Book Title: Nyayakumudchandra Part 2
Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004327/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikacandra di0 jaina granthamAlAyAH 36. ekonacatvAriMzattamo anthaH / khavivRtiyutalaghIyastrayasya alaGkArabhUtaH ||nyaa ya kumuda cndrH|| [dvitIyo bhAgaH] sva0 seTha mANikacandra hIrAcandra je0pI0 sampAdakaH nyAyAcAryamahendrakumAraH syA0 vi0 kAzI. prakAzakaH-- paM0 nAthUrAmapremI mantrI granthamAlA bambaI. [ mUlyaM 8 // ) rUpyakANi.] Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikacandra di0 jaina granthamAlA jainadarzana-sAhitya-purANa-prAgamAdiprAcInasAhityohArikA prAkRta-saMskRta apabhraMzAdibhASAgumphitA jainagranthAvaliH / -operor iyazca sAdhucarita-sadAzaya-dAnavIra-sva0 seTha zrI mANikacandra-hIrAcandra je. pI. mahAzayAnAM smaraNakRte di0 jainasamAjena saMsthApitA / - -- zrI paM0 nAthUrAmaH premI, baMbaI / / zrI pro0 hIrAlAlaH M. A. LL. B. amraavtii|| koSAdhyakSaH- zrI ThAkuradAsa-bhagavAndAsaH javerI baMbaI / granthAMka:-36. prAptisthAnammantrI zrI mANikacandra di0 jaina granthama hIrAbAga po. giragA~va, baMbaI naM. 4 - -. . sthApanAbdAH / sarve'dhikArAH saMrakSitAH [ vi0 saM0 1972. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitasya khavivRtisahitalaghIyastrayasya alaGkArabhUtaH zrImatprabhAcandrAcAryaviracitaH nyA ya ku mu da ca ndraH [dvitIyo bhAgaH] (nyAyAcAryamahendrakumAralikhitaTippaNAdisahitaH sa cAyam kAzIstha-zrIsyAdvAda di0 jaina mahAvidyAlayasya nyAyAdhyApakapadapratiSThitena .. 'prameyakamalamArtaNDa-akalaGkagranthatrayA'digranthAnAM sampAdakena nyAyAcArya-nyAyadivAkara-jaina-prAcInanyAyatIrthAdyupAdhibhUSitena paM0 ma he ndra ku mA ra zA stri NA prastAvanA-pAThAntara-tulanArthabodhakaTippaNI-avataraNanirdeza-pariziSTAdibhiH saMskRtya saMzodhitaH, sampAditazca / -~~o88880prakAzaka : mantrI-zrI paM0 nAthUrAma premI, mANikacandra di0 jaina granthamAlA hIrAbAga, giragA~va, baMbaI naM0 4 / mudrakaH-bAbU rAmakRSNadAsa: banArasa hindU yUnivarsiTI presa, banArasa / vIranirvANAbdAH 2467. prathamAvRttiH 600 prati. vikramAmdAH 1618.] [krisTAmdAH 1641. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MANIK CHANDRA DIG. JAIN GRANTHMALA. A SERIES PUBLISHING CRITICAL EDITIONS OF CANONICAL, PHILOSOPHICAL, HISTORICAL, LITERARY, NARRATIVE ETC. WORKS OF JAIN LITERATURE IN PRAKRITA, SAMSKRIT AND APABHRAMSA. FOUNDED BY THE DIG. JAIN SAMAJA IN MEMORY OF LATE, DANVIR, SETH MANIK CHANDRA HIRA CHANDRA JUSTICE OF PEACE BOMBAY NUMBER 39 HONY. SECRETARIES:-. Pandit Nathu Ram Premi, Bombay. Prof. Hiralal, M.A., LL.B. Amraoti. CASHIER: Seth Thakur Das, Bhagwan Das Javery, Bombay TO BE HAD FROM Secy. MANIK CH. DIG. JAIN SERIES HIRABAG Post Girgaon, BOMBAY, 4. Founded ] All rights reserved. [ 1915 A.D. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OF NYAYA KUMUD CHANDRA SRIMAT PRABHACHANDRACHARYA [ VOL. II) A commentary on Bhattakalankadeva's Laghiyastraya. EDITED WITH :-INTRODUCTION EXHAUSTIVE ANNOTATIONS, COMPARATIVE STUDY OF JAIN, BUDDHIST AND VEDIC-PHILOSOPHIES, AND THE VARIENT READINGS INDEXES ETC. BY PT. MAHENDRA KUMAR NYAYACHARYA NYAYA DIVAKAR, JAIN & PRACHin nyAYATirtha, EDITOR OF AKALANK GRANTH ATRAY ', ' PRAMEYA KAMAL MARTAND'ETO. JAIN-DARSANADHYAPAK SRI SYADVAD DIG. JAIN MAHAVIDYALAYA BHADAINI, KASHI. PUBLISHED BY SECY. PANDIT NATHU RAM PREMI MANIK CHANDRA DIG. JAIN SERIES. HIRABAG, GIRGAON, BOMBAY 4. PRINTED BY-RAMA KRISHNA DAS AT THE BENARES HINDU UNIVERSITY PRESS, BENARES. V. E. 1998] First Edition, 600 Copies. [1941 A. D. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra dvi0 bhAgakA anukrama 47 1 prakAzaka kI orase-paM0 nAthUrAmajI premI / prabhAcadrakA AyurvedajJAna 7-8 prabhAcadrakI kalpanAzakti 2 Adi vacana-DaoN0 maGgaladevajI zAstrI 9-11 udAra vicAra 3 prAkkathana-paM0 sukhalAlajI 12-20 prabhAcandrakA samaya 48-58 kAryakSetra aura gurukula 4 sampAdakIyam samaya vicAra 5 prastAvanA 5-67 prabhAcandrake grantha - 56-67 akalaGkakA samaya zAkaTAyananyAsake kartRtvapara vicAra A0 prabhAcandra 6-67 zabdAmbhojabhAskara prabhAcandrakI itara AcAryoMse tulanA 6-46 pravacanasArasarojabhAskara [ (vaidika darzana)-veda, upaniSat, smRti gadyakathAkoza kAra, purANa, vyAsa, pataJjali, bhartRhari, 6 mUlagranthakA viSayAnukrama 68-62 vyAsa, IzvarakRSNa, mAThara, prazastapAda, vyoma 7 mUlagrantha ziva, [vyomazivakA samaya zrIdhara, vAtsA.. 404-881. yana, udyotakara, jayanta, [jayantakA samaya ] 8 pariziSTa 885-626 vAcaspati, zabara, kumArila, maNDanamizra, 1 ladhIyastrayakArikAdhakA akArAnukrama prabhAkara, zAlikanAtha, zaGkarAcArya, bhAmaha, 2 laghIyastrayagata avataraNa bANa, mAgha, ( avaivika-varzana )-nAgArjuna, 3 laghIyastrayake lAkSaNika aura viziSTa vasubandhu, diGanAga, dharmakIrti, prajJAkara, karNa dArzanikazabda kagomi,zAntarakSita,kamalazIla, arcaTa,dharmo- 4 jina AcAryoMne laghIyastrayake vAkyoMko tara, jJAnazrI, jayasiMharAzibhaTTa, kundakunda, uddhRta kiyA hai una AcAryoMkI sUcI samantabhadra, pUjyapAda, dhanaJjaya, [dhanaJjaya 5 nyAyakumudacandragata avataraNa , kA samaya] ravibhadraziSya anantavIrya, vidyA- 6 nyAyakumudacandranirdiSTa nyAya nanda, anantakIrti, zAkaTAyana, abhayanandi, 7 nyAyakumudacandragata aitihAsika aura mUlAcArakAra, naimicandrasiddhAntacakravartI,prame bhaugolika zabda . yaratnamAlAkAra anantavIrya, devasena, zruta- 8 nyAyakumudacandranirdiSTa grantha-granthakAra kIrti, zve namasAhitya, ktvArthabhASya 9 nyAyakumudacandragata lAkSaNikazabda kAra,siddhasena dharmadAsagaNihAbhadra, siddharSi, 10 nyAyakumudacadragata viziSTazabda abhayadeva, vAdidevamUhika layagiri, 11 nyAyakumudacandra ke dArzanikazabda devabhadra, malliSeNa, guritna, yazovijaya 12 mUlaTippaNyupayukta granthasaGketavivaraNa Adise prabhAcandrakI tulanA] 6 zuddhipatra 626 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNam- . "zrIjainasiddhAntamahodadhirma samagrasiddhAntaguruzcakAsti / baMzIdharo jainakulAvataMsI haMsIyati nyAyanaye jano'yam // 1 // sa nyAyAlaGkArazcazcatsyAdvAdavAridhirdhImAn / vAgdevInarmajJo marmajJaH karmakANDasya // 2 // tasyAdya varivasyAyAmupahAradhiyA mayA / sampAdya nyAyakumudottarArdhamidamarpyate // 3 // " tada yatamaziSyeNa nyAyAcAryamahendrakumAreNa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikacandra granthamAlA ] [ nyAyakumudacandra mAkanamA narupasyApisanikaryAdApamAja sAdhanAniyamANAnAtmakAravAyA "sAkaJca kArakalpatavAdyamatatAvatsamadhyatitavAhanAvarala vApilAka naghunahAnavamajJAnavavAsazasAyAdivatyAmayAcA popalA srvcaaytddtyniysNgaat| tatsanAvAvadakecayamAya vahinAvAvara hAyAtahi yatahitamapikiMnarIyAdavivASAtA ki ciDiyakAra kekAra karamAsa naphalapADatAvAyapattavAta tamAhIdiyanAsanitAphalamatyAdayatikAraka vAhAsyAThidatA (niAdAdisyacamAppakAridamupadhAta sAdhAviDiyAtaradhapita kalyatAmavinAvAtIsave _dhasiMhavarupa.sanikaSaprakArAtavatisarayAga sAtasaM mavAyatsamavAya samAvatasamavAya saMbadavirAghAtAva tiItacaDApADayegasatyAgAtatsamAvarataNAkammamAmAthI saklasamAvatasamavAyaH sadyatasamavAyaHyAkarmasAvatiHsAmAyo saMyukta samAvatasamavAya sthAna sArASTenasamavAya zavanasamAcatasamavAyAvasAyattAvamasamavAyanasabadavivANIsAvadhityakaMcotAMdyamAnacanAbAbasAnikAra ddydyaataatbbaahyeruyaadaacvHsaankdivytydaastpdyaataayaatmaahimnsaajhuddpaataamshniNddiynneddiymaaghrnti|| uravAdAudIya sanikAdivatayacaDarAdidyAyArAnAvAta yAtmanivAyAginAhAyAravAtmamanAsAsanikAditilA una yasamata nadisamavAghamAnA samavAya.055 A0 saMjJaka, IDarabhaNDArIya truTita prati kA 11 vA~ patra, dvitIya pArzva. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakakI orase : lagabhaga do varSake bAda nyAyakumudacandrakA yaha dUsarA bhAga bhI pAThakoMke sAmane upasthita kiyA jA rahA hai aura isa taraha koI bIsa varSe ke bAda isa mahAn granthako prakAzita karaneko merI icchA pUrI ho rahI hai| pUrvArdhake samAna isa uttarArdhakA bhI sarvAGga sundara paddhatise sampAdana aura saMzodhana kiyA gayA hai aura isake lie sampAdaka mahAzaya dhanyavAda ke pAtra haiN| unakA yaha parizrama aura adhyavasAya dUsare vidvAnoMke lie granthasampAdana kAryameM mArgadarzakakA kAma degaa| hameM AzA karanI cAhie ki Age jo mahattvapUrNa grantha prakAzita hoM ve isI sAvadhAnI aura aise hI parizramase ho / ina do varSoM meM isa granthamAlAkI ora se mahApurANakA dUsarA khaNDa aura jaTAsiMhanandikA varAMgacaritra, ye do grantha aura bhI prakAzita ho cuke haiN| mahApurANakA tIsarA khaNDa presameM hai, aura AzA hai ki vaha bhI isa sAlake anta taka samApta ho jaaygaa| granthamAlAke Arthika saMkaTakI bAta maiM pahale likha cukA hU~, vaha abhI cala hI rahA hai| granthamAlAke koSAdhyakSa seTha ThAkuradAsa bhagavAnadAsajI jauharIne apane hAthakI anya saMsthAoMse kucha rakama karjake taura para le lI hai aura isa taraha philahAla adhUre granthoMko pUrA karanekI samasyAko hala kara liyA gayA hai| Age kyA hogA, yaha bhaviSya ho batalAyagA, abhI kucha nahIM kahA jA sktaa| .. yaha bAta granthamAlAke mantrIke adhikArako sImAke bhItara nahIM AtI ki vaha granthakartAke samaya . Adike viSayameM bhI kucha likhe aura usakI aisI koI jarUrata bhI nahIM mAlUma hoto| parantu sampAdaka mahAzayakA Agraha hai ki mujhe kucha likhanA hI cAhie, ata eva vivaza huuN| pahale bhAgakI bhUmikAmeM paM0 kailAsacandrajIne aura isa bhAgako bhUmikAmeM paM0 mahendrakumArajIne prAcArya prabhAcandrake samayAdike viSayameM khUba bistArake sAtha UhApoha kiyA hai| yadyapi donoM vidvAnoMmeM aneka bAtoMmeM matabheda hai, phira bhI usase isa granthake pAThakoMke samakSa prAcArya prabhAcandrake samayakI zatAbdI to kamase kama nirdhAntarUpase spaSTa ho jAtI hai, aura yaha bahuta bar3I bAta hai| merI samajhameM prabhAcandrAcArya, jaisA ki unake granthoMko prazastiyoM meM hI likhA hai, dhArAnareza bhojadeva aura unake uttarAdhikArI jayasiMhadevake samayake vidvAn haiM aura aba isa viSayameM jarA bhI sandehakI guMjAiza nahIM hai| abhI taka unake samaya-nirNayameM sabase bar3A bAdhaka bhagavajinasenake adipurANakA vaha candrAMzuzubhrayazasaM' zrAdi zloka* thA, jisane vidvAnoMko eka aisA digbhrama utpanna kara diyA thA ki ve jinasenake bAda prabhAcandrake honekI bAta soca hI nahIM sakate the| kyoMki usameM 'prabhAcandakavi' aura kRtvA candrodaya' pada itane spaSTa the ki unake kAraNa prabhAcandrAcArya aura nyAyakumudacandrake sivAya dUsarI ora kisIkI dRSTi hI nahIM jAtI thii| jahA~ taka maiM jAnatA hU~ sabase pahale paM0 kailAsacandrajIne ukta zlokake mAne hue arthameM zaGkA uThAI aura anumAna kiyA ki jinasena svAmIne kisI aura hI prabhAcandrakI stutikI hogI aura unakA banAyA huA koI 'candrodaya' nAmakA grantha bhI hogaa| unhoMne dvitIya jinasenake harivaMzapurANake AkRpAraM yazo loke Adi zlokA se yaha bhI anumAna * candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakavi stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat // + AkUpAraM yazo loke prabhAcandrodayojjvalam / guroH kumArasenasya vicarayajitAtmakam // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra kiyA ki ve prabhAcandra kumArasena guruke ziSya the jaba ki nyAyakumudacandakartAke guru padmanandi the| ata eva . donoM judA judA samayake judA judA vidvAn haiM / isa ulajhanake sulajha jAnepara prabhAcandrake samaya-nirNayakA mArga sugama ho gayA aura aba to . paM0 mahendrakumArale unake granthoM ke antaraMga pramANa tathA bahi pramANase bilkula nizcita hI kara diyA hai| pramekkamalamArtaNDa aura nyAyakumudake atirikta unake aura kauna kauna grantha haiM, isakA patA lagAnekI aura yaha sapramANa siddha karanekI ki ve unhIMke haiM, dUsare prabhAcandra nAmadhAriyoMke nahIM haiM, abhI aura jarUrata hai| merI samajhameM bhAcandrane TIkA-TippaNa grantha bahuta likhe haiM aura abhI taka jinheM dUsare prabhAcandroMkA samajhA jAtA se nIce likhe TIkA-grantha to unake hI haiM yaha prAyaH nizcaya pUrvaka kahA jA sakatA hai| bhUmikAmeM inamese kuchakI carcA bhI kI jA cukI hai 1 tatvArthattipada vivaraNa ( srvaarthsiddhi-ttippnn)| 2 pravacanasarojabhAskara / 6 samAdhitantra-TIkA / / 3 shbdaambhojbhaaskr| 7 aAtmAnuzAsana-tilaka / 4 rnkrnndd-ttiikaa| 8 mahApurANa (puSpadanta)-TippaNa / 5 kriyaaklaap-ttiikaa| 9 drvysNgrh-pNjikaa| ... pichale granthakI sUcanA abhI hAla hI mujhe rAyala eziyATika sosAiTo bAmbe brAMcake hastalikhita ' ' pandhoM ke kaiTalaoNgameM milI / ukta granthakI prati saM0 1822 kI likhI huI hai| usakA maGgalAcaraNa yaha hai "natvA jinArkamapahastitasarvadoSaM lokatrayAdhipatisaMstutapAdapadmam / jJAnaprabhAprakaTitAkhilavastusArtha SaDvvya nirNayamahaM prakaTaM pravakSye // " maGgalAcaraNakI yaha zailI prabhAcandrakI hI hai aura unake anya maGgalAcaraNoM ke sAtha isakA zabdasAmya bho hai| ArAdhanAkathAkoza (gaya) bhI inhIMkA banAyA huA hai| anya granthasUciyoMmeM prabhAcandrake nAmase nIce likhe TIkA granthoMke nAma aura bhI milate haiN| merA anamAna hai ki inameMse adhikAMza inhIM prabhAcandake hoMge1 aSTapAhuDa-pakSikA 5 paJcAstikAyaTIkA / 2 svayaMbhUstotra-paJjikA 6 mUlAcAraTIkA 3 devAgama-paJjikA 7 ArAdhanA-TIkA 4 samayasAra TIkA 8 padmanandipaJcaviMzatikATIkA ina TIkA-granthoMkI chAnabIna hone para samayAdike sambandhameM aura bhI puSTa pramANa upalabdha ho skeNge| maiM gavarnameNTa saMskRta kAlez2ake priMsipala DaoN0 maGgaladevajI zAstrI aura hindU vizvavidyAlayake jainadarzanAdhyApaka sakhalAlajIkA AbhAra mAnatA hU~ jinhoMne zrAdivacana aura prAkathanake rUpameM bahamalya vicAra upasthita kie haiN| bambaI -nAthUrAma premI 27-3-41 mantrI grnthmaalaa| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // Adi va ca na // bhAratIya darzanazAstrakA itihAsa atyanta prAcIna hai, bhinna bhinna samayameM adhikAribhedase aneka darzanoMkA utthAna isa dezameM huaa| dRzya jagatke samparkase vibhinna paristhitiyoMke kAraNa manuSya ke hRdayameM jo aneka prakArakI jijJAsA utpanna hotI haiM unakA samAdhAna karanA hI kisI darzanakA mukhya lakSya hotA hai| jijJAsAbhedase darzanoMkA bheda svAbhAvika hai| bhAratIya darzanoMmeM jainadarzanakA bhI eka pradhAna sthAna hai| isakA hamArI samajhameM eka mukhya vaiziSTya yaha hai ki isake AcAryoMne pracalita paramparAgata vicAra aura rUr3hiyoMse apaneko pRthak karake svatantra dRSTise dArzanika prameyoMke vizleSaNakI ceSTA kI hai| hama yahAM vizleSaNa zabdakA prayoga jAna-bUjhakara kara rahe haiN| vastusthitimeM eka dArzanikakA kArya-jisa prakAra eka vaiyAkaraNa zabdakA vyAkaraNa arthAt vizleSaNa na ki nirmANa, karatA hai-isI prakAra padArthoM ke sambandhase utpanna honevAle hamAre vicAroM aura unake sambandhoMke rahasyakA udghATana karanA hotA hai| 'padArthoMkI sattA hamAre vicAroMse nirapekSa, svataH siddha hai' isa siddhAntako prAyaH loga bhUla jAte haiN| hama samajhate haiM ki jaina darzanakA anekAntavAda, jisako ki usakI mUlabhitti kahA jA sakatA hai, uparyukta mUlasiddhAntako lekara hI pravRtta huA hai| ... anekAntavAdakA maulika abhiprAya yahI ho sakatA hai ki tattvake viSayameM aAgraha na Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyakumudacandra hote hue bhI usake viSayameM tattadavasthAbhedake kAraNa dRSTibheda saMbhava hai| isa siddhAntakI / maulikatAmeM kisako sandeha ho sakatA hai| kyA hama "zrutayo vibhinnAH smRtayo vibhinnA naiko muniryasya mataM na minnam / " [mahAbhArata] "yasyAmataM tasya mataM mataM yasya na veda sH| avijJAtaM vijAnatAM vijJAtamavijAnatAm // " [ kenopaniSat 2 / 3 ] ityAdi vacanoMko mUlameM anekAntavAdakA hI pratipAdaka nahIM kaha sakate ? darzanazabda hI svataH dRSTibhedake arthako prakaTa karatA hai| isa abhiprAyase jainAcAryoMne anekAntavAdake dvArA dArzanika AdhAra para vibhinna darzanoMmeM virodha bhAvanAko haTAkara paraspara samanvaya sthApita karanekA eka satprayatna kiyA hai| aneka avasthAoMse baddha, sadaiva vibhinna dRSTikoNoMse padArthoMko dekhanekA abhyAsI manuSya, kisI padArthake akhaNDa sakala-svarUpako kaise jAna sakatA hai ? usa akhaNDa mUlasvarUpako hama sacce arthameM "guhAhitaM gahareSThaM purANam" kaha sakate haiM / "pAdo'sya vizvA bhUtAni tripAdasyAM vRtaM divi" [yajurveda puruSasUkta ] isa vaidikazrutikA mI vAstavika tAtparya yahI hai| isameM sandeha nahIM ki jainadarzanameM pratipAdita anekAntavAdake isa maulika abhiprAyako samajhanese dArzanika jagatmeM paraspara virodha tathA kalahakI bhAvanAoMke nAzase paraspara saumanasya aura zAntikA sAmrAjya sthApita ho sakatA hai| jainadharmakI bhAratIya saMskRtiko bar3I bhArI dena ahiMsAvAda hai| jo ki vAstavameM dArzanikabhittipara sthApita anekAntavAdakA hI naitikazAstrakI dRSTi se anuvAda kahA jA sakatA hai| dhArmikadRSTi se yadi ahiMsAvAdako hI jainadharmameM sarvaprathama sthAna denA Avazyaka ho to hama anekAntavAdako hI usakA dArzanikadRSTise anuvAda kaha sakate haiN| ahiMsA zabdakA artha bhI mAnavIya sabhyatAke utkarSAnutkarSakI dRSTi se bhinna bhinna kiyA jA sakatA hai| eka sAdhAraNa manuSya ke sthUla vicAroMkI dRSTise hiMsA kisIkI jAna lenemeM hI ho sakatI hai| kisIke bhAvoMko AghAta pahuMcAneko vaha hiMsA nahIM khegaa| parantu eka sabhya manuSya to viruddha vicAroMkI asahiSNutAko bhI hiMsA hI kahegA / usakA siddhAnta to yahI hotA hai ki "abhyAvahati kalyANaM vividhaM vAk subhASitA / saiva durbhASitA rAjan anAyopapadyate // vAksAyakA vadanAniSpatanti pairAhatAH zocati rAjyahAni / parasya nAmarmasu te patanti tAn paNDito nAvasRjet parebhyaH // " [viduranIti 2 / 77,80] sabhya jagatkA Adarza vicAra svAtantrya hai / isa AdarzakI rakSA ahiMsAvAda ( hiMsA-asahiSNutA ) ke dvArA hI ho sakatI hai| vicAroMkI saGkIrNatA yA asahiSNutA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 Adivacana IrSA-dveSakI jananI hai| isa asahiSNutAko hama kisI andhakArase kama nahIM samajhate / Aja hamAre dezameM jo azAnti hai usakA eka mukhya kAraNa yahI vicAroMkI saGkIrNatA hai / prAcIna saMskRta sAhityameM pAyA jAnevAlA 'pAnRzaMsya' zabda bhI isI ahiMsAvAdakA dyotaka hai| isa prakArake ahiMsAvAdakI AvazyakatA sAre saMsArako hai| jainadharmake dvArA isameM bahuta kucha sahAyatA mila sakatI hai| uparyukta dRSTise jainadarzana bhAratIya darzanoMmeM apanA eka viziSTa sthAna rakhatA hai| .. cirakAlase hI hamArI yaha hArdika icchA rahI hai ki hamAre dezameM dArzanika adhyayana sAmpradAyika saGkIrNatAse nikalakara vizuddha dArzanikadRSTise kiyA jAve / aura usameM dArzanika samasyAoMko sAmane rakhakara tulanAtmaka tathA aitihAsika dRSTikA yathAsaMbhava adhikAdhika upayoga ho| isI paddhatike avalambanase bhAratIya darzanakA kramika vikAsa samajhA jA sakatA hai, aura dArzanika adhyayanameM eka prakArakI sajIvatA A sakatI hai| yaha prasannatAkI bAta hai ki kucha vidvAnoMne bahuta kucha isI paddhati ke anusAra granthoMkA sampAdana prArambha kara diyA hai| prajJAcakSu prasiddha vidvAn paM0 sukhalAlajIkA nAma isa sambandhameM vizeSarUpase ullekhanIya hai| dArzanika vidvAn paM0 mahendrakumArajI zAstrIne bhI isI.paddhatikA avalambana kara jainadarzanake sAhityakA sampAdana karanA prArambha kara diyA hai| aba taka Apa nyAyakumudacandra prathamabhAga, akalaGkagranthatraya, prameyakamalamArtaNDa Adike vidvattApUrNa saMskaraNa prakAzita kara cuke haiN| nyAyakumudacandrakA yaha dvitIya bhAga bhI usI prakAra bar3e parizramase sampAdana karake prakAzita kiyA jA rahA hai| ApakI prastAvanAoM aura TippaNiyoMse pagapaga para yaha spaSTa hai ki Apane anekAneka anya granthoMke sAtha tulanA karake yathAsaMbhava isa bAtakI ceSTA kI hai ki prakRtagranthakA unake sAtha jo kucha bhI sambandha ho vaha spaSTa ho jaave| isake lie saMskRta vidvanmaNDalI sampAdaka mahAzayakI avazya AbhArI hogii| hama apanI orase unako hRdayase isa saphalatA para badhAI dete haiM, aura AzA karate haiM ki anya grantha sampAdaka mahAzaya unakI paddhatikA avalambana kreNge| sarasvatI bhavana, -maGgaladeva zAstrI, M.A., D.Phil, (oxon). [priMsipala, gavarnameNTa saMskRta kAleja, banArasa rajisTrAra, gavarnameNTa saMskRta kAleja igjAminezansa, yU0pI0, banArasa]] 28 / 3 / 41 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // praakthn| nyAyakumudacandra ke prathama bhAgameM maiM apanA prAkkathana likha cukA huuN| phira bhI isa dUsare bhAgakI prastAvanA jaba maiM suna gayA taba prAkkathana rUpase kucha bhI likhaneke saMpAdakIya anurodhako TAla na skaa| isIlie kucha likhane ko pravRtta huA huuN| nyAyakumudacandra yaha darzanakA grantha hai so bhI saMpradAyavizeSakA, ataeva sarvopayogitAkI dRSTise yaha vicAra karanA ucita hogA ki darzanakA matalaba kyA samajhA jAtA hai aura vastuta: usakA matalaba kyA honA caahie| isI taraha yaha bhI vicAranA samucita hogA ki saMpradAya kyA vastu hai aura usake sAtha darzana kA sabandha kaisA rahA hai tathA usa sAMpradAyika sambandhake phala svarUpa darzanameM kyA guNa-doSa Ae haiM ityAdi / saba koI sAmAnyarUpase yahI samajhate aura mAnate Ae haiM ki darzanakA matalaba hai tattvasAkSAtkAra / sabhI dArzanika apane apane sAMpradAyika darzanako sAkSAtkArarUpa hI mAnate Ae haiN| yahA~ savAla yaha hai ki sAkSAtkAra kise kahanA ? isakA javAba eka hI ho sakatA hai ki sAkSAtkAra vaha hai jisameM bhrama yA saMdehako avakAza na ho aura sAkSAtkAra kie gae tattvameM phira matabheda yA virodha na ho| agara darzanakI ukta sAkSAtkArAtmaka vyAkhyA sabako mAnya hai to dUsarA prazna yaha hotA hai ki aneka saMpradAyAzrita vividha darzanoMmeM eka hI tattvake viSayameM itane nAnA matabheda kaise ? aura unameM asamAdheya samajhA jAnevAlA paraspara virodha kaisA ? isa zaMkAkA jabAba dene ke lie hamAre pAsa eka hI rAstA hai ki hama darzana zabdakA kucha aura artha smjheN| usakA jo sAkSAtkAra artha samajhA jAtA hai aura jo cirakAlase zAstroMmeM bhI likhA milatA hai, vaha artha agara yathArtha hai, to merI rAyameM vaha samagra darzanoM dvArA nirvivAda aura asaMdigdharUpase sammata nimnalikhita AdhyAtmika prameyoMmeM hI ghaTa sakatA hai. 1-punarjanma, 2-usakA kAraNa, 3-punarjanmagrAhI koI tattva, 4-sAdhanavizeSadvArA punarjanmake kAraNoMkA uccheda / ye prameya sAkSAtkArake viSaya mAne jA sakate haiM / kabhI na kabhI kisI tapasvI draSTA yA draSTAoMko ukta tattvoMkA sAkSAtkAra huA hogA aisA kahA jA sakatA hai; kyoMki Aja taka kisI AdhyAtmika darzanameM ina tathA aise tattvoMke bAremeM na to matabheda prakaTa huA hai aura na unameM kisIkA virodha hI rahA hai / para ukta mUla AdhyAtmika prameyoMke vizeSa vizeSa svarUpake viSayameM tathA unake byaurevAra vicArameM sabhI pradhAna pradhAna darzanoMkA, aura kabhI kabhI to eka hI darzanakI aneka zAkhAoMkA itanA adhika matabheda aura virodha zAstroMmeM dekhA jAtA hai ki jise dekhakara taTastha samAlocaka yaha kabhI nahIM mAna sakatA ki kisI eka yA sabhI saMpradAyake byaurevAra mantavya sAkSAtkArake viSaya hue hoN| agara ve mantavya sAkSAtkRta hoM to kisa saMpradAyake ? kisI eka Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana 18 saMpradAyako byaureke bAremeM sAkSAtkartA-draSTA sAbita karanA Ter3hI khIra hai / ataeva bahuta huA to ukta mUla prameyoMmeM darzanakA sAkSAtkAra artha mAna leneke bAda byaureke bAremeM darzanakA kucha aura hI artha karanA pdd'egaa| - vicAra karanese jAna par3atA hai, ki darzanakA dUsarA artha 'sabalapratIti' hI karanA ThIka hai| zabdake arthoM ke bhI jude jude stara hote haiM / darzanake arthakA yaha dUsarA stara hai| hama vAcaka umAsvAtike "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" isa sUtrameM tathA isakI vyAkhyAoMmeM vaha dUsarA stara spaSTa pAte haiM / vAcakazrIne sApha kahA hai ki prameyoMkI zraddhA hI darzana hai| yahA~ yaha kabhI na bhUlanA cAhie ki zraddhAke mAne hai balavatI pratIti yA vizvAsa, na ki saakssaatkaar| zraddhA yA vizvAsa, sAkSAtkArako saMpradAyameM jIvita rakhanekI eka bhUmikA-vizeSa hai, jise maiMne darzanakA dUsarA stara kahA hai| yoM to saMpradAya hara eka dezake cintakoMmeM dekhA jAtA hai / yUropake tattvacintanakI Adya bhUmi-grIsake cintakoMmeM bhI paraspara virodhI aneka saMpradAya rahe haiM, para bhAratIya tattvacintakoM ke saMpradAyakI kathA kucha nirAlI hI hai / isa dezake saMpradAya mUlameM dharmaprANa aura dharmajIvI rahe haiM / sabhI saMpradAyoMne tattvacintanako Azraya hI nahIM diyA balki usake vikAsa aura vistAra meM bhI bahuta kucha kiyA hai| eka tarahase bhAratIya tattvacintanakA camatkArapUrNa bauddhikapradeza jude jude saMpradAyoMke prayatnakA hI pariNAma hai / para hameM jo socanA hai vaha to yaha hai ki hara eka saMpradAya apane jina mantavyoM para sabala vizvAsa rakhatA hai aura jina mantavyoMko dUsarA virodhI saMpradAya kataI mAnaneko taiyAra nahIM hai ve mantavya sAMpradAyika vizvAsa yA sAMpradAyika bhAvanAke hI viSaya mAne jA sakate haiM sAkSAtkArake viSaya nhiiN| isa taraha sAkSAtkArakA sAmAnya srota saMpradAyoMkI bhUmi para byaureke vizeSa pravAhoMmeM vibhAjita hote hI vizvAsa aura pratItikA rUpa dhAraNa karane lagatA hai| jaba sAkSAtkAra vizvAsa rUpameM pariNata huA taba usa vizvAsako sthApita rakhane aura usakA samarthana karaneke lie sabhI saMpradAyoMko kalpanAoMkA-dalIloMkA tathA tarkokA sahArA lenA pdd'aa| sabhI sAMpradAyika tattvacintaka apane apane vizvAsakI puSTike lie kalpanAoMkA sahArA pUre taurase lete rahe phira bhI yaha mAnate rahe ki hama aura hamArA saMpradAya jo kucha mAnate haiM vaha saba kalpanA nahIM kintu sAkSAtkAra hai| isa taraha kalpanAoMkA tathA satya asatya aura ardhasatya tarkokA samAveza bhI darzanake arthameM ho gyaa| ekataraphase jahA~ sampradAyane mUladarzana yAnI sAkSAtkArakI rakSAkI aura jahA~ use spaSTa karane ke lie aneka prakArake cintanako cAlU rakhA tathA use vyakta karanekI aneka manorama kalpanAe~kIM, vahA~ dUsarI taraphase saMpradApakI bAr3a para bar3hane tathA phUlane-phalanevAlI tattvacintanakI bela itanI parAzrita ho gaI ki use saMpradAyoMke sivAya dUsarA koI sahArA hI na rahA / phalataH pardebanda paminiyoMkI taraha tattvacintanakI bela bhI komala aura saMkucitadRSTivAlI bana gii| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra hama sAMpradAyika cintakoMkA yaha jhukAva roja dekhate haiM ki ve apane cintanameM to . kitanI hI kamI yA apanI dalIloMmeM kitanAhI lacarapana kyoM na ho use prAyaH dekha nahIM pAte / aura dUsare virodhI saMpradAyake tattvacintanoMmeM kitanA hI sAdguNya aura vaizatha kyoM na ho use . svIkAra karanemeM bhI hicakicAte haiN| sAMpradAyika tattvacintakoMkA yaha bhI mAnasa dekhA jAtA hai ki ve saMpradAyAntarake prameyoMko yA vizeSa cintanoMko apanAkara bhI muktakaNThase usake prati kRtajJatA darzAnemeM hamezA hicakicAte haiN| darzana jaba sAkSAtkArakI bhUmikAko lA~dhakara vizvAsakI bhUmikA para AyA aura usameM kalpanAoM tathA satyAsatya takoMkA bhI samAveza kiyA jAne lagA, taba darzana sAMpradAyika saMkucita dRSTiyoMmeM zrAvRta hokara, mUlameM zuddha prAdhyAsmika hote hue bhI aneka doSoMkA puJja bhI bana gyaa| aba to yaha pRthakkaraNa karanA hI kaThina ho gayA hai ki dArzanika cintanoMmeM kyA kalpanAmAtra hai, kyA satya tarka hai, yA kyA asatya tarka hai ? hara eka saMpradAyakA anuyAyI cAhe baha apar3ha ho, yA par3hA likhA, vidyArthI evaM paMDita, yaha mAnakara hI apane tatvaciMtaka granthoMko sunatA hai yA par3hatA par3hAtA hai, ki isa hamAre tattvagranthameM jo kucha likhA gayA hai vaha akSarazaH satya hai, isameM bhrAnti yA saMdehako avakAza hI nahIM hai / tathA isameM jo kucha hai vaha dUsare kisI saMpradAyake granthameM nahIM hai / aura agara hai to bhI vaha hamAre saMpradAyase hI usameM gayA hai| isa prakArakI pratyeka saMpradAyakI apUrNameM pUrNa mAna lenekI pravRtti itanI adhika balavatI hai ki agara isakA kucha ilAja na huA to manuSyajAtikA upakAra karaneke lie pravRtta huA yaha darzana manuSyatAkA hI ghAtaka siddha hogaa| ____ maiM samajhatA hU~ ki ukta doSako dUra karaneke aneka upAyoMmeM se eka upAya yaha bhI hai ki jahA~ dArzanika prameyoMkA adhyayana tAttvikadRSTise kiyA jAya vahA~ sAtha hI sAtha vaha adhyayana aitihAsika tathA tulanAtmaka dRSTise bhI kiyA jAya / jaba hama kisI bhI eka darzanake prameyoMkA adhyayana aitihAsika tathA tulanAtmaka dRSTise karate haiM taba hameM aneka dUsare darzanoMke prameyoM ke bAremeM bhI jAnakArI prApta karanI par3atI hai / vaha jAnakarI adhUrI yA viparyasta nahIM / pUrI aura yathAsaMbhava yathArtha jAnakArI hote hI hamArA mAnasa vyApaka jJAnake Alokase bhara jAtA hai / jJAnakI vizAlatA aura spaSTatA hamArI dRSTimeMse saMkucitatA tathA tajanya bhaya Adi doSoMko usI taraha haTAtI hai jisa taraha prakAza tama ko| hama asarvajJa aura apUrNa haiM, phira bhI adhikase adhika satyake nikaTa pahu~canA cAhate haiN| agara hama yogI nahIM haiM phira bhI adhikAdhika satya yA tattvadarzanake adhikArI bananA cAhate haiM to hamAre vAste sAdhAraNa mArga yahI hai ki hama kisI bhI darzanako yathA saMbhava sarvAMgINa aitihAsika tathA tulanAtmaka dRSTi se bhI pddh'eN| nyAyakumudacandrake saMpAdaka paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane mUla granthake nIce eka eka choTe bar3e muddepara jo bahuzrutatvapUrNa TippaNa diye haiM aura prastAvanAmeM jo aneka saMpradAyoMke prAcAryoMke jJAnameM eka dUsarese lenadenakA aitihAsika paryAlocana kiyA hai, una sabakI sArthakatA uparyukta dRSTise adhyayana karane karAnemeM hI hai / sAre nyAyakumudacandra ke TippaNa tathA prastAvanAkA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana 15 mAza agara kAryasAdhaka hai to sarvaprathama adhyApakoMke lie| jaina ho yA jainetara, saccA jijJAsu isameM se bahuta kucha pA sakatA hai| adhyApakoMkI dRSTi eka bAra sApha huI, unakA avalokana pradeza eka bAra vistRta huA, phira vaha suvAsa vidyArthiyoMmeM tathA apada anuyAyiyoMmeM bhI apane zrApa phailane lagatI hai / isa bhAvI lAbhakI nizcita AzAse dekhA jAya to mujhako yaha kahane meM leza bhI saMkoca nahIM hotA ki saMpAdakakA TippaNa tathA prastAvanAviSayaka zrama dArzanika adhyayana kSetrameM sAMpradAyikatAkI saMkucita manovRtti dUra karanemeM bahuta kAragara siddha hogaa| ___bhAratavarSako darzanoMkI janmasthalIaura krIDAbhUmi mAnA jAtA hai| yahA~kA apar3ha jana bhI brahmajJAna, mokSa tathA anekAnta jaise zabdoMko pada pada para prayukta karatA hai, phira bhI bhAratakA darzanika pauruSazUnya kyoM hogayA hai ? isakA vicAra karanA jarUrI hai / hama dekhate haiM ki darzanika pradezameM kucha aise doSa dAkhila ho gae haiM jinakI ora cintakoMkA dhyAna avazya jAnA caahie| pahalI bAta darzanoMke paThana-sambandhI uddezyakI hai| jise dUsarA koI kSetra na mile aura buddhipradhAna AjIvikA karanI ho to bahudhA vaha darzanoMkI ora jhukatA hai| mAnoM dArzanika abhyAsa kA uddezya yA to pradhAnatayA AjAvikA ho gayA hai yA vAdavijaya evaM buddhivilAsa / isakA phala hama sarvatra eka hI dekhate haiM ki yA to dArzanika gulAma bana jAtA hai yA sukhazIla / isa taraha jahA~ darzana zAzvata amaratAkI gAthA tathA anivArya pratikSaNa-mRtyukI gAthA sikhAkara abhayakA saMketa karatA hai vahA~ usake abhyAsI hama nire bhIru bana gae haiM / jahA~ darzana hameM satya-asatyakA viveka sikhAtA hai vahA~ hama ulaTe asatyako samajhanemeM bhI asasartha horahe haiM, tathA agara use samajha bhI liyA, to usakA parihAra karaneke vicArase hI kA~pa uThate haiM / darzana jahA~ dina rAta Atmaikya yA Atmaupamya sikhAtA hai vahA~ hama bheda-prabhedoMko aura bhI vizeSarUpase puSTa karanemeM hI laga jAte haiM / yaha saba viparIta pariNAma dekhA jAtA hai / isakA kAraNa eka hI hai, aura vaha hai darzanake adhyayanake uddezyako ThIka ThIka na samajhanA / darzana par3hanekA adhikArI vahI ho sakatA hai aura usehI par3hanA cAhie ki jo satya-asatyake vivekakA sAmarthya prApta karanA cAhatA ho aura jo satyake svIkArakI himmatakI apekSA asatyakA parihAra karanekI himmata yA pauruSa sarvaprathama aura sarvAdhika pramANameM prakaTa karanA cAhatA ho / saMkSepameM darzanake adhyayanakA eka mAtra uddezya hai jIvanakI bAharI aura bhItarI zuddhi / isa uddezyako sAmane rakhakara hI usa kA paThana-pAThana jArI rahe tabhI vaha mAnavatAkA poSaka bana sakatA hai / dUsarI bAta hai dArzanika pradezameM naye sNshodhnoNkii| abhI taka yahI dekhA jAtA hai ki pratyeka saMpradAyameM jo mAnyatAe~ aura jo kalpanAe~ rUr3ha ho gaI haiM unheM / usa saMpradAyameM sarvajJapraNIta mAnA jAtA hai / ora Avazyaka naye vicAra prakAzakA unameM praveza hI nahIM hone pAtA / pUrvapUrva purakhoMke dvArA kie gae aura uttarAdhikArameM die gae cintanoM tathA zrAraNoMkA pravAha hI saMpradAya hai| hara eka saMpadAyakA mAnanevAlA apane mantavyoMke samarthana meM aitihAsika tathA vaijJAnika dRSTikI pratiSThAkA upayoga to karanA cAhatA hai, para isa dRSTikA upayoga vaha vahA~ taka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyakumudacandra hI karatA hai jahA~ use kucha bhI parivartana na karanA pdd'e| parivartana aura saMzodhanake nAmase yA to sampradAya ghabar3AtA hai yA apanemeM pahalese hI saba kucha honekI DIga hA~katA hai| isalie bhAratakA dArzanika pIche par3a gayA hai| jahA~ jahA~ vaijJAnika prameyoMke dvArA yA vaijJAnika paddhatike dvArA dAzanika viSayoMmeM saMzodhana karanekI guMjAiza ho vahA~ sarvatra usakA upayoga agara na kiyA jAyagA to yaha sanAtana dArzanikavidyA kevala purANoMkI hI vastu raha jaaygii| ata eva dArzanika kSetrameM saMzodhana karanekI pravRttikI ora bhI jhukAva honA jarUrI hai| darzana sambandhI itanI sAmAnya carcA kara leneke bAda kucha aitihAsika praznoM para bhI likhanA Avazyaka hai / pahalA prazna hai akalaMkake smykaa| paM0 mahendrakumArajIne "akalaGkagranthatraya" kI prastAvanAmeM dharmakIrti aura usake ziSyoM Adike granthoMkI tulanAke AdhAra para akalaGkakA samaya nizcita karate samaya jo vikramArkIya zakasaMvat kA artha vikramIyasaMvat na lekara za kasaMvat lenekI ora saMketa kiyA hai vaha mujhako bhI vizeSa sAdhAra mAlUma par3atA hai / isa viSayameM paMDitajIne jo dhavalATIkAgata ullekha tathA pro0 hIrAlAlajIke kathanakA ullekha prastAvanA (pR. 5) meM kiyA hai vaha unakI akalaGkagranthatrayameM sthApita vicArasaraNIkA hI poSaka hai / isa bAremeM suprasiddha itihAsajJa paM0 jayacandra vidyAlaGkArajIkA vicAra bhI paM0 mahendrakumArajIkI dhAraNAkA hI poSaka hai / maiM to pahilese hI mAnatA AyA hU~ ki akalaMkakA samaya vikramakI AThavIM 19 sa . __ ve bhAratIya itihAsako rUparekhA (pR0 824-29 ) meM likhate haiM ki-"mahamUda gajanavIke samakAlIna prasiddha vidvAna yAtrI alberUnIne apane bhArata viSayaka granthameM zakarAjA aura dUsare vikramAditya ke yuddhakI bAta isa prakAra likhI hai-"zakasaMvat athavA zakakAlakA Arambha vikramAdityake saMvatse 135 varSa pIche par3A hai| prastuta zakane una ( hiduoM ) ke deza para sindha nadI aura samadrake bIca, AryAvartake usa rAjyako apanA nivAsa sthAna banAne ke bAda bar3e atyAcAra kie| kaiyoM kA kahanA hai, vaha alamansUrA nagarIkA zUdra thA, dUsare kahate haiM vaha hindU thA hI nahIM aura bhAratameM pazcima se AyA thaa| hinduoMko usase bahata kaSTa sahane par3e / anta meM unhe pUraba se sahAyatA milI jaba ki vikramAdityane usa para car3hAIkI, use bhagA diyA, aura mulatAna tathA lonIke koTaleke bIca karUra pradezameM use mAra ddaalaa| taba yaha tithi prasiddha ho gaI, kyoMki loga usa prajA pIr3akakI mautakI khabarase bahuta khuza hue, aura usa tithi meM eka saMvat zurU huA jise jyotiSI vizeSarUpase vartane lge| . . . . kintu vikramAditya saMvat kahe jAnevAle saMvat ke Arambha aura zakake mAre jAne ke bIca bar3A antara hai, isase maiM samajhatA hUM ki usa saMvat kA nAma jisa vikramAditya ke nAmase par3A hai, vahI zakako mAranevAlA vikramAditya nahIM hai, kevala donoMkA nAma eka hai|" pR0 ( 824-25 ) "isa para eka zaMkA upasthita hotI hai zAlivAhanavAlI anuzrutike kaarnn| alberUnI spaSTa kahatA hai ki 78 I0 kA saMvat rAjA vikramAditya ( sAtavAhana ) ne zakako mArane kI yAdagArameM claayaa| vaisI bAta jyotiSI bhaTTotpala (966 I0) aura brahmagupta ( 628 I0) ne bhI likhI hai / vaha saMvat aba bhI paJcAGgoMmeM zAlivAhana-zaka arthAt zAlivAhanAbda kahalAtA hai / . . ." (pR. 836 ) / ina do avataraNoMse itanI bAta nirvivAda siddha hai ki vikramAditya (sAtavAhana) ne zakarAjAko mArakara apanI zakavijayake upalakSyameM eka saMvat calAyA thaa| jo sAtavIM zatAbdI ( brahmagupta ) se hI zAlivAhanAbda mAnA jAtA hai| dhavalATIkA AdimeM jisa 'vikramArkazaka saMvat' kA ullekha AtA hai vaha yahI 'zAlivAhanazaka' honA cAhie / usakA 'vikramArkazaka' nAma zakavijayake upalakSyameM vikramAditya dvArA calAe gae zakasaMvat kA spaSTa sUcana kara rahA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana 17 zatAbdIkA uttarArdha aura navavIM zatAbdIkA pUrvArdha hI ho sakatA hai jaisA ki yAkinIsUnu haribhadrakA hai| merI rAyameM akalaMka, haribhadra, tattvArthabhASyaTIkAkAra siddhasenagaNi, ye sabhI thor3e bahuta pramANameM samasAmayika avazya haiN| Age jo khAmI samantabhadrake samayake bAremeM kucha kahanA hai usase bhI isI samayakI puSTi hotI hai / AcArya prabhAcandrake samayake viSayameM purAnI navavIM sadIkI mAnyatAkA to nirAsa paM0 kailAzacandrajIne kara hI diyA hai / aba usake sambandhameM isa samaya do mata haiM, jinakA AdhAra 'bhojadevarAjye' aura 'jayasiMhadevarAjye' vAlI prazastioMkA prakSiptatva yA prabhAcandrakartRkatvakI kalpanA hai / agara ukta prazastiyA~ prabhAcandrakartRka nahIM haiM to samayakI uttarAvadhi I0 sa0 1020, aura agara prabhAcandrakartRka mAnI jAya to uttarAvadhi I0 sa0 1065 hai / yahI do pakSoMkA sAra hai / paM0 mahendrakumArajIne prastAvanAmeM ukta prazastioMko prAmANika siddha karaneke lie jo vicArakrama upasthita kiyA hai vaha mujhako ThIka mAlUma hotA hai| merI rAyameM bhI ukta prazastioMko prakSipta siddha karanekI koI balavattara dalIla nahIM hai / aisI dazAmeM prabhAcandrakA samaya vikramakI 11 vIM sadIke uttarArdhase bArahavIM sadIke prathama pAda taka svIkAra kara lenA saba dRSTise sayuktika hai| - maiMne 'akalaGka granthatraya'ke prAkkathanameM ye zabda likhe haiM-"adhika saMbhava to yaha hai ki samantabhadra aura akalaMkake bIca sAkSAt vidyAkA hI sambandha rahA hai, kyoMki samantabhadrakI kRtike upara sarvaprathama akalaMkakI hI vyAkhyA hai / " ityAdi / Ageke kathanase jaba yaha nirvivAda siddha ho jAtA hai ki samantabhadra pUjyapAdake bAda kabhI hue haiN| aura yaha to siddha hI hai ki samantabhadrakI kRtike Upara sarvaprathama vyAkhyA akalaMkakI hai, taba itanA mAnanA hogA ki agara samantabhadra aura akalaMkameM sAkSAt guru-ziSya bhAva na bhI rahA ho taba bhI unake bIca meM samayakA koI vizeSa antara nahIM ho sktaa| isa dRSTise samantabhadrakA astitva vikramakI sAtavIM zatAbdIkA amuka bhAga ho sakatA hai| maiMne akalaGkagranthatrayake hI prAkkathanameM vidyAnandakI AptaparIkSA evaM aSTasahasrIke spaSTa *zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheH' vAlA jo zloka AptaparIkSA hai usameM 'iddharatnodbhavasya' aisA sAmAsika pada hai| zlokakA artha yA anuvAda karate samaya usa sAmAsika padako 'ambunidhi' kA samAnAdhikaraNa vizeSaNa mAnakara vicAra karanA caahie| cAhe usameM samAsa 'iddharatnoMkA udbhava-prabhavasthAna' aisA tatpuruSa kiyA jAya, cAhe 'iddharatnoM kA udbhava-utpatti huA hai jisameMse' aisA bahuvrIhi kiyA jAya / ubhaya dazA vaha ambanidhikA samAnAdhikaraNa vizeSaNa hI hai / aisA karanese 'protthAnArambhakAle' yaha pada ThIka ambunidhike sAtha apunarukta rUpase saMbaddha ho jAtA hai| aura phalitArtha yaha nikalatA hai ki tattvArthazAstrarUpa samudrakI protthAna-bhUmikA bA~dhate samaya jo stotra kiyA gayA hai| isa vAkyArthameM dhyAna denekI mukhya vastu yaha hai ki tattvArthakA protthAna bAMdhanevAlA arthAt usakI utpattikA nimitta batalAnevAlA aura stotrakA racayitA ye donoM eka haiN| jisane tattvArthazAstrakI utpattikA nimitta batalAyA usIne usa nimittako batalAneke pahile 'mokSamArgasya netAram' yaha stotra bhI racA / isa vicAra ke prakAzameM sarvArthasiddhikI bhUmikA jo paDhegA use yaha sandeha hI nahIM ho sakatA ki 'vaha strotra khada pUjyapAda kA hai yA nhiiN| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyakumudacandra ullekhoMke AdhAra para yaha niHzaMka rUpase batalAyA hai ki svAmI samantabhadra pUjyapAdake Apta- . stotrake mImAMsAkAra haiM ata eva unake uttaravartI hI haiN| merA yaha vicAra to bahuta dinoMke pahile sthira huA thA, para praMsaga Anepara use saMkSepameM akalaMkagranthatrayake prAkkathanameM niviSTa kiyA thA / paM0 mahendrakumArajIne mere saMkSipta lekhakA vizada aura sabala bhASya karake prastuta bhAgakI prastAvanA (pR0 25) meM yaha abhrAntarUpase sthira kiyA hai ki svAmI samantabhadra pUjyapAdake uttaravartI haiM / alabattA unhoMne merI saptabhaMgIvAlI dalIlako nirNAyaka na mAnakara vicAraNIya kahA hai / para isa viSayameM paMDitajI tathA anya sajjanoMse merA itanA hI kahanA hai ki merI vaha dalIla vidyAnandake spaSTa ullekhake AdhAra para kie gae nirNayakI poSaka hai / aura use maine vahA~ svatantra pramANarUpase peza nahIM kiyA hai / yadyapi mere manameM to vaha dalIla eka svatantra pramANarUpase bhI rahI hai| para maiMne usakA upayoga usa tarahase vahA~ nahIM kiyA / jo jaina paramparAmeM saMskRta bhASAke praveza, tarkazAstrake adhyayana aura pUrvavartI AcAryoMkI choTIsI bhI mahatvapUrNa kRtikA uttaravartI AcAryoM ke dvArA upayoga kiyA jAnA ityAdi jaina mAnasako jAnatA hai use to kabhI saMdeha ho hI nahIM sakatA ki pUjyapAda, dignAgake padyako to nirdiSTa kareM para apane pUrvavartI yA samakAlIna samantabhadrakI asAdhAraNa kRtiyoMkA kisI aMzameM sparza bhI na kareM / kyA vajaha hai ki umAsvAtIke bhASyakI taraha sarvArthasiddhi meM bhI saptabhaMgIkA vizada nirUpaNa na ho ? jo ki samantabhadrakI jainaparaMparAko usa samayakI naI dena rhii| astu / isake sivAya maiM aura bhI kucha bAteM vicArArtha upasthita karatA hU~ jo mujhe svAmI samantabhadrako dharmakIrtike samakAlIna mAnanekI ora jhukAtI haiM muddekI bAta yaha hai ki abhI taka aisA koI jaina AcArya yA unakA grantha nahIM dekhA gayA jisakA anukaraNa brAhmaNoM yA bauddhoMne kiyA ho| isake viparIta 1300 varSakA to jaina saMskRta evaM tarkavAGmayakA aisA itihAsa hai jisameM brAhmaNa evaM bauddha paramparAkI kRtioMkA pratibimba hI nahIM, kabhI kabhI to akSarazaH anukaraNa hai / aisI sAmAnya vyApti bA~dhaneke jo kAraNa haiM unakI carcA yahA~ aprastuta hai| para agara yaha sAmAnyavyAptikI dhAraNA bhrAnta nahIM haiM to dharmakIrti tathA samantabhadrake bIca jo kucha mahattvakA sAmya hai usa para aitihAsikoMko vicAra karanA hI pdd'egaa| nyAyAvatArameM dharmakIti ke dvArA prayukta eka mAtra abhrAnta padake balapara sUkSmadarzI pro0 yAkobIne siddhasena divAkarake samayake bAremeM sUcana kiyA thA, usa para vicAra karanevAle hama logoM ko samantabhadrakI kRtimeM pAye jAne vAle dharmakIrtike sAmya para bhI vicAra karanA hI hogaa| pahalI bAta to yaha hai ki dignAgake pramANasamuccayagata maMgala zlokake upara hI usake vyAkhyAnarUpase dharmakIrtine pramANavArtika kA prathama pariccheda racA hai| jisameM dharmakIrtime pramANarUpase sugatako hI sthApita kiyA hai| ThIka usI taraha se samantabhadrane bhI pUjyapAdake 'mokSamArgasya netAram' vAle maMgala padyako lekara usake Upara AptamImAMsA racI hai aura usake dvArA jaina tIrthaMkarako hI Apta-pramANa sthApita kiyA hai / asala bAta yaha hai ki kumArilane zlokavArtikameM codanA-veda kohI aMtima pramANa sthApita kiyA, aura 'pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe' Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana 19 isa maMgalapadyake dvArA dignAgapratipAdita buddhaprAmANyako khaNDita kiyaa| isake javAba meM dharmakIrtine pramANavArtikake prathama paricchedameM buddhakA prAmANya anyayogavyavacchedarUpase apane DhaMgase savistara sthApita kiyaa| jAna par3atA hai isI saraNIkA anusaraNa prabalaprajJa samantabhadrane kiyaa| pUjyapAdakA 'mokSamArgasya netAram' vAlA suprasanna padya unheM milA phira to unakI pratibhA aura jaga uThI / pramANavArtikake sugataprAmANyake sthAnameM samantabhadrane apanI naI saptabhaMgI saraNIke dvArA anyayogavyavacchedarUpase hI arhat-jina ko hI AptapramANa sthApita kiyaa| yaha to vicArasaraNIkA sAmya huaa| para zabdakA sAdRzya bhI bar3e mArke kA hai| dharmakIrtine sugatako'yuktayAgamAbhyAM vimRzan' ( pramANavA0 1 / 135 ) "vaiphalyAd vakti nAnRtam" (pra0 vA0 1 / 147) kaha kara aviruddhabhASI kahA hai| samantabhadrane bhI "yuktizAstrAvirodhivAk" ( AptamI0 kA0 6 ) kaha kara jaina tIrthaMkara ko sarvajJa sthApita kiyA hai / dharmakIrtine caturAryasatyake upadezakarUpase hI budruko sugata-yayArtharUpa sAbita kiyA hai, svAmI samantabhadrane caturAryasatyake sthAnameM syAdvAdanyAya yA anekAntake upadezaka rUpase hI jaina tIrthaMkarako yathArtharUpa siddha kiyA hai| samantabhadrane syAdvAdanyAyakI yathArthatA sthApita karanekI dRSTi se usake viSayarUpase aneka dArzanika muddoMko lekara carcA kI hai, siddhasenane bhI sanmatike tIsare kANDameM anekAntake viSayarUpase unhIM muddoM para carcA kI hai / siddhasena aura samantabhadrakI carcAmeM mukhya antara yaha hai ki siddhasena. pratyeka muddekI carcA meM jaba kevala anekAntadRSTikI sthApanA karate haiM taba svAmI samantabhadra pratyeka mudde para sayuktika saptabhaMgI praNAlIke dvArA anekAnta dRSTikA sthApana karate haiN| isa taraha dharmakIrti, samantabhadra aura siddhasenake bIcakA sAmya-vaiSamya eka khAsa abhyAsakI vastu hai| ____ khAmI samantabhadrako dharmakIrti-samakAlIna yA unase anantarottarakAlIna honekI jo merI dhAraNA huI hai, usakI poSaka eka aura bhI dalIla vicArArtha upasthita karatA huuN| samantabhadrake "dravyaparyAyayoraikyam" tathA "saMjJAsaMkhyAvizeSAcca" (AptamI0 71, 72) ina do padyoMke aura pratyeka zabdakA khaNDana dharmakIrtike TIkAkAra arcaTane kiyA hai, jise paM0 mahendrakumArajIne navavIM zatAbdIkA likhA hai| arcaTane hetubindu TIkA meM prathama samantabhadrokta kArikAke aMzoMko lekara gadyameM khaNDana kiyA hai aura phira 'Aha ca' kahakara khaNDanaparaka 45 kArikAe~ dI haiM / paMDita mahendrakumArajIne apanI suvistRta prastAvanAmeM ( pR0 27 ) yaha saMbhAvanA kI hai ki arcaToddhRta hetubinduTIkAgata kArikAe~ dharmakItikRta hoNgii| paNDitajIkA abhiprAya yaha hai ki dharmakIrtine hI apane kisI granthameM samantabhadrakI kArikAoMkA khaNDana padyameM kiyA hogA jisakA avataraNa dharmakIrtikA TIkAkAra arcaTa kara rahA hai| para isa viSayameM nirNAyaka prakAza DAlanevAlA eka grantha aura prApta huA hai jo arcaTIya hetubindu TIkAkI anuTIkA hai / isa anuTIkAkA praNetA hai durveka mizra, jo 11 vIM zatAbdIke AsapAsakA brAhmaNa vidvAn hai / durvekamizra bauddha zAstroM kA, khAsakara dharmakIrtike granthoMkA, tathA usake TIkAkAroMkA gaharA abhyAsI thaa| usane aneka Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyakumudacandra bauddha granthoM para vyAkhyAe~ likhI haiM / jAna par3atA hai ki vaha usa samaya kisI vidyAsampanna bauddha vihArameM adhyApaka rahA hogA / vaha bauddha zAstroMke bAremeM bahuta mArmikatAse aura pramANarUpase likhane vAlA hai| usakI ukta anuTIkA nepAlake granthasaMgrahameMse kaoNpI hokara bhikSu rAhulajIke dvArA mujhako milI hai / usameM durveka mizrane spaSTa rUpase ukta 45 kArikAoMke bAremeM likhA hai ki-ye kArikAe~ arcaTakI haiM / aba vicAranA yaha hai ki samantabhadrakI ukta do kArikAoMkA zabdazaH khaNDana dharmakIrti ke TIkAkAra arcaTane kiyA hai na ki dharmakIrtine / agara dharmakIrtike sAmane samantabhadrakI koI kRti hotI to usakI usake dvArA samAlocanA honekI vizeSa saMbhAvanA thii| paraaisA huA jAna par3atA hai ki jaba samantabhadrane pramANavArtikameM sthApita sugataprAmANyake viruddha AptamImAMsAmeM jainatIrthaMkarakA prAmANya sthApita kiyA aura bauddhamatakA joroMse nirAsa kiyA taba isakA jabAba dharmakIrtike ziSyoMne denA zurU kiyaa| karNakagomIne bhI jo dharmakIrtikA TIkAkAra hai, samantabhadrakI kArikA lekara jainamatakA khaNDana kiyA hai / ThIka isI taraha arcaTane bhI samantabhadrakI ukta do kArikAoMkA savistara khaNDana kiyA hai / aisI avasthAmeM maiM abhI to isI natIje para pahu~cA hU~ ki kamase kama samantabhadra dharmakIrtike pUrvakAlIna to ho hI nahIM skte| aisI hAlatameM vidyAnandakI AptaparIkSA tathA aSTasahasrIvAlI uktiyoMkI aitihAsikatAmeM kisI bhI prakArake sandehakA avakAza hI nahIM hai / __paMDitajIne prastAvanA (pR0 37) meM tattvArthabhASyake umAsvAtIpraNIta honeke bAremeM bhI anyadIya saMdehakA ullekha kiyA hai| maiM samajhatA hU~ ki saMdehakA koI bhI AdhAra nahIM hai / aitihAsika satyakI gaveSaNAmeM sAMpradAyika saMskArake vaza hokara agara saMdeha prakaTa karanA ho / to zAyada nirNaya kisI bhI vastukA kabhI bhI nahIM ho sakegA, cAhe usake balavattara kitane hI pramANa kyoM na hoM / astu / ___ antameM maiM paMDitajIkI prastuta gaveSaNApUrNa aura zramasAdhita satkRtikA sacce hRdayase abhinandana karatA hU~, aura sAtha hI jaina samAja, khAsakara digambara samAjake vidvAnoM aura zrImAnoMse bhI abhinandana karanekA anurodha karatA huuN| vidvAn to paMDitajIkI sabhI kRtiyoMkA udAraMbhAvase adhyayanaadhyApana karake abhinandana kara sakate haiM aura zrImAn , paMDitajIkI sAhityapravaNa zaktiyoMkA apane sAhityotkarSa tathA bhaNDAroddhAra Adi kAryoMmeM viniyoga karAkara abhinandana kara sakate haiM / ___maiM paMDitajIse bhI eka apanA namra vicAra kahe detA huuN| vaha yaha ki Age aba ve dArzanika prameyoMko, khAsakara jaina prameyoMko kendrameM rakhakara unapara tAttvika dRSTi se aisA vivecana kareM jo pratyeka yA mukhya mukhya prameyake svarUpakA nirUpaNa karaneke sAtha hI sAtha usake sambadhameM saba dRSTioMse prakAza DAla sake / -sukhalAla saMghavI hindU vizvavidyAlaya [pradhAna jainadarzanAdhyApaka oriyaNTala kAleja kaashii| hindU vizvavidyAlaya kAzI, 25 / 3 / 41 bhUtapUrva darzanAdhyApaka gujarAta vidyApITha ahamadAbAda Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sa mpA da kI yam // sitambara san 1938 meM nyAyakumudacandra kA prathama bhAga prakAzita huA thaa| karIba 2 // varSa bAda usakA avaziSTAMza dUsare bhAga ke rUpa meM sampAdita karake citta Ananda se kisI anirvacanIya ullAghatA kA anubhava kara rahA hai, so isalie ki-isa bhAga ke sampAdana kA pUrA bhAra mujhe hI DhonA par3A hai| isa bhAga ko prathama bhAga se bhI adhika pariSkRta tathA sAmagrIsamRddha rUpa meM prastuta karane kA zreya prathamabhAga ke rasika vidvanmaNDala ko hI diyA jAnA caahie| unhIM ke sadabhiprAyoM meM isake preraNAbIja nihita haiM / isa bhAga kA sampAdana-saMzodhana ba0, A0 tathA zra0 prati ke AdhAra se kiyA gayA hai / inakA paricaya prathama bhAga ke sampAdakIya stambha meM diyA jA cukA hai| oriyaNTala buka ejensI pUnA ke adhyakSa zrI desAI ne kRpA karake nyAyakumudacandra kI eka adhUrI prati hamAre pAsa bhejI thI, usakA bhI yathAvasara upayoga kiyA hai / isa bhAga ke TippaNoM meM prathama bhAga meM upayukta granthoM ke sivAya pramANavArtikakhavRtti, pramANavArtikakhavRttiTIkA, pramANavArtikamanorathanandinIvRtti jaise durlabha granthoM ke prUpha tathA hetubiDambanopAya, hetubinduTIkA, siddhivini zcayaTIkA, satyazAsanaparIkSA, nyAyavinizcayavivaraNa jaise alabhya likhita granthoM kA bhI upayoga * kiyA gayA hai| arthoddhATana karane vAle TippaNa bhI paryApta mAtrA meM likhe gaye haiM / - TippaNoM meM samasta darzanazAstroM ke pramukha granthoM se kI gayI bahumukhI tulanA se jijJAsu pAThakoM ko na kevala grantha ke hArda ko hI samajhane meM sahAyatA milegI kintu pratyeka dArzanika mudde ke kramavikAsa kA sArA itivRtta dRSTipaTa para aGkita ho skegaa| vIrahima gala se nikalI huI ardhamAgadhImaya syAdvAda-vANI kI dhArA kitane uccAvaca darzanasthAnoM se bahakara unheM sama banAtI hai tathA kitaneka samantabhadra siddhasena pUjyapAda mallavAdi akalaMka jinabhadra haribhadra vidyAnanda jaise tIrtho para milane vAle sahAyakanadIkalpa dArzanikavAdoM ke svaccha yuktisalilasaMbhAra se samRddha banatI hai / Aja vaha isa vikasita dArzanika rUpa meM ekAntavAda ke kadAgraha se santapta jijJAsuoM ko zItala, samanvayakAraka, mAnasaahiMsA ke pratirUpa, anekAntavAdarUpa jIvana se akatha ApyAyaka suSamA kA sahaja bhAva se anubhava karAtI hai| vIra himAcala kI vaha vAggaMgA prabhAcandra ke nyAyakumudacandra kI pUrNa vikasita jyotsnA meM Aja kAzI kI gaMgA kI taraha dhIra aura udAttabhAva se baha rahI hai / usake udara meM kitanI aitihAsika ghaTanAe~ dravya meM paryAya yA uddAma javAnI meM lola bAlabhAva kI taraha chipI par3I haiM / usameM kitane uccAvaca zilAkhaNDakalpa dArzanikavAda Aja reta banakara tadAtma ho rahe haiN| isa saba kramavikAsa kI dhArA kA yatkizcit AbhAsa ina TippaNoM meM kI gayI bahugAmI tulanA se Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra ho skegaa| ina udAtta AcAryoM ne apanI ahiMsArUpA anekAntadRSTi se virodhI darzanoM kI suyuktiyoM ko bhI ucita sthAna dekara unakA samanvaya kiyA hai| dArzanika kSetra meM ekAntamUlaka caukA na lagAkara anekAnta kA prakAza sarvatra phailAyA hai aura usameM ahiMsA kI jAna syAdvAdadRSTi se sabhI ekAntoM kA ucita Adara kiyA hai| aura isa taraha unhoMne dArzanika vAdavivAdoM kA samanvaya kara ahiMsA kA mArga prazasta kiyA hai tathA una vAdoM kA ucita phaisalA karane kA prayatna kiyA hai| Aja taka kitaneka vAda udita hue, asta hue, tathA kitane Aja bhI antima zvAseM le rahe haiM aura ve kisa para apanA kitanA aura kaisA prabhAva chor3a gae haiM, yaha saba kahAnI ina TippaNoM ke parizIlana se mAnasa paTala para citrita hogii| darzanazAstra sthUlarUpa se yadi mAnasika vyAyAma kA pradarzana hai to isakA dUsarA rUpa anekoM vAdoM ke utthAna-patanoM kA ajAyabaghara bhI hai| isake parizIlana se una una yugoM kI vidvanmanovRtti ke sAtha hI sAtha aneka sAmAjika pravRttiyoM kA pUrA pUrA pratibimba jhalakane lagatA hai / darzana granthoM kA tulanAtmaka adhyayana tathA usake kramavikAsa kI kahAnI kA taTasthabhAva se avalokana, hameM isa natIje para pahu~cAtA hai ki khaNDana maNDana meM siddhAntoM kI samatA aura viSamatA ke kAraNa eka vAdI dUsare vAdI kA sahakAra prApta karane meM, usakI yuktiyoM kA apane DhaMga se anusaraNa karane meM kabhI nahIM hicakatA thaa| pratyuta aisI vinimayaparamparA ke kAraNa hI Aja darzanazAstra isa vikAsa ko pA sakA hai| udAharaNArtha-naiyAyikAbhimata sRSTikartRtva ke khaNDana meM jahA~ jaina aura bauddhoM ke sAtha mImAMsaka bhI apanA kandhA lagAtA hai vahA~ mImAMsakAbhimata veda ke apauruSeyatva ke khaNDana meM naiyAyika, jaina aura bauddhoM kA sAtha detA hai / isI taraha vaizeSika Adi ke khaNDana meM sAtha sAtha calane vAle bauddha aura jaina bhI, jahA~ kSaNikatva kA vicAra hotA hai, vahA~ vAdI aura prativAdI bana jAte haiN| usa samaya vaizeSika Adi yathAsaMbhava jaina kA khaNDana karane meM bauddhoM kA tathA bauddhoM kA khaNDana karane meM jaina kA sAtha dete haiM / para jahA~ cArvAka kA khaNDana karane kA prasaMga hai vahA~ vaidika darzanoM ke sAtha hI sAtha bauddha aura jaina bhI pUrI taraha maidAna meM DaTa jAte haiN| sarvajJatva ke vicAra meM jaina bauddha tathA vaizeSika Adi milakara bhImAMsaka kA mukAbilA karate haiN| para jahA~ brAhmaNatvajAti kA vicAra AtA hai vahA~ kevala bauddha aura jaina hI eka ora raha jAte haiN| isa taraha isa dArzanika mahAbhArata meM siddhAntoM kI samatA aura viSamatA ke kAraNa paraspara virodhI vAdI bhI kahIM samAnatantrIya banakara kisI tIsare vAdI kA khaNDana karate huye dekhe jAte haiM to kahIM eka dUsare kA khaNDana karane meM hI apanA buddhikauzala dikhAte haiN| ataH vibhinna vAdoM kI samAlocanA ke samaya eka granthakAra kA dUsare granthakAra kI yuktiyoM kA zabda artha aura bhAva kI dRSTi se anusaraNa karanA siddhAntoM ke sAmya-vaiSamya kA hI phala hai| dArzanika kSetra meM yaha koI anahonI yA anucita bAta nahIM hai kyoMki yaha vicAra vinimaya hI to darzana zAstra ke vikAsa kA AdhAra hotA hai aura isI meM usakI prANapratiSThA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya darzanazAstra kA carama uddeza to vastu ke yathArtha kharUpa kA yathAvat parijJAna karake zAntilAbha karanA hai| khadarzanaprabhAvanA, lAbha pUjA khyAti Adi to vAdiyoM ke citta kI vijigISA ke pariNAma haiN| saccA dArzanika isa starake Upara rahatA hai aura vastutattva kI samIkSA meM tATasthya rakhane meM hI apanI buddhi kA sadupayoga mAnatA hai / saMskaraNaparicaya-isa bhAga kA mudraNa bhI prathama bhAga kI taraha hI karAyA gayA hai| vizeSatA yaha hai ki TippaNoM meM granthoM ke nAma moTe TAipa meM de diye haiN| jisa grantha kA pATha liyA hai usa grantha kA ( - ) aise Daiza ke sAtha pATha ke bAda sarvaprathama nirdeza kiyA hai / anya jina granthoM ke mAtra pRSThasthala diye haiM una granthoM meM vaisI hI AnupUrvI se pATha kA honA Avazyaka nahIM hai| una granthoM ke nAma to arthasAdRzya, bhAvasAdRzya aura kahIM zabdasAdRzya mUlaka tulanA ke lie diye haiN| jo arthabodhaka TippaNa A0 prati ke hA~sie meM likhe the unake Age 'A0 Ti0' aisA vibhAjaka nirdeza kiyA gayA hai| bAkI TippaNa khayaM sampAdaka dvArA hI likhe gaye haiN| TippaNa yA mUla grantha meM jo zabda truTita the yA nahIM the unakI jagaha sampAdaka ne jina zabdoM ko apanI ora se rakhA hai ve [ ] aise brekiTa meM mudrita haiN| tathA jina azuddha zabdoM ko sudhArane kA prasaGga AyA hai vahA~ sampAdaka dvArA kalpita zuddha pATha ( ) aise brekiTa meM diyA gayA hai / bhUmikA meM jo viSaya prathama bhAga kI prastAvanA meM carcita ho cuke haiM unakI caracA yahA~ nahIM kI hai / A0 prabhAcandra ke samaya ke viSaya meM hI kucha viziSTa sAmagrI ke sAtha UhApoha kiyA hai / maiM akalaGkadeva ke samaya viSayaka apane vicAra siMghI sIrIz2a se prakAzita "akalaGkagranthatraya" kI prastAvanA meM likha AyA huuN| ataH yahA~ Avazyaka hone para bhI punarukti nahIM kara rahA huuN| pariziSTa-isa bhAga meM nimnalikhita 12 pariziSTa lagAe gae haiN| jinase aitihAsika yA tAttvikadRSTivAle jijJAsu, grantha ke viSayoM ko apanI dRSTi se sahaja hI khoja skeNge| 1 laghIyastraya ke kArikAdha kA akArAdyanukrama / 2 laghIyastraya aura usakI khavivRti meM Ae hue avataraNa vAkyoM kI sUcI / 3 laghIyastraya aura khavivRti ke vizeSa zabdoM kI sUcI, isameM lAkSaNika zabda kAle TAipa meM die haiN| 4 laghIyastraya kI kArikAe~ tathA vivRti ke aMza jina di0 zve0 AcAryoM ne apane granthoM meM uddhRta kie haiM yA unheM apane granthoM meM zAmila kiyA hai una AcAryoM ke una granthoM kI sUcI / 5 nyAyakumudacandra meM Ae hue granthAntaroM ke uddharaNoM kI sUcI / 6 nyAyakumudacandra meM upayukta nyAyoM kI sUcI / 7 nyAyakumudacandragata prAcIna aitihAsika puruSoM ke nAma tathA bhaugolika zabdoM kI sUcI / 8 nyAyakumudacandra meM ullikhita grantha aura granthakAroM kI sUcI / ( nyAyakumudacandra meM jina zabdoM ke lakSaNa yA niruktiyA~ kI gaI haiM una lAkSaNika zabdoM kI sUcI / 10 nyAyakumudacandra ke kucha viziSTa zabda / 11 nyAyakumudacandra ke dArzanika zabdoM kI suucii| 12 TippaNI meM tathA mUlagrantha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra meM Ae hue avataraNoM ke mUlasthala nirdiSTa karane meM jina granthoM kA upayoga kiyA hai una granthoM ke saMskaraNa Adi kA paricaya, saMketa vivaraNa tathA nyAyakumuda ke jina pRSThoM para unakA upayoga kiyA hai una pRSThoM kI sUcI / zuddhipatra-prUpha dekhane meM paryApta sAvadhAnI rakhane para bhI dRSTidoSa, yantraparicAlana Adi ke kAraNa hone vAlI sthUla azuddhiyoM kA nirdeza hI isa patraka meM kiyA hai| AbhAra-AdaraNIya prajJAcakSu paM0 sukhalAla jI ne apanI sahaja vidyArasikatA se yathAvasara satparAmarza diye haiM tathA siddhivinizcayaTIkA, hetubinduTIkA evaM tattvopaplavasiMha Adi likhita granthoM ke upayoga karane kI pUrI pUrI suvidhA dI hai| granthamAlA ke prANa, nirvyAja sAhityopAsaka yathArthopanAmaka paM0 nAthUrAma jI premI ne prabhAcandra ke samaya meM upayukta hone vAlI prazastiyA~, zrIcandra aura prabhAcandra nAmaka lekha kI kaccI nakala tathA anya Avazyaka sAmagrI ko bar3I tatparatA evaM nirutseka sahaja bhAva se juTAyA hai| saca pUMcho to premIjI jaise savRtta mantrI kI sadAzayatA se hI isa grantha kA isa rUpa meM sampAdana, mudraNa zrAdi ho sakA hai| .. tripiTikAcArya mahApaMDita rAhulasAMkRtyAyana ne pramANavArtika svavRtti, svavRttiTIkA ke durlabha prUpha tathA pramANavArtikAlaGkAra kI sarvathA alabhya presa kApI se yatheSTa noTsa lene diye haiM / suhRdvara paM0 kailAzacandra jI zAstrI ke sahayoga se hI prathama bhAga kI presa kApI ke samaya isa bhAga meM mudrita aMza kA prathamavAcana huA thA aura ba0 prati ke pAThAntara lie gaye the| paM0 paramAnandajI vIra sevA mandira sarasAvA ne prAkRtapaMcasaMgraha kI gAthAoM ke sthala khoja kara bheje / oriyaMTala buk ejensI pUnA ke adhyakSa zrI desAI ne nyAyakumudacandra kI eka traTita prati bhejii| bhANDArakara prAcyavidyAsaMzodhanamandira ke adhyakSa ne hetubiDambanopAya tathA jainasiddhAntabhavana ArA ke pustakAdhyakSa zrI ke0 bhujabalI zAstrI ne satyazAsanaparIkSA grantha ke upayoga karane kA avasara diyA tathA patrottara die / zrImAn pro0 hIrAlAla jI, pro. e0 ena0 upAdhye, paM0 jugalakizora jI mukhtAra, paM0 cainasukhadAsa jI, paM0 lokanAtha jI zAstrI, paM0 vardhamAna zAstrI, sA0 ra0 paM0 hIrAlAla zAstrI, paM0 nAthUlAla jI Adi vidvanmaNDala ne yathAsamaya prazasti Adi ke bAbata jJAtavya praznoM ke uttara diye / pazcAcArya paM0 bhUpanArAyaNa jI jhA ne prazasti zlokoM kI racanA karake sahAyatA kii| zrI vijayamUrti jI ema0 e0, zAstrI ne pAThAntara lene meM tathA priyaziSya gulAbacandra jI nyAya-sAMkhyatIrtha aura udayacandrajI ne pariziSTa banAne meM pUrI pUrI madada kI hai| maiM ukta sabhI mahAzayoM kA hArdika AbhAra mAnatA huuN| pauSa zukla pUrNimA makarasaMkrAnti vo0ni0 2467 sampAdakanyAyAcArya mahendrakumAra syA0 vi0 kaashii| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // prastAva nA // isa saMskaraNameM mudrita mUlagrantha laghIyastraya aura usakI vyAkhyA nyAyakumudacandrakA paricaya isI granthake prathamabhAgakI prastAvanAmeM diyA jA cukA hai| yahA~ granthakAroMke viSaya meM hI kucha likhanA iSTa hai / prastutagranthake kartA AcArya prabhAcandra haiN| yaha nyAyakumudacandra akalaGkadevake svavivRtiyukta laghIyastraya prakaraNakI vistRta vyAkhyA hai| ataH mUlakAra akalaGkadeva aura vyAkhyAkAra prabhAcandrake viSayameM likhanA hI yahA~ prastuta hai| nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanAmeM suhRdvara paM0 kailAzacandrajI zAstrIne ina donoM AcAryoMke samaya Adike viSayameM yatheSTa UhApoha kiyA hai| maiM akalaGkadevake samayaviSayaka apane vicAra "akalaGkagranthatraya" kI prastAvanAmeM vistAra ke sAtha likha cukA huuN| jisa "vikramArkazakAbdIyazatasaptapramAjuSi / kAle'kalaGkayatino bauddhairvAdo mahAnabhUta // " kArikAke 'vikramArkazaka' zabda para vidvAnoM kA matabheda hai ki 'akalaGkadeva kA zAstrArtha vikramasaMvat 700 meM huA hai, yA zaka saMvat 700 meM ?' usake viSayameM itanA aura vizeSa vaktavya hai ki-'vikramArkazaka' zabdakA prayoga aneka prAcIna AcAryoMne 'zakasaMvat' ke arthameM kiyA hai / udAharaNArtha dhavalATIkAkI antima prazastikI yaha gAthA hI paryApta hai "aThatIsamhi satasae vikkamarAyaMkie su-sagaNAme / vAse suterasIe bhANuvilagge dhavalapakkhe // " SaTkhaMDAgama prathamabhAgakI prastAvanA (pR0 25-45) meM pro0 hIrAlAlajIne bahumukha UhApohake anantara yaha siddha kiyA hai ki ukta gAthA meM varNita 'vikamarAyaMkie susagaNAme' padase 'zakasaMvat' hI grAhya ho sakatA hai| isI prastAvanA (pR. 40) meM pro0 sA0 ne apane matake samarthanakelie. trilokasArake (gA0 850) TIkAkAra zrImAdhavacandratraividyakA yaha avataraNa diyA hai-"zrIvIranAthanivRteH sakAzAt paMcottaraSadazatavarSANi (605) paMcamAsayutAni gatvA pazcAt 'vikramAGkazakarAjo' jAyate..." isase atyanta spaSTa ho jAtA hai ki zakarAjako bhI 'vikramAMkazaka' likhane kI prAcIna paramparA rahI hai aura isIlie 'zakasaMvat' kA ullekha bhI 'vikramAGkazakasaMvat' padase kiyA jAtA thaa| maiMne "akalaGkagranthatraya" kI prastAvanAmeM anya pramANoMke AdhArase vikramArkazakAbdakA zaka saMvat 700 artha karake akalaGkadevakA samaya I0 720 se 780 siddha kiyA hai / astu / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra zrA0 prabhAcandra ____ 0 prabhAcandrake samayaviSayaka isa nibandhako vargIkaraNake dhyAnase tIna sthUla bhAgoM meM bA~Ta diyA hai-1 prabhAcandra kI itara prAcAryoM se tulanA, 2 samayavicAra, 3 prabhAcandra ke grantha / 11.prabhAcandra kI itara AcAryoM se tulanA isa tulanAtmaka bhAgako pratyeka paramparAke apane kramavikAsako lakSyameM rakhakara nimnalikhita upabhAgoMmeM kramazaH vibhAjita kara diyA hai / 1 vaidika darzana-veda, upaniSada, smRti, purANa, mahAbhArata, vaiyAkaraNa, sAMkhyayoga, vaizeSika nyAya, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA / 2 avaidika darzana-bauddha, jaina-digambara, zvetAmbara / ( vaidikadarzana) veda aura prabhAcandra-prA0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDameM purAtanaveda Rgvedase "puruSa evedaM yadbhUtaM" "hiraNyagarbhaH samavartatAne" Adi aneka vAkya uddhRta kiye haiN| kucha anya vedavAkya bhI nyAyakumudacandra ( pRSTha 726) meM uddhRta haiM-"prajApatiH somaM rAjAnamanvasRjat, tatastrayo vedA anvasRjyanta" "rudraM vedaka ram" aadi| nyAyakumudacandra (pR0 770) meM "Adau brahmA mukhato brAhmaNaM sasarja, bAhubhyAM kSatriyamurUbhyAM vaizyaM padbhyAM zUdram" yaha vAkya uddhRta hai| yaha Rgveda ke "brAhmaNo'sya mukhamAsId' Adi sUktakI chAyA rUpa hI hai| upaniSat aura prabhAcandra-A0 prabhAcandrane apane donoM nyAyagranthoMmeM brahmAdvaitavAda tathA anya prakaraNoMmeM anekoM upaniSadoM ke vAkya pramANarUpase uddhRta kiye haiN| inameM bRhadAraNyakopaniSad, chAndogyopaniSad, kaThopaniSat , zvetAzvataropaniSat , taittiryupaniSat , brahmabindUpaniSat , rAmatApinyupaniSat , jAbAlopaniSat Adi upaniSat mukhya haiM / inake avataraNa avataraNasUcI meM dekhanA cAhiye / smRtikAra aura prabhAcandra-maharSi manukI manusmRti aura yAjJavalkyakI yAjJavalkyasmRti prasiddha haiN| A0 prabhAcandrane kArakasAkalyavAdake pUrvapakSa (prameyaka0 pR0 8) meM yAjJavalkyasmRti (2 / 22) kA "likhitaM sAkSiNo bhuktiH" vAkya kucha zAbdika parivartanake sAtha uddhRta kiyA hai| nyAyakumudacandra (pR0 575 ) meM manusmRtikA "akurvan vihitaM karma" zloka uddhRta hai / nyAyakumudacandra ( pR0 634 ) meM manusmRtike "yajJArthaM pazavaH sRSTAH" zlokakA "na hiMsyAt sarvA bhUtAni" isa kUrmapurANake vAkyase virodha dikhAyA gayA hai / purANa aura prabhAcandra-prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM matsyapurANakA "pratimanvantarazcaiva zrutiranyA vidhIyate / " yaha zlokAMza uddhRta milatA hai| nyAyakumudacandra (pR0 634 ) meM kUrmapurANa (a0 16 ) kA "na hiMsyAt sarvA bhUtAni" vAkya pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vyAsa aura prabhAcandra-mahAbhArata tathA gItAke praNetA maharSi vyAsa mAne jAte haiM / prameyakamalamArtaNDa (pR0 580) meM mahAbhArata vanaparva (a0 30128) se "ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH...." zloka uddhRta kiyA hai| prameyakamalamArtaNDa (pR0 368 tathA 309 ) meM bhagavadgItAke nimnalikhita zloka 'vyAsavacana' ke nAmase uddhRta haiM-" yathaidhAMsi samiddho'gniH...." [gItA 4 / 37] "dvAvimau puruSau loke, uttamapuruSastvanyaH...." [ gItA 15 / 16,17 ] isI taraha nyAyakumudacandra ( pR0 358 ) meM gItA (2 / 16) kA "nAbhAvo vidyate sataH" aMza pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai / pataJjali aura prabhAcandra-pANinisUtrake Upara mahAbhASya likhanevAle RSi pataJjalikA samaya itisAhakAroMne IsavI sanse pahile mAnA hai / A0 prabhAcandrane jainendravyAkaraNake sAtha hI pANinivyAkaraNa aura usake mahAbhASyakA gabhIra parizIlana aura adhyayana kiyA thaa| ve zabdAmbhojabhAskarake prArambhameM svayaM hI likhate haiM ki "zabdAnAmanuzAsanAni nikhilAnyAdhyAyatA'harnizam" A0 prabhAcandrakA pAtaJjalamahAbhASyakA talasparzI adhyayana unake zabdAmbhojabhAskarameM pada pada para anubhUta hotA hai / nyAyakumudacandra (pR0 275) meM vaiyAkaraNoMke matase guNa zabdakA artha batAte huye pAtaJjalamahAbhASya (5 / 1 / 119) se "yasya hi guNasya bhAvAt zabde dravyavinivezaH" ityAdi vAkya uddhRta kiyA hai| zabdoMke sAdhutvAsAdhutva-vicArameM vyAkaraNakI upayogitAkA samarthana bhI mahAbhASyakI hI zailImeM kiyA hai / bhartahari aura prabhAcandra-IsAkI 7 vIM zatAbdImeM bhartRhari nAmake prasiddha vaiyAkaraNa hue haiN| inakA vAkyapadIya grantha prasiddha hai| ye zabdAdvaitadarzanake pratiSThAtA mAne jAte haiN| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM zabdAdvaitavAdake pUrvapakSako vAkyapadIya kI aneka kArikAoMko uddhRta karake hI paripuSTa kiyA hai / zabdoMke sAdhutva-asAdhutva vicAra meM pUrvapakSakA khulAsA karaneke lie vAkyapadIyakI saraNIkA paryApta sahArA liyA hai / vAkyapadIyake dvitIyakANDameM Ae hue "AkhyAtazabdaH" Adi dazavidha yA aSTavidha vAkyalakSaNoMkA savistara khaNDana kiyA hai| isI taraha prabhAcandrakI kRti jainendranyAsake aneka prakaraNoMmeM vAkyapadIyake aneka zloka uddhRta milate haiM / zabdAdvaitavAdake pUrvapakSameM vaikharI Adi caturvidhavANIke kharUpakA nirUpaNa karate samaya prabhAcandrane jo "sthAneSu vivRte vAyau" Adi tIna zloka uddhRta kiye haiM ve mudrita vAkyapadIyameM nahIM haiM / TIkAmeM uddhRta haiM / vyAsabhASyakAra aura prabhAcandra-yogasUtra para vyAsa-RSi kA vyAsabhASya prasiddha hai / inakA samaya IsAkI pazcama zatAbdI taka samajhA jAtA hai / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 109) meM yogadarzanake AdhArase IzvaravAdakA pUrvapakSa karate samaya yogasUtroMke aneka uddharaNa die haiN| isake vivecanameM vyAsabhASyakI paryApta sahAyatA lI gaI hai| aNimAdi aSTavidha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra aizvaryakA varNana yogabhASyase milatA julatA hai| nyAyakumudacandrameM yogabhASyase "caitanyaM puruSasya svarUpam" "cicchaktirapariNAminyapratisakramA" Adi vAkya uddhRta kiye gaye haiN| IzvarakRSNa aura prabhAcandra-IzvarakRSNakI sAMkhyasaptati yA sAMkhyakArikA prasiddha hai / inakA samaya IsAkI dUsarI zatAbdI samajhA jAtA hai| sAMkhyadarzanake mUlasiddhAntoMkA sAMkhyakArikAmeM saMkSipta aura spaSTa vivecana hai| A0 prabhAcandrane sAMkhyadarzanake pUrvapakSameM sarvatra sAMkhyakArikAoMkA hI vizeSa upayoga kiyA hai / nyAyakumudacandrameM sAMkhyoMke kucha vAkya aise bhI uddhata haiM jo upalabdha sAMkhyagranthoMmeM nahIM pAye jAte / yathA-" buddhayadhyavasitamarthaM puruSazvetayate" "AsargapralayAdekA buddhiH" "pratiniyatadezA vRttirabhivyajyeta" "prakRtipariNAmaH zuklaM kRSNaJca karma" Adi / isase jJAta hotA hai ki IzvarakRSNakI kArikAoMke sivAya koI anya prAcIna sAMkhya grantha prabhAcandrake sAmane thA jisase ye vAkya uddhRta kiye gae haiM / mATharAcArya aura prabhAcandra-sAMkhyakArikAkI purAtana TIkA mATharavRtti hai| isake racayitA mATharAcArya IsAkI cauthI zatAbdIke vidvAn samajhe jAte haiN| prabhAcandrane sAMkhyadarzanake pUrvapakSameM sAMkhyakArikAoMke sAtha hI sAtha mATharavRttiko bhI uddhRta kiyA hai| jahA~ kahIM sAMkhyakArikAoM kI vyAkhyAkA prasaGga AyA hai, mATharavRttike hI AdhArase vyAkhyA kI gaI hai / prazastapAda aura prabhAcandra-kaNAdasUtra para prazastapAda AcAryakA prazastapAdabhASya upalabdha hai / inakA samaya IsAkI pA~cavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| A0 prabhAcandrane prazastapAdabhASyakI "evaM dharmairvinA dharmiNAmeva nirdezaH kRtaH" isa paMktiko prameyakamalamArtaNDa (pR0531) meM 'padArthapravezakagrantha' ke nAmase uddhRta kiyA hai| nyAyakumudacandra tathA prameyakamalamArtaNDa donoMkI SaTpadArthaparIkSAkA yAvat pUrvapakSa prazastapAdabhASya aura usakI purAtanaTIkA vyomavatIse hI spaSTa kiyA gayA hai| prameyakamalamArtaDa (pR0 270) ke IzvaravAdake pUrvapakSameM 'prazastamatinA ca' likhakara "sargAdau puruSANAM vyavahAro" ityAdi anumAna uddhRta hai| yaha anumAna prazastapAdabhASyameM nahIM hai / tattvasaMgraha kI paJjikA (pR0 43 ) meM bhI yaha anumAna prazastamatike nAmase uddhata hai / ye prazastamati, prazastapAdabhASyakArase bhinna mAlUma hote haiM, para inakA koI grantha adyAvadhi upalabdha nahIM hai| vyomaziva aura prabhAcandra-prazastapAdabhASyake purAtana TIkAkAra A0 vyomazivakI vyomavatI TIkA upalabdha hai| A0 prabhAcandrane apane donoM granthoMmeM, na kevala vaizeSikamatake pUrvapakSameM hI vyomavatIko apanAyA hai kintu aneka matoMke khaMDanameM bhI isakA paryApta anusaraNa kiyA hai / yaha TIkA unake viziSTa adhyayanakI vastu thii| isa TIkAke tulanAtmaka aMzoMko nyAyakumudacandrakI TippaNImeM dekhanA caahie| A0 vyomazivake samayake viSayameM vidvAnoMkA matabheda calA A rahA hai / DaoN0 kItha inheM navamazatAbdI kA kahate haiM to DaoN0 dAsaguptA inheM chaThavIM zatAbdIkA / maiM inake samayakA kucha vistAra se vicAra karatA hU~ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA rAjazekharane prazastapAdabhASyako 'kandalI' TIkAkI 'paMjikA' meM prazastapAdabhASyakI cAra TIkAoMkA isa kramase nirdeza kiyA hai-sarvaprathama 'vyomavatI' (vyomazivAcArya), tatpazcAt 'nyAyakandalI' (zrIdhara), tadanantara 'kiraNAvalI (udayana) aura usake bAda 'lIlAvatI' (shriivtsaacaary)| aitihyaparyA. locanAse bhI rAjazekharakA yaha nirdezakrama saMgata jAna par3atA hai| yahA~ hama vyomavatIke racayitA vyomazivAcAryake viSayameM kucha vicAra prastuta karate haiN| vyomazivAcArya zaiva the| apanI guru-paramparA tathA vyaktitvake viSayameM svayaM unhoMne kucha bhI nahIM likhA / para raNipadrapura rAnoda, vartamAna nArodagrAma kI eka vApI-prazasti * se inakI guruparamparA tathA vyaktitva-viSayaka bahutasI bAteM mAlUma hotI haiM, jinakA kucha sAra isa prakAra hai ___ "kadambagahAdhivAsI munIndra ke zaMkhamaThikAdhipati nAmaka ziSya the, unake terambipAla, terambipAlake AmardakatIrthanAtha aura AmardakatIrthanAthake purandaraguru nAmake atizaya pratibhAzAlI tArkika ziSya hue| purandaragurune koI grantha avazya likhA hai; kyoMki usI prazasti-zilAlekhameM atyanta spaSTatAse yaha ullekha hai ki-"inake vacanoMkA khaNDana Aja bhI bar3e bar3e naiyAyika nahIM kara skte|"+ syAdvAdaratnAkara Adi granthoMmeM purandarake nAmase kucha vAkya uddhRta milate haiM, sambhava hai ve purandara ye hI hoN| ina purandaraguruko avantivarmA upendrapurase apane dezako le gyaa| avantivarmAne inheM apanA rAjyabhAra sauMpa kara zaivadIkSA dhAraNa kI aura isa taraha apanA janma saphala kiyaa| purandaragurune mattamayUrameM eka bar3A maTha sthApita kiyaa| dUsarA maTha raNipadrapurameM bhI inhIMne sthApita kiyA thaa| purandaragurukA kavacaziva aura kavazivakA sadAziva nAmaka ziSya huA, jo ki raNipadrapurake tApasAzrama meM tapaHsAdhana karatA thaa| sadAzivakA ziSya hRdayeza aura hRdayezakA ziSya vyomaziva haA, joki acchA prabhAvazAlI, utkaTa pratibhAsampanna aura samartha vidvAna thaa|" vyomazivAcArya ke prabhAvazAlI hone kA sabase bar3A pramANa yaha hai ki inake nAmase hI vyomamantra pracalita hae the| 'ye sadanuSThAnaparAyaNa, mRdu-mitabhASI, vinaya-naya-saMyamake adbhuta sthAna tathA apratima pratApazAlI the / inhoMne raNipadrapurakA tathA raNipadramaThakA uddhAra evaM sudhAra kiyA thA aura vahIM eka zivamandira tathA vApIkA bhI nirmANa karAyA thaa| isI vApIpara ukta prazasti khudI hai| inakI vidvattAke viSayameM zilAlekhake ye zloka paryApta haiM"siddhAnteSu maheza eSa niyato nyAye'kSapAdo muniH / gambhIre ca kaNAzinastu kaNabhukzAstre zrutau jaiminiH / sAMkhye'nalpamatiH svayaM sa kapilo lokAyate sadguruH / buddho buddhamate jinoktiSu jinaH ko vAtha nAyaM kRtii|| yadbhUtaM yadanAgataM yadadhunA kiMcitkvacidvardha (ta) te / samyagdarzanasampadA tadakhilaM pazyan prameyaM mahat // sarvajJaH sphaTameSa kopi bhagavAnanyaH kSitau saM (zaMkaraH / dhatte kintu na zAntadhIviSamadagraudraM vapuH kevalam // " ina zlokoMme batalAyA hai ki 'vyomazivAcArya zavasiddhAntameM svayaM ziva, nyAyameM akSapAda, vaizeSika zAstrameM kaNAda, mImAMsAme jaimini, sAMkhyameM kapila, cArvAkazAstrameM bRhaspati, buddha matame buddha tathA jinamatame svayaM jinake samAna the| adhika kyA; atItAnAgatavartamAnavartI yAvat prameyoMkI apanI samyagdarzanasampattise spaSTa dekhane jAnane vAle sarvajJa the| aura aisA mAlama hotA thA ki mAtra viSamanetra (tRtIyanetra) tathA raudrazarIra ko dhAraNa kie binA ve pRthvI para dUsare zaMkara bhagavAn hI avatare the| inake gaganeza, vyomazambhu, vyomeza, gaganazazimauli Adi bhI nAma the| zilAlekhake AdhArase samaya-vyomazivake pUrvavartI caturthaguru purandarako avantivarmA rAjA apane nagarame le gayA thaa| avantivarmAke cA~dIke sikkoM para "vijitAvaniravanipatiH zrI avantivarmA divaM * prAcIna lekhamAlA dvi0 bhAga, zilAlekha naM0 108 / + yasyAdhunApi vibudhairitikRtyazaMsi vyAhanyate na vacanaM nayamArgavidbhiH // " + "asya vyomapadAdimantraracanAkhyAtAbhidhAnasya c|"-vaapiiprshstiH Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyakumudacandra jayati" likhA rahatA hai tathA saMvat 250 par3hA gayA hai / yaha saMvat saMbhavataH gupta-saMvat hai| DaoN0 . phlITke matAnusAra guptasaMvat I0 san 320 kI 26 pharavarI ko prArambha hotA hai| ata: 570 I0 meM avantivarmAkA apanI mudrAko pracalita karanA itihAsasiddha hai| isa samaya avantivarmA rAjya kara rahe . hoNge| tathA 570 I0 ke AsapAsa hI ve purandaraguruko apane rAjyameM lAe hoNge| ye avantivarmA maukharIvaMzIya rAjA the| zaiva hone ke kAraNa zivopAsaka purandaraguruko apane yahA~ lAnA bhI inakA ThIka hI thaa| inake samayake sambandhameM dUsarA pramANa yaha hai ki-vaisavaMzIya rAjA harSavarddhanakI choTI bahina rAjyazrI avantivarmAke putra grahavarmAko vivAhI gaI thii| harSakA janma I0 590 meM huA thaa| rAjyazrI usase 1 yA 2 varSa choTI thii| grahavarmA harSase 5-6 varSa bar3A jarUra hogaa| ataH usakA janma 584 I0 ke karIba mAnanA caahie| isakA rAjyakAla I0600 se 606 taka rahA hai| avantivarmAkA yaha ikalautA lar3akA thaa| ataH mAlUma hotA hai ki I0 584 meM arthAt avantivarmAkI DhalatI avasthAme yaha paidA hayA hogaa| prastu, yahA~ to itanA hI prayojana haiM ki 570 I0 ke AsapAsa hI avantivarmA purandarako apane yahA~ le gae the| yadyapi sanyAsiyoMkI ziSya-paramparAke lie pratyeka pIDhIkA samaya 25 varSa mAnanA Avazyaka nahIM hai| kyoMki kabhI kabhI 20 varSameM hI ziSya-praziSyoM kI paramparA cala jAtI hai| phira bhI yadi pratyeka pIDhIkA samaya 25 varSa hI mAna liyA jAya to purandarase tIna pIDhI ke bAda hue vyomazivakA samaya san 670 ke AsapAsa siddha hotA hai| dArzanikagranthoMke AdhArase samaya-vyomaziva svayaM hI apanI vyomavatI TIkA (pR0 392) meM zrIharSakA eka mahattvapUrNa DhaMgase ullekha karate haiM / yathA "ata eva madIyaM zarIramityAdipratyayeSvAtmAnurAgasadbhAve'pi Atmano'vacchedakatvam / zraharSa devakulamiti jJAne zrIharSasyeva ubhayatrApi bAdhakasadbhAvAt, yatra hyanurAgasadbhAve'pi vizeSaNatve bAdhakamasti tatrAvacchedakatvameva kalpyate iti / asti ca zrIharSasya vidyamAnatvam / Atmani kartRtvakaraNatvayorasambhava iti bAdhakam / " yadyapi isa sandarbhakA pATha kucha chUTA huA mAlUma hotA hai phira bhI 'asti ca zrIharSasya vidyamAnatvam' yaha vAkya khAsa taurase dhyAna dene yogya hai| isase sApha mAlUma hotA hai ki zrIharSa (606-647 A.D. rAjya) vyomazivake samayameM vidyamAna the| yadyapi yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki vyomaziva zrIharSake bahata bAda hokara bhI aisA ullekha kara sakate haiM, parantu jaba zilAlekhase unakA samaya I0 san 670 ke AsapAsa hai tathA zrIharSakI vidyamAnatAkA ve isa taraha jora dekara ullekha karate haiM taba ukta kalpanAko sthAna hI nahIM miltaa| vyomavatIkA antaH rIkSaNa-vyomavatI ( pR0 306,307,680 ) meM dharmakItike pramANavArtika (2-11,12 tathA 1-68,72) se kArikAe~ uddhRta kI gaI hai| isI taraha vyomavatI (pa0 617) meM dharmakIttike hetabindu prathamaparicchedake "DiNDikarAgaM parityajya akSiNI nimIlya" isa vAkyakA prayoga pAyA jAtA hai| isake atirikta pramANavAtikakI aura bhI bahutasI kArikAe~ uddhRta dekhI jAtI haiN| vyomavatI (pR0 591,592) meM kumArilake mImAMsA-zlokavAtikakI aneka kArikAe~ uddhRta haiN| vyomavatI (pR0 129) meM udyotakarakA nAma liyA hai, bhartRharike zabdAdvaitadarzanakA (pR0 20 ca) khaNDana kiyA hai aura prabhAkarake smRtipramoSavAdakA bhI (10 540) khaMDana kiyA gayA hai| inameM bhartRhari, dharmakItti, kumArila tathA prabhAkara ye saba prAyaH samasAmayika aura IsAkI sAtavIM zatAbdIke vidvAn haiM / udyotakara chaThI zatAbdIke vidvAn haiN| ataH vyomazivake dvArA ina samasAmayika evaM kiMcitpUrvavartI vidvAnoMkA ullekha tathA samAlocanakA honA saMgata hI hai| vyomavatI (pR0 15) meM bANakI kAdambarIkA ullekha hai| bANa harSakI sabhAke vidvAn the, ataH isakA ullekha bhI honA ThIka hI haiN| * dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza, dvi0 bhAga pR0 375 / +dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza, dvitIya bhAga pu0 229 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vyomavatI TIkAkA ullekha karanevAle paravartI granthakAroMmeM zAntarakSita, vidyAnanda, jayanta, vAcaspati, siddharSi, zrIdhara, udayana, prabhAcandra, vAdirAja, vAdidevasUri, hemacandra tathA guNaratna, vizeSarUpase ullekhanIya haiN| zAntarakSitane vaizeSika-sammata SaTapadArthoM kI parIkSA kI hai| usameM ve prazastapAdake sAtha hI sAtha zaMkarasvAmI nAmaka naiyAyikakA mata bhI pUrvapakSarUpase upasthita karate haiN| paraMtu jaba hama dhyAnase dekhate haiM to unake pUrvapakSame prazastapAdavyomavatIke zabda spaSTatayA apanI chApa mArate hue najara pAte haiN| (tulanAtattvasaMgraha pR0 206 tathA vyomavatI pR0 343 / ) tattvasaMgrahakI paMjikA (pR0 206) meM vyomavatI (pR0 129) ke svakAraNasamavAya tathA sattAsamavAyarUpa utpattike lakSaNakA ullekha hai| zAntarakSita tathA unake ziSya kamalazIlakA samaya I0 kI AThavIM zatAbdikA pUrvArddha hai| (dekho, tattvasaMgrahakI bhUmikA pR. xevi) vidyAnanda prAcAryane apanI AptaparIkSA (pR. 26) meM vyomavatI TIkA (pa0107) se samavAyake lakSaNakI samasta padakRtya uddhRta kI hai| 'dravyatvopalakSita samavAya dravyakA lakSaNa hai' vyomavatI (pR0 149) ke isa mantavyakI samAlocanA bhI prAptaparIkSA (pR0 6) meM kI gaI hai| vidyAnanda IsAkI navamazatAbdIke pUrvArddhavartI haiN| jayantakI nyAyamaMjarI (10 23) meM vyomavatI (pR0 621) ke anarthajatvAt smRtiko apramANa mAnaneke siddhAntakA samarthana kiyA hai, sAthahI pa0 65 para vyomavatI (pR0 556) ke phalavizeSaNapakSako svIkArakara kArakasAmagrIko pramANamAnaneke siddhAntakA anusaraNa kiyA hai| jayantakA samaya hama Age IsAkI 9 vIM zatAbdIkA pUrvabhAga siddha kreNge| . vAcaspati mizra apanI tAtparyaTIkAme (10 108) pratyakSalakSaNasUtrameM 'yataH' padakA adhyAhAra karate haiM tathA (pR0 102) liMgaparAmarza jJAnako upAdAnabuddhi kahate haiN| vyomavatITIkAme (pR0 556) 'yataH' padakA prayoga pratyakSalakSaNameM kiyA hai tathA (pR0 561) ligaparAmarza jJAnako upAdAnabuddhi bhI kahA hai| vAcaspati mizrakA samaya 841 A.D. hai| - prabhAcandra AcAryane mokSanirUpaNa (prameyakamalamArtaNDa pR0 307 ) AtmasvarUpanirUpaNa (nyAyakumudacandra pR0 349, prameyakamalamA0 pR0 110) samavAyalakSaNa (nyAyakumu0 pR0 295, prameyakamalamA0 pR0 604) AdimeM vyomavatI (pR0 20, 393, 107 ) kA paryApta sahArA liyA hai| svasaMvedanasiddhimeM vyomavatIke jJAnAntaravedyajJAnavAdakA khaMDana bhI kiyA hai| .. zrIdhara tathA udayanAcAryane apanI kandalI (pR0 4) tathA kiraNAvalImeM vyomavatI (pR020 ka) ke "navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate santAnatvAt ... 'yathA prdiipsntaanH|" isa anumAnako 'tAkikAH' tathA 'AcAryAH' zabdake sAtha uddhRta kiyA hai| kandalI (pR0 20) meM vyomavatI (pR0 149) ke 'dravyatvopalakSitaH samavAyaH dravyatvena yogaH' isa matakI AlocanA kI gaI hai| isI taraha kandalI (pR0 18) meM vyomavatI (pR0 129) ke 'anityatvaM tu prAgabhAvapradhvaMsAbhAvopalakSitA vstusttaa|' isa anityatvake lakSaNakA khaNDana kiyA hai| kandalI (pR0 200) meM vyomavatI (pR0 593) ke 'anumAna-lakSaNameM vidyAke sAmAnyalakSaNakI anuvRtti karake saMzayAdikA vyavaccheda karanA tathA smaraNake vyavacchedake liye 'dravyAdiSu utpadyate' isa padakA anuvartana karanA' ina do matoMkA samAlocana kiyA hai| kandalIkAra zrIdharakA samaya kandalIke antameM die gae "yadhikadazottaranavazatazakAbde" padake anusAra 913 zaka arthAt 991 I0 hai| aura udayanAcAryakA samaya 984 I0 haiN| vAdirAja apane nyAyavinizciya-vivaraNa (likhita pR0 111 B. tathA 111 A.) meM vyomavatIse pUrvapakSa karate haiN| vAdidevasUri apane syAdvAdaratnAkara (10 318 tathA 418) meM pUrvapakSarUpase vyomavatIkA uddharaNa dete haiN| . siddharSi nyAyAvatAravRtti (109) meM, hemacandra pramANamImAMsA (pR0 7) meM tathA guNaratna apanI SaDdarzanasamuccayakI vRtti (pR. 114 A.) meM vyomavatIke pratyakSa anumAna tathA Agama rUpa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyakumudacandra pramANatritvakI vaizeSikaparamparAkA pUrvapakSa karate haiN| isa taraha vyomavatIkI saMkSipta tulanAse jJAta ho sakatA hai ki vyomavatIkA jainagranthoMse viziSTa sambandha hai| isa prakAra hama vyomazivakA samaya zilAlekha tathA unake granthake ullekhoMke AdhArase IsbI sAtavIM zatAbdIkA uttara bhAga anumAna karate haiN| yadi ye AThavIM yA navamIM zatAbdIke vidvAn hote to apane samasAmayika zaMkarAcArya aura zAntarakSita jaise vidvAnoMkA ullekha avazya karate / hama dekhate haiM kivyomaziva zAMkaravedAntakA ullekha bhI nahIM karate tathA viparyaya jJAnake viSayame alaukikArthakhyAti, smRtipramoSa AdikA khaNDana karane para bhI zaMkarake anirvacanIyArthakhyAtivAdakA nAma bhI nahIM lete| vyomaziva jaise bahuzrata evaM saikar3oM matamatAntaroMkA ullekha karanevAle AcAryake dvArA kisI bhI aSTama zatAbdI yA navama zatAbdIvartI AcAryake matakA ullekha na kiyA jAnA hI unake saptama zatAbdIvatI honekA pramANa hai| ____ataH DaoN0 kIthakA inheM navamI zatAbdIkA vidvAn likhanA tathA DaoN0 esa0 ena0 dAsaguptAkA inheM chaThI zatAbdIkA vidvAn batalAnA ThIka nahIM jNctaa| zrIdhara aura prabhAcandra-prazastapAda bhASyakI TIkAoMmeM nyAyakandalI TIkAkA bhI apanA acchA sthAna hai / isakI racanA zrIdharane zaka 213 ( I0 291 ) meM kI thii| zrIdharAcArya apane pUrva TIkAkAra byomazivakA zabdAnusaraNa karate hue bhI unase matabheda pradarzita karanemeM nahIM cUkate / vyomaziva buddhyAdi vizeSa guNoMkI santatike atyantocchedako mokSa kahate haiM aura usakI siddhike lie 'santAnatvAt' hetukA prayoga karate haiM (praza0 vyo0 pR0 20 k)| zrIdhara AtyAntika ahitanivRttiko mokSa mAnakara bhI usakI siddhike lie prayukta honevAle 'santAnatvAt' hetuko pArthivaparamANukI rUpAdisantAnase vyabhicArI batAte haiM (kandalI pR0 4) / 0 prabhAcandrane bhI vaizeSikoMkI muktikA khaMDana karate samaya nyAyakumuda0 (pR0826) aura prameyakamala. (pR0 318) meM 'santAnatvAt' hetuko pAkajaparamANuoMkI rUpAdisantAnase vyabhicArI batAyA hai / isI taraha aura bhI ekAvikasthaloMmeM hama kandalIkI AbhA prabhAcandrake granthoM para dekhate haiN| vAtsAyana aura prabhAcandra-nyAyasUtrake Upara vAtsAyanakRta nyAyabhASya upalabdha hai| inakA samaya IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdI samajhA jAtA hai / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM inake nyAyabhASyakA kahIM nyAyabhASya aura kahIM bhASya zabdase ullekha kiyA hai / vAtsAyanakA nAma na lekara sarvatra nyAyabhASyakAra aura bhASyakAra zabdoMse hI inakA nirdeza kiyA gayA hai| udyotakara aura prabhAcandra-nyAyasUtrake Upara nyAyavArtika granthake racayitA A0 udyotakara I0 6 vIM sadI, antataH sAtavIM sadIke pUrvapAdake vidvAn haiN| inhoMne diGnAgake pramANasamuccayake khaMDanake lie nyAyavArtika banAyA thA / inake nyAyavArtikakA khaMDana dharmakIrti ( I0 635 ke bAda ) ne apane pramANavArtikameM kiyA hai| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDake sRSTikartRtva prakaraNake pUrvapakSameM (pR0 268) udyotakarake anumAnoMko 'vArtikAreNApi' zabdake sAtha uddhRta kiyA hai / prameyakamalamArtaNDameM ekAdhikasthAnoMmeM 'udyotakara' kA nAmollekha karake nyAyavArtikase pUrvapakSa kie gae haiN| nyAyakumudacandrake SoDazapadArthavAdakA pUrvapakSa bhI udyotakarake nyAyavArtikase paryApta puSTi pAyA hai / "pUrvavaccheSavat" Adi anumAnasUtrakI vArtikArakRta Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vividha vyAkhyAe~ bhI prameyakamalamArtaNDameM khaMDita huI haiM / vArtikakArakRta sAdhakatamatvakA "bhAvAbhAvayostadvattA" yaha lakSaNa prameyakamalamArtaNDameM pramANarUpase uddhRta hai / bhaTTa jayanta aura prabhAcandra-bhaTTajayanta jaranaiyAyikake nAmase prasiddha the| inhoMne nyAyasUtroMke AdhArase nyAyakalikA, aura nyAyamaJjarI grantha likhe haiM / nyAyamaJjarI to katipaya nyAyasUtroMkI vizada vyAkhyA hai| aba hama bhaTTajayantake samayakA vicAra karate haiM jayantakI nyAyamaJjarIkA prathama saMskaraNa vijayanagaraM sIrIjama san 1895 meM prakAzita huA hai| isake saMpAdaka ma0ma0 gaMgAdhara zAstrI mAnavallI haiN| unhoMne bhUmikAmeM likhA hai ki-"jayantabhaTTakA gaMgezopAdhyAyane upamAnacintAmaNi (10 61) meM jaranaiyAyika zabdase ullekha kiyA hai, tathA jayanta bhaTTane nyAyamaMjarI (pR0 312) meM vAcaspati mizrakI tAtparya-TIkAse "jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH" yaha vAkya 'AcArye:' karake uddhata kiyA hai| ataH jayantakA samaya vAcaspati (841 A. D.) se uttara tathA gaMgeza (1175 A. D.) se pUrva honA caahiye|" inhIMkA anusaraNa karake nyAyamaJjarIke dvitIya saMskaraNake sampAdaka paM0 sUryanArAyaNajI zuklane, tathA 'saMskRtasAhityakA saMkSipta itihAsa'ke lekhakoMne bhI jayantako vAcaspatikA paravartI likhA hai| sva0 DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa bhI ukta vAkyake AdhAra para inakA samaya 9 vIMse 11 vIM zatAbdI taka mAnate the| ata: jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnanekI paramparAkA AdhAra ma0ma0 gaMgAdhara zAstrI-dvArA "jAtaM ca sambaddhaM cetyekaH kAlaH" isa vAkyako vAcaspati mizrakA likha denA hI mAlUma hotA hai| vAcaspati mizrane apanA samaya 'nyAyasUcInibandha' ke antameM svayaM diyA hai / yathA - "nyAyasUcInibandho'yamakAri sudhiyAM mude / zrIvAcaspatimizreNa vsvNkvsuvtsre|" isa zlokameM 898 vatsara likhA hai / ma0 ma0 vindhyezvarIprasAdajIne 'vatsara' zabdase zakasaMvat liyA hai|| DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa vikrama saMvat lete haiN| ma0ma0 gopInAtha kavirAja likhate haiM ki 'tAtparyaTIkAkI parizuddhiTIkA banAnevAle AcArya udayanane apanI 'lakSaNAvalI' zaka saM0 906 (984 A. D.) meM samAptakI hai| yadi vAcaspatikA samaya zaka saM0 898 mAnA jAtA hai to itanI jaldI usa para parizuddhi-jaisI TIkA bana jAnA saMbhava mAlUma nahIM hotaa| ____ ataH vAcaspati mizrakA samaya vikrama saMvat 898 (841 A. D.) prAyaH sarvasammata hai / vAcaspati mizrane vaizeSika darzanako chor3akara prAyaH sabhI darzanoM para TIkAeM likhIM haiN| sarvaprathama inhoMne maMDanamizrake vidhiviveka para nyAyakaNikA' nAmakI TIkA likhI hai| kyoMki inake dUsare granthoMmeM prAyaH isakA nirdeza haiN| usake bAda maMDanamizrakI brahmasiddhikI vyAkhyA 'brahmatattvasamIkSA' tathA 'tattvabindu'; ina donoM granthoMkA nirdeza tAtparya-TIkAme milatA hai, ataH unake gada 'tAtparya-TIkA' likhI gaI / tAtparya TIkAke sAthahI 'nyAyasUcI-nibandha' likhA hogA; kyoMki nyAyasUtroMkA nirNaya tAtparya-TIkAme atyanta apekSita hai| 'sAMkhyatattvakaumudI' meM tAtparya TIkA uddhRta hai, ataH tAtparyaTIkAke bAda 'sAMkhyatattvakaumudI' kI racanA hii| yogabhASyakI tattvavaizAradI TIkAmeM 'sAMkhyatattvakaumudI' kA nirdeza hai, ataH nirdiSTa kaumudIke bAda 'tattvavaizAradI' racI gii| aura ina sabhI granthoMkA 'bhAmatI' TIkA nirdeza honese 'bhAmatI' TIkA sabake antameM likhI gaI hai| * hisTI oNpha di iNDiyana lAjika, pR0 146 / + nyAyavAttika-bhUmikA, pR0 145 / + hisTI oNpha di iNDiyana lAjika, pR0 133 / hisTo eMDa biblogrAphI oNpha di nyAya-vaizeSika Vol. III, pR0 101 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra jayanta vAcaspati mizrake samakAlIna vRddha haiM-vAcaspati mizra apanI AdyakRti 'nyAyakaNikA' ke maGgalAcaraNameM nyAyamaJjarIkArako bar3e mahattvapUrNa zabdoMme gururUpase smaraNa karate haiM / yathA: 'ajJAnatimirazamanI paradamanI nyAmaJjarI rucirAma / prasavitre prabhavitra vidyAtarave namo gurave // " arthAt-jinane ajJAnatimirakA nAza karanevAlI, prativAdiyoMkA damana karanevAlI, rucira nyAyamaMjarIko janma diyA una samartha vidyAtaru guruko namaskAra ho| isa zlokame smRta 'nyAyamaJjarI' bhaTTa jayantakRta nyAyamaJjarI jaisI prasiddha 'nyAyamaJjarI' hI honI cAhiye / abhI taka koI dUsarI nyAyamaJjarI to sunane meM bhI nahIM aaii| jaba vAcaspati jayantako gururUpase smaraNa karate haiM taba jayanta vAcaspati ke uttarakAlIna kaise ho sakate haiN| yadyapi vAcaspatine tAtparya-TIkAme 'trilocanagurUnnIta' ityAdi pada dekara apane gururUpase 'trilocana' kA ullekha kiyA hai, phira bhI jayantako unake guru athavA gurusama hone meM koI bAdhA nahIM hai, kyoMki eka vyaktike aneka guru bhI ho sakate haiN| abhI taka 'jAtaJca sambaddhaM cetyekaH kAlaH' isa vacanake AdhAra para hI jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnA jAtA hai| para, yaha vacana vAcaspatikI tAtparya-TIkAkA nahIM hai, kintu nyAyavArtikakAra zrI udyotakarakA hai (nyAyavArtika pR0 236 ), jisa nyAyavArtika para vAcaspatikI tAtparyaTIkA hai| inakA samaya dharmakItise pUrva honA nirvivAda haiM / ma0ma0 gopInAtha kavirAja apanI 'hisTI eNDa biblogrAfI oNpha nyAya vaizeSika liTarecara' meM likhate haiM ki-"vAcaspati aura jayanta samakAlIna hone cAhie, kyoMki jayantake granthoM para vAcaspatikA koI asara dekhane meM nahIM aataa|" 'jAtaJca' ityAdi vAkyake viSaya meM bhI unhoMne sandeha prakaTa karate hae likhA hai ki-'yaha vAkya kisI pUrvAcArya kA honA caahiye|" vAcaspatike pahale bhI zaMkarasvAmI Adi naiyAyika hue haiM, jinakA ullekha tattvasaMgraha Adi granthoMmeM pAyA jAtA hai| ma. ma. gaGgAdhara zAstrIne jayantako vAcaspatikA uttarakAlIna mAnakara nyAyaJjarI ( 10 120) meM uddhRta 'yatnenAnumito'pyarthaH' isa padyako TippaNImeM bhAmatI' TIkAkA likha diyA hai| para vastutaH yaha padya vAkyapadIya (1-34) kA hai aura nyAyamaJjarI kI taraha bhAmatI TIkAme bhI uddhRta hI hai, mUlakA nahIM hai| nyAyasUtra ke pratyakSa-lakSaNasUtra (1-1-4) kI vyAkhyAmeM vAcaspati mizra likhate haiM ki-'vyavasAyAtmaka' padase savikalpaka pratyakSakA grahaNa karanA cAhiye tathA 'avyapadezya' padase nirvikalpaka jJAnakA / saMzayajJAnakA nirAkaraNa to 'avyabhicArI' padase ho hI jAtA hai, isaliye saMzayajJAnakA nirAkaraNa karanA 'vyavasAyAtmaka' padakA mukhya kArya nahIM hai / yaha bAta maiM 'gurUnnIta mArga' kA anugamana karake kaha rahA huuN| isI taraha koI vyAkhyAkAra 'ayamazvaH' ityAdi zabdasaMsaSTa jJAnako ubhayajajJAna kahakara usakI pratyakSatAkA nirAkaraNa karaneke liye avyapadezya padakI sArthakatA batAte hai| vAcaspati 'ayamazva:' isa jJAnako ubhayajajJAna na mAnakara aindriyaka kahate haiN| aura vaha bhI apane guruke dvArA upadiSTa isa gAthAke AdhAra para zabdajatvena zAbdaJcet pratyakSaM cAkSajatvataH / spaSTagraharUpatvAt yuktamandriyakaM hi tat / / isaliye ve 'avyapadezya padakA prayojana nirvikalpakA saMgraha karanA hI batalAte haiN| nyAyamaJjarI (pR0 78) meM 'ubhayajajJAnakA vyavaccheda karanA avyapadezyapadakA kArya hai' isa matakA 'AcAryAH' isa zabdake sAtha ullekha kiyA gayA hai| usapara vyAkhyAkArakI anupapatti dikhAkara nyAyamaJjarIkArane ubhayajajJAnakA khaMDana kiyA hai| + sarasvatI bhavana sIrIz2a III pArTa / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 15 - ma0ma0 gaGgAdhara zAstrIne isa 'AcAryAH' padake nIce 'tAtparyaTIkAyAM vAcaspatimizrAH' yaha TippaNI kI hai| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki-yaha mata vAcaspati mizra kA hai yA anya kisI pUrvAcAryakA / tAtparya-TIkA (pR0 148) meM to spaSTa hI ubhayajajJAna nahIM mAnakara use aindriyaka kahA hai| isaliye vaha mata vAcaspatikA to nahIM hai| vyomavatI* TIkA (pR0 555) meM ubhayajajJAnakA spaSTa samarthana hai. ataH yaha mata vyomazivAcAryakA ho sakatA hai| vyomavatImeM na kevala ubhayajajJAnakA samarthana hI hai kintu usakA vyavaccheda bhI avyapadezya padase kiyA hai| hA~, usapara jo vyAkhyAkAra kI anupapatti hai vaha kadAcita vAcaspatikI tarapha laga sakatI hai| so bhI ThIka nahIM; kyoMki vAcaspatine apane gurukI jisa gAthAke anasAra ubhayajajJAnako aindriyaka mAnA hai, usase sApha mAlUma hotA hai ki vAcaspatike guruke sAmane ubhayajajJAnako mAnanevAle AcArya (saMbhavataH vyomazivAcArya) kI paramparA thI, jisakA khaNDana vAcaspatike gurune kiyaa| aura jisa khaNDanako vAcaspatine apane gurukI gAthAkA pramANa dekara tAtparya-TIkAmeM sthAna diyA hai| isI taraha tAtparya-TIkAmeM (pR0 102) 'yadA jJAnaM tadA hAnopAvAnopekSAbuddhayaH phalam' isa bhASyakA vyAkhyAna karate hue vAcaspati mizrane upAdeyatAjJAnako 'upAdAna' padase liyA hai aura usakA krama bhI 'toyAlocana, toyavikalpa, dRSTatajjAtIyasaMskArobodha, smaraNa, 'tajjAtIyaJcedam' ityAkArakaparAmarza, .. ityAdi batAyA hai| __ nyAyamaMjarI ( pR0 66 ) meM isI prakaraNameM zaGkA kI hai ki-'prathama Alocana jJAnakA phala upAdAnAdibaddhi nahIM ho sakatI; kyoMki usameM kaI kSaNoMkA vyavadhAna par3a jAtA haiM ? isakA uttara dete hue maMjarIkArane 'AcAryAH' zabda likhakara 'upAdeyatAjJAnako upAdAnabuddhi kahate haiM' isa matakA ullekha kiyA hai| isa 'AcAryAH' pada para bhI ma0ma0 gaGgAdhara zAstrIne 'nyAyavAttika-tAtparyaTIkAyAM vAcaspatimizrAH' aisA TippaNa kiyA hai / nyAyamaJjarIke dvitIya saMskaraNake saMpAdaka paM0 sUryanArAyaNajI nyAyAcAryane bhI unhIMkA anusaraNa karake use bar3e TAipameM heDiMga dekara chapAyA hai| maMjarIkArane isa matake bAda bhI eka vyAkhyAtAkA mata diyA hai jo isa parAmarzAtmaka upAdeyatA jJAnako nahIM maantaa| yahA~ bhI yaha vicAraNIya hai ki-yaha mata svayaM vAcaspatikA hai yA unake pUrvavartI unake gurukA ? yadyapi yahA~ unhoMne apane guru kA nAma nahIM liyA hai, tathApi jaba vyomavatI jaisI prazastapAdakI prAcIna TIkA (pR0 561) me isakA spaSTa samarthana hai, taba isa matakI paramparA bhI prAcIna hI mAnanA hogii| aura 'AcAryAH' padase vAcaspati na lie jAkara vyomaziva jaise koI prAcIna AcArya lenA hoNge| mAlUma hotA hai ma0ma0 GgAdhara zAstrIne "jAtaJca sambaddhaJcetyekaH kAlaH' isa vacanako vAcaspatikA mAnaneke kAraNa hI ukta do sthaloM meM 'AcAryAH' pada para 'vAcaspatimizrAH' aisI TippaNI kara dI hai, jisakI paramparA calatI rhii| hA~, ma0 ma0 gopInAtha kavirAjane avazya hI use sandeha koTimeM rakhA hai| bhadra jayantakI samayAvadhi-jayanta maMjarImeM dharmakItike matakI samAlocanAke sAtha hI sAtha unake TIkAkAra dharmottarakI AdivAkyakI carcAko sthAna dete haiN| tathA prajJAkaraguptake 'ekamevedaM harSaviSAda * 'na, indriyasahakAriNA zabdena yajjanyate tasya vyavacchedArthatvAt, tathA hyakRtasamayo rUpaM pazyannapi cakSuSA rUpamiti na jAnIte rUpamitizabdoccAraNAnantaraM pratipadyata ityubhayajaM jJAnam ; nanu ca zabdendriyayorekasmin kAle vyApArA'sambhavAdayuktametat / tathAhi-manasA'dhiSThitaM na zrotraM zabdaM gRhNAti punaH kriyAkrameNa cakSuSA sambandhe sati rUpagrahaNam / na ca zabdajJAnasyaitAvatkAlamavasthAnaM sambhavatIti kathamubhayajaM jJAnam ? atraikA zrotrasambaddhe manasi kriyotpannA vibhAgamArabhate. 'tataH svajJAnasahAyazabdasahakAriNA cakSuSA rUpajJAnamutpadyate ityubhayajaM jJAnam / yadi vA. 'bhavatyevobhayajaM jJAnam ."-praza0 vyo0 pR0 555 / "dravyAdijAtIyasya pUrva sukhaduHkhasAdhanatvopalabdhaH tajjJAnAnantaraM yadyat dravyAdijAtIyaM tattatsukhasAdhanamityavinAbhAvasmaraNama, tathA cedaM dravyAdijAtIyamiti parAmarzajJAnam, tasmAt sukhasAdhana miti vinizcayaH tata upAdeyajJAnam .."-praza0 vyo0 pR0 561 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra dyanekAkAravivartta pazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm" ( bhikSa rAhulajIkI vArtikAlaMkArakI presakApI pR0 429 ) isa vacanakA khaMDana karate haiM, (nyAyamaMjarI pR0 74 ) / bhikSu rAhulajIne TibeTiyana guruparamparAke anusAra dharmakIrtikA samaya I0 625, prajJAkaraguptakA 700, dharmottara aura raviguptakA 725 IsvI likhA hai| jayantane eka jagaha raviguptakA bhI nAma liyA hai| ataH jayantakI pUrvAvadhi 760 A. D. tathA uttarAvadhi 840 A. D. honI cAhie / kyoMki vAcaspatikA nyAyasUcInibandha 841 A. D. meM banAyA gayA hai, isake pahile bhI ve brahmasiddhi, tattvabindu aura tAtparyaTIkA likhacake haiN| saMbhava hai ki vAcaspatine apanI AdyakRti nyAyakaNikA 815 I0 ke AsapAsa likhI ho| isa nyAyakaNikA meM jayantakI nyAyamaMjarIkA ullekha honese jayantakI uttarAvadhi 840 A. D. hI mAnanA samucita jJAta hotA hai| yaha samaya jayantake putra abhinanda dvArA dI gaI jayantakI pUrvajAvalIse bhI saMgata baiThatA hai| abhinanda apane kAdambarI kathAsArame likhate haiM ki "bhAradvAja kUlameM zakti nAmakA gaur3a brAhmaNa thaa| usakA putra mitra, mitrakA putra zaktisvAmI huaa| yaha zaktisvAmI karkoTavaMzake rAjA muktApIDa lalitAdityake maMtrI the| zaktisvAmIke patra kalyANasvAmI, kalyANasvAmIke putra candra tathA candrake putra jayanta hue, jo navavRttikArake nAmase mazahara the / jayantake abhinanda nAmakA putra huaa|" kAzmIrake karkoTa vaMzIya rAjA maktApIDa lalitAdityakA rAjya kAla 733 se 768 A. D. . taka rahA hai| zaktisvAmI ke, jo apanI praur3ha avasthAmeM mantrI hoMge, apane mantritvakAlake pahile hI I0720 meM kalyANasvAmI utpanna ho cuke hoNge| isake anantara yadi pratyeka pIDhIkA samaya 20 varSa bhI mAna liyA jAya to kalyANa svAmIke IsvI san 740 meM candra, candra ke I0760 meM jayanta utpanna hae aura unhoMne IsvI 800 takame apanI 'nyAyamaMjarI' banAI hogii| isaliye vAcaspatike samayameM jayanta vRddha hoMge aura vAcaspati inheM Adara kI dRSTise dekhate hoMge / yahI kAraNa hai ki unhoMne apanI AdyakRtimeM nyAyamaMjarIkArakA smaraNa kiyA hai| jayantake isa samayakA samarthaka eka prabala pramANa yaha hai ki-haribhadrasUrine apane SaDdarzanasamaccaya (zlo020) meM nyAyamaMjarI ( vijayAnagaraM saM0 pR. 129 ) ke "gambhIragajitArambhanibhinnagirigahvarAH / rolmbgvlvyaaltmaalmlintvissH|| svaGgattaDillatAsaGgapizaGgottuGgavigrahAH / vRSTi vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // " ina do zlokoMke dvitIya pAdoMko jaisAkA taisA zAmila kara liyA hai| prasiddha itivRttajJa muni jinavijayajIne 'jaina sAhityasaMzodhaka' (bhAga 1 aMka 1) meM aneka pramANoMse, khAsakara udyotanasurikI kuvalayamAlA kathAma haribhadrakA gururUpase ullekha honeke kAraNa haribhadrakA samaya I0 700 se 770 taka nirdhArita kiyA hai| kuvalayamAlA kathAkI samApti zaka 700 (I0778) meM haI thii| merA isa viSayameM itanA saMzodhana hai ki usa samayakI AyuHsthiti dekhate hue haribhadrakI nirdhArita Ayu svalpa mAlUma hotI hai| unake samayakI uttarAvadhi I0 810 taka mAnanese ve nyAyamaMjarIko dekha skeNge| haribhadra jaise saikar3oM prakaraNoMke racayitA vidvAnake lie 100 varSa jInA asvAbhAvika nahIM ho sktaa| ataH I0 710 se 810 taka samayavAle haribhadrasUrike dvArA nyAyamaMjarIke zlokoMkA apane granthameM zAmila kiyA jAnA jayantake 760 se 840 I0 takake samayakA prabala sAdhaka pramANa hai| A0 prabhAcandrane vAtsAyanabhASya evaM nyAyavArtika kI apekSA jayantakI nyAyamaJjarI evaM nyAyakalikAkA hI adhika parizIlana evaM samucita upayoga kiyA hai / SoDazapadArthake nirUpaNameM jayantakI nyAyamaJjarIke hI zabda apanI AbhA dikhAte haiM / prabhAcandrako nyAyamaMjarI svabhyasta * dekho, saMskRtasAhityakA itihAsa, pariziSTa ( kha ) pR0 15 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 thii| ve kahIM kahIM maMjarIke hI zabdoMko tathA cAha bhASyakAraH' likhakara uddhata karate haiM / bhUtacaitanyavAdake pUrvapakSameM nyAyamaJjarI meM 'api ca' karake uddhRta kI gaI 17 kArikAe~ nyAyakumudacandrameM bhI jyoMkI tyoM uddhRta kI gaI haiN| jayantake kArakasAkalyakA sarvaprathama khaNDana prabhAcandrane hI kiyA hai / nyAyamaJjarIkI nimnalikhita tIna kArikAe~ bhI nyAyakumudacandrameM uddhRta kI gaI haiN| (nyAyakumuda0 pR0 336) "jJAtaM samyagasamyagvA yanmokSAya bhavAya vaa| tatprameyamihAbhISTaM na pramANArthamAtrakam // " [nyAyamaM0 pR0 447) (nyAyakumuda0 pR0 461) "bhUyo'vayavasamAnyayogo yadyapi manyate / sAdRzyaM tasya tujJaptiH gRhIte prtiyogini||" [nyAyamaM0 pR0146) (nyAyakumuda0 pR0 511) "nanvastyeva gRhadvAravartinaH sNgtigrhH| ___ bhAvenAbhAvasiddhau tu kathametadbhaviSyati // " [nyAyamaM0 pR0 38] isa taraha nyAyakumudacandrake AdhArabhUta granthoMmeM nyAyamaMjarIkA nAma likhA jA sakatA hai| vAcaspati aura prabhAcandra-SaDdarzanaTIkAkAra vAcaspatine apanA nyAyasUcInibandha I0 841 meM samApta kiyA thaa| inane apanI tAtparyaTIkA ( pR0 165 ) meM sAMkhyoM ke anumAna ke mAtrAmAtrika Adi sAta bheda ginAe haiM aura unakA khaMDana kiyA hai / nyAyakumudacandra ( pR0 462 ) meM bhI sAMkhyoMke anumAnake inhIM sAta bhedoMke nAma nirdiSTa haiM / vAcaspatine zAMkarabhASyakI bhAmatI TIkAmeM avidyAse avidyAke uccheda karane ke lie "yathA payaH payo'ntaraM jarayati svayaM ca jIryati, viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati, yathA vA katakarajo rajo'ntarAvile pAthasi prakSiptaM rajontarANi bhindat svayamapi bhidyamAnamanAvilaM pAthaH karoti..." ityAdi dRSTAnta die haiN| prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa ( pR0 66 ) meM inhIM dRSTAntoM ko pUrvapakSa meM upasthita kiyA hai| nyAyakumudacandraka vidhivAdake pUrvapakSameM vidhiviveka ke sAthahI sAtha usakI vAcaspatikRta nyAyakaNikA TIkAkA bhI paryApta sAdRzya pAyA jAtA hai / vAcaspatike ukta I0 841 samayakA sAdhaka eka pramANa yaha bhI hai ki inhoMne tAtparyaTIkA (pR0 217) meM zAntarakSitake tattvasaMgraha (zlo0 200) se nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai"nartakIbhrUlatAkSepo na hyekaH pAramArthikaH / anekANusamUhatvAt ekatvaM tasya kalpitam // " zAntarakSitakA samaya I0 762 hai / __ zabara RSi aura prabhAcandra-jaiminisUtra para zAbarabhASya likhane vAle maharSi zabarakA samaya IsAkI tIsarI sadI taka samajhA jAtA hai| zAbarabhASyake Upara hI kumArila aura prabhAkara ne vyAkhyAe~ likhI haiM / A0 prabhAcandrane zabdanityatvavAda, vedApauruSeyatvavAda AdimeM kumArila ke zlokavArtikake sAtha hI sAtha zAbarabhASya kI dalIloM ko bhI pUrvapakSameM rakhA hai / zAbarabhASya se hI "gaurityatra kaH zabdaH ? gakAraukAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSaH" yaha upavarSa RSi kA mata prameyakamalamANDa ( pR0 464 ) meM uddhRta kiyA gayA hai| nyAyakumudacandra (pR0 276 ) meM zabdako vAyavIya mAnanevAle zikSAkAra mImAMsakAMkA mata bhI zabarabhASyase hI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyakumudacandra uddhRta huA hai / isake sivAya nyAyakumudacandra meM zAbarabhASyake kaI vAkya pramANarUpameM aura pUrvapakSa meM uddhRta kie gae haiN| kumArila aura prabhAcandra-bhaTTakumArilane zAbarabhASya para mImAMsAzlokavArtika, tantravArtika aura TupTIkA nAmakI vyAkhyA likhI hai / kumArilane apane tantravArtika ( pR0 251253 ) meM vAkyapadIyake nimnalikhita zlokakI samAlocanA kI hai ___"astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvargaH samamAhurgavAdiSu // " [vAkyapa0 2 / 121] isI taraha tantravArtika ( pa0 209-10) meM vAkyapadIya ( 117 ) ke "tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate" aMza uddhRta hokara khaMDita huA hai / mImAMsAzlokavArtika ( vAkyAdhikaraNa zlo0 51 ) meM vAkyapadIya ( 2 / 1-2 ) meM nirdiSTa dazavidha yA aSTavidha vAkyalakSaNoMkA samAlocana kiyA gayA hai| bhartRharike sphoTavAdakI AlocanA bhI kumArilane mImAMsAzlokavArtikake sphoTavAdameM bar3I prakharatAse kI hai| cInI yAtrI itsiMgane apane yAtrAvivaraNameM bhartRharikA mRtyusamaya I0 650 batAyA hai / ataH bhartRharike samAlocaka kumArilakA samaya IsvI 7 vIM zatAbdI kA uttara bhAga mAnanA samucita hai| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM sarvajJavAda, zabdanityatvavAda, vedApauruSeyatvavAda, AgamAdipramANoMkA vicAra, prAmANyavAda Adi prakaraNoMmeM kumArilake zlokavArtikase pacAsoM kArikAe~ uddhRta kI haiM / zabdanityatvavAda Adi prakaraNoMmeM kumArilakI yuktiyoMkA silasilevAra sapramANa uttara diyA gayA hai / kumArilane AtmAko vyAvRttyanugamAtmaka yA nityAnityAtmaka mAnA hai / prabhAcandrane AtmAkI nityAnityAtmakatAkA samarthana karate samaya kumArilakI "tasmAdubhayahAnena vyavRttyanugamAtmakaH" Adi kArikAe~ apane pakSake samarthanameM bhI uddhRta kI haiN| isI taraha sRSTikartRtvakhaMDana, brahmavAdakhaMDana, AdimeM prabhAcandra kumArilake sAtha sAtha calate haiN| sArAMza yaha hai ki prabhAcandrake sAmane kumArilakA mImAMsAzlokavArtika eka viziSTa granthake rUpa meM rahA hai| isIlie isakI AlocanA bhI jamakara kI gaI hai / ralokavArtika kI bhaTTa umbekakRta tAtparyaTIkA abhI hI prakAzita huI hai / isa TIkAkA AloDana bhI prabhAcandrane khUba kiyA hai| sarvajJavAdameM kucha kArikAe~ aisI bhI uddhRta haiM jo kumAslike maujUdA zlokavArtikameM nahIM pAI jAtI / saMbhava hai ye kArikAe~ kumArilakI bRhaTTIkA yA anya kisI grantha kI hoN| maMDanamizra aura prabhAcandra-zrA0 maMDanamizrake mImAMsAnukramaNI, vidhiviveka, bhAvanAviveka, naiSkarmyasiddhi, brahmasiddhi, sphoTasiddhi Adi grantha prasiddha haiM / inakA samaya IsAkI 8vIM zatAbdIkA pUrvabhAga hai| AcArya vidyAnandane (I. 6 vIM zatAbdI kA pUrvabhAga ) apanI aSTasahasrImeM maNDanamizra kA nAma liyA hai / yataH maNDanamizra apane granthoMmeM saptamazatakavartI kumArilakA nAmollekha karate haiM / ataH inakA samaya I0 kI saptamazatAbdIkA antimabhAga tathA 1 dekho bRhatI dvi0 bhAgakI prstaavnaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 16 8 vIM sadI kA pUrvArdha sunizcita hotA hai / A0 prabhAcandra ne nyAyakumudacandra (pR0 146) meM maMDanamizrakI brahmasiddhikA "AhurvidhAtR pratyakSaM" zloka uddhRta kiyA hai| nyAyakumudacandra (pR0 572) meM vidhivAdake pUrvapakSa meM maMDanamizrake vidhivivekameM varNita aneka vidhivAdiyoMkA nirdeza kiyA gayA hai| unake matanirUpaNa tathA samAlocana meM vidhiviveka hI AdhArabhUta mAlUma hotA hai| prabhAkara aura prabhAcandra-zAbarabhASyakI bRhatI TIkAke racayitA prabhAkara karIba karIba kumArilake samakAlIna the| bhaTTakumArilakA ziSya parivAra bhATTake nAmase khyAta huA tathA prabhAkara ke ziSya prAbhAkara yA gurumatAnuyAyI khlaae| prabhAkara viparyayajJAnako smRtipramoSa yA vivekAkhyAti rUpa mAnate haiM / ye abhAvako svatantra pramANa nahIM mAnate / vedavAkyoMkA artha niyogaparaka karate haiM / prabhAcandrane apane granthoMmeM prabhAkarake smRtipramoSa, niyogavAda Adi sabhI siddhAntoM kA vistRta khaMDana kiyA hai / zAlikanAtha aura prabhAcandra-prabhAkarake ziSyoMmeM zAlikanAthakA apanA viziSTa sthAna hai| inakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdI hai| inhoMne bRhatIke Upara RjuvimalA nAma kI paJikA likhI hai / prabhAkaraguruke siddhAntoMkA vivecana karaneke lie inhoMne prakaraNapazcikA nAmakA svatantra grantha bhI likhA hai| ye andhakArako svatantra padArtha nahIM mAnate kintu jJAnAnutpattiko hI andhakAra kahate haiM / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 238) tathA nyAyakumudacandra (pR0 666 ) meM zAlikanAthake isa matakI vistRta samIkSA kI hai| zaGkarAcArya aura prabhAcandra-Adya zaGkarAcAryake brahmasUtrazAGkarabhASya, gItAbhASya, upaniSadbhASya Adi anekoM grantha prasiddha haiN| inakA samaya I0 788 se 820 taka mAnA jAtA hai| zAGkarabhASyameM dharmakIrtike 'sahopalambhaniyamAt ' hetukA khaNDana honese yaha samaya samarthita hotA hai| zrA0 prabhAcandrane zaGkarake anirvacanIyArthakhyAtivAdakI samAlocanA prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM kI hai / nyAyakumudacandrake paramabrahmavAdake pUrvapakSameM zAGkarabhASyake AdhAra se hI vaiSamya naipuNya Adi doSoMkA parihAra kiyA gayA hai / . surezvara aura prabhAcandra-zaGkarAcAryake ziSyoMmeM surezvarAcAryakA nAma ullekhanIya hai| inakA nAma vizvarUpa bhI thaa| inhoMne taittirIyopaniSadbhASyavArtika, bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika, mAnasollAsa, paJcIkaraNavArtika, kAzImRtimokSavicAra, naiSkarmyasiddhi Adi grantha banAe haiM / A0 vidyAnanda ( IsAkI 6 vIM zatAbdI ) ne aSTasahasrI ( pR0 162 ) meM bRha. dAraNyakopaniSadbhASyavArtikase " brahmAvidyAvadiSTaJcennanu" ityAdi kArikAe~ uddhRta kI haiM / ataH inakA samaya bhI IsAkI 6 vIM zatAbdIkA pUrvabhAga honA caahie| ye zaGkarAcArya ( I0 788 se 820) ke sAkSAt ziSya the| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 44-45) 1 draSTavya-acyutapatra varSa 3 aGka 4 meM ma0 ma0 gopInAtha kavirAja kA lekha / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyakumudacandra tathA nyAyakumudacandra (pR0 141 ) meM brahmavAdake pUrvapakSameM inake bRhadAraNyakopaniSadbhASya- . vArtika (3 / 5 / 43-44) se "yathA vizuddhamAkAzaM" Adi do kArikAe~ uddhRta kI haiN| bhAmaha aura prabhAcandra-bhAmahakA kAvyAlaGkAra grantha upalabdha hai| zAntarakSitane tattvasaMgraha ( pR0 261 ) meM bhAmahake kAvyAlaGkArakI apohakhaNDana vAlI "yadi gaurityayaM zabdaH" Adi tIna kArikAoMkI samAlocanAkI hai| ye kArikAe~ kAvyalaGkArake 6 veM pariccheda ( zlo0 17-16) meM pAI jAtI haiN| tattvasaMgrahakArakA samaya I0 705-762 taka sunirNIta hai / bauddhasammata pratyakSake lakSaNakA khaNDana karate samaya bhAmahane ( kAvyAlaGkAra 5 / 6) diGnAgake mAtra 'kalpanApoDha' padavAle lakSaNakA khaNDana kiyA hai, dharmakIrtike 'kalpanApoDha aura abhrAnta' ubhayavizeSaNavAle lakSaNakA nhiiN| isase jJAta hotA hai ki bhAmaha diGnAgake uttaravartI tathA dharmakIrtike pUrvavartI haiM / antataH inakA samaya IsAkI 7 vIM zatAbdI kA pUrvabhAga hai / A0 prabhAcandrane apohavAdakA khaNDana karate samaya bhAmahakI apohakhaNDanaviSayaka "yadi gaurityayaM" Adi tInoM kArikAe~ prameyakamalamArtaNDa (pR0 432 ) meM uddhRta .. kI haiN| yaha mI saMbhava hai ki ye kArikAe~ sIdhe bhAmahake granthase uddhRta na hokara tattvasaMgrahake dvArA uddhRta huI hoN| bANa aura prabhAcandra-prasiddha gadyakAvya kAdambarIke racayitA bANabhaTTa, samrATa harSavardhana (rAjya 606 se 648 I0) kI sabhAke kaviratna the| inhoMne harSacaritakI bhI racanA kI thii| bANa, kAdambarI aura harSacarita donoM hI granthoMko pUrNa nahIM kara sake / inakI kAdambarIkA Adyazloka "rajojuSe janmani sattvavRttaye" prameyakamalamArtaNDa ( pR0 218) meM uddhRta hai / A0 prabhAcandrane vedApauruSeyatvaprakaraNameM (prameyaka0 pR0 313 ) kAdambarIke kartRtvake viSaya meM sandehAtmaka ullekha kiyA hai-"kAdambaryAdInAM kartRvizeSe vipratipatteH' arthAt kAdambarI Adike kartAke viSayameM vivAda hai / isa ullekhase jJAta hotA hai ki prabhAcandrake samayameM kAdambarI Adi granthoMke kartA vivAdagrasta the| hama prabhAcandrakA samaya Age IsAkI gyArahavIM zatAbdI siddha kreNge| mAgha aura prabhAcandra-zizupAlabadha kAvyake racayitA mAgha kavikA samaya I0 660675 ke lagabhaga hai| mAghakavike pitAmaha suprabhadeva rAjA varmalAtake mantrI the| rAjA varmalAta kA ullekha I0 625 ke eka zilAlekhameM vidyamAna hai ataH inake nAtI mAgha kavikA samaya I0 675 taka mAnanA samucita hai / prabhAcandrane mAghakAvya (1 / 23 ) kA "yugAntakAlapratisaMhRtAtmano..." zloka prameyakamalamArtaNDa ( pR0 688 ) meM uddhRta kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki prabhAcandrane mAghakAvyako dekhA thaa| 1 dekho saMskRta sAhityakA itihAsa pR0 143 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ( avaidikadarzana) azvaghoSa aura prabhAcandra-azvaghoSakA samaya IsAkA dvitIya zataka mAnA jAtA hai / inake buddhacarita aura saundarananda do mahAkAvya prasiddha haiM / saundaranandameM azvaghoSane prasaGgataH bauddhadarzanake kucha padArthoM kA bhI sAragarbha vivecana kiyA hai| A0 prabhAcandrane zUnyanirvANavAdakA khaMDana karate samaya pUrvapakSameM ( prameyaka0 pR0 687 ) saundaranandakAvyase nimnalikhita do zloka uddhRta kie haiM "dIpo yathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAzcid vidizaM na kAJcit snehakSayAt kevalameti zAntim // jIvastathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAzcidvidizaM na kAzciklezakSayAt kevalameti zAntim // " [ saundarananda 16 / 28,26] nAgArjuna aura prabhAcandra-nAgArjuna kI mAdhyamikakArikA aura vigrahavyAvatinI do grantha prasiddha haiM / ye IsAkI tIsarI zatAbdIke vidvAn haiN| inheM zUnyavAdake prasthApaka honekA zreya prApta hai| mAdhyamikakArikAmeM inhoMne vistRta parIkSAe~ likhakara zUnyavAdako dArzanika * rUpa diyA hai| vigrahavyAvartinI bhI isI taraha zUnyavAdakA samarthana karanevAlA choTA prakaraNa hai / prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 132 ) meM mAdhyamikake zUnyavAdakA khaMDana karate samaya pUrvapakSameM pramANavArtikakI kArikAoMke sAtha hI sAtha mAdhyamikakArikAse bhI 'na svato nApi parataH' aura 'yathA mayA yathA svapno...' ye do kArikAe~ uddhRta kI haiN| vasubandhu aura prabhAcandra-vasubandhukA abhidharmakoza grantha prasiddha hai| inakA samaya I0 400 ke karIba mAnA jAtA hai| amidharmakoza bahuta aMzoMmeM bauddhadarzanake sUtragranthakA kArya karatA hai / prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 310) meM vaibhASika sammata dvAdazAGga pratItyasamutpAdakA khaMDana karate samaya pratItyasamutpAdakA pUrvapakSa vasubandhuke abhidharmakozake AdhArase hI likhA hai| usameM yathAvasara abhidharmakozase 2 / 3 kArikAe~ bhI uddhRta kI haiM / dekhonyAyakumudacandra pR0 365 / diGnAga aura prabhAcandra-zrA0 dignAgakA sthAna bauddhadarzanake viziSTa saMsthApakoMmeM hai / inake nyAyapraveza, aura pramANasamuccaya prakaraNa mudrita haiN| inakA samaya I0 425 ke AsapAsa mAnA jAtA hai| pramANasamuccayameM pratyakSakA kalpanApoDha lakSaNa kiyA hai| isameM abhrAntapada dharmakIrtine jor3A hai| inhIMke pramANasamuccaya para dharmakIrtine pramANavArtika racA hai / bhikSu rAhulajIne dignAga ke AlambanaparIkSA, trikAlaparIkSA, aura hetucakraDamaru Adi granthoMkA bhI ullekha kiyA hai| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 80 ) meM 1 vAdanyAya pariziSTa pR. VI. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyakumudacandra 'stutazca advaitAdiprakaraNAnAmAdau dignAgAdibhiH sadbhiH' likhakara pramANasamuccayakA 'pramANabhUtAya' ityAdi maMgalazlokAMza uddhRta kiyA hai / isI taraha apohavAdake pUrvapakSa ( prameyaka0 pR0 436 ) meM dignAgake nAmase nimnalikhita gadyAMza bhI uddhRta kiyA hai"dignAgena vizeSaNavizeSyabhAvasamarthanArtham 'nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnarthAnAhuH' ityuktam / " dharmakIrti aura prabhAcandra-bauddhadarzanake yugapradhAna AcArya dharmakIrti isAkI 7 vIM zatAbdImeM nAlandAke bauddhavidyApIThake AcArya the| inakI lekhanIne bhAratIya darzanazAstroMmeM eka yugAntara upasthita kara diyA thaa| dharmakIrtine vaidikasaMskRti para dRr3ha prahAra kie haiN| yadyapi inakA uddhAra karaneke lie vyomaziva, jayanta, vAcaspatimizra, udayana Adi AcAryone kucha uThA nahIM rkhaa| para bauddhoMke khaMDanameM jitanI kuzalatA tathA satarkatAse jainAcAryone lakSya diyA hai utanA anyane nhiiN| yahI kAraNa hai ki akalaGka, haribhadra, anantavIrya, vidyAnanda, prabhAcandra, abhayadeva, vAdidevasUri Adike jainanyAyazAstrake granthoMkA bahubhAga bauddhoMke khaMDanane hI roka rakhA hai| dharmakIrtike viSayameM maiM vizeSa UhApoha "akalaGkagranthatraya" kI prastAvanA (pR0 18.) meM kara AyA huuN| inake pramANavArttika, hetubindu, nyAyabindu, santAnAntarasiddhi, vAdanyAya, sambandhaparIkSA Adi granthoMkA prabhAcandrako gaharA abhyAsa thaa| ina granthoM kI anekoM kArikAe~, khAsakara pramANavArtika kI kArikAe~ prabhAcandrake granthoMmeM uddhRta haiN| mAlUma hotA hai ki sambandhaparIkSAkI atha se iti taka 23 kArikAe~ prameyakamalamArtaNDake sambandhavAdake pUrvapakSa meM jyoM kI tyoM rakhI gaI haiM, aura khaNDita huI haiM / vidyAnandake tattvArthazlokavArttika meM isakI kucha kArikAe~ hI uddhRta haiN| vAdanyAyakA "hasati hasati svAmini" Adi zloka prameyakamalamArtaNDameM uddhRta hai / saMvedanAdvaitake pUrvapakSameM dharmakIrtike 'sahopalambhaniyamAt' Adi hetuoMkA nirdeza kara bahuvidha vikalpa jAloMse khaNDana kiyA gayA hai| vAdanyAyakI "asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH" kArikAkA aura isake vividha vyAkhyAnoMkA sayuktika uttara prameyakamalamArtaNDameM diyA gayA hai| ina saba granthoMke avataraNa aura unase kI gaI tulanA nyAyakumudacandrake TippaNoMmeM dekhanI caahie| prajJAkaragupta aura prabhAcandra-dharmakIrtike vyAkhyAkAroMmeM prajJAkaraguptakA apanA khAsa sthAna hai / unhoMne pramANavArtika para pramANavArtikAlaGkAra nAmakI vistRta vyAkhyA likhI hai / inakA samaya bhI IsAkI 7 vIM zatAbdIkA antima bhAga aura AThavIMkA prArambhika bhAga hai / inakI pramANavArtikAlaGkAra TIkA vArtikAlaGkakAra aura alaGkArake nAmase bhI prakhyAta rahI hai / inhIMke vArtikAlaGkArase bhAvanA vidhi niyogakI vistRta caracA vidyAnandake granthoM dvArA prabhAcandrake nyAyakumudacandrameM avatIrNa huI hai| itanA vizeSa hai ki-vidyAnanda aura prabhAcandrane prajJAkaraguptakRta bhAvanA vidhi Adike khaMDanakA bhI sthAna sthAna para vizeSa samAlocana kiyA hai| prameyakamalamArtaNDa (pR0 380) meM prajJAkarake bhAvikAraNavAda aura bhUtakAraNavAdakA ullekha tathA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prajJAkarakA nAma dekara kiyA gayA hai / prajJAkaraguptane apane isa matakA pratipAdana pramANavArtikAlaGkAra meM hI kiyA hai| bhikSu rAhulasAMkRtyAyanake pAsa isakI hastalikhita kApI hai / prabhAcandrane dharmakIrtike pramANavArtikakI taraha unake ziSya prajJAkarake vArtikAlaGkArakA bhI Alocana kiyA hai| prabhAcandrane jo brAhmaNatvajAtikA khaNDana likhA hai, usameM zAntarakSitake tattvasaMgrahake sAtha hI sAtha prajJAkaragupta ke vArtikAlaGkArakA bhI prabhAva mAlUma hotA hai| ye bauddhAcArya apanI saMskRtike anusAra sadaiva jAtivAda para khaDgahasta rahate the / dharmakIrtine pramANavArtikake nimnalikhita zlokameM jAtivAdake madako jaDatAkA cihna batAyA hai "vedaprAmANyaM kasyacitkartRvAdaH snAne dharmecchA jAtivAdAvalepaH / santApArambhaH pApahAnAya ceti dhvastaprajJAnAM paJca liGgAni jADye // " uttarAdhyayanasUtrameM 'kammuNA bahmaNo hoi kammuNA hoi khattio' likhakara karmaNA jAtikA spaSTa samarthana kiyA gayA hai / di0 jainAcAryomeM varAGgacaritrake kartA jaTAsiMhanandine varAGgacaritake 25 veM adhyAyameM brAhmaNatvajAtikA nirAsa kiyA hai| aura bhI raviSeNa, amitagati Adine jAtivAdake khilApha thor3A bahuta likhA hai para tarkagranthoM meM sarvaprathama hama prabhAcandrake hI granthoMmeM janmanA jAtikA sayuktika khaNDana yatheSTa vistArake sAtha pAte haiM / karNakagomi aura prabhAcandra-prabhANavArtikake tRtIyapariccheda para dharmakIrtikI khopajJavRtti mI upalabdha hai| isa vRttipara karNakakagomikI vistRta TIkA hai| isa TIkAmeM prajJAkara guptake pramANavArtikAlaGkArakA 'alaGkAra' zabdase ullekha hai / isameM maNDanamizrakI brahmasiddhikA 'AhuvidhAtR' zloka uddhRta hai| ataH inakA samaya I0 8 vIM sadIkA pUrvArdha saMbhava hai| nyAyakumudacandrake zabdanityatvavAda, vedApauruSeyatvavAda, sphoTavAda Adi prakaraNoM para karNakagomikI khavRttiTIkA apanA pUrA asara rakhatI hai| isake avataraNa ina prakaraNoMke TippaNoMmeM dekhanA cAhiye / zAntarakSita, kamalazIla aura prabhAcandra-tattvasaMgrahakAra zAntarakSita tathA tattvasaMgrahapaJjikAke racayitA kamalazIla nAlandAvizvavidyAlayake AcArya the| zAntarakSitakA samaya I0 705 se 762 tathA kamalazIlakA samaya I0 713 se 763 hai| zAntarakSitakI apekSA kamalazIlakI prAvAhika prasAdaguNamayI bhASAne prabhAcandrako atyadhika AkRSTa kiyA hai| yoM to prabhAcandrake prAyaH pratyeka prakaraNapara kamalazIlakI paJjikA apanA unmukta prabhAva rakhatI hai para isake lie SaTpadArthaparIkSA, zabdabrahmaparIkSA, IzvaraparIkSA, prakRtiparIkSA, zabdanityatvaparIkSA Adi parIkSAe~ khAsataurase draSTavya haiM / tattvasaMgrahakI sarvajJaparIkSAmeM kumArilakI pacAsoM kArikAe~ uddhRta kara pUrvapakSa kiyA gayA hai| inameMse anekoM kArikAe~ aisI haiM jo kumArilake zloka 1 isake avataraNa akalaMka granthatrayakI prastAvanA pa0 27 meM dekhanA caahie| 2 ina AcAryoMke granthoMke avataraNake lie dekho nyAyakumudacandra pR0 778 Ti0 9 / 3 dekho tattvasaMgrahakI prastAvanA pR0 Xcvi Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyakumudacandra vArtikameM nahIM pAI jAtIM / kucha aisI hI kArikAe~ prabhAcandrake prabheyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM bhI uddhRta haiN| saMbhava hai ki ye kArikAe~ kumArilake granthase na lekara tattvasaMgrahase hI lI gaI hoM / tAtparya yaha ki prabhAcandrake AdhArabhUta granthoMmeM tattvasaMgraha aura usakI paJjikA . agrasthAna pAneke yogya hai| arcaTa aura prabhAcandra-dharmakIrtike hetubindu para arcaTakRta TIkA upalabdha hai| isakA ullekha anantavIryane apanI siddhivinizcayaTIkAmeM anekoM sthaloMmeM kiyA hai| 'hetulakSaNasiddhi' meM to dharmakIrtike hetubinduke sAthahI sAtha arcaTakRta vivaraNakA bhI khaNDana hai / arcaTakA samaya bhI karIba IsAkI 6 vIM zatAbdI honA caahiye| arcaTane apane hetubinduvivaraNameM sahakAritva do prakArakA batAyA hai-1 ekArthakAritva, 2 parasparAtizayAdhAyakatva / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 10) meM kArakasAkalyavAdakI samIkSA karate samaya sahakAritvake yahI do vikalpa kiye haiN| dharmottara aura prabhAcandra-dharmakIrtike nyAyabindu para A0 dharmottarane TIkA racI hai| mittu rAhulajI dvArA likhita TibeTiyana guruparamparIke anusAra inakA samaya I0 725 ke AsapAsa hai| A0 prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa (pR0 2) tathA nyAyakumudacandra (pR0 20) meM sambandha, abhidheya, zakyAnuSThAneSTaprayojanarUpa anubandhatrayakI caracAmeM, jo unmattavAkya, kAkadantaparIkSA, mAtRvivAhopadeza tathA sarvajvaraharatakSakacUr3AratnAlaGkAropadezake udAharaNa die haiM ve dharmottarakI nyAyabinduTIkA ( pR0 2 ) ke prabhAvase achUte nahIM haiM / inakI zabdaracanA karIba karIba eka jaisI hai| isI taraha nyAyakumudacandra ( pR0 26 ) meM pratyakSa zabdakI vyAkhyA karate samaya akSAzritatvako pratyakSazabdakA vyutpattinimitta batAyA hai aura akSAzritatvopalakSita arthasAkSAskAritva ko pravRttinimitta / ye prakAra bhI nyAyabinduTIkA (pR0 11) se akSarazaH milate haiN| jJAnazrI aura prabhAcandra-jJAnazrIne kSaNabhaMgAdhyAya Adi aneka prakaraNa likhe haiM / udayAnAcArya ne apane AtmatattvavivekameM jJAnazrIke kSaNabhaMgAdhyAyakA nAmollekhapUrvaka AnupUrvI se khaMDana kiyA hai| udayanAcAryane apanI lakSaNAvalI tarkAmbarAMka (106 ) zaka, I0 184 meM samAptakI thii| ataH jJAnazrIkA samaya I0 184 se pahile to honA hI cAhie / bhikSu rAhula sAMkRtyAyanajIke noTsa dekhanese jJAta huA hai ki-jJAnazrIke kSaNabhaMgAdhyAya yA apohasiddhike prArambhameM yaha kArikA hai "apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinocyate / " vidyAnandakI aSTasahasrImeM bhI yaha kArikA uddhRta hai| A0 prabhAcandrane bhI apohavAda ke pUrvapakSameM "apohaH zabdaliGgAbhyAM" kArikA uddhRta kI hai| vAcaspatimizra (I0 841) ke granthoM meM jJAnazrIkI samAlocanA nahIM haiM para udayanAcArya (I0 984) ke granthoMmeM hai, isalie bhI jJAnazrIkA samaya IsAkI 10 vIM zatAbdIke bAda to nahIM jA sakatA / 1 dekho vAdanyAyakA pariziSTa / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jayasiMharAzibhaTTa aura prabhAcandra-bhaTTa zrI jayasiMharAzikA tattvopaplavasiMha nAmaka grantha gAyakabADa sIrIjameM prakAzita huA hai / inakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdI hai / tattvopaplavagrantha meM pramANa prameya Adi sabhI tattvoMkA bahuvidha vikalpajAlase khaMDana kiyA gayA hai| A0 vidyAnandake granthoM meM sarvaprathama tattvopaplavavAdIkA pUrvapakSa dekhA jAtA hai / prabhAcandrane saMzayajJAnakA pUrvapakSa tathA bAdhakajJAnakA pUrvapakSa tattvopaplava granthase hI kiyA hai aura usakA utane hI vikalpoM dvArA khaMDana kiyA hai / prameyakamalamArtaNDa ( pR0 648 ) meM 'tattvopaplavavAdi' kA dRSTAnta bhI diyA gayA hai / nyAyakumudacandra ( pR0 336) meM bhI tattvopaplavavAdikA dRSTAnta pAyA jAtA hai / tAtparya yaha ki paramatake khaMDanameM kacit tattvopaplavavAdikRta vikalpoMkA upayoga kara lene para bhI prabhAcandrane sthAna sthAna para tattvopaplavavAdike vikalpoMkI bhI samIkSA kI hai| kundakunda aura prabhAcandra-digambara AcAryoM meM A0 kundakundakA viziSTa sthAna hai / inake sAratraya-pravacanasAra, pazcAstikAyasamayasAra aura samayasAra-ke sivAya bArasaaNuvekkhA aSTapAhuDa Adi grantha upalabdha haiN| pro0 e0 ena0 upAdhyene pravacanasArakI bhUmikAmeM inakA samaya IsAkI prathamazatAbdI siddha kiyA hai / kundakundAcAryane bodhapAhuDa ( gA0 37) meM kevalIko zrAhAra aura nihArase rahita batAkara kavalAhArakA niSedha kiyA hai| sUtraprAbhRta (gA0 23-36 ) meM strIko pravrajyAkA niSedha karake strImuktikA nirAsa kiyA hai / kundakundake isa mUlamArgakA dArzanikarUpa hama prabhAcandrake granthoMmeM kevalikavalAhAravAda tathA strImuktivAdake rUpameM pAte haiM / yadyapi zAkaTAyanane apane kevalibhukti aura strImukti prakaraNoMmeM digambaroMkI mAnyatAkA vistRta khaMDana kiyA hai, jisase jJAta hotA hai ki zAkaTAyanake sAmane digambarAcAryoMkA ukta siddhAntadvayakA samarthaka vikasita sAhitya rahA hai| para Aja hamAre sAmane prabhAcandrake grantha hI ina donoM mAnyatAoMke samarthakarUpameM samupasthita haiM / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandrameM pravacanasArakI 'jiyadu ya maradu ya' gAthA, bhAvapAhuDakI 'ego me sassado' gAthA, tathA prA0 siddhabhaktikI 'puMvedaM vedantA' gAthA uddhRta kI hai| prAkRta dazabhaktiyA~ bhI kundakundAcAryake nAmase prasiddha haiM / samantabhadra aura prabhAcandra-AdhastutikAra svAmI samantabhadrAcAryake bRhatsvayambhUstotra, AptamImAMsA, yuktyanuzAsana Adi grantha prasiddha haiN| inakA samaya vikramakI dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai| kinhIM vidvAnoMkA vicAra hai ki inakA samaya vikramakI pAMcavIM yA chaThavIM zatAbdI honA caahie| prabhAcandrane nyAyakumudacandrameM bRhatsvayambhUstotrase "anekAnto'pyanekAntaH" "mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn" "tadeva ca syAnna tadeva" ityAdi zloka uddhRta kie haiM / A0 vidyAnandane AptaparIkSAkA upasaMhAra karate hue nimnalikhita zloka likhA hai ki "zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra stotraM tIrthopamAnaM pRthitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat vidyAnandaiH svazaktathA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhathai // 123 // " arthAt tattvArthazAstrarUpI adbhuta samudrase dIptaratnoMke udbhavake protthAnArambhakAla-prArambhika samayameM, zAstrakArane, pApoMkA nAza karaneke lie, mokSake pathako batAnevAlA tIrthasvarUpa jo stavana kiyA thA aura jisa stavana kI khAmIne mImAMsA kI hai, usIkA vidyAnandane apanI khalpazaktike anusAra satyavAkya aura satyArthakI siddhike lie vivecana kiyA hai / ve isa ralokameM spaSTa sUcita karate haiM ki svAmI samantabhadrane 'mokSamArgasya netAram' maMgalazlokameM varNita jisa prAptakI mImAMsA kI hai usI prAptakI maiMne parIkSA kI hai| vaha maMgalastotra tattvArthazAstrarUpI samudrase dIpta ratnoMke udbhavake prArambhika samayameM zAstrakArane banAyA thaa| yaha tattvArthazAstra yadi tattvArthasUtra hai to usakA mathana karake ratnoMke nikAlanevAle AcArya pUjyapAda haiM / yaha 'mokSamArgasya netAraM' zloka svayaM sUtrakArakA to nahIM mAlUma hotA; kyoMki bhaTTAkalaGkadeva aura vidyAnandane apane rAjavArtika aura zlokavArtikameM isakA vyAkhyAna nahIM kiyaa| hai / yadi vidyAnanda ise sUtrakArakRta hI mAnate hote to ve avazya hI zlokavArtikameM usakA vyAkhyAna karate / isa zlokameM vidyAnandane 'mokSamArgasya netAraM' zlokako usa zAstrakArakA batAyA hai, jisane tattvArthazAstrarUpI samudrakA mathana karake dIptaratna nikAle the| ve isa zlokako mUlasUtrakArakA nahIM mAnate / parantu yahI vidyAnanda prAptaparIkSA ( pR0 3) ke prArambhameM isI zlokako sUtrakArakRta bhI likhate haiM / yathA"kiM punastatparameSThino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAH prAhuriti nigadyate-mokSamArgasya netAraM...." isa paMktimeM yahI zloka sUtrakArakRta kahA gayA hai| kintu vidyAnandakI zailIkA dhyAnase samIkSaNa karane para yaha spaSTarUpase vidita ho jAtA hai ki ve apane granthoM meM kisI bhI pUrvAcAryako sUtrakAra aura kisI bhI pUrvagranthako sUtra likhate haiM / tattvArtharalokavArtika ( pR0 184 ) meM ve akalaGkadevakA sUtrakAra zabdase tathA rAjavArtikakA sUtra zabdase ullekha karate haiM-"tena. 'indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNam' ityetatsUtropAttamuktaM bhavati / tataH, pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaJjasA / dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 4 // sUtrakArA iti jJeyamAkalaGkAvabodhane / " isa avataraNameM 'indriyAnindriyAnapekSa' vAkya rAjavArtika pR038) kA hai tathA 'pratyakSalakSaNaM' zloka nyAyavinizcaya (zlo0 3 ) kA hai / ataH mAtra sUtrakArake nAmase 'mokSamArgasya netAraM' zlokako uddhRta karaneke kAraNa hama 'vidyAnandakA jhukAva ise mUla sUtrakArakRta mAnanekI ora hai' yaha nahIM samajha sakate / anyathA ve isakA vyAkhyAna zlokavArtikameM avazya karate / ataH isa paMktimeM sUtrakAra zabdase bhI iddharatnoMke udbhavakartA AcAryakA hI grahaNa karanA caahie| 'mokSamArgasya netAraM' zloka vastutaH sarvArthasiddhikA hI maMgalazloka hai| aura yadi samantabhadrane isI zlokake Upara apanI prAptamImAMsA banAI hai, jaisA ki vidyAnandakA ullekha hai, to samantabhadra pUjyapAdake uttarakAlIna siddha hote haiM / paM0 sukhalAlajI kA yaha tarka ki-"yadi samantabhadra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 pUjyapAdake prAkkAlIna hote to ve apane isa yugapradhAna AcArya kI AptamImAMsA jaisI anUThI kRtikA ullekha kie binA nahIM rahate" vicAraNIya hai| yadyapi aise nakArAtmaka pramANoM se kisI AcAryake samayakA svatantra bhAvase sAdhana bAdhana nahIM hotA phira bhI vicAra kI eka spaSTa koTi to upasthita ho hI jAtI hai / samantabhadrakI AptamImAMsAke cauthe paricchedameM varNita "virUpakAryArambhAya" Adi kArikAoMke pUrvapakSoM kI samIkSA karanese jJAta hotA hai ki samantabhadrake sAmane saMbhavataH dignAgake grantha bhI rahe haiM / bauddhadarzana kI itanI spaSTa vicAradhArAkI sambhAvanA dignAgase pahile nahIM kI jA sktii| hetubinduke arcaTakRta vivaraNameM samantabhadra kI AptamImAMsAkI "dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH" kArikAke khaMDana karanevAle 30-35 zloka uddhRta kie gae haiM / ye zloka saMbhavataH dharmakIrtike kisI granthake hoN| arcaTakA samaya vIM sadI hai / kumArilake mImAMsAzlokavArtikameM samantabhadrakI "ghaTamaulisuvarNArthI" kArikAke praticchAyabhUta nimna zloka pAye jAte haiM"vardhamAnakabhaGge ca rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham // sthityA vinA na mAdhyasthyaM tena sAmAnyanityatA // " [ mI0 zlo0 pR0 616 ] kumArilakA samaya IsAkI 7 vIM sadI hai / ataH samantabhadrakI uttarAvadhi to sAtavIM sadI sunizcita hai / pUrvAvadhikA niyAmaka pramANa dignAgakA samaya honA caahie| isa taraha samantabhadrakA samaya isAkI 5 vIM aura sAtavIM zatAbdIkA madhyabhAga adhika saMbhava hai| yadi vidyAnandake ullekhameM aitihAsika dRSTi bhI niviSTa hai to inakA samaya pUjyapAdake bAda honA caahie| anyathA dignAga (I0 425 ) ke bAda aura pUjyapAdase kucha pahile / pUjyapAda aura prabhAcandra-A0 devanandikA apara nAma pUjyapAda thA / ye vikrama kI pAMcavI aura chaThI sadIke khyAta AcArya the| A0 prabhAcandrane pUjyapAdakI sarvArthasiddhi para tattvArthavRttipadavivaraNa nAmakI laghuvRtti likhI hai / isake sivAya inhoMne jainendravyAkaraNa para zabdAmbhojabhAskara nAmakA nyAsa likhA hai| pUjyapAdakI saMskRta siddhabhaktise 'siddhiH svAtmopalabdhiH ' pada bhI nyAyakumuda candrameM pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai| prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM jahAM kahIM bhI vyAkaraNake sUtroMke uddharaNa denekI AvazyakatA huI hai vahAM prAyaH jainendravyAkaraNake abhayanandisammata sUtrapAThase hI sUtra uddhRta kie gae haiN| dhanaJjaya aura prabhAcandra-'saMskRtasAhityakA saMkSipta itihAsa' ke lekhakadvayane dhanaJjayakA samaya I0 12 veM zatakakA madhya nirdhArita kiyA hai (pR0 173) / aura apane isa matakI puSTike lie ke0 bI0 pAThaka mahAzayakA yaha mata bhI uddhRta kiyA hai ki-"dhanaJjayane dvisandhAna mahAkAvyakI racanA I0 1123 aura 1140 ke madhyameM kI hai / " DaoN0 pAThaka aura ukta 1 dekho anekAnta varSa 1 pR0 197 / premI jI sUcita karate haiM ki isakI prati baMbaIke ailaka pannAlAla sarasvatI bhavanameM maujUda hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyakumudacandra . itihAsa ke lekhakadvaya anya kaI jaina kaviyoMke samaya nirdhAraNakI bhAMti dhanaJjayake samayameM bhI bar3I bhArI bhrAnti kara baiThe haiM / kyoMki vicAra karanese dhanaJjayakA samaya IsAkI 8 vIM sadIkA anta aura navIMkA prArambhika bhAga siddha hotA hai 1jalhaNa ( I0 dvAdazazataka ) viracita sUktimuktAvalImeM rAjazekharake nAmase dhanaJjayakI prazaMsAmeM nimna likhita padya uddhRta hai"dvisandhAne nipuNatAM satAM cakre dhanaJjayaH / yayA jAtaM phalaM tasya sa tAM cakre dhanaJjayaH // " isa padyameM rAjazekharane dhanaJjayake dvisandhAnakAvyakA manomugdhakara saraNise nirdeza kiyA hai / saMskRta sAhityake itihAsake lekhakadvaya likhate haiM ki-"yaha rAjazekhara prabandhakozakA kartA jaina rAjazekhara hai / yaha rAjazekhara I0 1348 meM vidyamAna thA / " Azcarya hai ki 12 vIM zatAbdIke vidvAn jalhaNake dvArA viracita granthameM ullikhita hone vAle rAjazekharako lekhakadvaya 14 vIM zatAbdIkA jaina rAjazekhara batAte haiM ! yaha to moTI bAta hai ki 12 vIM zatAbdIke jalhaNane 14 vIM zatAbdIke jaina rAjazekharakA ullekha na karake 10 vIM zatAbdIke prasiddha kAvyamImAMsAkAra rAjazekharakA hI ullekha kiyA hai / isa ullekhase dhanaJjayakA samaya ra vIM zatAbdIke antima bhAgake bAda to kisI bhI taraha nahIM jaataa| I0 160 meM viracita somadevake yazastilakacampameM rAjazekharakA ullekha honese inakA samaya karIba I0110 ThaharatA hai| 2 vAdirAjasUri apane pArzvanAthacarita (pR0 4) meM dhanaJjayakI prazaMsA karate hue likhate haiM"anekabhedasandhAnAH khananto hRdaye muhuH / bANA dhanaJjayonmuktAH karNasyeva priyAH katham // " isa zliSTa zlokameM 'anekabhedasandhAnAH' padase dhanaJjayake 'dvisandhAnakAvya' kA ullekha bar3I kuzalatAse kiyA gayA hai / vAdirAjasUrine pArzvanAthacarita 147 zaka (I0 1025) meM samApta kiyA thA / ataH dhanaJjayakA samaya I0 10 vIM zatAbdIke bAda to kisI bhI taraha nahIM jA sakatA / 3 A. vIrasenane apanI dhavalATIkA (amarAvatIkI prati pR0387) meM dhanaJjayakI anekArthanAmamAlAkA nimna likhita zloka uddhRta kiyA hai "hetAvevaM prakArAdyaiH vyavacchede viparyaye / prAdurbhAve samAptau ca itizabdaM vidurbudhAH // " A0 vIrasenane dhavalATIkAkI samApti zaka 738 (I0816) meM kI thii| ataH dhanaJjayakA samaya 8 vIM zatAbdIkA uttarabhAga aura navIM zatAbdIkA pUrvabhAga sunizcita hotA hai / dhanaJjayane apanI nAmamAlAke- . "pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dhanaJjayakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // " isa zlokameM akalaGkadevakA nAma liyA hai / akalaGkadeva IsAkI 8 vIM sadIke AcArya haiM ataH dhanaJjayakA samaya 8 vIM sadIkA uttarArdha aura navIMkA pUrvArdha mAnanA susaMgata hai| AcArya prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa ( pR0 402 ) meM dhanaJjayake dvisandhAnakAvyakA ullekha kiyA hai| nyAyakumudacandrameM isI sthala para dvisandhAnakI jagaha trisandhAna nAma liyA gayA hai / 1 dekho dhavalATIkA prathama bhAgakI prastAvanA pR0 62 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 26 ravibhadraziSya anantavIrya aura prabhAcandra-ravibhadrapAdopajIvi anantavIryAcAryakI siddhivinizcayaTIkA samupalabdha hai / ye akalaGkake prakaraNoMke taladraSTA, vivecayitA, vyAkhyAtA aura marmajJa the| prabhAcandrane inakI uktiyoMse hI duravagAha akalaGkavAGmayakA suSThu abhyAsa aura vivecana kiyA thaa| prabhAcandra anantavIryake prati apanI kRtajJatAkA bhAva nyAyakumudacandrameM ekAdhikabAra pradarzita karate haiN| inakI siddhivinizcayaTIkA akalaMkavAGmayake TIkAsAhityakA ziroratna hai| usameM saikar3oM matamatAntaroMkA ullekha karake unakA savistara nirAsa kiyA gayA hai / isa TIkAmeM dharmakIrti, arcaTa, dharmottara, prajJAkaragupta, Adi prasiddha prasiddha dharmakIrtisAhityake vyAkhyAkAroMke mata unake granthoMke lambe lambe avataraNa dekara uddhRta kie gae haiN| yaha TIkA prabhAcandra ke granthoM para apanA vicitra prabhAva rakhatI hai| zAntisUrine apanI jainatarkavArtikavRtti ( pR0 18 ) meM 'eke anantavIryAdayaH' padase saMbhavataH inhIM anantavIryake matakA ullekha kiyA hai| vidyAnanda aura prabhAcandra-A0 vidyAnandakA jainatArkikoMmeM apanA viziSTa sthAna hai| inakI zlokavArtika, aSTasahasrI, AptaparIkSA, pramANaparIkSA, patraparIkSA, satyazAsanaparIkSA, yuktyanuzAsanaTIkA Adi tArkikakRtiyA~ inake atula talasparzI pANDitya aura sarvatomukha adhyayana kA pade pade anubhava karAtI haiN| inhoMne apane kisI bhI granthameM apanA samaya Adi nahIM diyA hai| prA0 prabhIcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra donoM hI pramukhagranthoM para vidyAnandakI kRtiyoMkI sunizcita amiTa chApa hai| prabhAcandrako vidyAnandake granthoMkA anUThA abhyAsa thA / unakI zabdaracanA bhI vidyAnandakI zabdabhaMgIse pUrI taraha prabhAvita hai / prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa ke prathamaparicchedake antameM "vidyAnandasamantabhadraguNato nityaM manonandanam" isa zlokAMzameM zliSTarUpase vidyAnandakA nAma liyA hai| prameyakamalamArtaNDameM patraparIkSAse patrakA lakSaNa tathA anya eka zloka bhI uddhRta kiyA gayA hai / ataH vidyAnandake grantha prabhAcandrake lie upajIvya nirvivAdarUpase siddha ho jAte haiM / A0 vidyAnanda apane AptaparIkSA Adi granthoMmeM 'satyavAkyArthasiddhathai' 'satyavAkyAdhipAH' vizeSaNase tatkAlIna rAjAkA nAma bhI prakArAntarase sUcita karate haiN| bAbU kAmatAprasAdajI ( jainasiddhAntabhAskara bhAga 3 kiraNa 3 pR0 87) likhate haiM ki-"bahuta saMbhava hai ki unhoMne gaMgabAr3i pradeza meM bahuvAsa kiyA ho, kyoMki gaMgavAr3i pradezake rAjA rAjamallane bhI gaMgavaMzameM hone vAle rAjAoMmeM sarvaprathama 'satyavAkya' upAdhi yA aparanAma dhAraNa kiyA thaa| uparyukta zlokoMmeM yaha saMbhava hai ki vidyAnandajIne apane samayake isa rAjAke 'satyavAkyAdhipa' nAmako dhvanita kiyA ho| yuktyanuzAsanAlaMkArameM uparyukta zloka prazasti rUpa hai aura usameM racayitA dvArA apanA nAma aura samaya sUcita honA hI cAhie / samayake lie tatkAlIna rAjAkA nAma dhvanita karanA paryApta hai / rAjamala satyavAkya vijayAdityakA lar3akA thA aura vaha san 816 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nyAyakumudacandra ke lagabhaga rAjyAdhikArI huA thaa| unakA samaya bhI vidyAnandake anukUla hai| yuktyanuzAsanAlaGkArake antima zlokake "proktaM yukta yanuzAsanaM vijayibhiH zrIsatyavAkyAdhipaiH" isa aMzameM satyavAkyAdhipa aura vijaya donoM zabda haiM, jinase gaMgarAja satyavAkya aura usake pitA vijayAdityakA nAma dhvanita hotA hai / " isa avataraNase yaha sunizcita ho jAtA hai ki vidyAnandane apanI kRtiyA~ rAjamala satyavAkya (816 I0 ) ke rAjyakAlameM banAI haiM / A0 vidyAnandane sarvaprathama apanA tattvArthazlokavArtika grantha banAyA hai, taduparAnta aSTasahasrI aura vidyAnandamahodaya, isake anantara apane AptaparIkSA Adi parIkSAntanAmavAle laghu prakaraNa tathA yuktyanuzAsanaTIkA; kyoMki aSTasahasrImeM tattvArthazlokavArtikakA, tathA prAptaparIkSA AdimeM aSTasahasrI aura vidyAnandamahodayakA ullekha pAyA jAtA hai| vidyAnandane tattvArthazlokavArtika aura aSTasahasrImeM, jo unakI Adya racanAe~ haiM, 'satyavAkya' nAma nahIM liyA hai, para AptaparIkSA AdimeM 'satyavAkya' nAma liyA hai| ataH mAlUma hotA hai ki vidyAnanda zlokavArtika aura aSTasahasrIko satyavAkyake rAjyasiMhAsanAsIna honeke pahile hI banA cuke hoMgeM / vidyAnandake granthoMmeM maMDanamizrake matakA khaMDana hai aura aSTasahasrImeM surezvarake sambandhavArtikase 3 / 4 kArikAe~ bhI uddhRtakI gaI haiN| maMDanamizra aura surezvarakA samaya IsAkI 8vIM zatAbdIkA pUrvabhAga mAnA jAtA hai| ataH vidyAnandakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdIkA uttarArdha aura navIMkA pUrvArdha mAnanA sayuktika mAlUma hotA hai / prabhAcandrake sAmane inakI samasta racanAe~ rahI haiM / tattvopaplavavAdakA khaMDana to vidyAnandakI aSTasahasrImeM hI vistArase milatA hai, jise prabhAcandrane apane granthoM meM sthAna diyA hai / isI taraha aSTasahasrI aura zlokavArtikameM pAI jAnevAlI bhAvanA vidhi niyogake vicArakI duravagAha caracA prabhAcandrake nyAyakumudacandrameM prasannarUpase aktIrNa huI hai / A0 vidyAnandane tattvArthazlokavArtika ( pR0 206 ) meM nyAyadarzanake 'pUrvavat' Adi anumAnasUtrakA nirAsa karate samaya kevala bhASyakAra aura vArtikakArakA hI mata pUrvapakSa rUpase upasthita kiyA hai| ve nyAyavArtikatAtparyaTIkAkArake abhiprAyako apane pUrvapakSameM zAmila nahIM karate / vAcaspatimizrane tAtparyaTIkA I0 841 ke lagabhaMga banAI thii| isase bhI vidyAnandake ukta samayakI puSTi hotI hai| yadi vidyAnandakA grantha racanAkAla I0841 ke bAda hotA to ve tAtparyaTIkA ullekha kiye binA na rahate / anantakIrti aura prabhAcandra-laghIyastrayAdi saMgrahameM anantakIrtikRta laghusarvajJasiddhi aura bRhatsarvajJasiddhi prakaraNa mudrita haiM / laghIyastrayAdisaMgrahakI hI prastAvanAmeM paM0 nAthUrAmajI premIne ina anantakIrtike samayakI uttarAvadhi vikrama saMvat 1082 ke pahile nirdhArita kI hai, aura isa samayake samarthanameM vadirAjake pArzvanAthacaritakA yaha zloka uddhRta kiyA hai"AtmanaivAdvitIyena jIvasiddhiM nibadhnatA / anantakIrtinA muktirAtrimArgeva lakSyate // " vAdirAjane pArzvanAthacarita kI racanA vikrama saMvat 1082 meM kI thii| saMbhava to yaha hai ki inhIM anantakIrtine jIvasiddhikI taraha laghusarvajJasiddhi aura bRhatsarvajJasiddhi granthaM banAye Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 31 hoN| siddhivinizcayaTIkAmeM anantavIryane bhI eka anantakIrtikA ullekha kiyA hai| yadi pArzvanAtha caritameM smRta anantakIrti aura siddhivinizcayaTIkAmeM ullikhita anantakIrti eka hI vyakti haiM to mAnanA hogA ki inakA samaya prabhAcandrake samayase pahile hai; kyoMki prabhAcandrane apane granthoMmeM sidvivinizcayaTIkAkAra anantavIryakA sabahumAna smaraNa kiyA hai / astu / anantakIrtike laghusarvajJasiddhi tathA bRhatsarvajJasiddhi granthoMkA aura prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrake sarvajJasiddhi prakaraNoMkA Abhyantara parIkSaNa yaha spaSTa batAtA hai ki ina granthoMmeM ekakA dUsareke Upara pUrA pUrA prabhAva hai / bRhatsarvajJasiddhi-(pR0 181 se 204 taka ) ke antima pRSTha to kucha thor3ese herapherase nyAyakumudacandra (pR0 838 se 847 ) ke muktivAda prakaraNake sAtha apUrva sAdRzya rakhate haiM / inheM par3hakara koI bhI sAdhAraNa vyakti kaha sakatA hai ki ina donoMmeMse kisI ekane dUsarekA pustaka sAmane rakhakara anusaraNa kiyA hai / merA to yaha vizvAsa hai ki anantakIrtikRta bRhat. sarvajJasiddhikA hI nyAyakumudacandra para prabhAva hai| udAharaNArtha - "kintu ajJo janaH duHkhAnanuSaktasukhasAdhanamapazyan AtmasnehAt sAMsArikeSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate / hitAhitavivekajJastu tAdAtvikasukhasAdhanaM syAdikaM parityajya AtmasnehAt AtyantikasukhasAdhane muktimArge pravartate / yathA pathyApathyavivekamajAnanAturaH tAdAtvikasukhasAdhanaM vyAdhivivRddhinimittaM dadhyAdikamupAdatte, pathyApathyavivekajJastu tatparityajya peyAdau ArogyasAdhane pravartate / uktaJca-tadAtvasukhasaMjJeSu bhAveSvajJo'nurajyate / hita. mevAnurudhyante praparIkSya priiksskaaH||"-nyaaykumudcndr pR0 842 / "kintvatajjJo jano duHkhAnanuSaktasukhasAdhanamapazyan AtmasnehAt saMsArAntaHpatiteSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate / hitAhitavivekajJastu tAdAtvikasukhasAdhanaM stryAdikaM parityajya AtmasnehAdAtyantikasukhasAdhane muktimArge pravartate / yathA pathyApathyavivekamajAnannAturaH tAdAtvikasukhasAdhanaM vyAdhivivRddhinimittaM dadhyAdikamupAdatte, pathyApathyavivekajJastu AturastAdAtvikasukhasAdhanaM dadhyAdikaM parityajya peyAdAvArogyasAdhane pravartate / tathA ca kasyacidviduSaH subhASitam-tadAtvasukhasaMjJeSu bhAveSvajJo'nurajyate / hitamevAnurudhyante praparIkSya parIkSakAH ||"-bRhtsrvjnysiddhi pR0 181 / / isa taraha yaha samUcA hI prakaraNa isI prakArake zabdAnusaraNase otaprota hai / zAkaTAyana aura prabhAcandra-rASTrakUTavaMzI rAjA amoghavarSake rAjyakAla ( IsvI 814877 ) meM zAkaTAyana nAmake prasiddha vaiyAkaraNa ho gae haiM / ye yopanIya saMghake AcArya the / yApanIyasaMghakA bAhya AcAra bahuta kucha digambaroMse milatA julatA thA / ye nagna rahate the| zvetAmbara AgamoMko AdarakI dRSTi se dekhate the| A0 zAkaTAyanane amoghavarSake nAmase apane 1 dekho-paM0 nAthUrAmapremIkA 'yApanIya sAhityakI khoja' (anekAnta varSa 3 kiraNa 1) tathA pro0 e0 upAdhyAyakA 'yApanIyasaMgha' (jainadarzana varSa 4 aMka 7 ) lekha / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyakumudacandra zAkaTAyanavyAkaraNa para 'amoghavRtti' nAmakI TIkA banAI thii| ataH inakA samaya bhI lagabhaga . I0800 se 875 taka samajhanA cAhie / yApanIyasaMghake anuyAyI digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMkI kucha kucha bAtoMko svIkAra karate the| eka tarahase yaha saMgha donoM sampradAyoMke jor3aneke lie zRMkhalAkA kArya karatA thA / AcArya malayagirine apanI nandIsUtrakI TIkA ( pR0 15 ) meM zAkaTAyanako 'yApanIyayatigrAmAgraNI' likhA hai-"zAkaTAyano'pi yApanIyayatigrAmAgraNIH svopjnyshbdaanushaasnvRttau"| zAkaTAyana AcAryane apanI amoghavRttimeM chedasUtra niyukti kAlikasUtra Adi zve0 granthoMkA bar3e Adarase ullekha kiyA hai / AcArya zAkaTAyanane kevalikavalAhAra tathA strImuktike samarthanake lie strImukti aura kevalibhukti nAmake do prakaraNa banAe haiN| digambara aura zvetAmbaroMke paraspara bilagAvameM ye donoM siddhAnta hI mukhya mAne jAte haiM / yoM to digambara granthoMmeM kundakundAcArya pUjyapAda Adike granthoMmeM strImukti aura kevalibhuktikA sUtrarUpase nirasana kiyA gayA hai, parantu inhIM viSayoMke pUrvottarapakSa sthApita karake zAstrArthakA rUpa A0 prabhAcandrane hI apane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM diyA hai| zvetAmbaroMke tarkasAhityameM hama sarvaprathama haribhadrasUrikI lalitavistarAmeM strImuktikA saMkSipta samarthana dekhate haiM, parantu ina viSayoMko zAstrArthakA rUpa sanmatiTIkAkAra abhayadeva, uttarAdhyayana pAiyaTIkAke racayitA zAntisUri, tathA syAdvAdaratnAkarakAra vAdi devasUrine hI diyA hai / pIche to yazovijaya upAdhyAya, tathA meghavijayagaNi Adine paryApta sAmpradAyika rUpase inakA vistAra kiyA hai / ina vivAdagrasta viSayoMpara likhe gae ubhayapakSIya sAhityakA aitihAsika tathA tAttvikadRSTise sUkSma adhyayana karane para yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki strImukti aura kevalibhukti viSayoMke samarthanakA prArambha zvetAmbara AcAryoMkI apekSA yApanIyasaMgha vAloMne hI pahile tathA dilacaspIke sAtha kiyA hai| ina viSayoMko zAstrArthakA rUpa denevAle prabhAcandra, abhayadeva, tathA zAntisUri karIba karIba samakAlIna tathA samadezIya the| parantu ina AcAryoMne apane pakSake samarthanameM eka dUsarekA ullekha yA eka dUsarekI dalIloMkA sAkSAt khaMDana nahIM kiyaa| prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM strImukti aura kevalibhuktikA jo vistRta pUrvapakSa likhA gayA hai vaha kisI zvetAmbara AcAryake granthakA na hokara yApanIyAgraNI zAkaTAyanake kelibhukti aura strImukti prakaraNoMse hI liyA gayA hai / ina granthoMke uttarapakSameM zAkaTAyanake ukta donoM prakaraNoMkI eka eka dalIlakA zabdazaH pUrvapakSa karake sayuktika nirAsa kiyA gayA hai| isI taraha abhayadevakI sanmatitarkaTIkA, aura zAntisUrikI uttarAdhyayana pAiyaTIkA aura jainatarkavArtikameM zAkaTAyanake inhIM prakaraNoMke AdhArase hI ukta bAtoMkA samarthana kiyA gayA hai| hA~, vAdidevasUrike ratnAkarameM ina matabhedoMmeM digambara aura zvetAmbara donoM sAmane sAmane Ate haiM / ratnAkarameM prabhAcandrakI dalIleM pUrvapakSa rUpameM pAI jAtI haiM / tAtparya yaha ki-prabhAcandrane strImuktivAda tathA kevalikavalAhAravAdameM zvetAmbara AcAryokI vajAya zAkaTAyanake kevalibhukti aura strImukti prarakaNoMko hI apane 1 ye prakaraNa jainasAhityasaMzodhaka khaMDa 2 aMka 3-4 meM mudrita hue haiN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA khaMDanakA pradhAna lakSya banAyA hai / nyAyakumudacandra ( pR0 869 ) ke pUrvapakSameM zAkaTAyanake strImukti prakaraNakI yaha kArikA bhI pramANa rUpase uddhRta kI gaI hai "gArhasthye'pi susattvAH vikhyAtAH zIlavattayA jagati / .. sItAdayaH kathaM tAstapasi vizIlA visattvAzca // " [ strImu0 zlo0 31 ] abhayanandi aura prabhAcandra-jainendravyAkaraNapara A0 abhayanandikRta mahAvRtti upalabdha hai| isI mahAvRttike AdhArase prabhAcandrane 'zabdAmbhojabhAskara' nAmakA jainendravyAkaraNakA mahAnyAsa banAyA hai / paM0 nAthUrAmajI premIne apane 'jainendravyAkaraNa aura AcArya devanandI' nAmaka lekhemeM jainendravyAkaraNake pracalita do sUtra pAThoMmeMse abhayanandisammata sUtrapAThako hI prAcIna aura pUjyapAdakRta siddha kiyA hai / isI purAtanasUtrapATha para prabhAcandrane apanA nyAsa banAyA hai| premIjIne apane ukta gaveSaNApUrNa lekhameM mahAvRttikAra abhayanandiko candraprabhacaritrakAra vIranandikA guru batAyA hai aura unakA samaya vikramakI gyArahavIM zatAbdIkA pUrvabhAga nirdhArita kiyA hai| A0 nemicandra siddhAntacakravartIke guru bhI yahI abhayanandi the| gommaTasAra karmakANDa ( gA0 436 ) kI nimnalikhita gAthAse bhI yahI bAta puSTa hotI hai "jassa ya pAyapasAeNaNaMtasaMsArajalahimuttiNNo / vIriMdaNaMdivaccho NamAmi taM abhayaNaMdiguruM // " ___ isa gAthAse tathA karmakANDakI gAthA naM0 784, 866 tathA labdhisAra gA0 648 se yaha sunizcita ho jAtA hai ki vIranandike guru abhayanandi hI nemicandra siddhAntacakravartIke guru the / pA0 nemicandrane to vIranandi, indranandi aura indranandike ziSya kanakanandi takakA gururUpase smaraNa kiyA hai| ina saba ullekhoM se jJAta hotA hai ki abhayanandi, unake ziSya vIranandi aura indranandi, tathA indranandike ziSya kanakanandi sabhI prAyaH nemicandrake samakAlIna vRddha the| vAdirAjasUrine apane pArzvacaritameM candraprabhacaritrakAra vIranandikA smaraNa kiyA hai / pArzvacarita zakasaMvat 147, I0 1025 meM pUrNa huA thaa| ataH vIranandikI uttarAvadhi I0 1025 to sunizcita hai / nemicandrasiddhAntacakravartIne gommaTasAra grantha cAmuNDarAyake sambodhanArtha banAyA thA / cAmuNDarAya gaMgavaMzIyamahArAja mArasiMha dvitIya ( 175 I0 ) tathA unake uttarAdhikArI rAjamalla dvitIyake mantrI the| cAmuNDarAyane zravaNavelgulastha bAhuvali gommaTezvarakI mUrtikI pratiSThA I0 681 meM karAI thI, tathA apanA cAmuNDapurANa I0 178 meM samApta kiyA thaa| ataH A0 nemicandra siddhAntacakravartIkA samaya I0 180 ke AsapAsa sunizcita kiyA jA sakatA hai| aura lagabhaga yahI samaya AcArya abhayanandi AdikA honA 1 isakA paricaya 'prabhAcandra ke grantha' zIrSaka stambhameM dekhanA caahie| 2 jaina sAhityasaMzodhaka bhAga 1 aMka 2 / 3 dekho trilokasAra kI prastAvanA / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra cAhie / inhoMne apanI mahAvRtti (likhita pR0 221) meM bhartRhari (I0 650) kI vAkyapadIyakA ullekha kiyA hai / pR0 393 meM mAgha (I0 7 vIM sadI) kAvyase 'saTAcchaTAbhinna' zloka uddhRta kiyA hai| tathA 3 / 2 / 55 kI vRttimeM 'tattvArthavArtikamadhIyate' prayogase akalaGkadeva (I0 8 vIM sadI) ke tattvArtharAjavArtikakA ullekha kiyA hai / ataH inakA samaya 1 vIM zatAbdIse pahile to nahIM hI hai / yadi yahI abhayanandi jainendra mahAvRttike racayitA haiM to kahanA hogA ki unhoMne I0 160 ke lagabhaga apanI mahAvRtti banAI hogii| isI mahAvRtti para I0 1060 ke lagabhaga A0 prabhAcandrane apanA zabdAmbhojabhAskara nyAsa banAyA hai; kyoMki isakI racanA nyAyakumudacandrake bAda kI gaI hai aura nyAyakumudacandra jayasiMhadeva ( rAjya 1056 se ) ke rAjya ke prArambhakAla meM banAyA gayA hai| __ mUlAcArakAra aura prabhAcandra-mUlAcAra granthake kartAke viSayameM vidvAn matabheda rakhate haiN| koI ise kundakundakRta kahate haiM to koI vaTTakerikRta / jo ho, para itanA nizcita hai ki mUlAcArakI sabhI gAthAe~ svayaM usake karttAne nahIM racI haiM / usameM anekoM aisI prAcIna gAthAe~ haiM, jo kundakundake granthoMmeM, bhagavatI ArAdhanAmeM tathA Avazyakaniyukti, piNDaniyukti aura sanmatitarka Adi meM bhI pAI jAtI haiN| saMbhava hai ki gommaTasAra kI taraha yaha bhI eka saMgraha grantha ho| aise saMgrahagranthoMmeM prAcInagAthAoMke sAtha kucha saMgrahakAraracita gAthAe~ bhI hotI haiM / gommaTasArameM bahubhAga svaracita hai jaba ki mUlAcArameM svaracita gAthAoMkA bahubhAga nahIM mAlUma hotA / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra ( pR0 845 ) meM "ego me sassado" "saMjogamUlaM jIvena" ye do gAthAe~ uddhRta kI haiN| ye gAthAe~ mUlAcArameM ( 2 / 48,46 ) darja haiN| inameM pahilI gAthA kundakundake bhAvapAhuDa tathA niyamasArameM bhI pAI jAtI hai / isI taraha prameyakamalamArtaNDa ( pR0 331 ) meM "Acelakudesiya" Adi gAthAMza dazavidha sthitikalpakA nirdeza karane ke lie uddhRta hai| yaha gAthA mUlAcAra ( gAthA naM0 106) meM tathA bhagavatI ArAdhanAmeM ( gA0 421 ) vidyamAna hai| yahA~ yaha bAta khAsa dhyAna dene yogya hai ki prabhAcandrane isa gAthAko zvetAmbara AgamameM Acelakyake samarthanakA pramANa batAne ke lie zvetAmbarAgamake rUpameM uddhRta kiyA hai / yaha gAthA jItakalpabhASya (gA0 1972 ) meM pAI jAtI hai / gAthAoM kI isa saMkrAnta sthitiko dekhate hue yaha sahaja hI kahA jA sakatA hai ki kucha prAcIna gAthAe~ paramparAse calI AI haiM, jinheM diga0 zvetA0 donoM AcAryone apane granthoMmeM sthAna diyA hai / .. nemicandrasiddhAntacakravartI aura prabhAcandra-AcArya nemicandra siddhAntacakravartI vIrasenApati zrI cAmuNDarAyake samakAlIna the| cAmuNDarAya gaMgavaMzIya mahArAja mArasiMha dvitIya ( 175 I0 ) tathA unake uttarAdhikArI rAjamalla dvitIyake mantrI the| inhIMke rAjyakAlameM cAmuNDarAyane gommaTezvarakI pratiSThA ( san 181 ) karAI thii| A0 nemicandrane inhIM cAmuNDarAyako siddhAnta parijJAna karAneke lie gommaTasAra grantha banAyA thaa| yaha grantha prAcIna siddhAntagranthoMkA saMkSipta saMskaraNa hai| nyAyakumudacandra ( pR0 254 ) meM 'loyAyAsapaese' Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA gAthA uddhata hai| yaha gAthA jIvakAMDa tathA dravyasaMgraha meM pAI jAtI hai / ataH ApAtataH yahI niSkarSa nikala sakatA hai ki yaha gAthA prabhAcandrane jIvakAMDa yA dravyasaMgrahase uddhRta kI hogI; parantu anveSaNa karane para mAlUma huA ki yaha gAthA bahuta prAcIna hai aura sarvArthasiddhi (5 / 39) tathA zlokavArtika (pR0 366 ) meM bhI yaha uddhRta kI gaI hai| isI taraha prameyakamalamArtaNDa ( pR0 300 ) meM 'viggahagaimAvaNNA' gAthA uddhRta kI gaI hai| yaha gAthA bhI jIvakAMDa meM hai / parantu yaha gAthA bhI vastutaH prAcIna hai aura dhavalATIkA tathA umAsvAtikRta zrAvakaprajJaptimeM maujUda hai / prameyaratnamAlAkAra anantavIrya ora prabhAcandra-ravibhadrake ziSya anantavIrya prAcArya akalaMkake prakaraNoM ke khyAta TIkAkAra vidvAn the| prameyaratnamAlAke TIkAkAra anantavIrya unase pRthak vyakti haiM; kyoMki prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM prathama anantavIryakA smaraNa kiyA hai, aura dvitIya anantavIrya apanI prameyaratnamAlAmeM inhIM prabhAcandra kA smaraNa karate haiM / ve likhate haiM ki prabhAcandrake vacanoMko hI saMkSipta karake yaha prameyaratnamAlA banAI jA rahI hai| pro0 e0 ena0 upAdhyAyane prameyaratnamAlAkAra anantavIryake samayakA anumAna gyArahavIM sadI kiyA hai, jo upayukta hai / kyoMki A0 hemacandra (1088-1173 I0 ) kI pramANamImAMsA para zabda aura artha donoM dRSTi se prameyaratnamAlAkA pUrA pUrA prabhAva hai| tathA prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA prabhAva prameyaratnamAlA para hai| A0 hemacandrakI pramANamImAMsAne prAyaH prameyaratnamAlAke dvArA hI prameyakamalamArtaNDa ko pAyA hai| devasena aura prabhAcandra- devasena zrIvimalasena gaNIke ziSya the| inhoMne dhArAnagarIke pArzvanAtha mandirameM mAgha sudI dazamI vikramasaMvat 660 ( I0 133) meM apanA darzanasAra grantha banAyA thaa| darzanasArake bAda inhoMne bhAvasaMgraha granthakI racanA kI thI, kyoMki usameM darzanasArakI anekoM gAthAe~ uddhRta milatI haiN| inake aArAdhanAsAra, tattvasAra, nayacakrasaMgraha tathA AlApapaddhati grantha bhI haiM / A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa ( pR0 300 ) tathA nyAyakumudacandra ( pR0 856 ) ke kavalAhAravAdameM devasenake bhAvasaMgraha (gA0 110 ) kI yaha gAthA uddhRta kI hai "NokammakammahAro kavalAhAro ya leppmaahaaro| oja maNovi ya kamaso AhAro chavviho Neyo // " yadyapi devasenasUrine darzanasAra granthake antameM likhA hai ki"puvvAyariyakayAI gAhAI saMciUNa eyattha / siridevaseNagaNiNA dhArAe saMvasaMteNa // 1 prameyakamalamArtaNDake prathama saMskaraNake saMpAdaka paM0 baMzIdharajI zAstrI solApurane prameyaka0 kI prastAvanAmeM yahI niSkarSa nikAlA bhI hai| 2 "prabhenduvacanodAracandrikAprasare sati / mAdRzAH kva nu gaNyante jyotiriGgaNasannibhAH / / tathApi tadvaco'pUrvaracanAruciraM satAm / cetoharaM bhRtaM yadvannadyA navaghaTe jalam / / " 3 dekho jainadarzana varSa 4 aMka 9 / 4 nayacakrakI prastAvanA pR0 11- / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra . raiyo daMsaNasAro hAro bhavvANa Navasae Navae / siripAsaNAhagehe suvisuddhaM maahsuddhdsmiie||" arthAt pUrvAcAryakRta gAthAoMkA saMcaya karake yaha darzanasAra grantha banAyA gayA hai| tathApi bahuta khoja karane para bhI yaha gAthA kisI prAcIna graMthameM nahIM mila sakI hai| devasena dhArAnagarImeM hI rahate the, ataH dhArAnivAsI prabhAcandrake dvArA bhAvasaMgrahase bhI ukta gAthAkA uddhRta kiyA jAnA asaMbhava nahIM hai / cU~ki darzanasArake bAda bhAvasaMgraha banAyA gayA hai, ataH isakA racanAkAla saMbhavataH vikrama saMvat 617 ( I0 640 ) ke AsapAsa hI hogA / zrutakIrti aura prabhAcandra-jainendrake prAcIna sUtrapAThapara AcArya zrutakIrtikRta paMcavastuprakriyA upalabdha hai'| zrutakIrtine apanI prakriyAke antameM zrImadvRttizabdase abhayanandikRta mahAvRtti aura nyAsazabdase saMbhavataH prabhAcandrakRta nyAsa, donoMkA hI ullekha kiyA hai / yadi nyAsazabda pUjyapAdake jainendranyAsakA nirdezaka ho to 'TIkAmAla' zabdase to prabhAcandrakI TIkAkA ullekha kiyA hI gayA hai / yathA "sUtrastambhasamuddhRtaM pravilasannyAsoruratnakSiti, zrImadvRttikapATasaMpuTayutaM bhASyaughazayyAtalam / TIkAmAlamihArurukSuracitaM jainendrazabdAgamam, ___ prAsAdaM pRthupaJcavastukamidaM sopAnamArohatAt // " kanaDI bhASAke candraprabhacaritrake kartA aggalakavine zrutakIrtiko apanA guru batAyA hai"iti paramapurunAthakulabhUbhRtsamudbhUtapravacanasaritsarinnAthazrutakIrtitraividyacakavartipadapadmanidhAnadIpavartizrImadaggaladevaviracite candraprabhacarite " / yaha caritra zaka saMvat 1011, I0 1086 meM banakara samApta huA thaa| ataH zrutakIrtikA samaya lagabhaga 1000 I0 mAnanA yuktisaMgata hai / ina zrutakIrtine nyAsako jainendra vyAkaraNa rUpI prAsAdakI ratnabhUmikI upamA dI hai| isase zabdAmbhojabhAskarakA racanAsamaya lagabhaga I0 1060 samarthita hotA hai / zve0 prAgamasAhitya aura prabhAcandra-bha0 mahAvIrakI ardhamAgadhI divyadhvaniko gaNadharoM ne dvAdazAMgI rUpameM gUMthA thaa| usa samaya una ardhamAgadhI bhASAmaya dvAdazAMga aAgamoMkI paramparA zruta aura smRta rUpameM rahI, lipibaddha nahIM thii| ina AgamoMkA AkharI saMkalana vIra saM0 180 (vi0 510 ) meM zvetAmbarAcArya devarddhigaNi kSamAzramaNane kiyA thA / aMgagranthoMke sivAya kucha aMgabAhya yA anaMgAtmaka zruta bhI hai / chedasUtra anaMgazratameM zAmila hai / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra ( pR0 868) ke strImuktivAdake pUrvapakSameM kalpasUtra ( 5 / 20 ) se "no kappai NiggaMthIe acelAe hottae" yaha sUtravAkya uddhRta kiyA hai| tattvArthabhASyakAra aura prabhAcandra-tattvArthasUtrake do sUtrapATha pracalita haiM / eka to vaha, jisa para khayaM vAcaka umAkhAtikA svopajJabhASya prasiddha hai, aura dUsarA vaha jisa para pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi hai / digambara paramparAmeM pUjyapAdasammata sUtrapATha aura zvetAmbaraparamparAmeM bhASya 1 dekho premIjIkA 'janendra vyAkaraNa aura AcAryadevanandI' lekha, jainasA0 saM0 bhAga 1 aMka 2 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 37 sammata sUtrapATha pracalita hai| umAkhAtike svopajJabhASyake kartRtvake viSayameM Aja kala vivAda cala rahA hai| mukhtArasA0 zrAdi kucha vidvAn bhASyakI umAsvAtikartRkatAke viSayameM sandigdha haiN| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM digambarasUtrapAThase hI sUtra uddhRta kie haiN| unhoMne nyAyakumudacandra ( pR0 856 ) ke strImuktivAdake pUrvapakSameM tattvArthabhASyakI sambandhakArikAoMmeMse "zrUyante cAnantAH sAmAyikamAtrasasiddhAH" kArikAMza uddhRta kiyA hai / tattvArtharAjavArtika ( pR0 10 ) meM bhI "anantAH sAmAyikamAtrasiddhAH" vAkya uddhRta milatA hai / isI taraha tattvArthabhASyake antameM pAI jAne vAlI 32 kArikAe~ rAjavArtikake antameM 'uktazca' likhakara uddhRta haiN| pR0 361 meM bhASyakI 'dagdhe bIje' kArikA uddhRtakI gaI hai / ityAdi pramANoMke AdhArase yaha niHsaGkoca kahA jA sakatA hai ki prastuta bhASya akalaGkadevake sAmane bhI thaa| unane isake kucha mantabyoMkI samIkSA bhI kI hai / siddhasena aura prabhAcandra-A0 siddhasenake sanmatitarka, nyAyAvatAra, dvAtriMzat dvAtriMzatikA grantha prasiddha haiM / inake sanmatitarka para abhayadevasUrine vistRta vyAkhyA likhI hai / DaoN jaikovI nyAyAvatArake pratyakSa lakSaNameM abhrAnta pada dekhakara inako dharmakIrtikA samakAlIna, arthAt IsAkI 7 vIM zatAbdIkA vidvAn mAnate haiM / paM0 sukhalAla jI inheM vikramakI pAMcavIM sadIkA vidvAn siddha karate the| para aba unakA vizvAsa hai ki "siddhasena IsAkI chaThI yA sAtavIM sadImeM hue hoM aura unhoMne saMbhavataH dharmakIrtike granthoMko dekhA ho / " nyAyAvatArakI racanAmeM nyAyapravezake sAtha hI sAtha nyAyabindu bhI apanA yatkizcit sthAna rakhatA hI hai / A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra ( pR0 437 ) meM pakSaprayogakA samarthana karate samaya 'dhAnuSka' kA dRSTAnta diyA hai| isakI tulanA nyAyAvatArake zloka 14-16 se bhalIbhAMti kI jA sakatI hai| na kevala mUlazlokase hI, kintu ina zlokoMkI siddharSikRta vyAkhyA bhI nyAyakumudacandrakI zabdaracanAse tulanIya hai| dharmadAsagaNi aura prabhAcandra-zve0 AcArya dharmadAsagaNikA upadezamAlA grantha prAkRtagAthAnibaddha hai / prasiddhi to yaha rahI hai ki ye mahAvIrasvAmIke dIkSita ziSya the| para yaha itihAsaviruddha hai; kyoMki inhoMne apanI upadezamAlAmeM vajrasUri Adike nAma lie haiM / astu / upadezamAlA. para siddharSisUrikRta prAcIna TIkA upalabdha hai| siddharSine upamitibhavaprapaJcAkathA vi saM0 162 jyeSTha zuddha paMcamIke dina samApta kI thii| ataH dharmadAsagaNikI uttarAvadhi vikrama kI ra vIM zatAbdI mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai| prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa (pR0 330) meM upadezamAlA (gA0 15) kI 'varisasayadikkhayAe ajAe anja dikkhio sAhU' ityAdi gAthA pramANarUpase uddhRta kI hai| 1 dekho gujarAtI sanmatitarka pR0 40 / 2 iMgliza sanmatitarka kI prastAvanA / 3 jainasAhityano itihAsa pR0 186 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyakumudacandra . haribhadra aura prabhAcandra-pA0 haribhadra zve0 sampradAyake yugapradhAna prAcAryomeMse haiN| kahA jAtA hai ki inhoMne 1400 ke karIba granthoMkI racanA kI thii| muni zrI jinavijaya jIne aneka prabala pramANoMse inakA samaya I0 700 se 770 taka nirdhArita kiyA hai / merA isameM itanA saMzodhana hai-ki inake samayakI uttarAvadhi I0 810 taka honI cAhie, kyoMki jayanta bhaTTakI nyAyamaMjarIkA 'gambhIragarjitArambha' zloka SaDdarzanasamuccayameM zAmila huA hai| maiM vistArase likha cukA hU~ ki jayantane apanI maMjarI I0 800 ke karIba banAI hai ataH haribhadrake samayakI uttarAvadhi kucha aura lambAnI caahie| usa yugameM 100 varSakI Ayu to sAdhAraNatayA aneka AcAryoM kI dekhI gaI hai| haribhadrasUrike dArzanika granthoMmeM 'SaDdarzanasamuccaya' eka viziSTa sthAna rakhatA hai| isakA"pratyakSamanumAnaJca zabdazvopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH // 72 // " yaha zloka nyAyakumudacandra (pR0 505) meM uddhRta hai / yadyapi isI bhAvakA eka zloka"pratyakSamanumAnaJca zAbdazyopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaDete sAdhyasAdhakAH // " isa zabdAvalIke sAtha kamalazIlakI tattvasaMgrahapaJjikA (pR0 450 ) meM milatA hai aura umase saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki jaiminikI SaTpramANasaMkhyAkA nidarzaka yaha zloka kisI jaiminimatAnuyAyI AcAryake granthase liyA gayA hogaa| yaha saMbhAvanA hRdayako lagatI bhI hai / parantu jabataka isakA prasAdhaka koI samartha pramANa nahIM milatA tabataka use haribhadrakRta mAnanemeM hI lAghava hai| aura bahuta kucha saMbhava hai ki prabhAcandrane ise SaDdarzanasamuccayase hI uddhRta kiyA ho / haribhadrane apane granthoMmeM pUrvapakSake pallavana aura uttarapakSake poSaNake lie anyagranthakAroMkI kArikAe~, paryApta mAtrAmeM, kahIM una AcAryoke nAmake sAtha aura kahIM vinA nAma lie hI zAmila kI haiM / ataH kArikAoMke viSayameM yaha nirNaya karanA bahuta kaThina ho jAtA hai ki ye kArikAe~ haribhadrakI svaracita haiM yA anyaracita hokara saMgRhIta haiM ? isakA eka aura udAharaNa yaha hai ki"vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca / samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / / AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH samudayaH sa sammataH / kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA yakA / / sa mArga iti vijJeyo nirodho mokSa ucyate / paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca..." ye cAra zloka SaDdarzanasamuccayake bauddhadarzanameM maujUda haiN| isI AnupUrvIse ye hI zloka kiJcit zabdabhedake sAtha jinasenake AdipurANa ( parva 5 zlo0 42-45 ) meM bhI vidyamAna haiN| racanAse to jJAta hotA hai ki ye zloka kisI bauddhAcAryane banAe hoMge, aura usI bauddhagranthase SaDdarzanasamuccaya aura AdipurANameM pahu~ce hoN| haribhadra aura jinasena prAyaH samakAlIna haiM, ataH yadi ye zloka haribhadrake hokara AdipurANameM Ae haiM to ise usasamayake asAmpradAyika bhAvakI mahatvapUrNa ghaTanA samajhanI cAhie / haribhadrane to zAstravArtAsamuccayameM samantabhadrakI AptamImAMsAke zloka uddhRta kara apanI SaDdarzanasamuccAyaka buddhike preraNA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bIjako hI mUrtarUpameM aGkurita kiyA hai| yadi nyAyapravezavRttikAra haribhadra ye hI haribhadra haiM to usa vRtti (pR0 13 ) meM pAI jAne vAlI pakSazabdakI 'pacyate vyaktIkriyate yo'rthaH saH pakSaH' isa vyutpattikI aspaSTa chAyA nyAyakumudacandra (pR0 438 ) meM kI gaI pakSakI vyutpatti para AbhAsita hotI hai| siddharSi aura prabhAcandra-zrIsiddharSigaNi zve0 AcArya durgasvAmIke ziSya the| inhoMne jyeSTha zuklA paMcamI, vikrama saMvat 162 (1 maI 106 I0 ) ke dina upamitibhavaprapaJcA kathAkI samApti kI thI / siddhasena divAkarake nyAyAvatArapara bhI inakI eka TIkA upalabdha hai / nyAyAvatAra ( zlo0 16 ) meM pakSaprayogake samarthanake prasaMgameM likhA hai ki-"jisa taraha lakSyanirdezake vinA apanI dhanurvidyAkA pradarzana karane vAle dhanurdhArIke guNa-doSoMkA yathAvat nirNaya nahIM ho sakatA, guNa bhI doSarUpase tathA doSa bhI guNarUpase pratibhAsita ho sakate haiM, usI taraha pakSakA prayoga kie vinA sAdhanavAdIke sAdhana sambandhI guNa-doSa bhI viparIta rUpameM pratibhAsita ho sakate haiM, prAnika tathA prativAdI Adiko unakA yathAvat nirNaya nahIM ho sktaa|" nyAyakumudacandra (pR0 437) ke 'pakSaprayogavicAra' prakaraNameM bhI pakSaprayogake samarthanameM dhanurdhArI kA dRSTAnta diyA gayA hai / usakI zabdaracanA tathA bhAvavyaJjanAmeM nyAyAvatArake mUlazlokake sAtha hI sAtha siddharSikRta vyAkhyAkA bhI paryApta zabdasAdRzya pAyA jAtA hai / avataraNoMke lie dekho-nyAyakumudacandra pR0 437 Ti0 1 / - abhayadeva aura prabhAcandra-candragaccha meM pradyumnasUri bar3e khyAta AcArya the / abhayadeva sari inhIM pradyumnasUrike ziSya the / nyAyavanasiMha aura tarkapaJcAnana inake viruda the / sanmatitarkakI gujarAtI prastAvanA (pR0 83) meM zrImAn paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne inakA samaya vikramakI dazavIM sadIkA uttarArdha aura gyArahavIMkA pUrvArdha nizcita kiyA hai| uttarAdhyayanakI pAiyaTIkAke racayitA zAntisUrine uttarAdhyayanaTIkAkI prazastimeM eka abhayadeva ko pramANavidyAkA guru likhA hai| paM0 sukhalAlajIne zAntisUrike gururUpameM inhIM abhayadevasUrikI saMbhAvanA kI hai| prabhAvakacaritrake ullekhAnusAra zAntisUrikA svargavAsa vi0 saM0 1016 meM huA thA / inhIM zAntisUrine dhanapAlakavikI tilakamaJjarI AkhyAyikA kA saMzodhana kiyA thA, aura usa para eka TippaNa likhA thA / dhanapAla kavi muJja tathA bhoja donoMkI rAjasabhAoM meM sammAnita hue the| ina saba ghaTanAoMko madde najara rakhate hue abhayadeva sUrikA samaya vikramakI gyArahavIM zatAbdI ke antima bhAga taka mAna lene meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| abhayadeva sUrikI prAmANikaprakANDatAkA jIvanta rUpa unakI sanmatiTIkA meM pada pada para milatA hai / isa suvistRta TIkA kI 'vAdamahArNava' ke nAmase bhI prasiddhi rahI hai| prabhAcandrake nyAyakumudacandrakI apekSA prameyakamalamArtaNDakA akalpita sAdRzya isa TIkA meM pAyA jAtA hai / abhayadevasUrine sanmatiTIkA meM strImukti aura kevalikavalAhArakA samarthana kiyA hai| isameM dI gaI dalIloMmeM tathA prabhAcandrake dvArA kie gae ukta vAdoMke khaNDana kI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra yuktiyoMmeM paraspara koI pUrvottarapakSatA nahIM dekhI jaatii| abhayadeva, zAntisUri, aura prabhAcandra karIba karIba samakAlIna aura samadezIya the| isalie yaha adhika saMbhava thA ki strImukti aura kevalibhukti jaise sAmpradAyika prakaraNoMmeM eka dUsarekA khaMDana krte| para hama inake granthoMmeM paraspara khaMDana nahIM dekhate / isakA kAraNa merI samajhameM to yahI AtA hai ki usa samaya digambara AcArya yApanIyoMke sAtha hI isa viSayakI caracA karate hoNge| yahI kAraNa hai ki jaba prabhAcandrane zAkaTAyanake strImukti aura kevalibhukti prakaraNoMkA hI zabdazaH khaMDana kiyA hai taba zvetAmbarAcArya abhayadeva aura zAntisUrine zAkaTAyanakI dalIloMke AdhArase hI apane granthoMke ukta prakaraNa puSTa kie haiN| vAdidevasUrine avazya hI prabhAcandrake granthoMke ukta prakaraNoMko pUrvapakSameM prabhAcandrakA nAma lekara upasthita kiyA hai / sanmatitarkake sampAdaka zrImAn paM0 sukhalAlajI aura becaradAsajIne sanmatitarka prathama bhAga ( pR0 13 ) kI gujarAtI prastAvanAmeM likhA hai ki-"jo ke prA TIkAmAM saikar3oM dArzanikagranthoM nu dohana jaNAya che, chatAM sAmAnyarIte mImAMsakakumArilabhaTTanu zlokavArtika, nAlandAvizvavidyAlaya nA AcArya zAntarakSitakRta tattvasaMgraha UparanI kamalazIlakRta paMjikA ane digambarAcArya prabhAcandranA prameyakamalamArtaNDa ane nyAyakumudacandrodaya vigere graMthoM nu pratibimba mukhyapaNe A TIkAmAM cha / " arthAt sanmaMtitarkaTIkA para mImAMsAzlokavArtika, tattvasaMgrahapaMjikA, prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra Adi granthoMkA pratibimba par3A hai / sanmatitarkake vidvadrUpa sampAdakoMkI ukta bAtase sahamati rakhate hue bhI maiM usameM itanA parivardhana aura kara denA cAhatA hUM ki-"prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA sanmatitarkase zabdasAdRzya mAtra sAkSAt vimbapratibimbabhAva honeke kAraNa hI nahIM haiM, kintu tInoM grathoMke bahubhAgameM jo akalpita sAdRzya pAyA jAtA hai vaha tRtIyarAzimUlaka bhI hai| ye tRtIya rAzike pratha haiM-bhaTTajayasiMharAzikA tattvopaplavasiMha, vyomazivakI vyomavatI, jayantakI nyAyamaJjarI, zAntarakSita aura kamalazIlakRta tattvasaMgraha aura usakI paMjikA tathA vidyAnandake aSTasahasrI, tattvArthazlokavArtika, pramANaparIkSA, AptaparIkSA Adi prakaraNa / inhIM tRtIyarAzike granthoMkA pratibimba sanmatiTIkA aura prameyakamalamArtaNDameM AyA hai / " sanmatitarkaTIkA, prabheyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA tulanAtmaka adhyayana karane se yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki sanmatitarkakA prameyakamalamArtaNDake sAtha hI adhika zabdasAdRzya hai / nyAyakumudacandrameM jahA~ bhI yatkiJcit sAdRzya dekhA jAtA hai vaha prameyakamalamArtaNDaprayukta hI hai sAkSAt nhiiN| arthAt prameyakamalamArtaNDake jina prakaraNoM ke jisa sandarbhase sanmatitarkakA sAdRzya hai unhIM prakaraNoMmeM nyAyakumudacandrase bhI zabdasAdRzya pAyA jAtA hai / isase yaha tarkaNA kI jA sakatI hai ki-sanmatitarkakI racanAke samaya nyAyakumudacandrakI racanA nahIM ho sakI thii| nyAyakumudacandra jayasiMhadevake rAjyameM san 1057 ke AsapAsa racA gayA thA jaisA ki usakI antima prazastise vidita hai| sanmati 1 gujarAtI sanmatitarka pR0 84 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 tarkaTIkA, prameyakamalamArINDa tathA nyAyakumudacandrakI tulanAke lie dekho-prameyakamalamArtaNDa prathama adhyAyake TippaNa tathA nyAyakumudacandrake TippaNoMmeM die gae sanmatiTIkA ke avataraNa / vAdi devasUri aura prabhAcandra-devasUri zrImunicandrasUrike ziSya the| prabhAvaka caritrake lekhAnusAra municandrane zAntisUrise pramANavidyAkA adhyayana kiyA thaa| ye prAgvATavaMzake ratna the / inhoMne vi0 saM0 1143 meM gurjara dezako apane janmase pUta kiyA thaa| ye bhaDoca nagarameM ra varSakI alpavayameM vi0 saM0 1152 meM dIkSita hue the tathA vi0 saM0 1174 meM inhoMne AcAryapada pAyA thaa| rAjarSi kumArapAlake rAjyakAla meM vi0 saM0 1226 meM inakA svargavAsa huaa| prasiddha hai ki-vi0 saM0 1181 vaizAkha zuddha pUrNimAke dina siddharAjakI sabhAmeM inakA digambaravAdI kumudacandrase vAda huA thA aura isI vAdameM vijaya pAneke kAraNa devasUri vAdi devasUri kahe jAne lage the| inhoMne pramANanayatattvAlokAlaGkAra nAmaka sUtra grantha tathA isI sUtrakI syAdvAdaratnAkara nAmaka vistRta vyAkhyA likhI hai / inakA pramANanayatattvAlokAlaGkAra mANikyanandikRta parIkSAmukhasUtrakA apane DhaMgase kiyA gayA dUsarA saMskaraNa hI hai / inhoMne parIkSAmukhake 6 paricchedoMkA viSaya ThIka usI kramase apane sUtrake zrAdya 6 paricchedoMmeM yatkiJcit zabdabheda tathA arthabhedake sAtha prathita kiyA hai / parIkSAmukhase atirikta isameM nayapariccheda aura vAdapariccheda nAmaka do pariccheda aura jor3e gae haiN| mANikyanandike sUtroMke sivAya akalaGkake svavivRliyukta laghIyastraya, nyAyavinizcaya tathA vidyAnandake tattvArthazlokavArtikakA bhI paryApta sAhAyya isa sUtragranthameM liyA gayA hai / isa taraha bhinna bhinna granthoMmeM vizakalita jainapadArthokA zabda evaM arthadRSTise sundara saMkalana isa sUtragranthameM huA hai| * parIkSAmukhasUtrapara prabhAcandrakRta prameyakamalamArtaNDa nAmakI vistRta vyAkhyA hai tathA akalaGkadevake laghIyastrayapara inhIM prabhAcandrakA nyAyakumuda candra nAmakA bRhatkAya TIkAgrantha hai / prabhAcandrane ina mUla granthoM kI vyAkhyAke sAthahI sAtha mUlagranthase sambaddha viSayoMpara vistRta lekha bhI likhe haiM / ina lekhoMmeM vividha vikalpajAloMse parapakSakA khaMDana kiyA gayA hai| pramemakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake tIkSNa evaM zrAhlAdaka prakAzameM jaba hama syAdvAdaratnAkarako tulanAtmaka dRSTise dekhate haiM taba vAdidevasUrikI guNagrAhiNI saMgrahadRSTikI prazaMsA kie binA nahIM raha sakate / inakI saMgrAhaka bIjabuddhi prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrase artha zabda aura bhAvoMko itane cetazcamatkAraka DhaMgase cuna letI hai ki akele syAdvAdaratnAkarake par3ha lenese nyAyakumudacandra tathA prameyakamalamArtaNDakA yAvadviSaya vizada rItise avagata ho jAtA hai / vastutaH yaha ratnAkara ukta donoM granthoMke zabda-artharatnoMkA sundara Akara hI hai| yaha ratnAkara mArtaNDakI apekSA candra (nyAyakumudacandra ) se hI adhika udvelita huA hai / prakaraNoMke krama aura pUrvapakSa tathA uttarapakSake jamAnekI paddhatimeM kahIM kahIM to nyAyakumudacandrakA itanA adhika zabdasAdRzya hai ki donoM granthoMkI pAThazuddhimeM eka dUsarekA mUlapratikI taraha upayoga kiyA jA sakatA hai / 1 dekho jaina sAhitya no itihAsa pR0 248 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra ___ pratibimbavAda nAmaka prakaraNameM vAdi devasUrine apane ratnAkara (pR0 865 ) meM nyAyakumuda candra (pR0 455 ) meM nirdiSTa prabhAcandrake matake khaMDana karanekA prayAsa kiyA hai / prabhAcandrakA mata hai ki-pratibimbakI utpattimeM jala Adi dravya upAdAna kAraNa haiM tathA candra Adi bimba nimittakAraNa / candrAdi bimboMkA nimitta pAkara jala Adike paramANu pratibimbAkArase pariNata ho jAte haiN| vAdi devasUri kahate haiM ki-mukhAdibimboMse chAyApudgala nikalate haiM aura ve jAkara darpaNa AdimeM pratibimba utpanna karate haiN| yahA~ chAyApudgaloMkA mukhAdi bimboMse nikalanekA siddhAnta devasUrine apane pUrvAcArya zrIharibhadrasUrike dharmasAraprakaraNakA anusaraNa karake likhA hai / ve isa samaya yaha bhUla jAte haiM ki hama apanehI granthameM naiyAyikoMke canuse razmiyoMke nikalaneke siddhAntakA khaMDana kara cuke haiN| jaba hama bhAsurarUpavAlI AMkhase bhI razmiyoMkA nikalanA yukti evaM anubhavase viruddha batAte haiM taba mukha Adi malina bimboMse chAyA pudgaloMke nikalanekA samarthana kisa taraha kiyA jA sakatA hai ? majedAra bAta to yaha hai ki isa prakaraNa meM bhI vAdi devasUri nyAyakumudacandrake sAthahI sAtha prameyakamalamArtaNDakA bhI zabdazaH anusaraNa karate haiN| aura nyAyakumudacandrameM nirdiSTa prabhAcandrake matake khaMDanakI dhunameM svayaM hI prameyakalamArtaNDake usI Azayake zabdoMko siddhAnta mAna baiThate haiN| ve ratnAkarameM (pR0 628) hI prameyakamalamArtaNDa kA zabdAnusaraNa karate hue likha jAte haiM ki-"svacchatAvizeSAddhi jaladarpaNAdayo mukhAdityAdipratibimbAkAravikAradhAriNaH sampadyante |"-arthaat vizeSa svacchatAke kAraNa jala aura darpaNa Adi hI mukha aura sUrya Adi bimboMke AkAravAlI paryAyoM ko dhAraNa karate haiN| kavalAhArake prakaraNameM inhoMne prabhAcandrake nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArtaNDameM dI gaI dalIloMkA nAmollekha pUrvaka pUrvapakSameM nirdeza kiyA hai aura unakA apanI dRSTi se khaMDana bhI kiyA hai| isa taraha vAdi devasUrine jaba ratnAkara likhanA prArambha kiyA hogA taba unakI * AMkhoMke sAmane prabhAcandra ke ye donoM grantha barAbara nAcate rahe haiN| hemacandra aura prabhAcandra-vikramakI 12 vIM zatAbdImeM zrA0 hemacandrase jainasAhityake hemayugakA prArambha hotA hai / hemacandrane vyAkaraNa, kAvya, chanda, yoga, nyAya Adi sAhityake sabhI vibhAgoMpara apanI praur3ha saMgrAhaka lekhanI calAkara bhAratIya sAhityake bhaMDArako khUba samRddha kiyA hai| apane bahumukha pANDityake kAraNa ye 'kalikAla sarvajJa' ke nAmase bhI khyAta haiN| inakA janma samaya kArtikI pUrNimA vikramasaMvat 1145 hai / vi0 saM0 1154 (I0 san 1097) meM 8 varSakI laghuvayameM inhoMne dIkSA dhAraNa kI thii| vikramasaMvat 1166 ( I0 san 1110 ) meM 21 varSakI avasthAmeM ye sUripada para pratiSThata hue| ye mahArAja jayasiMha siddharAja tathA rAjarSi kumArapAlakI rAjasabhAoMmeM sabahumAna labdhapratiSTha the| vi0 saM0 1226 ( I0 1173 ) meM 84 varSakI AyumeM ye divaMgata hue| inakI nyAyaviSayaka racanApramANamImAMsA jainanyAyake granthoMmeM apanA eka viziSTa sthAna rakhatI hai| pramANamImAMsAke nigraha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sthAnake nirUpaNa aura khaMDanake samUce prakaraNameM tathA anekAntameM die gae ATha doSoMke parihArake prasaMgameM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDakA zabdazaH anusaraNa kiyA gayA hai / pramANamImAMsAke anya sthaloMmeM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDakI chApa sAkSAt na par3akara prameyaratnamAlAke dvArA par3I hai| prameyaratnamAlAkAra anantavIryane prameyakamalamArtaNDako hI saMkSipta kara prameyaratnamAlAkI racanA kI hai| ataH madhyakadavAlI pramANamImAMsAmeM bRhatkAya prameyakamalamArtaNDakA sIdhA anusaraNa na hokara apane samAna parimANavAlI prameyaratnamAlAkA anuraNa honA hI adhika saMgata mAlUma hotA hai / pramANamImAMsAke prAyaH pratyeka prakaraNa para prameyatnamAlAkI zabdaracanAne apanI spaSTa chApa lagAI hai| isa taraha A0 hemacandrane kahIM sAkSAt aura kahIM paramparayA prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDako apanI pramANamImAMsA banAte samaya maddenajara rakhA hai| prameyaratnamAlA aura pramANamImAMsAke sthaloMkI tulanAke lie siMghI sIrijase prakAzita pramANamImAMsAke bhASA TippaNa dekhanA caahie| malayagiri aura prabhAcandra-vikramakI 12 vIM zatAbdIkA uttarArdha tathA terahavIM zatAbdIkA prArambha jainasAhityakA hemayuga kahA jAtA hai / isa yugameM A0 hemacandrake sahavihArI, prakhyAta TIkAkAra AcArya malayagiri hue the| malayagirine Avazyakaniyukti, oghaniyukti, nandIsUtra Adi anekoM AgamikagranthoM para saMskRta TIkAe~ likhIM haiM / AvazyakaniyuktikI TIkA (pR0371 A.) meM ve akalaGkadevake 'nayavAkyameM bhI syAtpadakA prayoga karanA cAhie' isa matase asahamati jAhira karate haiM / isI prasaMgameM ve pUrvapakSarUpase laghIyastrayasvavivRti (kA0 62 ) kA 'nayo'pi tathaiva samyagekAntaviSayaH syAt' yaha vAkya uddhRta karate haiN| aura isa vAkyake sAtha hI sAtha prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra (pR0 661) se ukta vAkyakI vyAkhyA bhI uddhRta karate haiM / vyAkhyAkA uddharaNa isa prakArase liyA gayA hai-"atra TIkAkAreNa vyAkhyA kRtA nayo'pi nayapratipAdakamapi vAkyaM na kevalaM pramANavAkyamityapizabdArthaH, tathaiva syAtpadaprayogaprakAreNaiva samyagekAntaviSayaH syAt , yathA syAdastyeva jIva iti, syAtpadaprayogAbhAve tu mithryakAntagocaratayA durnaya eva syAditi |"-is avataraNase yaha nizcita ho jAtA hai ki malayagirike sAmane laghIyastrayakI nyAyakumudacandra nAmakI vyAkhyA thii| akalaGkadevane pramANa, naya aura durnayakI nimnalikhita paribhASAe~ kI haiM-anantadharmAtmaka vastuko akhaMDabhAvase grahaNa karanevAlA jJAna pramANa hai| ekadharmako mukhya tathA anyadharmoko gauNa karanevAlA, unakI apekSA rakhanevAlA jJAna naya hai / ekadharmako hI grahaNa karake jo anya dharmoMkA 'niSedha karatA hai-unakI apekSA nahIM rakhatA vaha durnaya kahalAtA hai / akalaMkane pramANavAkyakI taraha nayavAkyameM bhI nayAntarasApekSatA dikhAneke lie 'syAt' padake prayogakA vidhAna kiyA hai / A0 malayagiri kahate haiM ki-jaba nayavAkyameM syAtpadakA prayoga kiyA jAtA hai taba 'syAt' zabdase sUcita honevAle anya azeSadharmoko bhI viSaya karaneke kAraNa nayavAkya nayarUpa na hokara pramANarUpa hI ho jAyagA / inake matase jo naya eka dharmako avadhAraNapUrvaka viSaya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 nyAyakusuMdacandra karake itaranayase nirapekSa rahatA hai vahI naya kahA jA sakatA hai| isIlie inhoMne sabhI nayoMko / mithyAvAda kahA hai / malayagirike koSameM sunaya nAmakA koI zabdahI nahIM hai / jaba syAtpadakA prayoga kiyA jAtA hai taba vaha pramANakoTimeM pahu~cegA tathA jaba nayAntaranirapekSa rahegA taba vaha nayakoTimeM jAkara mithyAvAda ho jAyagA / inhoMne akalaMkadevake isa tattvako maddenajara nahIM rakhA ki-nayavAkyameM syAt zabdase sUcita honevAle azeSadharmokA mAtra sadbhAva hI jAnA jAtA hai, so bhI isalie ki koI vAdI unakA aikAntika niSedha na samajha le / pramANavAkyakI taraha nayavAkyameM syAcchabdase sUcita honevAle azeSadharma pradhAnabhAvase viSaya nahIM hote| yahI to pramANa aura nayameM bheda hai ki-jahA~ pramANameM azeSa hI dharma ekarUpase-akhaNDabhAvase viSaya hote haiM vahA~ nayameM ekadharma mukhya hokara anya azeSadharma gauNa ho jAte haiM, 'syAt' zabdase mAtra unakA sadbhAva sUcita hotA rahatA hai| durnayameM ekadharma hI viSaya hokara anya azeSadharmokA tiraskAra ho jAtA hai / ataH durnayase sunayakA pArthakya karaneke lie sunayavAkyameM sthAtpadakA prayoga Avazyaka hai / malayagirike dvArA kI gaI akalaMkakI yaha samAlocanA unhIM taka sImita rhii| hemacandra Adi sabhI prAcArya akalaMkake ukta pramANa, naya aura durnayake vibhAgako nirvivAdarUpase mAnate Ae haiN| itanA hI nahIM, upAdhyAya yazovijayane malayagirikI isa samAlocanAkA sayuktika uttara gurutattvavinizcaya (pR0 17 B.) meM de hI diyA hai / upAdhyAyajI likhate haiM ki yadi nayAntarasApekSa nayakA pramANameM antarbhAva kiyA jAyagA to vyavahAranaya tathA zabdanaya bhI pramAzA hI ho jaayeNge| nayavAkyameM honevAlA syAtpadakA prayoga to aneka dharmoMkA mAtra dyotana karatA hai, vaha unheM vivakSitadharmakI taraha nayavAkyakA viSaya nahIM bnaataa| isalie nayavAkyameM mAtra syAtpadakA prayoga honese vaha pramANakoTimeM nahIM pahu~ca sakatA / devabhadra aura prabhAcandra-devabhadrasUri maladhArigacchake zrIcandrasUrike ziSya the| inhoMne nyAyAvatAraTIkA para eka TippaNa likhA hai| zrIcandrasUrine vi0 saMvat 1153 ( san 1136 ) ke divAlIke dina 'munisuvrata caritra' pUrNa kiyA thaa| ataH inake sAkSAt ziSya devabhadrakA samaya bhI karIba san 1150 se 1200 taka sunizcita hotA hai| devabhadrane apane nyAyAvatAra TippaNameM prabhAcandrakRta nyAyakumudacandrake nimnalikhita do avataraNa lie haiM 1-"parimaNDalAH paramANavaH teSAM bhAvaH... pArimaNDalyaM vartulatvam, nyAyakumudacandre prabhAcandreNApyevaM vyAkhyAtatvAt / " (pR0 25) 2-"prabhAcandrastu nyAyakumudacandre vibhASA saddharmapratipAdako