाई एयाई अगुरुलहुयाई ति, 'नाणत्तंति यस्य यानि शरीराणि तस्य तानि ज्ञात्वा असुरादिसूत्राणि वाच्यानि, असुरादिदेवा नारकवद्वाच्याः, पृथिव्यादयस्तु औदारिकतैजसे प्रतीत्य गुरुलघवः, जीवं कार्मणं च प्रतीत्यागुरुलघवः, वायवस्तु औदारिकवैक्रियतैजसानि प्रतीत्य गुरुलघवः, एवं पञ्चेन्द्रियतियञ्चोऽपि, मनुष्याश्चौदारिकवैक्रियाहारकतैजसानि प्रतीत्येति, 'धम्मस्थिकाए' इह यावत्करणाद् अहम्मत्थिकाए आगासत्थिकाए पदं यावत् चउत्थपएणं अगुरुलघवः, शेषाणां निषेधः कार्यः, धर्मास्तिकायादीनामरूपितया अगुरुलघुत्वादिति, समया अमूर्ताः, कर्माणि च कार्मणवर्गणात्मकानि अगुरुलघूनि, 'दब्बलेसंति द्रव्यतः कृष्णलेश्या औदारिकादिशवर्णा ओदारीकादिकं च गुरुलघु इतिकृत्वा एषापि गुरुलध्वी, भावलेश्या तु जीवपरिणतिस्तस्या अमृतत्वादगुरुलध्वीति । 'दिट्ठी दसणणाण'त्ति 'दृष्टयादी ति दृष्टयादीनि जीवपर्यायत्वेनागुरुलघुत्वात् चतुर्थपदेन
ImamalthmIRIMIRRoshanam
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१ शतके ९ उद्देश:
वती
सूत्रम्
वाच्यानि, अज्ञानपदं विह ज्ञानविपक्षत्वादधीतं, अन्यथा प्रथमशतरोहाकृताण्डककुर्कुटीप्रश्नषष्ठोद्देशके 'दिट्ठीदंसणनाणेति द्विती- यगाथायां ज्ञानपदमेव दृश्यते, 'हेडिल्ले ति औदारिकादीनि गुरुलघुपदेन, गुरुलघुवर्गणात्मकत्वात् , 'कम्मयंति कार्मणं चतुर्थ| पदेन, अगुरुलघुद्रव्यात्मकत्वात् , मनोवाग्योगौ चतुर्थपदेन वाच्यौ, काययोगः कार्मणवर्जस्तृतीयेन, गुरुल घुद्रव्यात्मकत्वात् , |'सब्वे दव्य'त्ति सर्वद्रव्याणि धर्मास्तिकायादीनि, सर्वप्रदेशास्तेषामेव निर्विभागा अंशाः, सर्वपर्यवा वर्णोपयोगादयो द्रव्यधर्माः, ul एते पुद्गलास्तिकायवद्वाच्याः, गुरुलघुत्वेनागुरुलघुत्वेन चेत्यर्थः, यतः सूक्ष्माण्यमूर्तीनि च द्रव्याणि अगुरुलघूनि, इतराणि तु | गुरुलघूनि, प्रदेशपर्यवास्तु तत्तद्रव्यसम्बन्धित्वेन तत्तत्स्वभावा इति, गुरुलधुत्वाधिकारादिदमाह-'लाघवि'(मू०७५) अल्पोपधित्वं 'अप्पिच्छ'त्ति आहारादिषु अल्पाभिध्यः 'अमुच्छ'त्ति उपधावसंरक्षणानुबन्धः 'अगेहित्ति भोजनकरणादिषु नासक्तिः अप्रतिबद्धता | स्वजनादिषु इति पदपञ्चकं, 'पसत्यति प्रशस्तं साधूनां ज्ञेयं, 'कंखापओसेत्ति काङ्क्षा-दर्शनान्तरग्रहः सैव प्रकृष्टो दोषः कांक्षाप्रदोषः काङ्क्षाप्रद्वेषौ वा रागद्वेषावित्यर्थः, 'अण्णउत्थियाणं'ति (सू० ७६) अन्यथं-विवक्षितसङ्घादपरः सङ्घः, तदस्ति येषां ते अन्ययुथिकाः-तीर्थान्तरीयाः एवमारव्यान्ति सामान्यतः, भाषन्ते विशेषतः, पन्नविंति-उपपत्तिभिः 'परूविं'त्ति भेदकथनतः, द्वयोर्जीवयोरेकस्य वा समयभेदेन आयुर्द्वयकरणे नास्ति विरोध इत्युक्तम्-'एगे जीवे इत्यादि, 'आहंसुत्ति उक्तवन्तः, मिथ्यात्वं चास्यैवं-एकेनाध्यवसायेन विरुद्धयोरायुषोर्षन्धायोगात् , यतो जातमात्री जीव इहभवायुर्वेदयते, तदैव तेन यदि परभवायुर्वद्धं तदा दानाध्ययनादीनां वैययं स्यादिति, तेणं ति(मू० ७७)पासावचिज्जा' पापित्याना-पार्थशिष्याणां अयं पार्थापत्यीयः 'थेरे'त्ति | श्रीमहावीरशिष्याः, 'सामाइयंति समभावरूपं न जानन्ति, सूक्ष्मत्वात् , 'के भेति किं भवतामिति, 'आयाणे'त्ति आत्मा नः
॥३८॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
सूत्रम्
DOCTO
अस्माकं मते सामायिकं, यदाह - 'जीवो गुणपडिवण्णो नयस्स दव्वट्ठियस्स सामइयं 'ति, सामायिकार्थोऽपि जीव एव, कम्र्मानुपादानादीनां जीवगुणत्वात्, जीवाव्यतिरिक्तत्वात् तद्गुणानां, एवं प्रत्याख्यानाद्यवगन्तव्यं । 'जइ भे' त्ति यदि भवतां हे आर्याः सामायिकमात्मा तदा 'अवहट्ट' त्ति अपहृत्य - त्यक्त्वा क्रोधादीन् किमर्थं गर्हध्वं 'निंदामि गरिहामी 'ति वचनात्, अत्रोत्तरं —संयमार्थं 'गरहा संजमे' त्ति अवद्ये गर्हिते संयमः स्यात्, अवद्यानुमतिव्यवच्छेदनात्, 'गरहाविय'त्ति गव, 'सव्वं दोसं 'ति रागादिकं दोषं पूर्वकृतं पापं द्वेषं वा प्रविनयति-क्षपयति, 'सव्ववालियं ति बाल्यं बालतां मिथ्यात्वं वा अविरतिं च 'परिण्णायत्ति परिज्ञाय ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया च प्रत्याख्यायेति, 'एवं खु'त्ति एवमेव 'णे' न्यस्माकं 'आया संजमे' त्ति आत्मा संयमे 'उवहिए' त्ति उपहितो- न्यस्तः स्यात्, 'उवचिए' त्ति उपचितः पुष्टः, 'उवडिए' त्ति उपस्थितो भवति, अत्यन्तावस्थायी स्यात्, 'पुच्वि' ति पूर्व 'अदिट्ठाणं'ति कथं अदृष्टानामित्यादिना सर्वत्र सम्बन्धः, 'अणभिगमेणं' विस्तरवोधाभावेन 'असुयाणं 'ति अश्रुतानां अन्यतः, 'अमुयाणं' ति अस्मृतानां दर्शनाकर्णनाभावेन, 'अव्वोकडाणं 'ति अव्याकृतानां, गुरुभिरनाख्यातानां, 'अच्वोच्छिन्नाणं' ति विपक्षादव्यवच्छेदितानां, 'अणिज्जूढाणं' ति महाग्रन्थात् सङ्क्षेपनिमित्तं गुरुभिरनुद्धतानां 'अणुवधारियाणं' ति अनुपधारितानां अनवधारितानां वा 'नो सद्दहिए'त्ति न श्रद्धितः 'नो पत्तिए'त्ति न प्रीतःप्रीतिविपयीकृतः, न रोचितः, अप्रत्ययतो वा न चिकीर्षितः, 'लद्धावलद्धि'त्ति लब्धं - लाभो अलब्धं - अलाभो लब्धावलब्धिः 'गामकंदय'त्ति ग्रामो - इन्द्रियसमूहस्तस्य कण्टका इव कण्टका - बाधकाः शत्रवो वा ग्रामकण्टकाः ।। कालास्यवैशिकपुत्रः प्रत्याख्यानक्रियया सिद्ध इति 'सेस्सि त्ति (सू. ७८) श्रीदेवताश्रितसौवर्णपदृविभूषितशिरोवेष्टनयुक्तपौरलोकनायकस्य, तनुकस्य -
TO DO CHI CHODANE
१ शतके
९ उद्देशः
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगबती
सूत्रम्
दरिद्रस्य 'किविण'त्ति रङ्कस्य कृपणस्य वा, 'अपञ्चक्खाण' त्ति अप्रत्याख्यानक्रिया क्रियते, अविरतिं प्रतीत्य सर्वेषां समैवसदृशीत्युत्तरं । 'आहाकम्मे त्यादि ( मू. ७९ ) आधया - साधुविकल्पेन यत् सचेतनमचेतनं क्रियते चीयते गृहादिकं व्यूयते वस्त्रादिकं । 'अथिरे पलोहइति (सू. ८०) अस्थिरं द्रव्यं लोष्ठादि प्रलोटति - परावर्त्तते, अध्यात्मचिन्तायां तु जीवप्रदेशेभ्योऽस्थिरं कर्म, तस्य प्रतिसमयं चलनेनास्थिरत्वात्, प्रलोटति-बन्धोदयनिर्जरणादिपरिणामैः परिवर्त्तते, 'थिरे ण पलोइ' स्थिरं शिलादि न मलोटति, अवस्थितत्वात्, तथा अस्थिरं भङ्गुरस्वभावं तृणादि भज्यते, एवं कर्मक्षयेऽपि अस्थिरं कर्म तद्भज्यते - व्यपैति, तथा स्थिरम् - अभङ्गुरं अयः शलाकादि न भज्यते, एवमध्यात्मचिन्तायां स्थिरो - जीवः स च न भज्यते, शाश्वतत्वादिति, जीवप्रस्तावादिदमाह - 'सासए बालए'ति बालको व्यवहारतः शिशुः, निश्रयतोऽसंयतो जीवः, स च शाश्वतो द्रव्यत्वात्, 'बालियत्तं' ति इह इकप्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वात् बालत्वं व्यवहारतः शिशुत्वं निश्वयतोऽसंयतत्वं तदशाश्वतं पर्यायत्वादिति, एवं पण्डितसूत्रमपि, नवरं पण्डितो व्यवहारेण शास्त्रज्ञो जीवः, निश्चयतस्तु संयत इति ॥ प्रथमशते नवमोद्देशकविवरणम् १-९॥
'अन्न उत्थिया 'ति (सू. ८१) 'चलमाणे अचलिए 'त्ति चलत्कर्म अचलितं, तेन चलितकार्याकरणात्, वर्त्तमानस्यातीततया व्यपदेष्टुमशक्यत्वात् एवमग्रेऽपि वाच्यं, 'एगयओ न साहण्णंति'त्ति एकत: - एकत्वेन एकस्कन्धतया वा न संहन्यंति-न संहतौ स्याताम्, 'नत्थि सिणेहकाए' त्ति नास्ति स्नेहपर्यवराशिः, सूक्ष्मत्वात् त्र्यादियोगे तु स्थूलत्वात् सोऽस्ति, 'दुक्खत्ताए कति त्ति पञ्च पुद्गलाः संहत्य दुःखतया - कर्मतया क्रियन्ते, भवन्ति इत्यर्थः, 'दुक्खेऽवि य णं' ति कम्र्म्मापि च 'से' त्ति तत् शाश्वतमनादित्वात्, 'सय'त्ति सदा 'समियं' ति सम्यक् समितं वा चीयते चयं याति, अपचीयते - अपचयं याति 'पुबि
"
CHOOSE ONE CHUDDH MHA1010 COMMEN MOOCHEME.
९ शतके
९ उद्देशः
॥३९॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवती
शतके
सूत्रम्
|भास'त्ति भाषणात्प्राक् 'भास'त्ति वागद्रव्यसंहतिः 'भास'त्ति सत्यादिभाषा स्यात् , कारणत्वात् , विभङ्गज्ञानित्वेन तेषां मत- मात्रमेतन्निरुपपत्तिकमुन्मत्तवचनवत , अतो नेहोपपत्तिर्गवेषणीया, सर्वत्रापि "भासेजमाणी भासा अभास'त्ति निसृज्यमानवागद्व्याण्यभाषा, वर्तमानसमयस्यातिसूक्ष्मत्वेन व्यवहारानङ्गत्वादिति, "भासासमयं विय'त्ति इह क्तप्रत्ययस्य भावार्थत्वात् विभक्तिपरिणामाच्च भाषासमयव्यतिक्रमे च 'भासिय'त्ति निसृष्टा सती भाषा स्यात् , प्रतिपाद्यस्याभिधेये प्रत्ययोत्पादकत्वात् , 'अभांसओ णं'ति अभाषमाणस्य, भाषाभाषणात् पूर्व पश्चाच्च तदभ्युपगमात् ,'नो खलु भासओ'त्ति भाष्यमाणा,तस्या अनुभ्युपगमात् इति, तथा 'पुब्बि किरिया दुक्ख'त्ति क्रिया कायिक्यादिका सा यावन्न क्रियते 'तावत् दुक्ख'त्ति दुःखहेतुः, 'कन्जमाणि'त्ति क्रियमाणा क्रिया न दुःखहेतुः, क्रियासमयव्यतिक्रान्तं च-क्रियायाः क्रियमाणता व्यतिक्रमणता व्यतिक्रमे च कृता सती क्रिया दुःखेति, इदमपि तन्मतमात्रमेवायुक्तम् , अथवा पूर्व क्रिया दुःखाऽनभ्यासात् , क्रियमाणा क्रिया न | दुःखा, अभ्यासात् , कृता क्रिया दुःखा, अनुतापश्रमादेः, 'करणओ दुक्ख'त्ति करणमाश्रित्य करणकाले कुर्वतः, 'अकरण
ओ'त्ति अकरणमाश्रित्याकुर्वत इति 'ता खलु सा करणओ दुक्खत्ति, अक्रियमाणत्वे दुःखतया तस्या अभ्युपगमात् , 'सेवंवत्तव्य'ति अथ एवं पूर्वोक्तं वस्तु वक्तव्यं स्यात् १, उपपन्नत्वादस्पेति, अथान्ययुथिकान्तरमतमाह-अकिचंति अकृत्यं-अनागतकालापेक्षया अनिवर्त्तनीयं, जीवैरिति गम्यम् , दुःखमसातं तत्कारणं वा कर्म, तथा अकृतत्वादेवास्पृश्यं-अबन्धनीयं, तथा क्रियमाणे वर्तमानकाले, कृतं अतीतकाले, तनिषेधादक्रियमाणे कृतं, कालत्रयेऽपि कर्मणो बन्धनिषेधात् , अकृत्वा २ आभीक्ष्ण्ये | द्विर्वचनं, दुःखमिति प्रकृतमेव, के इत्याह-प्राणभूतजीवसत्त्वाः, तल्लक्षणमिदम्-"प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ता, भूतास्तु तरवःस्मृताः।
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगवतीसूत्रम्
जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः, शेषाः सच्चा इतीरिताः ॥ १॥" 'वेयणं' ति शुभाशुभकर्मवेदनां पीडां वा वेदयन्ति - अनुभवन्ति इत्येतद् वक्तव्यं स्यात्, एतस्यैवोपपद्यमानत्वात्, यादृच्छिकं लोके सर्वं सुखदुःखमिति, यतः - “ अतर्कितोपस्थितमेव सर्वं, चित्रं जनानां सुखदुःखजातम् । काकस्य तालेन यथाऽभिघातो, न बुद्धिपूर्वोऽत्र वृथाऽभिभानः ॥ १॥" ' से कहमेयं' ति अथ कथमेतत् ? भदन्त !, | एवमन्ययूथिकन्यायेनेति प्रश्नः, 'जण्णं ते अण्णउत्थिए' इत्याद्युक्तं, मिथ्या चैतदेवं यदि चलदेव प्रथमसमये चलितं न स्यात् तदा द्वितीयादिष्वपि तदचलितमेवेति न कदापि चलेद्, अत एव वर्त्तमानस्यापि विवक्षया अतीतत्वं न विरुद्धं, यच्चोच्यते- 'चलितकार्याकरणादचलितमेवे 'ति तदयुक्तं यतः प्रतिक्षणमुत्पद्यमानस्थासकोशादिवस्तुष्वंत्यक्षणभावि वस्तु आद्यक्षणे स्वकार्यं न कुर्यात्, असत्त्वात्, अतो यदन्त्यसमये चलितं कार्यं विवक्षितं परेण तदाद्यसमये चलितं यदि न कुर्यात् तदा क इव दोषोऽत्र ?, कारणानां स्वस्वकार्यकरणस्वभावत्वादिति, यच्चोक्तम् 'द्वौ परमाणू न संहन्येते, सूक्ष्मतया, स्नेहाभावात्', तदयुक्तं, एकस्यापि परमाणोः स्नेहसम्भवात् सार्द्धपुद्गलस्य संहतत्वेन तैरेवाभ्युपगमात्, यत उक्तम्- "तिष्णि परमाणुपोग्गला एगयओ साहण्णंति, ते भिजमाणा दुहावि तिहावि कजंति, दुहो कजमाणा एगयओ दिवडे'त्ति अनेन हि सार्द्धपुद्गलस्य संहतत्वाभ्युपगमेन तस्य स्नेहोऽभ्युपगत एव, अतः कथं परमाण्वोः स्नेहाभावेन सङ्घातीभावः, यच्चोक्तम्- 'एकतः सार्द्ध' एतदप्यचारु, परमाणोरर्धीकरणे परमाणुत्वाभावप्रसङ्गात्, तथा यदुक्तं 'पश्च पुद्गलाः संहताः कर्मतया स्युः, तदप्यसङ्गतं, कर्मणोऽनन्तपरमाणुमयानन्तस्कन्धरूपत्वात्, तथा कर्म जीवावरणस्वभावमिष्यते, तच्च कथं पञ्चपरमाणुस्कन्धमात्ररूपं सदसङ्ख्यातप्रदेशात्मकं जीवमावृणुयादिति, तथा यदुक्तं कर्म शाश्वतं ' तदप्यसङ्गतं, कर्मणः शाश्वतत्वे तत्क्षयोपशमाद्यभावेन ज्ञानादीनां हानेरुत्कर्षस्य चाभावप्रसङ्गात्, दृश्येते ज्ञानादिहानिवृद्धी, तथा
११ शतके १० उद्दे.
118011
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्ती
HamaHOnlil vip hindimammichindimami Diminidis Dominion,
| यदुक्तं 'कर्म सदा चीयते, अपचीयते चेति तदप्येकान्तशाश्वतत्वे नोपपद्यत इति, यच्चोक्तं 'भाषणात्पूर्व भाषा, तीतुत्वात् तद
सङ्गतमेव, औपचारिकत्वात् , उपचारस्य तत्वतोऽवस्तुत्वात् , उपचारस्ताचिके वस्तुनि सति भवतीति ताचिकी भाषाऽस्तीति सिद्धं, | यच्चोक्तं 'भाष्यमाणा अभाषा, वर्तमानसमयस्याव्यावहारिकत्वात् तदप्यसम्यक्, वर्तमानसमयस्यैवास्तित्वेन व्यवहाराङ्गत्वात् , | अतीतानागतयोश्च विनष्टानुत्पन्नतयाऽसत्त्वेन व्यवहारानङ्गत्वात् , यच्चोक्तं-'भाषासमयेत्यादि' तदप्यसाधु, भाष्यमाणाया भाषाया | अभावे भाषासमय इत्यभिलापस्याभावप्रसङ्गात् , यश्च प्रतिपाद्यस्याभिधेयप्रत्ययोत्पादकत्वादिति हेतुः सोऽनेकान्तिकः, करादिचेष्टानामभिधेयप्रतिपादकत्वे सत्यपि भाषात्वासिद्धेः, तथा यदुक्तम्-'अभाषकस्य भाषे'ति, तदसङ्गतं, एवं हि सिद्धस्याचेतनस्य च भाषाप्राप्तिप्रसङ्ग इति, एवं क्रियाऽपि वर्तमानकाल एव युक्ता, तस्यैव सच्चादिति, यच्चानभ्यासादिकं कारणमुक्तं तच्चानेकान्तिकं, अनभ्यासादावपि यतः काचित् सुखादिरूपैव, तथा यदुक्तं 'अकरणतः क्रिया दुःखे ति, तदसम्यक्, यतः करणकाल एवं क्रिया दुःखा वा सुखा वा दृश्यते, न पूर्व पश्चाद्वा, तदसत्चात् , तथा यदुक्तं 'अकिञ्चमिति, यदृच्छावादिमताश्रयणात्' तदप्यसाधीयः, यतो यद्यकरणादेव कर्म दुःखं सुखं वा स्यात् तदा विविधैहलौकिकपारलौकिकानुष्ठानाभावप्रसङ्गः स्यात् , अभ्युपगतं च किंचित् | पारलौकिकानुष्ठानं तैरपि चेत्येतत्सर्व अज्ञानविजृम्भितम् , उक्तं च वृद्धैः-"परतित्थियवत्तब्बय पढमसए दसमयमि उद्देसे । विभंगीऽणादेसा मइभेया यावि सा सव्वा ॥१॥ सब्भ्यमसम्भृयं भंगा चत्तारि हुंति विभंगे । उम्मत्तवायसरिसं तो अन्नाणंति निद्दिष्टुं ॥२॥" सद्भूते परमाणौ असद्भूतम दि १ असद्भूते सर्वगात्मनि सद्भूतं चैतन्य २ सद्भूते परमाणौ सद्भूतं निष्प्रदेशत्वं ३ असते सर्वगात्मनि असद्भूतमकर्तृत्वमिति ४ 'अहं पुणगोयम'त्ति प्रतीतार्थमेव, नवरं दोण्हं परमाणुपोग्गलाणं अत्थि सिणे
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
| हकाएत्ति एकस्यापि परमाणोः शीतोष्णस्त्रिग्धरूक्षस्य स्पर्शानामन्यतरदविरुद्धं स्पर्शद्वय मेकदैवास्ति ततश्च द्वयोरपि तयोः स्निग्धत्वभावात् स्नेहकायोऽस्त्येव, ततस्तौ विषमस्नेहात् संहन्येते, इदं च परमतानुवृत्योक्तं, अन्यथा रूक्षावपि रूक्षत्ववैपम्ये संहन्येते एव, यदाह - "समनिद्धयाइ बन्धो, न होइ समलुक्खयाइवि न होइ । वेमायनिद्धलुक्खत्तणेण बंधो उ खंधाणं ॥ १ ॥ | "ति, 'खंधेऽवि यणं से असासए'त्ति उपचयापचयिकत्वाद्, अत एवाह - 'सया समिय' मिति, 'पुव्विं भासा अभास 'त्ति भाष्यत इति भाषा, भाषणाच्च पूर्व न भाष्यत इति न भाषा, 'भासिज्ज माणी'ति शब्दार्थोपपत्तेः, 'भासिया अभास' त्ति शब्दार्थवियोगात्, 'पुव्विं किरिय'त्ति करणात्पूर्वं क्रियैव नास्तीति, असच्चादेव न दुःखा, सुखापि नासावसच्चादेव, केवलं परमतानुवृत्त्या अदुःखेति उक्तं, 'जहा भास'त्ति वचनात्, 'कज्ज माणी किरिया दुःखा सच्चात् इहापि यत् क्रिया दुःखेत्युक्तं तत्परमतानुवृत्यैव, अन्यथा सुखापि क्रियमाणैव क्रिया, तथा 'किरिया समयवितं च ण'मिति दृश्यं च । 'किचं दुक्ख' मित्यनेन कर्मसत्ताssवेदिता, प्रमाणसिद्धत्वादस्य, तथाहि – यद् द्वयोरिष्टशब्दादिविषयसुखसाधनसमेतयोरेकस्य दुःखलक्षणं फलमन्यस्येतरत् तत् न विशिष्टहेतुमन्तरेण सम्भाव्यते, कार्यत्वात्, घटवद्, यश्चासौ विशिष्टो हेतुः स कर्मेति, आह च - " जो तुलसाहणाणं फले विसेसो ण सो विणा हेउं । कअत्तणओ गोयम ! घडुव्व हेऊ य से कम्मं ॥ १॥ "ति, पुनरप्यन्ययूथिकमतान्तरमुपदिशन्नाह - 'इरि यावहि त्ति (सू. ८२ ) ईर्ष्या गमनं तद्विषयः पन्था ईर्यापथः तत्र भवा ऐर्यापथिकी- केवल योगप्रत्ययः कर्मबन्ध इति, 'संपराइय'त्ति संपरैति - परिभ्रमति प्राणी भवे एभिरिति सम्परायः (या) - कपायाः तत्प्रत्यया या सा साम्परायिकी - कषायहेतुः कर्म्मबन्ध इति, 'परउत्थियवत्तव्यं णेयच्वं'ति इह सूत्रे अन्यतीर्थिक वक्तव्यं स्वयं वाच्यं तचेदम् - " जैसमयं संपराइयं पकरेइ तंस -
२ शतके
१ उद्देशः
॥४१॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ATImmign
२ शतके
श्रीभगलघुत्तौ
१ उद्देशः
I
मयं इरियावहियं पकरेइ, इरियावहियाए पकरणयाए संपराइयं पक०, संपराइयपकरणयाए इरिया०प०, एवं खलु एगेणं समएणं दो किरियाओ पकरेइ, तंजहा-इरियावहियं संपराइयं चेति, 'ससमयवत्तव्वयाए णेयव्वं सूत्रमिति गम्यम् , सा चैवम्'से कहमेयं भंते! एवं ?, गौतमा! जणं ते अण्णउत्थिया एवमाइक्खंति ४ जाव संपराइयं चेति, जे ते एवमाहंसु मिच्छं त ए०, अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि ४-एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं एग किरिय पकरेइ' इत्यादि, पूर्वोक्तानुसारेणाध्येयमिति, मिथ्यात्वं चास्यैवं ऐर्यापथिकी क्रिया अकषायोदयप्रभवा इतरा तु कषायप्रभवा इति कथमेकस्यैकदा तयोः सम्भवो, विरोधा| दिति, अथ क्रियावतां जीवानामुत्पाद विरहनरूपणायाह-'निरयगई (सू. ८३) इत्यादि 'वकतीपयन्ति व्युत्क्रान्ति:-जीवा
नामुत्पादस्तदर्थं पदं व्युत्क्रान्तिपदं, तच्च प्रज्ञापनायां षष्ठम् , तच्चार्थलेशत एवं द्रष्टव्यम् , पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्यदेवगतौ उत्कर्षतो | १२ मुहूर्ताः, जघन्यत एकसमय उत्पादविरहकालः, 'चउवीसइ मुहुत्ता १ सत्त अहोरत्त २ तह य पन्नरस ३ मासो य ४ दो य ५ चउरो ६ छम्मासा विरहकालो या १।।उक्कोसो रयणाइसु सव्वासु जहन्नओ भवे समओ। एमेव य ओवरण संख पुण सुरवरुत्तुल्ला (०रेहिं समा) ॥२॥" सा चेयम्-एगो य दो य तिण्णि य संख असंखा व एगसमएणं । उववजंतेवइया उव्वदंतावि एमेव ॥३॥ तिर्यग्गतौ न विरहकालो, यद्वा भिन्नमुहुत्तो विगलिंदियाण संमुच्छिमाण य तहेव । बारस मुहुत्त गम्भे उक्कोस जहन्नओ समओ ॥४॥" एकेन्द्रियाणां तु विरह एव नास्ति, मनुष्येषु-'बारस मुहुत्त गम्भे मुहुत्त संमुच्छिमे चउव्वीसं । उक्कोस विरहकालो दोसु|वि य जहन्नओ समओ ॥५॥ देवेषु-"भवणवणजोइसोहम्मीसाणे चउवीसइ मुहुत्ता । उक्कोस विरहकालो पंचसुवि जहण्णओ |समओ॥६॥ नव दिण वीसमुहुत्ता ३ बारस दस चेव दिण मुहुत्ताओ ४ । बाबीसा अद्वंचिय ५ पणयाल ६ असीइ ७ दिवससयं
IDANANDHAMARHIOSCHIMICHARIOMIDDH
minto
Faridao
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग- लघुवृत्ती
७॥ संखेज मास आणय ९ पाणएसु १० तह आरण ११ ञ्चुए १२ वासा । संखिजा विण्णेया, गेविजेसुंअओ वुच्छे ।।८॥ हेडिमे
१२ शतके वाससयाई मज्झे सहस्साइं उवरिमे लक्खा । संखिज्जा विण्णेया जया जहा(ते जह)संखेण तीसुपि ॥९।। पलिया असंखभागो, उक्को- १ उद्देशः सो होइ विरहकालो य । विजयाइसु निद्दिट्ठो सम्बेसु जहन्नओसमओ ॥ १० ॥ उपवायविरहकालो इय एसो वण्णिओ य देवाणं । उव्वदृणावि एवं सव्वेसुवि होइ विष्णेया ॥११॥ जहण्णेणेगसमओ, उक्कोसेणं तु होइ छम्मासा । विरहो सिद्धिगईए उबद्दणवजिया। नियम ॥१२॥"त्ति ।। इति प्रथमशते दशमोद्देशकविवरणम् ।।
॥विवाहप्रज्ञप्त्यङ्गटत्तौ प्रथमशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥ व्याख्यातं प्रथमशतम् , अथ द्वितीयं व्याख्यायते-'जे इमे' (मू. ८४) इत्यादि, यद्यप्येकेन्द्रियाणां आगमादिप्रमाणाजीवत्वं प्रतीयते, तथापि तदुच्छ्वासादीनां साक्षादनुपलम्भात् जीव(च्छ)शरीरस्य च निरुच्छासादेरपि कदाचिद्दर्शनात् पृथिव्यादिषूच्छासादि| शङ्का स्यादिति तन्निरासाय सूत्रमिदं ज्ञातव्यं, उच्छ्वासादिद्रव्याणां स्वरूपनिर्णयाय प्रश्नयन्नाह-'किण्णं भंते'त्ति (सू. ८५)किमिति | सामान्यनिर्देशात् कानि-किंविधानि द्रव्याणि इति 'आहारगमो नेयव्यो', प्रज्ञापनाष्टाविंशतितमाहारपादोक्तो ज्ञेयः, 'जीवेगिदिय'त्ति जीवा एकेन्द्रियाः, 'वाघायनिवाघाय'त्ति व्याघातनिर्व्याघातवन्तो भणितव्याः, तद्यथा-पुढविकाइयाणं भंते ! कइदिसं आणमंति पाणमंति ४१, गो० निव्वाघाएणं छद्दिसिं, वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिंति, इत्यादि, एवमप्कायादिष्वपि, तत्र | निर्व्याघातेन षड्दिशि-पड् दिशो यत्रानमनादौ तत्तथा, व्याघातं प्रतीत्य स्यात्रिदिशं चतुर्दिशं पञ्चदिशं वा आनमंति, यतस्तेषां लोकान्तवृत्तावलोकेन व्यादिदिक्षुच्छासादिपुद्गलानां व्याघातः संम्भवति, 'सेसा णियमा छदिसंति' शेषाः-नारकादिवसाः
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्ती
२ शतके १ उद्देशः
पदिशमानमन्ति, तेषां हि सनाड्यन्त तत्वात् , अथैकेन्द्रियाणामुच्छासादिभावादुच्छ्रासादेश्च वायुरूपत्वात् किं वायुकायानामपि उच्छ्वासादिना वायुना भवितव्यं उतान्येन केनापि पृथिव्यादीनामिव तद्विलक्षणेनेत्याशङ्कायां प्रश्नयन्नाह-'वाउयाए णं'ति(सू.८६) अथोच्छ्वासस्यापि वायुत्वादन्येनोच्छासवायुना भाव्यं, तस्याप्यन्येन, एवमनवस्था, नैवं, अचेतनत्वात्तस्य, किञ्च-योऽयमुच्छासवायुः स वायुत्वेऽपि न वायुसम्भव्यौदारिकवैक्रियशरीररूपः, तदीयपुद्गलानामानप्राणसंज्ञितानामौदारिकवैक्रियशरीरपुद्गलेभ्योऽनन्तगुणप्रदेशत्वेन सूक्ष्मतया एतच्छरीराव्यपदेश्यत्वात् , तथा च सत्युच्छासादीनामभाव इति नानवस्था, 'वाउकाए णं भंते'त्ति अयं च प्रश्नो वायुकायप्रस्तावाद्विहितः, अन्यथा पृथिवीकायिकादीनामपि मृत्वा स्वकाये उत्पादोऽस्त्येव, सर्वेषामेषां कायस्थितेरसङ्ख्याततयाऽनन्ततया चोक्तत्वात् , यदाह-"अस्संखोसप्पिणिसप्पिणीउ एगिंदियाण य चउण्हं । ता चेव ऊ अणंता |वण्णस्सईए उ बोद्धव्वा ॥१॥" तत्र वायुकायो वायुकाये एव अनेकशतसहस्रकृत्वः 'उद्दाइत्त'ति अपहृत्य-मृत्वा तत्थेव'त्ति तत्रैव वायौ 'पचायाइ' प्रत्याजायते उत्पद्यते, 'पुढे उद्दाई' स्पृष्टः स्वकायपरकायशस्त्रेण अपद्रवति-म्रियते, 'नो अपुढे'त्ति, सोपक्रमापेक्षमिदं, 'निक्खमइ'त्ति निष्कामति स्वकलेवरात् , 'सिय ससरीरि'त्ति स्यात्-कथञ्चिच्छरीरी, ओरालिय'त्ति औदारिकवैक्रियापेक्षयाऽशरीरी तैजसकार्मणापेक्षया तु सशरीरी निष्कामति ॥ यथा वायोस्तथा कस्यापि मुनेरपि तत्रैवोत्पत्तिः स्यादिति दर्शयन्नाह-'मडाई गं'ति (सू. ८७) मृतादिः-प्रासुकभोजी निर्ग्रन्थः-साधुः 'नो निरुद्ध 'त्ति अनिरुद्धाग्रेतनजन्मा, चरमभवाप्राप्त इति, अयं च भवद्वयप्राप्तव्यमोक्षोऽपि स्यादित्याह-'नो निरुद्धभवपवंचेत्ति प्राप्तव्यभवविस्तार इति, अयं च देवमनुष्यभवप्रपञ्चापेक्षयाऽपि स्यादत आह- 'नो पहीण'त्ति अग्रहीणचतुर्गतिगमनः, यत एवमतो 'नो पहीणसंसार'त्ति अप्रक्षीणसंसारवे
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्ती
१ उद्देश:
Applemon mom momhindHUIMAudiolindeanoramadomained
चकर्मा, अयं च सकृच्चतुर्गतिगमनतोऽपि स्यादतो 'नो वोच्छिन्नसंसारे'त्ति अव्युच्छिन्नसंसृतिगमनः, अतो 'अवुच्छिन्नति अव्युच्छिन्नसंसारवेद्यकर्मा अतो 'नो निद्वियद्वे' न निष्ठितप्रयोजनः, अतो 'नो निट्ठियहकरणिजे त्ति नो-नैव निष्ठितार्थाना| मिव करणीयानि-कृत्यानि यस्य स तथा, 'पुणरवित्ति पुनरपि स साधुः-'इच्चत्यति एतमर्थ चतुर्गतिगमनलक्षणं, तथाऽनुस्वारलोपश्च प्राकृतत्वात् , अनेन प्रकारेण इत्थत्तं इति, पाठान्तरे इत्थं तद्भाव इत्थत्वं-मनुष्यादित्वं 'हवं' शीघ्रं 'आगच्छइत्ति आमोति, अभिधीयते च कषायोदयात् प्रपतितचरणमुनीनां भवभ्रमणं, यतः-"जइ उवसंतकसाओ, वहइ अणंतं पुणोऽवि | पडिवायं"ति, स च संसृतिसंश्रितो मुनिजीवः प्राणादिना नामषट्रेन कालभेदेन युगपच्च वाच्यः स्यादिति विभणिषुः प्रश्नयन्नाह|'से णं'ति (सू० ८८) सः-साधुजीवः किंशब्दः प्रश्ने, वक्तव्यः स्यात् , प्राकृतत्वात् किमसौ वक्तव्यः स्यात् ?, अत्रोत्तरं 'पाणेत्ति | |वत्तवति तत्र प्राण इत्येतत तं प्रति वक्तव्यं स्यात , यदोच्छासादिमत्त्वमात्रमाश्रित्य तस्य निर्देशः क्रियते, एवं भवनादिधर्म| विवक्षया भूतादिशब्दपञ्चकवाच्यता तस्य साधोः कालभेदेन व्यारव्येया, यदा तूच्छासादिधमैयुगपदसौ विवक्ष्यते तदा प्राणो भूतो. जीवः सत्वो विज्ञो वेदयिता इत्येवं तं प्रति वाच्यं स्यात् , 'जम्हा जीवेत्ति यस्माजीवः-आत्माऽसौ जीवति-प्राणान् धारयति, तथा जीवत्वमुपयोगलक्षणं आयुष्कं च कर्म उपजीवति-अनुभवति तस्माजीवः, 'सत्तेति सक्तः-आसक्तः, शक्तो वा समर्थः || सुन्दरासुन्दरासु चेष्टासु, तथा सक्तः-सम्बद्धः शुभाशुभकर्मभिः ॥ पूर्वोक्तार्थविपर्ययमाह-'मडाईत्यादि (मू०८९) 'पारगए' | पारं गतः संसाराब्धेः, परंपरगए' मिथ्यात्वादिगुणस्थानकानां मनुष्यादिसुगतीनां वा परम्परया-क्रमेण सिद्धिंगतः। संयताधिकारे स्कन्दकचरितं विवक्षुरिदमाह-'उप्पण्णनाणदंसणधरे' (सू० ९०) इह यावत्करणात् 'अरहा जिणे केवली सब्वण्णू सव्वदरिसी
பபப்படிப்பாங்க 10HIROMOngsimpuppeDHISeprone
ம் பார்கilirilin மதிபதியார்
॥४३॥
கம்
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
| आगासगएणं छत्तेणं' समवसरणान्तं वाच्यं,'गद्दभालस्स'त्ति गद्दभालाख्यपरिव्राजकस्य, इतिहासः पुराणं तत् पञ्चमं येषां तेषां) २ शतके लघुवृत्तौ । | चतुर्वेदानां, निर्घण्दुः नामकोशः, 'संगोवंगाणं' अङ्गानि-शिक्षादीनि षट्, उपाङ्गानि तदुक्तप्रपञ्चनपराः प्रबन्धाः, 'सारए'
१ उद्देशः | सारकः-अध्यापनेन प्रवर्तकः, सारको वाऽन्येषां विस्मृतसूत्रादिस्सारणात् , वारकोऽशुद्धपाठनिषेधात् , धारकोऽधीतसूत्रधरणात् , पार| गामी, 'सडंगवी' पडंगवित , 'सद्वितंतविसारए' कापिलीयशास्त्रपण्डितः,'संखाणे' सङ्ख्याशास्त्रे 'सिखाकप्पे'त्ति शिक्षा| अक्षरस्वरूपनिरूपकं शास्त्रं, कल्पश्च-तथाविधसमाचारनिर्देशक शास्त्रमेव, छन्दे-पद्ये शास्त्रे निरुक्ते-शब्दव्युत्पत्तिशास्त्रे 'जोइसामयणे' ज्योतिःशास्त्रे, बंभन्नए'त्ति ब्राह्मणसम्बन्धिषु 'परिव्वायएसु' परिव्राजकसत्केषु नयेपु-नीति', दर्शनेष्वित्यर्थः, 'वेसालियसावए'त्ति विशाला-महावीरमाता तदपत्यं वैशालिको भगवान् , तस्य वचः शृणोति तद्रसिकत्वात् वैशालिकश्रावकः 'इणमक्खेवं' एतमाक्षेपं-प्रश्नं पृष्टवान् 'मागह'त्ति मगधजनपदजातत्वात् मागधस्तस्यामन्त्रणं हे मागध ! 'वड्डे' संसारवर्द्धनात्। 'हायई संसारहान्येति, एतावत् प्रश्नजातं तावदाख्याहि, उच्यमानः-पृच्छयमानः एवम्-अनेन प्रकारेण शङ्कितः किमिदमिहोत्तरं । इदं वेति जातशङ्कः, इद मिहोत्तरं न साधु इदं च साधु इति काजितः, अस्मिन्नुत्तरे दत्ते किमस्य प्रतीतिरुत्पत्स्यते नवेति विचिकित्सितः, भेदं-मतेर्भङ्ग किंकर्तव्यताव्याकुलत्वलक्षणमापन्नो नाहमिह किश्चिानामीति स्वविषयं कालुष्यं समापन्नः, 'नो संचाएत्ति न शक्नोति, 'पमोक्खमक्खाइउंति प्रमुच्यते पर्यनुयोगबन्धनात् अनेनेति प्रमोक्षः, उत्तरमाख्यातु-वक्तुं, वन्दामःस्तुमः नमस्यामः-प्रणमामः सत्कारयामः-आदरं कुर्मः सन्मानयामः-उचितप्रतिपत्तिमिः, किंभूतं ? 'कल्याणं' कल्याणहेतुं 'मंगलं' | दुरितोपशमहेतुं 'दैवतं देवं इष्टदेवताप्रतिमा चैत्यमिव चैत्यं पर्युपासयामः सेवामहे, 'अन्भत्थिए' आध्यात्मिकः-आत्मविषयः
DDHANDHANIDANANDHIDHANIONainaram
InDHION WILLIONISH
mamim mp
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ उद्दशः
ARRAMAIRANCame
मारा
श्रीभग चिन्तितः-स्मरणरूपः प्रार्थितः-अमिलपितः सङ्कल्पो-विकल्पः समुत्पन्नवान् , अर्थान् भावान् , भावान् लोकसान्तत्वादीन् , 'हेज- २ शतके लघुवृत्तौ । ईति अन्वयव्यतिरेकलक्षणहेतुगम्यत्वाद्धेतून , तानेव 'पसिणाई' प्रश्नान् , उपपत्तिमात्राणि कारणानि, व्याक्रियमाणत्वाद् व्या
करणानि, प्रष्टुं इतिकृत्वा 'सम्पेहेइ'त्ति संप्रेक्षते पर्यालोचयति, परिवायावसहे'त्ति मठः कुण्डिका-कमण्डलु काञ्चनिका-रु-है। द्राक्षकृता करोटिका मृद्भाजनविशेषः, भृसिका-आसनविशेषः, केसरिका-प्रमाजनाथं चीवरखण्ड, पदनालकं-त्रिकाष्ठिका अङ्कुशकं तरुपल्लवग्रहणार्थं पवित्रकं-अङ्गुलीयकं, गणेत्रिका कलाचिकाभरणविशेषः, 'पहारेत्त'त्ति प्रधारितवान् संकल्पितवान् गमनाय-गन्तुं, 'गोयमाई'ति गौतम इति आमन्त्र्येति शेषः, 'काहे वत्ति कदा कस्यां वेलायां 'किह वत्ति केन वा प्रकारेण ? साक्षाद् दर्शनतः श्रवणतो वा, 'केवञ्चिरेण वत्ति कियतो वा कालात् 'अदरागए'त्ति अदूरे आगतः, स चावधिस्थानापेक्षयापि स्याद् अथवा दूरतरमार्गापेक्षया क्रोशादिकमप्यदूर स्यादत उच्यते-'बहुसंपत्ते'त्ति ईषदूनः सम्प्राप्तो बहुसम्प्राप्तः, 'अद्धाणपवन्नेत्ति मार्गप्रतिपन्नः, किमुक्तं स्यात् ?, 'अन्तरापहे वट्टइत्ति विवक्षितस्थानयोरन्तरालमार्गे वर्त्तत इति, 'पद्यइत्तए'त्ति प्रवजितुं, 'अब्भुटेइ'त्ति आसनं त्यजति, यच्च गौतमाभ्युत्थानमसंयतं प्रति तद्भाविसंयतत्वेन, 'हे खंदय'त्ति सम्बोधनमात्रं खागतं-शोभनमागमनं तव स्कन्दक! सु-अतिशयेन स्वागतं 'अणुरागयंति रेफस्यागमिकत्वान् अनुरूपं आगमनं 'जेणेव इहं ति यस्यां दिशि इदं-भगवत्समवसरणं 'तेणेव' तस्यां दिशि 'अत्थे समत्थे'त्ति अयमर्थः समर्थः-सङ्गतः ?, किंति प्रश्ने, उत्तरं तु 'हन्ता अत्थि' सद्भूतोऽयमर्थः, 'से केणं ति गोयमा! तहारूवेति स कः, णंति वाक्यालङ्कारे, तथारूपो ज्ञानी तपस्वी
४४॥ वा 'जेणं'ति येन ज्ञानिना तब एषः अर्थ आख्यातः, 'रहस्सकडे 'त्ति रहाकृतः-प्रच्छन्नकृतः, हृदय एव अवधारितत्वात्
mulimatlin inamust inthusi Munmullim malupium muhun aniloinitine Indianmyaligyan mainguri
sinila Raiनाबालि
केवञ्चिरण
यादत उच्यतक्षितस्थानया
गानilm online
a
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
१ उद्देशः
२
'वियहभोईत्ति व्यावृत्ते सूर्ये भुङ्क्ते इत्येवंशीलो व्यावृत्तभोजी, प्रतिदिनभोजीति भावः, सिंगारं'ति शृङ्गारमिव शृङ्गारं-अतिशयशोभावत् , 'आणदिए'त्ति ईषत्सौम्यतादिभावैः, नन्दितः सौम्यतादिभावैः, 'परमाणं'ति समृद्धितरतां प्राप्तः, 'पीयमणे'त्ति प्रीतिः प्रीणनं-आप्यायनं मनसि यस्य स प्रीतमनाः, परमसोमण'त्ति परमं सौमनस्यं सुमनस्कता सञ्जातं यस्य स परमसौमनस्यः, "विसप्पत्ति हर्षेण विस्तारं बजत् हृदयं यस्य स तथा, 'दव्वओ णं एगे लोए सअंते'त्ति पञ्चास्तिकायमयैकद्रव्यत्वाल्लोकस्य सान्तोऽसौ, आयामो-दैर्घ्य विष्कम्भो-विस्तारः, 'परिक्खेवेणं ति परिधिना 'भुविंसुत्ति अभवन् , ध्रुवोऽचलत्वात् , नियतः एकस्वरूपत्वात् , नियतरूपः कादाचित्कोऽपि स स्यादत आह-'सासए'त्ति शाश्वतः, प्रतिक्षणं सद्भावात् , अक्षयोऽविनाशात् , अव्ययः तत्प्रदेशानामव्ययत्वात् , अवस्थितः पर्यायाणामनन्ततया अवस्थितत्वान्नित्यः,'वण्णपजव'त्ति वर्णवि. शेषा एकगुणकालत्वादयः, एवमन्येऽपि गुरुलघुपर्यवास्तद्विशेषाः बादरस्कन्धानां, अगुरुलघुपर्यवाः अणूनां सूक्ष्मस्कन्धानाममूर्तानां च, 'नाणपज्जवेत्ति ज्ञानविशेषाः, बुद्धिकृता वा अविभागपलिच्छेदाः अणंता, गुरुलघुपर्यवा औदारिकादिशरीराण्याश्रित्य इतरे तु कार्मणादिद्रव्याणि जीवस्वरूपं वाऽऽश्रित्य, 'दब्वओणं एगा सिद्धि'त्ति इह सिद्धिः सिद्धाधाररूपा ईषत्प्राग्भारा सिद्धिशिला 'खेत्तओ'त्ति पश्चचत्वारिंशद्योजनलक्षाणि आयामविष्कम्भाभ्यां, 'एगा जोयणकोडि ४२ लक्षाः३० सहस्राः किश्चिन्यूनगव्यूतद्वयाधिके द्वे योजनशते एतत्परिधिः । 'बालमरणे दुवालसविहे'त्ति 'वलए'त्ति बलतो-बुभुक्षा परिगतत्वेन वलव लायमानस्य संयमाद्वा भ्रश्यतो मरणं वलन्मरणं 'वसहत्ति वशेन इन्द्रियवशेन ऋतस्य–पीडितस्य मृतिः दीपरूपाक्षिप्तचक्षुषः शलभस्येव यत्तदशा-मरणं, 'अंतोसल्ल'त्ति अन्तःशल्यस्य द्रव्यतोऽनुद्धततोमरादेःभावतः सातिचारस्य यत् तदन्तःशल्यमरणं,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
तस्म भवाय मनुष्यादेस्सतो मनुष्यादावेव बद्धायुषो यत्तत्तद्भवमरणं, 'सत्थोवाडणं' ति शस्त्रादिना - क्षुरिकादिना अवपाटनं शस्त्रावपाटनं, 'बेहाणसे' त्ति विहायसि - आकाशे भवं वृक्षशाखाद्युद्धद्धत्वेन वैहानसं मरणं 'गिद्ध पिड' त्ति गृधैः - पक्षिमिः गृद्धैः - मांसलुब्धैर्वा भृगालादिभिः स्पृष्टस्य - विदारितस्य करिकरभरासभादिशरीरान्तर्गतत्वेन यत्तद् गृध्रस्पृष्टं गृद्धस्पृष्टं वा, 'वडूइ' त्ति वर्द्धते, संसारबर्द्धनेन, पादपवदुपगमनम् - अस्पन्दतयाऽवस्थानं पादपोपगमनं इदं चतुर्विधाहारवर्जितमेव स्यात्, 'नीहारिमे 'त्ति निहरेण निर्वृत्तं तन्निहरिमं, उपाश्रये यो म्रियते तत्कलेवर निर्धारणात् अनिर्धारिमं योऽटव्यां म्रियते इति, यद्वाऽन्यत्रेह स्थाने इङ्गितमरणमुच्यते, तद्भक्त प्रत्याख्यानस्यैव विशेष इति नेह भेदेन दर्शितमिति । 'सद्दहामि' त्ति (सू०९१) निर्ग्रन्थं प्रवचनमहं प्रतिपद्ये 'पत्तियामि ति ( प्रत्येमि ) प्रीतिप्रत्ययं वा सत्यमिदं एवं तत्र करोमि, रोए मि- चिकीर्षामि अभुट्ठेमि एतदङ्गीकरोमि, 'तहमेयं'ति तथैतत् 'अवितह' त्ति सत्यमेतत् 'असंदिद्ध' ति असन्दिग्धं 'इच्छिय' न्ति इष्टमेतत् 'पडिच्छिय'न्ति प्रतीप्सितं प्राप्तुमिष्टं, 'आलित्ते'त्ति आ-ईषत् ज्वलित: 'पलित्ते' त्ति प्रकर्षेण ज्वलितः, 'आलित्तपलित्ते' त्ति आदीप्तप्रदीप्त इति, 'झियायमाणं' ति ध्मायमाने - दह्यमाने अप्यसारं अल्पं च तत्सारं चेति अल्पसारं - मणिमुक्तास्वर्णटङ्ककादि, 'आयाए' आत्मना, 'एगंतं' ति एकान्तं - विजनं अन्तं - भूभागं अपक्रामति, एष मणिमुक्तादिकरण्डको मम निस्तारितः - अग्निनिष्कासितः 'खमाए 'त्ति क्षमायै धृतयेऽनुगामितया भविष्यति, स्थैर्यधर्मयोगात् स्थैर्यः वैश्वासिको विश्वासप्रयोजनत्वात् सम्मतः तत्कृतकार्याणां सम्मत - त्वात्, बहुशो मतो बहुमतः, अनु - विप्रियकरणस्य पश्चादपि मतोऽनुमतः, 'भण्डकरडग' त्ति भाण्डकरण्डकम् - आभरणभाजनं तत्समानः, आदेयत्वात्, 'मा णं वाल'त्ति मा-निषेधे, व्यालाः- श्वापदभुजगाः, 'फुसंतु'ति स्पृशन्तु इतिकृत्वा 'सेहावि
SOCJOGOJOLDOCJOCCDCSOLUCJOLO
२ शतके
१ उद्देशः
॥४५॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
२ शतके
१ उद्देशः
MANORamaADurammmmmmmanmailtiantarulhanythin mumall want
य'ति सेधितुं प्रत्युपेक्षणादिक्रियाकलापग्राहणतः शिक्षितुं सूत्रार्थग्राहणतः, 'सयमेव'त्ति स्वयमेव भगवतैव, प्रवाजितुं रजोहरणादि| वेषदानेन, आत्मानमिति गम्यते, आचारः-श्रुतानुष्ठानं कालाध्ययनादि गोचरं-भिक्षाटनं विनयः-प्रतीतः वैनयिकं तत्फलं कर्म| क्षयादि चरणं-चारित्रं करणं-पिण्ड विशुध्ध्यादि यात्रा-संयमयात्रा तदर्थमेव मात्रा-आहारग्रहणं वृत्तिः-वर्तनं यत्र तं धर्ममाख्यातुं, इच्छामीति योगः, 'तुयहियव्य'ति शयितव्यं, सामायिकोच्चारणादिपूर्व, उत्थायोत्थाय-विबुध्य २ 'पाणेहिं'ति प्राणादिषु चतुर्पु यः संयमो-रक्षा तेन संयंतव्यम्-यतितव्यं, 'तमाणाए'त्ति तदनन्तरमाज्ञया-आदेशेन खेल:-कण्ठमुखश्लेष्मा सिंघानको-नाशामलः, समितः सङ्गतमनःप्रवृत्तिकः 'गुत्ते'त्ति मनोगुप्तत्वादीनां निगमनं; गुप्तं-ब्रह्मगुप्तियुक्तं ब्रह्म चरति यः 'चाइ'त्ति सङ्गत्यागवान् “लज्जू' संयमवान् रज्जुरिव वा रज्जुः अवक्रव्यवहार इति 'खंतिस्वमे त्ति क्षान्त्या क्षमते न त्वसमर्थतया यः स शान्तिक्षमः, 'सोहिय'त्ति शोधितो वा निरतिचारचारित्रत्वात् , सौहृदं-मैत्री सर्वप्राणिषु तद्योगात सौहृदो वा 'अप्पुस्सुत्ति अल्पौत्सुक्यः त्वरारहित इति, 'अबहिल्लेसेत्ति अविद्यमाना बेहिः-संयमादहिस्तात् लेश्या-मनोवृत्तिर्यस्य सः। अबहिर्लेश्यः, 'दंते'त्ति दान्तः क्रोधादिदमनात् , पन्तो वा रागद्वेषयोरन्तार्थप्रवृत्तत्वात् , 'पुरओत्ति मार्गानभिज्ञो मार्गज्ञनरमिव ।। पुरस्कृत्य, एकादशाङ्गीमधीते, इह कश्चिदाह-ननु अनेन स्कन्दकचरितात्प्रागेवैकादशाङ्गीनिष्पत्तिरवसीयते, पञ्चमानान्तर्भूतं चेदं चरितं इति कथं न विरोधः?, उच्यते, श्रीवीरतीर्थे किल नव वाचनाः, तत्र सर्ववाचनासु स्कन्दकचरितात् पूर्वकाले ये स्कन्दकचरिताभिधेया अर्थास्ते चरितान्तरद्वारेण प्रज्ञाप्यन्ते, स्कन्दकचरितोत्पत्तौ च सुधर्मणा जम्बुमधिकृत्यास्यां वाचनायां स्कन्दक-1 चरितमेवाश्रित्य तदर्थप्ररूपणा कृतेति न विरोधः, अथवा सातिशयत्वाद् गणधराणां अनागतकालभाविचरितबन्धनमदुष्टमिति,
HODHAMRO NADANIMOHINDrampurnimammipi mapimpaignmenuging
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
भाविशिष्यापेक्षयाऽतीतनिदेशोऽपि न दुष्ट इति, 'भिक्खुपडिमं'ति भिक्षूचितमभिग्रहविशेषं, एतत्स्वरूपं चेदं - 'गच्छा विणिक्खमित्ता पडिवजड़ मासियं महापडिमं । दत्तेग भोयणस्सा पाणस्सवि एग जा मांसं ॥ १॥" नन्वयमेकादशाङ्गधारी पठितः, प्रतिमाश्च विशिष्टश्रुतवानेव कुर्यात्, यदाह "गच्छेच्चिय निम्माओ, जा पुब्वा दस भवे असंसुन्ना । णवमस्स तइयवत्थू होइ जहष्णो सुयाहिगमो ॥ २ ॥” इति कथं न विरोधः ?, उच्यते, पुरुषान्तरविषयोऽयं श्रुतनियमः, तस्य तु सर्वविदुपदेशेन प्रवृत्तत्वान्न दोषः, 'अहाकप्पं 'ति प्रतिमाकल्पानतिक्रमेण 'अहातचं 'ति यथातत्त्वं तवानतिक्रमेण 'अहासम्मं 'ति यथासाम्यं, समभावानतिक्रमेण 'सोहेइ' शोभयति पारणकदिने गुर्वादत्तशेषभोजनग्रहणात् 'तीरह' पूर्णेऽप्यवधौ स्तोककालावस्थानात 'पूरेइ' तत्कृत्यपूरणात्, कीर्त्तयति पारण कदिने इदं च इदं च तस्याः कृत्यं तच्च मया कृतमिति कीर्त्तनात्, 'अणुपा लेइ' तदनुमोदनात, एवमेतत्क्रमेण सप्त सप्तमासान्ताः, ततोऽष्टमी प्रथमसप्तरात्रंदिवा सप्ताहोरात्र माना, एवं नवमी दशमी च, एतास्तिस्रोऽपि चतुर्थभक्तेनापानकेन, 'राईदिय'त्ति रात्रिंदिवा एकादशी अहोरात्रप्रमाणा, इयं च षष्ठभक्तेन, 'एगराइ' त्ति एकरात्रिकी चेयमष्टमेन स्यात्, 'गुणरयणसंवच्छरंति गुणा एव रत्नानि यत्र स गुणरत्नः २ संवत्सरो यत्र तद् गुणरत्नसंवत्सरं तपः, इह च त्रयोदश मासाः सप्तदशदिनाधिकाः तपःकाल इति, त्रिसप्ततिर्दिनानि पारणकालः, स च एवं " पप्णरस वीस चउवीस चेव चउवीस पष्णवीसा य । चउवीस एकवीसा चवीसा सत्तवीसा य ॥ १॥ तीसा तित्तीसाविय चउवीस छवीस अट्ठवीसा य। तीसा बत्तीसाविय सोलसमासेसु तवदिवसा || २ || पन्नरस दसट्ट छव्यंच चउर पंचसु य तिनि तिन्निति । पंचसु दो दो य तहा, सोलसमासेसु पारणगा || ३ ||" इह च यत्र मासे अष्टमादितपसो यावन्ति दिनानि न पूर्यन्ते तावन्त्यग्रेतनमासादाकृष्य पूरणीयानि अधिकानि वा अग्रेत
[ २ शतके ११ उद्देशः
॥४६॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
RImmire
२ शतके
लघुवृत्ती
१ उद्देशः
|नमासे क्षेप्तव्यानि, 'चउत्थं चउत्थेणेति चतुर्थ भक्तं यावद्भक्तं त्यज्यते यत्र तच्चतुर्थभक्तं, इयं चोपवासस्य संज्ञा, एवं षष्ठा| दिकमपवासद्वयादेरिति, 'अणिक्वित्तेणं' अविश्रान्तेन 'दिय'त्ति दिवसे 'ठाणुक्कडु'त्ति स्थान-आसनमुत्कटुकं आधारे पुताल| गनरूपं यस्यासौ स्थानोत्कटुकः, 'वीरासणेणं' वीरासनेन रात्रौ, निषीदनासनाकर्षणात् तथैव स्थित्येत्यर्थः, अवाउडेण' प्राव
रणरहितेन 'उरालेण' प्रधानेन विपुलेन बहुदिनत्वात् 'पयत्तेण' प्रदत्तेन गुरुभिरनुज्ञातेन 'पजहिएण' प्रकर्षादङ्गीकृतेन | 'उदग्गेण' उत्तरोत्तरं वृद्धिमता 'उदात्तेन' उन्नतभाववता 'उत्तमेन' उत्तमपुरुषसेवितत्वेन 'उदारेणं' औदार्यवता निःस्पृह|त्वात् 'महानुभागेण' महानुभावेन 'शुष्को नीरसवपुष्ट्वात् , 'लुक्खे'त्ति बुभुक्षावशेन रूक्षीभूतत्वात् , अस्थिचर्मावनद्धः किटिकिटिका-निर्मासास्थिसम्बन्धी उपवेशनादिक्रियासमुत्थः शब्दस्तांभूतः-प्राप्तो यःस किटिकिटिकाभूतः धमनीसंततो-नाडीव्याप्तो मांसक्षयेणादृश्यमाणनाडीकत्वात् 'जीवंजीवेणं'ति अनुस्वारस्यागमिकत्वात् जीवजीवेन, जीवबलेनेत्यर्थः, न वपुर्बलेनेति, 'भासं भासि त्यादि, कालत्रयनिर्देशः ग्लायति ग्लानः स्यात् , 'से जहानामए'त्ति से इति अथार्थः, 'यथेति दृष्टान्तार्थः, नामेति सम्भावनायां, ए इति वाक्यालङ्कारे, 'कट्ठसगडिय'त्ति काष्ठभृता शकटिका काष्ठशकटिका 'पत्तसगडिय'त्ति पलाशादिपत्रभृता गत्री 'पत्ततिल'त्ति पत्रयुक्ततिलानां भाण्डकानां च मृन्मयभाजनानांभृता गत्री, अङ्गारभृतगत्रीत्यर्थः,'उण्हे दित्ता' उष्णस्तापस्तत्र दत्ता, शुष्का सतीति विशेषणद्वयमाकाष्ठादीनामेव सम्भवति,हुताशन इव भस्मराशिप्रतिच्छन्नः, 'तवेणं तेएणं'ति तपस्तेजसा एव,बहिनिस्तेजाः,अतःशुभध्यानाग्निना ज्वलति, 'पुश्वरत्तावर'त्ति पूर्वरात्रश्च-रात्रेः पूर्वभागः अपरात्रश्च-रात्रे पश्चिमो भागस्तलक्षणो यः कालसमयः-कालात्मकः समयः स तथा तत्र धर्मजागरिकां जाग्रतः,कुर्वत इत्यर्थः,'तं अस्थि तामेति तदेवमप्यस्ति तावत्
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
लघुवृत्ती
C
andidehatimes
मेत्ति मम उत्थानादि, न सर्वथा क्षीणमिति भावः,'तंजाव तामेत्ति तत्-तस्मात् यावत् ता इति भाषामात्रे मे-ममास्तीति 'जाव
M२ शतके यत्ति यावच्च 'सुहत्थी'ति शुभार्थी भव्यान् प्रति, सुहस्ती वा-पुरुषवरगन्धहस्ती वा, 'कल्लं'ति श्वः 'पाउ'त्ति प्रादुः-प्रकटप्र
उद्देशः | भातायां रात्रौ 'फुल्ल'त्ति उत्फुल्लं यदुत्पलं-पचं कमलश्च-हरिणविशेषस्तयोः कोमलमुन्मीलितं-उन्मीलनं यत्र तत्तथा, 'कडाईहिं'।
इह पदैकदेशात्पदसमुदायो दृश्यः, ततः कृतयोग्यादिभिः, तत्र कृता योगाः-प्रत्युपेक्षणादिव्यायारा यैस्ते कृतयोगिनः, आदि| शब्दात् प्रियधर्माणो दृढधर्माण इति, विउलं'ति विपुलगिरिमेहघण'त्ति घनमेघसन्निकाशः-सान्द्रजलदसदृशं, देवानां सन्निपातः-समागमो रमणीयत्वाद्यत्र तं 'संलेहण'त्ति संलिख्यते-कृशीक्रियते अनया इति संलेखना, तस्या झोसणा-सेवा, तया 'झुसिए'त्ति जुष्टः-सेवितः 'भत्तपाण'त्ति प्रत्याख्यातभक्तपानस्य कालं-मरणं 'इतिकट्ट' इतिकृत्वा 'संपेहेइ'त्ति सम्प्रेक्षतेपर्यालोचयति, 'उच्चार'त्ति पादपोपगमनादारादुच्चारादिभूमीः प्रतिलेखयति, उच्चारादेस्तस्य कर्त्तव्यत्वात् तद्भूमिप्रतिलेखनं न निरर्थकं, 'सहि भत्ताई'ति प्रतिदिनं भोजनद्वयत्यागात्रिंशता दिनः षष्टिभक्तानि व्यक्तानि स्युः, 'अणसणार' प्राकृतत्वादनशनेन 'छेइत्ता' छिन्वा परित्यज्य 'परिनिव्वाणवत्तियंति परिनिर्वाणं-मरणं तदेव प्रत्ययो-हेतुर्यस्य तं परिनिर्वाणप्रत्ययं ।। द्वितीयशते प्रथमोद्देशकविवरणम् ॥
अथ द्वितीय आरभ्यते-'समुग्घाय'त्ति (सू० ९६) सम्-एकीभावे उत्-प्राबल्ये, ततश्च एकीभावेन प्राबल्येन च घाताः समुद्याताः, अथ प्राबल्येन घाताः कथम् ?, उच्यन्ते, यस्माद्वेदनादिसमुद्घातपरिणतो बहून् वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरानु
॥४७॥ | भवयोग्यान् उदीरणाकरणेनाकृष्य उदये प्रक्षिप्यानुभृय निर्जरयति, आत्मप्रदेशैस्सह श्लिष्टान् शातयतीत्यर्थः, 'सत्त'त्ति वेदना
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० | लघुवृत्तौ
समुद्घातादयस्तप्त समुद्धाताः, अत एवाह- 'छाउमत्थियसमुग्धायवजं ति छद्मस्थसाधोः केवलज्ञानाभावेन केवलिसमुद्घाताभाव:, तत्रेदं सूत्रं - 'कइ णं भंते ! छाउमत्थियसमुग्धाया पन्नत्ता ? गोयमा ' इत्यादिसूत्रवर्जितं 'समुग्धायपर्यं' ति प्रज्ञापनायां षट्त्रिंशत्तमपदं समुद्घातार्थं नेतव्यं, तच्चेदम्- 'कह णं भंते ! समुग्धाया पं० १, गो० ! सत्त, तंजहा - वेयणसमुग्धाए कसायसमुग्याए' इत्यादि, इह सङ्ग्रहगाथा - " वेयण १ कसाय २ मरणे ३ वेउब्विय ४ तेयए य ५ आहारे ६ । केवलिए चेव भवे जीवमणुस्साण सत्तेव || १ ||" जीवपदे मनुष्यपदे सप्त वाच्याः, नरकादिषु तु यथायोगं, तत्र वेदनासमुद्घातेन समुद्धत आत्मा वेद| नीयकर्मपुद्गलानां शातं कुर्यात्, कषायसमुद्घातेन कषायपुद्गलानां, मारणान्तिकसमुद्घातेन आयुः कर्मपुद्गलानां, वैकुर्वि - कसमुद्धतो जीवप्रदेशान् शरीराद्वहिर्निष्कास्य शरीरविष्कम्भबाहल्य मात्रमायामतश्च सङ्ख्येययोजनानि दण्डं निसृजति, निसृज्य च यथास्थूलान् वैक्रियशरीरनामकर्मपुद्गलान् शातयति, यथासूक्ष्मांश्चाद ते, यथोक्तम्- "वेउच्चियसमुग्धाएणं समोहण्णइ २ संखेआई जोयणाई दंड निसरइ २ अहा० पुग्गले परिसाडेइ २ अहा मुहुमे पोग्गले परिआयई' त्ति, एवं तैजसाहारक समुद्घातावपि व्याख्येयौ, केवलिसमुद्घातेन समुद्धतः केवली वेदनीयादिकर्मपुद्गलान् शातयति, एतेषु सर्वेषु समुदघातेषु शरीराञ्जीवप्रदेशनिर्गमोऽस्ति, सर्वे एतेऽन्तर्मुहूर्त्तमानाः, नवरं केवलिकोऽष्टसामयिकः, एते चैकेन्द्रिय विकलेन्द्रियाणामादितस्त्रयो वायुनारकाणां चत्वारः देवानां पश्चेन्द्रियतिरश्चां च पञ्च, मनुष्याणां तु सप्तेति । द्वितीयशते द्वितीय उद्देशकः ॥
अथ तृतीय आरभ्यते यथा 'कइ णं भंते! पुढवीओ त्ति (सू० ९७ ) इह जीवाभिगमद्वितीयोदेशको नारकवक्तव्यतारूपो ज्ञातव्यः, अन सङ्ग्रहगाथा - "पुढवी ओगाहिता, निरया संठाणसेय पाहलं । विक्खंभपरिक्खेवो, वण्णो गंधो य फासो य ॥ १ ॥ "
२ शतके
३ उद्देशः
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
OCCOLIC DEDIC
सूत्रे पूर्वार्द्धमेव लिखितं, शेषाणां विवक्षितार्थानां यावच्छब्देन सूचितत्वात् 'पुढवि 'त्ति पृथिव्यो वाच्याः - ताश्चैवम्- 'कइ णं भंते ! पुढवीओ पं० गो! सत्त, तं- रयणप्पभे'त्यादि, 'ओगाहित्ता निरय'त्ति पृथ्वीमवगाह्य कियद्दूरे नरका इति वाच्यं तत्रास्यां रत्नप्रभायां अशीतिसहस्रोत्तरयोजनलक्षबाहल्यायां उपर्येकं योजनसहस्रमवगाह्याधोऽप्येकं वर्जयित्वा त्रिंशन्नरकलक्षाणि स्युः, एवं शर्करप्रभादिषु यथायोगं वाच्यं, 'संठाणमेव'त्ति संस्थानं नरकेषु वाच्यं तत्र ये आवलिकाप्रविष्टाः ते वृत्ताख्यश्राथ, इतरे तु नानासंस्थानाः, 'बाहलं 'ति नरकबाहल्यं वाच्यं तच्च त्रीणि योजनसहस्राणि, कथं ?, अध एकं मध्ये शुषिरमेकमुपरि चैकं सङ्कोच इति, 'विक्खंभपरिक्खेवो'त्ति एतौ वाच्यौ, तत्र सङ्ख्यातविस्तृतानां सङ्ख्यातयोजन आयामो विष्क्रम्भः परिक्षेपश्च, इतरेषां त्वन्यथेति, तथा वर्णादयो वाच्याः, ते चात्यन्तमनिष्टा इत्यादि बहु वक्तव्यं, यावदयमुद्देशकान्तो यदुत किं 'सव्वपाण'त्ति अस्यां रत्नप्रभायां ३० नरकलक्षेषु किं सर्वे प्राणादय उत्पन्न पूर्वाः १, अत्रोत्तरं - 'असई 'ति असकृद् - अनेकशः, 'अदुव'त्ति अथवा 'अनंतखुत्तो' अनन्तकृत्वः अनन्तवारानिति । द्वितीयशते तृतीय उद्देशकः ॥
अथ चतुर्थ आरभ्यते, यथा 'पढमिल्लो इंदियउद्देसउत्ति (सू. ९८ ) प्रज्ञापनायामिन्द्रियपदाख्यपश्ञ्चदशपदस्य प्रथम उद्देशकोऽत्र नेतव्यः, तत्र च द्वारगाथा - " संठाणं बाल्लं पोहत्तं कइपएस ओगाढे । अप्पा बहु पुट्टपविवविसये अणगार आहारे ॥ १ ॥ इह सूत्रेऽयमेवः लिखितः शेषास्तु तदर्था यावच्छब्देन सूचिताः, तत्र संस्थानं श्रोत्रादीन्द्रियाणां वाच्यं, श्रोत्रेन्द्रियं कदम्बपुष्पसंस्थितं चक्षुः मसूरकचन्द्राकारं, मसूरकमासनविशेषः, अथवा चन्द्रः - शशी, अथवा मसूरकचन्द्रो - धान्यविशेषदलं, घ्राणं अतिमुक्तक चन्द्र पुष्पविशेषाकारं, रसनेन्द्रियं क्षुरप्रसंस्थितं, स्पर्शनेन्द्रियं नानाकारं, बाहल्यतः सर्वाण्यङ्गुला सङ्ख्येय भागबाहल्यानि,
+
CDCCDOL JOC
२ शतके ४ उद्देशः
118411
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
'पोहतं ति पृथुत्वं श्रोत्रचक्षुर्घाणानामङ्गुलासङ्ख्येयभागः, जिह्वेन्द्रियस्याङ्गुलपृथक्त्वं, स्पर्शनेन्द्रियं शरीरमानं, 'कइपएस'त्ति
शतके अनन्तप्रदेशनिष्पन्नानि पश्चापि, 'ओगाह'त्ति असङ्ख्यातप्रदेशावगाढानि, 'अप्पबहु'त्ति सर्वस्तोकं चक्षुरवगाहतः, ततःICणा श्रोत्रघाणरसनेन्द्रियाणि क्रमेण सङ्ख्यातगुणानि, स्पर्शनं त्वसङ्ख्येयगुणं, 'पुट्टपविट्ठ'त्ति श्रोत्रादीनि चक्षूरहितानि स्पृष्टमर्थ प्रविष्टं च गृहणन्ति, 'विसय'त्ति सर्वेषां जघन्यतोऽङ्गुलासङ्ख्येयभागो विषयः,श्रोत्रस्य उत्कर्षतो १२ योजनानि, चक्षुषः सातिरेक लक्षं, शेषाणां नव योजनानि, अणगारे'त्ति अनगारस्य समुद्घातगतस्य ये निर्जरापुद्गलास्तेऽ(तान)त्र छद्मस्थो मनुजः न पश्येत् , 'आहार'त्ति निर्जरापुद्गलान नारकादयो जानन्ति न पश्यन्ति च आहारयन्ति चैवमादि बहु वाच्यं, अथ किमन्तोऽयमुद्दे| शक इत्याह-यावदलोकः-अलोकसूत्रान्तः, तच्चेदम्-अलोगे णं भंते ! किष्णा फुडे ?, धम्म छहिंवा काएहिं अद्धा० फुडे ?,गो! नो धम्मत्थिकाएणं फुडे जाव नो आगासत्थिकाएणं फुडे, आगासत्थिकायस्स देसेणं फुडे, आगासत्थिकायस्स पदेसेहिं फुडे, नो पुढविकाएणं फुडे, जाव नो अद्धासमएण फुडे, एगे अजीवदव्वदेसे, अगुरुलहुए, अगुरुलहुयगुणेहिं अणंतेहिं संपुन्ने, सव्वागासे अणंतभागणेत्ति, नालोको धर्मास्तिकायादिना पृथिव्यादिकायैः समयेन च स्पृष्टो-व्याप्तः, तेषां तत्रासवात् , आकाशास्तिकायदेशादिभिः स्पृष्टः, तेषां तत्र सस्वात् , एकश्वासावजीवद्रव्यदेशः, आकाशद्रव्यदेशत्वात् तस्येति ॥ द्वितीयशते चतुर्थः॥ . अथ पश्चम आरभ्यते-यथा देवब्भूएणं'ति (सू०९९) देवभूतेनात्मना नो परिचारयति 'सेणं ति स निर्ग्रन्थदेवः तत्रदेवलोके 'नो' नैव 'अण्णे'त्ति अन्यान् आत्मव्यतिरिक्तान् देवान् , तथा नोऽन्येषां देवानां सम्बन्धिनी देवीं अभिजुंजियअभियुज्य-वशीकृत्य आश्लिष्य या परिचारयति-परिमड़े नोअप्पणिच्चि'तिन आत्मीया देवी 'अप्पणामेव अप्पाणं विउब्धिय'
MANOHANDHI NH COMMANOHNilimmit ominoiNSOMInHolmmHOIMIMICOIMINAIKHEL
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
शतके:
श्रीभगलघुवृत्ती
AA
५ उद्देश:
AAAA
आत्मानं स्त्रीपुरुषरूपतया विकृत्य, 'परउत्थियवत्तव्वय'त्ति परतीर्थिकवक्तव्यता एवं नेतव्या, 'जंसमयमित्थिवेयं वेएइ,
समयं पुरिस. जंसमयं पुरिस० तं समयमित्थिवेयं वेएइ, इत्थिवेयस्स वेयणाए पुरिसवेयं वेएइ, पुरिसवेयस्स वेयणाए इत्थिवेयं वेएइ, एवं खलु एगेऽवि य णं'ति, मिथ्यात्वमेषामेवं ज्ञेयं-स्त्रीरूपकरणेऽपि तस्य देवस्य पुरुषत्वात् पुरुषवेदस्यैवैकसमये उदयो, न स्त्रीवेदस्य, वेदपरिवृत्त्या वा स्त्रीवेदस्यैव, न पुरुषवेदस्य, परस्परविरुद्धत्वादिति, 'उववत्तारो'त्ति प्राकृतशैल्या उपपत्ता भवति इति दृश्य, 'उज्जोवेमाणे'त्ति उद्योतयन् प्रकाशकरणेन 'पभासेमाणे त्ति प्रभासयन् शोभयन् 'पडिरूवेत्ति द्रष्टारं २ प्रति रूपं यस्य स प्रतिरूपः ।। 'उदगगब्भे 'ति (सू०१००) 'एक समयंति समयानन्तरमेव प्रवर्षणात, उत्कृष्टतस्तु षण्मासान् , पण्मासानामुपरि वर्षणात , अयं च मार्गशीर्षपौषादिषु वैशाखान्तेषु सन्ध्यारागमेघोत्पादादिलिङ्गः स्यात् ,यदाह-"पौषे च मार्गशीर्षे सन्ध्यारागाम्बुदाः सपरिवेषाः । नात्यर्थं मार्गशिरे शीतं पौषेऽतिहिमपातः॥१॥ 'कायभवत्थेणं'ति (सू०१०१) काये जनन्युदरस्थितनिजदेह एव यो भवो-जन्म स कायभवः, तत्र तिष्ठतीति स कायभवस्थः, चउवीसंति स्त्रीकाये द्वादश वर्षाणि स्थित्वा पुनर्मृत्वा तस्मिन्नेव वशरीरे उत्पद्यते द्वादशवर्षस्थितितया इत्येवं चतुर्विशतिवर्षाणि स्युः, केचिदाहुः-द्वादश वर्षाणि स्थित्वा पुनस्तत्रैवान्यबीजेन तच्छरीरे उत्पद्यते द्वादशवर्षस्थितिरिति, 'एगजीवेणं'ति (मू० १०३ ) मनुष्याणां तिरश्चां च बीजं द्वादश | मुहुर्तान् यावद् योनिभूतं स्यात् , गवादीनां शतपृथक्त्वस्यापि वीजं गवादियोनिप्रविष्टं बीजमेव, तत्र च वीजसमुदाये एको जीव उत्पद्यते, स च तेषां बीजस्वामिनां सर्वेषां पुत्रः स्यात् , अत उक्तम्-'उकोसेणं सयपुहुत्ते'त्ति, सयसहस्सपुहुत्तं ति(सू.१०५) मत्स्यादीनामेकसंयोगेऽपि शतसहस्रपृथक्त्वं गर्भे उत्पद्यते निष्पद्यते चेत्येकस्यैकभवग्रहणे लक्षपृथक्त्वं पुत्राणां स्यात् , मनुष्य
H ALIBRIDHAROHITStivittal
P
O
ISONININDIA
॥४९॥
-
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
५ उद्देशः
श्रीभग- योनौ पुनरुत्पन्ना अपि बहवो न निष्पद्यन्ते, कस्यामसावुत्पद्यते ?, 'कम्मकडाए'त्ति नामकर्मनिवर्त्तितायां योनौ, अथवा कर्मलघुवृत्तौ । | मदनोद्दीपकव्यापारस्तत् कृतं यस्यां सा कर्मकृता तस्यां, मैथुनस्य वृत्तिः-प्रवृत्तिर्यस्मिन्नसौ मैथुनं वा-प्रत्ययो-हेतुर्यस्मिन् स मैथु
नप्रत्ययिकः, 'ते दुहओ'त्ति ते इति स्त्रीपुरुषौ उभयतः स्नेह-रेतःशोणितलक्षणं सचिनुतः-सम्बन्धयतः ॥ अथ मैथुनस्यैवासंयमहेतुतामाह-'रूयनालियं वत्ति (सू० १०५) रुतं-कर्यासविकारः, तद्भता नालिका तां, बूरनालिकामपि, नवरं बरं-वनस्पतिविशेषावयवविशेषः, 'समभिधंसेज'त्ति समभिध्वंसयेत् ॥ तेण'मित्यादि(सू०१०६) अद्ध'त्ति आढ्या धनादिभिः 'दित्त'त्ति दीप्ताः, 'वित्थिण्ण'त्ति विस्तीर्णानि-विपुलानि प्रचुराणि भवनानि-गृहाणि शयनासनवाहनैराकीर्णानि-व्याप्तानि येषां ते तथा, तत्र यानं-गन्त्र्यादि वाहनं त्वश्वादि, बहुधण'त्ति बहुधनं-गणिमादि,तथा बढेव जातरूपं-सुवर्ण रजतं रूप्यं येषां ते तथा, 'आओग'त्ति आयोगो-द्विगुणादिवृद्ध्याऽर्थप्रदानं प्रयोगः-कलान्तरं तौ सम्प्रयुक्तौ-व्यापारितौ यस्ते, विच्छड्डिय'त्ति विच्छर्दितं-विविधमुज्झितं बहुलोकभोजनतः उच्छिष्टावशेषसम्भवात् , विपुलं भक्तं पानकं येषां ते, बहवो दासीदासा येषां ते, गोमहिषगवेलकाश्च प्रभूता येषां, गवेलका-उरभ्राः, 'आसवे'त्यादी क्रिया-कायिक्यादयः, अधिकरणं-गत्रीमुशलोदपलाः 'असहेज'त्ति न विद्यते। साहाय्यं-परसाहायिकमत्यन्तसमर्थत्वाद्येषां ते असहाय्याः ते च ते देवादयश्च, अथवा असाहाय्या इति व्यस्तमेव, असुरा नागा | भवनपतयः, 'सुवण्ण'त्ति सद्वणों-ज्योतिष्काः, यक्षादयः सर्वे व्यन्तरविशेषाः, लब्धार्था अर्थश्रवणात् , गृहीतार्था अर्थावधार|णात , पृच्छितार्थाः प्रश्नकरणात , अधिगतार्थाः प्रश्नार्थाभिगमात् , 'अद्विमिंज'त्ति अस्थीनि च-कीकसानि मिञ्जा च तन्मध्य. वर्ती धातुः, अस्थिमिञ्जाः, प्रेमानुरागेण-सर्वज्ञप्रवचनप्रीतिरूपकुसुम्भादिरागेण रक्ता इव रक्ता येषां ते, अथवाऽस्थिमिञ्जासु जिन
RMILARIORAILalyan TammmmmmmmitTARIUTAImmanianimumtamnnuRRISTIAHINITARIDHI
m mun
Ganes
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
गतप्रेमानुरागेण रक्ता ये ते, उच्छ्रितो- गृहद्वारादपगतः परिघः - अर्गला येषां ते उच्छ्रितपरिधाः, औदार्यातिशयाद्भिक्षुक प्रवेशार्थमनर्गलितगृहद्वारा इत्यर्थः, अप्रावृतद्वाराः कपाटादिभिः, 'चियत्तं 'ति प्रीतिकरोऽन्तःपुरे गृहेषु च प्रवेश :- शिष्टजनप्रवेशनं येषां ते, अथवा व्यक्तोऽन्तःपुरे परेषां गृहे वा प्रवेशो यैस्ते, 'बहूहिं' ति शीलं - ब्रह्मचर्यं व्रतानि - अणुव्रतानि गुणा - गुणवतानि विरमणानि - रागादिविरतयः प्रत्याख्यानानि - नमस्कारसहितादीनि पौषधः - पर्वदिनं तत्रैवोपवासः पौषधोपवास इत्येषां द्वन्द्वः, 'चाउद्दसित्ति उद्दिष्टा - अमावास्या 'पीढ'त्ति पीठं- आसनं फलकं- उपष्टम्भनफलकं शय्या - वसतिबृहत्संस्तारको वा, 'अहापरि'त्ति यथापरिगृहीतैः । 'थेर'त्ति (सू० १०७) स्थविरा:- श्रुतवृद्धाः, 'ओयंसी' ति ओजस्विनो - मनोबलयुक्ताः 'वयंसी 'ति वर्चखिनः सप्रभावा वचखिनो वा- पटुवक्तारः, 'जाव'ति यावत्करणादिदं दृश्यं तवप्पहाणा गुणप्पहाणा करणष्पहाणा चरणप्पहाणा' करणं-पिण्डशुद्ध्यादि, चरणं- 'वयसमणधम्मे' त्यादि, 'निग्गह पहाण' त्ति निग्रहः - इन्द्रियनिग्रहः, 'निच्छयप्प ० ' निश्चयः - अवश्यंकरणाभ्युपगमः, 'महवप्पहाणा अजवप्पहाणा लाघवप्पहाणा' लाघवं क्रियासु दक्षत्वं, 'खंतिष्पहाण' त्ति, एवं विजमंता वेयबंभनयनियमसच्च सोयष्पहाणा चारुणना-सत्प्रज्ञाः, सोही अणियाणा अप्पुस्सुया अहिलेसा सुसामणरया अच्छिदपसिणवागरणा अच्छिद्राणि - अविरलानि निदूषणानि प्रश्नव्याकरणानि येषां ते, 'कुत्तियावण'त्ति कुत्रिकं स्वर्भूर्भुवोलक्षणं भूमित्रयं तत्स|म्भवं वस्त्वपि कुत्रिकं तत्सम्पादक आपणो-हट्टः कुत्रिकापणस्तद्भूताः समीहितार्थसम्पादकत्वेन सकलगुणोपेतत्वेन वा तदुपमाः । 'सिंघाडग' त्ति (सू. १०८) शृङ्गाटकफलाकृतिस्थानं, त्रिकं रथ्यात्रयमीलनस्थानं चतुष्कं - रथ्याचतुष्कमीलनस्थानं चत्वरं - बहुरथ्यामीलनस्थानं महापथो - राजमार्गः, पन्था - रथ्यामात्रं यावत्करणात् 'बहुजणसदेड़ वा' इत्यादि दृश्यं, 'कयबलि'त्ति कृतं
२ शतके ५ उद्देशः
॥५०॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
बलिकर्म स्नानानन्तरं यैस्ते स्वगृहदेवतानां दुःस्वप्नादिविघातार्थं कृतानि कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तानि यः, अवश्यं करणीयत्वात्, कौतु कानि-मपीतिलकादीनि मङ्गलानि - सिद्धार्थदध्यक्षतदूर्वाचन्दनादीनि 'सुद्धप्पा' शुद्धात्मानो वेष्याणि – वेषोचितानि, 'विउसरणायाएं' व्युत्सर्जनया-त्यागेन, त्रिविधया मनोवाक्कायभेदात् पर्युपासनया 'महइमहालियाइ 'ति (सू. १०९) आलप्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वात् महातिमहत्याः पर्षदः, 'अणण्यफले' अनाश्रवफलः, अनाश्रवो - नवकर्मानुपादानं फलमस्येति अनाश्रवफलः, 'बोदाणफले' त्ति व्यवदानं - पूर्वकृतकर्मवनगहनलवनं प्राकृतकर्मशोधनं वा फलं यस्य तद् व्यवदानफलं, 'तवे' इति 'किंपत्ति - यत्ति कः प्रत्ययः कारणं यत्र तत्किं प्रत्ययं निष्कारणमेव, तपस्संयमयोः उक्तनीत्या तदकरणत्वादित्यभिप्रायः, 'पुव्वतवे'ति पूर्वतपः- सरागावस्थाभावितपस्या, वीतरागावस्थापेक्षया सरागावस्थायाः पूर्वकालभावित्वात् एवं संयमोऽपि, अयथाख्यातचरित्रमिति, सरागकृतेन संयमेन तपसा च देवत्वावाप्तिः, रागांशस्य कर्मबन्धहेतुत्वात्, 'कम्मियाए' ति कर्म विद्यते यस्यासौ कर्मी तद्भावस्तत्ता तया कर्मितया, 'संगियाए 'त्ति सङ्गोऽस्यास्तीति सङ्गी तद्भावस्तत्ता तया सङ्गितया, सत्सङ्गो हि द्रव्यादिषु संयमादियुक्तोऽपि कर्म बनाति, ततः सङ्गितया देवत्वाप्तिरिति, आह च - "पुव्वतवसंजमी होंति रागिणो पच्छिमा अंरागस्स । रागो संगो वृत्तो संगा कम्मं भवो तेणं ॥ १॥" 'नो चेव णं आयभाववत्तव्वया' नैवात्मभाववक्तव्यतया, अयमर्थः - आत्मना च खाभि| प्राय एव न वस्तुतत्त्वं वक्तव्यो वाच्यो येषां ते तेषां भाव आत्मभाववक्तव्यता- अहंमानिता तया, एवमहंमानितया न ब्रूमो वयं, अपि तु परमार्थ एवायमिति भावना, 'अतुरियं' ति (सू. ११०) कायिकत्वरारहितं, 'अचवलं'ति मानसचापल्यरहितं असम्भ्रान्तज्ञान: 'घरसमुदाणस्स' गृहेषु समुदानं भैक्ष्यं गृहसमुदानं तस्मै गृहसमुदानाय, चतुर्थ्यर्थं षष्ठी, 'भिक्खायरियाए '
२ शतके ५ उद्देशः
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगए
लघुवृत्ती
g
भिक्षासमाचारेण, ‘से कहमेयं मण्णे एवं ति अथ कथतेतत् स्थविरवचनं मन्ये इति वितर्कार्थो निपातः, एवं-अमुना प्रकारेण शतके बहुजनवचनं 'पभू णं भंते ! ते' प्रभवः-समर्थास्ते 'समियाण ति सम्यक् ते व्याकर्तुं वर्तन्ते, अविपर्यासास्ते इत्यर्थः, समिता | वा-सम्यक्प्रवृत्तयः, श्रमिता वा-अभ्यासवन्तः, आयोगिका उपयोगवन्तो ज्ञानिनश्च, 'पलिउज्जिय'त्ति परि-समन्तात् योगिकाः
परिज्ञानिन इति, परिजानन्तीति भावः, श्रमणं-तपोयुक्तं 'माहणं ति (सू. १११) माहनं वा-स्वयं हनननिवृत्तत्वात् परं प्रति |मा हनेतिवादिनं उपलक्षणत्वान्मूलगुणयुक्तं, अथवा श्रमणः-साधुः माहनः-श्रावको वा 'विण्णाणफले 'त्ति विशिष्टज्ञानफलं विवेकाविवेकज्ञानरूपं 'अघेत्ति अघाख्यः (आप्यः) अपां प्रभवः 'उरालि'त्ति विस्तीर्णा बलाहका-मेघाः 'संसेयंति'संस्वियंति उत्पादाभिमुखीभवन्ति 'संमुच्छंति' सम्मूर्च्छन्ति-उत्पद्यन्ते, वासंति वर्षन्ति, 'तव्वइरित्ते य'त्ति इदपूरणादतिरिक्तश्च उत्कलितः 'आउयाए'त्ति अएकायः, अहिनिस्सवई'त्ति अभिनिःश्रवति-क्षरति अदूरसामन्ते-नातिदूरे नातिसमीपे 'महातवोत्ति आतपः-उष्णता महाश्चातारातपश्चेति महातपः, महातपस्य उपतीरं-तीरसमीपे प्रभवः-उत्पादो यस्य स महातपोपतीरप्रभवः 'पासवणे'त्ति प्रश्रवति-क्षरतीति प्रश्रवणः, प्रस्सन्दन् 'वक्कमंति' उत्पद्यन्ते विउकमंति' विनश्यन्ति, एतद्व्यत्ययेनाह-च्यवन्ते उत्पद्यन्ते 'एस जाति एषः अन्यपृथिककृताघसंज्ञो महातपोपतीरप्रभवप्रश्रवण इति ॥ द्वितीयशते पञ्चम उद्देशकः॥ | अथ षष्ठे भाषास्वरूपमुच्यते-'से नूण ति (सू० ११३) 'से'त्ति अथ नूनं निश्चितं, भदन्त ! गुर्वामन्त्रणं अहं मन्ये-अवबुद्ध्ये 'ओहारणिया' अवधार्यते-अवगम्यते अनयेत्यवधारिणी, अवबोधवीजभूतेत्यर्थः, अथ भदन्त ! एवमहं मन्ये अवश्यमवधा-10॥५१॥ रणी भाषा इति, भाषापदं प्रज्ञापनायामेकादशं भणितव्यं, इह भाषा द्रव्यक्षेत्रकालभावैः सत्यादिभेदैरन्यैश्च बहुभिः पर्यायैर्विचा
magranate
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
र्यत इति, द्वितीयेशते षष्ठ उद्देशकः २ ६ ।
'जहा ठाणपए' (सू० ११४) यथा प्रज्ञापनायां द्वितीये स्थानाख्यपदे च वक्तव्यता सेति तथा भणितव्या, सा चैवम्- 'इमीसे रयणप्पभाए असीउत्तरजोय णसय सह स्सबाहल्लाए उवरिमेगं जोयणसहस्समोगाहेत्ता हेडा चेगं जोयणसहस्सं वज्जेत्ता मज्झे अत्तरजोयणसयसहस्से एत्थ णं भवणवासीणं देवाणं सत्त भवणको डीओ बावन्तरिं च भवणावाससय सहस्सा भवतीतिमक्खाय' मित्यादि, 'उबवाएणं' ति उपपातो - भवनपतिस्वस्थानप्रात्याभिमुख्यं तेन, उपपातमाश्रित्येत्यर्थः, लोकस्यासङ्ख्येयतमे भागे वर्त्तन्ते भवनवासिन इति, एवमन्यदपि भणितव्यं तच्चेदं 'समुग्धाएणं लोगस्स असंखिज्जभागे' मारणान्तिकादिसमुद्धा - तवर्त्तिभवनपतयो लोकासख्येयभागे वर्त्तन्ते, 'सहाणेणं लोगस्स असंखिज्जभागे' स्वस्थानस्योक्त भवनावाससातिरेककोटीसप्तलक्षणस्य लोकसङ्ख्येय भागवर्त्तित्वादिति, एवं दाक्षिणात्यानां चासुरादीनामौदीच्यानां नागादीनामपि तथौचित्येन व्यन्तरज्योतिष्क वैमानिकस्थानानि वाच्यानि यावत्सिद्धिगण्डिका, 'कप्पाणन्ति कल्पानां प्रतिष्ठानं आधारो वाच्य इति, स चैवम्'सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणपुढवी किंपइडिया पं० १, गो० ! घणोद हिपइडिया पन्नत्ता, आह च " घणउदहिपड्डाणा, सुरभवणा होंति दोसु कप्पेसु । तिसु वा उपइड्डाणा, तदुभयसुपट्टिया तिसुवि ॥ १ ॥ तेण परं उबरिमगा आगासंतरपइडिया सब्वे ।" | 'बाहले 'ति विमानपृथिवीपिण्डो वाच्यः, स चैवं- 'सोहम्मीसाणेसुणं भंते! कप्पेसु विमाणपुढवी किंवा हल्लेणं पं० १, गो० ! सत्तावीसं जोयणसयाई' इत्यादि, आह च - "सत्तावीस सयाई आइमकप्पेसु पुढविवाहलं । एक्केकहाणि सेसे दु दुगे य दुगे चउके य ||२||" ग्रैवेयकेषु द्वाविंशतियोजनशतानि, अनुत्तरेष्वेकविंशतिरिति, 'उच्चत्तं'ति विमानोच्चत्वं वाच्यं तच्चैवं- 'सोहम्मी० विमाणा केव
२ शतके |७ उद्देशः
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
winmilsinangH
इयं उच्चत्तेणं पं०१, गो! पंचजोयणसयाई," आह च-"पंचसयुञ्चत्तेणं आइमकप्पेसु होति य विमाणा। एकेकबुद्धिसेसे दु दुगे य २ शतके लघुवृत्तौ। | दुगे चउके य ॥१॥ अवेयकेषु १० योजनशतानि, अनुत्तरेषु ११ शतयोजनशताति । 'संठाण'ति विमानसंस्थानं वाच्यं, सोहम्मीद उद्देश:
विमाणा किंसंठिया पं०१, गो०! जे आवलियापविट्ठा ते बट्टा तंसा चउरंसा,जे आवलियावाहिरा ते नाणासंठिया इत्यादि वक्तव्यता श्रीजीवाभिगमवैमानिकोद्देशके नेतव्येति ॥ द्वितीये सप्तम उद्देशकः २-७॥ _ 'उप्पायपब्बपत्ति (सू० ११५) तिर्यग्लोकगमनाय यत्रागत्योत्पतति स उत्पातपर्वतः गो०! 'थूभस्सत्ति गोतमस्तुभो।
लवणाब्धिमध्ये पूर्वदिशि नागराजावासगिरिः, तस्यादिमध्यान्तेषु विष्कम्भप्रमाणमिदं-'कमसो विक्रखम्भो से दसबावीसाइं जोयMणसयाई १ । सत्तसए तेवीसे २ चत्तारि सया चउव्वीसे ३॥१॥'नवरं ति मले दस बाबीसे जोयणसए विवखंभेणं,मज्झे चत्तारि
चउन्बीसे, उवरि सत्त तेवीसे, मूले तिनि जोयणसहस्साई, दोन्नि य बत्तीसुत्तरे जोयणसए किंचिविले सूणे परिक्खेवेणं मज्झे, एगं जोयणसहस्सं तिन्नि इगुयाले जोयणसए किंचि० परिक्खेवेणं उवरिं, दोनि जोयणसहस्साई दोन्नि बत्तीसाए जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं, पुस्तकान्तरे त्वेतत्सकलमस्त्येवेति, 'वरवइर'त्ति वरवज्रस्येव विग्रहः-आकृतिर्यस्य स वरवज्रविग्रहिको, मध्यक्षाम इति 'मउंदे'त्ति मुकुन्दो वाद्यविशेषः, आकाशस्फटिकवत् 'सण्हे' श्लक्ष्णः 'लण्हे' मसृणः, 'उल्लोयभूमिवण्णउत्ति उल्लोकः-प्रासादस्योपरिभागः तस्य वर्णकः, स चैवम्-'तस्स पासायवडिंसगस्स एरिसे उल्लोए पप्णत्ते, पउमलयभत्तिचित्ते, इत्यादि, भूमिवर्णकस्त्वेवम्-'तस्स पासायवडिंसयस्स बहुसमरमणिजे भूमिभागे पप्णत्ते' इत्यादि 'सपरिवारं'ति चमरसम्बन्धिपरिवारसिं
॥५२॥ | हासनोपेतं 'उवारियल्लेणं ति गृहस्य पीठवन्धकल्पं 'सवप्पमाणे ति अयमों यत्तस्यां राजधान्यां प्राकारप्रासादसभादि वस्तु |
Prigin pHmmandori songs video tinnamangeliminosanusDIPAWANICHATNIDHI ON
मा
IROHINIATOHAMATIOHINDuranteen listural
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
२ शतके ८ उद्देशः
लघुवृत्ती
| तस्य सर्वस्योच्छ्यादिप्रमाणं सौधर्मवैमानिक विमानप्राकारप्रासादसभादिवस्तुगतस्य प्रमाणस्थाद्धं नेतव्यं, तथाहि-सौधर्मदेववि-1 मानप्राकारस्त्रीणि योजनशतान्युच्चत्वेन एतस्याः सार्द्धशतं, सोधर्मविमानमूलप्रासादः पञ्च योजनशतानि, तदन्ये चत्वारस्तत्परिवा
रभूताः साढे द्वे शते प्रत्येकं च तेषां चतुर्णामन्ये परिकरभृताश्चत्वारः सपादं शतं तदन्ये तत्परिकरभूताः ४ सार्द्धा द्विषष्टिः, एवMमन्ये सपादमेकत्रिंशत् , इह तु मलप्रासादःसाढ़े द्वे योजनशते एवमर्झर्द्धहीनास्तदपरे यावदन्तिमाः १५ योजनानि पश्च योज
नस्याष्टांशाः, एतदेव वाचनान्तरे उक्तं-'चत्तारि परिवाडिओ पासायवडिंसगाणं अद्धद्धहीणाओ'त्ति, एतेषां प्रासादानां चतसृष्वपि परिपाटिषु त्रीणि योजनशतानि एकचत्वारिंशदधिकानि स्युः, एतेभ्यः प्रासादेभ्य उत्तरपूर्वस्यां-ईशानदिग्भागे सभा सुधर्मा सिद्धायतनमुपपातसभा ह्रदोऽभिषेकसभा व्यवसायसभा वा, एतानि सुधर्मसभादीनि सौधर्मवैमानिकसभादिभ्यः प्रमाणतोऽर्द्धप्रमाणानि, एषामुच्छ्यः ३६ योजनानि, पञ्चाशदायामो विष्कम्भश्च पञ्चविंशतिरिति, सर्व च जीवाभिगमोक्तं विजयदेवसम्बन्धि चमरस्य वाच्यं, यावदुपपातसभायां सङ्कल्पश्चाभिनवोत्पन्नस्य-किं मम पूर्व पश्चाद्वा कत्तुं श्रेय इत्यादिरूपः, अभिषेकसभायामभिषेको महा सामानिकादिदेवकृतः, अलङ्कारपर्षदि वस्त्रालङ्कारादि, व्यवसायसभायां पुस्तकवाचनं, 'अचणिय'त्ति अर्चनिका सिद्धायतनसिद्धप्रतिमादीनां 'सहगमोत्ति सुधर्मसभागमनंच,चमरस्य परिवारश्च सामानिकादिः,'इद्धित्तं' ऋद्धिमत्त्वं वाच्यमिति ॥ द्वितीयेऽष्टम उद्देशकः।। ML 'समयखेत्तत्ति' (सू० ११६) समयः-कालस्तेन युक्तं क्षेत्रं समयक्षेत्रं, कालो हि दिनमासादिरूपः सूर्यगतिसमभिव्यङ्गयो मनु
प्यक्षेत्रे एव, न परतः,परतो हि न सूर्यास्संचरिष्णव इति जीवाभिगमवक्तव्यता नेतव्या,एषा चैवम्-'एगंजोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेण'मित्यादि, 'जोइसविहणं'ति जीवाभिगमोक्तजम्बूद्वीपादिमनुष्यक्षेत्रवक्तव्यतायां ज्योतिष्कवक्तव्यता उक्ताऽस्ति
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
तत एतद्विहीनं यथा स्यात्तथा जीवाभिगमवक्तव्योद्देशसूत्रमत्र ज्ञेयं, 'जाव इमा गाह'त्ति 'अरहंत समय बायर विज्जू थणिया बलाहगा अगणी । आगर णिहि नह उवराग निग्गमे बुडिवयणं च ॥१॥ जम्बूद्वीपादीनां मानुषोत्तरान्तानामर्थानां वर्णनान्ते इदमुक्तम्- 'जावं च णं माणुसुत्तरे पव्वए तावं च णं अस्सि लोएत्ति पबुच्चर' मनुष्यलोक उच्यते 'अरहंत' त्ति 'जावं च णं अरहंता चक्कवट्टी जाव सावियाओ मणुया पगइभद्दया पगइविणीया तावं च णं अस्सिलोएति पवुच्चइ' 'समय'त्ति 'जावं च णं समयाइ वा आवलियाइ वा जाव अस्सिलोए० एवं जाव बायरे बिज्जू बायरे थणियसद्दे जावं च णं उराला बलाहया संसेयंति' 'अगणि'त्ति 'जावं च णं बायरे तेउयाए जावं च णं आगराइ वा निहीइ वा नई वा उवरागत्ति चंदोवरागाइ वा सूरोवरागाइ वा तावं चणं अस्सिलोए' उपरागो - ग्रहणं 'निरगमे वुडिवयणं'ति यावन्निर्गमादीनां वादनं - प्रज्ञापनं तावन्मनुष्यलोक इति, तत्र 'जावं चणं चांदेमसूरिया जाव तारारूवाणं अइगमणं निग्गमणं बुड़ी निव्वुड़ी आघविजइ, तावं च णं अस्सि ० ' अतिगमनमिहोत्तरायणं, निर्गमनं - दक्षिणायनं, वृद्धिर्दिनस्य वर्द्धनं, निवृद्धिस्तस्यैव हानिरिति । द्वितीये नवम उद्देशकः ॥
'अस्थिकाया' (सू. ११७) अस्तिशब्देन प्रदेशा उच्यन्ते तेषां काया-राशयो अस्तिकायाः, अथवा अस्तीत्ययं निपातः कालत्रयवाची, ततोऽस्तीति सन्ति आसन् भविष्यति च ये काया इति धर्मास्तिकायादयः, तत्र मङ्गलत्वादादौ धर्मास्तिकाय उक्तः, तद्विपक्षोऽधर्मास्तिकायः, तदाऽऽधारत्वादाकाशास्तिकायः, ततोऽन्तरं त्वमूर्त्तत्वसाधर्म्याञ्जीवास्तिकायः, तदुपष्टम्भकत्वात् पुद्गलास्तिकायः, 'अवट्ठिए' अवस्थित प्रदेशाः, 'लोगदव्वे 'त्ति लोकस्य - पञ्चास्तिकायात्मकस्यांशभूतं द्रव्यं लोकद्रव्यं, 'भावओ'त्ति पर्यायतः, 'गुणओ'त्ति कार्यतः, 'गमणगुणे'त्ति जीवपुद्गलानां गतिपरिणतानां गत्युपष्टम्भहेतुमनानां जलमिवेति 'ठाण
२ शतके
९ उद्देशः
॥५३॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग- लघुवृत्ती
शतके . १० उद्दे.
paamRAILERS HTOARINDORRIDORATOPATIHDaman ROLL INSTATill tutoil mms
TRI MISC
mint
गुणे'त्ति स्थितिपरिणतजीवपुद्गलानां स्थित्युपष्टम्भहेतुर्मानानां स्थलमिव, अवगाहणागुणे'त्ति जीवादीनामवकाशहेतुःबदराणां कुण्डमिव, 'उवओगगुणे'त्ति उपयोगः-चैतन्यं साकारमनाकारभेदं, 'गहणगुणे'त्ति ग्रहणं-मिथःसम्बन्धनं जीवेन औदारिकादिप्रकारैः ।। 'खण्डे चके'त्ति (सू० ११८) खण्डं च-ऊनं न स्यात् , किन्तु सकलमेव चक्रं स्यात् , एवं धर्मास्तिकायः प्रदेशेन न्यूनो न धर्मास्तिकाय इति वक्तव्यः स्यात् इति निश्चयनयमतं, व्यवहारनयमतं तु एकदेशेन न्यूनमपि वस्तु वस्त्वेव, यथा खण्डोऽपि घटो घट एव, छिन्नकर्णोऽपि श्वा श्वैव,भणितं च 'एकदेशविकृतमनन्यवदिति, एवं 'मोयए'त्ति मोदकोऽपि, ‘से किं खाई ति अथ किंपुनरित्यर्थः, सर्वे-समस्ताः ते च देशापेक्षयापि स्युरतः 'कसिणे'त्ति कृत्स्नाः, 'पडिपुण्ण'त्ति प्रतिपूर्णाः-आत्मस्वरूपेणाविकलाः 'निरवसेस'त्ति प्रदेशान्तरतोऽपि स्वस्वभावेनान्यूनाः, 'एकग्गहणगहिय'त्ति एकशब्दग्रहणेन धर्मास्तिकाय इत्येवंलक्षणेन गृहीता ये ते, एकशब्दाभिधेया इत्यर्थः, नवरं 'तिण्हंपि पएसा अणंता भाणियव्य'त्ति, धर्माधर्मयोरसङ्ख्येयाः | प्रदेशा उक्ताः, आकाशादीनामनन्ताः प्रदेशा वाच्याः, अनन्तप्रदेशिकत्वात्रयाणामपि, 'सउहाणे'त्ति (सू० ११९) इत्यादि विशेष॥णानि सिद्धजीवव्युदासार्थानि, 'आयभावेणं'ति उत्थानशयनगमनभोजनादिरूपेणात्मपरिणाम विशेषेण, 'जीवभावति जीवत्वं
चैतन्यमुपदर्शयति-प्रकाशयति इति, 'वत्तव्वं ति वक्तव्यं स्याद् , विशिष्टस्योत्थानादेविशिष्टचेतनापूर्वकत्वादिति, 'अणंताणमाभिनियोहियनाणपज्जब'त्ति पर्यवाः-प्रज्ञाकृता अविभागपलिच्छेदाः, ते चानन्ता आभिनियोधिकज्ञानस्य, अतोऽनन्तानामामिनिबोधिकज्ञानपर्यवाणां सम्बन्धिनामनन्ताभिनियोधिकज्ञानपर्यवात्मकं उपयोग-चेतनाविशेष गच्छति इति हृदयस्थं, उत्थानादावात्मभावे वर्तमान इति योगः, अत'उवओगलक्खणेणं ति उपयोगलक्षणो जीवस्तेनार्थेन-तस्मात् कारणादुपयोगलक्षणं जीव
Maintain Amit NaOHAHANI HINDI MOHIDHMATIOIN HIOOL HINDI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Emaan
wasi
२ शतके
श्रीभग लघुवृत्तौ
१० उद्दे.
ranigimammympingMORNINANINDIAN DRAMOH
भावमुत्थानाधात्मभावेनोपदर्शयतीति वक्तव्यं स्यादेव । 'लोगागासे अलोगागासे'त्ति (सू० १२०) तत्र लोकालोकाकाशयोलक्षणमिदं-धर्मादीनां वृत्तिर्यत्र द्रव्याणां स्यात् तत्क्षेत्रं तैर्द्रव्यैः सह लोकः, तद्विपरीतोऽलोकः, 'लोगागासे ण'मित्यादौ पट् प्रश्नाः, लोकाकाशे अधिकरणे 'जीव'त्ति संपूर्णानि जीवद्रव्याणि, 'जीवदेस'त्ति जीवस्यैव बुद्धिपरिकल्पिता द्वयादयो विभागाः, 'जीवपएस'त्ति जीवस्यैव बुद्धिकृताः प्रदेशाः, प्रदेशा निर्विभागा विभागाः, एवं अजीवषट्प्रश्नयामपि जे अजीवा ते रूवी यत्तिमूर्ताः पुद्गलाः 'अरूवी यत्ति अमृत धर्मास्तिकायादयः, 'खंध'त्ति परमाणुसमूहात्मकः तद्देशा यादयो विभागाः, प्रदेशाः तस्मैव निरंशाः, 'परमाणु'त्ति स्कन्धभावमनापन्नाः परमाणव इति, 'जे अरूवी ते पंचविह'त्ति, कथमित्याह-'धम्मत्थिकाए'त्ति इह जीवानां पुद्गलानां च बहुत्वाद् एकस्यापि जीवस्य पुद्गलस्य वा स्थाने संकोचादितथाविधपरिणामवशाद बहवो जीवाः पुद्गलाश्चेति, तथा तद्देशास्तत्प्रदेशाश्च सम्भवन्ति, इतिकृत्वा जीवाश्च जीवप्रदेशाच, तथा रूपिद्रव्यापेक्षया अजीवा अजीव| देशा अजीवप्रदेशाश्चेति सङ्गतं, एकत्राप्याश्रये भेदवतो वस्तुत्रयस्य सद्भावात् , धर्मास्तिकायादौ तु द्वितयमेव युक्तं, यतो यदा
सम्पूर्ण वस्तु विवक्ष्यते तदा धर्मास्तिकायादि उच्यते, तदंशविवक्षायां तु तत्प्रदेशा इति, तेषामवस्थितरूपत्वात् , तद्देशकल्पना | त्वयुक्ता, तेषामनवस्थितरूपत्वादिति, अत आह-'नो धम्मस्थिकायस्स देसेत्ति, नो अधम्मत्थिकायस्स देसे त्ति, चूर्णिकारोऽप्याह-"अरूविणो दवा समुदयसद्देण भणंति नीसेसा, 'पएसेहिं वा नीसेसा भणिजा, नो देसेण, तस्स अणवट्ठियपमाणतणओ, तेण न देसेण निदेसो, जो पुण देससद्दो एएसु कओ सो सविसयववहारत्थं परदव्वफुसणादिगयववहारत्थं वे"ति, तत्र | स्वविषये धर्मास्तिकायादिरूपे यो देशव्यवहारो यथा धर्मास्तिकायः स्वदेशेनोललोकाकाशं व्यामोति तदर्थ, तथा परद्रव्येण ऊर्ध्व
வாயாடியபடி படியா பறா பால் பாகமாக மாறும் பொடி
॥५४॥
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
negimmal
श्रीभग लोकाकाशादिना यस्तस्य स्पर्शनादिगतो व्यवहारो यथोलोकाकाशेन धर्मास्तिकायस्य देशः स्पृश्यते इत्यादिस्तदर्थमिति, 'अद्धा- २ शतके लघुवृत्तौ । | समए'त्ति अद्धा-कालस्तल्लक्षणः समय:-क्षणः अद्धासमयः, स चैक एव, वर्तमानलक्षणः, अतीतानागतयोरसवात् । अथालोका- १० उहे.
काशं प्रति प्रश्नयन्नाह-'पुच्छा तह चेव (सू. १२१)यथा लोकप्रश्नः तथैव, निर्वचनं तेषां षण्णामपि निषेधः, एगे अजीवदव्वदेस'त्ति अलोकाकाशस्य देशत्वं लोकालोकाकाशद्रव्यस्य भागरूपत्वात् ,'अगुरुलहुए'त्ति गुरुलघुत्वाव्यपदेश्यत्वात् , 'अणंतेहिं अनन्तैः स्वपर्यायपरपर्यायरूपैगुणैः, अगुरुलघुस्वभावरित्यर्थः, 'सव्वागासे'त्ति अलोकाकाशस्य लोकाकाशसम्बद्धत्वेन अलोकाकाशं सर्वाकाशमित्युच्यते,'अणंतभागूणे त्ति लोकाकाशस्यालोकाकाशापेक्षया अनन्तभागरूपत्वात तेनालोकाकाशमनन्तभागोनमित्यर्थः।। अथ धर्मास्तिकायादिप्रमाणमाह-'केमहालए'त्ति (सू, १२२) लुप्तभावप्रत्ययत्वात् निर्देशस्य किं महत्त्वं यस्यासौ किंमहत्त्वः, IN 'लोएत्ति लोको लोकप्रमितत्वात , लोकमात्रो लोकप्रमाणः, 'लोयफुडे'त्ति लोकेन-लोकाकाशेन सकलस्वप्रदेशः स्पृष्टो लोकस्पृष्टः,'लोयं चेव'त्ति लोकमेव च स्पृष्टा स्वप्रदेशस्तिष्ठतीति । 'अहोलोएणं'ति (म. १२३ ) 'सातिरेगमद्धं ति लोकव्यापकत्वाद्धर्मास्तिकायस्य सातिरेकसप्तरज्जुप्रमाणत्वाचाधोलोकस्य 'असंखेन्जइभार्ग'ति असङ्ख्यातयोजनप्रमाणस्य धर्मास्तिकायस्य | ऊर्ध्वाधो मेरुरुचकादि अष्टादशयोजनशतप्रमाणस्तिर्यग्लोकः, यतः-'सगरज्जू तिरियाऽट्ठारसजोयणसय'त्ति लोकनालिवचनात् | इति, असङ्ख्यातभागवर्तीति तस्यासावसङ्ख्येयभागं स्पृशति, 'देसूणमद्धं ति देशोनसप्तरज्जुप्रमाणत्वाव॑लोकस्येति, इमाणं । भंतेत्ति इह रत्नप्रभायां प्रथमं रत्नप्रभासूत्रं घनोदधिसूत्रं धनवातसूत्रं तनुवातसूत्रं ४ अवकाशान्तरसूत्रं पञ्चम, एवं प्रति पृथिवीं पञ्चसूत्राणि स्युः, ततः सप्तानां पञ्चभिर्गुणने जातानि पञ्चत्रिंशत्पूत्राणि, द्वादशदेवलोकसूत्राणि द्वादश, अवेयकसूत्राणि त्रीणि,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
अनुत्तरेषत्प्राग्भारासूत्रे २, एवं द्वापंचाशत्, ३५ । १२ । ३ । २ सर्वमीलने द्विपञ्चाशत्सूत्राणि धर्मास्तिकायस्य किं सख्येयभागं स्पृशन्तीत्याद्यभिलापेनावसेयानि, तत्रावकाशान्तराणि सङ्ख्येयभागं स्पृशंति, शेषास्त्वसङ्ख्येयभागमिति निर्वचनं, एतान्येव सूत्राणि अधर्मास्तिकायलोकाकाशयोरिति । इहोक्तार्थसङ्गहगाथा भावितार्थैवेति ॥ द्वितीयशतविवरण सम्पूर्णम् ॥
++++++
अथ तृतीयं शतकं
अथ तृतीयशते दशोद्देशकसङ्ग्रहगाथामाह - 'केरिस 'त्ति ( १२३ ) कीदृशी चमरस्य विकुर्वणा शक्तिरिति प्रथमः, 'चमर'त्ति चमरोत्पाताभिधेयो द्वितीयः, 'किरिय'त्ति कायिक्यादिक्रियावाच्यस्तृतीयः, 'जाण'त्ति यानं, देवेन वैक्रियकृतं जानाति साधुरिति चतुर्थः, 'इस्थि'त्ति साधुर्बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय प्रभुः ख्यादिरूपाणि वैक्रियाणि कर्तुमिति पञ्चमः, 'नग रति वाणारस्यां नगर्यां कृतसमुद्घातस्साधुः राजगृहे रूपाणि जानीयादिति षष्ठः, 'पालय'त्ति सोमादिलोकपाल ४ स्वरूपः सप्तमः, 'अहिवई 'त्ति असुरादीनामधिपतयः कति इत्यष्टमः, इन्द्रियविषयवाच्यो नवमः, 'परिस'त्ति चमरपर्षद्रूपो दशमः, 'केमहिडिएत्ति (सू० १२५) केन किंरूपा वा महर्द्धिरस्येति किंमहर्द्धिकः, इन्द्रतुल्यः, ऋद्ध्या समानाः सामानिकाः, त्रयस्त्रिंशतां मत्रिकल्पानां 'आहेवच्च' आधिपत्यं 'पोरेवच्च' पुरोवर्त्तित्वं- अग्रगत्वं भहि० भर्तृत्वं पोषकत्वं, 'आणाईसर' त्ति आज्ञेश्वरस्य- आज्ञाप्रधानस्य सतो यत् सेनापत्यं तत्तथा कारयन्नन्यैः, 'एवं 'ति इतिमहर्द्धिकः, 'जुवइ' त्ति यथा युवतिं युवा हस्तेन हस्ते गृह्णाति कामवशगाढग्रहणतः अन्यदृष्टान्तमाह- 'चक्कस्स' त्ति चक्रस्य नाभिः, किंरूपा ? ' अरगाउत्ते' ति अरकैरायुक्ता अरकायुक्ता 'सिया'
३ शतके १ उद्देशः
114411
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Khelal
३ शतके
लघुवृत्ती
१ उद्देशः
l antirame
श्रीभग- स्याद् भवेत् 'एवामेव'त्ति, निरन्तरतयेत्यर्थः, वृद्धस्त्वेवं माख्यातं-यथा यात्रादिषु युवतिर्थनो हस्ते लग्ना प्रतिबद्धा गच्छेत बहु
लोकप्रचितदेशे, एवं यानि रूपाणि विकुर्वितानि तान्येकस्मिन् कर्त्तरि प्रतिबद्धानि,यथा चक्रनाभिरेका बहारकप्रतिबद्धा घना निश्छिद्रा स्यात् एवं जम्बूद्वीपं स्वशरीरप्रतिबद्धासुरदेवदेवीभिः पूरयेदिति योगः, 'वे उव्विसमुत्ति वैक्रियकरणाय प्रयत्नविशेषेण 'समो. हण्णई' समुपहतः स्यात् , समुपहन्ति वा स्वप्रदेशान् विक्षिपतीति 'संखेजाई' इति, दंड इव दण्डः ऊर्ध्वमध आयतः शरीरवाहल्यो जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसमूहः, 'रयणाणं ति रत्नानां कर्केतनादीनां, इह च यद्यपि रत्नादिपुद्गला औदारिका वैक्रियस-1 मुद्घाते च वैक्रिया एव ग्राह्याः, तथापि तेषां रत्नादिपुद्गलानामिव सारताप्रतिपादनाय रत्नानामित्यायुक्तम् , तच्च रत्नानामिति | व्याख्येयम् , अन्ये त्याहुः-औदारिका अपि ते गृहीताः सन्तो वैक्रियतया परिणमन्ति, 'अहाबायरे'त्ति यथावादरान्-असारान् पुद्गलान् परिशातयति दण्डनिसर्गगृहीतान् 'अहासुहुमे'त्ति यथासूक्ष्मान् सारान् पर्यादत्ते दण्डनिसर्गगृहोतान् सामस्त्येनादत्ते, ततश्च प्रभुः-समर्थः, 'केवलकप्पं ति सम्पूर्ण जम्बूद्वीपं 'आइण्णं ति व्याप्तं, आइन्नमित्यादयः शब्दाः एकार्था अत्यं
न्तव्याप्तिप्रदर्शनायोक्ताः, 'अदुत्तरंच 'ति अथापरं चेदं सामर्थ्यातिशयवर्णनं, 'विसए'त्ति गोचरो वैक्रियकरणशक्तेः, विषनयमानं क्रियाशून्यं 'बुइए'ति उक्तमेतदिति, 'संपत्तीए'त्ति यथोक्तार्थसम्पादनेन 'विकुबिसु वत्ति विकुर्वितवान् विकुर्वति
वा विकुर्विष्यति वा, विकुर्व इत्ययं धातुः सामयिकोऽस्ति, विकुर्वणेत्यादिप्रयोगदर्शनात् , 'संखेजे दीवसमुद्दे'त्ति (सू० १२६) | लोकपालानां सामानिकेभ्योऽल्पतरर्द्धिकत्वेनाल्पतरत्वाद्वैक्रियकरणलब्धेः, 'अपुट्ठवागरणं'ति (सू० १२७) अपृष्टे सति प्रतिपादनं | 'वइरोयणिंदे'त्ति दाक्षिणात्यासुरकुमारेभ्यो विशिष्टं रोचनं-दीपनं येषामस्ति वैरोचना-औदीच्यासुरास्तेषामिन्द्रो वैरोचनेन्द्रः,
wintameli antiSandiynthewafaltanhaitanium
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ शतके
श्रीभग लघुवृत्तौ
१ उद्देश:
'साइरेगं केबलकप्पंति उदीच्येन्द्रत्वेन बलेविशिष्टतरलब्धिकत्वादिति, 'तीसए'त्ति(मू० १२९) तिष्यकाख्य इति 'सयंसि
स्वके विमाने 'पंचविहाए'त्ति पर्याप्तिराहारशरीरादीनाममिनिवृत्तिः, साऽन्यत्र पोढा उक्ता, इह तु पञ्चधा,भाषामनःपर्याप्योर्बहुश्रुता. हो भिमतेन केनापि कारणेनैकत्वविवक्षणात्, लद्धे'त्ति जन्मान्तरेतदुपार्जनेन पत्ते'ति प्राप्ता देवभवापेक्षया 'अभिसमण्णागए'त्ति मातभोगापेक्षया। 'उद्धं बाहाओ'त्ति (सू०१३१) ऊवं बाहू प्रगृह्य-विधायेति, कूडागारसालदिडतो'त्ति(सू. १३३)कूटाकारेणशिखराकृत्या उपलक्षिता या शाला तया दृष्टान्तो यस्स तथा, कूटाकारशाला स्यात् तदासन्नो महाजनवृन्दस्तिष्ठेत् , स महामेघपटलमु-||
नतं दृष्ट्वा कूटाकारशालांप्रविशति, एवमीशानेन्द्रदेवस्य सा दिव्या देवाद्धिः शरीरकमनुप्रविष्टा, किणा'त्ति केन हेतुना, किंवा दच्चा। | दत्चा-भक्तादि भुक्त्वा-अन्तप्रान्तादि कृत्वा-तपःसामाचार्यादि, जण्णंति-यस्मात् पुण्यात् णमिति वाक्यालङ्कारे 'पुरा पोराणा
'ति पुरा-पूर्व कृतानां पौराणानां अत एव पुराणानां 'सुचिण्णाणं'ति सुचीर्णानां-दानादिसुचरितरूपाणां सुष्टु पराक्रान्तानां, पराक्रमः-तपःप्रभृतिकं येषु तेषां, शुभानामावहत्वेन कल्याणानामनर्थोपशमेन 'रयण'त्ति रत्नानि कर्केतनादीनि, मणयःचन्द्रकान्ताद्याः शिला-राजपट्टादिरूपा प्रवालं-विद्रुमा रक्तरत्नानि-पद्मरागादीनि एतद्रूपं यत् 'संतसारसाय'त्ति सद्-विद्यमान सारं-प्रधानं स्वापतेयं तेन, 'एगंतसोक्खयंति एकान्तशः-एकान्तेन क्षयं नवानामशुभानां कर्मणामनुपार्जनेन 'आढाइ' आद्रियते 'परियाणाई' परिजानाति स्वामितया, 'पाणामाए' प्रणामोऽस्ति विधेयतया यस्यां साप्राणामी तया, 'सुद्धोयणं ति | सूपशाकादिवर्जितं कूरं 'तिसत्त'त्ति त्रिसप्तकृत्वः एकविंशतिवारानिति, 'आसाए'त्ति आ-ईषत् स्वादयन् 'वीसाए'त्ति विशेपेण स्वादयन् 'परिभाए'त्ति ददत् 'परिभुजे'त्ति भोज्यं परिभुञ्जानः, "जिमिय'त्ति प्रथमैकवचनलोपात् जेमितो-भुक्तवान ,
॥५६॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
HOSTINFO
भुक्तोत्तरं - भोजनोत्तरकालं 'आगए 'त्ति आगत उपवेशनस्थाने भुक्तोत्तरागतः 'आयंते'त्ति आचान्तः शुद्धोदकयोगेन 'चोक्खे' ति चोक्षो-लेपसिक्थाद्यपनयनेन, अत एव परमशुचिरूप इति, 'खंदं वा' स्कन्दं कार्त्तिकेयं शिवं'ति व्यन्तरविषं 'वेसमणं' ति उत्तरदिकपालं 'अजं' ति प्रशान्तरूपां चंडिकां 'कोड किरि'त्ति चण्डिकामेव रौद्ररूपां महिपकुट्टनक्रियावती 'पाणं व'त्ति श्वपाकं 'अणिच्चजागरि'त्ति (सू. १३० ) अनित्यचिन्तां 'दिट्ठा भट्ठे य'त्ति दृष्टाभाषितान् 'पुव्वसंग' त्ति पूर्वसङ्गतिकान् गृहस्थत्वे परिचितान् 'नियत्तणिय मंडल' ति निवर्त्तनं - क्षेत्रमानविशेषस्तत्परिमाणं निवर्त्तनिकं, निजतनुप्रमाणमित्यन्ये, 'अपुरोहि'ति | शान्तिकर्म्मका रिपुरोहितरहिता इन्द्राभावात्, 'निवण्णे' निषण्णः, सुप्त इत्यर्थः, 'ठितिपकप्पं' ति स्थितौ स्थाने बलिचञ्चाविपये प्रकल्पः - सङ्कल्पश्चिन्तनं स्थितिप्रकल्पस्तं, त्वरितया-आकुलया, न स्वभावजयेति, चपलया वपुश्चापल्ययुक्तया, चण्डया रौद्रया, जयिन्या गत्यन्तरजेतृत्वात्, छेकया- निपुणया, सिंहया सिंहगतिसमानया श्रमाभावेन, शीघ्रया वेगवत्या, दिव्यया प्रधानया, उद्धतया वस्त्रादीनामुद्धतत्वेन सदर्पया वा, 'सपक्खिं 'ति सर्वे पक्षाः पार्श्वाश्चतुर्दिग्विभागा यत्र तत् सपक्षं, इकारः प्राकृतत्वात्, 'सपडिदिसं' ति सर्वाः प्रतिदिशो - विदिग्भागा यत्र तत् सप्रतिदिक्, 'अहं बंधह' प्रयोजननिश्चयं कुरुत, 'अणाढाइज्जमाण'त्ति अनाद्रियमाणाः 'अपरियाइजमाण' त्ति अपर्यादीयमानाः - अनङ्गीक्रियमाणाः । 'आसुरुत्ता' (सू० १३५) आशुरुत्ता:शीघ्रं कोपविमूढबुद्धयः कुपिता जातकोपोदयाः, 'चंडकिय'त्ति प्रकटितरौद्ररूपाः 'मिसिमिसेमाण'त्ति देदीप्यमानाः क्रोधज्वलनेन 'उच्छुहंति' मुखे निष्ठीवनं कुर्युः, 'आकडा' त्ति आकर्ष विकर्षिकां कुर्वन्ति, 'हीलंति'त्ति जात्याद्युद्घाटनतः कुत्संति, निन्दन्ति चेतसा, खिसंति खसमक्षं वचनैः, तजंति अंगुली शिरवालनेन, ताडयन्ति हस्तच पेढया, 'परिवहति' त्ति परिव्यथन्ते सर्वतो
DEBOLSOLD
३ शतके १ उद्देशः
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ|
३ शतके २ उद्देश:
व्यथन्ते 'पन्वथेंति' प्रव्यर्थते-प्रकर्षेण कदर्थयन्ति । 'तत्थ'त्ति (सू. १३६) जातभयाः 'तिवलिन्ति त्रिवलिका-भ्रूकुटिं दृष्टिविकाररूपां 'भीय'त्ति त्रस्ता भयाजातोत्कम्पादिभयभावाः, तृषिताः शुपितानन्दरसाः, उद्विग्नाः त्यागमानसाः, 'समतुरंगे'त्ति समाश्लिष्यन्तः, अन्योऽन्यमनुप्रविशन्त इति वृद्धाः, 'नाइभुज्जो नैव भूयः 'एवं करणयाए' एवंकरणाय सम्पत्स्यामहे, 'आणाउववाय'त्ति आज्ञा इदं कर्त्तव्यमेवेति, उपपातः-सेवावचनं, भृत्ययोग्य आदेशः, निर्देशः प्रश्निते कार्ये नियतार्थमुत्तरम् , तत एषां द्वन्द्वस्तत्र, 'उच्चतराए'त्ति (सू. १३७) उच्चत्वं प्रमाणतः उन्नतत्वं गुणतः।। 'से कहमियाणि'ति (सू. १३८) अथ कथ| मिदानीं-अस्मिन् काले कार्यावसरलक्षणे प्रकुरुतः, कार्याणि इति गम्यं, 'इति भो'त्ति परस्परालापानुकरणम् । 'आणुकंपिए' (सू. १४०) कृपावान् 'निस्सेयसिए' निःश्रेयसो-मोक्षः तत्र नियुक्त इव नैःश्रेयसिकः। 'तीसगकुरुदत्ताणं'ति (*२४-२५) | तिष्यककुरुदत्तसाध्वोः क्रमेण षष्ठमष्टमंच तपः, मासोऽर्द्धमासश्चानशनं, तथैकस्याष्ट वर्षाणि अन्यस्य च षण्मासा इति, द्वयोरपि भक्तपरिज्ञा अनशनं दीक्षापर्यायश्च । तृतीयशते प्रथमोद्देशकविवरणम् ३-१॥
'विउब्वेमाण'त्ति (सू० १४१) संरम्भेण महद्वैक्रियशरीरं कुर्वन्तः, 'परियारे'त्ति परिचारयन्तः-परकीयदेवीपरिभोगं कर्तुकामाः 'अहालहुस्सगाई यथोचितानि लघुखकानि-अमहास्वरूपाणि दिव्यस्त्रीरत्नानि 'आयाए'त्ति आत्मना स्वयं 'एगंत'विजनं 'अंतं ति देशं, 'से कहमियाणि ति अथ किमिदानी रत्नग्रहणानन्तरमेकान्तापक्रमणकाले प्रकुर्वन्ति वैमानिका रत्नादातृणां इति, 'तओ से त्ति ततो रत्नादानात् 'पच्छत्ति अनन्तरं 'सेत्ति तेषां रत्नादातृणां असुराणां कायं प्रव्यथन्ते-प्रहारैर्मनन्ति वैमानिका देवाः, तेषां प्रव्यथितानां वेदना जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कृष्टः षण्मासान यावत् , 'से'त्ति अथ दृष्टान्तोपन्यासे, 'जहा नाम
॥५७||
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ शतके २ उद्देशः
श्रीभग
एत्ति यथा नामकः,'इहति अत्र क्षेत्रे 'सगा इव'त्ति शबरादयोऽनार्यविशेषा देशाधिपाः यथा 'गडुंव'त्ति गत्ता 'विसमति गर्तालघुवृत्तीमा
तर्वाधाकुलभूमिरूपं 'नीसाए'त्ति निश्राय-आश्रित्य 'आसवलं'ति अश्वसैन्यं, एवं हस्तिसैन्यं योधसैन्यं 'धणुबलं' धनुर्द्धरबलं, 'आगलेंति-आकलयन्ति-जयन्ति, कलयन्ति-पराजयन्तीति], एतत्सैन्यं वयं जेष्याम इति चिन्तयंतीत्यर्थः, 'नण्णत्थति ननु| निश्चितमत्र-इह लोके, अथवा अरिहंतादिनिश्राया अन्यत्र, नैव तां विनेत्यर्थः । 'दाणामाए'त्ति (सू.१४३) दानमय्या 'छउमत्थकालियाए'त्ति छ्यस्थकाल एव छद्मस्थकालिका तस्यां 'साहट्ट'त्ति संहृत्य-संहतौ कृत्वा, जिनमुद्रयेति, वग्घारिय'त्ति प्रलम्बितभुजः 'ईसिंपन्भारगएणं'ति ईषत्प्राग्भारः-अग्रतो मुखावनतत्वं, 'अहापणिहिएहिंति यथाप्रणिहितैः-यथास्थितैः 'वीस-U साए'त्ति स्वभावतः ''पासई'त्ति पश्यति तत्र सौधर्मे 'अपत्थिय'त्ति अप्रार्थितं प्रार्थयते यः सः 'दुरंत'त्ति दुरन्तानि-दुष्टावसानानि, अत एव प्रान्तानि-अमनोहराणि लक्षणानि यस्य सः 'हीणपुण्णचाउद्दसित्ति हीनायां पुण्यचतुर्दश्यां जातो हीनपुण्यचातुर्दशः, किल पुण्या चतुर्दशी तिथिरत्यन्तभाग्यवत एव जन्मनि स्यात् , अत इदं आक्रोशवच इति, 'जपणं मम'ति यस्मात् कारणात् मम एतद्रूपायां दिव्यायां देवद्धौं सत्यां प्रधानायां वा 'अप्पुस्सुएत्ति(अल्पौत्सुक्यः) अचासाइत्तएत्ति अत्याशातयितुं,। छायाया भ्रंशयितुमिति,उष्णः कोपात् उष्णभूतोऽस्वाभाविकमुष्णत्वं प्राप्त इति, घोरां हिंसां घोराकारं ति घोराकृति, भीमां विकरालत्वेन, भीमाकारां भयजनकाकारां 'भयाणीयंति भयमानीतं यया सा भयानीतातां'उत्तासणिय'ति उत्रासनिकां 'त्रसी उद्वेगे। । इति वचनात् , 'अप्फोडेइ' करास्फोटं कुर्यात् 'वग्गइ'त्ति वल्गति गर्जति 'हयहेसियं' हयहेपारवं 'हत्थिगुलगुलाइयं' हस्तिसारसी 'रयणघणाइयंति स्थवद् घणघणादिकं, 'पायवदरयं' पादेन भूम्यास्फोटनं 'भूमिचवेडयं करेण भूमेश्चपेटां
PHOTOHINICHOREOn in IDRIPTIOpan
guilsHIBIHRSmitan ranAnamnathanampMRI
d
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
'उच्छोलेइ' अग्रतोमुखां चपेटां 'पच्छोलेइ' पृष्ठतोमुखां चपेटां अपहस्तरूपां 'तिवई छिंद' मल्ल इव रंगभूमौ त्रिपदीच्छेदं कुर्यात्, 'उसावइ' उत्सृतं प्रलम्बं कुर्यात्, 'विडंबेइ' विवृतं कुर्यात्, 'आकति वि० 'त्ति आकर्षयन्निव 'विउज्झमाणे'त्ति व्युद्राजमानः - शोभमानः, विजृम्भमाणो वा, 'इन्दकीलं' गोपुरकपाटयुगसन्निवेशस्थानं 'नाहि ते'त्ति नैव ते - तव सुखमस्ति, 'फुलिंगमालाजाल'त्ति स्फुलिङ्गानां ज्वालानां च या मालास्तासां यानि सहस्राणि तैचक्षुर्विक्षेपः- चक्षुर्भ्रमो दृष्टिप्रतिघातथदर्शनाभाव:, 'जईण वेगं' शेषवेगवद्वेगजयी वेगो यस्य 'महम्भयं 'ति महतां भयमस्मादिति महद्भयं 'झियाइ'त्ति ध्यायति, कियेतदिति चिन्तयति, 'पिहाइ'त्ति स्पृहयति, यद्येवंविधं प्रहरणं मम स्यात् एवमभिलषति, तथा 'पिहेइ' अक्षिणी पिधत्ते - निमीलयति, 'मालम्बणहत्था भरणे'त्ति सह आलम्बनेन वर्त्तन्ते सालम्बानि २ हस्ताभरणानि यस्य अधोमुखगमनवशादसौ सालम्बहस्ताभरणः 'कक्खागय सेयं पिवत्ति भयातिरेकात् कक्षागतस्वेदमिव विनिर्मुञ्चन्, देवानां किल स्वेदो न स्यात् इति संदर्शनार्थः पिशब्दः, झटिति 'समोवइए 'त्ति सम एव पतितः, 'पभु'त्ति शक्तः 'समत्थे'त्ति सङ्गतप्रयोजनः, 'अवियाई' ति अपि चेति आईति वाक्यालङ्कारे, 'मुट्ठिवाएणं' ति वज्रग्रहणाय यो मुष्टेर्बन्धने वात उत्पन्नः स मुष्टिवातः तेन मुष्टिवातेन 'वीइत्था' केशाग्राणि वीजितवान् 'अज्जं 'ति अद्यास्मिन्नहनि तथा आर्यं उपसम्पद्यतु उपसम्पन्नो भूत्वा वर्त्ते, 'नाइभुज्जो' त्ति नैव भूय एवंकरणतायां वर्त्तिष्ये, 'सीहे' त्ति शीघ्रो वेगवान् 'सीहगइ'त्ति शीघ्रगतिरेव त्वरितः कायतः, त्वरितगतिः मार्गे सौत्सुक्यप्रवर्त्तित वेगगतिः, 'उद्धलोयकंडए' त्ति ऊर्ध्वलोकगमने कण्डकं - कालखण्डं ऊर्ध्वलोककण्डकं, ऊर्ध्वलोककण्डकापेक्षया अधोलोककण्डकं सख्यातगुणं - द्विगुणमिति, अथ शक्रादीनां प्रत्येकं गतिक्षेत्रस्याल्पबहुत्वोपदर्शकं सूत्रत्रयमाह - 'सकस्स णं भंते'त्ति 'सव्वत्थोव' ति
00
३ शतके २ उद्देशः
॥५८॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
३ शतके २ उद्देशः
सर्वस्तोकमधःक्षेत्रं समयेनावपतति, अधोमन्दगतित्वाच्छक्रस, 'तिरियं संबजेत्ति कल्पनया किलैकेन समयेन योजनमधो गच्छति शक्रः, तत्र च योजने द्विधाकृते द्वौ भागौ भवतः, तयोश्चैकस्मिन् द्विभागे मीलिते त्रयः सङ्ख्येयभागाः स्युः, अतस्तान् तिर्यग्गच्छति, सार्द्ध योजनमिति भावः, तिर्यग्गतौ तस्य शीघ्रगतित्वात् , 'उन्हें संखज'त्ति यान् कल्पनयात्री द्विभागान् तिर्यग्गच्छेत् तेषु चतुर्थेऽन्यस्मिन् द्विभागे मीलिते चत्वारो द्विभागरूपास्सङ्ख्यातभागास्सम्भवन्ति, अतस्तानू गच्छति, अथ कथं सूत्रे सङ्ख्यातभागमात्रग्रहणे सति इदं नियतभागव्याख्यानं क्रियते?, उच्यते-"जावइयं खित्तं चमरे अहे ओवयइ एकेणं समएणं तं सक्के दोहिं," तथा "सक्कस्स य उप्पयणकाले चमरस्स य ओवयणकाले एएणं दोण्णिवि तुल्ला" इति वचनान्निश्चीयते-शको यावदधो द्वाभ्यां समयाभ्यां व्रजेत् तावदृर्ष एकेनेति द्विगुणमधःक्षेत्रादुल क्षेत्रं, एतयोश्चापान्तरालवर्ति तिर्यक्षेत्रं सार्द्ध योजनं स्यादिति व्याख्यातं, आह. चूर्णिकारः-“एगेणं समएणं ओवयइ अहे जोयणं, एगेणेव समएणं तिरियं दिवद्धं गच्छइ, उद्धं दो जोयणाई सको"त्ति 'चमरस्सण' मिति 'सव्वत्थोचंति ऊर्ध्वगतौ मन्दगतित्वात् तस्य, तच कल्पनया किल त्रिभागन्यूनं गव्यूतत्रयं, | 'तिरियं ति तस्मिन्नेव पूर्वोक्ते त्रिभागन्यूने गव्यूतत्रये द्विगुणिते ये योजनसङ्ख्येयभागाः स्युः तान् व्रजेत् , तिर्यग्गतौ शीघ्रतरगतित्वात् तस्य, अहे संखेज्जेत्ति पूर्वोक्ते त्रिभागद्वयन्यूने गव्यूतषट्के त्रिभागन्यूनगव्युतत्रये मीलिते ये सङ्ख्येयभागास्तान् व्रजेत् , योजनद्वयमिति भावः, अथ कथं सङ्ख्येयभागमात्रोपादाने नियतसङ्ख्येयभागत्वं व्याख्यायते ?, उच्यते, शक्रस्योर्ध्वगतेश्चमरस्याधोगतेः समत्वमुक्तं, शक्रस्य समयेनकेन योजनद्वयमूर्ध्वगमनं चमरस्याधस्तथैव, 'जावइयं सक्के ३ उर्दू उप्पयइ एगेणं समएणं तं बजे दोहिं, जं वजे दोहिं तं चमरे तीहिंति वचनात् प्रतीयते-शक्रस्य यदूर्ध्वगमनक्षेत्रं तस्य त्रिभागमात्ररूपं चमरस्यो -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
३ शतके २ उदेशः
लघुवृत्ती
अधः
गतिक्षेत्रं, अतो व्याख्यातं-त्रिभागन्यूनत्रिगव्यूतमानं तदिति, ऊर्धाधोगतिक्षेत्रयोरपान्तरालवर्ति तिर्यक्षेत्रमितिकृत्वा त्रिभागदयन्यूनषड्गव्यूतमानं तच्च व्याख्यातमिति, यच् चूर्णिकारेणोक्तम्-'चमरो उडूं जोयण मिति तनावगतं, 'वजं जहा सकस्स' वज्रस्य गत्यल्पबहुत्वं यथा शक्रस्य, 'विसेसाहियन्ति 'सव्वत्थोवे'त्ति सर्वस्तोकं क्षेत्रं शक्रः अधो ब्रजेत् एकेन समयेन, तस्याधो मन्दगतित्वात् , तच किल कल्पनया त्रिभागन्यूनं योजनं, तिर्यक् विशेषाधिको भागौ याति, शीघ्रतरगतित्वात् , तौ च योजनस्य द्वौ त्रिभागौ विशेषाधिकौ, सत्रिभागं गव्यतत्रयमिति भावः, तथोर्ध्व विशेषाधिको भागौ गच्छति, यौ किल तिर्यग् विशेषाधिको भागौ तावेवोर्ध्वगतौ किश्चिद्विशेषाधिकौ, शीघ्रतमगतित्वात् , परिपूर्ण योजनमिति भावः, अथ कथं सामान्यतो विशेषाधि|कत्वेऽभिहिते नियतभागत्वं व्याख्यायते ?,उच्यते, 'जाव. | ऊचं| २४ | १२ | ८ ऊर्ध्व | तिर्यग् | | इयं चमरे अहे ओवयइ जाव तं वजे तिहिंति वचनसा
यो.१ | माद् अधोगत्यपेक्षया वज्रस्य त्रिभागन्यूना अधोग- तिर्यग् | १८ | १० | १६ | इन्द्र | या. | तिर्लब्धेति त्रिभागन्यूनं योजनमिति सा व्याख्याता,तथा 'सकस्स ओवयणकाले बजस्स उप्पयणकाले एस णं
| अधः| १२८ २४ वज्र
योजना दुण्णिवि तुल्ले' इति वचसा अवसीयते यावदेकेन समयेन
ग.३ यो.११ योजन
| इन्द्र | वज्र | चमर चमर | शक्रोऽधो ब्रजेत् तावद्वज्रमूर्ध्व,शक्रश्चैकेनाधः किल योजनं,
२२ ग.१२ एवं कृत्वा वनस्योधं योजनमुक्तं, ऊर्ध्वाधोगत्योश्चापान्तरालवर्तितिर्यग्गतेः सत्रिभागगव्यतत्रयलक्षणं तिर्यग्गतिप्रमाणमुक्तमिति,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
के
श्रीभगलघुवृत्ती
4.
एषैव व्याख्या सुखावबोधार्थ विस्तरतो विवियते, तत्रादौ गाथाद्वयमाह-"चउवीस बारसऽ? य दुवालसंसा उ जोयणस्सुहूं । सक्को वजं चमरो तिण्णिवि गच्छंति समकालं ॥१॥ तिरियऽद्वारस दस सोलसेव अह बारसऽढ चउवीसा । जहसंखं तेण हरी बजं पाविसु नो चमरं ॥२॥" देवेन्द्रसूरिभिरिमे माथे कृते, एतत्स्थापना चेयम् । एवं गतिविषयं क्षेत्रमानमनेकविधं, तस्स मध्ये कतरो गतिविषयः कतरस्माद् गतिविषयादल्पादिरिति प्रश्नः, उत्तरं तु सर्वस्तोकमधःक्षेत्रं समयेन शक्रोऽवपतति, यतः-त्रिभिर्भागैर्गव्यूतं । चिन्तितमत्रास्ति, तेन चतुर्भिस्त्रिकैदशेति वचसा त्रिभागरूपगव्यतचतुष्केण योजनं स्यात् , ततोऽधः शक्रो मन्दगतित्वात् योजन | यातीत्यर्थः, इत्यधो द्वादशभागैर्योजन, ततश्च योजने द्विधा कृते द्वौ भागौ स्यातामिति, कथं, द्वादशभागरूपं योजनमधीक्रियते, | अतस्त्रिभागद्वयरूपाः षड् भागाः स्युरित्येवं द्वौ षड्पौ भागौ जातो, तयोश्चकस्मिन् द्विभागे मीलिते त्रयस्सङ्ख्येया भागाः स्युरिति, कथं ?, तयोः षड्पयोर्भागयोरेकस्मिन् द्विभागत्रिभागरूपगव्यूतद्वयरूपे तृतीयषड्भागे मीलिते सति जातास्वयः षड्भागा इति प्रागुक्तद्वादशभागरूपयोजनोपरित्रिभागरूपं गव्यूतद्वयं यदि चिन्त्यते तदा तिर्यग्गतौ तस्य शीघ्रगतित्वात् जातं पभागाधिक योजनं, भागाश्चैवं जाता अष्टादश, तैर्जातं गव्यूतद्वयाधिकं योजनं, सार्द्ध योजनमित्यर्थः, तेषु चतुर्थेऽन्यस्मिन् द्विभागे मीलिते ते |चत्वारो द्विभागरूपाः सङ्ख्यातभागाः सम्भवंतीति, कथं ?, तेषु प्रागुक्ताष्टादशभागेषु चतुर्थेऽन्यसिन् द्विभागे त्रिभागरूपगव्यूतद्वयरूपे चतुर्थषड्भागे च मीलिते सति जाते द्वे योजने, भागाश्चैवं चतुर्विशतयः, अतस्तानूवं शीघ्रगतित्वाच्छको व्रजेत् , जाते ऊर्च द्वे योजने इत्यर्थः, एवं शक्रस्याधस्तिर्यगूर्ध्वगतित्रयमानं प्रोक्तं । 'चमरस्स गति ऊवं चमरस्त्रिभागन्यूनं गव्यूतत्रयमिति, | कोऽर्थः ?, प्रागुक्तत्रिभागरूपगव्यूतद्वयं तृतीयगव्यूतस्य द्वौ भागौ च, एवं जाते द्वे गव्यूते त्रिभागरूपगव्यूतद्वयद्विभागाधिके ग. २१
DINDIHI HOLDHOHINO CID MisOmelion sDHWADIHappinior
SIMITERATION
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
एवं जातास्सर्वेऽप्यष्टौभागाः,ऊवं तस्य मन्दगतित्वात् , तिरिय'ति तस्मिन्नेव प्रागुक्तभागाष्टरूपे तृतीयभागन्यूनगव्यूतत्रये द्विगुणिते । ३ शतके सति जाताः षोडश भागाः सङ्ख्येया योजनस्येति यो. १ ग. १ तान् ब्रजेत् , तिर्यग्गतौ तस्य शीघ्रगतित्वात् , 'अहे संखेजे २ उद्देशः भागे गच्छत्ति प्रागुक्ते द्विगुणितेऽङ्के भागद्वारेण षोडशभागरूपे बद्धाङ्कतया जातानि पञ्च गव्यूतानि त्रिभागरूपषष्ठगव्यूतस्मैको भागश्च, एवं जातं त्रिभागद्वयन्यूनगव्यूतषट्कमानं, तन्मध्ये चमरोर्ध्वगतिसत्कप्रागुक्ततृतीयभागन्यूनगव्य॒तत्रयमीलने ग. २१ गव्यूतद्वयतृतीयगव्यूतभागद्वयाधिकैतावत्प्रमाणाङ्कक्षेपे जातं योजनद्वयमित्यर्थः, अधस्तस्य शीघ्रगतित्वात् । अथ वज्रस्य गतित्रयमानमुच्यते, तत्र यच्चमरस्योर्ध्वगतिमानं तद्वजस्याधोगतिमानं, त्रिभागन्युनं योजनमिति, कोऽर्थः?-अत्र भागचतुष्करूपा योजनस्य त्रयो भागाश्चिन्त्यन्ते, तत्र चतुर्भागरूपौ योजनस्य द्वौ भागौ, तत एवं तृतीयचतुर्भागरूपत्रिभागेन न्यूनं योजनं, गव्यूतापे|क्षया तु द्वे गव्युते द्वौ त्रिभागहृतौ भागौ भवतः ग. २३ अंशाश्चाष्टौ जाताः, अधो मन्दगतित्वात् तस्येति, अथ तिर्यक् उच्यतेयोजनस्य द्वौ त्रिभागौ इति, कोऽर्थः.१, प्रागुक्तौ चतुर्भागरूपौ योजनस्य द्वौ भागौ विशेषाधिकाविति, किं ?, प्रागुक्तयोस्तयोरव| शिष्टो यस्तृतीयश्चतुर्भागः स त्रिभाग इत्युच्यते, ततस्तौ योजनस्य द्वौ भागौ तृतीयचतुर्थभागसत्कद्विभागाधिको क्रियेते, एवं | जाता योजनदशभागाः, गव्यतापेक्षया तु गव्यतत्रयं त्रिभागहुतेकभागश्च ग. ३. सत्रिभागगव्यतत्रयमित्यर्थः, तिर्यग् शीघ्रग: तित्वात्तस्य । अथोर्ध्वगतिरुच्यते-प्रागुक्तोऽङ्कः स एव दशभागरूपः स्थाप्यते, तत्रापि विशेषाधिकाविति, कोऽर्थः ?, पूर्वाङ्कमध्ये योजनापेक्षया तृतीयचतुर्भागावशिष्टद्विभागक्षेपे जातं योजनमेकमित्यर्थः, ऊर्ध्व शीघ्रतमगतित्वात्तस्य, गव्यूतापेक्षया तु पूर्वोक्ता-Flist कमध्ये त्रिभागसत्कोद्धरितद्विभागक्षेपे जाता द्वादश भागाः, तैरप्येवमेव जातं योजनब तस्य, गव्यूतापेक्षया गव्यूतत्रिकैश्चतुर्भिः
பாடியாழ்வாபா பபா பாடிய பாடி பரமம் பாய மாறுபாடு பாராட்டி
'.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
WHECIAnitainmithilmanitlimini-
३ शतके २ उद्देशः
A
चतुर्भागयोजनापेक्षया चतुर्भागस्त्रिभिश्च योजनं स्यादिति भावः, अथ गतिकालाल्पबहुत्वमाह-'एयस्स णंभंते ! वजस्स'त्ति श्रीभगलघुवृत्तौ ।
'एए णं दुणिवि तुल्ल'ति शक्रचमरयोः स्वस्थानगमनं प्रति गतिवेगसमत्वादुत्पतनावपतनकालौ तयोस्तुल्यौ परस्परेण, 'सव्वत्थोव'त्ति वक्ष्यमाणापेक्षयेति, तथा 'सक्कस्स'त्ति 'एस णं दुण्णिवि तुल्ले' उभयोरपि तुल्यः, शक्रावपतनकालो वज्रोत्पतनकालस्य तुल्यो वज्रोत्पातकालश्च शक्रावपतनकालस्य इत्यर्थः, संखेजगुणे त्ति शक्रोत्पातकालः चमरावपातकालापेक्षया,एवमनन्तरसूत्रमपि भावनीयम् ,'ओहयमण'त्ति (सू०१४७) अपहतो-ध्वस्तो मनसः सङ्कल्पो दर्पहर्षादिप्रभवो विकल्पो यस्य सः 'पल्थत्थमुहें त्ति पाणौ पर्यस्तं-अधो न्यस्तं मुखं येन सः 'अभित्ति अक्लिष्टः-अबाधितो निर्वेदतः 'उपसंपजित्ताणं ति उपसम्पद्य उपशान्तो भूत्वा विहरामि 'किंपत्तियं ति (मू०१४८) का प्रत्ययः-किं कारणं यत्र तत् किंप्रत्ययं, 'चरमभवत्थाणं'ति भवचरमभागस्थानां, च्यवनावसरे इत्यर्थ ॥ तृतीयशते द्वितीयचमरोद्देशकविवरणम् ।।
'अणुवरयत्ति (सू०.१४९) अनुपरतः-अविरतस्तस्य कायक्रिया अनुपरतकायक्रिया, इयमविरतस्य, 'दुप्पउत्त'त्ति दुष्टं प्रयुक्तं-प्रयोगो यस्य सः रतस्य कायक्रिया दुष्प्रयुक्तकायक्रिया, इयं प्रमत्तसंयतस्येति, विरतिमतःप्रमादे सति कायदुष्टप्रयोगसद्भावात , 'संजोयण'त्ति हलमुशलादीनां संयोजन-मीलनं तदेवाधिकरणक्रिया संयोजनाधिकरणक्रिया 'निव्वत्तण'त्ति निर्वर्तनं-असिशक्तितोमरादीनां निष्पादनं तदेवाधिकरणं तेन क्रिया निवर्त्तनाधिकरणक्रिया, 'जीवपाउसिय'त्ति जीवस्यात्मपरतदुभयोपरिप्रद्वेपितया क्रिया सा जीवप्रद्वेषिका, 'अजीवपाउसिय'त्ति अजीवानां-स्तम्भभारपट्टभित्तिप्रभृतीनामुपरि कर| शिरोधातादिना यत् प्रद्वेषकरणं सा अजीवप्रवेषिका । 'पमायपच्चया' (मू० १५१) प्रमादः प्रत्ययो-निमित्तं यस्याः सा प्रमाद
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
३ शतके । ३ उद्देशः
प्रत्यया, यथा दुष्प्रयुक्तकायक्रियाजन्यं कर्म, योगनिमित्तं च यथैर्यापथिकं कर्म 'एयई' (सू० १५२) एजति-कम्पते, 'वेयई' न्येजति-विविधं कम्पते, 'चलई' स्थानान्तरं गच्छति, 'फंदईत्ति किंचिच्चलति, 'स्पदि किंचिच्चलने' इतिधातोः, अन्यमवकाश | गत्वा पुनस्तत्रैव गच्छति इत्यन्ये, 'घट्टईत्ति सर्वदिक्षु चलति, पदार्थान्तरं वा स्पृशति, 'खुम्भईत्ति क्षुभ्यति पृथिवीं प्रविशति, क्षोभयति वा पृथ्वी, विभेति वा, 'उदीरेइत्ति उदीरयति, उत्-प्राबल्येन प्रेरयति, 'तं तं भावंति उत्क्षेपणावक्षेपणाकुंचनप्रसारणादिकं परिणाम यातीत्यर्थः, 'आरंभई' आरभते पृथिव्यादीन् उपद्रवयति, संरभते-तेषु विनाशसङ्कल्पं कुर्यात् , 'समारभइ'त्ति समारभते, तानेव परितापयति, आह च-"संकप्पो संरंभो, परितावकरो भवे समारंभो। आरंभो उद्दवओ, सब्बनयाणं विसुद्धाणं ॥१॥ 'सोयावणयाए'त्ति दैन्यप्रापणायां 'जूरावण'त्ति शोकातिरेकाच्छरीरजीर्णताप्रापणायां तिप्पावणत्ति' 'तिपृष्टेप क्षरणे, इति वचनात् , तिप्रापणायां शोकातिरेकादेव अश्रुलालादिक्षरणप्रापणायां 'परियावण'त्ति परितापनायां शरी| रसन्तापे वर्त्तते, 'णो एयइत्ति शैलेशीकरणे योगनिरोधे नो एजति, एजनादिरहितस्तु नारम्भादिषु वर्तते, तथा च योगनिरोधाभिधानशुक्लध्यानेन सकलकर्मध्वंसरूपा अन्तक्रिया स्यात् ,'तणहत्थयं ति तृणपूलकं जाततेजसि-वह्नौ 'मसमसाविज्जई' शीघ्र दह्यते, एवमेजनादिरहितस्य शुक्लध्यानचतुर्थ भेदानलेन कर्मदाह्यादहनं स्यात् 'उद्दाइ'त्ति उद्याति, जलस्योपरि-वर्तते, 'अत्तत्ता|संवुडस्स'त्ति आत्मन्यात्मना संवृतस्य प्रतिसंलीनस्येति, 'आउत्तं ति आयुक्तः उपयोगपूर्वकं 'चक्खुपम्ह'त्ति चक्षुःपक्ष्मनिपा| तोऽपि, प्राकृतत्वाल्लिङ्गव्यत्ययः, उन्मेषनिमेषमात्रक्रियाऽप्यस्ति, आस्तां गमनादिका, बेमाय'त्ति विविधा मात्रा अन्तर्मुहूर्त्तादेर्देशो|नपूर्वकोटीपर्यन्तस्य क्रियाकालस्य विचित्रत्वातू , 'सुहमत्ति सूक्ष्मबन्धादिकाला 'इरियावहित्ति ईर्यापथो-गमनमार्गस्तत्र भवा
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ham HDHI
श्रीभगलघुवृत्तौ
३ शतके ३ उद्देशः
ऐर्यापथिकी, केवलकाययोगप्रत्ययेति, किरिय'त्ति क्रिया-कर्म सातावेदनीयं 'कजइ'त्ति क्रियते भवतीति, उपशान्तमोहक्षीणमोहसयोगिकेवलिगुणस्थानकायवर्तिवीतरागोऽपि सक्रियत्वात् सातवेद्यं कर्म बनातीति भावः, 'बद्धपुट्ठ'त्ति बद्धा कर्मतापादनात् , | स्पृष्टा जीवप्रदेशैः स्पर्शनात , वेदिता अनुभूतस्वरूपा, निर्जीर्णा अनुभूतस्वरूपत्वेन जीवप्रदेशेभ्यः परिशटितेति, एतद्वाक्यान्तरेणाहबद्धा स्पृष्टा प्रथमसमये द्वितीयसमये उदीरिता-उदयमुपनीता, किमुक्तं स्यात् ?-वेदिता, न कसिन् समये उदीरणा उदयश्च | सम्भवति इत्येवं व्याख्यानं, तृतीये निर्जीर्णा, 'सेयकाले'त्ति एष्यत्काले 'अकम्मं वावित्ति अकर्मापि स्यात् । अथ यदुक्तं श्रम
णानां प्रमादप्रत्यया क्रिया स्यात् , तत्र प्रमादपरत्वं तदितरत्वं संयतस्य कालतो निरूपयन्नाह-सव्वावि. य णं पमत्तद्धेति | (मू० १५३) सर्वापि-सर्वकालसम्भवापि च प्रमत्ताद्धा-प्रमत्तगुणस्थानकालः कालत:-कियन्तं कालं यावद् भवति इति प्रश्नः, 'एकं समयं' जघन्येन प्रमत्तसंयमप्रतिपत्तिसमयसमनन्तरमेव मरणात् , 'देसूणा पुब्बकोडिति किल प्रत्येकमन्तर्मुहूर्तप्रमाणे एव प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानके, ते च पर्यायेण जायमाने देशोनपूर्वकोटिं यावदुत्कर्षेण भवतः, संयमवतो हि पूर्वकोटिरेव परमायुः, स च संयममष्टासु वर्षेषु गतेष्वेव लभते, महान्ति वा अप्रमत्तान्तर्मुहूर्तापेक्षया प्रमत्तान्तर्मुहूर्त्तानि कल्प्यन्ते, एवमन्तमुहूर्तप्रमाणानां
प्रमत्ताद्धानां सर्वासां मीलनेन देशोना पूर्वकोटीकालमानं स्यात् , अन्ये त्वाहुः-अष्टवर्षोनां पूर्वकोटी यावदुत्कर्षतः प्रमत्तसंयतता तस्यादिति, एवमप्रमत्तसूत्रमपि, नवरं 'जहपणे ति किलाप्रमत्ताद्धायां वर्तमानस्यान्तर्मुहूर्त्तमध्ये मृत्युन स्यात् , चूर्णिकारमतं तु
प्रमत्तसंयतवर्जः सर्वोऽपि सर्वविरतोऽप्रमत्त उच्यते, प्रमादाभावात् , स चोपशमश्रेणी प्रतिपद्यमानो मुहूर्ताभ्यन्तरे कालं कुर्वन् जघन्यकालो लभ्यते, देशोनपूर्वकोटी तु केवलिनमाश्रित्येति, 'अइरेयंति (मू० १५४) तिथ्यन्तरापेक्षयाऽधिकतरं 'लवणसमुद्द
NDIHINIHIONamy mmHDHP WINDNHipsmiDHAN MAgimang,N-Din anings
-
-
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
।
वत्तव्यय'त्ति जीवाभिगमोक्ता, कियदुरं यावदित्याह-'जाव लोयट्टिई' यावल्लोकस्थितिः, लोयाणुभावे'त्ति लोकप्रभाव इति शतके तृतीयशते तृतीयोद्देशकविवरणम् ॥
४ उद्देशः । तत्र 'भावियप्पत्ति भावितात्मा संयमतपोभ्यां, एवंविधानगाराणां हि प्रायोऽवधिज्ञानलब्धयः स्युरितिकृत्वा भावितात्मे-1 त्युक्तं, 'जाणवेणं'ति यानप्रकारेण-शिबिकाद्याकारवता वैक्रियविमानेनेति, 'जायमाणं ति यान्तं-गच्छन्तं 'जाणई' ज्ञानेन | 'पासई' दर्शनेन, उत्तरं तु चतुर्भङ्गी, विचित्रत्वादवधिज्ञानस्येति, 'अंतोत्ति मध्य काष्ठसारादि, 'बाहिति बहिर्वति त्वपत्र-1 सञ्चयादि 'जाव बीयंति यावत्करणात् मूलं १ कन्दः २ स्कन्धः ३ त्वक् ४ शाखा ५ प्रवालं ६ पत्रं ७ पुष्पं ८ फलं ९ बीज 1१० चेति पदानि, एतेषां पञ्चचत्वारिंशत् द्विकसंयोगाः स्युः, एतावन्त्येव चतुर्भङ्गीसूत्राण्यध्येयानि, 'जाणं'ति शकटं, 'जुग्ग'त्ति गोल्लविषयप्रसिद्धं, जंपानं द्विहस्तप्रमाणं वेदिकोपशोभितं, 'गिल्लित्ति हस्तिन उपरि कोल्लररूपा या मानुषं गिलतीव 'थिल्लिति । लाटानामड्डपल्यानं तद् अन्यविषयेषु थिल्लीत्युच्यते, 'सीय'त्ति शिविका कूटाकाराच्छादिता, 'संदमाणिय'ति पुरुषप्रमाणायामा 'वाउकाए'त्ति वायुकायः 'पडागासंठिय'ति पताकासंस्थितं, स्वरूपेणैव वायोः पताकाकारशरीरत्वाद् वैक्रियावस्थायामपि तदाकारभावात् , 'आयडि'त्ति आत्मा आत्मलब्ध्या वा 'आयकम्मुण'त्ति आत्मक्रियया 'आयप्पओगेणं न परप्रयुक्त इति, 'उस्सिओदयं उच्छ्रितः-ऊर्ध्व उदयः-आयामो यत्र गमने तदुच्छ्रितोदय, ऊर्ध्वपताकमिति, 'पतोदयंति पतितपताकं गच्छति, ऊर्ध्वपताका स्थापना चेयम् पतितपताका स्थापना चेयम् |> 'एगओपडाग'त्ति एकतः-एकस्यां दिशि पताका यत्र तदेकतः पताकं स्थापना | दुहओपडागति द्विधापताकं, स्थापना त्वेवम् 'बलाहए'त्ति (पू०१५७) मेघः, परिणामेत्ति
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
३ शतके
लघुवृत्ती
उद्देशः
| बलाहकस्याजीवत्वेन विकुर्वणाया असम्भवात परिणामयितुमुक्तम् , परिणामश्चास्य विश्रसारूपः,'नो आयडिए'त्ति अचेतनत्वान्मेघस्य विवक्षितशक्तेरभावानात्मा गमनमस्ति वायुना देवेन वा प्रेरितस्य तु स्याद् गमनमतोऽभिधीयते-'परिडीए'त्ति एवं 'पुरि| से आसे'त्ति स्त्रीरूपसूत्रमिव पुरुषाश्वहस्तिरूपसूत्राण्यध्येतव्यानि, 'एगओचकवालंपि' नवरमिह यानं-शकटं चक्रवालं-चक्र, शकट एव चक्रवालभावात् , ततश्च युग्यगिल्लिथिल्लिशिविकास्यन्दमानिकारूपसूत्राणि स्त्रीरूपसूत्रबदध्येयानि, 'जे भविए'त्ति यो योग्यः 'किंलेसेसु'त्ति (सू० १५८) का कृष्णादीनामन्यतमा लेश्या येषां तेषु किलेश्येषु मध्ये 'जल्लेसाईति या लेश्या येषां । द्रव्याणां तानि यल्लेश्यानि, यस्या लेश्यायाः सम्बन्धीनीति भावः, 'परियाइत्ता' पर्यादाय कालं करोति-म्रियते, तल्लेश्येषु नारकेपृत्पद्यते, अत्र गाथाः-"सव्वाहि लेसाहि, पढमे समयंमि संपरिणयाहि । नो कस्सवि उबवाओ परे भवे अस्थि जीवस्स ॥१॥" | सव्वाहिं लेसाहिं चरमे समयंमि संपरिणयाहिं । नवि कस्सवि उववाओ परे भवे अस्थि जीवाणं ॥२॥ अंतमुहुत्तंमि गए अंतमुहुर्तमि सेसए चेव । लेसाहिं परिणयाहिं, जीवा गच्छंति परलोयं ॥३॥" 'जाव'त्ति ननु एतावतैव विवक्षितार्थसिद्धेः किमर्थ भेदेन ज्योतिष्कालापकः पृथगुक्तः ?, उच्यते, २४ दण्डकान्त्यसूत्रदर्शनार्थ, ननु तर्हि यावत्करणात् वैमानिकसूत्रं वाच्यं स्यात् , न तु ज्योतिष्कसूत्रं, सत्यं, किन्तु ज्योतिष्कवैमानिकाः प्रशस्तलेश्याः स्युरित्यस्यार्थस्य दर्शनार्थ तेषां भेदेनाभिधानं,विचित्रत्वाद्वारा सूत्रगतेः, 'बाहिरए'त्ति औदारिकशरीरव्यतिरिक्तान् वैक्रियानिति, उल्लङ्घनं सकृत , प्रलङ्घनं पुनः २,'णो इणमडे'त्ति वैकियपुद्गलपर्यादानं विना वैक्रियकरणस्यैवाभावात् , बाह्यपुद्गलपर्यादाने तु पर्वतोल्लङ्घनादौ प्रभुः स्यात् , महतः पर्वतातिक्रामिणः शरीरस्य सम्भवादिति, 'मायी'त्ति (सू० १५९) मायावान् सकषायः प्रमत्त इति, अप्रमत्तो हि वैक्रियं न कुर्यादिति, वामेइत्ति
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
शतके
लघुवृत्ती
५ उद्देशः
वमनं करोति, 'बहुली'त्ति घनीस्यात् , प्रणीतसामर्थ्यात् , 'पयणुए'त्ति अपनीयात् 'अहाबायर'त्ति यथाबादरा आहार| पुद्गलाः 'लूह'ति रूक्षं अप्रणीतं,'णो वामेइ' अकपायितया वैक्रियायामनर्थित्वात् रूक्षभोजिन आहारादिपुद्गला उच्चारादितयैव परिणमन्ति, अन्यथा शरीरासारतानापत्तेरिति, 'तस्स ठाणस्स'त्ति तस्मात् स्थानात् विकुर्वणलक्षणात् प्रणीतभोजनलक्षणाद्वा ॥ तृतीयशते चतुर्थोद्देशकविवरणम् ॥
.. 'असिचम्मपाय'ति (मू० १६०) असिः-खड्गः, चर्मपात्रं-प्रत्याकारः, असिचर्मपात्रं हस्ते यस्य स तथा, कृत्यं सङ्घादि, तत्र | कार्य गतः-प्राप्तः, सूत्रे विशेषणकर्मधारयसमासः, 'उद्धं वेहासंति ऊवं विहायसं-आकाशं, 'वगति वृकः 'दीविय'त्ति चतुप्पदविशेषः, 'अच्छ'त्ति ऋक्षः 'तरच्छत्ति व्याघ्रविशेषः 'परासर'त्ति शरभः 'अहिजंजित्तए' अभियोक्तुं-विद्यासामर्थ्यत| स्तदनुप्रवेशेन व्यापारयितुं,यच्च स्वस्थानुप्रवेशनेनाभियोजनं तद्विद्यादिसामोपात्तबाह्यपुद्गलान् विना न स्यादित्युच्यते-'नो बाहि| रए पोग्गले अपरियाइत्त'त्ति, 'अणगारे 'ति अनगार एवासौ, तत्त्वतोऽनगारस्यैवाश्वाद्यनुप्रवेशेन व्याप्रियमाणत्वात् , 'माई अभिमुंजइ'त्ति कषायवानभियुङ्क्ते,अधिकृतवाचनायां 'माई विउव्वईत्ति दृश्यते, तत्र अभियोगोऽपि विकुर्वणा मन्तव्या, विक्रियारूपत्वात् तस्येति, 'अण्णयरेसुत्ति आभियोगिकदेवा अच्युतान्ताः स्युरिति अन्यतरेषु के पुचित् उत्पद्यन्ते अभियोगमावनायुक्तः साधुराभियोगिकदेवेषु, कश्चित्करोति विद्यालब्ध्युपजीवकोऽभियोगभावनां, यदाह-मंता जोगं काउं भूईकम्मं च जे पउं. जंति । सायरसइड्डिहेडं अभिओगं भावणं कुणइ ॥१॥" 'इत्थी(*२६)त्यादि सङ्ग्रहगाथा गतार्था ॥ तृतीयशते पश्चम उद्देशकः॥ विकुर्वणाधिकारसम्बद्ध एव षष्ठ उद्देशकः, तस्येदमादिसूत्रम्-'अणगारे गं'ति (सू०१६१) अनगार एव गृहवासत्यागात्
॥३॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगभावितात्मा स्वसमयानुसारिप्रशमादिभिः, मायी कपायवान् , मिथ्यादृष्टिरन्यतीर्थिकः, वीर्यलब्ध्यादिभिः कारणभूताभिः वाणा-३ शतके लघुवृत्तौ रसी पुरीं 'समोहए'त्ति विकुर्वितवान् , रूपाणि-पशुपुरुषप्रासादप्रभृतीनि, जानाति पश्यति च विभङ्गज्ञानलब्ध्या, स हि मन्यते ॥६-७ अहं राजगृहं समवहतः, वाणारसीरूपाणि जानामि पश्यामि, एवं 'से' तस्यानगारस्य 'सेत्ति असौ दर्शने विपर्यासो विपर्ययः,
| उद्देशः अन्यदीयरूपाणामन्यदीयरूपतया विकल्पितत्वात , दिग्मोहादिव पूर्वामपि पश्चिमां मन्यमानस्येति, अन्तरा-तयोरन्तरालवर्त्तिनं जनपदसमूहं समवहतः नो तथाभावं, यतोऽसौ वैक्रियाण्यपि तानि मन्यते स्वाभाविकानि, 'जसे त्ति यशोहेतुत्वाद्यशः, चत्तारि चउसहित्ति (सू० १६३) तत्र सर्वेषामिन्द्राणां सामानिकचतुर्गुणा आत्मरक्षाः तेन चतुःषष्टिः 'चत्तारि'त्ति चतुर्गुणाः क्रियन्ते, जाताः सर्वे २५६००० प्रमाणाश्चमरस्यात्मरक्षकाः। तृतीयशते षष्ठ उद्देशकः॥
'वीइवइत्त'त्ति (सू० १६४) व्यतिव्रज्य-व्यतिक्रम्य 'उयालीसं जोयण'त्ति एकोनचत्वारिंशद्योजनलक्षाणि 'उवगारियालेग ति उपकारिकालयनं-गृहपीठवन्धकल्पं 'सोमकाइयत्ति सोमस्य कायो-निकायो येषामस्ति ते सोमकायिकाः-सोमपरिवारभूताः 'सोमदेवयकाइय'त्ति सोमदेवताः-तत्सामानिकादयस्तासां कायो येषामस्ति ते सोमदेवताकायिकाः-सोमसामानिकादिदेवपरिवाररूपाः,'तम्भत्तिया' तत्र-सोमे भक्तियेषां ते तद्भक्तिकाः, 'तप्पक्खिया' सोमपाक्षिकाः-सोमप्रयोजनसहायाः 'तम्भारिया' तस्य-सोमस्यातिवश्यत्वात्तद्भार्या इव, अथवा तद्भारो वोढव्यतया येषामस्ति ते तद्वारिकाः, गहदंड'त्ति दण्डा इव दण्डाः-तिर्यगायताः श्रेणयः ग्रहाणा--मङ्गलादीनां दण्डा ग्रहदण्डाः, एवं ग्रहमुशलानि, नवरमूर्ध्वायतश्रेणयः, 'गहणज्जियोति ग्रहसञ्चालादौ तनितानि गर्जितानि ग्रहगर्जितानि, ग्रहयुद्धानीति ग्रहयोरेका नक्षत्रे दक्षिणोत्तरेण समश्रेणितयाऽवस्थानानि,
nopmmmmaa
யார் யாரோ -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ शतके ७ उद्देशः
श्रीभग० ग्रहसिङ्घाटकानि-ग्रहाणां सिङ्घाटकफलाकारेणावस्थानानि, ग्रहापसव्यानि ग्रहाणामपसच्यानि ग्रहाणामपसव्यगमनानि-प्रतीपगम- लघुवृत्तौ ।नानि, अभ्रात्मका वृक्षाः, गन्धर्वनगराणि आकाशे व्यन्तरकृतानि नगराकाराणि प्रतिबिम्बानि, उल्कापाताः-तारकस्यैव पाता दिग-
दाहा-अन्यतमस्यां दिशि अधोऽन्धकारा उपरि च प्रकाशात्मका दह्यमानमहानगरप्रकाशकल्पाः, 'जूवत्ति शुक्लपक्षे प्रतिपदादिदिनत्रयं यावयैः सन्ध्याछेदा आब्रियन्ते ते युपकाः 'जक्वालिय'त्ति यक्षोहीसानि-आकाशे व्यन्तरकृतज्वलनानि, धूमियाधूमिका धूसरवर्णा, महिका त्वापाण्डुरा, 'रउग्याओ' रजोवृष्टिं, 'चंदोवरागसूरोवरागा' चंद्रसूर्यग्रहणानि, 'पडिचंद ति प्रतिचन्द्राः, 'उदगमच्छत्ति इन्द्रधनुःखण्डानि 'कविहसिय'त्ति अनभ्रे या विद्युत् सहसा तत्कपिहसितं, अथवा कपिहसितं नाम यदाकाशे कपिमुखसदृशस्य विकृतमुखस्य हसनं, अमोधाः-आदित्योदयास्तमयोरादित्यकिरणविकारजनिताः आताम्राः श्यामा वा शकटोद्धिसंस्थिता दण्डाः, 'पाईण'त्ति पूर्वदिग्वाताः 'पडीण'त्ति प्रतीचीनवाताः, यावत्करणात् दाहिणउदीणउडाहोतिरिय| दिसिविदिसिवाया वाउभामा-बातोद्धामा अनवस्थिता वाताः 'वाउकलिया' वातोत्कलिकाः समुद्रोत्कलिकावत् , 'वायमंडलिया' वातोल्यः, उक्कलिया वाया-उत्कलिकाभिर्ये वान्ति, मण्डलिया बाया-मण्डलिकाभिर्ये वान्ति, गुजावाताः-सशब्द ये वान्ति,झंझावाता उत्पातरूपाः,संवर्तकवाचाः तृणादिसंवर्जनस्वभावाः ॥ अथानन्तरोक्तग्रहदण्डादिफलानि दर्शयन्नाह-प्राणक्षयाः| बलक्षया व्यसनभृता-आपद्रूपाः अनार्याः-पापात्मकाः न ते अज्ञाताः अण्णाया अनुमानतः अदृष्टाः प्रत्यक्षापेक्षया अश्रुताः अन्यवचनद्वारेण अस्मृता मनोऽपेक्षया अविज्ञाताअवध्यपेक्षया । 'अहावञ्चति यथापत्यानि, पुत्रस्थानीया इत्यर्थः, अभिण्णाया' अभिज्ञाताः-अवगताः, 'कंदप्पियत्ति कान्दर्पिकाः, कान्दर्पभावनाभाविताः, कान्दप्पिकदेवेषु अभिमतवस्तुकारित्वात् , 'होत्था'
PARATI
॥६४॥
thmakalndaimar
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
३ शतके ७ उद्देशः
अभवत् , उपलक्षणत्वाच्च भवन्ति भविष्यतीति द्रष्टव्यम् , ते चाङ्गारादयः पूर्वोक्ताः, एतेषु यद्यपि चन्द्रसूर्ययोर्वर्षलवाद्यधिक पल्योपमं तथाप्याधिक्यस्याविवक्षितत्वात् पल्योपममेवोक्तं, 'पेयकाइया' प्रेतकायिका व्यन्तरविशेषाः 'पेयदेवणय'त्ति प्रेतसत्कदेवतासम्बन्धिनः, 'आहिओग'त्ति अभियोगश्च-आदेशस्तद्भावनावशेन आभियोगिकदेवेषूत्पन्नाः अभियोगवर्त्तिनश्च, | 'डिम्बाईन्ति डिम्बा-विघ्नाः, डमरा-एकराज्य एव राजकुमारादिकृतोपद्रवाः कलहा-वचनराटयः अव्यक्ताक्षरध्वनिसमूहः | खाराः-परस्परमत्सराः महायुद्धानि-व्यवस्थाविहीनानि महासङ्ग्रामाः-चक्रादिव्यूहरचनोपेताः सव्यवस्थाः महाशस्त्रनिपातनादयश्च महायुद्धादिकार्यभृताः, 'दुन्भूय'त्ति दुष्टा जनधान्यादीनामुपंद्रवहेतुत्वात् भूताः-सत्वा यूकामत्कुणोंदुरतिड्डप्रभृतयो दुर्भूताः, ईतय इत्यर्थः, इन्द्रग्रहा-उन्मत्तताहेतवः, एकाहिकादयो ज्वरविशेषाः, 'उव्वेयग'त्ति उद्वेगकाः, इष्टवियोगादिजन्या उद्वेगाः, | उद्वेजका वा लोकोद्वेगकारिणश्चौरादयः, 'कच्छकोह'त्ति कक्षाणां-वपुरवयवरूपाणां वनगहनानां वा कोथाः-कुथितत्वानि शट| नानि वा कक्षाकोथाः कक्षकोथा वा, अम्ब (सू० २७) इत्यादयः, पञ्चदशासुरनिकायान्तर्वर्तिनः परमाधार्मिकनिकायाः, तत्र यो देवो | नारकानम्बरतले नीत्वा विमुञ्चत्यसावम्बः१ यो नारकान् खण्डशः कृत्वा भ्रष्टपाकयोग्यान् कुर्यादसावम्बरीषस्य आसम्बन्धात् अम्ब
रीपः २ तेषां यः शातनादिकारको वर्णतश्च श्यामः स श्यामः ३ 'सबल'त्ति तेषामन्त्रहृदयादीन्युत्पाटयति यो वर्णतश्च शबल:कधुरः स शबलः ४, यः कुन्तादीषु नारकान् प्रोतयति स रौद्रः, ५ यस्तेषामङ्गोपाङ्गानि भनक्ति स उपरौद्रः ६ यः कंड्वादिषु पचति || | वर्णतश्च कालः स कालः ७ यः श्लक्ष्णमांसखण्डानि कृत्वा खादयति स वर्णतश्च महाकालः ८ योऽसिना छिनत्ति स असिरेव ९ | खड्गाकारपत्रबद्वनविकुर्वणादसिपत्रः-१० कुम्भ्यादिषु तेषां पचनात् कुम्भः ११ पाठान्तरे तु 'असिपत्ते धणूकुंभेत्ति असि
म्वर
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ शतके
श्रीभगलघुवृत्ती
७ उद्देशः
| पत्रकुम्भौ पूर्ववत् , 'धणु'त्ति यो धनुर्विमुक्तार्द्धचन्द्रादिवाणैः कर्णादिच्छेदनभेदनादि कुर्यात् स धनुः १२ कदम्बपुष्पाद्याकारवालुकासु यः पचति सः वालुकः १३ 'वेयरणी यत्ति तत्र पूयरुधिरादिभृतवैतरण्याख्यनदीविकुर्वणात् वैतरणीदेव इति, यो वज्रकण्टकाकुलं शाल्मलीतरुमारोप्य नारकं खरस्वरं कुर्वन्तं कर्षत्यसौ खरस्वरः १४, यो भीतान् पलायमानान् नारकान् पशूनिव वाटके महाघोषं कुर्वन् रुणद्धि स महाघोषः १५ एवमेते यथापत्यदेवा उक्ताः, 'अइवास'त्ति अतिशयवर्षाः-वेगवद्वर्षणानि 'मंद'त्ति शनैर्वर्षणानि, सुवृष्टि, दुर्वृष्टिः, 'उदउन्भेय'त्ति उदकोद्भेदाः, गिरितटादिभ्यो जलोद्भवाः, 'उदउप्पीलिय'त्ति उदकोत्पीलाः-तडागादिजलसमूहाः 'पवाह'त्ति अपकृष्टानि अल्पान्युदकवहनानि, तान्येव प्रकर्षवन्ति प्रवाहाः, इह प्राणक्षयादयो जलकृता द्रष्टव्याः 'ककोडए'त्ति कर्कोटकाभिधानोऽनुवेलन्धरनागराजावासभूतो गिरिलवणाब्धौ ऐशान्यां दिश्यस्ति, ततस्तन्निवासी नागराजः कर्कोटकः, 'कद्दमए'त्ति आग्नेय्यां तथैव विद्युत्प्रभगिरिः तत्र कर्दमको नाम नागराजः 'अंजणो'त्ति वेलम्बाभिधानवायुकुमारराजस्य लोकपालोऽञ्जनाभिधानः, 'संखवालए'त्ति धरणाभिधाननागराजस्य लोकपालः शङ्खपालः, शेषास्तु पुण्ड्रादयोऽप्रतीताः, 'वसुहार'त्ति (सू. १६७) तीर्थकरजन्मादिषु नभसो द्रव्यवृष्टिः वसुधारा, हिरण्यं-रुप्यं, घटितं सुवर्णमित्यन्ये, वर्षोऽल्पतरः दृष्टिस्तु महतीति वर्षवृष्टयोर्भेदः, माल्यं-ग्रथितपुष्पाणि, वर्णाश्चन्दनं, चूर्णा- गन्धद्रव्यसम्बन्धी, गन्धाःकोष्टपुटपाकादयः 'सपिणहित्ति घृतगुडादिस्थापनानि, 'सन्निचय'त्ति धान्यसञ्चयाः, निधिलक्षादिप्रमाणद्रव्यस्थापनानि, निधाना भूमिगतसहस्रादिद्रव्यसङ्ख्यसञ्चयाः, 'पहीणसेइयाइ'न्ति प्रहीणा-अल्पीभृताः सेक्तार:-सेचका नबद्रव्यप्रक्षेप्तारो येषां तानि नहीणं-विरलीभूतमानुषं गोत्रागार-तत्स्वामिगोत्रगृहं येषां तानि, 'निद्धमणेसु नगरोदकनिर्गमनेषु 'सुसाण'त्ति
॥६.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः
शतके
लघुवृत्तौ
उद्देश:
गृहशब्दस्य प्रत्येक सम्बन्धात् श्मशानगृह-पितृगृहं गिरिगृह-पर्वतोपरिगृहं कन्दरगृहं-गुफा शान्तिगृह-शान्तिकर्मस्थानं शैलगृहपर्वतमुत्कीर्य यत्कृतं उपस्थानगृहं-आस्थानमण्डपः भवनगृहं-कुटुम्बवसनस्थानमिति ॥ तृतीये सप्तम उद्देशकः ।। । अथ दक्षिणभवनपतीन्द्राणां प्रथमलोकपालनामानि सो० को चि०प० ते० रु० ज० तु. का. आ० (सू. १६८) इत्यक्षरदशकेन उच्यन्ते, वाचनान्तरेषु गाथा, सा चैवम्-"सोमे य १ कोलवाले २ चित्त ३ पभ ४ तेउ ५ तह रुए चेव ६ । जलपह ७ तह तुरियगई ८ काले ९ आवत्त १० पढमाओ॥१॥" एवं द्वितीयादयोऽप्यभ्यूह्याः, इह पुस्तकान्तरेऽयमर्थो दृश्यते, दाक्षिणात्येषु लोकपालेषु प्रतिसूत्रं यौ तृतीयचतुर्थी तावौदीच्येषु चतुर्थतृतीयौ ज्ञातव्यो, 'एसा वत्तव्वया सव्वेसुवि कप्पेसुत्ति एषा वक्तव्यता । सौधर्मशानोक्ता सर्वेषु कल्पेषु-इन्द्रनिवासभूतेषु भणितव्या, सनत्कुमारादीन्द्रयुग्मेषु पूर्वेन्द्रापेक्षया उत्तरेन्द्रसम्बन्धिनां लोकपालानां
तृतीयचतुर्थयोर्व्यत्ययो वाच्य इत्यर्थः, एते सोमादयः प्रतिदेवलोकं वाच्याः, न तु भवनपतीन्द्राणामिवापरापरे, 'जे य इंदावि' | शक्रादयो दशेन्द्रा वाच्याः, अन्तिमदेवलोकचतुष्के इन्द्रद्वयभावादिति ।। तृतीये शतेऽष्टम उद्देशकः॥ | जीवाभिगमोक्तः 'जोइसियउद्देसओ' (सू. १६९) स चायं-सोइंदियविसए जाव फासिंदियविसए, सोइंदियविसए णं भंते ! पोग्गलपरिणामे कइविहे पण्णते?, गो०! दुविहे-सुब्भि दुन्भिसद्दपरिणामे य' शुशाशुभशब्दपरिणामः, चक्षुरिन्द्रियविषये सुरूव. | दुरूवपरिणामे य, घाणेदिये सुमि० दुन्भिगंधपरिणामे य, जिभिदिये सुरसदुरसपरिणामे य, स्पर्शेन्द्रिये तुसुफासदुफासपरिणामे य,। से नूणं भंते ! उच्चावएहिं सद्दपरिणामेहिं परिणामेमाणा पोग्गला परिणमंति इति वत्तव्यं सिया ?, हंता ! गोयमा!, एवं सुब्मिणो'त्ति इदं सूत्रं पुनरेवम् ,-से नूणं भंते ! सुब्भिसद्दपोग्गला दुब्भिसद्दत्ताए परिणामन्ति ? हता! गोयमा !॥ तृतीयशते नवम उद्देशकः।।
புறப் படிப்படியாவது பார்ட் மறுப்பு -
பாம்பன்
பால் பாகம்.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
mum
श्रीभग० लघुवृत्ती
शतके उद्देशः
do
'समिय'त्ति (मू. १७०) समिका उत्तमत्वेन स्थिरप्रकृतितया उपशमनी स्वप्रभोर्वा कोपौत्सुक्यादिभावान् शमयति उपादेय- वचनतया शमिता वा-अनुद्धता, 'चंड'त्ति तथाविधमहत्वाभावेनेषत्कोपादीनां जातत्वाच्चण्डा, 'जाय'त्ति प्रकृतिमहत्त्ववर्जितत्वेन अस्थानकोपादीनां जातत्वाजाता, क्रमेणाभ्यन्तरा मध्यमा बाह्या चेति, तत्राभ्यन्तरा समुत्पन्नकार्येण प्रभुणा गौरवाहत्वादाकारितैव पार्श्व समेति, तां चासावर्थपदं पृच्छेत् , मध्यमा तूभयथाऽप्यागच्छेत् , अल्पतरगौरवविषयत्वात् अभ्यन्तरया चादिष्टमर्थपदं तया समं प्रबध्नाति-ग्रन्थिबन्धं कुर्यात् , बाह्या अनाकारितैवागच्छति, अल्पतमगौरवविषयत्वात् , तस्याश्चार्थपदं वर्णयत्येव, आद्यायां चतुर्विंशतिसहस्राणि देवानां द्वितीयायामष्टाविंशतिः तृतीयायां द्वात्रिंशदिति, तथा क्रमेण देवीशतानि अध्युष्टानि त्रीणि साढ़े द्वे चेति, तद्देवानामायुः क्रमेणा तृतीयपल्योपमानि द्वे सार्द्ध चेति, देवीनां तु सार्दै एकं तदद्धं चेति, एवं बलेरपि, नवरं देवप्रमाणं तदेव चतुश्चतुःसहस्त्रहीनं, देवीमानं तु शतेनाधिकं, आयुर्मानमपि तदेव, नवरं पलथोपमाधिकं, एवमच्युतान्तानामिन्द्राणां प्रत्येकं तिः । | पर्षदः स्युः,नामतो देवादिमानतः स्थितिमानतश्च क्वचित्किश्चिद्भेदः,एतत्स्वरूपंजीवाभिगमादवसेयमिति॥सम्पूर्ण तृतीयं शतम्॥
unded
30MIndiamomporamondsamnnapurnmomysan apium am
filemhi MHWANIM
'अचणिय'त्ति (मू. १७१) सिद्धायतनजिनप्रतिमाद्यर्चनमभिनवोत्पन्नसोमलोकपालस्येति, 'रायहाणीमु चत्तारि उद्देसया भाणियव्वा' ते चैवम्-'कहनं भंते ! ईसाणस्स देविंदस्स देवरणो सोमस्स महारणो सोमाणामं रायहाणी पण्णता?, गो! सुमणस्स महाविमाणस्स अहे सपक्खि इति, पूर्वोक्तानुसारेण जीवाभिगमोक्तविजयराजधानीवर्णकानुसारेण चैकैक उद्देशकः अध्येतव्यः, आदि'गाह(*३२)त्ति ईशानेन्द्रस्य, आदिदुय'त्ति आद्यद्वयोः सोमयमयोरायुविभागोने द्वे पल्ये 'दो चेव'त्तिसम्बन्धा
॥६६॥
mitsumimilia
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
IR शतके
लघुवृत्ती
द्भवतः, धनदस्य द्वे एव पल्योपमे, 'तिभाग'त्ति वरुणविषये सत्रिभागे द्वे पल्ये, 'पलिय'त्ति यथापत्यदेवानां पल्यमेकमिति, गाथा गतार्था ॥ चतुर्थशतेऽष्टम उद्देशकः॥
९ उद्देशः 'नेरइए णं'ति (सू. १७३) लेस्सापदे सप्तदशे प्रज्ञापनायास्तृतीय उद्देशको भणितव्यः,स चैवं-गोयमा ! नेरइए णेरइएसु उववज्जइ, णो अणेरइए णेरइएसु उववज्जई' अयं चास्यार्थः-नैरयिको नैरयिकेघृत्पद्यते, न पुनरनरयिकः, कथमेतद् ?, उच्यते, यसान्नारकादिभवोपग्राहक आयुरेव, अतो जीवः कोऽपि प्राग्भवायुभुक्त्वा नरकादिषूत्पत्तुकामः स नारकाद्यायुःप्रथमसमयसंवेद|नकाल एव नारकादिव्यपदेश्यः स्यात् ऋजुसूत्रनयदर्शनेन, यत उक्तं नयविद्भिः-'पलालं न दहत्यग्निर्भिद्यते न घटः क्वचित् ।। न शून्यान्निर्गमोऽस्तीह, न च शून्यं प्रविश्यते ॥१॥" नारकव्यतिरिक्तश्च, नरके नोपपद्यते । नरकान्नारकश्चास्य, न कश्चिद्विप्रमुच्यते ॥२॥" 'जाव नाणाईति अयमुद्देशको ज्ञानावसानोऽध्येतव्यः, स चायम्-'कण्हलेसे णं जीवे कइसु नाणेसु होजा ?, गो०! दोसु तिसु चउसु वा नाणेसु होजा, दोसु होजेमाणे आभिणिबोहियसुयनाणेसु होजा' ॥ चतुर्थशते नवम उद्देशकः॥ | 'तारूवत्ताए'त्ति (सू. १७४) तद्रूपतया नीललेश्यास्वभावेन, एवं प्रज्ञापनालेश्यापदे चतुर्थोद्देशकः, स चैवम्-'तावण्णत्ताए ता| गंध० तारस ताफासत्ताए भुजोर परिणमंति ?, हता! गोयमा कण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए. भुजोर परिणमइ.' अयमस्य
भावार्थः-यदा कृष्णलेश्यापरिणतो जीवो नीललेश्यायोग्यानि द्रव्याणि गृहीत्वा कालं कुर्यात् तदा नीललेश्यापरिणत उत्पद्यते, | 'जल्लेसाई दव्वाइं परियाइत्ता कालं करेइ तल्लेसे उववज्जई' इति वचनाद् , अतः कारणमेव कार्यास्यात् , 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चई-कण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए भुज्जो २ परिणमइ ?, गोयमा ! से जहानामए खीरे दूसिं पप्प' तक्रमिति भावः, 'सुद्धे
HITantumhemamalinmaatunting MISTA
Punusewisung
llammajhasinilion main
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
वा वत्थे रागं पप्प तारूवत्ताए भुजो २ परिणमइ, एएणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ - कण्हलेसा' इत्यादि, एतेनैवाभिलापेन नीला कापोतीं कापोती तैजसीं तैजसी पद्मां पद्मा शुक्लां प्राप्य तद्रूपत्वादिना परिणमतीति वाच्यम्, अथ कियद्दूरमुदेशकोऽयं वाच्य इत्याह- ' जावे' त्यादि, परिणामेत्यादिगाथोक्तद्वारपरिसमाप्तिं यावदिति, तत्र परिणामो दर्शित एव, तथा 'वण्ण' त्ति कृष्णादिलेश्यानां वर्णो वाच्यः, स चैवं- 'कण्हलेस्सा णं भंते ! केरिसगा वण्णेणं पन्नत्तेति, उत्तरं तु कृष्णा जीमूतादिवत्, नीला भृङ्गादिवत्, कापोती कापोतवर्णा खदिरसारादिवत्, तैजसी लोहिता शशकरक्तादिवत्, पद्मा पीता चम्पकादिवत् शुक्ला (श्वेता शङ्खादिवत्, 'रस'त्ति कृष्णा तिक्तरसा लिम्बवत्, नीला कटुकरसा नागरवत्, कापोती कषायरसा अपक्ववदवत्, तेजोलेश्या अम्लमधुरा अपक्वाम्रफलवत्, पद्मा कटुकषायमधुररसा चन्द्रप्रभासुरावत् शुक्ला मधुररसा गुडादिवत्, 'गंध' त्ति लेश्यागन्धो वाच्यः, आद्यास्तिस्रो दुरभिगन्धाः, अन्त्याश्च तदितराः, 'सुद्ध' त्ति अन्त्याः शुद्धाः, आद्यास्त्वितराः, 'अपसत्य'त्ति आद्या अप्रशस्ता अन्त्याः प्रशस्ताः 'संकि लिङ'त्ति आद्याः संक्लिष्टाः, अन्त्या अन्याः, 'उन्ह'त्ति अन्त्या उष्णाः स्निग्धाच, आद्याः शीता रूक्षाच, 'गइ 'त्ति आद्या दुर्गतिहेतवः अन्त्याः सुगतिहेतवः, 'परिणाम'त्ति लेश्यानां कतिविधः परिणाम इति वाच्यं, तत्रासौ जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिधा उत्पादादिभेदाद्वा त्रिधा, 'एएसि 'न्ति आसां प्रदेशा वाच्याः, तत्रानंतप्रदेशकाः प्रत्येकं वाच्या एताः, 'ओगाह' त्ति अवगाहना आसां वाच्या, तत्रैता असङ्ख्यातक्षेत्र प्रदेशावगाढाः, 'वग्गण'ति वर्गणा आसां वाच्याः, तत्र वर्गणा कृष्णलेश्यादियोग्यद्रव्यवर्गणाः, ताश्चानन्ता औदारिकादिवर्गणावत्, 'ठाण'त्ति तारतम्येन विचित्राध्यवसायनिबन्धनानि कृष्णादिद्रव्यवृन्दानि तानि चासङ्ख्येयानि, अध्यवसायस्थानानामसङ्ख्यातत्वात्, 'अप्पबहु' त्ति लेश्या स्थानानामल्पबहुत्वं वाच्यं तच्चैवम्- 'एएसि णं भंते !
४ शतके १० उद्दे०
॥६७॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
कण्हलेसाठाणाणं जाव सुक्कलेसाठाणाण य जहन्नगाणं दव्बट्टयाए ३ कयरे २ हिंतो अप्पा वा ४१, गोयमा ! सव्वत्थोवा जहण्णगा काउलेसाठाणा दव्वट्टयाए जहण्णगा नीललेसाठाणा दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा जहण्णगा कण्हलेसा० द०च० असं ० जह० पम्हलेसाठाणा दव्व० असंखेजहण्णगा तेउलेसाठाणा दव्व० असं० जह०पम्हलेसाठाणा दव्त्र असं० जह० सुक्कलेसाठाणा दव्ब० असं०' इत्यादीति ॥ चतुर्थशते दशमः ॥ सम्पूर्ण चतुर्थं शतम् ॥
भगवत्यां चतुर्थशतान्ते लेश्या उक्ताः पश्चमशते तु प्रायो लेश्यावन्तो निरूप्यन्ते, एवंसम्बन्धस्यास्योदेशकस्य सङ्ग्रहगाथेयम् - "चंप रवि १ अणिल २ गंठिय ३ सदे ४ छउमा ५ऽऽउ ६ एअण ७ नियंठे ८ । रायगिहं ९ चंपा चंदिमा य १० दस पंचमंमि सए ॥ | १ ||" 'चंपे 'ति तत्र चम्पायां रविविषयप्रश्ननिर्णयार्थः प्रथमः, 'अणिल' त्ति वायुविषयो द्वितीयः, 'गंठिय'त्ति जालग्रथिकाज्ञातज्ञापनीयार्थनिर्णयपरस्तृतीयः, 'सदे'त्ति शब्दविषयप्रश्न निर्णयार्थश्चतुर्थः, 'छउम'त्ति छद्मस्थवक्तव्यतार्थः पञ्चमः, 'आउ'त्ति आयुषोऽल्पत्वादिवाच्यार्थः षष्ठः, 'एयण' त्ति पुद्गलानामेजनाद्यर्थवाच्यः सप्तमः, 'णियंटे' त्ति निर्ग्रन्थीपुत्राभिधानानगार विहितसुविचारसारोऽष्टमः, 'रायगिहं' ति राजगृहनगर विचारसरो नवमः, 'चंपा चंदिमा य'त्ति चम्पायां चन्द्रवक्तव्यतार्थो दशमः, तत्र प्रथमोद्देशके किञ्चिल्लिख्यते- 'सूरिय'त्ति द्वौ रवी, जम्बूद्वीपे द्वयोरेव भावात्, 'उदीणपाईणं' ति उदगेव उदीचीनं प्रागेव प्राचीनं, उदीचीनं तदुदीच्यासन्नत्वात् प्राचीनं तत्प्रत्यासन्नत्वात् उदीचीनप्राचीनं दिगन्तरं, क्षेत्रदिग पेक्षया पूर्वोत्तर दिगित्यर्थः, 'उज्गच्छत्ति उद्गत्य क्रमेण तत्रोद्गमनं कृत्वा 'पाईणदाहिणं' ति प्राचीन दक्षिणं दिगन्तरं, पूर्व
५ शतके १ उद्देशः
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
opal HIM
-
श्रीभग लघुवृत्तौ
INDAININGAR NIDHINIDIHINoindiwOROHARATIONI
EXEAM
दक्षिणमिति, आगच्छति'त्ति आगच्छतः, क्रमेणैवास्तं यात इति, इह चोद्गमनमस्तमयं च द्रष्टलोकविवक्षयाऽवसेयं, तथाहि- H५ शतके
येषामदृश्यौ सन्तौ दृश्यौ तौ खी स्यातां ते तयोरुद्गमनं व्यवहरन्ति, येषां तु दृश्यौ सन्तावदृश्यौ स्तस्ते तयोरस्तमनं व्यवहरन्ति र उद्देशः || इत्यनियतावुदयास्तमयौ, आह च-"जह २ समए २ पुरओ संचरइ भक्खरो गयणे । तह २ पुरओऽवि नियमा जायइ रयणीय | भावत्थो ॥१॥ एवं च सइ नराणं उदयत्थमणाई होतऽनिययाई । सइ दिसिभेए कस्स य किंची ववदिस्सए नियमा ॥२॥ सइ ।
चेव य निद्दिट्ठो, भद्दमुहुत्तो कमेण सव्वेसि । केसिंची दाणिपिय विसयपमाणो रवी जेसिं ॥३॥” इत्यादि, अनेन च सूर्यस्य चतसृषु दिक्षु गतिरुक्ता, ततश्च ये मन्यन्ते सूर्यः पश्चिमसमुद्रं प्रविश्य पाताले गत्वा पुनः पूर्वसमुद्रे उदेति तन्मतं निषिद्धं, इह च। सूर्यस्य सर्वतो गमनेऽपि प्रतिनियतत्वात् प्रकाशस्य रात्रिंदिवस विभागोऽस्ति, तं क्षेत्रभेदेन दर्शयन्नाह-'जया गं'ति (सू. १७६), इह सूर्यद्वयभावादेकदैव दिग्द्वये दिवस उक्तः, इह यद्यपि दक्षिणाढ़े तथा उत्तरार्द्ध इत्युक्तं तथाऽपि दक्षिणभागे उत्तरभागे चेति बोद्धव्यं, अर्द्धशब्दस्य भागमात्रार्थत्वात् , यतो यदि दक्षिणार्द्ध उत्तरार्द्धं च समग्र एव दिवसः स्यात् तदा कथं पूर्वेणापरेण च रात्रिः स्थात् इति वक्तुं युज्येत ?, अर्द्धद्वयग्रहणेन सर्वक्षेत्रस्य गृहीतत्वात् , इतश्च दक्षिणार्धादिशब्देन दक्षिणादिभागमात्रमवसेयं, न त्वर्दू, यतो यदापि दक्षिणोत्तरयोः सर्वोत्कृष्टो दिवसः स्यात् तदापि जम्बूद्वीपस्य दशभागत्रयप्रमाणमेव तापक्षेत्रं तयोः प्रत्येकं स्यात् , दशभागद्वयमानं च पूर्वपश्चिमयोः प्रत्येकं रात्रिक्षेत्रं स्यात् , तथाहि-पष्टया मुहत्तः किल सूर्यो मण्डलं वृत्ताकारं जम्बूद्वीपं पूरयति, उत्कृष्टदिनं चाष्टादशभिर्मुहूतैरुक्तः, अष्टादश च षष्टेर्दशभागत्रितयरूपाः स्युः, यदाऽष्टादशमुहूर्तो दिवसस्तदा रात्रिर्द्वादशमुहूर्ता
॥६८॥ स्यात् , द्वादश च पष्टेर्दशभागद्वयरूपाः स्युः, तत्र च मेरुं प्रति नव योजनसहस्राणि चत्वारि शतानि षडशीत्यधिकानि ९४८६ ॥
Indimuminiummammilium aligan maiswimariledia-Instamaithuntwilitimadimanishidin
N DIA
HAMRO
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
भागा नव च दशभागयोजनस्येत्येतत् सर्वोत्कृष्ट दिवसे दशभागत्रयरूपं तापक्षेत्रप्रमाणं स्यात् कथं ?, मन्दरपरिक्षेपस्य किञ्चिन्न्यूनत्रयोविंशत्युत्तरपद् ३१६२३ शताधिकैकत्रिंशद्योजनसहस्रमानस्य दशभिर्भागे हृते यल्लब्धं तस्य त्रिगुणितत्वे एतस्य भावादिति । तथा लवणसमुद्रं प्रति चतुर्नवतियोजनानां सहस्रं ९४८६८ अष्टौ शतानि अष्टषष्ट्यधिकानि चत्वारश्च दशभागयोजनस्येत्येतदुत्कृष्टदिने तापक्षेत्रप्रमाणं स्यात् कथं ?, जम्बूद्वीपपरिधेः किञ्चिन्न्यूनाष्टाविंशत्युत्तरशतद्वयाधिकषोडशसहस्रो पेतयोजनलक्षत्रय| मानस्य ३१६२२८ दशभिर्भागे यल्लब्धं तस्य त्रिगुणितत्वे एतस्य भावादिति, जघन्यरात्रिक्षेत्रपरीमाणं चाप्येवमेव, नवरं परिधे - देशभागो द्विगुणः कार्यः, तत्राद्यः षड् योजनानां ६३२४ सहस्राणि त्रीणि शतानि चतुर्विंशत्यधिकानि षट् च भागां दशभागयोजनस्य, द्वितीयं तु त्रिषष्टिः सहस्राणि द्वे पञ्चचत्वारिंशदधिके योजनानां शते षड् भागा दशभागयोजनस्य ६३२४५ सर्वलघौ च दिने तापक्षेत्र मनन्तरोक्तरात्रिक्षेत्रतुल्यं, रात्रिक्षेत्रं त्वनन्तरोक्ततापक्षेत्रतुल्यंमिति, आयामतस्तु तापक्षेत्रं जम्बूद्वीपमध्ये पञ्चचत्वारिंशद्योजन सहस्राणि, लवणे च त्रय ३३३३३ . स्त्रिंशत्सहस्राणि त्रीणि शतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि एकभागच त्रिभागयोजनस्य, उभयमीलने तु अष्टसप्ततिः सहस्राणि त्रीणि शतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि योजनत्रिभागश्चेति ७८३३३ । 'उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे हवइत्ति इह किल सूर्यस्य चतुरशीत्यधिकं मण्डलशतं स्यात्, तत्र किल जम्बूद्वीपमध्ये पञ्चषष्टिर्मण्डलानि स्युः, एकोनविंशत्यधिकं च शतं मण्डलानां लवणसमुद्रमध्ये भवति, तत्र सर्वाभ्यन्तरे मण्डले यदा वर्त्तते सूर्यस्तदा अष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, यदा सर्वबा मण्डले वर्त्तते रविस्तदा सर्वजघन्यो द्वादशमुहूर्तो दिवसो भवति, अष्टादश मुहूर्त्ताः कथं स्युः १, उच्यते, द्वितीय मण्डलादारभ्य प्रतिमण्डलं द्वाभ्यां एकषष्टिभागरूपमुहूर्त्तसम्बन्धिभागाभ्यां दिनस्य वृद्धौ व्यशीत्यधिकशत
५ शतके १ उद्देशः
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
शतके १ उद्देश:
तममण्डले षट् मुहूर्त्ता वर्द्धन्त इत्येवमष्टादशमुहूतौ दिवसः स्यात् , अत एव द्वादशमुहूर्ता रात्रिः स्यात् , त्रिंशतमुहूर्त्तत्वादहोरात्रस्य, 'अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे'त्ति यदा सर्वाभ्यन्तरमण्डलानन्तरे मण्डले वर्तते सूर्यस्तदा मुहू कषष्टिभागद्वयहीनोऽष्टादशमुहूर्तो दिवसः | स्यात् , स चाष्टादशमुहू दिवसादनन्तरोऽष्टादशमुहूर्त्तानन्तर इति व्यपदिश्यते, 'साइरेगा दुवालसमुहुत्ता राईत्ति द्वाभ्यां | मुहूत्र्तकपष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रिः स्यात् , यावता भागेन दिनं हीयते तावता रात्रिर्वद्धुते, त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वाद| होरात्रस्येति, 'एवं एएणं कमेणं'ति एतेनानन्तरोक्तेन 'जया णं भंते !जंबुद्दीवे२ दाहिणद्धे' इत्यनेन 'ओसारेयव्वं'ति | दिनमानंहस्वीकार्य,तदेव दर्शयति-'सत्तरसे'त्यादि,तत्र सर्वाभ्यन्तरमण्डलानन्तरमण्डलादारभ्यकत्रिंशत्तममण्डलार्द्ध यदासूर्यस्तदा | सप्तदशमुहूर्तो दिवसः स्यात् , पूर्वोक्तहानिक्रमेण त्रयोदशमुहूर्त्ता च रात्रिरिति, 'सत्तरसमुहुत्ताणंतर'त्ति मुहूर्त्तकषष्टिभागद्व| यहीनसप्तदशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो यत् द्वितीयादारभ्य द्वात्रिंशत्तममण्डलार्द्ध स्यात् , एवमनन्तरत्वमन्यत्राप्यूह्यम् , 'साइरेगतेरसमुहुत्ता राईत्ति मुहूत् कषष्टिभागद्वयेन सातिरेकत्वं, एवं सर्वत्र,'सोलसमुहुत्ते दिवसे'त्ति द्वितीयादारभ्यैकषष्टितममण्डले १६ मुहूर्तो दिवसः स्यात् , 'पन्नरसमुहुत्ते दिवसे'ति द्विनवतितममण्डलार्द्ध वर्तमाने स्वौ, 'चउद्दसमुहुत्ते दिवसे'त्ति | द्वाविंशत्युत्तरशततमे मण्डले, 'तेरसमुहुत्तेत्ति सार्द्धद्विपञ्चाशदुत्तरशततमे मण्डले, 'बारसमुहुत्ते'त्ति व्यशीत्यधिकशततमे | मण्डले,सर्वबाह्य इत्यर्थः।। कालाधिकारादिदमाह-'जयाणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे वासाणं पढमे समए पडिवजई' इत्यादि, (सू. १७७) 'वासाणं'ति चतुर्मासप्रमाणवर्षाकालस्य सम्बन्धी प्रथमः-आद्यः समय:-क्षणः प्रतिपद्यते-संपद्यते, भवति | इत्यर्थः, 'अणंतरपुरेक्खडे समयंसित्ति अनन्तरो निर्व्यवधानो दक्षिणार्धवर्षाप्रथमतापेक्षया, स चातीतोऽपि स्यादत आह
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
५ शतके
लघुवृत्तौ
१ उद्देशः
पुरस्कृतः-पुरोवती, भविष्यनित्यर्थः, समयः प्रतीतः, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः तत्र, अगंतरपच्छाकडे समयंसित्ति पूर्वा- | परविदेहवर्षाप्रथमसमयापेक्षया योऽनन्तरः पश्चात्कृतः-अतीतः समयस्तत्र दक्षिणोत्तरयोर्वर्षाकालप्रथमसमयः स्यात् , 'एवं जहा समएण'ति इत्यादि, आवलिकाभिलापश्चैवम्-'जया णं भंते ! जंबुद्दीवे २ दाहिणद्धे वासाणं पढमा आवलिया पडिवजइ जया णं उत्तरद्धेऽवि, जया णं उत्तरद्धे वासाणं पढ० तया णं जंबु० मंदरपब्वयस्स पुरच्छिमपञ्चच्छिमे णं अणंतरपुरक्खडसमयंसि वासाणं | पढमावलिया पडिवजइ ? हंता! गोयमे त्यादि, एवमानप्राणादिषु पदेष्वपि, आवलिकाद्यर्थः पुनरेवं-आवलिका-असङ्ख्यातसमयात्मिका आनप्राणः-उच्छासनिःश्वासकालः स्तोकः-सप्तप्राणप्रमाणो लवस्तु-सप्तस्तोकरूपः, मुहूर्तः पुनः लवसप्तसप्ततिमितः ऋतुस्तु मासद्वयमानः 'हेमंताणं ति शीतकालस्य 'गिम्हाणं'ति उष्णकालस्य, 'पढमे अयणे'त्ति दक्षिणायनं, श्रावणादित्वात् संवत्सरस्य, षण्मासीं यावद्दक्षिणायनमिति, एवमुत्तरायणमपि, 'जुएणवित्ति युगं--पञ्चसंवत्सरमानं 'पुग्वेण वत्ति पूर्वांगं ८४ | वर्षलक्षाणां, 'पुव्वेण वत्ति पूर्व पूर्वाङ्गमेव ८४ वर्षलक्षगुणितं, एवमग्रेऽपि ८४ वर्षलक्षगुणितमुत्तरोत्तरं स्थानं स्यात् , चतुर्णवत्य|धिकं चाङ्कशतमन्तिमे स्थाने स्यादिति, 'पढमा ओसपिणि'त्ति अवसर्पयति भावानित्यवंशीला अवसर्पिणी तस्याः प्रथमो विभागः
प्रथमा अवसर्पिणि 'उस्सप्पिणिति उत्सर्पयति भावानित्यवंशीला उत्सर्पिणी ।। पश्चमशते प्रथम उद्देशकः ॥ | प्रथमोद्देशके दिक्षु दिवसादिभाग उक्तः, द्वितीये तु तास्वेव वातं प्रतिपिपादयिषुर्वातभेदास्तावदभिधातुमाह-'अस्थि'त्ति (सू./ १७९) अस्त्ययमों यदुत वाता वान्ति, कीदृशा इत्याह-'ईसिं पुरेवाय'त्ति मनाक् सत्रेहवाताः, पच्छावाय'त्ति पथ्या-वनस्पत्यादिहिता वायवः, 'मंदा वाय'त्ति मन्दाः-शनैः सञ्चारिणोऽमहावाताः 'महावाय'त्ति उद्दण्डवाता अनल्पाः,'पुरथिमे
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
पांति मेरोः पूर्वदिशि, एवमेतानि दिग्विदिगपेक्षयाऽष्टौ सूत्राणि ॥ उक्तं दिग्भेदतो वातानां वानं, अथ दिशांमेव परस्परोपनिबन्धेन तदाह- 'जया णं'ति इह च द्वे दिक्सूत्रे द्वे विदिक्सूत्रे || अथ प्रकारान्तरेण वातस्वरूपनिरूपणसूत्रं, तत्र 'दीविचगि'त्ति द्वैप्या द्वीपसम्बन्धिनः 'सामुद्दिय'त्ति समुद्रस्यैते सामुद्रिकाः, 'अन्नमन्नविवच्चासेणं' ति अन्योऽन्यव्यत्यासेन, यदैके ईषत्पुरोवातादिविशेषणा वाता चान्ति तदेतरे न तथाविधा वान्तीति, 'वेलं नाइक्कमंति' तथाविधवातद्रव्यसामर्थ्यालायाः तथा खभावत्वाच्चेति । अथ वातानां वाने प्रकारत्रयं सूत्रत्रयेण दर्शयन्नाह - 'अस्थि ण'मित्यादि, 'अहारिय'ति रीतं रीतिः-स्वभावः तस्यानतिक्रमेण | यथारीतं गच्छति, यथास्वाभाविक्या गत्या गच्छति, 'उत्तर किरिय' ति वायुकायस्य हि मूलशरीर मौदारिकं उत्तरं तु वैक्रियं, अंतः उत्तरा उत्तरशरीराश्रया गतिलक्षणा क्रिया यत्र गमने तदुत्तरक्रियम् तद्यथा भवतीत्येवं 'रीयं रीयते' गच्छति इह चैकसूत्रेणैव वायुवानकारणत्रयस्य वक्तुं शक्यत्वे यत् सूत्रत्रयकरणं तद् विचित्रत्वात् सूत्रगतेरिति मन्तव्यं, वाचनान्तरे त्वायं कारणं महावातवर्जितानां द्वितीयं तु मन्दवातवर्जितानां तृतीयं तु चतुर्णामप्युक्तं ॥ वायुकायाधिकारादेवेदमाह - 'वाउआए ण' मित्यादि, 'जहा खंदए' तत्र प्रथमो दर्शित एव, 'अणेगे' त्यादि द्वितीयः स चैत्रम् - वाउयाए णं भंते ! वाउयाए चैव अणेगसयसहस्सखुत्तो उदाइत्ता २ तत्थेव जो २ पच्चायाइ ?, हंता ! गो० !, 'पुढे उद्दाइ'त्ति तृतीयः स चैवम्- 'से भंते! किं पुढे उद्दाह' ? अपुट्ठे ०?, गोठ ! पुट्ठे उद्दाई, नो अपुढे' 'ससरीरी' त्यादिश्चतुर्थः, स चैवम्-से भंते! किं ससरीरी निक्खमइ, असरीरी नि० १, गो० ! सिय ससरीरीति, वायुकायश्चिन्तितः । अथ वनस्पतिकायादीन् शरीरतश्चिन्तयन्नाह - 'एएणं' ति एतानि 'किंसरीर' त्ति (सू० १८० ) केषां शरीराणि किंशरीराणि, 'सुराए य जे घणे'त्ति सुरायां द्वे द्रव्ये स्यातां - घनद्रव्यं द्रवद्रव्यं च तत्र यद् घनद्रव्यं पुत्र्व -
KCJELJIVOGYÓSJC DOSYOC)
५ शतके २ उद्देशः
॥७०॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
भावपनवणं पडुच'त्ति अतीतपर्यायप्ररूपणामङ्गीकृत्य वनस्पतिशरीराणि, पूर्वं हि ओदनादयो वनस्पतयः 'तओ पच्छ' त्ति वनस्पतिजीवशरीरवाच्यत्वानन्तरं अग्निजीवशरीराणीति वक्तव्यं स्यादिति, किंभूतानि सन्तीत्याह - 'सत्थातीय'त्ति शस्त्रेण-उद्खलमुशल यन्त्रकादिना अतीतानि - अतिक्रान्तानि पूर्वपर्यायमिति शस्त्रातीतानि, 'सत्यपरिणामिय'त्ति शस्त्रेण परिणामितानि - कृताभिनवपर्यायाणि शस्त्रपरिणामितानि, 'अगणिज्झामिय'त्ति वह्निना ध्यामितानि श्यामीकृतानि, स्ववर्णत्याजनात्, 'अगणिझूसिय'त्ति अग्निझोषितानि, पूर्वस्वभावक्षपणात्, अग्निसेवितानि वा, 'जुषी प्रीतिसेवनयो 'रित्यस्य धातुपाठात्, 'अगणिपरिणामियाई' ति अग्निपरिणामितानि, औष्ण्ययोगादिति, 'उवले' त्ति दग्धः पाषाणः, 'कसवहिय'त्ति कपपट : 'अडिज्झामि त्ति अस्थि च तद् ध्यामं च-अग्निना ध्यामलीकृतं आपादितपर्यायान्तरमिति, 'इंगालो' ज्वलितेन्धनः, 'छारिय'त्ति क्षारिकं - भस्म, 'बुसे 'ति बुसं 'गोमए' त्ति छगणं, इह बुसगोमयौ भूतपर्यायानुवृत्या दग्धावस्थौ ग्राह्यौ, अन्यथा अग्निध्यामितादिविशेषणानामनुपपत्तिः स्यात्, एते पूर्वभावप्रज्ञापनां प्रतीत्य एकेन्द्रियजीवैः शरीरतया प्रयोगेण-स्वव्यापारेण परिणामिताः ये ते तथा, एकेन्द्रियशरीराणीत्यर्थः, अपिः समुच्चये, यावत्करणात् द्वीन्द्रियजीवशरीरप्रयोगपरिणामिता अपीत्यादि दृश्यं, द्वीन्द्रियादिजीवशरीरपरिणतत्वं च यथासम्भवमेव, न तु सर्वपदेष्विति, तत्र पूर्वमङ्गारो भस्म च एकेन्द्रियादिशरीररूपम्, एकेन्द्रियादिशरीराणामिन्धनत्वात्, बुसं तु यवगोधूमहरितावस्थायामेकेन्द्रियशरीरं, गोमयस्तु तृणाद्यवस्थायां एकेन्द्रियशरीरं, द्वीन्द्रियादीनां तु गवादिमिर्भक्षणे द्वीन्द्रियादिशरीरमपि । पृथिव्यादिकायाधिकारादप्कायस्य लवणोदधेः खरूपमाह - 'लवणे' इत्यादि, (सू. १८१) ' जावलोगडिइ' त्ति, तच्चेदम्, 'केवइए परिक्खेवेणं १, गोयमा ! दो जोयणसयसहस्साइं चक्कवाल विक्खंभेणं, पन्नरस सयसहस्सा इक
OG POCHOCOJOCJOLOGIOCH
शतके
२ उद्देशः
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
५ शतके ३ उद्देशः
लघुवृत्ती
| सीई च सहस्सा सयं च इगुयालं किंचिविसेसूर्ण परिक्खेवणं पण्णत्ते,' इत्यादि, एतस्यां 'ता कम्हाणं भंते ! लवणसमुद्दे जबुद्दीवं २ | नो उब्बीलेई' इत्यादिप्रश्ने 'गोयमा! जंबुद्दीवे २ भरहेरवएसु वासेसु अरहंता चक्कवी'त्यादि, उत्तरग्रन्थस्यान्ते 'लोगडिई' | इत्यादि, द्रष्टव्यमिति ।। पञ्चमे शते द्वितीय उद्देशकः ।।
तृतीयोद्देशकादिसूत्रमिदमाह-'जालगंठिय'त्ति (सू. १८२) जालं-मत्स्यबन्धनं तस्येव ग्रन्थयो यस्यां सा जालग्रन्थिकाजालिका, किंखरूपा सेत्याह-'आणुपुब्विगढिय'त्ति आनुपूर्व्या-परिपाट्या, आधुचितग्रन्थीनामादौ विधानाद् अन्तोचितानां चक्रमेण अन्त एव करणात आणंतरगढि'त्ति प्रथमग्रन्थीनामनन्तरव्यवस्थापितग्रन्थिभिस्सह ग्रथिताः,एवं परम्परैः-व्यवहितैस्सह ग्रथिताः, अन्नमन्न'त्ति अन्योऽन्यं-मिथः एकेन ग्रन्थिना सहान्यो ग्रन्थिः अन्येन च सहान्य इत्यन्योऽन्यग्रथिताः, अन्नमन्नगुरुय'त्ति अन्योऽन्येन ग्रथनात् गुरुकता-विस्तीर्णता तया, 'अन्नमनभारिय'त्ति अन्योऽन्यस्य यो भारः स विद्यते यत्र तदन्योऽन्यभारिकं तद्भावस्तत्ता तया, 'अन्नमन्नगुरुयसंभारिय'त्ति अन्योऽन्येन गुरुकं यत् संभारिकं च तत्तथा तद्भावस्तत्ता तया, 'अन्नमनघड'त्ति अन्योऽन्यं घटा-समुदायरचना यत्र तदन्योऽन्यघटं तद्भावस्तत्ता तया 'चिट्ठइ'त्ति आस्ते, अयं | दृष्टान्तः, अथ दार्शन्तिक उच्यते-"एवामेव'त्ति अनेनैव न्यायेन 'बहसु आजाइसहस्सेसुत्ति अनेकेषु देवादिजन्मसु प्रतिजीवं क्रमेण प्रवृत्तेषु बहून्यायुष्कसहस्राणि, तत्स्वामिजीवानां आजातीनां च बहुसहस्रसङ्ख्यत्वात् , आनुपूर्वीग्रथितानीति पूर्ववद् व्याख्येयं, अर्थतेषामायुषां को वेदनविधिरित्याह-'एगेऽवि येत्यादि, एकोऽपि जीव एकेन समयेनेत्यादि प्रथमशतवत् , अत्रोत्तरं-'जे ते' इत्यादि, मिथ्यात्वं चैषामेवं-यानि हि बहूनि आयूंषि बहूनां जालग्रन्थिकावत्तिष्ठन्ति तानि य(त)था
॥७
॥
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्ती
५ शतके ४ उद्देशः
MAImusanIATranatillumiamsramin mun
खजीवप्रदेशेषु सम्बद्धानि असंबद्धानि वा ?, यदि सम्बद्धानि तदा कथं भिन्नरजीवस्थितानां तेषां जालग्रन्थिकाकल्पना कल्पयितुं शक्या, तथापि तत्कल्पने जीवानामपि जालग्रथिकाकल्पत्वं स्यात् , तत्सम्बद्धत्वात् , तथा च सर्वजीवानां सर्वायुस्संवेदनेन सर्वभवानुभवनप्रसङ्गः, अथ जीवानामसम्बद्धान्यायूंषि तदा तद्बशाद्देवादिजन्म इति न स्याद् , असम्बद्धत्वादेवेति, यच्चोक्तं-एको जीव एकेन समयेन द्वे आयुषी वेदयति, तदपि मिथ्या, आयुर्द्वयसंवेदने युगपद्भवद्वयप्रसङ्गादिति, 'एगमेगस्स'त्ति एकैकस्य | जीवस्य, नतु बहूनां, बहुप्वाजातिसहस्रेषु क्रमवृत्तिअतीतकालिकेषु तत्कालापेक्षया सत्सु बहून्यायुःसहस्राणि अतीतानि वर्तमानभवान्तानि अन्यभविकमन्यभविकेन प्रतिबद्धं इत्येवं सर्वाणि मिथःप्रतिबद्धानि स्युः, न पुनरेकभव एव बहूनि, 'इहभवियाउ'त्ति वर्तमानभवायुः 'परभवियाउ'त्ति परभवप्रायोग्यं यद्वर्त्तमानभवनिबद्धं, तच्च परभवे गतो यदा वेदयति तदा व्यपदिश्यते 'परभवियाउयं वत्ति 'कहिं कडेत्ति व भवे बद्धं ?, 'समाइण्णे ति, समाचरितं, तद्धेतुसमाचरणात् 'जे जंभविए जोणिं उववजित्तए'त्ति यो यस्यां योनावुत्पत्तुं योग्य इति, दुविहति सम्मूर्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकभेदान द्विधा, चउविहति चतुर्विधं भवनपत्यादिभेदादिति ।। पञ्चमशते तृतीय उद्देशकः ॥
'आउडिजमाणाईति (सू०१८४) 'जुड बन्धने' इति धातोः आजोड्यमानेभ्यः-सम्बध्यमानेभ्यो मुखहस्तदण्डादिना सह शङ्ख| पटहझल्लादिवायेभ्यः, आकुट्यमानेभ्यो वा एभ्य एव, ये जाताः शब्दास्ते आजोड्यमाना आकुट्यमाना एव वा उच्यन्ते, अतस्तानाजोड्यमानानाकुट्यमानान् वा शब्दान् शृणोति, इह प्राकृतत्वाच्छब्दस्य नपुंसकता, अथवा 'आउडि जमाणाईति आकुट्यमानानि मिथोऽभिहन्यमानानि शब्दानि-शब्दद्रव्याणि, 'संखियत्ति शङ्खिका-इस्वशङ्खः 'खर हे त्ति काहला 'पोया महती काहला
a
Mir
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
५ शतके ४ उद्देशः
श्रीभग-IM'पिरिपिरिया' कोलिकपुटकावनद्धमुखो वाद्यविशेषः, 'पणवति भाण्डपटहः लघुपटहो वा 'भंभ'त्ति ढक्का 'होरंभ'त्ति रूढिलघुवृत्तौ । गम्या, 'भेरि'त्ति महाढक्का 'झल्लरित्ति वलयाकारा 'दुन्दुहि' देववाद्यं 'तताणि'त्ति, ततं वीणादिकं ज्ञेयं, विततं पटहादिकम् ।
घनं तु काश्यतालादि, वंशादि शुषिरं मत ॥१॥' मिति, 'पुट्ठाईति प्रथमशते आहाराधिकारवदवसेयं. 'आरगयाई ति आराद्भागस्थितान् इन्द्रियगोचरमागतान् 'पारगयाईति इन्द्रियविषयात्परतोऽवस्थितान् 'सव्वदूरमूलमंतियंति सर्वथा दूरं-विप्रकृष्टं मूलं च-निकटं सर्वदूरमूलं तद्योगाच्छब्दोऽपि सर्वदूरमूलोऽतस्तं, अत्यर्थदरवर्त्तिनमत्यन्तासन्नं चेत्यर्थः, अंतिकमासन्नं च, तन्निषेधादनन्तिकं, नोऽल्पार्थत्वान्नात्यन्तमन्तिकं अदूरासन्नमिति भावः, तद्योगाच्छब्दोऽप्यनान्त्यिकोऽतस्तं, अथवा 'सव्व'त्ति सर्वतःसमन्तात् दूरमूलं, अनादिकमिति हृदयं, 'अणंतियं अनन्तिकमिति 'मिय'ति परिमाणवत , गर्भजमनुष्यजीवद्रव्यादि, 'अमिय'ति अनन्तमसङ्ख्येयं वा वनस्पतिपृथ्वीजीवद्रव्यादि, 'निव्वुडे'त्ति निवृत्तं निरावरणज्ञानं, केवलिनः क्षायिकत्वाच्छुद्धमिति, | वाचनान्तरे तु 'निव्वुडे वि'तिमिरे विसुद्धैइति पाठो वा ।। 'उस्लुयाइजति (सू०१८५) उत्सुकायेत-उत्सुको भवेत , विषयादानं प्रत्यौत्सुक्थं कुर्यादिति, 'जगणं जीवत्ति यस्माजीवः, 'से णं'ति तच्चारित्रमोहनीयं कर्म केवलिनो नास्ति, एवं वैमानिकान् यावत् नारकादिदण्डको वाच्यः, स चैवम्-'णेरइए णं भंते ! हसमाणे उस्सुयमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ ?, गो०! सत्तविहबंधए वा अट्ठविहबंधए वा' इत्यादि, इह च पृथिव्यादीनां हासः प्राग्भविकतत्परिणामादवसेयः, पोहत्तिएहिं ति पृथक्त्वसूत्रेषुबहुवचनसूत्रेषु 'जीवा णं भंते ! हसमाणा वा उस्सुयमाणा वा कइ क० बंधंति ?, सत्तविहबंधगावि अट्ठविहबंधगावि', 'जीवेगिंदियवज्जो'त्तिजीवपदमेकेन्द्रियपदानि पृथिव्यादीनि च वर्जयित्वा अन्येषु एकोनविंशतौ नारकादिपदेषु त्रिकभङ्गो-भङ्गत्रयं वाच्यं,यतो
Kummmmm.