granthavizeSaH tAM vidanti adhIyate vA vaibhASikAH ityuvAca / " (pR0 76) ye donoM avataraNa nyAyakumudacandrameM kramazaH pR0 438 paM0 13 tathA pR0 310 paM0 1 meM pAe jAte haiN| isake sivAya nyAyAvatAraTippaNameM aneka sthAnoMpara nyAyakumudacandrakA pratibimba spaSTarUpase jhalakatA hai| 1 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pu0 253 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA malliSeNa aura prabhAcandra-A0 hemacandrakI anyayogavyavacchedikAke Upara malliSeNa kI syAdvAdamaMjarI nAmakI sundara TIkA mudrita hai / ye zvetAmvara sampradAyake nAgendragacchIya zrIudayaprabhasUrike ziSya the / syAdvAdamaMjarIke antameM dI huI prazastise jJAta hotA hai ki inhoMne zaka saMvat 1214 ( I0 1263 ) meM dIpamAlikA zanivArake dina jinaprabhasUrikI sahAyatAse syAdvAdamaMjarI pUrNa kI thii| syAdvAdamaMjarIkI zabda racanApara nyAyakumudacandrakA eka vilakSaNa prabhAva hai / malliSeNane kA0 14 kI vyAkhyAmeM vidhivAdakI carcA kI hai| isameM unhoMne vidhivAdiyoMke ATha matoMkA nirdeza kiyA hai / sAthahI sAtha apanI granthamaryAdAke vicArase ina matoMke pUrvapakSa tathA uttarapakSoMke vizeSa parijJAna ke lie nyAyakumudacandra grantha dekhanekA anurodha nimnalikhita zabdoMmeM kiyA hai-"eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapadaM nyAyakumudacandrAdavaseyam / " isa vAkyase spaSTa ho jAtA hai ki malliSeNa na kevala nyAyakumudacandra ke viziSTa abhyAsI hI the kintu ve syAdvAdamaMjarImeM acarcita yA alpacarcita viSayoMke jJAnake lie nyAyakumudacandrako pramANabhUta Akara grantha mAnate the / nyAyakumudracandrameM vidhivAdakI vistRta caracA pR0 573 se 518 taka hai| . guNaratna aura prabhAcandra-vikramakI 15 vIM zatAbdIke uttarArdhameM tapAgacchameM zrIdevasundarasUri eka prabhAvaka AcArya hue the| inake paTTaziSya guNaratnasUrine haribhadrakRta 'SaDdarzanasamuccaya' para tarkarahasyadIpikA nAmakI bRhadvRtti likhI hai / guNaratnasUrine apane kriyAratnasamuccaya granthakI pratiyoMkA lekhanakAla vikrama saMvat 1468 diyA hai / ata: inakA samaya bhI vikramakI 15 vIM sadIkA uttarArdha sunizcita hai / guNaratnasUrine SaDdarzanasamuccaya TIkAke jainamata nirUpaNameM mokSatattvakA savistara vizada vivecana kiyA hai / isa prakaraNameM inhoMne khAbhimata mokSakharUpake samarthanake sAthahI sAtha vaizeSika, sAMkhya, vedAntI tathA bauddhoMke dvArA mAne gae mokSakharUpakA bar3e vistArase nirAkaraNa bhI kiyA hai / isa parakhaMDanake bhAgameM nyAyakumudacandrakA mAtra artha aura bhAvakI dRSTi se hI nahIM, kintu zabdaracanA tathA yuktiyoMke koTikramakI dRSTi se bhI paryApta anusaraNa kiyA gayA hai / isa prakaraNameM nyAyakumudacandrakA itanA adhika zabdasAdRzya hai ki isase nyAyakumudacandrake pAThakI zabdazuddhi karanemeM bhI paryApta sahAyatA milI hai| isake sivAya isa vRttike anya sthaloMpara khAsakara parapakSakhaMDanake bhAgoMpara nyAyakumudacandrakI zubhrajyotsnA jahA~ tahA~ chiTaka rahI hai| yazovijaya aura prabhAcandra-upAdhyAya yazovijayajI vikramakI 18 vIM sadIke yuga pravartaka vidvAn the| inhoMne vikrama saMvat 1688 (IsvI 1631) meM paM0 nayavijayajIke pAsa dIkSA grahaNa kI thii| inhoMne kAzImeM navyanyAyakA adhyayana kara vAdameM kisI vidvAn para vijaya pAnese 'nyAyavizArada' pada prApta kiyA thaa| zrIvijayaprabhasUrine vi0 saM0 1.718 meM inheM 'vAcaka-upAdhyAya' kA sammAnita pada diyA thaa| upAdhyAya yazovijaya vi0 saM0 1743 1 dekho-nyAyakumudacandra pR0 816 me 847 takake TippaNa / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nyoyakumudacandra ( san 1686 ) meM anazana pUrvaka vargastha hue the| dazavIM zatAbdIse hI navyanyAyake vikAsane bhAratIya darzanazAstrameM eka apUrva krAnti utpanna kara dI thii| yadyapi dasavIM sadIke bAda anekoM buddhizAlI jainAcArya hue para koI bhI usa navyanyAyake zabdajAlake jaTila adhyayanameM nahIM pdd'aa| upAdhyAya yazovijaya hI ekamAtra jainAcArya haiM jinhoMne navyanyAyakA samagra adhyayana kara usI navyapaddhatise jainapadArthoMkA nirUpaNa kiyA hai / inhoMne saikar3oM grantha banAe haiN| inakA adhyayana atyanta talasparzI tathA bahumukha thaa| sabhI pUrvavartI jainAcAryoMke granthoMkA inhoMne vidhivat pArAyaNa kiyA thaa| inakI tIkSNa dRSTise dharmabhUSaNayatikI choTIsI para suvizada racanAvAlI nyAyadIpikA bhI nahIM chuuttii| jainatarkabhASAmeM aneka jagaha nyAyadIpikAke zabda AnupUrvIse le lie gae haiM / inake zAstravArtAsamuccayaTIkA Adi bRhadgranthoMke parapakSa khaMDanavAle aMzoMmeM prabhAcandrake vividha vikalpajAla spaSTarUpase pratibimbata haiN| inhoMne prabhAcandrakA kevala anusaraNa hI nahIM kiyA hai kintu sAmpradAyika strImukti aura kavalAhAra jaise prakaraNoMmeM prabhAcandrake mantavyoMkI samAlocanA bhI kI hai| . uparilikhita vaidika avaidikadarzanoMkI tulanAse prabhAcandrake agAdha, talasparzI, sUkSma dArzanika adhyayanakA yatkizcit AbhAsa ho jAtA hai / binA isa prakArake bahuzruta avalokanake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra jaise jainadarzanake pratinidhi granthoMke praNayanakA ullAsa hI nahIM ho sakatA thaa| jainadarzanake madhyayugIna granthoMmeM prabhAcandrake ye grantha apanA viziSTa sthAna rakhate haiN| ye pUrvayugIna granthoMkA pratibimba lekara bhI pAradarzI darpaNakI taraha uttarakAlIna granthoMke lie AdhArabhUta hue haiM, aura yahI inakI apanI vizeSatA hai | binA isa AdAna-pradAnake dArzanika sAhityakA vikAsa isa rUpameM to ho hI nahIM sakatA thaa| prabhAcandrakA AyurvedajJAna-prabhAcandra zuSka tArkika hI nahIM the; kintu unheM jIvanopayogI AyurvedakA bhI parijJAna thaa| prameyakamalamArtaNDa (pR0 424 ) meM ve badhiratA tathA anya karNarogoMke lie balAtailakA ullekha karate haiN| nyAyakumudacandra (pR0 666 ) meM chAyA Adiko paudgalika siddha karate samaya unameM guNoMkA sadbhAva dikhAneke lie unane vaidyakazAstrakA nimnalikhita zloka pramANarUpase uddhRta kiyA hai "AtapaH kaTuko rUkSaH chAyA madhurazItalA / kaSAyamadhurA jyotsnA sarvavyAdhiharaM (kara) tamaH // " yaha zloka rAjanighaNTu AdimeM kucha pAThabhedake sAtha pAyA jAtA hai / isI taraha vaizeSikoMke guNapadArthakA khaMDana karate samaya (nyAyaku0 pR0 275 ) vaidyakatantrameM prasiddha vizada, sthira, khara, picchalatva Adi guNoMke nAma lie haiN| prameyakamalamArtaNDa (pR0 8 ) meM nar3alodaka-tRNavizeSake jalase pAdarogakI utpatti batAI hai| prabhAcandrakI kalpanAzakti-sAmAnyataH vastukI anantAtmakatA yA anekadharmAdhAratAkI siddhike lie akalaMka Adi AcAryoMne citrajJAna, sAmAnyavizeSa, mecakajJAna aura narasiMha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 Adike dRSTAnta die haiN| para prabhAcandrane eka hI vastukI anekarUpatAke samarthana ke lie nyAyakumudacandra (pR0 366) meM 'umezvara' kA dRSTAnta bhI diyA hai| ve likhate haiM ki jaise eka hI ziva vAmAGgameM umA-pArvatIrUpa hokara bhI dakSiNAGgameM virodhI zivarUpako dhAraNa karate haiM aura apane ardhanArIzvararUpako dikhAte hue akhaMDa bane rahate haiM usI taraha eka hI vastu virodhI do yA aneka AkAroMko dhAraNa kara sakatI hai / isameM koI virodha nahIM honA cAhie / udAravicAra-pA0 prabhAcandra sacce tArkika the| unakI tarkaNA zakti aura udAra vicAroMkA spaSTa paricaya brAhmaNatva jAtike khaNDanake prasaGgameM milatA hai / isa prakaraNameM unhoMne brAhmaNatva jAtike nityatva aura ekatvakA khaNDana karake use sadRzapariNamana rUpa hI siddha kiyA hai| ve janmanA jAtikA khaNDana bahuvidha vikalpoMse karate haiM aura spaSTa zabdoMmeM use guNakarmAnusAriNI mAnate haiM / ve brAhmaNatva jAti nimittaka varNAzramavyavasthA aura tapa dAna Adike vyavahArako bhI kriyAvizeSa aura yajJopavIta Adi cihnase upalakSita vyakti vizeSameM hI karanekI salAha dete haiM "nanu brAhmaNatvAdisAmAnyAnabhyupagame kathaM bhavatAM varNAzramavyavasthA tannibandhano vA tapodAnAdivyavahAraH syAt ? ityapyacodyam ; kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAH tadvayavahArasya copapatteH / tanna bhavatkalpitaM nityAdisvabhAvaM brAhmaNyaM kutazcidapi pramANAt prasiddhayatIti kriyAvizeSanibandhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAro yuktaH / " [nyAyakumudacandra pR0 778 / prameyakamalamArtaNDa pR0 486 ] "prazna-yadi brAhmaNatva Adi jAtiyA~ nahIM haiM taba jainamatameM varNAzramavyavasthA aura brAhmaNatva Adi jAtiyoMse sambandha rakhanevAlA tapa dAna Adi vyavahAra kaise hogA ? uttara-jo vyakti yajJopavIta Adi cihnoMko dhAraNa kareM tathA brAhmaNoMke yogya viziSTa kriyAoMkA AcaraNa kareM unameM brAhmaNatva jAtise sambandha rakhane vAlI varNAzramavyavasthA aura tapa dAna Adi vyavahAra bhalI bhA~ti kiye jA sakate haiN| ataH Apake dvArA mAnA gayA nitya zrAdi svabhAvavAlA brAhmaNatva kisI bhI pramANase siddha nahIM hotA, isaliye brAhmaNa Adi vyavahAroM ko kriyAnusAra hI mAnanA yuktisaMgata hai|" ve prameyakamalamArtaNDa (pR0 487 ) meM aura bhI spaSTatAse likhate haiM ki-"tataH sadRzakriyApariNAmAdinibandhanaiveyaM brAhmaNakSatriyAdivyavasthA-isaliye yaha samasta brAhmaNa kSatriya Adi vyavasthA sadRza kriyA aura sadRza pariNamana Adike nimittase hotI hI hai|" bauddhoMke dhammapada aura zve0 Agama uttarAdhyayanasUtrameM spaSTa zabdoMmeM brAhmaNatva jAtiko guNa aura karmake anusAra batAkara usako janmanA mAnaneke siddhAntakA khaNDana kiyA hai "na jaTAhiM na gottehiM na jaccA hoti brAhmaNo / jamhi saccaM ca dhammo ca so sucI so ca brAhmaNo // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyakumudacandra na cAhaM brAhmaNaM brUmi yonijaM mattisaMbhavaM / " [ dhammapada gA0 313 ] "kammuNA baMbhaNo hoi kammuNA hoi khttio| vaIso kammuNA hoi suddo havai kammuNA // " [ uttarA0 25/33 ] digambara AcAryoMmeM varAGgacaritrake kartA zrI jaTAsiMhanandi kitane spaSTa zabdoMmeM jAtiko kriyAnimittaka likhate haiM "kriyAvizeSAd vyavahAramAtrAt dayAbhirakSAkRSizilpabhedAt / / ziSTAzca varNAzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // " [varAGgacarita 25 / 11] "ziSTajana ina brAhmaNa Adi cAroM varNoM ko 'ahiMsA Adi vratoMkA pAlana, rakSA karanA, . khetI Adi karanA, tathA zilpavRtti' ina cAra prakArakI kriyAoMse hI mAnate haiN| yaha saba varNavyavasthA vyavahAra mAtra hai / kriyAke sivAya aura koI varNavyavasthAkA hetu nahIM haiN|" aise hI vicAra tathA udgAra padmapurANakAra raviSeNa, Adi purANakAra jinasena, tathA dharmaparIkSAkAra amitagati Adi AcAryoMke pAe jAte haiN| A0 prabhAcandrane, inhIM vaidika saMskRti dvArA anabhibhUta, paramparAgata jainasaMskRtike vizuddha vicAroMkA, apanI prakhara tarkadhArAse parisiJcana kara poSaNa kiyA hai / yadyapi brAhmaNatvajAtike khaNDana karate samaya prabhAcandrane pradhAnatayA usake nityatva aura brahmaprabhavatva Adi aMzoMke khaNDanake lie isa prakaraNako likhA hai aura isake likhanemeM prajJAkara guptake pramANavArtikAlaGkAra tathA zAntarakSitake tattvasaMgrahane paryApta preraNA dI hai parantu isase prabhAcandrakI apanI jAtiviSayaka svatantra cintanavRttimeM koI kamI nahIM aatii| unhoMne usake hara eka pahalU para vicAra karake hI apane ukta vicAra sthira kie| 2. prabhAcandrakA samaya kAryakSetra aura gurukula-pA0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra AdikI prazastimeM 'padmanandi saiddhAnta' ko apanA guru likhA hai| zravaNabelagolAke zilAlekha (naM0 40) meM gollAcAryake ziSya padmanandi saiddhAntikakA ullekha hai / aura isI zilAlekhameM Age calakara prathitatarkagranthakAra, zabdAmbhoruhabhAskara prabhAcandrakA ziSyarUpase varNana kiyA gayA hai / prabhAcandrake prathitatarkagranthakAra aura zabdAmbhoruhabhAskara ye donoM vizeSaNa yaha spaSTa batalA rahe haiM ki ye prabhAcandra nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArtaNDa jaise prathita tarkagranthoMke racayitA the tathA zabdAmbhojabhAskaranAmaka jainendranyAsake kartA bhI the| isI zilAlekhameM padmanandi saiddhAntikako aviddhakarNAdika aura kaumAradevavratI likhA hai| ina vizeSaNoMse jJAta hotA hai ki-padmanandi saiddhAntikane karNavedha honeke pahile hI dIkSA dhAraNa kI hogI aura isIlie ye kaumAradevavratI kahe jAte the| ye mUlasaMghAntargata nandigaNake prabhedarUpa dezIgaNake zrIgollAcAryake ziSya the / 1 dekho-nyAyakumudacandra pR0 778 Ti0 9 / 2 janazilAlekhasaMgraha, maannikcndrgrnthmaalaa| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 46 prabhAcandrake sadharmA zrIkulabhUSaNa muni the| kulabhUSaNa muni bhI siddhAntazAstroMke pAragAmI aura cAritrasAgara the| isa zilAlekhameM kulabhUSaNamunikI ziSyaparamparAkA varNana hai, jo dakSiNadezameM huI thii| tAtparya yaha ki A0 prabhAcandra mUlasaMghAntargata nandigaNakI AcAryaparamparAmeM hue the| inake guru padmanandisaiddhAnta the aura sadharmA the kulabhUSaNamuni / mAlUma hotA hai ki prabhAcandra padmanandise zikSA-dIkSA lekara dhArAnagarImeM cale Ae, aura yahIM unhoMne apane granthoMkI racanA kii| ye dhArAdhIzabhojake mAnya vidvAn the| prameyakamalamArtaNDakI "zrIbhojadevarAjye dhArAnivAsinA" Adi antima prazastise spaSTa hai ki-yaha grantha dhArAnagarImeM bhojadevake rAjyameM banAyA gayA hai| nyAyakumudacandra, ArAdhanAgadyakathAkoza aura mahApurANaTippaNakI antima prazastiyoMke "zrIjayasiMhadevarAjye zrImadvArAnivAsinA" zabdoMse ina granthoMkI racanA bhojake uttarAdhikArI jayasiMhadevake rAjyameM huI jJAta hotI hai / isalie prabhAcandrakA kAryakSetra dhArAnagarI hI mAlUma hotA hai / saMbhava hai ki inakI zikSA-dIkSA dakSiNameM huI ho / zravaNavelgolAke zilAlekha naM0 55 meM mUlasaMghake dezIgaNake devendrasaiddhAntadevakA ullekha hai / inake ziSya caturmukhadeva aura caturmukhadevake ziSya gopanandi the / isI zilAlekhameM ina gopanandike saMdharmA eka prabhAcandrakA varNana isa prakAra kiyA gayA hai__"avara sadharmaru zrIdhArAdhipabhojarAjamukuTaprotAzmarazmicchaTAcchAyAkuGkumapaGkaliptacaraNAmbhojAtalakSmIdhavaH / nyAyAbjAkaramaNDane dinamaNizzabdAbjarodomaNiH, stheyAtpaNDitapuNDarIkataraNiH zrImAn prabhAcandramAH // 17 // zrIcaturmukhadevAnAM ziSyo'dhRSyaH pravAdibhiH / paNDitazrIprabhAcandro rudravAdigajAGkuzaH // 18 // " ina zlokoMmeM varNita prabhAcandra bhI dhArAdhIza bhojarAjake dvArA pUjya the, nyAyarUpa kamalasamUha (prameyakamala ) ke dinamaNi ( mArtaNDa ) the, zabdarUpa abja ( zabdAmbhoja ) ke vikAsa karaneko rodomaNi ( bhAskara ) ke samAna the / paMDita rUpI kamaloMke praphullita karane vAle sUrya the, rudravAdi gajoMko vaza karaneke lie aMkuzake samAna the tathA caturmukhadevake ziSya the| kyA isa zilAlekhameM varNita prabhAcandra aura padmanandi saiddhAntake ziSya, prathitarkagranthakAra evaM zabdAmbhojabhAskara prabhAcandra eka hI vyakti haiM ! isa prazna kA uttara 'hA~' meM diyA jA sakatA hai, para isameM ekahI bAta nayI hai / vaha hai-gururUpase caturmukhadevake ullekha honekI / maiM samajhatA hU~ ki-yadi prabhAcandra dhArAmeM Aneke bAda apane hI dezIyagaNake zrI caturmukhadevako Adara aura gurukI dRSTise dekhate hoM to koI AzcaryakI bAta nahIM hai / para yaha sunizcita hai ki prabhAcandrake Adya aura paramAdaraNIya upAsya guru padmanandi saiddhAnta hI the| caturmukhadeva dvitIya guru yA gurusama ho sakate haiM / yadi isa zilAlekhake prabhAcandra aura prameyakamalamArtaNDa Adi Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nyAyakumudacandra ke racayitA eka hI vyakti haiM to yaha nizcitarUpase kahA jA sakatA hai ki prabhAcandra dhArA- . dhIza bhojake samakAlIna the| isa zilAlekhameM prabhAcandrako gopanandikA sadharmA kahA gayA hai / halebelpolake eka zilAlekha (naM0 462, jainazilAlekhasaMgraha ) meM hoysalanareza ereyaGga dvArA gopanandi paNDitadevako die gae dAnakA ullekha hai| yaha dAna pauSa zuddha 13, saMvat 1015 meM diyA gayA thaa| isa taraha san 1064 meM prabhAcandrake sadharmA gopanandikI sthiti honese prabhAcandrakA samaya san 1065 taka mAnanekA pUrNa samarthana hotA hai / samayavicAra-AcArya prabhAcandra ke samayake viSayameM DaoN0 pAThaka, premIjI 8 tathA mukhtAra sA0 AdikA prAyaH sarvasammata mata yaha rahA hai ki AcArya prabhAcandra IsAkI 8 vIM zatAbdIke uttarArdha evaM navIM zatAbdIke pUrvArdhavartI vidvAn the / aura isakA mukhya AdhAra hai jinasenakRta AdipurANa kA yaha zloka"candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAhrAditaM jagat // " arthAt-'jinakA yaza candramAkI kiraNoMke samAna dhavala hai, una prabhAcandrakavikI stuti karatA huuN| jinhoMne candrodayakI racanA karake jagat ko AhlAdita kiyA hai / ' isa zlokameM candrodayase nyAyakumudacandrodaya (nyAyakumudacandra) granthakA sUcana samajha gayA hai / A0 jinasenane apane guru vIrasenakI adhUrI jayadhavalA TIkAko zaka saM0 75 6 (IsavI 837) kI phAlguna zuklA dazamI tithiko pUrNa kiyA thaa| isa samaya amoghavarSakA rAjya thaa| jayadhavalAkI samAptike anantara hI prA0 jinasenane AdipurANakI racanA kI thii| AdipurANa jinasenakI antima kRti hai| ve ise apane jIvanameM pUrNa nahIM kara sake the| use inake ziSya guNabhadrane pUrNa kiyA thaa| tAtparya yaha ki jinasena AcAryane IsavI 840 ke lagabhaga AdipurANakI racanA prArambha kI hogii| isameM prabhAcandra tathA unake nyAyakumudacandrakA ullekha mAnakara DaoN0 pAThaka Adine nirvivAdarUpase prabhAcandrakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdIkA uttarArdha tathA navIM kA pUrvArdha nizcita kiyA hai| suhRdvara paM0 kailAzacandrajI zAstrIne nyAyakumudacandra prathamabhAga kI prastAvanA (pR0123) meM DaoN0 pAThaka Adike matakA nirAsa karate hue prabhAcandrakA samaya I0 150 se 1020 taka zrImAn premIjIkA vicAra aba badala gayA hai| ve apane "zrIcandra aura prabhAcandra" lekha (anekAnta varSa 4 aMka 1 ) meM mahApurANaTippaNakAra prabhAcandra tathA prameyakamalamArtaNDa aura gadyakathAkoza Adike kartA prabhAcandrakA eka hI vyakti honA sacita karate haiN| ve apane eka patrameM mujhe likhate haiM ki-"hama samajhate haiM ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra hI mahApurANaTippaNake kartA haiN| aura tattvArthavRttipada (sarvArthasiddhike padoMkA prakaTIkaraNa), samAdhitantraTIkA, AtmAnuzAsanatilaka, kriyAkalApaTIkA, pravacanasArasarojabhAskara (pravacanasArakI TIkA) Adike kartA aura zAyada ratnakaraNDaTIkAke kartA bhI vahI haiN|" paM0 kailAzacandrajIne AdipurANake 'candrAMzazubhrayazasaM' zlokameM candrodayakAra kisI anya prabhAcandrakavikA ullekha batAyA hai. jo ThIka hai| para unhoMne AdipurANakAra jinasenake dvArA nyAyakumudacandrakAra prabhAcandrake smRta hone meM bAdhaka jo anya tIna hetu die haiM ve balavata nahIM mAlUma hote / yataH (1) prAdi Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nirdhArita kiyA hai| isa nirdhArita samayakI zatAbdiyA~ to ThIka haiM para dazakoMmeM antara hai / tathA jina AdhAroMse yaha samaya nizcita kiyA gayA hai ve bhI abhrAnta nahIM haiN| paM0 jIne prabhAcandra ke granthoMmeM vyomazivAcAryakI vyomavatI TIkAkA prabhAva dekhakara prabhAcandrakI pUrvAvadhi 150 I0 aura puSpadantakRta mahApurANake prabhAcandrakRta TippaNako vi0 saM0 1080 (I0 1023) meM samApta mAnakara uttarAvadhi 1020 I0 nizcita kI hai / maiM 'vyomaziva aura prabhAcandra' kI tulanA karate samaya (pR08) vyomazivakA samaya IsAkI sAtavIM zatAbdIkA uttarArdha nirdhArita kara AyA huuN| isalie mAtra vyomazivake prabhAvake kAraNa hI prabhAcandrakA samaya I0 150 ke bAda nahIM jA sakatA / mahApurANake TippaNakI vastusthiti to yaha hai ki-puSpadantake mahApurANa para zrIcandra AcAryakA bhI TippaNa hai aura prabhAcandra AcAryakA bhii| balAtkAragaNake zrIcandrakA TippaNa bhojadevake rAjyameM banAyA gayA hai| isakI prazasti nimna likhita haipurANakAra isake lie bAdhya nahIM mAne jA sakate ki yadi ve prabhAcandrakA smaraNa karate haiM to unheM prabhAcandrake dvArA smRta anantavIrya aura bidyAnandakA smaraNa karanA hI cAhie / vidyAnanda aura anantavIryakA samaya IsAkI navIM zatAbdIkA pUrvArdha hai,aura isalie ve AdipurANakArake samakAlIna hote haiN| yadi prabhAcandra bhI IsAkI navIM zatAbdIke vidvAna hote,to bhI ve apane samakAlIna vidyAnanda Adi AcAryoMkA smaraNa karake bhI AdipurANakAra dvArA smRta ho sakate the| (2) 'jayanta aura prabhAcandra' kI tulanA karate samaya maiM jayantakA samaya I0750 se 840 taka siddha kara AyA huuN| ata: samakAlInavuddha jayanta se prabhAvita hokara bhI prabhAcandra AdipurANameM ullekhya ho sakate haiN| (3) guNabhadrake prAtmAnuzAsana se 'andhAdayaM mahAnandhaH' zloka uddhRta kiyA jAnA avazya aisI bAta hai jo prabhAcandrakA AdipurAName ullekha honekI bAdhaka ho sakatI hai| kyoMki AtmAnuzAsanake "jinasenAcAryapAdasmaraNAdhInacetasAm / guNabhadrabhadantAnAM kRtirAtmAnuzAsanam // " isa antimazlokase dhvanita hotA hai ki yaha grantha jinasena svAmIkI mRtyuke bAda banAyA gayA hai| kyoMki vahI samaya jinasenake pAdoMke smaraNake lie ThIka jaMcatA hai| ataH AtmAnuzAsanakA racanAkAla san 850 ke karIba mAlama hotA hai| prAtmAnuzAsana para prabhAcandrakI eka TIkA upalabdha hai| usameM prathama zlokakA utthAna vAkya isa prakAra hai- "bRhaddharmabhrAturlokasenasya biSayavyAmugdhabuddheH sambodhanavyAjena sarvasattvopakArakaM sanmArgamupadarzayitukAmo guNabhadradevaH . . " arthAt-gaNabhadra svAmIne viSayoMkI ora caMcala cittavRttivAle bar3e dharmabhAI (?) lokasenako samajhAne ke bahAne AtmAnuzAsana grantha banAyA hai / ye lAkasena guNabhadrake priyaziSya the| uttarapurANakI prazasimeM inhIM lokasenako svayaM guNabhadrane 'viditasakalazAstra, manIza, kavi, avikalavRtta' Adi vizeSaNa die haiN| isase itanA anamAna to sahaja hI kiyA jA sakatA hai ki prAtmAnuzAsana uttarapurANake bAda to nahIM banAyA gayA kyoMki usa samaya lokasenamuni viSayavyAmugdhabuddhi na hokara viditasakalazAstra evaM avikalavRtta ho gae the / ataH lokasenakI prArambhika avasthAmeM, uttarapurANakI racanAke pahile hI AtmAnuzAsanakA racA jAnA adhika saMbhava hai |pN0 nAthUrAmajI premIne vidvadratnamAlA (pR0 75) meM yahI saMbhAvanA kI hai| AtmAnuzAsana guNabhadrakI prArambhika kRti hI mAlUma hotI hai / aura guNabhadrane ise uttarapurANake pahile jinasena kI mRtyuke bAda banAyA hogaa| parantu AtmAnuzAsanakI Antarika jA~ca karane se hama isa pariNAma para pahu~ce haiM ki isameM anya kaviyoMke subhASitoMkA bhI yathAvasara samAveza kiyA gayA hai| udAharaNArtha-AtmAnuzAsanakA 32 vA~ padya 'netA yasya bRhaspatiH' bhartRharike nItizatakakA 88vAM zloka haiM, AtmAnuzAsanakA 67 vA~ padya 'yadetatsvacchanda' vairAgyazatakakA 50 vAM zloka hai| aisI sthitimeM 'andhAdayaM mahAnandhaH' subhASita padya bhI guNabhadrakA svaracita hI hai yaha nizcaya pUrvaka nahIM kaha skte| tathApi kisI anya prabala pramANake abhAvameM abhI isa viSayameM adhika kucha nahIM kahA jA sktaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 nyAyakumudacandra "zrI vikramAdityasaMvatsare varSANAmazItyadhikasahasre mahApurANaviSamapadavivaraNaM sAgarasenasaiddhAntAn parijJAya mUlaTippaNikAzcAlokya kRtamidaM samuccayaTippaNam ajJapAtabhItena zrImadbalAtkA]gaNazrIsaMghAcAryasatkaviziSyeNa zrIcandramuninA nijadorda DAbhibhUtaripurAjyavijayinaH zrIbhojadevasya // 102 // iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcArya(1)viracitaM samAptam / " prabhAcandrakRta TippaNa jayasiMhadevake rAjyameM likhA gayA hai| isakI prazastike zloka ratnakaraNDa zrAvakAcArakI prastAvanAse nyAyakumudacandra prathama bhAgakI prastAvanA (pR0 120 ) meM uddhRta kiye gaye haiN| zlokoMke anantara--"zrI jayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtAkhilamalakalaGkena zrIprabhAcandrapaNDitena mahApurANaTippaNake zatatryadhikasahasratrayaparimANaM kRtamiti / " yaha puSpikAlekha hai| isa taraha mahApurANa para donoM AcAryoMke pRthak pRthak TippaNa haiM / isakA khulAsA premIjIke lekhase spaSTa ho hI jAtA hai| para TippaNalekhakane zrIcandrakRta TippaNake 'zrIvikramAditya' vAle prazastilekhake antameM bhramavaza 'iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcAryaviracitaM samAptam' likha diyA hai| isI lie DaoN0 pI0 ela0 vaidya, pro0 hIrAlAlajI tathA paM0 kailAzacandrajIne bhramavaza prabhAcandrakRta TippaNakA racanA kAla saMvat 1080 samajha liyA hai| ataH isa bhrAnta AdhArase prabhAcandrake samayakI uttarAvadhi san 1020 nahIM ThaharAI jA sktii| aba hama prabhAcandrake samayakI nizcita avadhike sAdhaka kucha pramANa upasthita karate haiM 1-prabhAcandrane pahile prameyakamalamArtaNDa banAkara hI nyAyakumudacandrakI racanA kI hai / mudrita prameyakamalamArtaNDake antameM "zrI bhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaGkena zrImatprabhAcandrapaNDitena nikhilapramANaprameyasvarUpodyotiparIkSAmukhapadamidaM vivRtamiti / " yaha puSpikAlekha pAyA jAtA hai / nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMmeM ukta puSpikAlekha 'zrI bhojadevarAjye' kI jagaha 'zrIjayasiMhadevarAjye' padake sAtha jaisAkA taisA upalabdha hai / ataH isa spaSTa lekha se prabhAcandrakA samaya jayasiMhadevake rAjyake kucha varSoM taka, antataH san 1065 taka mAnA jA sakatA hai| aura yadi prabhAcandrane 85 varSakI Ayu pAI ho to unakI pUrvAvadhi san 180 mAnI jAnI caahie| zrImAn mukhtArasau0 tathA paM0 kailAzacandrajI prameyakamala0 aura nyAyakumudacandrake antameM pAe jAne vAle ukta 'zrIbhojadevarAjye aura zrI jayasiMhadevarAjye' Adi prazastilekhoMko svayaM prabhAcandrakRta nahIM mAnate / mukhtArasA0 isa prazastivAkyako TIkATippaNakAra dvitIya prabhAcandrakA mAnate haiM tathA paM0 kailAzacandrajI ise pIcheke kisI vyaktikI karatUta batAte haiM / para prazastivAkya ko prabhAcandrakRta nahIM mAnanemeM donoMke AdhAra jude jude haiN| mukhtArasA0 prabhAcandrako jinasena 1 dekho paM0 nAthUrAmajI premI likhita 'zrIcandra aura prabhAcandra' zIrSaka lekha, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 // 2 mahApurANakI prastAvanA pu.Xiv3 ratnakaraNDaprastAvanA pR059-60 / 4 nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA pR0 122 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ke pahilekA vidvAn mAnate haiM, isalie bhojadevarAjye AdivAkya ve svayaM unhIM prabhAcandrakA nahIM mAnate / paM0 kailAzacandrajI prabhAcandrako IsAkI 10 vIM aura 11 vIM zatAbdIkA vidvAn mAnakara bhI mahApurANake TippaNakAra zrIcandra ke TippaNake antimavAkyako bhramavaza prabhAcandrakRta TippaNakA antimavAkya samajha leneke kAraNa ukta prazastivAkyoMko prabhAcandrakRta nahIM mAnanA cAhate / mukhtArasA0 ne eka hetu yaha bhI diyA hai ki-prameyakamalamArtaNDakI kucha pratiyoM meM yaha antimavAkya nahIM pAyA jaataa| aura isake lie bhANDArakara iMsTITyUTakI prAcIna pratiyoMkA havAlA diyA hai / maiMne bhI prameyakamalamArtaNDakA punaH sampAdana karate samaya jainasiddhAnta bhavana ArAkI pratike pAThAntara lie haiN| isameM bhI ukta 'bhojadevarAjye' vAlA vAkya nahIM hai / isI taraha nyAyakumudacandrake sampAdanameM jina prA0, ba0, zra0, aura bhAM0 pretiyoMkA upayoga kiyA hai, unameM A0 aura ba0 pratimeM 'zrI jayasiMhadevarAjye' vAlA prazasti lekha nahIM hai / hA~, bhAM0 aura zra0 pratiyA~, jo tAr3apatra para likhI haiM, unameM 'zrI jayasiMhadevarAjye' vAlA prazastivAkya hai| inameM bhAM0 prati zAlivAhanazaka 1764 kI likhI huI hai| isa taraha prameyakamalamArtaNDakI kinhIM pratiyoMmeM ukta prazastivAkya nahIM hai, kinhIMmeM 'zrI padmanandi' zloka nahIM hai tathA kucha pratiyoMmeM sabhI zloka aura prazasti vAkya haiM / nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMmeM 'jayasiMha devarAjye' prazasti vAkya nahIM hai / zrImAn mukhtAra sA0 prAyaH isIse ukta prazastivAkyoMko prabhAcandrakRta nahIM mAnate / isake viSayameM merA yaha vaktavya hai ki-lekhaka pramAdavaza prAyaH maujUda pATha to chor3a dete . . haiM para kisI anyakI prazasti anyagranthameM lagAnekA prayatna kama karate haiM / lekhaka Akhira nakala karanevAle lekhaka hI to haiM, unameM itanI buddhimAnIkI bhI kama saMbhAvanA hai ki ve 'zrI bhoja devarAjye' jaisI sundara gadya prazastiko svakapolakalpita karake usameM jor3a deN| jina pratiyoMmeM ukta prazasti nahIM hai to samajhanA cAhie ki lekhakoMke pramAdase unameM vaha prazasti likhI hI nahIM gii| 1 ratnakaraNDa0 prastAvanA pR060 / 2 dekho inakA paricaya nyAyaku0 pra0 bhAga ke sampAdakIyame / 3 paM0 nAthUrAmajI premI apanI noTabukake AdhArase sUcita karate haiM ki-"bhANDArakara iMsTIkI naM0 836 (san 1875-76) kI pratimeM prazastikA 'zrI padmanandi' vAlA zloka aura 'bhojadevarAjye' vAkya nhiiN| vahIM kI naM0 638 (san 1875-76 ) vAlI pratimeM 'zrI padmanandi' zloka hai para 'bhojadevarAjye' vAkya nahIM hai| pahilI prati saMvat 1489 tathA dUsarI saMvat 1795 kI likhI haI hai|" vIravANI vilAsa bhavanake adhyakSa paM0 lokanAtha pArzvanAthazAstrI apane yahA~ kI tADapatrakI do parNa pratiyoMko dekhakara likhate hai ki-"pratiyoMkI antima prazastimeM mudritapustakAnusAra prazasti zloka pare haiM aura 'zrI bhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA' Adi vAkya haiN| prameyakayalamArtaNDakI pratiyoMmeM vahuta zaithilya hai. parantu karIba 600 varSa pahile likhita hogii| una donoM pratiyoMmeM zakasaMvat nahIM haiN"| solAparakI pratime * "zrI bhojadevarAjye" prazasti nahIM hai| dillIkI Adhunika pratimeM bhI uktavAkya nahIM hai| aneka pratiyoMmeM prathama adhyAyake antameM pAe jAnevAle "siddhaM sarvajanaprabodha" zlokakI vyAkhyA nahIM hai| indaurakI tukogaMjavAlI pratimeM prazastivAkya hai aura ukta zlokakI vyAkhyA bhI hai| khuraIkI pratime' 'bhojadevarAjye' prazasti nahIM hai, para cAroM prazastizloka hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyakumudacandra jaba anya aneka pramANoMse prabhAcandrakA samaya karIba karIba bhojadeva aura jayasiMhake rAjyakAla taka pahu~catA hai taba ina prazastivAkyoMko TippaNakArakRta yA kisI pIche honevAle vyaktikI karatUta kahakara nahIM TAlA jA sktaa| merA yaha vizvAsa hai ki 'zrI bhojadevarAjye' yA 'zrIjayasiMhadevarAjye' prazastiyA~ sarvaprathama prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke racayitA prabhAcandrane hI banAI haiM / aura jina jina granthoMmeM ye prazastiyA~ pAI jAtI haiM ve prasiddha takagranthakAra prabhAcandra ke hI grantha hone caahie| 2-yApanIyasaMghAgraNI zAkaTAyanAcAryane zAkaTAyana vyAkaraNa aura amoghavRttike sivAya kevalibhukti aura strImukti prakaraNa likhe haiN| zAkaTAyanane amoghavRtti, mahArAja amoghavarSake rAjyakAla (I0 814 se 877 ) meM racI thii| A0 prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandameM zAkaTAyanake ina donoM prakaraNoMkA khaMDana AnupUrvIse kiyA hai / nyAyakumudacandrameM strImuktipakaraNase eka kArikA bhI uddhRta kI hai| ataH prabhAcandrakA samaya I0 100 se pahile nahIM mAnA jA sktaa| 3-siddhasenadivAkarake nyAyAvatArapara siddharSigaNikI eka vRtti upalabdha hai| hama 'siddharSi aura prabhAcandra' kI tulanA meM batA Ae haiM ki prabhAcandrane nyAyAvatArake sAtha hI sAtha isa vRttiko mI dekhA hai / siddharSine I0 106 meM apanI upamitibhavaprapazcAkathA banAI thii| ataH nyAyAvatAravRttike draSTA prabhAcandrakA samaya san 210 ke pahile nahIM mAnA jA sktaa| 4-bhAsarvajJakA nyAyasAra grantha upalabdha hai| kahA jAtA hai ki isapara bhAsarvajJakI svopajJa nyAyabhUSaNa nAmakI vRtti thii| isa vRttike nAmase uttarakAlameM inakI bhI 'bhUSaNa' rUpameM prasiddhi ho gaI thii| nyAyalIlAvatIkArake kathanase jJAta hotA hai ki bhUSaNa kriyAko saMyoga rUpa mAnate the| prabhAcandrane nyAyakumudacandra (pR0 282 ) meM bhAsarvajJake isa matakA khaMDana kiyA hai / prameyakamalamArtaNDake chaThaveM adhyAyameM jina vizeSyAsiddha Adi hetvAbhAsoMkA nirUpaNa hai ve saba nyAyasArase hI lie gae haiN| sva0 DaoN0 zatIzacandra vidyAbhUSaNa inakA samaya I0 600 ke lagabhaga mAnate haiM / ataH prabhAcandrakA samaya bhI I0 100 ke bAdahI honA caahie| 5-A0 devasenane apane darzanasAra graMtha (racanAsamaya 160 vi0 133 I0 ) ke bAda bhAvasaMgraha graMtha banAyA hai| isakI racanA saMbhavataH san 140 ke AsapAsa huI hogii| isakI eka 'nokammakammahAro' gAthA prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandrameM uddhRta hai / yadi yaha gAthA svayaM devasenakI hai to prabhA candrakA samaya san 140 ke bAda honA caahie| 6-A0 prabhAcandrane prameyakamala aura nyAyakumuda 0 banAneke bAda zabdAmbhojabhAskara nAmakA jainendranyAsa racA thaa| yaha nyAsa jainendramahAvRttike bAda isIke AdhArase banAyA gayA hai| maiM 'abhayanandi aura prabhAcandra' kI tulanA (pR033) karate hue likha AyA hU~ ki nemicandrasiddhAnta 1 dekho nyAyakumudacandra pR0 282 Ti0 5 / 2 nyAyasAra prastAvanA pR0 5 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA cakravartIke guru abhayanandine hI yadi mahAvRtti banAI hai to isakA racanA kAla anumAnataH 160 I0 honA caahie| ataH prabhAcandrakA samaya I0 160 se pahile nahIM mAnA jA sktaa| ___7-puSpadantakRta apabhraMzabhASAke mahApurANa para prabhAcandrane eka TippaNa racA hai / isakI prazasti ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanA (pR0 61 ) meM dI gaI hai| yaha TippaNa jayasiMhadevake rAjyakAlameM likhA gayA hai| puSpadantane apanA mahApurANa san 165 I0 meM samApta kiyA thaa| TippaNakI prazastise to yahI mAlUma hotA hai ki prasiddha prabhAcandra hI isa TippaNake kartA haiM / yadi yahI prabhAcandra isake racayitA haiM, to kahanA hogA ki prabhAcandrakA samaya I0 165 ke bAda hI honA cAhie / yaha TippaNa inhoMne nyAyakumudacandrakI racanA karake likhA hogA / yadi yaha TippaNa prasiddha tarkagranthakAra prabhAcandrakA na mAnA jAya taba bhI isakI prazastike zloka aura puSpikAlekha, jinameM prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake prazastizlokoMkA evaM puSpikAlekhakA pUrA pUrA anukaraNa kiyA gayA hai, prabhAcandrakI uttarAvadhi jayasiMhake rAjya kAlataka nizcita karanemeM sAdhaka to ho hI sakate haiN| -zrIdhara aura prabhAcandrakI tulanA karate samaya hama batA Ae haiM ki prabhAcandrake granthoM para zrIdharakI kandalI bhI apanI AbhA de rahI hai / zrIdharane kandalI TIkA I0 san 191 meM samApta kI thii| ataH prabhA candrakI pUrvAvadhi I0 110 ke karIba mAnanA aura unakA kAryakAla I0 1020 ke lagabhaga mAnanA saMgata mAlUma hotA hai / -zravaNabelgolAke lekha naM0 40 (64) meM eka padmanandisaiddhAntikakA ullekha hai aura inhIMke ziSya kulabhUSaNake sadharmA prabhAcandrako zabdAmbhoruhabhAskara aura prathitatarkagranthakAra likhA hai "aviddhakarNAdikapadmanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke / kaumAradevavratitAprasiddhirjIyAttu so jJAnanidhissa dhIraH // 15 // tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArAMnidhiH, siddhAntAmbudhipArago natavineyastatsadharmo mahAn / zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagranthakAraH prabhA candrAkhyo munirAjapaNDitavaraH zrIkuNDakundAnvayaH // 16 // " isa lekhameM varNita prabhAcandra, zabdAnbhoruhabhAskara aura prathitatarkagranthakAra vizeSaNoMke balase zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendranyAsa aura prameyakamalamArcaNDa nyAyakumudacandra Adi granthoMke kartA prastuta prabhAcandra hI haiM / dhavalATIkA pu0 2 kI prastAvanAmeM tAr3apatrIya pratikA itihAsa batAte hue pro0 hIrAlAlajIne isa zilAlekhameM varNita prabhAcandrake samaya para sayuktika aitihAsika prakAza DAlA hai / usakA sArAMza yaha hai- "ukta zilAlekhameM kulabhUSaNase AgekI ziSya paramparA isa prakAra hai-kulabhUSaNake siddhAntavArAMnidhi sadvRtta kulacandra nAmake ziSya 1 dekho mahApurANakI prstaavnaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra hue, kulacandradevake ziSya mAghanandi muni hue, jinhoMne kollApurameM tIrtha sthApana kiyA / inake zrAvaka ziSya the-sAmantakedAra nAkarasa, sAmanta nimbadeva aura sAmanta kAmadeva / mAghanandike ziSya hue-gaNDavimuktadeva, jinake eka chAtra senApati bharata the, va dUsare ziSya bhAnukIrti aura devakIrti, Adi / isa zilAlekha meM batAyA hai ki mahAmaNDalAcArya devakIrti paMDitadevane kollApurakI rUpanArAyaNa vasadike adhIna kellaMgareya pratApapurakA punaruddhAra karAyA thA, tathA jinanAthapurameM eka dAnazAlA sthApita kI thii| unhIM apane gurukI parokSa vinayake lie mahApradhAna sarvAdhikArI hiriya bhaMDArI, abhinavagaGgadaMDanAyaka zrI hullarAjane unakI niSadyA nirmANa karAI, tathA guruke anya ziSya lakkhanandi, mAdhava aura tribhuvanadevane mahAdAna va pUjAbhiSeka karake pratiSThA kI / devakIrtike samaya para prakAza DAlane vAlA zilAlekha naM0 36 hai / isameM devakIrtikI prazastike atirikta unake svargavAsakA samaya zaka 1085 subhAnu saMvatsara ASAr3ha zukla ra budhavAra sUryodayakAla batalAyA gayA hai| aura kahA gayA hai ki unake ziSya lakkhanandi mAdhavacandra aura tribhuvanamallane guru bhaktise unakI niSadyAkI pratiSThA kraaii| devakIrti padmanandise pA~ca pIr3hI tathA kulabhUSaNa aura prabhAcandrase cAra pIr3hI bAda hue haiM / ataH ina AcAryoMko devakIrtike samayase 100-125 varSa arthAt zaka 150 (I0 1028) ke lagabhaga hue mAnanA anucita na hogA / ukta AcAryoMke kAlanirNayameM sahAyaka eka aura pramANa milatA hai-kulacandra munike uttarAdhikArI mAghanandi kollApurIya kahe gae haiN| unake gRhastha ziSya nimbadeva sAmantakA ullekha milatA hai jo zilAhAranareza gaMDarAdityadevake eka sAmanta the| zilAhAra gaMDarAdityadevake ullekha zaka saM0 1030 se 1058 taka ke lekhoM meM pAe jAte haiN| isase bhI pUrvokta kAlanirNayakI puSTi hotI hai / " yaha vivecana zaka saM0 1085 meM likhe gae zilAlekhoMke AdhArase kiyA gayA hai / zilAlekhakI vastuoMkA dhyAnase samIkSaNa karane para yaha prazna hotA hai ki jisa taraha prabhAcandra ke sadharmA kulabhUSaNakI ziSyaparamparA dakSiNa prAntameM calI usa taraha prabhAcandrakI ziSya paramparAkA koI ullekha kyoM nahIM milatA ? mujhe to isakA saMbhAvya kAraNa yahI mAlUma hotA hai ki padmanandike eka ziSya kulabhUSaNa to dakSiNameM hI rahe aura dUsare prabhAcandra uttara prAMtameM Akara dhArA nagarIke AsapAsa rahe haiN| yahI kAraNa hai ki dakSiNa meM unakI ziSya paramparAkA koI ullekha nahIM miltaa| isa zilAlekhIya aMkagaNanAse nirvivAda siddha ho jAtA hai ki prabhAcandra bhojadeva aura jayasiMha donoMke samayameM vidyamAna the| ataH unakI pUrvAvadhi san 190 ke AsapAsa mAnanemeM koI bAdhaka nahIM hai| 10-vAdirAjasUrine apane pArzva varitameM anekoM pUrvAcAryoMkA smaraNa kiyA hai| pArzvacarita zaka saM0 647 (I0 1025 ) meM banakara samApta huA thaa| inhoMne akalaMkadevake nyAyavinizcaya prakaraNa para nyAyavinizcayavivaraNa yA nyAyavinizcayatAtparyAvadyotanI vyAkhyAnaratnamAlA nAmakI vistRta TIkA likhI hai / isa TIkAmeM pacAsoM jaina-jainetara AcAryoMke granthoMse Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pramANa uddhRta kie gae haiN| saMbhava hai ki vAdirAjake samayameM prabhAcandrakI prasiddhi na ho pAI ho, anyathA tarkazAstrake rasika vAdirAja apane isa yazasvI granthakArakA nAmollekha kie binA na rahate / yadyapi aise nakArAtmaka pramANa svatantrabhAvase kisI AcAryake samayake sAdhaka yA bAdhaka nahIM hote phira bhI anya prabala pramANoMke prakAzameM inheM prasaGgasAdhana ke rUpameM to upasthita kiyA hI jA sakatA hai / yahI adhika saMbhava hai ki vAdirAja aura prabhAcandra samakAlIna aura sama-vyaktitvazAlI rahe haiM ata: vAdirAjane anya AcAryoMke sAtha prabhAcandrakA ullekha nahIM kiyA hai| aba hama prabhAcandrakI uttarAvadhike niyAmaka kucha pramANa upasthita karate haiM 1-IsAkI caudahavIM zatAbdIke vidvAn abhinavadharmabhUSaNane nyAyadIpikA ( pR0 16 ) meM prameyakamalamArtaDakA ullekha kiyA hai| inhoMne apanI nyAyadIpikA vi0 saM0 1442 ( I0 1385 ) meM banAI thI* / IsAkI 13 vIM zatAbdIke vidvAn malliSeNane apanI syAdvAdamaJjarI ( racanA samaya I0 1213 ) meM nyAyakumudacandrakA ullekha kiyA hai / IsAkI 12 vIM zatAbdIke vidvAn A0 malayagirine AvazyakaniyuktiTIkA ( pR0 371 A. ) meM laghIyanayakI eka kArikAkA vyAkhyAna karate hue 'TIkAkArake' nAmase nyAyakumudacandrameM kI gaI ukta kArikAkI vyAkhyA uddhRtakI hai / IsAkI 12 vIM zatAbdIke vidvAn devabhadrane nyAyAvatAraTIkATippaNa ( pR0 21,76 ) meM prabhAcandra aura unake nyAyakumudacandrakA nAmollekha kiyA hai / ataH ina 12 vIM zatAbdI takake vidvAnoM ke ullekhoM ke AdhArase yaha prAmANikarUpase kahA jA sakatA hai ki prabhAcandra I0 12 vIM zatAbdIke bAda ke vidvAn nahIM hai / . 2-ratnakaraNDazrAvakAcAra aura samAdhitantra para prabhAcandrakRta TIkAe~ upalabdha haiM / paM0 jugalakizora jI mukhtAra ki ina donoM TIkAoMko eka hI prabhAcandra ke dvArA racI huI siddha kiyA hai / Apake matase ye prabhAcandra prameyakamalamArtaNDa Adike racayitAse bhinna haiM / ratnakaraNDaTIkAkA ullekha paM0 AzAdharajI dvArA anAgAradharmAmRta TIkA (a0 8 zlo0 63 ) meM kiye jAne ke kAraNa isa TIkAkA racanA kAla vi0 saM0 1300 se pahilekA anumAna kiyA gayA hai; kyoMki anAgAradharmAmRta TIkA vi0 saM0 1300 meM banakara samApta huI thii| antataH mukhtArasA0 isa TIkAkA racanAkAla vikramakI 13 vIM zatAbdIkA madhyabhAga mAnate haiM / astu, philahAla mukhtArasA0 ke nirNayake anusAra isakA racanAkAla vi0 1250 ( I0 1193) hI mAna kara prastuta vicAra karate haiM / ___ ranakaraNDazrAvakAcAra (pR06) meM kevalikavalAhArake khaMDanameM nyAyakumudacandragata zabdAvalIkA pUrA pUrA anusaraNa karake likhA hai ki-"tadalamatiprasaGgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre prapaJcataH prarUpaNAt / " isI taraha samAdhitantra TIkA (pR0 15) meM likhA hai ki-"yaiH punaryogasAMkhyaiH muktau tatpracyutirAtmano'bhyupagatA te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca mokSavicAre vistarataH pratyAkhyAtAH / " ina ullekhoMse spaSTa hai ki prameyakamalamArtaNDa aura * svAmI samantabhadra pa0 227 / + ratnakaraNDazrAvakAcAra bhUmikA pu0 66 se / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra nyAyakumudacandra grantha ina TIkAoMse pahile race gae haiM / ataH prabhAcandra IsA kI 12 vIM . zatAbdIke bAda ke vidvAn nahIM haiM / 3-vAdidevasUrikA janma vi0 saM0 1143 tathA svargavAsa vi0 saM0 1222 meM huA thaa| ye vi0 saM0 1174 meM AcAryapada para pratiSThita hue the / saMbhava hai inhoMne vi0 saM0 1175 ( I0 1118 ) ke lagabhaga apane prasiddha grantha syAdvAdaratnAkarakI racanA kI hogii| syAdvAdaratnAkarameM prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA na kevala zabdArthAnusaraNa hI kiyA gayA hai kintu kavalAhArasamarthana prakaraNameM tathA pratibimba carcA meM prabhAcandra aura prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDakA nAmollekha karake khaMDana bhI kiyA gayA hai / ataH prabhAcandra ke samayakI uttarAvadhi antataH I0 1100 sunizcita ho jAtI hai / 4-jainendravyAkaraNake abhayanandisammata sUtrapATha para zrutakIrtine paMcavastuprakriyA banAI hai| zrutakIrti kanar3Icandraprabhacaritrake kartA aggalakavike guru the| aggalakavine zaka 1011, I0 1089 meM candraprabhacaritra pUrNa kiyA thA / ataH zrutakIrtikA samaya bhI lagabhaga I0 1075 .. honA cAhie / inhoMne apanI prakriyAmeM eka nyApta granthakA ullekha kiyA hai / saMbhava hai ki yaha prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskara nAmakA hI nyAsa ho| yadi aisA hai to prabhAcandrakI uttarAvadhi I0 1075 mAnI jA sakatI hai| zimogA jileke zilAlekha naM0 46 se jJAta hotA hai ki pUjyapAdane bhI jainendranyAsakI racanA kI thii| yadi zrutakIrtine nyAsa padase pUjyapAdakRta nyAsakA nirdeza kiyA hai taba 'TIkAmAla' zabdase sUcita honevAlI TIkAkI mAlAmeM to prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskarako piroyA hI jA sakatA hai / isa taraha prabhAcandrake pUrvavartI aura uttaravartI ullekhoMke AdhArase hama prabhAcandrakA samaya san 180 se 1065 taka nizcita kara sakate haiN| inhIM ullekhoMke prakAzameM jaba hama prameyakamalamArtaNDake 'zrI bhojadevarAjye' Adi prazastilekha tathA nyAyakumudacandrake 'zrI jayasiMhadevarAjye' Adi prazastilekhako dekhate haiM to ve atyanta prAmANika mAlUma hote haiM / unheM kisI TIkA TippaNakArakA yA kisI anya vyaktikI karatUta kahakara nahIM TAlA jA sktaa| upayukta vivecanase prabhAcandra ke samayakI pUrvAvadhi aura uttarAvadhi karIba karIba bhojadeva aura jayasiMha devake samaya taka hI AtI hai / ataH prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM pAe jAne vAle prazasti lekhoMkI prAmANikatA aura prabhAcandrakartRtAmeM sandehako koI sthAna nahIM rhtaa| isalie prabhAcandrakA samaya I0 180 se 1065 taka mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai / 1 dekho-isI prastAvanAkA 'zrutakIrti aura prabhAcandra' aMza, pR0 36 / ___ * prameyakamalamArtaNDake prathamasaMskaraNake sampAdaka paM0 baMzIdharajI zAstrI solApurane ukta saMskaraNa ke upoddhAtameM 'zrIbhojadevarAjye' prazastike anusAra prabhAcandrakA samaya IsAkI gyArahavIM zatAbdI sUcita kiyA hai| aura Apane isake samarthanake lie 'namicandra siddhAntacakravartIkI gAthAoMkA prameyakamalamArtaNDameM uddhRta honA' yaha pramANa upasthita kiyA hai| para ApakA yaha pramANa abhrAnta nahIM hai| prameyakamalamArtaNDameM viggahagaimAvaNNA' aura 'loyAyAsapaaise' gAthAe~ uddhata haiN| para ye gAthAe~ nemicandrakRta nahIM haiN| pahilI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 63. prabhAcandra ke grantha ___ A0 prabhAcandrake jitane granthoMkA abhI taka anveSaNa kiyA gayA hai unameM kucha svatantra prantha haiM tathA kucha vyAkhyAtmaka / unake prameyakamalamArtaNDa (parIkSAmukhavyAkhyA), nyAyakumudacandra (laghIyastraya vyAkhyA ), tattvArthavRttipadavivaraNa ( sarvArthasiddhi vyAkhyA ), aura zAkaTAyananyAsa (zAkaTAyanavyAkaraNavyAkhyA ) ina cAra granthoMkA paricaya isI granthake prathamabhAgakI prastAvanAmeM diyA jA cukA hai / yahA~ unake zabdAmbhojabhAskara ( jainendravyAkaraNa mahAnyAsa ) aura pravacanasArasarojabhAskara (pravacanasAraTIkA ) kA paricaya diyA jAtA hai / gadyakathAkoza, mahApurANa TippaNa Adi bhI inhIMke grantha haiM / isa paricayake pahile hama 'zAkaTAyananyAsa' ke kartRtva para vicAra karate haiM __ bhAI paM0 kailAzacandrajI zAstrIne zilAlekha tathA kiMvadantiyoMke AdhArase zAkaTAyananyAsako prabhAcandrakRta likhA hai / zimogA jileke nagaratAllukeke zilAlekha naM0 46 (epi0 karnA0 pu. 8 bhA0 2 pR0 266-273 ) meM prabhAcandrakI prazaMsAparaka ye do zloka haiM "mANikyanandijinarAjavANIprANAdhinAthaH paravAdimardI / citraM prabhAcandra iha kSamAyAM mArtaNDavRddhau nitarAM vyadIpita // *sukhi..."nyAyakumudacandrodayakRte namaH / zAkaTAyanakRtsUtranyAsakarne vratIndave // " jainasiddhAntabhavana ArAmeM vardhamAnamunikRta dazabhaktyAdimahAzAstra hai / usameM bhI ye zloka haiN| unameM 'mukhi...' kI jagaha 'sukhIze' tathA 'vratIndave' ke sthAnameM 'prabhendave' pATha hai / gAthA dhavalATIkA ( racanAkAla I0 816 ) meM uddhRta hai aura umAsvAtikRta zrAvakaprajJaptime bhI pAI jAtI hai| dUsarI gAthA pUjyapAda (I0 6 vIM) kRta sarvArthasiddhi meM uddhRta hai / ataH ina prAcIna gAthAoMko nemicandrakRta nahIM mAnA jA sktaa| avazya hI inheM nemicandrane jIvakANDa aura dravyasaMgrahameM saMgrahIta kiyA hai| ataH ina gAthAoMkA uddhRta honA hI prabhAcandrake samayako 11 vIM sadI nahIM sAdha sktaa| 6 nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA pR0 125 / * isa zilAlekhake anuvAdameM rAisa sA0 ne A0 pUjyapAdako hI nyAyakumudacandrodaya aura zAkaTAyananyAsakA kartA likha diyA hai| yaha galatI Apase isaliye huI ki isa zlokake bAda hI pUjyapAdakI prazaMsA karanevAlA eka zloka hai, usakA anvaya Apane bhUlase "sukhi" ityAdi zlokake sAtha kara diyA hai| vaha zloka yaha hai "nyAsaM jainendrasaMjJaM sakalabudhanutaM pANinIyasya bhUyonyAsaM zabdAvatAraM manujatatihitaM vaidyazAstraM ca kRtvA / yastattvArthasya TIkAM vyaracayadiha tAM bhAtyasau pUjyapAda svAmI bhUpAlavandyaH svaparahitavacaH pUrNadRgbodhavRttaH // " thor3I sI sAvadhAnIse vicAra karane para yaha spaSTa mAlUma hotA jAtA hai ki 'sukhi' ityAdi zlokake caturthyanta padoMkA 'nyAsa' vAle lokase koI bhI sambandha nahIM hai / bra0 zItalaprasAdajIne 'madrAsa aura maisUraprAntake smAraka' meM tathA pro0 hIrAlAlajIne 'janazilAlekha saMgraha' kI bhUmikA (pR0 141) meM bhI rAisa sA0 kA anusaraNa karake isI galatIko duharAyA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 nyAyakumudacandra yaha zilAlekha 16 vIM zatAbdIkA hai aura vardhamAnamunikA samaya bhI 16 vIM zatAbdI hI hai| zAkaTAyananyAsake prathama do adhyAyoMkI pratilipi syAdvAdavidyAlayake sarasvatIbhavanameM maujUda hai| usako sarasarI taura se palaTane para mujhe isake prabhAcandrakRta honemeM nimnalikhita kAraNoM se sandeha utpanna huA hai 1-isa granthameM maMgalazloka nahIM hai jaba ki prabhAcandra apane pratyeka granthameM maMgalAcaraNa niyamita rUpase karate haiN| 2-sandhiyoMke antameM tathA granthameM kahIM bhI prabhAcandrakA nAmollekha nahIM hai jaba ki prabhAcandra apane pratyeka granthameM 'iti prabhAcandraviracite' Adi puSpikAlekha yA 'pramendurjinaH' Adi rUpa se apanA nAmollekha karanemeM nahIM cUkate / __3-prabhAcandra apanI TIkAoMke prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra, zabdAmbhojabhAskara Adi nAma rakhate haiM jaba ki isa granthake ina zlokoMmeM isakA koI khAsa nAma sUcita nahIM hotA "zabdAnAM zAsanAkhyasya zAstrasyAnvarthanAmataH / prasiddhasya mahAmoghavRtterapi vizeSataH // sUtrANAM ca vivRtilikhyate ca yathAmati / granthasyAsya ca nyAseti ( ? ) kriyate nAmanAmataH // " * 4-zAkaTAyana yApanIyasaMghake AcArya the aura prabhAcandra the kaTTara digambara / inhoMne zAkaTAyanake strImukti aura kevalibhuktiprakaraNoMkA khaMDana bhI kiyA hai / ataH zAkaTAyanake vyAkaraNapara prabhAcandrake dvArA nyAsa likhA jAnA kucha samajhameM nahIM aataa| 5-isa nyAsameM zAkaTAyanake lie prayukta 'saMghAdhipati, mahAzramaNasaMghapa' Adi vizeSaNoM kA samarthana hai| yApanIya AcAryake ina vizeSaNoMke samarthanakI AzA prabhAcandra dvArA nahIM kI jA sktii| yathA "evaMbhUtamidaM zAstraM caturadhyAyarUpataH, saMghAdhipatiH zrImAnAcAryaH zAkaTAyanaH / / mahatArabhate tatra mahAzramaNasaMghapaH, zrameNa zabdatattvaM ca vizadaM ca vizeSataH // mahAzramaNasaMghAdhipatirityanena manaHsamAdhAnamAkhyAyate / viSayeSu vikSiptacetaso na mana:samAdhi''asamAhitacetasazca kiM nAma zAstrakaraNam, AcArya iti tu zabdavidyAyA gurutvaM zAkaTAyana iti anvayabuddhiprakarSaH, vizuddhAnvayo hi ziSTairupalIyate / mahAzramaNasaMghAdhipateH sanmArgAnuzAsanaM yuktameva..." $ maisUra yUni0 meM nyAsagranthakI dUsare adhyAyake cauthe pAdake 124 sUtra taka kI kApI hai (naM0 A. 605 ) / usameM nimnalikhita maMgalazloka haiM __"praNamya jayinaH prAptavizvavyAkaraNazriyaH / zabdAnuzAsanasyeyaM vRttvivrnnodymH|| asmin bhASyANi bhASyante vRttayo vRttimAzritAH / nyAsA nyastAH kRtAH TIkAH pAraM pArAyaNAnyayaH / / tatra vRttA (tyA) dAvayaM maMgalazlokaH shriiviirmmtmityaadi|" parantu ina zlokoMkI racanAzailI prabhAcandrakRta nyAyakamadacandra Adi ke maMgalazlokoMse atyanta vilakSaNa hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 6-prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM jainendravyAkaraNase hI sUtroMke uddharaNa die haiM jisapara unakA zabdAmbhojabhAskara nyAsa hai / yadi zAkaTAyanapara bhI unakA nyAsa hotA to ve ekAdha sthAnapara to zAkaTAyanavyAkaraNake sUtra uddhRta karate / 7-prabhAcandra apane pUrvagranthoMkA uttaragranthoMmeM prAyaH ullekha karate haiN| yathA nyAyakumudacandrameM tatpUrvakAlIna prameyakamalamArtaNDakA tathA zabdAmbhojabhAskarameM nyAyakumudacandra aura prameyakamalamArtaNDa donoMkA ullekha pAyA jAtA hai| yadi zAkaTAyananyAsa unhoMne prameyakamalamArtaNDa Adike pahile banAyA hotA to prameyakamalamArtaNDa AdimeM zAkaTAyanavyAkaraNake sUtroM ke uddharaNa hote aura isa nyAsakA ullekha bhI hotA / yadi yaha uttarakAlIna racanA hai to isameM prameyakamala AdikA ullekha honA cAhiye thA jaisA ki zabdAmbhojabhAskarameM dekhA jAtA hai / 8-zabdAmbhojabhAskara meM prabhAcandrakI bhASAkI jo prasannatA tathA prAvAhikatA hai vaha isa durUha nyAsameM nahIM dekhI jaatii| isa zailIvaicitryase bhI isake prabhAcandrakRta honemeM sandeha hotA hai| prabhAcandrane zabdAmbhojabhAskara nAmakA nyAsa banAyA thA aura isalie unakI nyAsakArake rUpase bhI prasiddhi rahI hai| mAlUma hotA ki vardhamAnamunine prabhAcandrakI isI prasiddhike AdhAra se inheM zAkaTAyananyAsakA kartA likha diyA hai / mujhe to aisA lagatA hai ki yaha nyAsa svayaM zAkaTAyanane hI banAyA hogaa| aneka vaiyAkaraNoMne apane hI vyAkaraNa para nyAsa likhe haiM / zabdAmbhojabhAskara-zravaNavelgolake zilAlekha naM0 40 (64 ) meM prabhAcandrake liye 'zabdAmbhojadivAkaraH' vizeSaNa bhI diyA gayA hai / isa arthagarbha vizeSaNase spaSTa jJAta hotA hai ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAkumudacandra jaise prathitatarka granthoMke kartA prathitatarkagranthakAra prabhAcandrahI zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendravyAkaraNa mahAnyAsake racayitA haiN| ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatIbhavanakI adhUrI pratike AdhArase isakA Tuka paricaya yahA~ diyA jAtA hai / yaha prati saMvat 1980 meM dehalIkI pratise likhAI gaI hai| isameM jainendravyAkaraNake mAtra tIna adhyAyakA hI nyAsa hai so bhI bIcameM jagaha jagaha truTita hai / 34 se 67 naM0 ke patra isa pratimeM nahIM haiM / prArambhake 28 patra kisI dUsare lekhakane likhe haiM / patrasaMkhyA 228 hai| eka patrameM 13 se15 taka paMktiyA~ aura eka paMktimeM 36 se 43 taka akSara haiM / patra bar3I sAijake haiM / maMgalAcaraNa "zrIpUjyapAdamakalaGkamanantabodham, zabdArthasaMzayaharaM nikhileSu bodham / sacchabdalakSaNamazeSamataH prasiddhaM vakSye parisphuTamalaM praNipatya siddham // 1 // savistaraM yad gurubhiH prakAzitaM mahAmatInAmabhidhAnalakSaNam / manoharaiH svalpapadaiH prakAzyate mahadbhirupadiSTi yAti sarvApimArge ( ? ) .. 'tadukta kRtazikSa ( ? ) ilAdhyate taddhi tasya / kimuktamakhilajJairbhASamANe gaNendro viviktamakhilArthaM zlAghyate'to munIndraiH // 3 // zabdAnAmanuzAsanAni nikhilAnyAdhyAyatAharnizam , yo yaH sArataro vicAracaturastallakSaNAMzo gataH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra taM svIkRtya tilottameva viduSAM cetazcamatkArakaH, suvyaktairasamaiH prasannavacanaiAsaH samArabhyate // 4 // zrIpUjyapAdasvAmi (mI) vineyAnAM zabdasAdhutvAsAdhutvavivekapratipattyarthaM zabdalakSaNapraNayanaM kurvANo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikamabhilaSanniSTadevatAstutiviSayaM namaskurvannAha-lakSmIrAtyantikI yasya..." yaha nyAsa abhayanandikRta jainendramahAvRttike bAda banAyA gayA hai / isameM mahAvRttike zabda AnupUrvIse le lie gae haiM aura kahIM unakA vyAkhyAna bhI kiyA hai / yathA "siddhiranekAntAt-prakRtyAdivibhAgena vyavahArarUpA zrotragrAhyatayA paramArthatopetA prakRtyAdivibhAgena ca zabdAnAM siddhiranekAntAd bhavatItyarthAdhikAra aashaastrprismaaprveditvyH| astitvanAstitvanityatvasAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyAdiko'nekaH antaH svabhAvo yasmin bhAve so'yamanekAntaH anekAtmA ityarthaH"-mahAvRtti pR0 2 / "dvividhA ca zabdAnAM siddhiH vyavahArarUpA paramArtharUpA ceti / tatra prakRtItya (?) . vikArAgamAdivibhAgena rUpA tasiddhiH tadbhedasyAtra prAdhAnyAt / zrotraprAhyau (hyAH) paramArthato ye prakRtyAdivibhAgAH pramANanayAdibhirabhigamopAyaiH zabdAnAM tattvapratipattiH paramArtharUpA siddhiH tadbhedasyAtra prAdhAnyAt , sAmayiteSAM siddhiranekAntAdbhavatItyeSo'dhikAraH aashaastrprismaaprveditvyH| atha ko'yamanekAnto nAmetyAha-astitvanAstitvanityatvAnityatvasAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyAdiko'nekAntaH svabhAvo yasyArthasyAsAvanekAntaH anekAntAtmaka ityarthaH |"-shbdaambhojbhaaskr pR0 2 A / isa tulanAse tathA tRtIyAdhyAyake antameM likhe gae isa zlokase atyanta spaSTa ho jAtA hai ki yaha nyAsa jainendramahAvRttike bAda banAyA gayA hai"namaH zrIvardhamAnAya mahate devanandine / prabhAcandrAya gurave tasmai cAbhayanandine // " / isa zlokameM abhayanandiko namaskAra kiyA gayA hai| pratyeka pAdakI samAptimeM "iti prabhAcandraviracite zabdAmbhojabhAskara jainendravyAkaraNamahAnyAse dvitIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH" isI prakArake puSpikAlekha haiN| tRtIya adhyAyake antameM nimnalikhita puSpikA tathA zloka haiM "iti prabhAcandraviracite zabdAmbhojabhAskare jainendravyAkaraNamahAnyAse tRtIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH // zrIvardhamAnAya namaH // sanmArgapratibodhako budhajanaiH saMstUyamAno haThAt / ajJAnAndhatamopahaH kSititale zrIpUjyapAdo mahAn // sArvaH santatasatrisandhiniyataH pUrvAparAnukramaH / zabdAmbhojadivAkaro'stu sahasA naH zreyase yaM ca vai|| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA . namaH zrIvardhamAnAya mahate devanandine / .. prabhAcandrAya guruve tasmai cAbhayanandine // cha // zrI vAsupUjyAya namaH / zrI nRpativikramAdityarAjyena saMvat 1980 mAsottamamAse caitrazuklapakSe ekAdazyAM 11 zrI mahAvIrasaMvat 2446 / hastAkSara chAjUrAma jaina vijezvarI lekhaka pAlama ( sUbA dehalI )" jainendravyAkaraNake do sUtra pATha pracalita haiM-eka to vaha jisa para abhayanandine mahAvRtti, tathA zrutakIrtine paJcavastu nAmakI prakriyA banAI hai; aura dUsarA vaha jisa para somadevasUrikRta zabdArNavacandrikA hai / paM0 nAthUrAma premIne aneka puSTa pramANoMse abhayanandisammata sUtrapAThako hI prAcIna tathA pUjyapAdakRta mUlasUtrapATha siddha kiyA hai| prabhAcandrane isI abhayanandisammata prAcIna sUtrapATha para hI apanA yaha zabdAmbhojabhAskara nAmakA mahAnyAsa banAyA hai / A0 prabhAcandrane isa granthako prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakI racanAke bAda banAyA hai jaisA ki unake nimnalikhita vAkyase sUcita hotA hai "tadAtmakatvaM cArthasya adhyakSato'numAnAdezca yathA siddhayati tathA prapazcataH prameyakamalamArtaNDe nyAyaknumudacandre ca prarUpitamiha draSTavyam / " prabhAcandra apane nyAyakumudacandra (pR0 329 ) meM prameyakamalamArtaNDa grantha dekhanekA anurodha isI tarahake zabdoMmeM karate haiM-" etacca prameyakamalamArtaNDe saprapazcaM prapazcitamiha draSTavyam / " vyAkaraNa jaise zuSka zabdaviSayaka isa granthameM prabhAcandrakI prasanna lekhanIse prasUta darzanazAstrakI kacit arthapradhAna carcA isa granthake gauravako asAdhAraNatayA bar3hA rahI hai / isameM vidhivicAra, kArakavicAra, liMgavicAra jaise anUThe prakaraNa haiM jo isa granthako kisI bhI darzanagranthakI koTimeM rakha sakate haiN| isameM samantabhadrake yuktyanuzAsana tathA anya aneka AcAryoMke padyoMko pramANa rUpase uddhRta kiyA hai / pR0 11 meM 'vizvadRzvA'sya putro janitA' prayogakA hRdayagrAhI vyAkhyAna kiyA hai| isa taraha kyA bhASA, kyA viSaya aura kyA prasannazailI, hara eka dRSTi se prabhAcandrakA nirmala aura praur3ha pANDitya isa granthameM udAttabhAvase nihita hai / pravacanasArasarojabhAskara-yadi prabhAcandrane prameyakamalako vikasita karaneke lie mArtaNDa banAneke pahile pravacanasArasarojake vikAsArtha bhAskarakA nirmANa kiyA ho to koI .1 dekho-'janendravyAkaraNa aura AcArya devanandI' lekha, jainasAhitya saMzodhaka bhAga 1 aMka 2 / 2 paMDita nAthUlAla zAstrI indaura sUcita karate haiM ki tukogaMja indaurake granthabhaNDArameM bhI zabdAmbhojabhAskarake tIna hI adhyAya hai| usakA maMgalAcaraNa tathA antima prazastilekha bambaIkI pratike hI samAna hai / paM0 bhujabalIjI zAstrIke patrase jJAta huA hai ki kArakalake maThameM bhI isakI prati hai / isa prati meM bhI tIna hI adhyAyakA nyAsa haiN| premIjI sUcita karate haiM ki baMbaIke bhavana meM isakI eka prAcIna prati hai usameM caturtha adhyAyake tIsare pAdake 211 ve sUtra takakA nyAsa hai, Age nhiiN| ho sakatA hai ki yaha pra candrakI antimakRti hI ho aura isalie pUrNa na ho sakI ho| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra anahonI bAta na hokara adhika saMbhava aura nizcita bAta mAlUma hotI hai| ( prameya ) kamalamArgaNDa, (nyAya) kumudacandra, (zabda) ambhojabhAskara jaise sundara nAmoMkI kalpikA prabhAcandrIya buddhine hI ( pravacanasAra ) sarojabhAskarakA udaya kiyA hai / isa granthakI saMvat 1555 kI likhI huI jIrNaprati hamAre sAmane hai| yaha prati ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana bambaIkI hai| isakA paricaya saMkSepameM isa prakAra hai patrasaMkhyA 53, zlokasaMkhyA 1746, sAija 1346 / eka patrameM 12 paMktiyAM tathA eka paMktimeM 42-43 akSara haiM / likhAvaTa acchI aura zuddhaprAya hai / prArambha- . "oM namaH sarvajJAya ziSyAzayaH / . vIraM pravacanasAraM nikhilArthaM nirmalajanAnandam / vakSye sukhAvavodhaM nirvANapadaM praNamyAptam // zrIkundakundAcAryaH sakalalokopakArakaM mokSamArgamadhyayanarucivineyAzayavazanopadarzayitukAmo nirvighnataH zAstraparisamApyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM zAstrasyAdau namaskurvannAha . // cha // esa suraasur"|" anta-"iti zrIprabhAcandradevaviracite pravacanasArasarojabhAskare zubhopayogAdhikAraH samAptaH ||ch| saMvat 1555 varSe mAghamAse zuklapakSe pUnyamAyAM tithau guruvAsare giripure vyA0 puruSottama li0 granthasaMkhyA SaTcatvAriMzadadhikAni saptadazazatAni // 1746 // " ___ madhyakI sandhiyoMkA puSpikAlekha- "iti zrI prabhAcandradevaviracite pravacanasArasarojabhAskare.." hai| isa TIkA meM jagaha jagaha uddhRta dArzanika avataraNa, dArzanika vyAkhyApaddhati evaM sarala prasannazailI ise nyAyakumudacandrAdike racayitA prabhAcandrakI kRti siddha karaneke lie paryApta haiM / avataraNa-(gA0 2 / 10 ) "nAzotpAdau samaM yadvannAmonnAmau tulAntayoH" (gA0 2 / 28 ) "svopAttakarmavazAd bhavAd bhavAntarAvAptiH saMsAraH" inameM dUsarA avataraNa rAjavArtika kA tathA prathama kisI bauddha granthakA hai| ye donoM avataraNa prameyakamala0. aura nyAyakumuda0 meM bhI pAe jAte haiM / isa vyAkhyAkI dArzanika zailIke namUne (gA0 2 / 13 ) "yadi hi dravyaM svayaM sadAtmakaM na syAt tadA svayamasadAtmakaM sattAtaH pRthagvA ? tatrAdyaH pakSo na bhavati; yadi sat sadrUpaM dravyaM tadA asadrUpaM dhruvaM nizcayena na taM tat bhavati / kathaM kena prakAreNa dravyaM kharaviSANavat / havadi puNo aNNaM vA / atha sattAtaH punaranyadvA pRthagbhUtaM dravyaM bhavati tadA ataH pRthagbhUtasyApi sattve sattAkalpanA vyrthaa| sattAsambadhAtsattve cAnyonyAzraya:-siddhe hi tatsattve sattAsambandhasiddhiH tasyAJca sambandhasiddhau satyAM tatsattvasiddhiriti / tatsattvasiddhimantareNApi sattAsambandhe khapuSpAderapi ttprsnggH| tasmAt dravyaM svayaM sattA svayameva sadabhyupagantavyam / " (gaa0.2|16) ... tathAhi-dravati droSyatyadudravattAMstAn guNaparyAyAn guNaparyAyairvA droSyate drutaM vA drvymiti| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA gamyate upalabhyate dravyamaneneti guNaH / dravyaM vA dravyAntarAt yena viziSyate sa guNaH / ityetasmAdarthavizeSAt yad dravyasya guNarUpeNa guNasya vA dravyarUpeNAbhavanaM eso eSa hi atdbhaavH|" ina gAthAoMkI amRtacandrIya aura jayasenIya TIkAoMse isa TIkAkI tulanA karane para isakI dArzanikaprasUtatA apane Apa jhalaka mAratI hai| isa TIkAkA jayasenIyaTIkA para prabhAva hai aura jayasenIyaTIkAse yaha nizcaya hI pUrvakAlIna hai / ___amRtacandrAcAryane pravacanasArakI jina 36 gAthAoMkI vyAkhyA nahIM kI hai prAyaH ve gAthAe~ pravacanasArasarojabhAskarameM yathAsthAna vyAkhyAta haiN| jayasenIyaTIkAmeM prabhAcandrakA anusaraNa karate hue ina gAthAoMkI vyAkhyA kI gaI hai / hA~, jayasenIyaTIkAmeM do tIna gAthAe~ atirikta bhI haiN| isa TIkAkA lakSya hai gAthAoMkA saMkSepase khulAsA karanA / parantu prabhAcandra prArambhase hI darzanazAstrake viziSTa abhyAsI rahe haiM isalie jahA~ khAsa avasara yA vahA~ unhoMne saMkSepase dArzanika muddoMkA bhI nirdeza kiyA hai| pro0 e0 ena0 upAdhyene pravacanasArakI bhUmikAmeM bhAvatribhaMgIkAra zrutamunike 'sAratrayanipuNa prabhAcandra' ke ullekhase pravacanasArasarojabhAskarake kartAkA samaya 14vIM sadIkA prArambhika bhAga sUcita kiyA hai| parantu yaha saMbhAvanA kisI dRr3ha AdhAra se nahIM kI gaI hai / __ jayasenIya TIkApara isakA prabhAva honese ye unase prAkkAlIna to haiM hI / prA. jayasena apanI TIkA meM (pR0 26) kevalikavalAhArake khaMDanakA upasaMhAra karate hue likhate haiM ki"anyepi piNDazuddhikathitA bahavo doSAH te cAnyatra tarkazAstre jJAtavyA atra cAdhyAtmagranthatvAnnocyante / " sambhava hai yahA~ tarkazAstrase prabhAcandrake prameyakamalamArtaNDa AdikI vivakSA ho| astu, mujhe to yaha saMkSipta para vizadaTIkA prabhAcandrAcAryakI prArambhikakRti mAlUma hotI hai / gadyakathAkoza-yaha grantha bhI inhIM prabhAcandrakA mAlUma hotA hai| isakI pratimeM 86 vI kathAke bAda "zrIjayasiMhadevarAjye" prazasti hai / isake prazasti zlokoMkA prabhAcandrakRta nyAyakumudacandra Adike prazastizlokoMse pUrA pUrA sAdRzya hai| isakA maMgala zloka yaha hai "praNamya mokSapradamastadoSaM prakRSTapuNyaprabhavaM jinendram / vakSye'tra bhavyapratibodhanArthamArAdhanAsatsukathAprabandhaH // " 89vI kathAke anantara 'jayasiMhadevarAjye" prazasti likhakara grantha samApta kara diyA gayA hai| isake anantara bhI kucha kathAe~ likhIM haiM / aura antameM "sukomalaiH sarvasukhAvabodhaiH" zloka - 1 nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA pR0 122- "yarArAdhya caturvidhAmanupamAmArAdhanAM nirmalAm / prAptaM sarvasukhAspadaM nirupamaM svargApavargapradA (?) / teSAM dharmakathAprapaJcaracanAsvArAdhanA saMsthitA / sthayAt karmavizuddhiheturamalA candrArkatArAvadhi // 1 // sukomalaiH sarvasukhAvabodhaiH padaiH prabhAcandrakRtaH prabandhaH / kalyANakAle'tha jinezvarANAM surendradantIva virAjate'sau // 2 // zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparapaJcaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaruna zrImatprabhAcandrapaNDitena ArAdhanAsatkathAprabandhaH kRtaH / " Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nyAyakumudacandra tathA " iti bhaTTArakaprabhAcandrakRtaH kathAkozaH samAptaH" yaha puSpikAlekha hai| isa taraha isameM / do sthaloM para grantha samAptikI sUcanA hai jo khAsataurase vicAraNIya hai| ho sakatA hai ki prabhAcandrane prArambhakI 86 kathAe~ hI banAI hoM aura bAdakI kathAe~ kisI dUsare bhaTTArakaprabhAcandrane / athavA lekhakane bhUlase 86 vI kathAke bAda hI grantha samAptisUcaka puSpikAlekha likha diyA ho| isako khAsataurase jA~ce binA abhI vizeSa kucha kahanA zakya nahIM hai / mere vicArase prabhAcandrane tattvArthavRttipadavivaraNa aura pravacanasArasarojabhAskara bhojadevake rAjyase pahile apanI prArambhika avasthAmeM banAe hoNge| yahI kAraNa hai ki unameM 'bhojadevarAjye' yA 'jayasiMhadevarAjye' koI prazasti nahIM pAI jAtI aura na una granthoMmeM prameyakamalamArtaNDa AdikA ullekha hI pAyA jAtA hai| isa taraha hama prabhAcandrakI grantharacanAkA krama isa prakAra samajhate haiM-tattvArthavRttipadavivaraNa, pravacanasArasarojabhAskara, prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra, zabdAmbhojabhAskara, mahApurANa TippaNa aura. gadyakathAkoza / zrImAn premIjIne ratnakaraNDa 1 yogasUtrapara bhojadevakI rAjamArtaNDa nAmaka TIkA pAI jAtI hai| saMbhava hai prameyakamalamArtaNDa . aura rAjamArtaNDa nAma paraspara prabhAvita hoN| 2. paM0 jugalakizora jI mukhtArane ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanAmeM ratnakaraNDazrAvakAcArakI TIkA aura samAdhitantraTIkAko ekahI prabhAcandra dvArA racita siddha kiyA hai; jo ThIka hai| para Apane ina prabhAcandrako prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA tarkagranthakAra prabhAcandrase bhinna siddha karane kA jo prayatna kiyA hai vaha vastutaH dRr3ha pramANoM para avalambita nahIM hai| Apake mukhya pramANa hai ki-"prabhAcandrakA AdipurANakArane smaraNa kiyA hai isa lie ye IsAkI navamazatAbdIke vidvAn haiM, aura isa TokAmeM yazastilakacampU (I0 959) vasunandizrAvakAcAra (anumAnataH vi0 kI 13 vIM zatAbdIkA pUrva bhAga) tathA padmanandi upAsakAcAra (anumAnataH vi0 saM0 1980) ke zloka uddhRta pAe jAte haiM, isalie yaha TIkA prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA prabhAcandrakI nahIM ho sktii|" inake viSayameM merA yaha vaktavya hai ki-jaba prabhAcandra kA samaya anya aneka puSTa pramANoMse IsAkI gyArahavIM zatAbdI siddha hotA hai taba yadi ye TIkAe~ bhI unhIM prabhAcandrakI hI hoM to bhI inameM yazastilakacampU aura nItivAkyAmRtake vAkyoMkA uddhRta honA asvAbhAvika evaM anaitihAsika nahIM hai / vasunandi aura padmanandikA samaya bhI vikramakI 12 vIM aura terahavIM sadI anumAnamAtra hai, koI dRr3ha pramANa isake sAdhaka nahIM die gae haiN| padmanandi zubhacandra ke ziSya the yaha bAta padmanandike granthase to nahIM mAlUma hotii| vasunandikI 'paDigahamuccaTThANaM' gAthA svayaM unhIM kI banAI hai yA anya kisI AcAryakI yaha bhI abhI nizcita nahIM hai / padmanandizrAvakAcArake 'pradhruvAzaraNe' Adi zloka bhI ratnakaraNDaTIkAmeM padmanandikA nAma lekara uddhRta nahIM haiM aura na ina zlokoMke pahile 'uktaM ca, tathA coktam' Adi koI pada hI diyA gayA hai jisase inheM uddhRta hI mAnA jaay| tAtparya yaha ki mukhtAra sA0 ne ina TIkAoMke prasiddha prabhAcandrakRta na hone meM jo pramANa die haiM ve dRr3ha nahIM haiN| ratnakaraNDaTIkA tathA samAdhitantraTIkAmeM prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrakA eka sAtha viziSTazailIse ullekha honA isakI sUcanA karatA hai ki ye TIkAe~ bhI prasiddha prabhAcandrakI hI honI cAhie / ve ullekha isa prakAra haiM "tadalamatiprasaGgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandra prapaJcataH prarUpaNAt"-ratnaka0 TI0 pR06| "yaiH punaryogasAMkhyarmuktau tatpracyutirAtmano'bhyupagatA te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca mokSavicAre vistarata: pratyAkhyAtAH |"-smaadhitntrttii0 pR0 15 / ina donoM avataraNoMkI prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskarake nimnalikhita avataraNase tulanA karane para spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki zabdAmbhojabhAskarake karttAne hI ukta TIkAoMko banAyA hai Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 67 TIkA, samAdhitantraTIkA, kriyAkalApaTIkA*, AtmAnuzAsanatilaka Adi granthoMkI bhI prabhAcandrakRta honekI saMbhAvanA kI hai, vaha khAsa taurase vicAraNIya hai / yathAvasara ina granthoMke viSayameM vizeSa prakAza DAlA jaaygaa| antameM maiM una saba granthakAra vidvAnoMke prati apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karatA hU~ jinake granthoMse isa prastAvanAmeM sahAyatA milI hai| phAlgunazukla dvAdazI) ASTAhnikaparva vIra ni0 saM0 2467) . nyAyAcArya mahendrakumAra zAstrI. syAdvAda vidyAlaya kAzI. "tadAtmakatvaJcArthasya adhyakSato'numAnAdezca yathA siddhayati tathA prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandra ca prarUpitamiha draSTavyam |"-shbdaambhojbhaaskr|| prabhAcandrakRta gadyakathAkozameM pAI jAnevAlI aJjanacora AdikI kathAoMse ratnakaraNDaTIkAgata kathAoMkA akSarazaH sAdRzya hai / iti / / * kriyAkalApaTIkAkI eka likhita prati bambaIke sarasvatI bhavanameM hai| usake maMgala aura prazasti zloka nimnalikhita haiMmaMgala- - "jinendramunmalitakarmabandhaM praNamya sanmArgakRtasvarUpam / - anantabodhAdibhavaM guNaughaM kriyAkalApaM prakaTaM pravakSye / / " prazasti-'vande mohatamovinAzanapaTa strailokyadIpaprabhaH, saMsadvatisamanvitasya nikhilasnehasya saMzoSakaH / siddhAntAdisamastazAstra kiraNaH zrI padmanandiprabhuH, tacchiSyAtprakaTArthatAM stutipadaM prAptaM prabhAcandrataH // 1 // yo rAtrau divase pRthi prayatAM (?) doSA yatInAM kuto pyopAtAH (?) pralaye tu. ramalasteSAM mahAdarzitaH / zrImadagautamanAbhibhirgaNadharairlokatrayodadyotakaH, savyakR (?) sakalo'pyasau yatipaterjAtaH prabhAcandrataH // 2 // yaH (yat) sarvAtmahitaM na varNasahitaM na spanditauSThadvayam, no vAJchAkalitanna doSamalinaM na zvAsatudva (ruddha) kramam / / zAntAmarthaviSayaH (marSaviSaiH) samaM parazu (pazu) gaNarANitaM karNataH, tadvat sarvavidaH praNaSTavipadaH pAyAdapUrva vacaH // 3 // " ina prazastizlokoMse jJAta hotA hai ki jina prabhAcandrane kriyAkalApaTIkA racI hai ve padmanandisaiddhAntikake ziSya the| nyAyakumudacandra Adike kartA prabhAcandra bhI padmanandi saiddhAntikake hI ziSya the, ataH kriyAkalApaTIkA aura prameyakamalamArtaNDa Adike kartA eka hI prabhAcandra hai isameM koI sandeha nahIM raha jaataa| prazastizlokAMkI racanAzailI bhI prameyakamala AdikI prazastiyoMse milatI julatI hai|| + AtmAnuzAsanatilakakI prati zrI premIjIne bhejI hai| usakA maMgala aura prazasti isa prakAra haimaMgala- "vIraM praNamya bhavavArinidhiprapotamuyotitAkhilapadArthamanalpapuNyam / nirvANamArgamanavadyaguNapravandhamAtmAnuzAsanamahaM pravaraM pravakSye // " prazasti-"mokSopAyamanalpapuNyamamalajJAnodayaM nirmalam / bhavyArthaM paramaM prabhendukRtinA vyaktaiH prasannaiH padaiH / vyAkhyAnaM varamAtmazAsanamidaM vyAmohavicchedataH / sUktArtheSu kRtAvarairaharahazcetasyalaM cintyatAm // 1 // iti zrI AtmAnuzAsana (na) satilaka (ka) prabhAcandrAcAryaviracita (taM) sampUrNam / " Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandradvitIyabhAgasya viSayAnukramaH 410 405 405 viSayaH viSayaH 10 kArikAvyAkhyAnam . 404 | samAropavyavacchedakatvAt pramANaM smRtiH 410 zrutasya svarUpam 404 anumAnalakSaNaprayojanaprasAdhakatvAcca pramANaM smRtiprAmANyavAdaH 405-411 | smRtiH (bauddhAdInAM pUrvapakSaH) smRte: svarUpaM jJAtA sAdhyasAdhanasambandho hi sattAmAtreNa anumAnAjJAnaM vA ? Ggam, parijJAto vA, smRtikoDIkRto vA? 410 jJAnamapi jJAnamAtramanubhUtaviSayaM vA jJAnama ? 405 | pratyabhijJAnaprAmANyavAdaH 411-418 anubhUte jAyamAnA smRtiriti anubhavena ( bauddhasya pUrvapakSaH ) viruddhadharmAdhyAsAt, pratIyate smRtyA ubhAbhyAM vA ? kAraNAbhAvAt, viSayAbhAvAcca na pramANaM yadi anubhUtatA pratyakSagamyA syAttadaiva smRti pratyabhijJA 411 rapi tAmanubhUtatAM jJAtu zaktA 40 so'yamityatra pratyakSa-smaraNayoH spaSTAspaSTasmateviSayo'rthamAtraM syAta anubhUtatAviziSTo __ lakSaNaviruddhadharmAdhyAsa eva 412 / vArthaH ? 'sa evAyam' ityatra AkAradvayaM parasparAnu. anubhUtArthaviSayatve smRtenaM pramANatA avidya pravezena pratibhAsate ananupravezena vA? mAnaviSayatvAt 406 pratyabhijJAnasya hi kAraNamindriyaM syAta, pUrvAasadarthaviSayatvena smRtau arthakriyA'pi na nubhavajanitaH saMskAraH tadubhayaM vA? 412 saMbhavati 406 pratyabhijJAnaviSayo hi pUrvajJAnagRhItameva vastu (uttarapakSaH ) saMskAraprabhavaH tadityAkAro syAta, tadatiriktaM vA ? jJAnavizeSaH smRtiH 406 / atiriktapakSe kiM svarUpabhedakRtaH atirekaH, kAraNabhedAt svarUpabhedAt viSayabhedAcca kAladvayasambandhakRtaH, tatsambandhe aikyapratyakSAdibhyo bhinnA smRtiH 407 pratipattikRto vA ? 413 'anubhUte smRtiH' iti trikAlAnuyAyinA | aikyapratipattipakSe ekatvasaMkhyA sthAyitvaM vA pramAtrA pramIyate 407 - vivakSitam ? 413 smRtihi gRhItagrAhitvAdapramANam, paricchi- sthAyitvamapi vastuno bhinnamabhinnaM vA? 413 ttivizeSAbhAvAta, asatyatItArthe pravarta- bhedapakSe kiM tat pUrvamapyutpannam, pratyabhijJAnamAnatvAt, arthAdanutpadyamAnatvAt, visaM samaya eva votpadyate ? 413 vAdakatvAt samAropAvyavacchedakatvAt. ( uttarapakSaH ) kiM dharmANAM dharmiNA saha prayojanAprasAdhakatvAdvA ? 408 virodhaH parasparaM vA? 414 gRhItagrAhitve kasya gRhItArthasya grahaNam-jJAnasya, viruddhadharmAdhyAsataH kAraNabhUtAbhyA darzanasmajJeyasya, jJAnaviziSTasya jJeyasya, tadvizi raNakAraNAbhyAM pratyabhijJAnasya bhedaH sAdhyeta STasya vA jJAnasya ? svabhAvabhUtAbhyAM vA ? 414 jJeyasya jJAnaviziSTatvaM hi tatra saMyogaH, | parasparAnupravezo hi parasparasvarUpasAGkaryam, samavAyaH, vizeSaNIbhAvo vA? 409 ekasminnAdhAre vRttirvA ? pramANAntarapravRttiH gRhItArthaprAptilakSaNaJca darzanasmaraNayoH citrajJAnavat kathaJcidanupravedvayamapyavisaMvAdakatvaM smRtAvastyeva 410 | zo'bhyupagamyate *415 . 413 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 476 | 424 417 darzanasmaraNalakSaNakAraNasya sadbhAvAnna (uttarapakSaH) svarUpaprayuktA'vyabhicAra eva kAraNAbhAvAt pratyabhijJAnAbhAvaH 415 | hi vyAptiH 422 viSayAbhAvAta, gRhItagrAhitvAt, bAdhyamAna- - yasya yena avyabhicAra: tasya tena vyAptiH 423 tvAdvA pratyabhijJAnasyAprAmANyaM syAt ? 416 | avinAbhAvazabdo hi tathopapattyanyathAnupapapratyabhijJAnaviSayo hi pratyakSeNa gRhyeta, smara tirUpaniyame paryavasitaH 423 Nena, pramANAntareNa vA ? vyAptiH sarvopasaMhAreNa pratIyate natu ekaikapratyakSasmaraNayoH dravyAviSayatve'pi dravyaviSaya dharmyullekhena kapratyabhijJAnajanakatvamastyeva / dhUmAbhAve agnyabhAvasya nimittatA pratyabhijJAnaviSayasya hi bAdhakaM pratyakSam agnidhUmayohi agnitvadhUmatvadvAreNaiva vyAanumAnaM vA syAt ? ptintu paiGgalyAdinA 425 lUnapunarjAtanakhakezAdau ekatvapratyabhijJAnasya vyAptijJAnasya kAraNabhUtau pratyakSAnupalambhau __ bAdhyamAnatve'pi na sarvatra tasyAprAmANyam 418 | | prathamadarzanakAle na sta: ato na prathamanApi sAdRzyapratyabhijJAnasya bAdhyamAna samaye eva vyAptigrahaNam 426 __natvam ; anumAnAnutpattiprasaGgAt 418 | anvayavyatirekavazAt vyAptipratibhAse kiM sA tarkasya lakSaNam 418 | tAbhyAM janyate jJApyate vA ? vyAptilakSaNam 419 | 11 kArikAvyAkhyAnam 427 tarkaprAmANyavAdaH 420-434 | asmadAdisambandhinaH yogisambandhino vA (cArvAkasya pUrvapakSaH) vyAptisvarUpasyaivA. pratyakSAnna vyAptipratipatiH / saMbhavAt kathaM tarkasya prAmANyam ? 420 | na svasaMvedanendriyamAnasapratyakSaiH vyAptiparivyAptihi dezataH kAlato vA syAt ? 420 jJAnam 427 ki sAmAnyasya sAmAnyena avinAbhAvaH. kiM (yaugAnAM pUrvapakSaH) pratyakSeNaiva avinAbhAvaH vA sAmAnyasya vizeSaiH, uta vizeSANAM pratIyate 427 bhUyodarzanAvagatAnvayavyatirekasahakRtendriyavizeSaiH ? 420 prabhavaM vA pratyakSaM vyAptigrAhakam 428 dvitIyapakSe dezakAlAnavacchinne vizeSamAtre sAmAnyasyAvinAbhAvaH tadavacchinne vA ? 420 anusandhAnena vyAptirullikhyate ato na prathamavizeSANAM vizeSairavinAbhAvo hi dRSTAnAM pratyakSeNaiva tadgrahaNam 429 anvayavyatirekau ca prayojakasandehavyadAsAthau 429 dRSTaH syAt, adRSTAnAmadRSTaH, dRSTAnAM vA'dRSTairiti ? (uttarapakSaH) kimandriyaM mAnasaM vA pratyakSaM 421 na sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaHsukaraH vyAptigrahaNe prabhavet ? 429 421 pratyakSamAtram, bhUyodarzanasahAyakam, anvayavyaavinAbhAvazabdo hi vyatirekamAtravacanaH 421 tirekasahakRtaM vA pratyakSaM vyAptigrahaNe 'agnyabhAve.dhUmo nopapadyate' ityatra agnyabhAvaH prabhavet / 429 pAramArthikaH san vizeSaNam, apAra purodRzyamAne hi niyatAgnisambandhitvena dhUmaH mArthika eva vA ? 421 pratibhAseta, aniyatAkhilAgnisambandhiekasya kasyacidagnerabhAve dhamo nopapadyate, tvena vA ? sarvasya vA? 421 | pratyakSasya anvayavyatirekasahakRtatvaM hi svaviSadhUmasadbhAvavirodhasya ca dhUmAbhAva eva yAtikrameNa arthAntare vRttiH, svaviSaye upAdhina agnybhaavH| 422 pravartamAnasya atizayAdhAnaM vA? 430 avinAbhAve satyapi dhUmAd vahnirevAnumIyate indriyaviSaye vidyamAnatvAttatprabhavapratyakSeNa. natu tadgataM paiMgalyam 422 vyAptiH pratIyate, svaviSayatvAdvA? 430 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nyAyakumudacandrasya 434 tAta . kiM sAmAnyasya sAmAnyena vyAptiH, uta tadu- na hi kRttikodayAt zakaTodayAnumAne pakSapalakSitavizeSANAM tadupalakSitavizeSaH ? 431 | dharmatA saMbhavati / 440 vyAptijJAne hi tatkAraNakAraNatvAdindriyA- nApi kRttikodayAdau kAlAkAzAdInAM pakSatvam 44 pekSA na tu sAkSAt 431 | zabdAnityatve zrAvaNatvasya, sarvasya kSaNikatve na mAnasaM pratyakSaM bahirarthe indriyanirapekSaM pravartate 431 sAdhye sattvasya ca sapakSasattvAbhAve'pi sambandhasambandho'pi manasaH sadbhireva artha: gamakatvapratIteH 440 nAtItAnAgatAdibhiH / 432 | vipakSe'sattvaM tu avinAbhAvAtmakameva - 441 nApi yogipratyakSAd vyAptigrahaH 432 sapakSe sattvAbhAve'pi antarvyAptilakSaNo'yogI hi vyAptiM pratipadya svArthamanamAnaM vida nvayaH samastyeva . 441 dhyAt parArtha vA ? 433 anyathAnupapattilakSaNAdeva hetoH doSatrayapari. yogI parArthAnumAnena gRhItavyAptikamagRhI. hAropapatteH tavyAptikaM vA paraM pratipAdayet ? avinAbhAvaprapaJcArthaM trairUpyasyAbhidhAne nizcikArikAvivRtyorvyAkhyAnam tatvasya abAdhitaviSayatvAdezca abhi dhAnaprasaGgaH anumAnasya lakSaNam pAzcarUpyanirAsaH 442-442 12 kArikAvyAkhyAnam 435 sAdhyAvinAbhAvavyatirekeNAparasya abAdhitapratijJAprayogasamarthanam 435-8 viSayatvAderasaMbhavAt 442 (bauddhasya pUrvapakSaH) pakSasya prayojanAbhAvataH bAdhitaviSayatva-avinAbhAvayovirodhAt 442 prayogAnupapatteH 435 | abAdhiviSayatvaM nizcitamanizcitaM vA heto sAdhyArthapratipAdanalakSaNaprayojanamapi na pakSa rUpaM syAt ? 442 prayogeNa siddhayati 436 / nizcayanibandhanaJca anupalambhaH saMvAdo vA ? 442 sa hi kevala: sAdhyamarthaM pratipAdayet hetUpanyAsa- anyadapi tadviSayaM pramANAntaram avinAbhAvAsamanvito vA ? 436 vagamo vA abAdhitaviSayatvanizcaya(uttarapakSaH) pakSasya sAdhyasiddhipratibandhi nibandhanaM syAt ? ' tvAdaprayogaH, prakramAttatsiddheH, prayojanA- pratipakSohi atulyabala: tulyabalo vA pratiSidhyeta?443 prasAdhakatvAt, hetUpanyAsApekSasya tatprasA atulyabalatvaJca tayoH pakSadharmatvAdibhAvAbhAvadhakatvAdvA ? ___ kRtamaMnumAna gadhAjanitaM vA ? 443 hetugocarasya pakSasyAnirdeze hetoranaikAntika hAnAdibuddhayo'numAnasya phalam 444 tvAdidoSAnuSaGgaH 437 avinAbhAvavicAraH 444-48 hetuprayogApekSasyaiva pakSasya sAdhyasAdhakatvam 437 (bauddhasya pUrvapakSaH) avinAbhAvo hi tAdApakSAbhAve kathaM sapakSavipakSavyavasthA ? 438 tmya-tadutpattibhyAmeva niyataH 444 pratijJAyAH prayogAnahatve zAstrAdAvapi sA tAdAtmyena svabhAvahetoravinAbhAvaH taduttpattyA nAbhidhIyeta 438 | ca kAryahetoH, anupalabdhizca svabhAva. rUpyanirAsaH 438-441 hetvantargataiva 444 (bauddhasya pUrvapakSaH) hetostrarUpyaM hi asiddha- kAryahetoravinAbhAvasya pratyakSAnupalambhapaJcaviruddhAnakAntikadoSavyavacchedArthama kena pratipatteH 444 bhyupagamyate | svabhAvahetostu vipakSe bAdhakapramANena avinA(uttarapakSaH) na trairUpyaM hetorlakSaNaM hetvAbhA bhAvAvagatiH yathA sattvasya kSaNikatvena 445 se'pi vartamAnatvAt 439 | anupalabdhizca sarvA svabhAvAnupalabdhau antatatputratvAdI hetvAbhAse'pi trairUpyaM samasti bhavati ataH tAdAtmyameva sambandhaH . 446 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 454 447 456 (uttarapakSaH) tAdAtmye sati bhedAbhAvAnna tasya (uttarapakSa:) pratibimbAsaMbhavo hi grAhakapramAavinAbhAvaniyamavimittatvam NAbhAvAt utpAdakakAraNAbhAvAdvA'tAdAtmyena gamakatve ca hetUgrahaNavelAyAmeva bhidhIyate ? 454 sAdhyasya pratipannatvAt vyarthamanumAnam 446 | candrAdipratibimbaM pazyAmIti pratyakSameva viparItAropavyavacchedArthamapi nAnumAnasya tadgrAhakam sAphalyaM yato hi tatsvarUpe pratipanne na ceyaM pratItirdhAntA bAdhaka-kAraNadoSAapratipanne vA viparIta AropaH syAt ? 447 bhAvAt sAdhyasAdhanayoravyatireke ca zizapAtvavat AzrayabimbAbhyAM vilakSaNapratItigrAhyatvAvRkSatvamapi hetuH syAt darthAntaraM pratibimbam / 455 vahnayutpanneSvapi dhUmadharmeSu zyAmatvAdiSu avi- pratibimbotpattau hi jalAdikamupAdAnakAraNaM nAbhAvasyAnupalabdheH na tadutpattyApi avi candrAdikaM tu nimittakAraNamiti 455 nAbhAvaniyama: 447 | dravyarUpameva pratibimbamRtpadyate tAdAtmyatadutpattibhyAmeva avinAbhAvaniyame sAvayavameva pratibimbamasmadAdIndriyagrAhyatvAt kathaM kRttikodayazakaTodayayoH candrodaya ghaTAdivat samudavRddhayozca gamyagamakabhAvaH ? 448 jalAdikameva pratibimbAkAratayA pariNamate pratyakSasya nirvikalpakasya anupalambhasya ca ato na pRthak tatsparzAdyupalambhaH 456 . arthAntaropalambharUpasya na vyAptigrahaNe jalAdiparamANava eva pratibimbArambhakA: 456 -sAmarthyam 448 / na cAtra sAvayavadravyadvayaM kintu jalAdInAvivRtivyAkhyAnam 446 meva pratibimbAkArapariNAma: tAdAtmyatadutpattyabhAve'pi candrAt jalacandra- samAnAkAzadezatvaJca sAvayavayorapi vAtAtapratipattiH bhavati payorivAviruddhama 457 13 kArikAvyAkhyAnam 450 | sAvayavayoH jalakanakAdisaMyuktAnalAderiva parimANagauravotkarSaniyamopi nAsti 457 pratibimbavAdaH 451-458 razmirUpasya cakSuSo'prasiddheH apsUryadarzinA(kumArilasya pUrvapakSaH) bimbasannidhAne hi mityAdyasaGgatam / 457 pratibimbaM guNarUpaM dravyarUpaM vA samutpadyata ? 451 svasAmagrItaH pratibimbaM savyadakSiNaviparyaye. dravyarUpamapi niravayavadravyarUpaM sAvayavadravya Naivotpadyate 457 rUpaM vA tadutpadyeta ? 451 pratibimbasya pratibimbatvaM hi savyadakSiNapratibimbasya jalAdiparamANava eva ArambhakA viparyAsenaiva, sa ca guNa eva 457 ___anye vA? 451 | yadi AdarzAdinA pratihatA razmayaH mukhameva nApi bimbarUpasya pratibimbArambhakatvam 451 prakAzayanti tadA kuDayAdipratihatA api bimbasannidhAne ca Azrayasya AdarzAdeH pari te mukhaM prakAzayeyuH 458 . mANagauravayorutkarSaH syAt 451 yadi ca pratihatA razmayaH bimbameva prakAzajale sUryAdidarzinAM cakSurazmivinirgamanaprakriyA 452 yanti tadA hastyAdInAM svaparimANAnayadi pratibimbamarthAntaraM tadA kathaM bimbe calati tikrameNaiva pratItiH syAnna laghutayA 458 tadapi calet tiSThati ca tiSThet ? 453 | nimittakAraNabhatabimbakriyAnukAritayA yadi ca pratibimbamarthAntaraM tadA vinaSTe'pi pratibimbe kriyA pratIyate chatrachAyAvat 458 bimbe dRzyeta 453 | pradIpachatrAderapAye prakAzachAyayorapAyavat ataH jalAdeH pratihatA razmayaH vyAvRttya bimba- | bimbApAye pratibimbamapyapaiti 458 meva darzayanti na tu tatra pratibimbotpattiH 454 | pradIpavinAze'pi yathA na tasya pRthagavayavA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nyAyakumudacandrasya 469 470 upalabhyante tathaiva pratibimbavinAze'pi | prAgabhAvAdibhedavattvAnnAvastu abhAvaH 467 / na tatpRthagavayaMvopalabdhiH aMbhAvasthAvastutve hi arthAnAM sAGkayaM syAt 467 pUrvottaracarahetvoH samarthanam prAgabhAvAdInAM lakSaNAni 467 14 kArikAvyAkhyAnam 460 anuvRttivyAvRttibuddhigrAhyatvAdabhAvo vastu 467 vaizeSikasUtroktAnAM kAraNAdipaJcahetUnAM (uttarapakSaH) abhAvasya pratyakSAdibhiH parinirAsaH 460-61 cchidyamAnatvAnna bhAvAdatiriktatvam 468 (vaizeSikasya pUrvapakSaH) kAraNa-kArya-saMyogi aviprakRSTArthasambandhyabhAvaH pratyakSeNava parisamavAyi-virodhibhedena paMcadhAnumAnam 460 cchidyate (uttarapakSaH) uktapaMcahetvatiriktAnAM kRtti- abhAvasyApratyakSatvaM hi indriyeNAsambaddhatvAta. ___ kAdihetUnAM pratIteH na liGgasya paJca- ____ arUpitvAt. asadrUpatvAdvA? 468 - saMkhyAniyamaH 461 | rUpitvasya pratyakSatAM pratyanaGga vAnna arUpiavinAbhAvavazAddhi gamakatvaM na kAraNAdi tvAdabhAvasyApratyakSatA rUpatAmAtreNa ; avyApakatvAdatiprasaGgAcca 461 / cakSurAdibhAvAbhAvAnuvidhAyitvAdabhAvasya sAMkhyaparikalpitamAtrAmAtrikAdisapta pratyakSaviSayatvam vidhatanirAsaH 462 | abhAvasyApratyakSatva hi AlAkApakSAna syAt . 469 . . adRzyAnupalabdherapi gamakatvapradarzanam 462 | iha bhUtale ghaTo nAstIti jJAnasya bhedAsiddheHna / 15 kArikAvyAkhyAnam 463 cakSurAdyanvayavyatirekAnuvidhAnamanyathA siddham abhAvapramANavicAraH 463-482 pratiyogismaraNAnantarabhAvitvAdabhAvasya ( mImAMsakasya pUrvapakSaH) abhAvapramANaM apratyakSatve savikalpakajJAnasya pratyakSatvaM pratyakSAdibhyo bhinna bhinnasAmagrI na syAt 470 prabhavatvAt, bhinnaphalasAdhakatvAcca 463 dezAdiviprakRSTArthasambandhyabhAvazca anumAnAabhAvapramANaM hi nendriyAdisAmagrItaH prAdu diparicchedyaH rbhavati, kintu pratiSedhyAnupalabdhi-Azra- 'nAsIdapavarake devadattaH' iti pratIteH smaraNayopalabdhi-pratiyogismaraNarUpasAmagrItaH 464 | - rUpatvAt 471 anupalabdhirhi gRhItavyAptikA agRhItavyA- na cAzrayagrahaNapUrvakameva abhAvagrahaNam 472 ptikA vA'bhAvamanumApayet ? 465 Azrayasya grahaNaM hi kiM niSedhyAbhAvasahivyAptigrahaNavelAyAJca AbhAvAkhyadharmagrahaNaM tasya kevalasya vA? 472 kimata eva, anumAnAntarAdvA? 465 | pratiyogino'pi smaraNaM kimabhAvAkrAntasya anupalabdhirapi upalabdhyabhAvarUpA, ata tadviparItasya vA? . statpratipattAvapi ayameva doSaH 465 | parAtmanA pratIyamAno'pi naJarthaH ghaTAdereva iha bhUtale ghaTo nAstIti pratyayasya hi kiM __svarUpam 473 ghaTo viSayaH syAt, bhUtalam, saMsargo vA? 465 / ghaTaviviktatvaM hi bhUtaladharmatayA kathaJcid / / ghaTaviviktabhUtalasya tadviSayatve tadvaiviktyaM kiM bhinnaM pRcchayate padArthAntaratayA vA? 473 bhUtalasvarUpamAtraM tadvayatiriktaM vA? 465 | padArthA hi parasparasaGkIrNAH samutpannAH tadvina hi pratyakSaparicchedyo'bhAvaH indriyeNA parItA vA ? sanikRSTasya grahaNAt 466 abhAvAnAmanyonyaM bhAvAntarAcca viveko nApyanumAnAdabhAvAvagatiH 466 yadyanyAbhAvAttadAnavasthA 474 pramANena paricchidyamAnatvAnnAbhAvasya ghaTasya itaretarAbhAvAd vyAvRtti: itaretarAavastutvam bhAvAt, abhAvAntarAdvA? .. . 474 472 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 483 prabhAvasya vastutve hi kiM saH pramANAntareNa 16 kArikAvyAkhyAnam 483 gRhyate prabhAvapramANena vA ? 475 savikalpakapratyakSeNa na sarvAtmanA vastu pratIpramANapaJcakAnutpattihi kiM niSedhyaviSaya yate ataH agRhItAMzagrahaNAya anumAnasya - jJAnaGapatayA prAtmano'pariNAma: anya sAphalyam vastuvijJAnaM vA ? 475 | 17 kArikAvyAkhyAnam 485 Atmano'pariNAmasya hi abhAvarUpatvAt kathaM kSaNikatvasiddhaye na svabhAvahetoH sambhAvanA 485 prAmANyam ? 475 18 kArikAvyAkhyA 487 anyasmin vastumAtre vijJAnama. ghaTAbhAvAzraye vA vijJAnamabhAvaparicchedakam ? savikalpabuddheH na svataH siddhiH nApi parataH 487 (saugatasya pUrvapakSaH) na bhAvasvarUpAtirikta: 16 kArikAvyAkhyA 486 kazcidarbhAva: pratyakSAnumAnagrAhyaH 476 upamAnasya na pramANAntaratvam 489 abhAvAkArasya jJAne'nupraveze jJAnasyApya upamAnapramANa vicAraH 484-500 sattvApattiH 477 (mImAMsakasya pUrvapakSa) upamAnasya lakSaNam 489 avinAbhAviliGgAbhAvAnnAnumAnAdapi anadhigatArthagantRtvAdupamAnasya prAmANyam abhAvagrahaNam 477 na pratyakSAnumAnayorupamAnasya antarbhAvaH 490 ( uttarapakSaH ) pratItibhedAt svarUpabhedAt liGgAdanutpadyamAnatvAt pakSadharmatvAdigrahaNAsAmagrIbhedAt arthakriyAbhedAcca bhAvA bhAvAcca nAnumAnatvam 491 ____ bhAvayorbhedaH 477 nApyarthApattyAdiSu upamAnasyAntarbhAvaH pratiniyatapratiyogismaraNAnyathAnupapattyA (uttarapakSaH) pratyabhijJAna eva upamAnasya pratiniyatAbhAvapratipattiH pratyakSataeva antarbhAvaH pratipattavyA 478 pUrva kasyAnubhavAbhAva:-gavayAvacchedasya iha bhUtale ghaTo nAstIti viziSTapratIteH ki sAdRzya vA ? niSidhyamAno ghaTAdireva nibandhanam, | sAdRzyaM hi asinnihitatvAnnAnubhUyate, pratibatadAzrayo bhUtalAdirvA ? 478 dhakasadbhAvAdvA? yadi bhAva evAbhAvaH tarhi bhAvakAle bhAvadeze sAdRzyasya ekaikatra parisamAptitaH pratiyogica abhAvapratItiH syAt 479 nyadRSTepyupalabdhiH 493 bhatalamAtra ghaTAbhAvapratItenibandhanaM viziSTa vA?472 | sAdazyavyavahAra eva hi pratiyogigrahaNApekSo viziSTatvapakSe ca kiM svarUpakRtaM vaiziSTayaM ghaTa na tu svarUpam saMsargarahitatvakRtaM vA ? 479 smaraNApekSaM gavayapratyakSaM sAdRzyajJAnamupajananApi sadvyavahArAnudaye eva abhAvavyavahAraH yati anapekSaM vA? yato'bhAvasya AbhimAnikatvam 479 / gopiNDasmaraNApekSitve ca kiM gopiNDasmRtisadvyavahArAnudayasya ca nAstIti vyavahAra mAtrApekSam sAdRzyAvacchinnagopiNDasmanibandhanatve suSuptAvasthAyAmapi nAstIti raNApekSaM vA ? 494 vyavahAraH syAt sannikRSTasAdRzyasya hi karaNatvaM kiM tadanumApana ca mudagarAdisAmagrayAH kapAlotpAda evo katvam, tatsmArakatvam, tadupamApakatvaM vA? 495 payogaH; tayA ghaTavinAzasyApi karaNAt 480 upamAnasya anumAne vA'ntarbhAvaH 496 pramANataH pratIyamAnatvAdisAdhanaiH abhAvasya (naiyAyikasya pUrvapakSaH) saMjJAsaMjJisambandhajJAnavastutvasiddhiH 482 mupamAnam 496 arthakriyAkAritvAta prAgabhAvAdibhedavattvAcca na hIdaM saMjJAsaMjJisambandhajJAnaM pratyakSAdyanyatama... "abhAvo vastu 482 |... pramANaphalam 497 10 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAyakumudacandrasya / 509 * 500 vRddhanaiyAyikAstu sArUpyapratipAdakamatideza- bahirbhAvaviziSTa catre caitraviziSTa vA bahi vAkyameva upamAnaM svIkurvanti 49 rbhAve sAdhye gRhAbhAvaviziSTasya caitrasya, (uttarapakSaH) sAkSAt saMjJAsaMjJisambandhaprati caitrAbhAvaviziSTasya gRhasya, gRhe caitrApattyaGgasya upamAnatA paramparayA vA ? 49 darzanasya vA hetutvam ? sArUpyajJAnaM hi kevalaM tadaGgaM syAt saMjJAsaMjJi- prameyAnupravezaprasaGgAcca neyamanumAnam . 509 sambandhasmRtisahAyaM vA? 497 sambandhagrahaNAbhAvAdapi neyamanumAnam 510 zabdAdanutpadyamAnatvAdasya AgamAphalatvam, gRhadvAravartino gRhe'bhAvasya bahi.sadbhAvena tatpratItAyupAyasyAparasyApekSaNAt, vAcya sambandhagrahe'pi gRhe sadbhAvasya bahirasaMvittyapekSaNAdvA ? 498 bhAvena kathaM sambandhagrahaH ? 511 atidezavAkyasya AgamarUpatayA upamAnatvA (uttarapakSaH) dRSTaH zruto vArthaH sAdhyena sambaddhaH yogAt __ san taM kalpayati asambaddho vA ? 512 prasiddhArthasAdharmyamanyathAnupapannatvena nirNItaM | sambaddho'pi tadrUpatayA jJAtaH ajJAto vA cettadAnumAne'ntarbhAvaH tatkalpanAnimittaM syAt ? 513 vRkSo'yamiti jJAnaJca kinnAma pramANam ? 501 | jJAto'pi sAdhyapratipattikAle pUrva vA'sau jJAtaH ? 513 20 kArikAvyAkhyA 502 | sAdhyapratipattikAle'pi pramANAntarAjjJAtaH etasmAt pUrva pazcimamattaraM dakSiNaM vA eta tata eva vA? nAmaka grAmadhAnakamiti vAkyazrAviNa: arthApattiranumAnameva pramANAntarAvagatasAdhyataddarzinaH tannAmapratipattiH kinnAma sambandhAddhetorupajAyamAnatvAt pramANam ? 502 | pUrvaM sAdhyasambaddhatayA'sau sAdhyamiNi jJAtaH 21 kArikAvyAkhyAnam dRSTAntarmiNi vA? 513 dRSTAntamiNi sAdhyasambaddhatayA'sau bhUyo. idamalpaM mahadUramityAdyApekSikajJAnasya kva pramANe antarbhAva? darzanAt vipakSe'nupalambhAt arthApattyanta 504 dvitvAdisaMkhyAjJAnasya ca pramANAntaratvaprasaktiH 504 rAdvA pratIyate ? athopattipramANanirAsaH 505-520 pratyakSapUrvArthApattau ki dAhazaktyA vinA. sphoTA(mImAMsakasya pUrvapakSaH) pratyakSAdibhyaH vibhinna derabhAvo'nupapannaH, pramANavirodho vA? 514 pramANavirodhapakSe'pi kAraNAbhAvaH nizcita: san svarUpatvAdApattiH pramANAntaram 505 kAryAbhAvanizcAyakaH anizcito vA ? 514 pratyakSAdiSaTpramANebhyo jAyamAnatvAt SaTprakArA arthApattiH zrutArthApattau hi kAryataH kAraNapratipattirbha506 | vantI anumAnameva atIndriyazaktiviSayatvAdapittayaH pramANAntaram 506 rAtribhuktimAn devadattaH rasAyanAdyupayogAbhAve na hi zaktiH pratyakSaparicchedyA divAbhuktirahitatve ca sati pInatvAt 515 nApi zaktiranumAnagrAhyA jIvatazcaitrasya gRhe'bhAvaH bahirbhAvapUrvaka: jIvanApi zabdopamAnAbhyAM zakti: gRhyate nmanuSyagRhAbhAvatvAt ityanumAnasvarUpaiva vAcakazaktyanyathAnupapattyA zabdanityatvasiddhiH abhAvArthApattiH __ arthApattipUrvikA'rthApattiH 507 | prameyAnupravezadUSaNe hi ki sattAmAtra prameyamiSTaM 'pIno divA na bhuGakte' iti vAkyazravaNAt bahirdezavizeSitaM vA sattvam ? 516 rAtribhojanapratipattiH zrutArthApatti: 507, na hi jIvanaviziSTagRhAbhAvapratItireva 507 - jIvato devadattasya gRhe'bhAvaM pratipadya bahirbhAva bahirbhAvapratItiH pratipattiH abhAvArthApattiH anyathAnupapannatvaM gamakavizeSaNamastu gamyavipakSadharmatAdisAmagyabhAvAnnApattiH anumA zeSaNaM vA naitAvatA arthApattyanumAnayo- ne'ntarbhavati bhaidAbhAvaH 518 515 506 507 516 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 533 mato arthApattau avinAbhAvasya gamyavizeSaNatvaJca arthapratItiviziSTatvaM vA ? asiddham 519 | nApyarthasya dhamitvama; zabdArthayoH sambandhAupamAnAdInAM parokSe'ntarbhAvAnna janAnAM bhAvAdeva 534 pramANasaMkhyAvyAghAtaH nApi zabdArthayoH anvayavyatireko staH iti tRtIyaH parokSaparicchedaH sambandhasmRtyapekSitvaJca ananumAnabhUte saMza yo mAnAdAvapyasti 22 kArikAvyAkhyA 523 tAnI | tataH zabdo nAnumAnaM vibhinnaviSaya-sAmagrIpramANAbhAsatvena prasiddhamapi vijJAnaM kathaJci ____ samanvitatvAt, puruSairyatheSTaM niyujyamAnasya deva pramANAbhAsaM na sarvathA 523 | arthapratItihetutvAt 535 jJAnaM hi yasminnaMze avisaMvAdi tatra pramANa zabdo nAnu mAnam Aptoktatvenaiva avyabhi. mitaratra tadAbhAsam 523 / cArijJAnajanakatvAt 536 vivRtivivaraNam 524 zabdasya arthavAcakatvam 536-543 23 kArikArthaH 525 / (bauddhasya pUrvapakSaH ) zabdo'pramANam vastvavikalpajJAnaM na pratyakSAbhaM kintu pramANameva 525 | sambaddhatvAt nirvikalpakameva pratyakSAbhaM bhavitumarhati zabdArthayohi tAdAtmyaM tadutpattirvA sambandhaH vivRtivyAkhyA syAt ? arthAsaMspazinaH zabdAH vikalpamAtrajanmAnaH 24 kArikArthaH 528 tiraskRtabAhyArthAn pratyayAnutpAdayanti 536 pratisaMhAraikAntasya lakSaNam 528 pratyakSAdInAM vyavahArAvisaMvAdAt prAmANyam 529 nacAtra puruSadoSANAmaparAdhaH 537 bAdhakapratyayotpattAvapi zabdo mithyAjJAnaM 25 kArikArthaH 526 janayati ato nAsau arthasaMsparzI 537 zrutajJAnamatIndriyArthe pramANam 530 | (uttarapakSaH) zabdaH sambaddhamevArtha prakAzayati 26 kArikArthaH - pratiniyatapratyayahetutvAt 538 zrutasya pramANatvasamarthanam 531-536 | yogyatAlakSaNazca sambandho'bhyupeyate (vaizeSikabauddhayoH pUrvapakSaH) zabdo'numAnAnna . saGketasacivA yogyatA arthabodhanimittam 539. vyatiricyate abhinnasAmagrI-viSayavattvAta, saGketasya lakSaNam 539 sambaddhArthapratipattihetutvAt, anvayavyati- saGkato'pi sahajayogyatAnibandhana eva prava. rekavattvAt, pakSadharmopetatvAcca 531 te ato na vAcyavAcakavyatyayaH 539 zabdo vivakSAyAmeva pramANaM na bAhyArthe 531 | sarvazabdAnAM sarvazabdArthapratyAyanazaktirupeyate, (uttarapakSaH) abhinna viSayatvasyAsiddheH, artha saGketAcca pratiniyatArthapratipattirbhavati 540 - mAtraM hi zabdasya viSayaH anumAnasya tu | zabdo hi jJApakaH ataH saGketApekSa evArthabodhakaH 541 dharmaviziSTo dharmIti 532 AptapraNItasya zabdasyArthAsaMsparzitvaM prasAanayoviSayAbhedo hi sAmAnyamAtraviSayatayA, dhyate, anAptapraNItasya, zabdamAtrasya vA ? 541 tadvanmAtraviSayatayA, sambaddhArthaprati zabdehi saMvAdavisaMvAdau puruSaguNadoSanibandhanau 542 pattihetutayA vA syAt ? 532 | zabdasyahi svarUpamarthamAtraprakAzakatvaM na tu abhinnasAmagrIsamanvitatvamapyasiddham 532 yathArthAyathArthaprakAzakatvam, tasya vaktanAtra pakSadharmatA, dharmiNo'siddhaH 533 guNadoSanibandhanatvAt cakSurvat 542 atra dharmI zabda:, artho vA syAt ? 533 pramANaM zabda: arthopalabdhinimittatvAt svaparazabdatvAddheto: ki zabdasya arthaviziSTatvaM pakSasAdhanadUSaNasamarthatvAt sakalatattvavi, sAdhyate, arthapratyAyanazaktiyuktatvam, | pratipattinimittatvAcca 543 530 538 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 nyAyakumudacandrasya 552 555 . zabdArthayonityasambandhanirAsaH 543-551 / na ca zabdArthasvalakSaNayorekatra jJAne pratibhAso (mImAMsakasya pUrvapakSaH) anityo hi sambandhaH yena saMketagrahaH syAt pratipuruSa pratizabdaM pratyartha vA sargAdau apoho hi ardhapaJcamAkaraH kriyate? 543 | apoho dvividhaH paryudAsAtmA prasajyazca, pratipuruSaM hi sambandhaH kimekaH kriyate anekovA? 543 paryudAso'pi dvividhaH-zabdAtmA, arthAtmA tathA kimekaH tatsambandhakartA bahavo vA?" 544 ceti ___555 pratizabdamapi uccArya samayaH kriyeta vikalpAkArasya mukhyamanyAnohatvama, tribhizca __ anuccArya vA? kAraNaH praupacArikopohaH pratizabdamuccArya abhinavaH sambandhI vidhIyate vAcyavAcakabhAvazca kAryakAraNarUpa eva 556 prAktana eva vA? 544 (uttarapakSaH) apohaH pratyakSataH siddhayedana. nityasaGkatapratItizca pramANa trayasampAdyA 545 - mAnato vA? (uttarapakSaH) na hi nityasaGketaHvicAryamANo . / akRtakatvavyAvRttiH kRtakatvaM kiM svalakSaNAghaTate 546 / tmakam , nityavyAvRttirUpA'nityAtmakaMvA? 558 sambandhasya nityatvaM hi svabhAvataH sambandhi- jJAne svalakSaNasya pratibimbanaM sAmAnyasya vA? 559 nityatvAdvA syAt ? 546 / zAbdavikalpasya pratibimbamAtrAdhyavasAyitve saGketasya puruSAzrayatvAt anyathApi tatsaMbhA kuto bahirarthe pravRttiH ? 559 vanayA vedasya mithyAtvApattiH 547 | arthAdhyavasAyazca kiM bAhyasyArthasya grahaNam, nityasambandhavazAccAsau zabdaH kimekArtha- ___karaNam, yojanam. samAropo vA ? 55 niyataH anekArthaniyato vA? .547/ bAhyArthasya vikalpena svAkAre samArope . ekArthaniyatazcet kimekadezena sarvAtmanA vA? 547 svIkriyamANekimbhayagrahaNe sati samAropaH ekadezaniyatatve sa ekadezaH kimabhimataikArtha syAdasati vA ? 560 niyataH anabhimatArthaniyato vA? 547 | ubhayorgrahaNaJca vikalpena nirvikalpena vA ? 560 abhimatArthekaniyamo'pi puruSAta svabhAvAdvA? 547 pUrva svapratibhAsamanarthamanubhUya pazcAdarthamAnityaHsambandhI kizabdaH syAdarthoM vA dvayaM vA? 548 ropayati vikalpaH, yugapadeva vA svapratinityasambandhaH kimendriyaH atIndriyaH anumA bhAsaJcAnubhavati arthaJca samAropayati, nagamyo vA syAt ? kiM vA svAkArAnubhava-arthAdhyavasAyayo549 rekArthatvam ? anumAnAdapi sambandhagrahe kimata evAnumAnAdanyato vA? dRzyavikalpyArthayorekIkaraNaJca tenaiva jJAnena 549 jJAnAntareNa vA? nityasambandhasya hi liGgam-arthajJAnam, jJAnAntaraJca kimekamane vA? 561 arthaH, zabdo vA syAt ? 549 apoho hi bhAve bhAvasya pratIyate kevalo vA? 561 nityasambandhasvIkAre'pi abhivyakteranityatvo bhAvayoH pratItiH kiM zabdAdeva pramANAntarAdvA ? 561 pagamepi pUrvoktadoSAH prasajyante 550 zabdena ca ki bhAvI pratItya apohaH pratIyate nityasambandhavAdinaH codanAyAH kArye'rthe / apohaM pratItya bhAvau vA ? 561 prAmANyAnupapattiH apohamAtrapratItau ca vizeSaNavizeSyabhedaH anyApohavAdaH 551-565 atItAdikAlabhedaH strIpuMnapuMsakAdibhedaH (bauddhasya pUrvapakSaH) arthAbhAve'pi zabdAnAma ekadvibahuvacanAdibhedazca na syAt 562 palabdherna teSAmarthavAcakatvaM kintu anyA- apohasya hi bhedaH kimapohyabhedAt, vAsanApohamAtrAbhidhAyitA bhedAt, vibhinnasAmagrIprabhavatvAt, vi. zabdasya bahirartho hi viSayaH svalakSaNaM vA bhinnakAryakAritvAt, AzrayabhedAt, svasyAt sAmAnyaM vA ? rUpabhedAdvA syAt ? Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 572 75 paryudAsarUpaH prasajyarUpo vA'pohaH svarUpato asaMketito vA? bhinnaH zabdarabhidhIyeta ? / saGkato'pi pratipanne sAmAnya syAdapratipanne vA? 572 paryudAsapakSe bhAvAntaraM kiM vizeSaH sAmAnya zabdAnniviziSTaM sAmAnyaM pratIyamAnaM puruSaM ____ tadupalakSito vizeSaH tatsamudAyo vA syAt? 563 pravartayati viziSTaM vA? niSedhamAtrAbhidhAyitve ca nIlotpalAdizabdayoH vaiziSTayaJca kiM viziSTavyaktitAdAtmyasAmAnAdhikaraNyaM na syAt 564 kRtam, tatraiva tatpravRttihetutvakRtam, sunizcitAptapraNetRkA hi zabdA bAhyArtha asyedamiti pratItikRtaM vA? __ pratibaddhAH natu sarve zabdAH vidhivAdaH 573-518 abhinne'pyarthe sAmagrIbhedAt pratibhAsabhedo vidhireva vAkyArthaHapravRttapravartanasvabhAvatvAt 573 bhavati . 565 | zabdavidhyAdivAdinAM paMcadaza prakArAH 574 kAryakAraNabhAvasya vAcyavAcakarUpatve svala- (zabdavidhivAdipUrvapakSaH) anvayavyatirekSaNamapi vAcakaM syAt / kAbhyAM zabdasyaiva pravartakatvam 574 jAtimAtravAcyatvanirAsaH . 566-573 | zabda eva mukhyatayA pravartakaH 574 (mImAMsakasya pUrvapakSaH) vizeSANAmananta. liGaloTtavyapratyayAntasyaiva zabdasya pravarta - tvAt na tatra saGketaH zakyakriyaH api tu katvam 574 sAmAnyamAne / (uttarapakSaH) pravartakArthAvabodhakatvaM vinA jAtimadvizeSavAcakatve hi kiM zabdo jAti zabdasya pramANatvAnupapatteH mabhidhAya vyaktimabhidhatte, anabhidhAya vA? 567 | sAdhyasvabhAvayAgAdivyApAralakSaNaviSayAvabosAmAnyapratipattyanyathAnupattyA ca vizeSeSu dhakatvenaiva liGAdyantasya pramANatvam 575 pravRttiH sughaTA 567 / aniyamAtpravRttaH na zabdo vidhiH 575 lakSitalakSaNayA ca vizeSapratipattiH saMvidAzrayaNAnna zabdo vidhiH 576 (uttarapakSaH) saGketo hi sAmAnyavizeSavatyarthe ( bhAvanAvAdino bhATTasya pUrvapakSaH ) zabdakriyate na tu sAmAnyamAtre 568 vyApArarUpA zabdabhAvanaiva pravartakatvAda anantA api vizeSAH sadRzapariNAmapradhAnatayA / vidhiH 576 UhapramANena upalabdhuM zakyante 568 zabdabhAvanAyAH puruSapravRttiH pravRttimAn vA jAtitadvatozca yugapadekatra jJAne pratibhAsanamiSyate 569 puruSo bhAvyo bhavati yadi zabdAt kevalaM sAmAnyaM pratIyate tadA prAzastyAbhidhAnaM vinA vidhizaktirnimittatva___ vyakteH kimAyAtaM yenAsau tAM gamayati 570 mupagatApi pravartanAyAM samarthA na bhavati 578 sAmAnyavizeSayohi saMyogaH samavAyaH tadu- bhAvanA ki kena kathamiti tryaMzaparipUrNA bhavati 578 tpattiH tAdAtmyaM vA sambandha iSyate ? 571 zabdabhAvanA zabdadharmaH 579 sAmAnyavizeSayoH sambandhaH kiM zabdaprayoga- pravRttyanyathAnupapattyA zabdasya pravartanAtmako kAla eva pratipannaH pUrvaM vA ? vyApAraH nizcIyate 579 tatkAle tatpratItizca ki pratyakSataH, anumA- yajetetyatra puruSapreraNArUpA zabdAtmikA atha nAt, zabdAdeva vA syAt ? ca puruSavyApArarUpA arthAtmiketi dve - jAtezca vyaktiniSThatAsvarUpaM kiM sarvasarva bhAvane pratIyate 579 gatAyAH svavyaktisarvagatAyA vA? 571 / arthabhAvanA sarvAkhyAtapratyayeSu vidyate 580 jAtiH sarvatra sarvadA vyaktiniSTheti pratyakSataH liGAdipratyayeSu dve bhAvane pratIyete-puruSaH sva pratIyate anumAnato vA ? 571 vyApAre yAgAdau pravartate iti arthabhAvanA, pratyakSatazcet kiM yugapat krameNa vA ? 571 tamayaM liGa pravartayatIti zabdabhAvanA ceti 580 zabdo hi saMketitaH san sAmAnyamabhidhatte / (uttarapakSaH ) zabdasya bhAvanA zabdabhAvanA 578 . Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 590 78 nyAyakumudacandrasya syAt, zabda eva bhAvanA vA ? 580-pATila preSAdivizeSanirapekSasya pravartanAsAmAnyaacetane ca zabde prayojanAnusandhAnAbhAvAnna syApi vidhitvamanupapannam ; vizeSaniraprerakatvam pekSasya sAmAnyasyAsaMbhavAt 588 zabdabhAvanAyAH sadbhAve kiM liGAdizravaNA- phalasyApi prvrtktvmnuppnnm| athitAM nantarabhAvinI pravRttiH pramANaM kiM vA vinA phalamAtrasya apravartakatvAt 589 zabda eva ? | niyatakarmasAdhyatAyAH phalasamavetAyAH pravRttizabdaH svavyApAra vidhijJAnasavyapekSo janayati hetutvadarzanAt phalasya pravartakatve ki anapekSo vA ? ___581 tatsAdhyatA phalasya svarUpam, zaktibhedo yadi zabdaH svavyApAraM karotyabhidhatte ca; tadA vA syAt ? utpAdya pazcAttamabhidhatte, yugapadvotpAda- phalaM vidyamAnaM sata puruSa prerayati avidyayati abhidhatte ca? 581 mAnaM vA ? (prabhAkarasya niyogavAdinaH pUrvapakSaH ) phalaM sattAmAtreNa pravRttihetuH sAdhyatAviniyoga eva pravRttihetutvAdvidhi: 582 ziSTaM vA? zuddha kArya niyogaH 583 | phalAbhilASasya ca bAlakapravRttyAdiSu avyApreraNava niyogaH 583 pakatvAnna pravartakatvam preraNAsahitaM kArya niyogaH 583 karmaNastu vidhiviSayatayA vidhisvabhAvatA'kAryasahitA preraNA niyogaH 583 nupapannA kAryasyaiva upacArata: pravartakatvam 584 utpannaM karma AtmasiddhayarthaM puruSa pravayartati kAryapreraNayoH sambandho niyogaH 584 anutpannaM vA? 592 kAryapreraNAsamadAyo niyogaH | aprAptakriyAsambandhapratipattirapi na abhiyantrArUDho niyogaH lASamantareNa pravartikA . 59 paNa apAtakA bhogyarUpo niyogaH zreyaHsAdhanatAyAH vidhizabdavAkyatayA'prapuruSa eva niyogaH 584 siddheH na tasyAH vidhitvam , 593 ( uttarapakSaH ) niyojyapreraNAnirapekSasya kasyeyaM zreyaHsAdhanatA-bhAvanAyAH,dhAtvarthasya vA? 593 kAryasya niyogarUpatopagamyate tatsApe- upadezasya vidhitve ThakazAstropadezasyApi kSasya vA ? 585 vidhitvaM syAt preraNAdiniyogavAdAnAM pratividhAnam vedasyApauruSeyatvAt tatra upadezasya saMbhAvanaiva ki niyaGakte iti niyogaH, kiM vA niyuktiH . nAsti 594 niyujyate'neneti vA niyogaH syAt ? | karttavyatApratipattirapi ki niviziSTA pravRttiniyogaH zabdavyApArarUpaH, puruSavyApArarUpaH, hetuH zreyaHsAdhanatAviziSTA vA ? 595 ubhayarUpaH, anubhayarUpo vA? 586 | pratibhAsvarUpasya ca asiddhatvAnna tasyAH anubhayapakSe viSayasvabhAva: phalasvabhAvaH vidhirUpatA 596 niHsvabhAvo vA syAt ? 586 / pratibhAsamAnAkAranirNayarUpatAmAtrasya pratiyAgAdiviSayaH kiM niyoktRvAkyakAle'sti bhAtve savikalpakajJAnasya pratibhAtvaprasaGgaH na vA? syAt niyogaH pravartakasvabhAva:apravartakasvabhAvo vA? 587 | sAdhanavizeSe kriyAvizeSasphuraNaJca ki pUrvApreSaNAdhyeSaNAbhyanujJAlakSaNasya puruSadharma hitasaMskAravazAt, pratyakSAdipramANavyAsyApi vidhitvamanupapannam ; apauruSeye vede pArAnusArataH, codanAtaH, zvo me bhrAtA puruSadharmANAM preSaNAdInAmasaMbhavAt . 588 | gantetyAdivat manomAtrato vA syAt ? . 596 preSaNAdhyeSaNAbhyanujJAlakSaNAni 588 bhaktihiM utpannA satI pravRtinimittam, utpa 584 584 584 | Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 viSayAnukramaH ttizcAsyAH kiM zabdAt, nigrahAnugraha- 41-42 kArikayoH vyavahAranayasamarthapuruSavizeSAdvA ? 597 | nirUpaNam . 638-631 viSayaphala nirapekSANAm icchAprayatnAdInAmapi pravRttihetutvAbhAvAdvidhitvamanu ___vyavahArAmAsasya svarUpakathanam 631 papannam 598 43 kArikAyAM RjusUtranayasvarUpam635 27 kArikAvyAkhyA 566 44 kArikAyAM zabdasamabhirUDhetthazrutasya pramANatvasamarthanam mbhUtanayalakSaNAni 637 28 kArikAvyAkhyA 500 45 kArikAyAm akSabuddhismRtyoraprAptokterhetuvAdAca bahirarthavinizcayAbhAve bhinnArthaviSayatvapradarzanam 640 satyetaravyavasthA'bhAvaH syAt 600 sugatetarayoH AptAnAptavyavasthAM kvacit 46 kArikAyAM zabdajJAnasyApi / sAdhanAsAdhanAGgatvavyavasthAM vA'bhyupaga avisaMvAditvAt pramANatvam 644 cchatA saugatena vAcaH bAhyArthaviSayatA 47 kArikAyAM kAlAdInAM svarUpasvIkaraNIyA 26 kArikAvyAkhyA 602 kathanam puMsaH abhiprAyavaicitryAt zabdAnAmavizeSataH 48 kArikAyAm anekAntAtmano'arthavyabhicAre kAryakAraNabhAvAdInAmapi rthasya SaTkArakAtmakatvapradarzanam 650 vyabhicAradarzanAdanumAnamapi pramANaM na syAt 602 46-50 kArikayorvyAkhyA 652-54 iti caturtha AgamaparicchedaH paJcama: nayaparicchedaH 30 kArikAvyAkhyA 605-607 -> Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 nyAyakumudacandrasya AlokAbhAvarUpa eva hi chAyA 667 / smRtipratyabhijJAnAdInAmanichAyAyA dravyAntaratve hi chatrAdyapAye'pi Alo ndriyapratyakSatA 682 kena sahAvasthAnaM syAt 667 AvArakadravyagatakarmAropAt 'chAyA gacchati' | 62 kArikAyAM zrutasya syAdvAdaiti pratIyate na vastutaH nayAtmakayo dvayoH upayogayoH dezAntaraprAptihi chAyAyAH dezAntareNa saMyogaH nirUpaNam 686 samavAyo vA? 668 | sakalAdezavikalAdezayoH svarUpam 686 (uttarapakSaH) AlokatamasoH svarUpavalakSaNyaM 63 kArikAyAM syAtkAraprayogasya pratIyate tamaso rUpAdimattvAdabhAvarUpatAvirodhaH 686 vicAraH 668 chAyAtamasoH kRSNarUpaM zItazca sparzaH prasiddhaH 669 ayoga-anyayoga-atyantAyogabhedena tridhA evakAraH dravyaM tama: guNavattvAt syAtkAramantareNa iSTAniSTayovidhipratiSedhAvaidyakazAstre'pi tamaso guNavattvaM prasiddham 660 chAyAtamaso: guNAnAmaupacArikatve jyotsnA nupapatteH tapayorapi mukhyato guNasiddhirna syAt 670 syAdvAdAbhyupagama eva evakArasya ayogAnyasarvathA jJAnAnutpattiH tamaHpratItihetuH ___ yogAtyantAyogaprakArAH saGgacchante 695' kathaJcidvA? 670 64-65 kArikayoH zabdAnAM bahitamaso jJAnAnutpattirUpatve AlokasyApi rarthaviSayatvapradarzanam 666 vizadajJAnotpattirUpataiva syAt . 671 zabdanityatvavAdaH 667.720 chAyAdyandhakAraH dravyaM ghaTAdyAvArakatvAt, (mImAMsakasya pUrvapakSaH) pratyabhijJayA zabdasya gatimattvAcca 671 nityatvaM nizcIyate / dezAntaraprAptizca saMyogarUpaiva 671 / pratyabhijJAyAH pratyakSatvama indriyAnvayavyatirechAyAyA asattve hi AvArakadravyagatakarmaNastatra | kAnuvidhAyitvAt 698 AropavirodhaH . uccAraNaM hi zabdasya abhivyaJjakam chAyA paramArthasatI adhyAropyamANagatitvAt 672 | 'kAlo gAdisambaddhaH kAlatvAt' ityanumAna57 kArikAyAm pratiniyatAvaraNa to'pi zabdasya zrAvaNatvam nityaH zabdaH zrAvaNatvAt 699 vigamavazAdAtmanaH pratiniya 'dezakAlAdibhinnA gozabdavyaktibuddhayaH ekatArthaprakAzakatvanirUpaNam 673 gozabdaviSayA gaurityutpadyamAnatvAt' 58 kArikAyAM tajjanmatAdrUpyatada- ityanamAnato'pi zabdanityatvasiddhiH 700 dhyavasAyAnAM prAmANyahetutA- hyastano gozabda: adyApyanuvartate gauriti jJAyamAnatvAt ityanumAnenApi nityatvam 700 nirAsaH 675 adyatano gozabdaH hyo'pi AsIt gauriti 56 kArikAyAM svahetujanitayoH jJAyamAnatvAt ityanumAnAdapi nityatvam 700 jJAnajJeyayoH paricchedyaparicche- sambandhabalena arthamatijanakatvAdapi nityatvam 700 dakabhAvapradarzanam 678 arthapratipattyanyathAnupapattyA zabdasya nityatvam 701 60 kArikAyAM pramANasya vyavasA sAdRzyasya vicAryamANasyAnupapatteH na tannimittatvamarthapratipatteH 702 yAtmakatvasamarthanam 679 (uttarapakSaH) 'sa evAyaM gakAraH' ini pratyabhi61 kArikAyAMpramANabhedanirUpaNam682 jJAnasya bhAntatA; sAdRzyanibandhanatvAdasya 703 698 672 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH patvAt na ca pratyabhijJA pratyakSam avizadarUpatvAta 704 anekAntikam / ___716 'utpannaH zabdaH vinaSTa: zabdaH' iti zabdotpA- sambandhabalenArthamatijanakaJca ceSTayA anaikAdavinAzagrAhakapratyakSabAdhitvAt na pratya ntikam 717 bhijJA zabdanityatvasAdhikA 704 | kaJcitkAlAvasthAyitvaJca kimupalambhakAlAzabdAbhAvapratItau ca zabdAntarameva ekajJAna vasthAyitvamabhipretam, atItavartamAnasaMsagi bhavati 705 kAlAvasthAyitvaM vA? 718 nityatve ca zabdasya prAguccAraNAdanupalambhaH | dhUmavadanityasyApi zabdasya sAdRzyato'rthapratikim indriyAbhAvAt, zabdasyAsannihi pAdakatvopapatteH 718 tatvAt, AvRtatvAdvA syAt ? 705 | zabdeSvapi udAttAdibhedato nAnAtvasya prasiddheH vyaJjakavyApArAtpUrva zabdasya kutazcitpramANA asti teSu zabdatvaM sAmAnyaM sadazapariprasiddhau AvaraNakalpanA yaktA 707 NAmAtmakam 719 AvaraNamapi dRzyamadRzyaM nityamanityaM vyApaka- sAdRzyasya pramANasiddhatvAt na tatra bAdhA 719 mavyApakaM ekamanekaM vA syAt ? 707 | anityaH zabdaH kRtakatvAt zabdAH pratiniyutAvaraNAvAryAH pratiniyatavya- kRtaka: zabda: kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt 719 jakavyaGagyA vA na bhavanti abhinna- vaidikAnAmapi zabdAnAm apauruSetvaprasAdhakadezatve sati ekendriyagrAhyatvAt | pramANAbhAvAda nityatvameva 720 tAlvAdInAM dhvanInAM vA vyaJjakatve tayA- vedApauruSeyatvavAdaH ___ pAre zabdAnAM niyamenopalabdhirna syAt 709 (mImAMsakasya pUrvapakSaH) apauruSeyo vedaH kartuH na sarvagataH zabdaH sAmAnya vizeSakttve sati smaraNayogyatve satyapi asmaya mANakartabAhyendriyapratyakSatvAt 710 katvAt 721 dhvanayazca kiM pratyakSeNa pratIyante anumAnena chinnamUlatvAcca vede kartRsmaraNAbhAvaH 722 arthApattyA vA? vaidikI racanA apauruSeyI dRSTakartRkaracanApratyakSeNa cet zrautreNa spArzanena vA ? 710 vilakSaNatvAt 722 viziSTasaMskRtyanyathAnupapattyA dhvanipratipattI vedAdhyayanavAcyatvAt kAlatvAcca vedasyAsaMskRtiH zabdasaMskArarUpA syAt, zrotra pauruSeyatvam 722 saMskArarUpA, ubhayasaMskArarUpA vA ? 711 | nahi AptaguNasaMkrAntyA zabdasya prAmANyam zabdasaMskAraH kiM zabdasyopalabdhiH, AtmabhUtaH __ Aptasya zabdoccAraNamAtre vyApArAt 723 kazcidatizayaH, anatizayavyAvRttiH, | vedAnupUrvyAH svasAmarthyenaiva prAmANyam 724 svarUpaparipoSaH, vyaktisamavAyaH, tadgraha (uttarapakSaH) asmaryamANakartRkatvaM kiM kartRNApekSagrahaNatA, vyaJjakasannidhimAtram, smaraNAbhAvaH akartakatvaM vA? 724 AvaraNavigamo vA syAt ? 712 abhAvapramANamapi kartRsmaraNAbhAvaM nirAzrayaM zrotrapradeza eva zabdasya dhvanibhiH saMskAraH prasAdhayet sAzrayaM vA ? 724 kriyate sarvatra vA ? 712 | prAthayo'pi svAtmA syAt, sarvapramAtAro vA ? 725 indriyasaMskArapakSe sarvazabdAnAM yugapacchavaNaM na cAbhAvaH karbabhAvAvedakaH vedasya svayaM syAt 713 svakartRpratipAdakatvAt 726 ataH tAlvAdivyApArAnantarabhAvitvAt tajja- smRtipurANAdivacca RSinAmAGkitAH kANvanyatvamevopapannaM zabdasya 714 mAdhyandinAdayaH zAkhAbhedAH kathamasmaryakAlatvAddhetoH zabdasthairyasAdhane vidyudAdInA mANakartRkA: ? 726 mapi nityatvaprasaGgaH syAt 716 etAH tatkRtatvAttannAmabhiraGkitAH tadRSTagaurityutpadyamAnatvaJca gozabdalipibuddhadhA tvAt tatprakAzitattvAdvA? ... 726 11 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nyAyakumudacandrasya 735 . 738 yadi yaugAdInAM kartavizeSe vipratipattiH vA syAt ? tadA kartavizeSasmaraNameva apramANaM syAnna manvAdInAM prajJAtizayazca vedArthAbhyAsAt, tu kartRsAmAnyasmaraNamapi 727 | adRSTAt, brahmaNo vA syAt ? 736. kAryameva hi smaryamANakartRkamasmaryamANa abhyAso'pi jJAtasya vedasya syAdajJAtasya vA? 736 kartRkaM vA pratIyate, ataH kRtako vedaH jJAtasya cet; tajjJaptiH svataH, anyato vA ? 736 asmaryamANakartakatvAt . 727 | vedArthAnuSThAnAcceta; jJAtasya ajJAtasya vA kartarasmaraNaM hi vAdinaH, prativAdinaH, sarvasya - vedArthasya anuSThAtA syAt ? 736 vA syAt ? 728 ataH pauruSeyo vedo nararacitaracanAkatrabhAvasiddhizca prAmANAntarAt, ata eva vA ? 728 | vaziSTatvAt 737 adhyakSeNa vedakarturanubhavAbhAvAt smaraNaM chinna- vAkyalakSaNavicAraH 733-45 mUlam pramANAntareNAnubhavAbhAvAdvA? 729 padavAkyayorlakSaNe adhyakSeNa ceta; bhavatsambandhinA. sarvasamba- AkAGkSA hi pratipatadharmaH, sA ca vAkyedhinA vA ? 729 vadhyAropyate - 738 pauruSeyo vedaH racanAvattvAt, padavAkyAtma- | AkhyAtazabdo hi padAntaranirapekSa: sApekSo katvAcca 729 / vA vAkyaM syAt ? 739 . pramANAntaraviSayabhAji vaidikAni vAkyAni sApekSapakSe kvacinirapekSo'sau na vA? 739 prAptoktAni vAkyatve sati pramANatvAt 730 saMghAtasya bAkyatve ki varNAnAM padAnAM vA vedaracanAyAH kartapUrvakaracanAvilakSaNatvaM hi saMghAto vAkyatvaM pratipadyate? 740 kiM durbhaNatvam, duHzravaNatvam, loka- dezakRtaH kAlakRto vA padasaMghAtaH vAkyaM syAt ? 740. vyAkaraNaprasiddhazabdavailakSaNyena zabda- kAlakRto'pi saMghAta: padebhyo bhinnaH vinivezaH, apUrvachandonibaddhatvam, atI abhinno vA? 740 ndriyArthapratipAdakatvama, mahAprabhAvopeta- abhinnazcet; sarvathA kathaJcidvA ? 741 mantrayuktatvaM vA? | padasaMghAtavartinyAH sadRzapariNAmalakSaNAyAH adhyayanavAcyatvaM kiM nivizeSaNaM sad vedasya padasaMghAtAtkathaJcidabhinnAyA jAteH apauruSeyatvaM pratipAdayet savizeSaNaM vA? 731 vAkyatvamabhyupagamyata eva 741 vedAdhyayanaM hi kiM tAvanmAtreNa hetu: apara- baddhizca bhAvavAkyaM dravyavAkyaM vA syAta? 741 vizeSaNaviziSTatvena ? 731 anasaMhaterbhAvavAkyarUpatA svIkriyate 742 atIndriyArthapratipAdane vedasya prAmANyAbhAvaH padAnAmeva vAkyArthabodhavidhAyakatve ki guNavadvaktrabhAvAt parasparasApekSANAM padAnAM tadvidhAyakatvaM aparavizeSaNapakSe kiM karbasmaraNaM vizeSa nirapekSANAM vA? NamabhipretaM sampradAyAvyavacchedo vA? 733 vAkyArthaH padArthAdanyaH ananyo vA ? 743 sampradAyAvyavacchedo'pi prAtmagataH sarvaloka- atha anyaH kriyAkArakasaMsargarUpaH; tadA gato vA? asau nityaH anityo vA syAt ? 743 sampradAyAvyavacchedazca kiM svatantraM pramANam | anityazcet ; kiM vivakSitapadArthairjanyate padApratyakSAdyanyatamat, tadantarbhUtaM vA ? 733 | rthAntararvA ? 743 kAlatvahetoH pratividhAnam 733 | vivakSitapadArthajanyatve ta evotpAdakA te eva vedaH vyAkhyAtaH avyAkhyAto yA svArtha ca jJApakAH; tatra ca kiM pUrvaM jJApayanti, pratIti kuryAt ? pazcAdutpAdayanti, kiM vA pUrvamutpAda vyAkhyAnamapi svataH, puruSAdvA syAt ? 734 yanti tadanu jJApayanti ? 743 * vyAkhyAtA ca atIndriyArthadraSTA, tadviparIto . asataH kriyAkArakasaMsargasya kartavyatayA prati 743 734 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH pAdane kiM kartavyatA bhAvarUpA syAdabhAva- | adRSTavazAt avinaSTA eva pUrvavarNasaMvidaH / rUpA vA ubhayarUpA vA anubhayarUpA vA? 743 | tatsaMskArAzca antyavarNasaMskAraM vidadhati 751 padaJca varNebhyo bhinnamabhinnaM vA syAt ? 744 tathAbhUtasaMskAraprabhavasmRtisavyapekSo vA'ntyo bhedapakSe'pi kiM tad dRzyamadazyaM vA ? 744 varNaH padArthapratipattihetuH 751 padaM vAkyaM vA svAtantryeNa pratIyate varNadvAreNa vA? 744 yadi varNA: vyastAH samastA vA nArthapratipatti varNadvAreNApi sAvayavasya niravayavasya vA pratItiH vidadhati tadA sphoTasyAbhivyaktAvapi na syAt ? 744 teSAM sAmarthyaM syAt 752 niravayavaJca kiM samastebhyo varNapadebhyaH pratIyate ekanava varNena vA sphoTasyAbhivyaktau dvitIyAvyastebhyo vA ? 744 divarNoccAraNavaiyarthyam 753 sakalavarNasaMskAravatyA antyayA varNabuddhayA nApi pUrvavarNaH sphoTasya saMskAre antyavarNasya vAkyAvadhAraNe sA buddhiH kiM smaraNam vyaJjakatvam 753 uta adhyakSa vA syAt ? 745 | saMskAro hi sphoTa eva taddharmo vA syAt ? 753 pUrvavarNasmaraNa-antyavarNagrahaNAbhyAM samutpannasya kiJca asau saMskAraH kimekadezena kriyate vikalpajJAnasya vAkyAvadhAraNakartRtve tadvi sarvAtmanA vA ? 753 kalpajJAnaM pramANaM na vA? 745 sphoTasaMskAro hi sphoTaviSayasaMvedanam AvapramANaJcet, ki pratyakSAdyanyatamat, pramA raNApanayanaM vA? 753 NAntaraM vA ? . 745 cidAtmavyatirekeNa tattvAntarasya arthaprakAzanasphoTavAdaH __745-56 sAmarthyAsaMbhavAt cidAtmaiva sphoTo'stu, 754 (vaiyAkaraNAnAM pUrvapakSaH) sphoTa eva arthaprati- | vAyUnAmapi na sphoTAbhivyaJjakatvam 754 pAdakaH na tu varNAH 745 sphoTasvarUpAvedakapramANAbhAvAnnAsya abhivarNA hi samastA vyastA vA arthapratipAdakAH syuH? 745 vyaktikalpanA yuktA 755 pUrvavarNAnAm antyavarNAnugrAhakatve kim antya- yadi varNaiH tadbuddhibhirvA vyaGgayo zabdasphoTos varNajanakatvamanugrAhakatvamabhipretam, artha- ___ bhyupagamyate tadA pradIpAdisphoTo'pyabhyujJAnotpattau sahakAritvaM vA? 746 | pagantavyaH 756 saMvedanaprabhavasaMskArAzca kevalaM svaviSayasmRti- evaM gandhAdisphoTo'pi svIkAryaH 756 hetavo bhavanti na tvarthAntare jJAnotpAdakAH 747 tathA hasta-pAda-karaNa-mAtRkAsphoTA api antyavarNasya ca arthapratipAdakatve pUrvavarNoccA abhyupeyAH syuH 756 raNavayarthyam 747 apabhraMzAdInAM vAcakatvavicAraH 757-67 arthapratItyanyathAnupapatyA sphoTa: arthapratIti (mImAMsakavaiyAkaraNAdInAM pUrvapakSaH) saMskRtahetuH svIkaraNIyaH 747 zabdAnAmeva vAcakatvaM sAdhutvAnna tu prAkRpratyakSataH abhinnaH sphoTa: samanubhUyate 748 tAnAM gAvyAdInAm 757 nityazcAsau sphoTa: 748 ananyathAsiddhAnvayavyatirekAbhyAM hi vAcakatvaM sphoTo hi antarAlapratyayairvyajyate saMskRtazabda eva nizcIyate 758 (uttarapakSaH) pUrNavarNadhvaMsaviziSTAdantyavarNA- gAvyAdiprAkRtazabdeSu vAcakagozabdasmRtidvAreNa darthapratipattyapapatteH sphoTakalpanA vyarthA 750 arthabodhakatvamatastatra gozabdasmRtyA pUrNavarNavijJAnAbhAvaviziSTa: tajjJAnajanita anvayavyatireko anyathAsiddhau 758 saMskArasavyapekSo vA'ntyo varNaH arthapratI- nahi gAvyAdizabdeSu saMketo'pi zakyakriyaH 759 tyutpAdaka: 750 | sakalazabdAnAM sAmAnyadvAreNa saMketasaukaryAya pUrvavarNavijJAnaprabhavasaMskArasya antyavarNasahA vyAkaraNasya upayogitA 759 yatApraNAlI 751 | vyAkaraNasyAprAmANya hi lokazAstravirodhaH 760 749 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nyAyakumudacandrasya Y zabdasAdhutvasya ca pratyakSataH eva pratItiH 761 | mAtrAt vyAkaraNAdaniSpattervA ? vyAkaraNasaMskArApekSameva zrotraM sAdhutvagrAhakaM prAkRtasya adharmahetutvamapi sarvadA yAgAdibhavati ___ karmakAle vA ? 767 . vyAkaraNAnuziSTatvAt adRzyamAnaprayogANA- saMskRtazabdoccAraNasya dharmahetutve cAnyeSAM mapi zabdAnAM sAdhutvaM jJAyate 761 puNyAnuSThAnAnAM vaiyarthyam 767 AgamArthApattyAdibhirapi sAdhutvapratItirbhavatyeva 761 / brAhmaNatvajAtivicAraH 767-74 (uttarapakSaH) lokavyavahAre hi gAvyAdizabdA- (mImAMsakAdInAM pUrvapakSaH)pratyakSeNaiva hi brAhma nAmeva sAdhutvamatasteSAmeva vAcakatvam 762 No'yaM brAhmaNo'yamiti brAhmaNyaM pratIyate 767 na hi prAkRtazabdebhyaH prathamaM saMskRtazabdasmaraNaM mAtApitRbrAhmaNyajJAnasahAyaM hi pratyakSaM brAhmatato'rthabodhaH iti vyavahitA pratItirbhavati 762 | NatvajAtigrAhakam 768 yaizca saMskRtazabdA na zrutAH teSAM kathaM saMskRta- athavA brAhmaNo'yamityupapadezasahakRtena indrizabdasmaraNam ? ___ 762 / yeNa brAhmaNatvajAtigrAhI pratyayo janyate 768 gAvyAdizabdAnAmapabhraSTatvaJca puruSArthAprasA- mAtApitroH aviplutatvaJca pravAdAbhAvAnnidhakatvAt, vyAkaraNasmRtyanugRhItasya sarva- ___zcIyate 768 dAnavacchinnasya ekatvena pratItyabhAvAt, anumAnato'pi brAhmaNatvajAtiH pratIyate . . 769 . saGketena arthAbhidhAyitvAdvA syAt ? 763 | brAhmaNapadaM vyaktivyariktakanimittAbhidheyasAdhutvaJca kiM vAcakatvam, anAdiprayogitA, sambaddhaM padatvAt ityanumAnAdapi brAhmaNadharmasAdhanatvam, viziSTapuruSapraNItatvam, tvasiddhiH 769 viziSTArthAbhidhAyitvam, bAdhArahitatvam, varNavizeSayajJopavItAdivyatiriktanimittanipramANAntarAnugRhItatvam, anupahatendriya bandhanaM brAhmaNa iti jJAnam grAhyatvam, anAvRtatvam, vyAkaraNasiddha AgamAdapi brAhmaNatvajAtisiddhiH svarUpatvaM vA syAt ? 763 | (uttarapakSaH) kiM kevalendriyajanitena pratyaanAdiprayogitApi pravAhApekSayA nityatvA kSeNa brAhmaNatvaM pratIyate anyasahakRtendripekSayA vocyate ? 764 yajanitena vA ? prakRtireva hi prAkRtaM na tu prakRterbhavam prathamapakSe nirvikalpakena savikalpakena vA tena prakRtizca ki svabhAvaH, dhAtugaNaH, saMskRta tatpratIyeta? 770 zabdasvarUpaM vA? 764 indriyANAM sahakAri hi kiM brAhmaNabhUtapitRguNAntarAdhAnaM hi saMskAraH, ataH kathaM saMskRtaM janyatvaM syAt, pitroraviplutatvopadezaH, - prakRtiH syAt ? 764 AcAravizeSaH, saMskAravizeSaH, vedAna hi avicalitarUpatayAvasthApanameva zabdAnAM dhyayanam yajJopavItAdikam. brahmasaMskAraH; apratIteH 764 prabhavatvaM vA? 771 avicalitarUpatayAvasthApanaJca zabdAnAM sAda- pitroH brAhmaNatvamapi brAhmaNabhUtapitRjanya__zyApekSayA, nityakarUpApekSayA vA syAt ? 765 / tvAt siddhayet tathAbhUtaputrajanakatvAdvA? 771 dharmasAdhanatvamapi sAkSAt paramparayA vA ? 765 | pitroraviplutatvaJca vivakSitapitrapekSayA, vyAkaraNasiddhasvarUpatA ca prAkRtazabdasyApyasti 766 ___anAdikAlapitRpravAhApekSayA vA'bhipretam ? 772 saMskRtA vAk kadA vaktavyA karmakAle adhya- prathamapakSe tajjanmani aviplutatvamabhipretam, yayanakAle vA? anAdikAle vA? 772 adhyayanakAle cet ; kasya adhyayanakAle prAkRtasya tajjanmani cet, kena pratIyeta-putreNa anyairvA ? 772 saMskRtasya vA? 766 / anyairapi pratyakSataH, anumAnAt, AgamAdvA gAvyAdizabdAnAmapazabdatvaJca kiM svarUpa tatpratIyeta? 770 * 772 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 775 viSayAnukramaH pitroraviplutatve hi kiM sAMvRtAkAravizeSaH / tatsApekSo vA ? 781 ___ apatyeSvavilakSaNatA vA liGgaM syAt ? 773 82 Agamato'pi apauruSeyAt pauruSeyAdvA tatpra- zrutabhedA nayAH natu matibhedAH 783 tItiH syAt ? 773 sparzavattvAt jalAdInAmapi gandhAdimattA abalAnAM prAyeNa kAmAturANAmaviplutatvama siddhayati 787 - zakyanizcayam 773 68 kArikAyAM naigama-naigamAbhAsaAcAravizeSa-saMskArayozca avyAptyativyAptisadbhAvAna brAhmaNatvanizcAyakatvam 774 nirUpaNam 788 brahmaNo brAhmaNyamasti na vA ? 774 66 kArikAyAM saMgrahatadAbhAsayoH asti cet, kiM sarvatra mukhapradeza eva vA ? 774 lakSaNam 760 brAhmaNa eva tanmukhAjjAyate, tanmukhAdeva 70 kArikAyAM vyavahAratadAbhAsavA'sau jAyate ?. svarUpam 760 'brAhmaNapadam' ityanumAnaJca pratyakSabAdhitam 775 sattAkAzakAlAdipadairanaikAntikazca padatvaM hetuH 775 / 71 kArikAyAm RjusUtratadAbhAsanagarAdibhiranaikAntikazca padatvahetuH . 776 lakSaNam 762 nagarAdiSu anuvRttapratyayanibandhanaM hi dravyama, 72 kArikAyAM naigamAdInAM caturNA- sattA, pratyAsattivizeSo vA syAt ? 776 sattApi gRhAdivizeSitA nagarapratyayama marthanayatvasya zabdAditrayANAM tpAdayet kevalA vA ? 776 | __ zabdanayatvasya ca samarthanam 763 pratyAsattivizeSo'pi gRhAdInAM gRhAdyantaraiH zabdAdInAM nayAnAM lakSaNAni samavAyaH saMyogo vA abhipretaH ? 776 anekAnta nirAkRteH nayAnAM nirapekSatvama apratipanne ca brAhmaNye liGgasya avinAbhA iti SaSThaH pravacanaparicchedaH vAvagamo na bhavati 776 Agamato'pi apauruSeyAt pauruSeyAdvA tatpra 73-76 kArikAsu nikSepamvarUpatipattiH syAt ? 777 nirUpaNam arthApattyupamAnAbhyAmapi na brAhmaNatvapratItiH 777 jainAnAJca kriyAvizeSayajJopavItAdicihno nAmAdinikSepANAM lakSaNAni palakSite vyaktivizeSe varNAzramavyavasthA nirdezAdyanuyogAnAM svarUpam 802 tannimittakazca tapodAnAdivyavahAraH ghaTate 778 | sadAdyanuyogAnAM lakSaNAni 802 jAte: pavitratAhetutve vezyApATakAdipraviSTAnAM arthAtmako nikSepau dravyabhAvI, vAgAtmaka: . brAhmaNInAM kathaM nindA syAt ? 779 nAmarUpaH, pratyayAtmakazca sthApanArUpaH kriyAbhraMzAnindhatAyAM siddha kriyAnimitta ekajIvAnekajIvAdinAmabhedena anekadhA brAhmaNatvam 779 | nAmanikSepaH vivRtivivaraNam sadbhAvAsadbhAvabhedena dvidhA sthApanA 805 vivakSAmAtrasUcakatve hi zabdAnAM kathaM bahirarthe Agama-noAgamAdibhedena dravyanikSepasya bhedAH 806 _pratItipravRttiprAptayaH syuH ? 780 | bhAvanikSepasya bhedA: 807 vivakSA ca kiM zabdoccAraNecchAmAtram, AvaraNasvarUpavicAraH '808-812 anena zabdenAmamartha pratipAdayAmItyabhi- (vedAntinAM pUrvapakSaH) na cAvaraNasya svarUpaM prAyo vA syAt ? 780 kiJcit prasiddham ; taddhi zarIram, samayAnapekSaH zabdaH tAdRzamabhiprAyaM gamayet rAgAdi, dezakAlAdikaM vA syAt ? 808 794 794 799 s 804 778 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAkumudacandrasya 816 . 81 810 .. 819 819 avidyaiva AvaraNaM syAt na paudgalikaM karma 809 / Nameta anapekSya vA? paudgalikatve'pi vA anAdisantAnatvAt na yadyapekSya; tadA kimapekSyam-vivekAnupalambhaH nirjarAsaMbhavaH ___ adRSTaM vA? 817 ( uttarapakSaH ) karmamAtrasadbhAve vivAda: amuktAtmani pravRttAdhikAratvaJca kiM tatra jJAnAvaraNAdikarmavizeSe vA? 809 sambaddhatvam, zarIrasukhAdisampAdakatvaMdhA? 817 hInasthAnAdiSu viziSTAbhiratidarzanAt zarIrAdinA AtmanaH kazcidupakAraH kriyate karmasadbhAvasiddhiH navA? 817 jJAnaM sAvaraNaM svaviSaye'spaSTatvAt ityanumA- | kriyate cet; bhinnaH abhinno vA ? 818 nAt jJAnAvaraNasiddhiH puruSo na vastu sarvathA'kAryakAraNabhUtatvAt 818 avidyAyA amUrtatvAdAvaraNatvAsaMbhavaH 810 akartRtve cAtmanaH bhoktRtvavirodhaH, bhujimUrtena madirAdinA amUrtasyApyAtmana AvaraNaM __kriyAyAH kataiva hi bhoktA 818 bhavati | kartRtvavikalpasya vastuzUnyatve bhoktRtvAdimithyAjJAnAdiH pudgalavizeSasambandhanibandhanaH __ dharmANAmapi vastuzUnyatvaM syAt 819 tatsvarUpAnyathAbhAvasvabhAvatvAt ityanu. akarturbhoktRtvAbhyupagame ca kRtanAzAkRtAmAnAt karmasiddhiH bhyAgamaprasaGgaH karmaNAmAtmaguNatve hi AtmapAratantryanimitta- buddhicaitanyayohi bhedAbhAvaH tvaM na syAt apariNAminyAzcitizakteH vastutvameva anu. hInasthAnaparigrahavattvAt pAratantryamAtmanaH papannam 820 suprasiddham 810 | jainAstu muktAtmAnamapi pariNAminaM svIkurvanti 820 zarIraM hInasthAnamAtmano duHkhahetutvAt 811 / yadA buddhayA citizaktyai viSayaH pradarzyate tadAphapaudgalika karma AtmanaH pAratantryanimittatvAt 811 sau prAcInamarzitasvarUpaM tyajati na vA? 820 vipakSaparamaprakarSasadbhAve karmaNAmanAditve'pi zuddhatvAdanantatvAdvAna citerapariNAmitvasiddhiH 821 prakSayopapatteH 811 kim ajJAnameva tamaH, uta ajJAnaJca tamazceti?821 prakRSyamANatvAddhetoH jJAnAdInAM paramaprakarSa- vivekakhyAtizca kiM prakRterbhavati puruSasya gatiH saMbhAvyate 811 ___ tadvyatiriktasya vA kasyacit ? 822 AvaraNahAniH prakRSyamANA AvaraNahAnitvAt 812 | vivekakhyAtizca buddhidharmatvAt bhavanmate puruSe jJAnAvaraNAdi AmUlaM prakSIyate samagrakSayahetU na saMbhavati, saMbhave vA sA tato bhinnA, petatvAt abhinnA vA? . 822 karmaprakSayahetu ca saMvaranirjare 812 bhinnA ceta; nityA anityA vA ? 822 adRSTasya prakRtivivartatvanirAsaH 813-23 | nityApi sambaddhA asambaddhA vA ? 822 (sAMkhyasya pUrvapakSaH) nAtmaguNo'dRSTaM prakRti- anityApi janyA ajanyA vA? 822 vivartatvAttasya janyatve'pi prAtmanA prakRtyA tadvayatiriktena puruSo hi sAkSitvAdisvarUpaH 813 vA kenacidasau janyeta ? kartRtvaM hi prakRtereva 814 | prAtmanApi prakRtiviyuktena tatsahitena vAsau prakRtisaMsargAt akartA'pi puruSaH karteba bhAti 814 janyeta? 822 prakRtisthapi sukhAdikamajJAnatamazchannatayA prakRterjaDatayA 'vijJAtavirUpA'ham' iti AtmasthaM manyamAnasya tadupabhoktRtA bhavati 815 | jJAnAnutpatteH . 823 (uttarapakSAH) na hi prakRtiH pramANasiddhA yata- vijJAtApi mokSAvasthAyAmapi bhogasampAdanAya stadvivarttatvaM karmaNAM syAt 816 / vAyuvat pravartatAm 823 prakRtihiM puruSasthaM nimittamapekSya tathA pari- | ataH mokSepyAtmA vizuddhajJAnAdirUpaH svIkAryaH 823 812 813 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 831 825 832 muktisvarUpavicAraH 823-47 ___mbhAvitvAt 829 (yogAnAM pUrvapakSaH) navAnAmAtmavizeSaguNA- AturasyApi nIrugbhAvAbhilASeNava pravRttiH 830 nAmatyantocchedAt AtmasvarUpeNa avasthAnaM saMsArakAraNaM hi mithyAMdarzanAditrayAtmakamataH mokSaH 823 | mokSakAraNenApi tritayAtmakenaiva bhavisantAnatvAddhetoH vizeSagaNocchedasiddhiH 824 tavyam 830 tattvajJAnAcca muktiH 124 / ( vedAntinAM pUrvapakSaH ) paramaprakarSaprAptasukhasva. . saJcitakarmaNAJca phalopabhogAt prakSayaH 824 bhAvataiva Atmano mokSaH na tu jJAnAdiabhilASAbhAve'pi tattvajJAninaH karmakSayAthitayA svabhAvatA karmaphalopabhoge pravRttiH | AtmA sukhasvabhAvaH atyanta priyabuddhiviSayatvAt, zarIrAdinivRtI cAtmA sarvavaiSayikasukhadu:kha mukhyapreyobuddhiviSayatvAt, nirupacaritazUnyaH samastadharmAdharmarahitatvAt preyaHzabdavAcyatvAcca 831 'na ha vai sazarIrasya' ityAdyAgamAdapi muktI iSTArtho mamakSaprayatnaH prekSApUrvakAriprayatnatvAt 831 vizeSaguNazUnya AtmA pratIyate 825 | tAratamyadarzanAt sukhasya parAkASThAprAptiH 831 (uttarapakSaH) AtmanaH sarvathA bhinnAnAM baddhayAdi- 'AnandaM brahmaNo rUpam' ityAdi zrutezca vizeSagaNAnAMsantAnasya ucchedaH prasAdhyate, AnandarUpatAprasiddhiH abhinnAnAm kathaJcidabhinnAnAMvA? 825. | avidyAvazAcca saMsArAvasthAyAM. nityAnandasantAnatvaJca sAdhanaM sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM syAnabhivyaktiH 832 vA? 826 | (uttarapakSaH) sukhasvabhAvatvaM kiM sukhatvajAti. sAmAnyarUpatve'pi parasAsAmAnyarUpam, apara sambandhitvaM sukhAdhikaraNatvaM vA ___sAmAnyarUpaM vA syAt ? vivakSitam ? vizeSarUpatve'pi upAdAnopAdeyabhUtabaddhayAdi- sukhaJca nityamanityaM vA ? 832 kSaNavizeSarUpam, pUrvAparasamAnajAtIyakSaNa- nityamapi kathaJcit sarvathA vA ? 832 'pravAhamAtrarUpaM vA ? AtmanaH pratibandhakApAyopetasya muktau apakAryakAraNakSaNapravAhalakSaNasantAnatvasya nityA rAparasukhotpatteH kAraNatvAt 832 nityakAntayorasambhavAt viruddho'yaM hetuH 827 nityasukhagrAhi pramANaJca pratyakSam anumAnam, santAnatvAddhetoH indriyajAnAM vuddhayAdiguNA Agamo vA syAt ? 832 nAmuccheda: sAdhyeta atIndriyANAM vA ? 827 pratyakSaJca aindriyama, mAnasama, svasaMvedanaM,vA? 833 nahi nikhilaguNocchedarUpe pASANakalpe vaizeSi yasmAtpramANAttatsukharUpapratIti: tatpramANaM kAbhimate mokSe prekSAkAriNAM pravRttiH 828 nityamanityaM vA ? 833 muktau buddhayAdivizeSaguNAnAmabhAvaH kAraNA- saMsArAvasthAyAM hi pratibaddhatvaM kiM zarIreNa bhAvAt, niSprayojanatvAt, viruddhatvAdvA avidyayA vaiSayikasukhAdyanubhavena bAhyasyAt ? viSayavyAsaGgena vA ? 834 AdyapakSe kasya kAraNasyAbhAva:-cakSurAdeH, prati- yadi nityaM sukhaM muktAvabhyupagamyate tadA nityaM bandhakApAyasya vA ? 828 dehAdikamapi svIkarttavyam 835 bhavatAM mate saMsArasvarUpaM hi vizeSaguNAnuccheda: | nityasukhAbhyupagame tatsaMvedanAbhyupagame ca darzabhavAntarAvAptirvA syAt ? 826 / ___ nasya zaktezca sAmarthyasiddhatvAdanantacatuatyantaM baddhayAdiguNocchedasya mokSatve bhavataH STayarUpatava AyAtA pradIpanirvANavAdinaH ko vizeSaH ? 829 / atyantapriyavaddhiviSayatvamananyaparatayopAdIyaupabhogAcca karmaNAmAtyantikaprakSayAnupapatteH / mAnatvaJca duHkhAbhAvena anekAntikam 836 upabhogasamaye apararAgAdInAmavazya- preyobuddhiviSayatvaM nirUpacaritapreyaH zabdavAcya 828 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nyAyakumudacandrasya 838 tvaJcAsiddhama; duHkhitAyAmapriyabuddhe.. tena hi prAktanasya rAgAdikSaNasya nAzaH kriyate rapi bhAvAt bhAvino vA'nutpAdaH, tadutpAdakazaktervA aniSToparamArthamapi prekSAvatprayatno bhavati 836 kSayaH, santAnasyocchedo'nutpAdo vA, nirA iSTazabdena ca kiM sukhamabhidhIyate, abhipreta- sravacittasantatyutpAdo vA? 843 prayojanamAtraM vA ? antyajJAnaJca sat, tadutpAdane zaktaJca tatkatAratamyazabdavAcyatvaJca sAdhanaM paratvAdinA thanna jJAnAntarakSaNamutpAdayati ? 843 anaikAntikam, duHkhaparamaprakarSeNa vyabhi- sahakAriNA hi bhAvasyotpatteH pratibandhaH cAri ca 837 kriyate utpAdakatvasya vA? 843 Agamasya tu apauruSeyasya prAmANyameva nAsti 837 / antyacittakSaNasya arthakriyAkAritvAbhAve sakalaAgamazca AnandarUpatAsadbhAvavat sukhAbhAva santAnasyAvastutvaM syAt / mapi sUcayati 837 / nirAsravacittasantatyutpattipakSe sA cittasantatiH avidyAyAH AvaraNarUpatAnupapattiH. . 838 | sanvayA niranvayA vA? 844 (bauddhasya pUrvapakSaH ) kAryakAraNabhUtajJAnapravAha- 'baddhameva AtmAnaM mocayiSyAmi' iti dRDhatarai vyatirekeNa anyasya Atmano'bhAvAt kasya katvAdhyavasAye kathaM nairAtmyadarzanam ?. 845 AnandAdirUpatA prasAdhyate ? 838 | hitAhitatattvajJo hi AtyantikasukhasAdhanameva - Atmazinazca muktiH dUrotsAritA 838 upabhogAzrayamAtmIyaJcAbhimanyate na tAdAAtmadarzanaM hi rAgAdinimittam tvikasukhasAdhanam 845 mumukSuNA svarUpaM putrakalatrAdikaJca anityA- na hi Atmani sArUpyAdidarzanAtsneho bhavati nAtmakAzuciduHkharUpeNa zrutamayyA cintA kintu upabhogAzrayatvAkhyaguNadarzanAt 845 mayyA ca bhAvanayA bhAvanIyam vratAvirodhI hi kAyaklezaH nirjarAhetutvAt nairAtmyAbhyAsAnmuktiH 840 tapa ityabhidhIyate indriyAdiSu upabhogAzrayatvena gRhIteSu svatvadhIH kSINamohAntyasamaye ayogicaramasamaye ca svanairAtmyabhAvanayava nirvAyate. 840 ___ lpenaiva paramazukladhyAnarUpatapasA bahutarakarmakAyaklezarUpatapasaH nArakAdikAyasantApavat prakSayo'bhyupagamyata eva karmaphalarUpatvAt tapastvAnupapatteH 841 suSuptyAdiSu jJAnasadbhAvasiddhiH 847-51 nApi karmaNAM zaktisaGkaradvArA tapaH karma- (vaizeSikAdInAM pUrvapakSaH) kiJcidapyaparikSayakAri cchindanneva hi suSupta ityabhidhIyate ( uttarapakSaH ) rAgAdinivRtto muktiH iti tu atastatra nAsti jJAnasadbhAvaH 847 svIkriyate eva 842 842 jJAnasadbhAve hi jAgratsuSuptyavasthayorbhedAkAlAntarasthAyyekAtmavyatirekeNa bhAvanApi na bhAvaH syAt 847 saGgacchate 842 nidrayA'bhibhavo hi jJAnasya nAzaH tirobhAvo kSaNikapakSe hi bandhamokSayoraikAdhikaraNyameva vA syAt ? nopapadyate 842 (uttarapakSaH) suSuptAvasthAyAM svApAdisaMveiSTAnusandhAnena hi prekSAvatpravRttirbhavati, danasya tatsukhasaMvedanasya ca sadbhAvAt 848 bhavatpakSe ca kaH anusandhAtA syAta-kSaNaH jJAnAnabhyupagameca 'sukhamahamasvApam' ityuttarasantAno vA ? 842 kAlaM smaraNaM na syAt 848 Atmano'nabhyupagame ca ekatvAdhyAropasyA- mattamUcchitAdyavasthAyAmapi 'na kiJcinmapyanupapatteH 843 yAnubhUtam' iti smaraNasadbhAvAdasti saMskArANAM niranvayavinazvaratve hi mokSArthaH vijJAnam 848 prayAso vyartha eva 843 / na ca suSuptAdiSu jJAnasya idamittha miti nirUpa 841 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 8 855 .849 vA? 857 NAbhAvAdabhAvaH; bAlasukhenAnekAntAt 849 / jJAninAmapi asti suSuptAvasthAyAM jJAnasadbhAve'pi anabhibhUtajJA- nApi kevalino jihvArasaprApteH matijJAninavatI jAgradavasthA abhibhUtajJAnavatI ca tvam ; anyathA gaNadharadevAdidarzanasuSuptAvastheti tayorbhedaH divyataryaravAdizravaNAbhyAmapi tatsyAt 855 jJAnasya nidrAdinA abhibhavo'pi bAhyAdhyA- kevalI devacchandakAbhidhAne sthAne gaNadharadeva tmikArthavicArabidhararUpeNAvasthAnameva 849 ___ rAnItamAhAraM kSudvedanodaye gRhNAti 855 suSuptAdyavasthAyAM jJAnAbhAvaM sa evAtmA sarvajJAhAranihArayoH manuSyatirazcAmagopratipadyate pArzvastho vA ? caratvAt 855 yadi sa eva ; kiM tata eva jJAnAt, tadabhAvAt, (uttarapakSaH) 'vedyAdikarmodayAt kevalini tadanupalambhAta, jAgratprabodhadazAbhAvi AhAramAtraM prasAdhyeta kavalAhAro vA ? 855 jJAnAntarAdvA? 849 SaDvidhAhAramadhye kavalAhArAbhAve'pi karmanoanupalambhato'pi tatkAlabhAvinaH anyakAla karmAdAnalakSaNa AhAra: svIkriyata eva 856 . bhAvino vA tadabhAvapratipattiH? na ca kavalAhAreNava AhAritvaM jIvAnAm 856 nanu dvividhaH prANAdiH-caitanyaprabhavaH prANAdi- vedyodayaH kavalAhArasAdhaka iti abhyupagaprabhavazca, caitanyaprabhavo jAgradavasthAyAM mamAtrAt svIkriyate, pramANato vA? 857 prANAdiprabhavazca sUSaptyAdiSu; ityapyasat pramANamapi ki pratyakSam, anumAnam. Agamo pramANamApa ki pratyakSam, anumAna suSuptetarAvasthayoH prANAdevizeSApratIteH 851 suSuptyAdau ca prathamaH prANAdiH kuto jAyatAm ? 851 / pratyakSaJcet ; kimandriyam, atIndriyaM vA ? 857 kevalikavalAhAravicAraH 852-865 anumAne ca kiM vedyodaya eva liGgaM syAt (zAkaTAyanasya zvetAmbarANAJca pUrvapakSaH) avi- manuSyatvaM vA dehasthititvaM vA? 857 kalakAraNatvAdasti kevalini bhuktiH 852 | dehasthititvAcca hetoH kimAhAramAtrapUrvakatvaM kSudabhAve hi pramANam AgamaH anyadvA ? 852 | prasAdhyate kavalAhArapUrvakatvaM vA? 857 pramANAntaraJca svabhAvAnupalambhaH anyadvA ? 852 kezAdivivRddhayabhAvavat kevalini bhuktyabhAanyato'pi vidhIyamAnAta niSidhyamAnAdvA vo'pi aviruddhaH 857 . kevalini kSaniSedhaH? 852 | na ca kezAdivRddhaya bhAvo devopanItaH 857 jJAnAdimAtrasya kSadhA virodhaH, tadvizeSasya vA? 852 | bhaktyabhyapagame ca akSipakSmanimeSa: nakha kezaniSidhyamAnazca bhAvaH kSudhaH kArya kAraNaM vRddhayAdizcAbhyupagantavyaH vyApako vA syAt ? 853 tapomAhAtmyAt caturAsyatvAdivaccAsya pratipakSabhAvanA'nivartyatvena ca na mohasva abhuktipUrvakatve ko vidveSaH ? 857 bhAvA kSut AyuHkarmaiva hi pradhAnaM zarIrasthitenimittaM zItoSNabAdhAtulyatvAcca na kSudho mohasva- ___bhuktyAdikaM tu sahAyamAtram bhAvatA 853 | pAkAlaM zarIrasthite ktyabhAve'pratItiH kiM na ca kSudabhyupagame azeSajJatvavirodhaH 854. pratyakSAt anumAnAdvA ? bhuktyabhAve dezonapUrvakoTiM viharataH kevalinaH / 'abhuktipUrvako dehasthitiprakarSaH kvacitparakAyasthitiH na ghaTate 854 | makASThAmApadyate prakRSyamANatvAt' ityanupradIpajvAlAjaladhArAsamAnaM zarIraM kathaM mAnAttatsiddhiH 858 bhuktyabhAve sthitimAstighnate 854 avikalakAraNatvaJca bhukteH asiddham ; bhaktiryadi doSaH tadA niSadyA gamanaJca keva- ____ mohanIyAbhAvAt 859 lini na syAt 854 | nAsti bhagavati bubhukSA tatkAraNamohAbhAvAta 859 mAMsAdidarzanato'ntarAyasaMbhAvanA tu avadhi- | yadi karmaNAmudayaH anapekSaH kAryakArI syAt Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandrasya 860 tadA pramattAdiSu trivedodayAt maithunA- vasthAnArtham, rahasyakAryAnuSThAnArthaM vA ? 864 dikaM syAt | rahasyakAryaJca nindyamanindyaM vA ? 864 nAmAdInAM zubhaprakRtInAM kevalini svakArya- anindyaJca kArya bhojanama, karmakSapaNaM vA? 864 . kAritA apratibaddhatvAta kasmAdasau ekAnte bhuGa kte-dRSTidoSa bhayAt, pratibaddhasAmarthyamapi vedanIyaM yadi kevalini yAcakabhayAt anucitAnuSThAnAdvA ? 864 kSudhamutpAdayet tadA daNDakavATAdirUpa- karmaNAM kSapaNamapi pUrvopArjitAnAM bhuktikAsamuddhAtakriyA vyarthA 859 lopArjitAnAM vA arhatA tatra vidhIyate ? 864 na hi bubhukSA mohanIyAnapekSasya vedanIyasyaiva pUrvopArjitAnAmapi ghAtinAmaghAtinAM vA kAryama 860 kSayaH kriyate ? 864 / bumakSApi pratipakSabhAvanAto nivartate icchA- bhaktikAlopArjitAnAM karmaNAM kSayo yadi tvAt riraMsAvat pratikramaNato vidhIyate tadA kathaM nirdona bubhukSAvAn kevalI tadvirodhinimohasva SatA kevalini syAt ? 864 bhAvopetatvAt 860 bhojanaM kurvANa : kevalI gaNadhara devairapi na . piNDaSaNopadezo'pi cetasaH pratipakSabhAvanA dRzyate' ityatra kiM tadadarzanakAraNa mmayatvotpatteH prAgavasthAyAmeva 860 bahalatamaHpaTalAcchAditatvam, kANDapaTAduHkharUpatvAcca kSudho na anantasukhe kevalini dyAvRtatvam, vidyAvizeSeNa svasya tirosaMbhavaH dhAnam, anyajanAtizAyI mAhAtmyavikSuduHkha virodhinaH balavato'nantasukhasya sad zeSo vA ? 865 bhAve hi nAMbhyuditakAraNApi kSuta keva- strImuktivAdaH 865 lini saMbhAvyA 861 (zAkaTAyanasya sitapaTAnAJca pUrvapakSa:) sarvajJatvAcca bhagavataH kSudabhAvaH 861 avikalakAraNAtvAdasti dravyastrINAM 'ekAdaza jine' ityAgamo'pi kSudhAokAdaza nirvANam parISahapratiSedhaparaH pratipattavyaH 'ekena strItvasadbhAve ca ratnatrayasyAbhAvaH pratyakSataH adhikA na daza' iti vyutpatteH 862 / anumAnAt, AgamAdvA pratIyeta ? 866 vacanAdInAM tIrthakaratvakarmodayApAditatvAt 'saptamapathivIgamanAbhAvAt' iti hetorapi na doSarUpatvAsaMbhavAcca 862 strINAM nirvANAbhAvaH; tadgamanAbhAvasya nahi aSTAdazadoSeSu kSudhAdivat vacanAdirapi nirvANAbhAvena vyAptyabhAvAt . 866 paThyate 862 na hi saptamapathivIgamanaM nirvANasya kAraNaM avadhijJAninAM jJAnasya sopayogatayA upayoga vyApakaM vA ? . kAle eva antarAyasaMbhAvanA, kevala- caramadehaH vyabhicAri ca 867 jJAnasya tu sadopayuktatvAt sarvadA'nta- viSamagatayo'pyadha stAt upariSTAttulyamAsaharAyaH syAt sAraM gacchanti tadviSa magatyUnatA'hetuH 867 kimarthaJcAsau bhuGkte-zarIropacayArtham, nApi vAdAdilabdhyabhAvAt strINAM mokSAbhAvaH 867 jJAnadarzanavIryAdikSayanivRttyartham, kSudveda- strINAM vastralakSaNaparigrahasadbhAvo'pi na nApratIkArArtham, AyuSo'sAdhitabhukti nirvANAbhAvaprasAdhakaH; nahi vastrAdi kasyApavartananivRtyartham, rasagRddhayupaza parigrahaH dharmasAdhanatvAt 868 mArtham, lokAnugrahArtha vA ? 863 : mamatvameva hi parigrahaH 868 samavazaraNaM vihAya kevalI kimartha devacchandake pramAdo hi hiMsA, natu jantatpattisthAnavastragacchati-manovikSepaparihAreNa dhyAnasi paridhAraNamAtram ddhayartham nirodhAkSamatvato yathAsukhama- | gaNadharAdayo'pi tIrthakarAdibhiravandyAH ataH pAvastha 868 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 874 870 viSayAnukramaH . puruSairavandyatvAdapi na strINAM mokSAbhAvaH / saMbhavAt 874 pratipAdayituM zakyaH 869 | strINAM zIlapAlanArtha vastramastu, nAtra vivAdaH, nApi hInasattvAH striyaH 869 mokSe eva vivAda: 874 sattvaM hi tapaHzIlasAdhAraNam, tacca strISu | nahi sacelaM gRhasthazIlaM mokSahetuH 874 - vidyata eva vastragrahaNe lobhakaSAyapariNatau apramatta'aTusayamegasamaye' ityAgamo'pi strInirvANa tvAnupapatteH pramANam lajjApanodArtha vastrasvIkAre ca kAmapIDApayathA strIvedena puMsAM siddhiH tathA strINAmapi nayanAya kAmukAdisvIkAropi karttavyaH 874 syAt 870 / na hi vItarAgasya lajjApi saMbhavati 874 na ca siddhayato vedaH saMbhavati 870 yadi pusAmacelaH saMyamaH strINAJca sacela: ( uttarapakSaH) ratnatrayaM hi paramaprakarSaprApta mokSahetuH syAttadA kAraNabhedAt mukterapi sat muktikAraNaM tanmAtraM vA ? 870 bheda: syAt 875 nAsti nirvANakAraNaratnatrayaprakarSaH strISu sacelasaMyamasya muktihetUtve vastrAdityAgaH paramaprakarSatvAt saptamapRthivIkAraNApu kimarthamupadiSTa: ? 875 NyaparamaprakarSavat 870 na vastraM mukteraGgaM tattyAgasya karttavyatayopadiavinAbhAvavazAddhi saptamapathivIgamanAbhAvAt zyamAnatvAt 875 hetoH nirvANAbhAva: prasAdhyate 870 strINAM na nirvANapadaprAptiH yatigRhidevavandyacaramazarIriNAmapi bharatAdInAM digvijayayA. padAnahatvAt 875 trAyAM saptamapRthivIgamanayogyAzubhakarmA- parAparabhedena yativandhaM padaM dvividhama 875 rjanam , devArcanasamaye ca sarvArthasiddhi- gahi devavandyamapi padaM parAparabhedAt dvividham 875 gamanakAraNazubhakarmArjanaM bhavati | pratigRhaJca prabhutvaM puruSANAmeva zrUyate na . . yasya upariSTAt prakRSTAzubhagatiprasAdhane / strINAm 875 sAmarthya tasya adhastAt prakRSTAzubhagati- tataH strINAM na mokSaH puruSebhyo hInatvAt 876 prasAdhane'pi, na ca strINAM prakRSTAzubha- sAraNavAraNaparicodanAdIni strINAM puruSAH gatisamupArjanasAmarthyamabhyupeyate ataH kurvanti na tu puruSANAM striyaH utkRSTazubhopArjanasAmarthyamapi nAsti 872 | tIrthakarAkAradharAzca puruSA eva 876 yadA strISu laukikavAdAdilabdhihetuH saMyamopi nahi puruSavat mahAsattvAH striyaH nAsti tadA mokSaheturasau kathaM bhaviSyatIti?872 | strIvargApekSayava sItAdInAM prakRSTatvamaktaM na tU Agame saMyamavizeSaniSedhAdeva mokSAbhAva puruSApekSayApi ukta eva | na strIzarIraM ratnatrayopetAtmAzritam mahatA strINAmAcelakyasaMyamaniSedha Agame kRta eva 872 pApena nirvatitatvAt pratilekhanaM hi saMyamarakSArthaM vastraM tu kimartham ? 873 / na strIzarIraM sakalakarmakSapaNAprArambhahetuH maha'dharmasAdhanAnAM parigrahatve' ityatra ko'yaM dharma: tA pApena mithyAtvasahAyenopAjitatvAt 877 . yaH vastrAt syAt-puNyavizeSaH, saMyama- yAsAJca . utkRSTasthitikadevapadaprAptirapi vizeSo vA ? 873 nAsti tAsAM kathaM mokSapadaprAptiH ? 877 AgamavihitavidhinA upAdIyamAnAH piNDauSa- 'aTrasayamegasamaye' ityAdyAgamo nAsmAkaM dhyAdayaH mokSahetorupakartAraH / / 873 pramANam 877 buddhipUrva hi patitaM vastramAdAya paridadhAnasya 'puvedaM vedantA je purisA' ityAgame dravyapurumUrchArahitatvAnupapatteH 873 SANAmeva puvedodayavat itaravedodayenApi upasargAdyAsakte vastre patite buddhipUrvaM grahaNA- muktiH prarUpitA 878 870 876 876 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2 nyAyakumudacandrasya 878 na dravyastrI bhAvataH puruSo bhUtvA siddhayati; granthakRtprazastiH dravyastrIvedasya mokSaprasAdhanasAmarthyA' iti saptamaH nikSepaparicchedaH bhAvAt ataH nAsti dravyastrINAM mokSaH 878 prazastiH 77-78 kArikayoH zAstrAdhyayanasya prayojananirUpaNam 878-76 sampAdakaprazastiH -- - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitasvavivRtiyutalaghIyastrayasya alaGkArabhUtaH zrIpadmanandiprabhuziSya-zrImatprabhAcandrAcAryaviracitaH ||nyaay kumuda cndrH|| (dvitIyo vibhAgaH) [pAThAntara-avataraNanirdeza-aitihyatulanArthabodhakaTippaNI-pariziSTAdyazubhI rAjitaH] Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrImadbhaTTAkalaGkasya pAtu puNyA srsvtii| anekAntamarunmArge candralekhAyitaM yayA // " -zubhacandraH Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatprabhAcandrAcAryaviracitaH // nyA ya ku mu da ca ndraH // -AKK[dvitIyo bhAgaH] pramANapraveze tRtIyaH parokSaparicchedaH / pratyakSaM pratipAdya lakSaNaphalasvArthAnvitaM tattvataH , spaSTArthapratipattizUnyamadhunA vyAkhyAyate tacchrutam / prAmANyaM punarasya yaistu kumatadhvAntAbhibhUtekSaNaiH , neSTaM tairna- viprakRSTaviSayajJAnAya dattaM jalam // 1 // athedAnIM parokSasvarUpaprarUpaNAyAhajJAnamAdyaM matiH saMjJA cintA cau''bhinibodhikam // 10 // prAG nAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt / namatA vidyAnandinamaitihyAdyaivibhUSya saMskriyate / nyAyakumudacandrottarabhAgaH samyaka mahendreNa // 1 // (1) aspaSTam / (2) zrutasya / ( 3) nizcayena / ( 4 ) atiindriyjnyaanaay| (5) anayA kArikayA 'matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram' [ tattvArthasU0 1313] iti sUtrArthaM samanveti / tulanA-"matismRtyAdayaH zabdayojanamantareNa na bhavantItyekAnto na yatastatrasaMkIryeran / tadekAnte punarna kvacit syuH tannAmasmRterayogAt, anvsthaanaadeH|" -siddhivi0pU0100 A. / anantavIrya vidyAnandAbhayadevAdyAcAryAbhiprAyeNa zabdayojanAt prAkkAlabhAvinAM matismRtyAdInAM matijJAne'ntarbhAvaH taduttarakAlabhAvinAM tu teSAM zrute'ntarbhAvaH iti / tathA ca teSAM granthAH-"nanu matyAdikaM sarvamabhidhAnapurassarameva svArtha pratyeti iti zabdazruta evAntarbhAvo'sya, tathA ca taccintane evAsya cintA bhaviSyatIti pRthagiha cintanamanarthakamiti cedatrAha-'zabdayojanam' ityAdi / matismatyAdayaH zabdayojanamantareNa na bhavanti kintu tadyojane sati bhavanti ityevamekAnto na, yata eva ekAntAt tatra antarbhAvyeran ityarthaH / yata iti vA AkSepe naiva saMkIryeran / vipakSe bAdhakamAha-tadekAnta ityaadi| sa cAsau ekAntazca tasmin aGgIkriyamANe punaH na kvacit bahirantarvA syuH mtismRtyaadyH| kuta etadityatrAha-tannAma ityAdi / yasya nAmno yojanAt matismRtyAdayaH tat tannAma ityucyate tasya smRterayogAt |"-siddhivi0 TI0 pR0 100 A. / "saMprati zrutasvarUpapratipAdakamakalaMkagranthamanuvAdapurassaraM 1 kumati-A0, b0| 2 vaabhini-b0| 3-bodhakam ba0, zra0, -bodhanam mu0 laghI0 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 vivRtiH-avisaMvAdasmRteH phalasya hetutvAt pramANaM dhAraNA, smRtiH saMjJAyAH pratyavamarzasya, saMjJA cintAyAH tarkasya, cintA'bhinibodhasyAnumAnAdeH / prAk . zabdayojanAt zeSaM zrutajJAnamanekaprabhedam / yat prathamakArikAyAM zeSam avizadaM jJAnamityuktam , tat kim ? zrutam avira spaSTatarkaNam , "zrutamavispaSTatarkaNam" [ ] ityabhidhAnAt / kiM kArikAvyAkhyAnam - yat nAmayojanAjAyate'vizadaMjJAnaM tadeva zrutam , utAnyadapi? ityAhaprAG naamyojnaat| nAmnaH abhidhAnasya yojanAt pUrvamupajAyate yadaspaSTaM jJAnaM tacchutam nAmayojanAjanitArthA'spaSTajJAnasAdhAdityabhiprAyaH / 'cintA ca' ityatra 10 cazabdo bhinnaprakramaH 'zabdAnuyojanAt' ityasyAnantaraM draSTavyaH / tena na kevalaM nAmayojanAt pUrva yadaspaSTaM jJAnamupajAyate tadeva zrutaM kintu 'zabdAnuyojanAcca yadupavicArayati-atra pracakSate kecicchrataM zabdAnuyojanAt / tatpUrvaniyamAdyuktaM naanythessttvirodhtH|| zabdAnuyojanAdeva zrutaM hi yadi kathyate / tadA zrotramatijJAnaM na syAnnAnyamatau bhavam / yadyapekSavaMcasteSAM . zrutaM sAMvyavahArikam / sveSTasya bAdhanaM na syAditi saMpratipadyate // 'na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte' / ityekAntaM nirAkartuM tathoktaM tairiheti vA // jJAnamAdyaM smRti: saMjJA cintA cAbhinibodhikam / prAgnAmasaMsRtaM zeSaM zrutaM zabdAnuyojanAt / / atrAkalaGkadevAH prAhu:-jJAnamAdyaM smRtiH..... tatredaM vicAryate-matijJAnAdAdyAdAbhinibodhikaparyantAccheSaM zrataM zabdAnayojanAdevetyavadhAraNama, zratameva zabdAnuyojanAditi vA ? yadi zrutameva zabdAnuyojanAditi pUrvaniyamaH tadA na kazcidvirodhaH, zabdasaMsRSTajJAnasya azrutajJAnatvavyavacchedAt / atha zabdAnuyojanAdeva zrutamiti niyamaH; tadA zrotramatipUrvakameva zrutaM na cakSurAdimatipUrvakamiti siddhAntavirodhaH syAt / sAMvyavahArikaM zAbdaM jJAnaM zrutamityapekSayA tathAniyame tu neSTabAdhA'sti cakSurAdimatipUrvakasyApi zrutasya paramArthato'bhyupagamAt svasamayapratipatteH / athavA 'na sosti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamivAbhAti sarva zabde pratiSThitam // ' ityekAntaM nirAkartuM prAgnAmayojanAdAdyamiSTaM na tu tannAmasaMsRSTamiti vyAkhyAnamAkalaMkamanusartavyam / (pR0 239-40) zabdAnuyojanAttveSA zrutamastvakSavittivat / saMbhavAbhAvasaMvittirapattistathAnamA // nAmAsaMsRSTarUpA hi matireSA prkiirtitaa| nAtaH kazcidvirodho'sti syAdvAdAmatabhoginAma // " -tattvArthazlo010 243 / "atra ca yat zabdasaMyojanAt prAk smRtyAdikamavisaMvAdivyavahAranirvartanakSama pravartate tanmatiH, zabdasaMyojanAt prAdurbhUtaM tu sarvaM zrutamiti vibhaagH|" -sanmati0 TI0 10 553 / SaDda0 baha0 pR0 84 B. / (1) tulanA-"dhAraNAsvarUpA ca matiH avisaMvAdasvarUpasmRtiphalasya hetutvAt pramANam, smRtirapi tathAbhUtapratyavamarzasvabhAvasaMjJAphalajanakatvAt, saMjJApi tathAbhUtatarkasvabhAvacintAphalajanakatvAt, cintApi anumAnalakSaNAbhinibodhaphalajanakatvAt, so'pi hAnAdibuddhijanakatvAt / " -sanmati0 TI0 pR0 553 / SaDda0 bRhapR0 84 B. / (2) tulanA-"prAk zabdayojanAt matijJAnametat zeSamanekaprabhedaM zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM jJAnaM zrutamiti kecit" -sanmati0 ttii0e0553|| SaDda0 bRha0 pa084 B. (3) uddhRtamidam-siddhivi0 TI0 pu. 101 B. tulanA-"matipUrvaM tato jJeyaM zrutamaspaSTatarkaNam |"-tttvaarthshlo0 pR0 237 / nyAyavi0vi0pa0504 B. / ___ 1-zadajJAna-zra0 / etadantargataH pATho nAsti A0, shr0| 2-tevi-A0, ba0, zra0 / -yojanAjjani-zra0 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10] smRtiprAmANyavAdaH 405 jAyate tadapi zrutam' iti saMgRhItaM bhavati / kiM tad ! ityAha-'saMjJA' ityAdi / 'cintA ca' ityayaM caizabdaH punarbhinnaprakramaH 'matiH' ityasyAnantaraM smRtisamuccayArtho draSTavyaH / tena smRtyAdyavizadaM jJAnaM zrutamityuktaM bhavati / indriyaprabhavaM matijJAnaM tu dezato vaizadyasaMbhavAt sAMvyavahArikaM pratyakSamityuktam / tasya zrutasya kiM kAraNam ! ityAha-jJAnamAdyaM kAraNam / kinnAma ? ityAha-'matiH' iti / nacAgamavirodhaH; 5 "matipUrvaM zrutam" [ tattvArthasU0 1 / 20 ] ityabhidhAnAt / 'pUrvapUrvapramANatve phalaM syAduttarottaram' [ laghI0 kA0 7 ] ityanena adhikAM kArikAM kRtvA vyAcaSTe'avisaMvAda' ityAdinA / na vidyate visaMvAdo yasyAH sA cAsau smRtizca tasyAH / kathambhUtAyAH ? phalasya phalabhUtAyAH hetutvAt pramANaM dhAraNA sNskaarH| nanu smRteH svarUpato viSayatazca vicAryamANAyA anupapatteH kasyA'visaMvAdaH 10 smaraNasya aprAmA- prAyeMta; tathAhi-smRtizabdavAcyasyArthasya svarUpaM jJAtA, jJAnaM vA ! eyavAdinAM bauddhAdInAM tatrAdyapakSo'nupapannaH; pUrvottarajJAnavyatiriktasya jJAtuH kasyacidapya " pUrvapakSaH- saMbhavAt / dvitIyapakSe'pi jJAnamAtram , anubhUtaviSayaM vA jJAnaM taicchabdavAcyaM syAt ? prathamavikalpe pratyakSAderapi smRtirUpatAprasaGgAt tabyatiriktapratyakSAdipramANabhedavAcchedaH syAt / dvitIyavikalpe'pi devadattAnubhUte'rthe yajJada- 15 ttapratyakSAdijJAnasya smRtitvprsktiH| atha yenaiva yadeva pUrvamanubhUtaM vastu punaH kAlAntare tasyaiva tatraivopajAyamAnaM jJAnaM smRtirityucyate; tadapyuktimAtram ; dhArAvAhipratyakSasyApi smRtitvaprasaGgAt , uktaprakriyAyAstatrApyavikalatvAt / . .. kiJca, 'anubhUte jAyamAnam' ityetat kena pratIyate-anubhavena, smRtyA, ubhAbhyAM vA ? na tAvadanubhavena; tatkAle smRterevA'saMbhavAt / nacA'satI viSayIkartuM 20 zakyA; atiprasaGgAt / yad asanna tat viSayIkattuM zakyaM yathA kharaviSANam , asatI ca anubhavakAle smRtiriti / nacA'viSayIkRtA 'tatropajAyateM' iti pratyetuM zakyA'tiprasaktereva / yad yatra yena na viSayIkriyate na tasya 'tattatropajAyate' iti pratItiyuktA yathA suptenA'viSayIkRte nIlasukhAdiviSaye jAgratpuruSapratyaye, anubhavenA'viSayIkRtA ca atItArthe smRtiriti / tanna anubhavAttathApratItiH / nApi smRteH; anubhavA'rthayora- 25 (1) yaugaH prAha-A0 Ti0 / (2) tulanA-"nanu ko'yaM smRtizabdavAcyo'rthaH jJAnamAtram, anubhUtArthaviSayaM vA vijJAnam ?"-prameyaka0 pu0 336 / (3) smRtizabda-A0 tti0| (4) smRti-A0 Ti0 / (5) anubhUte'rthe-A0 Ti0 / (6) dhArAvAhikapratyakSe'pi / (7) tulanA-"nanu anubhUte jAyamAnamityetat kena pratIyatAm ? na tAvadanubhavena; tatkAle smaterevAsattvAt ....."-prameyaka0 50 336 / (8) pratyakSeNa -A0 tti0| (9) tulanA-"atItAnubhavArthayoraviSayIkaraNe tathA pratItyayogAt / " -prameyaka0 pR0 336 / 1'ca' nAsti A0, zra012-zadajJAnaM A0, shr0| 3-prbhvmti-b0| 4-vaacyaarth-b0| 5 tatro-ba0, shr0| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 viSayIkaraNe 'anubhUte'hamutpannA' ityanayA pratyetumazakyatvAt / yadi ca anubhUtatA pratyakSagamyA syAt tadA smRtirapi jAnIyAt 'anubhUte'hamutpannA' iti, anubhvaanusaaritvaattsyaaH| nacAsau pratyakSagamyA; anubhUyamAnatAmAtra eva asya paryavasAnAt / tanna smRtyApi ttprtiitiH| nApyubhAbhyAm ; ubhayapakSanikSiptadUSaNaprasaGgAt / tanna smRtiH svarUpato vicAryamANA'vatiSThate / . nApi viSayataH; tasyA hi viSayaH arthamAtram , anubhUtatAviziSTo vA'rthaH ? na tAvadarthamAtram ; sakalapramANAnAM smRtitvaprasaGgAt / nApyanubhUtatAviziSTaH; devadattAnubhUte'rthe yajJadattajJAnasya dhArAvAhivijJAnasya ca smRtitvaprasaGgApAdanAt / anubhUtArtha viSayatve cAsyAH prAmANyanna syAt avidyamAnaviSayatvAt / yadavidyamAnaviSayaM na tat 10 pramANam yathA khe kezapAzajJAnam, avidyamAnaviSayazca anubhUtArthaviSayatayA'bhipretaM smaraNajJAnamiti / tathAvidhasyApyasya prAmANye atiprasaGgaH / - kiJca, arthakriyArthinAmarthakriyAsamarthArthaprApakaM pramANaM prasiddham / na ca .. smRtau asadarthaviSayatvena etatsaMbhavati, ataH kathamasau pramANamiti ? ___ atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'jJAtA jJAnaM vA' ityAdi; tadasamIcInam ; pratividhAnaparassA jJAnasyaiva smRtizabdavAcyatvapratijJAnAt / nacaivaM sarvasya jJAnasya smaraNasya prathak smRtitvamanuSajyate; smRtitvasya jJAnamAtraprayuktatvAbhAvAt / jJAnavizeSa prAmANyavyavasthApanam- eva hi saMskAravizeSaprabhavaH tadityAkAro'nubhUtArthaviSayaH smRtirityucyate / sa ca itarajJAnebhyaH kAraNasvarUpaviSayabhedAd bhidyate / tatra kAraNabhedaH (1) smRtyaa| (2) anubhUtatA -A0 tti0| (3) pratyakSasya / (4) 'anubhUte jAyamAnam' iti pratItiH / (5) smRtipratyakSAbhyAm / (6) avidyamAnaviSayasyApi smaraNasya / (7) tulanA-"loke ca pUrvamupadarzitamarthaM prApayan saMvAdaka ucyate, tadvajjJAnamapi svayaM pradarzitamarthaM prApayatsaMvAdakamucyate / pradarzite cArthe pravartakatvameva prApakatvaM nAnyat / tathAhi- na jJAnaM janayadarthaM prApayati api tvarthe puruSa pravartayatprApayatyartham / pravartakatvamapi pravRttiviSayapradarzakatvameva, na hi puruSa haThAt pravartayituM zaknoti vijJAnam * * * 'arthakriyArthibhizcArthakriyAsamarthArthaprAptinimittaM jJAnaM mRgyate / yacca taima'gyate tadeva tena zAstre vicAryate / tato'rthakriyAsamarthavastupradarzakaM samyagjJAnam |".-nyaaybinduttii0 pR0 5-6 / (8) arthakriyAsamarthArthaprApakatvam (9) 104055010(10)tulanA-"AtmanaH saMyogavizeSAt saMskArAcca smRtiH |"-vaishe0 sU0 9 / 2 / 6 / "anubhUtaviSayA'sampramoSaH smRtiH|"-yogsuu0 1 / 11 / sAMkhyatattvAlo0 10 16 / "liMgadarzanecchAnusmaraNAdyapekSAdAtmamanasoH saMyogavizeSAt paTvabhyAsAdarapratyayajanitAcca saMskArAd dRSTazrutAnubhUteSvartheSu zeSAnuvyavasAyecchAnusmaraNadveSaheturatItaviSayA smRtiriti / " -praza0 bhA0 pR0 256 / "pratyakSabuddhinirodhe tadanusandhAnaviSayaH pratyaya: smRtiH|"-nyaayvaa0 pR0 366, 431 // "smRtirapi icchAvat pUrvajJAnasadRzaM vijJAnaM pUrvavijJAnaviSayaM vA smRtirityucyate |"-shaabrbhaa0 pR0 65 / "smRtiH punaH pUrvavijJAnasaMskAramAtra jJAnamucyate |"-prkrnn paM0 pR0 42 / tantraraha0 pR0 2 / smRtizca saMsAralAgaNa mAmA...:"....... ... "mmaraNaM smatiH" -sarvA 1-ssnngnnpr-shr0| 2jJAnaviSaya eva A0 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10] smRtiprAmANyavAdaH 407 smRteH paTutarasaMskArakAraNakatvAt , pratyakSAdInAJca ckssuraadihetuktvaat| svarUpabhedaHsmRteH tadityullekhitvAt , pratyakSAdInAJca IdamityAdyullekhitvAt / biSayabhedo'pi - smRteH anubhUtArthagocaratvAt , pratyakSAdInAJca vartamAnAdyarthaviSayatvAt / - yadapyuktama-'anubhUte smRtirityetannAnubhavena smRtyobhAbhyAM vA pratIyate' ityAdi; tadapyanalpatamovilasitam ; trikAlAnuyAyinA pramAtrA tatpratIteH kattuM zakyatvAt / / pUrvottarajJAnavyatirikto na kazcit pramAtA; ityapyayuktam ; tadvayatiriktasyAsya santAnaniSedhAvasare prapaJcataH prasAdhitatvAt / nenvevaM pramAtuH pratyakSeNa arthe'nubhUyamAnatAnubhave anubhUtatA'nubhavo'pi syAt tatsadbhAvA'vizeSAt , tathAca gRhItagrAhitvAt smRterna prAmANyam ; ityapyasat ; atItakAlanibandhanatayA anubhUyamAnatAkAle anubhUtatAyAH saMbhavAbhAvAt , pramAtRsadbhAvamAtrasya tatpratipattiM pratyanaGgatvAcca / smRtisahAyo hi pramAtA 10 arthe'nubhUtatAM pratipadyate, pratyakSasahAyastu anubhUyamAnatAmiti / evaM kAraNa-svarUpa-viSayabhedena adhyakSAdibhyaH smRterbhedasaMbhave'pi aprAmANye kAraNaM vaktavyam- ta~cca gRhItagrAhitvam , paricchittivizeSAbhAvaH, asatyatItArthe prvrttrthsi01|13| "tairevendriyairyaH paricchinno viSayo rUpAdistaM yat kAlAntareNa vinaSTamapi smarati tat smRtijJAnam / atItavastvAlambanamekakartakaM caitanyapariNatisvabhAvaM manojJAnamiti yAvat |"-ttvaarthbhaassyvyaa0|13| "saMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smRtiriti" -parIkSAma0 3 / 3 / pramANamI0 112 // 3 // "tadityAkArA'nubhUtArthaviSayA smRtiH"-pramANapa0 pR069| "smRtizca vitrklkssnnaa|"-jaintrkvaa0 vR0 pR0 99 / "tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM saMvedanaM smrnnm|"-prmaannny0 3 / 11 SaDda0 bRha0 pR0 84 B. / "anubhavamAtrajanyaM jJAnaM smaraNam / " -jainatarkabhA0 pR0 8 / . (1) tulanA-"praNidhAnanibandhAbhyAsaliGa galakSaNasAdRzyaparigrahAzrayAzritasambandhAnantaryaviyogakakAryavirodhAtizayaprAptivyavadhAnasukhaduHkhecchAdveSabhayArthitvakriyArAgadharmAdharmanimittebhyaH / " -nyAyasU0 3 / 2 / 43 / (2) pR0 405 paM0 19 / (3) pUrvottarajJAnavyatiriktasya prmaatuH| (4) pR0 9- / (5) tulanA-"na ca pratyakSeNAnubhUyamAnatAnubhave . " -prameyaka0 pR0 336 / (6) pramAtRsadbhAva / (7) anubhUtatApratipattim / (8) tulanA-"amuSyAprAmANyaM kuto'yamAviSkurvIta-kiM gRhItArthagrAhitvAta, paricchittivizeSAbhAvAta, asatyatIte'rthe pravartamAnatvAta, arthAdanatpadyamAnatvAta, visaMvAdakatvAt, samAropAvyavacchedakatvAt, prayojanAprasAdhakatvAdvA ?"-syA0 20 10 486 / (9) "pAratantryAtsvato naiSAM pramANatvAvadhAraNA / aprAmANya vikalpastu draDhimnava vihanyate // pUrvavijJAnaviSayaM vijJAnaM smRtirucyate / pUrvajJAnAdvinA tasyAH prAmANyaM nAvadhAryate ||"-tntrvaa0 1 // 3 // 1 // "tatra yatpUrvavijJAnaM tasya praamaannymissyte| tadupasthApanamAtreNa smRteH syAccaritArthatA // "-mI0 zlo0 pa0 396 / "pramite ca pravRttatvAtsmRternAsti prmaanntaa|"-mii0 zlo0 zabdapari0 shlo0104| 'gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvRtaM. ."-pramANavA0 115 / "yad gRhItagrAhi na tatpramANaM yathA smRtiH| -tattvasaM0 paM0 pR0 388 / "na pramANaM smRtiH pUrvapratipattivyapekSaNAt / smRtihi tadityupajAyamAnA prAcI 1 idamityulle shr0| 2 pramAtrA shr0| 8-bhave'nubhavo'pi aa0| 4 gRhItArthanA-ba0 / -tyatIte'rthe b0| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 mAnatvam , arthAdanutpadyamAnatvam , visaMvAdakatvam , samAropAvyavacchedakatvam, prayojanAprasAdhakatvaM vA syAt ! prathamapakSe kasya gRhItasyArthasya smRtyA grahaNam-jJAnasya, jJeyasya, jJAnaviziSTasya jJeyasya, teMdviziSTasya vA jJAnasya ? na tAvajjJAnasya; tadvyatiriktajJeyasya smRtau pratibhAsanAt / atha jJeyasya; astu nAmaitat , tathApi adhigatArthAdhigamamAtreNa 5 smRternA'prAmANyam , anumAnenAdhigate'gnau taduttarakAlabhAvino'dhyakSasyApyaprAmANya prasaGgAt , pratyabhijJAnA'numAnayorapi kenacidaMzena adhigatArthAdhigamasaMbhavena aprAmANyaprasaGgAcca / atha adhigatArthAdhigame'pyaMtra apUrvasyApyarthAMzasyA'dhigamasaMbhavAt prAmANyam ; kathamevaM smRteraprAmANyaM tatrApi hi vartamAnakAlAvacchedenA'dhigatasyArthasya atItakAlAvacchedenA'dhigaterapUrvArthAMzAdhigamopapatteH ? prayogaH-smRtiH pramANam , pramANAntarapratipratItimanuruddhayamAnA na svAtantryeNArthaM paricchinattIti na pramANam / " -prakaraNapaM0 pR0 42 / tantraraha0 pR0 2 / "na ca smRtiH pramA, lokAdhInAvadhAraNo hi shbdaarthsmbndhH| lokazca saMskAramAtrajanmanaH smRteranyAmupalabdhimarthAvyabhicAriNI pramAmAcaSTe |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 21 / nyAya- . . kusu0 4 / 1 / "ata eva na pramANaM tasyAH pUrvAnubhavaviSayatvopadarzanenArthaM nizcinvatyA arthaparicchede pUrvAnubhavapAratantryAt / " -praza0 kanda0 pR0 257 / (10) "etaduktaM bhavati-sarve pramANAdayo'nadhigatamathaM sAmAnyataH prakArato vA'dhigamayanti, smRtiH punarna pUrvAnubhavamaryAdAmatikAmati tadviSayA vA tadUnaviSayA vA natu tddhikvissyaa|"-yogsuu0 tattvavai0 1 / 11 / (1) jainatarkavArtikakArA hi arthAvinAbhAvAbhAvAtsmaraNasyAprAmANyaM svIkurvanti; tathAhi"evaM manyate vArtikakAra:-arthAvinAbhAvina eva jJAnasya prAmANyamucitaM na smRteH arthamantareNApi tasyA bhAvAt / pratyakSAdestu avyabhicAranimittAbhidhAnAt kasyacid vyabhicAre'pi na doSaH, natvevaM smRteravyabhicAranimittamasti / amUDhasmRtestu pUrvapratyakSaphalatvAnna pRthak prAmANyam |"-jaintrkvaa0 vR0 pR0 99 / (2) "nArthAda bhAvastadA'bhAvAt .."-pramANavA0 2 / 375 / "anubhavAdutpadyamAnA smRtirarthamantareNa bhavantI kathaM nIlAdyAkArA ?"-pramANavAtikAlaM, mnorth021375| "athArthajatvameva smRteH kasmAnneSyate ? arthavinAzepyutpAdAt / naca yaddezakAlAliGgite'nubhavajJAnamutpannaM tadAlambanameva nyAyyam / smRtikAle tasyAvidyamAnatayA viSayatvAbhAvAt / bAhyendriyANAM ca smRtijanmani pratyeka vyabhicArAdantaHkaraNasya vyApAro nishciiyte| na ca tasya svAtantryeNa bahiviSaye vyApAraH sambhavatItyanarthajatvameva nyAyyama tsmaanivissytvmev|" -praza0 vyo0 pR0 621 / "na smRterapramANatvaM gRhItagrAhitAkRtam / api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam // nanu kathamanarthajA smRtiH ?tadArUDhasya vstunstdaaniimsttvaat|" -nyAyama0 pR0 23 / (3) "kasmAt smaraNajJAnamapramANamiti cet ? rajjusaryAdijJAnavat bhrAntatvAditi bruumH|"-nyaaysaarttii0 pR0 68 / (4) tulanA-"gRhItagrahaNAttatra na smRtezcetpramANatA / dhArAvAhyakSavijJAnasyaivaM labhyeta kena sA // viziSTasyopayogasyAbhAve sApi cenmtaa| tadabhAve smaraNe'pyakSajJAnavanmAnatAstu nH|| smRtyA svArtha paricchidya pravRttau na ca bAdhyate / yena prekSAvatAM tasyAH pravRtti vinivAryate // " -tattvArthazlo0 pR0 189 / (5) jJeyaviziSTasya-A0 tti0| (6) jJAnavyatirikta / (7) tulanA-"anumAnenAdhigate vahnau taduttarakAlabhAvinaH pratyakSasyApyaprAmANyaprasaGgAt.."-syA0 ra0 pR0 486 / prameyaka0 pR0 3374 (8) prtybhijnyaanaanumaanyoH| (9) pratyakSAdi / 1 arthaadhn-b0| 2-naasaadh-b0| 8-riktasya jJeyasya zra0 / 4-dhigamaprabhavena A0, zra0 -NyAnuSaGgAcca b0| 6 atha arthAdhigame-A0, zra0 / 7-puurvaashaadhi-b0| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10] smRtiprAmANyavAdaH 406 panne'pyarthe kenacidaMzenA'pUrvArthaparicchedakatvAt , yadyattathAvidhaM tattatpramANam yathA anumAnAdhigatArthe pratyakSAdi, tathA ca smaraNam , tasmAt pramANamiti / / etene jJAnaviziSTajJeyapakSopyapAstaH; aMzataH prAmANyasya atrApyupapatteH / kiJcedaM jJeyasya jJAnaviziSTatvaM nAma-tatra saMyogaH, samavAyaH, vizeSaNIbhAvo vA ? tatra AdyapakSadvayamanupapannam ; jJeye jJAnasyA'dravyatayA saMyogA'saMbhavAt , Atmani samavetatayA ca / samAyasyApyanupapatteH / tadabhAve vizeSaNIbhAvo'pi durghaTaH; tasya tatpUrvakatvAt / na khalu daNDapuruSAdau saMyogAdisambandhAnapekSastadbhAvo dRSTaH / jJeyaviziSTajJAnapakSastu na yuktaH; tetpratibhAsasya smRtau svapne'pyasaMbhavAt / nahi jJAnaM nirvizeSaNaM saMvizeSaNaM vA smRtau pratibhAsamAnaM kenacidiSTam , bahirvastuna eva tatra pratiprANi pratibhAsapratIteH / tanna gRhItagrAhitvAt smRteraprAmANyam / nApi paricchittivizeSAbhAvAt ; nihitamantritAdhItAdau tsyaastdvishesssdbhaavaat| nApyasaityatItArthe pravarttamAnatvAt ; yato'tItasyA'rthasya svakAle'sattvam , smRtikAle vA ? na tAvat svakAle; tadA tasya vidyamAnatvAt / smRtikAle tu tadgrAhyasyA'sattvaM nA'prAmANyaM pratyaGgam ; pratyakSasyApi aprAmANyaprasakteH, tatkAle tadgrAhyasyApyasattvA'vizeSAt / nahi pratyakSagrAhyo'rthaH pratyakSakAle saugataiH sattvenA'bhyupagamyate / 15 "bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH| hetutvameva yuktijJAstadAkArArpaNa kSamam // " [pramANavA0 2 / 247] ityasya virodhA'nuSaGgAt / ataH pratyakSasyApyasati pravartanAdaprAmANyaM syAt / 10 (1) jJeyapakSanira karaNena / (2) saMyogasamavAyAdyabhAve / (3) sambandha / (4) vishessnniibhaavH| (5) jJeyaviziSTajJAnapratibhAsasya / (6) tulanA-"nihitamantritAdhItAdau hAnopAdAnahetoH paricchittivizeSasya smaraNe sadbhAvAt |"-syaa0 ra0 pR0 487 / (7) pricchittivishess| (8) tulanA-"yato'tItasyArthasya svakAle'sattvam, smRtikAle vA ?"-syA0 2010487 / (9) atiitkaale| (10) smRtigrAhyasya / (11) pratyakSakAle pratyakSagrAhyasyApi / (12) vyAkhyA-.... yaktijJA jnyaanaakaaraarpnnkssmm| =prAgbhAvitvAda bhinnakAlaM vasta kathaM grAhyamiti ceta? hetatvameva jJAne AkArasya svAnurUpasya arpaNakSama grAhyatAM yuktijJA viduH / na hi sandaMzAyogolayoriva jJAnapadArthayoH grAhyagrAhakabhAvaH / kathantahiM ? yadAkAramanukaroti tat grAhyasya grAhakamityucyate / " -pramANavA0 manoratha0 2 / 247 / nimnagrantheSu samuddhRteyam-'hetRtvameva tadyuktaM jJAnA "'-nyAyavA0 tA0 pR0 153 / * vidhivi0 TI0 pR0 1980 sphoTasi0 TI0 pR0 233 / 'hetutvameva ca vyaktaAnAkA...' sarvada0 pR0 36 / 'jJAnAkArArpaNakSamam'-advayavajasaM0 pR0 17 // pramANamI0 pR0 20 / prakRtapAThaH-nyAyavi0 vi0 pR0 135 B. | syA0 2010 487 prameyara0 217 / 1 pramANasya A0, shr0| 2-vAyo vA vishe-shr0|-yogaabhaavaat ba0, shr0| 4 aatmsmve-shr0| 5-vaaysyaanup-b0| 6 'savizeSaNaM nAsti b0| 7 smRtibhaasmaa-shr0| 8-satyatItArthapra-A0 / 9-sattvaM vA naa-shr0| 10-NakSaNam shr0| / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 arthAdanutpadyamAnatvaJca adhyakSe'pyaviziSTam , jJAnaM prati arthe kAraNatvasya nirAkariSyamANatvAt / visaMvAdakatvaJca smRterasiddham ; svapratipanne'rthe aMvisaMvAdakatvAttasyAH / yadyatrA'visaMvAdakaM tattatra pramANam yathA pratyakSAdyarthe pratyakSAdi,avisaMvAdikA ca svapratipanne'rthe smRti5 riti / visaMvAdo hi gRhIte'rthe prAptiH, pramANAntaravRttirvA syAt / sa dvividho'pi smRtipratipanne svayaMdhRtadravyAdyarthe'styeva / yatra tu visaMvAdaH sA smRtyAbhAsA pratyakSAdyAbhAsavat / samAropAvyavacchedakatvAnna smRtiH pramANam ; ityapyasamIcInam ; tadgRhIte'rthe viparItAropAnanupravezata: taivyavacchedasaMbhavAt / yat samAropavyavacchedakaM tat pramANam . yathA anumAnam , samAropavyavacchedikA ca svapratipanne'rthe smRtiriti / prayojanAprasAdhakatvAt smRteraprAmANyam; ityapyasundaram ; anumAnapravRttilakSaNasya tatsAdhyaprayojanasya sadbhAvAt / ta~ddhi sAdhyapratibaddhAddhetoH prvrtte| sAdhyaM prabindhazca sattAmAtreNa tatpravRtteraGgam , parijJAta: san , smRtikoDIkRto vA ? prathamapakSe naulikeradvIpAyAtasya apratipannAgnidhUmasambandhasyApi dhUmadarzanAdagnipratipattiH syAt / dvitIyapakSe tu (1) tulanA-"arthAdanutpadyamAnatvaJca smaraNasyAsiddham ; svaviSayabhUtAdAdutpadyamAnatvAt / " -syA0ra0 puu0487| (2) tulanA-"pramANamavisaMvAdAt mithyA tadviparyayAt / gahItagrahaNAnno cenna pryojnbhedtH| pratyakSasyApi prAmANyamavisaMvAdAt na punararthAnukAritayA'tiprasaMgAt / sa punaranubhUtasmateryadi syAt prAmANyaM lkssyti| savikalpe'nadhigatArthavyavasAyAbhAvAdayuktamiti cenna; prayojanavizeSAt, kvacittAdRzAkArabhedAnAM tathaiva praamaannyaavirodhaat|anythaa kAlAdibhedena anadhigatArthAdhigaterapi anyataH pramANatA'nabhyupagamAt / sAkalyenAdito vyAptiH pUrva cellingglingginoH| anumeyasmRtiH siddhA na pramANavizeSavat ||"-siddhivi0, TI0 pR0 146 B. pramANasaM pR0 99 / "sA ca pramANamavisaMvAdakatvAt pratyakSavat |"-prmaannp0 pR0 69 / prameyaka pR0 337 / sanmati0 TI0 pR0 553 / syA0 ra0 pU0487 / prameyara0 pR031 / pramANamI0 pR0 33 nyaaydii0puu017| jainatarkabhA0 pR09| (3) "arthakriyAsthitiravisaMvAdanam"-pramANavA0 113 / "avisaMvAdazca arthAdutpatteH arthAvyabhicArataH |"-prmaannvaatikaalN0puu0 273 / "sa cAvisaMvAdo'rthakriyAlakSaNa ev|"-tttvsN paM0 pR0778|| "avisaMvAditvaJca abhimatArthakriyAsamarthArthaprApaNazaktikatvaM na tu prApaNameva prtibndhaadismbhvaat|"tttvsN0 paM010 392 / (4) tulanA-'tasyAzca prAmANyaM yuktam, na hi tayA'tha paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM visaMvAdyate |"-siddhivi0, TI0 pR0 34 A. prameyaka0 pR0 337 / syA0 ra0 pu0 487 / (5) "samAropavyavacchedaH samaH smRtyanumAnataH / svArthe pramANatA tena naikatrApi nivAryate ||"tttvaarthshlo pR0 189 / prameyaka0 pR0 338 / syA0 ra0 pR0 487 / (6) smRtisAdhya / (7) anumAnaM hi / (8) sAdhyAvinAbhAvinaH / (9) avinAbhAvasambandhaH / tulanA-"liGgaliGgisambandha: sattAmAtreNAnumAnapravRttihetuH, taddarzanAt, tatsmaraNAdvA?"-prameyaka pR0 338 / "sAdhyapratibandhazca hetoH sattAmAtreNa anumAnapravRtteraGgam, parijJAto vA, smRtikoTIkRto vA ?"-syA0 ra0pU0 488 / (10) anumAnapravRtteH / (11) smRtiviSayIkRtaH / (12) etaddvIpavAsino hi nAlikeraphalamattvA tajjalaJca nipIya jIvanaM yApayanti, atastaiH pAkArthamupayuktau agnidhUmau na dRssttcrau| 1 gRhItArthe b0|-ttrprv-b0|-naasaadhk-aa0, zra0 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapre0 kA0 10] pratyabhijJAnaprAmANyavAdaH 411 bAlAvasthAyAM pratipannAgnidhUmasambandhasya punarvRddhAvasthAyAM vismRtatatsambandhasyApi dhUmadarzanAdagnipratipattiprasaGgaH / tRtIyapakSe tu kathaM smRteH prAmANyapratiSedhaH anumAnapravRtteraGgatvAt ? yadanumAnapravRtteraGgaM tatpramANaM yathA pratyakSam , tathA ca smaraNam , tasmAt pramANamiti / tadevaM smRteH kAraNasvarUpaviSayabhedAt pratyakSAdibhyo bhedaprasiddhaH, svaviSaye'visaMvAdaprasiddhezca sUktam - 'avisaMvAdasmRteH phalasya hetutvAt pramANaM dhAraNA' iti / / tathA smRtiH pramANam avisaMvAdasaMjJAyA hetutvAt / asyAH paryAyamAha-pratyavamarzasya 'sa evAyam , tena sadRzo'yam' iti vA ekatvasAdRzyAbhyAM padArthAnAM saGkalanaM prtyvmrshH| nanu pramANaprarUpaNAvasare pratyabhijJAyAH prarUpaNamayuktam ; viruddhadharmAdhyAsataH - kAraNAbhAvaucca asyAH svarUpasyaivA'saMbhavAt , viSayAbhAvataH prAmAkAraNAbhAvAdviSayA- NyAnupapattezca / tathAhi-pUrvaM jJAtasya punaH kAlAntare 'sa evAyam' 10 bhAvatazca nAsti pratya- ityAdijJAnaM pratyabhijJA / na cAsyA ekatvaM yuktam , viruddhadharmAdhyAsAt , bhijJAnasya prAmANyamiti yatra viruddhadharmAdhyAsaH na tatraikyam yathA jalAnalAdau, viruddhadharmAbhAva pakSamA dhyAsazca pratyabhijJAyAmiti / na cAyamasiddhaH; spaSTetararUpAkrAntatayA (1) agnidhuumsmbndh| (2) tulanA-"ko hi smRtipUrvakamanumAnamabhyupagamya punastAM nirAkuryAt anumAnasyApi nirAkaraNAnuSaGgAt |"-prmeyk0 pR0 338 / syA0 ra0 pR0 488 / prameyara0 pU0 32 / pramANamI0 pu0 34 / syA0 maM0 pR0 208 / ratnAkarA0 3 / 4 / (3) tulanA-"pUrvamajJAsiMSamarthaM tamimaM jAnAmIti jJAnayoH samAne'rthe pratisandhijJAnaM pratyabhijJAnam / " -nyaaybhaa03|2|2| "pratyabhijJAnaM hi nAma AdyapratyakSanirodhe dvitIyadarzane prAgAhitasaMskArAbhivyaktI smRtipUrvaM tRtIyaM darzanam |"-nyaayvaa0 pR0 400 / 'pratyabhijJA nAma smaryamANAnubhUyamAnasAmAnAdhikaraNyagrAhiNI saMskArasacivendriyajanyA pratItiriti kecit / anye manyante smaryamANapUrvajJAna vizeSitArthagrAhitvAt tadvizeSaNasya cArthasya bAhyendriyagrAhyatvAnupapatteH stambhAdAvapi mAnasI pratyabhijJeti / " nyAyamaM0 pR0 224 // etanmatadvayamabhimataM maJjarIkArasya, dRSTavyam-nyAyamaM0 pR0 461 // "pratyabhijJA prati Abhimukhyena jJAnam / loke hi sa evAyaM caitra iti pratisandhAnenAbhimukhIbhUte vastuni jJAnaM pratyabhijJeti vyvhriyte|"-srvd0 pR0 193 / "saJjJAnaM saMjJA"-sarvArthasi0 1113 "saMjJAjJAnaM nAma yattairevendriyairanubhUtamarthaM prAk punarvilokya sa evAyaM yamahamadrAkSaM pUrvAhna iti saMjJAjJAnametat |"tttvaarthbhaa0 vyA0 1 / 13 / "darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnam / tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi |"-priikssaamu0 3 / 5 / pramANapa0 pR0 69 / pramANamI0 112 / 4 / 'anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaraM saGkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam |"-prmaannny03|3| jainatarkabhA0 pR0 9 / (4) bauddhaH prAha-A0 tti0| (5) "sa evAyamiti pratyaya utpadyamAno naikatve pramANam ekatvasyAgrahaNAt dRSTasyaiva tasya pratipatteH / ekatvaM hi pUrveNa saha gRhyamANamekatAM vivAdaviSayatAM svIkaroti / varta.mAnatAmAtrasyaikatve siddhasAdhanameva / tacca pUrvaM pUrvapratyayena gRhItatvAnnAparam / pUrvapratyayena cAsau truTyadavastha eva pUrvatayA ca gRhyate / tataH punaranusandhIyamAnaM yathAbhUtaM gRhItaM tathAbhUtameva vA'nusandhA tavyam / gRhItatvena ca grahaNe smaraNametaditi gRhItagrAhitvAdapramANamaparasmaraNavat / saMvAdastvartha'kriyAkaraNAt / na caikatvasAdhyArthakriyA; vastusAmarthyamAtrAdutpatteH / tasmAt 'sa evAyam' iti 1 yjjnyaanmnmaan-b0| 2-Saye vaa'visN-shr| 3-vAdvAsyAH shr0| 4 pUrvajJAnasya zra0 / -bhijJAnaM ncaa-b0| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 tatra tatprasiddhaH / tathAhi-'saH' ityAkAraH smaraNarUpatayA pratyabhijJAyAmaspaSTaH, 'ayam' iti / cAdhyakSarUpatvAt spaSTaH / na cAtrai spaSTetaralakSaNaviruddhadharmAdhyAsepyabhedo yuktaH; prtykssaanumaanyorpybhedprskteH| kiJca, 'sa evAyam' ityAkAradvayaM kiM tatra parasparAnupravezena pratibhAsate, ananu6 pravezena vA ? prathamapakSe anyatarAkArasyaiva pratibhAsaH syAt , dvitIyAkArasya tato'vivi ktasvarUpatvAt , yad yato'viviktasvarUpaM na tattato bhedena pratibhAsate yathA tasyaiva svarUpam , ekasmAdAkArAdaviviktasvarUpaJca dvitIyAkArasvarUpamiti / dvitIyapakSe tu parasparavibhinnapratibhAsadvayaprasaGgaH, anyonyAnanupravezena AkAradvayasyAvasthAnAt , yayoH anyonyAnanupravezena avasthAnaM tayoH parasparavibhinnapratibhAsaH yathA rUparasayoH, anyonyAnanupravezenA'vasthAnaJca 'sa evAyam' ityAkAradvayasya iti / na ca 'pratibhAsadvayamekAdhikaraNametat' ityabhidhAtavyam ; parokSAparokSAkArayoH pratibhAsayorekAdhikaraNatvAnupapatteH, anyathA sarvasaMvidAmekAdhikaraNatvaprasakteH puruSAdvaitasiddhiH syAt / tato viruddhadharmAdhyAsAnnaikamidaM . jJAnamabhyupagantavyam / ataH kathaM pratyabhijJAnasaMbhavaH ? kAraNAbhAvAcca; tathAhi-tatkAraNam indriyam , pUrvAnubhavajanita: saMskAraH, tadubhayaM vA? na tAvadindriyam ; tasya vrtmaanaarthaavbhaasjnktvaat| nApi saMskAraH; tasya smaraNakAraNatvAt / nApyubhayam ; ubhayadoSAnuSaGgAt / na ca kAraNAntaramupalabhyate / tanna prtybhijnyaansNbhvH| pratyayadvayametat |"-prmaannvaatikaalN01051|| "sa ityanena pUrvakAlasambandhI svabhAvo viSayIkriyate / ayamityanena ca vartamAnakAlasambandhI / anayozca bhedo na kathaJcidabhedo vartamAnakAlabhAvirUpaikasvabhAvatvAdvastunaH / tasmAd bheda eva pratyabhijJAne sati bhAsate iti kathamanena kSaNikatvAnumAnabAdhA ? yadvA vastunaH pUrvakAlasambandhitvamidAnImasadeva pUrvakAlAbhAvAt / sattve vAsya vartamAnakAlasambandhitvameva syAnna pUrvakAlasambandhitvaM virodhAdityuktam / tasmAtpUrvakAlasambandhitvasyAsato grAhakaH sa iti jJAnAMzo bhAntaH, anyathA vastunaH spaSTabAlAdyavasthAgrAhaka: syAt, na ca bhavati / tasmAt bhAntAt pUrvadRSTarUpAropeNa 'sa evAyam' iti jJAnAt kathamanumAnabAdhA ? . . . 'vistaratastvayaM pratyabhijJAbhaGgavicAro nairAtmyasiddhau kRta iti tatraivAvadhAryaH |"-prmaannvaa0 sva0 TI0 pU0 78 / "tathAhi-ghaTa: sa evAyamiti tAvatpratyabhijJA jAyate / sA ki smRtyanubhavarUpaM jJAnadvayam, ekameva vA vijJAnamaMze smRtiraMze cAnubhavaH, uta smRtireva, Ahosvidanubhava eva ?"-khaMDanakhaMDa0 pR0 156 / (6) "pratyabhijJApratyayo bhAnta eva niviSayatvAt / prayogazcaivaM yaH pratyabhijJApratyayaH sa tattvato naikAlambanaH yathA lanapunAtataNAdiSa, pratyabhijJApratyayazcAyaM tadevedaM nIlAdIti pratyayaH iti viruddhavyAptopalabdhiH |"-trkbhaa0 mo0 pR029| (1) prtybhijnyaayaam| (2) viruddhdhrmaadhyaasprsiddheH| (3) pratyabhijJAyAm / (4) pratyabhijJAyAm / (5) 'saH' ityAkArasya 'ayam' ityAkArasya vaa| (6) kintu jJAnadvayametata-sa ityAkArasya smaraNarUpatvAt idamaMzasya ca pratyakSAtmakatvAditi bhAvaH / 1-siddhaH sa ityA-A0, shr0| 2-trvilkssnn-shr0|-ythaa sthANu puruSayoH ba0, zra0 / 4-NamitIndri-zra0 / 5-jJAnasattvam shr0| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10] pratyabhijJAnaprAmANyavAdaH astu vA; tathApi na tat pramANam , viSayAbhAvAt / tasya hi viSayaH-pUrvajJAne pratibhAtameva vastu, tadatiriktaM vA ? tatrAdyavikalpe na tat pramANaM gRhItagrAhitvAt dhArAvAhijJAnavat / dvitIyavikalpe'pi kiMkRtastasya atirekaH-svarUpabhedakRtaH, kAladvayasambandhakRtaH, tatsambandhe aikyapratipattikRto vA ? yadi svarUpabhedakRtaH; tadA jJAnavat jJeyasyApi pratikSaNaM svarUpabhedaprasiddheH saugatamataprasaGgaH / atha kAladvayasambandhakRtaH; tadapyayuktam ; tatsambandhasya arthbhede'pyuppdymaantvaat| na hi lUnapunarjAtanakhakezAdyarthabhede kAladvayasambandho'siddhaH / atha kAladvayasambandhe devadattasya aikyaM pratIyate, ata: pUrvajJAne pratibhAtasya vastunaH pratyabhijJAnena AdhikyagrahaNAnna gRhItagrAhitvena aprAmANyamityabhidhIyate; tadapyabhidhAnamAtram ; yataH kimidamaikyaM nAmaekatvasaMkhyA, sthAyitvaM vA ? yadi ekatvasaMkhyA; tadAsyAH pUrvameva pratipannatvAt kathamA- 10 dhikyaparicchedaH pratyabhijJAyAH ? atha sthAyitvam ; tat kiM devadattasvarUpAd bhinnam , abhinnaM vA ? yadyabhinnam ; tadA tatsvarUpavat tadapi pUrvajJAnenaiva prtipnnm| yadyato'bhinna tasmin pratIyamAne tadapi pratIyate yathA tasyaiva svarUpam , abhinnaJca pratyabhijJAviSayatvenA'bhipretaM vastunaH sthAyitvamiti / atha bhinnam / tat kiM pUrvamapyutpannam , atha pratyabhijJAnasamaya evotpadyate ? yadi pUrvamapyutpannam ; tadA pUrvajJAnenaiva asya' paricchedAt 15 kathaM pratyabhijJAnena AdhikyaparicchedaH ? kenacidaMzena AdhikyaparicchedAbhyupagame vA anaMvasthAto na prakRtatattvasiddhiH / atha pratyabhijJAnasamaya eva utpadyate; tarhi tasya pUrvamapratipannatvAt kathaM pratyabhijJAviSayatvam ? pUrvapratipannasyArthasya punaH kAlAntare gRhyamANasya pratyabhijJAviSayatvAbhyupagamAt / pUrvajJAnApratipannArthAntarAvabodhakajJAnasya pratyabhijJAtve ca ghaTajJAnAnantaramAvirbhUtapaTajJAnasyApi tttvprsnggH| tatsamaye sthAyitvasya utpattau ca 20 kSaNikatvAnuSaGgAt kathaM tadviziSTArthAnAmakSaNikatvaM syAditi ||ch| (1) pratyabhijJAnaM / (2) "niSpAditakriye cArthe vRtteH prasmaraNAdivat / na pramANamidaM yuktaM karaNArthavihAnitaH ||-ydev hi pramitikriyAsiddhau prakRSTamupakaraNaM tadeva sAdhakatamaM kArakaM pramANamucyate / yadi ca pratyabhijJA pUrvapramANagahItArthaviSayA syAt tadA niSpannapramitikriye'rthe pravRttyA'sAdha katamatvAt kathamiva pramANatAmaznuvIta ? anyathA hi smRterapi prAmANyaM syAt |"-ttvsN0 50 10 159 / (3) viSayasya / (4) atItavartamAnakAladvayasambandhasya / (5) pratyakSakAle eva / (6) devadattasvarUpavat / (7) sthAyitvamapi / (8) sthAyitvasya / (9) sa aMzaH vastusvarUpAd bhinno'bhinno vA? abhede vastUsvarUpavata pUrvameva prtipttiH| bhede kimasau parvamevotpannaH, atha pratyabhijJAsamaya evotpadyate ? ityAdirUpeNa granthAvartanarUpA'navasthA / (10) pratyabhijJAne aadhikypricchedsiddhiH| (11) pratyabhijJAnatvaprasaMgaH / (12) prtybhijnyaansmye| (13) tatkAlotpannasthAyitvaviziSTArthAnAm / trikAlAnuyAyisthAyitvaviziSTasya va akSaNikatvAditi bhAvaH / 1-matapravezaH b0| 2-smbndhidev-b0| 3-NyamityabhidhAnamA-ba0 / 4-bhipretavastunaH A0, shr0| 5-me'navasthA-A0, b0| 6-kRttv-aa0| 7-jJAnavi-ba0, shr0| 8-tipannAnantarAvabodhaka -aa0| 9-jJAnatve shr0| 10-ttprsnggHshr0| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 ___ atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'viruddhadharmAdhyAsataH' ityAdi / tatra kiM dharmANAM tatpratividhAnaparassaraM dharmiNA saha virodhaH, parasparaM vA ? na tAvat dharmiNA; tatrai teSAM pratIpratyabhijJAnasya prathak yamAnatvAt , yadyatra pratIyate na tattatra viruddham yathA citrajJAne nIlAprAmANyaprasAdhanam - dyAkArAH, pratIyate ca pratyabhijJAne 'sa evAyam' ityAkAradvayam , tasmAnna 5 tattatra viruddhamiti / yat punaryatra viruddhaM na tattatra kadAcidaipyulabhyate, yathA turaGgamottamAGge zRGgam , upalabhyate ca pratyabhijJAne prAguktamAkAradvayamiti / tanna dharmiNA saha dharmANAM virodho yuktaH / parasparavirodhe tu dharmiNaH kimAyAtaM yenAsya viruddhadharmAdhyAsAd bhedaH prArthata ? dharmANAM hi parasparaparihArasthitilakSaNavirodhasaMbhave teSAmeva anyonyaM bhedo yuktH| kica, viruddhadharmAdhyAsata: kAraNabhUtAmyAM darzanasmaraNAkArAbhyAM pratyabhijJAnasya 10 bhedaH sAdhyeta, svabhAvabhUtAbhyAM vA? tatrAdyapakSe siddhasAdhanam / na khalu 'kAraNasvarUpameva sarvathA kAryasvarUpam' iti syAdvAdino manyante / dvitIyapakSe'pi kathaJcitadbhedaH sAdhyeta, sarvathA vA ! yadi kathaJcit / tadA siddhasAdhanameva, AkAratadvatoH kathazcidbhedAbhyupagamAt / sarvathA bhedastvanupapannaH; tayoH tatsvabhAvatvAbhAvaprasaGgAt / yo yatsvabhAvaH na tasya tadvataH sarvathA bhedaH yathA citrajJAnAt nIlAdyAkArasya, svabhAvazca pratyabhijJAnasya 15 'sa evAyam' ityAkAradvayamiti / taddhi pratyakSa-smaraNasAmagrItaH samupajAyamAnaM kroDIkRtA''kAradvayamevopajAyate citrapaTyAdisAmagrIta: citrAkAraikajJAnavat, pratyakSAdisAmagrIto nirvikalpetarAkArakavikalpavadvA / __ yadapyuktam-'AkAradvayaM kiM parasparAnupravezena pratibhAsate' ityAdi; tatra ko'yamasya anupravezo nAma-parasparasvarUpasAGkaryam , ekasminnAdhAre vRttiA ? prathamavikalpo' (1) pR0 411 pN08| (2) dharmiNi / (3) tulanA-"tatra yadi nAma darzanasmaraNalakSaNayorAkArayovirodhaH, tathApi dharmiNaH pratyabhijJAnasya kimAyAtaM yenAsya viruddhadharmAdhyAsAd bhedaH prArkheta |"-syaa0 ra0 pR0 492 / (4) tulanA-"viruddhAbhyAM darzanasmaraNAkArAbhyAM kAraNabhUtAbhyAM svabhAvabhUtAbhyAM vA pratyabhijJAnasya bheda: sAdhyeta?"-syA0 2010 493 / (5) kAryakAraNayobhaidasyaSTatvAt-A0 Ti0 / (6) pratyabhijJAnabheda:-A0 Ti0 / (7) darzanasmaraNAkArayoH svabhAvayoH / (8) pratyabhijJAna / (9) Adipadena vikalpavAsanAzabdasaMketasmaraNAdisAmagrI grAhyA / (10) ekajJAnasvarUpavat-A0 tti0| tulanA-"yadi pArokSyApArokSyadharmabhedAt pUrvAparAvasthAparAmarzajJAnaM bhidyeta, hanta bhoH, tadityapi vikalpo bhidyeta / so'pi hi parokSazcAparokSazca, vikalpo'vikalpazca |arthe parokSo vikalpazca svAtmani tvavikalpo'parokSazca / tasmAdviSayabhedAdavirodha iti cet, nanvihApi tadevaikaM vijJAnaM tasyaivekasya vastunaH pUrvadezakAlasambandhe parokSam, aparokSaJcAparadezakAlasambandha iti ko virodhaH ?"-nyAyavA0 tA0pa0 140 / vikalpo hi svarUpe nirvikalpakamartharUpe ca savikalpakamiti saugatamatam / (11)pR0412 paM04 / (12)tulanA-"parasparasvarUpasAryamekasminnAdhAre dhRtirvA |"-syaa0 ra0 pU0 493 / 1-dhyAsa i-aa| 2-cidupala-A0, shr0| -sparaM viro-ba014 prArthyate shr0|| teSAmanyonyaM ba0, shr0| 6-jybhedoshr0|-vsy pr-b0| 8-bhaastetyaa-b0| 9-sparaM sv-bN0| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10] pratyabhijJAnaprAmANyavAdaH 415 nupapannaH; pratItivirodhAt / nahi yathoktamAkAradvayamanyonyasaGkIrNasvarUpaM svapne'pi prtiiyte| dvitIyavikalpe tu nehi kizcidaniSTam , ekasmin pratyabhijJAkhye jJAne tadAkAradvayasya nirbAdhapratItau pratibhAsamAnatvAt / yadyathA nirbAdhAyAM pratItau pratibhAsate tattathaivAbhyupagantavyam yathA nIlaM nIlatayA, pratibhAsate ca tathAvidhAyAM pratItau AkAradvayAnvitatvenaika jJAnamiti / na ca pramANaprasiddha vastusvarUpe mithyAvikalpasaMhatiH kiJcitkartuM samarthA / sakalazUnyatAderapi siddhiprasaGgAt / kathaMJcaivaMvAdinaH citrajJAnAdeH siddhiH ? nIlAdipratibhAsAnAM hi parasparAnupraveze sarveSAmekarUpatAprasaGgAt kutazcitratA ekanIlAkArajJAnavat ? teSAM tadananupraveze bhinnasantatinIlAdipratibhAsAnAmiva atyantabhedasiddheH nitarAmacitratA / ekajJAnAdhikaraNatayA teSAM pratyakSataH pratIteH pratipAditadoSAnavakAzaH pratyabhijJAne'pyaviziSTaH / tanna viruddhadharmAdhyAsataH pratyabhijJAnasyAbhAvo yuktH| 10 nApi kAraNAbhAvataH; darzana-smaraNalakSaNasya tatkAraNasya sadbhAvAt / kathaM va'ibhinnaviSayayoH viminnAkArayozcAnayoH tatkAraNateti cet ? tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / yad yadanvayavyatirekAnuvidhAyi tat tatkAraNakam yathA bIjAdyanvayavyatirekAnuvidhAyI aGkaraH tatkAraNakaH, darzanasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyinI ca pratyabhijJeti / na khalu bIjAdeH aGkarakAraNatAyAM citrapaTyAdeH citrajJAnakAraNatAyAM vA tadanvayavyatirekAnuvidhAnAdanyannibandhanamasti / tannAsya kAraNAbhAvAdapyabhAvo yuktaH / kiJca, idaM pratyabhijJAnaM kAryam , kAryaJca pratIyamAnaM kAraNasadbhAvamavabodhayati, ataH kathamasya kAraNAbhAvo jyAyAn ? tathAhi-yat kArya tat kAraNapUrvakam yathA ghaTAdi, kAryazcedaM pratyabhijJAnamiti / yadapyuktam-'sato'pi pratyabhijJAnasya na prAmANyam' ityAdi; tadapyasamIkSitA- 20 ' (1) darzanasmaraNarUpam / (2) 'darzanasmaraNarUpamAkAradvayaM parasparamanupravezena'nanupravezena vA pratibhAsate' ityevaM vAdinaH saugatasya / tulanA-"kathaJcaivaM vAdinazcitrajJAnasiddhiH.."-prameyaka0 pa0 342 / syA0ra0pa0 493 / (3) nIlAdipratibhAsAnAma (4) devadattasya nIlajJAnaM yajJadattasya patijJAnaM indradattasya ca raktajJAnaM yathA parasparato'tyantabhinnaM sata citrakarUpatAM na pratipadyante tthaiv| (5) nIlAdipratibhAsAnAm / (6) tulanA-"nApi kAraNAbhAvataH .."