॥७२॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
५ शतके
उद्देश
Ameriminatamunami Kumanmashtamily milan and
जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु बहुत्वाजीवानां सप्तविधबन्धका अष्टविधवन्धकाश्चेत्येक एव भङ्गो लभ्यते, नारकादिषु तु त्रयं, तथाहि| सर्व एव सप्तविधवन्धकाः स्युरित्येकः, सप्तविधबन्धका अष्टविधवन्धकश्चेति द्वितीयः, सप्तविधवन्धका अष्टविधबन्धकाश्चेति तृतीयः, 'निदाए'त्ति निद्रां-सुखप्रतिबोधलक्षणां कुर्यात् निद्रायेत, 'पयलायएत्ति प्रचलां-ऊर्ध्वस्थितनिद्राकरणलक्षणां कुर्यात् प्रचलायेत, 'इत्थीगभति (मू. १८६) स्त्रीसम्बन्धी गर्भ:-सजीवपुद्गलपिण्डः स्त्रीगर्भस्तं, 'संहरमाणे त्ति अन्यत्र नयन् , इह चतुर्भङ्गीगर्भाद्-गर्भाशयादवधेगर्भ-गर्भाशयान्तरं संहरति-प्रवेशयति इत्येकः, गर्भाद् अवधेर्योनि-गर्भनिगमद्वारं संहरति योन्या उदरान्तरं प्रवेशयति २ तथा योनितो-योनिद्वारेण गर्भ संहरति ३ तथा योनीतो-योनिसकाशात् योनि संहरति-नयति, योन्याउदरानिष्काश्य योनिद्वारेणैवोदरान्तरं प्रवेशयतीत्यर्थः ४, एतेषु शेषनिषेधेन तृतीयमनुजानन्नाह-'परामुसि'त्ति परामृश्य २ तथाविधकरव्यापारेण संस्पृश्य स्त्रीगर्भ अव्याबाधमव्याबाधेन सुखंसुखेन योनिद्वारेण निष्काश्य गर्भ-गर्भाशयं संहरति, यच्चेह योनीतो निर्गमनं स्त्रीगर्भस्योक्तं तल्लोकव्यवहारानुवर्त्तनात् , तथाहि-निष्पन्नोऽनिष्पन्नो वा गर्भः स्वभावाद्योन्यैव निर्गच्छति इति, अथ सामर्थ्य दर्शयति-नखाग्रे 'साहरित्तए' संहत्तुं-प्रवेशयितुं 'नीहरित्तए नखशिरसो रोमकूपाद्वा निहत्तुं-निष्काशयितुं 'छविच्छेदं ति गर्भस्य हि छविच्छेदमकृत्वा नखादौ प्रवेशयितुमशक्यत्वात् , 'एसुहुमे णं'ति इतिसूक्ष्म-इतिलध्विति। 'कुमा| रसमणे'त्ति (सू.१८७) षड्वर्षजातस्य तस्य प्रव्रजितत्वाद् , आह-'छव्वरिसो पव्वइओ निग्गंथ रोइऊण पावयणं'ति, एतदेवाश्चर्य,
अन्यथा वर्षाष्टकादारान दीक्षा स्यात् , 'कक्ख'त्ति कक्षायां प्रतिग्रहं रजोहरणमादाय 'नाविया में नौका-द्रोणी मे-ममेयमिति, 'अदक्खु'त्ति अद्राक्षुः-दृष्टवन्तः, ते च क्षुल्लकोचितां चेष्टां दृष्ट्वा तमुपहसन्त इव भगवन्तं पप्रच्छुः, 'हीलेह' जात्युद्घाटनतः,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
निन्दह मनसा 'खिंस' त्ति जनसमक्षं, 'गरह'त्ति अन्यजनसमक्षं 'अवमन्नह' त्ति तदुचितप्रतिपन्यकरणेन 'परिभवह' त्ति परिभवः समस्तपूर्वोक्तपदकरणेन अग्लान्या- अखेदेन 'संगिण्हह' सङ्ग्रहीत - स्वीकुरुत, 'उवगिण्हह' उपगृहीत- उपष्टम्भं कुरुत, 'अंतकर' त्ति भवच्छेदकरः, स च दूरतरभवेऽपि स्यादत आह- 'अंतिमसरीर' त्ति चरमशरीर इति, 'झाणंत रियाए 'त्ति अन्तरस्य- विच्छेदस्य करणमन्तरिका ध्यानस्यान्तरिका ध्यानान्तरिका, आरब्धध्यानस्य समाप्तिरपूर्वस्यानारम्भणमिति भावः, तस्यां वर्त्तमानस्य ॥ 'कप्पाओ' (सू. १८८) कल्पाद्-देवलोकात् 'सग्गाओ' त्ति खर्गाद्-देवलोकदेशात् प्रस्तटात् 'विमाणाओ' प्रस्तटैकदेशात् 'वागरणाई' व्याक्रियन्त इति व्याकरणानि - अर्थाः अधिकृता एव, 'देवाणं 'ति (सू. १८९) 'से किं खाईणं भंते! देवा इय वत्तव्वं सिय'त्ति से इति अथार्थः, खाई पुनरर्थः, णमिति वाक्यालङ्कारे, देवा इति यद्वस्तु तद्वक्तव्यं स्यात्, 'नोसंयता' इत्येतद्वक्तव्यं स्यात्, असंयतशब्दपर्यायत्वेऽपि नोसंयतशब्दस्यानिष्ठुरवचनत्वात्, मृतशब्दापेक्षया परलोकीभूतशब्दवदिति, 'विसिस्सइ' त्ति (सू. १९०) विशिष्यते - विशिष्टा स्यात्, 'अर्द्धमागह'त्ति भाषा षड्विधा, यथा प्राकृतसंस्कृतशौरसेनीमागधीपैशाची अपभ्रंशरूपाः, तत्र मागधभाषालक्षणं किञ्चित्किञ्चिच्च प्राकृतभाषालक्षणमस्यामस्ति सा अर्धं मागध्या इति व्युत्पयाऽर्द्ध| मागधी 'उवासगस्स' त्ति (सू. १९१) केवलिनमुपास्ते यः श्रवणाकाङ्क्षी तदुपासनामात्रपरः सन्नसौ केवल्युपासकः, 'तप्प| क्खियस्स'त्ति केवलिपाक्षिकस्य स्वयं बुद्धस्येति, 'पमाणे' त्ति (सू. १९०) प्रमीयते येनार्थस्तत्प्रमाणं 'पञ्चक्खे' अक्षं - जीवं प्रति गतं प्रत्यक्षं 'अणुमाणे' अनु-लिङ्गग्रहणसम्बन्धस्मरणादेः पश्चात् मीयतेऽनेनेत्यनुमानं 'ओवम्मे' उपमीयते - सदृशतया गृह्यते वस्तु अनयेत्युपमा सैव औपम्यं ' आगमि 'त्ति गुरुपारम्पर्येणैतीत्यागमः, द्विविधं प्रत्यक्षं - इन्द्रियप्रत्यक्षं नोइन्द्रियप्रत्यक्षं च,
५ शतके ४ उद्देशः
॥७३॥
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
,
,
तत्र प्रथमं पञ्चधा श्रोत्रादीन्द्रियभेदात्, नोइन्द्रियं त्रिधा - अवध्यादिभेदात् त्रिविधमनुमानं पूर्ववत् शेषवत् दृष्टसाधर्म्यवत्, तत्र (पूर्ववत् ) पूर्वोपलब्धासाधारणलक्षणात् मात्रादिप्रमातुः पुत्रादिपरिज्ञानं शेषवत् यत्कार्यादिलिङ्गान्परोक्षार्थज्ञानं, यथा मयूरोऽत्र के कायितादिति, दृष्टसाधर्म्यवत् यथा एकस्य कार्षापणादेर्दर्शनादन्येऽप्येवंविधा एते इति प्रतिपत्तिः औपम्यं यथा गौर्गवयस्तथेति, आगमो द्विधा लौकिकलोकोत्तरभेदात् त्रिधा वा सूत्रार्थोभयभेदात्, अन्यथा वा त्रिधा, आत्मागमअनन्तरागमपरम्परागमभेदाउ, तत्रात्मागमादयोऽर्थतः क्रमेण जिनगणधरतच्छिष्यापेक्षया द्रष्टव्याः, सूत्रतस्तु गणधरतच्छिष्यप्रशिष्यापेक्षयेति, 'तेण परं'ति, गणधरशिष्याणां सूत्रतोऽनन्तरागम: अर्थतस्तु परम्परागमः, ततः परं प्रशिष्याणामिति, 'नो' त्ति आत्मअनन्तरपरंपरागमत्रिके निषेध एव वाच्य इत्यर्थः ॥ 'चरमकम्मं 'ति (सू. १९३) चरमकर्म यच्छैलेशीचरमसमयेऽनुभूयते, चरमनिर्जरा तु यत्ततोऽनन्तरसमये जीवप्रदेशेभ्यः परिशटतीति ॥ 'पणीयं' ति (सू. १९४) प्रणीतं शुभतया प्रकृष्टं 'धारेज्ज' त्ति धारयेद्-व्यापारयेत्, 'एवं अणंतरपरंपर'त्ति अस्यायमर्थः - यथा वैमानिका द्विधा प्रोक्ताः, मायिमिथ्यादृष्टीनां च ज्ञाननिषेधः, एवमत्रापि सम्यग्दृष्टयोsनन्तरोपपन्नकपरम्परोपपन्नकभेदेन द्विधा वाच्याः, अनन्तरोपपन्नकानां ज्ञाननिषेधः, तथा परम्परोपपन्नकाः पर्याप्तकापर्याप्तकभेदात् द्विधा, अपर्याप्तकानां च ज्ञाननिषेधः, पर्याप्तका उपयुक्तानुपयुक्तभेदेन द्विधा, अनुपयुक्तानां ज्ञाननिषेधः, आलापं - (सू. १९५) सकृज्जल्पनं संल्लापं मुहुर्मुहुर्जल्पनं, 'लद्धाओ' तदवधेर्विषयं गताः, 'पत्ताओ' तदवधिना सामान्यतः प्राप्ताः - परिच्छिन्नाः, अभिसमन्वागता- विशेषतः परिच्छिन्नाः, यतस्तेषामवधिज्ञानं सम्भिन्नलोकविषयं यच्च लोकनाडीग्राहकं तन्मनो वर्गणाग्राहकं स्यादेव, यतो योऽपि लोकसङ्ख्येयभागविषयोऽवधिः सोऽपि मनोद्रव्यग्राही, यः पुनः सम्भिन्नलोकविषयोऽसौ कथं न मनोद्रव्यग्राही भवि
५ शतके
४ उद्देश :
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
naturi I
श्रीभग
लघुवृत्तौ ।
५ शतके उद्देशः
AND Twings. HipHINITIHIDHINIOHINIONAWATIONadimanandonwlumn is ined
प्यति ?, इष्यते लोकसङ्ख्येयभागावधेर्मनोद्रव्यग्राहित्वं, यदाह-"संखिन्ज मणोदव्वे, भागो लोगपलियस्स बोद्धव्यो"त्ति ॥ उदिनमोह'त्ति (मू. १९६) उत्कटवेदमोहनीयाः, 'उवसंत'त्ति अनुत्कटवेदमोहाः, परिचारणायाः कथञ्चिदप्यभावात् , नतु सर्व- थोपशान्तमोहाः, उपशमश्रेणेस्तेषामभावात् ,'नो खीणमोहे'त्ति क्षपकश्रेणेरभावात् 'आयाणेहिं' (मू.१९७) आदीयते-गृह्यतेऽर्थ एभिरित्यादानानि-इन्द्रियाणि तैर्न जानाति, केवलित्वात् ॥ 'अस्सिं समयंसि' (सू.१९८) अस्मिन् वर्तमानसमये 'ओगाहित्ताणं' अवगाह्य-आक्रम्य 'सेयकालंसि' एष्यकालेऽपि 'वीरियत्ति वीर्य-वीर्यान्तरायक्षयप्रभवा शक्तिस्तत्प्रधानं सयोगं| मानसादिव्यापारयुक्तं यत् सद्-विद्यमानं द्रव्यं-जीवद्रव्यं तत्तथा, वीर्यसद्भावेऽपि जीवद्रव्यस्य योगान् विना चलनं न स्यात् इति | सयोगशब्देन द्रव्यं विशेषितं, सदिति विशेषणं तस्य सदा सत्तावधारणार्थ, अथवा स्वः-आत्मा तद्रूपं द्रव्यं स्वद्रव्यं, ततः कर्मधा| रयः, अथवा वीर्यप्रधानः सयोगो-योगवान् वीर्यसयोगःस चासौ सद्रव्यः-मनःप्रभृतिवर्गणायुक्तो वीर्यसयोगसद्रव्यस्तस्य भावस्तत्ता तया हेतुभूतया 'चलाईति चलानि-अस्थिराणि 'उवकरणाई अङ्गोपाङ्गानि 'चलोवगरणट्ठयाएत्ति चलोपकरणलक्षणो योऽर्थस्तद्भावः चलोपकरणार्थता तया चलोपकरणार्थतया ॥ 'घडाओ घडसहस्सं' (सू. १९९) घटावधेः-घटं निश्रां कृत्वा घटसहस्रं 'अभिनिव्वहित्ता' अभिनिवर्त्य-विधाय श्रुतसमुत्थलब्धिविशेषेणोपदर्शयितुं प्रभुरिति प्रश्नः, उक्कारियाभेएणं' इह पुद्गलानां पश्चधा भेदः खण्डादिभेदात् , तत्र खण्डभेदः खण्डशो यो भवति लोष्ठादिरिव, प्रतरभेदोऽभ्रपटलानामिव, चूर्णिकाभेदस्तिलादिचूर्णवत् , अनुतटिकाभेदोऽवटतटवंशभेदवत् , उत्कारिकाभेदः एरंडवीजानामिव, तत्रोत्कारिकाभेदेन भिद्यमानानि लब्धानिलब्धिविशेषाद् ग्रहणविषयतां गतानि-प्राप्तानि, अभिसमन्वागतानि घटादिरूपेण परिणमयितुमारब्धानि, ततस्तैर्घटसहस्रादि निर्व
teatimemiumbnainmerama
७४||
IALISTINAMAALINITION
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
५ शतके
लघुवृत्ती
५ उद्देशः
तयति, आहारकशरीरवत् निर्वय॑ च दर्शयति जनानामिति, इह च उत्कारिकाभेदग्रहणं तद्भिन्नानामेव द्रव्याणां विवक्षितघटादिनिष्पादनसामर्थ्यमस्ति, नान्येषामितिकृत्वेति ॥ पश्चमशते चतुर्थः ॥
'जहा पढमसए त्ति (सू.२००) तत्र छद्मस्थ आधोऽवधिकः परमाधोऽवधिकश्च केवलेन संयमादिना न सिध्यति इत्याद्यर्थपरं । तावन्नेयं यावदुत्पन्नज्ञानादिधरः केवली अलमस्त्विति वक्तव्यं स्यादिति, 'एवं भूयं ति (सू. २०१) यथाविधं कर्म निबद्धमेवंभूतां-एवंप्रकारोत्पन्नां वेदनामसातादिकर्मोदयां वेदयन्ति-अनुभवन्ति,मिथ्यात्वं चैतद्वादिनामेवं, नहि यथा बद्धं तथैव सर्व कर्मानुभूयते, आयुःकर्मणा व्यभिचारात् , तथाहि-दीघकालानुभवनीयस्यायुःकर्मणोऽल्पीयसापि कालेनानुभवो भवति, कथमन्यथा अपमृत्युव्यपदेशः स्यात् ?, कथं वा युद्धे जीवलक्षाणां युगपन्मृत्युरुपपद्यते ?,'अणेवंभूयं ति यथा बद्धं कर्म नैवंभूता अनेवंभूता अतस्तां, यतो बहुस्थितिकं कर्मदलिकं बद्ध्वा अपवर्त्तनाकरणेनाल्पकालेनापि वेद्यते, यदुक्तं सङ्ग्रहिण्यां-'बहुकालवेयणिज्ज'| (४६२)मित्यादि, श्रूयंते ह्यागमे कर्मणः स्थितिरसघातादय इति, नारकाधिकारे तु नैवं, अनैवं, कथं ?, तत्रसम्यग्दृष्टित्वमिथ्यादृष्टित्वादिकारणविशेषात् , यथा कृष्णश्रेणिकजीवादीनां सप्तभीतःप्रथमतृतीयपृथ्व्योर्गमनं जातं, ततो नैवमनैवमित्युच्यते,'संसारमंडलं'ति एवमुक्तक्रमेण वैमानिकावसानं संसारिजीवचक्रवालं. नेतव्यमिति ॥ पश्चमशते पञ्चमः॥ _ 'अप्पाउयत्ताए'त्ति (सू.२०३) अल्पायुष्कताय, अल्पायुर्निबन्धनमित्यर्थः, अल्पायुष्कतया वा, कर्म-आयुष्कलक्षणं प्रकुर्वन्तिबध्नन्ति 'अइवायित्त'त्ति अतिपात्य-विनाश्य मृषावादमुक्त्वा 'तहारूवं तथारूपं भक्तदानोचितपात्रमिति, श्राम्यति-तपस्यतीति श्रमणस्तं, मा हनेत्येवं योऽन्यं प्रति वक्ति स्वयंहनननिवृत्तः सन्नसौ माहनः, न प्रगता असवः-प्राणिनो यसात् तदप्रासुकं,
जेवभूय साहिण्यातासम्पगहा संसार
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
सजीवमित्यर्थः, 'पडिला भे' त्ति प्रतिलभ्य लाभवन्तं कृत्वा, अध्यवसाय विशेषादेतत्रयं जघन्यायुः फलं स्यादिति भावः, हीलनं जात्याद्युद्घट्टनतः, निन्दनं मनसा, खिंसनं जनसमक्षं, अपमानं-अनभ्युत्थानादिकं, अमनोज्ञेन कदन्नादिना, 'गाहावइस्स' त्ति (सू.२०८) गृहपतेः - गृहिणः 'मिच्छादंसण' त्ति मिथ्यादर्शनप्रत्यया 'सिय'त्ति स्यात् कदाचित् क्रियते भवति, स्यान्नो भवेत् - कदाचिन्न भवति, यदा मिथ्यादृष्टिर्गृहपतिस्तदाऽसौ स्यात्, यदा तु सम्यग्दृष्टिस्तदाऽसौ न स्यात् इत्यर्थः, 'से' त्ति तद् भांडं 'अभिसमण्णा गए 'त्ति गवेषयित्वा लब्धं स्यात् 'तओ'त्ति ततो भाण्डलंभनानन्तरं ' से 'ति तस्य गृहपतेः पश्चात् - समन्वागमानन्तरमेव 'सव्वाओ' यासां सम्भवोऽस्ति ताः क्रियाः प्रतनुकीभवन्ति - इस्त्रीभवन्ति, अपहृतभाण्ड गवेषणकाले हि महत्यस्ता आसन्, प्रयत्नविशेषपरत्वाद् गृहपतेः, तल्लाभकाले तु प्रयत्नविशेषस्योपरतत्वात् ह्रस्वाः स्युरिति, 'कइए भंड साइज्जेज 'त्ति क्रयिको- ग्राहको भाण्डं स्वादयेत्-सत्यंकारदानतः स्वीकुर्यात्, 'अणुवणीए'त्ति अनुपनीतं समर्पितं न स्यात्, 'पयणुई 'त्ति अप्राप्तभाण्डत्वेन तद्गतक्रियाणामल्पच्चात्, गृहपतेस्तु महत्यो, भाण्डस्य तदीयत्वात्, ऋयिकस्य भाण्डे समर्पिते महत्यः, गृहपतेस्तु प्रतनुकाः, इदं भाण्डस्यानुपनीतोपनीतभेदाभ्यां सूत्रद्वयमुक्तं, एवं धनस्यापि वाच्यं तत्र प्रथममेवं - 'गाहावईस्स णं भंते ! भंड किणमाणस्स कइए भंड साइजेज्जा, धणे य से अणुवणीये सिया, कइयस्स णं भंते ! ताओ धणाओ कि आरंभिया किरिया कज्जइ ५१, गाहावइस्स वा ताओ धणाओ कि आरंभिया किरिया कज्जइ ५१, गोयमा ! कइयस्स ताओ धणाओ हेट्ठिल्लाओ चत्तारि किरियाओ कअंति, मिच्छादंसणकिरिया भयणाए, गाहावइस्स णं ताओ सव्वाओ पयणुई भवन्ति', धनेऽनुपनीते क्रयिकस्य महत्यस्ताः स्युः, धनस्य तदीयत्वात् गृहपतेस्तु तास्तनुकाः, धनस्य तदानीमतदीयत्वात् एवं द्वितीयसूत्र समानमिदं तृतीयं, अत एवाह - 'एयंपि जहा भंडे
५ शतके ६ उद्देशः
110411
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्ती
HAImmmmswimmunitymiummidinemiummaidplanationalitimes
उवणीयेतहा नेयव्य'ति, द्वितीयसूत्रसमतयेति, चतुर्थ त्वेवमध्येयम्-'गाहावइस्स भंते ! भंडं विकिणमाणस्स कइए भंडं साइजेजा
५ शतके धणे य से उवणीए सिया गाहावइस्स णं भंते ! ताओधणाओ किमारंभिया किरिया कजइ ५१, कइयस्स वा ताओ धणाओ किमारंमिया ६ उद्देश: किरिया कजइ ४ मिच्छादसणकिरिया किजइ ?,गोयमा! गाहावइस्स ताओधणाओ आरंभिया ४, मिच्छादसणबत्तिया किरिया सिया | कजइ सिय णो कज्जइ,कइयस्स ताओ सब्बाओ पयुणई भवंति, धने उपनीत धनप्रत्ययत्वात् गृहपतेस्ता महत्यः,ऋयिकस्य तु प्रतनुकाः, धनस्य तदानीमतदीयत्वात् , एवं च प्रथमसूत्रसममिदं चतुर्थमिति । क्रियाधिकारादिदमाह-'अहुणोज लिए' अधुनोज्ज्वलितः-सद्यःप्रदीप्तः 'महाकम्म'त्ति विध्यायमानानलापेक्षयाऽतिशयेन महान्ति कर्माणि ज्ञानावरणादीनि बन्धमाश्रित्य यस्यासौ महाकर्मतरः, एवमन्यदपि, 'नवरं किरिय'त्ति क्रिया-दाहरूपा आश्रवो-नवकर्मोपादानहेतुः वेदना-पीडा भाविनी तत्कर्म-IM जन्या, मिथःशरीरसम्बाधजन्या वा,'वोकसिजमाणे'त्ति व्यपकृष्यमाणः-अपकर्ष गच्छन् 'अप्पत्ति अंगारापेक्षया, अल्पशब्द: स्तोकार्थः, क्षारावस्थायां त्वभावार्थः, 'परामुसई' परामृशति-गृह्णाति 'आयय'त्ति आयतः-क्षेपाय प्रसारितः सजीकृतः कर्णायतः-कर्ण यावदाकृष्टः ततः कर्मधारयात् आयतकर्णायतं इपुं-बाणं,'उडुं वेहासं'ति ऊवं वृक्षशिखराद्यपेक्षयापि स्यादत आहविहायसि-आकाशे 'संधाइ' अन्योऽन्यं गात्रैः संहतान् कुर्यात् , 'उबिहई ऊर्ध्व विजहति, क्षिपतीत्यर्थः,'अभिहण'त्ति अभि। मुखमागच्छतो हंति, 'वत्तेइ' वर्तुलीकरोति, वपुःसङ्कोचापादनात् , 'लेसेई' श्लेषयति-आत्मनि श्लिष्टान् कुर्यात् , 'संघद्देई' मनाक् । स्पृशति,परितापयति-समन्ततः पीडयति, किलामेइ' मारणान्तिकसमुद्घातं नयति,'ठाणा' स्वस्थानात् स्थानान्तरं नयेत् 'जीवि०'त्ति च्युतजीवितान् करोति, 'किरियाहिं' क्रियाभिः स्पृष्टः 'धणु'त्ति धनुर्दण्डगुणसमुदायः, ननु पुरुषस्य क्रियाः पञ्च भवन्तु,
AmmaNapillonomindiaidmmHOLIDAdminudi oudi
MAT
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग- कायादिव्यापाराणां तस्य दृश्यमानत्वात् , धनुरादिनिर्वर्तकशरीराणां तु जीवानां कथं पञ्च क्रियाः?, कायमात्रस्यापि तदीयस्य तदा- ५ शतके लघुवृत्ती नीमचेतनत्वात , अचेतनकायमात्रादपि पञ्चधाऽभ्युपगमे सिद्धानामपि तत्प्रसङ्गः, तदीयशरीराणामपि प्राणातिपातहेतुत्वेन लोके उद्देश:
विपरिवर्त्तमानत्वात् , किञ्च-यथा धनुरादीनि कायिक्यादिक्रियाहेतुवेन पापबन्धकारणानि भवन्ति तजीवानां, एवं पात्रदण्डकादीनि जीवरक्षाहेतुत्वेन पुण्यकर्मनिबन्धनानि स्युरिति, न्यायस्य समानत्वात् ,अत्रोच्यते, अविरतिपरिणामाद् बन्धः,अविरतिपरिणामश्च यथा पुरुषस्यास्ति एवं धनुरादिनिर्वर्त्तकशरीरजीवानामपीति, सिद्धानां तु नास्त्यसाविति न बन्धः, पात्रादिजीवानां च पुण्य-1 बन्धहेतुत्वं तद्धेतोविवेकादेस्तेष्वभावादिति, किञ्च-सर्वज्ञवचनप्रामाण्याद्यथोक्तं तत्तथा श्रद्धेयमेवेति, इषुरिति-शरपत्रफलादिसमु| दायः, 'अह से उसू' इत्यादि, 'पञ्चोवयमाणे'त्ति प्रत्यवपतन्-नीचैर्गच्छन् , इह धनुर्धनुष्मदादीनां यद्यपि सर्वक्रियासु कथं
चिनिमित्तभावोऽस्ति तथापि विवक्षितवधं प्रति अमुख्यप्रवृत्तिकतया विवक्षितवधक्रियायास्तैः पुरुषः कृतत्वेनाविवक्षणात् शेषक्रियाणां |च निमित्तभावमात्रेणापि तत्कृतत्वेन विवक्षणाच्चतस्रस्ता उक्ताः, बाणादिजीवशरीराणां तु साक्षाद् वधक्रियायां प्रवृत्तत्वात् पश्चेति, |'बहुसमाइण्णे' (मू. २०८) अत्यन्तमाकीर्णो-व्याप्तः, मिथ्यात्वं च तद्वचनस्य विभङ्गज्ञानपूर्वकत्वादवसेयमिति, 'एगत्त'ति
एकत्वं प्रहरणानां 'पुहुत्तं' पृथक्त्वं-बहुत्वं प्रहरणानामेव, 'जहा जीवाभिगमे आलापकश्चैवम्-'एगत्तपि पहू विउवित्तए, पुहुजापि पहू विउ०, एगत्तं विउव्वेमाणे एगं महं मोग्गररूवं वा' इत्यादि, 'पुहत्तं विउव्वेमाणे मोगररूवाणि वा' इत्यादि, 'ताई संखे
आई २ ससरीराई विउव्वंति, विउव्वित्ता अन्नमन्नस्स कायं अभिहणेमाणा वेयणं उदीरंति, उजलं पगाढं कक्कसं कडुयं फरुसं निडर ITIEn | चंडं तिव्यं दुक्खं दुरहियासंति तत्रोज्ज्वलां-विपक्षलेशेनाप्यकलङ्कितां विपुलां-शरीरव्यापिकां प्रगाढां-प्रकर्षवती कर्कशां-कर्कश
MICHHINAINIONAL INDAININOMANIHIMHINDImidesiaCHRIRAHIRIDI Ommad
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्ती
९ शतके
६ उद्देशः
द्रव्योपमामनिष्टा, एवं कटुकां-परुषा कठोरां-निष्ठुरां चण्डां-रौद्रा तीवां-झगिति शरीरव्यापिका दुःखा-असुखरूपां, दुर्गादुःखाश्रयणीयां, अत एव दुरधिसह्यामिति । इयं च वेदना ज्ञानाद्याराधनाविरहेण स्यादिति 'अणवजे' (सू. २०९) अनवद्यमिति, 'मणं' मानसं प्रधारयिता-स्थापयिता स्यात् चिन्तितवानिति,रइयकडं-मोदकचूर्णादि पुनर्मोदकतया रचितमौदेशिक भेदरूपं 'कंता
त्ति कान्तारं-अरण्यं तत्र भिक्षुकाणां निर्वाहार्थं यद्विहितं भक्तं तत्कान्तारभक्तं, एवमन्यान्यपि, नवरं वद्दलिया-वाईलिका | | मेघदुर्दिनं 'गिलाण'त्ति ग्लानस्य नीरोगतार्थं भिक्षुकदानाय यत्कृतं भक्तं तत् ग्लानभक्तं, आधाकादीनां सदोषत्वेनागमेऽभिहि| तानां निर्दोषताकल्पनं तत एव स्वयं भोजनमन्यसाधुभ्योऽनुप्रदान सभायां निर्दोपताभणनं च विपरीतश्रद्धानादिरूपत्वान्मिथ्या| त्वादि, ततश्च ज्ञानादिविराधना स्फुटैव । 'सविसयंसि' (सू.२१०) स्वविषये-अर्थमन्त्रदानलक्षणे गण-गच्छं अखेदेन सङ्ग्रहणन्खीकुर्वन् उपगृह्णन्-उपष्टंभयन् द्वितीयश्च भवो देवभवान्तरितो दृश्यः,चारित्रवतोऽनन्तरो देवभव एव स्यात् ,न च तत्र सिद्धिरस्ति, अलीकेन (सू. २११) भूतनिवरूपेण पालितब्रह्मचर्यसाधुविषयेऽपि नानेन ब्रह्मवतं पालितमित्यादिरूपेण 'असम्भूएणं'ति असद्भूतोद्धावनरूपेण-अचौरे चौरोऽयमिति, 'असंतएणं' असत्येन, तच्च द्रव्यतोऽपि स्याद् यथा. लुब्धकादिना मृगादीन् पृष्टस्य जानतोऽपि नाहं जानामीति, असद्भूतेन-दुष्टाभिप्रायत्वादशोभनरूपेण 'अभक्खाणेणं' आभिमुख्येन ख्यानं-दोषाविष्करणमभ्याख्यानं तेन अभ्याख्यानेन 'अब्भक्खाइ' अभ्याख्याति ब्रूते 'कहप्पगारा' कथंप्रकाराणि-किंप्रकाराणीति, 'तहप्पगारा' अभ्याख्यानफलानीति, 'जत्थेव ण' यत्रैव मानुषत्वादौ अभिसमागच्छति-उत्पद्यते, तत्रैव प्रतिवेदयति अभ्याख्यानफलं कर्म, ततः पश्चाद्वैयति, निर्जरयसीति ॥ पञ्चमशते षष्ठ उद्देशकः॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
'सिय एयइ' (सू.२१२) कदाचिदेजति, कादाचित्कत्वात्सर्वपुद्गलेष्वेजनादिधर्माणां, तथा व्येजति, 'तं तं भावं'ति शुक्लनीलादिभावं परिणमति, द्विप्रदेशके त्रयो विकल्पाः स्यादेजनं १ स्यादनेजनं २ देशेनैजनं देशेनानेजनं ३ द्वयंशत्वात्तस्येति, त्रिप्रदेशके पञ्च, आद्यास्त्रयस्त एव, द्व्यणुकस्यापि तदीयस्यैकांशस्य तथाविधपरिणामेनैकदेशतया विवक्षितत्वात्, तथा देशस्य एज़नं देशयो'वानेजनं इति चतुर्थः, तथा देशयोरेजनं देशस्य चानेजनमिति पञ्चमः, एवं चतुष्प्रदेशकेऽपि, नवरं पद्, तत्र षष्ठो देशयोरेजनं देशयोरेव चानेजनमिति । पुद्गलाधिकारादेवेदं सूत्रवृन्दं, 'ओगा हेज्ज' त्ति (सू. २१३) अवगाहेत - आश्रयेत, छिद्येत- द्विधा भावं यायात्, भिद्येत - विदारणभावमात्रं यायात्, 'नो खलु तत्थ सत्थं'ति परमाणुत्वात्, अन्यथा परमाणुत्वमेव न स्यादिति, 'अत्थेगइए छिज्जेज' त्ति तथाविधबादरपरिणामत्वात्, 'अत्थेगइए नो छिज्जेज्जा' सूक्ष्मपरिणामत्वात्, 'उल्ले सिय'त्ति आर्द्रः स्यात्, 'विणिह यि'त्ति विनिघातं - प्रतिस्खलनमापद्येत 'परियावज्जेज्ज' पर्यापद्येत - विनश्येत्, 'दुपए सिए' त्ति (सू.२१४) यस्य स्कन्धस्य समाः प्रदेशाः स सार्द्धः, यस्य तु विषमाः स समध्यमः सङ्ख्येयप्रदेशादिषु स्कन्धः समप्रदेशिक इतरथ, तत्र यः समप्रदेशिकः स सार्द्धाऽमध्यः, इतरस्तु विपरीतः । 'देसे' इत्यादि (सू. २१५) ९ विकल्पाः, तत्र देशेन स्वकीयेन देशं तदीयं स्पृशति, देशेनेत्यनेन देशं देशान् सर्वमित्येवं शब्दत्रयपरेण त्रयः, देशैरित्यनेन ३, सर्वेणेत्यनेन च त्रय एव, स्थापना - देशेन | देशं १ देशेन देशान् २ देशेन सर्वं ३ देशैर्देशं १ देशैर्दशान् २ देशैः सर्व ३ सर्वेण देशं १ सर्वेण देशान् २ सर्वेण सर्व ३, अत्र च सर्वेण सर्वमित्येक एव घटते, परमाणोर्निरंशत्वेन शेषाणामसम्भवात् ननु यदि सर्वेण सर्वं स्पृशतीत्युच्यते तदा परमाण्वोरेकत्वापत्तिः, कथमपरपरमाणुयोगेन घटादिस्कन्धनिष्पत्तिरिति, अत्रोच्यते, सर्वेण सर्वं स्पृशतीति कोऽर्थः ? - स्वात्मना तावन्योऽन्यं
५ शतके ७ उद्देशः
110011
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
लगतः, न पुनरर्धाद्यंशेन, अर्घादिदेशस्य तयोरभावात्, घटाद्यभावापत्तिस्तु तदैव प्रसज्येत यदा तयोरेकत्वापत्तिः, न च तयोः सा, स्वरूपभेदात्, 'सत्तमनव में हिं' ति सर्वेण देशं सर्वेण सर्वमित्येताभ्यामित्यर्थः, तत्र यदा द्विप्रदेशिकः प्रदेशद्वयावस्थितः स्यात् तदा तस्य परमाणुः सर्वेण देशं स्पृशति, परमाणोस्तद्देशस्यैव विषयत्वात् यदा तु द्विप्रदेशिकः परिमाण सौक्ष्म्यादेकप्रदेशस्थ भ तदा तं परमाणुः सर्वेण सर्वं स्पृशेत् इत्युच्यते, 'निप्पच्छिमएहिं ति निर्गतः पश्चिमो भङ्गको येभ्यस्ते निष्पश्चिमास्तैरपश्चिमभङ्गकैः त्रिभिरन्त्यैस्त्रिप्रदेशिक मसौ स्पृशति, तत्र यदा त्रिप्रदेशिकः प्रदेशत्रयस्थितः स्यात् तदा तस्य परमाणुः सर्वेण देशं स्पृशति, यदा तु तस्यैकप्रदेशे द्वौ प्रदेशावन्यत्र एकोऽवस्थितः स्यात् तदा एकप्रदेशस्थितपरमाणुद्वयस्य परमाणोः स्पर्शविषयत्वेन सर्वेण देशौ स्पृशति इत्युच्यते, ननु द्विप्रदेशकेऽपि युक्तोऽयं विकल्पः, तत्रापि प्रदेशद्वयस्य स्पृश्यमानत्वात् नैवम्, यतस्तत्र द्विप्रदेशमात्र एवावयवीति कस्य देशः स्पृशति ?, त्रिप्रदेशिके तु त्रयापेक्षया द्वयस्पर्शने एकः अवशिष्यते, ततश्च सर्वेण देशौ स्पृशति त्रिप्रदेशिकस्कन्धस्य इति व्यपदेशः साधुः स्यात्, यदा त्वेकप्रदेशावगाढोऽसौ तदा सर्वेण सर्वं स्पृशतीति स्यादिति, 'तइयणव मे हिं' ति यदा तु प्रदेशिको द्विप्रदेशस्थस्तदा परमाणुर्देशेन सर्वं स्पृशति इति तृतीयः, यदा एकप्रदेशावगाढोऽसौ तदा सर्वेण सर्वमिति नवमः, 'पढमतइयसत्तमणव मे हिं'ति यदा द्विप्रदेशको प्रत्येकं द्विप्रदेशावगाढौ तदा देशेन देशमिति प्रथमः, यदा त्वेक एकत्र अन्यस्तु द्वयोस्तदा देशेन सर्वमिति तृतीयः, तथा सर्वेण देशमिति सप्तमः, नवमस्तु प्रतीत एवेति, अनया दिशाऽन्येऽपि व्याख्येया इति । अथ पुद्गलानां द्रव्यक्षेत्रभावान् कालतश्चिन्तयति, तत्र द्रव्यचिन्ता 'असंखिजं ति (सू. ११६) असङ्ख्येय कालात्परतः पुद्गलानामेकरूपेण स्थित्यभावात्, 'एगपएसोगाढे णं'ति क्षेत्रचिन्ता, 'सेए' त्ति सैजः - सकम्पः 'तंमि वा ठाणे' तस्मिन्नधि
५ शतके ७ उद्देशः
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगलघुवृत्तौ
५ शतके
७ उद्देश:
कृते स्थाने 'अन्नंसित्ति अधिकृतादन्यत्र, 'असंखेखेजभार्ग'ति पुद्गलानामाकस्मिकत्वाञ्चलनस्य निरजत्वादीनामिवासङ्ख्येयकालत्वं, 'असंखिज्जपएसोगाढ'त्ति अनन्तप्रदेशावगाहस्थासम्भवादसङ्ख्यातप्रदेशावगाढ इत्युक्तं, "निरेए'त्ति निरेजोनिष्कम्पः 'परमाणुपुग्गलस्स'त्ति परमाणोरपगते परमाणुत्वे यदपरमाणुत्वेन वर्तनं-आपरमाणुत्वपरिणतेः तदन्तरं स्कन्धसम्बन्धकालः, स चोत्कर्षतोऽसङ्ख्यात इति, द्विप्रदेशिकस्य तु शेषस्कन्धसम्बन्धकालः परमाणुकालस्यान्तरकालः, स च तेषामनन्तत्वात् प्रत्येकं चोत्कर्षतोऽसङ्ख्येयस्थितिकत्वादनन्तः, तथा यो निरेजस्य कालः स सैजस्यान्तरमितिकृत्वोक्तं-सैजस्यान्तरमुत्कर्षतोऽसङ्ख्यातकालः, यस्तु सैजस्य कालः स निरेजस्यान्तरमितिकृत्वोक्तं निरेजस्यान्तरमुत्कर्पत आवलिकाया असख्याती भागः, एकगुणकालकत्वादीनां चान्तरमेकगुणकालकत्वादिकालसमानमेव, न पुनर्द्विगुणकालकत्वादीनामनन्तत्वेन तदन्तरस्यानन्तत्वं, वचनप्रामाण्यात् , सूक्ष्मादिपरिणतानां त्ववस्थानतुल्यमेवान्तरं, यतो यदेवैकस्यावस्थानं तदेवान्यस्यान्तरं, तच्चासङ्ख्येयकालमानमिति । 'एयस्स णं भंते ! दवट्ठाणाउयस्स'त्ति (स. २१७) द्रव्यं-पुद्गलद्रव्यं तस्य स्थानं भेदः परमाणुद्विप्रदेशकादिस्तस्यायुः-स्थितिः अथवा द्रव्यस्याणुत्वादिभावेन यत् स्थान-अवस्थानं तद्रूपमायुः व्यवस्थानायुस्तस्य 'खित्तठाणाउयस्स'त्ति क्षेत्रस्य-आकाशस्य स्थानं-भेदः पुद्गलावगाहकृतस्तस्यायु:-स्थितिः, अथवा क्षेत्रे.एकप्रदेशादौ स्थानं यत् पुद्गलावस्थान तद्रूपमायुः, एवमवगाहनास्थानायुर्भावस्थानायुश्च, नवरमवगाहना-नियतपरिमाणक्षेत्रावगाहित्वं पुद्गलानां भावस्तु-कालत्वादि, | ननु क्षेत्रस्यावगाहनायाश्च को भेदा, उच्यते, क्षेत्रमरगाढमेव, अवगाहनातु विवक्षितक्षेत्रादन्यत्रापि पुद्गलानां तत्परिमाणक्षेत्रा| वगाहित्वमिति, 'कयरे' इत्यादि कण्ठयं, "भंडमत्तोवगरण'त्ति (सू, २१८) भाण्डानि-मृन्मयभाजनानि, मात्राणि-कांश्य
॥७॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
५ शतके ८उद्देशः
FDIATIMADRIDHIRITEmmmmmmuTRaghunaw hami
भाजनानि, उपकरणानि-लोहकटल्लकादीनि, एकेन्द्रियाणां परिग्रहोऽप्रत्याख्यानादवसेयः, 'बाहिरभंडमत्तोवगरण'त्ति उपकर
साधात् बाह्यानि द्वीन्द्रियाणां शरीररक्षार्थ तत्कृतगृहकादीनि अवसेयानि, 'टंक त्ति छिन्नटङ्काः 'कूट'त्ति कूटानि-शिखराणि हस्त्यादिबन्धनस्थानानि वा 'सेल'त्ति मुण्डपर्वताः "सिह रित्ति शिखरिणः-शिखरवन्तो गिरयः 'पन्भार'त्ति ईपदवनता | गिरिदेशाः 'लेण'त्ति उत्कीर्ण पर्वतगृहं 'उज्झर'त्ति अपझरः-पर्वततटादुदकस्याधः पतनं 'निज्झर'त्ति निझरः-उदकस्य श्रवणं 'चिल्ल'त्ति चिखिल्लमिश्रोदको जलस्थानविशेषः, 'पल्लण'त्ति प्रल्हादनशीलः स एव 'वप्पिण'त्ति केदारवान् तटवान् वा देशः। 'अगड'त्ति कूपः 'वावित्ति वापी-चतुरस्रो जलाश्रयविशेषः 'पुक्खरिणित्ति पुष्करिणी-वृत्तः स एव पुष्करवान् वा 'दीहियत्ति सारण्यो 'गुंजालिय'त्ति बक्राः सारण्यः 'सर'त्ति सरांसि स्वयंसम्भूतजलाश्रयविशेषाः 'सरपंतिय'त्ति सर पतयः 'सरसर'त्ति यासु सरःपतिषु एकस्मात् सरसोऽन्यस्मिन् अन्यस्मादन्यत्र एवं सञ्चारकपाटके नोदकं सञ्चरति ताः सरःसर पतयः, बिलपतयः प्रतीताः 'आराम'त्ति आरमंति येषु माधवीलतादिषु दम्पत्यादीनि ते आरामाः 'उज्जाण'त्ति उद्यानानि-पुष्पादिमदृक्षसंकुलानि उत्सवादौ बहुजनभोग्यानि, काननानि-सामान्यवृक्षसंयुक्तानि नगरासन्नानि वनानि-नगरविप्रकृष्टानि वनखण्डाएकजातीयवृक्षसमूहात्मकाः वनराजयो-वृक्षपतयः, खातिका-उपरि विस्तीर्णा अधःसङ्कटखातरूपाः, परिखा-अध उपरि च समखातरूपाः 'अदालग'त्ति प्राकारोपरि आश्रयविशेषाः 'चरिय'त्ति चरिका गृहप्राकारान्तरे हस्त्यादिप्रचारमार्गः, 'दारं द्वारं खडकिका 'गोपुरं' नगरप्रतोली, 'पासाय'त्ति प्रासादो देवभूपानां 'सरण'त्ति शरणानि तृणमयावसरिकादीनि, आपणाहट्टाः शृङ्गाटकं स्थापना व त्रिकं स्थापना 1 चतुष्कं स्थापना + चत्वरं स्थापना* चतुर्मुखं देवकुलादि, महापथो-राजमार्गः, लोही
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
मण्डकादिपचनिका, 'लोहकड्डु च्छुय'त्ति अन्नपरिवेषणाद्यर्थो भाजनविशेषः, 'भवणा' भवनपतिनिवासाः ॥ 'पंच हेउ' त्ति (सू. २१९) इत्यादि, इह हेतुषु वर्त्तमानो ना-नरो हेतुरेव, तदुपयोगानन्यत्वात्, पञ्चविधत्वं चास्य क्रियाभेदादित्याह - 'हेउं जाणइ' त्ति हेतुं - साध्याविनाभूतं साध्यनिश्चयार्थं जानाति - विशेषतः सम्यगवगच्छति, सम्यग्दृष्टित्वाद्, अयं च पञ्चविधोऽपि सम्यग्दृष्टिर्मन्तव्यः, मिथ्यादृष्टेः सूत्रद्वयात् परतो वक्ष्यमाणत्वादित्येकः, एवं हेतुं पश्यति, सामान्यत एव अवबोधच्वादिति द्वितीयः, एवं हेतुं बुध्यते, सम्यक् श्रद्धत्ते, बोधेः सम्यकूश्रद्धानपर्यायत्वात् इति तृतीयः हेतुं अभिसमागच्छति, साध्यसिद्धौ व्यापारणतः सम्यक् प्राप्नोतीति चतुर्थः, 'हेडं छउ मत्थे 'त्ति हेतुः - अध्यवसानादिर्मरणकारणं तद्योगात् मरणमपि हेतुरतस्तं, हेतुमदित्यर्थः, छद्मस्थमरणं, न केवलि - मरणं, तस्य निर्हेतुकत्वात् नाप्यज्ञानमरणं, एतस्य सम्यग्ज्ञानित्वात्, अज्ञानमरणस्य च वक्ष्यमाणत्वात् म्रियते-करोतीति पञ्चमः । प्रकारान्तरेण हेतूनेवाह हेतुना अनुमानस्थापकेन जानाति - अनुमेयं सम्यगवगच्छति, सम्यग्दृष्टित्वादेकः, पश्यति द्वितीयः, बुध्यते श्रद्धत्ते इति तृतीयः एवमभिसमागच्छति - प्राप्नोतीति चतुर्थः, अकेवलित्वात् हेतुना अध्यवसानादिना छद्मस्थमरणं म्रियत इति पञ्चमः । अथ मिथ्यादृष्टिमाश्रित्य हेतूनाह - 'पञ्चे' त्यादि, पञ्च क्रियाभेदात् हेतवो हेतुव्यवहारत्वात्, तत्र हेतुं लिङ्गं न जानाति, नञः कुत्सार्थत्वादसम्यगवैति, मिथ्यादृष्टित्वात्, एवं न पश्यति न बुध्यते नाभिसमागच्छति, हेतुं अध्यवसानादिहेतुयुक्तं अज्ञानमरणं म्रियते-करोति, मिथ्यादृष्टित्वेनासम्यग्ज्ञानित्वात् । अथ प्रकारान्तरेण हेतुनाह हेतुना-लिङ्गेन न जानाति, असम्यगवगच्छति, एवमन्येऽपि चत्वारः, अथ उक्तविपक्षभूतानहेतूनाह - 'पंचे' त्यादि, प्रत्यक्षज्ञानित्वादिना अहेतुव्यवहारित्वादहेतवःकेवलिनः, ते च पञ्च क्रियाभेदात्, तद्यथा - 'अहेउं जाणइ' त्ति अहेतुं न हेतुभावेन, सर्वज्ञत्वेनानुमानानपेक्षत्वाद्धूमादिकं जानाति,
"
५ शतके ७ उद्देश :
॥७९॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः लघुवृत्ती
५ शतके ७ उद्देशः
स्वस्थानुमानानुत्थापकतयेति, अतोऽसावहेतुरिति, एवं पश्यतीत्यादि ३, तथा 'अहेउं केवलिमरणं'ति अहेतुः-निर्हेतुकमनुपक्रमत्वात् केवलिमरणं म्रियते-करोति इति, अहेतुरसौ पञ्चम इति । प्रकारान्तरेण 'पञ्च'त्यादि तथैव, नवरं अहेतुना-हेत्वभावेन केवलित्वाजानाति योऽसावहेतुरित्येवं पश्यतीत्यादयोऽपि ३ 'अहेउणा केवलिमरणति अहेतुना उपक्रमाभावे केवलिमरणं | | म्रियते, केवलिनो निर्हेतुकस्यैव तस्य भावादिति, अहेतूनेव प्रकारान्तरेण आह-'पञ्च अहेऊ'इत्यादि, अहेतवः-अहेतुव्यवहारि| णस्ते च पञ्च, ज्ञानादिभेदात , तद्यथा-'अहेउं न याणइत्ति अहेतुं न हेतुभावेन, स्वस्यानुमानानुत्थापकतयेत्यर्थः, न जानाति न सर्वथाऽवगच्छति, कथञ्चिदेवावगच्छतीत्यर्थः, नो देशनिषेधार्थत्वात् , ज्ञातुश्वावध्यादिज्ञानित्वात् कथञ्चित् ज्ञानमुक्तं, समग्रज्ञानं तु केवलिन एव स्यादिति, एवमन्यान्यपि ३, तथा 'अहेउं छउमत्थमरणं'ति अध्यवसानादेरुपक्रमकारणस्याभावात् , छद्मस्थमरणं अकेवलित्वात् , नत्वज्ञानमरणं, अवध्यादिज्ञानित्वेन ज्ञानित्वात्तस्येति, अहेतूनेवान्यथाऽऽह-पंचे'त्यादि,तथैव, नवरं अहे. तुना-हेत्वभावेन न जानाति-कथञ्चिदवगच्छति, गमनिकामात्रमेवेदमष्टानामपि सूत्राणां, एषां भावार्थ तु बहुश्रुता विदन्ति । ॥ इति पञ्चमशते सप्तमः॥ _ 'दव्वादेसेणं'ति (सू. २२०) द्रव्यप्रकारेण, द्रव्यात् इत्यर्थः, परमाणुत्वाद्याश्रित्येतियावत् , 'खित्तादेसेणं'ति एकप्रदेशावगाढत्वादिनेति, 'कालादेसेणं'ति एकादिसमयस्थितिकत्वेन 'भावादेसेणं ति एकगुणकालकत्वादिना, 'सव्वपोग्गला सपएस'त्ति सर्वे पुद्गलाः सप्रदेशा अप्रदेशा अपि इत्यादि, इह च ये सार्दादिपुद्गलविचारे प्रक्रान्ते सप्रदेशा अग्रदेशा एव ते प्रस्तावितास्तत्तेषां प्ररूपणे सार्द्धत्वादि प्ररूपितमेव स्यादितिकृत्वेत्यवसेयं, तथाहि-सप्रदेशाः सार्धाः समध्या वा अप्रदेशा अमध्यावा,
मिन्यान्यपि ३, तथाथत्वात् , ज्ञातुश्वावध्यामानानुत्थापकतयेत्यर्थः पहा
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
'अणंत'त्ति तत्परिमाणज्ञापनपरं तत्स्वरूपाभिधानं, अथ द्रव्यतोऽप्रदेशस्य क्षेत्राद्याश्रित्याप्रदेशादित्वं निरूपयन्नाह-'जे दबओ५ शतके अप्पएसेत्ति द्रव्यतोऽप्रदेशः परमाणुः, स च क्षेत्रतो नियमादप्रदेशो, यस्मादसौ क्षेत्रस्यैकत्रैव प्रदेशेऽवगाहते, प्रदेशद्वयाद्यवगाहे
तु उद्देशः | तस्य अप्रदेशत्वमेव न स्यात् , कालतस्तु यद्यसावेकसमयस्थितिकस्तदाऽप्रदेशः, अनेकसमयस्थितिकस्तु सप्रदेश इति, भावतः पुनर्ययेकगुणकालकादिस्तदाऽप्रदेशः, अनेकगुणकालकादिस्तु सप्रदेश इति, निरूपितो द्रव्यतोऽप्रदेशः, अथ क्षेत्रतोऽप्रदेशं निरूपयन्नाह'जे खेत्तओ अपएस'त्ति यः क्षेत्रतोऽप्रदेशः स द्रव्यतः स्यात् सप्रदेशः, द्वथाणुकादेरपि एकप्रदेशावगाहित्वात् , स्यादप्रदेशः पर| माणोरप्येकप्रदेशावगाहित्वात् , कालतो 'भयणाए'त्ति क्षेत्रतोऽप्रदेशो यः स कालतो भजनया अप्रदेशादिर्वाच्यः, तथाहि-एकप्रदेशावगाढ एकसमयस्थितिकत्वादप्रदेशोऽपि स्याद् अनेकसमयस्थितिकत्वात् सप्रदेशोऽपि स्यादिति, 'भावओ भयणाए'त्ति क्षेत्रतोऽप्रदेशो योऽसावेकगुणकालकत्वादिनाऽप्रदेशोऽपि स्यादनेकगुणकालकत्वादिना सप्रदेशोऽपि स्यादिति । अथ कालापदेशं भावाप्रदेशं च निरूपयन्नाह-'जहा खेत्तओ एवं कालओ भावओ'त्ति यथा क्षेत्रतोऽप्रदेश उक्तः, एवं कालतो भावतश्चासौ वाच्यः, तथाहि-'जे कालओ अप्पएसे से दव्वओ सिय सपएसे सिय अपएसे' एवं क्षेत्रतो भावतश्च, तथा 'जे भावओ अपएसे से दव्यओ सिय सपएसे सिय अपएसें,' एवं क्षेत्रतः कालतश्चेति, उक्तोऽप्रदेशः । अथ सप्रदेशमाह-'जे दवओ सप्पएसे'त्ति, अयमोंयो द्रव्यतो द्वयाद्यणुकादित्वेन सप्रदेशः स क्षेत्रतः स्यात्सप्रदेशो द्वयादिप्रदेशो द्वयादिप्रदेशावगाहित्वात् , स्यादप्रदेश एव एकप्रदेशावगाहित्वात् ,एवं कालतो भावतश्चेति,तथा यः क्षेत्रतः सप्रदेशो द्वयादिप्रदेशावगाहित्वात् स द्रव्यतः सप्रदेश एव,द्रव्यतोऽप
||८०॥ देशस्य द्वयादिप्रदेशावगाहासम्भात् , कालतो भावतश्चासौ द्वेधापि स्यादिति, तथा यः कालतः सप्रदेशः स द्रव्यतः क्षेत्रतो भावतश्च
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
DOES CHHOTE MOHAN BHADOHN MANDAN MEMES
द्विधापि स्यात्, तथा यो भावतः सप्रदेशः, स द्रव्यक्षेत्रकालैर्द्विधाऽपि स्यादिति सप्रदेशमूत्राणां भावार्थ इति । अथैषां सप्रदेशानां द्रव्याणामल्पबहुत्व विभागमाह - 'एएसि णं 'ति इत्यादि सूत्र सिद्धं यदाहुर्वृद्धा: - 'वोच्छं अप्पाबहुयं दव्वक्खेत्तद्भावओ वावि । अपएससप्पएसाण पोग्गलाणं समासेणं ॥ १॥ दव्वेणं परमाणू खे तेणे गप्पएसमोगाढो । कालेण एगसमया अपएसा पुग्गला हुंति ॥२॥ भावेण अप्पएसा एगगुणा जे हवंति वन्नाई । वर्णादिभिरिति तेच्चिय थोवा जं पुण बाहल्लं पायसो दव्वे ||३|| द्रव्ये प्रायो द्वयादिगुणाश्चानन्तगुणान्ताः कालकत्वादयः स्युः, एकगुणकालकादयस्त्वल्पा इति विस्तरतो बृहद्वृत्तौ प्रोक्तमस्ति तदत्र ग्रन्थगौरवभयान्न लिखितं, जीवा वर्द्धन्ते हीयन्ते अवस्थिताः १, ( सू० २२१ ) गौतम ! अवस्थिताः, 'नेरइया णं' ति 'अवट्ठिया जहणणेण मेगसमयं उक्कोसेणं चउवीसई मुहुत्त 'त्ति, कथं ?, सप्तस्वपि पृथिवीषु द्वादशं मुहूर्त्तान् यावन्न कोऽप्युत्पद्यते उद्वर्त्तते च, उत्कृष्टतो विरहकालस्यैवंरूपत्वात्, अन्येषु पुनर्द्वादशसु मुहुर्त्तेषु यावन्त उत्पद्यन्ते तावन्त एवोद्वर्त्तन्त इत्येवं चतुर्विंशतिं यावन्नारकाणामेकपरिमाणत्वादवस्थितत्वं, वृद्धिहान्योरभाव इत्यर्थः एवं रत्नप्रभादिषु य उत्पादोद्वर्त्तना विरहकालश्चतुर्विंशतिमुहूर्त्तादिको व्युत्क्रान्तिपदेऽभिहितः स तत्र तुल्यस्य समसंख्यानामुत्पादोद्वर्त्तनाकालस्य मीलनात् द्विगुणितः सन्नवस्थितकालोऽष्टचत्वारिंशन्मुहूर्त्तादिकः सूत्रोक्तः स्यात्, विरहकालश्च प्रतिपदमवस्थानकालार्द्धभूतः स्वयमभ्यूह्यः, 'एगिंदिया वज्रंति' तेषु विरहाभावेऽपि बहुतराणामुत्पादादल्पतराणां चोद्वर्त्तनात्, 'हायति'त्ति बहुतराणामुद्वर्त्तनात् अल्पतराणां चोत्पादात्, 'अवट्ठिय'त्ति तुल्यानामुत्पादादुद्वर्त्तनाच्चेति, 'एतेहिं तिहिवि 'त्ति एतेषु त्रिष्वपि एकेन्द्रियवृद्ध्यादिषु आवलिकासङ्ख्येयो भागः, ततः परं यथायोगं वृद्ध्यादेरभावात्, 'दो अंतोमुहुत्त 'त्ति एकमन्तर्मुहूर्त्तं विरहकालः द्वितीयं तु समानानामुत्पादोद्वर्त्तनकालः सङ्ख्येया मासाः
JOCVICIOFDC=
CHODCHOCHOLIQE
५ शतके ८ उद्देशः
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
५
लघुवृत्ती
८उद्देशः
सङ्ख्येया वासाः, इह विरहकालस्य सङ्ख्यातमासवर्षरूपस्य द्विगुणितंत्वेजप सङ्ख्यातत्वमेवेत्यतः सङ्ख्यातमासाः इत्युक्तं, एवं गेवेजदेवाणंपि' इह यद्यपि ग्रैवेयकाधस्तनत्रये सङ्ख्यातानि शतानि वर्षाणां मध्यमे सहस्राणि उपरिमे लक्षाणि विरह उच्यते | तथापि द्विगुणनेऽपि सङ्ख्यातवर्षत्वं न विरुध्यते, विजयादिषु त्वसङ्ख्यातकालो विरहः, स च द्विगुणितोऽपि स एव, सर्वार्थसिद्धे पल्योपमसङ्ख्येयभागः, सोऽपि द्विगुणितः सङ्ख्येयभाग एव स्यात् , अत उक्तम्-'विजयवेजयन्तजयंतापराजियाणं असंखिजाई वाससहस्साई' इत्यादि। 'सिद्धा सोवचयत्ति अनेकसिद्धानामेकसमये द्वयादीनामष्टोत्तरशतान्तानां प्ररूपणागाथामाह सङ्ग्रहिण्यां यथा 'बत्तीसा अडयाल 'त्ति एतद्व्याख्या-यदैकसमयेनैकादय उत्कर्षतो द्वात्रिंशत्सिद्धयन्ति एवं द्वितीयसमयेऽपि द्वात्रिंशद् एवं नैरन्तर्येण अष्ट समयान् यावद् द्वात्रिंशत्सिद्ध्यन्ति ततोऽवश्यमन्तरं स्यात् , यदा ४८ एकसमयेन सिद्ध्यन्ति | तदा निरन्तरं सप्त समयान् , तदनन्तरमन्तरं,यदा एकोनपञ्चाशतमादौ कृत्वा एकसमयेन षष्टिः सिद्ध्यन्ति तदा निरन्तरं ६ समयान् , | तदुपर्यन्तरं समयादि स्यात् , एवमग्रेऽपि ज्ञेयं, यावदष्टोत्तरशतमेकसमयेन सिद्ध्यति, तदनन्तरमवश्यमन्तरं इत्युक्ताः सिद्धाःसोपचयाः। अथ जीवानेव भङ्गान्तरेणाह-सोपचयाः सवृद्धयः प्राक्तनेष्वन्येषामुत्पादात् ,सापचयाःप्राक्तनेभ्यः केषाश्चिदुद्वर्त्तनात् सक्षया इति,सोपचयसापचया उत्पादोद्वर्त्तनाभ्यां वृद्धिहान्योर्युगपद्भावात ,निरुपचयनिरपचया उत्पादोद्वर्त्तनयोरभावेन वृद्धिहान्योरभावात, | ननूपचयो वृद्धिः, अपचयस्तु हानिः युगपत् द्वयमद्वयं चावस्थितत्वमेवं च शब्दभेदव्यतिरेकेण कोऽनयोः सूत्रयोर्भेदः, उच्यते, | पूर्वत्र परिमाणमभिप्रेतमिह तु तदनपेक्षमुत्पादोद्वर्त्तनामात्रं, ततश्चेह तृतीयभङ्गके पूर्वोक्तवृद्ध्यादिविकल्पानां त्रयमपि स्यात् , तथाहि
I | बहुतरोत्पादे वृद्धिः, बहुतरोद्वर्त्तने च हानिः, समोत्पादोद्वर्तनयोश्चावस्थितत्वमित्येवं भेदः, 'एगिदिया तइयाए' सोपचयास्सा
n८१॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
शतके
।उद्देशः
पचया इत्यर्थः, युगपदुत्पादोद्वर्तनाभ्यां वृद्धिहानिभावात् , शेषभङ्गेषु ते न सम्भवन्ति,प्रत्येकमुत्पादोद्वर्तनयोस्तद्विरहस्य वा भावात् , लघुवृत्तौ । 'अवट्ठिएहिंति अत्र प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे सप्तमी वाच्या, कथं ?, निरुपचयनिरपचयनिरपचयेषु 'वतीकालो भाणियो
विरहकालो वाच्यः॥ पञ्चमशतेऽष्टमः॥ __ 'जहा एयणुद्देसए'त्ति (सू० २२२) एजनोद्देशकोऽस्यैव पश्चमशतस्य सप्तमः, तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यग्वक्तव्यता, टङ्का कूडा सेला सिहरी'त्यादिका योक्ता सेह भणितव्या, अत्रोत्तरम्-'पुढवीवि नगर मिति पृथिव्यादिसमुदायो राजगृह, न पृथिव्यादिसमुदायादृते राजगृहशब्दप्रवृत्तिः, 'पुढवी जीवा इय अजीवाइय'त्ति जीवाजीवस्वभावं राजगृहमिति प्रतीतं, ततश्च विवक्षिता पृथिवी सचेतनाचेतनत्वेन जीवाश्चाजीवाश्चेति राजगृहमिति प्रोच्यते, 'दिवा सुभ'त्ति (मू० २२३) दिवा-दिवसे शुभाः पुद्गलाः स्युः, किमुक्तं भवति ?-शुभः पुद्गलपरिणामा, स चार्ककरसम्पर्कात् , रत्ति'ति रात्रौ, नेरइयाणं असुभपुग्गल'त्ति तत्क्षेत्रस्य पुद्गलशुभतानिमित्तभूतरविकरादिप्रकाशकवस्तुवर्जितत्वात् 'असुरकुमाराणं सुभा पोग्गल'त्ति तदाश्रयादीनां भास्वरत्वात् 'पुढविकाइय'त्ति पृथ्वीकायिकादयस्वीन्द्रियान्ता यथा नैरयिका उक्ताः तथा वाच्याः, एषां नास्त्युद्योतस्तमित्रं चास्ति, पुद्गलानामशुभत्वात् , इह चेयं भावना-एतत्क्षेत्रे रविकरसम्पर्के सत्यपि एषां चक्षुरिन्द्रियाभावेन दृश्यवस्तुनो दर्शनाभावात शुभपुद्गलकार्याकरणेनाशुभपुद्गला लभ्यन्ते, ततश्चैषामन्धकारमेवेति, 'चउरिंदियाणं सुभासुभ'त्ति एषां चक्षुःसद्भावेन | रविकरादिसद्भावेन दृश्यार्थावबोधहेतुत्वात् शुभाः पुद्गलाः, रविकरायभावे त्वर्थावबोधाजनकत्वादशुभाः, 'तत्थ गया णं'ति (सू० २२४) नरकस्थितैः, षष्ठयास्तृतीयार्थत्वादेव, 'पण्णायईत्ति एवं प्रज्ञायते, इदं विज्ञायते, 'समयाइवा' समया इति वा
Halemmanmadimamijimms.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
HIMALHITRA MISHMA
लघुवृत्ती
MoIHORSHITallatitualitamin
relim
इह तेसिं'ति इह-मनुष्यक्षेत्रे तेषां-समयादीनां मान-परिमाणं,आदित्यगतिसमभिव्यङ्गयत्वात् ,तस्या आदित्यगतेश्च मनुष्यक्षेत्र ५ शतके एव भावात् , नरकादौ त्वभावादिति, 'इहं तेसिं पमाणं'ति इह-मनुष्यक्षेत्रे समयादीनां प्रमाणं-प्रकृष्टं मानं, सूक्ष्ममानमि
H९ उद्देशः त्यर्थः, तत्र मुहूर्तस्तावन्मानं, तदपेक्षया लवः सूक्ष्मत्वात् प्रमाणं, तदपेक्षया स्तोकः प्रमाणं लवस्तु मानमित्येवं नेयं यावत्समय इति, ततश्च 'इहं तेसिमित्यादि इह-मर्त्यलोके मनुजैस्तेषां समयादीनां सम्बन्धि एवं वक्ष्यमाणं स्वरूपं समयत्वाद्येव ज्ञायते, तद्यथा-'समयाइ वा' इत्यादि, इह च समयक्षेत्राद्धहिर्वर्त्तिनां समयाद्यज्ञानमवसेयं, तत्र समयादिकालस्याभावेन तद्व्यवहाराभा| वात् , तथा पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चो भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्काश्च यद्यपि केचन मनुष्यक्षेत्रेऽपि सन्ति,तथापि तेऽल्पाः प्रायस्तदव्यवहारिणश्च इतरे तु बहब इति तदपेक्षया ते न जानन्तीत्युच्यते, इति कालनिरूपणाधिकाराद् रात्रिंदिवलक्षणकालविशेषनिरूपणार्थमि| दमाह-'तेणं कालेण'मित्यादि (सू० २२५) 'असंखिज्जे' असङ्ख्यातप्रदेशात्मकत्वात् , लोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके क्षेत्रलोके
आधारभृते 'अणंतराइंदियत्ति अनन्तपरिमाणानि रात्रिंदिवानि-अहोरात्राणि 'उप्पजिंसुत्ति उत्पन्नानि उत्पद्यन्ते उत्पत्स्यन्ते | वा, पृच्छतामयमभिप्रायो-यदि नामासङ्ख्यातो लोकस्तदा कथमनन्तानि तत्र भवितुमर्हन्ति ?, अल्पत्वादाधारस्य महत्त्वाच्चाधेय| स्पेति, तथा 'परित्ता राइंदिय'त्ति परीत्तानि-नियतपरिमाणानि, नानन्तानि, इहाप्ययमभिप्रायो-यद्यनन्तानि तदा कथं परीतानीति विरोधः, अत्र 'हन्ते' त्याद्युत्तरं, अत्रायमभिप्रायः-असङ्ख्यातप्रदेशेऽपि लोके अनन्ता जीवा वर्तन्ते, तथाविधस्वरूपत्वाद् , एकत्राश्रये सहस्रादिसङ्ख्यप्रदीपप्रभा इत्र, ते चैकत्रैव समयादिके कालेऽनन्ता उत्पद्यन्ते विनश्यन्ति च, सच समयादिकालस्तेषु साधारणशरीरावस्थायामनन्तेषु प्रत्येकशरीरावस्थायां च परीत्तेषु प्रत्येकं वर्तते, तत्स्थितिलक्षणपर्यायरूपत्वात् तस्य, तथा
mail mmsalinim
ali M
॥८॥
F INNI
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
IN५ शतके
कालोऽनन्तः परीतश्च स्थादित्येवं वा सङ्ख्ययेऽपि लोके रात्रिंदिवान्यनन्तानि परीत्तानि च कालत्रये युज्यन्त इति, एतदेव प्रश्नलपत्तोपूर्वकं तत्संमतजिनमतेन दर्शयन्नाह-'से नू'ति 'भे'त्ति भवतां सम्बन्धिना 'अज्जो'त्ति हे आर्याः 'पुरिसादाणीयेणं'ति
पुरुषाणां मध्ये आदानीयः-आडेयः पुरुषादानीयः तेन 'सासएत्ति प्रतिक्षणं स्थायी, स्थिर इत्यर्थः, 'वुइए ति उक्तः, स्थिरश्च उत्पत्तिक्षणादप्यारभ्य स्थादित्यत आह-'अणाइए'त्ति अनादिकः, स च सान्तोऽपि स्याद् भव्यत्ववदित्याह-'अणवयग्गेत्ति अनवदग्रः-अनन्तः 'परित्ते'त्ति परिमितः प्रदेशतः, अनेन लोकस्थासङ्ख्येयत्वं पार्श्वजिनस्यापि सम्मतमिति दर्शितं, परिचुडे'त्ति अलोकेन परिवृतः, 'हेट्ठा विच्छिण्णे'त्ति सप्तरज्जुविस्तृतत्वादधः, 'मज्झे'त्ति मध्ये एकरज्जुविस्तारत्वात् , 'उत्पिति ब्रह्मलोकदेशस्य पश्चरज्जुविस्तारत्वात् , एतदेवोपमानतः प्राह–'अहे पलियंकसंठिए'त्ति उपरि. सङ्कीर्णत्वाधोविस्तृतत्वाभ्यां 'मज्झे वरवइर'त्ति वरवज्रवद्विग्रह:-शरीरमाकारो मध्यक्षामत्वेन यस्य स तथा, स्वार्थिकश्चेकप्रत्ययः, 'उप्पि उडमुइंगागारसंठिए'त्ति ऊो, न तु तिरश्चीनो, यो मृदङ्गस्तस्याकारेण संस्थितो यः स तथा, मल्लकसम्पुटाकार इत्यर्थः, 'अणंता जीवघ'त्ति अनन्ताः परिमाणतः सूक्ष्मादिसाधारणशरीराणां विवक्षितत्वात् , सन्तत्यपेक्षया चानन्ता जीवसन्ततीनामपर्यवसानत्वात् , जीवाश्च ते घनाश्च अनन्तपर्यायसमूहरूपत्वादसङ्ख्येयप्रदेशपिण्डरूपत्वाच्च जीवघनाः, किमित्याह-'उप्पजितेत्ति उत्पद्योत्पद्य निलीयन्ते-विनश्यन्ति, तथा परित्ता' प्रत्येकं शरीराः, अनपेक्षितातीतानागतसन्तानतया वा सतिसाः जीवधनाः, अनेन च प्रश्नेन यदुक्तं 'अणता राइंदिया' इत्यादि तस्योत्तरं सूचितं, यतोऽनन्तपरीत्तजीवसम्बन्धात् कालविशेषा अपि अनन्ताः परीत्ताश्च व्यपदिश्यन्ते, अतो विरोधः परिहतः स्यात् , अथ लोकमेव स्वरूपत आह-'से नूणं भूए'त्ति ४जीवघना उत्पद्य निलीयन्ते स
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
लोको भूतः सद्भूतो वा भवनधर्मयोगात्, स चानुत्पत्तिकोऽपि स्याद् यथा नयमतेनाकाशमत आह-उत्पन्नः, एवंविधश्व अनश्वरोऽपि स्यात् यथा विवक्षितघटाभाव इत्यत आह-विगतः, स चानन्वयोऽपि किल स्यात् अत आह- परिणतः - पर्यायान्तराण्यापन्नो, नतु निरन्वयनाशेन नष्टः, अथ कथमयमेवंविधो निश्चीयते इत्याह-'अजीवेहिं'ति अजीवैः - पुद्गलादिभिः सत्तां विद्भिरुत्पद्यमानैविंगच्छद्भिः परिणमद्भिश्च लोकानन्यभूतैर्लोक्यते - निश्चीयते प्रलोक्यते - प्रकर्षेण निश्चीयते भूतादिधर्म्मकोऽयमिति, अत एव यथार्थनामाऽसाविति दर्शयन्नाह - 'जे लोक्कए से लोए' त्ति यो लोक्यते प्रमाणेन स लोकः -लोकशब्दवाच्यः स्यादिति, एवं लोकस्वरूपाभिधायकपार्श्वजिनवचनसंस्मरणेन स्ववचनं भगवान् समर्थितवानिति, 'पच्चभिजाणंति'त्ति प्रत्यभिजानते सर्वज्ञमिति, अनंतरं 'देवेलोपसु उववण्णा' इत्युक्तमतो देवलोकप्ररूपणसूत्रम्, 'कइ विहाण' (सू. २२६) मित्यादि । पञ्चमशते नवम उद्देशकः।। अथ चन्द्रं समुद्दिश्य दशमोद्देशक्रमाह, तस्य चेदं सूत्रम्, 'तेणं का लेण (सू. २२७) मित्यादि, एतच्चन्द्राभिलापेन पञ्चमशतप्रथमो|देशकवन्नेयमिति । पञ्चमशते दशमः ॥ समाप्तं पञ्चमशतमिति ॥
अथ षष्ठमारभ्यते – एतत्सङ्ग्रहणीगाथेयम्- 'वेयण' इत्यादि (* ३७) तत्र 'वेयण' त्ति महावेदनो महानिर्जर इति प्रतिपादनपरः प्रथमः, आहाराद्यर्थाभिधायको द्वितीयः, महाश्रवणस्य पुद्गला बध्यन्ते इति तृतीयः, 'सपएस' त्ति सप्रदेशो जीवोऽप्रदेशो वा इति चतुर्थः, 'तमुयए'त्ति तमस्कायार्थः पञ्चमः, 'भविए'त्ति भव्यो नारकत्वादिनोत्पादस्य योग्य इत्यर्थः षष्ठः, 'साली' त्ति शाल्यादिधान्यवक्तव्यतार्थस्सप्तमः, 'पुढवि'त्ति रत्न । भादिपृथिवीवक्तव्यतार्थोऽष्टमः, 'कम्म' त्ति कर्म्मबन्धाभिधायको नवमः, 'अण्णउत्थि'त्ति अन्यतीर्थिकवक्तव्यतार्थो दशमः । ' से नूणं ति (सू. २२८) महावेदनः - उपसर्गादिसमुद्भूतविशिष्टपीडः महानिर्जरो -
६ शतके १ उद्देशः
| ॥८३॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
६ शतके १ उद्देशः
लघुवृत्ती
| विशिष्टकर्मक्षयः, अनयोश्चान्योऽन्याविनाभूतत्वाविर्भायनाय 'जे महाणिज्जरे' इति प्रत्यावर्तनमित्येकः प्रश्नः, तथा महावेदनस्य | | चाल्पवेदनस्य च मध्ये स श्रेयान् यः प्रशस्तनिर्जराक:-कल्याणानुबन्धनिर्जर इत्येष द्वितीयः प्रश्नः, हन्तेत्याद्युत्तरं, प्रथमप्रश्नोत्तरे महावीगे महोपसर्गकाले ज्ञातं, द्वितीयस्यापि स एवोपसर्गानुपसर्गावस्थायामिति, यो महावेदनः स महानिर्जर इति यदुक्तं तत्र व्यभिचारं शङ्कमान आह-'छट्ठसत्तमासु णं'ति, 'दुधोयतराए'त्ति दुष्करतरधावनप्रक्रियं दुवामतराए-दुर्वाम्यतरकं दुस्त्याज्यतरकलङ्क, दुपरिकम्मतराए-कष्टकर्त्तव्यतेजोजननभङ्गकरणादिप्रक्रियं, अनेन विशेषणत्रयेणापि दुर्विशोध्यमित्युक्तं 'गाढीकयाईति आत्मप्रदेशैः सह गाढबद्धानि, सणसूत्रगाढबद्धसूचीकलापवत् 'चिक्कणीकयाई सूक्ष्मकर्मस्कन्धानां सरसतया मिथोगाढसम्बन्धकरणतो दुर्भेदीकृतानि मृत्पिण्डवत् , सिलिट्ठीकयाई श्लिष्टीकृतानि निधत्तानि-सूत्रबद्धाग्नितप्तलोहशलाकाकलापवत् , 'खिलीभूयाई खिलीभूतानि अनुभूतिव्यतिरिक्तोपायान्तरेण क्षपयितुमशक्यानि, निकाचितानीत्यर्थः, विशेषणचतुष्टयेनाप्यनेन दुर्विशोध्यानि स्युस्ततः 'संपगाढं'ति सम्प्रगाढां अतिदुःसहां 'णो महापज्जवसाणा भवन्ति' अनेन महानिर्जराया अभावस्य निर्वाणाभावलक्षणमुक्तं फलमिति नाप्रस्तुतत्वमस्य शङ्कनीयमीति, तदेवं यो महावेदनः स महानिर्जर इति विशिष्टजीवापेक्षमवगन्तव्यं, न पुनर्मारकादिक्लिष्टकर्मजीवापेक्षं, यदपि यो महानिर्जरः स महावेदन इत्युक्तं तदपि प्रायिक, यतः स्यादयोगी महानिर्जरो महावेदनस्तु भजनयेति, 'अहिगरणि'त्ति अधिकरणी यत्र लोहकारा अयोधनेन लोहानि कुदृयंति, 'आउडेमाणे त्ति आकुदृयन् 'सद्देणं'ति अयोधनघातप्रभवेण धनिना पुरुषहुंकृतिरूपेण वा 'घोसेणं'ति तस्यैवानुनादेन 'परम्पराघाएणं'ति परम्परा-निरन्तरता तत्प्राधान्ये घातः-ताडनं परम्पराघातस्तेन, उपर्युपरिघातेनेति, 'अहाबायरे'त्ति स्थूलप्रकारान् ‘सुधोयत
MISIOSHIARINDIAHINIDARAMIRMITTHIamunahmarrir intheir iasmall and
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
शतके १ उद्देशः
श्रीभगराए'त्ति अनेन सुविशोध्यं स्यादिति 'अहाबायराईति स्थूलतरस्कन्धानि, असाराणीत्यर्थः, सिढिलीकयाईति श्लथीकृतानि, लघुवृत्तौ । मन्दविपाकीकृतानि, 'निठियाई कयाईति निस्सत्ताकानि कृतानि 'विपरिणामियाई विपरिणामं नीतानि स्थितिरसघातादिभिः,
तानि क्षिप्रमेव विध्वस्तानि स्युरिति, एभिर्विशेषणः सुविशोध्यानि इत्युक्तं स्यात् , 'कम्पकरणे त्ति कर्मविषयं करणं, जीववीर्य है बन्धनसक्रमादिनिमित्तभूतं कर्मकरणं 'वेमायापत्ति विविधमात्रया कदाचित् सातां कदाचिदसातां 'महावेयणे'त्ति (*३८) सङ्ग्रहगाथा गतार्था । षष्ठशते प्रथम उद्देशकः॥
.. अथ द्वितीयः-आहारोद्देशकः, (सू. २३१) स च प्रज्ञापनायामिव दृश्यः, स चायं-'नेरइया णं भंते ! किं सच्चित्ताहारा अचिताहारा मीसाहारा ?, गोयमा! नो सचित्ताहारा, अचित्ताहारा, नो मीसाहारा इत्यादि ।। षष्ठशते द्वितीय उद्देशकः॥ | 'बहुकम्म'त्ति (*३९-४०) महाकर्मणः सर्वतः पुद्गला बध्यन्ते इत्यादि वाच्यं, 'वत्थपोग्गलापओगसा वीसस'त्ति यथा वस्त्रे पुद्गलाः प्रयोगतो विस्रसातश्च चीयंते किमेवं जीवानामपीति वाच्यं, 'साइए'त्ति वस्त्रस्य सादिः पुद्गलचयः, एवं किं जीवानामपि इति प्रश्न उत्तरं च वाच्यं, 'कम्महिइ'त्ति कर्मस्थितिर्वाच्या 'इत्यि'त्ति किं स्त्री पुरुषादिर्वा कर्म बनातीति, 'संजय'त्ति किं संयतादिः, 'सम्मदिढि'त्ति किं सम्यग्दृष्ट्यादिः, 'सण्णी य'त्ति संज्ञी भव्यो दर्शनी पर्याप्तको भाषकोऽपरीत्तो ज्ञानी योगी उपयोगी आहारकः सूक्ष्मः चरमः, 'धंधे यत्ति एतानाश्रित्य बन्धो वाच्यः, 'अप्पबहु'त्ति एषामेव स्त्रीप्रभृतीनां कर्मबन्धकानां मिथोऽल्पबहुत्वं वाच्यमिति, तत्र बहुकर्मद्वारे 'महाकम्मस्स'त्ति (सू० २३२) महाकर्मणः स्थित्याद्य| पेक्षया महाक्रियस्य-अलघुकायिक्यादि क्रियस्य महाश्रवस्य-बृहन्मिथ्यात्वादिकर्मबन्धहेतुकस्य महावेदनस्य–महापीडस्य 'सव्व
॥८४॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
६ शतके १ उद्देशः
ओत्ति सर्वतः-सर्वासु दिक्ष सर्वान् वा जीवप्रदेशानाश्रित्य वध्यन्ते-चीयन्ते बन्धनतः, उपचीयन्ते-निषेकरचनतः, अथवा वध्यन्ते बन्धनतः चीयन्ते निधत्ततः उपचीयन्ते निकाचनतः, सदा-सर्वदा समितं-सततं, 'तस्स आय'त्ति यस्य जीवस्य पुद्गला बध्यन्ते तस्यात्मा-बाह्यात्मा, शरीरमित्यर्थः, 'अणिद्वत्ताए' इच्छाया अविषयतया 'अकंतत्ताए असुंदरतया 'अप्पियत्ताए' अप्रेमहेतुतया 'असुभत्ताए' अमङ्गलतया 'अमणुन्नत्ताएं न मनसा-भावतो ज्ञायते सुन्दरोऽयमित्यमनोज्ञस्तद्भावस्तत्ता तया 'अमणामत्ताए' न मनसा अम्यते-गम्यते संस्मरणतोऽमनोऽमस्तद्भावस्तत्ता तया 'अणिच्छियत्ताए अनीप्सिततयाप्राप्तुमवाञ्छितत्वेन 'अहिझियत्ताए भिध्या-लोभः, सा सञ्जाता यत्र स भिध्यितो न भिभ्यितः अभिध्यितस्तद्भावस्तत्ता तया 'अहत्ताए' जघन्यतया,'नो उडुत्ताए' न मुख्यतया 'अहयस्स'त्ति अपरिभुक्तस्य 'धोयस्स' नीरधौतस्य तंतुवायस्स्य तत्रात् तुरिवेमादेरपनीतमात्रस्य 'बज्झंती' त्यादिना पदत्रयेणेह वस्त्रस्य पुद्गलानां च यथोत्तरं सम्बन्धप्रकर्ष उक्तः, "भिझंति त्ति प्राक्तनसम्बन्धविशेषत्यागात् छिजंति-विशेषतः, विद्धस्संति ततोऽधःपातात् , परिविद्धस्संति, विशेषतया पातात् , 'जल्लियस्स' जल्लितस्य-यानगलनधर्मोपेतमलयुक्तस्य 'पंकियस्स' पङ्कितस्य-आमलोपेतस्य 'मइलियस्स' मलिनस्य-कठिनमलयुक्तस्य 'परिकम्मिन्जमाणस्स' क्रियमाणशोधनार्थोपक्रमस्य ॥ वत्थस्सत्ति (सू० २३३) वस्त्रस्य द्वारे 'पओगसा वीससा' छांदसवात् प्रयोगेण-पुरुषव्यापारेण विस्रसा-स्वभावेन, 'जीवाणं कम्मोवचए पओगसा नो वीससा, प्रयोगेणैव, अन्यथा अयोगस्यापि बन्धप्रसङ्गः, सादिद्वारे 'इरियावहियबंधगस्स'त्ति (सू० २३४) ईर्यापथो-गमनमार्गस्तत्र भवमैर्यापथिकं-केवलयोगप्रत्ययं कर्म तद्वन्धकस्य, उपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य सयोगिकेवलिनश्चेति भावः, ईर्यापथिककर्मणो हि अबद्धपूर्वस्य बन्धनात् सादित्वं, अयो
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
६ शतके
लघुवृत्ती
उद्देशः
| ग्यवस्थायां श्रेणिप्रतिपाते वा अबन्धनात् सपर्यवसितत्वं, 'गइरागई पडुच्च' नारकादिगतिगमनमाश्रित्य सादिकः, आगमनमा|श्रित्य सपर्यवसितः, 'सिद्धगईत्ति 'साइया अपज्जवसिया' इहाक्षेपपरिहारावे-साई अपज्जवसिया सिद्धा न य नामतीयकालम्मि।
आसि कयाइवि सुण्णा, सिद्धी सिद्धेहिं सिद्धते ॥११॥ सव्वं साइसरीरं, नय नामादिमयदेहसम्भावो । कालाणाइत्तणओ, जहा वराई| दियाईणं ॥२॥ सब्बो साई सिद्धो, न यादिमो विजई तहा तं च । सिद्धी सिद्धा य सया, निद्दिवा रोहपुच्छाए ॥३॥"त्ति, 'तंच'ति तच्च सिद्धानादित्वमिष्यते,यतः 'सिद्धी सिद्धायेति 'भवसिद्धिया लद्धिंति भवसिद्धिकानां भव्यत्वलब्धिः सिद्धत्वेऽपैतीतिकृत्वा अनादिकाः सपर्यवसिता वेति,कर्मस्थितिद्वारे तिनि चाससहस्साई अबाहा,अबाहूणिय'त्ति(सू०२३५) चाध लोडने,बाधत इति चाधा-कर्मण उदयः, न बाधा अबाधा, कर्मणो बन्धस्योदयस्य चान्तरं, अबाधया उक्तलक्षणया ऊनिका अबाधोनिका कर्मस्थितिः-कावस्थानकालः उक्तलक्षणः कर्मनिषेकः स्यात् , तत्र कर्मनिषको नाम कर्मदलिकानुभवनार्थो रचनाविशेषः, तत्र च प्रथमसमये बहुकं निषिंचति-अनुभवति, द्वितीयसमये विशेषहीनं तृतीयसमये विशेषहीनमेच यावदुत्कृष्टस्थितिकं कर्मदलिकं तावद्विशेषहीनं २ निषिञ्चति, तथा चोक्तम्-"मोत्तूण सगमबाहं पढमाइ ठिईइ बहुतरं दन्छ । सेसे विसेसहीणं जावुकोसंति सच्चासिं ॥१॥" इदमुक्तं स्यात्-बद्धमपि ज्ञानावरणकर्म त्रीणि वर्षसहस्राणि यावदवेद्यमानमास्ते, ततस्तन्यूनोऽनुभवनकालस्तस्य, स च वर्षसहस्रनयन्यूनत्रिंशत्सागरोपमकोटाकोटीमान इति, एवमन्यकर्मखप्यबाधाकालो व्याख्येयः, नवरमायुषि त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि निषेकः पूर्वकोटीत्रिभागश्च अबाधाकाल इति, 'वेयणिज्जेणं जहण्णेणं दो समयत्ति केवलं काययोगप्रत्ययबन्धापेक्षया वेदनीयं द्विसमयस्थितिकं स्यात् , एकत्र बध्यते द्वितीये वेद्यते, यचोच्यते 'वेयणियस्स जहण्णा बारस नामगोयाण अट्ठ उ मुहुत्तत्ति, तत्तु
॥८५
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
urav
सकपायस्थितिबन्धमाश्रित्य वेदितव्यमिति । स्त्रीद्वारे 'नाणावरणिज कम्मं किं इत्थी बंधई' (सू० २३६) इत्यादि प्रश्नः, | तत्र न स्त्री न पुरुषो न नपुंसको चेदोदयरहितः, स च निवृत्तिवादरसंपरायप्रतिगुणस्थानवी स्यात् , तत्र चानिवृत्तिबादरसम्परायमूक्ष्मसम्परायौ ज्ञानाचरणीयस्य बन्धको समविधषड्विधवन्धकत्वात् , उपनान्तमोहादिकस्त्ववन्धकः,एकविधचन्धकत्वाद् , अत्त उक्तं-स्याद् चनाति स्थान बनाति, 'आउगं गं भंतेत्ति इत्यादि प्रश्नः, तत्र स्यादित्रयमायुः स्याद् वनाति स्थान बनाति, बन्ध काले बध्नाति अबन्धकाले न बधाति, आयुषः सकदेवैकन भने बन्धात् , निवृत्तस्यादिवेदस्तु न बधाति, निवृत्तिबादरसम्परायादिगुणस्थानकेष्वायुर्वन्धस्य व्यवच्छिन्नत्वात् , संयतद्वारे 'संजए सिय'त्ति संयतः आद्यसंयमचतुष्टयवृत्तिर्ज्ञानाचरणं चनीयात् , यथाख्यातसंयमसंयतस्तूपशान्तमोहादिर्न चधाति, अत उक्तं-स्साद् बन्नाति स्थान चनाति, असंयतो-मिध्याहप्रमुखः, संयतासंयतस्तु देशविरतः, तौ च चधीतः, निषिद्धसंयमादिभावस्तु सिद्धः, स च न पनाति, हेत्वभावादिति, 'आउगं हेडिल्ला तिन्नि भयणाए'त्ति संयत्तोऽसंयतः संयतासंयतचैवं त्रयोऽपि आयुर्वन्धकाले आयुर्वघ्नन्ति अन्यदा नेति भजनयेत्युक्तं, 'उचरित्ति संयता| दिपरितनः सिद्धा, सच न चनात्यायुस सम्यग्दृष्टिद्वारे सम्यग्दृष्टिवीतरागः तदितरश्च स्यात् , तत्र वीतरागो ज्ञानावरणं न बध्नाति, एकविधचन्धकत्वात् , इतरवावीतरागो बनातीति सादित्युक्तं, मिथ्यामिश्ररष्टी तु बधीत एव इति, 'आउए हेडिल्ला दोभयणाए त्ति सम्यगमिथ्यादृष्टी तु आयुः स्याद् बधीत इत्यर्थः, तथाहि-सम्यग्दृष्टिरपूर्वकरणादिरायुर्न बध्नाति, इतरस्तु आयुर्वन्धकाले तद् बनाति अन्यदा तु न बध्नाति, एवं मिथ्यादृष्टिरपि, 'सम्मामिच्छद्दिढि'त्ति मिश्रदृष्टिस्त्वायुर्न बनात्येव,तद्वन्धाध्यवसायस्थानाभावादिति, 'मीसा न रागदोसो' इति मिश्रगुणस्थानकलक्षणेन कार्मग्रथिकेन 'न.सम्ममीसो कुणइ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
काल' मिति वचसा आयुर्न बनात्येव, संज्ञिद्वारे 'सन्नी सिय'त्ति संज्ञी - मनः पर्याप्तियुक्तः, स च यदि वीतरागस्तदा ज्ञानावरणं न बध्नाति यदि पुनरितरस्तदा बध्नाति ततः स्यादित्युक्तं, ' असण्णी बंधइत्ति मनःपर्याप्तिविकलो बनात्येव, 'नोसन्नीनोअसन्नी' केवली सिद्धश्च न बध्नाति, हेत्वभावात्, 'वैयणिज्जं हेट्ठिल्ला दो बंधंति' संज्ञी असंज्ञी च द्वौ वेदनीयं वनीतः, अयो गिसिद्धवर्जानां तद्भन्धकत्वात्, 'उवरिल्ले भयणाए 'त्ति उपरितनो नोसंज्ञीनोअसंज्ञी च स च सयोगायोगकेवली सिद्धश्च, तत्र यदि सयोगकेवली तदा वेदनीयं बध्नाति यदि पुनरयोगकेवली सिद्धो वा तदा न बध्नाति, अतो भजनयेत्युक्तं, 'आउगं हेट्ठिल्ला दो भयणाए 'त्ति संज्ञी असंज्ञी च द्वौ स्याद् बनीतः आयुः कर्म्म स्यान्न बनीत, कथं ?, बन्धकाले बभीतः, अबन्धकाले न, अन्तर्मुहूर्त्तमेव तद्धन्धात्, 'उवरिल्लो ण बंधइ'त्ति केवली सिद्धश्वायुर्न बनातीति । भवसिद्धिकद्वारे भवसिद्धिको यो वीतरागस्स नबध्नाति ज्ञानावरणं तदन्यस्तु भव्यो बभ्रातीति भजनयेत्युक्तं, 'नोभवसिद्धिएनोअभवसिद्धिए 'ति सिद्धः, स च न नाति 'आउयं हेट्ठिल्ला दो भयणाए 'त्ति भव्योऽभव्यश्वायुर्वन्धकाले नीतः अन्यदा तु न बनीत इत्यतो भजनयेत्युक्तं 'उबरिल्ले ण'त्ति सिद्धो न बध्नाति । दर्शनद्वारे 'हेकिल्ला तिन्नि भयणाए 'त्ति चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनिनो यदि छद्मस्थवीतरागास्तदा न ज्ञानावरणं बध्नन्ति वेदनीयस्यैव बन्धकत्वात् तेषां, सरागास्तु- बध्नन्ति, अतो भजनयेत्युक्तं, 'उवरिल्ले ण बंधइ' त्ति केवलदर्शनी भवस्थः सिद्धो वा न बध्नाति हेत्वभावान् । 'वेयणिजं हेडिला तिन्नि बंधंति' आद्यास्त्रयो दर्शनिनः छद्मस्थवीतरागाः सरागाश्च वेदनीयं बनन्त्येव, 'केवलदंसणी भगणाए 'त्ति केवलदर्शनी सयोगकेवली बनाति, अयोगकेवली सिद्धश्च न बभीयात्, अतो भजनयेयुक्तं । पर्याप्तकद्वारे 'पजत्तए भयणाए 'ति पर्याप्तको वीतरागः सरागश्च तत्र वीतरागो ज्ञानावरणं न बध्नाति, सरागस्तु
६ शतके ११ उद्देश
॥८६ ।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० बभीयादिति भजना, 'नो पज्जत्त०'त्ति सिद्धो न बनाति, 'आउगं हेडिल्ला दो भयणाए त्ति पर्याप्तकोऽपर्याप्तको वा आयुलघुवृत्तौ स्तद्वन्धकाले वनीतान्यदा नेति विकल्पः, 'उवरिल्ले'ति सिद्धो न बध्नाति । भाषकद्वारे 'दोन्नि भयणाए 'त्ति भाषको भाषालब्धिमान् तदन्यस्त्वभाषकः, तत्र भाषको वीतरागो ज्ञानावरणं न बध्नाति, सरागस्तु बभीयात्, अभाषकस्त्वयोगी सिद्धश्च न बध्नाति पृथिव्यादयो विग्रहगत्यापन्नाश्च बध्नन्तीति 'दोवि भयणाए' इत्युक्तं, वेयणिजं 'भासए बंधइ' त्ति सयोग्यवसानस्यापि भाषकस्य सद्वेदनीयबन्धकत्वात् 'अभास भयणाए 'त्ति अभाषकस्त्वयोगी सिद्धश्च न बध्नाति, पृथिव्यादिकस्तु बनातीति भजना ।। परीत्तद्वारे 'परित्ते भयणाए 'त्ति परीत्तः - प्रत्येकशरीरोऽल्पसंसारो वा, स च वीतरागोऽपि स्यात्, न चासौ ज्ञानावरणीयं बध्नाति, सरागपरीत्तस्तु बध्नाति इति भजना, 'अपरित्ते बंधइ' त्ति अपरितः - साधारणकायोऽनन्तसंसारो वा, स च बध्नाति, 'नोपरित्ते नोअपरित्ते'त्ति सिद्धो न बध्नाति 'आउयं अपरित्तोऽवि भयणाए' प्रत्येकशरीरादिरायुर्बन्धकाल एव बध्नाति आयुः, न तु सर्वदा ततो भजनेति, सिद्धस्तु न बनात्येव, अत आह- 'नो परिते' इत्यादि । ज्ञानद्वारे 'हेट्ठिल्ला चत्तारि भयणाएं' त्ति आभिनिबोधिकज्ञानिप्रभृतयश्चत्वारो ज्ञानिनो ज्ञानावरणं वीतरागावस्थायां न बध्नन्ति सरागावस्थायां तु बनन्तीति भजना, 'वेयणिज्जं हेडिल्ला चत्तारि बंधंति' वीतरागाणामपि छद्मस्थानां वेदनीयस्य बन्धकत्वात्, 'केवलणाणी भयणाए 'त्ति सयोगिकेवलिनां वेदनीयस्य बन्धनाद् अयोगिनां सिद्धानां चाबन्धनाद् भजनेति । योगद्वारे 'हेट्ठिल्ला तिनि भयणाए त्ति मनोवाकाययोगिनो ये उपशान्तमोहक्षीणमोहसयोगिकेवलिनस्ते ज्ञानावरणं न बनन्ति, तदन्ये तु बनन्तीति भजना, 'अयोगी न बंध| इत्ति अयोगी - अयोगिकेवली सिद्धश्च न बध्नाति, 'वेयणिज्जं हेडिल्ला बंधंति' मनोयोग्यादयो बध्नन्ति, सयोगानां वेदनीयस्य
OOD HOW TO HOGE WHO BHOOT
६ शतके
३ उद्देशः
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
बन्धकत्वात्, 'अजोगी ण बंधइति अयोगिनः सर्वकर्मणामबन्धकत्वादिति । उपयोगद्वारे 'अडसुवि भयणाए 'त्ति साकारानाकारावुपयोगौ सयोगानामयोगानां च स्यातां तत्र सयोगा ज्ञानावरणादिप्रकृतीर्यथायोगं बध्नन्ति अयोगास्तु नेति भजना । आहारकद्वारे 'दोऽवि भयणाए 'त्ति आहारको वीतरागोऽपि स्यात्, न चासौ ज्ञानावरणं बनाति, सरागस्तु बध्नाति, इति भजनया आहारको बध्नाति तथा अनाहारकः केवली विग्रहगत्यापन्नश्च स्यात्, तत्र केवली न बध्नाति, इतरस्तु बध्नाति, इत्याहारको भजनया उक्तः, 'वेयणिज्जं आहारए बंधइत्ति अयोगवर्जानां सर्वेषां वेदनीयस्य बन्धकत्वात्, 'अणाहारए भयणाए'त्ति अनाहारको विग्रहगत्यापन्नः समुद्घातगतकेवली च बध्नाति, अयोगी सिद्धश्च न बध्नाति इति भजना, 'आउयं आहारए भयणाएत्ति आयुर्वन्धकाल एवायुषो बन्धनात् अन्यदा त्वबन्धनात् भजनेति, 'अणाहारएण बंधइति विग्रहगंत्यापन्नानामप्यायुषोऽबन्धनादिति । सूक्ष्मद्वारे 'बायरे भयणा' वीतरागबादराणां ज्ञानावरणाबन्धकत्वात् सरागवादराणां च बन्धकत्वात् तद्भजनेति, सिद्धस्य पुनरबन्धकत्वादाह- 'नो सुहुमे' इत्यादि, 'आउए सुहुमे बायरे भयणाएं 'त्ति बन्धकाले बन्धनादन्यदा त्वबन्धनात् भजनेति । चरमद्वारे 'अट्ठऽविह भयगाए' ति इह यस्य चरमो भवो भविष्यति स चरमः, यस्य तु नासौ भविष्यत्यसौ अचरमः, सिद्धश्वाचरमः, तस्य चरमभवाभावात् तत्र चरमो यथायोगमष्टापि बनाति, अयोगित्वे तु नेत्येवं भजना, अचरमस्तु संसारी अष्टापि बभीयात्, सिद्धस्तु नेत्येवं भजनेति । अथाल्पबहुत्वद्वारं तत्र - 'इथिवेयगा संखेजगुण' त्ति (सू. २३७) यतो देवनरतिर्यक्पुरुषेभ्यः स्त्रियः क्रमशो द्वात्रिंशत्सप्तविंशतित्रिरूपाधिकाः स्युरिति, 'अवेयगा अनंतगुण'त्ति अनिवृत्तिवादरसम्पराया| दयः सिद्धाश्रावेदाः अतस्तेऽनन्तत्वात् स्त्रीवेदेभ्योऽनन्तगुणाः स्युरिति, नपुंसगवेयगा 'अनंतगुण'त्ति अनन्तकायिकानां सिद्धे
६ शतके १३ उद्देशः
॥८७॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
६ शतके उद्देशः
भ्योऽनन्तगुणानामिह गणनादिति, 'एएसि सव्वेसिं'ति एतेषां पूर्वोक्तानां संयतादीनां चतुर्दशद्वाराणां तद्गतभेदापेक्षया अल्पबहुत्वमुच्चारयितव्यं, तद्यथा-एएसि णं भंते ! संजयाणं असंजयाणं संजयासंजयाणं नोसंजयनोअसंजयनोसंजयासंजयाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा ४१, गोयमा ! सव्वत्थोवा संजया संजयासंजया असंखेजगुणा नोसंजयानोअसंजयानोसंजयासंजया अणंतगुणा' इत्यादि प्रज्ञापनानुसारेण वाच्यं, यावच्चरमाद्यल्पबहुत्वं, एतदेवाह 'सव्वत्थोवा जीवा अचरिमे' त्यादि, अत्राचरिमा अभव्याः, चरमाश्च ये भव्याश्चरमभवं प्राप्स्यंति, सेत्स्यन्तीत्यर्थः, ते चाचरमेभ्योऽनन्तगुणाः, यस्मादभव्येभ्यः सिद्धा अनन्तगुणा भणिताः, यावन्तश्च सिद्धास्तावन्त एव चरमाः, यस्माद्यावन्तस्सिद्धा अतीताद्धायां तावन्त एव सेत्स्यन्त्यनागताद्धायामिति ॥ षष्ठशते तृतीयोद्देशकविवरणम् ॥
अनन्तरोद्देशके जीवा निरूपिताः, तानेव भङ्गान्तरेण चतुर्थोद्देशकेऽपि निरूपयन्नाह-'जीवे ण'मित्यादि (सू.२३८) 'कालाएसे'ति कालप्रकारेण कालमाश्रित्येत्यर्थः, सपएसे'त्ति सविभागः 'नियमा सपएस'त्ति अनादित्वेन जीवस्यानन्तसमयस्थितिकत्वात् सप्रदेशता, यो धेकसमयस्थितिकः सोऽप्रदेशः द्वयादिसमयस्थितिकस्तु सप्रदेशः, इह चानया गाथया भावना कार्या, जो | जस्स पढमसमए वह भावस्स सो य अपएसो। अन्नंमि वट्टमाणे कालाएसेण सपएसो (सू.२३८)॥१॥नारकस्तु यः प्रथमसम| योत्पन्नः सोऽप्रदेशः द्वयादिसमयोत्पन्नः स सप्रदेशः अत उक्तम्-'सिय सपएसे सिय अपएसे एष एकत्वेन जीवादिः सिद्धावसानः षड्विंशतिदण्डकः कालसप्रदेशत्वादिना चिन्तितो, अधायमेव तथैव पृथक्त्वेन चिन्त्यते 'सब्वेवि ताव होज सपएस'त्ति उपपातविरहकाले असङ्ख्यातानां पूर्वोत्पन्नानां भावात् सप्रदेशाः सर्वेऽपि भवेयुः, तथा पूर्वोत्पन्नेषु मध्ये यदेकोऽन्यो।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
नारक उत्पद्यते तदा तस्य प्रथमसमयोत्पन्नत्वेन अप्रदेशत्वाच्छेषाणां च द्वयादिसमयोत्पन्नत्वेन सप्रदेशत्वादुच्यते - सपएसाय अपएसे य'त्ति, एवं यदा बहव उत्पद्यमानाः स्युस्तदोच्यते - सपएसा अपएसा यत्ति, उत्पद्यन्ते चैकदैकादयो नारकाः, यदाह - " एगो व दो व तिन्निव संखमसंखा व एगसमएणं । उववर्जतेवइया उच्चतावि एमेव ॥ १॥" 'पुढविकाइया णं'ति एकेन्द्रियाणां पूर्वोत्पन्नानां उत्पद्यमानानां च बहूनां सम्भवात् 'सपएसा अपएसावित्ति इत्युच्यते । 'सेसा जहा नेरइय'त्ति यथा नारका अभिलापत्रयेणोक्तास्तथा शेषा द्वीन्द्रियादयः सिद्धावसाना वाच्याः, सर्वेषामेषां विरहसम्भवादेकाद्युत्पत्तेश्चेति, एवमाहारकानाहारकशब्दविशेषितावेतावेवैकत्वपृथक्त्वदण्डको चिन्त्यौ, चिन्तनक्रमश्चायं - आहारए णं भंते ! जीवे कालाएसेणं किं सपए से अपए से 2, गो ! सिय सप० सिय अपएसे' इत्यादि स्वधिया वाच्यं तत्र यदा विग्रहे केवलिसमुद्घाते वाऽनाहारको भूत्वा पुनराहारकत्वं प्रतिपद्यते तदा तत्प्रथमसमयेऽप्रदेशो द्वितीयादिषु सप्रदेश उच्यते अतः 'सिय सपएसे सिय अपएसे त्ति, एवमेकत्वे सर्वेष्वपि सादिभावेषु, | अनादिभावेषु तु नियमा सपएसेति वाच्यः, पृथक्त्वदण्डके त्वेवमभिलापो दृश्य - ' आहारया णं भंते ! जीवा कालाए सेणं किं सपएसा अपएसा ?, गो ! सपएसावि अपएसावित्ति, तत्र बहूनामाहारकत्वेनावस्थितानां भावान् सप्रदेशत्वं, तथा बहूनां विग्रहगतेरनन्तरं प्रथमसमये आहारकत्वसम्भवादप्रदेशत्वमप्याहारकाणां लभ्यते इति सप्रदेशा अप्रदेशा इत्युक्तं, एवं पृथिव्यादयोऽप्यध्येयाः, नारकादयः पुनर्विकल्पत्रयेण वाच्याः, तथा 'आहारया णं भंते ! नेरइया किं सपएसा अपएसा ?, गो० ! सब्वेऽवि ताव होज सपएसा अहवा सपएसा य अपएसे य, अहवा सपएसाय अपएसाय' एतदेवाह - ' आहार गाणं जीवे गिंदियवज्जो तियभंगो' त्ति जीवपद मे केन्द्रियपदपञ्चकं च वर्जयिव्वा त्रिकरूपो भङ्गत्रिकभङ्गो, भङ्गत्रयं वाच्यमित्यर्थः, सिद्धपदं त्विह न वाच्यं, तेषा
६ शतके ४ उद्देशः
||८||
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
i
श्रीभग
शतके
लघुवृत्ती
४ उद्देश:
magmaigimailgiummiyamaanyarnangi
मनाहारकत्वात् , अनाहारकदण्डकद्वयमप्येवमनुसरणीयं, तच्चानाहारको विग्रहगत्यापन्नः समुद्घातगतकेवली अयोगी सिद्धो वा स्यात् , स चानाहारकत्वप्रथमसमयेऽप्रदेशः, द्वितीयादिषु तु सप्रदेशस्तेन स्यात् सप्रदेश इत्याधुच्यते, पृथक्त्वदण्डके विशेषमाह'अणाहारगा गं'ति जीवानेकेन्द्रियांश्च वर्जयन्तीति जीवैकेन्द्रियवर्जाः, तान् वर्जयित्वेत्यर्थः, जीवपदे एकेन्द्रियपदे च सपएसा अपएसा इत्येवमेक एव भङ्गः, बहूनां विग्रहगत्यापन्नानां सप्रदेशानामप्रदेशानां च लाभात् , नारकादीनां द्वीन्द्रियादीनां चाल्पतराणामुत्पादः, तत्र चैकद्वयादीनामनाहारकाणां भावात् षड्भङ्गिकासम्भवः, तत्र द्वौ बहुवचनान्तौ अन्ये तु चत्वार एकवचनबहुवचनसंयोगात् , केवलैकवचनभङ्गकाविह न स्तः, पृथक्त्वस्याधिकृतत्वादिति, 'सिद्धेहिं तियभंगोत्ति सप्रदेशपदस्य बहुवचनान्तस्यैव सम्भवात् , 'भवसिद्धिय अभवसिद्धिय जहा ओहिय'त्ति, अयमर्थः औधिकदण्डकवदेषां प्रत्येकं दण्डकद्वयं, तत्र अभव्यो भव्यो वा जीवो नियमात् सप्रदेशः, नारकादिस्तु सप्रदेशोऽप्रदेशो वा, बहवस्तु जीवाः सप्रदेशा एव, नारकाद्यास्तु त्रिभङ्गवन्तः, एकेन्द्रियास्तु सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येकभङ्गा एवेति, सिद्धपदमिह न वाच्यं, सिद्धानां भव्याभव्यविशेषणानुपपत्ते| रिति, 'नोभवसिद्धियनोअभवसिद्धियत्ति एतद्विशेषणं जीवादिदण्डकद्वयमध्येयम् , तत्रायमभिलापः-नोभवसिद्धिएनोअभवसिद्धिए णं भंते ! जीवे सपएसे अपएसे ? इत्यादि, एवं पृथक्त्वदण्डकोऽपि, केवलमिह जीवपदं सिद्धपदं चेति द्वयमेव, नारकादिपदानां तु नोभव्य विशेषणस्यानुपपत्तेरिति, इह च पृथक्त्वदण्डके पूर्वोक्तं भङ्गत्रयमेव वाच्यं, अत आह-'जीवसिद्धेहिं तियभंगो'त्ति संज्ञिषु यौ दण्डको तयोर्द्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु भङ्गत्रयं स्याद् अत आह-'सन्नीहिंति तत्र संज्ञिनो जीवाः कालतः सप्रदेशाः स्युश्चिरोत्पन्नानपेक्ष्य, उत्पादविरहानन्तरं चैकस्योत्पत्तौ तत्प्राथम्ये सप्रदेशाश्चाप्रदेशश्चेति स्यात् , बहूनामुत्पत्ति
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
image
श्रीभग०
लघुवृत्तौ |
६ शतके ४ उद्देशः
प्राथम्ये तु सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेति स्यात , तदेवं भङ्गत्रयमिति, एवं सर्वपदेषु, केवलमेतयोर्दण्डयोरेकेन्द्रियविकलेन्द्रियसिद्धपदानि न| वाच्यानि, तेषु संज्ञिविशेषणस्थासम्भवादिति, 'असण्णीहिंति असंज्ञिषु असंज्ञिविषये द्वितीयदण्डके पृथिव्यादिपदेषु हि सप्रदेशा अप्रदेशाश्वेत्येक एव, सदा बहूनामुत्पादात् तेषां अप्रदेशबहुत्वस्यापि सम्भवात् , नैरयिकादीनां व्यन्तरान्तानां संज्ञिनामप्यसंज्ञिभ्य उत्पादाद्भूतभावतया अवसेयं, तथा नैरयिकादिष्वपि असंज्ञित्वस्य कादाचित्कत्वेनैकत्वबहुत्वसम्भवात् षड् भङ्गाः स्युः, ते च दर्शिता एव, एतदेवाह-'नेरइयदेवमणुएहिं'इत्यादि, ज्योतिष्कवैमानिकसिद्धास्तु न वाच्याः, तेषामसंज्ञित्वस्थासम्भवात् , तथा 'नोसपिणणो त्ति नोसंज्ञिनोनोअसंज्ञिनश्च नोसंज्ञिनो असंज्ञिविशेषणदण्डकयोद्वितीयदण्डके जीवमनुजसिद्धपदेषूक्तरूपं भङ्गत्रयं स्यात् , | तेषु बहूनामवस्थितानां लाभात् ,उत्पद्यमानानां चैकादीनां सम्भवादिति,एतयोर्दण्डकयो वमनुजसिद्धपदान्येव स्युः,नारकादिपदनां नोसंज्ञिनोअसंज्ञि इति विशेषणाघटनात् । 'सलेसे'त्ति सलेश्यदण्डकद्वये औधिकदण्डकवजीवनारकादयो वाच्याः, सलेश्यतायां जीवत्ववदनादित्वेन विशेषानुत्पादकत्वात् , केवलं सिद्धपदं नाधीयते, सिद्धानामलेश्यत्वात् , "किण्हनील'त्ति कृष्णनीलकापोतलेश्याश्च जीवनारकादयः प्रत्येकं दण्डकद्वयेन आहारकजीवादिवदुपयुज्य वाच्याः, केवलं यस्य जीवनारकादेरेतास्सन्ति स एव वाच्यः, एताश्च ज्योतिष्कवैमानिकानां न स्युः, सिद्धानां तु सर्वा न स्युः, 'तेउलेसाए'त्ति तेजोलेश्याद्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त एव त्रयो भङ्गाः, पुढवि'त्ति पृथिव्यम्बुवनस्पतिषु षड् भङ्गाः, यत्तेषु तेजोलेश्याया एकादयो देवाः पूर्वोत्पन्ना उत्पद्यमानाश्च लभ्यन्ते, इति सप्रदेशानामप्रदेशानां चैकत्वबहुत्वसम्भवः, इह नारकतेजोवायुविकलेन्द्रियसिद्धपदानि न वाच्यानि, तेजोलेश्याया अभावात् , 'पम्हलेसाए'त्ति पद्मशुक्ललेश्ययोर्द्वितीयदण्डके जीवादिषु पदेषु त एव त्रयो भङ्गाः, इह पश्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्यवैमानिकप
மா மாமா மாமா பயாபுரம் பியா பாபாமா பரவாய பாரதியாராமாயப்பு Unan
॥८९॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
६ शतके
४ उद्देशः
दानि वाच्यानि, अन्येष्वनयोरभावादिति, 'अलेसेत्ति अलेश्यदण्डकयोजीवमनुष्यसिद्धपदान्येवोच्यन्ते, अन्येषामलेश्यत्वस्यासम्भवात् , तत्र जीवसिद्धयोर्भङ्गत्रयं, मनुष्येषु षट् भङ्गाः, अलेश्यतां प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां मनुष्याणां सम्भवेन | सप्रदेशत्वाप्रदेशत्वयोरेकत्वबहुत्वसम्भवात् , इदमेवाह ।। 'सम्मदिट्ठीहिंति सम्यग्दृष्टिदण्डकयोः सम्यक्त्वप्रतिपत्तिप्रथमसमयेऽप्रदेशत्वं द्वितीयादिषु तु सप्रदेशत्वं, तत्र द्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त्रयो भङ्गाः, विकलेन्द्रियेषु तु पट् , यतस्तेषु सास्वादनस
म्यग्दृष्टय एकादयः पूर्वोत्पन्ना उत्पद्यमानाश्च लभ्यन्ते, अतः सप्रदेशत्वाप्रदेशत्वयोरेकत्वबहुत्वसम्भवः,इहैकेन्द्रियपदानि न वाच्यानि, । तेषु सम्यक्त्वाभावात् , 'मिच्छद्दिट्ठीहिंति मिथ्यादृष्टिद्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त्रयो भङ्गाः, मिथ्यात्वं प्रतिपन्नाः सम्यवत्वभ्रंशेन तत्प्रतिपद्यमानाश्चैकादयः स्युरितिकृत्वा एकेन्द्रियपदेषु सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव, तेष्ववस्थितानामुत्पद्यमानानां बहूनां भावात् , इह सिद्धा न वाच्याः, तेषां मिथ्यात्वाभावादिति, 'सम्मभिच्छद्दिट्ठीहिंति सम्यग्भिथ्यादृष्टित्वं प्रतिपन्नकाः प्रतिपद्यमानाश्चैकादयोऽपि स्युरित्यंतस्तेषु पर भङ्गाः स्यु।, इहैकेन्द्रियविकलेन्द्रियसिद्धपदानि न वाच्यान्यसम्भवात् , संजएहिंति संयतेषु-संयतशब्द विशेषितेषु जीवादिपदेषु त्रिकभङ्गः, संयम प्रतिपन्नानां बहूनां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां भावाद् , इह जीवपदमनुष्यपदे एव वाच्ये, अन्यत्र संयतत्वाभावात् , 'असंजएहिंति असंयतद्वितीयदण्डकेऽसंयतत्वं प्रतिपन्नानां बहूनां संयतत्वादि
प्रतिपातेन तत्प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां सम्भवाद् भङ्गत्रयं, एकेन्द्रियाणां तु प्रागुक्तयुक्त्या सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गः, । इह सिद्धपदं न वाच्यं,असम्भवादिति, संजयासंजए'त्ति इह देशविरतिप्रतिपन्नांनां संयमादसंयमाद्वा निवृत्त्य तां प्रतिपद्यमानानां | चैकादीनां भावाद् भङ्गत्रयम् , इह जीवपञ्चेन्द्रियतियङ्मनुष्यपदान्येवाध्येयानि, अन्यत्र संयतासंयतत्वाभावादिति, 'नोसंजए'
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
शतके ४ उद्देशः
श्रीभगमत्यादौ सैव भावना, नवरमिह जीवसिद्धपदे एव वाच्ये, अत एवोक्तं-'जीवसिद्धेहिं तियभंगो सकसाईहिंति सकपायाणां लघुवृत्तौ सदावस्थितत्वात् ते सप्रदेशा इत्येको भङ्गः, तथोपशमश्रेणीतः प्रच्यवमानत्वे सकषायत्वं प्रतिपद्यमाना एकादयो लभ्यन्ते, ततः
सप्रदेशा अप्रदेशः, सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेति अपरं भङ्गकद्वयं, नारकादिषु तु प्रतीतमेव भङ्गत्रयम् , 'एगिदिएसु अभंगति भङ्गानामभावोऽभङ्गकं, सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव विकल्प इत्यर्थः, बहूनामवस्थितानामुत्पद्यमानानां च तेषु लाभादिति, इह सिद्धपदं नाध्येयमकपायित्वात् , 'कोहकसाईहिंति क्रोधकपायिद्वितीयदण्डके जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गः, शेषेषु त्रयः, ननु सकषायिजीवपदवत् कथमिह भङ्गत्रयं न लभ्यते ?, उच्यते, इह मानमायालोभेभ्यो निवृत्ताः क्रोधं प्रतिपद्यमाना बहव एव लभ्यन्ते, प्रत्येकं तद्राशीनामनन्तत्वात् , नत्वेकादयो, यथोपशमश्रेणीतः प्रच्यवमानाः सकषायित्वप्रतिपतार इति । 'देवेहिंति देवपदेषु त्रयोदशस्वपि षड् भङ्गाः, तेषु क्रोधोदयवतामल्पत्वेनैकत्वे च सप्रदेशाप्रदेशत्वयोः सम्भवात् , 'माणकसाइ'त्ति मानकषायिद्वितीयदण्डकेऽप्येवं भङ्गत्रयं, 'नेरइयदेवेहिंति नारकाणां देवानां च मध्येऽल्पा एव मान|मायोदयवन्तः स्युरिति प्राग्वत् षड् भङ्गाः स्युरिति, 'लोभकसाईहिंति एतस्य क्रोधसूत्रबद्भावना, 'णेरइएहिं ति नारकाणां लोभोदयवदामल्पत्वात्प्रागुक्ताः षड् भङ्गाः स्युरिति, आह च-"कोहे माणे माया बोद्धव्या सुरगणेहिं छन्भंगा । माणे माया लोभे नेरइएहिपि छन्भंगा ॥१॥" देवा लोभप्रचुराः नारकाः क्रोधप्रचुरा इति, 'अकसायिजीव'त्ति अकषायिद्वितीयदण्डके जीवमनुष्यसिद्धपदेषु भङ्गत्रयं, अन्येषामसम्भवादिति । 'ओहियनाणेत्ति औधिकज्ञानं मत्यादिभिरविशेषितं, तत्र मतिश्रुतज्ञानयोश्च बहुत्वदण्डके जीवादिपदेषु पूर्वोक्ता एव त्रयो भङ्गाः,तत्रौघज्ञानमतिश्रुतज्ञानिनां सदाऽवस्थितत्वेन सप्रदेशानां भावात् सप्रदेशा इत्येकः,
DOHINDI mahrimandarmanademinamaiden womenommu
m amgitamangmargion unidhimanusaamijim malainan niruptum amlaing
Dim
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
(JOFFÓCJC
तथा मिथ्याज्ञानमात्रान्मत्यादिज्ञानमात्रं मत्यज्ञानान्मतिज्ञानं श्रुताज्ञानात् श्रुतज्ञानं प्रतिपद्यमानानामेकादीनां लाभात् सप्रदेशा अप्रदेशश्च तथा सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेति द्वितीयः इत्येवं त्रयमपि, 'वियलिंदिएहिं छभंग'त्ति द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु सास्वाद - नसम्यक्त्वसम्भवेनाभिनिबोधिकादिज्ञानिनामेकादीनां सम्भवात् त एव षड् भङ्गाः, इह यथायोगं पृथिव्यादयः सिद्धाश्च न वाच्याः असम्भवादिति, 'ओहिणाणे मण'त्ति एवमवध्यादिषु भङ्गत्रयभावना, केवलमवधिदण्डक्योरे केन्द्रिय विकलेन्द्रियाः सिद्धाश्च न वाच्याः, मनःपर्यायदण्डकयोश्च जीवा मनुष्याश्च वाच्याः, केवलज्ञानदण्डक योजव मनुष्य सिद्धा वाच्याः, अत एव वाचनान्तरे दृश्यते 'विन्नेयं जस्स जं अस्थि'त्ति, 'ओहिए अण्णाणे' त्ति सामान्येऽज्ञाने मत्यज्ञानादिमिरविशेषिते मत्यज्ञाने श्रुताज्ञाने च जीवादिषु त्रिभङ्गी स्यात्, एते हि सदावस्थितत्वात् सप्रदेशा इत्येकः, यदा तु तदन्ये ज्ञानं विमुच्य मत्यज्ञानादितया परिणमन्ति तदैकादिसम्भवेन सप्रदेशा अप्रदेशः सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेति भङ्गद्वयमित्येवं भङ्गत्रयमपि, पृथिव्यादिषु तु सप्रदेशा अप्रदेशाचेत्येक एव, अत आह— 'एगिंदियवज्जो तियभंगो' त्ति इह भङ्गत्रये सिद्धा न वाच्याः, विभङ्गे तु जीवादिषु भङ्गत्रयं, तद्भावना च मत्यज्ञानादिवत्, केवल मिहैकेन्द्रिय विकलेन्द्रियाः सिद्धाश्च न वाच्याः, 'सजोई जहा ओहिए' त्ति सयोगी जीवादिदण्डकद्वयेऽपि तथा वाच्यः यथौधिको जीवादिः स चैवम्-सयोगी जीवो नियमात्सप्रदेशो, नारकादिस्तु सप्रदेशोऽप्रदेशो वा, बहवस्तु जीवाः सप्रदेशा एव, नारकाद्यास्तु त्रिभङ्गवन्तः, एकेन्द्रियाः पुनस्तृतीयभङ्गा इति इह सिद्धपदं नाध्येयं, 'मणजोइ'त्ति मनोयोगिनो योगत्रयवन्तः, संज्ञिन इत्यर्थः, वाग्योगिन एकेन्द्रियवर्जाः, काययोगिनस्तु सर्वेऽप्येकेन्द्रियादयः, एतेषु जीवादिकस्त्रिविधो भङ्गः, तद्भावना च मनोयोग्यादीनामवस्थितत्वे प्रथमः, अमनोयोगित्वादित्यागाच्च मनोयोगित्वाद्युत्पादेन अप्रदेशत्व
६ शतके ४ उद्देशः
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
काः
श्रीभग०
लाभेऽन्यद् भङ्गद्वयमिति, नवरं काययोगिनो ये एकेन्द्रियास्तेष्वभङ्गक, सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गः, एषु योगत्रयदण्डकेषु मा शतक लघुवृत्ती
जीवादिपदानि यथासम्भवमध्येयानि, सिद्धपदं च न वाच्यमिति, अजोगी जहा अलेस'त्ति दण्डकद्वयेऽपि अलेश्यसमवक्तव्यत्वात् तेषां, ततो द्वितीयदण्डकेऽयोगिषु जीवपदसिद्धपदयोर्भङ्गत्रयं, मनुष्येषु च षड्भङ्गीति, 'सागारोवउत्त'त्ति साकारोपयुतेषु अनाकारोपयुक्तेषु च नारकादिषु त्रयो भङ्गाः, जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च सप्रदेशा अप्रदेशाश्च एवमेक एव भङ्गः, तत्र चान्य|तरोपयोगादन्यतरगमने प्रथमेतरसमयेष्वप्रदेशत्वसप्रदेशत्वे भावनीये, सिद्धानामेकसमयोपयोगत्वेऽपि साकारस्येतरस्य चोपयोगस्यासकृत्प्राप्त्या सप्रदेशत्वं सकृत्प्राप्या चाप्रदेशत्वमवसेयं, एवं चासकृदवाप्तसाकारोपयोगान् बहूनाश्रित्य सप्रदेशा इत्येको भङ्गः, तथा तानेव सकृदवाप्तसाकारोपयोगं चैकमाश्रित्य द्वितीयः, तथा तानेव सकृदवाप्तसाकारोपयोगांश्च बहूनाश्रित्य तृतीयः, अना कारोपयोगे त्वसकृजातानाकारोपयोगानाश्रित्य प्रथमः, तानेव सकृत्प्राप्तानाकारोपयोगं चैकमाश्रित्य द्वितीयः, उभयेषामप्यनेकत्वे तृतीयः, 'सवेयगा जहा सकसायी' इति सवेदानामपि जीवादिपदेषु भङ्गत्रयभावात् , इह च वेदप्रतिपन्नान् बहून् उपशमश्रेणिभ्रंशे च वेदप्रतिपद्यमानकानेकादीनाश्रित्य भङ्गत्रयं भावनीयं, इस्थि वेदाद्वावेदान्तरसङ्क्रान्तौ प्रथमसमयेऽप्रदेशत्वमितरेषु |च सप्रदेशत्वमवगम्य भङ्गत्रयं प्राग्वत् योज्यं, नपुंसकवेददण्डकयोस्त्वेकेन्द्रियेषु चैको भङ्गः सप्रदेशाश्च अप्रदेशाश्त्येवंरूपः, प्रागुसक्तयुक्तेरेवेति, स्त्रीदण्डकपुरुषदण्डकेषु देवपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यपदान्येव, नपुंसकदण्डकयोस्तु देववर्जानि वाच्यानि, सिद्धपदं च सर्वेष्वपि न वाच्यमिति, 'अवेयगा जहा अकसाइ'त्ति जीवमनुष्यसिद्धपदेषु भङ्गत्रयमकपायिवद्वाच्यमित्यर्थः, 'ससरीरी
॥९ ॥ जहा ओहिय'त्ति औधिकदण्डकवत ; सशरीरिदण्डकयोर्जीवपदे सप्रदेशतैव वाच्या, अनादित्वात् सशरीरत्वस्य, नारकादिषु तु
anyar i AMRIDHINDISANILIBHITISAM RAT Ummanitlimanalismummelinamainamailone mamalinmtamildinrmmumonilyon
TIMI TAIMAHINITAptitumaan
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
६ शतके
|बहुत्वे भङ्गत्रयमेकेन्द्रियेषु तु तृतीयभङ्ग इति, 'ओरालिय'त्ति औदारिकादिशरीरसत्त्वेषु जीवपदे एकेन्द्रियपदेषु च बहुत्वे तृती| यभङ्ग एव, बहूनां प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चानुक्षणं लाभाव , शेषेषु भङ्गत्रयं, बहूनां तेषु प्रतिपन्नानां तथौदारिकवैक्रियत्या-10 ४ उद्देशः |गेन औदारिकं वैक्रियं च प्रतिपद्यमानानामेकादीनां लाभात् , इहौदारिकदण्डकयो रका देवाश्च न वाच्याः, वैक्रियदण्डकयोस्तु | पृथिव्यप्ते जोवनस्पतिविकलेन्द्रिया न वाच्याः, यश्च वैक्रियदण्डके एकेन्द्रियपदे तृतीयभङ्गोऽभिधीयते स वायूनामसङ्ख्यातानां प्रतिसमयं वैक्रियकरणमाश्रित्य, तथा यद्यपि पश्चेन्द्रियतिर्यश्चो मनुष्याश्च वैक्रियलब्धिमन्तोऽल्पे तथापि भङ्गत्रयवचनसामर्थ्यादहूनां वैक्रियावस्थानसम्भवः तथैकादीनां तत्प्रतिपद्यमानता चावसेया, आहारकशरीरे जीवमनुष्ययोः पद् भङ्गाः पूर्वोक्ता एव, आहारकशरीरिणामल्पत्वात् , शेषजीवानां तु तन्न सम्भवतीति, 'तेयगे'त्ति तैजसकार्मणशरीरे समाश्रित्य जीवादयस्तथा वाच्याः यथौ-! घिकास्त एव, तत्र च जीवाः सप्रदेशा एव वाच्याः, अनादित्वात्तैजसादिसंयोगस्य, नारकादयस्तु त्रिभङ्गाः, एकेन्द्रियास्तु तृतीय| भङ्गाः, एतेषु शरीरादिदण्डकेषु सिद्धपदं नाध्येयमिति, 'असरीरेहिं ति अशरीरेषु जीवादिपदेषु सप्रदेशतादित्वेन वक्तव्येषु जीव-11 सिद्धपदयोः पूर्वोक्ता त्रिभङ्गी वाच्या, अन्यत्राशरीरत्वस्याभावादिति, आहारपज्जत्तीए'त्ति इह जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च बहूनामाहारादिपर्याप्तीः प्रतिपन्नानां तदपर्याप्तित्यागेनाहारपर्याप्यादिभिः पर्याप्तिभावं गच्छतां बहूनामेव लाभात् सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गः, शेषेषु त्रयो भङ्गाः, "भासामणति इह भाषामनसोः पर्याप्तिर्भाषामनःपर्याप्तिः, भाषामनःपर्याप्योस्तु बहुश्रुताभिमतेन केनापि कारणेनैकत्वं विवक्षितं, ततश्च तया पर्याप्तकाः यथा संज्ञिनस्तथा सप्रदेशादितया वाच्याः, सर्वपदेषु भङ्ग-1 |त्रयमित्यर्थः, पञ्चेन्द्रियपदान्येवेह वाच्यानि, पर्याप्तीनां चेदं स्वरूपमाहु:-येन करणेन भुक्तमाहारं खलं रसं च कर्तुं समर्थः स्यात्
nuinnamitawimmitsAJium-displimentim unityimani in hin HimanilawsMAHIR IMMANISHATANTANIMAINDIAN AMAR RAHARITMAHRAICH
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
तस्य करणस्य निष्पत्तिराहारपर्याप्तिः करणं शक्तिरिति पर्यायौ, तथा शरीरपर्याप्तिर्नाम येन करणेन औदारिकवैक्रियाहारकशरीराणां योग्यद्रव्याणि गृहीत्वौदारिकादिभावेन परिणामयति, तस्य करणस्य निर्वृत्तिः शरीरपर्याप्तिरिति, तथा येन करणेनैकादीनामिन्द्रियाणां प्रायोग्यद्रव्याणि गृहीत्वाऽऽत्मीयान् विषयान् ज्ञातुं प्रभुः स्यात् तस्य करणस्य निर्वृत्तिरिन्द्रियपर्याप्तिः, तथा येन करणेनाऽऽनप्राणयोग्यानि द्रव्याण्यवलम्ब्यानप्राणतया निस्रष्टुं समर्थः स्यात् तस्य करणस्य निर्वृत्तिरानप्राणपर्याप्तिः, तथा देन करणेन सत्यादिभाषयाः प्रायोग्यद्रव्याण्यवलम्ब्य चतुर्विधभाषया परिणमय्य भाषानिसर्जनप्रभुः स्यात् तस्य करणस्य निष्पत्तिर्भा पापर्याप्तिः, तथा येन करणेन चतुर्विधमनोयोग्यद्रव्याणि गृहीत्वा मनसः मननसमर्थः स्यात् तस्य करणस्य निष्पत्तिर्मनः पर्यारिति, 'आहारपज्जत्ती 'ति इह जीवपदे पृथिव्यादिषु च सप्रदेशाश्वेत्येक एव भङ्गः, अनवरतं विग्रहगतिमतामाहारपर्याप्तिमतां बहूनां लाभात् शेषेषु च षड् भङ्गाः पूर्वोक्ता एव, आहारपर्याप्तिमतामल्पत्वात्, 'सरीरअपजत्तीए 'ति इह जीवेवे केन्द्रियेषु चैक एव भङ्गः, अन्यत्र तु त्रयं, शरीराद्यपर्याप्तकानां कालतः सप्रदेशानां सदैव लाभात्, अप्रदेशानां च कदाचिदेकादीनां लाभात्, नारकदेवमनुष्येषु च षडेवेति, 'भासामण'त्ति भाषामनोऽपर्यात्या अपर्याप्तकादयस्ते येषां जातितो भाषामनोयोग्यत्वे सति तदसिद्धिः, ते च पञ्चेन्द्रिया एव, यदि पुनर्भाषामनसोरभावमात्रेण तदपर्याप्तका अभविष्यंस्तदैकेन्द्रिया अपि ते भविष्यन्, ततश्च 'जीवाइओ तियभंगो' त्ति तत्र जीवेषु पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु च बहूनां तदपर्याप्तिं प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां लाभात् पूर्वोक्तमेव भङ्गत्रयं, 'नेरइयदेव' त्ति नैरयिकादिषु मनोऽपर्याप्तकानामल्पतरत्वेन सप्रदेशाऽप्रदेशानामेकादीनां लाभात् एवं षड् भङ्गाः, एषु च पर्याप्यपर्याप्तिदण्डकेषु सिद्धपदं नाध्येयमसम्भवादिति, पूर्वोक्तद्वाराणां सङ्ग्रहगाथा - 'सपदे साहारग' त्ति (*४१) कालतो
10GSÓC DOOSE SØE DOC DOCDOCLOCOCC
६ शतके
४ उद्देशः
॥९२॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
६ शतके ४ उद्देश:
Dimammi many milinon windon wilm
Julजीवाः सप्रदेशा इतरे च एकत्वबहुत्वाभ्यामुक्ताः १,'आहारग'त्ति आहारका अनाहारकाश्च तथैव २ "भविय'त्ति भव्या अभ| व्यास्तदुभयनिषेधाश्च तथैव ३, 'सण्णि'त्ति संज्ञिनोऽसंज्ञिनो द्वयनिषेधवन्तश्च तथैव ४, 'सलेस'त्ति कृष्णादिलेश्याषट्टयुक्ताः
अलेश्याश्च तथैव ५, 'दिढि'त्ति दृक दृष्टिः सम्यग्दृष्टयादिकाऽत्र तद्वन्तस्तथैव ६, 'संजय'त्ति संयता असंयता मिश्रास्त्रय| निषेधिनश्च तथैव ७, 'कसाय'त्ति कपायाः क्रोधादिमन्तः ४ अकषायाश्च तथैव ८, 'नाणि'त्ति मत्यादिज्ञानिन: ५ अज्ञानिनो मत्यज्ञानादिमन्तश्च ३ तथैव ९, 'जोगति सयोगा मनआदियोगिनः ३ अयोगिनश्च तथैव १०, 'उवओगे'त्ति साकारानाकारोपयोगाः ११, 'सवेद'त्ति स्त्रीवेदादिमन्तः ३ अवेदाश्च तथैव १२, 'ससरीर'त्ति औदारिकादिमन्तः ५ अशरीराश्च तथैव
१३, 'पजत्तत्ति पर्याप्तिमन्तः ५ तदपर्याप्तकाश्च तथैव ५ उक्ता इति ॥ 'पञ्चवाणि'त्ति(मू. २३९)सर्वविरताः 'अपचक्खामणि'त्ति अविरताः 'पञ्चक्खाणापचक्खाणि'त्ति देशविरताः, सेसा दो पडि'त्ति प्रत्याख्यानदेशप्रत्याख्याने प्रतिषेधनीये,
अविरतत्वान्नारकादीनामिति, 'जे पंचिंदिया ते तिपिणवि'त्ति नारकादयो दण्डकोक्तपश्चेन्द्रियाः समनस्कत्वात् सम्यग्दृष्टित्वे सति ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानादित्रयं जानन्तीति, अवसेसे'त्यादि, एकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः प्रत्याख्यानादित्रयं न जानन्ति, अमनस्कत्वादिति ।। प्रत्याख्यानमायुर्वन्धहेतुः स्यात् ,तत्र च 'जीवा यत्ति जीवपदे जीवाः प्रत्याख्यानादित्रयनिबद्धायुष्का वाच्याः,
वैमानिकपदे वैमानिका अप्येवं, प्रत्याख्यानादित्रयवतां तेषूत्पादात् ,'अवसेस'त्ति नारकादयोऽप्रत्याख्याननिवृत्तायुषो, यतस्तेषु | तत्त्वेनाविरता एवोत्पद्यन्ते इति, उक्तार्थसङ्ग्रहगाथा-'पञ्चक्वाणं ति(* ४२)प्रत्याख्यानमिति, एतदर्थ एको दण्डकः, एवमन्ये त्रयः ॥ षष्ठशते चतुर्थ उद्देशकः ॥ - .
HIROHIN INDI OHINDI CATIONamad INDIMANANDHAmAINIdun alnnaint aliyan
Hair nippinionlinnn malinal institution an
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
६ शतके
५ उद्देशः
himalTORImlilhindi a tiyaManamamiAMIRMIUMBIRAT
'तमुकाए'त्ति (सू. २४०) तमसां-तमिश्रपुद्गलानां कायो-राशिस्तमस्कायः, सं च नियत एवेह स्कन्धः कश्चिद्विवक्षितः, स च तादृशः पृथ्वीरजःस्कन्धो वा उदकरजःस्कन्धो वा, नत्वन्यः, तदन्यस्यातादृशत्वादिति, पृथ्व्यविषयसन्देहादाह-'किं पुढवी'ति व्यक्तं, 'पुढविकाइए ण' पृथ्वीकायिकोऽस्त्येककः, 'सुभेत्ति कश्चिच्छुभो-भास्वरः 'देसं ति देशं विवक्षितक्षेत्रस्य प्रकाशयति, भास्वरत्वात् मण्यादिवत् , तथाऽस्त्येककः पृथ्वीकायो देशं पृथ्वीकायान्तरं प्रकाश्यमपि न प्रकाशयति, अभास्वरत्वा| दिति, नैवं पुनरपुकायः, तस्य सर्वस्याप्यप्रकाशकत्वात् , ततश्च तमस्कायस्यैव सर्वथाऽप्रकाशत्वादप्कायपरिणामतैव, 'एगपएसियाए'त्ति एक एव न यादयः औत्तराधर्य प्रति प्रदेशो यस्यां सा तथा तया, समभित्तितयेथः, न च वाच्यमेकप्रदेशप्र| माणतयेति, असङ्ख्यातप्रदेशावगाहस्वभावत्वेन जीवानां तस्यां जीवावगाहाभावप्रसङ्गात् , तमस्कायस्य च स्तिबुकाकाराप्का|यिकजीवात्मकत्वात् बाहल्यमानस्य च प्रतिपादयिष्यमाणत्वादिति, 'एत्थ णं'ति प्रज्ञापकालेख्यलिखितस्यारुणोदसमुद्रादेरधिक-1 रणतोपदर्शनार्थमुक्तवान् , 'अहे'त्ति अधस्तात् मल्लकमूलसंस्थितः-शरावबुध्नसंस्थानः समजलस्योपरि सप्तदशयोजनशतान्येकविशत्यधिकानि यावद्वलयसंस्थितत्वात् , स्थापना चेयम् । केवइयं विखभेणं'ति,विस्तारेण, क्वचिद् 'आयामविक्खंभेगं'ति दृश्यते, तत्रायाम उच्चत्वमिति, 'संखिज्ज'त्ति सङ्ख्यातयोजनविस्तृतः, आदित आरभ्य ऊर्ध्व सङ्ख्येययोजनानि यावत् , ततो. ऽङ्ख्यातयोजनविस्तृतः,उपरि तस्य विस्तारगामित्वेनोक्तत्वात् ,'असंखिजाईति सङ्ख्यातयोजनविस्तृतत्वेऽपि तमस्कायस्यासङ्ख्याततमद्वीपपरिक्षेपतो बृहत्तरत्वात् परिक्षेपस्थासङ्ख्यातयोजनसहस्रप्रमाणत्वं, आन्तरबहिःपरिक्षेपविभागस्तु नोक्तः, उभयस्याप्यसङ्ख्याततया तुल्यत्वादिति, 'देवे 'ति अथ किमैदंपर्यमिदं महादिविशेषणं देवस्य ?, जाव इणामेव'त्ति इह याव
TIMImammaleManikim Animelimmarpitmemiliimagr
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ|
च्छब्द ऐदंपर्यार्थः, 'इणामेव २' इदं गमनमेवेति शीघ्रत्वावेदकचप्पुटिकारूपहस्तव्यापारोपदर्शनपरं, अनुस्वाराश्रवणं च प्राकृत- शतके | त्वात् , द्विर्वचनं शीघ्रत्वातिशयोपदर्शनपरं 'इतिकट्ट' इतिः-उपदर्शनार्थः कृत्वा-विधाय 'केवलकप्पंति केवलज्ञानकल्पं, ५ उद्देशः परिपूर्णमित्यर्थः, वृद्धव्याख्याने तु केवलः सम्पूर्णः, कल्पते इति कल्पः-खकार्यकरणसमर्थो वस्तुरूप इतियावत् केवलश्चासौ कल्पश्चेति केवलकल्पः तं, 'तिहिं अच्छराहिति तिसृभिश्चप्पुटिकाभिरित्यर्थः, तिसत्त'त्ति त्रिगुणाः सप्त त्रिसप्त, त्रिसप्त वारान् । त्रिसप्तकृत्वः, एकविंशतिवारानित्यर्थः, 'हव्वं'ति शीघ्रं, अत्थेगइय'त्ति सङ्ख्यातयोजनमानं व्यतिब्रजेद् इतरं तु नेति, उराल'त्ति महान्तो मेघाः 'संसेयंति' संविद्यन्ति, तजनकपुद्गलस्नेहसम्पत्त्या सम्मूर्च्छन्ति, पुद्गलमीलनात् तदाकारतयोत्पत्ते, 'तं भंते'त्ति तत्संवेदनं सम्मूर्छ नं वर्षणं च 'बायरे'त्ति इह न बादरतेजस्कायिका मन्तव्याः, इहैव तेषां निषेत्स्यमाणत्वात् , किन्तु देवप्रभावजनिता भास्वराः पुद्गलास्ते इति, नन्नत्थ विग्गहगई'त्ति न इति योऽयं बादरपृथ्वीतेजसोनिषेधः सोऽन्यत्र विग्रहगतिसमापन्नान् , विग्रहगत्यैव बादरे ते तत्र भवतः, पृथ्वी हि बादरा रत्नप्रभाद्यास्वष्टासु पृथिवीषु गिरिविमानेषु च, तेजस्तु मनुष्यक्षेत्र एवेति, तृतीया चेह पञ्चम्यर्थे प्राकृतत्वात् , 'पलियस्स'त्ति परिपार्श्वतः पुनस्संति तमस्कायस चन्द्रादय इति 'कादूसणिया पुण'त्ति, ननु तत्पार्श्वतश्चन्द्रादीनां सद्भावात् तत्प्रभाऽपि तत्रास्ति, सत्यं, केवलं कं-आत्मानं दूषयति तमस्कायप| रिणामेन परिणमनात् कदूषणा सैव कदूषणिका, दीर्घता च प्राकृतत्वात् , 'कालोभास'त्ति कालोऽपि कश्चित् कुतोऽपि कालो नावभासते अत आह-कालावभासः, कालदीप्तिा, 'गंभीरलोम'त्ति गम्भीरश्चासौ मीपणत्वात् रोमहर्षजननश्चेति गम्भीररोमहर्षजननः भीष्मः, 'उत्तासण'त्ति उत्रासनक उत्कम्पहेतुः 'तप्पढम'त्ति दर्शनप्रथमतायां 'खोभाए'त्ति स्कन्नीयात्-क्षुभ्येत् ।
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगम'अहेणं'ति अथैनं तमस्कायममिसमागच्छेत्-प्रविशेत , भयात् 'सीहन्ति कायगतिवेगेन 'तुरियत्ति मनोगतेरतिवेगेन खिप्पा-10 शतके लघुवृत्तौ मेव'त्ति क्षिप्रमेव 'वीईव'त्ति व्यतिबजेदिति, 'तम त्ति तमः अन्धकाररूपत्वात् १ तमस्कायो वा २ अन्धकाररात्रिरूपत्वात् ५ उद्देश:
अन्धकारं ३ महान्धकारं ४ लोकान्धकारं ५ लोकमध्ये तादृगन्धकारस्यान्यस्यासम्भवात् , लोकतमिरं वा ६ देवान्धकारं ७ देवानामपि तत्रोद्योताभावेन तमोरूपत्वात् , एवं देवतमिश्रं वा ८, देवारण्यं ९ बलवदेवभयानश्यतां देवानां तथाविधारण्यमिव शरणभूतत्वात् , देवव्यूहः १० देवानां दुर्भेदत्वात् व्यूह इव देवव्यूहः, 'देवफलिहे'त्ति देवपरिघः, देवानां भीत्युत्पादकत्वेन गमनविधातहेतुत्वात् ११ 'देवपलिक्खोभेत्ति देवप्रतिक्षोभहेतुत्वात् १२ 'अरुणोदए'त्ति अरुणोदक इति वा समुद्रः, १३, अरुणोदकाब्धिजलविकारत्वादिति, 'तमुकाए'त्ति बादरवायुवनस्पतयस्त्रसाश्च तत्रोत्पद्यन्ते, अपकाये तदुत्पत्तिसम्भवात् , न वितरे, अस्थानत्वात् , अत उक्तं-'नो चेव ण'मित्यादि ॥ अथ कृष्णराजिप्रकरणम्-'कण्हराईओ'त्ति (सू. २४१) कृष्णवर्णपुद्गलरेखाः 'अक्खाडग'त्ति इहाखाटकः-प्रेक्षास्थाने आसनविशेषलक्षणस्तत्संस्थिताः, स्थापना चेयम्| 'नो असुरोत्ति असुरनागकुमाराणां तत्र गमनासम्भवादिति, कण्हराई'त्ति प्राग्वत् १'मेघराईत्ति कालमेघरेखातुल्यत्वात् २ 'मघा इत्ति तमिश्रतया षष्ठनरकपृथ्वीतुल्यत्वात् ३'माघवई'त्ति तथैव सप्तमपृथ्वीतुल्यत्वान् ४'वायफलिह'त्ति बातो-वात्या तद्व्यतिमिश्रत्वात् ,परिघश्च दुर्लयत्वात् वातपरिघः ५,'बायपलिक्खोभेति वातोऽत्र वात्या तद्वयतिमिश्रत्वात् परिक्षोभश्च परिक्षोभहेतुत्वा ।
॥९४॥ द्वातपरिक्षोभ इति ६,शेषे नाम्नी प्राग्व्याख्याते स्त:,'अट्ठसु'त्ति द्वयोरन्तरं अवकाशान्तरं,तत्राभ्यन्तरोत्तरपूर्वयोरेकं पूर्वयोद्वितीयं
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
CBOE JOLLO
अभ्यन्तरपूर्वदक्षिणयोस्तृतीयं दक्षिणयोश्चतुर्थं अभ्यन्तरदक्षिणपश्चिमयोः पञ्चमं पश्चिमयोः षष्ठं अभ्यन्तरपश्चिमोत्तरयोः सप्तम, उत्तरयोरष्टमम्, 'लोगंतिय'त्ति लोकस्यान्ते - समीपे भवानि लोकान्तिकानि तानि च तानि विमानानि चेति समासः, लोकान्तिका वा देवाः तेषां विमानानि इति समासः, अत्र च अवकाशान्तरवर्त्तिष्वष्टसु अर्चिःप्रभृतिविमानेषु यत् कृष्णराजीमध्यभागवर्त्ति रिष्ठं विमानं नवममुक्तं तद्विमानप्रस्तावादवसेयं, 'सारस्सय माइच्चाणं' ति सारस्वतादित्ययोः समुदितयोः सप्त देवशतानि परिच्छदः इत्यक्षरानुसारेणावगम्यते, एवमुत्तरत्रापि, 'अवसे साणं 'ति अव्यावाधाशेयरिष्ठानां, ' एवं नेयव्वं' ति पूर्वोक्तप्रश्नानुसारेण लोकान्तिक विमानवक्तव्यताजातं नेतव्यं, 'विमाणाण पट्टाणं 'ति तत्र विमानानां प्रतिष्ठानं दर्शितमेव, विमानानां पृथ्वीबाहल्यं, तच्च पञ्चविंशतियोजनशतानि, उच्चत्वं तु योजनसप्तशतानि संस्थानमेषां नानाविधमनावलिका प्रविष्टत्वात्, आवलिकाप्रविष्टानि हि वृत्तत्र्यत्रचतुरस्रभेदात् त्रिसंस्थानानि स्युः, 'बंभलोए 'त्ति ब्रह्मलोके या विमानानां देवानां च जीवाभिगमोक्ता वक्तव्यता सा तेषु ज्ञेया, सा चैवं लेशतः - 'लोयंतियविमाणा णं भंते ! कइवन्ना १, तिवन्ना, लोहिया हालिद्दा सुकिल्ला', एवं पभाए निच्चालोया गंधेणं इदुगंधा एवं इट्ठफासा एवं सव्वरयणामया, तेसु देवा समचउरंसा अल्लमहुगसमवण्णा पम्हलेसा । लोयंतियविमाणेसु णं भंते ! सव्वे पाणा ४ पुढवित्ताए देवत्ताए उबवण्णपुब्वा ?, हंते' त्यादि लिखितमेव, 'केवइयं ति छान्दसत्वात् कियत्या अबाधया - अन्तरेण लोकान्तः प्रज्ञप्तः ॥ षष्टशते पञ्चम उद्देशकः ॥
'से णं भंते! तत्थगए' त्ति (सू. २४८) नरकावासप्राप्त एव 'आहारेज्ज' त्ति पुद्गलानादद्यात्, 'परिणामेज'ति तेषामेव खलरसविभागं कुर्यात्, 'सरीरं 'ति तैरेव शरीरं निष्पादयेत् 'अत्थेगइए' ति यस्तस्मिन्नेव समुद्घाते म्रियते, ततः प्रतिनिवर्त्तते,
9
६ शतके ६ उद्देशः
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
ततो नरकावासात् समुद्घाताद्वा, इहमागच्छति खशरीरे, 'केवइयं गच्छेज'ति कियद्दूरं गच्छेत् ?, गमनमाश्रित्य, 'पाउणेज्ज' ति कियद्दूरं प्राप्नुयात्, अवस्थानमाश्रित्य, 'अंगुलस्स' त्ति इह द्वितीया सप्तम्यर्थे द्रष्टव्या, अङ्गुले, इह यावत्करणादिदं दृश्यं 'विहत्थि वा स्यणिं वा कुच्छि वा धणुं वा कोसं वा जोयणं वा जोयणसयं वा जोयणसहस्सं वा जोयणसयसहस्तं वा लोगंत 'गच्छेज्ज'त्ति अत्र गत्वेति शेषः, ततश्चायमर्थः - उत्पादस्थानानुसारेणाङ्गुला सख्येयभागमात्रादिके क्षेत्रे समुद्घाततो गत्वा, कथमित्याह - 'एगपदेसियं सेटिं मोत्तूण' त्ति यद्यप्यसङ्ख्ये य प्रदेशावगाहस्वभावो जीवस्तथापि नैकप्रदेशश्रेणीवर्यसङ्ख्येयप्रदेशावगाहनेन गच्छति, तथाभावत्वादित्यतस्तां मुक्त्वेत्युक्तमिति ।। षष्ठशते षष्ठ उद्देशकः ॥
'साली'ति कलमादीनां 'वीहीणं' ति सामान्यतः 'जवजवाणं 'ति यव विशेषाणां 'कोट्ठाउत्ताणं' ति कोष्ठे-कुशूले आगुप्तानि - तत्क्षेपणेन संरक्षितानि कोष्ठागुप्तानि तेषां 'पल्लाउत्ताणं 'ति इह पल्यो - वंशादिमयो धान्य स्थानं 'मंचा उत्ताणं मालाउत्ताणं' ति मञ्चमालयोर्भेदः 'अकुड्डो होइ मंचो, मालो य घरोवरिं होई' त्ति, 'ओलित्ताणं'ति द्वारदेशे गोमयादिनाऽवलिप्तानां 'लित्ताणं' ति गोमयादिनैव लिप्तानां 'पिहियाणं' स्थगितानां तथाविधाच्छादनेन 'मुद्दियाणं'ति मृत्तिकादिमुद्रावतां 'लंबियाणं'ति रेखादिकृतलाञ्छनानां, 'जोणि'त्ति अङ्कुरोत्पत्तिहेतुः, 'तेण परं' ततः परं, 'कल'त्ति कलायाः, वृत्तचनका इत्यन्ये, 'मसूर'ति देशविशेषसस्यम्, 'निष्फाव' त्ति वल्लाः 'कुलत्थ'त्ति चवलकाकाराश्चिप्पिटकाः स्युः 'आलिसंदग'त्ति चवलप्रकाराः, चवलका इत्यन्ये, 'सयीण'त्ति तुवराः 'पलिमंधग'त्ति वृत्तचनकाः, कालचनका इत्यन्ये, 'अयसि 'त्ति अतसी भङ्गी 'कुसुंभ' ति लटा'वरग' ति वरहो' रालग' त्ति कङ्गविशेषः, 'कोदूसग' त्ति कोद्रवविशेषः 'सण' त्ति त्वक्प्रधाननालो धान्यविशेषः 'सरिसव' त्ति सिद्धार्थकाः
१६ शतके ७ उद्देशः
॥९५॥
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
'मूलगबीय'त्ति मूलकबीजानि, शाकविशेषबीजानीत्यर्थः, 'ऊसासद्धा वियाहिय'त्ति (सू. २४७) उच्छ्वासाद्धा: - उच्छ्वासप्रमितकालविशेषाः, व्याहृता भगवद्भिः अत्रोत्तरं - 'असंखिज्ज' त्ति असङ्ख्यातानां समयानां सम्बन्धिनो ये समुदया- वृन्दानि तेषां याः समितयो - मीलनानि तासां यस्समागमः संयोगः तेन यत्कालमानं स्यात् सैकावलिका प्रोच्यते, 'संखेज्जावलिय'ति किल षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयेन आवलिकानां क्षुल्लकभवग्रहणं स्यात्, तानि सप्तदश सातिरेकाणि उच्छ्वासनिःश्वासकालः, एवं सङ्ख्याता आवलिका उच्छ्वासकालमानं, ' हट्ठस्स 'त्ति हृष्टस्य 'अणवगल्लस्स' (४६) अनवकल्पस्य — जरानभिभृतस्य 'निरुव किडस्स' व्याधिना प्राक् साम्प्रतं चाक्लिष्टस्य जन्तोः प्राणिन एकोच्छ्रासेन सह निःश्वास उच्छ्रासनिःश्वासो य एष प्राण इत्युच्यते, 'सत्त पाणु'त्ति (४७) प्राकृतत्वात् सप्त प्राणा-उच्छ्रासनिश्वासाः, तैस्सप्तभिरेकः स्तोकः, सप्तस्तोकैरेको लवो, लवसप्तसप्तत्या मुहूर्त्तः, 'तिन्नि सहस्सा (*४८) गाह त्ति अस्या भावार्थोऽयम् - सप्तभिः प्राणैः स्तोकः, तैस्सल्लभिर्लवः, ततो लवस्सप्तमिर्गुणितो जाता एकोनपञ्चाशदुच्छ्वासाः, एवं मुहूर्त्ते च सप्तसप्ततिः लवाः स्युः, सा एकोनपञ्चाशद्गणने जातं यथोक्तं मानमिति, 'एताव ताव गणियस्स विसए'ति एतावान् शीर्षप्रहेलिका मेयराशिप्रमाणः, तावदिति क्रमागतः गणितविषयो - गणित गोचरो, गणितप्रमेय इत्यर्थः, 'उवमिए'त्ति उपमया निर्वृत्तमौपमिकं उपमामन्तरेण यत्कालप्रमाणमनतिशयिना ग्रहीतुं न शक्यते तदौपमिकमिति भावः (*४९) छेत्तुं - द्विधाकर्तुं खड्गादिना भेत्तुं सूच्यादिना सच्छिद्रं कर्तुं 'सिद्ध' त्ति ज्ञानसिद्धाः केवलिनः, न तु सिद्धाः सिद्धिं गताः, तेषां वदनस्यासम्भवादिति, 'पमाणाणं' ति वक्ष्यमाणप्रमाणानामुच्छ्लक्ष्णलक्ष्णिकादीनामिति, 'अणंताणं' ति अनन्तानां व्यावहारिकपरमाणूनां समुदाया - द्वयादिरूपास्तेषां समितयो - मीलनानि तासां समागमः - परिणामवशादेकीभवनं तेन
JOJOCOLCCICLOGGING
WHOLE D
६ शतके
७ उद्देशः
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ शतके उद्देशः
श्रीभग समुदयसमितिसमागमेनका उत्-प्राबल्येन श्लक्ष्णिका उच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिका,एते चोच्छ्लक्ष्णश्लक्षिणकादयोऽङ्गुलान्ता दश प्रमाणभेदा
यथोत्तरमष्टगुणाः सन्तोऽपि प्रत्येकमनन्तपरमाणुत्वं न व्यभिचरन्ति अत उक्तम्-उच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, एतदष्टगुणत्वात् ऊर्ध्वरेण्व- |पेक्षया तु अष्टभागत्वात् 'सण्हसण्यि 'त्ति श्लक्ष्णश्लक्षिणका 'उद्धरेणु'त्ति ऊधिस्तिर्यग्गमनलक्षणो रेणुरूर्वरेणुः 'तसरेणु'त्ति
त्रस्यति-वायुप्रेरितो गच्छेदिति त्रसरेणुः रथोत्खातो रेणू रथरेणुः, वालाग्रलिक्षादयः प्रतीताः,'नालिय'त्ति यष्टिविशेषः, अक्खे - पत्ति अक्षः-शकटावयवः, 'तं तिऊणं सविसेसं'ति तं पल्यं त्रिगुणं सविशेष, वृत्तपरिधेः किश्चिन्यूनषड्भागाधिकत्रिगुणत्वात् , IA'एगाहिये' त्यादि एकाहिकद्वयाहिकव्याहिकानां 'उकोसति उत्कर्षतः सप्तरात्रप्ररूढानां 'संम?'त्ति सम्मृष्ट-आकण्ठभृतः सन्नि
चितो-व्याप्तो निविडः, 'कुत्थेज'त्ति न कुथ्येयुः-नासारतां गच्छेयुः परिविद्धंसेज'त्ति तानि वालाग्राणि न परिविध्वंसेरन्-विनाशं
न गच्छेयुः 'नो पूइत्ताए'त्ति न पूतितया 'अवहाय'त्ति तद्वालाग्रमपनीय 'खीणे' क्षीणो वालाग्राकर्षणात् 'नीरए' निर्गतरजाः U अपकृष्टधान्यरजःकोष्ठागारवत् , 'निम्मले' निर्मलः विगतमलः, मलः सूक्ष्मतरवालाग्रः, प्रमार्जनिकाप्रमृष्टकोष्ठागारवत् , 'निट्ठिए' | अपनेयद्रव्यापनयनमाश्रित्य निष्ठां गतः, प्रयत्नप्रमार्जितकोष्ठागारवत् , 'निल्लेव'त्ति अतिसंश्लेषात् तन्मयतां गतो (लेपः, तथाविध)वालाग्रापहारात् , अपनीतभित्यादिगतधान्यकोष्ठागारवत् , 'अवहडे' निःशेषवालाग्रापहारात् , विशुद्धो रजोमलकल्पवालाग्राकर्षणात् | विशेषेण शुद्धो विशुद्धः, एकार्थाश्चैते शब्दाः, व्यावहारिकं चेदमद्धापल्योपमं, इदमेवासङ्ख्येयखण्डीकृतैकैकवालाग्रभृतपल्यात् | वर्षशते २ य उद्धारस्तत्सूक्ष्मं स्यात् , समयोद्वारे तु उद्धारपल्योपमं, तैरेवासंख्येयखण्डैः समयोद्धारे सूक्ष्ममुद्धारं,तथा तैरेव वालाग्रैः स्पृष्टाः ये प्रदेशाः तेषां प्रतिसमयोद्धारेण यः कालस्तद् व्यावहारिक क्षेत्रपल्योपम,एवं यः पुनस्तरेवासङ्ख्येयखण्डीकृतैः स्पृष्टास्पृष्टानां
SITAMARHI mammiyamalinigmailor AIIMAL
O
॥९६॥
uotesman
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
६ शतके | उद्देशः
तथैवोद्धारकालस्तत् सूक्ष्म क्षेत्रपल्योपमं, एवं सागरोपममपि विज्ञेयमिति, उत्तमपत्ताए'त्ति उत्तमान् उत्कृष्टानर्थान् आयुष्कादीन् | प्राप्ता, उत्तमकाष्ठां प्राप्ता वा-प्रकृष्टावस्थां गता, तस्यां 'आगारभावपडोआरि'त्ति आकारस्य-आकृतेः भावाः-पर्यायास्तेषां प्रत्यवतार:-अवतरणमाविर्भाव आकारभावप्रत्यवतारः, 'आलिंगपुक्खरे'त्ति मरुजमुखपुटं, 'एवं'ति उत्तरकुरुवक्तव्यता जीवाभिगमोक्ता च दृश्या, 'मुइंगपुक्खरेइ वा सरतलेइ वा' सरस्तलं-सर एव वा करतले-कर एव, एवं भूमिसमतायाः भूभागगततृणमणीनां वर्णपञ्चकस्य सुरभिगन्धस्य मृदुस्पर्शस्य शुभशब्दस्य वाप्यादीनां वाप्याद्यनुगतोत्पातपर्वतादीनामुत्पातपर्वताश्रितानां हंसासनादीनां लतागृहादीनां शिलापट्टकादीनां च वर्णको वाच्यः, तदन्ते चैवं दृश्य-तत्थ २णं बहवे भारहया मणुस्सा मणुस्सीओ आसयंति ५"तत्थ 'त्ति तत्र तत्र भारतस्य खण्डे २ देशे २, देशे २-खण्डांशे २ 'तहिं तहिंति देशस्यांशे २ उद्दालकादयो वृक्षविशेषाः, यावत्करणात् 'कयमाला नट्टमाला' इत्यादि दृश्यं, 'कुस'त्ति कुशा-दर्भाः, विकुशाः-तृणविशेषास्तैर्विशुद्धानि-सहितानि वृक्षमूलानि येषां ते तथा, 'जाव'त्ति यावत्करणात् 'कन्दमंतो मूलमन्त' इति दृश्यं, अणुसज्जित्थति अनुसक्तवन्तोऽनुवृत्तवन्तः, 'छविहति पद्मगन्धयः १ मियगंधति मृगमदगंधयः २ 'अमम'त्ति ममकाररहिताः ३ 'तेयली'त्ति तेजश्च तलं च-रूपं येषां ते तेजस्तलिनः ४ 'सह'त्ति सहिष्णवः-समर्थाः ५ 'सणंचर'त्ति शनैः-मन्दमुत्सुकत्वाभावाच्चरन्तीत्येवंशीलाः शनैश्वारिणः॥ ॥षष्ठशते सप्तमः उद्देशकः॥
'बायरे अगणिकाए'त्ति ननु यथा बादरानेर्मनुष्यक्षेत्र एव सद्भावान्निषेध इहोच्यते-एवं वादरपृथिवीकायस्यापि निषेधो वाच्यः स्यात् , पृथिव्यादिष्वेव स्थानेषु तस्य भावादिति, सत्यं, किन्तु नेह यद्यत्र नास्ति तत्तत्र सर्व निषिध्यते, मनुष्यादिवत्, विचित्र
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
त्वात् सूत्रगतेः, अतोऽसतोऽपीह पृथ्वीकायस्य न निषेध उक्तः, अप्कायवायुवनस्पतीनां त्विह घनोदध्यादिभावेन निषेधाभावः सुगम एव, 'नो' नाओ'त्ति नागकुमारस्य तृतीयायाः पृथिव्या अधो गमनं नास्तीत्यनुमीयते 'नो असुरो नो नागो' त्ति इहाप्यत | एव चतुर्थ्यादीनामधोऽसुरनागकुमारयोर्गमनं नास्तीत्यनुमीयते, सौधर्मेशानयोस्त्वधोऽसुरो व्रजेच्चमरवत्, न नागकुमारोऽशक्तत्वाद्, अत एवाह - 'देवो पकरेइ' इत्यादि, इह बादरपृथ्वीतेजसोर्निषेधः सुगम एव, अस्वस्थानात्, तथा अब्वायुवनस्पतीनामनिषेधः सुगम एव च तयोरुदधिप्रतिष्ठितत्वेनाच्वनस्पतिसम्भवात्, वायोश्च सर्वत्र भावादिति, एवं सणकुमार'त्ति इहातिदेशतो बादराब्वनस्पतीनां सम्भवोऽनुमीयते स च तमस्काय सद्भावतोऽवसेयः, 'सव्वहिं'ति अच्युतं यावदित्यर्थः, परतो देवस्यापि गमो नास्तीति न तत्कृतबलाहकादेर्भावः, 'पुच्छेयब्वो' त्ति बादराएकायः अग्निर्वनस्पतिश्च प्रष्टव्यः, 'अण्णं तं 'चेव'त्ति वचनानिषेधश्च यतोऽनेन विशेषोक्तादन्यत् सर्वं पूर्वोक्तमेव वाच्यमिति सूचितं, तथा ग्रैवेयकादीषत्प्राग्भारान्तेषु पूर्वोक्तं सर्वं गेहादिकमधिकृतवाचनायामनुक्तमपि निषेधतोऽध्येयमिति, प्रागुक्तसङ्ग्रहगाथामाह - 'तमुकाय'त्ति (*५१ ) तमस्कायप्रकरणे प्रागुक्ते 'कप्पपणए' सौधर्मादिकल्पपञ्चके 'अगणि'त्ति अग्निपृथ्वीकायावध्येतव्यौ, 'अस्थि णं भंते ! बादरे पुढविकाए बादरे अगणिकाए ?, नो इणमट्ठे समट्ठे, नण्णत्थ विग्गहगइ समावण्णगेणं, इत्यनेनाभिलापेन, तथा 'अगणि'त्ति अनिकायोध्येतव्यः, 'पुढ वीत्ति रत्नप्रभादिपृथिवीसूत्रेषु, 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे बादरे अगणिकाए' इत्याद्यभिलापेनेति, तथा 'आऊतेउ वणस्सइत्ति अप्तेजोवनस्पतयोऽध्येतव्याः, 'अस्थि णं भंते ! बादरे आउकाए बादरे ते उकाए बादरे वणस्सकाए ? नो इणट्ठे समट्ठे' इत्यादिनाऽभिलापेन, केष्वित्याह- ' कप्पुवरिम' त्ति कल्पपञ्चकोपरितनकल्पसूत्रेषु, तथा 'कण्हराईसु' ति
६ शतके ८ उद्देशः
118011
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्तौ
कामilliamomiIMIRIRI
६ शतके ८ उद्देशः
प्रागुक्तकृष्णराजीसूत्रे, इह च ब्रह्मलोकोपरिस्थानानामधो योऽवनस्पतिनिषेधः स यान्यत्र वायुप्रतिष्ठितानि स्थानानि तेषामध आन|न्तर्येण वायोरेव भावात् आकाशप्रतिष्ठितानां त्वाकाशस्यैव भावादवगन्तव्यः, अग्नेरवस्थानादिति, "जाइनामनिहत्ताउए'त्ति (म्. २४९) तत्र जातिः-एकेन्द्रियजात्यादिः सैव पञ्चधा, नाम इति नामकर्मण उत्तरप्रकृतिः तया निधत्तं-निषिक्तं यदायुस्तजाति| नामनिधत्तायुः, निपेकश्च कर्मपुद्गलानां प्रतिसमयमनुभवनार्थं रचनेति १ 'गतिनाम'त्ति गतिः-नारकादि चतुर्दा, शेषं तथैव |२,'ठिइनाम'त्ति स्थितिरिति यत्स्थातव्यं क्वचिद्विवक्षितभवे जीवेनायुःकर्मणो वा सैव नामः-परिणामो धर्मः स्थितिनाम तेन | निधत्तं यदायुर्दलिकरूपं तत् स्थितिनामनिधत्तायुः ३, ओगाहनामनिधत्त० ४ अवगाहते यस्यां जीवः सा अवगाहना-शरीरमौदारिकादि तस्य नाम-औदारिकादिशरीरनामकर्मत्यवगाहनानाम शेषं प्राग्वत् , 'पएसनाम'त्ति प्रदेशानां-आयुःकर्मद्रव्याणां नामः-परिणतिः, प्रदेशनामः शेषं प्राग्वत् ५ 'अणुभागनाम'त्ति अनुभागः आयुर्द्रव्याणामेव विपाकस्तल्लक्षणो नामः-परिणतिः, शेषं तथैव ६, अथ किमर्थं जात्यादिनामकर्मणाऽऽयुर्विशेष्यते ?, उच्यते, आयुष्कस्य प्राधान्योपदर्शनार्थ, यस्मान्नारकाधायुरुदये सति जात्यादिनामकर्मणामुदयः स्यात्, नारकादिभवोपग्राहकं चायुरेव, यस्मादुक्तं इहैव-"नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उववजइ, अनेरइए नेरइएसु उ?, गो०! नेरइए नेरइएसु उव०, नो अनेरइए नेरइएसु उ०' अयमर्थः-नारकायुःप्रथमसमयवेदन एव नारक उच्यते, तत्सहचारिणां च पश्चेन्द्रियजात्यादिनामकर्मणामप्युदय इति, इह च आयुर्वन्धस्य पविधत्वे उपन्यस्ते यदायुः षड्विधमुक्तं तदायुषो बन्धाव्यतिरेकाद् बद्धसैवायुर्व्यपदेशविषयत्वादिति, 'दंडओ त्ति 'जीवाणं भंते ! कइविहे आउबंधे पण्णत्ते' इत्यादि वैमानिकान्तश्चतुर्विंशतिदण्डको वाच्यः, अत आह-'जाव वेमाणियाणं'ति एवं जीवपदस्यैकत्वबहुत्वाभ्यां आयुर्व
माग i n-andinकामा hillimm parwin maitSHITIJITHO lugair
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ शतके
८ उद्देशः
श्रीभगन्धपविधत्वे द्वादश दण्डकाः स्युरिति, अथ कर्मविशेषाधिकारात् तद्विशेषितानां जीवादिपदानां द्वादश दण्डकानाह-'जीवा णं लघुवृत्तीभंते ! जातिनामनिहत्ता' जातिनाम निधत्तं निषिक्तं विशिष्टबन्धं वा कृतं यैस्ते जातिनामनिधत्ताः यावत्करणाद् एवं गत्यादि-1
नाम० पट् प्रकारा वाच्याः अयमेको दण्डको वैमानिकान्तो वाच्यः १, 'जातिणामनिहत्ताउया' जातिनामनिधत्तायुषः, एवहामन्यो दण्डकः २, जातिनामनिउत्ता० तत्र जातिनाम नियुक्तं-नितरां संयुक्तं-संबद्धं निकाचितं वेदने वा नियुक्तं यैस्ते जातिनामनि
युक्ताः ३ 'जातिनामनिउत्ताउया' तत्र जातिनाम्ना सह नियुक्तं-निकाचितं वेदयितुमारब्धं वाऽऽयुयस्ते जातिनामनियुक्तायुषः ४ 'जातिगोयनिहत्ता' तत्र जातेः-एकेन्द्रियादिकाया यदुचितं गोत्रं-नीचैर्गोत्रादि तजातिगोत्रं तनिधत्तं यैस्ते जातिगोत्रनिधत्ताः ५, एवमन्यान्यपि, 'जातिगोयनिहत्ताउया' जातिगोत्रेण समं निधत्तमायुयस्ते जातिगोत्रनिधत्तायुपः ६, एवमन्यान्यपि ५, 'जाइगोयनिउत्ता' जातिगोत्रं नियुक्तं यैस्ते जातिगोत्रनियुक्ताः, एवमन्यान्यपि ७, जातिगोयनिउत्ताउया जाति-| गोत्रेण समं नियुक्तमायुयस्ते जातिगोत्रनियुक्तायुषः ८, एवमन्यान्यपि ५ जाइणामगोयनिहत्ता जातिनाम गोत्रं च निधत्तं यैस्ते तथा ९, एवमन्यान्यपि ५, जातिनाम्ना गोत्रेण च सह निधत्तमायुस्ते तथा १० एवमन्यान्यपि ५, 'जाइनामगोयनिउत्ता' जातिनाम गोत्रं च नियुक्तं यैस्ते ११ एवमन्यान्यपि ५,जातिणामगोयनिउत्ताउया जातिनाम्ना गोत्रेण च समं नियुक्तमायुर्यैस्ते १२ एवमन्यान्यपि ५ । अथ लवणसमुद्रस्वरूपं प्ररूपयन्नाह-'उस्सिओदएत्ति (सू. २५०) उच्छ्रितोदकः-ऊवं वृद्धिगतजलः, तदृद्धिश्च साधिकषोडशयोजनसहस्राणि 'पत्थडोदए'त्ति प्रसृतोदकः-समजलः,'खुभिय'त्ति वेलावशात् , वेला| |च महापातालकलशगतवायुक्षोभादिति, एत्तो'त्ति इतः सूत्रादारब्धं सद्यथा 'जीवाभिगमे' तथाऽध्येतव्यं, तच्चेदम्-'जहा णं भंते !
APNIPATIDAR DAI INDIAN Hindi wali mamming
ADMININDIANDIHD
॥९८॥
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
लवणे समुद्दे ऊसिओदए, नो पत्थडोदए, खुमियजले नो अखुमियजले, तहा णं बाहिरगा समुद्दा ऊसिओदगा ४१, गोयमा ! बाहिरगा समुद्दा नो ऊसिओदग्गा पत्थडोदगा, नो खुभियजला अखुभियजला, पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभर०, अत्थि णं भंते ! लवणसमुद्दे बहवे ओराला बलाहया संसेयंति संमुच्छंति ?, हंता ! अस्थि, जहा णं भंते ! लवणसमुद्दे ओराला ५ तहा णं बाहिरेसुविसमुद्देसु ओराला ५१, नो इणमट्ठे समट्ठे से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ - बाहिरगा णं समुद्दा पुन्ना जाव घडचाए चिट्ठति ?, गोयमा ! बाहिरेसु णं समुद्देसु बहवे उदगजोणिया जीवा य पोग्गला य उद्गत्ताए वक्कमंति विउकमंति उववअंति', शेषं तु लिखितमेवास्ते, व्यक्तं चेदमिति, 'संठाणओ एग'त्ति एकेन विधिना प्रकारेण चक्रवाललक्षणेन विधानं-स्वरूपस्य करणं येषां ते एकविधिविधानाः, विस्तारतोऽनेकविधिविधानाः, कुत इत्याह- 'दुगुणे 'त्यादितः, 'जाव अस्सि'ति यावत्करणादिदं दृश्यं - 'पवित्थरमाणो २ बहुउप्पलपउमकुमुयणलिणसुभगसोगंधियपुंडरी य महापुंडरी यसयवत्तसहस्स पत्तके सरफुल्लोवइया' उत्पलादीनां केसरैः फुलैश्वोपपेता इत्यर्थः, 'सुभा णाम' त्ति स्वस्तिकादीनि, 'सुभा रूव' त्ति शुक्लपीतादीनि देवादीनि वा 'सुभा गंध' ति कर्पूरादयः 'सुभा रस'त्ति मधुरादयः, 'सुभा फास'त्ति मृदुप्रभृतयः स्पर्शवन्तो वा नवनीतादयः, 'एव'मिति द्वीपसमुद्राभिधायकतया नेतव्यानि, शुभनामानि प्रागुक्तानि 'उद्धारो' त्ति द्वीपसमुद्रेषूद्वारो नेतव्यः, स चैवम्- 'दीवसमुद्दा णं भंते! केवइया उद्धारसमएणं पण्णत्ता ?, गो०! जावइया अड्डाइजाणं उद्धारसागरोवमाणं उद्धारसमया एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पण्णत्ता', येनैकैकेन समयेन वालाग्र मेकैकमुद्धियते असाबुद्धारसमयोऽतस्तेन,' परिणामो' त्ति परिणामो ज्ञेयो द्वीपसमुद्रेषु, स चैवं - ' दीवसमुद्दा णं भंते! किं पुढविपरिणामा आउपरिणाभा जीवपरिणामा पुग्गलपरिणामा १, गोयमा ! पुढविपरिणामावि'
DCDCDCCDL JOCFOLG:0C0CBCTD
६ शतके
१० उद्दे०
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
कातक
श्रीभग० लघुवृत्ती
९ उद्देशः
इत्यादि, सव्वजीवाणं'ति सर्वजीवानां द्वीपसमुद्रेषु उत्पादो ज्ञेयः, स चैवम्-'दीवसमुद्देसु ण भंते ! सव्वे पाणा ४ पुढविकाइयत्ताए जाव तसकाइयत्ताए उववण्णपुव्वा ?, हंता! गोयमा! असई अदुवा अणंतखुत्तो'त्ति ॥षष्ठशते अष्टम उद्देशकः॥
'सत्तविहबंधएत्ति (यू. २५१) आयुरबन्धकाले, 'अट्ठविह'त्ति आयुर्वन्धकाले,'छविह'त्ति सूक्ष्मसम्पराये मोहायुषो| रबन्धकत्वात् , 'बंधुद्देस'त्ति बन्धोद्देशकः, प्रज्ञापनाचतुर्विंशतितमपदेऽध्येतव्यः, स चायम्-'नेरइए णं! नाणावरणिजं कम्म बंधेमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ ?, गो०! अट्ठविहबंधए वा सत्तविहबंधए वा जाव वेमाणिए, णवरं मणुस्से जहा जीवे इत्यादि, 'एगवण्ण'त्ति (सू. २५२) कृष्णाद्येकवर्ण एकरूपं-एकविधाकारं स्वशरीरादि 'इहगए'त्ति इहगतान् प्रज्ञापकासन्नक्षेत्रस्थितान् 'तत्थ गए'त्ति देवः किल प्रायो देवस्थान एव वर्तते इति तत्र गतान्-देवलोकगतान् 'अण्णत्थगए'त्ति प्रज्ञापकक्षेत्राद्देव| स्थानाचान्यत्र स्थितान् , तत्र च स्वस्थान एवं प्रायो विकुरुते, यतः-कृतोत्तरवैक्रियरूप एवान्यत्र गच्छति, इति नो इहगतान् पुद्गलान् पर्यादायेत्युक्तमिति, 'कालयं पुग्गलं नीलपुग्गलत्ताए' इत्यादौ कालनीललोहितहालिद्रशुक्ललक्षणानां पञ्चवर्णानां दशद्विकसंयोगसूत्राण्यध्येयानि, 'गंधरसफास'त्ति इह सुरभिदुरभिगन्धद्वयस्यैकमेव तिक्तकटुकषायाम्लमधुरलक्षणानां पञ्चरसानां दश सूत्राणि, अष्टानां स्पर्शानां च चत्वारि सूत्राणि, परसरविरुद्धेन कर्कशमृद्वादिना द्वयनकैकसूत्रनिष्पादनादिति, अविसुद्धलेसे'त्ति (सू. २५३) अविशुद्रलेश्यो विभङ्गज्ञानी देवः, 'असमोह'त्ति असमवहतेन अनुपयुक्तेनात्मना, इहाविशुद्धलेश्यो देवः १ असमवहतात्मा २ अविशुद्धलेश्यं देवादिकं ३ इत्यस्य पदत्रयस्य १२ विकल्पास्सन्ति,तद्यथा-'अविसुद्धलेसेणं देवे १असमोहएणं अप्पाणेणं२ अविसुद्धलेसं देवं ३ जाणइ पासइ,नो इणमढे समढे इत्येकः प्रथमो विकल्पः,अविसुद्धले०१असमो०२अप्पाणेणं विसुद्ध० देवं
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
|३,नो इणमद्वेत्ति २ विकल्पः, अविसुद्धलेसे समो० अप्पाणेणं अविसुद्धलेसं देवं ३,नो इणत्ति३,अविसुद्धलेसे स० अप्पाणेणं विसु- ६ शतके द्धलेसं देवं ३ नो इणत्ति ४, अविसुद्ध समोहयासमोहएणं अप्पाणेणं अविसु० देवं ३ नो इणमढे ५, अविसु० समोहयासमो०
१०उद्दे० अप्पाणेणं विसुद्धलेसं देवं ३ नो इणमढे ६, विसुद्धलेसे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसु० देवं ३ नो इणद्वे समढे ७, विसुद्ध० देवे असमो० अप्पाणेणं विसुद्धलेसं देवं ३ नो इणमट्ठ ८, एमिरष्टभिर्विकल्पैर्न जानाति, तत्र पडिमिथ्यादृष्टित्वात् द्वाभ्यां त्वनुपयु-IN क्तत्वात् न जानाति, विसुद्धलेसे समोहएणं अविसुद्धलेसं देवं ३ जाणइ ?, हंता! जाणइ ९, विसुद्ध० देवे समोहएणं विसुद्ध० देवं जाणइ ?, हंता १०, विसुद्ध० देवे समोहयासमोहएणं अविसुद्धलेसं देवं जाणइ ? हंता ११, विसुद्धलेसे समोहयासमोहएणं विसुद्धलेसं देवं ३ जाणइ ? हता! जाणइत्ति १२, एभिश्चतुर्भिर्विकल्पैस्सम्यग्दृष्टित्वादुपयुक्तत्वानुपयुक्तत्वाच्च जानाति, उपयोगानुपयोगपक्षे उपयोगांशस्य ज्ञानहेतुत्वादिति, एतदेवाह-'हेट्ठिल्लेहिं अट्ठहिं'इत्यादि ॥षष्ठशते नवम उद्देशकः।।
'नो चक्कियत्ति (सू. २५४) न शक्नुयात् , 'जाव कोलठिय'त्ति यावत्कुवलास्थिकमात्रमपि, कुवलास्थिकं-बदरकुवलक: 'निप्फाव'त्ति वल्लः 'कल'त्ति कलाया धान्यविशेषः 'जूय'त्ति यूका लिक्षामात्रमपि सुखं दुःखं वा 'अभिनिव्वद्वित्ता' अभिनिर्वृत्य-प्रादुष्कृत्य 'उवदंसित्तएत्ति उपदर्शयितुं न शक्नुयात् न समर्थः स्यात् , 'अयण्ण'मित्यादि दृष्टान्तोपनय एवं, यथा-गन्धपुद्गलानामतिसूक्ष्मत्वेन अमूर्तकल्पत्वात् कुवलयास्थिकमात्रमप्युपदर्शयितुं न शक्यते तथा सर्वजीवानां सुखदुःखमपि, 'जीवेणं भंते ! जीवे' (स. २५५) इहैकेन जीवशब्देन 'जीव एव गृह्यते, द्वितीयेन च चैतन्यमित्यतः प्रश्नः, उत्तरं पुनर्जीवचैतन्ययोमिथोऽविनाभृतत्वात् जीवश्चैतन्यमेव चैतन्यमपि जीव एवेत्येवमर्थो गृह्यते, नारकादिषु पदेषु एवं-जीवे णं भंते !