-syA0 20 pR0 494 / 'yatpunaruktaM sAmagrIbhedAt viruddhadharmasaMsargAcca pratyabhijJAjJAnasya ekatvAnupapattiriti; tadayuktam ; samprayogasaMskArayoH sambhUyasAmagrItvAt / na nAnyatra samprayogasaMskArayoH pratyekamanyonyanirapekSayoH kAraNatvAdekajJAnakAraNatAnupapattiH, yasmAt anyatra liGgendriyayoranyonyanirapekSayoH dRSTaM sambhayakAritvaM viziSTAnamiti prati / tasmAt pratyabhijJAjJAnasya ekatvena prAmANyasaMbhavAt |"citsu0 pR0 214 / (7) 'darzanasmaraNakAraNakaM saMkalanaM pratyabhijJAnam' [ parIkSAmu 35 ] ityabhidhAnAt / (8) vartamAnaparyAyaviSayaM hi darzanam atItavivartagocaraJca smaraNam / (9) idamAkArollekhi hi darzanam tadAkArollekhi ca smaraNam / (10) pR0 413 paM0 1 / 1 na kinyci-b0| 2 salilatayA shr0|-ttvenaiv jJAna-A0, shr0| 4-nnttkaa-aa0,10| 5-citrapaTAdeH ba0, shr0| 6-kArya pratI-zra0 / 7-sya praamaa-b0| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 bhidhAnam ; yato viSayAbhAvAt , gRhItagrAhitvAt , bAdhyamAnatvAdvA'sya aprAmANyaM . syAt ? na tAvadviSayAbhAvAt ; pUrvottaravivarttavatyaikadravyasya tadviSayasya sadbhAvAt / pratyakSAditaH pratyabhijJAnasya svarUpavailakSaNyasaMbhavAcca viSayavailakSaNyamavazyAbhyupagantavyam / yasya yataH svarUpavailakSaNyaM tasya tato viSayavailakSaNyamapyasti yathA pratyakSAt smaraNasya, asti ca svarUpavailakSaNyaM pratyabhijJAnasyeti / suprasiddhaM hi pratyakSasmaraNayoH spaSTetararUpatayA atItavartamAnaviSayaparAmarzarUpatayA ca svarUpavailakSaNyAd' atItavarttamAnakAlAvacchedena viSayavailakSaNyam, evamaoNpi / pratyakSasya hi vartamAnakAlAvacchinno viSayaH, smaraNasya tu atItakAlAvacchinnaH, pratyabhijJAnasya tu ubhayakAlA vacchinno dravyavizeSo viSayaH / na cA'zeSArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatvAt dravyavize10 Sasya kasyacidapyasaMbhavAt kasya tadviSayatA prArthyate ityabhidhAtavyam ; kSaNabhaGgapratiSedhena dravyasiddheH prAge prapaJcato vihitatvAt / tanna viSayAbhAvAt tadaprAmANyam / nApi gRhItagrAhitvAta; tadviSayasya pramANAntareNa grahItumazakyatvAt / sa hi pratyakSeNa gRhyeta, smaraNena, pramANAntareNa vA ? na tAvat pratyakSeNa; tasya vartamAnavivartta mAtragocaracAritayA atItavarttamAnavivarttavarttino dravyasya grahaNe sAmarthyA'saMbhavAt / 15 nApi smaraNena; tasya atItaparyAyaviSayatayA tadbrahaNe'samarthatvAt / nApi pramANAntareNa; ubhayavivarttavartidravyaviSayasya pratyabhijJAnato'nyapramANasyA'saMbhavAt / tadubhayasaMskArajanitaM kalpanAjJAnamastIti cet ; na; tasyaiva pratyabhijJAnatvAt / .. (1) tulanA-"tadaprAmANyaM hi gRhItagrAhitvAt, smaraNAnantarabhAvitvAt, zabdAkAradhAritvAdvA, bAdhyamAnatvAdvA syAt ?"-prameyaka pR0 343 / (2) prtybhijnyaansy| (3) pratmakSe smaraNe ca pratyekamiha tu yugapaditi vizeSa:-A0 tti0| (4) pratyabhijJAne'pi / (5) pR0 357-389 / (6) tulanA-"AkAravAdapratiSedhe pUrvAnubhavajanitasaMskArasmaraNasahakArIndriyeNa sa evAyamityabhayollekhi jJAnaM janyate / tasya ca arthAnvayavyatirekAnuvidhAnAt niviSayatvamayuktam |"prsh0 vyo0 pR0 397 / "atItakAlaviziSTo vartamAnakAlAvacchinnazcArtha etsyaamvbhaaste|"nyaaymN0 pR0 459 / "pratIyate tAvadetasmAdvijJAnAt pUrvAparakAlAvacchinnamekaM vastutattvam, tadapyasya viSayo na bhavatIti saMvidviruddham / grahaNasmaraNe ca naikaM viSayamAlambyete tasmAdekamevedaM vijJAnaM pratItisAMma.dubhayaviSayamAsthayam |"-prsh0 kanda0 pR. 80 / (7) tulanA"na hi tadviSayabhUtamekaM dravyaM smRtipratyakSagrAhyaM yena tatra pravartamAna pratyabhijJAnaM gRhItagrAhi manyeta, tadgRhItAtItavartamAnavivartatAdAtmyAt dravyasya kathaJcidapUrvArthatve'pi pratyabhijJAnasya tadviSayasya nApramANatvaM laiMgikAderapyapramANatvaprasaMgAt tasyApi srvthaivaapuurvaarthtvaasiddheH|"-prmaannp0 pR0 70 / prameyaka pR0 343 / syA0 ra0 pR0 495 / prameyara0 pR0 33 / pramANamI0 pR0 35 / (8) atItavartamAnaparyAyAnayAyidravyagrahaNe / (9) atiitvrtmaan| (10) smaraNapratyakSa / tulanA"pratyakSasmaraNajanitakalpanAjJAnamastIti cet, na; tasyaiva pratyabhijJAnatvenAsmAbhirabhyupagamAt / " -syA0 ra0 pR0 495 / (11) ubhayasaMskArajanitavikalpasyaiva / 1-vivarava]-A0 / 2-vazyamabhyu-zra0 / 3-kSaNikatvato dra-ba0 / 4-vivarttagoca-A0, shr0|-vittidrvysy zra0, -vivattino dravyasya ba0 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10 ] pratyabhijJAnaprAmANyavAdaH 417 nanu yadi pratyakSasmaraNayoH dravyamaviSayaH tarhi kathaM tAbhyAM tatra tejjanyeta ? yad yasya viSayo na bhavati ne tattatra jJAnamutpAdayati yathA cakSu rase, aviSayazca ekatvaM pratyakSasmaraNayoriti; tadapyasundaram ; vikalpotpAdakA'vikalpakAdhyakSeNa anekAntAt , tasya sAmAnyAgocarasyApi sAmAnye vikalpotpAdakatvapratIteH / 'vikalpavAsanAsahAyaM svAviSaye'pi tatra tat tamutpAdayati' ityuttaram anyatrApi tulyam, pratyakSasyApi smaraNa- 6 sahAyasya ekatve pratyabhijJAnajanakatvapratIteH, sahakAriNAmacintyazaktitvAt / kathamanyathA asarvajJajJAnam abhyAsavizeSasahAyaM sarvajJajJAnaM janayet ? ekatvaviSayatvaJca pratyakSasyApi akSaNikatvasiddhau samarthitam / anyathA nirviSayatvameva asya syAt , ekAntena anityatvasya kadAcanApyapratIte: / kevalaM tenaM ekatvaM pratiniyatavartamAnaparyAyAdhAratayA arthe pratIyate, smaraNasahAyapratyakSaprabhavapratyabhijJAnena tu smaryamANA'nubhUyamA- 10 naparyAyAdhAratayeti vizeSaH / ataH kathaJcidapUrvArthatvasiddheH na gRhItagrAhitvamasya yato'prAmANyaM syAt , anyathA anumAnAderapi aprAmANyaprasaGgaH sarvathA'pUrvArthaviSayatvA'saMbhavAt , tadviSayasya dezodiviziSTapAvakAdivyaktivizeSasya sambandhanauhijJAnaviSayAt sAdhyasAmAnyAt kathaJcidabhinnasya kathaJcit pUrvArthatvaprasiddheH / bA~dhyamAnatvAttaryapramANaM pratyabhijJA; ityapyayuktam ; tadbAdhakasya kasyacidapya- 15 saMbhavAt / tasya hi bAdhakaM pratyakSam , anumAnaM vA syAt ? na tAvat pratyakSam ; tasya tadviSaye pravRttyabhAvAt / yad yadviSaye na pravarttate na tattasya bAdhakam yathA rUpajJAnasya (1) dravye / (2) pratyabhijJAnam / (3) saugatamate hi nirvikalpakapratyakSAt savikalpakamutpadyate / nirvikalpakaM ca paramArthasatsvalakSaNajanyatvAt vastuviSayaM savikalpakaM tu buddhikalpitasAmAnyagocaratvAdavastuviSayakaM prasiddham / tato yathA nirvikalpakaM sAmAnyamajAnadapi sAmAnyaviSayaM vikalpamutpAdayati tathaiva atItavartamAnobhayavivartavartinamekatvamajAnatyapi pratyakSasmaraNe tadviSayakaM pratyabhijJAnamutpAdayatAmiti bhAvaH / tulanA-"vikalpotpAdakAdhyakSeNAnekAntAt |"-syaa0 2010 495 / (4) sAmAnye / (5) nirvikalpakam / (6) vikalpam / (7) pratyakSasmaraNAbhyAm ekatve pratyabhijJAnasamutpAdanasthale'pi / (8) abhyAsavizeSAdayaH shkaarinn:-aa0tti0| (9) pR0381 / (10)pratyakSeNa / (11) anumAnaviSayasya-A0 tti0| (12) parvatAdidezasthapAvakasya-A0 tti0| (13) trk-aauutti0| tulanA- "sambandhagrAhivijJAnaviSayAt sAdhyAdisAmAnyAt kathaJcidabhinnasyAnameyasya dezakAlaviziSTasya tadviSayatvAt |"-prmaannp0 pR0 70 / prameyaka0 pR0343 / (14) tulanA"saMvAdo bAdhavaidharyanizcayazcet sa vidyate / sarvatra pratyabhijJAne pratyakSAdAvivAJjasA // pratyakSabAdhaka tAvanna saMjJAnasya jAtacit / tadbhinnagocaratvena paralokamateriva ||"-tttvaarthshlo0p0192| "bAdhakapramANAna pramANaM pratyabhijJAnamiti cAyuktam ; tadbAdhakasyAsambhavAt / na hi pratyakSaM tadbAdhakaM tasya tadviSaye pravRttyasaMbhavAt, sAdhakatvavad bAdhakatvavirodhAt / " -pramANapa0 pR070| aSTasaha0pa0 280 / prameyaka0 pR0 344 / syA0 ra0 10 496 / prameyara0 pra0 36 / 1na tatra A0, shr0| 2-katvaM pratI - shr0| 3-bhijJAne tu A0, shr0| 4 iti cAyuktam zra0 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 rasajJAnam , na pravarttate ca pratyabhijJAviSaye pratyakSamiti / nApyanumAnam ; dviSaye tasyApyapravRtteH, pravRttau vA saMvAdakatvAnna tadbAdhakatvam / nanu lUnapunarjAtanakhakezAdau bAdhyamAnaM tat pratItameva ataH kathaM tat pramANamiti cet ? yadi nAma tatre tattathA pratItam , anyatra kimAyAtam ! anyathA zuktizakale rajatAbhAsapratyakSasya bhrAntatvopalambhAt satyarajatepyasya bhrAntatvaprasaGgaH / tanna ekatvapratyabhijJAnasyApahnavo yuktaH / ___ nApi sAdRzyapratyabhijJAnasya; anumAnAnutpattiprasaGgAt-yenaive hi pUrva dhUmasahito'gnidRSTaH tasyaiva uttarakAlaM pUrvadhUmasadRzadhUmadarzanAt agnyanumAnotpattiryuktA, nAnyasya anyadarzanAt / na ca pratyabhijJAnamantareNa 'tenedaM sadRzam' iti pratipattirghaTate, pUrva pratyakSeNa uttarasya tatpratyakSeNa ca pUrvasya dhUmAdivastuno'pratipatteH / na ca dvayA'prati10 pattau dviSThaM sAdRzyaM pratipattuM zakyamatiprasaGgAt / yad dviSThaM tad dvayapratipattAveva pratIyate yathA sambandhaH, dviSThazca sAdRzyamiti / tataH siddhA ekatvollekhinI sAdRzyollekhinI ca pratyabhijJA pramANam / etadevAha-saMjJA pramANaM cintAyAH 'phalasya hetutvAt' iti smbndhH| asyAH paryAyamAha-tarkasya iti / kaH punarayaM tarko nAma iti cet ? vyAptijJAnam / vyAptirhi (1) prtybhijnyaavissye| ( 2 ) anumAnasyApi / ( 3 ) tulanA-"na ca lUnapunarjAtanakhakezAdivata sarvatra niviSayA pratyabhijJA'''''-prameyaka0 pR0 342 / syA0 2010 494 / (4) sa evAyaM nakhAdiriti ekatvapratyabhijJAnam / (5) lnpunrjaatnkhkeshaadau| (6) sa evAyaM nakha- , kezAdiriti pratyabhijJAnaM bAdhyamAnam / (7) tasminneva nakhe keze vA sa evAyaM nakhAdiriti pratyabhijJAnaM kathaM bAdhyamAnamiti bhaavH| (8) ekatra bAdhyamAnatvopalambhAt sarvatra bAdhyamAnatvasvIkAre / (9) rajatAbhAsapratyakSasya / (10) apahnavo yukta iti gatena sambandhaH / (11) tulanA-"sAdRzyapratyabhijJAnametenaiva vicAritam / pramANaM svArthasaMvAdAdapramANaM tato'nyathA // " -tatvArthazlo0 10 193 / "kathaJca pratyabhijJAnavilope'numAnapravRttiH yenaiva hi .."-prameyaka0 pR0343 / "anumAnAnutpattiprasaGgAt, yenaiva hi pUrva ghUmo'gneH " -syA0 ra0 pR0 496 / (12) pratipatrA / (13) pratipattaH / (14) janasya / (15) ghaTAdidarzanAt / (16) dhUmasya / (17) uttarakAlInadhUmapratyakSeNa / (18) tulanA-"na ca dvayApratipattau"-syA0 ra0 pR0 496 / (19) "cintAjJAnamAgAmino vastuna evaM niSpattirbhavati anyathA neti, yathaivaM jJAnAditrayasamanvite tatraiva paramasukhAvAptiranyathA netyetaccintAjJAnaM mnojnyaanmev|" -tattvArthabhA0 vyA0 pR0 78 / "sambandhaM vyAptito'rthAnAM vinizcatya pravartate / yena tarkaH sa saMvAdAt pramANaM tatra gamyate |"-tttvaarthshlo0 10 194 / prmaannp0p070| "upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH / idamasmin satyeva bhavatyasati tu na bhavatyeveti c|"-priikssaam03|11. 12 / prmaannmii012|5 / "upalambhAnupalambhasaMbhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanamidamasmin satyeva bhavatItyAdyAkAraM saMvedanamUhAparanAmA tarkaH |"-prmaannny0 3 / 5 / jainatarkabhA0 pU0 10 / 'vyAptijJAnaM trkH|"-nyaaydii0 pR019| "anvayavyatirekAbhyAM vyaptijJAnaM darzanasmaraNAbhyAmagRhItapratyabhijJAnanibandhanaM tarka: cintaa|"-lghii0 abha0 pR0 29 / 'avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastarkaH |"-nyaaysuu0 121140 / "avijJAtatattve sAmAnyato jJAte dharmiNi 1-bhijJAne viSaye zra0,-bhijJAnaviSaye ba0 / 2 dhUmo'gnidRSTaH ba0 / 3 'yan' nAsti shr0| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapre0 kA 0 1 0 ] tarkaprAmANyavAdaH saadhysaadhnyorvinaabhaavH| tadgrAhi jJAnaM tarko'bhidhIyate, taMtra tasyaiva pramANyAt , hAnAntarANAM tadgrahaNe sAmarthyA'saMbhavata: taMtra prAmANyAnupapatteH / ekapakSAnukUlakAraNadarzanAt tasmin saMbhAvanApratyayo bhavitavyatAvabhAsaH taditarapakSazaithilyApAdane tadgrAhakapramANamanugRhya tAn sukhaM pravartayan tattvajJAnArthamUhastakaH |"-nyaaymN0 pR0 586 / nyAyakali0 pR0 13 / "ekadharmAmyupagame dvitIyasya niyataprAptirUpaH tarkaH"-nyAyalI0 pR0 54 / "vyApakAbhAvavattvena nirNIte vyApyasyAhAryAropAdyo vyApakasyAhAryAropaH sa tarkaH / yathA nirvahnitvAropAnnidhUmatvAropaH / yadi nirvahniH syAnnidhUmaH syAditi |"-nyaaysuutrvR0 111140 / "tarkazcApAdyApAdakayorvyAptimUla: |"-mhaavi0 pR0 131 / "jaiminIyAstu bruvate yuktyA prayoganirUpaNamUhaH / sa ca trividhaH mantrasAmasaMskAraviSayaH / [ zAbarabhA0 9|1|1-"nyaaymN0 pR0 508 / "adRSTasambandhAta parokSapratItiH tarka iti lakSaNam |"-prmaannvaattikaalN0 pR0 300 / (1) "sambandho vyAptiriSTAtra liGgadharmasya liGginA"-mI0 zlo0 anu0 shlo04| "niyamarUpaM mImAMsakAH"-nyAya0 mA0 pR056| prakaraNapaM0 pR068| "vyAptiravinAbhAvaH iti"-praza0 vyo0 pR0 570 / "svabhAvataH sAdhyena sAdhanasya vyaaptirvinaabhaavH|"-nyaaysaa0 pR0 5 / "sAhacaryaM tu sambandha iti no hadayaGgamam / tasmin satyeva bhavane na vinA bhavanaM tataH / / ayamevAvinAbhAvo niyamaH shcaaritaa|"-nyaaymN0 pR0 121 / nyAyakali0 pR0 2 / "tasmAd yo vA sa vA'stu sambandhaH, kevalaM yasyAsI svAbhAviko niyata: sa eva gamako gamyazcetaraH sambandhIti yujyate |"-nyaayvaa 0 tA0 pR0 165 / "svAbhAviko nirupAdhirityarthaH |"-taa0p0 pR0 691 / nyAyalI0 pU0 54 / "anaupAdhikaH sambandhaH"-praza. kira0 pU0 217 / "anaupAdhikaH sambandho vyAptiH / yadvA sAdhyasAmAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH |"-vaishe0 upa0 3 / 1 / 14 / tattvaci0 vyA0 / "upAdhividhuraH sambandhaH"-sarvada0 pR0 7 / "sAdhanasya ca sAdhye'rthe niyatatvakathanaM vyAptikathanam / yathoktam-'vyAptiApakasya tatra bhAva eva vyApyasya ca tatraiva bhAvaH' [pramANavA0 svavR0 3 / 1] iti |"-nyaaybinduttii0 pR0 64 / "dvividhA ceyaM vyAptiH vyaapkpyaavydhrmtyaa| tatra vyApye sati vyApakasyAvazyambhAvastasya vyApti:, vyApyasya ca vyApaka eva sati bhAvo nAma tasya vyAptiH / AbhyAM ythaakrmmnvyvytirekaavukto| vyApyasadbhAve vyApakasya sattvaniyamasya anvayarUpatvAt / vyApakAbhAve vyApyAbhAvasya ca vyatirekarUpatvAt |"-prmaannvaa0 manoratha0 3.1 "tasya pakSadharmasya sato vyAptiyoM vyApnoti yazca vyApyate vyApyavyApakadharmatayA pratIteH / yadA vyApakadharmatayA vivakSyate tadA vyApakasya gamyasya bhAva eveti sambandhaH / tatreti saptamyarthapradhAnametannAdhArArthapradhAnama dharmANAM dharmAntaratvAbhAvAta / tenAyamarthaH-yatra dharmiNi vyApyamasti tatra sarvatra vyApakasya bhAva eveti vyApakadharmo vyAptiH / natvevamavadhAryate vyApakasyaiva tatra bhAva iti, hetvabhAvaprasaGgAt, avyApakasyApi mUrtatvAdestatra bhAvAt / nApi tatraivetyavadhAryate; prayatnAnantarIyakatvAderahetutvApatteH / sAdhAraNazca hetuH syAnnityatvasya prameyeSveva bhAvAt / yadA tu vyApyadharmatA vyAptevivakSitA tadA yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva vyApyasya bhAvo nAnyatra / atrApi vyApyasyaiva tatra bhAva ityavadhAraNam hetvabhAvaprasaktereva nAzritam avyApyasyApi tatra bhAvAt / nApi vyApyasya tatra bhAva evetyavadhAryate; sapakSakadezavRtterahetutvaprApteH, sAdhAraNasya ca hetutvaM syAt prameyatvasya nityeSvavazyambhAvAditi / vyApakasya tatra bhAva ityanena cAnvaya AkSipto vyApyasya vA tatraiva bhAva ityanena vyatireka AkSiptaH |"-prmaannvaa0 svava0 TI0 331 // hetubi0 TI0 pR0 180 / pramANamI0pU0 38 // "sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH"-parIkSAma0 316 / pramANamI0 2 / 10 / (2) vyAptigrahaNe tarkasyaiva / (3) pratyakSAdInAm / (4) vyAptigrahaNe / 1 tatprAmA-A0, shr| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 nanu vyAptisvarUpasyaivA'saMbhavAt kathaM tatra tarkaH pramANam ? tathAhi-vyAptiH yAnisvarUpavA- sambandho'rthAnAm , sA ca dezataH kAlato vA kesyacit kenacitsaMbhavAnnAsti tarkasya syAt ? na tAvad dezataH; yato vyonni dhUmaH, bhUmau agniH, upari prAmANyamiti cArvA- deze vRSTiH, adhodeze nadIpUraH / nApi kaoNlataH; na hi vRSTikAle nadIpUraH 5. kasya pUrvapakSaH- kRttikodayakAle rohiNyudayo vA'sti / kiJca, kasya kenAyamavinAbhAvaH-kiM sAmAnyasya sAmAnyena, kiM vA sAmAnyasya vizeSaiH, uta vizeSANAM vizeSaiH ? prathamapakSe siddhasAdhyatA, nityatva-vibhutvAbhyAM sakaladezakAlasambandhitayA agnitva-dhUmatvayoH suprasiddhatvAt / dvitIyapaMkSe'pi dezakAlAnava cchinne vizeSamAtre sAmAnyasyAvinAbhAvaH, tadavacchinne vA ? yadyanarvaicchinne; tadA siddha10 sAdhanameva / atha dezakAlAvacchinno; tadA anugamAbhAvaH / nahi mahAnasasthadhUmasAmA (1) tulanA-"kiJca, sAdhyasAdhanayoH vyAptiH kiM yatra yatra sAdhanaM tatra tatra sAdhyamiti dezarUpA nirUpyeta, kiM vA yadA yadA sAdhanaM tadA tadA sAdhyamiti kAlarUpA, yugapadubhayasvabhAvA vA ?"hetubiDa0 pR0 4 B. (2) sAdhanasya sAdhyasya vaa| (3) sAdhyena sAdhanena vaa| (4) tulanA-. "dezavyAptimAtrAGgIkAre samagrajAgratprAmANikamAnye dhUmAnumAne'pi satyatAbhimAno'bhimAnazAlinA kathaM pRthApathamAnIyate, tatra ca dezavyApteH svapnadazAyAmapi vibhAvanAbhAvAt / tathAhi-gaganamaNDalatalAvalambI dhUmaH parvatAkharvanitambasambandhI ca dhUmadhvaja iti kva dezavyAptiriti |"-hetbidd0 pR04B.| (5) upari vRSTo meghaH adhonadIpUradarzanAdityanumAne / (6) tulanA-"udgato nabhazcandro jalacandrodayadarzanAta, AsItpUrvamasmin deze vRSTiH uttaratra tathAvidhavAripUravilokanAt , bhaviSyati vA vArivAhavaSTiH tAdagavArivAhavibhAvanAt, udeSyati rohiNI kRtikodayAta. udeSyati zvaH savitA adyata-. nAdityodayadarzanAt, udaguH muhUrtAtpUrvaM pUrvAphAlgunI uttaraphAlgunInAmudayopalabdheH ityAdi mAnAnAmanekeSAM dezakAlobhayebhyo viprakRSTAnAM kAryakAraNapUrvacarottaracarahetuvizeSANAM dezakAlobhayaiH kvApi vyaaptynupptterhetutvpraapteH|"-hetubidd0 pR0 4 B. (7) tulanA- "ito'pi avinAbhAvasambandhagrahaNAnupapattiH-kiM sAmAnyayo: sambandhAvadhAraNam, Aho svalakSaNayoH, sAmAnyasvalakSaNayorvA ?"ttvop0puu065,83|| "tathAhi-vyAptirbhavantI kiM sAdhanasAdhyavyaktayo|bhoti, utAho sAdhanatvasAdhyasvajAtyorvA, Ahosvit sAdhanavatsAdhyavatoH, kiM vA sAdhanatvavatsAdhyatvavatoH, uta.sAdhanavattvasAdhyavatvayoH iti pakSapaJcatayI..."-hetubiDa0 pR0 4 A. | "tathAhi-ki vyaktayorathavA jAtyostadvato vizeSayoH / vyAptistvayeSyate kiM vA sAdhyasAdhanavattvayoH / sA na vyaktyostadAnantyAnna jAtyostadasaMbhavAt / na tadvatoruktadoSAnna caturtho'nirUpaNAt |"-citsu0 pR0 233 / (8) parvata-mahAnasAdidezam atItavartamAnAdikAlaJcAnapekSya agnyaadivishessmaatr| tulanA-"yadyanavacchinnaiHtadA siddhasAdhyataiva dezakAlAnavacchinnAnAM vahnayAdivizeSANAmatipratItatvAt |"-syaa0 ra0 pR0 505 / (9) tulanA"kiM cAnumAnaM pramANamupetyoktaM vastutastu na tanmAnamityAha-vizeSa iti / vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye siddhsaadhytaa| ityAdidoSaduSTatvAnna ca no'numitiH pramA ||-vyktyorvaa vyAptiH, jAtyovI, tadAkrAntavizeSayovA, dhUmavattvavahnimattvayovA ? nAdyaH; sarvopasaMhArAsiddheH / na dvitIyaH; tayoH svarUpabhedAt dhamibhedAcca / na tRtIyaH; uktadoSAt / na caturthaH; aupAdhikadharmasya svarUpAtiriktasyAnirUpaNAt |"-bRhdaa0 vA0 pR0 1401 / nyAyakumu0 pR0 69 tti05| 1-svruupaasNbh-shr0| 2 vyaaptismb-b0| 3 'uta vizeSANAM vizeSaH' nAsti ba0 / 4 nityvibhuutvaa-b0| 5-pakSe vesh-aa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10] tarkaprAmANyavAdaH 421 nyasya parvatasthena agnivizeSeNA'nugamo'sti, parvatasthasya vA mahAnasasthena / nApi vizeSANAM vizeSairniyamaH; sa hi dRSTAnAM dRSTaiH, adRSTAnAmadRSTaiH, dRSTAnAM vA adRSTaiH syAt ? yadi dRSTAnAM dRSTaiH; tadA siddhasAdhanam , apUrvavyaktidarzane ca anumAnAnupapattiH / atha adRSTAnAmadRSTaiH; tatrApi sambandhagrahaNAbhAvAdanugamAbhAvAcca kathamanumAnam ? nApi dRSTAnAmadRSTaiH; pUrvoktadoSaprasaGgAt / kizca, avinAbhAvaH sambandhaH, sa ca sambandhigrahaNapUrvakaH, sambandhinau ca dvau dvau vizeSau, ataH kathaM sarvopasaMhAreNa vyAptirgrahItuM zakyA ? kizca, ayamavinAbhAvazabda: sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvaM vadatIti vyatirekamAtravacanaH, na sambandhavacanaH / kizca, 'agnyabhAve dhUmo nopapadyate' iti dhUmAnupapatteH agnyabhAvo vizeSaNam / 10 sa: pAramArthikaH, apAramArthiko vA syAt / pAramArthikatve avidyamAnatvAt dhUmasya na ta~dAzritA vyAptirgrahItuM zakyA, nahi agRhyamANe Azraye tadAzritaM grahItuM zakyamatiprasaGgAt / apAramArthikatve tu upAdheH tadupahitAyAM dhUmAnupapatterapi , apAramArthikatvaM syAt , tathA cA'numAnasyApi, apAramArthikatvameva AyAtam / athaivamucyate-agnyabhAvazced dhUmasadbhAvasyAnupapattiH, agnyabhAvasya dhUmAbhAvena vyAptatvAt ; tadapyanupa- 18 pannam ; vidyamAnA gRhItA ca vyAptiH anumAnAGgam na prasajyamAnA, tasyoH sattvenApyanizcitatvAt / saMbhAvanAjJAnaM caitat , na ca tad vastuparicchedakam yathA 'bhUmizcenAbhaviSyad apatiSyan parvatAH' iti / kica, ekasya kasyacidagnerabhAve dhUmo nopapadyate, sarvasya vA ! na tAvadekasya; asyAbhAve'pi agnyantare dhUmasadbhAvasyopapadyamAnatvAt / nApi sarvasya; upehitagrahaNasya 20 upAdhigrahaNamantareNA'saMbhavAt / dhUmAnupapattezca azeSAgnyabhAva evopAdhiH, na cAsau (1) pratyakSasiddhaiH pratyakSasiddhasya avinAbhAve siddhe'pi na kiJcitphalam, sAdhya-sAdhanayoH pratyakSatvAt , tathA ca nAnumAnaprAmANya miti bhAvaH / (2)apUrvavyaktau avinAbhAvagrahaNAbhAvAt nAnamApravRttiH / (3) apratyakSeNa saha avinAbhAvagrahaNAsaMbhavAt, saMbhave'pi anugamAbhAvaH / (4) api tu yau dvau sambandhinau mahAnasIyadhamAgnI pratyakSaviSayau syAtAm tayoreva sambandho gRhItaH syAt na sakalasAdhyasAdhanavyaktInAm / (5) agnyabhAvasyati zeSa:-A0 tti0| (6) dhuumaashritaa| (7) dhamalakSaNe / (8) vyAptisvarUpam / (9) agnyabhAvarUpavizeSaNasya / (10) agnyabhAvaviziSTAyAH / (11) sNbhaavymaanaa| (12) saMbhAvyamAnAyA: vyApteH sattvamapi anizcitameva / (13) 'agnyabhAvazcet syAt dhUmasadbhAvasyAnupapattiH syAt' ityAkArakaM pUrvoktaM jJAnam / (14) kasyacidekasya agnerabhAvepi 'azeSAgnyabhAvaviziSTo dhUmAbhAvaH' ityAkArakaviziSTagrahaNasya anupptteritibhaavH| (15) viziSTaA0 tti0| (16) azeSAgnyabhAvarUpavizeSaNa / 1-patteH shr0| 2 'atha' nAsti aa0| 3 svAzraye shr0| 4 upAdhiH zra0, b0| 5-hitatvAta -b0|6 etadantargataH pATho nAsti aa0| 6-mAdhikaravaM syAta shr| 7-patteH shr0| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pukhu 3 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 sarvAgniSvagRhIteSu grahItuM zakyate, abhAvagrahaNasya pratiyogyAzrayagrahaNasavyapekSatvAt / api ca kacidagnyabhAvAbhAve'pi dhUmAbhAve dhUmasadbhAvasya virodho dRSTaH, ato nAgnyabhAvo dhUmabhAvavirodhasya upAdhiH, kintu dhUmAbhAva eva / ato na vyAptivicAryamANA ghaTate, tatkathaM tadvAhiNaH tarkasya tatprabhavAnumAnasya vA prAmANyam ? astu 5 vA vyAptiH; tathApi avinAbhAve satyapi na dhUmAd vahnipaiGgalyamanumIyate vahvereva dhUmena anumIyamAnatvAt / tathA niyatatvAvizeSe'pi dhUma eva gamako na tadgatAH zyAmatvAdaya iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'vyAptisvarUpasya' ityAdi; tadasamIcanam ; tatpratividhAnaparassara yataH svarUpaprayuktasyA'vyabhicArasya vyAptitvapratijJAnAt kathaM tasyAH 10 tarkasya pRthak prAmANya- svarUpAsaMbhavaH ? svarUpaM hi sAdhyasAdhanayoH svadharmakalApakalitam vyavasthApanam- agnitvaM dhUmatvaJca, taiddhi anyato dezakAlAkArAdeAvartya prakarSaNa sambandham Atmanyeva yojayati / maMdadhInAmeva vyAptiM budhyasva budhyasva' ityAtmasambandhitvenaiva vyApti vyavasthApayat svaprayuktAmeva vyAptiM boddhAraM bodhayati / yadapyuktam-dezataH kAlato vA'vinAbhAvo na saMbhavati' iti; tadapyetena pratyuktam ; 15 tadvataH tadvatA avinAbhAvasya nirbAdhabodhAdhirUDhapratibhAsatvAt / avyabhicAriNA hi (1) yasyAbhAvaH kriyate sa: pratiyogI yathA azeSAgnyabhAve kartavye azeSAgniH pratiyogI, yasmin abhAvaH kriyate sa AzrayaH, yathA trikAle triloke ca azeSAgnyabhAve prastute kAlatrayaM trilokazca AzrayaH / "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA"-[mI0 zlo0 abhA0 zlo0 27 ] ityabhidhAnAt / (2) tulanA-'api ca yatsadbhAva eva yasya nivRttiH tenaiva tasya virodhaH, tadiha dhUmAbhAva eva sati dhUmasya nivRttirdRzyata iti dhUmAbhAvenaiva asya virodho natvagnyabhAvena / kevalAGgArAdyavasthAyAma agnyabhAvAbhAve'pi dhUmanivRtteH pratIyamAnatvAt |"-syaa0 ra0 pR0 505 / (3) aGgArAvasthApannAgnimannidhUmapradeze agnyabhAvAbhAve'piagnisadbhAve stypi| ( 4 ) yadi hi agnyabhAvaH dhUmAbhAvasya upAdhi: syAt tadA 'upAdhyapAye upAdhimato'bhAvAt' iti nyAyena aGgArAvasthAgnimatpradeze agnyabhAvasya abhAvo vidyate atastatra dhUmAbhAvasyApi abhAvaH prApnoti, na ca tatra dhUmAbhAvasyAbhAva: dhUmasadbhAvarUpaH samasti / ataH nAgnyabhAvaH dhUmAbhAvasya vizeSaNam api tu dhUmanivRttireva / (5) tarkagRhItavyAptibalodbhUta / (6) tathA tena avinAbhAvaprakAreNa sambaddhatve samAne'pi / (7) pR. 420 50 1 / (8) tulanA"avinAbhAvasya sAdhyAvyabhicaritatvasya"-pramANavA0 manoratha 03 / 1 / "svarUpaprayuktasyAvyabhicArasya vyAptitvapratijJAnAt"-syA0 ra0 pR0506| jainatarkabhA0 pR0 10 / (9) dhUmatvamagnitvaJca / (10)agnitvadhUmatvaprayuktAmeva / (11) pR0420 p02| (12) sAmAnyavizeSavato dhUmAdeH-A0 tti| (13) sAmAnyavizeSavatA agnyAdinA -A0 Ti0 / tulanA-"dhUmo hi yatra yatreti sAmanyenaiva gRhyte| na punaH parvate'raNye gRhe vetyevamiSyate |"-nyaaymN0 pR0 111 / "dezakAlau paripatya svarUpamAtreNaiva dhUmAderagnyAdinA sahAvinAbhAvasya nirbAdhabodhAdhirUDhatvAt |"-syaa0 ra0 pR0 506 / 1-pi dhUmasabhA-zra0 / 2-pi dhUmAn zra0 / buddhyasva 2 i-A0 / 4-cAriNAM hi zra0 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 10 ] tarkaprAmANyavAdaH 423 vyAptiH / na ca dezakAlayoravyabhicAritvam ; vivakSita dezakAlayorabhAve'pi dhUmAderUpalambhAt / _yaccAnyaduktam-'kasya kena vyAptiH' iti; tatra yasya yena avyabhicAraH tasya tena vyAptiH, sAmAnyavizeSavatazca dhUmAdeH sAmAnyavizeSavatA'gnyAdinA'vyabhicArAt tasya tenaiva vyAptiH, atazca uktadoSAnavakAzaH / gaimyaM hi vyApakam , gamakaM vyApyam / / na ca kevalau sAmAnyavizeSau gamyagamakarUpatayA anubhUyete, jAtyantararUpasyairva ubhayAtmanaH tadrUpatayA'vabhAsanAt / yadapyabhihitam -'avinAbhAvaH sambandhaH, sa ca sambandhigrahaNapUrvakaH' ityAdi; tadapyanenaiva pratyAkhyAtam ; sAmAnyopalakSitavizeSayoAptaH sarvopasaMhAreNaiva saMbhavAt / nahi tatra AnantyAdidoSo'vakAzaM labhate / __yaccocyate -avinAbhAvazabdo vyatirekamAtravacano na sambandhavacanaH / tadapyuktimAtram ; yato'vinAbhAvazabdo na vyatirekamAtre paryavasyati ghaTAdyabhAve'pi tatpravRttiprasaGgAt , kintu niyame / sa ca niyamaH tathopapatti-anyathAnupapattiprakArAbhyAM vyavasthitaH, ata: tAvubhAvapi avinAbhAvazabdena ucyate, 'yatra yatra dhUmaH tatra tatrAgniH, yatrAgnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti' iti / nanu 'yatrAgnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti' 15 ityetat kuto'vagamyate iti cet ? agnyabhAve dhUmasya niyamena apratIyamAnatvAt tatsadbhAvaniyata evA'sau, anyathA yathA dhUmAbhAve'pi kvacidagnirupalabhyate tathA (1) tulanA-"yo yathA niyato yena yAdRzena yathAvidhaH / sa tathA tAdRzasyaiva tAdRzo'nyatra bodhakaH ||"-nyaay0 mA0 pR0 57 / (2) pR0 420 pN06| (3) tulanA-' vyApyasya gamakatvaJca vyApakaM gamyamiSyate / yo yasya dezakAlAbhyAM samo nyano'pi vA bhavet // sa vyApyo vyApakastasya samo vA'bhyadhiko'pi vA / tena vyApye gRhIte'rtho vyApakastasya gRhyate ||n hyanyathA bhavatyeSA vyApyavyApakatA tyoH|"-mii0 zlo0 anu0 zlo0 4-6 / (4) sarvathA sAmAnyavizeSAbhyAM vilakSaNajAtikasya kathaJcidubhayarUpasya ityrthH| (5) gmygmkruuptyaa| (6) pR0 421 paM06 / (7) dhamatvAgnitvaviziSTadhamAgnivyaktyoH / "tulanA-"sAmAnyavatoravinAbhAvagrahaNAbhyupagamAt / yadyapi agnivizeSA dhamavizeSAzcAnantyenAvasthitAH tathApi teSvavasthitamagnitvaM dhUmatvaJca sAmAnyamupagrAhakamastIti tadupagrAhakavazAt bhUyodarzanabalAdagnidhUmayordezAdivyabhicAre'pyavyabhicAragrahaNam "-praza0 vyo0 50 570 / praza0 kanda0 pR0 210 / (8) yAvAn kazciddhUmaH saH kAlAntare dezAntare ca agnijanmaiva anagnijanmA kadApi na bhavatItyevaM prakAreNa / tulanA-"sarvopasaMhAravatI vyAptiH"-tarkabhA0 mo0 pR0 19 / (9) ananugamadezAdivyabhicArAdayaH / (10) 10421 pN08| (11) abhAvasAmAnye / (12) tulanA-"avinAbhAva eva hi niyamaH, sAdhyaM vinA na bhavatIti kRtvA |"prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0 70 / (13) tulanA-"hetostathopapattyA vA syAtprayogo'nyathApi vaa| dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti |"-nyaayaav0 zlo0 17 / parIkSAmu0 395 | pramANanaya0 3 / 28 / pramANamI0 2 / 114 / (14) agnisadbhAva / (15) dhUmasya agnisadbhAvaniyatatvAbhAve, agnervA dhumasadbhAvaniyatatve / (16) taptAyogolakAdau / etadantargataH pATho nAsti aa0| 1 jAtyantarasyaiva b0| . ... Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 agnyabhAve dhUmo'pi kvacidupalabhyeta / yasya yena vinA nAnupapattirna sa tena niyataH yathA dhUmAbhAvepyupapadyamAno'gnirna dhUmena niyataH, agninA vinA'nupapattizca dhUmasya, tasmAdasau tanniyata iti / yadapyuktam-'agnyabhAvasya pAramArthikatve dhUmasyAvidyamAnatvAnna tadAzritA vyaapti| prahItuM zakyA' iti; tadapyasamIcInam ; yato yatraiva deze kAle vA vAstavo'gnyabhAvaH tatraiva dhUmasya avidyamAnatvaM na sarvatreti kathaM taidAzritA vyAptiH pratyetumazakyA ? yadapi-'ekasyAgnerabhAve dhUmo nopapadyate sarvasya vA' ityAdyuktam ; tadapyayuktam ; yeto vyAptiH sarvAkSepeNa pratIyate 'yaH kazcid dhUmaH sa sarvo'gnyabhAve'nupapannaH' iti, na punaH ekaikadharmyullekhena 'parvate gRhe araNye vA dhUmo'gnyabhAve'nupapannaH' iti / tathA tatpratipattau anantenApi kAlena vyAptipratipattirna syAt dharmiNAmAnantyAt / anumAnavaiphalyaprasaGgAcca, agnidhUmavatAmazeSANAM dharmiNAM vyAptigrahaNakAla eva gRhItatvAt / ___ na ca sarvAgniSvagRhIteSu dhUmAnupapattervizeSaNabhUtaH ta~dabhAvo grahItumazakya . ityabhidhAtavyam / yataH tadabhAvaH tadanyadezAdisvabhAvaH, bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya, tucchasvabhAvA'bhAvasya nirAkariSyamANatvAt / sa cAkhilAgnivivikto dezA~diH pratya15 kSata eva pratIyate / vyavahAra eva hi pratiyogigrahaNasavyapekSaH na svarUpapratipattiH, kathamanyathA ghaTAderapi pratipattiH syAt tatsvarUpasyApi trailokyavilakSaNatayA trailokyApratipattAvapratipattiprasaGgAt ? ___ yacca-'agnyabhAvAbhAve'pi kacidhUmAbhAve dhUmasadbhAvasya virodho dRSTaH' ityAdyabhihitam ; tadapyabhidhAnamAtram : agnyabhAve sati dhUmasadbhAvasya niyamena nivartamAnatvAt tadvirodhe svAbhAvasyeva agnyabhAvasyApi nimittatvopapatteH / yad yasmin sati niyamena nivarttate tattadvirodhanimittam yathA uSNasparzasadbhAve zItasparzaH, niyamena nivartate cAgnyabhAve dhUmasadbhAvaH, tasmAd dhUmavirodhasyAsau nimittamiti / nanu agnyabhAve (1) pR0 42150 11 / (2) mhaahrdaadau| (3) dhuumaashritaa| (4) pR0421 paM0 19 / (5) tulanA-"tatra sarvasyeti bramaH, yato dhamAnupapattiH sarvAkSepeNa pratIyate yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvaH sarvasyAgnerabhAve'nupapannaH"-syA0 ra0 pR0 506 / (6) pratiniyatamivyaktinirdezena vyAptipratItau AnantyaM bAdhakam tadAha tatheti / (7) agnyabhAvaH-A0 tti0| (8) agnyabhAvaH-A0 Ti0 / tulanA-"yato'gnyabhAvaH tadanyadezAdisvabhAvaH bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya |"-syaa0 10 10507 / (9) tasmAdvivakSitavastuno vaDheranyadezaH parvatAdistadgrahaNasvabhAva iti-A0 tti0| (10) mahAhradAdiH / (11) atra ghaTAbhAvaH atra agnyabhAva iti vyavahAraH / (12) svarUpapratipattirapi yadi pratiyogigrahaNApekSA syaattdaa| (13) ghaTasvarUpasyApi / (14 pR0 422602 / (15)dhuumvirodhe| (16) dhuumaabhaavsyev| (17) tulanA-"tasmAt yatsadbhAve yasya niyamena nivRttiH tena tadviruddhameva, agnyabhAve ca sati dhUmasya niyamena nivartamAnatvAt dhUmAbhAveneva tenApi tasya virodhaH / tathAhi yasmin sati yaniyamena nivartate"-syA0ra0 10507 / (18) agnyabhAvaH-A0 Ti0 / ___1-dhrmolle-b0|2 grahItu zakya -ba0 / 3-kSa eva ba0 / 4 tadvirodhisvabhAvasyeva agnyasabhAvasyA-zra015-vasyaiva ba0 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 10] tarkaprAmANyavAdaH 425 dhUmasya niyamena nivartamAnatvamasiddham , gopAlaghaTikAdau tedabhAve'pi tatsadbhAvapratIteH; ityaSyasat ; tatrApi tatsadbhAva eva tadbhAvasaMbhavAt / dhUmasya hi bhAva; AtmalAbhaH, sa ca agnau satyeva saMvRttaH, tatkathaM taMtra agnyabhAve dhUmasadbhAvAzaGkApi ? tarhi parvatAdAviva gopAlaghaTikAdAvapi dhUmo'gniM gamayet ; ityapyayuktam ; parvatAdidhUmAdasya vailakSaNyAt / vahnisamAnasamayasattAko hi parvatAdidhUmo bahalapatAkAyamAnasvarUpo'nubhUyate, 5 na cAyaM tathA, ato nAsya agnyanumApakatvam / yadapyuktam-'avinAbhAve satyapi na dhUmAt paiGgalyamanumIyate' ityAdi; tadapyasaGgatam ; yato vyAptyanusAreNa anumAnaM vidhIyate, vyAptizca agnitva-dhUmatvadvAreNaivAvasIyate na paiGgalyAdidharmadvAreNa, teSAmAnantyAt vyabhicArAcca / paiGgalyaM hi haritAlakAJcanAdau vyabhicaradupalabhyate, bhAsuratvaM sUrya-tArakA-taDidAdau, dravyatvaM navasvapi dravyeSu, 10 UrdhvagatitvaM vAtyAdau, iti agnigatAnAM dharmANAM vyabhicAraH / tathA dhUmagatAnAmapi; tathAhi-zyAmatvaM nIlAJjanAdau, kaTukatvaM trikaTukAdau, akSivikArakAritvaM kaTutailAdau, kaNThagrAhitvam apakkajambUphalAdau, UrdhvagatitvaM vASpAdau sAdhAraNaM dRzyate / ato yena ekenaiva rUpeNa trailokyodaravarttinyo vahnivyaktayo dhUmavyaktayaH taddharmAzca saMgRhyante tadeva rUpaM vyAptiM niyamena vyavasthApayati, taJca agnitvadhUmatve muktvA nAnyad bhavitumarhati / 15 na khalu yathA vastvantarasAdhAraNAH paiGgalyAdayaH tathA agnitva-dhUmatve / tadvAcake coccarite zabde pratipatrA trailokyavilakSaNaH svadharmakalApakalito'gniH dhUmazcArtha: saMgRhyate iti siddhA tedvAreNa vyAptiH sAdhyasAdhanayoH / nanu yadi anayoH vastuto vyAptirasti tarhi prathamadarzanakAle kasmAnnollikhatIti cet ? grAhakAbhAvAt / yatkAle yadbAhakaM nAsti tatkAle tanna pratibhAsate yathA rUpada- 20 rzanakAle rasaH, agnidhUmayoH prathamadarzanakAle nAsti ca vyAptigrAhakaM jJAnamiti / (1) indrajAlaghaTAdau / "gopAlaghuTikAdiSu"-praza0 vyo0 pR0 571 / syA0 ra0 pR0 507 / (2) agnyabhAve'pi dhUmasadbhAvapratIteH / (3) agnisadbhAva eva / ( 4 ) indrajAlaghaTAdau / (5) gopAlaghaTikAgatadhUmasya / tulanA-"parvatAdidhUmAdasya vailakSaNyAt / vahnisamAnasamayasattAko hiparvatAdidhUmo bahalaH patAkAyamAnasvarUpo'nubhUyate "-syA0 ra0 pR0 507 / (6) pR0 422 paM0 5 / (7) tulanA-"yato vyAptyanusAreNAnumAnaM vidhIyate, vyAptizcAgnitvadhUmatvadvAreNaivAvasIyate"syA0 ra0 pR0 507 / (8) vAtyA-vAtUla: 'bavaNDara AMdhI' iti bhASAyAm / (9) trayANAM kaTUnAM zuNThImarIcapippalInAM samAhAraH trikaTukam "vizvopakulyA maricaM trayaM trikaTu kthyte| kaTutrayaM tu trikaTu tryUSaNaM byoSa ucyte||"-bhaav pra0 5 / 60 / (10) haritAlasuvarNAdayo vastvantaram / (11) agnidhUmapratipAdake / (12) agnitvadhUmatvadvAreNa / (13) agnidhUmayoH / 1-bhAve tatsa-zra0, b0| 2 dhamasya sh-shr0| 3-dhamasya vai-shr0| 4 nIlotpalAJjanAdau b0| 5 ekena svarUpeNa b0| 6 tadekaM ruu-shr0| 7 agnidhUmatve shr0| 8 siddhAntadvAreNa ba0 / 9 nAsti vyA-A0 / 10-kaM takhyiM jJAnamiti b0|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 tatkAle tadvAhakAbhAvazca tatkAraNAbhAvAt siddhH| vyAptijJAnasya hi kAraNam pratyakSAnupalambhau / na ca prathamadarzanakAle tau staH / na ca grAhakAbhAvAt ta~dA vyApterapyabhAvaH; tadA grAhakAbhAvasya anyathAsiddhatvAt, anyathA dUre rUpadarzanakAle rasasyApyabhAvaH syAdaivizeSAt / ta~dA vyApterabhAve ca kathaM pazcAt pratibhAseta khapuSpavat ? atha anvayavyatirekavazAt pratibhAseta; nanu anvayavyatirekAbhyAM sau kiM janyate, jJApyate vA ? na tAvajanyate, 'tau hi pramANam , na ca pramANaM prameyamutpAdayati / atha jJApyate; tatrApi kiM tatkauMle satI sA jJApyate, prAgapi vA ? tatkAle cet ; na; anvayavyatirekakAla eva vyApteH sattve kaarnnaabhaavaat| atha prAgapi satI jJApyate; siddhaM tarhi. prathamadarzanakAle'pi vyApteH sattvamiti kathaM sA tadvAhakatarkazca apahnayeta ? pratIyamA10 nasyApyapahnave rUpAdeH tadbrAhakajJAnasya vA'pahnavaH syAt / tataH siddhaH tarkaH pramANam / etadevAha-cintA pramANam abhinibodhasya phalasya hetutvAt / asya paryAyamAhaanumAnAderiti / kinnAma idamuktalakSaNaM pramANam ? ityatrAha-zrutajJAnam iti| kuta etat ? zeSam aspaSTaM yataH, 'zabdAnuyojanAt' ityetanmadhye karaNAt anena ca sambadhyate / tadyojanAt yat pUrvam arvAg aspaSTam tadyojanAcca yaccheSamaspaSTaM tat sarva zrutajJAnamiti / 15 tacca anekaprabhedam zabdayojanAnvitetarA'spaSTajJAnavyaktibhedAnAmAnantyAditi / . nanu vyAptipratItyartha tarkalakSaNapramANAbhyupagamo'nupapannaH; pratyakSato'numAnato vA tasyAH pratItisiddheH ityAzaGkA nirAkurvannAha a~vikalpadhiyA liGga na kiJcit sampratIyate // 11 // nAnumAnAdasiddhRtvAt pramANAntaramAJjasam / (1) prathamaM dhuumaagnidrshnkaale| (2) tarkasya / "tulanA-vyAptijJAnasya hi kAraNamupalambhAnupalambhau, na ca prathamadarzanakAle tau staH |"-syaa0 ra0 pR0 508 / (3) sAdhyasAdhanasadbhAvaviSayakaM jJAnaM pratyakSama, sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvagocaraJca jnyaanmnplmbhH| (4) prathamadarzanakAle / (5) apryojktvaat| (6) yadi grAhakAbhAvAd vastuno'bhAvaH syAttadA / (7) rasagrAhakasya rAsanapratyakSasya abhAvAt / (8) prthmdrshnsmye| (9) bhuuyodrshnaanntrm| (10) upalambhAnupalambhAbhyAm / (11) vyAptiH / (12) anvayavyatirekagrAhiNau upalambhAnupalambhAveva atra anvayavyatirekazabdena vivakSitau viSayayidharmasya vissyepyupcaaraat| (13) anvyvytirekkaale| (14) cAkSuSAdipratyakSAdeH / (15) zeSazabdena / (16) nirvikalpakapratyakSeNa / (17) avinAbhAvaH (18) vyAptigrahaNAt pUrvamalabdhAtmalAbhatvAt / (19)tarkAkhyam / (20)"liGgaM sAdhyasAdhanayoravinAbhAvaH / kiJcid ISadapi / na sampratIyate na sAmastyena jnyaayte| kayA ? avikalpadhiyA nirvikalpakapratyakSeNa saugatAbhipretena, yAvAn kazciddhUmaH sa sarvopyagnijanmaiva anagnijanmA vA na bhavatItyetAvadvikalpavikalatvAttasya anyathA savikalpakatvApatteH / nApyanumAnAt; tasyaivAsiddhatvAt vyAptigrahaNapUrvakatvAdanumAnotthAnasya / anumAnAntarAttatrApyavinAbhAvanirNaye cAnavasthAprasaGgAt / prathamAnumAnAt dvitIyAnumAne _1-bhAve tadA shr0| 2-bhAsate zra0, b0| 3-hakastarka-zra0, b0| 4 anyena aa0| 5 sambadhyeta shr0| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 011] tarkaprAmANyavAdaH 427 vivRtiH-nahiM pratyakSaM 'yAvAn kazcidbhUmaH kAlAntare dezAntare ca pAvakasyaiva kArya nArthAntarasya' iti iyato vyApArAn kattuM samartha sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAt / nApyanumAnAntaram ; sarvatrA'vizeSAt / nahi sAkalyena liGgasya liGginA vyApterasiddhau kvacita kiJcidanumAnaM nAma / "tanne apratyakSam anumAnavyatiriktaM pramANam" [ ] ityayuktam / liGgapratipatteH pramANAntaratvAt / / liGgaM hi sAdhyena sAdhanasya avinAbhAvo'bhidhIyate, tasmin satyeva liGgasya linggtvopptteH| tasya pratipattiH kiM pratyakSAt , anumAnato vA syAt ? pratyakSAccet ; kim asmadAdisambandhinaH, yogisambandhino vA ? prathamapakSe kiM svasaMvedanAt, indriyajAt , mAnasAdvA tato'sau pratIyeta ? na tAvat svasaMvedanAt ; tasya svarUpamAtraviSayatayA * bahirarthavAnibhijJatvAt / indriyamanaHprabhavAdapi pratyakSAt savikalpAt , 10 nirvikalpAdvA avinAbhAvaH pratIyeta ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; savikalpakapratyakSasya saugataiH praamaannyaanbhyupgmaat| tadabhyupagame'pi na tattatra samartham , ityAha-'na pratyakSama ityAdi / pratyakSaM saugatayogakalpitaM mAnasendriyalakSaNam tanna 'yAvAn kazcid dhUmaH kAlAntare dezAntare ca pAvakasyaiva kArya nArthAntarasya' iti iyato vyApArAn / kartuM samartham / kuta etat ? snnihitvissyblotptteH| sannihitaH aviprakRSTa- 15 dezakAlo yo viSayaH agnidhUmAdiH sAdhyasAdhanavyaktilakSaNaH tasya balaM sAmarthya tena utptteH| etena nirvikalpakamapi na ta~t tataH tatraM samarthamiti pratipattavyam / atraiva hetvantaramAha-avicArakatvAt iti / na vidyate vicAraH 'yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo'gnereva kArya nArthAntarasya' iti parAmarzo yasya nirvikalpakapratyakSasya tasya bhAvAt tattvAt / cazabdo'tra samuccayArtho drssttvyH| kathamasyA'vicArakatvamiti cet ? 20 vyAptinirNaya iti cet ; soyaM prspraashrydossH| tannAnumAnamapi vyAptigrAhakamiti tadgrAhakaM pramANAntaraM tarkAkhyam AjasaM pAramAthikaM na mithyAvikalpAtmakamabhyupagantavyam , anyathA anumAnaprAmANyAyogAt |"-lghii0 tA0 pR0 30 / / (1) talanA- yadAha nahIdamiyato vyApArAna kattaM samarthamiti |"-prmaannvaa0 svava0 TI0 141 / "na hi kasyacit sAkalyena vyAptijJAnaM pratyakSaM kvacit kadAcid bhavitumarhati sannihitavi SayabalotpatteravicArakatvAt |"-siddhivi0, ttii0puu0156| aSTaza0, aSTasaha0 pR0 119 / "yathAhu:... na hIdamiyato vyApArAna kattuM samartha sannihitaviSayabalenotpatteravicArakatvAt |"-shaaN0 bhA0 bhAmatI 10766 / nyAyavA0 tA0pR0137 / (2) uddhRtamidam-pramANasaM0 pR0 101 / (3) tulanA-"sannikRSTaviprakRSTayoH sAkalyanedantayA nedantayA vA vyavasthApayitukAmasya tarkaH paraM zaraNama |"-siddhivi0ttii0 pR0 293 A. (4) avinAbhAve / (5) avinaabhaavH| (6) savikalpakapratyakSam avinAbhAvagrahaNe / (7) pratyakSama-A0 tti0| (8) snnihitvissyblotptte:-aa0tti| (9) vyAptigrahaNe-A0 tti0| 1 iti yato ja0 vi0| 2-numAnta-I0 vi0| 3 vyaptirasi-ja0 vi0| 4 pratIyate shr0| / tattvAcca cazabdo A0, b0| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 kasyacit parokSatvAt , aparasya jJAnAntaravedyatvena anavasthAnAt , anyasya kSaiNikatvavadakiJcitkaratvAt / atra yaugA bruvate - sAdhyasAdhanayoravinAbhAvaH pratyakSeNaiva prtiiyte| prathamapratyapratyakSeNaiva avinA- kSe'pi agnisambandhitvenaiva dhUmasya pratibhAsanAt tadgato niyamo'pi bhAvasyAvagatiriti pratibhAsata eva / na ca taMtrApyanyato'pi, anyata eva veti saMzayaviyaugAnAM pUrvapakSa:- paryayau staH; 'agnereva ayam' iti tatsambandhitvenaiva asyo'vsaayaat| itthaM prathamapratyakSeNa vyAptau pratipannAyAm anvayavyatireko bhUyasopalabhyamAnau tasyaiva jJAnasya dAyamutpAdayataH / bhUyodarzanAvagatAnvayavyatirekasahakRtendriyaprabhavaM vA pratyakSaM vyAptiM prtipdyte| nanu yadi prathamapratyakSeNaiva vyAptiH pratIyate tarhi kimityayamanena niyata 10 ityevaMrUpA tadAnImeva vyAptipratItirnotpadyate iti cet ? saamgrybhaavaat| anusandhAnena (1) mImAMsakasya, aindriyasya mAnasasya - A0 tti0| (2) naiyAyikasya / (3) saugatamate, svalakSaNasya-A0 tti0| (4) yathA hi kSaNikAMze nirvikalpaka saJjAtamapi na tanizcinoti ataH. kSaNikAMze akiJcitkaraM nirvikalpakaM tathaiva nIlAdyaMze'pi / (5) "liliGgisambandhadarzanamAdyaM pratyakSam"-nyAyavA0 pR0 44 / (6) dhUme'pi / (7) ayaM dhUmaH kimagnerjAtaH uta anyasmAdapi karaNAt iti saMzayaH / (8) dhUmo'yam agnivyatiriktAdanyasmAdeva kasmAccit kAraNAjjAta iti viparyayaH / (9) agnisambandhitvenaiva / (10) dhUmasya / (11) "bhUyodarzanagamyA ca vyAptiH sAmAnyadharmayoH / jJAyate bhedahAnena kvaciccApi vizeSayoH / / " -mI0 zlo0 anu0 zlo0 12 / "na hyanyathAnupapattiH pratyakSasamadhigamyA / kAryAvyabhicArasamadhigamyA hi saa| avyabhicArazca asakRddarzanapUrvakaH / -bRhatI0 pR0 111 / bRha0 paM0 pR096 / praka0 paM0 pR070| nyAya0 mA0 pu0 72 / "bhUyodarzanabalAdagnidhUmayordezAdivyabhicAre'pyavyabhicAragrahaNam'-praza0 vyo0 p0570| "tasmAdabhijAtamaNibhedatattvavat bhUyodarzanajanitasaMskArasahitamindriyameva dhUmAdInAM vahnayAdibhiH svAbhAvikasambandhagrAhIti yuktamutpazyAmaH / evaM mAnAntaraviditasambandhiSu mAnAntarANyeva yathAsvaM bhUyodarzanasahAyAni svAbhAvikasambandhagrahaNe pramANAnyunnetavyAni |"-nyaayvaa0 tA0 10 167 / tA0pa010 697 / "tadanena anvayavyatirekAveva bhUyodarzanasahacAriNau tadgrahaNopAya iti darzitam / bhayodarzanaM hi tajjJAnajanitasaMskArasahitamindriyamucyate / maNibhedatattvaJcAtra sphuTamudAharaNam / tathAhi-maNiyayaviSayastattadvayavahAraviSayo bhavati dhArayituH tattatphalasampAdakazconnIyate te sUkSmavizeSAH parIkSakeNa bhUyobhireva darzanairunIyante tathAtrApi / prathamaM hi kAkatAlIyavyudAsAya tataH sAtatyordhvagamanavizeSanizcayAya ttshcopaadhiniraasaay|"-prsh0 kira0 pR0 295 / "sahabhAvadarzanajasaMskArasahakAriNA nirastapratipakSazaMkena caramapratyakSeNa dhUmasAmAnyasya agnisAmAnyena svabhAvamAtrAdhInaM sahabhAvaM nizcitya idamanena niyatamiti niyama nizcinoti / yadyapi prathamadarzane'pi sahabhAvo gRhItaH tathApi na niyamagrahaNam / na hi sahabhAvamAtrAnniyamaH api tu nirupAdhikasahabhAvAt / nirupAdhikatvaJca tasya bhUyodarzanAbhyAsAvajJeyamityetena bhUyaHsahabhAvagrahaNabalabhuvA savikalpakapratyakSeNa so'dhyavasIyate |"-prsh0 kanda0 pR0 209 / "vyabhicArajJAnavirahasahakRtaM sahacAradarzanaM vyAptigrAhakam / jJAnaM nizcayaH, zaMkA ca / sA ca kvAcidupAdhisandehAta, kvacidvizeSAdarzanasahitasAdhAraNadharmadarzanAt / tadvirahazca kvacidvipakSabAdhakatarkAt kvacita svataH siddha eva |"-tttvci0 anu0 pR0 210 / 1-bhAsamAnAta ba012na ttraa-shr0|| tatrAnyatopyanyata eveti A0, tatrApyanyakta eveti b0| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 11 ] tarkaprAmANyavAdaH 426 hi vyAptirullikhyate / anusandhAnaJca sakRdekena sahitasyai grahaNe anu pazcAd aeNpareNa sahitasyaiva grahaNam / etacca bhUyodarzanA'darzanaireva utpadyate / anvayavyatireko ca prayojakasandehavyudAsArthoM yuktAveva / anekasahacAridarzane hi prayojake sandehaH-'kiM dhUmatvaprayukto'yaM niyamaH, kiM vA tANatvazyAmatvAdiprayuktaH ?' iti / tatra tArNatvAdayaH sambandhino vyabhicAriNaH, zyAmatvAdayastu dhUmApekSAH, iti dhUmasya agnisambandhitve / dhUmatvameva prayojakam / tasmin sati na kadAcidagnitvaM vyabhicaratIti bhUyodRSTAnvayavyatirekavato visphAritAkSasya anuparatendriyavyApArasya aparokSAkAratayA upajAyamAnatvAt viziSTadaNDyAdipratyayavat pratyakSamevedaM vyAptijJAnamiti / atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-pratyakSeNaiva avinAbhAvaH pratIyate' ityaadi| tatpratividhAnapurassaraM para tetra kim aindriyam , mAnasaM vA pratyakSaM tadhaNe pravarteta ? na tAvad 10 kim pAra vyAptigrahaNArthaM tarka- aindriyam ; ta ddhi yenArthena pratiniyatadezakAlAdinA indriyaM sambadhyate syaiva prathak prAmANya- tameva avabhAsayati na tu vyAptim , tasyAH sakaladezakAlakalAsamarthanam- parigatAkSepeNa avasthitatvAt / sau hi gRhyamANA trailokyodaravatinAm atItAnAgatavartamAnA'zeSArthAnAmupasaMhAreNa gRhyate / yato vyApanaM vyAptiH, sarvAsAM vyApyavyaktInAM vyApakavyaktInAzca vyApyarUpatayA vyApakarUpatayA ca kroDI- 16 karaNam / na ca tatrai indriyasya sambandho grahaNasAmArthyaM vA saMbhavati; vartamAne niyata evArthe tatsaMbhavAt / na ca vizvodaravarttinyo vyaktayaH sarvAH tena sambaddhA vartamAnA vA, tatkathaM pratyakSatastatra vyAptipratipattiH ? kiJca, pratyakSamAtram , bhUyodarzanasahAyam , anvayavyatirekasahakRtaM vA pratyakSaM vyAptigrahaNe prabhavet ? na tAvat pratyakSamAtram ; bhUbhavanavarddhitotthitamAtrasya prathamA'gnidhU- 20 mavyaktidarzane'pi vyAptipratipattiprasaGgAt / yadapyuktam-prathamapratyakSepi agnisambandhitvenaiva dhUmasya pratibhAsanAt tadgato niyamo'pi pratibhAsate' ityAdi; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; yataH purodRzyamAne niyatAgni (1) mahAnasAgninA-A0 Ti0 / (2) dhUmasya / (3) catvarAgninA / (4) anusandhAnam / (5) anvaya-A0 tti|(6) vytirek-aa0tti0| (7) tRNanirmitakaTAdiSvapi bhAvAt / (8) 10428 paM03 / (9) tulanA-"tatra kimandriyaM mAnasaM vA pratyakSaM vyAptigrahaNe prvrtte|"-syaa0 2050510 / (10) tulanA-"natAvatpratyakSam ; sannihitadezavartamAnakAlavastuviSayaniyamAt / yena hi pramANena sarvadezeSu ca dhUmAdInAmagnyAdisambandho'vagamyate, tena teSAM sambandhaniyamo'vagamyate / na ca pratyakSaM tatra samartham |"-prk0 paM0 pR0 68 / aSTasaha0 pR0 43 / prameyaka0 pR0 346 / syA0 ra0 pR0 510 / citsa0pa0 238 / (11) sarvopasaMhAreNa / (12) vyAptiH / (13) sarvavyApyavyApakavyaktiSa / (14) sambandha-grahaNasAmarthyayoH saMbhavAt / (15) indriyeNa / (16) vizvavartiSu vyApyavyApakavyaktiSu / (17) bhUmigRha-A0 Ti0 / (18) pR0 428 paM0 3 / ( 19 ) samakSIbhUte mahAnasAdau / 1 vishissttNd-aa0| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 sambandhitvena dhUmastatra pratibhAseta, aniyatAkhilAgnisambandhitvena vA ? prathamapakSe kathaM prathamadarzane vyAptipratipattiH ? pratiniyatavyaktI vyApterevA'saMbhavAt , tasyAH sarvAkSepeNa paryavasAnAt / dvitIyapakSe tu AstAM prathamapratyakSam , pratyakSazatairapi na vyAptiH pratyetuM zakyA, teSAM sambaddhavartamAnArthagocaracAritayA 'yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvos5 gnau eva' iti sarvAkSepeNa avinAbhAvapratipattAvasamarthatvAt / etena 'bhUyodarzanasahAyamAdyapratyakSaM vyApti pratipadyate' ityayamapi pakSaH pratyuktaH / nApyanvayavyatirekasahakRtaM tat tAM pratipattuM samartham ; yataH tatsahasrakRtasyApyasya yatraiva svayaM pravRttiH tatraiva tatpratipattirghaTate na punaH 'yatra yatra dhUmaH tatra tatra agniH, yatra agnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti' iti sarvAkSepeNa, tatraM ca vyAptipratipattervaiyarthyam / 10 anumAnArthaM hiM sau iSyate, pratyakSeNa ca pratipanne sAdhyasAdhanavyaktivizeSe kimanumAnena ? anvayavyatirekasahakRtatvazcAsya svaviSayAtikrameNa arthAntare pravRttiH, svaviSaye pravartamAnasya atizayAdhAnaM vA ? prathamapakSe pratyakSavirodhaH, svArthAtikrameNa arthAntare. pravRttilakSaNasahakAritvasya kacidapyapratIteH / na khalu pradIpasahakRtaM cakSu rasAdau pravartta mAnaM pratIyate / svaviSaye pravarttamAnasyAtizayAdhAnaJca adhyakSasya vyAptiviSayatve 15 siddhe siddhyet / tacce asiddham , sambaddhavartamAnArthaviSayatvAttasya / na ca tatsahakRta syApIndriyajAdhyakSasya kazcanotkarSo jAyate, yena svaviSayAtikrameNApyarthAn gRhNIyAt / ___etena 'bhUyodarzanAvagatA'nvayavyatirekasahakRtendriyaprabhavaM pratyakSaM vyApti pratipadyate' iti pratyuktam / kizca, 'indriyaviSaye vidyamAnatvAt tatprabhavapratyakSeNa vyAptiH pratIyate, khaviSayatvAdvA? na tAvad vidyamAnatvAt ; rasAderapi cAkSuSatvAnuSaGgAt, vyAptivad dhUmAdau 20 tatsattvasyApyavizeSAt / nApi svaviSayatvAt / tasyAH tadviSayatvAnupapatteH / aMniyataviSayA hi vyAptiH, [ tAM ] kathaM niyataviSayamindriyaprabhavaM pratyakSaM pratipadyeta ? (1)tulanA-"yataH purodRzyamAnAgnisambandhitvena dhUmaH prathamapratyakSa pratibhAseta, sakalAgnisambandhitvena vA ?"-syA0 2010 510 / (2) vyApteH / (3) prtykssaannaam| (4) satyeva bhavati agnyabhAve tu kadAcidapi na bhavatItyadhyAhAryam / (5) pR0 428 pN07| (6) pratyakSam / (7) sahasazaH anvayavyatirekasahakRtasyApi pratyakSasya / (8) vyApti / (9) pratyakSaviSayIbhate dhmaagnivyktivishesse| (10) vyAptipratipattiH / (11) tulanA-"anvayavyatirekasahakRtatvaM hi pratyakSasya svaviSayAtikrameNa arthAntare pravRttiH, svaviSaye pravarttamAnasya anvayavyatirekAbhyAmatizayAdhAnaM vA ?"-syA0ra0 pR0 511 / (12) adhyakSasya vyAptiviSayatvam / (13) anvayavyatirekasahakRtasya / (14) pR0 428 pN08| (15) tulanA-"kiJca, indriyaviSaye vidyamAnatvAt tatprabhavapratyakSeNa vyAptiH pratIyate, svaviSayatvAdvA ?"-syA0 2010 511 / (16) indriyaprabhava / (17) yathA dhUmAdiSu vyAptirasti evamAmrAdau rasAditvamapi-A0 tti0| (18) vyApteH / (19) prtykssvissytvaanpptteH| (20) tulanA-"aniyataviSayA hi vyAptiriti kathaM niyataviSayendriyaprabhavapratyakSatAM pratipadyeta"-syA0 20 pR0511|| 1 sve viSaye ba0 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra kA0 11 ] tarkaprAmANyavAdaH yadapyabhihitam'-'anusandhAnena hi vyAptirullikhyate, tacce bhUyodarzanAdarzanaireva utpadyate' ityAdi; tadupapannameva; upalambhAnupalambhaprabhavasyaiva jJAnasya asmAbhiH vyAptipratipattau sAmarthyasya samarthayitumupakrAntatvAt / pratyakSarUpatA tu tasya anupapannA, vibhinnsaamgriivissytvaat| taddhi indriyAdisAmagrIkaM sambaddhavartamAnArthaviSayaJca prasiddham, nacedaM tathA iti kathaM pratyakSarUpatAM pratipadyeta ? nanu sAmAnyasya' vyAptipratipattau prayojakatvAt , tasya ca indriyeNa saMmbaddhatvAt vartamAnatvAcca kathanna vyAptijJAnaM pratyakSam ? ityapyavicAritaramaNIyam; yataH kiM sAmAnyasya sAmAnyena vyAptiH, uta tadupalakSitavizeSANAM tadupalakSitavizeSaiH ? tatra AdyapakSe na kiJcid vyAptipratipattiprayojanam sAmAnye siddhasAdhanato'numAnavaiphalyaprasaGgAt / tadupalakSitavizeSANAM tu AnantyAt kathaM sambaddhavarttamAnatA yato vyAptijJAnasya 10 pratyakSatA syAt ? ___etena 'bhUyodRSTAnvaya' ityAdi pratyuktam ; viziSTadaNDyAdipratyayasya hi sambaddhavartamAnArthagocaracAritayA pratyakSatA yuktA, na tu vyAptijJAnasya tadviparyayAt ityasakRdAveditam / atha asya apratyakSatve katham 'indriyApekSA' ityucyate ? 'tatkAraNakAraNatvAt' iti bruumH| vyAptijJAnasya hi kAraNaM pratyakSAnupalabhbhau tayozca indriyamiti / tanna 15 indriyaprabhavaM pratyakSaM vyAptipratipattau samartham / - nApi mAnasam ; mainaso bAhyendriyanirapekSasya bahirarthe pravRttyabhAvAt / "asvatantraM (1) pR0 428 paM0 10 / (2) anusandhAnam / (3) tarkAkhyasya-A0 tti0| (4) jainaiH / (5) upalabhbhAnupalambhajasya tarkasya / (6) pratyakSam / (7) takhyiM jJAnam / (8) dhUmatvasya agnitvasya ca / (9) saMyuktasamavAyasambandhasadbhAvAt, cakSuHsaMyukte agnau dhUme ca agnitvasya dhUmatvasya ca samavAyAt / (10) saamaanyoplkssit| (11) agnidhamasAmAnyayo: mahAnasAdAveva pratyakSasiddhatvAt / (12) vizeSasyaiva sAdhanIyatvAt-A0 tti| (13) pR0 429 paM06 / (14) sakalasAdhyasAdhanavyaktiviSayatayA sambaddhavartamAnArthagocaratvAbhAvAt / (15) vyAptijJAnasya-A0 Ti0 / (16) "tatra kecidAcakSate mAnasaM pratyakSaM pratibandhagrAhIti / pratyakSAnupalambhAbhyAmanalasahacaritamanagnezca vyAvartamAnaM dhUmamupalabhya vibhAvasau niyato dhuma iti manasA pratipadyate / manazca sarvaviSayaM kena vA nAbhyupeyate asannihitamapyarthamavadhArayituM kSamam / bhAvAbhAvasAhacaryamavadhArya manasA niyamajJAnasiddherityalaM nirbandhena |"-nyaaymN0 10 121, 123 / "tasya grahaNaM pratyakSAnupalambhasahAyAnmAnasAt pratyakSAt / dhUmamagnisahacaritamindriyeNopalabhyAnagnezca jalAdeAvartamAnamanupalambhena jJAtvA manasA nizcinoti dhUmo'gninna vyabhicaratIti |"-nyaaykli0 103 / (17) tulanA-"pratyakSaM mAnasaM yeSAM sambandhaM liMgaliMginoH / vyAptyA jAnAti tepyarthe'tIndriye kimu kurvate / yatrAkSANi pravartante mAnasaM tatra vartate / no'nyatrAkSAdivaidhuryaprasaMgAta sarvadehinAm ||"-tttvaarthshlo0 pR0179 / "na cAtItAnAgatAnAM vyaktInAM manasA saGkalanamiti nyAyyam ; manaso bahirarthe svAtantrye andhabadhirAdyabhAvaprasaGgAt |"-prsh0 kanda010 210 / "manazcedahiviSaye kAraNAntaranirapekSaM pravarteta tadA sarvaH sarvadarzI syAdavizeSAt |"-prk0 paM0 e069 / baha0 50 10 95 / nyAya mA0 50 58 / prameyaka pR0 351 / syA0 ra0 pR0 511 / / 1 utpadheta A0, 10 / 2 upalambhaprabha-ba0 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 bahirmanaH" [ ] ityabhidhAnAt / vyAptizca bahirarthadharmatvAd bahirarthaH, yo bahirarthadharmaH sa bahirarthaH yathA rUpAdiH, bahirarthadharmazca vyAptiriti / bhavatkalpitasya manasaH SaTpadArthaparIkSAyAM pratiSedhato'sattvAcca kathaM tadbhavaM pratyakSatAM pratIyAt / sattve vA na aNusvabhAvasyAsye azeSAH sakRt sambandhasaMbhavaH, yadaNusvabhAvaM na tat sakRdazeSAthaiH sambadhyate yathA paramANuH, aNusvabhAvazca bhavatkalpitaM mana iti / atha sAkSAt manaso'zeSArthaiH sambandhAbhAve'pi paramparayA'sauM bhaviSyati; tathAhi-manasA sAkSAt saMyujyate AtmA tena ca saMyuktAH sarve'gnyAdayo dhUmAdayazca sAdhyasAdhanavyaktivizeSA iti; tadapyapezalam ; evaM sarvasya sarvajJatAprasaGgAt, sAdhyasAvanavyaktivat sarvArthAnAM manasA sambaddhasaMbaM ( sambandhasambandhasaM ) bhavAt / kiJca, asau sambandhasambandho'pi manasaH sadbhireva arthaiH syAt nA'sadbhiH; tatkathaM tatra vyAptipratipattiH ? na cAtmano vyApitvaM siddham , tasya SaTpadArthaparIkSAyAM prapaJcataH pretiSedhAt, tatkathaM sambandhasambandhagandho'pi syAt ? ato dRSTAnta eva sAdhyasAdhanayoH bhavatA vyAptiH pratipattavyA, tathA ca anumAnAnutthAnaM sAdhyadharmiNi sAdhyadharmeNa hetovyAptyanizcayAt / tanna saugatamate yogamate vA aindriyaM mAnasaM vA pratyakSaM vyApti15 pratipatteraGgamiti sthitam / etena yogipratyakSasyApi avinAbhAvapratipattyaGgatvaM pratyAkhyAtam ; tasyApyavicArakatayA kAraNabhUtapratiniyatasannihitArthagocaracAritayA caitAvato vyApArAn kartumasamarthatvAvizeSAt / astu vA tataH tatpratipattiH; tathApi-yogI" pratyakSato vyAptiM (1) tulanA-"paratantra bahirmanaH |"-vidhivi0 pR0 114 / laukikanyA0 tR0 pR0 82 / uddhRtamidam-syA0 ra0 pR0 511 / (2) yogaparikalpitasya / (3) pR0 269 / (4) manobhavaM jJAnam / (5) manasaH / (6) sambandhaH / (7) AtmavyApakatvaprayuktasaMyuktasaMyogavazAt azeSadhUmAgnivyaktInAM manasA sambandhakalpane / (8) paramparAsamvandhaH, manaHsaMyukta AtmA tena ca saMyuktAH sarve'rthA iti / (9) tulanA-"kiJcAsau sambaddha sambandho'pi sadbhirevArthaiH nAsadbhiratItAnAgataH tatkathaM tatra vyAptipratipattiH ?"- syA0 2010 512 / (10) atItAnAgatadezakAlabhAvairiti-A0 Ti0 / (11) Atmano vyApitvasya / (12) pR0 261 / (13) tulanA-"anye tu vyAptigrahaNakAle pratipatayogina ivAzeSaviSayaM parijJAnamastIti bruvate / anyathA hi sarvo dhamo'gniM vinA na bhavatIti vyAptismaraNaM na syAt / vivekena cApratibhAsaH samAnAbhivyAhArAt yathA dhAnyarAzikSiptAyA dhAnyavyakteriti |"-prsh0 vyo010 570 / "yastu manyate prajJAkaragupta: yogijJAnaM vyaptijJAnamiti |"siddhivi0 TI0 pR0 105 B. (14) yogipratyakSasyApi / (15) yAvAn kazciddhUmaH sa sarvopyagnijanmA anagnijanmA vA na bhavatItyetAvataH (16)tulanA-"yogipratyakSato vyAptisiddhirityapi durghaTam / sarvatrAnumitijJAnAbhAvAt sakalayoginaH / / parArthAnumitau tasya vyApAro'pi na yujyate / ayoginaH svayaM vyAptimajAnAnaH janAn prati // yogino'pi prati vyarthaM svasvArthAna mitAviva / samAropavizeSasyAbhAvAt sarvatra yoginAm ||"-tttvaarth ilo0 pR0 179 / prameyaka0 pR0 351 / 1 tatprabhavaM b0| 2 sambandhasaMbhavAn b0| 3 sambaddhasamba-A0 / 4 sambaddhasamba-A0 / 5 vaitaa-b0| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaprakA0 11 ] tarkaprAmANyavAdaH pratipadya svArthamanumAnaM vidadhyAt, parArthaM vA ? na tAvat svArtham ; sakalasAdhyasAdhanavyaktivizeSANAM pratyakSataH parisphuTatayA pratipannatvena asya aphalatvAt / yat pratyakSataH parisphuTatayA pratipannam na tatra anumAnaM phalavat yathA pratyakSasvarUpe, pratyakSataH parisphuTatayA pratipannAzca yogino nikhilAH sAdhyasAdhanavyaktivizeSA iti / na ca toM tatpratipanneSvapyeteSu samAropavyavacchedArthaM saphalamevAnumAnamityabhidhAtavyam; yogino 5 vidhUtakalpanAjAlatayA samAropasyaivA'saMbhavAt / atha parArthaM yogino'numAnam ; nanu gRhItavyAptikam , agRhItavyAptikaM vA paraM parArthAnumAnena yogI pratipAdayet ? yadi gRhItavyAptikam ; kutastena gRhItA vyAptiH ? na tAvat svasaMvedanendriyamanovijJAnaiH; teSAM taidaviSayatvapratipAdanAt / nApi yogipratyakSeNa; anumAnAnarthakyAnuSaGgAt / agRhItavyAptikasya ca pratipAdanAnupapattiH atiprasaGgAt / tanna kutazcidapi pratyakSAt sAdhya- 10 sAdhanayorvyAptiH pratipattuM zakyauM / ataH sUktam-'avikalpadhiyA' ityAdi / na vidyate vikalpaH svaparavyava sAyo yasyAH sA cAsau dhIzca tayA parokSayA jJAnAntarAnubhavanizcayAkArikA-vivRtyoA tmikayA ca na kiJcit svabhAvaviSayaM kAryAdiviSayaM vA liGgam khyAnam avinAbhAvaH sampratIyata iti / tarhi anumAnAt tatsampratIyate 15 ityatrAha-na anumAnAt 'liGgAt liGgini jJAnam' ityevaM lakSaNAt tatsampratIyate; tathAhi-prathamAnumAnaM hetoH avinAbhAvAvasAye samartham , anumAnAntaraM vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; tadanumAnasya asiddhatvAt / ata eva taitsiddhau anyonyAzrayaHsiddhe hi hetoravinAbhAve tatastadutpattisiddhiH, tatsiddhau ca hetoravinAbhAvasiddhiriti / nApyanumAnAntaram / yataH tadapi pratipannA'vinAbhAvAt hetorutpadyate, tatpratipattizca 20 tatra pratyakSataH, anumAnAdvA syAt ? tatrAdyapakSe dUSaNamAha-'sarvatra' ityAdi / sarvatra prathamAnumAnavat dvitIyepyanumAne avizeSAt , 'na pratyakSam' ityAderdoSasya abhedAt / anumAnato'pi tata eva, anyato vA tatpratipattiH syAt ? yadi tata eva; anyonyAzrayaH / (1) anumAnasya / (2) prisphutttyaa| (3) yogipratyakSajJAteSvapi sAdhyasAdhanavyaktivizeSeSu / (4) "prAguktaM yoginAM teSAM tadbhAvanAmayam / vidhUtakalpanAjAlaM spssttmevaavbhaaste||"prmaannvaa0 2 / 281 / "satyasvarUpaviSayatvena vidhUtakalpanAjAlam avikalpakatvAcca spaSTaM vizadajJeyAkAramevAvabhAsate |"-prmaannvaa0 manoratha0 2 / 281 / (5) tulanA-"tahi yogI parArthAnumAnena gRhItavyAptikamagRhItavyAptikaM vA paraM pratipAdayet |"-prmeyk0 pR0 351 / (6) pareNa pratipAdyena / (7) vyaaptyvissytv| (8) sakalasAdhyasAdhanayo: spaSTaM pratibhAtatvAt / (9) mImAMsakamate / (10) naiyAyikamate / (11) liGgam-avinAbhAvaH / (12) prakRtAnumAnasya vyAptigrahaNAtpUrvamalabdhasvarUpatvAt / (13) anumaansiddhau| (14) anumaanotptti| (15) avinAbhAvapratipattizca anumaanaantre| (16) smaantvaat| (17) siddhAyAM hi vyAptipratipattau anumAnotthAnam, sati ca anumAnAtmalAbhe vyAptipratipattiriti / ____ 1-narthakyaprasaGgAt zra0 / 2 etadanantaraM ba0 pratau 'avikalpadhiyA' iti kArikA'pi likhitA samasti / 3 svruupvy-shr0| 4 'kAryAdiviSayaM nAsti b0| 5 siddha heto-zra0 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 athA'nyataH; tadA anavasthA-tadutthApakahetAvapyanumAnAntarAttatpratipattiprasaGgAt / tanna kutazcit parasya pratibandhasiddhiH / mA bhUt, kiM tayA ? ityatrAha-'nahi' ityAdi / na khalu sAkalyena liGgasya liGginA vyApterasiddhau kvacid anityatvAdau vahrathAdau vA sAdhye vyavahAre paramArthe vA kiJcit svabhAvaliGgajaM kAryAdiliGgajaM vA anumaannnaam| idamatra tAtparyam-yathA anumAnamantareNa na kiJcit sAdhyaM siddhayati iti tadarthamanumAnamiSyate tathA talliGgaliGgivyAptisiddhimantareNa tadapi na siddhathati iti tadA saoNpi iSyatAmavizeSAt / tataH kiM jAtam ? ityAha-'tanna' ityaadi| yata evaM tat tasmAt na apratyakSaM parokSam anumAnavyatiriktaM pramANamasti kintu anumAnameva' Itya yuktam , liGgapratipatteH avinAbhAvapratipatteH tarkAkhyAyAH pramANAntaratvAd aliGgajA'10 vizadasvabhAvatayA pa~mANadvayAnantarbhUtatvAt / tataH sUktam-'cintA pramANam anumAnAderhetutvAt' iti / kIdRzaM tadanumAnam ? ityAha liGgAt sAdhyAvinAbhAvAbhinibodhaikalakSaNAt // 12 // liGgidhIranumAnaM tatphalaM honaadibuddhyH| (1) anyAnumAnotthApaka / (2) vyAptipratipatti / (3) anumaanmpi| (4 ) anumaansiddhyrthaa| (5) vyaaptisiddhirpi| tulanA-"tarkasaMvAdasandehe niHzaGkAnumatiH kva te |"-tttvaarthshlo0 pR0 195 / ( 6 ) 'tannApratyakSam' ityAdi bauddhoktaM vAkyam / (7) anumAnapratyakSarUpa / (8) vyAkhyA-"anumAnaM pramANaM bhavati / kim ? liGgidhIH liGginaH sAdhyasya dhInimityarthaH / liGgamavinAbhAvasambandho'syAstIti liGgIti vigrahAt / tasyotpattikAraNamAha liGgAt saadhnaat| sAdhyAvinAbhAvAbhinibodhaikalakSaNAt, sAdhyena iSTAbAdhitAsiddharUpeNa saha avinAbhAvo'nyathAna papattiniyamaH tasya abhito dezakAlAntaravyAptyA nibodho nirNayaH sa ekaM pradhAnaM lakSaNaM svarUpaM yasya tattathoktaM tasmAlliGgAdutpadyamAnA liGgidhIranumAnamityarthaH / nanvasya tarkaphalatvAtkathaM pramANatvamityAzaMkyAhatatphalaM hAnAdibuddhayaH, hAnaM parihAra: Adizabdena upAdAnamapekSA ca gRhyate / tAsAM buddhayo vikalpAH tasya anumAnasya phalaM bhavanti, tataH phalahetutvAdanumAnaM pramANaM pratyakSavadityabhiprAyaH |"-lghii0 tA0 1031 / (9) "anumeyena sambaddhaM prasiddhaM ca tadanvite / tadabhAve ca nAstyeva talliGgamanumApakam // " -praza0 bhA0 pR0 200 / "udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH / tathA vaidhAt / "- nyAyasU0 111 / 34-35 / "hetustrirUpaH"-nyAyapra0 pr01| "pakSadharmastadaMzena vyApto hetustrirdhava sH| avinAbhAvaniyamAt hetvAbhAsAstato'pare ||"-hetbi0 pra0 paripramANavA0 3 / 1 / tattvasaM0 kA0 1362 / "trirUpo hetuH |"-saaNkhykaa0 mATha0 pR0 12 / "sAdhanatvakhyApakaM liGgavacanaM hetuH / " -nyAyasA0 105 / "anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam |"-nyaayaav0 zlo0 22 / "sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannam "-pramANasaM0 pR0 102 / nyAyavi0 kA0 269 / tatvArthazlo0 pR0 214 / parIkSAmu0 3.15 / "tathA cAbhyadhAyi kumAranandibhaTTArakaH-anyathAnupapattyekalakSaNaM linggmbhyte|" -pramANapa0 pR072 / "nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH |"-prmaannny0 39 / "sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM sAdhanavacanaM hetuH |"-prmaannmii0 211 / 12 / (10) "liGgadarzanAtsaMjAyamAnaM laiGgikam |"-prsh0 bhA0 pR0 200 / "anumAnaM jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdekadezAntare'sanikRSTe'rthe buddhiH |"-shaabrbhaa0 1 / 1 / 5 / "pratibandhadRzaH pratibaddhajJAnamanumAnam |"-saaNkhysuu0 13100 / "anumAnaM mitena liMgena anu pazcAnmAnam |"-nyaayvaa0 pR028 / "tatra svArthaM trirUpAlliGgAd yadanumeye Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 12 ] pratijJAprayogasamarthanam 435 vivRtiH-nahi tAdAtmyatadutpattI jJAtuM zakyete vinA'nyathAnupapattivitarkeNa tAbhyAM vinaiva eklkssnnsiddhiH| nahi vRkSAdiH chAyAdeH svabhAvaH kArya vA / na cAtra visaMvAdo'sti / liGgAt hetoH| kiMviziSTAt ? ityAha-'sAdhya' ityAdi / sAdhyena ___iSTA'bAdhitA'siddhavizeSaNaviziSTena avinAbhAvo vyAptiH, / kArikAvyAkhyAnam - tasya abhi samantAt nibodho nizcayaH ekaM pradhAnaM lakSaNaM yasya tasmAt sunizcitA'nyathAnupapattiniyamanizrAyaikalakSaNAt ityarthaH / liGgini sAdhyadharmaviziSTe dharmiNi prayujyamAne gamyamAne vA dhIH jJAnam anumAnam / nanu 'prayujyamAne sAdhyadharmaviziSTe dharmiNi' ityayuktam ; pakSasya prayojanAbhAvata: pratijJAprayogamanabhya- prayogAnupapatteH, sarvatra gamyamAna evAsmin sAdhanAt sAdhyasamprati- 10 pagacchato bauddhasya pttyupptteH| atha tatprayogasya sAdhyArthapratipAdanalakSaNaprayojanapratividhAnam- ... saMbhavAt tadasaMbhavo'siddhaH; tanna; tasya tatpratipAdanAsaMbhavAt / sa jJAnaM tadanumAnam |"-nyaaybi0 2 / 3 / "samyagavinAbhAvena parokSAnubhavasAdhanamanumAnam / " -nyAyasA0 pR0 5 / "sAdhyAvinA vo liGgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAt samakSavat ||"-nyaayaav0 zlo05 / "sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM "-nyAyavi0 kA0167 / tattvArthazlo0 : pR0107| pramANapa0 pR0 70 / priikssaamu03|14 / pramANanaya0 3.8 pramANamI0 122 / 7 / nyAyadI0 pR0 20 jainatarkabhA0 pR0 12 / (11) tulanA-"tatra liGgadarzanaM pramANaM pramitiragnijJAnam / athavA agnijJAnameva pramANam, pramitiragnau guNadoSamAdhyasthyadarzanamiti |"-prsh0 bhA0 pR0 206 / (1) tulanA-"pakSaH prasiddho dharmI, prasiddhavizeSaNena viziSTatayA svayaM sAdhyatvenepsitaH, pratyakSAdyaviruddha iti vAkyazeSaH |"-nyaayprve0 pR01| "svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRtaH pakSa iti |"-nyaaybi. pR0 79 / 'nyAyamukhaprakaraNe tu svayaM sAdhyatvenepsita: pakSo viruddhArtho'nirAkRtaH iti pAThAt"-pramANavAtikAlaM pari0 4 / "sAdhyAbhyupagamaH pakSaH pratyakSAdyanirAkRtaH |"-nyaayaav0 shlo014| 'sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddham "-nyAyavi0 zlo0 172 / "iSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyam"-parIkSAmu0 3 / 15 / "apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyam'-pramANanaya0 3 / 12 / 'sisAdhayiSitamabAdhyaM sAdhyaM pkssH|"-prmaannmii0 102 / 13 / (2) upanayavAkyasAmarthyAt hetoH pakSadharmatvasamarthanAdvA arthAdApanne / (3) "tatpakSavacanaM vakturabhiprAyanivedane / pramANaM saMzayotpattestataH sAkSAnna sAdhanam / sAdhyasyaivAbhidhAnena pAramparyeNa nApyalam - 'nanu- akhyApite hi viSaye hetuvRttarasaMbhavAt / viSayakhyApanAdeva siddhau cettasya zaktatA // uktamatra vinApyasmAt kRtaka: zabda IdRzAH / sarve'nityA iti proktapyattinnAzadhIbhavet / anuktAvapi pakSasya siddharapratibandhataH / triSvanyatamarUpasyaivAnuktiyUnatoditA ||"-prmaannvaa0 4 / 16-23 / hetubi0 pra0 pri0| "athavA tasyaiva sAdhanasya yannAGgaM pratijJopanayanigamanAdi tasyAsAdhanAGgasya sAdhanavAkye upAdAnaM vAdino nigrahasthAnaM vyarthAbhidhAnAt / nanu ca viSayopadarzanAya pratijJAvacanamasAdhanAGgamapyupAdeyameva ; na3; vaiyarthyAta asatyapi pratijJAvacane yathoktAta sAdhanavAkyAd bhavatyeveSTArthasiddhirityapArthakaM tasyopAdAnam |"-vaadnyaay pa0 61-65 / "dvayorapyanayoH prayoge nAvazyaM pakSanirdezaH / yatazca sAdhanaM sAdhyadharmapratibaddhaM tAdAtmyatadatpattibhyAM pratipattavyaM dvayorapi prayogayoH tasmAt pakSo'vazyameva na nirdeshyH| atha yadi pakSo na nirdezyaH 1-papattivita-ja0 vi0 / 2 sAdhyavizi-zra0 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 hi kevalaH sAdhyamarthaM pratipAdayet , hetUpanyAsasamanvito vA ? yadi kevalaH; hetUpanyAso vyarthaH, pratijJAprayogamAtrAdeva tatpratipatteH sAtatvAt / atha hetUpanyAsasamanvitaH; tarhi hetoreva taMtra sAmopapatteH kiM tatprayogeNeti ? atrocyate-pakSasya sAdhyasiddhipratibandhitvAdaprayogaH; prakramAt tatsaMsiddheH, 53 prayojanA'prasAdhakatvAt , hetUpanyAsApekSasya tatprasAdhakatvAdvA ? na tAvat tatsiddhi pratibandhitvAt ; vAdinA samyak sAdhanAt svapakSasiddhilakSaNe kArye kriyamANe tadvipakSAprasAdhakatvata: tatprayogasya tatpratibandhakatvAnupapatteH / yat yasmin kArye kriyamANe tadvipakSAprasAdhakam na tattasya pratibandhakam yathA dhUme kASThAdikam , samyak sAdhanataH svapakSasiddhilakSaNe kArye kriyamANe tadvipakSAprasAdhakazca pratijJAprayoga iti / 10 prakramAttatsiddhizca pratijJAvat hetvAdAvapyaviziSTA, tetstsyaapypryogprsnggH| nahi zabdasya anityatvapratijJAne kRtakatvAdihetuH ghaTAdidRSTAntazca prakramAnne siddhathati / tathAvidhasyApyasyAbhidhAne pakSaNa ko'parAdhaH kRtaH yenAsya tathAvidhasyAbhidhAnaM neSyate ? ___ prayojanAprasAdhakatvazca asiddham pratipAdyapratipattivizeSasya tatprasAdhyaprayojanasya sadbhAvAt / pratipAdyo hi kazcin mandamatiH kazcittIbramatiH / tatra yo mandamati: na 15 tasya prakRtArthapratipattivizeSaH pratijJAprayogamantareNopapadyate, nApi naiyAyikAdeH paJcAvayavaprayoge pratipannasaGkatasyAmandamaterapi / tadaprayoge te nigrahasthAnAbhidhAnAt / "hInamanyatamenApi nyUnam" [ nyAyasU0 5 / 2 / 12 ] iti vacanAt / tIvramatestu tatprayogamantareNApi hetuprayogamAtrAt prakRtArthapratipattipratItestasya vaiyarthe hetuprayogasyApi vaiyarthya syAt, "nizcitA'vipratArakapuruSavacanAd 'agniratra' ityAdipratijJAprayogamAtrarUpAdeva 20 kasyacit prakRtArthapratipattidarzanAt / kathamanirdezyasya lakSaNamuktam ? na sAdhanavAkyAvayavatvAdasya lakSaNamuktamapi tu asAdhyaM kecit sAdhyaM sAdhyaM cAsAdhyaM pratipannAH, tatsAdhyAsAdhyavipratipattinirAkaraNArthaM pakSalakSaNamuktam |"-nyaaybi0 TI0 pR0 77-79 / 'asAdhanAGgabhUtatvAt prtijnyaa'nupyoginii|"-tttvsN0 pR0 418 // (1) sAdhyArthapratipatteH / (2) saadhyaarthprtipttau| (3) tulanA-"tasyAvacanaM sAdhyasiddhipratibandhakatvAt,prayojanAbhAvAdvA ?"-prameyaka0 pU0 373 / "kathanna punarasyAH sAdhanAGgatvaM kiM sarvathaiva kathAsvanupayogAt, athopayuktasyApyanyathaiva parigrahAt ?"-praza0 kira0 pR0 335 / (4) prakaraNAt / (5) pksspryogsNsiddheH| (6) prayojana / (7) svapakSaviruddhAsAdhakatvAt / (8) sAdhyasiddhi / (2) yataH hetvAdInAmapi prakaraNAdeva siddhistataH / (10) prakaraNAt siddhasyApi (11) tulanA-"tatprayoge pratipAdyapratipattivizeSasya prayojanasya sdbhaavaat|"-prmeyk0 pR0 373 / syA0 ra0 pR0 550 / (12) pratijJAyA apryoge| (13) naiyaayiken| (14)pratijJAprayoga / (15) pratijJAprayogasya (16) tUlanA"avipratArakatAnizcitapuruSavacanamAtrAdapi 'agniratra' ityAdirUpAt kvacit prameyo'rthaH siddhayatIti hetorapyasAdhanatAprasaGgAt tadviraheNApi saadhysiddheH|"-jyaayaav0 ttii05047| (17) tiivrmteHshrddhaaloH| 1 sAmarthya pr-shr0| 2 saMjJAnatvAta b0| 3 pakSamAtrasiddhaH shr0| 4-nna prsi-b| 5 niyAmakAdeH b0| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 12 ] pratijJAprayogasamarthanam 437 etena hetUpanyAsApekSasya prayojanaprasAdhakatvAt' ityapi pratyAkhyAtam ; niymaabhaavaat| kvacid hetuprayogamantareNApi kevalasyaiva pakSaprayogasya pratipAdyasya pratipattivizeSalakSaNaprayojanaprasAdhakatvapratIteH / kiJca, hetugocarasya pakSasyAnirdeze hetoranaikAntikatvAdidoSAnuSaGgaH, tamantareNa tatra vAstavaguNadoSavivekasya kartumazakyatvAt / yathaiva hi lakSyanirdezaM vinA dhAnu- 6 Skasya iSu pratikSipato guNo'pi doSatayA doSo'pi guNatayA tatprekSakajanAnAM vyAmohAt pratibhAti, tannirdeze tu tadguNo lakSyavedhaprAvINyalakSaNaH tadviparItatvalakSaNazca doSaH teSAM yathAvat pratibhAti, evaM pakSA'nirdeze vyAmohAt samyaghetAvapi 'kimayaM hetuH sAdhye eva vartate tadabhAve vA' ityAzaGkAkalaGkitatvAdanaikAntikaH, 'vipakSa eva vartiSyate' iti viparItAzaGkA'nivRtteH viruddho vA syAt / pakSanirdeze tu lakSyanirdeze dhAnuSkavat 10 yathAvattadguNadoSayoH pratipattyupapatteH na kazcid dossH| __ yadapyabhihitam- 'kevalasyaiva pakSasya sAdhyapratipAdanasAmarthya hetUpanyAso vyarthaH' iti; tadapyabhidhAnamAtram ; ekAkinaH kAraNasya kAryakAritvApratIteH / na khalu bIjAdeH kevalasyaiva aGkurAdikAryakaraNe sAmarthyaM dRSTam / nApyekasya taMtra sAmarthya anyeSAM vaiyaya'm / kathazcaivaM hetoH kevalasyaiva sAdhyasiddhau sAmarthya tatsamarthanasya upanayAdezca vaiya- 15 ya'nna syAt? pakSasya arthasiddhau hetvapekSaNAnna tatsiddhinibandhanatvam ; ityapyasundaram ; bhavatkalpitA'vikalpakAdhyakSasyApyarthasiddhinibandhanatvAbhAvaprasaGgAt tatsiddhau tasya vikalpApekSaNAt / atha 'tatpretipannamevArthaM vikalpo vyavasthApayati' ityucyate; tarhi - (1) tulanA-"tatprayogo'tra kartavyo hetorgocaradIpakaH // anyathA vAdyabhipretahetugocaramohinaH / pratyAyyasya bhaveddhetuviruddhArekito yathA // dhAnuSkaguNasaMprekSijanasya parividhyataH / dhAnuSkasya vinA lakSyanirdezena guNetarau // tatazca samyagahetAvapi vipakSe evAyaM vartate iti vyAmohAd viruddhadUSaNamabhidadhIta, pakSopanyAsAttu nirNItahetugocarasya naiSa doSaH syAdityabhiprAyaH * yathA lakSyanirdezaM vinA dhAnuSkasyeSu prakSipato yau guNadoSau tau taddazijanasya viparyastAvapi pratibhAta:-guNopi doSatayA, doSo'pi vA guNatayA, tathA pakSanirdezaM vinA hetumupanyasyato vAdino yau svabhipretasAdhyasAdhanasamarthatvAsamarthatvalakSaNau guNadoSau tau prAznikaprativAdyAdInAM viparItAvapi pratibhAta iti bhAvArthaH |"-nyaayaav0 zlo0 14.16, TI0 pR0 48-49 / (2) lakSyanirdeze / (3) dhAnuSkasya kauzalyam / (4) prekSakajanAnAm / (5) vAdinaH svAbhipretasAdhyasAdhanasamarthatvAsamarthatvalakSayoH gunndossyoH| (6) pR0 436 paM011 (7) bIjasya hetorvA / (8) aGkarotpAdane sAdhyapratipAdane vA / (9) kSitisalilAdInAm pakSaprayogAdInAM vaa| (10) tulanA-"tatra ca yadUSaNamuktam-tarhi hetoreva tatra sAma opapatteH kiM pakSavacaneneti; tadayuktam / evaM hi hetoH samarthanApekSasya sAdhyasiddhinibandhanatvopapatteH tadvacanamapi na syAt / " -syA0 2010 550 / nyAyAva0 TI0 pU0 47 / (11) sAdhyasiddhi / (12) saugata / (13) arthasiddhau (14) avikalpakAdhyakSasya / (15) nirvikalpapratipanna / 1 ityatrApi shr0| 2 kevalasyAsyaiva b0| 3 yathAvadagaNa-A0 / 4-kAryakAraNe A0 / 5-nibandhanam b0| / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 pakSapratipAditamevArtha hetuH pratipAdayati, tatpratipAditaJca pramANAntaraM samarthayata ityapyucyatAmavizeSAt / idameva ca pakSasya svarUpam -yad hetvapekSasya arthapratipAdakatvaM nAma / 'paMcyate komalIkriyate hetunA sukumAraprajJAnAM sAdhyadharmAnvitatvena vyaktatAmApAdyate Iti pakSaH' iti vyutptteH| yadi ca pakSo neSyate kathaM tarhi sapakSavipakSavyavasthA syAt tatpUrvakatvAttasyAH ? tadabhAve ca trirUpasya hetorapyanupapatteranumAnocchedaH syAt / / kiJca, pratijJAyAH prayogAnahatve zAstrAdAvapyasau na prayujyeta a~vizeSAt / na caivam, tatraM tatprayogadarzanAt / nahi zAstre'niyaMtakathAyAM vA pratijJA nAbhidhIyate 'agniratra dhUmAt, vRkSo'yaM ziMzapAtvAt' ityAdyabhidhAnAnAM tatropalambhAt / 'parInugraha10 pravRttAnAM zAstrakArANAM pratipAdyAvabodhanAdhInadhiyAM zAstrAdau pratijJAprayogo yuktimAneva upayogitvAttasya' ityabhyupagame vAde'pi so'stu tatrApi teSAM" tAdRzatvAditi / nanu liGgasya sAdhyAvinAbhAvaikalakSaNatvamayuktam , tasya pakSadharmatvAdilakSaNatrayApakSadharmatvAdirUpatra- nvitatvena ekalakSaNatvAyogAt / tadananvitatve hetoH asiddhatvAdiyasya liGgalakSaNatva- doSAnuSaGgAt / nahi pakSadharmatvAbhAve asya asiddhatvavyavacchedaH, vyudAsapurassaraM tasya 15 AM sapakSe sattvAbhAve ca viruddhatvavyudAsaH, vipakSe'sattvAbhAve ca anaitvasamarthanam- kAntikatvaniSedhaH kartuM zakya iti / uktaJca (1) hetupratipAditaJca / (2) samarthanarUpam / (3) tulanA-'pacyate iti pakSaH / paca vyaktIkaraNe / pacyate vyaktIkriyate yo'rthaH sa pkssH|"-nyaaypr0v0 pR013| nyAyasAraTI0 pR0 101 / (4) pakSapUrvakatvAt / (5) spkssvipkssvyvsthaayaaH| (6) sapakSavipakSavyavasthAyA abhAve / (7) tulanA-"pratijJAnupayoge zAstrAdiSvapi nAbhidhIyeta vizeSAbhAvAt / nahi zAstre pratijJA nAbhidhIyata eva aniyatakathAyAM vA, 'agniratra dhUmAt, vRkSo'yaM zizapAtvAt' ityAdivacanAnAM zAstre darzanAt, 'viruddho'yaM heturasiddho'yam' ityAdipratijJAvacanAnAmaniyatakathAyAM prayogAt |"-assttsh0, aSTasaha010 83 / prameyaka0 pR0 373 / syA0 ra0pR0 551 / (8)prayogAnahatvAvizeSAt / (9) zAstrAdau / (10) sugoSThayAm / (11) zAstre sugoSThayAM vaa| (12) tulanA-"parAnugrahapravRttAnAM zAstrakArANAM pratipAdyAvabodhanAdhInadhiyAM zAstrAdau pratijJAprayogo yuktimAneva upayogitvAttasyeti cet, vAde'pi so'stu, tatrApi teSAM tAdRzatvAt, vAde'pi vijigISupratipAdanAya AcAryANAM pravRtteH / " -aSTasaha0 pR0 83 / prameyaka0 pU0 373 / syA0 ra0 pU0 551 / (13) pratijJAprayogo'stu / (14) vAde'pi / (15) zAstrakArANAm / (16) parAnugrahapravRttimattvAt / (17) prakArAntareNa pakSaprayogasamarthanaM nimnagrantheSu draSTavyam-praza0 vyo0 pR0 601 / nyAyamaM0 pR0 571 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 275 / praza0 kanda0 pR0 235 / praza0 kira0 pR0 335 / pramANamI0 pR051| (18) "hetusvirUpaH / kiM punastrairUpyam ? pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSe cAsattvamiti / " -nyAyaprave0 pR0 1 / "trairUpyaM punaH liGgasyAnumeye sattvameva, anumeyaM vakSyamANalakSaNam, tasmilliMgasya sattvameva nizcitamekaM rUpam, tatra sattvavacanena asiddhaM cAkSuSatvAdi nirstm| evakAreNa pakSakadezA___ 1 ityapyucyetAvizeSAt ba0 2 idameva pakSa-A, shr0| 3 'itipakSaH' nAsti b0| 4 zAstreniyaA0 / / vAde so-vAde sA-zra0 / 6 zakyate iti b0| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 12 ] trairUpyanirAsaH "hetotriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / asiddhaviparItArthavyabhicArivipekSataiH // " [pramANavA0 3 / 14] iti / atrocyate-na pakSadharmatvAdirUpatrayaM hetolakSaNam , vipa'kSe'pyasya vartamAnatvAt , yad vipakSe'pi varttate na tat lakSaNam yathA sattvam agneH, vipakSe'pi hetvAbhAsalakSaNe varttate ca pakSadharmatvAdirUpatrayamiti / yadeva hi vipakSAsAdhAraNaM svarUpaM tadeva lakSaNatayA / loke prasiddham , yathA bhAsurarUpoSNasparzavattvam agneH / na cedaM pakSadharmatvAdirUpatrayaM siddho nirasto hetuH, yathA cetanAstaravaH svApAt iti / pakSIkRteSutaruSu patrasaMkocalakSaNaH svA paH ekadezena siddhaH / na hi sarve vRkSA rAtrau patrasaMkocabhAjaH, kintu kecideva / sattvavacanasya pazcAtkRtena evakAreNa asAdhAraNo dharmo nirastaH / yadi hi anumeya eva sattvamiti kuryAt zrAvaNatvameva hetuH syAt / nizcitagrahaNena sandigdhAsiddhaH sarvo nirstH| sapakSaeva sattvam, sapakSo vakSyamANalakSaNaH, tasminneva sattvaM nizcitaM dvitIyaM rUpam / ihApi sattvagrahaNena viruddho nirasta:, sa hi nAsti sapakSe / evakAreNa sAdhAramAnaikAntikaH, anityaH zabdaH prameyatvAt, sa hi na sapakSa eva vartate kintbhytraapi| sattvagrahaNAta pUrvAvadhAraNavacanena sapakSavyApisattAkasyApi prayatnAnantarIyakasya hetutvaM kathitam / pazcAdavadhAraNe tvayamarthaH syAt-sapakSe sattvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakaM na hetu: syAt / nizcitavacanena sandigdhAnvayo'naikAntiko nirastaH, yathA sarvajJaH kazcid vaktRtvAt, vaktRtvaM hi sapakSe sarvajJe sandigdham / asapakSe cAsattvameva nizcitama, asapakSo vakSyamANalakSaNaH, tasmin asattvameva nizcitaM tRtIyaM rUpam / tatrAsattvagrahaNena viruddhasya nirAsaH, viruddho hi vipakSe'sti / evakAreNa sAdhAraNasya vipakSakadezavRttenirAsaH, nityaH zabda: kRtakatvAt khavat / prayatnAnantarIyakatve sAdhye hi anityatvaM vipakSakadeze vidyudAdAvasti AkAzAdau nAsti tato niyamenAsya niraasH| asattvavacanAt . parvasminnavadhAraNe'yamarthaH syAt-vipakSe eva yo nAsti sa hetuH / tathA ca prayatnAnantarIyakatvaM sapakSe'pi sarvatra nAsti tato na hetu: syAt, tataH pUrvaM na kRtam / nizcitagrahaNena sandigdhavipakSavyAvRttiko'naikAntiko nirastaH / " -nyAyabi0, TI0 pR0 31-33 / vAdanyAya pR0 60 / tattvasa0 pR0 404 / (1) 'nizcayaH'-pramANavA0 / (2) abhAvAdityartha:-A0 tti0| (3) asya vyAkhyA"yata evaM tena kAraNena hetostriSvapi rUpeSu pakSadharmAnvayavyatirekeSu nizcayo varNitaH AcAryadignAgena pramANasamuccayAdiSu 'asiddhastu dvayorapi sAdhanam' ityAdinA / kasya nirAsenetyAha-asiddhetyAdi / AdyAditvAt tRtIyArthe tasiH vipakSaNa ityarthaH / tatra asiddhavipakSeNa pakSadharmatvanizcayo vaNitaH / viparItArtho viruddhaH, tasya vipakSeNa anvayanizcayaH / vyabhicAryanaikAntikaH, tasya vipakSeNa vytireknishcyH| -pramANavA0 svavattiTI0 / syA0ra0 pR0 518 / "tena-pratibandhasyAvazyAbhyupagantavyatvena hetoH triSvapi . . . ."-pramANavA0 manoratha0 / uddhRto'yam-tattvArthazlo0 pR0 203 / pramANapa0 pR0 72 / prameyaka pR0 354 / 'nizcayastena'-bRhadA0 bhA0 vA0 pR0 1521 / syA0 ra050 518 / (4) hetvAbhAse'pi / tulanA-"nizcitaM pakSadharmatvaM vipakSe'sattvameva ca / sapakSa eva janyatvaM tattrayaM hetu ' lakSaNam / / kecidAhurna tadyuktaM hetvAbhAse'pi saMbhavAt / asAdhAraNatApAyAllakSaNatvAvirodhataH / / asAdhAraNo hi svabhAvo bhAvalakSaNamavyabhicArAdagnerauSNyavat, na ca trairUpyasyAsAdhAraNatA taddhetau tadAbhAse'pi tasya samudbhavAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 198 / (5) tulanA-"yadeva hi lakSyAsAdhAraNaM svarUpaM tadeva lakSaNatayA loke pratItamavyabhicAritvAt, yathA bhAsurarUpoSNasparzavatvamagneH |"-syaa0r050518|| 1 lakSaNaM tathA loke A0, tallakSaNatayA loke shr0| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 tathAvidhaM tatputratvAdau tadAbhAse'pi gatatvAt pazcarUpatvAdivat / atha anyathAnupattiniyamavattrairUpyaM tallakSaNaM na trairUpyamAtram , tathAvidhazca tat tadAbhAse nAstIti; tadapyasaGgatam ; evaM sati trairUpyakalpanA'narthakyaprasaGgAt tanniyamAdevAsya gamakatvopapatteH / na khalu ketikodayAt zakaTodayAdyanumAne pakSadharmatA saMbhavati / atha 'kAlA5 kAzAdiH bhaviSyacchakaTodayAdimAna kRtikodayAdimattvAt pUrvopalabdhakAlAdivat' itI tthamaMtra pakSadharmatA'bhidhIyate; tarhi na kazcidapakSadharmako hetuH syAt , kAkakAAderapi prAsAdadhAvalye sAdhye jagato dharmitvena pakSadharmatvasya kalpayituM suzakatvAt ; tathAhijagat prAsAdadhAvalyayogi kaakkaayeyogitvaat / tathA mahodadhyAdhArA'gniyogi tat . mahAnasadhUmayogitvAt pUrvopalabdhajagatvaditi / lokavirodhaH anyatrApyaviziSTaH / tanna 10 pakSadharmatvaM hetorgamakatvAGgam / nApi sapakSe satvam ; 'anityaH zabdaH zrAvaNatvAt , sarva kSaNika sattvAt' (1) vipakSAsAdhAraNam / (2) tulanA-"na ca sapakSe sattvaM pakSadharmatvaM vipakSe cAsattvamAtraM. sAdhanalakSaNam, sa zyAmaH tatputratvAt itaratatputravadityatra sAdhanAbhAse tatsadbhAvasiddheH / sapakSe hItaratra tatputre tatputratvasya sAdhanasya zyAmatvavyAptasya sattvaM prasiddham, vivAdAdhyAsite ca tatputre pakSIkRte tatputratvasya sadbhAvAt pakSadharmatvam, vipakSe vA'zyAme kvacidanyaputre tatputratvasyAbhAvAt vipakSe'sattvamAtraM ca / na ca tAvatA sAdhyasAdhanatvaM sAdhanasya |"-prmaannp0 pR070 / sanmati0 TI0 pR0 590 / syA0 ra0 pR0 518 / prameyara0 3.15 / pramANamI0 pR0 40 / nyAyadI0 pR0 26 / (3) avi. nAbhAvaniyamavattrarUpyam / (4) anythaanuppttiniymaadev| (5) tulanA-"na hi zakaTe dharmiNi . udeSyattAyAM sAdhyAyAM kRtikAyA udayo'sti tasya kRtikAdharmatvAt tato na pakSadharmatvam |"prmaannp0 pR071| prameyaka0 pR0354| syA0 20 pU0 519 / prameyara0 3.15 / pramANamI0 pR0 40 / "nanvevamapi 'zva udeSyati savitA adyatanAdityodayAt, jAtA samudravRddhiH zazAGkodayadarzanAt' ityAdiprayogeSu hetoH pakSadharmatvAbhAve'pi gamakatvopalabdhenaM pakSadharmatvaM tallakSaNam / " -sanmati0 TI0 pR0 591 / (6) "tathA na candrodayAt samudravRddhayanumAnaM candrodayAt ( pUrva pazcAdapi) tadanumAnaprasaGgAt / candrodayakAla eva tadanumAnaM tadaiva vyAptergRhItatvAditi cet, yadyevaM tatkAlasambandhitvameva sAdhyasAdhanayoH, tadA ca sa eva kAlo. dharmI tatraiva ca sAdhyAnumAnaM candrodayazca tatsambandhIti kathamapakSadharmatvam ?"-pramANavA0 svava0 ttii01|3| (7) kRtikodyaadau| (8) tulnaa-"kaalaadimiklpnaayaamtiprsnggH|"-prmaannsN0 pR0 104 / "yadi punarAkAzaM kAlo vA dharmI tasyodeSyacchakaTavattvaM sAdhyaM kRtikodayasAdhanaM pakSadharma eveti matam / tadA dharitrImaNi mahodaghyAdhArAgnimattvaM sAdhyaM mahAnasadhUmavattvaM sAdhanaM pakSadharmo'stu tathA ca mahAnasadhUmo mahodadhau agni gamayediti na kazcidapakSadharmo hetuH syAt |"-prmaannp0 pR071| tattvArthazlo0 pR. 200 / sanmati0 TI0 pR0 591 / syA0 ra0 pR0 519 / jainatarkabhA0 pR0 12 / "kRtikodayapUrAdeH kAlAdiparikalpanAt / yadi syAtpakSadharmatvaM cAkSuSatvaM na kiMcanau (kiM ghvanau )"-jainatarkavA0 vR0 pR0 140 / nyAyAva0 TI0 pR0 35 / (9) jagat / (10) "tulanA-niHzeSaM sAtmakaM jIvaccharIraM prinnaaminaa| puMsA prANAdimattvasya tvanyathAnupapattitaH // sapakSasattvazUnyasya hetorasya samarthanAt / nUnaM nizcIyate sadabhirnAnvayo hetulakSaNam // kSaNikatvena na vyAptaM sattvamevaM prasiddhayati / sandigdhavyatirekAcca tato' 1-narthakyamitiprasa-zra0 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 12 ] trairUpyanirAsa: 441 ityAdeH sapakSe sattvAbhAve'pi gmktvprtiiteH| vipakSe bAdhakapramANabalAt antAptisiddherasya gamakatve bahirvyAptikalpanA'narthakyam , ata eva sarvatra gamakatvopapatteH / tanna pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vA hetorlakSaNam / . virpakSe punarasattvameva nizcitaM sAdhyA'vinAbhAvaniyamanizcayasvarUpameva, atastadeva pradhAnaM hetoH lekSaNamastu alaM lakSaNAntareNa / na ca saMpakSe sattvAbhAve hetorananva- 5 yatvAnuSaGgaH; antarvyAptilakSaNasya tathopapattirUpasya anvayasya sadbhAvAt anyathAnupapattirUpavyatirekaivat / nahi 'dRSTAntadharmiNyeva anvayo vyatirekazca pratipattavya iti niyamo yuktaH; sarvasya kSaNikatvAdisAdhane sattvAderahetutvaprasaGgAt / nahi niranvayaM kSaNikatvaM kvacidapi prasiddham , zabda-vidyut-pradIpAdAvapi vipratipatteH / yadapyuktam- 'pakSadharmatvAdirUpatrayAsaMbhave hetorasiddhatvAdidoSAnuSaGgaH' ityAdi; 10 tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; anyathAnupapattinizcayalakSaNatvAdeva asya asiddhatvAdidoSaparihArasiddheH / svayamasiddhasya anyathAnupapattiniyamanizcayAsaMbhavo viruddhA'naikAntikavat / tathApi avinAbhAvaprapaJcatvAt pakSadharmatvAdeH asiddhAdi (ddhatvAdi) vyavacchedArthamabhidhAne nizcitatvasyApi rUpAntarasya ajJAtAsiddhatAvyavacchedArtham , abAdhitaviSayatvAdezca bAdhitaviSayatvAdivyavacchittaye abhidhAnaprasaGgaH / tanna saugataparikalpitaM pakSadharmatvAdirUpatrayaM 15 hetorlakSaNaM yuktam / siddhiH kSaNakSaye ||"-tttvaarthshlo0puu0 201-202 / "sapakSe sattvarahitasya ca zrAvaNatvAdeH zabdA* nityatve sAdhye gmktvprtiiteH|" -prameyaka0 10 355 / syA0ra0 10519 / (1) "pakSIkRta eva sAdhanasya sAdhyena vyAptirantAptiH, anyatra tu bhirvyaaptiH| yathA anekAntAtmakaM vastu sattvasya tathaivopapatteH, agnimAnayaM dezo dhUmavattvAt, ya evaM sa evaM yathA pAkasthAnam |"-prmaannny0 336 / (2) sattvasya zrAvaNatvasya vaa| (3) antarvyAptereva / (4) tulanA"sAdhyAbhAve vipakSe tu yo'sattvasyaiva nizcayaH / so'vinAbhAva evAstu heto rUpAttathAha c||"-tttvaarthshlo0 pR0 203 / prameyaka0 pR0 356 / syA0 ra0 pR0 521 // (5) vipakSAsattvameva / (6) tulanA"antarvyAptilakSaNasya tathopapattirUpasyAnvayasya sdbhaavaadnythaanuppttiruupvytirekvt|"-prmeyk00 356 / syA0 ra0 pR0 520 / (7) tathA sAdhye satyeva upapattiH sAdhanasya / (8) anyathA sAdhyAbhAve anupapattiH abhAvaH sAMdhanasya / (9) zabdAdInAmapi dravyArthatayA nityatvAbhyupagamAt / (10) pR0 438 paM0 12 / (11) tulanA-"hetoranyathAnupapattiniyamanizcayAdeva doSatrayaparihArasiddheH, svayamasiddhasya anyathAnupapattiniyamanizcayAsaMbhavAt anaikAntikaviparItArthavat / tasya tathopapattiniyamanizcayarUpatvAt / tasya ca asiddha vyabhicAriNi viruddhe ca hetaavsNbhaavniiytvaat|"-prmaannp0 pR0 72 // tattvArthazlo0 pR0 203 / prameyaka0 pR0 354 / syA0ra0 pR0 521 / prameyara0 3 / 15 / pramANamI0 pR040| (12) heto:-A0 Ti.. (13) asiddhAdInAm avinAbhAvazUnyatve satyapi / tulanA-"rUpatrayasya sadbhAvAttatra tadvacanaM yadi / nizcitatvasvarUpasya caturthasya vaco na kim // triSu rUpeSu cedrUpaM nizcitatvaM na sAdhane / nAjJAtAsiddhatA heto rUpaM syAttadviparyayaH // " -tattvArthazlo0 pR0 203 / pramANapa0 pR072 / syA0 ra0 pR0 521 // (14) ajJAtaH sannasiddhaH tadbhAvastattA-A0 tti0| ___ 1 lakSaNamalaM ba0 / 2 spksssttvaa-b0| 3-katvavat shr0| 4-hAraprasi-zra0, b0| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 nApi yaugopakalpitaM pazcarUpatvam ; pakSadharmatvAdirUpatrayasya prAgeva pratyAkhyAtatvAt , ' parikalpitasya sAdhyA'vinAbhAvavyatirekeNA'parasya abAdhitaviSayatvAderapyasaMbhavAt , pAzvarUpyasya prativi- atastadevaM pradhAnaM hetorlakSaNamastu kiM paJcarUpakalpanayA ? nahi dhAnam- 'anuSNo'gnirdravyatvAt jalavat' ityAdAvapi avinAbhAvAbhAvAdanyad 5 bAdhitaviSayatvaM nAma pratIyate; bAdhitaviSayatva-avinAbhAvayoH virodhAt / sAdhyasadbhAva eva hetoH dharmiNi sadbhAvaH avinAbhAvaH, tadabhAve eva ca taMtra tatsaMbhavo viSayabAdheti / __ kiJca, abAdhitaviSayatvaM nizcitam , anizcitaM vA hetorlakSaNaM syAt ? na... tAvadanizcitam ; atiprasaGgAt , ajJAyamAnasya jJApakahetvanaGgatvAcca / nApi nizcitam ; tainizcayanibandhanA'saMbhavAt / tannibandhanaM hi anupalambhaH, saMvAdaH, anyadvA kizcit ? 10 tatrAdyavikalpo'yuktaH; sarvAtmasambandhino'nupalambhasya asiddhA'naikAntikatvAt / (1) "tatra parokSo'rtho liGgayate gamyate'neneti liGgam , tacca paJcalakSaNam / kAni punaH paJcalakSaNAni? pakSadharmatvaM sapakSadharmatvaM vipakSAdvayAvRttirabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaJceti / sisAdhayiSitadharmaviziSTo dharmI pakSaH, taddharmatvaM tdaashrittvmityrthH| sAdhyadharmayogena niAtaM dharmyantaraM sapakSaH ttraastitvm| sAdhyadharmasaMsparzazUnyo dharmI vipakSaH tato vyAvRttiH / anumeyasyArthasya pratyakSeNAgamena vA'napaharaNamabAdhitaviSayatvam / saMzayabIjabhUtenArthena pratyanumAnatayA prayujyamAnenAnupahatatvamasatpratipakSatvam / etaiH paJcabhirlakSaNairupapannaM liGgamanumApakaM bhavati |"-nyaaymN0 pR0 170 / nyAyakali0 pR02 / nyAyasA0 pR06 / "paJcasu vA caturpu vA rUpeSu hetoravinAbhAvaH parisamApyate tasmAdabAdhitatvAsatpratipakSitatvarUpadvayasaMsUcanAya nigamanamiti...."-nyAyavA0 tA0 pR0 302 / "atazcAnayoH (kAlAtyayApadiSTaprakaraNasamayoH) vyavacchadArthamabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ca samAnatantragatamabhyU hyam cazabdasyAnuktasamu-: ccyaarthtvaat|" -praza0 vyo0 pR0 565 / (2) tulanA-" sAghyAvinAbhAvitvabyatirekeNAparasya abAdhitaviSayatvAderasaMbhavAt"-prameyaka0 pR0 357 / (3) avinAbhAvitvameva / (4) tulanA-" anyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam / nAnyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam ||"-prmaannp0 pU0 72 / syA0 ra0 pR0 527 / (5) tulanA-"bAdhAyA avinAbhAvasya ca virodhAdati / tathAhi-satyapyavinAbhAve yathokte bAdhAsambhavaM manyamAnairabAdhitaviSayatvaM rUpAntaramacyate, sA ceyaM tatsambhAvanA na saMbhavati bAdhAyA avinAbhAvena virodhAt sahAnavasthAnalakSaNAt / tameva virodhaM sAdhayannAha-avinAbhAvo hi ityAdi / satyeva hi sAdhyadharme bhAvo hetoravinAbhAva ucyate, pramANabAdhA tu tasminnasati / yadi hi satyeva tasmiMstadabhAvaviSayaM pramANaM pravarteta tadAsya bhAntatvAdapramANataiva syAditi kuto bAdhA ? tataH sa hetustallakSaNaH sAdhyAvinAbhAvI miNi syAt atraca sAdhyadharma: kathanna bhavet yato bAdhAvakAzaH syAt / tasmAdavinAbhAvasya pramANabAdhAyAzca sahAnavasthAnam, avinAbhAvenopasthApitasya ca tadabhAvasya parasparaparihArasthitilakSaNatayA virodhena ekatra dharmiNyasaMbhavAditi |"-hetubi0 TI0 pR0 195 B. / vAdanyAyaTI0 pR0 138 / nyAyamaM0 pR0 448 / prameyaka0 pR. 357 / pramANamI0 p041| (6) sAdhyAbhAva eva / (7) miNi vipksse| (8) hetasambhavaH / (9) tulanA"kiJcAbAdhitaviSayatvaM nizcitamanizcitaM vA hetorlakSaNaM syAt ?"-prameyaka0 pR0 358 / (10) abaadhitvissytvnishcy| (11) tulanA-"tannibandhanaM hyanupalambhaH, saMvAdo vA syAt / " -prameyaka0 pR0 358 / (12) tulanA-"sarvAdRSTizca sandigdhA svAdRSTirvyabhicAriNI / vindhyAdrirandharvAderadRSTAvApi sattvataH ||"-tttvsN0 pR0 65 / "."svasarvAnupalambhayoH / ArekA 1-vAvapivinAbhAvAdanyad A0, -dAvavinAbhAvAbhAvAdanyad zra0 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 12 ] pAzcarUpyanirAsa: dvitIyavikalpopyanupapannaH; prAganumAnapravRtteH saMvAdasyA'siddhatvAt / taduttarakAlaM tetsiddhayabhyupagame tvanyonyAzrayaH; tathAhi-anumAnAt pravRttau saMvAdasiddhiH; tatazca abAdhitaviSayatvasiddheranumAnapravRttiriti / athAnyat kizcit ; tat kiM tadviSayaM pramANAntaram , avinAbhAvAvagamo vA ? tatra pa~mANAntarAt kutazcidabAdhitaviSayatvAvagame hetorakizcitkaratvaM sAdhyasyApi aMta evAvagamAt / na hyasati sAdhyasadbhAvA- 5 vagame tadvAdhAviraho nizcetuM zakyaH / athAvinAbhAvAvagamAt tada'vagamaH; tanna; paJcarUpayogini hetAvavinAbhAvaparisamAptivAdinAm abAdhitaviSayatvasyA'navagame avinAbhAvA'vagamasyaivA'saMbhavAt / tato'bAdhitaviSayatvasyA'siddheH na taddhatorlakSaNaM yuktam / ___nApyasatpratipakSatvam ; yataH pratipakSaH tulyabalaH, atulyabalo vA sattvena pratiSidhyeta ? tulyabalatve baadhybaadhkbhaavaanuppttiH| yayostulyabalatvaM na tayorbAdhyabA- 10 dhakabhAvaH yathA rAjJoH, tulyabalatvaJca pakSapratipakSayoriti / atulyabalatvaM tu anayoH kiMkRtam-pakSadharmatvAdibhAvAbhAvakRtam , anumAnabAdhAjanitaM vA ? na tAvat prathamapakSo yuktaH; pakSadharmatvAderubhayorapyavizeSAt / nahi mUrkhatve sAdhye tatputratvAdeH pakSadharmatvAdikaM na saMbhavati, zAstravyAkhyAnaliGgasyaiva vA saMbhavati / dvitIyapakSo'pyasaMbhAvyaH; anumAnabAdhAyA adyApyasiddheH / nahi dvayoH pakSadharmatvAdyavizeSa ekasya bAdhyatvam 15 aparasya ca bAdhakatvaM yuktam , avizeSeNaiva tatprasaGgAt / anyonyAzrayazca; siddhate ..."-nyAyavi0 kA0406 / tattvArthazlo0 10 13 / sanmati0 To01018 / Atmatattvavi0 * pR0 94 / tarkabhA0 mo0 li. pR022 / nyAyalI0 pR0 22 / sarvasambandhino'nupalambhasya sarvajJatvamantareNa jJAtumazakyatvAdasiddhatvam , Atmasambandhino'palambhastu paracetovRttivizeSAdinA vybhicaarii| (1) anumAnapravRttyanantaram / (2) sNvaadsiddhisviikaare| (3) arthakriyAyAM satyAm arthakriyAsthitilakSaNa: saMvAdaH siddhayati / (4) tulanA-"tadvAdhAbhAvanirNItiH siddhA cetsAdhanena kima / yathaiva hetoviSayasya bAdhAsadbhAvanizcaye ||"-tttvaarthshlo0 pR0 205 / "tadApyakiJcitkaratvaM hetoH; yathaiva hi hetoviSayasya bAdhAsadbhAvanizcaye tatsAdhanAsamarthatvAdakiJcatkaratvaM tathaiva bAdhAvirahanizcaye kUtazcittasya sadbhAvasiddhestatsAdhanAya pravartamAnasya siddhasAdhanAdapi iti |"-syaa0r0p0 526 / (5) pramANAntarAdeva / (6) abAdhitaviSayatvAvagamaH-A0 tti0| (7) yaugAnAm-A0 Ti0 / "eteSu paJcasu lakSaNeSvavinAbhAvaH samApyate"-nyAyakali0 pR02| (8) tulanA-"yataH pratipakSastalyabalo'talyabalo vA san syAt |"-prmeyk0 pR0 359 / syA0 2010 527 / "ata Aha tulye lakSaNe hi ityAdi / zaGkacamAnapratihetunA tulyaM lakSaNaM darzanAdarzanamAtranimittAvinAbhAvarUpaM yasya tasmina, dRSTa: pratiyoginaH pratihetodhikasya saMbhavaH sa yeSAmapi tattulyalakSaNAnAM pratiyogI na dazyate * teSvapi zaMkAM pratihetusambhavaviSayAmutpAdayati / kiM kAraNam ? adRSTapratiyogino dRSTapratiyogino vishessaabhaavaat| na hi tasyetareNa kazcidvizeSo'sti yatastatsaMbhavo na zaMkyeta / atha vizeSaH pratibandhalakSaNo'vinAbhAvanizcAyako dRSTapratihetoradRSTapratiyogina iSyate, yataH pratiyogisaMbhavAzaMkAstamapaiti tadA sati vA vizeSe sa vizeSo hetorlkssnnm|"-hetu bi0 TI0 pR0 204 A. / (9) amUryo'yaM zAstravyAkhyAnAdityasyApi saMbhavAt-A0 tti0| (10) bAdhyatvasya bAdhakatvasya vaa| 1 vinizcetuba0 // 2-tvAnavagame ba0 // 3 pakSayoriti ba0 / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 tathAhi-atulyabalatve anumAnabAdhA, tasyAzca atulyabalatvamiti / tataH sUktamyathoktAlliGgAt liGgidhIH anumAnamiti / ___ nanu cAsya niSphalatvAt kiM tatsvarUpanirUpaNaprayAsena ? phalavatA hi pramANena bhavitavyam nAnyena atiprasaGgAt, ityAzaGkApanodArthaM 'tatphalam' ityAdyAha / tasya anumAnasya phalaM hAnam Adiryasya upAdAnAnAdeH tasya buddhyH| nanu na kiJcid vAstavaM pramANamasti nApi tatphalam anyatrA'vidyAvAsanAvizeSAt ; ityapyavicAritaramaNIyam ; tadubhayasadbhAvasya vAstavasya 'pUrvapUrvapramANatvaM phalaM syAduttarostaram' [ laghI0 kA0 7 ] ityatra prapaJcataH prarUpitatvAt / atra saugataH prAha-yaduktaM 'sAdhyAvinAbhAva' ityAdi; tatsUktam ; avinAbhA10 avinAbhAvasya tAdA- vabalenaiva sarvatra hetoH gamakatvapratIteH, sa tvavinAbhAvaH tAdAtmyatadu tmyatadutpattibhyAmeva tpattiniyatatvAt kAryasvabhAvahetAveva avatiSThate / tadAtmyena hi niyatatvAt kAryasva- svabhAvahetoH avinAbhAvaH parisamApyate, tadutpattyA tu kAryahetoH / .. bhAvahetAveva tatsaMbhA- na ca anyalliGgamasti, anupalabdherapi svabhAvahetau antarbhAvAt / vaneti bauddhasya pUrvapakSaH ghaTAyabhAvo hi ghaTAdiviviktabhUtalAdisvabhAvaH, ta~danupalabdhizca 15 ta~dviviktabhUtalAdisvabhAvopalabdhiH / tatpratipattizca UhajJAnAt ; ityapi zraddhAmAtram ; kAryahetoravinAbhAvasya pratyakSA (1) anumAnasya / (2) kAkadantAdInAmapi nirUpaNaprasaGgAt / (3) pR0 208 / (4) "sa ca pratibandhaH sAdhye'rthe liGgasya vastutastAdAtmyAt sAdhyAdarthAdutpattezca / atatsvabhAvasyAtadutpattezca tatrApratibaddhasvabhAvatvAt / te ca tAdAtmyatadutpattI svabhAvakAryayoreveti tAbhyAmeba vastusiddhiH |"nyaaybi0 pU0 40-42 / kAryakAraNAbhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo darzanAnnAdarzanAt // yat evaM pratibandhavazAd gamakatvAttasmAt kAryakAraNabhAvAdvA niyAmakAt sAdhyasAdhanayoravyabhicArasAdhakAt svabhAvAdvA tAdAtmyalakSaNAnniyAmakAt kAryasya svabhAvasya ca liMgasyAvinAbhAva: sAdhyadharma vinA na bhAva ityarthaH"-pramANavA0 svavR0 TI01133 / hetubi0 TI0 pR06 B. / "yattAdAtmyatadutpattyA sambandhaM parinizcitam / tadeva sAdhanaM prAhuH siddhaye nyAyavAdinaH ||"-tttvsN010 429 / (5) "ime sarve kAryAnupalabdhyAdayo dazAnupalabdhiprayogAH svabhAvAnupalabdhau saMgrahamupayAnti"-nyAyabi0 pR0 55 / "anupalabdhestu svabhAve'ntarbhAvaH |"-tttvsN0 paM0 pR0 431 / "svabhAvAnupalabdhistu svabhAvahetAvantarbhAviteti tasyAH tAdAtmyalakSaNa evaM pratibandhaH / vyApakakAraNAnupalabdhI tu tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhavazAdeva vyApyavyApakayonivRtti sAdhayataH |"-hetubi0 TI0 107 A.1 (6) "yasmAdekajJAnasaMsargiNoH pratyakSeNa ekasya grahaNameva anyasyAgrahaNam, tadagrahaNameva ca tasyAbhAvagrahaNam, bhAve hi tasyAgrahaNAyogAt / yadAha-anyahetusAkalye tadavyabhicArAccopalambhaH sattA, tadabhAvo'nupalabdhirasattA, anyopalabdhizcAnupalabdhiriti |"-prmaann vA0 svavR0 TI0 115 / (7) ghttaanuplbdhiH| (8) ghaTarahita / (9) avinAbhAvapratipattizca / (10) tulanA-tyAyaku0 pR0 12 Ti0 3 / "yastu agnidhUmavyatiriktadeze prathamaM dhUmasyAnupalambha ekaH, tadanantaramagnerupalambhaH tato dhUmasyetyupalambhadvayam, pazcAdagneranupalambho'nantaraM dhUmasyApyanupalambha iti dvAvanupalambhAviti pratyakSAnupalambhapaJcakAd vyA 1-paprarUpaNa-ba0 / 2 sAdhyAvinAbhAvabalenaiva aa0| 3 tadasUktam shr0| 4 kAryahetoH svabhAvatha0, kaarysdbhaavhe-b0|-tyaa kaa-b0| 6-labdhaH aa0| 7ityAdyapi b0| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 12 ] avinAbhAvavicAraH 10 nupalambhapaJcakena pratipatteH / tathAhi-agnidhUmavyatirikteSu upalabhyamAneSvapi bhUtalAdyartheSu prathamam agnidhUmayoranupalambhaH ekaH, anantaram agnerupalambhaH tato dhUmasya ityupalambhadvayam , pazcAdagneranupalambho'nantaraM dhUmasyApyanupalambhaH iti dvAvanupalambhau, iti pratyakSAnupalambhapaJcakena ekasyAmapi vyaktau kAryakAraNabhAvAvagamo bhavati agneH kArya dhUmaH / yazca yatkAryaH sa tena niytH| yadi tena niyato na syAt tarhi / nirapekSatvAt nityaM sattvamasattvaM vA syAt / yazca niyataH sa niyAmakavAn , tadabhAve svAtantryAt nityaM sattvAsaktvayoH punaH prasaGgaH syAt / tatazcAyamarthaH sampannaH-yo yasmAdutpadyamAnaH sakRdapyupalabdhaH sa tasmAdevaM nAnyasmAt , ahetostadutpattau sarvasmAt sarvasyotpattiH, iti pratyakSAnupalambhapaJcakena svabhAvahetudvayena ca kAryahetoH sArvatrikI vyAptiH prtiiyte| ___ svabhAvahetostu vipakSe bAdhakapramANena, yathA sattvasya kSaNikatvena / tathAhiarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvam, arthakriyA ca kramayogapadyAbhyAM vyAptA, te cA'kSaNikAnnivarttamAne svavyApyAmarthakriyAmAdAya nivarttate, sau ca sattvam / kasmAt punaH akSaNikAt kramayogapadyayordhyAvRttiriti cet ? nAnArUpatvAt / kaulataH paurvAparya hi kramaH tadviparItaM yaugapadyam , itthazca te nAnArUpe, akSaNikatvaJca ekarUpatA, ekarUpatA- 15 nAnArUpate ca ekAzrite viruddhe, ata: akSaNikAnnivartamAna sattvaM kSaNika eva avatiSThate prakArAntarAsaMbhavAt / nahi kSaNikA'kSaNikavyatiriktastRtIyaH prakAro'sti yatastatra asya vRttirAzayeta / ptigraha ityeSAM siddhAntaH / taduktam-"dhUmAdhIrvahnivijJAnaM dhUmajJAnamadhIstasyoH / pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranvayaH ||"-jaimtkNbhaa0 pR0 11 / "pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH / " -hetubi0pR0 53 B. / (1) upalambha iti shessH| (2) dhUmo'gniniyataH tatkAryatvAt iti| (3) agninaa| (4) "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH ||"-prmaannvaa0 236 / (5) dhUmo'gniniyAmakaH agnikAryatvena tanniyatatvAt / (6) utpadyate iti zeSaH / (7) Asannokta-niyatatvaniyAmakatvarUpeNa-A0 Ti0 / pUrvoktaM niyatatvaniyAmakatvalakSaNaM hetudvayam / (6) "san zabdaH kRtako vA, yazcaivaM ya sarvo'nityaH yathA ghttaadiriti| atra vyAptisAdhanaM viparyaye bAdhakapramANopadarzanam / yadi na sarvaM sat kRtakaM vA pratikSaNavinAzi syAdakSaNikasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyA'yogAdarthakriyAsAmarthyalakSaNamato nivRttamityasadeva syAt / sarvasAmopAkhyAvirahalakSaNaM hi nirupAkhyamiti |"-vaadnyaay pR0 7 // tattvasaM0 pR0 143 / hetuvi0 TI0 pR0 143 A. I kSaNabhaMgasi0 pR0 20 / nyAyaku0 pR08 tti01| (9) kramayogapadye / (10) arthkriyaa| (11) "kramo nAma paripATi: kAryAntarAsAhityaM kaivalyamaGakurAdeH / yaugapadyamapi tasyAparairbIjAdikAya~: sAhityaM prakArAntaraJcAGakurAdeH, tadubhayAvasthAvirahe'pyanyathAbhavanam ..."-hetubi0 TI0 pR0 143 B. / (12) ' tRtIye kSaNikAkSaNikabahirbhUte prkaaraantre| (13) sattvasya / 1-palambhA'nanta-A0, shr012-yogpdyvyaa-b0|-ktaa caik-b0| 4 'ekarUpatA nAsti A0, shr0| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 anupalabdhiH punaH sarvA svabhAvAnupalabdhau antarbhavati / svabhAvAnupalabdhizca svabhAvahetuH, tasya ca tAdAtmyameva pratibandhaH / ato'syA na pRthak pratibandhacintA iti| atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'avinAbhAvastAdAtmyatadutpattibhyAM niyataH' .. ityAdi; tadasamIkSitAbhidhAnam ; naihi tAdAtmyam avinaabhaavniy| tatpratividhAnapurassaraM tAdAtmyatadutpattyabhA manimittam ; tasmin sati bhedAbhAvena sambandhAbhAve avinAbhAvAnupave'pi avinAbhAva- patteH, bhedAdhiSThAnatvAt sambandhasya / na cAnaMzArthavAdinaH tAdAtmyasambhAvanAtaH kRtti- bhedau manAgapi upapadya (gha) te / tAdAtmyaM hi tatsvabhAvatA, tena sAdhyena kodayAdihatUnAM gama- sAdhanasyaikyam , na caikye bhedaH saMbhavati, bhede vA naikyam , ataH karavA kathaM tadAtmatayA ziMzapA vRkSaM gamayet ? tAdAtmyena ca gamakatve 10 hetugrahaNavelAyAmeva tadavyatirekitayA sAdhyasya pratipannatvAt nAnumAnasya sAphalyam / na hyagRhItaM liGgaM liGgiviSayAM dhiyamAdhatte / gRhItau ca yadi liGgapratItau na liGgI pratibhAset tadA kathaM tayostAdAtmyam ? pratibhAMse tu siddhamanumAnasya vaphalyam , preti- . . jJArthaikadezatA ca hetoH| viparItasamAropavyavacchedArthatvAttasya sAphalyazcet ; nanu tatsva (1) pR0 444 paM0 10 / (2) tulanA-"tathA vRkSatvazizapAtvayorna * tAdAtmyapratibandhaH saadhysaadhnbhaavaanuppttiprsNgaat| tathAhi-dharmiNyupalabdhe tattAdAtmyAdubhayorapyupalambhe kathaM sAdhyasAdhanabhAvaH |"-prsh0 vyo0 pR0 571 / "api ca tAdAtmye kathaM gamyagamakabhAvaH, na hi tadeva karma karta ceti yuktam, tasya bhedAzrayatvAt |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 163 / "na ca tAdAtmye gamyagamakatA ghaTate ekasya skRjjnyaattvaajnyaattvaayogaat|"-bRh0 paM0 pR0 95 / "tAdAtmye ca yadanumAnaM tadapi na sAdhIyaH, siddhaM hi liGgaM sAdhyaM laiGgikam, na siddhasya sAdhyasya ca tAdAtmyamupapadyate / " -praka0 paM0 pR0 67 / "na ca tAdAtmye gamyagamakabhAvavyavasthA yuktA, tasyA bhedaashrytvaat| yadi ziMzapAtve gRhyamANe vRkSamagRhItaM kva tAdAtmyam ? gRhItaM cet kvAnumAnam ?"-praza0 kanda0 pR0 207 / "api ca yadi tAdAtmyaM gamakatvAMgamiSyate tadA sAdhyasAdhanayorbhedAbhAvena sambandhAbhAvAdavinAbhAvAnupapattiH" -syA0 2010 533 / (3) saugatasya / (4) tulanA-"tAdAtmye tAvad gamakatvAne hetusAdhyayoravyatireke gamyagamakabhAva eva durupapAdaH / na khalvagRhItaM liGgaM liGgipratItimAdhAtumarhati / tatra liGgabuddhau liGgaM (liGgI ) pratibhAsate na vA ? apratibhAse tabuddhyA tadagrahaNAt kathaM tasya tadAtmakatvam / pratibhAse tU liGgavat pratyakSa eva so'rthaH iti kimanumAnena ? "-jyAyamaM0 10 113 / "tAdAmyena ca gamakatve hetUpratipattivelAyAmeva sAdhyasyApi pratipannatvAnnAnumAnasya sAphalyam |"-syaa0 2010 353 / (5) hetUtAdAtmyena abhinnatvAt / (6) gRhItizabdasya saptamyekavacanam / liGgagrahaNe satyapi, cazabdasya apyarthakatvAt / (7) liGgaliGginoH / (8) liGgapratItau sAdhyasya prtibhaase| (9) sAdhyasAdhanayoH vRkSatvaziMzapAtvayoH tAdAtmye hi pratijJaikadezabhUtaM yat vRkSatvaM sAdhyaM tattAdAtmyApannaM zizapAtvameva ca hetuH iti sAdhyasya asiddhatvAt hetorapyasiddhatvamiti bhAvaH / (10) tulanA-"viparItasamAropavyavacchedAdArthamanumAnamiti cetna; tatsvarUpagrahaNe viparItAropaNAvasarAbhAvAt / na hi ziraHpANyAdivizeSadarzane sati sthANusamAropaH pravartate, tatra tadbhedAdupapadyetApi, na hi ziraHpANyAdaya eva puruSa iti, tadgrahaNe'pyapuruSAropa: kAmaM bhavet, iha vRkSatvaziMzapAtvayorabhedAt ziMzapAtvagrahaNe sati kA kathA vRkSatarasamAropasya |"-nyaaymN0 10 113 / syA0 ra0 pR0 535 / (11) zizapAtvasattvAderhetoH -A0 tti0| (12) hetusvarUpe / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 12 ] avinAbhAvavicAraH 447 rUpe pratipanne, apratipanne vA viparItasamAropa: syAt ? tatra pratipanne ko'vasaro viparItasamAropasya ? na hi ziraHpANyAdivizeSopalambhe sthANusamAropaH samAvizati / tatsvarUpe'pratipanne tu kA kathA viparItasamAropasya ? kiJca, vRkSatvagrahaNe sati sAmAnyagrahaNAd vizeSAgrahaNAt syAt kadAcidaziMzapAtvasamAropaH, natu ziMzapAtvagrahaNe sati avRksstvsmaaropH| zizapAtvaM hi yasya pratyakSaM / vRkSatvaM na tasyA'pratyakSam / . kiJca, sAdhyasAdhanayoravyatireke yathA ziMzapAtvena vRkSatvamanumIyate, tathA vRkSatvenApi kinna ziMzapAtvaM tAdAtmyA'vizeSAt ? atha ziMzapAtvameva vRkSatve pratibaddhaM na vRkSatvaM zizapAtve; na tarhi tAdAtmyAd gamakatvam , apitu avinAbhAvAdeva / tanna tAdAtmye avinAbhAvasya niyatatvam / nApi tadutpattau; vaihrathutpanneSvapi dhUmadharmeSu zyAmatvAdiSu avinAbhAvasyA'nupalabdheH / na ca sAmAnyayoH kAryakAraNabhAvaH kintu vizeSayoH, yayozcA'nayormahAnasAdau kAryakAraNabhAvo'vagata: na tayorgamyagamakabhAvaH, yayostu parvatasthayoH gamyagamakabhAvaH na tayoH kAryakAraNabhAvo'vagataH / na cAnavagate tasmin tayoravinAbhAvo grahItuM shkyH| 10 (1) ziMzapAtvalakSaNe hetusvarUpe prapipanne hi tadabhedAd vRkSatvamapi pratItameveti viparItasya vRkSatvetaratvasya AropaH kathaM syAt ? (2) "tulanA-api ca vRkSasya grahaNe sati sAmAnyadharmagrahaNAdvizeSAnadhyavasAyAt kadAcidarzizapAsamAropaH syAnna tu ziMzapAtvagrahaNe sati avRkSatvasamAropo yuktaH / pramAtuH ziMzapAtvaM hi yasya prtykssgocrH| parokSaM tasya vRkSatvamiti nAtIva laukikam // " -nyAyamaM0 pR0114 / (3) tulanA-"tathobhayostAdAtmyAvizeSe'pi ziMzapAtvena vRkSasya pratipattivat vRkSatvena ziMzapAtvapratipattirapi syAt |"-prsh0 vyo0 pR0 571 / "kiJca sAdhasAdhanayoravyatirekAd yathA ziMzapAtvena vRkSatvamanu mIyate tathA vRkSatvenApi ziMzapAtvamanumIyeta tAdAtmyAvizeSAt / tatazca sapakSavyAptyavyAptibhyAM kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayoryo bheda ukta sa hIyeta / nanu cAnyaH sambandhaH anyazca pratibandhaH, dviSThaH sambandhaH, pratibandhastu parAyattatvalakSaNaH / tatra ziMzapAtvaM vRkSatve pratibaddhaM na vRkSatvaM ziMzapAtve, prayatnAnantarIyakatvamapi anityatve niyataM na tvanityatvaM tatreti, tathA dhUmasyAgnau pratibandhaH na tvagnedhUme; satyamevam ; kintvevamucyamAne niyama evAGgIkRto bhavenna tAdAtmyam / tAdAtmye hi yathA zizapA ziMzapAM vinA na dRzyate tathA vRkSatvamapi ziMzapArahitaM na dRzyeta, dRzyate ca khadirAdau ziMzapArahitaM vRkSatvam, vidyudAdau ca prayatnAnantarIyakatvarahitamanityatvamupalabhyata iti kathamabheda: ? vinA sAdhanadharmeNa sAdhyadharmA'yamasti hi| dRSTastadvayatirekeNa tadAtmA ceti kaitavam ||"-nyaaymN0 pR0 114 / praka0 50 pR0 67 / syA0 ra0 pR0 535 / (4) tulanA-"kAryaheturapi na saMbhavati, bhavatAM hi kSaNayorvA kAryakAraNabhAvo bhavet, santAnayorvA ? yadi dhUmaH kAryatvAdanalamanumApayet kaTumalinagaganagAmitvAdidharmairapi tasya gamako bhavet / na ca kathaJcittatkAryatvaM kathaJcidatatkAryatvaJca dhUmasyopapannam; sarvAtmakasya tadanvayavyatirekAnuvidhAyiprabhavatvAt |"-nyaaymN0 pR0 116 / syA0 ra0 pR0 535 / (5) kAryakAraNabhUtayoH dhUmAgnyoH / (6) kaarykaarnnbhaave| (7) parvatasthadhUmAgnyoH / 1 pratyakSa kathaM vRkSatvaM tasyApratyakSatvam zra0, ba012-kSatvena prti-shr0|-paatven na tahi shr0| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 na ca agRhIto'sau anumAnAGgam / tadAnIM grahaNe tu hetupratipattisamaya eka sAdhyapratipatterjAtatvAt kimanumAnena ? tAdAtmyatadutpattibhyAm avinAbhAvapratiniyame ca kathaM kRttikodaya-zakaTodayayoH candrodaya-samudravRddhyozca gamyagamakabhAvastatra tAdAtmyatadutpattyorabhAvAt / yadapyuktam-'avinAbhAvasya pratyakSAnupalambhapazcakena pratipatteH' ityAdi; tadapyasAmpratam ; pratyakSasya avikalpakatayA anupalambhasyApi arthAntaropalambhasvabhAvasya tarthAMbhUtatayA zatazo'pi pravRttasya vyAptigrahaNe sAmarthyAsaMbhavAt / nahi nirvikalpakam 'idamasmin satyeva bhavati ato'nyathA na bhavatyeva' ityetAvato vyApArAna karta samartha sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAca ityuktamanantarameva / nApi taMtprabhavo 10 vikalpaH; tasya bhavatI prAmANyAnabhyupagamAt / "vyAvRttyoliGgAliGgitvaM pratibandhastu vastunoH / vikalpairgrahaNaM tasya ko brUyAt saugatAt paraH // " [ nyAyamaM0 pR0 117] .. yadapi-svabhAvahetorvipakSe bAdhakapramANena vyAptiH pratIyate' ityAyuktam ; tadapyu (1) avinAbhAvaH / (2) anumAnaprayogakAle tu kAryakAraNayoH avinAbhAvagrahaNe svIkriyamANe / (3) tulanA-"evaM sarvatra dezakAlAvinAbhUtamitarasya liGgam, zAstre kAryAdigrahaNaM nidarzanArtha kataM naavdhaarnnaarthm| kasmAt ? vyatirekadarzanAt / tadyathA adhvaryuroMzrAvayan vyavahitasya hotliGgama, candrodayaH samudravRddheH kumudavikAzasya ca, zaradi jalaprasAdo'gastyodayastheti / evamAdi tatsarvamasyedamiti vacanAt siddham |"-prsh0 bhA0 pR0 562 / nyAyamaM0 pR0 117 / "na ca tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhAbhyupagame rUpadarzanAt sparzAnumAnam, udayAdastamayapratipattiH, kRttikodayAcca rohiNyanumAnaM na syAt tAdAtmyatadutpattyabhAvAt / " -praza0 vyo0 pR0 571 / "api ca rasAdanyadrUpaM rasasamAnakAlamanumimate'numAtAraH, na cAnayorasti kAryakAraNabhAvastAdAtmyaM vA / ..."api cAdyatanasya saviturudayasya hyastanena saviturudayena candrodayasya ca samAnakAlasya samudravRddhyA madhyanakSatradRSTayA cASTamAstamayodayasya na kAryakAraNabhAvastAdAtmyaM vA, atha ca dRSTo gamyagamakabhAvaH / " -nyAyavA0 tA0 pR0 161-163 / praka0 pa0 pU067 / praza0 ka0 pR0 209 / tattvArthazlo0 pR0 199 / sanmati0 TI0 50 593 / syA0 2010 536 / (4) kRttikodyaadihetau| (5) 50 444 paM0 16 / (6) avikalpatayA-A0 tti0| (7) sAdhyAbhAve / (8) pR0427 pN02| (9) nirvikalpakajanyo vikalpaH / (10) saugatena / (11) tulanA-"api ca-vyAvRttyoliGgali. GgitvaM pratibandhazca vastunoH / vikalpairgrahaNaM tasya kathaM saGgacchatAmidam // " -nyAyamaM0 pR0 117 / "yo hi tAdAtmyatadutpattisvabhAvaH pratibandha iSyate sa kiM vastudharmo vikalpAropitAkAradharmo vA ? tatra nAyamAropitadharmo bhavitumarhati, vastu vastunA janyate vastu ca vastusvabhAvaM bhavet tasmAdvastudharmaH pratibandhaH / vikalpaizca vastu na spRzyate tatpratibandhazca nizcIyata iti citram / idaJca svabhASitam vastunoH pratibandhastAdAtmyAdi gamyagamakatvaJca vikalpAropitayorapohayoH / tadevamanyatra pratibandhaH anyatra tadgrahaNopAyaH anyatra pratItiH anyatra pravRttiprAptI iti sarva kaitavam / / " -jyAyamaM0 pR034 / (12) pratibandhasya avinaabhaavruupsy| (13) pR0 445 paM0 11 / 1-ptteti-shr0| 2-vRddhayorvA g-b0| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA012 ] avinAbhAvavicAraH 446 nam ktimAtram ; yato vipakSe bAdhakaM pramANaM kramayogapadyAnupalambhalakSaNamanumAnam / anumAnazca siddhavyAptikameva svasAdhyasiddhaye prabhavati nAnyathA'tiprasaGgAt / vyAptizca tatrIpyanumAnAntareNa pratIyate, prathamAnumAnena vA ? anumAnAntareNa cet ; anvsthaa| prathamAnumAnena ced; anyonyAzrayaH / ato'numAnamicchatA bhavatA vyAptigrAhI tarkaH pramANAntaraM pratipattavyaH, pratyakSAnumAnAbhyAM tadhaNAnupapatteH iti / ____etadevAha-'nahi' ityAdi / tat sAdhyam AtmA yasya tasya bhAvaH tAdAtmyam , _ tasmAt sAdhyAd AtmalAbhaH tadutpattiH, punaranayoH itaretarayogavivRtivyAkha - lakSaNo dvandvaH / nanu svantatvAt tadutpattizabdasya pUrvanipAtaH prApnoti; tanna; asya lakSaNesya lakSaNahetvoH kriyAyAH" [ jainendravyA0 2 / 2 / 104 ] ityanena anaikAntikatvAt / te tAdAtmyatadutpattI nahi naiva jJAtuM shkyte| kathamityAha-'vinA' 10 ityAdi / sAdhyAbhAvaprakAreNa anyathA yA anupapattiH aghaTanA sAdhanasya tasyAH sambandhI grAhakatvena tarkaH tena vinaa| tadevaM vRkSatvaziMzapAtvAdau tAdAtmyAdeH sadbhAve'pi avinAbhAvabalenaiva ziMzapAtvAdereva vRkSAdikaM prati gamakatvam na vRkSavAdeH ziMzapAdikaM prati iti pratipAdya, idAnIM tadabhAve'pi tadbalenaiva gamakatvaM pratipAdayannAha-'tAbhyAm' ityaadi| tAbhyAM tAdAtmyatadutpattibhyAM vinaiva ekalakSaNasya avinAbhAvasya siddhiH niSpattiH 15 nirNItirvA / etadeva samarthayamAnaH prAha-'nahi' ityaadi| 'hiryasmAt na vRkSAdiH Adizabdena rsaadiprigrhH| chAyAdeH atrApi Adizabdena rUpAdisvIkAraH, svabhAvaH vRkSAdichAyAdyoH dezAdivibhedAt , kArya vA sahabhAvAt ityabhiprAyaH / / na ca AsvAdyamAnAt rasAt vRkSAcca sAmagrI anumIyate tato rUpasya chAyAyAzcA__ (1) anumIyate'neneti anumAnaM hetuH / (2) nityamarthakriyAzUnyaM kramayogapadyAnupalambhAt itytr| (3) vyAptigrahaNAnupapatteH / (4) 'su' iti saMjJA jainendravyAkaraNe pANinivyAkaraNasya 'ghi' saMjJAyAH sthAne pryujyte| "dvandve suH / " 1 / 3 / 97 / dvandve se svantaM pUrvaM prayoktavyam |"-jainendrvyaa| (5) 'dvandve suH' iti vyAkaraNasUtrasya / (6) atra hi hetuzabdaH svantastathApi nAsya pUrvanipAtaH / (7) tAdAtmyatadutpattyabhAve'pi / (8) avinAbhAvabalenaiva / (9) vRkSAdi chAyAderna svabhAvaH dezAdibhedAt, na ca kArya sahabhAvAt -A0 tti0| (10) "ekasAmadhyadhInasya rUpAdeH rasato gatiH / hetadhanimAnena dhUmendhanavikAravat / / yA ca rasato madhurAdikAt rUpAdeH, AdizabdAt gandhasya sparzasya ca ekasAmagryAdhInasya rasAdinA saha ekasAmagryAyattasya gatiH, sA kathamityAha hetudharmAnamAnena rasakAraNasya dharmo rasAdisahacararUpajanakatvaM tadanumAnena rasAd ruupaadigtiH| na hi kAryaM rasa: kAraNamantareNa, kAraNaJcAsya rasasahakArirUpajanakaM puJjAt pujotpatteH / atastasminnanumite'numitameva rUpam dhamendhanavikAravat / dhUmAd hetudharmAnumAnena indhanavikArasya aGgArAdevUmasahacarasyaiva vAnumAnam |"-prmaannvaa0 manoratha0 3 / 8 / "tenAyamartho rasAt sakAzAt taddheto rasasamAnakAlabhAvirUpajanakatvannizcIyate, evaM hi tasya rasasamAnakAlabhAvirUpajanakatvaM nishciiyte| yadi samAnakAlabhAvino rUpasyApi nizcayaH syAta tenAtItaikakAlAnAmekaiva gatiH kaarylinggjaa|"-prmaannvaa0 svavR0TI038 hetubi0TI0pU054 A.| ____ 1-lakSaNamanumAnaJca si-b0| 2 cyantatvAt zra0, svalpAntaratvAta b0| 3-mityAdyAha b0| 4 vRkSAdeH ba0 / / hi y-b0| 6 dezAdibhe-zra0, b0| 7 sAmAgyAnu-ba0, saamgyaanu-shr0| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 numAnam anumitAnumAnAt ; ityapyasat ; tathA vyavahArAbhAvAt / nahi AsvAdyamAnAd rasAd vyavahArI sAmagrImanuminoti ; vartamAnarUpAderapratItiprasaGgAt / tathA ca 'idamAmraphalam evaMvidharUpam evaMvidharasatvAt' ityanumAnam , pAvakarUpadarzanAt tatsamakAloSNasparzAnumAnam , tadairthinaH tatra pravRttizca na prApnoti / vyavahArAnusAreNa ca bhavetA pramANacintA pratanyate "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavA0 2 / 5 ] ityabhidhAnAt / sAmagrIto rUpAnumAne ca kAraNAt kAryAnumAnaprasaGgAt liGgasaMkhyAvyAghAta: syaat| tataH siddhamakAryAdasvabhAvAcca vRkSAdeH chAyAdyanumAnam / tarhi vyabhicAro'tra bhaviSyati ityatrAha'naca' ityAdi / naca naiva vRkSAdeH chAyAdyanumAne visaMvAdo vyabhicAro'sti tatprAptipratIteH / avArthe dRSTAntAntaramAha __ candrAderjalacandrAdipratipattistathA'numA // 13 // vivRtiH-na hi jalacandrAdeH candrAdiH khabhAvaH kArya vA / candra Adiryasya AdityAdeH sa tathoktaH, tasmAt , jalacandra Adiryasya kArikAvityo jalAdityAdeH so'pi tathoktaH tasya pratipattiHtathA [anyathA'] nupa ___ vyAkhyAnam- ttiprakAreNa anumA anumaanm| jalacandrAdinA pratipattiH candrAderiti 15 vA vyAkhyAtavyam / etadeva vyAcaSTe 'nahi' ityAdinA / 'nahi' naiva jalacandrAdeH (1) tulanA-"samAnakSaNayorgamyagamakabhAvopalabdheH; tathAhi-rUpakSaNAt samAnakAla: sparzo'numIyate na pUrvaH, tatra ekasAmagryadhInatvAsaMbhava eva / na ca rUpasparzayoH parasparotpattau kAraNatve pramANamasti itraanvysyetrtraanuplbdheH|"-prsh0 vyo0 pR0 571 / "laukikAnAJcaitadrasAd rUpAnumAnam / na caite pizitacakSuSaH kSaNAnAmanyonyabhedamadhyavasyanti / na cAnadhyavasyantaH pravRttarUpopAdAnasAmarthya rasahetumanumAtumutsahante |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 163 / "lokasyetthamapratIte:, rUpameva rasAllokaH pratipadyate / laukikI ca pratItiH parIkSakarapyanusaraNIyA |"-prk050 pR067| bRha0 paM0 pR094| (2) na prApnotItyarthaH kintu idamAmaphalamevaMvidhasAmagrIkamiti prAptiH-A0 tti0| (3) rUpa-uSNasparzArthinaH / (4) rUpAdau na pravRttiH prApnoti kintu sAmagyAm -A0 Ti0 (5) saugatena / (6) tulanA-"tathA ca rasAt kAryAttatkAraNaM rUpamanumAtavyaM tatazcAnumitAdrUpAt kAraNAt tatkArya rasasamAnakAlaM rUpamanumAtavyaM tathA ca kAraNAt kAryAnumAnaM tAdAtmyatadutpattibhyAmanyaditi nAbhyAmeva prtibndhsiddhiH|" -jyAyavA0 tA0 pR0162| praka0 paM0 pR0 67 / bRha0 paM0 pR094 / "rasAdekasAmagyanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcitkAraNaM heturyatra saamrthyaaprtibndhkaarnnaantraavaiklye|"-priikssaam0 3160 / sanmati0TI0pU0 593 / pramANanaya0 3066 / pramANamI0 pR043| (7) yadi sAmagrI kAraNaM rUpAdayastu kArya tadA svabhAvaliGga kAryaliGgaM kAraNaliGgamiti trayaprasakte:-A0 tti0| (8) "trINyeva ca liGgAni / anupalabdhiH svabhAvakArye ceti|"-nyaay bi0 pR035| (9) kAraNahetusamarthanArtham / (10) "candra Adiryasya AdityAderasau candrAdiH tasmAt kAraNabhUtAt, jale svacchAmbhasi candrAdeH candrAdipratibimbasya pratipattiravabodho'numA anumAnamanumantavyamavyabhicArAt / kiMvat ? tathA kAryAtkAraNapratipattivat |"-lghii0 tA0 pR0 32 / tulanA-"candrAdau jalacandrAdi so'pi tatra tathAvidhaH / chAyAdipAdapAdau ca so'pi tatra kadAcana ||"-tttvaarthshlo. pR0 201 / (11) jalapratibimbitasya cndraadeH| (12) tAdAtmyatadutpattyabhAve'pi-A0 Ti0 / 1 anumityanumA-A0, b0| pratipattizca b0| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibimbaM ki kina naTe pramANapra0 kA0 13 ] pratibimbavAdaH 451 candrAdiH svabhAvaH kArya vA, atha ca ata: tatra avyabhicAriNI pratipattiH pratIyate iti| nanu jalAdau na pratibimba nAma vastvantaraM saMbhavati, tatsaMbhave bimbasannidhAnAt jalAdau na AdityAdeH prAgapi tatrai tardupalambhaprasaGgAt / atha bimbasannidhAna eva tadutpadyate svade- ato na prAgapi tatprasaGgaH ; nanu tatsannidhAne guNarUpam , dravyarUpaM vA zastha eva AdityAdiH tatra pratibhAsate iti prati tadutpadyeta ? na tAvad guNarUpam ; dravyatvena pratibhAsamAnatvAt / atha / bimbAbhAvavAdinaH kumA- dravyarUpam ; tatki niravayavadravyarUpam , sAvayavadravyarUpaM vA ? rilabhaTTasya pUrvapakSaH- tatrAdyaH pakSo'nupapannaH; ta avayavapratibhAsanAt / nApi sAvayavam ; jalAdisparzAt pRthak tetsparTIpalambhAsambhavAt / sparzavantazca paramANavaH sparzavadravyasyArambhakA bhavanti, tatra cAsya kiM jalAdiparamANava eva ArambhakAH, anye vA ? na tAvadanye; sparzavadavayavideze teSAM tadArambha- 10 katvAsaMbhavAt / atha jalAdiparamANava eva tadArambhakAH; tanna; jalamayatvena asyA'pratibhAsanAt / jalarUpavailakSaNyapratItezca, zuklaM hi rUpaM jalasya, na ca mukhAdipratibimbe taidaisti / na ca bimbarUpameva tadArambhakamityabhidhAtavyam ; nimittakAraNagatasya pRthagdezAvasthitasya rUpasya kAryadravyarUpAnArambhakatvAt / dvayozca sAvayavayoH samAnAkAzadezatvAnupapattiH / Azrayadravyasya ca AdarzAdeH parimANagauravayorutkarSaH syAt , nacaitadasti / 15 ato na pratibimba kiJcid vastvantaraM yuktam / nanu yadi tannAsti kathaM jalAdau sUryAdipratibimbapratibhAsaH ? ityapyayuktam ; tatra tatpratibhAsA'saMbhavAt, svadezasthasyaiva AdityAdeH tatra pratibhAsanAt / __atraike pratibimbodayavAdinaH paryanuyuJjate-yadi svapradezastha eva savitA upalabhyate na pratibimbAni, kasmAttarhi nopari eva dRzyate ? nahi anyatrasthaH anyatra draSTuM 20 (1) jlcndraadeH| (2) cndraadau| (3) jale -A0 Ti0 (4) pratibimbopalambha / (5) pratibimbama / (6) bimbsnnidhaane| (7) pratibimbe -A0 tti0| (8) hastapAdAdInAma -A0 tti0| (9) yadi sAvayavaM pratibimbamAntarabhUtaM jale samutpannaM tadA tasya sparzAdibhiH pRthagbhUtairbhavitavyam, na caitatsaMbhavati, jalIyasparzAdyAtmakatvAt pratibimbasparzAdInAm / (10) pratibimbasya / (11) utpAdakAH (12) anyeSAm -A0 tti0| (13) zuklaM rUpam / (14) kAryadravyarUpArambhakaM hi samavAyikAraNagataM rUpaM bhavati / (15) atha nimittakAraNaM tatrAgatya niSpAdayatItyAha -A0 tti| nimittasamavAyikAraNayoH / "sahakatra dvayAsattvAnna vastu pratibimbakam / tatkathaM kAryatA tasya yuktA cetpAramArthikI / / avastutve hetuH sahakatra dvayAsattvAditi / yatraiva pradeze AdarzarUpaM dRzyate pratibimbakaJca tatraiva / na caikatra pradeze rUpadvayasyAsti sahabhAvaH sapratighatvAt, ataH sahakatra dvayoH rUpayoH sattvaM na prApnoti / tasmAd bhrAntiriyam / ato nAstyeva kiJcidvastubhUtaM pratibimbaka naam|" -tattvasaM0 50 pR0 418, 697 / (16) pratibimbam / (17) jlaadau| (18) sUryAdipratibimba / (19) jalAdau (20) jainAdayaH / (21) nabhodezasthaH / (22) jalAdau / 1 jalAderna ba0 / 2 nAvayavam zra0 / 8 sparzadravya-zra0 / 4 -sthitasya kArya-ba0 / 5-paarmbhk-shr0| 6 vA b0| 7-tyAveH prati-ba0, shr0| 8 atra kecit pra- shr0| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 pAryate sarvadA tthaadrshnprsnggaat| na ca pratibimbamantareNa kUpAdiSu adhastAttadvIkSaNam / prAGmukhazca darpaNaM pazyan pratyaGmukhazca kathaM syAt ? yadi ca bahirniSkrAntamindriyaM tatraiva bodhayedarthaM tata etadevaM bhavet , zarIre tu tadbodhakamiti / uktazca "anye tu codayantyatra pratibimbodayaiSiNaH / sa eva cet pratIyeta kasmAnnopari dRzyate ? // 5 kUpAdiSu kuto'dhastAt pratibimbAdvinekSaNam / prAGmukho darpaNaM pazyan tyAca pratyaGmukhaH kthm?|| tatraiva bodhayedartha bahiryAtaM yadIndriyam / tata etadbhavedevaM zarIre tattu bodhakam // " ___ [mI0 zlo0 zamvani0 zlo0 183-186 / ] iti"| atrocyate-jale sUryAdidarzinAM dvedhA cakSuH sarvadA pravarttate, ekamUrdhvam , aparaJca adhastAt / tatra norvAzaprakAzitaM sUryam AtmA pratipadyate adhiSThAnA'nRju10 tvAt , avAgvRtyA tu taM budhyate pAramparpitaM saMntam adhiSThAna tvAt , avAgiva ca manyate / U~vRttitadekatvAt , tena kAraNena adhastAdeva AdityaH sAntarAlaH pratIyate / evaM darpaNAdau nAyano razmiH pratihato vyAvRttya svakIyameva mukhaM prAGmukharazme samarpayati, tatazca prAgnatayA nAyanarazmivRttyA mukhaM buddhyamAnaH pratipattA pratyak tadrUttisamarpitaM 'pratyag' ityvgcchti| taduktam"psUryadarzinAM nityaM dvadhA catuH pravarttate / ekamUrdhvamadhastAca tatroziprakAzitam // (1) jalAdAveva sUryadarzanaM syAt / (2) suuryaadi| (3) puruSaH / (4) arthadeze gatvA / (5) svadezastha eva AdityAdistatra pratibhAsata iti -A0 tti0| (6) indriyaM cakSuH / (7) vyAkhyA-"jalAdiSu yathaiko'pi nAnAtmA savitekSyate-ityasya hetuvyabhicAraviSayatvenoktasyAsiddhi manyamAnAH prtibimbmrthaantrmicchntshcodynti| yadi sa eva evAdityo dRzyate na pratibimba tatkimiti upariSTAdasya darzanaM na bhavati? evaM hi tasya darzanaM bhavet yadi dezAvasthitasvarUpaM gRhNIyAt nAnyathA, anyathA hi atiprasaGgaH / kiJca, kUpAdiSu ca dUrAdhaHsaMviSTasyAdiH kathaM grahaNaM bhavet yadi tatra pratibimba notpannaM syAt ? nahi tatra tathArkAdivyavisthitiH / api ca prAGamukho darpaNamavalokayan kathamiva pratyaGamukho bhavati ? na hi tasya tadA pRSThAbhimukhaM mukhamupajAtaM dRzyate / evaM manyate yadi bahirnigatamindriyamAdityaM bodhayettata etatsyAt uparisthitameva pazyennAdhastAditi / yAvatA dharmAdharmavazIkRte zarIre eva tadindriyaM grAhakamiSyate nopristhm|"-tttvsN0 paM0 pR0 614 / (8) 'pratibimbekSaNaM bhavet'-mI0 zlo0 / (9) 'syAccetpra' -mI0 ilo0| (10) 'yadindriyaM' -mI0 shlo0| (11) uddhRtA ete -tattvasaM0 pR0614 / prameyaka0 pR0 408 / (12) pratibimbaniSedhibhiH -A0 tti0| (13) UrdhvAdhorazmInAmekatvAt -A0 tti0| (14) vyAkhyA-"ekameva cakSurutkaNThitalambamAnasarpavat dvedhA vartate adhstaaduurdhvnyc| tatrova'vRttiprakAzitaM dehAnArjavAnnAtmA buddhayata iti / kasmAtahi buddhayata ata Aha-pAramparyeti / UrdhvavRttiradhovRttyai samarpayati sA ca Atmana iti / kaH punaruva'vRtteradhovRttyA sambandho yena samarpayati ata Aha Urdhvati / ekasyaiva hi tAvaMzau tenAsyordhvavRttestayA vRttyA dharmirUpeNaikyamiti adhovRttyA'vabudhyamAnastadAnuguNyAdavAgiva sUryaM manyata iti / ..."yattu prAGamukho darpaNaM pazyan kathaM pratyaGamukho dRzyata ityuktaM tatrAhaevamiti / tatrApi pratyagvRttiprakAzitaM mukham adhiSThAnAnArjavAnnAtmA pratipadyata iti, kintu pratyagvRttiH prAgvRttyai samarpayati tayAca samarpitaH prAgvRttyA budhyamAnaH tadAnuguNyena pratyagiti budhyte| nanvatra darpaNasthameva 1 boSayantyatra shr0| 2 sa tam shr0| 8-cchatIti b.| 4 uktaJca zra0 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 13 ] pratibimbavAdaH 453 adhiSThAnAnRjutvAca nAtmA sUrya prapadyate / pAramparpitaM santamavAgvRttyA nu budhyate // UrdhvavRttitadekatvAt avAgiva ca manyate / adhastAdeva tenArkaH sAntarAlaH pratIyate // evaM prAgnatayA vRttyA pratyagvRttisamarpitam / budhyamAno mukhaM bhrAntaH pratyagityavagacchati // " [mI0 zlo zabdani0 zlo0 186-190 / ] iti / kiJca, yadi pratibimbamarthAntaraM bimbAdutpannaM tadA kathaM bimbe calati niyamena 5 tadapi calet , tiSThati ca tiSThet ? nahi daNDe calati tiSThati ca tato'rthAntarabhUto ghaTaH niyamena calati tiSThati ceti pratItam / pratIyate ca bimbasya calAcalatve niyamena pratibimbasya calAcalatvam , ato na taMt tato'rthAntaram / 6 yadi ca tattato'rthAntara syAt tadA darpaNAdau bimbApAye kuto nopalabhyate ? vinaSTatvAJcet ; na; nimittakAraNApAye kAryasya apAyA'pratIteH / na khalu daNDAdenimittakAraNasyApAye ghaTAdeH kAryasya 10 vinAzaH svapne'pi pratIyate / astu vA taidapAye tadvinAzaH; tathApi pratibimbavinAze pRthak tadavayavopalambhaprasaGgaH ghaTavinAze kapAlopalambhavat , na caivamasti / tato na mukhaM gRhyate na jalapAtreSviva adhaHsAntarAlaM tatkasya hetoH ? atrApi sAntarAlameva pratyagvattyA prakAzita prAgvRttyai samarpitaM tathaiva grahItavyam ; ucyate-vastusvabhAvasyAparyanuyojyatvAdadoSaH / taijaseSu hi darpaNAdiSu tadgatameva mukhaM gRhyate jale tu sAntarAlamiti kimatrapRcchayate iti|"-mii0 ilo0 nyAyara0 pR0776-77| "ye hi jalapAtre jalaM sUryaJca pazyanti teSAmapsUryadarzinAmekameva cakSurUrdhvamadhazca dvidhA bhAgazaH prvrtte| tatro_bhAgaprakAzitamAdityamAtmA puruSo na gRhNAti / kutaH ? adhiSThAnAnRjusthatvAt-cakSurindriyAdhiSThAnasyArjavena tadAnavasthitatvAt / pAramparyeNa tu saureNa tejasA vRtterarpitamAdityamavAgvRttyA kAra*NabhUtayA budhyte| tathAhi-kila sauraM tejastejasvinaM vRtterarpayati vRttizcakSuSazcakSurAtmana ityetat pAramparyArpaNaM sUryasya tejasvina iti / AdityamUrdhvavRttim uparisthaJca tamAdityamavAgiva adhaHsthitamiva manyate / ka: ? AtmA / na punaradhastAdanya evAdityaH / kutaH ? tadekatvAt tasyAdityasya abhinnatvAt / cakSuSa ityapare / tasmAdanantaroditenaiva cakSuSo vRttivazena sAntarAlo'dhastAtkRpAdiSa sUryo dRzyate jalAdipAtrabhedAcca / anyathA kathamabhedena grahaNaM syAt ? prathamaM kila cakSurazmayo mukhamAdAya nirgacchanti yAvadAdarzAdidezam, sA prAGanatA vRttirucyte| te ca tatrAdarzAdau pratihatA nivartamAnAH svamukhameva yathAvasthitamAgacchanti / sA ca pratyagvRttiH / tatra prAGanatA vRttirmukhaM pratyagvRtterarpayati, pratyagvRttizcAtmanaH, tata AtmA pratyagvRttisamarpitamavagacchan mukhaM bhrAntyA pratyaGamukhaM yAsyAmIti manyate / cakSuvRttervaicitryameva bhAntibIjamiti bhAvaH / " -tattvasaM0 50 pR0 615 / (15) 'cakSurdvadhA' -mI0 shlo0| (16) 'tatrozuipra'-tattvasaM0 / (1) 'adhiSThAnAnRjusthatvAnnAtmA' -mI0 zlo0, tattvasaM0 (2) 'vRttyA'vabu'-tattvasaM0 / 'vRttyA tu bu' -mI0 shlo0| (3) 'UrdhvavRttestade' mI0 zlo0, 'UrdhvavRttitade'-tattvasaM0 / UrdhvattirazmInAmadhovRttibhiH razmibhiH samamekatvAt -A0 tti0| (4) 'prAgbhatayA' -mI0 shlo| (5) 'bhAntyA' -bho0 zlo0, tattvasaM0 / 'bhaante:'-prmeyk0| (6) uddhRtA ime -tatvasaM0 pR. 614 / prameyaka0 pR0 408 / (7) prtibimbmpi| (8) daNDAt / (9) pratibimbam / (10) bimbAt / (11) pratibimbam / (12) nimittakAraNasya bimbasyAbhAve / (13) kAryabhUtasya pratibimbasyApAyaH / (14) pratibimbAvayava / (15) na khalu pratibimbanAze pazcAttruTitA avayavAH samupalabhyante / 1 prAggatayA shr0| 2 tadA tatkathaM A0 / etadantargata: pATho nAsti A0 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 vAstavaM jalAdau pratibimbamabhyupamantavyam, kintu tena pratihatA razmayo vyAvRtya mukhAdibimbameva jalAdau darzayantItyabhyupagantavyamiti / atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'jalAdau na pratibimba nAma vastvantaraM saMbhavati' tanirasanaparassA ityAdi; tadasamIkSitAbhidhAnam ; yato'sya asaMbhavaH grAhakapramANApratibimbasya paramA- saMbhavAt, utpAdakakAraNAbhAvAdvA syAt ? tatrAMdyaH pakSo'nupapannaH; rthataH pudgalAtmakatva- nikhilapramANajyeSThasya pratyakSapramANasyaiva tatra tatsadbhAvAvedakasya saMbhaprasAdhanam- vAt / 'nirmale hi jalAdau candrAdipratibimba pazyAmi' iti pratItiH pratiprANi prasiddhA / nahi IyaM 'candraM pazyAmi' ityevaM rUpopajAyate, nApi jalam / kiM tarhi ? candrAdeH pratibimba~miti / na ceyaM pratItirdhAntA; sarvatra sarvadA sarveSAm ekAdRze10 naiva rUpeNa upajAyamAnatvAt / yat sarvatra sarvadA sarveSAmekAdRzenaiva rUpeNa upajAyate nai tad bhrAntam yathA ghaTAdisaMvedanam , tathAbhUtA ceyaM pratibimbapratItiH, tasmAnna bhrAntA iti / bhrAntasaMvedanasya tthaavidhsvruupennotpttynupptteH| nahi bhrAntaM zuktikAdau rajatAdisaMvedanaM sarvatra sarvadA sarveSAm ekAdRzenaiva rUpeNa upajAyate, duSTendriyayoginAmeva puMsAM tadutpattipratIteH, aduSTendriyayoginAM teSAM tadanupapatteH / kizca, yaMtra jJAne samutpanne bAdhakapratyayaH kAraNadoSajJAnaM vA prAdurbhavati tad bhrAntaM bhavati, yathA zuktikAyAM rajatAdijJAnam / na ca AdarzAdau pratibimbapratItau 'naitadevam' ityevaMrUpo bAdhakapratyayaH kadAcidapyAvirbhavati / na ca bAdhakAbhAve'pyasya bhrAntatvaM vAcyam ; atiprsnggaat| kAraNadoSA'pratItezca na ttprtiitirdhaantaa| pratibimba pratIteH khalu kAraNam AtmamanazcakSurAdilakSaNam , na ca tatra doSAH pratIyante / nahi 20 kSudAdirAtmano doSaH nidrAdimanasaH kAcakAmalAdizcakSuSaH tatpratItyutpattau pratIyate; santRptasya nidrAdyanupahaMtacetaso nirmalanetrasyApi pratipattuH pratibimbapratipatteH pratIyamAnatvAt / tadevaM siddhamabhrAntamidaM pratyakSaM bimbAt pratibimbasya arthAntaratvaprasAdhakam / tathA anumAnamapyasya A~zraya-bimbAbhyAmarthAntaratvaprasAdhakamastyeva / tathAhi (1) jaladarpaNAdinA / (2) pR0 451 paM0 2 / (3) tulanA-"na hi dRSTAjjyeSTha gariSThamiSTam"-aSTaza, aSTasaha pR080| "na hi dRSTAd gariSThaM pramANamasti"-nayaca0 va0 pR0 18 / "na ca pratyakSAd gariSThaM pramANamasti |"-hetubi0ttii0 pR0 87 A. / (4) jalAdau / (5) pratibimba / (6) pratItiH / (7) pazyAmItyevaM rUpopajAyate iti zeSaH / (8)ekAdRza-A0 Ti0 / (9) puruSANAm / (10)tulanA-"tasmAt yasya ca duSTaM kAraNam, yatra ca mithyeti pratyayaH sa evAsamIcInaH pratyayaH nAnya iti |"-shaabrbhaa01| 1 / 5 / (11) prtibimbjnyaansy| (12) AtmamanazcakSurAdiSu / (13) prtibimbprtiiti| (14) pratibimbasya / (15) jalAdi / 1 yato yasyAsaMbha-zra0 / 2-dypksso-shr0| 3 iti prtipraa-b0| 4 na tena tad b0| 5 -vidharUpeNo-ba0 |-vidhruupenno-b0| 6-dRzenaikarUpeNa shr.| 7 na hi cakSurAdi-zra0, ba0 / 8-hatamanaso ba0 // 9 pratibandhaprati-ba0 / . Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 13 ] pratibimbavAdaH 455 yad yato vilakSaNapratItigrAhyaM tat tato bhinnam yathA mudrAtaH pratimudrA, jala-candrAdibimbAbhyAM vilakSaNapratItigrAhyaJca candrAdipratibimbamiti / na caitadasiddham ; bimbAkArAnukAritayA hi bimbaM prati Abhimukhyena yad varttate tat pratibimbam , yathA mudrAkArAnukAriNI prtimudraa| tatpratItau ca kathaM tato vilakSaNapratItigrAhyatvamasya asiddham / na caitad bimbasyaiva grahaNamityabhidhAtavyam ; jalAdau dRkpAtAnantarameva candrAdibimbamapazyataH tatpratItidarzanAt / na cAtra vilakSaNA pratItiH pratIyamAnApi a~sya tato bhedaM na prasAdhayatIti vAcyam ; sarvatra bhedvaatocchedprsnggaat, sarvatra asyAH pratItibhedainibandhanatvAt / ataH bimbAt prtibimbmnydbhyupgntvym| kathamanyathA yadvastu kadAcidapi na pratItaM tasminnaparidRzyamAne vyavahite'pi tadvimbAvArakAbhAve tatpratibimbapratItiH syAt ? tadvimbe darzanasya smaraNasya pratyabhijJAnasya vA sarvathA'saMbhavAt / tanna 10 grAhakapramANAsaMbhavAt pratibimbAsaMbhavaH / nApyutpAdakakAraNAbhAvAt ; tadutpAdakakAraNasya upAdAnarUpasya nimittabhUtasya cAtra sNbhvaat| pratibimbotpattau hi jalAdikamupAdAnakAraNam , candrAdikaM tu nimitta (1) pratibimbaM jalAdyAzrayAt candrAdibimbAcca bhinnaM tadvilakSaNapratItigrAhyatvAt / tulanA"tathA yadyato vilakSaNapratItigrAhyaM tattato bhinnaM yathA mudrAtaH pratimudrA ...."-syA0 ra0 pR0863 / (2)bimbAkArAnukAritayA pratItau ca / (3) candrAdibimbAdAzrayabhUtadaparNAdezca / (4) pratibimbasya / (5) jalAdau candrAdipratibimbadarzanaM / (6) puruSasya / (7) pratibimba / (8) pratibimbasya / (9) AzrayAd bimbAcca / (10) bhedavArtAyAH / (11) pratItibhedo nibandhanamasyA iti| (12) vastuni bimbAkhye / (13) bimbasya AvaraNaM yadi syAt tadA pratibimbasyotpattireva na syAt ata Aha tadvimbAvArakAbhAve / (14) pratyakSamUlakatvAt smaraNapratyabhijJAnayoH, avyavahitatvanibandhanatvAcca pratyakSasya / (15) syaadvaadrtnaakre| (pR0 865) asya soddharaNaM khaNDanamittham-"yadapi prabhAcandraH prAha-pratibimbotpattau hi jalAdikamupAdAnakAraNaM candrAdikaM ca nimittakAraNaM gaganatalAvalambinaM candra nimittIkRtya jalAdestathA pariNAmAt iti; tadasyAtyantArjavavijRmbhitam ; yathA hi tejo'bhAvamapekSya te patrAdezchAyApudgalAH pRthivyAdAvAzraye chAyAdravyarUpatayA pariNamante tathAtrApi yadi vadanAdibimbasya chAyApudgalA darpaNAdiprasannadravyasAmagrImapekSya pratibimbarUpatayA pariNamante tadA kinnAma kSaNaM syAt asyApi chAyAvizeSasvabhAvatvAt / tathA cAgamaH-sAmA udiyA chAyA'bhAsuragayA nisimmi kaalaabhaa| sA cceha bhAsuragayA sadehavannA muNeyavvA ||aadrisssNto dehAvayavA haveti sNktaa| tesi tatthuvaladdhI pagAsajogA na iyaresiM // prakaraNacaturdazazatIkAropi dharmasAraprakaraNe prAha-na hyaGganAvadanachAyAnusaMkramAtirekeNAdarzake tatpratibimbasaMbhavaH ityaadi|" -syA0ra0 pR0 865 / tacca cintyam-A0 vAdidevasUrimatena hi mukhAdibimbasya chAyApudgalAH mukhAdvinirgacchantaH darpaNAdau svacchatAdisamAgrIvazAt pratibimbamArabhante 'asmanmate ta svaccha evAdarzAdau bimbasannidhAne tadagatachAyApUdagalasaMkramAta pratibimbamatpadyate' (syA0 2050 864 ) iti svayamabhidhAnAt / tatredaM vicAraNIyaM yat-mukhAdibhyaH chAyApudgalavinirgamanaM kinnibandhanam ? yadi teSAM svabhAvoyaM yatte sadaiva viniryAnti tadA cakSuSo razmivinirgamanaM naiyAyikAdibhiH uktaM kathaM prtikssipyte| yadi hi abhAsvarAnmakhAt ghaTAvA chAyApudgalaviniHsRtiH yuktipathaprasthAyinyabhimanyate tadA bhAsvararUpazAlicakSuSo razmiviniryANaM tu nyAyAnubhavasaGgataM sutarAmeva syAt / ata 1-tiradarzanAt ba0 / 2 tasminnupari-zra0 / 3 vyavahito'pi A0 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 kAraNam, gaganatalAvalambinaM candra nimittIkRtya jalAdestathApariNAmAt / - yadapyuktam-'tatsannidhAne guNarUpam dravyarUpaM vA tadutpadyeta' ityAdi; tadapyayuktam ; dravyarUpasyaivAsya tatsannidhAne tetrotpAdAbhyupagamAt / / yadapi-niravayavadravyarUpaM sAvayavadravyarUpaM vA tat syAt' ityAdyuktam ; tadapyuktimAtram ; asmadAdIndriyagrAhyadravyasya niravayavatvA'siddheH / / yatpunaruktam-'nApi sAvayavaM jalAdisparzAt pRthak tatparzopalambhA'saMbhavAt' iti; tadapyasAmpratam ; yato jalAdisparzAt pRthak tatsparzopalambhastadA syAt yadA jalAdeH tatpratibimbamarthAntarabhUtaM dravyaM syAt , yadA tu jalAdikameva tathA pariNamate tadAsya tato'rthAntaratvAsaMbhavAt kathaM pRthak tatsparzopalambhasyAzaGkA'pi syAt ? 10 etena 'jalAdiparamANava evAsya ArambhakA anye vA' ityAdi pratyuktam ; jala paramANUnAmeva uktaprakAreNa tadArambhakatvapratijJAnAt / pratibimbe jalarUpAd vilakSaNarUpapratIteH kathaM te" tadArambhakAH ? ityapyanupapannam ; pudgalAnAM vicitrarUpAdipariNAmasAmagrIsannidhAne vicitrarUpAdipariNatyupapatteH / dRzyate hi mukhAdibimbe'pi tatsannidhAne vicitrA rUpapariNatiH, kopAd raktatayA lajjAtaH kRSNatayA harSAt sukAntimattayA mukhAdeH 15 pariNAmapratIteH / ato mukhacandrAdibimbasannidhAne jalAdervicitro rUpAdipariNAmo na virodhamadhyAste / ___etena idamapi prativyUDham-'dvayoH sAvayavayoH samAnAkAzadezatvAnupapattiH, Azrayadravyasya cAdarzadeH parimANagauravayorutkarSaH syAt' iti; dvayoH sAvayavadravyayoH aMtrA'saMbhavAt , ekasyaiva jalAdidravyasya svasAmagrIvizeSavazAt tathApariNAmAt / naca samAnAkAzadezatvaM sAvayavayoH viruddham ; jalabhasmanoH vAtAtapayorvA sAvayavayorapi zcakSuSo razmivinirgamanaM pratikSipadbhiH mukhAdibimbAt chAyApudgalaviniHsRtiH svIkriyamANA svabadhAya kRtyotthApanameva pratibhAti / sthA0 ratnAkarasya 698 pRSThe tu ebhireva prameyakamalamArtaNDamanusarabhiH spaSTamuktam yat-"svacchatAvizeSAddhi jaladarpaNAdayo mukhAdityAdipratibimbAkAravikAradhAriNaHsampadyante" iti, atraiva ca cakSuSo razminirgamanasya pratiSedhAt jJAyate yattatprakaraNe tu vAdidevasUrayaH prabhAcandramarthataH zabdatazca anusaranti, atra tu tatkhaNDanAbhilASeNa pUrvAparavirodhamapi na pazyantIti citrametat / (1) prtibimbaakaartyaa| (2) pR0 451 paM0 4 / (3) prtibimbsy| (4) bimba / (5) jlaadau| (6) pR0451506| (7) hastapAdAdyavayavaiH sAvayavameva tatpratibimbamabhyupagamyate / (8) pR0 451 paM0 7 / (9) pratibimbarUpeNa / (10) jalAdeH / (11) prtibimb| (12) pR0451509| (13) bimbasannidhAnena jalAdInAM pratibimbAkAratayA pariNamanaprakAreNa / (14) zyAmarUpaM pratibimbe jalAdau zuklaM rUpam / (15) jlaadyH| (16) vicitrakopAyudrecakasAmagrIsanidhAne / (17) pR04515014| (18) prtibimbotpttisthle| (19) prtibimbaakaartyaa| (20) tulanA-"tadapi samAnadezaprasArisamIrAtapAbhyAM vyabhicAri"-syA0 20 pR0861 / 1 itynup-shr0| 2 bicitrruup-10| 3 parimANAt aa0| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pramANapra0 kA0 13 ] pratibimbavAdaH 457 tatpratIteH / parimANagauravotkarSaniyamopi sAvayavayornAsti; jalakanakAdisaMyuktA'nalAdau tNdprtiiteH| yaccAnyadukta-'apsUryadarzinAM nityaM dvedhA cakSuH pravartate' ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam; razmirUpasya cakSuSaH kutazcidapi pramANAdaprasiddheH / tatastadaMprasiddhiH cakSuSo'prApyakAritvasiddhau prapaJcataH prarUpitA / ____ nanu pratibimbodayavAdinAM mate bimbAnukAriNA pratibimbena bhavitavyam tatkathaM savyadakSiNaviparyayeNa pratibimbasya pratItiH; ityapyacodyam ; svasAmagrItaH tasya savyadakSiNasvabhAvatayaiva utpatteH / bimbAbhimukhena hi pratibimbena bhavitavyam, Abhimukhyazca savyadakSiNaviparyAsavyatirekeNa asya nopapadyate iti tathaiva asyotpattirupapannA, anyathA pratibimbam' iti vyapadezo'sya anupapannaH syAt / kiJca, yanmate pratibimbamarthAntaraM tasya savyadakSiNaviparyAso guNa eva, yata eva (1) tulanA-"karambitakanakapAradAbhyAmanaikAntikatvAt.." -syA0 ra0 pR0 861 / (2) uSNajale hi jalAgnyoH dvayoH sAvayavayoH samAnadezatA jAtA na ca parimANagauravayorutkarSaH, tathA taptasuvarNa suvarNAgnyoH sAvayavayoH sambandhe'pi na tayorutkarSaH sandRzyate iti bhAvaH / (3) parimANagauravayorapratIte:A0 tti0| (4) pR0 452 paM0 15 / (5) tulanA-"svapradezasthatayA saviturgrahaNAsiddheH cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitamiti cAtIvAsaMgataM pramANAbhAvAt |"-prmeyk pR0 425 / cAkSuSa tejaH pratisrotaH pravartitamiti cAtIvAsaGgatam ; pramANAbhAvAt / na hi cakSustaijAMsi jalenAbhisambandhya punaH savitAraM prati pravRttAni pratyakSAdipramANataH pratIyante / yathA ca nAyanarazmInAM viSayaM prati pravRttinAsti tathA cakSuSoprApyakAritvapraghaTTake pratipAditamityalamatiprasaGgena |"-syaa0 ra0 pR0 698 / (6) * pR075-82 / (7) savyadakSiNaviparyayeNaiva / (8) tulanA-"tadapi pratibimbazabdaniruktyaiva kRtottaram, paraM mithyAbhinivezAnna cetayate bhavAn / pratyarthibimbaM pratibimbamucyate / pratyathitA cAsya sakalatadIyAlakatilakabhrUbhaGgabhrakUTayAdivizeSasvIkaraNenAbhimukhatayA puraHsthAyitvam / tacca savyadakSiNapArzvaviparyAsavyatirekeNAsya nopapadyate iti tathaivotpattispapannA, anyathA tu pratibimbamiti vyapadeza evAsyAnupapanna: syaat|"-syaa0r0 pr0862| (9) tulanA-"kiJca, yanmate pratibimbamarthAntaraM tasya savyadakSiNapArzvayoviparyAso guNa eva / yata eva bimbaviparItadharmayogo'ta evAto'syAnyatvamiti |"-syaa0 2050 682 / "AdarzatalAdiSa prasannadravyeSa makhAdicchAyA tadvarNAdipariNatopalabhyate itaratra pratibimbamAtrameva / atrAha-viparItagrahaNaM kutaH prAGamukhasya pratyaGamukhA chAyA dRzyate iti? prasannadravyapariNAmavizeSAda bhavati / atra codyate nAdarzatalAdicchAyAsadbhAvaH / kiM tarhi ? nayananirgatena razminA ghanadravyAt pratihatanivRttena svamukhasyaiva grahaNamiti; tadayuktam ; viparyAsagrahaNAbhAvaprasaGgAt kuDyAdiSu atiprasaGgAt grahaNazaktyabhAvAcca / viparyAsagrahaNAbhAvaprasaGgastAvat yadi pratinivRttena nayanarazminA svazarIrasyaiva grahaNaM prAGamukhasya prAGamukhameva grahaNaM syAt viparyAsahetvabhAvAt / kuDyAdiSu vA'tiprasaGgaH syAt, nayanarazmeH pratighAtasya tatrApi sdbhaavaat|" -rAjavA0 pR0 233 / nyAyavi0 vi0 pR0 567 B. / "kathaM punarpaNatalAdiSu pratibimbaM mukhAdInAM sammukhameva chAyAkAreNa pariNamate na parAGamukham ? kathaM vA kaThinamAdarzamaNDalaM pratibhidya mukhato vinirgatAH pudgalAH pratibimbamAjihata iti ? yattAvaducyate sammukhameva pratibimbamudeti nAnyato mukhamiti; tatra pariNAmaH sa tAdRzaH pudgalAnAm, nahi tadviSayaH paryanuyogaH kartuM zakyaH"-tattvArthabhA0 vyA0 pR0 364 / (10) mama-A0 Ti0 / jainasya / ___1 prinnaam-b0| tadapratipatteH b0| 3-vasiddhizca cakSu-ba014 -viparyayo guNa b0| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 bimbadharmaviparItadharmayogo'ta eva asya ato'nyatvam / yadi ce pratibimbamanyanna syAt, AdarzAdinA pratihatairnAyanarazmibhirvyAvRtya dezaviparyAsena mukhAdereva AdarzAdau prakAzanAt ; tadA kuDayAdinA'pi pratihatAste vyAvRtya kimiti kuDacAdau mukhanna prakA zayanti vizeSAbhAvAt ? nacA svacchatA upayoginI; razmipratIghAtamAtrasyaiva tatro5 payogAt, tacce ubhayaMtrApyaviziSTaMm , pratyuta kuDathAdinI ghanadravyeNa atizayavAna pratIghAto vidhIyate, ataH tatra atizayavatA tatpratibhAsena bhAvyam / kAraNAtizayAddhi kAryAtizayo dRSTaH, yathA pittAtizayAt zaGkhAdiSu pItatvAvabhAsAtizayaH / asmanmate tu nirmale svaccha eva AdarzAdau bimbasannidhAne pratibimbamutpadyate na punaH kuDyAdau tadviparIte, atastatra tatpratibhAsAbhAvaH / / 10 kiJca, AdarzAdinA pratihatA razmayaH vyAvRtya yadi bimbameva prakAzayanti; tadI mahato haistyAdeH svaparimANAnatikrameNaiva pratItiprasaGgAt laghutvapratItirna syAt / nacaivam / ataH pratibimbameva tatra tAMbhUtamutpannaM pratibhAsate ityabhyupagantavyam / svaparimANAnusAritayA hi darpaNAdinA pratibimbamArabhyate, ato mahato. laghutvapratipatti raviruddhA / yadi ca kRpANAdau kA~cAdau cAzraye pratihArate vyAvRttya bimbameva prakA18 zayanti; tadA Ayata-zyAmamukhapratItirna syAt / asmanmate tu Azrayasya AyatatvAt zyAmatvAcca tadArabdhasya pratibimbasyApi AyatatvaM zyAmatvaJcopapannam / jalAdestu atisvacchatvAt bimbAkArAnukAreNaiva tatra pratibimbotpattiH / yadapyuktam-'yadi pratibimbamarthAntaramutpannam' ityAdi; tadapyacarcitAbhidhAnam ; arthAntarasyAsyotpattAvapi niyamena nimittakAraNakriyAnukAritayA sakriyAyAM niyamena 20 kriyAvattvopapatteH pradIpaprakAzavat, chtrchaayaavdvaa| yathaiva hi pradIpe chatre ca calati prakAzazchAyA ca niyamena calati sthire tu sthirA bhavati, evaM bimbe calati niyamena (1) pratibimbasya / (2) bimbaat| (3) tulanA-"yadi cAdarzAdipratihatA razmayaH mukhaM prakAzayanti tadA zilAtalAdipratihatA api te tatprakAzayeyuH vizeSAbhAvAt"-syA0 2010 864 / (4) vyAvRttya bimbaprakAzane / (5) prtighaatmaatrm| (6) darpaNAdau kuDayAdau ca / (7) bimbapratibhAsena / (8) jainmte| (9) asvcche'paardrshini| (10) kuDyAdau / (11) bimba / (12) tulanA-"tadA mahato hastyAdeH svaparimANAnatikrameNaiva pratItiprasaGgAllaghutvapratItirna syaat|" -syA0 20 pR0864| (13) drpnnaadau| (14) laghvAkAropetam / (15) tUlanA-"api ca yadi kAcakRpANAdau pratihatAste vyAvRttya bimbameva prakAzayanti tadA tatrAyatazyAmamukhapratItirna syaat|"-syaa0r0 pR0864| (16) shyaamkaacaadau| (17) razmayaH / (18) kRpANasya kaacaadeshc| (19) pR0 453 paM0 5 / (20) tulanA-arthAntarasyotpattAvApi niyamena pariNAmakAraNakriyAnukAritayA tasmizcalati calanasya tiSThati sthAnasya ca tatropapatteH |"-syaa0 20 10 862 / (21) mukhaadibimb| (22) mukhAdau kriyAyAM styaam| - 1-darzanAdau b0|-ttN pttkuddyaa-b0|-naa dravyeNa b0|4 hastAdeH aa0| 5 lghuprti-shr0| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 14 ] pUrvacarAdihetusamarthanam pratibimba calati tiSThati tu tiSThati / na khalu ghaTe niyamena nimittakAraNakriyAnuvidhAnaM na dRSTam ityetAvatA sarvatra taniSeddhamucitam , pradIpaprakAzAdAvapi taniSedhaprasaGgAt / ghaTe ca tadvad bhAsurarUpAdikamapi nopalabdham ataH pradIpaprakAzAdAvapi tanniSiddhyatAmavizeSAt / pratItivirodhaH anyatrApyaviziSTaH / yaccAnyaduMktam-'nimittakAraNApAye kAryasyApAyApratIteH' ityAdi; tadapyanalpa- 5 tamovilasitam ; pradIpachatrAdenimittakAraNasyA'pAye prakAzachAyayorapAyapratIteH / etena 'pratibimbavinAze pRthak tadavayavopalambhaprasaGgaH' ityAdi pratyuktam ; pradIpAdevinAze'pi tadapratIteH / na khalu pradIpavidyudAdidravyANAM vinAze'pi pRthaka tadavayavAH kvacit kadAcit kasyacit pratItipathaprasthAyino bhavantIti / sAmpratam 'atItaikaikAlAnAM gatiH nA'nAgatAnAM vyabhicArAt'' pramANavA0 10 svavR0 1 / 12] ityetannirAkurvannaparamapi kAryAdibhyo'rthAntaraM hetumupadarzayati bhaviSyat pratipadyeta zaikaTaM kRttikodyaat| .. zva Aditya udeteti grahaNaM vA bhaviSyati // 14 // (1) daNDAdi-A0 tti0| (2) prtibimbe'pi| (3) nimittakAraNakriyAnuvidhAnam / (4) nimittakAraNakriyAnuvidhAna / (5) nimittakAraNabhUtadaNDAdivacchuklarUpAdikamapi / (6) nimittakAraNabhUtapradIpavat bhAsurarUpAdikaM tatprakAze niSiddhayatAm / (7) pR0 453 paM0 10 / (8) tulanA-"na khala mRdAdyapAye kalazAdAvapAyo nopalabdhaH iti |"-syaa0 ra0pU0 863 / (9) 20453 pN011| (10) tulanA-"saudAminIpradIpAdidravyANAM vinAze'pi pathaka tadavayavAnAmana palambhAt |"-syaa0 ra0 pR0863 / (11) avyvoplmbh-aa0tti0| (12) 'atItAnAmekakAlAnAm' -pramANavA0 svavR0 / vyAkhyA-"tatrApi rasAde rUpAdyanumAne atItAnAmekakAlAnAJca gatiH rasopAdAnasamAnakAlabhAvino'tItAH liGgabhUtarasasahabhAvinaH ekakAlAH teSAGgatiH nAnAgatAnAm vartamAnena liGgenAnumAnaM vyabhicArAt, anAgataM hi kAraNAntarapratibaddhaM tatra pratibandhavaikalyasaMbhavAnna bhavedapi / yaccAdyodayAt zvaH sUryodayAdyanumAnanna tadanumAnaM niyAmakaliGgAbhAvAt, adya gardabhadarzanAt zvaH sUryodayAnumAnavat |"-prmaannvaa0 svavRttiTI0 1112 / uddhRtamidam-siddhivi0 TI0 pR0 311A. / prameyaka0 pR0 381 / syA0 ra0 pR0 590 / (13) rohiNInakSatram / (14) "zakaTaM rohiNI dharmI muhurtAnte bhaviSyadudeSyaditi sAdhyadharmaH, kutaH ? kRttikodayAditi sAdhanam / na khalu kRttikodayaH zakaTodayasya kArya svabhAvo vA; kevalamavinAbhAvabalAd gamayatyeva svottaramiti pratipadyeta anumanya ta sarvo'pi janaH iti / tathA zvaH prAtaH AdityaH sUryaH udetA udeSyati adyAdityodayAditi pratipadyeta / tathA zvo grahaNaM rAhusparzo bhavaSyati evaMvidhaphalakAGkAditi vA pratipadyeta sarvatrA'vyabhicArAta..."-laghI0 saa0puu033| tulanA-"kRttikodayamAlakSya rohiNyAsattiklUptivat |"-mii0 zlo0 pR0 351 / praza0 vyo0 pU0 571 / pramANapa0 pR071| parIkSAmu0 3171 / sanmati0TI0pa0591 / pramANanaya0 3380 / pramANamI0 pR0 41 / jainatarkabhA0 pR0 16 / "pratibandhaparisaMkhyAyAm udeSyati zakaTaM kRttikodayAditi kiM pramANam ?"-siddhivi0 pR0 317 B. / 1-kriyAnumAnaM ba0, -kriyAvidhAnaM A0 / 2-pradIpAdAvapi b0| 3-viziSaH A0 / -bimbaprakAze b0|| tatpratIteH shr0| 6 pratItai-A0 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 vivRtiH-tadetad bhaviSyadviSayamavisaMvAdakaM jJAnaM pratibandhasaMkhyA pramANasaMkhyAzca pratiruNaddhi / bhaviSyad bhAvi, pratipadyeta janaH / kim ? zakaTam / kutaH ? kRttikodayAt / tathA zvaH prAtaH Aditya udetA iti kArikArthaH pAyA pratipadyeta adya AdityodayAt iti gmyte| 'grahaNaMvA bhaviSyati' iti pratipadyeta, kutazcit phlkaangkaadeH| ___karikAyAH tAtparyArthamupadarzayannAha-'tad' ityAdi / tasmAd aikalakSaNAnvitA khetoH etad bhaviSyadviSayaM bhAvizakaTodayAdigocaram avisaMvAdaka vivRtivyAkhyAnam - jJAnaM siddham / tat kiM karoti ? ityAha-pratibandhasaMkhyAM pratiruNaddhi 10 tAdAtmyatadutpattyoratrA~'saMbhavAt / arthaM kRttikodayAdeH zakaTodayAdikAryatvAdayamadoSaH; tanna; atItakRttikodayAdeH zakaTodayAt pratItyabhAvaprasaGgAt / anyonyakAryatve anyonyAzrayaprasatiH / anyacca tat kiM karoti ? ityAha-pramANasaMkhyAzca pratiruNaddhi paraMparikalpitasya pratibandhasya pakSadharmatvAdezvA'bhAve'pi kRttikodayAdyanumAnasya bhAvAt / tanna kAryasvabhAvAnupalabdhiliGgaprabhavaM trividhameva anumAnam ityanumAnapramANasaGkhyA15 niyamaH saugatAnAM vyavatiSThate prAguktaliGgaprabhavAnumAnAnAM tato'rthAntaratvaprasiddheH / etena naiyAyikopakalpitaH paJcavaivAnumAnamityanumAnasaGkhyAniyamaH pratyAkhyAtaH; pUrvoktAnumAnAnAM paJcasvanumAneSu anantarbhAvAt / nanu "asyedaM kAraNaM kArya saMyogi samavAyi virodhi ceti laiGgikam', [vaize0sU0 9 / 2 / 2] kAraNAdayaH paJca hetava iti sUtropAttA eva paJca hetavo laiGgikAGgam avinAbhAvasya atraiva 20 eva gamakAH iti vaize- parisamApteH, tatkathaM naiyAyikAnAmanumAnasaMkhyAniyamo na vyavaSikasya pUrvapakSaH- "tiSTheta ? atra kAraNAt kAryAnumAnam ; yathA jvaladindhanadarzanAt (1) phalake paTTake khaMDadyAdyagaNanAyAH (khaTikAdilikhitAGkagaNanAyAH) -A0 tti0| (2) avinAbhAvaika / (3) kRttikodaya-zakaTodayayoH / tulanA-"na pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavadhAne tadanupalabdheH |"-priikssaamu0 3161 / pramANanaya0 3 / 67 / (4) bhAvikAraNavAdI prajJAkaraguptaH prAha / prajJAkaraguptasya bhAvikAraNatAsUcaka matamittham-'bhAvena ca bhAvo bhAvinA'pi lakSyata eva mRtyuprayuktamariSTamiti loke vyvhaarH| yadi mRtyuna bhaviSyanna bhavadevambhUtamariSTamiti... tasmAdanAgatasyApi kAraNatvamavyabhicArAditi yuktametat |"-prmaannvaatikaalN0 pR0 177 / (5) bhavatyevamapi prayogaH-jAtaH kRttikodayaH zakaTodayAt-A0 tti0| (6) kRttikodayAnumAne siddhe sati tataH zakaTodayAnumAnam, tasmAcca kRttikodyaanumaanmiti| (7) saugata / (8) tAdAtmyAdisambandhasya / (9) heto rUpatrayasya / (10) kRttikodayAdihetujanyAnumAnAnAm / (11) tAdAtmyatadutpattisambandhanibandhanAnumAnAt / (12) "kArya kAraNapUrvakatvenopalambhAdupalabhyamAnaM sad -payet A0 / 2-shrytvprs-b0| 3 pratibimbasya b0| 4 paJcataivA-zra0 / ' 6-tiSThet aa0| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 14] vaizeSikAbhimatahetusaMkhyAnirAsaH bhaviSyati bhasma iti| kAryAt kAraNAnumAnam ; yathA nadIpUropalambhAt vRSTeH / saMyogidarzanAt saMyogino'numAnam ; yathA dhUmadarzanAd vahnaH / samavAyidarzanAt samavAyino'numAnam ; yathA zabdAd AkAzasya / ekArthasamavAyidarzanAt ekArthasamavAyino'numAnam ; yathA rUpAd rasasya / virodhidarzanAd virodhyantarAnumAnam ; yathA visphUrjitanakulardazanAt sannihitasarpajJAnamiti / atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'sUtropAttA eva paJca hetavo laiGgikAGgam' ityAdi; ..tadasamIkSitAbhidhAnam ; tadatiriktAnAM kRttikodayAdihetUnAM tadaGgatvatatpratividhAna purassara kRttikodayAdInAM pUrva- pratipAdanAt / avinAbhAvavazAddhi hetoranumAnAGgatvaM na kAraNAdicarAdihetUnAmapi pRthak rUpatAmAtreNa asyaa'vyaapktvaadtiprsnggaacc| avinAbhAvasya tu sakalarUpeNa gamakatvapradarza- hetukalApavyApitvAt tadAbhAsebhyo vyAvRttatvAcca tadvazAdeva hetorgama- 10 ___ katvaM pratipattavyam / nahi tadvyatirekeNa kacidapi hetorgamakatvaM pratIyate; sarvatra gamakatvasya avinAbhAve satyeva upapatteH / kAryakAraNabhAvasya ca SaTpadArthaparIkSAyAM prapaJcataH pratiSiddhatvAt paramate kAryakAraNaliGgayorasiddhiH / saMyogasamavAyayorapi tatraiva niSedhAt saMyogisamavAyiliGgayorapi asiddhiH / virodhinopyavinAbhAvAdeva virodhyantarAnumApakatvam , nAnyathA atiprasaGgAt / nam 15 gamakam, yathAhi-viziSTanadIpUropalambhAdupariSTAd vRSTo devaH iti / tathA ca bahalasvarUpaphenaphenilaparNakASThAdivahanaviziSTasya nadIpUrasya vRSTikAryatvena pUrvamupalambhAt punastadupalambhe sati yuktamanumAnamayaM nadIpUro vRSTikAryo viziSTanadIpUratvAt pUrvopalabdhanadIpUravaditi / pUrastu ubhytttvyaapkodksNyogH| sa pAramparyeNa vRSTikArya iti / kAraNamiti kAryajanakatvena pUrvamupalabdharupalabhyamAnaM talligaM yathA ca viziSTameghonnativarSakarmaNaH / ......tathA dhUmo'gneH saMyogI ..samavAyI ca uSNasparzo vAristhaM tejo gmytiiti| virodhIca yathAhirvisphUrjanaviziSTo nakulAdeliGgamiti |"-prsh0 vyo0 pR0 572 / praza0 kira0 pR0 302 / (1) pR0 460 paM0 19 / (2) tulanA-"samudravRddhyAdau yathoditasambandhAbhAve'pyanumAnadarzanAt / saMyogasamavAyaikArthasamavAyAstu nAnumAnotpattau kAraNam / nahi kamaNDalunA chAtrAnumAnam, nApi rUpAdeH pRthivyAdyanumAnam, nApi rUpAdrasAnumAnamiti / yacca viruddhasyAnumAnasyodAharaNaM bhUtaM varSaNakarma abhUtasya vAyvabhUsaMyogasyAnumApakaM tathA'bhUtaM varSaNakarma bhUtasya vAyvabhUsaMyogasyAnumApakamiti; tadanupapannam ; bhAvAbhAvayomutra gamyagamakatA, na ca tayovirodho'sti tasmAt kAryakAraNabhAvAdaya eva sambandhAH yasya yena niyatA avyabhicAriNaH sa heturiti...'' -praka0 paM0 pR0 68 / nyAyavA0 tA0 10 164 / syA0 ra0 10532 / laghI0 tA0pa0 34 / (3) kAraNAdirUpatAmAtrasya kRttikodayAdihetuSu avyAptiH, dhUmAdisAdhyaM prati vyabhicAritvAddhatvAbhAsabhUteSu agnyAdiSu sadbhAvAccAtiprasaMgaH / (4) avinAbhAvaM vinA / (5) pR0 220 / (6) vaizeSikamate / (7) SaTpadArthaparIkSAyAm pR0 297 / __ 1 'ekArthasamavApidarzanAt' nAsti ba0 / 2 tadavyatiri-ba0 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 yadapi sAMkhyairabhihitam-mAtrAmAtrika-kArya-virodhi-sahacAri-svasvAmi-vadhya . ghAtAdyaiH saptadhA'numitiH / tatra mAtrAmAtrikAnumAnam ; yathA cakSuSo sAMkhyaparikalpitebhyo vijJAnAnumAnam / kAryAt kAraNAnumAnam ; yathA vidyudarzanAt kAraNamAtrAmAtrikAdisaptahetubhyo'pi kRttiko- vijnyaanm| prakRtivirodhirdazanAt tadvirodhyantarAnumAnam ; yathA na / dayAdi pUrvacaradihe- varSiSyati balAhakaH pratyanIkapavanayogitvAt / sahacarA'numAnam ; yathA tUnA pRthaktayA gama- cakravAkayoranyataradarzanAt dvitIyajJAnam / svadarzanAt svAmino'nukatvAsAcana mAnam ; yathA chatravizeSadarzanAt rAjJo'numAnam / vadhyaghAtAnumAnam ; yathA saharSanakuladarzanAt 'ghAtito'nena sarpaH' iti jJAnam / AdigrahaNAt saMyogyanu mAnam ; yathA samudAyavartini parivrAjake 'kaH parivrAjakaH' iti saMzaye tridaNDadarzanAt 10 'parivrAjako'yam' iti jJAnamiti / tadapyetenaiva pratyAkhyAtam ; kRttikodayAdihetUnAM naiyAyikopakalpitahetubhya iva aMtopyarthAntarabhAvA'vizeSAt / / athedAnIm 'dRzyAnupalabdhireva gamikA, nAnyA saMzayahetutvAt' iti niyamaM .. nirAkurvannAha adRzyaparacittAderabhAvaM laukikA viduH| . tadAkAravikArAderanyathA'nupapattitaH // 15 // vivRtiH-adRzyAnupalabdheH saMzayaikAnte na kevalaM paracittAbhAvo na siddhayati api tu svacittabhAvazca, tadanaMzatattvasya adRzyAtmakatvAt / tathA ca kutaH (1) AdizabdAt saMyogyanumAnaM saptamam-A0 tti0| (2) vidyutaH kAdAcitkatvena kAryatvAt kenApi kAraNena bhavitavyamiti-A0 tti0| (3) tulanA-"etena saptavidhaH sambandhaH iti pratyu. ktam"-nyAyavA0 pR0 57 / "etenaiva-mAtrAnimittasaMyogivirodhisahacAribhiH / svasvAmivadhyaghAtAdyaiH sAMkhyAnAM saptadhAnumA |"-jyaayvaa0 tA0 pR0 165 / nayacakravR0 pR0 424 A. / laghI0 tA0pa0 34 / (4) saaNkhyklpithetorpi| (5) "pratiSedhasiddhirapi yathoktAyA evAnupalabdheH, sati vastuni tasyA asaMbhavAt, anyathA cAnupalabdhilakSaNaprApteSu dezakAlasvabhAvaviprakRSTeSu AtmapratyakSanivRtterabhAvanizcayAbhAvAt / (pR0 42) viprakRSTaviSayAnupalabdhi: pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA saMzayahetuH pramANanivRttAvapi arthAbhAvAsiddheriti |"-nyaaybi0 pR0 59 / vAdanyAya pR0 18 / "anapalabdhilakSaNaprAptAnupalabdheH saMzayahetutayA'gamakatvAditi bhAvaH |"-baavnyaayttii0 pR0 19 / hetubi0 TI0 pR0 162 A. / (6) "vidurjAnanti, ke ? laukikAH / apizabdo'tra draSTavyaH, tena laukikA gopAlAdayo'pi kiM punaH parIkSakAH ityarthaH / kam ? abhAvam asattAm, kasya ? adRzyaparacittAde: pareSAmAturANAM cittaM caitanyamAdiryasyAsau paracittAdiH, adRzyazcAsau paricittAdizca sa tthoktstsy| Adizabdena bhUtagrahavyAdhiprabhRtirgahyate yasya sUkSmasvabhAvaH / kutaH ? tadityAdi, tasya paracittAdeH kAryabhUto'vinAbhAvI AkAra uSNasparzAdilakSaNa: tasya vikAro'nyathAbhAva: Adiryasya vacanavizeSArogyAdeH tasyAnupapattitaH asNbhvaat|"-lghii0 tA0 pR0 34 / (7) "adRzyAnupalabhbhAdabhAvAsiddhirityayuktam ; paracaitanyanivRttAvArekApatteH saMskartRNAM pAtakitvaprasaGgAt, bahulamapratyakSasyApi rogAdevinivRttinirNayAt |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 52 / laghI0 tA0 pR0 35 / 1 pratikRtivi-zra0 / -pyarthAntaravizeSAbhAvAt shr0| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 15 ] abhAvapramANavicAraH paramArthasataH kSaNabhaGgasiddhiH ? tadviparItasya abhedalakSaNasyaiva syAt / . adRzyazvAsau paracittAdizca, Adizabdena bhUtAhavyAdhiparigrahaH, tasyA'bhAvaM laukikA viduH / kuta ityatrAha-'tadAkAra' kArikArthaH ityAdi / tena adRzyaparacittAdinA sahabhAvI zarIragata uSNasparzAdilakSaNa AkAraH tadAkAraH tasya vikAraH anyathAbhAva Adiryasya vacanavi- 5 zeSasya tasya anythaanuppttitH| nanu sarvatra abhAvaparicchede abhAvapramANasyaiva vyApAraH, paracittAbhAvazca abhAvaH .. tasmAd abhAvasyaiva pricchedyH| tacca abhAvapramANam pratyakSAdiabhAvaparicchede abhAvapramANIva vyApAra bhyo bhinnam , tadbhinnasAmagrIprabhavatvAt bhinnaviSayatvAt bhinnaphalana bhAvarUpANAM pratyakSA- sAdhakatvAcca, yad yato bhinnasAmagrIprabhavatvAdivizeSaNaviziSTaM 10 dInAmiti abhAvasya tat tato bhinnam yathA pratyakSAdanumAnAdi, tathAbhUtazcedam , tasmAprathak prAmANyavAdinA t pratyakSAdibhyo bhinnamiti / na cAsya tadbhinnasAmagrIprabhavatvamamImAMsakasya pUrvapakSaH 1 siddham ; tathAhi-indriyArthasannikarSarUpAyAH pratyakSAdisAmagrItaH tAvadabhAvapramANaM notpattamarhati, abhAvena saha indriyANAM sannikarSAbhAvAt / na hi tatra teSAM saMyogalakSaNaH sannikarSaH saMbhavati; abhAvasya adravyatvAt / nApi samavAyalakSaNaH; 15 dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSebhyo'nyatvAt / tayorabhAve ca tatprabhedaH saMyuktasamavAyAdiH dUrAdapAstaH / saMyuktavizeSaNabhAvopyasaMbhAvyaH; ghaTAbhAvasya bhUpradezavizeSaNatvAbhAvAt / vizeSaNaM hi saMyuktaM samavetaM vA bhavati yathA daNDo guNAdizca, na cAbhAvaH kacit saMyuktaH samaveto vA ityuktam / uktazca "maiM tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate mtiH| bhAvAMzenaiva sambandho yogyatvAdindriyasya hi // " [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 18] (1) "abhAvo'pi pramANAbhAvaH nAstItyarthasyAsannikRSTasya"-zAbarabhA0 1 / 1 / 5 / (2) "abhAvazabdavAcyatvAt pratyakSAdezca bhidyte| pramANAmabhAvo hi prameyANAmabhAvavat ||"-mii0 zlo0 abhAva0 zlo0 54 / (3) dravyadravyayozca saMyogAt / (4) dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAmeva ca samavAyitvam / (5) saMyogasamavAyayoH / (6) cakSuHsaMyuktaM bhUtalaM tadvizeSaNazcAbhAva iti / "mA bhUt saMyogataH, saMyuktavizeSaNatvAd gahyatAmiti cet ; na; asati sambandhe vizeSaNatvAyogAt / astyeva sambandha iti cet; ko'sau ? na tAvatsaMyogaH; adravyatvAt / na samavAyaH; tadanabhyupagamAt / abhyupagame vA saMyuktasamavAyAdeva grahaNAt tadvizeSaNatvamavaktavyaM syAt / tanna tAvad bhavatAmasti sannikarSaH asmAkaM tu asti saMyuktasamavAyaH / tathApi tu naindriyakatvamityatraiva vakSyAmaH |"-mii0 zlo0 nyAyara0 pR0479 (7) "na tAvadindriyareSA nAstItyutpadyate matiH" -mI0 shlo0| (8) 'saMyogoM'-mI0 zlo0 / sanmati0 TI0 e0 580 / pramANamI0 pR0 9 / (9) uddhRto'yam 1-siddhiparI-ja0 vi0 / 2 'bhinnaviSayatvAt nAsti b0| 3 pratyakSastatsAma-ba0 / 4-vizeSaNIbhAvo zra0 / 6-bhAvyo yathA ghttaa-b0| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 yadi nendriyAdisAmagrItastadutpadyate, kutastarhi tadutpadyeta iti cet ? upalabdhilakSaNaprAptapratiSedhyArthAnupalabdhi-bhUtalAdyAzrayopalabdhi-pratiSedhyaghaTAdismaraNalakSaNasAmagrIvizeSAt / "gRhItvA vastusadbhAvaM stmavauM ca praitiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayauM / " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 27 ] "pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / khatmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni // " [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 11] iti tallakSaNasAmagrItastadutpattizca tadanyatamasyApyapAye tadanupapatteH suprasiddhA / yadi hi upalabdhilakSaNaprAptArthAnupalabdhirna syAt tadA bhUtalAdyAzrayopalabdhAvapi abhAva10 pratItirna syAt / yadi ca bhUtalAdyAzrayapratItirna syAt tadA bhUtalAdyavacchedena ghaTAdyabhAva pratItirna syAt / nahi ajJAtasya vizeSaNatvaM yuktamatiprasaGgAt / na ca sAmAnyena ghaTAdyabhAvapratItirupajAyate, kintu bhUtale / tathA, yadi pratiyogismaraNaM na syAt tarhi . . 'nAsti' ityevaMrUpA pratItiH syAt natu 'ghaTo nAsti' iti / ataH siddhaM pratyakSasAmagrIto bhinnasAmagrIprabhavatvamabhAvapramANasya / tathA anumAnasAmagrIto'pi; tasya hi sAmagrI liGgAdilakSaNA, na ca abhAvenAsiddhivi0 TI0 pR0 179 B. / prameka0 pR0 189 / sanmati0 TI0 pR0 580 / janatarkavA0 pR0 78 / nyAyAva0 TI0 pR0 22 / syA0 ra0 pR0 280 / pramANamI0 509 / / (1) bhUtalAdyAzrayalakSaNam / (2) yasyAbhAvaH kriyate sa pratiyogI yathA ghaTAbhAve ghaTa: / (3) uddhRto'yam-praza0 vyo0 pR0 592 / nyAyamaM0 pR0 50 / bRhadA0 vA0 pR0 885 / siddhivi0 TI0 pR0 179 B. I prameyaka0 pR0 189 / sanmati0 TI0 pR0 23, 276 / nyAyAva0 TI0 pR0 22 / nyAyavi0 vi0 pR0 488 A. / syA0 ra0 pR0 280 / prameyara0 pR0 69 / ratnAkarAva0 2 / 1 / vizvatatvapra0 pR0 13 / pramANamI0 pR09 / jainatarkavA0 vR0 pu092 / prabhAkaravi0 puu058| prameyaratnako0 pR058| (4) 'sAtmanaH pariNAma:'-mI0 zlo0 / "tAmeva dvidhA vibhajate seti / yo'yamAtmano ghaTAdiviSayaH pratyakSAdijJAnasvarUpa: pariNAmaH tadabhAvamAtramevAnutpattirabhAvaH iti bodhyte| tacca ghaTAdyabhAvaviSayaM nAsti, buddhijanakatayA indriyAdivat pramANaM nAsti iti|"-mii0 zlo0 nyAyara0 pR0 475 / "sA pratyakSAderanutpattiH niSedhyAbhimataghaTAdipadArthajJAnarUpeNApariNataM sAmyAvasthamAtmadravyamucyate, ghaTAdiviviktabhUtalajJAnaM vA"-tatvasaM0 paM0 10 471 / AtmanaH svarUpasyApariNAmaH iti prasajya iti pratiSedhaH -A0 tti0| (5) paryudAsa:-A0 tti0| bhUtalAdivastunyAzrayabhUte / uddhRto'yam-praza0 vyo pR0 592 / 'iSyate' -tattvasaM0 kA0 1649 / prameyaka0 pR0 189 / sanmati0 TI0 pR0 580 / syA0 20 pR0 278 / SaDda0 bRha0 pR0 120 A. / ratnAkarAva0 2 / 1 / bRhatsarva0 10 152 / (6) AbhAvotpattizca / (7) prtissedhyaanuplbdhi-aashryoplbdhi-prtiyogismrnnessvnytmsy| (8) iha bhUtale ghaTAbhAva iti prtiniytdeshtyaa| (9) bhUtalasya (10) "na cApyatrAnumAnatvaM liMgAbhAvAt pratIyate / bhAvAMzo nanu ligaM syAttadAnIM nAjighRkSaNAt ||"-mii0 zlo0 pR0 484 / 1-lbdhiprtissedhdhybhuutlaa-shr0|-svaa tatprati-A0, b0| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 15 abhAvapramANavicAraH 'vinAbhUtaM kiJcilliGgamasti / anupalabdhirastIti cet ; nanvasau gRhItavyAptikA, agRhItavyAptikA vA abhAvamanumApayet ? na tAvadagRhItavyAptikA; atiprsnggaat| nApi gRhItavyAptikA; yato vyAptigrahaNaM dhUmAgnivad ubhayadharmagrahaNapUrvakam / vyAptigrahaNavelAyAzca kutaH abhAvAkhyadharmagrahaNam-ata eva anumAnAt , tadantarAdvA ? yadi ata eva; anyonyAzrayaH; tathAhi-ato'numAnAdabhAvasiddhau anupalabdherabhAvena avinAbhAvitvasiddhiH, / tatsiddhau cau'to'numAnAdabhAvasiddhiriti / anumAnAntarAt tatsiddhau cA'navasthA / kiJca, anupalabdhyAkhyaM liGgamapi upalabdhyabhAvasvabhAvam , ataH tatsvarUpapratipattAvapi uktdossaanussnggH| anupalabdheragrahaNe ca abhAvA'nupalabdhyoH avinAbhAvapratipattiratidurghaTA / ato nAbhAvapramANasya anumAnasAmagrIprabhavatA / nApi arthApattyupamAnAgamasAmagrIsamutthatA; prAk pratipAditAyA abhAvapramANa- 10 sAmagyAH arthApattyAdisAmagrIto'nyathAnupapadyamAnArtha-upamAnopameyagatasAdRzyagrahaNazabdAdilakSaNAyAH sarvathA bhinnatvAt / tanna abhAvapramANasya adhyakSAdibhyo bhinnasAmagrIprabhavatvamasiddham / ... nApi bhinnaviSayatvam ; tathAhi-'iha bhUtale ghaTo nAsti' iti pratyayaH na tAvad bhAvaviSayaH, tadvailakSaNyena pratiprANi saMvedyamAnatvAt / bhAvaviSayatve cAsya ghaTo viSayaH, 15 bhUtalam , tatsaMsargo vA ? prathamapakSe sati ghaTe ghaTasattApratyayavat abhAvapratyayo'pi syAd Alambanasya vidyamAnatvAt / dvitIpapakSe tu saghaTe'pi bhUtale abhAvapratyayaprasaGgaH viSayabhUtasya bhUtalasya vidyamAnatvAt / nApi tatsaMsargaH; ghaTasaMyukte'pi bhUtale 'ghaTo nAsti' iti pratyayaprasaGgAt / atha ghaTaviviktaM bhUtalam a~sya viSayaH; nanu tadvaiviktyaM kiM bhUtalasvarUpamAtram , tadvyatiriktaM vA ? yadi bhUtalasvarUpamAtram + tarhi 20 vidyamAne'pi ghaTe tetpratyayaprasaGgaH / atha 'tadvayatiriktam ; tarhi nAmamAtraM bhidyate nArthaH, viviktatAzabdena abhAvasyaiva abhidhAnAt / ataH siddho bhAvAdarthAntaram abhAvapramANasyaiva paricchedyo'bhAvaH, pratyakSAdInAM bhAvaviSayatayA abhAvagocaracAritvAbhAvAt / (1) "pratyakSAderanutpattirna tu ligaM bhvissyti| .. na cAnavagataM liGgaM gRhyate cedasAvapi / abhAvatvAdabhAvena gRhyetAnyena hetunA // sa cAnyena grahItavyo gRhIte hi linggtaa| tadgRhItirhi linena syAdanyenetyanantatA // liGgAbhAve tathaiva syAdanavastheyamityataH / kvApyasya syAtpramANatva liGgatvena vinA dhruvam // " -mI0 zlo0 pR0 486-88 / zAstradI0 pR. 335 / (2) sAdhyasAdhanarUpobhayadharma-A0 Ti0 / (3) asiddham A0 Ti0 / (4) bhaavprtyyvilkssnntyaa| (5) viSayabhUtasya ghaTasya / (6) "na bhUtalam ; satyapi ghaTe prasaGgAt" -zAstradI0 pR0 325 / (7) ghaTo naastiitiprtyysy| (8) "ko'yaM ghaTavivekaH ? yadi bhUtalarUpameva; ghaTavatyapi prasaGgaH / ghaTasaMyogAbhAvazcet; aGgIkRtastarhi abhAvaH |"-shaastrdii0 pR0 327 / (9) nAstItipratyaya / 1-hi anumA-A012 vAsto A0 / vaa'n-aa0| 4-khyali-A0, tha0 viSayabhatalasya b0| viSayabhUtasya bhUtasya zra0 / etadantargataH pATho nAsti aa0| 6 viviktazabdena A0 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 __ yadi cAbhAvaH pratyakSaparicchedyaH syAt , kathamindriyeNA'sannikRSTaH paricchidyeta ? yadA hi kenacid apavarakaH svarUpeNa gRhItaH jijJAsA'bhAvAd 'devadatto'tra nAsti' iti na nizcitam , pazcAd dUradezamasau gataH, yadA kenacitpRSTaH 'kiM tatra devadatta AsIna vA' iti ? prativecanazcAsau tadaive taddezamanusmRtya devadattAbhAvaM pratipadya prayacchati 5 'nAsIt' iti / nahi taitra indriyasannikarSo'sti iti kathaM tatra pratyakSasaMbhavaH ? tato na pratyakSaparicchedyo'bhAvaH / / nApyanumAnAdiparicchedyaH; tadavinAbhAvino liGgAderasaMbhavAt / anupalabdhyAdezva talliGgAderanantarameva kRtottaratvAt / ataH pArizeSyAd abhAvapramANagocara eva abhAva iti nAsiddhaM bhinnaviSayatvam / uktaJca "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // " [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 1] nApi bhinnaphalasAdhakatvam ; abhAvAvagatilakSaNaphalasya abhAvapramANaprasAdaudeva prasiddheH / ataH pratyakSAdibhyo vilakSaNasya pratiSedhyAdhAragrahaNAdisAmagrIprabhavasya nabarthaviSayasya nabarthasaMvittiphalasya abhAvapramANasya pramANAntaratvamabhyupagantavyam / (1) "svarUpamAtraM dRSTvA'pi pazcAtkiJcitsmarannapi / tatrAnyanAstitAM pRSTastadaiva pratipadyate // yadA hi kazcit prAtaHkAle kaJciddezamadhyAsInastatra vyAghAdikamadRSTvA tadasmaraNAcca tadabhAvamapyagRhItvA dezamAtraM dRSTvA dezAntaragato madhyandine pRcchayate 'kazcittasmindeze prAtaHkAle vyAghA gajaH siMhaH pArthivo vA samAgataH ?' iti / sa tadA taM dezamavagatatvAtsmarannapi tatra deze'nyeSAM : vyAghAdInAmabhAvaM prAgagRhItaM tadaiva gaNAti / na ca madhyandine samaye prAtaHkAlikasyAbhAvasyAnindriyasanikRSTasya saMbhavati pratyakSeNa grahaNam, tasyendriyasannikRSTavartamAnaviSayatvAt |"-mii0 zlo0 nyAyara0 pR0 483 / zAstradI0 pR0 339 / (2) uttrm| (3) devdttaabhaave| (4) "nApyanumeyaH; ajJAtena tena kasyacilliGgasya sambandhagrahaNAsaMbhavAt / " -zAstradI0 pR0 340 / (5) "meyo yadvadabhAvo hi mAnamapyevamiSyatAm / bhAvAtmake yathA meye nAbhAvasya prmaanntaa| tathA'bhAvaprameye'pi na bhAvasya pramANatA // abhAvo vA pramANena svAnurUpeNa mIyate / prameyatvAdyathA bhAvastasmAd bhAvAtmakAt pRthak // " -mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 45, 46, 55 / (6) vyAkhyA-"oMcaka: ( umbekaH ) tvevaM vyAkhyAtavAn yatra ghaTAkhye vastuni pratyakSAdi sadbhAvagrAhakaM nopajAyate tasya nAstitA bhUpradezAdhikaraNAbhAvapramANasya prameyA"-syA0 ra0 puu0279| "tatra sadasadrUpeNobhayAtmake vastuni vyavasthite yasmin vasturUpe vastvaMze'sadrapAkhye pramANapaJcakamarthApattiparyantaM na jaayte| kimartham ? vastunaH sttaaNshaavbodhaarthm| tatra abhAvAMze prameye abhAvasya prmaanntaa|" -tattvasaM0 paM0 pR0 470 / uddhRto'yam-praza0 vyo0 pR0 592 / hetubi0 TI0 pR0 190 A. / tattvasaM0 kA0 1648 / SaDda0 ilo0 76 / prameyaka pR0 189 / sanmati0 TI0 pR0 580 / nandi0 malaya0 pR025 / syA0 2010 279 / 'vastvasattAvabodhArtha'-SaDda0 zlo0 50, bRha0pU0 120 A, I prameyara0pU0139 / vizvatatvapra. pR013 / citsu0pU0 268 / bRhatsava0pU0 165 / nanvi0 malaya0 10 25 / (7) asiddhamityatrApi yojyam-A0 Ti0 / (8) pratiSedhyo ghaTa: tasyAdhAro bhUtalAdiH (9) pratiyogismaraNam pratiyogyanupalabdhizca grAhyA / 1-hitadde -zra012 -deva siddhHthH| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 15 ] , abhAvapramANavicAraH 467 na ca avastuviSayatvAdasya aprAmANyam ; abhAvasya pramANena paricchidyamAnatayA avastutvAnupapatteH / yat pramANena paricchidyate na tadavastu yathA bhAvaH, pramANena paricchidyate ca abhAva iti / avastutve cAsya bhedo durghaTaH, yadavastu na tasya bhedaH yathA khapuSpAdeH, asti ca prAgabhAvAdibhedo'bhAvasya iti / tadavastutve ca arthAnAM sAGkaya syAt, dadhyAdeH kSIrAdyavasthAyAM prAgabhAvAderavastutayA'sAkaryA'hetutvAt , tathA ca / prtiniytvyvhaarvaalocchedH syAditi / taduktam - "rne ca syAdvayavahAro'yaM koraNAdivibhAgataH / prAgabhAvAdibhedena nAbhAvo yadi bhidyate // yadvA'nuvRttivyAvRttibuddhigrAhyo yatastvayam / tasmAd gavAdivadvastu prameyatvAca gRhyatAm / ne cAvastuna ete syuH bhedAH tenausya vastutA |kaaryaadiinaambhaavH ko bhAvo yaH kaarnnaaditH(naa)|| vastvasaGkarasiddhizca tatprAmANyaM samAzritA / 'kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa ucyate // 10 nAstitA payaso dabhi pradhvaMsAbhAvalakSaNam / gavi yo'zvAdyabhAvastu so'nyonyAbhAva ucyte|| (1) abhAvasya / (2) abhaavsy| (3) parasparAtmatvam / (4) vyAkhyA-"yat khalu dadhirUpaM prAgabhUtvA bhavati tadupAdeyaM kAryam, yacca prAgavasthitaM kSIrarUpaM pazcAnna bhavati tadupAdAnakAraNam, so'yaM kaarykaarnnvibhaagH| tathA gaurazvo na bhavati, azvo na bhavati gauH, viSANazUnyaH zaza ityAdi vyavahAro'satyabhAvasya prAgabhAvAdirUpabhede nopapadyata iti |"-mii0 zloka - * nyAyara0 pR0 474 / (5) kAryasya prAgabhAvaH kAraNam-A0 tti0| (6) vyAkhyA-"asti hyabhAvasya prAgabhAvAdirUpeNa vyAvRttirabhAvarUpeNa cAnuvRttiriti / tatraiva hetvantaramAha prameyeti"-mI0 zlo. nyAyara0 pR0 475 / "abhAvo vastu iti pakSaH, anuvRttivyAvRttibuddhigrAhyatvAt prameyatvAcceti hetadvayaM gavAdivaditi dRSTAntaH |"-tttvsN0 paM0 pR0 473 / (7) abhAva iti-A0 Ti0 / (8) prAgabhAvAdi-A0 Ti0 / (9) vyAkhyA-"na hyavastuno bhedo yukta: vastvadhiSThAnatvAttasya tasmAdabhAvo vastu / kIdRzaM punarasya vastutvamityAha-kAryAdInAmiti / kSIrAdeH kAraNasya yo bhAvaH sa eva dadhyAdeH kAryasyAbhAvaH, kAryasya dadhyAderyo bhAvaH sa eva kSIrAdeH kAraNasyAbhAva ityetadabhAvavastutvam |"-tttvsN0 paM0 pR0473| (10) bhedavattvena / (11) ko yo'bhAvaH kAraNAdinaH' -mI0 shlo| 'sa yo bhAvaH kAraNAdinA'-tattvasaM0 / 'ko bhAvo yaH kAraNAdi na' -sanmati0 ttii0| 'ko bhAvo yaH kaarnnaadinH-syaa0r0| 'ko bhAvo yaH kAraNAdinA' -bar3ava0baha / (12) vyAkhyA-"pratyakSAdibhiH sadrUpeNa pramIyamANamapi ghaTAdikamasadrUpeNa abhAvasya prameyam, asaMkaro'sadrUpamabhAva iti yAvat |"-mii0 zlo0 nyAyara0 pR0 473 / (13) 'tatprAmANyasamAzrayA' -mI0 zlo0 / (14) vyAkhyA-"kSIramRdAdau kAraNe dadhighaTAdilakSaNaM kArya nAstItyevaM yatpratIyate loke sa prAgabhAva ucyate / yadi tu prAgabhAvo na bhavet kSIrAdau dadhyAdi kArya bhavedeva / evaM dadhni kSIrAkhyasya yannAstitvamayaM pradhvaMsAbhAvaH, anyathA dadhni kSIraM bhvedev| gavAdau azvAderabhAvo'nyonyAbhAva ucyate / yasmAttasya gavAdeH pararUpamazvAdisvabhAvo nAsti tasmAttayoranyonyAbhAva ucyate / anyathA gavAdI bhavedazvAdi yadyanyonyAbhAvo na bhavet / zazaziraso'vayavA nimnA (anunnatAH) vRddhikAThinyAbhyAM rahitA viSANAdirUpeNa atyantamasantaH atyantAbhAva ucyte| yadi tvatyantAbhAvo na bhavet zaze zRGgaM bhavedeva |"-tsvsN0 paM0 pR0 472 / uddhRto'yam-nyAyamaM0 pR0 65 / hetubi0 TI0pU0 81 B.I. .. 1-vastutattayAsAMkaryahetutvAt ba0 / 2 uktaJca zra0 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 ziraso'vayavA nimnA vRddhikAThinyavarjitAH / zazazRGgAdirUpeNa so'tyantAbhAva ucyate // kSIre dadhi bhavedevaM dani kSIraM ghaTa paTaH / zaze zaGkha pRthivyAdau caitanyaM mUrtirAmani // apsu gandho rasazcAgnau vAyau rUpeNa tau saha / vyogni saMsparza (zi)tA te ca na cedaisya prmaanntaa|" mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 7, 9, 8, 2-6 / ] iti / atra pratividhIyate / yattAvadukta -'abhAvapramANaM pratyakSAdibhyo bhinnam' ityAdi pani vidhAna pArasa- tadasamIkSitAbhidhAnam ; tadviSayasya pratyakSAdibhiH paricchidyamAnatayA rama abhAvasya pratya- tesya tato bhedAnupapatteH / dvividho hi abhAvaH-vikRSTArthasambandhI, kSAdyanyatamagrAhyatva- aviprakRSTArthasambandhI ceti / tatra yo dezAdyaviprakRSTArthasambandhyabhAvaH samarthanam- sapratyakSata eva paricchidyate, indriyavyApArAdanantaram 'aghaTaM bhUtalam' 10 ityAdipratyayapratIte: / apratyakSatvaJca abhAvasya indriyeNA'sambaddhatvAt, arUpitvAt , asadrUpatvAdvA ? na tAvadasambaddhatvAt ; rUpasyApyapratyakSatvaprasaGgAt, aprApyakAriNA hi (1) unnatA atha ca vRddhimantaH kaTinA avayavA viSANatvena vyapadizyante, yadA ca zazaziraso'vayavAH nimnAH anunnatA atha ca vRddhikAThinyavirahitAH tadA ta eva zRGgAbhAvarUpeNa vyapadezArhAH / (2) rsgndhau| (3) saMsparziNo bhAvaH saMsparzitA sparza ityarthaH / 'saMsparzakAste ca'-tattvasaM0, syA0 ra0 / 'sasparzatA te ca' -sanmati0 ttii0| (4) rUparasagandhA:-A0 Ti0 / (5) abhAvasya / (6) ete'STAvapi zlokAH nimnagrantheSu uddhRtAH-tattvasaM0, tattvasaM0 50 pR0 471-473 / prameyaka0 pR0 190 / sanmati0 TI0 pR0 580-81 SaDda0 bRha0 pR0 120 B. / 'na ca syAdvya' iti zloka vinA sapta zlokAH-syA0 ra0 pR0 281-83 / (7) pR0 463 pN08| "abhAvo'pyanumAnameva, yathotpannaM kArya kAraNasadbhAve liGgam, evamanutpannaM kArya kAraNAsadbhAve liGgam |'-prsh0 bhA0 pR0 577 / (8) tulanA-"pratyakSAdinaivAbhAvasya pratIteH, tathA cAkSavyApArAdiha bhUtale ghaTo nAstIti jJAnamaparokSamutpadyamAnaM dRSTam"-praza0 vyo0 50 592 / praza0 kanda0 pR0 226 / "zabde aitihyAnarthAntarabhAvAd anumAne'rthApattisaMbhavAbhAvAnarthAntarabhAvAccApratiSedhaH |"-nyaaysuu0 2 / 2 / 2 / "abhAvo'pyanumAnameva"-nyAyavA0 pR0 276 / "satyamabhAvaH prameyamabhyupagamyate pratyakSAdyavasIyamAnasvarUpatvAnna pramANAntaramAtmaparicchittaye mRgayate / adUramedinIdezavartinastasya cakSuSA / paricchedaH parokSasya kvacinmAnAntarairapi ||"-nyaaymN0 1051 / "anyasya ghaTAdiviviktasya bhUtalasyopalabdhyA ghaTAnupalabdhiriti pratyakSasiddhAnupalabdhiH / etaduktambhavati-ghaTagrAhakatvasya bhUtalagrAhakatvasya caikajJAnasaMsargitvAt yadA bhUtalagrAhakameva tajjJAnaM bhavati tadA ghaTagrAhakatvAbhAvaM nizcAyayatIti pratItipratyakSasiddhava ghaTAnupalabdhiH |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 106 / "yadi vastu pramAbhAvaH meyAbhAvastathaiva ca / pratyakSe'ntargato'bhAvaH tathA sati kathana te||"-tttvsN010 475 / "bhAvAMzavaditarasyApi pratyakSa eva.." -siddhivi0 TI0 pR0 179 A. / "evaJcAbhAvapramANavaiyartham asadaMzasyApi prtykssaadismdhigmytvsiddheH|" -tatvArthazlo0 pR. 182 / "abhAvapramANaM tu pratyakSAdAvevAntarbhavati" -syA0ra0 pR. 310 / nyAyAva0 TI0 Ti0 pR0 21 / (9) abhAvasya-A0 Ti0 / (10) pratyakSAde:-A0 tti| (11) "na cAbhAvasyAsattvaM pratyakSAdipramANairvyavasIyamAnatvAt; tathAhi-iha bhUtale ghaTo nAstIti jJAnamindriyabhAvavyatirekAnuvidhAnAdindriyajam / " -praza0 vyo0 pR0 400 / ___1-tAmeva na b0|-dstypr-b0| 3 viprakRSTo'rthasambandhI ceti b0| 4-sambandhAbhAvaH aa0| 6-sambandhatvAt A0 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 15 ] abhAvapramANavicAraH 466 cakSuSA yathA rUpasya asambaddhasya grahaNaM tathA abhaavsyaapi| nanu cAsambaddhasyApyabhAvasya cakSuSA prahaNe dezAntaravarttino'pi grahaNaprasaGgaH avizeSAt; ityapi rUpeNa kRtottrm| nahi tasya asambaddhasya grahaNe'pi sakaladezakAlavarsino grahaNaM dRSTam / atha rUpe cakSuSaH saMyuktasamavAyasambandhasadbhAvAdasambaddhatvamasiddham ; tanna; cakSuSo'prApyakAritvasya prAgeva pratipAdanAt / tatsambandhAt tasya tena grahaNe ca rasAderapi grahaNaprasaktiH taidavizeSAt / / ayogyatvAtaMdagrahaNe dezAntarAdisthasya abhAvasyApyate evAgrahaNamastu avizeSAt / . kica, AzrayagrahaNasApekSam abhAvagrahaNam , Azrayazca sannihita eva gRhyate, tatkathaM dezAntarAdisthasya abhAvasya grahaNasambhAvanA'pi ? tannendriyeNAsambaddhatvAdasya apratyakSatA yuktAM / nApyarUpitvAt ; tasya pratyakSatA pratyanaGgatvAt , nahi rUpitva pratyakSatA pratyaGgam , 10 paramANUnAM rUpitve'pi apratyakSatvAt / guNa-karma-sAmAnyena anekAntAca; na khalu rUpAdiguNasya gamanAdikarmaNaH gotvAdisAmAnyasya ca rUpitvamasti, atha ca pratyakSatvaM tatra vidyte| asadrUpatvamapi na pratyakSatAM pratihanti; asadrUpasya hi sadrUpatayA pratyakSatvamanupapamaM na punarasadUpatayA, svasvabhAvena arthAnAM pratyakSatvA'virodhAt / nahi ghaTasya 15 paTAtmanA pratyakSatvavirodhe svAtmanApi tadvirodho yuktaH; sarvatra pratyakSavyavahArocchedaprasaGgAt / tatastaimicchatA bhAvavad abhAvasyApi svasvabhAvena pratyakSatvamabhyupagantavyam / nanu tathApi abhAvasya kathaM pratyakSatA virodhAditi cet ? bhAvasya katham ? pratyakSagrAhyatvAJcet; itaratra samAnam / tathAhi-unmIlite cakSuSi bhUtalaM ghaTAbhAvazca pratibhAsate, na nimIlite / ataH samAne tadbhAvabhAvitve kathaM bhUtalajJAnameva pratyakSaM na gheTAbhAva- 20 jhAnamiti niyamavibhAgo yuktaH ? prayogaH-yaccakSurbhAvA'bhAvAnuvidhAyi tat pratyakSam yathA bhUtalAdijJAnam , tadanuvidhAyi ca ghaTAdyabhAvajJAnamiti / apratyakSatve cAsya AlokApekSApi atidurghaTA, Aloko hi cakSuSa eva upakArakatvena prasiddhaH / tadrupakRtacakSuHprabhavatvAnabhyupagame ca ghaTAdyabhAvajJAnasya, andhasyApi tadutpattiH syAt / (1) abhAvasya / (2) asambaddhatvasya samAnatvAt / (3) pR0 77 / (4) saMyuktasamavAyasambandhAt / (5) rUpasya-A0 Ti0 / (6) indriyeNa-A0 Ti0 / (7) saMyuktasamavAyAvizeSAt 'cakSuHsaMyuktamAmAdikaM tatra ca rasasya samavAyAt / (8) rasasyAgrahaNe / (9) ayogyatvAdeva / (10) tulanA-"nacAsambaddhatvAvizeSAddezAntarAdiSu sarvAbhAvagrahaNamAzaGkanIyam; AzrayagrahaNasApekSatvAdabhAvapratIteH, Azrayasya ca sannihitasyaiva pratyakSatvAt |"-nyaaymN0 pR0 52 / (11) Azrayo bhUtalAdiH / (12) abhAvasya / (13) rUpitvasya / (14) pratyakSatvavirodhaH / (15) pratyakSavyavahAram / (16) pratyakSazcet kathamabhAvaH, abhAvazcet kathaM pratyakSa iti virodhaH / (17) abhAve'pi / (18) cakSuH-A0 tti0| (19) ghaTAdyabhAvajJAnasya / (20) AlokasahakRta / 1 tasya tatra p-shr0| 2 rUpatvaM shr0| 3 ghaTabhAva-ba0 / 4 pratisiddhaH v0| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 ___ nanu ghaTAdyabhAvajJAne locanAnvayavyatirekAnuvidhAnam anyathAsiddham rUpajJAnAnantarabhAvisparzasaMvedanavat, yathaiva hi dUradezasthitajvalajjvalanajvAlArUpopalambhAnantarabhAvini tadgatoSNasparzasaMvedane locanAnvayavyatirekAnuvidhAnam anyathAsiddhaM tathA bhUta lopalammAnantarabhAvini ghaTAdyabhAvajJAne'pi; ityapyasAmpratam ; 'iha bhUtale ghaTo nAsti' / iti jJAnasya bhedA'siddheH / siddhe hi jJAnabhede tadanvayavyatirekAnuvidhAnasya anyathAsiddhatvaM vaktuM yuktam rUpasparzajJAnavat / na cAtrai tadbhedo'sti, 'iha kuNDe dadhi' ityAdijJAnavat 'iha bhUtale ghaTo nAsti' ityAdijJAnasyApi ekasya ubhayAMzAvalambinaH anuparatanayanavyApAre pratipattari pratIteH / astu vA tadbhedaH, tathApi indriyAnvayavyatirekAnu vidhAyitvena ubhayasyopalambhA'vizeSe kathamekasya pratyakSatvamanya'syA'pratyakSatvaM vaktuM yuktaM 10 svecchAkAritvaprasaGgAt ? pratiyogismaraNAnantarabhAvitvAt ghaTAdyabhAvapratIterapratyakSatve saMvikalpakapratyakSAya datto jalAJjaliH / taddhi nirvikalpakapratyakSAnantaraM zabdArthasambandhasmaraNe sati 'ghaToyam' ityAdyAkAramupajAyate / tathAvidhasyApyasya indriyAnvayavyatirekAnuvidhA yitayA pratyakSatve ghaTAdyabhAvapratyayasyApi tadaistu avizeSAt / na caivaM rUpopalambhA15 nantarabhAvisparzasaMvedane'pi cAkSuSatvaprasaGgaH ityabhidhAtavyam; sparzagrahaNayogyatAzUnyatvAccakSuSaH sparzanasyaiva tadrahaNayogyatAsadbhAvAt , anyathA upaha~tatvagindriyasyApi (1) anumayA -A0 Ti0 / "avazyaklaptaniyatapUrvavRttina eva kAryasaMbhave tadabhinnamanyathAsiddham"-muktA0 kA0 19-20 / tulanA-"na ca dUravyavasthitahutavaharUpadarzanapUrvakasparzAnumAnavadidamanyathAsiddhaM tadbhAvabhAvitvam; tatra hi bahuzaH sparzadarzanakauzalazUnyatvamavadhAritaM cakSuSaH, sparzaparicchedi ca kAraNAntaraM tvagindriyamavagatam / avinAbhAvitA ca purA tathAvidhayo rUpasparzayorupalabdhetyanumeya evAsau sparza iti yuktaM tatrAnyayAsiddhatvaM cakSuApArasya, prakRte tu nedRzaH prakAraH samasti |"-nyaaymN0 pR0 51 / "yattu bhUpradezagrahaNajanmanyeva akSANAmupayogitvAdakSApekSitvamanyathAsiddhamabhAvajJAnasyetyuktam / tadanupapannam ; na khala jJAnadvayaM krameNotpadyamAnamidamanubhUyate prathamamindriyajaM bhUpradezajJAnaM tataH pratiyogismaraNe sati mAnasamindriyAnapekSaM nAstitAjJAnaM ca / ekasyaiva kumbhAdiviviktabhUpradezagrAhiNo jJAnasyAbhAvagrAhitvenApyanubhUyamAnatvAta, tasya cendriyajatvena tvayApi prtipnntvaannaanythaasiddhmkssaapekssitvmbhaavjnyaansy|" -syA0 ra0 pR0 310 / (2) indriy| (3) iha bhUtale ghaTo naastiitytr| tulanA"tathA ceha ghaTo nAstIti jJAnamekamevedamiha kuNDe dadhIti jJAnavad ubhayAlambanamanuparatanayanavyApArasya bhavati, tatra bhUpradezamAtra eva nayana jJAnimataratra pramANAntarajamiti kutastyo'yaM vibhaagH|"-nyaaymN0 pR0 51 / (4) bhUtalaghaTAbhAvau ubhayam / (5) jnyaanbhedH| (6) bhUtalaghaTAbhAvau ubhayam / (7) bhuutlsy| (8) ghaTAbhAvasya / (9) ghttsmrnn| (10) vaizeSikAdyabhimatAya-A0 tti0| (11) savikalpakam-A0 tti0| (12) smaraNAnantarabhAvino'pi savikalpakasya / (13) pratyakSatvam / (14) indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnasya samAnatvAt / (15) sparzagrahaNa / (16) cakSuSA sparzagrahaNe sati-A0 tti0| (17) badhiratvarogavattvagindriyasyApi-A0 tti0| pakSAghAtAdinA zUnyasparzanendriyasya puMsaH / 1-viytvaatirekaa-b0| 2 tadA shr0| 3 jJAnasyAsya bhe-zra0 / 4 jJAnasya bhe-zra0 / 5 pratipatti pra-A0, shr0| 6-pratyakSasyApi shr0| .. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 15 ] - abhAvapramANavicAraH / 471 sparzasaMvittiH syAt / tasmAdAnumAnikameva idaM vijJAnaM 'yed rUpavat tat sparzavat, yadi vA, yadevaMvidharUpavat tadevaMvidhasparzavat' iti sAmAnyato vizeSatazca : pratipannA'vinAbhAvahetusAmarthena utpatteH, yaditthamutpadyate tadanumAnameva yathA 'yad dhUmavat tadagnimat, yadvA yadevaMvidhadhUmavat tadevaMvidhAgnimat' ityAdyavagatAvinAbhAvahetuprabhavaM vijJAnam, pratipannAvinAbhAvahetusAmarthyenotpadyate ca rUpopalambhAnantarabhAvisparzavijJAnamiti / tataH sthitametat-dezAdyaviprakRSTArthasambandhyabhAvaH pratyakSata eva paricchidyata iti / yastu dezAdiviprakRSTArthasambandhyabhAvaH so'numAnAdeH; tatra dezaviprakRSTasya kamalAkarakamalAdeH sambandhI vikAsAdyabhAvaH dinakarodayAdyabhAvAdavasIyate / kAlaviprakRSTasya ca zarkaMTAdeH muhUrtAnte udayAbhAvaH azvinyudayAt pratIyate / svabhAvavipra- 10 kRSTasya ca caitanyasya zavazarIre sattvAbhAvaH vyApAravyAhArAkAravizeSAbhAvAdanumIyate / na khalu evaMvidhAbhAvaH evaMvidhaliGgAdanyataH kutazcit pratipattuM zakyaH / etena yadukta-'yadyabhAvaH pratyakSaparicchedyaH syAt kathamapavarakAdau indriyeNA'sannikRSTo devadattAdyabhAvaH paricchidyeta' ityAdi; tadapi prativyUDham ; 'nAsIdapavarake devadattaH' ityAdipratIteH smRtitvAt 'AsIt tatra ghaTaH' ityAdipratItivat / apavaraka- 16 prAhiNA hi pratyakSeNa tatrA'sannihitArthAnAmabhAvA yugapatpratipannAH taMtra sannihitArthasadbhAvavat / taduttarakAlazca saMskAraprabodhavazAt tadbhAvAbhAvaviSayA pratIti: udayamAsA* dayantI smRtitvanna jahAtIti / ne caitad vaktavyam-'sakRdanubhUteSu sakalapadArthAbhAveSu (1) rUpadarzanAntarabhAvi sparzajJAnam anumAnAtmakam sAmAnyato vizeSatazca prtipnnaavinaabhaavhetusaamrthyenotpdymaantvaat| (2) iyaM sAmAnyena vyAptiH / (3) eSA vizeSato vyAptiH / (4) sAmAnyato vizeSatazca / (5) tulanA-"kazcitpunarasanikRSTadezavRttiranumeyo'pi bhavatyabhAvaH yathA santamase saliladhArAvisarasiktasasyamUlamabhivarSati deve ghanapavanasaMyogAbhAvo'numIyate, yathA vA'rthApattAbudAhRtaM gRhabhAvena caitrasya bahirabhAvakalpanamiti / AgamAdapyabhAvasya kvacid bhavati nizcayaH / caurAdinAstitAjJAnamadhvagAnAmivAptataH ||"-nyaaym0puu054| (6) rohiNyAdinakSatrasya / (7) 10 466 pN01| (8) tulanA-"asya smaraNatvAt / yadyapi pUrvaM hastI nAstItyAdi savikalpakaM jJAnaM notpannaM tathApi hastyAdyabhAvaviziSTe devakule nirvikalpakaM jJAnamutpannam / anyathA hi yadAhaM devakulamadrAkSaM na tadA taM samIpatinaM hastinamiti praznAnantaraM smaraNaM na syAt / tattu dRSTam / yasya vastunaH pUrva nAbhAva: paricchinnastatra parapraznAnantaraM saMzete 'na nirIkSitaM mayA kiM tatra devadattostyuta hastI' iti / na cedAnImabhAvaM nishcinoti| ataH pUrvameva hastyAdyabhAvasya pratIteryuktametat smaraNaM 'na mayA tatra hastI dRSTaH' ityAdi |"-prsh0 vyo0 pR0 593 / nyAmamaM0 pR0 53 / praza0 kanda0 pR0 227 / (9) devadattAdInAm / (10) apvrke| (11) yeSAmarthAnAM sadbhAvaH teSAM sadbhAvatayA yeSAJca devdttaadiinaambhaavstessaambhaavruupenn| (12) tulanA-"nanu mecakabuddhayA sakalAbhAvagrahaNe sahasaiva sakalAbhAvasmRtirupa 1 mahAnte zra0 / 2-sya cai-zra0 / 3 paricchidyate zra0, paricchedyate A0 / 4-hiNA praA0, zra0 / 6-nAmabhAvo yugapatpratipatteH tatra ba0 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 sahasaiva smRtiH syAt' iti; anubhUtatvamAtrasya smRtyakAraNatvAt , anubhUteSvapi hiM bhAvAbhAvasvabhAveSu nikhilArtheSu yasya yasya saMskArobodhanimittA praznAdisAmagrI sampadyate tasya tasya rUpasya smRtiH prAdurbhavati 'idaM tatrAsIt , idaM nAsIt' iti / yadapi-'abhAvapramANotpattau bhUtalAdyAzrayagrahaNerUpA sAmagrI' ityAdyuktam / td| pyasAram ; AzrayagrahaNasya pratyakSe'pyaviziSTatvAt / na khalu 'bhUtale ghaTo'sti' iti pratyakSaM bhUtalagrahaNAhate ghaTate / na cAzrayagrahaNapUrvakameva abhAvagrahaNamiti niyamo'sti; andhakAre pradIpAbhAvapratipatterAzrayA'grahaNepyutpatteH / na cAndhakAra eva AzrayaH ityabhidhAtavyam ; prakAzAbhAvamAtratayA bhavatA taisya iSTeH, sa eva ca pradIpAbhAva iti nAzrayasya tevyatiriktasya kasyacittatra grahaNam / tathA 'gandho nAsti' ityapi pratItiH 10 AzrayagrahaNanirapekSavotpadyate, nimIlitAkSasyApi hi ghANendriyavyApArAdanantaraM gandhAbhAvapratItiH utpdyte| na ca tatra ghrANendriyeNa Azrayasya dravyasya grahaNaM sambhavati; darzana-sparzanAbhyAmeva dravyasya grahaNasambhavAt / tathA 'nAsti zabdaH' iti zrotravyApArAdeva AzrayagrahaNanirapekSAdbhavati abhAvapratItiH / na hi zrotrendriyeNa zabdasya Azrayo grahItuM zakyaH; tasya atyantaparokSasya anumAnenaivAvasAyAt / tannAzrayagrahaNamabhAvapramANa15 sAmagryAmanupravizati / anupravizatu vA; tathApi Azrayasya grahaNaM kiM "niSedhyAbhAvasahitasya, kevalasya vA ? "pratiyogino'pi smaraNam-kim abhAvAkrAntasya, tadviparItasya vA ? tatra abhAvavizeSitayoH AzrayapratiyoginoH grahaNasmaraNapathaprAptayoH tatkAraNatvAbhyupagame 'abhAvajJAnAdeva abhAvajJAnam' ityuktaM syAt / na ca svAtmAzrayasya kasyacit siddhiyuktA atiprasaGgAt / cakrakapraGgazca-abhAvapramANotpattau hi pratiyogyabhAvapratipattiH, tatpratipattau ca tadvizeSitayoH AzrayapratiyoginoH pratipattiH, tasyAzca satyAm abhAvajAyeta; maivam ; yatraiva praznAdi smaraNakAraNamasya bhavati tadeva smarati na sarvam avidymaansmrnnnimittm| anyatra tu yugapadupalabdheSvapi varNaSu yugapadantyavAnubhavasamanantaraM smaraNam / anyatra tu yagapadapalabdhe'pi krameNa smaraNaM bhaviSyatIti na mecakabuddhAvayaM doSaH |"-nyaaymN0puu053| (1) 10 464 paM0 2 (2) vaizeSikeNa (3) andhakArasya / "dravyaguNakarmaniSpattivaidhAdabhAvastamaH |"-vshe0 sU0 5 / 2 / 19 / (4) prakAzAbhAva eva / (5) pradIpAbhAvabhinnasya / (6) prdiipaabhaavprtipttau| (7) AkAzam / (8) tulanA-"tatra niSedhyAdhAro vastvantaraM pratiyogisaMsRSTaM vA pratIyate, asaMsRSTaM vA ?.."pratiyogino'pi smaraNaM vastvantarasaMsRSTasya asaMsRSTasya vA ?"