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
६ शतके १०उद्दे०
नेरइए नेरइए णं जीवेत्ति नारकादिषु पदेषु पुनर्जीवत्वमव्यभिचारि जीवेषु तु नारकादित्वं व्यभिचारि इत्यत आह-'जीवे पुण सिय नेरइए सिय अनेरइए' इति, जीवाधिकारादिदमाह-'जीवति भंते !जीवे'त्ति जीवति-प्राणान् धारयति यः स जीवः, उत यो जीवः स जीवति इति प्रश्नः, उत्तरं तु यो जीवति स तावनियमाजीवः, अजीवस्य आयुष्कर्माभावेन जीवनाभावात् , जीवस्तु स्थाजीवति स्यान्न जीवति, सिद्धस्य जीवनाभावाद् अशरीरत्वेनेति, 'जीवति भंते! नेरइए'त्ति नारकादिस्तु नियमाजीवति, संसारिणः सर्वस्य प्राणधारणधर्मकत्वात् , जीवतीति पुनः स्यान्नारकादिः स्यादनारकादिः, प्राणधारणस्य सर्वेषां सद्भावादिति । 'आहच सायं ति (सू. २५६) कदाचित् सातां-वेदनां, कथमिति चेत् , उच्यते-'उववाएण व सायं पोरइओ देवकम्मुणा वावि ।" 'आहच असायंतीति देवा आहननप्रियविप्रयोगादिवसातां वेदनां वेदयन्ति, 'वेमायाए'त्ति विविधया मात्रया, कदाचित् सातां कदाचिदसातामित्यर्थः। 'अत्तमायाए'त्ति (मू. २५७) यान् पुद्गलान् आत्मना आदाय-गृहीत्वा 'आयसरीर'त्ति स्ववपुरवगाढक्षेत्रावस्थितानिति, 'अणंतर'त्ति स्ववपुःक्षेत्रापेक्षयाऽनन्तरक्षेत्रावगाढानिति, 'परंपर'न्ति आत्मक्षेत्राद्यत्परं क्षेत्रं तत्रावगाढानिति । 'आयाणेहिंति (सू. २५८) आदानैः-इन्द्रियैः 'जीवाण य सुहदुक्खं'ति (*५२) दश| मोद्देशकसङ्ग्रगाथा गतार्था ॥ दशमोद्देशकविवरणम् ॥
इति श्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यशतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्यनीदानशेखरगणिसमुद्धतायां भगवतीलघुवृत्ती षष्ठशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥
---*******
THAN NIONAINipMIMHANIHDHINDHidein india INDIANIMAHIMACHAR
॥१०॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
अथ सप्तमशतं व्याख्यायते तत्र देशोद्देशकादिसङ्खगाथामाह - 'आहार'त्ति (५३) आहारकानाहारकव्यक्तिरूपः १ विरतिःप्रत्याख्यानार्थः २, 'थावर' त्ति वनस्पतिवक्तव्यतार्थः ३, 'जीव'त्ति संसारिजीवप्रज्ञापनार्थः ४, 'पक्खि'त्ति खचरजीवयोनिवक्तव्यतार्थः ५, आयुष्कवक्तव्यतार्थः ६, 'अणगार'त्ति अनगारवक्तव्यतार्थः ७, 'छ उमत्थ' त्ति छद्मस्थमनुष्यवक्तव्यतार्थः ८, 'असंवुड' त्ति असंवृतानगारवक्तव्यतार्थः ९ 'अण्णउत्थि' त्ति कालोदायिप्रभृतिपरतीर्थिक वक्तव्यतार्थः १० ॥ ' के समयं ति (सू. २५९) परभवं गच्छन् | कस्मिन् समये अनाहारकः स्यादिति प्रश्नः, उत्तरन्तु-जीवो यदा ऋजुगत्योत्पादस्थानं गच्छेत् तदा परभवायुषः प्रथमसमये आहारकः स्यात्, यदा विग्रहगत्या गच्छति तदा प्रथमसमये वक्रेणानाहारकः स्यात् उत्पत्तिस्थानानवाप्तौ तदाहरणीयपुद्गलानामभावाद्, अंत | आह-'पढमे समए सिय अणाहारए'त्ति यदा तु एकेन वक्रेण द्वाभ्यां समयाभ्यामुत्पद्यते तदा प्रथमेऽनाहारको द्वितीये त्वाहारकः, यदा तु वक्रद्वयेन त्रिभिस्समयैरुत्पद्यते तदा प्रथमे द्वितीये त्वनाहारकः, यदा तु वक्रत्रयेण चतुर्भिसमयैरुत्पद्यते तदाऽऽद्य मयत्रये अनाहारकः, चतुर्थे नियमादाहारक इतिकृत्वा 'तइयसमए सिये 'त्याधुक्तं, वक्रत्रयमित्थं स्यात् - नाड्या बहिर्विदिक्ष्ववस्थितस्य यस्याधोलोकादूर्ध्वलो के उत्पादो नाड्या बहिरेव दिशि स्यात् सोऽवश्यमेकेन समयेन विश्रेणितः समश्रेणिं प्रतिपद्यते, द्वितीयेन नाडिं प्रविशति, तृतीयेनोर्ध्वलोकं गच्छेत्, चतुर्थेन लोकनाडीतो निर्गत्योत्पत्तिस्थान उत्पद्यते, इह चाद्य सभयत्रये वक्रत्रयं ज्ञेयं, समश्रेण्यैव गमनात्, अन्ये त्वाहु: - वक्रचतुष्कमपि स्यात्, यदा हि विदिशो विदिश्येवोत्पद्यते, तत्र समयत्रयं प्राग्वत्, चतुर्थसमये तु नाड़ीतो निर्गत्य समश्रेणि प्रतिपद्यते, पञ्चमेनोत्पत्तिस्थानं प्राप्नोति, तत्राद्यसमयचतुष्के वक्रचतुष्कं स्यात् तत्रानाहारक इति, इदं च सूत्रे न दर्शितं, प्रायेणेत्थमनुत्पत्तेरिति, 'एवं दंडओ'त्ति अमुना प्रकारेण चतुर्विंशतिदण्डको वाच्यः, तत्र जीवपदे एकेन्द्रियपदेषु च पूर्वोक्त
CDOCGJL___C_JOC_OCJACJILOG
७ शतके ११ उद्देशः
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
७ शतके १ उद्देशः
लघुवृत्ती
भावनयैव चतुर्थे समये नियमादाहारक इते वाच्यं, शेषेषु पदेषु तृतीयसमये नियमादाहारक इति, तत्र यो नारकादिस्वसः त्रसेब्वेवोत्पद्यते तस्य नाड्या बहिस्तादागमनं गमनं च नास्तीति तृतीयसमये नियमादाहारकत्वं, तथाहि-यो मत्स्यादिर्भरतस्य पूर्वभागादैरवतपश्चिमभागस्याधो नरके उत्पद्यते स टेकेन समयेन भरतस्य पूर्वभागात् पश्चिमभागं याति, द्वितीयेन तु ऐरवतपश्चिमभागं, |ततस्तृतीये नरक इति, अत्र चाद्ययोरनाहारकस्तृतीये त्वाहारकः, एतदेव दर्शयति-'जीवा य एगिदिया य चउत्थे समये
सेसा तइए समयेत्ति, 'कं समयं सव्वप्पाहारए'त्ति कस्मिन् समये सर्वाल्पः-सर्वस्तोक आहारो यस्य स सर्वाल्पाहारः | स एव सर्वाल्पाहारक: स्यात् , 'चरमसमयभवत्थे त्ति चरमसमये भवस्य-जीवितस्य तिष्ठति यः स चरमभवस्थः, आयुश्चरमसमये इत्यर्थः, इदानी प्रदेशानां संहृतत्वेनाल्पेषु शरीरावयवेषु स्थितत्वात् सर्वाल्पाहारतेति । 'सुपइट्ठग'त्ति (सू. २६०) सुप्रतिष्ठकं-शरावत्रिकं तच्चेहोपरिस्थापितकलशादिकं ग्राह्यं, तद्वत् संस्थितो लोकः, 'जाव'त्ति यावत्करणात् 'मज्झे संखित्ते उप्पि विसाले अहे पलियंकसंठाणसंठिए,मज्झे वरवइरविग्गहिए'त्ति दृश्य, व्याख्या प्राग्वत् , 'सामाइयकडस्स'त्ति(सू.२६१) कृतसामायिकस्य श्रमणोपाश्रये-साधुवसतावासीनस्य-तिष्ठतः साम्परायिकी क्रिया स्यात , विशेषणद्वययोगे पुनरैर्यापथिकी युक्ता, निरुद्धकषायत्वादित्याशङ्का अतोऽयं प्रश्नः, उतरन्तु-'आया अहिंगरणी वट्टई' आत्मा जीवः, अधिकरणानि-हलशकटादीनि कषायाश्रयभूतानि यस्य सन्ति सोऽधिकरगी, यतश्च 'आयाहिगरणवत्तियंति आत्मनोऽधिकरणानि आत्माधिकरणानि, तान्येव प्रत्ययः कारणं यत्र क्रियाकरणे तदात्माधिकरणप्रत्ययं साम्परायिकी क्रिया इति ॥ 'नो खलु'त्ति(सू. २६२)न खल्वसौ| तस्य त्रसप्राणस्य अतिपाताय-वधाय आवर्तते इति न सङ्कल्पवधोऽसौ, सङ्कल्पवधादेव निवृत्तोऽसाविति नासावतिचरति व्रतं ।
Mish animaARIAHINI CHI ADHinde mudio Intell us you must NMMINAR
॥१०
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
७ शतके १ उद्देशः
लघुवृत्ती
'किं चयइति (सू. २६३) किं ददातीत्यर्थः 'जीवियं वम(चय)इत्ति जीवितमिव ददात्यन्नं 'दुच्चयं ति दुस्त्यजंदानं ददाति, | त्यागस्य दुष्करत्वाद् , आह-'दुकरति दुष्करं करोति. अथवा किं त्यजति, जीवितमिव जीवितं-कर्मणो दीर्घा स्थिति, 'दुच्चय'ति | दुष्टं चयं-कर्मद्रव्यसञ्चयं, 'दुक्करं ति दुष्करमपूर्वकरणतो ग्रन्थिभेदं 'दुलहं'ति दुर्लभम्-अनिवृत्तिकरणं लभते, 'बोहिंति बोधिं| सम्यग्दर्शनं बुध्यते ,दानविशेषस्य बोधिकारणत्वं,यदाह-'अणुकम्पऽकामनिजरबालतवे दाणविणयविभंगे । संजोगविप्पओगे वस-| णूसवइडिसक्कारे ॥१॥ केई तेणेव भवेण निव्वुया सव्वकम्मउम्मुक्का । केई तइयभवेणं, सिज्झिस्संति जिणसगासे ॥२॥" 'गइत्ति गतिः प्रज्ञायते-अभ्युपगम्यते 'निस्संगयाएत्ति निःसङ्गतया कर्ममलापगमेन 'निरंगति नीरागतया मोहापगमेन 'गइपरिणामेणं'ति गतिस्वभावतया अलाबुद्रव्यस्येव 'बंधण'त्ति बन्धनच्छेदनेन एरण्डफलस्येव 'नीरंधणयाए' कर्मेन्धनविमोचनेन धूम| स्येव, 'पुवप्पओगेण'त्ति सकर्मतायां गतिपरिणामवत्त्वेन बाणस्येवेति, 'निरुवहतं' वाताद्यनुपहतं दर्भेस्समूलैः कुशैर्निमूलैर्दभैरिति, 'भूइं भूईति भूयो भूयः 'अथाहंति इह मकारौ प्राकृतप्रभवौ अतः अस्ताधे अतः अतारे, अतः अपौरुषेये-अपुरुषप्रमाणे 'कलसिंबलि'त्ति कलायाख्यधान्यफलिका, सिंबलि-वृक्षविशेषः, 'एगतमन्तं गच्छइ'त्ति एक इत्येवमन्तो-निश्चयो यत्रासौ एकान्त एक इत्यर्थः अतस्तं अन्तं-भूभागं गच्छति, 'वीससाए'त्ति विश्रसया-स्वभावेन निर्व्याघातेन कटाद्याच्छादनाभावात् ।। 'दुक्खी भंते'त्ति (सू. २६५) दुःखहेतुत्वादुःखं-कर्म तद्वान् जीवो दुःखी भदन्त ! दुःखेन कर्मणा स्पृष्टो-बद्धः 'नो अदुक्खी'त्ति नो-नैव अदुःखी-अकर्मा दुःखेन स्पृष्टः, सिद्धस्यापि तत्प्रसङ्गात् , एवं पञ्च दण्डका ज्ञेयाः, दुःखी दुःखेन स्पृष्टः | १ 'दुक्खी दुक्खं परियायइत्ति दुःखी-कर्मवान् दुःखं-कर्म पर्याददाति-सामस्त्येनोपादत्ते, निधत्तादिकं करोतीत्यर्थः२ उदी
wriumnimmiummami-immijimnnniumimilimanitlimnangimmissimentaiwumania
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
-
७ शतके १ उद्देश:
लघुवृत्तौ
रेइ ३ वेएइ ४ निजरेइ ५' उदीरणावेदननिर्जरणानि प्राग् व्याख्यातानि, 'अणाउत्तं'ति (सू. २६६) अनायुक्तं-अनुपयोगं अयतनयेत्यर्थः, 'वोच्छिण्ण'त्ति अनुदिताः स्युरिति । 'सइंगाल'त्ति (सू. २६७) चारित्रंधनमगारमिव यः कुर्यात् , भोजनविषयरागाग्निः सोऽगार एवोच्यते, तेन सह यद्विद्यते पानकादि तत् साङ्गारं तस्य, सधूमस्स'त्ति चारित्रेघनधूमहेतुत्वात् , धूमोद्वेषः, तेन सह यद् भक्तादि तत् सधूम, 'मुच्छिय'त्ति मोहवान् दोषानभिज्ञानात् 'गिद्धे'त्ति तद्विशेषाकाङ्क्षावान् 'गढिए'त्ति | तद्गतस्नेहतन्तुसन्दर्भितः 'अज्झोवव'त्ति अध्युपपन्नः-तदेकाग्रतां गत आहारयति । 'महया अप्पत्तियं ति महदप्रीतिकं 'कोहकिलाम ति क्रोधात् क्लमः-शरीरायासः क्रोधक्लमस्तं क्रोधक्लमं 'गुणुप्पायणाहेति गुणोत्पादनहेतुकं 'अण्णदब्वेणं'ति रसविशेषोत्पादनाय, संयोज्येत्यर्थः, 'वीईति वीतो-गतः अङ्गारो यस्मात्तद्वीताङ्गारं । 'खित्ताइकंति (सू. २६८) क्षेत्र-सूर्यतापक्षेत्रं, दिनमित्यर्थः, 'अणुग्ग'त्ति अनुद्गते सूर्ये अशनादि लात्वा उदगते रखौ भुते, तदतिक्रान्तं यत्तत् क्षेत्रातिक्रान्तं तस्य | 'कालाइक्कंति कालं-दिनप्रहरत्रयलक्षणं,शेषं तथैव, 'मग्गाइकति अर्द्धयोजनातिक्रान्तस्य 'पमाणाइक्कं ति द्वात्रिंशत्कवललक्षणं प्रमाणं तदतिक्रान्तस्य, 'उवायणावित्त'त्ति उपादापप्य, प्रापप्येत्यर्थः, 'अद्धजोयण मेराए वीइकमावइत्त'त्ति अर्द्धयोजनमर्यादायाः परतो व्यतिक्रमय्य, नीत्वेत्यर्थः,'कुक्कुडिअंडग'त्ति कुक्कड्यण्डकस्य प्रमाणं येषां अथवा कुटीव-कुटीरकमिव जीवस्याश्रयत्वात् कुटी-शरीरं कुत्सिता अशुचिप्रायत्वात् कुटी कुक्कुटी तस्या अण्डकमिवाण्डकं उदरपूरकत्वादाहारः कुकुट्यण्डकं तस्य प्रमाणतो मात्रा-द्वात्रिंशत्तमांशरूपा येषां ते कुकुट्यण्डकप्रमाणमात्राः अतस्तेषां, अयं अभिप्रायः-यावान् यस्य नरस्याहारस्तस्याहा| रस्य द्वात्रिंशत्तमो भागस्तत्पुरुषापेक्षया कवलः,इदमेव कवलमानमाश्रित्य प्रसिद्धकवल चतुःषष्ट्यादिमानाहारस्यापि पुरुषस्य द्वात्रिंशता
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
७शतके १ उद्देशः
कवलैः प्रमाणप्राप्ततोपपन्ना स्यात, न हि स्वभोजनस्सार्दू भुक्तवतः प्रमाणप्राप्तत्वमुपपद्यते, 'अवडोमोयरियत्ति अवमस्य-ऊनस्योदरस्य करणमवमोदरिका, अपकृष्टं किश्चिदूनमर्दू यस्यां सा अपार्द्धा, द्वात्रिंशत्कवलापेक्षया द्वादशानामपार्द्धरूपत्वात् , अपार्दा चासाववमोदरिका चेति समासः, एवं धर्मधर्मिणोरभेदादपार्ड्सवमोदरिकः साधुः स्यात् , एवं ज्ञेयं, 'दुभागपत्ते'त्ति द्विभाग:अर्द्ध तत्प्राप्तो द्विभागप्राप्तः आहारः स्यात् इति गम्यं, 'ओमोयरिय'त्ति अवमोदंरिकः साधुरिति ज्ञेयं 'पगाम'त्ति प्रकामं, अत्यर्थ रसभोगीति । 'सत्थाइय'त्ति (सू. २६९) शस्त्राद्-अग्नेरतीतं-उत्तीर्ण शस्त्रातीतं पृथुकादि 'सत्थपरित्ति वर्णाद्यन्यथाकरणेना| चित्तीकृतस्य 'एसियत्ति एषणीयस्य गवेषणा विशुद्धस्य 'वेसिय'त्ति व्येषितस्य ग्रहणेषणाग्रासैषणाविशोधितस्य, अथवा वेषो-मुनि
रूपो वेषः स हेतुर्लाभे यस्य तद्वेषिकं, 'सामुदाणिति भिक्षारूपस्य, 'निश्वित्त'त्ति त्यक्तशस्त्रमुशलः, 'ववगय'त्ति व्यपगत| पुष्पमालाचन्दनानुलेपनः, 'ववगयचुयचत्तदेहति व्यपगताः-स्वाश्रयपृथग्भूताः कृम्यादयः च्युता-मृताः स्वतः परतो वा | पृथ्व्यादयः, 'चइय'त्ति त्याजिता भोज्यद्रव्याद्दायकेन 'चत्त'त्ति स्वयमेव दायकेन भक्ष्यद्रव्यात् त्यक्ता देहा-अभेदविवक्षया
देहिनो यस्मात् स तमाहारं जीवैविप्पजड़े रहितमिति, अकयं अकृतं साध्वर्थ, अकारितं दायकेनेति, विशेषणद्वयेनानाधाकर्मिक उपात्तः, असङ्कल्पितं साध्वर्थ, अणाह्वयं न विद्यते आह्वानं-आमन्त्रणं नित्यं मद्गृहे पोषमात्रमन्नं ग्राह्यमिति, अकीयन्ति नक्रीतकृतं, क्रयेण-मूल्येन साध्वथं न कृतं, अनुद्दिष्टं 'नवकोडि'त्ति इह कोटयो-विभागाः,ताश्चेमाः-न जीवं हन्ति न घातयति नन्तं नानुमन्यते ३, एवं न पचति ३ न क्रीणाति ३ एवंरूप ९ कोटिपरिशुद्धं, दशदोषविप्रमुक्तं, दोषाः शङ्कितम्रक्षितादयः, | 'संकियमक्खिय निक्वित्ते' त्यादि, उग्गमत्ति उद्गमश्च आधाकर्मादिदोषाः १६ उत्पादनादोषाः १६'धाई दुई निमित्ते'इत्यादि,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
एतद्विषया एषणा पिण्डविशुद्धिस्तया शुद्धं 'असुरसुरं अचवचव' मिति द्वावेतावनुकरणशब्दौ अदुयं अद्भुतं अविलम्बितं - नाति - | मन्दं 'अपरिसाडिति अनवयवोज्झनं 'अक्खोवंजण'त्ति अक्षोपाञ्जनं शकटधूम्रक्षणं व्रणानुलेपनं च व्रणौषधं च अक्षोपाञ्जनव्रणानुलेपने ते इव विवक्षितार्थसिद्धेः रसादिनिरभिष्वंगतया अक्षोपाञ्जनत्रणानुलेपन भूतोऽस्तं, 'संयमजायं' ति संयमयात्रा - संय मानुपालनं सैव मात्रा - आलम्बनसमूहांशः संयमयात्रामात्रा तदर्थं वृत्तिः - प्रवृत्तिर्यत्राहारे स संयमयात्रामात्रावृत्तिकस्तं, संयमभारवहनार्थितायै इति ॥ सप्तमशते प्रथम उद्देशकः ॥
'पच्चक्खायं’ति (नू. २७०) सर्वेभ्यः सच्चादिभ्यश्चतुर्भ्यः प्रत्याख्यातं - प्रत्याख्यानं कृतं मयेति वदतस्तस्य नरस्य 'सुपच'त्ति सुप्रत्याख्यातमिति सुष्ठु प्रत्याख्यानं कृतं स्यात्, नो-नैव दुष्प्रत्याख्यातमिति, 'सिय सुप्पचक्खायं' सिय दुष्पचक्खायं इति प्रतिपाद्य यत् प्रथमं दुष्प्रत्याख्यातत्ववर्णनं कृतं तद्यथासङ्ख्यन्यायत्यागेन यथासन्नतान्यायमङ्गीकृत्येत्ति द्रष्टव्यं 'णो एवं अभिसम'त्ति नो-नैव ' एवं 'ति वक्ष्यमाणप्रकारेण अभिसमन्वागतं - अवगतं स्यात्, 'नो सुप्पच्चक्वायं' ति ज्ञानाभावेन यथावदपरिपालनात् सुप्रत्याख्यातत्वाभावः, 'तिविहं तिविहेणं' ति त्रिविधं कृतकारितानुमतिभेदभिनं योगमाश्रित्य त्रिविधेन-मनोवाक्कायलक्षणेन करणेन, 'असंजय'त्ति संयतो - धादिपरिहारप्रयतः विरतो - वधादेर्निवृत्तः प्रतिहतानि - अतीतकालसम्बन्धीनि निन्दातः प्रत्याख्यातानि च - अनागतप्रत्याख्यानेन पापकर्माणि येन स तथा संयतादिपदानां कर्म्मधारयः, ततस्तन्निषेधादसंयतविरतप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, 'सकिरिए'त्ति कायिक्यादिक्रियः, 'असंबुडि 'त्ति असंवृताश्रवद्वारः, 'एगंत दंडे 'त्ति एकान्तेन सर्वथा परान् दण्डयति यस्स एकान्तदण्डः, एकान्तबालः, सर्वथा बालिशः, अज्ञ इत्यर्थः, 'मूलगुणे' ति (सू. २७१) प्राणा
७ शतके २ उद्देशः
॥१०३॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्तौ ।
७ शतके २ उद्देशः
| तिपातादिविरमणादयः ५, उत्तरगुणाः-पिण्डविशुद्ध्यादयः, 'देसमूलगुण'त्ति स्थूलप्राणातिपातादयः, सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानं साधूनां देशमूलगुणप्रत्याख्यानं श्राद्धानां, 'अणागय'गाह (*५४) त्ति, पर्युषणादावाचार्यादिवैयावृत्यकरणमनागतमित्यर्थः, आह च-'होही पजोसवणे'त्यादि, एवमतिक्रान्तं स्यात् ,उक्तं च-"पजोसवणाइ तवो"त्ति ॥१॥"सोदाइ तब्बोकम्म०॥२॥"मित्यादि, 'कोडी'त्ति कोटीसहितं मीलितप्रत्याख्यानद्वयकोटि, चतुर्थादि कृत्वाऽनन्तरमेव चतुर्थादिकरणमित्यर्थः,आह च-पट्ठवणओ य दिवसो'त्ति ॥१॥ 'नियंटियंति नियत्रितं नितरां यत्रितं-बद्धं प्रतिज्ञातदिनादौ ग्लानत्वाद्यन्तरायभावेऽपि नियमात् | कर्त्तव्यमिति हृदयं, यदाह-'मासे मासे य तवो 'त्ति ॥१॥ 'एयं पच्चक्खाणं'ति ॥२॥" 'साकार'त्ति आक्रियन्ते इत्याकाराःप्रत्याख्यानापवादहेतवो महत्तराकारादयः, सहाकारैर्वर्त्तत इति साकारं, अविद्यमानाकारं अनाकारं, 'परिमाणकडंति दत्त्यादिभिः कृतपरिमाणं परिमाणकृतं, आह च-'दत्तीहि व कवलेहि व०'त्ति ॥१॥ 'णिरबसेसं'ति निरवशेषं समग्राशनादिविषयं, आह |च-'सव्वं असणं सव्वं च पाणगं०' ति॥१॥'संकेयं चेव'त्ति सङ्केतः-चिह्न, सङ्केतयुक्तत्वात् सङ्केतमङ्गुष्ठादि, यदाह-'अंगुट्ठमुट्ठि | गंठी०'ति ॥१॥" अद्धा-कालस्तस्याः प्रत्याख्यानं पौरुष्यादिकालस्य नियमनं,आह-'अद्धापचक्खाणंति ॥१॥" उक्तमिति दशविधप्रत्याख्यानं 'अपच्छिम'त्ति अपश्चिमा मरणं प्रतीतं, यद्यपि प्रतिक्षणमावीचीमरणमस्ति तथापि तन्न गृह्यते, किं तर्हि ?, विवक्षितं सर्वायुष्कक्षयलक्षणमिति, मरणमेवान्तो मरणान्तस्तत्र भवा मारणान्तिकी, संल्लिख्यते-कृशीक्रियते अनया शरीरकषायादि इति संलेखना-तपोविशेषलक्षणा, तस्या जोषणं-सेवनं तस्याराधना-अखण्डकालकरणं, तद्भवाऽपश्चिममारणान्तिकसंलेखनाजोप|णाराधनता, इह च सप्त दिग्वतादयो देशोत्तरगुणाः, संलेखना तु भजनया, तथाहि-सा देशोत्तरगुणवतो देशोत्तरगुणः, आव
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
श्रीभगश्य के तथाभिधानात , इतरस्य तु सर्वोत्तरगुणः, साकारानाकारादिप्रत्याख्यानरूपत्वात् , इति ॥ 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिय'त्ति लघुवृत्तौ (सू. २७२) मनुष्या नार्यश्च मूलदेशगुणप्रत्याख्यानिनः अप्रत्याख्यानिनश्च, नवरं पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चो देशत एव मूलगुणप्रत्याख्या
il निनः, सर्वविरतेस्तेषामभावात , इह चोद्यं गाथया-"तिरियाणं चारित्तं निवारियं अहव तो पुणो तेसिं। सुबह बहयाणं चिय
महव्वयारोवणं समए ॥१॥" परिहारोऽपि गाथयैव "ण महन्वयसम्भावेऽवि चरणपरिणामसंभवो तेसिं । ण बहुगुणाणंपि जहा । केवलसंभृइपरिणामो ॥२॥" अथ मूलगुणप्रत्याख्यानादिवतामल्पत्वादि चिन्तयति-'सव्वत्थोवा जीवा मूलगुण'त्ति देशतः
सर्वतो वा ये मूलगुणवन्तस्ते स्तोकाः, देशसर्वाभ्यामुत्तरगुणवतामसङ्ख्येयगुणत्वात् , इह च सर्वविरतेषु ये उत्तरगुणवन्तस्तेऽवश्यं | मूलगुणवन्तः,देशमूलगुणवन्तस्तु स्यादुत्तरगुणवन्तः स्यात्तद्विकलाः, य एव च तद्विकलास्त एवेह मूलगुणवन्तो ग्राह्याः, ते चेतरेभ्यः
स्तोका एव, बहुतस्यतीनां दशविधप्रत्याख्यानयुक्तत्वात् , तेऽपि च मूलगुणेभ्यः सङ्ख्यातगुणा एव नासङ्ख्यातगुणाः, सर्व| यतीनामपि सङ्ख्यातत्वात् , देश विरतेषु पुनर्मूलगुणवद्भयो भिन्ना अपि उत्तरगुणिनो लभ्यन्ते, ते च मधुमांसादिविचित्राभि| ग्रहवशाबहुतराः स्युरिति च कृत्वा देशविरतोत्तरगुणवतोऽधिकृत्योत्तरगुणवतां मूलगुणवद्भयोऽसङ्ख्यातगुणत्वं स्याद् अत आह'उत्तरगुणपञ्चक्खाणा असंखिजगुण'त्ति, 'अपञ्चक्खाणी अणंतगुण'त्ति मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिर्यश्च एव प्रत्याख्यानिनो अन्ये त्वप्रत्याख्यानिन एव, वनस्पतिप्रभृतिकत्वात्तेषामनन्तगुणत्वमिति, मनुष्यसूत्रे 'अपवखाणी असंखिजगुण'त्ति यदुक्तं तत् सम्मृछिमग्रहणेनावसेयं, इतरेषां सङ्ख्यातत्वात् , 'एवं अप्पाबहुगाणि तिणिवि जहा पढमिल्लए दंडए'त्ति तत्रैक जीवानामिदमेव, द्वितीयं पञ्चेन्द्रियतिरश्चां, तृतीयं तु मनुष्याणां, एतानि च यथा निर्विशेषेण मूलगुणादिप्रतिबद्धे दण्डके उक्तानि
पुनर्मूलगुणाधिकृत्योत्तगतगुण
अपवर
॥१०४॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
७ शतके २ उद्देशः
एवमिह त्रीण्यपि वाच्यानि, विशेषमाह-'नवरं' इत्यादि, 'पंचिदिया तिरिक्खजोणिया मणुस्सा य एवं चेव'त्ति यथा जीवाः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान्यादय उक्ताः एवं पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चो मनुष्याश्च वाच्याः, इह च पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चोऽपि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः स्युरित्येवमवसेयं, देशविरतानां लेशतः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानस्याभिमतत्वादिति । मूलगुणप्रत्याख्यानिप्रभृत| यश्च संयतादयः स्युरिति संयतादिसूत्रं 'तिन्निवित्ति जीवास्त्रिविधा अपीत्यर्थः, 'एवं जहेवे'त्यादि, एवं-अनेनैवामिलापेन यथैव प्रज्ञापनायां तथैव सूत्रमिदमध्येयं, तच्चैवम्-नेरइया णं भंते ! किं संजया १ असंजया २ संजयासंजया ३१, गोनो संजया असंजया नो संजयासंजया' इत्यादि, 'अप्पे'त्यादि, अल्पबहुत्वं संयतानां तथैव यथा प्रज्ञापनोक्तं, तिपिणवि'त्ति जीवानां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च, तत्र सर्वस्तोकाः संयता जीवाः, संयतासंयता असङ्ख्येयगुणाः, असंयता अनन्तगुणाः, पश्चेन्द्रियतिर्यश्वस्तु सर्वस्तोकाः संयतासंयताः, असंयता असङ्ख्येयगुणाः, मनुष्यास्तु सर्वस्तोकाः संयताः संयतासंयताः सङ्ख्येयगुणाः, असंयता असङ्ख्येयगुणा इति । संयतादयस्तु प्रत्याख्यानादिमत्त्वे सति स्युरिति प्रत्याख्यानादिसूत्रं, ननु षष्ठशते चतुर्थोद्देशके प्रत्याख्यानादयः प्ररूपिता इति किं पुनस्तत्प्ररूपणेन ?, सत्यमेतत् , किन्त्वल्पबहुत्वचिन्तारहितास्तत्र प्ररूपिताः, इह तु तद्युक्ताः सम्बन्धान्तरद्वारायाताश्चेति ॥जीवाधिकारात्तच्छाश्वतत्त्वसूत्राणि-'दवट्ठयाए'त्ति जीवद्रव्यत्वेनेत्यर्थः, भावठ्ठयाए'त्ति नारकादिपर्यायत्वेनेति ॥ सप्तमशते द्वितीयोद्देशकविवरणम् ॥ .. __'पाउसे'त्ति (सू. २७४) प्रावृडादौ बहुत्वाजलस्नेहस्य महाहारतोक्ता, प्रावृट् च श्रावणादि वर्षारात्रोऽश्वयुजादिः 'सरदेत्ति शरद् मार्गशीर्षादिः, तत्र चाल्पाहाराः स्युरिति, ग्रीष्मे सर्वाल्पाहारतोक्तेः, अत एव शेषे स्वल्पाहारता क्रमेण ज्ञेया, 'हरियगरे
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
७ शतके
KAHNIDHINDHIMAgning mamulimmediasmomsin new napron nargin
रिजमाण'त्ति हरितकाश्च-नीलकाः रेरिज्यमाना-देदीप्यमानाः 'सिरीए श्रिया वनलक्ष्म्या 'उसिणजोणिय'त्ति उष्णमेव योनिर्येषां ते उष्णयोनिकाः॥'मूला मूलजीवति (सू. २७५) मूलानि मूलजीवैः स्पृष्टानि व्याप्तानि, 'जाव' यावत्करणात् 'खंधा।
३ उद्देशः खंधजीवफुडा, एवं तया साला पवाला पुप्फा फला' इत्यादि दृश्यं, 'जइणं'ति यदि भदन्त ! मूलानि मूलादिजीवैः स्पृष्टानि | तदा 'कम्ह'त्ति कस्मात्-केन हेतुना वनस्पतय आहारयन्ति ?, आहारस्य भूमिगतत्वात् , अत्रोत्तरं-मूलानि मूलजीवस्पृष्टानि, केवलं पृथ्वीप्रतिबद्धानि,'तम्ह'त्ति तस्मात् प्रतिबन्धात् पृथ्वीरसं मूलजीवा आहारयन्ति, कन्दाः कन्दजीवस्पृष्टाः केवलं मूलजीवप्रतिबद्धाः, तस्मात् मूलजीवोपात्तं पृथ्वीरसमाहारयन्तीति, एवं स्कन्धादिष्वपि वाच्यं ॥ 'आलुए'त्ति (सू. २७६) एतेऽनन्तकायभेदा लोक-11 रूढिगम्याः, 'तहप्पगार'त्ति तथाप्रकारा-आलुकादिसदृशाः, 'विविहसत्त'त्ति विविधा-बहुप्रकारा वर्णादिभेदात् सत्त्वा येषां ते विविधसञ्चास्ते तथा, अथवा विविधा-विचित्रकर्मतया अनेकविधाः सच्चा येषु ते तथा ॥ 'सिय भंते ! कण्हलेसे नेरइए। इत्यादि (स. २७७) ठिई पडुच्च'त्ति, अत्रेयं भावना-सप्तमपृथिवीनारकः कृष्णलेश्यस्तस्य स्वस्थितौ बहुक्षपितायां तच्छेषे वर्त्तमाने पञ्चमपृथिव्यां सप्तदशसागरस्थिति रको नीललेश्यस्समुत्पन्नस्तमपेक्ष्य स कृष्णलेश्योऽल्पकर्मा व्यपदिश्यते, एवमुत्तरसूत्राण्यपि भावनीयानि, 'जोइसियस्स'त्ति एकस्या एव तेजोलेश्यायास्तस्य सद्भावात् संयोगो नास्तीति । सलेश्यजीवाश्च वेदनावन्तः स्युरिति वेदनासूत्राणि 'कम्म वेयण'त्ति (सू. २७८) उदयप्राप्तं कर्म वेदना,धर्मधर्मिणोरभेदविवक्षणात् , 'नोकम्मं णिज्जरईति कर्माभावो निर्जरा, तस्या एवंस्वरूपत्वादिति 'नोकम्मं णिजरिंसुत्ति वेदितरसं कर्म नोकर्म तन्निर्जरितवन्तः, कर्मभूतस्य ॥१०५॥ कर्मणो निर्जरणासम्भवादिति, 'अव्वोच्छित्तिनयहाए'त्ति (सू. २७९) अव्यवच्छित्तिप्रधानो नयोऽव्यवच्छित्तिनयस्तस्यार्थोऽ
Mழ ஜடாயப் பாடிய பாமா பயமா மாயா iyi பயமாம்
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ शतके ४ उद्देशः
व्यवच्छित्तिनयार्थस्तद्भावस्तत्ता तया अव्यवच्छित्तिनयातया, द्रव्यमाश्रित्य शाश्वता इति, 'वोच्छित्तिनय'त्ति व्यवच्छित्तिप्रधानो लघुवृत्तौ
यो नयस्तस्यार्थो यः पर्यायलक्षणस्तस्य यो भावः सा व्यवच्छित्तिनयार्थता तया पर्यायानाश्रित्याशाश्वता नारका इति। सप्तमशते तृतीय उद्देशकः॥
'एते जहा जीवाभिगमे त्ति (सू. २८१ ) एवं च तत्सूत्रं-पुढविकाइया जाव तसकाइया, से किं तं पुढविकाइया ?, पुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता, तं०-सुहुमपुढविकाइया बादरपुढविका०'इत्यादि, अंतः पुनरस्य एवं 'एगे जीवे एगेणं समएणं एगं किरियं पकरेइ, तंजहा-सम्मत्तकिरियं मिच्छत्तकिरियं वा' अत एवोक्तम्-'जाव कम्मत्ते'त्यादि, वाचनान्तरे त्विदं दृश्यते-जोवा छविह पुढवी जीवाणं ठिइ भवठिई काए । निल्लेवण अणगारो किरिया सम्मत्तमिच्छत्ते ॥५५त्यादि, तत्र च षड्विधा जीवा दर्शिता | | एव, 'पुढवित्ति षड्विधा बादरपृथ्वी श्लक्ष्णा १ शुद्धा २ वालुका ३ मनःशिला ४ शर्करा ५ खरपृथ्वो ६ भेदात् , एषामेव पृथ्वीभेदजीवानां स्थितिरन्तर्मुहर्तिका जघन्या यथायोगं द्वाविंशतिसहस्रान्ता वाच्या, तथा नारकादिषु भवस्थितिर्वाच्या, सा च सामान्यतोऽर्मुहूर्त्तादिका त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमान्ता, तथा कायस्थितिर्वाच्या, सा च जीवस्य जीवकाये सर्वाद्धमित्यादिका, तथा निलेपना | वाच्या, सा चैवम्-प्रत्युत्पन्नपृथिवीकायिकाः समयापहारेण जघन्यपदेऽसङ्ख्याताभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, एवमुत्कृअष्टपदेऽपि, किन्तु जघन्यपदादुत्कृष्टपदमसङ्ख्येयगुणमित्यादि।। 'अणगार'त्ति अनगारवक्तव्यता वाच्या, सा चेयम्-अविशुद्ध
लेश्योऽनगारः असमवहतेनात्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीमनगारं च जानाति, नायमर्थः इत्यादि किरिया सम्मत्तमिच्छत्तेति एवं दृश्यम्-अन्ययथिका एवमाख्यान्ति-एको जीव एकेन समयेन द्वे क्रिये कुर्यात्-सम्यक्त्वक्रियांच मिथ्यात्वक्रियां चेति, मिथ्या |
பராம்பால் மாயமாயமாயமாம் பராவாயா INDIE |
tamil ti miHONI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ शतके ५ उद्देश:
श्रीभग |चैतद्विरोधादिति ॥ सप्तमशते चतुर्थ उद्देशकः॥ लघुवृत्तौ । 'जोणिसंगहेत्ति योनिः-उत्पत्तिहेतुर्जीवस्य तया सङ्ग्रहो योनिसङ्ग्रहः, 'अंडय'त्ति अंडजा-हंसादयः, 'पोय'त्ति पोतजाः
पोतवद्-वस्त्रवजरायुवर्जिततया शुद्धदेहा योनिविशेषाजाताः पोता इव वा-वस्त्रसम्मार्जिता इव जाताः पोतजाः-वल्गुल्यादयः,'संमुछिम'त्ति समर्छनयोनिविशेषधर्मेण निर्वृत्ताःसम्मृछिमाः-वहिकादयः,एवं 'जहा जीवाभिगमे त्ति,तत्सूत्रं चैवम्-अंडया तिविहा | पण्णता, तंजहा—इत्थी पुरिसा नपुंसगा, एवं पोययावि, तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगा'इत्यादि, अन्तसूत्रं चेदम्'अत्थि विमाणाई विजयाई वेजयाई जयंताइ अपराजियाई ?, अत्थि, ते णं भंते ! विमाणा केमहालया पण्णता ?, गोयमा! जावइयं च णं सूरिए उदेइ जावइयं च णं सूरिए अत्थमेइ, यावताऽन्तरेणेत्यर्थः, एयारूवाई नव ओवासंतराई अत्थेगइयस्स देवस्स एगे | विक्कमे सिया, से णं देवे ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव दिव्वाए देवगईए वीईवयमाणे २ एगाहं वा दुयाहं वा उक्कोसेणं छम्मासे | वीईवयति' शेषं तु लिखितमेवास्ति, एतदेव च पर्यन्तसूत्रतया 'जावति यावत्करणेन दर्शितमिति ॥ सप्तमशते पञ्चन उद्देशकः॥ | 'जे भविए'त्ति (सू. २८२) यो जीवो भविको, नैरयिकेषु उपपत्तुकामः स्यादित्यर्थः,'एगंतदुक्वं वेयणं वेयंति'त्ति एका
न्तदुःखरूपां वेदनां-वेदनीयकर्मानुभूति 'आहच सायं'ति कदाचित्सुखरूपां, नरकपालादीनामसंयोगकाले, 'एगंतसायंति |भवप्रत्ययात् 'आहच्चअसायं'ति प्रहाराद्युपनिपातात् , 'ककस'त्ति (सू. २८४) कर्कशैः-रौद्रदुःखैवेद्यंते यानि तानि कर्कशवेद
नीयानि स्कन्दकाचार्यसाधूनामिव, 'अककस'त्ति अकर्कशेन-सुखेन वेद्यन्ते यानि तानि अकर्कशवेदनीयानि भरतादीना| मिव, 'पाणाइवायवेरमणेणं ति(सू. २८५)संयमेनेत्यर्थः, नारकादीनां तु संयमाभावात्तदभावोऽवसेयः, 'अदुक्खणयाए'त्ति
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
न दुःखस्य करणं अदुःखनं तद्भावस्तत्ता तया अदुःखनतया, अदुःखकरणेनेत्यर्थः, 'असोयण' त्ति अशोचनतया दैन्यानुत्पादनेनेत्यर्थः, 'अजूरण' त्ति शरीरापचयकारिशोकानुत्पादनेनेत्यर्थः, 'अतिप्पण'त्ति अश्रुलालादिक्षरण कारणशोकानुत्पादनेन, 'अपिहण' त्ति यष्ट्यादिताडनपरिहारेण 'अपरिताव'त्ति शरीरपरितापानुत्पादनेन । दुःखप्रस्तावादिदमाह - 'उत्तमकट्ठपत्ताएं' त्ति उत्तमकाष्ठाप्राप्तायां, उत्तमावस्थां गतायामित्यर्थः, 'आगारभाव पडोयारे'त्ति आकारभावस्य आकृतिलक्षणपर्यायस्य प्रत्यव - तार:- अवतरणं आकारभावप्रत्यवतारः 'हाहाभूए' त्ति (सू. २८५ ) हाहेतिशब्दस्य दुःखार्तेन करणं हाहोच्यते तत् गतः - प्राप्तो | यः कालः स हाहाभूतः 'भंभाभूए' त्ति भंभेतिशब्दस्य दुःखार्त्तगवादिभिः करणं भम्भोच्यते, शेषं तथैव, 'कोलाहल' त्ति कोलाहल इहार्त्तशकुनिवृन्दध्वनिः, शेषं तथैव, 'समाणुभावे 'त्ति समा- दुष्पमदुष्पमाकालस्तस्यानुभावेन - सामर्थ्येन 'खरफरुस' त्ति अतिकठोरा धूल्या च मलिना ये वातास्ते 'दुव्विसहा' दुस्सहा: 'वाउल' त्ति व्याकुलाः 'संवहय'त्ति तृणकाष्ठादिसंवर्त्तका 'वाहिंति'त्ति वास्यन्ति, 'इह'त्ति अस्मिन् काले, 'अभिक्खं' अभीक्ष्णं 'धूमाहिंति य दिस' त्ति धूमायिष्यन्ते च धूममुद्वमिष्यन्ति च पुनर्द्दिशः, ताः किंभूताः १ - 'समंतारउ' त्ति समन्तात् रजः खला-रजोयुक्ताः अत एव 'रेणु०' धूल्या मलिनाः, अन्धकारवृन्देन निरस्तदृष्टिप्रसराः 'सम०' कालरूक्षतयेत्यर्थः, 'अहियं'ति अधिकं अहितं वा - अपथ्यं चन्द्राः शीतं मोक्ष्यन्ति 'अदुत्त रं'ति अथापरं च 'अरस'त्ति अमनोज्ञरसा मेघाः 'विरस'त्ति नीरसमेघाः, 'खार'ति सर्जादिक्षारसहग्मेघाः 'खत्त'त्ति करीपसंहरमेघाः, 'अग्गि'त्ति अग्निवद्दाहकजला:, 'विज्जु'त्ति विद्युन्निपातवन्तः 'विस०' विषसदृशाः, 'असणि'त्ति करकनिपातवन्तः, अथवा गिरिविदारणत्वाद्वज्रमेघाः, 'अपियणिजे 'त्ति अपातव्यजला इत्यर्थः, कचित् 'अजावणिज्जो' त्ति अया
७ शतके ६ उद्देशः
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
७ शतके
पनीयोदकाः न यापनाहेतुनीरं येषां ते तथा 'चण्डानिल'त्ति चण्डवायुना प्रहतानां तीक्ष्णानां वेगवतीनां नीरधाराणां निपात
६ उद्देश प्रचुराः, 'वासंति' वर्षा-वृष्टिं 'वासिहिंति' वर्षिष्यन्ति, 'जेणं ति येन वर्षेण प्रागुक्ता मेघाः पट्टणाश्रमगतं 'जणवयंति जनपदं-मनुष्यलोकं,चतुष्पदशब्देन महिष्यादयो गृह्यन्ते, 'गवेलग'त्ति गोशब्देन गावः एलका-उरभ्राः 'खहयर'त्ति खहचरान्-पक्षिसङ्घातान् , 'गामारण्ण'त्ति ग्रामारण्यप्रचारनिरतान् त्रसप्राणान् बहुप्रकारान् द्वीन्द्रियादीन् 'रुक्ख'त्ति वृक्षाः-चूता| दयः गुच्छा-बुंताकीप्रभृतयः गुल्मा-नवमालिकादयः लता-अशोकलतादयः वल्ल्यो-वालुक्यादयः तृणानि-वीरणादीनि पर्वगा| इक्षुप्रमुखाः हरितानि-दूर्वादीनि औषध्यः-शाल्यादयः प्रवालाः-पल्लवादयः शाल्यादिवीजसूचयः, ते आदौ येषां ते तानि, आदि| शब्दात् कदलीपद्मादिग्रहः, 'तणवणस्स'त्ति बादरवनस्पतिप्रभृतीनित्यर्थः, 'विद्धंसेहिति' विध्वंसयिष्यन्तीति सम्बन्धः, पव्व| य'त्ति पर्वतननात-उत्सवविस्तारणात् पर्वताः-क्रीडापर्वताः उज्जयन्तादयः गृणंति-शब्दायन्ते जननिवासभूतहेतुत्वेनेति गिरयो गोपालगिरिचित्रकूटप्रमुखाः 'डोंगररा' शिलोच्चयमात्ररूपाः 'उत्थल'त्ति उत्-उन्नतानि धूलिस्थलानि उत्थलानि, 'भट्ठति, भ्राष्ट्राः-पांश्वादिवर्जितभूमयः, ततस्ते आदियेषां ते तान् , आदिशब्दात् प्रासादशिखरादिपरिग्रहः,'विरावेहिंति' विद्रावयिष्यन्ति 'सलिलबिलानि' भूमिनिझराः 'गर्ताः' प्रतीताः 'दुर्गाणि' खातिकाप्राकारादिदुर्गमाणि विषमभूस्थितानि 'निण्णु'त्ति निम्नोनतानि प्रतीतानि 'समाक'त्ति समाकरिष्यति 'तत्तसम'त्ति तप्तेन-तापेन समा-तुल्या ज्योतिषा-वह्निना भूता-जाता या सा | तथा, रेणुः-वालुका 'चलणि'त्ति चरणप्रमाणश्चलनीति कर्दम उच्यते,'दुन्निक'त्ति दुःखेन नितरां क्रमणं यस्यां सा दुनिष्कमाः||१०७॥ 'अणाइज्ज'त्ति अनादेये वचनप्रत्याजाते येषां ते अनादेयवाक्प्रत्याजाताः, प्रत्याजातं तु जन्म, 'कूडकवड'त्ति कूट-कूटनाणकं
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Manian
श्रीभग लघुवृत्ती
७ शतके
main
Muktinavin m
कपट-वञ्चनाय यद्वेषान्तरादिकरणं'गुरुनिओग'त्तिगुरुषु-मात्रादिपु नियोगेन-अवश्यंतया यो विनयस्तेन रहिताः,'खरफरुसत्ति खरपरुषाः स्पर्शतोऽतीवकठोरा 'ध्यामवर्णा'धूमवर्णाः 'फुट'त्ति विकीर्ण केशाः 'बहुण्हारुत्ति बहुस्नायुभिः संपिनद्धं-सम्बद्धं दुर्दर्शनीयं रूपं येषां ते तथा, 'संकुडिय'त्ति सङ्कुचितं वलीलक्षणतरङ्गैः परिवेष्टितमङ्गं येषां ते तथा, के इवेत्याह-'जरापरिणय'त्ति जरापरिगतस्थविरनरा इव, प्रविरला दन्तविरलत्वेन परिशटिता च दन्तश्रेणियेषां ते तथा विकरालतुच्छदशनश्रेणिमुखाः, 'वंकवली'त्ति वंकं वक्र वलिभिः विकृतं-विकरालं भेषणं-भयकृन्मुखं येषां ते तथा, 'कच्छु'त्ति कच्छु:-पामा तया 'कसर'त्ति कशरैः| खसरैरभिभूता-व्याप्ता ये ते 'खरनख'त्ति खरतीक्ष्णनखानां कण्डूयनेन 'विक'त्ति विकृताकृतिव्रणा तनुर्येषां ते तथा, 'दकिटिभ'त्ति दकिटिभसिध्मानि क्षुद्रकुष्ठविशेषास्तैः स्फुटिताः-परुषा च्छवि:-वपुस्त्वक् येषां ते तथा, 'चित्तलंग'त्ति चित्राङ्गाः, | 'टोल'त्ति टोलगतयो-विषमगतयो यद्वा विषमाकृतयः, 'विसमन्ति विषमाणि दीर्घहस्वादिना सन्धिरूपाणि बन्धनानि येषां ते | | तथा, उक्कुड्डय'त्ति उत्कुटुकानि-असम्बद्धानि अस्थिकानि-कीकसानि येषां ते तथा 'विभक्ता' भोजनविशेषरहिताः दुर्बलाः-कुत्सि-| | तसंहननाः कुप्रमाणा:-प्रमाणहीनाः असंस्थिताः-कुसंस्थानाः-सनाकुशयाः कुभोजिनः खलती-स्खलन्ती विह्वला गतिर्येषां ते 'विगयचिट्ठत्ति विकृतचेष्टा नष्टतेजसश्च, 'सीय'त्ति शीतोष्णखरपरुषवातेन 'विज्झडिय'त्ति व्याप्तं मलिनं च पांशुरूपेण रजसा 'उग्गुंडिय'त्ति उद्गुण्डितं-उद्धृलितं अङ्गोपाङ्गं येषां ते तथा, उस्सण्णं'ति प्रायः 'धम्मसण्ण'त्ति धर्मश्रद्धा, 'रयणि' रने:हस्तस्य प्रमाणं चतुर्विंशत्यङ्गुलमानं तेन मात्रा-परिमाणं येषां ते तथा, 'सोलसवासाइति षोडशविंशतिवर्षपरमायुषः, 'पुत्त'त्ति पुत्रनप्तृपरिवारप्रणयबहुलाः, अनेनाल्पायुष्टत्वेऽपि बह्वपत्यता तेषामुक्ता, अल्पेनापि कालेन यौवनसद्भावादिति, 'निस्साए'त्ति
arathiligmahitimes dans INDHI MAN
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
JUL/OLJOLDODG
निश्राय, निश्रां कृत्वेत्यर्थः, 'निगोदाः' कुटुम्बानि, 'बीयं'ति बीजमिव बीजं भविष्यञ्जन हेतुत्वात् 'बीयमेत्त 'त्ति बीजस्येव मात्रापरिमाणं येषां ते बीजमात्राः, स्वल्पाः स्वरूपत इत्यर्थः, 'रह'त्ति रथपथः - शकटचक्रद्वय मितमार्गः, 'अक्खसोय'त्ति अक्षश्रोतःचक्रे धुरः प्रवेशरन्ध्रः तदेव प्रमाणमक्षः श्रोतः प्रमाणं तेन मात्रा - परिमाणं समवगाहतो यस्य तत्तथा 'वोज्झिहिंति' वक्ष्यतः, 'आउबहुले' बह्रपुकायमित्यर्थः, 'निद्धाहिंति' निर्द्धाविष्यन्ति - निस्सरिष्यंति 'गाहिंति' ग्राहयिष्यन्ति, स्थलेषु स्थापयिष्यन्तीत्यर्थः, 'निस्सील'त्ति महाव्रताणुव्रतविकलाः निर्गुणाः - उत्तरगुणवियुक्ताः निर्मेराः कुलादिमर्यादारहिताः 'खोद्दाहार' ति क्षौद्रं - मधु तद्भोजिनः, 'कुणिम' त्ति कुणपः - शबस्तद्रसोऽपि वसादि: कुणपस्तदाहारयन्तीति-कुणपाहाराः, 'उववज्जिहिन्ति' उत्पत्स्ययन्ते 'ते णं'ति ते अच्छा - ऋक्षाः तरच्छा - व्याघ्रविशेषाः, 'परस्सरा' शरभाः, 'ढंका' काका: ढिलकाः - मधुगा मद्भवो - जलवायसाः 'सिहि' त्ति शिखिनो मयूरा इत्यर्थः ॥ सप्तमशते षष्ठ उद्देशकः ॥
'आउत्तं'ति (सू. २८८) आयुक्तं यथा स्यात् तथा, आयुक्तं तु सावधानता, 'उस्सुत्तं 'ति उत्सूत्रं यथा स्यात् तथा, सूत्रातिक्रमेणेत्यर्थः, 'रीयमाणे 'त्ति रीयतो गच्छत इत्यर्थः ॥ 'रूवी 'त्यादि ( सू. २८९ ) सूत्रवृन्दमाह, तत्र रूपं - मूर्त्तता तदस्ति येषां ते रूपिणः, तद्विपरीतास्त्वरूपिणः, 'काम'त्ति काम्यन्ते – अभिलप्यन्ते येनेति कामाः मनोज्ञाः शब्दाः संस्थानानि वर्णाश्च, अत्रोत्तरम् - रूपिणः कामाः, नो अरूपिणः, पुद्गलधर्मत्वेन तेषां मूर्त्तत्वादिति, 'सच्चित्त' त्ति सच्चित्ता अपि कामा स्युः, समनस्क - प्राणिरूपापेक्षया, अचित्ता अपि ते शब्दद्रव्यापेक्षया असंज्ञिजीवशरीररूपापेक्षया चेति, 'जीवा णं'ति जीवा अपि कामाः स्युः ॥१०८॥ जीवशरीररूपापेक्षया, अजीवा अपि ते शब्दापेक्षया चित्रशालभञ्जिकारूपापेक्षया चेति, 'जीवाणं' ति जीवानामेव कामाः, काम
CDCDOCT
७ शतके ७ उद्देशः
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
हेतुत्वात्, नो अजीवानां कामाः, कामासम्भवादिति । 'रूवि' मित्यादि, भुज्यन्ते - उपभुज्यन्ते वपुषा इति भोगा- गन्धरसस्पर्शत्रयरूपाः रूपिणो भोगाः, नो अरूपिणः, पुद्गलधर्मत्वेन तेषां मूर्त्तत्वादिति, सच्चित्ता अपि भोगा गन्धादिप्रधानजीवशरीराणां केषाश्चित् समनस्कत्वात्, अचित्ता अपि ते, गन्धादिप्रधानजीवशरीराणां केषांचिदमनस्कत्वात्, 'जीवावि भोगि' त्ति जीवशरीराणां गन्धयुक्तत्वाजीवा भोगाः, 'अजीवावि भोगि' त्ति अजीवद्रव्याणां गन्धादिगुणोपेतत्वादिति । 'सव्वत्थोवा काम भोगि 'त्ति ते हि चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्च स्युः, ते च स्तोका एव, नोकामिनो नोभोगिनस्ते च सिद्धा एव, ते च तेभ्यः प्रागुक्तेभ्योऽनन्तगुणाः, 'भोगि 'त्ति एकद्वित्रीन्द्रियास्तेभ्योऽनन्तगुणाः, वनस्पतीनामनन्तगुणत्वादिति । 'से नूणं' ति ( पू. २९० ) स नरो नूनं - निश्चितं भदन्त ! 'खीण' त्ति भोगास्सन्ति यस्य तद्भोगि - वपुस्तत्क्षीणं यस्य तपोरोगादिभिः स क्षीणभोगी - क्षीणतनुः, दुर्बल इत्यर्थः, 'उडाणेणं' उत्थानेन- ऊर्ध्वभवनेन 'कम्मेणं'ति गमनादिना 'बलेणं' ति देहप्राणेन 'वीरिएणं'ति जीवबलेन 'पुरिसकारति पुरुषाभिमानेन साधितस्वप्रयोजनेनेत्यर्थः, 'भोग भोगाई' ति मनोज्ञशब्दादीन् 'से नूणं'ति अथ भदन्त एवं - अनन्तरोक्तमर्थं वदथ यूयमिति प्रश्नः, पृच्छतोऽयमभिप्रायो - यद्यसौ न प्रभुस्तदाऽसौ भोगभोजनासमर्थत्वात् न भोगी, अत एव न भोगत्यागी, अतः कथं निर्जरावान् १, कथं वा स्वर्गमनपर्यवसानोऽस्तु ?, उत्तरं तु 'नो इण'त्ति, कस्माद् ?, यतः - 'पभू णं से'त्ति स क्षीणभोगी प्रभुः समर्थः । 'आहोहिए णं' ति अधोऽवधिको नियतक्षेत्र विषयावधिज्ञानी 'पर माहोहि 'त्ति परमावधिज्ञानी ॥ 'एगइया' ( सू २९१) एके केचन, न सर्वे सम्मूर्च्छिमा इत्यर्थः, 'अंध'त्ति अन्धा - अज्ञानाः मूढो - मूर्खस्तच्चश्रद्धानं प्रति एत एवोपमयोच्यन्ते - 'तमं'ति तमःप्रविष्टा इव तमः प्रविष्टाः 'तमपडल'त्ति तमः पटलमित्र तमःपटलं- ज्ञानावरणं मोहो-मोह
PCGOLBOLSOCJOCDOCDOCDO!
७ शतके
७ उद्देशः
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
७ शतके ८ उद्देशः
लघुवृत्ती
नीयं तदेव जालं मोहजालं ताभ्यां प्रतिच्छन्ना-आच्छादिता येते तथा, 'अकाम'त्ति अकामो-वेदनानुभवे अनिच्छा अमनस्कत्वात् स एव निकरणं-कारणं यत्र तदकामनिकरणं-अज्ञानप्रत्ययमिति यथा स्यात्तथैव, वेदनां सुखदुःखरूपां वेदनं वा संवेदनमनुभवन्तीत्यादि, अत्थी' त्यादि, अस्त्ययं पक्षो यदुत 'पभूवि'त्ति प्रभुरपि-संज्ञित्वेन यथा तद्रूपवेदनादिज्ञाने समर्थोऽपि, आस्तामसंज्ञित्वेनाप्रभुरित्यपिशब्दार्थः, अकामनिकरणं अनिच्छाप्रत्ययमनाभोगात् यथा स्यादेवं वेदनां वेदयन्तीति प्रश्नः, उत्तरं तु | 'जे णं'ति यः प्राणी संज्ञित्वेनोपायसद्भावेन च हेयादीनां हानादौ समर्थोऽपि 'नो पहु'त्ति न प्रभुः-समर्थः विना प्रदीपेना
न्धकारे रूपाणि 'पासित्तए'त्ति द्रष्टुं एषोऽकामप्रत्ययं वेदनां वेदयतीति सम्बन्धः, पुरओत्ति पुरतः 'अणिज्झाएत्ताणं'ति | अनिध्याय-चक्षुरव्यापार्य 'पासित्ति द्रष्टुं 'मग्गउत्ति मार्गत:-पृष्ठतः 'अणवयक्खित्ताणं ति अनवेक्ष्य-पश्चाद्भागमन वलोक्येति, 'पभूवित्ति प्रभुरपि संज्ञित्वेन रूपदर्शनसमर्थोऽपि 'पकामनिकरणं'ति प्रकामः-ईच्छितार्थप्राप्तितः प्रवर्द्धमानतयां प्रकृष्टोऽभिलाषः स एव निकरणं यथा स्यादेवं वेदनां वेदयन्तीति प्रश्नः, उत्तरं तु 'जे णं'ति यो न प्रभुः समुद्रस्य पारं गन्तुं | तद्गतद्रव्यप्राप्त्यार्थित्वे सत्यपि तथाविधशक्तिवैकल्याद्, अत एव च यो न प्रभुः-समर्थः समुद्रस्य पारंगतानि रूपाणि द्रष्टुं स तद्गताभिलाषातिरेकात् प्रकामनिकरणं वेदनां वेदयन्तीति ।। सप्तमशते सप्तम उद्देशकः॥
'एवं जहा रायप्पसेणइज्जेत्ति (सू. २९३) तत् सूत्रं चेदम्-‘समे चेव जीवे, से नूणं भंते ! हत्थीउ कुंथू अप्पकम्मतराए |चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव, कुंथूओ हत्थी महाकम्मतराए चेव३१, हंता! गोयमा!, कम्हा णं भंते ! हथिस्स |य कुंथुस्स य समे चेव जीवे ?, गोयमा! से जहानामए कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा निवाया निवाय
(யாழ மாற்ற முடியா ராறைப்படி பாடி பரமமாக புறப்பாயா மாயமாய
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ शतके ८ उद्देश:
श्रीभगमगंभीरा, अहे णं केइ पुरिसे पईवं च जोइं च गहाय तं कूडागारसालं अंतो २ अणुपविसइ २ तीसे कूडागारसालाए सव्वओ समंता लघुवृत्ती घणनिचियनिरंतरनिच्छिड्डाई दुवारवयणाई पिहेइ, तीसे बहुमज्झदेसभाए तं पईवं पलीवेजा, से य पदीवे कूडागारसालमंतो ओभा
| सेइ उज्जोएइ तवेइ पभासेइ, नो चेव णं कूडागारसालाए बाहिं, तए णं से पुरिसे तं पईवं इड्डुरेणं पिहेइ, तएणं से पईवे इड्डुरस्स अंतो ओभासेइ ४, नो चेव णं इडुरस्स बाहिं, एवं गो! कलिंजएणं गंडवाणियाए पच्छिपिडएणं आढएणं अद्धाढएणं पत्थएणं कुडवेणं अद्धकुडवेणं चउभाइयाए अट्ठभाइयाए सोलसियाए बत्तीसियाए चउसट्ठियाए, तए णं से पुरिसे तं पदीवं दीवाचंपण| एणं पिहेइ, तएणं से पदीवे तं दीवाचंपणयं अंतो ओहासेइ ४, नो चेव णं दीवाचंपणयस्स बाहिं, एवं चउसद्वियाए बाहिं जाव
नो चेवणं कूडागारसालाए बाहिं, एवामेव गोयमा! जीवे जारिसयं पुनकम्मनिबद्धं बोंदि निव्वत्तेइ तं असंखिजेहिं जीवपदेसेहि सञ्चित्तीकरेइ' शेषं तु लिखितमेवास्ति, अस्यायमर्थः-कूटाकारेण-शिखराकृत्या युक्ता शाला कूटाकारशाला 'दुहओ लित्ता' अंत| बहिश्च गोमयादिलिप्ता 'गुत्ता' प्राकाराद्यावृत्ता 'गुत्तदुवारा' कपाटादियुक्तद्वारा 'निवाता निवायगंभीरा' निवातविशालेत्यर्थः, 'जोइओ'त्ति ज्योतिषः, अग्नेरित्यर्थः, घणनिचिय'त्ति घननिचितानि कपाटादिद्वारपिधानानां द्वारशाखादिषु गाढनियोजनेन निचितानि निरन्तरं कपाटान्तराभावात् निश्छिद्राणि 'इडरेणं'ति गत्रीढंचनकेन 'गोकलिंजएणं ति गोभक्तार्थ वंशभाजनविशेषेण, डल्लकेनेत्यर्थः, 'गंडवाणियाए'त्ति गंडपाणिका वंशभाजनविशेष एव यो गण्डेन-हस्तेन गृह्यते डल्लाउ लघुतरः 'पिच्छिपिडएणं'ति पिच्छिकालक्षणपिटकेन, आढकादीनि प्रतीतानि, चउभाइय'त्ति घटकस्य रसमानविशेषस्य चतुर्थभागमात्रो मानविशेषः, 'अट्ठभाइय'त्ति तस्यैवाष्टभागमानविशेष एव, 'सोलसिय'त्ति षोडशभागमाना 'बत्तीसिय'त्ति तस्यैव
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०! लघुवृत्तौ
द्वात्रिंशद्भागमात्रा, चतुःषष्टिका तस्यैव चतुःषष्टितमांशस्वभावा, पलमिति तात्पर्यं, 'दीवाचं पण 'ति दीपकचम्पन केन - दीपाच्छादनेन, कोशकेनेत्यर्थः, एतच्च सर्वमपि वाचनान्तरे साक्षाल्लिखितमेव दृश्यते इति || 'सव्वे से दुक्खे' त्ति (सू. २९४ ) दुःखहेतुसंसारनिबन्धनत्वाद्दुःखं, ' से सुहे' त्ति सुखस्वरूपमोक्ष हेतुत्वात् यन्निजीर्णं कर्म तत्सुखमुच्यते । नारकादयश्च संज्ञिन इति संज्ञा आह- 'सण्ण' त्ति (सू. २९५) संज्ञानं संज्ञा, आभोग इत्यर्थः, अष्टौ संज्ञाः कण्ठ्याः, मतिज्ञानावरणक्षयोपशमाच्छन्दाद्यर्थगोचरा सामान्यावबोधक्रियैव संज्ञायते वस्त्वनयेत्योघसंज्ञा, एवं शब्दार्थगोचरा विशेषावबोधक्रियैव संज्ञायतेऽनयेति लोकसंज्ञा, ततश्चौघसंज्ञा दर्शनोपयोगः लोकसंज्ञा ज्ञानोपयोग इति, 'परज्झं' ति पारवश्यं 'पंडियत्तं असासयं'ति अयमर्थो - जीवः शाश्वतः पण्डितत्वमशाश्वतं चारित्रभ्रंशादिति ॥ सप्तमशतेऽष्टम उद्देशकः ॥
'असंवुडे’त्ति (सू. २९८) असंवृतः - प्रमत्तः 'इहगए 'त्ति इह प्रच्छको गौतमादिस्तदपेक्षया इहशब्दवाच्यो मनुष्यलोकः, ततश्चेहगतान्-नरलोकगतान् 'तत्थगए' त्ति वैक्रियं कृत्वा यत्र यास्यति तत्र व्यवस्थितानित्यर्थः, 'अन्नत्थ'त्ति उक्तस्थानद्वया| दन्यत्र व्यवस्थितानित्यर्थः, 'नवरं'ति अयं विशेष:- 'इहयं'ति इह शते अनगारो यतिरिहगतान् पुद्गलानिति वाच्यं तत्र तु देव इति तत्रगतानित्युक्तं चेति । 'णायमेयं' ति ( मू. ३००) ज्ञातं सामान्यतः एतद् वक्ष्यमाणं वस्त्वर्हता भगवता वीरेण, सर्वज्ञत्वात्, तथा 'सुर्य'ति स्मृतमिव स्मृतं, स्पष्टप्रतिभाससद्भावात् विज्ञातं विशेषतः, किं तदित्याह - 'महासिलाकण्टको' जीवितभेदकत्वान्महाशिलाकण्टकः, यत्र तृणशूकादिनाऽभिहतस्य हस्त्यादेर्महाशिला कण्टकेनेव पीडितस्य वेदना स्यात् स संग्रामो महाशिला कण्टकसङ्ग्राम उच्यते, अयं सङ्ग्राम एवं जातः, यथा - चम्पायां कोणिको नृपोऽभूत् तस्यानुजौ हल्लविहल्लाख्यौ भ्रातरौ
७ शतके ८ उद्देशः
| ॥११०॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
७ शतके ८.उद्देश:
से चनाख्यगन्धगजे समारूढौ दिव्यकुण्डलदिव्यवस्वालङ्कृतौ दृष्ट्वा कूणिकराजपनी पद्मावती मत्सराद्दन्तिनोऽपहाराय तं प्रेरितवती, तेन तौ तं याचितौ, तौ च तद्भयाद्वैशालीनगर्या निजमातामहचेटकराज्ञोऽन्तिकं सगजौ सान्तःपुरपरिच्छदौ गतवन्तौ, कूणिकेन च दूतप्रेषणतो मार्गितौ, न च तेन प्रेषितौ, ततः कूणिकेन भाणितं-यदि न प्रेषयसि तौ तदा युद्धमजो भत्र, तेनापि भणितं-एष सजोऽस्मि, ततः कूणिकेन कालादयो दश खकीयभिन्नमातृकाः भ्रातरो राजानश्चेटकेन सह सङ्ग्रामायाहूताः, तत्रैकैकस्य त्रीणि गजानां सहस्राणि, एवं रथानामश्वानां, नराणां च प्रत्येकं तिस्रः कोटयः, कूणिकस्याप्येवमेव, एनं व्यतिकरं मत्वा चेटकेनापि अष्टादश गणराजा मीलिताः, तेषां चेटकस्य चैवमेव प्रत्येकं गजादिपरिमाणं, मिथो युद्धं लग्नं, चेटकराजश्च प्रतिपन्नप्रतिज्ञतया दिनमध्ये एकमेव शरं मुश्चति, अमोववाणश्च सः, तत्र कूणिकसैन्ये गरुडव्यूहः चेटकानीके शकटव्यूहो विरचितः, ततश्च कूणिकस्य कालो | दण्डनायको युद्ध्यमानस्तावद् गतो यावच्चेटकः, ततस्तेनैकशरपातेनासौ निपातितः, भग्नं च कूणिकवलं, गते च द्वे अपि बले निज
२ स्थानं, एवं च दशसु दिनेषु चेटकेन विनाशिता दशापि कालादयः, एकादशे दिने चेटकजयार्थ देवताराधनाय कूणिकोऽष्टम| भक्तं जग्राह, ततः शक्रचमरावागतौ,शको बभाषे-चेटकः श्राद्ध इत्यहं न तं प्रति प्रहरामि, नवरं भवन्तं संरक्षामि, ततोऽसौ तद्रक्षार्थ वज्रसदृशं अभेद्यकवचं कृतवान् , चमरस्तु द्वौ संग्रामौ विकुर्वितवान्-महाशिलाकण्टकं रथमुशलं चेति ॥'जइत्थ'त्ति(म. ३०१) जितवान् , 'पराजइत्यत्ति पराजितवान् , हारितवानित्यर्थः, 'वजी'वज्री-शक्रः, 'विदेह'त्ति कूणिकः, एतावेव तत्र जेतारौ, नान्यः कश्चित् , 'मल्लइ'त्ति मल्लकिनामानो नव राजानः 'कासीकोसल'त्ति काशी-वाराणसी तत्सम्बन्धिनः आद्या नव कोशलाअयोध्या, तद्वासिनो भृपा इत्यर्थः, नव द्वितीयाः,'गणरायाणोत्ति कार्ये समुत्पन्ने ये गणं कुर्वन्ति ते गणराजाः, सामन्ता इत्यर्थः,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० बघुत्तो
| ते च चेटकराजस्य साहाय्याय गणं कृतवन्त इति, 'उदाइ'त्ति उदायिनामानं 'पड़िकप्पेह' सन्नद्धं कुरुत, पञ्चप्पिणह' प्रत्य-18/ शतके |र्पयत, निवेदयत इत्यर्थः, 'हद्वतुट्ठचित्त'त्ति हृष्ट-विस्मितं तुष्टं-तोषवत् चित्तं-मनो यथा स्यात् , 'छेयारिउवएस'त्ति छेकोनिपुणो य आचार्यः-शिल्पोपदेशदाता तदुपदेशाद्या मतिकल्पना-विकल्पाकृतिभेदास्तैस्सुनिपुणः, एवं भीमं दुष्प्रवर्ष सङ्घामिक, रणे योग्यमित्यर्थः, 'अउज्झंति अयोध्यं 'कयबलि'त्ति कृतबलिकर्मा गृहदेवतानां, कयकोउय'त्ति कृतानि कौतुकमङ्गलान्येव दुःस्वमादिव्यपोहायावश्यं कर्त्तव्यत्वात् प्रायश्चित्तानि तत्तथा, तत्र कौतुकानि मषीपुण्ड्रादीनि मङ्गलानि-सिद्धार्थकादीनि, 'सन्नद्ध'त्ति सनद्धः संनहनिकया, तथा बद्धः कसाबन्धनतो, वर्मितो वर्मतया कृतोऽङ्गे निवेशनात् कवचः-कंकटो येन स तथा, | ततः कर्मधारयः, 'उप्पीडिय'त्ति उत्पीडिता- गुणसारणेन दृढीकृता शरासनपट्टिका-धनुर्दण्डा येन स तथा, उत्पीडिता वा बाहौ बद्धा शरासनपट्टिका-बाहुपट्टो येन स तथा, पिणद्ध'त्ति पिनद्धं-परिहितं ग्रेवेयक-ग्रीवाऽऽभरणं येन स तथा,'चिंधपट्टो' योधचिह्नपट्टः 'गहियाउह'त्ति गृहीतानि आयुधानि-शस्त्राणि प्रहरणाय-परेषां प्रहारदानाय येन सः, अथवा आयुधानि-अक्षेप्यशस्त्राणि खगादीनि प्रहरणानि तु-क्षेप्यशस्त्राणि नाराचादीनि येन स तथा,'सकोरेंट'त्ति सह कोरण्टकाख्यैः कुसुमगुच्छैः-माल्यदाममिः-पुष्पमालाभिर्यत्तत्तथा तेन ध्रियमाणेन, मंगल'त्ति मङ्गलो-माङ्गल्यो जयशब्दः कृतो-जनैर्विहितः आलोके-दर्शने यस्य स तथा, 'हारोत्थय'त्ति हारावस्तृतेन-हारावच्छादनेन सुष्टु कृतरतिकं वक्षः-उरो यस्य स तथा, 'महयाभड'त्ति महाभटानां 'चडगर'त्ति देशीशब्देन विस्तारवत्सङ्घन परिवृत इत्यर्थः, 'ओयाए'त्ति उपयातः, उपागतः इत्यर्थः, 'अभिज'त्ति परशस्त्रा- H॥११॥ गम्यमिति कवचं 'वइर'त्ति वज्रसमं 'पराजिणित्तए' पराजयितुं, परानभिभवितुमित्यर्थः, 'हयमहिय'त्ति हताः-प्रहारदानतः
MIPARINISAR
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
के
MAHAmeanimal
मथिता-माननिर्मथनतः प्रवरखीरा पातिताश्च येषां ते तथा,'निवडिय'त्ति निपतिता, चिह्नध्वजाः पताकाश्च तदन्या येषां ते तथा, लघुवृत्तौ । 'किच्छत्ति कृच्छ्रेण-कष्टेन गतप्राणाः तान् 'पडिसेहित्थ'त्ति प्रतिषेधितवान् , युद्धान्निवर्तितवानित्यर्थः, रहमुसल' यत्र रथो|| ९ उद्देशः
मुशलेन युक्तः परिधावन् महाजनक्षयं कृतवान् स रथमुशलः 'उवट्ठियं उपस्थितं, प्राप्तमित्यर्थः,'मग्गउ'त्ति पृष्ठतः, आयसं'ति | अयस्संबन्धिनं लोहमयं 'कढिण'त्ति कठिनं-वंशमयं तापसभाजनविशेषं तत्प्रतिरूपकं-सदृशं 'अणासए'त्ति अश्वरहितः असारथिकः अनारोधको-योधवर्जितः 'महया' महाजनक्षयं जनवधं जनव्यथां वा जनप्रमद-चूर्णनं 'जणसंवहिन्ति जनसंवर्ग इव| संहार इव कल्पः-सदृग् अतस्तं ।। 'पुब्वसंगइए'त्ति (सू. ३०२) कार्तिकश्रेष्ठिभवे शक्रस्य कूणिकजीवो मित्रमभवत् , 'परियायसंगइए'त्ति पूरणतापसभवे चमरस्यासौ तापसपर्यायवर्ती मित्रमासीत् , 'दलइत्यत्ति दत्तवान् ।। अणिक्खित्तेणं ति(सू.३०३) अनिक्षिप्तेन, अखण्डितेनेत्यर्थः, 'आणत्त'त्ति आज्ञप्ते सति 'जुतामेव'त्ति युक्त मेव रथसामय्येति, 'सरिसए'त्ति सदृशः, 'सरित्तए' सदृशत्वक् 'सरिव्वए'त्ति सदृग्वयाः, 'सरिसभंड'त्ति सदृशी भाण्डमात्रा-प्रहरणकोशादिरूपा उपकरणं-कङ्कटादिकं यस्य स तथा, 'पडिरहंति रथं प्रति, 'आसुरुते'त्ति आशु-शीघ्रं रुतः-कोपोदयात् विमूढः 'रूप लुप् विमोहने' इति धातोः, जाव'त्ति यावत्करणादिदं दृश्यम्-'रुटे कुविए चंडकिए त्ति चाण्डक्यः-प्रकटितरौद्ररूपः 'मिसिमिसे'त्ति क्रोधाग्निना दीप्यमान इव 'ठाणं'तिपादन्यासविशेषलक्षणं'ठाइ'त्ति कुर्यात् ,'आयय'त्ति आयतः आकृष्टः सामान्येन कर्णायतं-आकर्णकृष्टं आयतकर्णायतस्तं 'एगाहचंति एका हत्या हननं प्रहारो यत्र तदेकाहत्यं 'कूडाहचंति कूटे इव तथाविधपाषाणसम्पुटादौ |आहत्या-आहननं यत्र तत् कूटाहत्यं 'अथामा अस्थामा सामान्येन शक्तिरहितः 'अबले'. वपुश्शक्तिविकलः 'अवीरिए'त्ति
SamudalkineKOTA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
andit andutwand
SEAR MITHIDA
N
मानसशक्तिशून्यः 'अपुरिसत्त'त्ति पुरुषकारः-पुरुषाभिमानः स एव कृतप्रयोजनः पराक्रमः,'अधारणिजति आत्मनोधरणं कर्तुमशक्यं इतिकृत्वा 'एगंतति एकान्तं-विजनं अन्तं-भूमिभागं, 'सीलाई ति फलानपेक्षाः क्रियाप्रवृत्तयः शुभाः 'वयाई अणुव्रतादीनि 'वेरमणाईति रागविरतयः गीत-गानं गन्धर्व मुरुजादिसहितं तल्लक्षणो निनादः, 'कालमासे'त्ति मरणमासे, कालदिने इति द्रष्टव्यं, (सू. ३०४) महाविदेहे सेत्स्यति ।। सप्तमशते नवमः॥
'एगयउत्ति (सू. ३०५) एकतस्समुपागतानां, स्थानान्तरेभ्य एकत्र मिलितानां, 'संनिवि'त्ति सनिविष्टानां उत्कटुकत्वात् 'सन्निस'त्ति सङ्गततया निषण्णानां, सुखासीनानामित्यर्थः, 'अस्थिकाए'त्ति प्रदेशराशीन् 'अजीवकाए'त्ति अजीवा--अचेतनाश्च ते कायाश्च-राशयः अजीवकायास्तान् अरूविकायं अमूर्तमिति भावः, 'जीवकार्य'ति जीवनं जीवो-ज्ञानाद्युपयोगस्तत्प्रधानः | कायो जीवकायस्तं, 'से कहमेय'ति अथ कथमेतद् अस्तिकायवस्तु मन्ये एवं-अमुना अवेतनादिविभागेन तेषां समुल्लाप इति | स्यात् 'अविपकड'त्ति इयं कथा अस्तिकायवक्तव्यतारूपा न विशेषेण प्रकटा प्रतीता-अविप्रकटा, अविउप्पकड'त्ति पाठान्तरे अविद्वत्प्रकृता-अविज्ञप्रस्तुता, अथवा न विशेषतः उत् प्राबल्यतश्च प्रकटा अव्युत्प्रकटा,'तं चेयस'त्ति तत् तस्मात् चेतसा-मनसा वेदसत्ति पाठान्तरे वेदसा-ज्ञानेन 'एयम8' अनुमस्तिकायस्वरूपमर्थ 'पचुविक्खहत्ति प्रत्युत्प्रेक्षध्वं, पर्यालोचयतेति, एयंसि 'ति एतस्मिन्-उक्तरूपेऽस्तिकाये 'चक्किय'त्ति शक्नुयात् कश्चित् , 'एयंसिति अयमस्य भावार्थ:-जीवसम्बन्धीनि पापकर्माणि अशुभविपाकदायीनि पुद्गलास्तिकाये न स्युः, अवेतनत्वेन अनुभववर्जितत्वात्तत्य, जीवास्तिकाये तानि तथा स्युरनुभवयुक्तत्वात् तस्पेति, 'अस्थि णं'ति (.३०६) अस्तीदं वस्तु 'जीवाण'ति जीवानां पापानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि 'कजंतित्ति
IRAIMINENAI
॥१
NAADIMIRE
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
शतके
भवन्तीत्यर्थः, 'थालीपाग'त्ति स्थाल्यां-उखायां पाको यस्य तत् स्थालीपाकशुद्धं, भक्तदोषवर्जितं, 'अट्ठारसवंजण'त्ति व्यञ्जHalनानि-शालनकानि तैराकुलं-व्याप्तम् , अष्टादश भेदाश्चैते--"सूओ १ दणो २ जवणं ३, तिण्णि य मंसाई ६ गोरसो ७ जूसोचा
भक्खा ९ गुललावणिया १०, मूलफला ११ हरियगं १२ डागो १३ ॥१॥ होइ रसालू य १४ तहा पाणं १५ पाणीय १६ । पाणगं चेव १७। अट्ठारसमो सागो १८ निरुवहओ लोइओ पिंडो॥२॥" मांसत्रयं जलचरादि, जूषो-मुद्गतन्दुलजीरककटुभाण्डादिरसं, भक्ष्याणि-खण्डखाद्यादीनि, गुललावणिया-गुलपपेटिका गुलधानिका वा,मूलफलान्येकमेव पदं, हरितकं जीरकादेः, डागो वा मूलकादिभजिका रसालू-मज्जिका, तल्लक्षणं चेदम्-"दोघयपला महु पलं दहियस्सद्धाढयं मिरियवा(मा)सो । दस खंडगु: डपलाई एस रसालू निवइजोगो ॥१॥" पानं-सुरादि, पानीयं जलादि पानकं-द्राक्षापानकादि शाकः-तक्रसिद्ध इति, आपातःतत्प्रथमतया संसर्गः, भद्दए'त्ति मधुरत्वान्मनोज्ञः, 'महस्सवए'त्ति षष्ठशततृतीयोदेशको महाश्रवको यथा तथेहाप्यध्येयं 'परि
णमन्ति परिणमत्-परिणामान्तरं गच्छत् प्राणातिपातादि कार्ये कारणोपचारात् प्राणातिपातहेतुकं कर्म,'दुरूवत्ताए' दुरूपताह हेतुतया परिणमति, दुरूपतां कुर्यादित्यर्थः, 'ओसहमिस्संति महातिक्तकटुघृतादिपक्कमौषधं,'नो भद्दए'त्ति इन्द्रियप्रतिकूल
त्वात् , 'से'त्ति (सू. ३०७) द्वौ नरौ समारभेते, उपद्रवयत इत्यर्थः, 'अप्पतरागं तेउकार्य'ति तत्रोज्ज्वलने बहुतरतेजसामु|त्पादेऽपि अल्पतराणां विनाशोऽप्यस्ति, तथैव दर्शनात् , 'महावेयण'त्ति महती वेदना जीवानां यमात् स महावेदनतराक इति, 'अचित्ताविपत्ति (सू. ३०९) सचेतना अग्निकायादयः तावदवभासन्त एवेत्यपिशब्दार्थः 'ओभासंति' अवभासते प्रकाशकाः स्युः, 'उज्जोवेंति' वस्तूद्योतयन्ति, 'तावन्ति' तापं कुर्युः 'पभासंति' तथाविधवस्तुदाहकत्वेन प्रभासते, दूरं निपतति-दूरेदरे
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमग
८ शतके
१ उद्देश:
गत्वा दूरे निपतंतीत्यर्थः, 'देसगयत्ति अभिप्रेतस्य गन्तव्यस्य क्रमशतादेः देशे तदर्डादौ, गमनस्वभावेऽपि देशे तदर्डादौ निपततीत्यर्थः ॥ सप्तमशते दशम उद्देशकः॥ इतिश्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यशतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्य
श्रीदानशेखरगणिसमुद्भूतायां भगवतीलघुवृत्तौ सप्तमशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥
अथाष्टमं शतकं 'पुग्गल'त्ति (*५७) पुदगलपरिणामार्थः१'आसिविसत्ति आशीविषादिविषयः २ 'रुक्ख'त्ति सङ्ख्यातजीवादिवृक्षरूपः ३ 'किरियत्ति क्रियारूपः ४ 'आजीव'त्ति आजीविकवक्तव्यतारूपः ५,'फासुगति प्रासुकदानादिरूपः ६ 'अदत्त'त्ति अदचादानरूपः ७ 'पडिणीय'त्ति प्रत्यनीकतार्थरूपः ८ 'बंध'त्ति प्रयोगबन्धादिरूपः ९ देशाराधनादिरूपः १० इत्योधतः सङ्ग्रहगाथा उक्ता । 'पओगपरिणय'त्ति (मू. ३०९) जीवव्यापारेण शरीरादिप्रयोगपरिणताः १ 'मीसा परिणता' (मू. ३१०) प्रयोगविस्रसाभ्यां परिणताः, प्रयोगपरिणाममत्यजन्तो विश्रसया स्वभावान्तरमापादिताः मुक्तकलेवरादिरूपाः २, अथवा औदा| रिकादिवर्गणारूपा विश्रसया कृतास्सन्तो ये जीवप्रयोगेणैकेन्द्रियादिवपुःप्रभृतिपरिणामान्तरमापादिताः ते मिश्रपरिणताः, ननु प्रयोगपरिणामोऽप्येवमेव ततः क एषां विशेषः १, सत्यं, किन्तु प्रयोगपरिणतेषु वित्रता सत्यपि न विवक्षिता इति, विस्ससापरिणय'त्ति (सू. ३११) स्वभावपरिणताः॥ अथ 'पओगपरिणया ण'मित्यादिना (सू.३१२) ग्रन्थेन नवभिर्दण्डकैः प्रयोग
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ता
८ शतके १ उद्देशः
HASINImpimmismmmiumiamailgime Mitwimmurghumarimmmmmmmms
| परिणतपुद्गलानिरूपयति, तत्र च 'एगिदिए' त्यादि, एफेन्द्रियादेसर्वार्थसिद्धदेवान्तजीवभेदविशेषितप्रयोगपरिणतानां पुद्गलानां प्रथमो दण्डकः, तत्र च 'आउकाइरागिदिय एवं चेति पृथ्वीवदप्कायप्रयोगपरिणता वाच्या इत्यर्थः, एवं 'दुपओत्ति पृथिव्यप्कायप्रयोगपरिणतेषिव द्विपदो भेदः सूक्ष्मवादरविधानाम्यां कृतस्तेजस्कायादिषु वाच्यः,'अणेगविह'त्ति पुलाककृमिकादिभेदत्वात् द्वीन्द्रियाणामनेकविधाः, त्रीन्द्रिय योगपरिणता अपि एवमनेकविधाः कुन्थुपिपीलिकादिभेदात् , एवं चतुरिन्द्रिया मक्षिकामशकादयोऽनेकविधाः, एवं सर्वेऽपि वाच्याः १, अथैकेन्द्रियादिसर्वार्थसिद्धदेवान्तः पर्याप्तकापर्याप्तकविशेषणो द्वितीयो दण्डकः प्रारभ्यते, तत्र-'एक्केके त्यादि, एकैकस्मिन् काये सूक्ष्मवादरभेदा द्विविधाः पुद्गला वाच्याः, ते च प्रत्येकं पर्यासकायपर्याप्तकमेदात् पुनर्द्विधा वाच्या इत्यर्थः २, 'जे पजत्तसुहुमपुढवी'त्यादि, औदारिकादिवपुर्विशेषणस्तृतीयो दण्डकः, तत्र च 'ओरालियतेयाकम्मसरीरपओग'त्ति औदारिकतैजसकार्मणवपुषां यः प्रयोगस्तेन परिणता येते तथा, पृथिव्यादीनां हि एतदेव वपुस्वयं स्यादितिकृत्वा तत्प्रयोगपरिणता एव ते स्युः, 'जे पज्जत्ता बायर'त्ति बादरपर्याप्तकवायूनां त्वाहारकवर्जवपुश्चतुष्टयं स्यात् , एवं 'गम्भवकंतियअपज्जत्तग'त्ति वैक्रियाहारकशरीराभावाद् गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि अपर्याप्तका नरास्त्रिशरीरा एवेति ३, अथ सर्वजीवेन्द्रियविशेषणश्चतुर्थो दण्डकः४,'जे अपज्जत्तसुहुमपुढवी'त्यादिः, औदारिकादिशरीरस्पर्शादीन्द्रियार्थः पञ्चमः, एवं चेव'त्ति एवमेव सर्वैकेन्द्रियजीवेषु 'चउक्कएणं ति सूक्ष्म १ बादर २ पर्याप्तक ३ अपर्याप्तक ४ चतुष्कभेदेन भावात् , अथ सर्वजीववर्णगन्धरसस्पर्शसंस्थानवाच्यः षष्ठः, एवमौदारिकादिशरीरवर्णादिभावविशेषणस्सप्तमः, इन्द्रियवर्णादिविशेषणोऽष्टमः, शरीरेन्द्रियवर्णादिविशेषणो नवमः, मिश्रपरिणतेष्वप्येत एव नव दण्डका वाच्याः । एवं जहा पण्णवणाए'त्ति, तत्रैवमिदं सूत्रम्
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्तौ
विद्या
பொடு பாப் பாடிப் பாடிப் பாடி பப்பப்பா பாபா மாமா
BAATALARIA
'जे रसपरिणया ते पंचविहा, तंजहा-तित्तरसपरिणया कडुयरस कसाय० अंबिल महुररसपरिणया, जे फासपरिणया ते अट्ठ-Tule शतके विहा पण्णत्ता, तंजहा-कक्खडफासपरिणया एवं मउय० गुरुय० लहुय० सीय० उसिण सिणिद्ध० लुक्खफासपरिणया'इत्यादि ॥ अथैकं पुद्गलद्रव्यमाश्रित्य परिमाणं चिन्तयन्नाह-'एगे'इत्यादि, मणप्पओ'त्ति मनस्तया परिणतं 'वइप्पओ'त्ति भाषाद्रव्यं | काययोगेन गृहीत्वा वाग्योगेन सृज्यमानं वाक्प्रयोगपरिणतं, 'कायप्पओ'त्ति औदारिकादिकाययोगेन गृहीतमौदारिकादिवर्गणा द्रव्यमौदारिकादिकायतया परिणतं कायप्रयोगपरिणतं, 'सच्चमणे ति सद्भूतार्थचिन्तनहेतोर्मनसः प्रयोगः सत्यमनःप्रयोगः, एवमन्येऽपि, नवरं मृषा-असद्भूतोऽर्थः, सत्यामृषा-मिश्रो, यथा पञ्चसु दारकेषु जातेषु दश दारका जाता इति,सत्यमृषाविपरीता असत्यामृषा, तत्स्वरूपमिदं-यथा देहीति, 'आरंभसच'त्ति आरम्भो-जीवोपघातः तत्सत्कं सत्यमारंभसत्यं तद्विषयो मनःप्रयो| गस्तेन परिणतं यत्तत्तथा, एवमुत्तरत्रापि, अनारम्भो-जीवदया, 'सारंभ'त्ति संरम्भो-वधसङ्कल्पः, समारम्भस्तु परिताप इति, 'ओरालिय'त्ति औदारिकशरीरकायप्रयोगः स पर्याप्तकस्यैव वेदितव्यः तेन यत्परिणतं तत्तथा, 'ओरालियमीस'त्ति औदारिकमुत्पत्तिकाले सम्पूर्ण सत् मिश्रं कार्मणेनेत्यौदारिकमिश्रं तल्लक्षणं शरीरं औदारिकमिश्रशरीरं तदेव कायः तस्य यः प्रयोगस्तेन परिणतं यत्तथा, अयं पुनरपर्याप्तकस्यैव, यदुक्तम्-"जोएण कम्मरणं आहारेई अणंतरं जीवो। तेण परं मीसेणं जाव सरीरस्स निष्फत्ती ॥१॥" एवं तावत्कार्मणेनौदारिकवपुषो मिश्रता, उत्पत्तिमाश्रित्य तस्य प्रधानत्वात् , यदा पुनरौदारिकशरीरी वैक्रियलब्धिसम्पन्नो नरः १ पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकः २ पर्याप्तवादरवायुकायिको वा ३ वैक्रियं कुर्यात् तदौदारिककायप्रयोग एव वर्त|मानः प्रदेशान् विक्षिप्य वैक्रियवपुर्योग्यान पुद्गलान् गृहीत्वा यावद्वैक्रियवपुःपर्याप्यां पर्याप्तिं व्रजेत् तावद्वैक्रियेणौदारिकवपुषो
mm
thi
le lu
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
मिश्रता, प्रारम्भकत्वेन तस्य प्रधानत्वाद्, एवमाहारकेण प्यौदा रिकशरीरस्य मिश्रता वेदितव्या, 'वेडव्विय'त्ति वैक्रियवपुः कायप्रयोगो वैक्रियपर्याप्तकस्येति 'वेउब्वियमीस' त्ति वैक्रियमिश्रवपुः काय प्रयोगो देवनार केषूत्पद्यमानस्यापर्याप्तकस्य, मिश्रता चेह वैक्रियशरीरस्य कार्मणेनैव, लब्धिवैक्रियपरित्यागे त्वौदारिकप्रवेशाद्वायामौदारिकोपादनाय प्रवृत्तेर्वैक्रियप्राधान्यादौदारिकेणापि वैकियस्य मिश्रतेति, 'आहारग'त्ति आहारकशरीरकायप्रयोग आहारकवपुर्निर्वृत्तौ सत्यां तदा तस्यैव प्राधान्यात्, 'आहारगमीस' चि आहारकस्यौदारिकेण मिश्रतायां सा चाहारकत्यागेनौदा रिकग्रहणाभिमुखस्य एतदुक्तं स्यात् - यदाऽऽहारकशरीरीभृत्वा कृतकार्यः पुनरप्यौदारिकं गृह्णाति तदा आहारकस्य प्राधान्यादौदारिक प्रवेशं प्रति व्यापारभावान्न परित्यजति यावत् सर्वथैवाहारकं तावदौदारिकेण सह मिश्रतेति, ननु तत्तेन न सर्वथा मुक्तं, पूर्वनिर्वर्त्तितं तिष्ठत्येव तत्कथं गृह्णाति ?, सत्यं तिष्ठति तत्, तथाऽप्यौदारिकशरीरोपादानार्थं प्रवृत्त इति गृह्णात्येवेत्युच्यते, 'कम्मासरीर'त्ति इह कार्मणशरीरकाय प्रयोगो विग्रहे, समुद्घातगतस्य च केवलिनः तृतीयचतुर्थपञ्चमसमयेषु स्याद्, उक्तञ्च - "कार्मणशरीरयोगी चतुर्थ के पञ्चमे तृतीये चे”ति, एवं प्रज्ञापनाटीकानुसारेणौदारिकशरीरकायप्रयोगादीनां व्याख्या, शतकटीकानुसारतः पुनर्मिश्रकाय प्रयोगाणामेवं औदारिकमिश्र औदारिक एवापरिपूर्णो मिश्र उच्यते, यथा गुडमिश्रं दधि नो दधितया नापि गुडतया व्यपदिश्यते, तत्त्वाभ्यामपरिपूर्णत्वात् एवमौदारिकं मिश्र कार्मणेन नौदारिकतया नापि कार्मणतया व्यपदेष्टुं शक्यमपरिपूर्णत्वादिति तस्यौदारिकमिश्रव्यपदेशः, एवं वैक्रियाहारकमिश्रावपीति, 'नवरं बायरवाउक्वाइय'त्ति यथौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणते सूक्ष्मपृथ्वीकायिकादि प्रतीत्य आलापकोऽधीतः तथौदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतेऽपि वाच्यः, नवरमयं विशेषः - तत्र सर्वेऽपि सूक्ष्मपृथ्वीकायिकादयः पर्याप्तापर्याप्तविशेषणा अधीताः
OCCOLTOLPOLEODOLJO FOLLO
८ शतके
१ उद्देशः
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
८ शतके १ उद्देशः
लघुवृत्तौ ।
Imali
इह तु बादरवायुकायिका गर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्याच पर्याप्तकविशेषणा अध्येतव्याः, शेषास्त्वपर्याप्तक विशेषणा एव, यतःबादरवायुकायिकादीनां पर्याप्तावस्थायामपि वैक्रियारंभणत औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगो लभ्यते,शेषाणां पुनरपर्याप्तकावस्थायामेवेति । 'जहा ओगाहणसंठाणे'त्ति प्रज्ञापनाया एकविंशतितमपदे, तत्रेदं सूत्रम्-'जइ वाउकाइयएगिंदियवेउब्वियसरीरका| यप्पओगपरिणए कि सुहुमवाउकाइयएगिदिय जाव परिणए बायरवाउकाइयएगिदियजाव परिणए ?, गोयमा! नो सुहुम जाव
परिणए, बायर जाव परिणए'इत्यादि, 'एवं जहा ओगाहणसंठाणे'त्ति तत्रेदं सूत्रम्-गोयमा! नो अमणुस्साहारगसरीरका| यप्पओगपरिणए, मणुस्साहारगसरीरकायप्पओगपरिणए' इत्यादि, एवं ओगाह'त्ति, कम्मस्स भेओ'त्ति,स चायं भेदः-'बेंदियकम्मासरीरकायप्पओगपरिणए, एवं तेंदिय० चउरिंदिय०' इत्यादि । अथ द्रव्यद्वयं चिन्तयन्नाह-'दो भंते'इत्यादि (सू. ३१३) इह प्रयोगपरिणतादिपदत्रये एकत्वे त्रयो विकल्पाः, द्विकयोगेऽपि त्रय एव, एवं जाताः षट्, एवं मनःप्रयोगादित्रयेपि षट्, | सत्यमनःप्रयोगपरिणतादीनि तु चत्वारि पदानि, तेष्वेकत्वे चत्वारः, द्विकयोगे तु षट् , एवं सर्वेऽपि दश, आरम्भसत्यमनःप्रयो|गपरिणतादीनि षट् पदानि, तेष्वेकत्वे षट्, द्विकयोगे तु पञ्चदश, सर्वेऽप्येकविंशतिः, सूत्रे च 'अहवेगे आरंभसचमणप्पओगपरि| णए' इत्यादिनेह द्विकयोगप्रथम एव भङ्गको दर्शितः, शेषांस्तदन्यपदसम्भवांश्चातिदेशेन दर्शयतोक्तम्-'एवं एएणं गमेग'ति एव| मेतेन गमेन आरम्भसत्यमनःप्रयोगादिपदप्रदर्शितेन द्विकसंयोगेन नेतव्यं समस्तं दव्यद्वयसूत्रं द्विकसंयोगस्य चैकत्वविकल्पाभिधानपूर्वकत्वादेकत्वविकल्पैश्चेति दृश्य, तत्र च यत्रारम्भसत्यमनःप्रयोगादिपदसमूहे यावन्तो द्विकसंयोगात्पद्यते सर्वे ते तत्र वाच्याः, तत्रारम्भसत्यमनःप्रयोगादिषु दर्शिता एव, आरम्भादिपदषटविशेषितेषु पुनरित्थमेव, त्रिषु मृषामनःप्रयोगादिषु चतुषु च सत्यवाक्प्र
॥११
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
शतके १ उद्देशः
DAINIOAmionline
HINDIHOOMI alworlm annocoin modi Hollmonth Indian Hoat i
योगादिषु प्रत्येकमेकत्वे पडू विकल्पाः, द्विकसंयोगे तु १५ प्रत्येकं, एवं सर्वेष्वपि एकविंशतिः, औदारिकादिशरीरकायप्रयोगादिषु योगादिप प्रत्येको सप्तसु पदेषु एकत्वे सप्त, द्विकसंयोगे तु एकविंशतिः, एवं सर्वे जाता अष्टाविंशतिः, एवमेकेन्द्रियादिपृथ्वीप्रभृतिपञ्चपदैः पूर्वोक्तक| मेण औदारिकादिकायप्रयोगपरिणतद्रव्यद्वयं प्रपश्चनीयं, कियदरं?, यावत्सर्वार्थसिद्धाः,एतच्चैवं-'जइ सव्वट्ठसिद्धअणुत्तरोववाइयकप्पा| ईयवेमाणियदेवपंचिंदियकम्मासरीरकायप्पओगपरिणया किं पञ्जत्तसव्वट्ठसिद्ध जाव परिणया अपज्जत्तसबढ जाव परिणया?,गोयमा! | पञ्जत्तसम्बट्ठजावपरिणयावा, अहवेगे पञ्जत्तसव्वट्ठजाव परिणए अहवेगे अपज्जत्तसम्बट्ठ जाव परिणए'त्ति, एवं वीससापरिणयावित्ति प्रयोगपरिणतद्रव्यद्वयवत् प्रत्येकविकल्पैर्द्विकसंयोगैश्च विश्रसापरिणतेऽपि द्रव्ये वर्णगन्धरसस्पर्शसंस्थानेषु पश्चादिभेदेषु वाच्यं, | कियदूरं यावदित्याह-'अहवेगे'इत्यादि, अयं च पश्चभेदसंस्थानस्य दशानां द्विकसंयोगानां दशम इति ।। अथ द्रव्यत्रयं चिन्त
यन्नाह-'तिणि भंते ! दव्व'त्ति इह प्रयोगपरिणतादिपदत्रये एकत्वे त्रयो विकल्पाः, द्विकयोगे तु षट् , कथं?, आद्यस्यैकत्वे | शेषयोः क्रमेण द्वित्त्वे द्वौ, तथाऽऽद्यस्य द्वित्त्वे शेषयोः क्रमादेकत्वेऽन्यौ द्वौ, तथा द्वितीयस्यैकत्वे तृतीयस्य च द्वित्त्वेऽन्यः, तथा | द्वितीयस्य द्वित्त्वे तृतीयस्यैकत्वे अन्य इत्येवं षट् , त्रिकयोगे एक एव, जातास्सर्वे दश, एवं मनःप्रयोगादिपदत्रयेऽपि, अत एवाह'एकसंजोगो'इत्यादि, सत्यमनःप्रयोगादिषु चैकत्वे चत्वारः, द्विकयोगे तु द्वादश, कथं ?, आद्यस्यैकत्वेन शेषाणां त्रयाणां क्रमादनेकत्वेन त्रयो लब्धाः, पुनरन्ये त्रय आद्यस्य बहुत्वेन शेषाणामेकत्वेन, तथा द्वितीयस्यैकत्वेन शेषयोः क्रमादनेकत्वेन द्वौ, पुनद्वितीयस्य बहुत्वेन शेषयोरेकत्वेन द्वावेव, तृतीयचतुर्थयोरेकत्वबहुत्वाभ्यामेकः, पुनस्तर्द्विपर्ययेणैकः, एवं द्वादश, त्रिकयोगे चत्वारः सर्वेऽपि २० 'एवं दुयासंजोग'इत्यादि 'एत्थवि तहेव'त्ति अत्रापि द्रव्यत्रयाधिकारे तथैव वाच्यं सूत्रं यथा द्रव्यद्वयाधिकारे
andimages andulis DOWNLOHARDAGIN WHICH Imipast
-
n Wom
-
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
शतके १ उद्देशः
बहत्वे पञ्चमस्य वा बहुत्वे द्वावित
! दव्य'त्ति इह प्रयोगमार
कत्वे द्वौ, द्वितीय-|
उक्तं, तत्र च मनोवाक्कायप्रभेदतो यः प्रयोगपरिणामो मिश्रतापरिणामो वर्णादिभेदतश्च विश्रसापरिणाम उक्तः स इहापि वाच्यः, किमंतं तत्सूत्रं वाच्यम् ?, 'जावेत्यादि, इह च परिमण्डलादीनि पञ्च पदानि, तेषु चैकत्वेन पञ्च विकल्पाः, द्विकयोगे तु २०, कथं ?, आद्यस्यैकत्वे शेषाणां क्रमेण बहुत्वे ४, आद्यस्य बहुत्वे शेषाणामेकत्वे ८, द्वितीयस्यैकत्वे बहुत्वे द्वयोरेकत्वे अनेकत्वे च | 1४, चतुर्थस्यैकत्वबहुत्वे पश्चमस्य वा बहुत्वे द्वावित्येवं सर्वे २०, त्रिकयोगे १०, तत्र 'अहवा एगे तंससंठाणे इत्यादिना त्रिक
योगानां दशमो दर्शितः । अथ चतुष्कमाश्रित्याह-'चत्तारि भंते ! दव्य'त्ति इह प्रयोगपरिणतादित्रयेण एकत्वे ३, द्विकयोगे| |९, कथं ?, आद्यस्यैकत्वे द्वयोः क्रमेण बहुत्वे द्वौ, आद्यस्य द्वित्त्वे द्वयोर्द्वित्त्वे अन्यौ द्वौ, आद्यस्य त्रित्वे द्वयोरेकत्वे द्वौ, द्वितीय-| | स्यैकत्वे अन्त्यस्य त्रित्वे द्वयोत्वेि तथा द्वितीयस्य त्रित्वे अन्त्यस्यैकत्वे त्रयोऽन्ये एवं सर्वेऽपि ९, त्रिकयोगे तु त्रय एव स्युः, | एवं सर्वे पश्चदशेति, 'जह पओगपरिणया किं मणपओगे'त्यादिना चोक्तशेषं द्रव्यचतुष्कप्रकरणमुपलक्षितम् , तच्च पूर्वोक्ता|नुसारेण संस्थानसूत्रं समुचितभङ्गकोपेतं समस्तमध्येयमिति ।। अथ पश्चादिद्रव्यप्रकरणान्यतिदेशतो दर्शयन्नाह-'एवं एएणं कमे
'ति, एवं चामिलापः-पंच भंते ! दव्या किं पओगपरिणया ? ३, गोयमा! पओगपरिणया वा ३ अहवा एगे पओगपरिणए चत्तारि मीसांपरिणया इत्यादि, इह च द्विकसंयोगे विकल्पाः १२, कथं ?, एकं चत्वारि च १ द्वे त्रीणि च २ त्रीणि द्वे ३ चत्वा र्येकं चेत्येवं ४ विकल्पाः, द्रव्यपञ्चकमाश्रित्य एकत्र द्विकयोगे पदत्रयस्य त्रयो द्विकयोगाः, ते च चतुर्भिर्गुणिता द्वादशेति, त्रिकयोगे तु षट्, कथं ?, त्रीण्येकमेकं च १ एकं त्रीण्येकं च २ एकमेकं त्रीणि च ३ द्वे द्वे एकं च ४ द्वे एकं द्वे च ५ एकं द्वे द्वे चेति ६ 'जाव दससंजोएणं ति इह यावत्करणाच्चतुष्कादिसंयोगास्सूचिताः, तत्र द्रव्यपश्चकापेक्षया सत्यमनःप्रयोगादिषु चतुषु पदेषु
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
द्विकत्रिकचतुष्कसंयोगाः स्युः, तत्र द्विकसंयोगाः २४, कथं ?, चतुर्णां पदानां षट् द्विकसंयोगाः, तत्रैकैकस्मिन् प्रागुक्तक्रमेण ४ विकल्पाः, षण्णां चतुर्भिर्गुणने २४, त्रिकसंयोगा अपि २४, कथं १, चतुर्णां पदानां त्रिसंयोगाः ४, एकैकसिंच प्रागुक्तरीत्या षड् विकल्पाः, चतुर्णां षभिर्गुणने २४, चतुष्कसंयोगे तु ४, कथं ?, आदौ द्वे त्रिषु चैकैकं १ द्वितीयस्थाने द्वे शेषेषु चैकैकं २ तृतीयस्थाने द्वे शेषेषु चैकैकं ३ चतुर्थे द्वे शेषेषु चैकैकं ४ एवं चत्वार इति, एकेन्द्रियादिषु पञ्चपदेषु द्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकसंयोगाः स्युः, तत्र द्विकसंयोगे ४० विकल्पाः, कथं ?, पञ्चानां पदानां दश द्विकसंयोगाः, एकैकस्मिंश्च द्विकसंयोगे प्रागुक्तरीत्या ४ विकल्पाः, दशानां चतुर्भिर्गुणने चत्वारिंशत्, त्रिकसंयोगे तु षष्टिः, कथं ?, पञ्चानां पदानां दश त्रिसंयोगाः, एकैकस्मिन त्रिकसंयोगे प्रागुतरीत्या ६ विकल्पाः, दशानां च षद्भिर्गुणने पष्टिरिति चतुष्कसंयोगाः २०, कथं १, पञ्चानां पदानां चतुष्क संयोगे ५ विकल्पाः, एकैकस्मिंश्च प्रागुक्तरीत्या ४ विकल्पाः, पञ्चानां चतुर्भिर्गुणने २०, पञ्चकसंयोग एक एव एवं पट्टादिसंयोगा अपि वाच्याः, नवरं षट्संयोगा आरम्भसत्यमनः प्रयोगादिषु स्यात्, सप्तकसंयोगस्त्वौदारिककायादिप्रयोगमाश्रित्य, अष्टकसंयोगस्तु व्यन्तरभेदान्, नवकसंयोगो ग्रैवेयक देव भेदान्, दशकसंयोगस्तु भवनपतिदेव भेदानाश्रित्य वैक्रियशरीरकायप्रयोगापेक्षया समवसेयः, एकादशसंयोगः | शून्यः नारकादिपदेषु तस्यासम्भवात्, द्वादशसंयोगः कल्पोपपन्नदेव भेदानाश्रित्य वैक्रियशरीरकायप्रयोगापेक्षया चेति, 'पवेसणाए 'ति नवमशततृतीयोदेश के गाङ्गेयाभिधानानगारकृतनरकादिगतिप्रवेशन विचारे, कियन्ति तदनुसारेण द्रव्याणि वाच्यानीत्याह- 'जाव असंखेज' त्ति असङ्ख्यातान्तनारकादिवक्तव्यताश्रयं हि तत्सूत्रं, इह यो विशेषस्तमाह- 'अणंते' त्यादि । अथैषा मेवाल्पबहुत्वमाह - 'सव्वत्थोव' त्ति (सु. ३१४) कायादिरूपतया जीवपुद्गलसंबन्धकालस्य स्तोकत्वात्, 'मीसाप० अनंत
HOCHHARYA COMM
८ शतके १ उद्दे०
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
गुण'ति कायादिप्रयोगपरिणतेभ्यः सकाशात् मिश्रकपरिणता अनन्तगुणाः, यतः प्रयोगकृतमाकारमपरित्यजन्तो विश्रसया ये परिणामान्तरमुपागता मुक्तकलेवराद्यवयवरूपास्तेऽनन्तानन्ताः, विश्रसापरिणतास्तु तेभ्योऽप्यनन्तगुणाः, परमाण्वादीनां जीवाग्रहणयोग्यानामप्यनन्तत्वादिति ॥ अष्टमशते प्रथमोद्देशकविवरणम् ॥
'आसीविस'त्ति (सू. ३१५ ) आशीविषा - दंष्ट्राविषाः, 'जाइआसी'ति जात्या - जन्मना आशीविषाः, 'कम्मआसी'ति कर्मणा-क्रियया शापादिनोपघातकरणेनाशीविषाः कर्माशीविषाः, तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्याश्च कर्माशीविषाः, पर्याप्तका एव, एते हि तपश्चरणानुष्ठानतो ऽन्यतो वा गुणतः खल्वाशीविषाः स्युः, शापप्रदानेनैव व्यापादयन्तीत्यर्थः, एते चाशीविषलब्धिस्वभावाः सहस्रारान्तदेवेष्वेवोत्पद्यते, देवास्त्वेत एव ये देवत्वेनोत्पन्नाः ते पर्याप्तकावस्थायामनुभूतभावतया कर्माशीविषाः, उक्तं च भाष्यकारेण - "आसी दाढा तग्गय महाविसाऽऽसीविसा भवे दुविहा । ते कम्मजाइएण योगहा चउविहविगप्पा ||१||"" के वइए विसएत्ति कियान् विषयो- गोचरो, विषस्येति गम्यं, 'अद्भभरह'त्ति अर्द्धभरतस्य यत् प्रमाणं सातिरेकत्रिषष्ट्यधिकयोजनशतद्वयलक्षणं तदेव मात्रा - प्रमाणं यस्यां सा तथा 'बोंदि'त्ति तनुं विषेण निजाशीप्रभवेन 'विसपरि'त्ति विषपरिगतां 'विसहमाणिन्ति विकसन्तीं 'करित्तए' कर्तुं, 'विसट्टयाए'त्ति विषमेवार्थो विषार्थस्तद्भावस्तत्ता तया विषार्थतया, विषत्वस्य तस्यां वा, 'नो चेव' त्ति नैवेत्यर्थः, 'संपत्तीए' सम्पच्या एवंविधवोन्दिसम्प्राप्तिद्वारेण, 'करेंलु'त्ति अकार्डः, वृथिका इति गम्यते, 'समयखेत्तं' ति समयक्षेत्रं 'एवं जहा वेउध्वियसरीरस्स भेदोत्ति यथा वैक्रियं भणता जीवभेदो भणितः तथेहापि वाच्योऽसावित्यर्थः, स चायं - गोयमा ! नो संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिय कम्मासीविसे गन्भवकंतियपंचिंदियतिरिक्खासीविसे, जइ गव्भ
WE WERDEN DINONEW MOON IMAGEANIN
८ शतके
२ उद्दे०
॥११७॥
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
S TRImmimaril
२ उद्द०
वकतियपंचिंदियतिरिक्ख० विसे कि संखेजवासाउयगम्भवकंतियपंचिंदियतिरिक्ख० विसे असंखेजवासाउयगम्भवकंतियपंचिंदिय|तिरिक्ख० विसे ?, गो०! संखिजवासाउय जाव कम्मासीविसे जइ संखिञ्ज जाव कम्मासीविसे किं पञ्जत्तसंखेज जाव कम्मासीविसे | अपज्जत्तसंखेज जाव कम्मासीविसे ?, गो! शेषं लिखितमेवास्ते ॥ 'दस हाणाईति (सू. ३१६) दश स्थानानि-वस्तूनि, गुणप
याश्रितत्वात् , छद्मस्थ इहावध्यादिज्ञानरहितो गृह्यते, अन्यथा अमूर्त्तत्वेन धर्मास्तिकायादीनजानन्नपि परमाण्वादि जानात्येवासी, मूर्त्तत्वात् तस्य, समस्तमूर्तविषयत्वाचावधिविशेषस्य, 'सव्वभावेणं ति इत्युक्तं, ततश्च तत्कथञ्चिजानन्नपि अनन्तपर्यायतया न जानातीति, सत्यं, परं दशेति सङ्ख्यानियमो व्यर्थः स्यात् , बहूनामपि घटादीनामर्थानाम केवलिना सर्वपर्यायतया ज्ञातुमशक्य| त्वात् , सर्वभावेन च साक्षात्करणं चक्षुःप्रत्यक्षेणेति हृदयं, श्रुतज्ञानादिना त्वसाक्षात्कारेण जानात्यपि, 'जीव'ति अशरीरप्रतिबद्धंRI देहमुक्तं, सिद्धमित्यर्थः, 'सव्वभावेणं'ति केवलज्ञानेनेति हृदयं ॥ आभिणियोहिय'त्ति (सू. ३१७) अर्थाभिमुखोऽपि पर्याय
रूपत्वात् नियतोऽसंशयरूपत्वाद् बोधो-ज्ञानमभिनिबोधः स्वार्थिकप्रत्ययोपादानादाभिनियोधिकं, 'उग्गहे'ति अब इति-प्रथमतो वस्तुग्रहणमवग्रहः, 'ईह'त्ति सदर्थविशेषालोचनमीहा, 'अवाय'त्ति प्रक्रान्तार्थविनिश्चयोऽवायः, अवगतार्थविशेषधरणं धारणा ४, 'जहे ति यथा 'राजप्रश्नीये' ज्ञानानां भेदो-विचारो भणितः तथेहापि भणितव्यः, स चैवम्-‘से किं तं उग्गहे पण्णत्ते ?, उग्गहे दुविहे पण्णत्ते, तं०-अत्थोबग्गहे वंजणोव०'इत्यादि, 'विभंगनाणेति विरुद्धा भङ्गा–विकल्पा यस्मिन् तद्विभङ्गज्ञानं, 'वंजणोवग्गहे'त्ति व्यज्यतेऽर्थोऽनेन दीपेनेव घट इति व्यञ्जनं, तच्चोपकरणेन्द्रियं तेनावग्रहो व्यञ्जनावग्रहः, 'जहा आभि|णित्ति यथा मतिज्ञानं तथा मत्यज्ञानमप्यध्येयं, तच्चैवम्-‘से किं तं वंजणावग्गहे?, २ चउबिहे पं०, तं० सोइंदियवं० जिभि
MAITHILITIENTRALIAtIndia Hamar
I
ameriitutioni mmsmartARAMBIRAHIMAMM alpummeliamulyamAUGRAHA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
८ शतके १ उद्दे०
श्रीभग दियवं० घाणिदियवं० फासिंदियवंजणुग्गहे 'एगट्ठियवजंति इहापि आभिणियोहियनाणे अगिण्हणयाए अवधारणाए अवलंबणयाए लघुवृत्ती मेहाए' इत्यादिपदानि पश्चैकार्थिकान्यवग्रहादीनामधीतानि, मत्यज्ञाने तु न तान्यध्येयानि इति भावः, 'जाव नोइंदियधार
ण'त्ति इदमन्त्यपदं यावदित्यर्थः, 'जं इमं अण्णाणिएहिं यदिदं मत्यज्ञानिकैः,अत आह-'मिच्छादिट्ठीहिंति मिथ्यादृष्टिभिः 'जहा नंदीए'त्ति तत्रैतत्सूत्रं सच्छंदबुद्धिमइविगप्पियं, तं०-भारहं रामायण'मित्यादि, 'संगोवंग'त्ति इहाङ्गानि-शिक्षादीनि षद् उपाङ्गानि-तव्याख्यारूपाणि, 'गामसंठिए'त्ति ग्रामालम्बनत्वात् ग्रामाकारमेव, एवमन्यान्यपि 'वाससंठिए भरतादिवर्षाकारं 'वासहर'त्ति हिमवदादिवर्षधरपर्वताकारं 'पसय'त्ति पसय आटव्यो द्विखुरश्चतुष्पदविशेषः, एवं विविधसंस्थानसंस्थितमिति, 'अत्थेगइया एगनाणी' केवलज्ञानीति, 'नेरइयाण'ति 'तिनाणी'ति सम्यग्दृष्टिनारकाणां भवप्रत्ययमवधिज्ञानमस्तीतिकृत्वा | नियमात् त्रिज्ञानिनः, 'अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी'ति, कथं स्यात् ?, असंज्ञिनस्संतो ये नारकेपुत्पद्यन्ते तेषामपर्याप्तावस्थायां |विभङ्गाभावादाद्यमेवाज्ञानद्वयमस्ति, ततो द्वयज्ञानिनः, ये तु मिथ्यादृशः संज्ञिभ्य उत्पद्यते तेषां भवप्रत्ययविभङ्गे सति ते व्यज्ञा
निनः, 'बेइंदियाणं'ति द्वीन्द्रियाः केचित् ज्ञानिनः सास्वादनसम्यग्दर्शनभावादपर्याप्तकावस्थायां स्युरित्युच्यते 'नाणी ति ॥अथ Kगत्यादि २० द्वारगाथाद्वयमाह-"गइ १ इंदिए य २ काए ३ सुहुमे ४ पजत्तए ५ भवत्थे य ६ । भवसिद्धिए य७ सन्नी ८ लद्धी
९ उवओग १० जोगे य ११॥१॥ लेसा १२ कसाय १३ वेयण १४ आहारे १५ नाणगोयरे १६ काले १७। अंतर १८ अप्पाबहुयं १९ पजवा २० चेव दाराइं ॥२॥"निरयगई'त्ति(सू.३१८)निरये गतियेषां ते निरयगतिकास्तेषां, इह च सम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयो वा ज्ञानिनोऽज्ञानिनो वा ये पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्येभ्यो नरके उत्पत्तुकामा अन्तरगतौ वर्त्तन्ते ते निरयगतिका विव
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
क्षिताः, एतत्प्रयोजनत्वाद् गतिग्रहण खेति, तिन्नि नाणाई नियम' त्ति अवधेर्भवप्रत्ययेनान्तरगतावपि भावात्, 'तिणिण अण्णाणाई भयणाएं'ति असंज्ञिनां नरके गच्छतां द्वे अज्ञाने, अपर्याप्तकत्वे विभङ्गाभावात्, संज्ञिनां मिध्यादृष्टीनां त्रीण्यज्ञानानि भवप्रत्यय विभङ्गसद्भावात् अतस्त्रीण्यज्ञानानि भजनयेत्युच्यते, 'तिरियगइयाणं' ति तिर्यग्गतिकानां तदपान्तरालवर्त्तिनां 'दो नाण'त्ति सम्यग्दृष्टोऽवधिज्ञाने पतित एव तिर्यक्षु गच्छन्ति तेन तेषां द्वे एव ज्ञाने 'दो अन्नाणे' त्ति मिथ्यादृष्टयों विभङ्गज्ञाने पतित एव तिर्यक्षु गच्छन्ति तेन तेषां द्वे अज्ञाने, 'मणुस्सगइयाणं'ति 'तिषिण नाणाई भयणाय'त्ति मनुष्यगतौ गच्छन्तः केचिज्ज्ञानिनोऽवधिज्ञानेन सहैव गच्छन्ति, तीर्थकरवत् केचिच्च तद्विमुच्येति तेषां त्रीणि वा द्वे वा ज्ञाने स्यातामिति, ये पुनरज्ञानिनो मनुव्यगतावुत्पत्तुकामास्तेषां पतित एव विभङ्गे तत्रोत्पत्तिः स्यात् अत उक्तम्- 'दो अन्नाणाई नियम'त्ति, 'देवगइय'त्ति देवगतौ ये ज्ञानिनो यातुकामास्तेषामवधिर्भवप्रत्ययो देवायुः प्रथमसमय एवोत्पद्यते अतस्तेषां नारकाणामिवोच्यते 'तिनि नाणाई निय मत्ति, ये त्वज्ञानिनस्तेऽसंज्ञिभ्य उत्पद्यमाना द्वयज्ञानिनः, अपर्याप्तकत्वे विभङ्गाभावात्, संज्ञिभ्य उत्पद्यमानास्तु त्र्यज्ञानिनो, भवप्रत्ययविभङ्गसद्भावात्, अतस्तेषां नारकाणामिवोच्यते 'तिविण अण्णाणाई भयणाएं' 'जहा सिद्ध' त्ति यथा सिद्धाः केवलज्ञानिन एव, एवं सिद्धिगतिका अपि वाच्या इति भावः, यद्यपि सिद्धानां सिद्धगतिकानां चान्तरगत्यभावान्न विशेषोऽस्ति तथापि इह गतिद्वारबलायातत्वात्ते दर्शिताः, 'सइंदिया णं भंते 'ति सेन्द्रिया - इन्द्रियोपयोगवन्तः, ते च ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च ज्ञानिनां चत्वारि ज्ञानानि भजनया, स्यात् द्वे स्यात् त्रीणि स्यात् चत्वारि, केवलज्ञानं नास्ति तेषां अनिन्द्रियज्ञानत्वात्तस्य द्वयादिभावो ज्ञानानां लब्ध्यपेक्षया उपयोगापेक्षया तु सर्वेषामेकदैकमेव ज्ञानं, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनयैव, स्यात् द्वे स्यात् त्रीणि
(C)C(CCPOL DOCJOC SOLJCDOCPETA
८ शतके २ उद्देशः
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
इति, 'जहा पुढविकाइय'त्ति एकेन्द्रिया मिथ्यादृष्टित्वादज्ञानिनस्ते च द्वयज्ञाना एवेत्यर्थः, 'बंदियेत्यादि, एपा द्वे ज्ञाने सास्वा
८शतके
IMR उद्देशः |दनस्तेषूत्पद्यते इतिकृत्वा, सास्वादनश्चोत्कृष्टतः षडावलिकामानः, अतो द्वे ज्ञाने तेषु लभ्येते, 'अणिदिति अनिन्द्रियाः-केव-|| लिनः 'सकाइया 'ति सह कायेन-औदारिकादिशरीरेण पृथ्व्यादिषट्कायान्यतरेण वा ये ते सकायिकाः, ते च केवलिनो|ऽपि स्युरिति सकायिकानां सम्यग्दृशां पञ्च ज्ञानानि, मिथ्यादृशां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनया स्युरिति, अकायिकास्सिद्धा एवेति । | सूक्ष्मद्वारे 'जहा पुढवित्ति द्वयज्ञानिनः सूक्ष्माः, मिथ्यादृक्त्वात् , 'जहा सकाइ'त्ति बादराः केवलिनोऽपि स्युरिति ते सकायिकवद् भजनया पश्चज्ञानिनः व्यज्ञानिनश्च वाच्याः। पर्याप्तकद्वारे चतुर्विंशतिदण्डके पर्याप्तकनारकाणां त्रीण्यज्ञानानि नियमात् , अपर्याप्तकानामेवासंज्ञिनारकाणां विभङ्गाभाव इति पर्याप्तावस्थायां तेषामज्ञानत्रयमेवेति 'एवं जाव चउरिंदिय'त्ति द्वित्रिचतुरि|न्द्रियाः पर्याप्तका द्वथज्ञानिन एवेत्यर्थः, 'पजत्ता णं भंते! पंचिंदियतिरिक्ख'त्ति पर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतिरश्चामवधिविभङ्गो वा | केषांचित् स्यात् केषांचिनेति त्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि वा द्वे ज्ञाने अज्ञाने वा तेषां स्यातामिति,'बेदियाणं दो नाण'त्ति अपर्या| सकद्वीन्द्रियादीनां केषांचित्साखादनसम्यग्दर्शनसद्भावात् द्वे ज्ञाने, केषांचित्तु तदभावात् द्वे अज्ञाने, अपर्याप्तकनराणां सम्यग्दृशामवधिभावे ज्ञानत्रयं यथा तीर्थकृतां, तदभावे तु द्वे ज्ञाने, मिथ्यादृशां तु द्वे अज्ञाने, तेषामपर्याप्तकत्वे विभङ्गाभावात् , अत एवोक्तम्'तिनि नाणाई भयणाए दोणि अण्णाणा नियमत्ति,'वाणमंतर'त्ति व्यन्तरा अपर्याप्तका नारका इव त्रिज्ञानाः व्यज्ञाना वा वाच्याः, तेष्वसंज्ञिभ्य उत्पद्यमानानामपर्याप्तकानां विभङ्गाभावात् , शेषाणां चावधेविभङ्गस्य च भावादिति, 'जोइसिय'त्ति एतेषु संज्ञिभ्य एवोत्पद्यन्ते, तेषामपर्याप्तकत्वेऽपि भवप्रत्ययस्यावधेर्विभङ्गस्य वाऽवश्यंभावात् त्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि वा स्युरिति ।
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लधुवृत्ती
भवस्थद्वारे 'निरयभवत्थाणं'ति निरयभवे तिष्ठन्तीति निरयभवस्थाः-प्राप्तोत्पत्तिस्थानाः, ते च यथा निरयगतिकास्त्रिज्ञाना द्वय- ८ शतके ज्ञानाश्चोक्तास्तस्था वाच्या इति । भव्यद्वारे 'जहा सकाइय'त्ति भवसिद्धिकाः केवलिनोऽपि ते सकायिकवद् भजनया पञ्चज्ञानाः,
२ उद्देशः तथा यावत् सम्यक्त्वं न प्रतिपन्नास्तावद् भजनयैव व्यज्ञानाश्च वाच्या इति, अभवसिद्धिकानां त्वज्ञानत्रयं भजनया स्यात् , सदा मिथ्यादृष्टित्वात्तेषां, अत उक्तम्-'नो नाणी, अन्नाणी'त्यादि । संज्ञिद्वारे 'जहा सइंदिय'त्ति ज्ञानानि चत्वारि भजनया,
अज्ञानानि च त्रीणि तथैव, असन्नी जहा बौदेय'त्ति अपर्याप्तकत्वे ज्ञानद्वयमपि सास्वादनतया स्यात् , पर्याप्तत्वेऽज्ञानद्वयमेवेति । FIलब्धिद्वारे 'कइविहाणं'ति (मू. ३१९) तत्र लब्धिः-आत्मनो ज्ञानादिगुणानां तत्कर्मक्षयापादितो लाभः, स च दशधा, ज्ञान-10
पश्चकस्य ज्ञानावरणक्षयक्षयोपशमाभ्यां लब्धिानलब्धिः , एवमन्यत्रापि, नवरं दर्शनं रुचिरूप आत्मपरिणामः, चरित्रं-चारित्रमोहनीयकर्मक्षयक्षयोपशमोपशमजो वा जीवपरिणामः, तथा चरित्रं च तदचरित्रं च चरित्राचरित्रं-संयमासंयमः, तच्चाप्रत्याख्यानकषा| यक्षयोपशमजो जीवपरिणामः, दानादिलब्धयः पश्चान्तरायक्षयक्षयोपशमजाः, 'इंदियलद्धि'त्ति स्पर्शनायेकेन्द्रियादि इन्द्रियलब्धिमतिज्ञानावरणक्षयक्ष योपशमजा पश्चान्तरायक्षयक्षयोपशमजा, सम्मइंसणलद्धी'त्तिइह सम्यग्दर्शनं मिथ्यात्वमोहनीयकर्मा| णुवेदनो १ पशम २ क्षय ३ समुत्थ आत्मपरिणामः, मिथ्यादर्शनं त्वशुद्धमिथ्यात्वदलिकोदयसमुत्थजीवपरिणामः, 'सामाइयचरित्तलद्धि'त्ति सावद्ययोगविरतिरूपं सामायिकचारित्रं तल्लब्धिः, सामायिकचारित्रं द्विधा-इत्वरं यावत्कथिकं च, इत्वरे अल्पकालं, तच्च भरतैरावतप्रथमान्तिमजिनतीर्थेवनारोपितव्रतस्य शैक्षकसेति, यावत्कथिकं तु यावजीविकं, तच विदेहमध्यमजिनतीर्थगतसाधूनामवसेयं, तेपामुपस्थापनाभावात् , नन्वितरस्यापि यावजीवतया प्रतिज्ञानात् तस्यैवोपस्थापनायां परित्यागात् कथं न |
instituent Aman
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
प्रतिज्ञालोपः १, अत्रोच्यते, अतिचाराभावात्, तस्यैव सामान्यतः सावद्ययोगनिवृत्तिरूपेणावस्थितस्य शुद्ध्यन्तरापादनेन संज्ञामात्रविशेषादिति, 'छेओवद्वाव'त्ति छेदे - प्राक्तन संयमव्यवच्छेदे सति यदुपस्थापनीयं - साधावारोपणीयं तत् छेदोपस्थापनीयं - पूर्वपर्यायच्छेदेन महाव्रतारोपणमिति, तच्च सातिचारमनतिचारं च तत्रानतिचारं यदित्वरसामायिकस्य शिष्यस्यारोप्यते, तीर्थान्तरसङ्क्रान्तौ वा यथा पार्श्वनाथतीर्थाद्वीरतीर्थं सङ्क्रामतः पञ्चयामधर्मप्राप्तौ, सातिचारं तु मूलगुणघातिनो व्रतारोपणं तच्छेदोपस्थानीयं । 'परिहार'त्ति परिहारः- तपोविशेषः तेन विशुद्धिर्यस्मिन् तत्परिहारविशुद्धिकं, तत् द्विधा - निर्विशमानकं निर्विष्टकायिकं चेति, निर्वि| शमानकास्तदा सेवकास्तदव्यतिरेकात् तदपि निर्विशमानकं, आसेवितविवक्षितचारित्रकायास्तु निर्विष्टकायास्त एव निर्विष्टकायिकाः | तदव्यतिरेकात् तदपि निर्विष्टकायिकं, इह च नवको गणः स्यात्, तत्र चत्वारः परिहारिका स्युः अन्ये तदन्ये तद्वैयावृत्यकराश्चत्वार एवानुपरिहारिकाः, एकस्तु कल्पस्थितो वाचनाचार्यो गुरुभृतः, एतेषां च निर्विशमानकानामयं परिहारः - "परिहारियाण उ तवो जहण्ण मज्झो तहेव उक्कोसो। सीउण्हवासकाले भणिओ वीरेहिं पत्तेयं ॥१॥ तत्थ जहण्णो गिम्हे चउत्थ छटुं तु होइ मज्झिमओ । अट्टम मिह उकोसो इत्तो सिसिरे पत्रक्खामि ||२|| सिसिरे उ जहण्णाई छट्टाई दसमचरमगा हुंति । वासासु अट्टमाई बारसपतओ नेओ ||३|| पारणगे आयामं पंचसु गह दोसऽभिग्गहो भिक्खे । कप्पट्टिया य पइदिण करंति एमेव आयाम ||४||" इह सप्तखेपणासु मध्ये आद्ययोरग्रह एव, पंचसु पुनर्ग्रहः, तत्राप्येकतरया भक्तं वा पानकं वा, एवं द्वयोरभिग्रहोऽवगन्तव्य इति, "एवं छम्मासतवं चरिउं परिहारगा अणुचरंति । अणुचरगे परिहारिय पर्यट्ठिए जाव छम्मासा || ५ || कप्पट्ठिओऽवि एवं छम्मास तवं करेइ सेसा उ | अणुपरिहारगभावं वयंति कप्पट्ठियत्तं च ॥ ६ ॥ ( इय एसो) अट्ठारसमा सपमाणो य वण्णिओ कप्पो । संखेवओ विसेसो सुत्ता एयरस
CDCOCOGDOCSOCJOCDOC@CD6700,
८ शतके २ उद्देशः
॥१२०॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
नायव्वो ||७|| कप्पसम्मत्तीइ तयं जिणकप्पं वा उविंति गच्छं वा । पडिवञ्जमाणगा पुण जिणस्सग से पवति ||८|| तित्थयरसमीवासेवगस्स पासेऽवि नेव अन्नस्स । एएसिं जं चरणं परिहार विमुद्धियं तं तु ||९||' अन्यैस्तु व्याख्यातम् - परिहारतो मासिक चतुलध्वादि तपश्चरति यः तस्य परिहारचरित्रलब्धिः स्यात् इदं च परिहारतपो यथा स्यात् तथोच्यते - "णवमस्स तइय वत्युं जहण उक्कोस ऊणगा दस उ । सुत्तत्थभिग्गहा पुण दव्बाइ तवो रयणमाई || १||" अयमर्थः - जघन्यतो यस्य नत्रमपूर्वतृतीयं वस्तु यावद्भवति, उत्कर्षतस्तु दश पूर्वाणि न्यूनानि सूत्रतोऽर्थतश्च स्युः, द्रव्यादयश्चाभिग्रहाः, रत्नावल्यादि तपः, तस्य परिहारतपो दीयते, तद्दाने च निरुपसर्गार्थं कायोत्सर्गो विधीयते, शुभे क्षणे तत्प्रतिपत्तिः, गुरुस्तं ब्रूते यथाऽहं तत्र वाचनाचार्यः अयं गीतार्थसाधुस्सहायस्ते, शेषसाधवोऽपि वाच्याः, यथा - 'एस तवं पडिवजह न कंचि आलवइ मा य आलवह । अत्तट्ठचिंतगस्सा वाघाओ मे ण कायन्वो' ॥१॥ तथा कथमहमिहालापादिरहितस्सन् तपः करिष्यामि एवं विभ्यतस्तस्य भयापहारः कार्यः, कल्पस्थितस्य तस्यैतत्कुर्यात् — किइकम्मं च पडिच्छर परिण्ण पडिपुच्छयपि सो देइ । सोवि य गुरुमुवचिट्ठइ, उदन्तमवि पुच्छिओ कहइ ॥ २ ॥ इह परिण्णा - परिज्ञा प्रत्याख्यानं, प्रतिपृच्छा त्वालापकः, यदा स ग्लानीभूत उत्थानादिकर्तुकामोऽस्मि (इति ब्रूते) ततोऽनुपरिहारिकस्तूष्णीक एव तदभिप्रेतं सर्वमपि कुर्यात्, आह च - " उट्ठेज निसीइजा भिक्खं हिंडेज भंडगं पेहे । कुवियपियबंधवस्त व करेइ इय| रोऽवि तुसिणीओ ॥ ३ ॥" तपश्च तस्य ग्रीष्मशिशिरवर्षासु जघन्यादिभेदेन चतुर्थादिद्वादशान्तं प्रागुक्तमेवेति, उक्तः परिहारतपोविधिः। 'सुहुमसंपराय' न्ति संपरैति संसारमेभिरिति सम्परायाः, सूक्ष्मा - लोभांशावशेषरूपाः सम्पराया यत्र तत्सूक्ष्मसम्परायं, एतदपि द्विधा- विशुद्ध्यमानकं संक्लिश्यमानकं चेति, तत्र विशुद्धयंमानकं क्षपकोपशमश्रेणिमारूढस्य स्यात्, सङ्किलश्यमानकं तु उपशम
८ शतके २. उद्देश :
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
D
णीतः प्रच्यवमानस्येति, 'अहक्खायचरित' न्ति यथा-येन प्रकारेणाख्यातं - अभिहितं अकषायतयेति तथैव यत् तत् यथाख्यातं, तदपि द्विधा-उपशमक्षपकश्रेणिभेदात्, शेषं तथैव, 'चरित्ताचरिते' त्ति 'एगागारा' मूलोत्तरगुणादीनां तद्भेदानामविवक्षणाद् द्वितीयकषायक्षयोपशमलभ्यपरिणाममात्र सैव विवक्षणाच्चरित्राचरित्रलब्धेरेकाकारत्वमव सेयं, एवं दानादिलब्धीनामेकाकारत्वं भेदानामविवक्षणात्, 'बालवी रियत्ति वालस्य असंयतस्य यद्वीर्यमसंयमयोग प्रवृत्तिहेतुभूतं तस्य या लब्धिश्चारित्र मोहोदयाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च सा तथा, एवमन्ये अपि यथायोगं वाच्ये, नवरं पण्डितः - संयतः बालपण्डितः - संयतासंयतः श्राद्धः । ' तस्स अलद्धियाणं'ति तस्य ज्ञानस्य अलब्धिकाः, ज्ञानलब्धिरहिता इत्यर्थः, 'आभिणिबोहियनागे' त्यादि, आभिनिबोधिकज्ञान| लब्धिकानां चत्वारि ज्ञानानि भजनया, केवलिनो नास्ति आभिनित्रोधिकज्ञानमिति । मतिज्ञानस्यालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्ते केवलिनस्ते चैकज्ञानिन एव, ये त्वज्ञानिनस्ते अज्ञानद्वयवन्तः अज्ञानत्रयवन्तो वा, एवं श्रुतेऽपि, 'ओहिणाणलद्धि'त्ति अवधिज्ञानलब्धिकास्त्रिज्ञानाः केवलमनःपर्यायाभावे, चतुर्ज्ञाना वा केवलाभावात्, अवधिज्ञानस्यालब्धिका ये ज्ञानिनस्ते द्विज्ञानिनो मतिश्रुतभावात् त्रिज्ञाना वा मतिश्रुतमनः पर्यायभावात्, एकज्ञाना वा केवलभावात् ये त्वज्ञानिनस्ते द्वयज्ञाना वा मत्यज्ञानश्रुताज्ञानभावात् व्यज्ञाना वा विभङ्गभावात्, 'मणपज्जव'त्ति मनः पर्यवज्ञानलब्धिकास्त्रिज्ञानाः, अवधि केवलाभावात्, चतुर्ज्ञाना वा, केवलाभावात्, मनःपर्यवज्ञानालब्धिकास्त्रिज्ञाना अवधि केवलाभावात्, अलब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्ते द्विज्ञानाः, आद्यद्वयभावात्, त्रिज्ञाना वा आद्यत्रयभावात्, एकज्ञाना वा केवलभावात्, ये त्वज्ञानिनस्ते द्वयज्ञाना आद्याज्ञानद्वयभावात् त्र्यज्ञाना वा अज्ञानत्रयभावात्, 'केवलनाण' त्ति केवलज्ञानलब्धिकाः केवलज्ञानिन एव, केवलज्ञानालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्तेषामाद्यं ज्ञानद्वयं, त्रतयं मतिश्रुत
८ शतके २ उद्देशः
॥१२१॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
| मनःपर्यायज्ञानानि वा केवलज्ञानवानि चत्वारि वा ज्ञानानि स्युः, ये त्वज्ञानिनस्तेषामाद्यमज्ञानद्वयं तत्रयं वा स्याद , एवं भजना शतके अवसेयेति । 'अन्नाणलद्धियाणं'ति अज्ञानलब्धिका अज्ञानिनस्तेषां त्रीण्यज्ञानानि भजनया, द्वे अज्ञाने त्रीण्यज्ञानानि वा, अज्ञा
UR उद्देशः नालब्धिकास्तु ज्ञानिनः, तेषां च पञ्च ज्ञानानि भजनया पूर्वोपदर्शितया वाच्यानि, 'जहा अन्नाणे' त्यादि, यथा अज्ञानलब्धिकानां त्रीण्यज्ञानानि भजनयोक्तानि मत्यज्ञानश्रुताज्ञानलब्धिकानामपि तानि तथैव, तथा अज्ञानालब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनयोक्तानि मत्यज्ञानश्रुताज्ञानालब्धिकानामपि पञ्च ज्ञानानि भजनयैव वाच्यानि, विभङ्गज्ञानलब्धिकानां त्रीण्यज्ञानानि नियमात् , तदलब्धिकानां पश्च ज्ञानानि भजनया, अज्ञानिनां च द्वे अज्ञाने नियमादिति। 'दसणलद्धि'त्ति दर्शनलब्धिकाः, श्रद्धानमात्रलब्धिका इत्यर्थः, ते च सम्यश्रद्धानवन्तो ज्ञानिनस्तदितरे त्वज्ञानिनः, तत्र ज्ञानिनां पञ्च ज्ञानानि भजनया, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनयैवेति, तस्स अलद्धिया नत्थि'त्ति तस्य-दर्शनस्य येषामलब्धिस्ते न संत्येव, सर्वजीवानां रुचिमात्रस्यास्तित्वादिति, सम्म| इंसणलद्धित्ति सम्यग्दर्शनलब्धिकानां 'तस्स अलद्धि'त्ति तस्यालब्धिकानां सम्यग्दर्शनस्यालब्धिमतां मिथ्यादृष्टीनां मिश्र
दृष्टीनां च त्रीण्यज्ञानानि भजनया, यतो मिश्रदृष्टीनामप्यज्ञानमेव, तात्विकसदोधाहेतुत्वान्मिश्रस्येति, 'मिच्छादसणलद्धि'त्ति | मिथ्यादृशां,'तस्स अलद्धि'त्ति तस्यालब्धिकानां मिथ्यादर्शनालब्धिमतां सम्यग्दृशां मिश्रदृष्टीनां चक्रमात् पञ्च ज्ञानानि त्रीण्य| ज्ञानानि च भजनयेति, 'चरित्तलद्धि'त्ति चरित्रलब्धिका ज्ञानिन एव, तेषां पश्च ज्ञानानि भजनया, यतः केवल्यपि चारित्री, चरित्रालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्तेषां मनःपर्यववर्जानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया स्युः, कथं ?, असंयतत्वे आद्यं ज्ञानद्वयं तत्रयं वा, सिद्धत्वे च केवलज्ञानं, सिद्धानामपि चारित्रलब्धिशून्यत्वाद् , यतस्ते 'नो चारित्रिणो नो अचारित्रिण' इति, ये त्वज्ञानिनस्तेषां
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
MBR
श्रीभगत्रीण्यज्ञानानि भजनया, सामाइय'त्ति सामायिकचारित्रलब्धिका ज्ञानिन एव, तेषां च केवलवर्जानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया, लघुवृत्तौ सामायिकचारित्रालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, छेदोपस्थापनीयादिभावेन सिद्धत्वेन वा, ये त्वज्ञानिनस्तेषां
|त्रीण्यज्ञानानि भजनया, एवं छेदोपस्थापनीयादिष्वपि वाच्यं, एतदेवाह-'एवं'ति तत्र छेदोपस्थापनीयादिचारित्रत्रयलब्धयो ज्ञानिन एव, तेषां चाद्यानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया, ये त्वज्ञानिनस्तेषामज्ञानत्रयं भजनयैव, यथाख्यातचारित्रलब्धिकानां तु विशेषोऽस्ति अतस्तद्दर्शनायाह-'नवरमहक्खाय'त्ति सामायिकादिचारित्रचतुष्टयलब्धिमतां छद्मस्थत्वेन चत्वार्येव ज्ञानानि भजनया, यथाख्यातचारित्रलब्धिमतां छद्मस्थेतरभावेन पञ्चापि भजनया स्युरिति तेषां तथैव तान्युक्तानि, 'चरित्ताचरित्त'त्ति 'तस्स अलद्धि'त्ति |चारित्राचरित्रालब्धिकाः श्रावकादन्ये, ते च ये ज्ञानिनस्तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, ये त्वज्ञानिनस्तेषां त्रीण्यज्ञानानि भजनयैव, 'दाणलद्धि'त्ति दानान्तरायक्षयक्षयोपशमाद् दाने दातव्ये लब्धियेषां ते दानलब्धिकाः, ते ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च, तत्र ये ज्ञानिनस्तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, केवलिनामपि दानलब्धियुक्तत्वात् , ये त्वज्ञानिनस्तेषां त्रीण्यज्ञानानि भजनयैव, दानालब्धिकास्सिद्धास्ते दानान्तरायक्षयेऽपि दातव्याभावात् सम्प्रदानासचात् दानप्रयोजनाभावाच्च दानालब्धय उक्ताः, ते च नियमात् केवलज्ञानिन इति, 'एवं'ति लाभभोगोपभोगवीर्यलब्धय एवं ज्ञेयाः, तदलब्धयः सिद्धानामेवोक्तन्यायादव सेयाः, ननु दानाद्यन्तरायक्षयात् केवलिनां | दानादयः कस्मान्न स्युः १, उच्यते, प्रयोजनाभावात् , कृतकृत्यास्ते भगवन्तः, 'बालबीरिय'त्ति बालवीर्यलब्धयोऽसंयताः तेषां| | ज्ञानिनां त्रीणि ज्ञानानि, अज्ञानिनां च त्रीण्यज्ञानानि भजनया, तदलब्धिकास्तु संयतासंयताः संयताश्च ते च ज्ञानिन एव, तेषां पञ्च | ज्ञानानि भजनया, 'पंडियवीरिय'त्ति 'तस्त अलद्धिति असंयतानां संयतासंयतानां सिद्धानां चेत्यर्थः, तत्रासंयतानामायं
WOROSHD
॥१२२॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
ll शतके र उद्देशः
लघुवृत्ती
ज्ञानत्रयं अज्ञानत्रयं च भजनया, संयतासंयतानां तु ज्ञानत्रयं भजनयैव स्यात् , सिद्धानां तु केवलज्ञानमेव, 'मणपज्जवत्ति मन:पर्यायज्ञानं तु पण्डितवीर्यवतामेव स्यात् , नान्येषां, अत उक्तम्-मनःपर्यायवर्जानि, सिद्धानां च वीर्यालब्धिकत्वं पण्डितवीर्यवाच्यप्रत्युपेक्षणादिअनुष्ठाने प्रवृत्यभावात् , 'बालपंडिए'त्ति 'तस्स अलद्रि'त्ति अश्रावकाणामिति, 'इंदियलद्धि'त्ति इन्द्रियलब्धिका ये ज्ञानिनस्तेषां चत्वारि ज्ञानानि भजनया, केवलं तु नास्ति तेषां, केवलिनामिन्द्रियोपयोगाभावात् , ये त्वज्ञानिनस्तेषामज्ञानत्रयं भजनयैव, इन्द्रियालब्धिकाः केवलिन एव, तेषामेवेन्द्रियोपयोगाभावात , तस्सद्धि'त्ति श्रोत्रन्द्रियलब्धिका इन्द्रियलब्धिकवद्वाच्याः, ते च ये ज्ञानिनस्ते अकेवलित्वादाद्यज्ञानचतुष्टयवन्तो भजनया, अज्ञानिनस्तु भजनया द्वित्र्यज्ञानाः, श्रोत्रेन्द्रियालब्धिका ये ज्ञानिनस्ते आद्यद्विज्ञानिनः, ते चापर्याप्तकाः सास्वादनसम्यग्दर्शनिनो विकलेन्द्रियाः, एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनः, ते हि श्रोत्रे न्द्रियालब्धिका इन्द्रियोपयोगाभावात् , ये त्वज्ञानिनस्ते चाद्याज्ञानद्वयवन्तः, चक्खिदिय'त्ति अयमर्थः-यथा श्रोत्रेन्द्रियलब्धिमतां भजनया चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि वा तदलब्धिकानां द्वे ज्ञाने अज्ञाने वा एकं च ज्ञानमुक्तं एवं चक्षुणिलब्धिकानां तदल| ब्धिकानां च वाच्यं, तत्र चक्षुर्घाणलब्धिकाश्च ये पश्चेन्द्रियास्तेषां केवलवर्जानि चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि वा भजनया, ये तु विकलेन्द्रियाश्चक्षुर्घाणलब्धिकास्तेषां सास्वादनसम्यग्दर्शनभाने आद्यज्ञानद्वयं, तदभावे त्वाद्यमज्ञानद्वयं, चक्षुर्घाणेन्द्रियालब्धिका यथायोगं त्रिद्वथेकेन्द्रियाः केवलिनश्च, तत्र त्रीन्द्रियादीनां सास्वादनसद्भावे आये ज्ञाने, तदभावे आये अज्ञाने, केवलिनामेकं केवलज्ञानं, जिभिदिय'त्ति, तस्स अलद्धिया' जिह्वालब्धिवर्जितास्ते केवलिन एकेन्द्रियाश्च, ये अज्ञानिनस्ते नियमात् यज्ञानिनः,एकेन्द्रियाणां सास्वादनभावतोऽपि सम्यग्दर्शनासद्भावाद्विभङ्गाभावाचेति, 'फासिंदिय'त्ति स्पर्शनेन्द्रियलब्धिकाः केवलवर्जज्ञानच
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
तुष्कवन्तो भजनया, तथैव द्वयज्ञानिनो वा व्यज्ञानिनो वा, स्पर्शनेन्द्रियालब्धिकास्तु केवलिन एव, इन्द्रियलब्ध्यलब्धिमन्तोऽ
ult शतके प्येवंविधा एव 'जहा इंदिय'त्ति यथा इन्द्रियलब्धिका अलब्धिका वा, उपयोगद्वारे 'सागारोवउत्त'त्ति(सू. ३२०)आकारो-10
२ उद्देश: | विशेषस्तेन यो बोधस्स साकारो-विशेषग्राहको बोधस्तेनोपयुक्ताः-तत्संवेदका ये ते साकारोपयुक्ताः ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च, तत्र | ज्ञानिनां पञ्च ज्ञानानि भजनया, स्यात् द्वे स्यात्रीणि स्याच्चत्वारि स्यादेकं, यच्च स्याद् द्वे इत्युच्यते तल्लब्धिमात्रमङ्गीकृत्य, उपयोगा|पेक्षया एकदा एकमेव ज्ञानमज्ञानं च, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनया, 'आभिणिति 'ओहिनाणे'त्ति अवधिज्ञानसाकारोपयुक्ताः, यथा तल्लब्धिकाः प्रागुक्ताः, स्यात् त्रिज्ञानिनो मतिश्रुतावधियोगात्, स्याच्चतु निनो मतिश्रुतावधिमनःपर्यवामि| सम्बन्धात् तथा वाच्याः,'मणपजव'त्ति मनःपर्यवज्ञानसाकारोपयुक्ता यथा मनःपर्यवलब्धिकाः प्रागुक्ताः, स्यात्रिज्ञानिनो मतिश्रुतमनःपर्यवयोगात् , स्याच्चतु निनः केवलवर्जज्ञानयोगात् , 'अणागारोवउत्त'त्ति न विद्यते आकारो यत्र तदनाकार-दर्शनं | तत्रोपयुक्ता ये ते ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च, तत्र ज्ञानलब्ध्यपेक्षया पश्च ज्ञानानि भजनया, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनया, एवं'ति यथा अनाकारोपयुक्ता ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्चोक्ता एवं चक्षुर्दर्शनाद्युपयुक्ता अपि, 'नवरं'ति विशेषः पुनरयं-चक्षुर्दर्शनेतरोपयुक्ताः केवलिनो न स्युः, तेषां चत्वारि ज्ञानानि भजनयेति, 'ओहिदसणअणागारो'त्ति अज्ञाना(अनाकारा)धिकारेऽवधिविभङ्गसाधारणत्वं, यतः--"सागारा, ओहिविभंगा जहण्णगा तुल्ला" इत्युक्तेः अवधिदर्शनयुक्ता अज्ञानिन उच्यन्ते । योगद्वारे 'सजोगिणं'ति, 'जहा सकाइय'त्ति प्रागुक्तकायद्वारे यथा सकायिका भजनया पश्चज्ञानास्यज्ञानाश्च उक्तास्तथा सयोगा अपि वाच्याः, एवं मनो- H ॥१२३॥ | योग्यादयोऽपि, केवलिनोऽपि मनोयोगादीनां भावात् तथा मनोयोगित्वादिमतां मिथ्यादृशामज्ञानत्रयभावाच्च, 'अजोगीति
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
மாடிய
लघुवृत्ती
अयोगिनः केवलिन इति । 'जहा सकाइय'त्ति सलेश्याः सकायिकवद् भजनया पञ्चज्ञानाः व्यज्ञानाश्च वाच्याः, केवलिनोऽपि मद शतके | शुक्ललेश्यासम्भवेन सलेश्यत्वात् , 'कण्हलेस'त्ति कृष्णलेश्याश्चतु निनस्यज्ञानिनश्च भजनया, 'सुक्कलेसा जहा सलेस'त्ति
+२ उद्देशः | पञ्चज्ञानिनो भजनया व्यज्ञानिनश्चेति, 'जहा सिद्ध'त्ति एकज्ञानिन इति । कषायद्वारे 'सकसाईत्ति केवलवर्जचतुर्जानिनो भजनयाऽज्ञानिनश्च, 'अकसाईणं'ति अकषायिणां पञ्च ज्ञानानि भजनया, कथं ?, उच्यते छमस्थवीतरागः केवली वा अकषायः, तत्र च छमस्थवीतरागस्याद्यज्ञानचतुष्कं भजनया स्यात् , केवलिनस्तु पंचममिति । वेदद्वारे 'सवेयगति सवेदकाः सेन्द्रियवद्भजनया केवलवर्जचतुर्जानिनस्यज्ञानिनश्च वाच्याः, अवेदगति अवेदका अकषायिवद्भजनया पश्चज्ञाना वाच्याः, ततोऽनिवृत्तिबादरादयोऽवेदकास्स्युः, तेषु च छद्मस्थानां चत्वारि ज्ञानानि भजनया कवलिनां तु पञ्चममिति । आहारकद्वारे 'आहारग'त्ति सक| पाया भजनया चतुर्ज्ञानास्यज्ञानाश्चोक्ताः, आहारका अप्येवमेव, नवरमाहारकाणां केवलमप्यस्ति, केवलिन आहारकत्वादिति, | 'अणाहारग'त्ति मनःपर्यवज्ञानमाहारकाणामेव, आद्यं पुनर्ज्ञानत्रयं च विग्रहे, केवलं वा केवलिसमुद्घातशैलेशीसिद्धावस्थास्त्रना| हारकाणामपि सादत उक्तम्-'मणपजवे'त्यादि । आएसेणं'ति (मू. ३२२) आदेशः-प्रकारः सामान्यविशेषरूपः, तत्र चादेशेन-ओघतो द्रव्यमात्रतया, नतु तद्गतसर्वविशेषापेक्षयेति भावः, अथवा आदेशेन श्रुतपरिकर्मिततया सर्वद्रव्याणि-धर्मास्तिकायादीनि जानाति अवायधारणापेक्षयाऽवबुद्ध्यते, ज्ञानस्यावायधारणारूपत्वात् , 'पासइत्ति पश्यति अवग्रहहापेक्षया अवबुद्ध्यते, यतः अवग्रहेयोर्दर्शनत्वं, आह भाष्यकार:-"णाणमवायधिईओ दंसणमिटुं जहोग्गहेहाओ । तह तत्तरुई सम्मं रोइजइ जेण तं नाणं ॥१॥ सामनग्गहणं दसणमेयं विसेसियं नाणं ।" अवग्रहेहे च सामान्यरूपे, अवायधारणे व विशेषरूपे, 'खेत्तओ'त्ति सर्व क्षेत्रं
ய் பாழய பாழாய ப பமியா மியன் பாடிய பாண்டிபாயை
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
८ शतके
लघुवृत्ती
२ उद्देशः
MIRAM
Rang
D
लोकालोकरूपं, एवं कालतो भावतश्चेति, आह च भाष्यकार:-'आएसुत्ति पगारो ओषादेसेण सचदव्याई । धम्मत्थिकाइयाई जाणइ न उ सबभावेणं ॥१॥ खित्तं लोगालोगं कालं सव्वद्धमहब तिविहंपि । पंचोदइयाईए भावे जा णेयमेवइयं ॥२॥' 'उवउत्ते'त्ति भावश्रुतोपयुक्तः, 'जाणइत्ति जानाति विशेषतोऽवगच्छति, श्रुतज्ञानस्य तत्स्वरूपत्वात् , पासइत्ति पश्यति च श्रुतानुवर्त्तिना मानसेन अचक्षुर्दर्शनरूपेण सर्वद्रव्याणि, अथवा पश्यत्यभिन्नदशपूर्वधरादिः श्रुतकेवली, तदारतस्तु भजना, सा पुनर्मतिविशेषतो ज्ञातव्येति, ननु 'भावओ णं सुयनाणी उबउत्ते सव्वभावे जाणइत्ति यदुक्तमिह तत् 'सुए चरित्ते ण पज्जवा सव्वें' इत्यनेन सह कथं न विरुध्यते ?, उच्यते, इह सूत्रे सर्वकथनेन पंचौदयिकादयो भावा गृह्यन्ते, तांश्च सर्वान् जातितो जानाति, 'रूविदवाई ति रूपिद्रव्याणि पुद्गलद्रव्याणि, तानि च जघन्यतोऽनन्तानि तैजसभाषाद्रव्याणामपान्तरालवर्तीनि, यदुक्तं-'तेयाभासादव्याण | अंतराइत्थ लहइ पट्टवओ'त्ति, उत्कृष्टतस्तु सर्वबादरसूक्ष्मभेदभिन्नानि जानाति विशेषाकारेण, ज्ञानत्वात् तस्य, पश्यति सामान्यतः,
अवधिज्ञानिनोऽवधिदर्शनस्यावश्यंभावात् , नन्वादी दर्शनं ततो ज्ञानमिति क्रमस्तत्किमर्थमेनंत्यक्त्वा प्राग्जानातीत्युक्तं, अत्रोच्यते, इहावधिज्ञानाधिकारात् प्राधान्यख्यापनार्थमादौ जानातीत्युक्तं, अवधिदर्शनस्यावधिविभङ्गसाधारणत्वेनाप्रधानत्वात् पश्चात् पश्यतीति, अथवा सर्वा एव लब्धयः साकारोपयोगोपयुक्तस्य उत्पद्यन्ते, लब्धिश्चावधिज्ञानमिति साकारोपयोगोपयुक्तस्यावधिज्ञानलब्धिः स्यात् इत्येतस्यार्थस्य ज्ञापनार्थ साकारोपयोगाभिधायकं जानातीति प्रागुक्तं, ततः क्रमेणोपयोगप्रवृत्तेः पश्यतीति, 'जहा नंदीए' तत्रेदं | सूत्रम्-'खेत्तओ णं ओहिनाणी जहण्णेणं अंगुलस्सासंखेजभागं० जाणइ पासईत्ति, व्याख्या पुनरेवं-क्षेत्रतोऽवधिज्ञानी जघन्येनाकुलस्यासङ्ख्येयभागमुत्कृष्टतोऽसङ्ख्येयान्यलोके शक्तिमपेक्ष्य लोकमितानि खण्डानि जानाति पश्यति, कालतो जघन्यमावलि
angalog orm WordN WIDOHNNAINADHIRHIOH
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
२.उ
कासङ्येयभागमुत्कृष्टतः असत्येया उत्सप्पिण्यवसर्पिणीरतीता(श्यति)अनागताश्च जानाति पश्येत , तद्गतरूपिद्रव्यावगमात् ,इदं सूत्रं कियदूरं वाच्यं 'जाव भावओ'त्ति भावाधिकार यावदिति, स चैवं-भावतो जघन्यतोऽनन्तान् भावान् , आधारद्रव्यानंतत्वात् , न तु प्रतिद्रव्यमिति, उत्कृष्टतोऽपि तानेवानन्तान् भावान् जानाति पश्यति च, तेऽपि चोत्कृष्टपदिनः सर्वपर्यायाणामनन्तभाग इति । 'उज्जुमईत्ति ऋजुमतिघंटोऽनेन चिन्तित इत्यध्यवसायलक्षणा मनोद्रव्यपरिच्छित्तिरित्यर्थः, 'अणंतपएसिए'त्ति अनन्तपरमाण्वात्मकात् , यथा नन्दीसूत्रे 'खंधे जाणइ पासइ'त्ति तत्र स्कन्धान् पर्याप्तसंज्ञिमिः प्राणिभिर तृतीयद्वीपसमुद्रान्तर्वतिभिर्मन| स्त्वेन परिणमितानित्यर्थः, 'जहा नन्दीए'त्ति कियन्नन्दीमूत्रमिहाध्येयमिति 'जाव भावओ'त्ति भावसूत्रं यावदिति, तच्चैवम्'भावओ णं उज्जुमई अणंते भावे जाणइ पासइ, मन्वभावाणमणंतं भागं जाणइ पामइ, तं चेव विउलमई विसुद्धतरागं वितिमि| रतराकं जाणइ पासई'त्ति, व्याख्या-विपुला-विशेषग्राहिणी मतिर्घटोऽनेन चिन्तितः, स च सौवर्णः पाटलिपुत्रकोऽवतनो महान | इत्यध्यवसायलक्षणा मनोद्रव्यविज्ञप्तिरित्यर्थः, विशुद्धतरकं-निर्मलतरं वितिमिरतरकं-तिमिरकल्पतदावरणक्षयोपशमभावादिति, 'केवलनाणस्स'त्ति इह नन्दीसूत्रम्-'खेत्तओ सव्वं खित्तं, कालओ णं सव्वं कालं, भावओणं केवली सव्वभावे जाणइ पासईत्ति, |'मइअन्नाण'त्ति यावत्करणात् 'खेत्तओणं मइअन्नाणी मइअन्नाणपरिगयं खित्तं जा०पा० कालोणं मइ० णी मइ०गयं कालं जाण०, 'सुयअन्नाणपरिगयाईति श्रुताज्ञानेन मिथ्यादृग्गृहीतसम्यक्श्रुतेन लौकिकथुतेन वा परिगतानि-विषयीकृतानि,'आघवेइ'त्ति आग्रहयति, अर्थापयति वा आख्यापयति वा, प्रत्यापयतीत्यर्थः,'पण्णवेई' प्रज्ञापयति भेदतः, प्ररूपयति युक्तितः,'जाणइत्ति विभङ्गज्ञानेन 'पासइत्ति अवधिदर्शनेनेति, कालद्वारे 'साइएत्ति इहाद्यः केवली द्वितीयो मत्यादिमान् , तत्राद्यस्य साद्यपर्यव
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः सितेतिशब्दतः कालः प्रतीयत इति द्वितीयस्यैव जघन्येतरभेदमाह - 'तत्थ णं जे साइए'ति 'अंतोमुहुत्तं 'ति आद्यज्ञानद्वलघुवृत्तौ यमाश्रित्योक्तं, तस्यैव जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमात्रत्वात्, 'छावट्ठि सागरोवमाई'ति यदुक्तं तदाद्यज्ञानत्रयमाश्रित्य तस्यैवोत्कर्षेणेतावत्येव स्थितिः 'दो वारे विजयाइसु' इति वचनात्, 'नाणीआभिणिबोहिय'त्ति ज्ञान्याभिनिबोधिकज्ञा निश्रुतज्ञानिअवधिज्ञा| निमनः पर्यायज्ञानिकेवलज्ञ। निअज्ञानिमत्यज्ञा निश्रुताज्ञानिविभङ्गज्ञानिनां 'दसण्हं' ति दशानां भेदानां 'संचिण'ति अवस्थितिकालो यथा प्रज्ञापनाष्टादशपदे कायस्थितौ अभिहितस्तथा वाच्यः, तत्र ज्ञानिनां पूर्वमुक्तं एवावस्थितिकालः, यच्च प्रागुक्तस्य पुनर्भणनं तदेकप्रकरणपतितत्वात् इति ज्ञेयं, आद्यज्ञानद्वयस्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमुत्कृष्टं तु साधिकानि ६६ सागराणि, अवधिज्ञानेऽप्येवं, नवरं जघन्यतो विशेषः, म चायं - ओहिनाणी जहण्णेणमेकं समयं कथं १, यदा विभंगज्ञानी सम्यक्त्वं प्रतिपद्यते तत्प्रथमसमय एव विभङ्गमवधिज्ञानं जातं, तत्क्षणमेव तदवधिज्ञानं प्रतिपतति तदा एकं समयमवधिरित्युक्तः, 'मणपजवणाणीणं भंते! पुच्छा जहण्णेणमेकं समयं उसेणं देगा पुण्वकोडी 'ति, कथं १, संयतस्याप्रमत्तताद्धायां वर्त्तमानस्य मनःपर्यायज्ञानमुत्पन्नं तत उत्पत्तिसमयसमनन्तरमेव विनष्टं इत्येकं समयं तथा चरणकाल उत्कृष्टो देशोना पूर्वकोटी तत्प्रतिपत्तिसमनन्तरमेव यदा मनःपर्यवज्ञानमुत्पन्नं आजन्म स्थितं तदा मनःपर्यायज्ञानस्योत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटी स्यादिति, 'केवलनाणीणं पुच्छा, गोयमा ! साइए अपञ्जवसिए, अन्नाणी १ मइअ० २ सुयअण्णाणीणं ३ पुच्छा, गो० ! एए तिष्णिवि तिविहे पण्णत्ते, तंजहाअणांइए अपजवसिए १ अभव्यानां, अणाइए सपञ्जवसिए २ भव्यानां, साइए सपजबसिए ३ सम्यक्त्वभ्रष्टानां, 'तत्थ णं जे से | साइए सपञ्जवसिए से जहण्णेणमंतो मुहुत्तं सम्यक्त्वपतितस्य अन्तर्मुहूतोपरि सम्यक्त्वप्रतिपत्तौ, उक्को सेणमणतं कालं अनंता ओस
८ शतके २ उद्देशः
॥१२५॥
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jull
श्रीभग लघुवृत्ता
|प्पिणिउस्सप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अवडपोग्गलपरियट्ट देसूर्ण, सम्यक्त्वभ्रष्टस्य वनस्पत्यादिष्वनन्ता उत्सर्पिणीरतिवाह्य पुनः८ शतके प्राप्तसम्यग्दर्शनस्येति, विभङ्गणाणीणं भंते ! पुच्छा, गो० ! जह० एकं समय, उत्पत्तिसमयानन्तरमेव प्रतिपाते, 'उक्कोसेणं तेत्तीसं २ उद्देशः सागरोवमाई देसूणपुवकोडीअम्भहियाई, देशोनां पूर्वकोटिं विभङ्गवत्तया मनुष्येषु जीवित्वा अप्रतिष्ठानादावुत्पन्नस्येति । अन्तरद्वारे ज्ञानानामज्ञानानामन्तरं सर्व यथा जीवाभिगमे, तच्चैवं-'आभिणिबोहियनाणिस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ?, | गो! जहण्णेणं अंतोमु० उक्कोसेणं अणतं कालं जाव अबडुपुग्गलपरियट्टू देणं, सुयनाणि ओहिनाणि मणपञ्जवनाणि एवं चेव, | केवलनाणिस्स पुच्छा, गो! नत्थि अंतरं, मइअन्नाणि सुयअन्नाणि पुच्छा, जहण्णेणं अंतो मु० उको छासहिसागराई साइरेगाई, विभंगनाणिस्स पुच्छा, गो० जह• अंतोमु० उको० वणफइकालो'त्ति । अल्पबहुत्वद्वारे 'अप्पाबहुगामि तिण्णि'त्ति अल्पबहु| त्वानि त्रीणि ज्ञानिनां १ मिथोऽज्ञानिनां च २ ज्ञान्यज्ञानिनां ३ च यथा अल्पबहुत्ववक्तव्यतायां प्रज्ञापनोक्तायां त्रीण्युक्तानि तथा |वाच्यानीति, तानि चैवं-एएसिणं भंते ! जीवाणं आभिणिबोहियणाणिणं० कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४१, गो०! सव्वत्थोवा | जीवा मणपजवनाणी, ओहिनाणी असंखिजगुणा, आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी दोवि तुल्ला विसेसा०, केवलनाणी अणंतगुणा, | इत्येको भेदः, शेषौ द्वौ भेदादित्यत्र ग्रन्थगौरवभयान्न तावुच्यते। अथ पर्यायद्वारे 'केवड्या आभिणिबोहिय'त्ति, आभिनिबोधिकज्ञानस्य पर्यवा-विशेषधर्माः, ते च द्विधा-स्वपरपर्यायभेदात् , तत्र येऽवग्रहादयो मतिविशेषाः क्षयोपशमवैचिच्यात् ते खप| र्यायाः तेऽनन्ताः,कथं ?, एकस्मादवग्रहादेरन्यः अवग्रहादिरनन्तभागवृद्ध्या विशुद्धः अन्यस्त्वसङ्येयभागवृद्ध्या अपरस्सङ्ख्येयभागवृद्ध्या अन्यतरस्सङ्ख्येयगुणवृद्ध्या तदन्योऽसङ्ख्येयगुणवृद्ध्या अपरस्त्वनन्तगुणवृद्ध्येति, एवं च सङ्ख्यातस्य सङ्ख्यातभेदत्वात्
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
ult शतके
र उद्देशः
श्रीभग असङ्ख्यातस्यासङ्ख्यात भेदत्वात् अनन्तस्य अनन्तभेदत्वाच्चानन्ता विशेषाः स्युरिति, अथवा तज्ज्ञेयस्यानन्तत्वात् प्रतिज्ञेयं च तस्य लघुवृत्तौ । | मिद्यमानत्वात् , अथ चैतत् ज्ञानमविभागपरिच्छेदैर्बुद्ध्या परिच्छिद्यमानमनन्तखण्डं स्यादित्येवमनन्ता इति, तथा ये पदार्थान्तरप
र्यायाः ते तस्य परपर्यायाः, तेच स्वपर्यायेभ्योऽनन्तगुणाः, परेषामनन्तगुणत्वादिति, ननु यदि ते परपर्यायास्तदा तस्येति न व्यपदेष्टुं युक्तं, परसम्बन्धित्वात् , अथ तस्य ते तदा न परपर्यायास्ते व्यपदेष्टव्याः, स्वसम्बन्धित्वादिति, अत्रोच्यते-यस्मात् तत्रासम्बद्धास्ते तस्मादेषां परपर्यायव्यपदेशः, यस्माच्च ते(त्यागेन)परिच्छिद्यमानत्वेन च तस्मिन्नुपयुज्यन्ते तस्मात्तस्य पर्यवा इति व्यपदिश्यन्ते, यथा असम्बद्धमपि धनं स्वधनं इति, उपयुज्यमानत्वात् , आह च-'जइ ते परपजाया न तस्म ? अह तस्स न परपजाया । आचार्यः प्राहजं तम्मि असंबद्धा तो परपजायववदेसो ॥१॥ चायसपज्जायविसेसणाइणा तस्स जमुवजुऑति । सधणमिवासंबद्धं हवंति ते पजवा तस्स ॥२॥" 'केवइया णं सुयनाणपजव'त्ति, 'एवं चेव' श्रुतज्ञानपर्यायाः प्रज्ञप्ताः, ते तथैव द्विधा, तत्र स्वपर्याया ये श्रुतज्ञानस्य स्वगताक्षरश्रुतादयों भेदास्तेऽप्यनन्ताः, क्षयोपशमवैचित्र्यस्य पदार्थानां चानन्त्याभ्यां श्रुतानुमारिणां वोधानामनन्तत्वा| दिति, अविभागपरिच्छेदानंत्याच्च, परपर्यायास्त्वनन्ताः सर्वभावानां प्रतीता एव, अथवा श्रुतग्रन्थानुसारिज्ञानं श्रुतज्ञानं; श्रुतग्रन्थश्चाक्षरात्मकः अक्षराणि चाकारादीनि तेषामेकैकमक्षरं यथायोगमुदात्तानुदात्तस्वरितभेदान सानुनासिकनिरनुनासिकमेदादल्पप्रयत्नमहाप्रयत्नभेदात् संयुक्तासंयुक्तद्रथादिसंयोगभेदादभिधेयानन्त्याच्च भिद्यमानमनन्तभेदं स्यात् , ते च तस्य स्वपर्यायाः, परपर्यायाश्चानन्ता एव, एवमनन्तपर्यायं तत् , आह च-'एक्केकमक्खरं पुण सपरपजायभेयओ भिन्नं । तं सव्वदव्वपज्जायरासिमाणं मुणेयव्वं ॥१॥ जे लहइ केवलो से सवण्णसहिओ य पजवेऽगारो । ते तस्स सपज्जाया सेसा परपजवा तस्स ॥२॥"त्ति, एव
॥१२६॥
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
दशतके
मक्षरात्मकत्वेनाक्षरपर्यायोपेतत्वादनन्ताः श्रुतज्ञानपर्याया इति, 'जाव'त्ति यावत्करणादिदं दृश्यं, केवइया ओहिनाणपज्जवा पण्णत्ता! गोयमा ! अणंता, केवइया भंते ! मणपजवनाणपजवा पण्णता ?, गो०! अगंता, केवइया केवलनाणपजवा पं०१, गो०! अणंता' तत्रावधिज्ञानवपर्याया येऽवधिज्ञानभेदाः, भवप्रत्ययक्षयोपशमभेदात् , नारकतिर्यामनुष्यदेवरूपतत्स्वामिभेदात् असङ्ख्यातमेदतद्विषयक्षेत्रकालभेदादनन्ततद्विषयद्रव्यपर्यायभेदादविभागपरिच्छेदाच्च, ते चैवमनन्ता इति, मनःपर्यायकेवलज्ञानस्वपर्यायाः परिच्छेदापेक्षया अविभागपलिच्छेदापेक्षया चेति एवं मत्यज्ञानादित्रयमभ्युद्यमिति, अथ पर्यवाल्पबहुत्वमाह, इह स्वपर्यायापेक्षयैवैपामल्पबहुत्वमवसेयं, स्वपरपर्यायापेक्षया सर्वेषां तुल्यपर्यायत्वादिति, तत्र सर्वस्तोका मनःपर्यायज्ञानपर्यायाः, तस्य मनोमात्रविषय| त्वात् , तेभ्योऽवधिज्ञानस्य अनन्तगुणाः,द्रव्यपर्यायतोऽनन्तगुणविषयत्वात् ,तेभ्यः श्रुतज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, तस्य रूप्यरूपिद्रव्यविषयत्वेनानन्तगुणविषयत्वात् , ततोऽप्याभिनिवोधिकज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, तस्यामिलाप्यानमिलाप्यद्रव्यादिविषयत्वेनानन्तगुणविषयत्वात् , ततः केवलज्ञानपर्याया अनन्तगुणास्सर्वद्रव्यपर्यायविषयत्वात् तस्येति, अज्ञानसूत्रेऽप्यल्पबहुत्वं सूत्रानुसारेणोहनीयं, मिश्रसूत्रे स्तोका मनःपर्यायपर्यवाः, इहोपपत्तिः प्राग्वत् , तेभ्यो विभङ्गपर्यवा अनन्तगुणाः, मनःपर्यायापेक्षया विभङ्गस्य बहुतमविषयत्वात् , तथाहि-विभङ्गज्ञानं ऊर्ध्वाधः उपरिमप्रैवेयकादारभ्य सप्तमपृथिव्यन्तक्षेत्रे तिर्यक् चासङ्ख्यातद्वीपसमुद्ररूपे यानि रूपिद्रव्याणि तानि कानिचिजानाति कांश्चित्पर्यायांश्च, तानि च मनःपर्यायापेक्षयाऽनन्तगुणानि, तेभ्योऽवधिपर्याया अनन्तगुणाः, अवधेः सकलरूपिद्रव्यप्रतिद्रव्यासङ्ख्यातपर्यायत्वेन विभङ्गापेक्षया अनन्तगुणविषयत्वात् , तेभ्योऽपि श्रुताज्ञानपर्यवा अनन्तगुणाः, श्रुताज्ञानस्य श्रुतज्ञानवदोघादेशेन समस्तमू मूर्त्तद्रव्यासर्वपर्यायविषयत्वेनावधिज्ञानापेक्षया अनन्तगुणविषयत्वात् , तेभ्यः श्रुतज्ञा
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
नपर्यवा विशेषाधिकाः केषाञ्चित् श्रुताज्ञानाविषयीकृतपर्यायाणां विषयीकरणाद्, यतो ज्ञानत्वेन स्पष्टा अवभासन्ते, तेभ्योऽपि मत्यज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, यतः श्रुतज्ञानमभिलाप्यवस्तुविषयमेव मत्यज्ञानं तु तदनन्तगुणानभिलाप्यवस्तुविषयमपीति, ततोऽपि मतिज्ञानपर्यवा विशेषाधिकाः केषाञ्चिदपि मत्यज्ञानाविषयीकृतभावानां विषयीकरणात्, तद्धि मत्यज्ञानापेक्षया स्फुटतरमिति, ततोऽपि केवलज्ञानपर्यवा अनन्तगुणाः, सर्वाद्वाभाविनां समस्तद्रव्यपर्यायाणामनन्यसाधारणावभासेनावभासनादिति || ॥ अष्टमशते द्वितीयः ॥
'संखिज्जजीविय'त्ति (सू. ३२३ ) सङ्ख्यातजीविकाः, एवमन्यदपि पदद्वयं 'जहा पण्णवणाए'ति यथा प्रज्ञापनायां तथाऽत्र वाच्यं तदेतत्-ताले तमाले तकलि तेतलि साले य सालकल्लाणे । सरले जावइ केयर, कंदलि तह चम्मरुक्खे य ॥१॥ चूयरुक्ख हिंगुरुक्खे लविंगरुक्खे य होइ बोद्धव्वे । पूयफले खज्जूरी बोद्धव्वा नालिएरी य ॥ २ ॥ 'जे यावण्णेति ये चान्ये तथाप्रकाराः वृक्षविशेषास्ते सङ्ख्यातजीविकाः, 'एगट्टिय'त्ति एकमस्थिकं – मध्ये वीजं येषां ते एकास्थिकाः, 'बहु'त्ति बहूनि बीजानि येषां ते बहुधीजकाः, निम्बाम्रजम्बुइत्याद्ये कास्थिकाः यथा प्रज्ञापनायां प्रथमपदे, 'से किं तं बहुबीयगा १, २ अणेगविहा | पं० तं०- अत्थियतिंदुकविडे अंबाडग माउलिंग बिल्ले य । आमलग फणस दाडिम आसाढे अंबर वडे य ॥ १ ॥ इत्यादि । (सू.३२४) कूर्म्मः - कच्छपः, कूम्र्म्मावलिका गोधा तदावलिका वा, 'जे अंतर'ति यान्यन्तरालानि 'तेऽवि य णं'ति तान्यपि च णं वाक्यालङ्कारे, 'तेहिं 'ति तैः जीवप्रदेशैः स्पृष्टानि - व्याप्तानि 'कलिंचे 'ति क्षुद्रकाष्ठरूपेण वा 'आमुस' न्ति आमृशन् - ईषत् स्पृशन् 'संमुसन्ति संमृशन्- सामस्त्येन स्पृशन् 'आलिह' न्ति आलिखन् - ईषत् सकृद्वा कर्षन् 'विलिह'न्ति विलिखन् विशेषेण कर्षन् 'अच्छि -
MARDANA, MOC CHIN BHOOL, WHERE DOWN CHODAN BHOGETHERHOOD 500H, MAN Health, Sali N
१००८ शत के
३ उद्देशः
॥१२७॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
.
दन्ति आच्छिदन 'विच्छिदन्ति विशेषेण छिन्दन 'समोडहत्ति समुपदहन् आवाधां-ईषत्पीडां व्यावाधा-प्रकृष्टपीडां ॥'कइ
'ति(सू. ३२५)अथ केयं चरमाचरमपरिभाषा इति, अत्रोच्यते-चरमं नाम प्रान्तं पर्यन्तवर्ति, आपेक्षिकं चरमत्वं, चरमं यदुक्तं तदन्यद्रव्यापेक्षया इदं चरमद्रव्यमिति, यथा पूर्वशरीरापेक्षया चरमं वपुरिति, तथा अचरमं नाम अप्रान्तं मध्यवर्ति, आपेक्षिकं अचरमत्वं, यदुक्तं अन्यद्रव्यापेक्षया इदमचरमद्रव्यं, यथा अन्यशरीरापेक्षया मध्यशरीरमिति, इह स्थाने प्रज्ञापनादशमं पदं वाच्यं, तदेवाह-तत्र पदद्वयं दर्शितमेव, शेवं तु दयते-चरिमाई अचरिमाइं चरिमंतपदेसा अचरिमन्तपदेसा?, गो०! इमा णं रयणप्पभा पुढवी नो चरिमा नो अचरिमा नो चरिमाइं नो अचरिमाई नो अचरिमंतपदेसा, नियमा अचरिमं चरिमाणि य चरिमंतपदेसा य अचरिमंतपदेसा य, तत्थ किं चरिमा अचरिमा एकवचनान्तः प्रश्नः, चरिमाइं इति बहुवचनान्तः प्रश्नः, चरिमंतपदेसा अचरिमंतपदेसत्ति, चरिमाण्येवान्तर्वर्तित्वान्ताश्चरमान्तास्तेषां प्रदेशा इति समासः, तथा अचरिममेवान्तो-विभागोऽचरमान्तस्तत्प्रदेशा अचरमान्तप्रदेशाः, गो० नो चरिमा नो अचरिमा इत्युत्तरं, चरिमत्वं ह्येतदापेक्षिकं, अपेक्षणीयस्याभावाच्च कथं चरिमा भविव्यति?, अचरमत्वमप्यपेक्षयैव स्यात् , ततः कथमन्यस्यापेक्ष्यस्याभावे अचरिमत्वं स्यात् ?, यदि हि रत्नप्रभाया मध्येऽन्या पृथ्वी स्यात् तदा तस्याश्चरिमत्वं युज्यते, न चास्ति सा, तस्मान्न चरमाऽसौ, तथा यदि तस्या बाह्यतोऽन्या पृथ्वी स्यात् तदा तस्या अचरमत्वं युज्यते, न चास्ति सा, तस्मान्नाचरमाऽसाविति, अत्रायं वाक्यार्थ:-किमियं रत्नप्रभा पश्चिमा उत मध्यमेति, तदेतद् द्वितयमपि यथा न सम्भवति तथा चोक्तं, अथ नो चरिमाई नो चरमाई, कथं ?, यदा तस्याश्चरमव्यपदेशोऽपि नास्ति, तदा चरमाणीति कथं भविष्यति ?, एवमचरमाण्यपि, तथा नो चरमंतपएसा नो अचरमंतपएसा, अत्रापि चरमत्वस्याचरमत्वस्य चाभावात् , तत्प्र
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
८ शतके
उद्देश:
HTRA TIMILAIMA
MISHITAINMEANINMility
देशकल्पनाया अप्यभाव एव, अत उक्तम्-'नो चरमांतप्रदेशा नो अचरमांतप्रदेशा रत्नप्रभे ति, तर्हि किं ?, नियमात निश्चयेन अचरिमं चरमानि च, एतदुक्तं स्यात्-अवश्यतयेयं केवलभङ्गवाच्या न स्यात् , अवयवावयविरूपतया असङ्ख्येयप्रदेशावगाढत्वाद्यथोक्तनिर्वचनविषयैव, तथाहि-रत्नप्रभा तावदनेन प्रकारेण व्यवस्थिता इति, तत्स्था|पना विनेयजनानुग्रहाय लिख्यते, एवमवस्थितायां यानि प्रान्तेषु व्यवस्थितानि तदध्यासितक्षेत्रखण्डानि तानि तथाविधवियुक्तत्वाचरमाणि, यत्पुनर्विशिष्टैकपरि|णाम मध्ये महत् रत्न प्रभाक्रान्तं क्षेत्रखण्डं तदपि तथाविधपरिणामयुक्तत्वादच| रम, तदुभयसमुदायरूपा चेयं, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात् , प्रदेशपरिकल्पनायां तु चरमान्तप्रदेशा अचरमान्तप्रदेशाच, कथं ?, ये बाह्यखण्डप्रदेशाः ते चरमान्तप्रदेशाः, ये च मध्यप्रदेशास्ते अचरमान्तप्रदेशा इति, अनेन चैकान्तदुर्णय| निरासप्रधानेन निर्वचनसूत्रेणावयवावयविरूपं वस्त्वित्याह, तयोश्च भेदाभेद इति,
एवं शर्करादिष्वपि, अथ कियद् दूरं तद्वाच्यमित्याह-'जाव'त्ति ये वैमानिकभव| सम्भवं स्पर्शनं न लप्स्यन्ते पुनस्तत्रानुत्पादेन मुक्तिगमनात् ते वैमानिकस्पर्शनमपेक्ष्य 'चरमाः, ये तु पुनर्लप्स्यन्ते तेऽचरमा इति ॥ अष्टमशते तृतीयः।। 'किरियापर्य'ति (सू. ३२६) एवं क्रियापदं प्रज्ञापनाद्वाविंशतितमं पदं वाच्यं, 'जाव'त्ति इह गाथे-"मिछाऽपच्चक्खाणे
mhilfhindiaTRICT
१२८॥
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
परिग्गहाऽऽरंभ माय कि रियाओ । कमसो मिच्छाअविरयमीसपमत्तऽप्पमत्ताणं ॥ १॥ मिच्छतवसियाउ मिच्छद्दिट्ठीण ते भवे थोवा । साणं एकेको वडइ रासी तओ अहिय ॥२॥ त्ति, अन्तिमसूत्रमिदम् -'आरंभियाणं परिग्गहियाणं अप्पचक्खाण किरियाणं मायावचियाणं मिच्छादंसणवत्तियाणं कयरे २ हिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसा हिया वा १, गोयमा ! सव्वत्थोवा मिच्छादंसणवतिया, मिध्यादृशामेव तद्भावात्, 'अपञ्च० किरिया विसेसाहिया' मिध्यादृशामविरतसम्यग्दृशां च तासां भावात्, परिगहिया विसे०, देशविरतानां प्रागुक्तानां च तासां भावात्, आरंभिया विसेसा०, प्रागुक्तानां प्रमत्तसंयतानां च तासां भावान्, मायावत्तिया विसे०, पूर्वोक्तानामप्रमत्त संयतानां च तद्भावात् एतदन्तं सूत्रं वाच्यमिति ॥ अष्टमशते चतुर्थोद्देशकः ॥
'रायगिहे 'ति गौतमो भगवन्तमेवमवादीत् 'आजी विद्या गं' ति ( पू. ३२७) आजीविका गोशालक शिष्या भदन्त ! स्थविरान् निर्ग्रन्थान् भवतः एवं वक्ष्यमाणप्रकारमवादिषुः यच्च ते तान् प्रत्यत्रादिपुस्तगौतमः स्वयमेव पृच्छन्नाह - 'सामाइयकडस्स'त्ति कृत सामायिकस्य प्रतिपन्नाद्यशिक्षाव्रतस्य, श्रमणोपाश्रये हि श्राद्धः सामायिकं प्रतिपद्यते, अतः 'समणोवस्सर' श्रमणोपाश्रये 'अच्छमाणस्स' आसीनस्य 'केह' कश्चित् 'भंडं'ति वस्त्रादिकं वस्तु गृहवर्त्ति साधूपाश्रयवर्त्ति वा 'अवहरेज्ज' अपहरेत् 'से णं'ति स श्रमणोपासकः 'तं भंड'ति तदपहृतं भाण्डं 'अणुगवे 'त्ति सामायिकसमाप्यनन्तरं गवेषयन् 'सभंड' ति स्वभाण्डं 'परागयं' ति परकीयं वा, पृच्छतोऽयमभिप्रायः - स्वसम्बन्धित्वात् स्वकीयं, सामायिक प्रतिपत्तौ च परिग्रहस्य प्रत्याख्यातत्वादखकीयं अतः प्रश्नः, अत्रोत्तरम् -'सभंड' ति स्वकीयं भाण्डं, नो परकीयं, 'तेहिं सीलति शीलव्रतानि - अणुव्रतानि गुणव्रतानि विरमणानि - रागादिविरतयः प्रत्याख्यानं - नमस्कारसहितादि पौषधोपवासाचेति शीलवतादिभिः, इह च शीलवतादीनां ग्रहणेऽपि
HIGHLIGCPCJCTOLOL JUL0205
८ शतके ४-५उ०
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
८ शतके ५ उद्देश
सावद्ययोगविरत्या विरमणशब्दोपात्तया प्रयोजनं, तस्या एव परिग्रहस्यापरिग्रहताहेतुभूतत्वेन भाण्डस्याभाण्डताभवनहेतुत्वादिति, 'से भंडे'त्ति तदपहृतं भाण्डं अभाण्डं स्याद् ,असंव्यवहार्यत्वात् , 'से केणं'ति अथ केन 'खाइणं'ति पुनः 'अटेण' अर्थेन-हेतुना |'तस्स णं एवं'ति तस्य एवं मनःपरिणामः स्यात् 'नो मे हिरण्णे'त्ति हिरण्यादिपरिग्रहस्य द्विविधत्रिविधेन प्रत्याख्यातत्वात् , 'नो में त्ति धनं गच्छणियमादि (गवादि धान्यं ब्रीह्यादि) रत्नानि-कर्केतनादीनि मणयः-चन्द्रकान्तादयः शिलाप्रवालानि-विद्रु| माणि रक्तरत्नानि-पद्मरागादीनि, 'संत'न्ति सद्-विद्यमानं सारं-प्रधानं 'सावएजं' वापतेयं द्रव्यं 'ममत्त'त्ति ममत्वभावः | | पुनः-हिरण्यादिविषये ममतापरिणामोऽपरिज्ञातो-न प्रत्याख्यातः स्यात् , अनुमतेरप्रत्याख्यातत्वात् , ममत्वभावस्य चानुमतिरूप| त्वात , 'केई जायं चरिज'त्ति कश्चिद् उपपतिस्तस्य श्राद्धस्य जायां पत्नी चरेत्-सेवेत, सुण्ह'त्ति स्नुषां-पुत्रभााँ, पिज़बंधणे'त्ति | प्रेम एव बन्धनं तत् पुनस्से-तस्य श्राद्धस्य नव्यवच्छिन्नं स्यात् , अनुमतेरप्रत्याख्यानात् , प्रेमानुबन्धस्यानुमतिरूपत्वात् , 'समणो| वासगस्स'त्ति (म. ३२८) तृतीयार्थत्वात् षष्ठ्याः श्रमणोपासकेन, सम्बन्धमात्र विवक्षया वा षष्ठ्यीयं, 'पुवामेव'त्ति प्राकाल एव-सम्यक्त्वप्रतिपत्तिसमनन्तरमेव 'अपचक्खाए'त्ति न प्रत्याख्यातस्यात् , तदा देशविरतेरज्ञातत्वात् , ततश्च 'से णं'ति स:श्राद्धश्चेत् प्राणातिपातविरतिकाले 'पचक्वाइ'त्ति प्रत्याचक्षाणः, प्राणातिपातमिति गम्यते, किं कुर्यादिति ३३३/२२२१२१ प्रश्नः?, 'तीत ति तीतम्-अतीतकालकृतं प्राणातिपातं प्रतिक्रामति, ततो निन्दाद्वारेण निवर्त्तते इत्यर्थः, ३२१/३२१३२ 'पडप्पत्ति प्रत्युत्पन्न-वर्तमानकालीनं प्राणातिपातं संवृणोति, न करोतीत्यर्थः, अनागतं-भविष्यत्कालविषयं ९२२५२१९९२५ | प्रत्याख्याति-न करिष्यामीति प्रतिजानीते, 'तिविहं तिविहेणं'ति इह नव विकल्पाः, तत्र गाथा-तिनि तिया तिनि दुया तिण्णि
१२९॥
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
f
श्रीभग लघुवृत्ती
८ शतके
५उटा
Imlilingunmun rains sung bio. madi
ilimhimuliminishilite nutan dinesh incimilimsuithuni instant interl
किका हवंति जोगेसु । तिदुइकं तिदुइक्कं तिदुइक्कं चेव करणाई ॥१॥ एषु विकल्पेषु एकादयो विकल्पालभ्यन्ते, आह-"एगो तिनि य तियगा दो नवगा तहय तिनि नव नव य ।भंगनवगस्स एवं भंगा एगूणपन्नासं ॥२॥"स्थापनाचेयम् । तत्र 'तिविहं तिविहेणं ति त्रिविधं करणकारणानुमतिभेदात् , प्राणातिपातमिति गम्यते, त्रिविधेन मनोवाकायलक्षणेन करणेन प्रतिक्रामति-ततो निन्दनेन निवर्तते इति, तिविहं दुविहेणं ति त्रिविधं करणादिभेदा द्विविधन करणेन मनःप्रभृत्येकतरवर्जितेन द्वयेन, 'तिविहं एगविहेणं'ति त्रिविधं तथैव एकविवेन मनःप्रभृत्ये कत मेन करणेन, 'दुविहं तिविहे गं'ति द्विविधं कृतादीनामन्यतमद्वयरूपयोगं त्रिविधेन मनःप्रभृतिकरणेन, एवमन्येऽपि, त्रिविधं त्रिविवेनेत्येको विकल्पः, द्वितीयतृतीयचतुर्थेषु त्रयस्त्रयः, पञ्चमषष्ठयोनव नव, | | सप्तमे त्रयः, अष्टमनवमयोनव नव, एवं सर्वे एकोनपञ्चाशत् , 'सीयालं भंगसयंति अतीतानागतवर्तमानकालैत्रिगुणीकरणे
सप्तचत्वारिंशदधिकं भङ्गशतं स्यात् , एए खलु'त्ति एते खलु-एत एव दृश्यमाना निर्ग्रन्थसत्का इति 'नो खलु'त्ति नैव 'आजीविकसमयस्स'त्ति ॥ (सू. ३२१) आजीविकसमयस्य गोशालकसिद्धान्तस्यायमर्थ:-इदमभिधेयमिति, 'अक्खीणपरिभोइणो
सव्वसत्त'त्ति अक्षीणायुष्कं-अप्रासुकं परिभुञ्जन्त इत्येवंशीला अक्षीणपरिभोजिनः सर्वसत्त्वा असंयताः सर्वप्राणिनः, यद्येवं ततः |किमाह-'से'त्ति ततः हंता-हत्वा लगुडादिना, छित्चा-असिना द्विधा कृत्वा, भित्त्वा-शूलादिना भिन्नं कृत्वा, लुवा-पक्ष्मादिलोपनेन, विलुप्य-त्वचो विलोपनेन,अपद्रव्य-विनाश्याहारमाहारयन्ति, 'तत्थति तत्र असंयतसत्त्ववर्गहननादिदोपपरायणे 'दुवालसति द्वादश विशेषानुष्ठानत्वात् परिगणिताः, आनन्दादिश्राद्धवत् , अन्यथा बहवस्ते, एवं ताले ति तालाख्यादयोऽपि 'अरिहंतदेवयाग'त्ति गोशालके कल्पनयाहत्वात् 'पंचफलपडि' फलपश्चकानिवृत्ताः 'सयरेहिन्ति फलविशेषैः "पिलखूहिं'
பழ மாயாமாமா பாடிய பயானா மாநe likely tyாரியார்
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
क्षैः 'अणालंछिएहिं ' अवर्द्धितकैः, अखण्डैरित्यर्थः, 'अनक्क'त्ति अनक्रमिनैः - अनस्तितैः 'गोणेहिं' ति गोणैः -- वृषभैरिति 'छेत्ते हिं' ति क्षेत्रैरिति, 'एएवि ताव'त्ति एतेऽपि तावत् विशिष्टयोग्यता विकलाः एवमिच्छन्ति- अमुना प्रकारेण वाञ्छन्ति, धर्ममिति गम्यम्, 'किमंग पुण'त्ति किं पुनर्ये श्रमणोपासका इमे ? ते नेच्छन्तीति गम्यम्, इच्छन्त्येवेति, विशिष्टदेव गुरुप्रवचनसमाश्रितत्वात् तेषां 'कम्मादाणाणि कर्माणि च तानि आदानानि च कर्महेतव इति, 'केसवाणिजे 'त्ति केशवजीवानां गोमहिषी स्त्रीप्रभृतीनां विक्रयः, 'निलंछण'न्ति वर्द्धितककरणं निलन्छनकर्म्म, 'इचेए'त्ति इत्येवंप्रकाराः एते निर्ग्रन्थसत्काः 'सुक'त्ति शुक्ला :- अभिन्नवृत्ताः अमत्सरिणः कृतज्ञाः सदारम्भिणो हितानुबन्धाच 'सुकाभिजाए'त्ति शुक्लाभिजाताः शुक्लप्रधानाः || (सू० ३३०) || अष्टमशते पञ्चमः ॥
'किं कलई 'त्ति (सू० ३३१ ) किं फलं स्यादित्यर्थः, 'एगंत सो'त्ति एकान्तेन 'नत्थि य से'त्ति नास्ति चैतत् 'से' तस्य पापकर्म क्रियते - स्यात्, 'बहुतरियाए 'त्ति पापकर्मापेक्षया 'अम्पतराए'त्ति अल्पतरं निर्जरापेक्षया, अयमर्थो - गुणवत्पात्रायाप्रासुकाशनादिदाने चारित्रोपष्टम्भो जीवोपघातो वा व्यवहारतस्तचारित्रबाधा च स्यात्, ततचारित्रोपष्टम्भात् निर्जरा जीवघातादेस्तु पापकर्म, तद्वस्तु हेतुसामर्थ्यात्, पापापेक्षया बहुतरा निर्जरा निर्जरापेक्षया चाल्पतरं पापं स्यात्, असंस्तरणादिकारणत एवाप्रासुकादिदानेन बह्वी निर्जरा स्यात्, नाकारणे, यदुक्तम्- "संथरणंमि असुद्धं दोहवि गिण्हंत दिंतयाणऽहियं । आउरदिट्ठेतेणं तं चैव हियं असंथरणे ॥ १ ॥" अन्ये त्वाहु:-अकारणेऽपि गुणत्रत्पात्रायाप्रासुकादिदानेन परिणामवशाद्वहुतरा निर्जरा स्यात्, अल्पतरं पापकर्मेति, निर्विशेषणत्वात् सूत्रस्य, परिणामस्य च प्रमाणत्वात्, आह च - " परमरहस्समिसीणं समत्तगणि पिडगझरियसाराणं ।
८ शतके
५-६ उ०
॥१३०॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
Inmaniliunlimhinthianimum
a
शतके उद्देशः
परिणामियं पमाणं निच्छयमवलंबमाणाणं ॥१॥" यच्चोच्यते-'संथरणम्मि असुद्ध'ति, अशुद्धं द्वयोरपि दातृगृहीत्रोरहितायेति तद् ग्राहकस्य व्यवहारतः संयमविराधना(त् )दायकस्य च लुब्धकदृष्टान्तभावितत्त्वेन वा ददतः शुभाल्पायुष्कतानिमित्तत्वात् , शुभमपि चायुरल्पमहितं विवक्षया, शुभाल्पायुष्कतानिमित्तत्वं च अप्रासुकादिदानस्खाल्पायुष्कताफलप्रतिपादकसूत्रे प्राक् चर्चितं, यत् पुनरिह || तत्त्वं तत् केवलिगम्यमिति ॥ तृतीयसूत्रे 'असंजयेत्यादिना अगुणवान् पात्रविशेष उक्तः, 'फासुएण अफासुएण'त्ति प्रासु| कापासुकादेर्दानस्य पापकर्मफलता निर्जराया अभावश्चोक्तः, असंयमोपष्टम्भस्योभयत्र तुल्यत्वात् , यश्च प्रासुकादौ जीवघाताभावेन अप्रासुकादौ जीवघातसद्भावेन विशेषः सोऽत्र न विवक्षितः, पापकर्मणो निर्जराऽभावस्यैव विवक्षितत्वादिति, सूत्रत्रयेणापि चानेन मोक्षार्थमेव दानं यत् तचिन्तितं, यत्पुनरनुकम्पादानं औचित्यदानं च न ते चिन्तिते, निर्जरायास्तत्रानपेक्षणीयत्वात् , अनुकम्पौचित्ययोरपेक्षणीयत्वाच्चेति, उक्तं च-"मोक्खत्थं जं दाणं तं पइ एसो विही समक्खाओ । अणुकंपादाणं पुण जिणेहिं न कयाइ पडिसिद्धं ॥१॥ति'।। दानाधिकारादेवेदमाह-'निग्गंत्थे गाहावइकुलं'ति(सू. ३३२) गृहपतिकुलं-गृहिगृहं 'पिंडवाय'त्ति पिण्डस्य | भोजनस्य पात:-पात्रे ग्रहः पात्रे गृहस्थानिपतनं तत्र प्रतिज्ञानं पिण्डपातप्रतिज्ञा तया, पिण्डस्य पातो मम पात्रे भवत्विति बुद्धिरित्यर्थः, 'उवनिमंतिज'त्ति उपनिमन्त्रयेत् , भिक्षो! गृहाणेदं पिण्डद्वयमित्यभिदध्यादित्यर्थः, से यत्ति स साधुस्तं पिण्डं 'थेरा य सेत्ति स्थविराश्च तस्य अनुगवेषयितव्याः स्युरिति, 'दावए'त्ति दद्याद् दापयेद्वा अदत्तादानप्रसङ्गात् , गृहिणा विवक्षितस्थविरेभ्य एव पिण्डो दत्तो, नान्यस्मै, एकान्ते-जनरहिते 'अणावाए' अनापाते जनसम्पातरहिते ॥ निग्गंथेण येत्यादि (सू.३३३) स्थविरनिर्ग्रन्थं कश्चित्पिण्डपातप्रतिज्ञया प्रविष्टमुपनिमत्रयेत् , तेन निग्रन्थेन 'अकिचठाणे त्ति अकृत्यस्थान-मूलगुणविपरीतो कार्य
m
muTHAMARINTINDIAN
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
HDHinduism NDAINIHOMMiDiminsOIMMIND MANHOP MOMahimal si ndi"
विशेषः, 'तस्स णति तस्य साधोः सञ्जातानुतापस्य 'एवं हवई' एवं प्रकारं मनस्यात् 'एयरस ठाणस्स'त्ति विभक्तिपरिणा
८ शतके मात्र एतत्स्थानं अनन्तरं 'से किंचितं' आलोचयामि-स्थापनाचार्यनिवेदनेन, प्रतिक्रमामि मिथ्यादुष्कृतदानेन, निन्दामि स्वसमक्षं,
६ उद्देश: | गहें-गुरुसमक्षं, विउट्टामि-वित्रोटयामि तदनुबन्धं छिनद्मि, विशोधयामि प्रायश्चित्तपy प्रायश्चित्ताभ्युपगमेन, अकरणतया अभ्युपतिष्ठामि, अभ्युत्थितो भवामीत्यर्थः, 'अमुहा सिय'त्ति अमुखा-निर्वाचः स्युरिति 'आराहए'त्ति आराधकः शुद्ध इति,आलोचनापरिणतौ सत्यां तदप्राप्तावप्याराधकत्वं, यतः-"आलोयणापरिणओ सम्मं संपढिओ गुरुसगासे । जो मरइ अंतरच्चिय तहावि सुद्धत्ति भावाओ ॥१॥"त्ति, स्थविरात्मभेदेन द्वे अमुखपत्रे द्वे कालगतसूत्रे, एवं चत्वारि असम्प्राप्तिसूत्राणि, सम्प्राप्तिसूत्राण्यपि ४, एवमष्टौ पिण्डपातार्थं गृहिगृहे प्रविष्टस्य, एवं विचारभूम्यादावष्टौ, ग्रामगमनेऽप्यष्टौ, एवमेतानि २४ सूत्राणि,साव्या अपि ज्ञेयानि, अनालोचित एव कथमाराधक इत्याशङ्कायामुत्तर (दृष्टान्त) चाह-'तणसुयं वत्ति तृणाग्रं वा 'छिज्जमाणे छिण्णे त्ति क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदेन प्रतिक्षणं निष्पत्तेः छिन्नमिति उच्यते, एवमसावालोचनापरिणतौ सत्यां आराधनाप्रवृत्तः आराधक एवेति, 'तंतुग्गयंति तत्रोद्गतं तुरिवेमादेः उत्तीर्णमात्रं, 'मंजिहादोणीए'त्ति मञ्जिष्ठाद्रोण्या, भाजने इत्यर्थः। आराधको दीपद्दीप्यते | इति दीपखरूपं निरूपयवाह-'झियायामाणस्स'त्ति (मू. ३३४) ध्मायतो ध्मायमानस्य वा, ज्वलत इत्यर्थः, पदीवेत्ति प्रदीपो
दीपवर्तिसमुदायः 'झियाई' मायति ध्मायते वा ज्वलति 'लढि'त्ति दीपयष्टिः 'वत्ति'त्ति दशा 'दीवचंपए'त्ति दीपस्थगनकं । |'जोइ'त्ति अग्निः॥ वलनाधिकारादिदमाह-'कु'त्ति मित्तयः 'कडम'त्ति त्रट्टिकाः 'धारण'त्ति बलहरणाधारभूते स्थूणे | ॥१३॥ 'बलहरण'त्ति धारगयोरुपरिवर्ति तिर्यगायतकाष्ठ(लोके)मोभ इति, वंस'त्ति-वंशाः छिचराधाराः लोके छप्पराधारा इति 'मल्लत्ति
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
HDMINARINIDAD
८ शतके ६ उद्देशः
IND
| कुड्यावष्टम्भस्थाणवः बलहरणाश्रितानि वा, ऊ यतानि काष्ठानि वा, वग्ग'त्ति वल्का वंशादिबन्धनभूता वटादित्वचः 'छित्त-
'त्ति वंशादिमयानि छादनाधारभूतानि कलिंजानि, 'छाणे'ति छादनं दर्भादिमयं कुटीरमिति ॥ 'ओरालियसरीराओ'त्ति (सू. ३३५) औदारिकादिशरीरात्-परकीयमौदारिकवपुराश्रित्य कतिक्रियो जीव इति प्रश्नः,उत्तरं 'सिय तिकिरिए'त्ति यदैको जीवोऽन्यस्य पृथ्व्यादेः सम्बन्थ्यौदारिक शरीरमाश्रित्य कार्य व्यापारयति तदा त्रिक्रियः, कायिक्थधिकरणीप्राद्वेषिकाणां भावाद्, | एतासां च मिथोऽविनाभावात् स्यात् त्रिक्रिय इत्युक्तं, न पुनः स्यादेकक्रियः स्याद् द्विक्रिय इति, अविनाभावश्च तासामेव-अधिकृतक्रिया ह्यवीतरागस्यैव, नेतरस्य, तथाविधकर्मबन्धहेतुत्वात् , अवीतरागकायस्य चाधिकरणत्वेन प्रद्वेषान्वितत्वेन च कायक्रियासद्भावे इतरयोरवश्यंभावः, इतरभावे च कायकीसद्भावः, उक्तं च प्रज्ञापनायामिहार्थ-जस्स णं जीवस्स काइया किरिया काइ तस्स अहिगरणिया नियमा किरिया कन्जइ, जस्स अहिगरिणिया किरिया कजइ तस्सवि काइया किरिया नियमा कजई त्यादि, तथाऽऽद्यक्रियात्रयसद्भावे उत्तरं क्रियाद्वयं भजनया स्यात् , यदाह-"जस्स णं जीवस्म काइया किरिया कजइ तस्स पारियावणिया सिय कन्जइ सिय नो कजइ" इत्यादि, ततश्च यदा जीवः कायव्यापारेणाद्यक्रियात्रय एवं वर्त्तते नतु परितापयति न चातिपातयति तदा त्रिक्रिय एव स्यात् , अत उक्तं-स्यात् त्रिक्रिय इति, यदा तु परितापयति तदा चतुष्क्रियः, आद्यक्रियात्रयस्यावश्यंभावात् , | उक्तं च-'जस्स परियावणिया किरिया कजइ तस्स काइया किरिया नियमा कजई' इत्यादि, अत एवाह-'सिय चउकिरिए सिय |पंचकिरिएत्ति, तथा सिय अकिरिए'त्ति वीतरागावस्थामाश्रित्य, तस्यां हि वीतरागत्वादेव न सन्त्यधिकृतक्रिया इति, नेररइए ण'मिति नारको यसादौदारिकवपुर्व(म)न्तं पृथिव्यादिकं स्पृशति परितापयति विनाशयति च तस्मादौदारिकात् स्यात
I ENNEINDIATAMINDIA.INDRI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
त्रिक्रियः, अक्रियस्त्वयं न स्यात्, अवीतरागत्वेन क्रियाणामवश्यंभावित्वात्, 'एवं चेव' त्ति स्यात्रिक्रिय इत्यादि सर्वेष्वसुरादिपदेषु वाच्यमिति, 'मणुस्से जहा जीवेत्ति जीवपदे इव मनुष्यपदे अक्रियत्वमपि वाच्यमित्यर्थः, जीवपदे मनुष्यसिद्धापेक्षयैवाक्रियत्वस्याधीतत्वात्, 'ओरालियस रीरे हिंतो' त्ति औदारिकशरीरेभ्य इत्येवं बहुत्वापेक्षोऽयमपरो दण्डकः, एवमेतौ जीवस्यैकत्वेन द्वौ दण्डकावेवमेव बहुत्वेनापरौ द्वौ एवं औदारिकशरीरापेक्षया चत्वारो दण्डका इति, 'जीवे णं'ति जीवः परकीयं वैक्रियवपुराश्रित्य कतिक्रियः १, उच्यते, स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रियः, पञ्चक्रियचेह नोच्यते, प्राणातिपातस्य वैक्रियवपुषः कर्तुमशक्यत्वात्, अविरतिमात्रस्येह विवक्षितत्वात्, अत एवोक्तं 'पंच किरिया न भण्णइ एवं जहा वेउब्वियं तहा आहारगंपि तेयगंपि कम्मगंपि भाणिपव्वं'ति अनेनाहारका दिवपुत्रयमप्याश्रित्य दण्डकचतुष्टयेन नैरयिकादिजीवानां त्रिक्रियत्वं चतुष्क्रियत्वं चोक्तं पञ्चक्रियत्वं तु निवारितं, मारयितुमशक्यत्वात् तस्य वपुत्रयस्येति, अथ नारकस्याधोलोकवर्त्तित्वाद् आहारकस्य नरक्षेत्रवर्त्तित्वेन तत्क्रियाणामविषयत्वात् कथं आहारकवपुराश्रित्य नारकः स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रिय इति, अत्रोच्यते, यावत् तत्पू'र्ववपुरण्युत्सृष्टं जीवनिर्वर्त्तितपरिणामं न त्यजति तावत्पूर्वभावप्रज्ञापनानयमतेन निर्वर्त्तकजीवस्यैवेति व्यपदिश्यते, घृतघटन्यायेनेति, अतो नारकपूर्वभवदेहो नारकस्यैव, तद्देशेन च मनुष्यलोकवर्त्तिना अस्थ्यादिरूपेण यदाहारकशरीरं स्पृश्यते परिताप्यते वा तदाहारक देहान्नारकस्त्रिष्क्रियश्चतुक्रियश्चेति, कायिकीभावे इतरयोरवश्यंभावात् परितापनिकीभावे चाद्यत्रयस्यावश्यं भावादिति, एवमिहान्यदपि विषममवगन्तव्यमिति, यच्च तैजसकार्मणवपुरपेक्षया जीवानां परितापकत्वं तदौदारिकाद्याश्रितत्वेन तयोखसेयं स्वरूपेण तयोः परितापयितुमशक्यत्वादिति ॥ अष्टमशते षष्ठः ॥
८ शतके ६ उद्देशः
|॥१३२॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
८ शतके ७ उद्देश:
लघुवृत्तौ
'हे अज्जो'त्ति (सू. ३३७) हे आर्याः! 'तिविहं तिविहे गति त्रिविधं करणादिकं योगमाश्रित्य त्रिविधेन मनःप्रभृतिकरणेन 'एगंत'त्ति एकान्तबाला मिथ्यात्विनो भवथ 'साइज ह'त्ति अदत्तं स्वदध्वे, अनुमन्यध्वे इत्यर्थः, 'दिजमाणे अदिण्णे'त्ति दीयमानमदत्तं, दीयमानस्य वर्तमानकालत्वात् दत्त य चातीतकालत्वात् वर्तमानातीतयोश्चात्यन्तं भिन्नत्वात् दीयमानं दत्तं न स्थात् , दत्तमेव दत्तं व्यपदिश्यते, एवं प्रतिगृह्यमाणादावपि, तत्र दीयमानं दायकापेक्षया, प्रतिगृह्यमाणं ग्राहकापेक्षया, निसृज्यमाणं-क्षिप्यमाणं पात्रापेक्षया,'अंतरे ति अवसरे, अयमभिप्रायो-यदि दीयमानं पात्रेऽपतितं सद् दत्तं स्यात् तदा तस्य दत्तस्य सतः | पात्रपतनलक्षणं ग्रहणं कृतं स्यात् , यदा तु तद्दीयमानं अदत्तं तदा पात्रपतनलक्षणमदत्तस्येति प्राप्तमिति, निर्ग्रन्थोत्तरवाक्ये तु 'अम्हाणं
अजो! दिजमाणे दिण्णे इत्यादि यदुक्तं तत्र क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादीयमानत्वादेर्दत्तत्वादि (भावात् नादत्तास्वादना) | अथ दीयमानमदत्तमित्यादेर्भवन्मतत्वात् यूयमेवासंयतत्वादिगुणा इत्यावेदनायान्ययुथिकान् प्रति स्थविराः प्राहुः–'तुम्भे णं
अज्जो! अप्पण्णा रीयं रीयमाणे'त्ति रीत-गमनं रीयमाणा-गच्छन्तो, गमनं कुर्वाणा इत्यर्थः, 'पुढविं पेचह'त्ति पृथ्वी | आक्रमथ 'अभिहणह'त्ति पद्भयामाभिमुख्येन हत्वा 'वत्तेह'त्ति पद्धयां वर्तयथ-श्लक्ष्णतां नयथ, 'लेसेहति श्लेपयथ-भूम्यां श्लिष्टां कुरुथ'संघाएह' सङ्घातयथ-संहतां कुरुथ 'संघहत्ति संघट्टयथ-स्पृशथ 'परियावेह'त्ति परितापयथ, समन्ताजातं | | सन्तापं कुरुथ, 'किलामेह'त्ति लमयथ-मारणान्तिकसमुद्घातं गमयथ 'उबद्दवेह'त्ति उपद्रवयथ, मारयथेत्यर्थः, 'कार्य'ति | कायं-वपुः, उच्चारादिकायकार्यमित्यर्थः, जोयंति योगं ग्लानादिवैयावृत्त्यादि व्यापार वा 'रियं ऋतं सत्यं प्रतीत्य-आश्रित्येति | युज्यते, अप्कायादिजीवरक्षामाश्रित्येत्यर्थः, 'देसं देसेणं'ति प्रभूतायाः पृथ्व्या ये विवक्षिता देशास्तैर्बजामो, नाविशेषेण, ईर्या
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्ती
शतके ७ उद्देश:
समितिपरायणत्वेन सचेतनदेशपरिहारतोऽचेतनदेशैर्बजाम इत्यर्थः, 'एवं पदेसं पदेसेणं'ति इत्यपि, नवरं देशो भूमर्महत् खण्डं,
॥ प्रदेशस्तु लघुतरमिति । अथोक्तगुणायोगेन नामाकमिवैषां गमनमस्तीत्यभिप्रायतः स्थविराः यूयमेव पृथ्व्यादिकायाक्रमणतोऽसंय|तत्वादिगुणा इति प्रतिपादनायान्ययूथिकान् प्रत्याहुः-'अम्हे णं अजोत्ति, 'गइप्पवाय'ति गतिः प्रोद्यते-प्ररूप्यते यत्र तद् गतिप्रवादं अथवा गतेः-गमनक्रियायाः प्रपातः-प्रपतनं सम्भवः प्रयोगादिष्वर्थेषु वर्त्तनं गतिप्रपातः तत्प्रतिपादकमध्ययनं गति-| प्रपातं तत् प्रज्ञापितवन्तो गतिविचारप्रस्तावादिति । अथ गतिप्रपातमेव गतिभेदतोऽभिधातुमेवाह-'पओगगइ'त्ति (सू..३३८) |प्रयोगस्य-सत्यमन प्रभृतिकस्य पञ्चदशविधा गतिः-प्रवृत्तिः प्रयोगगतिः, ततगईत्ति ततस्य-ग्रामनगरादिकं गन्तुं प्रवृत्तत्वे तदप्राप्तत्वेन तदन्तरालपथे वर्तमानतया प्रसारितक्रमतया विस्तारं गतस्य गतिस्ततगतिः, अस्मिंश्च स्थाने इतः सूत्रादारभ्य प्रज्ञापनायां षोडशप्रयोगपदं ज्ञेयं, 'से तं विहायगई' एतत्सूत्रं यावद्वाच्यं, एतदेवाह-'इत्तोत्ति इतः प्रारब्धं, तचैवम्-'बंधणछेयणगई | उववायगई विहायगई तत्र बन्धनच्छेदनगतिः-बन्धनस्य कर्मणः छेदने-अभावे गतिः, जीवस्य शरीरात् जीवाच्छरीरस्य, मोक्षग|तिरित्यर्थः, उपपातगतिस्त्रिधा-क्षेत्र १ भव २ नोभव ३ भेदात् , तत्र नारकगतिर्यग्नरदेवसिद्धानां यत् स्वक्षेत्रे उपपाताय-उत्पा
दाय गमनं सा क्षेत्रोपपातगतिः, या च नारकादीनामेव स्वभवे उपपातरूपा गतिस्सा भवोपपातगतिः, यच्च सिद्धपुद्गलयोर्गमन|मानं सा नोभवोपपातगतिः, विहायोगतिश्च स्पृशद्गत्यादिका अनेकविधेति ॥ अष्टमशते सप्तमोद्देशकविवरणम् ॥ HI (सू. ३३८) आचार्योऽर्थव्याख्याता १ उपाध्यायः सूत्रदाता २ स्थविरस्तु जाति १ श्रुत २पर्यायैः३, तत्र जात्या पष्टिवर्षजातः
१ श्रुतस्थविरः समवायधरः २ पर्यायस्थविरो विंशतिवर्षपर्यायः ३ । 'गईणं'ति गति-नरत्वादिकां प्रतीत्य, तत्रेहलोकस्य-नरत्व
HODAILIOONAMITOHAMARINDIAHINDRANITORIAntu DimmmmmmmmmmwamlouTIHITHORITAMIN
LAIMS Rimilhniligmatidasthanilithil
॥१३३॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीभग लघुवृत्ती
८ शतके ८ उद्देश:
लक्षणस्य प्रत्यनीक इन्द्रियार्थप्रतिकूलकारित्वात् , पश्चाग्नितपस्वी चेहलोकप्रत्यनीकः, 'परलोकप्रत्यनीकः' परलोको-जन्मान्तरं सत्प्रत्यनीक इन्द्रियार्थतत्परो, राज्यादिलाभापेक्षयेत्यर्थः, द्विधालोकप्रत्यनीकश्च चौर्यादिभिरिन्द्रियार्थसाधनपरः। 'समूहंणं'ति | समूह-साधुसमुदायं प्रतीत्य, तत्र कुलं चान्द्रादिकं, तत्समूहो गणः कोटिकादिः, तत्समूहस्संघः, प्रत्यनीकता चैतेषामवर्णवादादि| मिरिति, कुलादिलक्षणं त्विदम्-"एत्थ कुलं विण्णेयं एगायरियस्स संतई जा उ । तिण्ह कुलाण मिहो पुण सावेक्खाणं गणो होइ ॥१॥ सव्वोऽवि नाणदंसणचरणगुणविभूसियाण समणाणं । समुदाओ पुण संघो गुणसमुदाओत्ति काऊणं ॥२॥" 'अणुकंपण्णं ति अनुकम्पा-भक्तपानादिमिरुपष्टम्भस्तां प्रतीत्य, तत्र तपस्वी-क्षपकः ग्लानो-रोगाद्यसमर्थः, शैक्षः-अभिनवदीक्षितः, एते ह्यनुपकम्प|नीयाः स्युः, तदकरणाकारणाभ्यां प्रत्यनीकता चेति, सुयगं'ति श्रुतं-मूत्रं व्याख्येयं अर्थः-तद्व्याख्यानं निर्युक्त्यादिः तदुभयं-एतद्वितयं चेति, तत्प्रत्यनीकता चैवम्-"काया वया य ते चिय ते चेत्र पमाय अप्पमाया य । मोक्खाहिगारियाणं जोइसजोणीहि किं कजं?॥१॥" इति दूषणोद्भावनं, "भावणं'ति भावः-पर्यायः, स च जीवाजीवगतः, तत्र जीवस्य प्रशस्तोऽप्रशस्तश्चेति, तत्र प्रशस्तः क्षायिकादिः, अप्रशस्तो विवक्षयौदयिकः, क्षायिकादिः पुनर्ज्ञानादिरूपः असो भावं-ज्ञानादिं प्रति प्रत्यनीकः, | तेषां वितथप्ररूपणतो दूषणतो वा, यथा-"पागयसुत्तनिवद्धं, को वा जाणइ पणीय केणेयं । किं वा चरणेणं तु दाणेण विणा उ हवउत्ति ॥१॥" 'ववहारे'त्ति (सू. ३३९) व्यवहरणं व्यवहारः-मुमुक्षुप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः, आगम'त्ति आगम्यन्ते-परिच्छिद्यन्ते अर्था अनेनेत्यागमः-केवलमनःपर्यायावधिपूर्वचतुर्दशकनवकरूपः१ तथा श्रुतं-शेषमाचारप्रकल्पादि, नवादिपूर्वाणां च श्रुतत्वेऽपि अतीन्द्रियार्थेषु विशिष्टज्ञानहेतुत्वेन सातिशयित्वादागमव्यपदेशः केवलवदिति २ आज्ञा-यदगीतार्थस्य पुरतो गूढार्थपदैर्देशान्तर
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
| स्थगीतार्थनिवेदनायातिचारालोचनमितरस्यापि तथैव शुद्धिदानं ३ तथा धारणा गीतार्थसंविग्नेन द्रव्याद्यपेक्षया यत्रापराधे यथा दशतके
या विशुद्धिः कृता तामवधार्य यदन्यस्तत्रैव तथैव तामेव प्रयुते इति, वैयावृत्यकरादेर्वा गच्छोपग्रहकारिणो शेषानुचितस्य प्रायश्चि- उद्देशः त्तपदानां प्रदर्शितानां धरणमिति ४, तथा जीतं-द्रव्यक्षेत्रकालभावपुरुषप्रतिसेवानुवृत्या संहननधृत्यादिहानिमवेक्ष्य यत् प्रायश्चितदानं, यो वा यत्र गच्छे सूत्रातिरिक्तः कारणतः प्रायश्चित्तव्यवहारःप्रवर्तितो बहुभिरन्यैश्चानुवर्तित इति ५ । आगमादीनां व्यापारणे उत्सर्गापवादावाह-'जहा सेति 'यथेति यथाप्रकारः केवलादीनामन्यतमः से तस्य व्यवहर्तुः स वा उक्तलक्षणो व्यवहारः 'तत्थति तत्र तेषु पञ्चमुख्यव्यवहारेषु मध्ये तस्मिन् वा-प्रायश्चित्ततदानादिव्यवहारकाले व्यवहर्त्तव्ये वस्तुनि विषये आगम:केवलादिः 'सिय'त्ति स्याद्-भवेत् 'आगमेणं'ति आगमेन, तादृशेनेति शेषः, ववहारं-प्रायश्चित्तदानादिकं व्यवहारं प्रस्थाप| येत्-प्रवर्तयेत् , न शेषैः, आगमेऽपि षड्विधे केवलेन, अवन्ध्यबोधत्वात् तस्य, तदभावे मनःपर्यायेण, एवं प्रधानतराभावे इत-| | रेणागमेनेति, 'नो य से तत्थ नि अथ नो-नैव चशब्दो यदिशब्दार्थः 'से' तस्य स वा तत्र-व्यवहर्तव्यादावागम: स्यात् तदा। प्रायश्चित्तादिकं आगमंति नाम दद्यात् इत्यर्थः 'जहा से तत्थ सुरति यथाप्रकारं 'से' तस्य 'तत्थे ति तत्र-व्यवहर्त्तव्यादौ श्रुतं स्यात् तादृशेन श्रुतेन व्यवहारं प्रस्थापयेत , 'जहा जहा सेत्ति विशेषनिगमनमिति, एतैर्व्यवहर्तुः किं फलं स्यादिति प्रश्नद्वारेणाह-'से किमाहु'त्ति अथ किं हे भदन्त ! आहुः-प्रतिपादयन्ति, के आगमबलिकाः ?, श्रमणा निर्ग्रन्थाः, 'इचेयंति इतिउक्तरूपं एतं-प्रत्यक्षरूपं व्यवहारं पञ्चविधं प्रायश्चित्तदानादिरूपं 'सम्नं ववहरमाणे'त्ति सम्यक् व्यवहरन् , प्रवर्त्तयन्नित्यर्थः, ॥१३॥ कथं सम्यगित्याह-यदा यदा यस्मिन् २ अवसरे यत्र २ प्रयोजने क्षेत्रे वा यो य उचितस्तं तमिति शेषः, तदा २ काले तस्मिन् २]
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
aiminilanmitra
प्रयोजनादौ कथंभृतमित्याह-'अणिस्सिओवसियंति अनिश्रितैः-सर्वाशंसारहितैरुपाश्रितः-अंगीकृतोऽनिश्रितोपाश्रितस्तं, अथवा
पर शतके निश्रितं-रागः उपाश्रितं च द्वेषस्ते अथवा निश्रितं-आहारादिलिप्या उपाश्रितं-शिष्यप्रतीच्छककुलाद्यपेक्षा ते न स्तः, सर्वथापेक्षया | रहितत्वेन, यथावदित्यर्थः, तथेति क्रियाविशेषणं । 'इरियावहियाबंध'त्ति ईर्या-गमनं तस्य पन्था ईर्यापथस्तत्र भवमैर्यापथिकं-केवलयोगप्रत्ययं कर्म तद्वन्धः, स चैकस्य वेदनीयस्य, 'संपराईत्ति संसारं पर्यटत्येभिरिति सम्परायाः कषायाः तेषु भवं साम्परायिकं कर्म तद्वन्धस्साम्परायिकबन्धः, स चावीतरागगुणस्थानकेषु सर्वेषु, 'नो नेरइओ'त्ति मनुष्यस्यैव तद्वन्धः, यस्मादुपशान्तमोहक्षीणमोहसयोगिकेवलिनामेव तद्वन्धनमिति, 'पुव्वपडिवन्नए'त्ति पूर्व-प्राक्काले प्रतिपन्न ऐर्यापथिकबन्धकत्वं यैस्ते पु.१ तान् तद्वन्धकत्वद्वितीपादिसमयवर्तिनः, ते च सदैव बहवः पुरुषाः स्त्रियश्च सन्ति, उभयेषां केवलिनां सदैव भावात् , स्त्री.१ अत उक्तं-'मणुस्सो मणुस्ती बंधति' 'पडि वजमाणएति प्रतिपद्यमानकान् ऐर्यापथिककर्मवन्धनप्रथमसमयवर्तिन
पु. स्त्री. इति, एतेषां च विरहसम्भवात् एकदा मनुष्यस्य स्त्रियाश्च एककयोगे एकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वासे विकल्पाः, स्त्री.३ एकव. । १३
११ द्विकयोगे तथैव चत्वारः, एवं सर्वेष्टौ, स्थापना चेयम् । एतदेवाह-'मणुस्सो'वेत्यादि, एषां च पुंस्त्वादि
50 तल्लिङ्गापेक्षया, नतु वेदापेक्षया, क्षीणोपशान्तवेदत्वात् , अथ वेदापेक्षं स्त्रीत्वाद्यधिकृत्याह-'तं भंते ! किमिति नो इत्थी'- ३३त्यादिना च पदत्रयनिषेधेनावेदकः प्रश्नितः, उत्तरे तु षण्णां पदानां निषेधः, सप्तमपदोक्तस्तु व्यपगतवेदः, तत्र द्विक- च पूर्व प्रतिपन्नाः प्रतिपद्यमानकश्च स्युः, तत्र पूर्वप्रतिपन्नानां विगतवेदानां सदा बहुत्वभावात् , आह च
- योगाः४ त्यादि, प्रतिपद्यमानकानां तु सामयिकत्वाद्विरहभावेनैकादिसम्भवात् विकल्पद्वयं, अत एवाह-'पडिव
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशतके
श्रीभग० लघुवृत्ती
८ उद्देशः
| १३
३३
जमाणे'त्ति अपगतवेदमेवमपगतवेदांश्च, ऐर्यापथिकं बन्धमाश्रित्य स्त्रीत्वादि भूतभावापेक्षया विकल्पयन्नाह–'जइ भंते'त्ति, 'तं भंतेति तदा भदन्त ! तद्वा कर्म 'इत्थीपच्छाकडो त्ति भावप्रधानत्वानिर्देशस्य स्त्रीत्वं पश्चात्कृतं-भूततां नीतं येनावेदकेपुंन । स्त्री स्त्री पुंन नासौ स्त्रीपश्चात्कृतः, एवमन्यावपि, इहैककयोगे एकत्वबहुत्वाभ्यां स्त्री. पु.न. स्त्री. पुं. न. स्त्री.न. ११ | ११ १११ पट् विकल्पाः सूत्रोक्ता एव ज्ञेयाः, त्रिषु द्विकयोगेषु १२, त्रिकयो- ११ १३ ३ ३|११
११३ गेषु पुनस्तथैवाष्टौ, एते सर्वे २६, इयमेषां स्थापना, चतुर्भङ्गयाष्टभङ्गीनां प्रथमविकल्पाः सूत्रे |१३| ३१ १३१ दर्शिताः सर्वान्तिमाश्चेति । अथैर्यापथिककर्मबन्धमेव कालत्रयेणाह-तं भंतेति तदैर्यापथिक
कर्म बधीत-बद्धवान् १ बध्नाति २ भंस्यति वा ३ इत्येको भेदः, एवमन्येऽपि, स्थापना चेयम् , 12. उत्तरं तु भवागरिस'त्ति अनेकत्र भवे उपशमादिश्रेणिप्राप्त्या आकर्षणेर्यापथिककर्माणुग्रहणं ३३१ भवाकर्षस्तं प्रतीत्य 'अत्थेगइए'त्ति अस्त्येको-भवत्येकः कश्चिजीवः प्रथमविकल्पिकः,तथाहि
| ३ ३ ३ पूर्वभवे उपशान्तमोहत्वे सत्यैर्यापथिकं कर्म बद्धवान् वर्तमानभवे च उपशान्तमोहत्वे बध्नाति अनागते च उपशान्तमोहत्वे भंस्यतीति १ द्वितीयस्तु यः पूर्वस्मिन् भवे उपशान्तमोहत्वं लब्धवान् वर्तमाने च क्षीणमोहत्वं संप्राप्तः स पूर्व बद्धवान् वर्तमाने च बनाति, शैलेश्यवस्थायां पुनर्न भत्स्यतीति २ तृतीयः पूर्वजन्मनि उपशान्तमोहत्वे बद्धवान् तत्प्रतिपतितो न बध्नाति पुनर्यदोपशान्तमोहत्वं प्रतिपत्स्यते तदा भंस्यतीति ३ चतुर्थस्तु शैलेशी-|| पूर्वकाले बद्धवान् शैलेश्यां च न बध्नाति न पुनर्भत्स्यतीति ४ पञ्चमस्तु पूर्वजन्मनि नोपशान्तमोहत्वं लब्धवान् इति ।।।।
HMANOIDAICTERINDIHIRINill nd immunityasinimalikilhindiMilm
SIS
-
-
॥१३५॥
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
८ शतके ८ उद्देशः
பதிய பாரதி
பாடிய பாகமான்ய பாகாயை
न बद्धवान् अधुना लब्धमिति बध्नाति पुनरेष्यत्काले उपशान्तमोहा(घ)वस्थायां भत्स्यतीति ५ षष्ठश्च क्षीणमोहत्वादि न लब्धवान् इति न प्राग् बद्धवान् अधुना तु क्षीणमोहत्वं लब्धमिति बनाति शैलेश्यवस्थायां पुनर्न भत्स्यतीति ६ सप्तमः पुनर्भव्यस्य, स हि अनादिकाले न बद्धवान् , अधुनाऽपि कश्चिन्न बध्नाति, कालान्तरे तु भत्स्यतीति७, अष्टमोऽभव्यस्य ८, स प्रतीत एव । 'गहणागरिसे पडुच्च'त्ति एकस्मिन्नेव भवे ऐर्यापथिककर्मपुद्गलानां ग्रहणरूपो य आकर्षोऽसौ ग्रहणाकर्षः तं प्रतीत्य अस्त्येकः कश्चित् जीवः प्रथमवैकल्पिकः, तथाहि-उपशान्तमोहादिर्यदा ऐर्यापथिकं कर्म बद्धा बध्नाति, तदा अतीतसमयापेक्षया बद्धवान वर्तमानसमयापेक्षया च बध्नाति अनागतसमयापेक्षया च भत्स्यतीति १ द्वितीयस्तु केवली, स ह्यतीतकाले बद्धवान् वर्तमाने च बध्नाति शैलेश्यवस्थायां पुनर्न भत्स्यतीति २ तृतीयस्तु उपशान्तमोहत्वे बद्धवान् (पतितो न बध्नाति)पुनस्तत्रैव भवे उपशमश्रेणिं प्रतिपद्य भंत्स्यतीति ३, एकभवे चोपशमश्रेणी द्विः प्राप्यत एवेति, तुर्यस्तु स सयोगित्वे बद्धवान् शैलेश्यवस्थायां न बध्नाति न भत्स्यतीति ४, | पञ्चमस्तु आयुषः पूर्वभागे उपशान्तमोहत्वादि न लब्धमिति न बद्धवान् अधुनातु. लब्धमिति बध्नाति तदद्धाया एव चैष्यत्समयेषु पुनर्भन्त्स्यतीति ५, न लब्धमिति न बद्धवान् , तल्लाभसमये च बध्नाति, ततोऽनन्तरसमयेषु च भन्त्स्यत्येव, न तु न भन्त्स्यतीति वाच्यम् , समयमात्रस्य बन्धस्येहाभावात् , यस्तु मोहोपशमनिर्ग्रन्थस्य समयानन्तरमरणेनैर्यापथकर्मवन्धः समयमात्रः स्या। नासौ | षष्ठविकल्पहेतुः, तदनन्तरैर्यापथकर्मबन्धाभावस्य भवान्तरवर्तित्वात् , ग्रहणाकर्षस्येह च प्रक्रान्तत्वात् , यदि पुनः सयोगिचरमसमये बध्नाति, ततोऽनन्तरं न भन्त्स्यतीति विवक्ष्येत तदा यत् सयोगिचरमसमये बनातीति तद्वन्धपूर्वकमेव स्यात् , नावन्धपूर्वकं, तत्पू-1 समयेषु तस्य बन्धकत्वाद, एवं च द्वितीयभङ्ग एव स्यात् , न पुनः षष्ठ इति ६, सप्तमो भव्यविशेषस्य ७,अष्टमस्त्वभव्यस्येति८,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
८ शतके ८ उद्देशः
इह च भवाकर्षापेक्षेष्वष्टसु भङ्गकेषु 'बंधी बंधइबंधिम्सई' इत्यत्र प्रथमभङ्गे उपशान्तमोहा, 'बंधी बंधइन बंधिस्सइ इति द्वितीय क्षीण- मोहः, 'बंधी न बंधइ बंधिस्सई' इति तृतीये उपशान्तमोहः,'बंधी न बंधइ न बंधिस्सई' इति तुर्ये शैलेशीगतः 'न बंधी बंधइ बंधिस्सई' इति पञ्चमे उपशान्तमोहः 'न बंधी बंधइ न बंधिस्सई' इत्यत्र षष्ठे क्षीणमोहः 'न बंधीन बंधइ बंधिस्सइ' इति सप्तमे भव्यः, 'न बंधी न बंधइ न बंधिस्सइ' इत्यष्टमेऽभव्यः, ग्रहणकर्षापेक्षेषु पुनरेतेष्वेव प्रथमे उपशान्तमोहः क्षीणमोहो वा, द्वितीये तु केवली, तृतीये उपशान्तमोहः, चतुर्थे शैलेशीगतः, पञ्चमे उपशान्तमोहः क्षोणमोहो वा, षष्ठः शून्यः, सप्तमो भव्यो भाविमोहोपशमो भाविमोहक्षयो वा,अष्टमे त्वभव्य इति । अथैर्यापथिकबन्धमेव निरूपयन्नाह-तं भंते'त्ति तदैर्यापथिकं कर्म 'साइयं सपज्जवसिय'मित्यादि चतुर्भङ्गी, तत्रैर्यापथिककर्मणः प्रथम एव भङ्गे बन्धः, अन्येषु तदसम्भवादिति,'तं भंते ! किं देसे गति तदैर्यापथिक कर्म देशेन-जीवदेशेन देश-कर्मदेशं बनाति इत्यादि चतुर्भङ्गी, तत्र न देशेन कर्मणो देशः, सर्व वा कर्म सर्वात्मना वा कर्मणो देशो बध्यते. किं तर्हि १, सर्वात्मना सर्व बध्यते, तथास्वभावत्वाजीवस्थेति ॥ अथ साम्परायिकबन्धनिरूपणायाह-संपराइयं' इत्यादि, किं नेरइओ'इत्यादयस्सप्त प्रश्नाः, उत्तराणि च सप्तैव, एतेषु च मनुष्यमानुषीवर्जाः पञ्च साम्परायिकबन्धका एव सकषाय-| त्वात् , नरनायौँ तु सकाायत्वे सति साम्मरायिक बनीतो,न पुनरन्यदिति। साम्परायिकबन्ध मेव रुयाद्यपेक्षया प्राह-'तं भंतेत्ति इह ज्यादयो विवक्षितैकत्वबहुत्वा ६ भेदाः सर्वदा साम्परायिकं बनन्ति, अपगतवेदश्च कदाचिदेव, तस्य कादाचित्कत्वात् , ततश्च स्यादयः केवला वनन्त्यपगतवेदयुक्ताच, ततश्च यदा अपगतवेदयुक्तास्तदोच्यन्ते, अथवैते रुयादयो बनन्ति अपगतवेदश्च, तस्यैकस्यापि सम्भवात् , अथवैते च ज्यादयो बन्नन्त्यपगतवेदाच, तेषां बहूनामपि सम्भवात् , अपगतवेदश्च साम्परायिकबन्धको वेदत्रये
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
उपशान्तमोहे क्षीणे वा यावद्यथाख्यातं न प्राप्नोति तावल्लभ्यत इति, इह च पूर्वप्रतिपन्न प्रतिपद्यमानक विवक्षा न कृता, द्वयोरप्येकत्वबहुत्वयोर्भावेन निर्विशेषत्वात् तथाहि - अपगतवेदत्वे साम्परायिकबन्धोऽल्पकालीन एव, तत्र च योऽपगतवेदत्वं प्रतिपद्मपूर्वः साम्परायिकं बध्नाति असावेकोऽनेको वा स्यात् एवं प्रतिपद्यमानकोऽपीति । अथ साम्परायिककर्मबन्धनमेव कालत्रयेणाह - 'तं भंते! कि' मिति, इह प्रागुक्तेष्वष्टसु विकल्पेषु आद्याश्चत्वार एव सम्भवन्ति, नेतरे, जीवानां साम्परायिक कर्मबन्धस्याना दिल्वेन | न बभीत्यस्यानुपपद्यमानत्वात्, तत्र प्रथमः सर्व एव संसारी यथाख्यातासम्प्राप्तः अमा) तोपशमक्षपकावसानः स हि प्राग् बद्धवान् | वर्त्तमानकाले बध्नात्यनागतकालापेक्षया तु भन्त्स्यति ?, द्वितीयस्तु मोहक्षयात् पूर्वमतीतकालापेक्षया बद्धवान् वर्त्तमानकाले तु बध्नाति भाविमोहक्षयान्न भन्त्स्यति २, तृतीयश्च उपशान्तमोहत्वात् पूर्वं बद्धवान् उपशान्तमोहत्वे न बध्नाति तस्माच्युतः पुनर्भन्त्स्यतीति ३, चतुर्थश्च मोहक्षयात् पूर्वं साम्परायिकं कर्म बद्धवान् मोहक्षये तु न बध्नाति न च भन्त्स्यतीति ४ । साम्परायिककर्मबन्धमाश्रित्याह- 'त' मित्यादि, 'साइयं सपज्जवसियं बंधइ'त्ति उपशान्तमोहाच्युतः पुनरुपशान्तमोहतां क्षीणमोहतां वा प्रतिपत्स्यमानः, 'अणाइयं वा सपज्जवसियं बंधइ'त्ति आदितः क्षपकापेक्षमिदं, 'अणाइयमपज्जवसियं बंधइ'त्ति एतदभव्यापेक्षं, 'नो चेव णं साइयं अपज्जवसियं बंधइ' त्ति सादिसाम्परायिकबन्धो हि मोहोपशमाच्च्युतस्यैव स्यात्, तस्यावश्यं मोक्षयायित्वात् साम्परायिकबन्धस्य व्यवच्छेदसम्भवः, ततश्च न सादिरपर्यवसानः साम्परायिकबन्धोऽस्तीति । 'परीसह 'त्ति (सू. ३४२ ) 'परी' ति समन्तात् निर्जरार्थं साध्वादिभिः सान्त इति परषहाः, 'दिगिंछा' बुभुक्षा १ अरतिः - संयमाधृतिस्तद्विपरीतेऽसंयमे रतिस्तत्परीपहः ७, चर्याग्रामानुग्राम विहरणरूपा ९ नैषेधिकी - श्मशानादिखाध्यायभूमि ः १० सत्कारो वस्त्रादिपूजनं पुरस्कार:- अभ्युत्थानादिकरणम् १९ प्रज्ञा
८ शतके ८ उद्देशः
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
ODAmmamta
स्वयं विमर्शपूर्विका२०, मतिः ज्ञानं, तद्विपरीतमज्ञानं २१ दर्शनं-सम्यक्त्वं तदेव क्रियावादिप्रभृतिमतश्रवणेऽपि निश्चलचित्ततया
८ शतके धार्यमाणं दर्शनपरीषहः २२ इति । कियन्तोऽर्थतः कथिताः, 'समोयरंति' समवतरन्ति, समवतारं वजन्तीत्यर्थः, 'पंचेव'त्ति
८ उद्देशः | (*५८) क्षुत् १ पिपासा २ शीतो ३ ष्ण ४ देशमशकाः५, एतेषु पीडैव वेदनीयोत्था, तदधिसहनं तु चारित्रमोहनीयक्षयोपशमादिसम्भवं, अधिसहनस्य चारित्ररूपत्वादिति, 'दसणपरीसहेत्ति यतो दर्शनं तत्त्वश्रद्धानरूपं दर्शनमोहनीयस्य क्षयोपशमादौ स्यात् , उदये तु न स्यात्, अतस्तत्र दर्शनपरीषहः समवतरतीति, अरईत्ति गाथोक्ताः सप्तैते चारित्रमोहनीये समवतरन्ति, अलाभ'त्ति | लाभान्तरायः, तदुदय एव लाभाभावात् , तदधिसहनं चारित्रमोहनीयक्षयोपशमे । अथ बन्धस्थानान्याश्रित्य परीषहानाह-'सत्तविह'त्ति सप्तविधबन्धकः-आयुर्वर्जशेषकर्मबन्धकः, 'जं समयं चरियापरी'ति तत्र चर्या-ग्रामादिषु संचरणं नैपेधिकी-ग्रामादिषु । प्रतिपत्तिर्मासकल्पादेः स्वाध्यायादिनिमित्तं वा शय्यातो विविक्तोपाश्रये गत्वा निषदनं, छविबंध'त्ति पड्विधबन्धकस्यायुर्मोहवर्जबन्धकस्य, सूक्ष्मलोभाणूनां वेदनात् सरागः अनुत्पन्न केवलत्वात् छद्मस्थः, 'चोदसत्ति अष्टानां मोहनीयसम्भवानां तस्य मोहाभावेनाभावात् द्वाविंशतेः शेषाः १४ परीषहाः, 'एगविहबंध'त्ति एकविधवन्धकस्य, वेदनीयबन्धकस्येत्यर्थः, कस्य तस्येत्याह'वीयरागछउमत्थस्स'त्ति उपशान्तमोहय क्षीणमोहस्य वेति- 'एवं ति १४ प्रज्ञप्ताः, द्वादश पुनर्वेदयतीत्यर्थः, शीतोष्णयोश्चर्याशय्ययोश्च क्रमशो वेदनादिति ॥ 'दूरे य मूले यत्ति (सू. ३४३) दूरे च द्रष्ट्रस्थानापेक्षया व्यवहिते देशे मुले-आसन्ने द्रष्टुः प्रतीत्यपेक्षया रवी दृश्येते, द्रष्टा हि स्वरूपतो बहुभिर्योजनसहस्रैर्व्यवहितमुद्गमास्तमययोः सूर्य पश्यति, आसन्नं पुनर्मन्यते, सद्भूतं ॥१३७॥ विप्रकर्षे सन्तमपि न प्रतिपद्यते, 'मज्झंतिय'त्ति मध्यो-मध्यमोऽन्तो हि भागो नभसो दिनस्य वा मध्यांतः स यस मुहूर्त
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
MONTHI
श्रीभग
८ शतके l८ उद्देशः
लघुवृत्ती
RAININISTRATirani
स्यास्ति स मध्यान्तिकः स चासौ मुहूर्त्तश्चेति मध्यान्तिकमुहूर्तः, तत्र मूले-आसन्ने द्रष्दृस्थानापेक्षया देशे दूरे च-व्यवहिते देशे द्रष्ट्रप्रतीत्यपेक्षया रवी दृश्येते, द्रष्टा हि मध्याह्ने उदयास्तमयदर्शनापेक्षया आसन्नं रविं पश्यति, योजनशताष्टकेनैव तदा तस्य व्यवहितत्वात् , मन्यते पुनरुदयास्तमयप्रतीत्यपेक्षया व्यवहितमिति । 'सव्वत्थ समा उच्चत्तेगं'ति समभृतलापेक्षया सर्वत्रोच्चत्वमष्टौ योजनशतानीतिकृत्वा, 'लेसापडिघाएणं'ति तेजसः प्रतिघातेन, दूरत्वात् तादृशस्य तदप्रसरणेनेत्यर्थः, लेश्याप्रतिघाते हि सुखदृश्यत्वेन दूरस्थोऽपि स्वरूपेण रविरासन्नप्रतीतिं जनयति, 'ले साहितावेगति तेजसोऽमितापेन, मध्याह्ने ह्यासनतरत्वात् सूर्यः प्रकर्षेण तपति, तेजःप्रतापेन दुर्दश्यत्वेन प्रत्यासन्नोऽप्यसौ दूरप्रतीतिं जनयति, 'नो तीतंति अतीतक्षेत्रस्यातिक्रान्तत्वात 'पडप्पन्नति प्रत्युपन्न-वर्तमानं, गम्यमानमित्यर्थः, 'अणागय'ति अनागतं गमिष्यमाणमिति, इह यदाकाशखण्डं रविस्वतेजसा व्यामोति तत्क्षेत्रमुच्यते, 'ओभास'त्ति अवभासयतः-ईषदुद्योतयतः 'पुटुं'ति तेजसा स्पृष्टः, 'जाव छदिसं'ति यावत्करणादिदं दृश्यम्-'तं भंते ! किं ओगाढं ओभासेइ अणोगाढं ?, गोयमा ओगाद, नो अणोगाढमिति, तं भंते ! कइदिसं ओभासेइ ?, गोयमा! इत्येतदंतमिति, उज्जोवेंति' उद्योतयतः इति अर्थ द्योतयतः 'तवंति'त्ति तापयतः, उष्णरश्मित्वात् तयोः, भासंति-भासयतः-- शोभयतः 'किरिया कजई'त्ति क्रिया-अवभासरूपा'कजइत्ति भवतीत्यर्थः,'पुट्ठ'त्ति तेजसा स्पृष्टा 'एग जोयणसयंति ऊर्ध्व स्वविमानोपरि योजनशतप्रमाणस्यैव तापक्षेत्रभावात् ,'अहे तवयंति' कथं ?, सूर्यादष्टासु योजनशतेषु समभूतलं, समभूतलाच्चाधोलोकग्रामा योजनसहस्र स्युः तांश्च यावद् द्योतनात् , तिरियं ति 'सीयालीसंति एतच्च सर्वोत्कृष्टदिवसे चक्षुःस्पर्शापेक्षया ज्ञेयमिति, 'जहा जीवाभिगमे त्ति तच्चेदम्-कप्पोबवण्णगा विमाणोचवण्णगा चारोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारद्विइया गइरइया
PROMINDIANIMinu
llin
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
शतके ९ उद्देशः
गइसमावण्णगा?, गोयमा! ते णं देवा उडोववण्णगा, नो कप्पोववण्णगा, ज्योतिश्चक्रचरणोलक्षितक्षेत्रोत्पन्ना इत्यर्थः,'नो चारहिइया' इह चारो-ज्योतिषामवस्थानकक्षेत्रं 'नो' नैव चारे स्थितिः-अवस्थितिर्येषां ते, अत एव 'गइसमावण्णगा' इत्यादि, 'जाव'त्ति यावत्करणादिदं ज्ञेयम्-'विमाणोववण्णगा चारोववण्णगा,(तं)ठाणे णं भंते ! केवइयं कालं विरहिए उबवाएणं?, गोयमा!
जहण्णेणमेगं समयं उक्कोसेणं छम्मासं"जहा जीवाभिगमे' तच्चेदम्-'जे चंदिमसूरियगहगणनक्खत्ततारारूवाणं भंते ! देवा(ते)किं | । उड्डोववण्णगा'इत्यादि प्रश्नः, उत्तरं तु गोयमा! ते णं देवा नो उड्रोक्वण्णगानो कप्पोवव०, विमाणोचवण्णगा, नो चारोववण्णगा,
चारठिइया, नो गइसमावण्णगा'इत्यादि ।। अष्टमशतेऽष्टमोद्देशकविवरणम् ॥ _ 'बंधे'त्ति (सू. ३४४ ) बन्धः-पुद्गलादिविषयस्सम्बन्धः 'पओग'त्ति जीवपयोगकृता 'वीसस'त्ति विश्रसास्वभावसम्पन्नः, | यथाऽऽसन्नन्यायमाश्रित्याह-'वीसस'त्ति (सू. ३४५)'धम्मत्थिकाय'त्ति धर्मास्तिकायस्यान्योऽन्य प्रदेशानां मिथो योऽनादिको विश्रसाबन्धस्स तथा, एवमुत्तरत्रापि, 'देसबंधेत्ति देशतो-देशापेक्षया बन्धो देशबन्धः, यथा संकलिकाकटिकानां, सव्वबंधे'त्ति | सर्वतः-सर्वात्मना बन्धः सर्वबन्धो, यथा क्षीरनीरयोः, 'देसबंधे नो सव्वबंधे'त्ति धर्मास्तिकायस्य प्रदेशानां मिथः संस्पर्शन
व्यवस्थितत्वात् देशबन्ध एव, न पुनः सर्वबन्धः, तत्र ोकस्य प्रदेशस्य प्रदेशान्तरः सर्वथा बन्धे मिथोऽन्तर्भावेनैकप्रदेशत्वमेव | स्यात् , नासङ्ख्येयप्रदेशत्वमिति, 'सव्वद्धं ति सर्वकालं, 'साइयवीससाबंधोत्ति सादिको यो विश्रसाबन्धः स तथा,'बंधणपच्चइए'त्ति बध्यतेऽनेनेति बन्धनम्-विवक्षितस्निग्धतादिको गुणः स चैव प्रत्ययो-हेतुर्यत्र स तथा, एवं 'भाजनप्रत्ययः भाजन-आधारः, 'परिणामप्रत्ययश्च परिणामो-रूपान्तरगमनं 'जण्णं परमाणु'त्ति परमाणुपुद्गलः परमाणुरेव 'वेमायनिद्ध
॥१३८||
Snianmayananewalisa
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
याए 'ति विषमा मात्रा यस्यां सा विमात्रा सा चासौ स्निग्धता चेति विमात्रस्निग्धता तया एवमन्यदपि पदद्वयं इदमुक्तं स्यात्"समनिद्धयाइ बंधो, न होइ समलुक्खयाइवि न होइ । वेमायनिद्धलुक्खत्तणेण बंधो य खंधाणं ||१||" अयमर्थः - समगुण स्निग्धस्य समगुणस्निग्धेन परमाणुकादिना बन्धो न स्यात् एवं समगुणरूक्षस्यापि यदा पुनर्विषमा - मात्रा तदा बन्धस्स्यात्, विषममात्रानिरूपणार्थमुच्यते - निद्धस्स निद्वेण दुयाहिएण, लुक्खस्स लुक्खेण दुयाहिएण । निद्धस्स लक्खेण उवेइ बंधो, जहण्णवञ्ज विसमो समोव ॥१॥"त्ति, 'असंखेज्ज' त्ति असङ्ख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपं, 'जुण्णसुर'ति जीर्णसुरायाः स्त्यानभवनलक्षणो बन्धः, जीर्णगुडश्च, जीर्णतन्दुलानां च पिण्डीभवनरूपः ॥ प्रयोगबंध: (सू. ३४६ ) स च जीव प्रदेशानामौद। रिकादिपुद्गलानां वा 'अणाइए वा' इत्यादयो द्वितीयवर्णास्त्रयो भङ्गाः, तत्र प्रथमभङ्गोदाहरणमाह-'अणाइए अपजव'त्ति अस्य जीवस्यासङ्गख्येयप्रदेश स्याष्टौ ये मध्यप्रदेशास्तेषामनादिरपर्यवसितो बन्धः १, यदा लोकं व्याप्य तिष्ठति जीवः तदाप्यसौ तथैवेति, अन्येषां पुनर्जीवप्रदेशानां विपरिवर्त्तमानत्वात् नास्त्यनादिरपर्यवसितो बन्धः, तत्स्थापना, एतेषामुपरि अन्ये चत्वारः, एत्रमेतेऽष्टौ एवं तावत्समुदा- 88.
यतोऽष्टानां बन्ध उक्तः, अथ तेष्वेकैकेनात्मप्रदेशेन सह यावतां मिथः संयोगो भवति तदर्शनायाह- 'तत्थवि णं'ति तत्रापि - तेष्वष्टासु जीवप्रदेशेषु मध्ये त्रयाणां २ एकैकेन सहानादिरपर्यवसितो बन्धः, तथाहि - प्रागुक्तविधिनाऽवस्थितानामष्टानामुपरितनप्रतरस्य यः कश्चिद्विवक्षितस्तस्य द्वौ पार्श्ववर्त्तिनावेकवाधोवर्त्तीत्येते त्रयस्सम्बध्यंते, शेषास्त्वेक उपरितनस्त्रयश्चाधस्तना न सम्बध्यन्ते, व्यवहितत्वाद्, एवमधस्तनप्रतरापेक्षयाऽपीति चूर्णिकारव्याख्या, सेसाणं साइए' शेषाणां मध्यमाष्टाभ्योऽन्येषां सादिर्विपरि वर्त्तमानत्वात् एतेन नासौ प्रथमभङ्गः, अनादिसपर्यवसितस्त्वयं द्वितीयो नेह सम्भवति, अनादिसम्बद्धानामष्टानां जीवप्रदेशानाम
_____ BOCJOLOGICS06100
८ शतके ९ उद्देशः
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
८ शतके
लघुवृत्तौ ।
९ उद्देशः
परिवर्त्तमानत्वेन बन्धस्य सपर्यवसितत्वानुपपत्तेरिति, अथ तृतीयो भङ्गःप्रोच्यते-'तत्थ णं जे से साइए'त्ति सिद्धानां सादिरपयवसितो जीवप्रदेशबन्धः, शैलेश्यवस्थायां स्थापितप्रदेशानां सिद्धत्वेऽपि चलनाभावादिति, अथ चतुर्भङ्गीभेदत आह-'आलावणबंधे'त्ति आलाप्यते-आलीनं क्रियते एभिरिति आलापनानि-रज्ज्वादीनि तैस्तृणादिबन्धनमालापनबन्धः, 'अल्लियावणबंधे'त्ति अल्लियावणं-द्रव्यस्य द्रव्यान्तरश्लेषादिना आलीनस्य करणं तद्रूपो यो बन्धः स तथा, सरीरबंधे त्ति समुद्घाते सति यो विस्तारितसङ्कोचितजीवप्रदेशबन्धविशेषात् तैजसादिवपुःप्रदेशानां बन्धविशेषः सः, शरीरिबन्ध इत्यन्ये, तत्र शरीरिणः समुद्घाते विक्षिसजीवप्रदेशानां सङ्कोचने यो बन्धस्स शरीरिबन्ध इति, सरीरप्पओगबंध'त्ति शरीरस्य-औदारिकादेर्यःप्रयोगेण-वीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितव्यापारेण बन्धः-तत्पुद्गलोपादानं शरीररूपस्य वा प्रयोगस्य बन्धस्स शरीरप्रयोगबन्धः, 'वेत्तलय'त्ति वेत्रलताजलवंशकंवा 'वाग'त्ति वल्का'वरत्त'त्ति वरत्रा-चर्ममयी रज्जुः शनादिमयी वा वल्ली वपुष्यादिका कुशा-निर्मूला दर्भाः दर्भास्तु समूलाः आदिशब्दाच्चीवरादिग्रहः, अथ 'लेसणबंध'त्ति श्लेषणा-श्लेषद्रव्येण द्रव्ययोस्सम्बन्धनं तद्रूपो यो बन्धस्स तथा, उच्चयबंधे'त्ति ऊर्ध्व चयनं-राशीकरणं तद्रपो बन्धः उच्चयबन्धः,'समुच्चय'त्ति सङ्गतः-उच्चयापेक्षया विशिष्टतरः उच्चयस्समुच्चयः स एव बन्धस्समुच्चयबन्धः, साहणणाबंधेत्ति संहननं-अवयवानां सङ्घातनं तद्रुपो यो बन्धः, दीघत्वादि च प्राकृतत्वात् , कुट्टिमानांमणिभूमिकानां, 'सिलेस'त्ति श्लेषो-वज्रलेपः, लक्ख'त्ति लाक्षा, जतुरित्यर्थः,'महुसित्य'त्ति मधुसिक्थं मीनं, आदिशब्दाद् गुग्गुलरालाखल्यादिग्रहः, अवगररासीण'न्ति कचवरराशीनां 'उच्चएणं'ति ऊर्ध्वचयनेन 'अगडतलाये'त्यादि प्रायः प्राग्व्याख्यातमेव, देससाहणण'त्ति देशेन देशस्य संहननलक्षणो बन्धः-सम्बन्धः, शकटाङ्गादीनामिवेति देशसंहननसम्बन्धः, 'सव्व
॥१३९॥
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग साहणण'ति सबैण सर्वसंहननलक्षणो बन्धः,क्षीरनीरादीनामिवेति सर्वसंहननबन्धः, सगड'त्ति गन्त्री 'रह'त्ति स्यन्दनः जाण'त्ति शतके लघुवृत्तौ ।। यानं लघुगत्री 'जुग्ग'त्ति युग्यं गोल्लविषयप्रसिद्ध द्विकरप्रमाणवेदिकोपशोभितं जपानं 'गिल्लि'त्ति हस्तिन उपरि मनुष्यं गिलतीव९ उद्देशः
| कोल्लररूपा, थिल्लिति अड्डपल्लाणं 'सीया' शिविका कूटाकारणाच्छादितो जपानविशेषः, 'संदमाणिय'त्ति पुरुषप्रमाणजम्पान
विशेषः, लोहि'त्ति मंडकादिपचनभाजनं लोहरडीति लोके 'लोहकडाह'त्ति प्रतीतं 'कडुच्छुय'त्ति परिवेषणपात्रं, लोके कडछीति, |'भंड'त्ति मृन्मयभाजनं, मत्त'न्ति अमन-भाजनविशेषस्ताम्रस्येति 'उबगरण'त्ति नानाविधं तदन्योपकरणं 'पुव्वप्पओगपञ्चइ
पति पूर्वः प्राकालासेवितः प्रयोगः-जीवव्यापारो वेदनाकाथादिसमुद्वातरूपः प्रत्ययः-कारणं यत्र शरीरबन्धे स तथा स एव । पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकः, 'पञ्चुप्पन्नप्पओग'त्ति प्रत्युत्पन्न-अप्राप्तपूर्वो,वर्तमान इत्यर्थः,प्रयोगः-केवलिसमुद्घातलक्षणव्यापारः प्रत्ययो यत्र स तथा स एव प्रत्युत्पन्नात्ययिकः, 'तत्य तत्यत्ति अनेन समुद्घातकरणक्षेत्राणां बाहुल्यमाह, तेसु तेसुत्ति अनेन समुद्घातकारणानां वेदनादीनां बाहुल्यमुक्तं, 'समोहन्नमाणागंति समुद्धन्यमानाना-समुद्घातं शरीराद् बहिर्जीवप्रदेशप्रक्षेपलक्षणं गच्छतां 'जीवप्पदेसाणंति इह जीवप्रदेशानामित्युक्तावपि शरीरबन्धाधिकारात् 'तावस्थ्यात् तद्व्यपदेश'इति न्यायेन जीवप्रदेशाश्रिततैजसकार्मणशरीरप्रदेशानामिते द्रष्टव्यं, शरीरबन्ध इत्यत्र तु पझे समुद्घातेन विक्षिप्य सङ्कोचितानामुपसर्जनीकृततैजसादिशरीरप्रदेशानां जीवप्रदेशानामिवेति, 'बंधेत्ति बन्धो-रचनाविशेषः,'जण्णं केवली'ति केवलिसमुद्घाते दण्ड १ कपाट२ मथिकरणा३न्तरपूरण ४ लक्षणेन समुपहतस्य विस्तारितजीवप्रदेशस्य ततः-समुद्घातात् प्रतिनिवर्तमानस्य प्रदेशान् संहरतः, समुद्घातप्रतिनिवर्तमानत्वं च पञ्चमादिष्वनेकेषु समयेषु स्यादित्यतो विशेषमाह-'अंतरा मंथेवट्टमाणस्सति निवर्तनक्रियाया।
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
दशतके
लघुवृत्ती
अन्तरे-मध्येऽवस्थितस्य, पश्चमसमय इत्यर्थः, यद्यपि च षष्ठादिसमयेषु तैजसादिवपुस्सङ्घातस्समुत्पद्यते तथाप्यभूतपूर्वतया पञ्चमसमय एवासौ स्यात् , शेषेषु अनुभूतपूर्वतयेतिकृत्वा 'अन्तरा मंथे वट्टमाणस्से'त्युक्तमिति, 'तेयाकम्माणं बंधे ति तैजसकार्मणवपुर्वन्धसङ्घातः समुत्पद्यते, 'किं कारणं'ति कुतो हेतोः ?, उच्यते-'ताहेति तदा समुद्घातनिवृत्तिकाले 'सेति तस्य केवलिनः प्रदेशा-जीवप्रदेशाः, 'एगत्तीगय'त्ति एकत्वं गताः-सङ्घातमापन्नाः स्युः, तदनुवृत्त्या च तैजसादिशरीरपदेशानां बन्ध उत्पद्यत इति प्रकृतं, बन्धपक्षे तु 'तेयाकम्माणं बंधे समुप्पजइत्ति तैजसकार्मणाश्रयभूतत्वात् तैजसकार्मणवपुःप्रदेशास्तेषां बन्धः समु. त्पद्यत इति व्याख्येयमिति, 'वीरियसजोगसद्दब्वयाए'त्ति वीर्य-वीर्यान्तरायक्षयादिकृता शक्तिः योगा-मनःप्रभृतयः सह योगवर्त्तत इति सयोगः सन्ति विद्यमानानि द्रव्याणि-तथाविधपुदंगला यस्य जीवस्यासौ सद्रव्यः, वीर्यप्रधानस्सयोगो वीर्यसयोगः स चासौ द्रव्यं चेति विग्रहस्तद्भावस्तत्ता तया वीर्यसयोगसद्रव्यतया-सवीर्यतया सयोगतया सद्रव्यतया च जीवस्य तथा 'पमायपचय'त्ति प्रमादप्रत्ययात् प्रमादहेतोः तथा 'कम्मं वत्ति कर्म-चैकेन्द्रियजात्यादिकमुदयवर्ति 'जोगं वत्ति योगं च काययोगादिकं 'भवं वरि तिर्यग्भवादिकमनुभूयमान 'आयुष्कं' तिर्यगायुष्कायुदयवर्ति पडुच्च'त्ति प्रतीत्य-आश्रित्य 'ओरालिय'त्ति
औदारिकवपुःप्रयोगसम्पादकं यन्नाम तस्य कर्मण उदयेनौदारिकवपुःप्रयोगबन्धः, स्यात् इति शेषः, एतानि वीर्यसयोगसद्रव्यतादीनि पदान्यौदारिकवपुःप्रयोगनामकर्मोदयस्य विशेषणतया व्याख्येयानि, 'एगिदिये' त्यादि 'एवं चेव'च्यनेनाधिकृतसूत्रस्य पूर्वसूत्रसदृक्त्वाभिधानेऽपि 'ओरालियसरीरप्पओगनामए' इत्यत्र पदे 'एगिदियओरालियसरीरप्पओगनामाए' इत्ययं विशेषो दृश्यः, एकेन्द्रियौदारिकवपुःप्रयोगबन्धस्येहाधिकृतत्वात् ,एवनुत्तरत्रापि वाच्यमिति, देसबंधे सव्वबंधेऽवि'त्ति तत्र यथाऽपूप:
॥१४॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
बाट शतके
लघुवृत्ती
स्नेहभृततप्ततापिकायां प्रक्षिप्तः प्रथमसमये घृतादि गृह्णात्येव, शेषेषु समयेषु गृह्णाति विसृजति च, एवमयं जीवः प्राक्तनं वपुस्त्यक्त्वा यदाऽन्यद् गृह्णाति तथा प्रथमसमये उत्पत्तिस्थानगतान् वपुर्योग्यपुद्गलान् गृह्णात्येव इत्ययं सर्वबन्धः, ततो द्वितीयादिषु समयेषु तान् गृह्णाति विसृजति च, एष देशे बन्धः, तेनौदारिकवपुषो देशबन्धस्सर्वबन्धश्चास्ति, सर्ववन्धे 'एक समय'ति अपूपदृष्टान्तेनैव तत्सर्वबन्धस्यैकसमयत्वात् , 'देसबंधे इत्यादि, तत्र यदा वायुर्मनुष्यादिर्वा वैक्रियं कृत्वा त्यक्त्वा च पुनरौदारिकस्य | समयमेकं सर्ववन्धं कृत्वा पुनस्तस्य देशबन्धं कुर्वन्नेकसमयानन्तरं म्रियते तदा जघन्यत एकं समयं देशबन्धेऽस्य स्यादिति, 'उको
सेणं तिण्णि पलिओवमाई समऊणाई'ति, कथं ?, यस्मादौदारिकशरीरिणां ३ पल्योपमानि उत्कृष्टा स्थितिः, तेषु च प्रथम| समये सर्वबन्धक इति समयन्यूनानि ३ पल्योपमानि उत्कर्षत औदारिकवपुषां देशबन्धकालः स्यात् , 'एगिदियओरालिए'त्यादि, | देशबन्धे 'जहाणेणं एक समयंति, कथं ?, वायुसैदारिकशरीरी वैक्रियं वपुर्गतः,पुनरौदारिकप्रतिपत्तौ सर्वबन्धको भृत्वा देशबन्ध| कश्चैकं समयं भूत्वा मृत इत्येवमिति, उक्कोसेण बावीस मिति, एकेन्द्रियाणामुत्कर्पतो २२ वर्षसहस्राणि स्थितिः, तत्रासौ प्रथम| समये सर्वबन्धकः, शेषकालं देशबन्धकः, एवं समयोनानि २२ वर्षसहस्राण्येकेन्द्रियाणामुत्कर्षतो देशबन्धकाल इति, 'पुढविका|इए'त्यादि, 'देसबंधे जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गह'त्ति, कथं ?, औदारिकशरीराणां क्षुल्लकभवग्रहणं जघन्यतो जीवितं, तच्च | गाथाभिर्निरूप्यते-"दोणि सयाई नियमा छप्पण्णाई पमाणओ हुँति । आवलियपमाणेणं खुड्डागभवग्गहणमेयं ॥१॥ पण्णढि सह|स्साई पंचेव सयाई तहय छत्तीसा । खुड्डागभवग्गहणा हवंति अंतोमुहुत्तेणं ॥२॥ सत्तरस भवग्गणा खुड्डागा हुँति आणुपाणंमि । तेरस चेव सयाई पंचाणउयाई अंसाणं ॥३॥" इहोक्तलक्षणस्य ६५५३६ मुहूर्तगतक्षुल्लकभवग्रहणराशेः सहस्रत्रयसप्तत्रिंशच्छत
1- மாயாமயாயடிப்பா பார்ப்பயாம பதியமா யார் யா டி பேர்
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
लघुवृत्तौ ।
ट शतके ९ उद्देश:
| त्रिसप्ततिलक्षणेन ३७७३ मुहूर्त्तगतोच्छवासराशिना भागे हृते यल्लब्धं तदेकत्रोच्छासे क्षुल्लकभवग्रहणपरिमाणं स्यात् , अयमभिप्रायो
येषामंशानां त्रिभिस्सहस्रः सप्तभिश्च त्रिसप्तत्यधिकशतैः क्षुल्लकभवग्रहणं स्यात् तेषामंशानां पश्चनवत्यधिकानि त्रयोदशशतानि अष्टा| दशस्यापि क्षुल्लकभवग्रहणस्य तत्र स्युरिति, तत्र यः पृथिवीकायिकस्त्रिसमयेन विग्रहेणागतः स तृतीयसमयेन सर्वबन्धकः, शेषेषु | देशवन्धको भूत्वा आक्षुल्लकभवग्रहणं मृतो, मृतस्सन् अविग्रहेणागतो यदा तदा सर्वबन्धकः स्यात् , एवं ये ते विग्रहसमयास्तैरूनं क्षुल्ल
कमित्युच्यते, 'उक्कोसेगं बावीसमिति 'देसबंधो जेसिं नत्यि'ति अयमर्थः-अप्तेजोवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां क्षुल्लकम| वग्रहणं त्रिसमयोनं जघन्यतो देशबन्धः, यतस्तेषां वैक्रियवपुर्नास्ति, वैक्रियवपुषि हि सति एकसमयो जघन्यतः औदारिकदेशबन्धः प्रागुक्तयुक्त्या स्यादिति, 'उकोसेणं जा जस्से'ति तत्रापां वर्षसप्तसहस्राणि स्थितिरुत्कर्षतः, वह्वेरहोरात्राणि त्रीणि, वनस्पतीनां १० वर्षसहस्राः, द्वीन्द्रियाणां १२ वर्षाणि, त्रीन्द्रियाणां ४९ दिनानि, चतुरिन्द्रियाणां ६ मासाः, तत एषामुत्कृष्टा स्थितिः | सर्वबन्धसमयोना स्यादिति, 'जेसिं पुण'त्ति ते च वायवः पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्नराश्च, एषां जघन्यतो देशबन्ध एकं समयं, भावना प्रागिव, 'उक्कोसेणं'ति वायूनां ३ वर्षसहस्राण्युत्कर्षतः स्थितिः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्नराणां पल्योपमत्रयम् , इयं देशबन्धस्थितिरुत्कर्षतः सर्वबन्धसमयोना स्यादिति । उक्त औदारिकवपुःप्रयोगबन्धकालः, अथ तदन्तरमाह-'ओरालिय'त्ति सर्वबन्धान्तरं जघन्यतः क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं, कथं ?, त्रिसमयविग्रहेणौदारिकशरीरे आगतः, तत्र द्वौ समयावनाहारकः, तृतीयसमये सर्वबन्धकः, क्षुल्लकभवं च स्थित्वा मृत औदारिकशरीरिष्वेवोत्पन्नस्तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, एवं च सर्वबन्धस्य सर्वबन्धस्य चान्तरं क्षुल्लकभवो विग्रहगतसमयत्रयोनः, 'उक्कोसेण"ति उत्कृष्टतस्त्रयस्त्रिंशत्सागराणि पूर्वकोटिसमयाभ्यधिकानि सर्वबन्धान्तरं स्यात् ,
॥१४॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
कथं ?, मनुष्यादिष्वविग्रहेणागतः, तत्र प्रथमसमय एव सर्वबन्धको भूत्वा पूर्वकोटिं स्थित्वा ३३ सागरोपमाणि सर्वार्थसिद्धे नरके
वाट शतके देवो नारको वा भूत्वा त्रिसमयेन विग्रहेणौदारिकशरीरीजातः, तत्र विग्रहस्य द्वौ समयावनाहारकः, तृतीयसमये सर्वबन्धक औदारि- ९ उद्देशः | कशरीरस्य, एवं यौ तौ द्वावनाहारकसमयौ तयोरेकः पूर्वकोटिसर्वबन्धसमयस्थाने क्षिप्तः, ततः पूर्णा पूर्वकोटी जाता, एकः समयो|ऽधिकः, एवं सर्वबन्धस्य सर्वबन्धस्य चोत्कृष्टमन्तरं यथोक्तमानं स्यादिति, देसबंधंतरं ति देशबन्धस्यान्तरं जघन्येनैकं समयं,कथं ?,
देशबन्धको मृतः सन् अविग्रहेणोत्पन्नः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, द्वितीयादिसमयेषु देशबन्धको जातः, तदेवं देशवन्धस्य देश| बन्धस्य चान्तरं जघन्यत एकस्समयः सर्वबन्धसंबन्धी स्थात् , 'उकोसेणं'ति उत्कृष्टतः ३३ सागराणि त्रिसमयाधिकानि देशबन्धान्तरं स्यादिति, कथं ?, देशबन्धको मृतः ३३ सागरायुरुत्पन्नस्सर्वार्थसिद्धादौ, ततश्युत्वा त्रिसमयेन विग्रहेणौदारिकशरीरी जातः, तत्र विग्रहसमयद्वयेऽनाहारकः तृतीयसमये सर्वबन्धकः ततो देशबन्धकोऽजनि, एवमुत्कृष्टं देशबन्धस्य देशबन्धस्यान्तरं स्यादिति, सामान्यत औदारिकवन्धस्यान्तरमुक्तं, पुनर्विशेषतस्तदाह-एगिदियओरालियपुच्छत्ति एकेन्द्रियस्यौदारिकसर्वबन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं, कथं ?, त्रिसमयविग्रहेण पृथव्यादिष्वागतः, तत्र विग्रहसमयद्वये अनाहारकः तृतीये सर्वबन्धकः,ततः
क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं स्थित्वा मृतः यदा अविग्रहेणोत्पद्य सर्वबन्धक एव स्यात् तदा यथोक्तं सर्वबन्धयोरन्तरं स्यात् , 'उक्कोसेपाणं'ति उत्कृष्टतस्सर्ववन्धान्तरं २२ वर्षसहस्राणि समयाधिकानि स्युः, कथं ?, अविग्रहेण पृथिवीकायिकेष्वागतः प्रथमसमये सर्व
बन्धकः, ततो २२ वर्षसहस्राणि स्थित्वा समयोनानि त्रिसमयया विग्रहगत्या अन्येषु पृथ्व्यादिघृत्पन्नः, तत्र समयद्वयमनाहारको | भूत्वा तृतीयसमये सर्वबन्धको जातः, अनाहारकसमययोश्चैको २२ वर्षसहस्रेषु समयोनेषु क्षिप्तस्तत्पूरणार्थ, ततो २२ वर्षसहस्रा
PM
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
MIM
८ शतके ९ उद्देश:
श्रीभगाण्येकसमयाधिकानि एकेन्द्रियाणां सर्वबन्धयोरुत्कृष्टमन्तरं स्यात्, 'देसबंधंतरं'ति तत्रैकेन्द्रियौदारिकदेशबन्धान्तरं जघन्येनैकं लघुवृत्ती | समय, कथं ?, देशबन्धको मृत्वा अविग्रहेण सर्वबन्धको भूत्वा एकस्मिन् समये पुनर्देशबन्धक एव जातः, एवं देशबन्धयोर्जघन्यत
एकस्समयोऽन्तरं स्यादिति, 'उ. अंतोमुहुत्तं'ति, कथं ?, वायुसैदारिकवपुषो देशबन्धकः सन् वैक्रियं गतस्तत्रान्तर्मुहूर्त स्थित्वा पुनरौदारिकवपुषस्सर्वबन्धको भूत्वा देशबन्धक एव जातः, एवं देशबन्धयोरुत्कर्षतोऽन्तर्मुहूर्तमन्तरं, 'पुढविकाइए'त्ति 'देसब| धंतरं जहण्णेणमेकं समयमुक्कोसेणं तिनि समय'त्ति कथं ?, पृथिवीकायिको देशबन्धको मृतः सन् अविग्रहगत्या पृथि
वीकायिकेष्वेवोत्पन्नः एकसमयं सर्वबन्धको भूत्वा पुनर्देशबन्धको जातः, एवमेकसमयो जघन्येन देशबन्धयोरन्तरं, तथा पृथ्वी| कायिको देशबन्धको मृतस्सन् विग्रहगत्या त्रिसमयया तेष्वेवोत्पन्नः, तत्र समयद्वयमनाहारकस्तृतीयसमये सर्वबन्धको भूत्वा पुन|देशबन्धको जातः, एवं समयत्रिक देशबन्धयोरंतरमिति, नवरंकथनाद्यल्लब्धमतिदेशतस्सोपतस्तद् दयते-अप्कायिकानां जघन्येन | सर्वबन्धान्तरं क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं, उत्कृष्टं तु ७ वर्षसहस्राणि समयाधिकानि, देशबन्धान्तरं तु जघन्यमेकसमयः, उत्कृष्टं | तु समयत्रिकं, एवं वायुवर्जानां तेजःप्रभृतीनामपि, नवरं सर्वबन्धान्तरमुत्कृष्टं निजनिजस्थितिसमयाधिका वाच्या, वायुबन्धान्तरं भेदेनाह-'वाउकाइयाण'ति वायुकायिकानां उत्कर्षेण देशबन्धान्तरमन्तर्मुहूर्त, कथं ?, वायुसैदारिकवपुषो देशबन्धकः सन् वैक्रियमन्तर्मुहूर्त कृत्वा पुनरौदारिकसर्वबन्धसमनन्तरं औदारिकदेशबन्धं यदा कुर्यात तदा यथोक्तमन्तरं स्यात् , 'पंचिंदिए'त्ति तत्र सर्वबन्धान्तरं जघन्यं भावितमेव, उत्कृष्टं तु भाव्यते-पश्चेन्द्रियतिर्यग् अविग्रहेणोत्पन्नः, प्रथमसमये सर्वबन्धकः, ततस्समयोनां पूर्व कोटिंजीवित्वा त्रिसमयविग्रहेण तेष्वेवोत्पन्नः,तत्र द्वावनाहारकसमयौ तृतीयसमये सर्वबन्धको जातः,अनाहारकसमययोश्चैकः समयः
I AOMINDISIMILIAldinamadiantaline
tinnituntilatomitinhiri
MAINA HITA ANTHIRINTAMILLIONIANT
॥१४॥
Emainamai
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
८ शतके ९ उद्देशः
लघुवृत्ती
MARATHIGMAI
mIRTAITHILI
समयोनायां पूर्वकोट्यां क्षिप्तस्तत्पूरणार्थ, एकस्त्वधिकः, एवं यथोक्तमन्तरं स्यात् , देशबन्धान्तरं तु यथै केन्द्रियाणां, तचैवम्-जघन्यमेकस्सममयः, कथं ?, देशबन्धको मृतः सर्वबन्धसमयानन्तरं देशबन्धको जातः, एवमुत्कर्षेणान्तर्मुह तं, कथं?, औदारिकशरीरी| | देशबन्धकः सन् वैक्रियं गतः, तत्रान्तर्मुहूर्त्त स्थित्वा औदारिकशरीरी जातः, प्रथमसमये सर्वबन्धको द्वितीयादिषु देशबन्धकः, एवं देशबन्धयोरन्तरमन्तर्मुहतं, एवं मनुष्याणां, एतदेवाह-'जहा पंचिंदियेत्यादि । औदारिकबन्धान्तरं भेदान्तरेणाह-एगिदियतेत्ति एकेन्द्रियत्वे 'नोएगिंदिय'त्ति द्वीन्द्रियत्वादौ, पुनरेकेन्द्रियत्वे सति यत्सर्ववन्धान्तरं तजघन्येन द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे त्रिस-|| मयोने ?, कथं ?, एकेन्द्रियस्त्रिसमयविग्रहेणोत्पन्नः, तत्र समयद्वयमनाहारको भूत्वा तृतीयसमये सर्वबन्धं कृत्वा तदूनं क्षुल्लकभवः |ग्रहणं जीवित्वा मृतः अनेकेन्द्रियेषु क्षुल्लकभवग्रहणमेव जीवित्वा मृतस्सन्नविग्रहेण पुनरेकेन्द्रियेष्वेवोत्पद्य सर्वबन्धको जातः, एवं | | सर्वबन्धयोरुक्तमन्तरं, 'उक्कोसेणं दो सागरोवमित्ति,'संखेजवासमभहियाईति, कथं ?, अविग्रहेणैकेन्द्रियस्समुत्पन्नः, प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा २२ वर्षसहस्राणि जीवित्वा मृतःत्रसकायिकेपूत्पन्नः, तत्र सङ्ख्यातवर्षाभ्यधिकप्तागरोपमसहस्रद्वयरूपामुत्कृष्टां त्रसकायिकस्थितिमतिवाह्य एकेन्द्रियेषूत्पद्य सर्वबन्धको जातः, एवं सर्वबन्धयोर्यथोक्तमन्तरं स्यादिति, सर्वबन्धसमयहीनैकेन्द्रियोत्कृष्टभवस्थितेस्त्रसकायिककायस्थितौ प्रक्षेपणेऽपि सङ्ख्यातस्थानानां सङ्ख्यातभेदत्वेन सङ्ख्यातवर्षाभ्यधिकत्वस्याव्याहतत्वादिति,'देसबंधंतरं जहण्णेगं खुडागभवग्गहगं समयाहियंति, कथं ?, एफेन्द्रियो देशबन्धकस्सन मृत्वा द्वीन्द्रि| यादिषु क्षुल्लकभवग्रहणमनुभूयाविग्रहेणागत्य प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा द्वितीये देशवन्धकस्स्यात् , एवं देशबन्धातरं क्षुल्लकभवः सर्वबन्धसमयातिरिक्तः, 'उकोलेणं ति सर्वबन्धान्तरभावनोक्तप्रकारेण भावसीयमिते । अथ पृथीकायिकत्रन्धान्तरं चिन्तय
m munmuneliner immaalaamanama wantopa dilliamTITLE-IITamilluminiumina
m und
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
८शतके
oक्ष
लघुवृत्ती
नाह-'जीवस्स'त्ति, 'एवं चेवत्तिकरणात् 'तिसमऊणाई' इति दृश्यं, 'उकोसेणमणंतं कालं'ति इह कालानन्तत्वं वनस्पतिकायस्थितिकालापेक्षया, अनन्तकालमित्युक्तं तद्विभजनार्थमाह-'अगंताउत्ति अयमभिप्रायः-तस्यानन्तकालस्य समयेषु अवसर्पिणीसमयैरपहियमाणेषु अनन्ता अवसर्पिण्युत्सर्पिण्यः स्युरिति 'कालओत्ति इदं कालापेक्षया मानं, खेत्तओत्ति क्षेत्रापेक्षया पुनरिदं-'अणंता लोग'त्ति, अयमर्थः-तस्थानन्तकालस्य समयेषु लोकाकाशप्रदेशैरपहियमाणेषु अनन्ता लोकाः स्युः, अथ तत्र कियन्तः पुद्गलपरावर्ताः स्युरत आह-'असंखिज'त्ति, पुद्गलपरावर्तलक्षणं सामान्येन पुनरिदं-दशभिः कोटाकोटीभिरवसर्पिणी, उत्सर्पिण्यप्येवमेव, ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योऽनन्ताः पुद्गलपरावर्ताः, एतद्विशेषलक्षणमिहैव वक्ष्यतीति, पुद्गलपरावर्तानामेवासङ्ख्यातत्वनियमनायाह-'आवलिए'त्ति असङ्ख्यातसमयसमुदाय आवलिकेति, देसबंधंतरंति,कथं १, पृथ्वीकायिको देशबन्धकः सन् मृतः, पृथ्वीकायिकेषु क्षुल्लकभवग्रहणं जीवित्वा मृतस्तन् पुनरविग्रहेण पृथ्वीष्वेवोत्पन्नस्तत्र सर्वबन्धसमयानन्तरं देशबन्धको जातः, एवं सर्वबन्धसमयेनाधिकमेकं क्षुल्लकभवग्रहणं देशबन्धयोरन्तरमिति, वणस्सइकाइयाणं दुन्नि खुड्डाई वनस्पतिकायिकानां जघन्यतः सर्वबन्धांतरं द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे, एवं चेव'त्तिकरणात् त्रिसमयोने इति दृश्यं, कथं ?, वनस्पतिकायिकस्त्रिसमयेन विग्रहेणोत्पन्नः, तत्र विग्रहस्य समयद्वयमनाहारकस्तृतीयसमये सर्वबन्धको भूत्वा क्षुल्लकभवं च जीवित्वा पुनः पृथिव्यादिपु क्षुल्लकभवमेव स्थित्वा पुनरविग्रहेण वनस्पतिष्वेवोत्पन्नः, प्रथमसमये सर्वबन्धकोऽसाविति सर्वबन्धयोस्त्रिसमयोने द्वे क्षुल्लकमवग्रहणे अन्तरं भवतः, उक्कोसेणं'ति अयं पृथिव्यादिषु कायस्थितिकालः, एवं दे सबंधंतरंपित्ति यथा पृथ्व्यादीनां देशबन्धा-10॥१४३॥ न्तरं जघन्यमेवं वनस्पतेरपि, तच्च क्षुल्लकभवग्रहणं समयाधिकं, भावनाऽस्य प्राग्वत् , 'उक्कोसेणं पुढविकालो त्ति उत्कर्षेण वन
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
७ शतके ९ उद्देश:
स्पतेर्देशबन्धान्तरं पृथ्वीकायस्थितिकालोऽसङ्ख्यातावसर्पिण्यादिरूप इति । अथौदारिकदेशबन्धकादीनामल्पत्वादिनिरूपणायाह'एएसिण"ति तत्र सर्वस्तोकाः सर्वबन्धकाः, तेषामुत्पत्तिसमय एव भावात् , अबन्धका विशेषाधिकाः, यतो विग्रहगतौ सिद्धस्वादौ वा स्युः, ते च सर्वबन्धकापेक्षया विशेषाधिकाः, देशबन्धका असङ्ख्यातगुणाः, देशबन्धकालस्यासङ्ख्यातगुणत्वात् , एतसूत्रभावनामग्रे वक्ष्याम इति॥ अथ वैक्रियवपुःप्रयोगबन्धनिरूपणायाह-तत्र 'एगिदियवेउब्विय'त्ति (सू. ३४७)वायुकायिकापेक्षमुक्तं, 'पंचिंदिए'त्ति पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यदेवनारकापेक्षमुक्तम् , 'वेउब्वियजावबंध'त्ति इह यावत्करणात् , 'पमायपच्चया कम्म | च जोगं च भवं चेति दृश्यं, लद्धिं वत्ति चौक्रयकरणलब्धि वा प्रतीत्य, एतच वायुपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यानपेक्ष्योक्तं, तेन वायु| कायादिसूत्रेषु लब्धि वैक्रियवपुर्बन्धस्य प्रत्ययतया वक्ष्यति, नारकादिसूत्रेषु च तां त्यक्त्वा वीर्यसयोगसद्रव्यतादीन् प्रत्ययतया | वक्ष्यति, सर्वबन्धे 'जहण्गेणं समयंति,कथं ?, वैक्रियशरीरिवृत्पद्यमानो लब्धितो वा तत्कुर्वन् समयमे सर्वबन्धकः स्यात् , एव
मेकं समयं सर्वबन्धकः, 'उक्कोसेणं'ति 'दो समय'त्ति, कथं ?, वैक्रियतां प्रतिपद्यमान औदारिकशरीरी सर्वबन्धको भूत्वा मृतः | पुनर्नारकत्वं देवत्वं वा यदा प्राप्नोति तदा प्रथमसमये वैक्रियस्य सर्वबन्धकः उत्कृष्टतः समयद्वयमिति, 'देसबवे जहण्ण'त्ति,
कथं ?, औदारिकशरीरी वैक्रियतां प्रतिपद्यमानः प्रथमसमये सर्वबन्धकः स्यात् , द्वितीयसमये देशबन्धको भूत्वा मृतः, एवं देश|बन्धो जघन्यतः एक समयमिति, 'उकोसेणं'ति, कथं ?, देवेषु नारकेषु वोत्कृष्टस्थितिषूत्पद्यमानः प्रथमसमये सर्वबन्धको वैकियशरीरस्य ततः परं देशबन्धकः तेन सर्वबन्धकसमयेनोनानि ३३ सागराणि उत्कर्षतो देशवन्ध इति !'वाउकाइएति, देसबंधे'त्ति 'जहणे'त्ति एकं समयं, कथं ?, वायुसैदारिकशरीरीभवन् वैक्रियं गतः, ततः प्रथमसमये सर्वबन्धका, द्वितीयसमये देशबन्धको।
Diamilymmiswamminglin manimallavimulimmissimiliem malumammelunil-! NASIMILARISHIDAIMARATHILITARAMAdimantifhulnitahim winder
wnermanea
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
umilar
श्रीभग
शतके ९ उद्देश:
लघुवृत्ती
भूत्वा मृतः, एवं जघन्येनैको देशबन्धकसमयः, 'उको अंतोमुहत्त'त्ति वैक्रियवपुषा स एव यदाऽन्तर्मुहूर्तमास्ते तदोत्कर्षतो देशबन्धोऽन्तर्मुहूर्त, लब्धिवैक्रियशरीरिणो जीवतोऽन्तर्मुहर्त्तात्परतो न वैक्रियशरीरावस्थानमस्ति, पुनरौदारिकवपुषोऽवश्यं प्रतिप-
तेरिति, रयणप्पहे'त्ति 'दसवाससहस्साई तिसमऊणा इंति, कथं ?, त्रिसमयविग्रहेण रत्नप्रभायां जघन्यस्थिति रक उत्पनिस्तत्र समयद्वयमनाहारकस्तृतीयसमये सर्वबन्धक इति ततो देशबन्धको वैक्रियस्य, तदेवमाद्यसमयत्रयन्यूनं वर्षसहस्रदशकं जघन्यतो देशबन्धः,'उक्को० समउगंति कथं ?, अविग्रहेण रत्नप्रभायामुत्कृष्टस्थिति रक उत्पन्नस्तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको वैक्रि-|| यस्य वपुषः, परं देशबन्धकः, तेन सर्वबन्धसमयेनोनं सागरोपममुत्कृष्टतो देशबन्धः,एवं सर्वत्र सर्वबन्धःसमय, देशबन्धश्च जघन्यो। | विग्रहसमयत्रयन्यूनस्वस्खजघन्यस्थितिप्रमाणो वाच्यः, सर्वबन्धसमयन्यूनोत्कृष्टस्थितिप्रमाण उत्कृष्टदेशबन्ध इति, एतदेवाह-'एवं |
जीवे त्यादि, पश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणां वैक्रियसर्वबन्ध एकं समयं, देशबन्धस्तु जघन्यत एक समयं, उत्कर्षगान्तर्मुहूर्त, एतदेव । | स्पष्टयति-पंचेंदियेत्यादि, यच्च-"अंतोमुहुत्तं नरएसु, होइ चत्तारि तिरियमणुएसु । देवेसु अद्धमासो, उके सविउब्धणाकालो|
॥१॥" इति वचस्सामर्थ्यादन्तर्मुहूर्तचतुष्टयं तेषां देशबन्ध इत्युच्यते तन्मतान्तरमवसेयमिति ॥ उक्तो वैक्रियवपुःप्रयोगकालः, अथ | तस्यैवान्तरं निरूपयन्नाह-'वेउविए'त्ति सर्वबन्धको भूत्वा देशवन्धं च कृत्वा मृतः, ततः परमनन्तकालमौदारिकशरीरिषु वन|स्पत्यादिषु स्थित्वा वैक्रियशरीरिकृत्पन्नः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको जातः, एवं सर्वबन्धयोर्यथोक्तमन्तरं स्यात्, एवं देसबंधंतरंपित्ति जघन्येनैकसमयं उत्कर्षतोऽनन्तकालमिति,भावना चास्य प्रागुक्तानुसारेण ।'वाउकाइयवेउब्विय'त्ति 'सव्वबंधंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं', कथं ?, वायुरौदारिकशरीरी वैक्रियमाश्रितः,तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा मृतः पुनर्वायुरेव जातः,
॥१४॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
| तस्यापर्याप्तकस्य वैक्रियशक्तिर्न स्याद् अतोऽन्तर्मुहूर्त्तेनासौ पर्याप्तको भूत्वा वैक्रियं कुर्यात्, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको जातः, एवं सर्वबन्धान्तरमन्तर्मुहूर्त्तमिति, 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखिज्जइभागं 'ति, कथं ?, वायुरौदारिकशरीरी वैक्रियं गतः, तत्प्रथमसमये च सर्वबन्धकस्ततो देशबन्धको भूत्वा मृतः, ततः परमौदा रिकशरीरिषु वायुषु पल्योपमासंख्येयभागमतिवाह्यावश्यं वैक्रियं कुर्यात्, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, एवं सर्वबन्धयोर्यथोक्तमन्तरं स्यात्, 'एवं देसबंधंतरंपि'त्ति अस्य भावना प्रांगि| वेति, 'तिरिक्खजोणिय पंचिदित्ति, कथं ?, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको वैक्रियं गतः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, ततः परं देशबन्धकोऽन्तर्मुहूर्त्तमात्रं, तत औदारिकस्य सर्वबन्धको भूत्वा समयं देशबन्धको जातः पुनरपि इयं श्रद्धोत्पन्ना, (ततो) वैक्रियं कुर्वतः प्रथमसमये सर्वबन्धः, एवं सर्वबन्धयोर्यथोक्तमन्तरं स्यात्, 'उक्को० पुञ्वको डिपुहुत्तं 'ति, कथं?, पूर्व कोट्यायुः पश्चेन्द्रियतिर्यक्ष्वेवोत्पन्नः, पूर्वजन्मना सह सप्ताष्टौ वा वारान् ततः सप्तमे च भवे वैक्रियं गतः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धं कृत्वा देशबन्धं कुर्याद्, एवं सर्वबन्धयोरुत्कृष्टयोर्यथोक्तमन्तरं स्यात्, 'एवं देसबंधंतरंपि'त्ति अस्य भावना सर्वबन्धान्तरोक्तानुसारेण कर्त्तव्येति, वैक्रियव पुर्बन्धान्तरमेव प्रकारान्तरेणाह - 'जीवस्स णं भंते! रयण'त्ति, 'जह० अंतोमुहुत्तं', कथं १, वायुर्वेक्रियवपुः श्रितः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा मृतः, ततः पृथिवीकायिकेपूत्पन्नः, तत्रापि क्षुल्लकभवमात्रं स्थित्वा पुनर्वायुर्जातः, तत्रापि कतिपयान् क्षुल्लकभवान् स्थित्वा वैक्रियं गतः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको जातः, ततो वैक्रियस्य सर्वबन्धयोरन्तरं बहवः क्षुल्लकभवाः, ते च बहवोऽप्यन्तर्मुहूर्त, अन्तर्मुहूर्ते बहूनां क्षुल्लकभवानां प्रतिपादितत्वात्, ततस्सर्वबन्धान्तरं यथोक्तं स्यात्, 'उक्को० अनंतकालं वर्णस्सइकालो' त्ति, कथं १, वायुवैक्रियशरीरीभवन् मृतो वनस्पत्यादिष्वनन्तं कालं स्थित्वा वैक्रियवपुश्च यदा लप्स्यते तदा यथोक्त
HOLINACOND
(CJ6100100300303300DL-0606
८ शतके ९ उद्देशः
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
Madividohindi
८ शतके
९ उद्देशः
मन्तरं भविष्यतीति, एवं देसबंधंतरंपि'त्ति अस्य भावना प्रागुक्तानुसारेणेति,रत्नप्रभासूत्रे 'सर्वबंधंतरंति एतद् भाव्यते-रत्नप्रभा| नारको १० वर्षसहस्रस्थितिकः उत्पत्तौ सर्वबन्धकः तत उद्धृत्तस्तु गर्भजपञ्चेन्द्रियेष्वन्तर्मुहूर्त स्थित्वा रत्नप्रभायामुत्पन्नः, पुनः तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धक इत्युक्तं जघन्यमन्तरं सर्वबन्धयोरिति, अयं यदापि प्रथमोत्पत्तौ विग्रहेण त्रिसमयेनैवोत्पद्यते तदापि न दशवर्षसहस्राणि त्रिसमयन्यूनानि स्युः, अन्तर्मुहूर्त्तमध्यात् समयत्रयस्य तत्र क्षेपात् , न च तत्प्रक्षेपेऽप्यन्तर्मुहूर्त्तत्वव्याघातः, तस्यानेकभेदत्वादिति, उक्को० वणस्सइकालोत्ति, कथं ?,रत्नप्रभानारक उत्पत्तौ सर्वबन्धकः, तत उद्धृत्तश्चानन्तकालं वनस्पत्यादिषु स्थित्वा पुनस्तत्रैवोत्पद्यमानस्सर्वबन्धक इत्युत्कृष्टमन्तरमिति, 'देसबंधं० जह० अंतोमुहुत्तं'ति, कथं ?, रत्नप्रभानारको देशबन्धकः सन् ततोऽन्तर्मुहूर्त्तायुः पञ्चेन्द्रियतिर्यक्तया उत्पद्य मृत्वा च रत्नप्रभानारकतयोत्पन्नस्तत्र द्वितीयसमये देशबन्धकः,एवं जघन्य देशबन्धान्तरमिति । 'उक्कोसेणं'ति इत्यादि भावना प्रागुक्तानुसारेणेति । 'एवं जाव'त्ति यावत्करणात् द्वितीयादिपृथिवीषु च जघन्या स्थितिः क्रमेणैकं त्रीणि सप्त दश सप्तदश द्वाविंशतिःस्त्रयस्त्रिंशच]सागरोपमाणीति, 'जहा वाउकाइयाण'ति जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त| मुत्कृष्टतः पुनरनन्तकालमिति । असुरकुमारादयस्तु सहस्रारान्तदेवा उत्पत्तिसमये सर्वबन्धं कृत्वा खां जघन्यस्थितिमनुपाल्य पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तायुष्कत्वेनोत्पद्य मृत्वा च तेष्वेव सर्वबन्धका जाताः, एवं तेषां वैक्रियस्य जघन्यं सर्वबन्धान्तरं जघन्या तस्थितिरन्तर्मुहर्त्ताधिका वाच्या, उत्कृष्टत्वेऽनन्तं कालं यथा रत्नप्रभानारकाणां, इत्येतदाह-असुरकुमारे त्यादि, तत्र जघन्या स्थितिरसुरकुमारादीनां व्यन्तराणां च १० वर्षसहस्राणि ज्योतिष्काणां च पल्योपमाष्टभागः, सौधर्मादिषु तु 'पलिय अहियं दो | सार साहिया सत्त दस य चोइस य'इत्यादि, आणयदेवत्ते'त्ति सूत्रे 'सव्वबंधंतरंति एतद्भावना-आनतकल्पीयो देव उत्पत्ती
ni WINMDMIMOMIN DOINDImamHD HINDIHINnDi
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
Tறு வாழ்வதை வாக மாற மாடிபடியாக
POORIMAnimalance Main -
सर्वबन्धकः, स चाष्टादश सागरोपमाणि तत्र स्थित्वा ततथ्युतो वर्षपृथक्त्वं मनुष्येषु स्थित्वा पृनस्तत्रैवोत्पन्नः, प्रथमसमये चासो
८ शतके सर्वबन्धकः इत्येवं सर्वबन्धान्तरं जघन्यमष्टादश सागराणि वर्षपृथक्त्वाधिकानीति, उत्कृष्टं त्वनन्तं कालं, कथं ?, स एव तस्मा-[1९ उद्देशः च्च्युतोऽनन्तं कालं वनस्पत्यादिषु स्थित्वा पुनस्तत्रैवोत्पन्नः प्रथमसमये सर्वबन्धक इत्येवं, 'देसबंधंतरं जह० वासपुहुत्तंति, | कथं ?, स एव च देशबन्धकः सन् च्युतो वर्षपृथक्त्वं मनुष्यत्वमनुभूय पुनस्तत्रैव गतः, तस्य सर्वबन्धानन्तरं देशबन्धः, एवं सूत्रोतमन्तरं स्यात् , इह यद्यपि समयाधिकं वर्षपृथक्त्वं स्यात् तथाप्येतस्य वर्षपृथक्त्वादनन्तरत्वविवक्षयान भेदेन गणनमिति, एवं प्राणतारणाच्युतग्रैवेयकसूत्राणि नेयानि, अथ सनत्कुमारादिसहस्रारान्ता देवा जघन्येन नव दिनायुष्केभ्यः आनताद्यच्युतान्ता नव| मासायुष्केभ्य उत्पद्यन्ते इति जीवसमासेऽभिधीयते, ततो जघन्यं तत्सर्वबन्धान्तरं तत्तदधिकं तत्तजयन्यस्थितिरूपं प्राप्नोति इति, सत्यमेतत् , केवलं मतान्तरमेवेदं । अनुत्तरविमानसूत्रे 'अणुत्तरोववाइयपुच्छा' 'उकोसेणं'ति उत्कृष्टं सर्वबन्धान्तरं देशबन्धान्तरं च सङ्ख्यातानि सागराणि, यतो नानन्तकालमनुत्तरविमानच्युतः संसरति, तानि च जीवसमासमतेन द्विसङ्ख्यानीति, अथ वैक्रियवपुर्देशबन्धकादीनामल्पत्वादि आह-'एएसिन्ति, तत्र सर्वस्तोका वैक्रियसर्वबन्धकाः, तत्कालस्याल्पत्वात् , देशबन्धका असङ्ख्यातगुणाः, तत्कालस्य तदपेक्षयाऽसङ्ख्यातगुणत्वात् , अबन्धका अनन्तगुणाः, सिद्धानां वनस्पत्यादीनां च तदपे-IN क्षया अनंतगुणत्वादिति । अथाहारकशरीरप्रयोगबन्धमाश्रित्याह-'एगागारे'त्ति एकप्रकारो, नौदारिकादिबन्धवदेकेन्द्रियाद्यनेकप्रकार इत्यर्थः, सर्वबंधे एकं समयं, आद्यसमये एव सर्वबन्धभावात् , 'देसबंधं जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्को० अंतोमुहत्तंति जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्त्तमात्रमेवाहारकशरीरी स्याद, परत औदारिकशरीरस्यावश्यं ग्रहणात् , तत्र चान्तमुहूर्त आद्य
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
शतके
९ उद्देशः
uradhamalSheelammamming
समये सर्वबन्धक उत्तरकालं तु देशबन्धक इति । अथाहारकशरीरयोगबन्धान्तरमाह-सव्वबधतरं जह० अंतोमुहत्तं', कथं ?, मनुष्य आहारकशरीरं श्रितः तत्र प्रथमसमये च सर्वबन्धकः, तत्रान्तर्मुहूर्त्तमात्रं स्थित्वा औदारिकशरीरं गतः, तत्राप्यन्तर्मुहूर्त स्थित्वा पुनरपि संशयाद्याहारकशरीरकरणकारणमुत्पन्नं, ततः पुनराहारकं शरीरं गृह्णाति, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, एवं च सर्वबन्धान्तरमन्तर्मुहूर्त, द्वयोरप्यन्तर्मुहर्त्तयोरेकत्वविवक्षणादिति, उक्को० अणंतं कालं'ति, कथं ?, यतोऽनन्तकालादाहारकशरीरं पुनर्लभत इति, कालानन्त्यमेव विशेषेणाह-'अणंताओ ओस० कालओ, खेत्तओ अगंता लोग'त्ति एतद्व्याख्यानं प्राग्वत् ।। अथ तत्र पुद्गलपरावर्त्तमानं किं स्यादित्याह-'अवति अपगतमद्धं अपार्द्ध, देशोनार्धमात्रमित्यर्थः, पुद्गलपरावर्त प्रागुक्तरूपं अपार्द्धमप्यर्द्धतः पूर्ण स्यादत आह-'देशोन'मिति, 'एवं देसबंधान्तरंपिपत्ति जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षतोऽपार्दू पुद्गलपरावर्त देशोनं, भावना प्रागुक्तानुसारेणेति । अथाहारकदेशबन्धकादीनामल्पबहुत्वमाह-'सव्वत्थोव'त्ति तत्र सर्वस्तोका आहारकस्य सर्वबन्धकाः, तत्सर्वबन्धकालस्याल्पत्वात् , देशबंधकास्सङ्ख्यातगुणाः, तद्देशबन्धकालस्य बहुत्वात् , असङ्ख्यातगुणास्तु ते न स्युः, यतो मनुष्या अपि सङ्ख्याताः, किं पुनराहारकदेशबन्धका ?, अबन्धकास्तेऽनन्तगुणाः, आहारकवपुर्हि मनुष्याणां, तत्रापि संयतानां, तेषामपि केषांचिदेव कहिंचिदेव कदाचिदेव स्यादिति, शेषकाले ते शेषसत्त्वाश्चाबन्धकाः, ततः सिद्धवनस्पत्यादीनामनन्तुगुणत्वादनन्तगुणास्ते इति । अथ तैजसवपुःप्रयोगबन्धमाह-'नो सव्वबंधे'त्ति (सू.३४८) तैजसशरीरस्यानादित्वान्न सर्वबन्धोऽस्ति, तस्य प्रथमतः पुद्गलोपादानरूपत्वादिति, अणाइए अपजवसिए'त्ति तत्रायं तैजसवपुर्वन्धोऽनादिरपर्यवसितोऽभव्यानां अनादिसपर्यवसितो भव्यानामिति । तैजसवपुर्वन्धान्तरमाह-'अणाइयस्स'त्ति यतस्संसारस्थो जीवस्तैजसवपुर्बन्धेन द्वयरूपेणापि सदा|
P
॥१४६॥
Jamrailerani
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
अविनिर्मुक्त एव स्यात् तस्मात् द्वयरूपस्य नास्त्यन्तरमिति । एतदल्पबहुत्वमाह - 'सव्वत्थोवति सर्वस्तोकास्तैजसवपुरबन्धकाः, सिद्धानामेव तदबन्धकत्वात्, देशबन्धका अनन्तगुणाः, तदेशबन्धकानां सर्वसंसारिणां सिद्धेभ्योऽनन्तगुणत्वादिति । अथ कार्मणवपुः प्रयोगबन्धमाह - 'नाणपडिणिययाए 'त्ति (सू. ३४९) ज्ञानस्य - श्रुतादेस्तदभेदात् ज्ञानवतां या प्रत्यनीकता तया, 'नाणनिहवणयाए 'त्ति ज्ञानस्य श्रुतवतां वा या निह्नवता - अपलपनं सा तयेति, 'नाणविसंवायण' त्ति ज्ञानस्य ज्ञानिनां वा विसंवादनयोगोव्यभिचारदर्शनाय व्यापारो यस्स तेन एतानि बाह्यकारणानि ज्ञानावरणीयकार्मणवपुर्वन्धे, अथ आन्तरं कारणमाह - 'नाणावे' त्यादि, 'दंसणपडिणीययाए 'त्ति दर्शनमिह चक्षुर्दर्शनादि, मोहनीयसूत्रे 'तिब्वदंसणमोहणिजयाए 'ति तीव्रमिध्यात्वतयेति, 'तिब्वचरित्त'त्ति कषायव्यतिरिक्तं नोकपायलक्षणं चारित्रमोहनीयमिह ग्राह्यं, 'तिब्वकोहं'ति तीव्रक्रोधतया कषायचारित्रमोहनीयस्य प्रागुक्तत्वादिति, 'कुणिमाहारेणं' मांसभोजनेन 'माइल'त्ति परवंचनमतितया 'नियडिल्ल'त्ति निकृतिर्वश्वनाथं चेष्टा, मायाप्रच्छादनार्थं मायान्तरमित्येके, अत्यादरकरणेन परवञ्चनमित्यन्ये, तद्वत्तयेति, 'पगइ'त्ति स्वभावतः परानुपघातितया 'साणुक्कोसति सानुकम्पतया 'कायउज्जु' ति कायर्जुकतया - परावंचनपरया कायचेष्टया 'भावज्जुय'त्ति भावर्ज्जुकतया-परावञ्चनपरमनःप्रवृत्येति, 'भासज्जुय'त्ति भाषर्जुकतया - भाषार्जवेनेति, 'अविसंवायण'त्ति अविसंवादनयोगेन, कायर्जुकतादित्रयं वर्त्तमानकालाश्रयं अविसंवादनयोगस्त्वतीतवर्त्तमानकालद्वयाश्रयः, यो विशेषस्स उच्यते । 'सव्वत्थोवा जीवा आउयस्स कम्मसत्ति (सू. ३५१) सर्वस्तोकत्वमेव आयुर्बन्धाद्धायाः स्तोकत्वात्, अबन्धाद्धायास्तु बहुगुणत्वात्, तदबन्धकास्सङ्ख्यातगुणाः, नन्वसङ्ख्यातगुणास्तदबन्धकाः कस्मान्नोक्ताः ?, तदबन्धाद्वाया असङ्ख्यातजीवितानाश्रित्यासङ्ख्यातगुणत्वात्, उच्यते, इदमन
POLSIEJÕEPEPÍCHICPOLJOLDOG
८ शतके १९ उद्देशः
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
८ शतके ९ उद्देशः
RHIT MImmunituitmenitalam
mmailoimmuluhuratilim m
|न्तकायिकानाश्रित्य सूत्रं, तत्रानन्तकायिकाः सङ्ख्यातगुणजीविता एव, ते चायुष्कस्याबन्धकाः, तद्देशबन्धकेभ्यस्सङ्ख्यातगुणा एव ते स्युः, यद्येवं तदबन्धकास्सिद्धादयस्तन्मध्ये क्षिप्यन्ते, तथापि तेभ्यस्सङ्ख्यातगुणा एव ते, सिद्धाद्यबन्धकानामनन्तानामप्यनन्त| कायिकायुर्वन्धकापेक्षया अनन्तभागत्वादिति, ननु चेदायुषोऽबन्धकास्संतो बन्धकास्स्युः तदा कथं न तेषां सर्वबन्धसम्भवः?, उच्यते, नह्यायुःप्रकृतिरविद्यमाना सती तैर्निबध्यते औदारिकादिशरीरवदिति न सर्वबन्धसम्भवः ॥ प्रकारान्तरेणौदारिकादि चिन्तयन्नाह| 'नो घंधए'त्ति न टकसमये औदारिकवैक्रिययोर्बन्धो विद्यत इति हेतोर्न बन्धकः, एवमाहारकस्य, तैजसस्य पुनः सदाविरहितत्वात्। |बन्धको देशबन्धेन, सर्वबन्धश्च तस्य नास्त्येव, एवं कार्मणवपुषो वाच्यमिति, एवमौदारिकसर्वबन्धमाश्रित्य शेषाणां बन्धचिन्तना
र्थोऽनन्तरं दण्डक उक्तः । अथौदारिकस्यैव देशबन्धमाश्रित्यान्यमाह-'जस्स णमित्यादि । अथ वैक्रियस्य सर्वबन्धमाश्रित्य शेषाणां बन्धचिन्तनार्थोऽन्यो दण्डकस्तत्र तयगकम्मगस्स जहेवे'त्यादि, यथौदारिकशरीरसर्वबन्धकस्य तैजसकार्मणयोर्देशबन्धकत्वमुक्तमेवं वैक्रियशरीरसर्वबन्धकस्यापि तयोर्देशबन्धकत्वं वाच्यमिति भावः,वैक्रियदेशबन्धदण्डक आहारकस्य सर्वबन्धदेशबन्धकदण्डकद्वयं चेति त्रयं सुगममेव, तैजसदेशबन्धके तु बन्ध एव अबन्ध एव वा, तैजसदेशबन्धक औदारिकवपुषो बन्धकः स्यादबन्धको वा, तत्र विग्रहे वर्तमानः अबन्धकः अविग्रहस्थश्च बन्धकः, स चोत्पत्तिक्षेत्रप्राप्तिप्रथमसमये सर्वबन्धकः द्वितीयादौ तु देशबन्धक इति, एवं कार्मणशरीरदेशबन्धदण्डकेऽपि वाच्यमिति । अथौदारिकादिशरीरदेशबन्धकादीनामल्पबहुत्वमाह-तत्र सर्व स्तोका आहारकशरीरस्य सर्वबन्धकाः, यस्मात्ते चतुर्दशपूर्वधरास्तथाविधप्रयोजनवन्त एव कुर्वन्ति, सर्वबन्धकालश्च समयमेवेति, तस्यैव देशबन्धकाः सङ्ख्येयगुणाः, देशबन्धकालस्य बहुत्वात् , वैक्रियस्य सर्वबन्धका असङ्ख्येयगुणाः, तेषां तेभ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वात् , तस्यैव देशबन्धका
ernamainitamatalysis
॥१४७॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ शतके
श्रीभग० लघुवृत्तौ|
९ उद्देश:
असङ्ख्येयगुणाः, सर्वबन्धाद्धापेक्षया देशबन्धाद्धाया असङ्ख्यातगुणत्वात् , अथवा सर्वबन्धकाः प्रतिपद्यमानकाः देशबन्धकास्तु पूर्वप्रतिपन्नाः, प्रतिपद्यमानकेभ्यश्च पूर्वप्रतिपन्नानां बहुत्वं, वैक्रियसर्वबन्धकेभ्यो देशबन्धकाः असङ्ख्येयगुणाः, तैजसकार्मणयोरंबन्धका अनन्तगुणाः, यस्मात्ते सिद्धाः, ते च वैक्रियदेशबन्धकेभ्योऽनन्तगुणा एव, वनस्पतिवर्जसर्वजीवेभ्यः सिद्धानामनन्तगुणत्वादिति, औदारिकशरीरस्य सर्वबन्धका अनन्तगुणाः, ते च वनस्पतिप्रभृतीन प्रतीत्य प्रत्येतव्याः, तस्यैवाबन्धका विशेषाधिकाः, एते हि विग्रहगतिसमापन्नाः समुद्घातगता वा स्युः, तत्र सिद्धादीनामत्यन्ताल्पत्वेनेहाविवक्षा, विग्रहगतिकाच वक्ष्यमाणन्यायेन सर्वबन्धकेभ्यो बहुतराः इति तेभ्यस्तदबन्धका विशेषाधिकाः, तस्यैव च औदारिकस्य देशबन्धका असङ्ख्यातगुणाः, विग्रहाद्धापेक्षया देशबन्धाद्धाया असङ्ख्यातगुणत्वात् , तैजसकार्मणयोर्देशबन्धका विशेषाधिकाः, यस्मात्सर्वेऽपि संसारिणस्तैजसकार्म| णयोर्देशबन्धकाः स्युः, तत्र च ये विग्रहगतिका औदारिकदेशबन्धकवैक्रियादिवन्धकाश्च ते औदारिकदेशबन्धकेभ्योऽतिरिच्यन्त | इति ते विशेषाधिकाः, वैक्रियशरीरस्याबन्धका विशेषाधिकाः, यस्माद्वैक्रिवबन्धकाः प्रायो देवनारका एव, शेषास्तु तदवन्धकाः | सिद्धाश्च, तत्र सिद्धास्तैजसादिदेशबन्धकेभ्योऽतिरिच्यते तेन ते विशेषाधिका उक्ताः, आहारकाबन्धका विशेषाधिकाः, यमान्मनुध्याणामेवाहारकंशरीरं, वैक्रियं तु तदन्येषामपि, ततो वैक्रियबन्धकेभ्य आहारकबन्धकानां स्तोकत्वेन वैक्रियावन्धकेभ्य आहारकाबन्धका विशेषाधिका इति, एतत्पूर्वाचार्यकृतगाथालिखनाभावाद् ग्रन्थगौरवभयाच्चैतद्यन्त्रकमप्यत्र न प्रस्तार्यते ॥ अष्टमशते समाप्तो बन्धः। तत्समाप्तौ च सम्पूर्ण नवमोद्देशकविवरणम् ।। 'रायगिहे'त्यादि तत्र 'सील सेयं सुयं सेयं सील सेयं ति (सू. ३५२ ) श्रुतशीलसंपन्ना नरा विचारयंतीति, 'एवं ति
பாபா போ பேடி பாதியாக வளமாகப் போர் பயப்பட போப் பாகன்
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
८ शतके ९ उद्देशः
| एवं-लोकसिद्धन्यायेन खलु-निश्चयेन 'अण्णउत्थियत्ति इहान्यपूथिकाः केचित् क्रियामात्रादेवाभीष्टार्थसिद्धिमिच्छन्ति, न च । | किश्चिदपि ज्ञानेन प्रयोजनं, निश्चेष्टत्वात् , घटादिकरणप्रवृत्तावाकाशादिपदार्थवत् , उच्यते चैवं-"क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं | फलदं मतम् । यतः स्त्रीभक्ष्यभोगज्ञो, न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥१॥" तथाऽऽवश्यके च 'जहा खरो चंदणभारवाही त्यादि १। अतस्ते प्ररूपरन्ति-शीलं श्रेयः, प्राणातिपातादिविरमणध्यानाध्ययनादिरूपा क्रियैव शीलं श्लाघ्यं, पुरुषार्थसाधकत्वात् , श्रेयं वाश्रयणीयं पुरुषेण श्रेयोऽर्थिना, केचिदन्ये ज्ञानादेवेष्टसिद्धिमिच्छन्ति, न क्रियातः, ज्ञानवियुक्तस्य क्रियावतोऽपि फलसिद्ध्यदर्शनात् , यत उच्यते-विज्ञप्तिः फलदा पुंसां, न क्रिया फलदा मता। मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य, फलासंवाददर्शनात् ॥१॥" तथा दशकालिके च-'पढमं नाणं तओ दये'त्यादि, अतस्तयाहुः-श्रुतं-ज्ञानं श्रेयः-प्रधानं पुरुषार्थसिद्धिहेतुत्वात् , न तु शीलं, अन्ये तु ज्ञान| क्रियाभ्यां मिथो निरपेक्षाभ्यां फलमाहुः, ज्ञानं क्रियाशून्यमेव उपसर्जनीभूतक्रियं वा फलदं स्यात् , क्रियाऽपि ज्ञानशून्या उपसर्जनीभूतज्ञाना वा फलदा इति भावः, भणंति च-किश्चिद्वेदमयं पात्रं, किश्चित्पात्रं तपोमयम् । आगमिष्यति तत्पात्रं, यत्पात्रं तारयिष्यति ॥१॥ अतस्ते प्रोचुः-श्रुतं शीलं च द्वे अपि सफले, पुरुषस्य सिद्धिहेतुत्वात् , आहुजैना एवं 'नाणं पयासग'मित्यादि, २ तपस्संयमौ च शीलमेवेति, तथा 'संजोगसिद्धीइ फलं वयंति इत्यादि, द्वितीयव्याख्यानपक्षे मिथ्यात्वं, संयोगतः फलसिद्धेदृष्टत्वात् , एकैकस्य प्रधानतरविवक्षया अप्यसङ्गतत्वादिति, 'अहं पुण'त्ति अहं पुनर्गौतम ! एवमाख्यामि यावत् प्ररूपयामि, श्रुतयुक्तं शीलं | श्रेय एवं वाक्थशेषो दृश्यः, अथ कस्मादेवं ?, अत्रोच्यते-'एव'मिति, एवं-वक्ष्यमाणन्यायेन 'पुरिस'त्ति पुरुषप्रकारः 'सीलवं असुयवं'ति कोऽर्थः 'उवरए'त्ति उपरतो-निवृत्तः स्वमत्या पापात् 'अविण्णाय'त्ति अविज्ञातधर्मा, भावतोऽनधिगतश्रुतज्ञानो,
॥१४
८॥
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
MARATHIMIRISHIMIRMIR
८ शतके in उद्देशः
चालतपस्वीत्यर्थः, गीतार्थानिश्रिततपश्चरण निरतोऽगीतार्थ इत्यन्ये, 'देसाराहए'त्ति स्तोकमंशं मोक्षस्याराधयतीत्यर्थः, सम्यग्ज्ञानरहितत्वात् क्रियापरत्वाचेति, 'असीलवं सुय'ति कोऽर्थः ? 'अणुवरए विण्णाय'त्ति पापादनिवृत्तो ज्ञातधर्मा च, अविरतसम्यग्दृष्टिरिति भावः । देसविराहए'त्ति देशं-स्तोकमंशं ज्ञानादित्रयरूपमोक्षस्य तृतीयभागरूपं चारित्रं विराधयतीत्यर्थः, शेपौ द्वौ भेदौ कण्ठ्यौ ॥ आराधनामेव भेदत आह-'कइविहाणमित्यादि(सू० ३५३)ज्ञानाराधना कालविनयाद्यनतिचारतया, दर्शनंसम्यक्त्वं तस्याराधना निःशङ्कितत्वादिना, चारित्रं-सामायिकादि तदाराधना निरतिचारता, 'उक्कोसिय'त्ति उत्कृष्टा ज्ञानाराधना ज्ञानकृत्यानुष्ठाने प्रकृष्टप्रयत्नता, 'मज्झिम'त्ति तेष्वेव मध्यमप्रयत्नता 'जहण्ण'त्ति जघन्या तेष्वल्पतमप्रयत्नता, एवं. दर्शनाराधना चारित्राराधनापि च, 'जस्स णं'ति 'अजहण्णुक्कोसा वत्ति अजघन्योत्कर्षा, मध्यमेत्यर्थः, उत्कृष्टज्ञानाराधनावतो द्वे आये | दर्शनाराधने भवतः, न पुनस्तृतीया, तथास्वभावत्वात्तस्या इति, जस्स पुण'त्ति उत्कृष्टदर्शनाराधनावतो हि ज्ञान प्रति त्रिप्रकारस्थापि प्रयत्नस्य सम्भवोऽस्तीति त्रिप्रकारापि तदाराधना भजनया भवति, उत्कृष्टज्ञानचारित्राराधनासंयोगसूत्रे उत्तरं-'जस्स णं भंते ! उक्कोसिया नाणाराहण'त्ति यस्योत्कृष्टा ज्ञानाराधना तस्य चारित्राराधना उत्कृष्टा मध्यमा वा स्यात् , उत्कृष्टज्ञानाराधनावतो हि चारित्रं प्रति नाल्पतमप्रयत्नता स्यात् , तत्स्वभावत्वात्तस्या इति, उत्कृष्टचारित्राराधनावतस्तु ज्ञानं प्रति प्रयत्नत्रयमपि भजनया स्यात् इत्येतदेवाह-'जहा उक्कोसिए'त्यादि, सूत्रे तूत्तरमिदम्-'जस्स उक्को० दसणाराहण'त्ति यस्योत्कृष्टा-दर्शनाराधना तस्य चारित्राराधना त्रिधापि भजनया स्यात् , उत्कृष्टदर्शनाराधनावतो हि चारित्रं प्रति प्रयत्नस्य त्रिविधस्याप्यविरुद्धत्वाद, उत्कृष्टचारित्राराधना(वत)उत्कृष्टैव दर्शनाराधना, उत्कृष्टचारित्रस्योत्कृष्टदर्शनानुगतत्वादिति । अथाराधनाभेदफलान्याह-'तेणेव
manusitioimmuantitythmanirumalinmanti-tantraur
RITINAUnmusalmunamam !
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
भवग्गहणेण 'त्ति उत्कृष्टज्ञानाराधनया तेनैव भवेन सिध्यति, उत्कृष्ट ( जघन्य ) चारित्राराधनायाः सद्भावे, 'कप्पोवएस' त्ति कल्पोपगेषु - सौधर्मादिदेवलोकेषु उत्पद्यते मध्यमचारित्राराधनासद्भावे, 'कप्पातीएसु'त्ति कल्पातीतेषु ग्रैवेयकादिषु उत्पद्यते मध्यमो त्कृष्टचारित्राराधनासद्भावे, 'उक्को० दंसणाराहण' त्ति इत्यत्र 'एवं चेव' त्तिकरणात् तद्भवसिद्ध्यादि दृश्यं, चारित्राराधनायाः तत्रोत्कृष्टाया मध्यमायाश्वोक्तत्वादिति, 'उक्को० चारिताराहण'त्ति 'एवं चेव'त्ति करणात् तद्भवसिद्वयादि दृश्यं, केवलं तत्र 'अत्थे
गइए कप्पोवसु वा' इत्यभिहितं तदिह न वाच्यं उत्कृष्टचारित्राराधनावतः सौधर्मादिकल्पेष्वगमनात्, वाच्यं पुनः 'अत्थे गइए कप्पाईएस उववजइति सिद्धिगमनाभावे तस्यानुत्तरसुरेषु गमनादेवेति, मध्यमज्ञानाराधनासूत्रे मध्यमत्वं ज्ञानाराधनाया अधिकृतभव एवं, निर्वाणभवे पुनरुत्कृष्टत्वमवश्यंभावि इति ज्ञेयं, निर्वाणान्यथानुपपत्तेः इति, 'दोचेणं' ति अधिकृतनरभवापेक्षया द्वितीयेन नरभवेन, 'तचं 'ति अधिकृतनरभत्रग्रहणापेक्षया तृतीयं नरभवग्रहणं, एताश्चारित्राराधनायुता ज्ञानाद्याराधना इह विवक्षिताः, कथमन्यथा जघन्यज्ञानाराधनामाश्रित्य वक्ष्यति 'सत्तड भवग्गहणाई'ति, यतश्चारित्राराधनाया एवेदं फलमुक्तं, यदाह"अट्ठ भवा उ चरित्ते"त्याद्यावश्यके, श्रुतसम्यक्त्व देश विरतिभवास्त्वसङ्ख्येया उक्ताः तेन चारित्राराधनारहिता ज्ञानदर्शनाराधना असङ्ख्येयभविका अपि स्युरिति, न त्वष्टभविका एवेति ॥ ' वण्णपरिणामे ति ( मू. ३५४) यः पुद्गलो वर्णांतरत्यागाद्वर्णान्तरं यात्ययं वर्णपरिणामः एवमन्यत्रापि, 'परिमंडलसंठाणे 'त्ति इह परिमण्डलसंस्थानं वलयाकारं यावत्करणात् 'वट्टसंठाणे तं संठाणे चउरंस संठाणपरिणाम'त्ति दृश्यं ।। ' एगे भंते ! पुग्गलत्थिकाए 'त्ति (सु. ३५५ ) पुद्गलास्तिकायस्थ - एकाणुकादि| पुद्गलराशेः प्रदेशो - निरंशोऽंशः पुद्गलास्तिकाय प्रदेशः परमाणुः द्रव्यं गुणपर्याययोगि, द्रव्यदेशो चाद्रव्यावयवः, एवमेकत्व
OCDCLO
८ शतके ९ उद्देशः
॥१४९॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
शतके
लघुवृत्ती
९ उद्देश:
mmamta
|बहुत्वाभ्यां विकल्पाश्चत्वारः, द्विकसंयोगा अपि चत्वार एव इति प्रश्नः, उत्तरं तु स्यात् द्रव्य, द्रव्यान्तरासम्बन्धे सति, स्याद् | द्रव्यदेशो द्रव्यान्तरसम्बन्धे सति, शेषविकल्पानां तु निषेधः, परमाणोरेकत्वेन बहुत्वस्य द्विकसंयोगस्य चाभावादिति । 'दो | भंते'त्ति इहाष्टसु भङ्गेषु मध्ये आद्याः पञ्च स्युः,न शेषाः, तत्र द्वौ प्रदेशौ द्रव्यं कथं ?, यदा तौ द्विकप्रदेशिकस्कन्धतया परिणतौ | तदा द्रव्यं १, यदा तु द्वथणुकस्कन्धभावगतावेव तौ द्रव्यान्तरसबन्धप्राप्तौ तदा द्रव्यदेशः २, यदा तु द्वावपि तौ भेदेन स्थितो | तद्रा द्रव्यौ ३, यदा तु नावेव द्वथणुकस्कन्धतामनापद्य द्रव्यान्तरेण सम्बन्धप्राप्तौ तदा द्रव्यदेशौ ४, यदा तयोरेकः केवलतया स्थिती द्वितीयश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धस्तदा द्रव्यं च देशश्च ५, शेषभेदानां निषेधोऽसम्भवादिति । 'तिन्नि भंते'त्ति त्रिषु प्रदेशेष्वष्टमभे| दवर्जाः सप्त विकल्पाः, तथाहि-यथा त्रयोऽपि त्रिप्रदेशिकस्कन्धतया परिणतास्तदा द्रव्यं १ यदा ते त्रिप्रदेशिकस्कन्धपरिणता
एव द्रव्यान्तरसम्बन्धप्राप्तास्तदा द्रव्यदेशः २ यदा ते त्रयोऽपि भेदेन स्थिताः द्वौ वा द्वथणुकीभूतावेकस्तु केवल एव स्थितस्तदा |'दवाइंति ३ यदा ते त्रयोऽपि स्कन्धतामागता एव द्वौ वा द्वयणुकीभृतावेकस्तु केवल एवेत्येवं द्रव्यान्तरेण सम्बद्धास्तदा 'दबदेसा यत्ति ४, यदा तु तेषां द्वौ द्वथणुकतया परिणतावेकश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धः, अथवा एकः केवल एव स्थितो द्वौ द्वथणुकतया परिणम्य द्रव्यान्तरेण सम्बद्धौ तदा दव्वं च दबदेसे यत्ति, यदा तेषामेकः केवल एव स्थितो द्वौ च भेदेन द्रव्यान्तरेण सम्बद्धौ तदा 'दव्वं च दव्वदेसा यत्ति ६, यदा द्वौ भेदेन स्थितौ एकश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धः तदा दवाई दबदेसे यत्ति ७, अष्टमविकल्पो न स्यात् , उभयत्र त्रिषु प्रदेशेषु बहुवचनाभावात् , प्रदेशचतुष्टयादौ तु अष्टमोऽपि सम्भवति, उभयत्र बहुवचनसद्भावा| दिति ॥ 'असंखेजत्ति (सू. ३५६) यस्मादसङ्ख्येयप्रदेशको लोकस्तस्मात् तत्प्रदेशा असङ्ख्येया एवेति ॥ 'एगमेगस्स'त्ति
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
९ उद्देशः
(सू. ३५७) एकैकस्य जीवस्य तावन्तः प्रदेशाः यावन्तो लोकाकाशस्य, कथं ?, यस्माजीवः केवलिसमुद्घातकाले सर्व लोकाकाशं व्याप्यावतिष्ठते तस्माल्लोकाशप्रमाणास्ते इति, 'अविभागपलिच्छेद'त्ति परिच्छिद्यन्ते परिच्छेदाः-अंशास्त एव सविभागा अपि स्युः अतः अविभागाश्च पलिच्छेदाश्चते अविभागपलिच्छेदाः, निरंशा अंशा इत्यर्थः, ते च ज्ञानावरणीयकर्मणोऽनन्ताः, कथं ?, ज्ञानावरणीयं यावतो ज्ञानस्याविभागभेदानावृणोति तावन्त एव तस्याविभागपलिच्छेदाः, दलिकापेक्षया वा अनन्ततत्परमाणुरूपाः, 'अविभागपलिच्छेदेहिंति तत्परमाणुभिः 'आवेढियपरिवेढियत्ति आवेष्टितपरिवेष्टितः-अत्यन्तवेष्टितः आवेष्टि(ष्ट्य)परिवे|ष्टितो वा, 'सिय नो आवेढिय'त्ति केवलिनं प्रतीत्य, तस्य क्षीणज्ञानावरणत्वेन तत्प्रदेशस्य ज्ञानावरणीयाविभागपरिच्छेदैरावेष्टनपरिवेष्टनाभावादिति, 'मणूसस्स जहा जीवस्स'त्ति (सू. ३५८) 'सिय आवेढिय'त्ति वाच्यमित्यर्थः, मनुष्यापेक्षया आवेष्टितपरिवेष्टितत्वस्य तदितरस्य च सम्भवात् , एवं दर्शनावरणीयमोहनीयान्तरायेष्वपि वाच्यं, वेदनीयायुष्कनामगोत्रेषु पुनः | जीवपदे इव भजना वाच्या, सिद्धापेक्षया, मनुष्यपदे तु नासौ, तत्र वेदनीयादीनां भावात् , अत आह-'नवरं वेयणिजस्से'त्यादि, अथ ज्ञानावरणं शेषैः सह चिन्त्यते-'जस्स णमित्यादि, 'जस्स पुण वेयणिजं तस्स नाणाव सिय अस्थि सिय नस्थिति अकेवलिनं केवलिनं च प्रतीत्य, अकेवलिनो हि वेदनीयं, न ज्ञानावरणमिति, जस्स नाणा० तस्स मोहणिज्नं सिय अस्थि सिय नत्थि'त्ति अक्षपकं क्षपकं च प्रतीत्य, अक्षपकस्य हि ज्ञानावरणीयं मोहनीयं चास्ति, क्षपकस्य तु मोहक्षये यावत्केवलं नोत्पद्यते तावत् ज्ञानावरणीयमस्ति, न तु मोहनोयं, एवं यथा ज्ञानावरणीयं वेदनीयेन सहाधीतं तथाऽऽयुर्नामगोत्रत्रयेण सहाध्येयं, | उक्तप्रकारभजना सर्वेषु भाव्या, अन्तरायेण समं ज्ञानावरणीयं तथा वाच्यं यथा दर्शनावरणीयं, निर्भजनमित्यर्थः, नियमा परुप्परं
१५०॥
FRIDAudio
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
भाणियव्वाणी'ति कोऽर्थः १ - 'जस्स नाणावर तस्स नियमा अंतराइयं, जस्संतरा० तस्स नियमा नाणावरणिअं ? इत्येवमनयोर्मिथो नियमो वाच्य इति । अथ दर्शनावरणं पङ्किः सह चिन्त्यते - 'जस्से' त्यादि, अयं च गमो ज्ञानावरणीयसमपाठः, 'जस्स णं भंते! वेयणिज्ज' मित्यादिना तु वेदनीयं शेषैः पञ्चभिस्सह चिन्त्यते, तत्र 'जस्स वेयणिज्जं तस्स मोहणि सिय अथिसिय नत्थित्ति अक्षीणमोहं क्षीणमोहं च प्रतीत्य, अक्षीणमोहस्य हि वेदनीयमोहनीये स्तः, क्षीणमोहस्य वेदनीयं तु, न मोहनीयं, 'परोप्परं नियम'त्ति, कोऽर्थः ? - यस्य वेदनीयं तस्य नियमादायुः यस्यायुस्तस्य नियमाद् वेदनीयं इत्येते वाच्ये, एवं नामगोत्राभ्यामपि वाच्यं, अन्तरायेण तु भजना, यतो वेदनीयमन्तरायं चाकेवलिनामस्ति, केवलिनां तु वेदनीयमस्ति, नत्वन्तरायं, अत उक्तं- 'जस्स वेयणिअं तस्संतरायं सिय अस्थि सिय नत्थि'त्ति अथ मोहनीयमन्यैश्चतुर्भिस्समं चिन्त्यते, तत्र यस्य मोहनीयं तस्यायुर्नियमादकेबलिन इव, यस्य पुनरायुस्तस्य मोहनीयं भजनया, यतोऽक्षीणमोहस्यायुर्मोहनीयं चास्ति, क्षीणमोहस्य त्वायुरेवेति, 'एवं नाम गोयं अंतराइयं च भाणियव्वं'ति, अयमर्थः -यस्य मोहनीयं तस्य नाम गोत्रमन्तरायं च नियमादस्ति, यस्य पुनर्नामादित्रयं तस्य मोहनीयं स्यादस्त्यक्षीणमोहस्येव, स्यान्नास्ति क्षीणमोहस्येवेति । अथायुरन्यैस्त्रिभिस्सह चिन्त्यते - 'जस्स णं भंते ! आउयमित्यादि, 'दोऽवि परुप्परं नियम'त्ति, कोऽर्थः ? - 'जस्स आउयं तस्स नियमा नामं जस्स नामं तस्स आउयं' ति इत्यर्थः, एवं गोत्रेणापि 'जस्स आउयं तस्संतराइयं सिय अत्थि सिय नत्थि 'त्ति यस्यायुस्तस्यान्तरायः स्यादस्त्य केवलिवत्, स्यान्नास्ति केवलिवदिति, 'जस्स णं भंते! नाम' इत्यादिना सामान्येन द्वयेन सह चिन्त्यते, तत्र यस्य नाम तस्य नियमाद् गोत्रं यस्य गोत्रं तस्य नियमान्नाम, तथा यस्य नाम तस्यान्तरायं स्यादस्त्य केवलिवत्, स्यान्नास्ति के लिवदिति, एवं गोत्रान्तराययोरपि भजना भाव
८. शतके ९ उद्देशः
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
HINDIANCRIME
शतके
लघुवृत्ती
नीयेति ॥ 'पोग्गली'त्ति (सू० ३५९) पुद्गला:-श्रोत्रादिरूपा विद्यन्ते यस्यासौ पुद्गली 'पुग्गले वत्ति पुद्गल इति संज्ञा यस्य तस्य तद्योगात् पुद्गल इति, 'से केण'मित्यादि ॥ दशमोद्देशकविवरणम् ॥ अष्टमं शतं वृत्तितः समाप्तम् ।।
९ उद्देश:
D
55555555555555555555555555555555555555 इति श्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यशतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्यश्रीदानशेखरगणिसमुद्धतायां भगवतीलघुवृत्तौ
अष्टमशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥ 35555555555555555555555555555555
A MINSNI-MINDtil it
T
॥१५॥
up the
era
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
India
Ratathi
श्रीभग लघुवृत्तौ
९
शतके १ उद्देशः
अथ नवमशतं प्रारभ्यते-'जंबुद्दीवेत्ति उद्देशकगाथामाह (*६०), तत्र जम्बूद्वीपवक्तव्यताख्यः प्रथम उद्देशकः १ 'जोइसत्ति ज्योतिष्कविषयो द्वितीयः २ 'अंतरदीवे'त्ति अन्तरद्वीपविषया अष्टाविंशतिरुद्देशकाः३० 'असोच'त्ति अश्रुत्वा धर्म लभेतेत्याद्यर्थप्रतिपादनार्थ एकत्रिंशत्तमः ३१ 'गंगेय'त्ति गाङ्गेयाख्यसाधुवक्तव्यतार्थो द्वात्रिंशत्तमः ३२ 'कुंडग्गामेत्ति ब्राह्मणकुंडग्रामविषयस्त्रयस्त्रिंशत्तमः ३३ 'पुरिसे'त्ति पुरुषः पुरुषं ननित्यादिवक्तव्यतार्थश्चतुस्त्रिंशत्तमः ३४ ॥ इति द्वारगाथार्थः ॥ 'कहिंण ति (सू० ३६०) कमिन् देशे इत्यर्थः,'एवं जंबुद्दीवपण्णत्ती भाणियव्या' सा चैवम्-'केमहालए णं भंते ! जंबुद्दीवे | २१, किमागारभावपडायारे णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे पण्णत्ते ?' कस्मिन्नाकारभावे प्रत्यवतारो यस्य स तथा, गोयमा! अयण्णं | जंबुद्दीवे २ सम्बदीवसमुदाणं सबभंतराए सव्वखुड्डए वढे तिल्लापूयसंठाणसंठिए वढे पुक्खरकणियासंठाण वढे रहचकवालसंठाण० वटे पडिपुष्णचंदसंठाण० पण्णत्ते, एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेण मित्यादि, एवमेवेति एवमुक्तेनैव न्यायेन पूर्वापरसमुद्रगमनादिना 'सपुवावरेणं'ति सह पूर्वेण नदीवृन्देन अपरं सपूर्वापरं तेन सपूर्वापरेण, चोदस सलिला सयसहस्सा छप्पन्न च सहस्सा भवंति'त्ति, कथं ?, इह सलिलाशतसहस्राणि-नदीलक्षाणि, एतत्सङ्ख्या चैवम्-भरतैरावतयोगङ्गासिन्धुरक्तारक्तवत्यः प्रत्येकं १४ नदीसहस्रयुक्ताः, तथा हिमवतैरण्यवतयो रोहितारोहितांशासुवर्णकूलारूप्यकूलाः प्रत्येकमष्टाविंशतिसहस्त्रैर्युक्ताः, तथा । हरिवर्षरम्यकवर्षयोहरिताहरिकान्तानरकान्तानारीकान्ताः प्रत्येक पट्पञ्चाशत्सहस्रर्युक्तास्समुद्रमुपयान्ति, तथा महाविदेहे शीताशीतोदे प्रत्येकं पञ्चभिलक्षैभत्रिंशता सहस्त्रैर्युक्ते पाथोधि प्रयात इति, सर्वासां मीलने सूत्रोक्तं प्रमाणं स्यादिति, वाचनान्तरे पुनरिदं दृश्यते-'जहा जंबुद्दीवपणत्तीए तहा नेयब्बं, जोइसविहणं जावखंड'त्ति "खंडा जोयण वासा पव्यय कूडा य तित्थ
MAmoimsimadak HIGHEMindi and
San
TRADAmmohan
MPSON India News
-
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
सेढी य । विजया दह सलिलाओ य पिंडए होइ संगहणी ॥१॥" तत्र 'जोइसविहणं ति जम्बूदीपप्रज्ञायां ज्योतिष्कवक्तव्यता-ule शतके लघुवृत्तोऽस्ति तद्विहीनं समस्तजम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रमस्योद्देशकस्य स्वयं ज्ञेयं, किंपर्यवसानं पुनस्तद्?, आह 'जाव खंड'त्ति । तत्र जम्बूद्वीपे
TE१ उद्देशः भरतक्षेत्रप्रमाणानि खण्डानि कियन्ति स्युरिति, उच्यते-नवत्यधिकं खण्डशतं, 'जोयण'त्ति जम्बूद्वीपे कियद्योजनप्रमाणानि खण्डानि स्युरिति, उच्यन्ते-'सत्तेव य कोडिसया चउया छप्पन्न सयसहस्साई । चउणउई च सहस्सा सयं दिवई च साहीयं ॥१॥ गाउयमेगं पण्णरस धणुसया तह धणूणि पण्णरस । सट्ठीई अंगुलाई जंबुद्दीवस्स गणियपयं ॥२॥ति," गणितपदमेवंप्रकारस्य गणि-| तस्य संज्ञा, 'वास'त्ति जम्बूद्वीपे भरतहैमवतादीनि सप्त वर्षाणि, पव्वय'त्ति जम्बूद्वीपे कियन्तः पर्वताः?, उच्यते, षट् वर्षधरपर्वता हिमवदादयः एको मन्दरः, एकश्चित्रकूटः एको विचित्रकूटः एतौ देवकुरुषु, द्वौ यमकगिरी एतौ च उत्तरकुरुषु, द्वे शते काश्चनकानां, एते च शीताशीतोदयोः पार्श्वतः, २० वक्षस्काराः, ३४ दीर्घविजया पर्यन्ताः, चत्वारो वर्तुलविजया पर्वताः, एवं २६९ मिताः पर्वता भवन्ति, कूड'त्ति कियन्ति पर्वतकूटानि ?, उच्यते, ५६ वर्षधरकूटानि ९६ वक्षस्कारकूटानि ३.६ विजया कूटशतानि ९ मन्दरकूटानि, एवं सर्वाणि ४६७ कूटानि स्युरिति, 'तित्थति जम्बूद्वीपे कियन्ति तीर्थानि ?, उच्यते, ३२ विजयभरतैरावतानां ३४ खण्डेषु प्रत्येकं मागधवरदामप्रभासाख्यानि त्रीणि त्रीणि तीर्थानि स्युः, एवं द्वयुत्तरं तीर्थशतं भवति, सेढीओ'त्ति | विद्याधरश्रेणय आभियोगिकश्रेणयश्च कियत्यः?, उच्यते, अष्टपष्टिः प्रत्येकमासां स्यात् , विजया पर्वतेषु प्रत्येकं द्वयोर्द्वयोर्भावाद , एवं षट्त्रिंशदधिकं श्रेणीशतं स्यात् , 'विजय'ति कियन्ति चक्रवर्तिविजेतव्यानि भूखण्डानि ?, उच्यते, ते चतुस्त्रिंशद्, एतावन्त
॥१५२७. एव च राजधान्यादयोऽर्था इति, 'दहत्ति कियन्तो महाद्रहाः १, उच्यन्ते, पद्मादयः षट् दश च नीलवदादयः देवकुरुउत्तरकुरुम
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ शतके
२उद्दशः
म ध्यवर्तिन
ध्यवर्तिन इत्येवं १६, 'सलिल'त्ति नद्यः, तत्प्रमाणं च दर्शितमेव, 'पिंडए होइ संगहणि ति उद्देशकार्थानां पिण्डके-मीलके| लघुवृत्तौ । | विषयभूते इयं सङ्ग्रहणी गाथा स्यात् ॥ नवमशते प्रथमः ॥
प्रथमे जम्बूद्वीपवक्तव्यतोक्ता, द्वितीयेऽपि जम्बूद्वीपादिषु ज्योतिष्कवक्तव्यतामाह, तस्वेदमादिसूत्रम्-'रायगिहे त्यादि (सू ३६१)R | 'जहा जीवाभिगमेत्ति तदेतत्सूत्रम्-केवइया चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा पभासिस्संति वा ? केवइया सूरिया तर्विसु ३१
केवइया नक्खत्ता जोयं जोइंसु ३.? केवइया महागहा चारं चरिंसु ३१, केवइया तारागणकोडाकोडीओ सोभं सोभिंसु ३१, | शोभां कृतवत्य इत्यर्थः, 'गोयमा! जंबूदीवे दो चंदा पभासिंसु वा ३, दो सूरिया तविसु ३, छप्पणं नक्खता जोगं जोइंसु वा | ३, छावत्तरं गहसयं चारं चरिंसु ३, बहुवचनं छान्दसत्वादिति, एगं च सयसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई (* ६१) शेषं सूत्रमध्ये लिखितमेवास्ते ॥ लवणे णं भंते इत्यादौ (स. २६२) 'एवं जहा जीवाभिगमे'त्ति, तत्रेदमादिसूत्रम्-'केवइया चंदा पभासिंसु ३ केवइया सूरिया तविंसु ३' इत्यादि प्रश्नसूत्रं प्राग्वत् , उत्तरं तु-गोयमा! लवणे णं समुद्दे चत्तारि चंदापभासिंसु ३ |चत्तारि मूरिया तविंसु बारसोत्तरं नक्खत्तसयं जोगं जोइंसु ३, तिण्णि बावण्णा महग्गहसया चारं चरिंसु, दोणि सयसहस्सा सत्तद्धिं च सहस्सा नव य सया तारागणकोडिकोडीणं सोभं सोभिंसु ३, सूत्रपर्यन्तमाह-'जाव ताराउ'त्ति तारकासूत्रं यावत् ,तच्च दर्शितमेव, धायइसंडे' इत्यादौ यदुक्तं 'जहा जीवाभिगमे तच्चेदं सूत्रम्-'धायइसंडे णं भंते ! केवइया चंदा पभासिंसु ३१ केवइया सूरिया तर्विसु ३? इति प्राग्वत् , उत्तरं तु-गोयमा! बारस चंदा पभासिंसु ३, बारस सूरिया तविसु.३, एवं 'चउवीसं ससिर|विणो नक्खत्तसया य तिण्णि बत्तीसा । एगं च गहसहस्सं छप्पणं धायईसंडे ॥११॥ अद्वैव सयसहस्सा तिण्णि सहस्साई सत्त य
Li Paithilimategitiligmai m
thililim inaryaJinamaina-Jimmalinmubis
nahinalathila nautining masan
mimarimmu
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
लघुवृत्ती
+३ उद्देशः
श्रीभगमसयाई । धायइसंडे दीवे तारागणकोडिकोडीणं ॥२॥' सोभं सोभिंसु ३ । कालोए णं भंते ! समुद्दे केवइया इत्यादि प्रश्नः, उत्तरं
तु-गोयमा!-बांयालीसं चंदा बायालीसं च सूरिया दित्ता । कालोदहिम्मि एए चरंति सम्बद्धलेसागा ॥१॥ नक्खत्तसहस्समेगं| एगं छावत्तरं च सयमणं । छच्च सया छण्णउया महागहा तिणि य सहस्सा ॥२॥अवीसं कालोदहिम्मि बारस य तह सहस्साई । णव य सया पण्णासा तारागंणकोडिकोडीणं ॥३॥ सोभं सोभिंसु ३,' तथा 'पुक्खरखरे णं भंते ! केवइया चंदे'त्यादि प्रश्नः, उत्तरं | तु-चोआलं चंदसयं चोयालमेव सूरियाण सयं। पुक्खरवरंमि दीवे भमंति एए पगासंता ॥१॥ इह च यद् भ्रमणमुक्तं न तत्सर्वांश्चन्द्रादित्यानपेक्ष्य,किं तर्हि ?, पुष्करद्वीपाभ्यन्तरार्द्धवर्तिनी द्विसप्ततिमेवेति ।"चत्तारि सहस्साई बत्तीसं चेव होंति नक्खत्ता । छच्च सया | बावत्तर महग्गहा बारस संहस्सा ॥१॥ छण्णउइ सयसहस्सा चोयालीसं भवे सहस्साई । चत्तारि सया पुक्खरि तारागणकोकीडीणं |२| सोभं सोभिंसु ॥३॥ तथा 'अभितरपुक्खरद्धे णं भंते! केवइया चंदे'त्यादि प्रश्नः, उत्तरं तु-"बावत्तरिं च चंदा बावत्तरिमेव दिणयरा दित्ता । पुक्खरवरदीवडे चरंति एए पभासेंता॥१।। तिण्णि सया छत्तीसा छच्च सहस्सा महग्गहाणं तु । नक्खत्ताणं तु भवे सोलाई दुवे सहस्साई ॥२।। अडयाल सयसहस्सा बावीसं खलु भवे सहस्साई । दो य सया पुक्खरद्धे तारागणकोडिकोडीणं ॥३॥" तथा 'मणुस्सखेते णं भंते ! केवइया चंदे'त्यादि प्रश्नः, उत्तरन्तु-बत्तीसं चंदसयं बत्तीसं चेव सूरियाण सयं । सयलं मणुस्सलोयं चरंति एए पभासंता ॥१॥ एगारस य सहस्सा छप्पिय सोला महग्गहाणं तु । छच्चसया छनउइ नक्खत्ता तिण्णि य सह|स्सा ॥२॥ अडसीई सयसहस्साई चालीससहस्स मणुयलोगम्मि । सत्त य सया अणूणा तारागण॥३॥ किमंतमिदं वाच्यमित्याह'जावे'त्यादि,अस्य सूत्रांशस्य पूर्वाशः, गहअट्ठासी नक्खत्तडवीसं तारकोडिकोडीणं । छासट्ठिसहस्स नवसय पणहनरि एगससिसेन्न
॥१५॥
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
९ शतके ३ उद्देशः
animumLHAD ALADIESounteliminull our vinor IIITIARRIA
॥१॥" पुक्खरोदे णं भंते ! समुद्दे केवइया चंदेति प्रश्नः, उत्तरमिदं दृश्यम्-'संखेजा चंदा पभासिंसु"एवं सव्वदीवसमुद्देसुत्ति प्रागुक्तप्रश्नेन यथासम्भवं सङ्ख्याता असङ्ख्याताश्च चन्द्रादय इत्युत्तरेणेत्यर्थः, द्वीपसमुद्रनामानि चैवम्-पुष्करोदसमुद्रानन्तरो वरुणवरो द्वीपः ततो वरुणोदाब्धिः,एवं क्षीरवरक्षीरोदौ घृतवरघृतोदौ क्षोदवरक्षोदोदो नन्दीश्वरनन्दीश्वरोदौ अरुणारुणोदौ अरुणवरारुणवरोदौ अरुणवरावभासारुणवरावभासोदौ कुण्डलकुण्डलोदौ कुण्डलवरकुण्डलवरोदौ कुण्डलवरावभासकुण्डलवरावभासोदौ रुचकरुचकोदौ रुच| कवररुचकवरोदौ रुचकवरावभासरुचकवरावभासोदौ इत्याद्यसङ्ख्यातानि, यतोऽसङ्ख्याता द्वीपसमुद्रा इति ।।नवमशते द्वितीयः।।
द्वितीये द्वीपवक्तव्योक्ता, तृतीयेऽपि असो वाच्येति, तत्रेदमादिसूत्रम्-'रायगिहे' इत्यादि (सू० ३६३) 'दाहिणिल्लाण'ति उत्तरान्तरद्वीपव्यवच्छेदार्थ, एवं जहा जीवाभिगमे' सए दस किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं, से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण वणसंडेण सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' इत्यादि, इह वेदिकावनखंडकल्पवृक्षयुगलनरनारीवर्णकोऽभिधीयते, तथा तत्र मनुष्याश्चतुर्थभक्ताहाराः, ते च पृथ्वीरसपुष्पफलाहाराः, तत्पृथ्वी रसतः खण्डशर्करादितुल्या,ते च मनुजा वृक्षगृहाः, तत्र गृहाद्यभावः, तन्म| नुजस्थितिः पल्योपमासङ्ख्येयभागप्रमाणा, षण्मासावशेषायुपश्चैते मिथुनकानि प्रसुवते, ८१ दिनानि ते अपत्यानि पालयन्ति, उच्छ्वसितादिना ते मृत्वा देवेषूत्पद्यते इत्यादयोऽर्थाश्च वाच्याः, वाचनान्तरे त्वेवं 'जहा जीवाभिगमे उत्तरकुरुवत्तव्ययाए णेयव्यो, णाणत्तं अट्ठधणुसया उस्सेहो, चउसट्ठी पिट्ठकरंडया, अणुसजणा नत्थि'त्ति, तत्रायमर्थः-उत्तरकुरुनराणां ३ गव्युतान्युत्सेहः, इह । त्वष्टौ धनुःशतानि, तथा तेषु नराणां २५६ पृष्ठकरण्डकानि इह तु ६४, तथा उत्तराए णं भंते ! कुराए कइविहा मणुस्सा अणुसजंति ?, गोयमा ! छव्विहा मणुस्सा अणुसजंति, तंजहा-पम्हगंधा मियगंधा अममा तेयली सहा सणिंचरा इत्येवं तत्र मनुष्या
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
णामनुपंजना उक्ता, इह तु सा नास्ति, तथाविधनराणां तत्राभावात्, एवं च त्रीणि नानात्वस्थानान्युक्तानि, पुनरन्यान्यपि स्थित्यादीनि, किन्तु तानि सावधानतया वाच्यानि, ९ तृतीयः अयं चैको रुकद्वीपोदेशक इहोक्तः, अथ प्रकृतमुच्यते - किमंतमिदं जीवाभिगममूत्रमिह वाच्यमित्याह - 'जाव' त्ति यावच्छुद्धदन्तद्वीपः शुद्धदन्ताख्याष्टाविंशतितमान्तरद्वीपवक्तव्यतां यावत्, साऽपि कियद् दूरं वाच्येत्याह'देवलोगपरिग्गह' त्ति देवलोकः परिग्रहो येषां ते, देवगतिगामिन इत्यर्थः, इह चैकैकस्मिन्नंतरद्वीपे एकैक उद्देशक उक्तः, तत्र | चैकोरुकद्वीपो देशकानन्तरमाभासिकद्वीपोद्देशकः, तत्र 'कहण्णं भंते! दाहिणिल्लाणं आभासियमणू साणं आभासिए नामं दीवे पण्णत्ते ?, गोयमा ! जंबुद्दीवे चुल्ल हिमवंतवासहरपव्ययस्स दाहिणपुरच्छिमिल्लाओ चरमंताओ लवणसमुदं तिष्णि जोयणसयाई ओगाहित्ता, एत्थ णं दाहिणिल्लाणं आभासियनामं दीवे' शेषमेकोरुकद्वीपवदिति, नवमे ४ ॥ एवं वैषाणिकद्वीपोदेशकोऽपि, नवरं दक्षिणापराच्चरमान्तादिति, नवमे ५ ।। एवं लाङ्गुलिकद्वीपोदेशकोऽपि, नवरं उत्तरापराच्चरमान्तादिति नवमे ६ ।। एवं हयकर्णद्वीपोदेशकोऽपि नवरमेकोरुकस्योत्तरपौरस्त्याच्चरमान्ताल्लवणं चत्वारि योजनशतान्यवगाह्य चतुर्योजनशतायामविष्कम्भो हयकर्णद्वीपः स्यादिति | नवमे ७ ॥ एवं गजकर्णद्वीपोदेशकोऽपि, नवरमसौ वैषाणिकद्वीपस्य दक्षिणापराच्चरमान्ताल्लवणमवगाह्य ४ योजनशतानि हयकर्ण - द्वीपोपमः स्यादिति नवमे ८ ।। एवं गोकर्णद्वीपोदेशकोऽपि, नवरमसौ वैपाणिकद्वीपस्य दक्षिणापराच्चरमान्तादिति नवमे ९ ॥ एवं शष्कुलीकर्णद्वीपो देशकोऽपि, नवरमसौ लाङ्गुलिकद्वीपस्योत्तरापराच्चरमान्तादिति नवमे १० ॥ एवमादर्शमुखद्वीपमेण्डमुखद्वीपोऽयोमुखद्वीपगोमुखद्वीपा : हयकर्णादिद्वीपचतुष्कक्रमेण पूर्वोत्तरपूर्वदक्षिणदक्षिणापर अपरोत्तरेभ्यश्वरमान्तेभ्यः पञ्च योजनशतानि लवणमवगाह्य पश्चयोजनशतायामविष्कम्भाः स्युः तत्प्रतिपादकाः ४ उद्देशकाः स्युः १४ । एतेषामेवादर्शमुखादीनां पूर्वोत्तरादिभ्यश्चरम:
„ÓCDÓCDOFDŒE JOCDÓC DOC JÓG POP DO
१९ शतके ४ उद्देशः
॥१५४॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
न्तेभ्यः षड् योजनशतानि लवणमवगाह्य पयोजनशतायामविष्कम्भाः क्रमेणाश्वमुखहस्तिमुख सिंह मुखव्याघ्रमुखनामानो द्वीपा : स्युः, तत्प्रतिपादकाश्चान्ये ४ उद्देशकाः स्युः १८ ॥ एतेषामेवाश्वमुखादीनां तथैव सप्त योजनशतानि लवणमवगाह्य सप्तयोजनशतायामविष्कम्भाः अश्वकर्णहस्तिकर्णअकर्णकर्णप्रावरणद्वीपाः स्युः, तत्प्रतिपादकाश्चापरे चत्वार उद्देशकाः स्युरिति २२ ।। एतेषामेवाश्वकर्णादीनां तथैवाष्ट योजनशतानि लवणमवगाह्याष्ट्रयोजनशतायामविष्कम्भा उल्कामुखमेघमुख विद्युन्मुखविद्युद्दन्तनामानो द्वीपाः, तत्प्रतिपादकाश्चान्ये ४ उद्देशकाः स्युरिति २६ ॥ एतेषामेवोल्कामुखद्वीपादीनां तथैव ९ योजनशतानि लवणमवगाह्य ९ योजनशतायामविष्कम्भाः घनदन्तलष्टदन्तगूढदन्तशुद्धदन्तनामानों द्वीपाश्चत्वार उद्देशकाः स्युरिति ३० ।। इत्येवमादितोऽत्र त्रिंशत्तमः शुद्धदन्तोदेशक इति ॥ नवमशतके त्रिंशत्तम उद्देशकः ९-३० ॥
उक्तरूपाचार्थाः केवलिधर्मात् ज्ञायन्ते, तं चाश्रुत्वापि कोऽपि लभत इत्याद्यर्थवाचकमेकत्रिंशत्तममुद्देशकमाह, तस्येदमादिसूत्रं 'रायगिहे 'त्ति (सू. ३६४) तत्र 'असोच 'त्ति अश्रुत्वा - धर्म्मफलवाचकं वचनमनाकर्ण्य, प्राक्कृतधर्मानुरागादेवेत्यर्थः, 'केवलिस्स व 'त्ति केवलिनो - जिनस्य 'केवलिसावंग' त्ति येन केवली स्वयं पृष्टः श्रुतं च येन तद्वचनमसौ केवलिश्रावकस्तस्य, 'उवासगस्स' त्ति केवल्युपासनां विदधानेन केवलिनाऽन्यस्य कथ्यमानं श्रुतं येनासौ केवल्युपासकस्तस्य, 'तप्पक्खियस्स' त्ति' केवलिंपाक्षिकस्य स्वयंबुद्धस्य धर्म- श्रुतचारित्ररूपं 'लभेज' त्ति प्राप्नुयात् 'सवणयाए'ति श्रवणतया, श्रोतुमित्यर्थः, 'नाणावरणिजाणं 'ति ज्ञानावरणीयस्य मतिज्ञानावरणादिभेदेन अवग्रहमत्यावरणादिभेदेन चं बहुत्वात् इह च क्षयोपशमग्रहणात् मत्यावरणाद्येव तद् ग्राह्यं, न तु केवलावरणं, तत्र क्षयस्यैव भावात् ज्ञानावरणीय क्षयोपशमश्च गिरिसरिदुपल घोलनान्यायेनापि कस्यचित्
• शतके १४ उद्देशः
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
स्यात् तत्सद्भावे चाश्रुत्वाऽपि धर्मं लभेत श्रोतुं, क्षयोपशमस्यैव तल्लाभे अन्तरङ्गकारणत्वादिति, 'केवलं बोहिं'ति शुद्धं सम्यग्दर्शनं 'बुज्झेज्ज'त्ति बुंध्येत, अनुभवेदित्यर्थः, यथा प्रत्येकबुद्धादिः, एवमग्रेऽपि वाच्यं, 'दरसणावरणिजाणं' ति इह दर्शनावरणीयं दर्शनमोहनीयमभिगृह्यते, बोधेः सम्यग्दर्शनपर्यायत्वात्, तल्लाभस्य च तत्क्षयोपशमजन्यत्वादिति, 'केवलं 'ति केवलां - शुद्धां सम्पूर्णा वा अनगारतामिति, 'धम्मंतरायाणं' ति धर्मान्तरायिकाणां वीर्यान्तरायचारित्रमोहनीय भेदानामित्यर्थः, 'चारित्तावरणिज' त्ति इह वेदलक्षणानि चारित्रावरणीयानि विशेषतो ग्राह्माणि, मैथुनविरतिलक्षणस्य ब्रह्मचर्यस्य वा विशेषतस्तेषामेवावारकत्वात्, 'जयणावरणिजाणं'ति यतनावरणीयानि चारित्रविशेषविषयवीर्यान्तरायलक्षणानि मन्तव्यानि, 'अज्झवसाणावरणिजाणं' ति संवरशब्देन शुभाध्यवसायवृत्तेर्विवक्षितत्वात् तस्याश्च भावचारित्ररूपत्वेन तदावरणक्षयोपशमलभ्यत्वाद् अध्यवसानावरणीयशब्दे| नेह भावचारित्रावरणीयान्युक्तानि इति, पूर्वोक्तानेवार्थान् पुनः समुदायेनाह - 'असोचा णं भंते' इत्यादि, अथाश्रुत्वैव केवल्यादिवचो यथा कश्चित् केवलज्ञानमुत्पादयेत् तथा दर्शयितुमाह-'तस्स 'त्ति (सू. ३६५) योऽश्रुत्वैव केवलज्ञानमुत्पादयेत् तस्य कस्यापि 'छछट्टेण' मित्यादि च यदुक्तं तत्प्रायः षष्ठतपश्चरणवतो बालतपखिनो विभङ्गज्ञानविशेष उत्पद्यते इति ज्ञापनार्थमिति, 'पगिज्झिय' त्ति प्रगृह्य, धृत्वेत्यर्थः, ' तयावरणिजाणं' ति विभङ्गज्ञानावरणीयानां 'ईहापोहमग्गणगवे सणं' ति इहेहा-सदर्थालोचनचेष्टा अपोहश्चतद्विपक्षनिरासः मार्गणं-अन्वयधम्र्म्मालोचनं गवेषणं - व्यतिरेकधम्मालोचनमिति, ' से णं' ति स बालसपखी 'जीवे विजाणई' त्ति कथञ्चिदेव, न तु साक्षात्, मूर्त्तगोचरत्वात् तस्य, 'पासंडत्थे 'ति व्रतस्थान् 'सारंभस परिग्गहे' त्ति सारम्भसपरिग्रहान्, किंविधान् जानातीत्याह - 'संकिलिस्स' त्ति महासंक्लेशतया संक्लिश्यमानानपि जानाति, 'विसुज्झ' त्ति अल्पीयस्यापि विशुद्ध्या विशुध्ध्य
९ शतके ४ उद्देशः
॥१५५॥
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
९ शतके
लघुवृत्ती
४ उद्देश
ப பாகவத தயாாதமா பார் பானை தயாநாகராசான் Rajinniuslimmammilains williamumritumniilimmmnismindismissiRImmipimarijimaign
|मानानपि जानाति, आरम्भादिमतामेवंखरूपत्वात् , 'से णं'ति स विभङ्गज्ञानी जीवाजीवस्वरूपपाखण्डस्थसंक्लिश्यमानतादिज्ञाता 'पुवामेव'त्ति चारित्रप्रतिपत्तेः पूर्वमेव 'सम्मत्त'त्ति सम्यग्भावं 'रोएइति श्रद्धत्ते 'ओही परावत्तई' अवधिर्भवतीत्यर्थः, इह | यद्यपि चारित्रप्रतिपत्तिमादावुक्त्वा परिगृहीतं विभङ्गज्ञानमवधिः स्यादिति पश्चादुक्तं तथापि चारित्रप्रतिपत्तेः पूर्व, सम्यक्त्वप्रतिपत्ति| काल एव विभङ्गाभावादिति । अथैनमेव लेश्यादिमिनिरूपयन्नाह-'से 'ति (सू. ३६६) स यो विभङ्गज्ञानी भूत्वा अवधिज्ञानं चारित्रं वा श्रितः, 'तिसु सुद्ध'त्ति यतो भावलेश्यासु प्रशस्तास्वेव सम्यक्त्वादि प्रतिपद्यते, नाविशुद्धाविति, 'तिसु आभिनिबोहि'त्ति सम्यक्त्वमतिश्रुतावधिज्ञानानां विभङ्गवमनकाले तस्य युगपद्भावाद् आद्य ज्ञानत्रय एवासौ नदा वर्त्तत इति,'नो अजोगि'त्ति अवधिज्ञानकाले अयोगित्वस्याभावात , 'मणजोगि'त्ति एकतरयोगप्राधान्यादवगन्तव्यं, 'सागारोवउत्ते वेति तस्य हि विभङ्गज्ञानानिवर्तमानस्योपयोगद्वयेऽपि वर्तमानस्य सम्यक्त्वावधिज्ञानप्रतिपत्तिरस्ति, ननु 'सब्बाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स भवंती' त्यागमादनाकारोपयोगे सम्यक्त्वावधिलब्धिविरोधः, नैवं, प्रवर्द्धमानपरिणामजीवविषयत्वात् तस्यागमस्य, अवस्थित| परिणामापेक्षया चानाकारोपयोगेऽपि लब्धिलाभस्य सम्भवादिति, वइरोसह'त्ति प्राप्तव्य केवलज्ञानत्वात् तस्य, केवलप्राप्तिश्च प्रथमसंहनन एव स्यादिति, सवेयए'त्ति विभङ्गस्यावधिभावकाले न वेदक्षयोऽस्ति इत्यप्तौ सवेद एव, 'नो इत्थिवेय'त्ति स्त्रिया एवंविधव्यतिकरस्य स्वभावत एवाभावात् , 'पुरिसनपुंसग'त्ति कृत्रिमनपुंसकः-पुरुषनपुंसकः 'सकसाइ'त्ति विभङ्गावधिकाले कषायक्षयस्याभावात् ,'चउसु संजलण'त्ति स ह्यवधिज्ञानतापरिणतविभङ्गज्ञानश्चरणप्रतिपन्न उक्तः, तस्य च तत्काले चरणयुक्तत्वात् सज्ज्वलना एव क्रोधादयः स्युरिति, पसत्यत्ति विभङ्गस्यावधिभावो हि नाप्रशस्ताध्यवसायस्य स्याद् ,अत उक्तं-प्रशस्ताध्य
muliwimmswinimit immiguiny timiltinimum HITTORNIROHORIINDITIOHRAMINORRHINDISIdanlud AIDhanuman
millm
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ शतके उद्देशः
लघुवृत्ती
masinarunilupinmenilineaning
श्रीभगवसायस्थानानि, 'अणंतेहिंति अनन्तैरनन्तानागतकालभाविभिः 'विसंजोय'त्ति तत्प्राप्तियोग्यतापनोंदादिति, 'जाओऽवि
यत्ति या अपि च चतुर्गतिनाश्याः 'उत्तरपयडीओत्ति नामकर्ममूलप्रकृतरुत्तरभेदभृताः 'तासिंति तासां चतुर्गत्याधुत्तरप्रकृतीनां चशब्दादन्यासां च 'उवग्गहिए'त्ति औपग्रहिकान्-उपष्टम्भप्रयोजनान् अनन्तानुवन्धिक्रोधादीन् चतुरः क्षपयेत् , तथा
अप्रत्याख्यानादींश्च क्षपयतीति, 'पंचविह'ति मतिज्ञानावरणादिभेदात् 'नवविहं'ति नवविधं दर्शनावरणीयं चक्षुर्दर्शनाद्यावरणमचतुष्कस्य निद्रापञ्चकमीलनात् नवविधत्वमस्य,'तालमत्थाकडं ति मस्तकं-मत्तकशूचि कृत्तं-छिन्नं यस्यासौ मस्तककृत्तः ताल
चासौ मस्तककृत्तश्च तालमस्तककृत्तः, छान्दसत्वादेवं निर्देशः, अयमर्थः-छिन्नमस्कतालकल्पं मोहनीयं कृत्वा, यथा हि छिन्नमस्तकस्तालः क्षीगः स्यात् एवं मोहनीयं च कृत्वा, क्षीणं कृत्वेति भावः, आह च-"मस्तकशूचिविनाशे तालस्य यथा ध्रुवो भवति नाशः। तद्वत्कर्मविनाशो मोहनीयक्षये नित्यं ॥१॥" ततश्च 'कम्मरय'त्ति कर्मरजोविकरणकर-तद्विनाशकरं अपूर्वकरणं अस-1 दृशाध्यवसायविशेषमाश्रितस्य, अनन्तं विषयानन्त्यात् , अनुत्तरं सर्वोत्कृष्टत्वात् , निर्व्याघातं कुड्याद्यप्रतिहतत्वात् , निरावरणं स्वावरणक्षयात् , कृत्स्नं सकलार्थग्राहकत्वात् , प्रतिपूर्ण सर्वस्वांशयुक्तत्वात्।। 'आघवेज'त्ति (सू ३६७) आग्राहयेच्छिष्यान् ‘पण्णवेज'त्ति प्रज्ञापयेत् भेदकथनात् 'परवेज'त्ति युक्तिकथनतः 'नण्णत्थ एगनाए न्ति न निषेधार्थः, सोऽन्यत्र एकज्ञातात् , एकोदाहरणं वर्जयित्वेत्यर्थः,'एगवागरणेण वत्ति एकव्याकरणाद्, एकोत्तरादित्यर्थः, पव्वावेज'त्ति प्रव्राजयेद्रजोहरणादिदानतः 'मुंडावेज'त्ति मुंडयेच्छिरोलुश्चनतः 'उवएसं पुण'त्ति अस्य पार्थे प्रव्रजेत्यादिकमुपदेशं कुर्यात् ।। 'सद्दावाई'त्यादि (सू.३६८) शब्दापातिप्रभृतिवृत्तवैतादयगिरयो यथाक्रम जम्बूद्वीपप्रज्ञत्यभिप्रायेण हैमवतहरिवर्षरम्यकरण्यवतेषु क्षेत्रसमासाभिप्रायेण च हैमव
immitsummatlinamainimalitimantulimmamisamand
१५६॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
तैरण्यवन्तहरिवर्षरम्यकेषु भवन्ति, तेषु च तस्य भावः आकाशगतिलब्धिसम्पन्नस्य तत्र गतस्य केवलोत्पत्तिसद्भावे सति, 'साहरणं'ति देवेन नयनं प्रतीत्य 'सोमणसवणे' त्ति सौमनसवनं मेरौ तृतीयं, पाण्डुगवनं चतुर्थं, 'गड्डाए' त्ति गर्ने निम्नभूभागे अधोलोकग्रामादौ ' दरिए 'त्ति दर्या, 'पायाले'त्ति पातालकलशे 'भवण'त्ति भवनपतिषु, 'पण्णरस' त्ति १५ कर्मभूमिषु, कर्माणि - कृषिवाणिज्यादीनि तद्भूमयः कर्मभूमयस्तासु ।' तस्स' त्ति (सू. ३६९) यः श्रुत्वा केवलमुत्पादयेत् तस्य प्रतिपन्नसम्यग्दर्शनचारित्रस्य 'अट्टमंअट्टमेणं' ति इति यदुक्तं तत् प्रायो विकृष्टतपश्चरणवतस्साधोरवधिज्ञानमुत्पद्यत इति ज्ञापनार्थमिदं, 'छसु लेसासु' त्ति यद्यपि भावलेश्यासु प्रशस्तास्वेव तिसृष्ववधिज्ञानं लभते तथापि द्रव्यलेश्याः प्रतीत्य षट्स्वपि लेश्यासु लभते सम्यक्त्वश्रुतवत्, यदुक्तं"सम्मत्त सुयं सव्वासु लहइ" ति, तल्लाभे चासौ पट्स्वपि स्यादिति, 'तिसु व 'त्ति अवधेराद्यज्ञानद्वयाविनाभृतत्वादधिकृतावधिज्ञानी त्रिषु ज्ञानेषु स्यादिति, 'चउसु'त्ति मतिश्रुतमनःपर्यायज्ञानिनोऽवधिज्ञानोत्पत्तौ ज्ञानचतुष्कभावाच्चतुर्ज्ञानेषु अधिक्रतावधिज्ञानी स्यादिति, अक्षीणवेदस्यावधिज्ञानोत्पत्तौ सवेदकः, क्षीणवेदस्यावधिज्ञानोत्पत्तौ ज्ञानचतुष्कभावाच्चतुर्ज्ञानेषु अधिकृतावधिज्ञानी स्यात्, प्राप्तव्य केवलज्ञानस्यास्य विवक्षितत्वात्, 'चउसु'त्ति यद्यक्षीणकषायोऽवधिज्ञानी तदाऽयं चारित्रयुक्तत्वाच्चतुस्सञ्ज्वलनकषायेषु स्यात्, यदा क्षपकश्रेणिवर्त्तित्वेन सज्ज्वलनक्रोधे क्षीणेऽवधिं लभते तदा त्रिषु सज्ज्वलनमानादिषु यदा तु सज्ज्वलनक्रोधमानयोः क्षीणयोस्तदा द्वयोः, एवमेकत्रेति ॥ नवमशते एकत्रिंशत्तमः ॥
'पवेसणए'त्ति (सू. ३७०) गत्यन्तरादुदृत्तस्य जीवस्यान्यगतौ जीवप्रवेशनमुत्पादः, 'एगे भंते ने रइए' (सू. ३७१) इत्यादौ ७ विकल्पाः, 'दो भंते' इत्यत्र २२८ विकल्पाः, तत्र रत्नप्रभाद्यास्सप्तापि पृथिवीः क्रमात् पट्टादौ संस्थाप्याक्षसञ्चारणया पृथ्वीना
९ शतके ३२ उद्दे.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
९ शतके ३२ उहे.
amam ante
मेकद्विकसंयोगाभ्यां तेऽवसेयाः, तत्रैकैकपृथ्व्यां नारकद्वयोत्पत्तिलक्षणैकत्वे सप्त विकल्पाः, पृथ्वाद्वये नारकद्वयोत्पत्तिलक्षणद्विकयोगे त्वेकविंशतिः, एवं सर्वे २८ । 'तिणि भंते'त्ति इत्यादौ ८४ भेदाः, तथाहि-पृथ्वीनामेकत्वे ७ विकल्पाः, द्विकसंयोगे तु तासामेको द्वावित्यनेन नारकोत्पादविकल्पेन रत्नप्रभया सह शेषाभिः क्रमेण चारिताभिर्लब्धाः षट्, द्वावेक इत्यनेनापि नारकोत्पादविकल्पेन पडेव, तदेते १२, एवं शर्कराप्रभया पश्च पश्चेति १०, एवं वालुकायामष्टौ ८, पङ्कप्रभायां ६, धूमप्रभायां ४, तमःप्रभायां २, द्विकयोगे ४२ त्रिकयोगे ३५ एवं सर्वे ८४। 'चत्तारि भंते'त्ति इत्यादौ २१० भेदाः, तथाहि-पृथ्वीनामेकत्वे ७ विकल्पाः, द्विकयोगे तु तासामेकस्त्रय इत्यनेन नारकोत्पादविकल्पेन रत्नप्रभया सह शेषामिः क्रमेण चारिताभिलब्धाः षद्, द्वौ द्वावित्यनेनापि पट्, त्रय एक इत्यनेनापि पडेव, तदेवमेते अष्टादश,शर्कराप्रभया तु तथैव त्रिषु प्रागुक्तनारकोत्पाद विकल्पेषु पञ्चदश, |एवं वालुकाप्रभायाश्चत्वार इति १२, पङ्कप्रभायास्त्रयस्त्रय इति ९ धूमप्रभया द्वौ द्वाविति ६ तमःप्रभयैकैक इति ३, तदेवमेते द्विकसंयोगे
६३, तथा पृथ्वीनां त्रिकयोगे एकः एको द्वावेवं नारकोत्पादभेदेन रत्नप्रभाशर्कराप्रभाभ्यां सहान्याभिः क्रमेण चारितामिर्लब्धाः पञ्च, |एको द्वावेकश्चैवं नारकोत्पादभेदान्तरेऽपि पश्च द्वावेक एकश्चैवमपि पञ्चैवेति पश्चदश, एवं रत्नप्रभावालुकाप्रभाभ्यां सहोत्तराभिःक्रमेण चारिताभिर्लब्धाः१२,एवं रत्नप्रभाधूमप्रभाभ्यां रत्नप्रभाधूमप्रभाभ्यां ६ रत्नप्रभातमःप्रभाभ्यां ३,शर्कराप्रभावालुकाप्रभाभ्यां१२ शर्कराप्रभापङ्कप्रभाभ्यां ९ शर्कराप्रभाधूमप्रभाभ्यां ६ शर्कराप्रभातमःप्रभाभ्यां ३,वालुकाप्रभापङ्कप्रभाभ्यां९वालुकामभाधूमप्रभाभ्यां ६ पङ्कनभातमःप्रभाभ्यां ३ पङ्कप्रभाधूमप्रभाभ्यां ६ पङ्कप्रभातभःप्रभाभ्यां ३ धूमप्रभादित्तिसु १, तदेवं त्रिकयोगे पञ्चोत्तरं शतं,चतुष्कसंयोगे तु ३५, एवं सप्तानां त्रिषष्टेः पश्चोत्तरशतस्य पञ्चत्रिंशतः मीलने द्वेशते दशोत्तरे भवतः । 'पंच भंतेत्ति इत्यादि पूर्ववद् भाव
n dim
१५७॥
WINION
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
नीयं, नवरं सङ्क्षेपेण भेदसङ्ख्या दर्श्यते - एकत्वे सप्त विकल्पाः, द्विकयोगाः ८४ भेदाः, कथं १, द्विकसंयोगे सप्तानामेकविंशतिभङ्गाः, पञ्चानां नारकाणां द्विधाकरणे अक्षसञ्चारणावगम्याश्चत्वारो भेदाः स्युस्तद्यथा - एकश्चत्वारश्च द्वौ त्रयथ त्रयो द्वौ च चत्वार एकश्चेति, तदेवमेकविंशतिश्चतुर्भिर्गुणिताश्चतुरशीतिः, त्रिकयोगे तु सप्तानां ३५ भेदाः स्युः, पञ्चानां च त्रित्वेन स्थापने ६ भेदातद्यथा - एक एकत्रयश्च १ एको द्वौ द्वौ च २ द्वावेको द्वौ च ३ एकत्रय एकच ४ द्वौ द्वावेकश्च ५ द्वौ त्रय एकच ६, तदेवं पञ्चत्रिं शत् षड्भिर्गुणने २१० भेदास्स्युः, चतुष्कसंयोगे तु सप्तानां ३५ भेदाः स्युः, पञ्चानां चतूराशितया स्थापने ४ भेदाः, तद्यथा| १११२ । ११२१ । १२११ । २१११ । तदेवं ३५ चतुर्भिर्गुणने १४० भेदाः, पञ्चकयोगे त्वेकविंशतिः, सर्वाग्रं ४६२ भेदाः स्युः । 'छ भंते! नेरइया' इहैकत्वे सप्त द्विकसंयोगे तु षण्णां द्वित्वे ५ भेदास्तद्यथा - १५ । २४ । ३३ । ४२ । ५१ । तैश्च सप्तपदद्विकसंयोगैकविंशतेः १०५ भेदास्स्युः, त्रिकसंयोगे तु षण्णां त्रित्वे १० भेदाः, तद्यथा - ११४ । १२३ । २१३ । १३२ । २२२ । | ३१२ । १४१ । २३१ । ३२१ । ४११ । एतैश्च पञ्चत्रिंशतः सप्तपदत्रिकसंयोगानां गुणनेन ३५० भेदाः, चतुष्कसंयोगे तु षण्णां चतूराशितया स्थापने १० भेदास्तद्यथा - १११३ । ११२२ । १२१२ । २११२ | ११३१ । १२२१ । १३११ । २१२१ । २२११ । ३१११ । पञ्चत्रिंशतच सप्तपदचतुष्कसंयोगानां दशभिर्गुणने ३५० भेदाः, पञ्चकयोगानां दशभिर्गुणने तु षण्णां पञ्चधाकरणे ५ भेदाः, तद्यथा - ११११२ । १११२१ । ११२११ । १२१११ | २११११ | सप्तानां पदानां पञ्चकयोगे २१ भेदाः, तेषां पञ्चभिर्गुणने पश्चोत्तरशतमिति, पद्योगे तु सप्तैव, एते सर्वाग्रं ९०० भेदाश्चतुर्विंशत्यधिकाः । 'सत्त भंते' इत्यादि, इहैकत्वे सप्त, द्विकयोगे सप्तानां द्विश्वे ६ भेदाः, तद्यथा - १६ । २५ । ३४ । ४३ । ५२ । ६१ । षमिव सप्तपदद्विक संयोगक विंशतिगुणने
९ शतके ३२ उद्दे.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग||१२६ भेदाः, त्रिकयोगे तु सप्तानां त्रित्वे १५ भेदाः, तद्यथा--११५। १२४ । २१४ । १३३ । २२३ । १४२ । २३२ । ३२२। ९ शतके लघुवृत्तौ ४१२ । १५१ । २४१ । ३३१ । ३१३ । ४२१ । ५११ । एतैश्च पञ्चत्रिंशतः सप्तपदत्रिकयोगानां गुणनात् ५२५ भेदाः, चतु- ३२ उद्दे.
कसंयोगे सप्तानां चतूराशिस्थापने १११४ एवं २० भेदाः ते चाक्षसञ्चारणादक्षेण स्वयं ज्ञेयाः, विंशत्या च पञ्चत्रिंशतः सप्तपदचतु| कसंयोगानां गुणनात् ७०० भेदाः, पञ्चकसंयोगे सप्तानां पञ्चतया स्थापने ११११३ एवं १५ भेदाः, एतैश्च सप्तपदपञ्चकसंयोगैकविंशतेर्गुणनात् ३१५ भेदाः, पसंयोगे सप्तानां षोढाकरणे १११११२ एवं ६ भेदाः, सप्तानां षट्संयोगे ७ भेदाः, तेषां पड्भिर्गुणने ४२ भेदाः, सप्तकसंयोगे त्वेक एव, एवं सर्वे १७१६ भेदाः। 'अट्ठभंते इत्यादि, इहैकत्वे ७ भेदाः, द्विकयोगे त्वष्टानां | द्वित्वे १७७१ एवं सप्त भेदाः, एतैश्च सप्तपदद्विकयोगैकविंशतेर्गुणने १४७ भेदाः, त्रिकयोगेऽष्टानां त्रित्वे ११६, एवं २१ भेदाः,IRI तैश्च सप्तपदत्रिकयोगे पश्चत्रिंशतो गुणने ७३५ भेदाः, चतुष्कयोगेऽष्टानां चतुर्द्धात्वे १११५ एवं ३५ भेदाः, तैश्च सप्तपदचतुष्कसंयोगानां ३५ गुणने १२२५ भेदाः, पञ्चकसंयोगेऽष्टानां पञ्चत्वे ११११४ एवं ३५ भेदाः, तैश्च सप्तपदपञ्चकसंयोगैकविंशतेर्गुणने ७३५ भेदाः, पसंयोगेऽष्टानां पोढात्वे १११११३ एवं २१ भेदाः, तैश्च सप्तपदषट्रसंयोगानां सप्तकगुणने १४७ भेदाः, अष्टानां | सप्तसंयोगे सप्तधात्वे ७ भेदाः, तैश्चकैकस्य सप्तकसंयोगस्य गुणने ७ भेदाः, सर्वेषां मीलने ३००३ भेदा भवन्ति । 'नव भंते !! | इहैकत्वे ७ भेदाः, द्विकयोगे नवानां द्वित्वे ८ भेदाः, तैश्चैकविंशतेः सप्तपदद्विकसंयोगगुणने १६८ भेदाः, त्रिकयोगे नवानां ११७
एवं २८ भेदाः, तैश्च सप्तपदत्रिकयोगे पञ्चत्रिंशतो गुणने ९८० भेदाः, चतुष्कसंयोगे नवानां चतुर्द्धात्वे १११६ एवं ५६ भेदाः, तैश्च सप्तपदचतुष्कसंयोगपश्चत्रिंशता गुणने १९६० भेदाः, पञ्चकयोगे नवानां पञ्चत्वे ११११५ एवं ७० भेदाः, तैश्च सप्तपदप
HOS P IRAJimm i ng Twisimaunisiaunt HitCORNImmun.lyriRISTilungunilthmanirama Malmalkilhine
i m Islatinumanilini
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
Swings
चकसंयोगैकविंशतिगुणने १४५८ भेदाः, षट्संयोगे नवानां षोढात्वे ११११९४ एवं ५६ भेदाः, तैव सप्तपदपद संयोगसंतकस्य गुणने ३९२ भेदाः, सप्तसंयोगे नवानां सप्तत्वे ११११११३ एवं २८ भेदाः, तैरेकस्य सप्तकसंयोगस्य गुणने २८ भेदाः, एषां सर्वेषां मीलने ५००६ भेदाः स्युः, 'दस भंते " इहैकत्वे सप्तैत्र, द्विकसंयोगे दशानां द्विधात्वे १९ एवं ९ भेदाः, तैरेकविंशतेः सप्तपदद्विक संयोगानां गुणने १८९ भेदाः, त्रिकयोगे दशानां त्रिधात्वे ११८ एवं २६ भेदाः, तैः सप्तपदत्रिकयोगपश्चत्रिंशतो गुणने. १२६० भेदाः, चतुष्कसंयोगे दशानां चतुर्द्धात्वि १११७ इत्यादयो ८४ भेदाः, तैः सप्तपदचतुष्कसंयोगपश्च त्रिंशतो गुणने २९४०. भेदाः, पञ्चकसंयोगे दशानां पञ्चधात्वे ११११६ एवं १२६ भेदाः, तैस्सप्तपदपञ्चकसंयोगैकविंशतेर्गुणने २६४६ भेदाः, षट्संयोगे दशानां षोढात्वे १११११५ एवं १२६ भेदाः, तैस्सप्तपदपदसंयोगसप्तगुणने ८८२ भेदाः, सप्तकसंयोगे दशानां सप्तधा ११११११५ एवं ८४ भेदाः, तैरेकस्य सप्तकसंयोगस्य गुणनेऽपि ८४ भेदाः, सर्वमीलने ८००८ भेदाः, 'संखेजा भंते ' तत्र सङ्ख्याता एकादशादयः शीर्षप्रहेलिकान्ताः, इहैकत्वे सप्तैव, द्विकयोगे तु संख्यातानां द्विधात्वे एकः सङ्ख्याताश्चेत्यादयो दश सङ्ख्याताश्च सङ्ख्याताः सङ्ख्याताश्चेत्यन्ता ११ भेदाः, सप्तकयोगे ६७ भेदाः, सर्वाग्रं ३३३७ भेदाः स्युः । 'असंखेजा भंते!' सङ्ख्यातप्रवेशन वदेवैतदसङ्ख्यातप्रवेशनकं वाच्यं, नवरमंत्रासङ्ख्यातपदं द्वादशमभिधीयते, तत्रैकत्वे सप्तैव द्विकयोगे २५२ त्रिकयोगे ८०५ चतुष्कयोगे ९४० पड्योगे ३१२ सप्तकसंयोगे ६७ सर्वाग्रं ३६५८ । 'उक्कोसा णं भंते ।' उत्कर्षा- उत्कर्षपदिनो ये उत्कर्षत उत्पद्यन्ते 'ते सव्वेवि'त्ति ये उत्कर्षपदिनस्ते सर्वेऽपि रत्नप्रभायां स्युः, तद्गामिनां तत्स्थानानां च बहुत्वात् इह च प्रक्रमे द्विकयोगे ६ त्रिकयोगे १५ चतुष्कयोगे २० पञ्चकयोगे १५ पड्योगे ६ सप्तकयोगे त्वेक इति । अथ नारकप्रवेशनाल्प
SÓLDOLSCSÓLLALYSCHOLÓGOGY
९ शतके
| ३२उद्दे०
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
४ उद्देशः
|बहुत्वमाह-एयस्स गं'ति तत्र सर्वस्तोकं सप्तमपृथ्वीनारकप्रवेशनकं, तद्गामिनां शेषापेक्षया स्तोकत्वात् , ततः षष्ठ्यामसङ्ख्या| तगुणाः, तद्गामिनामसङ्ख्यातगुणत्वात् , एवमुत्तरत्रापि । अथ तिर्यप्रवेशनकमाह-'तिरिक्ख'त्ति (सू. ३७३) इहैकस्तिर्यग्यो|निक एकेन्द्रियेषु स्यादित्युक्तं, तत्र यद्यप्येकेन्द्रियेष्वेकः कदाचिदप्युत्पद्यमानो न लभ्यते, अनन्तानामेव तत्रानुसमयमुत्पत्तेः, यतः| 'अणुसमयमसंखिजा एगिदिय हुंति य चवंति' इति वचनात् तथापि देवादिभ्य उद्धृत्य यस्तत्रोत्पद्यते तदपेक्षयकोऽपि लभ्यते, | एतदेव प्रवेशनकमुच्यते यद्विजातीयेभ्य आगत्य विजातीयेषु प्रविशति, सजातीयेषु सजातीयः प्रविष्ट एव इति किं तत्र प्रवेशनक उच्यते, तत्रैकस्य क्रमेणेकेन्द्रियादिपञ्चसु पदेषु उत्पादे ५ भेदाः, द्वयोरप्येकैकस्मिन्नुत्पादे पञ्चैव, द्विकयोगे १० भेदाः, एतेनैव सूचयता 'अहवा एगिदिएसु' इत्यायुक्तं, अथ सक्षेपार्थ त्र्यादीनामसङ्ख्यातपर्यन्तानां तिर्यग्योनिकानां प्रवेशनकं दर्शयन्नाह| 'एवं जह'त्ति नारकप्रवेशनकसममिदं सर्वं, परं तत्र सप्तपृथ्वीष्वेकादयो नारका उत्पादिताः तिर्यञ्चश्च तथैव पञ्चस्थानेषूत्पादनीयाः, | ततो विकल्पनानात्वं स्यात्, तच्च प्रागुक्तन्यायेन स्वयमध्येयमिति । इह चानन्तानामेकेन्द्रियाणामुत्पादेऽपि अनन्तपदं नास्ति, प्रवेशनकस्योक्तलक्षणस्थासङ्ख्यातानामेव भावादिति, 'सव्वेऽवि ताव एगिदिएसु होज'त्ति एकेन्द्रियाणामतिबहूनां प्रतिसमयमुत्पादात्, 'दुयासंजोगो'त्ति इह प्रक्रमे द्विकसंयोगश्चतुर्द्धा, त्रिकसंयोगः षोढा, चतुष्कयोगश्चतुर्दा, पञ्चकयोगस्त्वेक एव । 'सव्वत्थोवे पंचिंदिय'त्ति पञ्चेन्द्रियजन्तूनां स्तोकत्वात् , ततश्चतुरिन्द्रियादिप्रवेशनकानि परस्परेण विशेषाधिकानि (म.३७४) | मनुष्यदेवप्रवेशनके सुगमे तथापि किञ्चिदुच्यते-सम्मूछिमगर्भजलक्षणस्थानद्वयमाश्रित्यैकादिसङ्ख्यातान्तेषु प्राग्वद् भेदाः कार्याः, तत्र चातिदेशानामन्त्यं सङ्ख्यातपदमिति तद्भेदानाह-'संखेजाईति इह द्विकयोगे प्राग्वदेकादश भेदाः, असङ्ख्यातपदे पूर्व १२
walpimmunniummatician
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
९ शतके
लघुवृत्तौ ।
उद्देशः
| भेदा उक्ताः इह पुनरेकादशैव, यतः सम्मूछिमेषु गर्भजेषु च यद्यसङ्ख्यातं तदा द्वादशोऽपि भेदस्स्यात् , न चैवमत्र, गर्भजनराणां स्वरूपतोऽप्यसङ्ख्यातत्वाभावात् तत्प्रवेशनकेऽसङ्ख्यातासम्भवाद् , असङ्ख्यातपदैकादशभेददर्शनायाह-'असंखेजा' इत्यादि, 'सब्वेवि ताव संमुच्छिमित्ति सम्मूर्छिमानामसङ्ख्यातत्वात् प्रविशतामप्यसङ्ख्यातानां सम्भवः, ततश्च मनुष्यप्रवेशनकं प्रत्युत्कृष्टपदिनस्ते सर्वे स्युः, अत एव सम्मूर्छिममनुष्यप्रवेशनकमितरापेक्षया असङ्ख्यातगुणं ज्ञेयं, देवप्रवेशने 'सव्वेऽवि ताव जोइसिएसु होज'त्ति ज्योतिष्कगामिनो बहव इति तेघृत्कृष्टपदिनो देवप्रवेशनकवन्तः 'सव्वथोवे वेमाणिए देवप्पवे. सणए'त्ति तद्गामिनां तत्स्थानां चाल्पत्वादिति । अथ नारकादिप्रवेशनकाल्पबहुत्वमाह-(सू.३८६) तत्र सर्वस्तोकं मनुष्यप्रवेशनकं, | मनुष्यक्षेत्र एव (भावात्) तस्य च स्तोकत्वात् , नैरयिकप्रवेशनकं त्वसङ्ख्यातगुणं, तद्गामिनामसङ्ख्यातगुणत्वात् , एवमुत्तरत्रापि। अथ नारकाणामुत्पादोद्वर्त्तने सान्तरनिरन्तरतामाह-'संतरं भंते'इत्यादि (सू.३७८)॥अथ प्रकारान्तरेण नारकादीनामुत्पादोद्वर्त्तने निरूपयन्नाह-'सओ नेरइया उववज्जति सन्तो-विद्यमाना द्रव्यार्थतया, नहि सर्वथैवासत्किञ्चिदुत्पद्यते, असच्चासदेव खरविषाणवत् , सत्वं च तेषां जीवद्रव्यापेक्षया द्रव्यतो नारकास्सन्त उत्पद्यन्ते नारकायुष्कोदयाद्वा, भावनारका एव नारकत्वेनोत्पद्यन्ते, अथवा 'सओ'त्ति विभक्तिपरिणामात् सत्सु प्रागुत्पनेष्वन्ये उत्पद्यन्ते नोऽसत्सु, लोकस्य शाश्वतत्वेन नारकादीनां सदा सद्भावात् , 'से नूगं भो गंगेया' अनेन च तसिद्धांतेनैव स्वमत पोषितं, यतः पार्श्वनार्हता शाश्वतो लोक उक्तः अत एव | लोकस्य शाश्वतत्वात् सन्त एव सत्स्वेव वा नारकादय उत्पद्यन्ते च्यवन्ते चेति साध्वेतदिति । अथ गाङ्गेयो भगवदतिशायितां ज्ञान| सम्पदं विकल्पयन्नाह-'सयं भंते'त्ति स्वयं-आत्मना, लिङ्गानपेक्षमित्यर्थः, भंते'त्ति भगवन् ! 'एवं जाणहत्ति वक्ष्यमाणप्रकार |
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
imilin eningsammHHOLA inalimul! liteniruli RashisItnath
"DHANDICHOKHO
९ शतके ३२-३३ उद्देशोः
pim
m
श्रीभगवस्तु यूयं जानीत, असय'ति अस्वयं-परतो, लिङ्गत इत्यर्थः, तथा 'असोच'त्ति अश्रुत्वा आगमानपेक्षं 'सोच'त्ति श्रुत्वा पुरु- लघुवृत्ती पान्तरवचनं, आगमत इत्यर्थः,'सयं एयं ति स्वयमेव नारका उत्पद्यन्ते, नास्वयं, 'कम्मोदएणं' कर्मोदयमात्रेण नरकेषत्पद्यन्ते,
| केवलिनामपि तस्य भावाद् , अत आह-'कम्मगुरुसंभारियत्ताए'त्ति कर्मगुरुसम्भारिकतया, अतिप्रकर्षावस्थयेत्यर्थः, विवागेणं'ति विपाको यथाबद्धरसानुभूतिः, 'फलविवागेगंति फलस्येवालाबुकादेविपाको-विपच्यमानता रसप्रकर्षावस्था फलविपाक| स्तेन 'कम्मवियईए'त्ति कर्मणां अशुभानां विगत्या-विगमेन स्थितिमाश्रित्य 'कम्मविसोहीए'त्ति रसमाश्रित्य 'विसुद्धिए'
त्ति प्रदेशापेक्षया, एकार्थाश्चैते शब्दाः, 'सुभासुभाणं ति शुभानां-शुभवर्णगन्धादीनामशुभानां तेषामेव एकेन्द्रियजात्यादीनां | वा 'तप्पभिईति यस्मिन् समये अनन्तरोक्तं भगवता वस्तु प्रतिपादितं स एव समयः प्रभृतिः-आदिर्यस्य प्रत्यभिज्ञानस्य तत्तथा, | | 'सेति स गाङ्गेयः। नवमशते ३२ उद्देशः।। _ 'हियाए' हिताय 'सुहाए' (सू. ३७९) सुखाय, 'खमाए' क्षमत्वाय, सङ्गतत्वाय इत्यर्थः, आणुगामियत्ताए'त्ति आनुगा| मिकत्वाय, शुभानुबन्धायेत्यर्थः, 'लहुकरणजुत्त'त्ति लघुकरणं-गतिवेगदक्षत्वं तेन युक्तौ-यौगिको प्रशस्तरूपत्वात् यौ तौ तथा, समाः खुराः 'वालहाण'त्ति वालधाने-पुच्छौ ययोः 'समलिहिय'त्ति समानि लिखितानि-उल्लिखितानि शृङ्गाणि ययोस्तौ ताभ्यां, 'जंबूणय'त्ति जाम्बूनदमयौ-स्वर्णकृतौ यौ कलापौ-कण्ठाभरणविशेषौ ताभ्यां युक्तौ प्रतिविशिष्टको शुभौ जवादिभियौं ताभ्यां, 'रययामय'त्ति रूप्यघण्टे ययोस्तौ सूत्रदवरकमय्यौ वरकांचने सुवर्णजटिते ये नस्ते-नासिकारज्जू तयोः प्रग्रहेण-रश्मिना अव| गृहीतको-बद्धौ ताभ्यां नीलोत्पलकृतापीडाभ्यां 'पवरगोण'त्ति प्रवरगोयुवभ्यां, 'सुजाय'त्ति सुजातं दारुमयं यत् युगं-यूपं
edian olutinue milk time mandapur IBRARTHAmar niraimamalinmami
॥१६॥
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
९ शतके
लघुवृत्ती
३३उद्द.
Imamimame mein attrade-
IIIRAMAntetailyHIMIMAnkital
तत् सुजातयुगं 'जुत्तरज्जुय'त्ति योकरज्जुकयुग्मं तेन सुनिर्मित 'जुत्तामेव ति युक्तमेव यानप्रवरमुपस्थापयतेति, 'खुजेहिं कुब्जिकाभिः, चिलाइयाहिं' चिलातदेशोत्पन्नाभिः, नानादेसिति नानादेशीभ्यः, विदेसित्ति तद्देशापेक्षया देशान्तरे परिपिण्डिता यास्ताभिः,'इंगिय'त्ति नयनादिचेष्टा चिन्तितं-परेण प्रार्थितं च विजानन्ति यास्ताभिर्युक्त इति गम्यते, 'चेडियाचकवाल'त्ति चेटीचक्रवालेन वर्षधराणां-कृत्रिमनपुंसकानां अन्तःपुरमहल्लकानां 'कंचुइज्ज'त्ति स्थविरकंचुकिकाना-अन्तःपुरकार्यकारिप्रतीहाराणां महत्तरकानां अन्तःपुरकार्यचिन्तकानां वृन्देन परिक्षिप्ता या सा तथा ॥'आगयपण्हया' (म. ३८०) आगतप्रस्नवा, पुत्रस्नेहादागतस्तनमुखस्तन्येत्यर्थः, 'पप्पुयलोयण'त्ति प्रप्लुतलोचना, पुत्रदर्शनानन्दजलेनेति गम्यते, 'संवरिय'त्ति संवृतौ हर्षात् स्थूरीभवन्तौ वलयैः कटकैर्वाहू-भुजौ यस्यास्सा, कंचुकपरिक्षिप्ता-रोमाञ्चव्याप्ता, देहेमाणी'ति प्रेक्षमाणा । 'गोयमाईत्ति (मू. ३८१) गौतम इति नामोच्चारणं 'अयीत्ति आमन्त्रणार्थो निपातः, अत्तए'त्ति आत्मजः-पुत्रः, महइ'त्ति महती चासावतिमहती चेति महातिमहती तस्यै, प्राकृतत्वादालप्रत्ययः, 'अन्जचंदणा अज'त्ति इह.देवानन्दायाः भगवता प्रव्राजनंकरणे यदार्यचन्दनया पुनस्तत्करणं तत्तत्रैवानवगतावगमकरणादिना विशेषाभिधानमित्यवगन्तव्यमिति,'तमाणाए'त्ति तदाज्ञयाआर्यचन्दनाज्ञया ॥ "फुहमाणेहिंति (सू. ३८२) अतिरभसास्फालनात् स्फुटद्भिरिव 'मुइंगमस्थएहिंति मृदङ्गानां मस्तकानिउपरिभागाः पुटानि मृदङ्गमस्तकानि, 'उवनचिजमाणे त्ति उपनृत्यमानस्तमाश्रित्य नर्तनात् 'उवगिज'त्ति तद्गुणगानातू 'उवलालि'त्ति ईप्सितार्थदानादुपलाल्यमानः 'पाउस'त्ति प्रावृट् श्रावणादिः वर्षारात्रोऽश्वयुजादिःशरन्मार्गशीर्षादिः हेमन्तो माघादिः वसन्तश्चैत्रादिः ग्रीष्मो ज्येष्ठादिः,'छप्पित्ति षड् ऋतून 'माणे त्ति मानयन् 'गाले'त्ति कालं गमयन् , गालयमित्यर्थः,
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ शतके ३३ उद्दे.
माखंदमहे'त्ति स्कन्दमहः-कार्तिकेयोत्सवः,'मलाईलेच्छई' राजविशेषाः, परिसा वण्णउत्ति यथा कौणिकस्यौपपातिके परि- लघुवृत्ती
वारवर्णक उक्तः तथाऽस्यापीत्यर्थः, 'चंदणुक्खित्तगायत्ति चन्दनेनोपलिप्ताङ्गदेह इत्यर्थः, 'महया भड'त्ति महता-बृहता प्रकारेणेति गम्यते, प्राकृतत्वान्महाभटानां वा ये 'चडगर'त्ति चटकवन्तो-विस्तरवन्तः 'पहकर'त्ति समूहास्तेषां यद्वन्दं तेन परिक्षिप्तो यस्स तथा, 'आयंते'त्ति शौचार्थ कृतजलस्पर्शः 'चोक्खे'त्ति आचमनादपनीताशुचिद्रव्यः, 'सद्दहामि त्ति श्रद्दधे सामान्यतः 'पत्तियामिति युक्तिभिः प्रत्येमि 'रोएमिति चिकीर्षामि, 'अब्भुटेमिति अनुतिष्ठामि, कयलक्खणे'त्ति कृतानिसार्थकानि लक्षणानि-देहचिह्नानि येन स तथा, 'सेयागय'त्ति स्वेदेनागतेन रोमकूपेभ्यः प्रगलंति-क्षरन्ति विलीनानि-क्लिन्नानि गात्राणि यस्याः सा, तक्वणओलग्गत्ति तत्क्षणमेव प्रव्रजामीतिवच श्रवणक्षण एव अवरुग्णं-ग्लानं वपुर्यस्याः सा, 'पसिढिल'त्ति प्रशिथिलानि भूषणानि कृशत्वात् यस्यास्सा, 'पडंतत्ति पतन्ति कुशवाहुत्वात् , 'खुन्निय'त्ति भूमिपतनानमितानि संचूर्णितानि भग्नानि च वलयानि यस्यास्सा, प्रभृष्टमुत्तरीयं यस्याः सा, 'मुच्छावसत्ति मूर्छावशानष्टचेतसि गुर्ची-अलघुवपुषी या सा 'परसुत्ति परशुच्छिन्नेव 'निवत्त'त्ति निवृत्तोत्सवेन्द्रयष्टिः 'ससंभमोयत्तियाए'त्ति ससम्भ्रमं व्याकुलतया अपवर्त्तयतिक्षिपति या सा तया ससम्भ्रमापवर्तिकया, दास्येति गम्यते, 'निव्ववित्ति निर्वापिता, 'उक्खेव'त्ति उत्क्षेपको-वंशपत्रमयो तालवृन्तं-तालवृक्षपत्रमयं वीजनक-वंशादिमयं तजनितवातेन 'सफुसित्ति सोदकविन्दुना 'थिजेत्ति स्थैर्यगुणात् स्थैर्यः विश्वासस्थानं 'अणुमए'त्ति कार्यव्याघातकरणानन्तरमपि मतोऽनुमतः, "भंड'त्ति भाण्डं-आभरणकरण्डकस्तत्स्थान-तत्समः, आदेय|त्वात् , 'रयणे ति रत्नं नरोत्कृष्टत्वात् , रत्नभूताः-चिन्तामणिसमः,'जीविउति जीवितमुत्सूते-प्रसूत इति जीवितोत्सवः,'णंदि
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
जणए 'ति मनस्समृद्धिकारकः, 'उंबर'त्ति उदुम्बरपुष्पवदुर्लभः 'सवणयाएं' श्रवणतायै श्रोतुमित्यर्थः, 'किमंग' त्ति किं पुनः १, अङ्गेत्यामन्त्रणे, 'अच्छाहि' आख 'बड्डिय'त्ति पुत्रपौत्रादिवृद्धिमुपनीतः कुलवंश ः- सन्तानः स एव तन्तुः दीर्घत्वसाधर्म्यात् कुलवंशतंतुस्स एव कार्य-कृत्यं कुलवंशतन्तुकार्य 'निरवयक्खे' निरपेक्षः, 'तहावि णं तं'ति तथैव तत्रान्यथा 'सारीर'ति शारीराणि मानसिकानि प्रकामदुःखानि तद्वेदनं व्यसनानि - धूतादीनि तच्छतानि उपद्रवा राजादिकृताः अधुवो-न धुवः सूर्योदयकालवत्, 'अणिइए' इतिशब्दो नियतार्थोपदर्शकः, न विद्यते इति यत्रासावनितिः, न नियतस्वरूप इत्यर्थः, ईश्वरादेरपि दारिद्रयभावात्, 'सडण'ति शटनं कुष्ठादिनाऽङ्गुल्यादेः पतनं खङ्गादिना अङ्गच्छेदनं विध्वंसनं क्षयः, एत एव धर्मा यस्य स तथा, 'अवस्सविप्पजहि 'त्ति अवश्य विप्रहातव्यः - त्याज्यः, 'से णं 'ति अथ कोऽसौ जानाति, 'के पुर्विवति कः प्राक् पितृपुत्रयोरन्योsन्यतो गमनायोत्सहते 'पच्छा' कः पश्चाद्गमनाय तत्रैवोत्सहते, कः पूर्व कः पश्चान्प्रियते इत्यर्थः, 'वंजण'त्ति व्यंजनं-मपीतिलकादि बलं - शारीरः प्राणः वीर्यं - मानसोऽवष्टम्भः सखं - चित्तविशेषः तैर्युक्तं 'समूसिय' समुच्छ्रितं 'अभिजाय'त्ति अभिजातं कुलीनं, महती क्षमा यत्र तत्तथा, 'निरुवहय'त्ति निरुपहतानि वातादिप्रकोपेन 'उदत्त' त्ति उदात्तानि वर्णगुणैः लष्टानि - रम्याणि पञ्चेन्द्रियाणि यत्र तत्तथा 'संनिकेय'ति सन्निकेतं स्थानं 'अडिय' नि अस्थिकरूपकाष्ठानि तेभ्य उत्थितं, 'सिर'त्ति शिरोनाड्यः 'पहारु' त्ति स्वायवस्तासां जालं-वृन्दं तेन पिनद्धं सम्पिनद्धं - अत्यर्थं वेष्टितं यत्तत्तथा, 'अणिडविय'त्ति अनिष्ठापिता-असमापिता सर्वकालं - सदा संस्थाप्यता - तत्कृत्यकरणं यस्य तत्तथा, 'जराकुणिम'त्ति जराकुणपश्च- जीर्णशवो जर्जरगृहं च- जीर्णगेहं समाहारद्वन्द्वाञ्जराकुणपजर्जरगृहं तदिव, किमित्याह - 'सडणे'त्यादि, कलाकुशलाः सर्वकलालालिताः सुखोचिताः 'विणओवयार'ति
९ शतके ३३ उद्दे.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
विनयोपचारस्तत्र पण्डिता-विचक्षणा अतिविशारदा मञ्जुलं-मृदु मितं-परिमितं मधुरभणितं विहसितं विप्रेक्षितं गतिविलासः 'विढि- ९ शतके य'त्ति विशिष्टा स्थितिरेतेषु विशारदाः, पगम्भवय'त्ति प्रगल्भं समर्थ यद्वयो-यौवनं तस्य भावः सत्ता विद्यते यासां ताः, पाठा-||३३ उद्दे. न्तरे तु-'पगन्भुन्भवपभाविणीओ'त्ति प्रगर्भाः-प्रशस्यगर्भास्तेषां य उद्भवः-उत्पत्तिस्तत्र यः प्रभावः-सामर्थ्य स यासामस्ति । ताः, 'मणाणु'त्ति मनोऽनुकूलाच हृदयेनेप्सिताश्चैवंविधा अष्टौ तव गुणैर्वल्लभाः कन्याः 'विगय'त्ति विगतं व्यवच्छिन्नमतिक्षीणं | ! कुतूहलं यस्य सः 'अमणुण्ण'त्ति अमनोज्ञदूरूपपूतिकपुरीषेण पूर्णाः 'मयगंधु'त्ति मृतस्य गन्धो यस्य स मृतगन्धिः स चासावुच्छ्विासोऽशुभनिःश्वासश्च ताभ्यामुढेजनकराः, उद्वेगकारिण इत्यर्थः, 'लहूस'त्ति लघुकाः-लघुस्वभावाः 'कलमलाहिवास'त्ति कलमलस्य-वपुरशुभद्रव्यस्याधिवासेन-अवस्थानेन दुःखा-दुःखस्वरूपाः, 'परिकिलेस'त्ति परिक्लेशेन-मानसायासेन कृच्छ्रेणवपुरायासेन 'सज्झा' साध्याः, 'चुडलिव्य'त्ति प्रदीप्तपूलिकेव 'अमुच'नि अमुच्यमानाः, प्राकृतत्वादत्र प्रथमाबहुवचनलोपो दृश्यः, 'इमे य ते जाया ! अजय'त्ति इदं च तव पुत्र ! आर्यकः-पितामहः प्रार्यक:--पितृपितामहः पितृप्रार्यक:-पितुः प्रपितामहः तेभ्यः सकाशादागतं, अथवा आर्यकार्यकपितॄणां यः पर्ययः-क्रमस्तेनागतं,'संतसार'त्ति सद्-विद्यमानं सारं-प्रधानं वापतेयं-द्रव्यं 'अलाहि' अलं-पर्याप्तं स्यात् 'आसतमाओ कुलवंसाउ'त्ति आसप्तमात् कुलवंशात्-कुललक्षणे वंशे भवः कुलवंश्यस्तस्मात् , सप्तमं पुरुषं यावदित्यर्थः, 'दाइय'त्ति दायादाः पुत्रादयः, एतद् द्रव्यपारवश्यपतिपादनार्थ पर्यायान्तरेणाह-'अग्गि-| |सामण्णे'त्यादि, आघवेत्ति आख्यापनाभिः सामान्यवचोभिः 'पण्णवण'त्ति प्रज्ञापनाभिर्विशेषवचोभिः 'सण्णवण'त्ति संज्ञापनाभिस्सम्बोधनाभिः, विग्णवण'त्ति विज्ञप्तिकाभिः, आघवित्तए'त्ति आख्यातुं, एवमन्यान्यपि वाच्यानि पदानि, 'सच्चे'त्ति
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
सद्भयो हितत्वात् अनुत्तरं-प्रधानं केवलं-अपूर्व 'जहाऽऽवस्सए'त्ति यथाऽऽवश्यके साधुप्रतिक्रमणसूत्रे 'पडिपुण्णं नेयाउयं संसुद्धं ।
९ शतके सल्लगत्तणं'ति शल्यकर्त्तनमित्यादि, 'पडिसोय'त्ति प्रतिश्रोतोगमनतया 'गुरुयं लंबेयवं' गुरुकं शिलादिकं लम्बयितव्यंअवलम्बनीयं, रज्ज्वादिना धारणीयं, तद्वत् प्रवचनं गुरुकलम्बनवद् दुष्कर, असिधारकं व्रतं चरितव्यं, 'भुत्तए' भोक्तुं पायए पातुं । 'नालं'ति न समर्थः शीताद्यधिसोढे, क्वचित्प्राकृतत्वात् द्वितीयार्थे प्रथमाऽपि स्यात् , 'वाल'त्ति व्यालान्-श्वापदसर्पलक्षणान् | रोगाः-कुष्ठादयः आतङ्काः-शूलादयः, कीवाण'तिमन्दोयमानां कातराणां-चित्तावष्टम्भरहितानां कापुरुषाणां-वपुस्संयममन्दानां धीरस्य-साहसिकस्य निश्चितस्य-कर्त्तव्यमेवेदमितिकृतनिश्चयस्य व्यवसितस्य-उद्यमिनः 'एत्थं ति अत्र व्रते करणतया संयमानुष्ठानकरणेन ॥ 'आसियं' (सू. ३८४) आसिक्तं नीरेण सम्मार्जितं प्रमार्जिनकया उपलिप्तं गोमयादिना, 'कुत्तियावणाओ'त्ति | देवाधिष्ठितत्वेन स्वर्गमर्त्यपातालवस्तुरूपं कुत्रिक-विश्वत्रिकं तत्सम्भवि वस्त्वपि कुत्रिकं तस्यापणात् , हंसलक्षणेन-हंसचिह्वेन, सिन्दुवारो-वृक्षविशेषः, निर्गुण्डी इत्यन्ये, 'तिही 'त्ति मदनत्रयोदश्यादितिथिषु पर्वणीषु-कार्त्तिक्यादिषु 'जण्णेसु' नागपूजादिपु 'छणेसु' इन्द्रोत्सवादिषु 'उत्तरावक्कमणं'ति उत्तरस्यां दिश्यपक्रमणं-अवतरणं यस्मात् तदुत्तरापक्रमणं, उत्तराभिमुखमासीदिति 'सेयापीयएहिं' रूप्यमयैः सुवर्णमयैश्च, 'पम्हल'त्ति पक्ष्मवत्या सुकुमालया वा 'गंधकासाईए' गन्धवत्या कषायरक्तया शाटि|कयेत्यर्थः, 'नास'त्ति नासानिःश्वासवातवाह्य चक्षुहरं नेत्रानन्दकारित्वात् , हयलालायाः सकाशात् पेलवं-मृदु अतिरेकेण-आधि
क्थेन यत्तत् 'कणग'त्ति कनकखचितमन्तयोः-अञ्चलयोः कर्म वानलक्षणं यस्य तत्तथा हारं अष्टादशसरिकं 'पिणद्धं ति पिनह्यतः, पितराविति, 'रयणसंकड'त्ति रत्नसङ्कटं च तत् उत्कटं-उत्कृष्टं च रनसङ्कटोत्कटं 'गंठिमति ग्रथितं मालादि वेष्टिमं वेष्टननि
MilindPHINIDHAN indemi WindiHINIDHI India Aapli
hiadihandi
RICHI
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
CJCJ06JÓL/
श्रीभग० . ष्पन्नं लम्बूसकादि पूरिमं पुष्पगृहादि सङ्घातिमं तु मिथोनाल सङ्घातनेन सङ्घात्य अलङ्कृतो वस्त्रादिना अत एव विभूषितः - शोभितः लघुवृत्तौ 'केसालंकारेणं' ति चतुरङ्गुलावशेषकेशसद्भावात् केशालङ्कारः अथवा केशानामलङ्कारः पुष्पादि 'संगय'त्ति सङ्गतेषु हसितादिषु कुशला सुन्दरस्तना 'सकोरिंट' त्ति कोरण्टकपुष्पयुक्तानि माल्यदामानि - पुष्पमाला यत्र तत्तथा, 'तवणिज्जुज्जल' त्ति तपनीयस्य उज्ज्वलौ दण्डौ ययोस्ते तथा, अत्र कनकतपनीययोः को विशेषः ?, उच्यते, कनकं पीतं तपनीयं रक्तमिति, 'चिल्लियाओ' ति दीप्यमाने अङ्को - रत्नविशेषः 'अमयमहिय'त्ति अमृतस्य मथितस्य सतो यः फेनपुञ्जस्तत्सदृशे, 'मत्तगय'त्ति गज महामुखाकृतिसमानं, 'एगाभरणवसण' त्ति एक:- एकसदृश आभरणवस्त्रलक्षणो गृहीतो निर्योगः - परिकरो यैस्ते, 'अट्ठट्ठ'ति अष्टावष्टाविति वीप्सायां द्विचं, अन्ये त्वाहुः - अष्टसङ्ख्यानि अष्टमङ्गलसंज्ञानि, 'आलोय' प्रकाशं दृष्टिगोचरं वा, उग्रा आदिदेवेनारक्षिकत्वे नियुक्ताः तद्वंश्याश्च, भोगास्तेनैव गुरुत्वेनैव व्यवहृताः, 'महापुरिस'त्ति वागुरा - मृगबन्धनवागुरेव वागुरा सर्वतः परिवृतत्वात्, महापुरुषवागुरापरिक्षिप्ता ये ते, नागा - हस्तिनः 'रहसंगेल्लि'त्ति रथसमुदायः, 'अब्भुग्गय'त्ति अभ्युद्गतः - सम्मुखमुत्पाटितो भृङ्गारो यस्य स तथा, 'पवीइय'त्ति प्रवाजिता श्वेतचमखालानां व्यञ्जनिका यं प्रति, 'कामेहिं जाए'त्ति कामेषु - शब्दादिषु जातः, 'भोगेहिं' ति भोगा- गन्धरसस्पर्शास्तैिस्संवृद्धो-वृद्धिप्राप्तः, 'काम'त्ति कामरतेन कामरजसा वा 'नाइ'ति ज्ञातीया निजका मातुलादयः खजनाः- पितृव्यादयः सम्बन्धिनः- श्वशुरादयः परिजनो-दासादिः नो आद्रियते तत्रार्थे नादरवान् । (सू. ३८४ ) अरसैः हिंग्वादिभिरसंस्कृतैः विरसैः- विगतरसैः पुराणत्वात् अन्तैः सर्वधान्यान्तवर्त्तिभिः प्रान्तैः - भुक्तावशेषैः कालातिक्रान्तैः - बुभुक्षाकालाप्राप्तैः प्रमाणातिक्रान्तैः - बुभुक्षापिपासामात्रानुचितैः रोगो-व्याधिः आतङ्कः- कृच्छ्रजीवितव्यकारी उज्ज्वलो ऽतिगाढत्वात्
COLONC
९ शतके ३३ उद्दे.
|॥१६३॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
DOFDOC FOEVÓCI
con trai đam mới của một tam
विपुलो वपुर्व्यापकत्वात् प्रगाढः - प्रकर्षवृत्तिः, चण्डो- रौद्रः 'दुक्खे' त्ति दुःखहेतुः दुर्गो-विषमः 'दुरहिया से' दुरधिसाः दाहो व्युत्क्रान्तः - उत्पन्नो यस्य स दाहव्युत्क्रान्तः 'सिज्जासंथारं 'ति शय्यायै - शयनाय संस्तारकः 'कडे ? किजइ'त्ति कृतो वा १ क्रियते ? । 'छउ मत्थावक्कमणेणं' ति (सू. ३८६) छद्मस्थानां सतामपक्रमणं - गुरुकुलान्निर्गमनं छद्मस्थापक्रमणं तेन, 'आवरिज्जइ'त्ति ईषद् व्रियते ' निवारिज्जइ' त्ति नितरां वार्यते, प्रतिहन्यत इत्यर्थः, 'ण कया'त्ति न कदाचिन्नासीदनादित्वात्, न कदाचिद् न भवति, सदैव भावात्, न कदाचिन्न भविष्यति, अपर्यवसितत्वात्, किं तर्हि ?, 'भुवि 'न्ति ततश्चायं त्रिकालभावित्वेन ध्रुवो मेर्वादिवत्, अशाश्वतो लोकः प्रदेशापेक्षयाऽनित्यः, अवस्थितो द्रव्यापेक्षया, नि (त्यानि ) त्यः तदुभयापेक्षया, एकार्था वैते शब्दाः ॥ ' आयाए 'ति (सू० ३८७ आत्मना 'असम्भावु'ति असद्भावानां वितथार्थानां उद्भावना असद्भावोद्भावनास्ताभिः 'भिच्छत्ताभिनिवे'त्ति मिथ्यात्वाद् येऽभिनिवेशा- आग्रहास्ते तथा तैः 'बुग्गा हे' त्ति व्युद्ग्राहयन, विरुद्वग्रहवन्तं कुवन्नित्यर्थः । 'के सु कम्मादाणे' त्ति (सू.३८८) केषु कर्मसु सत्सु 'अजस त्ति सर्वदिग्गामि यशस्तद्विपक्षमयशः, अवर्णः - अप्रसिद्धि मात्रं अकित्ती - एक दिगामिनी कीर्त्तिस्तद्विपक्षा अकीर्त्तिः 'उवसंतजीवि 'त्ति उपशान्तोऽन्तर्वृच्या जीवतीत्येवंशील उपशान्तजीवी, एवं प्रशान्तजीवी, नवरं प्रशान्तो बहिर्वृच्या, 'विवित्तजीवित्ति विविक्तः ख्यादिसंसक्तवसत्यादिवर्जनतः । अथ श्रीवीरेण सर्वज्ञत्वादमुं तद्व्यतिकरं जानतापि किमित्यसौ प्रत्राजितः १, उच्यते, अवश्यंभाविभावानां महानुभावैरपि प्रायो लङ्घयितुमशक्यत्वाद् इत्थमेव वा गुणविशेषदर्शनात्, भगवतोऽर्हन्तो न निष्प्रयोजनं क्रियासु प्रवर्त्तन्त इति ॥ नवमशते ३३ उद्देशः ॥
'नो पुरिसं 'ति ( पू. २९०) पुरुषव्यतिरिक्तं जीवांतरं हंति 'हणमाणे'त्ति नन् 'अणेगति अनेकान् यूकामत्कुणकृम्यादीन्
Coin INR 3000
९ शतके
३३ उद्दे.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
'इसिं' ऋषि 'अनंता जीवा हणइत्ति ऋषिं मन्ननन्तान् जीवान् हन्ति, यतस्तद्घाते अनन्तानां घातः स्यात्, मृतस्य तस्य अनार्योत्पन्नस्य ऋषेर्विरतेरभावेनानंतजीव घातकत्व भावात्, अथवा ऋषिजीवन् बहून् प्राणिनः प्रतिबोधयति, ते च प्रतिबुद्धाः क्रमान्मोक्षमासादयति, मुक्ताश्चानन्तानामघातकास्स्यु, तद्वधे चैतत्सर्वं न स्यात्, अतस्तद्वन्धेऽनन्तजीववधः स्यात्, 'निक्खेवओ' ति निगमनं, 'नियां' ति नियमात् पुरुषवैरेण स्पृष्टः, पुरुषस्य हतत्वात् पुरुषवधेनेति एको भङ्गः, तत्र यदि प्राण्यन्तरमपि हतं तदा पुरुषवैरेण नोपुरुषवैरेणेति द्वितीयः, यदि तु बहवः प्राणिनो हतास्तत्र तदा पुरुषवैरेण नोपुरुषवैरैश्चेति तृतीयः इति सर्वत्र त्रयं ऋषिपक्षे तु ऋषिवैरेण नोऋषिवरैश्चेत्येवमेक एव, ननु यो मृतो मोक्षं यास्यति, अविरतो न भविष्यति, तस्य ऋषेर्वधे ऋषिवैर मेव स्यात्, अतः प्रथम [ समय ] विकल्पसम्भवः, अथ चरमशरीरस्य निरुपक्रमायुष्कत्वान्न हननसम्भवः ततोऽचरमशरीरापेक्षया यथोक्तभङ्गसम्भवो, नैवं, यद्यपि चरमशरीरो निरुपक्रमायुष्कस्तथापि तद्वघाय प्रवृत्तस्य यमुनराजस्येव वैरमस्त्येवेति प्रथमभङ्गसम्भव इति, सत्यं, किन्तु यस्य ऋषेः सोपक्रमायुष्कत्वात् पुरुषकृतो वधः स्यात् तमाश्रित्येदं सूत्रं, तस्यैव हननस्य मुख्यवृत्या पुरुष कृतत्वात् । अथ हननं उच्छ्वासादिवियोगोऽत उच्छ्वासादिवक्तव्यतामाह - 'पुढविकाइया णं भंते 'ति (सू. ३९१) इह पूज्यव्याख्या यथा-वनस्पतिरन्यस्योपर्यन्यः स्थितस्तत्तेजो ग्रहणं कुर्यात् एवं पृथ्वीकायिकादयोऽप्यन्योऽन्यसम्बद्धत्वात् तद्रूपं प्राणातिपातादिकं कुर्युः, तत्रैकः पृथ्वीकायिकोऽन्यं स्वसम्बद्धपृथ्वीकायिकं आनिति - तद्रूपमुच्छ्रासं कुर्यात् यथोदरस्थित कर्पूरः पुरुषः कर्पूररूपमुच्छ्रासं कुर्याद्, एवमप्रकायिकादिकानित्येवं पृथ्वीकायिकसूत्राणि पञ्च, एवमप्कायादयः प्रत्येकं पञ्च २ सूत्राणि लभन्त इति पञ्चविंशतिः सूत्राणि स्युरिति, क्रियासूत्राण्यपि पञ्चविंशतिः, तत्र 'सिय तिकिरि'त्ति यदा पृथिवीकायिकादिः पृथ्वीका यि कादिरूपमुच्छासं
९ शतके ३४ उद्दे.
॥१६४॥
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
१ उद्देशः
कुर्वन्नपि न तस्य पीडामुत्पादयति, स्वभावत्वात् तदाऽसौ कायिक्यादिः त्रिक्रियः स्यात् , यदा तस्य पीडामुत्पादयति तदा पारिताप| निकाक्रियाभावाच्चतुष्क्रियः, प्राणातिपातसद्भावे तु पश्चक्रियः, 'वाउकाइएणं'ति (मू. ३९२) इह वायुना वृक्षमूलस्य प्रचलन प्रपतनं वा तदा सम्भवति यदा नदीभित्यादिषु पृथ्व्या अनावृतं तत्स्यादिति । अथ कथं प्रपातने त्रिक्रियत्वं ?, परितापादेस्सम्भवाद् , उच्यते-अचेतनमूलापेक्षयेति ॥ नवमशते ३४ उद्देशः ॥ इति नवमशतकविवरणं सम्पूर्णम् ।।
अथ दशमशतमारभ्यते-"दिस ? संवुडमणगारे २ आइडी ३ सामहत्थि ४ देवि ५ सभा ६। उत्तरअंतरदीवा दसमंमि |सयम्मि चोत्तीसा ॥१॥ (*६२) व्याख्या-दिशमाश्रित्य १ उद्देशकः, 'संवुड'त्ति संघृतसाधुविषयोद्देशकः २, 'आइडि'त्ति आत्म| द्धा देवो देवावासान्तराणि व्यतिक्रामेदिति वाच्यः ३, सामहत्थि'त्ति श्यामहस्त्याख्यश्रीवीरशिष्यप्रश्नवाच्यः ४, 'देविति चमराद्यग्रमहिपीवाच्यः ५, 'सभ'त्ति सुधर्मसभावाच्यः ६, 'उत्तर'त्ति उत्तरस्यां दिशि येऽन्तरद्वीपास्तदर्थवाच्या २८ उद्देशाः, एवमादितो दशमशते ३४ उद्देशकाः स्युरिति । 'किमिय'ति (सू. ३९३) किमेतद्वस्तु भगवन् ! 'पाईण'त्ति यत्प्राचीना प्राची | पूर्ववोच्यते, उत्तरं तु जीवाश्चाजीवाश्च, जीवाजीवरूपा प्राची, तत्र जीवा एकेन्द्रियादयः अजीवा धर्मास्तिकायादयः, एतदुक्तं स्यात्प्राच्यां जीवा अजीवाश्च सन्ति, 'इंदग्गीइ'त्ति इन्द्रो देवता अस्याः सा ऐंद्री, अग्निर्देवता यस्याः सा आग्नेयी, एवं यमदेवता याम्या, | | नितिदेवता नैर्ऋती, वरुणदेवता वारुणी, वायुदेवता वायव्या, सोमदेवता सौम्या, ईशानदेवता ऐशानी, विमलतया विमला| उर्ध्व दिग् तमा-रात्रिस्तदाकारत्वात् तमा, अन्धकारेत्यर्थः, अत्र ऐन्द्री पूर्वी, शेषाः क्रमात् , तमा पुनरधोदिगिति, इह च दिशः | शकटोद्धिसंस्थिताः, विदिशस्तु मुक्तावल्याकाराः, ऊर्ध्वाधोदिशौ च रुचकाकारे, आह च-'सगडुद्धिसंठियाओ महादिसाओ
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ उद्देशः
HOWITDHRISHIOHI
श्रीभगाहवंति चत्तारि । मुत्तावली य चउरो दो चेव हवंति रुयगनिभा ॥१॥" 'जीवावित्ति ऐन्द्री दिक् जीवाः, तस्यां जीवानामस्तिलघुवृत्ती
| त्वात , एवं जीवदेशा जीवप्रदेशाश्चेति, तथा अजीवानां पुद्गलानामस्तित्वात् 'अजीवा'इति, धर्मास्तिकायादिदेशानां पुनरस्तित्वादजीवदेशाः, एवमजीवप्रदेशा अपीति, तत्र ये जीवास्ते एकेन्द्रियादयोऽनिन्द्रियास्सिद्धाश्च, ये तु जीवदेशास्ते एकेन्द्रियादीनां षण्णां, एवं जीवप्रदेशा अपि, जे अरूविअजीवा ते सत्तविह'त्ति, कथं ?, नो धम्मत्थिकाए, अयमर्थो-धर्मास्तिकायः समस्त एवोच्यते, स च प्राची दिग् न स्यात् , तदेकदेशभूतत्वात् तस्याः, किन्तु धर्मास्तिकायस्य देशः, सा तदेकदेशभागरूपेति, तस्यैव प्रदेशाः सा स्यात् , असङ्ख्येयप्रदेशात्मकत्वात् तस्याः, एवमधर्मास्तिकायस्य देशः प्रदेशाच, एवमाकाशास्तिकायस्यापि देशः प्रदेशाश्च 'अद्धासमयश्चेति एवं सप्तप्रकारारूप्यजीवरूपा ऐंद्री दिगिति, 'अग्गेई णं'ति प्रश्नः, उत्तरे तु जीवा निषेध्याः, विदिशामेकप्रदेशिकत्वाद् एकप्रदेशे च जीवानामवगाहाभावात् , असङ्ख्यातप्रदेशावगाहित्वात् तेषां, तत्र ये जीवदेशास्ते 'नियमा एगिदियदेस'त्ति एकेन्द्रियाणां सर्वलोकव्याप्तत्वात् आग्नेय्यां नियमादेकेन्द्रियदेशास्सन्तीति, 'अहव'त्ति एकेन्द्रियाणां सर्वलोकव्याप्तत्वादेव द्वीन्द्रियाणां चाल्पत्वेन क्वचिदेकस्यापि तस्य सम्भवादुच्यते एकेन्द्रियाणां देशा द्वीन्द्रियस्य च देशश्चेति द्विकयोगे प्रथमः, अथ चैकेन्द्रियपदं तथैव द्वीन्द्रियपदेऽप्येकवचनं देशपदे बहुवचनमिति द्वितीयः, अयं च यदा द्वीन्द्रियो द्वयादिप्रदेशैस्तां स्पृशति | तदा स्यादिति, अथवा एकेन्द्रियपदं तथैव द्वीन्द्रियादिपदं देशपदं च बहुवचनान्तमिति तृतीयः, स्थापना, एगिदि दे ३ बे० १]
दे० १ एगिदिदेश ३ बे० १ दे ३ एगिदि दे० ३ ० ३ दे ३, एवं त्रिचतुष्पश्चेन्द्रियानिन्द्रियैस्सह प्रत्येकं भङ्गत्रयं दृश्य, एवं | H॥१६५॥ | प्रदेशपक्षोपि वाच्यः, नवरमिह द्वीन्द्रियादिषु प्रदेशपदं बहुवचनान्तमेव, यतो लोकव्यापकावस्थानिन्द्रियवर्जजीवानां यत्रैकः प्रदे
NOMINATHORanson mandelandi alia opan lam
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAD
श्रीभग०
१ उद्देश:
शस्तत्रासङ्ख्यातास्ते स्युः, लोकव्यापकावस्यानिन्द्रियस्य पुनर्यद्यप्येकत्र क्षेत्रप्रदेशे एक एव प्रदेशस्तथापि तत्प्रदेशपदे बहुवचनालघुवृत्तौ । न्तमेव, आग्नेय्यां तत्सदेशानामसङ्ख्यातानामवगाढत्वात् , अतः सर्वेषु द्विकसंयोगेष्वायरहितं भङ्गाद्वयमेव, एतदेवाह-'आइल्ल-
विरहिओ'त्ति द्विकभङ्ग इति, विमलाए जहा जीवा अग्गेईए'त्ति विमलायामपि जीवानामनवगाहात् , “अजीवा जहा इंदाए' सहग्वक्तव्यत्वात् , 'एवं तमावित्ति विमलावत्तमा वाच्येत्यर्थः, विमलायामपि अनिन्द्रियसद्भावात् तद्देशादयो युक्ताः तमायां तु तस्यासम्भवात् कथं ते इति ?, उच्यते, दण्डाद्यवस्थं तमाश्रित्य तस्य देशो देशाश्च विवक्षया तत्रापि युक्ता एव, अथ |तमायां विशेषमाह-'नवरं'ति 'अद्धासमओ'त्ति समयव्यवहारो हि सञ्चरिष्णुसूर्यादिप्रकाशकृतः, स च तमायां नास्तीति तत्राद्धासमयो न भण्यते, अथ विमलायामपि नास्त्यसाविति कथं तत्र समयव्यवहार इति, उच्यते, मंदरावयवभूतस्फटिककाण्डसूर्यादिप्रभासङ्क्रान्तिद्वारेण तत्र सञ्चरिष्णुसूर्यादिप्रकाशभावादिति, 'ओगाहणसंठाणं'ति (सू. ३९४) प्रज्ञापनायामेकविंशतितमं पदं,। तच्चैवम्-'पंचविहे पण्णते, तंजहा-एगिदियओरालियसरीरे जाव पंचेंदियओरा० सरीरे, वाचनान्तरे त्वस्य सङ्ग्रहगाथामाह-"कइ|संठाणपमाणं पोग्गलचयणं सरीरसंजोगो। दब्बपएसप्पबहुं सरीरओगाहणाए य ॥१॥" 'कइ'त्ति कति वपूंषि ?, औदारिकादीनि ५ 'संठाण'त्ति वपुषां संस्थानं वाच्यं, यथा नानासंस्थानमौदारिकं, 'पमाणं'ति एषामेव प्रमाणं वाच्यं, यथा औदारिकं जघन्यतोऽङ्गुलासख्येयभागमात्रं, उत्कृष्टतस्तु सातिरेकयोजनसहस्रमानं, एषामेव पुद्गलचयापचयौ वाच्यौ, यथौदारिकस्य निर्व्याघातेन ६ दिक्षु, व्याघातं प्रतीत्य स्यात् त्रिदिशीति, एषां संयोगो वाच्यो, यथा यस्यौदारिकं शरीरं तस्य वैक्रियं स्यादस्तीति, एषा| मेव द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतया चाल्पबहुत्वं वाच्यं यथा 'थोवा आहारगसरीरा दबट्ठयाए' एषामेवावगाहनाया अल्पबहुत्वं वाच्यं,
IORDARASIDAImmmmmmmmIRATIMIRI Tyralit
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
यथा 'सव्वत्थोवा ओरालियसरीरस्स जहण्णिया ओगाहणा' इत्यादि ॥ दशमशते प्रथमः ॥
'संवुडस्स' (सू. ३९५) संवृतस्य सामान्येन प्राणातिपातादिविरतियुक्तस्य 'वीर'त्ति वीचिशब्दः सम्प्रयोगे, स च सम्प्रयोगो द्वयोः स्यात्, ततश्चेह कषायाणां जीवस्य च सम्बन्धो वीचिशब्दवाच्यः, ततश्च वीचिमतः कषायवतो, मतुप्प्रत्ययस्य प्राकृतत्वेन | पष्ठीलोपदर्शनात् अथवा विरूपा कृतिः - क्रिया सरागत्वात् यस्मिन्नवस्थाने तद्विकृतिर्यथा स्यादेवं 'ठिच।' स्थित्वा 'पंथे 'त्ति मार्गे 'मग्ग' त्ति मार्गतः - पृष्ठतः 'अवयक्खमाणस्स'त्ति अवकांक्षतो अपेक्षमाणस्य वा 'नो इरियावहय'त्ति न केवल योगप्रत्यया कर्म्मबन्धक्रिया स्यात्, सकापयत्वात् तस्येति, 'जस्स णं को हमाण'त्ति एवं जहेत्यतिदेशादिदं सूत्रम् - 'वोच्छिष्णा भवंति तस्स णं इरियावहिया किरिया कजति, जस्स णं कोहमाणमायालोभा अवोच्छिण्णा भवंति तस्स णं संपराइया किरिया कजह, अहासुत्तं रियं रियमाणस्स इरियावहिया किरिया कज्जइ, उस्सुत्तं रियं रियमाणस्स संपराइया किरि०' अस्य व्याख्या प्राग्वत् ॥ 'सेणं उस्मुत्तमेव 'त्ति स पुनरुत्सूत्रमेव-आगमातिक्रमणत एव रीयइ - गच्छति 'अवी 'ति अवीचिमतः - अकपायपतः अथवा |अविकृति वा यथा स्यात् । तथा 'सीओसिण' त्ति (सू. ३९६) द्विस्वभावा एवं योनिपदं निरवशेषं प्रज्ञापनानत्रमपदे ज्ञेयं । 'वेयणापयं भाणियच्चं 'ति (सू. ३९७) वेदनापदं च प्रज्ञापनापञ्चत्रिंशत्तमं ज्ञेयं ॥ 'मासिय'त्ति (सू. ३९८) मासः परिमाणं यस्या|स्सा मासिकी तां भिक्षुप्रतिज्ञाविशेषं 'जहा दसा हिं'ति यथा दशाश्रुतस्कन्धे भिक्षुप्रतिमा उक्ता तथाऽत्र वाच्याः, 'वोसिट्ठि' ति व्युत्सृष्टः स्नानादिवर्जनात् कायो येन स तथा तस्य, 'चियत्तदेहे 'ति त्यक्तो - वधबन्धाद्यावरणात्, अथवा प्रीतिविषयो, धर्मसाधनेषु प्रधानत्वाद्देहस्येति ॥ 'अकिवठाणं' ति (सु. ३९९) अकृत्यस्थानं प्रतिषेविता स्यादिति गम्यं, 'से णं'ति स भिक्षुः 'तस्स
१० श०
२ उद्देशः
॥१६६॥.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१०.
३उद्देशः
ठाणस्स'त्ति तत्स्थानं 'अणपणियदेवत्तणं'ति अणपत्रिका-व्यन्तरनिकायास्तत्सम्बन्धि देवत्वमणपन्निकत्वं तदपि नो लप्स्ये इति ॥ दशमशते द्वितीयः॥
'आइडिएणं'ति (सू. ४००) आत्मा -स्वकीयशक्त्या अथवा आत्मन एवं ऋद्धिर्यस्यासावात्मर्द्धिकः, 'देवावासंतरा इति देवावासविशेषान् 'वीइवइत्ति व्यतिव्रजत इति 'तेण परं ति ततः परं 'परिडिए'त्ति परा परर्द्धिको वा, पमत्तं ति प्रमादिनं "विमोहित्ता पभुत्ति विमोह्य, महिकाद्यन्धकारकरणेन मोहमुत्पाद्य अपश्यन्तमेव व्यतिक्रामेदिति भावः, एवमसुरकुमारेणापि 'तिणि आलावग'त्ति अल्पर्रिकमहर्द्धिकयोरेकः समर्द्धिकयोरन्यः महर्द्धिकाल्पड़िकयोरपर इति त्रयः२,'ओहिएणं'ति सामान्यदेवेन एंवमालापकत्रयोपेतो देवदेवीदण्डको वैमानिकान्त एवापरः ३ एवं देव्योर्दण्डकोऽन्यः ४ इति ४ दण्डकाः स्युः, ॥ 'हिययस्स जगयरस यत्ति (सू. ४०१) हृदयस्य च यकृतश्च-दक्षिणकुक्षिगतोदरावयवस्य अन्तराले । 'अह भंतेति (सू. ४०२) अथेति प्रश्नान्तरार्थः, भदंत इत्यामन्त्रणे गौतमः पृच्छेत् 'आसइस्सामो' आश्रयिष्यामो वयं आश्रयणीयं वस्तु 'सह'त्ति शयिप्यामहे 'चिहिस्सामो' ऊवं स्थास्यामः,'निसियइत्ति निषीत्स्यामः, उपवेक्ष्याम इत्यर्थः,'तुयहिति संस्तारके भविष्याम इत्यादि भाषा किं प्रज्ञापनीति योगः, 'आमंतणि'त्ति आमन्त्रणी हे भदन्तेत्यादिका, 'आणवणि त्ति आज्ञापनी-कार्ये परस्य प्रवर्त्तनी, यथा घटं कुरु 'जायणीति याचनी वस्तुविशेषस्य देहीत्येवं मार्गणरूपा 'पुच्छणी यत्ति प्रच्छनी-अज्ञातस्य सन्दिग्धस्य चार्थस्य ज्ञापनार्थ प्रेरणरूपा, 'पण्णवणि'त्ति प्रज्ञापनी विनेयस्योपदेशदानरूपा "पाणिवहाउ नियत्ता हवंति दीहाउया अरोगा य। एमाई पण्णवणी पण्णत्ता वीयरागेहिं ॥१॥" 'पच्चक्खाणी ति याचमानस्य अदित्सा मेऽतो मां मा याचस्वेति प्रत्याख्यानरूपा, 'इच्छा
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
Homindi indian
४ उद्देश:
Hamaram
श्रीभगाणुलोम'त्ति वक्तुर्या इच्छा तदनुलोमा-तदनुकूला इच्छानुलोमा, यथा कार्य प्रेरितस्य एवमस्तु ममैवं रुचितमेतद्वचः, "अणभिलघुवृत्ती
ग्गहिया' गाहा, अनभिगृहीता-अर्थानभिग्रहेण योच्यते डित्थादिवत् , 'भासा य अभिग्गहंमित्ति भाषा चाभिग्रहे बोद्धव्या, अर्थमभिगृह्य योच्यते घटादिवत् , 'संसय'त्ति या अनेकार्थप्रतिपत्तिकरी सा संशयकारिणी, यथा सैन्धवशब्दः पुरुषलवणवाजिषु वर्चमानः, 'वोयड'त्ति व्याकृता लोकभाषार्थरूपा 'अव्वोयडा यत्ति अव्याकृता अव्याख्याता वा मन्मनाक्षरा वा अविभावितार्था वा, 'पण्णवणी णं'ति प्रज्ञाप्यतेऽर्थोऽनयेति प्रज्ञापनी, अर्थकथनीत्यर्थः, 'न एसा मोस'त्ति नैषा मृषा, पृच्छतोऽयमभिप्रायः-आश्रयिष्याम इत्यादि भाषा भविष्यत्कालविषया, सा चान्तरायसम्भवेन व्यभिचारिण्यपि स्यात् , तथा एकार्थविषयापि बहुवचनान्ततयोक्तेत्येवमयथार्था, तथा आमन्त्रणीप्रभृतिका विधिप्रतिषेधाभ्यां न सत्यभाषावद् वस्तुनि नियतेत्यर्थः, किमियं वक्तव्या स्यादिति ?, उत्तरं तु 'हंते'त्यादि, इदमत्र हृदयं-आश्रयिष्याम इत्याद्यनवधारणत्वाद्वर्त्तमानयोगेनेत्येतद्विकल्पगर्भत्वात् तथाऽऽत्मनि गुरौ चैकार्थत्वेऽपि बहुवचनस्यानुमतत्वात् प्रज्ञापन्येव, तथाऽऽमत्रण्यादिकाऽपि वस्तुनो विधिप्रतिषेधाविधायकत्वेऽपि याऽनवद्यपु-1 रुषार्थसाधका सा प्रज्ञापन्येवेति ॥ दशमशते तृतीयः॥
'तायत्तीसग'त्ति (सू. ४०३) त्रयस्त्रिंशत्प्रमाणाः सहायाः अन्योऽन्यं साहाय्यकारिणो गृहपतयः-कुटुम्बनायकाः 'उग्ग'त्ति | उग्रा उदात्ता भावतः 'उग्गविहारि'त्ति उदात्ताचाराः, सदनुष्ठानत्वात् , 'संविग्ग'त्ति संविना-मोक्षं प्रति चलिताः भवभीरवो | वा 'संविग्गविहारि'त्ति संविग्नविहाराः, संविग्नानुष्ठानमस्ति येषां ते तथा, 'पासत्थ'त्ति ज्ञानादिबहिर्वर्तिनः 'पासत्थविहारि'- |त्ति आकालं पार्श्वस्थसमाचाराः 'ओसण्ण'त्ति अवसन्नाः प्रमादादनुष्ठानासम्यकरणात् 'ओसण्णविहारित्ति आजन्म शिथि
tellammilterin Illustratiniline
MomindiranidindiaHINi@realindiHIMANSADHIM
॥१६७।।
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
लाचारा इत्यर्थः 'कुसील'त्ति ज्ञानाद्याचारविराधनात् 'कुसीला विहारि 'त्ति आजन्म ज्ञानातिचारविराधनात् 'अहाछंद' चि यथा कथंचित्, नागमपरतत्रतया, छन्दः - अभिप्रायो बोधः प्रवचनार्थेषु येषां ते यथाछन्दाः 'अहाछंदविहारि 'त्ति आजन्मापि यथाछन्दा एव, 'तप्पभिई' ति यत्प्रभृति त्रयस्त्रिंशत्सङ्ख्योपेताः ते श्राद्धाः तत्रोत्पन्नाः तत्प्रभृति, न पूर्वमिति ॥ दशमशते चतुर्थः ॥ 'सेतं तुडिए 'ति (सू. ४०५) तुटिकं नाम वर्गः, वज्रमयेषु 'गोलवह'त्ति गोलाकारवृत्तसमुद्ग के पु 'जिणसकहाउ'त्ति जिनसक्थीनि - जिनास्थीनि अर्चनीयाश्चन्दनादिना वन्दनीयाः स्तुतिभिः 'नमंसणि' त्ति प्रणामतः पूजनीयाः पुष्पैः सत्कारणीया वस्त्रादिभिः सन्माननीयाः प्रतिपत्तिविशेषैः कल्याणमित्यादिबुध्ध्या पर्युपासनीयाः 'केवलं परियारिडि'त्ति परिचारः परिचारणा स चेह स्त्रीशब्दश्रवणरूपदर्शनादिः स एव ऋद्धिः - सम्पत् परिचारद्विस्तया परिवारद्धर्था वा 'नो चेणं मेहुण'त्ति नैव मैथुनप्रत्ययं यथा स्यादेवं भोगान् भुञ्जानो विहर्तुं प्रभुरिति प्रकृतमिति । 'परियारो' त्ति परिवारो यथा 'मोउद्देसए'ति तृतीयशतप्रथमोदेशके 'सओ परियारो' त्ति धरणस्य स्वकः परिवारो वाच्यः, 'णवरं विमाणाई अट्ठासीइएवि महागहाणं भाणियव्वं जाव जहा तइयसए' यथा तृतीयशते तत्र सोमस्योक्तमेवं यमवरुणवैश्रमणानां तु क्रमात् 'वरसिडे सयंजले वग्गु 'त्ति विमाणा, 'जहा उत्थसए'त्ति क्रमात्तानीशानलोकपालानामिमानि 'सुमिणे सच्चओभद्दे वग्गु सुवग्गु' || दशमशते पञ्चमः ॥
'रणभाए रायप्पसेणजे ' त्ति (सु. ४०६) 'जाव'ति यावत्करणादिदं दृश्यम् - 'पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ उडुं चंदिमगरियगहगणन क्खत्ततारारूवाणं बहूई जोयणाई बहूई जोयणसयाई एवं सहस्साई सयसहस्साइं बहूओ जोयणकोडाकोडीओ उडं दूरं वइत्ता एत्थ णं सोहम्मे नामं कप्पे पण्णत्ते' इत्यादि, 'असोगवडिंसए सत्तिवण्णव डिंसए चंपगवडिसए चूय
१० श०.