-prameyaka0 10203 / sanmati0 TI0pa0 24 / jainatarkavA0 vR01093 / syaa0r0puu0311| (9) bhUtalasya (10) ghaTAbhAvasahitasya / (11) ghaTasya / (12) bhUtalaghaTayoH (13) abhAvapratItihetutve / (14) svasya svApekSayA pratItau svAtmAzrayatvam / (15) agnereva agnisiddhiprasaGgAt / tathA ca sarvaM sarvasya siddhayet (16) abhAvaviziSTayoH / 1-grahaNatvArUpA zra0 / 2-pyupapatteH shr0| 3-pi ghA-A0, shr0| 4-ktaM bhavatina zra0 / 5-tau tadvi-A0, ba0 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 15 ] abhAvapramANavicAraH 473 pramANotpattiriti / abhAvanirapekSatayA ca Azraye pratiyogini ca gRhyamANe yadyabhAvapratItiH syAt tadA saghaTe'pi bhUtale 'ghaTo nAsti' iti pratItiH syAd vizeSAbhAvAt / tato yathoktaMsAmayyA vicAryamANAyA anupapatteH cakSurAdisAmagrIta eva abhAvapramANasya utpattiH svaparAtmanA sadasadrUpaghaTAdyarthaviSayatA cAbhyupagantavyA / nanu parAtmanA ghaTAderasattvaM pratIyamAnaM na svAtmatayA pratipannaM syAt , yacca svAtmatayA na pratIyate kathaM tattasya / rUpam atiprasaGgAt ? ityapyasundaram ; yataH parAtmanA'pi pratIyamAnamasattvaM ghaTAdereva pratIyate natu parasya, 'ghaTo hi paTo na bhavati' ityevaM naarthaH pratIyate, natu 'paTaH paTo na bhavati' ityevm| ataH parAtmanA pratIyamAno'pi nayarthaH ghaTAdereva pratIyate iti tasyaiva tadrUpeNa asattvamiti vyapadizyate / __ yaccAnyaduktam-'ghaTaviviktatvaM kiM bhUtalasvarUpamAtram , tadvayatiriktaM vA' ityAdi; 10 tadapyayuktam ; yataH tadviviktatvaM taddharmatayA tataH kathaMzcid vyatiriktaM pRcchayate, padArthAntaratayA vA ? tatra taddharmatayaiva tat kathaJcidbhinnamupapannaM na punaH padArthAntaratayA / svahetuto hi bhAvAH parasparA~'saGkIrNasvabhAvaviziSTAH samutpannAH, tadviparItA vA ? prathamavikalpe siddhameSAM svakAraNakalApAdeva anyA'saMsRSTasvabhAvatvam, ato vaiyrthymrthaantrbhuutaabhaavpriklpnaayaaH| yat svarUpato viviktasvabhAvaM na tatra arthAntara- 15 bhUtA'bhAvaparikalpanA phalavatI yI prAgabhAvAdau, svarUpato viviktasvabhAvAzca bhAvAH svahetutaH samutpannA iti / dvitIyavikalpastvanupapannaH; svarUpato'viviktAnAmarthAnAM . vyatiriktAbhAvena vaiviktavasya kartumazakyatvAt / yat svabhAvato'viviktasvarUpam na tatra arthAntarabhUtAbhAvena vivekaH kartuM zakyaH yathA ekavyaktau, svabhAvato'viviktasvarUpAzca paramate padArthA iti / 20 (1) ghaTasyaiva / (2) paTarUpeNa (3) pR0465 pN020| (4) ghttdhrmtyaa| (5) ghaTAt / (6) dvividhA hi viviktatA-dharmarmirUpeNa kathaJcidviviktatA yathA jJAnAtmanoH, padArthAntararUpeNa sarvathA yathA ghaTapaTayoH / (7) tulanA-"sarve hi bhAvAH svasvarUpasthitayo nAtmAnaM pareNa mizrayanti tasyAparatvaprasaGgAt..." -pramANavA0 svava0 1242 / "nApyeSAM parasparAbhinnAnAmabhAvena bhedaH zakyate kartuma, tasya bhinnaabhinnbhedkrnne'kinycitkrtvaat| na cAbhinnAnAmanyonyAbhAvaH sNbhvti| nApi parasparabhinnAnAmabhAvena bhedaH kriyate, svahetubhya eva bhinnAnAmutpatteH / nApi bhedavyavahAraH kriyate, yato bhAvAnAmAtmAtmIyarUpeNotpattireva svato bhedaH, sa ca pratyakSapratibhAsanAdeva bhedvyvhaarhetuH|"-prmaannvaa0 svavR0 TI016 / "yataH svakAraNakalApAt svasvabhAvavyavasthitayo bhAvAH samutpannAH nAtmAnaM pareNa 'mizrayanti tasyA'paratvaprasaGgAt..."-prameyaka pR0 208 / sanmati0 TI0 pR0 588 / syA0 ra0 pR0 581 / (8) anyonyamamilitasvarUpAH bhinnA ityarthaH / (9) bhinnasvabhAvatvam / (10) prAgabhAve nAsti prdhvNsaadiritytr| (11) bhinnatAyAH / 1 iti syaa-b0| 2-mAnaM svA-zra0 / na tu paTo na b0| 4-ttvamityevaM vy-b0| 5-tabhAvAzca zra0 / 6 viviktasya ba0 / 7-to vivi-ba0 / 10 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 kizca, abhAvaM vinA bhAvAnAM vivekA'saMbhave kathamabhAvAnAmanyonyaM bhAvAntarAcca vivekaH syAt ? tatrApi taddhatorabhAvAntarasyA'bhyupagame anavasthAprasaGgaH / atha abhAvAntaramantareNApi asya vilakSaNasvabhAvatvAdeva anyato vivekaH; tarhi vaiyarthyam arthAntarAbhAvaparikalpanAyAH, ghaTAderapi vilakSaNasvabhAvatayaiva anyato vyAvRttiprasiddheH / / tathAhi-ghaTAdeH anyato vyAvRttiH vilakSaNasvabhAvanibandhanaiva, anyato vyAvRttitvAt , yA anyato vyAvRttiH sA vilakSaNasvabhAvanibandhanaiva yathA abhAvasya, anyato vyAvRttizca ghaMTAderiti / __kiJca, Azrayabhedena itaretarAbhAvaH tAvanna bhidyate sarvatraiva asya ekatvenA'bhyupagamAt / tatazca ghaTasya itaretarAbhAvAd vyaavRttirnaa'vinibndhnaa| tatra hi itareta10 rAbhAvaH, abhAvAntaraM vA nibandhanaM syAt ? itaretarAbhAvazcet ; kiM sa eva, anyo vA ? na tAvat sa eva; aMto ghaTAdeAvarttamAnatvAt / yat yato vyAvarttate na tasmAdeva tasya vyAvRttiH yathA paTAd vyAvarttamAnasya ghaTasya na paTaudeva vyAvRttiH, vyAvatate ca itaretarAbhAvAd ghaTa iti / itaretarAbhAvAntarAbhyupagame ca asya ekatvakSatiH anavasthA ca syAt / atha abhAvAntaramasya tato vyAvRtternibandhanam ; tanna; 15 itaretaravyAvRtte: abhAvAntaranibandhanatvAnupapatteH, upapattau vA abhAvacatuSTayakalpanAs narthakyam, ekasmAdeva abhAvAt 'idamataH prAG nAsIt , itarad itaratra nAsti' ityAdipratIterupapatteH / atha ghaTasya itaretarAbhAvAd vyAvRttireva neSyate tatkathamayaM doSaH ? (1) tulanA-"kiJca bhAvAbhAvayorbhedo nAbhAvanibandhano'navasthAprasaGgAt / atha svarUpeNa bhedaH; tathA bhAvAnAmapi sa syAditi kimabhAvena kalpitena |"-prmaannvaa0 svava0 TI0 1 / 6 / "yadi cetaretarAbhAvavazAt ghaTa: paTAdibhyo vyAvarteta tahi itaretarAbhAvo'pi bhAvAdabhAvAntarAcca prAgabhAvAdeH ki svato vyAvarteta, anyato vA ?"-prameyaka0 pR0 208 / syA0ra0 pR0581 / (2) bhedaabhaave| (3) prAgabhAvaH pradhvaMsAd bhinnaH / (4) prAgabhAvaH ghaTAdebhinna iti| (5) abhAveSvapi / (6) bhedahetoH itaretarAbhAvasya / (7) abhAvasya / (8) bhAvAd ghaTAdeH abhAvAntarAcca prAgabhAvAdeH / (1) bhinnAbhAva / (10) paTAdeH / (11) ghaTo bhatalaM na bhavati bhUtalaJca ghaTo na bhavatIti itaretarAbhAvAdeva ( vilakSaNasvabhAvAdeva ) ghaTasya bhUtalAd vyAvRttirna punarabhAvAditi bhAvaH-A0 Ti0 / (12) tasmAdvilakSaNasvabhAvanibandhanaiva nAbhAvanibandhanaiva-A0 tti0| (13) itaretarAbhAvasya / (14) dvitiiyaabhaav| (15) abhAvanibandhanatve-A0 tti0| (16) asmAt prathamAditaretarAbhAvAt / (17) ghaTa-itaretarAbhAvayoH vyAvRttirna taditaretarAbhAvanibandhanA tasmAdeva tasya vyAvartamAnatvAt (18) kintu tribhuvanAdeva-A0 tti0| (19) itretraabhaavsy| "gavyazvAbhAvo'zve ca gorabhAva itaretarAbhAvaH, sa ca sarvatrako nitya eva piNDavinAze'pi sAmAnyavat piNDAntare pratyabhijJAnAt / yathA sAmAnyamadRSTavazAdupajAyamAnenaiva piNDena saha sambaddhayate nityatvaJca svabhAvasiddham, tathetaretarAbhAvo'pi |"-prsh0 kanda0 pR0 230 / (20) dvitIyetaretarAbhAvasya vyAvRttyartham tRtIya itaretarAbhAvaH kalpanIyaH tadvayAvRttyarthaJca caturtha iti| (21) itaretarAbhAvAd bhinnaH kazcit prAgabhAvAdirUpaH abhAvaH abhaavaantrm| (22) ghaTasya / (23) itaretarata:-A0 tti0| (24) prAgabhAvaH / 1 vyaavRttmaan-aa| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 15 ] abhAvapramANavicAraH tarhi itaretarAbhAvo'pi gheTa: syAt / yasya yato vyAvRttirnAsti na tasya tato bhedaH yathA ghaTasvarUpAd ghaTasya, nAsti ca itaretarAbhAvAd vyAvRttirghaTasya iti / yadapi-abhAvasya vastutvamabhihitam ; tadaipi vastudharmasyaivopapannaM na punaH sarvathA tucchasvabhAvasya, tathAvidhasyAsya vastutvAnupapatteH / yet sarvathA tucchasvabhAvaM na tadvastu yathA gaganendIvaram , sarvathA tucchasvabhAvazca parairabhyupagato'bhAva iti / astu vA asya / vastutvam ; tathApi tat kena gRhyatAm-kimabhAvAkhyena pramANena, pramANAntareNa vA ? prathamapakSe kiM tadvastutvaM bhAvaH, abhAvo vA ? yadi bhAvaH ; kathamabhAvagrAhyaH tasya tadviSayatvA'nabhyupagamAt ? tucchasvabhAvAbhAvasya bhAvasvarUpavastutvAzrayatvavirodhAcca / yet tucchasvabhAvaM na tad bhAvasvabhAvavastutvAzrayaH yathA zazaviSANam , tucchasvabhAvazca paraiH parikalpito'bhAva iti / atha abhAvaH ; tanna; vastutvasya abhAvarUpatve nIlAdAvapi 10 tasya abhAvarUpatvaprasaGgAd bhaavvaattocchedH syAt / atha pramANAntareNa gRhyate tat ; tannaH pramANAntarINAmabhAvagrAhakatvAnabhyupagame teMdga tavastutvagrAhakatvAbhyupagamavirodhAt / tanna abhAvapramANasya sAmagrIvad viSayo'pi vicAryamANo vyavatiSThate / nApi phalam ; abhAvAvagatilakSaNaphalasya pratyakSAdito'pi sadbhAvapratipAdanAt / kiJca, siddhe svarUpe kAraNaviSayaphalavyavasthA vaktuM yuktA / na ca asya tatsiddham / 15 nanu sadupalambhakapramANapazcakAnutpattilakSaNam abhAvapramANasvarUpaM pratiprANi prasiddhatvAt kathamapahnotuM zakyam ? ityapyanupapannam ; yataH keyaM tadanutpattiH-kiM niSedhyaviSayajJAnarUpatayA Atmano'pariNAmaH, OMnyavastuvijJAnaM vA ? tatra aMpariNAmasya abhAvasvabhAvatvAt kathaM tathAvidhajJAnajanane sAmarthyaM syAt ? kathaM vA prAmANyam ? prameyaparicchedakasya hi prAmANyaM prasiddham , yacca svarUpeNa na kiJcit tatkathaM kasyacitparicche- 20 dakamatiprasaGgAt ? yat svarUpeNA'kizcidrUpam na tat kasyacitparicchedakaM yathA . (1) itaretarAbhAvaH ghaTAtmakaH tasmAdavyAvartamAnatvAt / (2) pR0 467 pN01| (3) vastutvam / (4) abhAvasya / (5) abhAvo na vastu sarvathA tucchsvruuptvaat| (6) vastutvam / (7) bhAvasvarUpasya vastutvasya / (8) abhaavvissytv| (9) abhAvo na vastutvAzrayaH tucchasvabhAvatvAt / (10) vastutvasya / (11) vastutvam / (12) abhAvagata / (13) abhAvasya / (14) pramANapaJcakAnutpattiH / (15) niSedhyo ghttaadiH| (16) bhUtalAdyAzrayAtmakamanyavastu / (17) tulanA-"nIrUpasya hi vijJAnarUpahAnau prmaanntaa| na yujyate prameyasya sA hi saMvittilakSaNA / yatprameyAdhigatirUpaM na bhavati na tatpramANaM yathA ghaTAdi , prameyAdhigatizUnyazcAbhAva iti vyApakAnu.. palabdhiH |"-tttvsN0 paM0 pR0 478 / "yataH pramANapaJcakAbhAvo nirupAkhyatvAt kathaM prameyAbhAvaM paricchindyAt pricchittenidhrmtvaat|"-prmeyk0 pR0 205 / sanmati0 TI0 pR0 578 / syA0 20 pR0 310 / (18) 'atra ghaTo nAsti' ityAkArakajJAnotpAdane / (19) kharaviSANAderapi paricchedaka'tvaprasaktiH / (20) Atmano'pariNAmarUpo'bhAvaH na prameyaparicchedakaH svarUpeNA'kiJcidrUpatvAt / 1 paTaH b0| 2-zca pri-b0| 3 abhAvasvarU-zra0 / 4-te tanna shr0|| siddhasvarUpe ba0 / 6 yuktam b0| 7-viSayajJAnatayA b0| 8 abhAvasya bhAvatvAt aa0| 9-vidhasya jJAna-zra0 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 vandhyAstananvayaH, svarUpeNAkiJcidrUpazca paraparikalpitamabhAvapramANamiti / paricchedakatvaM hi jJAnadharmaH, so'zvaviSANaprakhyasya adhyakSAdyabhAvasyAtidurghaTaH / tatazca 'pramANAbhAvaH pramANaJca' iti pratijJA-padayoH virodhaH, yathA 'idazca, nAsti ca' iti / * anyavastuvijJAnapakSe'pi kimanyasmin vastumAtre, ghaTAbhAvAzraye vA jJAnamabhAva5 paricchedakaM syAt ? tatrAdyapakSe yatra kutracid yasya kasyacid abhAvasya jJAnaM syAt / atha ghaTAbhAvAzrayasya; nanvetat ghaTAbhAve siddhe siddhayet, na cAsau bhavatpakSe siddhaH / pratiyogitApi etena pratyAkhyAtA; siddhe hi ghaTAbhAve 'ayamasya AzrayaH, ayazca pratiyogI' iti siddhyet| tato'bhAvapramANasya yathAbhyupagatasvarUpasAmagrIviSayaphalAnA- . mavyavasthite: vastudharma evAbhAvaH pratyakSAdipramANasiddhazca bhAvavadabhyupagantavya iti / atra sugatamatAvalambinaH prAhu~H - nai bhAvasvarUpavyatiriktaH kazcidabhAvaH nabhAvalampayani- pratyakSato'numAnato vA pratIyate / pratyakSasya hi sa viSayo bhavati yo riktaH kazcidabhAvaH janakatve sati AkArasamarpakaH, abhAvasya ca janakatvamAkArasamarpapratyakSAnumAnagrAhyaH, katvazcAtidurghaTam / yad abhAvarUpaM na tat kasyacijjanakaM svAkAra iti bauddhasya pUrvapakSaH- samarpakaJca yathA khapuSpam, abhAvarUpazcAbhAvo bhavadbhiriSTa iti / 15 svAkAramarpayato jJAnajanakatve cAsyaM bhAvarUpataiva syAt / yat svAkAramarpayat jJAnaM (1) pratyakSAdyanutpattirUpatayA abhAvapramANaM pramANAbhAvAtmakam, atha ca abhAvaparicchedakatvena paricchedakatvadharmAdhArabhUtaM pramANAtmakaJceti virodhH| (2) pramANAbhAvarUpasvIkaraNaM pratijJA, paricchedakatvena pramANarUpatovarNanaM padam / (3) bhUtalAdau vaa| (4) "evammanyate-abhAvo nAma nAstyeva kevalaM mUDhasya bhAvaviSayameva pratyakSamanyAbhAvaM vyavahArayati |"-prmaannvaa svavR0 TI0 116 / "ekajJAnasaMsargivastvantaraM tadupalabdhizcAnupalabdhirvivakSitA upalabdheranyatvAdabhakSyA'sparzanIyavat, sa evAbhAvaH, tadatiriktasya vigrahavato'bhAvasyAbhAvAt |"-prmaannvaa0 manoratha0 2 / 3 / "tasmAdupala bdhivijJAnAdanyA vastvantaraviSayA upalabdhiHjJAnAtmikA'nupalabdhiH / kathaM punarupalabdhirevAnupalabdhirucyate ityAha vivakSitetyAdi / yathA bhakSyAbhakSyaprakaraNe vivakSitAd bhakSyAdanyatvAdabhakSyo grAmyakukkuTo bhakSyo'pi san tadanyasyocyate, yathA ca sparzanIyA'sparzanIyAdhikAre vivakSitAt sparzanIyAdanyatvAdasparzanIyazcANDAlAdistadanyasya sparzanIyo'pi sannucyate tadvadupalabdhirevAnupalabdhimantavyA.tasmAt pratiSedhyAd ghaTAdeH svaviSayavijJAnajananayogyAd yo'nya upalambhajananayogya eva na tadviparItaH svabhAvo ghaTaviviktapradezarUpaH sa eva cAtra anupalabdhizabdenocyate |"-hetubi0 TI0 pR0 163 A.I "tasyAnyasya pradezasya kevalasya yat tat kaivalyam ekAkitvamasahAyatA tadevAparasya pratiyogino ghaTAdevaikalyamabhAva iti / tasmAdanyabhAva eva bhAvAMza eva tvadabhimatastadabhAvaH pratiyogyabhAvAMzo na tataH pRthagbhUtaM dharmAntaramityucyate sugatasutaiH |"-hetubi0 TI0 pR0179 B. / "na hyabhAvaH kazcidvigrahavAn yaH sAkSAtkartavyaH api tu vyvhrttvyH|"-kssnnbhnggsi0 pR0 65 / (5) abhAvaH kasyacijjanakaH svAkArasamarpakazca na bhavati abhAvarUpatvAt / (6) abhAvasya / 1 svarUpeNAsvarUpeNA-zra0 / 2 'yasya kasyacit' nAsti A0 / 3 abhAvajJAnaM zra0 / 4-begha-A0 / 6-siddhabhAvava-A0 / 6 na taavtsv-b0| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 15 ] abhAvasvarUpavicAraH 477 janayati tad bhAvasvabhAvameva yathA ghaTAdi, svAkAramarpayan jJAnaM janayati ca abhAva iti / yat khalu kutazcidutpannaM kenacidrUpeNa pratibhAsamAnaM kAzcidarthakriyAM karoti tad bhAvasvarUpamucyate / kiJca, abhAvAkArasya jJAne'nupraveze tasyApi asattvaprasaGgAt kutaH kiM pratIyatAm ? na ca 'iha bhUtale ghaTo nAsti' ityevaM pratyakSaM tatsadbhAve pramANamityabhidhA- 5 tavyam ; zaibdasaMsargeNopajAyamAnasyAsya vikalparUpatayA pratyakSatvAnupapatteH / vikalpAnAzca arthe prAmANyAnupapattiH arthA'saMsparzitvAtteSAm / tanna pratyakSato'bhAvasiddhiH / nApyanumAnataH; taddhi sAdhyapratibaddhaliGgabalAdudayamAsAdayati / pratibandhazca sAdhyasAdhanayoH pratyakSataH, anumAnato vA pratIyate ? na tAvat pratyakSataH; abhAvasya uktaprakAreNa pratyakSA'gocaratve tato'sya kenacit liGgena saha prtibndhprtiptternupptteH| 10 anumAnataH tatpratItau anavasthA, tatrApi anumAnAntarAt tatpratItiprasaGgAt / tanna kutazcit pratibandhasiddhiH / nacAsiddhapratibandhaM liGgaM sAdhyasAdhanAya prabhavati atiprasaGgAditi / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'na bhAvasvarUpavyatirikto'bhAvaH' ityAdi; pani tadasamIkSitAbhidhAnam ; bhAvasvarUpA'tiriktasyA'bhAvasya pratItibhedAt 15 abhAvasya bhAvAntara- svarUpabhedAt sAmagrIbhedAt arthakriyAbhedAcca bhedasiddhiH / yasya rUpasya vastusataH yataH pratItyAdibhedaH tasya tato bhedaH yathA ghaTAt paTasya, pratItyAdisamarthanam- bhedazca bhAvAdabhAvasya iti / na cAyamasiddhaH; tathAhi-bhA~vAsbhAvayostAvat pratItibhedaH suprasiddha eva 'idamatrAsti, idaM nAsti' iti / nahi pratIyamAnApItthaM bhedena abhAvapratItirapahnotuM yuktA; bhAvapratIterapyapahnavaprasaGgAt / 20 nanu nirvikalpakasAmarthena 'idamihAsti, nAsti' iti vikalpadvayamutpadyate, na ca tazAdarthavyavasthA, vikalpAnAmarthe prAmANyA'bhAvAt ; ityapi zraddhAmAtram ; savikalpakasiddhau nirvikalpakasya prAmANyapratiSedhataH savikalpakasyaiva antarbahirvA vastuvyava (1) abhAvo bhAvasvarUpa eva svAkArArpakatve sati jJAnajanakatvAt / (2) jJAnasyApi / (3) "ekopalambhAnubhavAdidaM nopalabhe iti / buddharupalabhe veti kalpikAyAH samudbhavaH ||"-prmaannvaa0 41270 / (4) pratyakSasya -aaktti0| (5) vikalpAnAma-A0 Ti0(6) anamAnaM hi / (7) avinAbhAvaH / (8) pratyakSAt-A0 Ti0 / (9) abhAvasya -A0 Ti0 / (10) dvitIyAnumAne'pi / (11) avinAbhAvapratIti / (12) pR0 476 paM0 10 / (13) abhAvo bhAvasvarUpAtiriktaH pratItisvarUpasAmagrayarthakriyAbhedAt / (14) tulanA-"idaM tAvatsakalaprANisAkSikaM saMvedanadvayamupajAyamAnaM dRSTam iha ghaTo'sti iha nAstIti |"-nyaaymN0 pR0 58 / (15) vikalpavazAt-A0 Ti0 / (16) antazcetanAtmakasya bahizcAcetanasvarUpasya vastunaH / 1-syAjJAne b0| 2-sNsrginnop-b0| 3-tIyet aa0| 4-pratibandhaliGgaba0 / 5 prAmANyAvityapi shr0|| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 sthApakatvena prAmANyopapatteH pratipAditatvAt / tatsAmarthenotpannA'bhAvavikalpAd aMbhAvA'siddhau bhAvasiddhirapi aMto'tidurlabhA / atha pratyakSAdeva bhAvasiddhiH; abhAvasiddhau tat kiM kAkairbhakSitam ? prathamaM hi indriyAdisAmagrItaH samutpanna pratyakSam anekabhAvAbhAvopAdhikhacitamupAdhimantaM pratipadyate, tataH zabdArthayoH pratipannapratibandhaH pratipattA arthadarzanottarakAlaM yasya yasya vivakSA bhavati tattadvAcaka zabdaM smRtvA 'idamihAsti, idaM nAsti' iti vikalpavyApAraM darzayati / yadi ca te'bhAvavizeSAH pratyakSato na pratipannAH tadA pa~tiyogismaraNamapi anupapannameva syAt / nahi apratipanne ghaTAbhAve ghaTasya pratiyogitayA smRtiyuktA atiprasaGgAt / ataH pratiniyatapratiyogismaraNA'nyathAnupapattyA pratiniyatAbhAvapratipattiH pratyakSa pratipattavyA iti / na ca 'iha bhUtale ghaTo nAsti' iti viziSTAyAH pratIte: vishessnnmntrennoppttiyuktaa| yA viziSTA pratItiH nAsau vizeSaNamantareNa upapadyate yathA daNDItyAdipratItiH, viziSTA ca 'iha bhUtale ghaTo nAsti' ityAdipratItiriti / atha bhAva abhAvapratIternibandhanam ataH sa evAsyA vizeSaNaM bhaviSyati, evaJca bhavato na kiJcidiSTaM siddhayet ; ityapyasAmpratam ; yataH kiM niSidhyamAno ghaTAdirbhAvaH asyA nibandhanamabhyupagamyate, taidAzrayo bhUtalAdirvA ? prakSamapakSo'yukta:; bhAvA'bhAvapratItyornirbAdhatayA pratIyamAnayo lakSaNyasya viSayavailakSaNyavyatirekeNa anupapatteH / yannirbAdhatayA pratIyamAnayoH pratItyo(lakSaNyaM tad viSayavalakSaNyapUrvakam yathA rUpAdipratItivailakSaNyam , vailakSaNyazca nirbAdhatayA pratIyamAnayoH bhAvA'bhAvapratItyoriti / na ca tatpratItyornirbAdhatA vailakSa Nyena pratIyamAnatvaJcA'siddham ; tadbAdhakasya kasyacidapyabhAbhAvAt , parasparA'saGkIrNasva20 bhAvatayA'nubhUyamAnatvAcca / nahi kazcidabAlizo bhAvameva abhAvatayA pratipadyate, anyA hi bhAvapratItiH anyA cAbhAvapratItiriti / yadi ca bhAva eva abhAvaH syAt ; tarhi tatsattAkSaNe taddeze cA'bhAvapratItiH syAt / na caivam , nahi svadezakAlaniyatAM bhAvasattAmeva (1) pR0 47 / (2) nirvikalpaka -A0 Ti0 / tulanA-"tatra vikalpamAtrasaMvedanamanAlambanamAtmAMzAlambanaM vetyAdi yadabhilapyate tannAstitAjJAna iva astitvajJAne'pi samAnamato dvayorapi prAmANyaM bhavatu dvayorapi vA mA bhuut|"-nyaaymN0 pR058 / (3) bhAvavikalpAt / (4) nirvika. lpakapratyakSam-A0 tti0| (5) aneke bhAvA abhAvAzca upAdhayaH vizeSaNAni taiH khacitaM zabalitaM citritam upAdhimantaM vizeSyabhUtamartham / (6) gRhItasaGketaH / (7) yasyA'bhAvaH saH pratiyogI / (8) iha bhUtale ghaTo nAstIti pratItiH vizeSaNagrahaNapUrvikA vishissttprtiititvaat| (9) bhAva eva / (10) abhAvapratIte:-A0 Ti0 / (11) iha bhUtale nAsti ghaTa ityabhAvapratIteH / (12) ghaTAbhAvAzrayo / (13) bhAvAbhAvapratItyorvailakSaNyaM viSayavailakSaNyapUrvakam nirbAdhapratItivailakSaNyAt / tulanA-"nahi viSayavalakSaNyamantareNa vilakSaNAyA buddharastyudayaH, nApi vyavahArabhedasya saMbhavaH |"-prsh0 kanda0 pR0 229 / (14) anyonyaM bhinnsvbhaavtyaa| (15) bhAvasattAkSaNe (16) bhAvadeze / - 1-naaccaabhaav-shr0| 2-abhaavsi-b0| 3 anekmbhaavaa-b0| 4 pradarza-zra0 / / ghaTA- . dibhAvaH b0| 6-cidbhaa-b0| 7-zo'bhAvameva bhAvatayA A0, shr0| 8 yadi bhAva b0| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapaM0 kA0 15 ] abhAvasvarUpavicAra: 476 abhAvatayA kazcit pratipattumarhati / atha niSidhyamAnaghaTAdyAzrayatayA'bhipretaH bhUtalAdibhAvaH tadabhAvapratIternibandhanam / tatrApi kiM bhUtalamAtra ghaTAbhAvapratIternibandhanam , viziSTaM vA ? prathamavikalpe saghaTe'pi bhUtale ghaTAbhAvavyavahAraH syAt tadavizeSAt / dvitIyapakSe'pi kiGkatamasyai vaiziSTayam-svarUpakRtam, ghaTasaMsargarahitatvakRtaM vA ? na tAvat svarUpakRtam; saghaTe'pi / bhUtale abhAvapratItiprasaGgAt svarUpasattvasya tatrApyaviziSTatvAt / ghaTasaMsargarahitatvanibandhanatve tu nAmni vivAdaH ghaTAbhAvasya ghaTasaMsargarahitatvazabdena abhidhAnAt / / nacaitadvaktavyam-abhimAnamAtramevAyaM 'nAsti' iti vyavahAraH, sadvyavahArAnudaya eva tatsaMbhavAditi; yataH pratIyamAnasya bAdhArahitasyAsyAbhirmAnikatve 'asti' ityaadivyvhaarsyaapyaabhimaaniktvprsnggH| yadi ca sadvyavahArAnudaya eva nAstItivyavahArasya 10 (1) tulanA-" ta idaM praSTavyAH nAstIti saMvidaH kimAlambanam ? yadi na kiJcit; dattaH svahasto nirAlambanaM vijJAnamicchatAM mahAyAnikAnAm / atha bhUtalamAlambanam ; kaNTakAdimatyapi bhUtale kaNTako nAstIti saMvitti; tatpUrvakazca niHzaMka gamanAgamanalakSaNo vyApAro dunivAraH / kevalabhUtalaviSayaM nAstIti saMvedanam, kaNTakasadbhAve ca kaivalyaM nivRttamiti pratipattipravRtyorabhAva iti ceta; nanu ki kaivalyaM bhUtalasya svarUpameva, kimuta dharmAntaram ? tatsvarUpaM tAvat kaNTakAdisaMvedane'pyaparAvRttamiti sa eva pratipattipravRttyoravirAmo doSaH / dharmAntarapakSe ca tattvAntarasiddhiH |"-prsh0 kanda0 pR0 229 / praza0 kira0 pR0 329 / (2) bhUtalamAtrasya tatrApi sadbhAvAt / (3) bhUtalasya / (4) saghaTe'pi bhuutle| (5) prAbhAkaraiH / "apramIyamANatvameva hi nAstitvaM nA'paramna cApramIyamANataiva prameyama; yasmAttadarthAsaMsaSTAnubhavayuktatavAtmanaH tasyArthasyApramIyamANatA, sA cAvasthA AtmanaH svasaMviditava / ataH prameyaM naavshissyte|"-bh0 paM0 10 119-20 / "tasmAd bhAvagrAhakapramANAnanuvRttirevA'bhAvAvagamaM prasUte (pR0 119) abhAvasya tu svarUpAvagatirnAsti iti na pramANAbhAvAdanyaH prameyAbhAvaH, pramANAbhAvo'pi ca svarUpAntarAnavagamAdeva na bhAvAntarapramitebhidyate, bhAvAntarapramitizca svayaMprakAzarUpA na prameyatAmanubhavatIti prameyamabhAvAkhyasya pramANasya nopapadyate / prameyAsadbhAvAcca na pramANAntaramavakalpata iti sthitam / ( pR0 124) nAstitvaJca pramANAnAmanatpattyaiva gamyate / nAstitvapratipattihi tAM vinA nAsti kutracit // yogyapramANAnutpatteH kAraNatvaparigrahAt / atiprasaGgadoSo'pi nAvakAzamupAznute ||"-prkrnnpN0 pR0 129 / nayavi0 pR0 162 / tantraraha0 10 17 / prbhaakrvi05057| (6) kaalpniktve| (7) tulanA-"jJAnAbhAve jJAnabhamaH vyavahArAbhAve vyavahArabhUmaH AlokAdarzane andhakArabhamavat; na; suSuptyAdyavasthAsu prasaGgAt / apramite ca bhUmA'yogAt suSuptyAdivat |-athaapi vaiyAtyAducyate na ca tattvato nAstIti buddhivyavahArau staH, kintu caitradarzanAbhAve caitro nAstIti jJAnaM bhamaH caitrocitavyavahArAbhAve ca tadabhAve vyavahArabhUmaH / atraiva nidarzanamAha-AlokAdarzane'ndhakArabhamavat tadetannirAkaroti-na; suSuptyAdyavasthAsu prasaGgAt / yadi hi jJAnavyavahArayorabhAve tadvibhamaH suSuptyAdyavasthAsvapi tthaaprsnggH| nahi tadA jJAnaM nApi vyavahAraH, smstvijnyaanopsNhRtilkssnntvaatsussptyaadyvsthaayaaH| hetvantaramAha-apramite ca bhrAntyayogAt suSuptyAdivat / pramitasya hi bhAvasya pramita eva bhAve samAropabhAntina punarasato jJAnAkArasya nApyagraha ityupapAditaM vibhamaviveke, atrApi sUcayiSyati / na ca jJAnavyavahArAbhAvI 1-ghaTAdyAzrayaH tathA'bhi-A0 / 2 kihatamasya b0| 3-hRtam ba0 / 4-hRtam bra0 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 aGgam ; tadA suSuptAvasthAyAmapi nAstItivyavahAraH syAt sabyavahArAnudayasya ttraapyvishessaat| tato nirbAdhayorbhAvA'bhAvapratItyo_lakSaNyasiddheH siddho bhAvA'bhAvayorvAstavo bhedH| svarUpabhedAcca; abhAvasya hi bhAvapratiSedhakatvaM svarUpaM netarasya / svarUpabhede'pi anayorebhede bhedvaatocchedprsnggH, parasparato bhedasya sarvatra ghaTapaTAdau svarUpabhedA5 dnyto'prsiddhH| sAmagrIbhedAcca anayorbhedaH, suprasiddhazca tadbhedaiH / tathAhi-ghaTAdibhAvamutpAdayitukAmaH tadutpAdanAnukUlAmeva mRtpiNDAdisAmagrImupAdatte, vinAzayitukAmastu te dvilakSaNAM, mudrAdisAmagrImiti / nanu muMgarAdisAmagrI parasparA'saMsRSTakapAlotpAda eva vyApriyate nA'bhAve, na ca tadutpAdavat tadabhAvopyaMta eva bhaviSyatItyabhidhAtavyam ; yataH sarvo'pi kAryabhedaH kAraNabhedena vyAptaH / na ca abhAva-kapAlalakSaNakAryabhede kAraNabhedo'sti, mudgaralakSaNasyaikasyaiva kAraNasya pratIteH / na ca tasyaikasyaiva anyonyaviruddhakAryadvayajanakatvaM . yuktaM virodhAt ; ityapyasamIcInam ; pratItivirodhAnuSaGgAt / tathAhi-mudrAdivyApArAnantaraM laukiketarayoH 'anena vinAzito ghaTaH' iti pratItiH, na punaH 'kapAlAni upalabdhapUrvI / tadupalambhe vA kRtamatra bhUmopanyAsena / tasmAdapramite bhAntyanupapatterayuktametadityarthaH / " -vidhivi0, nyAyakaNi0 pR0 73-74 / (1) tulanA-"svarUpabhedasyopapatteH; yathAhi kAraNAdutpadyamAnAH rUpAdayaH parasparaM svarUpabhedAd bhidyante tathA'bhAvo'pi bhaavaaditi| asti ca dravyAdiSaDalakSaNA'lakSitatvaM bhAvaparatantraNa gRhyamANatvamabhAvasya rUpamiti |"-prsh0 vyo0 pR0 400 / (2) bhAvasya / (3) bhAvAbhAvayoH / (4) sAmagrIbhedaH / (5) utpAdasAmagrIbhinnAm / (6) "tasmAt svarasato nivartate kASThAdiH, agnyAdibhyastu aGgArAdijanma ityeva bhadrakam |"-hetubi0 TI0pU083 A. | "tadayamatra samudAyArtha:mudgaravyApArAnantaraM dvayaM pratIyate, ghaTanivRttiH kpaalnyc| tathaite vinAzarUpatayA prtiiyte| tatra ghaTanivRtternIrUpatvenAkAryatvAditi vakSyati / tatkAryatvena tu tatpratItimantireva, kAryatve vAsyA na ghaTanivRttirUpatvaM syAta ghaTasambandhitvena kRtakatvAta, vinAzarUpatayA ca na pratItiH syAt ghaTasya sattvAt / nirhetuke tu vinAze svarasato nivartamAna eva ghaTo mudgarAdisahakArI kapAlajanakatvena sadRzakSaNAnArambhakatvAt mudgaravyApArAnantaraM ghaTanivRtteH kapAlasya ca sadbhAvAt tayovinAzarUpatayA vinAzasya ca sahetukatvena mandamatInAmavasAyo yujyata eva / " prayogastu ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tadbhAvaniyatAH tadyathA'sambhavatpratibandhA kAraNasAmagrI kAryotpAdane, anyAnapekSazca kRtako bhAvo vinAza iti svabhAvahetuH |"-prmaannvaa0 svavR0 ttii01|196-97 pramANavA0 mnorth03|269-70| tattvasaM0 pR0 132 / (7) ghaTavinAzo'pi / (8) mudgarAdivyApArAdeva / (9) mudgarAdivyApArasya / (10) ghttvinaash-kpaalotpaadlkssnn| (11) tulanA-"tasmAtkAryakAraNayorutpAdavinAzau na sahetukAhetuko sahabhAvAdrasAdivat / mudgarAdivyApArAnantaraM kAryotpAdavata kAraNavinAzasyApi pratIteH vinaSTo ghaTa: utpannAni kapAlAni iti vyavahAradvayasadbhAvAt |"-assttsh0, aSTasaha0pU0 200 / / ___1-dayasya ca t-c0| 2 ttraanirbaa-shr| 3-bhedaadvaa'bhaa-b0| 4 etayora-ba0 / 6-bhevAdvA'na-ba0 / 6-zca tathA tabhedaH ba0 / 7 pratIteH ba0 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 15] . abhAvasvarUpavicAraH 481 utpAditAni' iti / nApi ghaTavinAzakasya 'kapAlAnyutpAdayAmi' ityanusandhAnaM svapne'pyanubhUyate / na khalu viSAdinA zatruvadhe vahnathAdinA ca paTadAhe prevRttasya zatrupaTavinAzAhate 'anyat kizcittatra utpAdayAmi' iti hantuH paTavinAzakasya vA anusandhAnamasti / nApi pArzvasthAnAm 'anyat kiJcidanenotpAditam' iti pratItiH, kintu 'tadvinAza eva anena kRtaH' ityakhilajanAnAM pratItiH / tadvinAze eva cAsau pritussyti| / nahi avayavaniSpattyA tasya kiJcit prayojanam / nanu bhAvAnAM svabhAvato vinAzasvabhAvaniyatatayA vinAzasya ahetukatvAnna mudgarAdeH taddhetutvam ; ityapyapezalam ; teSAM tatsvabhAvaniyatatvasya akSaNikatvasiddhau nirAkRtatvAt / / yadapyuktam- 'kAryabhedaH kAraNabhedena vyAptaH' ityAdi; tadapyuktimAtram ; ekakAraNasya ekakAryotpAdakatvena avinAbhAvA'bhAvAt, pradIpAderekasyApi a~nekakAryotpAdakatva- 10 prtiiteH| ataH siddhaH sahetuko vinaashH| tathA ca ghaMTAbhAvotpAdakasAmagrIto bhAvotpAdakasAmacyA bhedasiddheH siddho bhAvA'bhAvayorbhedaH / . arthakriyAbhedAcca; suprasiddho hi bhAvA'bhAvayoH pravRttinivRttilakSaNo'rthakriyAbhedaH, jalAdyarthinaH tatsadbhAvasya pravRttihetutvAt , tadabhAvasya ca nivRttihetutvAt / pramodAdyarthakriyAkAritvAcca anayorbhedaH; tathA hi zatruvinAzaH kRtaH zruto vA paraM pramodamAdhatte, tatsa- 15 dbhAvastu viSAdam / na hyatra bhAvAbhAvAbhyAmanyasya pramoda-viSAdahetutvaM pratIyate / yadapyuktam-'abhAvo'pi yadi kutazcivutpadyeta kAJcidarthakriyAM kuryAt tadA bhAva eva sa syAt' ityAdi; tadapyasAmpratam ; yato bhavipratItiviSayatvaM bhAvatvam , na punaH arthakriyAkAritvAdi / abhAvo hi svakAraNakalApAd bhAvavilakSaNatayotpanna: arthakriyAJca kurvANa: padArthatayA pratIyate na punrbhaavtyaa| . yaccAnyaduktam-'yadi abhAvaH svAkAraM jJAne samarpayet tadA jJAnasyApyabhAvarUpatA syAt' ityAdi; tadapyasundaram ; arthAkAratayA jJAnasya arthaprakAzakatvapratikSepAt / nirAkArameva hi jJAnaM 'yogyatayA yogyadezasthaM yogyazcArtha prakAzayati ityuktaM prtykssprruupnnprstaave| (1) puruSasya / (2) prekSakajanAnAm / (3) viSadAyinA, paTavinAzakena vA puruSeNa / (4) vinAzasvabhAvaniyatatvasya / (5) pR0 386 / (6) pR0 480 50 10 / (7) vartikAmukhadAha-tailazoSa-kajjalotpAdana-andhakAravinAzAdi / (8) mudgraadybhighaataadiruupaayaaH| (9) ghaTotpAdakamRtpiNDAdirUpAyAH / (10) tulanA-"sukhaduHkhasamutpattirabhAve zatrumitrayoH / kaNTakAbhAvamAlakSya padaM pathi nidhIyate / / ....."pazyannabhAvaM ko nAma nihnavIta scetnH|"-nyaaymN0 pR0 59 / (11) pR0 477 pN02| (12) tulanA-"satpratyayagamyo hi bhAva iSyate asatpratyayagamyastvabhAva iti |"-nyaaymN0 pR059 (13) pR0 477 pN04| (14) svaavrnnkssyopshmlkssnnyaa| (15) pR0 171 / / 1 pravRttaH za-A0 / 2-sya cAnusa-zra0 / 3 ghttaadibhaavo-b0| 4 kRtaH paraM ba0 / 5-dutpadyate A0 / 6 bhAva eva syAt zra0, ba0 / 7-yA pradezasthaM b0| 11 . 20 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 na cA'vastutvAdabhAvasya kiM prasAdhanaprayAsenetyabhidhAtavyam ; pramANataH pretIyamAnatvAdisAdhanAt tasya vastutvaprasiddheH / tathAhi-abhAvo vastu, pramANataH pratImAnatvAt , yat pramANataH pratIyamAnaM tad vastu yathA bhAvaH, pramANataH pratIyamAnazcA'bhAva iti / tathA, yat kAraNAdutpadyate tadvastu yathA ghaTAdi, kAraNAdutpadyate cA'bhAva iti / tathA, / yadarthakriyAkAri tadvastu tathA pradIpaH, arthakriyAkArI cA'bhAva iti / tathA, yad avA ntarabhedena bhidyate tadvastu yathA rUparasAdi, progabhAvAdyavAntarabhedena bhidyate cA'bhAva iti / tataH siddho bhAvavad abhAvo vAstavo vastudharmaH prameya iti / pramANaM tu tatparicchedakam abhAvAkhyaM pratyakSAdibhyo bhinnaM vAstavaM na prasiddham , pratyakSAdito'pi tatpari cchedasiddheH / yat pramANAntarAdapi paricchidyate na tatra pramANaniyamaH yathA vahnayAdau, 10 pramANAntarAdapi paricchidyate cA'bhAva iti / yat punaH yatprakArapramANAntarAnna paricchidyate tatra tatprakArapramANaniyamo yathA rUMparasAdAviti / .. tata: sUktam-'adRzyasyApi paracittavizeSasya abhAvaH tadAkAravikArAderanyathAnupapattitaH' iti / sarvatra hi gamakatvaM anyathAnupapattiprasA dAdeva, sA ca adRzyAnupalabdhAvapyasti iti kathaM nAsyA gamakatvam ? 15 'adRzya' ityAdinA vyatirekamukhena kArikAM vyAcaSTe-adRzyAnupalabdheH __ sakAzAt saMzayaikAnte aGgIkriyamANe na kevalaM paricittAbhAvo na vivRtivyAkhyAnamtara siddhyati saugatasya api tu svacittabhAvazca na siddhyati / kuta etad ? ityatrAha-'taMd' ityAdi / tasya svacittasya yad anazaM tattvaM saMjAtIyavijAtIya vyAvRttaM madhyakSaNasvarUpaM tasya adRzyAtmakatvAt / tataH kiM jAtam ? ityatrAha 'tathA ca' 20 ityaadi| tathA ca tenaM ca svacittabhAvA'siddhiprakAreNa kutaH na kutazcit paramArthasato mAnAd bhAvasya kSaNabhaGgasiddhiH dharmihetudRSTAntAderasiddheH / na khalu bahirantarvA anaMzatattvasya adRzyAtmataryAM'siddhau dhAdeH siddhiryuktA, tadasiddhau ca kutaH kSaNabhaGgAdeH (1) abhAvasya / (2) "sa ca dvividhaH prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvazceti / caturvidha ityanye itaretarAbhAvaH, atyantAbhAvazca tau ca dvau| SaTprakAra ityanye --apekSAbhAvaH sAmarthyAbhAvazca te ca catvAra iti / " -nyAyamaM0 pR063| 'abhAvastu dvidhA saMsargAnyonyAbhAvabhedataH / prAgabhAvastathA dhvaMso'pyatyantAbhAva eva ca // evaM traividhyamApanna: saMsargAbhAva iSyate |"-muktaa0 kA0 12-13 / (3) abhAvaparicchedakaM pRthagabhAvAkhyaM pramANaM nAsti pratyakSAdipramANAntarAdapi tasya paricchidyamAnatvAt / (4) raso yathA rUpagrAhicAkSuSapratyakSAnna paricchidyate ataH tadgrahaNAya rAsanapratyakSasya niyamo bhavati, nacaivamabhAve pratyakSAdibhiH paricchidyamAne pramANAntaratvaniyamaH / (5) svacittasadbhAva / (6) adRzyAtmakatvAdasiddhau satyAm / 1 pramIyamAna-ba012 pradIpAdi artha-ba0 ||3-niymo'pi yathA ba0 / 4 ttttprkaa-aa0| 5 tatpramANani-A016-labdhAvastIti A0 / 7 tadityAdi' nAsti A0, ba0 18 sajAtIyavyA-ba0 / 9 tena svaci-A0 / 10-sato bhAvasya anumAnAt kSa-zra0 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra kA0 16 ] parAbhimata-anupalabdhihetunirAsaH 483 siddhiH syAt ? kasya tarhi kSaNabhaGgasiddhiH syAt ? ityAha-'tad' ityAdi / tasmAd anaMzatattvAd viparItaM sAzaM tattvaM tasya / kathambhUtasya ? abhedalakSaNasya yugapat krameNa vA anekasvabhAvAtmakasya syAd bhavet kSaNabhaGgasiddhiH nAnyasya iti evakArArthaH / . nanu cAbhedalakSaNatattvasya savikalpakapratyakSeNa sarvAtmanA pratipannatvAt kiM tatra kSaNabhaGgAdyanumAnena ? ityAzaGkApanodArthamAha vIkSyANupArimANDalyakSaNabhaGgAdyavIkSaNam / svasaMvidviSayAkAravivekAnupalambhavat // 16 // vivRtiH-sthalasyaikasya dRzyAtmana eva pUrvAparakoTyoranupalambhAta abhAvasiddheranityatvaM buddheriva vedyavedakAkArabhedasya paramArthasattvam, na punaH parimaNDalAdeH vijJAnAnaMzatattvavat / nApi kSaNikaparimaNDalAdeH avibhAgajJAnatattvasya vA 10 jAtucit svayamupalabdhiH tathaivApratibhAsanAt / tatkathaJcit tatsvabhAvapratibhAse anekaantsiddhiH| vIkSyam , upalabdhilakSaNaprAptaM sthUlamekaM grAhyam, tasya ye aNavaH atisUkSmA ___bhAgAH teSAM pArimANDalyaMvartulatvaM yacca kSaNabhaGgAdi Adizabdena kArikArthaH - kAryakAraNasAmAdiparigrahaH tasyA'vIkSaNam agrahaNam / atra dRSTA- 15 ntamAha 'kha' ityaadi| svasaMvido baukalpitaniraMzabuddheryaH viSayAkArasya sthUlAdyAkArasya vivekaH nivRttiH tasya anuplmbhvt| nahi tasyauM pratibhAsamAnAyAM (1) anekaparyAyeSu anugatAkAratayA vyApinaH abhedalakSaNasya dravyasyeti yAvat, athavA anekAvayaveSu kathaJcittAdAtmyatayA vyApina: abhedalakSaNasya skandhasyeti / (2) "vIkSyamupalabdhilakSaNaprAptaM sthUlaM tasyANavaH sUkSmA bhAgA avayavAsteSAM pArimANDalyaM vartulatvam anyonyavivekaH kSaNe kSaNe bhaGgaH kSaNabhaGgaH samayaM prati nAza ityrthH| sa Adiryasya kAryakAraNasAmarthyAderasau tathoktaH, vIkSyANupArimANDalyaM ca kSaNabhaMgAdizca tattathoktam, tasyA'vIkSaNaM prtykssennaanuplmbho'shktiH| na khalu sAMvyavahArikapratyakSeNa kSaNabhaGgAdirvIkSyate tena sthirasthUlasAdhAraNAkArasyaiva vIkSaNAt, yogipratyakSasyaiva tadvIkSaNasAmarthyAdityarthaH, sattvAtprameyatvAdarthakriyAkAritvAdityAdihetUnAM kthnycidnekaanityaadidhrmvyaapytvaattdvinaabhaavprsiddhH| prakRtArthe dRssttaantmaah-svsNvidityaadi| svasaMvit svasaMvedanaM tasyA viSayAkAro ghaTAdyAkArastasmAdviveko vyAvRttistasyAnupalambhaH pratyakSeNAgrahaNaM tadvat / yathA jJAnasya svarUpapratibhAsane bahirAkAranivRttividyamAnenApi na pratibhAsate saugatAnAM tasya tAdRk sAmarthyAbhAvAt tathA bahirantazcANupArimANDalyAdi pratyakSeNa na pratibhAsate tathAzaktyabhAvAt / tato'numAnamanekAntamate saphalamityarthaH |"-lghii0 tA0 pR0 36 / (3) ghaTapaTAdi / (4) "nityaM paramANumanaHsu tattu pArimANDalyam ,parimANDalyamiti tasya nAma, tathAhi-parimaNDalAni paramANumanAMsi teSAM bhAva: pArimANDalyaM ttprimaannmev|"-prsh0 bhA0, vyo0 pu. 473 / "pArimANDalyamiti sarvApakRSTaM parimANam |"-prsh0 kanda010133 / "pArimANDalyaM paramANuparimANam"-saptapa0TI0 pR0 49 / muktA0 kA0 15 / (5) svargaprApaNAdau -A0Ti0 / (6) saMvidi-A0 tti0| 1-syAdRzyA-ja0 vi0| 2-karaNasA-ba0 / 3-ddhaparika-zra0 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 484 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 viSayAkAravivekaH pratibhAsate sthUlAdyAkArabhrAnterabhAvaprasaGgAt / yatra yadA vAstavo yadAkAraH pratIyate na tatra tadA tadviparItAkArasya pratItirasti yathA nIle pratIyamAne na pItasya, pratIyate ca viSayAkAravivekaH saugatakalpitAyAM saMvidi iti / kArikArthaM vivRNvannAha-'sthUlasya' ityAdi / sthUlasya mahataH ekasya kramA' ____ kramAnekavivarttavyApinaH pratipAditaprakAreNa dRzyAtmana eva upalabhyavivRtivyAkhyAnam svabhAvasyaiva anityatvaM siddhyati 'nAnyasya' iti smbndhH| kuta etat ? anupalambhAt hetoH tasyaiva pUrvAparAkArakovyoH abhaavsiddheH| tathA ca yaduktaM pareNa-"yad yatra upalabdhilakSaNaprApta sannopalabhyate tat tatra nAsti yathA kvacit. pradezavizeSe ghaTaH, nopalabhyate ca upalabdhilakSaNaprApto madhyakSaNa: pUrvAparakoTyoH" [ ] 10 iti; tadayuktam ; yataH kathaJcittatra tadabhAvasAdhane siddhasAdhanam / sarvathA tatsAdhane pakSasya pratyakSabAdhanaM hetozcA'siddhiH, tathA tatra tairdainupalambhA'siddheriti / nanu cAstu sthUlAdisvabhAvasyArthasya anityatvaM na tu paramArthasatvam marIcikAjalAdivadasattvAt , ityAzaGkyAha-'buddheH' ityaadi| yathoktasyaivArthasya paramArthasattvaM buddhevedyavedakAkAraprabhedasya iva / prayogaH-yad anekasvabhAvaM tadeva paramArthasat yathA vedyavedakAdyanekasvabhAvA saMvit, anekasvabhAvaJca antarbahirvA jainAbhyupagataM vastu iti / tathApi marIcikAtoyanidarzanena asyA'sattve buddherapyato'sattvaprasaGgaH vizeSAbhAvAt / nanu nA'nekasvabhAvasyArthasya anityatvaM paramArthasattvaM vA api tu paramANvAdeH; ityatrAha-'napunaH' ityAdi / na punaH naiva parimaNDalasambandhAt parimaNDalaH paramANuH Adiryasya yaugakalpitA'vayavyAdeH sa tathoktaH tasyA'nityatvaM paramArthasattvazca / nidarzanamAha (1) grAhyAkArarahitatvam / (2) yadi hi saMvidi grAhyAdyAkArAH pratibhAseran, tadaiva tasyAM pratibhAsamAnasya sthUlAdyAkArasya bhrAntatvaM zakyeta kalpayitum, yadA ca saMvittiH grAhyAdyAkArazUnyaivAsti tadA kathaM tatra bhrAntatvenApi sthUlAdyAkAraH pratibhAseta ? (3) saMvidi na bhrAntatayApi sthUlAdyAkArapratibhAsaH, vAstavasya grAhyAdyAkArarahitatvasya tatra pratibhAsamAnatvAt / (4) skandhasya / (5) niraMzaparamANurUpasvalakSaNasya / (6) saugten| (7) pUrvAparakSaNayo:-A0 tti| (8) madhyakSaNAbhAva-A0 Ti0 / (9) srvthaa| (10) pUrvAparakSaNayoH / (11) mdhykssnn| (12) bauddhamate-A0 tti0| (13) sthUlAdisvabhAva evArthaH paramArthasan aneksvbhaavtvaat| (14) "yathoktam AryaratnAvalyAma-marIcitoyamityetaditi mattvA gato'tra san / yadi nAstIti tattoyaM gRhNIyAn mUDha eva saH / / mArIcipratimaM lokamevamastIti gRhNataH / nAstIti cApi moho'yaM sati mohe na mucyate / / ajJAnakalpitaM pUrva pazcAttattvArthanirNaye / yadA na labhate bhAvamevAbhAvastadA kuha // iti / tadevaM niHsvabhAvAnAM sarvabhAvAnAM kuto yathoktaprakArasiddhiH / tasmAllaukikaM viparyAsamabhyupetya sAMvRtAnAM padArthAnAM marIcikAjalakalpAnAmidaM pratyayatAmAtrAbhyupagamenaiva prsiddhirnaanyen|"-maadhymikvR0 10188 / (15) sthUlAdyanekasvabhAvasya vastunaH / (16) marIcikAtoyadRSTAntAt / (17) parimaNDala: vartulAkAraH / 1-ti viva-ba0 / 2 pUrvAparakoTayora-zra0, ba0 / tadupalambhAsiddhiriti ba0 / 4 naankb0| 5-vyAdiH b0| 6 -tvaM nid-b| . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 17 ] parAbhimata-svabhAvAdihetunirAsaH 455 'vijJAna' ityAdi / vijJAnasya yad anazaM tattvaM svarUpaM tasya iva tadvaditi / nanu bahirantazca anaMzasyaiva tattvasya upalambhaH atastasyaiva paramArthasattvam, anupalambhAcca pUrvAparakoTyorasattvaM siddhayati iti yauga-saugatAH; tatrAha-'nApi' ityAdi / nApi naiva kSaNikAH parimaNDalAH paramANavaH Adayo yasya avayavyAdeH sa tathoktaH tasya avibhAgavijJAnatattvasya vA jAtucit kadAcidapi svayam AtmanA upalabdhiH / / kuta etadityatrAha-'tathaiva' ityAdi / tathaiva paraparikalpitaprakAreNaiva apratibhAsanAt / atha bahirantastattvasya kSaNikA'naMzAdisvabhAvatayA apratibhAsane'pi saccetanAdirUpatayA pratibhAsanAdayamdoSaH, atrAha- 'tatkathaJcid' ityAdi / tasya bahirantastattvasya kathazcit na sarvAtmanA tatsvabhAvapratibhAse saccetanAdisvarUpapratibhAsane aGgIkriyamANe anekAntasiddhiH ekasya dRzyetarasvabhAvasiddheH / 10 evaM parasya anupalabdhiM nirAkRtya adhunA svabhAvAdihetuM nirAkurvannAha anaMzaM bahirantazcApratyakSaM tadabhAsanAt / kastatvabhAvo hetuH syAt kiM tatkArya yato'numA // 17 // vivRtiH-sAkSAt svabhAvamapradarzayato niraMzatattvasyAnumitau khabhAvahetorasaMbhavaH svabhAvaviprakarSAt / tata eva kAryahetoH, kAryakAraNayoH srvtraanuplbdheH| 15 na cAtra pratyakSAnupalambhasAdhanaH prabhavaH kAryavyatirekopalakSitA vA kaarnnshktiH| tadaGgIkaraNaM pramANAntaramantareNAnupapannam / svayamupalabdhasya prAgUprazcAnupalabdheH kRtakatvAdanityatvaM siddhayet nAnyathA / yogasaugatakalpitaM yad anaMzaM tattvam , ka ? bahirantazca / tatkim ? . apratyakSaM pratyakSagrAhyaM na bhavati / kuta etad ? ityatrAha-tadapra- 20 kArikArthaH tibhAsanAt tasya anazatattvasya aprtiiteH| tataH kiM jAtam ? ityatrAha-'kastad' ityAdi / kaH, na kazcit tasya anaMzasya khabhAvo hetuH (1) yaugAnAM mate anta: anaMzasya niravayavasya vyApinaH Atmana upalambhaH, bahizca niraMzAvayavinaH / saugatamate ca svalakSaNasya pUrvAparakSaNayoranupalambhAt abhAvaH, madhyamakSaNa eva ca sthAyitA / (2) "yat saugataiH parikalpitaM bahiracetanam antazcetanam, niraMzam, aMzA dravyakSetrakAlabhAvavibhAgAH tebhyo niSkrAntaM niraMzaM tadapratyakSaM pratyakSAviSayaH / kutaH ? tadabhAsanAt tasya niraMzatattvasyAbhAsanAdananubhavAt / na khalu dravyAdivibhAgarahitaM cidacidvA tattvaM pratyakSabuddhau pratibhAsate, tatra nityAnityAdyanekAMzavyApitvena vastunaH pratIteH / tatastasya niraMzasya pratyakSato'siddhasya svabhAvo dharmaH ko hetuliGgaM syAt, na ko'pi ityarthaH / pramANato'siddhasyAhetutvAt / tasya kAryaJca kinnu hetuH syAt , sarvathA niraMzasyApariNAmina: kAryakaraNAyogAt yato'numA bhavedityAkSepavacanaM na kuto'pItyarthaH / tanna saugatamate'numAnaM prAmANyamAskandatyanupapatteH |"-lghii0 tA0 pR0 37 / (3) "pratyakSAnupalambhasAdhanaH kaarykaarnnbhaavH|"-hetubi0 TI0pa073 / "bhAve bhAvini tadbhAvaH bhAva eva ca bhaavitaa| prasiddha hetuphalate pratyakSAnupalambhataH // " (sambandhapa0)-prameyaka0 pR0 510 / syA0 ra0 pR0 818 / 1-bhAvAdisiddheH ba0 / 2 kimapratyakSapAmu ba0 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 syAt / kiM na kiJcit tasya anaMzasya kArya hetuH / kAryagrahaNamupalakSaNam , tena . sAdhyAd bhinnAnAM saMyogisamavAyyAdInAM nirAsa: siddho bhavati, ato na paramate kiJcit liGgaM ghaTate yato'numA syAt / / kArikAM vivRNvannAha-'sAkSAt' ityAdi / sAkSAt svabhAvaM svarUpam aprada___ _ zayato bhAvasya yat niraMzaM tattvaM svarUpaM tasya anumitau kriyamA - NAyAM svabhAvahetorasaMbhavaH / kuta ityAha-'svabhAva' ityAdi / khabhAvasya svarUpasya viprakarSAd adRzyatvAt / tata eva tadviprakarSAdeva kAryahetorapratipattiH / kuta etat ? ityAha-'kArya' ityAdi / kAryakAraNayoH sarvatra bahirantarvA anupalabdheH adarzanAt / kizca, siddhe kAryakAraNabhAve kAryahetoH pratipattiryuktA, na cAtra so'sti ityAha-'naca' ityAdi / naca naiva atra yoga-saugatakalpite ekAnte pratyakSAnupalambhau sAdhanaM yasya sa tthoktH| kaH ? prabhavaH, kAryakAraNabhAvaH bhavati' 'pramavati asmAt' iti ca vyutpatteH / yathA ca tatkalpitaikAnte prabhavo na ghaTate tathA . . viSayaparicchade prapazcitam / nanu na sarvatra pratyakSAnupalambhasAdhanaH prabhavaH, kintu kacit indriyazaktivat kAryavyatirekasAdhano'pi, so'tra syAt ; ityAzakya Aha-'kArya' 15 ityAdi / kAryasya vyatirekaH vivakSitakAraNavyatiriktakAraNasAkalye'pi anutpAdaH tena upalakSitA vaa| pakSAntarasUcako vaashbdH| kAraNazaktiH 'na cAtra' iti smbndhH| niraMzayoH kAryakAraNayoH mUlato'pyadarzane kAraNavyatirekataH kAryavyatirekA'siddhiH ityabhiprAyaH / naca pramANAntaramantareNa kAraNazaktyaGgIkaraNaM yuktam ityAha-'tadaGgIkaraNam' ityAdi / tasyAH kAraNazakteH aGgIkaraNam kAryavyatirekata: sadbhAvasvIkaraNaM pramANAntaramantareNa UhAkhyapramANaM vinA anupapannam / prasiddhe hi kAryakAraNabhAve kAryavyatirekataH kAraNazaktiparikalpanA syAt / naca pratyakSAnumAnayoH kAryakAraNabhAvAdisambandhapratipattau sAmarthyamityuktam-'avikalpadhiyA liGgaM na kiJcit sampratIyate' [laghI0 kA0 11] itytr| kutaH punastadaGgIkaraNaM tadantareNA'nupapannam ? ityAha-'svayam' ityAdi / svayam AtmanA upalabdhasya madhyadazAyAM dRSTasya prAgU25 vaMzca yA tasyaiva anupalabdhiH svayameva adarzanaM tasyA yat siddhaM kRtakatvaM kAryatvaM tasmAd anityatvaM zabdAdeH siddhayet nAnyathA na prakArAntareNa / naca pratyakSamanumAnaM (1) anumAnam / (2) prabhavati yatkAryamiti kAryavyutpattiH, prabhavati kArya yasmAt kAraNAt iti kAraNavyutpattiH-A0 tti0| (3) pR0 220, pR0 384 / (4) kAraNazaktirasti kAryotpattyanyathAnupapatteH / (5) kaarnnshktisviikaarH| (6) UhapramANamantareNa / 1 kAryahetuH shr0| 2-numAnaM syAt A0, shr0| 3 svarUpaM drshy-b0| 4 etadvetyAha-ba0, etadityatrAha shr0| 5 prabhavati asmAt iti vyu-b0,shr0| 6 prapaJcitaH b0| 7-kSito vA b0| 8-Jca tayA ba0 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 18] paramate vikalpasyApi na siddhiH 487 vA tathA pratyetuM samarthamityUhasyaiva atra vyApAra iti manyate / kRtakatvAnityatvagrahaNamupalakSaNaM sakalahetusAdhyAnAm / nanu sarvo'yaM kAryakAraNabhAvo'numAnAnumeyabhAvovA kalpanAzilpikalpito na pAramArthikaH tatkathaM pramANAntaraprasaktiH? ityapyanupapannam ; yato vikalpabuddhau siddhAyAM tatkalpi to'khilo'yaM vyavahAraH syaat| na ca taitsiddhiH svata: parato vA ghaTate ityAvedayati- 5 dhIvikalpAvikalpAtmA bahirantazca kiM punH| nizcayAtmA svataH siddhayet prto'pynvsthiteH||18|| vivRtiH-sarvavijJAnAnAM svasaMvedanaM pratyakSamavikalpaM yadi, nizcayasyApi kasyacit svata eva anizcayAt, nizcayAntaraparikalpanAyAmanavasthAnAt kutastatsaMvyavahArasiddhiH 1 tataH svArthe'pi kathaJcidabhilApasaMsargayogyAyogya- 10 vini saikajJAnaM pratipattavyaM svarUpavat / dhIH buddhiH, kathambhUtA ? nizcayAtmA vikalpabuddhiH ityarthaH / punarapi katha mbhUtA ? ityAha-'vikalpa' ityAdi / vikalpo vyavasAya:, avikalpo nirvikalpakaH, tau AtmAnau yasyAH sA tthoktaa| ka? bahirantazca; bahirvikalpAtmA antazca avikalpAtmA iti / sA kim ? ityatrAha- 15 (1) "tathA cAnumAnAnumeyavyavahAro'yaM sarvo hi buddhiparikalpito buddhayArUDhena dharmamibhedenetyuktam |-aacaarydignaagenaapyetduktmityaah tathA cetyAdi / sarva eveti yatrApi sAdhyasAdhanayoragnidhUmayorvAstavo bhedaH tatrApi svalakSaNena vyavahArAyogAt / anumIyate'nenetyanumAnaM liGgam anumeyaH sAdhyadharmI sAdhyadharmazca teSAM vyavahAro nAnAtvapratirUpaH, buddhacArUDhena dharmamiNodastena buddhipratibhAsagatena bhinnena rUpeNa bhedavyavahAra iti yAvata |"-prmaannvaa0 svv0ttii014| (2) vikalpasiddhiH / (3) "kiM punaH siddhayet ? na siddhayedityarthaH / kA ? dhIH buddhiH / kiM viziSTA? nizcayAtmA anumAnabuddhirityarthaH / punarapi kathambhUtA ? vikalpAvikalpAtmA, vikalpo vyavasAyaH avikalpo'vyavasAyaH tAvAtmAnau yasyAH sA tathoktA / kva ? bahirantazca, atra yathAsaMkhyamabhisambandhaH kartavyaH, bahirghaTAdiviSaye vikalpAtmA, antaH svarUpe nirvikalpAtmA ceti / kato na siddhayeta? svataH svasaMvedanAt, tasya nivikalpakatvena vikalpAviSayatvAta / sarvacittacattAnAmAtmasaMvedanaM svasaMvedanamiti vacanAt / na kevalaM svataH, api tu parato'pi / kiM punaH siddhayati ? parasmAdvikalpAntarAdapi na siddhayatItyarthaH / kutaH ? anavasthiteH / tadapi vikalpAntarataH svato na siddhayati agocaratvAta tatrApi tatsiddhyarthaM vikalpAntaraM kalpanIyamiti kvacidapyanuparamAt / tato'numAnasyAsiddheH kathaM bauddhakalpitaH pramANasaMkhyAniyamo ghaTata iti bhAvaH |"-lghii0 tA0pa038 / (4) "sarvacittacatAnAmAtmasaMvedanama / cittamarthamAtragrAhi, caittA vizeSAvasthAgrAhiNaH sukhAdayaH / sarve ca te cittacaittAzca sarvacittacattAH / sukhAdaya eva sphuTAnubhavatvAt svasaMviditAH nAnyA cittAvasthetyetadAza DrAnivattyarthaM sarvagrahaNaM kRtam / nAsti sA kAciccittAvasthA yasyAmAtmanaH saMvedanaM na pratyakSaM syAt / yena hi rUpeNAtmA vedyate tadrapamAtmasaMvedanaM pratyakSam |"-nyaaybi0 TI0 pR0 19 / (5) tulanA-"svata eva vikalpasaMvidAM nirNaye svalakSaNaviSayo'pi vikalpaH syAt, prtshcednvsthaanaadprtipttiH|"-assttsh0, aSTasaha0 10 170 / 1-vikalpakaM I0 vi0 / 2 nirvikalpaH ba0, zra0 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 kiM punaH siddhayet ? naiva siddhyet| kutaH ? svataH svasaMvedanAt nirvikalpakAt / yat nirvikalpakena gRhyate na tatsiddhathati yathA kSaNakSayasvargaprApaNasAmarthyAdi, nirvikalpena gahyate ca vikalpasvarUpamiti / tarhi vikalpAntarAt tat setsyati; ityatrAha-'parataH' ityAdi / na kevalaM svataH api tu parataH vikalpAntarAdapi kiM punaH siddhayet iti 'no siddhayet' iti sambandhaH / kuta etat ? ityAha-anavasthiteH anavasthAnAt vikalpAntarasyApi tadantarAt siddhiprasaGgAt / kArikAM vivRNvannAha-'sarva' ityAdi / sarvavijJAnAnAM vikalpetarajJAnAnAM - svasaMvedanam AtmagrahaNaM pratyakSam avikalpakaM nirvikalpakaM yadi vitavyAcyA vivRtivyAkhyAnam- 1 cet iSyate / atra dUSaNam 'nizcaya' ityAdi / nizcayasyApi na 10 kevalam anizcayasya kasyacid anumAnAnumeyavyavahArahetoH svata eva svasaMvedainAdeva 'anizcayAt' nizcayAbhAvAt / aMtha anyato nizcayaH syAdatrAha-'nizcaya' ityAdi / prakRtAnnizcayAd anyo nizcayaH tadantaram tasya kalpanAyAm anavasthAnAt / kutaH, na kutazcit, tasmAt saMvyavahArasya kAryakAraNabhAvAdilakSaNasya siddhiH / tasyaiva asiddheH itybhipraayH| astu tarhi dhIH nizcayAtmA bahiriva antarapi 15 ityatrAha-'tataH' ityAdi / tataH tasmAd uktadoSAt khArthe'pi svasya buddheH artho prAcaM bahiHsvalakSaNaM tatrApi na kevalaM sAmAnye kathaJcit na sarvAtmanA, 'abhilapyate anene' 'abhilapyate' iti ca abhilApau zabdajAtyAdI tayoH saMsargaH 'asyedaM vAcakam , asyedaM vAcyam' iti yojanaM tasya yogyayogyau ni sau tayorekaM sAdhAraNaM jJAnaM pratipattavyam saugtaiH| atra dRSTAntamAha-'kharUpavat' iti / svarUpaM iva tadvaditi / evaM paraM prati tarkAdikaM pramANAntaraM pratipAya idAnImupamAnasya pramANAntaratvaniyamaM vidhurayannAha upamAnaM prasiddhArthasAdhAt sAdhyasAdhanam / tadvaidhAt pramANaM kiM syAtsaMjJipratipAdanam ? // 19 // (1) vikalpasvarUpamasiddhaM nirvikalpena gRhyamANatvAt / (2) nIlAdau kSaNakSayaH, ahiMsAkSaNe ca svrgpraapnnsaamrthym| (3) iti abhilApaH zabdaH / (4) iti abhilApa: abhilapyamAno.jAtyAdiH / (5) "atra yadityetadadhyAhriyate / prasiddhapramANena nizcito'rtho gorUpastena sAdhAt sAdRzyAt upajAyamAnaM sAdhyasya jJeyasya tatsAdRzyaviziSTasya gavayalakSaNasya sAdhanaM gosadRzo gavaya iti jJAnaM yApamAnaM pramANAntaramabhyupagamyate tadA tadvaidhAt prasiddhArthavaisAdRzyAdupajAyamAnaM sAdhyasAdhanaM govilakSaNo mahiSa iti jJAnaM kiM pramANaM syAt ? tasya kinnAmetyAkSepaH / nahi tadupamAnameva tallakSaNAbhAvAt / nApi pratyakSAdi; bhinnaviSayatvAd bhinnasAmagrIprabhavatvAcca / tathA saMjJino vAcyasya pratipAdanaM ca 1 kutaH svasaM-A0, zra0 12-taH sNved-b0| 3-kalparUpamiti shr0| 4 api vika-A0 / 5 'no siddhayediti' nAsti A0, shr0| 6-spNni-b0| yadISyate ba0 / 8-vedanAnizca-A0, zra0 / 9 'artha'nAsti A0 / 10 anavasthAbhAvAt ba0 / 11 antare'pi b0| 12 brAbhi-ba0 / 13 'svarUpavaviti' nAsti A0, ba0 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapa0 kA0 16] upamAnapramANanirAsa: 486 vidhutiH-prasiddhArthasAdharmyam anyathAnupapannatvena nirNItazcet liGgameva tataH pratipattiH anyathA na yujyate / pratyakSe'rthe saMjJAsaMjJisambandhapratipatteH pramANAntaratve 'vRkSo'yam' iti jJAnaM vRkSadarzinaH pramANAntaram, 'gavayo'yam' iti yathA gavayadazinaH prasiddhArthasAdhAt sAMdhyasiddharabhAvAt / 'gauriva gavayaH' iti zrutvA gavayadazinaH tannAmapratipattivat pratyakSeSu itareSu tiryakSu tasyaiva punaragavayanizcayaH / kinnAma pramANam ? hAnopAdAnopekSApratipattiphalaM nApramANaM bhavitumarhati / prasiddho'rtho gauH tena sAdharmya sAdRzyaM yad gavayasya tasmAt sAdhyasya .. sAdRzyaviziSTasya vizeSasya tena vA viziSTasya sAdRzyasya sAdhanaM kArikArthaH siddhiH upamAnaM pramANam / 'yadi'zabdo'tra draSTavyaH / atra dUSaNamAha-'tad' ityAdi / tena prasiddhArthena vaidhayaM vaisadRzyaM yanmahiSyAdeH tasmAt 10 sAdhyasAdhanaM govilakSaNA ete mahiSyAdayaH' iti pratItiH, tat kiMpramANam kimabhidhAnaM tatpramANam ? tasya kiJcinnAma karttavyaM yat pratyakSAdiSu na saMbhavati / tathA ca saptamapramANaprasaGgAt 'SaDeva pramANAni' iti saMkhyAvyAghAtaH / nanu upamAnapramANAnabhyupagame kuto gavayadarzanAd asannikRSTe arthe buddherutpattiH ? upamAnaM pRthaka pramA- yena hi pratipatrA gaurupalabdhA na gavayaH, na ca atidezavAkyaM zrutaM 'gauriva 15 yAmiti mImAMsakasya gavayaH' iti, tasya araNye paryaTato gavayadarzanAnantaram 'anena sadRzo pUrvapakSaH- gauH' ityevamAkAraM parokSe gavi yat sAdRzyajJAnamutpadyate tadupamAnam / vivakSitasaMjJAviSayatvena saMkalanaM yathA vRkSo'yamiti / tadapi kinnAma pramANaM syAdityAkSipyate / na khala saMjJAsaMjJisambandhajJAnamapramANam AgamaprAmANyavilopApatteH; upamAnAprAmANyApattazca |"-lghii0 tA0 pR0 39 / "prasiddhArthasAdhAtsAdhyasAdhanamupamAnam |"-nyaaysuu0 11116 (6) tulanA-"gavayasyopalambhe ca turaGgAdau pravartate / tadvaisAdRzyavijJAnaM yattadanyA pramA na kim ||"-ttvsN0 10 450 / "sAdharmyamiva vaidhayaM mAnamevaM prasajyate |"-nyaaykusu0 3 / 9 / " sAdRzyaJcet prameyaM syAt vailakSaNyanna kiM tthaa|"-jaintrkvaa0p0 76 / uddhRto'yama-syA0ra010 498 // ratnAkarAva0 3 / 4 / prameyara0 3 / 5 / pramANamI0 pR0 35 / (1) "ekatra zrutasyAnyatra sambandhaH atidezaH"-vyutpattivA0 g0| "itaradharmasya itarasmin prayogAyAdezaH"-vAcaspatyam / "tAdvadidaM karttavyamityatidezaH |"-shaastrdii0 pR0 277 / (2) "upamAnamapi sAdRzyamasannikRSTe'rthe buddhimutpAdayati, yathA gavayadarzanaM gosmaraNasya |"-shaabrbhaa0 jJAna sAdRzyaviSayakamupamAnam, dRSTagoH puruSasya gavayaM tatsadRzaM pazyato yad goviSayakaM gavayasadRzajJAnaM tadupamAnam |"-prk0 paM0 pR0 110 / "sAdRzyAd dRzyamAnAdyatpratiyogini jAyate / sAdRzyaviSayaM jJAnamupamAnaM taducyate ||"-bRh0 paM0 pR0 109 / "pUrvadRSTe smaryamANArthe dRzyamAnArthasAdRzyajJAnamupamAnam , yAsAvasmAbhirnagare dRSTA gauH sA'nena sadRzIti |"-shaastrdii0 pR0 258 / nayavi0 pR0 146 / tantraraha0 pR0 13 / 1 yujyeta ja0 vi0| 2 itareSu tasyaiva I0 vi0 / 3-tti pramA-I0 vi0| 4 prasiddhArtho zra0 / 6-NaM kinyci-b0| 6 pratipattA A0, ba017na vAtide-ba0 / 12 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 atra ca viprekRSTasAdRzyapratItau sannikRSTaM sAdRzyaM karaNam / uktaJca "dRzyamAnAd yadanyatra vijJAnamupajAyate / ____sAdRzyopAdhitastajjairupamAnamiti smRtam // " [ ] asya ca anadhigatArthAdhigantRtvAt praamaannym| yadyapi gaurane prAgeva upalabdhaH, 6 sAdRzyaJcedAnI pratyakSata eva gavaye dRzyate, tathApi 'gavayasadRzo gauH' iti prAgapratipatteH anadhigatArthAdhigantRtvam / tarhi idAnImeva goH smRtyA sAdRzyasya ca adhyakSato'dhigamAt adhikaprameyAbhAvAcca adhigatArthAdhigantRtvamasya; ityapyayuktam ; tadviziSTatvasya taMtre taabhyomndhigteH| yadyapi pratyakSeNa sAdRzyaM pratipannaM gauzca smRtyA, tathApi sAdRzyaviziSTasya gopiNDasya smRtyA pratyakSeNa ubhAbhyAM vA'pratIteH tadviSayatvena upamA10 nasya anadhigatArthAdhigantRtvAt prAmANyam / nahi anumAne'pi aMto'nyat prAmANya nibndhnm| pratyakSe'pi hi pradezIdau dharmiNi smRtyA cAnau pratipanne'pi agniviziSTapradezAdiviSayatvena anumAnasya prAmANyaM tadvadupamAnasyApi / taduktam"tasmAdyetsmayate tatsyAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // pratyakSaNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / "viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANatA // 15 pratyakSe'pi yathA deze smaryamANe ca pAvake / viziSTaviSayatvena nAnumAnA'pramANatA // " . [ mI0 zlo0 upamAna0 zlo0 37-39 ] iti / nanu astu upamAnaMpramANam , natu pratyakSAdibhyo bhinnaM tadanyatamasvabhAvatvAttasya; ityapyanupapannam / tadanyatamasvabhAvatvasya taMtrA'saMbhavAt / tathAhi-na tAvat pratyakSarUpaM tat ; parokSe gavi indriyArthasamprayogAbhAve'pi utpadyamAnatvAt / nApi smaraNamevedami (1) viprakRSTo gauH| (2) sannikRSTaM gavayaniSThaM sAdRzyam / (3) sAdhakatamaM karaNamA0 tti0| (4) gvyaat| (5) gvi| (6) uddhRto'yam-Aptapa0 pR053| prameyaka0 pR0185 / 'tattvajJaH'-sanmati0TI0 10575 / (7) upamAnasya / (8) purussenn| (9) smRtivat-A0 tti0| (10) upamAnasya / (11) sAdRzya -A0 Ti0 / (12) gavi / (13) smaraNapratyakSAbhyAm / (14) viziSTaviSayatvena / (15) viziSTaviSayatvAt / (16) prvtaadau-aa0tti0| (17) gauH / 'tasmAd dRzyate'-nyAyAva0 TI0 pR0 19 / (18) iti sAdRzyAvadhAraNam -A0 tti0| (19) tayoH gogvyyornvitm| 'tdaashritN'-tttvsN0| vyAkhyA-"yasmAdeva pratyakSe gavaye na kiJcidupamAnasya prameyamasti tasmAtsamayamANaiva gaurgavayasAdRzyaviziSTA tadviziSTaM vA sAdRzyamupamAnasya prmeymiti.| nanu gavaye sAdRzyaM pratyakSaM gRhItaM gauH smaryate kimanyadupameyamata Aha-pratyakSeNeti / tatraiva dRSTAntamAha pratyakSe iti|"-mii0 zlo0 nyAyara0 pR0 445 / (20) 'viziSTasyAnyataH siddhe'-prameyaka0 pR0 345 / (21) uddhRtA ime-tattvasaM0 pR0 445 / prameyaka0 pR0 345 / sanmati0 TI0 pR0 576 / Adyau dvau-syA0 20 pR0 497 / jainatarkabhA0 pR010| (22) pratyakSAdyanyatama / (23) upmaane| (24) "tadidamupamAnaM na pratyakSam ; tirohite gavi cakSuHsannikarSAtivatini jAyamAnatvAt / na ca smRtiH; godarzanasamayepratItagavasya tatsAdRzyAnubhavAbhAvAt |"-prk0 50 pR0 111 / 1-sya tAbhyA-ba0 / 2-maanprmaa-b0| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 16) upamAnapramANanirAsaH tyabhidhAtavyam ; pratyakSapratipanne eva arthe smaraNasya AvirbhAvAt / na ca gopratyakSakAle tatpratyakSeNa gavayApratipattau taitsAdRzyaM pratyetuM zakyam / "bhUyo'vayavasAmAnyayogo yadyapi manyate / sAdRzyaM tasya nu (tu) jJaptiH gRhIte pratiyogini // " nyAyamaM0 pR0 146 ] ityabhidhAnAt / nApyanumAnarUpatA'sya; linggaadnutptteH| atra hi liGgam-sAdRzyaM parikalpyeta, / paridRzyamAno gavayo. vA? yadi sAdRzyam ; tatkiM gogatam , gavayagataM vA liGgaM syAt ? na tAvad gogatam ; gavayadarzanAt prAk tasya asiddhatvAt / nacA'siddhasya liGgatvam ; atiprasaGgAt / pratijJArthaMkadezatvaprasaGgAcca, gogatatvena hi sAdRzyaM prameyam tadeva ca liGgamiti / gavayagataM tattarhi liGgamastu uktadoSadvayAsaMbhavAditi cet ; na; atrApi vyaMdhikaraNAsiddhatvaprasakteH / na ca vyadhikaraNAsiddhasya gamakatvaM kAMkakAAdivat / 19 ___ etena gavayasyApi liGgatA pratyAkhyAtA; vyadhikaraNatvAvizeSAt / uktazca"na caitasyAnumAnatvaM pakSadharmAdyasaMbhavAt / prAk prameyasya sAdRzya dharmatvena nai gRhyate // (1) tulanA-"na ca smaraNamevedaM prameyAdhikyasambhavAt / mavayena hi sAdRzyaM na pUrvamavadhAritam ||"-nyaaymN0 pR0 146 / (2) gopratyakSeNa / (3) gavayasAdRzyam / (4) gavayasAdRzyasya pratiyogI gavayaH / (5) "nanu ca jJAtasambandhitA tulyA, sA cAtra lakSaNam, tatra vAnyatra veti kvedamu bADhamupayujyate, ekadezadarzanAditi hi tatra lakSaNam, jJAtasambandhasyati vizeSaNam / ato na gavayasthaM sAdRzyaM sdRshaavgterekdeshH| kiJca asakRd dRSTasambandho hyanumAnasya hetuH asajAtIyavyAvRttisacyapekSazca, dvayamatra nAstIti pramANAntaram |"-bRh0 pR0 108 / praka0 paM0 pR0 111 / zAstradI0 pR0 287 / (6) gosaadRshysy| (7) sAdhyam / (8) sAdRzyam / (9) sAdhyaM hi gavigataM sAdRzyaM liGgaJca gavayagataM sAdRzyamiti vyadhikaraNAsiddhaH -A0 Ti0 / (10), 'dhavala: prAsAda: kAkasya kAt'i itivat / (11) gavayo hi vanavartI sAdRzyaJca gavi sAdhyamiti vydhikrnnaasiddhtaa| (12) vyAkhyA-"ye tu zAkyAH pramANadvayavAdinaH sAMkhyA vA pramANatrayavAdino'syAnumAnAntarbhAvaM manyante tAn pratyAha na ceti / asambhavameva drshyti-praagiti| prameyo gauH tadgataM tAvatsAdRzyaM na liGga tasya prAgupamAnAttaddharmatvenA'grahaNAditi / gavayagatamapi sAdRzyaM gavi prameye na pakSadharma ityAha gavaye iti| gogatasya ca pratijJArthaMkadezatvAdapi na liGgatA. tadeva hi gogataM prameyamityAha-pratijJeti / sAdRzyaviziSTo gavayo'pi pakSadharmatvAbhAvAdeva na liGgamityAha gavaye iti / nanu tatsambandhitAmAtrameva taddharmatvaM na saMyogasamavAyAveva, asti gavayasya gosambandhaH tasyAsau sadRzaH, tatra kathamapakSadharmatvamata Aha-sAdRzyamiti / bhavatu kathaJcitpakSadharmatA, na tvanvayo'sti / nahi gavayagataM gosAdRzyaM gogatena gavayasAdRzyanAnvitaM dRSTam, idAnImeva gavayasAdRzyaM gRhyte| nanu yugapad gavayaM gAJca pazyato'nyadvA'rthadvayaM parasparasadRzaM yena yatsadRzaM tadapi tena sadazamiti zakyamevAnvayagrahaNaM karttam ata uktaM sarveNeti / satyaM dRSTaM na tu sarveNa gavayaM dRSTvA tatsAdRzyaM gRhNataivamanvayo gRhIto bhavatIti / asti cAdRSTasadRzadvayasyApyekameva gAM dRSTvaiva vane dvitIyaM gavayaM pazyatastadaiva sAdRzyaviziSTe pratyaya ityaah-eksminniti|" -mI0 zlo0 nyAyara0 pR0 447 / (13) gavayadarzanAt prAk-A0 TiH / 1 tasya tajjJaptiHzra0, ba0 // 2 pratyayogini ba0 / parikalpata A0 / 4-prasaMgAd goga-ba0 / 5naca tasyAnu-zra0 16 na dRzyate ba0 / payujyate? Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre 3. parIkSapari0 gavaye gRhyamANazca na gavArthAnumApakam / pratijJArthaikadezatvAd gogatasya na liGgatA // gavayazcApyasambandhAna goliGgatvamRcchati / sAdRzyaM na ca sarveNa pUrva dRSTaM tadainvayi // ekasminnapi dRSTe'the dvitIyaM pazyato vane / sAdRzyena sehavAsmistaMdaivotpadyate matiH // " [ mI0 zlo0 upamAna0 zlo0 43-46] iti / nApyetat zAbdam ; azrutA'tidezavAkyasya pratipattaH tatsaMbhavAt / nApyarthApatiH; anythaanuppdymaandRsstt-shrutaarthaanpekssnnaat| nApyabhAvaH; pramANaprameyanivRttyanapekSaNAditi / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'anena sadRzo gauH' ityAdi; tadasamIkSi ..tAbhidhAnam ; tathAvidhAyAH pratIterevA'saMbhavAt / tathAhi-azrutAtitannirasana purassaram upamAnasya sAdRzya- dezavAkyo nAgarakaH kAnane paryaTana adRSTapUrvaM gosadRzaM pazuM pazyan 10 pratyabhijJAna evAnta- evaM buddhayate bravIti ca-gavA sadRza eva kazcit pazuH' iti, natu bhIvapradarzanam- 'anena sadRzo gauH' ityevaMvidhajJAnamabhidhAnaM vA kasyacittadAnImastIti / astu vA, tathApi asya pratyabhijJArUpatvAnna pramANAntaratvam / nanu anubhUte'rthe pratyabhijJA pravartate darzanasmaraNanibandhanatvAttasyAH, na ca purovartigavayovacchinna sAdRzyopAdhitayA pUrvaM gopiNDo'nubhUtaH, gavayAgrahaNe tadavacchinnasAdRzyavizeSitasya 15 gopiNDasya grahItumazakteriti; tadayuktam ; yataH kasya anubhavAbhAvaH-ga~vayAvacchedasya, (1) 'gavAmanumApakam'-mI0 shlo0| (2) vyadhikaraNatvAt, sambandhe hi gamako gamyaM gamayati -A0 tti0| (3) na ca tadanvayi gavayagataM sAdRzyaM pUrva dRSTaM kintu gavayadarzanakAla eva sarvasyApi pramAturudIyate, anenAnadhigatArthAdhigantRtvaM prAmANyabIjamupamAnasya jJApitam -A0 tti0| (4) 'sahakasmin'-sanmati0 TI0 e0577| (5) uddhRtA ime-prameyaka0 10187 / sanmati0 TI0 50 577 tulanA-"trarUpyAnupapattezca na ca tasyAnumAnatA / pakSadharmAdi naivAtra kathaJcidavakalpate // (prAggogataM hi sAdRzyaM na ) dharmatvena gRhyate / gavaye gRhyamANaJca na gavAmanumApakam // pratijJArthaMkadezatvAd gogatasya na linggtaa| gavayazcApyasambandhAnna goliGgatvamRcchati ||"-tttvsN0 kaa01539-41| (6) "zrutAtidezavAkyatvanna caatiivopyujyte| ye'pi hyazrutatadvAkyAsteSAmapi bhavatyayam ||"-mii0 zlo0 upamAna zlo0 10 / (7) tulnaa-"anythaanuppdymaandRssttshrutaarthaanpeksstvaannaapttiH| prmaannprmeynivRttynpekssnnaanaabhaavH|"-tttvsN0 50 50 450 / (8) pR0489 paM016 / (9) tulnaa-"evNvidhprtiitybhaavaat| prasiddhena hi sAdRzyamaprasiddhasya gamyate / gavA gavayapiNDasya na tu yukto viparyayaH / tathAhi -azrutAtidezako nAgarakaH kAnane paribhUmannadRSTapUrva gosadRzaM prANinamupalabhamAna evaM buddhayate bUvIti ca, aho nu gavA sadRza eSa kazcana prANIti / natvanena sadRzo gauriti jJAnamabhidhAnaM vA tadAnIM kasyacidastIti ataH pramiterevAbhAvAt kiM prmaanncintyaa|"-nyaaymN0 pR0 146 / (10) tulanA-"ekatvasAdRzyapratItyoH saGkalanajJAnarUpatayA pratyabhijJAnatAnatikramAt |"-prmeyk0 pu0 345 / nyAyAva0 TI0 pR0 19 / syA0 20 pR0497 / pramANamI0 pR0 35 / jainatarkabhA0 pR010| (11) prtybhitjnyaayaaH| (12) gvynisstthsaadRshyvishessnnvishisstttyaa| (13) idaM sAdRzyaM gavayaniSThamityAkArasya / 1 sahakasmi-ba0 / 2 zabdam b0| 3-ttiranyathApatteH anyathAnupa-A0 / 4 pramANaM prameyaba0, zra0 / / nAgarika: ba0 / 6 pazyanmevaM ba0 ||7-ntvaat na ca ba0, A0 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 16] upamAnapramANanirAsaH sAdRzyasya vA ? prathamapakSe 'sa evAyam' ityAdi pratIterapi pratyabhijJAnatA na syAt uttaraparyAyAvacchedasya pUrvamananubhavAt / athAtre avacchedakasya uttaraparyAyasya pUrvamananubhave'pi avacchedyasya anvitadravyasya anubhavAt pratyabhijJAnatA; tadanyatrApi samAnamavacchedakasya gavayasya tadAnadhigame'pi sAdRzyasya avacchedyasya adhigamAt / kathamapratItasya gavayasya sAdRzyavizeSaNateti cet ? kadA tadapratItiH-godarzanasamaye, uttara- 5 kAlaM vA ? prathamavikalpe uttaraparyAyasyApi dravyavizeSaNatvAbhAvaprasaGgaH, pUrvaparyAyapratItisamaye tasyApyapratIteH / atha uttarapratyakSeNa pratItasya tasya tadvizeSaNatA; tadetadanyatrIpyaviziSTam / tanna gavayAvacchedasya anubhavAbhAvaH / nApi sAdRzyasya taddhi asannihitatvAnnAnubhUyate, pratibandhakasadbhAvAdvA ? na tAvadasannihitatvAt ; sannihitapadArthavRttitvena asannihitatvA'siddheH / nApi pratiba- 10 ndhakasadbhAvAt tasyAnupalambhaH ; gopiNDopalambhavat sAdRzyopalambhe'pi pratibandhakasya kasyacidapyanupalambhAt / nanu ubhayavRttitvAt sAdRzyasya kathamekapiNDopalambhasamaye pratiyogigrahaNamantareNopalambhaH syAt ? ityapyasundaram ; ekaikatra asya samAptatayA prati yogigrahaNamantareNApi upalambhopapatteH / kathamanyathedaM zobheta. . "sAmAnyavaJca sAdRzyamekaikatra samApyate / pratiyoginyadRSTe'pi tattasmAdupalabhyate // " 15 [mI0 zlo0 upamAna0 zlo0 35 ] iti / 'idamanena sadRzam' iti sAdRzyavyavahAra eva hi pratiyogigrahaNApekSo na punaH tatsva ' (1) uttaraparyAyaniSThamidamekatvamityAkArasya / (2) ekatvapratyabhijJAne / mImAMsakAbhimatopamAnasya prazastapAdabhASyAdiSu AgamasmaraNayorapyantarbhAvaH prAdarzi; tathAhi-"AptenAprasiddhasya gavayasya gavA gavayapratipAdanAdupamAnamAptavacanameva |"-prsh0 bhA0pU0 576 / "kiJca smRtisvabhAvatvAdvAna pramANamupamAnaM smRtyantaravat "evaM tu yujyate tatra gorUpAvayavaiH saha / gavayAvayavAH kecittulyapratyayahetavaH // tatrAsya gavaye dRSTe smRtiH samupajAyate |"-tttvsN0 pR0 448 / "bhavatu vaiSA buddhiranena sadRzo gauH tathApi smRtitvAnna prmaannphlm|"-nyaaymN010146| "tassAda gavayagrahaNe sati asannihitagopiNDAvalambinI sAdRzyapratItiH sadRzadarzanAbhivyaktasaMskArajanyA smRtireva na pramANAntaram |"-prsh. kanda0 pR0 221 / "sAdRzyajJAnasya cotpattAvayaM kramaH-pUrvaM tAvat gogavayayoviSANitvAdisAdRzyaM gavi pratyakSataH pratipadyate, pazcAd gavayadarzanAnantaraM 'yadetad viSANitvAdisAdRzyaM piNDe'sminnupalabhyate mayA tad gavyapyupalabdham' iti smarati tadanantaraM viSANitvAdisAdRzyapratisandhAnaM jAyate 'anena piNDena sadRzo gauH' iti / evaJca smArtametad jJAnaM kathaM pramANAntaraM bhavet ?" -sanmati0 TI0 pR0582 / (3) saadRshyprtybhijnyaanepi| (4) sa evAyamiti ektvprtybhijnyaansthle| (5) uttaraparyAyasyApi / (6) uttaraparyAyasya-A0 tti0| (7) anvitadravyasthAnIyamatra gogavayagataM sAdRzyaM vivakSitam , atrApi gavayapratyakSeNa pratItasya sAdRzyasya govizeSaNatvopapatteriti tAtparyam-A0 Ti0(8) sAdRzyasya / (9) 'tasmAttadupapadyate'-mI0 shlo| 'tasmAttadupalabhyate'-nyAyamaM0 pR0 147 / uddhRto'yamnyAyamaM0 pR0 147 / prameyaka0 pR0 346 / praza0 kanda0 pR0 221 / tulanA-"sAmAnyavaddhi sAdRzyaM pratyekaM ca samApyate / pratiyoginyadRSTe'pi yasmAttadupalabhyate ||"-tttvsN0 pR0445| 1 gavaya evAyam b0| 2 pratItasya tdvi-shr0| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 465 rUpapratipattiH / pratipattA hi gavayamupalabhya pUrvAnubhUtaM gopiNDasaMsthAnavizeSam avahitacetasA paribhAvya tayoH sAdRzyavyavahAraM pravarttayati saGkalayati caivam-'mayA pUvameva gauH anena prANinA tuilyasaMsthAnaH pratipannaH, tatastAMtulyasaMsthAnatAM smRtvA sAdRzyaM vyavaharAmi' iti / tato yaH saGkalanAtmakaH pratyayaH sa pratyabhijJAnameva yathA 'sa evAyam' iti pratyayaH, saGkalanAtmakazca 'anena sadRzo gauH' iti pratyaya iti / saGkalanaM hi pUrvottarasamayasamadhigatayoH vasturUpayoH ekadharmayogitayA sadRzAdidharmayogitayA vA pratyavamarzanam / tadAtmakatvazca atrAsti, gogavayayoH sadRzadharmAnvitatvena pratyavamarzasambhavAt / ___ nanu cAsya pratyabhijJAnatve smRtipratyakSaprabhavatvaprasaGgaH tatsAmagrIta evAsya Avi10 rbhAvAt , na cAtra sAsti, gavayapratyakSAdisAmagrImAtrAttadutpatteH / na ca vilakSaNasAmagrI prabhavaM jJAnaM pratyabhijJAnaM yuktamatiprasaGgAt ; ityapyasAmpratam ; atrApi tatsAmagryA vidyamAnatvAt / tathAhi-smaraNApekSaM gavayapratyakSam evaMvidhaM jJAnamupajanayati, anapekSaM vA ? tatra anapekSasya janakatve aprasiddhagopiNDasyApi etat syAt / atha smaraNApekSaM janakatvam ; tatrApi kiM smaraNamAtrApekSam , gopiNDasmaraNApekSaM vA. tattajanayet ? 15 yadi smaraNamAtrApekSam ; tadA azvAdismaraNe'pi tat tajanayet / atha gopiNDasmaraNA pekSam ; tatrApi kiM gopiNDasmRtimAtrApekSam, sAdRzyAvacchinnagopiNDasmaraNApekSaM vA ? prathamapakSe mahiSyAdismaraNe'pi tasya tajjanakatvaprasaGgaH, sAdRzyApratipatteH ubhayatrApyavizeSAt / gavayasAdRzyAvacchinnagopiNDasmaraNAMpekSitve tu siddhaH pUrvameva sAdRzyAnunubhavaH, tadasiddhau saMskAravizeSAbhAvataH tatsmaraNasyaivA'nupapatteH / pUrva tadananubhave ca (1) anena sadRzo goriti pratyayaH pratyabhijJAnAtmakaH saGkalanAtmakatvAt / (2) sa evAyamiti pratyabhijJAne-A0 tti0| (3) tulanA-'tatra kiM smaraNApekSamindriyamevaM jJAnaM janayati anapekSaM veti ? anapekSasya jJAnajanakatve aprasiddhagopiNDasya smaraNe'pyetat syAt / atha piNDamAtrasmaraNe; azvAdipiNDasmaraNe syAt / atha gavayasAdRzyAvacchinnasmaraNApekSaM janakam ; tatrApi yadi smaraNamAtramapekSeta, gajAdismaraNe'pi syaat| atha gopiNDasmaraNApekSam ; tatrApi ki gopiNDamAtrasmaraNamapekSate, gavayasAdRzyAvacchinnaM gopiNDasmaraNaM veti ? gopiNDamAtrasmaraNe azvAdipiNDasmaraNe'pi syAt / gavayAdisAdRzyAvacchinnagopiNDasmaraNApekSitve pUrvamevAnubhavo vAcyaH, tadantareNa saMskArAnutpattaiH smaraNasyaivAbhAvAt / ataH savikalpajJAnAbhAve'pi gavayasAdRzyAvacchinne gopiNDe pUrvamanubhavo'bhyupagantavyaH / yena hi saMskArotpattau smaraNAnmadIyayA gavA sadRzo'yaM gavaya iti jJAnaM syAt / pUrvaM ca gavayasAdRzyAvacchinnagopiNDe'nubhavaprasiddhau gavayopalambhAt 'madIyA gauranena sadRzI' iti kathametat smaraNaM na syAt ? tathA pRSTo bravIti etatsadRzI mayopalabdhA na tu pramANAntaraM nirdizati |"-prsh0 vyo0 pR0 588 / (4) anena sadRzo gauriti-A0 tti0| (5) gavayapratyakSam / (6) gavayapratyakSasya / (7) yathA hi mahiSyAdismaraNe na gosAdRzyaM pratIyate tathA gopiNDasya smaraNamAtre'pi na sAdRzyasya pratipattiH / (8) saadRshysmrnnsyaiv| 1 saMkalpayati b0| etadantargataH pATho nAsti A0 / 2 ekadharmayogitayA vA pra-ba0 / 3-vidhjnyaan-b0,-vidhvijnyaan-shr0| 4-NApekSatve b0|| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 16] upamAnapramANanirAsaH 465 mopiNDasaMsthAnavizeSaviSayaM nipuNanirUpaNamanarthakameva syAt / piNDamAtrasmaraNe'pi sannikRSTasAdRzyadarzanabalena viprakRSTasAdRzyapratIterutpAdaprasaGgAt / na ca piNDamAtrAmanusmarataH saMsthAnavizeSamanirUpayataH sAdRzyapratItirutpadyate / ato manyAmahe-gavayasAhazyAvacchinnagopiNDAnubhavabhAviteyaM smRtiriti| tathAvidhasmRtisahAyazca gavayapratyakSam 'anena sadRzo gauH' iti jJAnamutpAdayatIti siddhamasya smRtipratyakSaprabhavatvam / ataH / nopamAnaM pratyabhijJAnAd bhidyate, abhinnasAmagrIprabhavatvAt , yadabhinnasAmagrIprabhavaM tadabhinnam yathA avinAbhAvalakSaNalakSitahetutaH samupajAyamAnaM kAryasvabhAvAdyanumAnam , smRtipratyakSalakSaNA'bhinnasAmagrIprabhavazca pratyabhijJAnopamAnalakSaNaM jJAnadvayamiti / yadapyuktam-viprakRSTasAdRzyapratItau sannikRSTaM sAdRzyaM karaNam' ityAdi; tatra kimidaM sannikRSTasAdRzyasya karaNatvam-tadanumApakatvam , tatsmArakatvam , tadupamApakatvaM 10 vA ? prathamapakSe pUrvAparavirodhaH-pUrvaM tasya tadanumApakatvapratiSedhAt iha cAbhyupagamAt / dvitIyapakSe tu sannikRSTasAdRzyasya viprakRSTasAdRzyasmRtihetutvAt upamAnahetutvAnupapattiH, smRteH upamAnatvA'saMbhavAt / tatsmRtisahAyaM tu tet taddhartuH syAt na kevalam , tathA ca 'dRzyamAnAd yadanyatra'' ityAdi durghaTam / etena tRtIyapakSo'pi pratyAkhyAtaH; kevala~sya tatsAdRzyasya tadupamApakatvAsaMbhavAt / na ca sAdRzyasya jJAnajanakatvaM 15 saMbhavati; arthe jJAnajanakatvasya agre nirAkariSyamANatvAt / ataH sadRzavastuviSayAbhyAM darzanasmaraNAbhyAM go-gavayayoH sAdRzyaparAmarzi pratyabhijJAnA'paraparyAyamupamAnaM janyate . . ityabhyupagantavyam / tasmAt upamAnasya pratyabhijJAsvabhAvatvAnna pramANAntaratvaM yuktam / ___anumAnasvabhAvatvAdvA / kathamasyAnumAnatvamiti cet ? ucyate smaryamANo gopiNDo vivakSitagavayAvacchinnasArUpyamAn , tena avacchidyamAnatvAt , yad yadevam tattattathA 20 .(1) pratItiH / (2) pR0 490 paM0 1 / (3) gvygtsaadRshysy| (4) viprakRSTasmRti-A0 tti0| (5) sannikRSTasAdRzyam-A0 tti0| (6) upamAna-A0 tti0| (7) viprakRSTasAdRzyasmRtinirapekSasya / (8) na pramANAntaratvaM yuktamiti sambandhaH / tulanA-"teSAM tadagocaratve'pi bhavatyevAnumaiva hi / trirUpaliGgajanyatvamasya caivaM pratIyate // yo gavA sadRzo'sau hi gavayazrutigocaraH / saMketagrahaNAvastho buddhistho gavayo yathA // gosadRzatvaM hetuH, gavayazrutigocaratvaM sAdhyadharmaH, saMketagrahaNakAle vikalpabuddhipratibhAsI buddhistho gavayo dRSTAntaH dRzyamAno gavayo dharmI ||"-tttvsN0 paM0 10 453-54 / "tathApyanumAnajanyatvAnna pramANAntaramAvizati / smaryamANo gauH dharmI etatsadRza iti sAdhyo dharmaH etadavayavasAmAnyayogitvAt sannihitadvitIyagavayapiNDavat / tadasannidhAne sAmAnyena * vyaaptidrshyitvyaa| yatra yadavayavasAmAnyayogitvaM tatra tatsAdRzyaM yathA yamayoriti |"-nyaaymN0 pR0 148 / "yadA ca pratyakSeNa pratiyannapi gavAravAdI bhUyo'vayavasAmAnyayogaM tadviyogaM vA vyAmUDhaH sadRzAsadRzavyavahAraM na pravarttayati tadA viSayadarzanena viSayiNo vyavahArasya sAdhanAt trairUpyasadbhAvAdanumAnapramANatA samastyeva / tathAhi-gavAzvAdau viSANAdyavayavasAmAnyayogaH tadviyogo vA prAgupalabdha idAnIM smaryamANa iti nAsiddhatA hetoH.."-sanmati0 TI0 pR0 583 / 1-bhavaprabhAvi-zra0, b0| 2-kRssttsaa-shr0| 3-sya smRti-ba0 / 4-natvAdvA ba0 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 yathA sannihito gavayapiNDaH, tathA cAyam , tsmaatttheti| yadi vA, avilakSaNaviSANAdyavayavayogitvAditi hetuH, sAdhya-dRSTAntau tau eva / nanu mAbhUt mImAMsakAbhyupagatamupamAnaM pratyabhijJAnAdeH pramANAntaram , naiyAyikai rabhyupagataM tu bhaviSyati / 'te hi "prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupasaMjJAsaMjJisambandhajJAnaphalasya upamAnasya HTML mAnam" [ nyAyasU0 11116] ityupamAnalakSaNaM varNayanti / tatra pathaka prAmANyaM varNa- presiddhazca tatsAdharmyaJca, prasiddhena vA gavA sAdharmya gavayasya, prasiddhaM yato naiyAyikasya vA sAdharmya yasya sa prasiddhasAdho gavayaH tasmAt, tamAzritya pUrvapakSaH- sAdhyasya saMjJAsaMjJisambandhasya sAdhanaM bodhanam upamAnam / zrutAtidezavAkyasya hi pramAtuH aprasiddha piNDe prasiddhapiNDasArUpyajJAnaM yad indriyajaM saMjJAsaMjJisambandhapratipattiphalaM tadupamAnaM pratipattavyam / taddhi indriyajanitamapi dhUmajJAnamiva tedagocaraprameyapramitiprasAdhanAt pramANAntaram / zrutAtidezavAkyo hi nAgarakaH kAnane paribhramana gosadRzaprANidarzanAnantaram ATavikavacaH 'yAdRzo gaustAdRzo . (1) "prajJAtena sAmAnyAt prajJApanIyasya prajJApanamupamAnamiti / yathA gaurevaM gavaya iti / ki panaratra upamAnena kriyate ? yadA khalvayaM gavA samAnadharma pratipadyate tadA pratyakSatastamartha pratipadyate iti samAkhyAsambandhapratipattirupamAnArtha ityAha / yathA gaurevaM gavaya ityupamAne prayukte gavA samAnadharmamarthama indriyArthasannikarSAdupalabhamAno'sya gavayazabdaH saMjJeti saMjJAsaMjJisambandha pratipadyata iti / yathA mudgastathA mudgaparNI yathA mASastathA mASaparNI ityupamAne prayukte upamAnAt saMjJAsaMjJisambandhaM prapipadyamAnastAmauSadhIM bhaiSajyAyAharati |"-nyaaybhaa0 1 / 16 / (2) "prasiddhasAdhAditi-prasiddha sAdharmya yasya, : prasiddhana vA sAdharmya yasya so'yaM prasiddhasAdho gavayastasmAt sAdhyasAdhanamiti samAkhyAsambandhapratipattirupamAnArthaH / kimuktambhavati ? AgamAhitasaMskArasmRtyapekSaM sArUpyajJAnamupamAnam / yadA hyanena zrutaM bhavati yathA gaurevaM gavaya iti, prasiddhe gogavayasAdharmya punargavA sAdharmyaM pazyato'sya bhavati ayaM gavaya iti samAkhyAsambandhapratipattiH |''-nyaayvaa0 pR0 57 / "prasiddhasAdharmyAt ityatra prasiddhirubhayI zrutimayI pratyakSamayI ca / zrutimayI yathA gaurevaM gavaya iti / pratyakSamayI ca yathA gosAdRzyaviziSTo'yamIdRzaH piNDa iti / tatra pratyakSamayI prasiddhirAgamAhitasmRtyapekSA samAkhyAsambandhapratipattihetuH / ... tasmAdAgamapratyakSAbhyAmanyadevedamAgamasmRtisahitaM sAdRzyajJAnamupamAnAkhyaM pramANamAstheyam |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 198 / (3) "adyatanAstu vyAcakSate-zrutAtidezavAkyasya. pramAturasiddha piNDe prasiddhapiNDasArUpyajJAnamindriyajaM saMjJAsaMjJisambandhapratipattiphalamupamAnam / taddhIndriyajanitamapi dhUmajJAnamiva tadagocaraprameyapramitisAdhanAt pramANAntaram / zrutAtidezavAkyo hi nAgarakaH kAnane paribhraman gosadRzaM prANinamavagacchati, tato vanecarapuruSakathitaM yathA gaustathA gavaya iti vacanamanusmarati, smRtvA ca pratipadyate ayaM gavayazabdavAcya iti / tadetatsaMjJAsaMjJisambandhajJAnaM tjjnymityupmaanphlmityucyte|" -nyAyamaM0 pR0 142 / nyAyakali0 103 / "sambandhasya paricchedaH saMjJAyAH saMjJinA saha / pratyakSAderasAdhyatvAdupamAnaphalaM viduH ||"-nyaaykusu0 3|10|-"graamiinnsy prathamataH pazyato gavayAdikam / sAdRzyadhIrgavAdInAM yA syAtsA karaNaM matam // vAkyArthasyAtidezasya smRtiyApAra ucyte| gavayAdipadAnAM tu zaktidhIrupamAphalam // " muktA0kA0 79-80 / tarkasaM0 upmaanpri0| (4) sArUpyajJAnam / (5) indriyaagocr| 1 tathAhi ba0 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 16] upamAnapramANanirAsaH 467 gavayaH' iti smRtvA pratipadyate 'ayaM sa gavayazabdavAcyaH' iti / tadetat saMjJAsaMzisambandhajJAnaM pratyakSAdyajanyatvAt upamAnaphalam / nahi pratyakSasya tatphalam ; vanasthagavayAkAramAtraparicchedaphalatvAttasya / nApyanumAnasya; pakSadharma-anvaya-vyatirekAdisAmagrImantareNApi saMjJAsaMjJisambandhapratipatterutpAdapratIteH / nApyAgamasya tatphalam ; na khalu nAgarakaH pratipattA AraNyakavAkyAdeva araNyasthaprANinaM gavayazabdavAcyatayA 5 pratipadyate, kintu sArUpyaM prasiddhena gavA tasya pazyan / nahi gavayAdarzane 'ayaM sa gavayazabdavAcyaH' iti saMjJAsaMjJisambandhapratItiryuktA atiprasaGgAt / tadarzane tu tadeva 'zrutAtidezAkyasya hi' ityAyuktaprakAreNa tatpratItiphalamupamAnamucyate iti / / vRddhanaiyAyikAstu prasiddhetarayoH sArUpyapratipAdakamatidezavAkyameva upamAnaM varNayanti / gavayArthI hi nAgarakaH anavagatagavayasvarUpaH tadabhijJamAraNyakaM pRcchati 10 'kIdRzo gavayaH' iti ? sa taM pratyAha-'yAdRzo gauH tAdRzo gavayaH' iti / tadetadvAkyam aprasiddhasya gavayasya prasiddhena gavA sArUpyamabhidadhat taddvArakam aprasiddhasya pazoH gavayasaMjJAbhidheyatvaM jJApayati ityupamAnamucyate iti // cha / atrocyate / yattAvadabhinavanaiyAyikairabhihitam-'zrutAtidezavAkyasya' ityAdi; pani vidyApa tatra kiM sAkSAt saMjJAsaMjJisambandhapratipattyaGgasya upamAnatA ucyeta, 15 upamAnasya sAdRzya- . paramparayA vA ? prathamapakSe na mImAMsakopavarNitopamAnAdasya kazcipratyabhijJAna evA'nta- dvizeSaH, atastatpakSoktadUSaNagaNaprasaGgo'trApyanivAritaprasaraH pratibharbhAvasamarthanam pattavyaH / na khalu bhavatkalpitam aprasiddhapiNDe prasiddhapiNDasArUpyajJAnamindriyaprabhavaM sAkSAt tatpratipatteraGgaM bhavitumarhati / taddhi kevalaM tadaGgaM bhavet , saMjJAsaMjJisambandhasmRtisahAyaM vA ? yadi kevalam ; tadA azrutAtidezavAkyasyApi dRSTago: 20 (1) "pratyakSaM tAvadevaitadviSaye na kRtazramam / vanasthagavayAkAraparicchedaphalaM hi tat // anumAnaM punarnAtra zaGkAmapyadhirohati / kva liGgaliGgisambandha: kva saMjJAsaMjJitAmatiH / / AgamAdapi tatsiddhirna banecarabhASitAt / tatkAlaM saMjJino nAsti gavayasya hi darzanam ||"-nyaaymN0 10 142 / 'seyaM na tAvadvAkyamAtraphalam ; anupalabdhapiNDasyApi prasaGgAt / nApi pratyakSaphalam ; azrutavAkyasyApi prasaGgAt / nApi samAhAraphalam ; vAkyapratyakSayorbhinnakAlatvAt / vAkyatadarthayoH smRtidvAropanItAvapi gavayapiNDasambandhenApIndriyeNa tadgatasAdRzyAnupalambhe samayaparicchedAsiddheH...."-jyAyakusa0 3 / 10 / (2) gvysy| (3) "atra vRddhanaiyAyikAstAvadevamupamAnasvarUpamAcakSate-saMjJAsaMjJisambandhapratItiphalaM prasiddhatarayoH saaruupyprtipaadkmtideshvaakymevopmaanm| gavayArtho hi nAgarako'navagatagavayasvarUpaH tadabhijJamAraNyakaM pRcchati kIdRggavaya iti, sa tamAha yAdRzo gaustAdRzo gavaya iti| tadetadvAkyamaprasiddhasya prasiddhana gavA sAdRzyamabhidadhat taddvArakamaprasiddhasya gavayasaMjJAbhidheyarva jnyaapytiityupmaanmucyte|"* nyAyama0 pR0 141 / (4) pR0 496 paM0 8 / (5) sNjnyaasNjnyismbndh|| 1-terutpatteH ba0 / 2-sthaM prANinaM ba0 / 3-vAkyo hi A0, b0| 4 asiddhasya, aa0| b atra pratividhIyate ba0, zra0 / 6 asiddh-b0| 7 saMjJAsambandha-A0 / 13 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 468 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 nAgarakasya aTavyAM gavayaM pazyataH prasiddhapiNDasArUpyajJAnaM tatsambandhapratipattiM vidadhyAt / atha taidvAkyazravaNasahAyasyaivAsya tatpratipattijanane sAmarthya na kevalasya, tenAyamadoSaH; tarhi zrutavismRtAtidezavAkyasyApi pratipattuH tat tatpratipattiM vidadhyAt / atha tatsmRtisahAyaM sat tat tatpratipatteraGgam ; tarhi pratyabhijJAnaprasAdAdeva sAkSAt 5 tatpratipattiraGgIkRtA syAt , tasyaiva gogavayayoH sAdRzyaparAmarzadvAreNa saMjJAsaMjJisambandha prtipttihetutvopptteH| tatsmRtisahAyena hi gavayapratyakSeNa upalabdhopalabhyamAnayoH gogavayayoH sArUpyaparAmarzipratyabhijJAkhyaM jJAnaM janyate anyatastatparAmarzAyogAt / nahi gavayapratyakSaM gosmaraNamubhayaM vA tatparAmraSTuM samarthamityuktaM mImAMsakopakalpitopamAnavicArAvasare / tenaM ca tatparAmarza kurvatA saMjJAsaMjJisambandhapratipattirvidhIyate iti / etena 'paramparayA tatpratipattyaGgasya upamAnatA' ityapi pratyuktam ; sAkSAt tatsambandhapratipattyaGgapratyabhijJAnajanakatvena prasiddhasArUpyajJAnAderapi upacAreNa upamAnatAbhyupagame siddhsaadhytaaprsnggaat| cakSurAdinA atiprasaGgAcca; tasyApi paramparayA tajjanakatva... saMbhavAt / tataH 'taddhi indriyajanitamapi' ityAdi pratyAkhyAtam ; pratyabhijJAnasyaiva indri yAgocarasaMjJAsaMjJisambandhapratipattiprasAdhanAt pramANAntaratvopapatteH / 15 . yadapyuktam-'nApyAgamasya tatphalam' ityAdi; tatra siddhasAdhanameva, tatsambandha jJAnasya-pratyabhijJAnaphalatvAt / kiJca, zabdAdanutpadyamAnatvAdvAsya AgamA'phalatvam , tatpratItAvupAyasya aparasyopadezAt , vAcyasaMvittyapekSaNAdvA ? tatrAdyapakSe kiM sAmAnyato'tidezavAkyAt saMjJAsaMjJisambandhajJAnAnutpattiH, vizeSato vA ? yadi sAmAnyataH; tadA 'ayamasau gavayaH yasya mayA pUrva saMjJA zrutA' ityevamAkArA pratipattiratidurghaTA syAt , - (1) prsiddhpinnddsaaruupyjnyaansy| (2) atidezavAkya / (3) prasiddhapiNDasArUpyajJAnam / (4) gavayapratyakSAt-A0 tti0| (5) pR0 494 paM0 12 / (6) pratyabhijJAnena / (7) sAkSAtsambandhabodhakAraNaM yat pratyabhijJAnaM tasya janakatvena, kAraNe kAryopacArAdityarthaH / (8) 104965010 // (9) 50 497 pN04| (10) tulanA-"yAdRzo gaustAdRzo gavaya iti zrutAtidezavAkyasya bane gavayamapalabhamAnasyAyaM gavaya iti pratItirupamAnaphalamucyate / tatra tAvad gosadRzo gavaya iti prathamAvagatiH puruSavAkyamAtraprabhavA nopamAnaM bhavati / yadapi vanagatasya gavaye tadgate ca gosAdRzya jJAnaM tadapi pratyabhijJApratyakSam / yA tvetasya gavayazabdavAcyatAvagati: sApi gavayazabdaprayogAdAnumAnikI / yasya zabdasya yatra prayogaH tasya tadvAcyatayA sambandhaniyamo'vagataH / vane ca saJjinamupalabhyatasyaiva sA mayA saJjJA'vagateti tajjJAnaM smaraNameveti nopmaansyaavkaashH|"-prk060 pR0112| praza0ka0 pR0 22122 / "tathA gosadRzo gavaya iti saGketakAle gosadRza-gavayAbhidhAnayoH vAcyavAcakasambandha pratipadya punargavayadarzanAttatpratipattiH pratyabhijJeti kinneSyate ?"-prameyaka0 pR0 347 / syA0 ra0pa0 498 / (11) "na nirAkAGakSatAbuddhistadAnImupajAyate / tadutpAdanaparyantaHzabdavyApAra iSyate // na cAsau nirvahatyatra vAcyasaMvittyapekSaNAt / zabdena tadanirvAhAnna svakAryaM kRtaM bhavet ||"-jyaaym0puu0144 / ' 1 tadvAkyAt zrava-ba0 / 2-pttusttprti-shr0| 3-yaM sattatprati-ba0 / 4-janakamapi ba0 / 6-ttiritidurgh-b0| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 16] upamAnapramANanirAsaH atidezavAkyoccAraNavaiyarthyazca / yat yatpatipattyarthinaH tadviSayAM pratipattiM manAgapi notpAdayati na tattaM prati prekSAvadbhiH prayujyate yathA jalapatipattyarthino'nalavAkyam, notpAdayati ca gavayapratipattyarthinaH tatpratipatti manAgapi atidezavAkyamiti / atha vizeSataH; tadA AgamapramANAya datto jalAJjaliH, tasya pratyakSavat dezakAlAkAravizeSataH kacidapi viSaye vijJAnajanakatvAsaMbhavAt, sAmAnyata evAgamAt sarvatra 5 saMvittisaMbhavAt / atha tatpratItyupAyasya aparasyopadezAnnAsya Agamaphalatvam , yatra hi zabdapratyayAdeva arthatathAtvam upAyAntaranirapekSamavadhAryate sa AgamaH, yatra tu puruSaH arthapratItau upAyAntaramaparamupadizati tatra tata evopAyAt prasiddhasAdhAdilakSaNAt saMjJAsaMjJisambandhAdyavadhAraNam , upAyamAtrAvagama eva tu zabdavyApAra iti; tadasAmpratam ; 10 zabdavyApAraprabhavasyApyasya etAvatA vizeSeNa yadyAgamAt pramANAntaratvamiSyate, tadA pramANAnAmAnantyaprasaGgAt naiyAyikasya catvAri pramANAni' iti saMkhyAvyAghAtaH syAt / tathAhi-'yaH siMhAsanAdhirUDhaH sa rAjA, payo'mbubhedI haMsaH, SaTpAdaiH madhupaH, (1) gavayapratipattyarthino'tidezavAkyoccAraNaM vyartham tatpratipattyajanakatvAt / (2) "nanu zabdasvabhAvatvAdasyAptopadezaH zabdaH ityanena gatArthatvAnnedaM pramANAntaraM bhavet ....."ucyate-yatra / zabdapratyayAdeva tatpraNetRpuruSapratyayAdeva vA arthatathAtvamupAyAntarAnapekSamavagamyate sa Agama eva ttstdrthprtiiteH| yatra tu puruSaH pratItyupAyamaparamupadizati tatra tata evopAyAttadarthAvadhAraNam / upAyamAtrAvagame tu zabdavyApAraH, yathA parArthAnumAne agnimAnayaM parvato dhUmavattvAnmahAnasavaditi / atra hi na puruSopadezavizvAsAdeva zailasya kRzAnumattAM pratipattA nimittAntaranirapekSaH pratipadyate api tu tadavabodhakadhUmAkhyaliGgasAmarthyAdeva / tadiha yadyATaviko nAgarakAya gavayArthine tadavagamopAyaM prasiddhasAdhayaM nAbhyadhAsyattarhi tadupadeza Agama eva antarabhaviSyat / tadupadezAttu tata eva tadarthAvagama iti satyapi zabdasvabhAvatve pramANAntaramevedam |"-nyaaymN0 10 142 / (3) upAyAntaranirdezamAvAdeva / (4) "pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni |"-nyaaysuu0 1 / 1 / 3 / (5) tulanA-"anantopAyajanyAzca samAkhyAyogasaMvidaH / sAdharmyamanapekSyApi jAyante narapAdiSu // sitAtapatrapihitabadhnapAdo narAdhipaH / teSAM madhya iti prokta upadezavizeSataH // kAlAntareNa tadRSTau tannAmAsyeti yA mtiH| sA tadA'nyA pramA prAptA sAdhAdyanapekSaNAt ||"-tttvsN0 pR0 455 / "nanu cAptopadezAt pratipAdyasya tatsaMjJAsaMjJisambandhapratipattirAgamaphalameva tatopramANAntaramiti ceta; tarhi AptopadiSTopamAnavAkyAdapi tatpratipattirAgamajJAnameveti nopamAnaM shrutaatprmaannaantrm| siMhAsanastho rAjA, maJcake mahAdevI, suvarNapIThe sacivaH, etasmAtpUrvata etasmAduttarata etasmAddakSiNata etannAmANavayaM (nAmakamidaM) grAmavAnaka ( grAmadhAnaka ) mityAdivAkyAhitasaMskArasya punastathaiva darzanAt so'yaM rAjetyAdi saMjJAsaMjJisambandhapratipatti:, SaDAnano guhazcaturmukho brahmA tuGganAso bhAgavataH kSIrAmbhovivecanatuNDo haMsaH saptacchada ityAdivAkyAhitasaMskArasya tathApratipattirvA yadyAgamajJAnaM tadA tadvadevopamAnamavaseyaM vizeSAbhAvAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 243 / "payombubhedI haMsaH syAt SaTpAdabhU maraH smRtH| saptaparNaistu tattvajaivijJeyo viSamacchadaH // paJcavarNaM bhavedratnaM mecakAkhyaM pRthustnii| yuvatizcaikazRGgopi gaNDakaH parikIrtitaH // zarabho'pyaSTabhiH pAdaH siMhazcArusaTAnvitaH / ityevamAdizabdazravaNAttathAvidhAneva marAlA 1 jlprtydhi-b0| 2 yatra puru-b0| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 saptaparNairviSamacchadaH' ityevamAdivAkyairjanitasaMskArasya yathoktavizeSaNaviziSTaM rAjAdikaM pazyataH 'ayamasau rAjA' ityevamAdiryA saMjJAsaMjJisambandhapratipattirutpadyate sA bhavanmate pramANacatuSTayAnantarbhUtatvAt pramANAntaraM syAt / na hyasau upamAnam ; prasiddhasAdhAnapekSaNAt / nApyAgamaH; tatpratItau siMhAsanAdhirUDhatvAderupAyAntarasyopadezAt / tathApyasya Agame'ntarbhAve upamAnasyApi tatrAntarbhAvo'stu avizeSAt / ___ etena 'vAcyasavittyapekSaNAt' ityapi prativyUDham ; uktapratItestadapekSaNe'pi oNgame antarbhAvA'bhyupagamAt / nanu upAyAntarAdarthapratItAvapi upamAnasya Agame'ntarbhAvAbhyupagame 'agnimAnayaM parvato dhUmavattvAt mahAnasavat' ityAdeH parArthAnumAnasya kutastatrAntarbhAvo na syAditi cet ? 'anumAnakAraNakAryatvAt' iti brUmaH / tathAhi-pratipAdakasvArthAnumAnakAryatvAt pratipAdyasvArthAnumAnakAraNatvAca vacanarUpasyApi parArthAnumAnasya anumAnatA ne virudhyate / nacaitad bhavatkalpitopamAne saMbhavati / na khalu upadiSTaprasiddhasAdharmyalakSaNopAyAdarthapratItiM vihAya anyadupamAnaM kizcid bhavataH .. prasiddhamasti yatkAraNakAryatayA asya upadezaprabhavasyApyupamAnatA syAditi / etena vRddhanaiyAyikairyaduktaMmupamAnalakSaNam-'prasiddhatarayoH sArUpyapratipAdakama15 tidezavAkyameva upamAnam' iti; tadapi pratyAkhyAtam ; atidezavAkyAtmano'sya Agama svabhAvatayA upamAnatvAyogAt / kizcidvizeSamAdAya asya anAgamasvabhAvatvAbhyupagame prAkpratipAditAzeSadoSAnuSaGgaH syAt / tato gogavayayoH sArUpyaparAmarzAtmakaM jJAnameva pratyabhijJAkhyaM mukhyataH upamAnaM yuktaM nAnyaditi prekSAdakSaiH pratipattavyam, atra uktadoSANAM lezatopyavakAzAsaMbhavAt // cha / kArikAyAmanuktamapi dUSaNaM 'prasiddha' ityAdinA darzayannAha-prasiddhArthasAdharmyam vivRtivyAkhyAnam- anyathAnupapannatvena sAdhyAbhAvaprakAreNa nirNItaM cet yadi tarhi dInavalokya tathA satyApayati yadA tadA tatsaGkalanamapi pratyabhijJAnamuktaM darzanasmaraNakAraNatvAvizeSAt / pareSAM tu tatpramANAntaramevopapadyata upamAnAdau tsyaantrbhaavaabhaavaat|"-prmeyr pR084 / syA0ra0 pR0498 pramANamI0 e034 / jntrkbhaa0pR010| (1) naiyAyikamate / (2) tulanA-"vAkyAdeva saGketasya pratItatvAt / tathAhi-sAdRzyavAkya. syAyamartho yo gosadRzaH sa gavaya ityevaM vyvhrttvyH| sa ca vAkyAdupalabdhasaGketaH sAdRzyAvacchinnaM piNDamupalabhamAnaH paraM vyavaharati ayaM gavaya iti|"-prsh0 vyo0 pR0 589 / "upamAnaM tAvat yathA gaustathA gavaya iti vAkyam , tajjanitA dhIrAgama eva |"-saaNkhytttvko0 pR0 39 / vaize0 upa0 pR0 337 / (3) atideshvaakyaavgtprsiddhpinnddsaaruupyjnyaanaat| (4) Agame-A0 tti0| (5) "tadvacanamapi taddhetutvAt"-parIkSAmu0 3.56 / (6) saMjJAsaMjJisambandhasya-A0 tti0| (7) ato'syAgame'ntarbhAvo yukta iti tAtparyam-A0 Ti0 / (8) pR0 497 509 / ___1-vishessvishi-shr0| 2-mAvikAyAH sN-b0,-maadityaasN-shr0| 8-sau tu upa-zra0 / 4-sau hi siNhaa-shr0| 6-taH pramANaM yuktaM b0| 6-vAditi b| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 16] upamAnapramANanirAsaH liGgameva tallakSaNatvAt liGgasya / atha tathAtvena tadanirNItaM tatra dUSaNamAha-'tataH' ityAdi / tataH prasiddhArthasAdharmyAt pratipattiH sAdhyasaMvittiH anyathA anyathAnupapannatvanirNayAbhAvaprakAreNa na yujyate / 'pratyakSa' ityAdinA prathamaM kArikArddha kyAcaSTe-pratyakSe darzanena viSayIkRte arthe gavayalakSaNe 'gavayaH' iti saMjJA tasyA gavayalakSaNo'rthaH saMjJI tayorvAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandhaH tasya pratipatteH / 'gavayo'yam' iti saMvitteH pramANAntaratve aGgIkriyamANe dUSaNamAha-'vRkSa' ityAdi / ayaM dRzyamAno bhAvaH vRkSaH iti yat jJAnaM tat 'pramANAntaraM syAt' ityadhyAhAraH / kasya tajjJAnam ? ityaah-vRkssdrshinH| atra nidarzanamAha-'gavaya' ityAdi / 'ayaM gavayaH' iti jJAnaM yathA gavayadarzinaH upamAnAkhyaM pramANAntaraM tathA prakRtamapi tadantaraM syAt / upamAnaM kasmAt tanna bhavatIti cet ? atrAha-'prasiddha' ityAdi / 10 prasiddhArthasAdhAd yA sAdhyasiddhiH tasyA abhAvAt tatpramANAntaram / kathaM tajjJAnamutpadyata iti cet ? ucyate vRkSAnabhijJo yadA kazcit kazcit pRcchati 'kIdRzo vRkSaH' iti ? sa taM pratyAha-zAkhAdimAna vRkSaH' iti / tadvAkyAcAhitasaMskAraH praSTA punaH zAkhAdimantaM padArthaM pazyan 'ayaM vRkSaH' iti pratipadyate / anena ca tadvaidhAt tatpratipattivailakSaNyAt ityayamartho vyaakhyaatH| . 16 tathA'paramapi pramANAntaraM parasya ApAdayituM 'gauriva' ityAdyAha / asyAyamarthaHyadA kazcidATavikaH nagarasthena 'kIdRzo gavayaH' iti pRSTaH idamAha-gauriva gavayaH' iti / tadA tasya nAgarakasya 'gauriva gavayaH' ityevaM vAkyaM zrutvA paryaTato gaMvayadarzinaH tannAmapratipattivat / tacchabdena dRSTo gavayaH parAmRzyate, tasya 'gavayaH' iti nAma tasya pratipatti: servaM tadvaditi / pratyakSeSu darzanaviSayIkRteSu itareSu prasiddhArtha- 20 visadRzeSu tiryakSu mahiSyAdiSu tasyaiva 'gauriva gavayaH' iti vAkyaM zrutavataH punaH pazcAd 'agavayo'yam' iti nizcayaH kinnAma kimabhidhAnaM pramANaM syAt ? sAmAnyena (1) tulanA-"yo'pyayaM gavayazabdo gosadRzasya vAcakaH' iti pratyayaH so'pyanumAnameva / yo hi zabdo yatra vRddhaH prayujyate so'sati vRttyantare tasya vAcakaH yathA gozabdo gotvasya, prayujyate caivaM gavayazabdoM gosadRze iti tasyaiva vAcaka iti tjjnyaanmnumaanmev|"-saaNsytttvko0 pR0 40 / nyAyalI0 pR0 56 / vaize0 upa0pR0 337 / (2) anythaanuppttilkssnntvaat| (3) tulanA-"vRkSo'yamityAdi"parIkSAma0 3 / 10 / prameyaka0 pR0 347 / (4) pramANAntarama-A0 tti0| (5)na pnrupmaanruupmaaktti0| (6)mahiSyAdiSu vaidhAt pramANAntaratvApatti:-A0 tti0| (7) grahaNavAkyam-A0 tti0| (8) yathA tannAmapratipattirbhavataH pramANAntaraM tathA gavaye dRSTe'rthapratipattiH pramANAntaraM prApnoti iti bhAvaH-A0 Ti0 / 1 athaatthaa-aa0| 2 ttprsiddhaa-b0| 3 pratyakSata ityaa-shr0| 4 vRksso'ymityaa-shr0| 5 gavayo'yamityA-zra0, b0| 6 vRkSAjJo A0, vRkSAyajJo b0| 7 tena ca aa0| 8 dhyAkhyAyate b0| 9 gavaya iti darzinaH shrH| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 nizcayavacanam aMzAbdasya mImAMsakasambandhinaH zAbdasya ca naiyAyikasambandhino nizcayasya saGgrahArtham, tena mImAMsakaM prati yad vyAkhyAnaM tadapi saGgrahItam , itarathA 'agavayanAmanizcayaH' iti brUyAt / atha agavayajJAnaM pramANa na bhavatItyucyate; anottaramAha-'hAnopAdAna' ityAdi / hAnopAdAMnopekSApratipattiH phalaM yasya agava5 yajJAnasya tanna apramANaM bhavitumarhati kintu pramANameva taditi pramANeyattAvyAghAtaH / tathA'paramapi parasyA'niSTaM pramANa darzayannAha pratyakSArthAntarApekSA smbndhprtipdytH| tatpramANaM na cetsarvamupamAnaM kutastathA ? // 20 // vivRtiH-AgamAhitasaMskArasya tadarthadarzinaH tannAmapratipattiH sAkalyena 10 pramANamapramANaM vA na punarupamAnameva / yathA etasmAt pUrva pazcimamuttaraM dakSiNaM vA grAmadhAnakametannAmakamityAhitasaMskArasya punastaddarzinaH tannAmapratipattiH / kazcAyaM nizcayaH saMjJAsaMjJisampratipattisAdhanameva samate'rthe pramANAntaraM na punaH saMkhyAdipratipattisAdhanamiti ? pratyakSazca tadarthAntaraJca tasya apekSA yasyAM sA tathoktA / kAsau ? ityAha sambandhapratipat vAcyavAcakayoH yaH sambandhaH tasya pratipattiH yataH yasmAt 'jAyate' ityadhyAhAraH, tatpramANam / tadanabhyupagame dUSaNamAha-'na cet' ityAdi / na cet pramANaM sarva mImAMsaka-naiyAyikakalpitam upamAnam kutaH? na kutazcit pramANamiti sambandhaH tathA tena tdpraamaannyprkaarenn| (1) mImAMsakA hi sAdRzyajJAnamupamAnaMkathayanti atasteSAmupamAnaM na zabdAtmakam / (2) naiyAyikAstu saMjJAsaMjJisambandhajJAnamupamAnaM varNayanti atasteSAmabhiprAyeNa tacchAbdabodhAtmakaM bhavati / (3) sUtrakAra:-A0 Ti0 / akalaGkadevaH / (4)"yato yasmAjjJAnAd bhavati / kA? sambandhapratipat sambandhasya vAcyavAcakabhAvasya pratipat jJaptiH / kiM viziSTA? pratyakSArthAntarApekSA, prakRtAt zabdalakSaNAdarthAdanyo'rtho'rthAntaraM pratyakSaM ca tadarthAntaraJca pratyakSArthAntaraM vRkSAdi tattathoktam , tasyApekSA yasyAM sA pratyakSArthAntarApekSA / tajjJAnaM ceda yadi na pramANaM syAttadA tahiM sarva naiyAyikamImAMsakAdikalpitamupamAnaM kutaH pramANaM syAdavizeSAt / na hi sAdRzyasambandhajJAnaM pramANaM na punarvAcyavAcakasambandhajJAnamiti vishesso'sti| tataH saMjJAsaMjJisaGkalanamapi pramANAntarameva bhaviSyatIti kutaH pramANasaMkhyAniyamaH?"laghI0 tA0 pR040| (5) tulanA-"tathA asmAtpUrvamidaM pazcAddIrgha hrasvamidaM mahat / ityevamAdivijJAne pramA'niSTA prsjyte||"-tttvsN050 pR0 450 / tattvArthazlo0 puu0242| (6) upamAnam-A0 tti| 1 asaadRshyaamiimaaN-b0| 2 sAdRzyaM ca b0| 3 itarathA gava-A0, b0| 4-dAnopekSAH phalaM A0, b0| 5-dhAnakaM ye tnnaa-ii0vi0| 6 saMjJAmampra-ja0 vi0| 7 yasyAH sA shr0| 8-smAjjAyate zra0 / 9-lpitaM kutaH ba0, A0 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa0 kA0 21 ] upamAnapramANanirAsaH 503 kArikAM vivRNvannAha-'Agama' ityAdi / yo yasya avisaMvAdakaH puruSaH sa tasya ___ AptaH tasya vacanam AgamaH tena AhitaH saMskAro yasya tadarthadarzina vivRtivyAkhyAnam- - - AgamArthadarzinaH tannAmapratipattiH AgamArthAbhidhAnapratipattiH sAkalyena anavayavena yA kAcit tadarthadarzinaH tannAmapratipattiH sA pramANamapramANaM vA ? 'syAt' ityadhyAhAraH / yadi pramANam ; pramANasaMkhyAvyAghAtaH / atha apramANam ; 5 tarhi upamAnamapyapramANaM syAdavizeSAt, ataH sa eva tatsaMkhyAvyAghAtaH / nanu tasya tatpratipattirupamAnameva tacaM pramANamiSTameva ityuktadoSAnavakAza ityAzaGkyAha-'na punaH' ityAdi / na punaH naiva upamAnameva tatpratipattirityanuvartate / kintu tato'nyApi vidyate ityabhiprAyaH / atrodAharaNamAha-'yathA' ityAdi / 'yathA' ityudAharaNapradarzane, etasmAnagarAdeH pUrva pazcimamuttaraM dakSiNaM vA grAmadhAnakaM grAmavizeSasyeyaM saMjJA etannA- 10 makaM etadanirdiSTaM nAma yasya tattathoktam ityevamAhitasaMskArasya puMsaH punastaddarzino yat tat 'etasmAt' ityanena 'grAmadhAnakam' ityanena coktam tatpazyatItyevaMzIlasya tamAmapratipattiH graamdhaanknaamprtipttiH| cazabdo'tra drssttvyH| etasmAt' ityanena apekSaM pratyakSArthAntaramuktam 'pUrvam' ityAdinA tu tadapekSaM graamdhaankm| aMta aivA'sya vizeSaH / bhavatu iyaM pramANaM ko doSaH iti cet ? atrAha-'kazca' ityAdi / kazca? 15 na kazcid ayam pareNocyamAno nishcyo'vshyNbhaavH| ko'sau ? ityAha-saMjJAsaMjJisampratipattisAdhanameva samakSe'thai pramANAntaraM na punaH saMkhyAdipratipattisAdhanamiti kintu tadapi syAditi bhAvaH / etadeva darzayannAha idamalpaM mahaddaramAsannaM prAMzu neti vA / vyapekSAtaH samakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram // 21 // 20 (1) tulanA-"rajastamobhyAM nirmuktAstapojJAnabalena ye| yeSAM trikAlamamalaM jJAnamavyAhataM sadA // AptAH ziSTA vibuddhAste teSAM vAkyamasaMzayam / satyaM vakSyanti te, kasmAdasatyaM niirjstmaaH||" -caraka0 suu011618-19| "AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayukta updessttaa|"-nyaaybhaa0 1 / 17 / sAMkhyakA0 mAThara0 kA05 / yuktidI0 e0 46 / "AptenocchinnadoSeNa srvjnyenaagmeshinaa| bhavitavyaM....."-ratnaka0 zlo0 5 / 'yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH tto'pronaaptH|"-assttsh0 aSTasaha pR0 236 / (2) AgamArthadarzinaH / (3) tnnaamprtipttiH| (4) upmaanm| (5) nagarAdi:-A0 Ti01(6) prasiddhasAdhAdyabhAvAta-A0 tti0| (7) nAmapratipattiH-A0 tti0| (8) dvitvAdisaMkhyAyA api apekSAbuddhijanyatvAt pramANAntaratvaprasaktiriti bhAvaH -A0 tti0| (9) "sAdhanAntaraM pramANAntaraM syAt / kim ? vikalpo nizcayaH / tasyollekhamAhaidamasmAdalpam, idamasmAnmahat, idamasmAdAsannam, idamasmAtprAMzu dIrghaJca, idamasmAnna prAMzu iti / vAzabda: parasparasamuccaye / kasmin ? samakSe pratyakSe padArthe / kutaH ? vyapekSAtaH, viruddhasya pratipakSasyApekSA kathaJcidajahadavattiH tata iti / evama alpamahattvAdisaGkalanamapi parapramANasaMkhyAniyama vighaTa 1-taraM vA praa-shr0| 2-nAcatava-ba0, zra013 eva yo'sya aa014-sNjnyiprtiptti-shr0| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 vivRtiH-dRSTeSvartheSu parasparavyapekSAlakSaNam alpamahattvAdijJAnamadharottarAdijJAnaM dvitvAdisaMkhyAjJAnamanyacca pramANamavisaMvAkatvAdupamAnavat / arthApattiH 'anumAnAt +pramANAntaraM na vA' iti kinnazcintayA sarvasya pairoksse'ntrbhaavaat|| tatsamaJjasaM pratyakSaM parokSazceti dve eva pramANe anyathA tatsaMkhyAnavasthAnAt / vikalpazabdaH pratyekamabhisambadhyate, idamalpamiti vikalpaH, idaM mahaditi vikalpaH, idaM dUramiti vikalpaH, idamAsannamiti kArikArthaH vikalpaH, idaM prAMzu iti vikalpaH, tathA alpaM neti vikalpaH mahanneti, dUraM neti, AsannaM neti, prAMzu neti / vAzabdaH pakSAntarasUcakaH / kuto'sau vikalpo jAyate ? ityAha-'vyapekSAtaH' iti / AmalakApekSayA bilvaM 10 mahat devadattasamIpakUpApekSayA parvatAdikaM dUram , evamanyatrApi yojyam / idamalpamityAdigrahaNamupalakSaNam , tena adharottarAdivikalpasya dvitvAdivikalpasya ca grhnnm| kAsau jAyate ? ityaah-smksse'rthe| sa kim ? ityAha-sAdhanAntaraM prmaannaantrm| . kArikAM vivRNvannAha-'dRSTeSu' ityaadi| dRSTeSu pratyakSeSu artheSu parasparam anyonya ___ vyapekSAlakSaNaM yasya tattathoktam / kiM tat ? alpamahattvAdijJAnam , vivRtivyAkhyAnam Adizabdena dUrAdi gRhyate / tathA adharottarAdijJAnam atrApi Adizabdena madhyAdijJAnaparigrahaH / dvitvAdisaMkhyAjJAnam , ihApi Adizabdena tritvAdisaMkhyAjJAnaparigrahaH / anyacca pUrvAparAdijJAnam / tatkim ? ityAha-pramANam / yatItyarthaH |"-lghii0 tA0pU0 40 / tulanA-"ekaviSANI khaGgaH saptaparNo viSamacchadaH ityAhitasaMskArANAM punastatpratyakSadarzinAmabhijJAnaM kinnAma pramANaM syAt ? tathA stryAdilakSaNazravaNAt tathAzinaH samabhijJAnaM saMkhyAdipratipattizca pUrvAparanirIkSaNAt pazyatAJca nAmayojanA upamAnavat sarva pramANAntaram |"-siddhi vi0,TI0 pR0150B. parIkSAmu0 35-10 // prmaannny0315-6| prmaannmii01|2|4| udghato'yaM zloka:-'samakSArthe'-syA0 2010 498 / prameyara0 315 / pramANamI0pU035 / (1) tulanA-"teSAM dvayAdisaMkhyAjJAnaM pramANAntaram, gaNitajJasaMkhyAvAkyAhitasaMskArasya pratipAdyasya punarrayAdiSu saMkhyAviziSTadravyadarzanAdetAni dvayAdIni tAnIti saMjJAsaMjJisambandhapratipattidvaryAdisaMkhyAjJAnapramANaphalamiti pratipattavyam / tathottarAdharyajJAnaM sopAnAdiSu sthaviSThajJAnaM parvAdiSu mahattvajJAnaM svavaMzAdiSu, saMsthAnajJAnaM vyasrAdiSu, vakrarvAdijJAnaJca kvacitpramANAntaramAyAtam / " -tattvArthazlo0 pR0 242 / (2) tulanA-"anumAnopamAnAgamApattisaMbhavAbhAvAnyapi pramANAnIti kecinmanyante tatkathametaditi ? atrocyate-sarvANyetAni matizrutayorantarbhUtAni indriyArthasannikarSanimitatvAt |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1 / 12 / "upamAnArthApattyAdInAmatravAntarbhAvAt"-sarvArthasi01111 / "arthApattyAderanumAnavyatireke'pi parokSentarbhAvAt |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 281 / (3)tulanA"tarupaGa ktyAdisandRSTau ekpaadpdrshnaat| dvitIyazAkhivijJAnAdAdyosAviti nishcyH|| pramANAntaramAsaktaM sAdRzyAdyanapekSaNAt |"-tttvsN0 pR0 450 / 1 parasparaM vya-I0 vi0| 2 alpabahutvAdi-I0 vi0| / etandatargataH pATho nAsti I0 vi0 / 3 jAta b0| 4 dRSTetyAdi b0| / ityatrAha ba0, zra0 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 21 ] arthApattipramANanirAsaH 505 kutaH ? avisaMvAdakatvAt / kimiva ? ityAha-upamAnavaditi / evaM naiyAyikamImAMsakayoH pramANAntarasamplavaM tadabhimatapramANasaMkhyAniyamanAzakaM nirUpya idAnIM mImAMsakAbhitA'rthApattiM vicintayannAha-'arthApattiH' ityAdi / yA'sau. "premANaSaTavijJAto yatrArtho'nanyathAbhavan / adRSTa kalpayedanyaM sArthApattirudAhRtau // " [mI0 zlo0 arthA0 zlo0 1] / ityetallakSaNalakSitA mImAMsakaiH parikalpitArthApattiH sA 'anumAnAt pramANAntaraM nevA' iti kinnazcintayA ? ayamabhiprAyaH-arthApattyutthApakArthasya sAMdhyAbhAve niyamenA'nupapadyamAnasya avinAbhAvasvabhAvaliGgalakSaNalakSitatvAt liGgatvamevopapapannam / tatprabhavazca jJAnamanumAnameveti / ata: "pratyakSamanumAnaJca zAbdazcopamayA saha / . arthApattirabhAvazca SaTpramANAni jaimineH // " [SaDdasamu0zlo072 (?)] iti kumArilasya vadataH pramANasakhyAvyAghAtaH, prabhAkarasya ca abhAva pratyakSavizeSa vadataH 'paJce pramANAni' iti / nanu cArthApatteH svarUpAdibhedAt pratyakSAdibhyo bhedaprasiddheH kathaM pramANasaMkhyAvyAarthApattiH anumA - ghAtaH ? tathA ca prayogaH-arthApattiH pratyakSAdibhyaH pramANAntaram, 15 nAdatiriktaM pramANami- vibhinnasvarUpatvAt, yadyato vibhinnasvarUpaM tattataH pramANAntaraM yathA ti vadato mImAMsaka- pratyakSAdanumAnam , pratyakSAdibhyo vibhinnasvarUpA caarthaapttiriti| naca sya pUrvapakSaH- vibhinnasvarUpatvamasiddham ; tathAhi-tasyAH svarUpam dRSTaH zruto vA' (1) ekatra prameye bahUnAM pramANAnAM pravRttiH samplavaH / (2) vyAkhyA-'yatra dezakAlAdau pratyakSAnumAnopamAnazAbdArthApattyabhAvalakSaNaiH SaDbhi: pramANaiH paricchinno'rtho'nyathA nopapadyate yadyevambhUto'rthoM na bhavedityevaM yA parokSArthaviSayA kalpanA sA'pittiH pramANamudAhRtA zabarasvAminA |"-tttvsN0 paM0 pR0 456 / (3) uddhRto'yam-'nAnyathA bhavet'-mI0 shlo0| praza0 vyo0 pR0 590 / tattvArthailo0 pR0 216 / sanmati0 TI0 pR0 578 / 'kalpayatyanyaM'-tattvasaM0 pR0 456 / sanmati0 TI0 pR0 578 / prakRtapAThaH-prameyaka0 pR0 187 / syA0 ra0 pR0 276 / ratnAkarAva0 2 / 1 / (4) pInatvasya-A0 tti0| (5) rAtribhojanAbhAve-A0 tti0| (6) linggprbhvnyc| (7) tulanA"pratyakSamanumAnaJca zAbdaJcopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaDete saadhysaadhkaaH|"-tttv saM050 pR0 450 / (8) arthApatteranumAne'ntarbhAvAt paJcasaMkhyApatteH-A0 tti0| (9) "tatra paJcavidhaM mAnaM pratyakSamanumA tathA / zAstraM tathopamAnAthapittIti gurormatam ||"-prk0 paM0 pR0 127 / (10) pramANasaMkhyAvyAghAta iti sambandhaH, tasya catvAri [ eva syuH]-A0 Ti0 / (11) "arthApattirapi dRSTaH zruto vArtho'nyathA nopapadyate ityarthakalpanA, yathA jIvati devadatte gRhAbhAvadarzanena bahirbhAvasyAdRSTasya klpnaa|"-shaabrbhaa0 11115 / "vinA kalpanayA'rthena dRSTenAnupapannatAm / nayanA dRSTamarthaM sArthApattistu kalpanA // dRSTenArthena dRSTasyAryasyArthAntarakalpanAyAmasatyAmanupapattimApAdayatA sA'rthAnta 1 ityatrAha ba0, shr0|2-niymvinaa-shr0| 3-skpriklpi-b0| 4 na cediti ba0.na veti shr0| / pratyakSAdivizeSaM ba0, shr0| 14 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 rtho'nyathA nopapadyate ityadRSTArthakalpanA / tatra dRSTaH pratyakSAdibhiH paJcabhiH pramANairupalabdhaH, zrutaH laukikAd vaidikAdvA vAkyAdavagataH tasmAdanupapadyamAnAd yA arthAntarakalpanA sA arthaapttiH| sA ca SaTprakArA bhavati prtykssaadinimittbhedaat| tatra pratya kSapratipannadAhAkhyakAryAnyathAnupapattyA vahvedAhazaktikalpanA pratyakSapUrvikA arthApattiH / 5 dezAntaraprApterliGgAdanumitA''dityagatyanyathAnupapattyA Aditye gamanazaktikalpanA anu mAnapUrvikA / tathA upamAnajJAnAvagatagavayasArUpyaviziSTagopiNDAnyathAnupapattyA tasyai tajjJonagrAhyazaktikalpanA upamAnapUrvikA / tA etA arthApattayaH pramANAntaram atIndriyazaktiviSayatvAt / na khalu zaktayaH pratyakSaparicchedyAH atIndriyatvAt / nApyanumAnaparicchedyAH; pratyakSAviSaye anumAna10 syA'pravRtteH tatpUrvakatvAttasyaM / pratyakSeNa hi pratipanne pratibandhe anumAna pravartate / na ca zakratIndriyatvena adhyakSAgocaratve tata: kenacilliGgena saha asyAH pratibandhapratipattiryuktA / nApyanvayavyatirekAbhyAM tatpratipattiH; pratyakSAviSaye tatpravRtterevA'saMbhavAt / / nApyanumAnAt pratibandhapratipattiH; taddhi idameva, anyadvA tatpratipattau pravarteta ? na tAvadidameva; cakrakaprasaGgAt-sati hi pratibandhagrahaNe anumAnapravRttiH, tadbrahaNazca zaktipratirakalpanA saa'rthaapttiH|"-prk0 paM0 pR0 113 / "pramitasyArthasya arthAntareNa vinA'nupapattimAlocya tadupapattaye yA'rthAntarakalpanA sArthApattiH |"-shaastrdii010 290 / nayavi0 pR0 152 / tantraraha0 pR013| prabhAkaravi0 pR053| (1) "dRSTaH paJcabhirapyasmAd bhedenoktA zrutodbhavA / pramANagrAhiNItvena ysmaatpuurvbilkssnnaa||"-mii0 zlo0 arthaa0shlo02| "dRSTazabdena yadyapyupalabdhamA tramucyate tathApi zrutazabdasannidhAnAt gobalIvardanyAyena shbdprmitvytiriktmucyte|"-bRh0pN0 10117 / mI0 zlo0 nyAyara0 pR0 450 / (2) sphoTa-A0 tti0| (3) saadRshy| (4) sArUpyaviziSTagopiNDasya-A0 tti0| (5) upamAnajJAna / (6) "zaktayo'pi ca bhAvAnAM kaaryaarthaapttiklpitaaH| prasiddhAH pAramArthikyaH pratikArya vyavasthitAH |"-mii0 zlo0 zanya0 zlo0 254 / "tenArthApattipUrvatvamatra yatra ca kAraNe / kAryAdarzanataH zakterastitvaM smprtiiyte| kAryasya nanu liGgatvaM na sambandhAnapekSaNAt / dRSTvA sambandhitAM caiSA zaktirgamyeta nAnyathA / taddarzane tadAnIM ca pratyakSAderasaMbhavAt / arthApatteH pramANatvaM trailakSaNyAdvinA bhavet / zaktikalpanApyarthApattirevetyAha yatreti / codayati kAryasyeti / kAraNavattayA zaktiH kalpyate, kAryAcca kAraNabuddhiranumAnamiti / nirAkaroti neti / kAraNamAha sambandheti / bIje satyaGakurotpattidarzanAd bIjakAraNatvamavagamyate,satyapi tasmin mUSikAghAte akurAnutpatterakAraNatvaM tadidaM kAraNAkAraNatvavyAghAtaparijihIrSayA zaktikalpanam , sambandhajJAnAnapekSatvAnnAnumAnam itazca nAnumAnamityAha-dRSTveti sArddhana / sambandhigrahaNapUrvakaM hi sambandhagrahaNam , na ca zakteH pratyakSagrahaNaM sambhavati ato'vazyaM sambandhagrahaNavelAyAM zaktigrahaNamabhyupagantavyam / arthApattirhi trailakSaNyavajitA zaknoti tAM grahItumiti |"-mii0 zlo0 arthA0, nyAyara0 pR0 462-63 / zAstradI0pR0 306 / (7) prtyksspuurvktvaat| (8) anumaansy| (9) avinAbhAve-A0 tti0| (10) pratyakSAt-A0 tti| (11) avinAbhAva / (12) anvayavyatireka / 1 tjjnyaanpraahkshkti-shr0| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0.21 ] aApattipramANanirAsaH 507 10 pattau, tatpratipattizcAnumAnapravRttau, tatpratipatti (tatpravRtti)zca pratibandhagrahaNe iti| athAnyato'numAnAttatpratibandhapratipattiH; nanu tadapi pratibandhapratipattau satyAM pravarttate, tatra ca pratibandhapratipattiH prathamAnumAnAt, tadantarAdvA syAt ? prathamapakSe'nyonyAzrayaHsiddhe hi dvitIyAnumAne tataH prasiddhapratibandhAlliGgAt prathamAnumAnasiddhiH, tatsiddhau ca ataH prasiddhapratibandhAlliGgAd dvitIyAnumAnasiddhiriti / dvitIyapakSe tvanavasthA-anu- 5 mAnAntare'pi pratibandhapratipatteH anumAnAntarAdeva prasiddheH / nahi tat pratibandhapratitti vinA svasAdhyasiddhaye prabhavati / zabdopamAnayostu zaktipratipattau saMbhAvanaiva nAsti; zabdasAdRzyAbhyAM vinaiva tatpaitipattipratIteH / ataH arthApattereva zaktiviSayatvaM yuktam / ___tathA zabdasAdhanArthapratipattyanyathAnupapattyA zabdasya vAcakazaktimavagamya tadanyathAnupapattyA tasya nityatvakalpanA arthaapttipuurvikaa'rthaapttiH|| __'pIno devadatto divA na bhuGkte' iti vAkyazravaNAt rAtrau bhojanakalpanA zrutArthApattiH / nahIdaM zrUyamANaM vAkyameva tatpratipattinibandhanam ; pInAdipadAnAM svArthapratipAdanaparatayA rAtribhojanalakSaNArthapratipAdanasAmarthyAnupapatteH / atha padasamudAyAt tatpratipattiH, tanna; asya anyArthapratipAdanaparatvAt / zrUyamANena hi padasamudAyena devadattasya pInasya rasAyanAdyabhAve divAbhojananiSedha eva pratipAdyate na tu rAtri- 15 (1) prathamAnumAnAt / (2) anumAnAntaram / (3) shktiprtiptteH| (4) vAcakazaktyanyathAnupapattyA |(5)shbdsy / (6) "vacanasya zrutasyaiva so'pyarthaH kshcidaashritH| tadarthopaplatasyAnyariSTovAkyAntarasya tu / na tAvachrayamANasya vcso'rtho'ymissyte| na hyanekArthatA yuktA vAkye vAcakatA tthaa| padArthAnvayarUpeNa vAkyArtho hi pratIyate / na rAtryAdipadArthazca divAvAkyena gmyte| na divAdipadArthAnAM saMsargo rAtribhojanam / na bhedo yena tadvAkyaM tasya syAt pratipAdakam / anyArthavyApRtatvAcca na dvitiiyaarthklpnaa| tasmAdvAkyAntareNAyaM buddhisthena pratIyate / pramANaM tasya vaktavyaM pratyakSAdiSu yadbhavet / na hyanuccArite vAkye pratyakSaM tAvadiSyate / nAnumAnaM na cedaM hi dRSTaM tena saha kvacit / yadi tvanupalabdhe'pi sambandha liGgateSyate / taduccAraNamAtreNa sarvavAkyamitirbhavet / zrutasyaiva zabdasya tatpratipAdakatvaM kecitkalpayanti, anye tu zabdAntarameva tatpratipAdakamiti; tatrAnantarapakSaM nirAkaroti na taavditi| kAraNamAha- hIti / kiJca yadi vAkyaM vAcakaM syAt syAdapyanekArthatA na tu vAkyaM vAcakamityAha bAcakateti / kathaM tarhi vAkyArthapratItirata aha-padArtheti / kimiti rAtribhojanaM divAvAkyasyArtho na bhaktyata Aha-na raatriiti| na hi rAtryAdipadArthA divAvAkyapadairabhidhIyante. te kathamanvitarUpatayA tadvAkyArthIbhaveyuriti / yadyapadArtho'pi rAtribhojanaM divAdipadAnAM saMsargo bhedo vA syAttato'pi tasyaiva vAkyasyArthaH syAt na tu tadastItyAha na diveti / yadyapi cAnekArthatA, tathApi ekasmin prayoge vyApatasya nArthAntaraM saMbhavatItyAha-anyArtheti / tasmAdvAkyAntarasyaiva kalpitasyAyamartho na tu zrutasyetyAha tasmAditi / tasya tu vAkyasya kiM pramANamiti vicAraNIyamityAha-tasyeti / yacca tadarthAntaraM tadA yadyapi vAkyArthatvAdAgamikaM na niSpramANakaM tathApi tadeva vAkyaM kiM pramANakamiti cintyamiti / tatrApattireva pramANamiti vaktu pUrveSAM tAvadasambhavaM darzayitumAha na hIti |"-mii0 zlo0 arthA0, nyAyara0 pR0 464-65 / (7) divA na bhukte iti niSedhArthapratipAdanaparatvAt / 1 'ataH' nAsti aa0| 2-rthprtiityny-shr0,b0| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 bhojanavidhiH, vidhipratiSedhayoH parasparaparihArasthitilakSaNavirodhato mithaH saMsargA- . bhAvAt / na cAnanvitasya padArthasamudAyasya vAkyArthatA dRSTeSTA vA; pratItivirodhAt / nApi tathAvidhe padasamudAye abhidhAtrI tAtparyazaktirvA'stIti / ataH arthApattita : eva rAtribhojanalakSaNo'rthaH pratIyate iti pramANAntaraM zrutApattiH siddhA / taduktamtatra pratyakSato jJAtAhAhAd dahanazaiktitA / vaheranumitAt sUrye yAnAttacchaktiyogitA // gavayopamitAyA gostjjnyaangraahyshktitaa| abhidhAnaprasiddhyarthamarthApattyA'vabodhitAt // zabde vAcakasAmarthyAt tannityatvaprameyatA / abhidhA nAnyathA siddhariti vAcakazaiktitA // arthApattyAvagamyaiva tadanyatva (dananya) gateH punH| arthApattyantareNaiva zabdanityatvanizcayaH // darzanasya parArthatvAdityasminnebhidhAsyate / " [ mI0 zlo. arthA0 zlo0 3-7 ] 10 "pIno divA na bhuGkte cetyevamAdivacaH zrutau / rAtribhojanavijJAnaM zrutArthApattirucyate // " [mI0 zlo0 arthA0 zlo0 51] iti / * abhAvArthApattestu lakSaNam"pramANAbhAvanirNItacaitrAbhAvavizeSitAt / gehAcaitrabahirbhAvasiddhiryA tviha 'darzitA // tAmabhAvotthitAmanyAmarthApattimudAharet / ' [ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 8-9 ] iti / (1) mA bhUtsaMsarga: ko doSa ityAha-A0 tti0| (2) saMsargarahitasya / (3) anyArthapratipAdanatatpare / (4) sAkSAt zaktiH / (5) lakSaNA / (6) gamanazakti-A0 tti| 'jnyaanaaddaahaahhnshkttaa| vahveranumitA sUrye yAnAttacchaktiyogyatA ||"-mii0 zlo0 / syA0 ra0pa0278 / uddhRto'yam-tattvasaM0 pR0 457 / prameyaka0 pR0 188 / sanmati0 TI0 10579 / (7) 'gavayopamitA yA gaustajjJAnagrAhyatA matA'-mI0 shlo| 'grAhyazaktatA'-syA0 2040 278 / uddhRto' yam-prameyaka pR0 188 / sanmati0 TI0 pR0 579 / tulanA-"gavayopamitA . yA gaustjjnyaangraahyshkttaa| upamAbalasaMbhUtasAmarthyena pratIyate ||"-tttvsN0 pR0 459 / (8) 'zabde bodhakasAmarthyAtannityatvaprakalpanam'-mI0 shlo0| (9) tasya zabdasya nityatvena prameyatvaM paricchedyatvam-A0 tti| uddhRto'yam-prameyaka0 pR0 188 / sanmati0 TI0 pR0 579 / syA0 20 pR0 278 / (10) "abhidhA nAnyathA siddhayediti vAcakazaktatAm / arthApapattyAvagamyaivaM tadananyagateH punaH ||"-mii0 shlo| .... arthApattyAvagamyava...'-tatvasaM0 10 459 / 'vaackshkttaa| arthApattyAvagamyava' -syA0 ra0 pR0 278 / prakRtapATha:-prameyaka0 pR0 188 / 'abhidhAnamabhidhA arthapratipAdanamiti yAvata / sA zabdasya anyathA-vAcakazaktyA vinA na siddhayedityevaM bodhakazaktatAm, avagamya budadhvA, tadananyagateH tasyA bodhakazakteranyA gatinAsti zabdanityatvamantareNeti / punararthApattyantareNava zabdasya nityatvanizcayaH |"-tttvsN0 pR0 459 / (11) ekayA arthApattyA vAcakazaktimavagamya anyayA zabdasya nityatvaM nizcinuyAt pramAtA-A0 tti0| (12) mImAMsAsUtre / (13) 'zabdArthApattirucyate' -sthA0 ra0pR0 278 / uddhRto'yam-tattvasaM0 pR0 457 / prameyaka0 pR0 188 / sanmati0 TI010 579 / (14) 'vaNitA'-tattvasaM0 pR0 460 / uddhRto'yam-prameyaka0 pR0 189 / sanmati0 TI0 pa0 579 / syA0 ra0 pR0 278 / vyAkhyA-"pratyakSAdeH pramANasyAbhAvena nivRttyA nirNIto nizcito yazcatrAbhAvaH tena vizeSitAd gehAt iha gRhe caitro nAstItyataH caitrasya jIvane sati yA bahirbhAvasiddhiH 1 tthaavidhpd-shr0| 2-zaktatA b0| 3-tyAvibodhi-A0, ba0 / 4-zaktatA ba0, shr0| 6-zruteH b0| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra kA 0 21 ] arthApattipramANanirAsa: 506 jIvato hi caitrasya gRhe'bhAvamavagamya tadanyathAnupapattyA bahirbhAvakalpanA abhAvapUrvikA arthaapttiH| atha dRSTena adRSTasiddheH anumAnameveyamityucyate; tanna; tatsAmadhyabhAvAt / pakSadharmatAdisAmagryA hi yadvijJAnaM janyate tadanumAnaM prasiddham, sAM ceha nAsti / tathAhi-bahirbhAvaviziSTe caitre caitraviziSTe vA bahirbhAve anumeye kasya hetutvam-kiM gRhAbhAvaviziSTasya caitrasya, caitrAbhAvaviziSTasya vA gRhasya, gRhe caitrA- , bhAvasya vA, gRhe caitrAdarzanasya vA ? tatra naiteSAM madhye anyatamo'pi heturghaTate; pakSadharmatvAbhAvAt / na te caitradharmAH tardvahirbhAvadharmA vA / kiJca, prameyAnupravezaprasaGgAt neyamanumAnam ; tathAhi-AgamAvagatajIvanasya bahizcaitro vidyate ityevaM nizcayarUpA, iha bhASye varNitA zabarasvAminA, tadanyAsAmarthApattInAmupalakSaNArthamudAhateti yAvat / yathA jIvati devadatte gRhe'darzanena bahirbhAvasya adaSTasya klpneti|"tttvsN0 paM0 pR0 460 / .. (1) pkssdhrmtaadisaamgrii| (2) "pakSadharmAdyanaGgatvAd bhinnavApyanumAnataH / bahirdezaviziSTe'rthe deze vA tdvishessite| prameye yo gRhAbhAvaH pakSadharmastvasau katham // tadabhAvaviziSTaM tu gRhaM dharmo na kasyacit / gRhAbhAvaviziSTastu tadAsau na pratIyate / / gamyate tu gRhaM tatra na ca caitraH pratIyate / na cAtrAdarzanaM heturyathA'bhAve'bhidhAsyate // tena vezmanyadRSTatvAditi heturna kalpyate / adarzanAdabhAve ca prmeysyaavdhaarite| bahirbhAvamatinIsau tenAdarzanahetukA / caitrAbhAvasya hetutvaM gehe'bhAvazca saMsthitaH / / . pakSadharmatvaM tAvannirAkaroti bahiriti / gRhagato hyabhAvo na devadattasya bahirdezasya vA dharmaH, abhAvaviziSTaM tu gRhaM na kasyaciddharma ityAha gahAbhAveti / asau devadatto bahirdezo veti / kathamityAha gamyate iti / caitragrahaNamupalakSaNam, gRhameva gamyate na caitro bahirdezo vA / na cAnavagatasya dharmAvagatiH saMbhavatIti / yadi tu caitrAdarzanaM heturityucyate ata Aha na ceti / yathA hyabhAve'numeye liGgatvamabhAvasya na saMbhavati tathA'trApi pakSadharmatvAbhAvAdeva / ..... itazca nAdarzanasya hetutvamityAha-avarzanAditi / adarzanAdabhAve'vagate pazcAdupajAyamAnA bahirbhAvamati darzananimittA bhavitumarhatIti nAbhAvasya liGgatvaM na ca tasya pakSadharmatA ityAha caitrAbhAvasyeti |"-mii0 zlo0, nyAyara0 pR0 454-55 / tulanAnyAyamaM0 pR0 37 / (3) prathamahetudvayApekSayA-A0 tti0| (4) dvitIyahetudvayApekSayA-A0 Ti0 (5) prameyasya sAdhyasya hetugrahaNakAla eva anupravezaH jJAnam / "jIvatazca gRhAbhAvaH pakSadharmo'tra kalyate / tatsaMvittirbahirbhAvaM na cAbuddhvopajAyate // agnimattAnapekSA tu dhUmavattA prtiiyte| na tadgrahaNavelAyAmagnyadhInaM hi kiMcana / / gehAbhAvastu yaH zuddho vidyamAnatvavajitaH / sa mRteSvapi dRSTatvAdahirvattena sAdhakaH // vidymaantvsNsssttgRhaabhaavdhiyaa'nyaa| gehAdutkalitazcaitro vidyate bahireva hi|| gehAbhAvatvamAtraM tu yatsvatantraM pratIyate / na tAvatA bahirbhAvazcaitrasyaivAvadhAryate // siddhe sadbhAvavijJAne gehAbhAvadhiyA'tra tu / gehAdutkalitA sattA bahirevAvatiSThate // tenAsya nirapekSasya vybhicaaromRtaadinaa| yasya tvavyabhicAritvaM na tato'nyatpratIyate / tasmAt pratyakSato gehe caitrAbhAve hyabhAvataH / jJAte yatsatvavijJAnaM tadevedaM bahiH sthitam // pakSadharmAtmalAbhAya bahirbhAvaH prveshitH| tadviziSTo'numeyaH syAt pakSadharmAnvayAdibhiH // pakSadharmAdivijJAnaM bahiH saMbodhato yadi / taizca tadbodhato'vazyamanyonyAzrayatA bhvet| anyathAnupapattau tu prameyAnupravezitA / tApyeNaiva vijJAnAnna doSaH pratibhAti naH // yena bahirbhAvena viziSTazcaitro'numAtavyaH, sa pakSIkRtajIvaccaitradharmatayA gahAbhAvasyAtmalAbhAya tatpratItivelAyAmevAnupravezita iti / tadevaM satyapi yadyanumAnatvamiSyeta tatsphuTamitaretarAzrayamityAha-pakSadharmAdIti / 1 jovato'sya hi shr0| 2 caitrasya viziSTe bahirbhAve shr0| 8 gRhe caitrAbhAvasya vA' nAsti aa0| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre . [3. parokSapari0 caitrasya gRhAbhAvena bahirbhAvaH kalpyate, anyathA mRtena anekAntaH syAt / abhAvazca / gRhItaH, san bahirbhAvamavagamayati nAgRhIto dhUmavat / abhAvagrahaNazca sadupalambhakapramANapazcakAbhAvapUrvakam / iha ca sadupalambhakamastyeva jIvanagrAhyAgamAkhyaM pramANam , sati tasmin kathamabhAvagrahaNaM pravarteta iti ? pravarttamAnameva etatsadupalambhakaM pramANa 5 pRthagviSayamavasthApayati / jIvanaM hi astitvam , AgamAt sAmAnyato yattasya' pratipannaM tad gRhe'bhAvaM paricchindatA pramANena svaviSayAdanyatra saGkocyate 'bahirasya bhAvaH gRhe tvabhAvaH' iti / tena jIvato gRhe'bhAvalakSaNasAvanapratipatteH bahirbhAvalakSaNasAdhyapratipattipUrvakatvasiddheH siddhaH prameyAnupravezaH, ataH neyamanumAnam / nahi vayAdyanumAne dhUmAdiliGgagrahaNasamaye a~numeyapratipattiH pratItA, dhUmAdigrahaNottarakAlaM tatpratipattipratIteH / nanu arthApattAvapi prameyAnupravezo doSaH samAna eva; satyameva tat ; tathApi pramANadvayaMsamarpitaikavastuviSayabhAvAbhAvasamarthanArtha pravarttamAnA arthApatti: parAmRzatyeva prameyadvayam, anyathA tatsaGghaTanAyogAt / atazca yeyam AgamAda- . niyatadezatayA kvacidastIti saMvittirabhUt saiveyaM gRhAbhAve gRhIte 'bahirasti' iti saMvit saMvRttA / tadato vailakSaNyAt nAnumAnamarthApattiH / 15 sambandhagrahaNAbhAvAJca / bhauvAbhAvau hi na yugapad vahni-dhUmavad ekatrendriyaprabha nanvarthApattAvapi tulyo'yaM doSaH, tatrApi hi gRhAbhAvamAtraM maraNenApyupapannaM na bahirbhAvaM kalpayati, vidyamAnatvasaMsRSTastu kalpayet, sa tvanavagate bahirbhAve na zakyate'vagantum, nacAnavagataH kalpako bhavati, tadavagame ca prameyAbhAvaH syAdata Aha-anyatheti / anyathAnupapattirUpe pramANAntare yo'yaM vidyamAnatvasaMsRSTagehAbhAvabuddhAveva prameyasya bahirbhAvasyAnupravezaH sa na doSaH / kasmAt ? tApyeNaiva jJAnAt / Idagrapameva hi etatpramANaM yadarthaJca yasyAsatyarthAntare mithaH pratighAtenAsambhavamAlocya arthAntarakalpanayA pratighAtaM parihRtya sambhavatItyata eva vilakSaNasAmagrItvena pramANAntaratvam anupapattiriti cAvagatasyArthAntareNa pratighAtazcocyata iti|"-mii0 zlo0, nyAyara0 10 455-77 / zAstradI0 pR0 297 / tulanA-nyAyamaM0 pR0 37 / (1) kevalena gRhAbhAvena yadi bahirbhAvaH kalpyeta / (2) jIvitvagrAhyAgamAkhyaM pramANam / (3) na hi nirviSayaM pramANaM bhavati, evaM ca bhAvo gRhIto nAbhAvastatkathaM sa hetuH, bhAvavadadyApi sAdhyatvAt-A0 tti0| (4) caitrasya / (5) abhAvapramANena / (6) gRhalakSaNAt / (7) bahiH / (8) vhni| (9) jIvati caitra iti AgamAkhyaM pramANam, gRhe ca nAstItyabhAvapramANam, tatsamarthanArtha bahirastItyarthApattiH pravartate anyathA pramANadvayasya pravRttirna syAt-A0 Ti0 / AgamapramANena hi caitrasya bhAvo viSayIkRtaH abhAvapramANena ca tasyAbhAva iti, ataH caitraviSayakasadbhAvAbhAvayoH aviro dhasthApanArtham arthApattiH pravartate, sA ca caitro gRhe nAsti bahirasti iti prameyadvayaM parAmRzati (10) arthApatti vinaa| (11) bhAvAbhAvayoH-A0 tti0| bhAvAbhAvayoH saMghaTanasya avirodhasya ayogAta abhAvApattaH / (12) neyamanumAnamiti gatena sambandhaH / (13) 'gRhAbhAvabahirbhAvau na ca dRSTau niyogtH| sAhitye tu pramANaJca tayoranyanna vidyate ||"-mii0 zlo0 arthA0 zlo0 31 / tulanA-nyAyamaM0 pR0 37 / 1 saca A0, b0| 2 jIvagrAhyAga-A0, ba0 / 3 vrtmaa-shr0| 4 bhirbhaavlkssysaadhy-b| 5 evAsatyametat b0| 6 yo'yam shr0| 7-grahaNAbhAvAbhAvAcca zra0 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 21 ] aAMpattipramANanirAsaH 511 vapratyaye pratibaddhatayA boddhaM zakyau, gRhAbhAvasya hi vyApyatve bahiHsadbhAvo vyApakaH, sa ca pratyakSeNa arvAgdarzibhiH sAkSAtkartumazakyaH anantadezavRttitvAt / narnu kazcid dvAri sthitaH kasyacid devadattAdeH bhAvAbhAvau gahnAti-'yadA etasya gRhe'bhAvaH tadA anyatra sadbhAvaH' ityevaM vyAptigrahaNottarakAlaM caitrAdenizcitajIvanasya gRhe'bhAvAd bahiHsadbhAvo nizcIyate; satyam ; tathApyanumAnAdasyA vailakSaNyam-taMtra hi sAmAnyena / aniyatadezena vyApakena sambandhagrahe sati uttarakAlaM pakSadharmatAnizcayasamaye vyApakasya niyatadezatayA pratipattiH, aMtra tu vaiparItyam / nahi gRhe'bhAvAt niyatadezatayA caitraH pratIyate / yAdRza eva hi vyAptikAle tAdRza eva prayogakAle'pyaniyatadezo'sau pratIyate / kiJca, gRhadvAravarttino gRhe'bhAvasya bahiHsadbhAvena sambandhagrahe gRhe caitrasadbhAvena bahistadabhAvasAdhane kathaM sambandhagrahaH syAt ? taduktam ... "nanvastyeva gRhadvAravartinaH snggtigrhH|| bhAvenAbhAvasiddhau tu kathamaSa bhaviSyati // " [nyAyamaM0 pR0 38] na khalu gRhe caitrasya sadbhAvA'nyathAnupapattyA dezAntareSu tannAstitvAvasAye gRhe tatsadbhAvasya dezAntare tannAstitvena adhyakSataH sambandhagraho ghaTate, deshaantraannaamaanntyaat| kaithameva dhUmasya anagnivyatirekanizcayaH iti cet ? kiM tena gRhItena prayojanam ? 15 dhUmajvalanayoH anvayagrahaNasaMbhave vyatirekagrahaNe tAtparyA'saMbhavAt / nahi bhUyodarzanasulabhaniyamajJAnasampAdyamAnasAdhyAdhigamanivRttacetasAm anagnivyatirekanizcayena kizcit prayojanaM sAdhyAdhigamasya sampannatvAt ? iha punaH anvayAdhigamasamaya eva gamyadharmasya - (1) gRhadvAri sthito yastu bahirbhAva prakalpayet / yadaikasminnayaM deze na tadA'nyatra vidyte|| tadApyavidyamAnatvaM na sarvatra prtiiyte| na caikadeze nAstitvAd vyAptirhetobhaviSyati |"-mii0 zlo0 arthA0 zlo0.34-35 / (2) anumAne hi / (3) prayogakAle / (4) agneH / (5)parvatAdisthatayAA0 Ti0 / (6) arthaapttau| (7) api tu bahiH yatra kutrApyasti ityaniyatarUpeNa / (8) 'gRhadvAre vartinaH'-nyAyamaM0 / (9) 'bhAvena bhAvasiddhau-nyAyamaM0 / (10) sambandhaH / (11) vyApyabhUtasya / (12) vyApakabhUtena / (13) "nanu cAgnyAdyabhAve'pi dhUmAdivyatirekiNAma / taddezAgamanAt spaSTo vyatireko na siddhayati / yasya vastvantarAbhAvaH prameyastasya duSyati / mama tvadRSTamAtreNa gamakAH sahacAriNaH / yaH khalu vastvantareSu vipakSeSu liGgasyAbhAvAvadhAraNamanumAnAya prArthayate tasyaiva doSaH, vayaM tu dvitricatureSu avagatAgnisAhacaryAd dhUmAdvipakSAdarzanamAtreNa sahacAriNamagnimanumimAnA na sarvavipakSeSu dhUmAbhAvAvadhAraNaM prArthayAmahe / nApi srvdhuumvtaamgnynvymiti|"-mii0 zlo0, nyAyara0pU0 460 / (14) anagnipradezAnAmAnantyAt-A0 Ti0 / (15) pratipatRNAm / (16) arthaapttau| (17) bahiH sadabhAvasya-A0 tti0| 1 yadi tasya ba0 / 2 gRhe bhAvAbhAvAt zra0 / 3-dvArapravatti-ba0 / 4-graho gRhe caitra ba0 / 5 'gaheM nAsti A0, shr0| 6 uktaJca b0| 7 nanvastveva A0 / 8-dvArittinaH ba0 / 9 kathameva 10 / 10-nizcayamajJAna-zra0 / 11-nivRttace-ba0 / 12 anvayAvagama-ba0, shr| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre . [3. parokSapari0 duradhigamatvamuktam anantadezavRttitvAt / atha anupalabdhyA tainnizcayaH; tanna; gRhavyatiriktasakaladezavartinaH tadabhAvasya niyatadezayA anupalabdhyA nishcetumshkytvaat| teSu teSu dezAntareSu gatvA anupalabdhyA tadabhAvaH; ityapyasundaram ; yataH "gatvA gatvApi tAn dezAna nAsya jAnAsi nAstitAm / kauzAmbyAstvayi niSkAnte tatpravezobhizayA // " [ nyAyamaM0 pR0 38 ] tasmAdabhUmiriyamasarvajJAnAm / ato niyatadezopalabhyamAnaparimitaparimANapuruSazarIrA'nyathAnupapattyaiva taditarasakaladezanAstitvA'vadhAraNaM tasya ityarthApattyaiva taMtra tadabhAvanizcayaH iti ||ch| atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'dRSTaH zruto vA' ityAdi; tatra dRSTaH zruto vA'10 arthApatteH anamAna- rthaH svasAdhyena sambaddhaH, asambaddho vA taM kalpayati? yadi asambaddhaH; pramANe antarbhAva- kathaM tatkalpanAkAraNam ? nahi yatkiJcid dRSTvA yaH kazcidarthaH kalpasamarthanam- yituM zakyaH atiprasaGgAt / atha sambaddhaH; tarhi ato jAyamAnA . (1) yatra nopalabhyate tatra nAsti caitra:-A0 Ti0 / (2) vyatirekamukhena sambandhanizcayaH / "nanvevamitaratrApi sambandho'nupalabdhitaH / caitrAbhAvasya bhAvena dRSTatvAdupapadyate // sAhitye mitadezatvAtprasiddhe cAgnidhUmayoH / vyatirekasya cAdRSTergamakatvaM prakalpyate // iha sAhityamevedamekasya sahabhAvinaH / anantadezavatitvAnna tAvadupapadyate ||"-mii0 zlo0 arthA0 zlo01-43 / (3) 'nanvatrA vidyamAnatvaM gamyate'nupalabdhitaH / sA cAprayatnasAdhyatvAdekasthasyaiva siddhayati / / naitayA'nupalabdhyA'tra vastvabhAva: prtiiyte| taddezA'gamanAta sA hi darastheSvasti satsvapi / / gatvA gatvA tu tAn dezAn : yadyartho nopalabhyate / tato'nyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate ||"-mii0 ilo0 arthA0 zlo0 36-38 / (4) 'jaanaami'-nyaaymN0| (5) 'shaadishngyaa'-nyaaymN0| (6) anupalabdhiH / (7) caitrasya / (8) bhiH| (9) caitrAbhAvanizcayaH / (10) pR0 505 10 18 / (11) rAtribhojanAdinAA0 Ti0 / tulanA-"eSA vicAryamANA tu bhidyate nAnumAnataH // pratibandhAdvinA vastu na vastvantarabodhakam / yatkiJcidarthamAlokya na ca kshcitprtiiyte|| pratibandho'pi nAjJAtaH prayAti matihetutAm / na sadyojAtabAlAderudbhavanti tathA dhiyH|| na vizeSAtmanA yatra sAmAnyajJAnasambhavaH / tatrApyastyeva sAmAnyarUpeNa tdupgrhH||"-nyaaymN0 1041 / "arthApatterapyanumAna evAntarbhAvo'vinAbhAvabalenArthapratipattisAdhanatvAt / anyathA nopapadyate ityukte satyevopapadyata iti labhyate / ayamevAvinAbhAva iti|" -nyAyasA0 pR0 22 / "arthApattyutthApako'rtho'nyathAnupapadyamAnatvenAnavagataH, avagato vA'dRSTArthaparikalpanAnimittaM syAt ?"-prameyaka0 pR0 193 / syA0 ra0 283 / (12) dRSTAt zrutAdarthAtA0 tti0| tulanA-'darzanArthAdarthAdarthApattivirodhyeva shrvnnaadnumitaanumaanm|"-prsh0 bhA0, kanda0 pu0 223 / praza0 vyo0 pR0590 / "zabda aitihyAnarthAntarabhAvAd anumAne'rthApattisaMbhavAnarthAntarabhAvAccApratiSedhaH |"-jyaays0 2 / 2 / 2 / ". ' pratyakSeNApratyakSasya sambaddhasya pratipattiranamAnaM tathA cArthApattisaMbhavAbhAvAH / vAkyArthasampratyayenAnabhihitasyArthasya pratyanIkabhAvAd grahaNamApattiranumAnameva |"-nyaaybhaa0 2 / 2 / 2 / "kathamarthApattiranumAnena saMgRhyate ? dvayorekatarapratiSedhasya dvitIyAbhyanujJAviSayatvAt / yatra yatra dvayorvastunorekataradvastu pratiSidhyate tatra tatra dvitIyAbhyanujJA dRSTA, yathA divA na bhuGa kte ityabhidhAnAt rAtrau bhuGa kte iti gamyate |"-nyaayvaa0 10276 / nyAyalI0 pR0 57 / 1 niyatadezatayA ba0, shr0| 2 teSu dezAnta-A0, zra0 / 3-tamAno pu-zra0 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 21 ] arthApattipramANanirAsaH 513 pratItiH anumAnameva, tathAhi-dRSTAt zrutAdvA'rthAd arthAntare pratItiH anumAnameva, avinAbhAvabalena upajAyamAnatvAt, yad yad avinAbhAvabalenopajAyate tattadanumAneva yathA dhUmAdagnivijJAnam, avinAbhAvabalenopajAyate cArthApattyabhimatA pratItiriti / . kiJca, asau tatsambaddho'pi tadrUpatayA jJAtaH, ajJAto vA tatkalpanAnimittaM syAt ? na tAvadajJAtaH; bAlAderapi ato'dRSTArthakalpanAprasaGgAt / atha jJAtaH; tatrApi / kiM sAdhyapratipattikAle tatsambaddhatayA asau jJAtaH, pUrva vA ? prathamapakSe kiM pramANAntarAt tatsambaddhatayA tadA'sau jJAtaH, tata eva vA ? tatrAdyavikalpo'yuktaH, tatpratipattikAle tatsambandhagrAhiNaH pramANAntarasyAsaMbhavAt , saMbhave vA sAdhyasyApi ateM eva siddheH kimarthApattyA ? astu vAsau, tathApi anumAnAnna bhidyate; tathAhi-arthApattiH anumAnameva, 10 pramANAntarAvagatasAdhyasambandhAd hetorupajAyamAnatvAt, yadyatpramANAntarAvagatasAdhyasambandhAd hetorupajAyate tattadanumAnameva yathA dhUmAd vahnivijJAnam , pramANAntarAvagatasAdhyasambandhAddhetoH upajAyate cArthApattyabhimataM jJAnamiti / atha tata eva sAdhyasambaddhatayA asau jJAtaH; tadA anyonyAzrayaH-siddhAyAM hi arthApattauM tardutthApakArthasya tatsambaddhatayA jJaptisiddhiH, tatsiddhau ca arthApattisiddhiriti / atha pUrva tatsambaddhatayA'- 15 sau jJAtaH kiM sAdhyadharmiNyeva, dRSTAntadharmiNi vA ? prathamavikalpe arthApattervaiyarthyam tatsAdhyasya prAMgeva prsiddhtvaat| dRSTAntadharmiNyapyanabhyupagamAnnAsau tatsambaddhatayA jnyaatvyH| / kiJca, tetrAsauM sAdhyasambaddhatayA bhUyodarzanAt, vipa' kSe'nupalambhAt , arthApattya "na cArthApattiranumAnato bhidyate, loke tadasaGkIrNodAharaNAbhAvAt, prakArAntarAbhAvAcca |"-nyaaykusu0 3 / 19 / "siddhaH sAdhyAvinAbhAvo hyApatteH prabhAvakaH / saMbhavAdezca yo hetuH so'pi liGgAnna bhidyate // dRSTAntanirapekSatvaM liGgasyApi niveditam / tanna mAnAntaraM liGgAdarthApattyAdivedanam ||"-tttvaarthilo0 pR0 217 / prameyaka pR0 193 / sanmati0 TI0 pR0 585 / jainatarkavA0 pR0 77 / syA0 ra0 pR0 283 / ratnAkarAva0 2 / 1 / (1) dRSTa: zruto vA'rthaH-A0 tti0| (2) sambaddharUpatayA-A0 tti0| (3) tulanA"asyAnyathAnupapadyamAnatvAgamaH arthApattereva pramANAntarAdvA ?"-prameyaka0 pR0 193 / syA0ra0 pR0 284 / (4) sAdhyapratipattikAle (5) sambandhagrAhiNaH prmaannaantraadev| (6) pInatvagRhAbhAvAde:A0 di0 / (7) mImAMsakA hi arthApattau sambandhAvagamaM dRSTAnte na svIkurvanti arthApattyanumAnayorbhadAbhAvaprasaGgAt / "avinAbhAvitA cAtra tadaiva parikalpyate / na prAgavadhRtetyevaM satyapyeSA na kAraNam" ( mI0 zlo0, arthA0 zlo0 30 ) ityabhidhAnAt / (8) dRSTAntadharmiNi ced dRSTa: zruto vArthaH pUrva pratipannaH tadA sAdhyadharmiNi kimAyAtam-A0 tti0| (9) dRSTAntadharmiNi / tulanA-"atha pramANAntarAttadavagamaH; tatkiM bhUyodarzanaM vipakSe'nupalambho vA ?"-prameyaka0 pR0 194 / syA0 ra0 pR0 284 / (10) vipakSA hi anagnidezAdyA anantA eva-A0 tti0| 1-tarapratIti-zra0 / 2-dvahnivijJAnam b0| 3 vA kalpanA-A0 / 4 -sambaddhAd ba0 / 5-sambaddhAddhe-A0 / 6 prAgeva siddha-zra0 / 7-sau sambaddha-ba0,-sau sAdhyasya sambaddha-zra0 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 ntarAdvA pratIyeta ? na tAvad bhUyodarzanAt; zakteratIndriyatayA bhUyodarzanA'saMbhavAt / nApi vipakSe'nupalambhAt ; tasyApi upalabdhiyogyeSvevArtheSu sambandhapratipattihetutvAt / nApi arthApattyantarAt; anavasthAprasaGgAt / kathaM tarhi sAdhyasAdhanayoH sambandhaprati pattirbhavato'pIti cet ? U~hAkhyapramANAntarAt / asmAkaM tadabhyupagame ko doSaH 5 iti cet ? pramANasaMkhyAvyAghAtaH, tathA "pratyakSeNa hi pratipanne pratibandhe anumAna pravarttate' [ ] ityAdigranthavirodhazca , sarvatra UhAkhyapramANAdeva sambandhapratipattiprasiddheH / na khalu tasya kazcidagocaro'sti yena zakteratIndriyatayA kenacillaGgena saha sambadhA'pratipatteH anumAnato'pratipatti: syAt / yadapi-pratyakSapratipannadAhAkhyakAryAnyathAnupapattyA' ityAdi pratyakSapUrvikArthA10 patterlakSaNamuktam ; tatra anupapattisvarUpaM vaktavyam-kiM sAdhyena vinA sphoTAderabhAvaH anupapattiH, pramANavirodho vA ? prathamapakSe tena vinA nopapadyate iti vyatirekabhaNitiH, vyatirekazca pratIyamAnaH tasmin sati upapadyate' ityanvayamAkSipati, anvayavyatireko , ca liGgasyaiva gamakasya dharmAviti kathamarthApattiranumAnAdatiricyeta ? pramANavirodho'pi baadhybaadhkbhaavaannaanyH| tathA ca zuktikAyAM rajatatadabhAvagrAhiNorvijJAnayoH bAdhyabAdha15 kabhAve sati rajatAnyathAnupapattyA arthAntarakalpanAnuSaGgaH syAt , tallakSaNAyA anupapatteratrApyavizeSAt / kiJca, pramANayoH parasparapratibandhakatve sati arthApattiH pravarttate, te ca vaktavye / nanu kimatra vaktavyaM suprasiddhatvAt ? tathAhi-'sphoTasvarUpaM tAvad adhyakSaM paricchinatti', 'na ca tasya dRSTaM kAraNaM saMbhavati, kAraNAntarazca nopalabhyate, kAraNAbhAve ca kAryAbhA20 vo dRSTaH, ataH kAraNAbhAvAkhyaliGgaprabhavAnumAnAt tasyAbhAvaH prAptaH' ityevaM pramANadvaya vighaTanAyAM tatsaGghaTanAtmikA tayorviSayabhedaM darzayantI arthApattiH pravarttate / sphoTajJAnaM hi sphoTaviSayam, kAraNAbhAvAnumAnazca paridRzyamAnakAraNanibandhanakAryAbhAvaviSayamiti; tadapyasamIcInam ; yata: kAraNAbhAvo'tra kAryAbhAvanizcaye liGgam , sa ca nizcitaH, anizcito vA talliGgaM syAt ? na tAvadanizcitaH; vASpAderapi dhUmAdi (1) tulanA-"bhUyodarzanagamyA ca vyAptiH"-mI0 zlo0 anu0 zlo0 12 / (2) pR0 506 paM0 4 / (3) dhnshktyaa| (4) tulanA-"tena vinA nopapadyate iti ca vyatirekabhaNitiriyam, vyatirekazca pratItaH tasmin satyupapadyate ityanvayamAkSipati, anvayavyatireko ca gamakasya liGgasya dharma iti ca kathamarthApattirnAnumAnam |"-nyaaymN0 pR0 41 / (5) pramANavirodhalakSaNAyAH / (6) vahnirUpam-A0 Ti0 / (7) zaktirUpam-A0 Ti0 (8) sphoTasya-A0 Ti0 / (9) sphoTa pratyakSeNa tAvatsphoTasadbhAva AveditaH, zaktirUpakAraNAbhAvAnumAnena tu sphoTAbhAvo'numita itisphoTaviSaye pratyakSAnumAne vighaTete, atastayorviSayabhedaM pradarzayantI arthApattiH saMghaTanakAriNI bhavati / . 1 sambandha prati hetu-aa| 2 UhAt asmaa-b0| 3-kalpanAnuSaGgAt ba0, shr0| 4 pravartate ca vkt-b0| 6 dRSTakAraNaM zra0 / 6-nizcayaliGgam shr0|| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaMpra0 kA0 21] arthApattipramANanirAsa: 515 tayA sandigdhasya liGgatAprasaGgAt / atha nizcitaH; kutastannizcayaH ? kAraNAnupalabdhezcet; sA kiM dRzyAnupalabdhiH, adRzyAnupalabdhirvA ? yadyadRzyAnupalabdhiH; kathamato'bhAvasiddhiH, paramANupizAcAdinA anekAntAt ? atha dRzyAnupalabdhiH; tarhi ataH kAraNAbhAvasiddheH kathamarthApatteH kAraNasadbhAvAvedikAyAH prAmANyaM syAt ? cakrakaprasaGgAcca na kAraNAbhAvasya liGgatA; tathAhi-kAryakAraNayoH sambandhagrahaNe 5 sati kAraNAbhAvAkhyamanumAnaM pravartate, sambandhagrahaNazca kAraNagrahaNe sati, kAraNagrahaNaJca arthApattitaH, arthApattizca kAraNAbhAvAnumAne sati, tacca sambandhagrahaNe sati iti / na ca arthApattita eva sphoTAdau kAraNasadbhAvasiddhiH; anumAnato'pi tatsiddheH / tathAhisphoTAdi kAraNapUrvakam , kAryatvAt , yat kArya tat kAraNapUrvakam yathA dhUmAdi, kAryazcedaM sphoTAdi, tasmAt kAraNapUrvakamiti / ____ etena anumAnopamAnapUrvakA'rthApattidvayamapi pratyAkhyAtama ; tasyApi zaktiviSayatvena pratyakSapUrvakArthApattipakSanikSiptA'zeSadoSAnuSaGgAt / yApi zabdanityatvasiddhau arthApattipUrvikArthApattiruktA; sAdhyayuktA ; zabdasyAnityatve'pi vAcakatvasyopapatteH, tadanityatvaJca agre prasAdhayiSyAmaH / __yApi pIno devadato divA na bhuGkte' ityAdi zrutArthApattiruktA; sApyanumAnameva, 15 kAryataH kAraNapratipattaH / asati hi rasAyanAdyupayoge pInatvaM svAtmani anyatra ca bhojanakAryatvena avagatam , tacca devadattAkhye dharmiNi AptavAkyAt kaoNlavizeSe bhojananiSedhena nizrIyamAnaM pratiSidhyamAnakAlavyatiriktakAle pratiSiddhe svopaMpAdakasya kAraNasya sattAmavagamayati / nahi kAraNaM vinA kAryasyodayo ghaTate, ahetukatvena sadA sattvasya - (1) pR0 506 paM0 5,6 / (2) tulanA-"upamAnasya tu smaraNAdabhede tatpUrvikA'rthApattiranumAnameva, vyApteH pUrva grahaNAt / tathA ca sAdRzyAvacchinno gopiNDo vAhAdisamarthaH gopiNDatvAta pUrvopalabdhaivaMvidhagopiNDavat |"-prsh0 vyo0 pR0 590 / (3) pR0 507 pN09| (4) pR0 507 pN011| (5) tulanA-"zrutArthApattirapi varAkI nAnumAnAd bhidyate, vacanaikadezakalpanAyA anupapanatvAdarthasya ca kAryaliGgasya sattvAt / yathA kSitidharakandharAdhikaraNaM dhUmamavalokya tatkAraNamanalamanuminoti bhavAn evamAgamAtpInatvAkhyaM kAryamavadhArya tatkAraNamapi bhojanamanuminotu ko'tra vizeSaH"nyAyamaM0 pR045| "kSapAbhojanasambandhI pumAniSTa: prtiiyte| divAbhojanavaikalyapInatvena tadanyavat / / bhojane sati pInatvamanvayavyatirekataH / nizcitaM tena sambaddhAdvastuno vastuto gatiH ||"-tttvsN0 pR0 465 / sanmati0 TI0 pR0 587 / syA0 ra0 pR0 306 / "pIno divA na bhuGkte iti vAkyazravaNAdrAtribhojanakalpanA'namitAnamAnama, liGgabhatena vAkyena anamitAta pInatvAta tatkAraNasya rAtribhojanasya anumAnAt |"-prsh0 kanda pR0 223 / 'devadatto rAtrau bhaGakte divA'bhojitve sati pInatvAditi / " -vaize0 upa0 9 / 2 / 5 / (6) sthUle purussaantre| (7) divA / (8) pInatvopapAdakasya-A0Ti0 / (9) bhojanasya / (10) tulanA-"nityaM sattvamasattvaM hi hetoranyAnapekSaNAt / apekSAtaraMca bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH ||"-prmaannvaa0 3 / 34 / 1 bAcakasyopapatteH A012 yo'pi b0| 3 prtissedhymaan-aa0| 4 svotpAdakasya b0,shr0| 5 kaarnnsttaamv-b0| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 asattvasya vA prasaGgAt / prayogaH-rAtribhuktimAn devadattaH, rasAyanAdyupayAgAbhAve divAbhuktirahitatve ca sati pInatvAt, yo yo rasAyanAthupayogAbhAve divAbhuktirahitatve ca satiM pInaH sa sa rAtribhuktimAn yathA naktazcaraH, rasAyanAdyupayogAbhAve divAbhukti rahitatve ca sati pInazca devadattaH, tasmAd rAtribhuktimAniti / tato 'nahIdaM vAkya5 meva tatpratipattinibandhanam' ityAMdyayuktamuktam; yathoktavizeSaNaviziSTasya pInatvalakSaNaliGgasyaivAto vAkyAt pratipatteH, taMtratipannAcca liGgAt rAtribhojanapratipattisiddhiriti / __ yApyabhAvapUrvikA'rthApatti: sApyanumAnameva, jIvatazcaitrasya gRhAbhAvena liGgena bahirbhAvAvagamAt / tathAhi-jIvatazcaitrasya gRhe'bhAvaH bahirbhAvena tadvAn , jIvanmanuSya gRhAbhAvatvAt, pUrvopalabdhaivaMvidhagRhAbhAvavat , yathA dhUmo'gnimAna dhUmatvAt pUrvopalabdha10 dhuumvt| tatazca gRhAdInAM liGgatvanirAkaraNaM zabdADambaramAtram asmnmtaaNshaa'sprshitvaat| yatpunaH prameyAnupravezo dUSaNamuktam ; tadapi na yuktam ; yataH kiM prameyamatrA'bhipretam- kiM sattAmAtram, bahirdezavizeSitaM vA sattvam ? tatra sattAmAtraM tAvad AgamAdevA'vagatamiti nai pramANAntaraprameyatAmavalambate / bahirdezavizeSitaM tu sattvaM bhavati prameyam, na ca tasya tadAnImanupravezaH / gRhe caitrAbhAvagrAhakaM hi pramANaM tatraiva tatsadbhA15 vAvedakaM pramANamapAkaroti na punaH bahistatsadasattvacintAM karoti / "mRtasya jIvato dUre tiSThataH prAGgaNe'pi vA / gRhAbhAvaparicchede na vizeSosti kazcana // ' [ nyAyamaM0 pR0 43 ] (1)pR0 507 paM0 12 / (2) rasAyanAdyupayogAbhAvetyAdi-A0 Ti0 / (3) vAkyapratipannAt / (4) tulanA-'sApyanumAnameva, vyApteH pUrvameva grahaNAt / tathAhi-devadatto bahirdezasambandhI jIvanasambandhitve sati gRhe'nupalabhyamAnatvAt viSNumitravat |"-prsh0 vyo0 pR0 591 / "tadApi gehAyuktatvaM dRSTyA'dRSTevinizcitam / atastatra bahirbhAvo liGgAdevAvasIyate / / sAnA yo hyasaMsRSTo niyataM bhirstysau| gehAGgaNasthito dRSTa: pumAn dvAristhitairiva // vipakSo'pi bhavatyatra sadanAntargato naraH / arthApattiriyaM tasmAdanumAnAnna bhidyate ||"-tttvsN0 pR0 470 / prameyaka0 pR0 203 / sanmati0 TI0e0 586 / syA0 ra0 pR0 308 / "caitrasya gahAbhAvo dharmI bahirbhAvena tadvAniti sAdhyo dharmaH jIvanmanuSyagRhAbhAvatvAt pUrvopalabdhaivaMvidhagRhAbhAvavat |"-nyaaymN0 pR0 43 / "tadapyanumAnameva, yadA khalu sannekatra nAsti tadA'nyatrAsti, yadA vA'vyApaka ekatrAsti tadA'nyatra nAsti, so'yaM svazarIra eva vyAptigrahaH sukrH| tathA ca sato gehAbhAvadarzanena linena bhirbhaavdrshnmnumaanm|"-nyaayvaa0 tA0 pR0 438 / sAMkhyatatvako0 pR0 44 / praza0 kanda0 pU0 223 / nyAyakusu0 3319 / praza0 kiraNA0 pR0 324 / vaize0 upa0 9 / 2 / 5 / (5) pR050950 8 / (6) tulanA-"kiM prameyamabhimatamatra bhavatAM ki sattAmAtramuta bahirdezavizeSitaM sattvam |"-nyaaymN0 pR0 43 / syA0 ra0 pR0 309 / (7) gRha eva / (8) 'vRttasya'-nyAyamaM0 / "mRtasya jIvato vA dare prAGgaNe'pi vA / tiSThatazcaitrasya guhAbhAvaparicchede vizeSAbhAvAt |"-syaa0 ra0 pR0 309 / 1-sya prs-shr0| 2-kyaatttprti-b0| 3-pratipattiriti aa0| 4 natpramA-A0 / 5-NAntaraM prme-b0| 6-pricchednvi-shr0| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 21] arthApattipramANanirAsaH 517 jIvanaviziSTastvasau' gRhyamANo liGgatAmeva pratipadyate vyabhicArAbhAvAt / na ca vizeSaNagrahaNameva prameyagrahaNam ; yato jIvanamanyad anyacca bahirbhAvAkhyaM prameyamiti / atha matam-jIvanaviziSTagRhAbhAvapratItireva bahirbhAvapratItiriti; tadapyavicAritaramaNIyam; yato jIvanaviziSTagRhAbhAvapratIterbahirbhAvapratItirbhavati, na tu tatpratItireva bhirbhaavprtiitiH| na hi dehanAdhikaraNadhUmapratItireva dahanapratItirdRSTA / atha 5 dhUmAdanyo dahanaH tenAtra tatpratItibhedo yuktaH; tadetadanyatrApi samAnam-gRhAbhAva-jIvanAbhyAM tadvahirbhAvasyApi anyatvAt, tatkathamatrApi tatpratItyorabhedaH syAt ? yathA ca parvata-vahnayoH siddhatvAt mattvarthamAtra tatra apUrvamanumeyamevamiSTam, evamihApi bahirdezamAtram apUrvamanumeyamastu / yadi tu tadadhikaM prameyamiha neSyate, tadA gRhAbhAvajIvanayoH svapramANAbhyAmavadhAraNAd Anarthakyameva arthApatteH / tasmAt prameyA~ntarasadbhAvAt 10 tasya cA'nanupravezAnna kshcidossH| arthApattAvapi ca tulya evAyaM doSaH, tatrApi arthAdarthAntarakalpanAbhyupagamAt / tasya tasmAt pratItiriti yatra vyavahAraH tatrAvazyaM tatpratItau tadanupravezadoSo'nuSajyate, svabhAvahetAviva tabuddhisiddhyA taitsiddheH pramANAntaravaiphalyAt / ___ nanu cAbhAvo nizcito liGgaM bhaviSyati, sadasattvagrAhiNozca pramANayoH virodhe 15 kathaM tannizcayaH ? ato yAvadAgamasya bahirbhAvaviSayatA na pratIyate tAvanna gRha evA'bhAvanizcaya iti, tasya nizcaye prameyAnupravezadoSAnuSaGgaH, arthApattistu pramANadvayavirodhe satyeva (1) gRhAbhAvaH-A0 Ti0 / (2)tulanA-"jIvanaviziSTagRhAbhAvapratIteH bahirbhAvaH pratItaH na tatpratItireva bahirbhAvapratItiH / na hi dahanAdhikaraNadhUmapratItireva dahanapratItiH, kintu dhUmAdanya eva dahanaH, ihApi gRhAbhAvajIvanAbhyAmanya eva bahirbhAvaH, parvatahutavahayossiddhatvAnmattvarthamAtraM tatrApUrvamanumeyam, evamihApi bahirdezayogamAtramapUrvamanumeyam |"-nyaaymN0 pR0 43 / syA0 ra0pR0 309 / (3)jIvato gRhAbhAvabahirbhAvayoH-A0 Ti0 / (4) 'parvato vahnimAn' iti rUpam / (5) bhAvasya jIvanenaiva siddhatvAt-A0 tti0| (6) gRhAbhAvagrAhakaM hi abhAvapramANam, jIvanagrAhakaJca AgamapramANamiti / (7) bahiHsadbhAva / (8) tulanA-"arthApattAvapi ca tulya evAyaM doSaH,tatrApyarthAdarthAntarakalpanAbhyapagamAta / daSTaH zrato vArtho'nyathA nopapadyate ityarthakalpanetyeva granthopanibandhAta / tasya tasmAtpratIriti tatra vyavahArastatrAvAcya (?) tatpratItau tadanupravezo doSa eva / svabhAvahetAviva taddhisiddhayA tatsiddheH prmaannaantrvaiphlyaaditi|"-nyaaymN0 pR044 / syA0 r0puu0309| (9) tasya sAdhyasya tasmAt sAdhanAt pratIriti vyavahArazca anumAna ivArthApattAvapyasti-A0 tti| (10) yathA svabhAvahetau ziMzapAbuddhayaiva vRkSabuddhau jAtAyAM pramANAntareNa na kAryam, tathAtrApi gRhAbhAvenaiva liGgena bahirbhAvasyAvagatatvAnnArthApattyA kaarym-aa0tti0| (11) api tu sarvatravAbhAva:A0 tti0| (12) ya eva jIvanato gRhAbhAvanizcayaH sa eva bahirbhAvanizcayaH iti, ato gRhAbhAbAkhyo hetuH prameyaM bahirbhAvAkhyamanapraviSTa iti bhAva:-A0 tti0| 1-ziSTazcAsau b0| 2 vishessgrh-shr0| 3 dhnaadikaarnn-shr0| 4 tena tatpra-zra0 / 6 pratipattiriti shr0| 6-siddhiH bhA0, b0| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 pravarttate iti kathaM tadanupravezaH ? tadasamIkSitAbhidhAnam ; sadasattvajJAnayoH asamAnaviSayatayA virodhaa'siddheH| Agamena hi dezavizeSAnavacchinnasya caitrasya sattA pratipAdyate na gRhe bahirvA, pratyakSeNa tu gRhAvacchinnasya caitrasyAbhAva iti| samAnaviSayatve tu taiyorananyathAsiddhA'dhyakSabAdhyatvena A~gamajajJAnasya mithyAjJAnasyeva naa'rthaantrklpnaakaarnntvm| atha mata-anumAne gamakavizeSaNam anyathAnupapannatvaM 'vahiM vinA dhUmo nopapadyate' iti, arthApattau tu viparyayaH gamakaM vinA gamyo nopapadyate / gamyo hi bahirbhAvaH, sa jIvato gRhAbhAvaM vinA nopapadyate, gRhAnnirgato jIvana bahirastItyevaM gamyagamakayoranupapadyamAnatve viparyayAt pramANAntaramanumAnAdarthApattiriti; tadapyasaGgatam ; 'sAdhyA vinAbhAvino liGgAt liGgini jJAnamanumAnam' ityanumAnalakSaNam / taiccArthApattau 10 astyeva / na hi tadutthApakArthasya sAdhyena avinAbhAvo'siddhaH; tataH tatsiddhyabhAvaprasaGgAt / sa cAvinAbhAvaH anyathAnupapannatvAparaparyAyaH ubhayaniSThatvAt gamakavizeSaNaM vAstu gamyavizeSaNaM vA naitAvatA arthApattyanumAnayoH bhedaH, anyathA 'sUryasya gamanazaktirasti gatimattvA'nyathAnupapatteH' iti pakSadharmatvasahitAyA arthApatteH 'vaDherdAha (1) tulanA-"tathAhi-sattvamAtraM vA virudhyate caitrasya gehAbhAvena gehasattvaM vaikatrAsya / na tAvadyatra kvacana sattvasyAsti virodha: gehe'sattayA samAnaviSayatvAbhAvAt - 'gRhAbhAvAvacchinnAbhAvena gRhasattvaM viruddhatvAtpratiSidhyate na tu sattvamAtram tatra tasyaudAsInyAt, tasmAd gRhAbhAvena siddhena sato bahirbhAvo'numIyata iti yuktam / etena viruddhayoH pramANayoravirodhApAdanaM viSayavyavasthayA arthApattiviSayaH parAstaH; avacchinnA'navacchinnayoravirodhAt |"-nyaayvaa0 taa0p0439| sAMkhyatatvakau0 10 44 / "aniyamyasya nAyuktiH nAniyantopapAdakaH / na mAnayovirodho'sti prasiddha vApyasau samaH ||"myaaykusu0 3 / 19 / (2) niyatadezaviSayatvenaiva siddhamadhyakSam-A0 Ti0 / (3) abalamAgamajaM jJAnamaniyatadezaviSayatvAt-A0 tti0| (4) prabhAkarasya / "yadi yadyena vinA nopapadyate tadevAva. gamakaM syAt, iha tu yanopapadyate tdevaavgmyte| kiM cAtra nopapadyate ? jIvato gRhAbhAvadarzanAta anyatrAbhAvo nopapadyate / tata: kim ? nAtrAbhAvasya gmytaa| kasya tarhi ? bhAvasya / na cAsau gRhAbhAvadarzanenopapadyate / bADhaM nopapadyate / na hi gRhAbhAvadarzanena vinA bahiH bhAva uppdyte|"-shaabrbhaa0 baha0 11115 / "vinA kalpanayA'rthena dRSTenAnupapannatAm / nayatA dRSTamartha yA sArthApattistu kalpanA / abhAvena gRhe bhAvo bahiSkalpanayA vinaa| nayatA'nupapannatvaM kalpyamAnA bhirythaa| gamyasyAnupapannatvamiha kalpanayA vinaa| mAnAntaravirodhena sandehApattilakSaNam // dezena hi vinA bhAvo na kadAcana dRzyate / vinA bhAvena siddho'pi te sandehamAcheti // tatsandehavyudAsAya kalpanA yA pravartate / sandehApAdAkAdarthAdarthApattirasau smRtA / gamakasyAnumAne tu vipakSAsattvalakSaNam / gamyate'nupapannatvaM vinA gamyena vastunA // tatsAmagrIvibhedena bhinne ete parasparam / arthApattyanumAnAkhye pramANe iti nizcitam ||"-prk0 50 10 128 / tulanA-nyAyamaM0 pu0 44 / (5) tulanA-"etadapi granthavaiSamyopapAdanamAtram na tu nUtanavizeSatotprekSaNam ; gamye tAvadagRhIte sati tadgatamanupapadyamAnatvaM kathamavadhAryeta, gRhIte tu gamye kiM tadgatAnupapadyamAnatvagrahaNena sAdhyasya siddhatvAt..."-nyAyamaM0 pR0 44 / (6) arthApattyutthApakArthAt / (7) sAdhya / 1 tayoranyathA-ba0 / 2-mAnaviparyayAt zra0 / 3 tattvArthApattau ba0 / 4 pakSadharmasaMhi-A0 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 21 ] arthApattipramANanirAsa: 516 zaktirasti sphoTAnyathAnupapatteH' iti tadrahitArthApattiH pramANAntaraM syAt, tathA ca prmaannsNkhyaavyaaghaatH| niyamavato'rthAd arthAntarapratipattaravizeSAttayorabhede svasAdhyAvinAbhAvino'rthAd arthAntarapratipattaretrApyavizeSAt kathamanumAnAdarthApatterbhedaH syAt ? asiddhazcAtra avinAbhAvasya gamyavizeSaNatvam ; gRhe caitrAbhAve eva bahistatsadbhAvagamake tasya vizeSaNatvasambhavAt / nahi tasya tadvizeSaNatve kazciddoSaH sambhavati yena gamya- 5 vizeSaNatA klpyet| na ca sarvasyAmarthApattau gamyavizeSaNatA avinAbhAvasya sambhavati; pratyakSAdiprabhavA'rthApattau gamakasyaiva sphoTAde: avinaabhaavvishessnntvsNbhvaat| na khalu tatra gamyAyAH zakteH sphoTaM vinA'nupapattiH sambhavati; tamaMntareNApi asyAH sadbhAvAbhyupagamAt / ___ yaccAnyaduktam-'pakSadharmatAnizcayasamaye sAdhyasya niyatadezatayA aA'pratIte: anumAnAdvailakSaNyam' ityAdi; tadapyuktimAtram ; gRhAbhAvAkhyadharmyavacchedena bahirbhAvasya 10 pratIteH, dharmI eva hi dezazabdena ucyate, tadavacchedazca atrAstyeveti na tatastadvailakSaNyam / yadapi 'sambandhagrahaNAbhAvAcca' ityAdyuktam ; tadapi na; yataH 'sarvatra sambandhagrahaNasya UhAkhyapramANaprasAdAdeva prasiddheH' ityuktam / atazca 'dezAntarANAmAnantyAnna na tatra nAstitvena sambandhagrahaH' ityAdyayuktam, aniyatasAdhyasAdhanavyaktisambandhagrahaNasvabhAvatvAttasyai / kathamanyathA dhUmasya anagnivyatirekanizcayaH tatrApi asya doSasyA'- 15 vizeSAt ? na ca bhUyodarzanAvagamyamAnA'nvayamAtreNa gamako'sau yuktaH; anizcitavyatirekasya sAdhyanizcayA'hetutvAt / na ca sattAmAtreNAsau taddhetuH; anvayavad vyatirekasyApi nizcitasyaiva anumAnAGgatopapatteH / kizca, asarvagatadravyasya caitrAdeH niyatadezavRtteH tadanyadeze pratiniyate pratyakSataH, (1) zaktirvahnau sphoTazca karatalAdau iti na sphoTasya pakSadharmatA-A0 tti| (2) pakSadharmatvasahitatadrahitayorApattyozcedabhedaH; tadA'numAnArthApattyorapi tathAstu-A0 tti0| SaDeva pramANAnIti pramANasaMkhyAvyAghAtaH saptamasya prsiddheH| (3) pakSadharmatvasahita-tadrahitArthApattyoH / (4) arthApattAvapi / (5) gamakasya vizeSaNamavinAbhAva:-A0 tti0| (6) avinAbhAvasya / (7) gmkvishessnntve| (8) sphoTAdikaM vinApi / (9) zakteH / (10) pR0511506| (11) arthaaptto| (12) 105105015 / (13) tarkanirUpaNaprasaGge, pa0426 / (14) Uhasya / (15) tulanA"anagnivyatirekanizcaye ca dhUmasya bhavatAM kA gatiH / yA tatra vArtA saivehApi no bhaviSyati / na ca bhUyodarzanAvagamyamAnAnvayamAtraikazaraNatayA 'yasya vastvantarAbhAvo gamyastasyaiva duSyati / mama tvadRSTimAtreNa gamakAH shcaarinnH|| (mI0 zlo0 arthA0 zlo040) iti kathayitumucitam ; anizcitavyatirekasya sAdhyanizcayAbhAvAditi "pakSadharmAnvayavyatireko'pi nAgRhIto'numAnAGgam |"-nyaaymN pR0 45 / ' (16) dhUmo hetuH / (17) tulanA-"asarvagatasya dravyasya niyatadezavRtteraklezena taditaradezanAstitvAvadhAraNam |"-nyaaymN0 pR0 45 / nyAyavA0 tA0 pR0 438 / sAMkhyatattvakau0 pR0 43 / "dRSTametatavyApaka dravyamekatrAsti tadanyatra nAstIti yathA prAcIpratIcyorekatropalabhyamAnaH savitA'nyatra na bhavatItIdaM darzanabalenaivamavadhAryate |"-prsh0 kanda0 pR0 223 / (18) parimitadezavRttitvAditi hetoH / 1 pUrvasyAmApa-ba0 / 2 pratItiH A0 / 3 dharme vahirdeza-ba0 / 4 tadapyayuktam yataH zra0, ba0 / 5 smbndhgrhnnmityaa-b0| 6-sau ani-zra0 / 7 tadanyadeze pratiniyate ca an-b0|| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [3. parokSapari0 apratiniyate cAnumAnato'bhAvasiddheH kathamuktadoSAnuSaGgaH ? taccAnumAnam-dezAntarANi caitrazUnyAni caitrAdhiSThitadezavyatiriktatvAt tatsamIpadezavat / na ca 'dezAntarANi caitrayuktAni tatsamIpadezavyatiriktatvAt caitrAdhiSThitadezavat' iti pratyanumAnopahatametadityabhidhAtavyam ; tatpakSasya pratyakSAdibAdhitatvAt / tadevamarthApatteH anumAnAdarthAntara5 tvA'siddhaH siddhaH pareSAM prmaannsNkhyaavyaaghaatH| - nanu bhavatAmapyevaM pramANasaMkhyAniyamavirodhastulyaH 'upamAnAdeH pradipAditapramANaprapaJcasya pratyakSaparokSAbhyAmarthAntaratvA'vizeSAt' ityArekApanodArthamAha-'sarvasya' ityAdi / sarvasya anantaroktasya upamAnAdipramANaprapaJcasya parokSe'ntarbhAvAt nA'smAkaM kshcihossH| kasmAt tasya tatrAntarbhAva iti cet ? tallakSaNalakSitatvAt / yasya yallakSaNa10 lakSitatvaM tasya tatrAntarbhAvaH yathA rUpasukhAdisaMvedanasya pratyakSe, parokSalakSaNalakSitatvazca upamAnAderiti / yathaiva hi rUpAdisaMvedanasya sukhAdisaMvedanasya ca viSayabhedAt sAmagrIbhedAcca anyonyaM vailakSaNye'pi vaizadyasvarUpapratyakSalakSaNalakSitatvAt pratyakSatvam , tathA upamAnAderapi avaizadyasvabhAvaparokSalakSaNalakSitatvAt parokSatvamiti / nanvevamapi parokSasya smRtipratyabhijJAnatarkA'numAnAgamabhedaiH parigaNitatvAt 15 kathamupamAnAdestatrAntarbhAvaH, tadantarbhAve vA parigaNanavirodhaH ? ityasamIcInam ; upa mAnAdeH pratyabhijJAnAdirUpatayA tatparigaNanA'virodhakatvAt / darzanasmaraNakAraNakaM hi saGkalanaM pratyabhijJAnamucyate, idamapyupamAnAdijJAnaM darzanasmaraNakAraNakaM sAdRzyAdi - (1) tulanA-"dezAntarANi catrazUnyAni caitrAdhiSThitavyatiriktatvAt ttsmiipdeshvditi|"nyaaymN0 pR0 38 / (2) "nanu dezAntaraM zUnyaM caitreNaivaM pratIyate / taddezavyatiriktatvAt samIpasthitadezavat / viruddhAvyabhicAritvaM tadvadeva hi gamyate / samIpadezabhinnatvAccatrAdhiSThitadezavat / etaduktaM bhavati-na tAvaddezAntarANi caitrazanyAni tatsaMyuktadezavyatiriktadezatvAditi hetuH saMbhavati, sandigdhatvAt, dezAntarANyapi tatsaMyuktAni na vetyetAvadeva vicaaryte| kathaM teSAM tatsaMyuktadezAd vyatirekasiddhiH / yadi paramevamucyate-yamevAdhunA caitro'dhiSThito'pavarakadezaM tadvyatiriktatvAditi; evaM vidhazcAprayojako hetuH, itarathA hi zakyate-caitrayuktaM dezAntaraM tatsamIpavyatiriktadezatvAt tadadhiSThitadezavaditi |"-mii0 zlo0 arthA0, nyAyara0 10 461-62 / (3) "pratipakSaprayogastu pratyakSAdiviruddhatvAddhetvAbhAsa eva |"-nyaaymN0 10 45 / (4) mImAMsakAnAm / (5) jainAnAmapi / (6) upamAnAdayaH parokSe'ntarbhavanti parokSalakSaNalakSitatvAt / tulanA-"yadekalakSaNalakSitaM tadvayaktibhede'pyekameva yathA vaizabaikalakSaNalakSitaM cakSurAdipratyakSam, avaizabaikalakSaNalakSitaJca zabdAdIti |"-prmeyk0 pR0 192 / sanmati0 TI0pa0595 / syA0 2050 283 / (7) rUpAdisukhAdilakSaNa / (8) ckssuraadi-maansaadiruup| (9) laghIyastrayasya 'jJAnamAdyaM smRti' (kA0 10) iti kArikAyAm , parIkSAmu0 3 / 2 / pramANanaya0 3 / 2 / pramANamI0 1 / 2 / 2 / ityAdiSu ca / (10) tulanA-prameyaka0 pR0 193 / syA0 ra0 pR0 283 / ___1 atiniyate A0 / 2-taratAsiddhaH zra0 / 3 pramANapaJcakasya ba0 / 4 anyonyavaila-A0, ba0 / saMkalpanaM zra0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 22 ] pramANAbhAsavicAraH saGkalanasvabhAvazca, ataH kathaM pratyabhijJAnAt vyatiricyeta ? yad darzanasmaraNakAraNakaM sAdRzyAdisaGkalanasvabhAvaJca tat pratyabhijJAnameva yathA prasiddhapratyabhijJAnam , tatkAraNakaM sAdRzyAdisaGkalanasvabhAvazcopamAnamiti / . 'tad' ityAdinA prakRtopasaMhAramAha-yasmAd upamAnAdeH parokSe'ntarbhAvaH tata tasmAt samaJjasam upapannam 'pratyakSa parokSazca iti evaM dve eva pramANe' iti / kuta / etat ? ityatrAha-'anyathA' ityAdi / anyathA anyena prakAreNa teSAM pramANAnAM saGkhyAyA anavasthAnAditi ||ch|| mithyAyuktipalAlakUTanicayaM prajvAlya niHzeSataH, samyagyuktimahAMzubhiH punariyaM vyAkhyA parokSe kRtaa| yenAsau nikhilapramANakamalaprAjyaprabodhapradaH, bhAsvAneSa jayatyacintyamahimA zAstA'kalaGko jinaH ||ch| iti zrIprabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyatrayAlaGkAre tRtIyaH paricchedaH ||ch| pramANapraveze caturtha AgamaparicchedaH / pratyakSatararUpamAnamakhilaM vyAkhyAya sAbhAsatAm , tasyai khyApayituM kathaJcidadhunA prArabhyate prakramaH / mithryakAntamahAndhakUpapatanavyAmugdhabuddheH sphuTam , kaH sanmArganirUpaNe'tra kuzalaH syAdvAdabhAnoH paraH // 1 // atha pramANAbhAsatvena prasiddhaM vijJAnaM kathaJcideva tadAbhAsaM na sarvatheti pradarzayannAhapratyakSAbhaM kathazcit syAt pramANaM taimirAdikam / yedyathaivA'visaMvAdi pramANaM tattathA matam // 22 // 20 (1) upamAnaM pratyabhijJAnAtmakameva darzanasmaraNakAraNakatve sati sAdRzyAdisaGkalanasvabhAvatvAt / (2) sa evAyaM jinadatta ityekatvapratyabhijJAnam / (3) mAnasya (4) "syAd bhavet / kim ? pratyakSAbhaM pratyakSapramANAbhAsamityarthaH / akSamindriyAnindriyaM prati niyataM pratyakSa jJAnamAtram tadivAbhAtIti vyutpatteH / kiM viziSTam ? tamirAdikaM timirAdAgataM taimiraM tadAdiryasya AzubhramaNAdeH tathoktam / tat kiM syAt ? pramANaM bhvti| katham ? kathaJcit bhAvaprameyApekSayA dravyApekSayA vA, na sarvathA pramANAbhAsameva, bahirAkAraviSaya eva jJAnasya visaMvAdAt svarUpApekSayA tasyAvisaMvAdAt / atrAvinAbhAvaM darzayati yadityAdi / yajjJAnaM yathaiva yAvadviSayAvabodhanaprakAreNa avisaMvAdi, visaMvAdo gahItArthavyabhicAraH tadrahitamavisaMvAdi. tajjJAnaM tathA tAvadviSayAvabodhana 1-kAraNa saMkalana-A0, shr0| 2 tatkAraNaM sAdR-ba0 / -mahAmuniH pu-b0| 4-neSa jayatparokSamahi-ba0 / / zrImatprabhA-ba0 / 6 paricchedaH samAptaH / / ba0 / 7-tvena siddhavijJA-ba0 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 vivRtiH-timirAMDupalavajJAnaM candrAdAvavisaMvAdakaM pramANaM yathA tatsaGkhyAdau visaMvAdakatvAdapramANam , pramANetaravyavasthAyAH tallakSaNatvAt / nahi jJAnaM yadapya. nukaroti tatra pramANameva samAropavyavacchedAkAraNAt / kathamanyathA dRSTe pramANAntaravRttiH ? kRtasya karaNAyogAt , tadekAntahAneH kathaJcitkaraNAniSTeH / tadasya visaMvAdo'pi avastunirbhAsAt, candrAdivastunirbhAsAnAmavisaMvAdakatvAt / prakAreNa pramANaM matamiSTaM parIkSakairiti / tathAhi-sarva saMzayAdikaM pramANAbhAsaM svarUpApekSayA dravyApekSayA vA pramANaM bhavati tatrAvisaMvAditvAt, yadyatrAvisaMvAdi tattatra pramANaM yathA rase rasajJAnam, avisaMvAdi ca saMzayAdikaM svarUpe dravyarUpAdau vA, tatastatra kathaJcitpramANamiti / visaMvAda eva khalvaprAmANyanibandhanam avisaMvAdazca prAmANyanibandhanamiti nyAyasya sakalavAdisammatatvAt sarvathA .pramANAbhAsasya nyAyazUnyatvAt / 'bahiH prameyApekSAyAM pramANaM tannibhaJca te' (AptamI0 zlo. 83) iti vacanAt / na hi jJAnaM svarUpe visaMvAdi tasyAhampratyayasiddhatvAt / prasiddha ca viSaye pravartamAnaM kathamapramANaM syAditi |"-lghii0 tA0 10 42 / asyAM kArikAyAM yadignAnAdinA tamirAdikaM pratyakSAbhAsamuktam, tasya kathaJcideva pratyakSAbhAsatAM darzayati / dignAgAdeH pratyakSAbhasvarUpapradarzakA granthAstvittham-"bhrAntissaMvRtisajjJAnamanumAnAnumAnikam / smaraNaJcAbhilApazcetyakSAbhAsaM sataimiram / / atha marIcikAdiSu jalAdikalpanAt bhramajJAnaM pratyakSAbhAsam / saMvRtisatyaM hi svasmin arthAntaramAropya tatsvarUpakalpanAt pratyakSAbhAsam / anumAnaM tatphalaJca pUrvAnubhavakalpanAnna prtykssm|"-prmaannmmu0, vR0 1 / "trividhaM kalpanAjJAnamAzrayopaplavodbhavam / avikalpakamekaJca pratyakSAbhaM caturvidham // trividhaM kalpanAjJAnaM pratyakSAbham-marIcikAyAM jalAdhyavasAyi bhrAntijJAnam / saMvRtau visaMvAdivyavasAyasAMvRtajJAnam, pUrvadRSTaikatvakalpanApravRttaM liGgAnumeyAdijJAnam / avikalpakaJcai pratyakSAbhAsama. kIdazama? Azrayasya indriyasya upaplavastimirAdyapaghAtaH tasmAdbhavo yasya tttthaa| evaJca caturvidhaM pratyakSAbhAsam / nanvavikalpakaM pratyakSam , tatastrayamapIdaM savikalpakatvAdekaH pratyakSAbhAsaH / tatkim ? bhrAntijJAnaM mRgatRSNikAyAM jalAvasAyi / saMvRtibhato dravyAderzAnam / anumAnaM liGgajJAnam, AnumAnikaM liGgijJAnam / smArtam smRtiH / AbhilApikaJceti vikalpaprabheda AcAryadignAgenoktaH |"-prmaannvaa0 manoratha0 2 / 288 / tulanA-"pItazaMkhAdiSu vijJAnaM tu na pramANameva tathArthakriyAvyApterabhAvAt, saMsthAnamAtrArthakriyAprasiddhAvanyadeva jJAnaM pramANamamumAnam, tato'numAnaM saMsthAne saMzayaH paratreti pratyayadvayametat pramANamapramANaJca |"-prmaannvaatikaalN. prthmpri0| (5) tulanA-"yathA yatra vizadaM tathA tatra pratyakSam / yathA yatrAvisaMvAdaH tathA tatraM pramANatA / (pR0 65 B.) tathA ca sarva svabhAve parabhAve vA kathaJcideva pramANaM na srvthaa|"siddhivi0, TI0 e0 86 A. | "yathA yatrAvisaMvAdastathA tatra prmaanntaa|"-trvaarthshlo0p0170| siddhivi0 TI010 69 B. / "yathA yatrAvisaMvAdastathA tatra pramANatetyakalaGkadevairapyuktatvAt / " -aSTasaha0pa0 163 / "yadyathaivAsaMvAdi pramANaM tattathA matam / visaMvAdyapramANaJca tddhykssprokssyoH||"-snmti0 TI0pU0 595 / (1) tulanA-"yenAkAreNa tattvaparicchedaH tadapekSayA prAmANyamiti / tena pratyakSatadAbhAsayorapi prAyazaH saGkIrNaprAmANyatarasthitirunnetavyA / prasiddhAnupahatadRSTerapi candrArkAdiSu dezapratyAsatyAdyabhUtAkArAvabhAsanAt / tathopahatAkSAderapi saMkhyAdivisaMvAde'pi candrAdisvabhAvatattvopalambhAt / tatprakarSApekSayA vyapadezavyavasthA gandhadravyAdivat |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 277 / "anupaplutadaSTInAM candrAdiparivedanam / tatsaMkhyAdiSa saMvAdi na pratyAsannatAdiSu ||"-tttvaarthshlo0 10 170 / uddhRteyaM samagrA vivRti:-sanmati0 TI0 pU0 595 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapaM0 kA pramANAbhAsavicAraH pratyakSAbham ityupalakSaNam , tena parokSAbhamapi yadekAntena vAdinAM lokAnAM kArikArthaH __ vA prasiddhaM tatkathaJcit syAd bhavet pramANam naikAntena tadA ___bhAsam ityabhiprAyaH / kiM tad ? ityatrAha-tamirAdikamiti / timirAdAgataM taimiram Adiryasya A~zubhramaNAdijJAnasya tattathoktam / kuta etad ? ityAha'yadyathA' ityAdi / yato yadvijJAnaM yenaiva prakAreNa avisaMvAdi taid vijJAnaM tenaiva 5 prakAreNa pramANamabhipretam / tathA ca "kalpanApoDhamabhrAntama' nyAyabi0 1 // 4] ityatra, "indriyArthasannikarSotpannamavyabhicAri" [nyAyasU0 114] ityatra, " saMtsamprayoge " [ jaiminisU0 1 / 14] ityAdau ca yadabhrAntAdigrahaNaM bhrAntanivRttyarthaM tadyadi sarvathA apratyakSatvAt tenApasAryate tadA prmaannvirodhH| atha kathaJcit ; tadA ekAntahAnirityuktaM bhvti| kArikAM vyAcaSTe 'timira' ityAdinA / timirAdInAM kAryabhUtaM yad upapla- 10 .. vajJAnaM dvicandrAdiviSayaM tat candrAdau Adizabdena dhAvalyavartulatvAvivRtivyAkhyAnam - diparigrahaH tatra pramANam / kuta etat ? avisaMvAdakaM yataH tatrAMze / atra dRSTAntamAha-yathA ityAdi / yathA tat timirAdyupaplavajJAnaM saMkhyAdau dvitvasthiratvAdau visaMvAdakatvAdapramANam / yadi nAma tattathAvidhaM kimetAvatA pramANetararUpaM bhaviSyati ityAzakya Aha-'pramANa' ityaadi| pramANaJca itaraca apramANaM tayoH 15 vyavasthAyAH tallakSaNatvAt saMvAdavisaMvAdalakSaNatvAt / nanu kathaM tadeva pramANamitaracca yuktaM virodhAditi cet ? atrAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na jJAnaM bhavatkalpitaM nirvikalpakavedanaM yadapi ityapizabdo'bhyupagame, paramArthataH arthAkAratAyA jJAne'saMbhavAt , tadasaMbhavazca prapaJcataH prAgevaM tatpratiSedhAt siddhH| abhyu (1) "timiramakSNoviplavaH, indriyagatamidaM vibhramakAraNam / AzubhramaNamalAtAdeH, mandaM hi bhramyamANe'lAtAdau na cakrabhrAntirutpadyate, tadarthamAzugrahaNena vizeSyate bhramaNam, etacca viSayagataM vibhrmkaarnnm| saMkSobho vAtapittazleSmaNAm, vAtAdiSu hi kSobhaM gateSu jvalitastambhAdibhrAntirutpadyate, etaccAdhyAtmagataM vibhramakAraNam / sarvaireva ca vibhramakAraNaH indriyaviSayabAhyAdhyAtmikAzrayagatairindriyameva vikartavyam / avikRta indriya indriyabhrAntyayogAt / AdigrahaNena kAcakAmalAdaya indriyasthA gRhyante / AzunayanAnayanAdayo viSayasthAH / AzunayanAnayane hi kAryamANe'lAtAdAvagnivarNadaNDAbhAsA bhrAntirbhavati / hastiyAnAdayo bAhyAzrayasthAH gADhamarmaprahArAdaya AdhyAtmikAzrayasthA vibhramahetavo gRhyante |"-nyaayvi0 TI0 pR 16-17 / (2) 'pratyakSam' iti zeSaH / (3) "indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam |"-nyaaysuu0 1114 / (4) "satsamprayoge puruSasyandriyANAM buddhijanma tatpratyakSamanimittaM vidyamAnopalambhanatvAt |"-jaiminisuu0 1 / 04 / (5) Adipadena avyabhicArisatsamprayogajayoH parigrahaH / (6) bhrAntam-A0 Ti0 / (7) abhrAntAdigrahaNena / (6) apratyakSatvAttenApasAryate iti sambandhaH / (9) saMvAdavisaMvAdalakSaNatvAt-A0 tti0| (10) pu0 167 / 1 yadekAntavAdinAM shr0| 2 yadi jJAnaM A0 / 3-tajJAnaM A0 / 4 ekAMzataH hAniH zra0 / na tamjAjJAnaM b0| 6-kasaMvedanam shr0| 7 siddhaH ato'bhyupa-ba0, shr0| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 pagamyApyucyate-yathoktaM jJAnaM yadapi vastvanukaroti yadAkAraM bhavati tatra vastuni pramANameva, 'nahi' ityabhisambandhaH, kintu apramANamapi ityevakArArthaH / kuta etad ? ItyAha-'samAropa' ityAdi / kSaNike'kSaNikajJAnaM samAropaH tasya vyavacchedo nirAsaH tasya AkAGkSaNAt / tadanabhyupagame dUSaNamAha-'katham' ityAdi / kathamanyathA tadAkAGkSaNAbhAvaprakAreNa dRSTe darzanaviSayIkRte kSaNabhaGgAdau pramANAntarasya anumAnasya vRttiH ? na kathamapi ityarthaH / nahi samAropavyacchedAt anyattasyai phalam / atha na samAropaniSedhArthA tatrAsya pravRttiH / kiM tarhi ? grahaNArthA, ityatrAha-'kRta' ityAdi / kRtasya anubhavena anubhUtasya kSaNabhaGgAdeH anumAnena karaNasya grahaNasya ayogAt , . anyathA anavasthA syAt , tadgRhItepyasmin anumAnAntareNa grahaNaprasaGgAt / atha arthadarzanena nIlAdikameva gRhItaM na kSaNabhaGgAdikaM tenAyamadoSaH, atrAha'tad' ityAdi / tadekAntaH kRtaikAntaH "ekasyArthasvabhAvasye" [pramANavA0 3 / 42 ] ityAdivacanAt / yatkRtaM tatkRtameva tasya hAneH hAniprasaGgAt kathaM pramANAntaravRttiH ? taddhAniH kutaH ? ityatrAha-'kathaJcid' ityAdi / kathaJcit nIlAdirUpeNa ne kSaNa bhaGgAdirUpeNa yat karaNaM vastuno grahaNaM tasyA'niSTeH, anyathA gRhItetararUpatA ekasya 15 syAt / upasaMhAravyAjena dUSaNAntaramAha-'tad' ityAdi / yatta evaM tat tasmAt asya arthAkAradarzanasya visaMvAdo'pi vipralambhopi na kevalaM kathaJcit prAmANyameva / kuta etat ? ityatrAha-avastunirbhAsAt / avastuno bhavanmate bahirantarvA'sata eva sthUlAkArasya nirbhAsAd anukaraNAd darzanaM pramANaM na syAditi bhAvaH / vyavahAreNa prAmANye'pi na saugatasya isstttttvsiddhiH| atha niranvayavinazvarAdivastusvarUpAnan20 karaNe'pi nIlAdisaccetanAdivastusvarUpAnukaraNAt tatprAmANyam , ityAha-'candrAdi' ityAdi / candrAdi ca tad vastu ca tasya nirbhAsAnAm upaplavajJAnasambandhipratibhAsAnAM prAmANyaM syAt 'pramANam' ityetadanuvartamAnaM labdhabhAvapratyayamiha sambaddhyate / kuta etad ? ityatrAha-avisaMvAdakatvAt / na khalu candrAdiviplavajJAnaM dhAvalyavartu latvAdau visaMvadati iti / evaM tAvat yat pareNa pratyakSAbhaM taimirikAdIndriyajJAnamuktaM OM tadapi kathaJcit pratyakSamiti vyavasthApitam / (1)kSaNikAderagrahaNAdapramANaM nirvikalpakam , yadi hi kSaNabhaMgAdi nirvikalpakapratyakSeNaiva gRhItaM syAttadA tatsAdhanArthamanumAnaM kimarthaM prayujyata iti hRdayam-A0 tti0| (2) anumAnasya / (3) nirviklpkprtykssenn| (4) yaddhi vastu tatsarvAtmanA kRtaM gRhItaM nirvikalpena ityekAntaH kRtakAntaH / (5) "ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ko'nyo bhAgo na dRSTa: syAt yaH pramANaiH priikssyte||" -pramANavA0 / uddhRtazcAyam-nyAyamaM0 pR0 93 / abhi0 Aloka0 pR0 152 / siddhivi0 TI0e0 71 A. / tattvArthazlo010 405 / prameyaka0 pR0236| sanmati0 TI0pR0 507 / nyAyavi0vi0pa0 496 B. / syA0 2010 534 / zAstravA0 yazo0 pR0 158 B. (6) agrahaNe'pi-A0 Ti / 1 tathoktaM shr0| 2 ityatrAha zra0, ba0 / 3 karaNasyAyogAt b0| 4 kSaNakAntaH b0| na ca kssnn-shr0| 6 'vipralambho'pi' nAsti b0| 7 mirAdIndri-zra0, b0| . Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra kA 0 23 ] pramANAbhAsavicAraH sAmprataM kalpanApadena yat pareNa vikalpajJAnaM tadAbhAsamuktaM tadapi pratyakSaM sAdhayannAha svasaMvedyaM vikalpAnAM vizadArthAvabhAsanam / saMhRtAzeSacintAyAM savikalpAvabhAsanAt // 23 // vivRtiH-sarvataH saMhatya cintAM stimitAntarAtmanA sthito'pi cakSuSA rUpaM saMsthAnAtmakaM sthUlAtmakamekaM sUkSmAnekakhabhAvaM pazyati na punaH asAdhAraNaikAntaM / khalakSaNam , pratisaMhAravyutthitacittasya tathaivAsmaraNAt / tasmAdavizadameva avikalpakaM pratyakSAbham / na ca vizadetaravikalpayoH viSayabhedaikAntaH pratyAsannetarArthapratyakSANAm ekaarthvissytopptteH| svasaMvedyaM svsNvednaadhykssgraahym| keSAm ? ityaah-viklpaanaam| kiM tad ? kArikArthaH- ityAha-vizadArthAvabhAsanam / kut etat ? ityAha-'saMhRta' 10 ityAdi / saMhRtA azeSAzcintA yasyAmavasthAyAM tasyAmapi savikalpakasyaiva jJAnasya avabhAsanAt / tato yaduktaM pareNa-" nai vikalpAnuviddhasya spssttaarthprtibhaastii|" [pramANavA0 2 / 283] ityAdi, "pratyakSa kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati / " [pramANavA0 2 / 123] ityAdi ca; tannirastam ; pratyakSabAdhitatvAt / - (1)draSTavyam-pR0 5214i04|(2)"bhvti| kim ? svasaMvedyam svena tattvajJAnAtmanA saMvedyaM 'grAhyam svasaMvedyaM jnyaansvruupmityrthH| vedyavedakAkAradvayAvirodhAt jJAnasya anyathA avstutvaaptteH| ki viziSTam ?vizadArthAvabhAsanam arthasya paramArthasato'vabhAsanamavabodhanamarthAvabhAsanam vizadaM spaSTaM tacca tadarthAvabhAsanaM ca tattathoktam / keSAm ? vikalpAnAm, ghaTo'yaM gaurayaM zuklo'yaM gAyako'yamityAdinizcayajJAnAnAm / kutaH ? savikalpAvabhAsanAt, vikalpo jAtyAdyAkArAvabodhaH saha vikalpeneti savikalpakaM tasyAvabhAsanAdanu bhavAt / kadA? saMhRtAzeSacintAyAm , saMhRtA naSTA azeSAH smRtyAdayazcintA vikalpA yasyAmavasthAyAM sA tathoktA tsyaam| cakSurAdibuddhau jAtyAdyAkAravizeSasya avabodhanasya apratihatatvAt, tato vikalpajJAnasya pratyakSAbhAsatvamayuktamityarthaH |"-lghii0 tA0pU0 43 / (3) dharmakIrtinoktaM yat-zAntacetaskatayA cakSuSA yadrUpadarzanaM bhavati tanirvikalpakam / tasmizca rUpasvalakSaNaM kSaNika-paramANvAtmakaM pratibhAsate / tathAhi-"saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sA'kSajA matiH ||"-(prmaannvaa0 2 / 124) granthakRtA tatprativihitamyattadavasthAyAmapi savikalpakameva jJAnaM sthirasthUlAdyarthagrAhyanubhUyate / tulanA-"saMhRtya sarvatazcittaM stimitenaantraatmnaa| sthito'pi cakSuSA rUpaM svaJca spaSTa vyavasyati |"-tttvaarthshlo0 pR0 186 / (4) tulanA-"na hi jAtucidasahAyamAkAraM pazyAmo yathA vyAvarNyate tathaivAnirNayAt, nAnAvayavarUpAdyAtmano ghaTAdeH bahiH sampratipatteH na paramANusaMcayarUpasya |"-siddhivi0, TI0 pR0 36 B. I (5) "na vikalpAnubaddhasyAsti sphuttaarthaavbhaasitaa| na vikalpenAnubaddhasya saMstutasya jJAnasya sphaTAvibhAsitA'sti |"-prmaannvaa0 manoratha0 2 / 283 / uddhRto'yam-tattvopa0 pR0 34 / siddhivi0 TI0 pR0 28 B., 95 A. / tattvArthazlo0 pR0 120 / sanmati0 TI0 pR0 502 / nyAyavi0 vi0 1077 A. / 'na vikalpAnubandhasya'-zAstravA0 yazo0 pR0157 B. I'nirvikalpAnubaddhasya spaSTArthaH pratibhAsate'-nyAyabi0 TI0 Ti0 pR0 35 / (6) "pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati / 1 pratisaMhAraM vyu-ii0vi0| 2 aviklpaan-shr0| 3 'ca'nAsti b0| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 ___ idamaparaM vyAkhyAnam-vasaMvedyaM svasaMvedanagrAhyaM yadrUpam / keSAm ? vikalpAnAm anumaanaadimaansjnyaanaanaam| tatkim ? vizadArthAvabhAsanam nirvi: kalpakamabhrAntam ityarthaH / kadA ? saMhRtAzeSacintAyAm / kena rUpeNa ? 'svasaMvedyena' iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / kiM kRtvA ? savikalpAvabhAsa5 nAt tadavabhAsanamAzritya ityarthaH / tataste vikalpAH kathaJcit pratyakSAmA iti bhAvaH / ___ kArikAM vivRNvannAha-'sarvataH' ityAdi / sarvataH sajAtIyAd vijAtIyAcca ___ saMhRtya tyaktvA / kAm ? cintAm parAmarzabuddhim / sthito'pi vivRtivyAkhyAnam - prtipttaa| kena rUpeNa ? ityAha-'stimitena' ityAdi / stimitaH sthirIbhUtaH aparispandaH antarAtmA manaH tena / sa kiM karotItyAha-' cakSuSA' 10 ityAdi / cakSurgrahaNamupalakSaNaM zrotrAdeH, tena rUpaM pazyati, rUpagrahaNamapi rasAdInAmupala kSaNam / kathambhUtam ? saMsthAnAtmakaM vartulatvAdidharmasvabhAvam / punarapi kathambhUtam ? sthUlAtmakaM sthUlasvabhAvamekam / punarapi kiMviziSTam ? sUkSmAnekasvabhAvam, sUkSmo'nekaH svabhAvo yasya tattathoktam / nanu saMsthAnAdikaM guNatvAd dravyasya na rUpasya, asya guNatvena nirguNatvAt ; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; anekAnte dravyaguNayorabhedArpaNayA 15 rUpasyApi dravyadharmA'virodhAt / nanu cakSuSA rUpaM dRzyamAnam anyonyavilakSaNAnekA naMzaparamANusvabhAvasvalakSaNarUpameva dRzyate natu sthUlAdisvarUpam , ityatrAha-'na punaH' ityAdi / punariti bhAvanAyAm , na skhalakSaNaM pazyati, kathambhUtam ? asAdhAraNam , asAdhAraNaH sajAtIyavijAtIyavyAvRttaH eko'sahAyaH anto dharmo yasya tattathoktam / kuta etat ? ityAha-'pratisaMhAra' ityAdi / saMhAraH azeSavikalpAbhAvaH, pratisaMhAraH 20 punarvikalpapravRttiH, tamAzritya vyutthitaM pratibuddha cittaM yasya sa tathoktaH tasya, tathaiva asAdhAraNaikAntaprakAreNa asaraNAt smaraNAbhAvAt khalakSaNasya, ato na tasya kadAcid darzanam sthUlAdisvabhAvasyaiva tu smaraNAt sadA darzanamiti / 'tasmAt' ityAdinA upasaMhAramAha-yasmAnirvikalpakaM jJAnaM parasya pratyakSatvenA'bhipretaM na kadAcid vizadasvarUpatayA pratibhAti tasmAd avizadameva avikalpakaM pratyakSAbham / nanu vizadetarajJAnAnAM vibhinnapratibhAsatayA vibhinnaviSayatvAnna sthUlAdipratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAmasaMzrayaH // yattatpratyakSamiti prasiddhaM tatkalpanAyA apoDhaM draSTavyaM kalpanArtharahitamityarthaH / taccatadIdRzaM pratyakSeNaiva svasaMvedanenaiva siddhacati / kalpanArahitasyArthasya rUpasya saMvedanasyAparokSatvAt / yadi tu kalpanAsvabhAvatvamasya syAttathaiva prakAzeta vikalpasyAparokSatvAt / tathAhi -pratyAtmavedyaH sarveSAM prANinAM vikalpo nAmasaMzrayaH zabdasaMsargavAn / sa yadi syAdupalabhya eva bhavet / " -pramANavA0 manoratha0 20123 / uddhRto'yam-anekAntajaya0 pR0 207 / nyAyavA0 tA0 pR0 154 / siddhivi0 TI0 10 17 A., 31 A. / prameyaka0 pR0 32 / sanmati0 TI pu0 503 / nyAyavi0vi0pa045 A., 83 B.,495 A. / syA0 201082 / zAstravA0 yazo050 157 B. ___ 1 tena kiM shr0| 2-svabhAvalakSaNarUpameva shr0| 3 'asAdhAraNam' nAsti A0, ba0 / 4-vyAvRtta ya eko-ba0 / -vsyvaanusm-b0| 6-miti ysmaa-b0| 7 avikalpaM pra-zra0 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 24 ] pramANAbhAsavicAraH 527. svabhAva rUpaM pazyati' ityAdi yuktam , yayovibhinnapratibhAsatvaM tayovibhinnaviSayatvaM yathA rUparasajJAnayoH, vibhinnapratibhAsatvaJca pratyakSatarajJAnayoriti / tathA ca, vizadasvabhAvasya adhyakSasya skhalakSaNaviSayatvaM siddham , avizadasvabhAvasya tu vikalpasya sthUlAdiviSayatvam ityAzakyAha-'naca' ityAdi / naca naive vizadetaravikalpayoH avagrahAdismaraNAdyoH viSayabhedaikAntaH, 'paramArthavastuni vizadavikalpaH pravarttate, kalpite avi- 5 zadavikalpa:' iti, kintu vizadavikalpaviSaya eva avizada vikalpasya viSayaH / yacca 'vibhinnapratibhAsatvAt' ityuktam ; tadapyanaikAntikamityupadarzayannAha-'pratyAsanna' ityaadi| pratyAsannazca itarazca apratyAsannaH artho yeSAM tAni ca tAni pratyakSANi teSAM vizadetararUpapratibhAsabhedasaMbhave'pi ekArthaviSayatopapatteH / nahi dUrAsannapuruSANAM pAdapAdipratyakSeSu prtibhaasbhedo'siddhH| nApi viSayAbhedaiH; pAdapAderekasyaiva tadviSayatvAt / 10 yadapyucyate-'pratyakSe na santi kalpanA upalabdhilakSaNaprAptAnAmanupalabdhaH, yadyatra upalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate tattatra nAsti yathA kvacit pradezavizeSe ghaTaH, nopalabhyante ca pratyakSa tathAvidhAH satyaH kalpanA iti / na ca upalabdhilakSaNaprAptatvaM tAsAmasiddham ; 'naihi imAH kalpanA apratisaMviditA eva udayante vyayante ca yataH satyo'pyanupalakSitAH syuH' iti; tadrUSayannAha 15 pratisaMviditotpattivyayAH satyo'pi klpnaaH| ' pratyakSeSu na lakSyeran tatvalakSaNabhedavat // 24 // (1) pratyakSatarajJAne vibhinna viSaye vibhinnapratibhAsatvAt / (2) [a] siddhaH ityatrApi yojyamA0 tti0| (3) "yadAha-na cemAH kalpanA apratisaMviditA evodayante vyayante ceti / nApi tatpratipatto liGgAnusaraNena tadAkArasamAropasaMzayaH zakyate kalpayitum..."-pramANavA0 svava0 TI0 150 / (4) "na lakSyaran vivicyeran / kAH? kalpanA vikalpAH / keSu ? pratyakSeSu svasaMvedanAdiSu / ki viziSTA api ? satyo'pi vidyamAnA api / punaH kathambhUtAH ? pratisaMviditotpattivyayAH, utpattiH svarUpalAbha: vyayo'bhAvapratyayaH, pratisaMviditau pratiprANi samupalabdhau utpattivyayau yAsAM tAstathoktAH / na khala sattvaM vinA utpAdavyayavatvamanubhUyate, anyathA'tiprasaGgAt / nanu satAM vikalpAnAM pratyakSabaddhAva. napalakSaNe kiM kAraNamiti cet ; pratipatturazaktirapraNidhAnaJceti brUmaH / atra nidrshnmaah-tdityaadi| teSAM vikalpAnAM svalakSaNaM svarUpaM tasya bhedaH sajAtIyavijAtIyavyAvRttiH sa iva tadvat / ayamartha:-yathA pratItotpAdavyayA satyapi svalakSaNavyAvRttiH kalpanAsu na lakSyate anumAnata eva tatsiddheH tathA pratyakSeSu kalpanA api na lakSyanta iti / tahi kathamalakSitAnAM tAsAM tatrAstitvasiddhiriti cet ? na; punastadviSayasmaraNAnyathAnupapattyA tatsiddheH / saMhRtasakalavikalpAvasthA hi azvaM vikalpayato godarzanAvasthA, tatrApi godarzanaM nizcayAtmakameva punastadviSayasmaraNAnyathAnupapatteH |"-lghii0 tA0 pR0 44 / tulanA"na hi saMvitteH bahabahuvidhaprabhRtyAkRtayaH svayamasaMviditA evodayante atyayante vA yata: satyo'pyanupalakSitAH syuH kalpanAvat |"-siddhivi0, TI0 pR0 98 A. / 1 navaM ba0 / 2-vikalpakasya A0 / 3 'pratyAsannetyAdi' nAsti A0, shr0| 4 pratyakSeNa santi zra0, ba0 / / sato'pyanu-A0 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '528 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 vivRtiH sadRzAparAparotpattivipralambhAt tadvizeSAdarzino'navadhAraNam asamIkSitAbhidhAnam ; sarvathA tatsAdRzyA'niSTeH / pratisaMhAraikAntaH saMbhavati na veti cintyametat / kathaJca pratyakSabuddhayaH sarvAthA'vikalpAH punarvikalperan ? prati prANi saMviditI utpattivyayau yAsAM tAH tathoktAH tAH tathAvidhAH . satyo'pi vidyamAnA api na kevalamasatyaH, pratyakSeSu, bahuvacanaM kArikArthaH .. caturvidhasyApi pratyakSasya saGgrahArtham / kalpanA na lakSyeran / na ca sataH pratisaMviditAvirbhAvavinAzavato'nupalakSaNaM viruddham , ityasyArthasya samarthanArthaM tatprasiddhameva nidarzanaM pradarzayannAha-'tatvalakSaNabhedavat' iti / tAsAM kalpa nAnAM svalakSaNaM svasvarUpaM tasya bhedaH saMjAtIyAdvijAtIyAJca vyAvRttiH sa iva tadvaditi / 10 aitaduktaM bhavati-yathA pratisaMviditotpattivyayaH sannapi kalpanAsu tadbhado na lakSyate, anyathA kSaNakSayAnumAnamanarthakaM syAt, tathA pratyakSeSu kalpanAH satyo'pi na lakSyanta iti| tadbhedAnupalakSaNe parakIyAM yukti sadUSaNAM 'sadRza' ityAdinA pradarya kArikArtha 'pratisaMhArakAnta' ityAdinA darzayati-sadRzasya samAnasya aparavivRtivyAkhyAnam- - syAparasya utpattiH taiyA vipralambhaH alAtacakravat cakSuSo bhramaH 15 tasmAttadvizeSAdarzinaH taM prakRtaM sajAtIyavyAvRttilakSaNavizeSam alAtacakravanna pazyatItyevaMzIlasya saugatasya anavadhAraNaM yad bhedAnupalakSaNam ; tadasamIkSitAbhidhAnam ; kuta etat ? ityatrAha-'sarvathA' ityAdi / sarvathA bhedAbhedobhayAnubhayaprakAreNa tAsAM kalpanAnAM sAdRzyasya aniSTeH tataH tadbhedopalakSaNameva syAt itybhipraayH| nacaitadasti, ato yathA tadbhedaH sannapi nopalakSyate tathA pratyakSeSu satyo'pi kalpanA 20 iti / tataH pratisaMhAraikAntaH pratyakSeSu sakalakalpanAvirahaikAntaH 'saMbhavati na vA' iti cintyametat paryAlocyametat 'na saMbhavati' ityarthaH / tatskhalakSaNabhedavat tAsAM tatrAnupalakSitAnAM saMbhavAt / nanu yadyapi tAsAM tadbhedo na lakSyate tathApi abhilApasaMsargayogyapratibhAso vidyamAno lakSyeta, na ca upalakSyate / ataH asyA'nupalakSaNAt abhAvasiddheH siddhaH pratisaMhAraikAntaH; ityatrAha-'kathaJca' ityAdi / kathaJca na kathazcidapi (1) "svahetoreva tathotpatteH kSaNasthitidharmatAM tatsvabhAvaM pazyannapi mandabuddhiH sattopalambhena sarvadA tathAbhAvasya zaGkayA sadRzAparAparotpattivipralabdho vA na vyvsyti|"-prmaannvaa0 svava0 1134 / "tAM punaranityatAM pazyannapi mandabuddhiH nAdhyavasyati sattopalambhena sarvadA tadbhAvazaGkAvipralabdhaH sadRzAparAparotpattivipralabdho vaa|"-prmaannvaatikaalN. li. 10 237 / (2) indriyamana: svasaMvedanayogilakSaNasya / (3) kSaNabhaGgitvam, svarUpabhedazca / (4) ubADa(?)-A0 Ti0 / (5) bhedam / (6) kalpanAnAm / (7) kalpanAyA: lakSaNamidam ; tathAhi-"abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratIti: kalpanA"-nyAyabi0 pR0 14 / (8) abhilApasaMsargayogyapratibhAsasya / ___1 sajAtIyAcca vyA-A0 / 2 taduktaM ba0 / tathA A0 / 4 tad shr0| / 'sarvathetyAdi' nAsti zra0 / 6 sAdRzyAniSTaH b0| 7 ttstdbhedop-aa0| 8 'paryAlocyametat' nAsti A0 / 9 tataH ba0 / 10-siddhaHprati-zra0 / 11 kathaJcedityAdi ba0 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 25-26] pramANAbhAsavicAraH 526. pratyakSabuddhayaH, bahuvacanam azeSAdhyakSabuddhisaGgrahArtham , sarvathA svarUpavad bahirapi avikalpAH, punariti vitarke vikalperan bahirvikalpAtmikA bhaveyuH anekAntaprasaGgAditi manyate / athavA tabuddhayaH sarvathA'vikalpAH satyaH kathazca na punaH pazcAd vikalperan vikalpAna kuryuH / na hi avikalpAdanubhavAd arthAdiva vikalpaH saMbhavatItyuktaM savikalpasiddhipraghaTTake / tataH sthitamarthamupadarzayannAha akSadhIsmRtisaMjJAbhiH cintyaabhinibodhikaiH| vyavahArAvisaMvAdaH tadAbhAsastato'nyathA // 25 // vivRtiH-pratyakSasmRtipratyabhijJAnohAnumAnAdibhiH avisaMvAdasiddheH artheSu tatprAmANyam , anyathA tadAbhAsavyasthA / tathaiva zrutajJAna-tadAbhAsavyavasthA / akSANAM cakSurAdInAM kAryabhUtA dhIrbuddhiH avagrahAdyAtmikA matiH sA ca 10 smRtizca saMjJA ca tAbhiH, cintayA tarkeNa, AbhinibokArika dhikaiH anumAnaiH vyaktayapekSaM bahuvacanam taiH samastaiyastaizca vyavahArAvisaMvAdaH, atasteSAM prAmANyam, anyathA ekAntavAdiparikalpitaprakAreNa tadAbhAsaH pramANAbhAsaH / nahi ekAntavAdiparikalpitasmRtipratyabhijJAnatarkA'prAmANyaprakAreNa avikalpAkSajJAna-kAryAdiparigaNitaliGgaprabhavAnumAnaprakAreNa ca pravRttyAdi- 15 vyavahArAvisaMvAdo loke prasiddhaH / _____ kArikAM vivRNvannAha-'pratyakSa' ityAdi / pratyakSasmRtipratyabhijJAnohAnuvivRtivyAkhyAnam mAnAdibhiH avisaMvAdasiddheH kAraNAd artheSu ghaTAdiSu teSAM pratya ke kSAdInAM prAmANyam , anyathA ekAntavAdikalpitaprakAreNa tadAbhAsavyavasthA prAmANyAbhAsavyavasthA / etadeva zAbde zrute'tidizannAha-'tathaiva' ityAdi / 20 smaraNAdinA anyasya zrutasya uktatvAt zAbdaM zrutaM zrutajJAnazabdeneha gRhyate, tathaiva vyavahArasaMvAda-visaMvAdaprakAreNaiva zrutajJAnaM tadAbhAsazca tyorvyvsthaa| nanu zrutajJAnaM pramANameva na bhavati tatkathaM tadvyavasthA ityAzakyAha pramANaM zrutamartheSu siddhaM dvIpAntarAdiSu / anAzvAsaM na kurvIran kacittavyabhicArataH // 26 // .. 25 (1) yathAhi abhilApa-abhilapyamAnajAtiguNakriyAdirahitAt kSaNikArthAt na zabdasaMsargI vikalpo jAyate tathaiva nirvikalpAnabhavAdapi zabdazanyAt na zabdAtmako vikalpaH samutpadyeta / (2)pR0 51 / (3) "pramANamityanuvartate / tenAbhisambandhAd akSadhyAdInAM prathamAntatvam arthavazAdvibhaktivipariNAmaH' iti nyAyAt tata evaM vyAkhyAyate-akSadhIsmRtisaMjJAbhiH cintayA''bhinibodhakaizca vyavahAre hAnopAdAnarUpe avisaMvAdAdavyabhicAraH sakalavyavahAriNAM pratItisiddhaH tatastAni pramANAni bhvntiityrthH|" -laghI0 taa0p045| (4)parokSasya-A0 tti0| (5)parokSam-A0 Ti0 / (6) "vyavahArAvisaMvAda 1 kathaJca puna: aa0| 2 vikalpenava vik-shr0| 3-nibodhakaH b0| 4 abhinibodhikaH ba0, shr0| 5 yathaiva A0 / 6-sNvaadprkaare-shr0| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. Agamapari0 vikRtiH-zrutajJAnaM vaktrabhiprAyAdarthAntare'pi pramANam , kathamanyathA dvIpadezanadIparvatAdikam adRSTasvabhAvakArya digvibhAgena dezAntarasthaM pratipattumarhati nirArekamavisaMvAdaJca ? zrutaM dharmi, pramANamiti sAdhyo dharmaH 'avisaMvAdasiddheH' ityetadanuvartamAna sAdhanaM tena 'avisaMvAdakaM zrutaM pramANaM na sarvam' ityuktaM bhavati / ___taditthambhUtaM zrutaM ka pramANamityAha-artheSu, na punaH abhiprAyamAtre | kiMviziSTeSu teSu ? ityAha-dvIpAntarAdiSu siddhaM zAsrAntare loke vA prasiddham / nanu arthAbhAve'pi zabdAnAM pravRttipratIteH kathaM tattatra pramANamityAha-'anAzvAsam' ityAdi / anAzvAsam AzvAsAbhAvaM na kurvIran kvacid 'aGgulyo hastiyUthazata10 mAste' ityAdau tasya zrutasya vyabhicArato vyabhicAramAzritya, indriyajJAnepi aMta eva tadbhAvApatterityabhiprAyaH / / nanu zrutasya anumAnAd vyatirekA'siddhitaH tatprAmANyaprasAdhanAdeva pramANaprasiddheH . zratajJAnamanumAnAda- 'pramANaM zrutamartheSu' ityAdyayuktam; tathAhi-zabdo'numAnAnna vyatiriktaM pramANamanabhyu tiricyate tadabhinnaviSayatvAt tadabhinnasAmagrIsamanvitatvAcca, yad 15 gacchatorvaizeSikabI- yat tathAvidhaM tattadanumAnAnna vyatiricyate yathA kutazcidanumAnAd ddhayoH pUrvapakSaH anumAnAntaram , tathAvidhazcAyaM zabda iti / na cAsya tadabhinna itynuvrtte| AptavacanAdinibandhanaM matipUrvamarthajJAnaM zrutaM tacca pramANaM siddhameva / kena siddhamiti cet ? vyavahArAvisaMvAdAdityucyate pratyakSAdivat / keSu ? artheSu prameyeSu / kIdRkSu ? dvIpAntarAdiSa, prakRto jambadvIpaH tasmAdanye dhAtakIkhaNDAdayo dvIpAntarANi tAnyAdiryeSAM kAlasvabhAvavyavahitAnAM te tathoktAH teSu deshkaalaakaarviprkRssttessvityrthH| na hi zrutAdartha paricchidya pravartamAno rasAyanAdikriyAyAM visaMvAdyate grahaNAdau vA malayAdiprAptau vaa| tato'nAzvAsamavizvAsaM na kurvIran parIkSakAH / kutaH? kvacittadvayabhicArataH / kvacinnadItIre modakAdipratipAdane tasya zrutasya vyabhicAro visaMvAdaH tasmAt / nahi kvacidvisaMvAdAdaprAmANya jJAnasya sarvatrAprAmANyaM zaGkanIyaM pratyakSAdiSvapi tathAtvaprasaGgAt sakalavyavahAravilopApatteH |"-lghii0 tA0 pR0 46 / (1) tattvArthazlokavArtikAdau, naiyAyika-mImAMsakAdigranthe vA / (2) zrutamarthe / (3) tulanA"etatsakhyapazoH ko'nyaH salajjo vaktumIhate / adRSTapUrvamastIti tRNAgre kariNAM zatam |"-prmaannvaa0 11167 / praza0 vyo0 pR0 581 / "aGgalyagre hastiyUthazatamAsta iti c"-priikssaamu06|53 / (4) kvacid dvicandrAdijJAne cAkSuSapratyakSasya vyabhicAropalambhAt ekacandravijJAne'pi avizvAsaprasaGgAt / (5) anaashvaasaaptteH| (6) "zabdAdInAmapyanumAne'ntarbhAva: samAnavidhitvAt / yathA prasiddhasamayasya asandigdhaliGgadarzanaprasiddhayanusmaraNAbhyAmatIndriye'rthe bhavatyanumAnamevaM zabdAdibhyo'pIti / zrutismRtilakSaNopyAmnAyo vaktRprAmANyApekSaH...."-praza0 bhA0 50 576 / "antarbhAvavyavahAre ca samAnavi dhitvAt samAnalakSaNayogitvAditi hetUpanyAsaH..." -praza0 vyo0 pR0 577 / "prasiddhaH samayo'vinA 1 'ca' nAsti I0 vi0, ja0 vi0| 2-bhUtaM kva A0 / 3 zAstre loke shrH| 4 ityAdhArasya zrutasya shr0| 5 tasya vybhi-b0| 6-kAprasi-zra0, ba0 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m pramANapra0 kA0 26 ] zrutasya pramANatvasamarthanam viSayatvamasiddham zabdAnumAnayoravizeSataH sAmAnyagocaracAritvAt / sambaddhArthapratipattihetutvAJca; na hi zabdaH asambaddhamarthaM pratipAdayati atiprasaGgAt, sambaddhazca taM pratipAdayannasau tailliGgatAM nAtivarteta / nApi tadabhinnasAmagrIsamanvitatvamasiddham ; dhUmAdivat zabdasya arthapratItau sambandhasmRtyapekSatvAt / anvayavyatirekavattvAcca; yo hi zabdo yatrArthe loke dRzyate sa tasya vAcakaH yaMtra tu na dRzyate na tasya vaackH| / pakSadharmatvopetatvAcca; tathAhi-vivakSitaH zabdaH arthavAn zabdatvAt pUrvopalabdhazabdavat, yathA ayaM dhUmo'gnimAn dhUmatvAt pUrvopalabdhadhUmavat / yathA ca pratyakSato dhUmaM dRSTvA vahniH pratIyate tathA zabdaM zrutvA tadartho'pi | dRSTAntanirapekSatvaJca abhyastaviSaye dvayorapyanayoraviziSTam / kiJca zabdo vivakSAyAmeva pramANaM na bAhye vyabhicArAt / na hi 'aGgulyame 10 hastiyUthazatamAste' ityAdi zabdAnAM bAhye'rthe prAmANyamupapadyate pratItivirodhAt / tasyAzca etasya liGgataiveti ||ch|| bhAvo yasya puruSasya tasya liGgadarzanaprasiddhayanusmaraNAbhyAM liGgadarzanaM yatra dhUmastatrAgnirityevambhUtAyA prasiddharanusmaraNaJca tAbhyAM yathA'tIndriye'rthe bhavatyanumAnaM tathA zabdAdibhyo'pIti / tAvaddhi zabdo nArthaM pratipAdayati yAvadayamasyAvyabhicArItyevaM nAvagamyate, jJAte tvavyabhicAre pratipAdayan dhUma iva liGgaM syAt..."-praza0 kanda0 pR0 214 / "atra hetumAha-samAnavidhitvAt / samAnapravRttikAraNatvAt vijAtIyalakSaNAnAkrAntatvAditi yAvat / apratibandhakatve aprAmANyameva, sAkSAtpratibandhakatve pratyakSAntarbhAvaH, paramparApratibandhakatve cAnumAna evAntarbhAvaH ..."-praza0 kira0 pR0 309 / / (1) tulanA-"parokSaviSayatvaM hi tulyaM tAvad dvayorapi / sAmAnyaviSayatvaM ca sambandhApekSaNAd dvyoH||"-nyaaymN0 pR0 152 / (2) "yadyapyete padArthA mithaH saMsargavanto vAkyatvAditi vyadhikaraNam, padArthatvAditi cAnakAntikam, padaiH smAritArthasaMsargavanti tatsmArakatvAdityAdau sAdhyAbhAvaH, tathApi AkAGkSAdimadbhiH padaiH smAritatvAt gAmabhyAjeti padArthavaditi syaat|"-prsh0 kira0 pR0 309 / baize0 upa0 pR0 331 / "padAni smAritArthavijJaptipUrvakANi yogyatAsattimattve sati saMsRSTArthaparatvAt gAmabhyAjeti paratvAt gAmabhyAjeti padakadambavadityanumAnAdeva saadhysiddheH|"-nyaaylii. pR055 / (3) tulanA-"anvayavyatirekau ca bhavato'trApi liGgavat / yo yatra dRzyate sabdaH sa tasyArthasya vAcakaH ||"-nyaaymN0 pR0 152 / (4) linggshbdyoH| (5) "vacobhyo nikhilebhyo'pi vivakSaSA'numIyate / pratyakSAnupalambhAbhyAM tahetuH sA hi nizcitA // 1515 // vivakSAyAJca gamyAyAM vispaSTaiva trirUpatA / puMsi dharmiNi sA sAdhyA kAryeNa vacasA yataH // 1521 // pAdapArthavivakSAvAn puruSo'yaM pratIyate / vRkSazabdaprayoktRtvAt pUrvAvasthAsvahaM yathA ||1522||"-tttvsN0 pR0 441-43 / "prathamaM gozabdAduccaritAdvaktuH kakudAdimadarthavivakSA gamyate svasantAne gozabdoccAraNasya tadarthavivakSA. pUrvakatvopalambhAt, tadarthavivakSayA cArthAnumAnam / ayaJcAtra prayoga:-puruSo dharmI kakudAdimadarthavivakSAvAn gozabdoccAraNakartRtvAt ahamiveti |"-prsh0 kanda0 pR0 215 / (6) vivakSAyAm / "vivakSAkAzAdhigame liGgatvAt / yathAhi AkAzAdhigame sarvaH zabdo'numAnam, vivakSAkAryastu vivakSAdhigame'pi iti |"-prsh0 vyo0 pR0 578 / 1-hetatvAnnahi ba0 / 2 tatra liGgatAM A0, zra.1 8-vyatirekatvAcca A0, ba0 / 4 yatra tanna shr0| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. aAgamapari0 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'zabdo'numAnAnna vyatiricyate' ityAdi; . tatpratividhAnaparassaraM tadasamIcInam ; abhinnaviSayatvasya anayorasiddheH / arthamA zrutajJAnasya anamAnA- zabdasya viSayaH, anumAnasya tu sAdhyadharmaviziSTo dharmI iti / kiJca, dibhyo'tirekeNa prAmA- anayorviSayAbhedaH sAmAnyamAtragocaracAritayA, tadvanmAtraviSayatayA, Nyasamarthanam- sambaddhArthapratipattihetutayA vA syAt ? prathamapakSe kimidaM sAmAnya nAma-sakalavyaktyanusyUtaM nityaikatvAdidharmopetam, anyavyAvRttirUpaM vA ? pakSadvayamapyetadanupapannam; ubhayarUpasyApi sAmAnyasya sAmAnyaparIkSAvasare pratikSiptatvAt , anyApohamAtraviSayatvasya anayoH prtissetsymaantvaacc| nityAdisvabhAvasAmAnyaviSayatve cAnayoH mImAMsakamatAnupravezaH saugatasya syAt , sa cAnupapannaH, tadviSayatvasyApyo 10 niraakrissymaanntvaat| atha tadvanmAtraviSayatayA tayorviSayAbhedo'bhipretaH; nanvevaM pratyakSa syApi anumAnatvaprasaGgaH tathA tadabhedasyAtrApyavizeSAt, sakalapramANAnAM sAmAnyavizeSAtmakArthaviSayatvapratipAdanAt / etena sambaddhArthapratipattihetutayApyanumAnatvaM zabdasya pratyAkhyAtam ; pratyakSasyApi sambaddhArthapratipattihetutayA anumAnatvAnuSaGgAt / tadapi hi svaviSaye sambaddhaM sat 15 tatpratipattihetuH nAnyathA'tiprasaGgAt / atha tatra sambaddhasyAsya pratipattihetutvAvizeSe'pi sAmagrIbhedAd anumAnAdbhedaH; kathamevaM zabdasyApi ato bhedo na syAt tadaivizeSAt ? tanna abhinnaviSayatvAt zabdasyAnumAnatvaM yuktam / nApi abhinnasAmagrIsamanvitatvAt ; zabde tadasaMbhavAt / pakSadharmatvAdirUpatrayarUpA hi anumAne sAmagrI, sA ca zabde na saMbhavati / tathAhi-na tAvat zabdasya (1) pR0530 paM013 / tulanA-"viSayo'nyAdazastAvad dRzyate liGgazabdayoH / sAmAnya viSayatvaJca padasya sthApayiSyati / dharmI dharmaviziSTazca liGgItyetacca sAdhitam / na tAvadanamAnaM hi yAvattadviSayaM na tat ||"-mii0 zlo0 zabdapari0 zlo0 55-56 / "arthamAtraM hi zabdasya gocaro'numAnasya tu sAdhyadharmaviziSTo dharmIti / -syA0ra0pa0 620 / "viSayastAvadvisadRza eva padaliGgayoH / tadvanmAnaM padasyArtha iti sthApayiSyate / anumAnaM tu vAkyArthaviSayam atrAgniragnimAn parvata iti pratipatteH |"-nyaaymN0 50 153 / (3) anumaanshbdyoH| tulanA-"api cAnayorgocarAbheda: sAmAnyamAtraviSayatayA tadvanmAtragocaratayA vA bhavet ?"-syA0 ra0 pR0 620 / (4) pR0 285, pR0 289 / (5) zabdAnumAnayoH / (6) mImAMsakamatAnupravezaH (7) nityAdisvabhAvasAmAnyaviSayatvasyApi / (8) sAmAnyavadarthaviSayatayA / (9) sAmAnyavadarthaviSayatvena vissyaabhedsy| (10) svaviSaye / (11) pratyakSasya / (12)anumAnAt / (13) sAmagrIbhedasya samAnatvAt / (14) tulanA-"tasmAdananumAnatvaM zabde pratyakSavad bhavet / trairUpyarahitatvena tAdRgviSayavarjanAt ||"-mii0 zlo0 zabdapari0 zlo0 98 / syA0 ra0 pU0620 / (15) tulanA-"atha zabdo'rthavattvena pakSa: kasmAnna kalpyate / pratijJArthekadezo hi hetustatra prsjyte| pakSe dhUmavizeSe ca sAmAnyaM heturissyte| zabdatvaM gamakannAtra gozabdatvaM niSetsyate / vyaktireva vizeSyA'to hetuzcakA prasajyate ||"-mii0 zlo0 zabdapari0 zlo062-64 / 'nanaktaM - 1 shbdaanumaa-b0| 2-rUpasyApi saamaanyprii-b| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] zrutasya pramANatvasamarthanam pakSadharmatvaM saMbhavati ; dharmiNa evAtra kasyacidasaMbhavAt / atra hi dharmI zabdaH, artho vA syAt ? na tAvat zabdaH; tasyaiva dharmitve tasyaiva ca hetutve hetoH pratijJArthaMkadezatvaprasaGgAt / atha zabdatvaM heturiti na pratijJArthaMkadezatvam ; na ; zabdatvasya sAmAnyasvabhAvasya bhavanmate paramArthasato'saMbhavAt / kalpitasya tu sattve'pi na gamakatvam "artho hyartha gamayati'' [ ] iti ca bhavadbhireva abhyupagamAt / ____etena 'zabdo'rthavAn' ityAdyanumAnaM pratyAkhyAtam / astu vA zabdatvaM hetuH; tethApi ataH zabdasya dharmiNaH kim arthaviziSTatvaM sAdhyate, arthapratyAyanazaktiyuktatvam , arthapratItiviziSTatvaM vA ? tatra AdyapakSo'nupapannaH; acAnalayoriva zabdArthayoH dharmidharmabhAvA'saMbhavAt , Azrito hi dharmo bhavati, na cArthaH zabdAzrito vibhinnadezatvAt / yad yato vibhinnadezaM na tattatrAzritaM yathA sahye vindhyaH, zabdAd vibhinna- 10 dezazcArtha iti / yatra ca AzrayAzrayibhAvo nAsti na tatra dharmadharmibhAvaH yathA citrakUTakazmIrayoH, AzrayAzrayibhAvAbhAvazca zabdArthayoriti / na cArthaviziSTaM zabdaM kazcidabAlizo manyate, zabdAt pRthagevArthasya AbAlaM suprasiddhatvAt / atha arthapratyAyanazaktiyuktatvamasya sAdhyate; tadapyasat; tadarthatayA zabdaprayogA'. saMbhavAt / na hi tacchaktisiddhaye zabdaH prayujyate zrUyate vA, kintu arthsiddhye| 15 ____ atha arthapratItiviziSTatvaM sAdhyate ; tadapyayuktam ; siddhaa'siddhviklpaanupptteH| asiddhayA hi arthapratItyA tadvattvaM zabdasyAyuktam , atiprasaGgAt / siddhAyAM tvasyoM * kimanyadanumIyatAm ? svasaMviditasvabhAvAyAmasyAM visaMvAdAbhAvAt ityasyAnumAnasya vaiphalyam / na ca dhUmAdyanumAne'pyayaM doSastulya ityabhidhAtavyam ; tatra kAryakAraNabhAvAyathAnumAne dharmaviziSTo dharmI sAdhya evamihArthaviziSTa: zabdaH sAdhyo bhavatu; maivam; zabdasya hetutvAt / na ca hetureva pakSo bhavitumarhati |"-nyaaymN pR0 153 / syA0 ra0 pR0 620 / (1) saugatamate / (2) anyApoharUpasya / (3) tulanA-'artho hyathaM gamayatIti bhavadbhireva sviikrnnaat|"-syaa0 20 pR0 620 / (4) saugtairev| (5) tulanA-"zabdasya dharmiNaH kimarthaviziSTatvaM vA sAdhyate, pratyAyanazaktiviziSTatvaM vA, arthapratItiviziSTatvaM vA?"-nyAyamaM0 pR0 153 / sthaa0r0puu0620| (6) tulanA-"zailajvalanayoriva zabdArthayoH dharmadhamibhAvAbhAvAt |"-nyaaymN0 pR0153 / "parvatapAvakayoriva zabdArthayoH dharmadharmabhAvAsambhavAt |"-syaa0 20 10621 / (7) zabdArthayoH dharmadharmabhAvo nAsti AzrayAzrayibhAvAbhAvAt / (8) arthapratyAyanazaktipratItyartham / tulanA-"na zaktisiddhaye zabdaH kathyate zrUyate'pi vaa| arthagatyarthamevAmuM zRNvanti ca vadanti c|" -nyAyamaM0 pR0 154 / syA0 ra0 pR0621 / (9) tulanA-"siddhayasiddhivikalpAnupapatteH / asiddhayA'pi tadvattvaM zabdasyArthadhiyA katham / siddhAyAM tatpratItau vA kimanyadanumIyate |"-nyaaymN0 pR0 154 / "nanvarthapratItiH zabdotthA'nyotthA vA bhavet |"-syaa0 ra0 pR0 621 / (10)arthapratItau |(11)tulnaa"n hi tatra agnidhumena janyate api tu gmyte| iyaM tvarthapratItirjanyate zabdenetyasyAmeva siddhAsiddhatvavikalpAvasaraH |"-nyaaymN0 pU0 154 / 1 iti bhv-shr0,0| 2 acalAnila-A0 / 3 shbdaarthyodhrmbhaa-b0| 4navArthaH b0| 6boSa iya-A0 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. aAgamapari0 bhaavaat| na khalu dhUmena agnirjanyate kintu gamyate, zabdena tu arthapratItirjanyate ataH asyAmeva siddhAsiddhavikalpAvatAraH / tanna zabdasya dharmitvaM ghaTate / nApyarthasya; tena saha zabdasya bhavadbhiH sambandhAnabhyupagamAt / na hi zabdArthayostAdAtmyalakSaNastadutpattirUpo vA sambandhaH saugatairabhyupagamyate / "na hyarthe zabdAH 5 santi tadAtmAno vA" [ ] ityAdivacanavirodhAnuSaGgAt / na ca arthenA'sambaddhopi zabdaH tasya dharmaH atiprasaGgAt / atha arthapratItihetutvAt taddharmo'sau; na; itaretarAzrayAnuSaGgAt-pakSadharmatvasiddhau hi zabdasya arthapratItihetutvasiddhiH, tasiddhau ca pakSadharmatvasiddhiriti / tatpratItihetutvena cAsyaM taddharmatve cakSurAderapi pakSadhamatAsiddheH tatprabhavApi pratItiH AnumAnikyeva syAt / tanna pakSadharmatvaM zabde saMbhavati / 10 nApyanvayavyatireko ; deze kAle ca zabdArthayoranugamAbhAvAt / nahi yatra deze (1) arthena svalakSaNAtmakena / (2) bauddhaiH / (3) "uktaJca-na hyarthe zabdAH tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAserannityAdi |"-jyaaypr0 00 35 / "yathAhi vahnau / dhUmo janyajanakasambandhasambaddha uttarabhAvena bhavati evaM nArthe janyajanakasambandhasambaddhAH zabdA uttarabhAvena snti| etena tadutpattisambandhaH samartha ( zabdArtha ) yo sti ityAcaSTe / sa evArtha AtmA yeSAM zabdAnAM te tadAtmAnaH, anena tAdAtmyasambandho'pi nAstItyAha tasminniti / arthe pratibhAsamAne pratyakSeNa paricchidyamAne pratibhAseran pradIpyeran zabdA iti / ayamabhiprAya:-dvividho hi sambandhaH saugatAnAM tAdAtmyalakSaNasdutpattilakSaNazca / tatra tAdAtmyalakSaNo vRkSatvazizapAtvayoriva tadutpattilakSaNastvagnidhamayoriva / zabdArthayoDhividho'pi sambandho'pi na ghttte| tathAhi-na tAvattAdAtmya- . lakSaNaH / tAdAtmye hi zabdArthayoH zabdo vA syAdartho vA na dvayam / tathA zabdArthayostAdAtmye kSurikAmodakAdizabdoccAraNe mukhapATanapUraNAdiprasaGgaH, na ca dRzyate / tadutpattilakSaNo'pi na ghaTate / yataH keyaM tadutpattirnAma? kiM zabdAdarthotpattirarthAdvA zabdotpattiH ? yadi zabdAdarthotpattiH syAttadA vizvamadaridraM syAta hiraNyAdizabdoccAraNAdeva tadutpatteH / nApyarthAcchabdotpattiH; tAlvAdikAraNakalApAttadutpattidarzanAt |"-nyaaypr0 30 paM010 76 / "uktaJca dharmakIrtinA-na hyarthe zabdA santi tadAtmAno vA yena tasmin prtibhaasern|"-anekaantjy0 pR0 119 / uddhRtamidam-aSTasaha0 pu0118 / siddhivi0 TI0 pR0 75 B. / syA0 ra0 pR0 621 / SaDda0 bRhapR016 / "na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA tathA satyavyutpannasyApi vyutpannavad vyavahAraH syAdityuktam |"-nyaayvaa0 tA. pR0 133 / (4) arthadharmo'sau zabdaH / (5) tulanA-"gamakatvAcca dharmatvaM dharmatvAd gamako ydi| syAdanyonyAzrayatvaM hi tasmAnnaiSApi klpnaa||"-mii0 zlo0 zabdapari0 shlo077| "pratItijanakatvena taddharmatAyAmucyamAnAyAM pUrvavaditaretarAzratvam / pakSadharmAdibalena pratItiH, pratItau ca satyAM pakSadharmAdirUpalAbha iti |"-nyaaymN0 10 154 / sthA0 ra0 pR0621 / (6) zabdasya / (7) ckssuraadijnyaa| (8) tulanA-"anvayo na ca zabdasya prameyeNa nirUpyate // vyApAreNa hi sarveSAmanbetRtvaM prtiiyte| yatra dhUmo'sti tatrAgnirastitvenAnvayaH sphuttH| na tvevaM yatra zabdo'sti tatrArtho'stIti nizcayaH / na tAvattatra deze'sau tatkAle vA'vagamyate |"-mii0 zlo0 zabdapari0 zlo0 85-86 / "anvayavyatirekAvapi tasya durupapAdau, deze kAle ca zabdArthayoranugamAbhAvAt / nahi yatra deze zabdaH tatrArthaH / yathoktaM zrotriyaH-mukhe hi zabdamupalabhAmahe bhUmAvarthamiti |"-nyaaymN0 10 155 / syA0 20 10 612 / 1 siddhvik-aa0| 2-tvAddharmo'sau A0 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] zrutasya pramANatvasamarthanam zabdaH tatrArthaH "mukhe hi zabda upalabhyate bhUmAvarthaH" [ zAbarabhA0 1 / 1 / 5 ] iti bhavadbhirevAbhyupagamAt / nApi vyavahAriNAM tadanvayAdhyavasAyo'sti ; na khalu yatra yatra piNDakharjUrAdizabdaM zRNvanti tatra piNDakhajUrAdyastitvaM vyavahAriNaH prtipdynte| yatra hi dhUmaH tatrAvazyaM vahnirastitvena prasiddho'nvetA bhavati dhUmasya, natvevaM dezakRtaH zabdasya arthenA'ndhayo'sti / nApi kAlakRtaH; na hi yatra kAle zabdaH tatra tadartho'vazyaM saMbhavati, 5 rAvaNazaGkhacakravartyAdizabdA hi vartamAnAH tadarthastu bhUto bhaviSyaMzceti kuto'rthAnAM zabdAnvetRtvam 1 anvayAbhAve ca vyatirekasyApyabhAvaH tatpUrvakatvAttasyai / / ___yadapyuktam-'yo hi zabdo yatrArthe dRSTaH' ityAdi; tadapyayuktam ; evaMvidhA'nvayavyatirekAbhyAM tadvAcakatvasya asmAbhirabhISTatvAt / na caivaMvidhAnvayavyatirekatvamAtreNa asyAnumAnatvaM vAcyam ; pratyakSasyApi tatprasaGgAt tanmAtrasya ttraapyvishessaat| yatra hi 10 ghaTasadbhAvo'sti tatra tat pratyakSaM bhavati, yatra tu sa nAsti tatra tanna bhavatIti / ___ yadapi-'sambandhasmRtyapekSatvAt' ityuktam ; tadapyanupapannam ; ananumAne'pi saMzayopamAnAdau asya sadbhAvenA'naikAntikatvAt , ananumAnatvazca upamAnAdeH prAge prasAdhitam / yaccAnyaduktam-'zabdo vivakSAyAmeva pramANam' ityAdi; tadapyanalpatamovila- 15 sitam ; tatra tatprAmANyasya 'varNAH padAni vAkyAni prAhurarthAnavAJchitAn' [ laghI0 kA0 64 ] ityatra prapaJcataH pratiSetsyamAnatvAt / ___ tataH zaibdo nAnumAnaM tadvibhinnaviSayatvAt tadvibhinnasAmagrIsambandhitvAJca pratyakSavat / ito'pyananumAnamasau puruSairyatheSTaM niyujyamAnasya arthapratItihetutvAt , yatpunaranumAnaM na tattathA yathA kRtakatvAdi, tathA ca zabdaH, tasmAnnAnumAnamiti / na ca 20 sAdhanA'vyatireko'yaM dRSTAntaH ityabhidhAtavyam ; tathA tairniyujyamAnasyAsya sAdhyapratItyajanakatvAt / na hi kRtakatvaM nityatvasAdhyecchayA dhUmatvAdikaM vA jalAdisAdhyecchayA niyujyamAnaM tatpratItihetuH, anyathA na kazcid viruddho hetuH syAt / tathA, (1) bauddhAdibhiH / (2) vyatirekasya / (3) pR0 531 5.0 5 / (4)jainaiH / (5) zabdasya / (6) pratyakSe'pi / tulanA-'anvayavyatirekopapattiH pratyakSe'pi, yathA yatra ghaTastatra ghaTajJAnam, yatra nAsti tatra tadabhAva iti |"-nyaayvaa0 pR0 261 / (7) pR0 531 50 4 / (8) tulanA-"yattAvatsmUtyapekSatvAdanumAnaM zabda iti ; tanna ; anekAntAt / anu (ananu) mAne'pi smRtyapekSitvamasti, yathA saMzaye yathA tarke yathopamAna iti |"-nyaayvaa0p0 260 / (9) sambandhasmRtyapekSatvasya / (10) pR0 495 / (11) pR0 532 50 10 / (12) vivakSAyAm / (13) tulanA-"evaMvidhaviSayabhedAt sAmagrIbhedAcca pratyakSavadanumAnAdanyaH zabdaH iti siddham |"-nyaaymN0 pR0 155 / (14) tulanA-'sAmayikatvAcchabdArthasampratyayasya / jAtivizeSe cAniyamAt / RSyAryamlecchAnAM yathAkAmaM zabdaprayogo'rthapratyAyanAya pravartate..."-nyAyabhA0 2 / 1155-56 / "yatheSTaviniyogaina pratItiryApi zabdataH / na dhUmAderiti..."-mI0 zlo0 zabdapari0 zlo0 19 / (15) kRtakatvAderhetoH / ___1 yatra pinndd-b0| 2-ti naapive-b0| 3-bhAve vyti-b0| 4 zabdo dRSTArthe zabda ityAdi shr0| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 zabdo nAnumAnam AptoktatvenaivA'vyabhicArijJAnajanakatvAt , yat punaranumAnaM na tattathA tajanakam yathA kRtakatvAdi, tathA tajanakazca zabda iti / kRtakatvAdisAdhanasya hi sAdhye'vyabhicArijJAnajanane avinAbhAva eva nimittaM nAptoktatvamanAptoktatvaM vA zabdasya tu Aptoktatvameveti / . satyam , ananumAnasvabhAva evAyaM zabdaH apramANatvAt, pramANatve hi tasya anu mAne'ntarbhAvaprayAsaH phalavAn / na cAsyaitadasti; vastuni sambandhA'. 'zabdaH vikalpavAsanAmAvajanyatvAdAH- saMbhavAt / sambandho hi zabdArthayorbhavan tAdAtmyalakSaNaH, tadutpattisaMsparzI, ata eva ca svabhAvo vA bhavet ? na tAvat tAdAtmyalakSaNaH; vibhinnadezatayA na tatprAmANyam' iti tayoH pratIyamAnatvAt, mukhe hi zabdaH pratIyate bhUmAvartha iti / bauddhasya pUrvapakSaH- tattAdAtmye ca kSuramodakazabdoccAraNe mukhasya pATanapUraNaprasaGgaH / nApi tadutpattisvabhAvaH; 'amulyagre hastiyUthazatamAste' ityAdi zabdAnAm arthAbhAve'pyutpattipratIteH, sthAnakaraNaprayatnaprabhavatvAcca / ato'rthA'saMsparzinaH zabdA na bAhyArthe. . pratIti janayitumalaM tatkathaM prAmANyabhAjo bhaveyuH ? te hi vikalpamAtrAdhInajanmAnaH svamahimnA tiraskRtabAhyArthAn pratyayAnutpAdayanti yathA 'amulyagre hastiyUthazatamAste' iti| (1) tulanA-"AptopadezasAmarthyAcchabdAdartha sampratyayaH / 2 / 1152 / svarga apsarasa uttarA: kuravaH sapta dvIpAH samudro lokasanniveza ityevamAderapratyakSasyArthasya na zabdamAtrAt prtyyH| kiMtahi ? Aptarayamukta zabda ityataH sampratyayaH, viparyayeNa sampratyayAbhAvAt natvevamanumAnamiti |"-nyaaybhaa0, nyaayvaa0.2|1|52| (2) "nAntarIyakatAbhAvAcchabdAnAM vastubhissaha / nArthasiddhistataste hi vavavabhiprAyasUcakAH // adhunA naiva bAhye'rthe'sya prAmANyamityAha-api cetyAdi / vastubhiH svalakSaNaH saha zabdanAntarIyakatAyA avinAbhAvasyAbhAvAt tebhyaH zabdebhyo nArthasiddhirna bAhyavastunizcayaH, yasmAtte vaktrabhiprAyasUcakAH |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 31212 / "vacasAM pratibandho vA ko bAhyeSvapi vastUSa / pratipAdayatAM tAni yenaiSAM syAtpramANatA // bhinnAkSagrahaNAdibhyo naikAtmyaM na tadabhavaH / vyabhicArAnna cAnyasya yujyate vyabhicAritA // na hi vAcyaH vastubhiH saha kazcittAdAtmyalakSaNastadutpattilakSaNo vA pratibandho vacasAmasti yena tAni vastUni pratipAdayatAmeSAM vacasAM prAmANyaM syAt / tatra tAvanna tAdAtmyalakSaNapratibandho'sti bhinnAkSagrahaNAdibhyo hetubhyH| tatra bhinnAkSagrahaNaM bhinnendriyeNa grahaNam / tathAhi-zrotrendriyeNa zabdo gRhyate arthastu ckssuraadinaa| Adizabdena kAladezapratibhAsakAraNabhedo gRhyate..."-tattvasaM0 pR0 440 / nyAyapra0vR050 pR076 / tulanA-" mukhe hi zabdamupalabhAmahe bhUmAvarthamiti |"-shaabrbhaa0 1 / 115 / (3) tulanA-"pUraNapradAhapATanAnupalabdhezca smbndhaabhaavH|" -nyAyasU0 2 / 1253 / "syAccedarthena sambandhaH kSuramodakazabdoccAraNe mukhasya pATanapUraNe syAtAm / " -zAbarabhA0 11115 / zAstravA0 zlo0 645 / anekAntajaya0 pR0 42 A. / nyAyaku0 pR0 144 Ti03 / (4) "vikalpavAsanodbhUtAH smaaropitgocraaH| jAyante buddhayastatra kevalaM naarthgocraaH| anAdiH samAnajAtIyo yo vikalpastena AhitA yA vAsanAzaktistata udbhUtA utpannA yathAgama samAropitA ya AkAzAdyAkArAH tadgocarAHta tpratibhAsinya eva kevalaM gatAH tatra bAhyatvena kalpiteSu AkAzAdiSu jAyante / natu tA buddhayo'rthagocarA naakaashaadisvlkssnnvissyaaH|"-prmaannvaa0 svavR0 TI012288 / 1 tathA tajjanakazca shr0| nAptoktatvaM vA shr0| 3-yuthamAste b0| . Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pramANapra0 kA0 26] zrutasya pramANatvasamarthanam / 537 puruSadoSANAmeSa mahimA na zabdAnAm ; ityapyayuktam ; doSavato'pi mUkAdeH puruSasya anuccAritazabdasya IdRzA'satyapratyayotpAdanasAmarthyA'saMbhavAt , asatyapi ca puruSahRdayakAluSye AptaprayuktAni agulyAdivAkyAni tAnutpAdayantyeva / ataH zabdAnAmevaiSa svabhAvo na vaktRdoSANAm / nanvAptA neTaeNzi vAkyAni prayuJjante, prayuJjAnA vA nAptAH syuH; ityapyasat ; evamapi hi vaktRdoSANAm ayathArthajJAnodayakAraNatvAsiddhiH, / vytirekaasiddheH| yadi hi vaktRdoSAbhAve amUnyapi vAkyAni prayujyerana na cAyathArthAn pratyayAna kuryuH, tadA anvayavyatirekAbhyAM vaktRdoSajatvaM zAbdajJAnasya syAt / Aptaistu teSAmaprayoge 'kiM zabdAbhAvAd ayathArthajJAnAnutpattiH, AhosvidoSAbhAvAt' iti sandigdho vyatirekaH, zabde tu nizcitaH-satsvapi doSeSu zabdAnuccAraNe mithyAjJAnAnutpatteH / na cAptatvam IdRgvAkyaprayoktRtvena virudhyate; tathAvidhazabdoccAraNe satyapi 10 AzayadoSAbhAvato'nAptatvAyogAt / tathAhi-Apto'pi kasmaicidupadizati na tvayA'nanubhUtArthavAkyaM prayoktavyaM yathA 'amulyo hastiyUthazatamAste' iti / ataH zabdasyaivaiSa mahimA na vaktRdoSANAm / / kiJca, bAdhakapratyayotpattAvapi zabdo mithyAjJAnaM janayatyeva nendriyavadudAste, ato'rthA'saMsparzinaH zabdA vikalpamAtrAdhInajanmAnaH siddhaaH| taduktam "vikalpayonayaH zabdA vikalpAH shbdyonyH| . teSAmanyonyasambandho nArthAn zabdAH spRzantyamI // " [ ] iti / ' (1) tulanA-"ihApi puruSadoSANAmeSa mahimA na zabdAnAmiti cet, maivam ; doSavato'pi puruSasya mUkAderanuccAritazabdasyadRzaviplavotpAdanapATavAbhAvAt / asatyapi ca puruSahRdayakAluSye yathA prayujyamAnAni aGagulyagrAdivAkyAni viplavamAvahantyeveti zabdAnAmevaiSa svabhAvo na vaktRdoSANAm / " -nyAyamaM0 pR0.157 / sthA0 ra0 pR0 700 / (2) bAhyArthazUnyAn mithyApratyayAn / (3)tulanA"na cAptA nedRzAni vAkyAni prayuJjate prayuJjAnA vA nAptAH syuriti cet etadapyasundaram ; evamapi hi vaktRdoSANAmayathArthajJAnodayakAraNatvAsiddhiH, vyatirekAsiddheH.."-syA0 ra0 puu0701| (4) aGgalyagre hastiyUthazatamAste ityAdIni / (5) tulanA-"uktaJcaitadumbekena yadApto'pi kasmaizcidupadizati na tvayA'nanubhUtArthaviSayaM vAkyaM prayoktavyaM yathA'Ggalyagre hastiyUthazatamAsta iti tatrArthavyabhicAraH sphuTa iti |"-citsu0 pR0 265 / (6) tulanA-"api ca na cakSurAdi bAdhakajJAnodaye sati na viramati, viparItavedanajanmanaH zuktikArajatAdibuddhiSu vibhramasyApAyadarzanAt / zabdastu zatakRtvo'pi bAdhyamAno yathaivoccaritaH karazAkhAdizikhare kareNuzatamAsta iti tadaiva tathAbhUtaM bhUyo'pi vikalpamayathArthamutpAdayatyeveti vikalpAdhInajanmatvAcchabdAnAmevedaM rUpaM yadarthAsaMsparzitvaM nAmeti |"-nyaaym0 pR0 158 / (7) 'teSAmanyonyasambandhe'-nyAyamaM0 pR0 158 / 'teSAmatyantasambandho'-nayacakrava0 li. pR0 167 A. / 'teSAmanyonyasambandhAt'-siddhivi0 TI0 pR0 365 B, 484 B. / 'kAryakAraNatA teSAM .nArthaM zabdAH spRzantyapi'-nyAyAvatA0 TI0 pR0 44 / ratnAkarAva. pR0 9 / syA0 maM0 pR0 175 / prakRtapAThaH-syA0ra0pa07011 puurvaarddhm-anekaantjy05037||anekaantvaad0 1047 / siddhivi0 TI0 pR0 260 B. / zAstravA0 yazo0 pR0 402 A. / 1 ityyu-aa| 2 pratArakAdeH A0, zra013 nedRshvaa-shr0| 4 ckssudoss-b0| 6 cAsattvam shr0| 18 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'vastuni sambandhAsaMbhavAt' ityAdi; tadasamI kSitAbhidhAnam ; tatraM zabdasya tadabhAvA'saMbhavAt / tathAhi-zabdaH tatpratividhAnapurassaraM - arthena sambaddha eva taM prakAzayati pratiniyatatatpratyayahetutvAt cakSurvat / zabdasya paramArthasadarthavAcakatvasya zAbdapratyayo vA sambaddhAbhyAM zabdArthAbhyAM janyate pratiniyatapratyayatvAt 6 prathak prAmANyasya daNDItyAdipratyayavat / nanu zabdArthayostAdAtmyatadutpattilakSaNasambaca samarthanam ndhasyA'pAstatvAt kathaM sambadvatvam ? ityapyanupapannam / tedabhAve'pyanayoH yogyatAlakSaNasambandhasaMbhavAt / tadabhAve so'pi katham ? ityapyavAcyam ; cakSurUpayostadabhAve'pi taddarzanAt / na khalu cakSuSo ghaTAdirUpeNa saha tAdAtmyaM tadutpa ttiH saMyogo vA saugatairabhyupagamyate pratItivirodhAnuSaGgAt , aprApyakAritvakSatiprasaGgAJca / 10 nApyasya tadabhAve rUpaprakAzanayogyatAsvabhAvasambandhasyApyasaMbhavaH; zrotrAdivat tasyApi tadaiprakAzakatvaprasaGgAt / nanu yogyatAtaH zabdasya arthavAcakatve arthasyApi zabdavAcakatvaM kinna syAt ? ityapyasAmpratam / pratiniyatazaktitvAd bhAvAnAm / yogyatA hi zabdArthayoH pratipAdya pratipAdakazaktiH, jJAnajJeyayoJapyajJApakazaktivat / naca jJAnajJeyayoH kAryakAraNabhA15 vAt tatpratiniyamo na yogyatAta ityabhidhAtavyam ; tatkAryakAraNabhAvasya 'anvayavya tirekAbhyAmarthazcet kAraNaM vidaH' [laghI0 kA0 54] ityatra vistarato nirAkariSyamANatvAt / kathaJcaivaM cakSurUpayoH ghaTapradIpayozca prakAzyaprakAzakabhAvapratiniyamaH syAt ? yogyatAto'nyasya kAryakAraNabhAvAdipratibandhasya tatra ttprtiniymhetorsNbhvaat| nanu yogyatAvazAt zabdo yadyarthaM pratipAdayati tadA bhUbhavanavarddhitotthitasyApi (1) pR0 536 paM0 6 / (2) vastuni / (3) sambandhAbhAva / (4) artha / (5) tAdAtmyatadutpattisambandhAbhAve-A0 tti0| tulnaa-"saamyiktvaacchbdaarthsmprtyysy|"-nyaaysuu0 2 / 1155 / "sa ca vAcyavAcakAvalambanaM saGketajJAnameva |"-prsh0 vyo0 50 585 / "tAdRzo .vAcakaH zabdaH saMketo yatra vrtte|"-nyaayvi0 kA0 432 / "anye tvabhidadhatyevaM vAcyavAcakalakSaNaH / asti zabdArthayoryogastatpratItyAditastataH ||"-shaastrvaa0 zlo0 652 / "sahajayogyatAsaGketavazAddhi zabdAdayo vastupratipattihetavaH |"-priikssaamu0 3.100 / "svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabda iti |"-prmaannny04|11 / (6) zabdArthayoH / (7) yogyatAlakSaNo'pi / (8) tAdAtmyatadutpattyabhAve'pi / tulanA-"nayanarUpayoH kvacittadabhAve'pi tadupalabhbhAt |"-syaa0 ra0 pR0 702 / (9) cakSurUpayoH sNyogaabhyupgme| (10)cakSuSaH-A0 mi0| (11) tAdAtmyatadutpattyabhAve-A0 tti0| (12) cakSuSa:-A0 tti0| (13) rUpasya-A0 tti0| (14)tulanA-"sahajA svAbhAvikI yogyatA zabdArthayoH pratipAdyapratipAdakazaktiH jJAnajJeyayorjApyajJApakazaktivat |"-prmeyk0 pR0 428 / syA0ra0 pR0702 / (15) jJApyajJApakapratiniyamaH / (16) jJAnArthayoH kAryakAraNabhAvasya / (17) cakSurUpayoH ghaTapradIpayozca / tulanA-"itarathA jJAnameva prakAzakaM jJeyameva ca prakAzyaM napunarjJAnamiti niyamasyAghaTanAt |"-syaa0 ra0 pa0 702 / (18) prakAzyaprakAzakapratiniyama / 1 itynu-aa| cakSuSA ba0, 013-GgAt naa-b0| 4-sya ttprti-b0| / yathArtha ba0 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 26] zabdasya arthavAcakatvam pratipAdayet vizeSAbhAvAt ; ityapyapezalam ; saGketasacivayogyatAvazAttasya tatpratipAdakatvAbhyupagamAt, bhUbhavanavarddhitotthitaM prati cAsya tathAvidhatvAbhAvAnna tatpratipAdakatvaprasaGgaH / saGketo hi 'idamasya vAcyam idaM vAcakam' ityevaMvidho vAcyavAcakayorviniyogaH, sa yasyAsti tasyaiva zabdaH svArthaM pratipAdayati nAnyasya, anyathA dhUmAdisAdhanamapyasya' agnyAdisAdhyaM gamayedavizeSAt, avinAbhAvo hi sAdhanasya sAdhyagama- 5 katve aGgam , sa ca sarvadA sarva pratyasyAsti / yenaiva sAdhyasAdhanayoravinAbhAvo gRhItaH taM pratyeva sAdhanaM sAdhyasya gamakamityabhyupagame yenaiva zabdArthayoH saGketo gRhItaH taM pratyeva zabdo'rthasya vAcakaH ityabhyupagamyatAmavizeSAt / ___ nanu saGketaH puruSecchAkRtaH, naca tadicchayA vastuvyavasthA yuktA atiprasaGgAt , a~to'rthopi vAcakaH zabdastu vAcyaH kinna syAt tadicchAyA niraGkuzatvAt ? ityapya- 10 sundaram ; tatsaGketasya sahajayogyatAnibandhanatvAd dhUmAgnivat / yathaiva hi dhUmAgnyo:sargika evAMvinAbhAvaH sambandhaH, taMdvayutpattaye tu bhUyodarzanAdinimittamAzrIyate, tathA zabdArthayoH svabhAvika eva pratipAdyapratipAdakazaktyAtmA sambandhaH, tadvayutpattaye tu saGketaH samAzrIyate / sAMsiddhikArthazaktivyatikrame ca cakSurUpAdInAmapi prakAzyaprakAzakazakte ya'tikramaH syAt / tathA ca cakSuHpradIpAdInAM prakAzyatvaM ghaTAdInAM tu prakAzakatvaM 15 syAt / pratItivirodho'nyatrApi na kAkairbhakSitaH / nanu zabdasya svAbhAvikI zaktiH kimekArthapratyAyane, anekArthapratyAyane vA ? yadyekArthapratyAyane, tadA saGketazatairapi tato'rthAntare pratItirna syAt dhUmAdanagnipratItivat / (1) zabdasya / (2) arthavAcakatvasvIkArAt / (3) tulanA-"kaH punarayaM samayaH ? asya zabdasyedamarthajAtamabhidheyamityabhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH, tasminnupayukte zabdArthasaMpratyayo bhavati / " -nyaaybhaa02|1|55| "abhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH samaya ucyate |"-nyaaymN0 pR0 241 / "asyArthasyAyaM vAcaka ityarthakathanaM samayaH"-pramANavA0 svavR0 TI0 2230 / "idaM padamamumarthaM bodhayata iti asmAtpadAdayamartho boddhavya iti vecchA |"-tttvci. shbdpri0| syA0 ra050 702 / (4) puruSasya / (5) bhUbhavanasaMvaddhitotthitasya / (6) puruSeNa / (7) atiprasaGgameva spaSTayati / (8) tulanA-"sa hi puruSakRtaH saGketaH na ca puruSecchayA vastuniyamo'vakalpyate, tadicchAyA avyAhataprasaratvAt / artho'pi kimiti vAcako na bhvti| na caivamasti, na hi dahanamanicchannapi puruSo dhUmAnna tatpratyeti jalaM vA tata icchannapi pratipadyate / tatra yathA dhUmAgnyoH naisargika evAvinAbhAvo nAma sambandhaH jJaptaye tu bhUyodarzanAdi nimittamAzrIyate evaM zabdArthayoH sAMsiddhika eva zaktyAtmA sambandhaH tadvyutpattaye tu vRddhavyavahAraprasiddhisamAzrayaNam |"-nyaaymN0 pR0 241 / "saGketasya sahajayogyatAnibandhanatvAt / yathaiva hi dhUmapAvakayoH svAbhAvika evAvinAbhAvaH...."-syA0 ra0 pR0703 / (9) avinaabhaavgrhnnaay| (10) Adipadena tarko grAhyaH / (11) zabdArthayorapi vAcyavAcakacodane / (12) tulanA-girAmekArthaniyame na syAdarthAntare gtiH| anekArthAbhisambandhe viruddhavyaktisaMbhavaH // " -pramANavA0 3228 / 1 pratipAdayatu b0| 2-vidhAvAcyavAca-A0 / 3 sAdhyasAdhanaM sAdhyasya b0| 4-spattaye sa-A0, ba0 // 5-krame css-shr0| 6-pradIpAnAM aa0| 7 tathA b0| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyekumudacandre [4. zrAgamapari0 atha anekArthapratyAyane; tadA yugapat tato'nekArthapratItiprasaGgAt pratiniyate'rthe pravRttirna syAt / ityapyacarcitAbhidhAnam ;, sarvazabdAnAM sarvArtheSu pratyAyanazaktisaMbhavAt / kathamanyathA anavagatasambandhe zabda prayukte sandehaH syAt-'kamarthaM pratipAdayitumanena zabdaH prayuktaH' iti / nacaivaM sakRtsarvArthapratipattiprasakteH pratiniyate'rthe tataH pravRttirna syAditya6 bhidhAtavyam ; pratiniyatasaGketavazAttaSau pratiniyatArthapratipAdakatvopapatteH / ekasyApi hi zabdasya dezAdibhedena pratiniyataH saGketo'nubhUyate, yathA maoNlavakAdau karkaTikAzabdasya phalavizeSe, gurjarAdau tu yonyAmiti / dRzyate ca sarvatra rUpaprakAzane yogyasyApi cakSuSaH pratyAsannatimiravazAdasannihite, dUratimiravazAcca sannihite rUpe, viziSTAJja nAdivazAt andhakArAntarite'pi jJAnajanakatvam , kAcakAmalAdivazAcca vivakSita10 rUpAbhAve'pIti / tayo yathA anekarUpaprakAzanayogyasyApi cakSuSo dUratimirAdiprati niyatasahakArivazAt pratiniyatadUrarUpAdijJAnajanakatvaM tathA anekArthapratyAyanayogyasyApi zabdasya pratiniyatasaGketavazAt pratiniyatArthapratipAdakatvamaviruddham / / atha matam-cakSurAdivat zabdasya arthe yogyatAlakSaNasambandhasaMbhave tadvadeva aMtaH saGketAnapekSA arthapratItiH syAt ; tadapyasaGgatam ; tasya jJApakatayA tatsApekSasyaiva artha (1) tulanA-"sarvAkAraparicchedyazakte'rthe vAcake'pi vaa| sarvAkArArthavijJAnasamarthe niyamaH kRtaH ||"-mii0 zlo0 pR0 202 / "sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAta kvaciddeze kenacidarthena vyavahAraH / ata eva cAnadhigatasambandhe zrute sati sandeho bhavati kamarthaM pratyAyayitumanena zabdaH prayuktaH syAditi |"-nyaaymN0 pR0 242 / "samayApekSaNaM ceha tatkSayopazamaM vinaa| tatkartRtvena saphalaM yoginAM tu na vidyate // sarvavAcakabhAvatvAcchabdAnAM citrazaktitaH / vAcyasya ca tathA'nyatra nAgo'sya samaye'pi hi ||"-shaastrbaa0 zlo0663-64 / "tathA ca sarve zabdAH prAyaH sarvArthavAcakazaktimantaH sarve cArthAH sarvazabdavAcyazaktiyuktAH iti vicitrakSayopazamAdisahakAriyogataH tathA tathA pravartante iti na kAcidvAdhA"-anekAntajaya0 pR036 A. / "sarvasya zabdasya sarvArthapratipAdanazaktivaicitryasiddheH / padArthasya ca sarvasya sarvazabdavAcyatvazaktinAnAtvAt |"-assttsh. pR0 143 / 'zabdasyAnekArthapratipAdane naisargikazaktisadbhAve'pi pratiniyatasaGketasAmarthyAt prtiniytaarthprtipaadktvopptteH| "-syA0 20 pU0703 / (2) zabdAt / (3) zabdAnAm / (4) tulanA-'tathAhi-yavazabda ArdIrghazUke padArthe prayujyate, te hi yavazabdAt dIrghazUkaM padArtha pratipadyante mlecchAstu priyaGgapratipadyante / evaM trivRtzabdamRSayaH stotrIyAnavake prayuJjate, AryAstu latAvizeSe |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 420 / 'ekasyApi hi zabdasya dezAdibhedena pratiniyataH saGketo'nubhUyate, yathA gurjarAdau corazabdasya taskare drAbiDAdau punarodana iti / dRzyate ca sarvatra rUpaprakAzane yogyasyApi cakSuSaH pratyAsannatimiravazAdasannihite dUratimirasAmarthyAcca sannihite rUpe viziSTAJjanAdivazAdandhakArAntarite'pi jJAnajanakatvam, kAcakAmalAdidUSaNabalAcca vivkssitruupaabhaave'piiti|"-syaa0r0 pR0703| (5) "evaM karkaTIzabdAdayo'pi tattaddezApekSayA yonyAdivAcakA jnyeyaaH|"-syaa0m0 pR0 178 / (6) pItarUpAbhAve'pi zaMkhe pItajJAnajanakatvam / (7) cakSurvadeva / (8) shbdaat| (9) zabdasya / tulanA-"vAcyavAcakalakSaNo hi zabdArthayoH pratibandhaH, tathAhi vAcyasvabhAvA arthAH vAcakasvabhAvAzca zabdA iti tajjJaptivAdaH / yadaivaM 1 kathamartha shr0| 2 mAlavAdI ba0, shr0| 3-shmyogy-shr0| 4 arthasya pratI-zra0 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapre0 kA 26 ] zabdasya arthavAcakatvam 541 prtiitynggtopptteH| yajjJApakaM tat jJApye pratipannapratibandhameva pratItimutpAdayati yathA dhUmAdi, jJApakazca zabda iti / cakSurAdInAM tu kArakatvAt yuktaM svArthasambandhagrahaNAnapekSANAM tadutpAdakatvam / svayaM hi pratIyamAnam apratItArthapratItihetuApakamucyate / tadrUpatA ca zabdAderevAsti na cakSurAdeH, ataH sa eva pratipannapratibandhaM svArthaM gamayati / zaktistu svAbhAvikI yathA rUpaprakAzane cakSurAdeH tathA arthaprakAzane zabdasya / / yadapyuktam-'ato'rthAsaMsparzinaH zabdAH' ityAdi; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; yataH kimAptapraNItasya zabdasya arthAsaMsparzitvaM prasAdhyate, anAptapraNItasya, zabdamAtrasya vA ? tatrAdyapakSe pratyakSabAdhA, AptapraNItAt 'nadhAstIre phalAni santi' iti vAkyAdatiraskRtabAhyArthapratyayapratIte: tataH pravRttasya tadarthaprApteH / athA'nAptapraNItasya; tarhi tasyaiva arthA'saMsparzitvaM yuktaM nAnyasya, anyathA kAcAdidoSaduSTacakSuHprabhavapratyakSasya arthAsaMspa- 10 rzitvopalambhAt guNavaJcakSuHprabhavapratyakSasyApi tetsyAt / etena tRtIyavikalpo'pi pratyAkhyAtaH; AptAnAptapraNItazabdavyatiriktasya zabdamAtrasyA'saMbhavAt / nanvAptapraNItAd aGgulyAdivAkyAd viparyayajJAnotpattipratIteH zabdasyaiSa mahimA na vaktRdoSANAm ; ityapyacarcitAbhidhAnam ; optairevNvidhvaakyaa'pryogaat| ___ yattu-'Apto'pi kasmaicidupadizati' ityAdyuktam ; taMtra niSedhaparatvenAsya yathArtha- 15 kathanna saGketamantareNaiva tatastadavagatiH ? ucyate-tathAvidhakSayopazamAbhAvAt / na hi rUpaprakAzanasvabhAvo'pi dIpo'sati cakSuSi tatprakAzayati, cakSuHkalpazca kSayopazamaH, sa ca.saGkatatapazcaraNabhAvanAdijanyastathopalabdhaH |"-anekaantjy0 pR036 A. | "zabdasya jJApakatvAt / jJApakasya dhUmAderetadrUpaM yatsambandhagrahaNApekSaM svajJApyajJApakatvam / tadyogyatAdayastu pratyakSasAmagryantargatatvAnna vyutpattyapekSA bhavanti / zaktistu naisargikI yathA rUpaprakAzinI dIpAdestathA zabdasyArthapratipAdane |"-nyaaym0pr0 241 / (10) saGketagrahaNasahitasya / (1) jnyaapkruuptaa| (2) zabdAdiH / (3) pR0 536 paM0 12 / (4) tulanA-"yataH kimAptanigaditazabdasyArthAsaMsparzitva"."-syA0 ra0 pR0703 / (5) tulanA-"bhavedetadevaM yadi na kadAcidapi yathArtha zabdaH pratyayamupajanayet / arthasaMsparzitvamevAsya svabhAva ityavagamyate / bhavati tu guNavatpuruSabhASitAnnadhAstIre phalAni santIti vAkyAdatiraskRtabAhyAoM yathArthapratyayaH tata: pravRttasya tadarthaprApteH |"-nyaaymN0 10 158 / (6) AptoktazabdAt / (7) zakle zaMkhe pItAkArAvabhAsinaH / (8) zukle zaMkhe zuklatvAvabhAsakasyApi / (9) arthAsaMsparzitvamatazca mithyAtvaM syAditi bhAvaH / (10) aGgalyagre hastiyUthazatamAste ityAdivAkyAt / (11). yat tiraskRtabAhyArthapratyayotpAdakatvam / (12) tulanA-"guNavatAmevaMvidhavAkyoccAraNacApalAbhAvAt |"-nyaaymN0 10 158 / "AptairevaMvidhavAkyasyAprayukteH "-syA0 ra0 pR0 704 / (13) pR0 537 paM0 11 / (14) tulanA-"yattu Apto'pi kaMcidanuzAsti mA bhavAnabhUtArthaM vAkyaM vAdIH aGgalikoTau karighaTAzatamAste' iti; tatra itikaraNAvacchinnasya dRSTAntatayA zabdaparatvenopAdAnAt pratiSedhakavAkyatayA yathArthatvameva / arthaparatve tu niSedhaikavAkyataiva na syAditi / tasmAdAptavAkyAnAmayathArthatvAbhAvAnna svato'rthAsaMsparzinaH zabdAH puruSadoSAnuSaGgakRta evAyaM viplavaH |-nyaaymN0 pR0 158 / syA0ra0 pR0 704 / (15) aGgalyAdivAkyaprayoganiSedhakasya aaptopdeshsy| 1 atastadeva zra0, ba0 / 2-rthapratIteH pravRttasya A0 / 8-prayuktAd ba0, zra0 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. aAgamapari0 taiva, vAkyaikadezasyApi udAharaNavivakSAyAm itikaraNAvacchinnasya zabdaparatvenopAdAnAt pratiSedhaikavAkyatayA yathArthataiva / arthaparatve tu niSedhenaikavAkyataiva na syAt / tasmAd AptapraNItazabdAnAmayathArthatvAbhAvAnna svato'rthAsaMsparzinaHzabdAH, kintu purussdossvshaat| nanvAptairevaMvidhavAkyAprayoge'pi sandigdho vyatirekaH kiM zabdAbhAvAdayathArtha5 jJAnAnutpattiH, vaktRdoSAbhAvAdvA'; ityapyavicaritaramaNIyam ; anuccAritazabdasyApi doSavataH puruSasya hastasaMjJAdinA pratArakatvapratIteH / na ca hastasaMjJAdinA zabdAnumAna tato vitathapratyaya ityabhidhAtavyam / tathApratItyabhAvAt / nadyAdivAkyAdutpanne ca kvacidvijJAne taraGgiNItIramanusaran anAsAditaphalaH puruSaH puruSamevAdhikSipati 'durAtmanA'nena vipralabdho'smi' iti, na zabdam / nanu puruSasya guNavato doSavato vA zabdoccAraNamAtra eva vyApAraH, arthapratipattistu zabdanibandhanaiveti tadviparyaye zabdasyaiva vyApAro na vaktRdoSANAm ; ityapyayuktam yato guNavadvaktRpraNItAt 'taraGgiNItIre phalAni santi' iti vAkyAt satyapratyayodaye'pyevaM zabdasyaiva vyApAraH syAt tadvaktuH taduccAraNamAtre caritArthatvAt / ataH kathamekAntataH zabdasyA'rthAsaMsparzitvameva svarUpaM syAt ? kiJca, viparyayajJAnotpatteyArvadbhiH saha tadbhAvabhAvitvamavagamyate tAvatAM tatra 15 vyApAraH, sA~ cAtra zabdoccAraNe satyapi anAptayogitAM vinA na dRSTeti zabdavattadAzayasyApi tatraM vyaapaarH| 'kiJca, cakSurAdivadarthaprakAzakatvamAnaM zabdasya svarUpaM na punaH yathArthaprakAzaka (1) aGgalyagre hastiyUthazatamAste iti vAkyasya ekadezaH 'aGgalyagre' ityaadiruupH| (2) tulanA"anuccaritazabdo'pi puruSo vipralambhakaH / hastasaMjJAdyupAyena janayatyeva viplavam // " -nyAyamaM0 10 158 / sthA0 ra0 pR0704| (3) tulanA-"itthamapratIteH / utpanne ca kvacinnadyAdivAkyAdvijJAne taraGgiNItIramanusarannanAsAditaphala: pravRttabAdhakapratyayaH puruSamevAdhikSipati 'dhig hA tena durAtmanA labdho'smi' iti na zabdam, prAptaphalazca puMsAmeva zlAghate sAdhu sAdhanA tenopadiSTamityataH puruSadoSAnvayAnuvidhAnAttadabhAvakRta eva ApteSu tUSNImAsIneSu vibhramAnutpAda iti na sandigdho vyatirekaH / puruSadoSakRta eva zabdAdviplavo na svruupnibndhnH|"-nyaaymN0 pR0 158 / syA0 ra0 pR0 704 / (4) arthapratItiviparyaye / (5) tulanA-'hanta tarhi vaktari guNavati sati saritastIre phalAni santIti samyakpratyaye'pi zabdasyaiva vyApArAt puruSasya uccAraNamAtre caritArthatvAnnaikAntataH zabdasyArthAsaMsparzitvameva svabhAvaH |"-nyaaymN0 pR0 159 / (6) kAryakAraNabhAvaH / (7) viparyayajJAnotpattiH / (8) anAptAbhiprAyasya / (9) viparyayajJAnotpattau vyApAraH / tulanA-syA0 2010 407 / (10) tulanA-"yuktaJcadeva yat dIpavat prakAzatvamAtrameva zabdasya svarUpaM na yathArthatvamayathArthatvaM vA, viparIte'pyarthe dIpasya prakAzatvAnativRtteH / ayaM tu vizeSa:-pradIpe vyutpattinirapekSameva prakAzakatvaM zande tu vyutpattyapekSamiti / prakAzAtmanastu zabdasya vaktRguNadoSAdhIne yathArthetaratve / ata eva aGgalizikharAdhikaraNakareNuzatavacasi bAdhite'pi punaH punaruccaryamANe bhavati vibhramaH prakAzakatvatadrUpAnapAyAt, na tveSa zabdasya doSaH / padArthAnAM tu saMsargamasamIkSya prajalpataH / vaktureva pramAdo'yaM na zabdo'trAparAdhyati |"-nyaaymN0 pR0 159 / syA0 ra0 pR0 704 / 1-meva rUpaM shr0| 2 kinyckssuraa-b0| 3 zabdasvarUpaM shr0| 4 yathArthAprakAza-A0 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 26 ] zabdasya arthavAcakatvam tvamayathArthaprakAzakatvaM vA, tasya guNadoSanibandhanatvAt / sati hi nairmalyAdiguNe cakSuryathAvadvastu prakAzayati kAcAdidoSe tu sati ayathAvat, evaM zabdo'pi vaktaguNadoSApekSaH satyetararUpaM vastu prakAzayati / ata eva aGgulizikharAdhikaraNakareNuzatavaicasi vAdhyamAne'pi punaH punaruccAryamANe bhavati bhrAntiH prakAzakatvasya tatsvarUpasya bAdhakazatopanipAte'pyanapAyAt / yaccAnyaduktam-'nendriyavadudAste' iti ; tadapyuktimAtram ; bAdhakapratyayapravRttAvapIndriyasya candradvayaviSayamithyAjJAnajanakatvapratIteH / na ca tatpravRttau tat tadviSayaM vijJAnaM notpAdayatItyabhidhAtavyam ; pratItivirodhAt / yadapyuktam-'vikalpayonayaH zabdAH' ityAdi; tat savikalpakasiddhau kRtottaratvAdupekSate / tataH pramANaM zabdaH arthopalabdhinimittatvAt pratyakSAdivat, svaparapakSa- 10 sAdhanadUSaNasamarthatvAcca samyagjJAnavat, tathA sakalatattvavipratipattinivRttinimittatvAt yogijJAnavat / na khalu dezakAlasvabhAvaviprakRSTA'khilArthAnAM zabdAdanyato vipratipattinivRttiH saMbhavati tadupAyAntarA'saMbhavAt / liGgaM tadupAyAntaraM saMbhavatIti cet; na; tatpretibaddhaliGgasya kasyacidapyapratipatteH / tato yogyatAlakSaNasambandhAt zabdasyaiva tatrai prAmANyamabhyupagantavyamiti // cha / ___nanvastu zabdasyArthe sambandhaH, sa tu anityaH, nityo vA syAt ? tatrAdyapakSo'. 'zabdArthayornityasamba- nupapannaH ; anityasya sambandhasya kartumazakyatvAt / samayo hi kriyandhasabhavAnnAni mANaH pratipuruSam, pratizabdam , pratyarthaM sargAdau sakRdeva kriyate kRtaH saGketaH' iti - mImAMsakasya pUrvapakSaH- prakArAntarAsaMbhavAt / uktazca "samayaH pratimartya vA pratyuccAraNameva vA / / kriyate jagagadAdau vA sakRdekena kenacit / / " [ mI0 zlo0 sambandhA0 zlo0 13 ] prathamapakSe puruSeNa pratipuruSa sambandhaH kriyamANaH kimekaH kriyate, aneko vA ? 16 20 (1) yathArthAyathArthaprakAzakatvasya / (2) aGgulyagre hastizatamAste itivcne| (3) zabdasvarUpas / (4) pR0 537 paM0 14 / (5) baadhkprtyyprvRttau| (6) indriyam-A0 tti0| (7) candraviSayam-A0 tti0| (8) pR0 537 paM0 16 / (9) pR0 47 / (10) meruparvatarAmarAvaNAdiparamANvAdInAm / (11) viprakRSTArthapratipattisAdhanam / (12) dezakAlasvabhAvaviprakRSTArtha-A0 tti0| (13) viprakRSTArthe / (14) etAvatA'tra bhaMgyA krama ukta:-A0 tti0| (15) vyAkhyA"iyamasya saMjJeti samayaH, sa pratyarthaM pratipuruSaM vA kriyeta, pratipuruSameva pratyuccAraNaM pratiprayogaM vA / athavA jagadAdau jagataH sRSTikAle kenacit IzvarAdinA dhAtrA sakRt ekayaiva helayA kriyateti trayo vikalpAH |"-tttvs0 paM0 pR0 622 / uddhRtoyam-pramANavA0 svavR0 TI0 11230 / tattvasaM0 pR0 622 / jainatarkavA0 pR0 31 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 . laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 yadyekaH; kathaM kRtakaH ? pUrvamapyasya sadbhAvato'kRtakatvaprasiddheH / nahi sato vastunaH puruSAjjanma yuktam , abhivyaktereAtastasyopapatteH / athAnekaH; kathamekArthasaGgatiH ? yathA gozabdasya sAsnAdimAnarthaH kesarAdimAnazvazabdasyeti / kiJca, pretipuruSa sambandhakaraNe kimekastatkartA, bahavo vA? yadyekaH; tadAsau dezAntaravyavasthitAnAM kathaM samayaM vidadhyAt ? tatra tatra gatvA'sau karoti cet ; tarhi puruSAyuSeNApi tatkaraNAnupapattiH tessaamnnttvaat| athaikaH sannihiteSu bahuSu samayaM karoti, te ca kRtasamayAanyeSAM teM kariSyanti, te'pyanyeSAm , ityevaM sarvatra vyavahAraH upapatsyate; tanna; teSAM prayojanAbhAvataH sarvatra gamanAnupapatteH, ato yatraiva te na gacchanti tatra vyavahAro na praapnoti| atha bahavaH samayasya kartAraH; tarhi sakaladezakAleSu ekarUpatA samayasya na prApnoti, 10 tasyAM nimittAbhAvAt / na ca te sarve saMbhUya paryAlocya vA ekameva samayaM kurvantI tyabhidhAtavyam ; parasparAnapekSANAM svAtantryeNa samayaM kurvatAM tathA tatkaraNAnupapatteH / pratizabdamapi uccArya samayaH kriyeta, anuccArya vA ? na tAvadanuccArya; . asya nirAzrayatvaprasaGgAt / na ca nirAzrayaH sambandho yuktaH atiprasaGgAt / nApi uccArya; puruSAyuSeNApi tathA sambandhasya kartumazakyatvAt / 15 kizca, 'tizabdamuccArya abhinavaH sambandhI vidhIyate, prAktana eva vA ? abhinavasya vidhAne kathamasya arthapratyAyanasAmarthyAvagatiH ? taidanavagatau ca sambandhakaraNAnupapattiH / prAktanasya tu pUrvamapi sattvAt karaNAnupapattiH / ekasya hi vastuno : jJaptireva asakRdAvarttate na tUtpattiH / nApi pratyarthaM sambandhaH kartuM zakyaH; arthAnAmAnantyAd vidUratvAcca / sargAdA (1) "pratyekaM vA'pi sambandho bhidyetako'thavA bhavet / ekatve kRtako na syAt bhinnazceddedadhIrbhavet // ekatve tAvatkRtataiva na syAt, na hi ekasya bahubhiH kriyA saMbhavatItyAha ekatva iti|" -mI0 zlo0 nyAya0 ra0 sambandhA0 zlo0 14 / "ekatvapakSe jAtivaddezakAlabhedAnuyAyitvAtkRtako na syAt, nitya eva syAditi yAvat |"-tttvsN0 paM0 pR0 622 / (2) gaganakaparaMmANvAdInAmekatvasya nityatvAvinAbhUtatvAt, ekatvaM hyekarUpatvam, tacca kriyamANatve vinshyti-aa0tti0| (3) sambandhasya / (4) puruSavyApArAt / (5) "yathA'smindeze sAsnAdimati gozabda: evaM sarveSu durgameSvapi / bahavaH sambandhAraH kathaM saMgaMsyante ? eko na zaknuyAt / ato nAsti sambandhasya kartA |"-shaabrbhaa01|15| (6) saGketakaraNAnupapattiH / (7) dezAntarANAm / (8) samayam / (9) anyapuruSANAm / (10) saGkatasya ekarUpatAyAm / "bahubhiH kRtasambandhe na caiko gamako bhavet |"-mii0lo0 pR. 644 / 11) "samuccayo'pi naiteSAM vyavahAre'vagamyate |"-mii0 zlo0 sambandhA0 shlo017| (12) puruSANAm / (13) militvA saGketakaraNe prayojanAbhAvAt / (14) sngketsy| (15)pratizabdamuccArya uccArya / (16) tulanA-"pratyuccAraNaM prAktana eva kriyate, nUtano vA ? navasya tAvatkriyamANasya kathamarthapratyAyanasAmarthyamavagamyate tadavagatau vA kiM tatkaraNena? pUrvakRtasya tadakRtatvAdeva punaH karaNamanupapannam / ekasya vastuno jJaptirasakRdAvartate notpattiH |"-nyaaymN0 pR0 242 / "pratyuccAraNanirvRttina yuktA vyvhaartH|"-tttvsN0 kA0 2274 / (17) nuutnsngketsy| (18) abhinavasa DUtasya arthprtyaaynshktiprijnyaanaabhaave| (19) saGketasya / (20) punaH punH| (21) viprakRSTadezavartitvAta / 1 kRtaHzra012 kezarA-A013 karotIti te ca A014-ccArya nirA-zra0 5 kaarnnaanup-aa0| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] zabdArthayoH nityasambandhanirAsa: vapi sakRtsambandhakaraNamayuktam / tatrAkhilavAcyavAkAnAM saMkRtsaMbhavAbhAvAt / zabdArthavyavahAraivikalasya kAlasya cA'saMbhavAt / ato nitya eva zabdArthayoH sambandho'bhyupagantavyaH / . tatpratItizca pramANatrayasampAdyA; tathAhi-yadaiko'nyasmai pratipannasaGketAya pratipAdayati 'devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDena' iti, tadA pArzvastho'nyo'vyutpannasaGketaH / zabdArthoM pratyakSataH pratipadyate, zrotuzca tadviSayakSepaNAdiceSTopalambhAdanumAnato gavAdiviSayAM pratipattiM pratipadyate, tatpratipattyanyathAnutpattyA ca zabdasyaiva taMtra vAcikAM zakti parikalpayatIti / uktazca- . "zabdavRddhAbhidheyAni pratyakSeNAtra pazyati / zrotuzca pratipannatvamanumAnena ceTayA // 10. anyathAnupapatyA tu vetti zakti dvayAzritAm / " [mI0zlo.sambandhA0 140-41] iti / (1) "na hi sambandhavyatiriktaH kazcitkAlo'sti, yasminna kazcidapi zabda: kenacidarthana sambaddha AsIt |"-shaabrbhaa0.11115| "sargAdau hi kriyA nAsti tAdRkkAlo hi nessyte|"-mii0 zlo0 sambandhA0 zlo042 / zAstradI0 pR0418| tattvasaM0 pR0 627 / nyAyamaM0 pR0 242 / (2) "autpattikastu zabdasyArthena sambandhaH"-jaiminisU0 11115 / "autpattika iti nityaM bramaH / utpattihi bhAva ucyate lkssnnyaa| aviyuktaH zabdArthayorbhAvaH smbndhH|"-shaabrbhaa0shsh5 / "apauruSeyaH zabdasyArthena sambandhaH"-zAbarabhA0 11115 / pR0 41 / "apauruSeye sambandhe zabda: prAmANyamRcchati |"-prk0 50 pR0 161 / "nityAH zabdArthasambandhAH"-vAkyapa0123 / (3) pratyakSAnumAnArthApattirUpaM pramANa* trayam / (4) zabdaM zrAvaNapratyakSeNa arthaJca cAkSuSAdhyakSeNa pratipadyate / (5) gavAdiviSaya / (6) devadattasya zrotuH devadatta gAmabhyAjeti vAkyAt gokSepaNaviSayiNI pratItirjAtA tadvAkyazravaNAnantarameva gokssepnncessttaa'nythaanupptteH| (7) devadatta gAmabhyAjeti vAkye gavAdiviSayakakSepaNArthavAcikA zaktirasti ttsttprtiitynythaanupptteH| (8) govissykkssepnnaarthe| (9) 'zabdavRddhAbhidheyAMzca'-mI0 zlo0, pramANavA0 svavR0 TI0 11228 / nyAyamaM pR0 245 / 'pratyakSeNaiva'-syA0 ra0 pR0 677 / (10) "anyathAnupapattyA ca buddhayecchakti dvayAzritAm / arthApattyA'vabuddhayante sambandhaM tripramANakam ||"-mii0 zlo pR0 680 / pramANavA0 svavR0 TI0 11228 / 'vetti zakti dvayAtmikAm'-nyAyamaM0 pR0 245 / vyAkhyA-"zabdavRddhAbhidheyAni 'sambandhapratipatterayaM nyAyaH kumArilena varNitaH-yasmAt prathamaM tAvat pratyakSeNa zabdaM vRddhaM ca zabdasyAkhyAtAram abhidheyaJca vAcyaM vastu pazyati, tataH pazcAdanumAnena ceSTAlakSaNena liGgena zrotuH pratipannatvaM pazyati avadhArayatItyarthaH / karaNaM kArakaM kRtvA ceSTAyA anumAnatvamuktam / tatazca pazcAdarthApattyA dvayAzritAM zabdArthAzritAM zakti vetti / arthApattyA tu sAkSAdavabuddhayanta ityato'pittyAvabuddhacanta ityuktam |"-tttvsN0 50 10709 / "vRddhAnAM svArthe saMvyavaharamANAnA'mupazRNvanto bAlAH pratyakSamarthaM pratipadyamAnA dRzyante |"-shaabrbhaa0 12115 / pR0 56 / "kiJcAstyupAyo bAlAnAm, nAvazyaM sambandhakathanavAkyenaiva vRddhabhyo bAlAH sambandha pratipadyante kintu yadA vRddhAH prasiddhasambandhAH svakAryArthena vyavaharanti tadA teSAmupazRNvanto bAlAH sambandha pratipadyante / yadA hi kecit 'gAmAnaya' ityuktaH kazcit sAsnAdimantamAnayati tadA samIpastho bAlo'vagacchati-yasmAdaya 1 sakRtsaMbhavAbhAvAbhAvAt A0, sakRtsaMbhavAt ba0 / 2-vikalpasya ca kaa-aa0| 3 tdvissypkssennaa-shr0| pratipattyutpadyate b0| 5 nu Aga, b0| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. bhAgamapari0 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'anityo nityo vA' ityAdi ; tadasamIkSitA bhidhAnam ; tatsambandhasya nityarUpatayA vicAryamANasyAnupapattito tannirasaranapurassaram paruSakatAni nityatvAnupapatteH / yad yadrUpatayA vicAryamANaM nopapadyate na tat tavazAdeva zabdAnAm tadrUpatayA'bhyupagantavyam yathA jagadadvaitarUpatayA, nityarUpatayA vicAarthapratipAdakatvasa- ryamANo nopapadyate ca zabdArthayoH sambandha iti / na cAsya tadrUpa'tayA marthanam - vicAryamANasyAnupapadyamAnatvamasiddham ; tathAhi-tatsambandhasya nityatvaM svabhAvataH, sambandhinityatvAdvA syAt ? yadi svabhAvataH ; tarhi sarvadA sarvasya arthamasau prakAzayatu svarUpatastasya prakAzakatvAt / nahi pradIpaH svarUpato rUpaprakAzakaH san kazcitprati tat prakAzayati kazcinneti niyamo dRSTaH / atha saGketavyakto'sau tatprakAzakaH 10 tenAyamadoSaH ; kathamevamasya nityaikarUpatA, vyaktAvyaktarUpatayA bhedaprasaGgAt ? nityaika metasmAdvAkyAdayamarthaH pratyAyita ityevaM sammugdharUpeNAvagataM pratyAyakatvaM pazcAdvahuSu prayogeSu anvayavyatirekAbhyAM vAkyabhAgAnAM padAnAM padabhAgAnAJca prakRtipratyayAnAM vAkyArthabhAgeSu padArtheSu vivicyate tasmAnna / pauruSeyaH sambandhaH.."-zAstradI0 pR0 463 / 'tu buddheH zakti'-syA0 ra0 pR0 677 / (1) pR0 542 paM0 16 / (2) zabdArthasambandhasya / tulanA-"zabdavadarthavacca tRtIyasya tasyapratyakSAdinA pramANenApratIyamAnatvAt |"-nyaaymN0 pR0 243 / (3) na zabdArthasambandho nityaH nityarUpatayA vicAryamANasyAnupapadyamAnatvAt / (4) nityruuptyaa| (5) sambandhinoH zabdArthayoH nityatvAdvA / tulanA-"asau nityaH san svabhAvato'rtha prakAzayet, saGketAbhivyaktervA"-syA0 ra0 pR0 701 / (6) tulanA-" sambandhApauruSeyatve syAtpratItirasaMvidaH / sambandhApauruSeyatvepISyamANe syAdarthAnAM pratItirasaMvido'vidyamAnasaGketapratIteH puMsa: / na cecchabdArthayoH sAGketiko vAcyavAcakatA sambandhaH kintu svAbhAvikaH, tadA'gRhItasaGkato'pi zrutAcchabdAdarthaM pratipadyateti |"-prmaannvaa0 manoratha0 3 / 227 / "yadyarthapratipAdane zabdasya svabhAvena zaktiH syAta; evantahi sandehalakSaNamasyAprAmANyaM syAt iSTe'niSTe cArthe prakAzanazaktisaMbhavAt / yadi cAsya svabhAvataH eva sA zaktiH kiM saGketena ?" -pramANavA0 sva0 TI012229 / 'arthadyotanazaktezca sarvadaiva vyavasthiteH / taddheturarthabodho'pi sarveSAM sarvadA bhavet ||"-tttvsN0 10 710 / "sAMsiddhike hi tathAtve bhramitvAdiprayuktAdanyato vA yataH kutazcidabhinavAdapi dIpAdiva zabdAdarthapratipattiH syAt |"-nyaaymN0 pU0 243 / (7) shbdaarthsmbndhsy| (8) rUpam / (9) smbndhH| (10) zabdArthaprakAzakaH / tulnaa-"sngktaattdbhivyktaavsdaanyklpnaa| na vai sambandho vidyamAno'pyanabhivyakto'rthapratItihetuH / saGketaH khalvenamabhivyaktime (ti) tarhi siddhopasthAyI kimakAraNaM poSyate ?"-pramANavA0 svavR0 1229 / "yathA dIpasyArthaprakAzane zaktasyendriyApekSA tathA zabdasyandriyApekSA tathA zabdasyApi saGketApekSeti cet ; na; pradIpendriyayoH pratyekamabhAve'pyarthaprakAzakatvAbhAvAt tatrAnyonyApekSatvaM yuktaM naivaM zabdazaktisaGketayoH, saGketamAtreNaivArthapratIterutpatteH tasmAnna svabhAvataH zabdo'rthapratipAdanasamartha ityutpattilakSaNamaprAmANyam |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 2229 / pramANavA0 manoratha0 3 / 227 / "tasmin saGketasApekSA shktishcetpriklpyte| nanupakAryapekSyeta nopakAryA ca saa'claa||"-tttvsN0 10710 / "atha saGketAbhivyakteH; kathamasya nityakarUpatvamupapannaM vyaktAvyaktarUpatayA bhedprskteH|"-syaa0 ra0 pR0 709 / (11) zabdArthasambandhasya / 1 svabhAvAta b0| saMbhavasvabhAvataH shr0| 2 prakAzayeta shr0|-psttsvruuptottprkaashk: b0| 4 prakAzakaM ka-ba0 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26] zabdArthayoH nityasambandhanirAsaH rUpaM hi vastu yadi vyaktaM tadA sarvadA vyaktameva abhinnasvabhAvatvAttasya / kiJca, saGketaH puruSAzrayaH, sa ca atIndriyArthajJAnavikalatayA anyathApi vede saGketaM kuryAt ato mithyAtvalakSaNamasyA'prAmANyaM syAt / . kizca, nityasambandhavazAt zabdaH ekArthaniyataH, anekArthaniyato vA syAt ? ekArthaniyatazcet ; kimekadezena, sarvAtmanA vA ? sarvAtmanaikArthaniyame arthAntare vedAt / pratipattirna syAt , tatazcAsyAjJAnalakSaNamaprAmANyam / caurazabdo vA nityasambandhAt taskare rUDhaH kathaM dAkSiNyaiH odane prayuktaH tamabhidadhyAt / athaikadezenAsau tanniyataH sa kimekadezaH abhimataikArthaniyataH, anabhimataikArthaniyato vA ? anabhimataikArthaniyame mithyAtvalakSaNaM vedasyA'prAmANyaM syAt / athA'bhimataikArthaniyataH ; kiM puruSAt , svabhAvAdvA ? prathamapakSe asyApauruSeyatvasamarthanaprayAso vyarthaH / puruSo hi rAgAdyandha- 10 (1) nityaikarUpasya sambandhasya / (2) tulanA-''arthajJApanahetuhi saGketaH puruSAzrayaH / girAmapauruSeyatve'pyato mithyAtvasaMbhavaH // kiM hyasyApauruSeyatayA ? yato hi samayAdarthapratipattiH, sa pauruSeyaH vitatho'pi syAt, zIlaM sAdhanaM svargavacanam, anyathA samayena viparyAsayet tenAyathArthamapi prkaashnsNbhvaat|"-prmaannvaa0 svavR0 10228 / "saGketamantareNApauruSeyAdapi vAkyAdarthapratIterabhAvAt / arthajJApanaheturiha saGketaH svIkartavyaH, sa ca puruSakRtatvAtpuruSAzrayaH / ataH saGketasya puruSAzrayatvAt girAmapauruSeyatve'pi mithyAtvasya smbhvH| saGkatavazena vAco'rtha bruvate / sa ca doSAzrayeNa puruSeNa kriyata iti tAsAM na visaMvAdazAnirAsa: pauruSeyavAkyavaditi vyarthamapauruSeyatvakalpanam |"-prmaannvaa0 manoratha0 32226 / "arthadyotanahetozca saGketasya narAzrayAt / zaktAvitarajanyAyAmapi mithyAtvasaMbhavaH ||"ttvsN0 pR0710| prameyaka0 pR0 430 / (3) puruSaH / (4) vedasya / (5) tulanA-"kiJca vAcAM kimekenArthena saha vAcyavAcakasambadhaH, athAnekai: ? girAmekArthaniyame na syAdarthAntare gatiH / anekA bhisambandhe viruddhavyaktisaMbhavaH // girAmekasminnarthe vAcakatayA niyame sati saMketavazAdanyatrArthana syAd gatiH, dRzyate ca vivakSAto'nekArthAbhidhAnam / anekairathairvAcakatvAbhisambandhe viruddhasyArthasya vyakte pratIteH saMbhavaH syAt / agniSTomaH svargasya sAdhanamiti viparyayopyavasIyeta / tatazcApravRttireva syAt svargArthinaH |"-prmaannvaa0 manoratha0 3228 / "sA zaktirekArthaniyatA vA bhavennAnArthaniyatA vaa|"tttvsNp pR0 710 / prameyaka pR0 430 / "yadi punaH zabdasya vastuni svata eva yogyatvaM ko doSo yena saGketastatrApekSyate? iti ceducyate-tatsarvaviSayaM niyataviSayaM vA? pUrvavikalpe tato yugapatsarvArthapratItiprasaGgAt tathA ca na tato niyataviSayapravRttyAdiriti vyvhaarvilopH| tata Aha-na sarvayogyatA sAdhvI saGkatAnniyamo ydi| dvitIyavikalpe doSamAha -sambandhaniyame'nyatra saGkate'pi na vartatAm ||"nyaayvi0 kA0 431 / (6) vedasya / (7) 'corazabdo (yathA) loke bhakSyArthaM pratipAdayet / keSAJciccoramevAhuH tantrapyevaM padAstathA ||"-jnyaansi0 pR0 75 / "yathA caurazabdastaskaravacana odane dAkSiNAtyaiH prayujyate |"-nyaaymN0 pR0 242 / praza0 kanva0 pR0 215 / (8) ekadezArthaniyataH / tulanA-"ya evArtho vastusthityA svargasAdhanaH kintatraiva samayakAreNagnihotrAdizabdo'bhivyaktaH kimvAnyasminneva svargasAdhanaviruddha baddhimAndyAditi sandeha ev|"-prmaannvaa0 svava0 TI0 230 (10) vedasya / tulanA-"sa iti zabdaH sarvasmin vAcakatvenAniyataH niyama kvacidarthe puruSAt puruSasaGketAt pratipadyate / sa ca puruSo viruddhapyarthe saGketaM kuryaat| tathA ca na kevalaM viruddhavyaktisaMbhavaH / yApIyamapauruSeyatA vedasyeSTA tasyA vyarthA syAt priklpnaa|"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 11230 / "athAnekA 1 ttshcaajnyaanl-aa0| 2 udane A0 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 svAt pratikSipyate tasmAcced vedaikadezo'rthaniyamaM pratipadyeta kimapauruSeyatvena ? . svabhAvAdabhimataikArthaniyame tu bhaavnaadyrthbhedaanuppttiH| anekArthaniyatatve tu vedasya sakalArthasAdhAraNatvAt kathamiSTavyaktAveva samayakAra: samayaM kuryAt ? "tenA'gnihotraM juhuyAt svargakAme iti zrutau / khAdet zvamAMsamityeSa nArtha ityatra kA pramau // " [ pramANavA0 3 / 318 ] tanna svarUpataH sambandho nityaH / / nApi sambandhinityatvAt ; yataH ko'tra nityaH sambandhI-zabdaH, arthaH, dvayaM vA ? na tAvacchabdaH ; tasyAgre'nityatvaprasAdhanAt / nApyarthaH ; ghaTAdestadarthasya anityatayA pratyakSAditaH prtiiteH| atha sAmAnyaM tadarthaH, tacca nityam , atastadAzritaH sambandho'pi nitya ityucyate; tadasat; sAmAnyasya tadarthatvAnupapatteH, tadvAneva zabdArthaH ityagre samarthayiSyamANatvAt , paraiparikalpitasAmAnyasya niSiddhaitvAcca / ubhayapakSo'pi ubhayapakSanikSiptadoSAnuSaGgAdayuktaH / rthAbhidhAyyapi zabda: puruSeNa saGketAdabhimatArthAbhidhAyitvena niyamyate tadA-apauruSeyatAyAJca vyarthA syAtparikalpanA / vAcyazca hetubhinnAnAM sambandhasya vyavasthiteH ||"-prmaannvaa0 manoratha0 31229 / / (1) tulanA-"asaMskAryatayA paMbhiH sarvathA syaannirrthtaa| saMskAropagame mukhyaM gajasnAnamidaM bhavet ||"-prmaannvaa0 3 / 230 / prameyaka0 10 430 / (2) tulanA-"prakRtyaiva svabhAvenaiva vaidikAH zabdA niyatA abhimate'rthe tato na puruSasaMskArakRto doSa iti cet ; evaM satyarthaprakAzane nopadezamapekSeran, apekSante ca, svatastebhyo'rthapratIterabhAvAt / yadi ca te svabhAvata eva pratiniyatAH syuH tadA yatra kvacidarthe ekadAH samitAH punaH kathaJcit tato'nyathA saGketenArthAntaraM na prakAzayeyuH, prakAzayanti ca tato na prakRtyaikArthaniyatAH iti / svabhAvatazcaikArthaniyame yo'yaM vaidikeSu vAkyeSu vyAkhyAtRNAM vyAkhyAvikalpazca aparAparavyAkhyAbhedazca na syAt ekArthapratiniyamAta, bhavati ca, tasmAt pauruSeyavAkyavannaikArthaniyatA vaidikAH zabdA iti |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 11230 / (3) bhAvanAvidhiniyogarUpeNa bhATTavedAntiprAbhAkArANAM vedArthaviSaye vyAkhyAbhedo na syAditi bhAvaH / (4) tulanA-"sarvatra yogyasyaikArthadyotane niyamaH kutH|"-prmaannvaa0 31326 / "nAnArthadyotane zaktirbhavatyekasya hiM dhvaneH / nAgnihotrAdayastvarthAH sarve sarvopayoginaH / tadiSTaviparItArthadyotanasyApi saMbhavAt / nityazabdArthasambandhakalpanA vo nirathikA ||"-tttvsN0 pR0711 / (5) "agnihotraM juhuyaat"-maitryu06|36 / (6) vyAkhyA "teneti aparijJAtArthatvena agnihotraM jahayAt svargakAma iti zrutau vedavAkye khAdecchavamAsamityeSa nArthaH kintvanyo'bhimato'rtha ityatra kA pramA? naiva kiJcitpramANam |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 1320 / "agniM hantIti agnihaH zvA tasyotraM mAsaM juhuyAt khAdet / athavA agati gacchatItyagniH zvA hUyate'dyate yattat hotraM mAMsam agnerhotramityagnihotraM zvamAMsaM tajjuhuyAt khAdet svargakAmaH pumAn dvijaH / " -prameyaratnamA0 Ti0 pR0 134 / uddhRto'yam-zAstravA0 zlo0605 / nyAyamaM0 pR0 405 / nandimalaya0 pR0 19 / (7) tulanA-'sambandhinAmanityatvAnna sambandhe'sti nitytaa|"-prmaannvaa0 31231 / (8) zabdasya (9) sambandhaviSayabhUtasya arthsy| (10) zabdArtha:-A0 tti0| (11) saamaanyaashritH| (12) sAmAnyavAneva / (13) mImAMsakanaiyAyikAdi / (14) pR0 285 / 1 nityasambandhI A0 / 2-svAt ubh-b0| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pramANapre0 kA 0 26] zabdArthayoH nityasambandhanirAsaH 546 astu vA kutazcinnityaH sambandhaH; tathApyasau kimaindriyaH, atIndriyaH, anumAnagamyo vA syAt ? nAMvadaindriyaH; nityasvabhAvasya kacidapIndriye'pratibhAsamAnatvAt / arthAMtIndriyaH; kathamarthapratipattyaGgam ajJAtasya jJApakatvavirodhAt ? 'nAjJAtaM jJApakaM nAme" [ ] ityabhidhAnAt / sannidhimAtreNa jJApakatve'tiprasaGgAt / nApyanumAnagamyaH; sanbandhasyApratyakSatve ttpuurvktvenaatraaN'numaansyaa'prvRtteH| / na hyagRhItapratibandhaM kizcilliGgamanumAnamAvirbhAvayatyatiprasaGgAt / athAsyAMpratyakSatve'pi anumAnAt pratibanvagraho bhaviSyati; nanu kimata evA'numAnAt, tadantarAdvA tadhaH syAt ? yadyata eva; anyonyAzrayaH-siddhe hi anumAne tagRhasiddhiH, tatsiddhezcAnumAnasiddhiriti / anumAnAntarAttaitsiddhau anavasthA, tatrApi tadgRhasya anumAnAntarAt prasiddheH / na cAtra kizcilliGgamasti / - nityasambandhasya hi liGgam-arthajJAnam , arthaH, zabdo vA ? na tAvadarthajJAnam ; sambandhAsiddhau tatkAryatvenAsyA'nizcayAt / nApyarthaH; tasya tene sambandhAsiddheH, nahi sambandhArthayostAdAtmyaM saMbhavati ghaTAdyarthavat sambandhasyAnityatvaprasaGgAt / nApi tadutpattiH saMyogAdirvA; anabhyupagamAt / nApi zabdo liGgam ; arthapakSopakSiptadoSAnu (1) tulanA-"kiJcAsau sambandhaH aindriyaH atIndriyaH anumAnagamyo vA syAt |"-prmeyk0 pR0 430 / (2) tulanA-'na ca nityaH sambandhaH zabdArthayoH pramANenAvasIyate; pratyakSeNa tasyAnanubhavAt, tadabhAve nAnumAnenApi, tasya tatpUrvakatvAbhyupagamAt |"-snmti0 TI0 pR0 436 / (3) shbdaarthsmbndhsy| (4)tulanA-"nAtIndriyaH sambandhaH; tato'tIndriyAta sambandhAt arthasyApratipattiprasaGgAt / kiM kAraNam ? aprasiddhasya svena rUpeNa anizcitasya ajJApakatvAt / na hi yena saha yasya sambandho na gRhyate taddvAreNa tasya pratItiryaktA / athAjJAta eva sambandho'rthaM jJApayatIndriyavadityAha-sannidhimAtreNetyAdi / sambandhasya sannidhimAtreNa sattAmAtreNArthajJApane'bhyupagamyamAne zabdArthasambandhaM pratyavyutpannAnAmapi arthasyAyaM vAcaka iti pratipattiH syAt |"-prmaannvaa0 svava012238 / tattvasaM0 pR0 712 / prameyaka0 pR0 430 / (5) uddhRtamidam-prameyaka0 pR0 124, 206 / (6) pratyakSapUrvakatvena / (7) zabdArthasambandhe / (8) prtibndho'vinaabhaavsmbndhH| (9) shbdaarthsmbndhsy| (10) anumAnAntarAt / (11) avinAbhAvagrahaH / (12) avinaabhaavgrhnne| (13) anumAnAntare'pi / (14) zabdArthasambandhAdhigame / tulanA-"nAnumAnAt pratipattiH sambandhasya / kutaH ? liGgAbhAvAt / nahi sambandhasAdhanaM kiJcilligamasti / arthapratItirapi na liGgaM dRssttaantaasiddhH| na hi kvacid dRSTAnte sambandhakAryA arthapratItiH prtipnnaa| kiGkAraNam ? tatrApi dRSTAntatvenopanIte sambandhasyAtIndriyatvena kAraNena sAdhanApekSaNAt / na cAsti sAdhanaM tatrApi dRssttaantaasiddheH|"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 10238 (15)"tasya hi liGgaM jJAnamarthaH zabdo vA?"-prameyaka0 pR0 430 / (16) pratipanne hi sambandhe tasya kAryamarthajJAnaM nizcIyate, sa cAdyApi na siddha:-A0 tti0| (17) tulanA-"zabdArtho liGgamiti cedaahnhiityaadi| na hi tatra sambandhavizeSe zabdarUpamartho vA liGgam / kiGkAraNam ? tayoH zabdArthayoH sarvatra yogyatvAt / sarvasya zabdasya sarvasminnarthe vAcakatvena yogyatvAt sarvasya cArthasya sarvasmin zabde vAcyatvena yogyatvAt / arthavizeSapratItezca kAraNaM sambandhavizeSaH, tasya ca arthavizeSapratItisamAzrayasya sambandhasya aniyatAbhyAM zabdArthAbhyAmapratyAyanAt |"-prmaannvaa0 svavR0 ttii011238| (18) sambandhasya / (19) arthena / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. Agamapari0 SaGgAt / tato nityasambandhasya kutazcidaprasiddheH anitya evA'sau abhyupagantavyaH / yadapi tadanityatve 'pratipuruSam' ityAdi dUSaNamuktam ; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; anAditvAt zAbdavyavahArasya / nahi sarvathA sato jagato nirmUlanAzalakSaNo mahApralayaH asatazcAtmalAbhalakSaNA sRSTiH asmAkaM bhavatAM vA prasiddhA yena apUrva5 sRSTiprAdurbhAvAzrayaNena 'samayaH pratimartya vA' ityAdyuktaM zobheta / nityatve'pi ca tatsamba ndhasya abhivyaktiranityA'bhyupagantavyA, atastatrApIdaM dUSaNaM tulyam / kathaJcaivavAdino'gnidhUmayorapi sambandhaH siddhyet tatrApyuktavikalpAnAM samAnatvAt / athAgnidhUmatvasAmAnyayornityasvarUpayoH sambandhitvena tatsambandhanityatvasaMbhavAt noktavikalpAnAM tatrAvakAzaH; tadapyapezalam ; kevala~sAmAnyayoH sambandhitvasya vyAptivicArapraghaTTake 10 pratiSiddhatvAt / nityatvaJca sAmAnyasya prAgeve pratiSiddham / ato yathA sAdRzyapradhAna tayA sAdRzyopalakSitAnAM sAdhyasAdhanavyaktivizeSANAmanantAnAmapi vyAptijJAnena kroDIkaraNaM tathA vAcyavAcakavyaktivizeSANAmapi / ataH "sambandhastripramANakaH" [ mI0 zlo0 pR0 680 ] yattvayocyate, tatra 'zabdavRddhAbhidheyAni pratyakSaNAtra pazyati' iti yuktam / 'zrotuzca pratipannatvamanumAnena ceSTayA' ityapyupapannama, 'anyathAnupapattyA tu vetti 15 zaktiM dvayAzritAm' ityetattvanupapannam ; nityazaiktau smbndhaakhyaayaamnythaanupptterbhaavaat| vahnidhUmAdizaktivat zabdArthAzritAyAH zakteranityatve'pi zroturarthapratipattyupapatteH / / etenedamapi nirastam"nityAH zabdArthasambandhAH tatrAmnAtA maharSibhiH / sutrANAM saunutantrANAM bhASyANAzca praNetRbhiH // " [vAkyapa0 1 / 23 ] iti; (1)pR0 543 paM0 13 / (2)jainAnAm / (3) mImAMsakAnAm-A0 Ti0 / "tasmAdadyavadevAtra srgprlyklpnaa| samastakSayajanmabhyAM na siddhytyprmaannikaa|"-mii0 zlo0 sambandhA0 zlo0113 / (4) abhivyktaavpi| (5) zabdArthayoH nitysmbndhvaadinH| (6) agnidhUmasambandha / (7) nAgnitvadhUmatvayoravinAbhAvo gRhyate kintu agnitvaviziSTAgninA saha dhUmatvaviziSTadhUmasyAvinAbhAvaH gRhyate iti bhAvaH / (8) pu0 423 / (9) pR0 285 / (10) sAdhyasAdhanavyaktInAmAnantye'pi sAdRzyAd vyAptijJAnena kroDIkRtiH evaM vAcyavAcakavyaktInAmapi sAdRzyavazAttena kroDIkaraNam. asti hyatrApi sAdRzyam, ghaTazabdavAcyo'yaM pRthubudhnodarAdyAkAratvAt pUrvopalabdhaghaTAntaravat / -A0 Ti0 / (11) tulanA-"ataeva ca sambandhastripramANaka iti yattvayocyate tadasmAbhirna mRSyate / zabdavRddhAbhidheyAMzca pratyakSeNAtra pazyatIti satyaM zrotuzca pratipannatvamanumAnena ceSTayetyetadapi satyam / anyathAnupapattyA tu vetti zakti dvayAzritAmityetattu na satyam ; anythaapyupptterityukttvaat|"-jyaaymN0 pR0 245 / (12) mImAMsakena kumArilabhaTTena / (13) jJApyajJApakazakti-A0 tti0| (14) yathAhi vahnidhUmayoH jJApyajJApakazaktiranityA'pi anumeyArthapratipattiprayojikA tathaiva zabdArthayoH vAcyavAcakazaktirapi / (15) savRttikANA (nA) m-A0 Ti0 / 'anutantraM vAttikam"-vAkyapa0 pu0 TI0 / (16) "siddhe zabdArthasambandhe / siddhe zabde'rthe sambandhe ceti |"-paa0 mahAbhA0 50 55 / "nityaH 1 bhavato vA zra0 12-bAdino dhUmAgnyorapi shr0| 3-vidaM yathA shr0| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] anyApohavAdaH 551 sambandhasyAnityatvasamarthanAt, zabdasya tadarthasya caugre anityatayA samarthayiSyamANatvAcca, sarvathA nityasya vastunaH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAbhAvapratipAda'nAcca / kathazcaivavAdinaH kAryerthe codanAyAH prAmANyaM syAt kAryasyA'nityatvAt ? tataH siddhaM kathaJcidanityayogyatAlakSaNasambandhavazAt zrutasyArthapratipAdakatvam / ataH sUktam-'saMvAdakaM zrutaM pramANam' iti ||ch / nanu zrutasyAvisaMvAditvamasiddham, arthAbhAve'pi zabdAnAmupalambhAt / ya eva 'zabdasyAnyApohamA- hi zabdAH satyarthe dRSTAH te tedabhAve'pi dRzyante, ataH zabdAnAM trAbhidhAyakatvam iti vidhidvareNA'rthAbhidhAyakatvAnupapatteH anyApohamAtrAbhidhAyakatvamevobauddhasya pUrvapakSa:- . papannam / uktaJca-"apoha: zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinodhyate" zabdaH nityo'rthaH nityaH sambandha ityeSA shaastrvyvsthaa| tatrAmnAtA maharSibhiH sUtrAdInAM praNetRbhiH / vyAkaraNa eva-ye sUtrAdInAM praNetAraste vyapadizyante / tatra sUtrANAmArambhAdeva zabdAnAM nityatvamabhimatam / na hyanityatve zabdAdInAM zAstrArambhe kiJcidapi prayojanamasti / vyavahAramAtraM hyetadanarthakaM na mahAntaH ziSTAH samanugantumarhantIti tasmAd vyavasthitasAdhutveSu zabdeSu smRtizAstraM pravRttamiti |"vaakyp0 hari0 1123 / uddhRto'yam-siddhivi0 TI0 pR0 505 / prameyaka0 pR0 429 / (1) pR0 372 / (2) nityasasambandhavAdinaH-A0Ti0 / (3) AmnAyasya kriyArthatvAt . . .''jaiminisa0 102 / 1 / "codaneti kriyAyAH pravartakaM vacanamAhuH |"-shaabrbhaa0 1102 / (4) agniSTomAdiyajJarUpakarmaNaH / (5) "atItAjAtayo'pi na ca syAdanRtArthatA / vAcaH kasyAzcidityeSA bauddhArthaviSayA mtaa|"-prmaannvaa03|207| (6) "vikalpapratibimbeSu taniSTheSu nibdhyte| tato'nyApohaniSThatvAduktA'nyApohakRcchrutiH // vikalpAnAM pratibimbeSvAkAreSu taniSTheSu tavyAvRttivastutvena vyavasthAviSayatayA tadvyavahAravyavasthitiSu saGketakAle nibaddhayate tato vikalpapratibimbAnAM bAhyavyAvRttAtmatvena vyavahAraviSayatvAt anyApohaniSThatvAt kAraNAt uktA zrutiranyApohakRt / anyavyAvattAkAravikalpajananAt anyavyAvRtteSu pravartanAcca zabdo'nyApohakRduktaH / nanu zAbde jJAne grAhyaM bAhyatayava pratIyate na jJAnAkAratayA ityAha-vyatirekIva yajjJAne bhAtyarthapratibimbakam / zabdAttadapi nArthAtmA bhAntiH sA vAsanodbhavA ||"ythaa taimirikadRSTeSu kezeSu bAhyabhramaH evaM vikalpAkAre'pi bAhyavyavahAro'vidyAvazAdityarthaH |"-prmaannvaa0 manoratha0 2 / 164-65 / "tatra yattadAropitaM vikalpadhiyA artheSvabhinna rUpaM tadanyavyAvRttapadArthAnubhavabalAyAtatvAt svayaJca anyavyAvRttatayA prakhyAnAd bhAntazcAnyavyAvRttArthena sahakyenAdhyavasitatvAt anyApoDhapadArthAdhigatiphalasvAccAnyApoDha ityucyate / tenApohaH zabdArtha iti prasiddham |"-tttvsN0 paM0 pR0 274 / "apoho bAhyatayA Aropita AkAropohyate'neneti kRtvA yadvA apohyate'sminnatyapohaH svalakSaNam tasmAnna vikalpAnAM svarUpeNa bAhyo grAhyopi tu svAkAreNa sahakIkRta eva bAhyo viSayaH, sa cAsatyopohyate'nyadaneneti apoha ucyate |"-prmaannvaa0 sva0 ttii0148| "nanu ko'yamopoho nAma ? yathAvyavasAyaM bAhya eva ghaTAdirartho'poha ityabhidhIyate apohyate'smAdanyadvijAtIyamiti kRtvaa| yathApratibhAsaM buddhayAkAro'pohaH apohyate pRthakkriyate'smin buddhaghAkAre vijAtIyamiti kRtvA / yathAtattvaM nivRttimAtraM prasahyarUpo'pohaH apohanamamohaH iti kRtvaa|"-trkbhaa0 mo0pa0 26 / (7) uddhRto'yam-aSTasaha0 pR0 140 / syAmaM0 pR0 180 / tulanA-"kathaM sa eva vyavacchedaH zabdaliGgAbhyAM vidhinA pratipAdyate na vasturUpamiti gamyate ?" 1vAneba Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. Agamapari0 [ kSaNabhaGgAdhyAyaH (?) ] iti / prayogaH-yAtra pratibhAti tattasya viSayaH yathA akSaje saMvedane parisphuTapratibhAsamAnavapurarthAtmA nIlAdistadviSayaH, zabda liGgaprabhave ca pratyaye bahirarthatattvarahitaM svarUpamAtrameva pratibhAti atastadeva tasya viSaya iti / na ca tatprabhavapratyaye bahirA'saMsparzisvarUpamAtrAvabhAsitvamasiddham ; shbdlinggyorbhirrth| viSayatvAyogatastatsiddheH / tathAhi-zabdasya bahirartho viSayo bhavan svalakSaNasvabhAvo bhavet , sAmAnyasvarUpo vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; tatrai saGketAbhAvataH zabdAnAM pravRttyanupapatteH / saGketo hi saGketavyavahArakAlAnuyAyisvarUpe'rthe vidhIyate, na ca svalakSaNasya tathAvidhaM svarUpaM saMbhavati dezakAlAkArasaGkucitatvena ananuyAyisvarUpatvAt / ye: saGketavyavahArakAlAnanuyAyI na tatra vyavahAribhiH zabdaH saGketyate yathA utpannamAtra10 pradhvaMsini kacidarthe, nAnveti ca vivakSitadezAdibhyaH zAbaleyAdirdezAntarAdAviti / kiJca, 'asyedamabhidhAnam' iti yasmin jJAne sambandhaH pratibhAti na tatra jJAne pratiniyatendriyaviSayayoH zabdArthasvalakSaNayoH pratibhAsaH / na ca tatrApratibhAsanayoH. . pramANavA0 svavR0 1144 / "anyApohaviSayA AcAryeNa proktAH 'apohaH zabdaliGgAbhyAM pratipAdyate' iti bruvtaa|"-prmaannvaa0 manoratha0 33133 / (1) zabdaliGgaprabhavapratyayayoH bahirartharahitaM svarUpamAtrameva viSayaH tatra svarUpamAtrasyaiva pratibhAtatvAta / "ucyate viSayo'mISAM dhIdhvanInAM na kazcana / antarmAtrAniviSTaM tu bIjameSAM nibandhanama / tathAhi-asmAbhiriSyata evaiSAmantarjalpavAsanAprabodho nimittam, na tu viSayabhUtaM bhAntatvena pUrvasya zabdapratyayasya niviSayatvAt / antarmAtrAniviSTamiti vijJAnasanniviSTaM vAsaneti yAvat / etadevAgamena saMspadayannAha yasya yasyetyAdi-yasya yasya hi zabdasya yo yo viSaya ucyate / sa sa saMvidyate naiva vastanAM sA hi dharmatA ||"-tttvsN0, paM0 pR. 275 / (2) "yataH svalakSaNaM jAtistadyogate jAtimAMstathA / baddhayAkAro na zabdArthe ghaTAmaJcati tattvataH |"-tttvm0 e0 276 / (3) "zabdAH saGketitaM prAhurvyavahArAya sa smRtaH / tadA svalakSaNaM nAsti saGketastena tatra na ||"-prmaannvaa0 391 / "tadA vyavahArakAle tatsvalakSaNaM nAsti yatra saGketaH kRtH| ekasyApi svalakSaNasya kSaNikatvAt kAlAntare tenaiva rUpeNAnugamo nAsti, akSaNikatve vA saGketajJAnAbhAvAdeva tadviSayatvasya kAlAntare'nugamo nAsti kimata dezakAlabhinneSu svalakSaNeSu, tena kAraNena tatra svalakSaNeSu saMkato na kriyate |"-prmaannvaa0 svava0 ttii0| "tatra svalakSaNaM tAvanna zabdaiH prtipaadyte| saGketavyavahArAptakAlavyAptiviyogataH // etaduktaM bhavatisamayo hi vyavahArArthaM kriyate na vyasanitayA, tena yasyaiva saGketavyavahArAptakAlavyApakatvamasti tatraiva samayo vyahartaNAM yukto nAnyatra / na ca svalakSaNasya saGketavyavahArAptakAlavyApakatvamasti / tasmAnna tatra samayaH iti / vyaktyAtmAnonayantyete na prsprruuptH| dezakAlakriyAzaktipratibhAsAdibhedataH // tasmAtsaGketadRSTo'rtho vyavahAre na dRzyate / nacAgRhItasaGketo boddhayetAnya iva dhvaneH ||"-tttvsN0, paM0 pR0 207 / (4) ekaparamANvAkAratayA ekakSaNasyAyitayA niraMzatayA ca na dezakAlAkArAntaravyAptiH svalakSaNasyeti bhAvaH / "tasya dezakAlabhedeSvanAskandanAt, tasyeti saGketakAladRSTasya vyavahArAvasthAnAdiSa dezakAlabhedeSu anAskandanAt ananugamAt / na hi ekatra dRSTo bhedo'nyatra sNbhvti|"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 1294 / (5) svalakSaNe nAsti saGketaH saGketavyavahArakAlAnanuyAyitvAt / (6) yo hi vivakSitadeze so'nyaH yazca dezAntaraM yAti so'nyaH kSaNikatvAt-A0 tti0| (7) shrotrckssssii| 1-rahitasvarUpa-A0 / tatrAdyaH pakSo-ba0 // 3-vidhasvarUpaM b0| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] anyApohavAdaH stayostene sambandhakaraNaM yuktamatiprasaGgAt / yo asyedamiti sambandhakAriNi jJAne na pratibhAsete na tayostena jJAnena sambandhakaraNaM yathA gozabdatadarthayoH sambandhajJAne'pratibhAsamAnayoH azvazabdatadarthayoH na terne jJAnena sambandhakaraNam, na pratibhAsete ca . svendriyajJAnapratibhAsinau zabdArthasvabhAvau asyedamiti sambandhakAriNi jJAne iti / na cArthenA'kRtasambandhaH zabdastaM pratyAyayitumIzaH atiprasaGgAdeva / yo yena sahA'kRta- / sambandho na sa tamarthaM pratyAyayati yathA azvena sahAkRtasambandho gozabdaH, akRtasambandhazca svalakSaNena sarvaH zabda iti / svalakSaNaviSayatve ca zAbdapratyayasya indriyaprabhavapratyayavat spaSTapratibhAsaprasaGgaH, na caivam , pratItivirodhAt / taduktam "anyadevendriyagrAhyamanyacchabdasya gocrH| zabdAtpratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate // " [ ] 10 "anyathaivAgnisambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate // " [ vAkyapa0 2 / 425 ] iti / (1) zabdArthasvalakSaNayo:-A0 Ti0 / (2) jJAnena-A0 tti0| (3) zabdArtho-A0 Ti0 / sambandhagrAhijJAnena na zabdArthasvalakSaNayoH sambandhagrahaNam sambandhagrAhijJAnepratibhAsamAnatvAt / (4) goshbdaarthsmbndhgraahinnaa| (5) cakSarjJAne'rthasvalakSaNaM zrotrajJAne zabdaH pratibhAti-A0 tti0| (6) "etaduktaM bhavati-yadyagahItasaGketamartha zabdaH pratipAdayettadA gozabdo'pyazvaM pratipAdayet, saGkatakaraNAnarthakyaJca syAt, tasmAdatiprasaGgApattiH bAdhakam |"-tttvsN0 50 pR0 277 / (7) zabdaH na svalakSaNaM pratipAdayati tasminnakRtasaGketatvAt / "prayoga:-ye yatra bhAvataH kRtasamayA na bhavanti na te paramArthatastamabhidadhati yathA sAsnAdimati piNDe'zvazabdo'kRtasamayaH, na bhavanti ca bhAvataH kRtasamayAH sarvasminvastani sarve dhvanaya iti vyApakAnupalabdheH kRtasamayatvenAbhidhAyakatvasya vyaapttvaat|"-ttvsN0 paM0 10276 / (8) vyAkhyA-'anyadeva rUpAdisvalakSaNamindriyagrAhyam, tasmAdanyaH zabdasya gocaro viSaya iti gRhyatAm / zabdAtpratyeti bhinnAkSaH pradhvastanayanaH, na tu pratyakSaM yathA bhavati tathekSate / samAnaviSayatve vA'nandhasyevAndhasyApi zabdAdaparokSaiva pratipattiH syAt / tathAtve indriyAgnisambandhAdivada dAhazabdAdapi dAhArthapratipattiH syAdityAha-anyathaiva...."-praza0 vyo0pa0584 / "anyadevendriyagrAhya svalakSaNam, anyacchabdasya gocaraH sAmAnyalakSaNam, kutaH ? zabdAtpratyeti bhinnAkSa: andho'pi ghaTAdi, na tu pratyakSamIkSate cakSuSmAniva / etadeva bhAvayati-anyathA spaSTAnubhavena dAhasambandhAt indriyArthayogena dAhaM svagataM dagdho'bhimanyate, evaM pumAnna jAnAti, anyathA svaspaSTAnanubhavataH dAhazabdena tena dAhArthaH saMpratIyate shrotraa|"-shaastrvaa0 TI0 zlo0 666-67 / (9) sphATitanetra:-A0 tti0| (10) uddhRto'yam-'anyaH zabdasya'-praza0 vyo0 pR0 384 / nyAyamaM010 31 / zAstravA0 zlo. , 666 / anekAntajaya0 pR045| prameyaka0 pR0 446 / sanmati0 TI0 e0 260 / dharmasaM070 pR0 149 / syA0 2010 710 / (11) vyAkhyA-"dAhAdyarthaH pratIyate-yadi zabdena yathAvadvAhyo'rthaH pratyAyyata tadA zabdasannidhApito'sau tAmArthakriyAM kathanna kuryAt, yatazcAgnisambandhAdagdho dAhamanyathA'nubhavati dAhazabdena ca dAhamanyathA'vagacchatIti zabdArthayornAsti kazcidvAstavaH samanvaya iti boddhavyam |"-vaakyp0 pu0 TI0 / uddhRto'yam-praza0 vyo0 pR0 584 / nyAyamaM0 pR0 31 / zAstravA0 zlo0 667 / anekAntajaya0 pR0 45 / nayacakravR0 li. pR0 44 B. / 'saMprakAzyate'-tattvasaM0 1 svendriyvijnyaan-shr0| 2 uktaJca b0| 3-kSate ||iti / b0| 20 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 nacaikasya vastuno rUpadvayamasti yena aspaSTaM vastugatameva rUpaM zAbdapratyaye pratibhAseta; ekasya dvitvavirodhAt / prayogaH-yatkRte pratyaye yanna pratibhAsate na tattasya viSayaH yathA rUpaprabhavapratyaye rasaH, na pratibhAsate ca zabdapratyaye svalakSaNamiti / vastuviSayatve ca zabdAnAM matabhedena arthabhedAbhidhAyitvAnupapattiH / uktazca "paramArthaMkatAnatve zabdAnAmanibandhanA / __ na syAt pravRttirartheSu samayAntarabhediSu // " [pramANavA0 3 / 206] iti / tanna svalakSaNasvabhAvaH zabdasya viSayo ghaTate / / ____nApi sAmAnyarUpaH; vAstavasya sAmAnyasyaivA'saMbhavAt, tadasaMbhavazca azvaviSANavadanarthakriyAkAritvAt suprasiddhaH / na khalu nityaikasvabhAvasya' kramayogapadyAbhyApaM0 pR0 280 / prameyaka0 pR0 447 / sanmati0 TI0 pR0 177, 260 / syA0 ra0 pR0 710 / tulanA-"(uSNAdipratipattiryA) naamaadidhvnibhaavinii| vispaSTA (bhAsate naiSA) tadarthendriyabuddhivat / / yathA yuSNAdyarthaviSayendriyabuddhiH sphuTapratibhAsA vedyate na tthossnnaadishbdbhaavinii| na [pahatanayanarasanaghANAdayo mAtuliGgAdizabdazravaNAttadrUparasAdyanubhAvino bhavanti yathA'nuphhatanayanAdaya indriyadhiyA'nubhavantaH |"-tttvsN0, paM0 pR0 280 / (1) "na caikasya vastuno rUpadvayamasti spaSTAspaSTam / yenAspaSTaM vastugatameva rUpaM zabdarabhidhIyate iti syAt, ekasya dvitvavirodhAt |"-tttvsN0 paM0 pR0 281 / "na hi spaSTAspaSTe dve rUpe parasparaviruddha ekasya vastunaH staH yata ekenendriyabuddhau pratibhAseta anyena vikalpe / tathA sati vastuna eva bhedpraapteH|"-apohsi0 pR07| (2) svalakSaNaM na zabdapratyayaviSayaH zabdapratyaye pratibhAsamAnatvAt / "na sa tasya ca zabdasya yukto yogo na tatkRte / pratyaye sati bhAtyartho rUpabodhe yathA rasaH / / prayoga:-yo hi tatkRte pratyaye na pratibhAsate na sa tasyArthaH yathA rUpajanite pratyaye rasaH, na pratibhAsate ca zabde pratyaye svalakSaNamiti vyApakAnapalabdhiH"-tattvasaM0 paM050 280 / (3) vyAkhyA-"paramArthaH svalakSaNam tasmin ekasthAnaH (ekastAnaH) pravRttiryeSAM tadbhAvastattvaM tasmin sati zabdAnAmanibandhanA paramArthanibandhanarahitA pravRttirna syAt darzanAntarabhinneSvartheSu siddhAntabhedabhinneSu |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 11209 / "paramArthaMkatAnatve paramArthaMkaparatve zabdAnAmartheSu darzanAntarabhediSu pratidarzanaM bhinnAbhyupagamena nityatvAnityatvatriguNImayatvAdikalpitabhedeSu anibandhanA paramArthanibandhanarahitA pravRttirna syAt / na hi parasparaviruddhA bahavo dharmA ekatra santi |"-prmaannvaa0 manoratha0 3 / 206 / (4) 'darzanAntarabhediSu'-pramANavA0 / zAstravA0 zlo0 647 / anekAntajaya0 pR0 35 A. / prakRtapATha:-aSTasaha0 pR0 168 / siddhivi0 TI0 pR0 268 A. / 'tasmAtpravRttirartheSu samayAntarabhediSu'-syA0 ra0 pR0710| (5) "api pravarteta pumAn vijJAyArthakriyAkSamAn / tatsAdhanAyetyartheSu saMyojyante'bhidhAyakAH / tatrAnarthakriyAyogyA jAtiH / na khalu loko'saMketayan zabdAnaprayuJjAno vA duHkhitaH syaat| vyasanApannaH atha kimiti cet ; sarva evAdheya ArambhaH phalArthaH / niSphalArambhasya upekSaNIyatvAt / tadayaM kvacicchabdaM niyuJjAnaH kiJcitphalamevehituM yuktH| taccet sarvam iSTAniSTAptityAgalakSaNam / tenAyamiSTAniSTasAdhanAsAdhanaM kRtvA tatra pravRtti nivRtti vA kuryA kArayeyaM veti niyoga Adriyeta zabdAn vA niyuJjIta anythopekssnniiytvaat| tatra jaatirnrthkriyaayogyaa| nahi jAtihidohAdau kvacidapi prtyupsthitaa| na vA tAdRzaprakaraNAbhAve lokavyavahAreSu shbdpryogH|"-prmaannvaa0 svavR0 1195 / (6) sAmAnyasya / 1 rUpapratyaye shv0| 2 sAmAnyasvarUpaH zra0, ba0 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26] anyApohavAdaH 555 marthakriyAkAritvaM saMbhavatItyuktaM saamaanynissedhaavsre'| tannArthagocarAH zabdAH kintu anyApohagocarAH / ___ sa caurdhapaJcamAkAraH; tathAhi-na jAtivyaktathostaidgocaratvaM pUrvoktadoSAt / nApi jJAnatadAkArayoH; tayorapi svena rUpeNa svalakSaNatvAt, tasya ca saGketAviSayatayA zabdagocaratAnupapatteH, kintu sa eva jJAnAkAro dRzyavikalpAvekIkRtya bahIrUpatayA- 6 'dhyasto'rdhapazcamAkAraH anyApohaH / bAhyatvaM hi tasya ardhAkAraH / apohazca niSedhaH / sa ca dvividhaH-paryudAsaH, prsjyshc| paryudAso'pi dvividhaHbuddhyAtmA, arthAtmA ca / tatra buddhyAtmA, buddhipratibhAso'nugataikarUpatvena artheSvadhyavasitaH / arthAtmA arthasvabhAvo vijAtIyavyAvRttamarthasvalakSaNam / tatrai buddhyAtmano (1) pR0 285 / (2) jAtivyaktijJAnatadAkArA ete satyAH, ardhapaJcamAkAraH ardhatvaM ta dRzyasya satyatvAt vikalpasyAsatyatvAt-A0 tti0| (3) zabdaviSayatvam / (4) jJAnarUpeNa / (5) jJAnasvalakSaNasya / (6) "vyAkhyAtAra evaM vivecayanti na hi vyavahAraH / te tu svAlambanameva arthakriyAyogyaM manyamAnAH dRzyavikalpyAvikIkRtya pravartante / te hi yathAvasthitaM vastu vyavasthApayantaH evaM vivecayanti / anyo vikalpabuddhipratibhAsaH anyatsvalakSaNamiti, na vyavahAra evaM vivecayanti / te tu vyavahAraH svAlambanameveti vikalpapratibhAsamevArthakriyAyogyaM bAhyasvalakSaNarUpaM manyamAnAH / etadeva spaSTayati-dRzyo'rthaH svalakSaNam vikalpyo'rthaH sAmAnyapratibhAsaH tAvekIkRtya svalakSaNamevedaM vikalpabu yA viSayIkriyate zabdena codyate ityevamadhimucyArthakriyAkAriNyarthe pravartante, tadabhiprAyavazAd vyavahartRNAmabhiprAyavazAdevamucyate vivekiSu bhAveSu vikalpabuddhirbhavatIti / dRzyavikalpyAvekIkRtya pravRtteriti vadatA na svAkAre bAhyAropa ityuktaM bhavati anyathA svAkAra eva pravRttiprasaMgAt marIcikAyAM jalAropAdiva / nApi brAhye svAkArAropaH; AropyamANaphalAthitvenaiva pravRttiprasaMgAt jalArthina iva jalabhrAntau / ' arthAnubhave sati tatsaMskAraprabodhena tadAkAra utpadyamAno vikalpa: svAkAraM bAhyAbhinnamadhyavasyati na tvabhinnaM karoti / tena vikalpaviSayasya dRzyAtmatayAdhyavasAyAd dRshyviklpyyorekiikrnnmucyte|"-prmaannvaa0 svavR0, TI0 1172 / (7) "tathAhi dvividho'pohaH paryudAsaniSedhataH / dvividhaH paryudAso'pi buddhayAtmA'rthAtmabhedataH / tatra buddhayAtmA buddhipratibhAsaH, artheSvanugataikarUpatvenA'dhyavasitaH / arthAtmA arthasvabhAvaH vijAtIvyAvattamarthasvalakSaNamityartha |"-tttvsN0, paM0 pR0 316 / tulanA-"trividho hi vopohaH-ekastAvad vyAvRttaM svalakSaNameva anyo'pohyate'sminniti kRtvA, yadadhikatyAha-svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH iti... vyavacchedamAtraM dvitIyaH anyApohanamanyApoha iti kRtvA;"vikalpabuddhipratibhAsastu tRtIyaH apohyate'neneti kRtvA, ayaJca zabdasya nibandhanatayA'bhyupagamyate |"-anekaantjy0 pR0 37A. / (8) "tatra buddhyAtmanaH svarUpaM darzayannAha-eketyAdi / ekapratyavamarzasya ya uktA hetavaH puraa| abhayAdisamA arthAH prakRtyaivAnyabhedinaH // tAnupAzritya yajjJAne bhaatyrthprtibimbkm| kalpake'rthAtmatA'bhAvepyarthA ityeva nizcitam / / ... yathA harItakyAdayo bahavo'ntareNApi sAmAnyamekaM jvarAdizamanalakSaNaM kAryaM kurvanti tathA zAbaleyAdayo'pyarthAH satyapi bhede prakRtyA ekAkArapratyavamarzasya hetavo bhaviSyantItyantareNApi vastabhataM sAmAnyamiti / abhayAdisamA iti-harItakyAditulyAH ekArthakAritayA sAmyam / tAnupAzritya iti-tAnabhayAdisamAnanAzritya hetUkRtya tadanubhavabalena yadutpannaM vikalpakaM jJAnaM tatra yadAkAratayA'rthapratibimbakamarthA 1 cArthapaJca-ba0, caarthsNc-shr0|-bhaasaanu-b0 / 3-zvavyavasthitaH zra0 / 4 athAtmA b0| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 vizeSalakSaNam-svabhAvataH parasparavilakSaNAnarthAnekArthakAritayA samAnahetutvenAzritya yadekapratyavamarzarUpamarthapratibimbasvabhAvaM jJAnamutpannaM tasya 'apoha' iti saMjJA / vastubhAgacchAyo vikalpenollikhyamAno bAhyatvenA'bhimanyamAno vikalpAkAraH svAkAraviparItAkAronmUlako'pohaH 'apohyate anena' iti, vikalpAntaravAkArAd bhedena svayaM pratibhAsamAnatvAt / 'apohyate anyasmAt' ityanyApohaH, ayaM hi mukhyatayaiva anyopohazabdAbhidheyaH / tribhistu kAraNaiH aupacArikaH-kAraNe kAryadharmAropAt, kArye kAraNadharmopacArAdvA, vijAtIyavyAvRttasvalakSaNena sahaikatvAdhyavasAyAdvA ? kArya hi yathoklAnyApohasya anyavyAvRttavastuprAptiH, atastatkAraNatayA kAryadharmo'nyavyAvRttiH tatrI dhyAropyate / kArye kAraNadharmo vA; kAraNaM hi ekapratyavamarzAtmano'nyA~pohasya anyAsaM10 sRSTaM svalakSaNaM tadanubhavena tasya janitatvAt , asti ca kAraNabhUte svalakSaNe anyavyA vRttiH atastasyAH kAryabhUte pratyuvamarza upcaarH| vijAtIyavyAvRttaM yatsvalakSaNaM tena saha pratyavamarzapratibhAsino rUpasya ekatvenAdhyavasitatvAdvA anyApohateti prarUpitaH paryudAsarUpo'pohaH / ___ prasajyarUpestu 'gaurayam agaurna bhavati' iti vyavacchedamAtraparyavasita iti / 15 prarUpitaprakArasya anyApohasyaiva vAcakaH zabdo'bhyupagantavyaH / vAcyavAcakabhAvazca bhAso bhAti tAdAtmyena tatrAnyApoha ityeSA saMjJA ukteti smbndhH| kalpaka iti-vikalpake savikalpa iti yAvat / etacca jJAna ityanena smaanaadhikrnnm| arthAtmatAbhAve'pi iti / bAhyArthAtmatAyA abhAve'pi / nizcitamiti adhyvsitm|"-tttvsN0,pN0 pR0 317 / ' (1) azvAdivikalpAdanyo gavAdivikalpaH- aa.tti0| (2) "atha kathaM tasyApoha ityeSa vyapadeza ityaah-prtibhaasaantraadityaadi| pratibhAsAntarAd bhedaadnyvyaavRttvstunH| prAptihetutayA'zliSTavastudvArAgaterapi // vijAtIyaparAvRttaM tatphalaM yatsvalakSaNam / tasminnadhyavasAyAdvA tAdAtmyenAsya viplutaiH / tatrAnyApoha ityeSA saMjJoktA snibndhnaa| caturbhinimittairapoha iti tsyaakhyaa| vikalpAntarAropitapratibhAsAntarAd bhedena svayaM pratibhAsanAt mukhyataH,apohyata ityarohaH, anyasmAdapoho'nyApoha iti vyutptteH| upacArAttu tribhiH / 1-kAraNe kAryadharmAropAdvA, yadAha anyavyAvRttavastunaH praaptihetutyeti| 2-kArye vA kAraNadharmopacArAt, taddarzayati-azliSTavastudvArA gaterapIti / azliSTam anyAsambaddham anyato vyAvRttamiti yAvat, tadeva vastu dvAramupAyaH, tadanubhavabalena tathAvidhavikalpotpatteH / 3-vijAtIyApohapadArthena sahakyena bhAntaH pratipatRbhiradhyavasitatvAcceti caturthaM kAraNam / taddarzayati-vijAtIyetyAdi / asyeti / vikalpabuddhyArUDhasya arthapratibimbasya sanibandhaneti / saha nibandhanena pratibhAsAntarAd bhedAdinoktena caturvidhena vartata iti snibndhnaa|"-ttvsN0, paM0 pR0 317 / (3) anyApohaH kAraNam anyavyAvRttavastuprApti: kAryam-A0 tti0| (4) apohe kAraNe-A0 Ti0 / (5) etatkAryam / (6) etatkAraNam-A0 tti0| (7) anyApohasya-A0 tti0| (8) anyApohasvarUpe-A0 tti0| (9) "prasajyapratiSedhazca gauragauna bhavatyayam / ativispaSTa evAyamanyApoho'vagamyate ||"-tttvsN0 pR0 318 / (10) "tadevaM trividhamapohaM pratipAdya prakRte zabdArthatve yojayannAha-tatrAyamityAdi / tatrAyaM prathamaH zabdarapohaH pratipadyate / bAhyArthAdhyavasAyinyA buddheH zabdAtsamudbhavAt / / prathama iti ythoktaarthprtibimbaatmaa| tatra kAraNamAha-bAhyArthAdhya -1-nAmyavasthitatvAdvA A0 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26] anyApohavAdaH kAryakAraNabhAvAnnAnyaH; buddhisambandhino hi pratibimbasya zabdajanyatvAta tedvAcyatvaM tajjanakatvAcca zabdasya vAcakatvamiti // cha / atra pratividhIyate / yattAvadukta - 'apohaH zabdaliGgAbhyAm' ityAdi; tadasamI cInam ; yataH pramANataH kutazcittatsiddhau tasya tadviSayatvaM yuktam , apohavAdAnarasanaparassaraM zabdasya na cAsau kutazcit pramANAtprasiddhaH; tathAhi-aporhaH pratyakSataH siddhyet , / paramArthasatsAmAnya- anumAnAdvA ? na tAvatpratyakSataH; svalakSaNaviSayatvAttasya / nApyanuvizeSAtmakArthavAca- mAnataH; tadavinAbhAviliGgAbhAvAt / nahi asannivRttyA agonikatvasamarthanam - vRttyA cauvinAbhUtaM kiJcilliGgamasti / tAdAtmyatadutpattipratibandhavasAyinyA ityAdi / yadeva hi zAbde jJAne pratibhAsate sa eva zabdArtho yaktaH / na cAtra prasajyapratiSedhAdhyavasAyo'sti, na cApIndriyajJAnavat svalakSaNapratibhAsaH / ki tahi ? bAhyArthAdhyavasAyinI kevalaM zAbdI buddhirupajAyate / tena tadevArthapratibimbakaM zAbde jJAne sAkSAttadAtmatayA pratibhAsanAcchadArtho yukto nAnya iti, bhAvaH / evaM tAvatpratibimbalakSaNo'pohaH sAkSAcchandairupajanyamAnatvAnmukhyaH zabdArtha iti darzitam / zeSayorapyapohayoH gauNaM zabdArthatvamupavarNyamAnamaviruddhameveti darzayannAha-sAkSAdAkAra etasminnevaJca pratipAdite / prasajyapratiSedho'pi sAmarthyena pratIyate / / na tadAtmA parAtmeti sambandhe sati vastubhiH // vyAvRttavastvadhigamo'pyarthAdeva bhvtytH|| tenAyamapi zabdasya svArthe ityupacaryyate / na tU sAkSAdayaM zAndo dvividhopoha ucyate / evaJceti / janyatvena / kasmAtpunaH sAmarthyena prasajyapratiSedhaH pratIyata iti darzayannAha-na tadAtmeti / tasya gavAdipratibimbasyAtmA yaH parasya azvAdipratibimbasyAtmA svabhAvo na bhavatIti kRtvA / evaM prasajyalakSaNApohasya nAntarIyakatayA pratIteauNaM zabdArthatvaM pratipAdya svalakSaNasyApi pratipAdayannAha-sambandhe satItyAdi / tatra sambandhaH zabdasya vastuni pAramparyeNa kAryakAraNabhAvalakSaNaH prtibndhH| prathamaM yathAvasthitavastvanubhavaH tato vivakSA tataH tAlvAdiparispandaH tataH zabda ityevaM paramparayA zabdasya vastubhiH bArignyAdibhiH sambandhaH syAttadA tasmin sambandhe sati vijAtIyavyAvRttasyApi vastuno'rthApattito'dhigamo bhavati / ato dvividho'pi prasajyapratiSedhaH anyavyAvRttavastvAtmA cApohaH zabdArtha ityupacaryate / ayamiti svalakSaNAtmA, apizabdAt prasajyAtmA ca |"-tttvsN0, 50 pR0 318-19 / (1) nanu saugataistAdAtmyatadutpattirUpa eva sambandha iSyate tatkimatra vAcyavAcakabhAvopIpyate ityAha-A0 Ti0"yazcApi zabdasyArthena sa vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandhaH prasiddha: nAsau kAryakAraNabhAvAdanyo'vatiSThate, api tu kAryakAraNabhAvAtmaka eveti darzayati-tadpapratibimbasyetyAdi / tadrUpapratibimbasya dhiyaH zabdAcca janmani / vAcyavAcakabhAvo'yaM jAto hetuphalAtmakaH / / " zabdaH pratibimbasya janakatvAdvAcaka ucyate, tacca pratibimbaM zabdena jnymaantvaadvaacym|"-tttvsN0 paM0 pR031819| (2) tena zabdena tatpratibimbasya vAcyatvam-A0 tti0| (3) pR0 551509 / (4) apohasya / (5) zabdaliGgagocaratvam / (6) tulanA- "indriya pyagopohaH prathamaM vyavasIyate / nAnyatra zabdavRttizca kiM dRSTvA sa prayujyatAm // 78 // pUrvoktena prabandhena nAnumApyatra vidyate / sambandhAnubhavo'pyasya tena naivopapadyate // 71 // nAgRhItazca gamakaH zabdApohaH kathaJcana / pratyakSaM na ca tacchaktaM na ca sto liGgavAcakau // 106 // yataH syAd grahaNaM tasya, liGgAdInAJca klpne| na vyavastheti vAcyaivaM binA pratyakSamUlataH ||107||"-mii0 zlo0 apoha0 78-79,106-7 / prameyaka0 pR0 435 / prameyara0 3 / 101 / (7) apohaavinaabhaavi| 1 bAvinAbhUtaM b0| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. bhAgamapari0 prakAreNa hi bhavanmate avinAbhAvo vyvsthitH| nacAnyavyAvRtteH kenacitsaha tAdAtmyatadutpattI ghttete| tathAhi-akRtakatvavyAvRttiH kRtakatvam , tat svalakSaNAtmakam , nityavyAvRttirUpA'nityatvAtmakaM vA syAt ? na tAvatsvalakSaNAtmakam ; avasturUpatvAt , yaMda vasturUpaM na tat svalakSaNAtmakaM yathA kharaviSANam , avasturUpazca akRtakatvavyAvRtti5 rUpatayA kRtakatvamiti / nApi nityavyAvRttirUpA'nityatvAtmakam ; ubhayo nIrUpatayA taadaatmysmbndhaabhaavaat| yayA nIrUpatvaM na tayAstAdAtmyasambandhaH yathA khapuSpavandhyAsutayoH, nIrUpatvaJca anyavyAvRttisvabhAvayoH kRtakatvAnityatvayoriti / tannAnayostAdAtmyaM ghaTate / nApi tadutpattiH; nIrUpatvAdeva / tathAhi-yannIrUpaM tanna kasyacijanya janakaM vA yathA kharaviSANam ,nIrUpazca sAdhyasAdhanatvenA'bhipretaM prakRtamanyApohadvayamiti / 10 nanu cArthAbhAve'pi arthAkAraM yat pratibimbamutpannaM tadevAnyApohaH, sa ca svasaMvedanapratyakSata eva siddhyati, ityanarthakaM tatrAnumAnam ; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; jJAneskAradhAritvasya tannirAkAratvasiddhau pratiSiddhatvAt / astu vA tat ; tathApi-atra kasya pratibimbanam-svalakSaNasya, sAmAnyasya vA ? na tAvatsvalakSaNasya; tasya vyAvRttAkAratvAt / anugataikarUpazca pratibimbam anyApo15 ho'bhipretaH, ataH svalakSaNenApi tathAvidhenaiva bhavitavyam / tathAhi-yasye hi yadAkAraM pratibimbaM tat svayamapi tadAkArameva yathA mukhacandrAdi, anugataikAkArazca svalakSaNasya jJAne pratibimbamiti / atha sAmAnyasya jJAne pratibimbanamiSyate; tadapyasat; tasyA'sataH pratibimbanAnupapatteH / yadasanna tat kacit pratibimbati yathA khapuSpam , asaJca bhavanmate sAmAnyamiti / tatrai tatpa'tibimbAbhyupagame vA prtibimbodyaatpraagnyonyvivikttdruupdvyoplmbhprsnggH| yatra yat pratibimbati tavayaM pratibimbodayAtprAganyonyaviviktamupalabhyate yathA mukhAdarzAdi, pratibimbaiti ca jJAne sAmAnyAkAra iti / atha vAhadohAghekArthakriyAkAritayA svalakSaNamevAnuvRttAkAraM sat sAmAnyam , ato noktadoSAvakAzaH; tadayuktam ; ekArthakriyAmakurvatastatkAritvAbhAvataH pratibimbo (1) saugatasiddhAnte / (2) akRtakatvavyAvRttirUpaM kRtakatvaM na svalakSaNAtmakam avasturUpatvAt / (3) akRtakatvavyAvRttirUpakRtakatva-nityatvavyAvRttirUpA'nityatvayozca / (4) anyavyAvRttirUpayoH kRtakatvAnityatvayoH tAdAtmyaM na bhavati nIrUpatvAt / (5) kRtakatvamanityatvaJca-A0 tti0| (6) pR0167| (7) pratibimbam / (8) anugataikarUpeNa / (9) svalakSaNamanugatekAkAram anugataikAkArarUpeNa prtibimbittvaat| (10) sAmAnyasya anyApohAtmakatvena arthakriyAkAritvAbhAvena caastH| (11) na samAnya jJAne pratibimbati asattvAt / (12) bauddhamate / (13) jJAne / (14) sAmAnya / (15) pratibimbAdhArasya jJAnasya pratibimbyasya ca sAmAnyasya viviktaM svarUpadvayaM pratibhAseta iti bhaavH| (16) jJAnaM sAmAnyaJca vibhinnatayA upalabhyetAm tatra pratibimbyamAnatvAt / (17) pratibimbAbhAvalakSaNo doSaH / (18) sAmAnyasya / 1-kaM tyoHshr0| nana cAkAraM aa0| 3 ityasamI-2014 'tasya' nAsti aa| 6-tavyaM yasya yasya hi A0, shr0| 6-viviktstdruup-b0| 7-bimbate bhr0| 8-bimbate ca shr0| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 26 ] anyApohavAdaH 556 dayAbhAvAnuSaGgAt / arthakriyAyAzca kAdAcitkatvAt tadudayo'pi kadAcideva syAt / kiJca, ekArthakriyAkAritvaM svalakSaNe yadyekamabhyupagamyate tadA bAhyAvabhAsitayopalabhyamAnapratibhAsabalAt tadeva pratibhAsyamastu kiM pratibimbAgrahagraheNa ? ... kiJca, yadi svapratibimbamAtrAdhyavasAyitvaM zAbdavikalpasya syAt tarhi aMtaH kuto bahirarthe pravRttiH syAt ? svapratibhAse'narthe arthAdhyavasAyAcet ; nanu ko'yamarthAdhya- 5 vasAyo nAma-bAhyasyArthasya grahaNam , karaNam , yojanam , samAropo vA ? prathamapakSe pairamatasiddhiH; zAkyaiH zAbdapratyayAnAM bahirarthagrahaNAnabhyupagamAt / dvitIyapakSopyanupapannaH; nahi bAhyArthakaraNe jJAnAnAM sAmarthyam, svasAmagrItasteAmAvirbhAvAt, anyathA apratihatA sarvasya sarvArthasiddhiH syAt / __ atha svAMkAraM vikalpo bAhyenArthena yojayati; tadasat; tathApratIterasaMbhavAt / nahyevaM 10 kasyacit pratIti: yo'yamAkAro madIyaH sa bAhyArthaviziSTaH' iti, bAhyArthena saha svAkArasya sambandhAbhAvato vishessnnvishessybhaavaanupptteH| na ca paramparayA tadutpattisambandho'syAstItyabhidhAtavyam ; vyovRttAkArArthasya anuvRttAkArapratibimbanahetutvapratiSedhAt / atha bAhyamarthaM vikalpaH svAkAre samAropayati; tadapyasAmpratam ; samAropo hi ubhayagrahaNe sati syAt , asati vA ? na tAvadasati; ubhayagrahaNapurassaratvAttasya / ya: 15 samAropaH sa ubhayagrahaNapurassaraH yathA gorvAhIke samAropaH, samAropazca vikalpAkAre bAhyArthasyeti / na cedaM nidarzanaM sAdhyavikalam ; yenaiva hi gauranubhUtaH vAhIkazca, sa (1) "tathApi vikalpAdvAhyAbhimukhapravRttistadarthinAM na syAt |"-nyaayvaa0 pR0 485 / "itthamapi tato vastuni pravRttyanupapatteH |"-anekaantjy0 40 35 B. / "anyApohe pratIte ca kathamarthe pravartanam / zabdAtsiddhayejjanasyAsya srvthaa'tiprsnggtH||"-tttvaarthshlo0 pR0 101 / prameyaka0 pR0 431 / ratnAkarAva0 4 / 11 / (2) tulanA-"na; tadekIkaraNAsiddheH, dRzyavikalpyayoratyantabhinatvAt, sAdhAyogAt, ekasyobhayAnubhaviturabhAvAt tadA dvayadarzanAdarzanavikalpAnupapatteH |"-anekaantjy0 pR0 35 B. / "svAkAramabAhyaM bAhyamadhyavasyan vikalpaH svAkArabAhyaviSaya iti cet; yathAha-svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRttiriti / atha ko'yamadhyavasAya:-kiM grahaNamAhosvit karaNam uta yojanA atha samAropaH ? tatra svapratibhAsamanarthamarthaM kathaM gRhNIyAt kuryAdvA vikalpaH / na hi pItaM nIlaM zakyaM grahItu vA zilpizatenApi / napyagRhItena svalakSaNena svAkAraM yojayitumarhati vikalpaH / na ca svalakSaNaM vikalpagocara iti copapAditam |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 485 / ( jainamata / (4) arthAnAm-A0 Ti0 / (5) jJAnamAtreNaiva yadyarthasya samutpattiH syAttadA asaGkhyarUpyakaparijJAnAdeva asaMkhyarUpyakotpattau vizvamadaridraM syAt / (6) vikalpAkArasya-A0 tti0| (7) svaakaar-baahyaarthyoH| (8) svalakSaNarUpo bAhyorthaH tato nirvikalpakamiti ( tato nirvikalpaka tasmAcca savikalpakamiti ) pAramparyeNa viklpaarthyostdutpttismbndh:-aa.tti0| (9) na hi vyAvRttAkArAdanuvRttAkAraM jAyate-A0 Ti0 / (10) ekasya anyatra samAropasya / (11) vikalpAkAre bAhyArthasamAropaH ubhayagrahaNapUrvakaH samAropatvAt / 1 dhAraNam b0| 2 svaakaarvik-shr0|-rbhaavaat b0,shr0| 'samAropaH' nAsti shr| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 taddharmAna bahubhArodvahanAdIna vAhIke nizcitya gotvamAropayati 'gaurvAhIkaH' iti / athobhayagrahaNe sati Aropa: syAt ; narnu ubhayorgrahaNaM vikalpena, nirvikalpena vA syAt ? na tAvanirvikalpena; asya svalakSaNagocaratayA anyApohasvarUpavikalpAkAre pravRttyanupapatteH / nApi vikalpena; asya bAhyArthapairomarzaparAGmukhatvAt , ataH kathamasau svAkAre bAhyaM tatraM vA svAkAramAropayet ? ___ astu vA'syobhayagrahaNam ; tathApi-pUrva svapratibhAsamanarthamanubhUya pazcAdarthamAropayati, yugapadeva vA svapratibhAsaJcAnubhavati arthazca samAropayati, kiM vA yAvadevoktaM bhavati-svAkAramanubhavatIti tAvadevoktaM bhavati arthamadhyavasyatIti ? na tAvatsvarUpAnubhavaH pUrva pazcAdarthasamAropaH; kSaNadvayAvasthAnavikalatvAjjJAnAnAm , 10 anyathA kssnnbhNnggbhnggprsnggH| atha yugapadeva svapratibhAsamanubhavati arthazca samAro payati; tarhi grAhyagrAhakAkArAtmake vikalpasvarUpe saMvedyamAne svAnubhavasamAnakAla evArthaH samAropyamANo vikalpasvarUpAd behirevA'vatiSThate tatkathamAtmAnamanartham artha- .. mAropayedasau ? atha svAkArAnubhava eva arthasamAropaH; tadapyasundaram ; anubhavitavya vikalpayitavyayorbhedAt / zabdasaMsRSTaM hi svarUpaM vikalpayitavyam , azabdasaMsRSTaM tu 15 svasaMvedanenAnubhavitavyam , tatkathamanayorekatvam ? etena 'dRzyavikalpyAvekIkRtya bahIrUpatayA'dhyastaH' ityAdi pratyuktam ; tadekI (1) "jartikA nAma vAhIkAsteSAM vRttaM suninditam |"-mhaabhaar0 karNaparva a0 200 / 'jATa' iti bhASAyAm / "yathA gozabdasya jADyAdiguNanimitto'rtho vaahiikH|"-mhaabhaa0pr0 1111 15 / (2) tulanA-"kaH khalu vikalpameva dRzyamityadhyavasyati / vikalpa eveti cet ; na; tatra sAmA nyAvabhAsAt anyathA vikalpatvAyogAt / anya iti cet ; na; AtmavAdApatteH tttthaadhyvsaaynimittaabhaavaacc|"-anekaantjy0 pR0 35 B. / "naikatvAdhyavasAyo'pi dRzyaM spRzati jAtucit / vikalpasyAnyathA siddhayet dRshysprshitvmnyjsaa|"-tttvaarthshlo0 pR0 109 / "tadekatvaM hi darzanamadhyavasyati tatpRSThajo vyavasAyo jJAnAntaraM vaa|"-prmaannp010 53 / prameyaka0 pR0 31 / sanmati0 TI0 pR0 500 / syA0ra0 pR082 / (3) nirvikalpasya / (4) avastuviSayatvAt-A0 tti0| (5) vikalpaH / (6) bAhye'rthe / (7) tulanA-'na ca svAkAramanarthamartha Aropayati / na tAvadagRhItaH svAkAraH zakya Aropayitumiti tadgrahameSitavyam / tatki gRhItvA Aropayati, atha yadaiva gRhNAti tdaivaaropyti| na tAvatpUrvaH pakSaH, na hi vikalpajJAnaM kSaNika kramavantau grahaNasamAropau kartumarhati / uttarasmiMstu pakSe vikalpasvasaMvedanapratyakSAdvikalpAkArAdahaGkArAspadAd anahaGkArAspadaM samAropyamANo vikalpo nAsvagocarona zakyo'bhinnaH pratipattum / nApi bAhyasvalakSaNakatvena zakyaH pratipattuM vikalpajJAnena svalakSaNasya bAhyasyApratibhAsanAt |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 485 / (8) svAkArAnubhavanameva arthAdhyavasAyaH iti bhaavH| (9) yadi yadaiva vikalpAkAraH svapratibhAsamanarthamanubhavati tadaivArthe samAropayati; tadA vikalpasya svAnubhavavyApRtatvAdartho'vakAzamalabhamAnaH tatsvarUpAd bahirevAste vikalpe na saGakrAmati, tatkathamAtmani anarthabhUte artha vikalpAkAra AropayatIti tAtparyam |-aa0 tti0| (10) Atmani anarthe ityarthaH / (11) pR0 555505 / 1-parAmarzaprAGamukhatvAt shr0| 2 pUrva prtibhaasmaanaarthmn-shr0| -bhAsaM vAnubha-ba0 / 4-bhaMgabhaMgatAprasaMga: b0| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] anyApohavAdaH 561 karaNazca kiM tenaiva jJAnena, jJAnAntareNa vA ? na tAvattenaiva svAkAraM dRzyazca pRthak pratipadyaikyaM pratIyate ; tathA pratItyabhAvAt , kSaNikatvAcca / nApi jJAnAntareNa ; taddhi ekam , anekaM vA ? yadyanekam ; kathamaikyaM pratipadyeta ? svasaMvedanena hi jJAnasvarUpaM pratIyate darzanena tu dRzyam / ekaM tu yadi dvayaM pratyeti; kathamaikyam ? athaikyaM pratyeti; kathaM dvayaM virodhAt ? kiJca, ayamapoho bhAve bhAvasya pratIyate, kevalo vA ? prathamapakSe bhAvayoH / pratItiH kiM zabdAdeva, pramANAntarAdvA ? na tAvat zabdAdeva ; asya apohAdanyatra pravRttyanabhyupagamAt / abhyupagame vA kiM bhAvau pratItya ato'pohaH pratIyate, apohaM vA pratItya bhAvAviti ? tatrAdyavikalpe nAnyApohaH zabdArthaH, mukhyato bhAvayoreva tadarthatvAt , pratItyuttarakAlaM sAmarthyAdeva vA anyavyAvRtteH pratIteH / nIlazca pratItya anIlavyAvRttipratItyabhyupagame skhalantI tatpratItiH syAt / ato nIlasya anIlavyAvRttyAtmakasyaiva 10 pratyakSAdiva shbdaatprtiitirbhyupgntvyaa| dvitIyavikalpe tu pratItivirodhaH, na khalu kevalo'pohaH prathamaM zabdAt pratIyate pazcAd bhAvAviti kasyacitsvapne'pi pratItirastIti / etena pramANAntarAdapi tatpratItiH pratyAkhyAtA; tato'pi bhAvayoH pratItau uktadoSAnuSaGgAvizeSAt / astu vA kutazcidasya pratItiH; tathApi-bhAvAbhyAM bhinnasyApohasya pratItau kathamasya bhAvasambandhitA syAt , bhAvAbhAvayostAdAtmyatadutpattilakSaNasambandhAsambhavAt ? 15 _ 'kevalo'pohaH pratIyate' ityayamapi pakSo'nenaiva prativyUDhaH; yadi ca kevalo'pohaH zabdAlliGgAdvA pratIyeta ; tarhi sarvazaibdAnAM paryAyatA syAd apohamAtrasyA'viziSTasyAzeSazabdaiH pratipAdanAt / evaJca vizeSaNavizeSyabhedaH atItAdikAlabhedaH strIpuMnapuMsaka (1) tulanA-"netad dRzyavikalpyAthaikIkaraNena bhedataH / ekapramAtrabhAvAcca tyostttvaaprsiddhitH|"-shaastrvaa0 11110 / "atIte tadAtmakatayA abhAvasamAropAnupapatteH |"-prsh0 kanda0 pR0 320 / (2) tulanA-"yazcAyamanyApohaH agaurna bhavatIti gozabdasyArthaH sa ki bhAvo'tha abhAva iti ?"-nyAyavA0 pR0 329 / iti prasajya:-A0 tti0| (3) zabdasya apohAdatirikte bhAve pravRttau / (4) zabdArthatvAt-A0 tti0| (5) bhAvasya pratiniyatamasAdhAraNaM svarUpaM hi anyavyAvRttyAtmakaM bhavatyeva / (6) sApekSatvAt-A0 tti0| (7) aniilvyaavRttiprtiitiH| (8) vyavahAriNaH puruSasya / (1) bhAvayoH prtiitiH| (10) apohsy| (11) apohasya / (12) tulanA-"bhinnasAmAnyavacanA vizeSavacanAzca ye| sarve bhaveyuH paryAyA yadyapohasya vaacytaa||"-mii0 zlo0 apoha0 zlo0 42 / nyAyamaM0 pR0304| "api ca ye vibhinnasAmAnyazabdA gavAdayo ye ca vizeSazabdAH zAbaleyAdayaste bhavadabhiprAyeNa paryAyAHprApnuvanti arthabhedAbhAvAt vRkSapAdapAdizabdavat |"-prmeyk0 pU0433 / prmeyr03|101| (13) tulanA-"apohamAtravAcyatvaM yadi caabhyupgmyte| nIlotpalAdizabdeSu zabalA'rthAbhidhAyiSu / / vishessnnvishessytvsaamaanaadhikrnnyyoH| na siddhirna hyanIlatvavyudAse'nutpalacyuti: // " -mI0 zlo0 apoha0 ilo0 115-16 / prameyaka0 10 436 / (14) tulanA-"liGgasaMkhyAdisambandho na vA'pohasya vidyate / vyakteravyapadezyatvAttaddvAreNApi nAstyasau ||"-mii0shlo.apoh0shlo0 135 / 1 pramityabhA-ba0 ||2'kssnniktvaacc' nAsti ba0 / mukhyatayA bhA-zra0 / 4 anyavyAvRttipratI -aa0|| pratItiriti ba0, pratItirasti shr0| 6-tiH ki prtyaa-b0|-nussnggaavirodhaat ba0 / 8 evaM vize-ba0, shr0|| 21 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 liGgabhedaH ekadvibahuvacanAdibhedazca durlabhaH / liGgaliGgibhedazca dUrotsArita eva syAt ; . yadeva hi liGgazabdavAcyamapohamAnaM tadeva liGgizabdasyApi / / ___ athApohasya bhedAbhyupagamAnnAyaM doSaH; tadayuktam ; tasya bhedA'siddheH / tasya hi bheda: apohyabhedAd, vAsanAbhedAt , vibhinnasAmagrIprabhavatvAt , vibhinnakAryakAritvAt , 5 AzrayabhedAt , svarUpabhedAdvA syAt ? na tAvadapohyabhedAt ; sarva-prameyAdizabdAnAma pohyabhedAbhAvataH paryAyatAprasaGgAt / na hi asarvaM sarvagazervyatiriktam , aprameyaM vA kiJcidasti yadapohena sarvAdikaM siddhyet / kathaM vA satva-kRtakatvAdihetoH siddhiH ? na hi asadakRtakaM vA jagati kizcidasti yadapohena sattvAdisAdhanaM siddhyet / apo hyabhedAdapohabhede cAnyonyAzrayaH-siddhe hyapohyabhede apohabhedasiddhiH, tatsiddhau cApohyabheda10 siddhiriti / tannApohyabhedAdapohasya bhedaH / nApi vAsanAbhedAt ; tadbhedasyApyanupapatteH / anubhavabhedanibandhano hi vAsanAbhedaH, apohasya caikarUpatve anubhavabhedo durghttH| nApi vibhinnasAmagrIprabhavatvAdapohabhedaH; asya kalpitarUpatayA sAmagrIvizeSataH prAdurbhAvasyaivA'nupapatteH / yat kalpitarUpaM tanna kutazcitprAdurbhavati yathA turaGgamottamAGge zRGgam , kalpitarUpazca bhavanmate apoha iti / tatastadutpattau vA kalpitarUpatvavyAghAtaH / yat 15 kutazcidutpadyate tanna kalpitarUpaM yathA svalakSaNam , utpadyate ca sAmagrIvizeSato'poha iti / (1) tulanA-"nanu bhedAdapohAnAM prasaGgo'yaM na yujyate / sAmAnyApohaklRptyA cedvastumAtre samaM tava // bhidyante mama vastutvAtsAmAnyAni parasparam / asaGkIrNasvabhAvAni na caikatvaM vitanvate / saMsRSTaikatvanAnAtvavikalparahitAtmanAm / avastutvAdapohAnAM tava syAd bhinnatA katham ||"-mii0 zlo0 . apoha0 zlo0 43-45 / (2) apohasya / (3) tulanA-"anyApohazca zabdArtha ityayuktam ; avyApakatvAt / yatra dvairAzyaM bhavati tatretarapratiSedhAditaraH pratIyate yathA gauriti pade gauH pratIyamAnaH agauH pratiSidhyamAnaH / na punaH sarvapada etadasti, na hyasarvaM nAma kiJcidasti yatsarvapadena niva]ta / " -nyAyavA0 pR0 329 / "nanu cApohyabhedena bhedo'pohasya setsyati / na vizeSa: svatastasya paratazcaupacArikaH // 47 // prameyajJeyazabdAderapohyaM kuta eva tu |"-mii0 zlo0 apoha0 zlo0 47, 144 / prameyaka0 pR0434 / prameyara0 3 / 101 / (4) tulanA-"yadyapyanyeSu zabdeSu vastunaH syaadpohytaa| sacchabdasya tvabhAvAkhyAnnA'pohyaM bhinnamiSyate ||"-mii0 zlo0 apoha0 zlo0 98 / (5) tulanA"apohyabhedakluptizca nAbhAvA'bhedato bhavet / tadbhado'pohabhedAccet prAptamanyonyasaMSayam / / gosAmAnyasya bhinnatvAdagaurityeSa bhidyte| agaurityasya ca bhedena gosAmAnyaM ca bhidyate ||"-mii0 zlo0 apoha0 zlo0 65-66 / nyAyamaM0 pR0 304 / (6) tulanA-'nacApi vAsanAbhedAd bhedaH sadrUpatApi vA / apohAnAM prakalpyeta na hya vastuni vAsanA // smRti muktvA nacAstyasyAH zaktiyogaH kriyaantre| tasmAnnAnyAdRze sA'rthe karotyanyAdRzIM matim // bhavadbhiH zabdabhedo'pi tannimitto na lbhyte|"-mii0 zlo0 apoha0 zlo0 100-2 / prameyaka0 pR0 439 / (7) vAsanAbhedasya / (8) abhAvarUpatayA tucchaikasvabhAvatve / (9) apohasya / (10) apoho na kutazcitprAdurbhavati kalpitarUpatvAt / (11) saugatamate / (12) kAraNasAmagrItaH apohotpattau / (13) apoho na kalpitaH kAraNAdutpadyamAnatvAt / __1'vibhinnasAmagrIprabhavatvAt' nAsti shr0| 2-bhede vAnyo-ba0, shr0| 3 tadbhavasyApyanu bhava -A0 / 4-svAvapohabhedasya kalpi-ba0 / 6 praadurbhaavaanup-shr0|| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pramANapra0 kA0 28] anyApohavAdaH etena vibhinnakAryakAritvAttadbhedaH pratyAkhyAtaH; aparamArthasato vibhinnakAryakAritvAnupapatteH khapuSpavat / tatkAritve vA'paramArthasattvA'saMbhavAt svalakSaNavat / kutazca kAryakAraNayorbhedaH siddho yataH tadbhedAdapohasya bhedaH siddhyet-apohabhedAt, svarUpato vA ? apohabhedAcced; anyonyAzrayaH-siddhe hi kAraNabhede kAryabhede ca tatprabhavatayA tatkaoNritayA ca apohabhedasiddhiH, tatsiddhau ca kAryakAraNayorbhedasiddhi- 5 riti / svarUpatastadbhedasiddhau cai apohakalpanA'narthakyam / / athAzrayabhedAdapohabhedaH, tanna; avasturUpasyAsya kvacidAzritatvAnupapatteH / yadavasturUpaM na tat kvacidAzritam yathA gagananalinam, avasturUpazcApoha iti / Azritatve vA kimasau prativyakti bhinnaH, abhinno vA syAt ? yadi bhinnaH; tadA dravyaguNakarmaNAM madhye anyatamarUpataivAsyAbhyupagatA syAt , prativyaktayanyasya Azri- 10 tatvAnupapatteH / athAbhinnaH; tadA sAmAnyarUpataiva nAmAntareNoktA syAt ityubhayathApyanyApoharUpatAnupapattiH / __atha svarUpabhedAdapohasya bhedaH, tanna; aparamArthasattve'sya svarUpabhedAnupapatteH / yadaparamArthasanna tasya svarUpabhedaH yathA khapuSpakharaviSANAdeH, aparamArthasaMzcApoha . iti / svarUpabhede vA'sya svalakSaNavat prmaarthsttvprsnggH|| ____kizca, paryudAsarUpaH, prasajyarUpo vA'poha: svarUpato bhinnaH zabdairabhidhIyeta ? yadi payudAsarUpaH; tadAsya bhaavaantrruuptaabhyupgntvyaa| bhAvAntaraJca 'vizeSaH,sAmAnyam , tadupalakSito vA vizeSaH, tatsamudAyo vA syAt' iti pakSacatuSTaye'pi vidhireva zabdArthaH syAt nA'pohaH / atha prasajyarUpaH; tadA niSedhamAtrameva zabdairabhihitaM syAt, taccAyuktaM . (1) apohabhedaH / (2) arthkriyaakaaritve| (3) kAryabhedAt / (4) bhinnakAraNaprabhavatayA / (5) bhinnakAryakAritayA / (6) kAryakAraNayoH bhedsiddhau| (7) tulanA-"tenaivAdhArabhedenApyasya bhedo na yujyte| na hi sambandhibhedena bhedo vstunypiissyte| kimutAvastvasaMsRSTamanyatazcAnivartitam / anavAptavizeSAMzaM yatkimapyanirUpitam |"-mii0 zlo0 apoha0 zlo0 48-49 / (8) apoho na kvacidAzritaH avasturUpatvAt / (9) apohaH / (10) apoharUpasya sAmAnyasya AzrayabhUtAni dravyaguNakarmANyeva bhavitumarhanti, sAmAnyasya dravyAditrayavRttitvAt / (11) apohasya / (12) apohasya / (13) nApohasya svarUpabheda: aprmaarthsttvaat| (14) apohasya / tulanA-'yadvA bhidyamAnatvAdvastvasAdhAraNAMzavat / avastutve tvanAnAtvAt" mI0 zlo0 apoha0 zlo0 46 / nyAyamaM pR0 304 / (15) "kiJcApohAkhyaM sAmAnyaM vAcyatvenAbhidhIyamAnaM paryudAsalakSaNaJcAbhidhIyeta, prasajyalakSaNaM vA ?"-prameyaka0 10432 / prameyara0 3 / 101 / (16) yathA ghaTa: paTAta svarUpato bhinnaH sana bhaavaantr:-aa.tti| tulanA-"agonivRttiH sAmAnyaM vAcyaM yaH parikalpitama / gotvaM vastveva tairuktamagopohagirA sphuTam ||"-mii0 zlo0 apoha. ilo01| prameyaka0 10432 / (17) tulanA-"nanvanyApohakRcchabdo yuSmatpakSe'nuvarNitaH / niSedhamAtraM naiveha pratibhAse'vagamyate / / kintu gaurgavayo hastI vRkSa ityAdizabdataH / vidhirUpAvasAyena matiH zAbdI pravartate // " (pUrvapakSe) -tattvasaM0 kA0 910-11 / prameyaka0 pR0 432 / 1 cApara-ba0 / 2 tatkAryatayA ba0 / 3 vA zra0 / 4 cAsya b0| 5-bhidhIyate ba0, shr0| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. Agamapari0 tathApratItyabhAvAt / parapratipAdanArtho hi zabdaprayogaH, parazca nIlArthI na anIlaniSedhamAtraM jijJAsate, ajijJAsitazca pratipAdayataH pratipAdakasyA'prekSApUrvakAritvaprasaGgaH / niSedhamAtrAbhidhAyitve ca nIlotpalazabdayoH sAmAnAdhikaraNyanna prApnoti; nIlazabdo hyanIlavyavacchedamAtre caritArthaH, utpalazabdo'pi anutpalavyavacchedamAtre / / na caitau vyavacchedau ekasmin dharmiNi sambaddhau; bhAvAbhAMvayostAdAtmyAdisambandhA saMbhavAt / napi tau zabdau ekadharmiviSayau; ghaTapaTazabdayorivA'nayoH eka~dharmiviSayatvAnabhyupagamAt / kiJca, nabeva paryudAsavRttiH prasajyavRttirvA bhavati, gauriti ca nAyaM naJ , ataH kathamagoparyudAsena gozabdavRttiH ? gaurayamiti vidhirUpeNaivAsya pravarttamAnatvAt / tataH sAmAnyavizeSavAnarthaH zabdasya viSayo'bhyupagantavyaH alaM pratItyapalApena / tasya ca saGketavyavahArakAlAnuyAyitvaprasiddheH netthambhUte svalakSaNe sngketkrnnvaiphlym| bhavatkalpitasya tu svalakSaNasya sugatamataparIkSAyAM prapaJcata: pratikSiptatvAt tatra tatkaraNaM viphala: . meva / ato yaH 'saGketavyavahArakAlAnanuyAyI' ityAdi" siddhasAdhanatvAdupekSaNIyam / sambandhazca vAcyavAcakayoH UhAkhyapramANena pratIyate, sarvatra sambandhapratIte16 stadadhInatvAt / ataH 'asyedamabhidhAnamiti sambandhakAriNi jJAne pratiniyatendriyavi SayayoH zabdArthayorna pratibhAsaH' ityAdyapyayuktamuktam ; sAmAnyavizeSAtmanoreva zabdArthayoH pratiniyatendriyaviSayatopapatteH, ataH kathaM tayoH tatkAriNi jJAne pratibhAsAbhAvaH ? nanu cAtItAnAgatArthazabdAnAM 'nadyAstIre modakarAzayaH santi' ityAdizabdAnAJca arthAbhAve'pi pravRttipratIteH kathamarthe pratibandhasiddhisteSAm ? ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; (1) "bhinnanimittayoH zabdayorekasminnadhikaraNe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam"-pramANavA0svava0 TI0 1164 / tulanA-"yasya cAnyApohaH zabdArthastenAnIlAnutpalavyudAsau kathaM samAnAdhikaraNAviti vaktavyam / yasya punarvidhIyamAnaH zabdArthastasya jAtiguNaviziSTaM nIlotpalazabdAbhyAM dravyamabhidhIyate, jAtiguNau dravye vartete na punaranIlAnutpalavyudAsau, tasmAt samAnAdhikaraNArtho nAstIti |"-nyaayvaa0 pa0 331 / nyAyamaM0 10 305 / "sAmAnAdhikaraNyaJca na bhinnatvAdapohayoH / arthatazcaitadiSyeta kIdRzyAdheyatA tayoH // na cAsAdhAraNaM vastu gamyate'nyacca nAsti te| agamyamAnamekArthya zabdayoH kvopayujyate ||"-mii0 zlo0 apoha0 zlo0 118-19 / anekAntajaya0 pR0 40 / prameyaka0 10 436 / (2) dharmI bhAvAtmakaH, abhAvAtmakau ca aniilaanutplvyvcchedau| (3) nIlamutpalamiti shndau| (4) sAmAnAdhikaraNyaM hi bhinnapravRttinimittayoH zabdayoH ekatrArthe vRtti:-aa0tti0| (5) sAmAnyavizeSAtmano'rthasya / (6) sAmAnyavizeSAtmake / (7) saugatakalpitasya / (8) pR0 379 / (9) kssnniksvlkssnne| (10) sngketkrnnm| (11) pR0552 pN09| (12) UhAkhyapramANAyattatvAt / (13) pR0 553 paM0 4 / (14) saGketakAriNi / (15) zabdAnAm / 1 jijJAsati ba0 / 2-viSayo ghtt-aa0| 3-zabdapravRttiH ba0, shr0| 4-vAsya varta-A0 / sNketvaiph-shr0| 6 pratibandhasteSA-zra0 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26] anyApohavAdaH yato na vayaM sarvazabdAnAmarthanAntarIyakatvaM prtipnnaaH| kiMtarhi ? sunizcitAptapraNetRkANAmeva / na ca keSAJcicchabdAnAmarthavyabhicAritvadarzanAt sarveSAM tadvayabhicAritvaM yuktam ; marIcikAdau jalAdyavabhAsino'dhyakSasya aprAmANyopalammAt satyajalAdyavabhAsinopyasyA'prAmANyaprasaGgAt / marIcikAdau jalAdyavabhAsina evAsyA'prAmANyaM bAdhakasadbhAvAnnetarasya ityanyatrApi samAnam / tanna pratyakSazabdayoH paramArthaviSayatve / kazcidvizeSaH / ato nirAkRtametat-'anyadevendriyagrAhyam' ityAdi / nahi pratibhAsabhedo viSayabhedaM prasAdhayati, abhinne'pyarthe svasAmagrIvizeSAttadbhedasyopapadyamAnatvAt duuraasnnaarthopnibddhdRssttipreksskjnvt| yathaiva hi dUrAsannadezAdisAmagrIvizeSavazAt pAdapAderabhinnasyApi vibhinnapratibhAsaviSayatvaM tathA zAbda-pratyakSapratyayayorabhinnaviSayatve'pi 10 zabdendriyAdisAmagrIbhedAd aspaSTetarapratibhAsabhedo na virodhamadhyAste / ataH andhasya cakSuSmatazca abhinne'pi viSaye sAmagrIbhedAt pratibhAsabhedopapatteH ayuktamuktam'zabdAtpratyeti bhinnAkSo natu pratyakSamIkSate / ' iti / yaccAnyaduktam-'vAcyavAcakabhAvazca kAryakAraNabhAvAnnAnyaH' ityAdi; tadapyacAru; yataH sati buddhisambandhini pratibimbe asya zabdajanyatvAt tadvAcyatvaM syAt 15 zabdasya ca tajanakatvAd vAcakatvam , na ca tadasti, prAgevAsya prapaJcataH pratiSedhAt / yadi ca kAryakAraNabhAva eva vAcyavAcakabhAvaH syAta; tadA zrotrajJAne pratibhAsamAno'pi zabdaH (1) jainAH / tulanA-'na hi vayaM sarvazabdAnAM prAmANyaM pratipadyemahi kiM tarhi sunizcitAptapraNetRkANAmeva / tanna prAmANyaM prati pratyakSazabdayovizeSamupalabhAmahe |"-nyaayaavtaa0 TI0 pR0 6 / (2) arthAvinAbhAvitvam / (3) anAptapraNetRkANAm / (4) jalajJAnasya / (5) tulanA"na ca grAhakapratyakSasmRtipratibhAsabhedAt viSayasvabhAvAbhedAbhAvaH, sakRdekArthopanibaddhadarzanapratyAsannetarapuruSajJAnaviSayavat / yathA hi sakRdekasminnarthe pAdapAdau upanibaddhadarzanayoH pratyAsannaviprakRSTapuruSayorjJAnAbhyAM viSayIkRte spaSTAspaSTapratibhAsabhedAnna svabhAvabheda: pAdapasya tasyaikatvAvyatikramAt, tathaiva grAhakayoH pratyakSasmRtipratibhAsayoH bhede'pi spaSTamandatayA na tadviSayasya bhedaH svalakSaNasyaikasvabhAvatvAbhyupagamAt |"-assttsh0, aSTasaha pR0 124 / "karaNabhedena pratipattyorbhedAt / andhasya hi zabdAdrUpaviSayaM vijJAnamutpadyate na tu cAkSuSamiti / yasya cAparokSaM cAkSuSaM vijJAnamasti asaavnndhH|" -praza0 vyo0 pR0586| "spaSTAspaSTAkAratayA'rthapratibhAsabhedazca sAmagrIbhedAnna viruddhayate dUrAsannArthopanivaddhendriyapratibhAsavat |"-prmeyk0 pR0 446 / sanmati0 TI0 pR0 259 / syA0ra0 pR0 715 / (6) pratibhAsabhedasya / (7) pR0 5535010 / (8) pR05566015| (9) buddhigatapratibimbasya / (10) iyatA kArya vAcyaM kAraNaM vAcakamiti siddham-A0 Ti0 / (11) buddhau pratibimbam / (12) zabdaHnirvikalpakapratyakSasya kAraNam, 'nAkAraNaM viSayaH' ityabhyupagamAt / tulanA-"yato yadi kAryakAraNabhAva eva vAcyavAcakabhAvaH syAt; tadA zrotrajJAne pratibhAsamAnaH zabda: svapratibhAsasya bhavatyeva kAraNamiti tasyApyasau vAcakaH syAt / yathA ca vikalpasya zabda: kAraNam evaM paramparayA svalakSaNamapi atastadapi vAcakaM syAt.."-ratnAkarAva0 4 / 11 / 1-jJAnapratibhA-zra0, b0| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre (4. zrAgamapari0 svapratibhAsasya bhavatyeva kAraNam atastasyaupyasau vAcakaiH syAt / yathA ca vikalpasya zabdaH kAraNam evaM pauramparyeNa svalakSaNamapi, atastadapi vAcakaM syAt / ata: pratiniyatavAcyavAcakabhAvavyavasthAvilopa: syAt / tato yadyatra yathA nirbAdhabodhe pratibhAsate tattatra tathaivA'bhyupagantavyam yathA antaHsukhamAlAdanAkAratayA, pratibhAsate 6 ca abAdhe zAbde pratyaye sAmAnyavizeSAtmakatayA bahirghaTAdikaM vastviti ||ch|| nanu sAmAnyavizeSAtmakatayA zAbdapratyaye bahirghaTAdivastunaH pratibhAsamAnatvazabdasya sAmAnya- masiddham , zabdAnAM sAmAnyamAtragocaracAritayA tatprebhavapratyayasya mAtravAcakatvamiti tatmAtraviSayatAyA evopptteH| sAmAnyamAtrameva hi zabdAnAM mImAMsakasya pUrvapakSaH- gocaraH; tasya kvacit pratipannasya ekarUpatayA sairvatra saGketaviSaya (1) svapratibhAsasya-A0 tti0| (2) kAraNaM yato bhavanmatena vAcakam / (3) zabdasvalakSaNAcchabdagrAhinirvikalpakaM tasmAcca savikalpakama, athavA svalakSaNAnirvikalpakaM tasmAcca savikalpakamiti / (4) svalakSaNamapi kAraNatvAdvAcakaM syAt / (5) svalakSaNasyAvAcakatve prasakte / (6) zAbde bodhe sAmAnyavizeSAtmakatayaiva arthaH pratibhAti tatra tathaiva nidhibodhapratItiviSayatvAt / (7) tulanA-"anekamekaJca padasya vAcyam"-bRhatsva0 zlo0 44 / "anekamekAtmakameva vAcyaM dvayAtmakaM vAcakamapyavazyam |"-anyyo0 zlo0 14 / (8) "AkRtistu kriyArthatvAt"-jaiminisU0 1|3|33|-"tu zabdaH pakSAntaraM vyAvarttayati / AkRtiH zabdArthaH"-zAbarabhA0. 1 // 3 // 33 / AkRtizabdena jAtirevAbhipretA mImAMsakaiH, tathAhi-"jAtimevAkRti prAhuH vyaktirAkriyate yayA / sAmAnyaM tacca piNDAnAmekabuddhinibandhanam // 3 // tanimittaJca yatkiJcitsAmAnyaM zabdagocaram // 4 // sAmAnyamAkRtirjAtiH zaktirvA so'bhidhIyatAm // 18 // yadyekameva vastvanekAkAraM tattahi tAdRgeva zabdo'bhidadhat sAmAnyamAtrAbhidhAyI na syAdata Aha-na ceti / na ca tattAdRzaM kazcicchabdaH zaknoti bhASitum // 63 / / sAmAnyAMzAnapoddhRtya padaM sarva prvrtte|"-mii0 zlo0 AkRti0 zlo0 3-4, 18, 63 / "pUrva sAmAnyavijJAnAt citrabuddheranubhavAt / gAmAnayeti vAkyAcca yathAruci parigrahAt // gozabdoccAraNe hi pUrvamevAgRhItAsu vyaktiSu sAmAnyaM pratIyate, tadAkArajJAnotpatteH pazcAd vyaktayaH pratIyante, atazcAkRtipratyayasya nimittAntarAbhAvAd vyaktipratyaye ca pUrvapratItasAmAnyanimittatvAt AkRtiH zabdArtha iti vijJAyate / yadi ca vyaktayo'bhidheyA bhaveyustatastAsAM citrakhaNDamuNDAdivizeSasvarUpagrahaNAdvicitrA zabdoccAraNe buddhiH syAt / ekAkArA tu utpadyate / tenApyAkRtiH zabdArtha iti nizcIyate / gAmAnayeti codite arthaprakaraNAbhAve yAM kAJcit sAmAnyayuktAM vyaktimAnayati na sI na viziSTAm / yadi ca vyakterabhidheyatvaM tataH sarvAsAM yugapadabhihitatvAdazeSAnayanaM syAt / yA vA'bhidheyA saivaikA AnIyeta, yatastvavizeSaNa jAtimAtrayuktA AnIyate tenApi sAmAnyasya padArthatvaM vijJAyate |"-tntrvaa0 1 / 3 / 33 / "Anantyavya bhicArAbhyAM zaktyanekatvadoSataH / sandehAccaramajJAnAccitrabuddherabhAvataH // anvayavyatirekAbhyAmekarUpapratItitaH / AkRteH prathamajJAnAttasyA evAbhidheyatA // vyaktyAkRtyorabhedAcca vyavahAropayogitA / liGgasaMkhyAdisambandhaH sAmAnAdhikaraNyaghIH // sarva samaJjasaM hyetadvastvanekAntavAdinaH / " -zAstradI0 1 // 3 // 35 // "sambandhibhedAtsattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH ||"vaakyp0 3 / 33 / (9) zabdaprabhava-A0 tti0| (10) sAmAnyasya-A0 tti0| (11) vyaktivizeSe / (12) yAvadanantAsvapi vyaktiSu / 1 zabdapratyaye zra0, b0| 2-viSayatayA b0| 3 tasya prati-A0 / 4-yatopapadyate ba0 / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 26 ] jAtimAtravAcyatvanirAsa: 567 topapatteH, na punarvizeSAH teSAMmAnantyataH kAryenopalabdhumazakyatayA taidviSayatAnupapatteH / atha yAvatAmupalambhaH tAvatsveva saGketakriyopagamyate; tarhi vizeSAntareSu saGketA'saMbhavAt zAbdavyavahArAnupapattiH / na cA'yoginaH pratipattaH pratyekamazeSavizeSopalambhaH saMkRt krameNa vA saMbhavati ; ayogitvavirodhAnuSaGgAt / yoginastu vivAdApannatvAt taduMpalambho dUrotsArita eva / na cAnupalabdheSu tetheM 'idamasya / vAcakam , idazca vAcyam' ityabhidhAnAbhidheyapratipattiniyamalakSaNaH saGketaH saMbhavati, tadasaMbhave ca zabdazravaNAdarthapratipattyanupapatteH siddhaH zAbdavyavahArocchedaH / tatastavyavahAramicchatA sAmAnyamAne saGketo'bhyupagantavyaH atastadeva zabdArthaH siddhaH / / kiJca, jAtimadvizeSazabdArthavAdinAM kiM jAtimabhidhAya zabdo vyaktimabhivatte, anabhidhAya vA ? na tAvadabhidhAya; jAtilakSaNavizeSaNavizeSapratipattAveva upakSINa- 10 zaktikatvenAsya vizeSyApratipAdakatvaprasaGgAt / uktaJca "vizeSyaM nAbhidhI gacchet kSINazaktivizeSaNe / " [ ] iti / nApyanabhidhAya; vizeSamAtrapratipAdakatvena jAtimadvAcakatvAbhAvAnuSaGgAt / na ca sAmAnyamAtrasya abhidhAnairabhidhAne vizeSANAmanabhidhAnAt prayojanArthinaH zabdAtpravRttirna prApnoti, pratipannasyApi tataH tanmAtrasya prayojanAprasAdhakatvAdityabhidhAtavyam ; 15 tatpratipattyanyathAnupapattyA vizeSANAmapi pratipattisaMbhavAt / prathamato hi zabdAtsA (1) zabdaviSayAH iti sambandhaH / (2) "na hyanantAsu vyaktiSu saMjJitvaM zakyate'vagantum |"shaastrdii0 1 / 3 / 35 / (3) saGketa-A0 Ti0 / (4) azeSavyaktyupalambhe hi sarvajJatvameva syAditi bhAvaH / (5) mImAMsako hi sarvajJaM na manute-A0 tti0| (6) tasya vyktiinaamuplmbhH| (7) vizeSeSu-A0 tti0| (8) abhidhAnAbhidheyapratipattiniyamalakSaNasaGketAbhAve-A0 Ti0 / (9) zAbdavyavahAra-A0 Ti0 / (10) sAmAnyameva-A0 Ti0 / (11) uddhRto'yam-praza0 vyo0 pR0 191 / kAvyapra0 pR0 44 / muktAva0 dina0 pR0 373 / kAvyAnu0 5025 / "abhidhA padazaktiH , vizeSyaM na gacchet na praapnoti| kuta ityAzaGkAyAmAha-kSINeti / kSINazaktivizeSaNa ityanantaraM saditi puraNIyam / tathA ca yato vizeSaNaM prApya padazaktiH kSINazaktiH kSINasAmarthyA bhavatyato vizeSyaM nAbhidhA gacchet na prApnuyAditi paryavasitArthaH |"-raamru0 .0 373 / (12) "sa makhyo'rthastatra mukhyo vyApAro'syAbhidhocyate |"-kaavypr0 pR0 39 / (13) zabdAt-A0 Ti0 / (14) sAmAnyamAtrasya-A0 Ti0 / (15) saamaanyprtipttynythaanuppttyaa| "na hyanabhidhAya gotvamupalakSaNaM govyaktAveva prayogavyavasthA labhyate / taccedabhihitaM siddhamAkRtizabdArthatvamiti |"-tntrvaa0 113 // 33 // "na hyanabhidhAya jAti tajjAtIyatvena rUpeNa vyaktirabhidhAtu shkyte| tatazca viziSTAbhidhAnameva vAcoyuktyantareNApannaM na zuddhAbhidhAnam / viziSTAbhidhAne ca pUrvataraM vizeSaNamabhidhAtavyam / tadabhidhAna ca tata eva atyantAvinAbhUtavyaktipratipattisiddheH na tatra abhidhAnazaktikalpanAvasaraH |"-shaastrdii0 1 // 3 // 35 // 1 saha krameNa ba0 / 2-cyamabhidhA-zra0 / 3 zabdArthaH prasiddhaH shr| 4-lakSaNapratipa-ba0 / -lakSaNavizeSaNapra-zra0 / 6-rabhidhAnaM vi-b| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. Agamapari0 mAnyamAnaM pratIyate, pazcAttadanyathAnupapattyA piNDavizeSo lakSaNayau pratIyate nirAdhArasya sAmAnyasya azvaviSANavadasaMbhavAt / uktazca "svAbhidheyAvinAbhUtapratItirlakSaNocyate / " [tantravA0 1 / 4 / 23] iti / / taillakSitagopiNDAdivizeSapratItyanyathAnupapattyA tu vAhadohAdiprayojanavizeSa5 pratIti: lakSitalakSaNeti ||ch| atra pratividhIyate / yattAvaduktam-sAmAnyamAtrameva hi zabdAnAM gocara ityAdi; tanisapara tadasamIkSitAbhidhAnam ; saGketAnusAreNa zabdasya vAcakatvopapatteH / zabdasya vastubhUtasA- saGketazcAsya tadvatyeva pratipanno na punaH sAmAnyamAtre, pravRttyAdyagomAnyavizeSAtmakArtha- caratayA vAhadohAdyarthakriyAkAritvavikalatayA ca kevale'smin zAbdavAcakatvasamarthanam- vyavahArAsaMbhavataH saGketapratipatterniSphalatvAt / 'evaMvidhAddhi zabdAdevaMvidho'rthaH tvayA pratipattavyaH, evaJjAtIya ke cArthe zabdo'pyevaJjAtIyakaH prayoktavyaH' iti sadRzapariNAmApannayoreva vAcyavAcakayoH saGketayitrA saGketaM pratipAdyo grAhitaH / .. yadapi 'vizeSANAmabhidheyatve AnantyataH kAsnyenopalabdhumazakyatayA' ityAdyuktam ; tadapyasAmpratam ; sAdhyasAdhanavyaktivat sadRzapariNAmApannAnAM vAcyavAcaka15 vyaktInAmAnantye'pi uhajJAnena kAtya'taH pratipattuM zakyatvAt / etacca zabdArthayo (1) 'Aha ca-tena tallakSitavyakteH kriyaasmbndhcodnaa| jAtivyaktyorabhedo vA vAkyArtheSa vivakSitaH |"-shaastrdii0 123335 / "lakSaNAyAH svarUpam-"mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNA''ropitA kriyaa||"-kaavypr0 pR0 40 / sA0 da0 119 / "vAcyasyArthasya vAkyArthe sambandhAnupapattitaH / tatsambandhavazaprAptasyAnvayAllakSaNocyate ||"-prk0 vaakyaarth0puu013| (2) "abhidheyAvinAbhUte pravRttirlakSaNeSyate"-tantravA0 124 / 23 / uddhRto'yam'abhidheyAvinA'-kAvyapra0 pR0 50 / 'pravRttirlakSaNocyate'-tautA0 pR0 204 / padArthadI0 pR0 31 / (3) sAmAnyalakSita / (4) "yatra tu zakyArthasya paramparAsambandharUpA lakSaNA sA lakSitalakSaNetyucyate / yathA dvirephAdipade rephadvayasambandho bhramarapade jJAyate, bhramarapadasya ca sambandho bhramare jJAyate tatra lakSitalakSaNA |"-muktaa0 pR0 389 / (5) pR0566 paM07 / (6) sAmAnyavati vizeSeA0 tti0| (7) "jAtimAtre hi saGketAd vyakterbhAnaM suduSkaram |"-shbdshH kA0 19 / (8) tulanA-"tatra jaatirnrthkriyaayogyaa| nahi jAtihidohAdauM kvacidapi prtyupsthitaa| na vA tAdRzaprakaraNAbhAve lokavyavahAreSu zabdaprayogaH / na jAtihadohAdikaM kartuM samarthA / tatazca vAhadohAdyathino jAticodanA niSphaleti na tadarthaH shbdpryogH| yApi svapratipattilakSaNArthakriyA jAterupavarNyate; na tadarthampuruSaH pravartate zabdaprayogAdeva tasyAH siddhatvAt / jAtimAtrapratipattyartha zabdaprayogo bhaviSyatIti cedata Aha-navetyAdi / tAdRzamiti vAhadohAdiprakaraNaM niSphalasya zabdaprayogasyopekSaNIyatvAdityuktatvAt / jAtau ca vAcyAyAM satyAM gAmAnayetyatra vAkye na vAkyArthapratItiH syAt gotvasya kriyAtve'nvayAbhAvAt |"-prmaannvaa0 svavR0, TI0 1295 / "na khalu sarvAtmanA sAmAnyaM vAcyaM tatpratipatteH arthakriyAM pratyanupayogAt / na hi gotvaM vAhadohAdAvupayujyate |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 139 / tattvArthazlo0 pR0 102 / (9) pR0567 pN01| 1 lakSaNAyA zra0 / 2 taduktam ba0, zra0 / 3 pratipanne na ba0 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 26] jAtimAtravAcyatvanirAsaH 566 nityasambandhaniSedhe' apohapratiSedhe ca prapaJcitamityuparamyate / tathA ca 'na cAyoginaH pratipattuH pratyekamazeSavizeSopalambhaH sakRt krameNa vA saMbhavati' ityAdi pratyuktam ; ayoginopi azeSavizeSANArmuktavidhinopalambhasaMbhavapratipAdanAt / ... yadapyuktam-'kiM jAtimabhidhAya zabdo vyaktimabhidhatte' ityAdi; tadapyasAmpratam ; jAtitadvatoyugapadeva ekatra jJAne pratibhAsasambhavAt / nacaikajJAnaviSayatve vizeSaNavize- 5 dhyabhAvapratiniyamo na syAd, viparyayo vA syAt-vizeSaNasyApi vizeSyarUpatAnuSaGgAdityabhidhAtavyam ; daNDapuruSayoryugapadekatrApi jJAne pratibhAsamAnayoH vizeSaNavizeSyabhAvapratiniyamapratIteH / tatpratibhAsAvizeSe'pi hi yena viziSTaM yat pratIyate tadvizeSaNam itarad vizeSyam / na khalu daNDAdeH puruSe viziSTaMpratItijananAdanyad vizeSaNatvaM saMbhavati / yathA ca cAkSuSe jJAne daNDapuruSayoH vizeSaNavizeSyabhAvApannayoyugapatprati- 10 bhAsamAnatvAt tatpratiniyamAvirodhaH tathA daNDItizabde'pi / naihyatra daNDamAtraM puruSamAtraM vA pratibhAsate, vizeSaNavizeSyabhAvApannasya yugapadubhayasya pratipAdanAt / ato daNDizabdAt daNDaviziSTaH puruSo yathA pratibhAsate tathA gozabdAt gotvaviziSTaH piNDaH iti pratipattavyam / atha gozabdazravaNAt zAbaleyAdivizeSA'pratItena vizeSaH zabdArthaH; tanna; tadvizeSApratItAvapi sAmAnyayuktaH kakudAdimAna vizeSo gozabdAt pratIyata eva 15 zAvaleyAdivizeSAstu tayuktAH zAbaleyAdizabdebhyaH pratIyante / nacaitAvatA sAmAnyameva zabdArtho yuktaH; pradhAnosarjanabhAvena ubhayoH pratibhAsanAt / 'gAmAnaya' ityAdi (1). pR0 550 50 11 / (2) pR0 564 paM0 / 14 (3) pR0 567 paM0 3 / (4) uktavidhinA uktapramANena (UhAkhyena) -A0 tti0| (5) pR0567 paM0 9 / (6) tulanA-"pratyakSe tAvad dvayorapi vizeSaNavizeSyayorindriyaviSayatvaM sAmAnye hi saMyuktasamavAyAdindriyaM pravartamAnaM vizeSaNavadvizeSyamapi viSayIkaroti / na hi sAmAnyaM pratyakSaM vizeSo'numeya iti vyavahAraH / evaM guNatvagrAhiNIndriye guNino'numeyatvaM syAt, nacaivamasti / tasmAd vizeSaparyantaM pratyakSa tathA padamapi tattulyaviSayaM na tu sAmAnyamAtra niSThamiti yuktam .."yathA vidhyantaparyanto vAkyavyApAra issyte| tathaiva vyaktiparyantaH padavyApAra iSyatAm |"-nyaaymN0 10 324-25 / (7) daNDa eva vizeSaNaM puruSa eva ca vizeSyamiti / (8) ekatra jJAne pratibhAsamAne'pi / (9) daNDayukto'yamiti / (10) zAbde jnyaane| (11) tulanA"atha gozabdazravaNAcchAbaleyAdivizeSApratipatterna vizeSaH zabdArthaH; satyam ; kiM tarhi ? sAmAnyayukto'rthaH pratIyate na zAbaleyAdivizeSaH, sa ca zAbaleyAdizabdebhyaH eva pratIyata iti, na caitAvatA sAmAnyameva zabdArthaH, pradhAnopasarjanabhAvenobhayoH pratibhAsanAt / tathA gAmAnayetyAdiprayogeSu sAmAnyavato'rthasya AnayanAdikRtyA sambandhAt |"-prsh0 vyo0 pR0 192 / (12) zAbaleyAdirUpasya vizeSasya aprti'bhaasne'pi| (13) gotvaviziSTAH / (14) tulanA-'vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH / tuzabdo vizeSaNArthaH kiM viziSyate / pradhAnAGgabhAvasyAniyamena padArthatvamiti / yadA hi bhedavivakSA vizeSAvagatizca tadA vyaktiH pradhAnam aGgaM tu jAtyAkRtI, yadA tu bhado'vivakSitaH sAmAnyagatizca tadA jAtiH pradhAnam aGgaM tu vyaktyAkRtI / tadetad bahulaM prayogeSu / AkRtestu pradhAnabhAva utprekssitvyH|"-nyaaybhaa0 22 67 / nyAyavA0 pR0 329 / nyAyamaM0 pR0 325 / 1-mityucyate ba0 / 2 yugapattadubhayasya ba0, shr0| 3 ashaable-shr0| 22 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 570 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 prayAgeSu sAmAnyavato'rthasya AnayanAdikriyAbhisambandhapratItezca tadvAneva zabdArthaH / yaccAnyadukta -'vizeSyaM nAbhidhA gacchet' ityAdi; tadapyapezalam ; 'vizeSaNaM prAk pratipAdya punarvizeSyaM zabdaH pratipAdayati' iti virabhya vyApArAnabhyupagamAt , yugapadevAsye vizeSaNavizeSyapratipAdanavyApArapradarzanAt / kSINazaktitvazcAsyA'nupapannam ; zakteH kAryAnumeyatvAt , vizeSaNavizeSyapratipattilakSaNaM hi kAryamupalabhyamAnaM tatrAsryaM shktimnumaapyti| bhinnajJAnAlambanayozca vizeSaNavizeSyatve idaM codyaM syAt, na tvekjnyaanaalmbnyoH| bhavato'pi caitaccodyaM samAnam-upalabdhasya hi zabdasya arthapratipAdakatvaM syAt , ataH svAtmapratipattAvevAsya kSINazaktitvAt sAmAnyalakSaNA'rthapratipAdakamapi na syAditi lAbhamicchato mUlocchedaH syAt / atha sAmAnyapratipattedRSTatvAnna tatrausya zakteH prakSayaH; tarhi vizeSaNavizeSyapratipattarapyato dRSTatvAt kathaM tatrApyasyai tatkSaya: syAt / / yadapyabhihitam-'tatpratipattyanyathAnupapattyA' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; yeto . yadi zabdAtsAmAnyameva pratIyate tarhi vyakteH kimAyAtaM yena tattAM lakSayati ? atha (1) tulanA-"anyeSu tu prayogeSu gAM dehiityevmaadissu| tadvato'rthakriyAyogAttasyavAhuH padArthatAm ||"-nyaaymN0 pR0 323 / (2) sAmAnyavizeSavAn-A0 tti0| (3) pR05675012| (4) tulanA-"prathamaM jAtimAtramavaboddhayAparyavasAnAdanantaraM vizeSamavabodhanti. kiM vA'ntarbhAvitavizeSAmeva jAtim ? nAdyaH; padabuddhayoH viramya vyaapaaraabhaavaat|"-citsu0 pR0263 / "zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvaH iti vAdibhireva |"-saa0 da0 pri05| (5) zabdasya / (6) zabdasya / tulanA-"nanUktaM kSINazaktivizeSaNeti vizeSyaM nAbhidadhyAt iti; tAvacchakteH kAryaviSayatvAt / kAryaJca vizeSaNapratipattivat vizeSyapratipattilakSaNamupalabhyamAnaM zaktervyavasthApakam / atha kAryasyaivAbhAvaM yAt; sa caivaM bruvANaH svasaMvedanamapi bAdhate, vizeSyapratipatteH saMvedanAt |"-prsh0 vyo0 pR0 192 / (7) vizeSaNavizeSyobhayapratipattau / (8) zabdasya / (9) mImAMsakasyApi / tulanA"samAnaJcaitad upalabhyamAnasya zabdasya arthapratipAdakatvAbhyupagamAt, svAtmapratipattau ca kSINatvAt sAmAnyapratipAdakatvaM na syAt |"-prsh0 vyo0 pR0 192 / (10) zabdasya / (11). sAmAnyapratipattau zabdasya / (12) zabdAt / (13) zabdasya / (14) zaktiprakSayaH / (15) pR0567 paM016 / (16) tulanA-"vyakterazakyacodanatvAt lakSitalakSaNayA jAtirucyate iti cet ; azabdacodite sambandhe satyapi kathaM pravarteta ? na hi kazcit daNDaM chindhItyukte daNDinaM chinatti / lakSitalakSaNetyAdi paraH / satyaM na sAmAnyamarthakriyAkAri kintu vyaktireva, kevalaM vyakterazakyacodanatvAt kAraNAt sAmAnye niyuktaH zabdaH sAmAnya lakSayati / tena sAmAnyena zabdalakSitena sambandhAd vyaktirapi lakSyata iti; na hi gozabdAduccaritAd gotvaM pratIyate api tu gaurevAvasIyate / na nAmaivaM tathApyucyate / azabdacoditetyAdi / yadi nAma jAtitadvatossambandhaH tathApi azabdacodite vyaktivizeSe kathaM pravartate ? naiva / daNDadaNDinossatyapi sambandhe na hi kazcitprekSApUrvakArI daNDaM chindhi ityukte daNDinaM chinatti azabdacoditatvAt / tathA jAto coditAyAM vyaktau pravRttirna yuktetyarthaH |"-prmaannvaa0 svavR0, TI0295 / "lakSitalakSaNayA vRttiratAdAtmye na bhavet sambandhAntarAsiddheH kArmukAdivat |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 139 / tatvArthazlo0 pR0 102 / "kiJca yadi nAma zabdAjjAtiH pratipannA vyakteH kimAyAtaM yenAsau tAM gamayati |"-prmeyk0 10412 / (17) sAmAnyaM tAM vyaktim / 1 gacchedi tdpy-aa01shbdsaamaa-b0| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 571 pramANa0 kA0 26] jAtimAtravAcyatvanirAsa: vyaktathA saha tasyai sambandhasadbhAvAt tatastatpratIyamAnaM tAM lakSayati; kaH punastasyAstena sambandho nAma-saMyogaH, samavAyaH, tadutpattiH, tAdAtmyaM vA ? na tAvatsaMyogaH, aMdravyatvAt / nApi samavAyaH; apasiddhAntaprasaGgAt / tadutpattirapi artaM evAnupapannA / tAdAtmyAbhyupagame tu sAmAnyavizeSayoH tAdAtmyApannayoH ekasmAdeva gavAdizabdAt vizeSaNavizeSyarUpatayA pratIyamAnayoH kathamekasyaiva zabdArthatvaM vaktuM yuktam , aprAmA- 5 NikatvaprasaGgAt ? kiJca, a~nayostallakSaNaH sambandhaH zabdaprayogakAla eva pratipannaH, pUrva vA ? na tAvattatkAla eva; vyakteH zabdoccAraNakAle'pratIte:, pratItau vA kiM lakSaNayA ? tatkAle tatpratItizca kiM pratyakSataH, anumAnAt , zabdAdeva vA syAt ? na tAvatpratyakSataH; dezakAlasvabhAvaviprakRSTAyAH vyakteH indriyasambandhAbhAvatastatprabhavapratyakSeNa pratyetumazakyatvAt / 10 nApyanumAnataH; tatpratibaddhaliGgA'darzanAt / zabdAdeva tatpratItau tu siddha vyakterapi / zabdArthatvam / atha pUrva jAtivyaktyostAdAtmyalakSaNaH sambandhaH pratipannaH; yadi nAma tadA tayorasau dRSTo naitAvatA sarvatra sarvadA tayoste bhAvyam, anyathA paTasya zuklarUpeNa kaicit kadAcittAdAtmyadarzanAt sarvatra sarvadA tathAbhAvaH syAt / atha jAteridameva svarUpaM yad vyaktiniSThatA; nanu kiM sarvasarvagatAyAstasyAstadrUpaM 15 syAt , vyaktisarvagatAyA vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; vyaktyantarAle tadabhAvaprasaGgAt taMtra tapasyAsaMbhavAt / vyaktisarvagatAyAstu tasyAH teMdrUpopagame vyaktivajjAterapyanekatvaprasiddheH ubhayoravizeSataH zabdArthatvaM syAt, na vA kasyacit / astu vA avicAritasvarUpAyAstasyAstanniSTasvabhAvatA; tathApyasau 'sarvatra sarvadA vyaktiniSThA' iti pratyakSataH pratIyeta, anumAnato vA ? pratyakSatazcet ; kiM yugapat , krameNa vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; 20 (1) sAmAnyasya / (2) zabdAt / (3) vyakteH / (4) dravyayoreva saMyogAt, saMyogasya guNatvena dravyAzritatvAt / (5) na hi mImAMsakAH samavAyaM sviikurvnti| (6) apasiddhAntaprasaGgAdeva, nahi zabdArthayoH prsprmtpaadyotpaadkbhaavH| (7) sAmAnyavyaktyoH / tulanA-"sambandhastayostadA pratIyate pUrva vA ?"-prameyaka0 pR0 412 / (8) zabdoccAraNasamaye / (9) taadaatmylkssnnsmbndhprtiitiH| (10) indriyArthasannikarSotpanna / (11) sAmAnyavyaktyostAdAtmyasya pratItau / (12) na hi vyaktyanadhigatAvapi tanniSThaH sambandho grahItaM zakya iti / (13) pUrvam / (14) sambandhena / (15) zuklatAdAtmyam / (16) jAteH yad vyaktiniSThatAkhyaM svarUpamuktaM tasya abhAvaprasaMgAt / (17) vyaktyantarAle / (18) vyaktiniSThatAkhyasya svarUpasya asaMbhAvyamAnatvAt / vyaktyabhAve hi na vyaktiniSThatAkhyaM svarUpaM siddhayati, atazca svarUpAbhAvAt svarUpavataH sAmAnyasyApyabhAvaH / (19) jAteH / (20) vyaktiniSThatAkhyasvarUpasvIkAre / (21) jAteH / (22) vyaktiniSTha / (23) jAti:-A0 tti| tulanA-"kiJca, sarvadA jAtiya'ktiniSTheti pratyakSeNa pratIyate anumAnena vA?"-prameyaka0pU0 412 / 1-viSayostA-A0 / 2 tAdAtmyApanavizeSayoH shr0| 3-tAvatA sarvadA shr0| 4 kvciktaavaa-aa| 5 sarvadA bhAvaH ba016 tadbhAvapra-A0, shr0| 7-sya saMbhavAt shr0| 8-saMbhavat aa0| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 nikhilavyaktInAM yugapadapratipattau jAtestanniSThatayA yugptprtipttynupptteH| dvitIyapakSe tu niravadhervyaktiparamparAyA yugasahasreNApi krameNa pratipattyabhAvataH tasyAstanniSThatAvasAyasaMbhavo'tIva durghttH| tanna pratyakSataH tasyAstanniSThatAdhigamo yuktaH / nApyanumAnataH; pratyakSapUrvakatvenAsya bhavatA'bhyupagamatastadAve tasyApi tatrA'pravRtteH, tasyAstanniSThatayA'vinAbhAviliGgAsambhavAcca / tataH zabdasya sAmAnyavAcakatve vyaktivAcakatvAnupapattireva / kiJca, sAmAnye saGketitaH zabdaH tadabhidhatte, asaGketito vA ? na tAvadasaGketitaH; atiprasaGgAt / atha saGketitaH; kiM pratipanne sAmAnye tatsaGketaH syAt , apratipanne vA ? yadyapratipanne; atiprasaGgaH / atha pratipanne; kutastatpratipattiH ? na tAvat pratyakSAnumAnAbhyAm ; nityAdisvabhAvasAmAnyagrAhakatvena anayoH sAmAnyaparI10 bhAvasare pratikSiptatvAt / zabdaikaprAmANasamadhigamyatve tu anvsthetretraashrydossaanussnggH| tathAhi-yadi ya eva zabdaH sAmAnye saGketyate tata eva tatpratipattiH, tadA itaretarAzrayaHpratipanne hi sAmAnye tatrAsya saGketasiddhiH, tatsiddhau ca tataH sAmAnyapratipattiriti / zabdAntarAttu tatsiddhau anavasthA, tasyApi hi zabdAntarasya pratipanne sAmAnye saGketo bhaviSyati, tatpratipattizca anyasmAcchabdAntarAditi / yadi ca zabdAtsAmAnyameva 16 pratIyate; tadA zAbdamapramANameva syAd gRhItagrAhitvAt , zabdArthayoH sambandhagrAhiNaiva hi pramANena sAmAnyaM gRhItamiti / kiJca, zabdAnnirviziSTa sAmAnyaM pratIyamAnaM puruSaM pravarttayati, viziSTaM vA ? na tAvannirviziSTam ; atiprasaGgAt / atha viziSTam ; kikRtamasya vaiziSTyam-viziSTavyaktitAdAtmyakRtam, tatraiva tatpravRttihetutvakRtam , asyedamiti pratItikRtaM vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; tasya svakIyasakalavyaktibhiH saha tAdAtmyasadbhAvato viziSTavyaktAveva taadaatmyaanupptteH| atha svakIyAkhilaviziSTavyaktitAdAtmyakRtameva asya vaiziSTyamucyate; nanvevaM sarvatra tadvyaktau puruSasya pravRttiprasaGgAt pratiniyatadvayaktau pravRttyabhAvaH syAt / na ca gozabdAd gotvamAtrapratItau kvApi vyaktI pravRttirupapadyate; tasyAH sarvathA'pratipannatvAt / yasmin pratIyamAne yat sarvathA na pratIyate na tatpratItitastatra pravRttiH yathA jalapratItito'nale, gozabdAd gotvamAtrapratItau na pratIyante ca khaNDAdayo vyaktivizeSA iti / (1) anntaayaaH| (2) jaateH| (3) miimaaNskaadinaa| (4) prtykssaabhaave| (5) anumAnasyApi / (6) jAteya'ktiniSThatvabodhane / (7) jAteH / (8) pratyakSAnumAnayoH / (9) pR0 285 / (10) shbdsy| (11) saamaanysiddhau| (12) bhuuyodrshnaadinaa| (13) yadeva hi zabdArthasambandhagrahaNakAle sAmAnyaM gahItaM tadeva zabdoccAraNakAle'pi-A0 tti0| (14) saamaanysy| (15) vishissttvyktaavev| (16) sAmAnyasya / (17) vyakte:-A0 tti0| (18) gotvasAmAnyamAtrasyaiva pratipannatvAt-A0 tti0| (19) zabdAd gotvapratItAvapi na zAvaleyAdiSu pravRttiH tatpratItAvapi teSAM sarvathA'pratipannatvAt / 1-vAt tataH b0| 2-rAttasiddhau aa0| 25 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26] vidhivAdaH 573 atha gozabdAd gotvaM pratIyamAnaM govyaktisambaddhameva pratIyate; kathamevaM sAmAnyameva zabdArthaH syAt ? vizeSaNavizeSyabhAvApannayoH sAmAnyavizeSayoH tataH pratIteH / nanu gozabdAtsAkSAd gotvameva pratIyate, vyaktistu tadanyathAnupapattyaiva pratIyate iti; tadapyasundaram ; evaM jAtereva zabdArthatvamAyAtaM vyaktestu pramANAntaragamyatA, tathA ca zabdasya lakSaNayA vizeSapratipAdakatvaM durghaTam / atha zabdasyaiva ayamAntaro vyApAraH / yat sAmAnya pratipAdya tatpratipattisahakArI vyaktimapi gamayati lakSaNayeti; taidasAmpratam ; yato yatraiva sambandhasmaraNasahakArI zabdaH pravarttate sa eva tasyArtho na punastadarthAvinAbhAvitvena yadyatpramANAntarataH pratIyate tattatsarvaM zabdodare prakSeptavyam , anyathA pratyakSasiddhadhUmAnyathAnupapattyA siddho vahniH pratyakSasiddha eva syAt / tanna viziSTavyaktitAdAtmyakRtamasya vaiziSTyaM ghttte| 10 nApi tatraiva tatpravRttihetutvakRtam ; anyonyAzrayAnuSaGgAt / tathAhi- sAmAnyasya viziSTatvasiddhau satyAM viziSTavizeSeSveva pravRttihetutvasiddhiH, tasyAzca satyAM sAmAnyasya viziSTatvasiddhiriti / tRtIyapaMkSe tu cakrakamAsajyate-siddhe hi sAmAnyasya vaiziSTye viziSTavizeSeSu pratItihetutvasiddhiH, tasyAM satyAm 'asyedam' iti pratItisiddhiH, tasyAzca satyAM tasya vaiziSTya- 15 siddhiriti / tataH pramANato vastuvyavasthAmicchatA yad yathA yataH pratibhAsate tat tasya sadRzetararUpatayA viSayo'bhyupagantavyam yathA cakSurAdipratyayasya nIlAdirUpatayA pratibhAsamAna rUpAdi, gavAdizabdAt pratibhAsate ca gavAdikaM vastu, tasmAttadeva tacchabdAnAM viSayaH, na punaH sAmAnyamAtramiti ||ch|| etena vidhireva vAkyArthaH iti vidhivAdimatamapyapAstam / te hi bruvate-vidhi- 20 . reva vAkyArthaH apravRttapravartanasvabhAvatvAttasya / taduktam- vidherlavidhivAde vividhapUrva pakSiNametAvadapravRttapravartanam / " [ ] iti / tallakSaNe ca vidhau pakSAH vAdinAM vipratipattiH; tathAhi-vAkyarUpaH zabda eva pravartakatvAd (1) zabdAt / (2) arthApatti-A0 tti0| (3) zabdena hi sAmAnyaM gRhItaM vizeSastvarthApattyA, ki lakSaNayA ?-aa0tti0| (4) sAmAnyapratipatti / (5) saGketasmaraNa / (6) arthApatteranumAnAdvA / (7) sAmAnyasya / (8) 'asyedamiti pratItikRtaM vA' iti tRtIye vikalpe / (9) vidheH / (10) "anuSTheye hi viSaya vidhiH puMsAM prvrtkH|"-mii0 zlo0 vAkyA0 zlo0 274 / "tatrAjJAtArthajJApako vedabhAgo vidhiH|"-arthsN05029 / 'pravartakacikIrSAyA hetudhIviSayo vidhiH|" -shbdshkaa0101| "yo hi vidhyarthena liGA loTA kRtyarvA'pUrvopadezaH kiyate sa vidhiH|"-yktidii0p020| (11) "nana cAhaH vidherlkssnnmetaavdprvRttprvrtnm| atiprasaGgadoSeNa nAjJAtajJApana vidhiH||"-nyaaymN0 pR0 340 / 1 pratIyata eva vya-zra0 12-sahakAri vy-b0,shr0| 3 tadapyasA-zra0, ba014 pratikSeptavyam ba0, shr0| / tatraiva pravR-ba0, zra0 / 6-hetutvasiddhiriti tRtIya-ba0 / tasyAJca satyAM tatraiva tasya pravRttihetutvasiddhiriti A0 / 8-matamapAstam b0| 9 vidhilkss-b0| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. Agamapari0 vidhirityeke / tadvyApAro bhAvanA'paraparyAyo vidhirityanye / niyogarityapare / praiSAdayaH ityeke / tiraskRtatadupAdhipravarttanAmAtram itynye| pravartakatvAt phalameva ityapare / phalAbhilASa eva ityeke / karmaiva ityanye / Atmano'prAptakiyAsambandhAvagama ityapare / zreyaHsAdhanatvAkhyadharmaH ityeke / upadezaH ityanye / kartavyatApratipattireva ityapare / 5 pratibhaiva Ityeke / bhaktireva ityanye / icchaiva itypre| prayatna eva ityeke iti / tatra zabdavidhivAdino bruvate-anvayavyatirekAbhyAM pravartakatvamavadhAryate, tau ca ananyathAsiddhau zabdasyaiva pravartakatvamavagamayataH, ataH sa eva vidhiH / arthasya vidhitve "kriyAyAH pravartakaM vacanam" [ zAbarabhA0 1 / 1 / 2] iti virudhyate / pravartakArtha pratipAdanadvAreNa vacanasya pravartakatve ca aupacArikaM pravartakatvamasyaM syAt , mukhyazca vastu10 vRttyA tatraM tadvyavasthitam ityarthanirapekSamevAsya tatpratipattavyam / vyApArAtizayapravartta katvapaMkSe'pi na zabdasya mukhyapravartakatvakSatiH, vyApArAtizayasamAzrayaNenaiva sarvasya sAdhyavastusampAdakatvAt / na khalu kASThAdInAM jvAlAdyavAntaravyapArAvalambane'pi pAke mukhya kArakatvAbhidhAnaM virudhyate / pravartakatvaJca yadyapi sAmAnyena zabdasyocyate tathApi 'liGaloTtavyapratyayAntasyaiva tad yuktaM zabdAntarANAM prvRttihetutvaa'dRsstteH| 15 atrAnye" zabdasya vidhitvamasahamAnAH 'pramANatvAt , aniyamAtpravRtteH, saMvidAzrayaNAt' ityAdiyuktivirodhaM darzayanti / tathAhi-pramANatvaM tAvat pravartakA'rthA'vabodha (1) bhATTAH / (2) prAbhAkarAH / (3) parityaktapuruSAdivizeSa-A0 tti0| (4) zabdasya / (5) zabde / (6) pravartakatvam / (7) zabdasya / (8) prvrtktvm| (9) paMcamI -A0 Ti0 / paJcamo lakAra ityarthaH / (10) loT saptamI-A0 Ti0 / saptamo lakAra ityarthaH / (11) mnnddnmishraadyH| (12) "pramANatvAdaniyamAtpravRtteH saMvidAzrayAt / samabhivyAhRteH zabdo na vidhi: kAryakalpanAt ||"-vidhivi0 pR05 / "tatra zabda: svarUpeNa vAyuvaccetpravartakaH / pramANatvaM vihanyeta niyamAcca pravartayet ||"-nyaaysu0 pR0 26 / (13) "pramANaM hi zabdaH pratijJAyate, bodhakaJca pramANam, tatra pravRttihetu kaJcanArthItizayamavagamayan zabdazcodanAtvena pramANatAmaznute, svayameva tu pravRttaH kArakastAM pramANatAmapajahyAt / na hi kArako hetu: pramANamapi tu jnyaapkH|-prmaannN hi zabdaH pratijJAyate codanAlakSaNo'rthoM dharma iti / bodhakaJca pramANam abAdhitAnadhigatAsandigdhArthapramAjanakam / ' svayameva tu pravRtterapramAyAH kAraka: tAM prmaanntaamprjhyaat| nanvapramAyA api pravRtteH kArakaH kasmAnna pramANamata Aha-nahi kArako hetuH prmaannm| mAbhUd bIjAdInAmaGakurAdikArakANAM prAmANyam / kiM tarhi pramANamityAha-api tu jJApakaH, indriyAdau tathA bhaavaat|"-vidhivi0,ttii0 pR05|"at eva zabdopi na svarUpamAtreNa pravartakaH vAyvAditulyatvaprasaGgAt / yadi pavana iva pizAca iva kunRpa iva zabdaH pravartako bhavet anavagatazabdArthasambandho'pi zravaNaparavazaH pravarteta, na caivamasti / tasmAdarthapratItimupajanayataH zabdasya pravartakatvam / na ca nAma liGAdireva zabda: pravartakAbhidhAnadvAreNa pravartako bhavitumarhati / zabdasya ca jJApakatvAccakSurAdikArakavalakSaNye satyapi pratItijanmani kAraNatvamaparihAryam / kAraNaM ca kArakam, kArakaJca na nirvyApAraM svakAryanirvRtikSamamiti vyApArastasyAvazyambhAvI ..."-kyAyamaM0 pR0 342 / 1 preSaNAdayaH shr0| 2 ityapare b0| / ityeke tatra zra0. b0| 4-vadhArayati tau zra0 / 5 kriyayoH pr-b0| 6-pakSopi b0| 7 saadhvstu-aa0| 8 liTloT tavya-A0, b0| : Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] vidhivAdaH 575 katvaM vinA svataH pravRttikArakatve asya durghaTaM vAyvAdivat, kArakahetoH pramANatvAnupapatteH, bodhakasyaiva tatsaMbhavAt / athocyate-vAyvAdijanitabhUtapravRttivilakSaNaiveyam icchAdisamAnarUpA cidrUpAtmapravRttiH viSayAvabodhApekSiNI 'liGAdibhiH kriyate; tanna; pravRttikArakatvAMze parakArakANAmiva praamaannyaanupptteH| bodhakatvamAtreNApi prAmANye vartamAnAdyapadezakAlapravartakalaDA~diyukteSvapi vAkyeSu tatprasaGgAt "tena pravartakaM vAkyaM / zAstre'smiMzcodanocyate / " [mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 3 / ] ityasya virodhH| tasmAt sAdhyasvabhAvayAgAdivyApAralakSaNaviSayAvabodhakatvenaiva liGAdyantasya zabdasya pramANatvopapatteH na zabdasya svarUpeNaiva vidhitvam / tathA, a~niyamAtpravRtteH; zabdasya hi viSayAvabodhanirapekSasya svarUpeNaiva vidhitve cetanAtmakasyApi puruSasya abhiprAyatiraskAreNa mantrAdijanyavikSobhasyeva vivazasya balA- 10 kAreNa zabdAtpravRttirudbhavantI na vAyvAdijanitapravRttivailakSa yamaznuvIta / tathA cAsyoM haiThAdeva bhavantyAM puruSasvAtantryAzritavihitA'karaNAparAdhanibandhanaprAyazcittapratipodanasya nirviSayatvaprasakteH ayuktamuktam "akurvan vihitaM karma ninditaJca samAcaran / prasajazcendriyArtheSu prAyazcittIyate naraH // " [manusmR0 11 / 44] iti / 15 (1) pravRttikArakAMze'prAmANyam , bodhakArakAMze prAmANyamiti-A0 tti0| (2) kintu viziSTabodhakatvenaiva prAmANyam-A0 tti0| "viSayAvabodhanAnna doSa iti cenna; tanmAtrasyAnyatrApi tulyatvAta codanAlakSaNo'rtho dharma ityabhyupagamAnarthakyAt / nirAkaroti, neti / kutaH ? tanmAtrasya anyatrApi vartamAnApadeze'pi caitraH pacatItyAdo tulyatvAt / na hi tatra bhAvanA naavgmyte| astu tulyatA, kA no hAnirityata Aha-codanAlakSaNo'rtho dharmaH ityabhyupagamAnarthakyAt / pravartakatvaM codanAtvaM pravRttihetu kaJcanArthAtizayamavagamayan anena rUpeNa prAmANyamaznute na bhAvanAmAtravacanatvena tasya anyatrApi tulyatvAt / tasmAdyena rUpeNa prAmANyaM na tena codanA, yena codanA na tena prAmANyaM tasya pravRtti prati kArakatvAt |"-vidhivi0, TI0 pR06| (3) vartamAna-A0 tti0| (4) caitraH pacatItyAdiSu / (5) praamaannypraapteH| (6) agnihotraM juhuyAdityAdeH / (7) "zabdasvAtantrye ca niyogato'vazyaM pravRttiH syAt , tathA ca akurvan vihitaM karmeti niviSayaM syAt / na hi tadAnIM balavadanilasaliloghanudyamAnasyevecchApi tantraM pravRtti prati purusssy|"-vidhivi0 pR06| (8) zabdavazAdanicchApUrvikAyAM prvRttau| (9) puruSasvAtantrye satyeva vihitasya sandhyAdeH akaraNAt prAyazcittaM bhavet, yadA tu puruSasya pravRttau svatantryameva nAsti tadA kathaM tadakaraNena prAyazcittabhAktvam / (10) vyAkhyA"prasaktazcendriyArtheSa . . . 'nityaM yadvihitaM sandhyopAsanAdi naimittikaJca zavasparzAdI snAnAdi tadakurvan, tathA pratiSiddhaM hiMsAdyanutiSThan avihitaniSiddheSvatyantAsakti kurvannaro manuSyajAtimAtra prAyazcittamarhati |"-mnusmR0 manvartha0 11144 / 1 liDAdi-A0, b0| 2 parakAraNA-A0, shr0| 3-kliddaadi-b0| 4 liDAdyanta-A0, b0| 5-vikSobhasyaiva ba0, shr0.| 6 haThAdiva shr0| 7 bhavatyAM ba0, shr0| 8-bandhanaM praa-b0| 9-nsyaani-shr0| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. aAgamapari0 tathA, 'saMvidAzrayaNAnna zabdaH pravRtteH kArakaH / nahi bIjAdInAM saMvedanasApekSANAM svakAryakartRtvaM dRSTam , jJApakasyaiva dhUmAdestadapekSApratIteH / kizca, azrutaphaleSu vizvajiMdAdiSu vAkyeSu phalasya svargAdeH adhikAriNazca svargakAmAdeH adhyAhAraH, agniSTomAdiSu ca svargakAmAdau anypdaarthopsrjniibhuutsvrgaadi| padArthAnAM phalatvAdhyavasAya evamAdyarthAbhisambandho vyarthaH, vAyvAdivat phalAdisambandhAnapekSasyaiva zabdasya pravRttihetutvaprasaGgAt / tanna zabdo vidhiH ||ch|| zabdavyApAravidhivAdinastu bruvate-liDAdi( liGAdi )zabdazravaNAnantaraM vRddhavyavahAre pravRttyAkhyakAryadarzanAt tatkAraNatvena kalpitasya zabdavyApArasya mantrapavanAdivailakSaNyena pravRttihetoH saMbhavAnna pUrvoktadoSAnuSaGgaH / taduktam "abhidhAbhAvanAmAhuranyAmeva liGAdayaH / " [tantravA0 2 / 1 / 1] (1) "jJApakazca svarUpakarmasanbandhaviSayajJAnamapekSate liGAdisvarUpaJca pravRtteH kArakamityanupayuktasvarUpatatkarmasambandhaviSayasaMvido'pi puMsaH pravRttiprasaGgaH |"-vidhivi0 pR0 7 / (2) svasaMvedanApekSA / (3) vizvajidAdiyajJeSu svargAdiphalaM na zrutau kaNThoktamataH tatra sAmAnyarUpeNa svargarUpasya phalasya adhyAhAraH kriyte| tathA coktaM jaimininyaaymaalaayaam-(4|35) "navAsti vizvajidyAge phalamastyuta nAzruteH / bhAvyApekSAdvidheH kalpyaM phalaM puMsaH prvRttye|" draSTavyam-zAbarabhA0, zAstradI0 4 / 3 / 10-17 // "api cAzrutaphaleSu phalAdhyAhAraH kvacitRtUpakArakalpanA, zrutAnAmapi svargAdInAM phalatvAdhyavasAya iti sarva eva mahimA vidheH / sa zabdasya tadbhAve'nupapanna:-api cAzrutaphaleSu piNDapitRyajJAdiSa svargAdiphalAdhyAhAraH kvacit RtUpakArakalpanA samidAdau, zrutAnAmapi puruSavizeSaNatayA svargAdInAM / phalatvAdhyavasAya iti sarva eSa mahimA vidheH / sa zabdasya tadbhAve vidhibhAve'nupapannaH |"-vidhivi0, TI0pR0 14 / (4) aba hi zrutivAkyaviSayaH adhikArI cokto na t phalam, tacca svargakAmAkhyAdhikArilakSaNe padArthe svargakAmo'syeti samAse pUrvapadatayA upasarjanIbhUtaH svargaH phalatayA'dhyavasIyate-A0 tti0| (5) "pravartakasyeti cenna; tasyApi pavanAdivartina ivopapatteH phalarUpaM kArakaM vinaa| tasmAnna vidhiH zabdastadvayApAro vA / zaMkate-pravartakasyeti cet, liGAdayaH khalu puMsAM pravartakAH, na caite niSphale pravartayituM puruSamIzate iti tadanyathAnupapattyA phalakalpanetyarthaH / nirAkaroti, n| tasyApi pravartakatvasya pavanAdivartina ivopptteH| nahi yo yaH pravartayati sa sarvaH phalamapekSate, pavanAdInAM pravartayatAmapi tdnpeksstvdrshnaadityrthH|"-vidhivi0, TI0 pR0 14 / (6) bhaTTakumArilAdayaH / "bhAvanaiva ca vAkyArthaH srvtraakhyaatvttyaa| anekaguNajAtyAdikArakArthAnuraJjitA // ekayaiva tu buddhayAsau gRhyate citrruupyaa|"-mii0 zlo0 pR0 939 / "tatrArthAtmikAyAM bhAvanAyAM liGAdizabdAnAM yaH puruSa prati prayojakavyApAraH sA dvitIyA zabdadharmo'bhidhAtmikA bhAvanA vidhirityucyate / " -tantravA0 2 / 11 / (7) yathA kazcinmatreNa abhicArikAdinA pAravazyaM nIto'nicchayApi pravartate -A0 Ti0 / (8) vyAkhyA-"kartR vyutpattyA karaNavyutpattyA vA abhidhAzabdasya zabdaparatvamaGgIkRtya abhidhAyAH zabdasya Atmano bhAvanAM vyApAra pravartanAsAmAnyavyaktibhUtaM liGAdayaH pravartanAsAmAnyamabhidadhAnA nivizeSasAmAnyAyogAta praiSAdau ca lokadRSTasya vizeSasya puruSadharmatvena apauruSeyavede'sambhavAt pravartanAsAmAnyasya ca praiSAdipravartakavyApAravartitvadarzanAta liGAdereva ca vede pravartaka 1bIjAnAM A0 / 2-jidAdiSu phalasya A0, b0| 3 maMtrapavacanAdi-A0, mNtrptthnaadib0| 4-vaanpuurvo-aa0| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] bhAvanAMvAdaH 577 abhidhAyAH zabdasya liGAderyAsau bhAvanA puruSapravRttyutpatti prati svakIyaprayojakavyApAraH tasya abhidhAyakA liGAdayaH / bhAvyaniSThazca bhAvakavyApAro bhaavnaa| zabdatvAvadhAraNAt lakSaNayA gamayantItyarthaH |"-nyaaysu0 10559 / jaimininyA0 pR0 75 / tantraraha0 pR0 47 / mAnameyo0 pR0 272 / vaiyAkaraNabha0 da0pU0156 / muktA0 dina0 pR0 515 / "abhidhIyata iti abhidhA pravartanA kartavyatA vA. saiva ca puruSapravRtti bhAvayatIti bhAvanA tAmAhuriti / athavA abhidhAyAH zabdasya bhAvanA abhidhAbhAvanA saiva pravartanA parasamavetApi zabdena puruSa pravartayatA tatsiddhaye abhidhIyamAnA zabdavyApAratvenocyate tAmAhariti / athavA iSTasAdhanatAbhidhAnamamidhA saiva vidhAnaM vidhiriti vyutpattyA vidhirityucyate / saiva ca bhatikartRtvaM pratipadyamAnAyAH puruSapravRtteH prayojakasya zabdasya vyApAro bhAvanA taamaahuH|"-jyaayrtnmaa0 pR053| mImAMsAnyAya0 pR0181 / uddhRtoyam-'zabdAtmabhAvanAmAhuH'-aSTasaha0 10 19 / tattvArthazlo050 262 / vidhivi. p015| nyAyamaM0 pR0 343 / bRhadA0 bhA0 vA0 TI0 pR0 590 / 'abhidhAM bhAvanA'-nyAyaku0 pra0 5 / 13 / mImAMsArthapra0 pR0 8 / mImAMsAnyAya0 pR0 181 / zAstrado0 2 / 11 / nyAyaratnamA0 pR0 47 / mImAMsAbAla010 75 / (1) "tena bhUtiSu kartRtvaM pratipannasya vastunaH / prayojakakriyAmAhuH bhAvanAM bhAvanAvidaH ||"tntrvaa0 2 / 1 / 1 // "iha hi liGAdiyukteSu vAkyeSu dve bhAvane gamyate / zabdAtmikA ca arthAtmikA ca / tatra liGAdInAM prayojakakartatvaM puruSaH prayojyaH, tena kimityapekSAyAM puruSapravartanamiti sambadhyate / atha tu yogyatayaiva liGAdiviSayA kriyocyate pravartayediti tataH kimityapekSite puruSamityeva sambadhyate / 'atha kenetyapekSite pUrvasambandhAnubhavApekSeNa vidhijJAneneti smbdhyte| kathamiti prAzastyajJAnAnugahIteneti / kuta etat ? buddhipUrvakAriNo hi puruSA yAvat prazasto'yamiti nAvabudhyante tAvanna pravartante, tatra vidhivibhaktiravasIdati tAM prAzastyajJAnamuttabhnAti / tacca puruSArthAtmake phalAMze sarvasya svayamevAnaSThAnaM bhavatIti prasiddhatvAnna vedaadutpdymaanmpekssyte| sAdhanetikartavyatayostu apravRttaparuSaniyogAcchAstrameva prAzastyapratipAdanAyAkAGkSyate |"-tntrvaa0 112 / 1 / nyAyasu0 pR0 32- / "bhAvyabhAvanasamartho hi vyApAro bhAvanA |"-bhaavnaavi0puu06| "bhAvyotpAdAnukUlasya vyApArasya bhaavnaatvprsiddheH|"-jyaaysu0 pR0 31 / 'bhAvanA nAma bhaviturbhavanAnukUlo bhAvayiturvyApAravizeSaH |"arthsN0 pR0 11 // "bhaviturbhavanAnukUlo bhaavkvyaapaarvishessH|"-miimaasaanyaay0 pR02| "tatra pravRttyanukUlo vyApAro'bhidhA, phalAnukUlo vyApAro bhAvaneti vivekaH |"-miimaaNsaarthpr0 pR08| "bhAvyaniSTho bhAvakavyApAro bhaavnaa| bhAvyaM hi svargAdiphalaM sAdhyamAnatvAt tanniSThastadutpAdakazca puruSavyApAro yassa bhAvanA Nyantena bhvtinocyte| prakRtyarthasya bhavateH kartA yaH svargAdiH sa eva Nyantasya karmatAM pratipadyate / kartA tvasya prayojakaH puruSaH, NezcArthaH NijvAcyaH prayojakavyApAraH, puruSo hi bhavantaM svargAdimartha svavyApAreNa bhAvayati sampAdayati, sa tatsaMpAdako vyApAro bhaavnetyucyte|"-nyaaymN0 10335 / "bhAvanAtvaM nAma bhavituH prayojakavyApAravattvam / tatrArthabhAvanAyAM bhaviturjAyamAnasya svargAdeH prayojakavyApAratvAt lakSaNasaMgatiH, zabdabhAvanAyAmapi puruSapravRttirUpasya bhavituH prayojakavyApAratvAllakSaNasaGgatiH"-mI0 pari0 pR0 20 / (2) "tasmAdasti puruSapravRttikarmikA vidhijJAnakaraNikA arthavAdotpAditaviSayaprAzastyajJAnetikartavyatopetA liGAdivyApAraH preraNAtmikA zabdabhAvanA abhidhAnalakSaNo'pi ca devadattAderiva vyApAraH zabdabhAvanA |"-bhaavnaavi0 TI0 pR0 94 / 'tatra puruSapravRttyanukUlo bhAvayiturvyApAravizeSaH zAbdI bhAvanA / sA ca liGzavaNe'yaM mAM pravartayati, matpravRttyanukUlavyApAravAniti niyamena pratIteH / yadyasmAcchabdAnniyamataH pratIyate tattasya vAcyam yathA 1 bhaavni-b0| 23 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. bhAgamapari0 bhAvanAyAzca bhAvyA puruSapravRttiH, pravRttimAn vA puruSaH / prAzastyAbhidhAnazca vinA vidhizaktirnimittatvamupagatApi pravartanAyAM na samarthA bhavati / na hi 'imAM gAM krINISva' iti zatakRtvopyuktaH kazcit ketu pravarttate yAvat 'ghaTonI sampannakSIrA' ityAdi prAzastyajJAnaM na pravartate / ataH arthavAdopajanitaprAzastyajJAnasacivA zabdabhAvanA pravartanAGgam / sA ca yazaparipUrNA bhavati-'kim , kena, katham' iti / kiM bhAvayet ? svargam / kena ? dezapaurNamAsAbhyAm / katham iti ? itikartavyatAM darzayani prayAjAdivyApArarUpAm / setthaM tryaMzaparipUrNA zabdabhAvanA phailabhAvanAyAM puruSaM gAmAnayetyasmin vAkye gozabdasya gotvam, sa ca vyApAravizeSo laukikavAkye puruSaniSTho'bhiprAyavizeSaH, vaidikavAkye tu puruSAbhAvAlliGAdiniSTha eva / ata eva zAbdI bhAvaneti vyavahriyate |"-arthsN0 pR0 11-13 / mImAMsAnyAya0 pR0 3, 178 / mImAMsArthapra0 pR08|| (1) etAvatA arthavAdavAkyAnAM mAbhattAmANyamiti-A0 tti0| (2) "pravRttihetuM dharmaJca pravadanti pravartanAm"-vidhivi0 pR0 243 / "pravRttihetubhataH pravartayiturdharmaH prvrtnaa|"-miimaaNsaabaal0 10 75 / mImAMsAnyAya0 pR0 180 / (3) tulanA-"laukikAni vAkyAni bhavanto viMdAGakurvantu / ' tadyathAyaM gauH ketavyA devadattIyA / eSA hi bahukSIrA stryapatyA anaSTaprajA ceti |"-shaabrbhaa0 02 / 20 / (4) "sA ca bhAvanAMzatrayamapekSate sAdhyaM sAdhanamitikartavyatAJca, kiM bhAvayet kena bhAvayet kathaM bhAvayediti / tatra sAdhyAkAGakSAyAM vakSyamANAMzatrayopetA ArthIbhAvanA sAdhyatvenAnveti ekapratyayagamyatvena samAnAbhidhAnazruteH / saMkhyAdInAmekapratyayagamyatve'pi ayogyatvAnna sAdhyatvenAnvayaH / sAdhanAkAGakSAyAM liGAdijJAnaM karaNatvenAnveti, tasya ca karaNatvaM na bhAvanotpAdakatvena tatpUrvamapi tasyA: zabde sattvAt, kintu bhAvanAjJApakatvena zabdabhAvanAbhAvyanirvartakatvena vaa| itikartavyatAkAGakSAyAm arthavAdajJApyaprAzastyamitikartavyatAtvena anveti / "-arthasaM0 pR0 16-18 / mImAMsAmyAya0 103 / 'karaNAMzo vidhijJAnaM kimaMzaH 'spravartanam / itikartavyatA caatr,hyrthvaadprshNsnm|" -bRhadA0 bhA0 vA0 50 590 / "pravRttiphalikAyAJca abhidhAyAmapi sAdhyasAdhanetikartavyatArUpamaMzatrayamapekSitam, anyathA tasya svarUpata: phalatazcAjJAnAdapravRttiprasaGgAt / tatra liGAdividhijJAnaM karaNatvenAnveti yAga iva arthabhAvanAyAm / pravRttireva ca sAdhyatvena svarga iva arthabhAvanAyAm / arthavAdAdijanyaM prAzastyajJAnamitikartavyatAtvena prayAjAdyaGgajAtamiva arthabhAvanAyAm / taduktam-liGAbhidhA saiva ca zabdabhAvanA bhAvyaM ca tasyAH purussprvRttiH| sambandhabodha: karaNaM tadIyaM prarocanA cAGgatayopayujyate |"-miimaaNsaarth0 pR09 / "prarocyate'nayeti prarocanA prAzastyajJAnaM taccAGgaM phalopakAriprayAjAdivat"-mImAMsAbAla01081 / miimaaNsaapri05018| "tatra kiM bhAvayet kena bhAvayetkathaM bhAvayedityAkAGakSAyAM svarga bhAvayet yAgena bhAvayet agnyanvAdhAnaprayAjAvaghAtAdibhirupakAraM sampAdya bhAvayedityevaM bhAvyakaraNetikartavyatAsamarthanena AkAGakSApUraNAt prakaraNAmnAtaH sakala: zabdasandarbhaH bhAvanAbAcina AkhyAtasyaiva prapaJcaH / bhAvyAdyaMzatrayavatI seyamarthabhAvanetyucyate / sA sarvApi zabdabhAvanA yA bhAvyA vidhAyako liGAdi: karaNama arthavAdasampAditaH stutiritikrtvytaa| seyaM zabdabhAvanA liGAdibhireva gamyate / arthabhAvanA sarverAkhyAtapratyayairgamyata ityuktam "-jaimininyA0 pR0 76 / (5) amAvasyAyAM kriyamANo yajJavizeSo darzaH, paurNamAsyAJca vidhIyamAnaM yajJAnuSThAnaM paurNamAsa iti / (6) yajJe kartavyatAvizeSa:-A0 tti| 'ArAdupakArakarUpA prayAjAdiH"-nyAyaratnamA0 10 120 / (7) ArthIbhAvanAyAma / 1-pravRttimAnvA b0| 2-mAn puru-shr0|-svmupaag-aa0| 4-ghaTedhvisa-ba0,-ghaTAvisa -shr0| / prazastajJAnaM shr0| 6 tataH zra017kayamiti kathamiti yamupapannakartavyatAM shr0| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 26] bhAvanAvAdaH 576 pravarttayati / yadyapi cecchAsmRtyAdayaH puruSapravRttihetavaH tathApi na teSAM mukhyaH pravarttanAvyapadezaH, zabdabhAvanAyAstu sAdhyAvagatikAritvena mUlabhUtatvAt mukhyaH / 'zabdabhAvanA' iti zabdazabdena zabdadharmatayA vyapadezAt , yathA prAmAdidAne rAjJo dAtRtvavyapadezo mukhyaH lAkuTikAdInAM tu rAjAdezAnusAreNa pravRttAnAmaupacArikaH evamatrApi / taduktam "sAdhyatve hetuvyApAraH kathyate zabdabhAvanA / zabdadharmatayAkhyAtaH kAryasaMsUcitasthitiH // " [ ] tathA ca zabdabhAvanAsadbhAve kiM pramANamiti paryanuyogo'nupapannaH; yathaiva hi arthapratipattyanyathAnupapattyA zabdasya abhidhAtmako vyApAraH parikalpa (kalpya) te tathA pravRtyanyathAnupapattyA liGAdeH pravarttanAtmako'pIti / tatra 'yajeta svargakAmaH' ityatra dve bhAvane pratIyete zabdAtmikA puruSapreraNArUpA arthAtmikA ca puruSavyApArarUpA iti| tatra la~kAra- 10 sAmAnyasyArthaH arthabhAvanA / uktazca___ IyaM tvanyaiva sarvArthA sarvAkhyAteSu vidyate / " [ tantravA0 2 / 1 / 1 ] iti / puruSavyApArasya hi sarvatrArthe vidyamAnatvAt sarvArthA arthabhAvanA, 'yajate, . (1) lAkuTikaprAyAH-A0 Ti0 / dvArapAlasadRzA ityarthaH / (2) icchAsmRtyAdInAm / . (3) pravartanAvyapadezaH / (4) lakuTa-daNDadhAriNAm dvArapAlAdInAm / (5) puruSarUpeNa kAryeNa tasyAstitvaM suucyte-aauutti0| (6) aakhyaatvibhktiH-aa.tti0| (7) "prayojanecchAjanitakriyAviSayavyApAra aarthiibhaavnaa| sA cAkhyAtatvAMzenocyate AkhyAtasAmAnyasya vyApAravAcitvAt / sApyaMzatrayamapekSate sAdhyaM sAdhanamitikartavyatAJca kiM bhAvayetkena bhAvayetkathaM bhAvayediti / tatra sAdhyAkAikSAyAM svargAdiphalaM sAdhyatvenAnveti, itikartavyatAkAGa kSAyAM prayAjAdyaGgajAtamitikartavyatAtvenAnveti / " arthasaM0 pR0 19-23 / "pravRttizcArthabhAvanaiva"-mImAMsArtha0 p09| "svargecchAjanito yAgaviSayo yaH prayatnaH sa bhAvanA / sa eva caakhyaataaNshenocyte| yajata ityAkhyAtazravaNe yAge yateta iti pratIterjAyamAnatvAt - 'atazca prayatna evArthI bhaavnaa| yathAhuH-(nyAyasu0 pR0 579) prayatnavyatiriktA bhAvanA tu na zakyate / vaktumAkhyAtavAcyeha prastutetyuparamyate ||"-miimaaNsaanyaa0 pU0 185-87 / (8) ArthIbhAvanA / "arthAtmabhAvanA tvanyA sarvAkhyAteSu gamyate ||"-tntrvaa0 2 / 1 / 1 / bRhavA0 bhA0 vA0 TI010 590 / zAstradI0 2 / 11 / nyAyaku0 pra0 5 / 13 / jaimininyA0 pR0 75 / mImAMsAbAla0 pR075 / 'sarvAkhyAtasya gocarA'-mImAMsArtha0 108 / prakRta pAThaH-aSTasaha0 pU0 19 / tattvArthazlo010 262 / "arthAtmA bhAvanA tvanyA sarvatrAkhyAtagocaraH |"-tntrrh0 10 47 / mAnameyo0 0 272 / 'sA cAkhyAtasya'-vaiyAkaraNabha0 da0 10 156 / muktA0 dina .. pR0515 / vyAkhyA-"vidheyAyAH bhAvanAyAH puruSArtharUpabhAvyaniSThatvasUcanAya icchAyonitvaM sUcayitum icchArthAda arthayateH NijantAdarthayata iti karta vivakSAyAmerajityacapratyayotpAdanena arthinaH puruSasya arthazabdena abhidhAnAd bhAvanAyAzca puruSadharmatvAt dharmardhAmaNozcAtyantaM bhedAbhAvAt tAdAtmya vivakSitvA arthAtmA cAsau bhAvanA ceti vigrahaH kAryaH / anyAmiti arthabhAvanApekSitvaM zabdabhAvanAyAH sUcitama"-nyAyasu0 pR0 560 / (9) atItAdau-A0 tti0| "yadA hi sarvAkhyAtAnuvartinI karotidhAtuvAcyA puruSavyApArarUpA bhAvanA'vagatA bhavati, tadA tadvizeSAH sAmAnyAkhyAtavyatiriktazabdavizeSavAcyA vidhipratiSedhabhUtabhaviSyadvartamAnAdayaH prtiiynte| tathA ca sarvatra sAmAnyataH karo 1-dhAne zra012 saadhytvhetuvyaapaa-shr0| 3-hetuApAra: A014 abhidhAnAtmako b0,shr0| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 ayajata, ayaSTa' ityAdi sarvAkhyAteSu ca vidyate / na hi tatra puruSapreraNArUpA zabdabhAvanA'nubhUyate siddhasya AtmavyApArasya arthabhAvanAparaparyAyasya anubhavAt / liGAdiviSaye tu 'yajeta' ityAdau dvayamanubhUyate-svArthaM lipsamAno hi puruSaH svavyApAre yAgavidhAnalakSaNe pravartate iti arthabhAvanA, tamayaM liG pravarttayatIti zabdabhAvanA ceti ||ch|| tadetadbhAvanAvAdino matamayuktam ; yataH zabdasya bhAvanA, zabda eva vA bhAvanA zabdabhAvanA syAt ? prathamapakSe zabdasya bhAvanA prerakatvam , tacca preSaNAdhyeSaNarUpam , tasya cetanAtmakapuruSadharmatvAt kathaM zabde'nupacaritasya saMbhavaH ? taddharmAdhyAsitapuruSaprayuktAd vAkyAdeva hi zabde tatsaMbhAvyate na mukhytH|| kizca, 'preryaprerakayona niSphalA pravRttiH / kiJciddhi svAtmani paratra vA arthA10 narthaprAptiparihArAdiprayojanamabhisandhAya kazcit prerakaH preryazca prsiddhH| na cAcetane zabde tadabhisandhAnaM saMbhavati tatkathaM tasya prerakatvam ? balavatprabhaJjanAderivAsya anabhiprAyasyApi prerakatve zabdavidhipakSanikSiptA'zeSadoSonipAtaH syAt / tyrtho'vgmyte| kiM karoti ? pacati / kimakArSIdapAkSIt / kiM kariSyati pakSyati / kiM kuryAt pacet / kinna kuryAnna pacediti |"-tntrvaa0 2 / 1 / 1 / (1) AkhyAte / (2) "siddha kartR kriyAvAcinyAkhyAtapratyaye sati / sAmAnAdhikaraNyena karotyartho'vagamyate // tasmAllabdhAtmakakartRvyApAravacanAni karotyarthavantyAkhyAtAni |"-tntrvaa0 22 / 1 / (3) "naitatsAram; na prayogAnirUpyatvAt vaiyarthyAt pUrvadoSataH / apravRtteH phalAyogAd rUpokteApatiH zrateH ||"-vidhivi0 pR0 16 / "asattvAdapravRttezca nAbhidhApi garIyasI / bAdhakasya samAnatvAt parizeSo'pi durlabhaH ||"-nyaayku0 5 / 13 / (4) "saMjJApurassarA vyApAraNA preSaNam, nikRSTaviSayo niyoga ityrthH| yatpunarabhyahitaM vyApArayati tadadhyeSaNam, abhyahitaviSayaM prbodhnmityrthH|" -vAkyapa0 pra0 ta0 kA0pU0 257 / "pravartyapuruSApekSayA jyAyasA vaktrA pratipAdyamAnaM kArya preSa iti vyapadizyate / samena AmantraNam / hInenAdhyaSaNamiti |"-prk06010 180 / (5) 'na hi preSaNAbhyanujJAlakSaNA zabdasya vyApAro nirUpyate tasya puruSadharmatvAt / na hi preSaNAdhyeSaNAbhyanujJAlakSaNa: zabdasya prayogo vyApAro nirUpyate / nanu zabdoccAraNAnantaraM tadavagamAttainoktamiti kathaM preSaNAdilakSaNa: zabdaprayogo na nirUpyata ityAha-tasya puruSadharmatvAt / satyaM shbdvijnyaanaanntrmuplbhyte| na tvasau zabdasya; abhiprAyabhedatvAt / preSaNAdeH acetanatvena zabde'sambhavAt |"-vidhivi0, TI0 pR0 16 / (6) zabdasya acetanatvAt puruSAbhiprAyarUpAH preSaNAdayaH upacaritA eva sambhAvyante na tu mukhyA iti / (7) preSaNAdhyaSaNAdidharmAtmakapuruSa / (8) preSaNAdhyeSaNarUpam / (9) "na pravarteta puruSaH, pravartayato'pi zabdasyAnanurodhyatvAt / na hi sarvasmin pravartayitari pravRttiH prekSAvatAm api tvanuvidheye / na cArthAnarthaprAptiparihArAdyanuvidhAnakAraNaM svAmyAdAviva zabde samasti / phalAtpravRttau tdvyrthym|"-vidhivi0 pR0 18 / (10) arthAnarthaprAptiparihArAdiprayojanAnusandhAnam / (11) zabdasya / (12) "syAnmataM pavanAdiriva laGAdiH prerayati puruSam ; tadasat; abhidhAnavaiyarthyAt, apratItavyApArasyApi vAyvAderiva svabhAvataH prerakatvAt, pUrvoktadoSApAtAcca / na hi pravRtti prati kArakatve zabdasya sadapi tadvyApArAbhidhAnamaGgam, anabhihitavyApArasyApi tasya kArakatvAt, kArakasyAnapekSitajJAnatvAt |"-vissivi. - 1018 / (13) shbdsy| (14) praayshcittvaiyrthym-aa0tti| 1 hi zabde na tatsaM-A0,hi tacchanve saMbhAvyate b0| 2na cAcetanazabve A0 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 pramANapra0 kA0 26] bhAvanAvAdaH kiJca, asyAH sadbhAve pramANam liGAdizravaNAnantarabhAvinI pravRttiH, liGAdizabda eva vA ? na tAvatpravRttiH; tesyAstannibandhanatvena kacidanyatrA'dRSTatvAt / yannibandhanA hi pravRttirloke dRSTA tadeva tAM dRSTvA'numAtuM yuktam , na punaH apratipannapUrvaH zabdavyApAravizeSaH aprAmANikatvaprasaGgAt / nApi liDAdizabda eva tatra pramANam ; agRhItasambandhasya zabdasya avAcakatvAt / tadagrahazca tadvyApAravizeSalakSaNasya / sambandhino'navadhAraNAt siddhaH / nahi anavadhArite sambandhini samvandhabodhaH saMbhavati; atiprasaGgAt / kizna, zabdaH svavyApAra vidhijJAnasavyapekSo janayati, anapekSo vA ? na tAvadanapekSaH; vidhijJAnasya puruSapreraNAyAM karaNatvAbhyupagamAt / atha zabdo vidhijJAnaM janayitvA tatkaraNAnugRhItastatpreraNArUpaM svavyApAramArabhate; tadidamalaukikam ; na hi 10 kasyacidvastunaH svajJAnam utpAdahetuH loke pratItam / yadi ca zabdaH svavyApAraM karoti abhidhatte ca; tadA utpAdya pazcAttamabhidhatte, yugapadvA utpAdayati abhidhatte ca ? tatra prathamapakSo'nupapannaH; na khalu zabda: svavyApAramutpAdya pazcAttamabhidadhAtIti zrAddhikAdanyaH pratipadyate / dvitIyapakSo'pyaprAtItikaH; nahi 'sakRduccaritaH zabdaH svavyApArasya kartA vaktA ca bhavati' iti prAmANikaH prtipdyte| siddhe hi vastuni pratibandhAvagamapUrvikA 15 vacanasya pravRttiH pratIyate / nanu liGAdizabdazravaNAnantaraM pravRttyAkhyakAryasya pravarttito'hamiti pratipattitaH pratIteH kathaM tatra tatkartRtvApratipattiriti cet ? tadayuktam ; yato dvividhA pravRttiH pratI (1) shbdbhaavnaayaaH| (2) prvRtteH| "liGAdizabdAnantarabhAvinI pravRttireva pramANamiti cenna; tannibandhanatvena pravRtteranyatrAdRSTatvAt / ta (ya) nibandhanA hi pravRttirdRSTA tadeva tAM dRSTvA zakyamanumAtum, na punarapratipannapUrvakaraNabhAvaM zabdavyApAravizeSaH |"-vaakyaarthmaa0 pR0 27 / (3) zabdabhAvanA-A0 tti0| (4) zabdabhAvanAkhyaH-A0 tti0| (5) "liGAdizabda eva pramANamiti sAhasam ; agRhItasambandhasya zabdasyAvAcakatvAt / anavadhArite hi sambandhini smbndhbodhvaidhuryaat|" -praka0 50 10 172 / (6) sambandhAgrahaNam / (7) puruSapravRttirUpam / (8) "syAnmataM zabdo vidhijJAnaM janayitvA tatkaraNAnugRhItaH preraNArUpaM svavyApAramArabhata iti na karaNatvAbhAvaH kriyAnipattAveva karaNatvAt ; tadidamalaukikam ; na hi kasyacidvastunaH svajJAnamutpAdahetuH pratItam |"-prk0 1050 173 / (9) vidhijJAnarUpakaraNa / (10) puruSapreraNA / (11) tulanA-"yazcAsau vyApAra: kriyate cAbhidhIyate ca; sa kiM pUrvamabhidhIyate tataH kriyate, pUrva vA kriyate pazcAdabhidhIyate, yugapadeva vA asya karaNAbhidhAne iti / na tAvatpUrvamabhidhIyate ; anutpannasya abhidhAnAnupapatteH, na hyajAte putre nAmadheyakaraNam, arthAsaMsparzI ca zabda: syAt / tata eva na yugapadubhayam ; anutpannatvAnapAyAt prayatnagauravaprasaGgAcca / nApi kRtvA abhidhAnam ; viramya vyaapaaraasNvednaat|"-nyaaymN0 pR0345 / (12) vAcyavAcakasambandha / (13) zabde / (14) pravRtti-A0 Ti0 / 1 asya sadbhA-ba012-numAnaM yu-ba0 // 3 punaH prtip-th0| 4-zabdastatra ba0, -zabdAstatra zra0 / / zabdo vyaapaa-shr0| 6 kaarnntvaa-b0|| ttkaarnnaan-b0| 8-rnnruupN0| 9 mazaba: b0| 10-svaaprtiitiri-shr0| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 yate-ekA paravazasya, anyA tu prekSApUrvakAriNaH / tatrAdyapakSe haThAd yAgAdikarmaNi bauddhAderapi pravRttiH zabdena kriyatAM puruSasvAtantryAbhAvAt / na khalu balavajjalaprabhaJjanapreritasya svAtantryAbhAve haThAtpravRttirna dRSTA 'anicchannapyahaM prabhaJjanAdinA prerita: pravarte' iti pratIteH / dvitIyapakSe tu 'yenAhaM zabdena pravartitaH sa kiM pravarttanAyogyo na vA' iti yAvanna prekSApUrvakArI vimRzati tAvanna pravRttiM viddhaati| nahi 'zabdenAhaM pravarttitaH' iti 'avazyaM pravaH' ityasau zabdamAtre samAzvasiti tatkAritvavirodhAnuSaGgAt / ato'pauruSeyAt kAkavAsitaprakhyAta zabdAt kathaM kasyacit pravRttiH syAt ? pauruSeyasyaiva zabdasya pravartanAyogyatvopapatteH / tatpraNetuH kutazcidAptatAmavasAya prekSApUrvakAriNaH sadvaidyAdyupade zAdiva niHzaGkaM pravRttisaMbhavAt / tasmAdapauruSeyatve zabdasya puruSapravRtteranaGgatvAnna 10 'zabdasya bhAvanA-pravartakatvaM zabdabhAvanA' iti pakSo ghaTate / atha zabda eva bhAvanA; tadapyasAmpratam ; zabdasvarUpamAtrasya bhAvanAsvabhAvatve ghaTAdizabdeSvapi bhAvanAprasaGgAt tanmAtrasya atrApyaviziSTatvAt / tathA ca "liGloTtavyapratyayapratyAyyo vidhiH / " [ ] iti vaco virudhyate / tadevaM zabdabhAvanAsvarUpasya vicAryamANasyA'vyavasthiteH kathaM tayA arthabhAvanA bhAvyeta ? yato 'bhAvyaniSTho bhAvakavyApAro bhAvanA' iti suvyavasthitaM syAt / dvaividhyopavarNanazvAsyAH khapuSpasaurabhavyAvarNanAnna viziSyate / tanna bhAvanArUpo'pi vidhirghaTate // cha / ____ apare punaH niyoga eva pravRttihetutvAd vidhiH ityAcakSate / tatra cAnekadhA (1) prekssaapuurvkaarii| (2) anyathA-zabdamAtre samAzvAse prekSApUrvakAritvavirodhAt / (3) "atha matam-abhidhava bhAvanA vidhiliGAdyartha iti; atrocyate-pravRtteH sarvato'rthe vA prasaGgAt kAryato gateH / asthAnAniyate]torabhAvAccAbhidhava na / / vidhirityanuSajyate / abhidhA cedvidhiH sarvazabdAnAM yathAsvamabhidheyeSu tadbhAva iti ghaTAdizabdebhyo'pi pravRttiprasaGgaH asyAvizeSAt |"-vidhivi0 pR0 21 / (4) shbdsvruupmaatrsy| (5) "liGaloTtavyapaJcamalakArANAM vidhirvAcyaH |"-nyaaysu0 pR0 560 / "liGakRtloTtavyapratyayamAtragatA zabdabhAvanA"-jaimininyA0 pR0 75 / (6) zabdabhAvanayA / (7) tulanA-"yattAvaduktaM zabdavyApAraH zabdabhAvaneti; tatra zabdAttadvyApAro'narthAntarabhUto'rthAntarabhUto vA ?-aSTasaha0 pR0 31 / tattvArthazlo0 pR0 262 / "yA tu zabdabhAvanaiva liGAdyartha iti kaumArilakusUtiH sA tu prtiitivisNvaadaadiprtihtaa| na hi vidhivAkyazrAvipuruSo liGAdisvavyApAramabhidhatte ato mayA pravartitavyamiti manyate..."-nyAyapari0 pR0 398 / tantraraha0 pR0 48 / "tasmAlliGAdijanyabodhaviSayA'bhidhAyAM iSTasAdhanatvAdijJAnanirapekSAyAH pravartakatvaM niyuktikmev|", -vaiyAkaraNabhU0 da.pR0 157 / (8) prabhAkaramatAnuyAyinaH / (9) tulanA-"ko'yaM niyogo nAma ? nizabdo niHzeSArthaH yogArtho yaktiH niravazeSo yogaH niyogH| niravazeSatvam ayogasya manAgapyabhAvAt, avazyakartavyatA hi niyogaH / niyogaprAmANikA hi niyogapratipattimAtrataH pravartante / " -pramANavAtikAlaM. pR0 14 / "niyukto'hamanena vAkyaneti niravazeSo yogaH niyogaH, tatra manAgapyayogAzaMkAyAH saMbhavAbhAvAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 261 / aSTasaha pR0 5 / "yadapi darzanampramANAntarAgocaraH zabdamAtrAlambano niyukto'smIti pratyAtmavedanIyaH sukhAdivat aparAmRSTakAlatrayo . 1 tataH paur-b0| 2-rUpApi zre0, -ruupovidhi-b0| 15 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] niyogavAdaH 583 vipratipattiH kecit liGAdipratyayArtho niyogaH ityAtiSThante / __ "pratyayArthoM niyogazca yataH zuddhaH pratIyate / kAryarUpazca tenAtra zuddhaM kAryamaisau mataH // " [pramANavAtikAlaM0 pR0 29 / ] ityabhidhAnAt / anye tu prerakatvameva niyogaH iti bruvate / "preraNaiva niyogo'tra zuddhA sarvatra gamyate / nAprerito yataH kazciniyuktaM svaM prapadyate // " [pramANavAtikAlaM0 pR 29 / ] preraNAsahitaM kArya niyogaH iti cApare manyante / "maiMmedaM kAryamityevaM jJAtaM pUrva yadA bhavet / svasiddhau prerakaM tatsyAdanyathA tanna siddhayati / " [pramANayAtikAlaM0 pR0 30 / ] kAryasahitA preraNA niyoga iti cAnye / "preryate puruSo naiva kAryeNeha vinA kvacit / tatazca preraNA proktA niyogaH kaarysnggtaa||" [pramANavAtikAlaM0 pR0 30] liGAdInAmartho vidhiriti |"-vidhivi0puu048|| (1) tulanA-"keSAJcilliGAdipratyayArthaH zuddho'nyanirapekSaH kAryarUpo niyogaH |"-assttsh0 pR06| tattvArthazlo0 pU0 261 / (2) "zabdAntarANi svArtheSu vyutpadyante yathaiva hi / AvApodvApabhedena tathA kArya liGAdayaH / / liGAdiyuktavAkyazravaNe tadabhAvabhAvinyA pravRttyA viziSTakAryAvagatimanumAya vAkyasya tAvaddhatutAmadhyavasyati / tatrApi ko'rthabhAgaH kena zabdAMzenAbhihita iti vivecane liGAdyAvApena kAryAvagatidarzanAt taduddhAre cAdarzanAta ta eva kAryAvatiM kurvantIti zabdAntaravat liGAdInAM kAryavAcakatvavyatpattisiddhiH / 'kAryameva hi sarvatra pravRttAvekakAraNam / pravRttyavyabhicAritvAlliGAdyartho'bhidhIyate / / (pR.179 ) kAryasyaiva pradhAnatvAda vAkyArthatvaM ca yujyate / vAkyaM tadeva hi prAha niyojyaviSayAnvitam ||"-prk0 paM0 10 188 / "ataH kRtsno vedaH kAryaparata eva pramANam / idameva kArya mAnAntarAgocaratvAdapUrvamiti, svAtmani puruSaM niyuJjAno niyoga iti giiyte|"-tntrrh0 pR0 66 / "liGAderavagamyamAna: kAryarUpaH preraNAtmA ca vAkyArthI niyogaH |"-nyaaymN0 pR0 355 / (3) niyoga:-A0 Ti0 / tulanA-"pratyayArthI niyogazca yataH zuddha: prtiiyte| kAryarUpazca tenAtra zuddha kAryamasau mataH // vizeSaNaM tu yattasya kiJcidanyatpratIyate / pratyayArtho na tadyuktaM dhAtvarthaH svargakAmavat // prerakatvaM tu yattasya vizeSaNamiheSyate tasyApratyayavAcyatvAt zuddha kArya niyogatA / " -assttsh0p06| tattvArthazlo0 pR0 261 / pramANavArtikAlaM. pR0 29 / (4) "pareSAM zuddhA preraNA niyoga ityAzayaH |"-assttsh0puu06| tattvArthazlo0 pR0 261 / 'tatra zuddhA preraNA niyoga iti pakSe preraNAyA niyojyatArUpatvAt yAganirUpitaniyojyatAvAna svargakAma ityevamAdyo bodhaH / tato niyojyena niyojakAkSepAt yAgaviSayakaM svargakAmIyaM niyojakamityaupAdAniko'pUrvaviSayo dvitIya ityAdi bodhyam |"-assttsh0 yazo0 pR0 49 A. / (5) 'svaM pravuddhayate'-aSTasaha0, tattvArthazlo0 / (6) prayoktu:-A0 tti0| (7) "AstAM tAvatkriyA loke gmnaagmnaadikaa| antaH stanapAnAdistRptikAryapi yA kriyA // sA yAvanmama kAryeyamiti naivaavdhaaryte| tAvat kadApi me tatra pravRttirabhavanna hi||" -praka0 paM010 177 / (8) 'jJAnaM pUrva svasiddhaye..'-tattvArthazlo0 pR0 261 / (9) tulanApramANavAtikAlaM0 pR0 30 / aSTasaha pR0 6 / tattvArthazlo0 pR0 261 / 1 sarva zra0 |-ti iti kaary-shr0| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 kAryasyaiva upacArataH pravartakatvaM niyogaH ityapare / "preraNAviSayaH kArya nai ca tatprerakaM svataH / ___ vyApArastu pramANasya prameya upacaryate // " [pramANavAtikAlaM0 pR0 30 ] kAryapreraNayoH sambandho niyogaH ityanye / "preraNA hi vinA kArya prerikA naiva kasyacit / korya vA preraNAyogaH niyogaistena smmtH||" [pramANavAtikAlaM0 pR030] tatsamudAyo niyogaH ityeke| "parasparAvinAbhUtaM dvayametat pratIyate / niyogaH samudAyo'smAt kaaryprernnnnyoyormtH||' [pramANavAtikAlaM pR0 30] 10 tadubhayasvabhAvavinimuktaH paramAtmasvabhAvo niyoga iti kecit / "siddhamekaM yato brauM gatamAmnAyataH sadA / siddhatvena na tatkArya prerakaM kuta eva tat // ' [pramANavAtikAlaM0 pR0 30] - yantrArUDho niyoga ityapare / "kAmI yatraiva yaH kazciniyoge sati tatra sH| viSayArUDhamAtmAnaM manyamAnaH pravarttate // " [pramANavAtikAlaM0 pR0 30 ] bhogyarUpo niyogaH itypre| "mamedaM bhogyamityevaM bhogyarUpaM pratIyate / mamatvena ca vijJAnaM bhoktaryeva vyavasthitam // svAmitvenAbhimAno hi bhokturyatra bhavedayam / bhogyaM tadeva vijJeyaM tadeva svaM nirucyate // sAdhyarUpatayA yena mamedamiti gamyate / tatprasAdhyena rUpeNa bhogyaM svaM vyapadizyate // siddharUpaM hi yad bhogyaM na niyogaH sa tAvatA / sAdhyatveneha bhogyasya prerakatvAnniyogatI // " [pramANavAtikAlaM0 pR0 30 / ] puruSa eva niyoga iti caapre| "mamedaM kAryamityevaM manyate puruSaH sadA / puMsaH kAryaviziSTatvaM niyogo'sya ca vAcyatA // "[ pramANavAtikAlaM0 pR0 30 / ] iti / (1) pravartakatvam A0 tti0| (2) 'kAryapreraNayoH yogaH'-tattvArthazlo0 / (3) viniyo jyatvam-A0 tti0| (4) jJAnam-A0 Ti0 / (5) jJAtam-A0 tti0| (6) "yantrArUDho dRSTAntatayA yatra sa yantrArUDho viSayArUDhatvAbhimAno niyoga ityarthaH / yajet svargakAma ityato yAgArUDhatvAbhimAnavAn svargakAma iti bodhaH |"-assttsh yazo0 pR0 46 B. / (7) svasvAmibhAvo jJASitaH -A0 tti| 'svaM nirUpyate'-pramANavAtikAlaM0 / (8) 'niyogaH syAdabAdhitaH'-tattvArthazlo0 / "kAryasya siddhau jAtAyAM tadyuktaH puruSaH sadA / bhavetsAdhita ityevaM pumAn vAkyArtha ukyate ||"-prmaannvaatikaalN0 pU0 30 / aSTasaha0 puu06| tattvArthazlo0 pR0 262 / 1 na tAvatpre-ba0, natatpre-zra0 / 2-vinirmuktaparamA-A0 / 3 ityanye zra0, ba0 / 4 tadevaM svaM A0 / / nirudhyate A0 b0| 6-tA iti puruSa shr0| 7 niyogyasya zra0 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] niyogavAdaH 585 tadapyavicAritaramaNIyam ; yato niyojyapreraNAnirapekSasya kAryasya niyogarUpaMtopagamyate, tatsApekSasya vA ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; tannirapekSasya kAryamAtrasya apravRttihetutayA niyogatvAnupapatteH / tatsApekSasya tu niyogatve kathaM kAryasyaiva niyogarUpatA ? tritayasyApi pravRttihetutayA taMdrUpatAprasaGgAt / 'preraNA niyogaH' ityapyanenApAstam ; niyojyAdinirapekSAyAH preraNAyAH pralApamAtratayA niyogarUpatAnupapatteH / / preraNAsahitaM kArya niyogaH; ityapyayuktam ; niyojyAbhAve niyogasyaivAnupapatteH / kAryasahitA preraNA niyogaH ityapyanena nirastam / kAryasyaivopacArataH pravartakatvaM niyogaH; ityapyasAram ; niyojyAdinirapekSasyAsya pravartakatvopacArAyogAt / kAryapreraNayoH sambandho'pi sambandhibhyo'rthAntarabhUtaH san , anarthAntarabhUto vA niyogarUpatAM pratipadyate ? na tAvadarthAntarabhUtaH; tathAbhUtasya sambandhasyaivA'saMbhavato niyogruuptaanupptteH| 10 sambandhyAtmano'pi sambandhasya preryamANapuruSanirapekSasya niyogarUpatAnupapattireva / samudAyaniyogavAdo'pyanenaiva prativyUDhaH / kAryapreraNAvinirmuktastu niyogo brahmAdvaitamavalambate, tacca prAgevaM kRtottaram / yatpunaH 'svargakAmaH puruSo'gnihotrAdivAkyaniyoge sati yAgalakSaNaM viSayamArUDhamAtmAnaM manyamAnaH pravarttate' iti yantrArUDhaniyogAbhidhAnam ; tadapyacAru ; apauruSeyavAkye niyoktRtvasya nirAkRtatvAnnirAkariSyamANatvAcca / 15 (1) niyojyaM preraNAJcAnapekSamANasya-A0 Ti0 / tulanA-"preraNArahitaM kArya niyojyena nivajitam / niyogo naiva kasyApi niyoga iti kiirtyte|| vRttiniyogazabdasya zuddhe kArye yadA mtaa| .' 'saMjJAmAtrAnniyogatvaM bhavatkena nivAryate // yuktastu puruSaH kArye yatra naiva pratIyate // niyogaH sa katha nAma siddhAtItAdibodhavat // niyojakasya dharmo'yaM niyogo lokasammataH / tadeva kAryamiti ceta; siddhatvAnnAsya saadhytaa|| sAdhyatvena niyogo'yamiti cedvypdishyte| viSaye tasya tattvenopacArAt prakIrtanama / asiddhasya ca tasyAstu kathaM prerakarUpatA // sAdhyatvenAvabodho'sya prerakatvaM yadISyate / aprasiddhasya sAdhyatvaM bodhaH siddhAtmakasya ca // parasparaviruddhatvamekasya kathamiSyate / sAdhyarUpatayA tasya pratItiH prerikA yadi / niyogatvaM pratIteH syAnna niyogasya tattvataH ||"-prmaannvaatikaalN0 pR0 3233 / "preraNAniyojyavajitasya niyogasyAsaMbhavAt / tasminniyogakaraNe svakambalasya kUrdAliketi nAmAntarakaraNamAtraM syAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 265 / aSTasaha0 pR0 9 / (2) niyojyapreraNAkAryarUpasya-A0 tti0| (3) niyogarUpatA-A0 tti0| (4) "niyojyaphalarahitAyAH preraNAyAH pralApamAtratvAt |"-ttvaarthshlo0 pu0 265 / assttsh01010| (5) "niyojyavirahe niyogavirodhAt |"-assttsh0 pR010| tattvArthazlo0 pR0 266 / (6) atrApi niyojyAbhAvAt-A0 di0 / (7) "niyojyAdinirapekSasya kAryasya pravartakatvopacArAyogAta, kadAcit kvacit paramArthatastasya tathAnupalambhAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 266 / aSTasaha0 pR0 10 / (8) "tato bhinnasya sambandhasya sambandhinirapekSasya niyogatvAghaTanAt / sambandhyAtmana sambandhasya niyogatvamityapi duranvayam ; preryamANapuruSanirapekSayoH sambandhyAtmanorapi kAryapraraNayoniyogatvAnupapatteH |"-assttsh0 pR0 10 / tattvArthazlo0 pR0 266 / (9) sambandhibhyAM bhinnsy| (10) pR0 150 / (11) tulanA-"yantrArUDhatayA bhogyabhoktroH sambandha ucyate / na sambandho'sti bhogyAtmA rUDhazca na narastadA // pratItikAle 1-naH nirape-ba0 / 2 niyojyanira-A0 / 24 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. Agamapari0 bhogyarUpastu niyogaH phalasvabhAvavidhinirAsenaiva nirastaH / puruSasvabhAvatve tu niyogasya zAzvatikatvaprasaGgaH tasya zAzvatikatvAt / kiJca, kimayaM niyuGkte iti niyogaH, kiM vA niyuktiH, niyujyate'nena iti vA ? tatra prathamapakSo'nupapannaH; niyuktikriyAyAM kartRtvasya prekSAvaddharmatayA kAryAdisvabhAve 6 niyoge saMbhavAbhAvAt / nahi 'amuSmai prayojanAya amumahaM niyokSye' iti yasya nAsti parAmarzaH tasya niyoktRtopapannA, svAmyAdau tatparArzavatyeva asyAH pratIteH / selilasamIraNanyAyena niyoktRtve ca prAguktadoSAnuSaGgaH / nahi niyoktRmAtrasadbhAvataH kazcit pravarttate, yAvat tadanuvidheyatAmAtmano na pratipadyeta / 'niyuktirniyogaH niyu jyate'neneti vA' ityapyanupapannam ; bhAvakaraNayoH kartRkarmApekSatvAt , tayozcAsaMbhave bhAva10 karaNayorapyasaMbhavAt / na hyatra kazcinniyoktA vidyate / zabdasya ca niyoktRtvaM prAgeva pratiSiddham / kizca, ayaM niyogaH zabdavyApArarUpaH, puruSavyApArarUpaH, ubhayarUpaH, anubhayarUpo vA ? prathamapakSe zabdabhAvanApakSanikSiptadoSAnuSaGgaH, zabdavyApArasya zabdabhAva nArUpatvAt / dvitIyapakSe tu arthabhAvanApakSoktadUSaNaprasaGgaH puruSavyApArasya artha15 bhAvanAsvabhAvatvAt / ubhayapakSe'pi ubhayapakSopakSiptadoSAnuSaGgaH / anubhayapakSepyasau viSayasvabhAvaH, phalasvabhAvaH, ni:svabhAvo vA syAt ? yadi viSayasvabhAvaH; tadA'sau yAgAdiviSayaH "agniSTomena yajeta svargakAmaH'[ ] ityAdiniyoktRvAkyakAle asti, na vA ? yadi nAsti; tadA tatsvabhAvo niyogo'pi nAstIti kathamasau khapuSpavad vAkyArthaH syAt ? buddhyArUDhasya bhauvinastasya vAkyArthatve sarvasya saadhytvenaasvruuptaa| tadeva tasya rUpaJcet sAdhyatvasya hAnitaH ||"-prmaannvaatikaalN. pR0 34 / "tadapi na paramAtmavAdapratikUlam; puruSAbhimAnamAtrasya niyogatvavacanAttasya ca avidyodynibndhntvaat|"-assttsh0p010| tattvArthazlo0pU0266 / / (1) niyoktRtAyAH / (2) yathAhi samIraNaH abhiprAyazUnyo'pi salilaM samIrayati tathaiva abhiprAyarahitasyApi niyoktRtA syAdityukte prAha / (3) prAyazcittavaiyarthyAdi-A0 tti0| (4) tulanA-"api ca niyoktRvyApAro niyogo na niyoktuvinA'vakalpate / na cAsya saMbhavaH; apauruSeyatvAbhyupagamAt |"-vidhivi0puu060| (5) tulanA-"sarvatra ca vAkyArthe aSTa prakAro bheda:-pramANaM kiM niyogaH syAt prameyamathavA punaH / ubhayena vihIno vA dvayarUpo'thavA punaH / / zabdavyApArarUpo vA vyApAraH puruSasya vaa| dvayavyApArarUpo vA dvayAvyApAra eva vaa|"-prmaannvaatikaalN0 1031 / tattvArthazlo0 pR0 262 / aSTasaha0 pR010| (6) tulanA-"niyujyamAnaviSayaniyoktRNAM ydiissyte| dharmo niyogaH sarvatra na zabdArtho'vatiSThate // niyojyadharmabhAve hi tasyAnuSTheyatA kutH| siddho'pi yadyanuSTheyo nAnuSThAviratirbhavet ||"-prmaannvaatikaalN0 pR0 16 / 'so'pi viSayasvabhAvo vA syAt, phalasvabhAvo vA, niHsvabhAvo vA ?"-aSTasaha0 pR08| tatvArthazlo0 pR0 262 / (7) tulanA-"viSayadharmatAyAmapi viSayasyApariniSpatteH svarUpAbhAvAt kathaM zabdAdasau pratyetuM zakyaH ?"