४-५-६ उद्देशः
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ple
श्रीभगवडिसए' अथ विवक्षितार्थसूचिका गाथामह-'एवं जह भूरियाभे तहेव माणं तहेव उववाओ। सक्कस्स य अभिसेओ तहेव जह सूरि-1R. श० लघुवृत्तौ याभस्स ॥१॥त्ति एवं यथा सूरियाभे विमाने राजप्रश्नीयग्रन्थोक्ते प्रमाणमुक्तं तथैवामिन् वाच्यं शक्रस्पति 'जाव आयरक्खेत्ति अर्चनिकायाः परो ग्रन्थस्तावद्वाच्यः यावदात्मरक्षाः ॥ दशमशते षष्ठः ।।
उद्देशाः 'उत्तरिल्लाणं'ति (सू. ४०७) मेरोरुत्तरदिग्वत्तिशिखरिपर्वतदंष्ट्रागतान् लवणसमुद्रान्तर्वतिनोऽष्टाविंशतिमुद्देशकानाह-'जहा जीवाभिगमे' इत्ययमतिदेशः प्रागुक्तदाक्षिणात्यान्तरद्वीपवक्तव्यतानुसारेणावगन्तव्यः ॥ दशमशते चतुस्त्रिंशत्तमः ॥ सम्पूर्ण दशमशतविवरणम् ।।
अथैकादशं शतमारभ्यते, एतदुद्देशकगाथामाह-'उप्पल'त्ति (*६५) उत्पलार्थः प्रथम उद्देशकः, सालूकं-उत्पलस्तदर्थों द्वितीयः, 'पलासे'त्ति पलासः-किंशुकस्तदर्थस्तृतीयः, 'कुंभी'त्ति यनस्पतिविशेषस्तदर्थश्चतुर्थः,'नाली'त्ति नाडीवत् यस्य फलानि स नाडीको वनस्पतिविशेषस्तदर्थः पञ्चमः, 'पउमति पद्मार्थः षष्ठः, 'कन्निय'त्ति कर्णिकार्थः सप्तमः, 'नलिण'त्ति नलिनार्थोऽष्टमः, यद्यपि चोत्पलपद्मनलिनानां नामकोशे नामैक्यं तथापि विशेषो रूढेरवसेयः, 'सिव'त्ति शिवराजर्षिवक्तव्यतार्थो नवमः, 'लोग'त्ति लोकार्थो दशमः, 'कालालभिय'त्ति कालार्थ एकादशः आलभिकायां नगर्या यत्प्ररूपितं तद्वाच्य उद्देशकोऽप्यालभिका इत्युच्यते इत्ययं द्वादशः 'दस दो यत्ति द्वादशोद्देशका एकादशशते स्युरिति ॥ तत्र प्रथमोद्देशकद्वारसङ्ग्रहगाथा वाचनान्तरे दृष्टाः, ताश्चेमाः "उववाओ १ परिमाणं २ अवहारु ३ चत्त ४ बंध ५ वेदे य ६। उदए.७ उदीरणाए ८ लेसा ९ दिट्ठी ॥१६ य १० नाणे य ११ ॥१॥ जोगु १२ वओगे १३ वण्णरसमाई १४ ऊसासगे य १५ आहारे १६। विरई १७ किरिया
பொப்பா பாப்பமாவதிக்குப் பாட்டுப் பார்ப்பயாவைப்பாமற் in
-
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
११०
लघुवृत्ती
१ उद्देशः
|१८ बंधे १९ सन्नि २० कसाइ २१ त्थि २२ बंधे य २३ ॥२॥ सन्निं २४ दिय २५ अणुबंधे २६ संवेहा २७ हार २८ ठिई २९ समुग्धाए ३० । चयणं ३१ मूलाईसु य उववाओ सव्वजीवाणं ३२॥३॥(*६६-६७-६८) एतासामर्थ उद्दे- शकार्थाधिगमगम्य इति । 'उप्पले णं भंते!'त्ति (सू०४०८) एकं पत्रं यत्र तदेकपत्रं, किसलयावस्थायां द्रष्टव्यम् , 'एगजी'त्ति | यदा ह्येकपत्रावस्थं तदैकजीवं तत् , यदा तु द्वितीयादि पत्रं तेन संश्रितं स्यात् तदाऽनेकपत्रावस्था तस्येति, बहवो जीवास्तत्रोपद्यन्ते, 'तेण परं ति ततः प्रथमपत्रात् परतः 'जे अन्ने जीवा उववजंति'त्ति येऽन्ये प्रथमपत्रव्यतिरिक्ता जीवा जीवाश्रयत्वात पत्रादयोऽवयवा उत्पद्यन्ते ते नैकजीवाः-न एकजीवाश्रयाः, किन्त्वनेकजीवा इति, अथवा ततः-एकपत्रात् परतः शेषपत्रादिष्वित्यर्थः येऽन्ये जीवा उत्पद्यन्ते ते नैकजीवाः-नैककाः, किन्त्वनेकजीवाः, अनेके इत्यर्थः, 'वतीए'त्ति प्रज्ञापनाषष्ठपदे, स चैवमुपपपातः 'जइ तिरिक्खजोणिएहिंतो उववजंति किं एगिदिजाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववजंति ?, गोयमा! एगिदियतिरि
खजोणिएहितोऽवि उववज'ति इत्यादि, एवममुष्यभेदा वाच्याः, 'जइ देवेहिंतो किं भवणवासी'त्यादि प्रश्नः, उत्तरं तु ईशानान्तदेवेभ्य उत्पद्यन्ते इत्युपयुज्य वाच्यमित्येतेनोपपात उक्तः, 'जहण्णेणं एको वेत्यादिना तु परिमाणं, 'ते णं संखेन्जा समए समए'त्ति इत्यपहार उक्तः, एवं द्वारयोजना कार्या, उच्चत्तद्वारे-'साइरेगं जोयणसहस्संति तथाविधसमुद्रगोतीर्थकादाविंदमुच्चत्वमुत्पन्नस्यावसेयं, बन्धद्वारे 'बंधए वा बंधया वा' एकपत्रावस्थायां बन्धकः एकत्वात् , द्वयादिपत्रावस्थायां च बन्धकाःबहुत्वादिति, एवं सर्वकर्मसु, आयुष्के तु तदबन्धावस्थाऽपि स्यात् तदपेक्षया अबन्धकोऽपि अबन्धकाश्च स्युरित्येतदाह-'नवरंति इह बन्धकाबन्धकपदयोरेकत्वयोगे एकवचनेन द्वौ विकल्पो, बहुवचनेन द्वौ, द्विकयोगे तु यथायोगमेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वार इत्यष्टौ
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
११ श० १ उद्देशः
लघुवृत्ती
विकल्पाः, स्थापना च 'अ११ अ ३ ३ एवमेकयोगाः ४, एवं द्विकयोगाः ४ अब १ बं १, अब ३६ १, अ१बं ३, अ ३ ३ । वेदनीये सातासाताभ्यां पूर्ववदष्टौ भङ्गाः, इह च सर्वत्र प्रथमपत्रापेक्षया एकवचनान्तता, ततः परं तु बहुवचनान्तता, | वेदना चानुक्रमोदितस्य उदीरणोदीरितस्य वा कर्मणोऽनुभवः, उदयस्त्वनुक्रमोदितस्यैवेति वेदकत्वप्ररूपणेऽपि भेदेनोदयित्वप्ररूपण-| | मिति, उदीरणाद्वारे 'नो अणुदीरग'त्ति तस्यामवस्थायां तेषामनुदीरकत्वस्थासम्भवात् , 'वेयणिजाउएसु अट्ठभंग'त्ति वेदनीये सातसातापेक्षया आयुषि पुनरुदीरकत्वानुदीरकत्वापेक्षयाऽष्टौ भङ्गाः, अनुदीरकत्वं च आयुष उदीरणायाः कादाचित्कत्वादिति, लेश्याद्वारे अशीतिर्भङ्गाः, कथं एककयोगे एकवचनेन चत्वारो, बहुवचनेन ४, द्विकयोगे एकत्वबहुत्वाभ्यां चतुर्भङ्गी, चतुर्णा च पदानां षट् द्विकयोगाः ते च चतुगुणिताः २४, त्रिकयोगे तु त्रयाणां पदानामष्टौ भङ्गाः, चतुर्णा पदानां चत्वारत्रिकसंयोगास्ते | चाष्टाभिर्गुणिताः ३२, चतुष्कसंयोगे तु षोडश भङ्गाः, सर्वमीलने अशीतिरिति, अत एवोक्तं 'गोयमा ! कण्हलेसे वे'त्यादि, वर्णादिद्वारे 'ते पुण अप्पणा अवन्न'त्ति शरीराण्येव तेषां पञ्चवर्णानि, ते पुनरुत्पन्नजीवाः 'अप्पण'त्ति स्वरूपेण अवर्णाः-वर्णादिवर्जिताः, अमूर्त्तत्वात्तेषामिति । उच्छ्वासद्वारे 'नो उस्सासनिस्सासा येत्यादि, अपर्याप्यवस्थायां, इह च २६ भङ्गाः, कथं ?, | एकयोगे एकवचनान्तास्त्रयः बहुवचनान्ता अपि त्रयः, द्विकयोगे एकत्वबहुत्वाभ्यां तिस्रश्चतुर्भङ्गीकाः इति द्वादश, त्रिकयोगे त्वष्टा| विति, एवं सर्वे २६ भङ्गाः । आहारकद्वारे 'आहारए वा अणाहारए वा' विग्रहगतावनाहारकः, अन्यथा आहारकः, तत्राष्टौ भङ्गाः प्राग्वत् , संज्ञाद्वारे कषायद्वारे चाशीतिर्भङ्गाः लेश्याद्वारवद् व्याख्येयाः, से णं भंते ! उप्पलजीवे पुढविजीवेत्यादिना अनुसंवेधस्थितिरुक्ता, तत्र 'भवादेसेणं'ति भवप्रकारेण, भवमाश्रित्येत्यर्थः, 'जहण्णे णं दो भवग्गहणाईति एकं पृथ्वीका
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
यिकत्वे द्वितीयमुत्पलत्वे ततः परं मनुष्यादिभवं गच्छेदिति, 'कालादेसेणं जहण्णेणं दो अंतोमुहुत्त 'ति पृथ्वीवेनान्तर्मुहूर्त्त पुनरुत्पलत्वेनान्तर्मुहूर्त्तमिति कालादेशेन जघन्यतो द्वे अन्तर्मुहूर्ते, एवं द्वीन्द्रियादिषु ज्ञेयं, 'उक्कोसेणं अट्ठभव'त्ति चत्वारि पञ्चे न्द्रियतिरश्चः चत्वारि चोत्पलस्येत्यष्टौ भवग्रहणान्युत्कर्षत इति, 'उक्कोसेणं पुत्र्वकोडीपुहुत्तं त्ति चतुर्षु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्भवग्रहणेषु चतस्रः पूर्वकोट्यः उत्कृष्टकालस्य विवक्षितत्वेन, उत्पलकायोद्वृत्त जीव योग्योत्कृष्टपञ्चेन्द्रियतिर्यस्थितेर्ग्रहणात् उत्पलजीवितं त्वेतास्वधिकमित्युत्कृष्टतः पूर्वकोटीपृथक्त्वं स्यादिति, एवं जहा आहारुद्देसए' 'वणस्सइकाइयाण' मित्यादि, अनेन च यदतिदिष्टं तदिदं - 'खेतओ असंखेजपदेसोगाढाई कालओ अण्णतरकालट्ठियाई भावओ वण्णमंताई' इत्यादि, 'सव्वष्पणयाइए'त्ति नवरं 'नियमा छद्दिसं' त्ति पृथ्वीकायिकादयः सूक्ष्मतया निष्कुटगतत्वेन स्यात्तिसृषु स्याच्चतसृषु दिक्षु इत्यादिना प्रकारेणाहारमाहारयन्ति, उत्पलजीवास्तु बादरत्वेन तथाविधनिष्कुटेष्वभावात् षट्सु दिक्षु आहारयन्तीति । 'वर्कतीए'त्ति प्रज्ञापनापष्ठपदं 'उच्चहणा' उद्वर्त्तनाधिकारे, तत्रेदमेवं सूत्रं - 'ण णरए उववअंति, मणुएसु उव०, नो देवेसु उव०, 'उप्पलकेसरत्ताए 'त्ति इह केसराणि - कर्णिकापरितोऽवयवाः, 'उप्पलकण्णियत्ताए'त्ति कणिका - बीजकोशः, 'उप्पलथिभगत्ताए 'त्ति विभागावयवतः पत्राणि प्रभवन्ति ॥ एकादशशते प्रथमः ॥
सालूकोद्देशकादयस्तप्तोद्देशकाः प्राय उत्पलोदेशकसमाः विशेषः पुनर्यो यत्र स तत्र सूत्रसिद्ध एव, नवरं पलाशोदेशके यदुक्तं 'देवेसु न उववज्जंति' (सू. ४१०) तस्यायमर्थः - उत्पलोद्देशके हि देवेभ्य उद्वृत्ता उत्पद्यन्ते इत्युक्तमिह तु ते पलासे नोत्पद्यन्ते इति वाच्यं, अप्रशस्तत्वात्, यतस्ते प्रशस्तेष्वेव उत्पलादिवनस्पत्यादिषूत्पद्यन्ते । तथा 'लेसासु'त्ति लेश्याद्वारे इदं वाच्यं, यदा
CHOLLOLD BOLLOLOLO
११ श० १ उद्देशः
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
किल तेजोलेश्यावान् देवो देवत्वाच्च्युत्वा वनस्पतिषूत्पद्यते तदा तेजोलेश्या तेषु लभ्यते, न च पलासे देवत्वोद्वृत्त उत्पद्यते पूर्वोक्तंयुक्तेः, एवं तेषु तेजोलेश्या न सम्भवति, तदभावादाद्यास्तिस्रो लेश्यास्स्युः, एतासु २६ भङ्गाः, त्रयाणामेव पदानां भावादिति, एतेप्रदेशकेषु नानात्वसङ्ग्रहगाथास्तिस्रः यथा - " सालुंमि धणुपुहुत्तं होइ पलासे य गाउयपुहुत्तं । जोयणसहस्समहियं अवसेसाणं तु छहंपि || १ || कुंभीऍ नालियाए बासपुहुत्तं ठिई उ बोद्धव्वा । दसवास सहस्साई अवसेसाणं तु छण्हंपि ॥२॥ कुंभीऍ नालियाए होंति पलासे य तिन्नि लेसाओ । चत्तारि य लेसाओ अवसेसाणं तु पंचण्डं || ३ || "ति ॥ एकादशशते द्वितीयादयोऽष्टमान्ताः ॥ अथ शिवराजर्षिसंविधानकं नवमोदेशके प्राह - 'महया हिमवंत वण्णउ' त्ति (सू. ४१६) अनेन 'महयाहिमवन्तमहन्तमलयमन्दरमहिंदसारे' इत्यादि राजवर्णनं वाच्यं तत्र महाहिमवानिव महान् शेषनृपापेक्षया, तथा मलयः पर्वतः मन्दरो - मेरुः महेन्द्रः-शक्रादिर्देवराजस्तद्वत्सारः - प्रधानो यस्स तथा, जहा सूरियकंते यथा राजप्रश्नीये सूर्यकान्तो राजकुमारः 'पच्चुवेक्खमाणे विह रइत्ति इति वर्णकेन वर्णितः तथाऽयं वर्णयितव्यः, 'सुबहु लोही लोहकडाहक डुच्छजाव' त्ति (लोही) मंडकादिपचनिका 'लोहकडाह' त्ति लोहकटादि बल्लादि अन्नादिपरिवेषणभाजनं लोकेऽपि कडुच्छु कडछीत्यर्थः, 'वाणपत्थि'त्ति वने भवा वानी, प्रस्थानं प्रस्था - अवस्थितिः वानी प्रस्था येषां ते वानप्रस्थाः, अथवा ब्रह्मचारी १ गृही २ वानप्रस्थो ३ भिक्षुर्यतिः ४ क्रमात् । एते चत्वारो लोकप्रतीताः आश्रमाः एतेषां तृतीयाश्रमवर्त्तिनो वानप्रस्थाः, 'होत्तिय'त्ति अग्निहोत्रिकाः 'सोत्तिय'त्ति पाठान्तरे 'पोत्तिय'त्ति वस्त्रधारिणः 'जहा उववाइए जाव इंगालसोल्लियं' ति अङ्गारैरिव पक्कं 'कंदुसोल्लियं ति कन्दुः- कटाहिका तत्र सोल्लियंपक्कमिवेति 'दिसापोक्खिय'त्ति उदकेन दिशः प्रोक्ष्य ये फलपुष्पादि गृह्णन्ति ते दिक्प्रोक्षकाः तत्तापसत्वेन 'दिसाचकवालएणं' ति
JOCZÓLSK SCCJOCJOEZJIGJOBDOCD
११ श०
२-९ उद्देशाः
॥१७॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः लपवत्ता
का
११
उद्दे.
| एकत्र पारणके प्राचीदिक्फलान्याहृत्य भुते, द्वितीये तु दक्षिणस्यामिति दिक्चक्रवालेन यत्र तपसि पारणककरणं तद्दिकचक्र
वालतपःकर्म उच्यते तेन तपःकर्मणेति, 'वकलवत्थ'त्ति वल्कलं वस्त्रं निवसितं येन स वल्कलवस्त्रनिवसितः, 'किढिणसंका| इय'त्ति 'किढिण'त्ति वंशमयतापसभाजनविशेषः तस्य सांकायिकं-भारोद्वहनयन्त्रं, पोक्खेति' उदकेन प्रोक्षति-सिञ्चति 'पत्थाणे'त्ति प्रस्थाने-परलोकसाधनमार्गे फलाद्याहरणार्थं गमने वा प्रतिस्थितं-प्रवृत्तं, 'दग्भे यत्ति समूलान् 'कुसे त्ति निर्मलान 'समिहाओ'त्ति समिधः-काष्ठिकाः 'पत्तामोडं'ति तरुशाखामोटितपत्राणि 'वेदि वद्धेइत्ति वेदिकां-देवार्चनस्थानं वर्द्धयति, प्रमार्जयतीत्यर्थः, 'उवलेवण'त्ति उपलेपनं गोमयादिना संमज्जनं जलेन सम्मार्जनं शोधनं वा, दम्भत्ति दर्भकलशो हस्तगतो यस्य स तथा, जलमजनं देहशुद्धिमात्रं, जलक्रीडां जलाभिषेकं जलक्षरणं 'आयंते'त्ति जलस्पर्शात् 'चोक्खेत्ति अशुचिमलापगमात् | 'देवयपितिकयकज्ज'त्ति देवतानां पितृणां च कृतं कार्य जलाञ्जलिदानादिकं येन स तथा, 'सरएणं'ति शरकेन-निर्मन्थकाष्ठेन | अरणिनामानं काष्ठं 'महेइ'त्ति मनाति-घर्षयति ॥'अग्गिस्स दाहिणपासे'त्यादि (*६९॥) प्राकृतः साई श्लोकः सूत्रपाठसिद्धो|ऽस्ति, तत्र 'सत्तंगाई'ति सप्ताङ्गानि समादधति-सन्निधापयति 'त'ति कथने तद्यथाशब्दो गृह्यते,'सकहंति सकथां तत्समयप्रसि खोपकरणविशेषः १ वल्कलं २ स्थानं-अग्निपात्रं ३ शय्याभाण्डं-शय्योपकरणं ४ कमण्डलु ५ दण्डदारु-दण्डकः ६ तथाऽऽत्मानः७ 'अहेताईति अथैतानि सप्त, 'चरं साहरे'त्ति चरुः-पात्रविशेषः, तत्र पच्यमानद्रव्यमपि चरुरेव तं चरुं, बलिमित्यर्थः, साधयति | रन्धयतीत्यर्थः, बलिविस्संदेव'त्ति बलिना वैश्वदेवं-वैश्वानरं पूजयतीत्यर्थः॥'एगविहविहाण'त्ति (सू०४१७ एकेन विधिना| प्रकारेण विधान-व्यवस्थानं येषां ते तथा, सर्वेषां वृत्तत्वात् ,'वित्थारओऽणेग'त्ति द्विगुणविस्तारत्वात तेषामिति ॥'सवन्नाति
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
पुद्गलद्रव्याणि 'अवन्नाई' ति धर्मास्तिकायादीनि 'अन्नमन्नबद्धाई 'ति मिथोगाढा श्लेषाणि ५, पुट्ठाई मिथो आगाढा श्लेषाणि, 'घडत्ताए' अन्योऽन्यघटतया - सम्बद्धतया तिष्ठन्ति, 'तावसावसह 'त्ति तापसावसथः - तापसमठः । यथौपपातिके (सू. ४१८) सिद्ध्यादिखरूपमुक्तं तथाऽत्रापि वाच्यं, सङ्ग्रहगाथामाह- 'संघयणं संठाणं उच्चत्तं आउयं च परिवसण' न्ति, तत्र संहननमुक्तमेव, संस्थानानां षण्णामन्यतरस्मिन् सिध्यन्ति, उच्चत्वे जघन्यतस्तप्तरत्निमिते, सप्तहस्तप्रमाणे इत्यर्थः, उत्कृष्टतः पञ्चधनुः शतिके, आयुषि जघन्यतस्साधिकाष्टवर्षे उत्कृष्टतः पूर्वकोटीमाने, परिवसना पुनरेवं- रत्नप्रभादिपृथ्वीनां सौधर्मादिस्वर्गाणां ईषत्प्राग्भारान्तानां क्षेत्राणामधो न परिवसन्ति सिद्धाः, किन्तु सर्वार्थसिद्ध विमानोपरितनभागादूर्ध्वं योजनानि १२ व्यतिक्रम्येषत्प्राग्भारा नाम पृथ्वी ४५ लक्षयोजनमाना आयामविष्कम्भाभ्यां श्वेताऽस्ति तदुपरि योजने लोकान्तस्स्यात्, तद्योजनस्योपरितनगव्यूतोपरिषड्भागे सिद्धास्तिष्ठन्ति एवं सिद्धिगण्डिका- सिद्धखरूपवाच्यपद्धतिरोपपातिक प्रसिद्धाऽध्येया ॥ एकादशशते नवमः ॥
. 'दव्वलोए 'ति (सू. ४२० ) द्रव्यलोक आगमतो नोआगमतश्च द्विधा, तत्रागमतो लोकशब्दार्थज्ञस्तत्रानुपयुक्तः, 'अनुपयोगो द्रव्य मिति वचनात् नोआगमतस्तु ज्ञशरीरभव्यशरीरतद्व्यतिरिक्तभेदात् त्रिधा, तत्र लोकशब्दार्थज्ञस्य शरीरं मृतावस्थं ज्ञानापेक्षया भूतलोकपर्यायत्वेन घृतकुम्भवत् लोकः, स च ज्ञशरीररूपो द्रव्यतो लोको ज्ञशरीरद्रव्यलोकः, नोशब्दश्च सर्वनिषेधे, तथा लोकशब्दार्थं ज्ञास्यति यस्य शरीरं सचेतनं भाविलोकभावत्वेन मधुघटवत् स भव्यशरीरद्रव्यलोकः, इहापि बोशब्दो निषेधार्थः, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तश्च द्रव्यलोकः द्रव्याण्येव धर्मास्तिकायादीनि, यदुक्तं - 'जीवमजीवे रूवमरूवि'त्ति गाहा ( आव०) १ 'खेत्तलोए'त्ति क्षेत्ररूपो लोकः क्षेत्रलोकः, आह च- 'आगासस्स पएसा उड' ति गाहा २ । 'काललोए' समयादिकालरूपो लोकः
११ श० १० उद्दे०
॥१७१ ॥
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
काललोकः, आह च- 'समयावली मुहुत्ता०' ३ 'भावलोएं 'ति भावलोको द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च तत्र आगमतो लोकशब्दार्थज्ञस्तत्रोपयुक्तो, भावरूपो लोको भावलोकः, आह च- 'उदश्य उवसमिए० 'त्ति गाहा ४ । इह नोशब्दः सर्वनिषेधे मिश्रवचने वा, आगमस्य ज्ञानत्वात् क्षायिकक्षायोपशमिकज्ञानरूपभावमिश्रत्वात् औदयिकादिभावलोकस्येति, 'अहेलो एत्ति अधोलोकरूपः क्षेत्रलोकः, इहाष्टप्रदेशो रुचकः तस्याधस्तन प्रतराधो नवयोजनशतानि यावत्तिर्यग्लोकः ततोऽधःस्थितत्वादधोलोकः स रत्नप्रभादिकः सप्तरज्जुप्रमाणः, 'तिरियलोय'त्ति रुचकापेक्षयाऽध उपरि च नव नव योजनशतमानस्तिर्यगुपत्वात्तिर्यग्लोकः तद्रूपः क्षेत्रलोकः, 'उडलोय'त्ति तिर्यग्लोकस्योपरि देशोनसप्तरज्जुमित ऊर्ध्वलोकः क्षेत्रोर्ध्वलोकः 'तप्पागार 'ति तप्र उडुपकः 'उड्डुमुइंगाका| रत्ति ऊर्ध्वमृदङ्गाकार संस्थितः, शरावसम्पुट इत्यर्थः, 'सुपइडगसंठिय'त्ति सुप्रतिष्ठकं -स्थापनकं तच्चेहारोपितवारकादि गृह्यते, तत्संस्थानसंस्थितः, तस्मिन् लोके केवली 'जीवे अजीवे विजाणइ तओ पच्छा सिज्झइ जाव अंतं करेइ' त्ति 'झुसिरगोलसंठिए 'ति अन्तः शुषिरगोलकाकारः अलोकः, स्थापना चेयम्'नवरं अरूवी 'त्ति अधस्तिर्यग्लोकयो रूपिणस्सप्तविधाः प्राग् उक्ताः . धर्माधर्माकाशास्तिकायानां देशाः ३ प्रदेशाश्च ३ काल इत्येवं, ऊर्ध्वलोके तु रविप्रकाशाभिव्यङ्ग्यः कालो नास्ति, अधस्तिर्यग्लोकयोरेव रविप्रकाशभावात् अतः षडेव ते इति, 'जहा बीयसए'त्ति यथा द्वितीये शते अत्थीतिनाम्नि दशमोदेशके इत्यर्थः, 'लोगागासे' त्ति लोकाकाशे विषयभूते जीवादय उक्ता एवमत्रापीत्यर्थः, नवरमिति केवलमयं विशेषः, तत्रारूपिणः पञ्चविधा उक्ताः इह तु सप्तविधा वाच्याः, तत्र हि लोकाकाशमाधारतया विवक्षितं अत्र तु न अत आकाशभेदा अध्याधेयास्स्युरिति सप्त, ते चैवम्-धर्मास्तिकायदेशस्तु न स्यात्, धर्मास्तिकायस्यैव तत्र भावात्, धर्मास्तिकायप्रदेशाश्च सन्ति, तद्रूपत्वाद्धर्मास्तिकायस्येति द्वयं २, एवमध
SÚCSÓLIDOSÚCSÓC :>>6506 10CES
११ श० १० उद्दे.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
उद्दः
MAL HINDIHINigemiamomina
स्तिकायेऽपि द्वयं ४, तथा नोआकाशास्तिकायो, लोकस्य तद्देशत्वात् , आकाशदेशस्तु न स्यात् , तदंशत्वाल्लोकस्य, तत्प्रदेशाच सन्ति ६, कालश्चेति सप्त । 'अलोए णं भंतेत्ति एवं जहे' त्याद्यतिदेशादेवं दृश्यम्-अलोए णं भंते ! किंजीवा जीवदेसा जीवपदेसा अजीवा अजीवदेसा अजीवदव्वपदेसा ?, अगुरुयलहुए अणंतेहिं अगुरुयलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासे अणंतगूणे'त्ति तत्र सर्वाकाशमनन्तभागोनमित्यस्यायमर्थः-लोकलक्षणेन सर्वाकाशस्यानन्तभागेन न्युनं सर्वाकाशमलोक इति । 'अहे लोगखित्तलो. गस्स णं भंते ! एगम्मि आगासपएसे'त्ति नो जीवा एकप्रदेशे तेषामनवगाहनात् , बहूनां पुनर्जीवानां देशस्य प्रदेशस्य चावगाहनात उच्यते-'जीवदेसावि जीवपदेसावि', यद्यपि धर्मास्तिकायाद्यजीवद्रव्यं नैकत्राकाशप्रदेशेऽवगाहते तथापि परमाणुद्वथणुकादिद्रव्याणां कालद्रव्यस्य चावगाहनादुच्यते-'अजीवावित्ति, द्वयणुकादिस्कन्धदेशानां त्ववगाहनादुक्तं-'अजीवदेसावित्ति,धर्माधर्मास्तिकायप्रदेशयोः पुद्गलद्रव्यप्रदेशानां चावगाहनादुच्यते-'अजीवपदेसावि', 'एवं मज्झिल्लविरहिओ'त्ति दशमशतप्रदर्शितत्रिकभङ्गे 'अहवा एगिंदियदेसा य बेइंदियस्स य देसा' इत्येवंरूपो यो मध्यभङ्गस्तत्र प्रदर्शितस्तेन रहितः भङ्गाद्वयरूपोऽध्ये| तव्यः, मध्यमभङ्गकस्बेहासम्भवात् , तथाहि-द्वीन्द्रियस्यैकत्राकाशप्रदेशे बहवो देशा न सन्ति, देशस्यैव भावात् , 'एवं आइल्लविरहिओ'त्ति, अहवा एगिदियपएसा बेंदियस्स पदेसे इत्येवंरूप आद्यभङ्गकस्येहासम्भवात् , तथाह-नास्त्येवैकत्राकाशप्रदेशे केवलिसमुद्घातं विनैकस्य जीवस्यैकप्रदेशसम्भवोऽसङ्ख्यातानामेव भावादिति, अणिदिएम तियभंगोत्ति अनिन्द्रियेषु सिद्धेपृक्तभङ्गत्रयमपि सम्भवतीतिकृत्वा तेषु तद्वाच्यमिति, 'रूवी तहेव'त्ति स्कन्धा देशाः प्रदेशा अणवश्चेत्यर्थः, 'णो धम्मत्थिकाए'त्ति नो धर्मास्तिकाय एकत्राकाशप्रदेशे सम्भवति, असङ्ख्यातप्रदेशावगाहित्वात् तस्येति, धम्मत्थिकायस्स देसे'त्ति यद्यपि
minomimilai animaNPrimpimpNDIMINIOHI
॥१७२।।
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
धर्मास्तिकायस्यैकत्राकाशप्रदेशे प्रदेश एवास्ति, तथापि देशः अवयव इत्यनान्तरत्वेनावयवमात्रस्यैव विवक्षितत्वानिरंशतायाश्च तत्र सत्या अप्यविवक्षितत्वाद्धर्मास्तिकायदेश इत्युक्तं । प्रदेशस्तु निरुपचरित एवास्तीत्यत उच्यते-'धम्मत्थिकायस्स पदेसे'त्ति, एवमहम्मत्थिकायस्सवित्ति नो अहम्मत्थिकाए अहम्मत्थिकायस्स पदेसेइत्येवमधर्मास्तिकायसूत्रं वाच्यमित्यर्थः, अद्धासमओ नत्थि, अरूवी चउविह'त्ति ऊर्ध्वलोके अद्धासमयो नास्तीति अरूपिणश्चतुर्दा धर्मास्तिकायदेशादय ऊर्ध्वलोकस्यैकत्राकाश| प्रदेशे स्युरिति, 'लोगस्स जहा अहेलोगस्स'त्ति अधःक्षेत्रलोकस्य एकत्राकाशप्रदेशे यद्वक्तव्यमुक्तं तल्लोकस्याप्येकत्राकाशप्रदेशे
वाच्यमित्यर्थः, तच्चेदम्-'लोगस्स णं भंते ! एगम्मि आगासपदेसे किं जीवा पुच्छा ?, गोयमा ! नो जीवे' त्यादि प्राग्वत् , 'अहो|लोयखित्तलोये अणंता वण्णपज्जवत्ति अधःक्षेत्रलोके अनन्ता वर्णपर्यवाः, एकगुणकालादीनामनन्तगुणकालकाद्यवसानानां पुद्गलानां तत्र भावात् , अलोकसूत्रे 'नेवत्थि गुरुलहपज्जवत्ति गुरुलघुपर्यवोपेतद्रव्याणां पुद्गलादीनां तत्राभावात् । 'पुरस्थाभिमुहे'त्ति (म. ४२०) मदपेक्षया 'आसत्तमकुलवंसे'त्ति कुलरूपो वंशःप्रहीणः स्यात् , आसप्तमादपि वंशात् , सप्तमं वंशं | यावदित्यर्थः 'गयाओ से अगए असंखेजइभागे'त्ति ननु पूर्वादिषु दिक्षु प्रत्येकमर्द्धरज्जुप्रमाणत्वाल्लोकस्योर्ध्वाधश्च किश्चि|न्यूनाधिकसप्तरज्जुत्वात् तुल्यया गत्या गच्छतां देवानां कथं षट्सु दिक्षु गतं क्षेत्रं असङ्ख्यातभागमानं अगतात्तु गतमसङ्ख्यात|गुणमिति, क्षेत्रवैषम्यादिति भावः,अत्रोच्यते-घनचतुरस्त्रीकृतलोकस्यैव कल्पितत्वात् न दोषः, ननु यद्युक्तखरूपयाऽपि गत्या गच्छन्तो
देवा लोकान्तं बहुनापि कालेन न लभन्ते तदा कथमच्युतात जिनजन्मादिषु द्रागवतरन्ति, बहुत्वात् क्षेत्रस्य, अल्पत्वादवतरण| कालस्येति, सत्यम् , किन्तु मन्देयं गतिः जिनजन्माद्यवतरणगतिश्च शीघ्रतमेति 'असम्भावपट्ठवणाए"त्ति असद्भूतार्थकल्पन
A
nuprelimins
HMMImanna
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
११०
उद्दे
येत्यर्थः, जाव कलिय'त्ति यावत्करणादिदं दृश्यम् , 'संगयगयहसियभणियचिट्ठियविलासललियसलावनिउणजुत्तोवयारकलिय'त्ति, 'बत्तीसइविहस्स नहस्स'त्ति द्वात्रिंशद् विधा-भेदा यस्य नाट्यस्य, तत्र ईहामृगऋषभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नरादिभक्तिचित्रो नामैको नाट्यविधिः, एवमन्येऽप्येकत्रिंशद्विधयो राजप्रश्नकृतानुसारतो वाच्याः। 'लोगस्सणं भंते! एगंमिति (सू.४२१) अस्य व्याख्या-यथा किल एतेषु त्रयोदशप्रदेशकानि दिग्दशकस्पर्शानि त्रयोदश द्रव्याणि स्थितानि, तेषां च प्रत्याकाशप्रदेशं त्रयोदश २ प्रदेशाः स्युः, एवं लोकाकाशदेशे अनन्तजीवावगाहेनैकैकस्मिन्नाकाशप्रदेशे अनन्ता जीवप्रदेशाः स्युः । (सू. ४२२) लोके च सूक्ष्मा अनन्तजीवात्मका निगोदाः पृथ्व्यादिसर्वजीवासङ्ख्येयकतुल्याः सन्ति, तेषां चैकैकमिन्नाकाशप्रदेशे जीवप्रदेशा अनन्ताः स्युः तेषां च जघन्यपदे एकत्राकाशप्रदेशे सर्वस्तोका जीवप्रदेशाः, तेभ्यश्च सर्वजीवा असङ्ख्येयगुणाः, उत्कृष्टपदे पुनस्तेभ्यो विशेषाधिका जीवप्रदेशा इति, अयं च सूत्रा- .
र्थोऽमृभिवृद्धोक्तगाथाभिर्भावनीयः-'लोगस्सेगपएसे, जहण्णयपयम्मि जियपएसाणं । उक्कोसपदे | य तहा सव्वजियाणं च के बहुया? ॥१॥” इति प्रश्नः, उत्तरं पुनरत्र-'थोवा जहण्णपदे जिवप्पदेसा जिया असंखगुणा । उक्को| सपयपदेसा ततो विसेसाहिया भणिया।॥२॥" अथ जघन्यपदमुत्कृष्टपदं चोच्यते-तत्थ जहण्णपयं पुण लोयंते जत्थ फासणा तिदिसि ।
छद्दिसिमुक्कोसपयं समत्तगोलम्मि नन्नत्थ ॥३॥ तत्र-तयोर्जघन्येतरपदयोर्जघन्यपदं लोकान्ते स्यात् 'जत्थति यत्र गोलके स्पर्श|ना निगोददेशैस्तिसृष्वेव दिक्षु स्यात् , शेषदिशामलोकेनावृतत्वात् , सा च खंडगोल एव स्यादिति भावः, 'छद्दिसिंति यत्र पुन
॥१५
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
११उद्दे०
गोलके षट्स्वपि दिक्षु निगोददेशैः स्पर्शना स्यात् तत्रोत्कृष्टपदं स्यात् , तच्च समस्तगोले-अखण्डगोलके स्यात् 'नन्नत्यत्ति नान्यत्र, खण्डगोलके न स्यादित्यर्थः, सम्पूर्णगोलकश्च लोकमध्य एव स्यादिति । ॥ एकादशशते दशमः॥ _ 'पमाणकाले'त्ति (सू. ४२३) प्रमीयते--परिच्छिद्यते येन वर्षशतादि तत्प्रमाणं स चासौ कालः प्रमाणकालस्तस्य विशेषो दिवसादिलक्षणः, आह च-दुविहो पमाणकालो दिवसपमाणं च होइ राई य । चउपोरिसिओ दिवसो राई चउपोरिसी चेव ॥१॥ 'अहा|उनिव्वत्तिकाले'त्ति यथा-येन प्रकारेणायुषो निवृत्तिः-बन्धनं तथा यः कालः-अवस्थितिरसौ यथायुर्निवृत्तिकालः, नारकाद्यायु-1 | कलक्षणः, अयं चाद्धाकाल एवायुःकर्मानुभवविशिष्टस्सर्वेषामेव संसारिजीवानां स्याद् , आह च-"नेरइयदेवमणुया तिरिक्खजोणीण होइ जं जेण । निव्वत्तियमनभवे पालंति अहाउकालो सो ॥२॥" मरणकालो-मरणावसरः, अद्धाकालो त्ति अद्धा-सम| यादयो विशेषास्तद्रूपः कालः अद्धाकालः, चन्द्ररविप्रमुखक्रियाप्रधानोऽर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रवर्ती समयादिः, आह च-"समयावली | मुहुत्ता दिवस अहोरत्त पक्ख मासं वा । संवच्छर जुग पलिया सागर उस्सप्पि परियट्टा ॥१॥” 'अद्धपंचममुहुत्त'त्ति (सू.४२४) अष्टादशमुहूर्तस्य दिवसस्य रात्रे, चत्वारो मुहूर्ताः पञ्चममुहूर्तस्याद्धं च अर्धपश्चममुहूर्ताः, नवघटिका इत्यर्थः, ततः अर्द्धपञ्चमा मुहर्ता यस्याः सा तथेति, 'तिमुहत्त'त्ति त्रयो मुहूर्त्ता यस्यां सा त्रिमुहूर्ता, पद्घटिका इत्यर्थः, 'कइभागमुहुत्तभागेणं ति कतिभागमुहर्त्तभागेन, कतिथेन मुहूतांशेनेत्यर्थः, 'बावीससयमुहुत्तभागेणं'ति इह अर्द्धपश्चमानां-सार्द्धचतुर्मुहूर्तानां त्रयाणां च मुहर्तानां विशेषः सार्की मुहूर्तः, स च त्र्यशीत्यधिकदिवसशतेन वर्धते हीयते च, कथं ?, उच्यते, स च साद्धों मुहत्तों घटीत्रयप्रमाणो जैनटिप्पनके षण्माससत्कव्यशीत्यधिकशतदिनरूपभागतया स्थाप्यते, तत्र मुहूर्ते घटीद्वयमिते द्वाविंशत्यधिकं भाग
Milkamamalini MilmIONSHAMInnolemand RANICHAR INSIDHA
downindian
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
.
. ....
0
-
Thuti மாட மாமா
மாமா - Irineயாயையாயமரியாயப்பற்றி படியாகாதிபா பாடி தயார்
Miharitril
शतं स्यादित्यतोऽभिधीयते 'बावीसें'त्यादि, द्वाविंशत्यधिकशततमभागरूपेण मुहूर्तभागेनेत्यर्थः, अथ घटिका २ प्रति कियन्तो भागाः स्युरिति, उच्यते, द्वाविंशत्यधिकभागशतमीक्रियते, तदर्धीकरणे लब्धा एकस्यां घट्यामेकषष्टिः, द्विगुणीकरणे जातं घटिकाद्वयमिति मुहूर्ते द्वाविंशत्यधिकभागशतं, इत्थं तृतीयघट्यामप्येतावन्तः स्युस्तेनैकपष्टिस्त्रिगुणीकरणे साौं मुहूर्तों घटिकात्रयमितरुयशीत्यधिकदिनरूपभागशतेन षण्मासे २ वर्द्धते हीयते च, 'आसाढपुण्णिमाए'त्ति इहापाढपूर्णिमास्यामिति यदुक्तं तत्पश्वसांवत्सरिकयुगस्यान्तिमवर्षापेक्षयाऽबसेयं, यतस्तत्रैवाषाढपूर्णिमास्यां अष्टादशमुहूर्नो दिवसः स्यात् , अर्द्धपञ्चमुहूर्ता च तस्मात्पौरुषी स्यात् , वर्षान्तरे तु यत्र दिवसे कर्कसङ्क्रान्तिः स्यात् तत्रैवासौं भवतीति ज्ञेयं, एवं पौषपूर्णिमास्यामप्यौचित्येन वाच्यमिति ॥
अनन्तरं रात्रिदिवसयोर्वैषम्यमभिहितमथ तयोरेव समतां दर्शयति-'चित्तासोयपुण्णिमासु णं'ति इत्यादि यदुच्यते तद्वयवहा| रनयापेक्षं, निश्चयतस्तु कर्कमकरसङ्क्रान्तिदिनादारभ्य यत् द्विनवतितममहोरात्रं तस्यार्द्ध समदिनरात्रिप्रमाणतेति, तत्र च पश्चदशमुहूर्ते दिने रात्रौ वा चतस्रः पौरुष्यः स्युः, चत्वारः प्रहरा इत्यर्थः, तत्र पौरुष्यां २त्रयो मुहूर्ताः, एवं चतस्रः पौरुष्यस्त्रिभिर्मुहत्तैर्गुणिता जाता द्वादश मुहूर्ताः, अवशिष्टास्त्रयो मुहूर्ताश्च पौरुष्यश्चतस्रः, तेन कियन्तो भागास्समायान्ति इति ?, उच्यते, मुहूर्तस्य घटीद्वयमानत्वात् मुहूर्त्तत्रिके द्विगुणिते पद् घटिकाः, तत्र पौरुषी प्रत्येका घटी, एवं चतसृषु पौरुषीषु घटीचतुष्कं, अथ घटीद्वयमवशिष्यते, तत्र घट्याः षष्टिपलमानत्वात् घटीयुग्मे १२० पलानि स्युः, तत्र पौरुषी २ प्रति त्रिंशति पलानि, एवं चतसृषु, त्रिंशतश्चतुर्गुणने १२० पलानि जातानि । 'चउभागमुहुत्त'त्ति एकं मुहूर्त १२० पलरूपं तस्य मुहूर्तस्य चत्वारो भागाः क्रियन्ते, एवंविधं चतुर्भागमुहूर्त तत्रैकस्सिन् २ भागे ३० पलानि एवं मुहूर्तभागत्रये नवतिपलानि, तानि च चतसृषु पौरुषीषु स्थाप्यंते, ततः
HOSHIARI
१७४॥
IdIRRIANDE
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
영
மகா யாமப் பயமாகப் பாடிய பா பா பா
शेषत्रिंशत्पलरूपो मुहूत्तचतुर्थभागः, तेन चतुर्थभागेनोनाश्चतुर्भागमुहूर्तचतुर्थभागोनाश्चत्वारो मुहूर्ता यस्यां पौरुष्यां सा तथेति । 'से किं तं अहाउनिव्वत्तिकाले'त्ति (सू. ४२७) इह च 'जेणं ति येन केनचिन्नारकाद्यन्यतमेन 'अहाउयं यत्प्रकारमायुष्क-जीवितमन्तर्मुहर्तादि यथाऽऽयुष्कं निर्वतितं-निबद्धं, 'जीवो वा सरीराओ'त्ति जीवो वा शरीरात् शरीरं जीवाद्वा वियुज्यते । 'अद्धाकाले'त्ति अद्धाकालोऽनेकविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'समयट्ठयाए समयरूपोऽर्थः समयार्थस्तद्भावस्तत्ता तया, समयभावेनेत्यर्थः, एवमन्यत्रापि, यावत्करणात् 'मुहुत्तट्ठयाए' इत्यादि दृश्यं, एस णं' एपः-अनन्तरोक्तोत्सपिण्यादिकः अद्धाः 'दोहारछेएणं'ति द्वौ भारी-भागौ यत्र छेदेन द्विधा वा कारः करणं यत्तत् द्विधाभारं द्विधाकारं वा तेन 'जाहे'त्ति यदा तदा समयः, | 'समुदायसमिइति समुदाया-वृन्दानि तेषां याः समितयो-मीलनानि तासां यः समागमः-संयोगः तेन, यत् कालमानं स्यादिति गम्यते, सैकावलिका उच्यते, 'सालिउद्देसए'त्ति पष्ठशतसप्तमोद्देशके इत्यर्थः, 'मविजंति' भीयन्ते 'ठिइपयंति प्रज्ञापनापदं चतुर्थं । 'खए'त्ति क्षयः सर्वविनाशः, 'अवचए'त्ति अपचयो-देशतोऽपगमः 'दूमिय'त्ति दूमितं-धवलितं घृष्टं कोमलपाषाणादिना अत एव पृष्टं-मसृणं यत्तत्तथा 'उल्लोयचिल्लिय'त्ति विचित्र:-चित्रसहित उल्लोकः-उपरिभागो यत्र, चिल्लियं-दीप्यमानं |तलं-अधोभागो यत्र तत्तथा, 'कुंदुरुक्कतुरुक'त्ति कुंदुरुकं-चीडा तुरुकं-सिल्हकं कालागुरुप्रभृतीनां धूपानां यो मघमघायमानो गन्ध उद्धृतः-उद्भूतस्तेनाभिराम-रम्यं, 'सुगंधवरि ति सुगन्धयः-सद्गन्धाः वरगन्धा:-पटवासा यत्र 'गंधवहित्ति गन्धद्रव्यगुटिकाकल्पे 'सालिंगण'त्ति सहालिङ्गनवा-वपुःप्रमाणोपधानेन युक्ता तत्र, 'उभउति उभयतः-शिरोऽन्तपादान्तावाश्रित्य उपधानके यत्र, 'उभउन्नए'त्ति उभयत उन्नते 'मज्झेणय'त्ति मध्ये नतं-च निम्नं गम्भीरं च महत्त्वाद् यत्तत्तथा, अथवा मध्येन
ற யாப்பா பாடyile
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
१
영
गम्भीरे 'गङ्गापुलिण'त्ति गङ्गापुलिनवालुकाया यो अवदाल:-अबदलनं, पादादिन्यासे अधोगमनमित्यर्थः, तेन सदृशमतिनम्रत्वात् यत्तत्तथा, तत्र दृश्यते हंसतूल्यादीनामयं न्याय इति, ओयवियत्ति परिकम्मितं यत् क्षौमिकं-दुकूलं कार्पासिकमतसीमयं |वा वस्त्रं तस्य युग्मापेक्षया यः पदृशाटकः स प्रतिच्छादनं-आच्छादनं यस्य तत्तथा, 'सुविरइय'त्ति सुष्टु विरचितं रजस्खाणंआच्छादनविशेषोऽपरिभोगावस्थायां यत्र तत्तथा 'रत्तंसुयसंवुएत्ति रक्तांशुकसंवृते-मशकगृहाभिधानविशेषवस्त्रावृते, 'आईणग'त्ति आजिनकं-चर्ममयं वस्त्रं रुतं च-कार्पासपक्ष्म बूरं च-वनस्पतिविशेषः नवनीत-म्रक्षणं तूलं-अर्कतूलं एषामिव तुल्यः स्पर्शो | यस्य तत्तथा,'सुगंध'त्ति सुगन्धानि वरकुसुमानि चूर्णाश्च ये शयनोपचारास्तैः कलितं, अद्धरत्त'त्ति अर्द्धरात्ररूपकालसमये 'रय| यमहासेल'त्ति रजतमहाशैलो वैताढ्यस्तद्वत्पाण्डुरतरः-शुक्लः उरु विस्तीर्णो रमणीयः प्रेक्षणीयो दर्शनीयश्च, थिरलह'त्ति स्थिरौ | | लष्टौ-मनोज्ञौ प्रकोष्ठौ कूर्पराग्रेतनभागौ यस्य स तं, वृत्ता-वर्तुला: पीवराः-स्थूलाः सुश्लिष्टाः-सुसम्बद्धाः, विशिष्टास्तीक्ष्णा दंष्ट्रास्ताभिविंडम्बितं मुखं यस्य स तं, 'परिकम्मिय'त्ति परिकर्मिमतं-कृतपरिकर्म यज्जात्यकमलं तद्वत्कोमलो, मात्रिको-प्रमाणोपपनौ | शोभायन्तौ लष्टौ ओष्ठौ यस्य स तं, 'रत्तुप्पल'त्ति रक्तोत्पलपत्रमृदूनां मध्ये सुकुमाले तालुजिह्वे यस्य स तं, वाचनान्तरे तु निर्ला|लिताग्रा च जिह्वा यस्य स तं, 'भिसंत'त्ति दीप्यमाने अक्षिणी यस्य स तं 'मूसागय'त्ति मूषा-स्वर्णादितापनभाजनं तद्गतं | यत् प्रवरकनकं तापितं-कृताग्नितापं 'आवत्तायंत'त्तिआवर्त्त कुर्वाणं तद्वद् यो वर्णतः वृत्ते च तडिदिव विमले सदृशे लोचने यस्य स | तं, विसालपीवर'त्ति विशाले-विस्तीर्णे पीवरे-पुष्टे ऊरू-जङ्घ यस्य स तं 'मिउविसय'त्ति मृदुविशदाः स्पष्टाः सूक्ष्माः 'लक्ख
10॥१७॥ णपसत्य'त्ति प्रशस्तलक्षणाः विकीर्णा याः केसरसटाः स्कन्धकेशच्छटास्ताभिरुपशोभितस्तं, 'ऊसिय'चि उच्छ्रितं-ऊ/कृतं
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
११ श०
लघुवृत्ती
सुनिर्मितं-सुष्टु अधोमुखीकृतं सुजातं-शोभनतया जातं आस्फोटितं-भूमावास्फालितं लालं येन स तं, 'अतुरिय'त्ति अत्वरितं अचपलं-देहमनश्चापल्यरहितं यथा स्यादेवं, 'असंभंताए'त्ति अनुत्सुकतया 'आसत्यत्ति आश्वस्ता गतिश्रमाभावात् , विश्वस्ता |संक्षोभाभावात् अनुत्सुका वा 'मइपुब्वेणं'ति आमिनिबोधिकप्रभवेन 'वुद्धिविन्नाणेणं'ति औत्पत्तिक्यादि ४ बुद्धिविज्ञानेन | 'अत्थग्गहणं ति अर्थनिश्चयं 'कुलकि'त्ति कीतिरेकदिग्गामिनी 'कुलनंदि'त्ति तत्समृद्धिकर्तृत्वात् 'कुलजस'त्ति यशस्सर्व| दिग्गामिनी प्रसिद्धिः, 'लक्खण'त्ति लक्षणानि-खस्तिकादीनि व्यञ्जनानि-मपीतिलकादीनि तेषां यो गुणः-प्रशस्तता तेनोपपेतो |युक्तो वा यः स तं, 'विन्नायत्ति विज्ञ एव विज्ञकः स चासौ परिणतमात्रश्च कलादिष्विति गम्यते, शूरो दानगुणतः वीरो युद्धत: विक्रान्तः परमण्डलाक्रमणात्'मा में त्ति मा निषेधे ममासौ स्वमः उत्तमः स्वरूपतः प्रधानः अर्थप्राप्तिरूपफलतः 'पडिजागरमाणी'ति प्रतिजाग्रती, कुर्वतीत्यर्थः, सुइय'त्ति गन्धोदकेन सिक्ता शुचिका-पवित्रा सम्मार्जिता कचवरापनयनात उपलिप्ता छगणादिना 'अणसाला' व्यायामशाला, ईहामृगा-वृकाः 'अंछावेईत्ति आकर्षयति, अत्थरय'त्ति आस्तरकेण प्रतीतेन मृदुमसूरकेण च अथवा अस्तरजसा-निर्मलेन मृदुमसूरकेणावस्तृत-आच्छादितं अङ्गसुखस्पर्शकं 'अटुंगनिमित्त'ति 'दिव्वु.१ प्पायं २ तलिक्ख ३ भोमं च ४ अगसर ५ ६ लक्खण ७ वंजणं च ८, तिविहं पुण एकिक', 'सिद्धत्थग'त्ति सिद्धार्थकाः-सर्षपा हरितालिका| दुर्वा तल्लक्षणानि कृतानि मङ्गलानि मूर्ध्नि यैस्ते तथा 'संचालिंति'त्ति संचारयंति 'गहियह'त्ति परसाद् गृहीतार्थाः 'पुच्छियद्दत्ति संशये सति मिथः 'बावत्तरित्ति त्रिंशतो द्विचत्वारिंशतश्च मीलनादिति, 'वकममाणंसित्ति गर्ने व्युत्क्रामति, प्रविशति सतीत्यर्थः, विमाणभवण'त्ति देवलोकतो योऽवतरति तन्माता विमानं यस्तु नरकात् तन्माता भवनं पश्यति, 'जीवियारिहन्ति
सामात्तिमा लास चासौजनानि-मपीति
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
Paw
hindi me
영영
பால் மறDA. காபோட யை ile -
MANTRA
जीविकोचितं,'उउभयमाण'त्ति ऋतौ २ भज्यमानसुखैः 'विवित्तमउएहिति विविक्तैः-दोषमुक्तैः मृदुकैः-कोमलैः 'पइरिकसुहाए'त्ति प्रतिरिक्तत्वेन-अन्यजनापेक्षया विजनत्वेन सुखा शुभा वा या सा तया, संपुन्न'त्ति अभिलषितार्थपूरणात् 'सम्माणिय'त्ति प्राप्तार्थस्य भोगात् 'अविमाणिय'त्ति क्षणमपि लेशेन नापूर्णमनोरथा, 'वुच्छिन्नत्ति त्रुटितवाञ्छेत्यर्थः, 'मोहभय'त्ति मोहो-मूढता भयं-भीतिमात्रम् , परित्रासः-अकस्माद्भयं, 'आसयइत्ति आश्रयत्याश्रयणीयं वस्तु 'सयइत्ति शेते | 'चिट्ठईत्ति ऊर्ध्वस्थानेन तिष्ठति, निषीदति-उपविशति 'तुयहइत्ति शय्यायां वर्त्तत इति, 'पियट्ठयाए'त्ति प्रियार्थतायै, प्रीत्यर्थमित्यर्थः, "पियंति प्रियमिष्टवस्तुपुत्रजन्मलक्षणं निवेदयामः, 'पियं भे भवउ'त्ति एतच्च प्रियनिवेदनं प्रियं भे-भवतां भवतु, 'जहामालियंति यथामालितं-यथाधारितं यथापरिहितं इत्यर्थः, 'ओमोयंति अवमुच्यते-परिधीयते यः सः अवमोकः-आभ| रणं तं दत्ते 'मत्थए धोवए'त्ति अङ्गप्रतिचारिकाणां मस्तकानि क्षालयन्ति, दासत्वापनयनाथ, स्वामिना धौतमस्तकस्य हि दासत्वमपगच्छतीति लोकव्यवहारः, (सू० ४२८) 'माणु'त्ति मान-रसधान्यविशेषः, उन्मानं-तुलारूपम् , 'उस्सुक्कं' उच्छुल्का-मुक्तशुल्क स्थितिपरिपतितां कारयतीति सम्बन्धः, शुल्कं तु विक्रेयभाण्डं प्रति राजदेयं द्रव्यं, 'उक्कर'ति उन्मुक्तकर, करस्तु गवादीन प्रति वर्ष प्रति राजदेयं द्रव्यं, 'अदेजति विक्रयप्रतिषेधादेवाविद्यमानमातव्यं 'अभडप्पवेसं'ति अभिद्यमानो भटांना-राजाज्ञाकारिणां प्रवेशः कुटुम्बिगृहेषु यस्यां सा तां 'अदण्डकुदण्डिमति दण्डलभ्य द्रव्यं दण्ड एव, कुदण्डेन जातं द्रव्यं कुदण्डिमं, तन्नास्ति यस्यां तां, तत्र दण्डोऽपराधानुसारेण राजग्राह्यं द्रव्यं, कुदण्डस्तु कारणिकानां प्रज्ञापनात् महत्यपराधिनोऽपराधे अल्पं राजग्राह्यं द्रव्यं, अधरिमं'ति अविद्यमानधारणीयं द्रव्यं ऋणमोचनात् , 'गणियावरत्ति गणिकावरैः-वेश्याप्रधान टिकीयैः-लास्य
ManslitynamiamimilaRALDINAMADHAN
TIMen treamilhhilmmmmittail illian
॥१७६॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
१२उद्दे०
सम्बन्धिपात्रैः कलिता या सातां, अणेग'त्ति नानाविधप्रेक्षाकारिसेविताभिरिति, अणुद्धय'त्ति अनुद्धृता-वादनार्थ वादकैरत्यक्ता मृदङ्गा यस्यां सा तां'अमिलाय'त्ति सुपुत्रजन्मतः अम्लानपुष्पमाला तां 'पमुइय'त्ति प्रमुदितजनयोगात् प्रमुदितां प्रक्रीडितजनयोगात् प्रक्रीडितां, 'सपुरजण'त्ति सह पुरजनेन जानपदेन-जनपदसत्कजनेन या वर्तते सा तां । 'ठिइवडियंति. स्थिती कुलस्य वा मर्यादायां गता या पुत्रजन्ममहप्रक्रिया सा स्थितिपतिता, दसाहियाएत्ति१० दिनप्रमाणायां दशाहिकायां 'सइए'त्ति शतपरिमाणान् 'साहस्सिए'त्ति सहस्रान् शतसहस्रान् लक्षानित्यर्थः,'जाए'त्ति यागान्-पूजाविशेषान् 'दाए'त्ति दायान् पर्वदिने दानादीनि 'भाए'त्ति भागान्-लब्धद्रव्यविभागान 'दल'त्ति ददत्-दापयन् 'बारसाहे दिवसे'त्ति सम्प्राप्ते द्वादशाख्यदिवसे 'कुलाणुरूवंति कुलोचितं-कुलसदृशं, तत्कुलस्य बलवत्पुरुषकुलत्वान्महाबल इति नाम कृतं, पंचधाइ'त्ति ताश्चेमाः-खीरधाईए मंडणधाईए मजणधाईए कीलावणधाईए अंकधाईए' इति पंचधात्रीभिः परिगृहीतः, एवं यथा दृढप्रतिज्ञ औपपातिकेऽधीतः तथाऽयं वाच्यः, 'पयगामणं'ति भूमौ सर्पणं चंक्रामणं-पद्भ्यां संचारणं 'जेमावणं'ति भोजनकारणं 'पिंडवद्धणं'ति केवलं स्नानाभ्यङ्गादिना वपुर्वृद्धिकरणं 'पजंपावणं'ति प्रजल्पनकारणं शिक्षणं 'संवच्छरपडिलेहणं ति वर्षग्रन्थिकरणं 'चोलोवणगं'ति चूडाधरणं 'उवणयणं'ति कलाग्राहणं 'गम्भाहाणं ति गर्भाधानादीनि तानि गर्भाधानादीन्येवोच्यन्ते,'पेच्छाघरमंडवंसित्ति प्रेक्षागृहमण्डपयोर्विशेषवर्णको यथा राजप्रश्नकृते उक्तस्तथा स वाच्य इति। 'पमक्खणगण्हाण'त्ति(सू. ४२९)प्रम्रक्षणकं-अभ्यञ्जनं स्नानगीतवादित्राणि प्रसाधनं-मण्डनं अष्टस्खङ्गेषु तिलकाः कङ्कणं रक्तदवरकमयं एतानि अविधववधूभिः-जीवद्भर्तृनारीभिरुपनीतानि यस्य स तं, 'मंगलसुजंपिएहिं ति मङ्गलानि-दधिर्वादीनि गानविशेषाश्च जल्पितानि-आशीर्वचांसि तैः 'कयकोउ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
.
लघुवृत्ती
பரிய மாரியாயாயாயாயாயாயாயப்படி மர்யா நடிப்பாயோ மாமா
य'त्ति कौतुकानि-भृतिरक्षादीनि मङ्गलानि-सिद्धार्थकादीनि तप उपचार:-पूजा तेन कृतं शान्तिकर्म यस्य 'सरित्तयाणं'ति सहक्त्वचां-सदृशच्छवीनां 'सरिव्वयाणं'ति सदृग्वयसां, लायण्ण'त्ति लावण्यं-मनोज्ञता गुणाः-प्रियभाषित्वादयः, कडगजोएत्ति कलाचिकाभरणयुगं 'तुडिय'त्ति बाह्वाभरणं 'खोम'त्ति कार्यासिकं वस्त्रं 'कडग'त्ति उसीरमयं वस्त्रं 'पद'त्ति पदृसूत्रमयं, 'दुगुल्लत्ति दुकूलाख्यतरुत्वनिष्पन्न, श्रीप्रभृतयः पद् देवताप्रतिमाः, नन्दादीनि मङ्गलवस्तूनि, अन्ये तु नन्दं वृत्तलोहासनं भद्रं शरासनं मूटक इति यत् प्रसिद्धं,'ताल'त्ति तालवृक्षान् ‘वय'त्ति ब्रजान् गोकुलानि 'सिरिघर'त्ति भाण्डागारतुल्यानि रत्नमयत्वात् 'जाणाईति शकटादीनि 'जुग्गाईति गोल्लदेशप्रसिद्धानि जपानानि 'सिबियाओ'त्ति शिबिकाः कूटाकाराच्छादितजम्पानरूपाः 'संदमाणियाओ'त्ति स्यन्दमानिका:-पुरुषप्रमाणाः जम्पानविशेषास्तानेव 'गिल्लीउ'त्ति हस्तिन उपरि कोल्राकाराः 'थिल्लीओ'त्ति लाटानां यानि अड्डपल्यानानि तान्यन्यदेशेषु थिल्लीओ उच्यन्ते अतस्ताः, वियडजाणाईति विवृतयानानि-तल्टकवर्जितशकटानि 'पारिजाणिए'त्ति परियानप्रयोजनाः पारियानिकास्तान् 'संगामिए'त्ति सङ्ग्रामप्रयोजनाः सानामिकाः तान् , तेषां च कटीप्र| माणा फलकवेदिका स्यात् , 'कंचुइजेत्ति प्रतीहारान् 'वरसधर'त्ति वर्षधरान्-वद्धितमहल्लकान् कृत्रिमक्लीवान् ‘महत्तरए'त्ति महत्तरकान् अन्तःपुरचिन्तकान् ओलंबणदीवे'त्ति शृङ्खलाबद्धदीपान् 'उकंबण'त्ति उत्कम्बलदीपान् ऊर्ध्वदण्डतः 'तिणि वत्ति सुवर्णरूप्यमिश्रभेदात् 'पञ्जरदीवेत्ति अभ्रपटलबद्धदीपान् 'थासगाईति आदर्शकाकारान् 'तलियाओत्ति पात्रीविशेषान् ‘कवियाओ'त्ति कलावकाः 'अवएड'त्ति तापिकाहस्तान् 'अवयवकाओ'त्ति अवपाक्यः तापिकाः सम्भाव्यन्ते 'भिसियाओत्ति आसनविशेषान् 'पडिसिज्जाओ'त्ति उत्तरशय्याः 'करोडियाओत्ति स्थगिकाः 'उन्नयासणाईति उन्नताद्याकारोपलक्षितानि
॥१७७॥
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
Dா பயமாவும் பாடிய
११
'अढ करोडियाधारीओ'त्ति स्थगिकाधारिणीः, 'उम्महियाओ'त्ति इहामदिकानामुन्मदिकानां चाल्पबहुमर्दनकृतो विशेषः, 'पसाधियाओ'त्ति मण्डनकारिणी 'वष्णगपेसण'त्ति चन्दनहरितालादिपेषणकारिकाः, 'चुण्णगपेसण'त्ति ताम्बूलचूर्णगन्ध| द्रव्यचूर्णादिकारिणी 'दवकारीओत्ति हास्यकारिकाः 'उवत्थाणियाओ'त्ति या आस्थानगतानां पार्श्वे वर्तन्ते, 'नाडइजा|ओ'त्ति नाट्यकारिकाः 'कुटुंविणीओत्ति पदातिरूपाः 'महाणसिणीओ'त्ति रसवतीकारिकाः, शेषपदानि रूढिगम्यानि, |'विमलस्स'त्ति (सू० ४३०) अस्यामवसर्पिण्यां त्रयोदशजिनस्य 'पपोत्तए' प्रपौत्रका-प्रशिष्यः, 'जहा केसित्ति, कला इत्य
नेन च सूचितं 'कलाकुसलसव्वकालसुहोइयाउ'त्ति 'सिवभहस्स'त्ति एकादशशतनवमोद्देशाभिहितशिवराजर्षिपुत्रस्य |'जहा अंमडो'त्ति यथौपपातिके अम्मडोऽधीतस्तथाऽयमपि वाच्यः,'बंभलोएत्ति इह चतुर्दशपूर्वधरस्य जघन्यतोऽपि लान्तके उपपात इष्यते 'जावंति लंतगाओ चोदसपुब्बी जहण्ण उववाओ'त्ति इति वचनाद् , एतस्य तु चतुर्दशपूर्वधरस्यापि यद् ब्राह्मलोक उप-1 पात उक्तस्तत्केनापि मनाग्विस्मरणादिना प्रकारेण चतुर्दशपूर्वाणामपरिपूर्णत्वादिति संभावयंति। 'इदाणिवि करेसित्ति (सू.४३१) हे सुदर्शन ! त्वं इदानीमपिं करोषि, 'सण्णी पुव्वजाईसरणे त्ति संज्ञिरूपा या पूर्वजातिस्तस्याः स्मरणं यत्तत्तथा,'अहिसमेइ'त्ति अधिगच्छति, 'दुगुणाणियसद्धासंवेग'त्ति द्विगुणौ पूर्वकालापेक्षया आनीतौ श्रद्धासंवेगौ यस्य स तथा, तत्र श्रद्धा तत्त्वश्रद्धा संवेगो यस्य स तथा तं, सदनुष्ठानचिकीर्षा वा संवेगो भवभयं मोक्षाभिलाषो वा, 'उसभदत्तस्स'त्ति नवमशतत्रयस्त्रिंशत्तमोद्देशकाभिहितस्येति ।। एकादशशते एकादशः॥ • 'एगओत्ति (सू. ४३२) एकत्र 'समुवागयाणं' समुपागतानां 'सहियाणं'ति मिलितानां 'समुविट्ठाणं'ति आसनग्रहणेन
பாட்டி கட்டிய பழமாறு பாழாழனாயப் பாடம்
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
श्रीभग. लघुवृत्तौ
'सन्निसन्नाणं'ति सन्निषण्णानां समीपतया 'मिहो त्ति मिथः 'देवहितिगहिय'त्ति देवस्थितिविषये गृहीतार्थो-गृहीतपरमार्थों यस्स तदा 'तुंगिउद्देसए'त्ति(सू. ४३३)द्वितीयशतपञ्चमोद्देशके ।। एकादशशते द्वादशः।। इति श्री एकादशं शतं समाप्तं ॥
१ उद्देश:
अथ द्वादशशतमारभ्यते, तदुद्देशकगाथेयं-"संखे १ जयंति २ पुढवी ३ पोग्गल ४ अतिवाय ५ राहु ६ लोगे य ७।। नागे य ८ देव ९ आया १० बारसमसए दसुद्देसा ॥१॥" (*७१) 'संखेति शङ्खश्रमणोपासकविषयः १'जयन्ति'त्ति जय
त्याख्यश्राद्धीविषयः २ 'पुढवित्ति रत्नप्रभादिपृथ्वीरूपः ३ 'पुग्गलिं'त्ति पुद्गल विषयः ४ 'अइवात'त्ति प्राणातिपातादिविषयः 1५ 'राहुत्ति राहुवक्तव्यतार्थः ६, 'लोगे यत्ति लोकविषयः ७ 'नागे यत्ति सर्पविषयः ८ 'देव'त्ति देवभेदविषयः 'आय'त्ति
आत्मभेदनिरूपणार्थः१०। तत्र प्रथमे 'अस्साएमाण'त्ति (सू.४३७) ईषत् स्वादयन्तो बहु च त्यज्यन्तः इक्षुरखण्डादेरिव 'विस्साएमाण'त्ति विशेषेण स्वादयन्तोऽल्पमेव त्यज्यन्तः खजूरादेरिव 'परिभाएमाण'त्ति ददतः 'परिभुंजेमाण'त्ति सर्वमुपभुञ्जानाः; एषां पदानां वार्त्तमानिकप्रत्ययान्तत्वेऽतीतप्रत्ययान्तता द्रष्टव्या, ततश्च विपुलमशनाद्यास्वादितवन्तस्संतः, 'पक्खियं पोसह ति |पक्षे भवं पाक्षिकं पौषधं अव्यापारपौषधं 'पडिजागरमाणा' प्रतिजाग्रतोऽप्यनुपालयन्तो विहरिष्यामः-स्थास्यामः, यच्चेहातीतकालीनप्रत्ययान्तत्वेऽपि वार्त्तमानिकप्रत्ययोपादानं तद्भोजनानन्तरमेवाक्षेपेण पौषधाभ्युपगमप्रदर्शनार्थमेवेत्येके, अन्ये तु व्याचक्षतेइह किल पौषधं पर्वदिनानुष्ठानं, तच्च द्विधा-इष्टजनभोजनप्रदानादिरूपं १ आहारादिपौषधरूपं २ च, तत्र शङ्ख इष्टजनभोजनादिरूपं पौषधं कर्तुकामस्सन् यदुक्तवान् तदर्शयन्नेवमुक्तं-'तए णं अम्हे तं विउलं असणं ४ साइमं अस्साएमाणा'इत्यादि, पुनश्च शङ्ख
॥१७८॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्ती
WillianthalianRI Calthani shadilli illuminatI
एव संवेगवशादाद्यपौषधविनिवृत्तिमना द्वितीयं पौषधं चिकीर्षुर्यचिन्तितवांस्तद्दर्शयतैवमुक्तम्-'नो खलु मे सयं तमित्यादि, 'एगस्स'त्ति एकस्य अद्वितीयस्येति भणनात् एकाकिन एवं पौषधशालायां पौषधं कर्तुं कल्पते इति न चिन्त्यं, एतस्य चरितानुवादरूपत्वात् तथा ग्रन्थान्तरे बहूनां श्राद्धानां मिलनश्रवणादोषाभावात्परस्परप्रेणादिविशिष्टगुणसम्भवाचेति, 'गमणागमणाए पडिक्कमइ'त्ति ईर्यापथिकी प्रतिक्रामतीत्यर्थः, 'छंदेणं ति स्वाभिप्रायेण, न तु मदाज्ञयेति, पारित्तएत्तिकट्ठ एवं संपेहेइ'त्ति पारयितुं-पारं नेतुं एवं सम्प्रेक्षते-इत्यालोचयति, किमित्याह-इति कर्तु-एतस्यैवार्थस्य करणायेति, अहिगमो नत्थि' पञ्चप्रकारः प्रागुक्तोऽभिगमो नास्त्यस्य, सचित्तादिद्रव्याणां विमोचनीयानामभावादिति, 'जहा पढमति यथा तेषामेव प्रथमनिर्गमः तथा | द्वितीयनिर्गमोऽपि वाच्य इत्यर्थः, 'हिजोत्ति हस्तनदिने 'सुदक्खुजागरिय'ति (सू. ४३८) सुड दरिसणं जस्स सो सुदक्खु तस्स जागरिया प्रमादनिद्रात्यागेन सुदक्खुजागरिया तां जागरितः, कृतवानित्यर्थः,'वुद्धा बुद्धजागरिय'ति बुद्धाः-केवलिनः ते च बुद्धानां-क्षिप्ताज्ञाननिद्राणां जागरिका-प्रबोधो बुद्धजागरिका तां जाप्रति-कुर्वन्ति, अबुद्धा अबुद्धजागरिय'ति अबुद्धाःकेवलज्ञानाभावेन ज्ञानसद्भावाच्च बुद्धसदृशाः, ते च अबुद्धानां छद्मज्ञानवतां या जागरिका तां जाग्रति । अथ भगवंतं शङ्खश्राद्धः अन्येषामुपशमनाय क्रोधादिविपाकं पृच्छन्नाह-कोहवसहे णमित्यादि (सू. ४३९) 'इसिभद्दपुत्तस्स' अनन्तरशतोक्तस्येति ।। द्वादशशते प्रथमः ॥ | 'पोजेत्ति (सू. ४४०) पौत्रः-पुत्रस्यापत्यं 'नत्तुए'त्ति नप्ता दौहित्रः "भाउज'त्ति भ्रातृजाया 'वेसालीसावगाणं'ति वैशालिको-महावीरस्तस्य श्रावकाः तेषां आर्हताना-अर्हद्देवतानां साधूनामिति गम्यं, पूर्वशय्यातरी-प्रथमस्थानदात्री, साधवो ह्यपूर्वे
MIME-
IMInymsinagames
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
१२ श० २ उद्देशः
समागतास्तद्गृह एव प्रथमं वसतिं याचन्ते, तस्याः स्थानदात्रीत्वेन प्रसिद्धत्वादिति सा पूर्वशय्यातरा । 'सभावउ'त्ति (सू. ४४२) खमावतः पुद्गलानां मूर्तत्ववत् , परिणामेनाभूतस्य भवनेन पुरुषस्य तारुण्यवत् , 'सव्वेवि णं भंते! भवसिद्धिया जीवा' भवा-भाविनी सिद्धिर्येषां ते भवसिद्धिकाः, ते सर्वेऽपि भदन्त ! जीवाः सेत्स्यन्तीति प्रश्नः, 'हंते त्यादि उत्तरं, अयं चास्यार्थः| सर्वे भवसिद्धिका जीवाः सेत्स्यन्ति, अन्यथा भवसिद्धिकत्वमेव न स्यादिति, अथ सर्वभवसिद्धिकानां सेत्स्यमानताऽभ्युपगमे भवसिद्धिकशून्यता लोकस्य स्यात् , नैवं, समयज्ञातात् , तथाहि-सर्व एवानागतकालसमया वर्तमानतां लप्स्यन्ते 'भवति स नामातीतः प्राप्तो यो नाम वर्तमानत्वम् । एष्यंश्च नाम स भवति यः प्राप्स्यति वर्तमानत्व ॥१॥" मित्यभ्युपगमात् , न चानागतकालसमयविरहितो लोको भविष्यतीति, अर्थतामेवाशङ्कां जयन्तीप्रश्नद्वारेणास्सदुक्तसमयदृष्टान्तापेक्षया दृष्टान्तान्तरेणापि परिहर्तुमाह-'जइ णं'ति इत्येके व्याचक्षते, अन्ये तु व्याख्यान्ति-सर्वेऽपि भदन्त ! भवसिद्धिका जीवाः सेत्स्यन्ति ?, ये केचन सेत्स्यन्ति ते सर्वेऽपि भवसिद्धिका एव, नाभवसिद्धिक एकोऽपि, अन्यथाऽभवसिद्धिकत्वमेव न स्यादित्यभिप्रायः, हन्तेत्याधुत्तरं, अथ यदि ये केचन सेत्स्यन्ति सर्वेऽपि भवसिद्धिका एव नाभवसिद्धिक एकोऽपि इत्यभ्युपगम्यते तदा कालेन सर्वभवसिद्धिकानां सिद्धिगमनात् भव्य| शून्यता जगतः स्यादिति जयन्त्याशङ्कां परिहर्तुमाह-सव्वागाससेढि'त्ति सर्वाकाशस्य बुद्धया चतुरस्रप्रतरीकृतस्य श्रेणिः-प्रदे|शपङ्किः सर्वाकाशश्रेणिः 'परित्त'त्ति एकप्रदेशकत्वेन विष्कम्भाभावेन च परिमिता 'परिवुड'त्ति श्रेण्यन्तरैः परिवृता, स्वरूपमेतत्तस्याः। 'सुत्तत्तं साहुत्ति 'जागरियत्तं' जागरिकत्वम् , 'अहम्मि'त्ति अधर्मेण-श्रुतचारित्राभावलक्षणेन चरन्तीत्यधार्मिकाः; 'अहम्माणु'त्ति अधर्मानुगाः, अधर्ममनुगच्छन्तीत्यर्थः, 'अहम्मिति अधर्मिष्टाः 'अहम्मि'त्ति अधर्ममाख्यान्तीत्येवंशीला
॥१७९॥
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
श० -
श्रीभग० लघुवृत्ती
Midlmani indiaND MINSOMNION DAHIONagi imagehis india wide
अधर्माख्यायिनः, अथवा न धर्मात् ख्यातिर्येषां ते अधर्मख्यातयः, 'अहम्मप्पत्ति न धर्म प्रलोकयन्तीति अधर्मप्रलोकिनः, 'अहम्मपलज्ज'त्ति न घमें प्ररज्यन्ते-आसजंति ये ते अधर्मप्ररजनाः, अधमें सक्ता इत्यर्थः,'अहम्मसमुदायार'त्ति अधम्में समुद् सप्रमादो वाऽऽचारो येषां ते तथा, अधम्म वा समुदाचारः-समाचारो येषां ते अधर्मसमुदाचाराः 'अहम्मेणं चेव वित्ति'न्ति | अधर्मेण-श्रुतचारित्राभावरूपेण वृत्ति-आजीविकां कल्पयन्तः, कुर्वाणा इत्यर्थः, एवं बलियत्तं, एवं दुबलियत्तंपि' बलिकत्वं
दुर्बलिकत्वं च विभाव्यते ॥ दक्षत्वं च तेषां साधु येन इन्द्रियवशास्स्युरिति इन्द्रियवशानां यत् स्यात्तदाह-'सोइंदियवसट्टे'त्ति | श्रोत्रेन्द्रियवशेन ऋतः-पीडितः श्रोत्रेन्द्रियवशं वा ऋतो-गतः श्रोत्रेन्द्रियवशातः । द्वादशशते द्वितीयः॥
"किंनामा किंगोय'त्ति (सू. ४४२) तत्र नाम यादृच्छिकमभिधानं गोत्रं चान्वर्थिकमिति, यथा 'जीवाभिगमे'त्ति तच्चेदम्| दोचा णं भंते ! पुढवी किनामा किंगोया पन्नत्ता ?, गोयमा! वंसानामेणं सकरप्पभा गोत्तेणमित्यर्थः॥ द्वादशशते तृतीयः।। ____ 'एगओ'त्ति (सू. ४४४) एकत्वतः, एकतयेत्यर्थः, 'साहण्णंति' संहन्यन्ते, संहतौ स्यातामित्यर्थः, द्विप्रदेशिकस्कन्धस्य | भेदे एको विकल्पः, त्रिप्रदेशिकस्य द्वौ, चतुष्कप्रदेशिकस्य चत्वारः, पञ्चप्रदेशिकस्य षद् , पदप्रदेशिकस्य दश, सप्तप्रदेशिकस्य चतुर्दश, अष्टप्रदेशिकस्य २१ नवप्रदेशिकस्य २८ दशप्रदेशिकस्य ४० सङ्ख्यातप्रदेशिकविकल्पा द्विधाभेदे ११ त्रिधाभेदे २१ चतुर्दाभेदे ३१ पंचधाभेदे ४१ षोढात्वे ५१ सप्तधात्वे ६१ अष्टधात्वे ७१ नवधात्वे ८१ दशधात्वे ९१ सङ्ख्यातभेदे त्वेक एव विकल्पः, तमेवाह-संखेजहा कन्जमाणे संखेजा परमाणुपोग्गला भवंति'त्ति, असङ्ख्यातप्रदेशिकस्य तु द्विधाभावे १२ त्रिधात्वे २३ चतुर्द्धात्वे ३४ पंचधात्वे ४५ पोढात्वे ५६ सप्तधात्वे ६७ अष्टधात्वे ७८ नवधात्वे ८९ दशभेदत्वे १०० सङ्ख्या
marium uismmmwwwimmission maithulomamroPom
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० | लघुवृत्तौ
SWACHI WANDE
OGBOLDOG HOLLOLS00:00HOO
तभेदत्वे १२ असङ्ख्यात भेदकरणे त्वेक एव विकल्पः, 'असंखेज्जा परमाणुपोग्गलाः भवंति 'त्ति अनन्तप्रदेशिकस्य तु द्विधात्वे १३ त्रिधात्वे २५ चतुर्द्धाव ३७ पंचधात्वे ४९ पद्विधात्वे ६१ सप्तधात्वे ७३ अष्टधात्वे ८५ नवधात्वे ९७ दर्शधात्वे १०९ सङ्ख्यातत्वे १३ असंख्यातत्वे १२ अनन्तभेदकरणे त्वेक एव, तमेवाह - 'अनंतहा कज्जमाणे' त्यादि 'दो भंते! परमाणुपोग्गला | साहणंती' त्यादिना पुद्गलानां प्राक्संहननमुक्तं 'से भिमाणे दुहा कजई' त्यादिना च तेषां भेद उक्तः, अथ तावेवाश्रित्याह'एएसि णमित्यादि (सू. ४४५) एतेषां - अनन्तरोक्तस्वरूपाणां परमाणुपुद्गलानां परमाणूनामित्यर्थः, 'साहणणाभेदाणुवा एणं'ति 'साहणण' ति प्राकृतत्वात् सङ्घातो भेदश्व-वियोजनं तयोरनुपातो - योगः संहनन भेदानुपातस्तेन, सर्वपुद्गलद्रव्यैस्सह पर - माणूनां संयोगेन वियोगेन चेत्यर्थः, 'अनंताणंत'त्ति अनन्तेन गुणिता अनन्ताः अनन्तानन्ताः, एकोऽपि हि परमाणुद्वेणुकादिभिरनन्ताणुकान्तैर्द्रव्यैस्सह संयुज्यमानः अनन्तान् परिवर्त्तान् लभते, प्रतिद्रव्यं परिवर्त्तभावात् अनन्तत्वाच्च परमाणूनां प्रतिपरमाणु च अनन्तत्वात् परिवर्त्तानां परमाणुपुद्गल परिवर्तानामनन्तानन्तत्वं द्रष्टव्यमिति । 'पुग्गल परियह' त्ति पुद्गलैः- पुद्गलद्रव्यैस्सह परिवर्त्ताः - परमाणूनां मीलनानि पुद्गलपरिवर्त्ताः समनुगन्तव्याः - ज्ञेयाः स्युरितिहेतोराख्याता भगवद्भिरिति गम्यते, मकारश्च प्राकृतत्वात् अलाक्षणिकः । अथ पुद्गलपरावर्त्तभेदानाह- 'ओरालिय'त्ति औदारिकवपुषि वर्त्तमानेन जीवेन यदौदारिकवपुर्योग्यद्रव्याणामौदारिकशरीरतया सामस्त्येन ग्रहणमसावौदारिकपुद्गलपरावर्त्तः, एवमन्येऽपि, 'नेरइयाणं' ति नारकजीवानामनादिसंसारे संसरतां सप्तविधः पुद्गलपरावर्त्तः प्रज्ञप्तः, 'एगमेगस्स' ति अतीता अनन्ताः अनादित्वादतीत कालस्य जीवस्यानादित्वाच्च अपरापरपुद्गलग्रहणस्वरूपत्वादिति, 'पुरेक्खड 'त्ति पुरस्कृता - भविष्यन्तः 'कस्सइ अत्थि कस्सइ नत्थि' त्ति कस्यापि
OCIOLOGICDCJOCOL:10CJ0
१२ श०
३ उद्देशः
१८० ।।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
कस्यापि न सान्न तस्येति, एगाः , एकत्व
श्रीभग लघुवृत्ती
श० ४ उद्देशः
जीवस्य दूरभव्यस्याभव्य वा ते स्युः, कस्यापि न सन्ति उद्धृत्य यो मानुषत्वमाप्य सिद्धिं यास्यति, सङ्ख्येयैर्वा भवैर्यास्यति यः। सिद्धिं तस्यापि परिवत्तों नास्त्यनन्तकालपूर्यमाणत्वात् तस्येति, एगचिय'त्ति एकचितिकाः-एकनारकाद्याश्रिताः 'सत्त'त्ति औदारिकादिसप्तविधपुद्गलविषयत्वात् सप्त दण्डकाः चतुर्विंशतिदण्डकाश्च स्युः, एकत्वपृथक्त्वंदण्डकानां चायं विशेषः-एकत्वदण्डकेषु पुरस्कृतपुद्गलपरावर्ताः कस्यापि न सन्त्यपि, बहुत्वदण्डकेषु तु ते सन्ति, जीवसामान्याश्रयणादिति, एगमेगस्से'त्यादि, 'नत्थि एकोऽवित्ति नारकत्वे वर्तमानस्यौदारिकपुद्गलग्रहणाभावादिति, 'एगमेगस्स णं नेरइयस्स असुरकुमारत्ते इत्यादि, इह च नैरयिकस्य वर्तमानकालीनस्य असुरकुमारत्वे अतीतानागतकालसम्बन्धिनि 'एगुत्तरिया जाव अनंतावे' त्यनेनेदं सूचितं-'कस्सइ अस्थि कस्सइ नत्थि, जस्सत्थि तस्स जहण्णेणं एको दो वा तिण्णि वा, उक्कोसेणं संखेजा वा असंखेजा वा अणंता वा, एवं जत्थ वेउव्वियसरीरं तत्थ एगुत्तरियाउ'त्ति यत्र वायुकाये मनुष्ये पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु व्यन्तरादिषु च वैक्रियशरीरं तत्रैको वेत्यादि वाच्यमित्यर्थः, 'जत्थ नत्थी'त्यादि यत्राप्यप्कायादौ नास्ति वैक्रियं तत्र यथा पृथ्वीकायिकत्वे तथा वाच्यं, न सन्ति बैंक्रियपुद्गलपरावर्त्ता इति वाच्यमित्यर्थः,'तेयापोग्गले'त्यादि, तैजसकार्मणपुद्गलपरावर्त्ता भविष्यति एकादयः सर्वेषु नारकादिषु जीवपदेषु पूर्ववद्वाच्याः, तैजसकार्मणयोस्सर्वेषु भावादिति, 'मणपोग्गल'त्ति मनःपुद्गलपरावर्ताः पञ्चेन्द्रियेष्वेव सन्ति, भविष्यन्तश्च ते एकोत्तरिकाः प्राग्वद्वाच्याः, 'विगलिदिएम नत्थि'त्ति विकलेंद्रियग्रहणेन चैकेन्द्रिया अपि ग्राह्याः, तेषामपीन्द्रियाणामसम्पूर्णत्वान्मनोवृत्तेरभावाद् , अतस्तेष्वपि मनःपुद्गलपरावर्त्ता न सन्ति, 'वयपुग्गलत्ति एवं चेवत्ति तैजसादिपरिवर्त्तवत् सर्वनारकादिजीवपदेषु वाच्याः, नवरमेकेन्द्रियेषु वचनाभावान्न सन्ति ते इति वाच्याः। 'नेरइयाण'मित्यादिना पृथक्त्वदण्डकानाह
வியை மையமியாயாய யே பாபா பாபகார்யரிய மார்பக
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
'जाव वेमाणियाण'मित्यादि पर्यन्तिमदण्डको दर्शितः। अथौदारिकादिपुद्गलपरावर्तानां स्वरूपमाह-से केण'मित्यादि १२ श० (सू. ४४६) 'गहियाईति स्वीकृतानि 'बद्धाईति जीवप्रदेशैरात्मीकरणात् , कुत इत्याह-'पुट्ठाईति यतःप्राक्स्पृष्टानि, तनौ रेणुवत् ,
M४ उद्देशः अथवा पुष्टानि-पोषितानि अपरापरग्रहणतः 'कडाईति पूर्वपरिणाममन्तरेण कृतानि 'पट्टवियाईति प्रस्थापितानि-स्थिरीकृतानि जीवेन 'निविट्ठाईति यतः स्थापितानि ततो निविष्टानि जीवे स्वयं 'अभिनिविट्ठाईति अभिविधिना निविष्टानि, सर्वाण्यपि जीवे लग्नानीत्यर्थः, 'अभिसमण्णागयाईति अभिविधिना सर्वाणीत्यर्थः समन्वागतानि-सम्प्राप्तानि जीवेन रसानुभूतिमाश्रित्य 'परियाइयाईति पर्याप्तानि जीवेन सर्वावयवरात्तानि तद्रसादानद्वारेण 'परिणामियाईति रसानुभूतित एव परिणामान्तरमापादितानि 'निजिण्णाईति निर्जीर्णानि क्षीणरसीकृतानि 'निसिरियाईति जीवप्रदेशेभ्यो निःसृतानि, कथं ?, निसिट्ठाईति जीवेन निस्पृष्टानि स्वप्रदेशात् त्याजितानि, इहाद्यानि चत्वारि पदानि औदारिकपुद्गलग्रहणविषयाणि तदुत्तराणि च पंच स्थितिविषयाणि तदुत्तराणि चत्वारि विगमविषयाणि । अथ पुद्गलपरावर्तानां निर्वर्त्तने कालं तदल्पबहुत्वं चाह-'ओरालिय'इत्यादि. 'केवइकालस्स'त्ति कियता कालेन निर्वय॑ते ?, 'अणंताहिं उस्सप्पिणीहिंति एकस्य जीवस्य ग्राहकत्वात् पुद्गलानां चानन्तानन्तत्वात् पूर्वगृहीतानां च ग्रहणस्थागण्यमानत्वादनन्ता अवसर्पिण्य इत्यादि सूष्ठुक्तमिति,'सव्वत्थोवे कम्मणपोग्गले'त्यादि सर्वस्तोकः कार्मणपुद्गलपरावर्त्तननिर्वर्तनकालः, ते हि सूक्ष्मा बहुतमपरमाणुनिष्पन्नाश्च स्युः ततस्ते सकृदपि बहवो गृह्यन्ते, सर्वेषु नारकादिपदेषु च वर्तमानजीवस्य ते अनुसमयं ग्रहणमायान्ति इति स्वल्पकालेनापि तत्सकलपुद्गलग्रहणं स्यादिति, ततस्तैजसपुद्गलपरावर्तनकालोऽनन्तगुणो, यतः स्थूलत्वेन तैजसपुद्गलानामल्पानामेकदा ग्रहणं, एकग्रहणे चाल्पप्रदेशनिष्पन्नत्वेन तेषामल्पा
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ|
migraining
१२ श० ४ उद्देशः
नामेव तदणूनां ग्रहणं स्यादतोऽभिधीयते-अनन्तगुणोऽसाविति, तत औदारिकपुद्गलपरिवर्तननिर्वर्तनाकालोऽनन्तगुणः, यत
औदारिकपुद्गला अतिस्थूराः, स्थूराणां चाल्पानामेबैकदा ग्रहणं स्यात् , अल्पतरप्रदेशाश्चैते, ततस्तद्ग्रहणेऽप्येकदा अल्प एवाणवो | गृह्यन्ते, न च कार्मणतैजसपुद्गलवत्तेषां सर्वपदेषु ग्रहणमस्त्यौदारिकशरीरिणामेव तद्ग्रहणादतो बृहतैव कालेन तेषां ग्रहणमिति, तत आनप्राणपुद्गलपरावर्तनाकालोऽनन्तगुणः, यद्यपि हि औदारिकपुद्गलेभ्य आनप्राणपुद्गलास्सूक्ष्मा बहुप्रदेशिकाश्चेति तेषामल्पकालेन ग्रहणं सम्भवति तथाप्यपर्याप्तकावस्थायां तेषामग्रहणात् पर्याप्तकावस्थायामप्यौदारिकशरीरपुद्गलापेक्षया तेषामल्पीयसामेव ग्रहणात् न शीघ्रं तद्ग्रहणमित्यौदारिकपुद्गलपरावर्त्तनिर्वर्तनाकालादनन्तगुणता आनप्राणपुद्गलपरावर्त्तनिवर्त्तनाकालस्येति, ततो मनःपुद्गलपरावर्तनिर्वर्तनाकालोऽनन्तगुणः, कथं ?, यद्यप्यानग्राणपुद्गलेभ्यो मनपुद्गलाः सूक्ष्मा बहुप्रदेशाश्चेत्यल्पकालेन तेषां ग्रहणं स्यात् तथाप्येकेन्द्रियादिकायस्थितिवशान् मनसश्चिरेण लाभात् मानसपुद्गलपरिवर्तों बहुकालसाध्य इत्यनन्तगुणः, ततोऽपि वाक्पुद्गलपरावर्तनिवर्तनाकालोऽनन्तगुणः, कथं ?, यद्यपि मनसः सकाशात् भाषा शीघ्रतरं लभ्यते, द्वीन्द्रियाद्यवस्थायां च स्यात् , तथापि मनोद्रव्येभ्योऽपि भाषाद्रव्याणामतिस्थूलतया स्तोकानामेवैकदा ग्रहणात् ततोऽनन्तगुणो वाक्पुद्-। गलपरावर्तनिवर्त्तनाकाल इति, ततोपि वैक्रियपुद्गलपरावर्तनिवर्त्तनाकालोऽनन्तगुणो, वैक्रियशरीरस्यातिबहुकाललभ्यत्वादिति । पुद्गलपरावर्तानामेवाल्पबहुत्वमाह-'एएसि णमित्यादि (सू. ४४७) सर्वस्तोका वैक्रियपुद्गलपरावर्त्ता बहुतमकालनिर्वर्तनीयत्वात् तेषां, ततोऽनन्तगुणा वाविषयाः, अल्पतरकालनिर्वय॑त्वाद् , एवं पूर्वोक्तयुक्त्या बहुतराः क्रमेणान्येऽपि वाच्या इति ॥ द्वादशशते चतुर्थः॥
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१२ श. ५ उद्देशः
'पाणाइवाए'त्ति (सू. ४४८) प्राणातिपातजनितं चारित्रमोहनीयकम्मोपचारात् प्राणातिपात एव, एवमुत्तरत्रापि, तस्य च पुद्गलत्वोपचारात् प्राणातिपात एव, एवमुत्तरत्रापि, तस्य च पुद्गलरूपत्वात् वर्णादयः स्युरत उक्तम् 'पंचवण्णेत्ति, आह च- "पंच रस पंचवण्णेहि, परिणयं दुविहगंधचउफासं। दवियमणंतपदेसं सिद्धेहिं अणंतगुणहीणं ॥१॥"ति 'चउफास'त्ति स्निग्ध १] रूक्ष २ शीत ३ उष्णाख्याः ४ स्पर्शाः सूक्ष्मपरिणामपरिणतपुद्गलानां स्युः, सूक्ष्मपरिणामं च कर्मेति, 'कोहि'त्ति क्रोध इति सामान्यनाम, कोपादयश्च तद्विशेषाः, तत्र कोपः-क्रोधोदयात् स्वभावाचलनमात्रम् , रोपः-क्रोधस्यैवानुबन्धो दोषः-आत्मनः परस्य वा दूषणमेतच्च क्रोधकार्य द्वेषो वा-अप्रीतिमात्रं, अक्षमा-परकृताऽपराधस्य असहनं सवलनो-मुहुः २ क्रोधाग्निना ज्वलनं, कलहोमिथोऽसमञ्जसभाषणं चाण्डिक्य-रौद्राकारकरणं, भण्डनं-दण्डादिभियुद्धं विवादो-विरुद्धवचनानि १०, एतानि क्रोधकार्याण्येव, क्रोधैकार्था वा एते शब्दाः। मान इति सामान्यनाम, मदादयस्तु तद्विशेषाः, तत्र मदो-हर्षमानं दो-दृप्तता, स्तम्भो-अनम्रता गर्वः-शौण्डीर्य 'अत्तुक्कोसे'त्ति आत्मनः परेभ्यः सकाशात् गुणेन उत्कर्षणं-उत्कृष्टताभिधानं, परपरिवादः-परेषामप्यवर्णवदनं, परपरिपातो वा गुणेभ्यः परिपातनमिति, 'उक्कोसे'ति उत्कर्षण-उत्कृष्टताकरणं आत्मनः परस्य वा क्रियया उत्क्रोशनं वा-प्रकाशनमभिमानात् स्वसमृद्ध्यादेर्वा 'अवक्कोसे'त्ति अपकर्षणमवकर्षणं वा अभिमानादात्मनः परस्य वा क्रियारम्भात् कुतोऽपि व्या
वर्त्तनमिति, अप्रकाशो वाभिमानादेर्वेति, 'उण्णएति उच्छिन्नं नतं-पूर्वप्रवृत्तं नमनमभिमानादुन्नतं उच्छिन्नो वा नयो-नीतिरPIभिमानादेवोन्नयो, नयाभाव इत्यर्थः, प्रणतस्य मदानुप्रवेशादुन्नमनमुन्नामः,'दुन्नामे'त्ति महद्दष्टं नमनं दुर्नाम इति १२, स्तम्भा
दीनि मानकार्याणीति मानवाचका एते एकार्थाः। 'माय'त्ति सामान्यं नाम, उपध्यादयस्तद्भेदाः, तत्र उवहित्ति उपधीयते येना
॥१८॥
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१२ श०
लघुवृत्ती
५ उद्देशः
सावुपधिः, वञ्चनीयसमीपगमनहेतुर्भावः,'नियडि'तिं नितरां करणं निकृतिः-आदरकरणेन परवञ्चनं पूर्वकृतमायाप्रच्छादनार्थ वा मायान्तरकरणं 'वलये'त्ति येन भावेन वलयमिव वक्र वचनं चेष्टा वा प्रवर्तते स.भावो वलयं 'गहणे'त्ति परवञ्चनार्थ यद्वचनजालं तद् गहनमिव गहनं ''मे'त्ति परवञ्चनाय यनिम्नताया आश्रयणं तन्नूमं 'को 'त्ति कल्कं-हिंसादिरूपं पापं तनिमित्तो यो वचनाभिप्रायः स कल्कमुच्यते 'कुरूवेत्ति कुत्सितं यथा स्यादेवं रूप्यति-विमोहयति यत् तत् कुरूपं-भाण्डादिकर्म मायाविशेष एव 'पलिउंचण'न्ति प्रतिकुञ्चनं सरलतया प्रच्छन्नस्य वचनस्याऽखश्चनं, 'झिट्ठत्ति परवञ्चनाभिप्रायेण येन जैमथं-क्रियासु मान्धमा| तनुते स भावो जैह्मथमेव 'किब्बिसे'त्ति यतो मायाकर्मणः परत्रेह च भवे किल्बिषिकः स्यात् स किल्बिष एव 'आयरण'त्ति यतो मायाविशेषादादरणं-अभ्युपगमं कस्यापि वस्तुनः कुर्याद् असावादरणं, ताप्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वात् , आचरणता वा परप्रतारणाय विविधक्रियाकरणं आचरणं 'गृहणया' गृहनं-गोपायनं स्वरूपस्य, वश्चणयावश्चनं परप्रत्यवतारणं.'साइजोगे'त्ति अविश्रम्भसम्बन्धः, सातिशयेन द्रव्येण निरतिशयस्य योगस्तत्प्रतिरूपकरणमित्यर्थः १५, मायैकार्थाः शब्दाः। 'लोभेत्ति सामान्यं, | इच्छादयस्तु तद्विशेषाः, तत्रेच्छा-अभिलाषमात्रं मूर्छा-संरक्षणानुबन्धः, काङ्क्षा-अप्राप्तार्थाशंसा गहित्ति गृद्धिः-प्राप्तार्थेष्वासक्तिः 'तण्ह'त्ति तृष्णा-प्राप्तार्थानामव्ययेच्छा 'भिज्झित्ति भिध्या-अभिव्याप्त्या विषयचिन्तनं, तदेकाग्रत्वमभिध्या पिधानादिवदकारलोपात भिध्या 'अभिज्झित्ति न मिध्या अभिध्या-भिध्यासदृशं भावान्तरं दृढाभिनिवेशः, अमिध्यानलक्षणत्वात् तस्याः, अहढाभिनिवेशस्तु अभिध्या, चित्तलक्षणत्वात् , तस्याः, ध्यानचित्तयोस्त्वयं विशेषः-'जं थिरमज्झवसाणं तं झाणं जं चलं तयं चित्तं'ति, 'आसासणय'ति आशंसनं-मम पुत्रस्य शिष्यस्य वेदमिदं च भूयादितिरूपा आशीः, पत्थण'न्ति, प्रार्थनं-परं प्रति इष्टार्थयाजा
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
१२ श० ५ उद्देशः
|'लालप्पणय'त्ति प्रार्थनमेव भृशं लपनतः 'कामास'त्ति शब्दरूपविषया 'भोगासत्ति गन्धरसस्पर्शविषया, 'जीवियास'त्ति | जीवितव्यवाञ्छा, 'नंदिरागे'त्ति समृद्धौ सत्यां रागो-हर्षो नन्दिरागः १६, पेजे'त्ति पुत्रादिस्नेहः 'दोसे'त्ति द्वेषः-कलहो हास्यादिभवं युद्ध, यावत्करणात् 'अब्भक्खाणपेसुण्णअरइरइपरपरिवायमायामोसित्ति दृश्यं ॥ 'अवण्णे'त्ति (सू. ४४९) वधादिविरमणानि जीवोपयोगस्वरूपाणि, जीवोपयोगश्चामूर्त्तत्वं तस्माच्चावर्णादित्वमिति, उप्पत्तियत्ति उत्पत्तिरेव प्रयोजनं यस्यास्सा औत्पत्तिकी, नतु क्षयोपशमः प्रयोजनमस्याः, सत्यं, स खलु अन्तरङ्गत्वात् सर्वबुद्धिसाधारण इति न विवक्ष्यते, न चान्यच्छास्त्रकर्माभ्या| सादिकमपेक्षत इति, 'वेणइय'त्ति गुर्वादिविनयभवा वैनयिकी 'कम्मय'त्ति अनाचार्यकं कर्म साचार्यकं शिल्पं, कादाचित्कंवा कर्म शिल्पं नित्यव्यापारः, तेन कर्मणो भवा कर्मजा, 'पारिणामिय'त्ति परि-समन्तात् नमनं परिणामः-सुदीर्घकालपूर्वाप| रावलोकनादिजन्य आत्मधर्मस्तजाता पारिणामिकी बुद्धरिति, एता अपि वर्णादिरहिता जीवधर्मत्वेनामूर्तत्वात् जीवधर्माधिकारादवग्रहादिसूत्रं कांदिसूत्रं च ॥ अमूर्त्ताधिकारादवकाशान्तरसूत्रं अमूर्त्तत्वविपर्ययात् तनुवातादिसूत्राणि चाह-तत्र 'सत्तमे णं भंते! उवासंतरे'त्ति प्रथमद्वितीयपृथिव्योर्यदन्तराले आकाशखण्डं तत्प्रथम, तदपेक्षया सप्तमं सप्तम्या अधस्तात् , तस्योपरि सप्त| मस्तनुवातः तस्योपरि सप्तमो धनवातः तस्याप्युपरि सप्तमो घनोदधिः, तस्योपरि सप्तमी पृथ्वी, तनुवातादीनां पञ्चवर्णत्वादि पौद्|गलिकत्वेन मूर्त्तत्वात् , अष्टस्पर्शत्वं च बादरपरिणामत्वाद् अष्टौ स्पर्शाः शीतोष्णस्निग्धरूक्षमृदुकठिनलघुगुरुभेदादिति, जंबुद्दीवे' | इत्यत्र यावत्करणाल्लवणसमुद्रादीनि पदानि वाच्यानि 'जाव वेमाणियावासा' इह यावत्करणादसुरकुमारावासादिपरिग्रहः, ते च भवनानि नगराणि विमानानि तिर्यग्लोके तन्नगर्यश्चेति, 'वेउब्विअतेआई पड्डुच्च'त्ति वैक्रियतैजसवपुषी बादरत्वात्तयो -
mindhulimittamaMIRamanthanMitammanduINDmadamRIDAIRMIRE
limiliathurmilitainabilithili
॥१८
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
श०
श्रीभग० लघुवृत्ती
१
4.
रकाणामष्टस्पर्शत्वं, 'कम्मगं पडुच्च'त्ति कार्मणं हि सूक्ष्मपरिणामपुद्गलरूपमतश्चतु:स्पर्श, ते च शीतोष्णस्निग्धरूक्षाः, 'धम्मथिकाए' इह यावत्करणादेवं दृश्यं-'अधम्मत्थिकाए आगासत्थिकाए पुग्गलत्थिकाए अद्धासमए आवलियामुहु। इत्यादि, 'दवलेसं पडुच्च'त्ति इह द्रव्यलेश्या सवर्णा, 'भावलेसंति भावलेश्या आन्तरः परिणामः, इह च कृष्णलेश्यादीनि परिग्रहसंज्ञावसानानि अवर्णादीनि जीवपरिणामत्वात् , औदारिकादिचतुर्वपूंषि च वर्णादिविशेषणानि अष्टस्पर्शाणि च, बादरपरिणा|मपुद्गलरूपत्वात् , सर्वत्र चतुःस्पर्शत्वे सूक्ष्मपरिणामः कारणं, अष्टस्पर्शत्वे बादरपरिणामः कारणं वाच्यमिति, 'सव्वदव्य'त्ति | सर्वद्रव्याणि-धर्मास्तिकायादीनि 'अत्थेगइया सव्वदव्वा पंचवण्णा' इत्यादि बादरपुद्गलद्रव्याणि प्रतीत्योक्तं, सर्वद्रव्यमध्ये | कानिचित् पञ्चवर्णादीनीति भावार्थः, 'चउफासा' इत्येतच्च पुद्गलद्रव्याण्येव सूक्ष्माणि प्रतीत्योक्तं, एगगंधे'त्यादि च परमाण्वादि द्रव्याण्याश्रित्योक्तं, यदाह परमाणुद्रव्यमाश्रित्य-"कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्चे॥१॥"ति, स्पर्शद्वयं च सूक्ष्मसम्बन्धिनां चतुर्णा स्पर्शानामन्यतरदविरुद्धं स्यात् , तथाहि-स्निग्धोष्णलक्षणं वा स्निग्धशीतलक्षणं वा रुक्षोष्णलक्षणं रूक्षशीतलक्षणं चेति, अवणे'त्यादि च धर्मास्तिकायादिद्रव्याण्याश्रित्योक्तं ॥ द्रव्याश्रितत्वात् प्रदेशपर्यवाणां द्रव्यसूत्रानन्तरं तत्सूत्रं, तत्र प्रदेशा-द्रव्यस्य निर्विभागा अंशाः, पर्यायास्तु धर्माः, ते चैवंकरणादेवं वाच्या.-'सव्वपएसा णं भंते ! कइवण्णा पुच्छा ?, गोयमा ! अत्थेगइया सव्वपदेसा पंचवण्णा जाव अट्ठफासा'इत्यादि, एवं पर्यवसूत्रमपि, इह च मूर्तद्रव्याणां प्रदेशाः पर्यवाश्च मूर्त्तद्रव्यवत् पञ्चवर्णादयः अमृर्त्तद्रव्याणां वा अमूर्त्तद्रव्यवदवर्णादय इति, अतीताद्धादित्रयं वा मूर्तत्वादवर्णादिकं ॥ 'परिणामं परिणमइत्ति (सू. ४५०) वरूपं गच्छति, कतिवर्णादिना रूपेण परिणमतीत्यर्थः, 'पंचवण्णं ति
WHAPAIMILaniesinusumantilding MARWAIIANRAILWITTIMILIATARNITIANIMATI AUmen immaamin
munity writiummittmissignme ntin
m
a mta
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
५-६ उ.
गर्भव्युत्क्रमणकाले जीवशरीरस्य पञ्चवर्णादित्वात् गर्भव्युत्क्रमकाले जीवपरिणामस्य पञ्चवर्णादित्वं ज्ञेयमिति ॥ गर्भजजीववर्णादि- १२ श० विचित्र परिणाम उक्तः, अथ जीवस्यैव चित्रपरिणामत्वं यत् स्यात्तदाह- 'कम्मओ णं ति (सू. ४५१) कर्म्मणः सकाशात्, नो अकर्म्मतः-न कर्माणि विना, जीवो विभक्तिभावं विभागरूपं भावं नारकतिर्यङ्मनुष्यामरभवेषु नानारूपं परिणाममित्यर्थः परिणमति - गच्छति, तथा 'कम्मओ णं जय'त्ति गच्छति तांस्तान्नारकामरादिभावानिति जगत्- जीवसमूहः, जीवद्रव्यस्य वा विशेषो जङ्गमाभिधानः 'जगन्ति जङ्गमान्याहु' रिति वचनात् ॥ द्वादशशते पञ्चमः ॥
'मिच्छं ते एवमाहंसु'त्ति (सू. ४५२ ) इह तद्वचनाप्रमाणकत्वात् मिथ्यात्वं मिथ्यादृष्टिप्रवचनसंस्कारोपनीतत्वाच्च, ग्रहणं हि राहुचन्द्रयोर्विमानापेक्षं, न च विमानयोर्ग्रासकग्रसनीयभावसम्भवोऽस्ति, आश्रय मात्रत्वात् नरभवनानामिव, अथेदं गृहमनेन ग्रस्तमिति दृष्टस्तद्व्यवहारः, सत्यं स खल्वाच्छाद्याच्छादकभावे सति, नान्यथा, आच्छाद्याच्छादनभावे च ग्रास विवक्षायामिहापि न विरोधः, अथ यदत्र सम्यक् तद्दर्शनायाह - ' अहं पुणे' ति खंजनं - दीपमल्लिकामलः तद्वर्णाभं, 'लाउयं'ति तुम्बकं तच्चेहापक्वावस्थं ग्राह्यमिति 'भासरासि'त्ति भस्मराशिसमं, 'आगच्छमाणे व'त्ति गत्वा प्रतिचारेण ततः प्रतिनिवर्त्तमानः, कृष्णवर्णादिना विमानेनेति शेषः, 'गच्छमाणे व 'त्ति स्वभावचारेण चरन्, एतेन पदद्वयेन स्वाभाविकी गतिरुक्ता, 'विउच्चमाणे'त्ति विकुर्वणां कुर्वन् 'परियारे'त्ति परिचारयन्- कामक्रीडां कुर्वन्, एतेन पदद्वयेन अतित्वरया वर्त्तमानो विसंस्थुलचेष्टया स्वविमानमसमञ्जसं चालयति, एतच्च द्वयमस्वाभाविक विमानगतिग्रहणायोक्तमिति, 'चंदलेसं पुरच्छिमेणं' ति स्वविमानेन चन्द्रविमानावरणे चन्द्रदीप्तेरावृतत्वाचन्द्रलेश्यां | पुरस्तादावृत्य 'पञ्चच्छिमेणं वीईवयति'त्ति चन्द्रापेक्षया अपरेण यातीत्यर्थः, 'पुरच्छि मेणं चंदे उवदंसेइ'त्ति 'पचत्थिमेणं'
॥ १८४॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
1
राहु' न्ति राहपेक्षया पूर्वस्यां दिशि चन्द्र आत्मानमुपदशयति, चन्द्रापेक्षया च पश्चिमदिशि राहुरात्मानमुपदर्शयतीत्यर्थः, एवंविधस्वभावतायां च राहोश्चन्द्रस्य यत् स्यात्तदाह- 'जया ण' मित्यादि, 'आवरेमाणे' इत्यत्र द्विर्वचनम्, 'चिट्ठई 'त्ति तिष्ठति, 'चंदेणं राहुस्स कुच्छी भिण्ण' त्ति राहोरंशस्य मध्येन चन्द्रो गत इति कथने चन्द्रेण राहोः कुक्षिभिन्न इति व्यपदिशतीति, 'पच्चीसकई 'त्ति प्रत्यवसर्पति - व्यावर्त्तते, 'वंते'त्ति वान्तः- परित्यक्तः, 'सपक्खि सपडिदिसं' ति सपक्षं समानं दिकू यथा स्यात् सप्रतिदिक्- समानविदिक् च यथा स्यादेवं चन्द्रलेश्यामावृत्त्यावष्टभ्य तिष्ठतीत्येवं योगः, अत आवरणमात्रमेवेदं वै सिकं चन्द्रस्य राहुणा ग्रसनं, न तु कार्मणमिति । अथ राहोर्भेदमाह - 'कइविहे ण' मित्यादि, यञ्चन्द्रस्य सदैव सन्निहितः सञ्चरति स ध्रुवराहुः, आह च - " किन्हें राहुविमाणं निच्चं चंदेण होइ अविरहियं । चउरंगुलमप्पत्तं हिट्ठा चंदस्स तं चरइ ॥ १ ॥ "त्ति, यस्तु पर्वणि पौर्णमास्यमावास्वयोश्चन्द्रादित्ययोरुपरागं कुर्यात् स पर्वराहुरिति, 'पाडिवए'ति प्रतिपद आरभ्येति शेषः, पञ्चदशभागेन स्वकीयेन पञ्चदशभागं 'चंदस्स लेस्सं 'ति विभक्तिव्यत्ययाच्चन्द्रस्य लेश्यायाः, चन्द्रविम्बसम्बन्धिनमित्यर्थः, आवृण्वन २ प्रत्यहं तिष्ठति, 'पढमाए 'ति प्रथमतिथौ 'पण्णरसेसु' त्ति पञ्चदशसु दिनेषु, अमावास्यायामित्यर्थः, 'पण्णरस भागं आवरित्ताणं चिट्ठइ' इति वाक्यशेषः, एवं यत् स्यात्तदाह - 'चरिमे 'त्यादि, चरमसमये पञ्चदशभागोपेतस्य कृष्णपक्षस्यान्तिमे काले कालविशेषे वा चन्द्रो रक्तः स्यात्, सर्वथाऽऽच्छादित इत्यर्थः, 'अवसे से' त्ति अवशेषे समये - प्रतिपदादिकाले चन्द्रो रक्तो वा विरक्तो वा स्यात्, अंशेन राहुणोपरक्तः अंशांतरेणानुपरक्तः, आच्छादितानाच्छादित इत्यर्थः, तमेव चन्द्रलेश्यापञ्चदशभागं शुक्लपक्षस्य प्रतिपदादिष्विति गम्यते उपदर्शयन् २ पञ्चदशभागेन स्वयमपसरणतः प्रकटयन् २ तिष्ठति, 'चरिमस्स यत्ति पौर्णमास्यां चन्द्रो विरक्तः स्यात्, सर्वथैव शुक्कीस्यादि
JOCHÓDÓCCIÓCSÓC JOCCOLDOE
१२ श० ६ उद्देशः
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
Dhodh
त्यर्थः, सर्वथाऽनाच्छादितत्वादिति, इह चायं भावार्थ:- षोडशभागीकृतस्य चन्द्रस्य षोडशो भागोऽवस्थित एवास्ते, ये चान्ये भागास्तान् राहुः प्रतितिथ्येकैकं भागं कृष्णपक्षे आवृणोति, शुक्ले तु विमुञ्चतीति, उक्तं च ज्योतिष्करण्डके - "सोलसभागे काऊण उडुवई हायएत्थ पण्णरस । तत्तियमित्ते भागे पुणोऽवि परिवद्धई जोन्हं ॥१॥" ति, इह तु पोड (पंचद ) शभागकल्पना कृता, व्यवहारिणां षोड| शभागस्यावस्थितस्यानुपलक्षणादिति सम्भावयाम इति । ननु चन्द्र विमानस्य पञ्चैकषष्ठिभागन्यूनयोजनप्रमाणत्वात् राहुविमानस्य ग्रहत्वेनार्द्धयोजनप्रमाणत्वात् कथं पञ्चदशे दिने चन्द्रविमानस्य महत्त्वेनेतरस्य च लघुत्वेन सर्वावरणं स्यादिति, अत्रोच्यते, यदिदं ग्रह| विमानानामर्द्धयोजनमिति प्रमाणं तत्प्रायिकं, ततश्च राहोर्ग्रहस्योक्ताधिकप्रमाणमपि विमानं संभाव्यते, अन्ये पुनर हुः - लधीयसोऽपि | राहुविमानस्य महता तमिस्रजालेन तदात्रियत इति । ननु कतिपयान् दिनान् यावत् ध्रुवराहुविमानं वृत्तमुपलभ्यते ग्रहण इव, कतिपयांश्च न तथेति किमत्र कारणं ?, अत्रोच्यते, येषु दिवसेषु अत्यर्थं न तमसाऽभिभूयतेऽसौ विशुद्ध्यमानत्वात् तेषु न वृत्तमाभाति, तथा चोक्तम्- "वदृच्छेओ कइवय दिवसे धुबराहुणो विमाणस्स । दीसह परं न दीसह जह गहणे पञ्चराहुस्स || १||” आचार्य आहअच्चत्थं न हि तमसाऽभिभूयते जं ससी विसुज्झतो । तेण न वद्यच्छेओ गहणे उ तमो तमोबहुलो ||२||” 'बायालीसाए मासा णं ति सार्द्धस्य वर्षत्रयस्योपरि चन्द्रलेश्यामावृत्य तिष्ठतीति गम्यं, नवरं उत्कृष्टतया अष्टचत्वारिंशतो संवत्सराणामिति । अथ चन्द्र| स्यैव 'ससि'त्ति यदभिधानं तदन्वर्थाभिधानायाह - 'ससी'ति (सू. ४५३) सह श्रिया वर्त्तत इति सश्रीः, 'मियंके' त्ति विमाने मृगाङ्कचिह्नत्वात् मृगाङ्कः, 'सोमे'त्ति सौम्या नीरोगा वा 'कंते' त्ति कान्तियोगात् 'सुभए'त्ति सुभगः, सौभाग्ययुक्तत्वात् | 'पियदंसण 'त्ति प्रेमकृद्दर्शनः । अथादित्यशब्दस्यान्वर्थाभिधानायाह - 'सुराइय'त्ति (सू. ४५४) सूर आदि : - प्रथमो येषां ते सूरा
११.२ श०
६ उद्देशः
॥१८५॥
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
ADO
१२श०
श्रीभग लघुवृत्ती
दिकाः, क इत्याह-समयः, तथाहि-सूर्योदयमवधिकृत्य अहोरात्रारम्भकस्समयो गण्यते आवलिका मुहूर्तादयश्चेति, 'आदिचे'ति आदौ अहोरात्रादीनां भव आदित्यः, त्यश्वेहार्षत्वादिति ॥ 'पढमजोव्वणुट्ठाण'त्ति (मू.४५५) प्रथमयौवनोत्थाने-प्रथमयौवनोत्पत्ती यदलं तत्तिष्ठतीति स तथा 'अचिर'त्ति अचिरवृत्तविवाहकार्यः, वण्णओमहब्बल'त्ति महाबलोद्देशके वासवर्णको दृश्यः, अविरत्ताएति विप्रियकरणेऽप्यविरक्तया 'विउसमणकालसमयंसि' व्यवशमनं-पुंवेदविकारोपशमस्तस्य कालसमयस्तत्र स तथा तत्र, रतावसाने इत्यर्थः, 'एत्तोत्ति इतः प्रागुक्तस्वरूपेभ्यः ॥ द्वादशशते षष्ठः॥ । 'अयासयस्स'त्ति (सू. ४५६) षष्ठ्याश्चतुर्थत्वात् अजाशतायाःवाडगत्ताए'ति अजावाटकमित्यर्थः, नरगत्ताए'त्ति नरकावा| सपृथ्वीकायिकतयेत्यर्थः, असकृद्-अनेकशः 'अदुव'त्ति अथवा 'अणंतखुत्तोत्ति अनन्तकृत्व:-अनन्तवारान् ।। 'असंखिजे सु
पुढविकाईत्ति (सू. ४५७) इह असङ्ख्यातेषु पृथ्वीकायिकावासेष्वेतावतैव सिद्धे यच्छतसहस्रग्रहणं तत्तेषामतिबहुत्वख्यापनार्थ, |'नो चेव णं देवित्ताए'त्ति ईशानान्तेष्वेव देवस्थानेषु देव्य उत्पद्यन्ते, सनत्कुमारादिषु पुनर्नेतिकृत्वा 'नो चेव णं देवित्ताए' इत्युक्तं, | 'नो चेव णं देवत्ताए वेति अनुत्तरविमानेषु अनन्तकृत्वो देवा नोत्पद्यन्ते, देव्यश्च सर्वथैव नेति, अरित्ताए'त्ति सामान्यतः शत्रुभावेन 'वेरियत्ताए'त्ति विशेषाच्छत्रुतया 'घायगत्ताए'त्ति मारकतया 'वहगत्ताए'त्ति वधकतया, ताडकतयेत्यर्थः, 'पचामित्तत्ताए'त्ति अमित्रसहायकतया 'दासत्ताए'त्ति गृहदासीपुत्रतया 'पेसत्ताए'त्ति प्रेष्यतया-आदेश्यतया 'भयगत्ताए'त्ति भृतक| तया-दुष्कालादौ पोषिततया 'भाइल्लगत्ताए'त्ति कृष्यादिलाभस्य भागग्राहकत्वेन 'भोगपुरिसत्ताए'त्ति भोगकारिनरतया अन्योपार्जिताथैः, 'सीस'त्ति शिक्षणीयतया 'वेसत्ताए'त्ति द्वेष्यतया ।। द्वादशशते सप्तमः ।।
ANDHIMALAIMONIANDINIONLINDA
DHANDARAMAIL
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
BOLDOG
'बिसरीरेसु 'त्ति (सू. ४५८ ) द्वे शरीरे येषां ते द्विशरीराः तेषु ये हि नागवपुस्त्यक्त्वा मनुष्यशरीरमवाप्य सेत्स्यन्ति ते द्विशरीरा इति, 'नागेसु'त्ति सर्वेषु हस्तिषु वा 'तत्थ'त्ति यत्र क्षेत्रे जातः, 'अच्चिय'त्ति चन्दनादिना वन्दितः स्तुत्या पूजितः पुष्पादिना सत्कारितो बस्त्रादिना सन्मानितो भोजनप्रतिपत्तिभिः, 'दिव्वे'त्ति दिव्यः - प्रधानः 'सच्चे' त्ति सत्यः स्वमादिप्रकारेण तदुपदिष्टस्यावितथत्वात्, 'सञ्चोवाए'त्ति सत्यावपातः, सफलसेव इत्यर्थः, 'सन्निहिय'ति सन्निहितं- आसन्नवति प्रातिहार्यं - पूर्वसङ्गतिकादिदेवताकृतं प्रतिहारकर्म्म यस्य स तथा, 'लाउल्लोइयमहिए'ति लाइयंति-छगणादिना पृथ्व्याः संमृष्टीकरणं, 'उल्लोइयं ति खटिकादिना धवलनं मित्तीनां एतद्द्वयसहितो यस्स तथा । 'गोलाङ्गूलवस हे 'ति (सू. ४५९) गोलाङ्गलानां वत्सतराणां मध्ये महान् स एव विदग्धो, विदग्धपर्यायत्वाद्वृषभशब्दस्य एवं कुर्कुटवृषभोऽपि, एवं मण्डूकवृषभोऽपीति, 'निस्सील 'ति समाधानरहिताः, 'निव्वय'त्ति अणुत्रतरहिताः, 'निग्गुण'त्ति निर्गुणाः क्षमादिभिर्वा रहिताः 'नेरइयत्ताए उववज्जेज्जा' इति प्रश्नः, इह च 'उववजेज' इत्येतदुत्तरं, तस्य चासम्भवमाशङ्कमानस्तत्परिहारमाह-'समणे' त्यादि, असम्भवश्चैवं यत्र समये गोलाङ्गूलादयो न तत्र समये नारकास्ते अतः कथं नारकतयोत्पद्यन्ते इति वक्तव्यं स्यात् ?, अत्रोच्यते श्रमणो भगवान् वीरो न तु जमाल्यादिः, एवं वक्ति, यदुत उत्पद्यमानमुत्पन्नमिति वक्तव्यं स्यात्, क्रियाकाल निष्ठाकालयोरभेदात्, अतस्ते गोलाङ्गुलप्रभृतयो नारकतयोत्पत्तुकामा नारका एवेति कृत्वा सुष्टुच्यते 'नेरइयत्ताए उववजेज' त्ति, 'उस्सप्पिणि उद्देसए' ति सप्तमशतस्य षष्ठ इति । द्वादशशतेऽष्टमः ॥ (सू. ४६०) दीव्यन्ति-क्रीडां कुर्वन्ति दीव्यन्ते स्तूयन्ते वा आराध्यतयेति देवाः, 'भवियदव्वदेव' त्ति द्रव्यभूता देवा द्रव्यदेवाः भूतभावत्वाद्भाविभावत्वाद्वाऽप्राधान्यादेवगुणशून्यत्वात् द्रव्यदेवाः, यथा साध्वाभासा द्रव्यसाधवः, भूतंभावपक्षे तु भूतस्य देवत्व
@CHOCOXCDCPOCHOCH
१२ श० १८ उद्देशः
॥१८६॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
पर्यायस्य प्रतिपन्नकारणभावाद् देवत्वाच्युता द्रव्यदेवाः, भाविभावपक्षे तु देवतयोत्पत्स्यमानाः द्रव्यदेवाः, नरदेवाः – चक्रिणो राजानः, एवं धर्मदेवाः साधवः, देवाधिदेवा अर्हन्तः, भावदेवा देवत्वे वर्त्तमानाः, 'उप्पण्णसमत्तचक्करयणप्पहाण' त्ति उत्पनसमस्तरत्नप्रधानचक्राः, आर्यत्वान्निर्देशस्य, 'समिद्धकोस' ति समृद्धकोशाः, प्रधानभाण्डागारा इत्यर्थः । एवं देवान् प्ररूप्य तेषा| मेवोत्पादमाह - 'भेदो 'त्ति (सू. ४६१) 'जइ नेरइएहिंतो उववजंति किं रयणप्प भपुढविनेरइएहितो' इत्यादिर्भेदो वाच्यः, 'जहा वक्कंतीए' त्ति यथा प्रज्ञापनापष्ठपदे, 'असंखिज्जवासाउ'त्ति असङ्ख्यातवर्षायुष्ककर्म्मभूमिजाः पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्नराः, | असङ्ख्यातवर्षायुषामकर्मभूमिजादीनां साक्षादेव गृहीतत्वाद्, एतेभ्यश्वोद्धृता भव्यदेवा न स्युः, भावदेवेष्वेव तेषामुत्पादात् सर्वार्थसिद्धिकास्तु भव्यद्रव्यसिद्धय एव स्युरत एतेभ्योऽन्ये सर्वे भव्यदेवतयोत्पादनीयाः । धर्मदेवसूत्रे 'नवर' मित्यादि, 'तम'त्ति षष्ठपृथ्वी तत उद्धृतानां चारित्रं नास्ति, तथा अधः सप्तम्यास्तेजसो वायोरसङ्ख्यातवर्षायुष्ककर्म्मभूमि जेभ्यः अकर्म्मभूमिजेभ्योऽन्तः |रद्वीपजेभ्यश्चोद्धृतानां मानुषत्वाभावान्न चारित्रं, ततथ न धर्म्मदेवत्वमिति । देवाधिदेवसूत्रे 'तिसु पुढवी सु'त्ति तिसृभ्यः पृथ्वीभ्य उद्धृता देवाधिदेवा उत्पद्यन्ते, 'सेसा खोडेय 'ति शेषाः - पृथिव्यो निषेधयितव्या इत्यर्थः, ताभ्य उद्धृतानां देवाधिदेवत्वस्याभावादिति, 'भावदेवाणं'ति इह च बहुतरस्थानेभ्य उद्धृता भवनवासितयोत्पद्यन्ते, असंज्ञिनामपि तेषूत्पादात्, अत उक्तं 'जहा बकंती 'ति यथा प्रज्ञापनायां भवनवासिनामुपपात उक्तस्तथाऽत्र ज्ञेयः । अथ तेषामेव स्थितिमाह 'जहन्त्रेणमंतो मुहुत्तं' ति (सू. ४६२) अन्तर्मुहूर्त्तायुषो मनुष्यादेर्देवेषूत्पादात् भव्यदेवस्य जघन्याऽन्तर्मुहूर्त्तस्थितिः, 'तिष्णि पलिओ माई ति उत्तरकुर्वादिमनुजादीनां देवेष्वेवोत्पादात् ते भव्यद्रव्यदेवास्तेषां यथोक्ता स्थितिः, 'सत्त वास' त्ति यथा ब्रह्मदत्तस्य 'चउरासी'ति यथा भरतस्य, धर्म
OGDOG POCHOCOCCOJCGBÓL SOCRAT
१२ श० ९ उद्देशः
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१२ श.
लघुवृत्ती
Male उद्देश:
देवानां जघन्यं 'अंतोमुहुत्तंति योऽन्तर्मुहूर्तावशेषायुश्चारित्रं प्रतिपद्यते तदपेक्षमिदमिति, 'देसूणा पुवकोडि'त्ति यो देशोन| पूर्वकोट्यायुश्चारित्रं प्रतिपद्यते तदपेक्षमिदमिति, ऊनता च पूर्वकोट्या अष्टभिर्वः, अष्टवर्षस्य प्रव्रज्याहत्वात् , यच्च षड्वर्ष त्रिवर्षों | वा प्रबजितः अतिमुक्तको वज्रखामी वा तत्कादाचित्कमिति न सूत्रावतारीति, 'बावत्तरि'त्ति श्रीवीरस्य 'चउरासी'ति श्रीऋषभस्य । भावदेवानां 'दस वाससहस्साईति यथा व्यंन्तराणां, 'तेत्तीसं'ति सर्वार्थसिद्धदेवानां ।। अथ तेषामेव विकुर्वणामाह'भवियदव्वदेवे णं'ति(सू. ४६४)भव्यद्रव्यदेवो मनुष्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्वा लब्धिसम्पन्नः एकत्वं-एक रूपं प्रभुः-समथों विकुर्वयितुं 'पुहुत्तंति नानारूपाणि, देवाधिदेवास्तु सर्वथौत्सुक्यवजितत्वान्न विकुर्वते शक्तिसद्भावेऽपीति, अत उच्यते-'नो चेव णं संपत्तीए'त्ति वैक्रियरूपसम्पादनेन न विकुर्वणशक्तिरस्ति, तल्लब्धिमात्रस्य विद्यमानत्वात् ॥ अथ तेषामेवोद्वर्त्तनामाह-'भविय|दवेत्यादि (सू. ४६४) भविकद्रव्यदेवानां भाविदेवत्वात् नारकादिभवत्रयनिषेधः, नरदेवसूत्रे तु 'नेरइएसुत्ति अत्यक्तकाम| भोगा नरदेवा नरकेघृत्पद्यन्ते, शेषत्रये तु तनिषेधः, तत्र च यद्यपि केचिच्चक्रवत्तिनो देवेघृत्पद्यन्ते तथापि ते नरदेवत्वत्यागेन धर्मदेवत्वप्राप्ताविति न दोषः, 'जहा वकंतीए असुरकुमाराणं'ति असुरकुमारा बहुषु जीवस्थानेषु गच्छन्ति इतिकृत्वा तैरतिदेशः कृतः, असुरादयो हीशानांताः पृथ्व्यादिष्वपि गच्छन्ति, अथ तेषामेवानुबन्धमाह-'भवियदव्य'त्ति भव्यद्रव्यदेव इत्यमुं पर्यायमत्यजनित्यर्थः 'जच्चेव'त्ति एवमनेन न्यायेन यैव स्थितिर्भवस्थितिः प्राग्वर्णिता सैवैषां संस्थितिरपि,तत्पर्यायानुबन्धोऽपीत्यर्थः, 'नवर'मिति धर्मदेवस्य जघन्येनैकं समयं स्थितिः, अशुभभावं गत्वा ततो निवृत्तस्य शुभभावप्रतिपत्तिसमयानन्तरमेव मरणादिति ॥ अथैषामेवान्तरमाह-'भविअदव्वदेवस्स णं'ति भव्यद्रव्यदेवस्यान्तरं जघन्येन दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहर्त्ताधिकानि,कथं ?, भव्य
॥१८७॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
VEDEJCDOCDL
| देवो भूत्वा १० वर्षसहस्रस्थितिषु व्यन्तरादिपूत्पद्य च्युत्वा शुभपृथ्व्यादौ गत्वाऽन्तर्मुहू स्थित्वा द्रव्यदेव एव जायते, एतच्च टीकाव्याख्यानम्, इह कश्चिदाह - ननु देवत्वाच्युतस्यानन्तरमेव भव्यद्रव्यदेवतयोत्पत्तिसम्भवाद् दशवर्षसहस्राण्येव जघन्यतस्तस्यान्तरं स्यादतः कथमन्तर्मुहूर्त्ताभ्यधिकानि तान्युक्तानीति १, अत्रोच्यते, सर्वजघन्यायुर्देवश्च्युतस्सन् शुभपृथ्व्यादिषूत्पद्यते इति टीकाकारमतं ज्ञेयं, अन्ये पुनराहुः - इह बद्धायुरेव भव्यदेवोऽभिप्रेतः तेन जघन्यस्थितिकाद्देवत्वाच्च्युत्वाऽन्तर्मुहूर्त्तस्थितिकभव्यद्रव्यदेवत्वेनोत्पन्नस्यान्तर्मुहूर्त्तस्योपरि देवायुषो बन्धनाद्यथोक्तमन्तरं स्यादिति, अथवा भव्यदेवस्य जन्मनोर्मरणयोर्वा अन्तरस्य ग्रहणाद् यथोक्तमन्तरमिति, 'साइरेगं सागरोवमं'ति, कथं ?, अपरित्यक्तसङ्गाचक्रवर्त्तिनो नरके पूत्पद्यन्ते, तासु च यथाखमुत्कृष्टस्थितयस्स्युः, ततश्च नरदेवो मृतः प्रथमपृथ्व्यामुत्पन्नस्तत्रोत्कृष्टस्थितिं सागरोपमप्रमाणामनुभूय नरदेवः पुनर्जात इत्येवं सागरोपमं, साति| रेकत्वं च नरदेवभवे चक्ररत्नोत्पत्तेर्वाचीनकालेन द्रष्टव्यं, उत्कृष्टतस्तु देशोनं पुद्गलपरावर्त्तार्द्ध, कथं ?, चक्रवर्त्तित्वं हि सम्यग्दष्टय एव कुर्वन्ति, तेषां च देशोनापार्द्ध पुद्गलपरावर्त्त एव संसारः स्यात्, तदन्त्यभवे च कश्चिन्नरदेवत्वं लभत इत्येवमिति । 'धम्म| देवस्स'त्ति, 'जहण्णेणं पलिओवमपुहुत्तं'ति, कथं ?, चारित्रवान् कश्चित् सौधर्मे पल्योपमपृथक्त्वायुष्केषुत्पद्यते ततश्युतो धर्म्मदेवत्वं लभते इत्येवमिति, यच्च मनुजत्वे उत्पन्नश्चारित्रं विनाऽऽस्ते तदधिकमपि सत् पल्योपमपृथक्त्वेऽन्तर्भावितमिति, 'भावदेवस्स'त्ति, 'जहणणेणं'ति, कथं ?, भावदेवध्युतः अन्तर्मुहूर्त्तमन्यत्र स्थित्वा पुनर्भावदेवो जात इत्येवं जघन्येनान्तर्मुहूर्त्त अन्तर| मिति । अथैषामल्पबहुत्वमाह - 'सव्वत्थोवा नरदेव'त्ति भरतैरवतेषु द्वादशानामेव तेषामुत्पत्तिः, विजयेषु वासुदेवसम्भवात् सर्वेष्वेकदाऽनुत्पत्तेरिति, 'देवाधिदेवा संखिज्ज'त्ति भरतादिषु प्रत्येकं तेषां चक्रवर्त्तिभ्यो द्विगुणतयोत्पत्तेः विजयेषु च वासुदेवो -
COLOCOCCOLTOCJOC
१२ श० १९ उद्देशः
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
Imhaan intere illuminate.
WHITAITHILIUM Himmunity
पेतेष्वप्युत्पत्तेरिति, धम्मदेवा संखिजत्ति साधूनामेकदापि कोटीसहस्रपृथक्त्वसद्भावादिति, भवियदव्वदेवा असंखिजत्ति | देशविरतादीनां देवगतिगामिनामसङ्ख्यातत्वात् , "भावदेवा असंखिज'त्ति स्वरूपेणैव तेषामतिबद्दुत्वादिति । अथ भावदेवविशेषाणां भवनपत्यादीनामल्पबहुत्वमाह-'जहा जीवाभिगमे तिविहे'त्ति विविधजीवाधिकार इत्यर्थः, तत्र देवपुरुषाणामल्पबहुत्वमुक्तं तथेहापि वाच्यं, तच्चैवम्-'सहस्सारे कप्पे देवा असंखिजगुणा महासुक्के असं० लंतए असं० बंभलोए असं० माहिदे असं० सणंकुमारे असं० ईसाणे असं० सोहम्मे असं०, भवणवासिदेवा असं० वाणमंतरा असंखिजगुण'त्ति ॥ द्वादशशते नवमः॥
'आय'त्ति (सू. ४६६) अतति-सततं गच्छति अपरापरान् स्वरूपपर्यायानित्यात्मा, अथवा अत धातोर्गमनार्थत्वेन ज्ञानार्थ| त्वादतति-सततमवगच्छति, उपयोगलक्षणत्वात् , सामान्येनेकविधत्वेऽपि उपाधिभेदादष्टविधत्वं, तत्र 'दवियाय'त्ति द्रव्यं-त्रिकालानुगामि उपसर्जनीकृतकषायादिपव्यरूपं तद्रूप आत्मा द्रव्यात्मा, सर्वेषां जीवानां, 'कसायाय'त्ति क्रोधादिविशिष्ट आत्मा कषायात्मा, अक्षीणानुपशान्तकषायाणां, 'जोगाय'त्ति योगा-मनःप्रभृतिव्यापारास्तत्प्रधान आत्मा योगात्मा, योगवतामेव, सिद्धसंसारिस्वरूपसर्वजीवानां, अथवा विवक्षितवस्तूपयोगापेक्षयोपयोगात्मा, नाणाय'त्ति ज्ञानविशेषित उपसर्जनीकृतदर्शनादिरात्मा ज्ञानात्मा, सम्यग्दृष्टेः, एवं दर्शनात्मादयोऽपि, नवरं दर्शनात्मा सर्वजीवानां, चारित्रात्मा विरतानां, वीर्य उत्थानादि | तदात्मा, सर्वसंसारिणामिति, उक्तं च-जीवानां द्रव्यात्मा ज्ञेयः सकपायिणां कषायात्मा। योगः सयोगिनां पुनरुपयोगः सर्वजीवानाम् ॥१॥ ज्ञानं सम्यग्दृष्टेर्दर्शनमथ स्यात् सर्वजीवानाम् । चारित्रं विरतानां सर्वसंसारिणां वीर्य ॥२॥" मिति, इत्यष्टधाऽऽत्मानं | प्ररूप्याथ यस्यात्मभेदस्य यदन्यदात्मभेदान्तरं युज्यते तस्य तद्दर्शयितुमाह, इहाष्टौ पदानि स्थाप्यन्ते, तत्र प्रथमपदं शेषैस्सप्तभिस्सह
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्ती
०
चिन्त्यते, तत्र यस्य जीवस्य द्रव्यात्मा-द्रव्यात्मत्वं, जीवत्वमित्यर्थः, तस्य कषायात्मा स्यादस्ति-कदाचिदस्ति, सकपायावस्थायां, स्यान्नास्ति-कदाचिन्नास्ति, क्षीणोपशान्तकषायावस्थायां, यस्य पुनः कषायात्मा अस्ति तस्य द्रव्यात्मा-द्रव्यात्मत्वं-जीवत्वं नियमादस्ति, जीवत्वं विना कपायाणामभावात् , तथा यस्य द्रव्यात्मा तस्य योगात्माऽस्ति, योगवतामिव, नास्ति चायोगिसिद्धानामिव, तथा यस्य योगात्मा तस्य द्रव्यात्मा नियमादस्ति, प्राग्वत् , 'एवं जहा दवियाय'त्ति तथा यस्य जीवस्य द्रव्यात्मा तस्य उपयोगात्मा नियमादस्ति, यस्योपयोगात्मा तस्य नियमात् द्रव्यात्मा, एतयोमिथोऽविनाभूतत्वाद् , यथा सिद्धस्य तदन्यस्य च द्रव्यात्मा अस्ति उपयोगात्मा चोपयोगलक्षणत्वात् जीवानां, एतदेवाह-'जस्स दवियाया तस्स नाणाया भयणाए'त्ति यस्य द्रव्यात्मा तस्य ज्ञानात्मा स्यादस्ति, यथा सम्यग्दर्शनिनां, स्यान्नास्ति यथा मिथ्यादृष्टीनां, इत्येवं भजना, यस्य ज्ञानात्मा तस्य द्रव्यात्मा नियमादस्ति, यथा सिद्धस्सत्ति, तथा 'जस्स दवियाया तस्स दंसणाया णियमा अत्थिति यथा सिद्धस्य केवलदर्शनं, 'जस्सवि दसणाया तस्स दवियाया णियम अत्थिति यथा चक्षुर्दर्शनादिदर्शनवतां जीवत्वमिति, 'जस्स दवियाया तस्स चरित्ताया भयणाए'त्ति, यतस्सिद्धस्याविरतस्य वा द्रव्यात्मत्वे सत्यपि चारित्रात्मा नास्ति विरतानां चास्ति इति भजनया, 'जस्स पुण चरित्ताया तस्स दवियाया णियमं अत्थिति, चारित्रिणां जीवत्वाव्यभिचारत्वात् , 'एवं वीरियायाएवि समंति यथा द्रव्यात्मनश्चारित्रात्मना सह भजनोक्ता नियमश्च एवं वीर्यात्मनापि सहेति, तथाहि-यस्य द्रव्यात्मा तस्य वीर्यात्मा नास्ति, यथा सकरणवीर्यापेक्षया सिद्धस्य, तदन्यस्य त्वस्तीति भजना, वीर्यात्मनस्तु द्रव्यात्माऽस्त्येव यथा संसारिणामिति । अथ कषायात्मना सहान्यानि षट् पदानि चिन्त्यन्ते-'जस्स ण'मित्यादि, यस्य कषायात्मा तस्य योगात्माऽस्त्येव, न हि सकपायो
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः
பர்பு illith
लघुवृत्ती
४०.
ऽयोगी स्यात् , यस्य योगात्मा तस्य कषायात्मा स्याद्वा न वा, सयोगानां सकपायाणामकपायाणां च भावादिति, एवं उवओगायाएऽवी'ति अयमर्थः-यस्य कषायात्मा तस्योपयोगात्माऽवश्यं स्यात् , उपयोगरहितस्य कषायाणामभावात् , यस्य पुनरुपयोगात्मा तस्य कषायात्मा भजनया, उपयोगात्मतायां सत्यामपि सकपायाणामेव कषायात्मा स्यात् निष्कषायाणां तु नासाविति भजनया, तथा 'कसायाया नाणाया य परोप्परं'ति, अयमर्थः-कथं ?, यस्य कषायात्मा तस्य ज्ञानात्मा स्यादस्ति स्यानास्ति, यतः कपायिणः सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानात्माऽस्ति मिथ्यादृष्टेरसौ नास्तीति भजना, तथा यस्य ज्ञानात्माऽस्ति तस्य कषायात्मा स्यादस्ति, ज्ञानिनां कषायभावात् तदभावाचेति भजना, 'जहा कसायाया उवओगाया य तहा कसाया दंसणाया यत्ति अतिदेशः, तसाच्चेदं लब्धं-'जस्स कसायाया तस्स दंसणाया णियमं अत्थिति, दर्शनरहितस्य घटादेः कषायात्मनोऽभावात् 'जस्स पुण दंस. णाया तस्स कसाया सिय अस्थि सिय नत्थिति, दर्शनवतां कषायसद्भावात् तदभावाचेति, दृष्टान्तार्थस्तु प्राग्वत् , 'कसायाया चरित्ताया य दोऽवि परोप्परति भजना चैवम्-यस्य कषायात्मा तस्य चारित्रात्मा स्यादस्ति, कथं ?, कपायिणां चारित्रसद्भावात् प्रमत्तयतीनामिव, तदभावाचेति असंयतानामिव, तथा यस्य चारित्रात्मा तस्य कषायात्मा स्यान्नास्ति, कथं १, सामायि| कादिचारित्रवतां कषायभावात् ,यथाख्यातचारित्रिणां तदभावादिति, जहा कसायाया जोगाया य तहा कसायाया वीरियाया | य भाणियव्वाओ'त्ति दृष्टान्तः प्राग्वत् , दार्टान्तिकस्त्वेवम्-यस्य कषायात्मा तस्य वीर्यात्मा नियमादस्ति, न हि कषायवान् वीर्यविकलोऽस्ति, यस्य कषायात्मा तस्य वीर्यात्मा भजनया, यतो वीर्यवान् सकषायोऽपि स्यात् , यथाऽसंयतः, अकषायोऽपि यथा केवलीति ।अथ योगात्मा अग्रेतनपदपञ्चकेन सह चिन्त्यः, 'एवं जहा कसायायाए वत्तव्वया भणिया जहा जोगायाएवि
i ய தயார்.
எeause in
॥१८९॥
ாம்
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
१२
उवरिमाहिं समं भाणियव्य'त्ति, सा चैवम्-यस्य योगात्मा तस्योपयोगात्मा नियमात् , यथा सयोगानां, यस्य पुनरुपयो| गात्मा तस्य योगात्मा स्यादस्ति यथा सयोगानां, स्यान्नास्ति यथा अयोगिनां सिद्धानां वेति १, तथा यस्य योगात्मा तस्य | ज्ञानात्मा स्यादस्ति सम्यग्दृष्टीनामिव, स्यान्नास्ति मिथ्यादृष्टीनामिव, यस्य ज्ञानात्मा तस्यापि योगात्मा स्यादस्ति, योगिनामिव, स्यानास्त्ययोगिनामिवेति २, तथा यस्य योगात्मा तस्य दर्शनात्माऽस्त्येव, योगिनामिव, यस्य च दर्शनात्मा तस्य योगात्मा स्यादस्ति योगिनामिव, स्यान्नास्त्ययोगिनामिव ३, तथा यस्य योगात्मा तस्य चारित्रात्मा स्यादस्ति, विरतानामिव, स्यानास्ति अविरतानामिव, यस्यापि चारित्रात्मा तस्य योगात्मा स्यादस्ति सयोगचारित्रवतामिव, स्यानास्त्ययोगिनामिवेति, वाचनान्तरे पुनरिदं दृश्यते-'जस्स चरित्ताया तस्स जोगाया नियमति तत्र चारित्रस्य प्रत्युपेक्षणादिव्यापाररूपस्य विवक्षितत्वात् तस्य च योगाविनाभावित्वाद्यस्य चारित्रात्मा तस्य योगात्मा नियमादित्युच्यते ४, तथा यस्य योगात्मा तस्य वीर्यात्माऽस्त्येव, योगसद्भावे वीर्यस्यावश्यंभावात् , यस्य तु वीर्यात्मा तस्य योगात्मा भजनया, यतो वीर्यविशेषवान् सयोग्यपि स्याद्यथा सयोग्यपि केवल्यादिः, अयोग्यपि स्याद्यथा अयोगिकेवलीति । अथोपयोगात्मना सहान्यानि चत्वारि चिन्त्यंते, यथा यस्योपयोगात्मा तस्य | ज्ञानात्मा स्यादस्ति, यथा सम्यग्दृशां, स्यान्नास्ति यथा मिथ्यादृशां, यस्य च ज्ञानात्मा तस्यावश्यमुपयोगात्मा, सिद्धानामिव १, तथा यस्योपयोगात्मा तस्य दर्शनात्माऽस्त्येव, यस्यापि दर्शनात्मा तस्योपयोगात्माऽस्त्येव, यथा सिद्धादीनामिव २, तथा यस्योपयोगात्मा तस्य चारित्रात्मा स्यादस्ति स्यान्नास्ति, यथा संयतानामसंयतानां च, यस्य तु चारित्रात्मा तस्योपयोगात्माऽस्त्येव, यथा संयतानां ३ तथा यस्योपयोगात्मा तस्य वीर्यात्मा स्यादस्ति संसारिणामिव, स्यानास्ति सिद्धानामिव, यस्य पुनवीर्यात्मा तस्यों
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० पयोगात्माऽस्त्येव यथा संसारिणामिव ४ । अथ ज्ञानात्मना सहान्यानि त्रीणि चिन्त्यन्ते, तत्र यस्य ज्ञानात्मा तस्य दर्शनात्माऽस्त्येव लघुवृत्तौ सम्यग्दृशामिव यस्य दर्शनात्मा तस्य ज्ञानात्मा स्यादस्ति यथा सम्यग्दृशां स्यान्नास्ति यथा मिथ्यादृशां, अत एवोक्तं- 'भयणाए'त्ति, तथा 'जस्स नाणाया तस्स चरिताया सिय अस्थि', संयतानामिव 'सिय णत्थि 'त्ति असंयतानामिव, 'जस्स पुण चरिताया तस्स नाणाया नियमं अस्थि' ज्ञानं विना चारित्रस्याभावात्, तथा 'नाणाये' त्यादि, अस्यार्थो - यस्य ज्ञानात्मा तस्य वीर्यात्मा स्यादस्ति, केवल्यादीनामिव, स्यान्नास्ति सिद्धानामिव यस्यापि वीर्यात्मा तस्य ज्ञानात्मा स्यादस्ति सम्यग्दृष्टेरिय | स्यान्नास्ति मिथ्यादृश इव ३ । अथ दर्शनात्मना सह द्वे चिन्त्येते, भावना चास्य यस्य दर्शनात्मा तस्य चारित्रात्माऽस्ति संयतानामित्र, स्यान्नास्त्यसंयतानामिव यस्य चारित्रात्मा तस्य दर्शनात्माऽस्त्येव, साधूनामिव, यस्य दर्शनात्मा तस्य वीर्यात्मा स्यादस्ति संसारिणामिव, स्यान्नास्ति सिद्धानामिव यस्य वीर्यात्मा तस्य दर्शनात्माऽस्त्येव, संसारिणामिव २ । अथान्तिमपदयोर्यो - जना -यस्य चारित्रात्मा तस्य वीर्यात्माऽस्त्येव, वीर्यं विना चारित्रस्याभावात् यस्य वीर्यात्मा तस्य चारित्रात्मा स्यादस्ति, साधूनामिव, स्यान्नास्ति असंयतानामिव । अथैषामेवात्मना मल्पबहुत्वमाह, तत्र 'सव्वत्थोवा चरिताय'त्ति चारित्रिणां सख्यातत्वात् 'नाणायाउ 'ति सिद्धादीनां सम्यग्दृशां चारित्रिभ्योऽनन्तगुणत्वात्, 'कसायाउ' त्ति सिद्धेभ्यः कषायोदयवतामनन्तगुणत्वात्, 'जोगायाउ 'त्ति अपगतकषायोदयैर्योगवद्भिरधिकाः, 'वीरियाउ'त्ति अयोगिभिरधिका इत्यर्थः, अयोगिनां सवीर्यत्वात्, 'उवओगदवियदसणायाओ तिण्णिवि' त्ति परस्परापेक्षया तुल्याः, सर्वेषां सामान्यजीवरूपत्वात् वीर्यात्मभ्यः सकाशादुपयोगद्रव्यदर्शनात्मानो विशेषाधिकाः, यतो वीर्यात्मानः सिद्धाथ मीलिता उपयोगाद्यात्मानः स्युः, ते च वीर्यात्मभ्यः सिद्धराशिना अधि
१२ श०
१९०॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
.
ar
.
लघुवृत्ती
.
कास्स्युः, अत्र गाथा-"कोडिसहस्सपुहुत्तं जईण तो थोवियाउ चरणाया । नाणाया पंतगुणा पडुच्च सिद्धे य सिद्धाओ॥१॥ होति कसायायाओ पंतगुणा जेण ते सरागाणं । जोगाया भणियाओ अजोगिवजाण तो अहिया ॥२॥जं सेलेसिगयाणं लद्धी विरियं तओ समधियाओ । उवओगदवियदंसण सव्वजियाणं तओ अहिया ॥३॥" अथात्मनः स्वरूपमाह-'आया भंते'त्ति (सू.४६७) आत्मा ज्ञानं, योऽयमात्माऽसौ ज्ञानं न तयो दः, अथात्मनोऽन्यत् ज्ञानं इति प्रश्नः, उत्तरं तु आत्मा स्यात् ज्ञानं, सम्यक्त्वे सति तस्य मतिज्ञानादिखभावत्वात , तस्य स्यादज्ञानं मिथ्यात्वे सति तस्य मत्यज्ञानादिस्वरूपत्वात् , ज्ञानं पुनर्नियमादात्मा आत्मधर्मत्वात् । ज्ञानस्य, न च सर्वथा धर्मो धम्मिणो भिद्यते, सर्वथा भेदे हि विप्रकृष्टगुणिनो गुणमात्रोपलब्धौ प्रतिनियतगुणिविषय एव संशयो न स्यात्, तदन्येभ्योऽपि तस्य भेदाविशेषाद् , दृश्यते च यदा कश्चिद् दूरतः किमपि शुक्लं पश्यति तदा किमियं पताका किमियं | बलाकेत्येवं प्रतिनियतगुणिविषयोऽसौ, नापि धम्मिणो धर्मः सर्वथैवाभिन्नः, सर्वथैवाभेदे हि संशयानुत्पत्तिरेव, गुणग्रहणत एव गुणिनोऽपि गृहीतत्वाद् , अतः कथञ्चिदभेदपक्षमाश्रित्य ज्ञानं पुननियमादात्मेत्युच्यते, इह चात्मा ज्ञानं व्यभिचरति, ज्ञानं त्वात्मानं न व्यभिचरति, खदिरवनस्पतिवदिति सूत्रार्थः। अमुमेवार्थ दण्डके निरूपयन्नाह-'आये'त्यादि, नारकाणामात्मा-आत्मस्वरूपं ज्ञानं उतान्यन्नारकाणां ज्ञानं ?, तेभ्यो व्यतिरिक्तमित्यर्थः, इति प्रश्नः, उत्तरं तु आत्मा नारकाणां स्यात् ज्ञानं, सम्यग्दर्शनभावात् , स्यादज्ञानं मिथ्यादृग्भावात् , ज्ञानं पुनः 'से'त्ति तन्नारकसम्बन्धि आत्मा, न तद्वयतिरिक्त इत्यर्थः, 'आया भंते! पुढवित्ति आत्मा-आत्मस्वरूपमज्ञानं उतान्यत्र तेषां, उत्तरं तु-आत्मा तेषामज्ञानरूपः, नान्यत् तेभ्य इति भावार्थः । दर्शनसूत्राण्यप्येवं-नवरं सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्ट्योदर्शनस्याविशिष्टत्वात आत्मा दर्शनं दर्शनमप्यात्मवेति वाच्यं, यत्र हि धर्मविपर्ययो नास्ति तत्र नियम
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
२० उद्दे.
एवोपनीयते, न व्यभिचारो, यथेह दर्शने, यत्र तु विपर्ययोऽस्ति तत्र व्यभिचारो नियमश्च, यथा ज्ञाने, आत्मा ज्ञानरूपोऽज्ञानरूपश्चेति व्यभिचारः, ज्ञानं त्वात्मैवेति नियमः॥ आत्माधिकाराद्रत्नप्रभादिभावेन आत्मत्वादि चिन्तयन्नाह–'आया भंतेत्ति (सू . ४६८)अतति-गच्छति तांस्तान् पर्यायानित्यात्मा, ततश्चात्मा-सद्रूपा रत्नप्रभापृथ्वी 'अन्न'त्ति अनात्मा, असद्रूपेत्यर्थः, 'सिया
आया सिय नो आय'त्ति स्यात्सती स्यादसती 'सिय अवत्तव्य'त्ति आत्मत्वेनानात्मत्वेन च व्यपदेष्टुमशक्यं वस्त्विति भावः; | कथमवक्तव्यमित्याह-आत्मेति नोआत्मेति च वक्तुमशक्यमित्यर्थः, अप्पणो आइ8'ति आत्मनः-स्वस्य रत्नप्रभाया एव वर्णादिपर्यायैरादिष्टे-आदेशे सति, तैर्व्यपदिष्टा सतीत्यर्थः, आत्मा, स्यात् वपर्यायापेक्षया सतीत्यर्थः, परस्स आइडे नोआय'त्ति | परस्य-शर्करादिपृथ्व्याख्यस्य पर्यायैरादिष्टे-आदेशे सति, तैर्व्यपदिष्टा सतीत्यर्थः, नोआत्मा-अनात्मा स्यात् , पररूपापेक्षया असतीत्यर्थः, 'तदुभयस्स आइडे'त्ति तयोः-स्वपरयोरुभयं तदुभयं तस्य पर्यायैरादिष्टे-आदेशे सति, तदुभयपर्यायैर्व्यपदिष्टेत्यर्थः, अवक्तव्यं-अवाच्यं वस्तु स्यात् , तथाहि-न ह्यसौ आत्मेति वक्तुं शक्या, परपर्यायापेक्षया अनात्मत्वात् तस्याः, नाप्यनात्मेति वक्तुं शक्या, स्वपर्यायापेक्षया तस्या आत्मत्वादिति, अवक्तव्यत्वं च आत्मानात्मशब्दापेक्षयैव, न तु सर्वथा, अवक्तव्यशब्देनैव तस्या उच्यमानत्वात् , अनभिलाप्यभावानामपि भावपदार्थवस्तुप्रभृतिशब्दैरनभिलाप्यशब्देनाभिलाप्यत्वादिति, एवं परमाणुसूत्रमपि । द्विप्रदेशिकसूत्रे षट् भङ्गाः, तत्राद्यास्त्रयः सम्पूर्णस्कन्धापेक्षाः प्रागुक्ता एव, तदन्ये तु त्रयो देशापेक्षाः, तत्र गोयमेत्यत आरभ्य व्याख्यायते-'अप्पणोति तस्य पर्यायः 'आदितॄत्ति आदेशे सति, आदिष्ट इत्यर्थः, द्विप्रदेशिकस्कन्धः, आत्मा स्यात् १ एवं परस्य पर्यायैरादिष्टेऽनात्मा २ तदुभयस्य द्विप्रदेशिकस्कन्धः तदन्यस्कन्धलक्षणस्य पर्यायैरादिष्टोऽसाववक्तव्यं वस्तु स्यात् , कथं?,
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२ श०
श्रीभग लघुवृत्ती
आत्मेति चानात्मेति च ३, तथा द्विप्रदेशत्वात् तस्य देश एक आदिष्टः, सद्भावप्रधानास्सत्तागताः पर्यवा यस्मिन् स सद्भावपर्यवः, द्वितीयस्तु देश आदिष्टः असद्भावपर्यायैः, परपर्यायरित्यर्थः, परपर्यवाश्च तदीयद्वितीयदेशसम्बन्धिनो वस्त्वन्तरसम्बन्धिनो वा, ततश्चासौ द्विप्रदेशिकस्कन्धः क्रमेणात्मा वा नो आत्मा वा ४ तस्य च देश आदिष्टस्सद्भावपर्यवः देशश्चोभयपर्यवः ततोऽसावात्मा चावक्तव्यं चेति ५, तथा तस्यैव आदिष्टोऽसद्भावपर्यवः देशस्तूभयपर्यवस्ततोऽसौ नोआत्मा अवक्तव्यं स्यादिति.६, सप्तमः पुन:आत्मा च नोआत्मा चावक्तव्यं चेति रूपो न स्यात् द्विप्रदेशिके, द्वयंशत्वादस्य, त्रिप्रदेशिकादौ तु स्यादिति सप्तभङ्गी, त्रिप्रदेशिकस्कन्धे त्रयोदश भङ्गाः, तत्र प्रागुक्तेषु सप्तस्वाद्याः सकलादेशास्त्रयस्तथैव, तदन्येषु त्रिषु त्रयस्त्रयः एकवचनबहुवचनभेदात् , सप्तमस्त्वेकविध एव, स्थापना चेयम् ।। यच्चेह प्रदेशद्वयेऽप्येकवचनं क्वचित् तत्तस्य प्रदेशद्वयस्यैकप्रदेशावगाढत्वादिहेतुना एकत्वविवक्षणात , भेदविवक्षायां च बहुवचनमिति, चतुष्प्रदेशिकोऽप्येवम् , नबरं आ.नो.अव. आ. नो. आ.अव. । नो.अव. आ.नो.अव. | एकोनविंशतिर्भङ्गाः, तत्र त्रयस्सकलादेशाः तथैव, शेषेषु चतुर्यु | ११|१|| १११ १ १ १ त्रिकयोग १ प्रत्येकं चत्वारो विकल्पाः, ते चैवं चतुर्थादिषु त्रिषु वाच्याः, चतु- एककयोग ३|| १२ १२ १२ प्रदेशिकस्कन्धे तत्रैव द्विकयोगः, स्थापना चैवम् ।। अथ सप्तमे त्वेवं
| २ १ २१ २१ । त्रिकयोगस्थापना, अथ पञ्चप्रदेशिके त्वेवं द्वाविंशतिः, तत्राद्यास्त्रयः |
द्विकयोग २द्विकयोग श्द्विकयोग
|त्रिक १ त्रिकयोग| त्रिक सकलाः, तदुत्तरेषु च त्रिपु प्रत्येकं चत्वारो विकल्पास्तथैव १२, सप्तमे|" तु सप्त, तत्र त्रिकयोगे किलाष्टौ भङ्गाः स्युः, तेषु च सप्तेवेह ग्राह्याः,|२२| तत्स्थापना यथा, अष्टमस्तु एकस्तेषु न पतत्यसम्भ
MainmamalintainmamiwimmarguterumiluramarismamibimmmmmedimIIII ummanmanimaliauntILIANISMutumastrammamalitimanimal
I COM
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
श्रीभग लघुवृत्ती
.
பா mulimmamlinniilimmunitaranimuslim anilyuullammamim Fullittel ph! hi
an
३
orror
वाद् , इदमेवाह-'तिगसंयोगे'इत्यादि, अष्टमस्तु न पतति स पुनरयं २२२ षदेशिकस्कन्धे त्रयोविंशतिरिति, अथैषामेव योगानां १११|व्यक्तिर्विशेषतो मुग्धबोधाय विवियते यथा-अथ परमाणुसूत्रे द्विप्रदे० त्रिप्रदेशिकरकन्धे एकतिकत्रिकयोगाचिन्त्यन्ते यथा ११२ 'सिय आया इत्यादि, 'अवत्तव्वं ति अवक्तव्यस्वरूपं सूत्रलिखितमेवास्ति, तत्कथं ? 'सिय आया नो आया'
| स्वरूपपररूपतदुभयत्वेनात्मा नो आत्माऽवक्तव्यमुच्यते, एवमेकत्वबहुत्वाभ्यामग्रेऽपि सूत्रपाठसिद्धमेवावक्तव्यपदं ज्ञेयं, | अथ एककयोगाः-आत्मा १ नोआत्मा १ अवक्तव्यं १, जाता एककयोगास्त्रयः 'सिय आया णोआया य' इत्यादि,
अथ द्विकयोगा:-आत्मा नोआत्मा १ आत्मा नोआत्मानः २ आत्मानः नो आत्मा ३ आत्मा अवक्तव्यं ४ आत्मा |२२१अवक्तव्यानि ५ आत्मानः अवक्तव्यं ६ नोआत्मा अवक्तव्यं ७ नोआत्मा अवक्तव्यानि ८ नोआत्मानः 'अवक्तव्यं ९ जाता द्विकयोगा ९ एकत्वबहुत्वाभ्यां, अथ आत्मा नोआत्मा अवक्तव्यमिति त्रिकयोगस्त्वेक एव. एवं सर्वे जातात्रयोदश। अथ चतुष्प्रदेशिकस्कन्धेऽप्येककयोगास्त्रयः, यथा आत्मा १ नोआत्मा २ अवक्तव्यं ३, अथ द्विकयोगाः 'सिय आया णो आया' इत्यादि ४, यथा आत्मा नोआत्मा १ आत्मा नोआत्मानः २ आत्मानो नोआत्मा ३ आत्मानो नोआत्मानः 'सिय आया य अवत्तव्वं'इत्यादि ४, यथा आत्मा अवक्तव्यं १ आत्मा अवक्तव्यानि २ आत्मानो अवक्तव्यं ३ आत्मानो अवक्तव्यानि ४ 'सिय णो आया य अवत्तव्वं' इत्यादि ४, यथा नोआत्मा अवक्तव्यं १ नोआत्मा अवक्तव्यानि २ नोआत्मानः अवक्तव्यं ३ नोआत्मानः अवक्तव्यानि ४, एवं जाता द्विकयोगा द्वादश, अथ त्रिकयोगाः 'सिय आया य णो आया य अवत्तव्यं आयाइ य णो आयाइय'इत्यादि ४, यथा आत्मा नोआत्मा अवक्तव्यं ? आत्मा नोआत्मा अध्यक्तव्यानि २ आत्मा नोआत्मानः अव.
i u ratha
Winn
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१२२०
लघुवृत्ती
११२
क्तव्यं ३ आत्मा नोआत्मानो अवक्तव्यानि ४, एवमेकत्वबहुत्वाभ्यां सर्वे जाताः १९ । अथ पञ्चप्रदेशिकस्कन्धे एककद्विकयोगाश्चिन्त्यन्ते, यथा सिय आया सिय णोआया सिय अवत्तव्यं आयाइ य णोआयाइ य'इत्यादि, आत्मा १ नोआत्मा १ अबक्तव्यं | १, जाता एककयोगास्त्रयः, अथ द्विकयोगाः प्राग्वद् द्वादश ज्ञेयाः, अथ त्रिकयोगाः सप्त, यथा-आत्मा नोआत्मा अवक्तव्यं १ आत्मा नोआत्मा अवक्तव्यानि २ आत्मा नोआत्मानः अवक्तव्यं ३.आत्मा नोआत्मानः अवक्तव्यानि ४ आत्मानः नोआत्मा अवक्तव्यं ५ आत्मानः नोआत्मा अवक्तव्यानि ६ आत्मानः नोआत्मानः अवक्तव्यं ७ एवं सर्वे जाताः २२, षट्प्रदेशिके एकक| योगाः प्रागुक्ताः, द्विकयोगाः प्रागुक्ता १२, त्रिकयोगाः प्रागुक्तास्सप्त, अष्टमश्चायं-आत्मानः नोआत्मानः अवक्तव्यानि ८, एवं | सर्वेऽष्टमक्षेपे जातास्त्रयोविंशतिभेदाः॥ द्वादशशते दशम उद्देशक:
इतिश्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यश्रीसुमतिसाधुसूरिशिष्यश्रीहेमविमलसूरिविजयराज्ये श्रीजिनमाणिक्यगणि|शिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्यपं0 दानशेखरगणिसमुद्धतायां भगवतीलघुवृत्तौ द्वादशशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥
अथ त्रयोदशं शतमारभ्यते, यथा "पुढवी १ देवा २ ऽणंतर ३, पुढवी ४ आहारमेव ५ उववाओ६। भासा ७ कम्म८ ऽणगारे; केयाघडिया ९ समुग्धाए १० ॥१॥" (* ७२) 'पुढवी'त्ति नरकपृथ्वीवाच्यः प्रथमः, 'देव'त्ति देवप्ररूपणार्थों द्वितीयः 'अणंतर'त्ति अनन्तराहारका नारका इत्याद्यर्थवाच्यस्तृतीयः 'पुढवित्ति पृथ्वीगतविचारार्थश्चतुर्थः, नारकाद्याहारवाच्यः | पञ्चमः 'उववाए'त्ति नरकाद्युपपातार्थः षष्ठः 'भास'त्ति भाषार्थः सप्तमः, 'कम्मत्ति कर्मप्रकृतिवाच्यः अष्टमः, अणगारे केया
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
घडियाए 'ति अनगारो - भावितात्मा लब्धिसामर्थ्यात् 'केयाघडिए'त्ति रज्जुबद्धघटिकाहस्तः सन् नभसि गच्छति इत्याद्यर्थवाच्यो नवमः, 'समुग्धाएं'ति समुद्घातवाच्यो दशमः ॥ 'केवइया काउलेसा उववजंति'त्ति (सू. ४६९) रत्नप्रभा पृथ्व्यां कापोतलेश्या एवोत्पद्यन्ते, न कृष्णलेश्यादय इति कापोतलेश्यानेवाश्रित्य प्रश्नः कृतः, 'केवइया कण्हपक्खिय'त्ति इत्यादि, एषां च लक्षणमिदम् - जेसिमबड़ो पोग्गलपरियट्टो सेसओ य संसारो । ते मुक्कपक्खिया खलु इयरे पुण कण्हपक्खीया ।। १ ।।" इति, 'चक्खुदंसणी न उववज्जंति' त्ति इन्द्रियत्यागेन तत्रोत्पत्तेरिति, तर्हि अचक्षुर्दर्शनिनः कथमुत्पद्यन्ते ?, उच्यते, इन्द्रियानाश्रितस्य सामान्योपयोगमात्रस्याचक्षुर्दर्शनशब्दाभिधेयस्योत्पादसमयेऽपि भावादचक्षुर्दर्शनिन उत्पद्यन्त इत्युच्यत इति, 'इत्थिवेयगे'त्यादि, स्त्रीपुरुषवेदा नोत्पद्यन्ते, भवप्रत्ययान्नपुंसक वेदत्वात्तेषां, 'सोइंदि ओवउत्ते' इत्यादि, श्रोत्राद्युपयुक्ता नोत्पद्यन्ते इन्द्रियाणां तदानीमभावात्, 'नोइंदिओवउत्ता उववजंति'त्ति नोइन्द्रियं - मनः, तत्र च यद्यपि मनःपर्यात्यभावे द्रव्यमनो नास्ति तथापि भावमनसश्चैतन्यरूपस्य तदा भावात् तेनोपयुक्तानामुत्पत्तेः नोइन्द्रियोपयोगयुक्ता उत्पद्यन्ते इत्युच्यते, 'मणजोगि 'त्ति मनोयोगिनो वाग्यो गिनश्च नोत्पद्यन्ते, उत्पत्तिसमयेऽपर्याप्तत्वेन मनोवाचोरभावादिति, 'कायजोगी उववज्जंति'त्ति सर्व संसारिणां कार्मणयोगस्य सदा सद्भावादिति ॥ अथ रत्नप्रभानारकाणामेवोद्वर्त्तनामभिधातुमाह-' असण्णी न उब्वहंति त्ति उद्वर्त्तना हि परभवप्रथमसमये स्यात्, न च नारकोsसंज्ञिषूत्पद्यते, ततस्तेऽसंज्ञिनस्पन्तो नोद्वर्त्तन्त इत्युच्यते, 'एवं विभंगनाणी न उब्वति' इत्यपि भावनीयं यतो विभङ्गज्ञानिनो नारकाः पतितविभङ्गज्ञानिनस्सन्तश्यवन्त इत्युच्यत इति, शेषाणि तु पदानि उत्पादवद् व्याख्येयानि, उक्तं च चूर्ण्याम्- 'अस्सण्णिणो य विभंगिणो य उच्चट्टणाए वजेजा । दोमुवि य चक्खुदंसी मणवय तह इंदियाई च ॥ १ ॥ 'ति ।
१३ श० १ उद्देशः
॥१९३॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
illumpitingth illumi
लघुवृत्तौ ।
ब
अनन्तरं रत्नप्रभानारकाणामुत्पादोद्वर्तनयोः परिमाणमुक्तं, अथ तेषामेव सत्तायां तदाह-'केवइया अणंतरोववण्णग'त्ति |कियन्तः प्रथमसमयोत्पन्ना इत्यर्थः, 'परंपरोववण्णग'त्ति उत्पत्तिसमयापेक्षया द्वयादिसमयेषु वर्तमानाः,'अगंतरावगाढ'त्ति | विवक्षितक्षेत्रे प्रथमसमयावगाढाः, परंपरोवगाढ'त्ति विवक्षितक्षेत्रे द्वितीयादिः समयोऽवगाहे येषां ते परम्परावगाढाः, 'चरम'त्ति |चरमो नारकभवेषु स एव भवो येषां ते चरमाः, नारकभवस्य वा चरमसमये वर्तमानाः, अचरमास्त्वन्ये, 'असण्णी सिय अस्थि णस्थिति असंज्ञिभ्य उद्धृत्य ये नारकत्वेनोत्पन्नास्ते अपर्याप्तकावस्थायामसंज्ञिनः भूतभावत्वात् , ते चाल्पा इतिकृत्वा 'सिय अत्थी'त्यायुक्तं, मानमायालोभकषायोपयुक्तानां नोइन्द्रियोपयुक्तानां अनन्तरोपपन्नानां अनन्तरावगाढानां अनन्तराहारकाणां अनन्तपर्याप्तकानां च कादाचित्कत्वात् 'सिय अत्थी'त्यादि वाच्यं, शेषाणां च बहुत्वात् सङ्ख्याता इति वाच्यं, अनन्तरं सख्यातविस्तृतनारकावासनारकवक्तव्यतोक्ता, अथ तद्विपर्ययमाह-'तिषिण समय'त्ति उववजंति उवति पण्णत्ततिशब्देनेह सत्ता गृह्यते, एवं एते त्रयो गमाः, ओहिनाणी ओहिदंसणी संखेज्जा उबद्यावेयव्यत्ति, कथं ?, ते हि तीर्थकरादय एव स्युरिति ते स्तोकाः, स्तोक| त्वाच्च सख्याता एव, नवरं असण्णी तिसुवि गमएसु न भण्णइत्ति, कस्माद् ?, उच्यते, असंज्ञिनः प्रथमायामेवोत्पद्यन्ते, 'अस्सण्णी
खलु पढमति वचनात् , 'णाणत्तं लेसासु, लेसाओ जहा पढमसए'त्ति इहाद्यपृथ्वीद्वयापेक्षया तृतीयादिपृथ्वीषु नानात्वं | लेश्यासु स्यात , ताश्च यथा प्रथमशते तथाऽध्येयाः, तत्र गाथेयम्-"काऊय दोसु तइया मीसिया नीलिया चउत्थीए । पंचमियाए मीसा किण्हा तत्तो परमकिण्हा ॥१॥" 'नवरं ओहिदंसणी ओहिनाणी न उब्वति'त्ति, कस्माद् ?, उच्यते, अवधिदर्शनिनः पङ्कप्रभादिच्युताः नारकास्तीर्थकरत्वेन नोत्पद्यन्त इत्यर्थः, 'जाव अपइट्ठाणे ति यावत्करणात् काले १ महाकाले २ रोरुए ३ माह-IN
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
रोरुए ४ इति दृश्यं, इह च मध्यम एव सङ्ख्येयविस्तृत इति, नवरं 'तिसु नाणेसुन उववजंति' त्ति, 'न उच्वहंति' त्ति सम्यक्त्वभ्रष्टानामेव तत्रोत्पादात्, तत उद्वर्त्तना च, आद्याज्ञानत्रि के न उत्पद्यन्ते नापि चोद्वर्त्तन्त इति, 'पण्णत्ती तेसु तहेव अस्थि'त्ति एतेषु पञ्चसु नरकावासेसु कियन्त आभिवोधिकज्ञानिनः श्रुत० अवधिज्ञानिनश्च प्रज्ञप्ता इति, तृतीयगमे तथैव प्रथमादिपृथ्वीविव सन्ति, तत्रोत्पन्नानां सम्यग्दर्शनलाभे मत्यादिज्ञानत्रयभावादिति ॥ 'नो सम्मामिच्छदिट्ठी नेरइया उववज्रं ति' त्ति (सू. ४७०) 'न सम्ममीसो कुणइ कालेति वचनात् इति मिश्रदृष्टयो न म्रियन्ते, नापि तद्भवप्रत्ययं तेषामवधिज्ञानं येन मिश्रदृष्टयस्सन्तस्ते उत्पद्येरन् 'सम्म मिच्छद्दिकीणेरइएहिं अविरहिया विरहिया वत्ति कादाचित्कत्वेन तेषां विरहसम्भवादिति ॥ 'लेसडाणे सु' त्ति (सू. ४७१) लेश्याभेदेषु 'संकि लिस्स माणेसु'त्ति अविशुद्धिं गच्छत्सु 'कण्हलेसं परिणमइ'त्ति कृष्णलेश्यां याति, 'संकिलिस्स माणेसु व'त्ति, 'विमुज्झमाणेसु व'त्ति प्रशस्त लेश्यास्थानेषु अविशुद्धिं गच्छत्सु अप्रशस्त लेश्यास्थानेषु विशुद्धिं गच्छत्सु, नीललेश्यां परिणमतीति भावः ॥ त्रयोदशशते प्रथमः ॥
अथ द्वितीये देवा उच्यन्ते- 'संखिजवित्थडावि'त्ति (सू. ४७२) गाथा - "जंबुद्दीवसमा खलु भवणा जे हुंति सव्वखुड्डागा । संखेञ्ज वित्थडा मज्झिमा उ सेसा असंखेज ॥१॥"त्ति, 'दोहिं वेदेहिं' ति, द्वयोरपि स्त्रीवेदपुंवेदरूपयोरुत्पद्यन्ते, तयोरेव तेषु भावात्, 'असपणी उवहंति' असुरादीशानान्तदेवानां असंज्ञिष्वपि पृथिव्यादिपूत्पादात् 'ओहिनाणी ओहिदंसणी न उच्चति' असुराद्युद्धृतानां तीर्थकरादित्वालाभात् तीर्थकरादीनामेवावधिमतामुदृत्तेः, 'पण्णत्तरसु तहेव'त्ति प्रज्ञप्तदेषु प्रज्ञप्तपदोपलक्षितगमाधीतेषु असुरकुमारादिषु तथैव यथा प्रथमोदेश के, 'को हकसाई' त्यादि, क्रोधमानमायाकपायोदयवन्तो देवेषु कादाचित्का
१.३ श० १-२ उ.
॥ १९४॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
त
अत उक्तं 'सिय अत्थी'त्यादि, लोभकपायोदयवन्तस्तु सार्वदिकाः, अत उक्तं-'संखेज'ति, 'तिमुवि गमेसु चत्तारि लेस्साओत्ति 'उववजंति उन्वति पण्णत्ते'त्येवंलक्षणेषु त्रिष्वपि गमेषु चतस्रो लेश्याः-तेजोलेश्यान्ता उक्ताः, 'भवण वण पढमचउले
३ उद्देशः सत्ति वचनात् एता ह्यसुरादीनां स्युरिति । 'जत्थ जत्तिया भवण'त्ति यत्र निकाये यावन्ति भवनलक्षाणि तत्र तावन्ति ज्ञेयानि, तद्यथा-चउसट्ठी असुराणं नागकुमाराण होइ चुलसीई । बावत्तरि कणगाणं वाउकुमाराण छन्नउई ॥१॥दीवदिसाउदहीणं विज्जुकुमारिंदथणियमग्गीणं । जुयलाणं पत्तेयं बावत्तरिमो सयसहस्स ॥२॥"त्ति । व्यन्तरसूत्रे 'संखेज्जवित्थडे ति, गाथा यथा-जंबु| दीवसमा खलु उक्कोसेणं हवंति ते नगरा । खुड्डा खित्तसमा खलु विदेहसमगा उ मज्झिमग ॥१॥"त्ति, ज्योतिष्कसूत्रे सङ्ख्या-1 विस्तृता विमानावासाः 'एगसद्विभागं काऊण जोयण'मित्यादिना ग्रन्थेन प्रमातव्याः, नवरं एका तेजोलेश्या 'जोइसकप्पहुगे तेऊत्ति वचनात् उववअंतेसु पण्णत्तेसुत्ति, 'असण्णी नत्थिति व्यन्तरेष्वसंज्ञिन उत्पद्यन्ते इत्युक्तं, इह तु तनिषेधः, प्रज्ञप्तेष्वपि तनिषेधः, तत्रोत्पादाभावादिति, सौधर्मसूत्रे 'ओहिनाणी'त्यादि, ततथ्युता यतस्तीर्थकरादयः स्युरित्येते अवधिज्ञानादयः च्यावयितव्याः, 'संखेज्जा चयंति'त्ति सङ्ख्यातानामेव तीर्थकरादित्वेनोत्पादिति, 'गम'त्ति उत्पादादय एत एव त्रयः सङ्ख्यातविस्तृतान् असङ्ख्यातविस्तृतांश्चाश्रित्य षड् गमाः, 'नवरंति स्त्रियः सनत्कुमारादिषु नोत्पद्यन्ते, न च सन्ति, तदुदृत्तौ तु स्युः, 'असण्णी तिसुवि'त्ति सनत्कुमारादिदेवानां संज्ञिम्य एवोत्पादेन च्युतानां च संशिष्वेव गमनेन गमत्रयेऽप्यसंज्ञित्वस्याभावादिति, एवं जाव सहस्सारोति सहस्रारान्ते तिरश्चामुत्पादेनासङ्ख्यातानां त्रिष्वपि गमेषु भावादिति, 'णाणत्तं वेमाणेसु लेसासु'त्ति नानात्वं विमानेषु 'बत्तीसठ्ठावीसे त्यादिगाथोक्तं ज्ञेयं, लेश्यासु पुनरिदम्-'तेऊ.१ तेऊ २ तह तेउपम्ह ३ पम्हा य ४ पम्ह-IPI
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
१३ श० ३ उद्देशः
सुक्का य ५। सुक्का य ६ परमसुक्का सुक्काइविमाणवासीणं७॥१॥"ति, इह च सर्वेष्वपि शुक्रादिदेवलोकेषु- परमशुक्लेति। आनतादिसूत्रे 'संखेज्जवित्थडेसु'त्ति उत्पादेऽवस्थाने च्यवने च संख्यातविस्तृतत्वाद्विमानानां सङ्ख्याता एव स्युरिति भावः, असङ्ख्यातविस्तृतेषु पुनरुत्पादच्यवनयोः सङ्ख्याता एव, यतो गर्भजमनुष्येभ्य एव आनतादिषूत्पद्यन्ते ततस्ते च सङ्ख्याता एव, तथा आनतादिभ्यच्युता गर्भजमनुष्येष्वेवोत्पद्यन्ते अतस्समयेन सङ्ख्यातानामेवोत्पादच्यवनयोस्सम्भवः, अवस्थितिस्त्वस
ख्यातानामपि स्याद् , असङ्ख्यातजीवितत्वेनैकदैव जीवितकालेऽसङ्ख्यातानामुत्पादादिति पण्णत्तेसु असंखेजा इति भण्यते, नवरं 'नोइंदिओवउत्ते'त्यादि, प्रज्ञप्तकग्रामे असङ्ख्येया वाच्याः, नवरं नोइन्द्रियोपयुक्तादिपञ्चसु पदेषु सङ्ख्याता एव, तेषामुत्पादावसर एव भावात् , उत्पत्तिः सङ्ख्यातानामेवेति दर्शितं प्राक्, 'पंच अणुत्तरोववाइय'त्ति तत्र मध्यमः सङ्ख्यातवि-| स्तृतः, योजनलक्षमानत्वात् , नवरं 'कण्हपक्खिए'त्यादि, इह सम्यग्दृष्टीनामेवोत्पादात कृष्णपाक्षिकादिपदगमत्रयेऽपि निषेधः, 'अचरमावि खोडिज्जंति' येषां चरमोऽनुत्तरदेवभवः स एव ते चरमाः, तदितरे त्वचरमाः, ते च निषेध्याः, यतश्वरमा एव | मध्यमे विमाने उत्पद्यन्त इति, 'असंखिज्जवित्थडेसुत्ति इहैत इति कृष्णपाक्षिकादयः, नवरं 'अचरमा अस्थिति यतो बाह्य| विमानेषु पुनरुत्पद्यन्ने 'तिणि आलावग'त्ति सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्टिमिश्रदृष्टिविषया इति, णवरं 'तिसुआलावगेसुत्ति उप्पत्तीए
चवणे पण्णत्तालावए य मिथ्यादृष्टिः सम्यग्मिथ्यादृष्टिश्च न वाच्यः, अनुत्तरसुरेषु तस्यासम्भवादिति ॥त्रयोदशशते द्वितीयः॥ _ 'अणंतराहार'त्ति (सू. ४७२ ) उत्पत्ति क्षेत्रप्राप्तिसमय एवाहारयन्तीत्यर्थः, 'निव्वत्तएण यत्ति ततः शरीरनिर्वृत्तिः, 'एवं परियारणे'त्यादि, परिचारणापदं प्रज्ञापनाचतुस्त्रिंशत्तमपदं, तच्चैव-तओ परियाइयणया तओ परिणामणया तओ परियारणया
॥१९५॥
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः लघुवृत्ती
तओ पच्छा विउव्वणया ?, हंता गोयमा इत्यादि, 'परियाइयण'त्ति ततः पर्यापानं, अङ्गप्रत्यङ्गैः समन्तादापानमित्यर्थः, परिणामणय'त्ति आपीतस्य-उपात्तस्य परिणतिरिन्द्रियादिभागेन, परियारण'त्ति ततःशब्दादिविषयोपभोग इत्यर्थः, विउवणय'त्ति ततो विक्रिया नानारूपा इत्यर्थः ॥ त्रयोदशशते तृतीयः॥
इह द्वारगाथे यथा-"नेरइय१ फास २ पणिही ३ निरयंते चे ४ लोयमझमि ५। दिसिविदिसाण य पवहा ६ पवत्तणं नस्थि। काएहिं७॥१॥अत्थी पएसफुसणा ८ ओगाहणया य जीवमोगाढा ९ अस्थिपएस १० निसीयण ११ बहुस्समे १२ लोगसंठागे १३ ॥२॥"त्ति,अनयोरर्थ उद्देशकाधिगमावगम्य एवेति, महंततराए चेव'त्ति(मू.४७४)आयामतः 'विच्छिण्ण'त्ति विष्कम्भतः महो| वास'त्ति अवकाशो-बहूनां विवक्षितद्रव्याणां अवस्थानयोग्यं क्षेत्रं, महानवकाशं येषु ते, अतिशयेन महावकाशा महावकाशतराः, ते | जनव्याप्ताः स्युरित्यत उच्यते-'महापइरिकतराए'त्ति महत् प्रतिरिक्तं-विजनमतिशयेन येपुते तथा 'णोतहा महप्पवेसण'त्ति
नो-नैव तथा-तेन प्रकारेण यथा षष्ठपृथिवीनारका अतिशयेन महत् प्रवेशनं-गत्यन्तरान्नरकगतौ जीवानां पुनः प्रवेशो येषु ते | तथा, षष्ठपृथिव्यपेक्षया असङ्ख्यगुणहीनत्वात् तन्नारकाणामिति, नोशब्द उत्तरपदद्वयेऽपि सम्बन्धनीयः, यत एवं नो महाप्रवेशनतरा अत एव 'आइण्णतराए चेव'त्ति नात्यन्तमाकीर्णाः, व्याप्ता नारकैर्नेत्यर्थः, आउलतराएत्ति ये नारकलोकास्तेषां अतिशयेन(न)आकुलतराः, किमुक्तं स्यात् ?-'अणोमाणतराए'त्ति अतिशयेनासंकीर्णा इत्यर्थः, वाचनान्तरे तु 'अणोयणतराए चेव'त्ति अनोदनतरा बहुजनाभावादतिशयेन मिथोनोदेन रहिता इत्यर्थः, 'महाकम्म' आयुष्कवेदनीयादिकर्मणां महत्त्वात् 'महाकिरिय'त्ति कायिक्यादिक्रियाणां महत्त्वात् तत्काले कायमहत्वात् पूर्वकाले च महारम्भादित्वात् 'महासव'त्ति महाश्रवतराः
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
१३२० ४ उद्देशः
महावेयणत्ति महाकर्मत्वात् 'नो तहे त्यादिना निषेधः, विधिप्रतिषेधयोर्वाक्यप्रवृत्ते!शब्दप्रवृत्तिः पदचतुष्टये, अप्पडिय'त्ति अवध्यादिऋद्धेरल्पत्वात् अप्पज्जुईत्ति दीप्तेरभावात् ,एतद्वयतिरेकेणोच्यते'नो तहा महिडिय'त्ति नोशब्दः पदद्वये सम्बन्धनीयः। | स्पर्शद्वारे 'जाव वणस्सइफासंति (सू. ४७५) यावत्करणात् तेजोवायुस्पर्शसूत्रे सूचिते, तत्र कश्चिदाह-ननु सप्तस्वपि पृथ्वीषु तेजस्कायिकवर्जपृथ्वीकायिकादिस्पर्शो नारकाणां युक्तः, तेषां तासु विद्यमानत्वात् , बादरतेजसा तु समयक्षेत्र एव सद्भावात् सूक्ष्मतेजसां तु तत्र सद्भावेऽपि स्पर्शनेन्द्रियाविषयत्वात् इति, अत्रोच्यते, इह तेजस्कायिकस्येवत्परमाधार्मिककृतवह्निमदृग्वस्तुस्पर्शस्तेजः| कायिकस्पर्श इति व्याख्येयं, न तु साक्षात्तेजस्कायिकस्यैव, अथवा प्राग्भवान्तरानुभूततैजसस्कायिकपर्यायपृथ्वीकायिकादिजीवस्पर्शापेक्षया इदं व्याख्येयमिति । प्रणिधिद्वारे 'पणिहाएत्ति (सू . ४७६) प्रणिधाय-प्रतीत्य 'सबमहंतिय'त्ति सर्वथा महती, अशीतियोजनसहस्राधिकलक्षप्रमाणत्वान् रत्नप्रभाया बाहल्यस्य, शर्कराप्रभावाहल्यस्य च द्वात्रिंशत्सहस्राधिकयोजनलक्षमानत्वात् , 'सव्वखुडिया सब्बतेसु'त्ति सर्वथा लध्वी सर्वान्तेषु-पूर्वादिचतुर्दिा, आयामविष्कम्भाभ्यां रज्जुप्रमाणत्वाद्रवप्रभायास्ततो महवात् शर्कराप्रभायाः, 'एवं जहा जीवाभिगम', तच्चेदम्-'हंता गोयमा! दोचा णं पुढवी जाव सवखुड्डिया सव्वतेसु, एवं एएणं अभिलावेणं जाव छट्ठिया पुढवी अहेसत्तमं पुढविं पणिहाय जाव सव्वखुड्डिया सव्वंतेसुत्ति । निरयांतरद्वारे-'निरयपरिसामंतेसु'त्ति (सू.४७७) निरयावासानां अंतेषु पार्श्वत इत्यर्थः, यथा जीवाभिगमे, तच्चेदम्-'आउकाइया तेउका० वाउका वणस्सइकाइया ते णं जीवा महाकम्मतरा चेव जाव महावेयणतरा चेव ?, हंता गोयमा!" इत्यादि ।लोकमध्यद्वारे 'लोगस्स आयाममज्झेत्ति (सू. ३७८) आयाममध्यं ऊर्ध्वाधः पालम्ब्य लोकस्वेत्युच्यते चउत्थीए पंकप्पभाए इत्यादि, रुचकाधो नवयोजन
வடியா மாமா மா Girruninraiminanimita
- யைAIMelm
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
शतान्यतिक्रम्याधो लोकः स्यात् लोकान्तं यावत् स च सातिरेकाः सप्त रजवः, तन्मध्यभागचतुर्थ्याः पञ्चम्याश्च यदवकाशान्तरं तस्य सातिरेकमर्द्धमवगाह्य स्यादिति, तथा रुचकस्योपरि ९ योजनशतानि अतिक्रम्योर्ध्वलोको व्यपदिश्यते लोकान्तं यावत्, सं च सप्त रञ्जयः किञ्चिन्यूनाः, तस्य मध्यभागमाह - ' उप्पि सणकुमार माहिंदाणं कप्पाण' मिति, तथा 'उवरि महिट्ठिल्लेसु खुडगपयरेसु' त्ति लोकस्य वज्रमध्यत्वाद्रत्नप्रभाया रत्नकाण्डे सर्वक्षुल्लकप्रतरद्वयमस्ति, तयोश्चोपरितनः स प्रतर उच्यते यत आरभ्य लोकस्य उपरिमुखा वृद्धि:, 'हेडिल्ल'त्ति अघस्तनप्रदेशः यत आरभ्य लोकस्य अधोमुखा वृद्धिः, तयोरुपरितनाधस्तनयोः 'खुड्डुगपयरेसु' ति क्षुल्लकप्रतरयोः सर्वलघु देशप्रतरयोः 'एत्थ णं' ति प्रज्ञाप केनोपायतः प्रदर्श्यमाने तिर्यग्लोकमध्येऽष्टप्रदेशिको रुचकः प्रज्ञप्तः, यश्च तिर्यग्लोकमध्ये उक्तः स सामर्थ्यात् तिर्यग्लोकमध्यं स्यादित्येवंभूतोऽसावष्टप्रदेशिको रुचक इत्याह- 'जओ णं इमाओ इत्यादि, तस्यैवं स्थापना || दिविदिग्प्रवहद्वारे 'किमाइय'त्ति (सू. ४७९) क आदिः - प्रथमो यस्यास्सा किमादिका, 'किं पवह 'त्ति प्रवहति-प्रवर्त्तते अस्मादिति प्रवहः, कः प्रवहो यस्यास्सा (किंवा ), 'कतिपएसाइय'त्ति कति प्रदेशा आदिर्यस्यास्सा कतिप्रदेशादिका, 'कइपएसउत्तरति कति प्रदेशा उत्तरे - वृद्धौ यस्यास्सा तथा 'लोगं पडुच मुरजसंठिय'ति लोकान्तस्य परिमण्डलाकारत्वेन मुरजसंस्थानता दिशः स्यात्, ततश्च लोकान्तं प्रतीत्य मुरजसंस्थितेत्युक्तं, एतस्य चं पूर्वां दिशमाश्रित्य चूर्णिकारकृतेयं भावना - 'पुव्युत्तराए पदेसहाणी तहा दाहिणपुव्वाए रुयगदेसे मुरजहेडं दिसिअंते चउपदेसा ददुव्वा, मज्झे य तुंडं हवइति एतस्य स्थापना,
०० ००० ०००००० ००००० ००००००००००
१३ श० ४ उद्देशः
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
१३ श० ४ उद्देशः
'अलोगं'ति,'सगडुद्धिसंठिय'ति रुचके तुण्डं कल्पनीयं आदौ सङ्कीर्णत्वात् , ततः उत्तरोत्तरविस्तीर्णत्वादिति, एयप्पएसविच्छिण्ण'त्ति, कथं ?, अत आह-अणुत्तरत्ति वृद्धिवर्जिता यत इति ॥ प्रवर्त्तनद्वारे 'आगमणगमणे'इत्यादि (स.४८०) आगमनगमने प्रतीते, भाषा-व्यक्तवचनं, भाषि व्यक्तायां वाचि' इति धातुपाठात् , उन्मेषः-अक्षिव्यापारविशेषः, मनोयोगादयः प्रतीता एव, इह च मनोयोगादयः सामान्यरूपाः आगमनादयस्तु तद्विशेषा इति भेदेनोपात्ताः, 'जे यावण्णे तहप्पगार'त्ति ये चाप्यन्ये आगमनादिभ्योऽपरे तथाप्रकारा-आगमनादिसदृशाः भ्रमणवल्गनादयः 'चला भाव'त्ति चलस्वभावाःपर्यायाः सर्वे ते धर्मास्तिकाये सति प्रवर्तते, कुत इत्याह गइलक्खणे णं धम्मत्ति, मणस्सएगत्तीति मनसश्च अनेकत्वस्यैकत्वभवनमेकत्वीभावस्तस्य यत् करणं तत्तथा, 'आगासंस्थिति 'जीवदव्वाण'न्ति जीवद्रव्याणां चाजीवद्रव्याणां च भाजनभूतं, अनेनेदमुक्तं स्यात्-एतस्मिन् सति जीवानामवगाहः प्रवर्तते, 'एगेणवी'त्यादि (*७४) एकेन परमाण्वादिना 'से'त्ति असौ, आकाशप्रदेश इति गम्यते, पूर्णोभृतः, द्वाभ्यामपि ताभ्यामसौ पूर्णः, कथमेतद् ?, उच्यते-परिणामभेदात् यथा अपवरकाकाशमेकप्रदीपप्रभावृन्देनापि पूर्यते द्विती| यमपि तत्र माति यावच्छतमपि तेषां तत्र माति, तथौषधविशेषापादितपरिणामादेकत्र पारदकर्षे सुवर्णकर्षशतं प्रविशति, पारदकपीभूतं च सदोषधसामर्थ्यात् पुनः पारदस्य कर्षः सुवर्णस्य च कर्षशतं स्यात् , विचित्रत्वात् पुद्गलपरिणामस्वेति, 'अवगाहणा| लक्खण'त्ति इहावगाहना-आश्रयभावः, 'जीवत्थिकाएणं'ति जीवास्तिकायनेति, अन्तर्भूतभावप्रत्ययत्वात् जीवास्तिकायत्वेन, जीवतयेत्यर्थः, 'पोग्गलत्थिकाएणं'ति इहौदारिकादिवपुषां श्रोत्रेन्द्रियादीनां मनोयोगान्तानां आनप्राणानां च ग्रहणं प्रवर्तत इति, पुद्गलमयत्वादौदारिकादीनामिति । अस्तिकायप्रदेशस्पर्शनद्वारे 'जहण्णपदे तिहिंति जघन्यपदं लोकान्तनिष्कुटरूपं यत्रै
P
N
vaiswimmuniumma
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
१३ श० ४ उद्देश:
कस्य धर्मास्तिकायप्रदेशस्वातिस्तोकैरन्यैः स्पर्शना स्यात् , तच भूम्यासनापवरककोणदेशप्राय: इहोपरितनेनैकेन द्वाभ्यां च पार्श्वत |एको विवक्षितप्रदेशः स्पृष्ट इति जघन्येन त्रिमिरिति, 'उक्कोसेणं'ति 'छहिं'ति विवक्षितस्यैक उपर्येकोऽधश्चत्वारो दिक्षु इत्येवं पमिरियं प्रतरमध्ये, स्थापना | 'जहण्णपदे चउहिं'ति धर्मास्तिकायप्रदेशो जघन्यपदे अधर्मास्तिकायप्रदेशैश्चतुभिः स्पृष्ट इति, कथं ?, तथैव त्रयः चतुर्थो ।। धर्मास्तिकायप्रदेशस्थानस्थित एव १ उत्कृष्टपदे सप्तभिरिति, कथं', पद् दिपढ़े सप्तमस्तु धर्मास्तिकायप्रदेशस्थ एवेति २, आकाशप्रदेशैस्सप्तभिरेव, लोकान्तेऽपि अलोकान्तेऽपि अलोकाकाशप्रदेशानां विद्यमानत्वात् |३, 'केवइएहिं जीवस्थिकाए'त्यादि, अणंतेहिं'ति अनन्तैरनन्तजीवसत्कानामनन्तानां प्रदेशानां तत्रैकधर्मास्तिकायप्रदेशे पार्श्वतश्च दिक्त्रयादौ विद्यमानत्वादिति ४, एवं पुद्गलास्तिकायप्रदेशैरपि ५ केवइएहिं अद्धासमएहिंति अद्धासमयः समयक्षेत्र एव, न परतः, अतः स्यात् स्पृष्टः स्यान्नेति, 'जइ पुट्ठत्ति नियमं अणतेहिं ति अनादित्वादद्धासमयानां अथवा वर्तमानसमयालिङ्गितान्यनन्तानि द्रव्याण्यनन्ता एव समया इत्यनन्तैस्तैः स्पृष्ट इत्युच्यते इति । अधर्मास्तिकायप्रदेशस्य शेषाणां प्रदेशैः स्पर्शना धर्मास्तिकायप्रदेशस्पर्शनानुसारेणावसेया ६ । 'एगेभंते!आगासत्थिकायपदेसे'इत्यादि 'सिय पुढे'त्ति लोकमाश्रित्य, नो पुढेत्ति अलोकमाश्रित्य, जइ पुढे यदि स्पृष्टस्तदा जघन्यपदे एकेन धर्मास्तिकायप्रदेशेन स्पृष्टः, कथं, एवंविधलोकान्तवर्तिना धर्मास्तिकायैकप्रदेशेन शेषधर्मास्तिकायप्रदेशेभ्यो निर्गतेनैकाग्रभागवर्त्यलोकाकाशः स्पृष्टः, वक्र-|| गतस्त्वसौ द्वाभ्यां,यस्य चालोकाकाशबन्धकप्रदेशस्याग्रतोऽधस्तादुपरि च धर्मास्तिकायप्रदेशेन तदवगाढेनान्येन चोपरिवत्तिनाऽधोवत्तिना च द्वाभ्यां स्पृष्ट इत्येवं चतुर्भिः, यश्चाध उपरि च तथा दिग्द्वये तत्रैव च वर्तमानेन धर्मास्तिकायप्रदेशेन स्पृष्टः स पश्चभिः, यः पुनरध उपरि च
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१३० ४ उद्देशः
लघुवृत्तौ
तथा दिक्त्रये तत्रैव वर्तमानेन धर्मास्तिकायप्रदेशेन स्पृष्टस्स पडिः, यश्चाध उपरि च दिक्चतुष्के तत्रैव वर्तमानेन धर्मास्तिकाय- । प्रदेशेन स्पृष्टस्स सप्तभिर्धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः स्यादिति १, एवमधर्मास्तिकायप्रदेशैरपि २, 'छहिंति एकस्य लोकाकाशप्रदेश-
स्यालोकाकाशप्रदेशस्य वा पदिग्व्यवस्थितैरेव स्पर्शनात् पड्भिरित्युक्तं ३, जीवास्तिकायसूत्रे सिय पुढेत्ति यद्यसौ लोकाकाशप्रदेशो, विवक्षितः स्पृष्टः, नो पुढेत्ति यद्यसावलोकाकाशप्रदेशविशेषस्तदान स्पृष्टः, जीवानां तत्राभावादिति, एवं पुद्गलाद्धाप्रदेशैः६॥'एगे भंते ! जीवत्थिति (सू. ४८२) जघन्यपदे लोकान्तकोणलक्षणे सर्वाल्पत्वात् तत्र स्पर्शकप्रदेशानां, चतुभिरिति, कथं ?, अध उपरि वा एको, द्वौ च दिशोरेकस्तु यत्र जीवप्रदेश एवावगाढ इत्येवं, एकश्च जीवास्तिकायप्रदेश एकत्राकाशप्रदेशादौ केवलिसमुद्घात एव लभ्यत इति, 'सत्तहिंति प्राग्वत् ५ । 'एवं अहम्मे त्यादि प्रागुतानुसारेण भावनीयं ६ । धर्मास्तिकायादीनां. ४ पुद्गलास्तिकायस्य चैकैकस्पर्शनोक्ता, अथ तस्यैव द्विप्रदेशादिस्कन्धानां तां दर्शयन्नाह-'दो भंते'त्ति, इह चूर्णिव्याख्यानमिदम्-लोकान्ते द्विप्रदेशिकस्कन्धः एकप्रदेशसमवगाढः, स च प्रतिद्रव्यावगाहं प्रदेश इति नयमताश्रयणेनावगाहप्रदेशस्यैकस्यापि भिन्नत्वात् द्वाभ्यां स्पृष्टः, तत्र यस्तस्योपरि अधस्ताद्वा प्रदेशस्तस्यापि पुद्गलद्वयस्पर्शनेन नयमतादेव भेदात् द्वाभ्यां, तथा पार्श्वप्रदेशावेकैकमणुं स्पृशतः, परस्परव्यवहितत्वात् , इत्येवं जघन्यपदे पमिःधर्मास्तिकायप्रदेशैद्वर्थणुकस्कन्धः स्पृश्यते, नयमतानङ्गीकरणे तु चतुभिरेव द्वयणुकस्य जघन्यतः स्पर्शना स्यात् , वृत्तिकृता त्वेवम्-इह यद्विन्दुद्वयं तत्परमाणुद्वयमिति ज्ञेयं, तत्र चार्वाचीनः परमाणुर्द्धर्मास्तिकायप्रदेशेनार्वाकस्थितेन स्पृष्टः, परभागवत्ती च परतः स्थितेन, एवं द्वौ, तथा ययोः प्रदेशयोर्मध्ये परमाणू स्थाप्येते तयोरग्रेतनाभ्यां प्रदेशाभ्यां तौ स्पृष्टावेकेनैको द्वितीयेन च
१९८॥
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१३ श०
लघुवृत्तौ ।
द्वितीय इति चत्वारो, द्वौ चावगाढत्वादेव स्पृष्टावित्येवं षट् । 'बारसहिति, कथं ?, परमाणुद्वयेन द्वौ द्विप्रदेशावगाढत्वात स्पृष्टी, द्वौ चाधस्तनावुपरितनौ च द्वौ, पूर्वापरपार्श्वयोश्च द्वौ द्वौ, दक्षिणान्तपार्श्वयोश्चैकैक इति द्वादश १, एवमधर्मास्तिकायप्रदेशैरपि
४ उद्देशः २। 'बारसहिंति इह जघन्यपदं नास्ति, लोकान्तेऽप्याकाशप्रदेशानां विद्यमानत्वात् द्वादशमिरित्युक्तम् ३ । 'सेसं जहा धम्मत्थिकायस्स'त्ति अयमर्थः-'दो भंते ! पोग्गलत्थिकायपदेसा केवइएहिं जीपस्थिकायपदेसेहिं पुट्ठा?, गोयमा! अणंतेहिं ४, एवं पुद्गलास्तिकायप्रदेशैरपि ५, अद्धासमयैः स्यात्स्पृष्टौ स्थान, यदि स्पृष्टौ तदा नियमादनन्तैरिति ६ । 'तिणि भंते "त्ति 'अट्ठः हिंति, कथं ?, प्रागुक्तनयमतेन अवगाढप्रदेशस्त्रिधा, अधस्तनोऽपि त्रिधा, उपरितनोऽपि च त्रिधा, द्वौ पार्श्वत इत्यष्टौ । 'सत्तरसहिति प्राग्वद्भावनीयः, इह च सर्वत्र जघन्यपदे विवक्षितपरमाणुभ्यो द्विगुणा द्विरूपाधिकाश्च स्पर्शकप्रदेशाः स्युः, उत्कृष्टपदे तु उत्कृष्टपदापेक्षया विवक्षितपरमाणुभ्यः पञ्चगुणा द्विरूपाधिकाश्च ते स्युः, तत्र चैकाणोदिगुणत्वे द्वौ द्वयसहितत्वे च चत्वारो।
जघन्यपदे स्पर्शकाः प्रदेशाः स्युः, एवं व्यणुकत्र्यणुकादिष्वपि, | २ || ५||• A
स्थापना । 'सव्वत्थ उक्कोसपयं भाणियव्वं ति सर्वत्र
A एकप्रदेशिकाद्यनन्तप्रदेशिकान्ते सूत्रगणे उत्कृष्टपदमेव, न
जघन्यकमित्यर्थः, आकाशस्य सर्वत्र विद्यमानत्वादिति,'तेणे| १२ | १७ | २२, २७ | ३२ | ३७
३७ | ४२ | ४७ ५२
| वत्ति यत्सख्येयकमयः स्कन्धः तेनैव प्रदेशसङ्ख्येयकेन द्विगुणेन द्विरूपाधिकेन स्पृष्टः, इह भावना-विंशति पदेशिकः स्कन्धो लोकान्ते एकप्रदेशे स्थितः, स च नयमतेन विंशत्याऽवगाढ
२२
Dom
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
प्रदेशैविंशत्यैव च नयमतेनैवाधस्तनपरितनैर्वा प्रदेशैः(पार्श्वयो)भ्यां स्पृश्यत इति, उत्कृष्टपदे तु विंशत्या निरुपचरितैरवगाह
१३ श०
४ उद्देशः प्रदेशैः एवमधस्तनै २० रुपरितनै २० पूर्वापरपार्श्वयोश्च विंशत्या विंशत्या, द्वाभ्यां च दक्षिणोत्तरपार्श्वस्थिताभ्यां स्पृष्टः, ततश्च || विंशतिरूपः सङ्ख्याताणुकः स्कन्धः पञ्चगुणया विंशत्या प्रदेशानां प्रदेशद्वयेन च स्पृष्ट इति, अत एवोक्तम्-'उकोसपदे णं तेणेव संखिज्जएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं'ति । 'असंखिजेति षट्स्त्री तथैव । 'अणंता भंतेति षट्स्त्री तथैव, नवरमिह यथा जघन्यपदे औपचारिका अवगाहप्रदेशा अधस्तना उपरितना वा तथोत्कृष्टप्रदेशेऽपि, न हि निरुपचरिता अनन्ता आकाशप्रदेशा अवगाहतस्सन्ति, लोकस्याप्यसङ्ख्यातप्रदेशात्मकत्वादिति, इह प्रकरणे इमे वृद्धोक्ते गाथे स्यातां-'धम्माइपएसेहि, दुप-| एसाई जहण्णयपयम्मि । दुगुणा दुरूवहिएणं तेणेव कहण्णु हु फुसेज्जा ? ॥१॥ एत्थ पुण जहण्णपयं लोगंते तत्थ लोगमालिहिउँ । फुसणा ठावेयव्या अहवा खंभाइकोडीए ॥२॥"त्ति । 'एगे भंते! अद्धासमए'त्ति इह वर्तमानसमयविशिष्टः समयक्षेत्रमध्यवर्ती परमाणुरद्धासमयो ग्राह्यः, अन्यथा तस्य धर्मास्तिकायादिप्रदेशैः सप्तभिः स्पर्शना न स्यात् , इह च जघन्यपदं नास्ति, नरक्षेत्रमध्यवत्तित्वादद्धासमयस्य जघन्यपदस्य च लोकान्त एव संभवादिति, तत्र सप्तभिरिति कथं ?, अद्धासमयविशिष्टपरमाणुद्रव्यमेकत्र धर्मास्तिकायप्रदेशेऽवगाढं, अन्ये च तस्य पसु दिविति सप्त, जीवास्तिकायप्रदेशैश्वानन्तैः, एकप्रदेशेऽपि तेषामनन्तत्वादेव, 'जाव | अद्धासमएहिंति इह यावत्करणादिदं दृश्यम्-'एकः अद्धासमयोऽनन्तैः पुद्गलास्तिकायप्रदेशैरद्धासमयैश्च स्पृष्टः, भावना चास्यैवंअद्धासमयविशिष्टमणुद्रव्यमद्धासमयः, स चैकः पुद्गलास्तिकायप्रदेशैरनन्तैः स्पृश्यते, अद्धासमयविशिष्टानामनन्तानामप्यणुद्रव्याणामद्धासमयत्वेन विवक्षितत्वात् , तेषां च तस्य स्थाने तत्पार्वतश्च सद्भावादिति । धर्मास्तिकायादीनां प्रदेशतः स्पर्शनोक्ता,
॥१९
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१३ श० ४ उद्देशः
लघुवृत्ती
अथ द्रव्यतस्तामाह-'नत्थि एगेणवित्ति सकलस्य धर्मास्तिकायद्रव्यस्य प्रश्नितत्वात् तद्व्यतिरिक्तस्य धर्मास्तिकायप्रदेशस्यामावादुक्तं-'नास्ति' न विद्यतेऽयं पक्षः, यदुत एकेनापि धर्मास्तिकायप्रदेशेनासौ धर्मास्तिकायः स्पृष्ट इति, तथा धर्मास्तिकायोऽधर्मास्तिकायप्रदेशैरसङ्ख्येयैः स्पृष्टः, धर्मास्तिकायप्रदेशानन्तरस्पर्शन एव व्यवस्थितत्वात् अधर्मास्तिकायसम्बन्धिनामसङ्ख्यातानामपि प्रदेशानामिति, आकाशास्तिकायप्रदेशैरसङ्ख्यैरपि, असङ्ख्येयप्रदेशस्वरूपलोकाकाशप्रमाणत्वाद्धर्मास्तिकायस्य,जीवपुद्गलप्रदेशैस्तु धर्मास्तिकायो नान्ते स्पृष्टः, तद्व्याप्त्या धर्मास्तिकायस्यावस्थितत्वात् , तेषां चानन्तत्वाद् , अद्धासमयैः पुनरसौ स्पृष्टश्चास्पृष्टश्च, तत्र यः स्पृष्टः सोऽनन्तैरिति ६ । एवमधर्मास्तिकायस्य ६ सूत्राणि वाच्यानि, केवलं यत्र धर्मास्तिकायप्रदेशादिस्तत्प्रदेशैरेव चिन्त्यते | तत्स्वस्थानमितरच्च परस्थानं, तत्र स्वस्थाने 'नत्थि एगेणवि पुढे'ति निर्वचनं वाच्यं, परस्थाने च धर्मास्तिकायादित्रयसूत्रेषु ३ अस
ङ्ख्येयैः स्पृष्ट इति वाच्यं, असङ्ख्यातप्रदेशत्वाद्धर्माधर्मास्तिकाययोः, तत्संस्पृष्टाकाशस्य च, जीवादित्रयसूत्रेषु चानन्तैः प्रदेशैः स्पृष्ट | इति वाच्यं, अनन्तप्रदेशत्वात्तेषामिति, 'एवं एएणं गमेणं'ति, इहाकाशसूत्रेऽयं विशेषो द्रष्टव्यः-आकाशास्तिकायो धर्मास्तिकाया| दिप्रदेशैः स्पृष्टश्चास्पृष्टश्च, तत्र यः स्पृष्टः सोऽसङ्ख्येयैर्धर्माधर्मास्तिकाययोः प्रदेशैःजीवास्तिकायादीनां त्वनंतैरिति, 'जाव अद्धासमओ'त्ति अद्धासमयसूत्रं यावत् सूत्राणि वाच्यानि इत्यर्थः, 'जाव केवइएहिंति इत्यादौ यावत्करणादद्धासमयसूत्रे आद्य पदपञ्चकं सूचितं, षष्ठं तु लिखितमेवास्ति, तत्र तु 'नथि एक्केणवित्ति निरुपचरितस्याद्धासमयस्यैव भावात् , अतीतानागतसमययोश्च विनष्टानुत्पन्नत्वेनासत्त्वात् न समयान्तरेण स्पृष्टताऽस्तीति । अथावगाहद्वारम्-तत्र 'जत्थ णं'ति (सू. ४८२) यत्र प्रदेशे एको धर्मास्तिकायस्य प्रदेशोऽवगाढस्तत्रान्यस्तत्प्रदेशो नास्तीतिकृत्वाऽऽह-'नत्थि एकोऽवित्ति, धर्मास्तिकायप्रदेशस्थानेऽधर्मा
HILIMiminuildinmeniwhmanilalinmunityimomilam niluwan.mumtumenmaying DHINDIHATHOHANIAAIDIETIDINAMASTRITIOn emitmanimumaisalmn india
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
marpnumIOR MORE
श्रीभगमस्तिकायप्रदेशस्य विद्यमानत्वादाह-'एक्को चेवित्ति, एवमाकाशास्तिकायस्याप्येक एव, जीवास्तिकायपुद्गलास्तिकाययोः पुनरनन्ताः | १३ श. लघुवृत्ती
प्रदेशाः एकैकस्य धर्मास्तिकायप्रदेशस्य स्थाने सन्ति अतः तैः प्रत्येकमनन्तैर्व्याप्तोऽसाविति उक्तं 'अगंत'त्ति, अद्धासमयास्तु मनु- Pउद्देशः ध्यलोक एव सन्ति, न परतः, अतो धर्मास्तिकायप्रदेशे तेषामवगाहः अस्ति नास्ति च, यत्रास्ति तत्रानन्तानां, भावना प्राग्वत् , एतदेवाह-'अद्धासमए'त्यादि ६ । 'जत्थ ण'मित्यादीन्यधर्मास्तिकायसूत्राणि ६ धर्मास्तिकायसूत्राणीव वाच्यानि, आकाशा-1 स्तिकायसूत्रेषु 'सिय ओगाढो सिय न ओगाढो' लोकाकाशैकप्रदेशे यदा द्वथणुकस्कन्धोऽवगाढः स्यात् तदा तत्र धर्मास्तिकायप्रदेश एक एव, यदा तु द्वयोराकाशप्रदेशयोरसाववगाढः स्यात् तदा तत्र द्वौ धर्मप्रदेशाववगाढौ स्यातामित्येवमवगाहनानुसारेण धर्माकाशास्तिकाययोरपि स्यादेकः स्यात् द्वाविति भावनीयं, 'सेसं जहा धम्मत्थिकायस्स'त्ति शेषमित्युक्तापेक्षया जीवास्तिकायपुद्| गलास्तिकायाद्धासमयलक्षणं त्रयं यथा धर्मास्तिकायप्रदेशवक्तव्यतायामुक्तं तथा पुद्गलप्रदेशद्वयवक्तव्यतायामपि, पुद्गलप्रदेशद्वय स्थाने तदीया अनन्ताः प्रदेशा अवगाढा इत्यर्थः। पुद्गलप्रदेशत्रयसूत्रेषु 'सिय एक्को'इत्यादि, त्रयोऽप्यणव एकत्रावगाढास्तदा तत्रैको धर्मास्तिकायप्रदेशोऽवगाढो, यदा तु द्वयोः १, २, तदा द्वाववगाढौ, यदा त्रिषु १, १,१, त्रय इति, एवमधर्मास्तिकायाकाशास्तिकाययोर्वाच्यं, 'सेसं जहेव दोण्हंति शेष जीवपुद्गलाद्धासमयाश्रितं सूत्रत्रयं यथैव द्वयोः पुद्गलप्रदेशयोरखगाहचिन्तायामधीतं तथैव पुद्गलप्रदेशत्रयचिन्तायामप्यध्येयं, पुद्गलप्रदेशत्रयस्थानेऽनन्ता जीवप्रदेशावगाढा इत्येवमध्येयमित्यर्थः, आइल्लेहिं तिहिं अस्थिकाएहिं ति यथा पुद्गलप्रदेशत्रयावगाहचिन्तायां धर्मास्तिकायादिसूत्रत्रये एकैकः प्रदेशो वृद्धिं नीतः एवं पुद्गलप्रदेशचतुष्टयाद्यवगाहचिन्तायामपि एकैकस्तत्र वर्द्धनीयः, तथाहि-जत्थ णं भंते चत्तारि पुग्गलत्थिकायप्पएसा अवगाढा?