-pramANava.tikAlaM. pR0 17 / aSTasaha pR0 8 / (8) vissysvbhaavH| (9) bhaviSyato yAgAdeviSayasya / _ 1 niyoktRtAnupapannA shr0| 2-padyet A0 / 3-ticetya-zra0, -ti itya-A0 / - 4-dUSaNagaNa pra-ba015 ubhayadoSAnuSaMgaH ba0, zra0 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26] niyogavAdaH 587 saugtmtaanusrnnprsnggH| atha tatkAle so'sti; evamapi na niyogo vAkyArthaH, tasya yAgAdiniSpAdanArthatvAt / na cAnayostAdAtmye svAtmaiva svAtmano niSpAdako yukto virodhAt, niSpannasya yAgAdeH puruSAdivanniSpAdanavirodhAcca / aMtha tasya kizcidaniSpannaM rUpamasti tanniSpAdanArthI niyogaH; tarhi tatsvabhAvo niyogopyaniSpanna iti kathaM vAkyArthaH ? kalpanArUDhasya vAkyArthatve sa eva saugtmtaanuprveshH| phalasvabhAvo / niyogaH; ityapyayuktam ; nahi svargAdiphalaM niyogo ghaTate phalAntaraparikalpanaprasaGgAt, niSphalasya niyogasyAnupapatteH / phalAntarasya ca phalasvabhAvaniyogavAdinAM niyogatvApattau tadanyaphalakalpane anvsthaaprsnggH| phalasya ca vAkyakAle'sannihitatvAt tatsvabhAvo niyogo'pyasannihita eveti kathaM vAkyArthaH ? buddhyArUDhasya vAkyArthatve paramatapravezaprasaGgaH / 'niHsvabhAvo niyogaH' ityapyanena pratyuktam ; niHsvabhAvasyAsya anyApoha- 10 tvAnatikramAt / ___kiJca, ayaM niyogaH pravartakasvabhAvaH, apravartakasvabhAvo vA ? prathamapaMkSe prabhAkaravat tAthAgatAdInAmapi pravartakaH syAt tasya saMvathA pravartakasvabhAvatvAt / teSAM' viparyAsAdapravartakaH iti cet ; na; bhavatAmapi viparyAsAt pravartakaH' ityapi vaktuM suzaka. tvAt / athApravartakasvabhAvo'sau; tarhi siddhastasya pravRttihetutvAbhAvaH, sa ca vAkyArtha- 15 tvAbhAvaM sAdhayati / na ca agniSTomAdivAkye viSayAdipadArthavAcakapadavyatirekeNa viSayaphalayoH madhyavartinaH taTasthasya vA niyogasya vAcakaM kiJcitpadamasti, yataH sopi viSayAdivat padArthatAM pratipadyeta / na cApadArtho vAkyArtho bhavitumarhati; anyo (1) vaakypryogkaale| tulanA-"atha tadvAkyakAle vidyamAno'sau; tarhi na niyogo vAkyasyArthaH, tasya yAgAdiniSpAdanArthatvAt, niSpannasya ca yAgAdeH punaniSpAdanAyogAt |"-assttsh0 pR0 8 / (2) niyogsy| (3) viSayaniyogayoH-A0 tti0| (4) yAgAdeH / (5) tulanA-"dvitIyapakSe'pi nAsau niyogaH, phalasya bhAva (bhAvi) tvena niyogatvAghaTanAt, tadA asannidhAnAcca / tasya vAkyArthatve nirAlambanazabdavAdAzrayaNAt kutaH prabhAkaramatasiddhiH ?"-tattvArthazlo0 pR0 262 / aSTasaha. pR08 / (6) sugtmt| (7) "sa hi pravartakasvabhAvo vA syAdatatsvabhAvo vA ?"-tattvArthazlo. pR0 264 / aSTasaha pR0 8 / (8) tulanA-"niyuktena nivRttizcet (?) sarvasyAtaH prasajyate / tatsvabhAvatayA kAzamanAkAzaM na kasyacit // svabhAvo'pi viparyAsAdanyathA yadi gmyte| viparyAsAviparyAsavyavasthAM kaH kariSyati ||"-prmaannvaatikaalN01015| (9) niyogsy| (10) saugatAdInAm / tulanA-"teSAM viparyAsAdapravartaka iti ceta; pareSAmapi viparyAsAt pravartako'stu / zakyaM hi vaktum-prAbhAkarA viparyastatvAt zabdaniyogAt pravartante netare, teSAmaviparyastatvAditi / saugatAdayo viparyastAH tanmatasya pramANabAdhitatvAt na punaH prAbhAkarAH ityapi pakSapAtamAtram; tanmatasyApi prmaannbaadhittvaavishessaat|"-assttsh0puu09 / tattvArthazlo0 10264 / (11) prAbhAkarANAmapi / (12) tulanA-"padArtha eva vAkyArtho na ca so'nnygocrH| tatra padArthasyaiva padArthAntaropakalpitavizeSasya vAkyArthatvAdapadArthatve tadanupapattiH |"-vidhivi0 pR0 49 / 1-tAnusAreNa pra-A0, ba0 / 2 atha ki-zra0 / 3 ityapyatena b0,0| 4 tthaagtaa-shr0| 5-svabhAvAt A0 / 6 iti vaktuM A0, shr0| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 nyasApekSapadAntaranirapekSapadArthasamudAyalakSaNatvAd vAkyArthasya / tanna niyogo'pi vAkyArtho ghaTate ||ch|| ___ye'pi preSaNAMdhyeSaNAbhyanujJAlakSaNaH prayoktRdharmaH pravRttihetutvena prasiddho vidhi: ityomananti; tepyatattvajJAH; puruSasambandhazUnyeSu vedavAkyeSu puruSadharmatayA prasiddhAnAM 6 preSaNAdInAm atyantAsaMbhavato vidhitvklpnaanupptteH| tatrai teSoM kalpane vA pauruSeyatvAnu SaGgAd apauruSeyatvakalpanAnupapattiriti ekaM sandhitsoranyatpracyavate / asatkArapUrvikA hi vyApAraNA preSaNA ucyate, satkArapUrvikA tu adhyeSaNA, pareSTasya apratikUlavRttirabhyanujJeti sarve ete preSaNAdayaH puruSagatAzayavizeSasvabhAvatvAd apauruSeyeSu vedavAkyeSu na manAgapi saGgacchante iti // cha / anye tu praiSAdInAM pratyekaM vyabhicArAt anekazaktikalpanAdoSAcca sarvatrA'vyabhicAriNaH pravarttanAmAtrasyaikasya vidhitvamiti pratipannAH; tepyasamIkSitatattvAH; nirvize (1) " tatra vidhiH preraNam bhRtyAdenikRSTasya pravartanam / nimantraNaM niyogakaraNam, Avazyake preraNetyarthaH / AmantraNaM kaamcaaraanujnyaa| adhISTa: satkArapUrvako vyaapaarH|"-vaiyaakrnnbh0 pR0 142 / (2) naiyaayikaaapi| "vidhividhaaykH| yad vAkyaM vidhAyakaM codakaM sa vidhiH, vidhistu niyogo'nujJA' vaa| yathA agnihotraM juhuyAt svargakAmaH ityAdi |"-nyaaybhaa0 2 / 1163 / "yadvAkyaM vidhatte idaM kuryAditi sa niyogaH / anujJAtuH yatkartAramanujAnAti tadanujJAvAkyam |"-nyaayvaa0 pR0 269 / "vidhirvakturabhiprAyaH pravRttyAdau liGAdibhiH / abhidheyo'numeyA tu karturiSTAbhyupAyatA // pravRttyAdI ityAdipadAnivRttiH, viSayasaptamIyam, tena pravRttinivRttiviSayaH AptAbhiprAyo liGartha ityrthH| pravartakamiSTasAdhanatAjJAnameva liGarthastvAptAbhiprAyo lAghavAditi bhAvaH |"-nyaaykusu0, prakA0 5 / 15 / (3) "apauruSeye praSAdidharmo nAvakalpate / loke hi pratItaH preSaNAdhyeSaNAbhyanujJAlakSaNo'bhiprAyAtizayaH / prayoktadharmo liGarthaH, tasyApauruSeyeSa vedavAkyeSvasaMbhavaH / pratIte: saMbhava iti ceta; na; paurusseytvaaptteH|"-vidhivi0 pR0 23 / "AjJAdistu na vedArthaH puMdharmatvena yujyate |"-nyaaysu0 pR0 37 / (4) vede / (5) puruSAbhiprAyarUpANAM praiSAdInAm / (6) draSTavyam-pR0580 tti04| (7) miimaaNskvaiyaakrnnaadyH| "etaccatuSTayAnugatapravartanAtvena vAcyatA lAghavAt / uktaJca-asti pravartanArUpamanusyUtaM catulapi / tatraiva liGa vidhAtavyaH kiM bhedasya vivakSayA / / nyAyavyutpAdanArthaM vA prapaJcArthamathApi vaa| vidhyAdInAmupAdAnaM caturNAmAditaH kRtamiti / pravartanAtvaJca pravRttijanakajJAnaviSayatAvacchedakatvam / tacceSTasAdhanatvasyAsti iti tadeva vidhyarthaH |"-vaiyaakrnnbhuu0 pR0 145 / "tatra ca praiSAdInAM vizeSANAM vyabhicAritvena avAcyatvAt sarvAnuyAyinaH pravartanAsAmAnyasya vAcyatve'vagate..."-nyAyasu0 pR0 30 / 'tatra cAvApodvApAmyAM pravartanAyAM vidhizaktimavadhArayati / pravRttyanukulo vyApAraH pravartanA sa ca vyApAraH SAdirUpo vividha iti pratyeka vyabhicAritvAdvidhizabdavAcyatvAnupapatte pravartanAsAmA. nyameva vidhizabdavAcyamiti kalpayati |"-miimaaNsaanyaay0puu0 180 / (8) 'na ca pravartanAmAtramavizeSamakartRkam / yadapi matam-anekasAmarthyaparikalpanAdoSAd vyabhicArAcca praiSAdInAmavAcyatvAdavyabhicArAtpravartanAmAtraM loke liGAdyarthaH tasya vedepyupapattiriti; idamapyacaturasram; nirvizeSasAmAnyAyogAt, akartRkatve vyApArAnupapattezca / na tAvat praiSAdayo vizeSAH sambhavinaH / nApyanyo vizeSaH kazcidupadarzyate / tadupadarzane vA sAmAnyasyAbhidhAnamasminnavasare vyartham / tadetadapAstasakalabhedaM pravartanAsAmAnyaM brAhmaNyamiva samujjhitakaThAdibhedaM syAt / pravartanA ca pravartayiturvyApAraH, sa tamantareNa nAtivirAjate, puruSasyAbhAvAt zabdasya ca pravartakatvaniSedhAt pravarttayiturabhAvaH |"-vidhivi0 pR.0 25-26 / 1-lakSaNaprayo-A0 / 2-preSaNAdInAM zra0 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] vidhivAdaH 586 Sasya sAmAnyasyaivA'saMbhavAt / yathaiva hi khaNDAdivizeSazUnyaM gotvAdiM na saMbhavati, evaM parityaktapraiSAdivizeSaM pravarttanAmAtramapi / vedasya cA'pauruSeyatvAbhyupagame puruSagatAzayavizeSasvabhAvAnAM praiSAdivizeSANAmasaMbhavAt kA pravarttanAmAtrasya saMbhAvanApi ? ___yaccoktam-'praiSAdInAM vyabhicArAt' ityAdi; tadaryuktam ; yathAsaMbhavaM yathAsvarUpazca pravartakatvAbhyupagamAt / yadA hi preSaNAtaH pravarttate tadA tasyAH pravartakatvam, yadA / tu adhyeSaNAtastadA tasyA iti / nahi 'kadAcidIrghAH zuklAdisvarUpAstantavaH paTasya janakAH kadAcittu hrasvA raktAdisvabhAvA vA' ityetAvatA tantuvyatiriktasyAnyasyaiva kasyacitpaTotpattiM prati upAdAnakAraNatvaM yuktaM pratItivirodhAt // cha / ___ anye tvAhuH-phalaM pravartakam , tadvyApAraH prvrttnaa| sarvo'pi hi prekSApUrvakArI phaloddezena pravarttate, ataH phalasya pravartakatvam / prItyAtmakatA tasya pravRttau vyApAraH 10 sa eva ca pravarttanA vidhiriti; tadapyasaGgatam ; phalasya pravRttihetutvAnupapatteH / nahi avagatamapi phalam arthitAM vinA prvRttihetuH| sarvasya sarvatra pravRttiprasaGgAt / arthitA ca na phalasya vyApAraH, kintu pretipatturicchArUpatayA tarddhamatvAt / artha phalasya prItyAtmakatvamantareNa icchAyA evAnutpatteH tardutpAdanadvAreNa phaladharmasya prItyAsmakatvasya pravRttihetutvam ; nanvevamapi prItyAtmakatvasya phale evA'vasthAnAt tatraiva 16 AtmanaH pravRttiH syAt na karmaNi / ato'rthAntaratvAttasyai / nAnyadabhilaSitam anyatra . (1) pR0 588 paM0 10 / (2) preSaNAyAH vidhitve adhyaSaNAyAM vidhitvaM na syAt adhyeSaNAyA vidhitve ca preSaNAyAM vidhitvAbhAvaH iti parasparaM vyabhicAraH / preSaNAdiSu pratyekaM zaktikalpane gauravamiti bhaavH| (3) jayantabhadraprabhUtayaH / "phalasyaiveSyamANasya pazyan prerakatA mtH|"tsmaatpuNsH pravRttau prabhavati na vidhirnApi zabdo liGAdiH / vyApAropyetadIyo na hi paTarabhidhA bhaavnaanaamdheyaa|| na zreyaHsAdhanatvaM vidhiviSayagataM nApi rAgAdirevaM / tenAkhyatkAmyamAnaM phalamamalamatiH prerakaH satrakAraH / / ... kvacitsAkSAtpadopAttaM kacitprakaraNAgatam / kvacidAlocanAlabhyaM phalaM sarvatra gamyate ||"tsmaatphlsy sAdhyatvAt sarvatra tadavarjanAt / kriyAdInAJca tAdAt tasya vAkyArthateSyate ||"praadhaanyyogaadthvaa phalasya vAkyArthatA tatra satAM hi ytnH| prayojanaM sUtrakRtA tadeva pravartakatvena kilopadiSTam ||"-nyaaymN0 pR0362-65| (4) "yadi manyeta phalaM pravartakaM tadvayApAraH pravarttanA, phalArthinaH puruSasya tatsAdhane pravRtteH anyathA'bhAvAt / na kazcidvayApAravizeSaH pravartanA api tu pravRttisamartha vyApAramAtraM ca prayojakavyApAraH.bhikSA vAsayati kArISo'gniradhyApayatIti darzanAt ; tadasat; athitA vyApRtiH puMso niyamaH kinnibandhanaH / phalasAdhanatA karmanizceyA sAdhyatA kadA ||"-vidhivi0 pR0 26 / (5) Atmana:A0 tti0| (6) puruSadharmatvAt / "phalArthitA cet pravRttihetuH; secchA tadyogo vA icchAsamavAyo vA 'kRttaddhitasamAseSu sambandhAbhidhAnaM tvatalbhyAm' iti vacanAt puruSadharma iti na phalaM vyApRtiH / " -vidhivi0 pU0 27 / (7) "atha tadicchopahAramukhena phalasya pravRttiheturdharmaH prItyAtmatA phalavyApAraH pravartanA: sApi tatraiva na karmaNi / phalavyApArAcca pravarttamAnaH sarvatra pravarteta niymnimittaabhaavaat|" -vidhivi0 pR0 27 / (8) icchotpAdanamukhena / (9) sUri:-A0 Ti0 / (10) phale eva / (11) phalAt-A0 Ti0 / (12) karmaNaH-A0 Ti0 (13) phalam / (14) karmaNi yAgAdau / 1 saamaanysyaasNbh-shr0|2-yuktN ythaasv-b0| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 pravRttiH atiprasaGgAt / athA'bhipretaphalasAdhanatvAt karmaNyeva pravRtternAtiprasaGgaH, na khalu prekSApUrvakAriNaH upAyaM parityajya anupAye'sAdhane vA sAdhye pravarttante; kathamevaM phalasya pravartakatA tatsAdhanasyaiva tatprasaGgAt / ____nainu niyatakarmasAdhyatAyAH phalasamavetAyAH pravRttihetutvAt phalasya pravartakatvam , 5 niyate ca upAyabhUte karmaNi pravRttiraviruddhA; nanu keyaM tatsAdhyatA-phalasya svarUpam , zaktibhedo vA ? yadi svarUpam ; tadA tasya' sarvatrAvizeSAt niyatakarmaNIva arthAntare'pi pravRttiH syAt / nahi tRptiH bhujyapekSayaiva tRptirbhavati nAgnyapekSayA iti, tRptyarthinA agnAvapi pravarttitavyam / zaktibhedo'pi phalasya svasattvakAle, abhAvakAle vA syAt ? taMtrAdyavikalpo'yuktaH; yataH pratiniyatAdeva karmaNaH pratiniyatasya phalasyotpattyarthaM tacchakti10 bhedaH priklpyte| na cotpannasya sambandhinI zaktiH utpAdaniyame smupyujyte| na khalu utpannaM zaktivazAdutpadyate virodhAt / dvitIyavikalpopyasundaraH; nahi phalamavidyamAnaM khapuSpaprakhyaM sAdhyatAkhyazaktibhedAzrayo bhavitumarhati / tairdAzrayatve vA tasyA'sattvavirodha:; asataH sakalazaktivirahalakSaNatvAt / kiJca, idaM phalaM vidyamAnaM saMt puruSaM prerayati, avidyamAnaM vA ? yadi vidya (1) "tatsAdhanatvAt karmaNyeva pravartate na sarvatra; tata eva tahi tatsAdhanatvaM pravRttihetuH karmaNi na phalarUpam tacca karmasamavAyIti karma pravartakaM syAt / codayati-tatsAdhanatvAt karmaNyeva pravartate sarvatra sarveSAM phalasAdhanatvAbhAvAt / pariharati-tata eva tatsAdhanatve sati pravRttibhAvAdeva / bhavatu tarhi tatsAdhanatvaM pravRttihetuH karmaNi, na phalarUpam / bhavatu ko doSaH? ityata Aha-tatazca karmasama- vAyi na phalasamavAyIti karmaiva pravartakaM syAt |"-vidhivi0, TI0 pR0 27-28 / (2) phalasAdhanabhUtasya yAgasyaiva pravartakatvaM syAt, yAgasya tatsAdhanatve nizcite satyeva pravRttidarzanAt / (3) "evaM tahi tatsAdhyatA pravRttihetuH, sA ca phalasamavAyinIti na doSaH ; tathAhi samabhilaSitasya tRptyAdeH karmavizeSeNa sAdhyatvAttatraiva pravRttiH; kA punariyaM sAdhyatA ? yadi rUpaM phalasya; sarvatra pravRttiprasaGgaH / etaduktaM bhavati-phalasamavAyinyapi sAdhyatA sAdhanAdhInanirUpaNatayA sAdhanamapi gocarayati na punarasAdhanamapi tenaiva tasmAdvizeSAt sAdhana eva pravarttayati na tu sarvatreti / tadetad dUSayati-kA punariyaM sAdhyatA ? yadi rUpaM phalasya; tatastasya sAdhanAdhInanirUpaNatvAbhAvAnna sAdhane pravarttayet pravartayedvA sarvatraiva anyatvAvizeSAt |"-vidhivi0, TI0 pR0 28 / (4) jyotiSTomAdiyAgajanyatA hi svargAdiphalasamavAyinI ataH vastutaH yAgasAdhyatAyAH pravRtihetutve phalasyaiva pravartakatvaM phalitamiti bhAvaH / (5) niytkrmsaadhytaa| (6) phlbhuutsvrgsvruupsy| (7) jyotiSTomAdivat (8) govadhAdauA0 Ti0 / (9) zaktivizeSaH / (10) "kadA punarayaM zaktibheda: sAdhyatAbhidhAna: ? phalasya bhAvasamaye na tAvat; vaiyadipravRttihetutvAcca / na khalUtpannasyotpAdaH yadyoginI shktirrthvtii| nApi siddhe phale tatsAdhane kazcitpravartate |"-vidhivi0 pR0 29 / (11) utpannasya utpattivirodhAt, anutpannasyaiva hi samutpAdo dRshyte| (12) "abhAvakAlepyasat kathaM zaktimat khapuSpavat"vidhivi0 pR0 29 / (13) sAdhyatArUpazaktivizeSAdhAratve / (14) phalasya / (15) zaktyAdhAratve sattvameva syAditi bhAvaH / 1-sAdhyatayA pravRtti-zra0 / 2 tacchakti-zra0 / 3 nahi bhu-zra0 / 4 svasattAkAle zra0, ba0 / 6 sAdhyatAzakti-zra0, b0| 6 tadAzrayasattve vA b0| 7 tat th0| . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26] vidhivAdaH 561 mAnam ; kimarthaM prerayati ? phalArthI hi puruSaH pravarttate, tacced vidyate; alaM pravRttyA / nahi loke yasya yadasti sa tadarthaM punaH pravarttate iti pratItam pravRttyanuparamaprasaGgAt / sato'pi phalasya AtmasambandhitAM kartuM pravarttate; ityapyayuktam ; yataH phalaM sukham , dukhAbhAvazca, tadubhayamapyupajAyamAnam AtmasambaddhamevopajAyate / atha svargakAmaH puruSaH svargAdeH phalasya vidyamAnasyaiva AtmasambaddhatAM kartuM pravarttate; nanvevaM putrakA- 5 mAdau kA vArtA ? nahi putrAdiphalasya tadA vidyamAnatA saMbhavati pratItivirodhAt / , kiJca, idaM phalaM sattAmAtreNa pravRttihetuH, sAdhyatAviziSTaM vA ? prathamapakSe siddhepi phale puruSapravRttihetutvaM syAt , sattAmAtrasya tatrApyavizeSAt / na ca siddhasya siddhaye prekSAvatAM pravRttiyuktA tadanuparamaprasaGgAt / atha sAdhyatAvacchinnaM phalaM pravRttiheturna kevalam ; tadapyanupapannam ; anarthino'pyataH pravRttiprasaGgAt / phalaM hi sAdhya- 10 tayA viziSTaM pratIyamAnaM yadi pratipattAraM pravarttayati tadA anarthinamapi pravarttayetta~davizeSAt / tanna vidyamAnasyAsya prerakatvaM yuktam / nApyavidyamAnasya; a~syA'sataH kArakatvAnupapatteH, 'asacca prerakaJca' iti vipratiSedhAt // cha / - ye'pi 'phalAbhilASa eva "preryagataH prerakatvAd vidhiH, anarthinaH pravRttyapratIte:, sa hi zabdamantareNApi kacidabhilaSite vastuni arthinaM puruSaM pravarttayati ityAcakSate; 15 te'pyasamIkSitavAcaH; abhilASasya avyApakatayA prvRttynggtaanupptteH| tadavyApakatA ca bAlakapravRttau tdsNbhvaatsuprsiddhaa| tathAhi-kazcidAcAryaprerito bAlakaH kArya kimapi kurvan kenacit prayojanaM pRSTaH sannuttaramAha-'na vedmi karaNe asya kimapi prayojanam , kevalamAcAryapreritaH karomi' iti / tataH phalAbhilASamantareNApi puruSapravRttipratIte: avyApakaH sarvapravarttanAnAM phalAbhilASaH // cha / anye tu 'karmaiva abhipretArthaprasAdhakatvAd vidhiH' iti pratipannAH; tanmatamapyasaGgatam ; karmaNo vidhiviSayatayA vidhisvabhAvatvAnupapatteH / 'vidheviSayo hi karma 20 (1) phalaM svargAdi / (2) niSpanne'pi phale pravRttau pravRttyanuparamaH syAt / (3) putrakAmanayA kriyamANe putreSTiyajJe na hi putraH svargAdivat vidyamAno'sti / (4) pravattyavirAmaprasaGgAt / (5) athitArahitam-A0 tti0| (6) sAdhyatAvacchinnAt phalAt / (7) avidyamAnaphalasya / (8) asattvAt / (9) prerakatve sattvameva syAditi bhAvaH / (10) purussnisstthH| (11) "astu tahi karma pravartakama, abhimatasAdhanatA tasya pravartanA, pravRttiheturUpatvAt, na; vissytvaat| tadetada daSayati 'na' tasya viSayatvAt, pravRttikartuH prayojakaH pravartakaH / siddhazca sa bhavati / tadiha siddhaM cet karma pravRtteH prAk pravRtteH bhAvanAyA viSayo na bhAvyam / na jAtu gaganamasyA bhAvyaM bhavitumarhati / viSayazcet karma; asiddhatvAt kathaM pravartakamityarthaH |"-vidhivi0, TI0 pR0 35 / (12) na hi ghaTasya jJAnaviSayatve jJAnasvabhAvatA yuktA-A0 tti0| 1 athino-A0 / 2 arthinamapi aa0| -yedavize-zra0, b0|-maansy prera-A0 / / vidhiviSa-zra0, vidhiviss-b0| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 562 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 loke prasiddhaM na tatsvabhAvam , ato'nyenAtra pravartakena hi bhavitavyam / nahi svasyaiva svAtmasiddhyarthaM pravartakatvaM yuktaM virodhAt / kiJca, utpannaM karma AtmasiddhyarthaM puruSaM pravarttayati, anutpannaM vA ? tatra utpanasya svarUpasiddherjAtatvAt puruSapreraNA vyarthA / anutpannasya tu prerakatvAnupapattiH / 5 sadeva hi kizcit kasyacitprerakaM nAsat kharaviSANAdikam , tathAvidhasya kArakatvA yogAt / asatA cAnena saha apauruSeyavacasaH sambandhAsaMbhavAt kathaM tad vedavAkyaiH pratipAdyeta yataH puruSapravRttihetutvAt tad vAkyArthaH syAt / atha sAmAnyokAreNa sat karma vizerpAkArasampAdanAya puruSaM prerayati; tanna; yenAMzena tat sanna tenAzena puruSasAdhyam , yena cAMzena sAdhyaM na tena tadabhidheyaM sambandhAsaMbhavAt / nahi sambandhA'bhidheyAbhidhAnAnAM nityatvAbhyupagame anitye karmavizeSe nityasya sambandhasya saMbhAvanApi saMbhavati / lakSaNayA tatpratipattiH; ityapyayuktam ; tasyAstadvat zabdArthanirUpaNAvasare nirastatvAt // cha / ___ atha Atmano'prAptakriyAsambandhapratipattiH pravartakatvAd vidhiH; 'taivedaM karma' ityukte hi kriyAsambandhamAtmanyavagamya pravarttamAnAH pratIyante laukikA iti ; tadapya18 yuktam ; nahi kriyAsambandhapratipattimAtreNa pravRttioMke pratIyate, api tu tadanurodhitaiyA, anyathA sarvasyaiva 'tavedaM karma' iti karmasambandhapratipattimAtreNa pravRttiH prasajyeta, (1) vidhisvabhAvam / (2) karmaNi yaagaadau| (3) asataH pravRttikriyAyAH kartRtvarUpasya pravartakatvasya asmbhvaat| (4) krmnnaa| (5) yAga iti-A0 tti0| (6) kArISAdi:-A0 tti| (7) sAmAnyena-A0 Ti0 / (8) vizeSarUpeNa-A0 tti0| (9) vedavAkyenAbhidheyam / (10) saGkata-artha-zabdAnAm / (11) "nanu vidheliGAdivAkyatAbhyupagamAt taduccAraNAt prAgasiddhatve sati agRhItasambandhatvena vAcyatvAyogAlliGAdhuccAraNAt prAgeva siddheH tatparatvaM na yuktamityAzaMkya zabdazravaNAnantarabhAvipravRttihetupreSaNAdhyeSaNAdivyApArAnuvRttapravartanAsAmAnyAbhidhAnena tadvizeSApekSAyAmaporuSeye vede puruSadharmasya preSaNAderasambhavAt tadvayatiriktavidhyAkhyasya vizeSasya parizeSyAllakSaNayA gamyamAnasya sambandhagrahaNAnapekSatvena prAk siddhacanapekSaNAdaviruddhA zabdavyAparateti "-nyAyasu0pU0559, tathA pR0 30 / mImAsAnyAya0 pR0 180 / (12) vidhi / (13) lkssnnaayaaH| (14) sambandhavat / (15) 10 570 / (16) "yadapi samarthanam-aprAptasambandhayA kriyayA AtmanaH sambandhasya pratItyA pravRttiH yathA'dya tavedaM karmeti loke / atazca ajJAtajJApanamapravRttapravarttanamubhayavidhaprAptipratiSedhena aprAptakriyAkartRsambandho vidhiriti vidhividAmudgArAH |"-vidhivi0 pR040| (17) "naitatsAram ; yasmAt-na pravRttiogadhiyo loke'bhiprAyavedanAt / mRSA bhavettathA kAmaM kiM mudhaiSa prayasyati // pratipadyatAM nAmAyamAtmanaH kriyAyogaM zabdAt, taM ca tathAbhAve tatheti nizcinotu viparyaye naitadevamiti / pravartate tU kasmAta ? loke tvadya tavedaM karmeti vacanAdadhigatavaktrabhiprAyo yo yadabhiprAyAnurodhI sa pravartitumarhati anyathA sarvasya pravRtteH |"-vidhivi0 pR0 41-42 / (18) vAkyaprayoktRpuruSasya abhiprAyAnurodhAt pravRttirbhavati ata: abhiprAyAnurodha eva vidhyarthaH syAditi bhAvaH / __-takena bhavi-zra0, ba0 / 2 saha pauru-zra0 / 3 tadevaM karma zra0 / 4 tadavirodhitayA ba0 / tadevaM karma shr0| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 26] vidhivAdaH 563 atastadanurodhitApi pravartakatvAd vidhiH prasajyeta / sApi vA na prApnoti, svAmivAkyavad vedavAkye tasyAH sattvA'saMbhavAt / 'idaM kuru' iti vAkyAddhi svAmino'bhiprAyaM viditvA tadicchAnatikrameNa tadanurodhitayA pravarttate / na caitad vedavAkye saMbhavati vakturasattvAt // cha / ye'pi svargAdiphalasAdhanatvena dhAtvartha pratItya puruSArthasAdhanatvAdasmin / pravartAmahe iti zreyaHsAdhanatvAkhyadharmAvagamaH pravRttihetutvAd vidhiH' ityAcakSate; te'pyazabdArthavidaH, zreyaHsAdhanAtAyAH vidhitvena loke'prasiddheH, praiSAdInAmeva tatra tattvena prsiddheH| liGAdizabdavAcyo hi vidhiH| na ca zreyaHsAdhanatA tacchabdavAcyatayA loke prasiddhA, yenAsyA vidhitvaM syAt , lokAnusAreNa ca padArthavyavasthA / "ya eva laukikAH zabdAH ta eva vaidikAH" [ zAbarabhA0 1 // 3 // 30 ] ityAdivacanAt / 10 kiJca, kasyeyaM zreyaHsAdhanatA-bhAvanAyAH, dhAtvarthasya vA ? na tAvad bhAvanAyAH; tasyAH prAguktaprakAreNa asiddhasvarUpatvAt / nApi dhAtvarthasya; yAgAdeH pazuvadhapradhAnasya shreyHsaadhntvaanupptteH| na khalu hiMsA zreyaHsAdhanam ; brAhmaNavadhAderapi tatprasaGgAt / 'vihitAnuSThAnatvAttatsAdhanatve 'sadhanaM brAhmaNaM hanyAt' ityAderapi (1) prayoktRpuruSAbhAvAt abhiprAyAnurodhitAyAH abhAvAt / (2) mnnddnmishraadyH| maNDanamizrA hi 'idaM maccheyaHsAdhanam' ityavagamasyaiva pravRttihetutAM svIkurvanti; tathA coktaM tai:-"puMsAM neSTAbhyupAyatvAta kriyAsvanyaH pravartakaH / pravattihetuM dharmaJca pravadanti pravartanAm // pravattisamartho hi kazcid bhAvAtizayo vyApArAbhidhAnaH prvrtnaa| sA ca kriyaannaampekssitopaaytaiv| na hi tathAtvamapratipadya tatra pravartate kazcit / yApyAjJAdimyaH pravRttiH sA'pi kathaMcidapekSitanibandhanatvamupAzrityaiva anyathA'bhAvAt |"-vidhivi0 pR0 243 / "tathA coktam -tayA dhAtvarthakAryatve padaM zrutyopadarzite / bhAvanAyA vidhizrutyA puSArthAMzasAdhyateti // zreyaHsAdhanatA hyeSA nityaM vedAt pratIyate (mI0 zlo0 pR049|) iti ca / tasmAdiSTasAdhanataiva vidhiH liGAdyabhidheyeti tayuktAyAH bhAvanAyAH phalameva bhAvyaM dhAtvarthastu karaNamiti (pR046) tenAbhidhAvyApArapravartanAbhidhAnavat pravartanArUpeNa iSTasAdhanatAM zabdo'bhidhatte na svarUpeNeti na pratItivirodhaH / idameva bhagavato maNDanamizrasyApi 'puMsAM neSTAbhyupAyatvat kriyAsvanyaH pravartakaH / pravRttihetu dharmaJca pravadanti prvrtnaam| evaGkAraJca pravartanApratyaya ityAdi vadato'bhimatam / tadevaM zabdakartRkaM pravartanArUpeSTasAdhanatvAbhidhAnameva zabdabhAvaneti gIyate |"-nyaayrtnmaa0 pR0 47, 53-54 / 'iSTasAdhanatvameva vidhitattvam" tantraraha0 pR0 45 / "tathA ca pravartanatvAnurodhAt vidherapi iSTasAdhanatkAdikamevArthaH"-muktA0 pR0 516 / (3) jyotissttomaadiyaage| (4) loke| (5) vidhitven| (6) zreyaHsAdhanatAparanAmnyAH iSTasAdhanatAyAH / (7) uddhRtamidam-tautAti0 pR0134 / (8) tulanA-"kiJca, bhAvanAgataM zreyaHsAdhanatvaM pravartakamiSyate taiH. tacca na pathagabhidhAta yaktama / bhAvanAyAH tryaMzatvena tatsvarUpAvagamasamaye etadaMzayoH svargayAgayoH sAdhyasAdhanabhAvAvagatisiddheH |"nyaaymN0 pR0 361 / (9) zreyaHsAdhanatvaprasaGgAt / (10) yajJo hi vede vihito'taH saH zreyaHsAdhanamityukte satyAha / tulanA-"vidhipUrvakasya pazvAdivadhasya vihitAnuSThAnatvena hiMsAhetutvAbhAvAta asiddho heturiti cet ; tahi vidhipUrvakasya sadhanavadhasya khArapaTikAnAM vihitAnuSThAnatvena hiMsAhetutvaM mA bhUditi sadhanavadhAt svargo bhavatIti vacanaM pramANamastu"."-tattvArthazlo0 pR0 12 / ____ 1 vihitAnuSThAnasya tatsA-ba0 / 25 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. prAgamapari0 'vihitAnuSThAnatvAt shreyHsaadhntvaanussnggH| aprAmANyazca ThakazAstravad vede'pyvishissttm| anye tu 'upadezo vidhiH' ityAmananti / upadezazabdena ce viSayo liGAdiH abhidhA cocyate / tatra upadizyate pratyAyyate ityupadezo viSayo yAgAdiH, upadizyate' nena ityupadezo liGAdiH, upadezanamupadezaH abhidhA uccAraNamucyate; tadapyasaGgatam ; 5 ThakopadezasyApi vidhitvaprasaGgAt / bhavatparikalpitaprakriyAyAH "agniSTomena yajeta svargakAmaH" [ ] ityAdivat 'sadhanaM brAhmaNaM hanyAbhUtikAmaH' ityAdAvapi tulyatvAt / kiJca, parAnugrahapravRttasya Aptasya vacanam upadezaH prasiddhaH / na ca vede tathAvidhaH kazcit puruSo'sti apauruSeyatvAbhAvaprasaGgAt , tatkathamasyaM upadezatApi ? 10 na khalu upadeSTravyatirekeNa upadezaH kadAcitpratipannaH / guruvaidyAdyupadeSTrasadbhAve (1) caurazAstravihitatvAt / (2) "upadeza iti viziSTasya zabdasyoccAraNam"-zAbarabhA0 1 / 1 / 5 / "nanu codanAyAH prAmANyaM pratijJAtaM kathamupadezasya sAdhyate ? ata Aha-"codanA copadezazca vidhizcaikArthavAcinaH |"-mii0 zlo0 sa0 5 zlo0 11 / "upadezo niyojyaarthkrmaaprsthitcodnaa| prathito guruvaidyAdau nitye'pi na na kalpyate / / yadyapyAjJA'bhyarthanA vede'nupapannA, upadezastu yujyte| so'pi tadvadeva preraNAtmakazcaturtho loke prajJAyate / tathAhi-AjJA'bhyarthane hi niyoktrarthamanAhitaniyojyaphalaM karma gocarayataH / niyojyArthaM tUpadezaH / anujJA tu yadyapyevaM kvacit tathApi pravRttapuruSaviSayatvAnnopadezaH / niyojyArthakarmagocaramapravRttapravartanamupadezamAcakSate dhIrAH / na hi gAmabhyAja mANavakamadhyApaya kuruyathAbhimatamityupadezapratItiH / nApi bhakSyaM cet (cara) jvaritaH pathyamaznIyAditi pratItiH, bhUyasA caiSa pauruSeyeSu kAmArthazAstrAdiSvAjJAdibhiranArUSito loke prajJAyate, gopAlAdivacaHsu ca mArgAkhyAnapareSu anena pathA gaccheti / pradarzanArthaJcedam, ato'rthazabdAbhidhoccAraNAdijJAnaJca karmakartRkaraNabhAvasAdhanena upadezazabdena ucyate / preSaNAdivat tairapi hi yathAvivakSitamarthAdayo nirdizyante"siddhAntamupakramate-ucyate-upadezo niyo"upadezastu yujyate tasya apauruSaye'pi saMbhavAt / na hyasau niyojakArthakarmeti vakSyati, yena cetanakartRka: syAta, na cAsau na laukikaH apreraNAtmako vA yenAvidhiH syAdityAhaso'pi tadvadeva AjJAvadeva preraNAtmakazcaturthoM loke prajJAyate / .." etaduktaM bhavati-AjJAbhyarthanopadezAH karmaNi pravRttijananena tadgocarayanto bhavanti preraNAtmatayA samAnAH / teSAmAjJAbhyarthanAbhyAM gocarIkriyamANaM karma anAdRtaniyojyaprayojanamAjJApayiturabhyarthayamAnasya vA pryojnaayaavklpyte| upadezagocarastu karma anAdRtopadezakaprayojanamupadeSTavyArthamevetyayam AjJA'bhyarthanAbhyAmupadezasya bhedaH, preraNAtmakatvaM ceti niyojyAthaM karma yasyopadezasya na ta niyoktrathaM sa tathokta itykssryojnaa| ..."aprasthitasya apravRttasya puMsaH prasthApanA codanA" nanupadezo vidhiH, sa cArthabhedAbhidhAyakaH, zabdaH iti kvacitkvacidccAraNamAha zabdasyoccAraNamiti / kvacidarthaM vidhyuddezenaikavAkyatvAditi / vacidvacanam codaneti kriyAyAH pravartaka vacanamiti / kvacit jJAnaM zAstraM zabdavijJAnAdasannikRSTe'rthe vijJAnamiti, vArtikakArazca abhidhA bhAvanAmAhurityabhidhAmiti / ata Aha-pradarzanArtha cedaM viziSTa: zabdo vidhiriti / ato'rthazabdAbhidhoccAraNAdijJAnaM ca karmakartakaraNabhAvasAdhanenopadezazabdena yathAyathamucyate"-vidhivi0, TI0pR0 238-241 / (3) karmakaraNabhAvasAdhaneSu krmshH| (4) ThakazAstrIyavAkyeSvapi (5) praanugrhprvRttH| (6) agniSTomena yajeta svargakAma ityAdi vidhivAkyasya / 1ca praviSayo ba012-uccAramucyate shr0| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA026] vidhivAdaH 565 satyeva 'bhakSaM cara, dhyAnAdhyayane kuru, jvarita auSadhaM pibet , pathyamaznIyAt' ityAdyupa'dezasya pratIteH / na ca zabda eva upadeSTA ityabhidhAtavyam ; avyutpannasyApyato'rthapratipattiprasaGgAt / atha zabdArthasambandhavyutpattisavyapekSa evAsau tattvamupadizati; nanu kutastavyutpattiH ? viziSTapuruSAccet ; sa eva upadeSTA'stu kimanayA paramparayA ? pratiSetsyate ca apauruSeyatvamasya agre ityalamatiprasaGgena // ch|| yepi viSayasya yAsau karttavyatApratItiH saiva pravartakatvAdvidhiH iti pratijAnate; nahi 'idaM me karttavyam' ityapratipadyamAnaH kazcitpravarttate iti; te'pyasamIkSitavacasaH; yataH kiM karttavyatApratipattiH nirviziSTA pravRttihetuH, zreyaHsAdhanatAviziSTA vA ? tatrAdyaipakSo'yuktaH; sarvasya sarvatra karttavyatApratipattimAtreNa pravRttiprasaGgAt , tathA ca brAhmaNAdivadhakarttavyatApratipattimAtreNa bhavatastadvadhAdAvapi pravRttiH syAt / atha zreyaH- 10 sAdhanatAviziSTA sA pravRttihetuH; tarhi zreyaHsAdhanataiva pravRttihetutvAd vidhiH syAnna karttavyatA . tasyAstAmantareNA'pravartakatvAt / nacaitadapyupapannam ; zreyaHsAdhanatIyAM vidhitvasya prAgeva pratyAkhyAtatvAt // cha / __ apareSAM mataM pratibhaiva pravartakatvAd vidhiH / nahi pratibhAvyatirekeNa liGA (1) "nanUktamupadeza iti viziSTasya zabdasyoccAraNam ; yadyevamavyutpannasyApi prvRttiprsnggH| ucyate-viziSTa: puruSArthasya zuddhasyopAyamAha yaH / puruSArtho yadA yena yo nareNAbhikAGakSyate // puruSArthasyopAyamanavagatamavagamayannutkarSAdviziSTa: zabda uktaH, anyathA sarva eva zabdaH zabdAntarAd bhinna ityavizeSaNameva syAt / ato nA'viditArthasya pravRttiH |"-vidhivi0 pR0 240 / (2) puruSArthopAyatAm / (3) vedasya / (4) tulanA-"nanu karttavyamiti pratipatteH pravRttiH / atra kecidAmnAyaM prati zrAddhamAninaH prAhuH-nanu kartavyamiti pratipatteH pravRttiH / idamAkUtam-kAryadarzanonneyapravRttayaH khalvamI liGAdayaH / kAryaJca pravRttilakSaNaM vRddhAnAM liGAdizravaNasamanantaramupalabhyate / tacca buddhipUrvakaM svatantrapravRttitvAt asmatpravRttivat / anumitA ca buddhiH asmatpravRttihetubuddhigocaracAriNI pravRttihetubudvitvAt asmatpravRttihetubuddhivat / tasyAzca viSayaM svayameva cakSurunmIlya piNDikarogaM (DiNDikarAgaM) parityajya paryAlocayantaH zabdavyApArapuruSAzayatatsamIhitatatsAdhanatAvyudAsena kartavyatAmeva pratipadyAmahe / tathAhi-stanapAnAdAvapi na jAtu samIhitopAya ityeva pravRttAH smaH, kintu karttavyametaditi liGAdizravaNAnantarA pravRttiH kartavyatAbhidhAnameva liGAdInAmApAdayati / tathA ca viditasaGgatitayA liGAdayo vede'pi taamevaabhiddhte|"-vidhivi0 TI0 pR0 244 / (5) tulanA-"nanvapekSitopAyatAmantareNa kartavyamiti zatazo'pyabhidhIyamAnaM na pravRttaye kalpyata ityata Aha-kathaM hi tathA pratipadyamAno na pravartata ? zabdastAvatkartavyatAyAM viditasaGgatiH tAmavagamayati / tathA naimittikaniSedhAdhikArayorasau pratIyamAnA na zakyA neti vaktum |"-vidhivi0 TI0 pR0 245 / (6) brAhmaNavadhAdiniSiddhe krmnni| (7) krttvytaaprtipttiH| (8) kartavyatApratIteH / (9) zreyaHsAdhanatAm / (10) zreyaHsAdhanatAviziSTakartavyatApratItevidhitvam / (11) vaiyAkaraNAnAm / "abhyAsAtpratibhAhetuH zabdaH sarvoparaiH smRtH| bAlAnAM ca tirazcAM ca yathArthapratipAdane // 119 // vicchedagrahaNe'rthAnAM pratibhA'nyaiva jAyate / vAkyArtha iti tAmAhaH padArthairupapAditAm // 145 // idaM taditi sA'nyeSAmanAkhyeyA kathaJcana / 1-ta oSadhaM aa0| 2-padezapratIteH aa0| 3-dyaH pa-zra0, b0| 4-ktaH sarvatra A0 / 5-tAyA vidhi-ba0, shr0| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 divyApAro'pi balavatsalilasamIraNanyAyena puruSaM pravarttayati sarvasya pravRttiprasaGgAt / nApi viSayapratipattimAtram ; ata eva / ato yA kAcit pravRttiH sA sarvA pratibhAsamAnAkAranirNayarUpapratibhApUrvikaiva / naihi pratibhAte'pyarthe yAvat sukhasAdhanamidamiti pratibhA notpadyate tAvat kazcit pravarttate / ataH sAdhanavizeSe puraskRte kriyaa| vizeSaparisphuraNaM pratibhA / uktaJca-" viziSTasAdhanAvyavacchinnakriyApratItyanukUlA prajJA pratibhA~" [ vidhivi0 pR0 246 ] iti; tadapyasAram ; yataH siddhe pratibhAsvarUpe vidhirUpatA syAt / na ca bhavatpratipAditaM pratibhAyAH svarUpaM yuktam / indriyAdibAhyasAmagrInirapekSaM hi manomAtrasAmagrIprabhavam arthatathAbhAvaprakAzaM jJAnaM pratibheti prasiddham-'zvo me bhrAtA AgantA' ityAdivat, na punaH pratibhAsamAnAkAranirNaya10 rUpatAmAtram , nirvikalpakAdhyakSottarakAlabhAvinaH savikalpakapratyakSasyApi tadrUpatayA pratibhAtvAnuSaGgAt , tathA ca savikalpakapratyakSavArlocchedaH syAt / yadapi sAdhanavizeSe kriyavizeSaparisphuraNam ; tatika pUrvAhitasaMskAravazAt , 'pratyakSAdipramANavyApArAnusArataH, codanAtaH, zvo me bhrAtetyAdivat manomAtrato vA syAt ? tatrA'ntyavikalpo'yuktaH; azrutacodanAvAkyasya yAgAdisAdhane kriyAvizepratyAtmavRttisiddhA sA kApi na nirUpyate // 146 / / upazleSamivArthAnAM sA karotyavicAritA / sArvarUpyamivApannA viSayatvena vartate // 147 // sAkSAcchabdena janitAM bhAvanAnugamena vaa| itikartavyatAyAM tAM na kazcidativartate // 148 // pramANatvena tAM lokaH sarvaH samanupazyati / samArambhAH pratIyante tira. 3cAmapi tadvazAt ||149||"-vaakyp0 2 / 119, 145-49 / (1) sarvasya zrotuH prvRttiprsnggaadev| (2) pratibhAsamAnAkAro yo nirNayaH tadrUpA pratibhA -A0 tti0| (3) tulanA-"na hIdamitthamanena karttavyamityanupajAtapratibhAbhedaH pravartate pratyakSAdyavagate'pyarthe / tatra hi pramANakAryasamAptiH / pratibhAnetro hi loka itikartavyatAsu smiihte|"-vidhivi0 10247-48 / (4) yAgAdau-A0 tti0| (5) sAdhanavizeSamadRizya karttamadhyavasite-A0 tti| (6) vyAkhyA-"na hi te pratibhAvidaH ye saMvedanamanizcayAtmakaM pratibhAmAcakhyuH / saMzayo hi saH / vayaM ta sAdhyasAdhanetikartavyatAvacchinnAyAH kriyAyAH pratipattAvanukUlAM tatpratipatyA kArye'nuSThAnalakSaNe kartavye sahakAriNIM kartavyamiti prajJA pratibhAmadhyagISmahi |"-vidhivi0 TI0 pR0 247 / "niyatasAdhanAvacchinnakriyApratipattyanukulA prajJA pratibhA"-tattvasaM0 paM010 286 / (7) tulanA"AmnAyavidhAtRNAmRSINAmatItAnAgatavartamAneSvatIndriyeSvartheSu dharmAdinibaddheSu granthopanibaddheSu ca AtmamanasoH saMyogAd dharmavizeSAcca yat prAtibhaM yathArthanivedanaM jJAnamutpadyate tadArSamityAcakSate / tattu prastAreNa devarSINAm / kadAcideva laukikAnAM yathA kanyakA bravIti zvo me bhrAtA''ganteti hRdayaM me kathayatIti |"-prsh0 bhA0 pR0 258 / "pramANaM pratibhaM zvo me bhrAtA''ganteti dRzyate |"-nyaaymN0 pR0 106 / "pratibhA UhaH tadbhavaM prAtibham"-yoga0 tattvavai0 3 / 33 / "prAtibhaM svapratibhotthamanaupadezika jnyaanm|"-yogvaa0 3 / 33 / "tatra dRSTakAraNaM vinaiva akasmAd vyavahitaviprakRSTAtItAnAgatasUkSmAdyarthaspharaNe sAmarthya prtibhaa|"-yogsN0 1055 / "indriyaliGgAdyabhAve yadarthapratibhAnaM sA pratibhA"-praza. kanva0 pR0258 "prajJA navanavollekhazAlinI pratibhA'sya dhiiH|"-alN0 ci002| (8) AlocanAjJAna-A0 tti0| (9)nirnnyruuptyaa| (10)agnihotraM jahayAt ityAdi pravartakaM hi vAkyaM codnaa| 1 kriyAvizeSo na puruSaM pravartayati sarvasya pravattiprasaMgAta parispharaNaM ba0 siddhHpr-shr| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA0 26 ] vidhivAdaH 567 Sasya svapne'pyasphuraNAt / prAktanavikalpatraye tu pratibhAtvaM viruddhyeta, anyathA saMskArAdibhyaH samutpannAnAM smaityAdInAmapi pratibhAtvAnuSaGgAt taidevaikaM pramANaM syAt ||ch|| "kecirdai bhaktireva pravartakatvAd vidhiH ityAcakSate / ma khalu zraddhAparaparyAyAM bhaktiM vinA paramAtmazravaNAnumananadhyAnAdau yAgAdau vA pravRttiH saMbhavati / taduktam "anavacchinnapUrNatvasparzI no bhaktito vinA / '' [ ] ___ bhaktyaMzAnuprevezenaiva ca zAstrasyApi rAjazAsanAdbhedaH / taddhi antarbhaktizUnyaM rAjabhayAdInAmeva antaHparisphuraNAt / uktaJca "tayA zUnyaM bhavet puMsAM zAstraM zAsanamAtrakRt / bhaktayaMzena ca tadbhinnaM loke rAjAnuzAsanAt // ' [ ] iti / tadapyasamyak ; yasmAdutpannA satI bhaktiH pravRttinimittaM syAt , utpattizcAsyAH 10 zabdAt , nigrahAnugrahasamarthapuruSavizeSAdvA ? na tAvacchabdAdeva; "draSTavyoreyamAtmA" [vRhadA0 4 / 5 / 6 ] ityAdizabdazrAviNo'zeSasyApi pratipattuH AtmAdau bhaktayutpattiprasaGgAt tadarzanAdau pravRttiH syAt / tacchabdazravaNAvizeSe'pi azeSasya tadanutpattau nausau tanmAtrahetukA / yada vizeSe'pi yannotpadyate na tat tanmAtrahetukam yathA aviziSTe'pi bIje anutpadyamAno'GkaraH, notpadyate ca aviziSTe'pi zabde tacchabdazrAviNo'zeSasya AtmAdau 15 bhaktiriti / atha nigrahAnugrahasamarthAt puruSAvizeSAdabhimataM phalaM vAJchatAM sotpadyate; yuktametat ; tasyA eva bhaktizabdavAcyatvaprasiddhaH / apauruSeyatvaM tu vedasyA'yuktam , tasyetthaM : pauruSeyatvaprasiddheH / OMnavacchinnapUrNatvadharmopetasya cAtmanaH brahmAdvaitapraghaTTake pratyAkhyAtatvAtkathaM kasyacittatra tathAvidhapuruSAdanyato vA kharaviSANAMdiva bhaktiH syAt // cha / (1) Adipadena pratyakSavyApAra-zabdau graahyau| (2) yathA [ kramaM ] smRtyanumAnazabdAnAm -A0 tti0| (3) pratibhAkhyam / (4) "evaM ca sati liGAdeH ko'yamarthaH parigRhIta iti cet ; yaj devapUjAyAmiti devatArAdhanabhUtayAgAdeH prakRtyarthasya kartRvyApArasAdhyatAM vyutpattisiddhAM liGAdayo'bhidadhatIti na kinycidnuppnnm|"-vedaarth010 225 / (5) "bhaktistu niratizayAnandapriyAnanya prayojanasakaletaravatRSNyavajjJAnavizeSa eva |"-srvd0 10344 / vedArtha0 pR0 152 / (6) rAjyazAsanam / (7) shrddhyaa| (8) zAstram / (9) "AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo maitreyyAtmani khalvare dRSTe zrute mate vijJAta idaM sarva viditam |"-bRhdaa0 2 / 4 / 5, 4 / 5 / 6 / (10) AtmadarzanazravaNabhanananididhyAsaneSu / (11) bhaktiH / (12) shbdshrvnnmaatrnibndhnaa| (13) bhaktiH na zabdazravaNamAtrahetukA zabdazravaNe'pi anutpadyamAnatvAt / (14) samarthezvarArAdhanAyAH / (15) yadi / vedaH IzvarArAdhanarUpAM bhaktiM vidadhIta tadA dharme'pi Izvarasyaiva prAmANyaM syAt tathA ca vedasya apauruSeyatvavyAghAtaH, Izvarasya nigrahAnugrahakaraNavat vedakartRtvamapi syAditi bhAvaH / (16) nirupAdhipUrvatvaviziSTasya brhmnnH| (17) pR0 150- / (18) brahmaNi / (19) IzvarAt / (20) vedavAkyAdervA / _1-pyaprasphuraNAt ba0 / 2 kecittu bha-ba0 / 3 bhakti saiva na ta-ba0 / 4 prvRttenimi-shr0|| tattacchabda-zra0 6-mataphalaM zraga tasyai eva b0| 8-tvapratisiddheH A019-NAdivabhaktiH zrA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nama 568 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. aAgamapari0 ___ icchAprayatnaprabhRtayo'pi vidhiprakArAH prAguktaprakAreNaiva pratyAkhyeyAH; viSayaphailAdinirapekSANAM teSAmapi puruSapravRttihetutvAbhAvato vidhiruuptaanupptteH| tatsApekSANAM tu pravRttihetutve kathaM teSAmeva vidhitvaM syAt viSayAdInAmapi tatprasaGgAt ? tataH para parikalpitasvarUpasya vidhervicAryamANasyAnupapatteH na tasyApi zabdArthatA ghaTate / ataH 5 tedvAneva zabdArtho'bhyupagantavyaH / iti sUktam-'pramANaM zrutamartheSu' ityAdi / 'zrutajJAnam' ityAdinA kArikAM vyAcaSTe-zrutajJAnaM zabdajJAnaM vaktrabhiprAyAdalina thAntare'pi bahirarthe'pi na kevalaM tadabhiprAya eva pramANam / tada ___ nabhyupagame dUSaNamAha-'katham' ityaadi| katham ? na kathaJcid anyathA bahirarthe tatprAmANyAbhAvaprakAreNa pratipattumarhati saugato'nyo vA / kimityAha10 dvIpadezanadIparvatAdikam / kathambhUtam ? adRSTasvabhAvakAryam , apratyakSA'nanumeyasvarUpa mityarthaH / punarapi kathambhUtam ? dezAntarastham / kena prakAreNa ? digvibhAgena / yathA dakSiNadigvibhAge siMhaladvIpa uttaradigvibhAge himavAniti / tamitthambhUtamartha digvibhAgena kathanna pratipattumarhati ? ityAha-nirArekamavisaMvAdazca yathA bhavati tatheti / nanu cArthAbhAve'pi zruteH prAyaH pravRttidarzanAnna kacidapyasau pramANamityAzaGkayAha15 prAyaH zrutervisaMvAdAt pratibandhamapazyatAm / sarvatra cedanAzvAsaH so'kSaliGgadhiyAM samaH // 27 // vivRtiH-nahIndriyajJAnam aMbhrAntamavyabhicArIti vA vizeSaNamantareNa pramANamatiprasaGgAt / tathAvizeSaNe zrutajJAne ko'paritoSaH 1 yathA kRttikAdeH zakaTAdijJAnaM (1) "ataH siddhaM na tArkikarItyA iSTasAdhanatve liGAdyarthatvamapi tu pUrvoktarItyA pravartakecchAyA eva |"-bhaattttrh0 pR08| (2) tulanA-"apare punarliGAdizabdazravaNe sati samupajAyamAnamAtmaspandavizeSamudyogaM nAma vAkyArthamAcakSate; tatsvarUpaM tu na vayaM jAnIma; ko'yamAtmaspando nAma buddhi syAt prayatno vA icchAdveSayoranyataro vaa|"-nyaaymN0 10365 / (3) viSayaH agniSTomAdiyAgaH / (4) phalaM svrgaadi| (5) icchaaprytnaadiinaampi| (6) viSayaphalAdisApekSANAm / (7) icchAprayatnAdInAmeva / (8) vidhitvaprasaGgAt, tacca pUrvaM nirAkRtamiti / (9) sAmAnyavizeSAtmA'rtha eva / (10) zruti: aagmjnyaanm| (11) "ced yadi bhavet / kaH ? anAzvAsaH avizvAsaH / kva ? sarvatra avisNvaadishrutipraamaannye| keSAm ? pratibandhamapazyatAM zabdArthayoH sahajayogyatAlakSaNaM sambandhamanIkSamANAnAM saugatAnAm / kasmAt ? visaMvAdAt / kasyAH ? zruteH Agamasya / katham ? prAyaH kvacitkadAcidityarthaH / tadA so'nAzvAsaH samaH samAnaH / kAsAm ? akSaliGgadhiyAm, akSamindriyaM liGgaM hetuH tAbhyAM janitA dhiyo jJAnAni tAsAmapi prasaktamityarthaH kvacitkadAcidvisaMvAdadarzanAt / " -laghI0 tA0 pR0 47 / (12) indriyajJAnasya lakSaNe 'abhrAntam' iti vizeSaNaM saugataiH prayujyate"kalpanApoDhamabhrAntaM prtykssm|" [nyAyabi014] ityabhidhAnAt / (13) pratyakSalakSaNe 'avyabhicAri' iti vizeSaNaM naiyAyikApekSayA jJeyam / "indriyArthasannikarSotpannamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmaka jJAnaM pratyakSam / " [nyAyasU0 13114] ityuktatvAt / (14) abhrAntAdivizeSaNaviziSTe / 1-tayo vidhiprabhRtayo vi-A0 / 2 tutatpra-ba0, shr0| 8-jJAnaM vktr-shr0| 4 digbhaa-shr0| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 27 ] zrutasya pramANatvasamarthanam 566 yAnama svabhAvapratibandhamantareNa tathaiva adRSTapratibandhArthAbhidhAnaM jJAnamavisaMvAdakam / ne hi dRSTe'nupapannaM nAma / kvacidvyabhicArAt sAkalyenAnAzvAse vaikabhiprAye'pi vAcaH kathamanAzvAso na syAt tatrApi vyabhicArasaMbhavAt / tathAnicchataH zrutikalpanAduSTAdeH uccAraNAt / prAyo bAhulyena zruteH zabdasya tajjJAnasya vA visaMvAdAt sarvatra satya- 5 ____ zrutAvapi ced yadi anAzvAsaH / keSAm ? apazyatAM kArikAvyAkha - saugatAnAm / kim ? ityAha-pratibandham , sambandhaM santamapi yogyatArUpamavinAbhAvam , [saH] sarvatrAnAzvAsaH akSaliGgadhiyAM samaH tAsAmapi prAyo visaMvAdadarzanAdityabhiprAyaH / vyatirekamukhena kArikA vyAcaSTe 'nahi' ityAdinA / nahi naiva indriyajJAnaM 10 pramANam / kena vinetyAha-abhrAntamavyabhicArIti vA vizeSaNavivRtivyAkhyAnam - mantareNa, tadvizeSaNe satyeva tatpramANamiti / kuta etadityAha-atiprasaGgAta, dvicandrAdijJAnasyApi prAmANyaprasaGgAt / nahi nirvizeSaNasya jJAnamAtrasya prAmANyAbhyupame dvicandrAdijJAnasya prAmANyavyavacchedaH kartuM zakyaH / atha taidvizeSaNe satyeva tatpramANaM tenAyamadoSaH; atrAha-'tathA' ityAdi / tathA abhrAntA'vyabhicAri- 15 prakAreNa vizeSaNe IndriyajJAnasya aGgIkriyamANe zrutajJAne ko'paritoSaH 1 tasyApi tadvizeSaNaviziSTasyaiva prAmANyamastu / nanu indriyajJAnasya arthakAryatvAt yuktam abhrAntatvamavyabhicAritvaM vA na punaH zrutajJAnasya viparyayAt; ityatrAha-'yathA' ityAdi / yathA yena yogyatAprakAreNa kRttikAdeH sakAzAt yat zakaTAdijJAnaM tat svabhAvapratibandhamantareNa, svabhAvapratibandhazabdena tAdAtmyapratibandhastadutpattisamba- 20 ndhazca gRhyate 'svo bhAvaH kAraNam' iti vyutpatteH, tamantareNa avisaMvAdakaM tathaiva tenaiva prakAreNa adRSTapratibandhArthAbhidhAnajJAnam adRSTaH tAdAtmyAdipratibandho yasmin arthA (1) tulanA-"svabhAve'dhyakSataH siddhe paraiH paryanuyujyate / tatrottaramidaM vAcyaM na dRsstte'nuppnntaa|" -pramANavAtikAlaM0 50 68 / "na hi dRsstte'nuppnntaa|"-dhvlaa0 TI0 pR0 320 / (2) tulanA"vivakSAprabhavaM vAkyaM svArthe na pratibadhyate / yataH kathaM tatsUcitena liGgena tttvvyvsthitiH| vaktrabhiprAyamAtraM vAkyaM sUcayantItyavizeSeNAkSipan na pAramparyeNApi tattvaM pratipadyeta / na ca vaktrabhiprAyamekAntena sUcayanti zrutiduSTAderanyata eva prasiddhaH |"-siddhivi0 pR0 264 / (3) abhrAntAdivizeSaNasahitatve / (4) indriyajJAnAdikam / (5) abhrAntAdivizeSaNayuktasyaiva / (6) arthamantareNApi atItAnAgatAdau zabdaprayogadarzanAt / (7) tulanA-"svabhAvapratibandhe hi satyartho'rthaM gamayet / tadapratibaddhasya tdvybhicaarniymaabhaavaat|"-nyaaybi01040| 1-rthabhi-ja0 vi0| 2-dhAnamavi-I0 vi0| shrutklp-ii0vi0|-sy jJAnasya zra0 / 5 pratisaMbaMdhaM A0 / 6-zvAsaH tAsAmapi shr0| 7-rItivize-A0 / 8 indriyasya zra0 / -zAt zaka-A0 / 10-tiprtibndh-b0|11-vaadktvN t-shr| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 bhidhAnajJAne tattathoktam , taditthambhUtaM jJAnamavisaMvAdakam / kuta etadityAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na dRSTe grahoparAgAdau zrutAvisaMvAdakatve anupapanaM nAma / indriyajJAnAvisaMvAdakatve'pi anupapannatvaprasaGgAt / bahirarthe asya prAyo vyabhicAradarzanAt sarvatrAnAzvAse ca vaktrabhiprAye'pi prAmANyanna syAditi darzayannAha-'kvacid' ityAdi / kvacit niyate viSaye vyabhicArAt sAkalyenA'nAzvAse zruteraGgIkriyamANe vaktrabhiprAye'pi na kevalaM bahirarthe vAcaH kathamanAzvAsaH sAkalyena na syAt ? api tusyaadev| kuta etadityAha-'tatrApi' ityAdi / tatrApi vaktrabhiprAye'pi vyabhicArasaMbhavAt / etadeva darzayannauha-'tathA' ityAdi / yena hi 'yA bhavataH priyA' ityAdi prakAreNa 'paraM prahRtya vizrAntaH puruSo vIryavAn' ityAdiprakAreNa ca zrutiduSTaM kalpanAduSTa10 zvoktaM tathA tena prakAreNa anicchataH tathAbhiprAyarahitasyApi zrRMtikalpanAduSTAdeH Adizabdena gotraskhalanAdiparigrahaH uccAraNAt bhASaNAt / kiJca AptoktahetuvAdAca bhiraavinishcye|| setyetaravyavasthA kA sAdhanetaratA kutaH // 28 // vivRtiH-nahi puruSArthAbhisandhayaH sarve'rthAn vyabhicaranti, anyathA vAgarthavya15 bhicAraikAntasaMbhavAt / vAco'bhiprAyavisaMvAde kutastadanumAnam ? sugatetarayoH Apte taravyavasthA kutazcit sAdhanAsAdhanAGgavyavasthA vA svayamupajIvan "vakturabhipretaM tu vAcaH sUcayanti avizeSeNa nArthatattvamapi" [ ] iti kathamaviklavaH ? (1) zrutasya / tulanA-"api cAnyavivakSAyAmanyazabdadarzanAt vivakSAyAmapi kvacidvayabhicArAta sarvatrAnAzvAsAt kathaM vivakSAvizeSasUcakA api te syuH|"-snmti0 TI0 pR0 266 / (2) anyavivakSAyAmanyazabdoccAraNamapi pratIyate yathA devadattavivakSAyAM yajJadattoccAraNaM gotrskhlne'nubhuuyte| (3) zrutiduSTaM zrutikaTu / 'zrutikaTu paruSavarNarUpam duSTam |"-kaavypr0 pU0267 / 'yA bhavataH priyA' ityatra zRGgArarasavarNanAvasare niSiddhasya rephasya prayogAdeva zrutikaTutvaM jJeyam / 'priyA' ityatra 'rephasaMyogaH spaSTa ev| (4) kalpanAduSTaJca viruddhakalpanAyuktatvAt anucitakalpanAzAlitvAdvA bodhyam / 'paraM prahRtya' ityatra hi yadA vIryavAn puruSaH paraM prahRtya prahArAnantaraM vizrAntaH vizeSaNa zrAntaH klAntaH tadA tasya vIryavattvena varNanamanucitameva / yadi hi prahArAnantaraM klAntaH kathaM vIryavAn ? klAntatvavIryavattvayovirodhAt / (5) "ayamartha:-AptokterbahirAvinizcaye sugatetaravacanayoH satyetaravyavasthA kA arthAviSayatvAvizeSAt / hetuvAdAcca bahirAvinizcaye sAdhanetaratA kutaH bahirarthazUnyatvAvizeSAditi |"-lghii0 tA0 pR048| satyetaravyavasthA hi bAhyArthaprAptyaprAptinibandhanaiva, tathA coktam-AptamImAMsAyAm (kA0 87) "buddhizabdapramANatvaM bAhyArthe sati nAsati / satyAnatavyavasthaivaM yujyate'rthAptyanAptiSu / " tulanA-"vAkyAnAmavizeSeNa vavavabhipretavAcinAm / satyAnatavyavasthA na tattvamithyAtvadarzanAt // mithyAdarzanajJAnAt mithyArthatvaM girAM matam |"-siddhivi0 10 502 / (6) tulanA-"nAntarIyakatAbhAvAcchabdAnAM vastubhiH saha nArthasiddhistataste hi vaktrabhiprAyasUcakAH / / 3212 // vaktavyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatattva 1-taM tajjJAna-ba0, shr0| 2-prAye prAmA-A0, shr0|-naah yena hi A0 / 4 svabhAvataH b0| 6-Na shru-b0| 6 zrutavikalpanA-A0, shr0| 7-digrahaparigrahaH shr0| 8 sarvarthAn ja0 vi0 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapra0 kA 0 28 ] zrutasya pramANatvasamarthanam 601 yo yasyA'vaJcakaH sa tasya AptaH tadukteH tadvacanAt hetuvAdAca liGgAdikArikAvyAkhyAnam __vacanAcca bahirAvinizcaye aGgIkriyamANe satyaM sugatavacanam * itaradasatyaM kapilAdivacanam tayoH vyavasthA kA ? na kAcit , sarvamasatyameva syAt / ataH sugatavacanAdapi na kacitpravRttiH syAt / tathA sAdhanetaratA kutaH ? pakSAdivacanAni sAdhanam , itarat tadrUSaNavacanaM tayorbhAvastattA sApi kutaH ? 5 naiva syAt / tathA ca yat sattat sarvaM kSaNikam' ityAderasAdhanAGgatayA nigrahasthAnatA syaaditybhipraayH| vyatirekadvAreNa kArikArthamAha-'nahi' ityAdinA / na khalu puruSAbhisandhayaH __ puruSAbhiprAyAH sarve arthAn vyabhicaranti / kuta etadityAha-'anyathA' vivRtivyAkhyAnam - ityAdi / anyathA teSAM tadvayabhicAraprakAreNa vAgarthavyabhicAraikA- 10 ntasambhavAt , vAcAmarthasya bAhyasya anyasya vA yo vyabhicAraikAntaH tasya saMbhavAt / vAco'bhiprAyavisaMvAde sati kutaH na kutazcit tasya abhiprAyasya anumAnam / athedAnI parasyonmattaceSTitaM 'sugata' ityAdinA darzayannAha-sugatasya hi AtatvavyavasthA nibandhanam // 24 // yadyathA vAcakatvena vaktRbhiviniyamyate / anapekSitabAhyArtha tattathA vAcakaM matama ||167||"-prmaannvaa0 / "sAkSAcchabdAna bAhyArthapratibandhavivekataH / gamayantIti ca proktaM vivakSAsUca. kaastvmii||"-tttvsN0 pR0702| "yathoktam-vakturabhiprAyaM sUcayeyuH shbdaaH|"-trkbhaa0 mo0 104 / (1) "AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayukta updessttaa| sAkSAtkaraNamarthasya AptiH tayA pravartate ityaaptH|"-nyaaybhaa0 117"AptiH sAkSAdarthaprAptiH yathArthopalambhaH tayA vartata ityAptaH sAkSAtkRtadharmA yathArthaprAptyA zrutArthagrAhI / Agamo hyAptavacanamAptaM doSakSayAdviduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAddhatvasaMbhavAt / svakarmaNyabhiyukto yo rAgadveSavijitaH / pUjitastadvidhainityamApto jJeyaH sa taadRshH|"-saaNkhykaa0 mAThara0 pR0 13 / 'yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH paro'nAptaH tattvapratipAdanamavisaMvAdaH tdrthjnyaanaat|"-assttsh0, aSTasaha pR0 236 / (2) "tatra pakSAdivacanAni sAdhanam"-nyAyapra0 pR0 1 / (3) "sAdhanadoSodbhAvanAni dUSaNAni"-nyAyapra0 pU0 8 / (4) "tadvat pramANaM bhagavAn yathAbhihitasya satyacatuSTayasyAvisaMvAdanAttasyaiva parairajJAtasya prkaashnaacc|"-prmaannvaa0, manoratha 129 / "tAyitvAcca bhagavataH sugatasya prAmANyaM tathAhi-"tAyaH svadRSTamArgoMktiH vaiphalyAkti nAnatam / dayAlutvAt parArthaJca sarvArambhAbhiyogataH / tasmAtpramANaM tAyo vA catuHsatyaprakAzanam ||-duHkhhetunivrtktven svayaM dRSTasya mArgasyoktirdezanA tAyaH karaNe kAryopacArAt / tayA hi sattvAn tAyate tadyogAttAyitvam / sa ca vaiphalyAkti nAnRtam / AtmasukhAdyabhilASAdinA kazcidasatyaM vadati ajJAnAdvA / prahINAtmadarzanasya sAkSAtkRtatattvasya tadubhayaM nAsti / vizeSataH satyAbhidhAnahetureva kRpAstItyAha-dayAlutvAcca parArthaJca sarvasya mArgAbhyAsAderArambhe'bhiyogataH parArthamevoddizya bhagavAnabhisambuddhaH kathantasya mithyAbhidhAnena sattvavaJcanAzaGkA'pi / tasmAttAyitvAt pramANaM bhagavAn / yathAdRSTArthapravaktRtvaM hi saMvAditvameveti prathamapramANalakSaNayogAt prAmANyamanenoktam / dvitIyalakSaNayogamapyAha-tAyo vA catuHsatyaprakAzanam / parairajJAtasya satyacatuSTayasya prakAzanaM vA tAyaH tadyogAt tAyI pramANaM bhagavAnuktaH |"-prmaannvaa0, manoratha012147-48 / "tata: sugatamevAhuH sarvajJaM mtishaalinH| pradhAnapuruSArthazaM taM caivAhubhiSagvaram ||"-tttvsN0 pR0 878 / 26 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [ 4. bhAgamapari0 kutazcid anupadezA'liGgAvisaMvAdicaturAryasatyopadezAt kapilAdestu anAptatvavyavasthA visaMvAdipradhAnAditattvopadezAt svayam AtmanA upajIvan , sAdhanAsAdhanAGgavyavasthAM vA, trirUpahetuvacanasya hi svasAdhyasiddhyaGgavyavasthA pakSAdivacanasya tu tadasiddhyaGgavyavasthA tAM vA upajIvan "vakturabhipretaM tu vAcaH sUcayanti avizeSaNa nArthatattvamapi"[ ] iti evaM bruvAmo dharmakIrtyAdiH kathamaviklavaH svasthaH ? atrAha saugataH-vaktrabhiprAye'pi yadi vacanasya prAmANyannAsti, mA bhUt ; kinnaSTaM pramANadvayavAdinaH ? vyavahArijanAnurodhAdeva taMtra tasya prAmANyAbhyupagamAdityAzaGkyAha "puMsazcitrAbhisandhezced vaagrthvybhicaarinnii|| kArya dRSTaM vijAtIyAcchakyaM kAraNabhedi kim ? // 29 // vivRtiH-zruterbahulaM bahirAvisaMvAde'pi tadarthapratibandhAsiddheH vaktrabhiprAyAnuvidhAyinyAH sarvatra tadarthAnAzvAsaH iti ceduktamatra-'tAdAtmyatadutpattibhyAM vinApi parokSArthapratipatteravisaMvAdaH' iti / api ca vRkSo'yaM ziMzapAtvAt agniratra dhUmAditi vA kathamAzvAsaH? kvacillatAcUtAderupalabdheH ziMzapAyAH svayamavRkSatve' pyavirodhAt , kASThajanmano maNyAdisAmagrIprabhavasya azanijanmanaH tadarthAntara15 janmanazca sAkalyena agnisvabhAvAvirodhe punaH agnijanmaiva dhUmaH nArthAntarajanmA iti kuto'yaM niyamaH ? yataH kAryahetoravyabhicArAt 'dhUmAdagniratra' ityAzvAsaH / kasyacidanyathAnupapattyA parokSArthapratipattau zrutajJAnasya svayamadRSTatAdAtmyatadutpatteH (1) "catvAryAyasatyAni, tadyathA duHkhaM samudayo nirodho mArgazceti |"-dhrmsN0 pR0 5 / "satyAnyuktAni catvAri duHkhaM samudayastathA / nirodho mArga eteSAM yathAbhisamaya kramaH ||"-abhidhmko062| (2) "athavA sAdhyate yena pareSAmapratIto'rtha iti sAdhanaM trirUpahetuvacanasamudAyaH, tasyAGgaM pakSadharmAdivacanaM. 'athavA tasyaiva sAdhanasya yannAGgaM pratijJopanayanigamanAdi . ."-vAdanyAya0 pR061| (3) vktrbhipraaye| (4) zabdasya / (5) tulanA-"vicitrAbhisandhitayA vyApAravyAhArAdisAMkaryeNa kvacidapyatizayAnirNaye kaimarthakyAdvizeSeSTi: jJAnavato'pi visaMvAdAt kva punarAzvAsaM labhemahi |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 71 / "cedyadi, vAgAptavacanam, arthavyabhicAriNI bAhyArthAvisaMvAdinI syAt / kasmAt ? citrAbhisandheH citraH satyAsatyAdirUpo nAnAbhisandhirabhiprAyo vivakSA tasmAt / kasya ? puMso vaktuH 'sarAgA api vItarAgavacceSTante' iti vacanAt / tarhi vijAtIyAdapi kAraNAt kAryaM dRSTamaviruddhaM syAt / tatastat kAraNabhedi kAraNaM pratiniyataM svAtmalAbhanibandhanaM bhinatti vijAtIyAdvizinaSTItyevaM zIlaM kiM zakyaM syAt ? na syAdevetyarthaH / tasya yataH kutazcidutpatteravirodhAt / na khalvaniyatakAraNajanyaM kArya kAraNabhedaM gamayatyazakteH |"-lghii0 tA0pU049 / (6) tulanA-"na caivaM vAdinaH kiJcidanumAnaM nAma, nirabhisandhInAmapi bahulaM kAryasvabhAvAniyamopalambhAt / sati kASThAdisAmagrIvizeSe kvacidupalabdhasya tadabhAve prAyazo'nupalabdhasya maNyAdikAraNakalApe'pi saMbhavAt / yajjAtIyo yataH saMprekSitastajjAtIyAttAdRgiti durlabhaniyamatAyAM dhUmadhUmaketvAdInAmapi vyApyavyApakabhAvaH kathamiva nirNIyeta vRkSaH zizapAtvAditi latAcUtAderapi kvacideva darzanAta prekSAvatAM kimiva niHzaMka cetaH syAt""-aSTaza0, aSTasaha0 pR072| sanmati0 TI0 pR0 266 / 1 anupadezAt liMgAvi-ba0 / 2 ca ba0 / 3-vasthAM vA zra0 / 4 kAryadRSTaM I0 vi0 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa kA0 28 ] zrutasya pramANatvasamarthanam kvacidavisaMvAdasya anyathAnupapatteH siddhaM prAmANyamiti / puMso yaH citro'bhisandhiH "sarAgA api vItarAgavaceSTante"[ ] ityabhidhAnAt, tasmAt vAk ced yadi arthavyabhicAriNI kArikAvyAkhyAnam kArya dRSTaM vijAtIyAda abhimatakAraNajAtiparihAreNa jAtyantarAdapi / tataH kiM jAtamityatrAha-'zakyam' ityAdi / zakyaM zaktaM kAraNa- 5 bhedi kAraNavizeSaM gamayituM kim ? naiva zaktamityarthaH / kAryagrahaNamupalakSaNaM svabhAvasya, ato'numAnasyApyabhAvaH ityabhiprAyaH / / kArikAM vivRNvannAha-'zruteH' ityAdi / zruteH zabdasya bahulaM prAcuryeNa bahirAvi _____ saMvAde'pi na kevalaM tadabhAve, tadarthenaM bahirarthena pratibandhasya tAdAtmyavivRtivivaraNam - tadutpattilakSaNasya asiddheH kaarnnaat'| kathaMbhUtAyAH zruteH ityAha- 10 vktrbhipraayaanuvidhaayinyaaH| kai kimityAha-sarvatra tadarthAnAzvAsaH bahirarthAnAzvAsa iti evaM cet atrAha-'uktam' ityAdi / atra pUrvapakSe uktamuttaram / kiM tadityAha-tAdAtmyatadutpattibhyAM vinApi parokSArthapratipatteH kAraNAt avisaMvAdaH zruteH iti etat / 'api ca' ityAdinA parapakSepi tahRSaNaM yojayati / api ca kiJca 'ayaM dRzyamAno bhAvaH vRkSaH ziMzapAtvAta', 'atra parvate agniH dhUmAt' iti vA 15 yadanumAnaM tatra kathaM naiva AzvAsaH ? kuta etadityAha-'kacid' ityAdi / kacid dezavizeSe latAcUtAdeH, Adizabdena latAbadaryAdiparigrahaH tasyA upalabdheH kAra (1) tulanA-"caitasebhyaH samyakmithyApravRttayaste cAtIndriyasvaprabhavakAyavAgvyavahArAnumeyAH syuH vyavahArAzca prAyazo buddhipUrvamanyathApi kartuM zakyate puruSecchAvRttitvAtteSAM ca citrAbhisandhitvAt / tadayaM liGgasaMkarAt kathamanizcinvan pratipadyeta ? durbodhatvAt duHprApyatvAdanyaguNadoSanizcAyakAnAM pramANAnAm caitasebhya ityAdinA vyAcaSTe / cetasi bhavA: caitasA gunndossaaH| caitasebhyaH guNebhyaH kRpAvairAgyabodhAdihetabhyaH samyakapravRttayaH yathArthapravRttayaH, caitasebhyo doSebhyaH rAgAdibhyo mithyApravRttayo viparItapravRttayo bhavanti / te ceti pareSAM caitasA guNadoSAH cetodharmatvenAtIndriyAH tato na pratyakSagamyAH / kintu svasmAd guNadoSarUpAt prabhava utpAdo yasya kAyavAkkarmaNaH tena kaarylinggenaanumeyaaH| tacca nAsti / yasmAd vyavahArAzca kAyavAkkarmalakSaNAH prAyazo bAhulyena buddhipUrvamiti kRtvA pratisaMkhyAne anyathApi kartuM zakyante / tathAhi sarAgA api vItarAgavat AtmAnaM darzayanti vItarAgAzca sarAgavat / kiM kAraNam ? puruSecchAvRttitvAt vyavahArANAM teSAM ceti puMsAM citrAbhisandhitvAt citrAbhiprAyatvAta tato yatheSTaM vyavahArAH pravatante iti nAsti guNadoSaprabhavANAM vyavahArANAM vivekanizcayaH / taditi tasmAdayamanumAtA pumAn liGgasaMkarAt liGgavyabhicArAdanizcinvan kSINadoSaM kathamAgamasya kartAra pratipadyeta naiveti nigamanIyam |"-prmaannvaa0 svavR0, TI0 11222 / "yathA rakto vIti tathA virakto'pi / evaM na vacanamAtrAt, nApi vizeSAt pratipattiH abhiprAyasya durbodhatvAt vyavahArasaMkareNa sarveSAM vyabhicArAt / virakto hi raktavacceSTate rakto'pi viraktavadityabhiprAyo durbodhaH."-pramANavA0 svava0. ttii01|14 / "kSINAvaraNaH samadhigatalakSaNo'pi sana vicitrAbhisandhiranyathA dezayediti vipralambhazaMkI"-pramANasaM0pU0116 / aSTasaha0 pR071| tattvArthazlo0 109 / sUtrakR. tAMgaTI0pU0384 / laghI0 tA0 pR049| (2) pR0435 / 1-bhAve tena bhi-aa0,b0| 2-na prati-zra0 / 3 kvcitkimi-shr0| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [4. zrAgamapari0 NAt / tathA ca ziMzapAyAH svayam AtmanA avRkSatve'pyavirodhAta kathamAzvAsaH ? kASThajanmanaH pAvakasya maNyAdisAmagrIprabhavasya tathA'zanijanmanaH tasmAdazanibhAvAt kASThAdyarthaH tadantaraM tajanmanazca sAkalyena anavayavena agnisvabhAvAvirodhe punaH aGgIkriyamANe 'agnijanmaiva dhUmo nArthAntarajanmA' iti kuto'yaM niyamaH yato 5 niyamAt kAryahetoravyabhicArAt 'dhUmAdagniratra' ityAdau AzvAsaH syAt / atha "suvivecitaM kArya kAraNa nna vyabhicarati" [ ] ityucyate / atrAha-'kasyacid' ityAdi / kasyacit svabhAvakAryavizeSasya yA anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapattiH tayA parokSArthapratipattau aGgIkriyamANAyAM zrutasya svayam AtmanA adRSTatA dAtmyatadutpateH "bhA~dI voktapuskaM puMvat' [ jainendravyA0 5 / 1 / 53 ] ityato napuMsakatvA10 bhaavH| kacid dvIpAdau yaH tasya' avisaMvAdaH tasya anyathAnupapatteH siddhaM prAmANyamiti // cha / pramANaM sAbhAsaM viSayaphalasaMkhyAdita ihe, __ prasannairgambhIraiH katipayapadairyerne gaditam / sa jIyAd dustarkaH pratimiraraviH nyAyajaladhiH, 15 jagajjantusvAntapravarakumudendurjinapatiH // cha / / itthaM samastamatavAdikarIndradarpamunmUlayannamalamAnadRDhaprahAraiH / syAdvAdakesarasaTAzatatIvramUrtiH paJcAnano bhuvi jayatyakalaGkadevaH // cha / iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre caturthaH paricchedaH samAptaH / evamantarbhUtapratyakSAdiparicchedacatuSTayaH pramANapravezaH paricchedaH samAptaH / / cha / granthapramANaM 1130 // cha / -- (1) Adipadena tRNa-araNinirmathanAdayo grAhyAH / (2) tulanA-"yatnataH parIkSitaM kArya kAraNaM nAtivartate iti cet stutam prastutam"-aSTaza0, aSTasaha pR0 72 / prameyaratnamA0 3 / 101 / laghI0 tA0 pR0 49 / "atha suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicaratIti nyAyAd |"-snmti0 TI0 pR0 266 / (3) adRSTe tAdAtmyatadutpattI yasya tat adRSTatAdAtmyatadutpatti tasya agahItasvabhAvakAryAdirUpasya zrutajJAnasya ityrthH| atra adRSTatAdAtmyatadutpattizabda: zrutasya vizeSaNatvAt napuMsakaliGgo'pi bhAdau ityAdi sutrAnusAreNa bhAdau ajAdau supi uktapuMskamigantaM napa (napuMsaka) vA puMvad bhavati iti pulliGge prayuktaH, napuMsakaliGge tu numAgame sati 'adRSTatAdAtmyatadutpattinaH' iti prayogaH syAt iti bhAvaH / (4) shrutsy| (5) asmin granthe / (6) prabhAcandreNa granthakRtA / (7) nyAyakumudacandraH tatkartA prabhAcandrazca anena vizeSaNena suucitH| (8) jinaH patiryasya / ___ 1 adhyksstve-aa0| 2 bhAko vokta-ba0, bhAdau cokta-zra0 / 8 caturthapari-A0 / 4-yapramA -shr0| 5-zaH prathamaH paricchedaH b0| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIye naya praveze paJcamaH nypricchedH| trailokyodaravarttivastuviSayajJAnaprabhAvodayaH, duSprApo'pyakalaGkadevasaraNiH prApto'tra puNyodayAt / ___ svabhyastazca vivecitazca zatazaH so'nantavIryoktitaH, bhUyAnme nayanItidattamanasaH tadbodhasiddhipradaH // cha / atha pramANaM parIkSyedAnI nayaparIkSArthamupakramate- bhedAbhedAtmake jJeye bhedaabhedaabhisndhyH| "ye "te'pekSAnapekSAbhyAM lakSyante nydurnyaaH||30|| vivRtiH-dravyaparyAyAtmakamutpAda'vyayadhrauvyayuktaM sat prameyaM vastu tattvam , tatraiva (1) akalaGkadevasaraNiH / (2) prabhAcandrasya / (3) uddhRteyam-"tathA cAhAkalaGkaH-bhedAbhedA""yato'pekSAnape..."-Ava0 ni0 malaya0 pR0 370 B. / gurutattvavi0 pR0 16 B. / "lakSyante nizcIyante / ke ? nydurnyaaH| nayAzca durnayAzca nayAbhAsAzca nayadurnayAH / kAbhyAm ? apekSAnapekSAbhyAm, apekSA pratipakSadharmAkAGakSA anapekSA tato'nyA sarvathaikAntaH tAbhyAm / kiMviziSTAH ? te ye bhedAbhedAbhisandhayaH bhedo vizeSa: paryAyaH vyatirekazca, abhedaH sAmAnyamekatvaM sAdRzyaJca, bhedAzcAbhedazca bhedAbhedau tayoH bhedAbhedayorabhisandhayo'bhiprAyAH zrutajJAnino vikalpA ityarthaH / kasmin ? jJeye prameye jIvAdau / kiviziSTa ? bhedAbhedAtmake, bhedAbhedAvAtmAnau svabhAvau yasya tattathoktam tasmin |"-lghii0 tA0 50 50 / (4) "nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH saapeksstvmupekssaa|" -aSTaza0, aSTasaha0pU0 290 / (5) "tamhA savve vi NayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNaNissiA uNa havaMti smmttsbbhaavaa|"-snmti0 za21 / "nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastU te'rthakRta |"-aaptmii0 108 / "nayAH sApekSA durnayA nirapekSA lokato'pi siddhAH"-siddhivi0, TI0 10537 B. | "tathA coktam-arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI durNayastannirAkRtiH ||"-assttsh0 aSTasaha0 10 290 / "dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt pramANanayadrNayAnAM prakArAntarAsaMbhavAcca, pramANAttadatatsvabhAvapratipatteH tatpratipatteH tadanyanirAkRtezca |"-assttM0, aSTasaha0pU0290 / "sadeva sat syAtsaditi tridhArtho mIyeta durniitinyprmaannaiH|"-anyyogvy. ilo028 / (6) tulanA-pAta. mahAbhA0 ||11yogbhaa0 3 / 13 / nyAyaku010 401 tti06| (7) tulanA-"uppanne vA vigae vA dhuve vA"-sthAnAMga0 sthA0 10 // "sahavvaM vA"-vyA0pra0 za08) 309, satpadadvAra / "davvaM sallakkhaNiyaM uppAdavyayadhuvattasaMjuttaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU ||"-pnycaa0 gA0 10 / "aparicattasahAvenuppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / guNavaM ca sapajjAyaM jaM taM davvaM ti vuccaMti ||"-prvcn0 2 / 3 / "sadravyalakSaNam, utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat"-tasvArthasU0 1 prAptA'tra A0, shr0| 2 ete mu0 lghii0| 3 tepakSAnapakSA-zra0 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 kathaJcit pramANatadAbhAsayorbhedAt / nayo jnyaaturbhipraayH| se dravyArthikA pryaayaa5| 29, 30 / "davvaM pajjayaviuyaM dadhvaviuttA yaM pajjavA Natthi / uppAyaTTiibhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM evaM ||"-snmti0 gaa01|12| "notpAdasthitibhaGgAnAmabhAve syAnmatitrayam |"-mii0 ilo0 pR0 619 / 'utpAdasthitibhaGgAnAM svabhAvAdanubandhitA / taddhetUnAmasAmarthyAdatastattvaM trayAsmakam ||"-siddhivi0 pR0 167 / (1) tulanA-"nayAH prApakA: kArakAH sAdhakA nirvatakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram / jIvAdIn padArthAna nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nivartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaMjayantIti nayAH |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1 / 35 / 'syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjako nayaH ||"-aaptmii0 kA0 106 / "vastunyanekAntAtmani avirodhena hetvarpaNAta sAdhyavizeSasya yAthAtmyaprApaNapravaNaprayogo nayaH |"-srvaarthsi0 1 / 33 / "jJAtRNAmabhisandhayaH khalu nayAste dravyaparyAyataH / . . . 'nayo jJAturmataM mtH|"-siddhivi0 TI0 pR0517 A, 518 A. / "pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpakA nyaaH|"-raajvaa0 1233 // "egeNa vatthuNo'NegadhammuNo jmvdhaarnnennev| nayaNaM dhammeNa tao hoI nao sattahA soM ya ||"-vishessaa0 gA0 2676 / "Nayadi tti Nao bhaNio bahuhi guNapajjaehi jaM davvaM / pariNAmakhettakAlantaresu aviNaTrasabbhAvaM ||"-dhvlaa TI0 10 11 / "pramANaparigRhItArthaMkadezavastvadhyavasAyo nayaH"-dhavalA TI0 pR0 83 / "sArasaMgrahepyuktaM pUjyapAdaiH-anantaparyAyAtmakasya vastuno'nyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyahetvapekSo niravadyaprayogo nayaH / prabhAcandrabhaTTArakarapyabhANi-pramANa yapAzrayapariNAmavikalpavazIkRtArthavizeSaprarUpaNapravaNaH praNidhiryaH sa naya iti |"-dhvlaa TI. vedanAkhaM0 / "nayante arthAn prApayanti gamayantIti nayAH, vastuno'nekAtmakasya anyatamaikAtmakAntaparigrahAtmakA nayA iti |"-nyckrvR0 50 526 A. / "yathoktam-dravyasyAnekAtmano'nyatamaikAtmAvadhAraNam ekdeshnynaannyaaH|"-nyckrvR0 106 B. | "nayantIti nayAH anekadharmAtmakaM vastu ekadharmeNa nityamevedamanityameveti vA nirUpayanti |"-ttvaarthhri0 116 / tattvArthasiddha0 106 "svArthaMkadezanirNItilakSaNo hi nayaH smRtaH / " (pR0 118) nIyate gamyate yena zrutArthAMzo nayo hi sH|" -tattvArthazlo0 pR0268| nayaviva0 zlo0 4 / "anirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nyH|" -prameyaka0 10 676 / 'jaM NANINa viyapyaM suyabheyaM vatthuyaMsasaMgahaNaM / taM iha NayaM pauttaM NANI puNa tehi NANehiM |"-nyckr gaa02| "zrutavikalpo vA jJAturabhiprAyo vA nyH| nAnAsvabhAvemyo vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayati, prApnotIti vA nyH|"-aalaapp0 / 'tadvArAyAtaH punaranekadharmaniSThAthasamarthanapravaNaH parAmarzaH zeSadharmasvIkAratiraskAraparihAradvAreNa vartamAno nyH|"-nyaayaavtaa0ttii0 pR0 82 / "vastuno'nantadharmasya pramANaM (Na) vyaJjitAtmanaH / ekadezasya netA yaH sa nayo'nekadhA smRtaH ||"-ttvaarthsaar pR0 106 / "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzaH taditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nyH|"-prmaannny071| syA0 ma0pU0310 / "pramANaparicchinnasyAnantadharmAtmakasya vastunaH ekadezagrAhiNaH taditarAMzApratikSepiNaH adhyavasAyavizeSA nyaaH|" -jainatarkabhA0 pR0 21 / "prakRtavastvaMzagrAhI taditArAMzApratikSepI adhyavasAyavizeSo nayaH / " -nayarahasya 1079 / nayapradIpa pR097 B. / malayagiryAcAryamatena sarve'pi nayA: mithyA eva; tathAhi-"anekadharmAtmakaM vastvavadhAraNapUrvakamekena nityatvAdyanyatamena dharmeNa pratipAdyasya buddhi nIyate prApyate yenAbhiprAyavizeSeNa sa jJAturabhiprAyavizeSo nyH|"ih hi yo nayo nayAntarasApekSatayA syAtpadalAJchitaM vastu pratipadyate sa paramArthataH paripUrNa vastu gRhNAti iti pramANa evAntarbhavati, yastu nayavAdAntaranirapekSatayA svAbhipretenaiva dharmeNa avadhAraNapUrvakaM vastu paricchettumabhipreti sa nayaH vstvekdeshprigraahktvaat|"-aav0 ni0 malaya050 369 A. / (2) "tacca saccaturvidham-tadyathA dravyAstikaM mAtRkApadAstikam utpannAstikam paryAyAstikamiti |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 5 / 31 / "itthaM dravyA : Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA 0 30 ] nayasya lakSaNam 607 rthikazca, dravati droSyati adudravaditi vA dravyam, tadeva artho'sti yasya saH TraeNvyArthikaH so'bhedaashryH| bhedo vizeSaH, abhedaH sAmAnyam , tau AtmAnau yasya tasmin tadAtmake ___ kathaJcittatsvabhAve vastuni, na naiyAyikAdiparikalpite, tasya prAgevAkArikAvyAkhyAnam - pAstatvAt / kathambhUte tasminnityAha-jJeye pramANaparicchedye / etacca / vizeSaNamapi sAdhanaM pratyeyam / tataH 'sarvaM vastu bhedAbhedAtmakaM jJeyatvAt' iti gamyate, yathA 'sadanityam' ityukte sattvAditi / nacAyamanaikAntiko hetuviruddho vA; sarvathA bhede abhede vA pramANaparicchedyatvasya viSayaparicchede pratikSiptatvAt / tatra bhedAbhedAbhisandhayaH sAmAnyavizeSaviSayAH puruSAbhiprAyAH ye te lakSyante nizcIyante nayAH durneyAzca / kAbhyAmityAha-apekSA'napekSAbhyAm , apekSayA nayAH 10 itarayA durnayA iti| stikaM mAtakApadAstika kApadAstikaM ca drvynyH| utpannAstikaM paryAyAstikaM ca paryAyanayaH |"-ttvaarthhri0 5 / 31 / tattvArthasiddha0 5 / 31 / "davvaThUio ya pajjavaNao ya sesA viyappAsiM |"-snmti 23 / "nayo dvividhaH dravyArthikaH paryAyArthikazca |"-srvaarthsi0 116 / 'dvau mUlabhedau dravyAstika: paryAyAstika iti| athavA dravyAthikaH pryaayaathikH|"-raajvaa0 133 / "tatra mUlanayau drvypryaayaarthgaucrau| mithyAtvaM nirapekSatve samyaktvaM tadviparyaye ||"-siddhivi0 TI0 pR0521 A. | "davva4iyassa dabvaM vatthu pajjavanayassa pjjaao|"-vishessaa0 gA0 4331 / 'teSAM vA zeSazAsanArANAM-dravyArthaparyAyArthanayo dvau samAsato mUlabhedau tatprabhedA sNgrhaadyH|"-nyckrv0 pR0526 A. / dhavalA TI0 1083 / pramANanaya0 7 / 5 / (1) "paryAyo'rthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH |"-srvaarthsi0 106 / "pari bhedameti gacchatIti pryaayH| paryAya evArthaH prayojanamasyeti pryaayaathikH|"-dhvlaattii0 pR084| (2) tulanA-"athavA yasya guNAntarepvapi prAdurbhavatsu tattvaM na vihanyate tad dravyam / kiM punastattvam ? tadbhAvastattvam tadyathA AmalakAdInAM phalAnAM raktAdaya: pItAdayazca guNA: prAdurbhavanti AmalakaM badaramityeva bhavati / anvartha khalvapi nirvacanaM gaNasandrAvo dravyamiti |"-paat0 mahAbhA0 5 / 1 / 119 / "daviyadi gacchadi tAItAIsabbhAvapajjayAI jaM / daviyaM taM bhaNNaMte aNaNNabhadaM tu sttaado||"-pnycaastik gaa09| "yathAsvaM paryAyaizyante dravanti vA tAni drvyaanni|"-srvaarthsi0 5 / 2 / 'adravad dravati droSyatyekAneka svaparyayam |"-nyaayvi0kaa0 114 / "davie yae doravayavo vigAro guNANa sNdaavo| davvaM bhavvaM bhAvassa bhUabhAvaM ca jaM joggaM ||"-vishessaa0 gA028 / "dravati droSyati dudravaiti (adudravat ) druH drovikAro'vayavo vA dravyama |"-jyckrvR0 pR0 99 B. | "drovikAroM dravyam, droravayavo vA dravyam dravyaM ca bhavyaM bhavatIti bhavyam dravyam, dravatIti dravyama drayate vA. dravaNAta gaNAnAM gaNasandrAvo dravyam / " -nayacakravR0 pR0441 B. / "droSyatyadudra vattAstAMna paryAyamiti dravyam |"-dhvlaattii0 pR083| "dravati gacchati tAMstAn paryAyAn drUyate gamyate vA taiH paryAyariti vA dravyam |"-jydh0 a01026 / AlApapa0 / (3) "dravyamarthaH prayojanamasyetyasau dravyAthikaH |"-srvaarthsi016| "pajjavaNissAmaNNaM vayaNaM davvaThThiyassa atthitti / avaseso vayaNavihI pajjavabhayaNA spddivkkho|"-snmti0 gA0 17 / dhavalATI05083 / "dravyeNArthaH dravyArthaH, dravyamartho yasyeti vA, athavA dravyAthikaH dravyamevArtho yasya so'yaM drvyaarthH|"-nyckrvR0 pR0 4 B. / (4) dvitIye viSayaparicchede / 1 adravat ja0 vi0| 2-dho sarva-zra0 / 3 te nishcii-b0| 4-zca AbhyAmi-ba0 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 ____ kArikAM vivRNvannAha-'dravya' ityAdi / atra vastutattvaM dharmi dravyatvAdivizeSa _ viziSTamiti sAdhyam / tattvagrahaNaM kimarthamiti cet ? AzrayAsiddhivivRtivivaraNam- niSedhArthama ; tathAhi-na jIvAdi bhrAntaM nApi zUnyaM kalpitaM vA kintu tattvaM paramArthasat / prasAdhitaJca jIvAdivastunaH paramArthasattvaM prAgeva ityalamatiprasa5 Ggena / astvevam ; tathApi ekAntarUpaM tad bhaviSyatItyAha-'dravya' ityAdi / vakSyamANa lakSaNA dravyaparyAyA AtmAno yasya tattathoktam / kuta etadityAha-utpAdavyayadhauvyayuktam / utpAdAdyAtmakaM yataH tatastathAvidhaM tat / evaMvidhamapi kuta ityAha'sat' iti / sad arthakriyAkAri yataH / tatkAritvaM kathaM tasyetyAha-'prameyam' iti / prameyaM yato jIvAdivastu tato'rthakriyAkAri / nahi sAMkhyaparikalpitasya AtmanaH kAzci10 darthakriyAmakurvataH prameyatvaM ghaTate ityuktaM prAgevai / nanvekasmin vastutattve pratIyamAne pratibhAsabhedAsaMbhavAt kathaM pratipatrabhiprAyANAM nayarUpatopapadyate ityAzaGkyAha-'tatraiva' ityAdi / tatraiva anantaroktasvarUpe candrAdivastuni kathaJcit sattvadhAvalyAdiprakAreNa yat pramANaM yazca kathaJcid dvitvAdiprakAreNa tadAbhAsaH tayorbhedAt bhedapratIteH / etacca prAgeva samarthitatvAt dRSTAntatayopAttam / tasmAdekasminnapi vastuni pratipatti15 bhedasaMbhavAt yukto vikalAdezavizeSamAzritya jJAturabhiprAyo nyH| tasya bhedamAha 'sa' ityAdinA / sa nayo dravyArthikaH, paryAyArthikazca / tatra prathamaM vyAcaSTe'dravya' iti / 'dravati droSyati adudravat' iti vA dravyam, tadevArthaH so'sti yasya sa dravyArthikaH / kutaH sa itthambhUta ityAha-so'bhedAzrayo yataH / nanu sakalabhAvAnAM dezakAlAkArairatyantabhedAnna abhedo nAma, aMtaH kathasau abhedAzrayaH syAt ? ityArekApanodArthamAha jIvAjIvaprabhedA yadantInAH tadasti sat / ekaM yathA svanirbhAsijJAnam jIvaH svaparyayaiH // 31 // (1) vissypricchde| (2) paramArthasat / (3) pR0 191 / (4) "asti vidyate pratIyate / tatkim ? sat sattAsAmAnyam / kiviziSTam ? yadityAdi, yasminnantInA antarbhUtAH / ke ? jIvAjIvaprabhedAH, jIvazcetanAlakSaNa: ajIvaH punastadviparyayaH pudgalAdiH prabhedAzca trasasthAvarAdyavAntaravizeSAH, jIvAjIvau ca prabhedAzca te tthoktaaH| na khalu dravyaM paryAyo vA sattvavyatiriktamastIti kiJcidvyavahattuM zakyaM svavacanavirodhAdatiprasaGgAcca / nanvekasya kathamanekajIvAdibhedavyApakatvamiti cedatrAha ekamityAdi / yathA ekaM jJAnaM citrapaTAdiviSayaM svani si sve AtmIyA jJAnAtmAno nirbhAsA nIlAdyAkArA vidyante asyeti svanirbhAsi / yathA caiko jIva AtmA svaparyayaiH, sve cidrUpAH paryayAH rAgAdayaH pariNAmAH tairAkrAntaH pratItipadArUDho na virudhyate tathA sattvamapi jIvAdyane kabhedAkrAntaM na virudhyate ityrthH|"-lghii0 tA0 10 52 / 1 AtmA yasya A0. b0| 2 tatra shr0| 3-STe dravati A0. b0| 4-bhedAzrito yataH A0 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA 0 32] saMgrahanayasya lakSaNam 606 10 vivRtiH-yathaiva jJAnasya AtmanirbhAsabhedA naikatvaM bAdhante jIvasyAjIvasya vA kasyacit svaguNaparyAyAH tathaiva saccasya bhedAH jIvAjIvAdayaH / tadevamjIvazca ajIvazca tayoH prabhedA avAntaravizeSA yadantInA yasya antaH praviSTAH tadasti vidyate / kiM tadityAha-'sat' iti / sattAsAmAkArikAvyAkhyAnam nyam / kena prakAreNa 'ekam' ityAdi / sve AtmIyA na jJAnAnta- 5 ragatA nirbhAsA nIlAdyAkArAH te yasya santi tad svani sijJAnam ekaM citrakajJAnam' ityarthaH / yathA yena pratibhAsAdiprakAreNa asti tathA prakRtamapi, saugatApekSayA idamuktam / itarApekSayau tu 'jIvaH svaparyayaH' ityAha / jIvagrahaNamupalakSaNam sakalAjIvatattvasya, tenaM jIvAdiH svaparyayairyukto yathA eko'sti tathA sadekamiti siddham / ___ kArikAM vivRNvannAha-'yathaiva' ityAdi / yathaiva yenaiva azakyavivecanA'bhinna ___ yogakSemaprakAreNa jJAnasya AtmanaH svarUpasya ye nirbhAsabhedA vivRti vivaraNam - grAhyAdinIlAdyAkArAH te naikatvaM bAdhante, jIvasya AtmanaH ajIvasya vA ghaTAdeH kasyacita sakalajanaprasiddhasya na naiyAyikAdikalpitasya tasya pUrvaM nirastatvAt / svaguNaparyAyA 'yathaiva naikatvaM bAdhante' iti sambandhaH / tathaiva 15 tenaiva prakAreNa sattvasya sattAsAmAnyasya bhedAH / ke ityAha-jIvAjIvAdayaH, naikatvaM bAdhante / tasmin sati kiMjAtamityAha-'tadevam' iti / tasmin sattve evam uktaprakAreNa jIvAjIvAtmake sthite sati zuddhaM dravyamabhipreti saMgrahaH tadabhedataH / bhedAnAM nAsadAtmaikopyasti bhedo virodhataH // 32 // 20 (1) azakyavivecanaM hi ekacitrajJAnasya nIlAdyAkArANAM jJAnAntare netumazakyatvam / (2) "alabdhadharmAnuvRttiogaH / labdhadharmAnuvRttiH kSemaH |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 1 / 24 / "yoga aprAptaviSayasya paricchedalakSaNA prAptiH, kSemaH tadarthakriyAnaSThAnalakSaNaM pripaalnm|" hetUbi0TI0pa055 / (3) "abhipreti viSayIkaroti / kaH? saMgrahaH saMgrahanayaH / kim ? zuddha dravyaM satsAmAnyaM tasyAnyopAdhirahitatvena zuddhisaMbhavAt, tadviSayo hi nayaH saMgrahaH / sajAtyavirodhena paryAyAnAkrAntabhedAnakadhyamupanIya samastagrahaNaM saMgraha iti nirvacanAt / kutaH ? tadabhedataH, tasya satsAmAnyalakSaNasya zuddhadravyasya abhedAta sarveSu jIvAjIveSu avyatirekAt / nanu prAgabhAvAdeH sattvavyatirekAt kathaM tadabheda ityAzaGa kyAhabhedAnAM jIvAdInAM sadvizeSANAM madhye eko'pi bhedo jIvastatparyAyo'nyo vA'sadAtmA asatsvarUpo nAsti na vidyate / virodhataH yadyasadAtmA, kathamasti ? yadyasti, kathamasadAtmeti ? svavacanavirodhAdasya asiddheH| tataH prAgabhAvAdiranyo vA kathaJcitsadAtmaka evAbhyupagantavyaH pratItibalAt |"-lghii0 taa0p052| (4) tulanA-'saMgahiya piMDiatthaM saMgahavayaNaM samAsao biti |"-anyogdvaar0 4 dvA0 / A0 ni0 gA0 756 / vizeSA0 gA0 2699 / "arthAnAM sarvaikadezasaMgrahaNaM saMgrahaH / Aha ca yatsaMgahItavacanaM sAmAnye dezatA'tha ca vizeSe / tatsaMgrahanayaniyataM jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH ||"-tttvaarthaa 1 jIvAdayaH ja0 vi012-jJAnamityarthaH zra013 Aste ba0,zra014-yA jIvaH A0 / anena shr0| 27 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 vivRtiH-sarvamekaM sadavizeSAt iti saMgrahaH / satAzca svabhAvAnAM bhAvakatvA'bAdhanAt / nahi kazcid asadAtmA bhedo'sti vipratiSedhAt / nahi kizcijjJAnaM sadrUpaM dravyamanavabuddhya bhedaM gRhNAti nAma / zuddhaM dravyaM sattAlakSaNam abhipraiti viSayIkaroti na sato'pi AtmAdi * vizeSAn / ko'sau ityAha-saMgrahaH sNgrhnyH| kuta etadityAhakArikAvyAkhyAnam va tadabhedataH tasya sattvasya sarvavizeSeSu avishesstH| etadapi kutaH ityAha-'bhedAnAm' ityaadi| bhedAnAM jIvAdivizeSANAM madhye asadAtmA asatsvabhAvaH eko'pi na kevalam aneko nAsti bhedo vizeSaH, kintu sadAtmaiva. 'asti' iti smbndhH| kuto naastiityaah-virodhtH| tathAhi-'yadi asan 10 kaithamasti, asti cet kathamasan' iti / etena abhAvacatuSTayaM carcitam ; tathAhi yadi tat astItipratyayavedyam kathasadAtmakam ? svarUpeNa taisyApi sadAtmakatvAt / athA'sadAtmakam ; na tarhi tatpratyayavedyamiti kathaM tadastitvasiddhiH ? . .. ____ kArikAM vivRNvannAha-'sarvam' ityaadi| sarva cetanAcetanasvabhAvaM vastu ekam ___abhinnaM sadavizeSAt sattA'vizeSamAzritya iti evaM saMgrahaH / sadavivivRtivivaraNam zeSe'pi sattvAt tadvatAM bhedaprasiddheH sarvamekam ityAdyayuktamityAzaGkyAha-'satAzca' ityAdi / satAzca vidyamAnAnAM punaH svabhAvAnAM bhAvadharmANAm bhAvakatvAbAdhanAt sattvaikatvAnirAkaraNAt / etadeva samarthayamAnaH prAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na asadAtmA asattAsvabhAvaH kazcit dravyAdInAmanyatamo bhedaH vizeSaH asti / kuta ityAha-vipratiSedhAt , virodhAt / itazca asadAtmA bhedo 20 nAstIti dazayannAha-'nahi' ityAdi / kiJcit pratyakSamanumAnaM vA jJAnaM sadrUpaM sattva svarUpam anavabuddhaya agRhItvA bhedaM vizeSaM dravyaM dravyarUpam , dravyagrahaNamupalakSaNaM guNAdeH, tatkimityAha-'nahi gRhNAti nAma' iti / tato nirAkRtametat "na dravyAdi svataH sat dhi0 bhA0 1135 / tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1135 / "svajAtyavirodhenakadhyamupanIya paryAyAnAkrAntabhedAnavizeSeNa samastagrahaNAt sNgrhH|"-srvaarthsi0 1233 / rAjavA0 1 // 33 / "vidhivyatiriktapratiSedhAnupalambhAdvidhimAtrameva tattvamityadhyavasAyaH samastasya grahaNAt saMgrahaH / dravyavyatiriktaparyAyAnupalambhAt dravyameva tattvamityadhyavasAyo vA saMgrahaH |"-dhvlaattii0 1084 / "zuddha dravyamabhiprati sanmAnaM saMgrahaH prH| sa cAzeSavizeSeSu sdaudaasiinybhaagih||"-tttvaarthshlo0puu070| nyviv0shlo067| prameyaka0 pR0 677 / "zuddhaM dravyaM samAzritya saMgrahastadazuddhitaH"-sanmati0 TI0 pR0 272, 311 / nayacakra gA0 34 / tattvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 7.13 / syA0 maM0 pR0 311 / jainatarkabhA0 pR0 22 / (1) tulanA-"yathA sarvamekaM sadavizeSAt |"-trvaarybhaa0 135 / "ahava mahAsAmannaM saMgahiyaM piDiyatthamiyaraM ti / savvavisesAnannaM sAmannaM savvahA bhaNiyaM |"-vishessaa0 gA0 2701 / "vizvamekaM sadavizeSAt iti ythaa|"-prmaannny07|16| (2) abhAvacatuSTayasyApi / (3) astItipratyayagrAhyam / (4) abhAvacatuSTayasadbhAvasiddhiH / 1 tasya sarva-A0 / kathamasAsti cet A0, zra0 13 dravyasvarUpam ba0, shr0| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 33] saMgrahanayasya lakSaNam nApyasat sattAsambandhAtsat' [ ] iti; sadrUparahitasya hi dravyAdeH tatsvabhAvazUnyasya ca sadrUpasya grahaNe sati etat syAt, na ca tadgrahaNamasti, sarvadA ubhayoH ubhayAtmano vedanAditi bhaavH| pUrveNa parapakSe virodhodbhAvanam , anena tu pratItito bhedasya sadAtmakatvasAdhanamiti vibhAgaH / atrAha saugataH- yaduktam-yathaiva jJAnasya AtmanirbhAsabhedAH naikatvaM bAdhante' 5 iti; tadapyuktam ; niraMzaikajJAnopagamAt , sarvo'vyayaM viruddhadharmAdhyAsI stambhAdipratibhAso vibhramo marIcikAcakre jalavaditi kathaM tannidarzanena abhimatatattvasiddhiH syAt ? puruSAdvaitavAdyapi Aha-nistaraGgaM puruSamAtraM tattvam , jIvAjIvaprabhedaH punaH upaplavaH, tato 'jIvasya ajIvasya vA' ityAdyapyayuktam ; ityAzaGkyAhapratyakSaM bahirantazca bhedAjJAnaM sadAtmanA / 10 dravyaM svalakSaNaM zaMsaddhedAt sAmAnyalakSaNAt // 33 // vivRtiH-svArthabhedAnavabodhe'pi bhrAntaM jJAnaM sarva sadrUpeNa pratyakSaM dravyaM svalakSaNaM vidyAt, anyathA bhrAnterabhAvaprasaGgAt / pratyakSamuktalakSaNam , kathambhUtaM tadityAha-bhedAjJAnam , bhedasya niraMzakSaNika vibhramaviviktavizeSasya ajJAnam agrahaNam yena yasmin vA tatta- 16 kAArakAvyAkhyAnam - thoktam / kvetyAha-'bahirantazca' iti, bahirghaTAdau antaH jJAnapuruSasvarUpe / nahi tattatraM niraMzakSaNikAdirUpaM paraparikalpitaM vizeSaM jAtu pratipadyate . . vibhramAbhAvAnuSaGgAt / yadi tattatra bhedAjJAnam , kena tarhi prakAreNa pratyakSamityAha 'sadAtmanA' iti / sagRhaNamupalakSaNaM tena 'saccetananIlAdyAtmanA' iti gRhyate / tatkiM kuryAdityAha-'dravyam' ityAdi / dravyamanantaroktaM svalakSaNaM vastu zaMset 20 stuyAt na paraparikalpitaM paramANvAdi / evamapi puruSAdidravyaM svalakSaNaM zaMsedityAha (1) dravyAdisvabhAvarahitasya / (2) sttv-drvyyoH| (3) sattvasya dravyAdivizeSasApekSatayA, dravyasya ca sttvvishessnnaapeksstyaa| (4) 'nahi asadAtmA' ityAdi vivRtivAkyena / (5) 'nahi kiJcijjJAnam' ityAdyaMzena / (6) citrajJAnadRSTAntena / (7) "zaMset stuyAt kathayedityarthaH / kim ? pratyakSaM vizadamindriyAnindriyajJAnam / kiviziSTam ? bhedAjJAnam, bhedAn paraparikalpitAna niraMzakSaNAnna jAnAti na gRhNAtIti bhedAjJAnam / kiM zaMset ? dravyaM zuddhamazuddhaM vA svalakSaNaM vastubhutaM na kalpitamityarthaH / kva ? bahiracetane ghaTAdau, antazcetane / kena ? sadAtmanA sadrUpeNa, na khalu sadrUpeNa bhedaH padArtheSu pratyakSato jJAyate yena pratyakSaM dravyaM na zaMset / kasmAt ? bhedAt bhedamAzritya / ki viziSTAt ? sAmAnyalakSaNAt, sAmAnyamanvayo lakSaNaM liMgaM yasyAsau sAmAnyalakSaNastasmAt / na hi bhedanirapekSamabhedaM pratyakSamanyadvA pramANaM sAdhayati tsyaanuplbdheH| tataH pratyakSamapi dravyasiddhinibandhanameveti kutaH saMgrahanayo mithyA syAt ?"-laghI0 tA0 pR0 53 / (8) pratyakSam (9) bahirantaH / (10) pratyakSam / (11) bahirantazca / 1-jIvabhedaprabhedaH zra0 / 2-vibhramavize-zra0 / 3 jJAne puru-ba0 / 4-t ||ch / yadi shr0| 5-ha dravyamana-A0, zra0 / 6-ha bhedAt vize-A0 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 'bhedAt' ityAdi / bhedAt vizeSAt sAmAnyalakSaNaM svarUpaM yasya, sAmAnyena vA lakSyate yaH sa tathoktaH tasmAt tamAzritya ityarthaH / yathA ca kSaNikaniraMzaparamANvAdirUpaM puruSAdvaitarUpaM vA tattvaM na vyavatiSThate tathA prAgeva prepazcata: pratipAditam / 'bhedAn sAmAnyalakSaNAn' iti vA paatthH| tatra tAn pratyakSaM zaMset ityarthaH / kArikAM vivRNvannAha-'svArtha' ityAdi / bhrAntaM viplutaM jJAnaM sarva niravazeSa vivRtivivaraNam laukikaM zAstrIyaJca, yadi vA saugatakalpitaM puruSAyadvaitavAdikalpi ' tazca / kathambhUtaM pratyakSaM vizadamabhrAntam / kena rUpeNetyAhasadrUpeNa sadAdisvabhAvena / kasmin satyapItyAha-'svArtha' ityAdi / svazca arthazca tayorbhedo vivekaH arthasya paramANulakSaNasya parasparam, svAnasya viplavAkArA [d] 10 bhedo nAvabudhyate sarva hi jJAnaM nAtmAnaM vimutaM jAnAti svasya viplutAkArAt tasya anavabodhe'pi / tatki kuryAdityAha-dravyaM skhalakSaNaM vidyAt / nanu syAdetat yadi tadbhedAnavabodhaH syAt yAvatA svArthayoH sadrUpeNeva bhedarUpeNApyavabodho'stItyAzaG-. kyAha-'anyathA' ityaadi| uktaprakArAd anyena prakAreNa anyathA bhrAnterabhAvaprasaGgAt 'tat tatkuryAt' iti smbndhH| tathAhi-yathA tat pratyakSaM sadrUpeNa tathA yadi svArthabheda15 rUpeNApi; tarhi sthUlAkAroM bhrAntiH kutaH ? grAhyAdicetanetarAdibhrAntiA ? nahi yathA vadrUpeNa vastunaH pratibhAse sI yuktA ; kadAcidapi tadanuparatiprasaGgAt / tathA tadbhedAnavabodhavat sadrUpeNApi yadi taidapratyakSam; tadA kasyacidapi pratibhAsAbhAvAt kuto bhrAnti: ? nanu pratikSaNavilakSaNajJAnAdikSaNavyatiriktasya jIvAdidravyasyAsaMbhavAt kathaM 'dravyaM zaMset' ityuktaM zobheta ityAzaGkayAha sa~dasatsvArthanirbhAsaH shkrmvivrtibhiH| ___ dRzyAdRzyairvibhAtyekaM bhedaiH svayamabhedakaiH // 34 // (1) pR0 375, 150 / (2) bhirntH| (3) bhedaan| (4) 'svajJAnasya' ityAdi $ etaccihnAntargataH pAThaH ba0, zra0 pratyoH truTitAyAM pU0 pratau ca nAsti / arthAnurodhAttu 'svasya tAkArAta' ityaMzasya TippaNyAtmaka eva bhAti / (5) svaarthbhedaanvbodhH| (6) pratyakSam / (7) svalakSaNaM dravyaM zaMset / (8) dravyam / (9) sthUlAkArA 'pratItiH kathaM bhrAntirUpA syAt ? (10) bhraantiH| (11) yathAvadvastupratibhAsa eva hi bhrAntinivRttikAraNam / yadi ca yathAvadvastugrahaNe'pi bhrAntiH na nivarteta tadA na kadApi tasyAH nivRttiH saMbhAvyeti bhaavH| (12) svArthabhedAjJAnavat / (13)dra vyam / (14)kasyacidapi puruSasya sAmAnyato vizeSato vA pratibhAsAbhAvAt na bhrAntiH syAt, bhrAnteH sAmAnyapratibhAsanibandhanatvAditi bhaavH| (15) saugataH / (16) "ayamarthaH-yathA sadbhiH jJAnagatAkAraiH asadbhirAkAraH nIlAdibhiH sahakaM jJAnaM vibhAti tava na virudhyate, tathA arthavyaJjanaparyAyaiH sahakramavivartibhiH vyajjanaparyAyaiH sahakaM dravyamapi vibhAti na virudhyate iti / dRzyAH sthUlA vyajjanaparyAyAH adRzyA sUkSmAH kevalAgamagamyA arthpryaayaaH|"-lghii0 tA0 pR055| 1 paramArthohi rUpaM b0| 2 bhedAt b0| 3 ca shr0| 4 viplavaM jJA-A0 / 5-lpitaM kathaM-zra0 / etadantargataH pATho nAsti ba0. zra0 / 6 dravyasvala-A0 / 7 vidyAdetadyadi A0, shr0| 8 ttku-b0| 9 yathA A0 / 10-kSaNAnA A0 / 11-dilkssnn-shr0| 20 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA 0 34 ] saMgrahanayasya lakSaNam 613 vivRtiH-yathaikaM kSaNikaM jJAnaM sadbhirasadbhirvA pratibhAsabhedaiH svayamabhedakairiSTaM tathA ekaM dravyaM sahakramamAvibhiH svayamabhedakaiH bhedaiH dRzyairadRzyaizcAnAdinidhanamavagantavyam / bahiriva jJAnaparamANusaJcaye punaH anyonyAnAtmakatve sarvathA'sakramavyavasthAyAm ekasthUlanirbhAsavirodhAt / ___ santazca asantazca te ca te svasya arthanirbhAsAzca nIlasthUlAdiprati- 5 ___ bhAsAstaiH, kathambhUtaiH ? khayam AtmanA abhedakaiH, yathA ekaM jJAnaM kArikAvyAkhyAnam vizeSeNa dezakAlanarAntarAbAdhitarUpeNa bhAti bhAsate / kadA ? saha ekasmin kAle tathA kramavivartibhiH taiH ekaM vibhAti / kathambhUtaiH ityaah-dRshyaadRshyaiH| vartamAnakAlApekSayA dRzyaiH atItakAlApekSayA cA'dRzyaiH / yadi vA sadbhiH svanirbhAsaiH sadAdibhiH asadbhiH arthanirbhAsaiH ekaM yathA, tathA kramavi- 10 vArtibhiH sukhAdibhiH ekaM vibhAtIti grAhyam / ____ kArikAM vyAkhyAtumAha-'yathaikam' ityAdi / yathA yena prakAreNa ekaM kSaNikaM _ jJAnam, upalakSaNametat tena puruSasyApi grahaNam / sadbhiH vidyamAnaiH vivRtivyAkhyAnam-1 - asadbhirvA'vidyamAnairvA / kai: ? prtibhaasbhedaiH| kathambhUtaiH ? svayamabhedakaiH iSTam aGgIkRtam, tathA ekaM dravyamabhyupagantavyam / kaiH ? bhedaiH 15 vizeSaiH / kathambhUtaiH ? sahakramabhAvibhiH sahabhAvibhiH guNaiH kramabhAvibhiH paryAyaiH / punarapi kiMviziSTaiH ? dRzyairadRzyaizca / anena ekatve pramANAntaravRtti darzayati / kathambhUtaM tavyamityAha-anAdinidhanam / prasAdhitazca anAdinidhanatvaM prAgevAsya ityalaM punastatprasAdhanaprayAsena / nanu jJAnamapi tairekaM neSyate "kiM syAtsA citrataikasyAM na syAtattasyAM matAvaipi' [pramANavA0 2 / 210] ityabhidhAnAt / atrAha-'bahiriva' 20 ityAdi / yathA bahiH parasparAsaMsRSTaniraMzakSaNikaparamANusaJcayaH tathA tAhiNAmanyeSAM vA jJAnaparamANUnAM saJcaye aGgIkriyamANe, 'punaH' iti pakSAntarasUcakaH / (1) yogaacaaraiH| (2) draSTavyam-nyAyakumu0 pR0 130 Ti0 6 / zAstravA0 yazo0 pR0 49 / vyAkhyA-"nanu yadi sA citratA buddhau ekasyAM syAt, tayA ca citramekaM dravyaM vyavasthApyeta tadA kiM dUSaNaM syAt ? Aha-na syAttasyAM matAvapi / na kevalaM dravyaM tasyAM matAvapi ekasyAM na syAccitratA AkAranAnAtvalakSaNatvAd bhedasya, nAnAtve'pi citratA kathamane kapuruSapratItivat / kathantarhi pratItirityAha-yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam / yadIdam atAdrUpye'pi tApyaprathanam arthAnAM bhAsamAnAnAM nIlAdInAM svayam aparapreraNayA rocate, tatra tathApratibhAse ke vayamasahamAnA api niSedhum, avastu ca pratibhAsate ceti vyaktamAlIkyam |"-prmaannvaa. manoratha0 2 / 210 / (3) saugtH| "tasmAnArtheSu na jJAne sthuulaabhaasstdaatmnH| ekatra pratiSiddhatvAt bahuSvapi na sambhavaH / / tasmAnnArtheSu vAhyeSu na jJAne tadgrAhake sthalAbhAsaH sthUla AkAraH saGgacchane / tadAtmanaH sthUlasvarUpasyaikatrAvayave paramANau vA pratiSiddhatvAt / bahuSvapi teSu saMbhavo nAsti militA api hi ta eva / te ca pratyeka sthaulyavikalA 1 bhAti pratibhAsate ba0, shr0| 2 vaad-b0| 3-saiH eka-zra0 / 4 kSaNika kSaNika jJAnam aa0| ektvprmaa-shr0| 6 punsttprtipaadn-shr0| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacande [ 5. nayapari0 anyonyaM parasparam anAtmakatvam asvarUpatvaM tasmin sati, sarvathA sarveNa sAkSA- . karaNaprakAreNa svarUpamizraNaprakAreNa vA asaGkrameNa asaGkareNa yA vyavasthA avasthitiH tasyAM satyAm ekasthUlanirbhAsavirodhAt kAraNAt ekaM dravyamabhyupagantavyam / etaduktaM bhavati-sthUlaikapratibhAsaviruddhA jJAnetaraparamANavaH, tatpratibhAsopagame tadvirodha: nIle pItavirodhavat / tathAbhyupagacchatazca adhyakSavirodhaH niraMzAdirUpatayA zaitadhA tattvaM vicArayato'pi sthuulaadiprtibhaasaanivRtteH| ____ evaM pratibhAsabalena svaparamatavidhipratiSedhau abhidhAya sAmpratam arthakriyAkAritvabalena tau pratipAdayitukAmaH prathamaM kSaNikaikAnte arthakriyAM nirAkurvannAha lakSaNaM kSaNikaikAnte nArthasyA'rthakriyA sati / 10 kAraNe kAryabhAvazcet kAryakAraNalakSaNam // 35 // vivRtiH-saha krameNa vA arthakriyAm akSaNikasya nirAcikIrSuH kathaJcit kSaNike arthakriyAM sAdhayet anyathA tallakSaNaM sattvaM tato vyAvarttata / na ca kSaNikA- .. nAmanizcayAtmanAM bhAvAnAM pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH siddhayet viprakRSTA'rthAntaravat / 'yasmin satyeva yadbhAvaH tat tasya kAryam' iti lakSaNaM 15 kSaNabhaGge na saMbhavatyeva kAryakAraNayoH sahabhAvApatteH, anyathA kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt / .. lakSaNam arthasya paramArthasato vastunaH nArthakriyA arthasya kAryasya kriyA ___ karaNam / ka ? kSaNikaikAnte / kuta ityAha-'sati' ityAdi / kArikAvyAkhyAnam- - sati vidyamAne kAraNe hetau kAryabhAvaH kAryotpattiH ceda yadi - 20 na kAryakAraNalakSaNaM kAryasya kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM yallakSaNam kAraNa syaM ca tajjanakatvaM yallakSaNaM tanna / pUrvArddhagatena 'na' ityanena sambandhaH / kSaNikaikAntavAdinA kAraNAbhAva eva kAryotpattyabhyupagamAt / idamaparaM vyAkhyAnam - svotpattikAlavat iti samuditA api tathaiva syuH / tathA nIlAdyAkAreSu pratyekaM citrasya sthaulyasyAbhAvAt samudAye'pyabhAvaH"-pramANavA0 manoratha0 2 / 211 / (1) sthUlaikapratibhAsavirodhaH / (2) sthUlakapratibhAsasya asattvaM bhrAntatvaM vA svIkurvataH / (3) svamatavidhiparamatapratiSedhau / (4) tulanA-"kAryakAraNatA nAsti bahirantaH santatiH kutaH / niranvayAt kutasteSAM sArUpyamitarArthavat // sati kSaNike kAraNe yadi kArya syAt kSaNikamakramaM jaganniHsantAni syAt / tasminnasati bhavataH kutaH punaH kAraNAntarotpattiniyamaH ? sadeva kAraNaM svasattAkAlameva kArya prasahya janayet / svarasata eva kAryotpattikAlaniyame svatantrasya kuta eva kAryatvam ? nairantaryamAtrAtprabhavaniyame sarvatra sarveSAmavizeSe kutaH prabhavaniyamaH ? dravyasya prabhavaniyame na kinycidtiprsjyte|" -siddhivi0 pR0 363-64 / (5) "kiM punarasau kAryakAraNabhAva: anupalambhasahAyapratyakSanibandhanaH ? ityAha-tadbhAve bhAvaH tadabhAve'bhAvazceti ?"-hetubi0 ttii0puu069| (6) kAryajanakatvam / 1 vyavasthitiH zra0 / 2 taduktaM zra0, ba0 // 3 zatadhAtvaM aa0| 4 kArikeyaM mudritalaghIyastraye nAsti / / lakSaNabhaMge na ja0 vi0 / 6 kAraNam A0 / 7 sya tajja-A0 / 8 kAraNabhAva aa| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 35 ] saMgrahanayasya lakSaNam kAryotpattikAle'pi sati kAraNe kAryabhAvazcet kAryakAraNayoH yallakSaNaM svarUpaM grahaNaM vA atra pramANabhAvAt 'ghaTate' ityadhyAhAraH, kintu kSaNabhaGgAya datto jalAJjaliH' syAt / yastvAha-'nArthakiyA arthalakSaNaM vicAratastadayogAt / sA hi satI, asatI vA tallakSaNam ? na tAvadasatI; kharaviSANavat tathAvidhAyAstasyAH tallakSaNatvAyogAt / atha satI; kiM svataH, parato vA ? yadi svataH; arthena kimaparAddhaM yenAsyaM 5 svataH sattvaM neSyete ? atha parata:; tadA anavasthA' iti / / taM 'saha' ityAdinA nityavAdinA samAnaM vyavavasthApya 'yasmin' ityAdinA . kArikArthaM prakaTayati-saha yugapat krameNa vA paripATyA vA arthavivRtivivaraNam kriyA akSaNikasya nityasya sambandhinI yA tAM nirAcikIrSuH saugataH kathaJcit yogapadyaprakAreNa kramaprakAreNa vA pratyakSAnumAnaprakAreNa vA kSaNi- 10 ke'rthe arthakriyAM sAdhayet , anyathA tadasAdhanaprakAreNa tallakSaNam arthakriyAlakSaNaM sattvaM tataH kSaNikAt nityAdiva vyAvarteta / sAdhyata eva tatraM sA iti cet ; atrAha'naca' ityAdi / naca naiva bhAvAnAM kAryakAraNabhAvaH siddhyet / kathambhUtAnAm ? kSaNikAnAm / punarapi kathambhUtAnAm ? anizcayAtmanAm na vidyate nizcayo nirNayo yasya sa tathAvidha AtmA svabhAvo yeSAm / tadbhAvaH kathambhUtaH ityAha-'pratyakSa' 15 ityAdi / pratyakSAnupalambhau sAdhanaM yasya, pratyakSAnupalambhasAdhanatvAdeva ca anizcayAtmanAM "teSAM tadbhAvona yuktaH / atra paraprasiddhaM nidarzanamAha-'viprakRSTa' ityAdi / pUrvottarakoTivicchinnAdarthAd anyaH trikAlAnuyAyI arthaH tadantaram tasya ca grahaNopAyAbhAvAd viprakRSTatvam , viprakRSTazca tad arthAntaraJca tasyeva tadvat / etaduktaM bhavatiyathaikasya kAlatrayAnuyAyinaH kutazcitpratipattumazakteH na taMtra pratyakSAnupalambhasAdhana: 20 kAryakAraNabhAvaH siddhayati tathA pratiparamANuniyatena jJAnena kSaNikabhAvAnAmapratipatteH na tatsAdhanastadbhAvaH siddhyet / (1) kAryotpattikAle'pi kAraNasadbhAve tasya dvikSaNAvasthAyitvaM syAditi bhaavH| (2) yogaH / tulanA-"arthakriyAkAritvena sattAbhyupagame samAnaJcaitad dUSaNam-kiM satAmarthakiyAkAritvamathAsatAmiti ? satAmarthakriyAkAritve sattAbhyupagame tathA duruttaramitaretarAzrayatvam / tathA hi arthakriyAjanakatve sattvam, satazcArthakriyAjanakatvamityekAprasiddhAvitarAprasiddhiH / atha arthakriyAmantareNa sato'rthakriyAjanakatvam ; tatrApyayaM vikalpa ityanavasthA / asata evArthakriyAjanakatve kharaviSANAdiSa tathAbhAvaH syAt / arthakriyAyAzcArthakriyAntareNa sattve'navasthA / atha svarUpeNeti ceta; padArtheSa tathAbhAvaprasaGgaH |"-prsh0 vyo0 pR0 127 / praza0 kanda0 pR0 12 / (3) asdbhuutaayaaH| (4) arthkriyaayaaH| (5) arthalakSaNatvavirodhAt / (6) arthasya / (7) prakRtArthakriyAyAH sattvavyavasthApikA aparA'rthakiyA tasyA apyaparA itynvsthaa| (8)kSaNike'rthe / (9) arthakriyA / (10) kaarykaarnnbhaavH| (11) kSaNikArthAnAm / (12) kAryakAraNabhAvaH / (13) trikAlAnuyAyino'rthasya / (14) nitya'rthe / (15) prtykssaanuplmbhsaadhnH| (16) kAryakAraNabhAvaH / 1-yorlakSa-ba0, zra0 / 2 anavasthitiriti shr0| 3 vyAvartate shr| 4 ityAdi A0 / -dhanasadabhAvaH shr0| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 sAmprataM teSAM tatsAdhanaM tadbhAvamabhyupagamya tatra dUSaNamAha-'yasmin' ityAdi / yasmin vastuni satyeva vidyamAna eva yadbhAvo yasya vastunaH bhAva AtmalAbhaH tadvastu tasya pUrvasya kAryam / 'yasmin satyeva' ityanena yannirdiSTam tad, itarat kAraNam iti evaM lakSaNaM kAryakAraNayoH kSaNabhaGge na saMbhavatyeva / kuta etat ? itytraah| 'kArya' ityaadi| atrAyamabhiprAya:-kAraNasattAkAla eva kAryasya bhAve 'yasmin satyeva' iti ghaTate, parantu kAryakAraNayoH sahabhAvApatteH santAnocchedaH syAditi / nanu syAdayaM doSaH yadi yadaiva kAraNamutpadyate tadaiva svakArya kuryAta, yAvatA pUrvamutpadya punaH kAryakAle sat kAryamutpAdayati; ityatrAha- 'anyathA' ityAdi / uktaprakArAdanyena prakAreNa kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt / kSaNabhaGge kAryakAraNayoH 'lakSaNaM na saMbhavatyevaM' iti smbndhH| nanu 'yasmin' iti saptamI kAraNabhAve kAryabhAvaM sUcayati, sa ca pUrvameva svasattAkSaNe kAraNe sati uttarakSaNe kAryabhAvo na virudhyate, yathA goSu duhyamAnAsu gataH dugdhAsu AgataH iti / samasamayabhAvitve cAnayoH kAryakAraNabhAvavirodhAt savyetara- . goviSANavat ityArekApanodArthamAha kAryotpattiviruddhA cet svayaM kaarnnsttyaa| yujyeta kSaNike'rthe'rthakriyA'saMbhavasAdhanam // 36 // vivRtiH-nahi kAryotpattiH kAraNasyAbhAvaM pratIkSate yataH tadarthakriyA akSaNike viruddhyeta / niSkAraNasya anyAnapekSayA dezakAlasvabhAvaniyamAyogAt sarvatra sarvadA sarvathaiva bhAvAnuSaGgAt / tadayaM bhAvA'bhAvayoH kAryakAraNatAM lakSayet sarvathA bhAvasyaiva vA / svalakSaNasya kvacit pratyakSAnupalambhAsiddheH kutaH kAryavya20 tirekopalakSaNaM kAraNazakteH ? (1) kSaNikAnAm / (2) prtykssaanuplmbhsaadhnm| (3) kaarykaarnnbhaavm| (4) tulanA"kSaNasthAyi kAraNaM svasattAyAM kAryaM kurvadabhyupagacchan kramotpattimuparuNaddhi skljgdekkssnnvRttitvprsjaat"-assttsh0assttsh0puu091| 'satyeva kAraNe yadi kAryaM trailokyamekakSaNavati syAt, kAraNakSaNakAla eva sarvasya uttarottarakSaNasantAnasya bhAvAt tataH sntaanaabhaavaat"-assttsh0assttsh0p0187| (5) na hi godohanakAla: gamanakAlazcaikaH sNbhvti| (6) kAraNakAryayoH / (7) ced yadi viruddhA vipratiSiddhA syAta, kA? kAryotpattiH, kAryasyottarapariNAmasyotpattiH svarUpalAbhaH / kayA ? svayaM kAraNasattayA. svayaM kAraNaM vivakSitakAryajanaka dravyasvarUpamupAdAnaM tasya sattayA bhAvena / tarhi yujyeta. yaktaM syAta / kim ? arthakriyAsaMbhavasAdhanam, arthasya abhimataprayojanasya kriyA niSpattiH tatsaMbhavasAdhanam nitye kramayogapadyavirahAdityanumAnam / kva? arthe / kiviziSTe ? kSaNike nirnvykssnnnshvre| idamatipattivacanama / na ca sA viruddhA kAryakAle sata eva kAraNatvAta. anyathA kAryasya AkasmikatvaprasaGgAt""-laghI0 tA0 pR0 56 / tulanA-"kAryotpattivirudhyeta na vai kAraNasattayA / yasmina satyeva yadbhAvaH tattasya kAryamitaratkAraNamiti kSaNikatve na saMbhavatyeva sahotpattiprasaGgAt kutaH santAnavRttiH |"-siddhivi0pR0 160,326 / 1 sadabhAvo A012 ityevalakSaNaM A01 3 saMbhAvanoccheda: ba014-NalakSaNa-zra01-5-tyeneti aa0| 6 svato sttaa-shr0| 7-kSaNakArya-A018 kaarysyotp-ii0vi0| kAraNasiddheH ii0vi0| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 36] saMgrahanayasya lakSaNam 617 yAnam kAryasya utpattiH AtmalAbhaH viruddhA cet yadi khayam AtmanA, kayA ? kAraNasattayA / etaduktaM bhavati-yadi kAraNasaMttayA kArikAvyAkhyAnam yA kAryotpattirvirudhyate tadA yuktametat pUrvameva tadbhAve tadbhAva iti / tathA cedatra dUSaNamAha-'yujyeta' ityAdi / yujyeta upapadyeta arthakriyA'saMbhavasAdhanam / ka ? arthe / kathambhUte ? kSaNike 'vinaSTe kAraNe tadaisaMbhavAt' iti / manyate / yadi vA, tayA tadutpattiviruddhA yadi tadA yujyeta arthe kSaNike arthakriyA'saMbhavasAdhanam, na ca tayA~ sA viruddhati pratipAdayiSyate / vyatirekamukhena kArikAM vivRNvannAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na kAryasya ra utpattiH kAraNasya abhAvaM pratIkSate yAvat kAraNaM nirmUlanna nazyati vivRtivyAkha - tAvat svayaM nopapadyate iti / yataH tadapekSaNAt tadarthAkayA kramayau- 10 gapadyArthakriyA akSaNikatve api virudhyeta / 'yataH' iti ca AkSepe, naiva virudhyate / kuta etadityAha-'niSkAraNasya' ityAdi / idamatra tAtparyam-vinaSTe kAraNe yadA kArya jAyate tadA tanniSkAraNaM bhavati, tasya ca anyasya dezAdeH anapekSA apekSA'bhAvaH tayA dezakAlasvabhAvaniyamAyogAt sarvatra sarvadA sarvathaiva bhAvAnuSaGgAt kAraNAt 'nahi tadabhAvaM sA pratIkSate' iti sambandhaH / tathA tasyAstadaMpekSaNe dUSaNAntara- 15 mAha-'tadayam' ityAdi / tat tasmAt tadapekSaNAt ayaM saugataH kAryasya yo bhAvaH AtmalAbhaH yazca kAraNasya abhAvaH tayoH yathAsaMkhyena kAryakAraNatAM lakSayeta / 'yaddhi kAryam AtmalAbhe apekSate tat kAraNam, apekSyate ca tene tallAbhe tadabhAvaH iti manyate / idamaparaM vyAkhyAnam-yadA kAraNAnna kArya kintu kAraNAt tadabhAvaH tatazca 20 kArya tatrAha-'tat' ityAdi / tat tasmAnyAyAt ayaM bhAvAbhAvayoH kAraNatannivRttyoH kAryakAraNatAM bhAvasya kAraNatAm abhAvasya kAryatAM lakSayet / kAryazabdasya paraprayogaprasaGge'pi alpAntaratvAt puurvnipaatH| atha matam-na abhAvaH prakhyopAkhyAvihInatvAt kasyacit kAraNaM kAryazca, ityatrAha-sarvathA bhAvasyaiva vA sata eva vA (1) kAraNasadbhAve / (2) kAryasadbhAvaH / (3) arthakriyA'bhAvAt / (4) kAryotpattikAle upaadaankaarnnsttyaa| (5) kAryotpatteH / (6) kAraNAbhAvApekSaNe / (7) krm| (8) kartR / (9) kaaryenn| (10) aatmlaabhe| (11) kaarnnaabhaavH| (12) kAryeNa AtmalAbhe apekSyamANatvAt kAraNAbhAva eva kAraNaM syAditi bhAvaH / (13) kAraNAbhAvaH (14) "alpAntaram"-jainendra. vyA0 1|3|100|-'dvndve se (samAse) alpAntaramekaM pUrva pryujyte|"-shbdaarnnv01233114| (15) 'prakhyAyate iti prakhyA vikalpaH, upAkhyAyate iti upAkhyA zrutiH tAbhyAM vikalpazabdAbhyAM rahitvAt / 1-sattAyA zra0 12-yiSyati A0 / -katve viruddhacate aa0| 4 anyadezAdeH ba0, zra0 / yadi kA-zra0 / 6 alpAntaratvAta A0, alpasvaratvAta b0| 7eva vArya-A0 / 28 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ___ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 'kAryakAraNatAM lakSayet' iti sambandhaH / kAraNavat kAryasyApyasattvA'saMbhavAt ataH sAMkhyamataprasaGgaH saugatasya ityabhiprAyaH / nanu mA bhUt kSaNike pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhASaH, kAryavyatirekasAdhanastu indriyazaktivatsyAt , ityatrAha-'svalakSaNasya' ityAdi / skhalakSaNasya paraparikalpitaparamANulakSaNasya kvacid antarbahirvA pratyakSA6 nupalambhAsiddheH, pratyakSapUrvako'nupalambhaH pratyakSAnupalambhaH tasya asiddheH kAraNAt kutaH kAryasya vyatire keNopalakSaNaM kAraNazakteH ? na kutazcit / etaduktaM bhavati-yadA tasya tadrUpaM kArya kutazcit pratyakSaM sat punaH itarakAraNasadbhAve'pi nopalabhyate tadA yuktaM tenopailakSaNaM tecchakteH, na caivamastIti / narnu yaduktam-'bahiriva jJAnaparamANusaJcaya' ityAdi, 'nahi kAryotpattiH' ityAdi ca; taidayuktam; yathApratibhAsaM citraikajJAnopagamAt / "citrapratibhAsApyekaiva buddhiH" [pramANavAtikAlaM0 li. pR0 395 / ] ityAdivacanAt / tathA kAryasya dezavat kAle'pi asata eva kAraNAdeva udayopagamAt kathamanyathA jAgradvijJAnAt prabodhaH bhAvimaraNAdervA. ariSTAdikam ityAzakya Aha yathaikaM bhinnadezArthAn kuryAd vyAmoti vA sakRt / tathaikaM bhinnakAlArthAn kuryAd vyAmoti vA kramAt // 37 // (1) kAryavyatirekeNa kAraNavyatireko jJAyate, kSaNike ca na kAryavyatirekaH ata: kSaNike'rthe kAryakAraNabhAva: sAdhanIyaH, yathA hi-rUpajJAnotpattyabhAvena rUpajJAnajananazaktyabhAvaH vyAptaH, cakSuSi , avikale sati na rUpajJAnotpattyabhAvaH atastatra rUpajJAnajananazaktiH vyavasthApyate / nahi cakSaSi rUpajJAnajananazaktivyavasthApane pratyakSAnupalambhau prabhavataH, zakteratIndriyatvAt pratyakSAnupalambhA'gocaratvAt / tathaiva kSaNike'rthe pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvo mAsetsyat kAryavyatirekeNAnamIyamAnastu siddhayatyeva ityabhiprAyaH / (2) kSaNikasya / (3) kAryavyatirekeNa / (4) anumAnam / (5) kAryotpAdanazakteH / (6)prajJAkaraguptaH / (7) pa0 613, 616 / (8):"citrapratibhAsApi buddhirekaiva bAhyacitravilakSaNatvAt / zakyavivecanaM citramanekam, azakyavivecanAzca buddhernIlAdayaH |"-prmaannvaatikaalN0 pR0 395 / uddhRtamidam-prameyaka0 pR095 / nyAyakumu0 pR0 130 / sanmati0 TI0 pR0 241 // nyAyavi0 vi0 10101 A. / 'prajJAkaraguptenApyuktam-citrapratibhAsA'-siddhavi0 TI0 pR055 A. / (9) yathAhi kAryasya deze'vidyamAnamapi kAraNaM kAryotpAdakam, tathA kAryakAle'vidyamAnamapi kAryotpAdakaM bhavatu / (10)yadi kAryakAle vidyamAnAdapi kAraNAt kAryotpattiH na svIkriyate tadA / (11) prajJA karagupto hi pramANavArtikAlaGkArakAraH, sa ca bhAvinaM bhUtaJcArtha kAraNamAcakSate; tathAhi"avidyamAnasya karaNamiti ko'rthaH ? tadanantarabhAvinI tasya sattA, tadetadAnantaryamubhayApekSayApi samAnam / yathaiva bhUtApekSayA tathA bhaavypekssyaapi| na cAnantaryameva nibandhanam ; vyavahitasyApi kAraNatvAt / gADhasuptasya vijJAna prabodhe pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizcitam / / tasmAdanvayatirekAnuvidhAyitvaM nibandhanam / kAryakAraNabhAvasya tad bhAvinyapi vidyate // mRtyana bhaviSyanna bhavedevambhUtamariSTamiti |"-prmaannvaatikaalN0 10 176 / (12) "yathA yenAvirodha 1-dhanavastu shr0|-traah svalakSaNasya pr-aa0| -rekoNopa-A01 4 taduktam aa0| 5 prabodhodayo bhaa-b0| 6 tathaivaM A0 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvya nayapra0 kA0 37] saMgrahanayasya lakSaNama 616 vivRtiH-yathA kSaNikaM skhalakSaNaM nAnAdigdezabhAvIni kAryANi sthAnasaGkaravyatikaravyatirekeNa karoti tatkaraNakasvabhAvatvAt / nahi sAmagrIbhedAt kAryabhedepi tatkAraNasvabhAvabhedaH, tathaikamakSaNikaM yadyadA utpitsu kArya tattadaiva karoti tatkaraNakasvabhAvatvAt / sarvadA kAryakAlAnatikramaNa karaNasAmarthyAt tadAtmakamekameva ityaviruddham / yathA vijJAnaM svanirbhAsabhedAn guNI guNAn avayavI avayavAn / vyAmoti sakRdapi tadAtmakatvAt , tathaiva dravyaM svaparyAyabhedAn svayamabhedakatvAtteSAM svabhAvAnAmiti / evamyathA yena yogyatAprakAreNa eka niraMzaM kSaNikaM vastu bhinno dezo yeSAma nAm, dezagrahaNamupalakSaNaM tena prajJAkaraguptApekSayA bhinnakAla grahaNam , tAn kuryAt sakRda ekadaiva / tathAhi-pradIpakSaNaH pramA- 10 tari svajJAnaM sAlyAM tailazoSaM dazAnanadAhaJca upari kajalam ityAdi bhinnadezaM sakRdevA'nekaM kAryaM kuryAd evamanyadapi cintyam / tathA yadaivaM jAgradvijJAnaM svApAnantaraM vyApArAdikAryaM kuryAt tadaiva kAlAntarabhAvisvakAlaniyataM prabodham , yadaivaca bhAvirAjyAdikaM svakAlaniyataM darzanaM kuryAt tadaiva cirAtItakAlaM hastarekhAdikam , tathaikaM nityaM bhinnakAlArthAn / kutaH ? kramAt, kramamAzritya / ekadaikaM kRtvA punaranyaM 15 kuryAt tatkAle'pi tadbhAvAt / tathA cedamayuktam- 'no'kramAt kramiNo bhAvAH" prakareNaikaM saugatAbhimataM kSaNikasvalakSaNaM sakRdekakSaNe bhinnadezArthAn bhinno viprakRSTo dezo yeSAM te bhinnadezAH te ca te'rthAzca kAryANi tAna, svasantAnavatinamupAdAnatvena santAnAntaravartinaJca nimittatvena janayedityarthaH / yathA vA ekaM jJAnaM bhinnadezArthAn viprakRSTa nIlAdyAkArAn vyApnoti na virudhyate tathA ekamabhinnadravyaM kramAt kAlabhedena bhinnakAlArthAn bhinnaH pUrvAparabhUtaH kAlo yeSAM te ca te'rthAzca kAryANi tAn kuryAt, pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitirUpeNa pariNamata ityarthaH / tAneva vyApnoti vA tAdAtmyamanubhavati vA, na virudhyate |"-lghii0 tA0 pR056 / "tathaivoktaM bhaTTAkalaGkadevai:yathaikaM bhinndeshaa|"-styshaasnp0 pR0 15 B. I (1) sarveSAM yugapatprAptiH saMkaraH / (2) parasparaviSayagamanaM vyatikaraH / (3) pradIpaviSayakaM jJAnam / (4) tailapAtre / (5) dazA vartikA tasyA AnanaM mukham agrabhAgaH tasya dAham / (6) na hi svApAnantarabhAvivyApArAdInAM prabodhasya ca jAgradvijJAnaM vibhinnakAlavati sat samutpAdaka ghaTate tasya ekakSaNamAtravattitvAdityAzayenAha-yadaiveti / (7) svaviSayakaM darzanaM pratyakSama / (8) anyapadArthotpAdakAle'pi / (9) nityasya sadbhAvAt / (10) "nAkramAkramiNo bhAvo nApyapekSA'vizeSiNaH / kramAd bhavantI dhIH kAyAt krama tasyApi zaMsati // nA'kramAt RmiNaH kAryasya bhAvaH, kramarahitatvAta kAraNasya tanniSpAdyAni kAryANi sakRjjAyeran / kramavataH sahakAriNo'pekSya kramAjjaniSyatIti cetanApyavizeSiNaH sthiraikarUpasya parairanAdheyavizeSasya pareSAM sahakAriNAmapekSA'sti / tasmAta kramAda bhavantI dhIH kAyAta kramantasyApi kAyasya zaMsati |"-prmaannvaa0 manoratha0 1145 / uddhRto'yam-'nAkramAt kramiNo bhAvA' 'dhIzceyaM krama..'-siddhivi0 TI0pa0 161 A., 197A. / 'dhIyAta..'-sanmati0 TI0 pR0 336 / prakRtapAThaH-prameyaka0 pa0 325 / 1kaarnn-j.vi0||2-tvaat svbhaa-ii0vi0| 3 evaM aa0| 4-yathA zra niyatavarzana shr| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 [pramANavA0 1 / 45] ityAdi / yathA caikaM jJAnaM kSaNikaM bhinnadezArthAn nAnAdezanIlAdyAkArAn vyAmoti tadAtmakaM bhavati / vAzabdaH pakSAntarasUcakaH, sakRd ekadA tathA ekamAtmatattvaM bhinnakAlArthAn sukhAdIn vyApnoti cAkramAt / ___ kArikAM vivRNvannAha-'yathA' ityAdi / yathA yena prakAreNa svalakSaNam , kathambhUtam ? kSaNikam, karoti kAryANi / kathambhUtAni ? nAnAvivRtivivaraNa paNa digdezabhAvIni, diggrahaNamupalakSaNaM tena nAnAkAlabhAvInyapi gRhyante / kathaM karoti ? sthAnasaGkaravyatikaravyatirekeNa / kuta etadityAha-tatkaraNaikasvabhAvatvAt / tadeva samarthayate 'nahi' ityAdinA / hiryasmAt na sAmagrIbhedAt kArya- . bhede'pi kAraNasvabhAvabhedaH, tathA ekamakSaNikaM kAraNaM yad yadA utpitsu kArya tat 10 tadaiva karoti / kuta etadityAha-tatkaraNaikasvabhAvatvAt / nanu kramabhAvInyaneka kAryANi kurvat kathaM tadekam tAvaddhA bhedaprasaGgAt ? iti cedatrAha-'sarvadA' ityAdi / sarvadA sarvakAlaM kAryakAlAnatikramaNa karaNasAmarthyAt kAraNAt tadAtmakaM tatkaraNa-. . sAmarthyAtmakam ekamevetyaviruddham / asyaiva samarthanArthamAha-'yathA' ityaadi| yathA saugatasya vijJAnaM svani sabhedAn AtmanIlAdyAkAravizeSAn naiyAyikasya guNI 15 guNAn , avayavI avayavAn vyAmoti kathazcittadAtmako bhavati / kadA ? sakRdapi, na kevalamasakRt / nanu jJAnatannirbhAsayoH guNaguNinoH avayavAvayavinozca atyantabhedAnna yuktametadityatrAha-tadAtmakatvAt , jJAnAdeH svani sabheda-guNa-avayavAtmakatvAt / anyathA ghaTapaTavat tajjJAnavacca guNaguNyAdibhAvaH citrajJAnarUpatA ca na syAdityukta vistarataH prAgeva / tathaiva dravyaM jIvAdi svaparyAyabhedAn vyAmoti / svagrahaNAt sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTraM nAbhidhAvati ? // " [ pramANavA0 3 / 181 ] (2) pratiniyatadezasthameva / (2) citrajJAnam / (3) Adipadena guNI avayavI ca graahyau| (4) ghaTapaTajJAnavat / (5) vyAkhyA-"sarvasyobhayarUpatvam-ubhayagrahaNamanekatvopalakSaNArthama tasmina sati, tadvizeSasya 'uSTa uSTra eva na dadhi, dadhi dadhyeva noSTraH' ityevaM lakSaNasya nirAkRteH, 'dadhi khAda' iti coditaH puruSaH kimuSTa khAdituM nAbhidhAvati ? uSTro'pi dadhyabhinnAt dravyatvAdavyatirekAta syAdhi, nApi sa eveti 'uSTa uSTa eva' ityekAntavAdaH, yenAnyo'pi dadhyAdikaH (taH) syAduSTaH / tathA dadhyapi syAduSTa: uSTrAbhinnena dravyatvena dadhnastAdAtmyenAbhisambandhAt / nApi tadeveti dadhyeva dadhi, yenAnyadapi uSTrAdikaM (taH) syAddadhi / etena sarvasyobhayarUpatvaM vyAkhyAtam |"-prmaannvaa0 svava0 TI0 12183 / manoratha011183 / uddhRto'yam-anekAntajaya0 pR0 18 / 'nodito..' -anekA0pra0 pR0 7 / aSTasaha0 pR0 92 / sanmati0 TI0 pu0 242 / nyAyavi0 vi010 92 A. I'. nirAkRtaH / prerito dadhi...'-syA0 20 pR0 837 / 1 jJAnakSaNikaM A0 / 2-saMkaravyatirekeNa shr0| 3 tAvadvA aa0| 4 kAryakAra-A0 / 6-smakamevetya-A0, b0| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA 0 38] saMgrahanayasya lakSaNam ityetannirastam ; dadhyAdeH uSTrAdisvarUpabhUtaparyAyatvAsaMbhavAt / kutastat tAn vyApnotIti cedatrAha-'svayam' ityAdi / svayaM svarUpeNa abhedakatvAtteSAm / itizabdaH dravyasiddhipraghaTTakaparisamAptau / tadevaM siddhe parAparadravye parAparasaMgrahaH pravarttate / tatra parasaMgrahaM pradarzayitumAha saMgrahaH sarvabhedaikyamabhipraiti sadAtmanA / brahmavAdastadAbhAsaH svArthabhedanirAkRteH // 38 // vivRtiH-nahi kazcidasadAtmA bhedo'sti virodhAt / yad yadAtmakaM tat tadeva, yathA. svanirbhAsabhedAtmakaM jJAnam , tasmAt sadAtmano bhedAH sanmAtrameva nAnyaditi saMgrahaH / tatprAdhAnyAt na tu bhedapratikSepAt / svaparyAyabhedAnapekSayA tatpratirUpakatvaM brahmavAdavat / saMgrahaH saMgrahanayaH sarveSAM bhedAnAM jIvAdivizeSANAm aikyamabhipraiti kena rUpeNa ? ityaah-sdaatmnaa| brahmavAde'pi sadAtmanA teSAM kArikAvyAkhyAnam pA saMgrahaH saMbhavati iti so'pi saMgrahanayaH syAdityAzakApanodArthamAhabrahmavAdastadAbhAsa iti / kuta etat ? ityAha-'svArtha' ityAdi / svArthaH sanmAnaM tasya bhedo jIvAdiH tasya nirAkRteH asau tadAbhAsaH saMgrahAbhAsaH, 15 tannirAkRtau sanmAtrasyApi nirAkRtisiddheH / na khalu nirAzrayaM sAmAnyaM nAma azvaviSANAderapi tattvaprasaGgAt / . vyatirekadvAreNa kArikAM vivRNvannAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na kazcit vivRtivivaraNam cetanaH itaro vA bhedo vizeSaH asadAtmA asti, kuta etat ityAha virodhAt / asadAtmano'stitvavirodhazca prAgeva samarthitaH / nanu- 20 (1) tulanA-"sugato'pi mRgo jAtaH mRgo'pi sugataH smRtaH / tathApi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // tathA vastUbalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / coditodadhi khAdeti kimaSTamabhidhAvati // " -nyAyavi0 kA0 373-74 / anekAntajaya0 pR0 281 / "na hyasmAbhirdadhyuSTayorekaM tiryakasAmAnya vastutvAdikaM vyaktyabhedena vyavasthitaM tathAbhUtapratibhAsAbhAvAdabhyupagamyate / yAdagbhUtaM tu prativyakti bhinnaM 'samAnAH' iti pratyayaviSayabhUtamabhyupagamyate tathAbhUtasya tasya zabdenAbhidhAne kimityanyatra prerito'nyatra khAdanAya dhAvet yadyunmatto na syAt |"-snmti0 TI0 pR0 242 / (2) paryAyANAm / (3) tulanA-"nirAkRtavizeSastu sattAdvaitaparAyaNaH / tadAbhAsaH samAkhyAtaH sadbhirdaSTeSTabAdhanAt ||".tsvaarthshlo010 270 A. | nayaviva0 shlo068| prameyaka0 pR0677 / nyAyAvatA0TI05085 / pramANanaya07.15, 21 / jainatarkabhA0 1024 / (4) "svasya brahmavAdasya artho viSayaH sanmAnaM tasya bhedA jIvAdivizeSAH teSAM nirAkRteH pratiSedhAt / na khalu sarvathA sattve bhedAnAmavakAzo'sti / bhedarahitaM ca tatkathaM sAmAnyaM nAma nirAzrayatvAt arthkriyaavirhaacc|"-lghii0 tA0pa058 / (5) sattvaprAdhAnyAt / (6) saMgrahAbhAsatvam / (7) sAmAnyatvaprasaGgAt / 1 tasmAttadAtmAno I0 vi0| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 bhavatvevam ; tathApi bhedebhyo bhinnaM sattvam ityatrAha-yad yadetyAdi / yad dravyAdi yadAtmakaM yat sattvamAtmA yasya tad yadAtmakam tad dravyAdi taideva bhavati sadrUpameva bhavati, yathA svanirbhAsabhedAtmakaM saMzayetaraviparyAsetaravizeSAtmakaM jJAnaM saMzayAdi rUpameva bhavati / yata evaM tasmAt sadAtmano bhedAH sanmAtrameva nAnyat bhAvAdbhinnaM 5 prAgabhAvAdi iti evaM saMgrahaH / kutaH sa ityAha-tatprAdhAnyAt , sanmAtraprAdhAnyAt natu na punaH bhedapratikSepAt / kuta etadityAha-svaparyAyabhedAnapekSayA, yataH tatpratirUpakatvaM saMgrahAbhAsatvam / kiMvadityAha-brahmavAdavat iti / adhunA naigamatadAbhAsaprarUpaNArthamAha anyonyaguNabhUtaikabhedAbhedaprarUpaNAt / 10 naigamo'rthAntarratvokto nairgamAbhAsa iSyate // 39 // vivRtiH-skhalakSaNabhedAbhedayoH anyatarasya prarUpaNAyAm itaro guNaH syAt iti naigmH| yathA jIvasvarUpanirUpaNAyAM guNAH sukhaduHkhAdayaH, tatprarUpaNAyAM (1) "iSyate manyate syAdvAdibhiH / ka: ? naigamaH, nigamo mukhyagauNakalpanA, tatra bhavo naigama iti / kUtaH ? anyonyetyAdi / guNabhAvaH apradhAnabhUtaH ekazca pradhAnabhUtaH, anyonyaM parasparaM guNabhUtako tau ca tau bhedAbhedau ca tayoH prarUpaNAt grahaNAt / tathAhi guNaguNinAmavayavAvayavinAM kriyAkArakANAM jAtitadvatAJca kathaJcid bhedaM guNIkRtya abhedaM prarUpayati, abhedaM vA guNIkRtya bhedaM prarUpayati / naigamanayasyaivaMvidhatvAt ,pramANe bhedAbhedayoranekAntagrahaNAt / nanu guNaguNyAdInAmatyantabheda eveti cedtraah-arthtyaadi| arthAntaratvaM guNaguNyAdInAmatyantabhedaH / tasyoktau prarUpaNAyAM naigamAbhAsa iSyate tasya pramANabAdhitatvAt |"-lghii0 tA0 pR0 57 / tulanA-"Negehi mANehiM miNaitti Negamassa ya niruttI / sesANaMpi nayANaM lakkhaNamiNamo suNaha vocchN|"-anuyogdvaar0 4 dvA0 / Ava0ni0 gA0 775 / vizeSA0 gA0 2682 / "nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagrAhI naigamaH / 'Aha ca -nagamazabdArthAnAmekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagramAhI vyavahArI nagamo jJeyaH |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1135 / tatvArthahari0, tttvaarthsiddh01|35 / "abhinirvRttArthasaMkalpamAtragrAhI naigmH|"-srvaarthsi0 1133 / rAjavA0 1133 / "yadasti na tad dvayamatilaGadhya vartate iti naikaM gamo nayaH saMgrahAsaMgrahasvarUpadravyAthiko naigama iti yAvat |"-pvlaattii0 pR0 84 / jayadha0 a010 27 / "taMtra saMkalpamAtrasya grAhako naigamo nayaH / yadvA naikaM gamo yo'tra sa satAM naigamo mtH| dharmayoH dharmiNoH vApi vivakSA dharmadhamiNoH / paryAyanaMgamAdibhedena navavidho naigamaH |"-tttvaarthshlo0.10269| nyviv033,37| prameyaka0 pR0676| sanmati0 TI0 pU0 310 / nayacakra gA0 33 / tattvArthasAra pR0 107 / "naikarmAnaH mahAsatAsAmAnyavizeSavizeSavijJAnaH mimIte minoti vA naikamaH / nigameSu vA arthabodheSu kuzalo bhavo vA naigamaH / athavA nake gamAH panthAno yasya sa naikagamaH |"-sthaanaanggsuu0 TI0 pR0 371 / "dharmayoH dharmiNoH dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigamaH"-pramANanaya0 77 / syA0 maM pu0 311 / janatarkabhA050 21 / (2) tulanA-"jaM sAmannavisese paropparaM vatthuo ya so bhinno| mannai accantamao micchaddiTThI kaNAdovva ||"-vishessaa0 gA0 2690 / "tayoratyantabhedoktiranyonyaM vAzrayAdapi / jJeyo vyaMjanaparyAyanagamAbho vizeSataH ||"-tttvaarthshlo010 270 / nayaviva063 / prameyaka0 pR0677| nyAyAvatA0 1082 // prmaannny07.11|| jainatarkabhA0pa0 24 / 1-kaM dravyA-A0 / 2 tadevameva shr0| 3 eva A0 / 4 savAtmAno A0, ba0 / 5-staratokto ja0 vi0,-ntaratvokto A0 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivRtivida nayapra0 kA 0 36] naigamanayasya lakSaNam 623 ca AtmA / tadarthAntaratAbhisandhiH naigamAbhAsaH / katham ? guNaguNinAm avayavAvayavinAm kriyAkArakANAM jAtitadvatAM ca mitho'rthAntaratve sarvathA vRttivirodhAt / ekamanekatra vartamAnaM pratyekaM sarvAtmanA yadi syAt tad ekamityevaM na syAt / yadi punaH ekadezena vartata tadekadezeSvapi tathaiva prasaMgAt kva kiM varteta ? naigamaH naigamanayaH iSyate / kutaH ityAha-'anyonya' ityAdi / pramANa- 5 ___ to hi dravyaparyAyANAM kathaJcidbhede abhede ca vyavasthite sati anyonyaM kArikAvyAkhyAnam - parasparaM guNabhUta apradhAnabhUtaH bhedasya abhedaH, tasya ca bhedaH ekaH pradhAnabhUto bhedasya abhedaH tasya ca bhedaH tayoH prarUpaNAt / arthAntaratvoktau bhedAbhedayoH ekAntena nAnAtvoktau satyAM naigamAbhAsa iSyate / kArikAM vivRNvannAha-'svalakSaNa' ityaadi| svalakSaNaM paryAyAtmakaM dravyaM 10 __ tadAtmakAH paryAyAzca, tasya yau bhedAbhedau tayormadhye anyatarasya - bhedasya abhedasya vA prarUpaNIyAM kriyamANAyAm itaraH bhedaprarUpaNAyAm abhedaH tatprarUpaNAyAM vA bhedaH guNaH syAt iti evaMvidho naigamo nyH| atrArthe suspaSTapratItyarthaM 'yathA' ityAyudAharaNamAha-yathA yena anAdinidhanacaitanyaprakAreNa jIvasya yat svarUpaM guNaparyAyavyApakatvaM tasya nirUpaNAyAM kriyamANAyAM 15 guNA apradhAnabhUtAH, ke ? sukhaduHkhAdayaH / nanu 'sukhAdayaH' ityevAstu kiM duHkhagrahaNena ? iti cet, na; anyonyaM jIvAcca bhedapratipattyarthatvAt tadubhayagrahaNasya / tatprarUpaNAyAzca sukhaduHkhAdiprarUpaNAyAJca AtmA jIvasvabhAvo 'guNaH' iti sambandhaH / nanvevaM vyAkhyAnaM kasmAnna bhavati-jIvasvarUpasya jIvasattAyA nirUpaNAyAM guNAH sukhaduHkhAdayaH, teSAM sattaiva guNa iti, tatprarUpaNAyAzca sukhAdisattAprarUpaNAyAzca 20 AtmA jIvo guNaH iti cet ? saMgrahaRjusUtrAbhyAmasya bhedAbhAMvaprasaGgAditi brUmaH / jIvasukhAdInAmanyonyamatyantabhedaprarUpaNAyAM tu tadAbhAsa ityAha-'tat' ityaadi| teSAM jIvasukhAdInAM prakramAd ekAntena arthAntaratAbhisandhiH naigamAbhAsaH / 'katham' . (1) tulanA-"vRttizca kRtsnAzavikalpato na |"-yuktynushaa0 shlo055| "ekasyAnekavRttirna bhAgAbhAvAdvahani vaa| bhAgitvAdvAsya naikatvaM doSo vRtteranArhate ||"-aaptmii0 kaa062| aSTaza0, aSTasaha0 pR0 214 / tasya teSu sarvAtmanA'nyathA vA vRttyayogo bAdhakaM pramANam . |"-vaadnyaayttii0 10 30 / "yadvA sarvAtmanA vRttAvanekatvaM prsjyte| ekadezena cAniSTA naiko vA na kvacicca saH // " -tattvama0 pR0 203 / "yadi sarveSu kAyo'yamekadezena vartate / aMzA aMzeSu varttante sa ca kutra svayaM sthitaH // sarvAtmanA cet sarvatra sthitaH kAyaH karAdiSu / kAyAstAvanta eva stharyAvantaste karAdayaH // " boSicaryAva0 pR0 495 / (2) abhedsy| (3) abhedasya (4) abhedniruupnne| (5) apradhAnabhUtaH / (6) sukhduHkhobhy| (7) naigamasya / (8) sattAprAdhAnyapakSe saMgrahe'ntarbhAvaprasaGgaH, sukhAdiparyAyaprAdhAnye tu RjusUtre'ntarbhAvaprasaGga iti / 1-yavyavayavakri-I0 vi0| 2-bhUto bhedasya A0 / 3-NAyAmitaraH aa0| 4 jIvasya svabhAvo ba0, shr0|| jIvato guNa shr0| 6-rUpaNAttadA-zra0, b0|7-ssaaN jIvAnAM pra-A0 / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 iti prazne uttaramAha-guNaguNinAm avayavAvayavinAM kriyAkArakANAM jAtitadvatAzca mithaH parasparamarthAntaratve aGgIkriyamANe,kim ityAha-'sarvathA' ityAdi / sarveNa vakSyamANaprakAreNa sarvathA vRtteH guNAdInAM guNyAdau vartanasya virodhAt 'naigamAbhAsaH' iti sambandhaH / tadvirodha darzayitumAha-'ekam' ityAdi / ekam avayavyAdikam / 6 anekatra dezakAlAkArabhinne avayavAdau vartamAnaM ekamekaM prati pratyekaM sarvAtmanA sAkalyena yadi syAd bhavet vartamAnaM tadavayavyAdikam 'ekam' ityevaM na syAt , api tu yAvanto'vayavAdayaH tAvanta eva avayavyAdayaH syuH| nahi ekasya niraMzasya kriyAto bhinnasya paramANuvad yugapad dezAdibhinneSvAdhAreSu varttanaM yuktam / parasya pakSAntaramAzaGkaya dUSayannAha-'yadi punaH' ityAdi / punariti pakSAntarasUcakaH, 10 ekamanekatra pratyekaM yadyekadezana varteta tarhi tasya anekadezAH kalpanIyAH teSu cAsya vRttiH kalpanIyA, anyathA kathaM te 'tasya' iti vyapadizyante ? tatkalpane ca dUSaNamAha'tad' ityAdi / te ca te ekadezAzca teSvapi tathaiva sarvAtmanaikadezaprakAreNaiva prasaGgAt .. doSAdanavasthA syAt ityabhiprAyaH / tathAca ka avayavAdau kim avayavyAdi varteta ? nirAkRtA ca avayavAdau avayavyAdevRttiH viSayaparicchede prapaJcata ItyalamativistareNa / evaM guNaguNyAdInAM bhedaikAntaM nirAkRtya sattAtadvatAM se nirAkartumAha svato'rthAH santu sattAvat sattayA kiM sadAtmanAm / asadAtmasu naiSA syAt sarvathAtiprasaGgataH // 40 // vivRtiH-yathA sadarthAntarANi svataH santi tathaiva dravyaguNakarmANyeva santu kiM tatra sattAsamavAyena ? svataH satAM tadvaiyarthyAt asatAM cA'tiprasaMgAt / tadevam avA (1) avayaviniSThA kriyA ekA niraMzApi satI bhinnadezeSu avayaveSu vartetApi, na tu kriyAto bhinno'nyaH kazcinniraMzo'ryaH bhinnadezAdhAreSu vartate iti bhAvaH / (2) anekadezeSu / (3) anekadezAH / (4) avayavinaH / (5) pR0 224 / (6) bhedaikAntam / (7) "yogamate bhAvAnAM svataH sadAtmanAM satAsamavAyaH, asadAtmanAM veti vikalpadvayaM manasikRtya prathamapakSe dUSaNamAha-svataH svarUpeNa arthAH padArthAH santu / kiMvat ? sattAvat, yathA sattAntarAdvinA'pi sattA parasAmAnyaM svata evAsti tathA dravyAdInyapi svata eva santu vidyantAm / tathA ca svataH sadAtmanAM sattayA ki sAdhyaM na kimapItyarthaH / vinApi tayA teSAM sttvaat| dvitIyavikalpaM dUSayati-sarvathA'sadAtmasu dravyAdiSu parA sattA na syAt na varteta atiprasaGgAt kharaviSANAdAvapi sarvathA'sati sattAsamavAyaprasaGgAt |"-lghii0 tA0 pR0 59 / tulanA"sattAjogAdasao sao va sattaM havejja davvassa / asao na khapupphassa va sao va kiM sattayA kajjaM // " -vizeSA0 gA0 2694 / "svarUpeNAsataH sattvasamavAye ca khAmbuje / sa syAtkinna vizeSasyAbhAvAttasya tato'JjasA // svarUpeNa sataH sattvasamavAye'pi sarvadA / sAmAnyAdI bhavetsatvasamavAyo'vizeSataH ||"aaptp0 kA069-70 / uddhRteyaM kArikA-sUtrakRtAMga zo0 pR0 227 A. 1gaNAdInAM guNAdau A0, ba0 / 2 'yadi punarityAdi' iti pATha: Adarza likhitvApi nisskaasitH| 8 kathaM tasya zra0 / 4 te ca te tadekade-zra0, b0|| itylmiti-b0| 6 niraakurvnnaah-shr0| 15 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 40] saMgrahanayasya lakSaNam ntarajAtiSvapi yojyam / gotvAdeH sarvagatatve tatpratyayasAGkaryam, anyathA niSkriyasya arthotpitsudezamavyAmuvataH anaMzasya anekatra kAdAcitkavartanamayuktam / guNaguNyAdInAm anyonyAtmakatve na kiJcidviruddhamityalaM prasaGgena / 'guNAnAM vRttaM calaM sattvarajastamasAM sukhaduHkha (khA) jJAnAdikaM caitanyaM puruSasya svarUpamacalam' ityetadapi tADageva, tdrthaantrtaa'siddheH| atiprasaGgazcaivaM tadabhede virodhAbhAvAt / 5 guNAnAM dRzyAdRzyAtmakatve puMsAmeva tadAtmakatvaM yuktaM kRtaM guNakalpanayA / khataH AtmanaivaM arthA dravyAdayaH santu vidyamAnA bhavantu sattAvat sattA kArikAvivaraNam- - _ . paraM sAmAnyaM seva tadvat / sattAgrahaNamupalakSaNaM tena avAntarasAmAnya - samavAya-vizeSavat iti ca draSTavyam / kuta etadityAha-sattayA ityAdi / idamatra tAtparyam-svataH santo'rthAH sattAsamavAyAt tadvantaH, anyathAbhUtA 10 vA syuH ? prathamapakSe sat sattvam AtmA 'yeSAM teSAM saMdAtmanAmarthAnI kim ? na kizcit sattayA 'kriyate' ityadhyAhAraH / nahi teSAM tayA svarUpasattvaM kriyate; svata evAsyaM saMbhavAt, satazca karaNAyogAt, anyathA anavasthA syAt / nApi sadabhidhAnAdi; svarUpasattvAdeva asyApi saMbhavAt / atha svato'santaH tatsamavAyAt tadvantaH atrauha-'asad' ityAdi / asan avidyamAna AtmA yeSAM teSu naiSA 15 paraparikalpitA sattA syAt / kutaH ? aMtiprasaGgataH kharaviSANAdAvapi asyAH prasaGgAt / prativyUDhaJca prapaJcataH sattAtaH sattvamarthAnAM SaTpadAthaparIkSAvasare iti . . kRtamativistareNa / kArikAM vyAkhyAtumAha-'yathA' ityAdi / yathA yena anavasthAdidoSabhaya ____ prakAreNa santi ca tAni arthAntarANi ca sAmAnyAdIni svataH 20 vivRtivyAkhyAnam Atmanaivai na sattAsamavAyAt santi sattAvanti tathaiva tenaiva (1) "calaJca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktam-pradIpAvayavAnAmiva buddhayavayavAnAM guNAnAM vRttaM kriyA caJcalA pratikSaNamanyA'nyA ca bhavati, na tu nirvyApArA gaNAstiSThanti.."-yogabhA0, yogavA0 2 / 15 / "sAMkhyapakSe punarvastu triguNaM calaJca guNavRttamiti"-yogabhA0 4115 / "guNavRttaM calaM nityam . ."-yogakA0 3 / 9 / (2) "caitanyaM puruSasya svarUpam"-yogabhA0 pR0 37 / (3) avAntarasAmAnyaM dravyatvapRthivItvAdikam / (4) sadAtmanAm / (5) sttyaa| (6) svarUpasatvasya / (7) sato'pi karaNe kaarnnvyaapaaraanuprmruupaa'nvsthaa| (8) svataH satAmapi padArthAnAM sattayA saditi zabdaprayogaH saditi jJAnaM vA kriyeta; ata Aha naapiityaadi| (9) saditi zabdaprayogasya saditi pratyayasya vaa| (10) sattAsamavAyAt / (11) sattAyAH / (12) pR0 285- / (13) "sAmAnyAdInAM trayANAM svAtmasattvaM-samprati sAmAnyAdInAM sAdharmyamAha sAmAnyAdInAmiti / svAtmaiva sattvaM svarUpaM yatsAmAnyAdInAM tadeva teSAM sattvaM na sattAyogaH sattvam / etena sAmAnyAdInAM trayANAM sAmAnyarahitatvaM sAdharmyamuktamityarthaH / kathametada? bAdhakasabhAvAt / sAmAnye sattA nAsti aniSTa 1 yeSAM sadA-A0, shr| tdaatmnaa-shrH| 3-nAM na zra0 / 4-trAhAsadi asan A0 / 5 atiprasaMgaH shr0| 6-va sattA-zra0 / 29 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 prakAreNa dravyaguNakarmANyeva na kharaviSANAdIni svataH santu kiM tatra teSu dravyAdiSu sattAsamavAyena ? kuta etadityAha-'svataH' ityAdi / svato hi satAM dravyAdInAM sattAsamavAyAt sattvaM syAt, asatAM vA ? tatrAdyaH pakSo'nupapannaH; svataH satAM tadai yAt sattAsamavAyavaiyarthyAt / svato'satAJca atiprasaGgAt khapuSpAdau tatsamavA5 yAtsattvaprasaGgAt / etadeva dUSaNamanyatrApyatidizannAha-'tadevam' ityAdi / tad anantaroktaM dUSaNam evam uktavidhinA yojyam / ka ? avAntarajAtiSvapi dravyatvAdisAmAnyeSvapi / tathAhi-yathA sadravyaM san guNaH sat karma svataH tathA svato dravyaM dravyaM guNo guNaH karma karma khaNDAdiauH karkAdirazvaH, kiM tatra dravyatvAdisamavAye na ? svato dravyaguNakarmaNAM tedvaiyarthyAt , adravyaguNakarmaNAzcAtiprasaGgAt / nahi taithA'10 pariNatamanyasambandhAt tathA bhavati AkAzakuzezayasyApi tathAtvaprasaGgAt / atra dUSaNAntaraM darzayannAha-'gotvAdeH' ityAdi / atra Adizabdena azvatvAdiparigrahaH, sarvagatatve aGgIkriyamANe tatpratyayasAGkaryam gotvAdipratyayasAGkaryam khaNDAdivat karkAdAvapi gopratyayaH syAt / upalakSaNametat tena abhidhAnavyavahArasAGkayaM gRhyate / tatsAkarye ca avAntarajAtitvaM tasya atiduMranvayam / nirAkRtA ca vizeSato nityA 15 sarvagatA jAtiH sAmAnyaparIkSAvasare ityalamiha vistareNaM / atha asarvagatatvapakSe jAterdUSaNamupadarzayannAha-'anyathA' ityAdi / anyathA anyena asarvagatatvaprakAreNa 'niSkriyasya gotvAdeH, arthaH utpitsuH yasmin deze tamavyAmuvataH 'icchAto vizeSaNavizeSyabhAvaH' iti arthasya vizeSaNatvamiti na utpitsuzabdasya pUrvanipAtaH / anaMzasya niravayavasya anekatra svAdhAre kAdAcitkaM varttanamayuktam / svamate doSAbhAvaM 20 darzayitumAha-guNaguNyAdInAmanyonyAtmakatve na kiJcidviruddhamiti / etacca anekAntasiddhipraghaTTake saprapaJcaM prapazcitam ityalamatiprasaGgena / . prasaGgAt / vizeSeSvapi sAmAnyasadbhAve saMzayasyApi sambhavAt nirNayArtha vizeSAnusaraNe'pyanavasthaiva / samavAye'pi sattAbhyupagame tadvRttyarthaM samavAyAbhyupagamAdaniSTApattireva dUSaNam .."-praza0 bhA0, kanda. 1019 / "mukhye hi anavasthAdivAdhakoSapatteH"-praza0 vyo0 pR0 142 / vyakterabhedastulyatvaM sngkro'thaanvsthitiH| rUpahAnirasambandho jaatibaadhksnggrhH||"-prsh0 kira0 pR0 33 / (1) sattAsamavAyAt / (2) dravyatvaguNatvakarmatvasamavAyavaiyarthyAt / (3) "na hi svato'tathAbhUtastathAtvasamavAyabhAk |"-aaptp0 kaa072| (4) sattAsamavAyAtsattvaprasaGgAt / (5) karkAdAvapi gauauriti zabdaprayogaH gauriti jJAnaM vA syAt / (6) gotvasya / (7) durjeyam, yato hi gotvaM govat sarvatra azvAdau syAt tathA ca tat mahAsAmAnyameva syAnna tvavAntarasAmAnyamiti bhAvaH / (8) 10 258-1 (9) tulanA-'tatra dezAntare vastuprAdurbhAve kathannu te / dRzyante vRttibhAjo vA tasminniti na gamyate // na hi tena sahotpannA nityatvAnnApyavasthitAH / tatra prAgavibhutvena ncaayaantynyto'kriyaaH||" -tattvasaM kaa0806-7|| ____ 1-ha svato hi A0 / 2-trAtidi-A0, shr0| 8 drvyaadi-b0| 4-NAJcAtipra-zra0 / 5 gotvapratyayaH shr0| 6-Na asarva-ba0, shr0| 7 niHkriyasya ba0, A0 / 8-jyasyabhAvaH zra0 / 9-citkavatana-ba0 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA 0 40] saMgrahanayasya lakSaNam 627 - aparamapi naigamAbhAsaM darzayitumAha-'guNAnAm' ityAdi / guNAnAM sattvarajastamasAM vRttaM varttanaM calam avirbhAvatirobhAvavat / etadeva 'sukha' ityAdinA vyAcaSTesaMttvasya hi sukhAdilakSaNaM vRttam, rajaso duHkhAdilakSaNam , tamaso'jJAnAdikamiti / puruSasya kiM svarUpamityAha-'caitanyam' ityAdi / caitanyaM darzanaM puruSasya svam AtmIyamasAdhAraNaM rUpam / " na prakRtirna vikRtiH puruSaH" [sAMkhyakA0 3] ityabhidhAnAt / / kathambhUtam ? acalam , AvirbhAvatirobhAvavikalam / itizabdaH parapakSasamAptyarthaH / atra dUSaNamAha-'etadapi' ityAdi / etadapi sAMkhyamatamapi na kevalaM vaizeSikamata tAdRgeva naigamAbhAsa eva / kuta etadityAha-'tad' ityAdi / tayoH sukhAdivRttapuruSayoH arthAntaratAm va ( tAva ) stvantaratvaM tasya asiddheH anizcayAt / atraiva doSAntaramAha-atiprasaGgazcaivamiti / sukhAdivRttapuruSayoH paramArthato'bhede'pi pratIya- 10 mAne evaM pairaiH svamatadurAgrahAbhinivezaprakAreNa bhede abhyupagabhyamAne atiprasaGgaH syAt 'ekameva na kiJcit syAt' iti bhAvaH / ca zabdaH pUrvadoSasamuccaye, / nanu taidaibhedavirodhAt siddhaiva tadarthAntaratA ityAha-'tadabheda' ityAdi / tayoH puruSavRttayorabhede ekatve sati virodhAbhAvAt sahAnavasthAnalakSaNasya parasparaparihArasthitisvarUpasya pramANabAdhArUpasya vA virodhasyAbhAvAt iti bhAvaH / atha matam acalapuruSasvarUpe 15 calavRttAnupraveze dvayozcalatvamacalatvaM vA rUpaM syAt ato virodhaH ityatrAMha-guNAnAm ityAdi / guNAnAM sattvarajastamolakSaNAnAM dRzyAdRzyAtmakatve vyaktApekSayA dRzyAtmakatve pradhAnApekSayA adRzyAtmakatve aGgIkriyamANe puMsAmeva tadAtmakatvaM dRzyAdRzyAtmakatvaM yuktam upapannam / prasAdhitaJca sukhAdivivarttAtmakatvamAtmanaH prAgeva prabandhena ityalamatiprasaGgena / tataH kiM jAtam ? ityAha- kRtam' ityAdi / kRtaM 20 (1) "prItyaprItiviSAdAtmakAH, atrAyaM samAsaH prItizcAprItizca viSAdazca te AtmA svarUpaM yeSAM guNAnA te bhavanti prItyaprItiviSAdAtmakAH / teSAM lakSaNamucyate tatra prItyAtmakaM sattvam / Atmazabda: svabhAve vrtte| kasmAt ? sukhalakSaNatvAt / yo hi kazcita kvacita prItiM labhate tatra ArjavamArdavasatyazaucahIbuddhikSamAnukampAjJAnAdi ca, tatsatvaM pratyetavyam / aprItvAtmakaM rjH| kasmAt ? duHkhalakSaNatvAt / yo hi kazcit kadAcit kvacidaprItimupalabhate tatra dveSadrohamatsaranindAstambhotkaNThAnikRtivaJcanAbandhacchedanAni ca, tadrajaH pratyetavyam / viSAdAtmakaM tamaH / kasmAt ? mohalakSaNatvAt / yo hi kazcit kadAcitkvacinmohamupalabhate tatra ajJAnamadAlasyabhayadainyAkarmaNyatAnAstikyaviSAdasvanAdi ca, tattamaH prtyetvym|"-saaNkhykaa0 mAThara0, jymN0,kaa012|| sAMkhyasUtravi0 pR0 106 / (2) kApilaH / (3) sukhAdi-puruSayoH / (4) sukhAdi / (5) "dvividho hi padArthAnAM virodhaH, avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAdvirodhagatiH shiitossnnsprshvt| parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA bhAvavat / " -nyAyabi0 pR0 97-98 / (6) pR0 191 / 1-caSTa sattvasya darzanaM puruSasya A0 / 2-di vRttapuruSayoH para-A0 / -taamvlstvnt-b0| 4 tadabhedeviro-zra0, b0| 5-prveshdvyo-aa0| 6-trAha vshyaad-shrH| 7-katvavyaktA-A0 / 8-smakaM yuktaM aa0| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 . paryAptaM guNakalpanayA pradhAnakalpanayA, tasya tadAtmakatvAdityabhiprAyaH / nirastaJca pradhAnaM / prapaJcataH prakRtiparIkSApraghaTTake ityuparamyate / adhunA pramANAbhAvAt tadAbhAsatAM tayordarzayitumAha prAmANyaM vyavahArAddhi sa na syAt tattvatastayoH / mithyaikAnte vizeSo vA kA svapakSavipakSayoH // 41 // vivRtiH-zuddhamazuddhaM vA dravyaM paryAyaM samastaM vyastaM vA vyavasthApayatA tatsAdhanaM pramANaM mRgyam anyathA'tiprasaGgAt / tatprAmANyazca vyavahAreNaiva / sa ca saMgraha bhedAzrayo mithyaiva / tataH sapra (saHpra) tipakSaM kathamatizayIta satyetarasvarUpavat ? mithyaikAntAvizeSe'pi tadvayavasthApanamayuktam; tadubhayopalabdheravitathAtmakatvAt , 10 anyathA svamAntaravat tadvisaMvAdAnna kiJcit pramANam / naigame'pi 'calaM guNapravRttaM nityaM caitanyam' iti vyavahArAsiddhaH svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / nahi "guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaprAptaM tanmAyaiva (yeva) sutucchakam // " [ ] (1) puruSasya / (2) sukhAdyAtmakatvAt / (3) pR0 354 / (4) saMgrahAbhAsanai gamAbhAsayoH / (5) vyAkhyA-"pramANaM sveSTAniSTasAdhanadUSaNanibandhanaM pratyakSamanyadvA sarvairabhyupagantavyamanyathA'tiprasaGgAt / tacca vyavahArAt / vidhipUrvakamavaharaNaM vibhajanaM bhedakalpanaM vyavahArastasmAt tamAzrityetyarthaH / sa ca tattvataH paramArthato na syAt / kva ? tayoH saMgrahAbhAsanaigamAbhAsayoH / na khalu nirapekSe bhAvaikAnte pramANAdibhedavyavahArosti nirAkRtatvAt bhedaikAnte vA pramANaphalavyavahAro'sti sambandhAbhAvAt / : aupacArikaH pramANaphalavyavahArastatrAstIti cedatrAha-mithyetyAdi / mithryakAnte pramANaphalavyavahArasyAvAstavaikAnte aGgIkriyamANe vizeSaH bhedo'pi kaH ? na kopItyarthaH / kayo: ? svapakSavipakSayoH. svapakSo brahmavAdo bhedavAdo vA, vipakSaH kSaNikavAdo'dvaitavAdo vA tayoH sNkrprsNgaadityrthH| tataH kathaJci yavahAropi vAstavo'GgIkartavyaH |"-lghii0 tA0 1060 / tulanA-"prAmANyaM vyavahAreNa * / " -pramANavA0 117 / (6) "uktArthe zAstraM pramANayati-tathA ceti / paramaM pAramArthikaM nityamiti yAvat / mAyeva laukikamAyAvat kSaNabhaGgaram, ata: sutucchakam atyantatucchamalpasAraM sthirAMzAbhAvAditi / atra suzabdena pariNAmitayA guNAnAmapi tucchatvaM sUcitaM guNA eva pariNAmitayA kUTasthanityApekSayA tucchAH , guNakArya tu dRzyamAnaM guNApekSayApi tuccham, ata: sutucchamiti . .|"-yogvaa0 pR0 414 / "paramaM rUpaM mUlarUpamavyaktAvasthA na dRSTipathamRcchati gacchati, vyaktaM dRSTipathaM prAptaM yad guNarUpaM tad mAyeva sutucchakaM mAyayA pradarzitaM prapaJcaM yathA tucchaM tatheti ||"-yogsuu0 bhAsva0 pR0 414 / kArikeyaM nimnagrantheSu samuddhatA'sti-'tathA ca zAstrAnuzAsanamguNAnAM |'-yogbhaa0 4 / 13 / SaSThitantrazAstrasyAnuziSTi:-guNAnAM - -yogabhA0 tattvava0 4 / 13 / yoga0 bhAsvatI, pAta0 raha0 413 / 'bhagavAna vArSagaNyaH-gaNAnAM |'-shaaN0 bhA0 bhAmatI 10 352 / nayacakrava0 pR0 43 A. / tattvopaplava0 pR0 80 / sAMkhyatattvA0 pR06| 'guNAnAM sumahadrUpam / ' -pramANavAtikAlaM. pari04, pR0 33 / siddhivi0 TI0 pR074 B. / aSTasaha0 pR0 144 / 'dRSTipathaM prAptaM tanmAyAvastu tucchakam'-jayama0 pR0 63 / 1 guNaparika-zra0 / 2-bhAsayatAM shr0| 3 pramANaM b0| 4-vyaM vy-ii0vi0| -staM vya-ja0 vi0 / 6 balaM ii0vi0|| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapre0 kA0 41] saMgrahanayasya lakSaNam . 126 iti pramANamasti samavAyena svAvayaveSu avayavI varteta / 'zRGge gauH zAkhAyAM vRkSaH' iti lokavyavahAramativarteta viparyayAt / svayamajJasvabhAvAtmA jJAnasamavAye kathamiva jJaH syAt ? nahi tathA'pariNatasya tattvam, samavAyasyApi jJatvaprasaGgAt / na vai jJAnasamavAyo'sti samavAyasyeti cet / kathaM svasvabhAvarahitaH so'sti varteta vA samavAyAntarAbhAvAt tadanavasthAnuSaGgAt / prAmANyaM vyavahArAt vyavahAramAzritya, hiH avadhAraNArthaH / vyavahArAdevaM na jJAnAdyadvaitAdyAzrityetyarthaH / tata eva tadastu ko doSaH iti kArikAvyAkhyAnam cedatrAha-'sa' ityAdi / sa vyavahAro na syAt tattvataH paramAthataH tayoH sNgrhnaigmaabhaasyoH| nanu yadi tayorvyavahAro vAstavo nAsti, mA bhUt avAstavastu bhaviSyati ityatrAha-'mithyaikAnta' ityAdi / ayamabhiprAya:-yatra 10 vyavahAro mithyA tatra tadAzritaM pramANamapyekAntena mithyA, tasmin mithyakAnte aGgIkriyamANe vizeSo bhedaH kaH na kazcit / kayoH ? svapakSavipakSayoH / tataH ubhayoH siddhirasiddhirvA syAditi bhAvaH / vAzabda apizabdArthe / kAriko vyAkhyAtumAha-'zuddham' ityAdi / zuddha dravyaM paryAyarahitaM brahmAdi, zuddhaM vivRtivyAkhyAnam _ paryAyaM dravyarahitaM kSaNikaniraMzaparamANurUpam / azuddhaM dravyaM saparya- 15 yam / azuddhaM paryAyaM sadravyam / asyAnantarasya vizeSaNamAha'vyastam' ityAdi / vyastam anyonyanirapekSam , anena naiyAyikamataM darzitam / samastama anyonyAtmakam , anenApi sAMkhyadarzanaM prakAzitam , vikAravikAriNoH sAMkhyaistAdAtmyAbhyupagamatA / 'vyavasthApayatA' ityetat prtyekmbhismbdhyte| tatsAdhanaM tayoH zuddhAzuddhavyastasamastadravyaparyAyayoH sAdhanaM mRgyam anveSyam / tacca naya- 20 tkiJcid bhavitumarhati kintu pramANam , pratyakSAdivastuvyavasthAyAmanyasyA'nadhikArAt / anyathA pramANAnveSaNAbhAvaprakAreNa tavyavasthApane atiprasaGgAta sarvataH sarvasya sarvArthasiddhiprasaGgAt / nanu saMgrahanaigamAbhAsaprarUpaNaprastAve kimarthamaprastutaM 'zuddhaM paryAyam' ityetat prastUyate iti ca na vAcyam ; dRSTAntArthatvAt / yathaiva zuddhaM paryAya vyavasthApayatA saugatena pramANaM mRgyam tathA anyadapi anyenai vyavasthApayatA tanmRgyamiti / 25 yadivA, uttaratra RjusUtrAbhAse idamavazyaM vaktavyam, 'tadihaivoktam / mRgyata eva tarhi (1) tulanA-"phTastantuSvivetyAdizabdAzceme svayaM kRtAH / zRGga gavIti loke syAt zRGge gaurityalaukikam / pramANavA0 3 / 150 / "vRkSe zAkhAH zilAzcAga ityeSA laukikA matiH / zilAkhyapariziSTAGganarantaryopalambhanAt // tau punastAsviti jJAnaM lokAtikrAntamucyate |"-ttvsN010 267 / (2) zuddhadravyAdi / (3) brahmAdvaitAdivAdinA / (4) pramANam / 1-taH varteta ii0vi0| 2 pramANaM ba0, shr0| -devjnyaanaa-aa0|. 4 jnyaanaadvaitaa-b| 5 tataH zra0 / 6 yathA tayoH b0| 7 athAsavastu A0, avAstusastu shr0| 8 pramANamithaikA-A0 / 9 dravyaparyAya-zra0 / 10 anena A0 / 11 taviha coktam ba0 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 pramANamiti cedatrAha-'tad' ityAdi / tasya tadvyavasthApakasya prAmANyazca vyavahA- . reNaiva na paraparikalpitaparamArthaprakAreNa tatra tadasiddheH / sa ca vyavahAraH saMgrahe mithyaiva lezato'pi satyo na bhavati iti evakArArthaH / kuta etadityAha-bhedAzrayo ytH| bhavatvevam, ko doSaH ? iti cedatrAha-'tataH' ityAdi / tasmAt mithyArUpAt pramANAdi5 vyavahArAt saMgrahaH pratipakSaM bhedaikAntaM kathamatizayIta ? na kathaJcit / tatrApimithyApramANAdivyavahArabhAvAt "prAmANyaM vyavahAreNa" [ pramANavA0 17 ] ityAdivacanAt / nanu abhedAtmakaH saMgrahaH bhedAtmakacA pratipakSaH, tatkathaM sa taM nAtizete ? ityatrAha-'satya' ityAdi / satyam avitatham itaraMd vitatham te ca te svarUpe ca te yasya staH tat tadvat / kriyAvizeSaNametat-satyarUpavad yathA bhavati tathA saMgraho'10 tizayIta, itarasvarUpavat yathA bhavati tathA pratipakSamiti, pratipakSavat saMgraho'pi mithyaiva syAt ityarthaH / tataH ko doSaH ityatrAha-'mithyA' ityAdi / mithyaikAntasya saMgrahapratipakSayoH yo vizeSaH tasminnapi na kevalaM vizeSe tasya saMgrahasya vyavasthApanamayuktam / upasaMhAramAha-'tad' ityAdi / yata evaM tat tasmAt ubhayopalabdheH saMgrahetarayoH upalabdheH avitathAtmakatvAt satyasvabhAvatvAt 'sa kathaM pratipakSamati15 zayIta' iti sambandhaH / tasyAvitathAtmakatve dUSaNamAha-'anyathA' ityAdi / anyathA avitathAtmakatvAbhAvaprakAreNa svamAntaravat svapnabhedavat tasyAH visaMvAdAna kizcit pramANam / ___evaM saMgrahAbhAse pramANAbhAva pradarya idAnIM naigamAbhAse taM darzayannAha-'naigame'pi' ityAdi / na kevalaM saMgrahe api tu naigame'pi na kiJcit pramANam / etadevAha20 'calam' ityAdi / calam AvirbhAvatirobhAvavat / kiM tadityAha-'guNa' ityAdi / guNAnAM sattvAdInAM vRttaM mahadAdirUpeNa pariNamanaM nityaM caitanyam iti evaM svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / kutaH ? vyavahArAsiddheH / etadeva darzayannAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na guNAnAM sattvarajastamasAM paramaM pradhAnalakSaNaM rUpaM na dRSTipa thamRcchati, yattu rUpaM mahadAdi dRSTipathaprAptaM tanmAyeva sutucchakam iti evaM pramANamasti 25 pratyakSAderatrA'navatArAditi / sAMkhyanaigamAbhAse pramANAbhAvaM pradarya adhunA naiyAyikataidAbhAse taM darzayannAha (1) vyavahAro hi bhedamAzritya pravartate ataH abhedagrAhisaMgrahanayadRSTayA mithyaiva / (2) uddhRto'yam-tattvAryazlo0 pR0 173 / siddhivi0 TI0 pR0 18 A., 232 B., 294 B.'305 B., 324 520 B. / prameyaka050 217, 383 / sanmati0 TI0 pR0111, 497 / nvAyavi0vi0 pR0 38 B. / zAstravA0 yazo0 pR0 158 B. / (3) naigamAbhAse / (4) pramANAbhAvam / 1-mANyaM vyava-A0 / 2-rada tdvith-shr0| yo vi-ba0, A0 / 4 tasya vyv-aa0| 5 saMgrahetaropala-ba0, shr0| 6 stvsv-shr0| 7 nityacaitanyaM zra0, nityacetanA-ba0 / 8 tanmAyaiva b0| 9 ityalaM pr-b0| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaprakA0 42 ] vyavahAranayasya lakSaNam 'samavAyena' ityAdi / samavAyena sambandhena svAvayaveSu avayavI varttate [ ti ] 'nahi pramANamasti' iti sambandhaH / nanu 'zRGge gauH zAkhAyAM vRkSaH' iti pratItiH tatra pramANamastIti cedatrAha-'zRGge ityaadi| zRGge gauH zAkhAyAM vRkSa iti evaM yat pramANaM tat lokavyavahAramativarteta tatra tathApratIterabhAvAt / kuta etadityAha-viparyayAt , 'gavi zRGga vRkSe zAkhA' iti lokavyavahAre pratItisadbhAvAt / atraiva dUSaNAntaramAha- 5 'svayam' ityAdi / svayam AtmanA ajJasvabhAvaH acetanaH san AtmA jJAnasamavAye sati kathamiva jJaH syAt cetano bhavet ? nahi tathA jJatvaprakAreNa apariNatasya tatvaM jJatvaM yuktam / kuta etat ? samavAyasyApi jJatvaprasaGgAt / 'na' ityAdinA paramatamAzaGkate-naivai naiva jJAnena samavAyasya samavAyo'sti tatkathamasye jJatvaprasaGgaH iti cet tatrAha-'katham' ityAdi / kathaM kena prakAreNa samavAyo'sti ? 10 na kenacid, vyavasthApakapramANAnAM samavAyaparIkSAyAM prapaJcataH pratiSiddhatvAt / itazca nAstyasau svasvabhAvarahito yataH / tasya hi svabhAvo'yutasiddhasambandhaMtvam , tacca tatraive vistarato niSiddham / kathaM ca samavAyiSvavarttamAnasya azvaviSANasyeva asya ayutasiddhasambandhatvaM yuktam ? atha vartata evAsau tatraM; atrAha-'varteta vA' ityAdi / atrAsya jJatvalakSaNaM dUSaNamuktamiti mattvA dUSaNAntaramAha-varteta vA kathaM samavAyAntarAbhAvAt 15 aikatvAttasya / vizeSaNIbhAvAd varttate iti cedatrAha 'tad' ityAdi / samavAyasya tadantarakalpane yA anavasthA tasya anuSaGgAt kathamasau kApi varteta ? ayamabhiprAyaHanavasthAbhayAt samavAyasya samavAyAntaraM pareNa na kalpyate, sA ca vizeSaNIbhAvakalpane'pyaviziSTA sambandhAntarakalpanasya atrApyavizeSAt / nahi aMsambaddho vizeSaNIbhAvaH samavAyasya samavAyiSu vRttihetuH ityuktaM smvaaynissedhprghttttke| 20 idAnI vyavahAranayaM darzayitumAha vyavahArAvisaMvAdI nayaH syAd durnayo'nyathA / bahirarthosti vijJaptimAtraM zUnyamitIdRzaH // 42 // (1) lokavyavahAre / (2) samavAyasya / (3) pR0 297 / (4) "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH / " (praza0 bhA pR0 14) ityabhidhAnAt / (5) samavAyaparIkSAyAm (pR0 297) / (6) samavAyasya / (7) samavAyiSu / (8) samavAyasya / (9) "tattvaM bhAvena"-vaize0 suu07|2|28 / "tasmAd bhAvavatsarvatraika: samavAyaH"-praza0 bhA0 pR0 326 / (10) pR0 303 / (11) vyAkhyA-'syAd bhavet / kaH ? nayaH saMgrahAdiH / kiMviziSTaH ; bahirarthostItIdazaH / itizabdAt pramANamasti sAdhyasAdhanabhAvo'stItyAdi / kathambhUtaH san ? vyavahArAvisaMvAdI, hetuphalabhAvAdivyavasthA vyavahAraH tasyAvisaMvAdo'vyabhicAraH so'syAstIti tathoktaH / 1 varteta nahi ba0, vartati nahi shr0|-haarprtiiti-b0, shr0| na caitAvataiva jJAnena b0| 4 cedatrAha shr0| 5-dhavatvaM tatraiva aa0| 6-vAsau yuktaM tatra ba0 / 7 dUSaNamAha b0| 8 vA samavAyAntarAt ekatvAbhAvAt ekatvAttasya shr0| 9 asambandho A0 / 10-hAro'visaM-mu0 laghI0 / 11-mAtrazanya-mu0 laghI0 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 632 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 vivRtiH-pratyakSasyApi prAmANyaM vyavahArApekSam / sa punaH arthAbhidhAnapratyayAtmakaH / katham ? utpAdavigamadhrauvyalakSaNaM sat, guNaparyayavadravyam jIvazcaitanyasvabhAvaH iti / zruteH pramANAntarAbAdhanaM pUrvAparAvirodhazca avisNvaadH| tadapekSo'yaM nayaH, tato'nyathA durnayaH / katham ? bahirapi svalakSaNamarthakriyA5 samartha sad aMgIkRtya tatpratikSepeNa vijJaptimAtramantastatvam iti pratyavasthApya tadapi sUkSmekSikayA nirIkSyamANaM na parIkSAkSamamiti svabhAvanairAtmyamasAdhyasAdhanamAkulaM prala~panna kvacid vyavatiSTheta svaparaviMsavAdavyasanIyena pratyakSAdivirodhAt / tadanyatamasyAbhimatatvAt punaralaM zeSapralApena / hetuphalabhAvAdivyavasthA vyavahAraH tadavisaMvAdI nayaH syAt / ___ anyathA tadvisaMvAdaprakAreNa durnayaH nayAbhAsaH syAt / atrokArikAvyAkhyAnam dAharaNamAha-'bahiH' ityAdi / 'bahirartho'sti' iti nayasya udAharaNam , zeSaM durnayasya / bahirarthagrahaNamupalakSaNaM tena pramANamasti kAryakAraNabhAvyavahArasya hi sunayatve tadAzrayA hetuphalabhAvAdisiddhiH syAt anyathA vyavahAravisaMvAdI dunayaH syAt / kIdazaH ? vijJaptimAtram, vijJaptivijJAnameva tattvaM nAnyat / zanyam, samastajJAnajJeyopaplava eva tattvamitIdRzaH / itizabdaH prakAravAcI, sanmAtrameva tattvaM vibhrama eva tattvamityAdiprakArAn sUcayati / .." -laghI0 taa0p061| tulanA-"baccai viNicchiatthaM vyavahAro svvdvvesu|"-anuyogdvaar0 4.dvA0 / Ava0ni0 gA0 756 / vizeSA0 gA0 2708 / "laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH / ""Aha ca-lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyaat|"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1135 / tattvArtha0 hari0, tattvArthasiddha0 135 / "saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyvhaarH|"-srvaarthsi0 1133 / rAjavA0 1133 / "vyavahAraparatantro vyavahAranaya ityrthH|"-dhvlaattii0| tattvArthazlo0 pR0 271 / nyviv074| prameyaka0 pR0677| sanmati0 TI0 pR0 310 nayacakra gA0 35 / tattvArthasAra pR0207| pramANanaya0 7 / 23 / syA0 maM0 pR0 311 / jainatarkabhA0 pR0 22 / (12) "kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgabhAk / pramANabAdhito'nyastu tadAbhAso'vasIyatAm ||"-tttvaarthshlo0 pR0271 / nayaviva0 76 / prameyaka0 pR0678 / nyAyAvatA0 ttii0puu086| pramANanaya0 725, 26 // jainatarkabhA0pa0 24 / (1) tulanA-"trayaH padArthAH arthAbhidhAnapratyayabhedAt"-rAjavA0 pR0 17 / (2) draSTavyampR0605 tti07| (3) tulanA-"guNANamAsao davvaM ekadavvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhave ||"-uttraa0 2806 / "davvaM sallakkhaNiyaM uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU ||"-pnycaasti0 gaa010| "guNaparyayavad dravyam"-tattvArthasU0 5 / 38 / "taM pariyANahu dabbu tuhu~ jaM guNapajjayajuttu / sahabhuva jANahi tA~ha guNa kamabhuva pajjau vuttu ||"-prmaatmpr0 gA0 57 / nyAyavi0 zlo0 111 / (4) tulanA-"uvaogalakkhaNe jIve |"-bhgvtiisuu0 2 / 10 / uttarA0 28 / 10 / "upayogo lakSaNam"-tattvArthasU0 2 / 8 / (5) "arthakriyAsamartha yattadatra paramArthasat / ' -pramANavA0 2 / 3 / (6) "vijJAptimAtramevedamasadarthAvabhAsanam / yathA taimirikasyAsatkezacandrAdidarzanam ||"-vishtikaavijnypti0 zlo0 1 / (7) tulanA-"api ca bAhyArthavijJAnazUnyavAdatrayamitaretaraviruddhamupadizatA sugatena spaSTIkRtamAtmano'sambaddhapralApitvaM pradveSo vA prajAsu viruddhArthapratipattyA vimoyarimA: prjaa.iti|"-shaaN0 bhA0 2 / 2 / 32 / 1 pUrvAparavirodhazca visaMvAdaH I0 vi0| 2 tdtisuu-j0vi0| -ralaM pr-ii0vi0| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 42] vyavahAranayasya lakSaNam m vAdirasti ityAdiH sarvo nayaH saMgRhItaH / 'vijJaptimAtraM tattvam , zUnyaM tattvam' itIhazo durnayaH syAt / kArikAM vivRNvannAha-'pratyakSasthApi' ityAdi / na kevalamanumAnAdeH api tu _____ pratyakSasyApi prAmANyaM vyavahArApekSam / ataH "premANamavivRtivyAkhyA - visaMvAdijJAnam ityAdi vyavahAreNa, AjJAtArthaprakAzo vA ityetattu / paramArthena pramANam" [ ] ityayuktam ; vyavahAravyatiriktasya paramArthasyA'saMbhavAt / kuta etadityAha-'saM' ityAdi / yo'sau prAmANyena apekSyate sa punaH vyavahAraH arthAbhidhAnapratyayAtmakaH, tadvyatiriktastu anyo na kazcitsaMbhavati yaH paramArthaH syAdityabhiprAyaH / arthAbhidhAnayorarthatve'pi atra arthazabdena vivakSAtaH tadviSayo gRhyate tadanyatamApAye vyvhaaraanupptteH| svapnanA'vi- 10 zeSacodanAyAM kuto nAnAvijJAnasantAnavyavasthA vibhramavyavasthA anyA vA syAt ityuktaM baadyaarthsiddhiprstaave| 'katham' iti parapraznaH / kathaM kena prakAreNa arthAtmano vyavahArasya svarUpaM sthitamiti ? uttaramAha-'utpAda' ityAdi / utpAdavigamadhrauvyANi lakSaNaM svarUpaM yasya tattathoktam / kiM tadityAha-'sad' vidyamAnaM ghaTAdi prameyam / prasAdhitaJca utpAdavinAzAtmakatvamarthAnAM sAMkhyaM prati prakRtiparIkSA- 1 yAm / kathaM bauddhaM prati dhrauvyaM siddhamityAha-'guNa' ityaadi| saMha vo guNAH sukhajJAnavIryAdayaH, kramabhuvaH paryAyAH sukhaduHkhAdayaH, tadvadravyam / idazca prasaGgasAdhanaM saugataM pratyevaM vyAkhyeyam-sahabhAvinAnAdharmAtmakaM cittamanyadvA cedaGgIkriyate, kramabhAvyanekadharmAtmakamapyaGgIkartavyam / no cet ; yugapadapi tattathA nAGgIkartavyamavizeSAt / naiyAyika prati punarevam-icchAdiguNasamavAyitvaM cet kasyacidiya'te'pa- 20 (1) tulanA-"tato yaduktaM pramANamavisaMvAdijJAnamityAdi vyavahAreNa pramANalakSaNamuktam, ajJAtArthaprakAzo vA iti paramArthena, pramANAntareNAjJAtasya advayapratibhAsArthasya Atmavedanasya evamabhidhAnAt |"-siddhivi0 TI0 pR0 9 B. / "sAMvyavahArikasyedaM pramANasya lakSaNaM pramANamavisaMvAdijJAnamiti |"-ttvsN0 paM0 10 774 / (2) pramANaviSayaH, abhidhAnapratyayaviSayo vA / (3) arthAbhidhAnapratyayeSu eksyaapybhaave| (4) yogAcArAH mAdhyamikAzca artha svapnavat mithyArUpaM vAsanAkalpitaM manyante tathA coktam-"phenapiNDopamaM rUpaM vedanA bubudopmaa| marIcisadRzI saMjJA saMskArAH kadalInibhAH / mAyopamaJca vijnyaanmuktmaaditybndhunaa|"-maa0 70 pR041 / "mAyAsvapnendrajAlasadRzA draSTavyAH"-nairAtmyapa0 pR0 18 / nyAyakuma0 pR0 132 Ti0 4 / tAn pratyAha-svapnenAvizeSetyAdi / (5) pR0 119 / 6) pR0 354 / (7) tulanA-"anvayino guNAH, vyatirekiNaH paryAyAH"sarvArthasi0 5 / 38 / guNaparyayavadravyaM te sahakramavRttayaH |"-nyaayvi0 zlo0 111, Ti0 pR0 161 / * "sahabhuvo hi guNAH"-dhavalATI0 pR0 174 / (8) cittaM nAnAdharmAtmakam / (9) AtmanaH / 1-di sarvo A0, zra0 / 2 sa hi i-zra0 / 3-hArArthAbhi-A0 / 4 tadvizeSayoHga-zra0 / 5 svapne'vizeSacoda-zra0, svapnenAvizeSanoda-A0 / 6 kuto jnyaanaavijnyaa-aa0| 7-vasthAmavyavasthA anyA shr0| 8 sahamukho gu-ba0 // 9 prasAdhanaM shr0| 10-jyate parA-baM0 / 30 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 rAparaparyAyAtmakatvameSTavyam / no cet ; tatsAmAyitvanna syAt / tato yata eva guNaparyAyavadravyaM tata eva utpAdavigamadhrauvyalakSaNaM saditi / kastatpratipadyate ? iti cedatrAha-'jIva' iti / jIva AtmA utpAdAdirUpaM sat ghaTAdiprameyaM 'pratipadyate' itydhyaahaarH| tasya anAdinidhanasvabhAvatayA tatpratipattau sAmarthyasaMbhavAt / prasA5 dhizcAtmA tattvAntaram anAdinidhanasvabhAvazca cArvAkamataparIkSAyAM santAnaniSedhAva sare ca / nanu yadi sattAmAtreNa asau tatpratipadyate tdaa'tiprsnggH| atha pratyakSAdinA; ta~dA[s]zaktiriti cedatrAha-'caitanyasvabhAva' iti / caitanyasvabhAvaH svaparagrahaNasvarUpaH iti hetoH pratyakSAdiparyAyapariNataH sana tatpratipadyate / tathA ca utpA dAdyAtmakArthalakSaNo'rthAtmako vyavahAraH siddhaH, tatpratipattilakSaNaH pratyayAtmakaH, tatpra10 rUpakazabdalakSaNaH zabdAtmaka iti / ____ atha zabdAtmake vyavahAre ko visaMvAdaH ? ityAha-'zruteH' ityAdi / zruteH abhidhAnasya pramANAntareNa pratyakSAdinA'bAdhanam avisaMvAdaH / kathamatyantaparokSe'rthe taMdavisaMvAdaH pramANAntarAbAdhanasya anyasya vA grahItumazakyatvAdityatrAha-'pUrva' ityAdi / pUrva yadvAkyaM yacca aparaM tayoratirodhazca avisaMvAdaH, na kevalaM pramANAnta16 rAbAdhanameva, asti cAyaM syAdvAdalAJchitAgamasya / ato "na hiMsyAt sarva (sarvA) bhUtAni" ___] "yajJArtha pazavaH sRSTAH svayameva svayambhuvA" [ manusmR0 5 / 39 ] ityAgamasya 'gaMgAdvAre kuzAvatteM bilvake nIlaparvate / snAtvA kanakhale tIrthe sambhavenna punarbhave // " [ ] "duSTamantargataM "cittaM tIrthasnAnAnna zuddhayati / zatazo'pi jalaidhauMtaM surAbhANDamivAzuci // ' [ jAbAla0 4 / 54 / ] ityAdyAgamasya ca nAvisaMvAdaH pUrvAparavirodhesadbhAvAt ityuktaM bhavati / __ evaM vyavahAra pradarya tadAzrayaM nayaM pradarzayannAha-'tadapekSa' ityaadi| tasmin (1) pR0 343 / (2) pR0 9 / (3) aatmaa| (4) utpAdAdisvarUpaM prameyam / (5) suSuptAdyavasthAsvapi prmeybodhprsnggH| (6) yadi pratyakSAdidvAreNa jAnAti tadA svayamAtmanaH prameyabodhe'zaktiH prAptA ata Aha caitanyasvabhAva iti / traTitAyAM pU0 pratAvapi tadA'zaktiH' ityeva pAThaH / (7) aatmaa| (8) prameyam / (9) zruteravisaMvAdaH / (10) arthakriyAsthitirUpasya vA'visaMvAdasya / (11) 'yajJasya (zca) bhUtyai sarvasya tasmAdyajJe vadho'vadhaH / ' ityuttarArdham / uddhRto'yamyaza0 u0pR0 91, 357 / (12) uddhRtAvimau-pramANavAtikAlaM. pari04 10 140 / 'cittamantargataM duSTaM tiirthsnaanairn'-jaabaal| (13) 'na hiMsyAt' ityahiMsAvidhAnaM yajJe pazuvadhena virudhyate gaMgAdvArAditIrthasnAnavidhAnaJca tIrthasnAnAnna zuddhayati' iti tIrthasnAnasya nirarthakatvapratipAdanena virudhyte| 1-vAyitvaM syAt zra0, vAyitvaM tatsyAt b0| 2-pryyv-b0| 3 ata eva zra0, b0| 4 kastatra pr-aa0| 5 sa ghaTA-A016-padyante A0 / 7-bhAvazcArvA-A018 nanu ca yadi shr0| 9 santAnamAtreNa zra01 10 'caitanya svabhAva iti' nAsti aa0|11-ti caitanyasya svabhAvaH iti caitanyasvabhAvaH svapara -shr0| 12 sastatpra-A0, zra0 / 13 yadvAcyaM A0 / 14 vittaM zra0 / 16 pradarzayitumAha ba0, shr0| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 43 ] RjusUtranayasya lakSaNam vyavahAre apekSA yasyAsau tadapekSo'yaM lokasiddho vyavahArAkhyo nyH| tato'nyathA tadapekSAbhAvaprakAreNa durnayaH / nanu tadaMpekSa eva durnayaH apramANamUlasya vyavahArasyAvalambanAt, na tato'nyo niraMzakSaNikaparamArthAzrayaNAt / etadevAha-'katham' iti / na kathazcit 'tato'nyathA durnayaH' iti sambandhaH / atrottaramAha-'bahirapi' ityaadi| na kevalamantaH kintu bahirapi svalakSaNaM kSaNikaniraMzaparamANulakSaNam arthakriyAsamarthaM 5 yataH tataH sad vidyamAnam aGgIkRtya punaH tasya skhalakSaNasya pratikSepeNa nirAsena 'vijJaptimAtramantastattvaM nAtmAdikam' iti evaM pratyavasthApya punaravasthApya tadapi vijJaptimAtramapi sUkSmekSikayA nirIkSyamANaM pAlocyamAnaM nityAdivanna parIkSA kSamate iti evaM khabhAvanairAtmyaM niHsvabhAvatvam , kathambhUtam ? asAdhyasAdhanaM sAdhyasAdhanavikalam AkulaM yathA bhavati tathA pralapana saugato na kvacid antarbahiH sakalazUnyatAyAM vA 10 vyavatiSTheta yataH 'tadapekSa eva durnayaH' ityuktaM zobheta / nanu kimucyate svabhAvanairAtmyamasAdhyasAdhanam yAvattatra sAdhanaM vicAra eva iti cedatrAha-'svapara' ityAdi / svaH saugataH paro naiyAyikAdiH tayoH visaMvAdaH tattvApratipattiH vyasanaM saMsArasaritpAtArttiH te adhikRtya kRtena punaH pazcAd alaM paryAptaM zeSapralApena asambaddhAbhidhAnena / kuta etadityatrAha pratyakSAdivirodhAt, pratyakSamAdiryasya anumAna-lokaprasiddhyAdeH 15 tattathoktaM tena tasya vA virodhAt / atha pratyakSAderanabhyupagamAnna doSo'yamatrAha-'tada' ityAdi / teSAM pratyakSAdInAM madhye anyatamasya abhimatatvAd aGgIkRtatvAt saugataiH, kuto'nyathA teSAM svaparAbhimatasAdhanadUSaNamityabhiprAyaH ? evaM vyavahAranayaM sAbhAsaM pratipAdya idAnIM RjusUtranayaM sAbhAsaM darzayannAha- 20 RjusUtrasya paryAyaH pradhAnaM citrasaMvidaH / cetanANusamuhatvAt syAGgedAnupalakSaNam // 43. // (1)saugtH| (2) prmaannaaprsiddhklpitlokvyvhaaraapekssii| (3)asmadabhimataH prmaannsiddhkssnnikaarthaapekssii| (4) visaMvAdavyasane / (5) pratyakSAdyasvIkAre / (6)saugtaanaam| (4) vyAkhyA-"RjaM vartamAnaparyAyalakSaNaM praguNaM sUtrayati nirUpayatIti RjusUtrasya pradhAnaM viSayaH syAd bhavet / kaH ? paryAyaH vartamAnavivartaH / atItasya vinaSTatvena bhaviSyatazcAsiddhatvena vyavahArAnupayogAt vyavahArAvisaMvAdI naya iti vacanAt / nanu citrajJAnamekamanekAkAraM vyavahAropayogi syAditi cedatrAha-citretyAdi, citrA saMvit jJAnaM tasyAH cetanANusamUhatvAt, cetanA jJAnaM tasyANavaH aMzAH avibhAgapraticchedAsteSAM samUhaH / samudAyaH tattvAt , na citrasavid RjusUtranayasya viSayaH / na khalu samudAyaH nIlapItAdinAnArUpaH pratiniyatavyavahAropayogIti / nanvevaM tatra bhedaH kimiti nopalakSyata iti cedatrAha-bhedAnupalakSaNAditi / sadRzAparAparotpattivipralambhAdityadhyAhAraH / tato bhedasya nAnAtvasyAnupalakSaNamadarzanaM sadRzAparApa 1 yasya tdpe-shr0| 2 tadapekSaNaM ca du-ba0, tadupekSa eva du-aa0| 3-marthayataH zra0 / 4 sa vi-aa0|-kssaayaaN kssm-b0| 6-masiddhasAdhanaM b0| 7 yAvatAtatra ba0. shr0| 8-tAtti te aa0| 9 tasya cAviro-ba0. tasya viro-A01 10 pratipAdyedAnI RjasUtrasya nayasya tadabhi-A0.bA. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatryAlaGkAre nyAyakumudacandre / 5. nayapari0 vivRtiH-yathA bahiH paramANavaH sanniviSTAH sthavIyAMsamevaikamAkAramabhUtaM darzayanti tathaiva saMvitparamANavo'pi / tannaikamanekarUpaM tattvamakramam , yat sakrama sAdhayet bhedasya abhedavirodhAt / kvacinnAnAtvameva anyathA na syAt / sApekSo nayaH / nirapekSo durnayaH / pratibhAsabhedAt svabhAvabhedaM vyavasthApayan tadabhedAdabhedaM / pratittumarhatyeva vizeSAbhAvAt / tadanyatarAbhAve arthsyaanuplbdheH| . RjusUtrasya nayasya tadabhiprAyavato vA paryAyaH prabhedaH pradhAnam , pradhAna zabdasya sambandhizabdatvAt dravyaM tasya apradhAnam / nanu tasyApi kArikArthaH-- citrakA saMvidasti tatkathaM paryAyaH pradhAnamityAha-citrasaMvidaH cetanANusamUhatvAt 'naikA citrA saMvidasti' iti bhaavH| atha matam-paryAyatve'syAstathaivopalakSaNaM syAdataH pratisamayaM bhedAnumAnamanarthakamityatrAha-syAt' ityAdi / syAd bhaved bhedasya nAnAtvasya anupalakSaNam anizcayanaM sadRzAparAparotpattivipralambhAt mAyAgolakavaditi / kArikAM vivRNvannAha-'yathA' ityaadi| yathA yena dUrasthitaviralakezanidarzanaprada . rzanaprakAreNa bahiH paramANavaH jaDaparamANavaH sanniviSTAH racanAvizeSaNa vivRtivyAkhyAnam- - - vyavavasthitAH sthavIyAMsameva na sUkSmam , ekameva nAnekam AkAram rotpattyA vipralabdhabuddhiH syAditi vyAkhyAyate / ayamartha:-yathA'yogolakAdau paryAyabhedo vidyamAno'pi vipralabdhabuddhinA na nizcIyate tathA citrasaMvidyapi tadaMzabhedo vasannapi nopalakSyata iti / athavA syAt kathaJcid dravyAvinAbhAviparyAyaH RjusUtrasya pradhAnam , sarvathA dravyanirapekSasya paryAyasyAvastutvAt / niranvayazca kSaNikaikAnta RjusUtrAbhAsa iti vyAkhyeyam |"-lghii0 tA0 pR0 62 / lulanA-"paccuppannaggAhI ujjusuo NayavihI munneavvo|"-anuyogdvaar0 4 dvA0 / Ava0 ni0 gA0 757 / vizeSA0 gA0 2718 / 'satAM saamprtaanaamrthaanaambhidhaanprijnyaanmRjusuutrH|-aahc-saamprtvissygraahkmjusuutrnyN samAsato vidyAt |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1135 / tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1135 / "RjuM praguNaM sUtrayati tantrayata iti RjusUtraH |"-srvaarthsi0 1133 / dhavalA TI0 pR0 86 / "sUtrapAtavad RjusuutrH|"-raajvaa0 1133 / RjuM praguNaM sUtrayati nayata iti RjusUtraH / sUtrapAtavad RjusUtra iti |"-nyckrv0 pR0 354 B. | "RjasUtraM kSaNadhvaMsi vastusatsUtrayedRju / prAdhAnyena guNIbhAvAd dravyasyAnarpaNAt sataH |"-tttvaarthshlo0 pR0 271 / nayavi0 77 / prameyaka0 pR0 678 / sanmati0 TI0 pR0 311 / nayacakragA08 / tattvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 7 / 28 / syA0ma0 pR0 312 / jainatarkabhA0 pR0 22 / (1) pari bhedameti gacchatIti paryAyaH |"-dhvlaattii0 pR0 84 / (2) citrasaMvidaH / (3) bhedarUpeNaiva / (4) tulanA-"samAnajvAlAsaMbhateryathA dIpena vibhramaH / nairantaryasthitAnekasUkSmavittau tathaikadhA // yathA hi dIpAdau nairantaryeNa sadRzAparAparajvAlApadArthasaMbhavAt satyapi bhede ekatvavibhramo bhavati tathA nairantaryeNAnekasUkSmatarapadArthasaMvedanato'yamekatvavibhramaH |"-ttvsN0, paM0 pR0 197 / yatpunaratroktaM prajJAkaraguptena-atathAvidhayostathAvidhaviSayasiddhiH dUrasthitaviralakezeSu atadAtmasu tathAvidhAyAstasyA darzanAt |"-siddhivi0 TI0 pR0 100 B. / 1-mityatrAha ba0, zra0 / 2 saMvedanaH zra0 / 3-golv-aa0,-golkssnnv-shr0| 4-nidarzanaprakAre darzanaparamANava: A0 / / svakIyAMzameva ba0, zra0 / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaMpra0 kA 0 44] zabdAdinayAnAM nirUpaNam abhRtam asantaM darzayanti, tathaiva tenaiva prakAreNa saMvitparamANavo'pi, bahiHparamANuvat saMvitparamANUnAmapi svarUpeNApratibhAsanAditi bhAvaH / upasaMhAramAha--'tad' ityaadi| yata evaM tat tasmAt naikam abhinnaM tattvam anekarUpam / punarapi kathambhUtam ? akramam akSaNikam 'yuktam' ityadhyAhAraH / yat tathAvidhaM tattvaM sakramaM sAdhayet jainaH / kuta etadityAha-'bhedasya' ityAdi / bhedasya anekatvasya abhedavirodhAta ekatvavirodhAt / / kacid antarbahirvA nAnAtvameva anekatvameva, anyathA bhedasya abhedavirodhAbhAvaprakAreNa na syAt / evaM RjusUtrasya sAmAnyena svarUpaM pradarzya adhunA tadbhedaM pradarzayannAha-'sApekSa' ityAdi / svaviSayAdanyatra yA apekSA tayA saha vartamAnaH RjusUtranayaH, nirapekSo durnayaH / kuta etadityatrAha-'pratibhAsabheda' ityAdi / pratibhAsabhedAt svabhAvabhedaM vastusvarUpanAnAtvaM vyavasthApayan nayo vAdI vA tadabhedAd tasya 10 pratibhAsasya abhedAt abhedaM bhAvakatvaM pratipattumarhatyeva / nanu tatpratibhAsayoH satyetaratvakRto vizeSo'sti tato na bhedapratibhAsAdiva abhedapratibhAsAdapi tattvasiddhirityatrAha-'vizeSAbhAvAt' iti / dvayorapi pratibhAsayoH satyetaralakSaNavizeSasya bhedasya abhAvAta, 'ubhayorapi satyatvAt' ityarthaH / tadanyatarapratibhAsapratItyapahnave dUSaNamAha'tada' ityAdi / tayoH bhedAbhedapratibhAsayormadhye anyatarasya apAye aGgIkriyamANe 16 arthasya vastuno'nyatarapratibhAsavikalasya anupalabdheH upalambhAbhAvAt sarvadA ubhayAtmakasya vopalabdheH taM pratipattumarhatyeva / / ... adhunA zabdasamabhirUDhetthambhUtAnnayAn kathayannAha kAlakArakaliGgAnAM bhedAcchabdo'rthabhedakRt / abhirUDhastu paryAyaiH itthambhUtaH kriyAzrayaH // 44 // (1) bhedaabhedprtibhaasyoH| (2) "zabdo nAma nayaH syAt / kiM viziSTa: ? arthabhedakRt arthasya prameyasya bhedaM nAnAtvaM karotyabhipretItyarthabhedakRt / kasmAd ? bhedAd vizeSAt / keSAm ? kAlakArakalinAnAm,' upalakSaNametat ; tena saMkhyAsAdhanopagrahAdapItyarthaH / " tu punaH abhirUDho nAma nayaH paryAyaH paryAyazabdaiH / arthabhedakRt yathA indanAdindraH zakanAt zakraH pUrdAraNAt purandara iti / na hi indanAdidharmabhedAbhAve indrAdizabdaH prayoktuM zakya anyathA'tiprasaGgAt / abhi svArthAbhimukhyena rUDhaH prasiddho'bhirUDha iti nirukteH / punaritthambhUto nAma nayaH kriyAzrayaH vivakSitakriyApradhAnaH sannarthabhedakRta yathA yadaivendati tadaivendraH nAbhiSecako na pUjaka iti, anyathApi tadbhAve kriyAzabdaprayoganiyamo na syAt / ." . -laghI0 tA0 pR0 63 / tulanA-"zabdo liGgAdibhedena vastubhedaM samuddizan / abhirUDhastu paryAyaritthambhUtaH kriyAzrayaH ||"-prmaannsN0 pR0 126 / (3) tulanA-"icchai visesiyataraM paccuppaNaM Nao saho |"--anuyogdvaar0 4 dvA0 / Ava0 vi0 gA0 757 / vizeSA0 gA0 2718 / "yathArthAbhidhAnaM zabda: / Ahaca-vidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaM tu zabdanayam |"-ttvaarthaadhi0 bhaa01|35 / tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1 / 35 / "liGgasaMkhyAsAdhanAdivyabhicAranivRttiparaH zabdaH / "___ 1 'ekatvavirodhAt' nAsti A0 / 2 nAnAtvameva anyathA zra0 / 8-yan yo vAdI vA ba0 / 4-Ne anyatarasya arthasya shr0| 5-nonantarapratibhAsavikalpasya A0 / 6-rUDhaH svapa-mu0 lghii0| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 vivRtiH-kAlabhedAttAvad abhUta bhavati bhaviSyati iti / kArakabhedAt karoti kriyate ityAdi / liGgabhedAt devadatto devadattA iti / tathA paryAyabhedAta indra zakraH purandara iti / tathaitau zabdasamabhirUDhau / kriyAzrayaH evambhUtaH / kurvata eva kArakatvam / yadA na karoti tadA kartRtvasyAyogAt / tatkathaM punaH zabdajJAnaM 6 vivakSAvyatiriktaM vastu pratyeti ? kathaM ca na ? tadapratibandhAt ; 'nahi buddherakAraNaM viSayaH' ityetat prativyUDhaM vijJAnasya anAgataviSayatvanirNayena / sarvArthasi0 1133 // "zapatyarthamAyati pratyAyatIti zabdaH |"-raajvaa0 // 33 // "zabdapaSThato'rthagrahaNapravaNaH zabdanayaH, liGgasaMkhyAkArakapuruSopagrahavyabhicAranivRttiparatvAt |"-dhvlaattii0 pR086| "kAlAdibhedato'rthasya bhedaM yaH pratipAdayet / so'tra zabdanayaH zabdapradhAnatvAdudAhRtaH |"-tttvaarthshlo0puu0272| nayaviva0 84 / prameyaka0 pR0678 / sanmati0 TI0 pR0 312 / nayacakra gA0 40 / tatvArthasAra pR0 107 / "kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdiH |"-prmaannny0 7 / 32,33 / syA0 maM0 pR0 313 / jainatarkabhA0 pR0 22 / (1) tulanA-"vathUto saMkamaNaM hoi avatthUnae samabhirUDhe |"-anuyogdvaar04 dvA0 / Ava0 . ' ni0 gA0 758 / "satsvartheSvasaGakrama: samabhirUDhaH |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1135 / tattvArthahari0, tatvArthasiddha0 1135 / "jaM jaM saNaM bhAsai taM taM ciya samabhirohae jmhaa| saNNaMtaratthavimuho tao tao samabhirUDhotti ||"-vishessaa0 gA0 2727 / "nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH / athavA yo yatrAbhirUDhaH sa tatra sametyAbhimukhyenArohaNAt samabhirUtaH |"-raajvaa0 1133 / dhavalATI0 pR0 89 / 'samabhirUDhaH evaM mattvakIbhAvena Abhimukhye eka eva rUpAdirartha eveti yA jJAnAnAM (?) samabhirUDhaH / " nayacakrava0 pR0 483 / B. "paryAyazabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt / nayaH samabhirUDhaH syAt pUrvavaccAsya nishcyH|"-tttvaarthshlo0 pR0 273 / nayaviva0 92 / prameyaka0 pR0680 / sanmati0 TI0 10 313 / nayacakragA041 / tattvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 7 / 36 / syA0ma0 pR0 314 / jainatarkabhA0 pR0 22 / (2) tulanA-"vaMjaNa atthatadubhayaM evaMbhUo visesei| "-anuyogadvA0 4 dvA0 / Ava0ni0 gA0 758 / "vyaJjanArthayorevambhUtaH |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1235 / tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1135 / "yenAtmano bhUtastenaivAdhyavasAyayati ityevambhUtaH / athavA yenAtmanA yena jJAnena bhUtaH pariNata: tenaivAdhyavasAyayati |"-srvaarthsi0 1133 / rAjavA0 1133 / "vaMjaNamattheNatthaM ca vaMjaNeNobhayaM visesei / jaha ghaTasaI ceTThAvayA tahA taM pi teNevaM |"-vishessaa0 gA0 2743 / "evaM bhede bhavanAdevambhUtaH / na padAnAM samAso'sti bhinnakAlavatinAM bhinnArthavartinAJcaikatvavirodhAt / na parasparavyapekSApyasti varNArthasaMkhyAkAlAdibhibhinnAnAM padAnAM bhinnapadApekSAyogAt tato na nAkyamapyastIti siddham / tataH padamekamekArthasya vAcakamityadhyavasAya evambhUtanayaH |"-dhvlaattii0 pR0 90 / "evaM bhavanAdevambhUtaH asminnaye na padAnAM samAso'sti svarUpataH kAlabhedena ca bhinnAnAmekatvavirodhAt / na padAnAmekakAlavRttiH samAsaH kramotpannAnAM kSaNakSayiNAM tadanupapatteH / naikArthe vRttiH samAsaH bhinnapadAnAmekArthe vRttyanupapatteH / na varNasamAsopyasti tatrApi padasamAsoktadoSaprasaGgAt / tata eka eva varNaH ekArthavAcaka iti padagatavarNamAtrArthaH ekArtha ityevaMbhUtAbhiprAyavAn evambhUtanayaH |"-jydh0 pR0 29 / "takriyApariNAmo'rthastathaiveti vinizcayAt / evambhUtena nIyata kriyAntaraparAGmukhaH / " -tattvArthazlo0 pR0 274 / nayaviva0 14 / prameyaka0 pR0680 / sanmati0 TI0 pR0 314 / nayacakra gA043 / tattvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 740 / syA0 maM0 pR0 315 / jainatarkabhA0 pR0 23 / 1 kartatvAyogAt-nyAyaku0 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivativyAkhyAnam nayapra0 kA 0 44 ] . zabdAdinayAnAM nirUpaNam ___ kAlAdInAM bhedAt zabdaH zabdanayaH arthasya jIvAdeH bhedaM karoti pratipA dayati iti tdbhedkRt| abhirUDhanayaH punaH paryAyaiH paryAyazabdaiH kArikArthaH arthabhedakRt / itthambhUtaH kriyAzabdabhedAt arthabhedakRt iti / .. kArikAM vivRNvannAha 'kAla' ityAdi / tAvacchabdaH kramavAcI, kAlabhedAt _ kAlavizeSAd arthabhedastAvadudAhriyate-abhUt atItakAlasambandhyanu- 5 - bhavAdiparyAyAtmanA jIvaudiH, bhavati vartamAnakAlasambandhismaraNAdiparyAyarUpeNa jAyate / hetuhetumadbhAvazcAtra draSTavyaH-yasmAd bhavati tasmAd abhUta, pariNAmyupAdAnakAraNamantareNa 'bhavati' ityasyAyogAt / bhaviSyati anAgataparyAyasvabhAvena utpatsyate, atrApi yasmAd bhavati tasmAd bhaviSyati anyathAbhavato'bhAvaH kAryAbhAvAditi mnyte| itizabdaH kAlabhedAd bhaavbhedpksssmaaptyrthH| kArakabhedAdartha- 10 mudAhartumAha-'kAraka' ityaadi| kArakANAM kAdInAM bhedAt 'zabdo'rthabhedakRt' iti sambandhaH / atrodAharaNam 'karoti' ityAdi / yadA hi devadattaH svatantro vivakSito ghaTAdikArye tadA 'karoti ghaTaM devadattaH' iti bhavati / yadA tu sa eva anyopakAryatvena vivakSyate tadA' kriyate devadatta'iti / AdizabdAt 'devadatte nidhehi, devadattAdaparaH' ityAdi ssttraarkiiprigrhH| tathA liGgabhedAt zabdo'rthabhedakRt yathA 15 'devadatto devadattA' iti / yathA zabdaH kAlAdibhedAd arthabhedakRt tathA abhirUDhaH paryAyabhedAt 'indraH, zakraH,purandaraH' iti / tathA prAguktaprakAreNaiva etau anantaroktau zabdasamabhirUDhau kthitau| ____itthambhUtaH kIdRzaH ? ityAha kriyAzrayaH evambhUta iti / nanu ca itthambhUtakharUpaprarUpaNe prastute evambhUtAbhidhAne kiM kena saGgatam ? ityasat; yasmAt itthambhU- 20 tasyaiva idam 'evambhUtaH' iti naamaantrm| kasmAdasau kriyAzraya ityAha kurvata eva kArakatvaM yataH iti / etadapi kuta ityAha 'yadA' ityAdi / yadA yasmin kAle na karoti kAryam indanAdi zacIpatiH tadA kartRtvAyogAt na indrAdivyapadezaH syAt / atrAha saugataH-trayo'pyete nayAH zabdato'rthaM pratipadyante ataH kAlAdibhedAdarthabhedaM pratipadyamAnaM tat zabdajJAnam kathaM punarvivakSAvyatiriktaM vastu khalakSaNaM pratyeti ? tamAcAryaH 25 pRcchati, kathazca na 'pratyeti' iti smbndhH| saM uttaramAha tadapratibandhAt tena vastunA'pratibandhAt, tadAtmyatadutpattipratibandhAbhAvAt zabdajJAnasya iti sambandhaH / tedabhAve'pi tat tatpratyeti iti cedatrAha-'nahi' ityAdi / nahi naiva buddheH zabdaja (1) saugataH / (2) tAdAtmyatadutpattisambandhAbhAve'pi / (3) zabdajJAnam / . 1 kramabhAvI kaa-b0|2-smbndhaanubh-aa0 / 3-di bhv-aa0| 4-vato bhAvaH ba0, zra0 / 5 iti yathA ca AdizabdAt A0, b0| 6-NavAnantaro-zra017-zraya ityevmbh-aa0| 8-pnnprstu10| 9-mAha tena vastunA aa0| 10 tcchbd-shr0| 11-pi ttpr-aa0| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 nitAyAH yadakAraNaM skhalakSaNarUpaM vastu tattasyA viSayaH 'nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNam, nAkAraNaM viSayaH" [ ] ityabhidhAnAt / iti zabdaH puurvpkssprismaaptau| atra dUSaNamAha- 'etad' ityAdi / etat pareNoktaM prativyUDham nirastam / kena ityAha-vijJAnasya anAgataviSayatvanirNayena, pratipAditazcAsya anAgataviSayatvanirNayaH 'bhaviSyat pratipadyata' [laghI0 kA0 14 ] ityAdinA / . nanu zabdAH saGketitamevArthaM prAhuH nAnyam atiprasaGgAt / saGketazca na aviSayIkRtAnAM zabdArthAnAM yuktaH; tannirviSayatAprApteH / tadviSayIkaraNaJca nAdhyakSeNa; zabdAdhyakSasya abhidheye taidadhyakSasya vA'bhidhAne aprvRtteH| nApi smRtyA; tasyAH nirviSayatvAt ityAzaGkyAha akSabuddhiratItArthaM vetti cenna kutaH smRtiH| pratibhAsabhidaikArthe dUrAsannAkSabuddhivat // 45 // vivRtiH-kSaNikAkSajJAnajJeyayoH kAryakAraNatvaniyame nirviSayaM pratyakSam tatkA- .. raNasya atItasya tadanAtmakatvAt / prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayoH samanantaretaravinAza yozca abhAvA'vizeSAt , tadutpattisArUpyayoH asaMbhavAt vyabhicArAcca kiM kasya 15 jJAnamityuktam / yadi punaH atItamathaM pratyakSaM kathaMcidvetti; smRtiH kathaM na saMvidyAt ? sAkSAdatadutpatteratAdrUpyAca iti vaiyAtyam vyavahitotpattAvapi tadrUpAnukRterdarzanAt dRSTArthasvapnavat / pratyakSasmRtyoH pratibhAsabhedAta naikaarthtvmnaikaantikm| dUrAsannaikArthapratyakSayoH bhinnapratibhAsayorapi tadekArthaviSayatvAt / (1) buddheH / (2) uddhRtamidam-Aptapa0 pR0 42 / siddhivi0 TI0 pR0 306 A. / sanmati0 TI0 pR0 510 / sthA0 ra0 pR0 1088 / SaDda0 bRha0 pR0 37 / pramANamI0 pu0 34 / zAstravA0 yazo0 pR0 151 A. / 'nAkAraNaM viSayaH'-anekAntajaya010 207 / dharmasaM010 176 B. / bodhicaryA0 pR0 398 / tasvArthazlo0 pR0 219 / prameyaka0 pR0 355, 502 / syA0 ra0 pR0 769 / nyAyavi0 vi0 pR0 19 B. / syA0 maM0 pR0206| (3) zrAvaNapratyakSasya / (4) abhidheyArthagrAhicAkSuSAdipratyakSasya / (5) "akSarjanitA buddhirjJAnamatItArthaM svakAraNabhUtaM zabda vAcyaJca, cedyadi, vetti jAnAti / saugate mate hi viSayasya jJAnakAraNatvAta, kAraNaJca kAryakSaNAt pUrvakSaNavartItyucyate / tadA kutaH kAraNAt smRtirapi atItArthaM na vetti api tu vettyevetyarthaH / nanvevaM smRteH kathaM prAmANyaM gRhiitgraahitvaadityaashNkyaah-prtiityaadi| eko'bhinno'tItatvAvizeSAt sAdhAraNo'rtho viSayaH zabdArthalakSaNastasminnapi smRtiH pramANamiti zeSaH / kutaH ? pratibhAsabhidA pratibhAsasya atItAkAraparAmarzasya bhid bhedastayA / pratyakSeNa hi idamiti yadanubhUyate tadeva kAlAntare punastadityatItAkAratayA smRtyA viSayIkriyata iti / asminnarthe dRSTAntamAha-dUretyAdi / dUrazcAsAvAsannazca dUrAsannastasminnarthe pAdapAdau akSabuddhivat / yathA pratyakSajJAnAnAM spaSTAspaSTapratibhAsabhedAt prAmANyaM tathA smRterapItyarthaH |"-lghii0 tA0 pR065| (6) tulanA-vAgakSasaMvidAmekArthagocaratve'pi yujyate / pratibhAsabhidA dUrAsannaikArthopalambhavat"-siddhivi0, TI0 pR0 470 A. / 1 kAraNamityabhi-zra0 / 2-nasyAgata-zra0 / cAbhi-ba0, zra0 / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 45 ] zabdAdinayAnAM nirUpaNam dUrAkSArthajJAnaM bhrAnterapratyakSam pramANAntaraM syAt / nahi tato'rtha paricchidya pravRttau visaMvAdaikAntaH tadapramANaM yataH syAt / tadayaM zabdArthau smRtyA saGkalayya saGkete punaH zabdapratipattau tadarthaM pratyeti smRtipratyabhijJAnAderapi paramArthaviSayatvAt / tadarthAbhAve'pi pratyakSavat zabdArthajJAnaM vastunyapi sngketsNbhvaat| akSANAM cakSurAdInAM kAryabhUtA buddhiH atItArtha vetti viSayIkaroti / __ ced yadi na kutaH kAraNAt smRtiH atItArthaM vetti ? kintu kArikAvyAkhyAnam- - vetti eva / athaivaM sati akSabuddhismRtyorabhinnaH pratibhAsaH syAt ra abhinnaviSayatvAt nIlAkSabuddhidvayavad ityucyate; tatrAha-'pratibhAsa' ityAdi / akSabuddhismRtyoH ekArthe ekArthatve satyapi bhAvapradhAno'yaM nirdezaH / smRtiH pratibhAsabhidA aspaSTapratibhAsAt itarapratibhAsavizeSa (pe) NArtha 'vetti' iti smbndhH| atra 10 dRSTAntamAha-'dUrAsanna' ityaadi| suprasiddho hi dUrAsannAkSabuddhInAM viSayAbhede'pi spaSTetararUpaH pratibhAsabhedaH pAdapasyaikasyaiva tathApratibhAsanAt / _ kArikAM vyAkhyAtumAha-'kSaNika' ityAdi / kSaNikau ca tau akSajJAnajJeyo ca tayoryathAkrama kAryakAraNatvaniyame abhyupagamyamAne nirviSayaM vivRtivyAkhyAnam nirAlambanaM pratyakSaM syAt / kuta etadityAha-'tad' ityAdi / tasya 15 pratyakSasya kAraNaM yadvastu tasya / kathambhUtasya ? atItasya, tadanAtmakatvAt / sa pratyakSavirSayo'nAtmA sva (tmA'sva) bhAvo yasya tattathoktaM tasya bhAvAt / pratyakSakAle hi sarvAtmanA asya vinaSTasya svarUpAbhAvato na teMdviSayatvaM ghttte| svakAle sattvAt tadviSayatvam ; kutaH smRternirviSayatvam ? tadarthasyApi svakAle sattvAvizeSAt / etattu akSajJAnaM prati atItasya kAraNatvamabhyupagamya dUSaNamuktam / idAnIM tadanabhyupagamya taddarzayannAha- 20 'prAgabhAva' ityAdi / tasmAd viSayAbhimatAd utpattisArUpye tadutpattisArUpye, "kA bhIti : ( bhIbhiH )" [jainendravyA0 1 / 3 / 32 ] ityatra 'kA' iti yogavibhAgAt savidhiH / athavA, taditi nipAtaH 'tasmAd' ityasyArthe varttate / tayorasaMbhavAta (1) pratyakSabuddhito bhinnarUpeNa / (2) pAdapalakSaNaviSayasya ekatve'pi / (3) spaSTA'spaSTarUpeNa / (4) arthasya / (5) pratyakSaviSayatvam / (6) pratyakSabuddhiviSayatvaM / (7) smRtiviSayabhUtasya atItArthasyApi / (8) truTitAyAM pU0 pratau 'bhIbhiH' iti pAThaH pratibhAti / "kA bhIbhiH // 113 / 32 / / kAntasya (paJcamyantasya) subantasya bhIvAcibhiH subantai: saha SasaH (tatpuruSasamAsaH ) bhavati / vRkebhyo bhIH vRkabhIH, vRkabhayama, vRkabhItaH / keti vibhAgena parebhyastrAyante paratrA itypi|"-jainendrpr0 / (9) yogavibhAge sati 'kA bhIbhiH' iti sUtrasya ayamarthaH syAt-yathA kAntasya bhayavAcibhiH zabdaH samAso bhavati, tathA kAntasya anyairapi zabdaiH samAsaH syAt / (10) tatpuruSasamAsaH / saH' iti samAsasya saMjJA jainendravyAkaraNe / ___ 1 visaMvAdyate savapra-ja0 vi0 / 2 saMkalpayya I0 vi0|-prvRttau I0 vi0| 4 nIlAkhyabuA0 / 5-syorekArthatve shr0| 6-pasyaiva zra0 / '7-yo nAtmA zra0, b0| 8 etaccAkSa-zra0 / 9 pratItasya shr0| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 kAraNAt, kiM pratyakSamanyadvA kasya pratyakSAbhimatasya anyasya vA viSayasya jJAnaM 'grAhakam' ityadhyAhAraH, 'sambandhi vA' / kuta etadityatrAha-'prAg' ityaadi| utpatteH pUrvamabhAvaH prAgabhAvaH, labdhAtmalAbhasya svarUpapracyutiH pradhvaMsAbhAvaH, tayorabhAvAvize SAt abhAvatvA'bhedAt / ayamabhiprAyaH-yadA sati kAraNe kArya na bhavati asati ca 5 bhavati tadA teMd autmanaH kAraNAbhimatasyA'bhAvaM kAramaM sUcayati / tathA cA'nAdi bhUtatatprAgabhAvakAle'pi tadabhAvasyAvizeSAt kAryotpattiH syAt / atha kAraNapradhvaMsAbhAva eva kAryotpAdako na tatprAgabhAvaH, atrAha-samanantara' ityAdi / kAryotpatteH prAganantaraM jAtaH kAraNapradhvaMsaH samanantaraH, itaraH anAdyatItakAle cirajAtaH tayoH vinAzayozcAvizeSAt / ayamabhiprAyaH-yadi abhAvatvAvizeSe'pi pradhvaMsAbhAva eva 10 kAryotpAdako na prAgabhAvaH tarhi anAdyanantAtItAnAgatAH pradhvaMsAbhAvAH kAryotpAdakAH syuH tathA ca kAryasya anAdyanantatAprasaMktiH / atha kAraNapradhvaMsa eva kAryotpAdako netaraH; na pradhvaMsasyaiva kAraNatvAbhyupagame asya parihArasyA'nupapatteH / na ca prAganantara. . eva pradhvaMsaH tajanako nAnya ityabhidhAtavyam; dezakAlayoranabhyupaigame asyApi parihA rasya durghaTatvAt / AnantaryaM hi dezakAlakRtA pratyAsattiriti / itazca kiM kasya jJAna15 miti darzayannAha-'vyabhicArAcca kAraNAt kiM kasya jJAnamiti ? etacca jJAnasya nirAkAratvasiddhau prapaJcitamiti nehocyate / nanu naiva pratyakSasya anyasya vA atIto'nyo vA bhAvato viSayo'sti bhinno yastUcyate sa vyavahAreNa ityAzaGkyAha-'yadi punaH' ityAdi / yadi punaH atItamartha - pratyakSaM kathaJcid vyavahAreNa anyena vA prakAreNa vetti viSayIkaroti tadA smRtiH 20 kathaM na saMvidyAt 'atItamartham' iti sambandhaH / paraiH prAha-'sAkSAt' ityAdi / sAkSAt avyavadhAnena atadutpatteH atItArthAdutpattarebhAvAt smRteH atAdUpyatvAca atItArthana sArUpyAsaMbhavAcca nAsau ta saMvidyAt' iti sambandhaH / atrottaram 'iti' Adi / iti evaM vaiyAtyaM viyAtasya durvidagdhasya bhAvo vaiyAtyaM parasya / kuta (1) ityadhyAhAraH iti yojyam / (2) kAryam / (3) svasya / (4) kAraNarUpeNa / (5) kAraNaprAgabhAvakAle, kAraNAsannidhAnAvasthAyAmityarthaH / (6) kAraNAbhAvasya / (7) kAraNaprAgabhAvaH / (8) avyavahitapUrvakSaNe jAtaH / (9) abhAvarUpeNa bhedAbhAvAt / (10) anAdyanantAtItAnAgatapradhvaMsaH / (11) kAryotpAdakaH / (12) bauddhamate hi kAraNakAryAbhimatakSaNayoH ekadezAbhAvAt ekakAlAbhAvAcca na dezakAlakRtamAnantarya saMbhavati / tanmate hi kAraNAbhimatasya anyo dezaH kAlazca kAryAbhimatasya cAnyaH, dezakAlayorapi kSaNikatvAt / na ca taiH AkAzaH kAlo vA vastubhata: svIkriyate; chidrasya AkAzatvAt, pUrvAparAdibuddhereva ca kAlavyapadezArhatvAt / (13) pR0 169 / (14) prmaarthtH| (15) bauddhaH / (16) smRtiH / (17) atItArtham / (18) bauddhasya / / 1-prtyksssyaabhi-shr0| 2 sasambandhi shr0| -bhAvalabdhA-A0 / 4 abhAvatvAvizeSAta A0 / / tathAvAnAdibhUta-A0 / 6 cirAjjAtaH zra0 / 7 anAdyanantAnAmasA-A0 / 8 -sakteH / 9 bhavato A0 / 10 ttsNvi-b0| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaprakA0 45 ] zabdAdinayAnAM nirUpaNam etadityAha-'vyavahita' ityAdi / vyavahito'ntarito yo'rtho'nubhavena tasmAt paramparayotpattiH smRteH tasyAmapi tasya vyavahitasya yadrUpaM tasya anukRterdarzanAt / atra dRSTAntamAha-'dRSTArtha' ityaadi| jAgrahazAyAM yo dRSTo'rthaH sa dRSTaH, tasya svamaH tatreva tadvaditi / ... syAnmatam-pratyakSasmaraNe naikArthe bhinnapratibhAsatvAt rUpAdijJAnavadityatrAha'pratyakSa' ityAdi / pratyakSazabdasya abhyarhitatvAt pUrvanipAtaH / pratyakSasmRtyoH prati- 5 bhAsabhedAt hetoH ekArthatvanna iti yat parasyAbhimataM tadanaikAntikam-anaikAntikahetuviSayatvAdupacAreNa anaikAntikam / etadeva 'dUrAsanna' ityAdinA samarthayatedUrAsaneca te ekArthapratyakSe ca tayoH / kathambhUtayoH ? bhinnapratibhAsayorapi tadekArthaviSayatvAt dUrAsannaikArthaviSayatvAt / nanu durANAmakSANAm arthajJAnamapratyakSaM pratyakSanna bhavati / kutaH ? bhrAntaH aspaSTasya darzane spaSTasya prAptaH iti paraH / atrotta- 10 ramAha 'pramANa' ityAdi / pratyakSAnumAnAbhyAm anyat pramANaM tajjJAnaM syAt aspaSTatvA'liGgajatvAbhyAM pramANadvayAnantarbhUtatvAt / nanu visaMvAdAttat pramANameva na bhavati tatkathaM tadantaram ? iti cedatrAha 'nahi' ityAdi / nahi naiva tena dUrAkSArthajJAnena artha vRkSAdi paricchidya pravRttau kriyamANAyAM visaMvAdaikAntaH, aspaSTAkAratayA visaMvAde'pi vRkSAdyAkAratayA tadabhAvAt tadapramANaM tadUrArthajJAnam ekAntenApramANaM yataH syAt / 15 ___prakRtArthopasaMhAramAha-'tad' ityAdi / yasmAd uktaprakAreNa pratyakSavat smRtervastuviSayatvaM siddham tat tasmAd ayaM saugato vyavahArI vA zabdArthoM pUrvadarzanena viSayIkRtau smRtyA karaNabhUtayA saGkalayya pratyabhijJAya saGkete 'evaMvidho'rthaH evavidhazabdavAcyaH' iti samaye sati punaH pazcAd vyavahArakAle zabdapratipattau satyAm arthaM sampratyeti viSayIkaroti / 'smRtyA saGkalayya' ityetadatrApi sambandhanIyam / nanu smRtyA- 20 deravastuviSayatvAd avastuni saGketaH tatpratipattizca; ityatrAha-'smRti' ityAdi / Adizabdena tarkAdiparigrahaH, tasyApi na kevalaM pratyakSasya paramArthaviSayatvAt / nanu paramArthaviSayatve zabdAnAM na kacit tadabhAve tajjJAnaM syAdityatrAha-'tad' ityAdi / tasya zabdasya arthaH tadarthaH tasya abhAve'pi na kevalaM bhAva eva zabdArthajJAnaM zabdasya kAryabhUtamarthajJAnaM 'jagatprapazcasya prakRtiH kAraNam , IzvaraH kAraNaM, brahma kAraNam' ityaadi| 25 atra dRSTAntamAha-'pratyakSavat' iti / yathA pratyakSaM dvicandrAdyarthAbhAve'pi bhavati tathA taidapIti / kuta etaditi cedatrAha-'vastunyapi' ityAdi / api zabdAd avastunyapi saGketasambhavAt / (1) bauddhasya / (2) bauddhaH / (3) dUrAkSArthajJAnam / (4) pratyakSAnumAnalakSaNa / (5) pramANAntaram / (6) visaMvAdAbhAvAt / (7) arthAbhAve, atItAnAgatAdikAlavartinyarthe / (8) zabdajJAnam / (9) zabdajJAnamapi / 1 prAptiriti zra0 cb| 3 artha pratyeti shr0| 4-vityAha b0| 5 tadapi kRta shr0| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 . nanu yadi arthAbhAve'pi tajjJAnaM syAt tarhi sarvameva zAbdajJAnamapramANaM syAt / / prayogaH-vivAdAspadIbhUtaM zabdArthajJAnamapramANaM tattvAt prakRtajJAnavat ityAzaGkyAha -- akSazabdArthavijJAnamavisaMvAdataH samam / aspaSTaM zabdavijJAnaM pramANamanumAnavat // 46 // vivRtiH-tadutpattisArUpyadilakSaNavyabhicArepi AtmanA yadarthaparicchedalakSaNaM jJAnaM tattasyeti sambandhAt / vAgarthajJAnasyApikhayamavisaMvAdAt pramANatvaM samakSavat / vivakSAvyatirekeNa vAg arthajJAnaM vastutattvaM pratyAyayati anumAnavat sambandhaniyamAbhAvAt / vAcyavAcakalakSaNasyApi sambandhasya bhirrthprtipttihetutoplbdheH| akSANi ca zabdAzca teSAm arthajJAnaM samam / kena ityAha avisaM10 vAdataH, avisaMvAdena yathA akSajJAnamavisaMvAdakaM tathA zabdArthajJAna mpi| ayamabhiprAyaH-yathA akSajJAnasya kasyacidvisaMvAdino darzane'pi na 'sarvamakSajJAnamapramANaM tattvAt dvicandrAdijJAnavat' ityabhidhAtuM zakyam , tathA zabdArthajJAnamapi / tarhi pratyakSAt ko'sya vizeSaH ? iti cedatrAha-aspaSTamavi zadaM zabdavijJAnam, akSajJAnaM tu spaSTam ityanayorvizeSaH / tarhi tatpramANaM kimi15 veti cedatrAha-pramANaM zabdajJAnam anumaanvt| atrApi 'avisaMvAdataH' iti sambandhanIyam / nanu cAkSajJAnasya arthotpattisArUpyasaMbhavAt yuktamavisaMvAdakatvaM na zabdajJA ___ nasya tadviparyayAt ataH 'akSa' ityAdyayuktam ; ityArekAdUSaNapuraHvivRtivyAkhyAnam- saraM kArikAM vivRNvannAha-'tadatpatti' ityAdi / tasmAd athod 20 utpattizca sArUpyazca Adiryasya tadadhyavasAyasya sa tathoktaH, sa eva lakSaNaM prAmANyasya avisaMvAdasya vA tasya vyabhicAre'pi tadutpatteH cakSurAdinA, sArUpyasya (1) zabdajJAnam / (2) zabdajJAnatvAt / (3) kharaviSANAdizabdajajJAnavat / (4) "samaM samAnaM pramANaM bhavati / kim ? akSazabdArthavijJAnam, akSamindriyaM zabdo varNapadavAkyAtmako dhvaniH tAbhyAM janitamarthasya sAmAnyavizeSAtmakavastuno viziSTaM saMzayAdivikalaM jJAnamavabodhanam / kUtaH ? avisaMvAdata: arthakriyAyAmavyabhicArAt / yathA'kSajanitamarthajJAnamavisaMvAdAt pramANaM tathA zabdajanitamapi / 'nanvakSajJAnaM pramANaM spaSTatvAt na zAbdamaspaSTatvAdityAzaMkyAha-aspaSTamiti / aspaSTamavizadamapi zabdajanitaM jJAnaM pramANamabhyupagantavyamavisaMvAdAdeva / na hi spASTayamaspASTyaM vA prAmANyetaranibandhanaM tayoH saMvAdetaranibandhanatvAt / kiMvat ? anumAnavat"-ladhI0 tA0 pR0 66 / (5) tulanA-'tatsArUpyatadutpattI yadi saMvedyalakSaNam / saMvedyaM syAtsamAnArthaM vijJAnaM samanantaram ||"prmaannvaa0 3 / 323 / aSTasaha pR0 240 / pramANanaya0 4 / 47 / (6) cakSurAdimyaH ghaTajJAnamutpadyate na ca tat cakSurAdigrAhakaM bhavati / __ 1-jJAnaM na pra-A0 / 2 prakRtatajjJAnavata ba0 / 8 akSAt zabdA-I0, vi0 / 4-NaM vyaI0, vi0,| 5 tattatheti ja0, vi0 / 6-purassarAM kA-ba0,-purassara kA-A0 / $ etadantargataH pATho nAsti A0 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kI046] zabdAdinayAnAM nirUpaNam samAnArthasamanantarajJAnena, tadadhyavasAyasya marIcikAcakre jaladarzanena tatra jalAdhyavasAyahetunA, tastritayasya zukle zaGkha pItajJAnaprabhavottarapItajJAnena, na kevlmvybhicaare| kiM jAtamityAha-'yadartha' ityAdi / uttaratra tacchabdadvayaprayogAd atrApi dvitIyo yacchabdo draSTavyaH / tato'yamartho jAtaH--yajjJAnaM yadarthaparicchedalakSaNaM yadarthagrahaNasvarUpaM tat jJAnaM tasya arthasya / etaduktaM bhavati-tatra yayA pratyAsattyA sattvAvizeSe'pi 1 kizcit / kasyacit kAraNaM na sarvaM sarvasya, kAraNatvAvizeSe'pi ca kasyacit kizcidAkAramAtmasAtkaroti, tadavizeSe'pi ca 1 kiJcidvyavasyati tayA tadutpattyAdirahitamapi tatparicchedavat iti| evaM tavyabhicAre'pi jJAnArthayoH sambandhAt vAgarthajJAnasyApi na kevalamanyasya syayam AtmanA avisaMvAdAt pramANatvaM samakSavat pratyakSavat / nanu bhavatu tatpramANaM kintu vivakSAyAmeva, ityatrAha-vivakSA' ityaadi| vivakSAvyatirekeNa 10 yadbAhyaM vastutattvam arthasvarUpaM tat pratyAyayati gmyti| kiM tadityAha-vAgarthajJAnam , vacaH kAryabhUtamarthajJAnam / kimiva ? ityAha-anumAnavat / yathA anumAnaM vivakSAvyatiriktamarthaM gamayati tathA vAgarthajJAnamapi / kuta etat ? ityAha-sambandhaniyamAbhAvAt / vivakSAyAmeva na bahirarthe tasya sambandhaH iti yo niyamaH tasyA'saMbhavAt / athavA, tAdAtmyatadutpattirUpa eva sambandhaH nAparaH iti yaH sambandhaniyamaH tasyA- 15 'bhAvAt / kuta etadityatrAha-'vAcya' ityAdi / na kevalamanyasya api tu vAcyavAcakalakSaNasyApi sambandhasya bhirrthprtipttihetutoplbdheH| ayamabhiprAyaH-anyo'pi sambandhastatpratItiM kurvan upalabhyamAna eva 'asti' ityucyate nAnyathA'tiprasaGgAt , tathA prakRtasyApyupalabhyamAnatve astitvama'stu iti / samarthitaJcAsyA~stitvaM 'pramANaM zrutamartheSa' [laghI0 kA0 26 ] ityatra prapaJcataH ityalaM punaH prsnggen| nanu kAlAdInAM grAhakapramANAbhAvato'bhAvAt, staampybhedaat| anyataH kAlabhedAttadbhede anavasthA syAt / arthabhedAttadbhede anyonyAzrayaH / tato'yuktamuktam-'kAlakAraka' ityAdi; ityAzaGkayAha (1) samAnArthe ekasminnarthe tilAdau yatprathamaM jJAnaM jAtaM tasmAjjAtaM yadanantaraM dvitIyaM tilajJAnaM tasya prathamatilajJAnena saha sArUpyamasti, na ca dvitIyajJAnaM prathamaM gRhNAti, jJAnaM jJAnasya na niyAmakamiti tatsiddhAntAt / (2) anukUlavikalpotpattiradhyavasAyaH / marIcicakre jAyamAnaM jaladarzanamanukalaM jalamidamityAkArakaM vikalpamutpAdayati na ca tatpramANam / (3) tadutpattisArUpyatadadhyavasAyatrayam / zukle zaMkhe jAyamAnapItajJAnAt utpannasya anantarapItajJAnasya zaMkhajJAnAdutpannasya tadAkArAnakAriNaH tadunukUlazaMkho'yamityAkArakavikalpotpAdakasya pUrvajJAne prAmANyaprasaGgAt / na caitadasti jJAnaM jJAnasya na niyAmakamiti niyamabhaGgaprasaGgAt / (4) akArAnukAraNA'vizeSe'pi / (5) tadutpattyAdiH / (6) vAcyavAcakasambandhasya / (7) vAcyavAcakabhAvasya / (8) bhedAbhAvAt / (9) siddhe hi artheSvatItAdibhede tasmAt kAlasya atItAditvam, tasmAccArthAnAmatItAditeti / 1 yatra A0 / 2 sttaavishe-shr0| / etadantargataH pATho nAsti aa0| ityAtrAha ba0, shr0| 4 tasyAsaMbhavAt ba0, shr0| 5-syaaprti-aa0| 6-hetutvopa-ba0, shr0| 7-mastIti shr0| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 kAlAdilakSaNaM nyakSeNAnyatrekSyaM parIkSitam / dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmArthaniSThitam // 47 // vivRtiH-nokAnte vartanAlakSaNaM kAlasya saMbhavati, bhUtabhaviSyadvarttamAnaprabhedo yataH syAt, tdrthkriyaanupptteH| na ca dravyaM zaktiH tadubhayaM veti 5 kaoNrakalakSaNaM zaktizaktimatorvyatirekaikAnte sambandhAsiddhiH anavasthAnuSaGgAt / tadavyItarekaikAnte 'zaktiHzaktimat' iti riktA vaacoyuktiH| tannaikAnte SaTrArakI vyavatiSThate / kutaH punaH styAyatyasyAM garbha iti strI, prasUte khAn paryAyAn iti pumAn tadubhayAtyaye napuMsakam' iti zabdArthapratyayAnAmanyatamasyApi liGga vyavasthA ? tathA ekasyArthasya 'indanAdindraH, zakanAt zakraH, puraMdArayatIti 10 purandaraH' iti paryAyabhedAd bhinnArthatA tadvAcinAM zabdAnAM na saMbhavatyeva vyati reketaraikAntayoH tatra virodhAt / tata eva kriyAkArakayoH tatrAsaMbhavo vijJeyaH / tadanekAntasiddhiH vidhipratiSedhAmyAM tadarthAbhidhAnAt / nAbhAvaikAntaH, kutaH .. tadabhidhAnaliGgAdyasaMbhavopAlambhaH syAdvAdamanuvarteta ? ___ kAla Adiryasya kArakAdeH sa tathoktaH tasya lakSaNaM svarUpaM pramANaM vA kArikAvivaraNam___ anyatra tattvArthabhASyAdau parIkSitaM vicAritam IkSyam anve pyam nyakSeNa AtmanA, 'nizcitaH pUrvaM pramANena vyavasthApito'kSo (1) "IkSyamavalokanIyam / kim ? kAlAdidakSaNam, kAla AdiyaMSAM kArakaliGgasaMkhyAsAdhanopagrahAdInAM te kAlAdayaH teSAM lakSaNamasAdhAraNaM svarUpam / kiM viziSTam ? parIkSitaM vicArita svAmisamantabhadrAdyaiH sUribhiH / katham ? nyakSeNa vistareNa / kva ? anyatra tattvArthamahAbhASyAdau / kiviziSTam ? dravyetyAdi / dravyaM pUrvAparapariNAmavyApakamUrdhvatAsAmAnyam, paryAyAH ekasmin dravye kramabhAvina: pariNAmAH, sAmAnyaM sadRzapariNAmalakSaNaM tiryak sAmAnyam, vizeSo'rthAntaragato vyatirekaH, dravyaM ca paryAyAzca sAmAnyaJca vizeSazca dravyaparyAyasAmAnyavizeSAH te AtmA svabhAvo yasyAsau tthoktH| sa cAsAvarthazca tasminniSThitaM niyataM tadAtmakamiti yAvat / evaMvidhasyaiva arthakriyAsaMbhavAt nirapekSakAnte tadvirodhAt |"-lghii0 tA0 pR067| (2) "vattanAlakkhaNo kAlo ."-uttarA0 28 / 10 / 'kAlasya vaTTaNA se""-pravacanasA0 2 / 42 / "vavagadapaNavaNNaraso vavagadadogaMdhaaTTaphAso ya / agurulahugo amutto vaTTaNalakkho ya kaalotti|"-pnycaa0 gA0 24 / dravyasaM0 gA0 21 / "vartanApariNAmakriyAparatvAparatve ca kaalsy|"-tttvaarthsuu0 5 / 22 / (3) zaktikArakavAdinaH bhartRhariprabhRtayaH; tathAhi"svAzraye samavetAnAM tadvadevAzrayAntare / kriyANAmabhiniSpattau sAmarthya sAdhanaM viduH // kriyAnivRttI dravyasya zaktiH sAdhanaM sAdhyate'nena kriyeti bhASyakAraprabhRtayo viduH |"-vaakyp0 tR0 kA0 pR0 173 / (4) tulanA-"na ca dravyamAnaM kArakaM na ca kriyAmAtram, kArakazabdo hi kriyAsAdhane kriyAvizeSayukte pravartate |"-jyaayvaa0 106 / "dhAtvarthAMze prakAro yaH subarthaH so'tra kArakam"-zabdazakA067 / (5) "saMstyAnaprasavau liMgamAstheyau svakRtAntataH / ' adhikaraNasAdhanA loke strI styAyatyasyAM garbha iti / kartRsAdhanazca pumAn sUte pumAniti / " saMstyAnavivakSAyAM strI, prasavavivakSAyAM pumAna, ubhayavivakSAyAM napuMsakamiti |"-paat0 mahA0 4 / 23 / 1-nizcitam ja0 vi0| 2 ceti ii0vi0| 8 shktishkti-ii0vi0| 4 tadubhayAbhAve napuM-I0 vi0| 5-kAntarayoH ja0 vi0 / 6 anvekSyam A0 / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 47] zabdAdinayAnAM nirUpaNam / nyakSaH' iti vyutptteH| nyakSeNa vistareNa iti vaa| kathambhUtaM tat tenekSyam ityAha'dravya' ityAdi / dravyam UrdhvatAsAmAnyaM tasya sahakramabhuvo vivartAH paryAyAH, sadRzapariNAmaH sAmAnyam, visadRzapariNAmo vizeSaH te eva AtmA yasyArthasya tatra niSThitam tadAtmakamiti yAvat / tato nirAkRtametat- 'kAlAdeH svayamabhedAt kathaM tadbhedAt kazcidarthabhadekRt"[ ] iti| sahakAryupAdAnasantAnavad anyonyaM / kAlAdInAm anyathAbhAvavivarttAvirodhAt / yadi cA (vA), anyArthapariNatiH kAlApekSA kAlapariNatistu svarUpApekSA, yathA ghaTAdiprakAzaH pradIpanibandhanaH pradIpaprakAzastu khanibandhana iti, ataH anavasthA'nyonyAzrayAsaMbhavaH / athavA, tadarthena liGgabhUtena niSThA svarUpavyavasthitiqhatA asyeti tanniSThitaM tallakSaNam tatpramANakam ityrthH| tathAhi-ayaM tadarthaH asmAt pUrva pazcAt anena saha vA bhavatIti pratItiH tadarthavyatiriktArthapUrvikA, 10 pUrvAparAdipratItitvAt, ayaM tadartho'smAtpUrvadezaH ayamaparo deza ityAdipratItivat / yazvAsau tatkAraNa sa kAla iti| evaM kArakAdAvapi yojyam / tathAhi-'karoti kriyate' -- ityAdipratItiH vibhinnazaktikArthanibandhanA, vilakSaNapratItitvAt , jalAnalapratItivat / tathA, 'devadatto devadattA' ityAdipratItiH vibhinnasvarUpArthanibandhanA, viziSTapratItitvAt , ghaTapaTapratItivat / kArikAM vyatirekamukhena vyAcaSTe-'nokAnta' ityAdinA / hiryasmAt na __ kSaNikAyekAnte vartanoM svayaM trikAlagocaraiH paryAyaiH vartamAnAn vivRtivyAkhyAnam - bhAvAn prati prayojakatvaM lakSaNaM kAlasya saMbhavati yato lakSaNAt bhUtabhaviSyadvarttamAnaprabhedaH kAlAdeH syAt / 'yataH' iti AkSepe vA, yataH tatprabhedaH syAt , naiva syAt / kuta etadityAha-'tadartha' ityAdi / yA bhUtAdyarthasya kriyA 20 niSpattiH tasyA anupapatteH 'ekAnte' iti sambandhaH / yathA ca ekAnte kAlasya atItAdyarthakriyAnupapattiH tathA kAlaparIkSAvasare vizeSatazcintitam / ___evaM kAlasya ekAnte lakSaNaM vartamAnAn bhAvAn prati prayojakatvaM nirAkRtya kArakasya tannirAkurvannAha-'naca' ityAdi / naca nApi kArakalakSaNam / kiMtadityAha'dravyaM zaktiH tadubhayaM vA' ityetat , 'ekAnte tadarthakriyAnupapatteH' ityetadatrApi 25 (1)pUrvAparAdipratItikAraNam / (2) "sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH / vartanA utpattiH sthitiratha gatiH prathamasamayAzrayetyarthaH |"-tttvaarthbhaa0 5 / 22 / "vRteNijantAtkarmaNi bhAve vA yuTi 'strIliGge vartaneti / vaya'te vartanamAtraM vA vartaneti / / dharmAdInAM dravyANAM svaparyAyanivRtti prati svAtmanaiva vartamAnAnAM bAhyopagrahAdvinA tadvattyabhAvAt tatpravartanopalakSitaH kAla iti kRtvA vartanA kAlasyopakAraH |"-srvaarthsi0 5 / 22 / "pratidravyaparyAyamantItakasamayA svsttaanubhuutirvrtnaa|"-raajvaa0 5 / 22 / (3) pR0 225 / 1-nya iti A0 / 2-tirjAtA aa0,v0| 3 bhavatIti vibhinnasvarUpArthavyatiriktArthapUvikA F-kaaryni-aa0| 5 ityAdi na hi A0 / 6 lakSaNaM nirAkRtya ba0, shr0| 7 ca shr0| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 sambandhanIyam / dUSaNAntaramAha-'zakti' ityAdi / zaktizaktimatoH vyatirekaikAnte aGgIkriyamANe sambandhIsiddhiH sahyavindhyavat / atha tadekAnte'pi rAjapuruSavad upakAryopakArakabhAvAt sambandhasiddhiriSyate, atrAha-anavasthAnuSaGgAt iti / atrA yamabhiprAyaH yathA rAjapuruSayoranyonyamupakAryopakArakabhAvaH tathA cet shktitdvto| stadbhAvaH tadA tatra pratyekam aparA zaktiH kalpanIyA tatrApyevaM codyamityanavasthA / etena anayoH samavAyaH vizeSaNIbhAvaH anyo vA bhinnaH sambandhaH cintitaH / tayorabhedaikAntaM dUSayannAha-'tadavyatirekaikAnte' ityAdi / tayoH zaktizaktimatoH avyatirekaikAnte abhedaikAnte aGgIkriyamANe 'zaktiH zaktimat' iti evaM yA parasya vAcoyuktiH / vacanopapattiH sA ritA nirarthikA / tasmin sati zaktireva syAt, na ca sau parasya nirAdhArA yuktA dravyAdikalpanAvaiphalyaprasaGgAt / zaktimadeva vA syAt, tedapi zaktyabhAve'nupapannam / na ca dravyAdikameva zaktirityabhidhAtavyam; zaktiparIkSAyAM tasyAH tato vyatiriktAyAH prasAdhitatvAt / prakRtamupasaMharannAha-'tad' ityaadi| yato bhedAbhedaikAnte zaktizaktimadbhAvo nopapadyate 'tat tasmAt naikAnte dvAra kI kAdInAM SaNNAM kArakANAM samAhAro vyavatiSThata, 15 kArakAbhAve tatsamAhArAbhAvAt ityabhiprAyaH / tathA anyacca yatprAptaM tadAha-'kutaH' ityA dinaa| kutaH ? na kutazcit / punaH iti dUSaNAntarasUcanArthaH / liGgavyavasthA liGgAnAM strItvAdInAM sthitiH| kasya sA na ? ityatrAha-anyatamasyApi / keSAmanyatamasya ? ityAha-zabdArthapratyayAnAm / vaiyAkaraNairyathAsaMbhavaM teSAmeva trayANAM liGgavyavasthopagamAta / nanu yadi kArakavyavasthA nAsti kimAyAtaM liGgAvyavasthAyA yena sApi na syAt ? ityAha-'styAyati' ityAdi / styAyati saGghAtIbhavati asyAM garbha iti strii| pratUte janayati svAn AtmIyAn paryAyAn iti pumAn / tadubhayAtyaye styAnaprasavanobhayAbhAve napuMsakamiti / evaM yA vyavasthA, sA kutaH ? liGgavyavasthAyAH kArakanibandhanatvena tadabhAve'bhAvAditi manyate / atraiva ekAnte (1) upakAryopakArakabhAvaH / (2) zaktitadvatoH / (3) zaktiH / (4) mImAMsakAdeH / (5) zaktimadapi / (6) pR0 160 / (7) zakteH / (8) dravyAdeH / (9) "nityAH SaTzaktayo'nyeSAM bhedAbhedasamanvitAH / kriyAsaMsiddhaye'rtheSu jAtivatsamavasthitAH ||"-vaakyp0 sAdhanasamu0 zlo035 / (10) tulanA-"saMstyAnaprasavau liGgamAsthayau iti paribhASitaM bhASye liGgamuktaM tathA cAha-saMstyAne styAyaterDaT strI, sUtessaprasave pumAniti / styAnaM saMhananaM prasava upacayo rUpAdInAM sattvAdiguNAnAm / styAyati saMhananamApadyate'syAM garbha ityadhikaraNaM strii| sUterdhAto ve prasava upacaye Dumsun pratyaye paratassakArasya pakArAdeze kRte pumAniti / yadAha-sabiti sakArasya pakArAdeza ityarthaH / anena ca prakAreNa viSaye sUtyarthe vRtti sUcayati / " ubhayadharmasAmyarUpA sthitirnapuMsakamarthAduktaM bhvti|"-vaakyp0 liGgasamu010 436 / 1-siddheH A012-siddhiriti issy-b| etadantargataH pATho nAsti aa0| 3 kAraNAnAM shr0| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA 047] zabdAdinayAnAM nirUpaNam 146 dUSaNAntaramAha-'tathA' ityAdinA / tathA tena kArakAbhAvaprakAreNa ekasya abhinnasya arthasya surapatilakSaNasya 'indanAd indraH' 'zakanAt zakraH' 'purandArayati iti purandaraH' ityevaM paryAyabhedAta indanAdipariNAmabhedAt / athavA, indrAdizabdaparyAyabhedAt sakAzAt tadbhedaJcAzritya yAsau prennaabhyupgtaa| kA ? ityAha-bhinnArthatA nAnArthatA / keSAm ? ityAha-tadvAcinAm ekArthavAcinAM zabdAnAm indrAdyabhidhAnAnAm / sA / kim ? ityAha-na saMbhavatyeva, manAgapi tatsaMbhavo nAsti ityevakArArthaH / kuta etadityatrAha-'vyatireka' ityAdi / yaH surapatilakSaNa ekArthaH yazca zakanAdiH tayoH parasparaM vyatirekaikAntaH bhedaikAntaH yazca itaraikAntaH abhedaikAntaH tayoH tatraikAnte virodhAt / vyatirekaikAnte hi sambandhAsiddheranavasthAnuSaGgAcca virodhaH siddhaH / itaraikAnte ca indanAdeH ekatvarsiddheH se siddha iti / nanu na dravyaM nApi zaktistadubhayaM vA 10 kArakalakSaNam , kintu kriyAviSTaM dravyaM kArakam ; iti cedatrAha-'tata evaM' ityAdi / 'tata evaM' anantaroktavirodhAdeva kriyAkArakayoH kriyA adhizrayaNAdilakSaNA, kAraka kAdi, tayoH tatra mithryakAnte asaMbhavo vijJeyaH / ___ upasaMhAramAha-'tad' ityAdi / yasmAd ekAnte kAlakArakalakSaNaM nopapadyate tat tasmAd anekAntasiddhiH tatraiva asyopapatteH / kAbhyAM tatsiddhiH ? ityAha-vidhi- 15 pratiSedhAbhyAm , svapararUpAdicatuSTayApekSasadasattvAbhyAm / samarthitaJcaitad anekAntasiddhyavasare ityalamatiprasaGgena / nanu ekAntavyatiriktasya zabdArthasyAsaMbhavAt sarvatra liGgAdyasaMbhavo bhavataH syAditi cedatrAha-'tad' ityAdi / tasya anekAntarUpasya arthasya abhidhAnAt pratipAdanAt / atrApi "vidhipratiSedhAbhyAm' iti sambandhanIyam / kutaH ? na kutazcit tadabhidhAnaliGgAdyasaMbhavopAlambhaH, tasya anekAntArthasya abhi- 20 dhAnaM pratipAdakaM vacanaM tasya liGgAdiH, AdizabdAt vacanAdiparigrahaH tasyA'saMbhavaH, sa eva upAlambhaH kutaH na kutazcit syAdvAdam anekAntavAdam anuvarteta yAyAt / nanu sarvathA bhAvAnAmabhAvAt tadarthAbhidhAnamasiddham ityatrAha-nAbhAvaikAntaH zUnyataikAntaH / yathA cAsau nAsti tathA viSayaparicchede vyAsatazcintitam / yatA anekaunte tadupAlambhAbhAvaH aMta: (1) abhedaikAnte / (2) virodhaH / (3) 'kriyAviSTaM dravyaM kArakamiti prsiddhH|"-yuktynu0 To0 pR0 28 / (4) pR0 366 / (5) pR0 119 / 1 tadabhedaM vAzritya zra0, ba0 / 2-gatA keSAm A0,-gatA ketyAha bhinnArthatA keSAm ba0 / 3 saMbhava mnaag-aa0| 4-dityAha shr0|-spr vyti-shr0| 6 virodhasiddhaH A0, virodhasiddhiH shr0| 7-ddhaH si-shr0| 8 kiyAviziSTaM shr| 9-shrvnnaa-b0| 10 ekAnte kAraka-A0 / 11-riktshbdaa-aa| 12 tsyaakaant-aa0| 13 tatrApi aa0| 14 vidhiniSedhA-A0 / 15-lambhasyAnekA-zra0 / 16-kAnte na tad-A0 / 17 'ataH' nAsti shr0|| 32 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 ekasyAnekasAmagrIsannipAtAt pratikSaNam / SaTkArakI prakalpeta tathA kaalaadibhedtH||48|| vivRtiH-pratikSaNaM pratyarthaM ca nAnAsAmagrIsannipAtAt SaTkArakIsaMbhave'pi yathaikaM svalakSaNaM svabhAvakAryabhedAnAM tadabhedakatvAt tathA kAlAdibhede'pi / 5 tatpratikSepo durnayaH tadapekSo nayaH, svArthaprAdhAnye'pi tadguNatvAt / tadubhayAtmArthajJAnaM pramANam / ekasya vastunaH, apizabdo'tra draSTavyaH tato'nekasyApi prklpet| kA ? ityaah-ssttkaarkii| kuta ityAha-anekasAmagrIsannipAtAt kArikAvyAkhyAnam - anekA nAnA yA sAmagrI anekakAryotpAdakakAraNasamagratA tasyAH 10 sannipAtAt / kathaM prakalpeta ityAha-pratikSaNaM, kSaNaM kSaNaM prati pratikSaNaM yathAbhavati tathA prakalpeta / tathAhi-yadaiva cakrAdisannidhAnAt ghaTasya karaNAd devadattaH (1) "prakalpeta ghaTeta / kA? SaTkArakI, SaNNAM kArakANAM samAhAra: ssttkaarkii| kasya? ekasyApi jIvAdivastunaH apizabdasyAdhyAhArAt / katham ? pratikSaNam, kSaNaH samayaH kSaNaM kSaNaM prati pratikSaNam / kasmAt ? anekasAmagrIsannipAtAt, anekA bahiraGgA'ntaraGgA sAmagrI kAraNakalApaH tasyAH sannipAtaH sannidhistasmAt / tathAhi-yadaiva cakrAdisannidhAnAt ghaTasya kartA devadattaH tadeva svaprekSakajanasannidhAnAt sa eva dazyate iti karma, prayojanApekSayA devadattena kArayatIti karaNama, dIyamAnadravyApekSayA devadattAya dadAtIti sampradAnam, apAyApekSayA devadattAdapaitIti apAdAnam, tatra sthadravyApekSayA devadatte kunnddlmitydhikrnnmityvirodhaatthaaprtiiteH| na hi pratIyamAne virodho nAma / tathA yugapadiva kAlAdibhedata: kAladezAkArANAM bhedaH krama: tenApi SaTkArakI prakalpeta / tathAhi akaroddevadattaH karoti kariSyatIti pratItibalAyAtatvAt / athavA tathA ekasya SaTkArakIprakalpanavat kAlAdyapi prakalpeta / kutaH? bhedataH kathaJcidarthasya bhedaat| sarvathA'bhinne sakalakArakAdibhedAnapapatteH |"-lghii0 tA0 pR068 / (2) tulanA-"evamete zabdasamabhiruDhevambhUtA nayAH parasparApekSAH samyak anyonyamanapekSAstu mithyeti prtipttvym|"-prmeyk0 10680 / "arthabhedaM vinA zabdAnAmeva nAnAtvaikAntastadAbhAsaH |"-prmeyr0 6 / 7 / 4 / "evaM zabdAdayo'pi sarvathA zabdAvyatirekamarthaM samarthayanto durnayAH |"nyaayaavtaa0 TI0 pR0 90 / 'tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnamevArthamabhidadhati bhinnakAlazabdatvAttAdRsiddhAnyazabdavadityAdiriti |"-prmaannny0 7134,35 / janatarkabhA0 1024 / "paryAyanAnAtvamantareNApi indrAdibhedakathanaM tadAbhAsaH |"-prmeyr06|74 / "paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH iti / yathendraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGgaturaGgamazabdavadityAdiriti |"-prmaannny0738,39| jaintrkbhaa0p024| "kriyAnirapekSatvena kriyAvAcakeSa kAlpaniko vyavahArastadAbhAsa iti |"-prmeyr0 6174 / "kriyAnAviSTaM vastU zabdavAcyatayA pratikSipaMstu tadAbhAsaH / yathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdabAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzanyatvAt paTAdivadityAdiriti |"-prmaannny07442,43| jainatarkabhA0pa0 24 / / 1 prakalpyeta zra0, b0| 2 yathaikasva-ja0 vi0| 8-theM jJAnaM ja0 vi0| 4 prakalpyeta zra0, b0| 5 prakalpyeta ba0, shr0| 6 pratikSaNaM kSaNaM prati A0, b0| 7 'pratikSaNaM' nAsti A0 / 8 prakalpyeta zra0 b0|| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA0 48 ] zabdAdinayAnAM nirUpaNam kartA tadaiva pratyakSadezAdisAmagrIsannidhAnAt sa eva karma, anyakarmApekSayA karaNam , tasmai dIyamAnadravyAdyapekSayA sampradAnam , tasmAd AkRSyamANabhAvApekSayA apAdAnam , tatra sthApyamAnArthApekSayA adhikaraNamiti |tthaa tena prakAreNa kAlAdibhedataH kAla Adiryasya dezAdeH sa tathoktaH tadbhedataH ekasya SaTkArakI prakalpeta' iti smbndhH| tadyathA AsId devadattaH kAdisvabhAvo bhavati bhaviSyati vA / evamanyatrApi yojyam / 5 ___ kArikArthaM darzayan atra sunayadurnayabhedaM darzayati-'pratikSaNam' ityAdinA / kSaNaM kSaNaM prati pratikSaNam , arthamarthaM prati pratyarthazca nAnAsAmagrIvivRtivyAkhyAnam - sannipAtAt SaTkArakIsaMbhave'pi tatpratikSepaH tasyAH SaTkArakyAH pratikSepo nirAsaH durnyH| kathaM tatsaMbhava: ? ityatrAha-yathaikaM svalakSaNam , yathA ekaM svalakSaNaM vyavasthitaM tathA yathA bhavati tathA tatsaMbhave'pi iti / nanvekasya 10 svalakSaNasya anekasya svabhAvasya kAryasya ca saMbhave tadvadanyatrApi tatsaMbhavaH syAt , nacAsAvasti, tatsaMbhave tasyAvazyaM bhedAt ityatrAha-'svabhAva' ityAdi / svabhAvabhedAnAM kAryabhedAnAJca tadabhedakatvAt svalakSaNAbhedakatvAt / na khalu sajAtIyetarakAryabhede tatkAraNasvabhAvabhede vA svalakSaNasya bhedo'sti / evaM kAlAdibhede SaTkArakIsaMbhave'pi tannirAso durnayaH iti darzayannAha-'tathA' ityAdi / yathA sAmagrIbhede 15 ekasya SaTkArakIsambhave'pi tannirAso durnayaH, tathA kAlAdibhede'pi 'SaTkArakI saMbhave'pi' iti sambandhaH / atrApi 'svabhAva' ityAdi apekssym| kastarhi nayaH ? * ' ityatrAha-'tadapekSo nayaH' iti / tasyAM SaTkArakyAm apekSA yasya asau nayaH / kutaH sa nayaH ? ityatrAha-'svArtha' ityAdi / svaH viSayIkriyamANo yo'rthaH tasya prAdhAnye'pi tadguNatvAd avivakSitadharmANAmapratikSepeNa guNIbhUtatvAt / yadi evaM- 20 vidho nayo bhavati, pramANaM tarhi kIdRzam ? ityAha-'tad' ityAdi / tad aguNIbhUtaM vivakSitAvivakSitadharmobhayam AtmA yasya arthasya tasya jJAnaM pramANam / anena "pramANanayairadhigamaH'' [ tattvArthasU0 1 / 6 ] ityetat sagRhItam / nanu nayaH sarvo'pi mAnaso vikalpaH, vikalpazca nirviSaya eva tattvAt pradhAnadivikalpavat , tatkathaM tenaM kasyacidadhigamaH syAt ? ityAzakya 'vikalpatvAt' 25 ityasya hetoH tarkAdinA anaikAntikatvaM darzayannAha (1) zabdAdiSu / (2) ekam / (3) yena prkaarenn| (4) kaalaadibhedsNbhvepyekmevetyrthH| (5) anekasvabhAvakAryasambhavaH / (6) aneksvbhaavkaarysNbhve| (7) arthasya / (8) SaTkArakIpratikSepaH / (9) vikalpatvAt / (10) nayena / 1-vyApekSayA shr| 2 tadabhedataH A0 / 8 prakalpyeta ba0, shr0| 4 kSaNaM pratikSaNam ba0 / 5 tasyAH nirA-zra0 / 6 yathA tathA bhavati shr0| 7 aneka svabhA-A0, ba0 / 8 tatkaraNa-A0 / 9 tadityAdi shr0| 10 tadguNI-zra0 / 11 arthasya jJAnaM zra0 / 12 nanu na nayaH zra0 / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 vyAptiM sAdhyena hetoH sphuTayati na vinA cintayaikatra dRSTiH, saMkalyenaiSa tarko'nadhigataviSayaH ttkRtaarthekdeshe| prAmANye cAnumAyAH smaraNamadhigatArthAvisaMvAdi sarvam, saMjJAnazca pramANaM samadhigatirataH saptadhAkhyainayodhaiH // 49 // vyAptim avinAbhAvaM hetoH liGgasya sAdhyena liGginA saha sphuTayati * prakAzayati na, kA'sau ? dRSTiH darzanam ekatra ekasmin deze, kArikAvyAkhyAnam " upalakSaNametat tena 'ekadA ce yA dRSTiH' iti gRhyate / sakaladRSTireva sphuTayati, tatraM ca anumAnamanarthakamityabhiprAyaH / kena vinA ityAha-vinA cintayA, tayA sahitA tu sphuttyti| ata: sau pramANAntaraM syAditi bhAvaH / kathaM tayA vinA sA~ tI na sphuTayati ityAha-sAkalyena sAmastyena / dezatastu yadi sphuTayati tadA sphuTayatu, kintu tathA'numAnAnudayaH / kastarhi sAkalyena tI sphuTayati ? ityAha-'eSaH' ityAdi / eSaH pratiprANisvasaMvedana-pratyakSaprasiddhaH tarkaH mAnaso'spaSTavikalpaH / kathambhUtaH ? ityAha-anadhigataviSayaH anadhigataH pramANAntareNA'paricchinnaH viSayo yasya sa tathoktaH / sa kim ? ityAha-saMjJAnameva, ca zabdaH evakArArthaH, ata 15 eva pramANam / yathA cAsauM sAkalyena vyAptiprakAzakaH anadhigataviSayaH saMjJAnaJca (1) "na sphuTayati na prakAzayati / kA? ekatra dRSTiH ekasmin mahAnasAdau sAdhyasAdhanayoH dRSTidarzanaM pratyakSamityarthaH / kAm ? vyAptimavinAbhAvam / kasya ? hetoH sAdhanasya dhUmAdeH / kena saha ? sAdhyena agnyAdinA sh| kena ? sAkalyena sakalAnAM dezakAlAntaritasAdhyasAdhanavyaktInAM bhAvaH sAkalyaM tena / katham ? cintayA vinA UhapramANAbhAva ityarthaH / na hi dRSTAntamiNi sAdhyasAdhanasambandhadarzanaM sAkalyena vyAptipratipattau samarthamanumAnAnarthakyaprasaGgAt tadraSTurabhijJatvApattezca / tahi kiM pramANaM tAM sphuTayatIti ceducyate ? eSa tarkaH yaH sAkalyena sAdhyasAdhanayoH vyApti sphuTayati jJAnaM sa eva ca sakalAnumAnikaprasiddhastarka ityucyate / nanu gRhItagrAhitvAdasyAprAmANyamityAzaMkyAhaanadhigataviSayaH / kiviziSTa: ? saMjJAnaM samyakjJAnamarthe pramANaM bhavatIti / tathA smaraNaM smRtizca pramANam / kiM viziSTam ? adhigatArthavisaMvAdi, adhigataH pratyakSeNAnubhUto'rtho viSayastatra avisaMvAdi visaMvAdarahitamiti / etacca saMjJAnamiti / kasmin sati ? prAmANya pramANatve sati / kasyAH ? anamAyAH anamAnasya / kva ? tatkRtArthaMkadeze, tena tarkeNa kRto nizcita: artho'vinAbhAvastasyaikadezaH sAdhyaM tatrAnumAnaprAmANyasya smRtitarkaprAmANyAvinAbhAvitvAdityarthaH / athavA saJjJAnaJca pratyabhijJAnaJca pramANamavisaMvAdAvizeSAt / na kevalametat parokSameva vikalpAtmakaM pramANamapi tu sarvaM pratyakSamapi vikalpAtmakaM pramANaM tasyaiva vyavahAropayogitvAt, nirvikalpakasya kvacidapyanupayogAt / ataH kAraNAtarkAdivat vikalpAtmakaireva nayoghaiH samadhigatiH samyagadhigamo jIvAditattvanirNayo bhavati / kiM bhUtaiH ? saptadhAkhyaH, saptadhA naigamAdisaptaprakArA AkhyA yeSAM tairiti |"-lghii0 tA0 pR070 / (2) sakaladRSTau sarvajJatAyAm / (3) dRSTiH / (4) cintyaa| (5) dRSTiH / (6) vyAptim / (7) ekadezena vyAptigrahaNe sati / (8) vyAptim / (9) tarkaH / 1 vAnumA-ja0 vi0 / 2-disaM-mu0 lghii0| 3-yo yaH A0 / 4 ca dRSTiH A0 / 5 vinA tAsAM na A0 / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapra0 kA 0 50 ] zabdAdinayAnAM nirUpaNam bhavati tathA vyaptijJAnaparIkSAyAM prapaJcataH prarUpitamityalamatiprasaGgena / tataH siddhamnayasya nirviSayatve sAdhye 'vikalpatvAt' ityasya hetoH tarkeNa anaikAntikatvam / tathA smaraNena ce, ityAha-'smaraNam' ityAdi / smaraNaM sarva saMjJAnaM 'pramANam' iti sambandhaH / kathambhUtam ? ityAha-adhigatAthovisaMvAdi, svayaM smaraNena adhigato yo'rthaH tadavisaMvAdi, yadi vA, pramANAntareNa adhigtaarthaavisNvaadi| 5 kasmin sati ? ityAha-prAmANye sati / kasyAH ? anumAyAH / ka ? ityAha'tatkRta' ityAdi / tena tarkeNa kRto nizcito'rthaH avinAmAvalakSaNaH tasya AdhArabhUte ekadeze'pi sAdhyasvarUpe, ca zabdo bhinna prakramaH apizabdArthaH / tataH kiM jAtam ? ityAha-'samadhigatiH' ityAdi / ataH asmAt nayAnAM nirviSayatvaprasAdhakaheto: tarkasmRtyanumAnajJAnaiH vyabhicAritvalakSaNAt nyAyAt samadhigatiH jIvAdyarthAnAM 10 saptadhAkhyaiH nayA~dhaiH / taizca teSAM samadhigatau satyAM yajjAtaM taddarzayatisarvajJAya nirastabAdhakadhiye syAdvAdine te namastAtpratyakSamalakSayan svamatamabhyasyApyanekAntabhAk / tattvaM zakyaparIkSaNaM sakalavinnaikAntavAdI tataH, prekSAvAnakalaGka yAti zaraNaM tvAmeva vIraM ja'inam // 50 // (1) pR0 423 / (2) anaikAntikatvam / (3) nayaiH / (4) jIvAdyarthAnAm / (5) 'na syAt sakalavit trikAlagocarAzeSadravyaparyAyavedI na bhavet / kaH ? ekAntavAdI "sugatAdiH / kiM kurvan ? alakSayan ajAnan / kim ? tattvam kiM viziSTam ? anekAntabhAk anekAntaM dravyaparyAyAtmatAM bhajatyAtmasAtkaroti ityanekAntabhAk / punaH kathambhUtam ? zakyaM parIkSaNaM zakyaparIkSaNaM saMzayAdivyavacchedena vivecanaM yasya tathoktaM laukikagocaramapItyarthaH / katham ? pratyakSam kiM kRtvA ? abhyasya bhaavyitvaa| kima? svamatam sarvathaikAntadarzanaM niranvayavinAzAdibhAvanAvahitacetaso'nekAntatattvamadhigantumanalamiti kathaM sarvaveditvaM teSAmityarthaH / tataH kAraNAt, bho akalaMka jJAnAvaraNAdikalaGkarahita, namaskaravANi / kasmai ? tubhyam / kathambhUtAya ? sarvajJAya ' 'punaH kiM viziSTAya ? nirastamanekAntatattvabhAvanAbalAdvizleSitaM bAdhakaM doSAvaraNadvayaM yasyAH sA nirastabAdhakA tAdRzI dhIryasya tathoktastasmai / bhUyaH kimbhUtAya ? syaadvaadine| na kevalamahameva te namaskAromi kintu prekSAvAna parIkSakaH sarvopi tvAmeva zaraNaM yAti pratipadyate, nityapravRttamAnavivakSayA evaM vacanAt / kinnAmAnam ? vIraM pazcimatIrthakaraM vardhamAnam / punarapi kathambhUtam ? jinam bahuvidhaviSamagahanabhramaNakAraNaM duSkRtaM jayatIti jinastam"-laghI0 tA0 pR0 72 / (6) pAlIbhASAyAM tu jinAterdhAtoH 'jinAtIti jinaH' iti siddhayati / (7) etacchlokAnantaraM paricchedasamAptiM vidhAya ja0 vi0 pratau nimnazlokaH samullikhitaH, paraJca saH tAtparyavRttikRtA abhayacandreNa nyAyakumudakRtA cA'vyAkhyAtatvAt arthaprakaraNadRSTayA'saGgatatvAcca prakSipta eva bhAti-"mohenaiva (nAhaM naiva) paro'pi karmabhiriha pretyAbhibandhaH pUnaH / bhoktA karmaphalasya jAtuciditi prabhraSTadRSTirjanaH / kasmAccitratapobhirudyatamanAzcaityAdikaM vndte| kiM vA tatra tapo'sti kevalamime dhUtarjaDA vaJcitAH // " (ayaM zlokaH yazastila kacampUttarabhAge'pi pR0 257) prazrutirUpeNa nissttngkitH| 1-miprasa-A012 bhinnakramaH shr0|-tiriti ityAdi shr0| 4-kalameti zaraNaM ja0 vi0| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [5. nayapari0 tataH tasyAH samadhigateH sakAzAt ekAntavAdI sugatAdiH sakalavit sarvajJo neti 'jJAyate' itydhyaahaarH| kiM kurvan ? alakSayan, kArikArthaH ___ anizcinvan / kim ityAha-tattvaM jIvAdi / kathambhUtam ? ityAhaanekAntabhAk anekAntAtmakam / punarapi kathambhUtam ? ityaah-shkyprii| kSaNam , apizabdo'tra draSTavyaH / zakyaM parIkSaNaM saMzayAdivyavacchedena svarUpa vivecanaM yasya tat tathoktam / tadapi pRthagjanalakSyamapi ityarthaH / punarapi kathambhUtam ? pratyakSam, pratyakSagrAhyamapi, atrApi apizabdo draSTavyaH / kiM kRtvA'lakSayan ? ityAhaabhyasya, kim ityAha- svamatam, ekAntam, athavA suSThu amatamajJAnaM kSaNika niraMzatattvam / anena jIvAditattvAlakSaNe kAraNamuktam / nanu tallakSaNe kiM prayojanam ? 10 iti cedatrAha-prekSAvAn ityAdi / atrApi 'tataH' ityetadapekSyam , tato'yamarthaH siddhaH tataH tajjJAnAt prekSAvAn parIkSako lokaH akalaGkaH nirdoSaH atattvAbhyAsarahitaH / tvAmeva yAti zaraNam / kiMviziSTaM tvAm ? vIram, vIranAmAnam antima tIrthakaradevam / yadi vA, viziSTAm anyajanAsAdhAraNAm Im antaraGgabahi raGgalakSaNAM zriyaM rAtIti vIraH tIrthakarasamuMdayaH tam / punarapi kathambhUtam ? jinam, 15 saMsArasamudrAvarttaparibhrAmakakarmacakronmUlakam / na kevalaM tvAmuktavizeSaNaM zaraNameva yAtyayaM prekSAvAna janaH, kintu namaskaroti ca / kena vizeSaNena ? ityAha-sarvajJAya sakalavide / kathambhUtAya ? ityAha-nirastabAdhakadhiye, nirastA bAdhakAnAm ekAntavAdinAM dhIryena / yadi vA, nirastaM bAdhakaM yasyAH sA tathAvidhA dhIryasya, nirastA vA bAdhikA dhIryasya tasmai / punarapi kathambhUtAya ? syAdvAdine te tubhyaM namaH stAt namaskAro'stu iti / 'akalaGkAya vIrAya jinAya' iti vibhaktipariNAmena uttaraM padatrayaM yojyamiti / syAdvAdoaraverazeSaviSayapradyotino dezataH, ___ tadrUpapratirUpaNAya gaditAH saptaiva te sannayAH / kiM bhAsvAnnikhilaprakAzanapaTurbAlAgramapyuccakaiH, zakto dyotayituM vinonnatakarairnirmUlya bADhaM tamaH ? // cha / 'iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre paJcamaH pricchedaiH|| cha / evaM prakAntapratyakSAdiparicchedapaJcamo nayapravezo dvitIyaparicchedaH samAptaH / - - 1-ccheve sva-A0 / 2-pekSam A0 / 3 tatopyarthaH A0 / 4 tata jJAnAt A0 / 5-ko'klshr0| 6 tvAM vIranAmAnaM aa0| 7-matIrtha-zra0, b0| 8-mudAyaH zra0 / 9-dine tubhyaM A0 / 10 uttarapadatrayaM A0 / 11 iti zrImatprabhAcandradevavi-ba0 / 12-daH samAptaH ba0 / 13 ekAntaM-ba0 / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye pravacana praveze SaSThaH prvcnpricchedH| satyasvacchajalaH suratnanicayaH sajjJAnavIcIcayaH, ___ yuktathAvatahatasvarUpakumataprauDhognekrakramaH / sphArAgAdhagabhIramUrtirasamadhvAno janAnandanaH, . syAdvAdodadhireSa vAJchitaphalaM dadyAta samAsevitaH // 1 // atha pramANanayasvarUpaM nirUpya idAnIM pramANavizeSasya Agamasya svarUpaM pRthak / nirUpayitumupakramate, tatra anekadhA vipratipattisadbhAvAt / tadAdau ca zAstrasya madhyamaGgalabhUtam iSTadevatAvizeSaguNastotramAha praNipatya mahAvIraM syAdvAdekSaNasaptakam / pramANanayanikSepAnabhidhAsye yathAgamam // 51 // . praNipatya natvA / kaim ? vIram antimatIrthakara tIrthakarasamudAyaM vaa| 10 kiMviziSTam ? syaadvaadekssnnsptkN| syAdastItyAdisaptabhaGgamayo kArikArthaH vAdaH syAdvAdaH IkSaNasaptakaM yasya sa tathoktaH tam / nanu syAdvAdasya IkSaNavyapadezaH mukhyataH, upacArato vA syAt ? na tAvat prathamaH pakSaH; cakSuSyeva mukhyataH tdvypdeshprsiddheH| dvitIyapakSo'pyanupapannaH; yato rUpAdipratipatteH hetubhUtaM cakSuH IkSaNaM loke prasiddham / na ca bhagavataH tatpratipattau syAdvAdo hetubhUtaH, 16 tatkathamasya upacArato'pi IkSaNavyapadezaH ? atha aparamanenAsauM bodhayatIti tatpratipatterhetubhUtatvAt tadvyapadezaH; tarhi parasyaiva tadIkSaNasaptakaM na bhagavataH, anyadIyAttato anyasya pratipatterayogAt ; tadasamIcInam ; anyathA vyAkhyAnAt / syAdvAda eva IkSaNasaptakaM yasmAd bhavyAnAM sa tathoktastam / yadi vA, IkSaNasaptakamiva IkSaNa (1) syAdastItyAdisaptabhaMgamayo vAdaH syAdvAda: IkSaNAnAM saptakaMm IkSaNasaptakam syAdvAda evekSaNasaptakaM yasmAdvineyAnAM bhavatyaso tathoktastam / na khalu nirupakAraH prekSAvatAM praNAmA)'nipra. saGgAt |"-lghii0 tA0pU074 / (2) IkSaNavyapadeza / (3) ruupaadiprtiitau| (4) syAdvAdasya / (5) syAdvAdena / (6) bhagavAn / (7) IkSaNavyapadezaH / (8) syAdvAda / 1-bakrakramaH shr0| 2 tadA sevitaH ba0, zra0 / 3 kaM vIraM aa0| 4 antimatIrthakarasamudayaM vA A0 / 5-atha ramanenA-A0, atha prmtenaa-b0| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 kArikArtha: 656 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 saptakaM syAdvAdaH tat saptakaM yasyAsau sa tathokteH tamiti / kiM punaH tatsaptakena syAdvAdasya sAdharmya yenavamucyate iti cet ; upadezAdyanapekSA'rthajJAnajanakatvam / yathaiva hi IkSaNAt paropadezaliGgAnvayavyatirekanirapekSaM rUpAdijJAnaM jAyate tathA syAdvAdAd bhagavataH kevalajJAnamiti / tamitthambhUtam iSTadevatAvizeSa praNipatya vakSyamANalakSaNa5 lakSitAn pramANanayanikSepAn abhidhaasye| katham ? yathAgamam , AgamAnatikrameNa / anena tatra AtmanaH svAtantryaM parihRtam / / tatra pramANAdInAM samAsato lakSaNaM pratipAdayannAha jJAnaM pramANamAtmAdeH upAyo nyAsa issyte| nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthaparigrahaH // 52 // vivRtiH-jJAnaM pramANaM kAraNasyApyacetanasya prAmANyamanupapannam asanikRSTendriyArthavat / viSamo'yamupanyAsaH asannikRSTasya tadakAraNatvAditi; naitatsAram / arthasya tadakAraNatvAt tasyendriyAnindriyanimittatvAt arthasya viSayatvAt / na hi .. tatparicchedyo'rthaH tatkAraNatAmAtmasAtkuryAt pradIpasyeva ghttaadiH| jJAnameva pramANameva ityAdyavadhAraNaM sarvatra draSTavyam / kasya tat / __ityaah-aatmaadeH| Adizabdena pudglaadiprigrhH| nanu jJAnA thayoH tAdAtmyAdisambandhAsaMbhavAt kathaM tattasya ityucyate iti cet ; na; tadabhAve'pi viSayaviSayibhAvalakSaNasambandhasaMbhavAt / tadabhAve 'so'pi (1) iikssnnsptken| (2) grnthkrtuH| (3) "iSyate abhyupagamyate sakalavipratipattInAM prAgeva nirastatvAt / kim ? pramANam / kiviziSTam ? jJAnaM jAnAti jJAyate'nena jJaptimAtra vA jJAnamityucyate, dravyaparyAyayoH bhedAbhedavivakSAyAM kAdisAdhanopapatteH / kasya? AtmAde: AtmA svarUpamAdiryasya bAhyArthasya sa AtmAdiH tasya svArthasya graahkmityrthH| athavA AtmA cidravyamAdizabdena AvaraNAnAM kSayopazamaH kSayazcAntaraGgaM bahiraGgaM punarindriyAnindriyaM gahyate, tasmAdupajAyamAnamityadhyAhAraH / tathA iSyate / kaH ? nyH| kiM rUpaH? abhiprAyaH vivakSA / kasya ? jJAtuH zrutajAninaH / tathA issyte| kaH ? nyAso nikSepaH / kiMviziSTa: ? upAyaH adhigamahetuH nAmAdirUpaH / arthasya svataH siddhatvAt kimeta: pramANAdibhirityAzaMkyAha-yuktItyAdi / yuktitaH pramANanayanikSepairevArthasya jIvAdeH parigrahaH pramitirna svataH iti |"-lghii0 tA0 pR0 75 / tulanA-"jJAnaM pramANamityAhurnayo jJAturmataM mataH |"-siddhivi0, TI0 pR0 518 A. pramANasaM010 127 / uddhRtoyam'jJAnaM pramANamityAhuH..."-dhavalATI0 pR017| (4) tulanA-"jJAtRNAmabhisandhayaH khalu nayAste dravyaparyAyataH, tatra dravyamanantaparyayapadaM bhedAtmakAH pryyaa|"-siddhivi0 TI0 517 A. / (5) tulanA"jJAnaM pramANaM nAjJAnamindriyArthasannikarSAdi."-pramANavA0 manoratha0 pR03 / laghI0 Ti0 pR0 132 / "jJAnamevetyavadhAraNAt sannikarSAderasaMviditAtmano vyudAsa: |"-siddhivi0, TI0 pR0518 A. / (6) tulanA-"nArthAloko kAraNaM paricchadyatvAttamovat |"-priikssaamu0 2 / 6 / pramANamI0 101 / 25 / (7) jJAnam / (8) arthasya / (9) taadaatmyaadismbndhaabhaave| (10) vissyvissyibhaavo'pi| 1-ktamiti b0| 2-kena syAsA-A0 / 3 anena aatm-shr0| 4 ucyate ja0 vi0 / -cyateti b0| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 52 ] pramANanirUpaNam katham ? ityapi vArtam ; tAdAtmyatadutpattyorabhAve'pi pradIpArthayoH prakAzyaprakAzakabhAvavat jJAnArthayoH viSayaviSayibhAvasya samarthitatvAt / nanu ca AtmAderabhAvAnna kiJcittasya jJAnam ? ityapi zraddhAmAtram ; tasya viSayaparicchede prabandhena prasAdhitatvAt / yadi vA, AtmA svarUpam , Adizabdena arthaparigrahaH, tena svArthayo: ityayamarthaH siddho bhavati / prasAdhitaJca svaparavyavasAyAtmakatvaM jJAnasya prapaJcataH svasaM- 5 vedanasiddhau ityalaM punastatprasAdhanaprayAsena / atha ko nikSepaH ? ityAha-'upAya' ityAdi / upAyaH kAraNam AtmAdijJAnasya nAmAdi nyAso nikSepaH iSyate / nayo jJAturabhiprAyaH, pramANaviSayIkRte'rthe ekAMzaviSayo jJAtuH prmaaturbhipraayH| kiM phalameteSAM svarUpavyAvarNane ? ityAha-yuktitaH pramANAdilakSaNAyAH arthasya parigrahaH sviikaarH| upalakSaNametat tena anarthaparihAro'pi gRhyate / 10 kArikAM vivRNvannAha-'jJAnaM pramANam' ityAdi / pramANaM dharmi jJAnamiti sAdhyam, _ 'pramANatvAnyathAnupapatteH' iti heturatra drssttvyH| nanu sannikarSAdinA ayaM heturvyabhicArI, tasyA'jJAnarUpasyApi avyapadezyAvyabhicArivyavasAyAtmakajJAnajanakatvena pramANatvasaMbhavAt ityatrAha-'kAraNasyApi' ityAdi / kAraNasyApi yathoktajJAnajanakasyApi sannikarSAderacetanasya sataH prAmANyamanupapannam / atra 15 dRSTAntamAha-asannikRSTendriyArthavat / sannikarSaH sannikRSTaM tacca indriyazca arthazca sannikRSTendriyArthAH, vivakSitebhyastebhyaH anye asannikRSTendriyArthAH teSAmiva tadvat / yadvA, asannikRSTau ca tau indriyArthau ca tayoriva tadvat / yadvA, prayogaH-vivAdagocarApannaM sannikarSAdi apramANam acetanatvAt avivakSitasannikarSAdivat / yathA ca acetanasya sannikarSAdeH prAmANyannopapadyate tathA pratyakSaparicchede prapaJcataH pratipAditam / 20 ___atrAha para:-'viSamaH' ityAdi / viSamaH dArzantikena samAno na bhavati upanyAso dRSTAntarUpaH / tadeva vaiSamyaM darzayati-'asannikRSTasya' ityAdinA / asannikRSTasya indriyArthalakSaNasya vastunaH tadakAraNatvAt vivakSitajJAnAhetutvAt / etaduktaM bhavati-yadi naiyAyikAdiH cetanatvena kacit prAmANyamabhyupagacchati tarhi dRSTAnte caitanyAbhAve yathA prAmANyAbhAvaH tathA dArTAntike'pi syAt , yAvatA jJAnakAraNatvena 25 tadabhyupagatam / tatkAraNatvaJca dRSTAnte yadyapi nAsti tathApi dArTAntike asti iti (1) AtmAdeH / (2) pR0 343 / (3) pR0 176 / (4) tulanA-"ettha kimaLaM NayaparUvaNamidi ? pramANanayanikSeparyo'rtho naabhismiikssyte| yuktaJcAyuktavad bhAti tasyAyuktaJca yuktvt||"dhvlaattii0 pR016| (5) tulanA-"samyagjJAnaM pramANaM prmaanntvaanythaanupptteH|"-prmaannp0 pR051 / prameyaka0 pR07| syA0 ra0 pR0 41 / prameyara0 111 / pramANamI0 pR0 2 / (6) tulanA-"na hyacetano'rthaH svapramitau karaNaM ghaTAdivat |"-prmaannp0 pR0 51 / (7) pR0 29 / (8) prAmANyaM svIkRtaM na cetanatvena nApyacetanatveneti bhAvaH / ___1-vInAmayaM b0| 2-jJAnakasyApi A0 / 33 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 siddharmasya prAmANyamiti / atra dUSaNamAha-'naitatsAram' ityAdi / etat jJAnakAraNatvena pramANatvaM na sAram / kuta etadityAha-'arthasya' ityAdi / arthasya jJAnaviSayasya ghaTAdeH tadakAraNatvAta svagrAhijJAnAjanakatvAt / etadapi kutaH ityAha-'tasya' ityAdi / tasya ghaTAdijJAnasya indriyAnindriyanimittatvAt / arthanimittatvaM kuto 5 neti cedatrAha-arthasya viSayatvAt paricchedyatvAt / nanu 'viSayazca syAt kAraNaJca' iti ko'nayorvirodhaH ? ityatrAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na tasya jJAnasya paricchedyo'rthaH tatkAraNatAM jJAnahetutAm AtmasAtkuryAt / atra paraprasiddhaM dRSTAntamAhapradIpasyeva ghaTAdiriti / atrAyamabhiprAyaH-yathA pradIpaprakAzyo ghaTAdiH na pradIpakAraNa tAmAtmasAtkaroti tathApi pradIpena prakAzyate tathA jJAnaprakAzyo'pyasau tatkAraNatAmanAtma10 sAtkurvannapi tatprakAzya iti / anena paraMparikalpitaH "nAkAraNaM viSayaH"[ ] iti niyamo nirastaH; pradIpaM pratyakAraNasyApi ghaTAdeH ttprkaashnvissytoplbdheH|| kizca, 'nAkAraNaM viSayaH' ityabhyupagacchatA ki kAraNameva viSaya ityabhipretam , kAraNaM viSaya eva iti vA ? prathamapakSe vijJAnasvarUpasaMvedanAnupapattiH / nahi svarUpaM svasyaiva kAraNam ; svAtmani kriyAvirodhAt / dvitIyapakSe tu cakSurAderapi viSayatva15 prasaktiH kAraNatvAvizeSAt / kiJca, arthasya jJAna prati kAraNatve siddhe ayaM niyama: parikalpyeta, asiddhe vA ? na tAvadasiddhe; atiprasaGgAt / atha siddhe; kutastatsiddhiHtata eva jJAnAt , anyato vA ? na tAvat tata eva; yataH ayamartha iti jJAnaM vidyAnnotpattimarthataH / anyathA na vivAdaH syAt kulAlAdighaTAdivat // 53 // (1) sannikarSasya / (2) ghaTAdyarthaH / (3) jJAnaM prati hetutAm / (4) jJAnena prakAzyo bhavatu / (5) saugata / (6) "kAraNIbhAvo hi viSayIbhAva ucyate'smAbhirna sambandhaH / tathAhi-rUpAdiviSayazcakSaSo vijJAnotpattau sahakAritAM pratipadyamAno viSayIbhavatItyucyate / dvividhazca sahakArArthaH parasparopakArako vA yathA' 'ekArthakriyA vA yathonmiSitamAtreNa rUpaM gRhNataH / ubhayathApi vijJAnasya kAraNavizeSa eva viSaya ucyate |"-tttvsN paM0 pR0 683 / (7) tulanA-"tathAhi-kiM kAraNaM viSaya eva, uta kAraNameva viSayaH ? prathamapakSe rUpAdisaMvidAM cakSurAdyapi viSayo bhavet dvitIyapakSe. pi bhaviSyati rohiNyadayaH kRttikodayAdatItakSapAyAmiva ityasyAnumAnasya bhAvI rohiNyadayo'kAraNatvAdviSayo na syAt"-sanmati0 TI0 pR0 510 / (8) vijJAnasvarUpasaMvedanaM hi tadA syAd yadA vijJAnasya svarUpaM svasaMvedanaM prati kAraNaM syAt / na caitadasti / (9) "vidyAt jAnIyAt / kim ? jJAnam / katham ? ayamartha iti / punarna vidyAt, kAm ? utpattim ahamasmAdutpannamiti svajanma / kasmAt ? arthataH ghaTAdeH sakAzAt / idaJca prameyaM pratItisiddhameva, anyathA yadyarthAt svotpatti jJAnaM vidyAt tadA vAdiprativAdinovivAdo jJAnamaryAdutpannaM na veti vipratipattiH, kiMvat ? kulAlAdighaTAdivat, yathA kulAlAdeH sakAzAd ghaTAderjanmani pratItisiddha kasyApi na vivAdo'sti tathA'rthAt jJAnajanmanyapi vivAdo mA bhUta, asti cAyaM vivAdaH syAdvAdinA jJAnajanmanIti |"-lghii0 tA0pa076 / 1-syaapraamaa-shr0| 2 na dIpa-A0, shr0| kAraNahetava viSaya shr0| 4 parikalpeta aa0,b0| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra kA0 53 ] arthakAraNatAvicAraH 10 vivRtiH -artha paricchindadvijJAnam AtmanaH kAraNAntaramaparaM sUcayatyeva / nahi tataH khabhAvalAbhaM prati vyApriyamANasya tatparicchittiH anutpannatvAt / utpannasyApi na kAraNe vyApAraH karaNAdivat / yadi kAraNakAryabhAvam AtmArthayorvijJAnaM paricchindyAt na kazcid vipratipattumarhati kartRkaraNakarmasu / ghaTAdyarthagrAhakaM hi jJAnaM 'dezakAlAkAraviziSTo ghaTAdyartho'yam' ityanenollekhena / arthameva vidyAt, na utpattim AtmalAbhamarthato vidyAt / atha kArikArthaH tattataH to vetti ityucyate; atrAha-'anyathA' ityAdi / anyathA anyena tatparijJAnaprakAreNa na vivAdaH syAt / yasya yasmAdutpattiH pratyakSataHpratIyate na tasya tadutpattau kasyacid vivAdaH yathA kulAlAd ghaTasya, vivAdazca jJAnasya arthAdutpattau, tasmAt sA~ tasye pratyakSato na pratIyate iti / arthaM pramANAntarAttasya arthakAryatA pratIyate-nanu tatki pratyakSarUpam, anumAnarUpaM vA syAt ? yadi pratyakSarUpam ; tatkiM jJAnaviSayam , arthaviSayam , ubhayaviSayaM vA syAt ? tatrAdyavikalpadvaye tayoH kAryakAraNabhAvapratItiranupapannA, ekaikaviSayajJAnagrAhyatvAt, yayoH ekaikaviSayajJAnagrAhyatvaM na tayoH kAryakAraNabhAvapratItiH yathA rUparasayoH dhUmapAvakayorvA, ekaikaviSayajJAnagrAhyatvazca arthajJAnayoriti / atha ubhaya- 15 viSayapratyakSAta tatpratItiH; tanna; tathAvidhapratyakSasya asmAdRzAmasambhavAt / kizca, tadubhayaviSayaM pratyakSaM tAbhyAmutpannaM sat tayoH kAryakAraNabhAvaM pratyeti, anutpannaM vA? na tAvadanutpannam ; AdyajJAnasyApi arthAdanutpannasya arthagrAhakatvaprasaGgAt / atha utpannam ; tarhi tasyApi tadutpattiH aparasmAt tata utpannAjjJAnAt pratyetavyA tasyApyanyasmAdityanavasthA / AdyAt dvitIyasya, dvitIyAccAdyasya tatpratItau anyonyA- 20 shryH| tanna pratyakSarUpAtpramANAntarAt jJAnasya arthakAryatAsiddhiH / nApi arthAnvayavyatirekAnuvidhAyitvalakSaNAnumAnarUpAt; tasya anantarakArikAyAM nirAkariSyamANatvAt / kArikAM vivRNvannAha-'artham' ityAdi / artha ghaTAdikaM paricchindad vijJA _ nam AtmanaH svasya kAraNAntaramaparaM paraparikalpitAdarthalakSaNakAraNAd vivRtivyAkhyAnam aparameva cakSurAdilakSaNaM kAraNAntaraM sUcayati / kuta etadityAha- 25 (1) jJAnam / (2) arthAt / (3) utpattim / (4) utpattiH / (5) jJAnasya / (6) tulanA-"kiJcArthakAryatayA jJAnaM pratyakSataH pratIyate pramANAntarAdvA? pratyakSatazcet, kiM tata eva pratyakSAntarAdvA ? ... atha pramANAntarAttasyArthakAryatA pratIyate; tatki jJAnaviSayamarthaviSayamabhayaviSayaM vA syAt ?"-prameyaka0 pR0 232 / (7) jnyaanaarthyoH| (8) jnyaanaarthobhygraahi| (9) ubhayAbhyAM jJAnArthAbhyAm / (10) tAbhyAmarthajJAnAbhyAmutpattiH / (11) ubhyaat| (12) tdutpttiprtiitau| ___ 1 vindyAt atha shr0| 2-smAttasya shr0| 3-pAcakayorvA A0 / 4-mabhAvAt zra0 / 5-vaattdubhy-b0| 6-GgAttasyApi shr0| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 'nahi' ityAdi / na hiryasmAt tato'rthAt svabhAvalAbhaM prati vyApriyamANasyaM svarUpa- . lAbhamarthayamAnasya tatparicchittiH arthaparicchittiH / kuta ityAha-anutpannatvAt / yadanutpannaM sad yadA yata AtmalAbha labhate na tattado tasya paricchedakam yathA alabdhAtmalAbhAvasthAyAM pituH putraH, anutpannaM saMdarthAdAtmalAbhaM labhate ca utpattikSaNe jJAnamiti / atha utpannasya sato jJAnasya arthagrahaNe vyApAro bhaviSyati ityucyate; atrAha-'utpannasyApi' 'ityAdi / na kevalamanutpannasya api tu utpannasyApi jJAnasya kAraNe svajanake na vyApAraH tadhaNalakSaNaH / atra dRSTAntamAhakaraNAdivat / karaNaM cakSurAdi Adiryasya adRSTAdeH tatreva tadvaditi / prayogaH-artho na jJAnakAraNam, tena paricchidyamAnatvAt , yatta tatkAraNaM na tattena paricchidyate yathA cakSurAdi, paricchidyate ca jJAnenArthaH, atastatkAraNanna bhavatIti / na ca Alokena anekAntaH, tatra jJAnakAraNatvasya nirAkariSyamANatvAt / tarhi putreNa anekAntaH, piturutpannasyApyasya tatparicchedakatvAt ; ityapyasat; putrazarIrasyaiva teta utpatteH, na ca tat tatparicchedakaM kintu jJAnam , tacca tato notpadyate cakSurAdita evAsyotpatteH / katha mevaM pUrvaprayoge tasya dRSTAntatopapadyate ? ityapyacodyam ; zarIrataH tadviziSTajJAnato vA'16 labdhAtmalAbhasya paricchedakatvAbhAvamAtrApekSayA tasya tadupapatteH saMbhavAt / nanu ca arthakAryatayA jJAnaM svayameva AtmAnaM pratipadyate, ataH tadbAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatvena kAlAtyayApadiSTaH paricchidyamAnatvAt' iti hetuH; ityatrAha'yadi' ityAdi / yadi kAraNakAryabhAvam AtmArthayoH, Atmana: kAryabhAvam arthasya kAraNabhAvaM vijJAnaM kartR paricchindyAt, tadA na kazcidvipratipattumarhati / ka ? ityAha20 kartRkaraNakarmasu / arthaH kartA, cakSurAdi karaNam, jJAna karma, teSu iti / yatra kAraNa kAryabhAvo nirbAdhAyAM saMvidi pratibhAsate na tatra kAditraye kazcid vipratipadyate yathA kulAlaghaTayoH, vipratipadyate ca arthajJAnayoH kAdau jainAdiriti / . 'nanu sarvatra anvayavyatirekasamadhigamya: kAryakAraNabhAvaH, tau cAtrApi vidyete-arthe (1) jJAnaM nArthasya paricchedakam anutpannaM sadalabdhAtmalAbhatvAt / (2) utpattikSaNe / (3) putrsy| (4) pitRparicchedakatvAt / (5) pituH / (6) putrshriirm| (7) pitRparicchedakam / (8) jnyaanm| (9) pituH / (10) jnyaansy| (11) yadanutpannaM sadityAdiprayoge / (12) putrasya / (13) shriirruupenn| (14) zarIraviziSTajJAnarUpeNa vaa'nutpnnsy| (15) putrasya / (16) dRSTAntatopapatteH, yathA hi zarIrarUpeNa viziSTajJAnAtmakatayA vA'niSpannaH putraH na pitRparicchedakaH tathaiva jJAnamanutpannaM sannArthasya paricchedakam / (17) svasaMvedanapratyakSabAdhitasAdhyaprayogAnantaram / (18) svsy-jnyaansy| (19) jJAnasyotpAdakatvAdarthaH krtaa| (20) arthAjjAyamAnatvAjjJAnaM karma / 1 na hi yasmAt A0, b0| 2-syruuplaa-b0| 3 yatta ba0 / 4 sadarthAtmalAbhaM A0, shr0| 5-ttilakSaNe shr0| 6 parijJAnasya b0| 7-kevalanavyApA-zra0 / 8ca tatpari-zra0, b0| 9 atastadAdhi-A0 / 10-nantaraprayu-A0, b0|11 pricchedy-b0| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 54 ] arthakAraNatAvicAraH satyeva jJAnasyotpatteH tadabhAve caa'nutptteH| prayogaH yad yasyAnvayavyatirekAvanukaroti tattasya kAryam yathA agnedhUmaH, anvayavyatirekAvanuroti ca jJAnamarthasya' ityAzaGkayAha anvayavyatirekAbhyAmarthazcet kAraNaM vidaH / saMzayAdi vidutpAdaH kautaskuta itIkSyatAm // 54 // vivRtiH-buddhereva vyabhicAro nArthasya kathamavyabhicAriNo'rthasya anvaya- 5 vyatirekAvanukurvatI vyabhicarenAma ? tataH saMzayAdijJAnamahetukaM syAt / timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdihetutve kamarthamarthaH puSNAti iti mRgyam / satyajJAne'pi timirAdyabhAvasya indriyamanogatasya kAraNatvAt / tataH subhASitam-'indriyamanasI kAraNaM vijJAnasya artho viSayaH' iti / arthasadbhAve bhAvo'nvayaH tadabhAve'bhAvo vyatirekaH tAbhyAmarthazced yadi 10 . kAraNaM vido jJAnasya / atra dUSaNamAha-saMzaya' ityaadi| saMzayaH kArikArthaH- . AdiryasyAH sA cAsau vit ca tasya utpAda AtmalAbhaH kautaskuta ityevamIkSyatAM paryAlocyatAm / / ___ kArikAM vyAkhyAtumAha-'buddheH' ityAdi / buddhereva vyabhicAraH anyadezAdi _ viziSTasyArthasya anyadezAdinA grahaNalakSaNo nArthasya, 'vyabhicAraH' 15 vivRtivyAkhyAnam- iti smbndhH| sa hi yathArthAmayathArthI vA anvayavyatirekAvanu (1) jJAnamarthakAryam arthAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / (2) "cedyadi kAraNaM kathyate / kaH ? artho viSayaH / kasyAH ? vido jJAnasya / kAbhyAm ? anvayavyatirekAbhyAm, sati bhavanamanvayaH asatyabhavanaM vyatirekaH tAbhyAm / tathAhi-jJAnamarthakAraNakaM tadanvayavyatirekAnuvidhAnAditi / tadA kautaskRtaH syAt, kutaskuta AgataH kautaskutaH / kaH ? saMzayAdividutpAdaH saMzayaviparyAsajJAnotpattiH ityevamIkSyatAM tadvAdibhiH svamanasi paryAlocyatAm arthAbhAve'pi saMzayAdhutpatteH / na hi sthANupuruSAtmaka: kezoNDukasvabhAvo vArthastajjJAnotpattau vyApriyate, tato bhAgAsiddhamarthAnvavyatirekAnuvidhAnaM jnyaansyeti|" -laghI0 tA0 pR0 76 / (3) atrAyaM pUrvapakSaH-"arthasya ca jnyaanjnktvmnvyvytirekaabhyaamvgmyte| yadA hi devadattArthI kazcid vrajati tadgRham / tatrAsannihitaM cainaM gatvApi na sa pazyati / kSaNAntare sa AyAntaM devadattaM nirIkSate / tatra tatsadasattvena tathAtvaM vetti taddhiyaH / / anAgate devadatte na devadattajJAnamudapAdi tasminnAgate tadutpanna miti tadbhAvabhAvitvAttajjanyatvaM tdvsiiyte|"-nyaaymN0 10 544 / (4) "timiramaNoviplavaH, indriyagatamidaM vibhramakAraNam / AzubhramaNamalAtAdeH, mandaM hi bhrAmyamANe'lAtAdau na cakrabhrAntirutpadyate tadarthamAzugrahaNena vizeSyate bhramaNam / etacca viSayagataM vibhramakAraNam / nAvA gamanaM nauyAnam / gacchantyAM nAvi sthitasya gacchadvakSAdibhrAntirutpadyate iti yAnagrahaNam / etacca bAhyAzrayasthitaM vibhramakAraNam / saMkSobho vAtapittazleSmaNAm / vAtAdiSu hi kSobhaM gateSu jvlitstmbhaadibhraantirutpdyte| etaccAdhyAtmagataM vibhramakAraNam |"-nyaaybi0 TI0 pR0 16 / (5) uddhRtamidam-'indriyanasI vijJAnakAraNamiti vacanAt |"-nyaayvi0 vi0 pR0 32 A.| "tasmAdindriyamanasI vijJAnasya kAraNaM nArtho'pItyakalaMkarapi."-tattvArthazlo0 10 330 / 1-dicidutpA-A0 / 2 kimarthamarthaH ja0 vi0 / cit A0 / 4-ziSTasyAnyade-ba0 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [.. pravacanapari0 kArayan buddhi janayatyeva / "sarva sAlambanaM jJAnam' [ ] ityabhyupagamAt / kezoNDukAdijJAnasyApi akSipakSmAdinibandhanatvAditi / pUrvArddha vyAkhyAtam / uttaramuttarArddha vyAcakSANaH prAha-'katham' ityAdi / kathaM kena prakAreNa avyabhicAriNo'rthasya anvayavyatirekAvanukurvatI buddhiH artha vyabhicarenAma ? naiva vyabhicaret / yathaiva hi 5 vyavasthito'rthaH tathaiva gRhIyAt , tata AtmalAbhalakSaNatvAdavyabhicArasya / vyabhicarati ca / ato yathA anyadezAdisambaddhasya dharmasyAsata eva grahaNaM tathA dharmiNo'pyasata eva grahaNasambhavAnna viparItakhyAtyai(tye)kAnta: zreyAn , asatkhyAterapi prasaGgAt ityabhiprAyaH / etadeva darzayancAha-'tataH' ityAdi / tataH tasmAd buddheya'bhicArAt saMzayAdijJAnamahetukam, arthalakSaNakAraNazUnyaM syAt dharmavat dharmiNo'pi asata eva pratibhAsasaMbhavAt / dRzyate hi tAvad akSipakSmAdyapAye'pi taimirikasya kezoNDukAdijJAnam / nanu kezoNDukAdijJAnaM bhrAntatvAd arthApAye'pi utpadyate, nAnyad viparyayAt / nacAnyasya vyabhicAre anyasya vyabhicAraH atiprasaGgAt ; ityapyasamIkSitAMbhidhAnam; . . paranirapekSatayA hi svaparaprakAzAtmakatvaM jJAnasya svarUpaM na punaH satyatvamasatyatvaM vA / tatra ca yathA satyAbhimataM jJAnaM svaparaprakAzAtmakaM tathA keshonnddukaadijnyaanmpi| etAvAMstu vizeSaH-kizcit satparaM prakAzayati saMvAdasaMbhavAt, "kizcittu asad "visaMvAdAt / na caitAvatA jAtyantaratvena anayoranyatvaM vyabhicArAbhAvo vA, anyathA 'prayatnAnantarIyakaH zabdaH kRtakatvAd ghaTAdivat' ityAderapi aprayatnAnantarIyakaiH vidyudvanakusumA-: (1) "yathA cirakAlInAdhyayanAdikhinnasyotthitasya nIlalohitAdiguNaviziSTa: kezoNDakAkhyaH kazcinnayanAne parisphuTati, athavA karasaMmaditalocanarazmiSa yeyaM kezapiNDAvasthA sa kezoNDakaH |"shaastrdii0 yukti0 pR0 99 / "kezoNDukA nAma pakSiNaH ye kezamUlAnyutpATayanti"-zikSAsamu0 pR070| "taimirikANAmiva kezoNDukAdyAbhAsaM vinApyarthasattvAditi |"-mdhyaantvi0 pR0 15 / 'kezoNDukaM yathA mithyA gRhyante taimirairjanaiH |"-lngkaavtaar0 pR0 274 / (2) tulanA-"kAmalAdyupahatacakSuSo hi na kezoNDukajJAne'rthaH kAraNatvena vyApriyate-tatra hi kezoNDukasya vyApAro nayanapakSmAdervA kAmalAdervA gatyantarAbhAvAt ? na tAvadAdyavikalpaH; na khalu tajjJAnaM kezoNDukalakSaNe'rthe satyeva bhavati bhramAbhAvaprasaGgAt / nayanapakSmAdestatkAraNatve tasyaiva pratibhAsaprasaGgAt gaganatalAvalambitayA puraHsthatayA kezoNDukAkAratayA ca pratibhAso na syAt / na hyanyadanyatrAnyathA pratyetuM zakyam / atha nayanakezA eva tatra tathA'santo'pi pratibhAsante tahi tadrahitasya kAmalino'pi tatpratibhAsAbhAvaH |"-prmeyk0 pR0 233 / (3) "svaparagrahaNalakSaNaM hi jJAnam, tatra ca yathA satyAbhimatajJAnaM svaparagrAhaka tathA kezoNDakAdijJAnamapi / etAvA~stu vizeSaH kiJcitsatparaM gRhNAti saMvAdasadbhAvAt , kiJcidasadvisaMvAdAt |"prmeyk0 pR0 235 / (4) satyajJAnam / (5) astyjnyaanm| (6) satparatva-asatparatvagrahaNamAtreNa / (7) satyA'satyajJAnayoH / 1-yat ba0 / 2 'jJAnam' nAsti shr0| 3 ityupa-ba0 / 4-pakSAdi-zra0 / 5-sambandhasya zra0 / 6 dRzyate hi locanapakSmAdyapAye'pi b0| 7 nacAnyasyasya vybhicaaro'ti-b0| 8 svruupprprkaashrH| 9 visaMvAdasaMbhavAt shr0| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana0 kA0 55 ] arthakAraNatAvicAraH dibhirvyabhicArona syAt , tAlvAdidaNDAdijanitAt zabdaghaTAdeH tadviparItasya vidyudaadernytvaat| na cAnyasya vyabhicAre anyasya vybhicaaro'tiprsnggaat| tathApyatra vyabhicAre prakRte'pi so'stu vizeSAbhAvAt / 'timira' ityAdinA paramatamAzaGkate-timirAdInAM dvandvaH, punaH Adizabdena bahuvrIhiH / Adizabdazca prtyekmbhismbdhyte| tena ekatra Adizabdena kAmalAdi- 6 sakalendriyadoSaparigrahaH, anyatra dRDhaprahArAdisvIkAraH, itaratra azvayAnAdyupAdAnam, aparatra kodravAzupayogagrahaNam / taddhetutve aGgIkriyamANe kamartha kiM prayojanam arthaH puSNAti iti evaM mRgyaM ne knycidityrthH| kuta etadityatrAha- 'satyajJAne'pi' ityAdi / na kevalamasatyajJAne apitu satyajJAne'pi timirAyabhAvasya, kathambhUtasya ? indriyamanogatasya / indriyagatasya timirAdyabhAvasya, manogatasya saGkSobhAdyabhAvasya, indri- 10 yamanogatasya AzubhramaNAdyabhAvasya kAraNatvAt indriyAdikameva ca tedviviktaM tadabhAva iti manyate, bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya / yathA ca anyata evotpannaM saMzayAdijJAnam asato'kAraNasya arthasya grAhaka tathA sataH satyajJAnamiti sUrerabhiprAyaH / upasaMhAramAha-'tata' ityAdi / yasmAduktaprakAreNa arthasya vijJAnaM prati kAraNatvaM nopapadyate tataH subhASitam-indriyamanasI kAraNaM vijJAnasya artho ghaTAdiviSayaH paricchedya iti / 15 nanu ca indriyArthayoH satorapi sannikarSavyatirekeNa buddharanutpatteH tasmin satyeva utpatteH tasyaiva taMtra sAdhakatamatvopapatteH nendriyamanasI tatkAraNam ityAzaGkApanodArthamAha sainnidherindriyaarthaanaamnvyvytirekyoH| kAryakAraNayozcApi buddhiradhyavasAyinI // 55 // 20 vivRtiH-sannikarSAdayaH kAraNAntarAdutpannayA buddhyA'dhyavasIyantena cataibuddhiH prAganadhyavasAyAt , anyathA kaimarthakyAd buddharanveSaNam ? AtmamanaindriyArthAnAM (1) timire / (2) AzubhramaNe / (3) nauyAne / (4) saMkSobhe / (5) timirAdirahitam / (6) timirAdyabhAvaH / (7) indriyAdidoSAt / (8) tulanA-"anena (kezoNDukajJAnena) vyabhicArAt saMzayajJAnena ca / na hi tadarthe satyeva bhavati abhrAntatvAnuSaGgAt , tadviSayabhUtasya sthANupuruSalakSaNArthadvayasyakatra sadbhAvAsaMbhavAcca |"-prmeyk0 pR0 234 / (9) akalaGkadevasya / (10) snnikrsssyaiv| (11) buddhau| (12) "adhyavasAyinI nizcAyikA / kA? buddhirjJAnameva / kasya? sannidherapi sannikarSasyApi na kevalamarthasyetyapizabdArthaH / keSAm ? indriyArthAnAm, indriyANi cakSarAdIni arthAzca rUpAdayaH teSAm / na kevalaM sannidherapi tu anvayavyatirekayozca sannikarSasya bhAvAbhAvayozca / tathA kAryakAraNayozca / kArya sannikarSaH kAraNamindriyAdiH tayozca buddhirevaadhyvsaayinii| tataH saiva pramANaM na sannikarSAdi tasya prameyatvAt |"-lghii0 tA01077 / 1 na kiJcivi-A0, zra01 2 saakssepaadybhaa-shr0| 3 arthgraah-shr0| 4-kyA buddha-ja0 vi0| 5 Atmano manasA karaNAnAmatIndriyANAm I0 vi0| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 kAraNAnAmatIndriyANAM sannikarSo duravabodhaH / kathaM tasya vijJAnotpattAvaGgIkaraNamiti cintyam ? prAvijJAnotpatteH arthamanavabuddhyamAnAH kAraNamakAraNaM vA kathaM brUyuH ? utpannaM hi vijJAnamarthasya paricchedakaM na tatkAraNatAyAH / Aloko'pi na kAraNaM paricchedyatvAdarthavat / kAryakAraNayozcApi ityapizabdaH sannidheH ityasyAnantaraM draSTavyaH, tato a 'yamartho jAyate-na kevalamarthasya kintu sannidherapi sannikarSasyApi buddhirakArikArthaH ___dhyvsaayinii| keSAM tasya ityaah-indriyaarthaanaam| tathA anvayavyatirekayoH sannidhe vAbhAvayoH buddhiH adhyavasAyinI / na kevalamanayoH apitu kAryakAraNayozca, kArya sannikarSaH kAraNam indriyAdi / yadi vA, kArya 10 jJAnam , kAraNaM sannikarSaH tayozca buddhiradhyavasAyinI / etaduktaM bhavati-sannika rSAdisadbhAve'pi yAvad buddhirnotpadyate tAvattasya tada'nvayavyatirekayo: tatkAryakAraNabhAvasya anyasya vA na vyavasthA, buddhikalpanAvaiphalyaprasaGgAt / utpannAyAM tu tAm anyApekSAmantareNaiva tattvavyavastheti, ataH saivaM sAdhakatamatvAt pramANaM na sannikarSAdi / kArikAM vivRNvannAha-'sannikarSa' ityAdi / sannikarSa AdiryeSAm anvayavyavivRtivyAkhyAnam___tirekAdInAM te tathoktAH, kAraNAntarAt indriyamanolakSaNAd utpanna - yA buddhyA adhyavasIyante / na ca naiva taiH sannikarSAdibhirbuddhiH adhyavasIyate / kuta etadityAha-'prAg' ityAdi / prAk buddhyutpAdAt pUrvam anadhyavasAyAta sannikarSAdInAM buddhiviSayavyavasAyarahitatvAt / tadanabhyupagame dUSaNamAha 'anyathA' ityaadi| anyathA anyena prAgadhyavasAyaprakAreNa kaimarthakyAd buddheH 20 anveSaNam / buddheriva aMnyasyApi sannikarSAdibhyaH eva siddheH / na caivam , ato buddhereva sarvatra sAdhakatamatvAtprAmANyamityabhiprAyaH / yatpunaretet-"AtmA manasA yujyate, (1) tulanA-"AlokenApi janyatve nAlambanatayA bhidaH (vidaH) / kintvindriyabalAdhAnamAtratvenAnumanyate ||"-tttvaarthshlo0 50 218 / "nArthAloko kAraNaM paricchedyattvAttamovat / tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAtkezoNDukajJAnavannaktaJcarajJAnavacca |"-priikssaamu0 2 / 6,7 / "nArthAloko kAraNamavyatirekAt |"-prmaannmii0 121225 / (2) sannikarSasya / (3) sannikarSasya / (4) snnikrssbuddhyornvyvytirekyoH| (5) indriyasannikarSayoH sannikarSajJAnayorvA kaarykaarnnbhaavsy| (6) buddhau / (7) buddhiH / (8) yadi buddhayutpAdamantareNApi sannikarSAdi arthaparicchedakaM syaattdaa| (9) "taccedaM pratyakSaM catuSTayatrayadvayasannikarSAtpravartate / tatra bAhye rUpAdau viSaye catuSTayasannikarSAjJAnamutpadyate AtmA manasA saMyujyate mana indriyeNa indriyamartheneti / sukhAdau tu trayasannikarSAjjJAnamutpadyate tatra cakSarAdivyApArAbhAvAt / Atmani tu yogino dvayorAtmamanasoreva saMyogAjjJAnamupajAyate tRtIyasya grAhyasya grAhakasya ttraabhaavaat|"-nyaaymN pR074 / uddhRtamidam-pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 140 / ___ 1 duravabodha: prAgvijJAnotpatterarthamanavabuddhadhamanA kAraNamakAraNaM vA kathaM brUyuH / kathaM tasya vijJAnotpattAvaMgIkaraNamiti vityAsAdhijJAnotpatterathamavabuddhacamAnAH kAraNamakAraNaM vA kathaM brUyaH? utpannaM ja0 vi0 / 2 tatkAraNatayA ii0vi0|-rvyvsaa-shr0| 4 avyava-zra015 kAryaH A0,zra0 / 6 tAvanna tasya zra017 anyapi A0 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 56 ] AlokakAraNatAvicAraH mana indriyeNa, indriyamarthana' nyAyamaM0 pR074] iti tatrAha-'Atmana' (tmamana) ityAdi / Atmano manasA manasa indriyaiH indriyaannaamrthen| kathambhUtAnAm ? atIndriyANAm indriyAtikrAntAnAM yaH sannikarSaH sa duravabodhaH jJAtumazakyaH / ataH kathaM kena prakAreNa taisya sannikarSasya vijJAnotpattau aGgIkaraNam ? iti evaM cintyam / yatkutazcijjJAtunna zakyate na tat jJAnotpattau kAraNatvena prekSAvatA aGgIkarttavyam yathA khara- 5 viSANam , kutazcidapi pramANAt jJAtunna zakyate ca sannikarSAdiriti / yathA cAsau kutazcidapi pramANAt jJAtumazakyaH tathA pratyakSaparicchede prapaJcataH pratipAditam / bhavatkalpitazca AtmA mana indriyamarthazca niraMzAdirUpo yathA nopapadyate tathA viSayaparicchede saprapaJcaM prapaJcitam / ataH kasya kena sannikarSaH syAt ? evam 'saMzayAdividutpAdaH' ityAdinA arthavyatireke jJAnavyatirekAbhAvaM 10 pratipAdya sAmpratam arthAnvayagrahaNAbhAvaM darzayitumAha-'prAg' ityaadi| prAk pUrvaM vijJAnotpatteH arthamanavabuddhyamAnA naiyAyikAdayaH kAraNamakAraNameva vArthaM vijJAnotpatteH katham na kathaJcid brUyuH / etaduktaM bhavati-yathA agnidarzanAnantaraM dhUmadarzanaM tathA yadi arthadarzanAnantaraM jJAnadarzanaM syAt tadA syAdarthakArya tat, na caivamasti / nanu tadutpatteH pUrvaM grAhakAbhAvAnna tatrai kAraNAkAraNavibhAgapratipattiH tadutpattau tu bhaviSyati ; ityatrAha-'utpannam' 15 ityAdi / utpannaM labdhAtmalAbhaM hi sphuTaM vijJAnam arthasya paricchedakaM na ttkaarnntaayaaH| adhunA Alokasya jJAnakAraNatAM nirAkurvannAha-'Aloko'pi' ityaadi| na keva''lam arthAdiH, kintu Aloko'pi na kAraNam vijJAnotpattaH' iti smbndhH| kuta etadityAha-paricchedyatvAt / prAk prasAdhitaM dRSTAntamAha-'arthavat' iti| artha iva arthavat / nanu yadyAlokaH tadutpatteH kAraNaM na syAttarhi tadabhAve'pi rUpajJAnotpattiH 20 kuto na syAdityAzaGkyAha tamo nirodhi vIkSante tamasA nAvRtaM param / kuDyAdikaM na kuDyAditirohitamivekSakAH // 56 // (1) sannikarSAdi na jJAnotpattikAraNaM kutazcidapi prmaannaajjnyaatumshkytvaat| (2) pR0 20 / (3) naiyAyikakalpitaH / (4) jJAnam / (5) arthe / (6) grAhakabhUtajJAnasyotpattau / (7) AlokakA. raNatAvAdI bauddhaH, tathA ca tadgrantha:-"yathA indriyAlokamanaskArAH AtmendriyamanaskArA vA rUpajJAnamekaM janayanti"-pramANavA0 svava0 1175 / (8) AlokAbhAve'pi / (9) "vIkSante vizeSeNa nIlAdirUpatayA pazyanti / ke ? IkSakA cakSuSmanto janAH / kim ? tamo'ndhakAraM pudgalaparyAyam / kiMviziSTam ? nirodhi prameyAntaratirodhAyakama / pUnarna viikssnte| kim ? paraM ghaTAdikam / kathambhUtam ? vRtam AcchAditam / kena ? tamasA / tataH kathamAloko jJAnakAraNaM tadabhAve'pi tadutpattariti / asminnarthe 'dRSTAntamAha-iva yathA kuDyAdikamIkSante IkSakAH kuDyAditirohitaM punarghaTAdikaM nekSante tathA tamo vIkSante tadAvRtaM tu paraM nekSante iti |"-lghii0 tA0 pR0 77 / uddhRto'yam-siddhivi0 TI0 10 187 B. / 'tamonirodhe ghttaadikN|"-snmti0 TI010 544 / ___1 etasya b0| 2 yaH kut-b0|-cidutpaa-shr0, b0| 4 prAksAdhi-A01 5 vIkSyante A0 / 34 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vivRtiH-nahi tamaH cakSurjJAnapratiSedhakaM tamovijJAnAbhAvaprasaGgAt / anyatra vijJAnAbhAvaheturiti cet, Aloko'pi tamovijJAnAbhAvahetutvAt tamovadabhAvahetuH syAt / arvAgbhAgadarzinaH parabhAgaparicchedAbhAvAt tasyApi jJAnanirodhitvaM syAttamovat / pratyarthamAvaraNavicchedApekSayA jJAnasya paricchedakatvAt / nAvaraNaM 5 timirAdi paricchedyatvAdarthavat / tamaH andhakAraM vIkSante vizeSeNa abAdhyamAnatayA prasphuTarUpatayA vA . IkSante pazyanti jnaaH| kathambhUtaM tat ? ityAha-nirodhi kArikArthaH pracchAdakam / tathA ca AlokAbhAve'pyupajAyamAnaM tajjJAnaM kathaM tatkAryaM syAt ? yadabhAve'pi yadupajAyate na tat tatkAryam yathA cakSuSo'bhAve'pyupajA10 yamAnaM rasajJAnaM na tatkAryam , AlokAbhAve'pyupajAyate ca andhakArarUpAdijJAnamiti / atha matam-Alokasya tajjJAnAhetutve tamasi sthitAnAM ghaTAdInAM grahaNaM syAt ; tadayuktam ; tasya tannirodhitvAt / etadevAha-'tamasA' ityAdi / tamasA andhakAreNa. AvRtaM pracchAditaM paraM ghaTAdikaM na IkSante / atra dRSTAntamAha-'kuDyAdikam' ityAdi / iva zabdaH yathA'rthe / yathA kuDyAdikaM nekSante iiksskaaH| kathambhUtam ? kuDyAditirohitaM pareNa kuDyAdinA vyavahitaM tathA prakRtamiti / nenu hAnAnutparttivyatirekeNa aparasya tamaso'saMbhavAt kasya tannirodhitvaM jJAnAnutpattivyatire- syAt ? nahi asat kasyacinnirodhakannAma azvaviSANAderapi tatprasakeNa nAsti tamo'rthA- GgAta ? na ca tadanutpattivyatirekeNa anyasyAsya asaMbhavo'siddhaH; ntaramiti zAlika sAloke'pi garbhagRhAdipradeze bahirdezAdAgatasya pratipattaH asatyanAthasya, tejo'bhAvarUpa evaM tamaH iti pyandhakAre jJAnAnutpattau tmHprtiityuplbdheH| dravyAntaratve tvasya yogasya ca pUrvapakSaH- cakSuSaH tatprakAzane AlokAnapekSA na syAt / Alokameva hi (1) tamojJAnam / (2) AlokakAryam / (3) tamojJAnaM nAlokakAryam AlokAbhAvepyupajAyamAnatvAt / (4) tmsH| (5) zAlikanAthaH / (6) " yaH punanizi nIlimevAvalokyate nAsau nabhasaH / kasya tarhi ? na kasyacit / kathaM punarguNo na kasyacit ? satyama; gaNa evAyamaprasiddhaH / nanu pratItibalena siddha eva / siddhayedyadi prasiddhireva siddhayet, sA tu kAraNAbhAvAnna siddhA / nanu cakSureva kAraNam ; na; AlokopakArAnapekSasya cakSuSo'prakAzakatvAt , tena apratItAvevAyaM pratItibhramo mandAnAm / ata eva divAnupalambhaH, anyathA saurIbhiH bhAbhiranagRhItaM cakSuH sphuTataraM vyomni nIlimAnaM prakAzayet |'tmso niSpattyanavaklupteH, rUpavattvena hi tamo dravyaM syAta, taccAnekadravyArabdhaM saccAkSuSaM bhavet / na ca dravyANi santi, santi ceddivApyArabheran / andhAnAmiva nIlimAbhimAno nabhasa evetyuktam |"-prk0 paM0 10 143 / "tamo nAma dravyAntaraM na bhavati, andhAnAmiva kevalaM nIlimAbhimAnaH |"-tntrrh0 pu0 21 / (7) ghaTAditirodhAyakatvam / (8) jJAnAnutpatti / (9) tamasaH / (10) tamasaH / (11) tmHprkaashne| 1-jJAne prati-ja0 vi0 / 2 jJAnaviro-I0 vi0| 3 vishessaabaadhy-shr0| 4 na tatkA-ba0 / 5-te kuDayAdi-zra0 / 6-ttipareNa ba0 / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 56 ] tamodravyavAdaH cakSuH AlokanirapekSaM prakAzayati na dravyAntaram / nanu tamaso [s]dravyAntaratve chAyAyAzchatrAderarthAntarabhUtAyAH pratItirna syAt / asti cAsyAH tathAbhUtAyAH pratItiH tato bIjAdakuravat tato'sau dravyAntaraM siddhaa| tathAbhUtA cAsauM siddhyantI tamaso dravyAntaratvaM sAdhayatIti; tadasamIcInam ; oNlokAbhAvarUpatayA asyA dravyAntaratvAsaMbhave'pi vibhramavazAt tatra tatpratIterupapatteH / tathAhi -yena yena pradezAntareNa 5 chatrAdyAvArakadravyapratibaddhaM tejo na saMyujyate tatra tatra chAyA pratIyate, pratibandhakasya AtapatrAderapAye tu svarUpeNa AlokaH pratIyate, ityAlokAbhAva eva chAyA~ / dravyAntaratve tu tasyAstadaipAye'pi Alokena sahAvasthitAyAH pratItiH syAt / na hi jAtu kiJcidravyaM dravyAntareNa sahAnavasthAyi pratItam / etena 'chAyA dravyAntaraM dezAdezAntaraprAptimattvena kriyAvattvAt' ityetat pratyA- 10 khyAtam ; tathAhi-yaMtra yatra AtapatrAdyAvArakadravyeNa tejasaH sannikarSaH pratiSidhyate (1) truTitAyAM pU0 pratI 'tamaso'dravyA-' ayameva pATho bhAti / (2) chaayaayaaH| (3) chatrAd bhinnAyAH / (4) chatrAt / (5) chaayaa| (6) chaayaa| (7) "yaccedamucyate chAyaiva tamaH sA calatvAcalatvamahattvAmahattvadUratvAsannatvAdiguNayoginI vastubhUteti; tadidamapyasAram ; anavaklRptereva / yaccalAcalatvAdikamupanyastaM tadapi sthuuldrshityaa| tathAhi-Aloke'pavArite chAyApyapeyate / tato'pavAritAlokabhUbhAgAdibhAvavyatirekiNI na rUpAvantaravacchAyA dRzyate / tena manyAmahe vyapavAritAlokabhUbhAgAdikameva chAyeti |"-prk0 paM0 pR0144| "apavAritAlokaM kevalaM bhUbhAgAdikameva chaayaa|"-tntrrh0 pa0 21 / 'AlokajJAnAbhAva iti praabhaakraikdeshinH|"-srvd010 229 / (8) chAyAyAm / (9) chatrAdarthAntaratvapratIteH / (10) "dravyaguNakarmaniSpattivaidhAdabhAvastamaH |"-vaishe0 sU0 5 / 2 / 19 / "udbhUtarUpavadyAvattejaHsaMsargAbhAvastamaH |"-vaishe0 upa0 5 / 2 / 20 / (11) chtraadypaaye'pi| (12) "tejaso dravyAntareNAvaraNAcca |"-vaishe0 sU0 5 / 2 / 20 / "dravyaM chAyA gatimattvAditi hetuH sAdhyenAviziSTa: "sAdhyaM tAvadetata-kiM puruSavacchAyApi gacchati, Ahosvit AvArakadavye saMsarpati AvaraNasantAnAdasannidhisantAno'yaM tejaso gRhyate iti ? sarpatA khalu dravyeNa yastejobhAga Aviyate tasya tasyAsannidhirevAvacchinno gahyate iti |"-nyaaybhaa0 za28 / "AvArake dravye prasarpati tejaso'sannidhiviziSTaM dravyaM yadupalabhyate tattu chAyetyucyate |"-nyaayvaa0 1228 / "bhaasaambhaavruuptvaacchaayaayaaH|"prsh0 vyo0 pU0 46 / "na tAvacchAyA sAmAnyavizeSasamavAyAntarbhUtA anityatvAttasyAH / nApi karma; saMyogavibhAgAsamavAyikAraNatvAbhAvAt / na guNo dravyAsamavAyAt / na manodikkAlaguNaH; tadguNAnAmapratyakSatvAt / nApyAtmaguNaH, bAhyendriyapratyakSatvAt / nApi nabhonabhasvatoH; tadguNAnAmacAkSuSatvAt / nApi tejasaH; tadvirodhitvAt tatsahacaritaguNAntarAnupalabdhezca / ata eva na pRthiviipaathsorpi| api ca tadguNazcAkSuSo nAlokamantareNa zakyagrahaH, chAyA tu tamantareNa gRhyate tasmiMstu sati na gRhyata iti durghaTam / nApi dravyam ; taddhi pRthivyAdInAmanyatamameva bhavedanyadvA dazamam / na tAvadanyatamam ; tad guNAnAmanupalabdheH / nApyanyadrUpavaditi yujyate / tasyAdravyasya pratyakSatvAnupapatteH, asparzavattvAdanArambhakatvenAnekadravyatvAbhAvAt / tasmAdabhAva eva chAyA na tu satIti siddham |"-nyaayvaa0 tA0 pR0 345 / praza0 kira0 pR019 / zrIdharastu AropitarUpavizeSAtmakaM tamaH svIkaroti / "tasmAdrUpavizeSo'yamatyantaM tejo'bhAve sati sarvataH samAropitastamaH iti pratIyate / divA cordhva nayanagolakasya nIlimAvabhAsa iti 1 ti tddrvyaa-shr0| 2 hi yena prave-ba0 / 3 pratiSedhyate A0 / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. 668 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 tatra tatra anyA'nyA chAyopalabhyate, na punaH pUrvadezopalabdhA anyatra deze, iti AvArakadravyagataM karma tatrAdhyAropya pratipattA 'chAyA gacchati' iti pratipadyate, yathA azvAdhArUDhaH svagataM karma vRkSe'dhyAropya 'vRkSaH Agacchati' iti / dezAntaraprApti zvAsyAH dezAntareNa saMyogaH, samavAyo vA ? yadi saMyogaH; anyonyAzrayaH-tadravya5 tvasiddhau hi saMyogasiddhiH, tatsiddhau ca tadravyatvasiddhiriti / atha samavAyaH; tadapyanupapannam ; ekatra samavetasya dravyasya anyatra samavAyA'saMbhavAditi / " atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'jJAnAnutpattivyatirekeNa nAparaM tamaH' ityaadi| tadasamIkSitAbhidhAnam ; aMtItivirodhAt / suprasiddhA hi AlokatamazchAyayoH pudgala * tamasoH svasvarUpeNa anyonyavilakSaNayoH pratiprANi pratyakSato viladravyatvasiddhiH kSaNA prtiitiH| na ca viSayavailakSaNyavyatirekeNa pratItelakSaNyaM yuktam ; puruSAdyadvaitasiddhiprasaGgato bhedavAdocchedaprasakteH / tamanicchatA pratItivailakSaNyaM viSayavailakSaNyapUrvakaM pratipattavyam / prayogaH-tatpratItivailakSaNyaM viSayavailakSaNyapUrvakaM tattvAt ghaTapaTAdipratItivailakSaNyavat / bhAvAbhAvarUpaviSayavailakSaNyapUrvakatvena AlokatamaH pratIteriSTatvAt siddhasAdhyatA; ityapyavicAritaramaNIyam ; tamaso rUpAdimattvena Alo15 kavad abhaavruuptvaanuptteH| tadrUpatve vA rUpAdimattvavirodhAt / 'yo'bhAvo nAsau rUpAdimAn yathA ghaTAdyabhAvaH, AlokAbhAvarUpatayeSTazca tama iti / na cAsya rUpAdimattvamasiddham ; Alokavat tatrApi tatsadbhAvapratIteH / yathaiva hi Aloke bhAsuraM rUpam vakSyAmaH / yadA tu niyatadezAdhikaraNo bhAsAmabhAvastadA taddezasamAropite nIlimni chaayetyvgmH| ata eva dIrghA hrasvA mahatI alpIyasI chAyetyabhimAnaH taddezavyApinaH nIlimnaH prtiiteH|"-prsh0 kanda050 9 / "tathAhi-yatra yatra vArakadravyeNa tejasaH santridhiniSidhyate tatra tatra chAyeti vyvhaarH| vArakadravyagatAJca kriyAm AtapAbhAve samAropya pratipadyate chAyA gacchatIti, anyathA vArakadravyagataM kriyApekSitvaM na syAt |"-prsh0 vyo0 pR0 47 / "yattu tejaHpratirodhi dravyaM tadyathA yathA saJcarati tathA tathA''lokaH pratimucyate pratirudhyate ceti calatIva chAyA pratibhAti, anyathA zarIre'pi calati kimiti chAyA'pi caleta hetvabhAvAt |"-prk0 paM0 pR0 144 / (1) tejo'bhaave| (2) pratipadyate iti shessH| (3) chaayaayaaH| (4) "yaccedaM dezAntaraprAptimattvaM tatkiM dezAntareNa saMyogaH; tasyApi sAdhyatvAt / tathAhi-dravyatvasiddhau saMyoga: siddhayati, saMyogAt dravyatvamiti itaretarAzrayatvaM syAt |"-prsh0 vyo0puu047| (5) "atha dezAntaraprAptiH samavAyaH; so'pyasiddhaH / na hyekatra samevataH anyatra samavaiti / chAyA tvekatra sambaddhopalabdhA punrdeshaantrepyuplbhyte| na ca kriyAvattvaM dezAntarasamavAyAta siddhayati tasyApyayutasiddheSveva bhAvAditi |"prsh0 vyo0 pR0 47 / (6) pR0 666 pN016| (7) tulanA-"ata eva nAlokajJAnAbhAvaH; abhAvasya pratiyogigrAhakendriyagrAhyatvaniyamena mAnasatvaprasaGgAt |"-srvd0 pu0 230 / "na cApratItAveva pratItibhramaH; tadvyavahArasya tatpratItimantareNAnupapatteH |"-citsu0 pR0 29 / (8) AlokatamasoH pratibhAsabhedaH / (9) naiyaayikvaishessikaadyH| (10) kRSNarUpazItasparzacalanAdikriyAzAlitvena / (11) abhAvarUpatve vaa| (12) tamo na rUpAdimat abhAvarUpatvAt / (13) tamasyapi / 1-soH svarU-A0 / 2 purussaadvait-b0| 3 bhAsurarUpaM zra0 / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaMpra0 kA0 56 ] . tamodravyavAdaH uSNasparzazca loke prasiddhaH tathA chAyAditamasi kRSma rUpaM zItasparza iti / tato dravyaM tamaH guNavattvAt , yad yad guNavat tattad dravyam yathA AlokAdi, guNavacca tama iti / na kevalaM chAyAderloka eva guNavattvaM prasiddham , api tu vaidyakazAstre'pi / taduktam "aAtapaH kaTuko rUkSaH chAyA madhurazItalA / / - kaSAyamadhurA jyotsnA sarvavyAdhiharaM (karaM ) tamaH // " [rAjani0] / (1) jainA hi tamaH pudgaladravyAtmakaM svIkurvanti; tathAhi-goyamA diyA subhA poggalA subhe poggalapariNAme, rAti asubhA poggalA asubhe poggalapariNAme |"-bhgvtiisuu 5 / 9 / 224 / "saiMdhayAraujjoo pahA chAyAtave i vA / vaNNa rasagaMdhaphAsA puggalANaM tu lakkhaNam ||"-uttraa0 28 / 12 / navatattva0 gaa09|"shbdbndhsaumysthaulysNsthaanbhedtmshchaayaatpodyotvntshc|"-tttvaarths05|24| "saddo bandho suhRmo thUlo saMThANa bheda tama chaayaa| ujjodAdavasahiyA puggaladavvassa pjjaayaa|"-drvysN0 gA0 16 / vaiyAkaraNAstamaH aNurUpaM svIkurvanti-"aNavaH sarvazaktitvAd bhedsNsrgvRttyH| chAyAtapatamaHzabdabhAvena pariNAminaH |"-vaakyp0 11111 / anyAnyapi tamaso dravyarUpatAmurarIkurvanti matAntarANi-"tamodarzanaM tu bhUcchAyAdarzanam / katamatpunardravyAdInAM tamaH ? nanu dravyameva kAlimaguNazAlitvAt spandavattvAcca / tathAhi-kAlimaivAsya rUpamupalabhyate aptejasoriva shvetimaa| evaM saMkhyApyekatvAdikA, parimANaM taccaturvidhaM pRthivyAdyanAmiva tamo'NUnAmapyanumAnAt, pRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvasaMskArAzca / paJcavidhamapi karma adhyakSamIkSate / yathAhAtra bhavAnvArtikakAra:-nanu nAbhAvamAtrasya tamastvaM vRddhasammatam / chAyAyAH kASrNyamityevaM purANe bhUguNazruteH // bhUguNasya kArNyasya chAyAyAM drvyaantrshruterityrthH| dUrAsannapradIpAdidehaceSTAnusAriNI / aasnnduurdiipaadimhdlpclaa'claa| chAyA na vastutvAdvinA bhavet // iti / na ca pRthivyAdImanAnyatamam tasmAtpratyakSasiddhamasati bAdhake dravyAntaramekAdazaM tamo navaguNaH ceti siddham / nAdRSTau darzanaM chAyA nacA'bhAvo'smRtau gateH / rUpAdupAyasadbhAvAt dravyaM dravyAntarAnugam |"-vidhivi0 TI0 pR0 76-79 / "kimidaM tamo nAma ? dravyagaNakarmaniSpattivaidhAd bhAbhAvastama iti kAzyapIyAH; tathA tu nIlabuddhininimittA syAt abhAvasya nIlimAbhAvAt / na cAsato nIlimnaH kiJcid grAhakaM smArakaM vA'sti / AlokAdarzanamAtreNa tu tabhramo bhavaMstacchranyabhAge'pi syAt , ato dravyAntaramidaM vAyuvannIlimaguNam , vAyusvarUpaH sparzavAn idaJcA'sparza rUpavadityetAvAnvizeSaH / athavA, ya ete pArthivAstrasareNavo vAtAyanavivareSu dRzyamAnAH sarvato bhramanti teSAM ye nIlaguNakAH tadgatamidaM nIlarUpaM gRhyamANaM guNAntarANAM dravyAntarANAJca tadantarAlasya ca agrahaNAd vyAptAkhila brahmANDavaccakArita / nIlarUpagrahaNe cAlokApekSA nAstIti drshnblaadbhyupgmyte|"-mii0 zlo0 nyAyara0pa0740 / "tamAlazyAmalajJAne nirbAdhe jAgrati sphuTe / dravyAntaraM tamaH ksmaadksmaadplpyte||"-citsu0 pR0 28 / "asparzavattve sati rUpavattamaH / tacca netrendriyamAtragrAhyamAlokAbhAvaprakAzyaM kRSNarUpam / kalAyakomalacchAyaM darzanIyaM bhRzaM dRzAm / tamaH kRSNaM vijAnIyAdAgamapratipAditam ||"gunnkrmaadisdbhaavaadstiiti pratibhAsataH / pratiyogyasmRtezcaiva bhAvarUpaM dhruvaM tamaH |"-maanmeyo010159| (2)"AtapaH kaTuko rUkSaH svedamUrchAtRSAvahaH / dAhavaivarNya: janano netrarogaprakopanaH // chAyA dAhazramasvedaharA madhurazItalA / jyotsnA kaSAyamadhurA daahaaspittnaashinii| tamo bhayAvahaM tiktaM dRSTitejovirodhanam |"-raajv0 5 / 22 / "AtapaH"tridoSazamanI / jyotsnA sarvavyAdhikaraM tamaH"-rAjanigha / uddhRto'yam-"AtapaH kaTuko rUkSaH chAyA mdhurshiitlaa|" -praza0vyo0 pR0 46 / syA0 ra0 pR0 855 / "chAyA madhurazItalA"-sanmati0 TI0 pR0 672 / 1 chAyAdau loka A0 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 atha matam-aupacArikastatra mAdhuryAdiguNo mukhya bAdhakasadbhAvAt / tathAhirasanendriyavyApArAd yathA kSIrAdiSu mAdhuryapratipattiH na tathA chAyAyAm / tasmAt 'madhurAdidravyaniSevaNAd yau guNadoSau dRSTau chAyAniSevaNAdapi tAveva' iti vaidyakazAstratAtparyam , ato'siddhaM guNavattvaM chAyAdeH; ityapyanalpatamovilasitam ; taMtrAsya abAdhabodhAdhirUDhapratibhAsatayA aupcaariktvaanupptteH| yadyatra abAdhabodhAdhirUDhatayA pratibhAsate na tattatraupacArikam yathA tejasi bhAsuratvAdi, abAdhabodhAdhirUDhatayA pratibhAsate ca chAyAdyandhakAre zItalatvAdiguNasadbhAva iti / tathAvidhasyApyasya' atraupacArikatve jyosnA''tapayorapi mukhyato guNasiddhirmA bhUt ; kaTukatvAdiguNAnAM tatrApyaupacArikatvaprasaGgAt , prAguktavaidyakagranthaprakriyAyAH tatrApi kalpayituM suzakatvAt / 10 tataH pratIti pramANayatA jyotsnAdivat chAyAdyandhakAre'pi anupacaritaguNasadbhAvasiddhirabhyupagantavyA, iti siddhamasya guNavattvAd dravyatvam / - yadapyuktam-'asatyapi andhakAre garbhagRhAdau jJAnAnutpattau tamaH pratIyate'. ityAdi; tatrApi sarvathA jJAnAnutpattistatpratItihetuH, tadantarvatipadArtheSu vA ? prathamapakSe svavacanavirodhaH 'mAtA me vandhyA' ityAdivat / na khalu sarvathA jJAnAnutpattiM vadataH tamaHpratItiraviruddhA, tatpratItau vA sarvathA jJAnAnutpattiriti / dvitIyapakSe tu pracuratarAlokopahatadRSTiH pratipattA tatrasthAnarthAn yathAvatpratipattumasamarthaH jalarUpatayA marIcikAcakramiva Alokameva tamorUpatayA pratipadyate / na ca mithyAtamaHpratibhAsena amidhyAtamaHpratibhAsasya sAmyamApAdayituM yuktam ; satyajalAdipratibhAsasyApi asatyajalAdipratibhAsena sAmyApAdanaprasaGgato vastuvyavasthAbhAvaprasaGgAt / ' (1) 'yaccedamAgamAt mAdhurya zaityaM vA chAyAyAH, tadapyupacArAt / ye hi madhuradravyasya zItadravyasya vA guNAH te chAyAsaMsevanAd bhavantIti tatkAryakartRtvena tathoktaH |"-prsh0 vyo0 pR0 47 / (2) chaayaadau| (3) chAyAdau mAdhuryAdeH / tulanA-"chAyApi shishirtvaadaapyaayktvaajjlvaataadivt|" -tattvArthabhA0 vyA0 pR0 363 / "mukhyArthabAdhAyAmupacArapravRtteH, na ceyamatrAsti |"-syaa0 pR0 856 / (4) chAyAdau mAdhuryAdi naupacArikam abaadhbodhaadhiruuddhprtibhaastvaat| (5) abAdhitapratibhAsaviSayatve'pi / (6) mAdhuryAdeH / (7) chAyAdau / (8) tulanA-"tattejasyapi samAnam |"-snmti. TI0 pR0 672 / syA0 20 pR0 856 / (9) tulanA-'na ca tamasaH paudgalikatvamasiddham ; cAkSuSatvA'nyathAnupapatteH pradIpAlokavat |'ruupvttvaacc sparzavattvamapi pratIyate zItasparzapratyayajanakatvAt |"-syaa0 maM0 kA0 5 / "tamaH sparzavat rUpavattvAt pRthivIvat / na ca rUpavattvamasiddham ; andhakAraH kRSNo'yamiti kRSNAkArapratibhAsAt |"-rtnaakraav0 pR0 69 / (10) tamaH pratItikAraNam / (11) tulanA-"kiM punarandhakArAvasthAyAM jJAnaM nAsti ? tathA cet; kathamandhakArapratIti: tadantareNApi pratItau anyatrApi jJAnakalpanAnarthakyam / pratIyate jJAnaM nAstIti ca svavacanavirodhaH pratItereva jJAnatvAt |"-prmeyk0 pR0 238 / (12) tamaHpratItau / (13) aviruddhA iti zeSaH / (14) andhakAntarvatipaTAdyarthAn / 1 guNatvAd b0| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 56 ] samodravyavAdaH 671 kiJca, jJAnAnutpattivyatirekeNa aparasya tamaso'nabhyupagame vizadajJAnotpattivyatirekeNa anyasya AlokasyApi abhyupagamo mA bhUt / asatyapi hi Aloke bahalAndhakAranizIthinIsamaye naktaJcarANAm aJjanAbhisaMskRtacakSuSAce prasphuTajJAnotpattau saprakAzaM sakalaM vastu prakAzate / lokapratItibAdhA ubhayatra tulyaa| yathaiva hi 'madhyAhne atitIbAloke bahirgantumasamarthAH' iti laukikI pratItiH tathA 'bahalAndhakArAyAM rAtrau bahirgantuM 5 trastAH' ityapi / tato nirbAdhabodhAdhirUDhapratibhAsatvena Alokadravyasya vAstavatvAbhyupagame tamodravyasyApi tadabhyupagantavyaM vizeSAbhAvAt / tathA, dravyaM chAyAdyandhakAraH ghaTAdyAvArakatvAt kANDapaTAdivat / gatimattvAccAsau vANAdivat dravyam / na ca gatimattvamasiddham ; 'vegena chAyA gacchati' 'zanaichAyA gacchati' iti pratiprANi prasiddhapratItitaH tasyAH tatprasiddheH / anumAnAcca; 10 tathAhi-gatimatI chAyA dezAdezAntaraprAptimattvAt vANAdivat / yadapyabhihitam-'dezAntaraprAptiH dezAntareNa saMyogaH samavAyo vA' ityAdi; tatraM dezAntareNa asyAH prAptiH sambandho'bhipretaH, se ca saMyoga eva paryavasyati / na caivamanyonyAzrayatvam ; atazchAyAyA dravyatvA'prasAdhanAt / dezAntaraprAptito hi tasyA gatimattvaM prasAdhyate, tasmAcca dravyatvamiti / na caivaM cakrakaprasaktirityabhidhAtavyam ; tatprApteH / pratyakSata eva prasiddhasvarUpatvAt / yadi hi dravyatvasiddhyA tatprAptiH prasAdhyeta tatazca gatimattvaM tadA syAccakrakam / kathamanyathA 'gatimAn Adityo dezAntaraptAptimattvAt' ityAdAvapi itaretarAzrayAdidoSAnuSaGgo na syAt ? (1) "yadyevamAlokasyApyabhAvaH syAt vizadajJAnavyatirekeNAnyasya asyApyapratIteH / tadvayavahArastu loke vishdjnyaanotpttimaatrH|"-prmeyk0 pa0 238 / (2) puruSANAn / (3) tulanA"tamastAvatpudgalapariNAmaH dRSTipratibandhakAritvAt kuDyAdivat, AvArakatvAt pttaadivt|"-ttvaarthbhaa0 vyA0 pR0363| "tamo bhAvarUpaM ghaTAdyAvArakatvAt kANDapaTAdivat / nacAsya ghaTAdyAvArakatvamasiddham ; viSayAbhimukhapravartamAnanayanavyApAranirodhitvAttadvadevetyatastatsiddheH |"-syaa0 ra0 pR0851|| (4) "chAyA dravyaM kriyAvattvAt kumbhavat |"-syaa0 ra0 pR0853| (5) chaayaayaaH| (6)gatimattva / (7) "anumAnAvaseyamapi; tathAhi-gatimatI chAyA dezAddezAntaraprAptimattvAnmaitravaditi |"-syaa0 ra0 pR0 853 / (8) pR0 668 paM0 3 / (9) "yato'tra chAyAyA dezAntareNa prAptiH saMyogo'bhidhIyate / yatra vAspetaretarAzrayodabhAvanaM tadanusandhAnazUnyatAvazAt / na hi dezAntaraprAptimattvAd dravyatvaM prasAdhayitumudyatA: smaH, kintu gatimattvaM tasmAttu dravyatvamiti |"-syaa0 ra0 pR0 854 / (10) sambandhaH / (11) dezAntaraprAptirUpasaMyogAt / (12) gatimattvAcca / (13) "nanvevamapi mahattare cakrakasaMkaTe yUyaM patitAH / tathAhi-dezAntarasaMyogAt kriyAvattvam, kriyAvatvAt dravyatvam, dravyatvAt dezAntarasaMyogavattvamiti; utsvapnAyitametat ; dezAntaraprApteH pratyakSa eva chAyAyAM prasiddhasvarUpatvAt / yadi hi dravyatvasiddhayA dezAntaraprAptiH prasAdhyeta tadA syAttadrUSaNam / pratyakSeNeti siddhana dezAntaraprAptimattvena siddhAt kriyAvatvAtsiddhaM chAyAyA dravyatvam |"-syaa0 ra0 pR0 855 / (14) dezAntaraprAptiH / 1-naadisNskR-b0| 2 sakalavastu shr0| 3 dravyamiti ba0 / 4 prasAdhyate A0 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [.. pravacanapari0 ___yaccAnyaduktam-'AvArakadravyagataM karma chAyAyAmadhyAropya 'chAyA gacchati' iti pratipadyate' ityAdi; tadapyapezalam ; chAyAyA asattve tetra AvArakadravyagatAyA gaterAropAnupapatteH / satyeva hi vRkSAdau azvAdyArUDhaH puruSaH svagataM karma tatra adhyAropayati nAsati iti, ataH tada~dhyAropAnyathAnupapatteH chAyAyA vAstavaM sattvaM siddham / prayogaH5 choyA paramArthasatI adhyAropyamANagatitvAt, yad adhyAropyamANagati tat paramArthasat yathA vRkSAdi, adhyAropyamANagatizca chAyA iti / tanna jJAnAnutpattimAtraM tamaH / ___nanu siddhasyApi dravyAntarabhUtasya tamasaH cakSurjJAnapratibandhakatvAdayuktamuktam 'tamo nirodhi vIkSante' ityAdi; tadasApratam ; yataH taitika mvAtmani tatpratibandhakama, anyatra vA ? tatrAdyapakSe-'nahi' ityAdinA 10 dUSaNamAha-nahi naiva tamaH cakSurjJAnapratiSedhakaM 'svAtmani' ityadhyAhAraH / kuta etadi tyaah| tamovijJAnAbhAvaprasaGgAt, asti ca tajjJAnam , ato na tat tatpratiSedhakam / prayoga:-yad yajjJAnasya viSayo na tat svAtmani tajjJAnasya pratiSadhakam yathA kANDapaTAdi, cakSurjJAnasya viSayazca tama iti / atha anyatra ghaTAdau na svAtmani, tat tadvijJAnAbhAvaheturiti cet tarhi Aloko'pi tamovijJAnAbhAvahetutvAt tamova15 dabhAvahetuH syAt / cakSurvijJAnasya abhAvaH anutpattiH utpannasya vA pradhvaMsaH, tasya hetuH kAraNaM syAd bhavet / tathI ca 'taijasa catU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAd zrAlokavat' ityatra prayoge sA~dhanavikalo dRssttaantH| atha AlokaH tamovijJAnAbhAvahetuH svarUpa-ghaTAdiviSayajJAnahetuzceSyate; tarhi tamo'pi ghaTAdiviSayajJAnA'hetuH svaviSaya vijJAnahetuzceSyatAmavizeSAt / atha Aloke satyeva keSAMzcid rUpajJAnotpatteH tadabhAve 20 cAnutpatteH a~sau taddhetuH; tarhi tamaso'pyabhAve keSAzcitajjJAnAnutpatteH tasmin satyeva (1) pR0 668 paM0 2 / (2) chAyAyAm / (3) vRkssaadau| (4) aavaarkdrvygtgtyaaropaanythaanupptteH| (5) "bhAvarUpA chAyA adhyAropyamANagatitvAt vRkSavat |"-syaa0 20 10 854 / (6) "tamo dRSTipratibandhikAraNaM prkaashvirodhi|"-srvaarth si0, rAjavA0, tatvArthabhA0 vyaa05|24 / (7) tamaH / (8) jJAnapratibandhakam / (9) svAtmani jJAnapratiSedhakam / (10) tamo na svacAkSuSajJAnapratirodhakam cAkSuSajJAnaviSayatvAt / (11) tamaH / (12) tulanA-"pradIpasya ca ghaTarUpavyavadhAyakatamo'panetRtve 'taijasaM cakSu rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavaditi sAdhanavikalatvAt dRSTAntasya nirastaM draSTavyam |"-snmti0 TI0 pR0 544 / (13) nyAyaku0 pR0 76 tti02| (14) Aloko hi na tamaso rUpasya prakAzaka: ata: sa: 'rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt' iti saadhnshuunyH| (15) svasya Alokasya rUpam bhAsurAkhyam / (16) tamoviSayaka / (17) asmadAdInAm / (18) AlokaH / (19) rUpajJAnahetuH / (20) tamojJAna / (21) tamasi / 1 asatyatve b0| 2-SaH karma A0, b0| 3-jnyaanaaprti-shr0| 4 Aloke'pi zra0 / 5 tamojJAnA-A0 / 6 ghaTAdijJAnAhetuH A0, b0| 7 keSAJcijjJA-A0, b0| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 57 ] tamodravyavAdaH utpatteH tadapi taddhetuH syAt / tathA ca 'rUpAdInAM madhye rUpAdInAM prakAzakatvAt' ityayaM hetuH tamasA'naikAntikaH, tasyA'taijasatve'pi rUpaprakAzakatvAt / punarapi tamasaH tajjJAnapratiSedhakatve dUSaNamAha-'arvAgbhAgadarzinaH' ityAdi / arvAgbhAgaM pazyatItyevaM zIlasya taddarzinaH parabhAgaparicchedAbhAvAt tasyApi arvAgbhAgasyApi na kevalaM tamasa evaM jJAnanirodhitvaM syAt, prakramAt 'cakSurjJAnanirodhitvaM / syAt' iti manyate / atra dRSTAntamAha-tamovat / tamasa iva tadvaditi / tathA ca tadvaMd arvAgbhAgasyApyadarzanaprasaGgAd asarvadarzino'ndhataiva syAt / yaccakSurjJAnanirodhi na tat tajjJAnagrAhyam yathA tamaH, cakSurjJAnanirodhI ca arvAgbhAga iti / / nanu mA bhUt tama AvaraNaM timirAdi tu bhaviSyati ityatrAha-'pratyartham' ityAdi / arthamarthaM prati pratyartham , AvaraNasya jJAnAvaraNIyakarmaNo yo viccheda 10 abhAvaH tadapekSayA jJAnasya paricchedakatvAt arthaprAhakatvAt kAraNAt nAvaraNaM jJAnasya pracchAdakam / kim ? ityaah-timiraadi| Adizabdena kAmalAdiparigrahaH / jJAnAvaraNIyaM karmaiva hi niyamena tatpracchAdakam , tasmin sati jJAnasya arthaparicchedakatvAbhAvAt , na timirAdi tasmin satyapi satyasvapne rUpadarzanasadbhAvAt / itazca na tadAvaraNamityAha-paricchedyatvAt / atra nidarzanamAha-'arthavat' iti / prayogaH- 15 yatparicchedyaM na tad AvaraNam yathA arthaH, paricchedyazca timirAdi iti / nanu timirAdInAmanAvaraNatve "yadvijJAnaM svaviSaye viparyastaM tatsAvaraNam yathA cakSurvijJAnaM dvicandrAdigocaram, tathAvidhazca mithyAdRzAM jJAnam' [ ] ityAcArTIyaM vacaH svAbhyupagamaviruddhaM syAditi cet ; na; anyathAbhiprAyAt / tamastimirAdi vA adRSTakAraNanirapekSamAvaraNaM na bhavati, tatsApekSaM tu bhavatyeva ityayamAcAryasyAmiprAyaH / nanu ca Atmano jJAnasvabhAvatayA savatra sarvadA sarvathA sarvArthagrahaNasvabhAvatvena azeSajJatvaprasaGgAnna kiJcidAvaraNakalpanayA ityAzaGkApanodArthamAha mlviddhmnnivyktirythaa'nekprkaartH| krmviddhaatmvijnyptistthaa'nekprkaartH|| 57 // (1) tamo'pi / (2) rUpajJAnahetuH / (3) svagatakRSNarUpa / (4) cakSurjJAna / (5) parabhAgavata, tmovdvaa| (6) arvAgbhAgo na cakSurindriyagrAhyaH cakSurjJAnanirodhitvAt / (7) jJAnapracchAdakam / (8) jJAnAvaraNakarmodaye satyeva / (9) timirAdi nAvaraNaM paricchedyatvAt / (10) jJAnAvaraNakarmodaya adRSTapadena graahyH| (11) "yathA syAt / kA? malaviddhamaNivyaktiH mala: kAlimarekhAdibhiH viddhaH sa cAsau maNizca padmarAgAdiH tasya vyaktiH tejaHprAdurbhAvaH / katham ? anekaprakArataH aneke bahavaH prakArA vizadAvizadadUrAdUraprakAzyaprakAzanavizeSAH taanaashrity| tathA syAt / kA? 1 tathA ruupaa-shr0| 2-saH svjnyaan-b0| 3 avaagbhaag-shr0| 4 eva vijnyaan-b0| 5nviro-aa0| 6 taddarzanagrAhyaM b0| cakSurjJAnaM ba0, shr0| 8 sarvadA srvaarth-shr0| 9 srvthaagrhnnsv-b0| 35 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vivRtiH-yathAsvaM karmakSayopazamApekSiNI karaNamanasI nimittaM vijJAnasya na bahirAdayaH / "nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayaH" [ ] iti bAlizagItam ; tAmasakhagakulAnAM tamasi sati rUpadarzanam AvaraNavicchedAt , tadavicchedAt Aloke satyapi saMzayAdijJAnasaMbhavAt / kAcAdyupa6 hatendriyANAM zaMkhAdau piitaadyaakaarjnyaanotptteH| mumUrpUNAM yathAsaMbhavam arthe satyapi viparItapratipattisadbhAvAt nArthAdayaH kAraNaM jJAnasya iti sthitam / malairviddhaH sambaddho yo maNiH tasya vyaktiH AvibhAvo yathA yena vizrasopayogaprakAreNa anekaprakArataH vizedataraprakAram ekadeza- . kArikArthaH sAkalyaprakAraM nikaTadUradezavartisvaprakAzyaprakAzanaprakAram / anya 10 vA viSayApahArAdilakSaNamAzritya, tathA tena prakAreNa karmabhiH jJAnAvaraNIyAdibhiH viddhasya pracchAditasya Atmano jIvasya vijJaptiH arthaprakAzakatvalakSaNA anekaprakArataH indriyA'nindriyA'tIndriyaprakAram sakalavikalasannikRSTaviprakRSTArthaprakAzana-. prakAram svapararUpodyotanaprakAram pratyakSataratvaprakAra vA Azritya bhavati / nenu pUrvottarajJAnakSaNavyatiriktaH, kAyAkArapariNatabhUtacatuSTayavyatirikto vA na kazcidAtmA15 'sti tatkasya anekaprakArato vijJaptiH syAditi saugata-cArvAko; tau ca pratipAdita vismaraNazIlau; santAnaniSedhAvasare hi pUrvottarajJAnakSaNavyatiriktaH anAdinidhanaH pratipAditaH pramAtA, cArvAkamataparIkSAyAcaM kAyAkArapariNatabhUtacatuSTayavyatiriktaH itylmtiprsnggen| kArikAM vivRNvannAha-'yathAsvam' ityAdi / yasya jJAnasya yad AvArakaM _ svam AtmIyaM karma tasyAnatikrameNa yathAsvam / karmakSayopazamAvivRtivyAkhyAnam- ilevaM zIle taTapekSiNI karaNamanasI indriyAnindriye nimittaM vijJAnasya, na bahirAdayaH, etaccAnantarameva prapaJcitam / dRSTe ca karaNamanasI svAvaraNarajonIhArAdikSayopazamApekSiNI pAdapAdivijJAnasya nimittam / karmaviddhAtmavijJaptiH karmANi jJAnAvaraNAdIni tairAviddhaH sambaddhaH sa cAsAvAtmA ca tasya vijJaptirarthopalabdhiH / katham ? anekaprakArataH aneke nAnArUpAH pratyakSataradUrAsannArthapratibhAsanavizeSAH kSayopazamavizeSAzca tAnAzrityetyarthaH / tadAvaraNavizeSanirAse tu sakalArthavijJaptirAtmana upapadyate eva jJAnasvabhAvatvAttasyeti |"-lghii0 tA0 pR0 78 / uddhRto'yam-siddhivi0 TI0 193 A. / Ava0ni0 malaya0 pR0 17 / nandi0 malaya0 pR0 66 / iSTopa0 TI0 pR0 30 / karmapra0 TI0 pR0 8 / tulanA-"malAvRtamaNervyaktiryathA'nekavidhekSyate / karmAvRtAtmanastadvadyogyatA vividhA na kima |"-tttvaarthshlo0 pR0 191 / (1) draSTavyam-pR0 640 Ti0 2 / (2) saugatacArvAko / (3) pR0 9 / (4) pR0 343 / _1-svakarma-ja0 vi0| 2 viSamopayoga-ba0, vishlessopyog-shr0| 8 viruddhasya A0 / 4-driyaayprkaa-shr0| 5 yathAvArakaM A0 / 6-yaH taccA-A0 / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 58] tajanmAditrayanirAsaH 675 dRSTena ca adRSTaisiddhiH / 'nAnanukRta' ityAdinA paramatamAzaGkate-kAryeNa ananukRtA. vanvayavyatireko yasya tat tathAvidhaM na kAraNam api tu anukRtAnvayavyatirekameva kAraNam / yacca akAraNaM tanna viSayoM jJAnasya, iti zabdaH prmtprismaaptau| atra dUSaNamAha-'bAlizagItam' ityAdi / bAlizasya avivekino gItaM bhASitam / kuta etadityAha-tAmasakhagakulAnAM tamasi sati rUpadarzanam AvaraNavicchedAt, nAlokAt / itybhipraayH| tathA tadavicchedAt tasya AvaraNasya vicchedAbhAvAt hetoH Aloke satyapi saMzayAdijJAnasaMbhavAt / itazca nAlokAt taddarzanam ityAha-'kAca' ityAdi / kAcaH cakSuSo vyAdhivizeSaH Adiryasya timirAdeH sa tathoktaH tena upahatAni indriyANi yeSAM teSAM zukle zaGkhAdau pItAdyAkArajJAnotpatteH 'satyapi Aloke bAlizagItam iti sambandhaH / tathA mumUrtRNAM prANinAM yathAsaMbhavaM saMbhavAnatikrameNa arthe satyapi viparI- 10 tapratipattisadbhAvAt kAraNAt na arthAdayaH Adizabdena AlokAdiparigrahaH, kAraNaM vijJAnasya iti sthitam / pUrvaM naiyAyikamapekSyoktam , idaM saugatamiti praivibhAgaH / atraiva dUSaNAntaramAha nai tajjanma na tAdUpyaM na tadvayavasitiH saha / pratyekaM vA bhajantIha prAmANyaM prati hetutAm // 58 // 15 (1) saugatamatam / (2) pR0 663 / (3) ihajJAne / prAmANyaM prati pramANatvamuddizya / hetutAM nimittabhAvaM na bhajanti / kinta ityAha-tajjanma tasmAdajjinma utpattiH, tasya karaNagrAmeNa vyabhicArAta / na ca tApyaM tasyArthasya rUpamiva rUpamAkAro yasya tattadrUpaM tasya bhAvastAdrapyam , tasya samAnArthasamanantarajJAnena vyabhicArAt / nApi tadvayavasitiH tatrArthe vyavasitirvyavasAyo nizcayaH, tasya dvicandrAdivyavasAyena vybhicaaraat| katham ? pratyekam ekamekaM pratiniyatamekaikamityarthaH / saha militvA vA tAni prAmANyahetutAM na bhajanti / tattritayasyApi zukle zaMkhe pItAkArajJAnajanakena samanantarapratyayena vyabhicArAta |"-lghii0taa0p079 / tajjanmAditrayasya prAmANyahetutAnirUpakA bauddhagranthAH-"viSayAkAra evAsya pramANaM tena miiyte|"-prmaannsmu01|10| "tasmAccakSuzca rUpaJca pratItyodeti netradhIH / 33190 / bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH / hetutvameva yuvatijJAstadAkArApaNakSamam / / kArya hyanekahetutve'pyanukurvadudeti yat / tattenApyatra tadrUpaM gRhItamiti cocyate / ( 3 / 247148 / ) arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAtprameyAdhigateH sAdhanaM meyarUpatA ||"-prmaannvaa0 31305 / "tadAkaraM hi saMvedanamartha vyavasthApayati nIlamiti pItaJceti |"-prmaannvaattikaalN0p0 2 / "kimarthaM tarhi sArUpyamiSyate pramANam ? kriyAkarmavyavasthAyAstalloke syAnnibandhanam . "sArUpyato'nyathA na bhavati nIlasya karmaNaH saMvittiH pItasya veti kriyAkarmapratiniyamArthamiSyate |"-prmaannvaattikaalN0 pR0 119 / anukUlavikalpotpattireva adhyavasAyaH; tathAhi-"avikalpamapi pratyakSaM vikapotpattizaktimat / niHzeSavyavahArAGgaM tadvAreNa bhvtytH|"-tttvsN0 kA0 1306 / / 1-siddheHshr| 2-yo vijJAnasya zra0, ba013 satyAloke shr0| 4 mumakSaNAM b0| 5 pratibhAgaH aa0| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vivRtiH-nArthaH kAraNaM vijJAnasya kAryakAlamaprApya nivRtteH atItatamavat / . na jJAnaM tatkArya tadabhAva eva bhAvAt tadbhAve cAbhAvAt bhaviSyattamavat / nArthasArUpyabhRt vijJAnam amUrttatvAt / mUrtA eva hi darpaNAdayaH mUrtamukhAdipratibimbadhAriNo dRSTAH, nAmUtaM mUrtaprativimbabhRt, amUrta ca jJAnaM mUrtidharmAbhAvAt / nahi jJAne artho'sti tadAtmako vA yena tasmin pratibhAsamAne pratibhAseta zabdavat / tataH tadadhyavasAyo na syAt / kathametadavidyamAnaM tritayaM jJAnaprAmANyaM prati upakArakaM syAt lakSaNatvena ? tasmAd arthAt janma tajjanma na jJAnasya prAmANyaM prati hetutAM bhaja tI(tI)ha loke, na tApyaM tasya arthasya rUpamiva rUpaM yasya tasya kArikArthaH bhAvaH tAdrapyaM na tatprati to 'bhajati' iti sambandhaH / na tadvayavasitiH tasya arthasya vyavasitiH nirNItiH na tatprati tAM bhejatIti, saha yugapat pratyekaMvA ekamekaM vA ekamekaM prati pratyekam , 'vA' iti smuccye| tatra na tAvat pratyekam ; .. __ (1) tulanA-"kAryakAlamaprApnuvataH kAraNatvAnupapattezciratarAtItavat |"-assttsh0, aSTasaha. 10 89 / (2) tulanA-'yathaivAkSaviSaye'bhidhAnaM nAsti tathA'kSajJAne viSayo'pi naivAsti tatastatra pratibhAsamAne'pi na pratibhAseta |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 118 / (3) 70 pU0 pratau 'bhajatIha' ityeva pAThaH / 'tajjanma' iti karbanurodhAt bhajatIti pATha eva samucitaH / (4) prAmANyaM prati / (5) hetutAm / (6) tajjanmAdayaH pratyekaM prAmANyaM prati hetutAM na bhajanti / tulanA-"tadarthavedanaM kena ? tAdrUpyAt, vyabhicAri tat / tadarthasArUpyaM vyabhicAri, dvicandrakezoNDukajJAnAdyAkArasya arthamantareNApi bhAvAt / yaccArthasArUpyamanubhavanibandhanamuktaM tadapyasambhavi iti darzayannAha-sarUpayanti tatkena sthalAbhAsaJca te'NavaH / / 321 // tannArtharUpatA tasya satyArthAvyabhicAriNI / tatsaMvedanabhAvasya na samarthA prasAdhane // 322 // tasmAttulyajJAnasya nArtharUpatA'sti / satyAM vA'rtharUpatAyAM vyabhicAriNI sA dvicandrajJAnAdiSu / tatazca tatsaMvedanabhAvasya arthasaMvedanatvasya prasAdhaneSu sA'rtha rUpatA na samarthA / na kevalAdarthasArUpyAdarthasaMvedanatvaM yena vyabhicAraH syAt / kiM tarhi ? sArUpyatadutpattibhyAM te ca dvicandrajJAnAdInAM na staH candradvayasthAbhAvAt tadutpatterayogAt / etadevAha-tatsArUpyatadutpattI yadi saMvedyalakSaNam / saMvedyaM syAt samAnArthaM vijJAnaM samanantaram // 323 / / tena grAhyeNa sArUpyaM tasmAdutpattiH svasaMvedyasya lakSaNaM yadi sammatama; tadApi samanantaraM jJAnamuttarajJAnena samAnArthaM samAnagrAhyaM saMvedyaM syAt tatsarUpatadutpattyoH sNbhvaat|" -pramANavA0, manoratha0 2 / 320-23 / "kiJca yadAkAraM yatazca saMvedanamutpadyate yadi tadAlambanaM tarhi dhArAvAhikavijJAnAnAM pUrvapUrvamAlambanamuttarottarasya syAt utpAdakatvAt sarUpatvAcca "-bRhatIpaM0 pR0 79 / "tatpunaH tajjanmasArUpyAdilakSaNaM samAnArthanAnakasantAneSu saMbhavAt vyabhicarati tadadhyavasAyahetUtvaJca |"-siddhivi0, TI0 pR0 566 / 'na kevalaM viSayabalAd dRSTarutpattirapi tu ckssuraadishkteshc| viSayAkArAnukaraNAddarzanasya tatra viSayaH pratibhAsate na punaH karaNam tadAkArAnukaraNAditi cettarhi tadarthavatkaraNamanukartumarhati na cArthaM vizeSAbhAvAt, darzanasya tajjanmarUpAvizeSe'pi tadadhyavasAryAnayamAd vahirarthaviSayatvamityasAram; varNAdAviva upAdAne'pyadhyavasAyaprasaGgAt |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 118 / prameyaka0 pR0 108 / sanmati0 TI0 pR0 510 / prameyara0 219 / "api ca vyaste ____1-kAriNo I0 vi0| 2-martamUrtapra-ja0 vi0| 3 'arthasya' nAsti aa0| 4 bhajantIti shr0| 5 bhajantIti zra0 / 6 'ekamekaM vA nAsti ba0, zra0 / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 58] tajjanmAditrayanirAsa: 677 tajjanmanaH karaNagrAmeNa vyabhicArAt, tAdUpyasya samAnArthasamanantarajJAnena, tadvyavasiteH dvicandrAdhyavasAyena / nApi saha; zukle zaGkha pItabhrAntikAraNena pItajJAnena anekAntAt / etattritayamasaMbhavadoSeNa dUSayan kArikAM vyAcaSTe 'nArthaH' ityAdinA / saugatasya vivRtivyAkhyAnam. nArthaH kAraNaM vijJAnasya / kutaH ityAha-'kAryakAlam' ityAdi / kAryasya svajJAnasya kAlamaprApya nivRtteH vinAzAt / atra dRSTAnta- 5 mAha-'atItatamavat' iti|pryogH-anntraatiito'rthH na jJAnakAraNam , tatkAle sarvathA'vidyamAnatvAt , yasya tatkAle sarvathA'vidyamAnatvaM nAsau tatkAraNam yathA atItatamo'rthaH, tatkAle sarvathA'vidyamAnazca anantarAtIto'rthaH iti / etena bhAvino'pyarthasya tatkAraNatvaM pratyAkhyAtam / yathA ca artho na tajjJAnakAraNaM tathA na tajjJAnaM tatkAryam / kuta etadityAha-'tad' ityAdi / tasya paraparikalpitasya arthasya abhAve eva bhAvAt 10 utpatteH tajjJAnasya tadbhAve ca abhAvAd anutpatteH, anyathA santAnocchedaH syAt / atra dRSTAntamAha-'bhaviSyattamavat' iti / niSiddhA ca arthakAryatA jJAnasya prapaJcataH prAg ityalaM punaH prasaGgena / ___ sArUpyaniSedhArthamAha-'nArthaH' ityAdi / vijJAnaM na arthasArUpyabhRta / kutaH ? amUrttatvAt / nanu amUrttazca syAt taddhRcca, ko virodhaH ? iti cedatrAha-'mUrtA evaM' 15 ityAdi / mUrtI eva hiryasmAt darpaNAdayo mUrtamukhAdipratibimbadhAriNo dRSTAH / amUrtamapi kizcit dRSTam iti cedatrAha-'nA'mUrta mUrtapratibimbabhRd dRSTamiti / prayogaH-jJAnaM nArthapratibimbabhRt , amUrttatvAt , yat punararthapratibimbabhRt tannAmUrtam yathA darpaNAdi, amUrtaJca jJAnamiti / kuto'sya amUrtatvaM siddhamiti cet ? mUrtidharmAbhAvAta / taddharmo hi rUparasagandhasparzavattve sati acetanatvam , naca jJAne tadasti / 20 nirAkRtazcAsya vyAsataH sArUpyaM tannirAkAratvasiddhipraghaTTake' iti kRtaM prayAsena / samaste vaite grahaNakAraNaM syAtAm ? yadi vyaste; tadA kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH prApnoti tdutpttestdaakaartvaacc| atha samaste; tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasajati / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet ; tarhi samAnajAtIyajJAnasya samantarapUrvajJAnagrAhakatvaM prasajyeta |"-prmaannmii0 pR0 20 / pramANanaya0 4 / 47 / ratnAkarA0 4 / 47 / / (1) tajjanmAdayaH saha militvA'pi prAmANyaM prati hetutAM na bhajanti / (2) tajjanmAditrayama / (3) yadi kAraNabhUtasya aryasya kAle eva kAryabhUtaM jJAnaM samutpadyeta tadA kAryakAraNayoH samakAlatvApattyA kAraNabhUtasyArthasyApi svakAraNakAlatA tasyApi svakAraNakAlatetyevaM sakalottarakSaNAnAmAdyakSaNavattitA dvitIye ca kSaNe nAza iti sakalasantAnocchedaprasaGgaH iti bhAvaH / tulanA-"satyeva kAraNe yadi kArya trailokyamekakSaNavati syAt, kAraNakSaNakAla eva sarvasya uttarottarakSaNasantAnasya bhAvAt tataH santAnAbhAvAt |"-assttsh, aSTasaha0 pR0 187 / (4) mUrtidharmo hi / (5) pR0 167 / 1 eva tadutpatteH zra0 / 2 sajjJAnocche-ba0 / 3 muurtdhrmaa-b0| 4-kaarsiddhi-aa0| . Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [.. pravacanapari0 tadvyavasitiM nirAkurvannAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na jJAne adhikaraNabhUte artho ghaTAdiH asti, kintu bahiH so'sti, tadAtmako vA jJAnasvabhAvo vA 'arthaH' iti sambandhaH, sArUpyaniSedhAt, anyatra tatpratibhAsanAt iti manyate / yena tatra sattvena tadAtmakatvena vA tasmin vijJAne pratibhAsamAne pratibhAseta, 'arthaH' iti 5 ghaTanA / ka iva sa~ tatrai nAsti tadAtmako vA na iti cetrAha-zabdavat , zabda iva tadvaditi / tataH kiM jAtam ? ityAha-'tat' ityAdi / yato jJAnasvarUpe pratibhAsamAne'pi tadAdheya-tadAtmakatayA zabdArthayoH pratibhAso nAsti tataH tasyArthasya adhyavasAyoM na syAt / adhyavasAyo hi abhilApavatI pratIti :, na cAsau tayorananubhave ghaTate atiprasaGgAt / vistaratazca avikalpakAt tadadhyavasAyapratiSedhaH savikalpaka10 siddhau" prarUpita ityuparamyate / ataH siddhaM phalaM 'katham' ityAdinA darzayannAha-etat pareNoktamavidyamAnaM tritayaM tadutpattisArUpyAdhyavasAyalakSaNaM jJAnaprAmANyaM pratikathamupakArakam ? na kathaJcit / kena rUpeNa upakArakaM naitat syAt ? ityAhalakSaNatvena / asaMbhavilakSaNametat itybhipraayH| nanu jJAnasya tadutpattitritayAsaMbhave kathamarthagrAhakatvamatiprasaGgAdityArekAyAmAha svahetujanito'pyarthaH paricchedyaH svato ythaa| tathA jJAnaM khahetUtthaM paricchedAtmakaM svataH // 19 // vivRtiH-arthajJAnayoH svakAraNAdAtmalAbhamAsAdayatoreva paricchedyaparicchedakabhAvaH nA'labdhAtmanoH kartRkarmasvabhAvavat / tataH tadutpattimantareNApi grAhyagrAhakabhAvasiddhiH svabhAvataH syAt , anyathA vyavasthAbhAvaprasaGgAt / svena AtmIyena hetunA janito'pyarthaH ghaTAdyarthaH paricchedyaH svataH - svarUpeNa tatsvabhAvatayaivAya svahetorutpatteH / nahi jJAnena arthastakArikArthaH svabhAvo janyate; anyonyAzrayAnuSaGgAt-siddhe hi jJAne tathAvidhArtha(1) bahirdeze bhUtalAdau arthasya pratibhAsanAt / (2) jJAne / (3) jJAnAtmakatvena vA hetunaa| (4) arthaH / (5) jnyaane| (6) jnyaanaatmkH| (7) vikalpaH / (8) tulanA-pR0 46 Ti0 2 / (9) zAbdI pratItiH / (10) zabdArthayoH / (11) pR048| (12) "yathA syAt / kaH ? ghaTAdiH / kiM viziSTa: syAt ? paricchedyo jJeyaH / katham ? svataH svabhAvAdeva na jJAnAdutpattyAdeH / kimbhUto'pi svahetujanito'pi svasya heturmaMdAdisAmagrI tena janito'pi niSpAdito'pi / tathA jJAnaM paricchedAtmakamarthagrahaNAtmakaM syAt / kutaH ? svabhAvAdeva nArthAdutpattyAdeH / kiMviziSTamapi ? svahetUtthamapi, svasya heturantaraGgaH AvaraNakSayopazamalakSaNaH bahiraGgaH punarindriyAnindriyarUpaH tasmAdutthA utpattiryasya tattathoktaM tAdRzamapItyarthaH |"-lghii0 tA0 pR0 80 / uddhRteyaM kArikA nimnagrantheSu--siddhi0 TI0pa010 B. / nyAyavi0vi0 pR0 33 A. / (13) paricchedyasvabhAvena / (14) arthasya / 1-dinAdarzayato jnyaan-th0| 2-yo hi na A0 / 3 yopi abhilASavatItiH na aa0| 4-lApapratItiH b0| 5 atrsi-shr0| 6 asaMbhavati lkss-shr0| 7-hetutvaM j0vi0| 8-dhAtmAkartaI0 vi0 / janitopi ghaTA-ba0 / 10 arthasvabhAvo A0, arthaH svataH svabhAvo ba0 / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 nam pravacanapra0 kA 0 60] pramANasya vyavasAyAtmakatvam siddhiH, tatsiddhau ca jJAnasiddhiriti / yathA yena yogyatAprakAreNa tathA jJAnaM svahetutthaM karaNamanolakSaNasvakAraNaprabhavaM paricchedAtmakam arthagrahaNasvabhAvaM svato na arthotpattyAdeH / . kArikAM vyAkhyAtumAha-'arthajJAnayoH' ityAdi / svakAraNAt na parasparataH _ AtmalAbhamAsAdayatoreva yathAsaGkhyena paricchedyaparicchedakabhAvaH, 5 na alabdhAtmanoH sarvathA nityayoH kSaNikayorvA / atra dRSTAntamAha'kartakarmasvabhAvavat' iti / yathA svakAraNAd AtmalAbhamAsAdayatoreva anayoH kartRkamasvabhAvaH naikAntena satoH nApyasatoH, tathA prakRto'pi iti| upasaMhArArthamAha'tataH' ityAdi / yataH svakAraNAdutpannayoH tayoH tathAbhAvaH siddhaH tataH tasmAt arthAd utpattimantareNApi arthajJAnayoH grAhyagrAhakabhAvasiddhiH syAt / kutaH ? svabhAvataH 10 svayogyatAyAH / anyathA anyena prakAreNa vyavasthAbhAvaprasaGgAt / . nanu siddhe'pi svarUpatastaidbhAve tatphalaM vaktavyam, tacca 'adhigatimAtram' Ityeke, 'svarUpasyaiva adhigatiH' ityanye, 'arthasyaiva' ityapare ityAzaGkyAha vyavasAyAtmakaM jJAnamAtmArthagrAhakaM matam / grahaNaM nirNayastena mukhyaM prAmANyamaznute // 60 // 15 vivRtiH-anirNItiphalasya nAdhigamo'sti vicAryamANAyogAt / avisaMvAdakatvaJca nirNayAyattaM tadabhAve'bhAvAttadbhAve ca bhAvAt / vyavasAyaphalaM jJAnaM mukhyaM pramANamiti vyavasthitam / svato'vyavasAyasya vikalpotpAdanaM pratyanaGgasvAt / tadutpattiM pratyaGgatve AmilApasaMsargayogyatA na. pratiSedhyA, anyathA (1) jJAnArthayoH / 'jJAnaM ghaTaM jAnAti' ityatra jJAnasya kartRtA ghaTasya ca karmatvamiti / (2) grAhyagrAhakabhAvo'pi / (3) jJAnArthayoH / (4) kartRkarmabhAvaH / (5) grAhyagrAhakabhAve / (6) bauddhAcAryAH / "ubhayatra tadeva jJAnaM phalamadhigamamarUpatvAt |"-nyaaypr0 pR07| "tadeva ca pratyakSaM jJAnaM pramANaphalamarthapratItirUpatvAt |"-nyaaybi0 pR0 25 / tattvasaM0 kA0 1343 / (7) "svasaMvittiH phalaJcAsya |"-prmaanns01|10| "phalaM svavit |"-prmaannvaa0 31366 / (8) naiyAyikAdayaH / "pramitirdravyAdiviSayaM jJAnam |"-prsh0bhaa0 10 187 / (9) "matamiSTaM jJAtaJca / kim ? jJAnam / kiM svarUpam vyavasAyAtmakaM vizeSasya jAtyAdyAkArasya avasAyo nizciyaH sa evAtmA svarUpaM yasya tattathoktam / anena pratyakSaM kalpanApoDhamityetannirastam / punaH kiMviziSTam ? AtmArthagrAhakam, AtmasvarUpamartho bAhyo ghaTAdistau gRhNAti nirNayatItyAtmArthagrAhakam anena jJAnamarthagrAhakameva na svarUpagrAhakam svagrAhakameva nArthagrAhakamityekAntadvayaM nirAkRtam / tena kAraNena aznute bhajati kim ? grahaNaM jJAnaM kartR / ki rUpama ? nirNayaH svArthavyavasAyastadrapamityarthaH / kiM karmatApannam ? prAmANyam pramANabhAvam / kiviziSTam ? mukhyamanumacaritam jJAnakAraNatvAdupacAreNaiva indriyaliGgAdeH pramANatvAt |"-lghii0taa0pR081|| 1 svarUpaM hetutthaM shr0| 2 'iti' nAsti zra0 / mukhyaprAmA-ja0 vi0 / 4-phalasyAdhigaI0 vi0| 5 svatopyavasA-I0vi0 / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikArthaH 680 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [. pravacanapari0 vikalpotpatyabhAvaprasaGgAt / sati mukhya nirNayAtmake jJAne sakalavyavahAraniyAmake kathamasaMvedyamakiJcitkaramanupAyamanupeyaM bruvANaH svasthaH ? vyavasAyaH svArthanizcaya AtmA svabhAvo yasya tat tadAtmakam vyavasA yphlaatmkmityrthH| anena 'nirvikalpakaM vibhinnA'dhigatimAtraphai laprasAdhakaM pramANam' iti pratyAkhyAtam / tathAvidhaphalAtmakaJca pramANa kim ? ityAha-jJAnam / anenApi 'cakSurAdikamajJAnaM pramANam' iti prativyUDham ; tasya tadAtmakatvavirodhAt / prasAdhitazca prapaJcata: pramANAt svaparavyavasAyAtmakaM phalaM kathazcidabhinnam 'pUrvapUrvapramANatvaM phalaM syAduttarottaram' [laghI0 kA0 7] ityatra / punarapi kathambhUtaM tat ? ityAha-AtmArthagrAhakam , svapararUpavedakam / 10 matam svasaMvedanAdhyakSeNa jJAtam / samarthitazca vyAsato jJAnasya AtmagrAhakatvaM svasaMve danasiddhau, arthagrAhakatvaJca bAhyArthasiddhau" ityalamativistareNa / tataH kiM siddham ? ityAha-'grahaNam' ityAdi / yena kAraNena vyavasAyAtmakaM jJAnam AtmA-. rthagrAhakaM tena kAraNena grahaNaM svArthAdhigatiH nirNayo mukhyamanupacaritaM prAmA Nyamaznute, na nirvikalpakaM cakSurAdi vA / 15 kArikAM vyatirekamukhena vyAkhyAtumAha-'anirNItiphalasya' ityAdi / ani __NItiphalasya nizcayaphalarahitasya avikalpakasya ityarthaH / nAdhivivRtivyAkhyAnam - gamo'sti nAnubhavosti, kuta etadityAha-vicAryamANAyogAt , yasya vicAryamANasyAyogo na tasyAnubhavo yathA advaitazUnyAditattvasya, vicAryamANa syAyogazca nirvikalpakadarzanasya iti / yathA cAsya vicAryamANasyA'yogaH tathA savi20 kalpakasiddhau prapaJcataH pratipAditam / atha avikalpakasya avisaMvAdakatvAt prAmANyaM prArthyate, atrAha-'avisaMvAda' ityAdi / avisaMvAdakatvaM gRhItArthatathAbhAvaH tadAyattaM nirNayAyattam / kuta etadityAha-'tad' ityAdi / tasya nirNayasya abhAve kSaNAyAdidarzane marIcikAdidarzane vA saMzayakAriNi abhAvAda avisaMvAdakatvasya, tadbhAve ca nirNayasadbhAve ca bhAvAd avisaMvAdakatvasya iti / vyavasAyaphalaM jJAnaM mukhya 25 pramANam iti evaM vyavasthitamityupasaMhAraH / mAbhUnirvikalpakaM svayamavyavasAyAtmakatvAt tatphalaM tajjanakatvAttu syAt iti (1) cakSurAdeH / (2) vyavasAyaphalAtmakatva / (3) pR0 209 / (4) pR0 176- / (5) pR0 119- / (6) pR0 47 / (7) pramANaphalam / (8) vyavasAyAtmakavikalpotpAdakatvAt / pUrvapakSa:"tasmAdadhyavasAyaM kurvadeva pratyakSa pramANaM bhavati, akRte tvadhyavasAye nIlabodharUpatvenAvyavasthApitaM bhavati vijJAnam |"-nyaaybi0 TI0 pR0 27 / tattvasaM0 kA0 1306 / tulanA-"adoSo'yaM pratyakSasyAdhyavasAyahetRtvAdityanirUpitAbhidhAnaM saugatasya; tatrAbhilApAbhAvAt |"-assttsh0 aSTasaha0 pR0 118 // ___ 1-nirNaya ba0 / 2-phalasAdha-ba0, shr0| -ktvaavi-b0| 4-Nena yadgrahaNaM ba0 / 5-kSayAdidarzane vA sNshy-b0| 6'nirNayasadabhAve ca' nAsti ba0 / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA060] pramANasya vyavasAyAtmakatvam 681 cedatrAha-'svataH' ityAdi / svato'vyavasAyasya svayaM nirvikalpakasya vikalpotpAdanaM pratyanaGgatvAt / etacca savikalpakasiddhau saprapaJcaM prapaJcitamiti nehocyate / tadaGgatve vA dUSaNamAha-'tat' ityAdi / tasya vikalpasya utpattiM pratyaGgatve svato'vyavasAyasya abhilApasasaMgayogyatA na prtissedhyaa| abhilapyate'nena abhilapyata iti vA abhilApaH zabdajAtyAdI tayoH saMsargo vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandhaH / tasmai yogyaH tasya bhAvastattA na prtissedhyaa| yathaivaM hi vikalpasya arthAkAralezadarzanAd derzanasya tAkAratA'numIyate tathA tasya' abhilApasaMsargayogyatAdarzanAt darzanasyApi so'numIyatAmavizeSAt / darzane'saMbhavinI tasya tadyogyatA bhavati nArthAkora iti kiMkRto'yaM vibhauga: ? tanniSedhe 'anyathA' ityAdinA dUSaNamAha / anyathA tadyogyatAniSedhaprakAreNa vikalpotpattyabhAvaprasaGgAta, sA 'na niSedhyA' iti smbndhH| 10 nanu vikalpavAsanAta eva vikalpotpattiH, darzanaM tu kevalaM tatprabodhakam tato'yamadoSaH; ityatrAha-'sati' ityAdi / sati vidyamAne mukhye svaparavyavasthAyAm anyanirapekSe nirNayAtmake jJAne / punarapi kathambhUte ityAha-'sakala' ityAdi / arthAnubhavasaMskAratatprabodhasmaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnapravRttilakSaNaH sakalo vyavahAraH taniyAmake bruvANaH saugataH kathaM svasthaH ? kiM bruvANa ityAha-jJAnam / kathambhUtam ? aki- 15 JcitkaraM nirvikalpakaM asaMvedya 'na saMvedyate' ityasaMvedyam , na vidyate vA saMvedyaM grAhyaM yasya, ata eva anupAyamanupeyamiti / (1). pR0 47 / (2) bauddhA hi pratyakSa nirvikalpakAtmakamurarIkurvanti atastaiH zabdasaMsargayogyatA pratyakSasya niSidhyate / tathA coktama-"abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH kalpanA, tayA rahitam |"nyaaybi0 pR0 13 / (3) nIlamidamityAkArakavikalpasya / (4) nIlAkAratAdarzanAt / (5) nirvikalpakapratyakSasya / (6 niilaakaartaa| (7) nirvikalpakaM nIlAkAraM tata utpanne vikalpe nIlAkAratvA'nyathAnupapatteH / (8) vikalpasya / (9) abhilApasaMsargayogyatA / nirvikalpake abhilApasaMsargayogyatA'sti tata utpanne vikalpe abhilApasaMsargayogyatA'nyathAnupapatteH / (10) vikalpasya / (11) abhilaapsNsyogytaa| (12) yadi darzane'saMbhavinI abhilApasaMsargayogyatA vikalpe ghaTeta tarhi darzane'saMbhavannapi nIlAkAra: vikalpe syAt tathA ca nIlavikalpasya sAkSAnIlasvalakSaNaviSayatAprApteH 'vikalpo'vastunirbhAsaH' iti siddhAntavirodhaH iti bhAvaH / (13) tulanA-"yathaiva hi varNAdAvabhilApAbhAvaH tathA pratyakSe'pi tasya abhilApakalpanAto'poDhatvAt anabhilApAtmakArthasAmarthyanotpatteH / pratyakSasya tadabhAve'pyadhyavasAyakalpanAyAM pratyakSaM kinnAdhyavasyet svalakSaNaM svayamabhilApazUnyamapi / pratyakSamadhyavasAyasya heturna punA rUpAdiriti kathaM sunirUpitAbhidhAnam ? yadi punaravikalpakAdapi pratyakSAdvikalpAtmano'dhyavasAyasyotpatti: pradIpAdeH kajjalAdivata vijAtIyAdapi kAraNAt kAryasyotpattidarzanAditi matam ; tadA tAdRzo'ryAdvikalpAtmanaH pratyakSasyotpattirastu tata eva tadvaditi / jAtidravyaguNakriyAparibhASAkalpanArahitAdarthAt kathaM jAtyAdikalpanAtmakaM pratyakSaM syAditi cet, pratyakSAttadrahitAdvikalpaH kathaM jAtyAdikalpanAtmakaH syAditi sama: paryanuyogaH |"-assttsh0, aSTasaha0 10 118 // (14) viklpvaasnaa| 1 tacca shr| 2-tyAdi tayoH zra0 / 3-4 vik-shr0| 4-nAdarzanasya shr0| 5 tathA stybhi-shr0| 6 viklotp-shr0| 7 anumeyamiti b0| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacande [6. pravacanapari0 evaM sAmAnyena vyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANa vyavasthApya, adhunA tadbhedaM darzayannAha tatpratyakSaM parokSazca dvidhaivAtrAnyasaMvidAm / antarbhAvAnna yujyante niyamAH prklpitaaH||31|| vivRtiH-indriyArthajJAnaM spaSTaM hitAhitaprAptiparihArasamartha prAdezikaM pratyakSam 5 avagrahehAvAyadhAraNAtmakam / anindriyapratyakSaM smRtisaMjJAcintAbhinibodhAtmakam / atIndriyapratyakSaM vyavasAyAtmakaM sphuTataramavitathamatIndriyamavyavadhAnaM lokottaramAtmArthaviSayam / tedasti sunizcitAsaMbhavabAdhakapramANatvAt sukhAdivat / zrutaM parokSaM sakalapramANaprameyeyattAsvarUpAbhidhAyi bAdhArahitaM pramANam / atra arthApa tyanumAnopamAnAdInyantarbhavanti / paraparikalpitapramANAntarbhAvanirAkaraNamanyatro10 ktamiti nehocyate / yadyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM pratipAditaM tat dvidhaiva, naikavidhaM nApi cyAdi vidham ityevakArArthaH / kathaM tadvidhaiva ? ityAha-pratyakSaM parokSazca / kArikArthaH itizabdo'tra draSTavyaH, iti evam , na pratyakSAnumAnaprakAreNa / nanu anumAnopamAnAdeH tato'rthAntaratvAt kathaM 'dvidhaiva' iti niyamaH syAt ? ityAha15 'atra' ityAdi / atra pratyakSaparokSayoH anyAsAM samIcInasaMvidAm anta rbhAvAta dvidhaiva iti / antarbhAvazca parokSaparicchede cintitaH / atazca na yujyante niyamAH paraiH saugatAdibhiH kalpitAH / kArikAM vivRNvannAha-'indriya' ityAdi / indriyANAM cakSurAdInAM kAryabhUtam vivRtivyAkhyAnam- arthasya ghaTAdeH grAhakaM na marIcikAtoyAdeH, jJAnaM pratyakSam / (1) yatsamyagjJAnAtmakaM pramANaM tat dvidhaiva dviprakArameva / tAveva prakArAvaha-pratyakSa parokSa ceti / nanvanumAnAdipramANabhedasaMkhyApi saMbhAvyata ityAha-atretyAdi / na yujyante na saMbhavanti / ke ? niyamAH dvitryAdisaMkhyApratijJAH / kiMviziSTAH ? paraparikalpitA: paraiH saugatAdibhiH kalpitA racitAH / kuto na yujyante ? antarbhAvAt saMgrahAt / kAsAm ? anyasaMvidAm anumAnAdijJAnAnAm / kva ? atraiva pratyakSaparokSasaMgraha eva"-laghI0 tA0pU081 / (2) tulanA-'jJAnanibandhanA tu siddhiranuSThAnam, heyasya hAnamanuSThAnamupAdeyasya copAdAnam / tato heyopAdeyayoH hAnopAdAnalakSaNA nu siddhirityucyeta |"-nyaaybi0 TI0 pR08 "hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva tat |"priikssaamu0 112 / pramANanaya0 // 3 / (3) sAMvyavahArikaM pratyakSam / tulanA-laghI0 Ti0 pR0 132 paM0 10 / (4) "lakSaNaM samatAvAn vizeSo'zeSagocaram / akramaM karaNAtItamakalak mahIyasAm // " -nyAyavi0 kA0 168 / pramANasaM0 kaa09| tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 162 paM0 25 / nyAyakumu0 pR025 Ti0 2 / (5) tulanA-"asti sarvajJaH sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt sukhAdivat |"siddhivi0, TI0 pR0421 B. / aSTaza0, aSTasaha0 pR0 44 / Aptapa0 pR0 56 / tattvArthazlo0 pR0 185 / pramANani0 pR0 29 / pramANamI0 pR0 14 / SaDda0 bRha0 pR0 53 / 1-snu yu-ja0 vi0 / 2 dvividhaiva b0| 8-cInavidAm ba0 / 4 jJAnaM kartR pratyakSam ba0 / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA061] pramANasya bhedAH kiMviziSTam ? spaSTama vizadam / nirvikalpakaM parokSaM jJAnAntarapratyakSaM vA toM syAt ityatrAha-'hita' ityAdi / hitaM sukhaM tatsAdhanaJca ahitaM dukhaM tatkAraNaJca tayoH prAptiparihArau tatra samartha yogyam / naca nirvikalpakAdeH tatraM sAmarthyam arthamAtragrahaNe'pyasyaM sAmarthyAsaMbhavAt ityuktam savikalpakAdisiddhipraghaTTake / nanu savikalpakapratyakSeNa sarvAtmanA arthasya gRhItatvAt tatra pramANAntarApravRttiH syAt itya- 6 trAha-prAdezikam / sarvamasmadAdipratyakSaM pradeza eva niyatam / dvicandrAdidarzane'pi taimirikajJAnena ekatvAdyadarzanavat, nIlAdidarzane'pi kSaNapariNAmAdarzanavadvA / sAmpratamindriyajJAnasya svasaMvedanapratyakSaM darzayannAha-'indriya' ityAdi / indriyANAM kAryam AtmanaH saMvidAM svarUpasya jJAnaM spaSTaM hitAhitaprAptiparihArasamartha prAdezikaM pratyakSam iti / tadubhayamapi kiM bhedam ? ityAha-avagrahahAvAyadhAraNAtmakam / vyAkhyAtA 10 avagrahAdayaH pratyakSaparicchede , te AtmA yasya tat tadAtmakam / idAnIm 'anindriya' ityAdinA'nindriyapratyakSaM darzayati-anindriyasya manasaH kArya jJAnam anindriyapratyakSam / nanu ca indriyajJAnamapi anindriyasya bhavatyeva kArya tatkathamayaM pravibhAgaH iti cet ? pradhAnetarabhAvAt / indriyajJAne hi indriyANAM pradhAnabhAvaH, atra tu anindriyasya iti yuktaH pravibhAgaH / kiM rUpaM tad ? ityAha- 15 smRtisaMjJAcintAbhinibodhAtmakam / nanu smRtyAdInAM parokSatayA pUrva pratipAditatvAt kathamatra pratyakSatayA pratipAdanaM yuktaM pUrvAparavirodhaprasaGgAt ; ityapyacarcitAbhidhAnam ; yatrAMze teSAM spaSTatvaM tatraiva pratyakSatvapratipAdanAt / svarUpe eva hi "teSAM spaSTatvam atastatraiva pratyakSatvam 'AtmajJAnam' ityabhisambandhAt / bahirarthe tvasya aspaSTatvAt parokSatA iti na kazciddoSaH / atrApi 'hita' ityAdi, 'prAdezikam' iti ca 20 sambadhyate / smRtyAdigrahaNamupalakSaNaM tena 'sukhAdyAtmakam' ityapi gRhyate / _ adhunA atIndriyapratyakSaprarUpaNArtham 'atIndriya' ityAdyAha / indriyebhyo'tikrAntam atIndriyaM pratyakSam , kathambhUtam ? vyavasAyAtmakam , anena sAMkhyasautrAntikakalpitaM nirvikalpakaM tannirastam / sphuTataram, asmadAdipratyakSAt samaste khagocare atizayena vizadam / avitathama, abhrAntam / anena "bhikSavo'hamapi mAyo- 25 (1) saugatAbhimatam / (2) mImAMsAkAdyabhimatam / (3) naiyAyikAbhimatam / (4) pratyakSam, arthagrAhakaM vA / (5) hitaprAptau ahitaparihAre vA / (6) nirvikalpAdeH / (7) pR0 47 / (8) arthe / (9) 10 116 / (10) tulanA-indriyaprAdhAnyAdanindriyabalAdhAnAdupajAtamindriyapratyakSama anindriyAdeva vishddhisvypekssaadupjaaymaanmnindriyprtykssm|"-prmeyr0 2 / 4 / pramANamI0 pR0 16 / (11) anindriyprtyksse| (12) anindriyasyaiva ityavadhAraNaM draSTavyam / (13) 10 403 / (14) smRtyAdInAm / (15) svarUpa eva / (16) smRtyAdeH / 1-svaatttprmaa-shr0| 2 jJAnaM sv-aa0| 3 avagrahahAdayaH ba0 / 4 idAnImanindriyapratyakSa vrsh-b0| pratibhAgaH thH| 6 praadhaanyetr-shr| 7-prtykssprti-aa0| 8 parozatvamiti zra0 / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 pamaH svapnopamaH" [ ] iti pratyAkhyAtam / tasya indriyAtikrAntatvaM samartha- ' yamAnaH 'atIndrayam' ityAdyAha / atIndriyam indriyavyApArAjanyam, kutaH ? avyavadhAnam dezAdivyavadhAnarahitaM yataH, yat svagocare dezAdivyavadhAnarahitaM na tad indriyavyApArajanyam yathA satyasvapnajJAnam , svagocare dezAdivyavadhAnarahitaJca atiindriyprtykssmiti| tathA ca ""IzvarajJAnam indriyArthasannikarSajaM pratyakSatve sati jJAnatvAt itarajJAnavat" [ ] iti nirastam / tajJAnasya indriyaprabhavatve pratyakSaparicchede asarvaviSayatvapratipAdanAt / lokottaraM sakalalokotkRSTamAtmArthaviSayam , 'AtmaviSayam' ityanena asvasaMviditamIzvarAdhyakSaM nirAkRtam / tasya AtmA'gocaratve arthagocaratvAnupapattipratipAdanAt / 'arthaviSayam' ityanena tu "nAnyo'nubhAvyo (1) tulanA-"mAyAsvapnopamaM jagat" "mAyAsvapnopamaM lokm-"lngkaavtaar050329,334| "mAyAsvapnopamaM sarvaM saMskAraM sarvadehinAm |"-nairaatmy0 pR0 21 / "na hi tathAgatAH kadAcidapyAtmanaH skandhAnAM vA'stitvaM prajJapayanti / yathoktaM bhagavatyAm-buddhopyAyuSmAn subhUte mAyopamaH svapnopamaH, buddha-. dharmA apyAyuSman subhUte mAyopamAH svapnopamA iti / tathA-dharmasvabhAva tu zUnyavivikto bodhisvabhAva tu shuunyvivikto| yo hi caretsa pi zUnyasvabhAvo jJAnavato na tu bAlajanasya iti| "yathoktaM bhagavatAzanyAH sarvadharmA niHsvbhaavyogen| ninimittAH sarvadharmA ninimittatAmupAdAya * 'yathoktaM sUtre-mAyopamaM jagadidaM bhavatA naTaraGgasvapnasadRzaM vihitaM / nAtmA na sattva na ca jIvagato dharmA mriicidkcndrsmaaH|" -mAdhyamikavR0 pR0 442-45 / "tasmAnmAyAsvapnAdisvabhAvAH sarvadharmA iti nizcitametat / syAdetat-yadi sarvavyApinI mAyopamasvabhAvatA buddho'pi tarhi mAyopamaH svapnopamaH syAt / uktaJcaitat bhagavatyAm-evamukte subhUtistAn devaputrAnetadavocat-mAyopamAste devaputrAH sattvAH svapnopamAste devaputrAH sattvA iti hi mAyA ca sattvAzcAdvayametadadvaidhIkAram / sarvadharmA api,devaputrA: mAyopamAH svapnopamAH / srota Apanno'pi mAyopamaH svapnopamaH srota Apattiphalamapi mAyopamaM svapnopamam / evaM sakRdAgAmyapi, sakRdAgAmiphalamapi / anAgAmyapi anAgAmiphalamapi / arhannapi arhattvamapi mAyopamaM svapnopamaya, samyaksaMbuddho'pi mAyopamaH svapnopamaH / samyaksaMbuddhatvamapi mAyopamaM svapnopamaM yAvanirvANamapi mAyopamaM svapnopamam, sa cenirvANadapi kazciddharmo viziSTataraH syAttamapyahaM mAyopamaM svapnopamaM vadAmi |"-bodhicryaa0 10 379 / "Aryalalitavistarepyuktam (pR0 209-11) saMskAra pradIpa acivat kSipramutpattinirodhadharmakA: / anavasthitamArutopamAH phenapiNDeva asAradurbalAH / saMskAra nirIhazUnyakAH, kadalIskandhasamA nirIkSate / mAyopamacittamohanA bAla ullApanariktamuSTivat // " -bodhicaryA0 pR0 532 / "mAyAsvapnamarIcibimbasadRzAH prodbhAsazrutkopamAH / vijJeyodakacandrabimbasadRzA nirmANatulyAH punaH |.."-mhaayaansuu0 pR062 / uddhRtamidam-sanmati0 TI0 pR0 371, 377 / zAstravA0 yazo0 10215 A. / (2) tulanA-"svayaMprabhuralaGaghanArhaH svArthAlokaparisphuTamavabhAsate satyasvapnavat |"-prmaannsN0 pR0 99 / pramANasaM0 Ti0 pR0 172 paM0 23 / (3) IzvarajJAnasya / (4) pR0 108 / (5) "nAnyonubhAvyastenAsti tasya nAnubhavo'paraH / tasyApi tulyacodyatvAt svayaM saiva prakAzate // yathA ca svarUpAdanyo buddhayA anubhAvyo nAsti tathA tasya jJAnasya cA'paro'nubhavo naasti| tasya jJAnagrahaNasyApi tulyArthacodyatvAt, sa hyanyatvanibandhano grAhyagrAhakabhAvaH, taccAnupapanamityuktam / tasmAttajjJAnamaparokSatayA utpannaM svayaM prakAzate nAnyena prkaashyte|"-prmaannvaa0 ityAha ba0 / 1 indriyajJAnaM b0| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaMpra0 kA0 61] pramANasya bhedAH buddhayAsti" [pramANavA0 2 / 327] ityetannirastam / tadaviSayatve buddheH buddhirUpatvasyaivAnupapatteH svprvyvsaaysvbhaavtvaattsyaaH| prasAdhitazca bAhyo'rthaH prapaJcato bAhyArthasiddhyavasare / nanu vandhyAsutasaubhAgyavyAvarNanaprakhyametat atIndriyapratyakSasya sadbhAvAvedakapramANAbhAvataH khapuSpavadasattvAt ityAzaGkayAha-'tadasti' ityAdi / tad atIndriyapratyakSam asti sunizcitAsaMbhavaddhAdhakapramANatvAt sukhAdivat iti / / samarthitazcAsya sunizcitAsaMbhavadAdhakapramANatvaM prabandhena sarvajJasiddhipraghaTTake' ityalaM punastatsamarthanaprayAsena / * parokSamidAnI vyAcaSTe 'zrutam' ityAdinA / zrutam avispaSTatarkaNam tatpramANam / kiM sarvam ? na, bAdhArahitam / punarapi kathambhUtam ? ityAha-'sakala' ityAdi / sakalaM yat pramANaM yacca prameyaM tayoH iyattAsvarUpAbhidhAyi, anena ca 10 pratyakSA'numeyA'nyantaparokSalakSaNe sthAnatraye'pyasya prAmA yaM darzayati / tathA ca nirAkRtametat-"tRtIyasthAnasakrAntau nyaiyyaH (nyAyyaH) zAstraparigrahaH / " [pramANavA0 451] iti / nahi pramANAnAM sApatnyanyAyo'sti yena ekaviSaye dvitIyasyApravRttiH syAt / atha matam-arthApattyAdeH pramANAntaratvaprasiddhaH kathaM pratyakSaparokSarUpatayA pramANadvitvasiddhiH, yato 'dvidhaiva' iti niyamaH sughaTaH syAt ? ityatrAha-'atra' ityAdi / 15 atra parokSe arthApattyanumAnopamAnAdIni, Adizabdena avizadamanyadapi pramANaM gRhyate, antarbhavanti / tetra tadantarbhAvazca parokSaparicchede prapaJcitaH / nanvevaM saugatAdInAmapi svopakalpitapramANasaMkhyAyAm itarapramANAnAmantarbhAvo bhaviSyati, ityatrAha'para' ityadi / paraiH saugatAdibhiH parikalpitasya pramANAntarbhAvasya nirAkaraNam anyatra parokSaparicchede uktamiti neha praghaTTake punarucyate / 20 manoratha0 2 / 327 / uddhRto'yam-praza0 vyo0 pR0 525 / aSTasaha pR0 110 / siddhivi0 TI0 pR0 166 A. / zAstradI0 10 195 / syA0 20 pR0 150 / zAstravA0 yazo0 50 174 B., 215 B. | nyAyakumu0 pR0 133 Ti0 4 / (1) arthAviSayatve / (2) buddheH / (3) pR0 119 / (4) pR0 89 / (5) zrutasya / tulanA-"sthAnatrayA'visaMvAdi zrutajJAnaM hi vakSyate / tenAdhigamyamAnatvaM siddhaM sarvatra vastuni // 12 // " -tattvArtha0 zlo0 pu. 13 / (6) "tadvirodhena cintAyAH ttsiddhaarthessvyogtH| tRtIyasthAnasaGakrAntau nyAyyaH zAstraparigrahaH // tasya zAstrasya virodhena tatsiddheSvartheSu liGgAdiSvasiddhakalpeSu gamakacintAyA ayogtH| yasmAt pratyakSaparokSArthayo gamAdhikAraH tasmAt tRtIyasthAne atIndriye viSaye vicArasaGakrAnteH zAstraparigraho nyAyyaH prakArAntarAsaMbhavAt |"-prmaannvaa0 mnorth04|51 / (7) yathA yadaikA sapatnI patisamIpe samupatiSThati tadA dvitIyA IviliptA anavakAzatayA patyupakaNThaM nopasarpati na tathA pramANAnAM sApatnyabhAvo iviliptatA anavakAzatA vA samasti iti bhAvaH / (8) saMbhavaitihyAdikam / (9) proksse| 1-rUpasyaivA-zra0 |-y saMsthA-zra0 / nyAyaH ba0, shr0| 4 saMghaTaH shr| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 zrutasya bhedaM darzayannAha upayogau zrutasya dvau syAdvAdanayasaMjJitau / syAdvAdaH sakalAdezo nayo vikalasaMkathA // 62 // vivRtiH-anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH, yathA jIvaH pudgalaH dharmo'dharmaH 5 AkAzaM kAla iti / tatra jIvo jJAnadarzanavIryasukhaiH asAdhAraNaiH amUrttatvA' saMkhyAtapradezatvasUkSmatvaiH sAdhAraNAsAdhAraNaiH sattvaprameyatvAgurulaghutvadharmitvaguNitvAdibhiH sAdhAraNaiH anekAntaH / tasya jIvasyAdezAt pramANaM syAdvAdaH / tathA itare paramAgamato yojyAH / jJo jIvaH sukhadukhAdivedanAt ityAdi vikalAdezo nayaH / sAkalya'm anantadharmAtmakatA / vaikalyam ekAntaH dharmAntarAvivakSAtaH / (1) "bhavataH / kau ? upayogI vyaapaarau| kasya ? zrutasya, zrUyate iti zrutamAptavacanaM varNapadavAkyAtmakaM dravyarUpaM tasya, bhAvazrutasya vA zravaNaM zrutamiti nirukteH / kati? dvau| kinnAMmAnau ? syAdvAdanayasaMjJitau, syAtkathaJcit pratipakSApekSayA vacanaM syAdvAdaH, nayanaM vastuno vivakSitadharmaprApaNaM nayaH, syAdvAdazca nayazca syAdvAdanayau, itthaM saMjJe vyapadezau yayostau tathoktau / tau lakSaNato nirdizatisyAdvAda ucyate / kaH ? sakalAdezaH sakalasya anekadharmaNo vastunaH AdezaH kathanam , yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAlAH SaDAH / 'punarnayo bhavati / kA? vikalasaMkathA, vikalasya vivakSitakadharmasya samyaka pratipakSApekSayA kathA pratipAdanaM yathA jIvo jJAtaiva draSTava ityAdi |"-lghii0 tA0 pu0 83 / tulanA-"taduktam-upayogau zrutasya dvau pramANanayabhedataH |"-siddhivi0 TI0 pR0.4 A. / (2) "nirdizyamAnadharmavyatiriktA'zeSadharmAntarasaMsUcakena syAtA yukto vAdo'bhipretadharmavacanaM syAdvAdaH / " -nyAyAva0 tA0 TI0 pR0 93 / nyAyaku0 pR0 3 Ti0 10 / (3) tulanA-"syAtpadaprayogAttu ye jJAnadarzanasukhAdirUpA asAdhAraNA ye cAmUrtatvAsaMkhyAtapradezasUkSmatvalakSaNA dharmAdharmAdharmagaganAstikAyapUda galaiH sAdhAraNA: ye'pi ca sattvaprameyatvamitvaguNitvAdayaH sarvapadArthaiH sAdhAraNAste'pi ca pratIyante |"-aav0ni0 malaya0 pR0 170 A. / (4) sakalAdezavikalAdezayoH svarUpe prAyaH sarveSAmaikamatye'pi kecidakalaGkAdyAcAryAH saptasu bhaMgeSu sarvAnapi bhaGgAn ekadharmamukhena azeSadharmAtmakavastupratipAdanakAle sakalAdezarUpAn ekadharma pradhAnatayA anyadharmAMzca gauNatayA'bhidhAnasamaye vikalAdezAtmakAna svIkurvanti / kecicca siddhasenagaNiprabhRtayaH sadasadavaktavyarUpaM bhaGgatrayaM sakalAdezatvena ziSTAMzca caturo bhaMgAn vikalAdezarUpeNa mnynte| akalaGkAdInAM.granthAH-"tathA coktam-sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhIna iti|"-srvaarthsi0 106 / "yatra yadA caugapadyaM tadA "sakalAdezaH / / ekagaNamukhenAzeSavasturUpasaMgrahAt sakalAdezaH / tatrAdezavazAt saptabhaMgI pratipadam / yadA tU krama tadA vikalAdezaH (pR0 180) 'niraMzasyApi guNabhedAdaMzakalpanA vikalAdezaH / tatrApi tathA sptbhNgii|"-raajvaa0 10 181 / nayacakra0 pR0 348 B. / "sakalAdezo hi yogapadyenAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedavRttyA pratipAdayati abhedopacAreNa vA, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastU krameNa bhedopacAreNa bhedaprAdhAnyena vaa|"-ttvaarthshlo0 pR0 136 / prameyaka0 pR0682 / saptabhaMgita0 1032 pramANanaya0 4 / 44,45 / jaintrkbhaa0puu020| "iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca |"-prmaannny0 4 / 43 / gurutattvavi0pa015A. / zAstravA0 TI0 pU0 254 A. | "yadA madhyasthabhAvenAthitvavazAta kiMciddharma pratipAdayiSavaH zeSadharmasvIkaraNanirAkaraNavimakhayA dhiyA vAcaM prayuJjate tadA tattvacintakA api laukikavat sammugdhAkAratayAcakSate-yaduta jIvo'sti Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 62 ] sakala-vikalAdezanirUpaNam 687 tatra jIva ityukte jIvazabdo yogyatApekSo'nAdisaMketaH svabhAvabhUtA'nyApohasvArthapratipAdanaH nyakSeNa pratipakSaM nirasya jIvamAtrameva abhidadhyAt tataH syAtpadaprayogAt sarvathaikAntatyAgAt svarUpAdicatuSTayavizeSaNaviziSTo jIvaH abhidhIyate iti kartA pramAtA bhoktetyAdi, ataH sampUrNavastUpratipAdanAbhAvAta vikalAdezo'bhidhIyate nayamatena saMbhavadharmANAM darzanamAtramityarthaH / yadA tu pramANavyApAramavikalaM parAmazya pratipAdayitumabhiprayanti tadAGgIkRtaguNapradhAnabhAvA azeSadharmasUcakakathaJcitparyAyasyAcchabdabhUSitayA sAvadhAraNayA vAcA darzayanti 'syAdastyeva jIvaH' ityAdikayA, ato'yaM syAcchabdasaMsUcitAbhyantarIbhUtAnantadharmakasya sAkSAdupanyastajIvazabdakriyAbhyA pradhAnIkRtAtmabhAvasyAvadhAraNavyavacchinnatadasaMbhavasya vastuna: saMdarzakatvAt sakalAdeza ityucyate / pramANapratipannasampUrNArthakathanamiti yAvat / taduktam-sA jJeyavizeSagatirnayapramANAtmikA bhavettatra / sakalagrAhi tu mAnaM vikalagrAhI nayo jJeyaH |"-nyaayaavtaa0 TI0 pR0 92 / siddhasenagaNiprabhRtInAM granthAH-evemete trayaH sakalAdezA bhASyeNaiva vibhAvitA: saMgrahavyavahArAnusAriNa aatmdrvye| samprati vikalAdezAzcattvAraH paryAyanayAzrayA vaktavyAstatpratipAdanArthamAha bhASyakAra:-dezAdezena vikalpayitavyamiti' vivakSAyattA ca vacasaH sakalAdezatA vikalAdezatA ca draSTavyA / dravyArthajAtyabhedAttu sarvadravyArthabhedAnevaikaM dravyArtha manyate, yadA paryAyajAtyabhedAMzcaikaM paryAyArthaM sarvaparyAyabhedAn pratipadyate, tadA tvavikSitasvajAtibhedatvAt sakalaM vastu ekadravyArthAbhinnam ekaparyAyArthAbhedopacaritaM tadvizeSakAbhedopacaritaM vA tanmAtramekamadvitIyAMzaM bruvan sakalAdezaH syAnnitya ityAdistrividho'pi nitytvaanitytvygpdbhaavktvruupaikaarthaabhidhaayii| yadAt dravyaparyAyasAmAnyAbhyAM tadvizeSAbhyAM vA vastunaH ekatvaM tadatadAtmakaM samuccayAzrayaM caturthavikalpe, svAMzayugapadvRttaM kramavRttaJca paJcamaSaSThasaptameSUcyate tathAvivakSAvazAt tadA tu tathA pratipAdayan vikalAdezaH |"-tttvaarthbhaa0 ttii050415| 'tatra vivakSAkRtapradhAnabhAvasadAokadharmAtmakasyApekSitAparAzeSadharmakroDIkRtasya vAkyArthasya syAtkArapadalAJchitavAkyAta pratIteH syAdasti ghaTa: syAnnAsti ghaTa: syAdavaktavyo ghaTa ityete trayo bhaGgAH sakalAdezAH vivakSAviracitadvitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmasvabhAvasya dharmiNo vAkyArtharUpasya pratipatteH catvAro vakSyamANakA vikalAdezA:-syAdasti ca nAsti ghaTa iti prathamo vikalAdezaH, syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti dvitIyaH, syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTa iti tRtIyaH, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca ghaTa iti caturthaH |"-snmti0 TI0 10 446 / u0 yazovijayaH yadyapi zAstravA0 TI0jainatarkabhA0-gurutattvavinizcayAdau saptAnAmapi bhaGgAnAM akalaGkopajJAtA sakalavikalAdezobhayarUpatA siddhAntIkRtA tathApi taiH aSTasahasrIvivaraNe 'AdyAstrayo bhaGgAH sakalAdezAH ziSTAzca catvAro vikalAdezAH' ityapi tattvArthabhASyasaMsUcitaM siddhasenagaNivyAvaNitaM kRtAntIkRtam / tathAhi-'kintu AdyabhaGgadvayaghaTakanijapararUpayoH zRGgagrAhikayA vyavasthApana eva nayabhedo matabhedo vA yujyate tRtIyabhaGgastu avaktavyalakSaNaH tAbhyAM yugapadAdiSTAbhyAM tadbhedAdanekabhedaH, ityete trayo niravayavadravyaviSayatvAt sakalAdezarUpAH, sadasattva-sadavaktavyAdayazcattvArastu caramA: sAvayavadravyaviSayatvAdvikalAdezarUpAH ,dezabhedaM vinaikatra tu krameNApi sadasattvavivakSA sampradAyaviruddhatvAnnodeti iti na niravayavadravyaviSayatvameSAmityasmadabhimatoktameva yuktamiti mantavyam |"-assttsh0 viva0 pR0 208 B. / ayameva siddhAnta: zAstravArtAsamuccayaTIkAyAm 'kecittu' iti kRtvA nirdissttH| tathAhi-"kecittu anantadharmAtmakavastupratipAdakatvAvizeSe'pi AdyAstraya eva bhaMgA niravayavapratipattidvArA sakalAdezAH agrimAstu catvAraH sAvayavapratipattidvArA vikalAdezAH, iti prtipnnvntH|"-shaastrvaa0 TI010 254 B. I 1-pekssaa'naadi-j0vi0| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 sveSTasiddhiH / nayo'pi tathaiva samyagekAntaH / 'syAjIva evaM' ityukte'nekAntaviSayaH syAcchabdaH, 'syAdastyeva jIvaH' ityukte ekAntaviSayaH syaacchbdH| . upayogI vyApArI, katisaMkhyau ? dvau / kasya ? zrutasya zrutAkhya pramANasya / kimAkhyau ? syAdvAdanayasaMjJito, syAdvAdasaMjJitaH kArikArthaH - nayasaMjJitazca / ko'sau syAdvAdaH kazca nayaH ityAha-'syAdvAdaH' ityAdi / syAdvAdo bhavati, ko'sau ? sakalAdezaH sakalasya sampUrNasya vastunaH AdezaH kathanam / nayastu vikalasaMkathA vastvekadezakathanam / (1) malayagiryAcAryAH syAtpadaprayogaM pramANavAkye eva urarIkurvanti / etanmatAnusAreNa sarveSAM nayanAM mithyArUpatvAt / atastai: 'syAtpadalAJchito naya: samyaga' ityakalaGgamatasya samAlocanA ktaa| pratyAlocitA ca sA u. yazovijayairiti / tadevaM samantabhadrasiddhasenadivAkarAdibhirupajJAtam akaladevaH vivatametaM mataM hemacandrAdayaH samarthayanti / malayagirikRtA samAlocanA itthama-"nayacintAyAmapi ca te digambarAH syAtpadaprayogamicchanti tathA cAkala Gka eva prAha-'nayo'pi tathaiva samyagekAntaviSayaH syAt' iti / atra TIkAkAreNa vyAkhyA kRtA-nayo'pi nayapratipAdakamapi vAkyaM na kevalaM pramANavAkyamityapizabdArthaH, tathaiva syAtpadaprayogaprakAreNaiva samyagekAntaviSayaH syAta, yathA syAdastyeva jIva iti / syAtpadaprayogAbhAve tu miyakAntagocaratayA durnaya eva syAditi / ' tadetadayuktam ; pramANanayavibhAgAbhAvaprasakteH, tathAhi-'syAjjIva eva' iti kila pramANavAkyam 'syAdastyeva jIvaH' iti nayavAkyama / etacca dvayamapi laghIyastrayyalaGkAre sAkSAdakalaGkenodAhRtam, atra cobhayatrApyavizeSaH; tathAhi-syAjjIva evetyatra jIvazabdena prANadhAraNanibandhanA jIvazabdavAcyatApratipattiH, astItyaneno- : dabhatAkArazabdaprayogAdajIvazabdavAcyatAniSedhaH, syAcchabdaprayogato'sAdhAraNasAdhAraNadharmAkSepaH / 'syAdastyeva jIvaH' ityatra jIvazabdena jIvazabdavAcyatApratipattiH, astItyanenodbhuta vivakSitAstitvAvagatiH, evakAraprayogAttu yadAzaMkitaM sakale'pi jagati jIvasya nAstitvaM tadvayavacchedaH, syAtprayogAta sAdhAraNAsAdhAraNapratipattirityubhayatrApyavizeSa eva |"-aav0ni0 malaya0 pU0 371 A. / u0 yazovijayaH etanmalayagirikRtam AkalaGkamatAlocanaM pUrvapakSIkRtya itthaM samAhitam-'atredamavadheyamayo nAma nayo nayAntarApekSaH tasya pramANAntarbhAve vyavahAranaya: pramANaM syAt tasya tapaHsaMyamapravacanagrAhakatvena saMyamagrAhinizcayaviSayakatvena tatsApekSatvAt / zabdanayAnAJca nikSepacatuSTayAbhyupagantaNAM bhAvAbhyupagantazabdanayaviSayaviSayakatvena tatsApekSatvAtpramANatvApattiH / nayAntaravAkyasaMyogena sApekSatve ca grAhye syAtpadaprayogeNa sapratipakSanayadvayaviSayAvacchedakasyaiva lAbhAt tenA'nantadharmAtmakatvAparArzaH / na cedevaM tadA'nekAnte samyagekAntapravezAnupapattiH avacchedakabhedaM vinA sapratipakSaviSayasamAvezasya durvacatvAta, iSyate cAyam / 'syAtpadamavacchedakabhedapradarzakatayaiva vivRtam / ata eva syAdityavyayamanekAntadyotakameva tAntrikairucyate / samyaganekAntasAdhakasya anekAntAkSepakatvAt na tvanantadharmaparAmarzakama, ato na syAtpadaprayogamAtrAdhInamAdezasAkalyaM yena pramANanayavAkyayorbhedo na syAt, kintu strArthopasthityanantaramazeSadharmAbhedopasthApakavidheyapadavRttyadhInam / sA ca vivakSAdhInetyAdezasAkalyamapi tatheti nayapramANavAkyayoritthaM bheda eva / malayagiripAdavacanaM tu apratipakSadharmAbhidhAnasthale avacchedakabhedAna bhidhAnAnupayuktena syAtpadena sAkSAdanantadharmAtmakatvAbhidhAnAt, tatra pramANanayabhedAnabhyupagantarvidagdhadigambaranirAkaraNAbhiprAyeNa yojanIyam |"-gurutttvvi0 10 17 B. / 1 sveSTavisiddhiH ja0 vi0 / 2 kisaMkhyau ba0, shr0| ityAdyAha ba0 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mU pravacanapra0 kA0 62 ] sakala-vikalAdezanirUpaNam 186 ___ tatra syAdvAdapadaM vyAcaSTe 'anekAnta' ityAdinA / anekAntAtmakasya ane _ kadharmasvabhAvasya arthasya jIvAdeH kathanaM syaadvaadH| atrodAharaNamAha - 'yathA' ityAdi / yathA ityudAharaNapradarzane, jIvaH pudgalaH dharmo'dharma AkAzaM kAla iti SadravyarUpo'rthaH, tasya anekAntAtmakatvanirUpaNaM syAdvAdaH / tatra jIve tAvadanekAntAtmakatvaM 'tatra' ityAdinA nirUpayati / tatra teSu jIvAdiSaTpa- 6 dArtheSu madhye jIva AtmA 'anekAntaH' iti sambandhaH / kairdharmaiH ityAha-jJAnadarzanavIryasukhaiH / nanu darzanameva puruSasya svarUpaM na jJAnAdayaH, teSAM prakRtidharmatvAt tatkathaM tairasau anekAntaH ? ityapyayuktam ; prakRtidharmatAM nirAkRtya teSAM ta'ddhamatAyAH pratyakSaparicchede pratipAditatvAt / tataH sUktam-'jJAnAdibhiH jIvo'nekAntaH' iti / kathambhUtaistaiH ityAha-asAdhAraNaiH pudglaadysNbhvibhiH| nanu buddhyAdayo nava Atma- 10 no'sAdhAraNA guNAH santi tatkimarthamete catvAra eva darzitAH iti cet ? teSAmeva sahabhuvAM tadguNatvapratipAdanArtham / icchAdayo hi kramabhAvinaH paryAyAH na guNAH, anyathA bhayaharSazokakaruNAmarSoMdAsInyAdInAmapi tadguNatvaprasakteH 'navaiva' iti saMkhyAniyamo durghaTaH syAt / parairapi tadanekAntaM darzayitumAha-'amUrtatva' ityAdi / rUpAdirahitatvam amUrttatvam , na punaH asarvagatadravyaparimANAbhAvaH, jIvasya muurtttvprsnggaat| 15 tasyai asarvagatatvena viSayaparicchede |sAdhitatvAt / asaGkhyAtapradezatvam asaMkhyAtAvayavopetatvam , sUkSmatvaM zuddhasya tasye kevalajJAnAdanyato'sAkSAtkaraNam , taiH anekAnto 'jIvaH' iti smbndhH| kiM viziSTaiH sAdhAraNAsAdhAraNaiH, sAdhAraNaiH gaganAdAvapi bhAvAt, asAdhAraNaiH pudgaleSvabhAvAt / punaranyaistadanekAntaM darzayannAha-'sattva' ityAdi / suprasiddhAH sattvaprameyatvA'gurulaghutvadharmitvaguNitvAdayo dharmAH taiH| katha- 20 mbhUtaiH ? sAdhAraNaiH peTkhapi dravyeSu bhAvAt / tasya evaMvidhasya jIvasya AdezAta kathanAt pramANaM syAdvAdaH tatra tadavisaMvAdAt iti bhAvaH / tathA tena asAdhAraNobhaya (1) sAMkhyaH / "draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH |"-yogsuu0 2 / 20 / (2) "prkRtemhaanutpdyte| mahAn buddhi tirbrahmA pUrtiH khyAtirIzvaro vikhara iti paryAyAH' 'Aha-uktaM pradhAnAduddhirutpadyate iti ? tatra vaktavyaM kiM lakSaNA punarbuddhirityucyate-adhyavasAyo buddhirdharmo jJAnaM virAga aizvaryam / sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAdviparyastam ||"-saaNkhykaa0 yuktidI0 pR0 108 / (3) jIvaH / (4)anekadharmAtmakaH / (5) jJAnAdInAm / (6)jIvadharmatAyAH / (7)pR0 1914 (8)vaizeSikAH / "navAnAmAtmaguNAnAM buddhisukhaduHkhecchAprayatnadharmAdharmasaMskArANAm . ."-nyAyama0 pR0 508 / (9) jJAnadarzanavIryasukhAkhyAH / (10)AtmaguNatva / (11)jIvasya anekadharmAtmakatvam / (12) "iyattAvacchinnaparimANayogitvaM mUrttatvaM tadabhAvo'mUrttatvam |"-sptp0 pR0 72 / "asarvagatadravyaparimANaM mUrtiriti hi padArthavidaH |"-tttvbi0 pR0 1580 (13) jIvasya / (14)pR0261|| (15) AtmanaH / __ 1 ityAdhuvA-ba0, shr0| 2-dhAraNaguNAH ba0 // 3-yAn guNA ba0 / 4-tadeza-zra0 / 6-pi bhavAt ba0 / 6 punarapyanyaiH shr0| 7-ha suprsi-shr0| 8 khaTsvapi dravyeSu A0 / 9 tathA tathA tena zra0 / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 sAdhAraNadharmAdhikaraNatvena anekAntaprakAreNa itare pudgalAdayaH padArthAH paramAgamataH . paramAgamamAzritya yojyaaH| .. ___ idAnIM nayaM darzayannAha-'jJaH' ityAdi / jIva iti dharmiNo nirdezaH, jJaH cetanAsvabhAvaH iti sAdhyasya, sukhaduHkhAdivedanAditi hetoH, iti evaM prayogaH Adiryasya 5 anityazabdAdeH sa tathoktaH, sa cAsau vikalasya dharmAntaranirapekSasya dharmasya Adezazca nyH| nanu kimidaM sAkalyaM vaikalyaJca Adezasya yataH 'syAdvAdaH sakalAdezo nayo vikalasaMkathA' iti syAt ? ityatrAha-'sAkalyam' ityAdi / sakalasya anantadharmAtmakasya vastuno bhAvaH sAkalyam anntdhrmaatmktaa| tatpratipAdaka vacanam evamuktam , viSaya'sya viSayiNyupacArAt / vikalasya ekadezasya bhAvo vaika10 lyam-ekAntaH, tadAdezaH tathoktaH / kutaH ? ityAha-'dharmAntara' ityAdi / vivakSita dharmAd anyo dharmaH tadantaraM tasya avivakSAtaH, nAnyathA durnayatvaprasaGgAt / nenu zabdasya arthe sambandhAbhAvataH pravRtterevA'saMbhavAt na sakalavikalAdezaprarUpaNaM yuktam, ityatrAha-'tatra' ityAdi / tatra anantAtmake tattve sthite sati, yadi vA tatra evaM syAdvAdanayasvarUpe nirUpite sati 'jIva' ityukte jIvazabdaH avAntaravizeSarahitaM 15 jIvamAtrameva abhidadhyAt / kathambhUtam ? ityAha-'yogyatA' ityAdi / yogyatAyAm apekSA yasya yogyatAM vA apekSate iti yogyatApekSaH, anAdiH saGketo yasya sa tathoktaH / 'yogyatA' ityanena tAdAtmyatadutpattilakSaNasambandhavirahe nityaikarUpasambandhA'sattve'pi ca zabdArthayoH vAcyavAcakabhAvaM darzayati, yogyatAsvabhAvasambandhasaMbhavAt / etacca saprapaJcaM prAk prapazcitam / nanu yogyatAto'pi zabdasya arthapratipAdakatve ekasmAcchabdAt yugapadanekArthapratipattiH syAt , sarvasya zabdasya sarvatrArthe pratipAdanayogyatAsaMbhavAt ; tadanupapannamiti 'saGketa' ityanena darzayati-satyAmapi anekArthapratipAdanayogyatAyI viniyatasaGketavazAd viniytaarthprtiityupptteH| etacca 'pramANaM zrutam' [ laghI0 kA0 26 ] ityatra prarUpitam / nanu yadA jIvazabdo'rthamabhidhatte na tadA pUrvasaGketo'sti tatkathaM taidapekSasyAsya niyatArthapratItihetutvamiti cet ; na; 'asyedaM vAcyam idaM vAcakam' iti cittasya saGketatvAta, tasya ca tadApi bhAvAt / na cedamavAntarakalpitam iti anAdipadena darzayati / nanu jIvamAtramabhidadhyAt ityayuktam ; anyApohasyaiva jItereva (1) sAkalyazabdena / (2) anantadharmAtmakatvarUpasAkalyasya vAcyasya / (3) vAcake syAdvAde sklaadeshe| (4) na tu dharmAntarasya prtikssepH| (5) saugataH / (6) sarvazabdasya srvaarthprtipaadnmnppnnm| (7) anAdisaGketApekSasya jIvazabdasya / (8) cittasya / (9) bauddhAH / (10) mImAMsakAH / / 1-kAntena prkaa-b| 2 itareSu pu-shr0| -kalyaM vaadesh-shr0| 4 anantAtmakatve tattve ba0 / -yAM niyt-shr0| 6 pUrvaH saMketo-ba0, shr0| 7 cettasya saMketasyAt b0|| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA063 ] syAtkAraprayogavicAraH anyonyavibhinnetadvayasyaiva vA zabdArthatvAt ; ityatrAha-'svabhAva' ityaadi|svbhaavbhRtH anyataH sarvato'pohaH pararUpeNa asattvaM yasya sa tathokta sa cAsau svArthazca svAbhidheyaH tasya pratipAdanaH jIvazabdaH tanmAtramabhidadhyAt / kiM kRtvA ? nirasya / kam ? pratipakSam, pratyanIkaM matam apohAdimAtrAbhidhAyitvalakSaNam / katham ? nyakSeNa sAmastyena / yathA ca apohAdeH zabdArthatA na ghaTate tathA 'pramANaM zrutamartheSu' / [laghI0 kA0 26 ] ityatra prapaJcataH pratipAditam / tataH tasmAt nyAyAt syAtpadaprayogAt sarvathaikAntasya 'sanneva jIvaH, asanneva, dravyarUpa eva, paryAyarUpa eva vA' ityevaMrUpasya tyAgAt nirAsAt , svarUpAdicatuSTayavizeSaNaviziSTaH svadravyakSetrAdivizeSaNaviziSTaH jIvaH jIvazabdena abhidhIyate iti sveSTasya anekAntAtmano jIvasya siddhiH / __ evaM pramANavAkyamupadarya sAmprataM nayavAkyaM darzayannAha-'nayo'pi' ityaadi| 10 nayo'pi naiyavAkyamapi na kevalaM pramANavAkyam , tathaiva syAtpadaprayogaprakAreNaiva samyagekAntaH samyagekAntaviSayaH syAt, anyathA mithyakAntagocaraH syAditi / adhunA evakAraprayogopayogaM darzayannAha-'syAt' ityAdi / 'anekAntaH' ityetadanuvarttamAnamiha sambadhyate / tato'yamarthaH siddhaH-syAt kathaJcit jIva eva jJAnadarzanasukhavIryaiH dharmaiH anekAntaH nAnyaH iti evakArArthaH / ityevamukte evaM vAkye prayukte sati naikAnta- 15 viSayaH kintu anekAntaviSayaH syAd bhavet zabdaH 'syAjIva eva' itivAkyam anekAntarUpasya tasya abhidhAnAt / 'syAdastyeva jIvaH' ityukte sati ekAntaviSayaH samyagekAntagocaraH syAd bhavet zabdaH 'syAdastyeva' iti vAkyam , pradhAnataH tadastitvaikAntapratipAdanAt / evamuttarabhaGgeSvapi vaktavyam / nanu na sarvatra vAkye laukikAH syAtkAramevakArazca prayuJjate, anyathaiva tatprayoga- 20 darzanAt , ato na yuktametadityArekApanodArthamAha aprayukto'pi sarvatra syAtkAro'rthAt prtiiyte| vidhau niSedhe'pyanyatra kuzalazcet prayojakaH // 63 // (1) yogAH / (2) syAtpadaprayogAbhAve / (3) jIvasya / (4) syAnnAstyevetyAdiSu / (5) syaatpdpryogniymH| (6) "pratIyate'dhigamyate / kaH ? syAtkAraH syAditi padamavyayam, kva? sarvatra zAstre loke vaa| kasmin viSaye? vidhau sattvAdau sAdhye / na kevalaM vidhau kintu niSedhe'pi asattvAdAvapi saadhye| anyatrApi anyasmin anuvAdAtidezAdAvapi / kiMviziSTo'pi aprayukto'pi syAdasti jIva ityanukto'pi / tahi kutaH pratIyate iti cedatrAha-arthAt sAmarthyAt / 'cedyadi kuzala: syAt vyavahAre prabuddhaH syAt / kaH ? prayojakaH pratipAdakaH |..."-lghii0 tA0 pR0 86 / uddhRto'yam"vidhau niSedhenyatrApi Ava0ni0 malaya pu0 369 B. | gurutatvavi0 pu016 A. / tulanA"vivakSAto'prayoge'pi sarvo'rtho'yaM pratIyate // vyavacchedaphalaM vAkyaM yathA caitro dhnurdhrH| pArtho dhanurdharo ____1-ndvy-aa0,0| 2 tatho sa A0 / 8 'nayo'pi' nAsti ba0 / 4 'nayavAkyamapi' nAsti A0 |-pdyog-shr016 prayuMjate aa0| 7-yukte'pi mu0 lghii0| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 . laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vivRtiH kvacitsyAtkAramanicchadbhiH sarvathaikAnto'bhyupagataH syAt / avadhAraNAbhAve'pi anekAntanirAkaraNasya avazyaMbhAvitvAt anyathA prmaannnyyorbhedprsnggH| kiM bahunA vidhiniSedhAnuvAdAtidezAdivAkyeSu kArakeSu kAdiSu svArthAdiSu prAtipadikArtheSu sAdhanadUSaNatadAbhAsavAkyeSu syAdvAdamantareNa prastutA'5 prasiddhiH ityAbAlaprasiddham / __ aprayukto'pi na kevalaM prayuktaH sarvatra vAkye syAtkAraH, upalakSaNametat tena evakAro'pi pratIyate / kuta ityAha-arthAt sAmarthyAt / kArikArthaH ra tathAhi-pAnIyamAnaya' ityukte yadi pAnIyasya anyasya cAnayanaM . laukikAnAmabhipretaM syAttadA pAnIyapadopAdAnamanarthakaM syAt / athApyanAnayanamabhipretam ; 10 AnayanagrahaNaM vyartham / asti ca tadubhayagrahaNam , ataH evakArapratItiH iti / ka ? vidhau niSedhe'pi, bhinnaprakramaH apizabdaH 'anyatra' ityasyAnantaraM draSTavyaH / anyatrApi anuvAda-atidezAdAvapi / atha yadi sarvatra saH pratIyate "agulyagre hasti-. . yUthazatamAste" [ ] ityaudAvapi pratIyeta / tathA ca "sarvasyobhayarUpatve" [pramANavA0 3 / 181] ityAdidoSAnuSaGgaH syAt ityatrAha-'kuzalaH' ityAdi / yathA 15 yo'rthaH pramANataH pratipannaH tathaiva tasya pratipAdakaH prayojakaH kuzalo bhavet nAnyathA, sa cet yadi prayojakaH zabdAnAmiti / ___ vyatirekamukhena kArikAM vivRNvannAha-'kvacid' ityAdi / kvacid vidhyAdivAkye _ syAtkAramanicchadbhiH ekAntavAdibhiH sarvathA dharmApekSayA iva yA dharmApekSayA'pi, yadvA yathA dharmyapekSayA tathA dharmApekSayApi ekAntaH sarvathaikAntaH so'bhyupagataH syAt tatra ca pramANavirodhaH ityabhiprAyaH / atastadvirodhaM parihartumicchatA sarvatra syAtkAro'bhyupagantavyaH / evaM vyatirekamukhena sarvatra syAtkAraM prasAdhya idAnIM tathaiva evakAraM prasAdhayannAha-'avadhAraNa' ityaadi| avadhAraNasya evakArasya abhAve'pi na kevalaM syAtkArAbhAve 'sarvathaikAnto'bhyupagataH syAt' iti sambandhaH / kuta etadityatrAha-anekAntanirAkaraNasya avazyambhAvitvAditi / nIlaM sarojamiti vA ythaa|"-prmaannvaa04|191-92| "sAmarthyAccAprayoge'rtho gamyaH syaadevkaaryoH|" -siddhivi0 TI0e0507 B.nyAyavi0 kaa0453| "soprayuktopi vA tajjaiH sarvatrAryAta prtiiyte| yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH ||"-tttvaarthshlo0 pR0 137 / syA0 ratnA0 pR0718| ratnAka rAvatA0pa061 / saptabhaMgita0 pR0 31 / syA0 maM0 10 279 / nayapradIpa0 10 96 A. (1) tulanA-"atrAnyatrApi iti-anuvAdAtidezAdivAkyeSu |"-aav0ni0 malaya0pa0 369 B. / (2) pR0 530 Ti0 3 / (3) pR0 620 Ti0 5 / 1-nirAkArAbhyupagamasyAvazyaM-I0 bi0 / 2-yukto na ba0 / 3-Nametena eva-ba0 / 4 vAnayana ba0, shr0| praSTavyam b0| 6-pekSayA tathA dharmApekSayApyekAntaH shr0| 7-mukheNa A0 / 8 abhAve na ke-ba0 / 9-vityAha b0| vivRtivyA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA063 ] evakAraprayogavicAraH tathAhi-'jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva eva' iti anyayogavyavacchedena jIvasyaiva aitallakSaNalakSitasya anekAntAnabhyupagame ajIvo'pi taillakSaNaH syAditi bahirarthavyavasthAvilopaH, tadvilope ca sklprmaannprmeyaadivyvhaaraaphaarH| 'tallakSaNa eva saH' iti ayogavyavacchedAnabhyupagame ca rUpAdirapyetallakSaNaM syAt iti jIvetaravibhAgAbhAvaH syAt / 'bhavatyeva' ityavadhAraNAbhAve atyantAyogAvyavacchedaH syAt / .. nanu sAkSAtprayuktasya sAmarthyagamyasya vA evakArasyaiva pratItiyuktA tatsAdhyasya ayogAdivyavacchedaphalasya sarvatra vAkye saMbhavAnna punaH syAtkArasya nissphltvaat| uktaJca zrayogamaparyogamatyantAyogameva ca / ___ vyavacchinatti dharmasya nipAto vyatirecakaH // " [pramANavA0 4 / 190 ] (1) "vizeSyasaGgataivakAro'nyayogavyavacchedabodhakaH, yathA pArtha eva dhanurdharaH / anyayogavyavacchedo nAma vizeSyabhinnatAdAtmyAdivyavacchedaH / tatra evakAreNa pArthAnyatAdAtmyAbhAvo dhanurdhare bodhyate / tathA ca pArthAnyatAdAtmyAbhAvavadhanurdharAbhinnaH pArtha iti bodhaH |"-sptbhNgi050 26 / "tatra vizeSyagataivasthale pArtha eva dhanurdhara ityAdau anyatAdAtmyavyavacchedo'rthaH / anyatvaJca samabhivyAhRtapadArthApekSikam / tathA ca pArthAnyatAdAtmyAbhAvavaddhanurdharAbhinnaH pArtha iti bodhaH |"-vaiyaakrnnbhuu da010 370 / "yadvA pArthAnyasmin prazastadhanurdharatvaM vyvcchidyte|"-vaac0 / nyAyako 10 191 / (2) jnyaandrshnopyog| (3) evakArAbhAve ajIvo'pi jJAnAdimAn syAttathA ca sarvasya cetanAtmakatvaprAptyA bAhyadravyasya acetanasya sarvathA'bhAvaH syAditi bhAvaH / (4) bAhyArthApalApe hi pramANAdivyavasthA'bhAvaH, bAhyArthApekSayaiva hi jJAne pramANatadAbhAsa vyavahAro bhavati "bahiH prameyApekSAyAM pramANaM tannibhaJca te" (AptamI0 kA0 83 ) ityabhidhAnAt / (5) tAni jJAnadarzanAdIni lakSaNAni yasya jIvasya asau tallakSaNaH / (6) "vizeSaNasaGgataivakAro'yogavyavacchedabodhakaH, yathA zaGkha pANDura eveti / ayogavyavacchedo nAma uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvam / " -saptabhaMgi0 pR0 25 / "vizeSaNasaGgataivasthale ayogavyavacchedaH 'zaGkhaH pANDura eva' ityAdau zaGkhatvAvacchedena pANDuravattvasamavAyAbhAvavyavacchedabodhanAt / " vaiyAkaraNabhU0 de0 pR0 370 / "atra zaGkhatvAvacchedena pANDuratvAyogavyavacchedo budhyate / athavA vizeSye zaGke pANDuratvAyogavyavacchedo bodhyate / " -(ma0pra0 1 pR07)"-nyAyako pR0 191 / (7) etasya jIvasya lakSaNaM syAt / (8) jIvaH jJAnadarzanopayogalakSaNo bhavatyeva / (9)"kriyAsaGgavikAro'tyantAyogavyavacchedabodhakaH yathA nIlaM saroja bhavatyeva |"-sptbhNgi0 pR0 26 / vaiyAkaraNabhU0 da0 pR0 370 / "saroje nIlatvAtyantAyogo vyavacchidyate |"-vaac0 / nyAyako pR0 192 / (10) evakArasAdhyasya / (11) "ayogaM yogamaparairatya"nipAta evakAro vyatirecaka: niyAmakaH kvacid dharmasya vizeSaNasya ayogaM vyavacchinatti / kvacidaparaiH vizeSyAdanyaiH yoga vyavacchinatti kvacidatyantAyogaM vyavacchinatti / nanu nipAto na svayaM vAcakaH kintu dyotakaH tadasya kathamayamarthaprabheda ityAha-vizeSaNavizeSyAbhyAM kriyayA ca sahoditaH / dyotakatvAdeva nipAto vizeSaNena sahodito'yogasya vyavacchedakaH / vizeSyeNa sahokto'nyayogasya, kriyayA ca sahokto'tyantAyogasyeti vizeSaNAdipadavAcya eva ayogavyavacchedAdiH tatsahoktanipAtadyotya ityarthaH |"-prmaannvaa0 manoratha0 4 / 190 / tulanA-siddhivi0, TI0 pR0507A. / "yadvinizcayaH -ayogaM yogamapara "-SaDva baha0 10 14 / nyAyAva0 TI0 Ti01017 / "yaduktam-ayogamanyayogaJca atyantAyogameva ca / vyavacchinatti dharmasya evakArastridhA mataH ||"-kaavypr0 TI0 pR088 / 1-syAnabhyu-A0 / 2-kSaNaH syAt A0 / 8-dhya yogaadi-b0| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [hai. pravacanapari0 nipAta evakAraH vyatirecakaH nivartakaH / tatra 'caitro dhanurdhara eva' ityatra ayogavyavacchedaH; tathAhi-parapratipattaye vAkyaM prayujyamAnaM yadeva pareNa vyAmohAdAzaGkitam tadeva vyavacchinatti, caitrazca loke dhanurdharo na pratItaH, tatazcaitrasya adhanurdharatvazaGkAvyavacchedena dhanurdharatvavidhAnArthaM 'caitro dhanurdhara eva' iti vAkyaM prayujyate / 'pArtha eva dhanurdharaH' ityatra anyyogvyvcchedH| nahi pArthe adhanurdharatvAzaGkA kasyacidasti dhanurdharatvena akhilajanaprasiddhatvAttasya / tasmAt yadatizayavaddhanurdharatvaM tat puruSAntarasAdhAraNamAzaGkitamiti tadvayavacchedAya 'pArtha eva dhanurdharaH' iti vAkyaM prayujyate / 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' ityatra tu atyantAyogavyavacchedaH; yadA hi saroja nIlavarNavi viktaM prasiddhamiti nIlatvamasya nAstIti AzaGkitaM bhavati tadA tadvayavacchedAya 'nIlaM 10 sarojaM bhavatyeva' iti vAkyaM prayujyate iti / tadasamIkSitAbhidhAnam ; syAtkAramantareNa iSTAniSTayovidhiniSedhAnupapatteH; tathAhi - 'pArtha eva dhanurdharaH' ityukte sarvatra sarvadA sarveSAmanyapuruSANAM dhAnurdharyAbhAvaH pratIyate, tatra ca pratyakSAdivirodhaH / atha viziSTaM tadanyapuruSeSu pratiniyatadezakAlA pekSayA pratiSedhumiSTaM na dhanurdharatvamAtraM tato'yamadoSaH / nanu ayamarthaH syAtkAraprasA15 dAdeva pratyetuM zakya iti, etatprayojanatvAt kathasau niSphalaH yataH sAkSAtprayuktasya sAmarthyagaya'sya vA asya sarvatra vAkye pratItina syAt ? tathA 'caitro dhanurdhara evaM' (1) "yatra dhamiNi dharmasadbhAvaH sandihyate tatrA'yogavyavacchedasya nyAyaprAptatvAt / atra dRSTAnto yathA caitro dhanurdhara iti / caitre hi dhanurdharatvaM sandihyate kimasti nAstIti / tatazcaitro dhanurdhara ityukte pakSAntaramadhanurdharatvaM zroturAkAGakSopasthApitaM nirAkaroti ayogavyavacchedo'tra nyAyaprAptaH |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0 15 / "caitre dhanurdharatvasandehAt vizeSaNena ayogamAtraM vyavacchidyate |"-prmaannvaa0 manoratha0 4 / 192 / (2) "yathA pANe dhanurdhara iti sAmAnyazabdo'pyayaM dhanurdharazabdaH prakaraNasAmarthyAdinA prakuSTaguNavRttiriha pArthe hi dhanurdharatvaM siddhameveti nA'yogAzaGkA / tAdRzantu sAtizayaM kimanyatrApyasti nAsti ityanyayogazaGkAyAM zroturyadA pArtho dhanurdhara ityucyate tadA sAtizayaH pArtha eva dhanurdharo nAnya iti pratIyate / tenAtra anyayogavyavacchedo nyaaypraaptH|"-prmaannvaa0 svava0 TI0 pR0 15 / "pArthe dhanurdharatvaM prasiddhameva kintu tAdazamanyasyApi kimastIti sandehe anyayogavyavacchedaphalaM vizeSaNam |"-prmaannvaa0 mnorth04|192| (3) arjune / (4) "na khalu sarvameva nIlaM saroja yenAyogavyavacchedaH syAt, nApi sarojameva nIlaM yena anyayogavyavacchedo bhavet / kintuM 'nIlaM sarojaM saMbhavati na vA' ityatyantAyogasandehe vizeSaNena sa eva vyavacchidyate |"-prmaannvaa0 manoraya0 4 / 192 / (5) yAdRzaM dhanurdharatvaM pArthe na tAdRganyatra iti / (6) tulanA-"yatrApi anyayogavyavacchedo'bhipretastatrApi yogavizeSo vyavacchidyate na yogasAmAnyam, yAdRga pArthe dhanurdharatA tAdRganyatra naastiiti|"-tttvaarthbhaa0 vyA0 pR0409| (7) syAtkAraH / 1"nipAta evakAro vyatirecaka: nAsti b0| 2 ityanyayo-A0 / tadetavasamI-ba0, shr0| 4-ya'Saya'sya shr0| 5-myasya sarvatra b0| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA063 ] evakAraprayogavicAraH 'nIlaM sarojaM bhavatyeva' ityatra ayogA'tyantAyogayoH sarvathA vyavacchede caitra-dhAnurdharyayoH nIlasarojayozca anyataradeva syAt / aMtha svasvarUpAparityAgenaiva anayoH ayogA'tyantA'yogavyavacchedaH natu anyonyasvarUpasvIkAreNa ato'yamadoSaH ; tanna ; syAtkAramantareNa asyArthasya pratyetumazakyatvAt / kizca, 'caitro dhanurdharaH' ityAdivAkyeSu dhanurdharatvAdibhiH ayogAdivyavacchedaM / kurvatA evakAreNa adhanurdharatvAdInAmazabdavAcyAnAmapi tato'nyatvAnivRttiryadi vidhIyate; tarhi zUratvodAratvAdidharmANAmapi vidhIyatAM zabdavAcyebhyo dhanurdharatvAdibhyo'nyatvAvizeSAt / atha yo dharmo yatra niyamyate tadvirodhina eva tatra nivRttiH caitre ca dhanurdharatvaniyame adhanurdharatvaM viruddham , pArthe ca asAdhAraNadhanurdharatvavidhau sakalajagatsAdhAraNaM ted viruddham , saroje ca nIlatvasaMbhavavidhau tadasaMbhavamAnaM viruddham , ataH tasyai- 10 vA'to nivRttiH natu zUratvAdidharmANAm teSAM tadanyatve'pyaviruddhatvAt iti; tadetadandhasarpavilapravezanyAyamanusarati, evaMvidhapravibhAgasya syAdvAdAnabhyupagame anupapatteH / nanu tadabhyupagame'pi zabdAnabhidheyatvAvizeSe kathaM virodhina eva nivRttiH natu sarvasya iti cet ; tathA sAmarthyAt / svArthapratipAdanAya hi zabdaprayogo na vysnityaa| svArthazca bhAvAbhAvAtmakaH pratyakSavat zabde'pi prtibhaaste| bhAvAbhAvavyavahArazca svarUpapratiyo- 15 gyapekSAnibandhanaH / naca aviruddhasya pratiyogitvaM yuktam , ataH kathaM sarvasya nivRtteH zaGkApi iti ? tataH sthitam 'avadhAraNa' ityAdi / (1)tulanA-"ayogavyavacchedena hi astinA yoga issyte| sa ca yogaH kiM sAmAnyarUpeNa astinA pratyAyyate'tha vizeSarUpeNa utobhayarUpeNeti sarvathA prAktanadoSaprasaGgaH / vyavacchedo'pi astitvasAmAnyAyogasya vA astitvavizeSAyogasya vA ubhayAyogasya vA ?"-tattvArthabhA0 vyA0 pR. 409 / "caitrasya dhanuSA ayoge vyavacchinne yogaH pratipAdito bhavet itarathA caitro dhanurdhara eveti prayogAnupapattiH / saiva sarvathA kathaJcidvA syAt ? Adye padye caitrasya dhanuSA'yoge vyavacchinne sati na caitratA siddhayet dhanurbhAvaH siddhayet / keSAmityAha-syAdvAdavidviSAm ekaantvaadinaamityrthH|"-siddhivi0 TI0 10508 B. / (2) "atyantAyogavyavacchede'pi atyantamayogo nAsti yoga eva sarvathA, athavA kadAcidasti kadAcinnAstItyevaM ca vikalpadvaye'pi prAcya eva prasaGgo yojyaH |"-tttvaarthbhaa0 vyA0 pR0409 / "yaccAnyaduktaM kriyayA sahodito'tyantAyogameva ca vyacchinatti nipAto vyatirecakaH iti; tatra dUSaNamAha-prAptamityAdi / nIlaM sarojaM bhavatyeveti cet yadi tahi samantAt nityaM sarvadA nIlaM sarojaikarUpaM vyaktaM yathA bhavati tathedaM jagat prAptam / ayamabhiprAya:-sarvathA kathaJcidvA nIlaM sarojaM bhavatyeva ? prathamapakSe'yaM doSaH, anyatra anekAnta iti |"-siddhivi0 TI0 pR0 510 A. / (3) dhanurdharatvAt / (4) nivRttividhIyatAm / (5) dhanurdharatvam / (6) nIlatvAsaMbhavamAtram / (7) evakArAt / (8) dhanurdharatvAbhinnatve'pi / (9) dhanurdharo'pi syAt zUrazca udArazca iti na ko'pi virodhaH / (10) svarUpasya pratiyoginazcApekSA, svarUpApekSo bhAvavyavahAraH pratiyogyapekSo'bhAvavyavahAra:-A0 tti| __ 1 vyvcchedaaccaitr-b0| 2 atha svruupaa-b0| 3 vidhIyeta shr0| 4-yasyate aa0|-vRttH shr0| 6 nanu A0 / 7 svArthasvabhAvAtmaka: b0| 8-tmakaM pr-shr0| 9 nivRtte zaMkApi A0 / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 nanu 'jIvo'sti' ityukte tatra astitvam , 'nAsti' ityukte nAstitvam, ubhayavacanena ubhayaM pratIyate ato na yuktam 'avadhAraNa' ityAdi; ityatrAha-'anyathA' ityaadi| anekAntanirAsasya avazyaMbhAvitvAbhAvaprakAreNa anyathA pramANanayayorabhedaprasaGgAt kAraNAt 'sarvathaikAnto'bhyupagataH syAt' iti smbndhH| avadhAraNAbhAve dharmivat 6 dharme'pi anekAntaprasaGgAt / aparamapi syAdvAdamantareNa nazyati iti darzayannAha-'kiM bahunA' ityAdi / kim ? na kizcit bahunA 'uktena' itydhyaahaarH| vidhiniSedhAnuvAdAtidezAdivAkyeSu, Adizabdena niyamAdivAkyaparigrahaH, kArakeSu kAdiSu, vArthAdiSu Adizabdena liGgAdiparigrahaH, prAtipadikArtheSu sAdhanadUSaNatadAbhAsa vAkyeSu, cazabdaH atra samuccAyArtho draSTavyaH / syAdvAdamantareNa 'prastutA'prasiddhiH' 10 iti sambandhaH / iti evam AbAlaprasiddham nai svecchayA kalpitamiti yAvat / nainu zabdaH sarvo'pi vivakSApratibaddhatvAt tAmeva gamayati nArtham, ato'yuktamuktam-'tatra jIva ityukte' ityAdyAzaGkyAha varNAH padAni vAkyAni prAhurarthAnavAJchitAn / vAJchitAMzca kvacinneti prasiddhiriyamIdRzI // 14 // svecchayA tAmatikramya vadatAmeva yujyate / vektrabhipretamAtrasya sUcakaM vacanaM tviti // 65 // vivRtiH-varNapadavAkyAnAM vAcakatvaM yathAsvam AgamAt pratipattavyam / vaktrabhiprAyAn bhinnasyArthasya vAcakAH zabdAH satyAnRtavyavasthA'nyathAnupapatteH / ayaM ca prasaMgo'nyatra vistareNoktaH iti neha pratanyate / zabdAnAmarthavyabhicAritve (1) anekAntanirAso'vazyaM bhavatIti na-A0 Ti0 / (2) syAjjIvaH sanneveti hi nayavAkyam, atra cedavadhAraNaM na kriyate tadA yathA dharmiNi jIve avadhAraNarahite anekAnto'sti tathA dharme'pi astitvAkhye sa prApnoti, nayarUpaJcedam, dharmiNyanekAntaH dharme ekAntaH -A0 tti0| (3) bauddhaH / (4) "prAhurabhidadhati / ke ? varNAH akSarANi gakArAdIni / tathA padAni gavAdIni tathA vAkyAni ca gAmAnayetyAdIni / kAn ? arthAn abhidheyAn / kiM viziSTAn ? avAJchitAn, avivakSitAn bhamyAdIna, vAJchitAMzca vivakSitAnapi sAsnAdimadAdIn / kvacit mandabuddhiSu pratipAdyeSu na prAhuH teSAM tato'rthAdhigamAbhAvAt ityevaM prakArA sarvajanapratItA prasiddhiH rUDhiH / IdRzI vicitrA vvavahAribhirabhyupagantabyA tathaivArthakriyopapatteH / ... tAM prasiddhimatikramyaiva ullaMghyaiva / svecchayA svairabhAvena vadatAM kathayatAM saugatAnAM yujyate yuktaM bhavatIti, adhikSepavacanam / katham ? zabdaH sUcakaM vAcakam / kasya ? vaktrabhipretamAtrasya vaktuH prayojakasyAbhipretamabhiprAyo vivakSA tAvanmAtrasyaiva na bahirarthasyeti / naH aho AzcaryamityAkSepo gamyate, sAmAnyavizeSAtmano bahirarthasya zabdaprayogAtpratItestasyaiva tadarthatvAta abhiprAyasya tataH svapnepyapratIteH |"-lghii0 tA0 pR 87 / (5)tulanA-"taduktam-vivakSAprabhavA hi zabdAstAmeva sNsuucyeyuH|"-tttvop0 pR0 120 / 1 'nAstItyukte nAsti aa0| 2 natvecchayA ba0 / viti A0, mu. lghii0| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] zabdanityatvavAdaH 667 abhipretavyabhicAritvaM kuto'panIyate suSuptAdau vAgvRtterdarzanAt / anicchatAmapi apazabdAdibhASaNasadbhAvAt vAJchatAmapi mandabuddhInAM zAstravaktRtvAbhAvAt / ubhayatra vyabhicArAna kasyacidvAcakAH zabdA iti alaukikapratibhAnam / loko hi arthasyAptyanAptiSu satyAnRtavyavasthAmAtiSTheta zabdasya nAbhiprAyamAtre tatra zabdavyavahArabAhulyAbhAvAt / abAdhitAM tatpratItimatikramya khecchayA pramANaprameya- 6 kharUpamAtiSThamAnAnAM yuktam-abhipretamAtrasUcakatvaM zabdAnAm / varNapadavAkyAni prAhuH, kAn ? arthAn ghaTAdIn / kiMviziSTAn ? kArikArthaH . avAJchitAn vAJchayA'viSayIkRtAn vAJchitAMzca tadviSayI kRtAMzca zAstravyAkhyAnAdyarthAn kacit mandabuddhiprANiSu na prAhuH iti evaM prasiddhiH lokapratItiriyaM skljnsaakssikii| IdRzI vicitrA / tadana- 10 bhyupagame dUSaNamAha-'svecchayA' ityAdi / svecchayA svAbhipretaprakriyAmAtreNa tAM prasiddhimatikramyaiva vadatAM saugatAnAM yujyte| kiM tad ? ityAha-vaktrabhipretamAtrasya sUcakaM vacanaM tviti / ___nanu varNAdayo'rthAnavAJchitAn kimanityAH santaH pratipAdayanti, nityA vA ? / tatrAdyaH pakSo'nupapannaH; anityatve teSAm utpannamAtrapradhvaMsitvena 15 zabdanityatvavAdinA - mImAMsakAnAM pUrvapakSaH saGketavyavahArakAlAnanuyAyitvataH tatpratipAdakatvAnupapatteH / dvitIya ___ pakSastu upapannaH; nityAnAM teSAM tadanuyAyitvena ttprtipaadktvopptteH| . ' pramANataH tannityatvasyaiva prsiddheshv| tathAhi-'sa evA'yaM gakAraH' ityAdi pratyabhijJA (1) tulanA-"vivakSAmantareNApi vAgvRttirjAtu vIkSyate / vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH ||"-nyaayvi. kA. 354 / "vijJAnaguNadoSAbhyAM vAgvattergaNadoSatA / vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH |"-prmaannsN0 kA0 16 / pramANasaM0 Ti0 pR0 173 paM0 23 / (2) tulanA-"buddhizabdapramANatvaM bAhyArthe sati nAsati / satyAnRtavyavasthevaM yujyate'rthAptyanAptiSu // " -AptamI0 kaa087| (3) arthapratipAdakatvA'nupapatteH / "yadA hi kSaNikaH zabdo na zakto'rthAvadhAraNe / na hi kSaNikasya sambandhagrahaNaM saMbhavati..."-mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 3, nyaayr0| (4) kumArilamate hi zabdo nityaH dravyarUpazca / "zrotramAtrendriyagrAhyaH zabdaH zabdatvajAtimAn / dravyaM sarvagato nityaH kumArilamate mataH ||"-maanmeyo010 218. prabhAkaramate ca zabdo nityo'pi AkAzasya guNo na tu svatantraM dravyam / draSTavyam-"AkAzazca zabdavAniti, sa eva zrotraM tadguNazca zabda:.."-praka0 paM0 nyAyazuddhiprakaraNama / (5) sngktvyvhaarkaalvyaapktyaa| (6) "vayaM tAvatpratyabhijAtImo na naH karaNadaurbalyam, evamanye'pi pratyabhijAnanti, sa evAyamiti pratyabhijAnAnAH pratyabhijAnanti cedvayamivAnye'pi nAnya iti vaktumarhanti |"-shaabrbhaa0 zaza20 / "pratyabhijJayaiva kAlAntarAvasthAyitA siddhacati, kAlAntarAvasthitizca sprtybhijnyprtykssgmyetyktm|"-bhtii01|1|18| "zabdo'pi 1 kuto'pratIyate j0vi0| 2 arthsyaanaapti-j0vi0| 3 tatra zabdavyavahArasthitimapratikramya svecch-ii0vi0| 4 abAdhitamatikramya j0vi0| 5-vaM siddhiH shr0| 6 nviti A0 / 7-tyAH prti-b0| 8 'vA' nAsti shr0| 38 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 668 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [. pravacanapari0 khyapratyakSata eva tAvacchabdAnAM nityatvaM pratIyate / na cAsya ajJAnalakSaNamaprAmANyam pratiprANi saMvedyamAnatvAt / nApi saMzayarUpam ; ekAMzAvalambitvAt / ubhayAMzAvalambI hi pratyayaH saMzayaH, na cedaM tathA / nApi mithyAsva(tva) rUpam ; abAdhyamAnatvAt / yadeva hi jJAnaM bAdhyate tadeva mithyA prasiddhaM yathA zuktikAyAM rajatajJAnam , na cedaM dezakAlanarAntareSvapi bAdhyate / na ca duSTakAraNaprabhavatvAdasyAprAmANyam ; tatkAraNAnAM duSTatvAnizcayAt / nApi adhigatAdhigantRtvAt ; smaryamANAnubhUyamAnavizeSaNAvacchinnasya gakArAdeH pUrvasaMvedanAviSayatvAt / taduktam "pUrvAvagato'zo'tra sa na nAma pratIyate / idAnIntanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gatam // ". [ mI0 zlo0 pratyakSa0 zlo0 233-34 ] iti / pratyakSatvazcAsyaM zrotrendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt suprasiddham / na ca smRtipUrvakatvAdasya apratyakSatvaM yuktam ; tatpUrvakatve'pyasya saisa~mprayogajatvena pratyakSatvopapatteH / uktazcapratyabhijJAnAt praagstiityvgmyte|"-mii0 zlo0 zabdani0 zlo0 33 / bhATTaci0 pR0 26 // "etaduktaM bhavati-pratyabhijJAkhyavizeSapratyayabalena hyastanAdyatanagakArayorekatvAvagamAnnityatvamAzrIyate ... ato gatvAdisAmAnyanibandhaneyaM pratyabhijJA siddhayati / evaM sati vyaktibhede sAmAnyaM tadabhAvAttu nAsti sAmAnyamityeva vaktavyam , ataH siddhaM pratyabhijJayA zabdasya nitytvm|"-shaastrdii0 50 540,568 / tantraraha0 pR0 26 / (1) prtybhijnyaansy| (2) pratyabhijJAnasya mithyAtvarUpamaprAmANyam / (3) pratyabhijJAnam / (4) pratyabhijJAnakAraNAnAmindriyAdInAm / "pramANaM pratyabhijJAnaM dRDhendriyatayocyate |"-mii0 zlo. zabdani0 zlo0 372 / (5) sa evApam-A0 tti0| (6) pUrvapratyakSa / (7) "nanu gRhItamapi gRhyate iti kathaM prAmANyamata Aha ya iti / tasminnaM mA bhUtprAmANyam agRhItakAlAntarasambandhApekSameva tu prAmANya miti |"-nyaayr0 / "nanu na kevalamadhikaM gamyate kintu prAgavagatamapi iti kathaM prAmANyamata Aha yaH pUrveti / savikalpake hi zabdArthasvarUpasambandhakAlasambandhAH prathante tatra zabdAdiraMzo'smRtiviSaya iti mA nAma pramANaviSayo bhavatu idAnIntanI tu vastusattA na pUrvamavadhRtetyasti tatra pramANAvasara iti sthitaM prAmANyam / indriyavyApArAnuvidhAnAcca pratyakSatvamiti / ekaJcedaM pUrvavijJAnajanitasaMskArapratyutpannendriyAdikAraNakaM veditavyam |"-kaashikaa / 'pUrvamavagato'zaH sa na nAma'prameyaka0 pR0 339 / 'pUrvamavagato nAMzaH sa ca nAma'-sanmati0 TI0 319 / 'yaH pUrvAvagato'zo'tra sa no nAma'-syA0ra0 pR0 675 / uttarArdham-tattvopa0 pR0 27 / pramANavA0 sva0 TI0 pR0 77 / tattvasaM0 pR0 159 / (8) sa evAyaM zabda iti pratyabhijJAnasya / (9) pratyabhijJAnasya / "tatra zabdArthasambandhaM pramAtuH smarato'pi yA / buddhiH pUrvagRhItArthasandhAnAdupajAyate // cakSuSA sanikRSTe'rthe nA'pra. tyakSamasau bhavet ||"-mii0 zlo0 pratyakSa0 zlo0 229-30 / (10) saMzcAsau samprayogazceti karmadhArayaH tathA ca indriyANAmarthena sArka sambandhe vidyamAne satItyarthaH / tulanA-"kiM punaridaM pratyabhijJAkhyaM pramANam ? pratyakSamiti brUmaH / pUrvAnubhavajanitasaMskArasadhrIcInendriyajanyatvAt grahaNasmaraNarUpamidamekaM jJAnam |"-shaastrdii0 pR0 568 / 1 stsNyog-shr0| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaMpra0 kA065] zabdanityatvavAdaH "naihi smaraNato yat prAk tatpratyakSamitIdRzam / vacamaM rAjakIyaM vA laukikaM vApi vidyate // 1 // na cApi smaraNAt pazcAdindriyasya pravarttanam / vAryate kenacinnApi tattadAnI praduSyati // 2 // tenendriyArthasambandhAt pAgUrdhvaJcApi yatsmRteH / vijJAnaM jAyate sarva pratyakSamiti gamyatAm // 3 // " [mI0 zlo0 pratyakSa0 zlo0 234-37 ] iti / evamataH zabdasya nityatve siddhe idAnImiva anyadApi yacchabdasyoccAraNaM na / tattasya janakaM kintu abhivyaJjakam / ata idamucyate-anyadApi yat zabdasya uccAraNaM tadasyAbhivyaJjakam uccAraNatvAt , yad yad uccAraNaM tattadabhivyaJjakam yathA etatkAlopalakSitamuccAraNam , tathA ca prekRtam , tasmAdidamapi tathA / tathA, vivAdAdhyAsito vA kAlaH gAdisambaddhaH kAlatvAt pratipAditazabdasambaddhakAlavat / ataH siddhamasya anumAnato'pi nityatvam / ito'pyanumAnAt 10 tatsiddham-nityaH zabdaH, zrAvaNatvAt , yad yadevaM tattathA yathA zabdatvam , tathA cA'yam , tasmAdayamapi tathA / tathA, dezakAlAdibhinnA gozabdavyaktibuddhayaH ekagozabdaviSayA (1) 'nanvidaM bhavatyadhikaviSayaM smaraNottarakAle bhavat kathaM pratyakSam ? na hi nirvikalpakasya pratyakSasyaiSa dharmo dRSTa ataH aah-nhiiti| na hi smaraNAt prAgbhAvitA pratyakSalakSaNam, api tahi indriyajatvam, taccAtrApyaviziSTamiti bhAvaH / yadi smaraNenendriyapravRttireva vAryate tadA dUSyate, tatastaduttarakAlaM jAyamAnaM savikalpakaM pratyakSaM bhavedapi, na tvetadasti ityAha na ceti / yataH smRtyA nendriyaM virudhyate na vA dUSyate, tena prAgavaM vA smRteryadindriyArthasambandhAd jJAnaM jAyate sarvaM tatpratyakSamabhyupagantavyamityAha-teneti |"-kaashikaa / (2) arthAt yacca smaraNAdUdhvaM tadapratyakSam-A0 Ti0 / (3) 'rAjakIyaM vA vaidikaM vApi'-mI0 ilo0 / 'rAjakIyaM vA laukikaM nApi'-sanmati0 TI0 e0 319 / uddhRtA ime-prameyaka0 pR0 339 / sanmati0 TI0 pR0 319 / syA0 ra0 499 / (4) pratyabhijJAnAt / (5) zabdasya / (6) "yadi vispaSTena hetunA zabdasya nityatvaM vaktuM zakSyAmaH tato nityapratyayasAmarthyAt prayatnenAbhivyajyate iti bhaviSyatIti |"-shaabrbhaa0 111 / 12 / "zabdasya prayatna eva kAraNatayA sNbhaavitH| sa ca pratyabhijJAbalena dvitIyAdidarzaneSvabhivyaJjakatAmApAdita iti prathamadarzanepyasau abhivyaJjaka eva ataH kAraNarahitatvena sattvAnnityaH zabda: gaganAderiva nAsyA'nityateti |"-prk0 paM0 10 170 / bhATTaci0 pR0 26 / "evaJcoccAraNaM zabdasya na kAraNaM kintu abhivyaJjakamiti siddham / na coccAraNAdanyatkAraNaM saMbhavatItyakAryatvam, ata evAvinAzAnnityatvasiddhiH |"shaastrdii0 pR0 590 / "zabdaH prayatnAbhivyaGyaH yathA tadanutpAdyatve sati tadanantaramupalabdhaH, yo yadanutpAdyatve sati yadanantaramupalabhyate sa tadabhivyaGgyaH yathA pradIpAnantaramupalabhyamAno ghaTa: |"tntrrh0 pR0 26 / mAnameyo0 pR0 221 / (7) "zrautratA ceyaM hetuH zabdatvavatkRtaH / yadvA zrotrapratyakSatvamatra hetuH, taddhi zabdatvadRSTAntena zaknoti nityatvaM sAdhayitumityAha shrautreti|"-mii0shlo0, nyAyara0 zabdani0 zlo0 393 / 'prayogazcaivaM bhavati nityaH zabdaH zrAvaNatvAcchabdatvavat |"-shstrdii0 pR0 585 / (8) "dezakAlAdibhinnA vA samastA gotvabuddhayaH / ekagozabdajanyAH syurgodhItvAdekabuddhivat // goshbdbddhyo'pyevmekgoshbdgocraaH|| gozabdaviSayatvena kalpyatAmekabadhivata ||...."goshbdbddhyaa hyastanyA gozabdo'yaM prakAzitaH / gozabdaviSayatvena yathaivAdyaprasUtayA / iyaM vA taM vijAnAti taddhetoH pUrvabuddhivat / ubhe vApyekaviSaye bhavetAmekabuddhivat |"-mii0 zlo0 zabdani0 zlo0 418-21 / 1 prAgavApi A0 / 2-pi zabdasya zra0 / 3 prakatatvaM t-shr0| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 . laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 na cAnekArthagocarA gaurityutpadyamAnatvAt sampratyutpannagozabdabuddhivat / 'gozabdavya- . ktibuddhayaH' ityucyamAne siddhasAdhyatA syAt , ekagozabdavyaktibuddheH ekaviSayatvAbhyupagamAt , tannivRttyarthaM bahuvacanam / tathA 'sAmAnye gozabdanibandhanAH samAnA eva dhiyaH prabhavanti' iti tannirAsArtha vyaktigrahaNam / ekasmin deze kAle vA bahUnAM pramAtRNAM gozabdajJAnAni ekagozabdavyaktigocarANi iti siddhasAdhyatAprasaGgavyavacchedArtha 'dezakAlAdibhinnAH' ityuktam / hyastano vA gozabdaH adyApyanuvartate gauriti jJAyamAnatvAt adyoccAritagozabdavat / adyatano vA gozabdaH hyo'pi AsIt gauriti jJAyamAnatvAt hya uccAritagozabdavat / "zabdo vA vAcakaH dIrghakAlAvasthAyI sambandhabalena arthamatijanakatvAt dhUmasAmAnyavat / yastu asthiraH sa sambandhabalena 10 nArthaM bodhayati tAdAtvikanimittatvAt pradIpavidyutprakAzavat / tadevam tulanA-"dezakAlAdibhinnAzca gozabdavyaktibuddhayaH / samAnaviSayAH sarvA na vA nAnArthagocarAH // gaurityutpadyamAnatvAt sampratyutpannabuddhivat / gozabdavyaktiSu yA buddhayo dezakAladrutamadhyabilambitAdiprati: . bhedabhAsabhinnAstA ekArthaviSayA: nAnArthaviSayA na vA bhavanti gaurityAkAropagraheNotpadyamAnatvAt sampratyutpannagobuddhivat / athavA yA yA gozabdaviSayA buddhiH sA'dyatanagozabdaviSayA gozabdaviSayatvAt adyaprasUtagozabdabuddhivat / gozabdaviSayA ca hyastanI gozabdabuddhiriti svabhAvahetuH / athavA ahyastanI gozabdabuddhirdharmiNI hyastanagozabdaviSayatvaM sAdhyadharmaH gozabdaviSayatvAditi hetuH hyastanI gozabdabuddhidRSTAnta: ." athavA, ubhe hyastanyadyatanyau buddhI ekaviSaye goshbdvissytvaadekgoshbdbuddhivt| athavA, samastA gotvabuddhayaH dezAdibhedabhinnA ekagozabdajanyA godhiitvaadekgobuddhivt| pUrvaM gozabdaviSayA buddhayaH dharmiNyaH ekaviSayatvaJca sAdhyam, idAnIJca gotvajAtiviSayA buddhayo dharmiNyaH ekagozabdajanyatvaM sAdhyamiti vishessH|"-tttvsN0 50 pR0 592 / syA0ra0 pR0 676 / (1) "nitye tu sati gozabde bahukRtva uccaritaH zrutapUrvazcAnyAsu govyaktiSu anvayavyatirekAbhyAmAkRtivacanamavagamayiSyati, tasmAdapi nityaH |"-shaabrbhaa01|1|19| "hyastanoccAritastasmAdgozabdo'dyApi vidyate / gozabdajJAnagamyatvAdyathokto'dyaiSa gauriti ||"-mii0shlo0shbdni0ilo0 416 / (2) "hyo vA''sIdeSa gauzabda: pUrvoktenaiva hetunA / yadvA gotvAbhidhAyitvaM vAcyo hetuyorapi ||"mii0 zlo0 zabdani0 zlo0 417 / tulanA-"gauriti zrUyamANo'dya hyo'pi zabdo mayA shrutH| hetoH pUrvoditAdeva hya uccAritazabdavat ||"-tttvsN0 pR0 592 / syA0 ra0 pU0 676 / (3) "atrocyate sthiraH zabdo dhUmagotvAdijAtivat / sambandhAnubhavApekSasAmAnyArthAvabodhanAt // " -mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 311 / tulanA-"zabdo vA vAcako yAvAn sthiro'sau dIrghakAlabhAk / sambandhAnubhavApekSajJeyajJAnapravartanAt / ya IdRk sa sthiro dRSTa: dhUmasAmAnyabhAgavat ||"-trvsN0 pR0 592 / syA0 ra0 pR0 676 / (4) vAcyavAcakabhAvena-A0 Ti0 / (5) tulanA-"asthirastu na sambandhajJAnApekSo'vabodhakaH / tAdAtvikanimittatvAd dIpavidyutprakAzavat ||"-tttvsN0 pR0 592 / syA0 ra0 pu0676 / (6) na hi pradIpAdiprakAzasya niyatena ghaTAdinA sambandho'sti, tAdAtvikanimittatvAt, yatra yatra yAti tatra tatra prakAzayati / sambandhe hi smRtyapekSA bhavati, na ca ghaTapradIpAdayastathA -A0Ti0 / "tAdAtvikaM tAvatkAlikaM vyavahArakAlAnuyAyi nimittaM sambandho yasya sa tathoktaH tadbhAvastattvam |"-tttvsN0 paM0 pR0 593 / syA0 2010 676 / 1 hyApi b0| 2 gozabdo vA shr0| 3 codayati shr| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaMpra0 kA065 ] zabdanityatvavAdaH "kaJcit kAlaM sthiraH zabdaH sarvakAlamapi sthiraH / vinAzahetuzUnyatvAt sAmAnyAkAzakAlavat // " [ ] tathA, vivAdAdhyAsitaH kAlaH gAdizabdazUnyo na bhavati kAlatvAt idAnIntanakAlavat / tathA, arthApattitopyasya nityatvaM siddham ; tathAhi-nityaH zabdaH tato'rthapratipatyanyathAnupapatteH / na ceya anyathApi anyathaiva vA upapadyate; zabdasyAnityatve sarva- 5 thAnupapadyamAnatvAt / pratipannapratibandhAddhi zabdAdarthapratipattiH syAt, nAnyathA atiprasaGgAt / na cA'nityatve zabdasya pratipannapratibandhasya uttarakAlamanuvRttiH saMbhavati; tasya tadaiva vinAzAt / taduktam"rthApattiriyaM coktA pkssdhrmaadivrjitaa| yadi nAzininitye vA vinAzinyeva vA bhavet // 1 // (1) 'anapekSatvAt 1 / 1 / 21 / yeSAmanavagatotpattInAM dravyANAM bhAva eva lakSyate teSAmapi keSAJcidanityatA gamyate yeSAM vinAzakAraNamupalabhyate, yathA abhinavaM paTaM dRSTvA / na cainaM kriyamANamupalabdhavAn atha cAnityatvamavagacchati rUpameva dRSTvA / tantuvyatiSaGgajanito'yaM tantuvyatiSaGgavinAzAttantuvinAzAdvA vinazyatItyavagacchati / naivaM zabdasya kiJcitkAraNamavagamyate yadvinAzAdvinakSyati ityavagamyate |"-jaiminisuu0, zAbarabhA0 11121 / "evaM sthitasya zabdasya shrutikaalaatkssnnaantre| saMbhAvyate vinAzitvaM na bhUyo'nyena hetunA // yathA zastrAdibhirbhedAjjarayA vA paTAdayaH / naGa kSyatItyavagamyante naivaM zabde'sti kAraNam ||"-mii0 zlo0 zabdani0 zlo. 442-43 / uddhRto'yam-syA0 ra0 pR0 676 / "asyArthaH- zabdaH sarvakAlaM sthiraH vinAzahetuzUnyatvAt / vinAzahetuzUnyatvaJca kaJcitkAlaM sthiratvAtsiddham / sa hi sambandhakaraNakAlaM yAvadanupadrutaH pazcAdapi kenApanIyatAmiti |"-syaa0r0 pR0676 / (2) tulanA-syA0 ra0 pR0 676 / (3) "nityastu syAddarzanasya praarthtvaat| nityaH zabdo bhvitumrhti| kutaH ? darzanasya parArthatvAt / darzanamuccAraNaM tatparArthaM paramartha pratyAyayitum / uccaritamAtre hi vinaSTa zabde nacA'nyo'nyAnartha pratyAyayituM zaknayAta ato na parArthamuccAryeta / atha na vinaSTastato bahaza upalabdhatvAdarthAvagama iti yuktam |"-jaiminisuu0, zAbarabhA0 21 / 18 / "arthapratipattyanthAnupapattyA tu nityatvameva yuktam / na hi pratyuccAraNamanyasyAnyasya kriyamANasyArthapratyAyakatvaM saMbhavati sambandhagrahaNAsaMbhavAt, agRhItasambadhisya cA'pratyAyakatvAt / na cAnyasmin gRhItasambandhe'nyasya pratyAyakatvaM saMbhavati / na hi gozabde gRhItasambandhe'zvazabdaH pratyAyayati |"-shaastrdii0 pR0 559 / "zabdo nityaH parArthadarzanasambandhitvAt dhUmAdivaditi |"-nyvi0 pR0 242 / (4) arthapratipattiH / (5) nitye ca anitye [ca-A0 tti0| (6) anitye eva-A0 tti0| (7) anityazabdasya / (8) zabdo nityaH darzanasya parArthatvA'nyathAnupapatteH, parArthavAkyoccAraNAnyathAnupapatteH, arthapratItyanyathAnupapattervA / (9) anumAnatvAdyabhAvaH-A0 tti0| (10) "arthApattau hi dvAveva doSau anyathApyupapattiranyathaivopapattizca / tadihApi yadyanityatve'pyarthapratyAyakatvamupapadyeta anityatva eva vA tato dUSaNaM syAt natu tadastItyAha yadIti |"-jyaayr0 10790 / "yadi zabde nAzini nitye vA vAcakasAmarthyamityanena saMzaya uktaH vinAzinyeva vA zabde vAcakasAmarthyamityanena tu viparyaya upadarzitaH tadA dUSaNamucyatAmiti / yadaiva zabde vAcakasAmarthya sandigdhaM viparyastaJca syAttadA dUSaNAvasaraH etaccAtrobhayamapi nAstIti bhaavH|" -syaa0r0e0678| (11) nAzini nitye veti niravadhAraNatvAt militameva 'anyathApi' ityasya vyAkhyAnama, vinAzinyeva iti tu 'anyathaiva' ityasya-A0 tti0| 1-tvaM tthaa-shr0| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 zabde vAcakasAmarthya taidA dUSaNamucyatAm / phailavadvayavahArAGgabhUtArthapratyayAGgatA // 2 // . niSphalatvena zabdasya yogyatvAdavagamyate / parIkSyamANastenAsyaM yuktyA nity-vinaashyoH||3|| sa dharmobhyupagantavyo yaH predhAnaM na bAdhate / nahi aGgAGga-yanurodhena pradhAnaphalabAdhanam // 4 // yujyate, nAzipakSe ca tadekAntAt prasajyate / nahi adRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH // 5 // 5 tathA ca syAdapUrvo'pi sarvaH sarva prakAzayet / sambandhadarzanazcAsya nA'nityasyopapadyate // 6 // sambandhajJAnasiddhizced dhruvaM kaalaantrsthitiH|anysmin jJAtasambandhe na cAnyo vAcako bhavet // 7 // gozabde jJAtasambandhe nAzvazabdo hi vaackH|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 237-44] iti / atha sadRzatayA zabdasya arthapratipattihetutvopapatteH nApattito'sya nityatvasiddhiH; tadayuktam ; tatsAdRzyasya vicAryamANasyAnupaMpattitaH tathA tasya taddhetutvA10 nupapatteH / uktaJca - (1) "nanu mAbhUdarthapratyAyanaM tathApi kimityanityatA na bhavati ? ata Aha-phalavaditi / phalavato gavAnayanAdivyApArasya aGgabhUto'rthapratyayaH tatphalatvenaiva phalavAn, zabdasyoccAraNasaMskArabhAjaH' svayamaphalasya phalavatpratyayAGgatA'vagamyata iti / tataH kimityAha-parIkSamANa iti / arthapratyayAGgasya zabdasya sa eva dharmaH svAGgatvena grahItavyo yazca pradhAnamarthapratyayaM na bAdhata iti / kAraNAha-nahIti / arthapratyayAGgabhUtasya zabdasya yadaGgamanityatvaM tadanurodhena yattatpradhAna zabdaH tatphalasya arthapratyayasya bAdhanamayuktamiti / tathApi kathaM nAnityatvamatrAha-nAzIti / kathamityAha-nahIti / kimityavAcakaH ? ata Aha-tathA cediti / sambandhajJAnaJca na kSaNikasya saMbhavatItyAha-sambandheti / " -nyAyara0 pR0 790 / (2) arthapratyayAkaratve-A0 tti0| (3) 'davadhAryate'-mI0 ilo0| / (4) zabdasya / (5) pradhAnaM vyavahArAkhyaM phalam-A0 tti0| (6) 'aGgAGgAnurodhena' -mI0 zlo0 / arthapratyayaH-A0 tti0| (7) zabda:-A0 tti0| (8) vyavahAraH-A0 tti0| (9) "nanu kiyantaM citkAlamavatiSThantAM zabdAH, yAvatsambandhadarzanaM tasya vyavahArazca saMbhavati, naitAvatA nityatvasiddhirata Aha-sambandheti / nanvanyasyaiva gozabdasya sambandhaM gRhItvA anyasmAdarthaM pratyeSyAmo nAvazyamekasyaiva sthAyitvamata Aha-anyasminniti, evaM hyavyavasthA syAditi |"-nyaayr0 pR0 791 / (10) yasya hi sambandho jJAtaH so'nyaH yazca vAcakaH so'nyaH vinAzitvAt-A0 tti0| (11) uddhRtA ime-prameyaka0 pR0405-6| dvitIyatutIyacaturthazlokAn vinA-syA0 ra0pa0 678 / paJcamaSaSThasaptamazlokAH kiJcitpAThabhedena-tattvasaM0 pR0 617 / (12) "arthatvasAdRzyAdarthAvagama iti cet, na kazcidarthavAna sarveSAM navatvAt / kasyacitpUrvasya kRtrimasambandho bhaviSyatIti cet ; taduktam, sadRza iti cAvagate vyAmohAtpratyayo vyAvarteta zAlAzabdAnmAlApratyaya iv|"-shaabrbhaa0 21118 / 'nanu tattulyopAdAnamabhedamupAdAya sidhyati pArAyaM darzanasya; satyam ; sidhyati, kintu netthambhUtatve pramANamasti / na kasyacidapyAsaMsAraM jantoH pUrvoktasadRzamuccArayAmi tatsadRza evAyamimiti jJAnotpAdo dRSTaH / ata eva cAviparItaM pratipadyante / anyathA mAlAzabdapratyayasyeva zAlAzabdasaMvedanAdaviparyayaH syAt |"-bRhtii0 111 / 18 / zAstradI0 pU0 560 / nayani010 24 / (13) sAdRzyadvAreNa / (14) zabdasya / (15) arthApatti (arthapratIti) hetutvAnupapatte:-A0 tti0| __ 1 tato duu-b0| 2 niHphala-tha0, b0| 3 asadazatayA shr0| 4-tvopapannApa-zra0 / 5-pattestathA b0| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] zabdanityatvavAdaH 703 "saMdRzatvAtpratItizcet tddvaurennaapyvaackH| kasya caikasya sAdRzyAt kalpyatAM vAcako'paraH // adRSTasaGgatitvena sarveSAM tulyatA yadA / arthavAn pUrvadRSTaiMzcet tasya tAvAn kSaNaH kutaH // distAvAnupalabdho hi arthavAn sampratIyate / " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 244-50] "tathA bhinnamabhinnaM vA sAdRzyaM vyaktito bhavet / evamekamanekaM vA nityaM vA'nityameva vA // minne caikatvanityatve jAtireva prakalpitA / vyaktayananyadathaikaM ca sAdRzyaM nityamiSyate // / vyaktinityatvamApannaM tathA stysmdiihitm|" [ mI0zlo0zabdani0zlo0271-73 ] iti ||ch|| atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'sa evAyaM gakAraH' ityAdi; tadasamIkSitAtatpratividhAna parassA bhidhAnam ; asya pratyabhijJAnasya sAdRzyanibandhanatayA ekatvA'prasAzabdasya anityatva- dhakatvAt pradIpAdipratyabhijJAnavat / na khalu 'sa evAyaM pradIpaH, prasAdhanam- aGgahAraH, lUnapunarjAtanakhakezAdirvA' ityAdi pratyabhijJAnaM pradIpAdI- 10 nAmekatvaM prasAdhayati / athA'tra ekatvAbhAvAttasya tadaprasAdhakatvaM tadanyatrApi smaanm| (1) "zabdastu na tathA bAlAnAmapi pratItiprasaGgAdityarthavatsAdRzyAdarthAvagama iti bhASyama, tasyArthamAha-sadazatvAditi / zabdAntare gRhItasambandhe'rthavati zabdAntaraM tatsAdRzyAt tattvena bhrAntyavagataM tadarthaM pratyAyayatIti / pariharati taddvAreNeti / kAraNamAha-kasyeti / ca zabdo hetau / idaJca na hi kazcidarthavAnityanena bhASyeNoktamiti etadevopapAdayati-adRSTeti / zaGkate-arthavAniti / nirAkaroti tasyeti / avasarAbhAvameva darzayati-dvistririti |"-nyaayr0 10 793 / (2) saadshyenaadi| (3) kintu vaisadRzyam-A0 tti0| (4) vAcaka:-A0 tti0| (5) vAcyopalambhakAlaM yAvata-A0 Ti0 / 'tAvAn kutaH kSaNaH'-mI0 zlo0 / (6) "dvistrirvA'nupalabdho hi nArthavAna smprtiiyte|"-mii0 shlo| tattvasaM0 pR0 619 / (7) uddhatA ime-prameyaka0 pa0 410 / tattvasaM0 pR0 619 / (8) "bhinnatvaikatvanityatve jAtireva prakalpyate / abhedA'nityanAnAtve pUrvoktenaiva tlytaa|" -mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 272 / (9) 'vyaktyananyattathaikaJca'-mI0 shlo| (10) uddhatA ime-prameyaka0 pR0 411 / (11) pR0697 paM018 (12) tulanA-"kimidaM pratyabhijJAnama? tatpratyayaviSayatvam ? tatpratyayaviSayatvamanyatvepItyanekAnta:...."-jyAyavA0 2 / 2 / 33 / 'anityatve'pi sAdRzyavazAtpratyabhijJAnamutpadyata eveti / vivAdagocarApannaH zabdo'bhivyaktaH pratyabhijJAnakAlaM yAvanAvatiSThate zabdapratyayaviSayatvAt pUrvAnubhUtazabdavat |"-prsh0 vyo0 pR0 647 / "nRttAbhinayaceSTAdipratyabhijJAnato vayam / vizeSaM pratyabhijJAne na pazyAmo manAgapi . ucyate prtybhijnyaanmnythaapyppdyte| gatvAdijAtiviSayaM yadvA sAdRzyahetUkam ||"-nyaaym0p0 223-24 / tathA dAna tye'pi pradIpAdau pratyabhijJAnaM dRSTaM tasmAdanakAntikametat , yathA kSaNike'pi karmaNi prayoge dazyate"pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 379 / "sAdRzyAnnaikarUpatvAtsa evAyamiti sthitiH // yadi caivaMvidho nityo nityAste vidyudAdayaH / pratyabhijJApramANaM syAd yugapad bhinndeshyoH|"-nyaayvi0 kaa0425-26|| "sAdRzAparagrahaNenApi tattvasaMbhavAt kSaNikeSvapi karaNAGgahArAdiSu pratyabhijJAnAdviruddho hetuH / tatkriyaikatvepi kimidAnImanekaM syAt |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 106 / tattvArthazlo0 105 / "gAyekatvagrAhikAyA lUnapunarjAtakezanakhAdiSviva tasyA bhrAntatvAt |"-snmti0 TI0 pR0 34 / syA0 ra0 pR0 680 / ratnAkarAva0 4 / 9 / zAstravA0 TI0 pR0 376 A. / (13) nRtyakriyAvizeSaH, vRzcikagamanAdibhedena dvAviMzatividhaH / (14) pradIpAdau / (15) pratyabhijJAnasya / (16) ekatvAprasAdhakatvam / 1-yaM gaura ityaa-shr0| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 nanu tailAdikAraNasya uttaratra kSayopalambhataH pradIpAdeH pratikSaNamanyatvaprasiddheH yuktamekatvAsattvaM na zabdasya viparyayAt ; ityapyanupapannam ; asyApi tAlvAdisaMyogavibhAgalakSaNakAraNasya uttaratra prakSayapratItitaH pratisamayamanyatvasiddheH ekatvAsattvopapatteH / tatsaM yogavibhAgayoH taidabhivyaJjakavAyUtpAde kAraNatvaM na zabde ityabhyupagame vartikAmukhatai5 lAnalasaMyogAderapi pradIpAdyabhivyaJjakavAyUtpAde kAraNatvaM na tadutpAde ityapyabhyupagamyatAmavizeSAt / pratItivirodhaH anyatrApi na kAkairbhakSitaH / / yadapi pratyabhijJAnasya pratyakSatvamuktam ; tadapyayuktam ; pratyakSaparicchede vizadasvabhAvasyaiva jJAnasya pratyakSatvapratipAdanAt / na cedaM tatsvabhAvam , ataH kathamasya pratyakSa tAzaGkApi ? akSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAttasya tadrUpatA; ityapyasat , tasya tadanvayavya10 tirekAnuvidhAyitvAbhAvAt , darzanasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA tasya pratyabhijJA parIkSApraghaTTake prarUpitatvAt / pratyakSatve cAsya atItakAlaparigatatvena zabdagrAhakatvAnupapattiH, sambaddhavartamAnArthagocaracAritvAttasya / tadrAhakatve vA kartha yogipratyakSasya pratikSepaH pratyakSatve'pyasya tadvad atItAdyarthagrAhakatvAvirodhAt ? .. astu vA yathAkathaJcit tatpratyakSam ; tathApi na tat zabdasyaikatvaprasAdhakam , tadu16 tpAdavinAzagrAhiNA pramANAntareNa bAdhyamAnatvAt , yat pramANAntareNa bAdhyate na tat svaviSayavyavasthApakam yathA zuktizakale rajatagrAhipratyakSaM zuktisvarUpagrAhipratyakSAntareNa, bAdhyate ca tadutpAdavinAzagrAhiNA tena tadekatvagrAhipratyabhijJAnamiti / na cedamasiddham ; pratyakSasyaivaM tAvat tadutpAdavinAzagrAhakatvena tadbAdhakatvasaMbhavAt / tathAhi-'utpannaH zabdaH vinaSTaH' iti pratItiH indriyavyApArAnantaraM pratiprANi saMvedyamAnopajAyate / na (1) tulanA-"zabdasya tAlvAdisaMyogavibhAgalakSaNakadambakasya uttaratra kSayapratItita: pratikSaNamanyatvasiddherekatvAsattvopapatteH |"-syaa0r0 pR0681 / (2) tAlvAdi-A0 tti0| (3) zabdAbhijaka / (4)pradIpa-A0 Ti0 / (5)pR06985011| (6 pratyabhijJAnam / tulanA-"evammanyate -prathame kSaNe zabdagrahaNaM dvitIyakSaNe pUrvagRhItazabdAhitasaMskAraprabodhaH tato'nyasmin kSaNe zabdasmaraNam , tatazcaturthe kSaNe tirohite tasmin sa evAyaM ghaTazabda iti pratyabhijJAnaM kathaM pratyakSaM syAdasannihitaviSayatvAt |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0 378 / (7) pratyabhijJAnasya / (8) pratyabhijJAnasya (9) pR0 415 / (10) pratyabhijJAnasya / (11) 'saH' iti-aa0tti0| (12) pratyakSasya / tulanA"pUrvakAlasambandhitvasyedAnImasannihitatvenA'grahaNAt / grahaNe vA zrotrajJAnavat spaSTapratibhAsaH syAt |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0 352 / (13) atItagrAhakatve-A0 tti0| (14) pratikSipanti hi mImAMsakAH sarvajJam A0 tti0| (15) yogipratyakSasya / (16) pratyabhijJAnavat-A0 tti0| (17) pratyabhijJAnam / (18) tulanA-"zabde vinAzavijJAnAttu na sA nitytvsaadhikaa|"nyaaymN0 pR0 224 / (19) pratyakSeNa-A0 tti0| (20) zabdotpAdavinAza / (21) sa evAyaM zabda iti pratyabhijJAnabAdhakatvasaMbhavAt / 1-kSayopalaMbhaH pr-shr0| 2-lAnila-A013-vyavasthAgrAhakam aa0| 4-va tAvadutpAva-ba0, -vtdutpaad-shr0| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 65] zabdanityatvavAdaH 705 ceyaM mithyA; dezakAlanarAntareSu abAdhyamAnatvAt 'utpanno ghaTaH vinaSTo ghaTaH' iti pratItivat / atha pratyabhijJAnenaiva iyaM kasmAnna bAdhyate ? tanna; asya sAdRzyanibandhanatayA tnnitytvaaprsaadhktvaat| nanu ekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhAt kvacid ghaTAdyabhAvapratItiryuktA, natu zabdAbhAvapratItiH, tatraikajJAnasaMsargiNaH kasyacidapyasaMbhavAt ; ityapyacodyam ; vivakSita- 5 zabdAbhAvapratItau zabdAntarasyaiva ekajJAnasaMsargiNaH saMbhavAt / niHzabdapradeze sarvazabdAbhAvapratItau tarhi tadasaMbhava iti cet, na; tatrApi AtmasvarUpasaMvedanasya tadekajJAnasaMsargiNaH saMbhavAt / yathaiva hi ghaTabhUdezAdInAm ekatra jJAne saMsargaH tathA svapararUpayorapi, akhilajJAnAnAM svapararUpAvabhAsisvabhAvatvAt / na caivaM zabdAbhAvavat rUpAdyabhAvo'pi ato'nuSajyate; teSAM pratiniyatendriyagrAhyatayA tadabhAvasyApi pratiniyatAdeva iMndri- 10 yAt prsiddhH| yo hi yadindriyagrAhyaH tadabhAvo'pi tadindriyAdeva vyavasthApyate / yadindriyopayukto hyAtmA yatra yadA yadviSayamupalabdhilakSaNaprAptaM nopalabhate tatra tadA - tasyAbhAvamadhigacchatIti / / nityatve ca zabdasya prAguccAraNAdanupalambhaH kutaH syAt-indriyAbhAvAt , zabdasyAsannihitatvAt , AvRtatvAdvA ? na tAvadindriyAbhAvAt; uccAraNAnantaraM zabdo- 15 (1) utpannaH zabdaH vinaSTa: zabda iti pratItiH / tulanA-"pratyabhijJA hi sApekSA nirapekSA tvabhAvadhIH / tenaivamAdau viSaye pratyabhijJaiva bAdhyate // zabdAbhAvasya grahaNAt pratyabhijJAyAzca pUrvAnusandhAnAdisavyapekSatvAt / api ca pratyabhijJA vyabhicarati karmAdiSu gRhyte| tenAsyAM zabdepyabhAvapratyayopahatavapuSi kaH samAzvAsaH ? na caivaM pratyakSepyanakAntikatvodbhAvanamapi tu vinAzapratyayapratihataprabhAvA pratyabhijJA nityatvaM karmAdiSviva zabde'pi na sAdhayituM prabhavati..."