Meroin mom mammiuminiummelimminuinemiasi m maharathitr methumiliature Hatun immunmanimur
A ur Rull
२००॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
| केवइया अहम्मत्थिकायप्प ०१, सिय एको सिय दुण्णि सिय तिष्णि सिय चत्तारि इत्यादि, भावना चास्य प्रागिव, 'से सेहिं जहेब दुहं 'ति शेषेषु - जीवास्तिकायादिषु त्रिषु सूत्रेषु पुद्गलप्रदेशचतुष्टय चिन्तायां तथा वाच्यं यथा तेष्वेव पुद्गलप्रदेशद्वयावगाहचिन्तायामुक्तं तच्चैवम्- ' जत्थ णं भंते ! चत्तारि पुग्गलत्थिकाय परसा अवगाढा तत्थ केवइया जीवत्थिकायप्पदेसा ओगाढा ?, अनंते' त्यादि, 'जहा असंखेज्जा एवं अनंतावित्ति अश्यायं भावार्थ:- त्रिपु ' जत्थ णं भंते ! अनंता पुग्गलत्थिकायप्पएसा ओगाढा तत्थ केवइया धम्मत्थिकायप्पएसा ओगाढा ? सिय एको सिय दुण्णि सिय तिण्णि जाव असंखेजा' एतावदेवा ध्येयं, 'न तु सिय अनंत त्ति, धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकाय लोकाकाशप्रदेशानामनन्तानामभावादिति । अथ प्रकारान्तरेणावगाहद्वार मेवाह- 'जत्थ णमित्यादि, धर्मास्तिकायशब्देन समस्त तत्प्रदेश सङ्ग्रहात् प्रदेशान्तराणामभावादुच्यते यत्र धर्मास्तिकायोऽवगाढः तत्र नास्त्येकोऽपि तत्प्रदेशोऽवगाढ इति १, अधर्मास्तिकायाकाशास्तिकाययोरसख्येयाः प्रदेशा अवगाढा:, असख्येयप्रदेशत्वादधर्मास्तिकायलोकाकाशयोः, जीवसूत्रे चानन्तास्तत्प्रदेशाः, अनन्तप्रदेशत्वाञ्जीवास्तिकायस्य, पुद्गलास्तिकायाद्धासूत्रयोरप्येवम्, एतदेवाह - ' एवं जाव अद्धासमय "त्ति ।। अथैकस्य पृथ्व्यादिजीवस्य स्थाने कियन्तः पृथ्व्यादिजीवा अवगाढा इत्येवमर्थं 'जीवमोगाढ'त्ति द्वारमाह-- ' जत्थ णं भंते ! एगे त्ति (सू. ४८३) एकपृथ्वी का विकावगाहेऽसङ्ख्येयाः प्रत्येकं पृथ्वीकायिकादयश्चत्वारः सूक्ष्मा अवगाढा:, तदाह - ' जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखिज' त्ति, वनस्पतयस्त्वनन्ता इति । अथास्तिकाय प्रदेशनिषदनद्वारं, तत्र च 'एयंसि णमित्यादि (सू ४८४) एतस्मिन् णमिति वाक्यालङ्कारे 'चक्किय'त्ति शक्नुयात् कश्चित्पुमान् । अथ बहुसमेति द्वारम् -'बहुसमेत्ति (सू. ४८५) अन्त्यन्तं समः, लोको हि क्वचिद्वर्द्धमानः क्वचिद्धीयमानः अतस्तन्निषेधाद् बहुसमो, वृद्धिहानिरहित इत्यर्थः,
JULJULJ
OLDOLJOLTOLLOLBOLOG
१३. श०
४ उद्देशः
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
१३ श०
लघुवृत्ती
படி வாயால்
'सव्वविग्गहिए'त्ति विग्रहो-चक्रं वंकमित्यर्थः तदस्यास्तीति विग्रहिकः, सर्वथा विग्रहिकः सर्ववैग्रहिकः, सर्वसंक्षिप्त इत्यर्थः, 'उवरिमहेडिल्लेसु'त्ति उपरितनो यमवधीकृत्य ऊर्ध्व प्रतरवृद्धिर्जाता, (एवं यतोऽधः सोऽधस्तनः) ततस्तयोरुपरितनाधस्तनयोः क्षुल्लकप्रतरयोः शेषापेक्षया लघुतरयोः रज्जुप्रमाणायामविष्कम्भयोस्तिर्यग्लोकमध्यभागवत्तिनोः 'एत्थ णं'ति एतयोः प्रज्ञापकेनोप|दर्श्यमानतया प्रत्यक्षयोः “विग्गहविग्गहिए'त्ति विग्रहो-वक्रं तद्युक्तो विग्रहः-शरीरं यस्यास्ति स विग्रहविग्रहिकः,'विग्गहकं
डए'त्ति विग्रहो-चक्रं कण्डकं-अवयवो, विग्रहरूपं कण्डकं विग्रहकण्डकं तत्र, ब्रह्मलोककूपर इत्यर्थः, यत्र प्रदेशवृद्ध्या हान्या वा | वक्र स्यात् तद्विग्रहकण्डकं, तच्च प्रायो लोकान्तेष्वस्तीति । अथ लोकसंस्थानद्वारम्-'सव्वत्थोवे तिरियलोएत्ति (सू. ४८६) | अष्टादशयोजनशतायामत्वात् , 'उद्धलोए असंखिज्जे'त्ति किंचिदूनसप्तरज्जूच्छ्रितत्वात् ।। त्रयोदशशते चतुर्थः॥
पंचमे 'पढमो नेरइय उद्देसओ'त्ति (सू . ४८७) अयं च प्रज्ञापनायामष्टाविंशतितमस्याहारपदस्य प्रथमः, स चैवम्-नेरइयाणं | भंते ! किं सचित्ताहारा अचित्ताहारा मीसाहारा ?, गोयमा ! नो सचित्ताहारा, अचित्ताहारा, नो मीसाहारा, एवं असुरकुमारे'त्यादि। ॥त्रयोदशशते पञ्चमः॥ . 'गंगेए'त्ति नवमशत३२उद्देशकाभिहिते 'दो दंडग'त्ति उत्पत्तिदण्डकः उद्वर्तनादण्डकश्च । 'सभाविहण'त्ति (सू. ४८९) सुधर्माद्याः पञ्च सभा न वाच्याः, कियरं यावदियमिह चमरचञ्चाराजधानीवक्तव्यता भणितव्येत्याह-'जाव चत्तारि पासायपंतीओ'त्ति ताश्च प्रारदर्शिता एव, उवयारियलेणाइ वत्ति उपकारिकालयनानि-प्रासादादिपीठकल्पानि 'उज्जाणिय'त्ति उद्यानगतजनानामुपकारकगृहाणि, नगरप्रवेशगृहाणि वा 'णिजाणियति नगरनिर्गमगृहाणि 'धारवारियत्ति धाराप्रधानं वारि-जलं
தாமதமாகலாயகராய
२०१॥
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.७
श्रीभग येषु तानि धारवारिकाणि लयनानि 'आसयंति' आश्रयन्ते-ईषद् भजन्ते 'सयंति' बहु २ भजन्ते, अथवा आसयंति-ईषत् खपन्ति, लघुवृत्तौ । 'सयंति' बहु २ स्वपंति, वसहिति वासमुपयान्ति 'एवमेव'त्ति एवमेव नराणामुपकारिकालयनवचमरस्य ३ चमरचंच आवासो,
|न निवासस्थानं केवलं, किन्तु 'किड्डारत्ति'त्ति क्रीडाया रतिः-आनन्दःक्रीडारतिः, अथवा क्रीडारती, सा ते वा प्रत्ययो-निमित्तं । यत्र तत् क्रीडारतिप्रत्ययं तत्रागच्छन्ति ॥ 'सिंधुसौवीरेसु'त्ति (सू. (४९०) सिन्धुनद्यासन्नाः सौवीरा देशाः, 'वीयभए'त्ति विगता ईतयो-भयानि यत्र तद्वीतभयं, विदर्भेति केचित् , 'विइण्णछत्तचामरं ति वित्तीर्णच्छत्रचामररूपवालव्यजनिकानां तेषां,, |'पउमावईओ देविओत्ति उदाईराज्ञा मोहात् गृहीतप्रव्रज्याऽपि राजभुवने प्रभावती वतिनी स्थापिता, प्रतिज्ञा ग्राहिता-त्वयाऽहं प्रतिबोध्य इति, षण्मासं यावद्दीक्षामनुपाल्य सा देवत्वं गता, यया देवत्वं गतया राजा प्रतिबोधितः, तत् प्रभावतीमृतेरनंतरं पद्मावतीप्रभृतिदेव्यः, 'अप्पत्तिएणं'ति अप्रीतिकेन-अग्रीतिस्वभावेन, मनसो विकारो मानसिकं न बहिरुपलक्ष्यमाणविकारं यत्तन्मनोमानसिकं तेन, 'सभंडमत्तोत्ति स्वां-स्वकीयां भाण्डमात्रां-भाजनरूपपरिच्छदं उपकरणं शय्यादि गृहीत्वेत्यर्थः, 'समणुबद्ध'त्ति अव्यच्छिन्नवैरिभावः, 'नरयपरिसामंतेसु'त्ति नरकपरिपार्वतः 'आयावा असुरकुमार'त्ति 'आयाव'त्ति असुर| कुमारदेव विशेषाः, विशेषतस्तु नावगम्यन्त इति ॥त्रयोदशशते षष्ठः॥ __ अथ सप्तमे 'आया भंतेत्ति (सू. ४९२) आत्मा-जीवो भाषाखभावो, भाषेत्यर्थः, यतो जीवेन व्यापार्यते जीवस्य च बन्धमोक्षार्था स्यात् ततो जीवधर्मत्वान्जीव इति व्यपदेशार्हा ज्ञानवदिति, अथ अन्या भाषा अजीवस्वरूपा, श्रोत्रेन्द्रियग्राह्यत्वेन मूर्ततया|ऽऽत्मनो विलक्षणत्वादिति शङ्कातः प्रश्नोत्रोत्तरं-'नो आया भासत्ति आत्मरूपा नासौस्यात् , पुद्गलमयत्वात् , आत्मना च मुच्य
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगम
१३ श.
उद्देशः
लधुपा
मानत्वात् , तथाविधलेष्वादिवत् , अचेतनत्वाच्चाकाशवत् , यच्चोक्तम्-जीवेन व्यापार्यमाणत्वाजीवः स्यात् ज्ञानवत् तदनैकान्तिकं, जीवव्यापारणस्य जीवादत्यन्तं भिन्नखरूपेऽपि दात्रादौ दर्शनादिति । 'रूवि भंते ! भास'त्ति रूपिणी भदन्त ! भाषा श्रोत्रस्या
गोरया- नुग्रहोपघातकारित्वात् तथाविधकर्णाभरणादिवत् , अथारूपिणी भाषा, चक्षुषाऽनुपलभ्यमानत्वात् धर्मास्तिकायादिवदिति शंकातः प्रश्नः, उत्तरं तु रूपिणी भाषा, यच्च चक्षुरग्राह्यत्वमरूपित्वसाधनायोक्तं तदनैकान्तिकं, परमाणुवायुपिशाचादीनां रूपवतामपि चक्षुग्राह्यत्वेनाभिमतत्वादिति । 'सचित्ते'त्ति उत्तरं तु 'नो सचित्ता' जीवनिसृष्टपुद्गलसंहतिरूपत्वात् तथाविधलेष्ठुवंत् । तथा 'जीवा भंते! भास'त्ति जीवन्तीति जीवाः-प्राणधारणस्वरूपा भाषा उत तद्विलक्षणेति प्रश्नः, अत्रोत्तरम्-'नो जीवा'-उच्छ्वासादिप्राणानां तस्या अभावादिति, इह कश्चिदाह-अपौरुषेयी वेदभाषा, तन्मतं मनस्याधायाह-'जीवाणं'ति उत्तरं तु जीवानां भाषा, | वर्णानां ताल्लादिव्यापारजन्यत्वात् , ताल्वादिव्यापारस्य च जीवाश्रितत्वात् , यद्यपि चाजीवेभ्यश्शब्द उत्पद्यते तथापि नासौ भाषा; | पर्याप्तिजस्यैव शब्दस्य भाषात्वेनाभिमतत्वादिति । तथा 'पुब्धि'ति अत्रोत्तरम्-नो पूर्व भाषणात् भाषा स्यात् , मृत्पिण्डावस्थायां. | घट इव, भाष्यमाणा निसर्गावस्थायां वर्तमाना भाषा, घटावस्थायां घटस्वरूपमित्र, नो-नैव भाषासमयव्यतिक्रान्ता, भाषासमयो| निसृज्यमानावस्थातो यावद्भाषापरिणामसमयः तं व्यतिक्रान्ता या सा भाषा स्यात् , घटसमयातिक्रान्तघटवत् ,कपालावस्थ इत्यर्थः। | 'पुब्बि भंते'त्ति अत्रोत्तरं-नो-नैव प्राग् निसर्गसमयाद् भाषा द्रव्यभेदेन भिद्यते, भाष्यमाणा भाषा भिद्यते, अयमत्राभिप्रायः-इह
कश्चिन्मन्दप्रयत्नो वक्ता स्यात् , स चामिन्नान्येव शब्दद्रव्याणि निसृजति, तानि च निसृष्टान्यसङ्ख्येयात्मकत्वात् परिस्थूरत्वाच | विभज्यते, विभज्यमानानि चासङ्ख्येयानि योजनानि गत्वा शब्दपरिणामत्यागमेव कुर्वन्ति, कश्चित्तु महाप्रयत्नः स्यात्, स
mardana டயாபரா பயாடி பயமாம் பங்காயம் inpur பாடிப்பாடாயமாயம் Trmilimmonthummamathurtamniinshim timmunn.muthumihitrahmir R uiraluminine
२०२।।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
खल्वादानविसर्गप्रयत्नाभ्यां भिच्चैव निसृजति, तानि च सूक्ष्मत्वात् बहुत्वाच्च अनन्तगुणवृद्ध्या वर्द्धमानानि पसु दिक्षु लोकान्तमाप्नुवन्ति, अत्र च यस्यामवस्थायां शब्दपरिणामस्तस्यां भाष्यमाणता अवसेयेति, 'नो भासासमयविइक्कत 'त्ति परित्यक्तभाषापरिणामेत्यर्थः, वक्तृप्रयत्नस्य तदानीं निवृत्तत्वादिति भावः । अथ मनोनिरूपणायाह-'आया भंते! मणो त्ति (सू. ४९३) एतत्सूत्राणि भाषासूत्रवत् ज्ञेयानि, केवलमिह मनो- मनोद्रव्यसमुदयो मननोपकारी मनः पर्याप्तिनामकर्मोदयसम्पाद्यो, भेदश्च तेषां विदलनमात्रमिति ॥ अथ कायनिरूपणायाह - (सू. ४९४) आत्मा कायः, कायेन कृतस्यानुभवनात् न ह्यन्येन कृतमन्योऽनुभवति, अकृतागमप्रसङ्गात्, अथान्य, आत्मनः कायः कायैकदेशच्छेदेऽपि संवेदनस्य सम्पूर्णत्वेनाभ्युपगमादिति प्रश्नः, उत्तरं तु आत्माऽपि कायः कथञ्चित्तदैक्यात् क्षीरनीरवत्, अग्ययः पिण्डवत्, अत एव कायस्पर्शे आत्मनः संवेदनं स्यात्, अत एव कायेन कृतमात्मना भवान्तरे वेद्यते, अत्यन्ताभेदे चाकृतागमप्रसङ्ग इति, 'अण्णेऽवि' काए'ति अत्यन्ताभेदे हि शरीरांशच्छेदे जीवांशच्छेदप्रसङ्गः, तथा च संवेदनासम्पूर्णता स्यात्, तथा वपुर्दाहे आत्मनोऽपि दाहप्रसङ्गेन परलोकाभावप्रसङ्ग इत्यतः कथञ्चिदात्मनोऽन्योऽपि कायः, अन्यैस्तु कार्मणकायमाश्रित्य आत्मा काय इति व्याख्यातं, कार्मणकायस्य संसार्यात्मनश्च परस्परांव्यभिचरितत्वेन एक| स्वरूपत्वात् 'अण्णेऽवि काए 'त्ति औदारिकादिकायापेक्षया जीवादन्यः कायः, तद्विमोचनेन तदभेदेऽपि सिद्धिरिति, 'रूविंपि काए' त्तिं रूप्यपि कायः, औदारिकादिकायस्थूलरूपापेक्षया, अरूप्यपि कायः, कार्मणकायस्यातिसूक्ष्मरूपित्वेनारूपित्वविवक्षणात्, 'एवं एक्केकपुच्छ' त्ति प्रागुक्तप्रकारेण एकैकसूत्रे पृच्छा विधेया, तद्यथा - 'सच्चित्ते भंते ! काए अचित्ते काए'त्ति, अत्रोत्तरम् - सच्चित्तोऽपि कायः, जीवदवस्थयां चैतन्ययुक्तत्वात्, अचित्तोऽपि कायः मृतावस्थायां चैतन्याभावात्, जीवोऽपि विवक्षात उच्छ्रासादिप्राणयुक्तोऽपि स्यात्
2000 1000 10000 H
१३ श० |७ उद्देशः
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
७ उद्देशः
" कायसमयमा औदारिकवतः काया क
| कायः, औदारिकशरीरमपेक्ष्य, अजीवे'त्ति अजीवोऽपि कायः उच्छ्वासादिरहितः स्यात् - कार्मणवपुरपेक्ष्य, 'जीवाणवि काए'त्ति |जीवानां सम्बन्धी कायः शरीरं स्यात् ,'अजीवाणवित्ति अजीवानामपि स्थापनार्हदादीनां कायः-शरीरं स्यात्, शरीराकार इत्यर्थः, | 'पुट्विपि काए'त्ति जीवसम्बन्धकालात् पूर्वमपि कायः स्यात् ,यथा भविष्यजीवसम्बन्धं मृतद१रशरीरं 'काइजमाणेऽवि काए'त्ति
जीवेन चीयमानोऽपि कायः स्यात् यथा जीवच्छरीरं, कायसमयो-जीवेन कायस्य कायताकरणलक्षणस्तं व्यतिक्रान्तो, यस्स तथा, | सोऽपि काय एव मृतकलेवरवत् , 'पुट्विपि काए भिज्जईत्ति जीवेन कायतया ग्रहणसमयात् पूर्वमपि कायो मधुघटादिन्यायेन द्रव्यकायो भिद्यते, प्रतिक्षणं पुद्गलचयापचयभावात् , 'काइजमाणे वत्ति जीवेन कायीक्रियमाणोऽपि कायो भिद्यते सिकताकणमुष्टिग्रहणवत् पुद्गलानामनुक्षणं परिशाटभावात् 'कायसमयत्ति' कायसमयव्यतिक्रान्तस्य च कायता भूतभावतया घृतघटा|दित्यायेन, भेदश्च पुद्गलानां तत्स्वभावतयेति, अथ कायस्यैव भेदानाह-'ओरालिए' औदारिकवपुरेव पुद्गलस्कन्धरूपत्वात् उपचीयमानत्वात् औदारिककायः, अयं च पर्याप्तकस्यैवेति, 'ओरालियमीसए'त्ति औदारिकमिश्रः कायः कार्मणेन, अपर्याप्तक-- स्यायं, 'वेउविए'त्ति वैक्रियः पर्याप्तकस्य देवादेः,वैक्रियमिश्रः कार्मणेन, अयं चासम्पूर्णवैक्रियशरीरस्य देवादेः 'आहारए'त्ति आहारकः आहारकशरीरनिवृतौ 'आहारमीस'त्ति आहारकपरित्यागेनौदारिककरणायोद्यतस्य आहारकमिश्रः स्यात् , मिश्रता पुनरौदारिकेणेति,'कम्मए'त्ति विग्रहगतौ केवलिसमुद्घाते वा कार्मणः स्यादिति ॥ 'आवीइमरणे'त्ति (सू.४९५) आ समन्ताद्वीचयः प्रतिसमयमनुभूयमानायुपोऽपरापरायुर्दलिकोदयात् पूर्वपूर्वायुर्दलिकविच्युतिलक्षणा अवस्था यस्मिन् तदावीचिकं 'ओहिमरणं'ति अवधिः-मर्यादा, ततश्चावधिना मरणं अवधिमरणं, यानि हि नारकादिभवनिबन्धनतया आयुःकर्मदलिकान्यनुभूय म्रियते यदि
॥२०
३॥
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
JCJOG JÓG 30
पुनस्तान्येवानुभूय मरिष्यते तदा तदवधिमरणमुच्यते, तद्द्रव्यापेक्षया पुनस्तद्ग्रहणावधिं यावज्जीवस्य मृतत्वात्, सम्भवति च गृहीतोज्झितानां ग्रहणं, परिणामवैचित्र्यात्, 'आइयंति मरणं ति अत्यन्ते भवमात्यन्तिकं तच्च तत् मरणं च २, यानि हि नारका - द्यायुष्कतया कर्मदलिकान्यनुभूय म्रियते, मृतश्च न पुनस्तान्यनुभूय मरिष्यत इत्येवं यन्मरणं तत्तद्द्द्रव्यापेक्षया अत्यन्तभावित्वादात्यन्तिकमिति, बालमरणम्-अविरतमरणं, पण्डितमरणं - सर्वविरतमरणं । तत्रावीचिकमरणं पञ्चधा द्रव्यादिभेदेन, द्रव्यावीचि - कमरणं च चतुर्द्धा नारकादिभेदात्, तत्र नारकद्रव्यावीचिकमरणमाह- 'जगणं' ति, यद् - यस्माद्धेतोर्नारकद्रव्ये नारकजीवत्वे वर्त्तमाना मरन्तीति योगः, 'नेरइयाउयत्ताए 'त्ति नैरयिकायुष्कतया, गहियाई स्पर्शनतः, 'बद्धाई' बन्धनतः, 'पुट्ठाई' पोषितानि प्रदेशप्रक्षेपतः 'कडाई' विशिष्टानुभागतः 'पडवियाई' स्थितिसम्पादनेन निविट्ठाई जीवप्रदेशेषु 'अभिनिविद्वाई' जीवप्रदेशेष्वभिव्याप्त्या निविष्टानि, अतिगाढतां गतानीत्यर्थः, 'अभिसमण्णागयाई' अभिसमन्वागतानि उदयावलिकायामागतानि द्रव्याणि | 'निरंतरं 'ति निरन्तरम् - अव्यवच्छेदेन, सकलसमयेष्वित्यर्थः, म्रियन्ते विमुञ्चन्तीत्यर्थः, 'इतिकट्ट' ति इतिहेतोर्नारकद्रव्यावीचिकमरणमुच्यत इति एवं जाव भावावीचियमरणे'त्ति, इह यावत्करणात्कालावीचिकमरणं स्यादिति, भवावीचिकमरणमपि द्रष्टव्यम्, तच्चेदं सूत्रम् - 'कालावीइयमरणे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते, गोयमा ! चउन्विहे पण्णत्ते, तं० - नेरइयकालावी मरणे ४, से केणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ-नेरइकालावीइमरणे १, गोयमा ! जण्णं नेरइया नेरइयकाले वट्टमाणे त्यादि, एवं भवावीचिकमरणमप्यध्येयम्, नैरयिकद्रव्यावधिमरणसूत्रे जण्णमित्यादि, एवं चेहाक्षरघटना - नैरयिकद्रव्ये वर्त्तमाना ये नैरयिका यानि द्रव्याणि साम्प्रतं मियन्ते - त्यजन्ति तानि द्रव्याण्यनागतकाले पुनस्ते इति गम्यम्, मरिष्यन्ते -त्यक्ष्यन्तीति यत्तत् नैरयिकद्रव्यावधिमरणमुच्यते
BOCHOCHOCLOEDOLDO
१३ श० ७ उद्देशः
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
इति शेषः, 'से तेण 'मित्यादि निगमनम्, 'नीहारिमे अनिहारिमेत्ति यत्पादपोपगमनमाश्रयस्यैकदेशे विधीयते तन्निर्धारिम कलेवरस्य निर्हरणीयत्वात् यच्च गिरिकन्दरादौ विधीयते तदनिहरिमं कलेवरस्या निर्हरणीयत्वात्, 'अप्पाड कम्मे 'ति शरीरप्रतिकर्मरहितमेव चतुर्विधाहारप्रत्याख्याननिष्पन्नं चेदम्, 'तं चेव' त्तिकरणान्निहरिममनिहरिमं चेति दृश्यम् सम्प्रति कर्मेदमेव स्यादिति त्रयोदशशते सप्तमः ॥
एवं बंधहिउदेस' त्ति (सू. ४९६) एवमनेन प्रश्नोत्तरक्रमेण बन्धस्य- कर्मबन्धस्य स्थितिः, कर्मस्थितिरित्यर्थः, तदर्थ उद्देशको बन्धस्थित्युद्देशकोऽध्येयः, स च प्रज्ञापनात्रयोविंशतितमपदस्य द्वितीयः, इह च वाचनान्तरे सङ्ग्रहणी गाथाऽस्ति सा चेयम् - "पयडीणं भेयठिई बंधो ठिह इंदियाणुवाएणं । केरिसय जहण्णठिई बंधइ उक्कोसियं बावि ॥१॥" अस्याश्चायमर्थः - कर्म्मप्रकृतीनां भेदो वाच्यः, 'कइ णं भंते ! कम्मपयडीओ पण्णत्ताओ, गो०! अड्ड' प्रकृतीनां स्थितिर्वाच्या, 'नाणावरणिअस्स णं भंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता, गो०! जहणणेणमंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तीसं सागरोवमकोडाकोडीओ' इत्यादि, तथा बन्धो ज्ञानावरणादिकर्मणामिति इन्द्रियानुपातेन वाच्यः, एकेन्द्रियादिकः कः कियतीं बनाति, स चैवम् 'एगिंदिया णं भंते ! जीवा नाणावरणिजस्स किं बंधंति !, गोयमा ! जहणेणं सागरोवमस्स तिष्णि सत्तभागे पलिओवमस्स असंखित्रेणं भागेणं ऊणए, उक्कोसेणं ते चैव पडिपुण्णे बंधइ' इत्यादि, तथा कीदृशो जीवो जघन्यामुत्कृष्टां वा कर्मस्थितिं यनाति, तचेदम्- 'नाणावरणिञ्जस्स णं भंते ! कम्मस्स जहने ठितिबंध के ?, गो० ! अण्णयरे सुहुम संपराए उवसामए वा खवगए वा, एस णं गोयमा ! नाणावरणिजस्स ठिइबंधए तव्वइरित्ते अजहणणे' इत्यादि ॥ ॥ त्रयोदशशतेऽष्टमः ॥
१३ श० ७-८ उ,
॥२०४॥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः लघुवृत्तौ
'केयाघडियं' ति ( सू. ४९७ ) रज्जुप्रान्तबद्धघटिकां गृहीत्वा 'केयाघडिया किच्चहत्थगयाई'ति, केयाघटिकालक्षणं कृत्यं हस्तगतं येषां तानि, तथा 'हिरण्णपेडं' ति हिरण्यस्य मञ्जूषा, 'विदलकडं 'ति, विदलानां वंशार्द्धानां यः कटः स तं 'सुबक' ति वीरणकटं चरमकडंति चर्मव्यूतं वर्धादिकं कंबलकडंति ऊर्णामयकम्बलजीनादि, वग्गुली चर्मपक्षपक्षिविशेषः 'वरगुलिकिचगएणं' ति वल्गुलीलक्षणं कृत्यं कार्यं गतं प्राप्तं येन स तथा तद्रूपतां वल्गुलिरूपतां गतेन - वल्गुलीरूपेणात्मना, वल्गुलीरूपं आत्मानं कृत्वा नभसि व्रजति इत्यर्थः, जलोया - जलौका जलजो द्वीन्द्रियजीवः, 'उब्विहिय'त्ति उर्द्धह्य २ उत्प्रेर्य इत्यर्थः, 'वीयंवीयगसउणे 'त्ति वीजवीजकाख्यः शकुनिः स्यात्, 'दोवे' त्ति द्वावपि पदौ 'समतुरंगे माण'त्ति समौ - तुल्यौ तुरङ्गस्यअश्वस्येव समोत्क्षेपणां कुर्वन् समतुरङ्गायमाणः, समकमुत्पाटयन्नित्यर्थः, 'पक्खिविरालए 'त्ति जीवविशेषः, 'देवेमाणे 'त्ति अतिक्रामन्नित्यर्थः, 'वीईड वीइं'ति कल्लोलात् कल्लोलं 'वेरुलियं जाव'ति यावत्करणात् लोहिताक्षं मसारगलं हंसगब्भमित्यादि, 'बिसं 'ति मृणालं 'अवदालिय'त्ति अवदार्य विदारयित्वा 'मुणालिय'त्ति नलिनीकार्य 'उम्मज्जिय'त्ति कायमुन्मृज्य २ उन्म कृत्वा 'किण्ह'त्ति कृष्णः, 'किव्हा भासे'त्ति कृष्ण इवावभासते कृष्णावभासः कृष्णवर्णोऽञ्जनवत् 'अणुपुच्व सुजायजाव'त्ति यावत्करणादिदं दृश्यम्, अणुपुञ्चसुजायवप्पगंभीरसीयलजला अनुपूर्वेण सुजाता वप्राः - केदारा यत्र गम्भीरशीतलजला 'सहुन्नइयमहुरसरनाइय'त्ति इदमेवं दृश्यम् - 'सुयवरहिणभयणसालकोइलको लक भिंगार ककोडलजीवजीवकनंदीमुहक विल पिंगलखग्गिकारंडवचकवाय कलहंससारस अणेगसउणगणमिहुण वियरिया' सद्दुन्नय'ति तत्र शुकादीनां सारसान्तानां अनेकेषां शकुनिगणानां मिथु नैर्विचरितं शब्दोन्नतिकं च उन्नतशब्दकं मधुरखरं च नादितं लपितं - यस्यां सा तथेति ॥ त्रयोदशशते नवमः ॥
१३ श० १९ उद्देशः
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
UDOLFOLDOGJIGJOLDOGDOCDOE
'छउमत्थिय'त्ति (सू. ४९८ ) छद्मस्थसमुद्घातः 'हनक् हिंसागत्योः" हननं घातः, सम्- एकीभावे, उत्-प्राबल्ये, ततश्च एकीभावेन प्राबल्येन च घातः समुद्घातः, अथ वेन सहैकी भावगमनं १, उच्यते, यदाऽऽत्मा वेदनादिसमुद्घातं गतः तदा वेदनाद्यनुभवज्ञानेन परिणमित एव स्यादिति वेदनाद्यनुभवज्ञानेन सहैकीभावः, प्राबल्येन घातः कथम् ?, उच्यते, यस्माद्वेदनादिसमुद्घातपरिणतो बहून् | वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरानुभवनयोग्यान् उदीरणाकरणेनाकृष्योदये प्रक्षिप्यानुभूय निर्जरयति, आत्मप्रदेशैस्सह संश्लिष्टान् शातयतीत्यर्थः, अतः प्राबल्येन घात इति, अयं च षड्विध इति, तत्र 'वेयणासमुग्धाए' त्ति एकः 'छाउमत्थिए' त्यादिरतिदेशः 'जहा पन्नवणाएं' ति इह पट्त्रिंशत्तमपदे इति शेषः, ते च शेषाः पञ्चैव, 'कसायसमुग्धाए २ मारणं तियसमुग्धाएं ३ वेउन्त्रियसमुग्धाए। ४ तेयगसमुग्धाएं ५ आहारसमुग्धाए' त्ति, तत्र वेदनासमुद्घातः असद्वेद्यकर्माश्रयः कषायसमु० सकपायचारित्रमोहनीयकर्माश्रयः मारणान्तिकसमु० अन्तर्मुहूर्त्तशेषायुः कर्माश्रयः वैकुर्विकाहार कतैजससमुद्घाताः शरीरनामकर्माश्रयाः, तत्र वेदनासमुद्घातसमुद्धत आत्मा वेदनीय कर्मपुद्गलशातं करोति, कषायसमु० समुद्धतः कषायपुद्गलशातं मारणान्तिकसमु० समुद्धत आयुःकर्मपुद्गलशातं वैकुर्विकसमु० समुद्धतस्तु जीवप्रदेशान् वपुर्वहिर्निष्काश्य शरीर विष्कम्भबाहल्यमात्रमायामतश्च सङ्ख्येयानि योजनानि दण्डं निसृजति, निसृज्य च यथास्थूलान् वैक्रियशरीरनामकर्मपुद्गलान् प्राग्बद्धान् शातयति, सूक्ष्मांश्चादत्ते, यथोक्तं कल्पे 'वेउन्त्रियसमुग्धा| एणं समोहन्नइ समोहणित्ता संखेजाई जोयणाई दंड निसरइ २ अहाबायरे पुग्गले परिसाडेइ अहासुहुमे पोग्गले परियायइ, एवं तैजसाहारकसमुद्घातावप्याख्येयाविति ॥ त्रयोदशशते दशमः ॥
इतिश्रीतपागच्छनायकश्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्य सुमतिसाधुसूरिशिष्य श्रीहेमविमलसूरिविजयराज्ये
१४ श० १ उद्देशः
॥२०५॥
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
श्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तगणिशिष्यपं०दानशेखरगणिसमुद्धतायां भगवतीलघुवृत्तौ
त्रयोदशशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥
१४ श० १ उद्देशः
अथ चतुर्दशशतमारभ्यते-तत्र उद्देशकाः, तत्सङ्ग्रहगाथा चेयम्--'चर १ उम्माय २ सरीरे इत्यादि (*७४) तत्र 'चर'त्ति | सूत्रमात्रत्वादस्य चरशब्दोपलक्षितः, चरमः प्रथम उद्देशकः 'उम्माय'त्ति उन्मादार्थत्वादुन्मादो द्वितीयः, शरीरशब्दोपलक्षितत्वा
च्छरीरस्तृतीयः,'पुग्गल'त्ति पुद्गलार्थत्वात्पुद्गलः ४ 'अगणीति अग्निशब्दयुक्तत्वादग्निः ५ किमाहार'त्ति किमाहारा इति प्रश्ननयुक्तत्वात् ६'संसिह'त्ति 'चिरसंसिट्ठो सि गोयम'त्ति वाच्यः ७ 'अंतरे'ति नरकपृथ्वीनामन्तरवाच्यः ८ 'अणगार'त्ति अनगा
| रपदवाच्यः ९ 'केवलि'त्ति केवलिस्वरूपवाच्यः १०, गाथासङ्केपार्थः। चरमं देवावासंति (सू.४९९) चरमम्-अनर्वाग्भागवतिनं | स्थित्यादिभिर्देवावासं सौधर्मादिदेवलोकं व्यतिक्रान्तो-लचिन्तः, तदुपपातहेतुभूतलेश्यापरिणामापेक्षया, परमं-परभागवतिनं स्थित्यादि| भिरेव देवावासं सनत्कुमारादिदेवलोकमसंप्राप्तः-अप्राप्तस्तदुपपातहेतुभूतलेश्यापरिणामापेक्षयैव,इदमुक्तं स्यात्-प्रशस्तेष्वध्यवसायस्थाने| पृत्तरोत्तरेषु वर्तमानः आराद्भागस्थितसौधर्मादिगतदेवस्थित्यादिबन्धयोग्यतामतिकान्तः परभागवर्तिसनत्कुमारादिदेवगतस्थित्यादि|बन्धयोग्यतां चाप्राप्तः, एत्थ णं अंतर'त्ति इह-अवसरे कालं करेज'त्ति म्रियेत यस्तस्य क्वोत्पाद इति प्रश्नः, उत्तरं तु-'जे से तस्थति अथ ये तत्रेति तयोश्चरमदेवावासपरमदेवावासयोः परिपार्वतः समीपे सौधर्मादेरासन्नाः सनत्कुमारादेर्वा तयोर्मध्यभागे, ईशानादौ इत्यर्थः,'तल्लेसा देवावास'त्ति यस्यां लेश्यायां वर्तमानः साधुर्मृतः सा लेश्या येषु ते तल्लेश्या देवावासाः,'तहिं'ति तेषु
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
देवावासेषु तस्यानगारस्य गतिः स्यात्, यत उच्यते- 'जल्ले से मरइ जिए तल्लेसे उपवई' त्ति, 'से य'त्ति स पुनरनगारस्तत्र मध्यभागवर्त्तिनि देवावासे गतः 'विराहेज' ति येन लेश्यापरिणामेन तत्रोत्पन्नस्तं परिणामं यदि विराधयेत् तदा 'कम्मलेस्सामेव 'त्ति | कर्मणः सकाशात् या लेश्या जीवपरिणतिः सा कर्मलेश्या, भावलेश्येत्यर्थः, तामेव प्रतिपतति तस्या एव प्रतिपतति, अशुभतरां तां याति, न तु द्रव्यलेश्यायाः प्रतिपतति, सा हि प्राक्तन्येवास्ते, द्रव्यतोऽवस्थितलेश्याभावात् देवानामिति, पक्षान्तरमाह - 'से य तत्थ'त्ति सः अनगारस्तत्र - मध्यदेवावासे गतः सन् यदि न विराधयेत्तं परिणामं तदा तामेव लेश्यां ययोत्पन्नः उपसम्पद्य विहरति - आस्ते 'अणगारे णं'ति ननु भावितात्माऽनगारः स कथमसुर कुमारेषृत्पद्यते, विराधितसंयमानां तत्रोत्पादादिति, उच्यते- पूर्वकालापेक्षया भावितात्मत्वम् अन्तकालेऽपि संयमविराधनासद्भावादसुरकुमारादितयोपपात इति न दोषः, बालतपस्वी वाऽयं भावितात्मा द्रष्टव्यः ॥ ' कहं सीहा गइ त्ति (सु. ५००) कथं - केन प्रकारेण नारकाणामुत्पद्यमानानां शीघ्रा गतिः स्यात् इति प्रतीतम्, यादृशेन च शीघ्रत्वेन शीघ्रासाविति च न प्रतीतं न ज्ञातमित्यतः कृतः प्रश्नः 'कहं सीहे'त्ति कथमिति कीदृशः, 'सीहे' ति शीघ्रः गतिविषयो- गतिगोचरस्तद्धेतुत्वात्काल इत्यर्थः कीदृशी शीघ्रा गतिः कीदृक् तत्कालश्च इति तात्पर्यम्, 'तरुणेत्ति प्रवर्द्धमानवयाः, 'बलवं 'ति शारीरप्राणवान् बलं च शारीरं युगं च - कालविशेषः, तद्विशिष्टबलहेतुभूतं यस्यासौ युगवान् 'आउंटियं' ति सङ्कोचितं, 'विकिण्णंति विकीर्णं प्रसारितम्, 'साहरेज'त्ति संहरेत् सङ्कोचयेत् 'विकिवरेज्ज' त्ति विकिरेत् प्रसारयेत् 'उम्मिसि अंति उन्मिषितं - उन्मीलितं 'निमिसेज्ज'ति मीलयेत् 'भवेयतारूवे' त्ति काक्काऽध्येयम्, काकुपाठे चायमर्थः, यदुत एवं मन्यसे त्वं गौतम ! भवेत् तद्रूपं भवेत् स स्वभावः शीघ्रतायां नारकगतेस्तद्विषयः यदुक्तं विशेषणपुरुषबाहु प्रसारणादेरिति, एवं गौतम
CH
१४ श०
१९ उद्देशः
॥२०६ ॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
१४ श० १ उद्देशः
HTImmmmmmmmmmmmmmm
பராமாயப் பராமறிப்பாக திப்பினாலும் பாதியா"
मतमाशङ्याह श्रीभगवान्-नायमर्थः समर्थः, कस्मादेवमित्याह-'नेरइयाणं'ति अयमभिप्रायो-नारकाणां गतिरेकद्वित्रिसमया बाहु-1 प्रसारणादिका वाऽसख्येयसमया इति, कथं तादृशी गतिः स्यात् नारकाणामिति ?, 'एगसमएण वत्ति एकेन समयेन उप| पद्यन्त इति योगः, ते च ऋजुगत्यैव, वाशब्दो विकल्पे, इह च विग्रहशब्दो न सम्बन्धितः, तस्यैकसामयिकस्याभावात् , 'दुसमएणवत्ति द्वौ समयौ यत्र स द्विसमयस्तेन विग्रहेण, एवं त्रिसमयेन वा विग्रहेण-वक्रेण, तत्र स द्विसमयो विग्रहो यदा भरतस्य पूर्वस्या दिशो नरके पश्चिमायामुत्पद्यते तदा एकेन समयेनाधो याति, द्वितीयेन तु तिर्यगुत्पत्तिस्थानमिति, त्रिसमयविग्रहस्त्वेवम्-यदा विदिक विदिक ५ । भरतस्य पूर्वदक्षिणयोर्दिशोनरके अपरोत्तरायां दिशि गत्वोत्पद्यते तदा एकेनाधः समश्रेण्या याति, दिकू४
दिक् द्वितीयेन च तिर्यक् पश्चिमायां, तृतीयेन तिर्यगेव वायव्यां दिशि उत्पत्तिस्थानमिति,तदनेन गति
काल उक्तः एवं यादृशी शीघ्रा गतिस्तदुक्तमिति, 'तदा सीहागइत्ति, यथोत्कृष्टः समयत्रये
स्यात् तदा 'सीहे गइविसए'त्ति, 'एगिदियाणं'ति, उत्कर्षतश्चतुःसमयो विग्रहो-चक्रगतिः नाडीम.
स्यात् , कथं ?, उच्यते-त्रसनाड्या बहिस्तादधोलोके विदिशो दिशं यात्येन, जीवानामनुश्रेणि
गमनात् , द्वितीयेन तु लोकमध्ये प्रविशति, तृतीयेनोवं याति, चतुर्थेन तु सनाडीतो नित्यदि/दि. नाडी म. दि.
ग्व्यवस्थितमुत्पत्तिस्थानमिति प्राप्नोति, एतच्च बाहुल्यमङ्गीकृत्योच्यते, अन्यथा पश्चसमयो विग्रहो 1/ वि. १ दि. २ । २ विदि. भवेत् एकेन्द्रियाणां, तथाहि-स्थापना चेयम् । त्रसनाड्या बहिस्तादधोलोके विदिशो दिशं यात्येकेन द्वितीयेन लोकमध्ये तृतीयेनार्वलोके चतुर्थेन ततस्तिर्यक् पूर्वादिदिशा निर्गच्छति, ततः पश्चमेन विदिग्व्यवस्थितमुत्पत्तिस्थानं
mmmutellity mpaintumaslain mummitmothuntinue
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
यातीति उक्तं च- “विदिसाउ दिसं पढमे बीए पइसरइ नाडिमज्झमि । उट्टं तहए तुरिए उनीह विदिसं तु पंचमए ॥ १ ॥ | " | 'सेसं तं चेव'त्ति 'पुढविकाइयाणं भंते! कहं सीहागइत्ति, सर्व यथा नारकाणां तथा वाच्यमित्यर्थः ॥ अथानन्तरोत्पन्नत्वादि प्रतीत्यापरं तमेवाह - 'अनंत रोववण्णग'त्ति (सू. ५०१) न विद्यन्तेऽन्तरं - समयादिव्यवधानं उपपन्ने - उपपाते येषां ते अनन्तरोपपन्नकाः 'परंपरोववण्णग'त्ति परम्परा-द्वित्रादिसमयता उपपन्ने - उपपाते येषां ते परम्परोपपन्नकाः, 'अणंतर परंपरउववन्नग' त्ति अनन्तरम् - अव्यवधानं परम्परं च-द्वित्रादिसमयरूपम् अविद्यमान उपपन्न-उपपातो येषां ते तथा, एते च विग्रहगतिकाः, विग्रहगतौ हि द्विविधस्याप्युत्पादस्याविद्यमानत्वादिति, अथानन्तरोपपन्नादीनाश्रित्यायुर्बन्धमभिधातुमाह-'अणंतरे' त्यादि, इहैवानन्तरोपपन्नानां अनन्तरपरम्परानुपपन्नानां च चतुर्विधस्याप्यायुषः प्रतिषेधोऽध्येतव्यः, तस्यामवस्थायां तथाविधाध्यवसायस्थानाभावेन सर्वजीवानामायुषो बन्धाभावात् स्वायुषस्त्रिभागादौ च शेषे बन्धसद्भावात्, परम्परोपपन्नकास्तु स्वायुषः पण्मासे शेषे मतान्तरेणोत्कर्पतः पण्मासे जघन्यतश्चान्तर्मुहूर्ते शेषे भवप्रत्ययातिर्यग्मनुष्यायुषी एव कुर्वन्ति, 'नेरइय'त्ति एवं 'जाव वेमाणिय'त्ति अनेनोक्तालापकत्रययुक्तश्चतुर्विंशतिदण्डकोऽध्येतव्य इति सूचितं, यश्चात्र विशेषस्तं दर्शयतुमाह-नवरं 'पंचिदिए'त्यादि, अथानन्तरनिर्गतत्वादिना अपरं दण्डकमाह- 'नेरइयाणं'ति तत्र निश्चितस्थानान्तरप्राप्या गतं गमनं निर्गतं अनन्तरसमयादिना निर्व्यवधानं निर्गतं येषां ते अनन्तर निर्गताः, ते च येषां नरकादुदृत्तानां स्थानान्तरं प्राप्तानां प्रथमः समयो वर्त्तते, तथा परम्परेण - समयपरम्परया निर्गतं तेषां ते तथा, ते च येषां नरनादुद्वृत्तानां उत्पत्तिस्थानप्राप्तानां द्वयादयः समयाः, अनन्तरपरम्परा निर्गतास्तु ये नरकादुद्वृत्ताः सन्तो विग्रहगतौ वर्त्तन्ते न तावदुत्पादक्षेत्र मानुयात् तेषामनन्तरभावेन परम्परभावेन च उत्पादक्षेत्राप्राप्तत्वेन निश्चये
१४ श० १ उद्देशः
॥२०७॥
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
Hidi sandinimum
१४ १-२
adiman
N
नानिर्गतत्वादिति, अणंतरे'त्ति इह च परम्परानिर्गता नारकाः सर्वाण्यायूंषि बन्नन्ति, यतस्ते मनुष्याः पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च एव स्युः, ते च सर्यायुर्वन्धका एवेति, एवं सर्वेऽपि परम्परनिर्गताः, वैक्रियजन्मानः औदारिकजन्मानोऽप्युद्वत्ताः केचिन्मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चः स्युरतस्त एव सर्वबन्धका एवेति ॥अनन्तरं निर्गता उक्ताः, ते च क्वचिदुत्पद्यमानाः सुखेनोत्पद्यन्ते दुःखेन वेति दुःखोत्पन्नमाश्रित्याह-नेरइए' त्यादि, 'अणंतरखेदोववण्णग'त्ति अनन्तरं-समयाद्यव्यवहितं खेदेन-दुःखेनोपपन्न-उत्पादक्षेत्रप्राप्तिलक्षणं येषां ते अनन्तरखेदोपपन्नकाः 'खेदाणुववण्णग'नि अनन्तरं परम्परं च खेदेन नास्ति उपपन्नकं येषां ते तथा, विग्रहगतिवत्तिन इत्यर्थः, 'ते चेव चत्तारित्ति त एव प्रागुक्ता उत्पन्नदण्दकादयः खेदशब्दविशेषिताश्चत्वारो दण्डका भणितव्याः, तत्र च प्रथमः खेदोपपन्नको द्वितीयस्तदायुदण्डकः तृतीयः खेदनिर्गतदण्डकः चतुर्थस्तदायुईण्डक इति चतुर्दशशते प्रथमः॥
'उम्नायत्ति, (सू.५०२. उन्माद उन्मत्तता विविक्तचेतना भ्रंश इत्यर्थः, 'जक्खाएसे यत्ति, यक्षो-देवस्तेनावेशः-प्राणिनो|धिष्ठानं यक्षावेशः 'मोहणिजस्स'त्ति तत्र मोहनीयं-मिथ्यात्वमोहनीयम् तस्योदयादुन्मादः स्यात् , यतस्तदुदयवर्ती जन्तुरतत्त्वं | तत्त्वं मन्यते तत्वमप्यतत्वं च, चारित्रमोहनीयं वा, यतस्तदुदये जानन्नपि विषयादिस्वरूपमजानन्निव प्रवर्त्तते, यदाह-"चिंतेइ १ | दटुमिच्छह २ दीहं नीससइ ३ तह जरे ४ दाहे ५। भत्तअरोयग ६ मुच्छा ७ उम्माय ८ण याणई ९ मरणे १०॥१॥"त्ति, अनयोश्च | | विशेषमाह-तत्र-तयोर्मध्ये 'सुहवेयतराए चेय'त्ति अतिशयेन सुखेन-मोहजन्योन्मादापेक्षया अक्लेशेन वेदनम्-अनुभवनं यस्यासौ | सुखवेदनतरः स एव सुखवेदनतरका,'चेव'ति स्वरूपावधारणे, 'सुहविमोयण'त्ति अतिशयतः सुखेन विमोचनं-वियोजनं यस्मादसौ सुखविमोचनतरः,कप्रत्ययस्तथैव, तत्थणं'ति मोहजन्योन्माद इतरापेक्षया दुःखवेदनतरः स्यात् ; अनन्तसंसारकारणत्वात् संसा
anhe wings
ownshindi mai
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१४ श०
लघुवृत्ती
IR उद्देशः
HARISHIDATTARAINSTIAN Ayment in
| रस्य च दुःखवेदनस्वभावत्वाद् , इतरस्तु सुखविमोचनतर एव, एकभविकत्वादिति, तथा मोहजोन्माद इतरापेक्षया दुःखविमोचनतरः स्यात् , विद्यामत्रतत्रदेवानुग्रहवतामपि वादिकानां तस्यासाध्यत्वाद् , इतरस्तु सुखविमोचनतर एव स्यात् , मन्त्रमात्रेणापि तस्य निग्रहीतुं शक्यत्वादिति, आह च-सर्वत्र मन्त्रवाद्यपि यस्य न सर्वस्य निग्रहे शक्तः। मिथ्यामोहोन्मादःस केन किल कथ्यतां तुल्यः? ॥१॥" 'उम्मादं पाउणेज्जत्ति प्रामुयात् कुर्यादित्यर्थः 'पुढविकाइयाण'मित्यादौ यदुक्तम्-जहा नेरइयाणं, तेन देवे वा से असुभे पुग्गले पक्खिवेजा इत्येतद्यक्षावेशे पृथ्व्यादिसूत्रेष्वध्यापितम् , 'वाणमंतरे'त्यादौ यदुक्तम्-'जहा असुराणं तेन यक्षावेश एव व्यन्तरा| दिसूत्रेषु 'देवे वासे महिडितराए'त्ति महद्धिकतरकः इत्येतदध्यापितम् , मोहोन्मादालापस्तु सर्वत्र समान इति ।। अथ वृष्टिकायकरणं
देवेन्द्रादीनामाह-'अस्थिति (सू. ५०३) अस्त्येतत् 'पजन्नेत्ति पर्जन्यः, कालवासित्ति काले-प्रावृषि वर्षतीत्येवंशीलः कालवर्षी 'बुढिकाय'ति वृष्टिकायं प्रवर्षणतो जलसमूहं 'पकरेइ'त्ति प्रकरोति, प्रवर्षतीत्यर्थः, इह स्थाने शकोऽपि तं प्रकरोतीति दृश्यं, तत्र पर्जन्यस्य प्रवर्षणक्रियायां तत्स्वाभाव्यतालक्षणो विधिः प्रतीत एव, शक्रप्रवर्षणक्रियाविधिस्त्वप्रतीत इति तं दर्शयन्नाह'जाहे'त्यादि, अथवा पर्जन्य इन्द्र एवोच्यते, स च कालवर्षी काले-जिनजन्मादिमहादौ वर्षतीतिकृत्वा, 'जाहेत्ति यदा 'से कहमियाणि ति स शक्रः कथं तदानीं प्रकरोति ?, वृष्टिकायमिति प्रकृतम् , असुरकुमारसूत्रे "किं पत्तियणं'ति किं प्रत्ययं, किं कारणमाश्रित्येत्यर्थः, 'जमणे'त्यादि, 'तमुकाइए'त्ति (सू . ५०४) तमस्कायकारिणः 'किड्डारइपत्तिय'त्ति क्रीडारूपा रतिः प्रत्ययः-कारणं यत्र तत् क्रीडारतिप्रत्ययं 'गुत्तीसंरक्खण'त्ति गोपनीयद्रव्यसंरक्षणहेताविति, चतुर्दशशते द्वितीयः॥ .
'देवेणं'ति (सू. ५०५) इह क्वचिदियं द्वारगाथा दृश्यते-"महकाए सकारे सत्थेणं वीवयंति देवा उ। वीसं चेव य ठाणा
AIIMa
२०८॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
MOHimali WHO Hi
१४२०
लघुवृत्तौ
उद्देशः
pimiliap maimaDil Holiya MiOHMANDIN HINDI
नेरइयाणं तु परिणामि॥१॥"ति, गाथा, 'महकाए'त्ति महान्-वृहत्कायो-निकायो यस्य स महाकायः 'देवदंडओ भाणियब्वोत्ति नारकपृथ्वीकायिकादीनामधिकृतव्यतिकरस्थासम्भवात् देवानामेव सम्भवात् देवदण्डकोऽत्र भणितव्यः,'सक्कारे इव'त्ति सत्कारो वन्दनाद्यादरकरणम् बर्यवस्त्रादिदानं वा,'सक्कारो पवरवत्थमाईहिंति वचनात् , सन्मानस्तादृक्प्रतिपत्तिकरणं, कृतिकर्म-वन्दनकार्यकरणं 'अंजलि'त्ति अञ्जलिकरणं 'आसणाभिग्गहित्ति गौरव्यस्यासनानयनपूर्वकं उपविशतेति भणनं, 'आसणणुप्पयाणे'त्ति आसनानुप्रदानं गौरव्यमाश्रित्यासनस्य स्थानान्तरसञ्चारणं 'एतस्स पच्चुग्गच्छण'त्ति आगच्छतो गौरव्यस्याभिमुखं गमनं "ठियस्सत्ति तिष्ठतो गौरव्यस्य सेवेति, पडिसंसाहण'त्ति गच्छतोऽनुव्रजनं । (सू. ५०६) अयं विनयो नारकाणां नास्ति, नित्यं दुष्टत्वात् । (सू. ५०७) देवानां मिथो विनयमाह-'आयड्डिय'त्ति दशमशते ३ उद्देशके 'निरवसेसं'ति समग्रं प्रथमदण्डकसूत्रं वाच्यम् , तत्राल्पर्धिकमहर्द्धिकालापकश्च समर्द्धिकालापकश्चेति दण्डकद्वयं दर्शितम् , केवलं समर्द्धिकालापकस्यान्तेऽयं सूत्रशेषो दृश्यः, गोयमा! पुब्बि सत्थेण अक्कमित्ता पच्छा वीईवइजा, नो पुच्चि वीईवइत्ता पच्छा सत्थेणं अक्कमिञ्ज'त्ति, तृतीयस्तु महर्द्धिकाल्पर्धिकालापक एवं-महिडिए णं भंते ! देवे अप्पड़ियस्सं देवस्स मझमज्झेणं वीइवइजा, सेणं भंते ! किं सत्थेणं अक्कमित्ता पभूअणक्कमित्ता पभू?, | शस्त्रेण हत्वा अहत्वा वेत्यर्थः, गोयमा अक्कमित्ता अणक्कमित्तावि पभू, से गंभंते! पुचि सत्थेणं अक्कमित्ता पच्छा वीईवइजा पुचि वीईवइत्ता पच्छा सत्थेणं अक्कमिजा?, गोयमा ! पुब्बि वा सत्थेणं अक्कमित्ता पच्छा वीइबइजा पुब्बि वा वीईवइत्ता पच्छा सत्थेणं अक्कमेजा, चत्तारि दंडगा भाणियब्व'त्ति, तत्र प्रथमदण्डक उक्तालापकत्रयात्मको देवस्य देवस्य च, द्वितीयश्च एवं विध एव,नवरं देवस्य देव्याच, एवं तृतीयोऽपि नवरं देव्यांश्च देवस्य च, चतुर्थोऽपि एवं, नवरं देव्या देव्याच, अत एवाह-जाव महिड्डिया वेमाणिणी
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
भपुढविनेरझ्याण माविनेरइया' शेषर लेसा य ३ नाममा
अप्पडियाए वेमाणिणीए मझमज्झेणमित्यादि प्रागुक्तानुसारेण ध्येयमिति । वेयणापरिणामंति पुद्गलपरिणामवत् वेदनापरिणामं ४ श०
३-४ उ. नारकाः प्रत्यनुभवन्ति, तत्रैवमभिलापः (सू. ५०८)रयणप्पभपुढविनेरइयाणं भंते ! केरिसयं वेयणापरिणाम पञ्चणु
भवमाणा विहरन्ति ?, गो०! अणिटुं जाव अमणाम एवं जाव अहे सत्तमापुढविनेरइया' शेष सूत्रातिदेशायाह-एवं जहा 'जीवाभिगम' इत्यादि, जीवाभिगमोक्तानि चैतानि २० पदानि, तद्यथा-"पोग्गलपरिणामे १ वेयणाय २ लेसा य ३ नामगोए य ४। अरई ५ भए य सोगे ७ खुहा ८ पिवासा य ९ वाही य १० ॥१॥ उस्सासे ११ अणुतावो १२ कोहे १३ माणे य |१४ माय १५ लोभे य १६ । चत्तारि य सन्नाओ २० नेरइयाणं परीणामे ॥२॥"त्ति, तत्र चाद्यपदद्वयस्थार्थो दर्शित एव, शेषाणि | त्वष्टादशाद्यपदद्वयामिलापेनाध्येयानीति ॥१४ शते तृतीयः॥
पुनरपि पुद्गलपरिणाममाह-इह पुनरुद्देशकार्थसङ्ग्रहगाथा उच्यते, सा चेयम्-"पोग्गल १ खंधे २ जीवे ३ परमाणू सासए य ४ चरमे य ५। दुविहो खलु परिणामो जीवाणं चेव अजीवाणं ६ ॥१॥" अस्यार्थ उद्देशकसूत्रार्थावगम्य एव । 'पुग्गले'त्ति (सू. ५१०) पुद्गलः परमाणुः स्कन्धरूपश्च 'तीतमणंतंति विभक्तिपरिणामादतीतेऽनन्ते परिणामित्वात् शाश्वतेऽक्षयत्वात् समयकाले 'समयं लुक्खीति समयमेकं यावत् रूक्षस्पर्शसद्भावात् रूक्षी 'समयं अलुक्खी' अरूक्षस्पर्शत्वात् अरूक्षी स्निग्धस्पर्शवान् बभूव, इदं पदद्वयं परमाणौ स्कन्धे च सम्भवति, 'समयं लुक्खी 'ति समयमेव रूक्षश्वारूक्षश्च रूक्षस्निग्धलक्षणस्पर्शद्वयो|पेतो बभूव, इदं स्कन्धापेक्षम् , यतो द्वथणुकादिस्कन्धो देशे रूक्षः देशे स्निग्धश्च, एवं युगपद्र्क्षस्निग्धस्पर्शसम्भवः,एवंरूपः सन्नसौ F२०९॥ अनेकवर्णपरिणामं परिणमति, पुनश्चैकवर्णादिपरिणामपरिणतिस्यादिति पृच्छन्नाह-'पुटिव च णं करणेणं अणेगवण्णं अणे
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
m
गरूवंति पूर्व च एकवर्णादिपरिणामात्प्रागेव करणेन-प्रयोगकरणेन विश्रसाकरणेन वा अनेकवर्ण कालनीलवर्णादिभेदेन अनेक- १४ श० | रूपगन्धरसस्पर्शसंस्थानभेदेन परिणाम-पर्यायं 'परिणमई'त्ति अतीतकालविषयत्वादय परिणतवानिति द्रष्टव्यम् , पुद्गल इति । ४ उद्देशः प्रकृतं. स च यदि परमाणुस्तदा समयभेदेनानेकवर्णादित्वं परिणतवान् , यदि च स्कन्धस्तदा यौगपद्येन, अहे से'त्ति अथानन्तरं | स एष चानेकवर्णादिपरिणामो निर्जीर्णः-क्षीणः स्यात् , परिणामान्तराधायककारणोपनिपातवशात् , ततो निर्जरणानन्तरं एकवर्णोऽपेतवर्णान्तरत्वादेकरूपो विवक्षितगन्धादिपर्यायापेक्षयाऽपरपर्यायाणामपेतत्वात् 'सिय'त्ति बभूव अतीतकालविषयत्वादस्येति प्रश्नः, | इहोत्तरमेतदेवेति, अनेन च परिणामता पुद्गलद्रव्यस्य प्रतिपादितेति, ‘पडुप्पण्णं'ति विभक्तिपरिणामात् प्रत्युत्पन्ने-वर्तमाने |
शाश्वते सदैव तस्य भावात् समये-कालमात्रे 'एवं चेव तिकरणात् पूर्वसूत्रोक्तमिदं दृश्यम् , 'समयं लुक्खी समयं अलुक्खी | लुक्खी वा अलुक्खी वे'त्यादि, यच्चेहानन्तमिति नाधीतं तद्वर्त्तमानसमयस्यानन्तत्वासम्भवाद् , अतीतानागतसूत्रयोस्तु अनन्तमित्यधीतं तयोरनन्तत्वसम्भवादिति । अनन्तरं पुद्गलस्वरूपमुक्तम् , पुद्गलश्च स्कन्धोऽपि स्यादिति पुद्गलभेदभूतस्य स्कन्धस्य | स्वरूपं दर्शयन्नाह-'एस णं भंते ! खंधे इत्यादि। स्कन्धश्च स्वप्रदेशापेक्षया जीवोऽपि स्यादिति जीवस्वरूपमाह-'एसणं भंते !
जीवे'त्ति (सू. ५१०) एष प्रत्यक्षो जीवोऽतीतेऽनन्ते शाश्वते समय समयमेकं दुःखहेतुयोगात् समयं दुःखी सुखहेतुयोगात् सम| यमेकं सुखी बभूव, समयमेव सुखी दुःखी वा तद्धेतुयोगात्, न पुनरेकदा दुःखसुखवेदनमस्त्येकोपयोगत्वाजीवस्येति, एवंरूपः सन्नसौ स्वहेतुतः किमनेकभावं परिणामं परिणमति पुनश्चैकभावपरिणामः स्यादिति पृच्छन्नाह-'पुटिव च णं करणेणं अणेगभावं'ति पूर्व च एकभावं परिणामात्प्रागेव करणेन-कालस्वभावादिकारणसंवलितया शुभाशुभकर्मबन्धहेतुभूतया क्रियया अने
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
को भावः - पर्यायो दुःखितत्वादिरूपो यस्मिन् स तथा तमनेकभावं परिणाममिति योगः, 'अणेग भूयं' ति अनेक भावत्वादेवानेकरूपं परिणामस्वभावं 'परिणमइ'त्ति अतीतकालविषयत्वादस्य परिणतवान् प्राप्तवानिति, 'अहे से' ति अथ तद्दुःखित्वाद्यनेकभावहेतुभूतं 'वेय णिज्ज' त्ति वेदनीयं कर्म उपलक्षणत्वाच्चास्य ज्ञानावरणीयत्वादि च निर्जीर्णं क्षीणं स्यात् ततः पश्चात् 'एग भावे 'ति एको भावः सांसारिक सुखविपर्ययात् स्वाभाविकसुखस्वभावो यस्यासावेकभावोऽत एवैकभूतः - एकत्वं प्राप्तः 'सिय'त्ति बभूव, कर्मकृतधर्मान्तरविरहादिति प्रश्नः, इहोत्तरमेतदेव, एवं प्रत्युत्पन्नानागतसूत्रे अपीति । 'परमाणुपोग्गले णं' ति (सु. ५११) पुद्गलः स्कन्धोऽपि स्यात्, अतः परमाणुग्रहणं 'वण्णपज्जवेहिं' ति परि-सामस्त्येनावंति - गच्छन्ति ये ते पर्यवा - विशेषाः धर्म्मा वा इत्यनर्थान्तरं, ते च वर्णादिभेदादनेकधेत्यतो विशिष्यते - वर्णस्य पर्यवा वर्णपर्यवा अतस्तैरशाश्वतः - विनाशी, पर्यवाणां पर्यवत्वेन विनश्वरादिति, (सू: ५१२) यः परमाणुर्यस्माद्विवक्षितभावाच्युतस्सन् पुनस्तद्भावं न प्राप्स्यति स तद्भावापेक्षया चरमः 'अचरमे 'ति एतद्विपरीतस्त्वचरम इंति, 'दव्वादेसेणं'त्ति आदेश : - प्रकारः तेन द्रव्यादेशेन द्रव्यप्रकारेण न चरमः, स हि द्रव्यतः परमाणुत्वाच्च्युतः सङ्घातमवाप्यापि ततश्युतः परमाणुत्वरूपं द्रव्यत्वमवाप्स्यतीति, 'खेत्ता देस' त्ति क्षेत्रविशेषितत्वलक्षणप्रकारेण स्यात्कदाचिच्चरमः, कथं यत्र क्षेत्रे केवली समुद्घातं गतस्तत्र क्षेत्रः यः परमाणुरवगाढोऽसौ तत्र क्षेत्रे तेन केवलिना समुद्घातगतेन विशेषितो न कदाप्यवगाहं लप्स्यते, केवलिनो निर्वाणगमनादित्येवं क्षेत्रतश्वरमोऽसाविति, निर्विशेषेण क्षेत्रापेक्षया त्वचरमः, तत्क्षेत्रावगाहस्य पुनस्तेन लप्स्यमानत्वात् 'कालादेसेणं' ति स्यात्कथञ्चिच्चरमः, कथं ?, यत्र काले पूर्वाह्नादौ केवलिना समुद्घातः कृतस्तत्रैव यः परमाणुः परमाणुतया वृतः स तं कालविशेषं के वलिसमुद्घातविशेषितं न कदापि प्राप्स्यति, तस्य केवलिनः सिद्धिगम
१४ श० ४ उद्देशः
||॥२१०॥
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.४
श्रीभग लघुवृत्ती
नेन समुद्घातागमनादिति, तदपेक्षया कालतश्चरमोऽसाविति, सामान्यकालापेक्षया त्वचरम इति, 'भावाएसेणं'ति भावो-वर्णा-| दिविशेषः, तेन प्रकारेण स्यात-कथञ्चिच्चरमः, कथं ?, विवक्षितकेवलिसमुद्घातावसरे यः पुद्गलो वर्णादिभावविशेष परिणतः स | विवक्षितकेवलिसमुद्घातविशेषितवर्णपरिणामापेक्षया चरमो यस्मात् तत्केवलनिर्वाणे पुनस्तं परिणाममसौन प्राप्स्यति, इदं व्याख्यान चूर्णिकारमाश्रित्य कृतमिति, 'परिणाम त्ति (सू.५१३) तत्र परिणमनं-द्रव्यस्थावस्थान्तरगमनं परिणामः, आह च-"परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम् । न तु सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः ।।१।।" 'परिणामपयंति प्रज्ञापनायां त्रयोदशं, तच्चेदम्-'जीवपरिणामे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते!, गो०! दसविहे पण्णत्ते, तंजहा-गतिपरिणामे इंदियपरिणामे एवं कसायलेसाजोगुवओगनाणदंसणवेदपरिणामे' इत्यादि, तथा 'अजीवपरिणामे दसविहे पं०, तं०-बंधणपरिणामे गतिपरिणामे २ एवं संठाणे |३ वेय ४ वण्ण ५ गंध ६ रस ७ फास ८ अगुरुलहु ९ सद्दपरिणामे १०'इत्यादि ॥ १४ शते चतुर्थः ।। | इह उद्देशकार्थसङ्ग्रहगाथा दृश्यते, सा चेयम्-'नेरइय अगणिमज्झे दस ठाणा तिरियपोग्गले देवे । पच्चयभित्तीउल्लंघणा य उल्लं
घणा चेव ॥१॥त्ति, अस्यार्थ उद्देशकार्थावगमगम्य इति, 'नो खलु तत्थ सत्थं कमई' (सू. ५११) विग्रहगतिसमापन्नो हि | कार्मणशरीरत्वेन सूक्ष्मत्वाच्च तत्र शस्त्रम्-अम्यादिकं न कामति, तत्थणं जे से'त्ति, अविग्रहगतिसमापन्न उत्पत्तिक्षेत्रोपपन्नोऽभिधी| यते, न तु ऋजुगतिसमापनस्तस्येह प्रकरणेऽनधिकृतत्वात् , स च अग्निकायस्य मध्ये नव्यतिव्रजति, नारकक्षेत्रे चादराग्निकायस्थाभावान्मनुष्यक्षेत्र एव तद्भावात् , यदुत्तराध्ययने श्रूयते 'हुयासणे जलंतंमि, दडपुन्यो अणंतसो'इत्यादि तदग्निसदृशद्रव्यान्तरापेक्षया अवसेयम् , सम्भवन्ति च तथाविधशक्तिमन्ति द्रव्याणि तेजोलेश्याद्रव्यवदिति, असुरसूत्रे विग्रहगतिको नारकवत् , अविग्रहगतिस्तु
attrientiretail PIDI IDAITAMINDANADAIN DIEngatre I IS AN I
NDIPAINAINTING
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्ती
उद्देशः
कोऽप्यग्नेमध्येन व्यतिव्रजेत् , यस्तु मनुष्यलोकमागच्छति, यस्तत्र नागच्छति सनव्यतिव्रजेत् , व्यतिबजनेऽपिच न ध्मायते, यतो न खलु तत्र शस्त्र क्रमते सूक्ष्मत्वाद्वैक्रियशरीरस्य शीघ्रत्वाद् गतेरिति, एगिदिया जहा नेरइय'त्ति, कथं ?, यतोऽग्निमध्येन विग्रहेऽपि व्यतित्रजति, सूक्ष्मत्वान्न दह्यन्ते, अविग्रहगतिसमापनकाश्च तेऽपि नाग्नेमध्ये व्यतिव्रजन्ति स्थावरत्वात् , यच्च तेजोवायूनां गति. त्रसतया अग्निमध्येन व्यतिव्रजनं दृश्यते तदिह न विवक्षितमिति सम्भाव्यते, स्थावरत्वमात्रस्यैव विवक्षितत्वात् , स्थावरत्वे ह्यस्ति कथश्चित्तेषां मत्यभावो यदपेक्षया स्थावरास्ते व्यपदिश्यन्ते, अन्यथाऽधिकृतव्यपदेस्य निनिंबन्धनता स्यात् , चूर्णिकारः पुनरेवमाह'एगिदियाण गई नस्थिति ते न गच्छन्ति, एगे वाउकाइए परपेरणेसु गच्छंतित्ति विराहिजति, 'इडिपत्ता-य'त्ति वैक्रियलब्धिसम्पन्नाः 'अत्थेगइए अगणिकायस्स'त्ति अस्त्येककः पञ्चेन्द्रियतिर्यक् यो मनुष्यलोकवर्ती स तत्राग्निकायसम्भवात्तन्मध्येन व्यतिव्रजेत , यस्तु नरक्षेत्राहि सावनेमध्येन व्यतिव्रजेत् , तत्राग्यभावात् , तदन्यो वा तथाविधसामग्र्यभावात् , 'नो खलु तत्थ सत्यंति वैक्रियादिलब्धिमति पञ्चेन्द्रियतिरश्चि नाग्यादिकं शस्त्र क्रमत इति । अथ दश स्थानान्यभिधातुमाह-'अणिहा गइत्ति | (सू.५१५)अप्रशस्तविहायोगतिनामकर्मोदयसम्पाद्या नरकावस्थानरूपा नरकायुष्यरूपावा 'लावण्णे'त्ति लावण्य-शरीराकृतिविशेषः, | 'जसोकित्ति'त्ति यशः सर्वदिग्गामिप्रसिद्धिः कीतिरेकदिग्गामिनी ख्यातिः दानफलभूता वा 'उहाणे'त्ति उत्थानं-वीर्यविशेषरूपं, | सर्वत्र अनिष्टत्वं कुत्सितत्वात्तेषामिति, छट्ठाणाईति पृथ्वीकायिकानामे न्द्रियत्वेन प्रागुक्तदशस्थानकमध्ये शब्दरूपगन्धरसानामविषयः, एवं स्पर्शादीन्येव षद् ते प्रत्यनुभवन्ति, 'इट्ठाणिट्ठफासंति, सातासातोदयसम्भवात् शुभाशुभक्षेत्रोत्पत्तिः, यद्यपि तेषां स्थावरत्वात् गमनरूपा गतिर्नास्ति खभावतस्तथापि परप्रत्यया सा भवन्ती शुभाशुभत्वेनेष्टानिष्टव्यपदेशार्दा स्याद् , अथवा यद्यपि
॥२१॥
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
POST
पापरूपत्वात् तिर्यग्गतिरनिष्टैव स्यात्, तथा ईपत्प्राम्भारा अप्रतिष्ठानादिक्षेत्रोत्पत्तिद्वारेणेष्टानिष्टा गतिस्तेषां भावनीयेति, 'इडाणिट्ठा ठिइति सा च गतिवद् भावनीया, 'लावण्णे' त्ति इदं च मण्यंधपाषाणवस्तुषु भावनीयम्, 'जसोकित्ति' त्ति प्रसिद्धिरप्रसिद्धिरूपा यशः कीर्त्तिर्मण्यादिष्वेवावसेयेति, 'उट्ठाणं जाव'त्ति उत्थानादि च यद्यपि तेषां स्थावरत्वान्नास्ति तथापि प्राग्भवानुभूतोत्थानादिसंस्कारवशात्तदिष्टमनिष्टं चात्रसेयमिति, 'सत्तट्टणाई' ति शब्दरूपगन्धानां तदविषयत्वात् रसस्पर्शादिस्थानानि च शेषाणि एकेन्द्रियाणामिवेष्टानिष्टान्यवसेयानि, गतिस्तु तेषां त्रसत्वाद् गमनरूपा द्विविधाऽप्यस्ति, स्थितिस्तूत्पत्तिस्थानविशेषेणेष्टानिष्टाव सेयेति । अथ 'तिरियपुग्गले' ति द्वारमाह- 'बाहिरए 'त्ति (सू. ५१६) भवधारणीयवपुर्भिन्नान् 'अपरियाइत्त' ति अपर्यादाय- अगृहीत्वा 'भित्ति'ति तिर्यग्ग्राकारवरंडिकादिभित्तिं 'उल्लंघित्तए 'ति उल्लङ्घयितुं सकृदुलङ्घनेन 'पलंघित्तए 'त्ति प्रलङ्घयितुं पुनः २ उल्लङ्घनेन । १४ शते पञ्चमः ॥
'किमाहार' त्ति (सू. ५१७ ) किमाहारयन्ति इति किमाहाराः 'किं परिणाम'त्ति किमाहारितं सत्परिणामयति इति किंपरि णामाः 'किंजोणीय'त्ति किं योनिः - उत्पत्तिस्थानं येषां ते किंयोनिकाः, एवं किंस्थितिकाः स्थितिः - अवस्थानहेतुः १, अत्रोत्तरम् - क्रमेणैव व्यक्तं दृश्यम्, नवरं ' पुग्गलजोणिय'त्ति पुद्गलाः शीतादिस्पर्शा योनी येषां ते, नारका हि शीतयोनयः उष्णयोनयश्च, 'पुग्गलठि 'ति पुद्गलाः- आयुः कर्मपुद्गला स्थितिर्येषां नरके स्थितिहेतुत्वात् ते, अथ कस्मात्ते पुद्गलस्थितयः स्युः १, अत आह'कम्मोवगे' ति कर्म्म - ज्ञानावरणादिपुद्गलरूपं बन्धनद्वारेणोपगच्छन्ति इति कर्मोपगाः, कर्म निदानं नारकत्वनिमित्तं कर्मबन्धहेतुत्वं वा येषां ते कर्मनिदानाः, कर्म्मणः - कर्मपुद्गलेभ्यः सकाशात् स्थितिर्येषां ते कर्म्मस्थितयः, 'कम्मुणामेव 'ति कर्मणैव हेतुभूतेन
१४ श० ५-६ उ.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
। १४ श०
६ उद्देशः
பாமா மற்றும் மாயமாக பாது பாபா பாடி பாடிப்படியா
मकार आगमिकः 'विप्परियासंति विपर्यासं-पर्यायान्तरं पर्याप्ताऽपर्याप्तादिकं 'एंतित्ति आयान्ति-प्रामवंन्ति अतस्ते पुद्गलस्थितयः स्युः।। अथाहारमाह-वीइदब्वाईति (सू. ५१८) वीचिः-विवक्षितद्रव्याणां तदवयवानां च मिथः पृथग्भावो 'विचि पृथग्भावे' इति धातुपाठात् तत्र वीचिप्रधानानि द्रव्याणि वीचिद्रव्याणि, एकादिप्रदेशन्यूनानीत्यर्थः, एतनिषेधादवीचिद्रव्याणि, अयमर्थः-यावता द्रव्यसमुदायेनाहारः पूर्यते स एकादिप्रदेशोनो वीचिद्रव्याण्युच्यते, सकलस्त्ववीचिद्रव्याणीति, एगपदेसूणाईपि' एकप्रदेशोनान्यपि अपिशब्दादनेकप्रदेशोनान्यपीति । अथ वैमानिककामभोगानाह-'जाहे'त्ति (मू. ५१९) यदा 'भोगभोगाईत्ति भोगाः-स्पर्शादयः भोगार्हा भोगा भोगभोगाः, मनोज्ञस्पर्शादय इत्यर्थः,'से कह'त्ति अथ कथं-केन प्रकारेण तदानीं प्रकरोति, प्रवर्तते इत्यर्थः, 'नेमिपडिरूवर्ग'ति नेमिः-चक्रधारा तत्समं प्रतिरूपकं वृत्तत्वेन स्थानमिति शेषः, 'तिणि जोयण'त्ति | यावत्करणादिदं वाच्यम्-सोलस य जोयणसहस्साई दो सयाई कोसतियं अट्ठावीसहियं धणुसयं तेरसअंगुलाई, 'उवरिति उपरिष्टात् 'जाव मणीणं फासे'त्ति भूमिभागवर्णकस्तावद्वाच्यः, यावन्मणीनां स्पर्शवर्णक इत्यर्थः,'अब्भुग्गय'त्ति अभ्युद्गत उच्छितादिः प्रासादवर्णको वाच्य इत्यर्थः, 'उल्लोए'त्ति उल्लोचो वा उल्लोक उपरितलं वा, 'पउम'त्ति पमलता भक्तिरचनाविचित्रः, 'जाव'त्ति यावत्करणात् 'पासाइए ४ जह वेमाणि'त्ति यथा वैमानिकानां मणिपीठिका, न तु व्यन्तरादीनां, तस्या अन्यथा स्वरूपत्वात् , 'दोहि य अणिएहिं'ति द्वाभ्यां अनीकाभ्यां-सैन्याभ्यां 'नहाणिए'त्ति नृत्यानीकं नृत्यजनवृन्दं इत्यर्थः, इह च यच्छक्रस्य सुधर्मसभालक्षणभोगस्थाने सत्यपि भोगार्थ नेमिप्रतिरूपकादिविकुर्वणं तजिनास्थामाशातनापरिहारार्थ, सुधर्मसभायां हि माणवक- स्तम्भे जिनास्थीनि समुद्गकेषु सन्ति तदासन्नभोगानुभवने तदाशातना कृता स्यादिति, 'सिंहासणं'ति सनत्कुमारेन्द्रसिंहासनं
womedian mulim malling-nilyumarimmine-milim millionsanili
२१२॥
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
विकुरुते, न तु शक्रेशानादिवद् देवशयनीयं, स्पर्शमात्रेण तस्य परिचारकत्वान्न शयनीयेन कार्यमिति भावः, सपरिवार ति निज
१४२० परिवारयोग्यासनपरिवृतमित्यर्थः,'जो जस्स परिवारों'त्ति तत्र सनत्कुमारस्य परिवार उक्त एव, माहेन्द्रस्य तु सप्ततिः सहस्राणि
|६-७उ. | सामानिकानां ब्रह्मणः षष्टिः सामानिकसहस्राणां, लान्तकस्य पञ्चाशत् , शुक्रस्य चत्वारिंशत् , सहस्रारस्य त्रिंशत् , प्राणतस्य विंशतिः, | अच्युतस्य दश सामानिकसहस्राणि, सर्वत्र सामानिकचतुर्गुणा आत्मरक्षाः, 'पासायउच्चत्तं जति तत्र सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः षट् योजनशतानि प्रासादस्योच्चत्वं ब्रह्मलान्तकयोः सप्त शुक्रसहस्रारयोरष्टौ प्राणतेन्द्रस्याच्युतेन्द्रस्य नवेति, इह च सनत्कुमारादयः सामा| निकादिपरिवारयुतास्तत्र नेमिप्रतिरूपके गच्छन्ति, तत्समक्षमपि स्पर्शादिप्रविचारणाया अविरुद्धत्वात् , शक्रेशानौ तु न तथा, सामा-- निकादिपरिवारसमक्षं कायप्रवीचारणाया लज्जनीयत्वेन विरुद्धत्वादिति ॥ १४ शते षष्ठः॥ | 'रायगिहें त्ति (सू. ५२०) तत्र किल वीरः केवलज्ञानानाध्या सखेदस्य गौतमस्वामिनः समाश्वासनायात्मनस्तस्य च भाविनीं । तुल्यतामाह-'चिरसंसिहोसित्ति चिरं-बहुकालं यावत् संश्लिष्टः-स्नेहासम्बद्धः चिरसंश्लिष्टः असि-भवसि मे-मया मम वा, त्वं हे गौतम !,'संथुओ'त्ति संस्तुतः-स्नेहात्प्रशंसितः परिचितः-पुनः पुनर्दर्शनतः परिचितः, जुसिएत्ति चिरसेवितः चिरप्रीतितो वा 'जुषी प्रीतिसेवनयोः' इति धातुपाठात 'अणुगए'त्ति चिरमनुगतिको ममानुगतिकारित्वात् 'चिराणुवत्तिओति चिरमनुकूलवृत्तिःअनुकूलता यस्यासौ चिरानुवृत्तिः, इदं चिरसंश्लिष्टत्वादिकं वासीदित्याह-'अणंतरदेवलोए'त्ति देवभवे मनुष्यभवे चेति, तत्र किल त्रिपृष्ठभवे गौतमः सारथित्वेन चिरसंश्लिष्टत्वादि आसीद, एवमन्येष्वपि भवेषु सम्भवतीति, एवं मयि तव गाढस्नेहत्वेन केवलं नोत्प|चते, भविष्यति तवापि तत्स्नेहक्षये इत्यधृति मा कृथाः, किं परं मरण'त्ति किंबहुना? परतो मरणात् अथवा कायस्य भेदाद्धेतोः 'इउ
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
चुय'त्ति इतयुतौ द्वावप्यावां तुल्यौ भविष्याव इति योगः, तत्र तुल्यौ समानजीवद्रव्यौ 'एगड' त्ति एकार्थी, मोक्षप्रयोजनावित्यर्थः, एकस्थौ वा एकक्षेत्राश्रितौ सिद्धिक्षेत्रे इति, 'अविसेसमणाण' त्ति अविशेषं सामान्यं यथा स्यादेवं अनानात्वौ तुल्यज्ञानदर्शनाविति ॥ एतमर्थं किमनुत्तरोपपातिका देवा जानन्तीति प्रश्नः (सू. ५२१) अत्रोत्तरम् - हन्तेति 'लद्वाओ' ति लब्धास्तद्विषयाव धिज्ञानलब्ध्या 'पत्ताओ' ति प्राप्तास्तद्द्रव्यावगमतः अभिसमन्वागताः तद्गुणपर्यायपरिच्छेदतः, अयमर्थः - अनुत्तरा देवा विशिष्टावधिना मनोद्रव्यवर्गणा जानन्ति पश्यन्ति च, तासां चायोग्यवस्थायामदर्शनेन निर्वाणगमनं निश्चिन्वन्ति, ततश्चावयोर्भा वितुल्यतारूपमर्थं जानन्ति पश्यन्ति च ।। 'दब्बतुल्लए' ति (सू. ५२२) द्रव्यतः - एकाणुकाद्यपेक्षया द्रव्यान्तरेण वा तुल्यकं द्रव्यतुल्यकं, 'खेत्ततुल्ल'ति क्षेत्रतः - एकप्रदेशावगाढत्वादिना तुल्यकं, एवं नवरं भवो-नारकादिः भावो - वर्णादिरौदयिकादिर्वा संस्थानंपरिमण्डलादि, इह तुल्यव्यतिरिक्तमतुल्यं स्यात् तदपीहोच्यते- 'तुल्ला संखेज्जपएसिए'ति तुल्याः - समानाः सख्येयाः प्रदेशा यत्र स तथा, तुल्यग्रहणमिह सङ्ख्यातत्वस्य सङ्ख्यातभेदत्वात् न सङ्ख्यातमात्रेण तुल्यताऽस्य स्याद्, अपि तु समानसङ्ख्यात्वेनेत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थम्, एवमन्यत्रापीति, यच्चेहानन्तक्षेत्र प्रदेशावगाढत्वमनन्तसमयस्थायित्वं च नोक्तं, तदवगाहप्रदेशानां स्थितिसमयानां च पुद्गलानाश्रित्यानन्तानामभावात्, 'भावडयाए 'ति भावार्थतया 'उदइए' ति उदयेन कर्मणां विपाकेन निष्पन्न औदयिको भावो - नारकादिपर्यायविशेषः, औदयिकस्य भावस्य नारकत्वादेर्भावतो - भावसामान्यमाश्रित्य तुल्यः- समः, 'उवसमिए 'त्ति औपशमिकोऽप्येवं वाच्यः, तत्र उदीर्णस्य क्षयोऽनुदीर्णस्य विष्कम्भितोदयत्वमुपशमः तेन निर्वृत्त औपशमिक:सम्यग्दर्शनादिः, 'खइए' त्ति कर्मक्षयः (कर्मापगमः) तेन निर्वृत्तः क्षायिकः - केवलज्ञानादिः, 'खओवसमिए 'त्ति क्षयेण - उदय
JOLJOLJ
१४ श० ६ उद्देशः
|॥२१३॥
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४ श० ६ उद्देश:
लघुवृत्तौ
श्रीभगम प्राप्तकर्मणां विनाशेन सह उपशमः २ तेन क्षयोपशमेन निवृत्तः क्षायोपशमिकः-मतिज्ञानादिपर्यायः, ननु औपशमिकस क्षायोपश
| मिकस्य च कः प्रतिविशेषः १, उभयत्रापि उदीर्णस्य क्षयस्यानुदीर्णस्य चोपशमस्य भावाद् , उच्यते, क्षायोपशमिके विपाकवेदनमेव नास्ति, प्रदेशवेदनं पुनरस्त्येव, औपशमिके तु प्रदेशवेदनमपि नास्तीति, 'परिणामिए'त्ति परिणमनं परिणामस्स एव पारिणा| मिकः, सन्निवाइए'त्ति सन्निपातः-औदयिकभावानां द्वयादिसंयोगस्तेन जातः सान्निपातिकः, संठाणतुल्लए'त्ति संस्थान-आकृतिः, | तच्च द्विधा, जीवाजीवभेदात् , तत्र अजीवसंस्थानं पञ्चधा, तत्र 'परिमण्डल'त्ति परिमण्डलं संस्थान-बहिवृत्ताकारं मध्येशुषिरं यथा | वलयस्य, तच्च द्विधा-धनप्रतरभेदात् 'वह'ति वृत्तं परिमण्डलमेव अन्तःशुषिररहितं यथा कुलालचक्रं, इदमपि द्विधा घनप्रतरभेदात् ,
पुनरेकैकं द्विधा-समसङ्ख्यविषमसङ्ख्यप्रदेशभेदात् , एवं व्यत्रं चतुरस्रं च, त्र्यस्त्रं-त्रिकोणं शृङ्गाटकस्येव चतुरस्रं-चतुष्कोणं | यथा कुम्भिकायाः, आयतं-दीर्घ यथा दण्डस्य, तच्च त्रिधा-श्रेण्यायतप्रतरायतघनायतभेदात् , एकैकं द्विधा-समसङ्ख्यविषमसङ्ख्यप्रदेशभेदात, इदं च पञ्चधा विश्रसाप्रयोगाभ्यां स्यात् , जीवसंस्थानं तु संस्थानाख्यनामकर्मोत्तरप्रकृत्युदयकृतोजीवानामाकारः, तच्च पोढा-समचउरंसे'त्यादि, सर्वाङ्गसुलक्षणं 'नग्गोह'त्ति न्यग्रोधो-बटस्तद्वत् 'परिमण्डलं' नाभीत उपरि चतुरस्रलक्षणयुक्तमधश्च विषम, 'साइ'त्ति अधः समं नाभीतो विषमं 'खुज'त्ति कुलं ग्रीवादी हस्तपादयोः समं सङ्क्षिप्तकृतमध्यं 'वामणे'त्ति वामनं ग्रीवादी हस्तपादयोर्विषम मध्ये समं 'हुंड'त्ति हुण्डं सर्वत्र विषमं । 'भत्तपञ्चक्खाएण'ति (सू.५२३) अनशनी मूर्च्छितःसञ्जाताहारगृद्धिः 'अज्झुववण्णे'त्ति अप्राप्ताहारचिन्तनाधिक्येनोपपन्नः अध्युपपन्नः, आहारं-वायुतैलाभ्यङ्गादिकमोदनादिकं वा अभ्यवहार्य, तीव्रक्षुद्वेदनीयकर्मोदयादसमाधौ सति तदुपशमनाय प्रयुक्तमाहारयति-उपभुते 'अहे णं'ति अथाहारानन्तरं विश्रसा
DISHAHIDIHAHISHIDHI CHAHIHINDIHANIPATOHI HONIA HINDIHA MADHASIRIDHI PIOLETIES
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०। वा स्वभावत एव कालं मरणं करोति-याति,'तओ पच्छत्ति ततः पश्चात-मृतेरनन्तरं अमञ्छितादिविशेषण आहारमाहारयति | १४ श० लघुवृत्ती प्रशान्तपरिणामसद्भावादिति प्रश्नः, अनोत्तरम्-'हन्ता गोयमे त्यादि, अनेन तु प्रश्नार्थ एवाभ्युपगतः, कस्यापि भक्तप्रत्याख्या- ७-८ उ.
तुरेवम्भूतभावस्य सद्भावादिति ॥ 'लवसत्तम'त्ति (सू . ५२४) लवाः-शाल्यादिकवलिकालवनक्रियाप्रमिता कालविभागाः सप्त २ सङ्ख्या मान-प्रमाणं यस्य कालस्यासौ लवसप्तमः, लवसप्तमं कालं यावत् आयुष्यप्रभवति सति ये शुभाध्यवसायवृत्तयः | सिद्धिं न गताः, अपि तु देवेपूत्पन्नाः ते लवसप्तमाः, ते सर्वार्थसिद्धानुत्तरवासिनः,'पिक्काणं' पक्कानां 'परियायाणं ति पर्यायगतानां-लवनीयावस्थां प्राप्तानां 'हरियाणं ति पिङ्गीभृतनालानां 'नवपज्जएणं'ति नव-प्रत्यग्रं 'पज्जएणं'ति प्रतापितस्यायोधनकुहनेन तीक्ष्णीकृतस्य पायनं-जलनिबोलनं तेन नवपायनेन 'असियएणं'ति दात्रेण 'पडिसंहरिय' प्रतिसंहृत्य विकीर्णनालान् | बाहुना सङ्ग्रह्य 'पडिसंठविय' मुष्टिग्रहणेन सङ्क्षिप्य 'जाय इणामेव'त्ति प्रज्ञापकस्य लवनक्रियाशीघ्रत्वोपदर्शनपरचप्पुटिकादि
हस्तव्यापारसूचकं वचनं 'सत्तलवेत्ति लूयन्ते इति लवाः-शाल्यादिनालमुष्टयस्तान् सप्तलवान् 'लुएन्ज'त्ति लुनीयात् , तत्र सप्त| लवलवने यावान् कालः स्यात् वाक्यशेषो दृश्यः, 'तेसिं देवाणं'ति द्रव्यदेवत्वे, साध्ववस्थायामित्यर्थः, 'तेणं चेव'त्ति यस्य
भवग्रहणस्य सम्बन्धि आयुर्न पूर्ण तेनैव मनुष्यभवग्रहणेनेत्यर्थः॥ 'छट्ठभत्तिए'त्ति (सू. ५२५) षष्ठभक्तिकः साधुर्यावत्कर्म क्षप| यति एतावता कर्मणाऽनिबर्णनानुत्तरोपपातिका देवा उत्पन्ना इति ।। १४ शते सप्तमः॥ ___ 'आवाहाए'त्ति बाधा-मिथः पीडनं संश्लेषतः, न बाधा अबाधा तया यदन्तरं-व्यवधानमित्यर्थः, 'जोयणसहस्साई'तिITMan (सू. ५२६) इह योजनं प्रमाणाङ्गुलनिष्पन्न ग्राह्यं,'नगपुढविविमाणाई मिणसु पमाणंगुलेणं तु' इत्यत्र नगादिग्रहणस्योपलक्षणत्वाद्,
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्ती
AMINATIMelimIIMIRRITISGIRMIRumalni
अन्यथा रविप्रकाशादेरपि प्रमाणयोजनाऽप्रमेयता स्यात् , तथा चाधोलोकग्रामेषु तत्प्रकाशाप्राप्तिः प्राप्नोति, आत्माङ्गुलस्यानियत
१४ श० | त्वेनाव्यवहाराङ्गतया रविप्रकाशस्योच्छ्ययोजनप्रमेयत्वात्तस्य चातिलघुत्वेन प्रमाणयोजनप्रमितक्षेत्राणामव्याप्तिरिति, यच्चेपत्प्राग्भा-ICTET | रायाः पृथिव्या लोकान्तस्य चान्तरं तदुच्छ्याङ्गुलनिष्पन्नयोजनप्रमेयमित्यनुमीयते, यतस्तस्य योजनस्योपरितनक्रोशस्य षभागे | सिद्धावगाहना धनुस्विभागयुक्तत्रयस्त्रिंशदधिकधनुःशतत्रयमानाभिहिता, सा चोच्छ्ययोजनाश्रयणत एव युज्यत इति, उक्तं च
"ईसिंपब्भाराए उवरिं खलु जोयणस्स जो कोसो। कोसस्स य छब्भाए सिद्धाणोगाहणा भणिया ॥१॥" 'देसूणं जोअणं'ति इह सिद्ध्यलोकयोदशोनं योजनमन्तरमुक्तं, आवश्यके तु योजनमेव, तत्र च किश्चिन्यूनताया अविवक्षणान विरोधो मन्तव्य इति । 'दिव्वेत्ति (सू. ५२७) प्रधानः 'सच्चोवाए'त्ति सत्यावपातः-सफलसेवः 'सन्निहियपाडिहेर'त्ति सन्निहितं-विहितं प्रातिहार्य
प्रतीहारकर्म-सान्निध्यं देवेन यस्य स तथा ।। 'एवं जहा उववाइए जाव आराहग'त्ति (सू.५२८) इह यावत्करणादिदमर्थ| तोलेशेन दृश्यं, ग्रीष्मकालसमये गङ्गाया उभयकूलतः काम्पिल्यपुरात्पुरिमतालपुरं प्रति प्रस्थितानि, ततस्तेषामटवीप्रविष्टानां पूर्व| मुदकं गृहीतं क्षीणं पीयमानं, ततस्ते तृष्णाभिभूता उदकदातारमलभमाना अदत्तं च तदगृह्णन्तोऽर्हन्नमस्कारपूर्वकं अनशनप्रतिपत्त्या | कालं कृत्वा परलोकं गता ब्रह्मदेवलोकं, परलोकाराधका जाता इति ॥ 'घरसए'त्ति (सू. ५२९) 'एवं जहे त्यादिना यत्सूचितं | तदर्थतो लेशेनैवं दृश्यं-गृहशते २ अन्नादि भुङ्क्ते वसति तिष्ठति चेति, एतच श्रुत्वा गौतम आह-कथमेतत् भदन्त !, ततो वीर उवाच-गौतम ! सत्यमेतत् , यतस्तस्य वैक्रियलब्धिरस्ति, ततो जनविस्मापनहेतोरेवं कुरुते, ततो गौतम उवाच-प्रजिष्यत्येव भगवतां समीपे ?, वीर उवाच-नैवं, केवलमयमधिगतजीवाजीवत्वादिगुणः कृतानशनो ब्रह्मलोकं गमिष्यति, ततच्युतश्च महाविदेहे
in.linkulailinालमाTHIHINirahima
TimesunamaATIHANIDE
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः लघुवृत्तौ
दृढप्रतिज्ञाभिधानो महर्द्धिको भूत्वा सेत्स्यतीति । 'अव्वावाह' त्ति (सू. ५३०) अव्यावाधाः, ते च लोकान्तिकदेवमध्यगता द्रष्टव्याः यदाह - 'सारस्सय माइच्चा' इत्यादि, 'अच्छिपत्तंसि 'त्ति अक्षिपक्ष्मणि 'आबाई' ति ईपद्वाधां 'पवाहं' ति प्रकृष्टबाधां, 'वाबाहं' ति क्वचित्, तत्र तु व्यावाधां - विशिष्टामाबाधां 'छविच्छेयं' शरीरच्छेदं 'एसुहुमं च णं' ति इति सूक्ष्मं यथा स्यादेवं उपदर्शयन्नाट्य विधिमिति प्रकृतं, 'सपाणिण 'ति (सू. ५३१) स्वकपाणिना यदि शक्रः शिरसः कमण्डल्वां प्रक्षेपणे प्रभुः तत्प्रक्षेपणं कथं तदानीं करोति, उच्यते, छिंदिया २ छित्ता क्षुरप्रादिना कूष्माडादिकमिव श्लक्ष्णखण्डीकृत्येत्यर्थः प्रक्षिपेत् कमण्डल्वां भिदिय २ भित्त्वा - विदीर्योर्ध्वपाटनेन शाटकादिकमित्र, 'कुहिय'त्ति कुहयित्वा उदूखलादौ तिलकादिकमिव 'चुणिय'त्ति चूर्णयित्वा शिलापुत्रकादिना गन्धद्रव्यादिकमिव 'तओ पच्छ 'त्ति ततः कमण्डलुप्रक्षेपणानन्तरमित्यर्थः 'पडिसंघाएज्ज' ति प्रतिसङ्घातयेत्, मीलयेदित्यर्थः, 'पक्खिवेज्ज'त्ति कमण्डल्वामिति प्रकृतं । 'जंभग 'त्ति (सू. ५३२ ) जृम्भते - विजृम्भते स्वच्छन्द चारितया चेष्टन्ते ये ते जृम्भकाः- तिर्यग्लोकवासिनो व्यन्तरदेवाः 'पमुइय'त्ति प्रमुदिताः - तोषवन्तः, प्रक्रीडिताः - प्रधानक्रीडाः 'कंदप्प' त्ति भृशंकेलिरतिका: 'मोहणसील'त्ति निधुवनशीलाः 'जे णं'ति यः कश्चित्पुमान् 'कुद्धे 'ति क्रुद्धः सन् 'ते देवे 'ति तान् देवान् 'पासेज्ज' त्ति पश्येत् ' से 'ति स नरः 'अजसं 'ति अनर्थं प्राप्नुयात्, 'तुट्ठे 'ति तुष्टः सन् यः पश्येत् 'से णं' ति स नरः 'जसं 'ति यशः प्राप्नुयात् वज्रस्वामिवत् वैक्रियलब्ध्यादि. किमर्थं लभेत ?, शापानुग्रहकरणसमर्थत्वात्, तच्छीलत्वात्तेषामिति, यत उक्तम्- 'देवाणं आसायणाए देवीणं आसायणयाए 'ति वचनात्, 'अन्नजं भए 'त्ति अन्ने - भोजनविषये सद्भावाल्पबहुत्वसारस्य नैरस्यादिकरण तो जृम्भते तथा, एवं पानादिष्वपि वाच्यं, 'लेणं' ति लयनं गृहम्, 'पुप्फफलजं भगे'त्ति उभयजृम्भकाः, वाचनान्तरे 'मंतजं भग' त्ति
१४ श० ८ उद्देशः
॥२१५॥
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
दृश्यते, 'अवियत्तिजंभग 'त्ति अव्यक्त्या - अन्नाद्यविभागेन सामान्येन जृम्भका ये ते तथा, क्वचित्तु 'अहिवइजं भग'त्ति दृश्यते, तत्र अधिपती - राजादिविषये जृम्भका ये ते तथा 'दी हवेयड्ढेसु' त्ति सर्वेषु, प्रतिक्षेत्रं तेषां भावात् सप्तत्यधिकशतसङ्ख्येषु दीर्घविजयार्द्धगिरिषु, दीर्घग्रहणं च वर्तुलविजयार्द्धव्यवच्छेदार्थ 'जमगपव्व एसु'त्ति देवकुरुषु शीतोदानद्या उभयपार्श्वतश्चित्रकूटवि चित्रकूटनामानौ पर्वतौ, उत्तरकुरुषु शीतानदीसम्बन्धिउभयपार्श्वतः यमकाख्यौ गिरी अतस्तेषु, 'कंचण पव्वएसु'त्ति उत्तरकुरुषु शीतानदीसम्बन्धिनां पञ्चानां नीलवदादिहदानां क्रमस्थितानां पूर्वापरतटयोर्दशदशकांचनकाख्या गिरयस्सन्ति ते च शतं भवन्ति, देवकुरुष्वप्येवं शीतोदानदीसत्कानां निषधहादीनां पञ्चानां महाहदानामिति, तदेवं द्वे शते, एवं धातकी खण्ड पूर्वार्द्धादिष्वप्यतस्तेष्विति । १४ शते अष्टमः ॥
'भाविप्पत्ति (सू. ५३३) भावितात्मा - संयमक्रियावान् साधुः आत्मनः सम्बन्धिनी कर्मणो योग्या लेश्या कृष्णा दिका कर्म| लेश्या तां न जानाति विशेषतो न पश्यति च सामान्यतः, कृष्णादिलेश्यायाः कर्मद्रव्यश्लेषणस्य चातिसूक्ष्मत्वेन छद्मस्थज्ञानागोचरत्वात् 'तं पुण जीवं'ति यो जीवः कर्मलेश्यावान् तं पुनर्जीवं आत्मानं 'सरूवं'ति सरूपिणं सशरीरमित्यर्थ, अत एव सकर्मलेश्यं - कर्मलेश्यासहितं जानाति, शरीरस्य चक्षुर्ग्राह्यत्वात् जीवस्य च कथञ्चिच्छरीराव्यतिरेकादिति, 'सरू'त्ति सरूपिणो वर्णादिमन्तः 'सकम्म' त्ति पूर्ववत् पुद्गलाः स्कन्धरूपाः 'ओभासंति'त्ति प्रकाशन्ते, 'लेस्साओ'त्ति तेजांसि 'बहिया अभिनिस्सडाउ'त्ति बहिस्ताद् अभिनिसृता-निर्गताः, इह च यद्यपि चन्द्रादिविमानपुद्गला एव पृथ्वी कायिकत्वेन सचेतनत्वात् सकर्मलेश्यास्तथापि तन्निर्गतप्रकाशपुद्गलानां तद्धेतुकत्वेनोपचारात् सकर्मलेश्यत्वमवगन्तव्यमिति । 'अत्त'ति (सू. ५३४) आ - सम
NOTHIN THEROHAND PHROOMNAND MAHADOHI CHOOT DOES CODE
१४ श० ८-९ उ.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
श्रीभग
लघुवृत्तौ
१
९ उद्देशः
यति ।। अचिराजवर्थः 'सुभ
विकेन्द्रत्वाञ्च,
तबिम्बं वा
न्तात् दुःखात् संरक्षति सुखं चोत्पादयन्तीति आत्रः आप्ता वा-एकान्तहिताः॥ 'एगा णं सा भास'त्ति (सू . ५३५) एकाऽसौ भाषा जीवैकत्वेनोपयोगैकत्वात् , एकस्य हि एकदैक एवोपयोग इष्यते, ततश्च यदा सत्याद्यन्यतमभाषायां वर्तते तदा नान्यस्यामित्येकैव भाषेति ॥ अचिरोद्गतं उद्गतमात्रं अत एव बालसूर्य 'किमिदंति (सू. ५३६) किंवरूपमिदं सूर्यवस्तु, तथा किमिदं भदन्त ! सूर्यस्य-सूर्यशब्दस्यार्थः-अन्वर्थः 'सुभे सूरिएत्ति शुभस्वरूपं सूर्यवस्तु, सूर्यविमानपृथ्वीकायिकानामातपाभिधानपुण्यप्रकृत्युदयवर्तित्वात् लोकेऽपि प्रशस्ततया प्रवृत्तत्वात् ज्योतिष्केन्द्रत्वाच्च, तथा शुभः सूर्यशब्दार्थः, तथाहि-सूरेभ्य:-क्षमातपोदानसङ्ग्रामादिवीरेभ्यो हितः सूरेषु वा साधुः सूर्यः, पभ'त्ति दीप्तिः छाया शोभा प्रतिबिम्बं वालेश्यावर्णः॥ 'अजत्ताए'ति (सू.५३७) आर्यतया-मुख्यतया 'तेउलेस्सं'ति तेजोलेश्यां-सुखासिका, तेजोलेश्या हि सुखासिकाहेतुरिति कारणे कार्योपचारात् तेजोलेश्याशब्देन सुखासिका विवक्षितेति, 'वीईवयंति' व्यतिव्रजन्ति, व्यतिक्रामन्तीत्यर्थः, 'असुरिंदवज्जियाणं'ति चरमबलिवर्जि| तानां 'तेण परं'ति ततः संवत्सरात् 'सुक्के त्ति शुक्लो निरतिचारचारित्रः 'सुक्काभिजाए'त्ति शुक्लाभिजात्यः परमशुक्ल इत्यर्थः॥ १४ शते नवमः ॥ _ 'केवलि'त्ति (सू. ५३८) भवस्थकेवली गृह्यते, उत्तरत्र सिद्धग्रहणादिति, 'आहोहिय'ति प्रतिनियतक्षेत्रावधिज्ञानं 'परमाहो|हियंति परमावधिकं 'भासेज'त्ति भाषेत पृष्ट एव, 'वागरेज'त्ति पृष्टस्सन् व्याकुर्यात् 'ठाणं'ति उर्ध्वस्थानं, 'सेज्जति शय्यां वसतिं 'निसीहियंति अल्पतरकालिकां वसति 'चेइज्जत्ति व्याकुर्यादिति ॥ १४ शते दशमः॥
श्रीतपागच्छनायक श्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यश्रीसुमतिसाधुसूरिशिष्यश्रीहेमविमलसूरिविजयराज्ये
२१६॥
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
महोपाध्यायश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्यदानशेखरगणिसमुद्धृतायां
भगवतीलघुवृत्तौ चतुर्दशशतविवरणं सम्पूर्ण ॥
हा१५०
लघुवृत्ती
अथ पञ्चदशं शतमारभ्यते-'मंखलिपुत्ते'त्ति (सू. ५३९) मङ्खल्यभिधानः-मङ्खपुत्रः, 'चउवीसति चतुर्विंशतिवर्षप्रमाणप्रवज्यापर्यायः, 'दिसाचर'त्ति दिशं-मेरां चरन्ति-मन्यन्ते भगवतो वयं शिष्या इति दिक्चराः, देशचरा वा दिकचराः, भगवच्छिष्याः पार्श्वस्थीभूता इति टीकाकारः, पासावचिजत्ति चूर्णिकारः, 'अंतिय'ति अन्तिक-समीपं 'पाउन्भवित्थ'त्ति आगताः 'अट्ठविह'ति अष्टविधं, पूर्वगतं निमित्तमित्यर्थः, तच्चेदम्-दिव्यं १ उत्पातं २ आन्तरिक्षं ३ भौम ४ स्वमः५खरं ६ लक्षणं ७ व्यञ्जनं ८ चेत्यादि पूर्वश्रुतमध्यगतं 'मग्गदसमंति मार्गों गीतमार्गवृत्तमार्गलक्षणौ सम्भाव्यते 'दसम'त्ति अत्र नवमशब्दस्य लुप्तस्य दर्शनात् नवमदशमाविति दृश्यं, ततश्च नवमदशमौ मार्गों यत्र तत्तथा, स्वकीयैः २ 'मतिदसणेहिंति मतेः-बुद्धेर्मत्या वा दर्शनानि-वस्तुज्ञानानि मतिदर्शनानि तैः 'निज्जूहंति' नियूथयन्ति-पूर्वगतश्रुतपर्याययूथानिर्धारयन्ति, उद्धरन्ति इत्यर्थः, 'उवट्ठाइंसुत्ति उपस्थितवन्तः, आश्रितवन्त इत्यर्थः, अलैंगस्स'त्ति अष्टाङ्गस्य 'केणइति केनचित् तथाऽविदितस्वरूपेण 'उल्लोयमेत्तेणं' उद्देशमात्रेण 'इमाईति इमानि षट् अनतिक्रमणीयानि-अव्यभिचारीणि 'वागरणाईति पृष्टेन सता यानि व्याक्रियन्ते-अभिधीयन्ते तानि व्याकरणानि, पुरुषार्थोपयोगित्वाञ्चैतानि षट् उक्तानि, अन्यथा नष्टमुष्टिचिन्तोलूकादीन्यन्यानि बहुनिमितानि गोचरीभवन्ति ॥ 'उहाणपरियाणियंति (सू. ५४० ) परियान-विविधव्यतिकरपरिगमनं तदेव पारियानिकं-चरितं
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
| उत्थानात्-जन्मत आरभ्य पारियानिकं उत्थानपारियानिकं, एतद्भगवता परिकथितमिति गम्यते, मंखे'त्ति मङ्खः-चित्रफलकव्यग्रकरो भिक्षाकः 'पाडिएक्कं ति एकमात्मानं प्रति प्रत्येकं, पितुः फलकाद्भिन्नमित्यर्थः॥ 'जहा भावणाए'ति (सू. ५४१) आचारद्वितीयश्रुतस्कन्धस्य पञ्चदशेऽध्ययने, अनेनेदं सूचितम् सम्मत्तपइन्ने-'नाहं समणो होहं अम्मापितरम्मि जीवंते'त्ति समाप्ताभिग्रह इत्यर्थः, चिचा हिरण्ण'मित्यादि, 'पढमं वासंति विभक्तिपरिणामात् प्रव्रज्याप्रतिपत्तेः प्रथमवर्षे 'निस्साए'त्ति निश्राय, निश्रां कृत्येत्यर्थः, 'पढम अंतरं वासावासंति विभक्तिपरिणामात् प्रथमेऽन्तरः-अवसरो वर्षस्य-वृष्टेयंत्रासावन्तरवर्षः, अथवा | अन्तरेऽपि-जिगमिषितक्षेत्रमप्राप्यापि यत्र सति साधुभिरावासो विधीयतेऽवश्यं सोऽन्तरावासो-वर्षाकालस्तत्र 'वासावासंति वर्षासु वासः-चातुर्मासिकमवस्थानं वर्षावासस्तमुपागतः 'दोच्चं वासंति द्वितीये वर्षे 'तन्तुवाय'त्ति कुविंदशाला 'दव्वसुद्धेणं ति द्रव्यं| ओदनादिकं शुद्धं-उद्गमादिदोषरहितं यत्र दाने तत्तथा तेन, एवमितरदपि, कयलक्खणे'त्ति कृतसफललक्षणः 'कया णं लोग'त्ति कृती-कृतशुभफलौ अवयवे समुदायोपचारात् लोको-इहलोकपरलोको 'जम्मजीविय'त्ति जन्मनो जीवितस्य च यत्फलं तत्तथा | 'तहारूवे' तथाविधे, अविज्ञातव्रतविशेष इत्यर्थः, साधौ-श्रमणे साधुरूपे साध्वाकारे 'धम्मंतेवासित्ति शिल्पादिग्रहणार्थमपि शिष्यः स्यादत उच्यते-धर्मान्तेवासी, खिजगविहीए'त्ति खण्डखाद्यादिभोजनविधिना 'सव्वकामगुणितेण' सर्वे कामगुणाअभिलपितरसादयस्सञ्जाता यत्र तत्सर्वकामगुणितं तेन 'परमन्नेणं'ति परमान्नेन-क्षीरेय्या 'आयामेत्य'त्ति आचामितवान् , तद्भोजनदानद्वारेणोच्छिष्टतासम्पादनेन तच्छुद्ध्यर्थमाचमनं कारितवान् , भोजितवानिति तात्पर्य, 'सभितरवाहिरए'त्ति सहाभ्यन्तरेण बाह्येन च विभागेन यत्तत्तथा तत्र 'मग्गणगवेसणं'ति अन्वयतो मार्गणं व्यतिरेकतो गवेषणं, ततश्च समाहारद्वन्द्वः,
॥२१७॥
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
SOU
'सुई व 'ति श्रूयत इति श्रुतिस्तां, चक्षुषा किलादृश्यमानोऽर्थः शब्देन निश्चयत इति श्रुतिग्रहणम्, 'खुई व'त्ति क्षवणं क्षुतिः - छीत्कृतं तां, एषाऽप्यदृश्यमानमनुष्यादिगमिका स्यादिति, 'पवत्तिं व'त्ति प्रवृत्तिं वार्तां शाटिकाः - परिधानवस्त्राणि 'पाडियाओ'त्ति उत्तरीयवस्त्राणि, क्वचिद् 'भंडियाओ'त्ति भण्डिका रन्धनभाजनानि, 'माहणा आयामेइति शाटकादीनर्थान् लंभयति, शाटकादीन् ब्राह्मणेभ्यो ददातीत्यर्थः, 'सउत्तरोड 'ति सहोत्तरौष्ठं - सश्मश्रुकं यथा स्यादेवं 'भंडं' ति मुण्डनं कारयति नापितेन, 'पणियभूमीए 'ति प्रणीतभूमौ - भाण्डविश्रामस्थाने प्रणीतभूमौ 'अभिसमन्नागए 'त्ति मिलितः 'एयमहं पडिसुणेमि त्ति अभ्युपगच्छामि, यच्च तस्यायोग्यस्यापि भगवतोऽङ्गीकारस्तत् छद्मस्थतया, 'अणिचजागरियं' ति अनित्यजागरिकां - चिन्तां कुर्वन्निति | वाक्यशेषः ॥ ' पढमसरयकालसमयंसि 'ति (सू. ५४२) समयभाषया मार्गशीर्षे 'अप्पबुडिकायंसि' त्ति, अल्पशब्दस्याभाववचनत्वादविद्यमान वर्षे इत्यर्थः, (अन्ये तु कार्त्तिकमार्गशीर्षौ शरदित्यभिधाय प्रथमशरदित्याश्विन इत्याह ) अल्पवृष्टिकायत्वाच्च तत्रापि विहरतां न दूषणमिति, एतच्चासङ्गतमेव, भगवतोऽप्यवश्यं पर्युषणस्य कर्त्तव्यत्वेन पर्युषणाकल्पेऽभिहितत्वात्, 'हरियगरे| रिज्जमानत्ति हरितक इतिकृत्वा रेरिज्जमाणेत्ति अतिशयेन राजमानः, 'तिलसंगलियाए'त्ति तिलकफलिकायां 'ममं पणिहाए'त्ति मां प्रणिधाय - मामाश्रित्य अयं मिथ्यावादी भवत्विति विकल्पं कृत्वा 'अन्भवद्दलए 'त्ति अभ्ररूपं वारो-जलस्य दलकंकारणं अभ्रवालकं 'पतणतणाएति' प्रकर्षेण तणतणायते, गर्जतीत्यर्थः, 'नच्चोदगनाइ महिये' ति नात्युदकं नातिकर्द्दमं यथा स्यादेवं 'पविरल'त्ति प्रविरलाः प्रस्पर्शिकाः - विप्रुषो यत्र तत्तथा 'रयरेणु'त्ति रजो - वातोत्पाटितं व्योमवर्त्ति रेणु - भूमिस्थितं पांशु तद्विनाशनं तदुपशमकं 'सलिलोदग' ति सलिला: - शीतादिमहानद्यः तासामिव यदुदकं रसादिगुण साधर्म्यात् तस्य यो वर्षः स स
१५ श०
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
JÚGJOC JUGJOLLC JOCOGDOC
लिलोदकवर्षस्तं 'पाणभूय'त्ति प्राणादिषु सामान्येन या दया सैवार्थः तद्भावस्तत्ता तया ॥ ' तत्थेव २' (सू. ५४३ ) तत्रैव शिरः- १५ श० प्रभृतिके 'किं भवं मुणी' त्ति किं भवान् मुनिः- तपखी जातः 'मुणिए 'त्ति ज्ञाते तत्त्वे सति ज्ञात्वा वा तवं अथवा किं भवान् मुनिरुता मुणिको ग्रहगृहीतः, यूकाशय्यातरः- यूकास्थानं 'पच्चो सक्कर' त्ति प्रत्यपसरतीत्यर्थः, 'सा उसिणं' ति स्वामिमुक्का तेजोलेश्यां 'से गयमेयं' ति अथ गतं अवगतमेतन्मया हे भगवन् ! यथा भगवत्प्रसादादयं न दग्धः सम्भ्रमार्थत्वाच्च गतशब्दस्य | पुनः पुनरुच्चारणं, इह गोशालकरक्षणं भगवता यत्कृतं तत्सरागत्वेन दयैकरसत्वात् भगवतः, यच्च सुनक्षत्र सर्वानुभूतिमुन्योर्न करि ष्यति तद्वीतरागत्वेन लब्ध्यनुपजीवकत्वादवश्यंभाविभावत्वाच्च इति ज्ञेयमिति, 'संखितविउल' त्ति सङ्क्षिप्ता अप्रयोगकाले विपुला प्रयोगकाले तेजोलेश्या - लब्धिविशेषो यस्य स तथा 'सणहाए'त्ति सनखया, यस्यां पिण्डिकायां बध्यमानायां अङ्गुलीनखा अङ्गुष्टस्याधो लगन्ति सा सनखेत्युच्यते,' कुम्मास'त्ति कुल्माषा अर्द्धस्विन्ना मुद्गादयो, माषा इत्यन्ये, 'वियडासएणं' ति विकटंजलं तस्याश्रवः - स्थानं तेन, अमुं प्रस्तावाच्चुलुकमाहुर्वृद्धाः ॥ 'पउहपरिहारं 'ति (सू. ५४४) परिवृत्य २ - मृच्चा २ वनस्पतिशरीरस्य परिहारः - परिभोगस्तत्रैवोत्पादोऽसौ परिवृत्यपरिहारस्तं परिहरति-कुर्वतीत्यर्थः, 'खुड्डेइ'त्ति त्रोटयति, 'पउट्टे 'ति परिवर्त्तवाद इत्यर्थः, ' आयाए अवक्कमणे'त्ति आत्मना आदाय वोपदेशं अपक्रमणं - अपसरणम् || 'जहा सिवे'त्ति (सू. ५४६) यथा शिवराजर्षिचरिते 'महया अमरिसं'ति महान्तममर्षं । 'एगं उवमियं ति (सू. ५४७ ) एकं मम सम्बन्धि महद्वा वर्यं औपम्यं - उपमां, दृष्टान्तमित्यर्थः, 'चिरातीए अद्धाए'ति चिरमतीते काले 'उच्चावयन्ति उच्चावचा - उत्तमनीचाः अर्थार्थिनः - द्रव्यार्थिनः अर्थलुब्धा: - अर्थगवेषिणः 'अत्थकंखिय'त्ति प्राप्तेऽप्यतृप्ताः 'अत्थपिवासिए'त्ति अप्राप्तार्थजाततृष्णाः 'पणियभंड' ति प्रणीतं -
॥२१८॥
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
श०
लघुवृत्तौ ।
Submummmmunitang the
क्रयाणकं तद्रूपं भाडं, न तु भाजनमिति, 'सगडीसागडेणं'ति शकट्यो-गंत्रिकाः शकटानां समूहस्तेन शाकटेन 'पत्थयणं'ति | पथ्यदनं-शम्बलं 'अकामिय'ति अकामिका-अनीप्सितां 'अणोहियंति अविद्यमानजलौघामतिगहनत्वेन 'छिन्नावार्य'ति व्यवच्छिन्नसार्थघोषाद्यापातां 'दीहमद्धं ति दीर्घमार्गा दीर्घकालां वा 'महेगं वम्लीय'ति महान्तमेकं वल्मीकं 'वपूउत्ति वपूंषि-शरी
राणि, शिखराणीत्यर्थः,'अब्भुग्गयाउत्ति अभ्युद्गतानि, उच्चोद्गतानीबोच्चानीत्यर्थः, अभिनिसिट्ठाओ ति अभिनिर्गताः शटाः। तदवयरूपाः सिंहस्कन्धशटावत् येषां तानि अभिनिःशटानि इदं च तेषामूर्ध्वगतं, अथ तिर्यगाह-'तिरियं सुसंपग्गहियाई|ति सुसम्प्रगृहीतानि-सुसंवृत्तानि तानि, विस्तीर्णानीत्यर्थः, अधस्वरूपमाह-'अहेपन्नगद्धरूवाओ'त्ति सार्द्धरूपाणि यादृशं पन्न| गस्य दरच्छिन्नस्य पुच्छत ऊर्वीकृतम मधोऽधो विस्तीर्णमुपयुपरि चातिश्लक्ष्णं स्याद् एवं रूपं येषां तानि, उदगरयणंति, आसाएस्सामि'त्ति आसादयिष्यामः, अस्यायमभिप्रायः एवंविधभूमिगर्ने किल पयो भवति, वल्मीकेऽवश्यंभाविनो गर्ताः तत्र च जलं भविष्यति, 'अच्छपत्थंति पथ्यं रोगोपशमहेतुत्वात् 'जचं' जात्यं स्वाभाविकं 'तणुयं तनुकं, सुजरमित्यर्थः, फालिय'त्ति | स्फाटिकवर्णाभं, अत एव ओरालं प्रधानं उदकरत्नं 'वाहणाई पजेति' बलीव दिवाहनानि पाययंति 'तवणिज तापनीयं ताप
सहं महार्थ-महाप्रयोजनं महाघ-महामूल्यं 'महरिहं'ति महतां योग्यं विमलं-विगतागन्तुकमलं 'नित्तलं ति निस्तलं अभिवृत्तं, |सुवर्तुलमित्यर्थः, निक्कलं'ति निष्कलं-त्रासादिरत्नदोषरहितं 'वहररयणं'ति वज्राभिधानरत्नं, 'पत्थकामए'त्ति पथ्यं-आनन्दकारणं वस्तु, 'आणुकंपिए'त्ति अनुकम्पया चरतीत्यानुकम्पिकः, 'निस्सेयस'न्ति निःश्रेयसं-विपद्मोक्षं इच्छतीति निःश्रेयसिकः 'तं होउ अलाहि पज्जत्तंति तत् तस्माद् भवतु अलं पर्याप्तमित्येते शब्दाः प्रतिषेधवाचका एकार्थाः, 'णे' अस्माकं 'उग्ग
houTRASummewa ne
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५००
लघुवृत्ती
श्रीभगा विसं दुर्जरविषं 'चंडविसं ति दष्टनरवपुर्व्यापकविर्ष 'घोर'त्ति परम्परया नरसहस्रहननसमर्थ विषं, महाविषं जम्बूद्वीपप्रमितदे
हस्य व्यापकविषं, 'अइकाय'त्ति शेषाहीनां कायान् अतिक्रान्तो यस्सः अतिकायस्तं, अत एव महाकायं, मसिमूसाकालगं'ति मषी-कजलं मूषा-सुवर्णादितापनभाजनं तद्वत्कृष्णं, 'अंजणपुंज'त्ति अञ्जनपुञ्जानां निकरस्येव प्रकाशो-दीप्तिर्यस्य स तथा 'तं जमलजुयल'त्ति यमलं सहवर्ति युगलं-द्वयं तत् चलं यथा स्यादेवं चलंत्योः-अतिचपलयोजिह्वयोर्यस्य सः तं 'उक्कडफुडकुडिल'त्ति उत्कटकस्फुटकुटिलः वक्रः, जटिलस्कन्धदेशे, केशरिणामिवाहीनां केसरसद्भावात् , कर्कशोबलवत्वात् , विकटस्फुटाटोपःफणारम्भः तत्करणे दक्षस्तं, 'लोहागर'त्ति लोहस्येवाकरे ध्यायमानस्याग्निना ताप्यमानस्य धमधमायमानो-धमधमेतिवर्णव्य[क्तिमिवोत्पादयन् घोषः-शब्दो यस्य स तं 'अणागलिय'ति अनाकलितं-अप्रमेयचण्डतीबरोष 'समुहिय'त्ति शुनो मुखं श्वमुखं तस्येवाचरणं-भषणं श्वमुखिका तां, तुरिय'त्ति त्वरितं चपलतया धमन्तं-शब्दवन्तं कुर्वन्तमित्यर्थः, आइच्चति आदित्यं निध्यायति-पश्यति 'सभंडमत्तोवगरण'त्ति सह भाण्डमात्रया-पणितपरिच्छदेन उपकरणमात्रया वा, 'एगाहचंति एकैव आहत्या | आहननं-ग्रहारो यत्र भस्मीकरणे तदेकाहत्यं यथा स्यादेवं, कथमिवेत्याह-'कूडाहचंति कूटस्येव पाषाणमारणमहायंत्रस्येवाह| त्या-हननं यत्र तत् कूटाहत्यं यथा स्यादेवं, परियाए'त्ति पर्यायः-अवस्था 'कित्तिवण्ण'त्ति कीर्तिः सर्वदिग्गामिनी वर्णः-एक| दिग्व्यापी अर्द्धदिग्व्यापी शब्दः तत्स्थान एवाश्लोकः अश्लाघा इतियावत् , 'पति' प्लवन्ते-गच्छन्ति, 'प्लङ्गता'विति वचनात् , 'गुवंति गुप्यन्ति-व्याकुलीभवन्ति 'गुप् च व्याकुलत्वे' इति वचनात् , 'तुवंति' स्तूयन्ते, इति खल्वित्यादि इतिशब्दः प्रख्यातगुणानुवादार्थः, 'तो गं'ति तत्-तसात् 'तवेणं तेएणं' तपोजन्यतेजसा-तेजोलेश्याया 'जहा वा वालेणं'ति यथा वा व्या
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१५
लघुवृत्ती
लेन-उरगेण 'सारक्खामिति संरक्षामि-दाहभयात् सङ्गोपयामि, सुखस्थानप्रापणेन ॥ "पभुत्ति (सू. ५४८) प्रभुः-समर्थः गोशालको भमराशिं कर्तुमित्येकः प्रश्नः, प्रभुत्वं द्विधा-विषयमात्रापेक्षया तत्करणतश्चेति पुनः पृच्छति-'विसरणं'ति इत्यनेन प्रथमः प्रश्नः पृष्टः, 'समत्थे ण'मित्यनेन द्वितीयः, "परितावणियंति परितापनिकां, क्रियां कुर्यादित्यर्थः, 'अणगाराणं' सामान्यसाधूनाम् , 'खंतिखमा' क्षान्त्या-क्रोधनिग्रहेण क्षमन्त इति क्षान्तिक्षमाः,'थेराणं'त्ति आचार्यादिश्रुतपर्यायस्थविराणां। 'पडिचोयणाए'त्ति (सू. ५४९ तन्मतप्रतिकूलचोदना-प्रोत्साहना प्रतिचोदना तया, 'पडिसारणाए'त्ति तन्मतप्रतिकूलतया विस्मृतार्थस्सारणा प्रतिस्सारणा तया, 'पडोयारेणं'ति प्रत्युपचारेण वा 'पडोयारेउ'त्ति प्रत्युपचारं करोतु, एवं प्रत्युपकारयतु वा, 'मिच्छ विप्पडिवण्णे'त्ति मिथ्यात्वं म्लेच्छथं अनार्यत्वं वा विशेषतः प्रतिपन्नः ।। 'सुट्टणं'ति (सू . ५५०) उपालम्भवचः 'आउसो'त्ति हे आयुष्मन् ! चिरजीवित ! काश्यपगोत्र ! 'इमं सत्तमं पउपरिहारं ति सप्तमं शरीरान्तरप्रवेशं करोमीत्यर्थः, | 'जेवि य आईति येऽपि च आइंति निपातः, 'चउरासीइ महाकप्पसहस्साई'इत्यादि, गोशालकसिद्धान्तार्थः स्थाप्यो, वृद्धैरव्याख्यातत्वात् , आह च चूर्णिकारः-'संदिद्धत्ताओ तस्सिद्धंतस्स न लक्खिाइ'त्ति, तथापि शब्दानुसारेण किश्चिदुच्यते-'चउरासीइ महाकप्पसयसहस्साइंति चतुरशीतिमहाकल्पाः, कल्पा:-कालविशेषाः, तेऽपि लोकप्रसिद्धा अपि स्युरतस्तद्व्यवच्छेदार्थ उक्तंमहाकल्पा वक्ष्यमाणस्वरूपाः तेषां यानि शतसहस्राणि-लक्षाणि तानि क्षपयित्वा, तथा 'सत्त दिव्वेत्ति सप्त दिव्यान्-देवभवान् 'सत्त संजूहे'त्ति सप्त संयूथानि-अनन्तकायजीवनिकायविशेषान् 'सत्त सण्णिगन्भे'त्ति सप्त संज्ञिगर्भान्-मनुष्यभववसतीः, एते च तन्मते सप्त मातरः स्युः, वक्ष्यति चैवमेवैतान अयमेवेति, 'सत्त पउपरिहारे'त्ति सप्त शरीरान्तरप्रवेशान् , एते च सप्त
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
संज्ञिगर्भानन्तरं क्रमादवसेयाः, तथा पञ्चेत्यादाविदं सम्भाव्यते-पंच 'कम्मणि सहस्साई ति कर्म्मणि - कर्मविषये कर्मणामित्यर्थः, पञ्च शतसहस्राणि - लक्षाणि 'तिणि य कम्मंसे' त्ति तांश्च कर्मभेदान् 'निवइत्ता' क्षपयित्वा अतिवाद्य 'से जहे' त्यादिना महाकल्प प्रमाणमाह, 'जर्हि वा पज्जुवत्थिय'त्ति यत्र मृत्वा परि-सामस्त्येनोपरिस्थिता उपरता समाप्तेत्यर्थः, 'अद्ध'त्ति एष गङ्गाया मार्गः, 'एएणं गंगापमाणेणं' ति गङ्गायास्तन्मार्गस्यैक्याच्च गङ्गाप्रमाणेनेत्युक्तं 'एवामेव'त्ति उक्तेनैव क्रमेण 'सव्वावरेणं ति सह पूर्वेण गङ्गादिना यत् परं महागङ्गादि तत् सपूर्वापरं तेन भावप्रत्ययलोपदर्शनात् सपूर्वापरतयेत्यर्थः, 'तासिं दुविहे 'ति तासां गङ्गादीनां गङ्गादिगतवालुकाकणानामित्यर्थः, द्विविध उद्धरणीयद्वैविध्यात्, 'सुहुमबोंदि कलेवरे 'ति सूक्ष्मवोन्दीनि सूक्ष्माकाराणि कलेवराणि असख्यातखण्डीकृतवालुकाकणरूपाणि यत्रोद्धारे स तथा, 'बायरबों दि'त्ति बादरबन्दीनिबादराकाराणि कलेवराणि वालुकाकणरूपाणि यत्र स तथा 'कप्पे 'त्ति न व्याख्येयः, इतरस्तु व्याख्येयः, 'अवहाय'त्ति अपहायत्यक्त्वा 'से कोट्ठेत्तिस कोष्ठो गङ्गासमुदायात्मकः 'खीणे'त्ति क्षीणः, नीरजः स च तद्भूमिगतरजसामप्यभावः, निर्लेपः भूमिभिच्यादिसंश्लिष्टसिकताले पाभावात्, 'निट्ठिए'त्ति निष्ठितो निरवयवीकृत इति, 'से तं सरे'ति अथ तत् कालखण्डं सरः संज्ञं स्यात्, मानससर इत्यर्थः, 'सरप्पमाणे ति सर एवोक्तलक्षणं प्रमाणं वक्ष्यमाणमहाकल्पादेर्मानससरः प्रमाणं, 'महामाणसे' ति मानसोउत्तरं, अथ सप्त दिव्यादीनाह 'अनंताओ संजूहाओ' ति अनन्तजीव समुदायरूपान्निकाय विशेषात् 'चयं चइत्त' त्ति व्यवनं कृत्वा, अथवा चयं देहं 'चइत्ता' त्यक्त्वा 'उवरिल्ले'त्ति उपरितनमध्यमाधस्तनानां मानसानां सद्भावात् तदन्यव्यवच्छेदाय उपरितनेत्युक्तं, माणसे' त्ति गङ्गादिप्ररूपणतः प्रागुक्तस्वरूपे सरसि सरः प्रमाणायुष्कयुक्ते इत्यर्थः, 'संजू' त्ति निकाय विशेषे देवे 'उव
DOOFF BEFO
१५ श०
||२२०||
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
रणे. तच्चैवम्-'
पडिए
श्रीभग०४ वजिइत्ति प्रथमो दिव्यभवः, संज्ञिगर्भसङ्ख्या सूत्रोक्तैव, एवं त्रिषु मानसेषु संयथेषु आद्यसंयूथसहितेषु चत्वारि संयूथानित्रयश्च
P१५श० लघुवृत्तौ| | देवभवाः, तथा 'माणसोत्तरे नि महामानसे प्रागुक्तमहाकल्पप्रमितायुष्कवति, यच प्रागुक्तं चतुरशीतिमहाकल्पशतसहस्राणि क्षप
. . यित्वेति तत्प्रथममहामानसापेक्षयेति द्रष्टव्यं, अन्यथा त्रिषु महामानसेषु बहुतराणि तानि स्युरिति, एतेषु चोपरिमादिभेदेषु मान| सोत्तरेषु त्रीण्येव संथानि त्रयश्च देवभवाः: आदितस्तु सप्त संयूथानि षट् च देवभवाः, सप्तमदेवभवस्तु ब्रह्मलोके, सच संयुथं न स्यात् , सूत्रे संयूथत्वेनानभिहितत्वादिति । 'पाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिपणे ति इहायामविष्कम्भयोः स्थापनामात्रत्वमवगन्तव्यं, तस्य प्रतिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितत्वेन तयोस्तुल्यत्वादिति, 'जहा ठाणपए'त्ति ब्रह्मलोकस्वरूपं तथा वाच्यं यथा स्थानपदे प्रज्ञापनाद्वितीयप्रकरणे, तच्चैवम्-'पडिपुन्नचंदसंठाणसंठिए अचिमालिभासरासिप्पभेइत्यादि, 'असोगवडिं|सए' यावत्करणात सत्तवण्णवडिसए चंपगवडिंसए चूयवडिंसए मज्झे य बंभलोयवडिंसए इत्यादि दृश्यं, सुकुमालगति सुकुमालकः 'भद्दलए'त्ति भद्रमूर्तिः, लकारककारी स्वार्थिकाविति, मिउकुंडल'त्ति मृदवः कुण्डलमिव-दर्भादिमण्डलकमिव कुश्चिताः केशा यस्य स तथा 'मट्ठगंडतल'त्ति मृष्टगण्डतले कर्णपीठके-कर्णाभरणे यस्य स तथा, देवकुमारसदृशः कुमारप्रवज्यायां सङ्ख्यानं बुद्धिं प्रतिलभे इति योगः, 'अविद्धकण्णए'त्ति कुश्रुतशलाकया अविद्धकर्णः, अव्युत्पन्नमतिरित्यर्थः, 'एणेजस्स'त्ति इहैणकादयः पञ्च नामतोऽभिहिताः द्वौ पुनरन्त्यौ पितृनामसहिताविति, अलं-अत्यर्थं स्थिरं विवक्षितकालं यावदवश्यंस्थायित्वात् ध्रुवं तद्गुणानां ध्रुवत्वात् 'धारणिज्जति धारयितुं योग्यं ॥ 'दरंति (सू. ५५१) शृगालादिकृतं भूविवरं, 'तिणसुएणं ति तृणशूकेन-तृणाग्रेण उपलम्भयसि-दर्शयसीत्यर्थः,'तं मा एवं ति गोशालकं इह कुर्विति शेषः, नार्हसि एवं कर्तुमिति शेषः, छाया
मज्झे य बंभलोयवाद
दिमण्डलकमिव
RAPARIRAL.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लवुवृत्तौ|
प्रकृतिः।। उच्चावयाहिं ति (सू. ५.२) असमञ्जसामिः, 'आओसणाहिं'ति मृतोऽसि त्वमित्यादिभिर्वचनैराक्रोशति-शपति | 'उद्धंसणाहिति दुष्कुलीनेतिवचोभिः 'उद्धंसेइ'त्ति कुलाद्यभिमानादधः पातयति 'निम्भंछणाहिति न त्वया मे कार्यमित्यादिमिनिर्भर्त्सनामिनिर्भर्त्सयेत् नितरां दुष्टमभिधत्ते 'निच्छोडणाहिति त्यजास्मान् इति 'निच्छोडह'त्ति प्राप्तमर्थं त्याजयतीति, 'नटेसित्ति नष्टः वाचारत्यागात् असि-भवसि त्वं कदाचित् , विनष्टो मृतोऽसि, भ्रष्टोऽसि संपदो व्यपेतोऽसि त्वं, धर्मात्रयस्य | यौगपद्येन योगानष्टविनष्टभ्रष्टोऽसीति, 'नाहि तेत्ति नैव ते ॥ 'पादीणजाणवए'त्ति (सू . ५५३) प्राचीनजानपदः प्राच्य इत्यर्थः, 'पवाविए'त्ति प्रवाजितः-शिष्यत्वेनाङ्गीकृतः 'अब्भुवगमो पव्वजति वचनात् , मुण्डितश्च शिष्यत्वेनानुगमनात् , 'सेहाविय'त्ति बतित्वेन सेधितः, साध्वाचारसेवायां तस्य भगवतो हेतुभूतत्वात , 'सिक्खाविय'ति शिक्षितस्तेजोलेश्याधुपदेशदानतः, 'कोसलजाणवर'त्ति अयोध्यादेशोत्पन्नः 'वाउक्कलियाइव'त्ति वातोत्कलिका, स्थित्वा २ यो वातो वाति सा वातोत्कलिका 'वायमंडलि'त्ति मण्डलिकाभियों वाति, 'सेलंसी'वेत्यादौ तृतीयार्थे सप्तमी 'आवरिजमाण'त्ति स्खल्यमाना 'निवरिजत्ति | निवय॑माना 'नो कमइ'त्ति न क्रमति-न प्रभवति 'नो पक्कमंति' नैव प्रकर्षण क्रमते 'अंचियंचित्ति अश्चिते-सकृद्गते अश्चितेन वा-सकृद्गतेन देशेनांचिः-पुनर्गमनमश्चितांचिः, अथवा अञ्चया-गमनेन सह अंचिः-आगमनमञ्चयांचि, निर्गमागम इत्यर्थः, तां कुर्यात्, 'अण्णाइडे'त्ति अन्वाविष्टा-अभिव्याप्तः 'सुहत्थिति सुहस्तीव सुहस्ती 'अहप्पहाणे जणे'त्ति यथाप्रधानो जनो, | यो यः प्रधानजन इत्यर्थः, 'अगणिज्झामिए'त्ति अग्निना ध्मातो-दग्धो ध्यामितो वा-ईपदग्धः, 'झूसिए'त्ति सेवितः क्षपितो वा 'परिणामिए'त्ति अग्निना परिणामितः, प्राक्वरूपत्याजनेन आत्मभावं नीतः, हततेजा धूल्यादिना, गततेजाः स्वतः, एवं नष्ट
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग | तेजाः अव्यक्ततेजाः भ्रष्टतेजाः स्वरूपभ्रष्टतेजाः, ध्माततेजा इत्यर्थः, लुप्ततेजाः, क्वचिदीभूततेजाः, विनष्टतेजाः-निस्सत्ताकीभूतलघुवृत्ती तेजाः, एकार्था एते शब्दाः, 'छंदेणं'ति स्वाभिप्रायेण, यथेच्छमित्यर्थः, 'निप्पट्ठपसिण'त्ति निर्गतानि स्पृष्टानि प्रश्नव्याकरणानि
| यस्य स तथा तं 'रुंदाई पलोएमाण'त्ति दीर्घदृष्टी दिक्षु प्रक्षिपन् हतमानानां सतां लक्षणमिदं दीहुण्हाई 'नीससमाण'त्ति | दीर्घोष्णान् निःश्वासान् 'अवडंति ककाटिकां ग्रीवां, 'पुयलिं पप्फोडे ति पुततटिं-पुतप्रदेशं प्रस्फोटयन् 'विणिद्धणमाणे त्ति | विनिर्द्धवन् अहो हतोऽहमस्मीति कृत्वा-इति भणित्वेत्यर्थः, 'अंबकूणग'त्ति आम्रफलहस्तगतः निजतेजोजनितदाहशान्त्यर्थं आम्रा| स्थिकं चूषतीति भावः, गानादयस्तु मद्यपानकृता विकाराः, 'आचंदणिउदएणं'ति आतन्यकोदकं कुम्भकारस्य यद् भाजने स्थितं मनाक् मृन्मिश्रं जलं तेन । 'अलाहित्ति (सू. ५५४) अलमत्यर्थं पर्याप्तः-शक्तो घातायेति योगः, 'घायाए' घातायहननाय, तदाश्रितत्रसापेक्षया, वधाय तदाश्रितस्थावरापेक्षया, 'उच्छायणयाए'त्ति उच्छादनतायै, सचेतनाचेतनतद्गतवस्तूच्छादनायेति, 'वजस्स'त्ति वय॑स्य मद्यपानादिपापस्येत्यर्थः, 'चरिमेत्ति न पुनरिदं भविष्यतीतिकृत्वा चरमं, तत्र पानकादीनिला चत्वारि स्वगतानि, चरमता चैषां स्वस्य निर्वाणगमनेन पुनरकरणात् , एतानि च किल निर्वाणकाले जिनस्यावश्यं भावीनीति नास्त्येतेषु दोष इत्यस्य तथा नाहमेतानि दाहशान्त्यर्थं सेवामीत्यर्थस्य प्रकाशनार्थत्वादवद्यप्रच्छादनार्थानि स्युः, पुष्कलसंवर्तका
दीनि तु बाह्यानि त्रीणि प्रकृतानुपयोगेऽपि चरमसामान्याजनचित्तरञ्जनाय चरमाण्युक्तानि, जनेन हि तेषां सातिशयत्वाच्चरमता ||श्रद्धीयते ततस्तैः सहोक्तानामाम्रकुणकपानकादीनामपि साऽनुश्रद्धया भवतीति बुद्ध्येति, पाणगाईति जलविशेषा व्रतयोग्या 'अ-|
पाणयाई'मि पानकसदृशानि, शीतलत्वेन दाहशान्तिहेतवः 'गोपुट्ठए'त्ति गोपृष्ठाद्यत्पतितं 'हत्थमहिए'त्ति हस्तमदितं मृन्मि
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
R
जलं यथैतदेव आतन्यनिकोदकं 'थाणपाणिए'त्ति स्थालं-उद्धं तत्पानकमिव दाहशान्तिहेतुत्वात् स्थालपानक, उपलक्षणत्वादस्य | भाजनान्तरग्रहोऽपि दृश्यः, एवमन्यान्यपि, नवरं त्वक्-छल्ली, संवली-कलायादिफलिका 'सुद्धापाणए'त्ति देवहस्तस्पर्श इति 'दीहालय'ति उदकादं स्थालकं 'दोवारयति उदकवारकं 'दाकुंभग'त्ति उदककुम्भः महान् घटः 'दाकलसंति कलशस्तु लघुतरः | 'जहा पओगपए'त्ति यथा प्रज्ञापनाषोडशपदे, तत्रेदमेवमभिधीयते 'भव्वं वा फणसंवा दाडिमं वा इत्यादि, तरुणगं-नवं आमगं
अपक्कं आसगंसि-मुखे 'आवीलए'त्ति आ ईषत् पीडयेत् 'पवीलए'त्ति प्रकर्षण 'कल'त्ति कलायो धान्यविशेषः,'सिंबल'त्ति वृक्षविशेषः, 'ते देवे साइज्जत्ति यस्तौ देवौ स्वदते-अनुमन्यते 'संसित्ति स्वके-स्वकीये 'हल्ल'त्ति गोवालितृणसमानाकारकीटकविशेषः, लोके खडमंकडीत्युच्यते 'वागरणं'ति प्रश्नः 'वागरित्तए'त्ति व्याकर्तु-प्रष्टुमिति, विलिए'त्ति व्यलीकिंतः-सञ्जा| तव्यलीकः 'वीडिएत्ति ब्रीडा अस्यास्तीति ब्रीडः, लजाप्रकर्षवान् इत्यर्थः, यावदयं पुलो गोशालकान्ति के नागच्छति इत्यर्थः, 'संगारंति संकेतं, अयं पुलो भवत्समीपे आगमिष्यति भवानाम्रकुणकं त्यजतु संवृतश्च भवतु एवंरूपमिति, 'तं नो खलु एस |अंबकूणए'त्ति तदिदं खलु आम्रास्थिकं न स्यान् यतिनामकल्प्यं, किं त्विदं यद् भवता दृष्टं तदाम्रत्वक् 'अंबचोयए णं एसत्ति
इयं च निर्वाणगमनकाले आश्रयणीयैव, त्वमानकत्वादस्या इति, तथा हल्लासंस्थानमाह-'वंसीमूल'त्ति इदं च वंशीमूलसंस्थिपातत्वं तृणगोवालिकाया लोकप्रतीतमेव, एतदुक्ते सति मद्यविह्वलचित्तोऽकस्मादेवमाह-'वीणं वाएहि रे वीरगा!' एतदेव द्विरा
वर्त्तत इति, एतच्चोन्मादवचः तस्योपासकस्य शृण्वतोऽपि न व्यलीककारणं जातं, यो हि सिद्धिं गच्छति स चरमगेयादि कुर्यादित्यादिवचनैर्विमोहितमतित्वादिति । 'हंसलक्खणं'ति हंसस्वरूपशुक्लमित्यर्थः, 'इड्डीसक्कारे'त्ति ऋद्ध्या ये सत्काराः-पूजाभेदास्तेषां
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
समुदायेन || 'दाहवतीए' (सू. ५५५) दाहोत्पच्या 'सुबेणं'ति वल्करज्ज्या 'उभह'त्ति अवष्टीव्यत - निष्ठीव्यत 'आंकड विकद्धि' ति आकर्षविकर्षिकां 'थिरीकरणट्टयाएं ति प्राक्प्राप्तपूजासत्कारयोः स्थिरताहेतोर्यदिति, गोशालशरीरस्य विशिष्टपूजा न कुर्युः तदा लोक एवं ज्ञास्यति नायं जिनो बभूव, न च जिन शिष्या इत्येवमस्थिरौ पूजाप्रत्कारौ स्यातामिति तयोः स्थिरीक रणार्थं अवगुणं अपावृण्वन्ति 'मालुयाकच्छए'त्ति (सू. ५५७) मालुका नाम एकास्थिका वृक्षविशेषाः तेषां यंत्र कक्ष - गहनं तत्तथा, 'विउले'त्ति वपुर्व्यापकत्वात् 'रोगायंके' त्ति रोगः- पीडाकारी स चासावातङ्कथं व्याधिरिति रोगातङ्कः, 'उज्जले 'त्ति उज्ज्वलः तीव्रपीडाकृत् 'दुरहियास 'त्ति दुरधिसाः, सोढुमशक्य इति, 'दाहवक्कतीए त्ति दाहो व्युत्क्रान्तः - उत्पन्नो यस्य सः स्वार्थिकेकप्रत्यये दाहव्युत्क्रान्तिकः 'अवियाई'ति अपि चेति समुच्चये 'आई'ति वाक्यालङ्कारे 'लोहियवच्चाई' ति लोहित चर्चा - | स्यपि - रुधिररूपपुरीषाण्यपि करोति, किमनेन पीडावर्णनेनेति ?, 'चाउञ्चपणं' ति चातुर्वर्ण्यं - ब्राह्मणादिलोकः, 'झाणंतरियाएँ ति | एकस्य ध्यानस्य समाप्तिरन्यस्यानारम्भ इत्येषा ध्यानान्तरिका तस्यां 'मणो माणसित्ति मनस्येव न बहिर्वचनादिभिः अप्रकाशितत्वात् यन्मानसिकं - दुःखं तन्मनोमासिकं तेन, 'दुवे कवोया' इत्यादि श्रूयमाणमेवार्थं केचिन्मन्यन्ते, अन्ये त्वाहुः कपोतः - पंक्षिविशेषः तद्वद्ये फले वर्णसाधर्म्यात् ते कपोते - कूष्माण्डे हस्वे कपोते कपोतके ते च ते शरीरे वनस्पतिजीवदेहत्वात् कपोतकशरीरे अथवा कपोतकशरीरे इव धूसरे वर्णसाधर्म्याद्ये ते कपोतकशरीरे - कूष्माण्डफले एव ते उपस्कृते 'तेहिं नो अड्डों' त्ति बहुपापत्वात् 'परियासि'त्ति परिवासितं - ह्यस्तनमित्यर्थः, 'मज्जारकडे ति इत्यादि, केचित् श्रूयमाणमेवार्थं मन्यन्ते, अन्ये त्वाहु:- मार्जारो वायुविशेषः तदुपशमनाय कृतं मार्जारकृतं, अपरे त्वाहु:- मार्जारो बिरालकाख्यो वनस्पतिभेदः तेन कृतं भावितं यत्तत्तथा, किं
HOOS0Q
१५. श०
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१५
लघुवृत्ती
maintary
तदित्याह-कुर्कुटमांसं-बीजपूरकटाहं आनय, निरवद्यत्वात् , पत्तगं मोएईत्ति पात्रर्क मुश्चति विजयस्स'त्ति यथा विजयस्य वसु. धाराद्युक्तं तथा एतस्या अपि वाच्यं । 'भारग्गसो त्ति (म. ५५९) मारपरिमाणतः, भारश्च भारकः पुरुषोद्वहनो विंशतिपलशतप्रमाणो वा 'कुंभग्गसोत्ति कुम्भो जघन्य आढकानां पष्टया मध्यमस्त्वशीत्या उत्कृष्टः पुनः शतेन 'पउमवासे'त्ति पद्मवर्षः 'वासंवासिहिन्ति' वर्षो-वृष्टिः वर्षिष्यति 'आओसेहिति आक्रोशान् दास्यति 'निच्छोडेहि'त्ति पुरुषान्तरजूटितश्रमणह-| स्ताद्यवयवान् वियोजयिष्यति, 'निम्भच्छेहित्ति दुर्वचांसि वक्ष्यते, 'पमारिहित्ति प्रमारयिष्यति 'उद्दवेहित्ति अपद्रावयिव्यति 'आछिदिहि ईषद् छेत्स्यति 'विच्छिदेहित्ति विशेषेण छेत्स्यति भिदिहित्ति स्फोटयिष्यति, पात्रकाणीत्यर्थः, अवहरिहित्ति अपहरिष्यति-उद्दालयिष्यति 'णिग्णयरे करेहित्ति निर्नगरान्-नगरनिष्क्रान्तान् करिष्यति, 'रजस्स'त्ति राज्यस्वामिअमात्यसुहृत्कोशदुर्गबलं राष्ट्र वा इति सप्ताङ्गमुच्यते तस्य 'विरमन्तु'त्ति विरम त्वं, विमलजिनः किलोत्सपिण्यामेकविशतितमः समवाये दृश्यते, स चावसपिणीचतुर्थजिनस्थाने प्राप्नोति, तस्मादर्वाचीनजिनान्तरेषु बह्वयः सागरोपमकोटयोऽतिक्रान्ता लभ्यन्ते, अयं च महापद्मो द्वाविंशतेः सागरोपमाणामन्ते भविष्यति, दुरवगममिदं, अथवा यो द्वाविंशतेः सागरोपमाणामन्ते तीर्थकृदुत्सर्पिण्या भविष्यति तस्यापि विमल इति नाम सम्भाव्यते, अनेकाभिधानाभिधेयत्वान्महापुरुषाणामिति । 'पउप्पत्ति शिष्यसन्ताने 'जहा धम्मघोसस्स'त्ति यथा धर्मघोषस्य एकादशशतकादशोदेशकोक्तस्य वर्णकस्तथा वाच्यं, स च 'कुलसंपन्ने'त्यादिरिति, 'रहचरियंति रथचर्चा 'गोल्लाविहि'त्ति नोदयिष्यति-प्रेरयिष्यति । 'सत्थोवज्झो'त्ति (सू. ५६०) शस्त्रवध्यस्सन् 'दाहवक्कन्ती' दाहोत्पत्त्या कालं कृत्वेति योगः, इह यथाक्रमेणैव संज्ञिप्रभृतयो रत्नप्रभादिषु यत उत्पद्यन्त इत्यसो तथैवोत्पा
।२२
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५००
श्रीमगदितः, आह च-"अस्सणी खलु पढम, दोचं व सरीसिवा तइय पक्खी । सीहा जंति चउत्थि उरगा पुण पंचमं पुढवि ।।' 'खहलघुवृत्ती चरविहाणाई' विधानानि-भेदाः, 'चम्मपक्खीणं'ति वल्गुलीप्रभृतीनां 'लोमपक्खीणं' हंसादीनां 'समुग्गपक्खीण'ति
समुद्गकाकारपक्षवतां नरक्षेत्रबहिर्वतिनां विययपक्खीणंति विस्तारितपक्षवतां समयक्षेत्रबहिर्वत्तिनामेव 'अणेगसयसहस्सखुत्तों' इत्यादि यदुक्तं तत्सान्तरमवसेयं, निरन्तरं पञ्चेन्द्रियत्वलाभस्योत्कर्षतोऽप्यष्टभवप्रमाणस्यैव भावात् , यदाह-"पंचिंदियतिरियनरा सत्तट्ठभवा भवग्गहणे'त्ति,'गंडीपयाणं ति हस्त्यादीनां 'सणफयाणं'ति सनखपदानां सिंहादिनाखराणां 'उवचियाः ण'मिह यावत्करणादिदं दृश्यम्-'रोहियाणं कुंथूपिवीलियाण'मित्यादि, 'रुक्खाणं'ति वृक्षानामेकास्थिबहुबीजभेदात् द्विविधानां, तत्रैकास्थिका निम्बाम्रादयः बहुवीजा अस्थिकतिन्दुकादयः, 'गुच्छाणं'ति बृन्ताकिप्रभृतीनां 'कुहुणाणं'ति कुहुणानां आयकायप्रभृतिभूमिस्फोटानां,'ओसणं च'त्ति बाहुल्येन, 'पाईणवायाणं'त्ति पूर्ववातानां यावत्करणाचतुर्दिग्वातानां 'सुद्धवायाणं'ति मन्दस्तिमितवायूनाम् , 'इंगालाणं'ति यावत्करणात् 'मुम्मुराणं अञ्चीण'मित्यादि, फुफुकादौ मसृणाग्निरूपाणां अर्चिपां-वह्निप्रतिबद्धज्वालानामिति, 'ओसाणं'ति रात्रिजलानां 'खाओदयाणं ति खातिकाादकानां 'सकराति घरद्यानां, यावत्करणात् उपलानां 'बाहिं खरियत्ताए'त्ति नगरबहिर्वतिप्रान्तजनवेश्यात्वेन 'अंतोखरियत्ताएत्ति पुरमध्यवर्तिशिष्टजनवेश्यात्वेन ॥ 'पडिरूविएणं सुंकेणं'ति (सू. ५६१) प्रतिरूपिकेन-उचितेन शुल्केन-दानेन, "भंडकरंडग'त्ति आभरणभाजनतुल्या आदेयेत्यर्थः, 'तेल्लकेला इव'त्ति तैलकेला-तैलभाजनं सौराष्ट्रप्रसिद्धं, सा च सुष्टु सङ्गोप्य रक्षणीया स्यात् , अन्यथा लुठति, ततश्च तैलहानिः स्यात् , 'चेलपेडा इव सुसंपत्ति वस्त्रपेटेव सुष्टु संपरिभृता-निरुपद्रवस्थाने स्थापिता, 'दाहिणिल्लेसुत्ति
HILAaniना mathurairiwnism
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
PHITOHATWARI
DANCal
१५०
| विराधितश्रामण्यत्वात् , अन्यथाऽनगाराणां वैमानिकेष्वेवोत्पत्तिः स्यात् , यच्च 'दाहिणिल्लेसुत्ति इह यदुच्यते तत्तस्य क्रूरकर्मत्वेन
दक्षिणक्षेत्रेष्वेवोत्पाद इतिकृत्वा, अविराधितचारित्र इत्यर्थः, आह च-"आराहणा य एत्थं चरणपडिवत्तिसमयओ पमिइ । आम| रणंतमजस्सं संजमपरिपालणं विहिण ॥१॥"ति, एवमिह यद्यपि विराधनायुक्ताश्चारित्रभवा अग्निकुमारवर्जभवनपतिज्योतिष्कत्वहेतुभवसहिता दश अविराधनाभवास्तु यथोक्तसौधर्मादिदेवलोकसर्वार्थसिद्धथुत्पत्तिहेतवः सप्त अष्टमश्च सिद्धिगमनभव इत्येमवष्टादश चारित्रभवा उक्ताः, श्रूयते चाष्टौ भवांश्चारित्रं स्यात् , तथापि न विरोधः, अविरोधनाभवानामेव ग्रहणात् , अन्ये वाहुः-'अट्ठ भवा उ चरित्ते' इत्यत्र सूत्रे आदानभवानां वृत्तिकृता व्याख्यातत्वात् चारित्रप्रतिपत्तिविशेषिता एव भवा ग्राह्याः, अविराधनाविशेषणं न कार्य, अन्यथा यद्भगवद्वीरेण हालिकाय यत्प्रव्रज्यावीजमिति दापिता तन्निरर्थकं स्यात् , सम्यक्त्वमात्रेणैव बीजमात्रस्य सिद्धत्वात् , यत्तु चारित्रदानं तस्य तदष्टमचारित्रे सिद्धिरेतस्य स्यादिति विकल्पादुपपन्नं स्यादिति, यच्च दशसु विराधनाभवेषु | तस्य चारित्रं प्रोक्तं तद् द्रव्यतोऽपि स्यादिति न दोषः, अन्ये त्वाहुः-नहि वृत्तिकारवचोमात्रावष्टम्भादेवाधिकृतसूत्रमन्यथा व्या| ख्येयं स्यात् , आवश्यकचूर्णिकारेणाप्याराधनापक्षस्य समर्थितत्वादिति, 'एवं जहा उववाइए' इत्यादि भावितमेव अम्मडपरि| व्राजकदृष्टान्त इति ।। पश्चदशशतं भगवतीलघुवृत्तितः सम्पूर्णम् ।।
e ntulantists
DHARMION -
HINDI thaareerumonigmail
listialmi sing
इति श्रीदानशेखरसूरिसमुद्धृतायां भगवतीलघुवृत्तौ पंचदशं शतकं
॥२२४॥
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती|
१६ श० १ उद्देश:
कव्यतार्थः १२ दिनकः ९ 'ओहिति माप: ६ ‘उवओग
अथ षोडशशतमारभ्यते यथा 'अहगरिणित्ति (*७६) अधिक्रियते-प्रियते कुटनार्थ लोहादि यस्यां सा अधिकरणी तत्प्रभृतिपदार्थवाच्यः प्रथमः, 'जर'त्ति जराद्यर्थवाच्यो द्वितीयः 'कम्मे'त्ति कांद्यधिकारवाच्यः ३ 'जावइय'मित्यादिशब्देनोपलक्षितश्चतुर्थः 'गंगदत्त'त्ति गङ्गदत्तदेववक्तव्यतार्थः ५ 'सुमिणि'त्ति स्वमरूपः ६ 'उवओगति उपयोगार्थः ७ 'लोग'त्ति लोकस्वरूपार्थः ८ 'बलि'त्ति बलिसत्कपदार्थाभिधायकः ९ 'ओहित्ति अवधिज्ञानार्थः १० 'दीवेति द्वीपकुमारवक्तव्यतार्थः ११ 'उदहि'त्ति उदधिकुमारवक्तव्यतार्थः १२ 'दिस'त्ति दिकुमारविषयार्थः १३ 'थणिएत्ति स्तनितकुमारवक्तव्यतार्थः १४ इत्युदेशकगाथार्थः। 'अत्थि'त्ति (सू . ५६२) अस्त्ययं पक्षः 'अहिकरणिसित्ति अधिकरण्यां 'वाउयाए'त्ति वायुकायः 'वक्कमई'त्ति व्युत्क्रामति, अयोधनाभिधातेनोपपद्यते?, अयं चाक्रान्तसम्भवत्वेनादावचेतनतयोत्पन्नोऽपि पश्चात् सचेतनीस्यात् इति सम्भाव्यते । उत्पन्नस्सन् नियत इति प्रश्नयन्नाह-'सेसंते'त्यादि 'पुढे 'त्ति स्पृष्टः खकायशस्त्रादिना। सशरीरश्च कलेवरान्निष्कामति कार्मणाद्यपेक्षया, औदारिकाद्यपेक्षया त्वशरीरीति ॥ अथाग्निसूत्रमाह-'इंगालकारियाए'त्ति (सू. ५६३) अङ्गारान् करोतीति अङ्गारकारिका-अग्निशकटिका तस्यां, न केवलं तस्यामग्निकायः स्यात् , 'अण्णोऽवित्यत्ति अन्योऽप्यत्र वायुकायो व्युत्क्रामति, यत्रानिस्तत्र वायुरितिकृत्वा, कस्मादेवमित्याह-'न विणे'त्यादि ॥ अग्यधिकारादेव अग्नितप्तलोहमाश्रित्याह-'अयंति (सू .५६४) लोहं 'अयकोटुंसित्ति लोहप्रतापनार्थे कुशूले 'उविहमाणे वत्ति उत्क्षिपन् वा 'पब्विह'त्ति प्रक्षिपन् वा 'इंगालकढिणित्ति ईषद्वकाग्रा लोहसंडासिका 'भत्थ'त्ति भत्रा-ध्मातखल्ला, इह चायःप्रभृतिपदार्थनिर्वर्तकजीवानां पश्चक्रियत्वमविरतिभावेन ज्ञेयमिति, 'चम्मट्टे'त्ति लोहमयः प्रतलायतो लोहादिकुदृनहेतुर्लाहकाराद्युपकरणविशेषः, 'मुट्ठिए'त्ति लघुतरो घनः 'अहिगरणि
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
खोडि'त्ति यत्र काष्ठे अहिगरणी स्थाप्यते 'उदगदोणि'त्ति जलभाजनं यत्र तप्तं लोहं शीतलीकरणाय क्षिप्यते 'अहिगरणसा--
१६०
१ उद्देश: ल'ति लोहपरिकर्मगृहं । 'अहिगरणीवित्ति (सू . ५६५) अधिकरणं-दुर्गतिहेतुर्वस्तु तच्च विवक्षया शरीरमिन्द्रियाणि च, तथा | बाह्यो हलगंत्र्यादिः, तदस्यास्तीति अधिकरणी जीवः, अहिगरणंपित्ति शरीराद्यधिकरणेभ्यः कथश्चिदैक्थात् अधिकरणं जीवः, एत|वयं जीवस्याविरतिमाश्रित्योच्यते, तेन यो विरतिमान् सशरीरादिभावेऽपि नाधिकरणी नाप्यधिकरणं, अविरतियुक्तस्य शरीरादेर| धिकरणत्वात् , एतच्चतुर्विंशतिदण्डकेषु वाच्यं, 'साहिगरणित्ति (सू. ५६६) सहाधिकरणेन-शरीरादिना वर्तते यः सः साधि| करणी, शस्त्रायधिकरणापेक्षया तु तदविरतिरूपस्य सहवर्तित्वात् जीवस्साधिकरणीत्युच्यते, अत एव वक्ति-'अविरई पडुच्च'त्ति अत एव संयतानां वपुस्सद्भावेऽप्यविरत्यभावान्न साधिकरणत्वं, 'निरहिगरणित्ति निरधिकरणी, अधिकरणदूरवर्तीत्यर्थः, स च न स्यात् , अविरतेरधिकरणभूताया अदूरवर्तित्वादिति, अथवा सहाधिकरणिभिः-पुत्रमित्रादिभिर्वर्तत इति साधिकरणी, कस्यापि जीवस्य पुत्राद्यभावे तद्विषयविरतेरभावात् साधिकरणत्वं ज्ञेयं, अतो नो निरधिकरणीति, 'आयाहिगरणित्ति अधिकरणी-कृष्यादिमान् आत्मनाधिकरणी आत्माधिकरणी, 'पराहिगरणित्ति परेषामधिकरणप्रवर्त्तनेनाधिकरणी पराधिकरणी, एवं तदुभयाधिकरणी च, 'आयप्पओगणिव्यतिपत्ति आत्मनः प्रयोगेण-मनःप्रभृतिव्यापारेण निर्वर्तितं-कृतं यत्तत्तथा, एवमन्यदपि द्वयं । 'से केण'मित्यादि, अविरत्यपेक्षया त्रिविधमप्यस्तीति भावनीयं, 'एवं चेव'त्ति अनेन जीवमूत्रालापः पृथ्वीकायसूत्रे समस्तो वाच्य | इति दर्शितं, एवं वेउव्वी त्यादि व्यक्तं, नवरं 'जस्स अस्थिति यस्य जीवपदस्य (अस्ति तत् तस्य तद्) वाच्यमिति, तत्र नार
॥२२५॥ कदेवानां वायोः पश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणां च वैक्रियमस्तीति ज्ञेयं, 'पमायं पडुच्च'त्ति इहाहारकशरीरं साधूनामेव स्यात् तत्रावि
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
HDOHMANDINIDHIONS D
२ उद्देशः
श्रीभग रतेरभावेऽपि प्रमादादधिकरणत्वमवगन्तव्यं, नवरं 'जस्सऽस्थिति यस्यास्ति 'सोइंदियंति तस्य वाच्यमिति शेषः, तच्चैकेन्द्रिलघुवृत्ती ।यविकलेन्द्रियवर्जानामन्येषां स्यादिति ॥ १६ शते प्रथमः ।।
। 'जर'त्ति (सू. ५६७) 'जु वयोहाना'विति वचनात् जरणं जरा-शरीरदुःखरूपा 'सोग'त्ति शोको-दैन्यं, एतद् द्वयं जीवानां
किं स्यादिति प्रश्नः, चतुर्विंशतिदण्डके च येषां शरीरमेव तेषां जरा, येषां तु मनोऽप्यस्ति तेषामुभयमिति । 'एवं जहा ईसाणेजाति (सू. ५६८) यथेशानस्तृतीयशते प्रथमोदेशके राजप्रश्नीयातिदेशेनोक्तः तथा शक्रोऽपि वाच्यः, अभिओगे न सद्दावेईत्ति
तत्रेशानो वीरजिनमवधिना विलोक्य आभियोगिकदेवान् शब्दयामास, शक्रस्तु नैवं, तथा तत्र लघुपराक्रमः पदात्यनीकाधिपतिनन्दि-| |घोषो घण्टाताडनाय नियुक्त उक्तः, इह तु हरिणैगमैषी, तत्र विमानं पुष्पकं, इह तु पालकं वाच्यं, तत्र दक्षिणो निर्याणमार्ग उक्तः, इहोतरो वाच्यः, तथा नन्दीश्वरद्वीपे रतिकरपर्वत उत्तरपूर्वो ईशानेन्द्रस्य अवतारायोक्तः इह तु पूर्वदक्षिणोऽसौवाच्यो, 'नामकं सावइत्ति नामकं स्वकीयं श्रावयित्वा यदुत हे भदन्त !शको भवन्तं वन्दे नमस्यामि 'उग्गहित्ति अवगृह्यते-स्वामिना स्वीक्रियते यः सोऽवग्रहः, 'देविंदोग्गहो'त्ति देवेन्द्रः-शक ईशानो वा तदवग्रहो-दक्षिणं उत्तरं च लोकार्द्ध इति देवेन्द्रावग्रहः, राउग्गहोत्ति राजावग्रहः षट्खण्डभरतक्षेत्रं यावत् 'गिहिवइति गृहपतिः-माण्डलिको राजा तदवग्रहः स्वकीयमण्डलं यावत् गृहपत्यवग्रहः, 'सागारिउग्गहेत्ति सहागारेण-गृहेण वर्तते इति सागारिकः तदवग्रहो गृहमेवेति सागारिकावग्रहः, 'साहम्मिति सदृशधर्मेण चरन्तीति साधम्मिकाः-साधव एव तेषामवग्रहः तदाभाव्यं पञ्चक्रोशपरिमाणं क्षेत्रं, ऋतुबद्धे मासमेकं वर्षासु चतुर्मासी इति साधम्मिकावग्रहः, 'एवं वयइत्ति एवं प्रागुक्तं अहं अवग्रहमनुजानामीत्येवं वदति, सत्य एषोऽर्थ इति ।। 'सम्मावाइ'त्ति (सू . ५६९) सम्यग्व
HAdimanasi nimadi HdMANOHANIBADI
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
दितुं शीलं - स्वभावो यस्य सम्यग्वादी, प्रायोऽसौ सम्यगेव वक्ति इति, 'सावज्जं 'ति सावद्यां सपापामित्यर्थः, 'जाहे णं'ति यदा 'सुहमकार्य'ति सूक्ष्मकार्य - हस्तादिकं वस्तु इति वृद्धाः अन्ये त्वाहुः सूक्ष्मकायं वस्त्रं 'अणिज्जूहिय'त्ति अपोह्य-अदवा, हस्ता द्यावृतमुखस्य हि भाषमाणस्य जीवरक्षणतोऽनवद्या भाषा स्याद्, अन्या तु सावद्येति । 'मोउद्देसए'ति तृतीयशतप्रथमोदेशके । | अथ कर्म्मभेदमाह - 'चेयकडा कम्म'त्ति (सू. ५७० ) चेतः - चैतन्यं तेन कृतानि चद्वानि चेतःकृतानि कम्मणि 'कज्जंति' ति भवन्ति 'जीवाणं'ति जीवानामेव, नाजीवानां, 'आहारोवचिय'त्ति आहारोपचिता ये पुद्गलाः 'बोंदिचिय'त्ति बोन्दि:- अव्यक्तावयवशरीरं तेन चिताः 'तहा तह'ति तेन २ प्रकारेणाहारयतीत्यर्थः, ते पुद्गलाः परिणमन्ति, एवं कर्मपुद्गला अपि जीवानां परिणमन्ति इतिकृत्वा चैतन्यकृतानि कर्माणि, अतो निगम्यते 'नत्थि अचेय'त्ति नास्ति अचैतन्यकृतानि कर्माणि हे श्रमणायुष्मन् !, तथा 'दुट्ठाणेसु'ति शीतातपदंशमशकादियुक्तेषु कायोत्सर्गाद्यासनाश्रयेषु 'दुस्सेजासु' दुःखकद्वसतिषु 'दु निसीहियासु' ति दुःखहेतुस्वाध्यायभूमिषु तेन २ प्रकारेण बहुविधासातोत्पादकतया 'ते पुग्गल'ति ते कार्मणपुद्गलाः परिणमन्ति 'नत्थि अचेयकडा कम्म'त्ति नास्ति अचैतन्यकृतानि कर्माणि, तथा 'आयंके' त्ति आतङ्को - ज्वरादिः 'से' तस्य बधाय स्यात् 'संकप्पे ' त्ति सङ्कल्पो - भयादिविकल्पः मरणान्तोऽपि - विनाशो दण्डादिघातः 'तहा तह'त्ति तथा तथा वधजनकेनातङ्काद्यसातजनकास्ते पुद्गलाः परिणमन्ति-वर्त्तन्ते अतश्वेतः कृतानि कर्माणि न सन्त्यचेतः कृतानि । १६ शते द्वितीयः ॥
'वेयावे उद्देसउ 'त्ति (सू. ५७१) वेदे - वेदने कर्म्मप्रकृतेरेकस्याः वेदनमन्यासां प्रकृतीनां यत्रोद्देशकेऽभिधीयते स वेदावेदः उद्देशकः प्रज्ञापनासप्तविंशतितमे पदे, दीर्घता चेह संज्ञात्वात् स चैवमर्थतः - हे गौतम! अष्ट कर्म्मप्रकृतीर्वेदयति, सप्त वा,
१६ श०
२-३उ.
॥२२६॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
HOMutaliwnimismami
var
सप्त च मोहक्षये उपशमे वा, एवं मनुष्योऽपि, नारकादिस्तु वैमानिकान्तोऽष्टावेव इत्येवं वेदनं, 'बंधोऽवि तहेव'त्ति एकस्याः कर्मप्रकृतेर्वेद-वेदनेऽन्यासां कियतीनां बन्धः स्यात् इति बन्धः प्रतिपाद्यते यत्रासौ वेदावन्ध उच्यते, सोऽपि तथैव प्रज्ञापनायामिव, स च प्रज्ञापनाषड्विंशतितमपदरूपः, स चैवम्-'कइ णं भंते ! कम्मपगडीओ पं० ?, गो! अढ णाणावरणि जमित्यादि, | 'एवं नेरइयाणं जाव वेमाणियाणं, जीवे णं भंते ! नाणावरणिजं वेदेमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ?, गो ! सत्तविहबंधए वा एवं | अवविह० छव्विहबंधए वा, एगविहबंधए वा,' तत्राष्टविधबन्धकः प्रतीतः, सप्तविधबन्धकस्त्वायुर्वन्धकालादन्यत्र, पविधबन्धक आयुर्मोहवर्जानां सूक्ष्मसम्परायः, एकविधबन्धको वेदनीयापेक्षयोपशान्तमोहादिः, 'बन्धावेदोऽवि तहेव'त्ति एकस्याः कर्मनकृतेर्बन्धे सति अन्यासां कियतीनां वेदो भवति एवमर्थो बन्धावेद उद्देशक उच्यते, सोऽपि तथैव, प्रज्ञापनायामिवेत्यर्थः, स च | प्रज्ञापनायां पञ्चविंशतितमपदरूपः, विशेषस्त्वयम्-'जीवाणं भंते ! नाणावरणिजं कम्मं बंधेमाणे कइ कम्मपगडीओ वेएइ ?, गो! नियमा अट्ठ कम्मपगडीओ वेएई' इत्यादि । 'बंधाबंधोति एकस्या बन्धे अन्यासां कियतीनां बन्ध इति यत्रोच्यते, स च प्रज्ञा|पनाचतुर्विंशतितमपदरूपः, स चैवम्-'जीवे णं भंते! नाणावरणिज्जं बंधेमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ ?, गो० ! सत्त अट्ठ छ एगविहबंधए वे'त्यादि, इह गाथा दृश्यते-"वेयावेओ पढमो वेयाबंधो य बीयओ होइ । बंधावेओ तइओ चउत्थओबंधबंधोति ॥२॥" 'पुरस्थिमेणं'ति (सू. ५७२) पूर्वाह्ने इत्यर्थः, 'अवटुंति अपगताध अर्द्धदिवसं यावत् न कल्पते हस्ताद्याकुञ्चयितुं, कायोत्सर्गव्यवस्थितत्वात् , पचत्थिमेणं'ति पश्चिमभागे 'अवटुं'ति अपार्धदिनाई यावत् कल्पते हस्ताद्याकुश्चयितुं, कार्योत्सर्गाभाव त , एतच्चूर्ण्यनुसारितया व्याख्यातं, 'तस्स यत्ति तस्य पुनस्साधोरेवं कायोत्सर्गाभिग्रहवतः 'अंसियाउति अशांसि तानि च नासि
Indian Nandinin-intedin mein mein manmath immun andu
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्ती
३-४उ.
வாடிய யோயா போ ம ம
कासत्कानि 'संबंति'त्ति निसरन्ति इत्यर्थः, 'तं च'त्ति तं च मुनिं कृतकार्योत्सर्ग लम्बमानार्शसं विस्तृतरोगं 'विजे'त्ति वैद्यः १६ श० 'अदक्खु'त्ति अद्राक्षीत् , ततश्चार्शसां छेदार्थ 'ईसिं पाडेइ'त्ति तं मनाग् अनगारं भूम्यां पातयति, नापातितस्यार्शश्छेदः कर्तुं | शक्यते, 'तस्सत्ति वैद्यस्य क्रियाव्यापाररूपा सा शुभा धर्मबुद्ध्या छिंदानस्य, लोभादिना त्वशुभा क्रियते-भवति, 'जस्स छिजइ'त्ति यस्य मुनेरशासि छिद्यन्ते नो तस्य क्रिया स्यात् , निर्व्यापारत्वात् , किं सर्वथा क्रियाया अभावः?, नैवमत आह-'नण्णत्थे ति न इति योऽयं निषेधः सोऽन्यत्रैकस्मात् धर्मान्तरायात् , धर्मान्तरायरूपा क्रिया स्यात् तस्य मुनेः, धर्मान्तरायश्च शुभध्यानविच्छदादर्श छेदानुमोदनाद्वा ।। १६ शते तृतीयः॥ - 'अण्णगिलायए समणे'त्ति (सू . ५७३) अन्नं विना ग्लायति-ग्लानः स्यात् इत्यन्नग्लायकः प्रत्यग्रक्रूरादिनिष्पत्तिं यावत् बुभु-IN क्षातुरतया प्रतीक्षितुमशक्नुवन् यः पर्युषितकूरादि प्रातरेव भुते कूरगडुप्राय इत्यर्थः, चूर्णिकारेण तु निःस्पृहत्वात् सीयकूरभोई अंतपंताहारेत्ति व्याख्यातं, अथ कथमिदं प्रत्याय्यं, यदुत नारको महादुःखी महताऽपि कालेन तावत् कर्म न क्षपयति यावत् साधुरल्पकष्टोऽल्पकालेन इति ?, उच्यते, (दृष्टान्तात् ) स चायं दृष्टान्तः, सिढिलतयावलि'त्ति शिथिलत्वचावलीतरङ्गैश्च सम्पिनळू-व्याप्तं गात्रं देहो यस्य सः 'पविरल'त्ति प्रविरलाः केचित् केचित् परिशटिता दन्तास्तेषां श्रेणिर्यस्य सः, आतुरो-दुःस्थः 'झंझिए'त्ति बुभुक्षितः, ईदृग्नरः छेदनेऽसमर्थः स्यात् इत्येवं विशेषितः, 'कोसंबत्ति कोसंबो-वृक्षविशेषः तस्य गण्डिका-खण्डविशेषः तां जटिलां-जटावतीं वलितोद्वलितामिति वृद्धाः, 'गंठिल्लत्ति ग्रन्थिमतीं 'वाइद्धं ति व्यादिग्धां-विशिष्टद्रव्योपदिग्धां ॥२२७॥ वक्रामिति वृद्धाः, 'अपत्तियंति अपात्रिका-अविद्यमानाधारां एवंभूता च गण्डिका दुश्छेद्या स्यात् मुण्डेन-कुण्ठेन परशुना, शेष
வா
வாரம்
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
"INDIALIDIOMAFImm
torr
.
s
मुद्देशकान्तं यावत् षष्ठशतवद् व्याख्येयम् ॥ १६ शते चतुर्थः ।। | "भासित्तए वा' (सू. ५७४) भाषितुं-वक्तुं 'वागरित्तए' उत्तरं दातुं इति द्वयोर्विशेषः, प्रश्नश्चायं तृतीयः, उन्मेषादि ४] आकुश्चनादिः ५ स्थानादिः ६ विकुर्वयितुमिति ८ 'उक्वित्तपसिण'त्ति उत्क्षिप्तानि-अविस्तारितस्वरूपाणि प्रच्छनीयत्वात् प्रश्नानि व्याक्रियमाणत्वात् व्याकरणानि यानि तानि तथा ॥ 'संभंतियवंदणएणं'ति (सू . ५७५) सम्भ्रान्तिः-सम्भ्रम औत्सुक्यं तया कृतं साम्भ्रान्तिकं यद्वन्दनं तेन, परिणममाणा पोग्गला नो परिणय'त्ति वर्तमानातीतकालयोर्विरोधाद् , अत आह-अपरिणमंतीतिकृत्वा 'नो परिणय'त्ति, कुत इत्याह-परिणमन्तीतिकृत्वा परिणताः नो अपरिणताः, परिणमन्तीति हि यदुच्यते तत्परिणामसद्भावेऽन्यथाऽतिप्रसङ्गात् , परिणामसद्भावे तु परिणमन्तीति व्यपदेशे परिणतत्वमवश्यंभावि, यदि हि परिणामे सत्यपि परिणतत्वं न स्यात् तदा सर्वदा तदभावप्रसङ्गः, 'परिवारो जहा सूरियाभस्स'त्ति अनेनेदं सूचितं, 'सत्तहिं अणिएहिं० ति' इत्यादि । दिव्वं तेयलेस्संति (सू . ५७७ ) इह किल शक्रयाग्भवे कार्तिकाख्योऽभिनवश्रेष्ठी बभूव, गङ्गदत्तस्तु जीर्णश्रेष्ठीति तयोमियो मत्सरः स्यादित्यसावसहनकारणं सम्भाव्यते, 'जहा सूरियाभो'त्ति अनेनेदं ज्ञेयं-'सम्मादिट्ठी मिच्छादिट्ठी परित्तसं| सारिए अणंतसंसारिए सुलहबोहिए दुल्लहबोहिए आराहए विराहए चरमे अचरमे इत्यादि ।।१६ शते पञ्चमः॥
'सुविणदंसणे'त्ति (मू. ५७८ ) स्वप्नस्य-शयनावगतार्थस्य दर्शनं-अनुभवनं स्वप्नदर्शनं तच्च पञ्चधा-'अहातचे'ति यथा| तथ्यं-सत्यं तत्त्वं वा 'पयाण'त्ति प्रतननं प्रतानो-विस्तारस्तद्रपः स्वप्नो यथातथ्यस्तदन्यो वा प्रतान इत्युच्यते, 'चिंतासुविणे'त्ति जाग्रति सति यचिन्तितं तदर्थचिन्तनं निद्रामध्येऽपि तादृशमेव पश्यति, 'तविवरीए'त्ति यादृग्निद्रायां दृष्टं तादृग् जाग
Hippinionlinensiting realimayanalypune
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग | रणेऽपि न पश्यति स तद्विपरीतः स्वमः 'अवियत्तदंसणेत्ति अव्यक्तं-अस्पष्टं दर्शनं-अनुभवः स्वमस्य यत्र सः अव्यक्तदर्शन
१६ श० लघुवृत्तौ । 'सुत्तजागरे'त्ति नातिसुप्तो नातिजाग्रदित्यर्थः, इह सुप्तोऽपि जागरश्च द्रव्यभावाभ्यां स्यात् , तत्र द्रव्यतो निद्रापेक्षया भावतश्च- ६ उद्देशः
विरत्यपेक्षया, तत्र च स्वमव्यतिकरो निद्रापेक्षया उक्तः, अथाविरत्यपेक्षया जीवादीनां सुप्तत्वजागरत्वे आह-सुत्त'त्ति सर्वविरत्यभावात् 'जागर'त्ति सर्वविरत्या भावात् 'सुत्तजागर'त्ति किश्चिद्विरत्यविरतिरूपबुद्धाबुद्धतासद्भावादिति, अहातचं पासई'त्ति । (सू. ५७९) संवृतो यथातथ्यं क्षीणमलत्वात् विरत्यनुभावाच सत्यं स्वमं पश्यति । 'अंतिमराइयंसि'त्ति (मू.५८०) रारंतिम| भागे 'घोररूवदित्तिधरं ति घोरं यद्पं दीप्तं च दृप्तं वा तद्धारयति यः स तथा तं 'तालपिसाय'ति तालवृक्षवदीर्घः पिशाचः। | तालपिशाचः तं, 'पूसकोइलगं'ति पुस्कोकिलं, कोकिलमित्यर्थः, 'उम्मीवीइत्ति ऊर्मयो-महाकल्लोलाः वीचयस्तु हस्खाः 'हरि| वेरुलिय'त्ति हरित्-नीलं यद्वैडूयं तद्वर्णसमं 'आवेढिय'त्ति आवेष्टितं सर्वत इत्यर्थः, परिवेष्टितं पुनः, उवरिंति उपरि, 'गणिपिडगं'ति गणीनां-अर्थपरिच्छेदानां पिटकमिव गणिपिटकं, गणिनो वाऽऽचार्यस्य सर्वस्वभाजनं द्वादशाङ्गं गणिपिटकं 'आघवेइ'ति आख्यापयति सामान्यविशेषरूपतः 'पण्णवेईत्ति सामान्यतः 'परूवेईत्ति प्रतिसूत्रमर्थकथनेन 'दंसेइति तदभिधेयप्रत्युपेक्षणादिक्रियादर्शनेन 'निदंसेइति कथश्चिदगृह्णतोऽनुकम्पया निश्चयेन पुनः २ दर्शयति, 'उवदंसेइत्ति सर्वनययुक्तिभिः 'चाउव्वण्णाइण्णे'त्ति चातुर्वर्णश्वासावाकीर्णश्च ज्ञानादिगुणैरिति चातुर्वर्णाकीर्ण 'पण्णवेइति प्रज्ञापयति बोधयति, शिष्यीकुर्यादित्यर्थः। 'सुविणंतेत्ति (सू. ५८१) स्वमान्ते स्वप्नायमानः 'गजपति' वा. यावत्करणात् 'किंपुनरकिंपुरिसमहोरगगंधयन्ति 'पासमाणे'त्ति पश्यन् पश्यत्तायुक्तः पश्यति-अवलोकयति 'दामणि'ति बन्धनरज्जुंगवादीनां उभयोः पार्श्वतः 'संवेल्लमाणे त्ति
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१६ श०
लघुवृत्ती
६-७उ.
| संवेल्लयन्-संवर्तयन् 'संवेल्लियमित्ति अप्पाणं'ति संवेल्लितमित्यात्मना मन्यते विभक्तिपरिणामादिति 'उग्गोवेमाणे त्ति उद्| गोपयन् विमोहयन्नित्यर्थः,'जहा तेयनिसग्गेत्ति यथा तेजोनिसर्ग इति नामनि गोशालकशते यावत्करणात् 'पत्तरासी वा तण. | उस० बुस० गोमये'ति, 'सुरावियड'न्ति सुरारूपं यद्विकट-जलं तस्य कुंभ इत्यादि । 'कोहपुडाणवित्ति (सू . ५८२) कोष्ठे यः | पच्यते गन्धः स कोष्ठः तस्य पुटाः-पुटिकाः कोष्टपुटाः, 'अणुवायंसिति अनुकूलवायौ सति 'उभिजमाणाण व'त्ति ऊर्ध्व विस्तार्यमाणानां, यावत्करणात 'निन्भजमाणाण वत्ति अधो विस्तार्यमाणानामित्यादि, 'घाणसहगय'त्ति घ्राणो-गन्धस्तेन सहिताः गन्धगुणोपेता इत्यर्थः ॥ १६ शते षष्ठः॥ ___ 'एवं जहा पण्णवणाए'त्ति (सू . ५८३) उपयोगपदं प्रज्ञापनैकोनत्रिंशत्तम, तच्चैवम्-"तंजहा-सागारोवओगे य अणागारोवओगे य, सागारोवओगेणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?, गोयमा! अट्ठविहे पण्णते, तंजहा-आमिणिबोहियनाणसागारोवओगे, एवं सुय० ओहि० मणपज्जवनाण० केवलनाण. मइअन्नाण सुयअन्नाण विभंगनाणसागारोवओगे' इत्यादि, 'अणागारोवओगे णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते ?, गो०! चउबिहे पं०, तं०-चक्खुदंसणअणागारोवओगे अचक्खुदंसणा० ओहिदसणअणा० केवलदंस' एतच्च व्यक्तमेव, 'पासणापयं च नेयव्वं'ति पश्यत्तापदमिह स्थाने ज्ञेयं, तच्च प्रज्ञापनात्रिंशत्तमं पदं, तच्चेदम्-कइविहे णं भंते ! पास| णया पं०?, गो०! दुविहा, तं०-सागारपासणया अणागारपा०, सागारपासणया णं भंते ! छबिहा पं०, तं०-सुयणाणसागार| पासणया, एवं ओहि० मण० केवल सुयअण्णाणसागारपा० विभंगणाणसागारपा०, अणागारपासणयाणं भंते ! कइविहा पं०१, गोतिविहा पं०, तं०-चक्खुदंसणअणागारपासणया ओहिदंसणअणागा० केवलदसणअणागारपास'इत्यादि, अस्थायमर्थः-'पा
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
१६ श० ७-८ उ.
सणय'त्ति पश्यतो भावः पश्यत्ता-बोधपरिणामविशेषः, ननु पश्यत्तोपयोगयोः तुल्ये साकारानाकारभेदत्वे को विशेषः १, उच्यते, यत्र त्रैकालिकावबोधोऽस्ति तत्र पश्यत्ता, यत्र च वर्तमानकालत्रैकालिकश्च तत्रोपयोग इत्ययं विशेषः, अत एव मतिज्ञानं मत्यज्ञानं च साकारपश्यत्तया नोक्तं, तस्योत्पन्नाविनष्टार्थग्राहकत्वेन साम्प्रतकालविषयत्वात् , अथ कस्सादनाकारपश्यत्तायां चक्षुर्दर्शनमधीतं न शेषेन्द्रियदर्शनं ?, उच्यते, पश्यत्ता प्रकृष्टमीक्षणमुच्यते 'दृशिर प्रेक्षणे' इति वचनात् , प्रेक्षणं च चक्षुर्दर्शनस्यैवास्ति, न शेषाणां, चक्षुरिन्द्रियोपयोगस्य शेषेन्द्रियोपयोगापेक्षयाऽल्पकालत्वाद्, यत्र चोपयोगोऽल्पकालः तत्रेक्षणस्य प्रकर्षो झटित्यर्थपरि|च्छेदात् , तदेवं चक्षुर्दर्शनस्यैव पश्यत्ता नेतरस्येति, अयं चार्थः प्रज्ञापनातो विशेषेणावगन्तव्य इति ॥१६ शते सप्तमः॥
'चरमंते'त्ति (सू. ५८४) चरमरूपोऽन्तश्वरमान्तस्तत्र, असङ्ख्यातप्रदेशावगाहित्वाजीवस्यासम्भव इत्यत आह-'नो जीवत्ति | जीवदेशादीनां त्वेकप्रदेशोऽप्यवगाहस्सम्भवति अत उक्तम्-'जीवदेसाऽवी'त्यादि 'अजीवावि'त्ति पुद्गलस्कन्धाः 'जीवदेसावित्ति धर्मास्तिकायादिदेशाः, स्कन्धदेशाश्च तत्र सम्भवन्ति, एवमजीवप्रदेशा अपि । अथ जीवदेशादिषु विशेषमाह-'जे जीवदेसा' ये जीवदेशास्ते पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवानां देशाः, तेषां लोकान्तेऽवश्यं भावादित्यको विकल्पः, 'अहव'त्ति प्रकारान्तरे एकेन्द्रियाणां बहुत्वादहवस्तत्र देशाः स्युः, द्वीन्द्रियस्य च कादाचित्कत्वात् कदाचिद्देशः स्यादित्येको द्विकयोगविकल्पः, यद्यपि हि लोकान्ते द्वीन्द्रियो नास्ति तथापि यो द्वीन्द्रिय एकेन्द्रियेपूपिन्सुर्मारणान्तिकसमुद्घातं गतस्तमाश्रित्यायं विकल्पः, एवं जहे'त्यादि, | यथा दशमशते आग्नेय्यीं दिशमाश्रित्योक्तं तथेह पूर्वचरमान्तमाश्रित्य वाच्यं, तदिदं-'अहवा एगिदियस्स बेंदियस्स य देसाबेंदियाण | य देसा अहवा एगिदियदेसा तेंदियस्स य देसे' इत्यादि, अत्र यो विशेषस्तमाह-'णवरं देसेसु अणिंदियाण'मित्यादि अनिन्द्रियसत्के
॥२२९॥
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघवृत्ता
देशविषये 'अहवा एगिदियदेसा अणिदियस्स य देसे' इत्येवंरूपः प्रथमभङ्गो दशमशते आग्नेयीप्रकरणे उक्तोऽपीह न वाच्यो, यतः १६ श० | केवलिसमुद्घाते कपाटाद्यवस्थायां लोकस्य प्राक् चरमान्ते प्रदेशवृद्धिहानिकृतलोकसद्भावेनानिन्द्रियस्य बहूनां देशानां सम्भवो, न
८ उद्देशः | त्वेकस्येति, तथा आग्नेय्यां दशविधेष्वरूपिद्रव्येषु धर्माधर्माकाशास्तिकायद्रव्याणां तस्यामभावात् सप्तविधा अरूपिण उक्ताः, लोकस्य |
पूर्वचरमान्ते तु अद्धासमयस्याप्यभावात् षड्विधास्ते वाच्याः, तत्राद्धासमयाभावः, तस्य समयक्षेत्र एव सद्भावाद् , अत आह-'जे| |अरूवी अजीवा ते छब्बिहा, अद्धासमओ नत्थि'त्ति, 'उवरिल्ले चरिमंतेत्ति अनेन सिद्धोपलक्षित उपरितनचरमान्तो विवक्षितः, तत्रैकेन्द्रियदेशा अनिन्द्रियदेशाश्च सन्तीतिकृत्वाऽऽह-'जे जीवे त्यादि, इहायमेको द्विकयोगः, त्रिकयोगेषु द्वौ २ | कायौं, तेषु हि मध्यमभङ्गः, स चायम्-'अहवा एगिदियदेसा अणिंदियदेसा य बेंदियस्स य देसा नत्थि' एवंरूपो नास्ति, तत्र | द्वीन्द्रियस्योपरितनचरमान्ते मारणान्तिकसमुद्घातेन गतस्यापि देश एव तत्र सम्भवति, न पुनः प्रदेशवृद्धिहानिकृतलोकवशादने| कातरात्मकप्राक्चरमान्तवद्देशा, उपरितनचरमान्तस्यैकप्रतररूपतया लोकदन्तकाभावेन देशानेकत्वाहेतुत्वादिति, अत आह|'एवं मझिल्लविरहिओ'त्ति त्रिकभङ्गक इति प्रक्रमः उपरितनचरमान्तापेक्षया । अथ जीवप्रदेशप्ररूपणायां एवं 'आइल्लविर| हिओ'त्ति यदुक्तं तस्यायमर्थः-इह प्रागुक्ते भङ्गत्रये प्रदेशापेक्षया 'अहवा एगिदियप्पदेसा य अणिदियप्पदेसा य बेंदियस्स यप्प| एसे' इत्ययं प्रथमभङ्गको न वाच्यः, द्वीन्द्रियस्य च प्रदेश इत्यस्यासम्भवात् , तदसम्भवश्व लोकव्यापकावस्थाऽनिन्द्रियवर्जजीवानां | यत्रैकः प्रदेशस्तत्रासङ्ख्यातानामेव तेषां भावात् , 'अजीवा जहा दसमसए तमाए'त्ति तमाख्यां दिशमाश्रित्य सूत्रमधीतं, |तथेहोपरितनचरमान्तमाश्रित्य वाच्यं, तच्चेदम्-'जे अजीवा ते दुविहा पं०, तं०-रूवि० अरूविअजीवा य, जे रूविअजीवा ते
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
चउब्विहा पं० तं०- खंधा ४, जे अरूविअजीवा ते छन्त्रिहा पं० तं० नो धम्मत्थिकाएं धम्मत्थिकायस्त देसे धम्मत्थिकायपदेसा २' एवमधर्माकाशास्तिकाययोरपीति । 'लोगस्स णं भंते ! हेडिल्ले' इत्यादि, इह पूर्वचरमान्तवद् भंगाः कार्याः, नवरं तदीयस्य भङ्गत्रयस्य मध्यात् 'अहवा एगिंदियदेसा य वेदियस्स देसा' एवंरूपो मध्यमभङ्गोत्र वर्ज्यः, उपरितनचरमान् प्रोक्तयुक्त्या तस्यासम्भवाद्, अत आह— 'मज्झिल्लविरहिओ'त्ति, इति देशभङ्गा उक्ताः । अथ प्रदेशभङ्गानाह - 'पएसा आइल्लविर - हिया सव्वेसिं जहा पुरथिमिले चरिमंतेत्ति प्रदेशचिन्तायामाद्यभङ्गरहिताः प्रदेशा वाच्या इत्यर्थः, आद्यश्च भङ्ग एकवचनान्तप्रदेशशब्दोपेतः, स च प्रदेशानामधश्वरमान्ते बहुत्वात् न सम्भवति, संभवति च ' अहवा एगिंदियपदेसा वेदियस्स देसा अहवा एगिंदियपदेसा बिंदियाण यप्पदेसा' इत्येतत् द्वयं, 'सव्वेसिं'ति द्वीन्द्रियाद्यनिन्द्रियान्तानां सर्वेषां बहुत्वात् तत्प्रदेशानामपि बहुत्वं, नैकत्वं, 'विमला दिसा तहेव 'त्ति दशमशते यथा विमला दिगुक्ता तथैव रत्नप्रभोपरितनचरमान्तो वाच्यः निरवशेषं यथा स्यात् स चैवम्- 'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभापुढवीए उवरिल्ले चरमंते किं जीवा ? ६, गो० ! नो जीवा' एकप्रदेशिकप्रतरात्मकत्वेन तत्र तेषामवस्थानाभावात् 'जीवदेसावित्ति जे जीवदेसा ते नियमा एगिंदियदेसा, सर्वत्र तेषां भावात्, अहवा एगिंदियदेसा य बेइंदियस्स य देसे, अहवा एगिंदियदेसा य वेदियस्स य देसा २, अहवा एगिंदियाण य देसा ३, रत्नप्रभा हि द्वीन्द्रियाणामाश्रयस्ते चैकेन्द्रियापेक्षयाऽतिस्तोकास्ततस्तदुपरितनचरमान्ते तेषां कदाचिदेशः स्यात् देशा वेति, एवं त्रीन्द्रि यादिष्वप्यनिंद्रियान्तेषु तथा 'जे जीवप्पएसा ते नियमा एगिंदियप्पएसा अहवा एगिंदियपदेसावि वेदियस्स य पएसा अहवा एगिंदियप्पएसा बेइंदियाण य पएसा एवं त्रीन्द्रियादिष्वप्यनिन्द्रियान्तेषु, तथा 'जे अजीवा ते दुविहा पं० तं०-रूविअजीवा अरू
DOC DO JO:
१६ श० २८ उद्देशः
॥२३०॥
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
विअजीवा, जे रूविअजीवा ते चउव्हिा पं० तं० खंधा ३, जाव परमाणुपोग्गला, अरूविअजीवा ते सत्तविहा पं० तं०-नो धम्मस्थिका धम्मत्थिकायस्स देसे ? धम्मत्थिकायरूपवि पदेसा २ एवमधम्मत्थिकायस्सवि २ आगासत्थिकायस्सवि २ अद्धासमए 'ति अद्धासमयो हि मनुष्यक्षेत्रान्तर्वर्त्तिनि रत्नप्रभोपरितन चरमान्तेऽस्त्येव, 'हेडिले चरमंते'त्ति यथाऽधश्वरमान्तो लोकस्योक्तः एवं च रत्नप्रभा पृथ्व्या अप्यसाविति स चानन्तरोक्त एव विशेषस्त्वयं-लोकाधस्तनचरमान्ते द्वीन्द्रियाणां देशभङ्गत्रयं मध्यमरहितम्क्तमिह तु रत्नप्रभाधस्तनचरमान्ते पञ्चेन्द्रियाणां परिपूर्णमेव तद्वाच्यं, शेषाणां द्वीन्द्रियादीनां मध्यमरहितमेव, यतो रत्नप्रभाधस्तनचरमान्ते देवपञ्चेन्द्रियाणां गमागमसद्भावेन देशो देशाथ सम्भवन्ति, अतः पञ्चेन्द्रियाणां परिपूर्णमेव तद्देशभङ्गत्रयं द्विकयोगरूपं स्यात्, द्वीन्द्रियादीनां तु रत्नप्रभाधस्तनचरमान्ते मारणान्तिकसमुद्घातेन गतानामपि तत्र देश एव सम्भवति, न देशाः, तस्यैकप्रतररूपत्वेन देशानेकत्वा हेतुत्वात् तेषां तत्तत्र मध्यमरहितमेव द्विकयोगेषु, अहवा ए० देसा बेंदियाण य देसा इति तृतीयभङ्गे समुद्घातगतानां द्वीन्द्रियाणां बहुत्वात् देशानामपि बहुत्वं अतोऽस्य ग्रहणं, तेन मध्यमरहितत्वमुक्तं, 'चत्तारि चरमंत'त्ति चतुर्दिररूपाः 'उवरिमहेट्ठिल्ला जहा रयणप्पभाए हे डिल्ले'त्ति शर्करप्रभायां उपरितनाधस्तनचरमान्तौ रत्नप्रभाधस्तनचमान्तवद्वाच्यौ, द्वीन्द्रियादिषु पूर्वोक्तयुक्तेर्मध्यमभङ्गरहितं पञ्चेन्द्रियेषु परिपूर्ण देशभङ्गत्रयं, प्रदेशचिन्तायां तु द्वीन्द्रियादिषु सर्वेष्वाद्यभङ्गरहितं शेषभङ्गद्वयं, अजीवचिन्तायां तु रूपिणां चतुष्कमरूपिणां त्वद्धासमयस्य तत्राभावेन पहुं वाच्यमिति भावः अथ शर्कराप्रभातिदेशेन शेष पृथ्वीनां सौधर्मादिदेवलोकानां ग्रैवेयकानां च प्रस्तुतवक्तव्यतामाह - ' एवं जाव असत्तमाएं इत्यादि, ग्रैवेयकविमानेषु यो विशेषस्तमाह- 'नवर' मित्यादि, अच्युतान्तदेवलोकेषु हि देवपञ्चेन्द्रियाणां गमागमसद्भावात् उपरितनाधस्तन
१६ श० ८ उद्देशः
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
चरमान्तयोः पञ्चेन्द्रियेषु देवानाश्रित्य भङ्गत्रयं सम्भवति, ग्रैवेयकविमानेषु तु देवपश्चेन्द्रियगमागमाभावात् द्वीन्द्रियादिध्वेष पञ्चेन्द्रियेष्वपि मध्यमभङ्गरहितं शेषं भङ्गद्वयं तयोः स्यादिति ॥ चरमाधिकारादेव परमाणुस्वरूपमाह-'परमाणु' (सू. ५८५) इत्यादि, | इदं च गमनसामर्थ्य परमाणोस्तथास्वभावत्वादिति मन्तव्यमिति । 'वासं वासइत्ति (सू. ५८६) वर्षों-वर्षति मेघो नो वा, अचक्षुरालोके हि दृष्टिहस्तादिप्रसारणेन ज्ञायत इतिकृत्वा हस्तादिकं आकुश्चयेद्वा प्रसारयेद्वा आदित एवेति । 'जीवाणं आहारोवचिया पोग्गल'त्ति (मू. ५८६) जीवानां जीवानुगता इत्यर्थः, 'आहारोपचिताः' आहारतया चयं-पुष्टिं गता इत्यर्थः, बोंदिचिय'त्ति अव्यक्तावयवशरीररूपतया चिताः, 'कलेवर'त्ति व्यक्तावयववपुश्चिताः, एवमुच्छासचिताः पुद्गला इत्याद्यपि द्रष्टव्यं, अनेनेदमुक्तं-जीवानुगामिस्वभावाः स्युः, ततश्च यत्रैव क्षेत्रे जीवास्तत्रैव पुद्गलानां गतिः स्यात् , 'पोग्गलामेव'त्ति पुद्गलानेव 'पप्प'त्ति आश्रित्य जीवानां 'अजीवाण यति पुद्गलानां गतिधर्मः, 'आहिज्जइ'त्ति आख्यायते, इदमुक्तं स्यात्-यत्र क्षेत्रे पुद्गलास्तत्रैव जीवानां पुद्गलानां च गतिः स्यात् , एवं चालोके नैव सन्ति जीवाः पुद्गलाश्च, तत्र जीवपुद्गलानां गति स्ति, तदभावाचालोके देवो हस्ताद्याकुञ्चयितुं प्रसारयितुं च न प्रभुरिति ॥ १६ शतेऽष्टमः॥
'जहेव चमरस्स'त्ति (सू. ५८८) यथा चमरस्य द्वितीयशताष्टमोद्देशकोक्तस्य सुधर्मसभास्वरूपं प्रोक्तं तथा बलेरपि वाच्यं, तच्च तत एवावसेयं, 'एवं पमाणं जहेव तिगिछिकूडस्त'त्ति यथा द्वितीयशताष्टमोदेशकोक्तचमरसत्कतिगिंछकूटाख्यगिरेः प्रमाणमुक्तं तथाऽस्यापि रुचकेन्द्रस्य वाच्यं, एतदपि ततो ज्ञेयम् ,'तं चेव पमाणं'ति यत् प्रमाणं चमरसत्कतिगिंछकूटाख्योत्पातगियुपरिवर्तिनः प्रासादावंसकस्य तदेव बलिसत्कस्यापि रुचकेन्द्राख्योत्पातगिर्युपरिवर्तिनस्तस्य, तदपि द्वितीयशतात् ज्ञेयं, 'सिंहा
॥२३१॥
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगासण सपारचा
श० ८ उद्देशः
सणं सपरिवाति प्रासादावतंसकमध्ये बलिसत्कं सिंहासनं बलिपरिवारसिंहासनोपेतं वाच्यमित्यर्थः, तदपि. द्वितीयशतात् लघुवृत्तौ । ज्ञेयं, केवलं चमरस्य सामानिकानां चतुःषष्टिसहस्राणि आसनानि आत्मरक्षकाणां तान्येव चतुर्गुणान्युक्तानि बलेस्तु सामानिकानां.
पष्टिसहस्रासनानि आत्मरक्षकाणां तान्येव चतुर्गुणानि अयं विशेषः, 'अट्ठो तहेव, नवरं रुयगिंदप्पभाईति यथा तिगिंछकूटस्य नामान्वर्थाभिधायि वाक्यं तथाऽस्यापि वाच्यं, केवलं तिगिंछकूटान्वर्थप्रश्नोत्तरे यसात्तिगिंछप्रभाण्युत्पलादीनि सन्ति तेन तिगिछकूट इत्युच्यते, इह तु रुचकेन्द्रप्रभाणि पद्मादीनि तत्र सन्ति ततो रुचकेन्द्रकूट इति वाच्यं, रुचकेन्द्रस्तु रत्न विशेष इति, 'तं चेव'त्ति तत् पुनः सूत्रमत्रैवमध्येयम्-'से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ-रुअगिंदे उप्पायपव्वए ?, गोयमा! रुयगिंदे णं बहूई उप्पलाई पउमाई कुमुयाइं जाव रुयगिंदवण्णाई रुयगेंदलेस्साई रुयगिंदप्पभाई से तेणटेणं रुयगिंदे उप्पायपव्वए तहेव जाव'त्ति चमर-1 चंचाव्यतिकरे सूत्रमुक्तं इहापि तथैव वाच्यं, पणपण्णं च कोडीओ पण्णासं च सयसहस्साई पण्णासं च सहस्साई वीईवइत्ता इमं | | रयणप्पडं पुढविति 'पमाणं तहेवति यथा चमरचञ्चायाः, तच्चेदम्-'एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिण्णि जोय-1
सयसहस्साई सोलस य सहस्साई दोण्णि य सत्तावीसे जोयणसए तिणि य कोसे अट्ठावीसं धणुसयं तेरस अंगुलाई अद्धंगुलयं च किंचिविसेसाहियं परिक्खेवणं पण्णत्तंति जाव बलिपेढस्स'त्ति नगरीप्रमाणाभिधानानन्तरं प्राकारतद्वारोपकारिकालयनप्रासादावतंसकसुधर्मसभाचैत्यभवनोपपातसभाहदाभिषेकालङ्कारसभाव्यवसायसभादीनां प्रमाणं स्वरूपं तावद् वाच्यं यावद्भलिपीठस्य, तच्च सूत्रान्तरात् ज्ञेयं, 'उववाओ'त्ति उपपातसभायां बलेरुपपातवक्तव्यता वाच्या, सा चैवम्-'तेणं कालेणं तेणं समएणं वइरोयजिंदे अहुणोचवण्णमित्तए समाणे पंचविहाए पजत्तीए पजत्तिभावं गच्छई' इत्यादि, 'जाव आयरक्ख'त्ति इह यावत्करणादभि
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
RR उद्देश:
कोऽलङ्कारग्रहणं पुस्तकवाचनं सिद्धायतनप्रतिमार्चनं सुधर्मसभागमन, तत्रस्थस्य सामानिका अग्रमहिष्यः पर्षदोऽनीकाधिपतय आत्मरक्षाश्च पार्श्वतो निषीदन्तीति वाच्यं, एतद्वक्तव्यताप्रतिबद्धसूत्रसङ्केपायाह-सव्वं निरवसेसं'ति, नवरं चमरस्य सागरोपमस्थितिः | बलेस्तु साधिकसागरोपमस्थितिः प्रज्ञप्तेति ॥ १६ शते नवमः॥ __'ओहिपयंति (सू. ५८९) प्रजापनात्रयस्त्रिंशत्तमं पदं, तच्चैवम्-'भवपचया य खओवसमिया य, दोण्हं भवपच्चइया, तं०देवाण य नेरइयाण य, दोण्हं खओवसमिया, तं०-मणुस्साणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण य इत्यादि ॥१६ शते दशमः॥ 'दीवे' त्यादि (सू. ५९०) एवमन्यदप्युद्देशकत्रयं भावयितव्यमिति ॥ षोडशशतं वृत्तितः सम्पूर्णम् ॥
अथ सप्तदशमारभ्यते-तत्र 'कुंज नि(*७७)श्रेणिकसूनुकूणिकराज्ञो भूतानन्दो यो हस्ती तद्वाच्यः१ 'संजय'त्ति संयताद्यर्थः । २ 'सेलेसित्ति शैलेश्यादिवाच्यः ३ किरिय'त्ति क्रियादिवाच्यः ४ ईसाणति ईशानेन्द्रवाच्यः ५ 'पुढवित्ति पृथिव्यर्थः ६ | सप्तमश्च, 'दग'त्ति अपकायार्थः ८ नवमश्च, वाउ'त्ति वायुकायार्थो दशमः एकादशश्च, एगिदिय'त्ति एकेन्द्रियार्थः १२ 'नाग'त्ति नागकुमारार्थः १३ 'सुवण्ण'त्ति सुपर्णकुमारार्थः १४ 'विज्जुत्ति विद्युत्कुमारार्थः १५ 'वाउ'त्ति वायुकुमारार्थः १६ 'अ| ग्गि'त्ति अग्निकुमारार्थः १७ गाथार्थः। 'भूयाणंदि'त्ति (सू.५९१) भूतानन्दाख्यः कूणिकराज्ञः प्रधानहस्ती । 'तलं ति (सू . ५९२) तालवृक्षं 'पवालेमाणे वत्ति अधःप्रपातयन् वा 'पंचहिं किरियाहिं पुढे'त्ति तालफलानां तालफलाश्रितजीवानां च यः प्राणा|तिपातक्रियाकारकोऽसावाद्यानामपि इतिकृत्वा पञ्चक्रियाभिः स्पृष्ट इत्युक्तं १, येऽपि च तालतालफलनिर्वर्त्तकजीवास्तेऽपि च पञ्च
२३२॥
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
IAHINDIHINDI
श्रीभग
लघुवृत्ती
१७० १ उद्देशः
I NDIAN
Castil itamaan Hamallantun
क्रियाः तदन्यजीवान् सङ्घट्टनादिभिरपद्रावयन्तीतिकृत्वा २'अहे णमित्यादि, अथ पुरुषकृततालफलप्रचलनादेरनन्तरं तत् तालफलमात्मनो गुरुकतया यावत्करणात् सम्भारिकतयेति दृश्यं, 'पञ्चोवयनाणे'त्ति प्रत्यवपतत् यांस्तत्राकाशादौ प्राणादीन जीविताद् व्यपरोपयति 'तओ णं ति तेभ्यः सकाशात् कतिक्रियोऽसौ नरः ?, उच्यते, चतुक्रियो, वधनिमित्तभावस्याल्पत्वेन तासां चतसृणामेव विवक्षणात् , तदल्पत्वं च यथा पुरुषस्य तालफलप्रचलनादौ साक्षात् वधनिमित्तभावोऽस्ति न तथा तालफलव्या| पादितजीवेष्वितिकृत्वा ३, एवं तालफलनिवर्तकजीवा अपि ४ फलनिवर्त्तकास्तु पंचक्रिया एव साक्षात् तेषां वधहेतुत्वात् ५, ये | चाधः पततस्तालफलस्योपग्रहे-उपकारे वर्तन्ते ते जीवाः पञ्चक्रियाः, वधे तेषां निमित्तभावस्य बहुत्वात् ६, एतत्सूत्राणां विशेषव्याख्यानं पञ्चमशतोक्तकाण्डक्षेप्तृपुरुषसूत्रात् ज्ञेयं, एतानि च फलद्वारेण षट् क्रियास्थानान्युक्तानि, मूलादिष्वपि पडेव भावनीयानि, 'एवं जाव बीयंति यावत्करणात् कन्दसूत्राणीव स्कन्धत्वक्शालप्रवालपत्रपुष्पफलबीजसूत्राण्यध्येयानीति सूचितं। 'सिय तिकिरियत्ति (सू. ५९३) यदौदारिकशरीरं परपरितापाद्यभावेन निर्वर्तयति तदा त्रिक्रियः, यदा परपरितापं कुर्वस्तनिवर्तयति तदा
चतुष्क्रियः, यदा परमतिपातयंस्तन्निर्वत्तयति तदा पश्चक्रियः, पृथक्त्वदण्डके स्याच्छब्दप्रयोगो नास्ति, एकदापि सर्वविकल्पसद्भा|वादिति, 'छव्वीसं दंडगति पञ्च शरीराणीन्द्रियाणि च त्रयश्च योगा एते च मीलिता १३ एते चैकत्वपृथक्त्वाभ्यां गुणितः २६॥ | 'कइविहा णं भंते ! भावेति (सू. ५८४) इदं भावस्वरूपं प्राक्प्रोक्तमेव 'एएणं अभिलावेणं' अनुयोगद्वारे यथा तच्चेदम्-'से किं तं उदइए ?, अट्ठकम्मपगडीणं उदएणं से तं उदइए' इत्यादि ॥१७ शते प्रथमः॥ | 'चक्किया केइ आसइत्तए वत्ति (सू. ५९०) धर्मादौ शक्नुयात् कश्चिदासितुं. नायमर्थः समर्थो, धर्मादेरमूर्तत्व
Minimukhilmymail
me
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
१७ श २ उद्देश:
रति अनिशिक्षा देहिना
HomonHONIEOmammi Mammimadirandihinduindi mom mom indi
चासनकरणस्य शक्यत्वात् । अथान्ययूथिकमतमाह-'जस्स णं एगे पाणाएवि दंडे'त्ति (सू. ५९६) जस्स'त्ति येन देहिना एकप्राणिनि-एकत्रापि जीचे सापराधादौ पृथ्वीकायिकादौ वा, किं पुनर्बहुषु ?, दण्डो-वधः, 'अणिक्वित्ते'त्ति अनिक्षिप्तः-अनु|ज्झितोऽप्रत्याख्यातः स्यात् स एकान्तबाल एव, न बालपण्डिताः, एकान्तबालत्वव्यपदेशनिबन्धनस्य सर्वप्राणिदण्डात्यागस्य भा. वादिति परमतं, स्वमतं तु एकप्राणिन्यपि येन दण्डपरिहारः कृतोऽसौ नैकान्तबालः, किं तर्हि ?, बालपण्डितो, विरत्यविरतिसद्भावेन | मिश्रत्वात् तस्य, अथ प्रामुक्तयोः संयतपण्डितयोः शब्दतोऽर्थतश्चैक्थेऽपि अस्ति कोऽपि विशेषः ?, उच्यते, संयतत्वं क्रियाद्यपेक्षं पण्डि
तत्वं बोधविशेषापेक्षं चेति । 'अण्णउत्थिया णमित्यादि (सू . ५९७) प्राणातिपातादिपु वर्तमानस्य देहिनः 'अण्णे जीवेत्ति | जीवति-प्राणान् धारयति इति जीवः, शरीरं प्रकृतिरित्यर्थः, स चान्यो-व्यतिरिक्तः, अन्यो जीवस्य-देहस्य सम्बन्धी अधिष्ठायकत्वादात्मा-जीवात्मा, पुरुष इत्यर्थः, अन्यत्वं च तयोः पुद्गलापुद्गलस्वभावत्वात् , ततश्च शरीरस्य प्राणातिपातादिषु वर्तमानस्य दृश्यमानत्वात् शरीरमेव तत्कर्तृ, न पुनरात्मा इत्येके, अन्ये त्वाहुः-जीवतीति जीवो-नारकादिपर्यायः, जीवात्मा तु सर्वभेदानु| गामि जीवद्रव्यं, द्रव्यपर्याययोश्चान्यत्वं, तथाविधप्रतिभासभेदनिबन्धनत्वात् घटवत् पटात् , तथाहि-द्रव्यमनुगताकारां बुद्धिं | कुर्यात् पर्यायस्त्वननुगताकारामिति, अन्ये त्वाहुः-अन्यो जीवः, अन्यश्च जीवात्मा-जीवस्यैव स्वरूपमिति, प्राणातिपातादिविचित्रक्रियाभिधानं चेह सर्वावस्थायां जीवजीवात्मनो दख्यापनार्थमिति परमतं, स्वमतं तु-सच्चेव जीवे सच्चेव जीवाय'त्ति स एव
जीवः-शरीरं स एव जीवात्मा, जीव इत्यर्थः, कथञ्चिदिति गम्यं, न ह्यनयोरत्यन्तं भेदः, अत्यन्तभेदे देहेन स्पृष्टस्यासंवेदनप्रसङ्गः, | देहकृतस्य च कर्मणो जन्मान्तरे वेदनाभावप्रसङ्गः, अन्यकृतस्यान्यसंवेदने च अकृताभ्यागमप्रसङ्गः, अत्यन्तमभेदे च परलोका
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
DOGPOLDO DEL DO
भाव इति, द्रव्यपर्यायव्याख्यानेऽपि न द्रव्यपर्याययोरत्यन्त मेदः तथाऽनुपलब्धेः यश्व प्रतिभासमेदो नासावात्यन्तिकतद्भेदकृतः, किन्तु पदार्थानामेव तुल्यातुल्यरूपकृत इति, जीवात्मा - जीवरूपं, इह तु व्याख्याने खरूपवतो न खरूपमत्यन्तं भिन्नं, भेदे हि नि:स्वरूपता तस्य प्राप्नोति न च शब्दभेदे वस्तुनो भेदोऽस्ति शिलापुत्रकस्य वपुरित्यादाविवेति । 'पुब्वामेव रूवी भवित्त 'ति (सू. ५९८ ) पूर्व विवक्षितकालात् शरीरादिपुद्गल सम्बन्धात् मूर्ती भूत्वा मूर्त्त इत्यर्थः, अरूविं'ति अरूपिणममूर्तमात्मानमिति गम्यते जानामि विशेषज्ञानेन 'पासामि पश्यामि सामान्येन दर्शनेन 'बुज्झामि ति बुध्ये- श्रघे अभिसमागच्छामीति सर्वज्ञानभेदैः परिच्छिनधि, अनेन वर्त्तमानज्ञानमुक्तं, अथातीतकाले एभिरेव धातुभिस्तदुच्यते - अभिसमन्वागतमितियावत् ता गय सत्ति तथा देवत्वं प्राप्तस्य 'सरूविस्स' मूर्त्तस्य सवेदस्य-रूयादिवेदयुक्तस्येत्यादि, 'सच्चेवणं भंते! से जीव 'त्तियो देवादि - रभूत् स एवासौ भदन्त ! जीव: पूर्व पश्चात् 'अरूवि'त्ति अवर्णादिः, 'रूवित्ति वर्णादिमचं 'नो एवं पण्णायति'त्ति नैवं वे वलिनाऽपि प्रज्ञायते, असवाद्, असत्वं च मुक्तस्य कर्मबन्धाभावेन शरीराभावाद् वर्णाद्यभाव इति न रूपी भूत्वा अरूपी स्यादिति ।। १७ शते द्वितीयः ॥
'नष्णत्थेगेण परप्पओगेणं' इति (सू. ५९९) 'णो इणट्ठे समट्ठे' ति योऽयं निषेधः सोऽन्यत्र, कस्मात् ?, परप्रयोगाद्, एजनादिकारणेषु मध्ये परप्रयोगेणैवैकेन शैलेश्या मेजनादि स्यात्, न कारणान्तरेणेति भावः, 'दब्वेयण' ति नारकादिजीव सम्पृक्तपुद्ग़लद्रव्याणामेजना - चलना द्रव्यैजना, 'खेत्ते 'ति नारकादिक्षेत्रे वर्त्तमानानामेजना क्षेत्रजना, 'काले 'ति नारकादीनां काले वर्त्तमानानां एजना कॉलेजना, 'भावेत्ति औदयिकादिभावे वर्त्तमानानां नारकादीनां तद्गतद्रव्यपुद्गलानामेजना भावैजना 'वहिंस'त्ति
JOLJOLJCCCXCJCC(CP)EJOLYOCLO
१७ श९
२-३ उ.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
वृत्तवन्तः 'चिइंसु 'त्ति कृतवन्तः अनुभूतवन्तो वेत्यर्थः ॥ 'चलणे 'त्ति (सू. ६००) एजनैव स्फुटतरा 'सरीरबल त्ति औदारि- १७ श० ३-४उ. कादिवपुश्चलना तत्प्रायोग्यपुद्गलानां तद्रूपतया परिणामने व्यापारः चलना, एवमिन्द्रिययोगचलने अपि 'चलिस' त्ति औदारिकवपुश्चलनं कृतवन्तः 'निब्बेए' त्ति (सू. ६०१ ) निर्वेदः - संसारविरक्तता 'गुरुसाहम्मिय'त्ति गुरूणां साधम्मिकाणां सामान्यसाधूनां शुश्रूषणा-सेवा निन्दनं आत्मसाक्षिकं गर्हणं परसाक्षिकम् 'विणिवद्दणयाए 'त्ति व्यवशमनता परस्मिन् क्रोधान्निर्वर्त्तयति क्रोधोज्झनं श्रुतसहायता 'भावे'त्ति हास्यादावप्रतिबद्धता 'विउसमणम'त्ति विनिवर्तनमसंयमस्थानेभ्यः 'विवित्त'त्ति विविक्तख्यादिरहितशयनासनसेवनता सा तथा 'जोगपच्चक्खाण'त्ति योगानां - मनःप्रभृतीनां प्राणातिपातादिषु प्रत्याख्यानं योगप्रत्याख्यानं, 'सरीर'त्ति विषयवर्जनं वपुः प्रत्याख्यानं, कषायप्रत्या० क्रोधादिवर्जनं 'संभोगपचक्खाणे 'ति सम्भोगः - स्वान्यलाभमीलनात्मकेन भोग एकमण्डलीभोक्तृत्वमित्यर्थः, तत्प्रत्याख्यानं जिनकल्पादिप्रतिपच्या परिहारः 'उबहि'त्ति उपधिप्रत्या० अधिकोपधिवर्जनं, क्षमा, 'भावसच्चेति भावसत्यं पारमार्थिकावितथत्वं, मनस इत्यर्थः, 'एवं जोगसचे 'त्ति योगा मनोवाक्कायास्तेषां सत्यं योगसत्यं, 'करण'त्ति करणे - प्रतिलेखनादौ यथोक्तविधिकर्तृत्वं करणसत्यम् 'मणसमन्नाहारणय'त्ति मनसः समितिसम्यक् अन्विति - स्वावस्थानानुरूपेण आहरणं संक्षेपणं मनस्समन्वाहरणता, एवमितरे अपि, कोधविवेकः - क्रोधत्यागः 'वेयण'ति वेदना क्षुधादिव्यथासहनं 'मारणंति०' मारणान्तिकोपसर्गसहनेन ।। १७ शते तृतीयः ॥
'जहां पढमसए'त्ति (सू. ६०२) यथा प्रथमशतपष्ठोद्देश के, सा चैवम्- 'सा भंते ! ओगाढा कजइ ?, गो० ! ओगाढा कजड़, णो अणोगाढा कञ्ज' इत्यादि व्याख्या प्राग्वत्, 'जंसमयं ' यस्मिन् समये प्राणातिपातेन क्रिया-कर्म क्रियते इह स्थाने तस्मि
॥२३४॥
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
wilmy
Pram
श्रीभग लघुवृत्ती
५-६ उ.
| निति वाक्यशेषो दृश्यः, एवं देशे प्रदेशेऽपि वाच्यम् । १७ शते चतुर्थः ।। __ 'जहा ठाणपए'त्ति (सू. ६०४) प्रज्ञापनाद्वितीयपदे, तच्चैवम्-उर्दू चंदिममूरियगहगणनक्खत्ततारारूवाणं बहूई जोयणसयाई जोयणसहस्साई जाव उप्पइत्ता एत्थ णं ईसाणे णामे कप्पे पण्णत्ते' इत्यादि, शक्रविमानवक्तव्यता, सा चैत्रम्-'अद्धतेरसजोपणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं ओयालीसंजोयणसयसहस्साई बावन्नं च सहस्साई अट्ट य अडयाले जोयणसए परिक्खेवेण मित्यादि। ॥१७ शते पञ्चमः॥
'समोहए'त्ति (सू. ६०५) समवहतः-कृतमारणान्तिकसमुद्घातः 'उववजईत्ति उत्पादक्षेत्रं गत्वा 'संपाउणेज'त्ति पुद्गल| ग्रहणं कुर्यात् उत व्यत्यय इति प्रश्नः, गो०! पुचि वा उववजित्ता पच्छा संपाउणेजा' मारणान्तिकसमुद्घातान्नित्यं यदा प्राक्तनशरीरस्य त्यागात् कन्दुकगत्योत्पत्तिदेशं गच्छति तदोच्यते-पूर्वमुत्पद्य पश्चात् सम्प्राग्रुयात्-पुद्गलान् गृह्णीयात् , आहारयेदित्यर्थः, 'पुटिव वा संपाउणित्ता पच्छा उववजिज'त्ति यदा मारणान्तिकसमुद्घातगत एव म्रियते इलिकागत्योत्पादस्थानं याति तदोच्यते-पूर्व सम्प्राप्य-पुद्गलान् गृहीत्वा पश्चात् उत्पद्यते, प्राक्तनशरीरस्थजीवप्रदेशसंहरणतः, समस्तजीवप्रदेशैः मृत्वा क्षेत्रं गतस्स्यात् इति भावः १ 'देसेण वा समोहण्णइ सव्वेण वा समोहण्णइ'त्ति यदा मारणान्तिकसमुद्घातगतो म्रियते तदेलिकागत्योत्पत्तिदेशं गच्छति, तत्र जीवदेशस्य पूर्वदेह एव स्थितत्वात् देशस्य चोत्पत्तिदेशे प्राप्तत्वात् देशेन समवहत इत्युच्यते, यदा तु मारणान्तिकसमुद्घातात् प्रतिनिवृत्तः सन् म्रियते तदा सर्वप्रदेशसंहारणतोगेन्दुकगत्योत्पत्तिदेशप्राप्तौ सर्वेण समवहत इन्युच्यते, तत्र च देशेन समवहन्यमान इलिकागत्या गच्छन्नित्यर्थः, पूर्व सम्प्राप्य-पुद्गलान् गृहीत्वा पश्चादुत्पद्यते, सर्वात्मनोत्पादक्षेत्रे आग
Comments
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
|च्छति, सब्वेणं समोहण्णमाणे त्ति गेन्दुकगत्या गच्छनित्यर्थः, पूर्वमुत्पद्य सर्वात्मनोत्पाददेशमासाद्य पश्चात् 'संपाउणेज'त्ति पुद्गलग्रहणं कुर्यादिति ॥ १७ शते षष्ठः॥ शेषास्सुगमा एव (सू.६०६-६१६) सप्तदशशतं लघुवृत्तितःसम्पूर्णम् ।।
।१८० १ उद्देशः
अथ अष्टादशमारभ्यते, 'पढमति (*७८) जीवादिपदार्थानां प्रथमाप्रथमत्वादिवाच्यः १ 'विसाह'त्ति विशाखानगरीवाच्यः २'मागंद'त्ति माकन्दीपुत्राख्यसाधुवाच्यः ३ 'पाणाइवाय'न्ति प्राणातिपातं ४ 'असुरति असुरवाच्यः ५, 'गुल'त्ति गुलाद्यर्थविशेषवाच्यः ६ वे वली ७, 'अणगार'त्ति अनगारः ८, 'भविय'त्ति भव्यद्रव्यनारकादिवाच्यः ९ 'सोमिल'त्ति सोमि| लद्विजवाच्यः, १०, इति उद्देशकसङ्ग्रहगाथार्थः । अत्र उद्देशकद्वारगाथामाह-"जीवाहारगभवसंणी लेस दिट्ठी य संजय कसाए। नाणे जोगुवओगे वेए य सरीरपज्जत्ती ॥१॥" प्रथमद्वारमाह-'जीवे णं भंतेत्ति (सू . ६१७) जीवो भदन्त ! जीवभावेन-जीव| त्वेन किं प्रथमः ?, किं जीवत्वमसत्प्रथमतया प्राप्तं, उत 'अपढमति अप्रथमः, अनाद्यवस्थितजीवत्व इत्यर्थः, अत्रोत्तरम्-'अपढमें त्ति इह प्रथमत्वाप्रथमत्वयोर्लक्षणगाथा-जो जेण पत्तपुब्यो भावो सो तेण अपढमो होइ । जो जं अपत्तपुव्वं पावइ सो तेण पढमोत्ति ।" 'एवं नेरइए'त्ति नारकोऽप्यप्रथमः, अनादिसंसारे नारकत्वस्थानन्तशः प्राप्तपूर्वत्वात, 'सिद्धे णं भंते !' इत्यादी 'पढमे'त्ति सिद्धेन सिद्धत्वस्याप्राप्तपूर्वस्य प्राप्तत्वात् तेनासौ प्रथम इति, बहुत्वेऽप्येवमेव, आहारकद्वारे 'आहारए ण'मित्यादि, आहारकत्वेनाप्रथमः, अनन्तभवेऽनन्तशः प्राप्तपूर्वत्वादाहारकत्वस्य, एवं नारकादिरपि, सिद्धस्त्वाहारकत्वे न पृच्छयते, अनाहारकत्वात्तस्येति, 'अणाहारए गं'ति 'सिय पढमेत्ति स्यादिति कश्चिजीवोऽनाहारकत्वेन प्रथमः, यथा सिद्धः, कश्चिच्चाप्रथमो यथा
॥२३५॥
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगव लघुवृत्तौ
संसारी, संसारिणो विग्रहगतावनाहारकत्वेन प्रथमो यथा सिद्धः, कश्चिच्चाप्रथमो यथा संसारी, संसारिणो विग्रहगतावनाहारकत्व - स्यानन्तशः प्राप्तपूर्वत्वात् 'एकेके पुच्छा भाणियव्य'त्ति यत्र पृच्छावाक्यं न लिखितं तत्रैकस्मिन् पदे पृच्छावाक्थं वाच्यं । भव्यद्वारे 'भवसिद्धिए' इत्यादि, भवसिद्धिक एकत्वेन बहुत्वेन च यथाऽऽहारकस्तथा वाच्यः, अप्रथम इत्यर्थः, यतो भव्यस्य भव्यत्वमनादिसिद्धमतोऽसौ भव्यत्वेन न प्रथमः, एवमभवसिद्धिकोऽपि, 'नोभवसिद्धिएनोअभवसिद्धिए णमित्यादि, इह च जीवपदं सिद्धपदमध्यात् सम्भवति, न तु नारकादीनि, नोभवसिद्धिकनोअभवसिद्धिकपदेन सिद्धस्यैवाभिधानात् तयोरेकत्वे पृथक्त्वे प्रथमत्वं वाच्यं, संज्ञिद्वारे - 'सणीनं 'ति संज्ञी जीवः संज्ञिभावेनाप्रथमः, अनन्तशः संज्ञित्वभावात्, 'विगलिंदियवज्जं 'ति एकद्वित्रिचतुरिन्द्रियान् वर्जयित्वा शेषा नारकादिवैमानिकान्ताः संज्ञिनोऽप्रथमतया वाच्या इत्यर्थः, एवमसंज्ञ्यपि, नवरं 'जाव वाणमंतर'ति असंज्ञित्वविशेषितानि जीवनारकादीनि व्यन्तरान्तानि पदान्यप्रथमतया वाच्यानि तेषु हि संज्ञिष्वपि भूतपूर्वतयाऽसंज्ञित्वं लभ्यते, असंज्ञिनामुत्पादात् पृथव्यादयस्तु असंज्ञिन एव तेषां अप्रथमत्वमेव, अनन्तशस्तल्लाभात् उभयनिषेधपदं च जीवमनु| ष्यसिद्धेषु लभ्यते तत्र प्रथमत्वं वाच्यं, अत उक्तं- 'नो सण्णी'त्यादि । लेश्याद्वारे 'सले से णं'ति 'जहा आहारए'त्ति अप्रथम इत्यर्थः, अनादित्वात् सलेश्यभावस्य 'नवरं जस्स जा लेस्सा अस्थि'त्ति यस्य नारकादेर्या कृष्णलेश्यादिर्लेश्याऽस्ति सा तस्य वाच्या, इदं च प्रतीतमेव, अलेश्यापदं तु जीवमनुष्यसिद्धेष्वस्ति तेषां च प्रथमत्वं वाच्यं नोसंज्ञिनोअसंज्ञिनामेवेति एतदाह'अले से' त्यादि । दृष्टिद्वारे - 'सम्मद्दिट्ठीए णं'ति 'सिय अपढमे' त्ति कश्चित्सम्यग्दृष्टिर्जीवः सम्यग्दृष्टितया प्रथमः यस्य तत्प्रथमतया दर्शनलाभः कश्चिच्चाप्रथमो, येन प्रतिपतितं सत् सम्यग्दर्शनं पुनर्लब्धमिति, एवं 'एगिंदियवज्जं 'ति एकेन्द्रियाणां सम्यक्त्वं
१८ श० १ उद्देशः
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशः
श्रीभग नास्ति, ततो नारकादिदण्डकचिन्तायां एकेन्द्रियान् वर्जयित्वा शेषः स्यात् प्रथमः स्यादप्रथम इति वाच्यं, प्रथमसम्यक्त्वलाभापेक्षया लघुवृत्तोमप्रथमः द्वितीयादिलाभापेक्षयाऽप्रथमः, सिद्धस्तु प्रथम एव सिद्धत्वानुगतस्य सम्यक्त्वस्य तदानीमेव भावान , 'मिच्छादिट्टी'त्यादि,
'जहा आहारगति एकत्वे पृथक्त्वे च मिथ्यादृष्टीनामप्रथमत्वमिति, अनादित्वान्मिथ्यादर्शनस्य 'सम्मामिच्छादिट्ठी'त्यादि,
जहा सम्म दिढि'त्ति स्यात्प्रथमः स्यादप्रथमः प्रथमेतरसम्यग्दर्शनलाभापेक्षयेति भावः, 'नवरं जस्तथि सम्मामिच्छमत्तंति दण्डकचिन्तायां यस्य नारकादेमिश्रदर्शनमस्ति स एव प्रथमाप्रथमचिन्तायामधिकर्त्तव्यः, संयतद्वारे 'संजए'त्ति इह |
जीवपदं मनुष्यपदं च द्वे एव स्तः, तयोश्चैकत्वात् , तद्यथा सम्यग्दृष्टिरुक्तस्तथाऽसौ वाच्यः-स्यात्प्रथमः स्यादप्रथमः, एतच्च संयमस्य | प्रथमेतरलाभापेक्षया ज्ञेयं, अस्संजए जहा आहारए'त्ति अप्रथम इत्यर्थः, असंयतत्वस्यानादित्वात् , 'संजयासंजए'त्ति संयता| संयतो जीवपदे मनुष्यपदे पञ्चेन्द्रियतिर्यपदे च स्याद् अत एतेष्वेकत्वादिना सम्यग्दृष्टिबद्वाच्य , स्यात् प्रथमः स्यादप्रथम | इत्यर्थः, प्रथमाप्रथमत्वं च प्रथमेतरदर्शनलाभापेक्षया 'नोसंजएनोअसंजए'त्ति निषिद्धसंयमासंयममिश्रभावो जीवः सिद्धश्च स्यात् स प्रथम एवेति । कषायद्वारे-'सकसाय'त्ति कपायिण आहारखदप्रथमाः, अनादित्वात् कपायित्वस्येति, 'अकसाईति अकषायो जीवः स्यात्प्रथमो यथाख्यातचारित्रलाभे, स्यादप्रथमो द्वितीयादिलाभे, एवं मनुष्योऽपि, सिद्धस्तु प्रथम एव, सिद्धत्वेऽकषायत्वस्य प्रथमत्वादिति । ज्ञानद्वारे-नाणीति जहा सम्मद्दिहित्ति स्यात्प्रथमः स्यादप्रथमः इत्यर्थः, तत्र केवली प्रथमः अन्यथाऽप्रथम इति, नवरं 'जं जस्स अत्थि'त्ति जीवादिदण्डकचिन्तायां यत् मतिज्ञानादि यस्य जीवनारकादेरस्ति तत्तस्य वाच्यं, 'अन्नाणी'ति 'जहा आहारएत्ति अप्रथम इत्यर्थः, अनादित्वेनानन्तशोऽज्ञानस्य सभेदस्य लाभात् । योगद्वारे 'सयोगि'ति
TANI
M Aur mr illm
h
२३६॥
em
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
| एतदपि आहारकवदप्रथममित्यर्थः, 'जस्स जो जोगो अस्थि त्ति जीवनारकादिदण्डक चिन्तायां यस्य जीवादेर्मनोयोगादियोऽस्ति स तस्य वाच्यः, स च प्रतीत एव । 'अजोगि ́त्ति जीवो मनुष्यः सिद्धवायोगी स्यात् स च प्रथम एव । उपयोगद्वारे 'सागारे 'त्ति 'जहा अणाहारए'त्ति साकारोपयुक्ता अनाकारोपयुक्ताश्च यथाऽनाहारकोऽभिहितस्तथा वाच्याः, ते जीवपदे स्यात्प्रथमः सिद्धापेक्षया, स्यादप्रथमः संसार्यपेक्षया, नारकादिवैमानिकान्तपदेषु न प्रथमाः अप्रथमाः, अनादित्वात् तल्लाभस्य, सिद्धपदे तु प्रथमाः, साकारानाकारोपयोगविशेषितस्य सिद्धत्वस्य प्रथमत एव भावात्, वेदद्वारे 'सवेयग' त्ति 'जहा आहारय'त्ति अप्रथम एवेत्यर्थः, नवरं 'जस्स जो वेदो अस्थि'त्ति जीवादिदण्डक चिन्तायां यस्य नारकादेर्नपुंसकादिवेदो योऽस्ति स तस्य वाच्यः, स प्रतीत एव, 'अवेयग'त्ति अवेदको यथाऽकपायी तथा वाच्यस्त्रिष्वपि पदेषु जीवमनुष्यसिद्धलक्षणेषु, तत्र जीवमनुष्यपदयोः स्यादप्रथमः अवेदकत्वस्य प्रथमेतरलाभापेक्षया, सिद्धस्तु प्रथम एव । शरीरद्वारे - 'ससरीर' त्ति अयमप्याहारकवदप्रथम एव, नंबरं 'आहारकसरीरत्ति जहा सम्मद्दिट्ठि'त्ति स्यात्प्रथमः स्यादप्रथम इति, अयं च प्रथमेतरलाभापेक्षया, अशरीरी जीवः सिद्धश्च स प्रथम एव । पर्याप्तिद्वारं- 'पंचाहिं 'ति पञ्चभिः पर्याप्तिभिः पर्याप्तः ताभिरपर्याप्तकच आहारकवदप्रथम इति, 'जस्स जा अस्थि' दण्डकचिन्तायां यस्य याः सन्ति तस्य ताः पर्याप्तयो वाच्याः ताव प्रतीता एवेति । अथ प्रथमा प्रथमलक्षणगाथामाह'जो जेण' (७९) गाहत्ति पूर्वार्द्ध कण्ठ्यं, 'सेसेसु' ति सप्तम्यास्तृतीयार्थत्वात् शेषैः- प्राप्तपूर्व भावव्यतिरिक्तैः स्यात् प्रथमः, शेषैः कथंभूतैः ? - अप्राप्तपूर्वैर्विभावैरिति । अथ चरमादित्वं सर्वद्वारेष्वाह - 'जीवे णं'ति जीवो भदन्त ! जीवत्वेन किं चरमः १, किं जीवत्वं मोक्ष्यतीत्यर्थः, अचरमत्ति ?, जीवत्त्वं न मोक्ष्यतीत्यर्थः इति प्रश्नः अत्रोत्तरम् - न चरमः, शाश्वतत्वात्, 'सिय
DOLPOLDO DE
१८ शु० १ उद्देशः
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ|
चरमेत्ति यो नारकः सिद्धिं यास्यति स चरमः, अन्यस्त्वचरमः, पुनर्नरकगमनात , एवं यावद्वैमानिकः, 'सिद्धे जहा जीवे'त्ति अचरम इति, नहि सिद्धः सिद्धतया विनंक्ष्यतीति । 'जीवा गं'ति बहुत्वदण्डकः तादृगेव, आहारकद्वारे 'आहारए सव्वत्यत्ति सर्वेषु जीवादिपदेषु 'सिय चरमे सिय अचरमे'त्ति कश्चिच्चरमो यो निर्वास्थति, अन्यस्त्वचरमः। आहारकपदेऽनाहारकत्वेन जीवः | सिद्धश्चाचरमो वाच्यः, अनाहारकत्वस्य तदीयस्याशाश्वतत्वात् जीवश्चेह सिद्धावस्थ एव, 'सेसहाणेसुत्ति नारकादिपदेषु 'जहा
आहारउ'त्ति स्याच्चरमः स्यादचरम इत्यर्थः, यो नारकादित्वेनानाहारकत्वं पुनर्न लप्स्यते स चरमः, यस्तु तत् लप्स्यतेऽसावचरमः, भव्यद्वारे 'भवसिद्धिउत्ति भव्यो जीवो भव्यत्वेन चरमः, सिद्धिगमनेन भव्यत्वस्य चरमत्वप्राप्तेः, एतच्च सर्वेऽपि जीवा भवसिद्धिकाः सेत्स्यन्तीति वचःप्रामाण्यादित्युक्तं, 'अभवसिद्धिओ सब्वत्थे ति सर्वेषु जीवादिपदेषु 'नो चरम'त्ति अभव्यस्य | भव्यत्वाभावात् , 'नोभव'त्ति उभयनिषेधवान् जीवपदे सिद्धिपदे च भवसिद्धिकवदचरमः, तस्य च सिद्धत्वात् सिद्धस्य सिद्धत्वप| र्यायानपगमादिति, संज्ञिद्वारे संज्ञा 'जहाऽऽहारउ'त्ति संज्ञित्वेन स्याच्चरमः स्यादचरमः, एवमसंड्यपि, उभयनिषेधवांश्च जीवः सिद्धश्चाचरमो, मनुष्यस्तु चरमः, उभयनिषेधवतो मनुष्यस्य केवलित्वेन पुनर्मनुष्यत्वस्यालाभादिति । लेश्याद्वारे 'सलेसे'त्ति 'जहा आहारओति स्याचरमः स्यादचरमः, तत्र ये मुक्तिगामिनस्ते सलेश्यत्वस्य चरमाः, अन्ये त्वचरमाः। दृष्टिद्वारे-'सम्मद्दिट्ठी जहा अणाहारओति जीवस्सिद्धश्च सम्यग्दृष्टिरचरमः, यतो जीवस्य सम्यक्त्वं प्रतिपतितमप्यवश्यंभावि, सिद्धस्य तु तन्न प्रतिपतत्येव, नारकादयस्तु स्याच्चरमाः,ये नारकादयो नारकत्वादिना सह पुनः सम्यक्त्वं न लप्स्यन्ते ते चरमाः, ये त्वन्यथा तेऽचरमाः, 'मिच्छदिट्ठी जहा आहारओत्ति स्याचरमः स्यादचरमः, यो जीवो मुक्तिगामी स मिथ्यादृष्टित्वेन चरमः,
॥२३७॥
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAUH
श्रीभग० लघुवृत्ती
i mwimmigyanmignmilsina milgwiluringina mulinaronlinensityun guildinr
| यस्त्वन्यथा सोऽचरमः, नारकादिस्तु यो मिथ्यात्वयुक्तं नारकत्वं पुनर्न लप्स्यते स चरमः,अन्यस्त्वचरमः,'सम्मामिच्छत्ति 'एगिंदियविगलिंदियवज्जति एतेषां मिश्रं न स्यात् , नारकादिदण्डे नैते मिश्रालापका उच्चारयितव्याः, अस्य चोपलक्षणत्वेन सम्यग्दृष्टिदण्डके एकेन्द्रियवर्जमित्यपि द्रष्टव्यं, एवमन्यत्रापि यत् यत्र न सम्भवति तत्तत्र स्वयं वर्जनीयं, यथा संज्ञिपदे एकेन्द्रियादयः, असंज्ञिपदे ज्योतिष्कादयः,'सिय चरमे सिअ अचरम ति सम्यग्मिथ्यादृष्टिः स्याच्चरमो, यस्य तःपुनर्न भविष्यति, इतरस्त्वचरमः । संयतद्वारे 'संजओ'त्ति अयमर्थः-संयतो जीवः स्याचरमः स्यादचरमः, यस्य पुनः संयमो न भविष्यति स चरमः, अन्यस्त्वचरमः, एवं मनुष्योऽपि, यत एतयोरेव संयतत्वं, असंजओ तहेव'त्ति असंयतोऽपि तथैव यथाऽऽहारकः, स्याचरमः स्यादचरमः, एवं संयतासंयतोऽपि, केवलं जीवपञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्यपदेष्वेव वाच्यः, नवरंजस्सचं अस्थिति, निषिद्धत्रयस्तु चरमः सिद्धत्वात्तस्य । कषायद्वारे-सकसाइत्ति, अयमर्थः-सकषायस्य भेदो जीवादिस्थानेषु स्याचरमः स्यादचरमः, तत्र यो जीवो मुक्तिगामी स सकषायत्वेन चरमः, अन्यस्त्वचरमः, नारकादिस्तु यः सकपायित्वं नारकादियुक्तं पुनर्न प्राप्स्यति स चरमः, अन्यस्त्व-1 चरमः, 'अकसाइ'त्ति अकषायी-उपशान्तमोहादिः स जीवो मनुष्यः सिद्धश्च स्याच्चरमो, यतो जीवस्याकषायित्वं प्रतिपतितमप्यवश्यंभावि, सिद्धस्य न प्रतिपतत्येव, मनुष्यस्तु अकषायितोपेतं मनुष्यत्वं पुनर्यो न लप्स्यते स चरमः, यस्तु लप्स्यतेऽसावचरमः। ज्ञानद्वारे नाणी जहा सम्मद्दिट्ठीति यथा सम्यग्दृष्टिः तथा जीवः सिद्धश्चाचरमो, जीवो हि ज्ञानस्य सतः प्रतिपातेऽप्यवश्यं । पुनर्भावनाचरमः, सिद्धस्त्वक्षीणज्ञानभाव एव स्यात् इति चरमः, शेषास्तु ज्ञानोपेतनारकत्वादीनां पुनर्लाभसम्भवे चरमाः, अन्यथाऽचरमाश्च, 'सव्वत्यत्ति सर्वेषु जीवादिसिद्धान्तेषु पदेषु एकेन्द्रियवर्जेष्विति गम्यं, ज्ञानभेदापेक्षयाऽऽह-आमिणिबोहिएत्ति
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तो
Modeunha
RIHARAHINODHARAM.
करणात् स्याचरमः स्यादचरमः, इति दृश्य, तत्राभिनिवोधिकादि ज्ञानं यः केवलज्ञानप्राप्त्या पुनरपि न लप्स्यते स चरमः, अन्यस्त्वचरमः,'जस्स जं अत्थि'त्ति यस्य जीवनारकादेमुदाभिनिबोधिकाद्यस्ति तस्य तद्वाच्य, तच्च प्रतीतमेव, केवलि त्ति केवलज्ञानी चरमो वाच्यः, अण्णाणी'ति अज्ञानी सभेदः स्याचरमः स्यादचरमः, योऽज्ञानं पुनर्न लप्स्यते स चरमः, यस्त्वभव्यो ज्ञानं न लप्स्यते असावचरमः, एवं यत्र यत्राहारकातिदेशः तत्र स्याचरमः स्यादचरम इति वाच्यं, शेषमप्यनयैव दिशाऽभ्युह्यं। अथ चरमाचरमलक्षणगाथामाह-'जो जं पाविहि'त्ति(*८०)यो जीवनारकादिर्यत् जीवत्वनारकादिकमप्रतिपतितं वा प्राप्स्यति-लप्स्यते || पुनः पुनर्भावं स तेन भावेन-तद्भावापेक्षयाऽचरमः स्यात् , तथाऽत्यन्तवियोगः-सर्वथा विरहो यस्य जीवादेर्येन भावेन स तेनेति | शेषः चरमः स्यादिति ।। १८ शते प्रथमः॥ __'निगमपढमासणिपत्ति (सू. ६१८) नैगमा-वाणिज्यकास्तेषु प्रथमासनिको-वृद्धः, 'कजेसुति गृहकरणस्वजनसन्मानादिकृत्येषु 'कारणेसु'त्ति कृषिवाणिज्यादिहेतुषु 'कोडंबेसु'त्ति कौटुम्बिकेषु-सम्बन्धिजनेषु यथा राजप्रश्नीये, तचैवम्-मंतेसु गुज्झेसु रहस्सेसु ववहारेसु निच्छएसु आपुच्छणिज्जे' इत्यादि, मन्त्रेषु-आलोचेषु गुह्येषु-लज्जनीयव्यवहारगोपनेषु रह-| स्वेषु-एकान्तयोग्येषु आप्रच्छनीयः- प्रष्टव्य इति गम्यं ।। १८ शते द्वितीयः॥
'मंडियपुत्ते जाव'त्ति (म . ६१९) यावत्करणात् पगइउवसंते पयणुकोहमाणमायालोभे इत्यादि दृश्य, इह पृथिव्यब्| वनस्पतीनामनन्तरभवे मानुषत्वप्रायाऽन्तक्रिया सम्भवति, यथा मरुदेव्याः, न तेजोवायूनां, तेषामानन्तर्येण मानुषत्वाप्राप्तेः, अतः | पृथिव्यादित्रयस्यैवान्तक्रियामाश्रित्य 'से नूण'मित्यादिना प्रश्नः कृतो, न तेजोवायूनां । 'भावियप्पणो'त्ति (सू. ६२०) भावि
INDA
samrounitusmiritualimmaturilanmitFilmediuminantreptilin this
R
ANTIPUnmumai
२३८॥
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
नवमात्मनो ज्ञानादिभिः, अकेवलिनस्साधोरिति, तस्य हि सर्वकर्म भवोपग्राहित्रयरूपं आयुषो भेदेनाभिधास्यमानत्वात्, वेदयतः - अनु- १८. शु०
३ उद्देशः
भवतः प्रदेशविपाकानुभवाभ्यां वा निर्जरयतः - आत्म प्रदेशेभ्योऽपि सर्वं कर्म्म भवोपग्राहित्रयरूपं शातयतः अथ सर्व सर्वायुःपुद् गलापेक्षं मारं मरणं त्रियमाणस्य गच्छतः सर्वमौदारिकादिवपुर्विजहतः चरमशरीरं चरमावस्थासत्कं 'मारणान्तिककम्मं ति मरणस्य समीपं मरणान्तः - आयुषश्वरमः समयः तत्र भवं मारणान्तिकं कर्म भवोपग्राहित्रयरूपं वेदयत एवं निर्जरयतः, 'सव्वलो -' गंपिणं' ति सर्वलोकमपि ते पुद्गला अवगाह्य तिष्ठन्तीति प्रश्नः अत्रोत्तरम् -'हंता मागंदियपुत्ते' त्यादि, 'अण्णत्तं' ति अन्यत्वं, अनगारद्वयसम्बन्धिनो ये पुद्गलास्तेषां भेदं 'णाणत्तं 'ति वर्णादिकृतं नानात्वं एवं जहा इंदिओ'त्ति एवं यथा प्रज्ञापनापञ्चदशपदस्य प्रथमोदेशके, तच्चैवं वाच्यं - 'ओमत्तं वा तुच्छत्तं वा गुरुयत्तं वा जाणइ पासइ ?, गोयमा ! नो इणट्ठे समट्ठे, से केणट्टेण०१, छउमत्थे णं भंते! मणुस्से तेसिं निजरापुग्गलाणं नो किंचि आणत्तं वा जाणइ २ १, गोयमा ! | देवेऽवि य णं अत्थेगइए जे णं तेसिं निजरा० जाणइ ?, गो०! नो इण०, से केण०, देवेऽवि य णं जाणइ २, से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ छउमत्थे णं मणूसे तेसिं निज्जरा० जाणइ, सुहुमा णं ते पुग्गला पण्णत्ता समणाउसो !, सव्वंपि णं लोगं ते ओगाहित्ताणं चिडंति' एतच्च व्यक्तं, नवरं ओमत्तं - अवमत्वं ऊनता तुच्छत्वमित्यादि ग्रन्थगौखभयादिह नोच्यते । 'दुविहे 'ति (सू. ६२१) द्रव्यबन्ध आगमादिभेदादनेकविधः, केवलमुभयव्यतिरिक्तो ग्राह्यः, स च द्रव्येणस्नेहरज्ज्वादिना द्रव्यस्य वा परस्परेण बन्धो द्रव्यबन्धः, 'भावबंधे य'त्ति भावबन्ध आगमादिभेदाद् द्विधा, स चेह नोआगमतो ग्राह्यः, तत्र भावेन - मिथ्यात्वादिना भावस्य वोपयोगभावाव्यतिरेकात् जीवस्य बन्धो भावबन्धः, 'पओगबंधे 'ति जीवप्रयो
POLLING JOLGOCHOUJOCDOCTO
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
३-४ उ.
தாடிய பாடதமிழில் பாடிய
பாமா iminishIWASIMPARinfini anidhyarthimanishti IIAN
ilTun inity ItemIMARIATE
|गेण द्रव्याणां बन्धनम् 'वीससाबंधेत्ति विश्रसा-खभावतः, 'सादीयवीसस'त्ति अभ्रादीनां, अणादीति धर्मास्तिकायाध
र्मास्तिकायादीनां, सिढिलित्ति तृणपूलकादीनां धणियत्ति रथचक्रादीनामिति । एयणेऽवि नाणतंति (सू. ६२२) एजने-कंपने यदंशादिषु तदपि नानात्वं-भेदः अनेजनावस्थापेक्षया, यावत्करणात् वेयणेऽवि णाणत्तमित्यादि द्रष्टव्यं, व्येजने इति, अयम| भिप्रायो-यथा बाणस्योर्ध्व क्षिप्तस्यैजनादिकं नानात्वमस्त्येव एवं कर्मणः कृतत्वक्रियमाणत्वकरिष्यमाणत्वरूपं तीव्रमन्दपरिणामभेदात् तदनुरूपकार्यकारित्वरूपं नानात्वमवसेयं ॥ 'सेयकालंसित्ति (सू. ६२३) एष्यत्काले, ग्रहणानन्तरमित्यर्थः, 'असंखिज्जति गृहीतपुद्गलानामसङ्ख्येयभागमाहारीकुर्वन्ति, गृहीतानामेवानन्तभागं निजरयन्ति, तत उक्तं जिनैः।।१८ शते तृतीयः।। .. 'असरीरपडिबद्धे'त्ति (सू. ६२४) त्यक्तसर्वशरीरो जीवः 'बायरबोंदिधरा कलेवर'त्ति स्थूराकारधराणि, न सूक्ष्माणि, कले|वरा-निर्जीवदेहाः, 'एएणं'ति एतानि प्राणातिपातादीनि सामान्येन द्विविधानि, न प्रत्येकं, तत्र पृथ्वीकायादयो जीवद्रव्याणि, प्राणातिपातादयो न जीवद्रव्याणि, किन्तु तद्धाः , अजीवद्रव्याणि धर्मास्तिकायादयः, तान्यजीवद्रव्याणि जीवपरिभोग्यत्वायागच्छन्ति, जीवैः परिभुज्यन्त इत्यर्थः, तत्र प्राणातिपातादीन् यदा कुर्यात् तदा तान् सेवते प्रवृत्तिरूपत्वात् तेषामित्येवं तत्परिभोगः, पृथिव्यादीनां तु परिभोगो गमनशोचनादिभिः प्रतीत एव, प्राणातिपातविरमगादीनां परिभोगो नास्ति, प्राणातिपातविरतिरूपत्वेन जीवस्वरूपत्वात् तेषां, धर्मास्तिकायादीनां चतुर्णाममूर्तत्वेन परमाणोः सूक्ष्मत्वेन शैलेशीप्रतिपन्नानगारस्य च प्रेषणाद्यविषयत्वेनानुपयोगित्वान्न परिभोगः॥'कसायपदं निरवसेसं'त्ति(सू . ६२५)प्रज्ञापनापदं-चतुर्दशपदं, तवेदम्-कोहकसाए माणकसाए मायकसाए लोभकसाए इत्यादि, निजरिस्संति लोभेणं'ति अस्यैवं सम्बन्धः-'वेमाणिया णं भंते ! कइहिं ठाणेहिं अट्ठ कम्मपग
॥२३९।।
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
डीओ निज रिस्संति ?, गोयमा ! चउहिं ठाणेहिं, तंत्र - कोहेणं माणेणं मायाए लोभेणं' ति इह नारकादीनामष्टापि कर्माण्युदये वर्त्तन्ते, उदयवर्त्तिनां तेषां अवश्यं निर्जरणमस्ति, कषायोदयवर्तिनच ते, ततथ कपायोदये कर्म्म नर्जराभावात् क्रोधादिभिर्वैमानिकानामष्टकर्मप्रकृतिनिर्जरणमुच्यते ॥ प्रागुक्तचतुः कषायाश्चतुःसङ्ख्यात्वात् कृतयुग्मलक्षणसङ्ख्या विशेषत्राच्याः स्युरित्यतो युग्मस्वरूपमाह - 'चत्तारि जुम्म' त्ति इह गणितपरिभाषया समो राशिर्युग्ममुच्यते विषमस्तु ओज इति, तत्र यद्यपि द्वौ राशी युग्मशब्दवाच्यौ द्वौ ओजः शब्दवाच्यौ च भवतः, तथापि इह युग्मशब्देन राशयो विवक्षिताः, अतश्चत्वारि युग्मानि राशय इत्यर्थः, तत्र 'कडजुम्मे' त्ति कृतं सिद्धं पूर्णं ततः परस्य राशिसंज्ञान्तरस्याभावेन न त्र्योजःप्रभृतिवदपूर्णं यत् युग्मं 'तेओए'त्ति त्रिभिरादित एव कृतयुग्माद्वोपरिवर्त्तिभिरोजो - विषमराशिरूयोज इति, 'दावरजुम्मे' ति द्वाभ्यामादित एव कृतयुग्माद्वोपरिवर्त्तिभ्यां यदपरं युग्मं कृतयुग्मादन्यत् द्वापरयुग्मं, 'कलिओए'ति कलिना - एकेनादित एव कृतयुग्माद्वोपरिवर्तिना ओजो - विषमराशिः कल्योज इति । 'जे णं रासी'त्यादि, यो राशिचतुष्केणापहारेणापहियमाणञ्चतुष्पर्यवसितः स्यात् स कृतयुग्ममित्युच्यते, यत्र राशौ चतूरूपत्वेन चतुष्कापहारो नास्ति सोऽपि चतुष्पर्यवसितत्वसद्भावात् कृतयुग्ममेव, एवमुत्तरपदेष्वपि, जहण्णपदे कडजुम्मे' ति अत्यन्तस्तोकत्वे कृतयुग्माः - कृतयुग्मसंज्ञिताः 'उक्कोस पर 'त्ति सर्वोत्कृष्टतायां त्र्योजः संज्ञिताः, मध्यमपदे चतुर्विधा अपि, एतदाज्ञाप्रामाण्यादवगन्तव्यं । 'वणस्सइकाइया णं' ति वनस्पतिकायिका जघन्यपदे उत्कृष्टपदे यापदाः, जघन्यपदस्योत्कृष्टपदस्य च तेषामभावात् तथाहि - जघन्यपदमुत्कृष्टपदं च तदुच्यते यन्नियतरूपं तच्च यथा नारकादीनां कालान्तरेणापि न तथा वनस्पतिकायिकानां नियतरूपं लभ्यते, परंपरया सिद्धिगमनेन तद्राशेरनन्तत्वापरित्यागेऽप्यनियतरूपत्वादिति । 'सिद्धा जहा वणस्सइकाइय'त्ति जघन्यपदे उत्कृष्टपदे
PANA DOG WAS DHAMMA HOON MANANDHANA BED, FROM AND OTHER WHOOPHE KAPDE
१८. श०
४ उद्देशः
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
चापदाः, अजघन्योत्कृष्टपदे च स्यात्कृतयुग्मादय इत्यर्थः, तत्र जघन्योत्कृष्टपदापेक्षयाऽपदत्वं वर्द्धमानतया तेषामनियतपरिमाणत्वाद् भावनीयमिति || ' जावइया णं वर'त्ति (सू. ६२६) यावन्तः 'वर'त्ति अर्वाग्भागवर्त्तिनः, आयुष्कापेक्षया अल्पायुष्का इत्यर्थः 'अंधगवहिणो'त्ति अंहिपा - वृक्षास्तेषां वह्नयस्तदाश्रयत्वेनेत्यंहिपत्रह्नयो - बादराशिकाया इति, अन्ये त्वाहुः - अन्धका -अप्रकाशकाः सूक्ष्मनामकर्मोदयाद् ये वह्नयः ते अंधकवह्नयो जीवाः 'तावइअ'ति तत्परिमाणाः 'पर'त्ति पराः प्रकृष्टाः स्थितितो दीर्घायुष इति प्रश्नः, 'हन्ते' त्युत्तरमिति । १८ शते चतुर्थः ॥
'वेच्विय सरीर'त्ति (सू. ६२७) विभूषितवपुषः 'महाकम्मतराए चेव'त्ति (सू. ६२८) इह यावत्करणात् 'महाकिरिय तराए महासवतराए' त्ति दृश्यं, 'एगिंदियविगलिंदिअवज्जं 'ति इहै केन्द्रियादिवर्जन मेतेषां मायिमिध्यादृष्टित्वेनामाथिसम्यग्दष्टिविशेषणस्यायुज्यमानत्वात् || 'दो भंते! असुरकुमार त्ति (मू. ६३०) यच्चेह मायिमिध्यादृष्टीनामसुरकुमारादीनामृजु विकुर्वणेच्छायामपि चक्रविकुर्वणैव स्यात् तन्मायामिध्यात्वप्रत्ययिककर्मप्रभावात्, अमायिसम्यग्दृष्टीनां तु यद्यथेच्छं विकुर्वणा स्यात् तदाजैवोपेतसम्यक्त्वप्रत्ययकर्मवशादिति । १८ शते पञ्चमः ॥
'फाणिय'त्ति (सू. ६३० ) द्रवगुडः, 'गोड'त्ति गोल्यं - गोल्यरसोपेतं, व्यवहारो हि लोकतस्सङ्गच्छते, ततः शेषरसवर्णादीन् सतोऽप्युपेक्षत इति, 'निच्छय'ति निश्चयमतेन पञ्चवर्णादिपरमाणूनां तत्र विद्यमानत्वात् पञ्चवर्णादिरिति । 'परमाणुपोग्गले णमित्यादि (सू. ६२२ ) इह च परमाणुपुद्गले पञ्च द्वौ पञ्च च विकल्पाः, 'दुफ स'त्ति स्निग्धरूक्षशीतोष्णस्पर्शानामन्यतराविरुस्पर्शद्वययुक्त इति, इह ४ भेदाः शीतस्त्रिग्धयोः शीतरूक्षयोः उष्णस्निग्धयोः उष्णरूक्षयोश्च सम्बन्धादिति, 'सिय एगवण्णे' ति
११८ श०
४-५उ.
॥२४० ॥
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
mamalimmalimeliminaryimammediawunitutimaniamgarliamenilium using ShantinatandeianRIDIHIROINTMAILOR
द्वयोरपि प्रदेशयोरेकवर्णत्वात् , इह पञ्च विकल्पाः, 'सिय दुवण्णेत्ति प्रतिप्रदेशं वर्णान्तरभावात् , ३१० विकल्पाः, एवं गन्धादिष्वपि, 'सिय दुफासेत्ति प्रदेशद्वयस्यापि शीतस्निग्धत्वादिभावादिहापि ४ विकल्पाः 'सिय तिफासे'त्ति इहापि ४ विकल्पा, | तत्र प्रदेशद्वयस्यापि शीतभावादेकस्य च तत्र स्निग्धभावात् द्वितीयस्य रूक्षभावात् एकः, एवं न्यायेन प्रदेशद्वयस्य तुल्याभावाद् द्वितीयः, तथा प्रदेशद्वयस्यापि स्निग्धभावात् तत्र एकस्य शीतभाषादेकस्योष्णभावात् तृतीयः, एवं न्यायेन प्रदेशद्वयस्य रूक्षभावाचतुर्थः, 'चतुफास'त्ति इह 'देसे सीए देसे उसिणे देसे निद्धे देसे लुक्खेत्ति वचनादेक एव त्रिप्रदेशादिषु चिन्त्यः, 'सुहमपरिणएणं'ति अनन्तप्रदेशिको बादरपरिणामोऽपि स्कन्धः स्यात् द्वयणुकादि सूक्ष्मपरिणाम एवेत्यनन्तप्रदेशिकस्कन्धः सूक्ष्मप|रिणामत्वेन विशेषितः, तत्राद्याः ४ स्पर्शाः मूक्ष्मेषु बादरेषु वा अनन्तप्रदेशिकस्कन्धेषु स्युः, मृदुकठिनगुरुलघुस्पर्शाश्व बादरे| वेवेति ॥ १८ शते षष्ठः॥...
'जक्खाएसेणं'ति (सू. ६३३) देवादेशेन 'आविस्सईति आविश्यते-अधिष्ठीयते, नो खलु केवली यक्षावेशेनाविश्यते. अनन्तवीर्यत्वात् तस्य, 'अण्णाइडे'त्ति अन्याविष्टः-परवशीकृतः॥ 'उबहित्ति (सू. ६३४) उपवीयते-उपष्टभ्यते येनात्माऽसावुपधिः,'बाहिरभंडमत्तोत्ति बाह्यः-कर्मशरीरपृथस्थितो य उपधित्तत्र भाण्डमात्रा-भाजनानि उपकरणं च-वस्त्रादि, 'एगिदियवजाणंति एकेन्द्रियाणां भाण्डादि नास्ति इति तद्वर्जितानामन्येषां त्रिविधोऽस्तीति, सचित्ते'त्ति सचित्तादिद्रव्याणि शरीरादीनि | नेरइयाण'ति नारगाणं 'कइविहे उवही पणते?',गो! ति विहे सच्चित्तोपधिः शरीरं 'अचिते'त्ति अचित्तः उत्पत्तिस्थानं 'मीसए'त्ति मिश्रस्तु शरीरमेवोच्छासादिपुद्गलयुक्तं, तेषां अचेतनत्वेन मिश्रत्वस्य विवक्षणादिति, परिग्गहे ति परिगृह्यते इति |
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
परिग्रहः, एतस्योपधेश्व को भेदः १, उच्यते, उपकारक उपधिर्ममत्वबुद्धितः परिगृह्यमाणस्तु परिग्रह इति । 'पणिहाणे' चि प्रकर्षेण नियते आलम्बने धानं - धरणं मनःप्रभृतेरिति प्रणिधानं । 'एवं जहा सत्तमस' (सू. ६३५ ) इत्यादिना यत्सूचितं तच्चेदं, कालोदाई सेलोदाईसेवालोदाईप्रभृतिकानामन्ययूथिकानामेकत्रमिलितानां मिथः कथासंलापो जातो यन्महावीरः पञ्चारितकायान् धर्मास्तिकायादीन् प्रज्ञापयति, धर्माधर्म्माकाशपुद्गलास्तिकायान वेतनान् जीवास्तिकायं च सचेतनं, तथा धर्माधर्म्मा - |काशजीवास्तिकाया न रूपिणः, पुद्गलास्तिकायं च रूपिणं प्रज्ञापयति, 'से कहमेयं मण्णे'त्ति अथ कथमेतद्धर्मास्तिकायादि वस्तु मन्ये इति वितर्कार्थः, एवं सचेतनाचेतनादिरूपेण दृश्यमानत्वेनासम्भव स्तस्येति हृदयं, 'अविउप्पकड' त्ति अपिः सम्भावने उत्-प्राबल्येन प्रकृता - प्रस्तुता प्रकटा वा उत्प्रकृता उत्प्रकटा वा तथा अविद्वद्भिः - अजानद्भिः प्रकृता - प्रस्तुता अविद्वत्प्रकृता । 'जइ कज्जं कज्जइति यदि तैर्धर्मास्तिकायादिभिः कार्यं स्वकीयं क्रियते तदा तेन कार्येण तान् जानीमः पश्यामः, अवगच्छाम इत्यर्थः, धूमेनाग्निरिव, अथ तैः कार्यं न क्रियते तदा न जानीमो न पश्यामः, अयमभिप्रायः - कार्यादिलिङ्गद्वारेणैवाग्टशामतीन्द्रियपदार्थानामवगमः स्यात् न च धर्मास्ति कायादीनामस्मत्प्रतीतं किञ्चित् कार्यादिलिङ्गं दृश्यते इति तदभावात् तन्नो जानीम एव वयमिति, अथ मडकं धर्मास्तिकायाद्य परिज्ञानवन्तमुपालम्भयितुं यत्ते प्राहुः तदाह- 'केस नं'तिक एवं त्वं मड्डुक ! श्रमणोपासकानां मध्ये भवसि यस्त्वमेनमर्थं श्रमणोपासक ज्ञेयं धर्मास्तिकायाद्यस्तित्वलक्षगं न जानासि न पश्यसि १, न कश्चित् त्वमि त्यर्थः, एवमुपालब्धः सन्नसौ यत्तैरदृश्यमानत्वेन धर्मास्तिकायाद्यसम्भव उक्तः तद्विवटनेन तान् प्रतिहन्तुमिदमाह - 'घाणसहगए' इत्यादि, 'सुडु णं'ति सुष्ठु त्वं मड्डुक ! येन त्वया अस्तिकायानजानता न जानीम इत्युक्तं, अथ च अजानन्नपि यदि जानीम
COLLOC
१८ श० ७ उद्देशः
॥२४२॥
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
HBuHHODHARANANDANDROICAnuma
इत्यभणिष्यस्तदाऽऽशातनाकारकोऽहंदादीनां अभविष्यस्त्वमिति । 'तेसि बोंदी गं अंतरंति (सू. ६२६ ) तेषां विकुर्वितवपुषां अन्तराणि, 'एवं जहा अट्ठमसए'इत्यादि, तचेदं-'पाएण वा अंगुलियाए वा सलागाए वा' इत्यादिना 'आलिहमाणे वा विलिहमाणे वा अगणिकाएण वा डहमाणे तेसिं जीवपदेसाणं आबाहं वा करेइ छविच्छेयं वा उप्पाएइ ?, गो०! नो इणढे समढे','जणं | देवाणं तणं वत्ति (सू . ६३७) इह च यद्देवानां तृगाद्यपि प्रहरणीस्यात् तदचिन्त्यपुण्यवशात् सुभूमस्य स्थालवत् 'णिचविउ
वियाईन्ति असुराणां तु यन्नित्यविकुर्वितानि शस्त्राणि स्युः तद् देवापेक्षया तेषाममहत्तरपुण्यत्वात् , तथापि नृणामिवावगन्तव्यं । । 'वीईवइज्जत्ति (सू. ६३८) एकया दिशा व्यतिक्रामेत् 'नो चेव णं ति नैव सर्वतः परिभ्रमेत् , तथाविधप्रयोजनाभावादिति सम्भाव्यते । 'अस्थि णं'ति (सू . ६३९) इह देवानां कर्मपुद्गलाः शुभा आयुस्सहचरतया वेदनीया अनन्तानन्ताः स्युः ततश्च भदन्त ! सन्ति ते देवा ये तेषामनन्तानन्तकाशानां मध्यादनन्तान् कर्माशान् जयन्येन काल साल्पतया एकेन वर्षशतेनोत्कर्षतस्तु | पञ्चभिर्वष शतैः क्षपयन्तीत्यादि प्रश्नः, गोयमेत्यायुत्तरं, तत्र व्यन्तरा अनन्तान् कर्माशान् वर्षशतेनैकेन क्षपयन्ति, अनन्तानामपि | तदीयपुद्गलानामल्पानुभागतया स्तो नैव कालेन क्षपयितुं शक्यत्वात् तथाविधाल्पस्ने हाहारवत् , तथा तावत एव कर्माशान् असु| रकुमारवर्जितभवनपतयो द्वाभ्यां क्षपयन्ति, तदीयपुद्गलानां व्यन्तरपुद्गलापेक्षया प्रकृष्टानुभावत्वेन बहूतरकालेन क्षपयितुं शक्यत्वात् स्निग्धतराहारवद् , एवमग्रेऽपि भाव्यमिति ।। अष्टादशशते सप्तमः।।
'दुहओ'त्ति (सू. ६४०) द्विधा अनन्तरान्तरा पार्श्वतः पृष्ठतश्चेत्यर्थः,'पेहाए'त्ति प्रेक्ष्य २ रीयंति गतं 'रीयमाणस्सत्ति कुर्वतः 'कुक्कुडपोयए' कुर्कुटडिम्भः 'वद्यापोय'त्ति वर्तकः पक्षी, 'कुलिंगछाए वत्ति कीटिकासमः 'परियावजेजत्ति पर्या
nimatinauloME-
DURealim
mulmanimalitimes
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
५.
पद्येत-म्रियते, एवं जहा सत्तमसए इत्यादि अनेन यत्सूचितम् तस्यार्थलेश एवं-अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-गौतम! | यस्य क्रोधादयो व्यवच्छिन्नाः स्युः तस्येर्यापथिक्येव क्रिया स्यात् 'जाव अट्ठो निक्खित्तोत्ति, 'से केणद्वेण' मित्यादि अनेन वाक्यनिर्गमनं यावदित्यर्थः। 'पेचेह'त्ति आक्रमथ 'कायं वत्ति देहं प्रतीत्य, बजाम इति योगः, देहश्चेद् गमनशक्तः स्यात् देहेन न अन्यथा, शकटादिनेत्यर्थः, 'जोयं वत्ति योग-संयमव्यापाररूपं ज्ञानाधुपष्टम्भहेतुभिक्षाटनादि, न तं विनेत्यर्थः, 'दिस्स २'त्ति प्रेक्ष्य २ पदिस्सा' पदिस्सत्ति प्रकर्षण दृष्ट्वा ।। 'छउमत्यति (सू . ६४२) छद्मस्थो निरतिशयो ग्राह्य इति, 'जाणइ न पासइति श्रुतोपयुक्तः श्रुतज्ञानी श्रुतेर्दर्शनाभावात् , एवं चतुर्भङ्गी ज्ञेया, अनन्तप्रदेशिकस्कन्धसूत्रे ४ भङ्गाः, जानाति स्पर्शना| दिभिः पश्यति च चक्षुपेत्येकः, अन्यो जानाति स्पर्शनादिना न पश्येचक्षुपाऽभावात् इति द्वितीयः, अन्यो न जानाति स्पर्शाद्यगोचरत्वात् पश्येच्चक्षुषा इति तृतीयः, अन्यो न जानाति न पश्येचक्षुषोऽविषयत्वात् इति ४ । अथ छद्मस्थाधिकारात् छद्मस्थभूताधोऽवधिकपरमाधोऽवधिकसूत्रे, परमाधोऽवधिकश्चावश्यमन्तमुहून केवलो स्यात् इति केवलिमूत्रं, 'सागारे'त्ति साकारं-विशेषग्रहणरूपं 'से' तस्य परमाधोऽवधिकस्य तद्वा ज्ञानं स्यात् , तद्विपर्ययभृतं च दर्शनं अतः परस्परविरुद्धयोरेकसमये नास्ति सम्भवः॥ ॥१८ शते अष्टमः॥ - "भवियदवनेरइय'त्ति (सू. ६४३) द्रव्यभूता नारका द्रव्यनारकाः ते च भूतनारकपर्यायतयाऽपि स्युरिति भव्यशब्देन विशेषिताः, भव्याश्च ते नारकाश्चेति विग्रहः, ते चैकमविकवद्धायुकाभिमुखनामगोत्रभेदाः स्युरिति । 'अंगोमुहुतं'ति संज्ञिनमसंज्ञिनं वा नरकगामिनमन्तर्मुहूर्त्तमपेक्ष्यान्तर्मुहूर्तस्थितिरुक्ता, 'पुवकोडि'त्ति मनुष्यं पश्चेन्द्रियतिर्यश्चं वाऽऽश्रित्येति, भव्यद्रव्या
matrualmani மெகா பாப்பா
ailmanilaunli mmigurmirituitmmunityimamijimmi-immunism பயமil பாய Muhathillaாமா
॥२४
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
१८२०
लघुवृत्तो
सुरादीनामपि जघन्या स्थितिरित्थमेव उत्कृष्टातु 'तिणि पलिओवमाईति उत्तरकुर्वादिमिथुनकनरादीनाश्रित्योक्ता, यतस्ते मृता देवेषूत्पद्यन्त इति, भव्यद्रव्यपृथ्वीकायिकस्य 'साइरेगाइं दो सागरोवमाईति ईशानदेवमाश्रित्योक्ता, द्रव्यतेजसो द्रव्यवा| योश्च 'जहा नेरइयस्स'त्ति अन्तर्मुहर्तमेका अन्या च पूर्वकोटी, देवादीनां मिथुनकानां च तत्र तेजोवाय्वोरुत्पादाभावात् , तथा पञ्चेन्द्रियतिरश्वः 'उक्कोसेणं तेत्तीसं ति सप्तमपृथ्वीनारकापेक्षयोक्तमिति ॥ १८ शते नवमः॥
इह च साधोः क्षुरधारादिप्रवेशो वैक्रियलब्धिसामर्थ्यात् ज्ञेयः 'पंचमसए'त्ति (सू. ६४४) इत्यादि यदुक्तं तदिदम्-'अणगारे णं भंते ! भावियप्पा अगणिकायस्स मज्झमज्झेणं वीइवइजा, से णं तत्थ झियाएजा ?, 'नो इणद्वेत्ति 'नो खलु तत्थ सत्थं | कमईत्ति इत्यादि । 'वाउयाएणं पुढे'त्ति (सू. ६४५) परमाणुपुद्गलो वायुकायेन स्पृष्टो-व्याप्तो मध्ये क्षिप्त इति,'नो वाउयाए'त्ति नो वायुकायः परमाणुपुद्गलेन स्पृष्टः, वायोमहत्त्वाद् अणोश्च निष्प्रदेशत्वेनातिसूक्ष्मतया व्यापकत्वाभावादिति 'अणंतपएसिए णं'ति अनन्तप्रदेशिकस्कन्धो वायुना व्याप्तः स्यात् , सूक्ष्मत्वात् तस्य, वायुः पुनरनन्तप्रदेशिकस्कन्धेन स्याद् व्याप्तः, स्थान व्याप्तः, कथं ?, यदा वायुस्कन्धापेक्षया महानसौ स्यात् तदा वायुस्तेन व्याप्तः, अन्यथा तु नेति, 'बत्थी'त्ति बस्तिवृत्तिर्वा वायु व्याप्तः स्यात् सामस्त्येन तद्विवरपूरणात् , नो वायुर्वस्तिना स्पृष्टः, बस्तेर्वायोः परित एव भावादिति ॥ 'अण्णमण्णबद्धाईति (सू. ६४६) गाढश्लेषतः 'पुट्ठाईति अगाढाश्लेषतः यावत्करणात् 'अण्णमण्णओगाढाईति एकक्षेत्राश्रितानि इति दृश्यं, 'अपणमण्णघड'त्ति परस्परसमुदायतया ।। 'जत्त'त्ति (सू . ६४७) संयमव्यापारः 'जवणिजंति यापनीयमिन्द्रियादिवश्यतारूपो मोक्षहेतुर्धर्मः, 'फासुयविहारो' निर्जीव आश्रयः 'आवस्सयत्ति षड्विधमावश्यकं, एतेषु च यद्यपि भगवतो न किश्चित्कार्य
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
मस्ति तथापि तत्फलसद्भावात् तदस्तीत्यवगन्तव्यं, तेषु तपस्संयमादिषु 'जयण' ति प्रवृत्ति: 'इंदियजवणिज्जं 'ति इन्द्रिययापनीयं वश्यत्वं' 'नोइंदिय'त्ति नोइन्द्रिययापनीयं इत्यत्र नोशब्दस्य मिश्रवचनत्वात् इन्द्रियसहचरिताः कषायाः 'सरिसव'त्ति प्राकृतत्वात् सदृशवयसः, अन्यत्र सर्षपाः, 'दव्वमास' त्ति द्रव्यमाषाः 'कालमास' ति कालरूपा मासाः 'कुलत्थ' त्ति कुलस्था:कुलीनाः, अन्यत्र धान्यविशेषाः अथवा कुलाङ्गना वा, 'कुलकण्णय'त्ति कुलकन्यकाः कुलमातृका: 'कुलवहुय'त्ति कुलवधूका | इति त्रिविधाः । 'एगे भवन्ति (सू. ६४८) एको भवान् इत्येकत्वस्वीकारे भगवताऽऽत्मनः कृते श्रोत्रादिविज्ञानानामवयवानां चात्मनोऽनेकतोपलब्धित एकत्वं दूषयिष्यामि, 'दुवे'त्ति द्वौ भवानिति द्विवाङ्गीकारे अहमेकत्वविशिष्टार्थस्य द्विश्वविरोधेन द्वित्वं दूषयिष्यामि, 'अक्खए 'ति इत्यादिपदत्रयेण नित्यात्मपक्षः पर्यनुयुक्तः, 'अणेगभूय'त्ति अनेके भूता-अतीता भावाः, सत्ताः | परिणामा वा भव्याश्च भाविनो यस्य स तथा अनेन अतीतभविष्यत्सत्ताप्रश्नेन अनित्यपक्षः पर्यनुयुक्तः, एकतरपरिग्रहे तस्यैव दूषणायेति, ततो भगवता स्याद्वाद मतेन तस्योत्तरमदायि - एगेऽवि अहं' जीवद्रव्येण, नतु प्रदेशार्थतया, 'नाणदंसणट्टयाए दुवे त्ति न चैकस्य स्वभावभेदो न दृश्यते, यथैको देवदत्तादिः पुत्रत्वपितृत्वादिभावाननेकान् लभते तथा ज्ञानदर्शनार्थतयाऽहं द्विरूपः, | अक्षय्यहं सर्वथा प्रदेशानां क्षयाभावात् एवमन्ययोऽप्यहं ज्ञानादीनामव्ययत्वात्, अवस्थितोऽप्यहं असङ्ख्येयप्रदेशतो, नित्यो| ऽप्यहं 'उवओगट्टयाए 'त्ति विविधानुपयो गानाश्रित्य अनेक भूतभावभविकोऽप्यहं, अतीतानागतकालयोरनेकविषयबोधानामात्मनः | कथञ्चिदभिन्नानां भूतत्वाद् भावित्वाच्चानित्यपक्षोऽपि न दोपाय, 'जहा रायप्पसेणइजे' त्ति यथा राजप्रश्नीये 'चित्तो' त्ति अनेन यत्सूचितं तस्यार्थलेश एवं यथा राजेश्वरादयस्त्यक्त्वा हिरण्यादि साधुत्वं प्रतिपद्यन्ते न तथा शक्नोम्यहं प्रत्रजितुं इतीच्छाम्यहं
१८ श०
१० उद्दे.
॥२४३॥
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
अणुव्रतादि द्वादशविधं गृहिधर्मं भगवदन्ति के प्रतिपत्तुं ॥। १८ शते दशमः ॥ अष्टादशशतं वृत्तितः सम्पूर्णम् ॥
1444
अथैकोनविंशतितममारभ्यते-उद्देशकसङ्ग्रहगाथामाह - 'लेस्से 'ति (८१) लेश्योद्देशकः २ 'गम्भ'त्ति गर्भवाच्यः २ 'पुढवि'त्ति पृथ्वीवाच्यः ३ 'महासव'त्ति नारका महाश्रवा महाक्रिया इत्यादि ४ 'चरम'त्ति चरमेभ्योऽल्पस्थितिभ्यो नारकादिभ्यः परमा महास्थितयो महाकर्मतरा इत्यादि वाच्यः ५, 'दीव'त्ति द्वीपाद्यर्थः ६ 'भवणा य'त्ति भवनाद्यर्थः ७, 'निव्वत्ति'ति | निर्वृत्तिः - निष्पत्तिः शरीरादिस्तदर्थः ८, 'करण'त्ति करणार्थः ९ 'वणचरसुरा य'त्ति वनचरसुरा- व्यन्तरदेवास्तदर्थो दशमः १०, 'चउत्थो' त्ति (सू. ६४९) प्रज्ञापनालेश्यापदस्य सप्तदशस्य चतुर्थ उद्देशकोऽत्र भणितव्यः, स चैवं- 'कण्हलेस्सा जाव सुकलेस्सेत्यादिरिति ।। १९ शते प्रथमः ॥
'गग्भ'त्ति (सु. ६५०) प्रज्ञापनासप्तदशपदस्य षष्ठोदेशको गर्भसूत्रोपलक्षितो भणितव्यः, स चायम् - कण्हलेस्से णं भंते ! मणुस्से कण्हलेस्सं गब्भं जाणेजा ?, हंता ! जाणेजा । कण्हलेस्से णं भंते । मणुस्से नीललेस्सं गन्धं जाणेञ्ज ?, हंता ! जाणेञ्जा' इत्यादि ।। १९ शते द्वितीयः ॥
तृतीये द्वारगाथामाह - 'सिय १ लेस २ दिट्टि ३ नाणे ४ जोगु ५ वओगे ६ तहा किमाहारे ७ । पाणाइवाय ८ उप्पा ९ ठिई १० समुग्धाय ११ उव्वदी १२ ॥ १ ॥ " ति, तत्र स्याद्वारे - 'सिय'त्ति (सू. ६५९) स्याद् - भवेदयमर्थः, अथवा पृथ्वीकायिकाः प्रत्येकं शरीरं बभ्रन्तीति सिद्धं, किंतु 'सिय'त्ति स्यात् कदाचित् 'जाव'ति यावत्करणात् द्वौ वा त्रयो वा चत्वारः पञ्च पृथ्वीकायिका
100000
१९ श० १-२-३ उद्देशः
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
१९२० ३ उद्देशः
जीवाः 'एगयउ'त्ति एकतः-एकीभूय, संयुज्येत्यर्थः, 'साहारण'त्ति बहूनां सामान्यशरीरं बन्नन्ति आदितस्तत्प्रायोग्यपुद्गलग्र|हणतः 'आहारेंतित्ति उत्पत्तिसमय एव सामान्याहारग्रहणतः शरीरं वा 'बंध'त्ति आहारितपरिणामितपुद्गलः शरीरस्य पूर्ववन्धापेक्षया विशेषतो बन्धं कुर्युरित्यर्थः, 'नो इणमढे'त्ति यतः पृथ्वीकायिकाः प्रत्येकाहाराः प्रत्यकपरिणामाश्चातः प्रत्येकं शरीरं बन्नन्ति, तत्प्रायोग्यपुद्गलग्रहणतः, ततश्च प्राग्वदिति । किमाहारद्वारे 'पढमुद्देसएति एवं, यथा प्रज्ञापनाऽष्टाविंशतितमपदस्याहाराख्यस्य प्रथमोद्देशके तथेह ज्ञेयं, चिजंति' तत्पुद्गलजातं शरीरेन्द्रियतया परिणमंतीत्यर्थः,'चिपणे वासे'त्तिं चीर्ण वाऽऽहारितं 'से' तत्पुद्गलजातं 'उद्दाइ'त्ति अपद्रवति-विनश्यति मलवत् 'पलिसप्पइ वत्ति परि-समन्तात् सर्पति-गच्छति तत् परिणमति 'सण्णाइ'त्ति संज्ञाव्यावहारिकमेति 'पण्णाई'त्ति प्रज्ञा सूक्ष्मार्थविषया मतिरेव । प्राणातिपातादिद्वारे-'पाणाइवाए उवक्खाइज्जति' प्राणातिपाते स्थिता इति शेषः, प्राणातिपातवृत्तय इत्यर्थः, उपाख्यायन्ते-अभिधीयन्ते, यच्चेह वचनाद्यभावेऽपि पृथ्वी कायिकानां मृषावादादिमिरुपाख्यानं तन्मृषावादाद्यविरतिमाश्रित्योच्यत इति । अथ हन्तव्यादिजीवानां का वात्याह-'जेसिं| पिय णं'ति येषामपि जीवानामतिपातादिविषयभूतानां प्रस्तावान् पृथ्वीकायिकानामेव सम्बन्धिना अतिपातादिना 'ते जीवत्ति तेतिपातादिकारिणो जीवाः 'एवमाहिजति अतिपातादिकारिण एते इत्याख्यायन्ते, तेषामपि जीवानामतिपातादिप्रवृत्तानां, न केवलं घातकानां, 'णो विण्णाए'त्ति नो-नैव विज्ञातं नानात्वं-भेदो यदुत वयं वध्यादयः एते तु वधकादय इति, अमनस्कत्वात्तेषामिति । उत्पादद्वारे 'जहा वक्तीए'त्ति इह च व्युत्क्रान्तिः प्रज्ञापनाषष्ठं पदं, तच्चेदं-किं तिरि०मणु० देवेहिंतो उवजति?, गोनो नेरइएहितो तिरिमणुदेवेहिंतो उववजंति। समुद्घातद्वारे-'समोहयावित्ति समुपहताः-कृतसमुद्घाताः,
பாதயா பாடிய பாடிய மாய பாடமா யாதவாறு தாடியாம *காயப்பன் யாயை மர்மப்பு காப்பு தியாப்பாக
२४४॥
லும்
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
३ उद्देशः
श्रीभग०
कृतदण्डा इत्यर्थः,'असमोहय'त्ति अकृतसमुद्घाताः, दण्डादुपरता वा । उद्वर्तनाद्वारे 'उव्वहणा जहा वकंतीएत्ति 'किं नेरलघुवृत्ती इएसु, गो० नो नेरइएसु, तिरिमणुस्सेसु उव्वदृति, नो देवेसु उव्यति, तेजस्कायिकदण्डके न उववई उव्वदृणा य जहा पण्ण
|वणाए'त्ति, इह स्याद्वादादिद्वाराणि पृथ्वीकायिकदण्डकवद्वाच्यानि, उत्पादादिषु तु विशेषः प्रज्ञापनायामिवेहार्थतः, स एवं ज्ञेयः-तेषामुपपातस्तिर्यङ्मनुष्येभ्य एव, स्थितिरुत्कृष्टाऽहोरात्रत्रयं, उद्वृत्तास्तु ते तिर्यक्षु एवोत्पद्यन्ते, यथोत्पादादिषु विशेषस्तथा लेश्यायामपि, यतस्तेजसोऽप्रशस्तलेश्या एव, पृथ्वीकायिकास्तु आधचतुलेश्या एव, यच्चेदमिह न सूचितं तद्विचित्रत्वात्सूत्रगतेरिति, वायुकाये ४ समुद्घाताः, पृथव्यादीनामाद्यास्त्रयः, वायूनां तु वेदना १ कषाय २ मारणान्तिक ३ वैक्रियलक्षणाः ४, तेषां वैकियत्वसम्भवात , वनस्पतिसूत्रे 'नवरं आहारो नियम छदिसंति तनावगम्यते, लोकान्तनिष्कुटान्याश्रित्य त्रिदिगादेरप्या
हारस्य तेषां सम्भवात् , बादरनिगोदान् वाऽऽश्रित्येदमवसेयं, तेषां पृथ्व्याश्रितत्वेन पड्दिगाहारस्यैव सम्भवादिति ॥ एतेषा। मेवावगाहनामाह-'एएसिण'मित्यादि (सू.६५२) पृथिव्यप्तेजोवायुनिगोदाः ५ प्रत्येकं बादरसूक्ष्मभेदादेते १० एकादशश्च प्रत्येक| वनस्पतिः, एते प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्तभेदाः २२, तेऽपि जघन्योत्कृष्टावगाहना इति ४४ जीवभेदेषु स्तोकादिपदन्यासेनावगाहना व्याख्येया, स्थापना चेयम्-पृथ्वीकायस्याधः सूक्ष्मबादरपदे, तयोरधः प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्तपदे, तेषामधः प्रत्येकं जघन्योत्कृष्टा वाऽवगाहना, एवमप्कायादयोऽपि स्थाप्याः, प्रत्येकवनस्पतेश्वाधः पर्याप्तापर्याप्तपदद्वयं, तयोरधः प्रत्येकं जघन्योत्कृष्टावगाहना, इह | पृथ्व्यादीनामङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रावगाहनात्वेऽपीतरेतरापेक्षयाऽसङ्ख्येयभेदत्वादसङ्ख्येयगुणत्वं न विरुध्यते, तेनाङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रावगाहना ज्ञेया पृथ्व्यादीनां, प्रत्येकवनस्पतीनां तृत्कृष्टावगाहना योजनसहस्रं समधिकमवगन्तव्येति । 'सब्बसु
am படம் பார்ப்பார்ப்பார்படாமப் பார்ப்பார்ப்பவதிய
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
३-४ उ.
हुमेत्ति (सू. ३५३) सर्वसूक्ष्मः यथा वायुः सूक्ष्मः नेज सूक्ष्म, अतः 'सव्वसुहुमतराए'त्ति सर्वेषां मध्येऽतिशयेन सूक्ष्मः सूक्ष्मतरक इति, 'अणंताणं सुहुमवणस्सइकाइआणं'ति इह यावद्ग्रहणेनासङ्ख्यातानि शरीराणि ग्राह्याणि, अनन्तानामपि वनस्पतीनामेकाद्यसङ्ख्येयान्तशरीरत्वाद् अनन्तानां च तच्छरीराणामभावात् , प्राक् च सूक्ष्मवनस्पत्यवगाहनापेक्षया सूक्ष्म वायववगाहनाया असङ्ख्यातगुणत्वेनोक्तत्वादिति ॥ 'वण्णगपेसिय'त्ति (सू . ६५४) वर्णकपेषिका-चंदनपेषिका 'जुगवं'ति सुषमदु-| षमादिकालवती'चम्मेद्वदुहण'त्ति चर्मेष्टिकादीनि व्यायामोपकरणानि तैः समाहतानि व्यायामप्रवृत्तावत एव निचितानि-धनीभूतानि गात्राणि-अङ्गानि यत्र स तादृग् कायो यस्याः सा, एतद्विशेषणं स्त्रिया अभावात् न भण्यते, वइरामईए'त्ति वजमय्यां 'सण्हकरणीए'त्ति सूक्ष्मकरण्यां-पेषणशिलायां 'ववरएणं'त्ति लोष्टकेन 'जतुगोलासमाणं'ति डिंभक्रीडनकजतुगोलकप्रमाणं, न महान्तमित्यर्थः, 'पडिसंहरियाए'त्ति शिलायाः शिलापुत्रकाच संहरणं-पिण्डीकरणं, प्रतिसझेपणं तु पततः संरक्षणं, 'आलि
'त्ति आदिग्धाः शिलायां लोष्टके वा लग्नाः 'संघहित्ति सङ्घर्षिताः-परितापिताः पीडिता अपद्रविता मारिताः 'पिट्ठ'त्ति | | पिष्टाः ॥१९ शते तृतीयः॥ | "सिय भंते'त्ति (सू.६५५) स्युः-भवेयुः नारका महाश्रवाः बहुकर्मवन्धत्वात् महाक्रियाः कायिक्यादिक्रियायोगमहत्त्वात् , चतुणां| पदानां १६ भङ्गाः स्युः, उक्तं च-“वीएण उ नेरइया हुंति चउत्थेण सुरगणा सव्वे । ओरालसरीरा पुण सव्वेहि पएहिं भइयव्व-| ॥१॥"त्ति, एतेषु नारकाणां द्वितीयो भेदोऽनुज्ञातः, तेषामाश्रवादित्रयस्य महत्त्वात् कर्मनिर्जरायास्त्वल्पत्वात् , शेषाणां तु प्रतिषेधः, | असुरादिदेवेषु चतुर्थो भङ्गोऽनुज्ञातः, ते हि महाश्रवा महाक्रियाश्चाविरतियुक्तत्वात् अल्पवेदनाश्च प्रायेण सातोदयसम्भवात् , अल्प
மான்பாமார்டிரியா Mummifறிய பாதிப்புறமா
॥२४॥
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
निर्जराश्च प्रायोऽशुभपरिमाणत्वात् शेषा निषेध्याः, पृथ्व्यादीनां ४ पदानि तत्परिणतेविचित्रत्वात् सव्यभिचाराणीति ॥ ।। १९ शते चतुर्थः ॥
'चरमावि'त्ति (सू. ६५६ ) अल्पस्थितयः 'ठिई पडुच 'त्ति येषां नारकाणां महती स्थितिस्ते इतरेभ्यो महाकर्मतरा: अशुभकर्मापेक्षया स्युः, येषां स्तोका स्थितिस्ते इतरेभ्योऽल्पकर्माणः स्युरिति, 'विवरीयं' ति प्रागुक्तापेक्षया विपरीतं वाच्यं तदिदम्-से नूणं भंते ! चरमासुरकुमारेहिंतो परमासुरकुमारा अप्पकम्मतरा चैव अप्पकिरियतरा चेव इत्यादि, अल्पकर्मत्वमशुभकर्मापेक्षं अल्पक्रियत्वं कायिक्यादिक्रियापेक्षं, अल्पाश्रवत्वं तु जघन्यकर्मबन्धापेक्षं अल्पवेदनत्वं पीडाभावापेक्षं इति गम्यं । 'पुढविकाइए' त्यादि, औदारिकशरीराल्पस्थितिकेभ्यो महास्थितयो महाकर्मादयः स्युर्महास्थितिकत्वादेवेति, वैमानिका अल्पवेदनाः॥ 'णिदाय'त्ति (सू. ६५७) नियतं दानं शुद्धिजीवस्य, 'दैव शोधने' इति वचनात्, निदा ज्ञानमाभोग इत्यर्थः, तद्युक्ता वेदनाऽपि निदा, आभोगवतीत्यर्थः, चशब्दः समुच्चये, 'अणिदा यत्ति अनाभोगवती जहा पण्णवणाएत्ति तदिदं गो० ! णिदायंपि अणिदायपि वेयणं वेदेति ।। १९ शते पञ्चमः ॥
'जोइसमंडिउद्देसग'त्ति (सू. ६५८ ) ज्योतिष्कमण्डिकोदेशकञ्चैवम्- 'जंबुद्दीवे णं भंते ! कइ चंदा पभासिंसु पभासंति | पभास्संति ? कइ सूरिया तवईंसु ३' इत्यादि, कियद्दूरं वाच्यं, 'जाव परिणामो 'त्ति, स चायम्- 'दीवसमुद्दा णं भंते ! किं पुढवि| परिणामा पण्णत्ते' त्यादि 'जीवउववाओ' त्ति द्वीपसमुद्रेषु जीवोपपातो वाच्यः, स चायम् — 'दीवमुद्देसु णं भंते ! सव्वे पाणा ४ पुढविकाइयत्ताए ६ उचवण्णपुव्वा ?, हंता ! असई अदुवा अणंतखुत्तो'त्ति, शेषं सूत्रलिखितमेवास्ते ।। १९ शते षष्ठः ॥
१९ श० ४-५ उ.
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
MpH
श्रीभग० लघुवृत्ती
CIOLATESTIMitaina
१९ श० ७-८-९
। सततमः॥
4
Pilider MADIRAMMARRAHATMINImmslim
"भोमेज'त्ति (सू. ६५९) भौमेयकानि-भूमेरन्तर्भवानि एवंविधानि नगराणि "सव्वफालियमय'ति सर्वस्फटिकमयाः ॥१९ शते सप्तमः॥
'जीवनिव्वत्ति'त्ति (सू.६६०) जीवस्यैकेन्द्रियादितया निवृत्ति वनिवृत्तिः 'जहा वड्डगबंधोत्ति यथा महल्लबन्धाधिकारेऽष्टमशतनवमोद्देशकोक्ते तेजसः शरीरस्य बन्ध उक्त एवमिह निर्वृत्तिर्वाच्या, सा च तत एव दृश्येति, 'कसायनिव्वत्ते'त्ति कषाय| वेदनीयपुद्गलनिर्वर्त्तनं 'जस्स जं संठाणं'ति अप्कायिकानां स्तिबुकसंस्थानं तेजसां सूचिकलापसंस्थानं वायूनां पताकासंस्थानं वनस्पतीनां नानाकारसंस्थानं विकलेन्द्रियाणां हुण्डं पञ्चेन्द्रितिर्यग्मनुष्याणां ६ व्यन्तरादीनां समचतुरस्रमिति ।। १९शतेऽष्टमः॥
'दव्वकरणे'त्ति (सू. ६६१) द्रव्यरूपं करणं २ दात्रादि द्रव्यस्य वा द्रव्येण शलाकादिना कटादेः करणं स्वाध्यायादेः, क्षेत्रकरणं 'कालकरणे'त्ति कालस्य काले कालेन वा करणं कालकरणं, “भवकरणे'त्ति भवो-नारकादिः स एव करणं भवकरणं, एवं Hभावकरणमपि, शेषं सुगमं ॥ १९ शते नवमः॥
. नवरं 'जाव अप्पडियं' (सू. ६६२) यावत्करणादिदं दृश्य-एएसि णं भंते ! वाणमंतराणं कण्हलेस जाव तेउलेसाण य कयरे कयरेहितो अप्पट्टि जाव महिडिया वा ?, गो! कण्हलेसेहितो नीललेसा महिडिया, जाव सव्वमहिड्डिया तेउलेस्सेति ॥१९ शते दशमः ॥ एकोनविंशतितमं वृत्तितः सम्पूर्णम् ॥
NINE TiCommipi IOHIMIMOHAN DHAWANI
IN
अथ विंशतितममारभ्यते-'बैंदिय'त्ति (*८६) द्वीन्द्रियादिवाच्यः, 'आगासे'त्ति आकाशाद्यर्थः २, 'पाणवहेति
२४६॥
HINDI lines
ANTILITA
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
पाणातिपाताद्यर्थः ३, 'उवचए' त्तिं श्रोत्रेन्द्रियाद्युपचयार्थः ४, 'परमाणु'ति परमाणुरूप: ५, 'अंतर' ति रत्नप्रभाशर्करा प्रभाद्यन्तरालवाच्यः ६ ' बंधे' त्ति जीवप्रयोगादिवन्धार्थः ७ 'भूमि' त्ति कर्माकर्मभूम्यादिवाच्यः ८, 'चारण'त्तिं चारणश्रमणादिवाच्यः 'सोवक्कमा जीव'त्ति सोपक्रमायुषो निरुपक्रमायुषश्च जीवा दशमे वाच्याः ॥ 'सिय'त्ति (सू. ६६३) स्यात् - कदाचित्, न सर्वदा, 'एगयओ'त्ति एकतः - एकीभूय, संयुज्य इत्यर्थः, 'साहारणसरीरसम्बन्धि'ति साधारणशरीरमनेकजीव सामान्यं बभन्ति, प्रथमतया तत्प्रायोग्यपुद्गलग्रहणतः, 'पण्णवणाएं'ति त्रीन्द्रियाणां उत्कृष्टा ४९ दिनानि चतुरिन्द्रियाणां ६ मासाः द्वयो जघन्या अन्तर्मुहूर्त्त, 'चत्तारि णाणाइ'न्ति पञ्चेन्द्रियाणां मत्यादि ४ ज्ञानानि, केवलमनिन्द्रियाणामेव, 'अत्थेगइयाणं'ति संज्ञिनामित्यर्थः, 'पाणाइवाए उवक्खाइज्जंति' असंयताः, 'पाणाइ० 'त्ति संयताः, 'जेसिंपिय णं'ति येषामपि जीवानां सम्बन्धिनातिपातादिना ते पञ्चेन्द्रिया जीवा एवमाख्यायन्ते यथा प्राणातिपातादिमन्त एते तेषामपि जीवानामस्त्ययमर्थो यदुत केपां संज्ञिनामित्यर्थो विज्ञातं - प्रतीतं नानात्वं भेदो यदुतैते वयं वध्यादयः एते तु वधकादयः इत्यस्ति, एकेषामसंज्ञिनामित्यर्थः, नो विज्ञातं नानात्वरूपमिति ।। २० शते प्रथमः ॥
'नवरं अभिलावो'त्ति (सू. ६६४) धम्मत्थिकाए णं भंते ! इत्यादिरालापकसूत्रं, नवरं - केवलं लोयं चैव फुसित्ताणं चिट्ठ एतस्य स्थाने लोअं चेव ओगाहित्ताणं चिट्ठइ इत्ययमभिलापो द्वितीयशतकोद्देशकां दृश्यः 'अभिवयंण' त्ति (मूं. ६६५) अभिवचनानि - पर्यायशब्दा इत्यर्थः, 'धम्मेति जीवपुद्गलानां गतिधारणाद्धर्म्मः, एवं 'धम्मत्थिकाए'त्ति धर्मास्तिकाय:प्रदेशराशिः, एवं प्राणातिपातविरमणादीन्यपि वाच्यानि, 'जे यावण्णे'ति ये चान्येऽपि चारित्रधर्माभिधायकास्ते सर्वेऽपि धर्मा
"OLOLOLOLOLO
२० श० १-२उ.
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
२०० २ उद्देश:
स्तिकायस्याभिवचनानि, नामानीत्यर्थः । 'अधम्मे'त्ति धर्मविपरीतोऽधर्मो-जीवपुद्गलानां स्थित्युपष्टम्भकारी, शेषं प्राग्वत, | 'नभत्ति न भाष्यत इति नमः, 'समेति निम्नोन्नतत्वाभावात् , 'विसम'त्ति दुर्गमत्वाद्विषमं 'खहे'त्ति खनने भुवो हनने चत्यागे यत्स्यात्तत्वहं 'विह'त्ति विशेषेण हीयते-त्यज्यते तदिति विहायः 'वीइत्ति विवेचनाद्विविक्ततास्वभावत्वात् विवरत्ति | विगतवरणतया विवरं 'अंबर'न्ति अम्बेव-मातेव जननसाधात् अम्बा-जलं तस्य राणाद्-दानान्निरुक्तितोऽबरं 'अंबरसे'त्ति अम्बा-प्रागुक्तयुक्त्या जलं तद्रूपो रसो यस्मात्तदम्बरसं 'छिड्डे'त्ति छिद्रः छेदनस्यास्तित्वात् छिद्रमिति, 'सुसिरेति शुषेः-शोषस्य दानाच्छुषिरं 'मग्गेत्ति पथिरूपत्वान्मार्गः, 'विमुहत्ति मुखादेरभावाद्विमुखं, 'अहे'त्ति अद्यते-गम्यते अनेनेति अहः, 'एवं वियदृ'त्ति स एव विशिष्टो व्यहः, 'वोमो'त्ति विशेषेणावनात् 'वोमभायणे त्ति विश्वस्याश्रयणाद्भाजनं 'अंतलिक्खे'त्ति अन्तः-मध्ये ईक्षा-दर्शनं यस्य तदन्तरीक्षं 'सामेत्ति श्यामं 'उवासंतरे'त्ति अवकाशरूपमन्तरं अवकाशान्तरं अगमं गमन| क्रियारहितत्वात् 'वेयाइ'त्ति वेदरूपत्वात् 'चेयाइ'त्ति चेता पुद्गलानां चयकारी 'जेय'त्ति जेता कर्मरिपूणां 'आय'त्ति
आत्मा सततगामित्वात् 'रंगणे'त्ति रङ्गणं रागः तद्योगाद्रंगणः, हिंडए'त्ति हिण्डकत्वेन हिण्डकः,गमनशील इत्यर्थः, पोग्गल'त्ति | पूरणाद् गलनाच्च वपुरादीनामिति पुद्गलाः, 'माणव'त्ति मा निषेधे नवः-प्रत्यग्रो मानवः अनादित्वात् , पुराण इत्यर्थः, 'कत्त'|त्ति कर्ता कर्मणां, विकर्ता-विशेषतो विच्छेदकः कर्मणां 'जए'त्ति अतिशयगमनाजगत् , जननाजन्तुः 'जोणी'त्ति योनिरन्येषामुत्पादकत्वात् 'सयंभुत्ति स्वयंभवनात खयंभूः 'ससरीर'त्ति सह शरीरेणेति सशरीरी 'नायए'त्ति नायकः-कर्मणां नेता 'अंतरप्पत्ति अन्तः-मध्यरूप आत्मा, न शरीररूप इत्यन्तरात्मेति ।। २० शते द्वितीयः ।।
२४७॥
S
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
'नण्णत्थ आयाएं परिणमंति'त्ति (सू. ६६६) नान्यत्रात्मनः परिणमन्ति, आत्मानं वर्जयित्वा नान्यत्र ते वर्त्तन्ते, आत्मपर्यायत्वादेषां पर्यायिणा सह कथञ्चिदेकत्वादात्मरूपाः सर्वे एवैते न मनोभिन्नत्वेन परिणमन्तीति भावः । एवं जहे' त्यादि(सू. ६६७) नेदं सूचितम् - कतिरसं कतिफासं परिणम इत्यादि ।। २० शते तृतीयः ॥
'इंदिउद्देसउ'त्ति (सू. ६६८ ) यथा प्रज्ञापनापश्ञ्चदशपदस्येन्द्रियपदस्य द्वितीयोदेशकस्तथाऽयं वाच्यः, स चैवम् - सोइंदिय० चक्खिदियउचचए घाणिदियउव० एवं जिब्भिदिय० फासिंदियउवचए' इत्यादि ॥ २० शते चतुर्थः ॥
अथ परमाणुखरूपमुच्यते- एगवण्ण' त्ति (सू. ६६९) कालादिवर्णानामन्यतरयोगात्, एवं गन्धादिष्वपि वाच्यं 'दुफासे' ति शीतोष्ण स्निग्धरूक्षाणामन्यतराविरुद्धस्य द्वितयस्य योगात् द्विस्पर्शः, तत्र भेदाः ४, शीतस्य स्निग्धेन रूक्षेण च द्वौ, एवमुष्णस्यापि द्वौ इति चत्वारः, शेषास्तु स्पर्शा बादराणामेव स्युः, 'दुपएसिए ण' मित्यादि, द्विप्रदेशिकस्यैकवर्णता प्रदेशद्वयस्याप्येकवर्णपरिणामने, तत्र कालादिभेदेन पञ्च विकल्पाः, द्विवर्णता तु प्रतिप्रदेशं वर्णभेदात्, तत्र द्विक्संयोगजाता दश ते सूत्रसिद्धा एव, एवं गन्धरसेष्वपि, नवरं गन्धे एकत्वे द्वौ द्विकयोगे त्वेकः, रसेष्वेकत्वे पञ्च द्वित्वे तु १०, स्पर्शेषु तु द्विस्पर्शतायां चत्वारः प्रागुक्ताः, 'ज इतिफासे' त्ति, 'सम्वे सीए 'त्ति प्रदेशद्वयमपि शीतं, तस्यैव द्वयस्य देश एक इत्यर्थः, स्निग्धः २ देशश्व रूक्षः ३ इत्येको भङ्गः सः, एवमन्येऽपि त्रयः सूत्रसिद्धा एव, चतुःस्पर्शे त्वेकः, एवं द्वि ४ त्रि ४ चतुःस्पर्शेषु १ मीलनात् सर्वे स्पर्शभङ्गा मीलिता ९, 'तिपएसिए' 'सिय कालए'त्ति त्रयाणामपि प्रदेशानां कालत्वादित्वेनैकवर्णत्वे पञ्च भेदाः द्विवर्णतायां चैकः प्रदेशः कालः प्रदेशद्वयं। तु तथाविधैक प्रदेशावगाहादिकारणमपेक्ष्य एकत्वेन विवक्षितमिति स्यान्नील इत्येकः, अथवा स्यात्कालस्तथैव प्रदेशद्वयं तु भिन्न
२० श०
३-४-५
उद्देश :
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
ul२०२०
श्रीभग लघुवृत्ती
५ उद्देशः
देशावगाहादिना कारणेन भेदेन विवक्षितमतो नीलकाविति व्यपदिष्टमिति द्वितीयः, अथ द्वौ कालकावेकस्तु नील इति तृतीयः, एवमेकत्र द्विकयोगत्रयाणां भावादशसु द्विकयोगेषु ३० भेदाः, एते सूत्रसिद्धा एव, त्रिवर्णतायां तु एकवचनस्यैव सम्भवात् दश | त्रिकसंयोगाः स्युरिति, गन्धे त्वेकगंधे द्वौ द्विगन्धतायां तु एकत्वानेकत्वाभ्यां प्राग्वत् त्रयं 'जइ दुफासे'त्ति समुदितस्य प्रदेशत्रयस्य द्विस्पर्शतायां द्विप्रदेशिकवच्चत्वारः, त्रिस्पर्शतायां तु सर्वः शीतः, प्रदेशत्रिकस्यापि शीतत्वात् , देशश्च स्निग्ध एकप्रदेशात्मको, देशो रूक्षो द्विप्रदेशात्मको, द्वयोरपि तयोरेकप्रदेशावगाहादिनकत्वेन विवक्षितत्वात् , एवं सर्वत्र इत्येको भङ्गः, तृतीयपदस्य बहुत्वे द्वितीयः, द्वितीयपदबहुत्वे तृतीयः, तदेवं सर्वशीतेन भङ्गत्रयं ३, एवं सर्वोष्णेनापि ३, एवं सर्वस्निग्धेनापि ३, एवं सर्वरूक्षेणापिका |३, एवं सर्वे १२, चतुःस्पर्शतायां तु 'देसे सीए' इत्यादि एकवचनान्तपदचतुष्का,आद्यस्थापना चेयं-अन्त्यपदस्य बहुत्वे २, स चैवं-द्वयरूपो देशः शीतः, एकरूपः उष्णः, पुनः शीतयोरेकः स्निग्धः द्वितीयश्चोष्णः, एतौ रूक्षाविति रूक्षपदे बहुत्वं, तृतीयस्तु बहुत्वरूपतृतीयपदः, स चैवं-एकरूपो देशः शीतः द्विरूपस्तूष्णः, तथा यः शीतः यश्चोष्णयोरेकस्तौ स्निग्धावित्येवं स्निग्धपदे बहुत्वं, | यश्चैक उष्णः स रूक्षः, चतुर्थस्तु बहुत्वरूपद्वितीयपदः, स चैव-स्निग्धरूपस्य द्वयस्यैकः शीतो यश्च तस्यैव द्वितीयोऽन्यश्चैको रूक्षः, एतावुष्णावित्युष्णपदे बहुत्वं, स्निग्धे तु द्वयोरेकप्रदेशाश्रितत्वादेकवचनं रूक्षे त्वेककत्वादेवेति, पञ्चमस्तु द्वितीयचतुर्थपदयोबहुत्वेन, स चैवं-एकः शीतः स्निग्धश्च, अन्यौ च पृथग्व्यवस्थितावुष्णौ रूक्षौ च इत्युष्णरूक्षयोबहुत्वं, षष्ठस्तु द्वितीयतृतीयपदयोबहुत्वे, स चैवम्-एकः शीतो रूक्षश्च, अन्यौ च पृथग्व्यवस्थितावुष्णौ स्निग्धौ चेत्युष्ण स्निग्धयोबहुत्वं, सप्तमो बहुत्वेनाद्यपदः, स चैव-स्निग्धरूपस्य द्वयस्यैकोऽन्यश्चैकः एतौ द्वौ शीताविति बहुत्वमाद्यस्य, अष्टमस्तु बहु-वादिनांतिमपदः, स चैवं-पृथकस्थितयोः
॥२४८॥
maha
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
२०२० २ उद्देश:
maoni mapi PORADHAI HINDIMOHANDINIONSHIOE.
शीतत्वे रूक्षत्वे च एकस्य चोष्णत्वे च स्निग्धत्वे च, नवमस्तु बहुत्वेनाद्यतृतीययोः, स चैवं-द्वयोभिन्नस्थितयोः शीतन्वे स्निग्धत्वे चैकस्य चोष्णत्वे रूक्षत्वे चेति 'पणवीसं भंग'ति द्वित्रिचतुःस्पर्शसम्बन्धिनां चतुर्द्वादशनवानां मीलनात् २५ भङ्गा इति । 'चउप्पदेसिएणं'ति 'सिय कालए य नीलए यत्ति द्वौ द्वावेकपरिणामपरिणतावितिकृत्वा स्यात्कालोनीलश्चेति १ अन्त्ययोर-११] नेकपरिणामत्वे २ आद्ययोस्तृतीयः, उभयोश्चतुर्थः, स्थापना चैवम् , एवं दशसु द्विकसंयोगेषु प्रत्येकं चतुर्भङ्गीभावाचत्वारि-१२ शद् भङ्गाः,'जइ तिवण्णे'त्ति तत्राद्यः कालो द्वितीयो नीलः अन्त्ययोश्चैकपरिणामत्वात् लोहितकः१११ इत्येकः तृतीय- २ स्थानेकपरिणामतया बहुत्वे द्वितीयः ११२ द्वितीयस्य१२१ तृतीयः आद्यस्य बहुत्वे चतुर्थः २११ एवमेते चत्वारो दशत्रिकसं-1२७ योगेषु स्युरिति जाताः ४० 'जइ चउवण्णेति इह 'चतुवष्णेत्ति इह चतुष्पदानां १६ भङ्गाः, इह पञ्चानां वर्णानां पंच चतुएकसंयोगाः स्युस्ते च सूत्रसिद्धा एव, 'सव्वे णउइभंग'त्ति एकद्वित्रिचतुर्वर्णेषु ५। ४०।४०/५। एतावद्भगभावान्नवतिस्ते स्युरिति । 'जइ एगगंधे'त्ति इत्यादि प्राग्वत् 'जइ तिफासे'त्ति 'सव्वे सीए'त्ति चतुर्णा प्रदेशानां शीतपरिणामत्वात् :: देसे निद्धे'त्ति चतुर्णा मध्ये द्वयोरेकपरिणामयोः स्निग्धत्वात् १ 'देसे लुक्खे'त्ति तथैव द्वयो रूक्षत्वात् ३ इत्येकः, द्वितीयस्तु तथैव, नवरं भिन्नपरिणामतया बहुवचनान्ततृतीयपदः, तृतीयस्तु बहुवचनान्तद्वितीयपदः, चतुर्थः पुनस्तथैव बहुत्वान्तद्वितीयतृतीयपदः इत्येते सर्वशीते ४, एवं सर्वोष्णेन सर्वस्निग्धेन सर्वरक्षेणेत्येवं जाताः १६, 'जइ चउफासे त्ति तत्र 'देसे सीएत्ति एकाकारप्रदेशद्वयलक्षणो देशः शीतः तथाभृत एवान्यो देश उष्णः, तथा य एव शीतःस एव स्निग्धः यश्चोष्णः स रूक्षः इत्येकः, चतुर्थपदस्य प्रागिव बहुत्वान्तत्वे द्वितीयः, तृतीयस्य च तृतीयः, तृतीयचतुर्थयोबहुत्वे चतुर्थः, एवमेते १६, एषामानयनोपायगाथामाह-"अंत
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
For more
श्रीभग लघुवृत्ती
HIOHINDISROIHIMANSHIDIHINDIHINDHINDHimanimasOINMANOHimanapati
लहुयस्स हेवा गुरुयं ठावेह सेसमुवरिसमं । अंतं लहुएहिं पुणो पूरेजा भंगपत्थारे॥१॥" सङ्ख्याया अन्त्यलघुकस्य एकरूपस्य
|२११२२११ हेदृत्ति अधस्तात् गुरुकं द्वितयरूपमंक स्थापयेत , शेषमुपरितनाङ्कः समं अन्त्यं-10उद्दशः
१.२२२११ एकरूपैरंकै पूरयेत् भङ्गप्रस्तारे, स्थापना चेयम् । छत्तीसभंग'त्ति द्वित्रिचतुःस्प११२१११२२११२१२१/२२२१|शेप चतःपोडशानां सम्भवात. इह वृद्धगाथे-'वीसहमसउद्देसे चउप्पएसाइए ११२२१२२२२१२-२/२२२२
चउफ्फासे । एगबहुवयणमीसा, बीयाइया कहं भंगा ? ॥१॥ एकवचनबहुवचनमिश्रा द्वितीयतृतीयादयः कथं भंगाः स्युः, यत्रैव पदे एकवचनं प्रयुक्तं तत्रैव बहुवचनं च प्रयुक्तं, एतच्च न स्यादितिकृत्वा विरोध रद्भावितः, अत्रोत्तरम्-"देसो देसा व मया दवखेत्तवसओ विवक्खाए । संघायमेयतदुभयभावाओ वा वयणकाले |॥२॥" अयमर्थः-देशो देशो वा इत्ययं निर्देशो न दुष्टः, एकानेकवर्णादिधर्मयुक्तद्रव्यवशेन एकानेकावगाहक्षेत्रवशेन वा देशस्यैक
त्वानेकत्वविवक्षणात् , अथवा भणनप्रस्तावे सङ्घातविशेषभावेन भेदविशेषभावेन तदुभयवशेन वा तस्यैकत्वानेकत्वविवक्षणादेवेति । | पञ्चप्रदेशिके 'जइ तिवरणे इत्यादि, त्रिषु पदेषु अष्टौ भङ्गाः, नवरमिह सप्तैव ग्राह्याः, पञ्चप्रदेशिके अष्टमस्यासम्भावात् , एवं च दशसु त्रिकसंयोगेषु सप्ततिरिति, 'जइ चउवपणे इत्यादि, इह चतुर्णा पदानां १६ भङ्गाः, तेषु चेह पञ्च सम्भविनः, ते च सूत्रसिद्धा एव, पंचसु वर्णेषु पञ्च चतुष्कसंयोगाः स्युः, तेषु चैषां प्रत्येकं भावात् भेदाः 'इयालं भंगसयंति पञ्चप्रदेशिके एकद्वित्रिचतुःपञ्चसंयोगजानां पञ्चचत्वारिंशत्सप्ततिपञ्चविंशत्येकसङ्ख्यानां भङ्गानां मीलनादेकोत्तरचत्वारिंशदधिकं भङ्गशतं स्यात् । 'छप्पएसिए|२४९॥ णं'ति इह सर्व पञ्चप्रदेशिकस्पेव, नवरं वर्णत्रयेऽष्टौ भङ्गा वाच्याः, अष्टमस्याप्यत्र सम्भवाद् , एवं च दशसु त्रिकसंयोगेष्वशीतिभङ्गाः,
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुत्तौ
२०.० उद्देश:
HIONARIALAIRAIL
चतुर्वर्णेतु प्रागुक्तानां अष्टमद्वादशान्तिमभंगत्रयवजितानां शेषा एकादश स्युः, एषां च पश्चसु चतुष्कसंयोगेषु प्रत्येकं भावात् पञ्चपञ्चाशदिति 'जइ पंचवणे'त्ति षड् भङ्गाः, 'छ.सीयं भंगसयंति एकादिसंयोगसम्भवानां पञ्चचत्वारिंशदशीतिपञ्चाशत| षट्सङ्ख्यभङ्गकानां मीलनात् षडुत्तराशीत्यधिकं भङ्गकशतं स्यादिति, 'सत्तपएसिए'त्ति इह चतुर्वर्णत्वे प्रागुक्तानां पोडशानामन्तिमवर्जाः शेषाः १५ स्युः, एषां च पञ्चसु चतुष्कसंयोगेषु प्रत्येकं भावात् ७५ भङ्गाः 'जइ पंचवण्णे'त्ति इह पञ्चानां पदानां ३२ भङ्गाः, स्युः, तेष्वाद्यानां षोडशानामष्टमद्वादशान्त्यत्रयवर्जिताः शेषाः उत्तरेषां च षोडशानामाद्यास्त्रयः पञ्चमनवमौ चैवं सर्वेऽपि १५ सम्भवन्ति, 'दोसोला भंगसय'त्ति एकद्वित्रिचतुःपञ्चकसंयोगजानां पञ्चचत्वारिंशदशीतिपश्चाधिकसप्ततिषोडशसङ्ख्यानां भङ्गकानां मीलनात् द्वे शते षोडशोत्तरे स्थातामिति ।। 'अट्ठपदेसिए'त्ति इह चतुर्वर्णत्वे प्रागुक्ताः १६ स्युः, तेषां च प्रत्येकं पञ्चसु चतुष्कसंयोगेषु भावात् ८० भङ्गाः, पञ्चवर्णत्वे तु ३२ भङ्गानां १६-२४-२८ अन्त्यत्रयवर्जाः शेषाः २६ भङ्गाः स्युः, 'दो इक्कतीसाईति प्रागुक्तानां पञ्चचत्वारिंशदशीत्यशीतिषडुत्तरविंशतिसङ्ख्यानां मीलनात् द्वे शते एकत्रिंशदुत्तरे स्यातां । 'नवपदेसियरस'त्ति इह पञ्चवर्णत्वे द्वात्रिंशद्भङ्गानामन्त्य एव न स्यात् , शेषं प्रागुक्तानुसारेण भाव्यं । 'बादरपरिणए णं'ति (सू . ६७०) सर्व एव कर्कशो गुरुः शीतः स्निग्धश्च एकदैवाविरुद्धानां स्पर्शानां सम्भवादित्येको भङ्गः, चतुर्थपदव्यत्यये द्वितीयः, | एवमेते एकादिपदव्यभिचारेण १६ भङ्गाः, 'पंचप्फासे'त्ति कर्कशगुरुशीतैः स्निग्धरूक्षयोरेकानेकत्वकृता चतुर्भङ्गी लब्धा, एम्वेव च कर्कशगुरूष्णैर्लभ्यत इत्येवमष्टौ, एते चाष्टौ कर्कशगुरुभ्यामेव, अन्ये कर्कशलघुभ्यां, एवमेते १६ कर्कशपदेन लब्धाः , एत एव! मृदुपदं लभत इत्येवं कर्कशपद एव द्वात्रिंशत् स्निग्धरूक्षयोरेकत्वादिना लब्धा, अन्या. द्वात्रिंशच्छीतोष्णयोः अन्या च गुरुलघ्वोः |
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
२
. श. ५ उद्देशः
लघुवृत्तो
अन्या च कर्कशमृद्वोः, एवं सर्वमीलने १२८ भङ्गाः स्युः, 'छप्फासेत्ति तत्र सर्वकर्कशो १ गुरुश्च २ देशश्च शीतः३ उष्णः ४ स्निग्धो ५ रूक्षश्चेति ६, इह च देशशीतादीनां चतुर्णा पदानामेकत्वादिना १६, एते च सर्वकर्कशगुरुभ्यां लब्धाः, एत एव कर्क- |शलघुभ्यां लभ्यन्ते, तदेवं ३२, इयं च द्वात्रिंशत् सर्वकर्कशपदेन लब्धा, इयमेव च सर्वमृदुना लभ्यते, सर्वे जाताः ६४ भङ्गाः,
इयं च चतुःषष्टिः सर्वकर्कशगुरुलक्षणेन द्विकसंयोगेन सविपर्ययेण लब्धा, तदेवमन्योऽप्येवंविधो द्विकसंयोगस्तां लभते, कर्कशगुरुं| शीतस्निग्धलक्षणानां चतुणां पदानां षड् द्विकसंयोगाः, तदेवं चतुःषष्टिः पडिदिकसंयोगैर्गुणिता ३८४ भङ्गाः स्युः, 'सव्वेऽवि ते छप्फासे'त्ति, 'जे सत्तप्फासे'त्ति इहाद्यं कर्कशाख्यं पदं स्कन्धव्यापकत्वाद्विपक्षरहितं शेषाणि तु गुर्वादीनि षट् स्कन्धदेशाश्रितत्वात् सविपक्षाणीत्येवं सप्त स्पर्शाः, एषां च गुरूणां पदानामेकत्वानेकत्वाभ्यां ६४ भङ्गाः स्युः, ते च सर्वशब्दविशेषितेन | आदिस्थेन कर्कशपदेन लब्धाः, एवं मृदुपदेनापि, एवं जातं १२८, एवं गुरुलघुभ्यां शेषैः पतिः सह १२८, शीतोष्णाभ्यामपि |१२८, एवं स्निग्धरूक्षाभ्यामपि, तदेवमष्टाविंशत्युत्तरशतस्य चतुर्भिर्गुणने जाताः ५१२ भङ्गाः, एवं सत्तफासे पंच बारसुत्तरा भंग| सयेति । 'अट्ठफासे'त्ति चतुर्णा कर्कशादिपदानां सविपर्ययाणामाश्रयणादष्टौ स्पर्शाः, एते च बादरस्कन्धस्य द्विधाविकल्पितस्यै| कत्र देशे चत्वारोऽविरुद्धाः, विरुद्धास्तु द्वितीये, एषु चैकत्वानेकत्वाभ्यां भङ्गाः स्युः, तत्र रूक्षपदेनैकवचनान्तेन च द्वावेतौ स्निग्धैकत्ववचनेन लब्धौ, एतावेव स्निग्धबहुत्वं लभेते, एते चत्वारः, एते च सूत्रमध्ये चतुष्ककेन सूचिताः, एतेष्वेवाष्टसु पदेषु उष्णपदेन बहुवचनान्तेनोक्तचतुर्भङ्गीयुक्तेनान्ये चत्वारः, एवं शीतपदेन बहुवचनान्तेन एत एव ४, तथा शीतोष्णपदाभ्यां बहुवचनान्ताभ्यां ४, तथा लघुशीतपदाभ्यां गुरुशीतपदाभ्यां बहुवचनान्ताभ्यां ४ एवं लघूष्णपदाभ्यां ४ एवं लघुशीतोष्णपदैः ४, एव
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
मेतेऽपि १६ भङ्गाः, 'एवं गुरुएणं' ति 'एगत्तेणं'ति तथा कर्कशादिनैकवचनान्तेन गुरुपदेन बहुवचनांतेन ४ तथा गुरुष्णाभ्यां ४, एवं गुरुशीताभ्यां ४, एवं गुरुशीतोष्णैः ४ एवेमेते १६, तथा गुरुलघुभ्यां बहुवचनान्ताभ्यां ४, एवं गुरुलघुष्णै: ४, गुरुलघुशीतैः ४ गुरुलघुशीतोष्णैः ४ एते १६, एते आदितः सर्वेऽपि ६४, 'कक्खडमउएहिं एगत्तेहिं'ति कर्कशमृदुपदाभ्यामेकवचनान्ताभ्यां ६४ भङ्गा लब्धा इत्यर्थः, 'ताहे' त्ति तदनन्तरं 'कक्खडेणं' ति कर्कश पदेनैकत्वगेन, एकवचनान्तेनेत्यर्थः, 'मंउएणं' ति 'पोहत एणं' ति मृदुपदेन पृथक्त्वगेन, अनेकवचनान्तेनेत्यर्थः, 'एते चेव'ति एत एव प्रागुक्ताः ६४ भङ्गाः कर्त्तव्याः, 'ताहे कक्ख| डेणं'ति ततः कर्कशपदेन बहुवचनान्तेन मृदुपदेनैकवचनान्तेन ६४, एताश्चादितश्चतस्रः चतुःषष्टयो मीलिताः द्वे शते पञ्चाशदधिके स्यातां 'सव्वे ते अट्ठफासे 'त्ति दो छप्पन्ना भंगसया भवंति । एतत्सुखबोधाय यन्त्रकमिदं दे क दे क दे मृ दे गुदेल देशी देउ दे निदेरू । 'बारसछण्णउयसया भंगा भवति' त्ति बादरस्कन्धे चतुरादिकाः स्पर्शाः स्युः, तत्र चतुःस्पर्शादिषु क्रमात् पोडशानामष्टाविंशत्युत्तरशतस्य चतुरशीत्यधिकशतत्रयस्य द्वादशोत्तरशतपञ्चकस्य षट्पञ्चाशदधिशतद्वयस्य च भावाद् यथोक्तं मानं स्यात् । 'कइविहे 'ति (सू. ६७१) द्रव्यरूपः परमाणुर्द्रव्यपरमाणुः - एकोऽणुः, वर्णादिभावानामविवक्षणात् द्रव्यत्वस्यैव चः विवक्षणादिति, एवं क्षेत्रपरमाणुराकाशप्रदेशः, कालपरमाणुः समयः, भावपरमाणुः परमाणुरेव वर्णादिभावानां प्राधान्यविवक्षणात् सर्वजघन्यकालत्वादिर्वा, 'चउव्विहे'त्ति एकोऽपि द्रव्यपरमाणुर्विवक्षया चतुःखभाव: 'अच्छे'त्ति अच्छेद्यः शस्त्रादिना, अदह्योऽग्निना सूक्ष्मत्वाद् अत एवाग्राह्यो हस्तादिना 'अणड्डे'त्ति समसंख्यावयवाभावात् 'अमज्झे' ति विषमसङ्ख्यावयवाभावात् 'अप्पएस' त्ति निरंशः, अवयवाभावात्, 'अविभाइमे' त्ति अविभागेन निर्वृत्तोऽविभागिमः, एकरूप इत्यर्थः, विभाजयितुमशक्यो वेति ॥ २० शते पञ्चमः ॥
१२० श०
५ उद्देशः
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
श०
२० ६-७उ.
लघुवृत्ती
__ एवं 'जहा सत्तरसमसए छटुइसे'त्ति (सू . ६७२) अनेन यदुक्तं तदाह-पुब्बि वा उववजित्ता पच्छा आहारेज्जा पुलिंब वा आहारित्ता पच्छाउववजेज्जा इत्यादि, अस्थायमर्थः-यो गंदुकगतिः सन् समुद्घातगामी स पूर्वमुत्पद्यते, तत्र गच्छेदित्यर्थः, पश्चादाहारयति-वपुर्योग्यान पुद्गलान् गृह्णाति, अत एवोक्तं-'पुब्बि वा उववजित्ते'ति, यः पुनरिलिकासमयसमुद्घातगामी स पूर्वमाहारायति, क्षेत्रे प्रदेशक्षेपणेनाहारं गृह्णातीत्यर्थः, तत्समनन्तरमेव प्राक्तनवपुःप्रदेशान् उत्पत्तिक्षेत्रे संहरति, अत उक्तं 'पुट्वि आहारित्ते'ति। विंशतितमते षष्ठो, वाचनान्तराभिप्रायेण तु पृथिव्यब्वायुविषयकत्वादुद्देशकत्रयमिदमतोऽष्टमः (सू.६७३-४) 'जीवबंधेत्ति (सू. ६७५) जीवस्य प्रयोगेण-मनःप्रभृतिव्यापारेण बन्धः-कर्मपुद्गलानां आत्मप्रदेशेषु संश्लेषः, अनंतरबंधेत्ति | येषां पुद्गलानां बद्धानां सतामनन्तरः समयो. वर्त्तते तेषामनन्तरबन्ध उच्यते, येषां तु बद्धानां द्वितीयादिः समयो वर्त्तते तेषां परम्परबन्धः । 'नाणावरणिज्जोदयस्स'त्ति ज्ञानावरणीयोदयरूपकर्मणः, उदय प्राप्तज्ञानावरणीयकर्मण इत्यर्थः, बन्धोऽस्य भूतभावापेक्षयेति, अथ ज्ञानावरणीयादिकर्म किञ्चिज्ज्ञानाद्यावारकतया विपाक तो वेद्यते किश्चित्प्रदेशत एवेत्युदयेन विशेषितं कर्म, अथवा ज्ञानावरणीयोदये यद् बध्यते वेद्यते वा तत् ज्ञानावरणीयोदयमेव तस्य, एवमन्यत्रापि, सम्मद्दिट्ठीए'त्ति ननु सम्मट्ठिीए इत्यादौ कथं बन्धो ?, दृष्टिज्ञानानामपौद्गलिकत्वात् , अनोव्यते, नेह बन्धशब्देन कर्मपुद्गलानां बन्धो विवक्षितः, किन्तु सम्बन्धमात्रं, तच्च जीवस्य दृष्ट्यादिमिधर्मेस्सहारत्येव, जीवप्रयोगबन्धादिव्यपदेश्यत्वं च तस्य जीववीर्यप्रभवत्वात् , अत एव मतिज्ञानस्त्याद्यपि निरवा, ज्ञानस शेयेन सह सम्बन्धविवक्षणादिति, इह सङ्ग्रहगाथे-"जीवप्पओगबंधे अणंतपरंपरे य बोद्धव्वे । पगडी ८ उदए ८ वेदे ३ दंसणमोहे चरित्ते य ।।१।। ओरालिय वेउब्धिय आहारग तेय कम्मए चेव । सण्णा ४ लेसा ६ दिट्ठी ३ नाणा
Januman
॥२५॥
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
५ नाणेसु ३ तब्बिसए ८ || २ || || २० शते सप्तमः ॥
'कस्स कहिं का लियसुयस्स वुच्छेए पण्णत्ते 'ति (सू. ६७८) कस्य जिनस्य सम्बन्धिनः कस्मिन् जिनान्तरे कयोर्जिनयोरन्तरे कालिकश्रुतस्य - एकादशाङ्गीरूपस्य व्यवच्छेदः प्रज्ञप्तः इति प्रश्नः, उत्तरन्तु - 'मज्झिमएस सत्तसु 'त्ति मध्यमेषु सप्तसु इत्युक्ते सुविधिशीतलजिनयोरन्तरे व्यवच्छेदो बभूव तद्व्यवच्छेद कालश्च पल्योपमचतुर्भागः, एवमन्ये षद् जिनाः षट् च जिनान्तराणि वाच्यानि, केवलं व्यवच्छेदकालः सप्तस्वप्येवमवसेयः 'चउभाग १ चउभागो २ तिष्णि चउन्भाग ३ पलियमेगं च ४ । तिण्णेव य चउभागा ५ चउत्थभागो ६ चउभागो ७ ॥ १ ॥ 'ति 'एत्थ णं' ति एतेषु प्रज्ञापकेनोपदर्श्यमानेषु जिनान्तरेषु कालिकश्रुतस्य व्यवच्छेदः प्रज्ञप्तः, दृष्टवादापेक्षया त्वाह- 'सव्वत्थवि णं वोच्छिष्णे दिट्ठिवाए 'ति सर्वत्रापि सर्वेष्वपि जिनान्तरेषु, न केवलं सप्तवेव, क्वचित कियन्तमपि कालं व्यवच्छिन्नो दृष्टिवादः ॥ तीर्थकराणां तीर्थप्रवृत्तिकालः इत्याह-जंबूद्दीवे णं'ति (सू. ६७९) 'देवाणुप्पियाणं' ति युष्माकं सम्बन्धि || 'संखेज्जं कालं ति पश्चानुपूर्व्या पार्श्वनाथादीनां सङ्ख्यातं कालं, 'असंखेज्जं 'ति ऋषभादीनां ॥ ' आग मेस्साणं' ति (सू. ६८१) आगमिष्यन्महापद्मादीनां जिनानां, 'कोसलियस्स' कोशलदेशजातस्य 'जिणपरियाए 'त्ति वे वलिपर्यायः स च वर्षसहस्रन्यूनं पूर्वलक्षमिति । तित्थं भंते 'ति (सू. ६८२ ) । 'पावयणी त्ति (सु. ६८३) प्रवचनपरिणतो जनः || २० शतेऽष्टमः ॥
I
'विजाचारण'त्ति (सू. ६८४) विद्या पूर्वगता तया गन्तारो विद्याचारणाः, इह गाथा - " अइसयचरणसमत्था जंघाविजहिं चारणा मुणओ । जंघाहिं जाइ पढमो निस्सं काउं रविकरेऽवि || १ ||" 'उत्तरगुणलद्धि' त्ति उत्तरगुणाः - पिण्डविशुद्ध्यादयः, तां
1
YOPOLJCH-TO
२० श० १८-९ उ.
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
womanommandiIMSHIMIREONE
२० श |९-१० उद्देश:
mom anNOMINADMISADHIMIRMIar mammipi misalpormmilan HD
| तपोलब्धि क्षममाणस्य-अधिसहमानस्य, तपः कुर्वत इत्यर्थः, 'सीहा गई'त्ति शीघ्रा गतिः, 'जंबुद्दीवेत्ति ततश्च देवें अंति 'हव्यमागच्छेज्जा' इत्यत्र यथा शीघ्राऽस्य देवस्य गतिरित्ययं वाक्यशेषों दृश्यः, से णं तस्स ठाणस्स'त्ति अयं भावः-लब्ध्यु| पजीवनं किल प्रमादस्तस्मिन् सेवितेऽनालोचिते च न स्याच्चारित्राराधना, यदत्रोक्तं विद्याचारणस्योत्पातद्वयेन गमनं एकेनागमनं
च जङ्घाचारणस्य (सू. ६८५) तु गमनमेकेन आगमनं च द्वयेन तल्लब्धिस्वभावात् , अन्ये त्वाहुः-विद्याचारणस्य गमनकाले विद्याऽभ्यस्ततरा स्यादित्येकेनागमनं, गमने तु न तथेति, जङ्घाचारणस्य तु लब्धिरुपजीव्यमानाऽल्पसामर्थ्या स्यात् इत्यागमनं द्वाभ्यां, गमनं चैकेन ॥ २० शते नवमः ॥
'सोवकमाउयत्ति (सू. ६८६) उपक्रमोप्राप्तकालस्यायुषो निर्जरणं तेन सह यत्तत् सोपक्रमं तदायुर्वन्तःसोपक्रमायुषः, तद्विपरीता निरुपक्रमायुषः । इह गाथे-"देवा नेरइयावि य असंखवासाउया य तिरिमणुया । उत्तमपुरिसा य तहा चरमसरीरा य निरुवकमा |सेसा संसारत्था हवेज सोवकमा य इयरे य। सोवकमनिरुवक्कमभेओ भणिओ समासेणं ॥२॥"ति, 'आउवक्कमेणं'ति (सू . ६८७) आत्मना-स्वयमेव आयुष उपक्रमः आत्मोपक्रमस्तेन, मृत्वा इति शेषः, उत्पद्यन्ते नारकाः यथा श्रेणिकः, परोपकमेण-परकृतमरणेन यथाकूणिकः, निरुपक्रमेण स्वभावेन यथा कालसौकरिकः, यतः सोपक्रमायुष इतरे च तत्रोत्पद्यन्ते, 'आयडिय'त्ति आत्मा , नेश्वरादिप्रभावेनेत्यर्थः, 'आयकम्मुण'त्ति आत्मकर्मणा 'आयप्पओगेण'त्ति आत्मव्यापारेण । 'नेरइएत्ति (सू. ६८८) कतिसञ्चिताः कति सङ्ख्यावाची, ततश्च कतित्वेन सश्चिताः-एकसमये सङ्ख्यातोत्पादेन पिण्डिताः कतिसञ्चिताः, एवं 'अकइसंचिय'त्ति नवरं 'अकई'त्ति सङ्ख्यानिषेधः असङ्ख्यातत्वमनन्तत्वं च, 'अब्वत्तग'त्ति द्वयादिसङ्ख्या
२५२॥
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
yirae unDHIDAITION
लघवृत्ती
व्यवहारतः शीर्षप्रहेलिकायाः परतः सङ्ख्यायाश्च सङ्ख्यातत्वेनास ख्यातत्वेन च वक्तुं न शक्यते सः अवक्तव्यः, स एककस्तना वक्तव्यत एककेन-एकत्वोत्पादेन सञ्चिता अबक्तव्यसञ्चिताः, तत्र नारकादयस्त्रिधा अपि, एकसमयेन तेषामेकादीनामसङ्ख्यातानान्तानामुत्पादात् , पृथ्वीकायादयस्तु पंच अकतिसञ्चिता एव, तेषां समयेनासङ्ख्यातानामेव प्रवेशात् , वनस्पतयस्तु यद्यपि अनन्ता उत्पद्यन्ते तथापि प्रवेशनं विजातीयेभ्य आगतानां यस्तत्रोत्पादस्तद्विवक्षितं, असङ्ख्याता एव च विजातीयेभ्य उदत्तास्तत्रो त्पद्यन्ते इति सूत्रे उक्तं 'एवं जाव वणस्सइकाइय'त्ति, सिद्धा नोअकसिसञ्चिताः, अनन्तानामसङ्ख्यातानाश्च तेषां समयेनासम्भवादिति ॥ एषामल्पबहुत्वमाह-'एएसिन्ति अवक्तव्यकसञ्चिताः स्तोकाः, अवक्तव्यस्थानस्यैकत्वात् , कतिसञ्चिता सङ्ख्यातगुणाः, सङ्ख्यातस्थानकानां संख्यातभेदत्वात् , अकतिसश्चित्तास्त्वसङ्ख्यातगुणाः, असङ्ख्यातस्थानकानामसख्यातत्वादित्येके, | अन्ये त्वाहुः वस्तुखभावोऽत्र कारणं, न तु स्थानकाल्पत्वादि,कथमन्यथा सिद्धाः कतिसञ्चिताः,स्थानकबहुत्वेऽपि स्तोकाः,अवक्तव्यकाःस्थानकस्यैकत्वेऽपि सङ्ख्यातगुणाः, द्वयादित्वेन केवलिनामल्पानामायुस्समाप्तेः, इयं च लोकखभावादेवेति । नेरइयागंति 'छक्कसमज्जिय'त्ति षद् परिमाणमस्येति षटुं-वृन्दं तेन समर्जिताः-पिण्डिताः षटुसमर्जिताः, अयमर्थः-एकत्र समये ये पदकसमर्जिता उच्यन्ते, 'नोछक्कसमजिय'त्ति नोषटुं-षट्राभावः, ते चैकादयपञ्चान्ताः, तेन नोषट्रेन एकाद्युत्पादेन ये समर्जितास्ते तथा २। तथा 'छक्केण य नो छक्केण य समन्जियत्ति एकत्र समये येषां षटमुत्पन्नमेकाद्यधिकं ते षट्रेन नोषट्रेन च समर्जिता उक्ताः३॥छक्केहि य समजिय'त्ति एकत्र समये येषां बहूनि षट्रान्युत्पन्नानि ते पदैः समर्जिता उक्ताः ४ तथा 'छक्केहि य नोटक्कण य सम| जिय'त्ति एकत्र समये येषां बहूनि षट्रान्येकाद्यधिकानि ते टै!षदकेन च समर्जिताः ५। एते पञ्च विकल्पाः, इह च नारकादीनां
IN INDIANாறுமா பாடிய பாட்டியாகப் பொடியது மட்டும்
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
पञ्च विकल्पाः सम्भवन्ति, एकादीनामसङ्ख्यातान्तानां तेषां समयेनोत्पत्तेः, असङ्ख्यातेष्वपि च ज्ञानिनः षट्टानि व्यवस्थापयन्ति, एकेन्द्रियाणां त्वसङ्ख्यातानामेव प्रवेशनात् षद्वैः समर्जिताः, तथा पटुनटुन च समर्जिताः इति विकल्पद्वयस्यैव सम्भव:, अत एवाह - 'पुढविकाइयाणं' ति एषामल्पबहुत्वचिन्तायां नारकादयः स्तोकाः आद्याः, पटुस्थानस्यैकत्वात्, द्वितीयास्तु सङ्ख्यातगुणाः, नोषट्स्थानानां बहुत्वात् एवं तृतीयचतुर्थपञ्चमेषु स्थानबाहुल्यात् सूत्रोक्तं बहुन्वमवसेयमित्येके, अन्ये तु वस्तुस्वभावादिति, एवं १२ सूत्राणि चेति ॥ २० शते दशमः ॥ भगवतीलघुवृत्तौ वृत्तितो विंशतितमं शतं सम्पूर्णम् ॥
✦✦✦✦✦✦
अथैकविंशतितममारभ्यते - 'साली' त्यादि, (*८७) शाल्यादिधान्यविशेषरूपोद्देशकदशकात्मको वर्गः १ शालिरेत्रोच्यते, एवमन्यत्रापि, उद्देशकदशकं चैवम्-मूले १ कंदे २ खंधे ३, तया य ४ साले ५ पवाल ६ पत्ते य ७ पुप्फे य ८ फले ९ बीए १० तेsविय एकेकए होइ || २ ||" 'उद्देसे' त्ति १ 'कल'त्ति कलायादिधान्यविषयः २ 'अयसि 'त्ति अतसीप्रभृतिधान्यविषयः ३ 'वंसे 'त्ति वंशादिपर्वग विशेषविषयः ४ 'इक्खु 'त्ति इक्ष्वादिपर्वग विशेषविषयः ५ दिग्भ'ति दर्भशब्दोपलक्षणत्वात् 'सेडियमंति|यकोत्तियदन्ने' इत्यादिगुणभेदविषयः ६ 'अज्झवरोह'त्ति वृते समुत्पन्नो विजातीयो वृक्षविशेषोऽभ्यवरोहकः तत्प्रभृतिशाकप्रायवनस्पतिविषयः ७ 'तुलसी'ति तुलसीप्रभृतिवनस्पतिविषयः ८, एतेऽष्टौ वर्गाः, दशानामुद्देशकानां वर्गाः समुदाया दशवर्गाः, सर्वेऽशीतिः पुनरुद्देशकाः स्युरिति, वर्गे २ उद्देशकदशकभावादिति । तत्र प्रथमवर्गस्तत्र प्रथमोदेशक उच्यते - 'रायगिधे' इत्यादि, (सू. ६८९) 'जहा वर्कतीए' ति यथा प्रज्ञापना ६ पदे, तत्र चैवमुत्पादो-नो नारकेभ्य उत्पद्यन्ते, किन्तु तिर्यग्मनुष्येभ्यः, तथा
२१ श०
॥२५३॥
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
व्युत्क्रान्तिपदे देवानां वनस्पति त्पत्तिरुक्ता इह तु सा न वाच्या, मूले देवानामनुत्पत्तेः, शुभेषु पुष्पादिषु तेषामुत्पत्तेः, अत एवोक्तं 'नवरं देवे वजित्ते'ति ‘एको वेत्यादि, यद्यपि सामान्येन वनस्पतिः प्रतितमयमनन्ता उत्पद्यन्त इत्युच्यते तथापीह शाल्यादीनां प्रत्येकशरीरत्वादेकाद्युत्पत्तिर्न विरुद्धति, 'अवहारो जहा उप्पलुद्देसए'त्ति उत्पलोद्देशक एकादशशतप्रथमोदेशकः, तत्रापहार | एवं-'ते णं भंते जीवा समए २ अवहीरमाणा २ केवइकालेणं अहीति ?,गो! ते णं असंखेजा, समए २ अवहीरमाणा २ असं
खेजाहिं ओसप्पिणिउस्सप्पिणीहि अवहीरंति, नो चेव णं अबहिया सिय'ति, ते णं भंते ! जीवा नाणावरणिजस्स किंबंधगा?, अतः | परं यदुक्तम्-'जहा उप्पलुद्देसए'त्ति, अनेनैवं सूचितम्-गो! नो बंधगा बंधए वेत्यादि, एवं वेदोदयोदीरणा अपि वाच्याः , लेश्या|त्रिकेषु ६ भङ्गाः एकत्वे ३ बहुत्वे च ३, तथा त्रयाणां पदानां त्रि त्रिकसंयोगेषु चतुर्भङ्गीभावात् १२ भेदाः, ते चैवं-साली णं | भंते ! जीवे किं किण्हलेसोवउत्ते नीललेसोवउत्ते य १ किण्ह लेसोपउत्ता नीललेसोवउत्ते य २ किण्हलेसोवउत्ते य नीललेसोवउत्ता य ३ किण्हलेसोवउत्ता य नीललेसो० त्ताय ४ किण्हलेसो० ते य काउलेसोवउत्ते य ५ किण्हलेसोवउत्ते य काउलेसोवउत्ताय ६। किण्हलेसोवउत्ता य काउलेसो० ते य ७ किण्हलेसोवउत्ता य काउले० उत्ता य ८ नीलले. ते काउले. त्ते य० ९ नीललेसो० ते य काउले० ता य १० नीलले० ता य काउले. ते य०११ नीलले० ता य काउले० ता य १२, एवमेकत्वबहुत्वाभ्यां | चतुर्भङ्गिकासद्भावात् त्रिषु द्विकयोगेषु जाताः १२, एकत्र त्रिकसंयोगेष्टौ भवन्ति, ते चैवम्-किण्हले० ते य नीलले० ते य काउलेसो० ते य १. किण्हले. ते य नीललेसो० ते य काउले. ता य २ किण्हले. ते य नीलले० ता य काउ० ते य ३ किण्हले. त्ते य नील० ता य काउलेसो० ता य ४ किण्हले. ता य नीलले० ते य काउले. ते य ५ किण्हलेसो० ते य ५ किण्ह.
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः लघुवृत्तौ
त्ता य नील० ते य काउ० त्ता य ६ किण्हले० त्ता य नील० त्ता य काउ० ते य ७ किण्हलेसो० ता य नीलले० त्ता य काउले ० त्ता य ८, एवमेककयोगे ६ द्विकयोगे १२ त्रिकयोगे ८ सर्वाकमीलने जाताः २६ विकल्पा इति, 'दिट्ठी' त्यादि दृष्टिपदादारभ्येन्द्रि यपद यावदुत्पलोद्देश वन्नेयं, तत्र दृष्टौ मिथ्यादृष्टयस्ते ज्ञानेऽज्ञानिनः योगे काययोगिनः उपयोगे द्विविधोपयोगाः, एवमन्यदपि तत एव वाच्यम्- 'से णं भंते " इत्यादिना 'असंखेअंकाल' मित्येतदन्त्येनानुबन्ध उक्तः । अथ कायसम्बन्धमाह - ' से ण' मित्यादि, 'एवं जहा उप्पलुद्देसए' त्ति, अनेन चेदं सूचितं- गोयमा ! भवादेवेसेणं जहणणेणं दो भवग्गहणाई उक्कोसेणं असंखिजाई भवरगहणाई, कालादेसेणं जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखिअं कालमित्यादि, 'आहारो जहा उप्पलुद्देसए'त्ति, स चैवं ते णं भंते ! जीवा किमाहारमाहारैति ?, गो० ! दव्वओ अनंतप्पएसियाई' इत्यादि, 'समुग्धाएं' त्यादि तत्रायमर्थलेशः तेषां जीवानामाद्यास्त्रयः समुद्घाताः, तथा मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता म्रियन्ते असमवहताः, तत उद्वृत्तास्ते तिर्यक्षु मनुष्येषु वोत्पद्यन्त इति । २१ शते प्रथमः ॥
(सू. ६९०) एवं समस्तोऽपि वर्गः सूत्रसिद्धः एवमन्येऽपि ७, नवरं ८० भङ्गाः एवं चतसृषु लेश्यासु - एकत्वे ४ बहुत्वे ४ तथा पदचतुष्केषु षट्सु द्विकसंयोगेषु प्रत्येकं चतुर्भङ्गिकाभावात् २४ तथा त्रिकसंयोगेषु प्रत्येकमष्टानां सद्भावात् ३२, चतुष्कसंयोगे च १६, एवं ८० भङ्गा इति इह चैत्रमवगाहनागाथा वृद्धोक्ता-मूले १ कंदे २ खंधे ३ तयाय ४ साले ५ पवाल पत्ते ७ य। सत्तसुवि धणुपुहुत्तं अंगुलमो पुप्फ ८ फल ९ बीए १० ॥ १॥ ति ॥ २१ शतं संपूर्णम् ॥
~
२१ श०
॥२५४॥
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
SJEVE JOLJIGJÖF JOGVME
अथ द्वाविंशं व्याख्यायते, तत्रोद्देशक वर्गसङ्ग्रहगाथेयम्- 'ताले त्यादि (*८८) तालतमाल प्रमुखवृक्ष विशेष विषयो देशकदशकात्मकः १ वर्ग:, (सू. ६९२) उद्देशके च मूलकन्दादि विषयभेदाः पूर्ववत्, 'एगडिय'त्ति एकमस्थिकं फलमध्ये येषां ते तथा, ते च निम्बाम्रजम्ब्वादयो द्वितीये वाच्या, 'बहुबीयगा यत्ति बहूनि बीजानि फलेषु येषां ते तथा, ते च अस्थिकतिन्दुकबद रकपित्थादयो वृक्षविशेषास्तृतीये वाच्याः, 'गुच्छा य'त्ति गुच्छा - वृन्ताकीप्रमुखास्ते चतुर्थे वांच्याः, 'गुम्म' त्ति गुल्माः सरियक| नवमालिकाकोरिण्टकादयस्ते पंचमे वाच्याः, 'वल्ली य'त्ति वल्ल्यः कालिङ्गी तुम्बी प्रमुखास्ताः षष्ठे वाच्याः, 'छदस'त्ति पद्मर्गा दशोदेशकप्रमाणाः, अत एव प्रत्येकं दशोद्देशक प्रमाणत्वाद्वगार्णामिह पष्टिरुद्देशकाः स्युरिति शतमिदमनन्तरशतवद् व्याख्येयं यस्तु विशेषस्स सूत्रसिद्ध एव, इह चेयं वृद्धोक्ता गाथा- "पत्तपत्राले पुप्फे फले य बीए य होइ उववाओ । रुक्खेसु सुरगणाणं पसंत्थरसवण्णगंधे ||१|| २२ शतं सम्पूर्णम् ॥
100 VOL
अथ त्रयोविंशं शतमारभ्यते, तत्रोद्देशकवर्गसङ्ग्रहगाथेयम् - 'आलुए 'त्ति (#८९) (सू. ६२३) आलुकमूलकादिसाधार-णवनस्पतिभेद विषयोद्देशकदशकात्मकः १ वर्गः, 'लोही' ति लोहीप्रभृत्यनन्त कायिक विषयो द्वितीयः, 'अवए'ति अवकचक्रप्रमुखानन्तकायाख्यस्तृतीयः, 'पाढ'त्ति पाठामृगवालुकी मधुरसादिवनस्पतिभेद विषयश्चतुर्थः, 'मासवण्णी य'त्ति मासपर्णीप्रभृतिवल्लीविषयः पञ्चमः, तन्नामक एवेति, पञ्चतेऽनन्तरोक्ता दशोदेशकप्रमाणा वर्गाः, यत एवमत: ५० उद्देशकाः स्युः इहं शते ॥ २३ शतं सम्पूर्णम् ॥
GDC FOCFOLLO
२२ श० २३ श०
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
JOCJÓLF
अथ चतुर्विंशतितममारभ्यते - तदुद्देशकद्वारसङ्ग्रहगाथेयम् - 'उववाय'त्ति (९०-९१) नारकादयः कुत उत्पद्यन्ते इत्युत्पादो वाच्यः १ 'परीमाणं' ति ये नारकादिषूत्पत्स्यन्ते तेषां स्वकाये उत्पद्यमानानां परिमाणं वाच्यं २ 'संघयणं'ति तेषामेव नारकादिषुत्पित्सूनां संहननं वाच्यं ३ 'उच्चत्तं त्ति नरकादिषु यायिनामवगाहनाप्रमाणं वाच्यं ४, एवं संस्थानाद्यपि ज्ञेयं ५, 'अणुबंध'त्ति विवक्षितपर्यायेणाव्यवच्छिन्नेनावस्थानं 'कायसंवेहो'त्ति विवक्षितकायात् कायान्तरे तुल्यकाये वा गत्वा पुनरपि यथासम्भवं तत्रैवागमनं । अथारव्धशतोद्देशकपरिज्ञानगाथामाह - 'जीवपदे' त्यादि (९२) इयं गाथा प्रागुक्तद्वारगाथाद्वयादादौ कचिद् दृश्यते, तत्र प्रथमोदेशको व्याख्यायते तत्र च कार्यसंवेधद्वारे 'से णं भंते! पजते असण्णी' त्यादि (सू. ६९३) 'भवादेसेणं'ति भवप्रकारेण 'दो भवग्गहणाई'ति एकत्रासंज्ञी १ द्वितीये नारकः २, ततो निर्गतः सन् अनन्तरतया संज्ञित्वमेव लभते, न पुनरसंज्ञित्वमिति, 'कालाए सेणं' ति कालप्रकारेण, कालत इत्यर्थः, नारकाणां १० वर्षसहस्रा स्थितिर्जघन्या, सा चासंज्ञिभवसत्कजघन्यान्तर्मुहूर्त्ताधिका, 'उक्को सेणं' ति इह पल्योपमासख्येयभागः प्राग्भवासंज्ञिनारकोत्कृष्टायुष्करूपः पूर्वकोटी चासंज्ञ्युत्कृष्टायुष्करूपेति, एवमेते सामान्येषु रत्नप्रभानारके पूत्पित्सवोऽसंज्ञिनः प्रोक्तो दण्डकः प्रथमः । अर्थ जघन्य स्थितिषु तेषूत्पित्स्रंस्तान्निरूपयन्नाह - 'पज्जन्ते' त्यादि, सर्वं चेदं प्रतीतार्थमेव, २ दण्डकः, उत्कृष्टस्थितिषु रत्नप्रभानार के पूस्पित्सावपि वाच्यः ३, एवमेते त्रयो गमा निर्विशेषणमसंज्ञिनमाश्रित्योक्ताः, एवमेते एव तं पर्याप्तासंज्ञिनं जघन्यस्थितिक ३ मुत्कृष्टस्थितिकं ३ चाश्रित्य वाच्याः, तदेवमेते ९ गमाः; तत्र जघन्यस्थितिपर्याप्तासंज्ञिनमाश्रित्य ९, सामान्यनारकगम उच्यते 'जहणणे' त्यादि 'आउं उज्झवसाणा अणुबंधो य'त्ति आयुरन्तर्मुहूर्त्तमेव, जघन्यस्थितेरसंज्ञिनोऽधिकृतत्वात्, अध्यवसायस्थानान्यप्रशस्तान्येवान्तर्मुहूर्त्तस्थितिकत्वात्,दीर्घ
२४ श० १ उद्देशः
||॥२५५॥
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
Inmymarthian
२४ श० १ उद्देशः
लघुवृत्तौ
| स्थितेहिं तस्य द्विविधान्यपि तानि सम्भवति, कालस्य बहुत्वाद् , अनुबन्धश्च स्थितिसम एवेति, कायसंवेधे तु नारकाणां जघन्याया | उत्कृष्टायाश्च स्थितेरुपर्यन्तर्मुहूर्त वाच्यमिति ४, एवं जघन्यस्थिकं तं जघन्यस्थितिकेषु तेषूत्पादयन्नाह-'जहण्णकालठिती'त्यादि ५, एवं जघन्यस्थितिकं तमुत्कृष्टस्थितिवेषु तेषूत्पादयन्नाह ६, अथ जघन्यस्थितिकं तं पर्याप्तसंज्ञिनं सामान्येषु तेषूत्पादयन्नाह ७, एवमुत्कृष्टस्थितिकं जघन्यस्थितिषु तेषूत्पादयन्नाह-'उक्कोसकाले त्यादि ८, एवमुत्कृष्टस्थितिकं तमुत्कृष्टस्थितिषु तेषूत्पादयन्नाह|'उक्कोसकाले त्यादि ९ । एवमसंज्ञिनः पञ्चेन्द्रियतिरश्वो नारकेषूत्पादो नवधोक्तः। अथ संज्ञिनस्तस्यैव तथैव तमाह-'जइसण्णी'| त्यादि (सू. ६९४) "तिण्णि नाणा तिणि अण्णाणा भयणाए'त्ति तिरश्वां संज्ञिनां नरकगामिनां ज्ञानानि अज्ञानानि च
त्रीणि भजनया स्युरिति, द्वे वा त्रीणि वा स्युरित्यर्थः, नवरं पंच समुग्घाया 'आइल्लग'त्ति असंज्ञिनः पञ्चेन्द्रियतिरश्चः त्रयः | समुद्घाताः, संज्ञिनस्तु नरकं यियासोः पञ्चाद्याः, अन्त्ययोर्नराणामेव भावात् , 'जहण्णेणं दो भवग्गहणाईति संज्ञिपञ्चेन्द्रि| यतिर्यसूत्पद्य पुनर्नरकेषूत्पद्यते, ततो मनुष्येष्वेवमधिकृतकायसंवेधे भवद्वयं जघन्यतः स्याद् , एवं भवग्रहणाष्टकमपि भावनीयं, अनेनेदमुक्तं संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यक ततो नारकः पुनस्संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यङ् पुन रकस्ततस्संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यक पुनस्तस्यामेव पृथिव्यां नारकः एवमष्टावेव भवानुत्पद्यते, नवमभवे तु नर एव स्यादिति, एव मौधिक औषिकेषु नारकेपूत्पादितः, अयं प्रथमगमः, पज्जत्तेत्यादिस्तु २,'सो चेव उक्कोसकालट्ठिइए'त्यादिस्तु ३'जहण्णकाले'त्यादि ४, तत्र 'इमाइं अट्ठ नाणत्ताई'ति, तानि चैवम्| तत्र शरीरावगाहनोत्कृष्टा योजनसहस्रमुक्ता इह तु धनुःपृथक्त्वं, तत्र लेश्याः ६ इह त्वाद्यास्तिस्रः, तत्र दृष्टिस्त्रिधा इह तु मिथ्या
गेव, तत्राज्ञानानि त्रीणि भजनया इह तु द्वे एवाज्ञाने, तत्राद्याः ५ समुद्घाता इह तु ३, आउं अज्झवसाणा अणुबंधो य
teAITHIN INDIAHILDHAMDARASAImdiminimum
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
जहेव असण्णीणं' ति जघन्यस्थितिकासंज्ञिगम इवेत्यर्थः, तत्र आयुरिहान्तर्मुहूर्त्त अध्यवसायस्थानान्यप्रशंस्तान्येव, अनुबन्धोऽप्यन्तर्मुहूर्त्तमेवेति, 'अवसेस'मित्यादि, अवशेषं यथाऽसंज्ञिन औधिकप्रथमगमे, समर्थवाक्यं चेदं, अवसेसो सो चेव गमओत्ति, अनेनैवैतदर्थस्य गतत्वादिति, 'सो चेव जहण्णकाले' त्यादिस्तु संज्ञिविषये पञ्चमो गमः, इह च 'सो चेव'त्ति स एव संज्ञी जधन्यस्थितिः ५ ' सो चेव उक्कोसे' त्यादि ६ 'उक्कोसकाले' त्यादि ७, तत्र च 'एएसिं चेव ढमगमओ'ति एतेषामेव संज्ञिनां प्रथमगमो - यत्रोधिक औघि केषूत्पादितः, 'नवर 'मित्यादि, तत्र जघन्या अन्तर्मुहूर्त्तरूपाऽसंज्ञिनः स्थितिरुक्ता सेह न वाच्या, एवमनुबन्धोऽपि तद्रूपत्वात्तस्येति ७, 'सो चेव'त्ति स एवोत्कृष्टस्थितिस्संज्ञी ८ 'उक्को से' त्यादि ९ 'उक्खेवनिक खेवउ 'त्ति उपक्षेपः- प्रस्तावना, स च प्रतिगममौचित्येन वाच्यः, निक्षेपस्तु निर्गमनं, सोऽप्येवमेवेति, एवं रत्नप्रभावक्तव्यतोका २ । अथ तं संज्ञिनमाश्रित्य शर्कर प्रभावक्तव्यतोच्यते, तत्रोधिक औधिकेषु तावदुच्यते- 'पज्जत्तेत्यादि (सू. ६९५) 'लद्वी सच्चेव'त्ति परिमाण| संहननादीनां प्राप्तियैव रत्नप्रभायामुत्पित्सोरुक्ता सैव समग्रा शर्करायां वाच्या, 'सागरोवमं'ति शर्करायां जघन्या स्थितिः साग, रोपममन्तर्मुहूर्त्तं च संज्ञिभवसत्कमिति, 'उक्कोसेणं बारस'त्ति द्वितीयायामुत्कर्षतः सागरोपम ३ स्थितिः तस्याश्चतुर्गुणने द्वादश, एवं पूर्वकोटयोऽपि चतुर्षु संज्ञितिर्यग्भवेषु च ४, 'नेरइयडिइसंवेहेसु'त्ति तंत्र प्रथमायां आयुर्द्वारे संवेधद्वारे १० वर्षसहस्राणि सागरोपमं चोक्तं द्वितीयादिषु पुनर्जघन्यत उत्कर्षतश्च सागरोपमाण्येव वाच्यानि, यतः इकं १ तिष्णि २ सत्त ३ दम ४ सतर ५ अयबावीस ६ तित्तीस ७ इति, रत्नप्रभागमतुल्या ९ गमाः कियद् दूरं यावदित्याह - 'जाव छट्ठपुढवि'त्ति 'चउग्गुणा कायञ्च'ति उत्कृष्टकायसंवेध इति, वालुयन्दभाए'ति तत्र ७ सागराणि उत्कर्षतः स्थितिः, सा च चतुर्गुणिता २८, एवमुत्तरत्रापि, वालुय
Coming
२४ श०
१ उद्देशः
॥२५६ ॥
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
१ उद्देशः
|प्पभाए पंचविहसंघयणी'त्ति आद्ययोरेव पृथिव्योः सेर्वानोत्पद्यन्ते, एवं चतुर्थी ४ पञ्चमी ३ षष्ठी २ सप्तमीषु एकैकं संहननं हीयत इति । अथ सप्तमपृथिवीमाश्रित्याह-'पजत्ते'त्यादि, 'इत्थिवेया न उववजं तित्ति षष्ठयन्तास्वेव पृथ्वीषु स्त्रीणामु- त्पपत्तेः, 'जहण्णेणं तिणि भवग्गहणाईति मत्स्यस्य सप्तमपृथ्वीनारकत्वेनोत्पद्य पुनर्मत्स्येष्वेवोत्पत्तौ 'उको सत्तभव'त्ति मत्स्यो भूत्वा १ सप्तम्याङ्गतः २ पुनर्मत्स्यः ३ पुनरपि सप्तम्याङ्गतः ४ पुनरपि तथैव मत्स्यः ५ सप्तम्यां च ६ पुनर्मत्स्यः ७ इति । 'कालादेसेणं ति २२ सागराणि जघन्यस्थितिसप्तमपृथ्वीनारकभवसत्कानि अन्तर्मुहूर्त्तद्वयं च प्रथममत्स्यभवसत्कमिति, छावहिति वारत्रयं सप्तम्यां २२ सागरायुष्कतयोत्पत्तेः, पूर्वकोटयश्चतुषु नारकंभवान्तरितेषु मत्स्यभवेष्विति, अंत इदं ज्ञायते-सप्तम्यां जघन्यस्थितिषूत्कर्षतस्त्रीनेव वारानुत्पद्यत इति, कथमन्यथेक्कालपरिमाणं स्याद् , इह चोत्कृष्टः कालो विवक्षितः, तेन जघन्यस्थितिषु त्रीन् वारानुत्पादितः, एवं हि चतुर्थी पूर्वकोटिर्लभ्यते, उत्कृष्टस्थितिः पुनर्वारद्वयोत्पादने षट्षष्टिस्सागराणां स्यात् , पूर्वकोट्यः पुनस्तिस्र एवेति १ 'सो चेव जहण्ण'त्ति इत्यादिस्तु द्वितीयो गमः २ 'सोचेव उक्कोस'त्ति इति, तत्र च 'उक्कोसेणं पंच'त्ति मत्स्यभवाः ३ नारकभवौ २, अत एव उत्कृष्टस्थितिषु सप्तम्यां वारद्वयमेवोत्पत्तेः ५, 'सो चेव जहण्णकालद्विइओ'त्ति ४, तत्र च 'सच्चेव रयणप्पभपुढविजहण्णकालविइवत्तच्चय'त्ति सैव रत्नप्रभाचतुर्थगमवक्तव्यता वाच्या, नवरमयं विशेषः-प्रथमायां ६ संहननानि वेदाः ३ उक्ताः, इह तु सप्तमपृथ्वीचतुर्थगमे प्रथममेव संहननं स्त्रीवेदनिषेधश्च वाच्य इति, शेषा गमाः स्वयमूह्याः । अथ नराधिकारी 'उको संखेजा उववजंति' (सू. ६९६) गर्भजनराणां सदा सङ्ख्यातानामेवास्तित्वात् , नवरं 'चत्तारि नाणाई ति अवध्यादौ प्रतिपतिते सति केषांचिन्नरकेषत्पत्तेः, आह च चूर्णिकार:-'ओहिनाणमणपज्जवनाणआहारसरीराणि लभ्रूण परिसाडित्ता
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
२४ श० १ उद्देशः
उववजईत्ति, 'जहण्णेणं मासपुहुत्तंति, इदमुक्तं स्यात्-जन्मतो मासद्वयान्तर्वायुनरो नरकं न याति, दसवासहस्साईति जघन्यं नारकायुः,'मासपुहुत्तमभहियाई'ति इह मासपृथक्त्वं जघन्यं नरकयायिनरायुः 'चत्तारि सागरोवमाईति उत्कृष्ट रत्नप्रभानारकभवचतुष्कायुः 'चउहिं पुवकोडीहिंति इह चतस्रः पूर्वकोटयो नरकयायिनरभवचतुष्कोत्कृष्टायुस्सत्काः, इदमत्र ज्ञेयम्-मनुष्यो भृत्वा चतुर एव वारान् एकस्यां पृथव्यां नारकः स्यात, पुनश्च तिर्यगेव स्यात् , जघन्यस्थितिक औषिकेषु इत्यत्र चतुर्थे गमे 'इमाइ पंच नाणत्ताइंति वपुरवगाहने जघन्येतराभ्यामङ्गुलपुथकत्वं, प्रथमगमे तु सा जघन्यतोऽङ्गुलपृथक्त्वं उत्कर्षतः पञ्चधनुःशतानि १ तथेह त्रीणि ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि भजनया, जघन्यस्थितिकस्यैषामेव भावात् , पूर्वं तु चत्वारि ज्ञानान्युक्तानीति २, तथेहाद्याः ५ समुद्घाताः, जघन्यस्थितिकस्यैषामेव सम्भवात् , प्राक् च षडुक्ताः, अजघन्यस्थितिकस्याहारकसमुद्घातस्यापि सम्भ| वात् ३, तथेह स्थितिरनुबन्धश्च जघन्यत उत्कृष्टतश्च मासपृथक्त्वं, प्राक् स्थित्यनुबन्धो जघन्यतो मासपृथक्त्वमुत्कर्षतस्तु पूर्वकोट्यभिहितेति, शेषगमास्तु स्वयमूह्याः। अथ शकराप्रभायां (सू .६९७) अनेनेदमुक्तं स्यान् , 'रयणिपुहुत्तं ति सरीरोगाहणा जहण्णेणं, | द्विहस्तप्रमाणेभ्यो हीनतरप्रमाणा द्वितीयस्यां नोत्पद्यन्ते, 'जहण्णेणं वासपुहत्तं ति वर्षद्वयायुभ्यो हीनतरायुषो द्वितीयायां नोत्पद्यन्ते, एवं एसा ओहिएसु तिसु गमएसुत्ति ओहिओ ओहिएसु १ ओहिओ जहण्णठिईएसु २ ओहिओ उकोसठिइएसु ३, एते औधिकास्त्रयो गमाः, एतेष्वेवानन्तरोक्ता मनुष्यलब्धिः परिमाण संहननप्राप्तिः, नानात्वं विदं यदुत नारकस्थिति काला| देशेन कायसंवेधं च जानीयाः, तत्र प्रथमगमे स्थित्यादिकं सूत्रसिद्धमेव, द्वितीये तु औधिको जघन्यस्थितिष्पित्यत्र नारकस्थिति| जघन्येतराभ्यां सागरोपमं, कालतस्तु संवेधो जघन्यतो नरसत्कवर्षपृथक्त्वाधिकं सागरोपममुत्कर्षतस्तु सागरोपम ४ पूर्वकोट्य
२५७||
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
धिकानि, तृतीयेऽप्येवमेव, नवरं सागरोपमस्थाने जघन्यतः सागरत्रयं सागरचतुष्टयस्थाने तूत्कर्षतः सागरोपमद्वादशकं वाच्यमिति, 'सो चेवे'त्यादि, चतुर्थादिगमत्रयं, तत्र च 'संवेहो उवजुजिऊण भाणियब्वोत्ति, स चैवम्-जघन्य स्थितिक औधिकेष्वित्यत्र | गमे संवेधः कालादेशेन जघन्यतः सागरोपमं वर्षपृथक्त्वाधिकं उत्कर्षतो द्वादश सागराणि वर्षपृथक्त्वचतुष्काधिकानि, जघन्य| स्थितिर्जघन्यस्थिति केन कालतः कायसंवेधः सागरोपमं वर्षपृथक्त्वाधिकं उत्कर्षतः ४ सागराणि वर्षपृथक्त्वचतुष्काधिकानि, एवं | षष्ठगमो ह्यः। 'सो चेवेत्यादि, सप्तमादिगमत्रयं, तत्र च 'इमं नाणत्त'मित्यादि वपुरवगाहना पूर्व हस्तपृथक्त्वं धनुःशतप|ञ्चकं चोक्ता इह तु शतपञ्चकमेव, एवमन्यदपि नानात्वमूह्यं 'मणुस्सठिती जाणियव्व'त्ति तिर्यस्थितिघन्याऽन्तर्मुहूर्त्तमुक्ता, | मनुष्यगमेषु तु मनुष्यस्थितिख़तव्या, सा जघन्या द्वितीयादिगामिनां वर्षपृथक्त्वं उत्कृष्टा तु पूर्वकोटीति, सप्तमपृथ्वीप्रथमगमे | | 'तेत्तीसं सागरोवमाई पुव्वकोडीअब्भहिआई' इहोत्कृष्टः कायसंवेध एतावन्तमेव कालं स्यात् सप्तमपृथ्वीनारकस्य, तत उदृत्तस्य | मनुष्येष्वनुत्पादेन मनुष्य १ नारकभवद्वयभावेनैवैतावत एव कालस्य भावादिति ॥ २४ शते प्रथमः॥
द्वितीय आरभ्यते-'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखिजइभागट्ठिइएसु उववज्जेजा' (सू. ६९८) इह पल्योपमा| सङ्ख्येयभागग्रहणेन पूर्वकोटी ग्राह्या, यतः पर्याप्तासंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिरश्चः सम्मूर्छिमस्योत्कर्षतः पूर्वकोटीप्रमाणमायुः स्यात् , स चोत्कर्षतः स्वायुष्कतुल्यमेव देवायुर्वध्नाति, नाधिकं, अत आह चूर्णिकार-:'उक्कोसेणं सतुल्लपुब्बकोडिआउयं निव्वत्तेइ, न य संमुच्छिमो पुव्वकोडिआउयत्ताओ परो अच्छति', अथ असङ्ख्यातवर्षायुःसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्गमेषु 'उक्कोसेणं तिपलिओवमट्ठिइएसु. उववजेज'त्ति इदं देवकुर्वादिमिथुनकतिरश्चोऽधिकृत्योक्तं, ते हि पल्योपमायुष्कत्वेनासङ्ख्यातवर्षायुषः स्युस्ते च स्वा
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ श०
२ उद्देशः
श्रीभग०|| युःसमं देवायुर्बभन्तीति, 'संखेजा उववज्जति'त्ति असङ्ख्यातवर्षायुस्तिरश्चामसङ्ख्यातानां कदाचिदप्यनुत्पादात् , 'वईरोस- लघुवृत्ती हत्ति असङ्ख्यातवर्षायुषां यतस्तदेव स्यात्, 'जहण्णेणं धणुपुहुत्तंति इदं पक्षिणोऽधिकृत्योक्तं, पक्षिणामुत्कर्षतो धनुःपृथक्त्व
प्रमाणवपुस्त्वात् , आह च-'धणुयपुहुत्तं पक्खिसुत्ति, असङ्ख्यातवर्षायुषोऽपि ते स्युर्यदाह-'पलियासंखेजपक्खीसुत्ति पल्यो
पमासङ्ख्येयभागः पक्षिणामायुरिति, 'उकोसेणं छग्गाउयाइंति इदं च देवकुर्वादिहस्त्यादीनधिकृत्योक्तं, 'नों नपुंसगवेयजगत्ति असङ्ख्यातवर्षायुषो हि नपुंसकवेदा न स्युरिति, 'उक्को० छपलिओवमाईति त्रीण्यसङ्ख्यातंवर्षायुषस्तिर्यग्भंवस
म्बन्धीनि त्रीणि चासुरभवसम्बन्धीनीत्येवं ६, न च देवभवादुद्वृत्तः पुनरप्यसङ्ख्यातवर्षायुष्कघूत्पद्यते इति, सो चेव अप्पणा जहण्णकालहिइ'त्ति चतुर्थो गमः, इह जघन्यकालस्थितिकस्सातिरेकपूर्वकोटिआयुष्कप्रभृतिकः 'उक्को० साइरेग'त्ति असङ्ख्यातवर्षायुषां पक्ष्यादीनां सातिरेका पूर्वकोटिरायुः, ते च वायुस्तुल्यं देवायुः कुर्युरितिकृत्वा सातिरेकेत्याधुक्तमिति 'उको. सातिरेगं धणुसहस्सं'ति यदुक्तं तत्सप्तमकुलकरप्राकालभाविनो हस्त्यादीनपेक्ष्येति सम्भाव्यते, तथाहि-सङ्ख्यातवर्षायुर्जघन्यस्थितिकः प्रक्रान्तः, स च सातिरेकपूर्वकोट्यायुः स्यादिति, तथैवागमे व्यवहृतेः, तत्कालीनहस्त्यादयश्चैतद्विगुणोच्छ्रायाः, अतः सप्तमकुलकरप्राक्कालभाविनामसङ्ख्यातवर्षायुषां हस्त्यादीनां यथोक्तमवगाहनाप्रमाणं लभ्यत इति, संवेधस्तु 'साइरेगाउ दो पुव्वकोडीओ'त्ति एका सातिरेका पूर्वकोटी तिर्यग्भवसत्का अन्या तु सातिरेकैवासुरभवसत्केति ४, 'जहण्णओ जहण्णेसुत्ति | पञ्चमे 'असुरकुमारठिई संवेहं च जाणिज'त्ति तत्र जघन्याऽसुरकुमारस्थितिर्दशवर्षसहस्राणि संवेधस्तु सातिरेका पूर्वकोटी १० वर्षसहस्राणि चेति ५, शेषगमास्तु स्वयमेव वाच्याः, एवमुत्पादितोऽसङ्ख्यातवर्षायुः संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यक् असुरेषु, अथ सङ्ख्यातं
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगः लघुवृत्तौ
वर्षायुरसावुत्पाद्यते 'जइ संखेज्ज' त्ति, 'उक्को० सातिरेगसागरोवमट्टिइएस' त्ति यदुक्तं तद् बलिनिकायमाश्रित्येति, 'तिसुवि | गमएस इमं नाणत्तं' ति जघन्यकालस्थितिकसम्बन्धिष्वौधिकादिषु 'चत्तारि लेसाउ'त्ति रत्नप्रभापृथ्वीगामिनां जघन्यस्थितिकानां तिस्रस्तत्रोक्ताः एषु पुनस्ताश्चतस्रः, असुरेषु तेजोलेश्यावानप्युत्पद्यते, तथा रत्नप्रभा पृथ्वीगामिनां जघन्यस्थितिकानामंध्यवसायस्थानान्यप्रशस्तान्येवोक्तानीह तु प्रशस्तान्यपि, दीर्घस्थितिकत्वे हि द्विविधान्यपि सम्भवन्ति, न त्वितरेषु, कालस्याल्पत्वान्, 'संवेहो साइरेगेण सागरोवमेण 'त्ति रत्नप्रभागमेषु सागरेण संवेध उक्तः, असुरकुमारगमेषु तु सातिरेकसागरेणासौ कार्यः, बलिपक्षापेक्षया तस्यैव भावादिति, अथ नरेभ्योऽसुरानुत्पादयन्नाह - 'जइ मणुस्से हिंतो' इत्यादि 'उक्को० तिपलिओ मट्ठिइएसुत्ति देवकुर्वादिनरा हि उत्कर्षतः स्वायुस्समस्यैव देवायुषो बन्धकाः अतः 'तिपलिओ मट्टिइएस' इत्युक्तं, नवरं 'सरीरोगाहण'ति तत्र प्रथम औधिकः औधिकेषु, द्वितीयस्तु औधिको जघन्यस्थितिषु तत्रौधिकोऽसङ्ख्यातवर्षायुस्संज्ञी नरो जघन्यतः सातिरेक ५०० धनुःप्रमाणः स्यात्, तथा सप्तमकुलकरप्राकालभावी मिथुनकनरः उत्कर्षतस्त्रिगन्यूतमानो, यथा देवकुर्वादिमिथुनकनरः, स च प्रथमगमे, द्वितीये च जघन्यायुरुत्कृष्टायुरपीति द्विधाऽपि सम्भवति, तृतीये तु त्रिगव्यूतावगाहन एव, यस्मादसावेवोत्कर्षस्थितिषु पल्योपमत्रयायुष्केषूत्पद्यते, उत्कर्षतः स्वायुः समायुर्बन्धकत्वात्तस्येति, अथ सङ्ख्यातवर्षायुः संज्ञिनरमाश्रित्याह'जह संखेज्जे 'त्यादि प्राग्वत्सर्वं ज्ञेयमिति ॥ २४ शते द्वितीयः ॥
उक्को० देसूणदुपलिओवमट्ठिएसुत्ति (सू. ६९९ ) यदुक्तं तदौदीच्य नागकुमारापेक्षया, यतस्तत्र द्वे देशोने पल्योपमे उत्कर्षत आयुः स्याद् आह च-' दाहिण दिवडूपलियं उत्तरओ हुति दुन्नि देसुणा' इति, उत्कृष्टसंवेधपदे 'देसूणाई पंच पल
ONE CHHOTIN CHHOOD AND DRONE HOON COOM MARDOHAM
२४ ०
२ उद्देशः
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
ओवमाई' ति पल्योपमत्रयं असङ्ख्यातवर्षायुस्तिर्यक्सम्बन्धि द्वे च देशोने ते नागकुमारसत्के इति यथोक्तं तत् स्यात्, द्वितीयगमे 'नागकुमारठि संवेहं च जाणेज'त्ति तत्र जघन्या नागकुमारस्थितिर्दशवर्षसहस्राणि, संवेधस्तु कालतो जघन्यसाधिकपूर्वकोटीदशवर्षसहस्राधिकः, उत्कर्षः पुनः पल्योपमत्रयं तैरेवाधिकमिति, तृतीयगमे 'उक्कोसका लट्ठिएस' ति देशोनद्विपल्योप्रमायुष्केष्वित्यर्थः तथा 'टिई जहणणेणं' ति यदुक्तं तदवसर्पिण्यां सुषमाख्यद्वितीयारकस्य कियत्यपि भागेऽतीतेऽसङ्ख्यातव - र्षायुषस्तिरश्वोऽधिकृत्योक्तं, एषामेवैतत्प्रमाणायुष्कत्वात्, एषामेव च स्वायुः समदेवायुर्बन्धकत्वेनोत्कृष्टस्थितिषु नागकुमारेषूत्पादात्, 'तिष्णि पलिओवमाई' ति एतच्च देवकुर्वाद्यसङ्ख्या तजीवितिरश्वोऽधिकृत्योक्तं, ते च उत्कृष्टतः त्रिपल्योपमायुषोऽपि तत्र मध्यमस्थित्या देशोनद्विल्योपममानमायुर्वन्ति, यतस्ते स्वायुपस्समं हीनतरं वा तद्वनंति, न तु महत्तरमिति, अथ सङ्ख्यातायुःसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यचमाश्रित्याह- 'जइ संखेज' त्ति प्राग्वत् ज्ञेयमिति ।। २४ शते तृतीयः ॥
(सू. ७००) एवमन्येऽष्टावित्येकादशः । अथ १२ पृथ्वीकायिकोद्देशक उच्यते- 'जहा वक्कंतीए 'त्ति (सू. ७०१) यदुक्तं तदेवं दृश्यं किं एगिंदियतिरिक्खजोणिए हिंतो जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतो उववअंति ?, गोयमा ! एगिंदियतिरिक्खजोणिएहिंतोवि उबवती' त्यादि, तृतीयगमे 'जहणणेणं एको वे'त्यादि, प्राक्तनगमयोरुत्पित्सु बहुत्वेनासङ्ख्याता एवोत्पद्यन्त एवमुक्तं, इह तु उत्कृष्टस्थितय एकादयोऽसङ्ख्यातान्ताश्चोत्पद्यन्ते, उत्कृष्टस्थिति के पूत्पित्सूनामल्पत्वेनैकादीनामपि उत्पादसम्भवात्, 'उक्को० अट्ठ भवरगहणाई' ति इहेदमवगन्तव्यं यत्र संवेधे पक्षद्वयस्य मध्ये एकत्रापि पक्षे उत्कृष्टा स्थितिः स्यात् तत्रोत्कर्षतोऽष्टौ भवग्रहणानि, तदन्यत्र त्वसङ्ख्यातानि ततश्वेहोत्पत्तिविषयभूतजी वेषूत्कृष्टा स्थितिरित्युत्कर्षतोऽष्टौ भवग्रहणानि, एवमग्रेऽपि वाच्यं, 'छावत्तरं
CDCDOCJOL SOL JOCOL DOCTOL BOLDOGD
२४. शु० २ उद्देशः
||॥२५९॥
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
OGA(CJLJOLJIG VEJCJACJL
वाससय सहस्स' ति द्वाविंशतेर्वर्षसहस्राणामष्टाभिर्भवग्रहणैर्गुणने ७६ वर्षसहस्राधिकं वर्षलक्षं स्यादिति १७६०००, चतुर्थ गमे 'तिणि लेसाओ' त्ति जघन्यस्थितिवेषु देवो नोत्पद्यत इति तेषु तेजोलेश्या नास्ति, षष्ठे गमे 'उक्को० अट्ठासी वाससहस्साई 'ति तत्र जघन्यस्थितिकस्योत्कृष्टस्थितिकस्य च चतुष्कृत्व उत्पन्नत्वात् २२ वर्षसहस्राणि चतुर्गुणितानि अष्टाशीतिः स्युः ४ अन्तर्मुहूर्त्तानीति, ९ गमे 'जह० चोयालीसं' ति २२ वर्षसहस्राणि भवद्वयात् द्विगुणितानि ४४ सहस्राणि स्युः । एवं पृथिवी - कायिकेभ्य उत्पादितः, अथासावेवापूकायिकेभ्य उत्पाद्यते, 'जइ आउक्काइए'त्ति 'चउक्कभेदो' त्ति सूक्ष्मबादरयोः पर्याप्तकापयप्तिकभेदात् 'संवेहो तइयछट्टे' इत्यादि, तत्र भवादेशेन जघन्यतः संवेधः सर्वगमेषु भवग्रहणद्वयरूपः प्रतीतः, उत्कृष्टत्वे यो विशेषः स दर्श्यते, तत्र तृतीयादिषु सूत्रोक्तेषु पञ्चसु गमेषूत्कर्षतः संवेधोऽष्टौ भवग्रहणानि, प्राग्दर्शिताया अष्टभवग्रहणनिबन्धनभूतायाः स्थितेस्तृतीयषष्टसप्तमाष्टमेष्वेकपक्षे नवमे च उभयत्राप्युत्कृष्टस्थितेर्भावात्, 'सेसेसु चउसु गमएसु'ति शेषेषु चतुर्षु गमेषु प्रथमद्वितीयचतुर्थपञ्चमलक्षणेषूत्कर्षतोऽसङ्ख्यातानि भवग्रहणानि, एकत्रापि पक्षे उत्कृष्टस्थितेरभावात्, 'तइय गमए काला| देसेणं जहण्णेणं बावीसं 'ति पृथ्वीकायिकानामुत्पत्तिस्थानभूतानामुत्कृष्टस्थितित्वात्, 'अन्तोमुहुत्त 'त्ति अप्कायिकस्य तंत्रोत्पित्सोरौधिकत्वेऽपि जघन्यकालस्य विवक्षितत्वेनान्तर्मुहूर्त्तस्थितिकत्वात्, 'उक्को० सोलसुत्तरं ति इहोत्कृष्टस्थितिकत्वात् पृथ्वीका - यिनां च तेषां चतुणां भवानां भावात् तत्रोत्पित्सोवापकायिकस्यौधिकत्वेऽप्युत्कृष्टकालस्य विवक्षितत्वादुत्कृष्टस्थितयश्चत्वारस्तद्भवाः, एवं च पृथ्वीकायिकस्य द्वाविंशतेर्वर्षसहस्राणां सप्तानां च सहस्राणामप्रकायसत्कानां चतुर्गुणने ८८०००, २८००० मीलने च ११६०००, 'छट्टे गमए' इत्यादि, षष्ठगमे हि अप्कायो जघन्यस्थितिक उत्कृष्टस्थितिपृथ्वीकायिकेपूत्पद्यते इत्यन्तर्मुहूर्त्तस्य वर्षस
LOCJÓGAÓLJÓCJOCJ(CJ@GJOCSOLJOJOL,
२४ श० २ उद्देशः
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
हस्रद्वाविंशतेश्च प्रत्येकं चतुर्भवग्रहणगुणितत्वे पृथ्वीकायस्य उत्कृष्टं यथोक्तं कालमानं स्यात् ८८०००, एवं सप्तमादिगमसंवेधा अभ्युद्याः, नवरं नवमगमे जघन्येन २९ वर्षसहस्राणि अपकायिक पृथ्वीकायिकोत्कृष्टस्थित्योरपूकायपृथ्वीकाययोरेकभवापेक्षया जघन्य स्थितेर्मीलनादिति । अथ तेजस्कायिकेभ्यः पृथ्वीकायिकमुत्पादयन्नाह - 'तिष्णि लेसाओ' ति अपकायिकेष्ठ देवोत्पत्तेस्तेजोलेश्या सद्भावात् चतस्रस्ता उक्ताः, इह तु तदभावातिस्र एव 'टिई जाणियंत्रच 'त्ति तत्र तेजस्सु जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्त्तमितरा तु त्रीण्यहोरात्राणि, 'तइयगमए'ति तृतीयगमे औधिकस्तेजस्कायिक उत्कृष्टस्थितिषु पृथिवीकायिकेषु उत्पद्यत इत्यत्रैकस्य पक्षस्योत्कृष्टस्थितिकत्वमतोऽष्टौ भवाः, तत्र चतुर्षु पृथिवीकायिकोत्कृष्टभवेषु द्वाविंशतेर्वर्षसहस्राणां चतुर्गुणनेऽष्टाशीतिस्तानि स्युः, चतुर्षु तैजस्कायिकभवेषु उत्कर्षतः प्रत्येकमहोरात्रत्रिके चतुर्भिर्गुणिते १२ अहोरात्राणीति, 'एवं संवेहो उवउज्जिऊण भाणियब्वो'त्ति स चैवं - षष्ठादिनवान्तेषु गमेषु ८ भवाः तेषु कालमानं यथोक्तं ज्ञेयं, शेषगमेषु तूत्कर्षतः असङ्ख्यातभवाः कालोऽप्यसङ्ख्येय एवेति । अथ वायुकायिकेभ्यः पृथ्वी कायमुत्पादयन्नाह - 'संवेहो वाससहस्सेहिं कायव्वो'त्ति वायूनामुत्कर्षतः वर्षसहस्रत्रयस्थितिकत्वात् 'उक्को० ए० वाससयसहस्स'ति अत्र ८ भवाः, तेषु चतुर्षु द्वाविंशतेश्वतुर्गुणने ८८००० पुनरन्येषु चतुर्षु वायुभवेषु वर्षसह स्रत्रयस्य चतुर्गुणितेषु जाताः १२०००, एवं द्वयोर्मीलने वर्षलक्षमिति, एवं संवेहो उवजुजिऊण भाणियच्वो त्ति स च यत्रोत्कृष्ट स्थितिसम्भवस्तत्रोत्कर्षतः ८ भवाः इतरत्र त्वसङ्ख्यातभवाः कालतोऽसङ्ख्यात एव वाच्यः । अथ वनस्पतिभ्यस्तमुत्पादयन्नाह, अथ वनस्पतिकायानामप्रकायवत् ९ गमा भणितव्याः, योऽत्र विशेषस्तमाह- 'नाणासंठिए' त्यादि, अप्कायस्य स्तिबुकाकारावगाहना एषां तु नानासंस्थानस्थितता, तथा 'पढमएसु' त्ति प्रथमेषु औधिकेषु गमेषु पाश्चात्येषु चोत्कृष्टस्थितिगमेष्ववगाहना
२४ श०
३ उद्देशः
||२६०॥
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४.०.
श्रीभग
वनस्पतिकायिकानां, द्विधाऽपि मध्यमेषु, जघन्यस्थितिगमेषु त्रिषु यथा पृथ्वीकायेषु उत्पद्यमानानामुक्ता तथैव वाच्या, अङ्गुलालघुवृत्तौ ।
सङ्ख्यातभागमात्रेत्यर्थः, 'संवेहो ठिई य जाणियव्य'त्ति तत्र स्थितिरुत्कर्षतः १० वर्षसहस्राणि, जघन्या तु प्रतीतैव, एतदनुसारेण संवेधोऽपि ज्ञेयः, तमेव चैकत्र गमे दर्शयति-तइए'त्ति, 'उक्को० अट्ठावीसुत्तरवाससयसहस्संति इह गमे उत्कर्षतः ८ भवाः तेषु ४ पृथ्व्या ४ वनस्पतेः, तत्र चतुर्यु पृथ्वीभवेषु उत्कृष्टेषु वर्ष ८८००० तथा वनस्पतेः १० वर्षसहस्रायुष्कत्वाचतुर्षु भवेषु ४००००, उभयमीलने यथोक्तमानमिति ॥ अथ द्वीन्द्रियेभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'बारस जोयणाईति (सू. ७०२) । यदुक्तं तत् शंखमाश्रित्य, यदाह-'संखो पुण बारस जोयणाईति 'सम्मट्ठिी वत्ति एतच्चोच्यते सास्वादनसम्यक्त्वापेक्षया, इयं च वक्तव्यतौधिकद्वीन्द्रियस्यौधिकपृथ्वीकायिकेषु, एवमेतस्य जघन्यस्थितिष्वपि, तस्यैवोत्कृष्टस्थितिषूत्पत्तौ संवेधे विशेषोऽत एवाह'नवर'मित्यादि, अट्ठ भव'त्ति एकपक्षस्योत्कृष्टस्थितिकत्वात् 'अडयालीसाए'त्ति चतुर्यु द्वीन्द्रियभवेषु १२ वर्षमानेषु ४८ वर्षाणि स्युः, तैरधिकानि ८८ वर्षसहस्राणि, द्वितीयस्यापि गमत्रयस्यैषैव वक्तव्यता, विशेषमाह-'नवरंति इह सप्त नानात्वानि, वपुरवगाहना, यथा पृथ्वीकायानामङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रमित्यर्थः, प्राग्गमत्रये तु १२ योजनमानाऽपि उक्ता, तथा 'नो सम्मद्दिट्ठी' जधन्यस्थितितया सास्वादनसम्यग्दृष्टीनामनुत्पादात् , प्राक्तनगमे तु सम्यग्दृष्टिरप्युक्तः, तेषु मध्यमोत्कृष्टस्थितिभावात् २, तथाढे ज्ञाने प्राक्तने गमे ज्ञाने अज्ञाने अप्युक्ते ३, योगद्वारे कस्यापि जघन्यस्थितिकत्वेन पर्याप्तकत्वान्न वाग्योगः प्राक्-चासावप्युक्तः ४, स्थितिरन्तर्मुहूर्तमेव प्राक् च १२ वर्षाणि ५, अत्राध्यवसानान्यप्रशस्तानि प्रागुभयरूपाणि ६, सप्तमं नानात्वं अनुबन्धः ७, संवेधस्तु द्वितीयत्रयस्याद्ययोर्गमयोरुत्कर्षतो भवादेशेनासख्येयभवलक्षणः कालादेशेन सङ्ख्येयकालः, तृतीये तु विशेषमाह-'तइ
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
२४ शव
लघुवृत्ती
ए गमए'त्ति अन्त्यगमत्रये 'कालादेसेणं उवजुजिऊण'त्ति यत्तदेव प्रथमगमे कालत उत्कर्षतः ८८ सहस्राणि ४८ वरधिकानि, द्वितीये तु संवेधः सूत्रसिद्ध एवेति, अथ त्रीन्द्रियेभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'छण्णउई सयं राइंदिय'त्ति इह तृतीयगमेऽष्टौ भवाः, तत्र चतुर्पु त्रीन्द्रियभवेषु उत्कर्षतः ४९ दिनानि तेषु यथोक्तं कालमानं स्यादिति, मज्झिमा तिणि गमा तहेव' यथा मध्यगमाद्वीन्द्रियगमाः 'संवेहो उवजुजिऊण'त्ति स पश्चिमगमत्रये भवादेशेन तूत्कर्षतः प्रत्येकं ८ भवाः, कालादेशेन तु पश्चिमगमत्रयस्य प्रथमगमे तृतीयगमे चोत्कर्षतः ८८ वर्षसहस्राणि १९६ दिनाधिकानि, द्वितीये तु १९६ दिनशतं ४ अन्तर्मुहर्राधिकं । अथ चतुरिन्द्रियेभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'नवरं एएसु चेव'त्ति वक्ष्यमाणेष्ववगाहनादिषु नानात्वानि द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियप्रकरणापेक्षया चतुरिन्द्रियप्रकरणे विशेषाद् भणितव्यानि स्युः, तान्येव दर्शयति-'सरीरे'त्यादि, 'सेसं तहेवति शेष-उपपातादिद्वारजातं तथैव यथा त्रीन्द्रियस्य, यस्तु संवेधे विशेषो न दर्शितः स खयमूद्यः । अथ असंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्भ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'उक्को० अट्ठ भव'त्ति अनेनेदं ज्ञायते, यथोत्कर्षतः पञ्चेन्द्रियतिरश्चोऽष्टैव निरन्तरं भवाः स्युः, एवं सदृग्भवान्तरान्तरिता अपि भवान्तरैस्सहाष्टैव स्युः, 'कालादेसेण उवजुजिऊण'त्ति अत्र प्रथमे गमे कालतः संवेधः सूत्रे दार्शत एव, द्वितीये तूत्कषतोऽसौ ४ पूर्वकोट्यः ४ अन्तर्मुहत्तैरधिकाः, तृतीये तु ता एव ८८ वर्षसहस्रैरधिकाः, उत्तरगमेषु त्वतिदेशद्वारेण सूत्रोक्त एवासौ ज्ञेयः॥ अथ संज्ञिपवेन्द्रियेभ्यस्तिर्यग्भ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'जइ सन्नी'त्यादि, 'एवं संवेहो नवसु गमएसुत्ति एवमुक्ताभिलापेन संवेधो नवस्वपि गमेषु यथा असंज्ञिनां तथैवाशेषोऽत्र वाच्यः, असंज्ञिनां संज्ञिनां चैव पृथ्वीषूत्पित्सूनां जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तायुष्कत्वात् उत्कर्षतश्च पूर्वकोट्यायुष्कत्वादिति, लद्धी से'त्यादि लब्धिः परिमाणसंहननादिप्राप्तिः 'से' तस्य पृथ्वीकायेत्पित्सोः संज्ञिनः आधगमत्रये 'एस
Hum m mmmmmmINITUTHIJinmenidinmomledimunaruwimmiswimmaldwani HAMALUMAMITamdhundmamtarnumanumm m mmmmmmmmmmmm
॥२६
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
श्रीभग
चेव'त्ति या रत्नप्रभायामुत्पित्सोस्तस्यैव मध्यमेऽपि गमत्रये एपेव लब्धिः, विशेषस्त्वयम्-'नवरं' नव च नानात्वानि जघन्यस्थिलघुवृत्तौ । तिकत्वात् स्युः, तानि चावगाहना १ लेश्या २ दृष्टि ३ अज्ञान ४ योग ५ समुद्घात ६ स्थित्य ७ध्यवसान ८ अनुबन्धाख्यानि
९। अथ नरेभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-एवं जहे'त्यादि (सू. ७०३) यथा ह्यसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिरश्चो जघन्यस्थितिकस्य त्रयो गमाः तथैव तस्यापि त्रय औधिका गमाः स्युः, अजघन्योत्कृष्टस्थितिकत्वात् सम्मूर्छिमनराणां न शेषगमषटसम्भवः । अथ संज्ञिनरमाश्रित्याह'जहेव रयणप्पभाए'त्ति संज्ञिनरस्यैवेति प्रक्रमः 'नवरं ति रत्नप्रभायामुस्पित्सोहिं नरस्यावगाहना जघन्येनाङ्गुलपृथक्त्वमुक्तं इह त्वङ्गलासङ्ख्येयभागः, स्थितिश्च जघन्येन मासपृथक्त्वं प्रोक्तं इह त्वन्तर्मुहूर्त्तमिति, संवेधस्तु नवखपि गमेषु यथा पृथ्वीकायेत्प
द्यमानस्य संज्ञिपञ्चन्द्रियतिरश्च उक्तः तथैवेह वाच्यः, संज्ञिनो नरस्य तिरश्चश्च पृथ्वीकायित्पित्सोर्जघन्यस्थितेरन्तर्मुहर्तमानत्वादुमोत्कृष्टायास्तु पूर्वकोटीमानत्वादिति, 'मज्झिल्ले'त्यादि जघन्यस्थितिसत्कगमत्रये लब्धिस्तथेह वाच्या, यथा तत्रैव गमत्रये संज्ञिप
|ञ्चन्द्रियतिरश्च उक्ता, सा च तत्सूत्रादेवात्र ज्ञेया, पच्छिल्ले'त्ति औधिकगमेषु हि अङ्गुलासङ्ख्येयभागरूपाप्यवगाहना अन्तर्मुहूर्तरू| पापि स्थितिरुक्ता सा चेह न वाच्या, अत एवाह-'नवरंति ओगाहण'त्ति अथ देवेभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'छण्हं संघयणाणं असंघयणी' इह यावत्करणादिदं दृश्यं 'णेवऽट्ठी णेव छिरा णेव ण्हारू णेवच्छिमं (छण्हं संघयणाणं अ) संघयणी, जे पोग्गला इट्ठा कंता पिया मणुण्णा मणामा ते तेसिं संघायत्ताएकत्ति तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहण्णेणं'ति उत्पादकालेऽनाभोगतः कर्मपारतन्त्रथादलासख्येयभागमात्राऽवगाहना स्यात् , उत्तरवैक्रिया तु जघन्या अङ्गुलस्य सङ्ख्येयभागमाना स्याद् , आभोगजनितत्वात् तस्याः न तथाविधा सूक्ष्मता स्यात् यादृशी भवधारणीयाया इति, 'तत्थ णं जा सा उत्तरवेउव्विय'त्ति यथा खेच्छावशेन
காயா ரெகாமியாபா
பாமாயையையாரமாயமாயையான மேயாதியாபாரிய தியா'
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ul२४ श०
१२-१३
purigini ani sunamidinwuni mami ani
१४-१५
१६ उद्दे.
खाण स्थितिः,
श्रीभगम
संस्थाननिष्पादनादिति, "तिणि अण्णाणा भयणाए'त्ति ये असुरकुमाराः असंज्ञिभ्य आगत्योत्पद्यन्ते तेषामपर्याप्तकावस्थायां लघुवृत्ती विभङ्गस्याभावात शेषाणां तु तद्भावादज्ञानेषु भजनोक्ता, 'जहण्णेणं दसवास'त्ति तत्र १० वर्षसहस्राण्यसुरकुमारेष्वन्तर्मुहूर्त
तु पृथ्वीकायिकेष्विति, इत्थमेव 'उक्कोसेणं ति एतावानेव चोत्कर्षतोऽप्यत्र संवेधकालः पृथ्वीत उद्वत्तस्यासुरकुमारेषूत्पादाभावादिति, 'मज्झिल्लएसु पच्छिल्लएसु'इत्यादि, अयं चेह स्थितिविशेषो-मध्यमेषु जघन्याऽसुराणां १० वर्षसहस्राणि स्थितिः, अन्त्यगमेषु च साधिकसागरोपममिति । ज्योतिष्कदण्डके-'तिणि नाणा तिणि अण्णाणा नियम'त्ति इहासंज्ञी नोत्पद्यते, संज्ञिनस्तूत्पत्तिसमय एव सम्यग्दृष्टेः ३ ज्ञानानि मत्यादीनि इतरस्य त्वज्ञानानि मत्यादीनि स्युः, अट्ठभाग'त्ति अष्टमो भागो अष्ट|भागः स एवावयवे समुदायोपचाराद् अष्टभागपल्योपमं, इदं च तारकदेवदेवीमाश्रित्योक्तं, 'उकोसेणं पलिओवमति इदं च | चन्द्रविमानदेवानाश्रित्योक्तमिति । एवं वैमानिकेभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'जई'त्यादि, एतच्च सर्व प्राग्वज्ज्ञेयमिति । २४ शते द्वादशः।। | (सू. ७०४) त्रयोदशे नास्ति लेख्यम् । चतुर्दशे तु लिख्यते 'देवेसुन उववजंति'त्ति (सू. ७०५) देवेभ्य उदत्तास्तेजका| येषु नोत्पद्यते। (सू . ७०६) एवं पञ्चदशेऽपि । अथ षोडशे लिख्यते-'जाहे वणस्सइकाइओत्ति (सू. ७०७) अनेन वनस्पतेरेवानन्तानां उत्तिरस्ति नान्यतरसात् इत्येवकरणादावेदितं, शेषाणां हि सर्वेषामप्यसङ्ख्यातत्वात् , तथाऽनन्तानामुत्पादो बनस्पतिष्वेव, कायान्तरस्यानन्तानामभाजनत्वादित्यावेदितं, इह च प्रथमद्वितीयचतुर्थपञ्चमगमेष्वनुत्कृष्टस्थितिभावादनन्ता उत्पधन्त इत्युच्यते, तथा तेष्वेव प्रथमद्वितीयचतुर्थपञ्चमगमेषु अनुत्कृष्टस्थितित्वादेवोत्कर्षतो भवादेशेनानन्तानि भवग्रहणानि वाच्यानि, कालादेशेन चानन्तः कालः, शेषेषु तु पञ्चसु तृतीयषष्ठसप्तमादिषु ८ भवाः उत्कृष्टस्थितिभावात् 'ठिइं संवेहं च जाणेज'त्ति तत्र
TopHWITHIHI NDIHIMI RHMAHOSHINDE
H॥२६२॥
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
१६-१७
ANDHINIDHI OHINIMOMummigrmmscompMMINDIN
| स्थितिजघन्या उत्कृष्टा च सर्वेष्वपि गमेषु प्रतीतैव, संवेधस्तु तृतीयसप्तमयोजघन्येन दश वर्षसहस्राण्यन्तर्मुहाधिकानि उत्कर्षतो
२४ श० ऽष्टसु भवग्रहणेषु दशसहस्याः प्रत्येकं भावादशीतिवर्षसहस्राणि, षष्ठाष्टमयोस्तु जघन्येन १० वर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्ताधिकानि, उत्कृ|ष्टतस्तु ४४ वर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्तचतुष्टयाधिकानि, नवमे तु जघन्यतः२० वर्षसहस्राण्युत्कर्षतस्त्वशीतिरिति ।।२४ शते पोडशः॥10१८ उद्दे. | अथ द्वीन्द्रियस्य २४ दण्डकोत्पादरूपः सप्तदश आरभ्यते-'सच्चेव पुढविकाइयस्स'त्ति (सू . ७०८) या पृथ्वीकायिकस्य पृथ्वीकायिकेत्पित्सोलब्धिः प्रागुक्ता द्वीन्द्रियत्वेऽपि सैवेत्यर्थः। 'तेसु चेव चउसुत्ति तेष्वेव चतुर्पु गमेषु प्रथमद्वितीयचतुर्थपञ्चमसंज्ञेषु, सेसेसु पंचसुति शेषेषु पञ्चसु तृतीयषष्ठसप्तमाष्टमनवमगमेषु 'एवं'ति यथा पृथ्वीकायिकेन सह द्वीन्द्रियस्य संवेध उक्तः एवमपतेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियैः सह संवेधो वाच्यः, तदेवाह-चतुर्पु प्रागुक्तेषु गमेषूत्कर्षतो भवादेशेन सङ्ख्येया भवाः, पञ्चसु तृतीयादिषु ८ भवाः, कालादेशेन च या यस्य स्थितिस्तत्संयोजनेन संवेधो वाच्यः। पञ्चेन्द्रियतिर्यग्रैस्सह द्वीन्द्रियस्य तथैव सर्वगमेषु ८ भवा वाच्याः ॥२४ शते सप्तदशः॥
'ठिई संवेहंति (सू.७०९) स्थिति त्रीन्द्रियेवृत्पित्सूनां पृथिव्यादीनामायुः संवेधं च त्रीन्द्रियोत्पित्सुपृथिव्यादीनां त्रीन्द्रियाणां च स्थितेः प्रयोगं जानीयात् , तदेव क्वचिद्दर्शयति-'तेउकाइएसुति तेजस्कायिकैः सार्द्ध त्रीन्द्रियाणां स्थितिसंवेधस्तृतीयगमे प्रतीतः, उत्कर्षेण द्वे अष्टोत्तरे रात्रिंदिवशते, कथं ?, औधिकस्य तैजस्कायिकस्य चतुषु भवेत्कर्षेण व्यहोरात्रमानत्वात् ४ भव(चतुष्क)स्य द्वादशाहोरात्राणि, उत्कृष्टस्थितिश्च त्रीन्द्रियस्योत्कर्षतः चतुषु भवेषु ४९ दिनमानत्वेन ४ भव(चतुष्क)स्य शतं षण्णवत्यधिकं स्यात् , राशिद्वयमीलने चाष्टोत्तरे द्वे रात्रिंदिवशते स्यातामिति । 'बेइंदिरहिंति 'अडयालीसं'ति द्वीन्द्रियस्योत्कर्षतो
DiminimiprilCHIRISONamom anHIONAL
HprmwwmININDIAnmom
SIDHAKIKArth its fine
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ श०
श्रीभग लघुवृत्ती
उद्दशः
|१२ वर्षप्रमाणेषु चतुर्षु भवेषु ४८ संवत्सराः, चतुर्पु त्रीन्द्रियभवग्रहणेषु उत्कर्षेण ४९ अहोरात्रमानेषु १९६ दिनमानं स्यात् , 'तेंदिएहिं ति 'याणउयाईति अष्टसु त्रीन्द्रियभवेषु उत्कर्षेण ४९ दिनमानेषु ३९२ दिनानि स्युः, 'एवं सब्वत्थे ति अनेन चतुरिन्द्रियसंज्यसंज्ञितिर्यग्रैस्सह त्रीन्द्रियाणां तृतीयगमसंवेधः कार्य इति सूचितं, तृतीयगमसंवेधदर्शनेन षष्ठादिगमसंवेधा अपि सूचिता द्रष्टव्याः, तेषामप्यष्टभविकत्वात् , प्रथमादिगमचतुष्कसंवेधस्तु भवादेशेनोत्कर्षतः सङ्ख्यातभवग्रहणरूपः, कालादेशेन / | त्वसङ्ख्यातकालरूप इति ॥ २४ शतेऽष्टादशः॥
(सू . ६१०) एकोनविंशे न लेख्यमस्ति ॥ विंशतितमे तु लिख्यते-'उकोसेणं पुब्बकोडि'त्ति (स. ७११) नारकाणामसङ्ख्यातवर्षायुष्केष्वनुत्पादादिति, "असुरकुमाराणं ति पृथ्वीकायिकेषूत्पद्यमानानामसुराणां या चैव वक्तव्यता परिमाणादिका प्रागुक्ता सेह नारकाणां पश्चेन्द्रियतिर्यक्षुत्पद्यमानानां वाच्या, विशेषस्त्वेवं-'नवरं'ति, 'जहण्णेणं'ति उत्पत्तिसमयापेक्षमिदं, 'उको सत्त धणूई'ति इदं च त्रयोदशप्रस्तटापेक्षं, प्रथमप्रस्तटादिषु पुनरेवं 'रयणाइ पढमपयरे हत्थतिय'ति १,'उक्को |पण्णरस'त्ति इयमवगाहना भवधारणीयायाः, उत्तरवैक्रियायास्तु तस्या द्विगुणेति, 'समुग्घाया चत्तारि'त्ति क्रियान्ताः 'सेसं तहेव'ति शेषं दृष्ट्यादिकं तथैव यथाऽसुराणां, सो चेव'त्ति २ गमः, 'सेसं तहेवत्ति यथौधिकगमे प्रथमे 'एवं सेसावित्ति एवमनन्तरोक्तगमद्वयक्रमेण शेषा अपि ७ गमा भणितव्याः, नत्वत्रकरणात् यादृशी स्थितिर्जघन्योत्कृष्टभेदा आद्ययोर्गमयोारकाणामुक्ता तादृश्येव मध्यमेऽन्तिम च गमत्रये प्रामोति, तत्रोच्यते-'जहेव नेरइयउद्देसएति यथैव नैरयिकोद्देशके प्रथमशतसत्के संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्भिः सह नारकाणां मध्यमेषु गमेषु पश्चिमेषु त्रिषु गमेषु च स्थितिनानात्वं स्यात् तथैवेहापि, 'सरीरो
२६३॥
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANNI
श्रीभग
लघुवृत्ती
गाहण'त्ति वपुरवगाहना यथा प्रज्ञापनायां २१ पदे, सा च सामान्यत एवं,'सत्त धणु तिन्निरयणी छच्चेव य अंगुलाई पढमाए । पुढवीए पुढवीए दुगुणा दुगुणं व सेसासु॥१॥"त्ति, तिन्नि नाणाई'ति द्वितीयादिषु संज्ञिभ्य एवोत्पद्यन्ते ते च त्रिज्ञानास्यज्ञाना
वा नियमात् स्युः, 'उको छावट्ठीति इह भवानां कालस्य च बहुत्वं विवक्षितं, तच्च जघन्यस्थितित्वे नारकस्य लभ्यत इति,२२ । सागरायुर्नारको भूत्वा पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु पूर्वकोट्यायुर्जातः, एवं वारत्रये ६६ सागराणि पूर्वकोटीत्रयं च स्याद् , यदि चोत्कृष्टस्थितिः |३३ सागरायुर्नारको भूत्वा पूर्वकोट्यायुःपञ्चेन्द्रियतिर्यसूत्पद्यते तदा वारद्वयमेवैवमुत्पत्तिः स्यात् , ततश्च ६६ सागराणि पूर्वकोटी| द्वयं च स्यात , तृतीया तु तिर्यग्भवपूर्वकोटी न लभ्यत इति नोत्कृष्टता भवानां कालस्य च स्यादिति, उत्पादितो नरकेभ्यः पञ्चे|न्द्रियतिर्यग्योनिकः, अथ तिर्यग्योनिकेभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-'जइ'त्ति'जचेव अप्पणोति यैवात्मनः पृथ्वीकायस्य स्वस्थाने-पृथ्वीकायत्वे उत्पद्यमानस्य वक्तव्यता उक्ता सैवात्रापि वाच्या, केवलं तत्र परिमाणद्वारे प्रतिसमयमसङ्ख्येया उत्पद्यन्ते इत्युक्तं इह , त्वेकादिः, एतदेवाह-'नवरं'ति तथा पृथ्वीकायेभ्यः पृथ्वीकायेषूत्पद्यमानस्य संवेधद्वारे प्रथमद्वितीयचतुर्थपञ्चमगमेषु उत्कर्षतोऽ| सङ्ख्याता भवाः प्रोक्ताः, शेषे तु ८ भवाः, इह पुनरष्टावेव नवस्वपीति, 'कालाएसेणं उभओ ठिईए करेज'त्ति कालादेशेन |संवेधं पृथ्वीकायिकस्य संज्ञिपश्चेन्द्रियतिरश्चश्च स्थित्यां कुर्यात् , तथाहि-प्रथमें गमे कालाएसेणं जहण्णेणं दो अंतोमुहुत्ताइंति पृथ्वी
सत्कं पंचेन्द्रियसत्कं चेति, उत्कर्षतः ८८ सहस्रवर्षाणि पृथ्वीसत्कानि ४ पूर्वकोटयः पञ्चेन्द्रियतिर्यक्सत्काः, एवं शेषेष्वपि गमेषु |संवेध ऊह्य इति, 'सब्वत्थ अप्पणोत्ति सर्वत्राएकायिकादिभ्यश्चतुरिन्द्रियान्तेभ्य उद्वृत्तानां पञ्चेन्द्रियतिर्यसूत्पादे 'अप्पणो'त्ति अपकायादेः सत्का लब्धिः परिमाणादिर्वाच्या, सा च प्रास्त्रतो ज्ञेया, 'जहेव पुढविकाइएसु उवजमाणाणं ति इत्यादि,
பயமாகயாழ்ப்பாக அவர் பையAMPImrNDHI
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
को
लघुवृत्ती
HO HION WIDHANICATIOnlinddin and மழபாடி மாமா பயமாம் படியா
mildlife!
यथा पृथ्वीकायेभ्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षुत्पद्यमानानां जीवानां लब्धिरुक्ता तथैवाप्कायिकादिभ्यश्चतुरिन्द्रियान्तेभ्य उत्पद्यमानानां सा. । वाच्येति । असंज्ञिभ्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यगुत्पादाधिकारे-'उक्कोसेणं पलिओवमस्स'त्ति अनेनासंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणामसङ्ख्यातवर्षायुष्केषु पश्चेन्द्रियतिर्यस्त्पत्तिरुक्ता, 'अवसेसं जहेव'त्ति अवशेषं परिमाणादिद्वारजातं यथा पृथ्वीकायेत्पद्यमानस्यासंज्ञिनः पृथ्वीकायोदेशके उक्तं तथैवासंज्ञिनः पञ्चेन्द्रियतिर्यसूत्पद्यमानस्य वाच्यमिति, उक्कोसेणं पलिओवमस्स'ति, कथं ?, असंज्ञी पूर्वकोट्यायुः पूर्वकोट्यायुष्केष्वेव पञ्चेन्द्रियतिर्यसूत्पन्न इत्येवं सप्तसु भवेषु सप्त पूर्वकोव्यः अष्टमभवे तु मिथुनकतिर्यक्षु पल्योपमासङ्ख्येयभागप्रमाणायुष्कषत्पन्न इति, तृतीयगमे 'उक्कोसेणं संखेजा उववजंति'ति असङ्ख्यातवर्षायुषां पञ्चेन्द्रियतिरश्चामसङ्ख्यातानामभावादिति, चतुर्थगमे 'उक्कोसेणं पुव्वकोडि आउएसुत्ति जघन्यायुरसंज्ञी सङ्ख्यातायुष्केष्वेव पञ्चेन्द्रियतिर्यस्त्पद्यते इतिकृत्वा पूर्वकोट्यायुष्केत्युक्तं,'अवसेसं जहा एयरस'त्ति इहावशेष-परिमाणादि एतस्य-असंज्ञितिर्यपश्चेन्द्रियस्य 'मज्झिमेसुत्ति जघन्यस्थितिगमेषु एवं जहा रयणप्पभाए'त्ति तच्च संहननोच्चत्वादि अनुबन्धसंवेधांतं 'णवरं परिमाणं'ति तच्चेदं-'संखेज्जा | उववजति'त्ति ॥ अथ संज्ञिपश्चेन्द्रियेभ्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चमुत्पादयन्नाह-'जइ सण्णीति, 'अवसेसं'ति अवशेष-परिमाणादि यथैतस्यैव, संज्ञिपश्चेन्द्रियतिरश्च इत्यर्थः, केवलं तत्रावगाहना ७ धनूंषि इहोत्कर्षतो योजनसहस्रमाना, सा च मत्स्यादीनाश्रित्य ज्ञेयेति, 'नवरं'ति, 'उकोसेणं तिणिति अस्य भावना प्रागिव, 'लन्दी से जहा एयस्स'त्ति एतच्च तत्सूत्रानुसारेण ज्ञेयं, 'संवेहो जहेव'त्ति 'एत्थ चेवत्ति पञ्चेन्द्रियतिर्यगुद्देशके, स चैवं 'भवादेसेणं'ति भवादेशेन जघन्येन द्वौ भवौ उक्को.८ भवाः, कालादेशेन जघन्येन द्वे अन्तर्मुहूर्ते उत्कर्षतः ४ पूर्वकोट्योऽन्तर्मुहूर्तचतुष्काधिका:, एष जघन्यस्थितिक औधिकेष्वित्यत्र संवेधः,
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
जघन्यस्थितिको जघन्यस्थितिकेष्वित्यत्र चान्तर्मुहूत्तैः संवेधः, जघन्यस्थितिक उत्कृष्टस्थितिकेष्वित्यत्र पुनरन्तर्मुहूत्तैः पूर्वकोटीमिश्च | संवेधः, नवमगमे 'नवरं परिमाण मिति तत्र परिमाणं उत्कर्षतः सङ्ख्याता उत्पद्यन्ते, अवगाहना चोत्कर्षतो योजनसहस्रमानेति । अथ मनुष्येभ्यस्तमुत्पादयन्नाह-लद्धी से तिमुवि गमएसुत्ति लब्धिः परिमाणादिका से तस्यासंज्ञिनरस्यायेषु त्रिष्वपि गमेषु, यतो नवानां गमानां मध्ये आधा एव त्रयो गमाः सम्भवन्ति, जघन्यतोऽप्यूत्कर्षतोऽपि चान्तर्मुहूर्तस्थितिकत्वात् तस्येति, | 'एत्थ चेव'त्ति अत्रैव पञ्चेन्द्रियतिर्यगुद्देशके असंज्ञिपश्चेन्द्रियतिर्यग्भ्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यगुत्पादाधिकारे 'नो संखेजवासाउएहिंतो'त्ति असङ्ख्यातवर्षायुषो नरा देवेष्वेवोत्पद्यन्ते, न तिर्यविति, 'लद्धी सेति लब्धिः परिमाणादिप्राप्तिः 'से' तस्य असंज्ञिमनुष्यस्य यथैतस्यैव संज्ञिनरस्य पृथ्वीकार्यवृत्पद्यमानस्य प्रथमे उक्ता, सा चैवं-परिमाणतो जघन्येनैको द्वौ वा उत्कर्षेण तु सङ्ख्याता एवोत्पद्यन्ते, स्वभावतोऽपि सङ्ख्यातत्वात् संज्ञिनराणां, तथा ६ संहननिनः उत्कर्षतः ५०० धनुरवगाहनाः ६ संस्थानिनः ६ लेश्याः त्रिविधदृष्टयः भजनया चतुर्ज्ञानास्यज्ञानाश्च त्रियोगाः द्वथुपयोगाः चतुःसंज्ञाः चतुष्कषायाः पञ्चेन्द्रियाः ६ समुद्|घाताः सातासातवेदनास्त्रिविधवेदाः जघन्येनान्तर्मुहूर्तायुषः, उत्कर्षेण पूर्वकोट्यायुषः अप्रशस्ताध्यवसानाः स्थितिसमानुबन्धाः, कायसंवेधस्तु भवादेशेन जघन्येन द्वौ भवौ उत्कर्षेण त्वष्टौ भवाः, कालादेशेन तु लिखित एवास्ते १, द्वितीयगमे 'सच्चेव वत्तब्वय'त्ति प्रथमगमोक्ता, केवलमिह संवेधः कालादेशेन जघन्यतो द्वे अन्तर्मुहर्ते उत्कर्षतः ४ पूर्वकोटयश्चतुरन्तर्मुहूर्त्ताधिकाः, तृतीयेऽप्येवं, नवरं 'ओगाहणा जहण्णेगं'ति अनेनेदमवसितं-अङ्गुलपृथक्त्वाद्धीनतरवपुर्नरो नोत्कृष्टायुष्केषु तिर्यसूत्पद्यते, तथा 'मासपुहुत्तं'ति अनेनापि मासपृथक्त्वाद्धीनतरायुष्को नरो नोत्कृष्टस्थितिषु तिर्यक्षुत्पद्यते इत्युक्तं, 'जहा सपिणपश्चेन्दियतिरिक्खजोणिय
தனயாயை பாாயேயபபயா நாயாயாயாயாயார்
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
२०उद्दे.
स्स'त्ति नवरं 'परिमाणं'ति तत्र परिमाणद्वारे उत्कर्षतोऽसङ्ख्येयास्ते उत्पद्यन्ते इत्युक्तं, इह तु संज्ञिनराणां सङ्ख्येयवेन सङ्-1 | ख्येया उत्पद्यन्त इति वाच्यं, संहननादिद्वाराणि यथा तत्रोक्तानि तथेह ज्ञेयानि, तानि चैवं-तेषां ६ संहननानि जघन्योत्कर्षाभ्यामङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रावगाहना ६ संस्थानानि ३ लेश्याः मिथ्यादृग् द्वे अज्ञाने कायरूपो योगः२ उपयोगौ ४ कषायाः ५ इन्द्रियाणि ३ समुद्धाताः द्वे वेदने ३ वेदाः जघन्योत्कर्षाभ्यामप्यन्तर्मुहूर्तायुषः अप्रशस्ताध्यवसायाः आयुस्समानोऽनुबन्धः, कायसंवेधस्तु भवादेशेन द्वौ भवौ, उत्कर्षतो ८ भवाः, कालादेशेन तु संज्ञिनरपञ्चेन्द्रियतिर्यस्थित्यनुसारतो ज्ञेय इति । अथ देवेभ्यः | पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चमुत्पादयन्नाह-'जइ देवेहिंतोत्ति, 'असुरकुमाराणं लद्धी'त्ति असुराणां लब्धिः परिमाणादिका, एवं जाव ईसाणदेवस्स'त्ति यथा पृथ्वीकायेषु देवोत्पत्तिरुक्ता तथा असुरकुमारादिईशानान्तदेवपञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु सा वाच्येति, ईशानकान्त एव च देवः पृथ्वीकायेषूत्पद्यते इतिकृत्वोक्तं 'जाव ईसाणस्सत्ति, असुराणां चैवं लब्धिः एकाद्यसङ्ख्येयान्तानां तेषां पञ्चेन्द्रि| यतिर्यक्षु समयेनोत्पादः, तथा संहननाभावः, जघन्यतोऽङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रोत्कर्षतः ७ हस्तमाना भवधारणीया अवगाहना, इतरा तु जघन्यतोऽङ्गुलसङ्ख्येयभागमाना, उत्कर्षतस्तु योजनलक्षमाना, संस्थानं समचतुरस्रं, उत्तरवैक्रियापेक्षया तु नानाविधं, ४ | लेश्याः त्रिविधा दृष्टिः ३ ज्ञानानि अवश्यं अज्ञानानि ३ भजनया, योगादीनि पञ्च पदानि प्रतीतानि, समुद्घाता आद्याः ५ वेदना द्विधा पुंस्त्रीवेदद्वयं १० वर्षसहस्राणि जघन्या स्थितिः उत्कृष्टा तु सातिरेकं सागरोपमं, शेषं द्वारद्वयं तु प्रतीतं, संवेधं तु सामान्यत आह-'भवादेसेणं सव्वत्थे ति नागकुमारादिवक्तव्यतासूत्रयुक्त्या वाच्या, 'ओगाहणा जहा ओगाहणसंठाणे'त्ति अवगाहना यथा अवगाहनासंस्थाने प्रज्ञापनाया एकविंशतितमपदे, तत्र चैवं देवानामवगाहना-भवणवणजोइसोहम्मीसाणे सत्तहत्थ
imlapummelapur ramenithin madline minumma ARTIRTHATANTRAmritaTIMERAMAnmunnie IIATIRIMARRIAL
m il
நானடிக மாடி minute காநாமார்
२६५||
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
तणुमाणं । एकेकहाणिं सेसे दुदुगे य दुगे चउक्के य ॥१॥",'जहा ठिइ एएहिंति प्रज्ञापनायाश्चतुर्थपदे स्थितिश्च प्रतीतैव ।। २४ लघुवृत्तौ । शते २० उद्देशः॥
अथ २१ उद्देशके नारकेभ्यो नरमुत्पादयन्नाह-'जहण्णेणं मासपुहुत्तठिइयेसु'त्ति (सू .७१२) अनेनेदमुक्तं-रत्नप्रभानारका | जघन्यं नरायुर्वनतो मासपृथक्त्वाद्वीनतरं न बध्नन्ति, तथाविधपरिणामासम्भवादित्येवमन्यत्रापि कारणं वाच्यं, तथा परिमाण
द्वारे-'उक्कोसेणं एगसमएणं संखेज्जा उववजंति' नारकाणां सम्मूर्छिमेषु नरेषु उत्पादाभावात् गर्भजानां सङ्ख्यातत्वात् | सङ्ख्याता एव ते उत्पद्यन्ते, 'जहा तहिं तहा इति यथा तत्र पभेन्द्रियतिर्यगुद्देशके रत्नप्रभानारकेभ्य उत्पद्यमानानां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तस्थितिकत्वादन्तर्मुहूर्तेः संवेधः कृतः तथेह नरोद्देशके नराणां जघन्यस्थितिमाश्रित्य मासपृथक्त्वैः संवेधः कार्य इति भावः, 'कालादेसेणं जहण्णेणं'ति इत्यादि । शर्कराप्रभादिवक्तव्यता तु पञ्चेन्द्रियतिर्यगुद्देशकानुसारेण ज्ञेया । अथ तिर्यग्भ्यो मनुष्यमुत्पादयन्नाह-'जइ तिरिक्खे'त्यादि, इह पृथ्वीकायादुत्पद्यमानस्य पञ्चेन्द्रियतिरश्चो या वक्तव्यता |सैव तत उत्पद्यमानस्य नरस्यापि, एतदेवाह-एवं जहेब'त्ति, 'नवरं तइए'त्ति तत्र तृतीये औषिकेभ्यः पृथ्वोकायेभ्य उकृष्टस्थितिषु नरेषु ये उत्पद्यन्ते ते उत्कृष्टतस्सङ्ख्याता एव स्युः, यद्यपि नरास्सम्मूछिमसङ्ग्रहादसङ्ख्याताः स्युः तथाप्युत्कृष्टस्थितयः | पूर्वकोट्यायुपः सङ्ख्याता एव, पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चस्त्वसङ्ख्याता अपि स्युरिति, एवं पष्ठे नवमे चेति, 'जाहे अप्पणे'त्यादि, अयमर्थो-मध्यगमानां प्रथमगमे औधिकेघृत्पद्यमानतायामित्यर्थः अध्यवसानानि प्रशस्तानि उत्कृष्टस्थितिकत्वेनोत्पत्तौ अप्रशस्तानि च जघन्यस्थितिकत्वेनोत्पनी 'बीयगमए'त्ति जघन्यस्थितिकस्य जघन्यस्थितिषूत्पत्तावप्रशस्तानि, प्रशस्ताध्यवसानेभ्यो जघन्यस्थिति
HOTimilipitomimmindiamsaltimatiduu Hamalamantali anumari lahaman
a
nimanthalitthan
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
कत्वेनानुत्पत्तेरिति, एवं तृतीयोऽपि वाच्यः ॥ अपूकायादिभिश्च तदुत्पादमतिदेशेनाह - 'एवं आउकाइयाणवित्ति देवाधिकारे 'जाव ईसाणदेव' त्ति यथाऽसुरा नरेषु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको द्देश वक्तव्यतातिदेशेनोत्पादिता एवं नागकुमारादय ईशानान्ता उत्पादनीयाः सहस्वक्तव्यत्वात्, यथां च तत्र जघन्य स्थितेः परिणामस्य च नानात्वमुक्तं तथैतेष्वपि, अत आह— 'एयाणि चेत्र णाणत्ताणि'त्ति सनत्कुमारादिवक्तव्यतायां विशेषोऽस्ति तं भेदेन दर्शयति- 'सणकुमारे' त्यादि, 'एसा उक्कोसठिई भाणि - यंत्रवत्ति यदा ओघि केभ्यश्च देवेभ्यं औधिकादिनरेषूत्यते तदोत्कृष्टस्थितिसंवेधविवक्षायां नरभवान्तरितैश्चतुर्भिस्सनत्कुमारदेवभवैरष्टाविंशत्यादिसागरोपममाना स्यात्, संप्तादिसागरोपममानत्वात् तस्या इति, यदा पुनर्जघन्यस्थितिकदेवेभ्य औधिकादिनरेषूत्पद्यते तदा जघन्यस्थितिः स्यात् सा च चतुर्गुणिता सनत्कुमारादीनामष्टादिसागराणि, द्वयादिसागरोपममानत्वात् तस्या इति, 'आ जयदेवे णं'ति, 'उक्को सेणं छन्भव'त्ति त्रीणि देवसंबंधीनि त्रीणि नरसत्कानि इत्येवं षट्, 'अट्ठारससागरोवमाई'ति आनते। जवन्य स्थिते रेवंभूतत्वात्, 'उक्को सेणं सत्तावण्णं'ति आनते उत्कृष्टस्थितेः १९ सागरोपमप्रमाणाया भवत्रयगुणनेन ५७ सागराणि स्युरिति । ग्रैवेयकाधिकारे 'एगे भवधाणिजे 'त्ति कल्पातीतदेवानामुत्तरवैक्रियं नास्तीत्यर्थः, 'नो चेव णं वेउब्विए' त्ति ग्रैवेयकदेवानां ५ समुद्घाताः लब्ध्यपेक्षया सम्भवन्ति, केवलं वैक्रियतैजसाभ्यां न ते समुद्धातं कृतवन्तः कुर्वन्ति करिष्यन्ति वा प्रयोजनाभावादित्यर्थः, 'जहणणेणं बावीसं'ति प्रथमग्रैवेयके जघन्येन तेषां २२ सागराणि 'उक्को सेणं एक्कतीसं ति ९ ग्रैवेयके उत्कर्षतः ३१ तानि सागराणि, 'उक्कोसेणं तेणउई'ति इहोत्कृष्टतः ६ भवाः, त्रिषु देवभवेषूत्कर्षतो भवं २ प्रति सागराणामेकत्रिंशत् तत् त्रिगुणने त्रिनवतिस्तेषां स्यात्, त्रिभिरुत्कृष्टैर्नरजन्मभिस्तिस्रः पूर्वकोटयः स्युरिति । सर्वार्थसिद्धदेवाधिकारे आद्या एव
BOLJOJOG:ÓCI(GJÓLL@GSÚCLOG:JOLDO
|२४ श० २१ उद्दे.
॥२६६ ॥
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
२४२० २२-२३ उद्देशः
त्रयो गमाः स्युः, सर्वार्थसिद्धदेवानां जघन्यस्थितेरभावात मध्यमगमत्रयं न स्यात, उत्कृष्टस्थितेरभावाचान्तिममिति ॥ २४ शते २१ उद्देशः ॥
असङ्ख्यातवर्षायुःसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाधिकारे-'उक्कोसेणं चत्तारित्ति (सू . ७१३) त्रिपल्यायुःसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यक पल्योपमायुय॑न्तरो जात इति ४ पल्योपमानि, द्वितीयगमे 'जहेव नागकुमाराणं बिइयगमे वत्तव्वय'त्ति सा च प्रथमगमसमैव, नवरं जघन्यत उत्कर्षतश्च १० वर्षसहस्राणि, संवेधतः 'कालाएसेणं जहण्णेणं.' तृतीयगमे 'ठिई से जहण्णेण पलिओव|मति यद्यपि सातिरेका पूर्वकोटी जघन्यतोऽसङ्ख्यातवर्षायुषां तिरश्चामायुरस्ति तथाऽपीह पल्योपममुक्तं, पल्योपमायुर्व्यन्तरे - त्पादयिष्यमाणत्वात् , यतोऽसङ्ख्यातवर्षायुः स्वायुषो बृहत्तरायुष्कदेवेषु नोत्पद्यते, एतच्च प्रागुक्तमेवेति, ओगाहणा जहण्णेणं गाउयंति येषां पल्योपममायुस्तेषामवगाहना गव्यूतं, ते च सुषमदुष्षमायामिति ॥२४ शते २२ उद्देशकः॥ | 'जहण्णेणं दो अट्ठभागपलिओवमाईति (सू . ७१४) द्वौ पल्योपमाष्टभागावित्यर्थः, तत्रैकोऽसङ्ख्यातायुष्कसम्बन्धी द्वितीयो ज्योतिष्कसम्बन्धीति, उक्कोसेणं चत्तारि पलिओवमाइं वाससयसहस्समभहियाई त्रीण्यसङ्ख्यातायुःसत्कानि एकं च सातिरेकं चन्द्रविमानज्योतिष्कसत्कमिति, तृतीयगमे "ठिई जहण्णेणं पलिओवमं वाससयसहस्समभहियंति यद्यप्यसङ्ख्यातवर्षायुषां सातिरेका पूर्वकोटी जघन्यतः स्थितिः स्यात् तथाऽपीह पल्योपमं वर्षलक्षाधिकमुक्तं, एतत्प्रमाणायुष्केषु ज्योतिष्कघृत्पत्स्यमानत्वात् , यतोऽसङ्ख्यातवर्षायुः स्वायुषो बृहत्तरायुष्केषु देवेषु नोत्पद्यते, एतच्च प्रारदर्शितमेव, चतुर्थगमे जघन्यकालस्थितिको सङ्ख्यातवर्षायुरौषिकेषु ज्योतिष्केत्पन्नः, तत्र सङ्ख्यातायुषो यद्यपि पल्योपमाष्टभागाद्धीनतरमपि जघन्यमा
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ श.
श्रीभग लघुवृत्ती
२३-२४
उद्देश:
युष्कं स्यात् तथापि ज्योतिषां ततो हीनतरं नास्ति, स्वायुस्तुल्यायुर्बन्धकाथोत्कर्षतोऽसङ्ख्यातवर्षायुष इतीह जघन्यस्थितिकास्ते |पल्योपमाष्टभागायुषः स्युः, ते च विमलवाहनादिकुलकरकालात् पूर्वतरकालभुवो हस्त्यादयः, औधिकज्योतिष्का अप्येवंविधा एव | तेषामुत्पत्तिस्थानं स्युः, 'जहण्णेणं अट्ठभागपलिओवमट्टिइएसुत्ति इत्यायुक्तं, ओगाहणा जहण्णेणं धणुपुहुत्तं' यदुक्तं तत्पल्योपमाष्टभागमानायुषो विमलवाहनादिपूर्वतरकालभाविनो हस्त्यादिव्यतिरिक्तक्षुद्रकायचतुष्पदानपेक्ष्य ज्ञेयं, 'उकोसेणं साइरेगाइं अट्ठारस धणुसयाईति एतच्च विमलवाहनादिपूर्वतरकालभाविहस्त्यादीनपेक्ष्योक्तं, यतो विमलवाहनो नवधनुःशतमानावगाहनः तत्कालहस्त्यादयश्च तद्विगुणाः, तत्पूर्वतरकालभाविनश्च ते सातिरेकतत्प्रमाणाः स्युः, 'जहण्णकालठिइयस्स एस चेव'त्ति पञ्चषष्ठगमयोरत्रैवान्तर्भावात् , यतः पल्योपमाष्टभागमानायुषो मिथुनकतिरश्चः पञ्चमगमे षष्ठगमे च पल्योपमाष्टभागमानमेवायुः स्यात् , प्राग्भावितं चैतदिति, सप्तमादिगमेषत्कृष्टैव त्रिपल्योपमलक्षणा तिरश्चः स्थितिः, ज्योतिष्कस्य तु सप्तमे | द्विधा प्रतीतेव, अष्टमे पल्योपमाष्टभागरूपा नवमे सातिरेकपल्योपमरूपा, संवेधश्च तदनुसारेण कार्यः, 'एए सत्त गमगति प्रथ| मास्त्रयः मध्यमत्रयस्थाने एकः पश्चिमास्तु त्रय एवेति सप्त, असङ्ख्यातवर्षायुष्कनराधिकारे 'ओगाहणा साइरेगाइं धणुसयाईति विमलवाहनकुलकरपूर्वकालीननरापेक्षया, तिण्णि गाउयाईति एतच्चैकान्तसुषमादिभाविनरापेक्षया 'मज्झिमगमए'त्ति | पूर्वोक्तनीतेस्त्रिभिरप्येक एवायमिति ॥ २४ शते २३ उद्देशः॥ __ 'जहण्णेणं पलिओवमठिइएसुत्ति (सू .७१५) सौधर्मे जघन्येनान्यस्यायुषोऽसत्त्वात् 'उक्कोसेणं तिपलिओवमठिएसुत्ति यद्यपि सौधर्मे बहुतरायुष्कमस्ति तथाप्युत्कर्षतस्विपल्योपमायुष्का एव तिर्यञ्चः स्युः, तदनतिरिक्तं च देवायुर्न बध्नन्ति, 'दो पलि
॥२६७॥
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
२४
लघुवृत्ती
२४ उ.
HOMMANDAMOHAN WINDHINIONummismHINDIHINDIHINIOHINDHimal
ओवमाईति एकं तिर्यग्भवसत्कमपरं च देवभवसत्कं'छ पलिओवमाईति त्रीणि पल्योपमानि तिर्यग्भवसत्कानि त्रीण्येव देव| भवसत्कानीति 'सोचेव अप्पणा जहण्णकालठिईओ जाउ'त्ति गमत्रयेऽप्येको गमो, भावना तु दर्शितैव, जहण्णेणं धणुपुहुत्तंति क्षुद्रकायचतुष्पदापेक्षं, 'उक्कोसेणं दो गाउयाईति यत्र क्षेत्रे काले वा गव्यूतमाना नराः स्युः तत्सम्बन्धिनो हस्त्या| दीनपेक्ष्योक्तमिति । सङ्ख्यातायुःपञ्चेन्द्रियतिर्यगधिकारे 'जाहे अप्पणा जहण्णकालठिईओ'त्ति इत्यादौ 'नो सम्माभिच्छद्दिढि'त्ति मिश्रदृष्टिनिषेध्यः, जघन्यस्थितिकस्य तदसम्भवाद् , अजघन्यस्थितिकेषु दृष्टित्रयस्यापि भावादिति, तथा ज्ञानादिद्वारे द्वे ज्ञाने अज्ञाने वा स्यातां, जघन्यस्थितेरन्यज्ञानाज्ञानयोरभावादिति । अथ नराधिकारे 'नवरं आइल्लएसु दोसुगमएसुत्ति आद्य|गमयोहि पूर्वत्र धनुःपृथक्त्वं जघन्यावगाहना उत्कृष्टा तु गव्यूत ६ माना, इह तु जघन्येन 'गाउय'मित्यादि, तृतीयगमे तु जघन्यत उत्कर्षतश्च ६ गव्यूतान्युक्तानि, इह तु त्रीणि, चतुर्थगमे तु प्राग्जघन्यतो धनुःपृथग् उत्कर्षतो वे गव्यूते प्रोक्ते, इह तु जघन्यत | उत्कर्षतश्च गव्यूतं, एवमन्यदप्यूह्यं, ईशानदेवाधिकारे 'साइरेगं पलिओवमंति ईशाने सातिरेकपल्योपमस्य जघन्यस्थितित्वात् , IT | 'चउत्थगमएसुत्ति ये सातिरेकपल्योपमायुषस्तियश्चः सुषमांशोद्भवाः क्षुद्रकायास्तानपेक्ष्योक्तं, 'ओगाहणा धणुपुहुत्तं उक्को-| सेणं साइरेगाइं दो गाउयाईति एतच्च यत्र काले सातिरेकगव्यूतमाना नराः स्युः तत्कालभवान् हस्त्यादीनपेक्ष्योक्तं, तथा 'जेसु ठाणेसु'त्ति सौधर्मदेवाधिकारे येषु स्थानेषु सङ्ख्यातवर्षायुर्नराणां गव्यूतमुक्तं 'तेसु ठाणेसु इहं'ति जघन्यतः सातिरेकपल्योपमस्थितिकत्वादीशानदेवस्य प्राप्तव्यदेवस्थित्यनुसारेण चासङ्ख्यातवर्षायुर्नराणां स्थितिसद्भावात् तदनुसारेणैव च तेषाविगाहनाभावादिति, सनत्कुमारदेवाधिकारे 'जाहे अप्पणा जहण्णे' त्यादि, 'पंच लेसाओ आइल्लाओ कायवाओंति
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
श्रीभग लघुवृत्तौ
I midianmadlaG
२४ श० २४ उद्दे.
जघन्यस्थितिस्तिर्यक् सनत्कुमारे उत्पित्सुर्जघन्यस्थितिसामर्थ्यात् कृष्णादीनां ४ लेश्यानामन्यतरस्यां परिणतो भूत्वा मृतिकाले पद्मलेश्यामासाद्य म्रियते, ततस्तत्रोत्पद्यते, यतोऽग्रेतनभवपरिणामे सति जीवः परभवं गच्छतीत्यागमः, तदेवमस्य ५ लेश्याः स्युः, 'लंतगादीणं जहण्णे'त्यादि, एतद्भावना अनन्तरोक्तन्यायेन कार्या, 'संघयणाइ बंभलोयलंतएसु पंच आइल्लगाणि'त्ति छेदवर्तिसंहननस्य चतुर्णामेव देवलोकानां गमने निवन्धनत्वात् , यदाह-'छेवटेणं उगम्मईत्ति वचनात् , 'जहण्णेणं तिण्णि भवग्गहणाईति आनतादिदेवो नरेभ्य एवोत्पद्यते तेष्वेव च प्रत्यागच्छतीति जघन्यतो भवत्रयं स्यात् , एवं भवसप्तकमप्युत्क: र्पतो भाव्यमिति,'उकोसेणं सत्तावण'न्ति आनतादिदेवानामुत्कर्षतः १९ सागराणि आयुः तस्य च भवचतुष्टयभावेन ५७ सागराणि नरभवचतुष्कपूर्वकोटीचतुष्काधिकानि स्युरिति, इति २४ शते २४ उद्देशः॥ इति श्रीपरमगुरुलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यश्रीसुमतिसाधुसूरिशिष्यश्रीहेमविमलसूरिविजयराज्ये शतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्यश्रीदानशेखरगणिसमुद्भुत
भगवतीलघुवृत्तौ चतुर्विंशतितमशतकविचरणं सम्पूर्णम् ॥
RPALI IMAmountainmenim
HOOMAAICHARMINSIDHRITan
al mulimfiPighalnilhiMISAll
Sath
२९
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ|
i mmamilgimarMARI
| अथ पञ्चविंशतितममारभ्यते-यथा तत्र सङ्ग्रहगाथा चेयम्-लेसा य दव्व संठाणे'त्ति (*९३) लेश्यार्थवाच्यः १ द्रव्यवाचकः २ संस्थानवाच्यः ३ 'जुम्म'त्ति कृतयुग्माद्यर्थः ४ 'पज्जवत्ति पर्यववाच्यः ५ पुलाकादिनिर्ग्रन्थराच्यः ६'समणां यत्ति सामायिकादिसंयतार्थवाच्यः ७ नारकोत्पत्यादिवाच्यः ८'भवियाभविएति भव्याभव्यवाच्यौ उद्देशकौ १० 'सम्म'त्ति सम्यग्दृष्टिवाच्यः ११,'मिच्छे यत्ति मिथ्याग्वाच्यः १२॥ तत्र १ उद्देशके 'लेसाविभागो'त्ति (सू. ७१६) स च 'नेरइ-18 याणं भंते ! कइ लेस्साओ पण्णत्ता' इत्यादि, 'अप्पाबहुयं वत्ति तदेवं 'एएसिणं भंते ! जीवाणं सलेसाणं कण्हलेसाणं नीलले| साण'मित्यादि, कियदरं तद्वाच्यमित्याह-जाव चउविहाणं देवाणं ति, तचेदम्-एएसिणं भंते ! भवाणवासीणं वाणमंतराणं जोईसियाणं वेमाणियाणं देवाणं देवीण य कण्हलेसाणं जाव सुक्कलेसाण य कयरे कयरेहितो'इत्यादि । अथ संसारसमापन्नजीवान् तद्योगाल्पबहुत्वं च निरूपयन्नाह-'सहमति (सू. ७१७) सूक्ष्मनामकर्मोदयात् 'अपज्जत्तग'त्ति अपर्याप्तका अपर्याप्तनामकर्मोदयात । एवमितरे, तद्विपरीतत्वात् , 'बायर'त्ति बादरनामकर्मोदयात् , एते चत्वारोऽपि जीवभेदाः पृथिव्यायेकेन्द्रियाणां 'जहण्णुक्कोसगस्स जोगस्स'त्ति जघन्यः-अपकृष्टः कांचिद्वयक्तिमाश्रित्य स एव व्यक्त्यन्तरापेक्षया उत्कृष्टो जघन्योत्कर्षः, तस्य योगस्य वीर्यान्तरायक्षयोपशमादिसमुत्थकायपरिस्पंदस्य, एतस्य च योगस्य १४ जीवस्थानसंबंधात् जघन्योत्कर्षभेदाचाष्टाविंशतिविधस्याउपबहुत्वादि जीवविशेषात् स्यात् , तत्र 'सवत्थोवेत्ति सूक्ष्मस्य पृथ्व्यादेः सूक्ष्मत्वाच्छरीरस्य तस्याप्यपर्याप्तकत्वेनासम्पूर्णत्वात् तत्रापि जघन्यस्य विवक्षितत्वात् सर्वेभ्यो वक्ष्यमाणेभ्यो योगेभ्यः सकाशात् स्तोकः सर्वस्तोकः स्यात् जघन्यो योगः, पुनर्विग्रहिककार्मण औदारिकपुद्गलग्रहणप्रथमसमयवर्ती, तदनन्तरं च समयवृद्ध्या अजघन्योत्कृष्टो यावत् सर्वोत्कृष्टो न स्यात् , बादरजीवस्य
Wifundsammanuadimuardin minul
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
पृथ्व्यादेरपर्याप्तकस्यं जघन्यो योगः प्रागुक्तापेक्षया असङ्ख्यातगुणवृद्धो बादरत्वादेवेति, एवमुत्तरत्रापि असङ्ख्यातगुणत्वं दृश्यं, इह च यद्यपि पर्याप्तत्रीन्द्रियोत्कृष्टकायापेक्षया पर्याप्तकानां द्वीन्द्रियाणां संज्ञिनामसंज्ञिनां च पञ्चेन्द्रियाणामुत्कृष्टः कायस्सङ्ख्यातगुणः स्यात् सङ्ख्यातयोजनप्रमाणत्वात्, तथाऽपीह योगस्य विवक्षितत्वात् तस्य च क्षयोपशमविशेषसामर्थ्यात् यथोक्तमसङ्ख्यातगुणत्वं न विरुध्यते, न ह्यल्पकार्यस्य अल्पस्पन्दः स्यात् महाकायस्य वा महानेव, व्यत्ययेनापि तस्य दर्शनादिति, इह चेयं स्थापनासुहुम अपज | सुहुम प. | बादर अप. जघन्ययोग १ जघन्य ८ असं. २ उत्कृष्टयोग १० उत्कृष्ट १२ उत्कृ. ११ त्री. अ. प. श्री. पज. ज. घ. ४
बादर प. बैंई. अप. । वें. पज. जघ. ३ जघ. यो. ९ ज. १४ उत्कृ, १३ उत्कृ. १९ च। पज. असं अ. जघ. १६ जघन्य ६
उ. २०
उ. २६ | उत्कृ. २२
योगाधिकारादेवेदमाह - 'दो भं ते !' इत्यादि (सू. ७१८) प्रथमः उत्कृ. २४ समय उपपन्नयोर्ययोस्तौ प्रथमसच. अप. असंप. सं अप. सं । प जघ. १५ ज. ५ जघ, १७ ज. १८ ज. ७ मयोपपन्नौ, उत्पत्तिचेह नरकक्षेत्रउत्कृ. २५ उत्कृ. २१ उत्कृ. २७ उ. २८/उ. २३ | प्राप्तिः, सा तावद् द्वयोरपि विप्रहेण ऋजुगंत्या वा एकस्य वा विग्रहेणान्यस्य च ऋजुगत्येति । 'समजोगि 'त्ति (सू. ७१९) समो योगो विद्यते ययोस्तौ समयोगिनौ, एवं विषमयोगिनौ, 'आहारयाउ दे 'ति आहारकाद्वा - आहारकनारकमाश्रित्य 'से'ति स नारकोऽनाहारकः अनाहारकाद्वाअनाहारकनारकमाश्रित्य आहारकः, किमित्याह - 'सिय हीणे'ति यो नारको विग्रहाभावेन नारक एवोत्पन्नोऽसौ निरन्तराहारकत्वादुपचित एव तदपेक्षया च यो विग्रहगत्यानाहारको भूत्वोत्पन्नोऽसौ हीनः, पूर्वमनाहारकत्वेनानुपचितत्वाद्धीनयोगत्वेन च विषमयोगी स्यादित्यर्थः, 'सिय तुल्ले'ति यौ समानसमयया विग्रहगत्यानाहारको भूत्वोत्पन्नौ, ऋजुगत्या वा गत्वोत्पन्नौ तयोरेकः
CJCCDOCJ00
Dil
२५ श० १ उद्देशः
||२६९ ॥
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
TO OU
अन्यापेक्षया तुल्यः, समयोगी स्यादित्यर्थः, 'अब्भहिय'त्ति यो विग्रहाभावेनाहारक एवागतोऽसौ विग्रहगत्यनाहारकापेक्षया चितत्वेनाभ्यधिको विषमयोगीति भावः, इह च 'आहारयाओ वा से अणाहारए' इत्यनेन च हीनतायाः 'अणाहारयाओ वा आहारए' इत्यनेन चाभ्यधिकताया निबन्धनमुक्तं, अथ यो नस्यैवाल्पबहुत्वं प्रकारान्तरेणाह - 'एयस्स ण' मित्यादि, इहापि योगः परिस्पन्द एवं, अस्य चेयं स्थापना ।। २५ शते प्रथमः ॥
सत्यम || अस. मि. असत्यामृषा | सत्य वा. जघन्य १२ १२ १२ १० मनोयो. ग् १२ [ उत्कृष्ट १४ १४ १४ १४ गं.
१४
द्वितीये द्रव्याधिकारमाह-'जहा अजीवपज्जव 'त्ति (सू. ७२०) यथा प्रज्ञापनाया विशेषाख्ये पञ्चमे पदे जीवपर्यया उक्ताः, तत्सूत्राण्येवमाह - 'अरूविअजीवदव्वा णं भंते! कइविहा पण्णत्ता १, गो०! दसविहा पं० तं०-धम्मत्थिकाए' इत्यादि, तथा रूवि'अजीवदव्वा णं भंते! कइ विहा पण्णत्ता ?, गोयमा ! चउग्विहा पण्णत्ता, तंजहा-खंधा' इत्यादि, तथा 'ते णं भंते ! किं संखेजा असंखेज अनंता !, अनंता से केणडेणं भंते ! एवं बुच्चइ ?, गो०! अणंता परमाणू, अणंता दुपएसिया खंधा, अनंता तिपएसिया खंधा, जाव अनंता अणतपदेसिया खंधा' इति । द्रव्याधिकारादेवेदमाह - 'जीवदव्वाणं भंते! अजीवदवे' त्यादि (सू. ७२१) इह जीवद्रव्याणि परिभोजकानि सवेतनत्वेन ग्राहकत्वात्, अन्यानि तु परिभोग्यानि, अचेतनतया ग्राह्यत्वादिति । द्रव्याधिकारादेवेदमाह से नूर्ण' ति (सू. ७२२) 'असंखेज' त्ति असङ्ख्यातप्रदेशात्मक इत्यर्थः, 'अनंताई दब्वाई' ति जीवपरमाण्वादीनि
अ. वा. मि. असत्या. औ. औ.मि. वै. वै.मि. आ. आमि. कार्म. १२ १२ १२ ४ असं. ३५ ६ ११ ७ १. १४ १४ १४ ९ १४-९. १३ ८
१४
MOCH MADHES
२५ श०
१-२ उ.
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
கடாயமயைப் பாடிய பாப்பா
'आगासे भइयव्वाई'ति सप्तम्याश्च षष्ठ्यर्थत्वात् आकाशस्य भक्तव्यानि, धारणीयानीत्यर्थः, पृच्छतोऽयमभिप्राय:-कथमसङ्
२५ श० | ख्यातप्रदेशात्मके लोकाकाशे अनन्तानां द्रव्याणामवस्थानं ?, हंता! इत्यादिना तत्र तेषामनन्तानामपि अवस्थानं आवेदितं, यथाऽ
२ उद्देश: |पवरकाकाशे प्रदीपप्रभापुद्गलभृतेऽन्यान्यदीपप्रभा अवतिष्ठन्ते, तथाविधपुद्गलपरिणामाद् , एवमेवासङ्ख्यातेऽपि लोके तेष्वेव २ प्रदेशेषु द्रव्याणां तथाविधपरिणामवशेनावस्थानादनन्तानामपि तेषामवस्थानमविरुद्धमिति । अथ तेषां चयापचयाद्याह-'कइदिसं पोग्गला चिजंतित्ति कतिभ्यो दिग्भ्य आगत्य एकत्राकाशप्रदेशे चीयन्ते, छिजंति-व्यतिरिक्ताः स्युः,'उवचिजति' पुद्गलाः स्कन्धरूपा पुद्गलान्तरसम्पर्कादंपचिताः स्युः, 'अवचिजंति' स्कन्धरूपा एव पुद्गलाः प्रदेशविघटनेनापचीयन्ते । 'ठियाई'ति । (सू. ७२३) स्थितानि जीवप्रदेशावगाढक्षेत्रस्य मध्यवर्तीनि, अस्थितानि च तदनन्तरवत्तीनि, तानि पुनरौदारिकवपुःपरिणामादाकृष्य गृह्णाति, 'किं दवओ गिण्हई' किं द्रव्यमाश्रित्य गृह्णाति ?, द्रव्यतः किंवरूपाणि गृह्णातीत्यर्थः, एवं क्षेत्रत:-क्षेत्रमा| श्रित्य, कतिप्रदेशावगाढानीत्यर्थः, वैक्रियवपुरधिकारे 'नियम छद्दिसं'ति, तत्रायमभिप्रायः-बैक्रियशरीरी पञ्चेन्द्रिय एव स्यात् , स नाड्या मध्य एव, ततो पण्णामपि दिशामनावृतवमलोकेन विवक्षितलोकदेशस्येत्यत उच्यते 'नियमं छद्दिसं'ति यच्च, वायुकायिकानां त्रसनाड्या बहिरपि वैक्रियकरणं स्यात् तदिह न विवक्षितं, अप्रधानत्वात् तस्य, तथा लोकान्तनिष्कुटे वा वैक्रियशरीरी वायुर्न सम्भवति, तैजसंसूत्रे 'ठियाई गिण्हइत्ति जीवोऽवगाढक्षेत्रमध्यवर्तीन्येव गृह्णाति,'नो अठियाईति तदनन्तरवर्तीनि गृह्णाति, तस्याकर्षपरिणामाभावात् ,'जहा भासापदे'त्ति यथा प्रज्ञापनायां ११ पदे तथा वाच्यं, तच्च 'एगप्पएसियाईति द्रव्य
२७०॥ विषयं षड्दिकत्वं च, एवमिदमपि । श्रोत्रेन्द्रियद्रव्यग्रहणं हि नाडीमध्य एव च 'सिय तिदिसं'ति नास्ति, व्याघाताभावात् ,
காம HER HUNT
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
३-४
IMMITHA HAMALAIMIMinimumarimmunisamma mamimilm Mainamama
'फासिंदियत्ताए जहा ओरालिय'त्ति, अयमर्थः-स्पर्शनेन्द्रियतया द्रव्याणि गृह्णाति यथौदारिकवपुःस्थितास्थितानि षड्दिगा| गतप्रभृतीनि 'मणजोगत्ताए'त्ति 'नियम छदिसं'ति मनोयोगतया तथा द्रव्याणि गृह्णाति, यथा कार्मणं स्थितान्येव गृह्णाति, | केवलं तत्र व्याघातेनेत्युक्तं इह तु नियमात् षड्दिशीत्येवं वाच्यं, नाडीमध्य एव मनोद्रव्यग्रहणभावात् , अत्रसांनां हि तन्नास्ति, एवं-मनोद्रव्यवद्वागद्रव्याणि गृह्णातीत्यर्थः,'कायजोगत्ताए'त्ति काययोगद्रव्याणि स्थितास्थितानि षड्दिगागतप्रभृतीनि 'काइ'त्ति शरीराणि ५ इन्द्रियाणि ५ योगास्त्रयः आनप्राणं च, सर्वाणि १४ पदानि ॥ २५ शते द्वितीयः॥
तृतीये पुद्गलसंस्थानान्याह, संस्थानानि स्कन्धाकाराः 'अणित्यंत्थि'त्ति (मू . ७२४) इत्थं-अनेन प्रकारेण परिमण्डलादिना | तिष्ठतीति इत्थंस्थं न इत्थंस्थमनित्थस्थं परिमण्डलादिमिन्नं 'दव्वत्थयाए'त्ति द्रव्यरूपमर्थमाश्रित्य 'पएस'त्ति प्रदेशरूपमर्थमाश्रित्य 'दव्वट्ठपएस'त्ति तदुभयमाश्रित्य 'सव्वत्थोवा परिमंडलत्ति इह यानि संस्थानानि यत्संस्थानापेक्षया बहुतरप्रदेशावगाहानि तानि तदपेक्षया स्तोकानि तथाविधस्वभावत्वात् , तत्र च परिमण्डलं संस्थानं जघन्यतोऽपि विंशतिप्रदेशावगाहाद्वहुतरप्रदेशावगाहि, वृत्तव्यस्रचतुरस्रायतानि तु क्रमाजघन्यतः पञ्चचतुस्विद्विप्रदेशावगाहित्वात् अल्पप्रदेशावगाहीनि, अतः सर्वेभ्यो बहुतरप्रदेशावगाहित्वात् परिमण्डलस्य परिमण्डलसंस्थानानि सर्वेभ्यः सकाशात् स्तोकानि इत्यादि ।'से किंतं आयारो"त्ति(सू.७३२) प्राकृतत्वात् कोऽसावाचारः ?,'आयारगोयर'इत्यनेनेदं सूचितम् 'आयारगोयरविणयवेणइयसिक्वाभासाचरणकरणजायमायावितीओ आपविजंति'त्ति तत्राचारो-ज्ञानाद्यनेकभेदभिन्नः गोचरो-भिक्षाग्रहणविधिः विनयो-ज्ञानादिविनयः वैनयिक-विनयफलं कर्म कार्यादि शिक्षाग्रहणासेवनाभेदभिन्ना अथवा वैनयिको विनेयो वा शिष्यस्तस्य शिक्षावैनयिकशिक्षा विनयशिक्षा वा भाषा सत्या
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
असत्यामृषा च अभाषा मृषा सत्यामृषा वा चरणं व्रतादि करणं-विशुद्ध्यादि यात्रा - संयमयात्रा मात्रा - तदर्थं आहारप्रमाणं वृत्ति:विविधैरभिग्रहविशेषैर्वर्त्तनं, आचारचं गोचरश्चेति द्वन्द्वः, एवमंगपरूवणा भाणियव्वा, 'जहां नंदीए'ति एवं प्रागुक्तसूत्रेणाचाराद्यङ्गप्ररूपणा भणितव्या यथा नन्द्यां सा चेयमङ्गप्ररूपणा नन्द्युक्ता कियद्दूरं वाच्या इत्याह- 'सुत्तत्थो' गाहा (९४) सूत्रार्थमात्रप्रतिपादनपरः सूत्रार्थः अनुयोगः, खलुशब्द एवार्थो, गुरुणा सूत्रार्थमात्राभिधानलक्षण एव प्रथमोऽनुयोगः कार्यो, मा भूत् प्राथमिक शिष्याणां मतिमोह इति, द्वितीयोऽनुयोगः सूत्रस्पर्शकनिर्युक्तिमिश्रः कार्यः, तृतीयस्त्वनुयोगो निरवशेषो, निरवशेषस्य प्रसक्तानुप्रसक्तस्यार्थकथनात्, एष विधिः स्यात् सूत्रस्यार्थेनानुरूपतया योजनलक्षणानुयोगे इति गाथार्थः । अथायं तृतीय उद्देशोऽतिसूक्ष्मार्थत्वादनुपयोगित्वाच्च अव्याख्यातोऽपि न वित्रियते, विशेपार्थिना तु बृहद्वृत्तिर्विलोक्या ।। २५ शते तृतीयः ॥ चतुर्थेऽपीदमादिसूत्रम्- 'करण' मित्यादि (सू. ७३४) 'कइजुम्म' ति संज्ञाशब्दत्वाद्राशिः नेरइयाणं भंते! कइ जुम्मेत्यादौ 'अट्ठो तहेव' ति स एवार्थः, जे गं नेरइया चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणा २ चउपजवसिया सिया ते णं नेरइया कडजुम्मेत्यादि । स्वरूपश्चतुर्थ उद्देशकोऽप्यतिसूक्ष्मार्थत्वादनुपयोगित्वाच्च न वित्रियते, विशेषार्थिना तु वृत्तिर्विलोक्या ।। २५ शते चतुर्थः ॥ पञ्चमस्यादिसूत्रमिदम्- 'कइविहे 'त्ति 'पज्जव'त्ति (सू. ७४६ ) पर्यवा गुणा धर्मा विशेषा इति पर्यायाः, 'जीवपज्जवा य'त्ति जीवपर्यवाः, एवं अजीवपर्यवा अपि, 'पज्जवपयं निरवसेसं भाणियत्र्वं जहा पण्णवणाए'त्ति पर्यवपदं च-विशेषपदं प्रज्ञापनायां पञ्चमं तच्चेदम्- जीवपञ्जवा णं भंते! किं संखेजा असंखेजा अनंता ?, गो० ! नो संखेजा नो असंखेजा अनंते' त्यादि ॥ २५ शते पञ्चमः ॥
OLJOCJOG/OCJOG=((:=6JOGJ
१२५ श० ३-४-५
उद्देशः
॥२७१ ॥
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
अथ षष्ठ आरभ्यते, तत्र तिस्रो द्वारगाथा उच्यंते- 'पण्णवण १ वेय २ रागे ३ कप्प ४ चरित्त ५ पडिसेवणा ६ नाणे ७ । तित्थे ८ लिंग ९ सरीरे १० खित्ते ११ काल १२ गति १३ संजम १४ निगा से १५ ॥१॥ (*९५) जोगु १६ वओग १७ कसाए १८ लेसा १९ परिमाण २० बंध २१ वेदे य २२ । कम्मोदीरण २३ उवसंपजहण २४ सण्णा य २५ आहारे २६ |२| (९६) भव २७ आगरि से २८ कालं २९ तरे ३० समुग्धाय ३१ खेत्त ३२ फुसणा ३३ य । भावे ३४ परिमा३५ खलु अप्पाबहुये ३६ नियंठाणं ॥ ३॥ (९७) नियंठ' त्ति निर्गताः सबाह्याभ्यन्तरात् ग्रन्थादिति निर्ग्रन्थाः, तत्र 'पुलाए'त्ति पुलाको - निःसारो धान्यकणस्तद्वत् पुलाकः, संयमसारापेक्षया, स च संयमवानपि मनाक् तमसारं कुर्वन् पुलाक इत्युच्यते १ 'बउसे 'ति बकुशं - शबलं, ततश्च बकुशसंयमयोगाद्धकुशः २ 'कुसीले 'ति कुत्सितं शीलं - चरणमस्येति कुशीलः 'नियंठे 'ति निर्गतो ग्रन्थात मोहनीय कर्मादिति निर्ग्रन्थः ४, 'सिणाए 'त्ति स्नात इव स्नातो घातिकर्ममलक्षालनात्, तत्र पुलाको द्विधा - लब्धिप्रति सेवाभेदात्, तत्र लब्धिपुलाको लब्धिविशेषवान्, यदाह-संघाइयाण कजे चुण्णिजा चक्कवडिसिनपि । तीए लद्धीऍ जुओ लद्धिपुलाओ मुणेयच्वो || १ ||” प्रतिसेवा पुलाकमाह- 'नाणपुलाए 'ति ज्ञानविराधको ज्ञानपुलाकः, एवं दर्शनपुलाकादीनाह - 'खलियाइदूसणेहिं नाणं संकाइएहिं सम्मत्तं । मूलत्तरगुणपडिसेवणाऍ चरणं विराह || १ || लिंगपुलाओ अन्नं निकारणओ करेइ जो लिंगं । मणसा अकंप्पियाणं निसेवओ होअहासुमो ||२||" बकुशो द्विधा - उपकरणशरीरभेदात्, तत्र वस्त्राद्युपकरणविभूषानुवर्त्तनशील उपकरणवकुशः, वपुर्विभूषानुवर्त्ती शरीरवकुशः, स चायं पञ्चधा, 'आभोगब उस त्ति आभोगः साधूनां वपुरुषकृत्यादिविभूषाकरणं अपकृत्यमिति ज्ञानं तत्प्रधानो बकुश आभोगवकुशः, इहाप्युक्तम्- आभोगे जाणंतो करेइ दोसं अजाणमण भोगे ।
मूलुत्त रेहिं
WiWOOL30
२५ श० ६ उद्देशः
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
लघुवृत्तौ
२५श० ६ उद्देशः
संवुड विवरीऑ असंवुडो होइ ॥१॥ अच्छिमुह मजमाणो होइ अहासुहुमओ तहा बउसो। अहवा जाणिजंतो असंवुडो संवुडो| इयरो ॥२॥" 'पडिसेवणाकुसीले'त्ति सेवना-सम्यगाराधना तद्विपरीता प्रतिषेवना तया कुशीलः, एवं कषायकुशीलादयोऽपि ज्ञेयाः, यदाह-"इह नाणाइकुसीलो उवजीवं होइ नाणपभिईए । अहसुहुमो पुण तुस्सं एस तवस्सित्तिसंसाए ॥१॥"'नाणकसायकुसील'त्ति ज्ञान प्रति कपायकुशीलो ज्ञानकपायकुशीलः, यदाह-"नाणे दंसणलिंगे जो जुंजइ कोहमाणमाईहिं । सो नाणाइकुसीलो कसायओ होइ विन्नेओ ॥१॥ चारित्तंमि कुसीलो कसायओ जो पयच्छई सावं । मणसा कोहाईएं निसेवय होअहासुहुमो ॥२॥ अहवावि कसाएहिं नाणाईणं विराहए जो ऊ । सोनाणाइकुसीलो नेओ वक्खाणभेएणं ॥३॥" 'पढमसमयनियंठे'इत्यादि, उपशान्तमोहाद्धायाः क्षीणमोहच्छद्मस्थाद्धायाश्चान्तर्मुहर्त्तप्रमाणायाःप्रथमसमये वर्तमानः प्रथमसमयनिर्ग्रन्थः, शेषेष्वप्रथमसमयनिग्रन्थः, एवं निर्ग्रन्थाद्धायाश्चरमसमये चरमसमयनिर्ग्रन्थः, शेषेष्वन्यः, सामान्येन तु यथासूक्ष्म इति पारिभाषिकी संज्ञा, यदुक्तम्अंतमुहुत्तपमाणयनिग्गंथद्धाए पढमसमयंमि । पढमसमओ णियंठो अण्णेसु अपढमसमओ सो ॥१॥ एमेव तयद्धाए चरमे समयंमि चरमसमओ सो । सेसेसु पुण अचरमो सामण्णेणं तु अहसुहुमो ॥२॥' 'अच्छवि'त्ति छवियोगात् छविः-शरीरं तद्योगनिरोधेन यस्य नास्त्यसावच्छविक इति, अशबलो निरतिचारचरित्रत्वात् , अपरिस्सावी'त्ति अबन्धको, निरुद्धयोग इत्यर्थः, अयं च पञ्चमः | स्नातके भेदः, उत्तराध्ययनेषु त्वहन जिनः केवलीत्ययं पञ्चमः प्रोक्तः, अपरिश्रावीतिपदं तु नाधीतमेव, ततश्च एवं सम्भावयामःशब्दनयापेक्षया एतेषां भेदा भावनीयाः, शक्रपुरन्दराविव १। अथ वेदद्वारे-'नो अवेयए होज'त्ति, पुलाकबकुशप्रतिसेवाकुशीलानामुपशमक्षपकश्रेण्योरभावात् , 'नो इत्थिवेयए'त्ति स्त्रियाः पुलाकलब्धेरभावात् , 'पुरिसनपुंसगवेयए'ति नरः सन् यो
பாடிய புடியா நாழபாரம்பம் தாயாயபாடிைய Bpur ligntain audio lmmummissima Dummuslim
२७२॥
மாயாவாடி munismation
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
नपुंसक वेदको वर्द्धितकत्वादिभावेनासौ स्यात् पुरुषनपुंसकवेदको, न स्वरूपेणेतियावत्, 'कसायकुसीले ण' मित्यादौ, 'उवसं तवेदए होज 'त्ति सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानं यावत् कषायकुशीलः स्यात् स च प्रमत्तात्रमत्तापूर्वकरणेषु सवेदः अनिवृत्तिवादरे तूपशान्तेषु क्षीणेषु वा वेदेष्ववेदः स्यात् सूक्ष्मसंपराये वेति, 'नियंठे ण'मित्यादौ 'उवसंत वेदए वा होजा खीणवे० ' श्रेणिद्वये निर्ग्रन्थत्वभावात् 'सिणाए ण' मित्यादौ 'नो उवसंतवेयए होज्जा, खीणवेयए होज 'त्ति क्षपकश्रेण्यामेव स्नातकस्य भावादिति । रागद्वारे 'किं सरागो'त्ति (सू. ७५२) सरागः - सकषायः । कल्पद्वारे - ' किं ठिकप्पे त्ति (सू. ७५३) आचेलक्यादिषु १० पदेषु प्रथम पश्चिमतीर्थकृत्साधवः स्थिता एव, अवश्यं तत्पालनादिति तेषां स्थितिः - कल्पः, तत्र वा पुलाकः स्यात्, मध्यमतीर्थकृत्साधवस्तु तेषु स्थिताश्चास्थिताश्चेत्यस्थितकल्पस्तेषां तत्र वा पुलाकः स्यात् एवं सर्वेऽपि, अथवा कल्पो जिनकल्पः स्थविरकल्पश्वेति द्विधा, तमाश्रित्याह- 'किं जिणकप्पे' त्ति 'कप्पातीते' त्ति जिनकल्पस्थविरकल्पाभ्यामन्यत्र, 'कसायकुसीले ण' मित्यादौ 'कप्पातीए वा होज'त्ति कल्पातीते वा कषायकुशीलः स्यात्, कल्पातीतस्य छबस्थतीर्थकृतः सकषायत्वादिति, 'नियंडे ण' मित्यादौ 'कप्पातीते होज्जा' निर्ग्रन्थः कल्पातीत एव स्यात्, यतस्तस्य जिनकल्पस्थविरकल्पधर्मा न सन्ति । चरित्रद्वारे (सू. ७५४ ) व्यक्तमेव, प्रतिसेवनाद्वारे 'पडि सेवए'त्ति (सू. ७५५) सबलनकपायोदयात् संयमप्रतिकूलार्थस्य सेवकः प्रतिसेवकः, संयमविराधक इत्यर्थः एवं मूलगुणप्रतिसेवकः, नवरमुत्तरगुणा - दशविधप्रत्याख्यानरूपाः, 'दस विहस्स' त्ति 'अणागय मइकंत' मित्यादि दशविधं, 'नमुकार पोरिसीए' इत्याद्यपि दशविधं, 'अण्णयरं 'ति एकतरं प्रत्याख्यानं विराधयेत्, पिण्डविशुद्ध्यादिविराधकत्वमपि सम्भाव्यत इति । (सु. ७५६) ज्ञानद्वारे मतिज्ञानादीनि । (सू. ७५७ ) श्रुतद्वारे अष्टप्रवचनमात्रश्रुतं वकुशस्य जघन्यं स्यात्,
२५ शु० ६ उद्देशः
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
रघुवृत्तौ ।
२५० ६ उद्देशः
तचोत्तराध्ययनेषु प्रवचनमातृनामकमध्ययनं, न तद् गुरुत्वात् । तीर्थद्वारे 'तित्थेत्ति (सू.७५८) संघे सति 'कसायकुसीले'त्ति कषायकुशीलश्च छद्मस्थावस्थायां तीर्थकरोऽपि स्यादतस्तदपेक्षया तीर्थव्यवच्छेदे च तदन्योऽप्यसौ स्यादिति तदन्यापेक्षया च 'तित्थे |वा होजे त्युच्यते, अत एवाह-'जइ अतित्थे होजा किं तित्थगरे होजे'त्यादि। (सू. ७५९) लिङ्गद्वारे लिङ्गं द्विधाद्रव्यभावभेदात् , तत्र च स्वलिङ्गं रजोहरणादि, परलिङ्गं द्विधा-कुतीर्थिलिङ्गं गृहस्थलिङ्गं च, स्खलिङ्गं च 'सलिंगे'त्ति, त्रिविधलिङ्गेऽपि स्याद्रव्यलिङ्गानपेक्षत्वाच्चरणपरिणामस्येति । (सू.७६०) शरीरद्वारं व्यक्तम् । क्षेत्रद्वारे-'जम्मणसंतिभावंति (सू .७६१) जन्म-उत्पादः सद्भावश्च विवक्षितक्षेत्रादन्यत्र जातस्य तत्र चरणभावेनास्तित्वमेतयोस्ततः तौ प्रतीत्य कर्मभूमौ स्यात् , तत्र जायते विहरति चेत्यर्थः, अकर्मभूमौ पुनरसौ न स्यात् , तज्जातस्य चारित्राभावात् , न च तत्र वर्त्तते, पुलाकलब्धौ वर्तमानस्य | देवादिभिः संहर्तुमशक्यत्वात् , बकुशसूत्रे 'नो अकम्मभूमीए'त्ति अकर्मभूमौ बकुशस्य न जन्म स्यात् , तत्र परं स्वकृतः परक| तश्च विहारस्सम्भवति, अतः 'संहरणं पडुच्च'त्ति संहरणं-क्षेत्रान्तरे देवादिभिनयनं । (सू . ७६२) कालद्वारे त्रिविधः कालोऽव| सर्पिण्यादिः, तत्राद्यद्वयं भरतैरावतयोस्तृतीयस्तु महाविदेहहैमवतादिषु, सुसमदुस्समकाले वा होज'त्ति आदिदेवकाल इत्यर्थः, 'दुस्समसुसमकाले वत्ति चतुर्थेऽऽके इत्यर्थः, उक्तात् समाद्वयान्नान्यत्र चासौ स्यात् , 'सब्भावं'त्ति अवसर्पिण्यां सद्भावं प्रतीत्य |३१४१५ आरकेषु स्यात् , तत्र चतुर्थारके जातस्सन् पञ्चमेऽपि वर्त्तते, तृतीयतुर्यारकस्य सद्भावस्तु तजन्मपूर्वकः, 'जइ उस्सप्पि
णी'त्यादि, उत्सर्पिण्या २।३।४। आरकेषु जन्मतः स्यात् , तत्र द्वितीयस्यान्ते जायते तृतीये तु चरणं प्रतिपद्यते, तृतीयचतुर्थयोश्च | जायते चरणं च प्रतिपद्यते, सद्भाव पुनः प्रतीत्य तृतीयचतुर्थयोरेव तस्य सत्ता, तयोरेव चरणप्रतिपत्तेरिति, 'जइ णोउसप्पि
॥२७
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुषृत्तौ
00000000
णीए'त्यादि, 'सुसमसुसमपलि भागे 'त्ति सुषमसुषमायाः प्रतिभागः - सादृश्यं यत्र काले स तथा, स च देवकुरूत्तरकुरुषु एवं सुषमप्रतिभागो हरिवर्षरम्यकवर्षेषु, सुपमदुष्पमाप्रतिभागो हिमवतैरण्यवतेषु, दुष्पमसुषमाप्रतिभागो महाविदेहेषु, निर्ग्रन्थस्नातको पुलाकवद्वाच्यौ, 'नवरं एएसिं'ति पुलाकस्य प्रागुक्तयुक्त्या संहरणं नास्ति, एतयोश्च तत् संहरणमस्तीतिकृत्वा तद्वाच्यं, संहरणद्वारेण च यस्तयोः सर्वकालेषु सम्भवः असौ पूर्व संहृतयोर्निग्रन्थस्नातकत्वप्राप्तौ द्रष्टव्यो, यतो नापगतवेदानां संहरणमस्तीति, यदाह - " समणी१ मवगयवेयं २ परिहार ३ पुलाय ४ मध्यमत्तं ५ च । चोदसपुत्रि ६ आहारगं ७ च न य कोइ संहरइ || १ ||" त्ति (सू. ७६३) गतिद्वारे - सौधर्मादिका देवगतिरिन्द्रादयस्तद्देहायुश्च पुलाकादीनां निरूप्यते - 'अविराहणं पडुच्च' त्ति अविराधना हि ज्ञानादीनां यथावत्पालनात् अनुपजीवना अतस्तां प्रतीत्य, अविराधकास्सन्त इत्यर्थः, 'अण्णयरेसु उववज्जेज्ज'त्ति भवनपत्यादीनामन्यतरेषु देवेषूत्पद्येत विराधितसंयमानां भवनपत्याद्युत्पादस्योक्तत्वात् यच्च प्रागुक्तं 'विमाणेसु उववज्जेज्ज' त्ति तत् संयमाविराधकत्वमाश्रित्य ज्ञेयं । संयमद्वारे- संयमस्थानानि तेषामल्पबहुत्वादि चिन्त्यते, तत्र 'पुलागस्से' त्यादि (सू. ७७४) संयमः - चारित्रं तस्य स्थानानि - प्रकर्षापकर्षकृता भेदाः संयमस्थानानि तानि च प्रत्येकं सर्वाकाशप्रदेशाग्रगुणितसर्वाकाशपरिमाणपर्यवोपेतानि स्युः, तानि च पुलाकस्यासङ्ख्यातानि स्युः, विचित्रत्वात् चारित्र मोहनीय क्षयोपशमस्य, एवं यावत्कपायकुशीलस्य, 'अजहण्णमणुक्कोसएणं' ति निर्ग्रन्थस्यैकं संयमस्थानं स्यात्, कषायाणामुपशमस्य क्षयस्य चाविचित्रत्वेन शुद्धेरेकविधत्वाद्, एकत्वादेव च तदजघन्योत्कृष्टं, बहुष्वेव जघन्योत्कृष्टसद्भावादिति । अथ पुलाकादीनां मिथः संयमस्थानाल्पबहुत्वमाह - 'एएसि णं' ति सर्वेभ्यः स्तोकं सर्वस्तोकं निर्ग्रन्थस्य स्नातकस्य च संयमस्थानं, कुतः १ शुद्धेरेकविधत्वात्, पुलाकादीनां तूक्तक्रमेणासङ्ख्येयगुणानि तानि क्षयो
PHOTOCHI CHAROLITAN CHANCHAL CHHOD 30000 M000
२५ श०
६ उद्देशः
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५ श०
श्रीभग लघुवृत्तौ
उद्देशः
पशमवैचिच्यात् ॥ अथ संनिकर्षद्वारम्-संनिकर्षः-संयोजनं मिथः पुलाकादीनां ॥ तमाह-'चारित्तपजव'त्ति (सू.७६५) चारित्रस्य पर्यवा-भेदास्ते च बुद्धिकृता अविभागपलिच्छेदाः 'सठाणसंनिगासेणं'ति खं-आत्मीयं स्थानं पर्यवाणामाश्रयः स्वस्थानं, पुलाकादेः पुलाकादिरेव, तस्य-पर्यवो-भेदस्तेन, किं हीणे ति विशुद्धसंयमस्थानसम्बन्धित्वेन विशुद्धतरपर्यवापेक्षयाऽविशुद्धतरसं| यमस्थानसम्बन्धित्वेनाविशुद्धतराः पर्यत्रा हीनास्तद्योगात् साधुरपि हीनः. 'तुल्ले'त्ति तुल्यशुद्धिपर्यवयोगात्तुल्यः, 'अब्भहिए'त्ति | | विशुद्धेरन्यपर्यवयोगादभ्यधिकः, 'सिय हीणेत्ति अशुद्धसंयमस्थानवर्तित्वात् 'सिय तुल्लेत्ति एकसंयमस्थानवर्तित्वात् , 'अणंतभागहीणे ति किलासद्भावस्थापनया पुलाकस्योत्कृष्टसंयमस्थानपर्यवाग्रं दश १०००० सहस्राणि, तस्य सर्वजीवानन्तकेन शतपरिणामतया कल्पितेन भागे हृते लब्धं शतं १००, द्वितीयप्रतियोगिपुलाक-1 १०० | चरणपर्यवाग्रं नव · सहस्राणि नव| शताधिकानि |९९०० | पूर्वभागलब्धं शतं तत्र प्रक्षिप्तं जातानिदश सहस्राणि, ततोऽसौ सर्वजीवानन्तकभागहारलब्धेन शतेन हीन | इत्यनन्तभा-| १०० गहीनः 'असंखेजभागहीणे वत्ति पूर्वोक्तकल्पितपर्यवराशेर्दश सहस्राणीत्यस्य |१०००० लोकाकाशप्रदेशपरिमाणेनासख्येयकेन कल्पनया पञ्चाशत्प्रमाणेन भागे हते लब्धा द्विशती द्वितीयप्रतियोगिपु-| ५० लाकचरणपर्यवाग्रं नवसहस्राण्यष्टौ च शतानि ९८०० पूर्वभागलब्धा च द्विशती सातत्र प्रक्षिप्ता जातानि दश सहस्राणि, ततोऽसौ लोकाकाशप्रदेशपरिमाणासङ्ख्येयभागहा-|२०० रलब्धेन शतद्वयन हीन इत्यसङ्ख्येयभागहीनः। 'संखेजभागहीणे वत्ति पूर्वोक्तकल्पितपर्यायराशेर्दशसहस्रस्य १०००० | उत्कृष्टसङ्ख्येयकेन कल्पनया दशकपरिमाणेन भागे हृते लब्धं सहस्रं ९००० | द्वितीयप्रतियोगिपुलाकचरणपर्य-| १० । वाग्रं नवसहस्राणि पूर्वभागलब्धं च सहस्रं प्रक्षिप्त, जातानि दशसह-| १०००।
aunting mmOODIE
॥२७४॥
O
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
०५
६उद्देशः
स्राणि, ततोऽसावुत्कृष्टसङ्ख्येयकभागहारलब्धेन सहस्रण हीन इति सङ्ख्येयभागहीनः, 'सङ्ख्येयगुणहीणे वत्ति किलैकस || चरणपर्यवाग्रं कल्पनया सहस्रदशकं द्वितीयप्रतियोगिपुलाकचरणपर्यवाग्रं सहस्रं, ततश्चोत्कृष्टसङ्ख्येयकेन कल्पनया दशकपरिमाणेन गुणकारेण गुणितः सहस्रो राशिर्जायते दशसहस्राणि, स च तेनोत्कृष्टसङ्ख्येयकेन कल्पनया दशपरिमाणेन गुणकारेण हीनोऽनभ्यस्त इति सङ्ख्येयगुणहीनः, असंखिजगुणहीणे वत्ति किलैकस्य पुलाकस्य चरणपर्यवाग्रं कल्पनया सहस्रदशकं, द्विती| यप्रतियोगिपुलाकचरणपर्यवाग्रं च द्विशती, ततश्च लोकाकाशप्रदेशपरिमाणेनासङ्ख्येयकेन कल्पनया पश्चाशत्प्रमाणेन गुणकारेण | गुणितो द्विशतिको राशिर्जायते दशसहस्राणि, स च तेन लोकाकाशप्रदेशपरिमाणासख्येयेन कल्पनया पश्चाशत्प्रमाणेन गुणका| रेण हीन इत्यसख्येयगुणहीन इति, अणंतगुणहीणे वत्ति किलैकस्य पुलाकस्य चरणपर्यवाग्रं कल्पनया सहस्रदशकं द्वितीयप्र|तियोगिपुलाकचरणपर्यवाग्रं च शतं, ततश्च सर्वजीवानन्तकेन कल्पनया शतपरिमाणेन गुणकारेण गुणितः शतिको राशिर्जायते दश| सहस्राणि, स च तेन सर्वजीवानन्तकेन कल्पनया शतपरिमाणेन गुणकारेण हीन इत्यनन्तगुणहीनः, एवमभ्यधिकपदस्थानकशब्दार्थोऽप्येभिरेव च भागापहारगुणकाराख्येयः, तथाहि-एकस्य पुलाकस्य कल्पनया दशसहस्राणि चरणपर्यवमानं, तदन्यस्य नवशताधिकानि नव सहस्राणि, ततो द्वितीयापेक्षया प्रथमोऽनन्तभागाभ्यधिकः, तथा यस्य नवसहस्राणि अष्टौ शतानि पर्यवाग्रं तस्मात् प्रथमोऽसख्येयभागाधिकः, तथा यस्य नव सहस्राणि चरणपयवाग्रं तस्मात्प्रथमः सङ्ख्येयभागाधिकः, तथा यस्य चरणपर्यवाग्रं सहस्रमानं तदपेक्षया प्रथमः सङ्ख्येयगुणाधिकः तथा यस्य चरणपर्यवाग्रं द्विशती, तदपेक्षयाऽऽद्योऽनन्तगुणाधिकः । 'पुलाए णं भंते ! बउसेति परठाणसंनिगासेणं ति विजातीययोगमाश्रित्येत्यर्थः, विजातीयश्च पुलाकस्य बकुशाद्धीनः, तथा
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्ती
६ उद्देश:
| विधविशुद्ध्यभावात् , 'कसायकुसीलेणं समं छट्ठाण'त्ति, पुलाकापेक्षया यथा उक्तस्तथा कषायकुशीलापेक्षयाऽपि वाच्य इति, तत्र पुलाकः कषायकुशीलाद्धीनो वा स्यात् , अविशुद्धसंयमस्थानवृत्तित्वात् , तुल्यो वा स्यात् समसंयमस्थानवृत्तित्वात् , अधिको वा स्थाच्छुद्धतरसंयमस्थानवृत्तित्वात् , यतः पुलाकस्य कषायकुशीलस्य च सर्वजघन्यानि संयमस्थानानि अधः, ततस्ते युगपदसङ्ख्ये| यानि संयमस्थानानि गच्छतः, तुल्याध्यवसानत्वात् , ततः पुलाको व्यवच्छिद्यते, हीनपरिणामत्वात , व्यवच्छिन्ने पुलाके कषाय
कुशील एक एवासङ्ख्येयानि संयमस्थानानि गच्छति, शुभतरपरिणामत्वात् , ततः प्रतिसेवनाकषायकुशीलौ च सङ्ख्येयानि संय| मस्थानानि गच्छतः, ततश्च प्रतिसेवनाकुशीलो व्यवच्छिद्यते, कपायकुशीलस्त्वसङ्ख्येयानि संयमस्थानानि गच्छति, ततः सोऽपि व्यवच्छिद्यते, ततो निर्ग्रन्थस्नातकावेकं संयमस्थान प्रामुतः, 'नियण्ठस्स जहा बउसस्स'त्ति पुलाको निर्ग्रन्थादनन्तगुणहीन इत्यर्थः। शेषैस्सह पुलाकश्चिन्तितः, अथ बकुशश्चिन्त्यते-चकुशः पुलाकादनन्तगुणाभ्यधिको, विशुद्धपरिणामत्वात् , बकुशात्तु हीनादिविचित्रपरिणामत्वात् , प्रतिसेवाकषायकुशीलाभ्यामपि हीनादिरेव, निर्ग्रन्थस्नातकाभ्यामपि हीन एवेति 'बउसवत्तव्वया भाणियव्य'त्ति प्रतिसेवाकुशीलस्तथा वाच्यः, यथा बकुश इत्यर्थः, कपायकुशीलोऽपि बकुशद्वाच्यः, केवलं पुलाकात् बकुशोऽधिक एवोक्तः, सकषायस्तु षट्स्थानपतितो वाच्यः, हीनादिरित्यर्थः, तत्परिणामस्य पुलाकापेक्षया हीनसमाधिकखभावत्वात् ।। अथ तेषां जघन्यादिभेदानां पुलाकादिसम्बन्धिनामल्पत्वाद्याह-'एएसिणं'॥ योगद्वारे 'अजोगी वा होज'त्ति (सू . ७६६) इहायोगी | शैलेशीकरणे १६ । उपयोगद्वार (सू. ७६७) सुगमत्वान्न विवृतं १७ । कषायद्वारे-'सकसायी होज'त्ति (मू.७६८) पुलाकस्य | कपायाणां क्षयस्योपशमस्य चाभावात् । 'तिमु होमाण'त्ति उपशमश्रेण्यां क्षपकश्रेण्यां वा सज्वलने क्रोधे उपशान्ते क्षीणे वा|
२७५॥
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
शेषेषु त्रिषु एवं माने विगते द्वयोःमायायां तु विगतायां सूक्ष्मसम्परायगुणस्थान के एकत्र लोभे भवेदिति । लेश्याद्वारे-'तिसु २५ श.. लघुवृत्तौ । विसुद्धासु'त्ति (मू.७६९) भावलेश्यापेक्षया प्रशस्तासु तिसृषु पुलाकादयस्त्रयः स्युः, कषायकुशीलस्तु षट्स्वपि, सकपायमेवाश्रित्य ॥ ६ उद्देशः
| 'पुव्वपडिवण्णओ पुण अण्णयरीए उ लेसाए'इत्येतदुक्तमिति सम्भाव्यते, 'एक्काए परमसुक्काए'त्ति शुक्लध्यानतृतीयभेदाभावावसरे
या लेश्या सा परमशुक्ला, अन्यदा तु शुक्लेव, साऽपीतरजीवशुक्ललेश्यापेक्षया परमशुक्लेति । परिणामद्वारे 'वडमाणपरिणामें'त्ति (सू. ७७०) तत्र वर्द्धमानः शुद्धेरुत्कर्ष गच्छन् , हीयमानस्त्वपकर्ष गच्छन् , अवस्थितस्तु स्थिर इति, तत्र निर्ग्रन्थो हीयमानपरि|णामो न स्यात् , तस्य परिणामहानौ कषायकुशीलव्यपदेशात् , स्नातकस्तु हानिकारणाभावात् न हीयमानपरिणामः स्यादिति ॥ 'पुलाए णं'ति तत्र पुलाको बर्द्धमानपरिणामकाले कपायविशेषेणाबाधिते तस्मिन् तस्यैकादिकं समयमनुभवतीत्युच्यते जघन्येनैकं समयमिति 'उकोसेणमंतोमुहुत्तंति एतत्स्वभावात् वर्द्धमानपरिणामस्य, एवं बकुशप्रतिसेवाकुशीलकपायकुशीलेष्वपि, नवरं बंकुशादीनां जघन्यत एकसमयता मरणादपीष्टा, न पुनः पुलाकस्य, पुलाकत्वे मरणाभावात् , सहि मरणकाले कषायकुशीलत्वा| दिना परिणमति, यच्च प्राक् पुलाकस्य कालगमनं तद्भूतभावापेक्षयेति, निर्ग्रन्थो जघन्येनोत्कर्षेण चान्तर्मुहूर्त वर्द्धमानपरिणामः स्यात्, | केवलज्ञानोत्पत्तौ परिणामान्तराभावात् , अवस्थितपरिणामः पुनर्निग्रन्थस्य जघन्यत एकं समयं मरणात् स्यादिति, 'सिणाए णं भंतेत्ति स्नातको जघन्येतराम्यां अन्तर्मुहर्तवर्द्धमानपरिणामः, शैलेश्यां तस्यास्तत्प्रमाणत्वात् , अवस्थितपरिणामकालोऽपि जघन्यस्तस्यान्तर्मुहूर्त, कथं ?, उच्यते-यः केवलज्ञानोत्पादानन्तरमन्तर्मुहूर्तमवस्थितपरिणामो भूत्वा शैलेशी प्रतिपद्यते तदपेक्षयेति, 'उक्कोसेणं देसूण'त्ति पूर्वकोट्यायुर्नरस्य जन्मतो जघन्येन नवसु वर्षेष्वतिगतेषु केवलज्ञानमुत्पद्यते, ततोऽसौ तद्नां पूर्वकोटीम
iinstapho
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
uniaNEReal
Isaidual Wishes india
२५ श० ६उद्देश:
itar
Hindimawadi
वस्थितपरिणामः शैलेशी यावद्विहरति, शैलेश्यां च वर्द्धमानपरिणामः स्यादिति देशोनामिति । बन्धद्वारे-'आउयवजाओ'त्ति (सू.७७१) पुलाकस्यायुर्वन्धो न तद्वन्धाध्यवसायस्थानानां तस्याभावादिति, बउसे ति त्रिभागादिकशेषायुषो हि जीवा आयुर्वघ्नन्तीति, त्रिभागद्वयादौ तन्न बनन्तीतिकृत्वा बकुशादयः सप्तानामष्टानां वा कर्मणां बन्धकाः स्युरिति, 'बंधमाणे'त्ति कषायकुशीलो हि सूक्ष्मसम्परायत्वे आयुर्न बध्नाति, अप्रमत्तान्तत्वात् तद्वन्धकस्य, मोहनीयं च बादरकषायोदयाभावान्न बनातीति शेषाः पडेवेति, 'एगं वेयणिज्जति निर्ग्रन्थो वेदनीयमेव बध्नाति, बन्धहेतुषु योगानामेव सद्भावात् , 'अबन्धए वेति अयोगी बन्धहेतूनां सर्वेषामभावादबन्धक. एव । वेदनद्वारे-'मोहणिजवजा वत्ति (सू. ७७२) निग्रन्थो हि मोहनीयं न वेदयति, तस्योपशशान्तत्वात् क्षीणत्वाद्वा, स्नातकस्य घातिकर्मणां क्षीणत्वावदनीयादीनामेव वेदनमत उच्यते-'वेयणिज्जेत्यादि । उदीरणद्वारे| 'आउयवेयणिज्जवजाति (सू . ७७३) अयमर्थः-पुलाकः आयुर्वेदनीयप्रकृतीर्नोदीरयति, तथाविधाध्यवसायस्थानाभावात् , | किन्तु पूर्व ते उदीर्य पुलाकतां गच्छति, एवमुत्तरत्रापि यो याः प्रकृती!दीरयति स ताः पूर्वमुदीर्य बकुशादितां प्रामोति, स्नातकः |सयोग्यवस्थायां तु नामगोत्रयोरेवोदीरकः, आयुर्वेदनीये तु पूर्वोदीणे एव, अयोग्यवस्थायां त्वनुदीरक एवेति ॥'उवसंपज्जण'त्ति
द्वार (सू . ७७४) तत्रोपसम्पदुपसम्पत्तिः-प्राप्तिः 'जहण'त्ति हानं-त्यागः, उपसंपच्च हानं च उपसंपद्धानं, किं पुलाकत्वादि त्य|क्त्वा किं सकपायत्वादिकमुपसम्पद्यत इत्यर्थः 'पुलाए गं'ति पुलाकः पुलाकत्वं त्यक्त्वा संयतः कषायकुशील एव स्यात् , तत्सह| शसंयमस्थानसद्भावात् , एवं यस्य यत्सदृशानि संयमस्थानानि सन्ति स तद्भावमुपसम्पद्यते, मुक्त्वा कषायकुशीलादीन , कपायकुशीलो हि विद्यमानसमानसंयमस्थानकं च निग्रन्थभावं, निग्रन्थस्तु कपायित्वं, स्नातकस्तु सिध्यत्येव, निर्ग्रन्थसूत्रे कषायकुशीलं वा
ade: audi mandir mmips
॥२७
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
सियाणं वा, इह भावप्रत्ययलोपात् कषायकुशीलत्वमिति. दृश्यं, एवं पूर्वसूत्रेष्वपि, तत्रोपशमनिग्रन्थः श्रेणीतः प्रच्यवमानः सकषायः ।।
२५ श. | स्यात् , श्रेणीमस्तके तु मृतोऽसौ देवत्वेनोत्पन्नोऽसंयतः स्यात् , नो संयतासंयतो, देवत्वे तदभावाद्, यद्यपि च श्रेणीपतितोऽसौ |
६उद्देश | संयतासंयतोऽपि स्यात् तथापि नासौ देशविरत इहोक्तः, अनन्तरतया देशविरत्यभावादिति । संज्ञाद्वारे (सू. ७७५) इह संज्ञा आहारादिः तत्रोपयुक्तः, कथञ्चिदाहाराद्यभिष्वङ्गवान्, नोसंज्ञोपयुक्तस्तु आहाराद्युपभोगेऽपि तत्रानभिष्वक्तः, तत्र पुलाकनिर्ग्रन्थस्नातका नोसंज्ञोपयुक्ता भवन्त्याहारादिष्वनभिष्वङ्गा एव, ननु निर्ग्रन्थस्नातकावेवं युक्तौ वीतरागत्वात् , न तु पुलाकः, सरागत्वात् , नैवं, नहि सरागत्वे निरभिष्वङ्गता सर्वथा नास्तीति वक्तुं शक्यते, बकुशादीनां सरागत्वेऽपि निःसङ्गताया अपि प्रतिपादितत्वात् , चूर्णिकारस्त्वाह-'नोसन्ना नाणसण्ण'त्ति, तत्र च पुलाकनिग्रन्थस्नातका नोसंज्ञोपयुक्ता-ज्ञानप्रधानोपयोगवन्तो, न पुनराहारादिसंज्ञोपयुक्ताः, बकुशादयस्तूभयथापि तथाविधसंयमस्थानस्वभावादिति । आहारकद्वारे-'आहारए होज'त्ति (सू . ७७६). पुलाकादिनिर्ग्रन्थानां विग्रहत्यादीनामनाहारकत्वकारणानामभावादाहारकत्वमेव, 'सिणायए'त्ति स्नातकः, केवलिसमुद्घाते तृतीयचतुर्थ| पञ्चमसमयेष्वयोग्यवस्थायां चानाहारकः स्यात् , ततोऽन्यत्र पुनराहारकः । भवद्वारे-'पुलाए णं'ति (सू.७७७) पुलाको जघन्यत एकस्मिन् भवग्रहणे भूत्वा कपायकुशीलादिकसंयतत्वान्तरमेकशोऽनेकशो वा तत्रैव भवे भवान्तरे वाऽवाप्य सिध्यति, उत्कृष्टतस्तु देवादिभवान्तरितान् श्रीन भवान् पुलाकत्वमवाप्य सिध्यति, 'बउसे'त्यादि, इह कश्चिदेकत्र भवे बकुशत्वमवाप्य कषायकुशीलत्वा| देव सिध्यति, कश्चित्वेकत्रैव बकुशचमवाप्य भवान्तरेषु तदनवाप्यैव सिध्यति, अत उच्यते 'जहण्णणं एक्कं भवग्गहणं'ति, |'उकोसेणं अट्ठति किलाष्टौ भवग्रहणान्युत्कृष्टतया चरणमात्रमवाप्यते, तत्र कश्चित्वान्यष्टौ बकुशतया पर्यन्तिमभवे सकषायत्वा
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
MOHANID Mi
२५० ६ उद्देशः
लघुवृत्ती
दियुक्तया पूरयति, अत उच्यते-'उक्कोसेणमट्ठ'त्ति ॥ अथाकर्षद्वारं, (सू. ७७८) तत्राकर्षणमाकर्षः-चारित्रस्य प्राप्तिरिति 'एगभवग्गहणीय'त्ति एकभवग्रहणे ये स्युः 'सयग्गसोति शतपरिमाणेनेत्यर्थः, शतानां पृथक्त्वं-नवशतानि वारं चारित्रभावपरावतः स्यादिति शतपृथक्त्वमिति भावना, उक्तं च-'तिण्ह सहस्सपुहुत्तं सयपुहुत्तं च होइ विरईए'ति । 'उको लेणं दो तिण्णि'त्ति एकत्र भवे वारद्वयमुपशमश्रेणिकरणादुपशमनिर्ग्रन्थत्वस्य द्वावाकर्षाविति, 'पुलागस्से'त्यादि 'नाणाभवग्गहणिय'त्ति नानावि| धेषु भवग्रहणेषु यत्स्युरित्यर्थः, 'जहण्णेणं दो तिषिण'त्ति एक आकर्ष एकत्र भवे द्वितीयोऽन्यत्रत्येवमनेकत्र भवे द्वौ आकर्षों स्याता, 'उकोसेणं सत्त'त्ति पुलाकत्वमुत्कर्षतस्त्रिषु भवेषु स्यात् , एकत्र च तदुत्कर्षतो वारत्रयं स्यात् , ततश्च प्रथमभवे एक आक-| षोऽन्यत्र भवद्वये त्रयस्त्रय इत्यादिभिर्विकल्पैस्सप्त ते स्युरिति, 'बउसस्स'त्ति 'उक्कोसेणं सहस्सरंगसोति बकुशस्याष्टौ भव|ग्रहणान्युत्कर्षत उक्तानि, एकत्र भवग्रहणे उत्कर्षत आकर्षाणां शतपृथक्त्वमुक्तं, तत्र च यदाऽष्टास्वपि भवग्रहणेषत्कर्षतो नव प्रत्येक | माकर्षशतानि स्युस्तदा नवानां शतानामष्टभिर्गुणनात् सप्त सहस्राणि द्विशत्यधिकानि स्युः, 'नियंठस्स'त्ति 'उकोसेणं पंचत्ति | निर्ग्रन्थस्योत्कर्षतस्त्रीणि भवग्रहणानि उक्तानि, एकत्र भवे द्वावाकर्षों, एवमेकत्र द्वावन्यत्र च द्वावपरत्र चैकं क्षपकनिग्रन्थाकर्ष कृत्वा | सिद्ध्यतीतिकृत्वोच्यते पञ्चेति ॥ 'पुलाए णं'ति (सू. ७७९) 'जहण्णे गं अंतोमुहुत्तंति पुलाकत्वं श्रितोऽन्तर्मुहूर्तापरिपूर्ती | पुलाको न म्रियते, नापि प्रतिपततीतिकृत्वा जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमित्युच्यते, उत्कर्षतोऽप्येवं, एतत्प्रमाणत्वादेतत्स्वभावस्य, बउसे'त्ति 'जहण्णेणमेकं समयंति बकुशस्य चरणप्रतिपयनन्तरसमय एव मरणसम्भवादिति, 'उक्कोलेणं देसूणा पुवकोडि'त्ति पूर्वकोट्यायुषोऽष्टवान्ते चरणप्रतिपत्ताविति 'नियंठेणं'ति 'जहण्णेगं एक समय'ति उपशान्तमोहस्य प्रथमसमयसमनन्तरमेव मर
Din MSONI WHDrmwanipormwarmiCOMINDOMINDri WHO HINDIMANIHDNA
॥२७७॥
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
२५० ६ उद्देशः
लघुत्तों
wimmunanamunaruwnar nathuntanisimanawimarginnarismissimilailim
பாயா மாயாமாமா யப்பா பார்பா
णसम्भवात् 'उको० अंतोमुहत्त'ति निग्रन्थाद्धाया एतत्प्रमाणत्वादिति, सिणायए णं'ति 'जह अंतोमुहत्तं'ति आयुष्कान्ति-| मान्तर्मुहः केवलोत्पत्तावन्तर्मुहर्त जघन्यः स्नातककालः स्यादिति ।। पुलाकादीनामेकत्वेन कालमानं प्रोक्तं, अथ पृथक्वेनाह-'पुलायाणं'ति जघन्येनैकं समयमिति, कथं ?; पुलाकस्सैकस्य योऽन्तर्मुहूर्त्तकालस्तस्यान्तसमयेऽन्यः पुलाकत्वं प्रतिपन्न इत्येवं जघन्यत्वविवक्षया द्वयोः पुलाकयोरेकत्र समये सद्भावोऽस्ति, द्वित्वे च जघन्यं पृथक्त्वं स्यादिति, उ मो० अंतोमुहुत्तं'ति यद्यपि पुलाका उत्कर्षतः एकदा सहस्रपृथक्त्वप्रमिताः प्राप्यन्ते, तथाऽप्यन्तर्मुहूर्तत्वात्तदद्धाया बहुत्वेऽपि तेषामन्तर्मुहुर्तमेव तत्कालः, केवलं बहूनां स्थितौ यदन्तर्मुहूतं तदेकपुलाकस्थित्यन्तर्मुहर्तान्महत्तरमिति ज्ञेयं, बकुशादीनां तु स्थितिकालः सर्वाद्धा, प्रत्येकं तेषां बहुस्थितिकत्वादिति, नियंठा जह पुलाय'त्ति तचैव-जघन्येनैकं समयमुत्कृष्टतोऽन्तर्मुहूर्त्तमिति । अन्तरद्वारे-'पुलागस्सणं'ति (सू .७८०) तत्र पुलाकः पुलाको भूत्वा कियता कालेन पुलाकत्वमापद्यते ?, उच्यते, जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त स्थित्वा पुनः पुलाक एवं स्यात् , उन्कर्षतः पुनरनन्तेन कालेन पुलाकत्वमामोति, कालानन्त्यमेव कालतो नियमयन्नाह-'अर्णताउ'त्ति, इदमेव क्षेत्रत आह-'खेत्त
ओ'ति स चानन्तः कालः क्षेत्रतो मीयमानः किमान इत्याह-'अवडू'मिति, तत्र पुद्गलपरावर्त एवं श्रूयते-किल केनापि प्राणिना प्रतिप्रदेशं म्रियमाणेन मरणैर्यावता कालेन लोकः समस्तोऽपि व्याप्यते तावता क्षेत्रतः पुद्गलपरावतः स्यात् , स च समग्रोऽपि स्यादत आह-अपार्दू, अर्द्धमात्रमित्यर्थः, अथार्थोऽप्यर्द्धतः पूर्णः स्यादत आह-देसूर्ण'ति देशेन-भागेन न्यूनमिति, सिणायस्स नत्थि अंतरं'ति प्रतिपाताभावात् , एकत्वापेक्षया पुलाकादीनामन्तरमुक्तं, अथ पृथक्त्वापेक्षया तदेवाह-'पुलायाणं'ति इति व्यक्तं । समुद्घातद्वारे 'कसायसमुग्घाए नि (सू. ७८०) चरित्रवतां सङ्घलनकषायोदयसम्भवेन कषायोदयसमुद्घातः स्यादिति,
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
लघुवृत्ती
२५० ६ उद्देशः
'मारणंतियन्ति इह च पुलाकस्य मरणाभावेऽपि मारणान्तिकसमुद्घातोऽपि न विरुद्धः, समुद्घातानिवृत्तस्य कषायकुशीलत्वाः | | दिपरिणामे सति मरणभावात् , 'नियंठस्स नन्थि एकोवि'त्ति तथास्वभावत्वादिति । क्षेत्रद्वारे (सू.७८२) तत्र क्षेत्रं-अवगाहनाक्षेत्रं तत्र 'असंखिज्जइभागेत्ति शरीरस्थो दण्डकपाटकरणकाले च लोकासङ्ख्येयभागवृत्तिः केवली, शरीरादीनां तावन्माव्रत्वात् , 'असंखेने सुत्ति मथिकरणकाले बहोर्लोकस्य व्याप्तत्वेन स्तोकस्य चाव्याप्ततयोक्तत्वाल्लोकस्यासङ्ख्येयेषु भागेषु स्नातको वर्त्तते, लोकापूरणे च सर्वलोक इति । स्पर्शनाद्वारे स्पर्शना क्षेत्रवत , नवरं क्षेत्रमवगाढमात्र स्पर्शना त्ववगाढस्य तत्पार्श्ववर्तिनोश्चेति विशेषः। भावद्वारं व्यक्तमेव । परिणामद्वारे च 'पुलायाणं'ति ननु सर्वसंयतानां कोटीसहस्रपृथक्त्वं श्रूयते, इह तु केवलानामेव कषायकुशीलानां तदुक्तं ततः पुलाकादिमानानि ततोऽतिरिच्यन्त इति कथं न विरोध ?, उच्यते, कषायकुशीलानां यत्कोटीसहस्रपृथः। |क्त्वं तत् द्विवादिकोटीसहस्ररूपं कल्पयित्वा पुलाकबकुशादिसङ्ख्या तत्र प्रवेश्यते, ततः समस्तसंयतमानं यदुक्तं तन्नातिरिच्यतेः। | अल्पबहुत्वद्वारे-'पुलागा संखेजगुण'त्ति तेषामुत्कर्षतः सहस्रपृथक्त्वसङ्ख्यत्वात् ,'सिणाया संखेजति तेषामुत्कर्पतः कोटी| पृथक्त्वमानत्वात् 'पडिसेवणाकुसीला संखेज'त्ति कथमेतत् ?, तेषामप्युत्कर्षतः कोटीशतपृथक्त्वमानतयोक्तत्वात , सत्यं, किन्तु बकुशानां यत् कोटीपृथक्त्वं तद् द्वित्रादिकोटीशतमानं, प्रतिसेविनां तु कोटीशतगृथक्त्वं चतुःषद्कोटीशतमानमिति न विरोधः, | कषायिणां तु सङ्ख्यातगुणत्वं व्यक्तमेव, उत्कर्षतः कोटीसहस्रपृथक्त्वमानतया तेपामुक्तत्वादिति ॥ २५ शते षष्ठः ॥ ___ 'इत्तरिए'त्ति (सू . ७८६) इत्वरिकस्य भाविव्यपदेशान्तरत्वेनाल्पकालिकस्य सामायिकस्यास्तित्वादित्वरिकः, स चारोपयिष्यमाणमहाव्रतः प्रथमपश्चिमतीर्थसाधुः, आवकहिए यत्ति यावत्कथस्य-भाविव्यपदेशान्तराभावात् यावजीविकस्य सामायिकस्यास्ति
Tinitiatinuttasurilitintenam PM THDAINIOANIRIDASHIKRAMHINDIHD
॥२७८॥
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
त्वाद्यावत्कथिकः, स च मध्यमजिनमहा विदेह जिन सत्क साधुः, 'साइया रे'त्ति सातिचारस्य यदारोप्यते तत्सातिचारमेव छेदोपस्थापनीयं तद्योगात् साधुरपि सातिचार एव, एवं निरतिचारच्छेदोपस्थापनीययोगान्निरतिचारः, स च विनेयः, पार्श्वनाथतीर्थात् वीरतीर्थसङ्क्रान्तौ वा, छेदोपस्थापनीयसाधुश्च प्रथमपश्चिमतीर्थयोरेव स्यादिति । 'निश्विसमाणे'त्ति परिहारितपस्तपस्यन् 'निविइकाइए 'त्ति, निर्विशमानकानुचरका इत्यर्थः, 'संकि लिस्स माणए' त्ति उपशमश्रेणीतः प्रच्यवमानः, 'वि सुज्झमाणए'त्ति उपशमश्रेणीं क्षपकश्रेणीं वा समारोहन्, 'छउ प्रत्थे केवली य'त्ति व्यक्तं । अथ सामायिक संयतादीनां स्वरूपं गाथाभिराह - 'सामाइयंमि उ' गाहा (९८) कण्ठ्या, 'छेदोवडावणे' त्ति (९९) छेदेन - पूर्व पर्यायच्छेदेनोपस्थानं व्रतेषु यत्र तच्छेदोपस्थापनं यद्योगात् छेदोपस्थानः, स च सातिचार इतरश्च स्यात्, 'परिहरइ' गाहा (१००) परिहरति-निर्विशमानकादिभेदं तप आसेवते यः साधुः। 'लोभाणु० ' (१०१) लोभाणून- लोभलक्षणकषायसूक्ष्म किटिकाः वेदयन् यो वर्त्तते 'उवसंते' गाहा (१०२) उपशान्ते मोह - नीयकर्मणि यः छद्मस्थः क्षीणे वा यः छद्मस्थो जिनो वा वर्त्तते स यथाख्यातसंयम इति । वेदद्वारे (व. ७८७) सामायिकसंयुतः अवेदकोऽपि स्यात् नवमगुणस्थानके हि वेदस्योपशमः क्षयो वा स्यात्, नवमगुणस्थानकं यावत् सामायिकसंयतो व्यपदिश्यते, सामायिकसंय तस्स वेदस्त्रिवेदोऽप्यवेदश्यं स्यात्, अवेदस्तु क्षीणोपशान्तवेद इत्यर्थः, 'परिहारविसुद्धी यत्ति पुरुषवेदो वा पुरुषनपुंसक वेदों वा स्यादिति, 'सुहुम संपराए' ति क्षीणोपशान्तवेदत्वेनावेद इत्यर्थः एवमन्यान्यपि अतिदेशमूत्राण्यनन्तरोद्देश कानुसारेण स्वयं ज्ञेयानि । कल्पद्वारे 'अट्ठियकप्पे 'त्ति अस्थितकल्पो हि मध्यमजिनमहाविदेहजिनतीर्थेषु स्यात्, तत्र छेदोपस्थापनीयं नास्ति चारित्रद्वारमाश्रित्येदमुक्तं । 'सामाइयसंजए णं भंते! किं पुलाए' इत्यादि (सु. ७८८) पुलाकादिपरिणामस्य चारि
२५ श० ७ उद्देशः
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग.
लघुवृत्ती
२५० ७ उद्देशः
त्रत्वात् । ज्ञानद्वारे 'अहक्खायसंजयस्स पंच नाणाई भयणाए'त्ति 'जहा नाणुद्देसए'त्ति इह च ज्ञानोदेशकोऽष्टमशते द्वितीयोद्देशकस्य ज्ञानवक्तव्यतार्थमेवान्तरप्रकारः, भजना पुनः केवलिनो यथाख्यातचारित्रिणः केवलज्ञानं छद्मस्थवीतरागयथाख्यातचारित्रिणो द्वे वा त्रीणि वा चत्वारि वा ज्ञानानि भवन्ति एवंरूपा, श्रुताधिकारे यथाख्यातसंयतो यदि निर्ग्रन्थस्त दाऽष्टप्रवचनमात्रादिचतुर्दशपूर्वान्तं श्रुतं, यदि तु स्नातकस्तदा श्रुतातीतः, अत एवाह-'जहण्णेणमट्ठप्पवयणमायाओ'त्ति। कालद्वारे (सू. ७८९) 'एवं छेदोवट्ठावणिए'त्ति अनेन बकुशसमः कालतः छेदोपस्थापनीयः साधुरुक्तः, तत्र बकुशस्योत्सर्पिणीव्यतिरिक्तकाले जन्मतः सद्भावतश्च सुषमसुषमादिप्रतिभागत्रये निषेध उक्तः, दुष्पमसुषमाप्रतिभागे च विधिः, छेदोपस्थापनीयसंयतस्यं तु तेत्रापि तनिषेधार्थमाह-'नवर मित्यादि। संयमस्थानद्वारे 'सुहुमसंपराए'त्ति (सू. ८९१) 'असंखिजा अंतोमुहुत्तिया' अन्तर्मुहूर्ते भवान्यान्तर्मुहूर्तिकानि, अन्तर्मुहूर्त्तमांना हि तदद्धा, तस्याश्च प्रतिसमयं चरणविशुद्धिविशेषभावादसङ्ख्येयानि तानि स्युः, यथाख्यातें त्वेकमेव तदद्धायाश्चरणविशुद्धेनिविशेषत्वादिति । संयमस्थानानि एकविंशतिः, तत्रैकमुपरितनं यथाख्यातस्य, ततोऽधस्तनानि सूक्ष्मसम्परायस्य तानि च तस्मादसङ्ख्येयगुणानि दृश्यानि, तेभ्योऽधश्चत्वारि त्यक्त्वाऽन्येऽष्टौ परिहारिकस्य, तानि पूर्वेभ्योऽसङ्ख्येयगुणानि दृश्यानि, ततस्त्यक्त्वा तानि यानि चत्वार्यष्टौ च प्रागुक्तानि तेभ्योऽन्यानि च चत्वारीत्येवं तानि पोडश सामायिकच्छेदोपस्थापनीयसंयतयोः, पूर्वेभ्यश्चैतान्यसङ्ख्यातगुणानीति । सन्निकर्षद्वारे-'सामाइयसंजए णं भंते ! सामाइयसंजयस्स'त्ति (सू. ७९२) 'सिय-हीणे'त्ति, असोतानि तस्य संयमस्थानानि, तत्र यदैको हीनशुद्धिकोऽन्यस्त्वितरत्र वर्तते तदाऽल्पः, हीनाधिकत्वे च षट्स्थानपतितत्वं स्यादत आह-'छट्ठाणवडिए'त्ति । उपयोगद्वारे-सामायिकसंयतादीनां पुलाकवदुपयोगद्वयं
॥२७९॥
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
स्यात् 'नवरं सुहुमसंपराए'त्ति सूक्ष्मसम्परायः साकारोपयुक्तस्तथास्वभावत्वादिति । लेश्याद्वारे - यथाख्यात साधुस्स्नातकसदृगुक्तः, स्नातकच सलेश्योऽलेश्यो वा, यदि भवेत् तदा परशुक्ललेश्यः स्यादित्युक्तं यथाख्यात साधोस्तु निर्ग्रन्थत्वापेक्षया निर्विशेषणापि शुक्ललेश्या स्यादतोऽस्य विशेषमाह - 'नवरं जई' त्यादि । परिणामद्वारे - 'मुहुम संपराए'त्ति (सू. ७९३) 'वहुमाणपरिणामेत्ति सूक्ष्मसम्परायसाधुः श्रेणीं समारोहन् वर्द्धमानपरिणामस्ततो भ्रश्यन् हीयमानपरिणामः, अवस्थितपरिणामस्त्वसौ न स्यात्, गुणस्थानस्वभावत्वादिति, तथा 'सुहुमसंपरायसंजए णं भंते! केवइयं कालं'ति 'जहण्णेणं एवं समयं 'ति सूक्ष्मसम्परायस्य जघन्यतो वर्द्धमानपरिणाम एकसमयं प्रतिपत्तिसमयानन्तरमेव मरणात्, 'उक्को से गं अंतोमुहुत्तं'ति तद्गुणस्थानकस्यैतावत्प्रमाणत्वात्, एवं तस्य हीयमानपरिणामोऽपि वाच्यः, 'अह्वायसंजय णं भंते' त्ति 'जवणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणंतोमुहुत्तं 'ति यो यथाख्यातसाधुः केवलज्ञानमुत्पादयिष्यति यश्च शैलेशी प्रतिपन्नस्तस्य वर्द्धमानपरिणामो जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तमुहूर्त्त तदुत्तरकालं तद्व्यवच्छेदात्, अवस्थित परिणामस्तु जघन्येनैकं समयं, उपशमाद्धायाः प्रथमसमयानन्तरमेव मरणात् 'उक्को० देसूणा पुव्वकोडि'ति एतच्च प्राग्वद्भाव्यं । बन्धद्वारे 'छ कम्मपयडीओ बंधइ'त्ति (सू. ७१४) सूक्ष्मसम्पराय साधुस्त्वायुर्न नात्यप्रमत्तान्तत्वात् तद्भन्धस्य, मोहनीयं च बादरकपायोदयाभावान्न बभ्रातीति तद्वर्जपट्कर्म प्रकृतीभातीति । वेदद्वारे - 'सत्तविहवेयर वा चउविहवेयए वत्ति यथाख्यातसाधुर्निर्ग्रन्थावस्थायां मोहवर्जानां सप्तानां कर्म्मप्रकृतीनां वेदको मोहनीयस्योपशान्तत्वात् क्षीणत्वाद्वा, स्नातकावस्थायां तु चतसृणामेव, घातिकर्मप्रकृतीनां तस्य क्षीणत्वात् । उपसंपद्वारे - 'सामाइय संजए णं' ति (सू. ७९५) सामायिक साधुस्सामायिकसंयतत्वं त्यजति छेदोपस्थापनीयसंयतत्वं प्रतिपद्यते, चतुर्यामधर्मात् पञ्चयामधर्म
DO
२५ श० ७ उद्देशः
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्तौ
२५ श० ७ उद्देश:
सङ्कमे पाश्वनाथशिष्यवत् , शिक्षको वा महावतारोपणे, सूक्ष्मसम्परायसाधुत्वं वा प्रतिपद्यते, श्रेणिपतितोऽसंयमादि वा, भावप्रतिपातादिन दिति, तथा छेदोपस्थापनीयसाधुः छेदोपस्थापनीयसाधुत्वं त्यजन् सामायिकसाधुत्वं प्रतिपद्यते यथाऽऽदिदेवतीर्थसाधुरजितस्वामितीथं प्रतिपद्यमानः, परिहारविशुद्धिकसंयतत्वं वा प्रतिपद्यते, छेदोपस्थापनीयंवत एव परिहारविशुद्धिकत्वात् , परिहारविशुद्धिकसाधुत्वं त्यजन् छेदोपस्थापनीयसाधुत्वं प्रतिपद्यते, पुनर्गच्छाद्याश्रयणात् , असंयमंवा प्रतिपद्यते, देवत्वोत्पत्ताविति, तथा सूक्ष्मसम्परायसाधुत्वं प्रतिपातेन त्यजन् सामायिकसाधुत्वं प्रतिपद्यते, यदि पूर्व सामायिकसाधुरभूत् , छेदोपस्थापनीयसाधुत्वं वा प्रतिपद्यते, यदि पूर्व छेदोपस्थापनीयसाधुरभूत , यथाख्यातसाधुत्वं वा प्रतिपद्यते, श्रेणीसमारोहणत इति, तथा यथाख्यातसाधुर्यथाख्यातसाधुत्वं त्यजन् श्रेणीप्रतिपातात सूक्ष्मसम्परायसाधुत्वं प्रतिपद्यते, असंयम वा प्रतिपद्यते, उपशान्तमोहत्वे मरणाद्देवोत्पत्ती, सिद्धिगतिं वोपसम्पद्यते स्नातकत्वे सति । आकर्षद्वारे-धीसपुहुत्तं'ति (सू. ७९७) छेदोपस्थापनीयस्योत्कर्षतो विंशतिपृथक्त्वं-पंचषादिविंशतय आकर्षाणां स्युः, 'उकोसेणं तिण्णि'त्ति परिहारविशुद्धिकसाधुत्वं त्रीन् वारानेकत्र मवे उत्कर्षतः प्रतिपद्यते,'उक्कोसेणं चत्तारित्ति | एकत्र भवे उपशमश्रेणीद्वयसम्भवेन प्रत्येकं सङ्किश्यमानविशुध्यमानलक्षणसूक्ष्मसम्परायद्वयभावाचतस्रः प्रतिपत्तयः सूक्ष्मसम्परायसाधुत्वे स्युः, उक्कोसेणं दोण्णि'त्ति उपशमश्रेणीद्वयसम्भवादिति, नानाभवग्रहणाकर्षाधिकारे 'उक्कोसेणं उवरिं नवण्हं सयाणं अंतोसहस्स'त्ति,कथं ?, किलैकत्र भवग्रहणे षड् विंशतय आकर्षाणां स्युः, ताश्चाष्टाभिर्भवैर्गुणिता १६० अधिकाः स्युः, इदं च सम्भवभात्रमाश्रित्य सङ्ख्याविशेष प्रदर्शनमतोऽन्यथापि यथा नव शतान्यधिकार्यम् ,(नि भवन्ति तथा कार्य) 'उक्कोसेणं सत्त'त्ति कथं , एकत्र भवे तेषां त्रयाणामुक्तत्वाद् भवत्रयस्य च तस्याभिधानादेकत्र भवे त्रयं द्वितीये द्वयं तृतीये द्वयमित्यादि
२८०॥
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
२५० ७ उद्देशः
विकल्पतः सप्ताकर्षाः परिहारिकविशुद्धिकस्येति, 'उको नवत्ति, कथं ?, सूक्ष्मसम्परायस्यैकत्र भवे आकर्षचतुष्कस्योक्तत्वाद्भवत्रयस्य च तस्याभिधानादेकत्र चत्वारो द्वितीये चत्वारस्तृतीये चैक इत्येवं ९ । 'उकोसेणं पंचत्ति, कथं, यथाख्यातसाधोरेकभवे द्वाबाको द्वितीये च द्वावाकर्षावकत्र चैक इत्येवं पञ्च । कालद्वारे-'सामाइए'त्यादि (सू.७९८).सामायिकप्रतिपत्तिसमयसमनन्तरमेव मरणादेकः समयः 'उक्कोसेणं देसूणेहिंति इति यदुक्तं तद् गर्भसमयादारभ्य ज्ञेयं, अन्यथा जन्मदिनापेक्षयाऽष्टवर्षोनिकैव सा स्यात् , 'परिहारविसुद्धीए जहण्णेणं समयं ति मरणापेक्षमेतत् , 'उक्कोसेणं देसूणरहिति अस्यायमोंदेशोननववर्षजन्मपर्यायेण केनापि पूर्वकोट्यायुषा प्रव्रज्या प्रतिपन्ना, तस्य च विंशतिवर्षप्रव्रज्यापर्यायस्य दृष्टिंवादोऽनुज्ञातः, ततश्चासौ परिहारविशुद्धिकं प्रतिपन्नः, तच्चाष्टादशमासमानमप्यविच्छिन्नतत्परिणामेन तेनाजन्म पालितमित्येवमेकोनत्रिंशद्वर्षोनां पूर्वकोटीं यावत्तत्स्यादिति, 'अहकावाए जहा सामाइयसंजए'त्ति तत्र जघन्यतः एकसमयमुपशमावस्थायां मरणात् उत्कर्षतो देशानां पूर्वकोटी स्नातकयथाख्यातापेक्षयेति, पृथक्त्वेन कालचिन्तायां 'छेओवट्ठावणिए'त्ति तत्रोत्सपिण्यामादितीर्थकरस्य तीर्थ | यावच्छेदोपस्थापनीयं स्यात् , तीर्थं च तस्य साढ़े द्वे वर्षशते स्यादत उक्तम् 'अद्धाइजाई ति, तथाऽवसर्पिण्यामादिजिनतीर्थ यावच्छेदोपस्थापनीयं स्यात् , तच्च ५० सागरोपमकोटीलक्षा इत्यत उक्कोसेणं पण्णासमित्यायुक्तं, परिहारविशुद्धिकालो जघन्येन 'देसूणाईति, कथं ?, उत्सर्पिण्यामाद्यजिनान्तिकं कश्चिद्वर्षशतायुः परिहारविशुद्धिकं श्रितः, तस्यान्तिके तज्जीवितान्तेऽन्यो वर्षशतायुरेव, ततः परतो न तस्य प्रतिपत्तिरस्तीत्येवं द्वे वर्षशते, तयोश्च प्रत्येकमेकोनत्रिंशद्वर्षेषु तत्प्रतिपत्तिरेवमष्टपश्चाशता वर्षेन्यूने ते इति देशोने इत्युक्तं, एतच्च टीकाकारव्याख्यानं, चूर्णिकारव्याख्यानमप्येवमेव, किन्त्ववसपिण्यन्तिमजिनापेक्षमिति विशेषः,
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
का०
श्रीभग लघुवृत्तौ
७ उद्देशः
HOTOHINOON HOMHINDIHIRONIC Dilion HIndian alignyalam
'उको दो देसूणाओ'त्ति कथं ?, अवसप्पिण्यामादिजिनान्ति के पूर्वकोट्यायुः कश्चित्परिहारविशुद्धिकं प्रतिपन्नः, तस्यान्तिके तज्जीवितान्तेऽन्यस्ताहगेव प्रतिपन्नः, एवं पूर्वकोटीद्वयं तथैव देशोनं परिहारविशुद्धिकसाधुत्वं स्यादिति । अन्तरद्वारे-'जहन्नेणं ते|वढि'ति कथं ?, अवसर्पिण्या दुष्पमा यावच्छेदोपस्थापनीयं प्रवर्तते, ततस्तस्यां एवैकविंशतिवर्षसहस्रमानायामेकान्तदुष्षमाया| मुत्सपिण्याश्चैकान्तदुष्पमायां दुष्पमायां च तत्त्रमाणायामेव तदभावः स्याद्, एवं चैकविंशतित्रयेण त्रिषष्टिवर्षसहस्राणामन्तरमिति । 'उक्कोसेणमट्ठारस'ति किलोत्सपिण्यां चतुर्विंशतितमजिनतीर्थे छेदोपस्थापनीयं प्रवर्तते, ततश्च सुपमदुष्पमादिसमात्रये क्रमेण | द्वित्रिचतुःसागरकोटाकोटीप्रमाणेऽतीते अवसर्पिण्याश्चैकान्तसुषमादित्रये क्रमेण चतुस्विद्विसागरकोटाकोटीमानेऽतीतप्राये आदितीर्थे छेदोपस्यापनीयं प्रवर्तते, एवं यथोक्तं छेदोपस्थापनीयस्यान्तरं स्यात् , यच्चेह किश्चिन्न पूर्यते यच्च पूर्वसूत्रेऽतिरिच्यते तदल्पत्वान्न विवक्षितमिति । 'परिहारविसुद्धियस्स'त्ति परिहारविशुद्धिकसाधोरन्तरं जघन्यं ८४ वर्षसहस्राणि, कथं ?, अवसर्पिण्या दुष्पमैकान्तदुष्पमयोरुत्सर्पिण्याश्चैकान्तदुष्षमादुष्षमयोः प्रत्येकं २१वर्षसहस्रप्रमाणत्वेन चतुरशीतिवर्षसहस्राणां स्यात् , तत्र च परिहारविशुद्धिक न स्थान इतिकृत्वा जघन्यमन्तरं तस्य यथोक्तं स्यात् तच्च, इह वीरजिनानन्तरं यो दुष्षमायां परिहारविशुद्धिककालो यश्चोत्सर्पिण्यास्तृतीयसमायां परिहारविशुद्धिकप्रतिपत्तिकालात्पूर्वः कालो नासौ विवक्षितोऽल्पत्वादिति, 'उक्को अट्ठारससागरोवम'त्ति छेदो| पस्थापनीयोत्कृष्टान्तरवदस्य भावना कार्येति । परिमाणद्वारे-'जहण्णेणं कोडिसयपुहुतं'ति, 'उक्कोसेगवि कोडिसयपुहुतंति इहोत्कृष्टं छेदोपस्थापनीयसंयतपरिमाणमादिजिनतीर्थान्याश्रित्य सम्भवति, जघन्यं तु तत्सम्यग्नावगम्यते, यतो दुष्षमान्ते भरतादिषु १० क्षेत्रेषु प्रत्येकं तद्वयस्य भावाविंशतिरेव तेषां. श्रूयते, केचिदेवमाहुः-आदितीर्थकराणां यस्तीर्थकालस्तदपेक्षयैव
MIMAHARIHniCANADHANIHICOMINIMONIADHAN MAdi aidio modings
२८॥
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
ज्ञेयं, कोटीशतपृथक्त्वं च जघन्यमल्पतरमुत्कृष्टं च बहुतरमिति । अल्पबहुत्वद्वारे 'सव्वत्थोवा सुहुम'त्ति स्तोकत्वात् तत्कालस्य, निर्ग्रन्थतुल्यत्वेन च शतपृथक्त्वप्रमाणत्वात् तेषां 'छेदोवट्ठावणिय'त्ति कोटीशतपृथक्त्वमानतायां तेषामुक्तत्वात्, 'सामा इयसंजया संखेज' त्ति कषायकुशीलसमानतया कोटीसहस्रपृथक्त्व मानत्वेनोक्तत्वात्तेषामिति । 'पडि सेवण' त्ति (*१०३) चारित्रं प्रति प्रतिकूला सेवा प्रतिसेवा तां । आलोचनादोषगुणान् गुरुगुणां चाह - 'दस विह'त्ति (म् ७९९ ) दप्पप्पमायणाभोगे' त्ति इह सप्तमी प्रत्येकं दृश्या, तेन दर्पे सति प्रतिसेवी स्यात्, दप्प - वल्गनादिः प्रमादो-मद्यविकथादिस्तस्मिन्, अनाभोग - अज्ञानं तस्मिन् आतुरो - बुभुक्षातृपाघितस्तस्मिन् 'आवईइ य'त्ति आपदि सत्यां, आपच्च द्रव्यादिभेदेन चतुर्द्धा तत्र द्रव्यापत् प्रासुकद्रव्यालाभः क्षेत्रापत् कान्तारक्षेत्र पतितत्वं कालापद् दुर्भिक्षकालप्राप्तिः भावापद् ग्लानत्वमिति, 'संकिन्ने' त्ति सङ्कीर्णे स्वपरपक्षव्याकुलत्वे सति, 'संकिए'त्ति क्वचित्पाठस्तत्र च शङ्किते आधाकर्मादित्वेन शङ्कितभक्तादिविषये, निशीथपाठे तु 'तिंतणे' इत्यपि तत्र तिंतणत्वे सति, तच्चाहाराद्यलाभे सति सखेदं वचनं, 'सहसक्कारे' त्ति सहसाकारे - आकस्मिकक्रियायां यथा 'पुि अपासिऊणं छूढे पायंमि जं पुणो पासे । न य तरइ नियत्तेउं पायं सहसाकरणमेयं ||१||' 'भयप्पओसा य'त्ति भयात्-सिंहादिभयेन प्रतिसेवा स्यात्, तथा प्रद्वेषाच्च, प्रद्वेषश्च - क्रोधादिः, 'वीमंस'ति विमर्शात्- शिक्षकादिपरीक्षणादिति १० प्रतिसेवाः स्युरिति । 'आकंपइत्ता' गाहा (१०४*) आकंप्य - वैयावृत्याद्या वर्जितो गुरुः स्तोकं प्रायश्चित्तं मे दास्यतीति बुद्ध्या गुरुं वैयावृत्यादिना आवर्ज्य यदालोचनमसावालोचनादोषः, 'अणुमाणयित्त'ति अनुमान्य - अनुमानं कृत्वा लघुतरापराधनिवेदनेन मृदुदण्डादित्वमाचार्यस्याकलय्य यदालोचनमसौ तद्दोषः, 'जं दिडं'ति यदाचार्यादिना दृष्टमपराधजातं बादरं वा सूक्ष्मं वा, छन्नं लञ्जया, 'सद्दाउलयं' ति
1030
२५ श०
७ उद्देशः
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
शब्दाकुलं - बृहच्छब्दं यथा स्यादेवमालोचयति, अंगीतार्थान् श्रावयन्नित्यर्थः, 'बहुजन'त्ति बहवो जना आलोचना गुरवो यत्र तद् बहुजनं यथा स्यात् 'अव्वत्त'त्ति अव्यक्तः - अगीतार्थस्तस्मै गुरवे यदालोचनं तदप्यव्यक्तमिति उच्यते 'तस्पेवि 'त्ति यदपराधमा लोचयिष्यति शिष्यस्तमेव यो गुरुस्सेवते स तत्सेवी, नन्वेतावतो गुणा आलोचकस्य कथमन्त्रिष्यन्ते इति, उच्यते, जातिसम्पन्नोकृत्यं न कुर्यात्, कृतं च सम्यगालोचयति, कुलसम्पन्नोऽङ्गीकृतप्रायश्चित्तस्य कर्त्ता स्यात्, विनयसम्पन्नो वंदनादिक्रियाप्रयोक्ता स्यात्, ज्ञानसम्पन्नः कृत्याकृत्य विभागज्ञः, दर्शनसम्पन्नः प्रायश्चित्ताच्छुद्धि श्रद्धत्ते, चारित्र सम्पन्नः प्रायश्चित्तमङ्गीकुर्यात्, क्षान्तो गुरुभिरुपालम्भितो न कुप्यति, दान्तः अमायी अगोपयन् अपराधमालोचयति, 'आयारवं'ति आलोचितापराधानामवधारणावान् विवहारवं 'ति आगमश्रुतादिपञ्चविधव्यवहारवान् 'उब्वीलए'त्ति अपव्रीडकः, लज्जया अतिचारान् गोपायन्तं विलजी कृत्यं सम्यगालोचनाकारयिता 'पकुञ्चर'ति आलोचितेष्वपराधेषु प्रायश्चित्तदानतो विशुद्धिं कारयितुं समर्थः अपरिश्रावी (शिष्येणालोचितापराधानामन्यस्याकथयिता) 'निज्जावर 'ति निर्यापकः, असमर्थस्य प्रायश्चित्तस्य खण्डशः करणेन निर्वाहकः, 'अवायदसि'त्ति आलोचनाया अदाने पारलौकिकापायदर्शनशील इति ।। अथ सामाचारीमाह - 'दसविहा सामायारी'ति (मृ. ८०० ) ( *१०६ ) प्रतीता चेयं, नवरं आपृच्छा कार्ये प्रश्नः, प्रतिपृच्छा तु प्रानिषिद्धे कार्य एव, तथा छन्दना प्रारगृहीतेन भक्तादिना, निमन्त्रणं त्वगृहीतेन, उपसम्पच्च ज्ञानाद्यर्थमाचार्यान्तराश्रयणमिति । 'आलोयणारि हे 'ति आलोचनार्हं १ प्रतिक्रमणं - मिथ्यादुष्कृतं २ तदुभयं - आलोचनामिथ्यादुष्कृते ३ विवेक:- अशुद्धभक्तादित्यागः ४ व्युत्सर्गः ५ तपो निर्विकृतिकादि ६ छेदः - प्रव्रज्यापर्यायस्वीकरणं ७ मूलं - महाव्रतारोपणं ८ अनवस्थाप्यं - कृततपसो व्रतारोपणं ९ पाराञ्चिकं - लिङ्गादिभेदम् १० । 'चियत्तोवग़रण' ति ( मू. ८०२ )
२५ श०
७ उद्देशः
२८२ ॥
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
७उद्देश:
Maonline
श्रीभग
लक्षणोपेततया संयतस्यैव 'साइजणय'त्ति खदनता, परिभोजनमिति चूामुक्तं, जंवत्थाइ धरेइ तम्मिवि ममत्तं नन्थि, जइ कोइ लघुवृत्तौ । मग्गइ तस्स देइ'त्ति 'अप्पसद्देत्ति अल्पशब्दोराच्यादावसंयतजागरणभयात् 'झंझत्ति झंझा कोपात् विप्रकीर्णा वचोरचना, चूण्यां
तूक्तं 'झंझा अणत्थयबहुप्पलावित्तं' तुमंतुमो हाईः कोपः,'दव्वाभिग्गह'त्ति द्रव्याभिग्रहाश्च लेपकृतादिद्रव्यविषयाः, 'जहा उववाइए' अनेनेदं सूचितम्-खेत्तामिगहचरए कालाभि० भावाभिग्ग० 'ठाणाइए'त्ति स्थानं-कायोत्सर्गादिकमतिशयेन ददातिगच्छतीति स्थानातिदः 'अल्लीण'त्ति आईपल्लीनः संवृतः, एवं प्रालीनोऽपि 'जहा सोमिलुद्देसेसि अष्टादशशतस्य दशमोद्देशके, एतेन यत्सूचितं तत्ततो ज्ञेयं,'दसणविणएत्ति दर्शनविनयः सम्यग्दृष्टिषु शुश्रूषादिरूपः 'चरित्तविणएत्ति सामायिकादिचरित्राणां सम्यक्श्रद्धानकरणप्ररूपणानि 'लोगोवयार'त्ति लोकानामुपचारो-व्यवहारः पूजा वा तद्रूपो विनयः, शुश्रूषणा-सेवा सैव विनयः शुश्रूषणाविनयः 'अणच्चासायणाविणए'त्ति अतिशयेन आशातना अत्याशातना तनिषेधरूपो विनयोऽनत्याशातनाविनयः 'किरियाए अणचासायणाविणए'त्ति इह क्रियास्ति परलोकोऽस्ति आत्मा अस्ति मुक्तिरस्तीति प्ररूपणात्मिका गृह्यते 'संभोगस्स-अणञ्चासायणत्ति सम्भोगस्य-समानधार्मिकाणां मिथोभक्तादिदानग्रहणरूपस्यानत्याशातना-विपर्यासवत्करणपरिवर्जन 'वण्णसंजलणत्ति सद्भूतगुणवर्णनेन यशोदीपनं 'अकिरिए'त्ति कायिकादिक्रियाभिष्वङ्गवर्जितं 'निरुवकेस'त्ति स्वगतशोकाधुपक्लेशवियुक्तं 'अणण्हय'त्ति अनाश्रवकरं 'अच्छविकरे'त्ति क्षपिः-स्वपरयोरवशत्वं यत्तत्करणशीलं न स्यात् तदक्षपिकरं 'अभूताभिसंकणे'त्ति यतो भूतान्यभिशङ्कन्ते-बिभ्यति तस्माद्यदन्यत्तदभूताभिशङ्कनं 'आउत्तेति आगुप्तस्य साधोस्सम्बन्धि यत्तदा| गुप्तमेव 'उल्लंघणे यत्ति ऊर्ध्व लङ्घनं उल्लङ्घनं द्वारार्गलावरण्डिकादेः 'सविदियजोग'त्ति सर्वेषामिन्द्रियव्यापाराणां प्रयोग
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
२५० ७ उद्देशः
| इत्यर्थः, 'अब्भासवत्तियति अभ्यासो-गौरवस्य समीपं तत्र वत्ती. तद्भावोऽभ्यासवर्तित्व 'परच्छन्दाणुवत्तियति परस्य
आराध्यस्य छन्द:-अभिप्रायस्तस्यानुवर्ती तद्भावस्तत्वं 'कजहे'ति कार्यहेतोः ज्ञानादिनिमित्तं, भक्तादिदानमिति गम्यं, 'कय|पडिकइया' कृतप्रतिकृतता नाम विनयात् प्रसादिता गुरवः श्रुतं दास्यन्तीत्यभिप्रायेणाशनादिदानप्रयत्नः, 'अत्तगवेसणय'त्ति | आतॊ ग्लानस्तं गवेषयति भैषज्यादिना यः स आर्तगवेषणस्तद्भाव आर्तगवेषणता। ध्यानसूत्रे 'अमणुण्णसंपओगसंपउत्ते'त्ति | (सू. ८०३) अमनोज्ञः शब्दादिस्तस्य सम्प्रयोगो-योगस्तेन सम्प्रयुक्तः तस्यामनोज्ञशब्दादेवियोगस्मृतिसमन्वागतश्चापि स्यात् 'कंदणय'त्ति महता शब्देन विरवणं 'सोयण'त्ति दीनता 'तिप्पणय'त्ति तेपनता तिपः क्षरणार्थत्वादश्रुमोचनं 'परिदेवणय'त्ति परिदेवनता पुनः २ क्लिष्टभाषणता 'तेयाणुबंधि'त्ति स्तेयं-चौर्य तदनुबन्धवत् स्तेयानुबन्धि 'सारक्खणाणुबंधि'त्ति सर्वोपायैधनधान्यादिसंरक्षणं तदनुबन्धि संरक्षणानुबन्धि, 'उसण्णदोसे'त्ति प्रायोऽविरतत्वेन हिंसानृतादत्तादीनामन्यतमो दोषः, बहुदोसेत्ति | हिंसादिषु ४ बहुषु सर्वेष्वपि दोषः, 'आमरणंतदोसे'त्ति कालशौकरिकादेरिव या हिंसाप्रवृत्तिम॒तिं यावत् सैव दोषः आमर| णान्तदोपः 'चउप्पडोयारेति चतुर्यु भेद १ लक्षण २ आलम्बन ३ अनुप्रेक्षा ४ लक्षणेषु पदार्थेषु प्रत्यवतार:-समवतारो विचा| रणीयत्वेन यस्य तच्चतुष्प्रत्यवतारं, चतुर्विधशब्दस्यैव पर्यायोऽयं वाच्यः। (धर्म) ध्यानसूत्रे 'आणाविजए'त्ति आज्ञा जिनप्रवचनं | तस्या विचयो-निर्णयो यत्र तदाज्ञाविचयं, प्राकृतत्वाचाणाविजयेत्ति१,'अवायविजए'त्ति रागादिजन्या अपाया-अनर्थाः२'विवायत्ति विपाकः-कर्मफलं ३ संस्थानानि-लोकद्वीपसमुद्राद्याकृतयः 'पुहुत्तवियक्कसवियारे'त्ति पृथक्त्वेन एकद्रव्यमाश्रितानामुत्पादादिपर्यायाणां भेदेन वितर्को-विकल्पः पूर्वगतश्रुतालम्बनो नानानयानुसरणलक्षणो यत्र तत् पृथक्त्ववितर्क, तथा विचार:
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्तों
२५० ७ उद्देशः
अर्थाद् व्यञ्जने व्यञ्जनादर्थे मनःप्रभृतियोगानां चान्यस्मादन्यस्मिन् विचरणं सह विचारेण यत्तत् सविचारि१, एगत्तवियकत्ति एकत्वेन-अभेदेनोत्पादादिपर्यायाणामन्यतमैकपर्यायालम्बनतयेत्यर्थो वितर्कः-पूर्वगतश्रुताश्रयो व्यञ्जनरूपोऽर्थरूपो वा यस्य तदेकत्ववितर्क, तथा न विद्यते विचारोऽर्थव्यञ्जनयोरितरस्मादितरत्र तथा मनःप्रभृतीनां योगानामन्यस्मादन्यत्र यस्य तदविचारीति २] 'सुहुमकिरिए अणियहि'त्ति सूक्ष्मा क्रिया यत्र निरुद्धवाङ्मनोयोगत्वे सत्यर्द्धनिरुद्धकाययोगत्वात् तत् सूक्ष्मनियं, न निवर्तत | इत्यनिवर्ति वर्द्धमानपरिणामत्वाद् , एतच्च निर्वाणगमनकाले केवलिन एव स्यादिति ३ 'समुच्छिण्णकिरिए अप्पडिवाइ'त्ति | समुच्छिन्ना क्रिया-कायिक्यादिका शैलेशीकरणे निरुद्धयोगत्वेन यस्मिंस्तत्तथा अप्रतिपाति-अनुपरतस्वभावं ४ 'अव्वहे'त्ति देवाधुपसर्गजनितं भयं चलनं वा व्यथा तदभावोऽव्यथं १,'असम्मोहे'त्ति देवादिकृतमायाजनितस्य सूक्ष्मपदार्थविषयस्य च सम्मोहस्य मृढताया निषेधोऽसम्मोहः,२'विवेगेत्ति देहाद् आत्मनः आत्मनो वा सर्वसंयोगानां विवेचनं-पृथक्करणं विवेकः३'विउस्सग्गेत्ति व्युत्सर्गो-निःसङ्गता देहोपधित्यागः ४'अणंतवत्तियाणुप्पेहेत्ति भवसन्तानस्यानन्तवृत्तितानुचिंतनं १'विप्परिणामाणुप्पेह'त्ति वस्तूनां प्रतिक्षणं नानापरिणामगमनानुचिन्तनं २ 'असुभाणुप्पेह'त्ति संसाराशुभत्वानुचिन्तनं, अवायाणुप्पेह'त्ति अपायानांप्राणातिपातायाश्रवद्वारजानानामनुप्रेक्षा-अनुचिन्तनमपायानुप्रेक्षा ४ । उत्सर्गसूत्रे 'संसारविउस्स'त्ति (सू.८०४) नारका| युष्कादिहेतूनां मिथ्यादृष्टित्वादीनां त्यागः, 'कम्मविउस्स'त्ति ज्ञानावरणादिकर्मबन्धहेतूनां ज्ञानप्रत्यनीकत्वादीनां त्याग इति ॥२५ शते सप्तमः॥ 'पवए'त्ति (सू. ८०५) प्लवकः-उत्प्लवनकारी 'पवमाणे'त्ति प्लवमानः- उत्प्लुतिं कुर्वन् , 'अज्झवसाणनिव्वत्तिए'त्ति उत्प्लो
பாபா போ யாப்பமரம் பாபா
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभगव
२५० ८ उद्देशः
लघुवृत्ती
|तव्यं मयेत्येवरूपाध्यवसायनिर्वर्तितेन 'करणोवाएणं'त्ति उत्प्लवनलक्षणं यत् करणं-क्रिया सैव उपाय-स्थानान्तरप्राप्ती हेतुः करणोपायस्तेन 'सेयकाले'त्ति एष्यति काले, विहरतीति योगः, किं कृत्वेत्याह-'तं ठाणं'ति यत्र स्थाने स्थितः तत् स्थानं विप्रहाय-त्यक्त्वा प्लवनतः 'पुरिमति पुरोवर्ति स्थानमुपसम्पद्य-प्राप्य विहरतीति, एवमेव तेऽवि जीवत्ति,'तं भवंति मनुष्यादिभवं 'पुरिमति प्राप्तव्यं नारकभवमित्यर्थः, 'अज्झवसाणे'त्ति अध्यवसानं-जीवपरिणामो योगश्च-मनःप्रभृतिव्यापारस्ताभ्यां निर्वर्तितो यस्स तथा, तत्करणोपायेन मिथ्यात्वादिकर्मबन्धहेतुनेति ॥२५ शतेऽष्टमः॥ ॥एवं ९, १०, ११, १२ सङ्ख्याका उद्देशकाः॥ (सू. ८०६)
VVVVVYTVOTVOVTVTVVÝTVTVUVV900VIVOUSV " इति श्रीतपागच्छनायकश्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यश्रीसुमतिसाधुसूरिशिष्यश्रीहेमV विमलसूरिविजयराज्ये शतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्यश्रीदानशेखरगणिसमुद्धृतभगवतीलघुवृत्तौ पञ्चविंशतितमशतक
....... विवरणं सम्पूर्णम् ॥ AAAAAAAAAAAAAAAAAAA2A22AAQAAAAA 444 4 4 4
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६श०
श्रीभग लघुवृत्ती
अथ षड्विंशतितममारभ्यते-एकादशोदेशकमितषड्विंशतितमे शते प्रत्युद्देशद्वारनिरूपणाय स्थानगाथामाह-'जीवा यत्ति (*१०८) जीवाः प्रत्युद्देशक बन्धवक्तव्यतायाः स्थानं १ तथा लेश्या २ पाक्षिका ३ दृष्टयः ४ ज्ञानं ५ अज्ञानं ६ संज्ञा ७ वेदः ८ कपायाः ९ योगः १० उपयोगश्च ११ बन्धवक्तव्यतास्थानं एवमेकादश स्थानानि इति गाथार्थः॥ 'बंधीति (सू. ८१०) | बद्धवान् 'बंध'त्ति वर्तमाने बंधिस्सइति अनागते, बद्धवानित्येतत्पदलब्धाश्चत्वारो भङ्गाः, नबन्धीत्येतत्पदलभ्यास्त्विह न स्युः, अतीतकालेऽबन्धकस्य जीवस्थासम्भवात् , तत्र बद्धवान् बनाति भत्स्यति चेत्येष प्रथमोऽभव्यमाश्रित्य, बद्धवान् बध्नाति न भत्स्यतीति द्वितीयः प्राप्तव्यक्षपकत्वं भव्यविशेषमाश्रित्य, बद्धवान्न बनाति भंस्थतीत्येष तृतीयो मोहोपशमे वर्तमानं भव्यमाश्रित्य, ततः प्रतिपतितस्य तस्य पापकर्मणोऽवश्यं बद्धवान् बनाति न भंस्थतीति चतुर्थः क्षीणमोहमाश्रित्येति, लेश्याद्वारे-सलेश्यजीवस्य चत्वारोऽपि स्युः, यस्मात् शुक्ललेश्यस्य पापकर्मणोऽबन्धकत्वमप्यस्तीति, कृष्णलेश्यादिपञ्चकयुक्तस्य त्वाद्यमेव भङ्गद्वयं, तस्य हि वर्तमानकालिको मोहलक्षणपापकर्मण उपशमः क्षयो वा नास्तीति अन्त्यद्वयाभावः, द्वितीयस्तु तस्य सम्भवति, कृष्णादिलेश्यावत: कालान्तरे क्षपकत्वप्राप्तौ न भंस्यतीत्येतस्य सम्भवादिति, अलेश्योऽयोगिकेवली तस्य च चतुर्थ एव, लेश्याभावे बन्धकत्वाभावादिति। पाक्षिकद्वारे-कृष्णपाक्षिकस्याद्यमेव भङ्गद्वयं, वर्तमाने बन्धाभावस्य तस्याभावादिति, शुक्लपाक्षिकस्य तु चत्वारोऽपि, स हि बद्धवान् बन्नाति भन्त्स्यतीति प्रश्नसमयापेक्षया अनन्तरे भविष्यति समये १ तथा बद्धवान् वनातिन भन्स्यतिक्षपकत्व प्राप्तौ २ तथा बद्धवान् न बनाति उपशमे भन्स्यति च तत्प्रतिपाते ३ तथा बद्धवान् न बध्नाति न भन्स्यति च क्षपकत्वे इति ४ । अत आह'चउभंगो भाणियब्वोति ननु यदि कृष्णपाक्षिकस्य न भन्स्यतीत्यस्य सम्भवात् द्वितीयो भङ्गक इष्टस्तदा शुक्लपाक्षिकस्या
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
२६०० १ उद्देशः
लघुवृत्ती
बन्धकत्वस्यावश्यं सम्भवात् कथं प्रथमभङ्गक इति, अत्रोच्यते, पृच्छानन्तरे भविष्यत्कालेऽवन्धकत्वस्याभावाद् , उक्तं च वृद्धैरिह | 'बंधिस्सइ बीयभंगो जुञ्जइ जइ कण्हपक्खियाईणं । ता सुक्कपक्खियाणं पढमो भंगो कहं गेज्झो ? ॥१॥' उच्यते-पुच्छाणंतरकालं पइ पढमो सुक्कपक्खियाईणं । इयरेसिं अविसिटुं कालं पइ बीय भंगो'त्ति ॥१॥" दृष्टिद्वारे (सू . ८११) सम्यग्दृष्टेश्चत्वारोऽपि भङ्गाः | शुक्लपाक्षिकस्येव भावनीयाः, मिथ्यादृग् मिश्रदृष्टीनामाद्यो द्वावेत्र, वर्तमानकाले मोहस्य बन्धभावेनान्त्यद्वयाभावात् , अत आह'मिच्छेत्ति ज्ञानद्वारे-'केवलनाणीणं चरमभंगों'त्ति वर्तमाने एष्यकाले च बन्धाभावात् , 'अन्नाणीणं पढमबीय'ति अज्ञाने मोहस्य क्षयोपशमनाभावात् २ संज्ञाद्वारे 'पढमबीए'ति आहारादिसंज्ञोपयोगकाले क्षपकत्वोपशमकत्वाभावान , 'नो सण्णोवउताणं चत्तारित्ति नोसंझोपयुक्ता आहारादिषु गृद्धिवर्जिताः तेषु चत्वारोऽपि क्षपणोपशमसम्भवादिति । वेदद्वारे-सवेयगाणं पढमबीय'त्ति वेदोदये हि क्षपणोपशमौ न स्यातामित्याद्यद्वयं 'अवेयगाणं चत्तारि' इति वकीये वेदे उपशान्ते बनाति भन्स्यति च, मोहं यावत् सूक्ष्मसम्परायो न स्यात् , प्रतिपतितो वा भन्स्यति इति प्रथमः, तथा वेदे क्षीणे बनाति सूक्ष्मसम्परायावस्थायां च न भन्त्स्यति एवं द्वितीयः, तथोपशान्तवेदः सूक्ष्मसम्परायादौ न बध्नाति, प्रपतितस्तु भन्स्यतीति तृतीयः, तथा
क्षीणे वेदे सूक्ष्मसम्परायादिषु न बध्नाति, न चोत्तरकालं भन्त्स्यत्येवं चतुर्थः, बद्धवानि ते च सर्वत्र प्रतीतममेवेतिकृत्वा न प्रद-| पार्शितमिति, कषायद्वारे-'सकसाईणं चत्तारित्ति तत्राद्योऽभव्यस्य, प्राप्तव्यमोहक्षयस्य, तृतीयः उपशमकसूक्ष्मसम्पराय त्य, एवं
लोभकषायिणोऽपि वाच्यं 'कोहकसाईणं पढमबीय'त्ति इहामव्यस्य प्रथमो द्वितीयो भव्यविशेषस्य, तृतीयचतुर्थी विह न स्तः, वर्तमानेऽवन्धकत्वस्याभावात् 'अकसाईणं'ति 'बन्धी न बन्धइ बन्धिस्सइति उपशमकमाश्रित्य 'बंधी न बंधइ न बंधिस्सइ'त्ति |
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६१०
श्रीभग लघुवृत्ती
DAINIONLINADHIMNIDHAISHMISHOCHI
क्षपकमाश्रित्येति योगद्वारे 'सजोगिस्स चउभंगोत्ति अभव्यभव्योपशमकक्षपकाणां चत्वारोऽपि स्युः,'अजोगिस्स चरमोत्ति बध्यमानभन्स्यमानत्वयोस्तस्याभावादिति ॥ 'नेरइएणं' (सू. ८१२) इत्यादौ 'पढमबीय'ति नारकन्यादौ श्रेणीद्वयाभावात् प्रथमद्वितीयावेव, एवं सलेश्यादिपदविशेषितं नारकत्वं वाच्यं, एवमसुरकुमारादिपदमपि 'मणुस्स'त्ति या जीवस्य सामान्यस्य सलेश्यादिपदविशेषितस्य चतुर्भङ्गयादिवक्तव्यता सा तथैव निरवशेषा वाच्या, जीवमनुष्ययोः समानधर्मत्वादिति, तदेवं २५ दण्डकाः पापकर्माश्रित्योक्ताः, एवं (सू. ८१३) ज्ञानावरणीयमप्याश्रित्य २५ दण्डका वाच्याः, 'जीवाणं भंते !' इत्यादि समस्तं प्राग्वद् भावनीयं, पुनर्विशेषमाह-'नवरं ति पापकर्मदण्ड के जीवपदे मनुष्यपदे च यत् सकषायिपदं लोभकषायिपदं च तत्र सूक्ष्मसम्परायस्य मोहाबन्धकत्वे चत्वारोऽपि भङ्गा उक्ताः, इह त्वाद्यावेत्र वाच्यौ, अवीतरागस्य ज्ञानावरणीयबन्धकत्वादिति, एवं दर्शनावरणीयदण्डकाः, वेदनीयदण्डके प्रथमे भङ्गेऽभव्यो द्वितीये भव्यो यो निर्वास्थति, तृतीयो न सम्भवति, वेदनीयं अबद्ध्वा पुनस्तद्वन्धनस्थासम्भवात् , चतुर्थे त्वयोगी, 'सलेसेवि एवं चेव तइयविहूणा भंग'त्ति इह तृतीयस्याभावः प्रागुक्तयुक्त्या ज्ञेयः, चतुर्थः | पुनरिहाभ्युपेतोऽपि सम्यग्नावगम्यते, यतो बन्धी न बंधइ न बंधिस्सइ इत्येतदयोगिन एव सम्भवति, स च सलेश्यो न स्यात् , | केचित्पुनराहुः-अयोगिताप्रथमसमये घण्टालालान्यायेन परमशुक्ललेश्योऽस्तीति सलेश्यस्य चतुर्थभङ्गः सम्भवति, तत्त्वं बहुश्रुतगम्यमिति, कृष्णलेश्यादिपञ्चकेऽयोगित्वस्याभावादाद्यावेव, शुक्ललेश्ये जीवे सलेश्यभाविता भङ्गा वाच्याः, एतदेवाह-'सुक्कलेस्से'त्ति अलेश्यः शैलेशीगतः सिद्धश्च, तस्य च बद्धवान् न बध्नाति न भन्त्स्यतीत्येक एव, 'अलेस्ले ति चरमः 'कण्हपक्खिए पढम| बीए'त्ति कृष्णपाक्षिकस्यायोगित्वाभावात, 'सुक्कपक्खिए तइयविहण'त्ति शुक्लपाक्षिको यसादयोग्यपि स्यादतस्तृतीयविहीनाः
OINDHIOHINIDHI WIDANANOMINATIOHIM
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभम० लघुवृत्तौ
Do
शेषास्तस्य स्युः, ' एवं सम्मद्दिट्ठीस्सवि'त्ति तस्याप्ययोगित्वसम्भवेन बन्धासम्भवात्, मिध्यादृग्मिश्रदृष्ट्या योगित्वाभावेन वेदनीयाबन्धकत्वं नास्तीत्याद्यावेव स्यातां, अत एवाह - 'भिच्छद्दिट्ठी' त्यादि । ज्ञानिनः केवलिनश्चायोगित्वेऽन्तिमोऽस्ति आमिनिबोधिकादिष्वयोगित्वाभावे चरमो न, अत आह- 'नाणिस्से' ति एवं सर्वत्र यत्रायोगित्वं सम्भवति तत्र तृतीयविहीना यत्र तु तन्नास्ति तत्राद्यौ द्वावेवेति भाव्यं । आयुष्कर्मदण्डके (सू. ८१४) 'चउभंगो'ति तत्र प्रथमोऽभव्यस्य, द्वितीयो यश्वरमशरीरो भविष्यति तस्य तृतीयस्तूपशमकस्य, सह्यायुर्वद्धवान् पूर्वं, उपशमकाले न बनाति, तत्पतितस्तु मत्स्यति, चतुर्थस्तु क्षपकस्य, स ह्यायुर्न बद्धवान् न बध्नाति, न च मत्स्यतीति 'सले से' इह यावत्करणात् कृष्णालेश्यादिग्रहस्तत्र यो न निर्वास्यति तस्य प्रथमः यस्तु चरमशरीरतयोत्पत्स्यते तस्य द्वितीयः, अबन्धकाले तृतीयः, चरमशरीरस्य चतुर्थः एवमन्यत्रापि 'अलेसे चरमो' ति अलेश्यः शैलेशीगतः सिद्धश्च तस्य वर्त्तमानभविष्यत्कालयोरायुषोरवन्धकत्वाच्चरमो भङ्गः, कृष्णपाक्षिकस्य प्रथमः तृतीयश्च सम्भवति, तत्र प्रथमः प्रतीत एवं तृतीयस्त्वायुष्काबन्धकाले न बन्नात्येव, उत्तरकालं तु तद्भन्त्स्यतीत्येवं स्यात्, द्वितीयचतुर्थौ तु तस्य नाभ्युपगम्येते, कृष्णपाक्षिकत्वे सति सर्वथा तदर्भत्स्यमानताया अभाव इति विवक्षणात् शुक्लपाक्षिकस्य सम्यग्दृष्टेश्च चत्वारः, तत्र बद्धवान् प्राग् बध्नाति च बन्धकाले भंत्स्यति चाबन्धकालस्योपरि इत्येकः, बद्धवान् बध्नाति न भन्त्स्यति चरमशरीरत्वे इति द्वितीयः, तथा बद्धवान् न बध्नाति अबन्धकाले उपशमावस्थायां वा भंत्स्यति च पुनर्बन्धकाले पतितो वेति तृतीयः, चतुर्थस्तु क्षपकस्येति, मिथ्यादृष्टिस्तु द्वितीयभङ्गे न भन्त्स्यति चरमशरीरप्राप्तौ तृतीये न बन्नात्यबन्धकाले, चतुर्थे न वन्नाति अबन्धकाले न भन्त्स्यति चरमशरीरप्राप्ताविति, 'सम्मामिच्छे' ति सम्यग्मिथ्यादृष्टिरायुर्न बनाति, चरमशरीरत्वे कश्चिन्न भन्त्स्यति इति कृत्वाऽन्त्या वेवेति, ज्ञानिनां
GUCCIGJOC DOECOLOGPOLECOL
१२६ श० १ उद्देशः
॥ २८६॥
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
HDHINDHMANOHindi
लघुवृत्ता
चत्वारः प्राग्वद्भाव्याः, मनःपर्यायज्ञानिनो द्वितीयवर्जाः, तत्रासौ प्रागायुर्बद्धवान् इदानीं तु देवायुवनाति ततो मनुष्यायुभेन्त्स्यतीति प्रथमः बद्धवान् बध्नाति भत्स्यतीति सम्भवति, अवश्यं देवत्वे मनुष्यायुषो बन्धनादितिकृत्वा द्वितीयो नास्ति, तृतीय | उपशमकस्य, स हि न बध्नाति प्रतिपतितश्च भन्त्स्यति, क्षपकस्य चतुर्थः, केवलनाणे चरमो'त्ति केवली हि आयुर्न बध्नाति न च | भन्स्यति इतिकृत्वा, नोसंज्ञोपयुक्तस्य भङ्गत्रयं, द्वितीयवर्ज मनःपर्यववद् भाव्यं 'अवेदए'त्ति अवेदकोऽकपायी च क्षपक उपशमको
वा तयोश्च वर्तमानबन्धो नास्ति आयुषः, उपशमकश्च प्रतिपतितो भन्त्स्यति, क्षपकस्तु नैव भन्स्यतीतिकृत्वा तयोस्तृतीयचतुर्थों; |'सेसेसुति शेषपदेषु उक्तव्यतिरिक्तेषु अज्ञान १ मत्यज्ञानादि ३. संज्ञोपयुक्ताहारादिसंज्ञोपयुक्तसवेद १ स्त्रीवेदादि ३ सकषाय१. क्रोधादिकपाय ४ सयोगि १ मनोयोग्यादि ३ साकारोपयुक्तानाकारोपयुक्तलक्षणेषु चत्वार एवेति । नारकदण्डके 'चत्तारि भंग'त्ति तत्र नारक आयुर्वद्धवान् बनाति बन्धकाले भन्त्स्यति भवान्तरे इत्येकः १ प्राप्तव्यसिद्धिकस्य द्वितीयः, बन्धकालाभावं भाविबन्धकालं वाऽपेक्ष्य तृतीयः, बद्धपरभविकायुषोऽनन्तरं प्राप्तव्यचरमभवस्य चतुर्थः, एवं सर्वत्र, विशेषमाह-'नवरंति लेश्यापदे कृष्णलेश्येषु नारकेषु प्रथमतृतीयौ, तथाहि-कृष्णलेश्यो नारको बद्धवान् बध्नाति भन्स्यति चेति प्रथमः प्रतीत एव, द्विती-| | यस्तु नास्ति, यतः कृष्णलेश्यो नारकस्तिर्यसूत्पद्यते मनुष्येषु च चरमशरीरेषु, कृष्णलेश्यो हि पञ्चमनरकपृथ्व्यादिषु स्यात् , तत उद्त्तश्च न सिद्ध्यति, तदेवमसौ नारकस्तिर्यगाद्यायुर्बद्धा पुनर्भन्त्स्यति, अचरमशरीरत्वादिति, तथा कृष्णलेश्यानारक आयुकाबन्धकाले तन्न बध्नाति, बन्धकाले तु भन्त्स्यतीति तृतीयः, चतुर्थस्तु तस्य नास्ति, आयुरबन्धकत्वस्याभावादिति, तथा कृष्णपाक्षिकनारकस्य प्रथमः प्रतीत एव, द्वितीयो नास्ति, यतः कृष्णपाक्षिको नारक आयुर्वद्ध्वा न पुनर्भन्स्यतीत्येतनास्ति तस्य चर
Hunainamsonilmani
MHIDIHINDHININD MANHION:
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
मभवाभावात् तृतीयस्तु स्यात्, चतुर्थोऽपि नोक्तयुक्तरेवेति, 'सम्मामिच्छत्ते तइयचउत्थ' त्ति मिश्रदृष्टेरायुषो बन्धाभावात् । असुरकुमारदण्डके 'कण्हले से चत्तारि भंग'ति नारकदण्डके कृष्णलेश्यनारकस्य प्रथमतृतीयायुक्तावसुरकुमारस्य तु कृष्णलेश्यस्यापि चत्वार एव तस्य हि मनुष्यगत्यवाप्तौ सिद्धिसम्भवेन द्वितीयचतुर्थयोरपि भावादिति, पृथ्वीकायसूत्रे 'कण्हपक्खिए पढमतइयभंग' त्ति इह युक्तिः प्राग्वद्भाव्या, तेजोलेश्यापदे तृतीयो भङ्गः, कथं १, कश्चिद्देवस्तेजोलेश्यः पृथ्वीकायेषूत्नः, स पर्याप्तावस्थायां तेजोलेश्याद्धायां चापगतायामायुर्वभाति, तस्मात्तेजोलेश्यः पृथ्वीकाय आयुर्बद्धवान् देवत्वे न बध्नाति तेजोलेश्यावस्थायां भन्त्स्यति तस्यामपगतायामित्येवं तृतीयः, 'एवं आउकाइयवणस्सइकाइयाणवि 'त्ति उक्तन्यायेन कृष्णपाक्षिकेषु प्रथमतृतीयभङ्गी तेजोलेश्यायां च तृतीयभङ्गसम्भवः, 'तेउकाइए 'त्ति तेजस्कायिकवायुकायिकानां सर्वत्र, एकादशखपि स्थानकेष्वित्यर्थः, प्रथमतृतीयभङ्गौ स्यातां तत उद्वृत्तानामनन्तरं मनुष्येष्वनुत्पच्या सिद्धिगमनाभावेन द्वितीयचतुर्थासम्भवात् मनुष्येष्वनुत्पत्तिश्चैतेषां - सत्तममहिने रइया तेऊ वाऊ असंखनरतिरिया । मुत्तूण सेसजीवा उपअंति य नरभवंमि ॥ १ ॥” इति वचनादिति, 'बंदिए 'त्यादि, विकलेन्द्रियाणां सर्वत्र प्रथमतृतीयभङ्गौ, यतस्तत उद्वृत्तानामानन्तर्येण सत्यपि मानुषत्वे निर्वाणाभावस्तस्मादवश्यं पुनस्तेषामायुषो बन्ध इति, यदुक्तं विकलेन्द्रियाणां सर्वत्र प्रथमतृतीयभङ्गौ तदपवादमाह - नवरं सम्मत्ति सम्यक्त्वे ज्ञाने आभिनिबोधिके श्रुते च विकलेन्द्रियाणां तृतीय एव, यतस्सम्यक्त्वादीनि तेषां साखादनभावेनापर्याप्तकावस्थायामेव, तेषु चापगतेष्वायुषो बन्ध इत्यतः पूर्वभवे बद्धवन्तः सम्यक्त्वाद्यवस्थायां न बध्नन्ति तदनन्तरं च भन्त्स्यतीति तृतीयः, 'पंचेंदियतिरिक्खे'त्यादि, पञ्चेन्द्रियतिरक्षां कृष्णपाक्षिकपदे प्रथमतृतीयौ, कृष्णपाक्षिको हि आयुर्बद्ध्वाऽबद्ध्वा वा तदबन्धकोऽनन्तरमेव न स्यात्, तस्य
LOLOLOLOL:06JOG JOLJOEG
२६ श०
|१ उद्देशः
॥२८७॥
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० सिद्धिगमनायोग्यत्वादिति, 'सम्मामिच्छत्ते तइयचउत्थेत्ति मिश्रदृष्टेरायुषो बन्धाभावात् तृतीयचतुर्थावेव, भावितं चैतत्प्रालघुवृत्ती | गेव, 'सम्मत्ते'त्ति पञ्चेन्द्रियतिरश्चां सम्यक्त्वादिषु पञ्चसु द्वितीयवर्जा भङ्गाः स्युः, कथं, यदा सम्यग्दृष्टयादिः पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्
आयुर्वनाति तदा देवेष्वेव, स च पुनरपि भंस्यतीति न द्वितीयसम्भवः, प्रथमतृतीयौ तु प्रतीतातेव, चतुर्थः पुनरेवं-यदा मनुष्येषु | बद्धवायुरसौ सम्यक्त्वादि प्रतिपद्यते, अनन्तरं च प्राप्तव्यचरमभवस्तदेति, मणुस्साणं जहा जीवाणं ति, अथ विशेषमाह-'नवरं'ति | सम्यक्त्वसामान्य ज्ञानादिषु पञ्चसु पदेषु मनुया द्वितीयविहीनाः, भावना चेह पञ्चेन्द्रियतिर्यसूत्रवद् ज्ञेया ॥२६ शते प्रथमः॥
प्रथमोद्देशे जीवादिद्वारकादशप्रतिबद्धैर्नवमिः पापकर्मादिप्रकरणैर्जीवादीनि पञ्चविंशतिर्जीवस्थानानि उक्तानि, द्वितीयेऽपि तथैव | तानि चतुर्विंशतिः उच्यन्ते,'अणंतरोववन्नएणं'ति (सू.८१५) इहाद्यावेव भङ्गो, अनन्तरोत्पन्ननारकस्य मोहलक्षणपापकर्माबन्धकत्वासम्भवात् , तद्धि सूक्ष्मसम्परायादिषु स्यात् , तानि च तस्य न सन्ति, 'सव्वत्थति लेश्यादिपदेषु, एतेषु सामान्यनारकादीनां सम्भवन्त्यपि यानि पदान्यनन्तरोत्पन्ननारकादीनामपर्याप्तत्वेन न सन्ति तानि तेषां न प्रष्टव्यानि इति दर्शयन्नाह-'नवरं ति, तत्रच सम्यग्मिथ्यात्वाद्युक्तत्रयं यद्यपि नारकाणामस्ति तथाऽपीहानन्तरोत्पन्नतया तेषां तन्नास्तीति न प्रष्टव्यं, एवमुत्तरत्रापि, आ
युःकर्मदण्डके 'मणुस्साणं सव्वत्थ तइयचउत्थ'त्ति यतोऽनन्तरोत्पन्नो मनुष्यो नायुबध्नाति, भन्त्स्यति पुनः, चरमशरीरस्त्वसौ न नवनाति न भन्त्स्यतीति, 'कण्हपक्खिएसु तइओ'त्ति कृष्णपाक्षिकत्वेन भन्त्स्यतीत्येतस्य पदस्यासम्भवात् तृतीय एव, 'स
वेसिं नाणत्ताई ताई चेव'त्ति सर्वेषां नारकादिजीवानां यानि पापकर्मदण्डके उक्तानि नानात्वानि तान्येवायुदण्डकेऽपीति ॥ २६ शते द्वितीयः॥
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लघुवृत्ती
तृतीये परम्परोपपन्नका उच्यन्ते-'जहेव पढमो उद्देसउति (सू. ८१६) जीवनारकादिविषयः, केवलं तत्र जीवनारकादीनि २६ श० पञ्चविंशतिपदान्युक्तानि इह तु नारकादीनि चतुर्विंशतिरेव, एतदाह-'नेरइयादति नारकादयोऽत्र वाच्या इत्यर्थः, तहेव नव
IP३-४ उ. दण्डकसंगहिओ'त्ति पापकर्मज्ञानावरणादिप्रतिबद्धा ये. नव दण्डकाः प्रागुक्तास्तैः संगृहीतो-युक्तो य उद्देशकस्स तथा ॥ २६ शते तृतीयः॥
एवं चतुर्थादय एकादशान्ताः-नवरं 'अणंतरोगाढे'त्ति (सू. ८१७) उत्पत्तिसमयापेक्षया अनन्तरावगाढत्वमवसेयं, अन्यथा | अनन्तरोत्पन्नानन्तरावगाढयोनिर्विशेषता स्याद् , उक्ता चासौ जहेवाणंतरोववन्नएणमित्यादिना, एवं परम्परावगाढोऽपि, 'अ
गंतराहारएत्ति आहारकत्वप्रथमसमयवर्ती, परम्पराहारकस्त्वाहारकत्वस्य द्वितीयादिसमयवर्ती, 'अणंतरपजत्तए'त्ति पर्याप्त-- | कत्वप्रथमसमयवर्ती, स च पर्याप्तिसिद्धावपि तत उत्तरकालमेव पापकर्मादिबन्धलक्षणकार्यकारी स्यादित्येवमसावनन्तरोपपन्नकवद् व्यपदिश्यते-'एवं जहेवणंतरोववन्नएणं' तथा 'चरमेणं भंते नेरइए'ति इह चरमो यस्तं भवं न प्राप्स्यति, एवं जहेव'त्ति इह च यद्यप्यविशेषेणातिदेशः कृतः तथापि विशेषो ज्ञेयः, चरमोद्देशकः परम्परोपपत्रकोद्देशकवद्वाच्य इत्युक्तं, परम्परोदेशका प्रथमोद्देशकवत् , तत्र च मनुष्यपदे आयुष्कापेक्षया सामान्यतश्चत्वारो भङ्गाः प्रोक्ताः, तेषु च चरममनुष्यायुःकर्मबन्धमाश्रित्य चतुर्थ एव घटते, यतो यश्चरमोऽसावायुर्वद्धवान् न बनाति न च भन्स्यतीति, अन्यथा चरमत्वमेव न स्यात् इत्येवमन्यत्रापि विशेषो ज्ञेयः, अचरमो यस्तं भवं पुनः प्राप्स्यति, तत्राचरमोद्देशके 'नेरइया असुराई' इत्यादिगाथोक्तनारकादिपञ्चेन्द्रियतिर्य
२८८i गन्तेषु पदेषु पापकर्माश्रित्य आद्यौ द्वौ भङ्गो, मनुष्याणां तु चरमभगवर्जास्त्रयः, यतश्चतुर्थश्चरमस्येति, एतदेव दर्शयति-'अचर
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fa
minR ailwalan aslediumpinmunityumnimanity MAHD mmmmmunliminallheadlinmami antona ilam m ami
मे णं भंते ! मणूसे'त्ति 'वीससु पदेसु'त्ति तानि चैतानि-जीव १ सलेश्य २ शुक्ललेश्य ३ शुक्लपाक्षिक ४ सम्यग्दृष्टि ५.
२६ श. ज्ञानि ६ मतिज्ञानादिचतुष्टय १० नोसंज्ञोपयुक्ता ११ वेदक १२ सकषाय १३ लोभकषायि १४ सयोगि १५ मनोयोग्यादित्रय १८ साकारोपयुक्ता १९ नाकारोपयुक्त २० लक्षणानि, एतेषु च सामान्येन भङ्गकचतुष्कसम्भवेऽप्यचरमत्वात् मनुष्यपदे चतुर्थो नास्ति, चरमस्यैव तद्भावादिति, 'अलेस्से' इत्यादि, अलेश्यादयस्त्रयश्चरमा एव स्युरितिकृत्वेह न प्रष्टव्याः, ज्ञानावरणीयदण्डकोऽप्येवं; नवरं विशेषोऽयं-पापकर्मदण्डके सकषायिलोभकषायिषु आद्यास्त्रयो भङ्गा उक्ताः, इह त्वाद्यौ द्वावेव, न तृतीयः, यत |एते ज्ञानावरणीयमयद्ध्वा पुनर्बन्धका न स्युः, कपायिणां सदैव ज्ञानावरणबन्धकत्वात् , चतुर्थस्त्वचरमत्वादेव न स्यादिति, 'वेय-10 णिज्जे सव्वत्थवि पढमयीय'ति तृतीयचतुर्थयोरसम्भवाद्, एतयोहि प्रथमः प्रागुक्तयुक्तेर्न सम्भवति, द्वितीयस्तु अयोगित्व एव स्यादिति, आयुर्दण्ड के 'अचरमे णं भंते ! नेरइए'त्ति 'पढमतइयभंग'त्ति तत्र प्रथमः प्रतीत एव, द्वितीयस्त्वचरमत्वान्नास्ति, अचरमस्य द्यायुर्वन्धोऽवश्यं भविष्यति, अन्यथा अचरमत्वमेव न स्याद् , एवं न चतुर्थोऽपि, तृतीये तु न बनात्यायुः, तद्वन्धकाले पुनर्भन्स्यति, अचरमत्वादिति, शेषपदानां तु भावना पूर्वोक्तानुसारेण कर्त्तव्येति, 'बंधिसयंति प्रत्युद्देशकं बंधीतिशब्देनोपलक्षितं शतं बन्धिशतं ॥ षड्विंशं शतं वृत्तितः सम्पूर्णम् ॥
अथ सप्तविंशमारभ्यते-'जीवे णं'ति (सू. ८१८) ननु बन्धस्य करणस्य च को विशेषः ?, उच्यते, न कश्चित् , तर्हि किमिति भेदेनोपन्यासः, उच्यते, येयं जीवस्य कर्मबन्धक्रिया सा जीवकर्तृका, न त्वीश्वरादिकृतेत्यस्यार्थस्योपदर्शनार्थ, अथवा
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०लघुवृत्तौ
बन्धः सामान्यः करणं त्ववश्यं विपाकदायकत्वेन निष्पादनं निघत्तादिखरूपमिति, 'करिंसुयसयं'ति 'करिंसु' इत्यनेन शब्देन युक्तं शतं प्राकृतत्वात् 'करिंसुयसयं'ति ॥ सप्तविंशं शतं वृत्तितः सम्पूर्णम् ॥
अथाष्टाविंशं व्याख्यायते - 'कहिं समजिणिसुं' त्ति (सू. ८१९) कस्यां गतौ वर्त्तमानाः समर्जितवन्तो ? - गृहीतवन्तः, 'समायरिंसु'त्ति कस्यां समाचरितवन्तः पापकर्महेतुसमाचरणेन, तद्विपाकानुभवनेनेति वृद्धाः । 'सव्वेऽवि ताव तिरिक्खजोणिएस होज्ज' त्ति, इह तिर्यग्योनिभ्यः, अन्ये नारकादयस्तिर्यग्भ्य आगत्योत्पन्नाः कदाचिद्भवेयुस्ततस्ते सर्वेऽपि तिर्यग्योनिकेष्वभूवन्निति व्यपदिश्यते, अयमभिप्रायो- ये विवक्षितसमये नारकादयोऽभूवंस्तेऽल्पत्वेन सर्वेऽपि सिद्धिगमनेन तिर्यग्गतिप्रवेशेन च निर्लेपतयोद्वत्ताः, ततश्च तिर्यग्गतेरनन्तत्वेनानिर्लेपनीयत्वात् तत् उद्श्य तिर्यञ्चस्तत्स्थानेषु नारकादित्वेनोत्पन्नाः ततस्ते तिर्यग्गतौ नरकगत्यादिहेतुभूतं पापकर्म समर्जितवन्त इत्युच्यत इत्येकः, 'अहवा तिरिक्खजोणिएस नेरइएस होज 'त्ति विवक्षि तसमये ये मनुष्यदेवा अभूवंस्ते निर्लेपतया तथैवोद्वत्ताः तत्स्थानेषु च तिर्यग्ग्रारकेभ्य आगत्योत्पन्नास्ते चैवं व्यपदिश्यन्ते - तिर्यग्गैरयिकेष्वभवन् एते, ये च यत्राभूवंस्ते तत्रैव कर्मोपार्जितवन्त इत्यर्थादुच्यते इति द्वितीयः, 'अहवा तिरिक्खंजोगिएसु य मणुएसु य होज्ज' त्ति विवक्षितसमये ये नैरयिका देवास्ते तथैव निर्लेपतयोद्वत्तास्तत्स्थानेषु च तिर्यग्मनुष्येभ्य आगत्योत्पन्नास्ते चैवं व्यपदिश्यन्ते - तिर्यग्मनुष्येष्वभूवन्, तत्रैव कर्मोपार्जितवन्त इति सामर्थ्य गम्यमिति तृतीयः, तदेवमनया भावनयाऽष्टावेते भङ्गाः, तत्रैकस्तिर्यग्गत्यैव १ अन्ये तु तिर्यमैरयिकाभ्यां २ तिर्यग्मनुष्याभ्यां ३ तिर्यग्देवाभ्या ४ मिति -त्रयो द्विकसंयोगाः, तथा तिर्य
२८ श०
॥२८९ ॥
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
मनुष्यनारकै ५ स्तिर्यग्ग्रारकदेवै ६ स्तिर्यग्मनुष्यदेवै ७ रिति त्रयस्त्रिकसंयोगाः, एकस्तु चतुष्कसंयोग ८ इति, एवं सव्वत्थ'त्ति सलेश्यादिपदेषु ९ दण्डकाः स्युः प्रागुक्तपापकर्मादिभेदेनेति ॥ २८ शते प्रथमः ॥
'अणंतरोववण्णगाणं'ति (सू. ८२०) द्वितीयः, तत्र च 'अणंतरेसु जे परिहरियव्वा ते जहा बंधिसए तहा इहंपि त्ति अनन्तरोपपन्ननारकादिषु यानि सम्यग्मिथ्यात्वमनोयोगवाग्योगादीनि पदानि 'परिहरियव्व' त्ति असम्भवान्न प्रष्टव्यानि तानि यथा बन्धिशते तथेहापीति, ननु : प्रथमभङ्गे सर्वे तिर्यग्भ्य उत्पन्नाः कथं भवन्ति, आनतादिदेवानां तीर्थकरादिमनुष्यशेषाणां च तेभ्य आगतानामनुत्पत्तेः एवं द्वितीयादिमङ्गेष्वपि भाव्यं सत्यं, किन्तु बाहुल्यमाश्रित्यैते भङ्गा ग्राह्याः, इदं च वृद्धवचसा दर्शयिष्यामः, 'कम्मसमज्जिणणसयं' ति कर्मसमर्जनलक्षणार्थं वाच्यं शतं कर्मसमर्जनशतं । अष्टाविंशं शतं वृत्तितः सम्पूर्ण ॥
'समायं'ति (सू. ८२१) - समकं बहवो जीवाः, युगपदित्यर्थः, पडविंसु 'त्ति प्रस्थापितवन्तः - प्रथमतया वेदयितुमारब्धवन्तः, तथा समकमेव 'निडविंसु 'ति निष्ठापितवन्तो निष्ठां नीतवन्त इत्येकः, तथा समकं प्रस्थापितवन्तो 'विसमं' ति विषमं यथा स्यात्, विषमतयेत्यर्थः, निष्ठापितवन्त इति द्वितीयः एवमन्यौ द्वौ, 'अत्येगइया समाज्या' इत्यादि चतुर्भङ्गी, तत्र 'समाउय'त्ति समायुषः, उदयापेक्षया समकालायुष्कोदया इत्यर्थः, 'समोववण्णग'त्ति विवक्षितायुषः क्षये समकमेव भवान्तरे उत्पन्नाः समोपपन्नकाः, ये चेदृशास्ते समकमेव प्रस्थापितवन्तः समकमेव च निष्ठापितवन्तः नन्वायुः कर्मैवाश्रित्येवमुपपन्नं स्यात् नतु पापं कर्मेति, तद्धि नायुष्कोदयापेक्षं प्रस्थाप्यते निष्ठाप्यते वा नैवं, यतो भवापेक्षः कर्मणामुदयः क्षयश्चेष्यते, उक्तं च- "उदयक्खय
CJCICLOC
२८. श० २९ श०
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
HIGH-
श्रीभग लघुवृत्तौ
RRITONHAINISCHARIHANDINIDHIden WINNEmadAIRIDIHIRIDHIKICHAINA
खओवसमें"त्यादि, अत आह-'तत्थ णं जे ते समाउया समोववण्णया ते णं पावं कम्मं समायं पट्टविंसु समायं निविंसुतिप्रथमः, तथा 'तत्थ णं जे ते समाउया विसमोववण्णगति समकालायुष्कोदया विषमतया परभवे उत्पन्ना मरणकालवैषम्यात् 'तेसमायं पट्टविंसुत्ति आयुष्कविशेषोदयसम्पाद्यत्वात् पापकर्मवेदनविशेषस्य 'विसमाय'ति मरणकालवैषम्यात् पापकर्मवेदनविशेषस्य: विषमतया निष्ठासम्भवादिति द्वितीयः, तथा 'विसमाउया समोववण्णग'त्ति विषमकालायुष्कोदयाः समकालभवान्तरोत्पत्तयः। 'ते णं पावं कम्मं विसमाउयं पट्टविंसु समाउयं निविसुति तृतीयः, चतुर्थः सुज्ञान एव, इह चैतान् भङ्गान् प्राक्तनशतभङ्गांश्चाश्रित्य वृद्धैरुक्तम्-"पट्ठवणसये किहणु हु ? समाउउववण्णएसु चउभंगो। किह व समजिणणसए गमणिज्जा अत्थओ भंगा? ॥१॥ पट्ठवणसए भंगा पुच्छा भंगाणुलोमओ वच्चा।" यथा पृच्छामङ्गाः समकप्रस्थापनादयो न बध्यते तथेह समायुष्कादयोऽन्यत्रान्यथा व्याख्याता अपि व्याख्येया इत्यर्थः, 'कम्मसमजिणणसए बाहुल्लाओ समाजुजा इति ॥ २९ शते प्रथमः।।
'अनंतरोववण्णगाण'मिति (सू. ८२३) द्वितीयः, तत्र चान्तरोपपन्नका द्विधा, समाउयासमोववन्नत्ति अनन्तरोपपन्नानां सम एव आयुरुदयः स्यात् , तद्वैषम्येऽनन्तरोपपन्नत्वमेव न स्याद् ,आयुःप्रथमसमयवर्तित्वात्तेषां, समोववण्णगत्ति मरणानन्तरं परभवोत्पत्तिमाश्रित्य, ते च मरणकाले भूतपूर्वगत्याऽनन्तरोपपन्नका उच्यन्त इति 'समाउया विसमोववण्ण'ति विषमोपपन्नत्वमिहापि | मरणवैषम्यादिति, तृतीयचतुर्थों भङ्गावनन्तरोपपन्नेषु न सम्भवतोऽनन्तरोपपन्नत्वादेवेति द्वितीयः, एवं शेषा अपि, 'नवरं अणंतरोद्देसगाणं चउण्हवित्ति अनन्तरोपपन्नकानन्तरावगाढानन्तगहारकानन्तपर्याप्तकोद्देशकानां 'कम्मपट्ठवणसर्य'ति कर्मप्रस्था-
स्था | पनाद्यर्थवाच्यं शतं कर्मप्रस्थापनशतं । एकोनत्रिंशं शतं वृत्तितस्सम्पूर्णम् ।।
... ॥२९॥
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
३००
लघुवृत्ती
१ उद्देशः
अथ त्रिंशमारभ्यते-'समोसरण'त्ति (सू. ८२४) समवसरन्ति नानापरिणामा जीवाः कथञ्चित्तुल्यतयां येषु मतेषु तानि समवसरणानि, किरियावाइ'त्ति क्रिया कर्तारं विना न सम्भवति, सा चात्मसमवायिनीति ये वदन्ति ते क्रियावादिनः, ते चाशीत्यधिकशतं स्थानान्तरादवसेयाः, अन्ये त्वाहुः-क्रियैव प्रधाना, किं ज्ञानेन? एवमन्यत्रापि, 'अकिरियावाई ति अक्रियां-क्रियाया अभावं, नहि कस्यचिदप्यनवस्थितस्य पदार्थस्य क्रिया सम्भवति, तद्भावे चानवस्थितेरभावादिति, इदं ये वदन्ति तेऽक्रियावादिनः, | तथा चाहुरेके-"क्षणिकाः सर्वसंस्कारा, अस्थितानां कुतः क्रिया ?। भूतिर्येषां क्रिया सैव, कारकं सैव चोच्यत॥१॥" इत्यादि,अन्ये
वाहु:-अक्रियावादिनो ये ब्रुवते-किं क्रियया?,चित्तशुद्धिरेव कार्या, ते च बौद्धाः, अन्ये तु व्याख्यान्ति-अक्रियां-जीवादिः पदार्थों | नास्ति इत्यादिकां वदितुं शीलं येषां ते अक्रियावादिनः, ते चात्मादिपदार्थनास्तित्वप्रतिपत्तिलक्षणाश्चतुरशीतिविकल्पाः स्थानान्तरा|दवसेयाः, 'अन्नाणियवाई'त्ति अज्ञानिकवादिनः, ते चाज्ञानमेव श्रेयः असश्चिन्त्यकृतकर्मवन्धवैफल्यात् , तथा ज्ञानं न कस्यापि क्वचिदपि वस्तुन्यस्ति, प्रमाणानामसम्पूर्णवस्तुविषयत्वादिति येऽभ्युपगतवन्तः, ते सप्तषष्टिसङ्ख्याः स्थानान्तरादवसेयाः, 'वेणइयवाईत्ति बैनयिकवादिनः, विनयः एव वैनयिकं तदेव यैः स्वर्गादिहेतुतया वदन्ति इत्येवंशीलास्ते वैनयिकवादिनः, एते चानवधृतलिङ्गाचारशास्त्रविनयप्रतिपत्तिलक्षणा द्वात्रिंशद्विधाः स्थानान्तरादवसेयाः, अत्रार्थे "अस्थिति किरियवाई वयंति नस्थित्तिकिरियवाईओ। अन्नाणिय अन्नाणं वेणइया विणयवायंति ॥१॥" एते च सर्वेऽप्यन्यत्र यद्यपि मिथ्यादृष्टय उक्ताः तथापीहाद्याः सम्यग्दृष्टयो ग्राह्याः, सम्यस्थितवादिनामेव तेषां समाश्रयणादिति । 'जीवाणं'ति तत्र जीवाश्चतुर्विधा अपि तथा स्वभावात् 'अले|स्सा-णं'ति अलेश्याः अयोगिनः सिद्धाश्च, ते च क्रियावादिन एव, क्रियावादहेतुभूतयथावस्थितद्रव्यपर्यायरूपार्थपरिच्छेदयुक्त
दवसेयाका वदितंकिंक्रियाना कुतः किस भावे चार
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०० १ उद्देशः
श्रीभग
त्वाद् , इह च यानि सम्यग्दृष्टिस्थानानि अलेश्यत्वसम्यग्दर्शननोसंज्ञोपयुक्तत्वावेदत्वादीनि तानि नियमात् क्रियावादे क्षिप्यन्ते, लघुवृत्तौ
मिथ्यादृष्टि स्थानानि तु मिथ्यात्वाज्ञानादीनिशेषसमयसमवसरणत्रये,'सम्मामिच्छादिट्ठीणं'ति सम्यग्मिथ्यादृष्टयो हि साधारण| परिणामत्वात् नो आस्तिकाः नापि नास्तिकाः, किन्तु अज्ञानविनयवादिन एव स्युरिति । 'पुढ विकाइया णमित्यादौ नोकिरि
यावाईत्ति मिथ्यादृष्टित्वात् तेषां, अज्ञानिका अक्रियावादिनश्च ते स्युः, वादाभावेऽपि तद्वादयोग्यजीवपरिणामसद्भावाद्, बैन|यिकवादिनस्तु ते न स्युः, तथाविधपरिणामाभावादिति, पुढविकाइयाणं जं अत्थी' त्यादि, पृथ्वीकायिकानां यदस्ति सलेश्य
कृष्णनीलकापोततेजोलेश्याकृष्णपाक्षिकत्वादि तत्र सर्वत्रापि मध्यमं समवसरणद्वयं वाच्यमिति, 'एवं जाव चउरिदियाण'मि|त्यादि, ननु द्वीन्द्रियादीनां सास्वादनभावेन सम्यक्त्वं ज्ञानं चेष्यते तत्र क्रियावादित्वं युक्तं तत्स्वभावत्वात् इत्याशङ्कयाह-'सम्म-| त्तनाणेहिं' क्रियावादविनयवादौ हि विशिष्टतरे सम्यक्त्वादिपरिणामे स्यातां, न सास्वादनरूपे इति भावः। 'जं अत्थितं |भाणियव्वं'ति पञ्चेन्द्रियतिरश्चामलेश्याकषायित्वादि न प्रष्टव्यमसम्भवादिति भावः । जीवादिषु पञ्चविंशतिपदेषु यद्यत्र समत्रसरणमस्ति तत्तत्रोक्तम् , अथ तेष्वेवायुर्बन्धनिरूपणायाह-किरिए त्यादि,'मणुस्साउयं पकरेंति देवाउयंपि पकरेंति ति यदुक्तं
तत्र ये देवा नारका वा क्रियावादिनस्ते मनुष्यायुः प्रकुर्वन्ति, ये तु मनुष्याः पश्चन्द्रियतिर्यश्चो वा ते देवायुरिति, 'कण्हलेसा माणं भंते! जीवा' इत्यादौ 'मणुस्साउयं पकरेंति'त्ति यदुक्तं तन्नारकासुरकुमारादीनाश्रित्य ज्ञेयं, यतो ये सम्यग्दृष्टयो नराः
पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चश्च ते मनुष्यायुर्न बनन्त्येव, वैमानिकायुर्वन्धकत्वात्तेषामिति, अलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाइ'त्ति अ| लेश्याः सिद्धा अयोगिनश्च, ते चायुश्चतुष्कं न बध्नन्ति, सम्यग्दृष्टिपदे 'जहा अलेस'त्ति सर्वायूंषि न बनंतीत्यर्थः । नारकदण्डके
२९१॥
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
'किरियावाइयाणं' ति (सू. ८२५) यन्नैरयिकायुदेवायुश्च न प्रकुर्वन्ति क्रियावादिनारकांस्तन्नारकभवानुभावादेव, यच्च तिर्यगायुर्न प्रकुर्वन्ति तत् क्रियावादानुभावादिति ज्ञेयं, अक्रियावादादिसमवसरणत्रये तु नारकाणां सर्वपदेषु तिर्यङ्मनुष्यायुषी एव स्यातां, | सम्यग्मिथ्यात्वे तु विशेषोऽस्ति इति तमाह-'नवरं सम्मे'त्यादि, सम्यग्मिथ्यादृष्टिनारकाणां द्वे एवान्तिमे समवसरणे, अतस्तेषां चायुर्बन्धो नास्ति, गुणस्थानकस्वभावाद्, अतस्ते तयोर्न किञ्चिदप्यायुः प्रकुर्वन्ति, 'पुढ विकाए' इत्यादौ 'दुविहमाउयं' ति नरायुस्तिर्यगायुश्चेति, 'तेउलेस्साए न किंपि पकरेंति' अपर्याप्तकावस्थायामेव पृथ्वीकायिकानां तद्भावात् तद्विगम एव चायुषो बन्धादिति 'सम्मत्तनाणेसुण एक्कंपि आउयं पकरेंति' द्वीन्द्रियादीनां सम्यक्त्वज्ञानकालात्यय एवायुर्बन्धः स्याद्, अल्पत्वात् कालस्येति, नैकमप्यायुर्बध्नन्ति तयोस्ते इति, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकदण्डके 'कण्हले साणं'ति यदा पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चः सम्यग्दृष्टयः कृष्णलेश्या परिणताः स्युस्तदाऽऽयुकरेकमपि न बनंति, सम्यग्दृशां वैमानिकायुर्बन्धकत्वेन तेजोलेश्यादित्रय एव बन्धनादिति, 'तेउलेस्सा जहा सलेस्स'त्ति अनेन च क्रियावादिनो वैमानिकायुरेव इतरे तु त्रयश्चतुर्विधमप्यायुः प्रकुर्युरित्यलं, सलेश्यानामेवंविधस्वरूपतयोक्तत्वाद्, इह तु यदनभिमतं तन्निषेधनायाह- 'नवरं अकिरिया वाइ'त्ति, शेषं तु प्रतीतार्थत्वान्न व्याख्यातमिति || त्रिंशत्तमशते प्रथमः ॥
एवं द्वितीयादय एकादशान्ता उद्देशका व्याख्येयाः, नवरं द्वितीयोदेशके 'इमं सलेसेणं'ति (सू. ८२६) सलेश्यभव्यत्वस्येदं लक्षणं-क्रियावादी शुक्लपाक्षिकः सम्यग्मिथ्यादृष्टिश्च भव्य एव स्यात्, नाभव्यः, शेषास्तु भव्या अभव्याश्चेति, अलेश्यसम्यग्द| ष्टिज्ञान्यवेदाकषाय्य योगिनां भव्यत्वं प्रतीतमेवेति नोक्तमिति, तृतीयोदेशके तु 'तियदंडगसंगहिओ' इति, इह दण्डकत्रयं
३० श०
१-२ उ.
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्तौ
नैरयिकादिपदेषु क्रियावाद्यादिप्ररूपणादण्डकः १ आयुर्वन्धदण्डकः २. भव्याभव्यदण्डक ३ श्चेति, एकादशोद्देशके तु 'अलेस्सो 'केवली अजोगी य हवइ'त्ति, अचरमाणामलेश्यत्वादीनामसम्भवादिति ।। त्रिंशत्तमशतं वृत्तितस्सम्पूर्णम् ॥
Marn snilone snilim punam p
।
i pHMISHADINNIMHINDIMI MHINDIHIROHINIDHIPAHINIDHA
अथ चतुष्टयसाधाचतुर्युग्मवतव्यतारूपमष्टाविंशत्युद्देशकयुक्तमेकत्रिंशं शतं व्याख्यायते, तदादिमूत्रम्-'रायगिहे'त्यादि, 'खुड्डगजुम्मत्ति (सू. ८२९) युग्मानि-वक्ष्यमाणराशिविशेषाः ते च महान्तोऽपि सन्त्यतः क्षुल्लशब्दविशेषिताः, तत्र चत्वारोऽष्टौ द्वादशेति सङ्ख्यावान् राशिः क्षुल्लककृतयुग्मोऽभिधीयते, एवं त्रिसप्तैकादशादिको राशिः क्षुल्लकः व्योजः, द्विषट्प्रभृतिका क्षुल्लकद्वापरः, एकपश्चप्रभृतिकः कल्योज इति, 'जहा वकंतीए'त्ति प्रज्ञापनाषष्ठपदे, अर्थतश्चैवं तत्-पश्चेन्द्रियतिर्यग्भ्यो गर्भजमनुष्येभ्यश्च नारका उत्पद्यन्ते इति, विशेषस्तु 'अस्सण्णी खलु पढम'मिति गाथाभ्यां ज्ञेयः, 'अज्झवसाणे'त्ति 'अज्झवसाणनिव्वत्तिएणं करणोवाएणं'ति सूचितं ॥ ३१ शते प्रथमः॥ -द्वितीयस्तुं कृष्णलेश्याश्रयः (सू. ८३०) सा च पञ्चमीषष्ठीसप्तमीष्वेव पृथ्वीषु स्यात् इतिकृत्वा सामान्यदण्डकंत्रयं चात्र | स्यादिति, 'उववाओ जहा वक्कंतीए धूमप्पभपुढविनेरइयाणं'ति इह कृष्णलेश्या प्रक्रान्ता, सा च धूमप्रभायां स्यात् इति तत्र ये जीवा उत्पद्यन्ते तेषामेवोत्पादो वाच्यः, ते चासंज्ञिसरीसृपपक्षिसिंहवर्जा इति । (सू. ८३१) तृतीयस्तु नीललेश्याश्रयः, |सा च तृतीयाचतुर्थीपञ्चमीष्वेव पृथ्वीषु च स्यादितिकृत्वा सामान्यदण्डकस्तदण्डकत्रयं चात्र स्यादिति, "उववाओ जो वालप्पभाए'त्ति इह नीललेश्या प्रक्रान्ता, सा च वालुकाप्रभायां स्यादिति तंत्र ये जीवा उत्पद्यन्ते तेषामुत्पादो वाच्यः, ते चासंज्ञिस
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग०
रीसृपवर्जा इति, 'परिमाणं जाणियव्वं ति चतुरष्टद्वादशंप्रभृतिषुल्लककृतयुग्मादिस्वरूपं ज्ञातव्यं, चतुर्थस्तु कापोतलेश्याश्रयः, सा च प्रथमाद्वितीयातृतीयावेव पृथ्वीष्वेव स्यादितिकृत्वा सामान्यदण्डका इति रत्नप्रभावदुत्पादो वाच्यः, शेषं सूत्रसिद्धम् ॥एकत्रिंशं शतं वृत्तितस्सम्पूर्णम् ।।
M mym
| एकत्रिंशे शते नारकोत्पादः द्वात्रिंशे शते तेषामुद्वर्तनोच्यते' इत्यष्टाविंशतिउद्देशकसम्बद्धमिदं व्याख्यायते, तदादिसूत्रं 'खडागेत्ति (सू. ८४२) 'उव्वदृणा जहा वकंतीए'त्ति, सा चैवमर्थतः 'नरगाओ उव्वद्दा गम्भयपजत्तसंखजीवोसुत्ति इति ॥द्वात्रिंशं शतं वृत्तितः सम्पूर्णम् ॥
-1000अथैकेन्द्रियप्ररूपणपरं त्रयस्त्रिंशं शतं द्वादशअन्तरशतयुक्तं व्याख्यायते, तदादिसूत्रम्-'कइविहा णं'ति (सू. ८४३) 'चोइस कम्मपयडीओ चि तत्राष्टौ ज्ञानावरणादिकाः, तदन्याः षट् तद्विशेषभूताः 'सोइंदियवज्झं'तिश्रोत्रेन्द्रियं वध्यं-हननीयं यस्य तत्तथा, मतिज्ञानावरणविशेष इत्यर्थः, एवमन्यान्यपि, स्पर्शनेन्द्रियवध्यं तु तेषां नास्ति, तद्भावे एकेन्द्रियत्वहानिप्रसङ्गादिति, 'इत्थिवेयवझं'ति यदुदयात् स्त्रीवेदं न लभते तत् स्त्रीवेदवध्यं, एवं पुवेदवध्यमपि, नपुंसकवेदवध्यं तु तेषां नास्ति, नपुंसक| वेदवर्त्तित्वादिति, शेषं सूत्रसिद्धं, 'नवरं एवं दुपएणं भेएणं'ति अनन्तरोपपन्नकानामेकेन्द्रियाणां पर्याप्तकापर्याप्तकभेदयोरभावेन चतुर्विधभेदस्यासम्मवात् द्विपदेन भेदेनेत्युक्तं, तथा 'चरिमअचरिमउद्देसवजति अभवसिद्धिकानामचरमत्वेन चरिम
Harmanmummingmandimahanummilimhindilli Intestinine
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ उद्देशः
श्रीभग
विभागो नास्तीतिकृत्वेति ॥ त्रयस्त्रिंशं शतं वृत्तितः सम्पूर्णम् ॥ लघुवृत्तौ ।
. त्रयस्त्रिंशे शते एकेन्द्रिया उक्ताः, चतुस्त्रिंशे शते च भङ्गयन्तरेण तानाह, तत्सम्बद्धस्यास्यावान्तरद्वादशशतोपेतस्पेदमादिसूत्रं, | 'कइविहे त्यादि (सू. ८५०) इदं च लोकनाडी प्रस्तार्य भाव्यं, 'एगसमइएण वत्ति एकः समयो यत्रास्त्यसावेकसामयिकस्तेन |'विग्गहेणं'त्ति विग्रहेण, विग्रहो-चक्र, गतौ च तस्य सम्भवाद् गतिरेव विग्रहस्तेन, तत्र 'उज्जुयआययाए'त्ति यदा मरणस्थाना|पेक्षयोत्पत्तिस्थानं समश्रेण्यां स्यात् तदा ऋज्वायता श्रेणिः स्यात् , तया च गच्छत एकसामयिकी गतिः स्यात् , अत 'एगसमइएण'मित्युच्यते, यदा तु मृतिस्थानादुत्पत्तिस्थानमेकप्रतरे विश्रेण्यां वर्त्तते तदा एकतो वक्रा श्रेणिः स्यात् , समयद्वयेन चोत्पत्तिस्थानप्राप्तिः स्यादित्यत उच्यते-'दुहओवंकाए'त्यादि, एवं आउक्काइएसेवि चत्तारि आलावगा' इत्येतस्य विवरणं, 'सुहुमेहि न्ति बादरतेजाकायिकसूत्रे रत्नप्रभाप्रक्रमेऽपि यदुक्तं 'जे भविए मणुस्सखेत्त'त्ति तद् बादरतेजसामन्यत्रोत्पादासम्भवादिति, वीसंसु ठाणेसु'त्ति पृथ्व्यादयः पञ्च सूक्ष्मबादरभेदात् द्विधेति दश, तेच प्रत्येकमपर्याप्तकपर्याप्तकभेदाद्विंशतिरिति, इह चैकैकस्मिन् जीवस्थाने विंशतिर्गमाः स्युः, तदेवं पूर्वातगमानां चत्वारि शतानि, एवं पश्चिमान्तगमानामपि, ततश्चैवं रत्नप्रभाप्रकरणे सर्वाणि पोडश शतानि गमानामिति, शर्कराप्रभाप्रकरणे बादरतेजस्कायिकसूत्रे 'दुसमइएण वत्ति इह शर्कराप्रभापूर्वचरमान्तान् मनुष्यक्षेत्रे उत्पद्यमानस्य समश्रेणी नास्ति इत्येगसमइएणमितीह नोक्तं 'दुसमइएण'मित्यादि तु एकस्य वक्रस्य द्वयोर्वा सम्भवादुक्तमिति, अथ सामान्येनाधःक्षेत्रमूर्ध्वक्षेत्रं चाश्रित्याह-'अपजत्तसुहुमति (सू. ८५१) 'अहेलोयखेत्तनालिए'त्ति अधोलोकक्षेत्रे या
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
त्रसनाडी सा अधोलोकत्रसनाडी तस्याः, एवमूर्ध्वलोकत्रसनाढ्यपि, 'तिसमइएण वत्ति अधोलोकक्षेत्रनाड्या वहिः पूर्वादिदिशि मृत्वा एकेन नाडीमध्ये प्रविष्टो द्वितीये समये ऊर्ध्वं गतः तत एकप्रतरे पूर्वस्यां पश्चिमायां वा यदोत्पत्तिः स्यात् तदाऽनुश्रेण्यां गत्वा तृतीयसमये उत्पद्यत इति, 'चउसमइएण वत्ति यदा नाड्या बहिर्वायव्यादिविदिशि मृतः तदैकेन समयेन पश्चिमायामुत्तरस्यां वा गतो, द्वितीयेन नाड्यां प्रविष्टः, तृतीये ऊर्ध्वं गतः, चतुर्थे त्वनुश्रेण्यां गत्वा पूर्वादिदिश्युत्पद्यते, इदं च प्रायोवृत्तिमङ्गीकृत्योक्तं, अन्यथा पञ्चसामायिक्यपि गतिः सम्भवति, यदा अधोलोककोणादूर्ध्वलोककोण एवोत्पत्तव्यं स्यादिति, अत्र गाथाः स्युः, "सुत्ते चउसमयाओ नत्थि गईए परा विनिद्दिट्ठा | जुजइ य पंचसमया जीवस्स इमा गई लोए ||१||" जो तमतमविदिसाए समोहओ बंभलोय विदिसीए । उववञ्जए गईए सो णियमा पंचसमयाए || २ || उज्जुयाए एगवंका दुहओवंका गई विणिद्दिट्ठा । जुजई य तिचउवंकावि नाम चउपंचसमयाए || ३ || उववायाभावाओ न पंचसमयाऽहवा न संतावि । भणिया जह चउसमया मह
बंधा न संतावि || ४ || ति 'अपज्जत्तबायर तेउकाइया णं' ति 'दुसमइएण वा तिसमइएण वा विग्गहे णं उववज्जेज्ज' ति अस्येयं भावना - समयक्षेत्रादसावेकेन समयेनोर्ध्वं गतो, द्वितीयेन तु नाड्या बहिर्दिग्व्यवस्थितमुत्पत्तिस्थानमिति तथा समयक्षेत्रादेकेनोर्ध्वं याति, द्वितीयेन तु नाड्या बहिः पूर्वादिदिशि तृतीयेन तु विदिग्व्यवस्थितमुत्पत्तिस्थानमिति, अथ लोक़चरमान्तमाश्रि| त्याह- 'अपज्जत्तसुहुम पुढविकाइए णं भंते! लोगस्स'त्ति इह च लोकचरमान्ते वादराः पृथ्वीकायापूकायतेजोवनस्पतयो न सन्ति, सूक्ष्मास्तु पञ्चापि सन्ति, बादरा वायुकायाश्चेति पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्वादश स्थानान्यनुसर्त्तव्यानि, इह च लोकस्य पूर्वचस्मान्तात् पूर्वचरमान्ते उत्पद्यमानस्यैकसमयादिका चतुःसमयान्ता गतिः सम्भवति, अनुश्रेणिविश्रेणिसम्भवात्, पूर्वचरमान्तात्
३४ श० १ उद्देशः
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
श्रीभग० लघुवृत्ती
tandan nonNDHANADD
पुनर्दक्षिणचरमान्ते उत्पद्यमानस्य द्वयादिसामयिक्थेव गतिरनुश्रेणेरभावाद्, एवमन्यत्रापि विश्रेणिगमनमिति, एवमुत्पादमाश्रित्यैकेन्द्रियप्ररूपणा कृता, अथ तेषामेव स्थानादि दर्शयन्नाह-'कहिणं'ति यत्रास्ते बादरपृथ्वीकायस्तेन, स्वस्थानमाश्रित्येत्यर्थः, 'जहा ठाणपदे'त्ति यथा प्रज्ञापनाया द्वितीयं पदं, तच्चैवं 'तंजहा-रयणप्पभाए सक्करप्पभाए वालुयप्पभाए' इत्यादि, 'एगविह'त्ति एकप्रकार एवं प्रकृतस्वस्थानादिविचारमधिकृत्योच्यते 'अविसेसमणाणत्त'न्ति अविशेषा-विशेषरहिताः, यथा पर्याप्तकास्तथेतरेऽपि, अनानात्वा-नानात्वरहिताः, येष्वेवाधारभृताकाशप्रदेशेष्वेके तेष्वेवेतरेऽपीत्यर्थः, 'सव्वलोयपरियावन्नति उपपातसमुद्घातस्वस्थानः सर्वलोके वर्तन्ते इति भावना, तत्रोपपात उपपाताभिमुख्यं, समुद्घात इह मारणान्तिकादिः, स्वस्थानं तु यत्र ते आसते, | समुद्घातसूत्रे 'वेउव्वियसमुग्घाए'त्ति यदुक्तं तद्वायुकायानाश्रित्येति, एकेन्द्रियानेव भङ्गयन्तरेण दर्शयन्नाह-'तुल्लट्ठिइत्ति तुल्यस्थितिकाः, समानायुष्का इत्यर्थः, 'तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरेंति'त्ति अन्योऽन्यापेक्षया तुल्येन विशेषेणासङ्ख्येयभागादिनाऽधिकं प्राकालबद्धकर्मापेक्षया समधिकं कर्म-ज्ञानावरणादि प्रकुर्वन्ति-बन्नन्ति १, तथा तुल्यस्थितयो 'वेमायविसेसाहियं ति विमात्र:-अन्योऽन्यापेक्षया विषमपरिणामः कस्याप्यसङ्ख्येयभागरूपो यो विशेषस्तेनाधिकं प्राकालबद्धकर्मापेक्षया यत्ततथा २, तथा 'वेमायद्विइ'त्ति विमात्रा-विषममात्रा स्थितिः-आयुर्येषां ते विमात्रस्थितयो, विषमायुष इत्यर्थः३, एवं चतुर्थोऽपि ४, समाउया समोवन्नग'त्ति समस्थितयः समकमेवोन्पन्ना इत्यर्थः, एते च तुल्यस्थितयः समोत्पन्नत्वेन मिथः सदृग्योगत्वात् समानमेव कर्म कुर्युः, ते च प्राकर्मापेक्षया समं वा हीनं वाऽधिकं वा कर्म कुर्युः, यद्यधिकं तदा विशेषाधिकमपि, तच्च मिथस्तुल्यविशेषाधिकं, नतु विशेषाधिकमेवेत्यत उच्यते तुल्यविशेषाधिकमिति १, तथा ये समायुषो विषमोपपन्नकास्ते तुल्यस्थितयो विषमो
I TORIEODAHIDIH
H॥२९४॥
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग लपवत
१-२ उ.
पपन्नत्वेन च योगवैषम्याद्विमात्र विशेषाधिकं कर्म कुर्युः २ तथा ये विषमायुषः समोपपत्रकास्ते विमात्रस्थितयः, समोपपन्नत्वेन समानयोगत्वात् तुल्यविशेषाधिकं कर्म कुर्युः ३ तथा ये विषमायुषो विपमोपपन्नकास्ते विमात्रस्थितयो विषमोपपन्नत्वाच्च योगवैषम्येण विषममात्र विशेषाधिकं कर्म कर्तुः ४ ॥३४ शते प्रथमः॥ __ 'दुपओ भेदो'त्ति (सू. ८५२) अनन्तरोपपत्तिकैकेन्द्रियाधिकारेऽनन्तरोपपन्नानां च पर्याप्तकत्वाभावादपर्याप्तकानां सूक्ष्मा बादराश्चेति द्विपदो भेदः, 'उववाएण सव्वलोए, समुग्घाएणं सव्वलोए'त्ति, कथं ?, उपपातेन उपपाताभिमुख्येनापान्तरालगतिवृत्त्येति भावः, समुद्घातेन मारणान्तिकेनेति, ते हि ताभ्यामतिबहुत्वात् सर्वलोकं व्याप्य वर्तन्ते, इह चैवंभूतायाः स्थापनायाः भावना कार्या, [10] अत्र च प्रथमवक्रं यदेवैके संहरन्ति तदैव तद्वक्रदेशमन्ये पूरयन्ति, एवं द्वितीयवक्रसंहरणेऽपि, अबकोत्पत्तावपि प्रवाहतो भावनीयं, अनन्तरोपपन्नकत्वं चेह भाविभवापेक्षं ग्राह्यं, अपान्तराले तस्य साक्षादभावात् , मारणान्तिकसमुद्घातश्च प्राक्तनभवापेक्षया, अनन्तरोपपन्नकावस्थायां तस्यासम्भवादिति, सठाणेणं लोगस्स असंखेज'त्ति रत्नप्रभादिपृथ्वीनां विमानानां च लोकस्यासङ्ख्येयभागवर्त्तित्वात् , पृथ्व्यादीनां च पृथ्वीकायानां स्वस्थानत्वादिति, 'सठाणाई सव्वेसिं जहा ठाणपदे तेसिं पजत्तगाणं बायराणं'ति इह तेषामिति पृथ्वीकायानां अट्ठसु पुढवीसु तंजहा स्यणप्पभाए'त्ति, बादरापकायानां तु 'सत्तसु घणोदहीसु'इत्यादि, बांदरतेजस्कायिकानां तु 'अन्तोमणुस्सखेत्ते'इत्यादि, बादरवायुकायिकानां पुनः 'सत्तसु घणवायवलएसु' इति, बादरवनस्पतीनां तु 'सत्तसु घणोदहीसु'इत्यादि, उववायसमुग्घायसठाणाई जहा तेसिं चेव अपजत्तगाणं बायराणं'ति इह 'तेसिं चेव'त्ति पृथ्वीकायादीनां, तानि चैवम्-जत्थेव बोयरपुढवीकाइयाणं पजत्ताणं ठाणा तत्थेव बादरपुढ
mmmmunimimarumngimemurginal anil nanmissimulimamaelimmunity/mealsimanmiyn HITAMADHANAADMINIORIANDAR NAMDialmanARITAMARHIMAndMinema
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
लघुवृत्ती
termy
பரி hti பாய ராமாயப மாதராய MINEயா பாதர்
| विकाइयाणमपजत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, उववायेणं सव्वलोए समुग्याएणं सव्वलोए सठाणेणं लोगस्स असंखिजइभागे इत्यादि, समु-1
द्घातसूत्रे 'दोणि समुग्घाय'त्ति अनन्तरोत्पन्नत्वे मारणान्तिकादिसमुद्घातानामसम्भवादिति, अणंतरोववण्णगएगिदियाणं भंते! किं तुल्लट्ठिइए'त्ति (सू . ८५२) इत्यादौ 'जे ते समाउया समोववण्णगा ते णं तुल्लठिइया तुल्लविसेसाहिया कम्म प्रकरेंति'त्ति, ये समायुषोऽनन्तरोपपन्नकत्वपर्यायमात्रस्थितिकाः तत्परतः परम्परोपपन्नकव्यपदेशा समोपपत्रकाः एकत्रैव समये उत्पत्तिस्थान प्राप्तास्ते तुल्यस्थितयः, समोपपन्नकत्वेन समयोगत्वात् तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति, 'जे ते समाउया विसमोवव| ण्णगा ते णं तुल्लठिइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति'त्ति, ये तु समायुपस्तथैव विषमोपपन्नका विग्रहगत्या समयादिभेदेनोत्पत्तिस्थान प्राप्तास्ते तुल्यस्थितयः आयुष्कोदयवैषम्येणोत्पत्तिकालस्थानप्राप्तिवैषम्यादिग्रहेऽपि च बन्धकत्वाद्विमात्र विशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति, विषमस्थितिकसम्बन्धि त्वंतिमभङ्गद्वयमनन्तरोत्पन्नकानां न सम्भवत्यनन्तरोत्पन्नत्वे विषमस्थितेरभावाद् , एतच्च गमनि| कामात्रमेवेति, शेष सूत्रसिद्धं, नवरं 'सेढिसयंति ऋज्वायतादिप्रधानं श्रेणीशतमिति ॥चतुस्त्रिंशं शतं वृत्तितःसम्पूर्णम् ।।
चतुस्त्रिंशे शते एकेन्द्रियाः श्रेणीप्रक्रमेण प्रायः प्रोक्ताः, पश्चत्रिंशे तु त एवोच्यन्ते राशिप्रक्रमेण, इत्येवंसम्बद्धस्यास्य द्वादशावान्तरशतस्येदमादिसूत्रम् , 'कइ णं भंते !' इत्यादि (सू. ८५५) इह युग्मशब्देन राशिविशेषा उच्यन्ते, ते च क्षुल्लका अपि स्युः यथा प्रागुक्ताः, अतस्तद्व्यवच्छेदार्थ विशेषणमुच्यते, महान्ति च तानि युग्मानि च महायुग्मानि 'कडजुम्मकडजुम्म'त्ति यो राशिः सामयिकेन चतुष्कापहारेणापहियमाणश्चतुःपर्यवसितः स्यात् अपहारसमया अपि चतुष्कापहारेण चतुःपर्यवसिता एव असौ
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
३५०
लघुवृत्ती
MARHTagwanimalgian nonvaginpunarjunsanilipins .
AnaminatammanismIRITU
राशिः कृतयुग्मकृतयुग्म इत्युच्यते, अपहियमाणद्रव्यापेक्षया तत्समयापेक्षया चेति द्विधा कृतयुग्मत्वाद् , एवमन्यत्रापि शब्दार्थो योज्यः, स च किल जघन्यतः षोडशात्मकः, एषां हि चतुष्कापहारतश्चतुरग्रत्वात् समयानां च चतुःसङ्ख्यत्वादिति १ 'कडजुम्मतेउए'त्ति यो राशिः प्रतिसमयं चतुष्कापहारेणापहियमाणस्त्रिपर्यवसानः स्यात् तत्समयाश्च चतुःपर्यवसिता एव असावपहियमाणापेक्षया योजः अपहारसमयापेक्षया तु कृतयुग्म एवेति कृतयुग्मन्योज इत्युच्यते, यथा जघन्यत एकोनविंशतिः, तत्र हि चतुकापहारे त्रयोऽवशिष्यते तत्समयाश्च चत्वार एव २। एवं राशिभेदसूत्राणि तद्विवरणं च सूत्रेभ्यो ज्ञेयानि, एवं सर्वत्राप्यपहारसमयापेक्षमाद्यं पदं अपहियमाणद्रव्यापेक्षं तु द्वितीयमिति, इह च तृतीयादारभ्योदाहरणानि कृतयुग्मद्वापरः अष्टादशादयः३ कृतयुग्मकल्योजः सप्तदशादयः४ व्योजःकृतयुग्मषोडशादयः, एषां हि चतुष्कापहारे चतुरग्रत्वात् तत्समयानां च त्रित्वादिति ५ व्योजत्र्योजराशौ तु पञ्चदशादयः ६ व्योजद्वापरे तु चतुर्दशादयः ७ व्योजकल्योजे तु त्रयोदशादयः ८ द्वापरकृतयुग्मेऽष्टादयः ९ द्वापरयोजराशौ एकादशादयः १० द्वापरद्वापरे दशादयः११ द्वापरकल्योजे नवादयः १२ कल्योजकृतयुग्मे चतुरादयः१३ कल्योजव्योजराशौ सप्तादयः १४ कल्योजद्वापरे षडादयः १५ कल्योजकल्योजे च पंचादयः १६ इति । 'कडजुम्मकडजुम्मएगिदियत्ति (सू. ८५६) ये एकेन्द्रियाश्चतुष्कापहारे चतुःपर्यवसानास्ते कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रिया इत्येवं सर्वत्रेति, 'जहा उप्पलुद्देसए'त्ति उत्पलोद्देशक एकादशशते प्रथमः, इह च यत्र क्वचित्पदे उत्पलोद्देशातिदेशः क्रियते स च तत एवावधार्यः,'संवेहो न भपणइत्ति उत्पलोद्देशक उत्पलजीवस्योत्पादो विवक्षितः, तत्र च पृथ्वीकायादिकान्तरापेक्षया संवेधसम्भवः, इह त्वेकेन्द्रियाणां कृतयुग्मविशेषणानामुत्पादोऽधिकृतस्ते च वस्तुतोऽनन्ता एवोत्पद्यन्ते, तेषां चोदृत्तेरसम्भवात् संवेधो न सम्भवति, यश्च षोडशादीना
A
man
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग० लघुवृत्तौ
मेकेन्द्रियाणामुत्पादोऽभिहितः असौ त्रसकायेभ्यो ये तेषूत्पद्यन्ते तदपेक्ष एव, न पुनः पारमार्थिकः, अनन्तानां प्रतिसमयं तेषूत्पादादिति ।। ३५ शते प्रथमः ॥
अथ द्वितीयः, तत्र च 'पढमसमयकडजुम्मकडजुम्मएगिंदिय'त्ति (सू. ८५७) एकेन्द्रियत्वेनोत्पत्तौ प्रथमः समयो येपांते तथा, ते च ते कृतयुग्मकृतयुग्माश्चेति प्रथमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मास्ते च ते एकेन्द्रियाश्चेति समासोऽतस्ते, 'सोलसखुत्तो' ति पोडशकृत्वः, प्रागुक्तान् पोडशराशिभेदानाश्रित्येत्यर्थः, 'नाणत्ताणि त्ति प्रागुक्तस्य विलक्षणत्वस्थानानि ये प्रागुक्ता भावास्ते केचित्प्रथमसमयोत्पन्नानां न सम्भवन्तीतिकृत्वा, तत्रावगाहना आद्योद्देशके बादरवनस्पत्यपेक्षया महती उक्ताऽभूत् इह तु प्रथमसमयोत्प-नत्वेन साऽल्पेति नानात्वं, एवमन्यत्रापि अन्यान्यपि स्वधियोद्यानि ॥ तृतीयोदेशके तु 'अपढमसमयकडजुम्म' त्ति (सू. ८५८) इह अप्रथमः समयो येषां एकेन्द्रियत्वेनोत्पन्नानां द्वयादयः समयाः समासश्च प्राग्वत्, एते च यथा सामान्येनै केन्द्रियास्तथा स्युरित्यत एवोक्तम्- 'एसी जहा पढम मुद्देसो' इत्यादीनि ॥ चतुर्थे तु 'चरमसमयकडजुम्मकडजुम्मएगिंदिय'त्ति इह चरमश-ब्देनै केन्द्रियाणां मरणसमयो विवक्षितः, स च परभवायुषः प्रथमसमय एव तत्र वर्त्तमानाश्चरमसमयाः सङ्ख्यया च कृतयुग्मकतयुग्मा ये एकेन्द्रियास्ते तथा, ' एवं जहा पढमसमयउद्देसओ' त्ति यथा प्रथमसमयैकेन्द्रियो देशकस्तथा चरमसमयैकेन्द्रियोदेशकोsपि वाच्यः, तंत्र हि औघिकोद्देशकापेक्षया दश नानात्वान्युक्तानि इहापि तानि तथैव, समानस्वरूपत्वात् प्रथमसमयचरमस मयानां यः पुनरिह विशेषस्तं दर्शयितुमाह- 'नवरं देवा न उचवज्जंति' इत्यादि, देवोत्पादेनै केन्द्रियेषु तेजोलेश्या स्यातुं न चेह देवो-त्पादः सम्भवति इति तेजोलेश्या एकेन्द्रिया न पृच्छयन्त इति, पञ्चमे तु 'अचरमसमयकडजुम्म'त्ति नास्ति चरमसमयः उक्त
३५ श०
२ उद्देशः
॥२९३॥
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
लघुवृत्ती
३५० २ उद्देश:
श्रीभगा लक्षणो येषां तेऽचरमसमयास्ते च ते कृमयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाश्चेति समासः ॥पष्ठे तु 'पढमपढमसमयकडजुम्मएगिदित्ति
एकेन्द्रियोत्पादस्य प्रथमसमययोगाद्ये प्रथमाः प्रथमश्च समयः कृतयुग्मकृतयुग्मानुभूतेर्येषामेकेन्द्रियाणां ते प्रथमप्रथमसमयकृतयुग्मैकेन्द्रियाः।। सप्तमे तु 'पढमअपढमसमयकडजुम्म २ एगिदियत्ति ग्रंथमास्तथैव अप्रथमश्च समयः कृतयुग्मकृतयुग्मत्वानुभूतेर्येपामेकेन्द्रियाणां ते प्रथमाप्रथमसमयकृतयुग्मैकेन्द्रियाः,इह चैकेन्द्रियत्वोत्पादप्रथमसमयवर्तित्वे तेषां यद्विवक्षितसङ्ख्यानुभूतेरप्रथमसमयवर्तित्वं तत्प्राग्भवसम्बन्धिनी तामाश्रित्येति ज्ञेयं,एवमुत्तरत्रापि ।। अष्टमे तु 'पढमचरिमसमयकडजुम्म'त्ति प्रथमाश्च ते विवक्षितसङ्ख्यानुभूतेः प्रथमसमयवर्तित्वात् चरमसमयाश्च मरणसमयवर्तिनः परिशाटस्था इति प्रथमचरमसमयास्ते च ते कृतयुग्मैकेन्द्रियाश्चेति विग्रहः।-नव मे तु 'पढमअचरिमसमयकडजुम्मकडजुम्म'त्ति प्रथमस्तथैव अचरमसमयस्त्वेकेन्द्रियोत्पादापेक्षया चरमसमयवर्तिन, इंह विवक्षितचरमत्वनिषेधस्य तेषु विद्यमानत्वाद् , अन्यथा हि द्वितीयोदेशकोक्तानामवगाहनादीनां यदिह समत्वमुक्तं तन्न स्यात् , ततः कर्मधारयः, शेषं तु तथैव ॥ दशमे तु 'चरमसमयकडजुम्मति चरमाश्च ते विवक्षितसङ्ख्यानुभूतेश्वस्मसमयवर्तित्वात् चरमसमयाश्च प्रागुक्तरूपाः, शेषं तु प्राग्वत् ।। एकादशे तु 'चरमअचरमसमय'त्ति चरमास्तथैव अचरमसमयाश्च प्रागुक्तयुक्तरेकेन्द्रियोत्पादापेक्षया प्रथमसमयवर्त्तिनो ये ते चरमाचरमसमयास्ते च ते कृतयुग्मैकेन्द्रियाश्चेति विग्रहः, उक्तोद्देशानां स्वरूपनिर्धारणायाह-'पढमो तइओ पंचमगो य सरिसगमोत्ति, कथं ?, यतः प्रथमापेक्षया द्वितीये यानि नानात्वान्यवगाहनादीनि दश स्युः न तान्येतेष्विति, सेसा अट्ट सरिसगम'त्ति द्वितीयचतुर्थषष्ठादयो मिथः सदृशगमाः-प्रागुक्तेभ्योऽविलक्षणा गमाः, द्वितीयसमानगमा इत्यर्थः, विशेषमाह-'नवरं चउत्थेत्यादि । कृष्णलेश्याशते. 'जहण्णेणं एक समयंति
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
RU
६
लघुवृत्तौ।
(सू..८५६) जघन्यत एकसमयानन्तरं सङ्ख्यान्तरं स्यादित्यत एकं.समयं कृष्णालेश्याकृतयुग्मैकेन्द्रियाः स्युः, एवं 'ठिईवित्ति कृष्णलेश्यावतां स्थितिः, कृष्णलेश्याकालबदवसेया इत्यर्थः । पञ्चत्रिंशं शतं वृत्तितस्सम्पूर्णम् ॥
पञ्चत्रिंशशते सङ्ख्यापदैरेकेन्द्रिया उक्ताः, षट्त्रिंशेशिते तैरेव द्वीन्द्रिया उच्यन्ते,. एवंसम्बद्धस्वेदमादिसूत्रम्-'कडजुम्मकजुम्मबेंदियाणं'ति (सू. ८६०) 'जहण्णेणं एक समयं ति। समयानन्तरं सङ्ख्यान्तरभावाद्। एवं स्थितिरपि, इतस्सर्व सूत्रसिद्धं आपरिसमाप्तः, नवरं चत्वारिंशे शते 'वेयणिजवजाणं सत्तण्हं पगडीणं बंधगा.वा अवन्धगा वत्ति (सू. ८६४) इह वेदनीयस्य बन्धविधि विशेषेण वक्ष्यतीतिकृत्वा वेदनीयवर्जानामित्युक्तं, ते चोपशान्तमोहादयः सप्तानामबन्धका एष, शेषास्तु यथासम्भवं बन्धकाः स्युरिति, 'वेयणिजस्स बंधगा नो बंधगति केवलित्वादारात्सर्वेऽपिः संज्ञिपश्चेन्द्रियास्ते. च वेदनीयस्य. बन्धका एक नाबन्धकाः, 'मोहणिज्जरस वेयगा वत्ति.मोहनीयस्य वेदकाःसूक्ष्मसम्परायान्ताः, अवेदकास्तूपशान्तमोहादयः, 'सेसाणं सत्तण्हवि वेयगा, नो अवेयग'त्ति.ये किलोपशान्तमोहादयः संज्ञिपञ्चेन्द्रियास्ते सप्तानामपि वेदकाः,नो अवेदकाः; केवलिन एव चतसृणां वेदकाः स्युः, ते चेन्द्रियव्यापारातीतत्वेनान पञ्चेन्द्रिया इति, सायावेयगा वा असायावेयगा वत्ति संबिपञ्चेन्द्रियाणामेस्वरूपत्वात् , 'मोहणिजउदयी वा अणुदयी वत्ति तत्र सूक्ष्मसम्परायान्ताः मोहनीयस्योदयिनः, उपशान्तमोहादयस्तु अनुदयिनः, सेसाणं सत्तण्हवित्ति प्राग्वत्, नवरं वेदकत्वमनुक्रमेणोदीरणाकरणेन वोदयागतानामनुभवनं, उदयस्त्वनुक्रमागतानामिति, 'नामस्स गोयस्स.य. उदीरगा नो अणुदीरगति. नामगोत्रयोरकषायान्ताः संज्ञिपञ्चेन्द्रिया:
Duinewsnilimwanissimmmjimmuniilmmmmmmmunmunismamtsunaulumn ill. Pium PHOTOHANCHISTORICHANELADAILIAMuslim R amail
॥॥२९॥
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
वा अणुदारतात एवायुर्वजसतानार्जानां पञ्चानामा
लघुवृत्ती
स्सर्वेऽप्युदीरकाः, सेसाणं चउण्हवि उदीरंगा वा अणुदीरगावति शेषाणां षण्णामपि यथासम्भवमुदीरका अनुदीरकाश्च,यतोऽयमुदीरणाविधिः प्रमत्तान्तः सामान्येनाष्टानां, आवलिकावशेषायुष्कास्तु त एवायुर्वर्जसप्तानामुदीरकाः, अप्रमत्तादयस्तु चत्वारो वेदनीयायुर्वर्जानां षण्णां, तथा सूक्ष्मसम्पराय आवलिकायां स्वाद्धायाः शेषायां मोहनीयवेदनीयायुर्वर्जानां पञ्चानामपि, उपशान्तमोहास्तूक्तरूपाणां पञ्चानामेव, क्षीणकषायाः:पुनः स्वाद्धाया आवलिकायां शेषायां नामगोत्रयोरेव, सयोगिनोऽप्येतयोरेव, अयोगिनस्त्वनुदीरका एवेति, 'संचिट्ठणा जहण्णेणं एक समयंति कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपश्चेन्द्रियाणां जघन्येनावस्थितिरेकं समय,. समयानन्तरं सयान्तरसद्भावान , उक्कोसेणं सागरोत्रमसयपुहुत्तं साइरेगं'ति यतः इतःपरं संज्ञिपश्चेन्द्रिया न स्युरेवेति ।। 'समुग्घाया.आइल्लग'त्ति संज्ञिपश्चेन्द्रियाणामाद्याः षडेव समुद्घाताः स्युः, सप्तमस्तु केवलिनामेव ते चानिन्द्रिया इति ॥ कृष्णलेश्याशते 'उकोसेणं तेत्तीसं.सागरोवमाइं. अंतोमुहुत्तमम्भहियाई' (सू.८६१) इदं कृष्णलेश्यामानं सप्तमपृथिव्या उत्कृष्टस्थिति प्राग्भवपर्यन्तवतिनं च कृष्णलेश्यापरिणाममाश्रित्येति, नीललेश्याशते 'उकोसेणं दस सागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेजभागमभहियाईति पञ्चमपृथिव्या उपरितनप्रस्तटे दशसागरोपमाणि पल्योपमासङ्ख्येयभागाधिकान्यायुः सम्भवति, नीललेश्या च तत्र स्याद् अत उक्तं- 'उकोसेण'मित्यादि, यच्चेह-प्राग्भवान्तिमान्तर्मुहूर्त तत्पल्योपमासङ्ख्येयभागे प्रविष्टमिति न भेदेनोक्तं, एवमत्यत्रापि 'तिसु उद्देसएसुत्ति प्रथमतृतीयपश्चमेष्विति, कापोतलेश्याशते 'उकोसेणं तिणि सागरोवमाई पलिओवमस्मति यदुक्तं तत्ततीयपृथिव्या उपरितनप्रस्तटास्थितिमाश्रित्येति, तेजोलेश्याशते 'दोसागरोवमाई'इत्यादि यदुक्तं तदीशानदेवमाश्रित्येति ज्ञेयं पद्मलेश्याशते. 'उकोसेणं. दस-सगारोबमाई' इत्यादि तु यदुक्तं तद् ब्रह्मलोकदेवायुराश्रित्य ज्ञेयं, तत्र हि.
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभग
rpan laya
लघुवृत्तौ ।
MADHANANDuinginning simplimsima TIMRO in ligomnamprampa
पद्मलेश्यैतावच्चायुः स्याद् अन्तर्मुहूर्त च प्राग्भवावसानवत्तीति, शुक्कुलेश्याशते 'संचिट्ठणा ठिई य जहा कण्हलेससंपत्ति ३३] ३६ श. सागराणि सान्तर्मुहूर्त्तानि, शुक्ललेल्यावस्थानमाश्रित्येत्यर्थः, एतच्च प्राग्भवान्त्यान्तर्मुहूर्तमनुत्तरायुश्चाश्रित्य ज्ञेयं, स्थितिस्तु ३३ सागराणीति, नवरं 'सुक्कलेंस्साए उकोसेणं एकतीसं सागरोवमाईति यदुक्तं तदुपरितनोवेयकमाश्रित्येति ज्ञेयं, तत्र हि देवाना| मेतावदायुः शुक्ललेश्या च स्याद् अभव्याश्चोत्कर्षतस्तत्र देवतयोत्पद्यन्ते, नतु परतोऽपि, अन्तर्मुहर्त च प्राग्भवावसानसत्कं गण्यते ॥
एकचत्वारिंशे शते 'रासीजुम्म'त्ति (सू. ८६६) युग्मशब्दो युगलवाचकोऽप्यस्त्यतोऽसाविह राशिशब्देन विशिष्यते, ततो राशि| रूपाणि युग्मानि न तु द्वितयरूपाणीति राशियुग्मानि 'रासिजुम्मकडजुम्मरइय'त्ति राशियुग्माना भेदभूतेन कृतयुग्मेन-ये प्रमि
तास्ते राशियुग्मकृतयुग्मास्ते च ते नैरयिकाश्च इति समासोऽतस्ते, 'अणुसमय'मित्यादि पदत्रयमेकार्थ, आयजसेणं'ति आत्मनः | सम्बन्धि यशोहेतुत्वाद्यशः-संयमः आत्मयशस्तेन 'आयजसं उवजीवंति'त्ति आत्मयश:-आत्मसंयममुपजीवन्ति-आश्रयन्ति, विदधतीत्यर्थः, इह च सर्वेषामात्मयशसैवोत्पत्तिः, उत्पत्तौ सर्वेषामप्यविरतत्वादिति ॥
इह च शतपरिमाणमिदं-आद्यानि द्वात्रिच्छतान्यविद्यमानावान्तरशतानि, 'त्रयस्त्रिंशादिषु तु सप्तसु प्रत्येकमेवान्तरशतानि द्वादश, चत्वारिंशे त्वेकविंशतिः, एकचत्वारिंशे तु नास्त्यवान्तरशतं, एषां च सर्वेषां मीलनेऽष्टत्रिंशदधिकं शतानां शतं स्याद् , एवमुद्देशकपरिमाणमपि सर्वशास्त्रमवलोक्य ज्ञेयं, तच्चैकोनविंशतिः शतानि पञ्चविंशत्यधिकानीति । इह शतेषु किंयत्खपि वृत्तिकां, विहितवानहमस्मि सुशंकितः। विवृतिचूर्णिगिरां विरहाद्विदृक् , कथमशङ्कमि
॥२९॥ वीथवा पथि ?.॥२॥ एकचत्वारिंशं शतं वृत्तितस्सम्पूर्णम् ॥
WHORITIRImamalini SumanPaummalniliumsammaniimminarayanm
mamilaturalilindirintinidhim WRITARIAhimirtesunamimiltime
m s
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
பாவை
-
श्रीमद्भगवतीसूत्रस्य शतकानुक्रमः
ameer
पत्राणि
६६
தாpைaraNDa Intelsate MINMINDAHID are DINAMDatiane
प्रथमशतकं द्वितीयशतकं तृतीयशतकं चतुर्थ शतकं पञ्चमं शतकं षष्ठं शतकं सप्तमं शतकं अष्टमं शतकं नवमं शतकं दशमं शतकं
८२
एकादशं शतकं द्वादशं शतकं त्रयोदशं शतकं चतुर्दशं शतकं पंचदशं शतकं षोडशं शतकं सप्तदशं शतकं अष्टादशं शतकं एकोनविंशं शतकं विंशतितमं शतकं
१७८ १९३ २०५ २१७ २२४ २३२ २३५ २४४
एकविंशतितमं शतकं २५४ द्वाविंशतितमं २५५ त्रयोविंशतितमं २५५ चतुर्विशं शतं २६८ पंचविशं शतं २८४ षडविंशं शतं २८८ सप्तविंशादीनि एकचत्वारिंशान्तानि
शतकानि ३००
-
१६८
२५३
கமர்
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ लघुवृत्ती श्रीभगा अथ भगवत्या व्याख्याप्रज्ञयाः प्रमाणानिधित्सया गाथामाह-'चुलसी' त्यादि (*109) चतुरशीतिः शतसहस्राणि पदानां |अत्राङ्गे इति सम्बन्धः, पदानि च विशिष्टसम्प्रदायगम्यानि, प्रवराणां वरं यज्ज्ञानं तेन पश्यंतीत्येवंशीला ये ते प्रवरवरज्ञानदर्शि नस्तैः, केवलिभिरित्यर्थः, प्रज्ञप्तानीति योगः इदं सूत्रस्वरूपमुक्तं,अथार्थप्ररूपणामाह-'भावाभावमणंत'त्ति भावा-जीवादिपदार्थाः | अभावाश्च त एव अथवा भावा-विधयः अभावा-निषेधाः, प्राकृतत्वाचेत्थं निर्देशः, अनन्ता-अपरिमाणाः अथवा भावैः विषयभूतानि भावाभावानन्तानि, चतुरशीतिः शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, अत्र-प्रत्यक्षे पञ्चमे अङ्गे इत्यर्थः / अथान्त्यमङ्गलं सङ्घ समुद्ररूपेण स्तुवन्नाह-'तवे'त्यादि (1910) गाथा कण्ठ्या, नवरं 'हेउसय'त्ति हेतुशतानि-इष्टानिष्टार्थसाधननिराकरणयोर्लिङ्गशतानि तान्येवेति 'नमो गोयमाईणं गणहराण' मित्यादयो नमस्कारा ज्ञेयाः // . // इति भगवतीविशेषपदव्याख्या सम्पूर्णा / / भद्रं भवतु सङ्घाय, श्रीमच्छ्रीजिनशासने / साक्षाद् भगवतीव्याख्यादेवतासुप्रसादतः // 2 // अज्ञेन मया गदितं समयविरुद्धं यदङ्गटीकायाम् / सद्यः प्रसद्य शोध्यं गुरुवद्गुरुधीधनैर्गुरुभिः // 2 // इति श्रीअनन्तहंसशिष्यश्रीदानशेखरसूरिविहिता श्रीभगवतीविशेषव्याख्या f==sSLossess sansass moomysaniliye militaramlim womlammOHIN INDINAMAIO MINMIN WOMINoiNSOM