-nyAyamaM0 pR0 224 / syA0 ra0pU0681 / (2) bhrAntivazAdbhavataH sa evAyaM zabda iti pratyabhijJAnasya / (3) bhUtalaA0 tti0| (4) bhUtalAdau / (5) zabdAbhAvapratyaye / (6) tulanA-"vivakSitazabdAbhAvapratItau zabdAntarasyaikajJAnasaMsargiNaH saMbhavAt |"-syaa0r0p0682| (7) tulanA-"tatrApyAtmasvarUpasya tadekajJAna- saMsargiNaH sambhavAt / svapararUpAvabhAsakasvabhAvasya hyAtmanaH parasmin yogyadezAvasthite vastuni na kevalamAtmasvarUpasaMvedanaM bhavet yAvanti khalu vastUni pratiSedhyatvasammatavastunA sAkaM yogyadezAvasthitAni santyavazyaM pratibhAsante, tAni sarvANyekajJAnasaMsargINi / tatra kumbhAdau pratiSedhyo bhUtalAdiH AtmasvarUpaJcakajJAnasaMsagi / zabde tu pratiSedhye sazabdake pradeze zabdAntaramAtmasvarUpaJca, niHzabdake tu kevalamAtmasvarUpam / athavA mA bhavatvekajJAnasaMsargipadArthAntaraM pramANAntaragRhItaM tu bhaviSyati / yathA smRtigocare caityakulAdau kvacidabhAvapramANena bhavatAmabhAvagrahaNe caityakulAdi |"-syaa0 ra0 pR. 682 / (8) paratvAvizeSAt yathA zabdAbhAvo jJAtaH tathA rUpAbhAvo'pi jJAyatAmityartha:-A0 tti| svapararUpagrAhiNaH kasmAccidapi jJAnAt / (9) rUpAdInAm / (10) yadgrahe yadapekSaM cakSuH tadabhAvagrahe'pi tadaMpekSate iti kiraNAvalIvacanAt yadbhAvo yAvatyA sAmagryA gRhyate tadabhAvo'pi tAvatyaiva -A0 tti0| (11) yenendriyeNa yadgRhyate tena tanniSThA jAtistadabhAvazca gRhyate iti niyamAt / ___1-bhUpradezAdInAm ba0, shr0|| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [.. pravacanapari0 palambhAt / na ca prAgasataH tadaiva indriyasya prAdurbhAvaH, pratItivirodhAt / nApi zabdasyAsannihitatvAt ; nityavyApitayA sarvatra sarvadA tasya sannihitatvAt / nApyAvRtatvAt; nityaikasvabhAvatvena tasya AvRtatvAnupapatteH / na khalu dRzyasvabhAvaparityAgena adRzyasvarU pA'svIkAre zabdasya AvRtatvaM ghaTate atiprasaGgAt / yad yadA yatsvarUpaM na parityajati 5 na tasya tadA tatpratyanIkasvarUpasaMbhavaH yathA anAvRtAvasthAyAM dRzyasvarUpamaparityajato nAdRzyasvarUpasaMbhavaH, na parityajati ca AvRtAvasthAyAM dRzyasvarUpaM zabda iti / tadA tatsvarUpaparityAge vA siddhamasya anityatvam , svarUpabhedasvabhAvatvAttasya / nanu ghaTAdInAM svarUpAbhede'pi andhakArAdinA AvRtatvaM dRzyate; ityapyayuktam ; tatrApi svarUpabhede satyeva AvRtatvopapatteH / svarUpamakhaNDayataH ksycidaavrnntvaanupptteH| . (1) uccAraNAt prAk tadgrAhakaM zrotramindriyaM nAsIt uccAraNakAla eva zabdena sahotpadyate ityukte satyAha na ceti / (2) nityatayA vyApitayA ca-A0 Ti / (3) shbdsy.| (4) zabdasya AvRtAvasthAyAM na adRzyasvarUpasaMbhavaH aparityaktapUrvasvarUpatvAt / tulanA-"yadyadA yatsvarUpaM na parityajati..."-syA0 ra0 pR0 682 / (5) AvRtAvasthAyAM dRshysvruuptyaage| tulanA-"tadayaM tAlvAdivyApArajanitazrAvaNasvabhAvaM parityajya viparItasvabhAvamAsAdayannapi nityazcenna kinycidnitym|" -aSTaza0, aSTasaha0 pR0 107 / (6) anityatvasya / (7) svarUpabhedAbhAve'pi / tulanA"syAnmataM yathA ghaTAderAtmAnamakhaNDayattamastasyAvaraNaM tathA zabdasyApIti; tadasat; tasyApi tena AtmakhaNDanopagamAt, dRzyasvabhAvasya khaNDanAt tamasastadAvaraNatvasiddheH sarvasya pariNAmitvasAdhanAt / tamasA'pi ghaTAderakhaNDane pUrvavadupalabdhiH kinna bhavitumarhati, tasya tena upalabhyatayA'pyakhaNDanAt |"-assttsh0, asTasaha0 pR0 105 / prameyaka0 pR0 421 / syA0 ra0 pR0 682 / stimitena vAyanAvaraNAnnityaM nopalabhyata iti cedAha-nApItyAdi / tasya bAhyasya upalabhyAtmano dRzyasya kiJcidupalambhAvaraNaM sambhavati / tatsiddhau pramANAbhAvAt / sato'pi vA vidyamAnasyApi cAvaraNasya tadAtmAnamakhaNDayato nityazabdAtmAnamapracyAvayataH sAmarthyatiraskArAyogAt jJAnajananazaktyabhibhavAyogAt / yasmAnna hi tatra zabdAtmanyatizayamanutpAdayannAvaraNAbhimataH kiJcitkaro nAma / akiJcitkarazcArthaH kaH kasyAvaraNaM jJAnavibandhakamanyadveti prakArAntareNopaghAtakaM naiveti yAvat / akiJcitkarasya AvaraNatvaM dRSTamiti kathayannAha para:-kuDyAdaya ityaadi| kuDyAdayo ghaTAdInAM kamatizayamutpAdayanti kamvA sAmarthyAtizayaM khaNDayanti yenAvaraNamiSyante / tasmAda yathA te'tizayamanatpAdayanto ghaTAdInAmAvaraNamiSyante tathA nityasyApi zabdasya kiJcidAvaraNaM bhvissytiitybhipraayH| na brUmaH ityAdinA prihrti| te kuDyAdayaH kiJcid ghaTAdikamatizAyayanti viziSTaM svabhAvaM kurvantIti na brUmaH / kathantAvaraNamucyanta ityAha-api tu na sarva ityAdi / na sarvaghaTakSaNAH sarvasya puruSasya indriyajJAnahetavaH kintahi parasparasahitAstu viSayendriyAlokAH parasparato viziSTakSaNAntarotpAdAta kAraNAd vijJAnahetavaHte ca viSayendriyAdayaH tena pratighAtinA kUr3ayAdinA'vyavahitA yadA bhavanti tadA'nyonyasyopakAriNaH sati ca vyavadhAyake kuDye anyasyotpitsoH samarthasya kSaNasya yathoktakAraNAbhAvenAnutpattenikAraNavaikalyamataH kAraNavaikalyAt ghaTAdiSu kuDyAdivyavahiteSu jJAnAnutpattiriti kRtvA kuDyAdaya AvaraNamucyate na punaH prAgvijJAnajananayogyasya ghaTAdeH pratibandhAt . ."-pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 361.62 / (8) upalambhAnupalambharUpeNa / 1-vatve tasya b0| 2 AvRtatvAvasthAyAM A0, ba0 / 8 ityayu-zra0, ba0 / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 65] zabdanityatvavAdaH 707 kiJca, vyaJjakavyApArAt pUrva zabdasya kutazcit pramANAt siddhe sadbhAve AvaraNaM siddhyet, spArzanapratyakSapratipanne ghaTe andhakArAdivat, na cAsau siddhaH / 'pratyabhijJAnAttasiddhiH' ityapi manorathamAtram ; tasya ekatvAprasAdhakatvapratipAdanAt / . astu vA yathAkathaJcitteSAmAvaraNam ; tathApi tat dRzyam , adRzyam , nityam , anityam , vyApakam , avyApakam , ekam , anekaM vA syAt ? na tAvad dRzyam ; pratyakSa- 5 pramANataH tatpratItyabhAvAt / tatastatpratItau vA vipratipattyabhAvaH / nahi nIle nIlatayA pratIyamAne kshcidviprtipdyte| athAdRzyam ; kathaM tadasti atiprasaGgAt ? nanu nityasya sataH zabdasya uccAraNAt prAganupalabdhau nimittAntarAsaMbhavAt tannimittamadRzyamapyAvaraNaM kalpyate; ityapyasAdhIyaH; anyonyAzrayAnuSaGgAt-siddhe hi zabdasya AvaraNe nityasya sato'sya uccAraNAt prAganupalabdhisiddhiH, tasyAJca satyAM tadAvaraNasiddhiriti / nanu 10 pratyabhijJAnAt zabdasya nityatvasiddheH uccAraNAt prAk tadanupalabdhau nAvaraNAdanyannimittam ; ityapi zraddhAmAtram ; pratyabhijJAnasya tannityatvaprasAdhakatvapratiSedhAt / nityatve ca AvaraNasya sadA zabdasyAnupalabdhiH syAt / anityatve tvasya pradhvastasya punarutpAde kAraNAbhAvAt sarvadA sarvasya upalambhaprasaGgaH / nahi pratiniyatAvaraNotpAde pratiniyataM kizcitkAraNamupalabhyate / 16 vyApakatvazcAsya atIva durghaTam ; bAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi-AvaraNatvenAbhimato vAyuravyApakaH sparzavadravyatvAt loSTavat / vyApakatve cAsyai ubhayorapi AvAryAvArakayoH sarvagatatvAt kiM kasya AvArakaM syAt ? na hi AkAzamAtmAdI (1) tulanA-"svajJAnenAnyadhIhetuH siddhe'rthe vyaJjako mataH / yathA dIpo'nyathA vApi ko vizeSo'sya kArakAt // svapratipattidvAreNa anyprtipttihetuloke vyaJjaka: siddho dIpAdivat. sa cetprAkasiddhaH syAt / samAnajAtIyopAdAnalakSaNasiddhena tasyaivAtizayasya jJAnahetoH tasya tatsAmagrItvAt / ye pUnaH asidopalambhanAH kArakA eva kulAlAdivad ghaTAdau / svajJAnena kAraNena anyadhIheturartho vyaJjako mataH / kadA? siddhe'rthe / yadyasau vyaGgyaH prAgasiddhaH syAttadA ko vizeSo'sya vyaJjakasya kArakAddhetoH |"prmaannvaa0 svavR0 TI0 2264 / "yataH pramANAntareNa zabdasadbhAve siddhe tasyAvaraNaM siddhayet spArzanapratyakSapratipanne ghaTe'ndhakArAdivat |"--prmeyk0 pR0421 / (2) sadbhAva:-A0 tti0| (3) zabdAnAm-A0 tti0| (4) tulanA-"tathApi tadAvaraNaM dRzyadRzyaM vA nityamanityaM vA vyApakamavyApakaM vA ekamanekaM vetyaSTau vikalpAH |"-syaa0 ra0 pR0 683 / (5) AvaraNapratItyabhAvAt / (6) pratyakSataH / (7) AvaraNam / (8) anupalabdhi-A0 Ti0 / (9) zabdasya / (10) AvaraNasya / (11) ekaikavarNasya ekaikamAvaraNam-A0 Ti0 / (12) tulanA-"AvaraNatvenAbhimataH 'prabhaJjanaH na vyApaka: sparzavadravyatvAdupalazakalavat |"-syaa0 ra0 pR0 683 / (13) AvaraNasya / tulanA-"tadvattadAvArakamapi sarvagatamiti cet, na tAvArakam, na hyAkAzamAtmAdInAmAvArakam |"-prmeyk0 pR0 421 / syA0 20 pR0 683 / (14) zabdastimitavAyvoH / (15) parAbhisandhinA-A0 tti| 1 vA kryaanyc-shr0|-tysNbhvaat shr0| 3 nIlatAyAH pr-shr0| 4 zabdanitya-A0, th0|-vaa zabdasya b0,shr0| 6-NabhAvAt aa0|| sprshndrvy-shr| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 nAmAvArakaM pratItam / avyApakatve tvasya nitarAM tene zabdasya AvAryatvAnupapattiH, tanmadhye taddeze pArve ca vidyamAnatvAt, pratyuta zabda evAsya AvArakaH syAt, anyathA sarSapo'pi ghaTasya AvArako bhavet / nanu bhUmyAdinA AkAzasya tathAvidhasyApi Abi yamANatvopalambhAdadoSo'yam ; ityapyasat; tatpradezasyaiva tene AtriyamANatvAbhyupagamAt / 5 zabdapradezasyApi vAyunA AbriyamANatvAbhyupagame zabdasya sAvayavatvamanityatvaJca syAt / tathA nikhilazabdAnAM yadi ekamevAvaraNaM kalpyate; tadA ekopalambhe sarveSAmupala* mbhaprasaGgaH, taidAvaraNApagame tadvat sarveSAmanAvRtatvAt / tadanupalambhe vA vivakSitazabdasyApi tadanupalambhaH syAdavizeSAt / atha vibhinnam ; tanna; sarvazabdAnAMvyApitayA (1) vAyoH-A0 Ti0 / (2) vAyunA-A0 Ti0 / (3) AvaraNAtmakavAyumadhye / (4) vyApitvena-A0 tti0| (5) vAyo:-A0 tti0| (6) yadyalpaparimANamapi vastu mahataH AvArakaM syAt tdaa| (7) vyApino'pi-A0 tti0| (8) AkAzapradezasyaiva / (9) bhUminA / (10) jainaiH AkAzasya anantapradezitvapratijJAnAt / (11) AvaraNApAye kasyacidekasya zabdasya upalabdhikAle / tulanA-"yathA javanikApAyaprAptaprasaramIkSaNam / raGgabhUmiSu taddezamazeSa vastu pazyati / / tathA prasarasaMrodhisamIrotsAraNe sati / zrotraM taddezaniHzeSazabdagrAhi bhaviSyati |"-nyaaymN0 10 221 / "kvacicchabdasyAbhivyaktau tasya vyApakatayA sarvadezAvasthitapuruSANAmupalambhaH syAt nirAvaraNasya vyApakatvAvizeSAt |"-prsh0 vyo0 pR0684 / (12) zabdAnAm / (13) vivakSitazabdasya AvaraNasya vinAze / (14) ekazabdavat-A0Ti0 (15) srvshbdaanuplbdhau| (16) sarvazabdavat / (17) anAvRtatvAvizeSAt / (18) tulanA-"niyamazca na syAt, yadi cAneke zabdAH yugapadAkAze vartante iti, evaJca yatkiJcid vyaJjakamupAttaM samAnadezAn sarvAnabhivyanaktIti yadA vINA vAdyate tadA rAsabhadhvanirapi zrUyeta / na hi samAnendriyagrAhyANAM samAnadezAnAM vyaJjakeSu niyamo dRSTa: / yadyasya vyaJjakaM tena tasya vyaktiriti cet tanna; adRSTatvAt / atha manyase anekazabdasannipAte sati vyaJjakAni bhidyante vyaJjakabhedAnuvidhAyinyovyaktayaH pratizabdamupajAyanta iti; tanna ; adRSTatvAt / na hi pradIpa ekendriyagrAhyamanekamarthaM yugapatsannipatitaM na prakAzayati |"-nyaayvaa0 pR0288 / nyAyavA0 tA0 10 446 / "na ca gozabdAbhivyaktyarthaM prerito vAyu zvazabdaM vyanaktIti vAcyam ; vyaJjakeSu niyamAnupalabdheH / yathA ghaTAbhivyaktyarthamutpAditaH pradIpaH samAnendriyagrAhyasamAnadezAvasthitapadArthavya jaka iti / tathAhi-na zrotraM pratiniyatasaMskArakasaMskArya samAnendriyagrAhyasamAnadezAvasthitavastuprakAzakatvAt cakSurvata |"shbdaa vA vivAdaviSayA pratiniyatavyaJjakavyaMgyA na bhavanti samAnendriyagrAhyasamAnadezAvasthitatvAt ghttaadivt|"-prsh0 vyo0 pR 648 / "na ca samAnakaraNAnAM samAnendriyagrAhyANAJca bhAvAnAM pratiniyatavyaJjakavyaMgyatvamupalabdham / gRhe dadhighaTIM draSTumAnIto gRhmedhinaa| apUpAnapi taddezAna prakAzayati dIpakaH ||"-nyaaymN0 pR0 212 / "zrotraM tAvatsamAnendriyagrAhyasamAnadezasamAnadharmApannArthAnAM grahaNAya pratiniyatasaMskArakasaMskAryaM na bhavati indriyatvAccakSurvat / zabdA vA pratiniyatasaMskArakasaMskAryA na bhavanti samAnendriyagrAhyasamAnadharmApannatve sati yugapadindriyasambaddhatvAt ghaTAdivat |"-nyaaysaa0 pR0 30 / "nanu niyatavyaJjakakRtA niyatazrutirityatrAha-nahItyAdi / na hiryasmAt samAnadezAnAm samAnAkSaviSayANAmetat niyatavyaJjakatvaM nyAyyam |"-siddhivi0, TI0 pR0 554B. / "samAnakaraNAnAM tAdRzAmabhivyaktiniyamAyogAt sarvatra sarvadA sarveSAM saMkulA zrutiH syAt |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 105 / prameyaka0 pR0 423 / sanmati0 TI0 pR0 36 / syA0 ra0 pR0 683 / prameyara0 3.100 / zAstravA TI0 pu0 378A. / 1 kalpyeta ba0, shr0| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] zabdanityatvavAdaH 706 samAnadezatve samAnendriyagrAhyatve ca AvaraNabhedasya vyaJjakabhedasya caanupptteH| tathAhizabdAH pratiniyatAvaraNAvAryAH pratiniyatavyaJjakavyaGgyA vA na bhavanti, abhinnadezatve sati ekendriyagrAhyatvAt , yaditthaM tattathA yathA ekaghaTavRttisAmAnya-saMkhyA-rUpa-parimANakarmAdi, tathA caite zabdAH, tasmAttatheti / 'abhinnadezatvAt' ityucyamAne rUparasAdibhiya'bhicAraH, teSAmekadravyavRttitve'pi pratiniyatavyaJjakapratIteH, ata: 'ekendriyagrAhyatvAt' / ityuktam / tasmiMzcocyamAne bhinnadezavyavasthitaghaTAdiniSThaiH sAmAnyAdibhiH anekAntaH, tannivRttyartham 'abhinnadezatvAt' ityabhihitam / tadato'numAnAt zabdAnAM pratiniyatavyaJjakavyaGgyatvA'vyavasthite: ayuktamuktam"anyArtha prerito vAyuH yathAnyaM na karoti vaiH| tathAnyavarNasaMskArazakto nAnyaM krissyti||1||" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 80 / ] ityAdi / 10 yadi ca tAlvAdayo dhvanayo vA zabdAnAM vyaJjakAH; tarhi tadvayApAre niyamena upalabdhirna syAt / kArakavyApAro hyeSaH-svasannidhAne niyamena kAryasannidhApanaM nAma, na vynyjkvyaapaarH| na khalu yatra yatra vyaJjakaH pradIpAdiH tatra tatra vyaGgyasya ghaTAdeH sannidhAnamupalabdhirvA niyamato'sti kAraka-vyaJjakayoravizeSaprasaGgAt, cakrAdivyApAravaiyarthyAnuSaGgAcca / atha ghaTAderasarvagatatvAnna vyaJjakasannidhAne niyamataH sannidhAna- 15 (1) "anyArthamiti anyavarNaniSpattyartham / anyavarNasaMskArazakta iti anyavarNapratItyarthaH saMskAro yaH zrotrasya so'nyavarNasaMskArazabdenoktaH na tu varNasaMskAra eva zrotrasaMskArasya prakRtatvAt / nAnyaM kariSyati iti nAnyaM varNa zrotrasaMskAradvAreNa sNskrissytiityrthH|"-ttvsN0 50 10608 / (2) 'karoti ca'-syA0 ra0 pR0 684 / 'karoti saH'-tattvasaM0 pR0 608 / prakRtapAThaH-prameyaka0 10423 / sanmati0 TI0 1036 / (3) bho jainA:-A0 tti0| (4) ekopalambha sarvaSAmupalambhaprasaGgaH' ityupAlambhasya samAdhAnamidaM mImAMsakena proktam-A0 tti0| (5) tulanA-"kAraNAnAM samagrANAM vyApArAdUpalabdhitaH / niyamena ca kAryatvaM vyaJjake tadasambhavAt / nahi kadAcid vyApateSu karaNeSu zabdAnupalabdhiH, na cAvazyaM vyaJjakavyApAro'rthamupalambhayati kvacit prakAze'pi ghaTAnupalabdheH / seyaM niyamenopalabdhiH tadvayApArAcchabdasya tadudbhave syAt / akarturvyApAre'pi tatsiddhayayogAt / kiJca karaNAnAM samagrANAM vyApArAt parispandAdilakSaNAt niyamena zabdasya upalabdhita: kAraNAt kAryatvaM prAptam / kiM kAraNam ? vyaJjake hetau tadasambhavAt niyamena vyaGagyasyopalambhAsaMbhavAt |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 11265 / "vyaJjakavyApRtau na syAd vyaGagyasya niyamAd gatiH nAvazyambhAvaniyamaH syAcchu teruccaarnnaatttH|"-siddhivi0, TI0 pR0 555A. / "na kazcidvizeSahetuH tAlvAdayo vyaJjakA na punazcakrAdayo'pi iti / te vA ghaTAdeH kArakAH na punaH zabdasya tAlvAdayo'pIti / na hi vyaJjakavyApatiniyamena vyaGgyaM sannidhApayati / sannidhApayati ca tAlvAdivyApatiniyamena zabdaM tato nAsau tAlvAdInAM vyaGgyaH cakrAdInAM ghaTAdivat |"-assttsh0, aSTasaha0 10 103 / "yadi ca tAlvAdayo dhvanayo vAsya"-prameyaka0 pR 415 / syA0 ra0pU0 684 / (6) vAyava:-A0 tti0| (7) "prAk sataH svarUpasaMskArakaM hi vyaJjakama, asataH svarUpanirvartakaM kArakam |"-prmeyk0 pR0 116 / (8) ghaTAdyutpAdane / (9) pradIpAdinaiva sAdhyasiddheH-A0 Ti0 / 1-Nasya bhevasya b0| 2-vyNjnvy-aa0| kArakasya vyaa-shr0| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hmy laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 mupalambho vA, zabdasya tu bhavati viparyayAt / tadapyacarcitAbhidhAnam ; tatsarvagatatvAsiddheH / tathAhi-zabdaH sarvagato na bhavati sAmAnyavizeSavattve sati bAhyendriyapratyakSatvAt ghaTAdivat / tato ghaTAdibhyaH zabdasya vizeSAbhAvAd ubhayoH kAryatvaM vyaGgyatvaM vA'vizeSato'bhyupagantavyam / ____kiJca, aite dhvanayaH kutaH pratipannAH yena tadadhInA zabdazrutiH syAt-pratyakSeNa, anumAnena, arthApattyA vA ? pratyakSeNa cet kiM zrautreNa, spArzanena vA ? na tAvat zrautreNa; tathA pratItyabhAvAt / nahi zabdavat zrotre dhvanayaH pratibhAsante; vipratipattyabhAvaprasaGgAt / tatra tatpratibhAsAbhyupagame ca aparazabdakalpanAvaiyarthyam , dhvanInA meva zrAvaNasvabhAvatayA zabdatvaprasaGgAt / atha spArzanapratyakSeNa dhvanayaH pratIyante, 10 svakarapihitavadano hi vadana svakarasaMsparzanena tAn pratipadyate; ityapyasAmpratam ; vAyuMvat tAlvAdivyApArAnantaraM vipruSAmupalambhataH zabdAbhivyaJjakatvaprasaGgAt / vaktRmukhapradeza eva tAsoM prakSayataH zrotRzrotrapradeze gamanAbhAvAnna tad ityanyatrApi samAnam / na khalu vAyavo'pi tatra gacchantaH pratyakSataH pratIyante / zabdapratipattyanyathAnupapattyA tu pratItiH ubhayatra tulyA / yathA ca stimitabhASiNo na vipuSAmupalambhaH tathA vAyUpalambhopi nAsti / (1) tulanA-"vyApinaH zabdA nityAzca, tato vyApinityatvAcchabdAnAM vyaJjakasya karaNasya vyApArAt sarvatropalabdhiH ghaTAdayastu na vyApina: nApi nityAH tena te vyaJjakavyApAreNa nAvazyamapalabhyanta iti; yadyevaM ka idAnIM ghaTAdiSu samAzvAsaH nizcayaH, yathA te na nityA nApi vyApina iti yAvatA te'pi nityA vyApinazca bhavantu |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0 385 / "naiSa doSaH sarvagata- . tvAdvarNAnAmityapi vArtam pramANabalAyAtatvAbhAvAt anyatrApi tathAbhAvAnuSaGgAt |"-assttsh, aSTasaha0 pR0 103 / syA0 ra0 pR0 684 / (2) sAmAnyanirAsArthaM vizeSaNamuktam A0Ti0 / tulanA"taduktaM na ca sarvagatA'mUrtanityaikAtmA'tra yujyate / varNo bAhyendriyagrAhyasvabhAvatvAd ghaTAdivat // " -patrapa010 11 // "na sarvagataH zabda: sAmAnyavizeSavattve sati bA_kendriyapratyakSatvAt ghaTAdivat / " -prameyaka0 pU0415 / "sAmAnyavizeSavattve sati bAhyendriyapratyakSatvAt |"-syaa0r0 pR0684| (3) tulanA-prameyaka0 pR0418 / syA0ra0 pR0684| (4) zrotre / (5)tulanA-"dhvanaya eva hi viziSTA varNarUpA vAcakAH / tebhyo bhinno'rthAntaraM vAcakaM zabdarUpamastItyetatsattAgrAhakapramANAbhAvAt atibahviyaM zraddheyam / kiM kAraNam ? yato na vayamavAcakaM dhvani zabdaJca vAcakaM pRthagrUpamiti dhvanibhyo bhinnasvabhAvamupalakSayAmaH tasmAt dhvanivizeSa evAkArAdirUpeNa sthitaH varNAkhyaH..."-pramANavA0 svavR0 TI0 pu0368 / "yato dhvanivizeSa eva varNa ucyte| tena drutoccArito dhvanivizeSaH drutA gavyaktirucyate. madhyoccArito madhyagavyaktiH, bilambitoccAritA dhvanivizeSo bilambitA gavyaktiH na tu vyaJjakebhyo dhvanibhyo'nyo gakAraH pratibhAsate..."-pramANavA0svavR0TI010382 / (6) dhvanIn / (7) tulanA'vAyuvattAlvAdivyApArAnantaraM kaphAMzAnAmapyupalambhena zabdAbhivyaJjakatvaprasaGgAt |"-prmeyk0 pR0 418 / syA0ra0 pR0 684 / (8) yadyattAlvAdivyApArAnantaramupalabhyate tattacchadAbhivyaJjakaM yathA vAyuH tathA ca vipuSa iti -A0 tti0| (9) vipuSAm kaphakaNAnAm / (10) zabdAbhivyajakatvam / (11) dhvanAvapi / (12) shrotRshrotrprdeshe| (13) vAyuvat kaphAMzeSvapi smaanaa| 1 'ghaTAdivat nAsti aa0| 2 zrotreNa zra0, b0| 3 sparzanena shr0| 4 zabdavattatra dhvanayaH zra0, b0|| viSANAmu-A0 / 6 teSAM aa0| pratyakSatA prakSayataH b0| 8 vigruSopalambhaH A0 / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] zabdanityatvavAdaH y w stimitasya kalpanamubhayatra tulyam ! etena vadato mukhAgrasthitatUlAdeH preraNopalambhAt anumAnato dhvanIna pratipadyate; ityapi pratyuktam ; tadvad vidyuSAmapi ataiH pratipattiprasaGgAt / ___ atha arthApattyA dhvanayaH pratIyante; tathAhi-zabdastAvat nityatvAt notpadyate, saMskRtireva tu kriyate, sA ca viziSTA nopapadyeta yadi dhvanayo na syuH / uktaJca"zabdotpattarniSiddhatvAt anyathAnupapattitaH / viziSTasaMskRterjanma dhvanibhyo'dhyavasIyate // " 5 .. [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 126-27 / ] iti / tadapyacAru; yataH keyaM viziSTA saMskRti ma-bdisaMskAraH, zrotrasaMskAraH, ubhayasaMskAro vA ? trividho hi saMskAro miimaaNskairissttH|| "syA~cchabdasya hi saMskArAdindriyasyobhayasya vaa|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 52 / ] 10 sthiravAyvapanItyA ca saMskAro'sya bhavan bhavet / " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 62 / ] ityabhidhAnAt / tatrAdyapakSe ko'yaM zabdasaMskAro nAma-zabdasyopalabdhiH, AtmabhUtaH kazcida (1) vAyUn-A0 'Ti0 / (2) 'mukhAdvipruSo niHsaranti mukhAgrasthitavastre ArdratAdarzanAt' ityanumAnAt / (3) vipruSo hi mukhAgrasthavastrAdau dRzyante-A0 tti0| (4) dhvanayaH santi viziSTasaMskRtyanyathAnupatteH / "tathA hi santi zabdavyaJjakA dhvanaya: shbdprtipttynythaanupptteH|"-syaa ra0 p0605| (5) "nanvevamavizeSa kimiti saMskAravizeSotpattirevAGgIkriyate na zabdavizeSotpatti. . rata Aha-zabdeti / prAganupajAtapazcAdupajAtazabdopalambhAnupapattyA'vazyaM kalpanIye kasmiMzcit pratyakSatayA zabdotpatteniSedhAt saMskArakalpanaiva yukteti |"-nyaayr| 'dhvanibhyo vyavasIyate'-prameyaka0 pR0 418 / prakRtapAThaH-tattvasaM0 pR0 611 / (6) "indriyasyaiva saMskAra: zabdasyaivobhayasya vA / kriyate dhvanibhirvAdAstrayo'bhivyaktivAdinAm ||"-vaakyp0 1179 / (7) 'sA hi syAcchabda -mI0 zlo0 / tatvasaM0 50 598 / anenaiva rUpeNa uddhRto'yama-prameyaka pa0419 / "sA'bhivyaktiH zabdasya bhavantI vAyavIyaH saMyogavibhAgaiH zabdasaMskArAdvA bhavet indriyasaMskArAdvA ubhayasya vA zabdasyendriyasya ca saMskArAt |"-tttvsN0 50 50 599 / (8) "dvividho hi vAyuH sthiro'sthirazca / tatra yaH sthiraH saghanAndhakAravat zabdamAvRtyAste tasya ca vaktRprayatnasamutthena vAyunA saMyogavibhAgA utpadyante / taizca saMyogavibhAgaH tasya sthirasya vAyorapanayaH kriyate sa eva ca zabdasya saMskAro nAnyaH svalakSaNapuSTayAdiH tasya nityatvenaikarUpatvAt |"-tttvsN0. paM0 10601 / (9) tulanA-"bhavantI vA kAraNebhyo'tizayavattA vA zabdasya vyaktiH AvaraNavigamo vijJAnaM vA gatyantarAbhAvAt / yata evantasmAt na vyaktiH zabdasya kAraNebhyaH kintatpattireva / bhavantI vA kAraNebhyaH sakAzAd vyaktistridhA bhavet-pUrvAvasthAparityAgena atizayavattA vA zabdasya vyaktirbhavet, upalambhAvaraNavigamo vA, zabdAlambanaM vijJAnaM vA vyaktiH, prakAratrayavyatirekeNa gatyantarAbhAvAt |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0 386 / ime sarve vikalpA:-prameyaka0 10419 / "ka eSa zabdasaMskAra:-kimatizayAdhAnamanatizayavyAvartanamAvaraNApagamo vA"-syA0ra0 10685 / ratnAkarAva0 4 / 9 / 1 stimitakalpa-A0 / 2 viSANAmapi aa0| -bhyo'vsii-shr0| 4 etadapya-A0 / 5 saMskAra indri-shr0| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 tizayaH, anatizayavyAvRttiH, svarUpaparipoSaH, vyaktisamavAyaH, tadgrahaNApekSagrahaNatA, vyaJjakasannidhimAtram, AvaraNavigamo vA ? yadi zabdasya upalabdhiH; kathamasau dhvanInAM gamikA zabdazrotramAtrabhAvitvAttasyAH ? tathApyanyanimittakalpane hetUnAma navasthitiH / AtmabhUtaH kazcidatizayaH anatizayavyAvRttirvA; ityatrApi atizaya:5 dRzyasvabhAva eva, anatizayavyAvRttizca adRzyasvabhAvakhaNDanameva / te ca tato bhinne, abhinne vA vidhIyete ? yadi bhinne; tadA tatkaraNe zabdasya na kiJcitkRtamiti tadavasthA asya azrutiH syAt / atha abhinne; tarhi zabdasyApi tadvat kAryatAnuSaGgAdanityatvaprasaktiH / 'yo hi yasmAdabhinnasvabhAvaH tatkaraNe tasyApi karaNam yathA atizayAnatizayavyAvRttisvarUpasya, tAbhyAmabhinnasvabhAvazca zabda iti / kizca, zrotrapradeza eMva asya dhvanibhiH saMskAraH kriyeta, sarvatrApi vA ? prathamapakSe tAvanmAtraka eva zabdaH syAt na srvgtH| tasyaiva anyatra tadviparyayarUpatayA avasthAne dRzyAdRzyatvaprasaGgAnniraMzatAvyAghAtaH / dRzyetararUpatA caikasya brahmavAdaM samarthayate, cetanetararUpatayApi ekasya tadvadavasthityavirodhAt / ghaTAderapi caivaM sarvagatatvAnuSaGgaH, so'pi hi dRzyapradeze dRzyaH anyatra cAdRzya iti vadato na vaktraM vakrIbhavet / sarvatra 15 cAsyaM saMskAre sarvatra sarvadA upalabdhiH syAt , na vA kacit kadAcidai vizeSAt / svarUpaparipoSo'pyanupapannaH; nityasya svabhAvA'nyathAkaraNAsaMbhavAt / karaNe vA (1) shbdoplbdhH| (2) zabdazrotravyatirikta-A0 tti0| (3) tulanA-"tatra nAtizayotpattiH anityatAprasaGgAt tasyAH pUrvApararUpahAnyupajananalakSaNatvAt |"-prmaannvaa0 svavR0 11265 / "vizeSAdhAnamapyasya nAbhivyaktivibhAvyate / nityasyAtizayotpattivirodhAtsvAtmanAzavat ||"-tttvaarthshlo0 pR0 238 / (4) "atizayo dRzyasvabhAva eva anatizayavyAvRttistvadRzyasvabhAvakhaNDanameva, te cettato'nye; tatkaraNe'pi zabdasya na kiJcitkRtamiti tadavasthA'syA'zrutiH / athAnanye; tadA zabdasyApi kAryatayA anitytvaanussnggH|"-prmeyk0 pR0 419 / syA0 ra0 pR0 685 / (5) adRzyaH san atizaye jAte dRzyo jAta:-A0 tti0| (6) atizaya-anatizayavyAvRttI / (7) zabdAta -A0 di0 / tulanA-"viziSTasaMskRtiH sA hi na shbdvytirekinnii| zabdasyAjJeyatAprApteH tataH zabdo'pi jAyate ||"-tttvsN0 kA0 2570 / (8) atizayotpAdane anatizayavyAvRttau vaa| (9) zabdasya-A0 tti0| (10) atizaya-anatizayavyAvRttivat / (11) zabda: kAryaH kAryarUpAbhyAmatizaya-anatizayavyAvRttibhyAmabhinnasvabhAvatvAt / (12) shbdsy| (13) "zrotrapradeza eva cAsya saMskAre tAvanmAtraka eva zabdaH na sarvagataH syAt |"-prmeyk0 pR0 419 / (14) zabdasya / (15) zrotradezAdanyatra (16) adRzyarUpatayA azabdarUpatayA vaa| (17) zabdasya dRzyAdRzyatvavat / (18) zabdasya / (19) tulanA-'sarveSAmupalambhaH syAd yugapadvyApitA yadi // saMskRtasyopalambhe ca kaH sNskrtaa'vikaarinnH|"-prmaannvaa0 3.153-54 / 1-vRttistu ba0, shr0| 2-tau ca tato bhinno abhinnI vA aa0| 8 bhinnau A0 / 4 abhinnau aa0| 5-kteHshr0| 6 tatkAraNe shr0| 7 evdhv-shr0| 8 kriyate aa0| 9-taH syAta d-shr0| 10 dRssttpr-shr0| 11-cita svruup-shr0| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravanacapra0 kA 0 65 ] zabdanityatvavAdaH 713 atishypkssbhaavidossaanussnggH| nApi vyaktisamavAyaH; anabhyupagamAt , anyathA zabdasya saamaanyaadiruuptaaprsnggH| ata eva na tahaNApekSagrahaNatA / nApi vyaJjakasannidhimAtram ; sarvatra sarvadA sarvapratipattRbhiH sarvazabdAnAM grahaNaprasaGgAt / AvaraNavigamarUpe tu tatsaMskAre yugapannikhilazabdAnAmupalabdhiH syAt / pratiniyatavyaJjakavyaGgyatvAdayamadoSaH; ityapi manorathamAtram ; teSAM tadvyaGgyatvasyApAstatvAt / ___ mA bhUttarhi zabdasaMskAro'bhivyaktiH, indriyasaMskArastu bhaviSyati / taduktam"aApIndriyasaMskAraH sopyadhiSThAnadezataH / zabdaM na zroSyati zrotraM tenAsaMskRtazaSkuli // 1 // aprAptakarNadezatvAt dhvanerna zrotrasaMskiyA / ato'dhiSThAnabhedena saMskAraniyamaH sthitH||2||" mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 69-71 ] iti; tadapyavicAritaramaNIyam ; 'indriyasaMskArapakSe'pi sakRt saMskRtasya zrotrasya yugapannikhila- 10 zabdaprakAzakatvaprasaGgAt / nahi aJjanAdinA saMskRtaM cakSuH sannihitaM svaviSayaM nIladhavalAdikaM kazcit pazyati kazcinneti, balautalAdinA saMskRtaM zrotraM vA kAMzceidava gakArAdivarNAn zRNoti kAMzcinneti niyamo dRSTaH, yenAtrApi tathA kalpanA syaat| tato'yuktametat (1) zabdo'pi vyaktiSu samavaiti-A0 Ti0 / (2) yadi zabda: vyaktiSu samaveyAt tdaa| (3) sAmAnyaM hi vyaktiSu samavaiti-A0 tti0| (4) Adipadena saMyogAdayo'nekasthAH padArthA grAhyAH / (5) sAmAnyarUpAdiprasaGgAdeva-A0 tti0| (6) vyaktigrahaNApekSayA svjnyaanjnktaa| (7) zabdasaMskAre / tulanA-'tadrUpAvaraMNAnAJca vyaktiste vigamo ydi| abhAve karaNagrAmasAmarthya kinna tdbhvet||"-prmaannvaa0 11266 / (8) "adhisstthaanm-krnnshsskuulii| tatsaMskAradvAreNa zrotrasya saMskAro na kevlsy| tenAsaMskRtAdhiSThAnatvAcca vidarasthAnyacittasUptamacchitAnAM zrotraM na zRNoti / asaMskRtA karNazaSkUlI yasya tattathoktam / adhiSThAnadezataH iti saptamyarthe tasiH / yadyapyadhiSThAnasaMskArakAriNo nAdAstaddezendriyasaMskArakA vA, tathApi prAptA eva santaH saMskArabhAji padArthe saMskAraM kurvanti nAprAptA ityato na sarvapuruSAdhiSThAnAdisaMskAra::..."-tattvasaM0 paM0 pR0 606 / (9) saptamI-A0 Ti0 / saptamyarthe pnycmiivibhktirityrthH| (10) 'ato na shrossyti'-syaa0r0p0685| (11) yasyaiva karNadezaM dhvaniH prAptaH tasyaiva zrotrasaMskAra:-A0 Ti0 / 'aprAptakarNadezatvAt dhvaninA zrotrasaMskriyA' -syA0 ra0 pU0 686 / (12) 'saMskAraniyamasthitiH'-mI0 shlo0| prameyaka0 pR0 424 / 'saMskAraniyamaH sthitaH'-tattvasaM0 pR0 606 / syA0 ra0pR0 686 / (13) tulanA-"indriyasya syAtsaMskAraH zaNayAnikhilaJca tat / saMskArabhedabhinnatvAdekArthaniyamo yadi // anekazabdasaMghAte zrutiH kalakale katham |"-prmaannvaa0 3 / 255-56 / "teSAmapi zrotrasyAvArakApanayana saMskAraH zabdagrahaNayogyatotpattirvA |"-tttvaarthshlo0 pR05| "indriyasaMskArasyonmIlanAlokAdeH sakRdindriyasambandhayogyasarthopalabdhyanakalasaMskArajanakatvaM dRSTaM tadvadvAyurapi sakRdeva sarvazabdopalabdhyanakalaM zrotre saMskAramAdadhyAt tathA ca sarvazabdopalabdhiH syAt |"-tttvci0 zabda010 405 / "nanvevamapi azeSazabdopalambhaprasaGgaH, saMskRte hi zrotre sarveSAM saannidhyaat|"-prsh0 vyo0 pR0 648 / (14) "balAtailAdinA saMskRtaM zrotraM vA kAMzcideva gakArAdIn zRNoti kAMzcinneti niyamo dRssttH|"prmeyk0 pR0 424 / sanmati0 TI0 pR036 / syA0 2010 686 / zAstravA0 TI0 pR0 377B. / ___ 1-ro bhaktiH shr0| 2 zaNotIti niyamo A0, b0| 40 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [. pravacanapari0 "yathA ghaTAderdIpAdirabhivyaJjaka iSyate / cakSuSo'nugrahAdevaM dhvaniH syAt zrotrasaMskRteH // na ca paryanuyogo'tra kenAkAreNa saMskRtiH / utpattAvapi tulyatvAt zaktistatrApyatIndriyA // " __ [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 42-43 7 iti; pradIpAdyanugRhItacakSuSA yugapad ghaTAdyanekArthagrahaNavat dhvanyanugRhItazrotreNa ekadA aneka5 zabdagrahaNaprasaGgAt / prayogaH-zrotram ekendriyagrAhyA'bhinnadezasthitArthagrahaNAya pratiniyatasaMskArakasaMskAryaM na bhavati indriyatvAt cakSurvat / tanna zrotrasaMskAro'pyabhivyaktirghaTate / astu tarhi ubhayasaMskAro'bhivyaktiH, tatra uktadoSAsaMbhavAt / taduktam"dvayasaMskArapakSe tu vRthA doSadvaye vacaH / yenAnyaMtaravaikalyAt sarvaiH sarvo na gRhyate // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 86-87 / ] iti; 10 tadapyayuktam ; uktadoSAnuSaGgAdeva; tathAhi-yadA ekavarNagrAhakatvena saMskRtaM zrotraM saMskRtaM varNaM pratipadyate tadA tarRtyasarvavarNAnapi pratipadyeta, saMskRtazca varNaM sarvatra sarvadA sthita. tvena, anyathA tatpratItireva na syAt tadAtmakatvAttasya / __tato nityaikarUpatve zabdasya AvAryAvArakabhAvasya vyaGgyavyaJjakabhAvasya vA'nupapatteH nAvaraNakRtA praaguccaarnnaadsyaa'nuplbdhiH| ataH tAlvAdivyApArAna (1) "kIdRzaM punarvvanInAmabhivyaJjakatvam ? tadarzayati yatheti / tejasazcAkSuSasya ApyAyanAnugrahaM kurvan pradIpo yathA cAkSuSANAM ghaTAdInAM vyaJjako bhavati tathA dhvanayo'pi zrotrasaMskAraM kurvantaH zabdasyAbhivyaJjakA bhaviSyantIti |"-nyaayr0 / uddhRtAvimau-prameyaka0 pR0 424 / tattvasaM0 pU0 602 / (2) zrotrasaMskRteranugrahAd dhvaniH zabdasya vyaJjaka:-A0 tti0| (3) draSTavyam-10708 Ti0 18 / (4) "zrotrasaMskAravaikalyAnna sarvaiH puruSaH zrUyate, zabdasaMskAravaikalyAcca na sarvaH zabdaH, samuccitayoyoH kAraNatvAt / pratyekakAraNatve hi doSadvayaM syAditi |"-nyaayr / "saMskAradvayapakSe tu vRthA doSadvayaM hi tt| yenAnyataravaikalyAt sarvaiH zabdo na gamyate / 'anyatarasya zrotrasaMskArasya arthasaMskArasya vA vaikalyAt na zabdo gamyate / tathAhi-satyapi zabdasaMskAre badhirasya zrotrasaMskAravaikalyAnna zabdagrahaNam, abadhirasyApyanabhivyakteH zabdasyAgrahaNam / kvacitpATho mRSA doSadvaye vaca iti|"-tttvsN0 paM0 pR0 612 / (5) 'mRSA doSadvaye vacaH'-mI0 zlo0 / syA0 ra0pU0 687 / prakRtapATha:-tattvasaM0 pU0 611 / prameyaka0 pR0424| (6) zabdasaMskAraH zrotrasaMskAra:-A0 Ti0 / (7)tulanA-"tathAhi saMskRtA zrotravarNA yadvyaJjakaiH puraa| na naSTAste cyutiprApteH sarvaiH srvshrutistt:|" -tattvasaM0 kA0 2573 / "yadaikavarNa grAhakatvena saMskRtaM zrotraM saMskRtaM varNa pratipadyate tadA tatratyasarvavarNAna prtipdyet|"-prmeyk0 pR0425| sthA0 20 puu0687| (8) tadAkAzadeze sarveSAmapi varNAnAM vyApitayA nityatayA ca vidyamAnatvAt / (9) yadi saMskRtaM varNa sarvatra sarvadA'vasthitatvena na jAnAti tdaa| (10) nityavyApirUpatvAta / (11) tulanA-"prAguccAraNAdanupalabdherAvaraNAdyanupalabdhezca / / prAgaccAraNAnnAsti zabdaH / kasmAt ? anupalabdheH / sato'nupalabdhirAvaraNAdibhyaH / etannopapadyate, kasmAd ? AvaraNAdInAmanupalabdhikAraNAnAmagrahaNAt / anena AvRtaH zabdo nopalabhyate asannikRSTendriyavyavadhAnAdityevamAdi anupalabdhikAraNaM na gRhyate iti so'yamanuccArito nAstIti / ' tasmAnna vyaJjakAbhAvAdagrahaNamapi tvabhAvAdeveti / so'yamuccAryamANaH zrUyate zrUyamANazcA'bhUtvA 1 sarvadAca sthi-zra12cAna-ba0, shr0| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 65] zabdanityatvavAdaH 715 ntaramasyopalambhAt tadabhAve cAnupalambhAt tatkAryatvameva abhyupagantavyam / nanukhananAdyanantaraM vyoma upalabhyate tadabhAve ca nopalabhyate, neca tattatkauryam , ato'naikAntikatvamasya / uktaJca'anaikAntikatA tAvAddhetUnAmiha kathyate / prayatnAnantaraM dRSTinitye'pi na viruddhayate // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 19] 5 "aAkAzamapi nityaM sad yadA bhUmijalAvRtam / vyajyate tadapohena khananotsecanAdibhiH // prayatnAnantaraM jJAnaM tadA tatrApi vidyute / tenA'naikAntiko heturyaduktaM tatra derzanam / / atha sthagitamapyetadastyevetyanumIyate / zabdo'pi pratyabhijJAnAt zrIgastItyavagamyate // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 30-33 ] iti; tadapyasundaram ; ekasvabhAvatvasya AkAze'pyasiddhatvAt / 'ta~ddhi tatsvabhAvaM sat svavi- 10 SayajJAnajananaikasvarUpam , tadviparItaM vA syAt ? yadi tajjananaikasvarUpam ; tadA tasya na khananAdyanantarameva upalabdhiH , kintu pUrvamapi syAt / tadviparItasvarUpatve tu na kadAcanApyupalabdhiH syAdvizeSAbhAvAt / "vizeSe vA tadekarUpatAvyAghAtaH / pratyabhijJAnAcchabde prAksattvasiddhizca lUnapunarjAtanakhakezAdAvapi saamaanaa| kathazcaivaM dhvanInAmapi prAksattvasiddhirna syAt ? ya eva pUrvamakArasya vyaJjako dhvaniH sa eva pazcAdapi 15 iti pratIteH / tathA ca vyaGgyavad vyaJjakasyApi sarvatra sadbhAvasiddheH tolvAdivyApAravaiyarthyam , sarvatra sarvadA vyaGgyapratItizca syAt / ... etenedamapi pratyuktam-'anyadApi yat zabdasyoccAraNaM tadasyAbhivyaJjakam uccAbhavatItyanumIyate / UrdhvaJcoccAraNAnna zrUyate sa bhUtvA na bhavati abhAvAnna zrUyate iti / katham ? AvaraNAdyanupalabdherityuktam / tasmAdutpattitirobhAvadharmakaH zabda iti |"-nyaaybhaa0 2 / 2 / 18 / (1) tAlvAdivyApArarUpoccAraNakAryatvam / zabdaH anityaH tAlvAdivyApArarUprayatnAnantarIyakatvAditi / (2) vyoma / (3) khananakAryam / (4) prayatnAnantarIyakatvAdityasya hetoH / (5) "tAvacchabdenAsiddhatApi vakSyata iti prayatnAnantaradarzanAdityasya tAvadanaikAntikatvaM darzayati-prayatneti / darzanaM hi tatra sattAM gamayati na kAlAntare niSedhati, tena vipakSe'pi kAlAntare sattvasaMbhavAttatra darzanamanaikAntikamiti |"-nyaayr0| (6) 'prayatnAnantarA dRSTiH'-mI0 shlo0| (7) upalabdhi:-A0 tti0| (8) vyomajJAnam-A0 Ti0 / (9) 'dRzyate'-mI0 shlo0| (10) "darzanam-prayatnAnantarajJAnam"-tattvasaM0 paM0 pR0 640 / 'darzanAt'-mI0 zlo0, tattvasaM0 / (11) bhUmyAdyAvRtamapi AkAzam / (12) uccAraNAt prAk / (13) uddhRtA ime zlokAH-prameyaka0 pR0 422 / syA0 ra0 pR0 689 / dvitIyatRtIyau-tattvasaM0 pU0 640 / (14) tulanA-"ekarUpatA cAkAzasyApyasiddhA"prameyaka0 pR0 422 / syA0 ra0 pR0 689 / (15) AkAzaM nityaikasvabhAvam / (16) khananAt prAganupalabdhisamaye svaviSayajJAnA'jananasvabhAvatve khananAntaraJca svaviSayajJAnajananAtmakatve / (17) AkAzasya nityakarUpatA na syAditi bhAvaH / (18) zabdavat / (19) dhvanyutpattAveva tAlvAdInAmupayogaH te ca sarvadA santIti / 1 na ca tatkA-ba0 / 2-bhAvasya aakaa-shr0| 3 praacytvsi-b0| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hm my laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 raNatvAt' ityAdi; dhvanAvapyasya samAnatvAt / tathAhi-anyadApi yad dhvaneruccAraNaM tattasyAbhivyaJjakam uccAraNatvAt idAnIM taduccAraNavat / / etena "tAvatkAlaM sthirazcanaM kaH pshcaannaashyissyti|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 366] ityetadapi pratyuktam ; dhvanerapi pratyabhijJAnAt pUrvottarakAladvayAvasthAyinaH prasiddhasya 5 pazcAt kenacinnAzAnupapatteH / yadapyabhihitam-'vivAdAdhyAsitaH kAlo gAdisambaddhaH kAlatvAt' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; gAdeH upalabdhilakSaNaprAptasya kAlAntare'nupalambhato'bhAvasiddheH, tatra tatsadbhAvAvedakAnumAnasya bAdhitapakSatayA kAlAtyayApadiSTahetutayA ca agamakatvAt / vidyudAderapi caivaM nityatvaM syAt ; tathAhi-vivAdAdhyAsita: kAlo vidyudAdisambaddhaH kAlatvAt vidyudAdisambaddhakAlavat / pratItivirodho'nyaMtrApyaviziSTaH / ata eva 'nityaH zabdaH zrAvaNatvAt' ityAdyapyayuktam ; udAttAdibhirdhvanidharmaiH anaikAntikatvAcca, tehi zrAvaNatve'pi anityA bhavadbhiH prtijnyaataaH| "teSAmazrAvaNatve zrotreNa zabdagatadharmatayA upalambho na syAt , yadazrAvaNasvarUpaM na tasya zabdadharmatayA zrotreNopalambhaH yathA nIlatvAdeH, azrAvaNasvarUpAzcai udAttAdayo dhvanidharmA iti / tathA vINAdizabdaizca 15 anaikAntikatvam ; teSAmapyanityatve'pi zrAvaNatvAt / yaccAnyaduktam-'dezakAlAdibhinnA gozabdavyaktibuddhayaH' ityAdi; tadapi na sAdhIyaH; gozabdalipibuddhyA hetoranaikAntikatvAt , sA hi 'gauH' ityutpadyate na ca sampratyutpannagozabdabuddhyekaeNviSayA iti / nacaivaM viSayabhedaH kApi prasiddhyati; saMkalabuddhInAmabhinnaviSayatvaprasaGgAt / tathAhi-dezakAlabhinnavastubuddhayaH ekaviSayA navA'nekaviSayA (1) pR0 699 50 5 / (2) dhvanerabhivyaJjakam / (3) uddhRto'yam-nyAyavA0 tA0pU0 254 / (4) tulanA-tattvasaM0 pR0 955 / tattvaci0 pR0 379 / (5) pR0 699 50 9 / (6) tulanA-"gAderuccAraNAdanantaraM vinAzasya pratyakSapratipannatvena pratipAdanAt"-syA0 ra0 pR0 689 / (7) kAlAntare uccAraNAnantaram / (8) zabde'pi / (9) pR0.699 pN011| (10) tulanA-"udAttAdibhirdharmeranaikAntikatvAt / te hi zravaNagrAhyatve'pi na nityA bhvdbhirnggiikRtaaH| teSAmazrAvaNatve tu nIlAdInAmiva zrotreNopalambho na bhavet / vINAdizabdaizcAnakAntikatvam, teSAM shraavnntve'pynitytvaat|" -syA0 ra0 pR0 690 / (11) cazabdena pratItivirodhaH samuccIyate / (12) udAttAdInAm / (13) bhavanmate-A0 tti0| (14) pR0 699 paM0 12 / (15) tulanA-"gozabdalipibuddhacA hetoranaikAntikatvAt / sA hi gaurityullekhenotpadyate na caikagozabdaviSayA dezakAlAdibhinnatvAd goshbdlipiinaam|"-syaa0 ra0 pR0 690 / (16) anyA hi lipibuddhiH anyA hi gozabdabuddhiH-A0 Ti0 / (17) tulanA-"anyathA sarvabaddhInAmekAlambanatA bhaveta / kramabhAvavirodhazca zaktakAraNasannidheH ||"tttvsN0 kA0 2466 / syA0ra0 pR0 690 / 1 tadanuccA-ba0 / 2-tayo zrAvaNopa-ba0, tayopalambho A0 / 3 gorityu-b0| 4-bhinnA vastu-zra0 / 5 ncaanek-shr0| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] zabdanityatvavAdaH w my vastubuddhitvAt sampratyutpannaghaTabuddhivat / tatazca akhilavastubuddhInAm ekaghaTalakSaNavastuviSayatve ghaTabuddhitvameva syAt na gozabdabuddhitvam / ataH kathaM dezAdibhinnagozabdavyaktibuddhInAM dharmitvam , kathaM vA gozabdabuddhitvaM hetuH, sampratyutpannagozabdabuddhivaditi dRSTAnto vA siddhyet yato'numAnaM syAt ? atha gavAzvAdivastubhedasya pratyakSasiddhatvAt tabuddhInAmekaghaTaviSayatve sAdhye 'vastubuddhitvAt' ityasya kAlAtyayApadiSTa- 6 tvam agneranuSNatve dravyatvavadityucyate ; yadyevam , udAttAdidharmabhedena gozabdavyaktibhedasyApi pratyakSasiddhatvAt tabuddhInAmapi ekaviSayatve sAdhye gorityutpadyamAnatvAt' ityasyApi kAlAtyayApadiSTatvaM syAt / yadapyabhihitam-'hyastano gozabdo'dyApyanuvartate' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; hyestanA'dyatanagozabdayorbhedasya pratyakSaprasiddhatvena tadabhedaprasAdhanasya kAlAtyayApadiSTa- 10 tvAt / kathamanyathA hyastanA'dyatanavidyutprakAzayorapi ekatvanna syAt / zakyaM hi vaktuM hyastano vidyutprakAzo'dyApyanuvartate vidyutprakAzatvAt adyatanavidyutprakAzavaditi / atha tIvrA vidyut tIvratarA tIvratameti pratyakSataH tIvrAdidharmAtmakatayA vidyutprakAzasya vibhiasvabhAvasya pratIteH na tadaikyaprasAdhakamanumAnaM gamakam ; tadanyatrApi samAnam-gozabdasyApi tIvrAdidharmopetasya zrotrapratyakSe pratibhAsanAt / taddharmasya atraupAdhikatve 15 vidyutyapi asryaM tadastu vizeSAbhAvAt / atha zuddhAyAH vidyutaH kadAcidapyasaMvedanAt na tatrA~syaupAdhikatvam / tadetat zabde'pyaviziSTam , nahi teddharmazUnyaH 'sopi svapne'pi pratibhAsate / etena 'adyatano vA gozabdaH hyo'pyAsIt' ityAdi prativyUDham ; nyAyasya samAnatvAt / - yadapyuktam-'zabdo vAcako dIrghakAlAvasthAyI' ityAdi; tadapi ceSTayA~ anaikA- 20 ntikam , tasyAH sambandhabalena arthamatihetutve'pi dIrghakAlAvasthAyitvAbhAvAt / etena 'yastvasthiraH sa sambandhabalena nArtha bodhayati' ityAdi pratyAkhyAtam ; (1) pR0 700 506 / (2) tulanA-"hyastanAdyatanAH sarve gozabdapratyayA ime| naikArthAH kramasambhUte rUpagandhAdibuddhivat ||"-tttvsN0 kA0 2465 / syA0ra0 pR0 690 / (3) tulanA"svAbhAvikatvAvadhAraNanyAyasya yatra tatra prasiddhasya atrApi tulyatvAt / na hi payasi zaityadravatve tejasi vA bhAsvaratvoSNatve svAbhAvike ityatrAnyatpramANaM pratyakSAt "-syA0 ra0 pR0 690 / (4) udAttAdidharmasya / (5) zabde / (6) tIvratIvratarAdidharmasya / (7) tiivrtiivrtraadisrvdhrmshuunyaayaaH| (8) vidyuti / (9) udAttAnudAttAdidharma rahitaH zuddhaH / (10) zabdo'pi / (11) pR0 700 pN07| (12) pR0 700 paM0 8 / (13) AhvAnAdau aGa gulyAdikRtayA-A0 Ti0 / tulanA-"ceSTayA'nakAntikatvAt"-syA0 ra0 pR0 692 / (14) pR0 700 pN09| 1 yadevam shr0| 2-kSasi-zra0, b0| 3 vidyuttIvratameti shr0| 4 zrotrapratyakSapra-zra0. zrotrapratyakSeNa pr-b0| 5-nyaH svApe svapnepi shr0| 6 codayati b0| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 ceSTAyAH sambandhabalena arthabodhakatve'pi tAdAtvikanimittatvasaMbhavAt / tato'yuktametat "kaJcitkAlaM sthiraH zabdaH sarvakAlamapi sthiraH / vinAzahetuzUnyatvAt sAmAnyAkAzakAlavat // ' [ ] iti; yataH kazcitkAlAvasthAyitvaM kim upalambhakAlAvasthAyitvamabhipretam , atItavartamAna5 kAlAvasthAyitvaM vA ? prathamapakSe ceSTAyA vidyudAdezca sarvakAlamapi sthAyitvaprasaGgaH, tathAvidhakiyatkAlasthiratvasya tatrApyavizeSAt / atItavartamAnakAlAvasthAyitvazcAsya na kutazcit siddhyati ityuktaM prAgeva / hetuzcAtrAsiddhaH; zabdasya kAdAcitkatayA vinaashhetushuunytvaanupptteH| yat kAdAcitkaM na tat vinAzahetuzUnyam yathA vidyudAdi, kAdAcitkazca zabda iti / yadapi-vivAdAdhyAsitaH kAlo gAdizabdazUnyo na bhavati' ityAdyuktam ; tadapi vidyudAdau samAnatvAdayuktam / tathAhi-vivAdAdhyAsitaH kAlo vidyudAdizUnyo na bhavati kAlatvAt tatsattvopetakAlavat / pratyakSabAdhanam ubhayatra tulyam / .. yadapyuktam-'nityaH zabdaH tato'rthapratipattyanyathAnupapatteH' ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam; dhUmAdivadanityasyApyasya saadRshyto'rthprtipaadktvopptteH| na khalu 'ya eva saGketakAle dRSTaH tenaiva arthapratItiH karttavyA' iti niyamo'sti, mahAnasadRSTadhUmasadRzAdapi parvatadhUmAd vahnipratipattipratIteH / na ca parvatamahAnasapradezavartinyoH dhUmavyaktyoraikyaM saMbhavati; pratItivirodhAt, sarvasya sarvagatatvAnuSaGgAcca / atha dhUmasAmAnyasya atra gamakatvam ; zabdasAmAnyasya anyatra vAcakatvaM kinnaM syAt ? nanu zabdasAmAnyasya vAcakatve zabdasya kimAyAtam ? tarhi dhUmasAmAnyasyApyanumApakatve 20 dhUmasya kimAyAtam ? atha dhUmAttasyA'bhedAt tadanumApakatve dhUmasyApyanumApakatvam ; tarhi zabdAt tatsAmAnyasyApyabhedAt tadvAcakatve tasyApi vAcakatvamastu avizeSAt / atha zabde sAmAnyameva nAsti tatkathamasya vAcakatvamucyate; dhUme'pi tarhi tannAsti tatkasya (1)uccAraNAnantaraM yadupalabhyate sa upalambhakAla:-A0 Ti0 / (2) shbdsy| (3) tulanA"kAdAcitkatvAcca zabde tadasiddham"-syA0 ra0 pR0 692 / (4) pR0 701 paM0 3 / (5) tulanA"tadapi vidyadAdau tulyatvAdayuktama"-syA0 ra0pa0 692 / (6) zabde vidyadAdau c| (7) 10 701 pN04| (8) tulanA-"anityatve'pi sAdRzyopAdAne satyarthapratipatterbhAvAt / tatra yatra gakAraukAravisarjanIyAnAmitthambhUtAnapUrvImupalabhase tatra tatra gotvaviziSTo'rthaH pratipattavyaH pratipAdayitavyazceti saGketagrahe sati tathAvidhaM zabdamupalabhamAnaH tamarthaM pratipadyate pratipAdayati ceti |"-prsh0 vyo0 pR0649 / "dhUmAdivadanityasyApi zabdasya avagatasambandhasya sAdRzyato'rthapratipAdakatvasaMbhavAt |"prmeyk0puu0409 / sanmati0TI0pR033 / syA0 ra0 pR0 692 / prmeyr03|100| (9) yadi mahAnasopalabdhaiva dhUmavyaktiH parvate'pi syAttadA / (10) dhUmasAmAnyasya / (11) zabdasAmAnyasya zabdatvasya / 1 puurvkaal-shr0| 2 ityuktaM ba0,zra0 / 3 shbdsaamaa-aa| 4 dhUmo'pi shr0| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 065 ] zabdanityatvavAdaH 716 gamakatvamucyeta ? atha tadbhedasya pramANasiddhatvAt 'dhUmo dhUmaH' ityasandigdhA'bAdhyamAnA'nugatapratItidarzanAt asti tatra tat ; tadetadanyatrApi smaanm| nanu zabdavyaktInAM pratyakSato bhedaprasiddheH tatra iSTameva zabdatvasAmAnyam , gAdInAM tu ekaikavyaktikatvena bhedAbhAvAnna tatra gatvAdisAmAnyaM saMbhavatIti taitra tasya vAcakatvAbhAvaH; tadapyasAmpratam ; teSAmapi udAttAdibhedato nAnAvyaktikatvasaMbhavAd gtvaadisaamaanysdbhaavopptteH| 5 'dhvanidharmA eva udAttAdayaH' iti ca manorathamAtram ; teSoM taddharmatvasya prAgeva kRtottaratvAt / tato'nityapakSe'pi itthaM zabdAdarthapratipatterupapatteH nArthApattito'pi tannityatvasiddhiH / ato'yuktamuktam-"arthApattiriyaM coktA' [ mI0 zlo0] ityAdi / prasAdhitazca nityasambandhaparIkSAvasare anityatva eva zabdasya vaacktvmitylmtiprsnggen| ___yaccAnyaduktam-'sAdRzyasya vicAryamANasyAnupapatteH' ityAdi; tadapyanalpatamo- 10 vilasitam ; tasya AbAlamabAdhapratItigocaracAritayA apahrotumazakyatvAt / ekasya hi svasAmagrIto yAdRzaH pariNAmaH tAdRza evAparasya sAdRzyaM ymlkvt| tacca vyaktibhyo bhinnamabhinnaJca sAmAnyaparIkSApraghaTTa ke saprapaJcaM prapaJcitamiti kRtaM punaH prasaGgena / tato yad yadrUpatayA kutazcidapi pramANAnna pratIyate na tattadrUpatayA'bhyupagantavyam yathA * jagad advaitarUpatayA, sarvathA nityasvabhAvatayA na pratIyate ca kuMtazcitpramANAt zabda 15 iti / tadanityasvabhAvatAyAM tu pramANasadbhAvAt tadrUpatayA'sau abhyupagantavyaH / tacca pramANam-anityaH zabdaH kRtakatvAt, yatkRtakaM tadanityaM dRSTaM yathA ghaTaH, kRtakazcAyamiti / na cedamasiddham ; tathAhi-kRtakaH zabdaH, kAraNAnvayavyatirekAnu (1) mahAnasIyaparvatIyAdibhedena dhUmavyaktInAmanekatvAdasti tatrAnugataM dhUmatvAkhyaM sAmAnyam, gAdizabdastu ekaH ataH kathaM tatra zabdatvam vyakterabhedasya jAtibAdhakatvAdityAzayena zaGkate atheti / (2) dhUmatvAkhyaM sAmAnyam / (3) gtvaadau| (4) gAdIvyaktInAmapi / (5) udAttAdInAm / (6) 10 70259 / (7) tulanA-"svahetorekasya hi yAdRzaH pariNAmaH tAdRza evAparasya sAdRzyaM na tu sa eva / sa ca vyaktibhyo bhinno'bhinnazca |"-prmeyk0 pR0 411 / (8) pR0 289 / (9) tulanA-"nityatve'pi zabdAnAM sarveSAM syAt sakRcchra tiH / samAkSagrahayogyatvAt vyApinAM smvsthiteH|| tatkRtamupakAramAtmasAtkurvataH taddezavRttiniyamAt kUTasthasya na saMbhavati / sarvagatatve'pi vivakSitaikazabdazrutirna syAt |"siddhivi0p0554 / "svatantratve tu zabdAnAM prayAso'narthako bhavet / vyaktayAvaraNavicchedasaMskArAdivirodhataH // vaMzAdisvaradhArAyAM saMkulaM pratipattitaH / krameNAzugrahe'yuktaH sakRdgrahaNavibhUmaH / tAlvAdisannidhAnena zabdo'yaM yadi jaayte| ko doSo yena nityatvaM kutazcidavakalpyate ||"-nyaayvi0kaa042224| (10)tulanA-"anitya: zabdaH ityuttaram / katham ? 'AdimattvAdaindriyakatvAt kRtakavadupacArAcca / / AdiyoMniH kAraNam AdIyate asmAditi / kAraNavadanityaM dRssttm| saMyogavibhAgajazca zabdaH kAraNavatvAdanitya iti / kA punariyamarthadezanA kAraNavattvAditi ? utpattidharmakatvAdanityaH zabdaH iti, bhatvA na bhavati vinAzadharmaka iti / sAMzayikametat-kimutpattikAraNaM saMyogavibhAgau zabdasya Ahosvidabhivya _1 bhedasiddheH zra0 / 2-katve bhedaa-aa0| 3 yathA ca jagad shr0| 4 nitytvsv-shr0| 5 kutshcetiprmaa-shr0| 6-tyaM yathA b0| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vidhAyitvAt , yaditthaM taditthaM yathA ghaTaH, tathA ca zabdaH, tasmAttatheti / nacedamapyasiddham ; tAlvAdikAraNavyApAre satyeva asyAtmalAbhopalambhAt tadabhAve cAnupalambhAt mRddaNDAdikAraNavyApArabhAvAbhAvayoH ghaTasya AtmalAbhA'lAbhopalambhavat / na ca tavyA pAre tadabhivyaktereva AtmalAbho na zabdasya ityabhidhAtavyam ; tasyAH prAgeva prapaJcato'5 pAstatvAditi ||ch| tadevaM varNAnAM pauruSeyatvaprasiddhau padavAkyAnAmanAyAsataH tatprasiddhyati tdaatmktvaattessaam| nanvastu laukikAnAM teSAM taitsiddhiH na vaidikAnAmiti cet ; na; tdtyntvailkssnnyaaprtiiteH| "ya eva hi laukikA: zabdAH ta eva vaidikaaH"[shaabrbhaa01||3||30] ityabhyupagamavyAghAtaprasaGgAcca / tadapauruSeyatvaprasAdhakapramANAbhAvAcca; na ca tadabhAvo'10 siddhaH; yataH tatprasAdhakaM pramANaM pratyakSam , anyadvA bhavet ? na tAvatpratyakSam ; tasya zabdasvarUpamAtragrahaNe caritArthatvena tatpauruSeyatvA'pauruSeyatvagrAhakatvA'saMbhavAt / ktikAraNamityata Aha-aindriyakatvAt indriyapratyAsattigrAhya aindriyakaH / kimayaM vyajjakena samAnadezoDabhivyajyate rUpAdivat, atha saMyogajAcchabdAcchabdasantAne sati zrotrapratyAsanno gRhyata iti ? saMyoganivRttau zabdagrahaNAnna vyaJjakena samAnadezasya grahaNam / dAruvazcane dAruparazusaMyoganivRttau dUrasthena zabdo gRhyate, na ca vyaJjakAbhAve vyaG gyagrahaNaM bhavati tasmAnna vyaJjaka: saMyogaH 'itazca zabda utpadyate nAbhivyajyate kRtakavadupacArAt / tIvra mandamiti kRtakamupacaryate tIvra sukhaM mandaM sukhaM tIvra duHkhaM mandaM duHkhamiti, upacaryate ca tIvraH zabdo mandaH zabdaH iti |"-nyaaysuu0, bhA0 2 / 2 / 13 / "anityaH zabdaH tIvramandaviSayatvAt duHkhavaditi kRtakavadupacArAdityanena sUtreNa sarvAnityatvasAdhanavargasaMgrahaH / kRtakatvagrahaNasya udAharaNArthatvAt / yathA sAmAnyavizeSavato'smadAdibAhyakaraNapratyakSatvAt, upalabhyasya anupalabdhikAraNAbhAve satyanupalabdheH, guNasya sato'smadAdibAhyakaraNapratyakSatvAt ityevamAdi |"-nyaayvaa0 pR0 290 / "tadevantIvAdibhedabhinnatvAtsukhAdivadanityatvaM zabdAnAm / vyaJjakAnupalabdhI cAbhUtvA bhavanasyopalabdheH kAryatvAdanityatvaM ghaTAdivat / tathA paramAtmaguNAnyatve sati vyApakavizeSaguNatvAt sukhAdivat |"-prsh0 vyo0 pR0649 / "ato yatnajanitavarNAdyAtmA zravaNamadhyasvabhAvaH prAk pazcAdapi pudgalAnAM nAstIti tAvAneva dhvniprinnaamH|"-assttsh0, aSTasaha. p0108| "pariNAmI zabda: vstutvaanythaanupptteH|"-tttvaarthshlo0 106 / "anityaH zabda: tIvamandatAdidharmopetatvAt sukhaduHkhAdivat"-ratnAkarAva0 4 / 9 / "tasmAdvarNo na nityo'nityo vA sattve satyutpattimattvAt, asmadAdibahirindriyagrAhyatve sati jAtimattvAt, asmadAdipratyakSaguNatvAdvA, AtmaikatvapratyakSatvapakSe pratyakSavizeSaguNatvAt, vyApakasamavetapratyakSavizeSaguNatvAt, anAtmapratyakSaguNatvAt, avyApyavRttitvAt, "bahirindriyavyavasthAhetuguNatvAt, bhUtapratyakSaguNatvAt, utkrssaapkrssshbdprvRttinimittjaatimttvaadvetyaadi|"-ttvci0 zabda010 460 / (1) zabdasya / (2) tAlvAdivyApAre / (3) varNAtmakatvAtpadavAkyAnAm / tulanA-"yadA ca varNA eva na nityAstadA kaiva kathA puruSavivakSAdhInAnupUrvAdiviziSTavarNasamUharUpANAM padAnAM kutastarAJca tatsamUharUpasya vAkyasya kutastamAJca tatsamUhasya vedasyeti"-tattvaci0 zabda0 pR0464| (4) padavAkyAnAm / (5) pauruSeyatvasiddhiH / (6) tayoH laukikavaidikapadavAkyayoH / (7) uddhRtamidam-sanmati0 TI0 pR0 39 / tautAtita0 pR0 134 / bhAdRci0 pR0 41 / 1 tathA zabdaH shr0| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] vedApauruSeyatvavicAraH 721 kiJca, anAdisattvasvarUpamapauruSeyatvam, tatkatham akSaprabhavapratyakSaparicchedyam ? akSANAM pratiniyatarUpAdigocaracAritayA anAdikAlenA'sambandhAt tatkAlasambaddhasattvenApyasambandhataH taijjJAnA'hetutvAt / nanu mA bhUt pratyakSatastadapauruSeyatvasiddhiH, anumAnAttu sA bhaviSyati / taccAvedasya apauruSeyatva- numAnam-apauruSeyo vedaH kartuH smaraNayogyatve sati asmaryamANa- 5 murarIkurvatAM mImAMsa- kartRkatvAd vyomvt| na cAyamasiddhaH; vedakartuH kadAcit kenacit kAnAM pUrvapakSaH- smaraNAbhAvAt / satazcAsya tadarthAnuSTAnasamaye anuSThAtRNAmanizcitaprAmANyAnAM tatprAmANyaprasiddhaye smaraNaM syAt / ye hi yadarthAnuSThAne pravarttante te avazya (1) tulanA-"anAdisattvarUpaJca apauruSeyatvaM kathamakSaprabhavapratyakSaparicchedyam .."-prameyaka0 103913 (2) anAdikAla / (3) anAdisattvarUpA'pauruSeyatvajJAnAkAraNatvAt / (4) "apauruSeyatvAt sambandhasya siddhmiti| kathaM punaridamavagamyata apauruSeya eva sambandha iti ? puruSasya sambandharabhAvAta / kathaM sambandhA nAsti ? pratyakSasya pramANasyAbhAvAt tatpUrvakatvAccetareSAm / nana ciravRttatvAtpratyakSasyAviSayo bhavedidAnIntanAnAm / na hi ciravRttaH sanna smaryeta / na ca himavadAdiSu kUpArAmAdivadasmaraNaM bhavitumarhati, puruSaviyogo hi teSu bhavati dezotsAdena kulotsAdena vA / na ca zabdArthaviyogaH puruSANAmasti / syAdetat-sambandhamAtravyavahAriNo niSprayojanaM kartRsmaraNamanAdriyamANA vismareyuriti; tanna; yadi hi puruSaH kRtvA sambandhaM vyavahArayet vyavahArakAle avazyaM smartavyo bhavati / saMpratipattau hi kartRvyavahorarthaH siddhayati na viprtipttau| na hi vRddhizabdena apANine~vaharata: Adaica: pratIyeran pANinikRtimananumanyamAnasya vaa| tathA makAreNa apiGgalasya na sarvagurustrika: pratIyeta piGgalakRtimananumanyamAnasya vaa| tena kartRvyavahArau sampratipadyate / tena vede vyavaharadbhiravazyaM smaraNIyaH sambandhasya kartA syAt vyavahArasya ca / " tasmAt kAraNAdavagacchAmo na kRtvA sambandhaM vyavahArArtha kenacidvedAH praNItA iti / ..."tasmAdapauruSeyaH zabdasya arthena smbndhH|" -shaabrbhaa021|5| pR0 53 / bahatI0 10 177 / "yadA cAptapraNItatvAcchabdo'yaM pratipAdayet / na svazaktyA tadAptatvaM mitau na smaryate katham // yadA hi kazcit padapadArthasambandhaM kRtvA dharmAdharmapratipAdanAya vedavAkyAni kRtavAna tadA'vazyamasau sambandhasya kartA. sa eva ca taiH padaiH vedavAkyaracanAtmaka vyavahAraM karotIti samayavyavahArayorekakartatvaM pratipatRbhiH smartavyam, tathA ca vAkyAdartha pratipadyamAnAnAmavazyaM vAkyakartarAptatvaM pratipatabhiH smatarvyam, tadadhInatvAdarthanizcayasya, na vedAdarthaM pratipadyamAnAH samayakartAraM tena saha vedakarturekatvaM tasya cAptatvaM smaranto dRzyanta iti / "dRSTe bhavatu mA vAbhUt krtRsNprtipnntaa| vaidiko vyavahArastu na kartRsmaraNAdRte // evaM gAmAnayetyevamAdiSu mA nAma samayakartuH vyavahArakartuzca saMpratipattirbhUta, vede'pi pratipattimAtraM vinA'pi saMpratipattyA siddhayatu nAma / vyavahArasta yo'gnihotrAdyanaSThAnAtmakaH so'daSTArtho vAkyakapramANako nA'sati vAkyakArAptasmaraNe siddhayet, tadavazyaMsmartavyasya vedAnAM sambandhAnAJca karturasmaraNAt yogyAnupalambhanAdabhAve'vadhArite siddhaM vedAnAM sambandhAnAJca nityatvamityAha-daSTa iti |"-mii0 zlo0 nyAyara0, sambandhA0 zlo0 123, 130 / "kathaM punarapauruSeyatvaM vedAnAm ? puruSasya karturasmaNAt |"-prk0 paM0 pR0 140 / "karturasmaraNAccApauruSeyatvam"-bhAdravI0pa0 33 / nayavi050 279 / "smartavyatve satyasmaraNAd yogyAnupalabdhinirastasya kartaranamAnAsaMbhavAta samAkhyAyAzca pravacananimittatvAdapauruSeyA vedA iti |"-shaastrdhii0 e0 69,616 / (5) vedkrtuH| (6) agniSTomAdiyajJAnuSThAnakAle / 1 tatra jJAnA-A0, b0| 2 kadAcitkatvena cit zra0 / 41 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 tacchAstrakartAramanusmaranti yathA aSTakAdyarthAnuSThAnArthinaH tatpraNetAraM manum, vedavihitArthAnuSThAne bahuvittavyayAyAsasAdhyA'gniSTomAdikarmalakSaNe pravarttante ca prekSApUrvakAriNaH, atasteSAM mahatI tatkartRsmaraNApekSA / tehi adRSTaphaleSu karmasu evaM niHsaMzayAH pravarte ran yadi teSAM tadviSayaH satyatAnizcayaH syAt / na cAsau tadupadeSTuH smaraNAbhAve ghaTate 5 pitrAdyupadezavat / yathaiva hi pitrAdikamupadeSTAraM smRtvA svayamadRSTaphaleSvaSi karmasu tadupa dezAt 'pitrAdibhiretadupadiSTaM tenA'nuSThIyate' iti, evaM vaidikeSvapi karmasu anuSThIyamAneSu kartuH smaraNaM syAt / na cAbhiyuktAnAmapi vedArthAnuSThAtRNAM traivarNikAnAM tatsmaraNamasti, ato'sau tatra nAstIti nizcIyate / chinnamUlatvAcca taMtra kartRsmaraNAbhAvaH / smaraNasya hi anubhavo mUlam , na cAso 10 vede kartRviSayatvena vidyate tatkathaM tatsmaraNasaMbhAvanAzaGkA'pi ? na ca racanAvattvena atra bhAratAdivat kartRsadbhAvaprasiddharnAsya chinnamUlatvamityabhidhAtavyam ; vedaracanAyAH kartRpUrvakaracanAvilakSaNatvAt / na ca racanAmAtrasyAtropalambhAt karbanumAnaM yuktam ; jagato buddhimaddhetukatvAnumAnAnuSaGgato'niSTasiddhiprasaGgAt / ato yAdRzI racanA kanvayavyatirekAnuvidhAyinI pratipannA tAdRzyeva paridRzyamAnA kartAramanumApayati ityabhyupagantavyam / tatkathaM vede tataH kanumAnazaGkA'pi saMbhAvyate ? ato vaidikI racanA apauruSeyI dRSTakartRkaracanAvilakSaNatvAt AkAzavaditi / tathA "vedAdhyeyanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunA'dhyayanaM yathA // "[ mI0 zlo0 vAkyAdhi0 zlo0 366 ] (1) kartAraH / AgrahAyaNyA UrdhvaM kRSNASTamISu tisRSu kriyamANaH pitRzrAddhavizeSaH / tathA ca mnuvcnm-''pitNshcaivaassttkaasvrcet"-mnusmti04|150| (2) anubhvH| (3) "viplavate khalvapi kazcitpuruSakRtAdvacanAtpratyayaH, na tu vedavacanasya mithyAtve kiJcana prmaannmsti| nanu sAmAnyato dRSTaM pauruSaM vacanaM vitathamupalabhya vacanasAmyAdidamapi vitathamavagamyate; na; anytvaat| na hyanyasya vitathabhAve anyasya vaitathyaM bhavitumarhati anyatvAdeva / na hi devadattasya zyAmatve yajJadattasyApi zyAmatvaM bhvitumrhti|" -zAbarabhA0 13122 / "vAkyatvAt pauruSeyatvaM dRzyAdarzanabAdhitam / pratihetuviruddhazca hetuH tasmAdakatrimAH ||"-shaastrdii010615| "prakRSTaM hi vacanaM kasyacideva kutracideva tAvatsaMghAtmakatvaM na pauruSeyatAmanumApayitumalam vedArthaviSayavAkyaracanAsAmarthyAnupapatteH "ya eva hi padasaMghAtAH pauruSeyaiH viracayituM zakyante tatraiva pauruSeyatvaM dRSTamitya zakyaviracaneSu pauruSeyatvAnumAnaM na krmte| na ca pauruSeyatvaM vinA padasaMghAtAtmakataiva nopapadyate; uccAraNavazena hi padAni sNhttaamaapdynte|"-prk0 paM0 pR0 98-99 / tantraraha0 pR0 43 / (4) racanAmAtrAt / (5) "uktaM tu zabdapUrvatvam / uktamasmAbhiH zabdapUrvatvamadhyetRNAm |"-jaiminisuu0, zAbarabhA0 111330 / "vedasya karturasmaraNam, vedArthasyAtIndriyatvamityevamAdihetubhiradhyetRNAmanAdipravRttAnAM zabdapUrva uccAraNAntarapUrvo vedo na kenaciccintayitvA pravartita iti akRtakatvahetoruktatvAt"-mImAMsAbhA0pa01078 / "sapratisAdhanazca vAkyatvAt iti / vivAdAdhyAsitaM vedAdhyayanaM garvadhyayanapUrvakaM vedAdhyayanatvAdadyatanAdhyayanavaditi / tadidamAha sUtra kAra:-'uktaM tu zabdapUrva 1 tatkartaH smrnnaa-b0| 2-stkrbn-shr0| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 pravacanapra0 kA065 ] vedApauruSeyatvavicAraH 723 "atItAnAgatau kAlau vedakAravivarjitau / kAlatvAttadyathA kAlo vartamAnaH samIkSa (kSya) te // " [ ] ityatopyasya apauruSeyatvasiddhiH / nanvAptapraNItatvAbhAve kathamasye prAmANyaM syAditi cet ? 'apauruSeyatvAdeva' iti brUmaH / vacanasya puruSadoSAnupravezenaiva aprAmANyaprasiddheH / taduktam"zabde doSodbhavastAvad vaktradhIna Iti sthitam / tadabhAvaH kvacittAvad gunnvdvtRktvtH|| tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasaMbhavAt / yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // " __[ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 26, 63] na ca AptaguNasaMkrAntyaiva zabdasya prAmANyam , vede ca AptapraNItatvAbhAvata: tatsaMkrAntyasaMbhavAnna prAmANyamityabhidhAtavyam ; yato nAtre AptaguNasaMkrAntyA prAmANyam 10 zabdoccAraNamAtre tasya vyApArAt , zabdastu svamahimnaiva avitathAmarthapratipatti kurvANaH pramANam / na caivamanAptasyApi taduccAraNamAtre vyApArAt zabdaH svamahimnaivAsatyapratIti kurvANaH apramANamityabhidhAtavyam ; anAptapraNItatvAdidoSANAm aprAmANyotpAdanAdanyaprayojanAbhAvAt , AptapraNItatvAdiguNAnAM tu doSApasAraNe vyApArAta svataH prAmANyaM tvam' iti / zabdazabdenAtra zabdajanyamadhyayanam / tadayamartha:-sarvapuMsAmadhyayanamadhyayanAntarapUrvakama, sarve hi yathaiva guruNA'dhItaM tathaivAdhijigAMsante na punaH svAtantryeNa kazcidapi prathamo'dhyetA vedAnAmasti yaH kartA syAt tasmAdapauruSeyA vedaaH|"-shaastrdii0 e0 617 / "vimataM vedAdhyayanaM paratantrAdhyatakaM ... vedAdhyayanatvAt sampratipannAdhyayanavat, AtmatvaM vedakartRvyaktisamavetaM na bhavati jAtitvAt gotva vaditi pratihetuviruddhaJca vAkyatvam |"-maanmeyo0 pR0 173 / uddhRto'yam-pramANavA0 svava0 TI0 pR0 338 / nyAyamaM0 pR0 233 / 'tadadhyayanapUrvakam'-aSTasaha0 pR0.237 / tattvasaM0 pR0 643 / prameyaka0 pR0 396 / sanmati0 TI0 pR0 137 / syA0 ra0 pR0 627 / vizvatattvapra0 pR0 33 / 'tadadhyayanapUrvakam'-prameyara0 399 / ratnAkarAva0 4 / 9 / (1) "vedakAraviyoginau / kAlatvAttadyathA'-pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 338 / tattvasaM0 pR0 643 / 'vedakAravivajitau'-prameyaka pR0 398 / sanmati0 TI0pa0 31 / syA0 2050 627 / vizvatatvapra0pU0 34 / prameyara0 3 / 99 / rtnaakraav04|9| (2) vedsy| (3) "viplavate hi khalvapi kazcitpuruSakRtAdvacanAt pratyayaH, na tu vedavacanasya mithyAtve kiJcana pramANamasti |"shaabrbhaa0 pR0 17 / (4) 'iti sthitiH'-mI0 shlo0| syA0 ra0 pR0 627 / ratnAkarAva0 4 / 9 / prakRtapAThaH-nyAyamaM0 pR0 167 / pramANapa0 pR0 78 / siddhivi0 TI0 pR0 406A. / prameyaka0 pR0 3977 sanmati0 TI0 pR0 19 / prameyara0 3 / 99 / (5) zAbde pratyaye / (6) Aptasya / , (7) "tasmAd guNebhyo doSANAmabhAvastadabhAvataH / aprAmANyadvayAsattvaM tenotsargo'napoditaH / / "ttraapvaadnirmuktirvktrbhaavaallghiiysii| vede tenApramANatvaM nAzaGkAmapi gacchati / ato vaktranadhInatvAtprAmANye tadupAsanam / na yuktam, apramANatve kalpye tatprArthanA bhavet / tatazcAptA'praNItatvaM na doSAyAtra jAyate |"-mii0 zlo0 codanA0 zlo0 65-70 / 1-svA yathA A0, zra0 12-tvamiti nntraa-b0| etadantargataH pATho nAsti A013 na caaptprnniittkaalaabhaave-b0| 4 zabdo A01 5-ktRttvtHshr0| 6 zabdasaMkrA-zra0 / 7 naaptgunn-b0| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 724 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vede AptAnAptapraNItatvAbhAvAnna prAmANyamaprAmANyaM vA; ityapyasundaram ; yaMtra hi puruSakRtA padAnupUrvI tatra tadapekSaM prAmANyamaprAmANyaM vA syAt, vedAnupUryAstu nityatvAt svasAmarthenaivArthAvabodhakatvAt tannirapekSaM prAmANyam / nahi tAdRzImAnupUrvI kazcit kattuM kSamaH anyatrA'bhivyakteH / pUrvasiddhAnu'pUrvIto'pUrvAnupUrvIkaraNe ca kasyacit svAtantryAsaMbhavAt / kurvANo vA tI tadadhyetRbhiH anyairvA nivAryeta / uktazca"anyathAkaraNe cAsya bahubhyaH syAnivAraNA / " [mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 150] iti / atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'kartuH smaraNayogyatve sati asmaryamANakartRkatvAt' vedA'pauruSayetvasya ityAdi; tadasamIcInam ; yataH kimidam asmaryamANakartRkatvannAma pratividhAnam- kiM kartRsmaraNAbhAvaH, akartRkatvaM vA ? prathamapakSe vyadhikaraNAsiddho 10 hetuH; kartRsmaraNAbhAvo hi Atmani varttate apauruSeyatvaM tu vede iti / ajJAtAsiddhazca; tadgrAhakapramANAvAt / nahi pratyakSaM tadgrAhakam ; pratiniyatarUpAdigocaracAritayA abhAve tasya pravRttyasaMbhavAt / saMbhave vA abhAvapramANakalpanA'narthakyam tatsAdhyasya adhyakSAdita eva prsiddheH| abhAvapramANAttatsiddhau tu tatra tadutpattau kAraNaM vAcyam , 'niSkAraNasya kaarysyodyaanupptteH|| "hItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // ' [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 27 ] iti tatkAraNamastIti cet ; nanu ataH prAdurbhUtamabhAvapramANaM tadabhAvaM nirAzrayam, sAzrayaM vA prasAdhayet ? na tAvannirAzrayam ; 'gRhItvA vastusadbhAvam' ityabhidhAnAt / anena hi niSedhyAdhAravastugrahaNamabhidadhatA bhaTTena 'niSedhyAbhAvAzrayaH sUcita eva, anyathA prati20 niyatavRttitayA kartRsmaraNAbhAvasiddhiH tto'tidurlbhaa| yannirAzrayaM na tat pratiniyatavRtti yathA AkAzam , nirAzrayazca bhavadbhirabhipreto'bhAvapramANAtprasiddhyan karttasmaraNAbhAva iti / (1) "pauruSeye tu vacane pramANAntaramUlatA / tadabhAve hi tad duSyeditaranna kadAcana ||"-mii0 zlo0 codanA0 zlo071 / (2) purussgunnnirpekssm| (3) pUrvAnupUrvIto vilakSaNA aanupuurvii| (4) vilakSaNAM zabdAnupUrvIm / (5) 'nivAraNam'-mI0 zlo0 / prakRtapAThaH-syA0 ra0 pR0 628 / (6) pR0721505| (7) tulanA-"kimidaM kartRrasmaraNaM nAma kartRsmaraNAbhAvaH asmaryamANakartRkatvaM vA?" -prameyaka0 pR0392| (8) "apauruSeyo vedaH kaJasmaraNAt ityevaM prayoge hetoLadhikaraNatvadoSAt / " -sanmati0 TI0 pR0 41 / (9) "tatrAsmaryamANakartRkatvamasiddham ; tadgrAhakapramANAbhAvAt |"syaa0 ra0 pR0 629 / (10) abhAvapramANena kriyamANasya abhAvajJAnasya / (11) kartRsmaraNAbhAvasiddhau / (12) abhaavprmaannotpttau| (13) drssttvym-pR0464tti01| (14) kartRsmaraNAbhAvam / "nanvataHprAdurbhUtamabhAvapramANaM tadabhAvaM sAzrayameva prasAdhayet gRhItvA vastusadbhAvamityabhidhAnAt |"syaa0 20 pu0 629 / (15) gRhItvA vastusadbhAvamiti shlokaaNshen| (16) niSedhyasya yaH abhAvaH tasya aashryH| (17) abhAvapramANAt / 1-nvaavbodh-b0| 2-tvaannirpe-b0| 3-trApi vyakteH A0 / 4 pUrva si-b0| 5 anynivaa-aa| 6 bahubhiH shr0| niHkaa-aa0| 8 niSedhyAzrayaH b0| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] vedApauruSeyatvavicAraH 725 15 atha sAzrayo'sau prasAdhyate; nanu ko'sya AzrayaH-svAtmA, sarvapramAtAro vA ? yadi svAtmA 'amuSminmadIya Atmani vedakartRsmaraNaM nAsti' iti; kimetAvatA siddham ? padArthajAtasya anekasya atrai smaraNaM nAsti, na caitAvatA tasyAbhAvaH siddhyati / mamAnuSThAturavazyaM smarttavyo'sauM, yadA smRtipathaprasthAyI na bhavati tadA'san ; ityapyasAram; bhavatsmaraNAbhAvamAtreNa arthAbhAvA'siddheH / tasya' svayaM nihite'vazyaM smarttavye kacid / dravyAdau vidyamAne'pi sadbhAvena anekAntAt / tathA vyAdhitena upayujyamAnamauSadhaM svayaM dhRtaM mahatyAmapyarthitAyAM na smaryate, nacaitAvatA tasyA'bhAvaH ityanena cA'nekAntaH / atha sarvapramAtAraH; nanu trailokyodaravartinaH pramAtAro vedakartAraM na smaranti' ityasarvavido vedanAnupapattiH / upapattau vA sarvaveditvaprasaGgaH / kica, sarvapramAtRdezAn gatvA tAMzca pRSTvA tatra smaraNAbhAvaH pratIyeta, anyathA 10 vA ? na tAvadanyathA; "gatA gatvA tu tAn dezAn' [mI0 zlo0 arthA0 zlo0 38] ityasya virodhAnuSaGgAt / gatvA cet ; nanu taMtra teSu pRSTeSu 'na smarAmaH' iti prativacanazca bruvANeSvapi kaH samAzvAsaH puruSavacasAmaprAmANyena arthatathAbhAvAnupapatteH ? na ca sarveSAmAptatApratipattirasti, yataH tadguNasaMkrAntyA taMtra prAmANyaM syAt ; tatpratipattereva asarvavido yugapatkrameNa vA'saMbhavAt / . kiJca, abhAvapramANasya tatra pravRttiH yatra vastusattAvabodhakaM pramANapazcakaM na prvrtte| "pramANapazcakaM yatra vasturUpe na jAyate / . . . vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // " [mI0 zlo0 abhAva0 zlo01] (1) kartasmaraNAbhAvasya / "api ca kimazeSajanasmaraNanivRttiriha hetutvena vivakSitA, Ahosvit ktipypurusssmrnnvinivRttiH| tadyadi sakalajanasmaraNavinivRttiH; tadA'siddhA; avadhArayitumazakyatvAccAgbhiAgavibhiH / avadhAraNe vA ta eva sarvajJAH syuH agbhiAgavido na bhaveyuH / atha katipayapuruSApekSayA; tadA'nakAntiko hetuH, vidyamAnakartRkeSvapi kartA na smaryate kaishcit|"-tttvop0 pR0 117 / "AzrayazcAsya svAtmA sarvepramAtAro vA"-syA0 ra0 pR0 629 / (2) madIya Atmani / (3) "mamAnuSThAne smartavyo'sau"-syA0 ra0 pR0 629 / (4) vedakartA / (5) "evaM tahi pitAmahasya pitaraM mAtAmahImAtaram, tanmAtApitarau ca na smarati tatteSAmabhAvo bhavet |"-syaa0 2010 629 / (6) bhavatsmaraNAbhAvasya (7) svayaM dhRtauSadhAdidra vyasya / (8) nanu iti nizcayArthe / tulanA"sarve pumAMsaH kartAraM vedasya na smaranti iti kathaM jAnAti bhavAn / na hi tava sakalalokahRdayAni pratyakSANi sarvajJatvaprasaGgAt / na ca yat tvaM na jAnAti tadanyo'pi na jAnAtIti yuktamatiprasaGgAt / " -nyAyamaM0 pu0 237 / sthA0 ra0 pR0 630 / (9) tulanA-'api ca sarvapramAtRdezAn gatvA tAMzca pRSTvA tatra kartasmaraNAbhAvaH pratIyetAnyathA vA ?"-syA0ra0pR0630 / (10) sarvapramAtRn / (11) "gatvA gatvA tu tAndezAn yadyartho nopalabhyate / tato'nyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate ||"-mii0 zlo0 / uddhRto'yam-prameyaka0 pR0 22 / sanmati0 TI0 pR0 23,321 / (12) dezAntare / (13) sarvapramAtaSa / (14) tairukte 'na smarAmaH' iti prativacane / (15) draSTavyam-pR0 464 tti04| 1 vaane-aa0| 2 srvtrprmaa-shr0| 3 tatra smaraM na smarantItyasarvavido vedanAnu gatvA gatvA aa0| 4 pratIyate b0| 5 sdbhaav-b0| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 ityabhidhAnAt / vede ca AtmanaH kartRsadbhAvAvedake sati kathaM tatpravRttiH ? "sa hi rudraM vedakartAram / " [ ] 'yo brahmANaM vidadhAti pUrva vedAMzca prahiNoti / " [ zvetAzva0 6 / 18] "tathA prajApatiH somaM rAjAnamanvasRjata , tataH trayo vedAH anvsRjynt|" [ ] 1. ityAdiko vedaH karttasadbhAvAvedakaH anekadhA zrUyate / svarUpAsiddhazcAyaM hetuH; paurANikA hi vedasya brahmakartRtvaM smaranti "pratimanvantarazcaiva zrutiranyA vidhIyate / " [ matsyapu0 145 / 58] "anantaraM tu vaktremyo vedAstasya viniHsRtAH / ' [ ityabhidhAnAt / yaugA rudrakartRkatvam , jainAH kAlAsurakartRkatvam / 10 smRtipurANAdivacca RSinAmAGkitAH kANva-mAdhyandina-taittirIyAdayaH zAkhAbhedAH kathamasmarthamANakartRkAH ? tathAhi-etAH tatkRtatvAt tannAmabhiraGkitAH, tadRSTatvAt , tatprakAzitatvAdvA ? tatrAdyapakSe kathamAsAmapauruSeyatvam asmaryamANakartRkatvaM vA syAt ? uttarapakSadvaye yadi tAvadutsannA zAkhA kaNvAdinA dRSTA prakAzitA vA tadA kathamasyAH sampradAyAvicchedaH atIndriyArthadarzinaH pratikSepazca syAt ? atha anavacchinnaiva sA (1) svayameva vedasya / (2) abhaavprmaannprvRttiH| (3) uddhRto'yam-syA0 ra0 pR0 630 / rtnaakraav04|9| (4) "apauruSeyatApISTA kartRNAmasmRteH kila / santyasyApyanuvaktAra iti dhig vyApakaM tamaH / / yasmAdidaM sAdhanamasiddhamanaikAntikaJca tatrAsiddhamadhikRtyAha-tathAhItyAdi / smaranti saugatA vedasya kartanaSTakAdIn, AdizabdAd vAmakavAmadevavizvAmitraprabhRtIn / hiraNyagarbha brahmANaM vedasya kartAraM smaranti kANAdA vaizeSikAH tatazcAsiddhaM karturasmaraNam |"-prmaannvaa0 svava0 TI0 11269 / manoratha0 33269 / "asiddhopyayaM hetuH yasmAtsmaranti eva kartAraM kANAdAH / tathA laukikA api bahulaM vaktAro bhavanti brahmaNA vedAH praNItA iti |"-tttvop0 pR0 117 / "navaM sarvanaNAM kartuH smRteraprasiddhitaH / tatkAraNaM hi kANAdAH smaranti caturAnanam / jainAH kAlAsuraM bauddhAstvaSTakAn sakalAH sadA ||"-tttvaarthshlo0 pR0 238 / aSTasaha0 pu0 237 / prameyaka0 pR0 393 / sanmati0 TI0 pR040 / syA0 ra0 pR0 630 / "yaccedamasmaryamANakartRkatvAditi tadasiddham ; prajApatirvA idameka AsInnAharAsInna rAtrirAsIt sa tapo'tapyata tasmAttapasazcatvAro vedA ajAyanta ityAmnAyenaiva kartRsmaraNAt, jIrNakUpAdibhirvyabhicArAcca |"-prsh0 kanda0 pR0 216 / "kapila. kaNAdagautamaitacchiSyaizcAdyaparyantaM vede sakartRkatvasmaraNasya pratIyamAnatvAt |"-tttvci0 zabda0 pa0 371 / (5) uddhRto'yam-nyAyamaM0 pR0 236 / premayaka0 pR0392| syA0 ra0 pR0 630 / nyAyapari0 pR0 383 // tattvaci0 zabda0 pR0 373 / (6) tulanA-"sajanmamaraNarSigotracaraNAdinAmazruteranekapadasaMhatipratiniyamasandarzanAt / phalArthipuruSapravRttivinivRttihetvAtmanAm, zrutezca manusUtravatpuruSakartRkaiva shrutiH||"-paatrke0 shlo014| prameyaka0pR0392 / syA0 ra0 pR0 630 / prameyara0 3199 / (7) kANvamAdhyandinataittirIyAdayaH zAkhAH / tulanA-"etAstatkRtatvAttannAmabhiraGkitAstadRSTatvAt ttprkaashittvaadvaa|"-prmeyk0 pR0 392 / syA0 ra0 pR0 630 / ratnAkarAva0 4 / 9 / (8) vizIrNA vismatA vaa| (9) zAkhAyAH / 1 kartRtvama-ba0, zra0 / 2-kartRtvam b0,10| 3-vacchinnA A0 / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] vedApauruSeyatvavicAraH 727 sampradAyena dRSTA prakAzitA vA; tarhi yAvadbhipAdhyAyaiH sA dRSTA prakAzitA vA tAvatAM nAmabhiH tasyAH kinnAGkitatvaM syAdavizeSAt ? athocyate-asti yaugAdInAM vede karttasmaraNaM kintu saivigAnaM tatkartRvizeSe vipratipatteH ato'pramANamiti; tadapyuktimAtram ; yetaH kartRvizeSe vipratipatteH tadvizeSasmaraNamevApramANaM syAnna kartRmAtrasmaraNam, anyathA kAdambaryAdInAmapi kartRvizeSe 5 vipratipatteH karttamAtrasmaraNasyApramANatvena asmaryamANakartRka tvasya tadApi (tatrApi ) gatatvAdanekAntaH / arthaM vede kaH vizeSe vipratipattivat kartRmAtre'pi vipratipatteH tanmAtrasmaraNamapyapramANe kAdambaryAdInAM tu kartRvizeSe eva vipratipatteH tatpramANamityato nAnekAntaH; nenu vede saugatAdayaH kartAraM smaranti na mImAMsakAH ityevaM kartRmAtre vipratipatteH yadi tadapramANam , tarhi tadvat tadasmaraNamapyapramANaM kinna syAt vipratipatteraviSezAt / 10 tathA cAyamasiddho hetuH| viruddhazca; smaryamANakartRkatvA'smaryamANakartRkatvayoH kAryadharmatayA vikSa eva vartamAnatvAt / kAryameva hi kizcit smaryamANakartRkaM dRSTaM ghaTAdi, kiJcidasmaryamANakartRkaM jIrNakUpAdi / tatazca kRtako vedaH asmaryamANakartRkatvAt jIrNakUpAdivat / 'nehi nityaM (1) "samAkhyApi ca zAkhAnAM nAdyapravacanAdRte / . . . . . 'kAThakaM kAlApakamityAdayo hi samAkhyAvizeSAH zAkhAvizeSANAmanusmaryante / te ca na pravacanamAtranibandhanAH pravaktRNAmanantatvAt / nApi prakRSTavacananimittAH; upAdhyAyebhyopi prakarSe pratyutAnyathAkaraNadoSAt, tatpAThAnukaraNe ca prakarSAbhAvAt / kati cAnAdau saMsAre prakRSTAH pravaktAra iti ko niyAmaka iti |"-nyaaykuus0 5 / 17 / (2) "ye'pi hi pauruSeyatAM manyante te'pi naiva paramparayA tatra kartavizeSasmaraNaM zaknavanti vaditum, sAmAnyatodRSTena kartAramanumAya svAbhimataM kartAraM tatra nikSipanti-kecidIzvarama, anye hiraNyagarbham, apare prajApatim / na cAyaM nAnAvidho vivAdaH paramparayA kartari manvAdivat smaryamANe kathaJcidavakalpate / nahi mAnave bhArate zAkyagranthe vA kartRvizeSa prati kazcidvivadate / tasmAta smartavyatve satyasmaraNAd dRzyAdarzanabAdhitaM sAmAnyatodRSTaM na zaknoti kartAramavasAyayitum / " -zAstradI0 pR0 617 / (3) svivaadm| (4) rudre-A0 tti0| (5) tulanA-"nanvevaM kartavizeSe vipratipattestadvizeSasmaraNamevApramANaM syAt na krtumaatrsmrnnm|"-prmeyk0 pR0 393 / sanmati0 TI0 pR0 42 / syA0 ra0 pR0 630 / zAstravA0 yazo0 pR0 384 A. / (6) kAdamba-dAvapi / (7) tulanA-"atha vede kartRvizeSe vipratipattivat kartRmAtre'pi vipratipattestatsmaraNamapyapramANam"."-prameyaka0 pR0 393 / sanmati0 TI0 1042 / syA0ra0pU0630 / (8) kartRmAtrasmaraNam / (9) tulanA-'nanu vede saugatAdayaH kartamAnaM smaranti na mImAMsakAH ityevaM kartRmAtre'pi vipratipatteH yadi kartasmaraNaM mithyA tadA kartRsmaraNat asmaryamANakartRkatvamapi asatyaM syAdvipratipatteravizeSAt tathA ca punarapyasiddho hetuH |"-snmti0 TI0 pR0 42 / prameyaka0 pR0 393 / syA0 ra0 pR0 631 / (10) kartRmAtrasmaraNam / (11) kartRsmaraNavat / (12) kaJasmaraNa / (13) asmaryamANakartakatvAt / (14) pauruSeye anitye| (15) tUlanA-"nityaM hi vastu na smaryamANakartRka nApyasmaryamANakartRkaM pratipannaM kintvakartRkameva |"-prmeyk0 50 392 / 1-nAM krt-b0| 2-pi vipr-shr0| etadantargataH pATho nAsti shr0| etadantargataH pATho nAsti A0 / atha kartRvizeSe vipratipatti kartamAtramapi vipratipatteH ba0 / 4-Namato b0| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vastu smaryamANakartRkamasmaryamANakartRkaM vA pratipannam , kintu akartRkameva / kAlAtyayApadiSTazca; zrutismRtibAdhitapakSanirdezAnantaraM prayuktatvAt / tanna kartRsmaraNAbhAvalakSaNamasmaryamANakartRkatvaM ghaTate / / nApi akartRkatvalakSaNam ; azabdArthatvAt / nahi asmaryamANakartRtvazabdasya 5 akartRkatvamartho loke zAstre vA prasiddhaH / prasiddhau vA sAdhyAviziSTatvam / astu vA'vi cAritamaNIyamasmaryamANakartRkatvam ; tathApi tad vAdinaH, prativAdinaH, sarvasya vA sambandhi hetuH syAt ? yadi vAdinaH ; tadanaikAntikam , "vaTe vaTe vaizravaNaH" [ ] ityAdiSu vidyamAnakartRkeSvapi prayojanAbhAvAt mImAMsakairasmaryamANakartRkeSu asya sdbhaavaat| nanu vede karbabhAvapUrvakamasmaryamANakartRtvaM hetuH, taccAa nAsti karcanupalambhamAtrapUrvakatvAttatra tasya tatkathamanaikAntikatvam ? ityapi manorathamAtram ; yataH kuto'tra kaJabhAvasiddhiH-pramANAntarAt , ata eva vA ? yadi pramANAntarAt ; tadA'sya Anarthakyam / ata eva cet ; anyonyAzrayaH-ato hi anumAnAt ta~dabhAvasiddhau tatpUrvakamasmaryamANakartRkatvaM siddhyati, taitsiddhau ca ato'numAnAttadabhAvasiddhiriti / atha prativAdinaH sambandhi tat hetutvena vivakSitam ; tadasiddham ; tatra hi prativAdI smaratyeva kartAram / 15 etena sarvasyA'smaraNaM pratyAkhyAtam ; sarvAtmajJAnavijJAnarahito vA kathaM sarvasya taMtra karba smaraNamavaiti ? ato'sya ajJAtAsiddhatvam , sato'pyasya asarvavidA jJAtumazakyatvAt / (1) sAdhyaM hi apauruSeyatvaM tadeva ca akartakatvamiti, sAdhyAvaziSTatvAd asiddho hetvAbhAso lakSyate sAdhyasya asiddhatvAditi / (2) tulanA-"kiJca asmaryamANakartRkatvaM vAdinaH prativA. dinaH sarvasya vA syAt |"-prmeyk0 pR0 395 / sanmati0 TI0 pR0 30 / syA0 ra0 pR0 631 / prameyara0 3399 / "api ca kimazeSajanasmaraNavinivRttiriha hetutvena vivakSitA, Ahosvit ktipypurusssmrnnvinivRttiH|"-tttvop0 pR0 117 / (3) tulanA-'anaikAntiMkatvamapyAha-dRzyante cetyaadi| upadezapAramparya sampradAyaH, vichinnaH kriyAsampradAyaH puruSakRtatvasampradAyo yeSAM vaTe vaTe vaizravaNAdizabdAnAM te tathA / anena asmaryamANakartRtvamAha / kRtakAzca paurusseyaashc| tataH pauruSeye'pi vAkye karturasmaraNaM vartata ityanakAntiko hetuH |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 12242 / syA0 ra0 pR0 631 // "vAdinazcettadanaikAntikam ; sA te bhavatu suprItetyAdau vidyamAnakartRkepyasya bhAvAt |"-prmeyk0 pR0 395 / (4) 'vaTe baTe zravaNaH' ityAdivAkyeSu / (5) asmaryamANakartRkatvasya / (6) vede / tulanA-"yataH kuto'tra karbabhAvasiddhiH pramANAntarAdata eva vA" ? -syA0 ra0 pR0 631 / (7) asmaryamANakartRkatvasya hetoH / (8) vede knybhaavsiddhau| (9) asmaryamANakartRkatvasiddhau ca / (10) asmaryamANakartRkatvam / (11) tulanA-"tadyadi sakalajanasmaraNanivRttiH tadA'siddhA avadhArayitumazakyatvAcca arvAgbhAgavidbhiH / avadhAraNe vA ta eva sarvajJAH syuH arvAgbhAgavido na bhaveyuH |"tttvop0 pR0 117 / nyAyamaM0 pR0 237 / prameyaka0 pR0 395 / syA0 ra0 pR0 631 / (12) vedaviSaye / (13) sarvasambandhikaJasmaraNasya / 1-NakatrtakatvaM zabdasya ba0,-NakartRtvaM zabdasya aa0| 2 krtRtvbhaav-shr0| 3-tvAttasya b0| 4 ajnyaanaasi-shr0| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] vedApauruSeyatvavicAraH 726 ___yadapyuktam-'ye hi yadarthAnuSThAne pravarttante te'vazyaM tacchAstrakartAramanusmaranti' ityAdi; tadapyanalpatamovilasitam ; niyamAbhAvAt / na hi 'yo dharmazIlaH' [ ] ityAdivAkyebhyaH tadarthAnuSThAne pravarttamAnAnAmanuSThAtRNAM tatkartRsmaraNamasti, tadantareNApi dharmazIlatAdyarthAnuSThAne mahApuruSArthopayoginyaihikapAraTikabhayA'bhAvahetau pravRttipratIteH / ___ yaccAnyaduktam-'chinnamUlatvAcca' ityAdi; tadapyasundaram ; yataH a~dhyakSeNAnu- 6 bhAvAbhAvAt tatraM tacchinnamUlam , pramANAntareNa vA ? adhyakSeNa cet ; kiM bhaMvatsambandhinA, sarvasambandhinA vA ? yadi bhavatsambandhinA; tarhi AgamAntare'pi kartRsadbhAvagrAhakatvena bhavatpratyakSasyA'pravRtteH tatkartRsmaraNasya chinnamUlatvena asmaryamANakartRkatvasya bhAvAd vyabhicArI hetuH / atha tatraM tadbrAhakatvena asmatpratyakSasyApravRttAvapi paraiH kartRsadbhAvAbhyupagamAnna vyabhicAraH; tanna; parakIyAbhyupagamasya bhavato'pramANatvAt , 10 anyathA vede'pi paraistatsadbhAvAbhyupagamAt asmaryamANakartRkatvAdityasiddho hetuH syAt / sarvasambandhinA cet ; so'siddhaH; arvAgdRzA tasyAvasAtumazakyatvAt / atha pramANAntareNa anubhavAbhAvaH; tanna; Argemasya tatra kartRsadbhAvAvedakasya pratipAditatvAt |rcnaavttvaadynumaansy ca tatprasAdhakasya sadbhAvAt / tathAhi- pauruSeyo vedaH racanAvattvAt bhAratAdivat, pardaivAkyAtmakatvAdvA tadvat / tathA pramANAntaraviSayabhAJji vaidikAni vAkyAni 15 (1) paM0721 pN08| (2) "na cAyaM niyamo'nuSThAnasamaye tatkartAramanusmRtyaiva pravartante"prameyaka0 pR0395 / sanmati0 TI010 43 / zAstravA0 yazo0 10 284 B.I "na hi yo dharmazIla ityAdivAkyebhyastadarthAnaSThAne pravartamAnAnAmanaSThAtaNAM tatkartasmaraNamasti / tadantareNApi dharmazIlatAdyarthAnuSThAne mahApuruSArthopayoginyaihikapAratrikabhayAbhAvahetau pravRttipratIteH |"-syaa0 ra0 pR0 631 / (3) pR0 722 paM0 9 / (4) "yato'dhyakSeNa tadanubhavAbhAvAttatra tacchinnamUlaM pramANAntareNa vaa|" -prameyaka0 pR0 393 / sanmati0 TI0 pR0 42 / syA0 ra0 pR0 631 / (5) vede / (6) kartRsmaraNam / (7) tulanA-"sarvAdRSTizca sandigdhA svaadRssttirvybhicaarinnii| vindhyAdri randhudUrvAderadaSTAvapi sattvataH ||"-tttvsN0 10 65 / nyAyavi0 Ti0 10 167 paM0 3 / nyAyalI0 pR0 22 / (8) AgamAntarakartRsmaraNasya / (9) AgamAntare / (10) mImAMsakasya / (11) jainAdibhiH / (12) kartRsadbhAva / (13) vedasmRtirUpasya / (14) tulanA-"buddhipUrvA vAkyakRtide-vAkyakRtikyiracanA sA buddhipUrvA vaktRyathArthavAkyArthajJAnapUrvA vAkyaracanAtvAt, nadItIre paJca phalAni santItyasmadAdivAkyaracanAvat |"-vaishe0 sU0, upa0 6 / 11 / 'buddhipUrvA vAkyakRtikyiracanA vede tadracanAtvAt ubhayAbhimatavAkyaracanAvat |"-prsh0 vyo0 50 581 praza0 kanda0 pR0 217 / "tathA ca vaidikyo racanA: kartapavikAH rcnaatvaallaukikrcnaavt|"-nyaaymN0 10 232 / syA0ra0 pR0 632 / "tato ye nararacitavacanaracanA'viziSTAste pauruSeyAH yathA'bhinavakUpaprAsAdAdiracanA'viziSTA jIrNakUpaprAsAdAdayaH, nararacitavacanaracanA'viziSTaJca vaidikaM vacanamiti |"-prmeyk0 pR0402| sanmati0 TI0pa039 / . (15) tulanA-"itazca varNavattvAt, varNavanti laukikavAkyAni anityAni tathA ca vedavAkyAni, tasmAttAnyapyanityAni / itazca sAmAnyavizeSavattve sati zrotragrAhyatvAt laukikavAkyavat / itazca 1-Namiti b0| 2-trikamayAdvArahetau ba0 |-triktyaabhaavhetau aa0| 8 tatrakarta-ba0 / 4 athtnaa-b0| 42 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 - laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 AptoktAni, vAkyatve sati pramANatvAt , yaditthaM tattathA yathA pitrAdivAkyam , tathA cAmUni, tasmAttatheti / ___ yadapyabhihitam- 'vedaracanAyAH kartRpUrvakaracanAvilakSaNatvAt' ityAdi; tatra kimidaM tasyAH tadvailakSaNyaM nAma-durbhaNatvam , duHzravaNatvam , lokavyAkaraNaprasiddhazabdavailakSaNyena zabdavinivezaH, apUrvachandonibaddhatvam , atIndriyArthapratipAdakatvam , mahAprabhAvopetamantrayuktatvaM vA ? sarvametat puruSANAM na duSkaram , vijJAnakaraNapATavAdhInatvAd vaacovRtteH| mantrANAJca mahAprabhAvopetatvaM puruSapraNItatvenaivopapannam , niratizayaprabhAvavatA hi puruSeNa padavattvAt laukikavAkyavat |"-jyaayvaa0 pR0 272 / "anityAni vedavAkyAni vAkyatvAdubhayAbhimatavAkyavat |"-prsh0 vyo0 581 // "na cAkSararAzerapauruSeyatvaM yena svataH pramANaM veda: syAt, zAstrAntarasyApi tadanuSaGgAt vizeSAbhAvAcca |"-siddhivi0, TI0 pR0 406 B. | "vedapadavAkyAni pauruSeyANi padavAkyatvAd bhAratAdipadavAkyavata |"-prmeyk0 50 391 / "zratiH pauruSeyI varNAdyAtmakatvAt kumArasaMbhavAdivat |"-rtnaakraav0 4 / 9 / (1) pR0 722 paM0 11 // (2) tulanA-"durbhaNatvAnudAttatvakliSTatvA'zravyatAdayaH / vedadharmA hi dRzyante nAstikAdivacassvapi // viSApagamabhUtyAdi yacca kinycitsmiikssyte| satyaM tadvainateyAdimantravAde'pi dRzyate / durbhaNatvaM durabhidhAnam, anudAttatvaM manojJatvam kliSTaM vyavahitam, . . . . . . azravyatA shrutidubhNgtaa| Adizabdena padavicchedaplutodAttAdiparigrahaH / viSApagame bhUti: sAmarthya prabhAva iti yAvat / athavA viSApagamazca bhUtizceti samAsaH, bhativibhatiraizvaryamiti yAvata / Adizabdena bhUtagrahAdyAvezavazIkaraNAbhicArAdayo gRhynte| satyamiti avisaMvAdi / vainateyAdItyAdizabdena bauddhAdimantravAdaparigrahaH |"-ttvsN0. paM0 pR0 739 / "sarveSAM durbhaNatvAdInAM mantrAdisAmarthyAnAJca sAdhAraNatvAt |"-prmaannvaa0 manoratha0 3 / 242 // "durbhaNanaduHzravaNAdInAmasmadAdyupalabhyAnAM tadatizayAntarANAM shkykriytvaaditrtraapi|"-assttsh0, aSTasaha010,237 / syA0ra0pU0 632 // ratnAkarAva0 4 / 9 / (3) tulanA-"api cedaM mantrA apauruSeyAzceti vyAhataM pazyAmaH / tathAhi -"samayatve hi mantrANAM kasyacit kAryasAdhanam / yuktaM yadyete mantrAH kasyacitsamayo yathA matpraNItametadabhimatArthopanibandhanaM vAkyamevaM niyuJjAnamanenArthena yojayAmIti; parArthaparatAnurodhena anyato vA kutazciddhetoH syAt tadA mantraprayogAt kadAcidarthaniSpattiryuktA kavisamayAdiva paatthkaanaam|" -pramANavA0 svavR0 11294 / "api ca na mantro nAmAnyadeva kiJcit / kiM tahi ? satyetyAdi / yathAbhatAkhyAnaM satyam, indriyamanasordamanaM tapaH tayoH prabhAvo viSastambhanAdisAmarthyaM sa vidyate yeSAM puMsAM te tathA teSAM satyatapaHprabhAvavatAM puMsAM samIhitArthasya sAdhanaM tadeva mantraH / tadvacanaM mantralakSaNamadyatve'pi puruSeSu dRzyata eva / kiM kAraNam ? yathAsvaM satyAdhiSThAnabalAd viSadahanAdeH stambhanasya sAmopaghAtasya darzanAt / tathA zabarANAM keSAJcit svaniyamasthAnAmadyApi viSApanayanazaktiyuktasya kAraNAt zaknuvantyeva puruSAH mantrAn kartum / avaidikAnAJca-vedAdanyeSAM bauddhAdInAmiti, AdizabdAd ArhatagAruDamAhezvarAdInAM mantrakalpAnAM mantrANAM mantrakalpAnAJca darzanAt / vidyAkSarANi mantrAH, tatsAdhanavidhAnopadezAH mantrakalpAH teSAJca bauddhAdInAmmantrakalpAnAM puruSakRteH puruSaH krnnaat|" -pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 342 / 'ye'pi mantravidaH kecinmantrAn kAMzcana kurvate / prabhoH prabhAvasteSAM sa taduktanyAyavRttitaH / / kRtakAH pauruSeyAzca mantrAH vAcyAH phlepsunaa| azaktisAdhanaM puMsAmanenaiva nirAkRtam |"-prmaannvaa0 3 / 309-10 / "parokSAyA mantrazakterapi darzanAt / na hyAtharvaNAnAmeva mantrANAM zaktirupalabhyate na punaH saugatAdimantrANAmiti zakyaM vaktuM prayANabAdhanAt / " -aSTaza0 aSTasaha0 pR0 237 / syaa0r0puu0633| "mantrAdInAJca sAmarthya zAbaraNAmapi sphaTama / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravanacapra0 kA 0 65] vedApauruSeyatvavicAraH 'amuSmAnmantrAdasyedaM phalaM bhavatu' ityanusandhAya yadA yayA kayAcit bhASayA prayujyante mantrAH tadA teSAM tatkartRprabhAvAdeva tathAvidhArthakriyAkaraNasAmarthya saMbhAvyate / dRzyate hi sAmpratamapi mahAprabhAvavato mantravAdina AjJApradAnAt jvarAdyuccATanaM nirviSIkaraNAdi c| - kizca, aMtra viziSTA racanA dRzyamAnA tatkaraNAsamarthameva kartAraM pratikSipati naMtu kartRmAtram / na hi jIrNakUpaprAsAdAdau viziSTA racanopalabhyamAnA tanmAtraM prati- 5 kSipantI pratItA; tatkaraNAsamarthasyaiva zilpinaH tayA pratikSepAt / nahi kanvayavyatirekAnuvidhAyino dharmAH kartAramantareNa uppdynte| ataH vaidikI racanA'pauruSeyI' ityAdyanumAnamanupapannam ; dRSTakartRkaracanAvilakSaNatvasya uktaprakAreNa tatro'saMbhavAt / saMbhave vA kartRmAtrAniSedhakatvAt / tato'yuktamuktam-'racanAmAtrAtkarcanumAne jagato buddhimaddhetukatvAnumAnAnuSaGgaH' ityAdi; vedaracanAyAH kartRpUrvakaracanAvilakSaNatvAvyavasthiteH, 10 jagadracanAyAstu ta~sthiteH / tatsthitizca IzvaranirAkaraNapraghaTTake saprapaJcaM prapaJcitA / yadapyuktam- 'vedAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam' ityAdi; tatra nirvizeSaNamadhyayanazabdavAcyatvam apauruSeyatvaM pratipAdayet, savizeSaNaM vA ? tatra Adyavikalpe'naikAntikatvam ; nizcitakartRkeSu bhAratAdiSvapyasya bhAvAt / dvitIyapakSe tu kiM tasya / vizeSaNam ? vedazcet ; nanu vedaviziSTamapyadhyayanaM kiM tAvanmAtreNa hetuH, aparavizeSaNavi- 15 pratItaM sarvaloke'pi na cApyavyabhicAri tat ||"-shaastrvaa0 10 // 44 // (1) saMkRtarUpayA prAkRtasvarUpayA pAlirUpayA vA bhaassyaa| (2) vede / tulanA-"api ca yadvilakSaNeyaM racanA tadvilakSaNa eva kartA anumIyatAM na punastadapalApo yukta ityapyuktam / " -nyAyamaM0 pU0 236 / "api cAtra viziSTA racanA dRzyamAnA tatkaraNAsamarthameva kari nirAkarate na pUnaH kartamAtramapi |"-syaa0 20 pa0 634 / (3) krtmaatrm| (4) vishissttrcnyaa| (5) vede / (6) pR0 722 paM0 12 / (7) kartRpUrvakaracanAvilakSaNatvasthiteH, yato hi vidyamAnakartRkeSu akriyAdarzino'pi kRtabuddhirupajAyate natu kSityAdau / (8) pR0 102 / (9) pR0 722 pN017| (10) tulanA-"kiJcAtra nivizeSaNamadhyayanazabdavAcyatvamapauruSeyatvaM pratipAdayet kaJasmaraNaviziSTaM vA ?"-prameyaka0 pR0369| sanmati0 TI0 pR041syA0 r0puu0634| (11) tulanA-"yata evantasmAdadhyayanamadhyayanAntaravad adhyayanAntarapUrvakamiti sAdhye adhyayanAditi liGgaM vyabhicAri, bhAratAdyadhyayane pauruSeyatvAdhyayanatvasya bhAvAt |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0e0 345 / "na hi tcchbdvaacytvkRtmnaaditvmuppdyte| anaikAntikazcAyaM hetuH, bhAratepyevamabhidhAtuM zakyatvAt / bhAratAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakaM bhaartaadhyynvaacytvaadidaaniintnbhaartaadhyynvditi|"-nyaaymN0 pR0 233 / prameyaka0 pR0369 / sanmati0 TI0 pR0 41 / syA0 ra0 pR0 634 / "piTakatrayAdAvapi tata eva vaktrabhAvaprasaGgAt / vedAdhyayanavaditarasyApi sarvadAdhyayanapUrvAdhyayanatvapraklaptau na vaktraM vakrIbhavati, yato vidyamAnavaktake'pi bhAvAdadhyayanavAcyatvasyAnakAntikatvaM na syAt |"-assttsh0 aSTasaha0 pR0 237 / "bhAratAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakam / tadadhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM yathA // " -prameyara0 399 / (12) adhyayanazabdavAcyatvAditi hetoH / ___1 bhavati b0| 2 'tadA' nAsti A0 / -maanttkrnn-shr0| 4 nanu aa0| 5 tathA aa0| 6-ddhetutvAnu-A017 bhArateSvapyasya b0| 8 sadbhAvAt ba0, zra0 / 9 vedazcennatunu zra0 / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 ziSTatvena vA ? yadi tAvanmAtreNa; tadA'naikAntikam ; vipakSe'pyasya aviruddhatayA sadbhAvasaMbhavAt / vipakSaNa viruddhaM hi vizeSaNaM tato hetuM vyAvarttayati nAnyad atiprasaGgAt / naca vedavizeSaNaM kartRpUrvakatvalakSaNavipakSeNa viruddham bhAratAdhyayanavad vedAdhyayanasyApi sakartRkatve'pyavirodhAt / kiJca, yathAbhUtAnAM puruSANAmadhyayanam a~dhyayanapUrvakaM dRSTaM tathAbhUtAnAmeva tattathA sAdhyate, anyathAbhUtAnAM vA ? yadi tathAbhUtAnAm ; tadA siddhasAdhanam / atha anyathAbhUtAnAm ; tarhi jagato buddhimaddhetukatve sannivezAdivadaprayojako hetuH| atha tathIbhUtAnAmeva tattau~ sAdhyate, naca siddhasAdhanam , sarvapuruSANAmatIndriyArthadarzanazaktivaikalyena atIndriyArthapratipAdakapreraNApraNetRtvA'sAmarthyena IdRzatvAt ; tadapyasundaram ; preraNAyAH (1) tulanA-"vedena vizeSaNAdadoSaH, adhyayanamAtrasya hi vyabhicAro na vedena viziSTasyAdhyayanasyetyabhiprAyaH / kaH punarityAdi siddhaantvaadii| ko'tizayo vedAdhyayanasya yena tadvedAdhyayanamanyatheti svayaM kRtvA'dhyetuM na zakyate / naiva kazcidatizayaH / tato vedAdhyayanaJca syAnna ca adhyayanapUrvakamiti virodhAbhAvAt sa eva vyabhicAraH / yasmAnnahi vizeSaNaM vedatvam aviruddhaM vipakSaNa anadhyayanAntarapUrvakatvena saha, asmAd vipakSAd hetuM nivartayati / kiM kAraNam ? aviruddhayoH vedatva-adhyayanAntarapUrvakatvayorekatra vedavAkye sambhavAt / ko hyatra virodho yad vedAdhyayanaJca syAnna ca adhyayanAntarapUrvakamiti / tasmAdvedatvaM vizeSaNamadhyayanasya hetoratizayabhAg na bhavati vizeSAdhAyakanna bhavati, vipakSavirodhAbhAvena vipakSAdavyAvartanAt upAttamapi vizeSaNamanupAttasamam |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0345| prameyaka0 10397 / sthA0 pR0 634 / (2) anadhyayanapUrvakAdhyayane sakartake (3)vedavizeSa- - Nasya adhyayanazabdavAcyatvasya / (4) vipakSAt / (5) asmadAdInAm arvAgdRzAm / tulanA-"kiJca yathAbhUtAnAM puruSANAmadhyayanamadhyayanapUrvakaM dRSTaM tathAbhUtAnAmeva adhyayanazabdavAcyatvamadhyayanapUrvakatvaM sAdhayatyanyathAbhUtAnAM vA ?"-prameyaka0 pR0398| sanmati0 TI0 pR0 41 // syA0ra0 pR0 634 / (6) gurvadhyayanapUrvakam / (7) vedAdhyayanam / (8) vedAdhyayanapUrvakam / (9) atIndriyArthadarzanazAlinAM puruSANAM vA / (10) asmadAdInAm / tulanA-"yAdRzaM tvadhyayanaM svayakartumazaktasya tannimittam adhyayanAntaranimittaM dRSTaM tattatheti adhyayanAntarapUrvakameveti syAt "tannimittatayA zaktinimittatayA dRSTe'vagate vizeSe svayaM kRtvA'dhyayanalakSaNe tatyAgena tasya vizeSasya tyAgena vedAdhyayanatvasAmAnyasya grahaNaM zaktasyAzaktasya vA sarvaM vedAdhyayanamadhyayanAntarapUrvakaM vedAdhyayanatvasAmAnyAditi kriyamANaM vyabhicAryeva / kimiva ? hutAzanasiddhau agnisiddhau pANDudravyatvavat"."-pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 346 / (11) yAdRzaM sannivezAdi ghaTAdiSu yadakriyAdarzino'pi kRtabuddhayutpAdakaM dRSTaM tAdRzameva jIrNakUpAdau buddhimaddhetukanvamanumApayati natu tadvilakSaNam-akriyAdarzinaH kRtabuddhayanutpAdakamiti sthitiH; tathApi sannivezasAmAnyAt pRthivyAdAvapi buddhimatukatvAnumAne mRdvikAratvahetunA balmIkasyApi kumbhakArakRtatvaM syAta. tato yathA jagato buddhimaddhetuke sannivezAdisAmAnyamakiJcitkaraM tathaiva yAdRzAnAma smadAdipuruSANAmadhyayanamadhyanAntarapUrvakaM dRSTaM tAdRzAnAmeva dezAntarAdau adhyayanapUrvakatvaM sAdhayitumucitaM na tu anyAdRzAnAmatIndriyArthadraSTraNAm, tatra adhyayanazabdavAcyatvasya aprayojakatvAditi bhAvaH / (12) asmadAdInAmarvAgdRzAm / (13) adhyayanam / (14) adhyayanapUrvakam / (15) anythaabhuutaa'tiindriypurussaasNbhaavnyaa| (16) asmadAdivadeva agdirzitvAt / (17) vedasya / . 1krtRtvlkssnn-b0| 2-tvvilkss-shr0| 3-pUrva dRSTaM A0, ba0 / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] vedApauruSeyatvavicAraH tathAbhUtArthapratipAdane praamaannyaaprsiddheH| tadaprasiddhizca guNavato vakturabhAve teMdguNairanirAkRtairdoSaiH tasyApohitvAt suprsiddhaa| tathAbhUtAzca preraNAmatIndriyArthadarzanazaktivirahiNo'pi kartuM samarthA iti kutaH tathAbhUtapreraNApraNetRtvA'sAmarthyena azeSapuruSANAmIdRzatvasiddhiryataH siddhasAdhanaM na syAt / atha na guNavadvaktRkatvenaiva zabde'prAmANyanivRttiH apauruSeyatvenApyasyAH saMbhavAt tato'yamadoSaH; tadapyasAmpratam ; yato'- 5 pauruSeyatvamasyAH kimanyataH pramANAt prasiddham , ata eva vA ? yadi anyataH; tadA asya vaiyarthyam / ata eva cet ; anyonyAzrayaH-ato hi anumAnAdapauruSeyatvasiddhau preraNAyAH prAmANyasiddhiH, tatsiddhau ca tathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthena sarvapuruSANAmIiMzatvasiddhiriti / tanna vedAdhyayanamAtraM hetuH / atha aparavizeSaNaviziSTam ; kiM punastatra vizeSaNam-karbasmaraNam , sampradAyA- 10 vyavacchedo vA ? na tAvat karbasmaraNam ; tasya asiddhAdyanekadoSaduSTatvapratipAdanAt / sampradAyAvyavacchedo'pi AtmagataH, sarvalokagato vA ? na tAvadAtmagataH; bhAratAdivat pauruSeyatve'pyasya sambhavAt / nApi sarvalokagataH; asarvavidA tasya sato'pi jJAtumazakyatvAt , 'vaTe vaTe vaizravaNaH"[ ] ityAdivat pauruSeyatve'pyasyA'virodhAcca / kizca, pramANAdarthavyavasthA bhavati / sampradAyAvyavacchedazca kiM svatantraM pramANam, 15 pratyakSAdyanyatamat , tadantarbhUtaM vA ? na tAvat svatantram ; ssttprmaannsNkhyaavyaaghaatprsnggaat| nApi pratyakSAdyanyatamat; tasya tatsAmagrIto vilakSaNasAmagrIprabhavatvAt , AjJApAramparyavat / ata eva na tadantarbhUtam / tato vaTe yakSapAramparyavat saMzayajanakamevaitat nArthatattvavyasthApanapravaNam / avyavacchedazcAsya zraddhAmAtragamyaH; naipathyavyava (1) atiindriyaarth| (2) tulanA-"girAM satyatvahetUnAM guNAnAM puruSAzrayAt / apauruSeyaM mithyArthaM kinnatyanye pracakSate // " -pramANavA0 3 / 225 / "yAvatA guNavadvaktrabhAve tadguNairanirAkRtairdoSairapohitatvAt tatra sApavAdaM prAmANyam |"-prmeyk0 pR0 397 / sanmati0 ttii01041| syA0 ra0 pR0 634 / (3) vktRgunnaiH| (4) prAmANyasya nirAkRtatvAt / (5) apramANabhUtAm / (6) apraamaannynivRtteH| (7) codanAyAH / 'yato'pauruSeyatvamasyAH kimanyata: pramANAt pratipannamata eva vA ?"-prameyaka0 pR0 397 / sanmati0 TI0 pR0 41 / syA0 20 pR0 635 / (8) asmadAdivadagdirzitvasiddhiH / (9) vedAdhyayanavAcyatvAkhye hetau / "kiM tatra vizeSaNam-karcasmaraNaM sampradAyAvyavacchedo vA ?"-syA0 ra0 pR0 635 / (10) 'sampradAyAvyavacchedo'pi AtmagataH, sarvalokagato vA ?"-syA0 ra0pU0 635 / (11) sampradAyAvyavacchedasya / (12) sampradAyAvyavacchedasya / (13) vilakSaNasAmagrIprabhavatvAdeva / (14) pratyakSAdyantargatam / (15) sampradAyAvyavacchedAtmakaM pramANam / (16) vedasya / tulanA-"api ca Adimato'pi zAstragrAmasya sampradAyavyavacchedo'sti vedasya punaranAderasau nAstIti kaH zrAddhiko bhavato'paraH pratipadyeta |"-syaa0r0 pR0 635 / 1-podit-aa0| 2-paadit-shr0| 2 sarvagatoH ba0, shr0| tato dRSTayakRpAramparyavat saMzayajJavaktumevetadarthatvavyavasthA bhavati sampradAyAdhyayanapravaNam b0| 4-jananameva tanArtha-A0 / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 hArabAlakrIDAdInAm AdimatAmapi nirmUlocchedopalambhana anAdau vede avyavacchedasya zraddhAmAtrAdanyataH saMbhAvayitumazakyatvAt / ___yadapyuktam-'atItAnAgatau kAlau' ityAdi; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; AgamA nare'pyasyAvizeSAt / kiJcai, idAnIM yathAbhUto 'vedakaraNA'samarthapuruSayuktaH tatkartR5 puruSarahito vA kAlaH pratItaH atIto'nAgato vA tAMbhUtaH kAlatvAt sAdhyeta, anya thAbhUto vA ? yadi tathAbhUtaH; tadA siddhaMsAdhanam / atha anyAbhUtaH; tadA sannivezAdivadaprayojako hetuH / atha tathA tasyaiva tasya tadrahitatvaM sAdhyate, naca siddhasAdhanam anyathAbhUtasya kAlasyaivA'saMbhavAt ; narnu 'anyathAbhUtaH kAlo nAsti' ityetat kutaH pramANAt pratipannam-ata eva, anyato vA ? yadi aMta eva; itaretarAzrayaH-anyathAbhUtakA10 lAbhAvaMsiddhau hi ato'numAnAttaM;hitatvasiddhiH, tatsiddhezca anythaabhuutkaalaabhaavsiddhiriti| anyataH tatsiddhau cAsyAnarthakyam apauruSeyatvasyApi tata eva prsiddheH| tato vede apauruSeyatvaprasAdhakasya kasyacidapi pramANasyAsaMbhavAt kathamasau apauruSeyaH syAt / / ____ astu vA, tathApyasau vyAkhyAtaH, avyAkhyAto vA svArthe pratIti kuryAt ? na tAvadavyAkhyAtaH; atiprasaGgAt / atha vyAkhyAtaH; kutastadvyAkhyAnam-svataH, puruSAdvA 15 na tAvat svata eva; 'ayameva madIyapadavAkyAnAmarthaH nAyam' iti svayaM vedenA'pratipA (1) pR0723 paM0 1 / (2) tulanA-"kAlatvapuruSatvAdau sandigdhavyatirekitA / pUrvavatkaraNAzakteH narANAmaprasAdhanAt ||"-ttvsN0 kA0 2799 / (3) tulanA-"kiJcedAnIM yathAbhUto vedAkaraNasamarthapuruSayuktaH tatkartRpuruSarahito vA kAla: pratItaH, atItAnAgato vA tathAbhUtaH kAlatvAtsAdhyeta anyathAbhUto vA ?"-prameyaka0 pR0 399 / sanmati0 TI0 pR0 31 // syA0 ra0 pR0 635 / (4) vedakartRpuruSarahitaH / (5) hetoH vedakAravivarjitaH iti zeSaH / (6) vedakartRpuruSasahitaH / (7) vedakartapuruSarahitakAlasya vedakAravijitatvamiSTameva / (8) vedakaraNasamarthapuruSayuktaH tatkartRpuruSa sahito vA / (9) vedakartapuruSarahitasyaiva / (10) kaalsy| (11) vedkaarrhittvm| (12) vedkrtRpurussshitkaalsmbhaavnyaa| (13) vedakartRpuruSasahitasya / (14) tulanA-'nanvanyathAbhUtaH kAlo nAstItyetkutaH pramANAt pratipannam ?"-prameyaka0 pR0399 |snmti0 TI0 pR0 31 / syA0 ra0 pR0 635 / (15) kAlatvAt hetoH / (16) vedakartRsahita / (17) vedakAravivarjitatva / (28) anythaabhuutkaalaabhaavsiddhau| (19) kAlatvAditi hetoH| (20) tulanA-"sahi veda: kenacid vyAkhyAtaH dharmasya pratipAdaka: syAdavyAkhyAto vA ?"-Aptapa0 kA0 110 / prameyaka0 pR0 400 / spa0 2010 636 / prameyara0 3 / 99 / (21) tulanA-"na hi tAvatsthitopyeSa jJAnaM vedaH karoti na / yAvanna puruSaireva dIpabhUtaiH prakAzitaH // tatazcApauruSeyatvaM bhUtArthajJAnakAraNam / na kalpyaM jJAnametaddhi puMvyAkhyAnAtpravartate // satyapyeSA nirarthAto vedasyApauruSeyatA / yadiSTaM phalamasyA hi jJAnaM tatpuruSAzritam // svatantrAH puruSAzceha vede vyAkhyAM yathAruci / kurvANAH pratibaddhaM te zakyante naiva kenacit // mohamAnAdibhirdoSairato'mI viplutAH zruteH / viparItAmapi vyAkhyAM kuryurityabhizaGkayate // " -tattvasaM0 kA0 2366-71 / (22) tulanA-"artho'yaM nAyamartha iti zabdAH vadanti na / kalpyo . 1 adhimtaa-shr0| 2 vedaakrnnsmrth-b| 3 tdRssttpuru-b0| 'tatkartapuruSarahito' iti nAsti aa0| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] vedApauruSeyatvavicAraH 735 danAt, anyathA vyAkhyAbhedo na syAt / puruSAccet ; kathaM tadvyAkhyAnAt pauruSeyAdarthapratipattau doSAzaGkAnivRttiH syAt ? puruSA hi rAgAdimanto viparItamapyarthaM vyAcakSANA dRshynte| saMvAdena prAmANyAbhyupagame ca apauruSeyatvakalpanAnarthakyam , pauruSeyatve'pi vedasya saMvAdAdeva prAmANyopapatteH / naca vyAkhyAnAnAM saMvAdo'sti, parasparaviruddhabhAvanAniyogAdivyAkhyAnAnAmanyonyaM visaMvAdopalambhAt / kiJca, asau tadvyAkhyAtA atIndriyArthadraSTA, tadviparIto vA ? prathamapakSe atIndriyArthadarzinaH pratiSedhavirodhaH / dharmAdau ca asya prAmANyopapatteH " dharme codanaiva pramANam' [ . ] ityavadhAraNAnupapattizca / atha tadviparItaH; kathaM tarhi tadvyAkhyAnAd yathArthapratipattiH, ayathArthAbhidhAnAzaGkayA tanupapatteH ? 'yamarthaH puruSaiH te ca rAgAdisaMyutAH ||"-prmaannvaa0 31312 / "vedo naraM nirAzaMso brUte'rtha na sadA svataH / andhAttamaSTitulyAM tu vyAkhyAM samapekSate // sa tayA kRSyamANazca kuvamanyapi sampatet / tato nAlokavadvedazcakSa tazca yujyte|"-tttvsN0 kA0 2374-75 / prameyaka0 pR0 400 / syA0 ra0 pR0 636 / prameyara0 3 / 99 / "athavA na tAvadayaM vedaH svasyArtha svayamAcaSTe sarveSAmapi tadavagamaprasaGgAt |"-dhvlaattii0 pR0 195 / (1) tulanA-"vyAkhyApyapauruSeyyasya mAnAbhAvAnna snggtaa| mitho viruddhabhAvAcca tatsAdhatvAdyanizciteH ||"-shaastrvaa0 10 // 31 / (2) tulanA-"athAnye vyAcakSate; teSAM tadarthaviSayaparijJAnamasti vA na vA / prathamavikalpe'sau sarvajJo vA syAdasarvajJo vA ?"-dhavalATI0 50 159 / "vyAkhyAtA rAgAdimAna virAgo vA ?"-Aptapa0 kA0 110 / tattvArthazlo0 108 / prameyaka0 pR0 401 / syA0 2010 636 / prameyara0 3 / 99 / (3) tulanA-"yadyatyantaparokSe'rthe'nAgamajJAnasaMbhavaH / atIndriyArthavit kazcidastItyabhimataM bhavet // yadyatyantaparokSe'rthe svargasambandhAdau jaiminyAderanAgamasya AgamanirapekSasya jJAnasya saMbhavaH tadA atIndriyArthadarzI kazcidastItyabhimataM bhavet tatastatpratikSepo na yaktaH / yadi tU na kazcidatIndriyArthadarzI tadA-svayaM rAgAdimAnArthaM vetti vedasya nAnyataH / na vedayati vedo'pi vedArthasya kuto gatiH ||"-prmaannvaa0, manoratha0 3 / 316-17 / (4) atIndriyArthadraSTuH / (5) "codanAlakSaNo'rtho dharmaH |"-jaiminisuu0 11112 / "codanaiva pramANaJcetyetad dharme'vadhAritam / " -mI0 zlo0 codanA0 zlo0 4 / 'yo dharmaH sa codanAlakSaNaH, codanava tasya lakSaNam |"-shaastrdii0 1 / 1 / 2 / uddhRtamidam-Aptapa0 pR0 57 / tattvArthazlo0 pR0 12 / prameyaka0 pR0 401 / syA0 ra0 10 636 / (6) ythaarthprtiitynupptteH| tulanA-"api ca vedastadvyAkhyAnaM vA puruSeNa puruSAyopadizyamAnamanaSTasampradAyamevAnuvartate ityatrApi zapathaH zaraNam / AgamabhraMzakAriNAmAhopuruSikayA taddarzanavidveSeNa vA tatpratipannakhalIkaraNAya dhUrtavyasanena anyato vA kutazcit kAraNAdanyathAracanAsaMbhavAt / api cAtra bhavAn svameva mukhavaNaM svavAdAnurAgAnnanaM vismRtavAn 'puruSo rAgAdibhirupapluto'ntamapi bruyAditi nAsya vacanaM pramANam' iti / tadihApi kinna pratyavekSyate saMbhavati na veti / sa evopadizanupaplavAt vedavedArthaM vA'nyathApyupadizediti / zrUyante hi kaizcit puruSairutsannoddhRtAni zAkhAntarANi idAnImapi kAnicida viralAdhyetakANi / tadvata pracarAdhyetakANAmapi kasmiMzcitkAle kathaJcitsaMhArasaMbhavAt / punaH saMbhAvitapuruSapratyayAt pracuratopagamanasaMbhAvanAsaMbhavAcca / teSAJca punaH pratAnayitaNAM puruSANAM kadAcidadhItavismRtAdhyayanAnAmanyeSAM saMbhAvanAbhraMzabhayAdinA'nyathopadezasaMbhavAt / tatpratyayAcca 1-nyonyvi-aa0| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [. pravacanapari0 naca manvAdInAM sAtizayaprajJatvAt tadvyAkhyAnAd yathArthapratipattiH; teSAM sAtizayaprajJatvAsiddheH / teSAM hi prajJAtizayaH svataH, vedArthAbhyAsAt , adRSTAt, brahmaNo vA syAt ? svatazcet ; sarvasya syAdavizeSAt / vedArthAbhyAsAccet ; nanu vedArthasya jJAtasya, ajJAtasya vA abhyAsaH syAt ? na tAvadajJAtasya; atiprasaGgAt / atha jJAtasya; kutastajjhaptiH-svataH, anyato vA ? svatazcet ; anyonyAzrayaH-sati hi vedArthAbhyAse svatastatparijJAnam , tasmiMzca sati tadarthAbhyAsa iti / atha anyataH; tarhi tasyApi tatparijJAnamanyataH iti atIndriyArthadarzino'nabhyupagame andhaparamparAto yathArthanirNayAnupapattiH / adRSTamapi na prajJAtizayaprasAdhakam ; tasya AtmAntare'pi sadbhAvAt / na tathAvidhamadRSTamanyatra manvAdAveva asya saMbhavAditi cet ; kutastatraivAsya saMbhavaH ? 10 vedArthAnuSThAnavizeSAccet ; sa~ tarhi jJAtasya ajJAtasya vA vedArthasya anuSThAtA syAt ? ajJAtasya ced ; atiprsnggH| jJAtasya cet ; cakrakaprasaGgaH-siddhe hi vedArthajJAnAtizaye tadarthAnuSThAnavizeSasiddhiH, tatsiddhau ca adRSTavizeSasiddhiH, tatastajjJAnAtizayasiddhi- . . riti / brahmaNo'pi vedArthajJAne siddhe sati ato manvAdestadarthaparijJAnAtizayaH siddhyet / taccAsya kutaH siddham ? dharmavizeSAccet ; sa eva cakrakaprasaGgaH-siddhe hi vedArthaparijJAnAtizaye tatpUrvakAnuSThAnavizeSaH siddhyet , tataH tajjanitadharmavizeSaH siddhyet , taitsiddhau ca vedArthaparijJAnAtizayaH siddhayediti / tato'tIndriyArthadarzino'nabhyupagame vedArthapratipatteranupapattireva / nanu vyAkaraNAdyabhyAsAt laukikapadavAkyArthapratipattau tadaviziSTavaidikapadavAtadabhaktAnAmavicAreNa pratipatteH bahaSvapyadhyetaSa saMbhAvitAta puruSAda bahalaM pratipattidarzanAta / tato'pi kathaJcid vipralambhasaMbhavAt / kiJca, parimitavyAkhyAtRpuruSaparamparAmeva cAtra bhavatAmapi zRNumaH / tatra kazcid dviSTAjJadhUrtAnAmanyatamaH syAdapIti anAzvAsaH |"-prmaannvaa0 svava0 11322 // (1) tu0-"kutastasya tAdRzaH prajJAtizayaH ? zrutyarthasmRtyatizayAditi cet ; so'pi kutaH ? pUrvajanmani zrutyabhyAsAditi cet; sa tasya svato'nyato vA ? svatazcet; sarvasya syAt / tasyAdRSTavazAda vedAbhyAsa: svato yukto na sarvasya tadabhAvAditi cet, kutastasyaiva adRSTavizeSaH tAdaga? vedArthAnuSThAnAccet ; tahi sa vedArthasya svayaM jJAtasyAnuSThAtA syAdajJAtasya vApi ? na tAvaduttaraH pakSaH, atipraGgAt / svayaM jJAtasya cet ; parasparAzrayaH / 'manvAdervedAbhyAso'nyata eveti cet ; sa ko'nyaH ? brahmeti cet tasya kuto vedArthajJAnam ? dharmavizeSAditi cet; sa evAnyonyAzrayaH |"-tttvaarthshlo0 pR0 9 / prameyaka0 pR0 401 / syA0ra0 pR0 636 / (2) tulanA-"yasmAdeko'pi tanmadhye naivaatiindriydRngmtH| anAdi: kalpitAyeSA tasmAdandhaparamparA // andhenAndhaH samAkRSTa: samyagvartma prapadyate / dhruvaM naiva tathApyasyA viphlaa'naadiklpnaa|"-ttvsN0 kA0 2379-80 / "avirodhe'pi nityasya bhvedndhprmpraa| tadarthadarzino'bhAvAnmlecchAdivyavahAravat |"-nyaayvi0 kA0 417 / aSTaza0, aSTasaha0 pR0 239 / prameyaka0 pR0 401 / syA0ra0 pR0 637 / tattvaci0 zabda0 pR0 369 / (3) prajJAtizayaprayojakasya adRSTasya / (4) manvAdiH / (5) brahmaNaH / (6) brahmaNaH / (7) dhrmvishesssiddhau| 1 adRSTatvAt zra0 / 2-ptiH svatazcedanyo-A0 / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] vAkyalakSaNavicAraH 737 kyArthapratipatterapi prasiddhiH azrutakAvyAdivat , ato na vedArthapratipattau atIndriyArthadarzinA kiJcit prayojanam ; ityapyapezalam ; laukikavaidikapadAnAmekatve'pi anekArthatvavyavasthiteH anyaparihAreNa vyAcikhyAsitArthasya niymyitumshkteH| na ca prakaraNAdibhyastainniyamaH; teSAnamapyanekadhA pravRtteH trisndhaanaadivt| yadi ca laukikena agnyAdizabdena aviziSTatvAd vaidikasya agnyAdizabdasya arthapratipattiH; tarhi pauruSeyeNApi 5 tenaM aviziSTatvAt pauruSeyo'pyasau kathanna syAt ? laukikasya hi agnyAdizabdasya arthavattvaM pauruSeyatvena vyAptam , tatra ayaM vaidiko'gnyAdizabdaH kathaM pauruSeyatvaM parityajya tadarthameva grahItuM zaknoti ? u~bhayamapi gRhNIyAt jahyAdvA / na ca laukikavaidikazaMbdayoH svarUpA'vizeSe saGketagrahaNasavyapekSatvena arthapratipAdakatve anuccAryamANayozca puruSeNAzravaNe samAne anyo vizeSo'sti, yato vaidikA apauruSeyAH zabdA laukikAstu 10 pauruSeyAH syuH / tato ye nararacitaracanA'viziSTAH te pauruSeyAH yathA abhinavakUpaprAsAdAdiracanA'viziSTAH jIrNakUpaprAsAdAdayaH, nararacitavacanaracanA'viziSTazca vaidikaM padavAkyAdikamiti ||ch|| kiM punaH padaM vAkyazca iti cet ? ucyate-varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSaH padavAkyayorlakSaNam- samudAyaH padam / padAnAM tu parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo 15 (1) tulanA-"utpAditA prasiddhayaiva zaGkA zabdArthanizcaye / yasmAnnAnArthavRttitvaM zabdAnAM tatra dRzyate // anyathAsaMbhavAbhAvAnnAnAzakteH svayaM dhvaneH / avazyaM zaGyA bhAvyaM niyAmakamapazyatAm // sarvatra yogyasyaikArthadyotane niyamaH kutH| jJAtA vA'tIndriyAH kena vivakSAvacanAdRte ||"prmaannvaa0 3 / 323,24,26 / prameyaka0 pR0 402 / syA0 ra0 pR0 637 / (2) Adipadena saMsargAdayo gAhyAH / tathA coktam-"saMsargo viprayogazca sAhacaryaM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya sannidhiH // sAmarthya maucitI deza: kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH |"-vaakyp0 21317-18 / (3) issttaarthniymH| (4) prakaraNAdInAmapi / tulanA-"teSAmapyanekadhA pravRtteH dvisandhAnAdivat |"-prmeyk0 pR0402| "tessaampynektaaprvRttestrisndhaanaadivt|"-syaa0 ra0 pR0637| (5) pauruSeyatvadRSTayApi / (6) laukikazabdena / (7) vaidikazabdaH / (8) tAtparyam paurusseytvnyc| (9) "atha syAdastyeva tayoH svabhAvabheda ityAha-na cAtretyAdi / atra jagati laukikavaidikayorvAkyayoH svabhAvanAnAtvaM [naca pshyaamH| asati tasmin syarUpabhede tayoH laukikavaidikavAkyayoH sAmAnyasyaiva tulyarUpasyaiva varNAnukramalakSaNasya darzanAd ekasya laukikavaidikasya kaMcid dharma vivecayan pauruSeyatvamapauruSeyatvaM vA vibhAgena vyavasthApayan puruSaH AzaMkyavyabhicAravAdaH kriyate |"-prmaannvaa0 svavR0 TI0 pR0 341 // "naca laukikavaidikazabdayo: zabdarUpAvizeSe saMketagrahaNasavyapekSatvenArthapratipAdakatve anuccAryamANayozca puruSeNAzravaNe samAne anyo vizeSo vidyate yato vaidikA apauruSeyAH syuH|"-prmeyk0 pR0 402 / sanmati0 TI0 pU0 39 / syA0 ra0 pR0 637 / (10) dRSTavyam-pR0 729 tti014| (11) tulanA-"suptiGantaM padam"-pANinivyA0 1 / 4 / 14 / "te vibhaktyantAH padam"-nyAyasU0 2 / 2 / 59 / nATayazA0 14 / 39 / "padaM punarvarNa ____1-te: aa0| 2 pauruSeyatvasyApi tato'vazi-ba0 / 8 na lauki-A0, ba0 / 4-kAzca pauru-b0| 6-taracanA-A0, b0| '43 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [. pravacanapari0 vAkyamiti / nanvevaM kathamidaM sAdhanavAkyaM ghaTate-'yat sat tatsarvaM pariNAmi yathA ghaTaH saMzca zabdaH' iti, 'tasmAtpariNAmi' ityAkAGkSaNAt , sAkAGkSasya vAkyatvAniSTeH ? ityacodyam ; kasyacit pratipattuH tadanAkAGkatvopapatteH / yasya hi pratipattuH 'tasmAt pariNAmi' ityatra AkAGkAkSayaH tadapekSayA tad vAkyaM bhavati uktavAkyalakSaNasadbhAvAt nAnyApekSayA / nirAkAGkatvaM hi pratipatRdharmaH vAkyeSvadhyAropyate, na puna: zabdadharmaH tasyA'cetanatvAt / sa cet pratipattA tAvatA artha pratyeti kimityaparamAkAGket ? pakSadharmopaisaMhAraparyantasAdhanavAkyAdarthapratipattAvapi nigamanavacanApekSAyAM nigamanAntapaJcAvayavavAkyAdapyarthapratipattau parApekSAprasaGgAt na kacinnirAkAGkSatvasiddhiH syAt / tathA ca vAkyAbhAvAt na kacid vAkyArthapratipattiH kasyacit syAt / tAmicchatA yasya samUhaH"-jyAyavA0 101 / nyAyamaM0 pR0 367 / "zaktaM padam |"-muktaa0 kA081 / "varNAH padaM prayogAninvitakArthabodhakA:"-sA0 da0 2 / 5 / "vyAkaraNasmRtinirNIta: zabda: niruktanighaNTavA dibhiH nirdiSTastadabhidheyo'rthaH tau padam |"-kaavymii0 pR0 21 / "varNAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyaH pdm|"-prmeyk 10458 / "varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhatiH padama, padAnAM tU vAkyamiti |"-prmaannny0.4|10| (1) tulanA-"AkhyAtaM sAvyayaM sakArakaM sakArakavizeSaNaM vAkyasaMjJaM bhavatIti vaktavyam-apara Aha-AkhyAtaM savizeSaNamityeva / sarvANi hyetAni vizeSaNAni / "ekatiGa, ekatiGa vAkyasaMjJaM bhavatIti vaktavyam |"-paat0 mahAbhA0 2 / 11 / "tisubantacayo vAkyam kriyA vA kaarkaanvitaa|"-amrko| "pUrvapadasmRtyapekSaH antyapadapratyayaH smRtyanugraheNa pratisandhIyamAnaH vizeSapratipattiheturvAkyam |"-nyaayvaa0 pR0 16 / "yAvadbhiH padairarthaparisamAptiH tadekaM vaakym|" -vAdanyAya pR0 108 / "padasamUho vAkyamiti |"-nyaaymN0 pR0 637 / nyAyavA0 tA0 e0 434 / "athAtra prasaGgAnmImAMsakavAkyalakSaNamarthadvAreNa pradarzayitumAha-sAkAGkSAvayavaM bhede parAnAkAGkSazabdakam / karmapradhAnaM guNavadekArtha vAkyamiSyate ||"-vaakyp0 2 / 4 / "padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyam |"-assttsh0, aSTasahapR0 285 / prameyaka0 pR0 458 / pramANanaya0 4 / 10 / "mithaH sAkAGkSazabdasya vyUho vAkyaM caturvidham / suptiGantacayo naivamativyAptyAdidoSataH // yAdRzazabdAnAM yAdRzArthaviSayatAkAnvayabodhaM pratyanukUlA parasparAkAGakSA tAdRzazabdastoma eva tathAvidhArthe vAkyam |"-shbdsh0 zlo013 / 'vAkyaM syAdyogyatAkAGa kSAsattiyuktaH padoccayaH / -sA0 da0 2 / 1 / "padAnAmabhidhitsitArthagranthanAkAraH sandarbho vAkyam |"-kaavymii0 pR0 22 / "vAkyaM viziSTapadasamudAyaH / yadAha-padAnAM saMhatirvAkyaM sApekSANAM parasparam / sAkhyAtA: kalpanAstatra pazcAtsantu yathAyatham |"-nyaayaav0 TI0 Ti0 108 / (2) "nanu yadi nirAkAGakSaH parasparA. pekSapadasamudAyo vAkyaM na tarhi tadAnImidaM bhavati, yathA yatsattatsarva pariNAmi yathA ghaTa: saMzca zabda iti sAdhanavAkyam ; tasmAtpariNAmItyAkAGkSaNAt, sAkAGkSasya vAkyatvAniSTeriti na zaGkanIyam; kasyacitpratipattustadanAkAGkSatvopapatteH , nirAkAGkSatvaM hi nAma pratipatturdharmo'yaM vAkyeSvadhyAropyate na punaH zabdasya dharmaH tasyAvetanatvAt / sa cetpratipattA tAvatA'thaM pratyeti kimiti zeSamAkAGa kSati?" -aSTaza0, aSTasaha0 pR0 85 / prameyaka0 pR0 458 / syA0 ra0 pR. 641 / (3) saugatasya / (4) saugtaapekssyaa| (5) pnycaavyvvaadinaiyaayikaapekssyaa| (6) upny| (7) SaSThAvayavApekSA / (8) kvacidAkAGakSAparisamAptyabhAve na vaakyprinisstthitiH| 1-pttdhrmHshr0| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaprakA0 65] vAkyalakSaNavicAraH 736 pratipatturyAvatsu parasparApekSeSu padeSu samuditeSu nirAkAGkSatvaM tasya tAvatsu vAkyatvasiddhiH prtipttvyaa| etena prakaraNAdigamyapadAntarasApekSazrUyamANapadasamudAyasya nirAkAsya satyabhAmAdipadavat vAkyatvaM pratipAditaM pratipattavyam / . etena yatkaizcit vAkyasya lakSaNAntaramuktam"zrAkhyAtazabdaH saGghAto jAtiH saGghAtavattinI / eko'navayavaH zabdaH kramo buddhynusNhRtii(tiH)|| padamAdyaM padaJcAntyaM padaM sApekSamityapi / vAkyaM prati matirbhinnA bahudhA nyAyavedinAm // " 1 [vAkyapa0 2 / 1-2 ] iti; tatpratyAkhyAtam ;. yasmAdAkhyAtazabdaH padAntaranirapekSaH, sApekSo vA vAkyaM syAt ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; padAntaranirapekSasyAsya padatvena vAkyatvAnupapatteH, anyathA AkhyAtapadAbhAvaH syAt / dvitIyapakSe'pi kacit nirapekSo'sau, na vA ? prathamapakSe asma- 10 nmatasiddhiH, asmaduktasyaiva vAkyalakSaNasya itthamabhyupagAt / dvitIyapakSastvayuktaH; padAntarasApekSasyApyasya kacinnirapekSatvAbhAve prakRtArthAparisamAptyA vAkyatvAyogAd arddhavAkyavat / (1) "prakaraNAdinA vAkyakalpenApyarthapratipattau na vA prAthamakalpikavAkyalakSaNaparihAraH, prakaraNAdigamyapadAntarasApekSazrUyamANapadasamudAyasya nirAkAGkSasya satyabhAmAdipad vaakytvsiddheH|"assttsh0 aSTasaha pR0 285 / prameyaka0 pR0 458 / syA0ra0 pR0 642 / (2) vaiyAkaraNaiH bhartRhariprabhRtibhiH / (3) vyAkhyA-"ete'STau vAkyavikalpA AcAryANAm / tatrAkhaNDapakSe jAtiH saMghAtavatinyeko'navayavaH zabdo buddhayanusaMhRtiriti trINi lakSaNAni / khaNDapakSe tu AkhyAtazabda: kramaH saMghAtaH padamAdyaM pRthak sarvapadaM sAkAGkSamiti paJca lakSaNAni / atrApi saMghAtaH kramaH ityAbhihitAnvayapakSe lakSaNadvayam / AkhyAtazabdaH padamAdyaM pRthaksarvapadaM sAkAGkSamityanvitAbhidhAnapakSe lakSaNatrayam iti vibhAgaH:"itthamaSTAveva vaakyviklpaaH| matabhedena sampadyanta iti boddhvym|"-vaakyp0 ttii02|12| 'AkhyAtaM zabdasaMghAtoM-mI0 zlo0 nyAyara0pU0860 / (4) 'buddhayanusaMhatiH-vAkyapa0, mI0zlo0 nyAyara0 pR0 860 / syA0 ra0 pR0 647 / prakRtapAThaH-aSTasaha pR0 284 / tattvArthazlo0 pR0 427 / prameyaka pR0 459 / nayaca030pa0 168 A. / (5) 'padamAdyaM pRthaksarvapadaM sAkAGkSa mityapi'-vAkyapa0 / 'padamAcaM pRthaksarvapadaM sApekSamityapi'-mI0 zlo0 nyAyara0 e0 860 / syA0 ra0 pR0 647 / prakRtapAThaH-aSTasaha0 pR0 284 / tattvArthazlo0 pR0 427 / prameyaka0 pU0 459 / (6) 'nyAyavAdinAma'-vAkyapa0 / 'nyAyadarzinAm'-mI0 zlo0 nyAyara0, syA0ra0 / 'nyAyavedinAm'aSTasaha0, tattvAryazlo0, prmeyk0| (7) AkhyAtAtmakavAkyasya svarUpam-'AkhyAtazabde niyataM sAdhanaM yatra gamyate / tadapyekaM samAsAtha vAkyamityabhidhIyate // yathA varSatItyukte devo jalamiti kartRkarmAkSepAta paripUrthitve varSati devo jalamiti yathA vAkyamevaM tadapyeka padaM samAsAtha paripUrNArtha vAkyamevAbhidhIyate |"-vaashyp0 TI0 2 / 317 / "tasya padAntaranirapekSasya padatvAd anyathA AkhyAtapadAbhAvaprasaGgAt / padAntarasApekSasyApi kvacinirapekSatvAbhAve vAkyatvavirodhAt prakRtArthAparisamApteH / nirAkAGkSasya tu vAkyalakSaNayogAdupapannaM vAkyatvam |"-assttsh pR0 285 / prameyaka0 pR0 459 / (8) jainamata / (9) AkhyAtapadasya / . 1 tadvAkyatvaM b0| 2 'pratipAdita' nAsti A0 / 8 vAkyalakSaNA-zra0 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 'saGghAto vAkyam' ityatrApi varNAnAm , padAnAM vA saGghAto vAkyaM syAt ? prathamapakSe padAya datto jalAJjaliH / dvitIyapakSe tu dezakRtaH, kAlakRto vA padAnAM saGghAtaH syAt ? tatrAdyaH pakSo'yuktaH; kramotpannapradhvaMsinAM teSAmekasmin deze sakRdavasthityabhAvato deza kRtasaMghA[tA]saMbhavAt / dvitIyapakSe tu padebhyo'sau bhinnaH, abhinno vA ? na tAvadbhinno'5 naMzaH; tathAvidhasyAsyApratIteH, varNAntaravat saGghAtavirodhAcca / atha tebhyo'bhinno'sau; kiM sarvathA, kathaJcidvA ? yadi sarvathA; kathamasau saGghAtaH saGghAtisvarUpavat ? anyathA pratipadaM saGghAtaprasaGgaH / na caikaM padaM saGghAto nAma atiprasaGgAt / atha kathaJcit ; tadA jainamataprasaGgaH, parasparApekSA'nAkAGkSapadasamUharUpatAmApannavarNAnAM kAlapratyAsattirUpa saGghAtasya kathaJcidvarNebhyo bhinnasya jainoktavAkyalakSaNAnatikramAt / sAkAGkSA'nyonyAna10 pekSANAM tu teSAM vAkyatve praakprtipaaditdossaaNnussnggH|| etena 'jAtiH saGghAtavartinI vAkyam' ityapi notsRSTam ; nirAkAGkSA'nyonyA (1) saMghAtasya svarUpam-"kevalena padenArtho yAvAnevAbhidhIyate / vAkyasthaM tAvato'rthasya tadAhurabhidhAyakam // sambandhe sati yattvanyadAdhikyamupajAyate / vAkyArthameva taM prAhurane kapadasaMzrayam / / kevalaM padaM yasyaivArthasya vAcakam vAkyasthamapi tamevAbhidadhAti / tataH samudaye padAnAM parasparAnvaye padArthavazAd yadAdhikyaM saMsargaH sa vaakyaarthH| uktaJca-yadatrAdhikyaM vAkyArthaH sa iti / anekapadasaMzrayamityanena saMghAto vAkyamiti darzitam |"-vaakyp0 TI0 2142 / "yathA sAvayavA varNA vinA vAcyena kencit| arthavantaH samuditAH vAkyamapyevamiSyate ||"-vaakyp0 2155 / (2) tulanA"saMghAto vAkyamityatrApi parasparApekSANAM padAnAmanapekSANAM vA ? prathamapakSe nirAkAGkSatve asmatpakSasiddhi: sAkAGkSatve vAkyatvavirodhaH / dvitIyavikalpe atiprsnggH|"-assttsh0 pR0 285 / syA0 ra0 pR0 644 / (3) "dezakRtaH kAlakRto vA varNAnAM saMghAtaH syAt |"-prmeyk0 pR0 459 / (4) padAnAm / (5) "na varNebhyo bhinna: saMghAto'naMzaH pratItimArgAvatArI saMghAtatvavirodhAd varNAntaravat / nApi tato'narthAntarameva saMghAtaH; prativarNasaMghAtaprasaGgAt / na caiko varNaH saMghAto bhavet -tattvArthazlo0 pR0 426 / prameyaka pR0 459 / (6) padAnAm / (7) padAntarasAkAGa kSatve vAkyAparisamAptiH, anyo'nyAnapekSatve tu padatvameva syAnna vAkyatvamiti / (8) "atha jAtiH saMghAtavartinItyuddiSTasya jAtisphoTasyApi dRSTAntapradarzanadvAreNa sphuTIkaraNAyAha-yathA (kSepavizeSe'pi karmabhedo na gRhyate / AvRttau vyajyate jAtiH karmabhirdhamaNAdibhiH // varNavAkyapadeSvevaM tulyopavyaJjanA zrutiH / atyantabhede tattvasya sarUpeva pratIyate // iha bhramaNalakSaNA karmajAtiryathA viziSTaprayatnajanitena kSepavizeSeNAbhivyaktA pratyekaparisamAptatvAt / na ca pAvasthena sA vijnyaayte| bhramaNAnAmAvRttau tu bhramaNaM bhramaNaM prati pratipatrA sA gRhyate / evaM varNapadavAkyeSu zrutirabhivyaJjako dhvaniratyantabhede tattvasya varNapadavAkyasphoTalakSaNasya sA'bhivyaJjikA sarUpeva pratIyate, paramArthato bhinnApi satI / kIdRzI? tulyopvynyjneti| tulyaH sadRza upavyaJjanaH sthAnakaraNAbhighAtalakSaNo yasyAH sA tatheti / tena bhinnaprayatnodIritadhyanyabhivyakto'yaM jAtisphoTo vilakSaNa eveti boddhavyam / yuktaJcatat / yayA niraMzasyAsya sphoTasya pUrvAparabhAva upAdhikRto na svato nitytvaaditi|"-vaakyp0, TI0 2 / 20, 21 / (9) tulanA-"nirAkAGkSaparasparApekSapadasaMghAtavartinyAH sadazapariNAmalakSaNAyA jAtervAkyatvaghaTanAt |"-assttsh0 pR0 285 / prameyaka0 pR0 460 / 1-kRtakramAsaMbha-A0, b0| 2-dhasyApratI-A0 / 3 kathaJciddharmebhyo b0| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana0 kA065 ] vAkyalakSaNavicAraH 741 pekSapadaMsaGghAtavartinyAH sadRzapariNAmalakSaNAyAH kathaJcittato'bhinnAyAH jAtervAkyatvaghaTanAt , anyathA saGghAtavAkyapakSoktA'zeSadoSAnuSaGgaH / 'eko'naivayavaH zabdo vAkyam' ityapi manorathamAtram ; tasya apramANakatvAt / tadapramANakatvaJca zabdasphoTagrAhakapramANAnAM niSetsyamAnatvAt suprasiddham / 'mo vAkyam' ityetattu saGghAtavAkyapakSAnnAtizete iti taddoSeNaiva duSTaM draSTavyam / / 'burddhirvAkyam' ityatrApi bhAvavAkyam , dravyavAkyaM vA sA syAt ? prathamakalpanAyAM (1) saMghAtAt / (2) "sphoTazca dvividha:-bAhya Abhyantarazceti / bAhyo'pi jAtivyaktibhedena dvividhaH / tatra jAtilakSaNasya jAtiH saMghAtavartinIti, vyaktilakSaNasyaiko'navayavaH zabda iti / Abhyantarasya tu buddhyNnusNhRtiritynenoddeshH|"-vaakyp0 TI0 22 / "TIkAkArazcAmumeva pakSaM sUtrakArAbhiprAyasamAzrayaNena yuktiyuktaM manyamAno bahIrUpa Antaro vA nivibhAgaH zabdArthamayo bodhasvabhAvaH zabdaH sphoTalakSaNa eva vAkyamiti krameNa vyAjihIrSuH citrajJAnacitrarUpadRSTAntapradarzanaM pUrvamupakramate / tatra citrabuddhidRSTAntapradarzanArthamaha-yathaika eva sarvArthapratyayaH pravibhajyate / dRzyabhedAnukAreNa vAkyArthAnugamastathA / / citrasyaikasvarUpasya yathA bhedanidarzanaiH / nIlAdibhiH samAkhyAnaM kriyate bhinnalakSaNaiH / tathaivaikasya vAkyasya nirAkAGakSasya sarvataH / zabdAntaraH samAkhyAnaM sAkAGakSaranagamyate ||.."shbdsy na vibhAgo'sti kuto'. rthasya bhaviSyati / vibhAgaiH prakriyAbhedamavidvAn pratipadyate ||"-vaakyp0 27-9,13 / "nityatve samudAyAnAM jAte; priklpne| ekasyaivArthatAmAhuH vAkyasyAvyabhicAriNIm ||"-vaakyp0 257 / (3) "zrotrabuddhau tadapratibhAsanAt tatpratibaddhaliMgAbhAvAt"-aSTasaha0 pR0 285 / (4) "kramapakSaM vyAkhyAtumAha-santa eva vizeSA ye padArtheSu vyvsthitaaH| te kramAdanugamyate na vAkyamabhidhAyakam / / "kramavyatire. keNa na zabdAtmakaM na vAkyamabhidhAyakamastItyucyate / zabdAnAM kramamAtre ca nAnyaH zabdo'sti vaackH| kramo hi dharmaH kAlasya tena vAkyaM na vidyate // varNAnAM ca padAnAJca krmmaavniveshinii| padAkhyA vAkyasaMjJA ca zabdatvaM neSyate tayoH // anarthakAnyupAyatvAtpadArthanArthavanti vaa| krameNoccAritAnyAhuviyArtha bhinnalakSaNam ||"-vaakyp0 2250-52,56 / (5) tulanA-"vAryaH padakramo vAkyaM yathA varNakramaH padam |"-mii0 zlo0 vAkyA0 zlo053 / 'varNamAtra kramasya vAkyatvaprasaGgAt padarUpatAmApannAnAM varNavizeSANAM kramo vAkyamiti cet; sa yadi parasparApekSANAM nirAkAGkSastadA samudAya eva, kramabhuvAM kAlapratyAsattereva samudAyatvAt, sahabhuvAmeva dezapratyAsatteH samudAyatvavyavasthiteH / atha sAkAGkSaH; tadA na vAkyamardhavAkyavat / parasparanirapekSANAM tu kramasya vAkyatve'tiprasaGga ev|"-assttsh0 pR0 285 / prameyaka0 pR0 460 / syA0 20 10 644 / (6) "idAnImantare vA'navayavaM bodhasvabhAvaM zabdArthamayaM nivibhAgaM zabdatatvamiti yadgItaM tadeva nAdairbahiH prakAzitaM vAkyamAhurAcAryA ityanataraM buddhacanasaMhatirityahiSTaM vyAkhyAtumAha-yadantaH zabdatattvaM tu nAdairekaM prkaashitm| tadAhurapare zabdaM tasya vAkye tathaikatA / / arthabhAgaistathA teSAmAntaro'rthaH prakAzyate / ekasyaivAtmano bhedau zabdArthAvapRthaksthitau // prakAzakaprakAzyatvaM kaarykaarnnruuptaa| antarmAtrAtmanastasya zabdatattvasya sarvadA ||"-vaakyp0 2 / 30-32 / (7) tulanA-"buddhayA na copasaMhartuM kramo niSkRSya shkyte| padAnyeva hi tadvanti vartante zrotrabuddhivat / tAvatsveva padeSvanyaH kramo'nyazca pratIyate / tatra yAvatkramaM bhedo vAkyArthasya prsjyte| kiJca, varNakramasya padatvaM yujyetApi, sa hyarthapratItyaupayikaH kramAntare arthapratItyabhAvAt / padakramasya tu vAkyArthapratyayAnaupayikasya kathaM vAkyatvam ? aupayikatve vA kramabhede vAkyArthabhedaH syAdityAha tAvatsu iti / " -mI0 zlo0 nyAyara vAkyA0 zlo053-55 / "buddhirvAkyamityatrApi bhAvavAkyaM dravyavAkyaM vA?" '-aSTasaha0 pR0 285 / prameyaka0 pR0 460 / 1 taduSTaM zra0, b0| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [.. pravacanapari0 siddhasAdhyatA; pUrvapUrvavarNajJAnAhitasaMskArasyAtmano vAkyArthagrahaNapariNatasya antyavarNazravaNAnantaraM vAkyArthAvabodhahetobuddhyAtmano bhAvavAkyasya asmAbhirapISThatvAt / dravyavAkyarUpatAM tu buddheH kaH sudhIH zraddadhIta pratItivirodhAt ? etena 'anusaMhRtirvAkyam' ityapi cintitam ; yathoktapadAnusaMhRtirUpasya cetasi 5 parisphurato bhAvavAkyasya parAmarzAtmano'bhISTatvAt / 'AdyaM padamantyamanyadvA padAntarApekSaM vAkyam' ityapi noktavAkyAd bhidyate; parasparApekSapadasamudAyasya nirAkAGkSasya vAkyatvaprasiddhaH, anyathA paidasya vArtApyucchiMdyeta / "ye'pi manyante-padAnyeva padArthapratipAdanapUrvakaM vAkyArthAvabodhaM vidadhAnAni vAkyavyapadezaM pratipadyante (1) "saMhRtasakalakramasyaikasyAdezapradezatve'pyantarAtmA'ntaryAmItyevamAkhyAyamAnasya pratiprANivRtteH zabdatattvasyAkSaracihnAdibhirivA'tathAbhUtaiH kramavadbhi garyo'yaM buddheranusaMhAraH kramazaH pUrvapUrvabhAgagrAhiNIbhiH buddhibhijanito ya saMskArasta upannasya smaraNasya balAdantyavarNabhAgagrahaNatulyakAla: sa vAkyamiti |"-syaa0 ra0 pR0 646 / (2) tulanA-"bhAvavAkyasya yathoktapadAnusaMhRtirUpasya cetasi parisphurato'bhISTatvAt |"-assttsh pR0 285 / prameyaka0 pR0 460 / (3) "niyataM sAdhane sAdhya kriyA niytsaadhnaa| sa sannidhAnamAtreNa niyamaH san prakAzate ||-saadhnN sAdhyaJca parasparaM niyatameva, kevalamAkAGkSAdivazAditarapadArthasannidhAne sati niyamaH sanneva prakAzate ityAkSiptapadAntarANi padAnyeva vAkyam, padArthAzca vAkyArtha iti avyatiriktaH saMghAtapakSo'yam / ... guNabhAvena sAkAGkSaM tatra nAma prvrtte| sAdhyatvena nimittAni kiyApadamapekSate ||"-vaakyp0 214849 / (4) tulanA-"evamAdyantasarveSAM pRthak saMghAtakalpane / anyo'nyAnugrahAbhAvAta padAnAM nAsti vAkyatA // AdyaM yadi padaM sarvaiH saMskriyeta vizeSataH / tatastadeva vAkyaM syAdanyazca dyotako guNaH // evamantyeSu sarveSu pRthagbhUteSvasthitam / svatantreSu hi vAkyatvaM kathaJcinnopalakSitam ||"-mii0 zlo0 vAkyA0 zlo0 49-51 / "ityapi nAkalaGkoktavAkyAd bhidyate, tathA parasparApekSapadasamudAyasya nirAkAGakSasya vAkyatvasiddheH |"-assttsh0 pR0 385 / prameyaka0 pR. 460 / syA0 ra0 pR0 646 / (5) mImAMsakAH / "nAnapekSya padArthAn pArthagarthyena vAkyamarthAntaraprasiddham / kutaH ? pramANAbhAvAt / na ca kiMcana pramANamasti yena pramimImahe / na hyanapekSitapadArthasya vAkyAntyavarNasya pUrvavarNajanitasaMskArarahitasya zaktirasti padArthebhyorthAntare vartitumiti / padAni hi svaM svaM padArthamabhidhAya nivRttavyApArANi / athedAnI padArthA avagatAH santaH vAkyArthaM gamayanti / katham ? yatra hi zukla iti vA kRSNa iti guNaH pratIto bhavati, bhavati khalvasAvalaM guNavati pratyayamAdhAtum / tena guNavati pratyayamicchantaH kevalaM guNavacanamuccArayanti / sampatsyata eSAM yathA saMkalpito'bhiprAyaH, bhavaSyati viziSTArthasaMpratyayaH / viziSTArthasaMpratyayazca vAkyArthaH |"-shaabrbhaa0 121225 / "sAkSAdyadyapi kurvanti padArthapratipAdanam / varNAstathApi naitasmin paryavasyanti niSphale // vAkyArthamitaye teSAM pravRttI nAntarIyakam / pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam ||"-mii0 zlo0 vAkyA0 zlo0 342-43 / "tasmAtpadAbhihitaH padArthaH lakSaNayA vAkyArthaH pratipAdyate |"-shaastrdii0 pR0 604 / "tasmAnna vAkyaM na padAni sAkSAt vAkyArthabaddhi janayanti kintu / padasvarUpAbhihitaiH padArthaH saMllakSyate'sAviti siddhametat ||"nyaay0 mA0 pR0 102 / / 1-dhIti viro-ba012 caitasya pari-zra0 padavArtA-zra014-dyate aa0| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] vAkyalakSaNavicAraH 743 __ "padArthAnAM tu mUlatvamiSTaM taidbhaavbhaavtH|" [mI0 zlo0 vAkyA0 zlo0 111] "padArthapUrvakastasmAd vAkyArtho'yamavasthitaH / " [ mI0 zlo0 vAkyA0 zlo0 336 ] ityabhidhAnAt; tairapi vivakSitapadAnAmanyonyApekSANAM pradAntarAnAkAGkSANAM vAkyArthapratipattihetutvamucyate, tadviparItAnAM vA ? tatra uttarapakSe atiprsnggH| prathamapakSe tu andhasarpabilapravezanyAyena asmaduktavAkyalakSaNAnusaraNameva / / ___ kizca, vAkyArthaH padArthAdanyaH, ananyo vA ? yadi ananyaH; tadA padArtha evAsau ma vaakyaarthH| tatraiva 'vAkyArthaH' iti nAmakaraNe ba~kambalasya 'kUlikA' iti nAmakRtaM syAt / aAnyo'sau kriyAkArakasaMsargarUpaH; nanu tathAbhUto'sau kiM nityaH, anityo vA ? yadyanityaH; kiM vivakSitapadArthairjanyate, padArthAntarairvA ? padArthAntarotpAdyatve svsiddhaantvirodhH| vivakSitapadArthotpAdyatve ta eva utpAdakAH ta eva jJApakAH syuH, 10 tatra ca kiM pUrva jJApayanti pazcAdutpAdayanti, kiM vA pUrvamutpAdayanti tadanu jJApayanti ? prathamakalpanAyAm asati vAkyArthe meye ke te jJAnamutpAdayeyuH ? utpAdayatAM vA, teSAM na tajjJAnaM pramANam avidyamAnaviSayatvAt kezoNDukAdijJAnavat / atha asantamapi taM karttavyatayA te pratipAdayanti tenAyamadoSaH; nanu 'kiMsvarUpeyaM tatkarttavyatA nArma-bhAvarUpA, abhAvarUpA, ubhayarUpA, anubhayarUpA va ? yadi bhAvarUpA; tadA vidya- 15 (1) "siddhAntamAha-atrAbhidhIyate yadyapyasti mUlAntaraM na naH / padArthAnAM tu mUlatvaM dRSTaM tdbhaavbhaavtH| satyaM na vAcakaM vAkyaM vAkyArthasyopapadyate // yadyapi pratyekaM padaM saMhatAni vA sAkSAnna malaM tathA jAtiH sambandhajJAnaM sAvayavaniravayavAkyAni tathApi padArthAH padaiH pratyAthitAH pratyAsattyapekSayA yogyatvasanAthA mUlaM bhaviSyanti, tadbhAve vAkyArthapratyayasya bhAvAditi |"-mii0 zlo0 nyAyara0 vAkyA0 zlo. 110-11 / uddhRto'yam-sanmati0 TI0 pR0743 / 'tadbhAvanAvataH'-prameyaka0 pR0 461 / (2) anyonyAnapekSatve padatvameva syAnna vAkyatvam, padAntarAkAGa kSatve vaakyaa'prismaaptiH| (3) 'tepyandhasarpabilapraveza'-prameyaka pR0 461 / (4) tulanA-"yadyasau padArthAdabhinnaH tadA padArtha eva syAnna vAkyArthaH tathA ca kutaH padArthagamyatA? atha kriyAkArakasaMsargarUpa: padArthAdarthAntaraM vAkyArthaH, nanvasAvapi yadyanityaH tadA kArakasaMpAdyaH, padArthasaMpAdyo vA ?"-sanmati0 TI0 pR0 742 / (5) "svakambalasya kardAliketi nAmAntarakaraNamAtraM syAt |"-assttsh0p09| (6) "padArthotpAdyatve'pi ya eva padArthAstasyotpAdakAsta eva yadi jJApakAH, tadA pUrva ki jJApakAH uta utpAdakA iti vktvym|"-snmti0 TI0 pR0742 / (7) vivakSitapadArthAH / (8) kriyAkArakasaMsargam / "bhAvanava hi vAkyArthaH srvtraakhyaatvtyaa| anekgunnjaatyaadikaarkaarthaanurnyjitaa| pdaarthaahitsNskaarcitrpinnddprsuutyaa| padArthapadabuddhInAM saMsargastadapekSayA ||"-mii0 zlo0 vAkya0 zlo0 330-33 / (9) "kartavyatayA te taM jJApayantIti cenna; tasyAmapi bhAvAbhAvobhayAnubhayavikalpAnatikramAt |"-snmtiH TI0 pR0742| (10) "Adyavikalpe tatkartavyatAyA bhAvasvabhAvatayA vidyamAnavAkyArthaviSayA codanA syAta. tathA ca vidyanopalambhanatva-satsamprayogajatvopapatteH adhyakSavanna bhAvanA arthaviSayA syaat|"snmti0 TI0 pR0 742 / 1 tadbhAvataH zra012 kRte zra0 / 3-kiMrUpeyaM ba0, shr0| 4 tadA vidyamAnArtha-zra0, tathA vidymaanaarth-b0| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 ___ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 mAnarUpArthagocarA codanA praaptaa| na ca tatrAsyAH prAmANyamiSTam ; aniSTasiddhiprasaGgAt / vidyamAnasya karttavyatA ca svvcnviruddhaa| abhAvarUpatAyAmapi etadeva dUSaNam , asyApi svarUpeNAvidyamAnatvAt / tadrUpasya kharaviSANavat karttavyatAvirodhAt / abhAve codanAyAH prAmANyAnabhyupagamAcca / ubhayarUpatApi anenaiva pratyuktA / anubha__ yarUpatAyAM tu codanAyAM nirviSayatvAdaprAmANyameva syAt / na ca anubhayarUpatA ekasyai kadopapannA; vidhipratiSedhadharmayorekatarapratiSedhe anyataravidheravazyaMbhAvitvAt / atha pUrvamutpAdayanti tadanu jJApayanti ; tarhi vidyamAnaviSayatvAt tatrAsyAH prAmANyAnupapattiH / etena nityavAkyArthapakSaH pratyuktaH; vidyamAnArthaviSayatayA aprAmANyAnuSaGgAvizeSAt / kiJca, prasiddha pade vAkye vA padArthaivAkyArthAbhivyaktirvaktuM yuktA, naca tat 10 prasiddham / taddhi varNemyo bhinnam , abhinnaM vA syAt ? yadyabhinnam ; tadA varNA eva, padavAkyadvayameva vA / bhede'pi tad dRzyam , adRzyaM vA ? adRzyatve tato'rthapratItirna syAt / ajJAtAjJA ( tAjjJA ) pakAdarthapratItAvatiprasaGgAt, pratItyanuparamAnuSaGgAcca / nApi dRzyam ; varNavyatiriktasya tasyAnupalambhAt / nahi devadattAdivarNeSu tadvyatirikta niraMzamekaM paMdaM vAkyaM vopalabhAmahe / kiJca, tat padaM vAkyaM vA svAtantryeNa pratIyate,varNadvAreNa vA ? na tAvat svAtantryeNa; varNA'zrAviNo'pi padavAkyapratItiprasaGgAt / varNadvAreNApi sAvayavasyAsryaM pratItiH syAt , niravayavasya vA ? sAvayavatve prAguktameva padavAkyalakSaNamaGgIkRtaM syAt , anyonyApekSANAM varNa-padAntarAnapekSaNAM kAlapratyAsattilakSaNasya samUhasyaiva sAvayavapada vAkyarUpatopapatteH / atha niravayavam ; tatkiM samastemyo varNapadebhyaH pratIyate, vyaste20 bhyo vA ? na tAvatsamastebhyaH, uccaritapradhvaMsinAM "teSAM sAmastyAsaMbhavAt / nApi vyastebhyaH; prathamavarNapadazravaNakAlepi sakalapadavAkyapratItiprasaGgataH zeSavarNapadoccA (1) vidyamAnArthe / (2) codnaayaaH| (3) vidyamAnopalambhanatvena satsamprayogajatvApattyA pratyakSatvameva syAt / (4) "abhAvasya tucchatayA kartumazakteH atucchatve'pi svena rUpeNa vidyamAnatvAt kartavyatA'saMbhavAt / nacAbhAvaviSayaM codanAyA: paraiH prAmANyamabhyupagamyate, abhAvapramANaviSayatvAcca abhAvasya, tadviSayatve codanAyA anuvAdakatvAt aprAmANyaprasaGgazca |"-snmti0 TI0 pR0742| (5) abhAvasyApi / (6) avidyamAnasya / (7) vidyamAnArthaviSayatvena codanAyA: pratyakSAdyavagatArthagocaratvAt apraamaannyprskteH|"-snmti0 TI0 pR0742 / (8) "atha nityo vAkyArthaH padArthaH pratipAdyate; nanvevaM vidyamAnArthagocaratvaM codanAyAH syAt, tathA ca trikAlazUnyakAryarUpArthaviSayavijJAnotpAdikA codanetyabhyupagamavyAghAtaH |"-snmti0 TI0 pR0742 / (9) pratyakSAdyantargatatvAt apUrvArthabodhakatvAbhAvataH prAmANyAnupapattiriti bhAvaH / (10) padam / (11) ajJAtapadasya suptamUcchitAdezcArthapratItiH syAt / (12) ajJAtajJApakAdarthapratItau hi satyAmapi ekapadArthapratIto anyasmAdajJAtapadAt punararthapratItiprasaGga iti pratItyanuparamaH / (13) pdsy| (14) padasya vAkyasya vA / (15) varNAnAm / 1 atAnyAtAna jJApakA-A0, ajJAvApakA-zra012-darthe pr-b0|-taavpytiprN-b0, shr0| 4 pavAkyaM shr0|| copalaMbhA-ba0. voplNbhaa-shr0| 6-tIyeta b0| / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] sphoTavAdaH 745 raNavaiyarthyaprasakteH / atha sakalavarNasaMkAravatyA antyavarNabuddhyA vAkyAvadhAraNamiSyate; nanvasau buddhiH kiM smaraNam , uta adhyakSam ? na tAvat smaraNam ; aMgRhItA'ntyavarNagrAhakatvAt / nApi pratyakSam ; avidyamAnapUrvavarNaviSayatvAt / atha pUrvavarNasmaraNaantyavarNagrahaNAbhyAmekaM vikalpajJAnaM janyate, tenIvadhAraNam ; nanvetat pramANam, na vA? pramANazcet ; kiM pratyakSAdyanyatamat, pramANAntaraM vA ? na tAvat tadantaram ; pramANasaMkhyA- 5 vyAghAtaprasaGgAt / nApi pratyakSAdyanyataimat; tatre tadanyatamarUpatAyAH pratyabhijJAnavicArAvasare prativyUDhatvAt / atha kalpanAjJAnamevedaM na pramANam ; kathamatastattvasiddhiH atiprasaGgAt ? vAkyasya vA kAlpanikatvAnuSaGgAd vaastvtvaanuppttiH| tato yathoktalakSaNameva padaM vAkyaM vA abhyupagantavyam tasyaiva prasAdhitaprAmANye pratyabhijJAne pratibhAsanAditi / 10 nanu varNapadavAkyAnAmarthapratipAdakatvAbhAvAt tallakSaNapraNayanamanupapannam ; sphoTa sphoTa evArthapratipAda- eva hi arthapratipAdako na vrnnaaH| "te hi samastAH, vyastA vA ko na tu varNAH iti tatpratipAdakAH syuH ? yadi vyastAH; tadA ekenApi varNena gavAdyarthavaiyAkaraNAdInAM pUrva- pratipatteH utpAditatvAt dvitIyAdivarNoccAraNAnarthakyam / atha pakSaH samastAH; tanna; kramotpannapradhvaMsinAM teSAM sAmastyAsaMbhavAt / na ca 15 . (1) pUrvavarNabuddhayagRhItasya antyavarNasya grAhakatvAnnAsya smRtirUpatA, puurvaanubhvaanusaaritvaasmRteH| (2) pratyakSasya ca vidyamAnArthagrAhakatvAt / (3) pratyakSa / (4) viklpjnyaanen| (5) pratyakSasmaraNajanitavikalpajJAne pratyabhijJAnarUpe / (6) prtykssaadynytruuptaayaaH| (7) 10 416 / (8) pUrvavarNasmaraNa antyvrnnprtykssjnite| (9) "padaM punarnAdAnusaMhArabuddhinirgrAhyamiti, varNA ekasamayAsaMbhavitvAtparasparaniranugrahAtmAnaH te padamasaMspRzyAnavasthApya AvirbhUtAstirobhUtAzceti pratyekamapadasvarUpA ucyante / varNa: punarakaika: padAtmA sarvAbhidhAnazaktipracita: sahakArivarNAntarapratiyogitvAd vaizvarUpyamivApannaH pUrvazcottareNa uttarazca pUrveNa vizeSe'vasthApita ityevaM bahavo varNAH kramAnurodhino'rthasaGketenAvacchinnA iyanta ete sarvAbhidhAnazaktiparivRttA gakArIgAravisarjanIyAH sAsnAdimantamathaM dyotayantIti, tadeteSAmarthasaGkatenAvacchinnAnAmupasaMhRtadhvanikramANAM ya eko buddhinirbhAsaH tatpadaM vAcakaM vAcyasya saMketyate / tadekaM padamekabuddhiviSaya ekaprayatnAkSiptamabhAgamakramamavarNa bauddhamantyavarNapratyayavyApAropasthApitaM paratra pratipipAdayiSayA varNa revAbhidhIyamAnaH zrUyamANaizca zrotRbhiranAdivAgvyavahAravAsanAnuviddhayA lokabuddhacA siddhavatsaMpratipattyA pratIyate |"-yogbhaa03|17 / tattvava0, bhAsvatI, yogavA0 3 / 17 / 'nAnekAvayavaM vAkyaM padaM vA sphoTavAdinAm / nirastabhedaM padatatvametat |"-sphottsi0 kA0 29, 36 / "ekAkAradhiyA tAvadvarNebhyo'bhyadhikaM padam |"-sphott0 bhA0 pR0 1 / gaurityAdiSu vijJAnamekaM padamiti sphuTam |"-sphott0 nyA0 pR01 / "tattvatastu vAkyamevAkhaNDamayUrANDakalalavadavibhAgaM bhinnArthapratItihetubhUtaM sphoTAkhyamabhyupagantavyam |"-sphottpr0 / "ityanavayavaH pratyastamitavarNapadavibhAgo vAkyasphoTa eva zreyAn |"-sphotttttvm| "tasmAdekavarNAtmako'khaNDavAkyasphoTo vAcaka iti siddham |"-sphottc0 / "varNAtirikto varNAbhivyaGagyo'rthapratyAyako nityaH zabdaH sphoTa iti tadvido vadanti / ata eva sphuTayate vyajyate varNariti sphoTo varNAbhivyaGa gyaH, sphaTati 1 antyabuddhacA A0 / 2-tamaM pr-b0|-tmN tatra ba0 / 4-vedmpr-shr0| 5-vaallkss-b0| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 yugapadutpannAnAM teSAM samudAyakalpanA yuktA; ekapuruSApekSayA yugapattadutpatterevA'saMbhavAt , prtiniytsthaankrnnprytnprbhvtvaattessaam| na ca vibhinnapuruSaprayuktagakAraukAravisarjanIyAnAM samudAye'pi arthapratipAdakatvaM pratIyate; pratiniyatavarNakramapratipattyuttarakAlabhAvitvena zAbdapratipatteH pratibhAsanAt / na ca antyo varNaH pUrvavarNAnugRhIto varNAnAM kramotpAde sati arthapratipAdakaH; pUrvavarNAnAm antyavarNaM prati anugrAhakatvAnupapatteH / taddhi antyavarNaM prati janakatvaM teSAM syAt , arthajJAnotpattau sahakAritvaM vA ? na tAvajjanakatvam ; varNAd varNotpatterabhAvAt pratiniyatasthAnakaraNAdisAdhyatvAttasyAH, varmAbhAve'pi AdyavarNotpattipratItezca / nApi arthajJAnotpattau sahakAritvaM teSAmantyavarNAnugrAhakatvam ; asatAM sahakAritvasyaivAsaMbha10 vAt / yathA ca antyavarNaM prati pUrvavarNAH sahakAritvaM na pratipadyante tathA tajjanita sphuTIbhavatyasmAdartha iti sphoTo'rthapratyAyaka iti sphoTazabdArthamubhayathA nirAhuH |"-srvd0 pR0 300 / "vAkyasphoTo'tiniSkarSe tiSThatIti matasthitiH / yadyapi varNasphoTa: padasphoTa: vAkyasphoTaH akhaNDapadavAkyasphoTau varNapadavAkyabhedena trayo jAtisphoTAH ityaSTau pakSAH siddhAntasiddhA iti vAkyagrahaNamanarthakaM durarthakaJca, tathApi vAkyasphoTAtiriktAnAmanyeSAmapyavAstatvabodhanAya tadupAdanamata evAhaatiniSkarSa iti |"-vaiyaakrnnbhuu0 pR0 294 / paramalaghu0 102 / "tAdRzamadhyamAnAdavyaGagyaH zabda: sphoTAtmako brahmarUpaH nityazca |"-prmlghu0 1028 / (10) "pratyekamapratyAyakatvAt sAhityAbhAvAt niyatakramavartinAmayogapadyena sambhUyakAritvAnupapatteH, nAnAvaktRprayuktebhyazca pratyayA. darzanAt kramaviparyaye yaugapadye ca / tasmAd varNavyatirekI varNebhyo'sambhavannarthapratyayaH svanimittamupakalpayati |"-sphottsi0 pR0 28 / "te khalvamI varNAH pratyekaM vAcyaviSayAM dhiyamAdadhIran nAgadantakA iva zikyAvalambanam, saMhatA vA grAvANa iva piTharadhAraNam ? na tAvatprathamaH kalpaH; ekasmAdarthapratIteranutpatteH utpattau vA dvitIyAdInAmanuccAraNaprasaGgaH / varNAnAM tu yogapadyAbhAvo'taH parasparamanugrAhyAnugrAhakatvAyogAt saMbhUyApi naarthdhiymaaddhte|"-yogbhaa0 tattvavai0 1117 / "varNAnAM pratyeka vAcakatve dvitIyAdivarNoccAraNAnarthakyaprasaGgAt / Anarthakye tu pratyekamutpattipakSe yaugapadyenotpattyabhAvAt / abhivyaktipakSe tu krameNauvAbhivyaktyA samudAyAbhAvAt ekasmRtyupArUDhAnAM vAcakatve saro rasa ityAdau arthapratipattyavizeSaprasaGgAt tadvayatiriktaH sphoTo nAdAbhivyaGagyo vAcakaH |"-mhaabhaa0 pra0 pR0 16 / "tatra tAvad gakArAderekaikasmAnna vaacydhiiH| udeti yadi cedasti prathamenaiva gAdinA // varNenoccariteneha gavAdyarthAbhidhAnataH / uccAraNaM dvitIyAdivarNAnAM syAnnirarthakam // taduccAraNasAmarthya naikaiksmaattto'rthdhiiH| samudAyo'pi varNeSu krmjnyaatessvsmbhvii| nAnAvaktRprayuktebhyo naca sA dazyate'rthadhIH / yaugapadye'pi varNebhyo nApi krmvipryye|"-sphott0 nyA0 pR0 2 / sarvada0pa0 299 / (1) varNAnAm / (2) anugraahktvm| (3) pUrvavarNAnAm / (4) varNotpatteH / (5) pUrvavarNA nAma / (6) 'kva pUnariyaM sahAyatA, yadA na visarjanIyasamaye varNAntaropalabdhirasti ? kArye khalu vyApArataH sahAyatA; na cAsatastadAnIM vyApRtirasti / svakAle'pi ca vyApArastadAnImeva pradhvaMsAnnedAnIntanakAryopajanananimittam |"-sphottsi0p0 33 / "asatAM pUrvavarNAnAM tadAnIM vyApRtiH katham / asatAmapi sAhAyyaM varNAnAM yadi vidyte|| kevalAntyaprayoge'pi bhvedevaabhidheydhiiH|"-sphott0 nyA0 pR0 4 / (7) pUrvavarNajanitajJAnAni / 1 shbdprti-b0| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 747 pravacanapra0 kA0 65 ] . sphoTavAdaH saMvedanAnyapi tatprabhavasaMskArAzca; teSAmapi tatkAle'sattvA'vizeSAt / kizca, saMvedanaprabhavasaMskArAH svotpAdakasaMvedanaviSaye smRtihetavaH na tu arthAntare jJAnamutpAdayituM smrthaaH| na khalu ghaTajJAnaprabhavaH saMskAraH paTe smRti vidadhat dRSTaH / na ca tatsaMskAraprabhavasmRtInAM tatsahAyatA yuktA; tAsAM yugapadutpattyabhAvAt , ayugapadutpannAnAJca avasthityasaMbhavAt / na ca akhilasaMskAraprabhavaikA smRtiH saMbhavati; 5 anyonyaviruddhAnekArthAnubhavaprabhavasaMskArANAmapi ekasmRtijanakatvaprasaGgAt / na ca anyavarNAnapekSa eva 'gauH' ityatra antyo varNaH arthapratipAdakaH; pUrvavarNoccAraNavaiya AnuSaGgAt , * ghaMTazabdAntyavyavasthitasyApyasya kakudAdimarthapratipAdakatvaprasaGgAcca / tanna varNAH samastA vyastA vA arthapratipAdakAH saMbhavanti / asti ca gavAdizabdebhyo'rthapratItiH, atastadanyathAnupapattyA varNavyatiriktaH arthapratItihetuH sphoTo'bhyupa- 10 (1) puurvvrnnjnitsNvednprbhvsNskaaraaH| "arthadhIkRnna saMskAro na tacchaktirna tajjadhIH / na tasyApUrvakalpasya kalpakaM janakaM phalam ||"-sphottsi0 bhA0 pR0 18 / (2) pUrvavarNajanitajJAnAnAM tatprabhavasaMskArANAJca / (3) antyavarNakAle / (4) "saMskArAH khalu yadvasturUpaprakhyAprabhAvitAH / vijJAnahetavastatra tato'rthe dhIna kalpyate // saMskArA khalu yadvastUpalambhasaMbhAvitAtmAnaH tatraiva niyatanimittalabdhapratibodhA dhiyamAvirbhAvayanti nArthAntare / na hi jAtu gavAvagrahapratyayaprabhAvitaH saMskAro'zvasmaraNamupakalpayati |"-sphottsi0 pR0 44 / "smRtiphalaprasavAnumitastu saMskAraH svakAraNAnubhavaviSayaniyato na viSayAntare pratyayamAdhAtamatsahate, anyathA yatkiJcidevaikamanubhUya sarvaH sarva jAnIyAditi |"-yogsuu0 tttvvai03|17 / "pUrvavarNagrahaNajasaMskArasaMhitAdantyavarNAttadarthadhIriti cet; tadapi na; vastvantaragrahaNajasya saMskArasya vastvantarajJAnajanakatvAdarzanAt |"-sphottsi0 bhA0 1016 / (5) 'nacaikasmRtyupArohAt samudAyasya saMbhavaH / varNeSu kramabuddheSu yugapatsmRtyasaMbhavAt / saMbhave'pi ca teSveva viparItakrameSvapi gakArAdiSu vijJAnaM gaurityekaM prasajyate |"-sphott0 nyA0.01 / "anyaistu sakalavarNopalabdhinibandhananikhilabhAvanAbIjajanmA yugapadakhilavarNarUpaparAmarzI caramavarNapratyakSopalabdhisamanantaraH smaraNakarUpaH saGgIryate; kramasamadhigatAtmasu na yugapadanusmaraNamityapi mithyaa|"-sphottsi0 pR0 61 / (6) "na ca pratyekavarNAnubhavajanitasaMskArapiNDalabdhajanmasmRtidarpaNasamArohiNo varNAH samadhigatasahabhAvA vAcakA iti sAmpratam ; kramAkramaviparItakramAnubhUtAnAM tatrAvizeSeNArthadhIjananaprasaGgAt |"yogsuu0 tattvavai0 pU0 322 / "pUrvopalabdhibhede'pi bhavedarthasya darzanam / ekopalabdhau naiteSAM bhedaH kazcana lakSyate // pUrvopalabdhayo hi kramavizeSavatyaH parigRhItAbhimataviparItAnupUrgA akramAzcaikavaktRprayuktavarNaviSayA viparItAzca na pazcAd bhAvinyAM samastavarNAvabhAsinyAmupalabdhAvanuviparivartamAnAn varNAtmano bhindanti |"-sphottsi0e065| "evaM tarhi sarvasaMskArajA sakalavarNagrAhiNyakA smatirarthadhIhetu:; tadapi na; kramapratyastamayena jarArAjetyAdAvarthAvizeSaprasaGgAt |"-sphottsi0 bhaa0p018|| "tulyatvAd yaugapadyasya tadA nArthadhiyo bhidaa| sarorasanadIdInajarArAjAdiSu sphuret ||"-sphott. nyA0 pR0 10 / (7) "na cAntyavarNamAtrasya puraHsambandhavedanam / akSavAtivRttatvAt saMskArasya na tadvataH // viditasaGgatayo hi zabdA yathAsvamarthAn prakAzayanti / nacAntyavarNamAtramarthasambandhitayA pratipadyante purastAt |"-sphottsi0 pR0 105 / (8) "gaurazva iti vA kevaloccAraNe vA ko visarjanIyasya bhedaH yatkRto'rthabhedaH pratyayabhAvAbhAvau ca |"-sphottsi0e033 / (9) visarjanIyasya / 1 teSAM ttkaa-aa0| 2 ghaTaprabhavaH shr0| 3-nAnAM vA sthity-shr0| 4-nubhvsNskaa-b| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 gantavyaH, pratyakSataH tasyaiva avabhAsamAnatvAt / vibhinnatanuSu hi varNeSu abhinnAkAraM zrotrAnvayavyatirekAnuvidhAyyadhyakSaM sphoTasadbhAvameva avabhAsayati / nahi tad varNaviSayam ; varNAnAmanyonyavyAvRttarUpatayA abhinnAkArAvabhAsipratyakSotpAdanasAmarthyAsaMbha vAt / nApi sAmAnyaviSayam ; gakAraukAravisarjanIyeSu varNatvavyatirekeNa aparasAmA5 nyasyA'saMbhavAt / varNatvasya ca pratiniyatakakudAdimadarthapratipAdakatvAnupapatteH / na cedaM bhrAntam ; abAdhyamAnatvAt / na cAbAdhyamAnapratyayagocarasyApi sphoTasya asattvaM yuktam ; avayavidravyAderapi asattvaprasaGgAt / nityazcAsau abhyupagantavyaH / anityatve saGketakAlAnubhUtasya tadaiva dhvastatvAt kAlAntare dezAntare ca gozabdazravaNAt kakudAdimadarthapratItirna syAt / asaGke10 titAcchabdAt arthapratItaresaMbhavAt / saMbhave vA dvIpAntarAdAgatasya gozabdAd gavArtha pratipattiprasaGgAt saGketakaraNavaiyeyaM syAt / nanu 'devadatta gAmabhyAja' ityAdi vAkyasphoTa antarAleSvapi zabdapratipattayaH saMvedyante atastatrApi tAvaddA (ddhA) sphoTaH kalpanIyaH tathA ca svamatavyAghAtaH, tasyA'khaNDasyaikasya tatra prasiddheH; ityapyacodyam ; antarAlapratyayAnAM sphoTAbhivyaktihetutayA vibhinnasphoTAyogyatvAt / yathaiva hi punaH puna (1) "tatra pratyakSaM tAvatprasiddhameva, gaurityuccAraNe satyekamevedaM padamityekAkAravijJAnodayAt / na cedaM varNamAtraviSayaM bhavitumarhati ; teSAM bhinnAnAmabhrAntakAkArajJAnaviSayatvAyogAt / na cedaM bhrAntam ; bhrAntinimittAbhAvAt |"-sphottsi0 bhA0 pR01| "pratyakSajJAnaniyatA vyaktAvyaktAvabhAsitA / mAnAntareSu grahaNamathavA naiva hi grahaH // indriyaM hi vyaktAvabhAsino'vyaktAvabhAsinazca pratyayasya hetuH yathA dUrAd grahaNe sUkSmArthanirUpaNAyAJca / liGgazabdAdayastu nizcitAtmAnaM pratyayamupajanayantyekarUpaM naiva vA tatra vyaktAvyaktagrahaNabuddhibhedaH / arthazca zAbdapratyayAvaseyaH, sphoTAtmA tu pratyakSavedanIya iti niravadyam |"-sphottsi0 pR0 169 / (2) "na ca samuccayajJAnopArohivarNanibandhanArthabodhAbhiprAyaM 'zabdAdarthaM pratipadyAmahe' iti,nApi zabdajAtyabhiprAyam / tathAhi-nekSitA jAtizabdAnAM smudaayaanupaatitaa| jAtimAcakSate te hi vyaktirvA jAtisaGgatA // na tAvadidaM zabdajAtyabhiprAyam / na zabdajAtito'rthapratItiH; gavAzvAdipadeSu tadavizeSAdabhidheyAvizeSaprasaGgAt / "nApi zabdavyaktyabhiprAyam; tadbhedAt gozabdAdityekavacanAnupapatteH |"-sphottsi0 pR073 / (3) "anAdinidhanaM zabdabrahmatattvaM yadakSaram |"-vaakyp0 121 / (4) "yataH pratyekamapi te'vikalaM sphoTAtmAnamabhivyaJja. yanti / na cetaranAdavaiyarthyam; abhivyaktibhedAt / tathAhi-pUrve dhvanayaH anupajAtabhAvanAvizeSamanasaH pratipattuH avyaktarUpopagrAhiNIH uttaravyaktaparicchedotpAdAnuguNabhAvanAbIjavApinIH prakhyAH prAdurbhAvayanti, pazcimastu purastanadhvaninibandhanAvyaktaparicchedaprabhAvitasakalabhAvanAbIjasahakAri sphuTataraviniviSTasphoTabimbamiva pratyayamativyaktataramudbhAvayanti / yathA ratnaparIkSiNaH parIkSamANasya prathamasamayAdhigamAnupAkhyAtamanupAkhyeyarUpapratyayopAhitasaMskArarUpAhitavizeSAyAM buddhau krameNa carame cetasi cakAsti rtntttvm|"-sphottsi0 pR0 129 / sphoTa0 nyA0 pR0 20 / sphoTasi0 bhA0 pR0 21 / "abhivyajako'pi prathamo dhvaniH sphoTamasphuTamabhivyanakti, uttarottarAbhivyaJjakakrameNa sphuTaM sphuTataraM sphuTatamam / yathA svAdhyAyaH sakRt paThyamAno nAvadhAryate, abhyAsena tu sphuTAvasAyaH, yathA vA ratnatattvaM prathamapratItau sphuTaM na cakAsti carame cetasi yathAvadabhivyajyate |"-srvd0 pu0 303 / . 1-yarthyaJca syAt shr0| 2 tAvadvAspho-zra0, tAvaspho-A0 / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravanacapra0 kA 0 65] sphoTavAdaH 746 ruccAryamANo'nuvAkagranthaH zloko vA AvRtyA sukhenaiva avadhArayituM zakyate na tu sakRduccaritaH pratigatA''vRttiH, tathaivAyaM sphoTalakSaNaH zabdaH antarAlapratyayaiH satyapratibhAsakalpaiH tadgrahaNAnuguNopAyabhUtaiH abhivyajyate / antyena hi dhvaninA saha pUrvabhAvibhi dai: AhitasaMskArAyAM buddhau ayaM sphuranneva avadhAryate / uktaJca"yathA'nuvAkaH zloko vA soDhatvamupagacchati / zrAvRttyA naitu sa granthaH pratyAvRttinirUpyate // 5 paiMtyayairanupAkhyeyairgraheNAnuguNaistathA / dhvaniprakAzite zabde svarUpamavadhAryate / nAdenAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRtti(tta paripAkAyAM buddhau shbdo'vbhaaste||" [vAkyaya0 1183-85 ] iti ||ch|| (1) RgyajuHsAmasamUhaH-ityamaraH / "vedavizeSa iti sUbhUtiH"-zabdakalpadrumaH / (2) vyAkhyA-"soDhatvamekabuddhiviSayatvam, evaM varNapadavAkyaviSayAH prayatnavizeSasAdhyA dhvanayo varNapadavAkyAkhyAna sphoTAna punaH punarAvirbhAvayanto buddhiSvadhyAropayanti "natvetAvatA AnantyaM sphoTAnAm,yathAvRttau na zlokAdyAnantyam / tadevAha-na tu pratyAvRttyA sa granthaH zlokasamudAyAtmako bhedena nirUpyata ityarthaH / tatrAntyayA dhvaninA samyagbuddhau nivezaH / yaccAnupagRhItavizeSa buddhAvasanniviSTaM tAvadanupalabdhameva / nahi tena kazcidapi vyavahAraH prklpyte|"-vaakyp0 pu0 TI0 / vAkyapa0.70 / 'anuvAka iti vaidikaM vAkyam, soDhatvamiti soDhuM zakyatvaM buddhyAkramaNIyatA svIkAryatvam, yena svecchayA'sau paThanIyo bhavati / AvRtyeti jAtAvekavacanam, AvRttirekaikApi upayujyate uttarottaravizeSAdhAnAya, anyathA ekAvRttyaiva soDhatA syAditi / "yathA hyanuvAka: zloko vA punaH punarAvRttyA sukhenAvadhArayituM zakyate / na ca pratyAvRttistatra IdRzI buddhirupajAyate yathedaM gRhItamidaM neti / atha cAnekAvRttau zlokAdyavabhAsaH spaSTaH saMvedyate tathaivAyamapi zabdAtmA punaH punarabhivyaktasphoTarUpo'vadhAryate, na ca pratyabhivyaktistatredazI buddhirupajAyate idaM gRhItamidaM neti / athavA'nekAbhivyaktau sphoTAvabhAsaH spaSTa: saMvedyate |"-syaa0 20 pR0 650 / "anuvAko vaidikaH zlokastu laukikaH, soDhatvaM jitatvaM vazatAmiti yAvat"-sphoTasi0 TI0 pR0 132 / (3) 'pratyAvRttyA'-vAkyapa0, 'pratyAvRtti ni'vAkyapa0 bra, sphoTasi0 / prakRtapATha:-syA0ra0 / nyAyavi0vi050 576 B. 'pratyAvRttinirucyate'-pramANavA0 svavR0 TI0 pR0 359 / (4) "yathA zloka ekadA prakAzito'navadhArito'nyadA prakAzane tvavadhAraNasaho bhavati punaH punaH prakAzane tvavadhAryate / tathA vAkyaM pUrvadhvanibhAvAnabhivyaktamapi nAvadhAritam, tena pUrvapUrvavAkyAbhivyaktyAhitaistu saMskArakyAvadhAraNaM prati pratyayabhUtairantyavarNazravaNakAle tadavadhAryate, tasmAdvarNenAnukramavatA'kramasya vAkyavyaktiyujyata eva |"-prmaannvaa0 svata To0 pR0 359 / "vyaktarUpagrahaNAnuguNA anupAkhyeyAkArAH (idaM taditi tasya buddhayArUDhasyAkhyAtumazakyatvAt ) bahavaH upAyabhUtAH pratyayAH dhvanibhiH prakAzyamAne zabde samutpadyamAnAH zabdasvarUpAvagrahahetavo bhavanti |"-vaakyp0 vR0| (5) 'grahaNAnugrahaiH'-dhvanyA0 TI0 1316 / prakRtapAThaH-sphoTasi0, pramANavA0sva0TI0. syA0ra0, nyaayvi0vi0| (6) "nAdaiH zabdAtmAnamavadyotayabhiH yathottarotkarSeNAdhIyante vyaktaparicchedAnuguNasaMskArabhAvanAbIjAni, tatazcAntyo dhvanivizeSaH paricchedasaMskArabhAvanAbIjavRttilAbhaprAptayogyatAparipAkAyAM buddhau upagraheNa zabdasvarUpAkAraM sannivezayati |"-vaakyp000| vAkyapa0 pu0 ttii0| 'nAdairAhita'-vAkyapa0, sphoTasi0, pramANavA0 svavR0 TI0, syA0ra0, nyAyavi0 vi0, sarvada0 / prakRtapAThaH-tatvasaM0 pR0722, paM0 pR0 636 / prameyaka0 pR0 456 / (7) "AvRttaH 1-vAdakana-A0 / 2 zakyocyate shr0| 3 anyena ba0, zra0 / 4 sphoTatva-A0, ba0, zra0 / 5 nanu A0, b0| 6 iti nAhita-zra0 / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'sphoTa eva' ityAdi; tadasamIkSitAbhidhAnam ; sphoTanirasanapurassaraM pUrvavarNadhvaMsaviziSTAd antyavarNAdarthapratipatterupapattitaH sphoTasya arthavarNAnAmeva arthaprati- pratipAdakatvAnupapatteH / na ca abhAvasya sahakAritvaM na dRSTam ; pAdakatvapratipAdanam- vRntaphalasaMyogAbhAvasya apratibaddhagurutvaphalaprapAtakriyAjanane tadairzanAt , tathA prAktanasaMyogAbhAvaviziSTaM karma uttarasaMyogaM kurvat pratItam , paramANvagnisaMyogazca paramANau tadrUtapUrvarUpapradhvaMsasahakRto raktatAmutpAdayan dRSTaH / yadvA pUrvavarNavijJAnAbhAvaviziSTaH tajjJAnajanitasaMskArasavyapekSo vA antyo varNaH arthapratItyutpAdakaH / paripAko yasyA iti, paripAka: kAryotpAdana prati viziSTa AtmalAbhaH"-vAkyapa0 vR0 ttii0| "AvRtto'bhyasta: paripAko yasyAH sA tathoktA, prathamena dhvaninA kiJcidbhAvanAbIjamAhitam, tena ca kazcitparipAka: kAryajananazaktivizeSaH evaM dvitIyeneti / yadyapi paripAkA bhinnAH tathApi jAtimAzrityAvRttavAcoyuktiH aSTakRtvo brAhmaNA bhuktavanta itivat / AvRttetyasyAnyA vyAkhyA-AvRttena vAvRttyA kaSAyaparipAko yasyAmiti / kvacittu AvRttIti pAThaH / buddhAvantaHkaraNe . zabdo'vadhAryate antyena dhvaninA saha, yadA antyo dhvaniravadhAryate tadA gaurityevaM zabdo'pyavadhAryata ityarthaH |"-sphottsi0 TI0 pR0 132 / 'AvRttapari'-vAkyapa0, sphoTasi0, pramANavA0 svavR0 TI0, tattvasaM0 pR0 722 / sanmati0 TI0 pR0 435 / sphottt0109| 'AvRttipari-tattvasaM0 paM0 pu0 636 / prameyaka0 pR0 456 / syA0 ra0 pR0 650 / nyAyavi0 vi0pU0 576 B. I (8) 'zabdo'vadhAryate'-vAkyapa0 / sphoTasi0 / pramANavA0 svavR0 ttii0| tttvsN050| syA0 20 / srvd0| prakRtapAThaH-tattvasaM0 10722 / prameyaka0 / sanmati0 TI0 / nyaayvi0vi0| (1) pR0745 paM0 11 // (2) tulanA-"anye tu pUrvavarNAnAM tajjJAnAnAJca atItAnAmapyantyavarNasahakAritvamanvayavyatirekopapatteH / tathAhi-vartamAnasya kAraNatvamanvayavyatirekAbhyAM vijJAtam evamatItasyApi / yadi vA pUrvavarNavinAzAstajjJAnapradhvaMsAzca smiipvrtino'ntyvrnnshkaarinn:|"-prsh0 vyo0 pR0595| prameyaka0 pR0453| "tatra pUrve varNAH atItA apyupakariSyanti, caramavarNastu vartamAna itIdRza evAyaM kAlpanikaH kriyAkSaNasamUha iva vrnnsmuuho'rthprtyaaykH|"-nyaaymN0 pU0 376 / 'arthapra tipattistu upalabhyamAnAt pUrvavarNadhvaMsaviziSTAdantyavarNAt / na cAbhAvasya sahakAritvaM viruddhm| vRntaphalasaMyogAbhAvasyevApratibaddhagurutvaphalaprapAtakriyAjanane, dRSTaJcottarasaMyogaM vidadhat prAktanasaMyogAbhAvavizaSTaM karma, paramANvagnisaMyogazca paramANau tadgatapUrvarUpapradhvaMsaviziSTo raktatAmutpAdayan / " -sanmati0 TI0 pR0 433 / (3) sahakAritva / (4) paramANugatazyAmarUpa / (5) "yadvA upalabhyamAno'ntyavarNaH pUrvavarNavijJAnAbhAvaviziSTa: padarUpatAmAsAdayan padArthe pratipatti janayati |"snmti0 TI0 pR0 433 / prameyaka0 pR0 453 / (6) "pUrvavarNajanitasaMskArasahito'ntyo varNaH prtyaaykH|"-shaabrbhaa0 11115 / "vAkyastheSu khalu varNeSUccaratsu prativarNaM tAvacchravaNaM bhavati, zrutaM varNamekamanekaM vA padabhAvena pratisandhatte, pratisandhAya padaM vyavasyAti / padavyavasAyena smRtyA padArtha pratipadyate, padasamUhapratisandhAnAcca vAkyaM vyavasyati, sambaddhAMzca padArthAn gRhItvA vAkyArthaM pratipadyate |"-nyaaybhaa0 3 / 2060 / "antyavarNapratyayAt pUrvavarNapratisandhAnapratyayApekSAdarthapratyayaH |"nyaayvaa0p0 310-16 / 'pUrvavarNAnugRhItasyAntyavarNasya svAnubhavasahakAriNo'rthapratipAdakatvAt |"prsh0 vyo0 pR0 595 / "yadvA pUrvavarNasaMskArasmaraNayoranyatarasApekSo'ntyo varNaH pratyAyakaH |"-prsh0 kanda0 pR0 270 / prameyaka0pU0453 / "prAktanavarNasaMvitprabhavasaMskArasavyapekSo vA"-sanmati0 TI0 pR0 433 / "tattadvarNasaMskArasahitacaramavarNopalambhena tadvayaJjakenaivopapatteriti |"-muktaa0 zabdakha0 / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] sphoTavAdaH 751 nanu saMskArasya kathaM viSayAntare jJAnajanakatvam ? ityapyacodyam ; itthameva vAkyArthapratIterupalabdheH / pUrvavarNavijJAnaprabhavasaMskArazca preNAlikayA antyavarNasahAyatAM pratipadyate; tathAhi-prathamavarNe tAvadvijJAnam , tena ca saMskAro janyate, tato dvitIyavarNavijJAnam , tena ca pUrvavarNajJAnAhitasaMskArasahitena viziSTaH saMskAro janyate, evaM tRtIyAdAvapi yojanIyam , yauvadantyaH saMskAraH arthapratItijanakAntyavarNasahAyaH / / athavA, zaibdArthopalabdhinimittAdRSTapratiniyamAd avinaSTA eva pUrvasaMvidaH tatsaMskArAzca antyavarNasaMskAraM vidadhati / tathAbhUtasaMskAraprabhavasmRtisavyapekSo vA antyo (1) arthprtiito| yadviSayako hi saMskAraH tadviSayAmeva smRti vidadhAtIti niyamAta / zabdaviSayakazca saMskAraH zabdasmRtimeva vidadhIta natu arthapratItimiti bhaavH| tulanA-'yadyapi smRtihetutvaM saMskArasya vyavasthitam / kAryAntareSu sAmarthya na tasya pratiSidhyate // nanu hetoH kathaM kAryAntare sAmarthyamata Aha-yadyapi iti| saMbhavati TakasyApyanekatra sAmarthya karmavatsaMyogavibhAgayoriti |"-mii0 zlo0 nyAyara0 pR0 536 / "yataH padArthe pratItyanuguNatayA pratyekamanubhavairAdhIyamAnA varNaviSayAH saMskArAH smRtihetusaMskAravilakSaNazaktaya evAdhIyante, tathAbhUtAnAmeva teSAM kAryeNAdhigamAt"-praza0 kanda010 271 / (2) tulanA-"tathA caikasmin varNe jJAte tena kriyate saMskAraH, pudvitIyavarNa jJAnam, tenApi pUrvavarNasaMskArasahakAriNA saMskAra iti krameNAntyavarNajJAnam, tasmAt pUrvasaMskArAbhivyaktAvazeSavarNA* nusmaraNe satyantyavarNAdarthapratipattiH |"-prsh0 vyo0 pR0 595 / prameyaka0 pR0 453 / sanmati0TI0 10433 / "smRtyArUDhAnyeva sarvapadAni vAkyArthamavagamayiSyanti / tatra ceyaM kalpanA varNakrameNa tAvat prathamapadajJAnaM tataH saMketasmaraNaM saMskArazca yugapad bhavataH / jJAnayohi yaugapadyaM zAstre pratiSiddhaM na sNskaarjnyaanyoH| tataH padArthajJAnaM tenApi saMskAraH, punarvarNakrameNa dvitIyapadajJAnaM tataH saMketasmaraNaM pUrvasaMskArasahitena ca tena paTutaraH saMskAraH punaH pUrvavarNakrameNa tRtIyapadajJAnaM saMketasmaraNaM pUrvasaMskArApekSaH paTutaraH saMskAraH, punaH pUrvavarNakrameNa tRtIyapadajJAnaM saMketasmaraNaM pUrvasaMskArApekSa: paTutaraH saMskAraH ityevaM padajJAnajanite pIvare saMskAre padArthajJAnajanite ca tAdRzi saMskAre sthite antyapadArthajJAnAnantaraM padasaMskArAt sarvapadaviSayasmRtiH, padArthasaMskArAcca padArthaviSayA smRtiriti saMskArakramAt krameNa dve smRtI bhavataH / tatraikasyAM smRtAvupArUDha: padasamUho vAkyamitarasyAmupArUDhaH padArthasamUho vAkyArthaH / athavA kRtaM smaraNakalpanayA antyapadArthajJAnAnantaraM sakalapadapadArthaviSayo mAnaso'nuvyavasAyaH zatAdipratyayasthAnIyo bhvissyti| tadupArUDhAni padAni vAkyaM tadupArUDhazca padArtho vAkyArthaH |"-nyaaymN010 394-95 / (3) tulanA-"anye tu zabdArthopabhogaprApakAdRSTaniyamitAH pUrvavarNAnubhavajanitasaMskArAH pUrvavarNeSvekaM smaraNamArabhante tatsahakArI cAntyo varNaH padam / yadi vA saMskAramekaM vicitramArabhante tasmAcca pUrvavarNeSvekaM smaraNamiti |"-prsh0 vyo0 pR0 595 / prameyaka0 pR0 453 / sanmati0 TI0 10 433 / (4) tulanA-"yadvA pratyakSataH pUrva kramajJAteSu yatparam / samastavarNavijJAnaM tadarthajJAnakAraNam / antyavarNe'pi vijJAte pUrvasaMskArakAritam / smaraNaM yogapadyena sarveSvanye pracakSate // sarveSa caivamartheSu mAnasaM sarvavAdinAm / iSTaM samuccayajJAnaM kramajJAneSu satsvapi // na cettadA'bhyupeyeta kramadRSTeSu naiva hi / zatAdirUpaM jAyeta tatsamuccayadarzanam // tena zrotramanobhyAM syAt kramAdvarNeSu yadyapi / pUrvajJAnaM parastAttu yugapatsmaraNaM bhavet // tadArUDhAstato varNA na dUre'rthAvabodhanAt / zabdAdarthamatistena laukikarabhidhIyate |"-mii0 zlo0 spho0 zlo0 109,112-116 / tattvasaM0 kA0 2720-25 / 1-bdheH jJAnAhitasaMskArazca aa0| 2-varNena taa-aa0| 8 tena ca pUrvavarNavijJAnaM tena viziSTa: saMskAro b0| 4 yaavdntysNskaa-aa0| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 varNaH pdaarthprtipttihetuH| vAkyArthapratipattAvapi ayameva nyAyo draSTavyaH / varNAd varNotpattyabhAvapratipAdanaJca siddhasAdhanameva / tadevaM yathoktasahakArikAraNasavyapekSAdantyavarNAd arthapratipatteH anvayavyatirekAbhyAM nizcayAt sphoTaparikalpanA'narthikaiva, tadabhAve'pi arthapratipatteH uktaprakAreNa saMbhave anyathAnupapatteH prakSayAt / na khalu 5 dRSTAdeva kAraNAt kAryotpattau adRSTatadantaraparikalpanA yuktisaGgatA atiprasaGgAt / kiJca, yadi upalabhyamAnA varNA vyastAH samastA vA nArthapratiprattijananasamarthAH, taidA sphoTAbhivyaktAvapi na samarthAH syuH / tathAhi-na samastAste sphoTamabhivyaJjayanti uktaprakAreNa teSAM sAmastyAsaMbhavAt / nApi vyastAH; vaNAntaroccAraNAnarthakyaprasaGgAt, ekenaiva varNena sphoTAbhivyakteH kRtatvAt / na ca padArthAntarapratipattivyavacchedArtha 10 taduccAraNam ityabhidhAtavyam ; teduccAraNe'pi tatpratipattiprasakteravazyambhAvitvAt / "tathAbhUtasaMskAraprabhavasmRtisavyapekSo vA'ntyo varNaH padArthapratipattihetuH |"-prmeyk. 10.454 / "tasmAtpUrvavarNeSu smRtirupajAtA antyavarNenopalamyamAnena sahArthapratipattimatpAdayati |"-snmti0 TI0 / pR0 433 / draSTavyam-pu. 750 Ti06 / (1) "kramopalabdheSvapi varNeSu mAnasamanuvyavasAyarUpamakhilavarNaviSayaM saGkalanAjJAnaM yadupajAyate tadarthapratyayanAGgaM bhaviSyati |"-nyaaymN0 pR0 376 / "satyapi samastavarNapratyavamarze yathA kramAnurodhinya eva pipIlikAH paGaktibuddhimArohanti evaM kramAnurodhina eva varNAH padabuddhimArokSyanti / tatra varNAnAMmavizeSe'pi kramavizeSakRtA padavizeSa pratipattina virudhyate / vRddhavyavahAre ceme varNAH kramAdyanugRhItA gRhItArthavizeSasambandhAH santaH svavyavahAre'pyekaikavarNagrahaNAnantaraM samastapratyavamazinyAM buddhau tAdRzA eva pratyavabhAsamAnAstaM tamarthamavyabhicAreNa pratyAyayiSyantIti varNavAdino laghIyasI klpnaa|"brhm zAM0 bhA0 103 / 28 / "te hi pUrvamanubhUtAH pratyekamanubhUtatAkramopasRSTAH ekabuddhisamArohiNa: shknuvntyrthdhiymaadhaatum|"-nyaayvaa0 tA0 pR0 470 / (2) tulanA-"varNAdvarNotpattyabhAvapratipAdanaJca siddhasAdhanameva / tadevaM yathoktasahakArikAraNasavyapekSAdantyAdvarNAdarthapratipatti: anvayavyatirekAbhyAmapajAyamAnatvena nizcIyamAnA sphoTaparikalpanAM nirasyati tadabhAve'pyarthapratipatteruktaprakAreNa saMbhave'nyathAnupapatteH prakSayAt / nahi dRSTAdeva kAraNAt kAryotpattAvadRSTatadantaraparikalpanA yuktisaGgatA atiprsnggaat|"-snmti0 TI0 pu0 433 / prameyaka0 pR0 454 / (3) 'yasyAnavayavaH sphoTo vyajyate vrnnbuddhibhiH| so'pi paryanuyogena naivaitena vimucyate // tatrApi prativarNaM padasphoTo na gamyate / nacAvayavazo vyaktistadabhAvAnna cAtra dhIH // pratyekaJcApyazaktAnAM smudaayepyshkttaa|"-mii0 zlo. spho0 zlo091-93 / "na samastairabhivyajyate; samudAyAnabhyupagamAt / na vyastaiH; ekenaivAbhivyaktau zeSoccAraNavaiyarthyaprasaGgAt |"-prsh0 vyo0 pR0 595 / "padasphoTo nityo niraMzaH sarvagato'martaH kimanabhivyakta evArthapratipattiheturabhivyakto vA ? prathamapakSe vrnnoccaarnnaanrthkym| dvitIyapakSe tu padasphoTo'bhivyajyamAnaH pratyeka varNenAbhivyajyate varNasamUhena vA ?"-yuktyanu0 TI0 e0 96 / tattvArthazlo0 pR0 426 / prameyaka0 pR0 454 / sanmati0 TI0 pR0 433 / (4) varNAnAm / (5) "varNAntaroccAraNAdapi padArthAntarapratipatterevAnuSaGgAt / yathAhi gauriti padasyArtho gakAroccAraNAt pratIyata tathA aukAroccAraNAd auzanasa iti padasthArthaH pratipadyeta / Adyena gakAreNa gauriti padasyeva prathamaukAreNa auzanasa iti padasya sphoTasya abhivyakteH / tathA ca gauriti padAdeva gaurauzanasa iti vAkyArthapratipattiH prasajyeta / saMzayo vA syAt"-yuktyanu0 TI010 96 / prameyaka pR0 454 / 1 buddhiH saMgatA ba0, yuktiH saMgatA A0 / 2 tathA A0, b0| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] sphoTavAdaH 753 yathAhi gauriti padasyArtho gakAroccAraNAt pratIyate tathA aukAroccAraNAd auzanasa iti padArtho'pi, tathA ca gauriti padAdeva 'gauH' 'auzanasaH' ityarthadvayaM pratIyeta / saMzayo vA syAt-'kiM padAntarasphoTavyavacchedena ekapada sphoTAbhivyaktaye gavAdyanekavarNoccAraNam , kiMvA anekapadasphoTAbhivyaktaye anekAdyavoccAraNam' iti / naca pUrvavarNaiH sphoTasya saMskAre antyo varNastasya vyaJjakaH iti na varNAntaroccAraNavaiyarthyamitya- 6 bhidhAtavyam ; abhivyaktivyatiriktasya saMskArasyaiva tatrAnupapatteH / na khalu vegAkhyaH taMtra taiH saMskAro vidhIyate; mUrteSveva asya saMbhavAt / nApi vAsanArUpaH; a~cetanatvAt / sphoTasya taccaitanyAbhyupagame vA svazAstravirodhaH / nApi sthitasthApakarUpaH; asyApi mUrttadravyavRttitvAt , sphoTasya ca amUrttatvAbhyupagamAt / . kizca, asau saMskAraH sphoTa eva, taddharmo vA ? tatra Adyavikalpo'yuktaH; sphoTasya 10 varNotpAdyatvAnuSaGgAt / dvitIyavikalpo'pyasaMbhAvyaH; vyatiriktAvyatiriktavikalpAnupapatteH / sphoTAddhi tasya avyatireke tatkaraNe sphoTa eva kRto bhavet , tathA cAsya anityatvAnuSaGgAt svAbhyupagamakSatiH / vyatireke tu sa~mbandhAnupapattiH anupakArakatvAt , tasya tadupakArakatve vA tadupakArasyApi tatovyatiriktA'vyatiriktavikalpaprasaGgaH, tatrApi pUrvoktadoSo'navasthAkArI prasajyeta / naca vyatiriktadharmasadbhAve'pi sphoTasya anabhivyakta- 15 svarUpAparityAge pUrvavadarthapratipattihetutvaM ghaTate atiprasaGgAta, tattyAge vA'nityatvaprasaktiH / kiJca, varNaiH saMskAraH sphoTasya kriyamANaH kimekadezena kriyeta, sarvAtmanA vA ? yadi ekadezena; tadA taddezAnAmapi ato'rthAntarAnAntarapakSayoH puurvoktdossaanussnggH| sarvAtmanA saMskAre tu sarvatra sarvadA sarveSAM tato'rthapratItiH syAt / kiJca, sphoTasaMskAraH sphoTaviSayasaMvedanam, AvaraNApanayanaM vA ? yadi Avara- 20 (1) tulanA-"abhivyaktivyatiriktasaMskArasvarUpAnadhAraNAt / tathAhi na tAvattatra tairvegAkhyaH saMskAro nirvaya'te tasya mUrteSveva bhAvAt / nApi vAsanArUpaH; acetanatvAt "-sanmati0 TI0 10 433 / prameyaka0 pU0 454 / (2) sphoTe / (3) varNeH / (4) sphoTasya acetanatvAt / (5) "kiJcAsau saMskAraH sphoTasvarUpastaddharmo vA ?"-prameyaka0 pR0 455 / sanmati0 TI0pU0 434 / (6) saMskArasya / tulanA-"api ca sA'bhivyaktiH sphoTAdavyatiriktA vyatiriktA vA dhvanibhiH kriyeta ?"-syA0 ra0 pR0 662 / (7) sphottsy| (8) sphoTasyAyaM saMskAra iti / (9) sNskaarsy| (10) sphottopkaarktve| (11) sNskaarkRtopkaarsyaapi| (12) sphoTAt / (13) anbhivyktsvruupprityaage| (14) tulanA-"kiJca, Adyo varNadhvani: zabdAtmA sakalasya vA vyaJjakaH syAdekadezasya vA? yadi sakalasya; itareSAM dhvanInAmAnarthakyaM syAt / athaikadezasya; niravayavatvamasya hIyate |"-raajvaa0 5 / 24 / prameyaka0 pR0 455 / sanmati0 TI0 pR0 434 / (15) sphoTAt / (16) "kiJca, sphoTasaMskAraH sphoTaviSayasaMvedanotpAdanam, AvaraNApanayanaM vA?"-prameyaka0 pR0 455 / sanmati0 TI0 pR0 434 / 1yathA gau-shr0| tadA shr0| pratIyate aa0| etadantargata: pATho nAsti A0 / 4 dharmo vA shr0| 5 sphoTAdvaitasya b.| 6-dossaanvsthaa-shr0| 7 vaani-b| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 NApanayanam ; tadA ekatraikadA AvaraNApagame sarvadezAvasthitaiH sarvadopalabhyeta nityatvavyApitvAbhyAmapagatAvaraNasyAsya sarvatra sarvadopalabhyasvabhAvatvAt / anupalabhyasvabhAvatve vA na kacit kadAcit kenacidupalabhyeta / atha ekadezena AvaraNApagamaH kriyate; nanvevam AvRtAnAvRtatvenAsya sAvayavatvasaMbhavAt kAryatvA'nityatve syAtAm / atha 5 avinirbhAgatvena ekatrA'nAvRto'sau sarvatrA'nAvRto'bhyupagabhyate; tarhi tadavasthaH ashessdeshaavsthitairuplbdhiprsnggH| yathA ca niravayavatvAt ekatrA'nAvRtaH sarvatrA'nAvRtaH, tathA ekatra AvRtaH sarvatrApyAvRta iti manAgapi nopalabhyeta / atha sphoTaviSayasaMvedanotpAdastatsaMskAraH; so'pyayuktaH; varNAnAmarthapratipattijananavat sphoTapratipatti. janane'pi sAmarthyAsaMbhavAt , nyAyasya samAnatvAt / atha matam-pUrvavarNazravaNajJAnAhitasaMskArasya AtmanaH antyavarNazravaNajJAnAnantaraM padAdisphoTasya abhivyakterayamadoSaH; tadapyapezalam ; paidArthapratipatterapyevaM prasiddheH raiphoTakalpanAnarthakyAt / cidAtmavyatirekeNa tattvAntarasyAsya arthaprakAzanasAmarthyAsaMbhavAcca / sa eva hi cidAtmA viziSTazaktiH sphoTo'stu, sphuTati prakaTIbhavati artho'sminniti sphoTaH cidaatmaa| padArthajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamaviziSTaH padasphoTaH, vAkyArtha15 jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamaviziSTastu vAkyaphoTaH, iti bhAvataH zrutajJAnapariNatasya AtmanastAbhidhAnAvirodhAt / ___'vAyavaH sphoTAbhivyaJjakAH' ityapyasundaram ; zabdAbhivyaktivat sphoTAbhivyakteH tebhyo'nupapatteH / teSAM tadvyaJjakatve ca varNakalpanAvaiphalyam , sphoTAbhivyaktau arthaprati pattau ca amISAmanupayogAt / 20 etena 'nAdenAhitabIjAyAm' ityAdi pratyAkhyAtam ; nityatvamantareNApi ca (1) sphoTasya / (2) sphoTaH / (3) "tathaiva padArthapratipattisiddheH sphoTaparikalpanAnarthakyAt / cidAtmavyatirekeNa tattvAntarasya sphottsyaarthprkaashnsaamrthyaanupptteH| sa eva cidAtmA viziSTazaktiH sphoTo'stu / sphoTati prakaTIbhavatyartho'sminniti sphottshcidaatmaa| padArthajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamaviziSTa: padasphoTa:, vAkyArthajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamaviziSTo vAkyasphoTa iti / prakaraNAhnikAdhyAyazAstrAdiraGgapraviSTAGgabAhyavikalpaH sphoTa: prasiddho bhavati, bhaavshrutjnyaanprinntsyaatmnstthaabhidhaanaavirodhaat|"-yuktynu0 TI0 pu0 97 / tattvArthazlo0 pR0 427 / prameyaka0 10 456 / (4) tulanA-"sphoTavAdinastu dRSTahAniradRSTakalpanA c| varNAzceme krameNa gRhyamANAH sphoTaM vyaJjayanti, sa sphoTo'rtha vyanaktIti garIyasI kalpanA syAt |"-brhm zAM0 bhA0 1 / 3 / 28 / (5) 'sphuTatyartho'smin prakAzate iti sphoTa:"-tattvArthazlo0 pR0426| (6) padavAkyAdisphoTarUpeNa / (7) "vAyanAJca vyaJjakatvaparikalpane varNavaiphalyaprasaktiH |"-snmti0 ttii0puu0434| prameyaka0 puu0446| na ca sphoTamabhivyaJjanti dhvanayaH acAkSuSapratyakSatvAt gndhvt|"-tttvaarthbhaa0 vyaa05|24| (8) varNAnAm / (9) pR0 749 pN07| (10) tulanA-"samastavarNasaMskAravatyA'ntyayA buddhaghA vAkyAvadhAraNamityapi 1 'kadAcita' nAsti aa0,shr0| 2 natve A0, b0| 3 anyvrnn-shr0| 4 sphoTati shr0| $ etadantargataH pATho nAsti aa0| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 65 ] sphoTavAdaH 755 arthapratipattiryathA bhavati tathA pratipAditameva / kiJca, siddhe varNotpAdAt vAyUtpAdAdvA pUrva sphoTasadbhAve varNAnAM vAyUnAM vA tadvyaJjakatvaM yuktam , na cAsya sadbhAvaH kutazcit pramANAt siddhaH / / yadapyuktam -'pratyakSataH tasyaivAvabhAsamAnatvAt' ityAdi; tadapi zraddhAmAtram ; ghaMTAdizabdeSu parasparavyAvRttakAlapratyAsattiviziSTavarNavyatirekeNa sphoTAtmano'rthaprakAza- 5 kasya adhyakSagocaracAritayA [5] prtiiteH| na cAbhinnapratibhAsamAtrAdarthavyavasthA yuktA; anyathA dUrAnniviDatarunikare abhedapratibhAsAdekatvavyavasthA syAt / athAsya bAdhyamAnatvAnnaikatvavyavasthApakatvam ; tadanyatrApi samAnam, sphoTapratibhAse'pi anekadhA bAdhakapradarzanAt / yaccAnyaduktam-'yathAnuvAkaH zloko vA' ityAdi; tadapyuktimAtram ; dRSTAntadA - 10 ntikayoH vaiSamyAt / anuvAk (ka) granthAdau hi pratyakSataH pratItiH, punaH punaruccAryamANe cAsmin AvRtyA aprayAsenaivA'vadhAraNamanubhUyate,atastatra tathA tatkalpanaM yuktam ,sphoTastu svapne'pi na pratIyate, ataH kathaM tasya antarAlapratyayairvyaGgyatvakalpanA jyaaysii| mithyA; tasyAvarNarUpasaMsparzinaH kasyacitkadAcidapratipatteH / varNAnAJcAkrameNApratipatteH kuto'kramamekabuddhigrAhyaM nAma / nacAntyavarNapratipatterUrvamanyamazakalaM zabdAtmAnamupalakSayAmaH |"prmaannvaa0 svavR0 10253 / / (1) "sthite ca sphoTasya varNoccAraNAt prAk sadbhAve varNAnAM vAyUnAM vA vyaJjakatvaM parikalpyeta / naca tatsadbhAvaH kutazcitpramANAdavagataH |"-snmti0 TI0 pR0 434 / prameyaka0 pR0 456 / . (2) pR0.748 paM0 1 / (3) "ghaTAdizabdeSu parasparavyAvRttAnekavarNavyatiriktasya sphoTAtmano'rthapratyAyakasyaikasya adhyakSapratipattiviSayatvenApratibhAsanAt .."-sanmati0 TI0 pR0 435 / prameyaka0 10 457 / (4) tulanA-"dUradezAvasthitasya hi viralapadArthasya ghanarUpatApratItiH uttarakAlabhAvibaliSThaviralarUpatApratyayena bAdhyata iti tatra ghanatvapratItivazAd vyavasthApyamAnaM ghanatvamastvavAstavaM kaH kimAha / varNAdyavayavAbhAsasya tu nottarakAlikaM bAdhakaM kiJciccetayAmaH / " syA0 ra0 pR0 658 / (5) pR0 749 pN05| (6) tulanA-'yato'nuvAkazlokI sAvayavau vA syAtAM niravayavau vA ? prathamapakSe vaiSamyam / anuvAkAdau hi sAvayavatvAt sphuTo'sphuTazcAvabhAso yujyate sphoTe tu niravayavatvAnna tau saMbhavataH iti| apasiddhAntaprasaGgazcAsmin pakSe vaiSamyam-zlokAnuvAkayorapi sphoTarUpatvenAbhyupagatayorbhavacchAstre niravayavatvenAbhyupagatatvAt / dvitIyavikalpe tu devadatta gAmabhyAjeti vAkyasphoTavat etAvapi pUrvapUrvadhvanijanitAbhivyaktikRtasaMskAravizeSAvantyadhvanibuddhau prathamAvRttAvapi sphuTaraM pratibhAseyAtAm |"-syaa0r0pR0660 / "yo'pi dvitIyo dRSTAnta udAhAri-yathAnuvAkaH zloko vA prathamasaMsthayA gRhIto'pi saMsthAnAntarAbhyAsaiH sphuTataraparicchinno bhavati tathA sphoTo'pi prathamavarNavyakto varNAntarairatizayitAbhivyaktirbhaviSyatIti; so'pi na sadRzo dRSTAntaH shlokaanuvaakyornNshtvaanupptteH| kecidavayavA varNAtmAnaH padAtmAno vA prathamAyAM buddhAvaparisphurantaH saMsthAbhyAsalabdhAtizayAyAM tasyAM prakaTIbhavanti, sphoTastu ekavarNa iva niraMzaH iti tatra ko buddheratizayayogaH tasmAdayamapi na saGgato dRssttaantH|"-nyaaym0p0309| (7) sphuTataratamAdirUpeNAbhivyaktikalpanam / 1 pUrvasphoTa-A0,ba0 / 2 'punaH' nAsti aa0| tathAvatkalpa-A0, tadAtmanatkalpa-zra0 / 4 pratItotaH ba0, shr0| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 kiJca, varNaiH tadbuddhibhirvA vyaGgyo yadi zabdasphoTo'bhyupagamyate; tadA pradIpAdinA tabuddhyA vA vyaGgyaH pradIpAdisphoTo'pyabhyupagamyatAmavizeSAt / pratyakSAdivirodhAt tadanabhyupagame zabdasphoTo'pyata eva nAbhyupagantavyaH / bAdhakAnumAnasa dbhAvAcca; tathAhi-naM varNAH sphoTaM vyaJjayanti vyaJjakatvAt / arthabuddhirvA varNapadavAkya5 prabhavA tadbhAvabhAvitvAt dhUmAdepUMmadhvajabuddhivat / ____ yadi ca arthapratItyartho varNAdivyatiriktaH zabdasphoTo'bhyupagamyate tarhi gndhaadisphotto'pybhyupgntvyH| yathaiva hi zabdaH kRtasaGketasya kvacidarthe pratipattihetuH tathA gandhAdirapi, 'evaMvidhaM gandhamAghrAya sparzazca saMspRzya rasaJcAsvAdya rUpaJcAvalokya tvayA evaMvidho 'rthaH pratipattavyaH' iti samayagrAhiNAM punaH kacittAdRzagandhAdhupalambhAt tathAvidhArthaprati10 pattiprasiddheH gandhAdi vizeSavyaGgyaH gandhAdisphoTo'stu varNavizeSavyaGgyapadAdisphoTavat / __ etena hasta-pAda-karaNa-mAtri(tRkA)-aGgAhArAdisphoTo'pi ApAdito draSTavyaH / naca padAdisphoTa eva, natu svAvayavakriyAvizeSavyaGgyo haMsapakSmAdiH hastasphoTaH, : vikuTTitAdilakSaNaH pAdasphoTaH, hastapAdasamAyogalakSaNaH karaNasphoTaH, karaNadvayarUpaH mAtri(tR)kAsphoTaH; mAtri(tR)kAsamUhalakSaNaH aGgahArasphoTo vA iti vaktuM yuktam ; tasyApi (1) "varNA vA dhvanayo vApi sphoTaM na padavAkyayoH / vyaJjanti vyaJjakatvena yathA dIpaprabhAdayaH / / sattvAt ghaTAdivacceti sAdhanAni ythaaruci| laukikavyatirekeNa kalpite'rthe bhavanti hi|| nArthasya vAcakaH sphoTa: varNebhyo vyatirekataH / ghaTAdivat, na dRSTena virodho dharmyasiddhitaH ||"-mii0 zlo0 spho. ilo0 131-33 / (2) "varNotthA vA'rthadhIreSA tajjJAnAnantarodbhavA / yedRzI sA tadutthA hi dhUmAderiva vhnidhiiH||"-mii0shlo0spho0shlo0135|| tttvsN0kaa02731|| (3)"gandhAdisphoTasya tathAbhyupagamAItvAt / yathaiva zabdaH vaktRsaMketasya kvacidarthapratipattihetuH tathA gandhAdirapi vizeSAbhAvAt / evaMvidhameva gandhaM samAghAya itthamevaMvidho'rthaH pratipattavyaH sparza spRzya rasaM vAsvAdya rUpaM vAlokyetthambhUtamIdRzo bhAvaH pratyetavya iti samayagrAhiNAM punaH kvacittAdRzagandhAdhupalambhAt tathAvidhArthanirNayaprasiddheH gandhAdijJAnAhitasaMskArasyAtmanaH tadvAkyArthapratipattihetoH gandhAdipadasphoTatopapatteH pUrvagandhAdivizeSajJAnAhitasaM. skArasyAtmanaH antyagandhAdivizeSopalambhAnantaraM gandhAdivizeSasamudAyagamyArthapratipattihetorgandhAdivAkyasphoTatvaghaTanAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 427 / prameyaka0 pR0 457 / (4) hastapAdasamAyogo nRtyasya karaNaM bhavet |"-naattyshaa0 4 / 30 / (5) 'dve nRttakaraNe caiva bhavato nRttamAtRkA / nRtasya aGgahArasyAtmano mAtRkA utpattikAraNama |"-naattyshaa04|31| (6) "aGgAnAM dezAntare samucite prApaNaprakAro'GgahAraH harasya cAyaM hAraH prayogaH, aGganirvayoM hAraH angghaarH| sthirahastAdibhedena dvAtrizadvidhaH / dvAbhyAM tribhizcaturbhirvApyaGgahArastu mAtRbhiH // tribhiH kalApakaM caiva catubhirmaNDakaM bhavet // paJcaiva'karaNAni syuH saGaghAtaka iti smRtaH // SaDbhirvA saptabhirvApi aSTabhiH navabhistathA / karaNairiha saMyuktA aGgahArAH prkiirtitaaH||"-naattyshaa04|31.33 / (7) "padAdisphoTa eva ghaTate na punaH svAvayavakriyAvizeSAbhivyaGagyaH haMsapakSmAdirhastasphoTa: svAbhidheyArthapratipattiheturiti svalpamatisandarzanamAtram / etena vitkuTTitAdiH pAdasphoTa: hastapAdasamAyogalakSaNaH karaNasphoTaH karaNadvayarUmAtrikAsahasralakSaNaH aGgahArAdisphoTazca na ghaTate iti vadannanabhidheyavacanaH pratipAdito boddhavyaH, tasyApi svasvAvayavAbhivyaGagyasya svaabhidheyaarthprtipttihetorshkyniraakrnnaat|"-tsvaarthshlo01427 1-sphotto'bhyu-b0|2-nycaaloky ba0, shr0| 3-pkssaaviHshr0| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] apabhraMzAdInAM vAcakatvavicAraH 757 svasvAvayavAbhivyaGgayasya svAbhineyArthapratItihetorazakyanirAkaraNatvAt / * tannirAkaraNe vA zabdasphoTAgrahAbhinivezo dUrataH parityAjyaH, AkSepasamAdhAnAnAmubhayatra smaantvaat| tataH sphoTasvarUpasya vicAryamANasya anupapadyamAnatvAt nAsau padArthapratipattinibandhanaM prekSAdakSaiH pratipattavyaH, kintu gavAdizabdAstannibandhanaM pratipattavyA iti / navastu teSAM tannibandhanatvam ; kintu saMskRtAnAmeva na prAkRtAnAm, teSAmasAsaMskRtazabdA eva dhutvAt / vyAkaraNasiddhA eva hi gavAdayaH zabdAH sAdhavaH, atasAdhavo'rthavAcakAzca steSAmeva arthavAcakatvamupapannaM na punaH gavyAdInA'm , teSAM tadabhAvAt / na tu apabhraMzAdayaH vRddhavyavahAre hi ananyathAsiddhAbhyAmanvayavyatirekAbhyAM vAcyavAraNAdInAM pUrvapakSaH- cakabhAvo'vadhAryate, tau ca yadi ekasya gozabdasya ekatra gotvalakSa (1) "atha punarekamevAnavayavaM vAkyam; tatra-ekatve'pi hyabhinnasma kramazo gatyasambhavAt / kAlabheda eva na yujyate / na Tekasya krameNa pratipattiyuktA; gRhItAgRhItayorabhedAt / krameNa ca vAkyapratipattidRSTA, sarvavAkyAdhyAhArazravaNasmaraNakAlasyAnekakSaNanimeSAnukramaparisamApteH varNarUpAsaMsparzinazcaikabuddhipratibhAsinaH zabdAtmano'pratibhAsanAt varNAnukramapratIteH / tadavizeSepyanukramakRtatvAdvAkyasya anukramavatI vAkyapratItiH; varNAnukramopakArAnapekSaNe tairyathAkathaJcitprayuktairapi yatkiJcidvAkyaM pratIyeta vinApi vA varNeH / tairanukramavadbhirakramasyopakArAyogAt / akrameNa ca vyavahartumazakyatvAt / gatyantarAbhAvAcca |"-prmaannvaa0 svavR0 10253 / (2) 'ekaH zabda: samyagjJAtaH zAstrAnvitaH suprayuktaH svarge loke kAmadhugbhavati |"-paat mahAbhA0 6 / 1184 / "tasmAd brAhmaNena na mlecchitavai nApabhASitavai, mleccho ha vA eSa apazabdaH |"-paat. mahAbhA0 paspazA0 / (3) "yadi tAvacchabdopadezaH kriyate, gaurityetasminnupadiSTe gamyata etad gAvyAdayo'pazabdA iti |"-paat0 mahA0 pspshaa0| "tasmAda yamabhiyaktA upadizantyeSa eva sAdhuriti sAdhurityavagantavyaH |"-shaabrbhaa0 123 / 27 / "ziSTebhya AgamAtsiddhAH sAdhavo dharmasAdhanam / arthapratyAyanAbhede viparItAstvasAdhavaH |"-vaakyp0 1027 / "zabdasya tattvamavaikalyamanapagatasaMskAraM sAdhusvarUm / anye tu tatprayuyukSayA prayujyamAnA vikalAH syurapabhraMzAH |"-vaakyp0 svava0 113 / "sa sAdhuryasya vyAkaraNAvagataH saMskAro'vikala: / tAdvikalAstvapabhraMzA iti |"-vaakyp0 pu0 TI0 1313 / 'tasmAnna lokavedAbhyAM kazcid vyAkaraNAdRte / vAcakAnanapabhraSTAn yathAvajjJAtumarhati |"-tntrvaa0 pR0 278 / "tathA vyAkaraNAkhyena sAdhurUpaM niyamyate / avizeSeNa siddhiH syAdvinA vyAkaraNasmRteH ||"-tntrvaa0 10 287 / "vyAkaraNalakSaNAnugamavizeSitvaM vAcakatvaM sAdhutvam |"-nyaaymN0 pR0 423 / "abhiyuktatamairindrapANiniprabhRtibhiH sAdhutvenAvigAnataH smaryate sa sAdhuritaro'sAdhuriti nizcIyate |"-nyaayvaa0 pu0 714 / "sAdhutvaM nAma kvacidarthavizeSe svAbhAvikapratipAdanazaktiyoginaH zabdasya vilakSaNaM rUpam / taJca prakRtipratyayAdidvAreNa vyAkaraNasmRtyA yasya pratipAdyate tasyaiva vyAkaraNasmatisahakRtena zrotrapratyekSaNa asAdhuzabdavyAvRttaM sAdhutvarUpaM sphuTataramadyatanastAvatpratIyata eva |"-tautaa0 10 128 / "gavAdaya eva sAdhavo na gAvyAdaya iti sAdhusvarUpaniyamaH |"-shaastrdii0 23 / 27 / "sAdhaneva prayuJjIta gavAdyA eva sAdhavaH / ityasti niyamaH pUrvapUrvavyAkRtimUlataH ||"-jaimininyaa0 sh3|27 / "itthaJca saMskRte eva zaktisiddhau zakyasambandharUpavRtterapi tatraiva bhAvAttattvaM sAdhutvam / vastuto vRttimattvaM na sAdhutvam / 'kintu vyAkaraNaniSpAdyatvam / yatra yaH zabdo vyAkaraNe vyutpAditaH sa tatra sAdhuH |"-vaiyaakrnnbhuu010 249 / "anapabhraSTatAnAdiryadvA'bhyudayayogyatA / vyAkriyA vyaJjanIyA 1 khalvAvayavAbhi-ba0, svsaavyvaabhi-aa0| 2 gavyAdI-A0, b0| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 Ne'rthe zakti kalpayitvA upapannau tadA na dvitIyasya gAvIzabdasya tatrArthe tau zakti klpytH| anupapattyA hi tayoH kalpakatvam ; yazca yena vinA AtmAnaM na labhate sa tena vinA'nupapannaH svopapattaye taM kalpayati, yatpunaH yena vinApyupapadyate na tat taM kalpayati anupapatteH kalpikAyAH kSINatvAt / na ca gAvIzabdAdapi anvayavyatirekAbhyAmarthapratItisaMbhavAt kathanna vAcakatvamityabhidhAtavyam ; anvayavyatirekayostaitra anyathAsiddhatvAt / avAcakasyApi hi gAvIzabdasya vAcakagozabdasmRtidvAreNa arthapratipattau anvayavyatireko ghaTete / dRzyate ca asAdhuzabdaprayoge sAdhuzabdasmaraNAdarthapratipattiH, yathA AmantraNe 'amba' vA jAtiH kApIha sAdhuteti |"-shbdkau0 pR0 25 / (4) "gaurityasya zabdasya gAvIgoNIgotAgopotaliketyevamAdayaH apabhraMzAH |"-paat0 mahA0 paspazA (1) "sAmarthyaM srvbhaavaanaampittyaavgmyte| ekasAmarthya siddhe'rthe nAnekaM tacca labhyate // nAma ca vyavahArArthamarthasyAbhyupagamyate / tenaikenaiva siddhe'rthe dvitIyAdi ca niSphalam ||"-tntrvaa0 pR0 113 / 26 / "kiMca, vAcakazaktirnAma sUkSmA paramArthApattimAtrazaraNAvagamA na tanmandatAyAmanyataH kutazcidavagantuM pAryate / sA ceyamanyathApyupapadyamAnA gavAdibhyo'rthapratyayAdivyavahAre mandIbhavati teSu zaktikalpanAyAmApattiH evaM gavAdaya eva vAcakazakterAzrayaH na gAvyAdayaH |"-nyaaymN0 pR0 421 / / "atra ca saMskRtasya sarvadeze ekatvAttatraiva zaktiH, bhASANAJca pratidezaM bhinnatvAt saMskRtaiH saha paryAya-. tApattezca na zaktiH |"-vaiyaakrnnbhuu050 248 / "ekatra zaktacApyanyatra tadAropAttadarthapratItyupapatAvekatraiva zaktilAghavAt , ananyalabhyasyaiva zabdArthatvAt / sA ca zaktiH saMskRta eva sarvadeze tsyaiktvaat|"-tttvci0 zabda0 pR0641 / (2) anvayavyatireko / (3) gAvIzabde / (4) "atha yaduktamaryo'vagamyate gAvyAdibhyaH, ata eSAmapyanAdirarthena sambandha iti / tadazaktireSAM gamyate / gozabdamaccArayitukAmena kenacidazaktayA gAvItyuccAritam, apareNa jJAtaM sAsnAdimAnasya vivakSitastadartha gaurityuccArayitukAmo gAvItyuccArayati / tataH zikSitvA'pare'pi sAsnAdimati vivakSite gAvItyuccArayanti / tena gAvyAdibhyaH saasnaadimaanvgmyte| anurUpo hi gAvyAdirgozabdasya |"evN gAvyAdidarzanAd gozabdasmaraNaM tata: sAsnAdimAnavagamyate |"-shaabrbhaa0 113028-29 / "yathA gaurityasya padasyArthe gAvIti prayujyamAnaM padaM kakUdAdimantathaM pratipAdayatIti / na ca zabdAnvAkhyAnaM vyartham ; anena zabdena gozabdamevAdau pratipadyate gozabdAt kakudAdimantamartham |"-nyaayvaa0 pR0 556 / "te tu varNasArUpyacchAyayA gavAdizabdasmRtimAdadhAnAH tadarthapratipattihetutAmupagacchanti |"-nyaaymN0 pR0 421 / nyAyavA0 tA0 pR0 714 / tattvaci0 zabda0pR0 643 / "na cApabhraMzAnAmacAcakatayA kathamarthAvabodha iti vAcyam ; zaktibhramavatAM bAdhakAbhAvAt / vizeSadarzinastu dvividhAH-tattadvAcakasaMskRtavizeSajJAnavantaH tadvikalAzca / tatra AdyAnAM sAdhusmaraNadvArA arthabodhaH / dvitIyAnAM tu bodhyArthasambaddhArthAntaravAcakasya smRtau satyAM tato lakSaNayA bodhaH / sarvanAmasmRtervA, tadarthajJApakatvena rUpeNa sAdhusmRtervA, arthAdhyAhArapakSAzrayaNAdvA yathAyathaM bodhyam |"-shbdkau0 pR0 32 / (5) "asvagoNyAdayaH zabdA: sAdhavo viSayAntare / nimittabhedAtsarvatra sAdhutvaJca vyavasthitam // te sAdhuSvanumAnena pratyayotpattihetavaH / tAdAtmyamupagamyeva zabdArthasya prakAzakaH // na ziSTairanugamyante paryAyA iva sAdhavaH / te yataH smRtizAstreNa tasmAtsAkSAdavAcakaH // ambAmbeti yathA bAla: zikSamANaH prbhaasste| avyaktaM tadvidAM tena vyakte bhavati nizcayaH // evaM sAdhau prayoktavye yo'pabhraMzaH prayujyate / tena sAdhuvyavahitaH kazcidartho'bhidhIyate // " 1 anupapannA hi b0| etadantargata: pATho nAsti A012 vinopp-b0|| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] apabhraMzAdInAM vAcakatvavicAraH iti vivakSAyAM sthAnakaraNaprayatnavaikalyAt pramAdAdvA tamuccArayitumasamarthaH ambiti bAlo'pabhASate / ambA ca tacchabdazravaNAnantaraM pravarttamAnA evaM manyate-anena bAlena 'amba' iti zabdavivakSAyAm ambiti tatsthAne samuccAritamiti ambitizabdAdasAdhubhUtAd 'amba' iti mUlazabdaM sAdhubhUtaM smRtvA pravartate / tathA, khaNDa (SaNDha) zabde samuccArayitavye vivakSite prAcyAnAM saMDhazabdoccAraNaM dRzyate / vyavaha" tadvAkyazrava- 5 NAnantaraM pravartamAnaH anena mUlazabdoccicArayiSayA azaktyA pramAdena vA ayaM saMDhazabdaH samuccAritaH iti saMDhazabdAt SaMDhazabdaM smRtvA tato'rthaM pratipadya pravarttate / evaM gAvIzabdAdasAdhurUpAt mUlabhUtaM sAdhurUpaM gozabdaM smRtvA vyavahartA tato'tha pratipadyate iti, anvayavyatirekayoratra anyathAsiddhatvAt na vAcakatvAvadhAraNakSamatvam / yatraiva hi nizcitau tau tatraiva vAcakatvaniyamamavabodhayataH / na ca gAvIzabdasya ukta- 10 prakAreNa to nizcitau, ato na tanniyamamavabodhayataH / gozabdasya tu ubhayavAdisampratipannatvena tau nizcitau, ato'syaiva gotvapratipattau vAcakatvaniyamo'vakalpyate / sarvadezakAlapuruSapurANavedAdiSu gozabdasya ekarUpatayA vyavahArakArakatvena pratIyamAnatvAcca asyaiva vyAkaraNasmRtyanugRhItasya vAcakatvaniyamo yuktaH na tu gAvIzabdasya, asya niyatadezAdAveva vyavahArahetutayA pratIyamAnatvAt / na khalu ye dezAntarAdiprabhavA 15 gAvyAdizabdeSvagRhItasambandhA teSAM te vyavahAraM prasAdhayanti / ataH avagatapramANabhAvena vyAkaraNena ye anuziSTA gavAdayaH zabdAH ta eva sAdhavaH siddhA nai tu giicyaadyH| - 'tatraiva vAcakatvaniyamAvagatezca gavAdizabdAnAmeva sAdhutvam ; tathAhi'gAmAnaya' ityukte sAsnAdimattvaviziSTArthAnayanapratipattirbhavatiH / tatra ca yathA 'gozabdasya sAsnAdimAnartho vAcyaH' ityavadhAryate, tathA 'gozabdasyaiva ayamarthaH' iti 20 niyamo'pyavadhAryate / avagatazca niyamaH anyasya vAcakatvaM bAdhate / astu vA nAma gavAdInAmeva vAcakatvAvadhAraNam ; tathApi vRddhavyavahArAdeva teSAM tad bhaviSyati, atastatsAdhutvasamarthanAya vyAkaraNArambho vyarthaH; ityasamIcInam ; vyAkaraNanirapekSAd vRddhavyavahArAdeva sakalazabdAnAM vAcakatvasya avadhArayitumazakyatvAt / ananto hi zabdarAziH, tasya anantenApi kAlena pratipadaM vRddhavyavahArAd 25 vAkyapa0 13149-53 / "gAvyAdizabdAnAM punaruccAraNAsAmarthyato mUlazabdAdapabhraMzAnAM vivakSiteSu ' mUlazabdAnusAreNArthapratipAdakatvam, avivakSiteSu tu vAcakabhrAntyaiveti |"-tautaa0p0130 / bhATTaci0 pR0 95 / (1) sarve dezAntare / "sarve khalu ete zabdAH dezAntareSu prayujyante |"-paat0 mahA0 paspazA0 / (2) puruSANAm / (3) gAvyAdayaH zabdAH / (4) vAcakatvAvadhAraNam / 1 anviti A0 / 2 tatra sthAne ba0 / 3 gozabdatvaprati-zra0 / 4-lpate A0, ba0 / 5 nA tu A0 / 6 gvyaa-b0| 7-tIti tatra shr0| 8 astu nAma ba0, zra0 / 9-nirapekSe va-zraH / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 5 vAcakatvaM gRhItumazakyam / vyAkaraNena tu sAmAnyavizeSavatA lakSaNena upalakSitAnAM svalpaprayatnena sarveSAmapi zabdAnAM vAcakatvamavaboddhaM zakyameva / ato vyAkaraNAdeva teSAM saadhutvaavgmH| tathAhi-"karmaNyaNa" [pANini0 3 / 2 / 1] ityekenaiva sUtreNa kumbhakAra-kANDalAva-vedAdhyAyAdayaH zabdAH bahavaH sAdhutvena lakSyante / ato vyAkaraNAnugRhItalokavyavahArAt sukhenaiva sAdhutvamavadhArayituM zakyate ityasti vyaakrnnsyopyogH| nanu cAsyApramANatvAt kathaM tataH keSAzcicchabdAnAM sAdhutvamavadhArayitumucitam ; ityapyasAmpratam ; tadaprAmANye karmakAdikArakANAM samlavaprasaGgAt / na khalu vyAkaraNamantareNa prakRti-pratyayavibhAgadvAreNa karmakAdikArakANAM naiyatyena prati pattirghaTate, tannaiyatyahetoranyasyA'saMbhavAt / atastannaiyatyamupalabhyamAnaM svavyavasthAni10 mittaM vyAkaraNameva vyavasthApayati / tathA vyAkaraNAprAmANye lokazAstravirodhaH / tatra lokavirodhastAvat-saMkalaziSTAnAM tatprAmANyasya abhISTatvAt / zAstravirodho'pi tadaprAmANye sakalazAsroccheda- . prasaGgAt / sakalAnyapi hi zAstrANi niyatabhASAtmakAni, niyamasya ca vyAkaraNAdhIna tvAt kathaM tadaprAmANye tadupapattiH ? zAstraprAmANyamanabhyupagacchatA'pi parapratyAyanAya 15 sAdhanadUSaNaprayogaH ttpraamaannyprsaadhno'vshyaabhyupgntvyH| tadanabhyupagame svaparapakSasAdhanadUSaNaprapaJcapratyastamayaprasaGgAt , kevalaimanovikalpaiH aGgasaMjJAbhirvA parapratyAyanAnupapatteH / tasmAduktadoSaM parijihIrSatA na vyAkaraNaprAmANyamapahnavanIyam , iti siddhaM tatsAdhutvaprasAdhanAyAsya prAmANyam / nanu sAdhutvasya zabdAnAM kutazcit pramANAdaprasiddheH kathaM tatprasAdhanAya vyAka (1) "rakSohAgamaladhvasandehAH prayojanam"laghvathaM cAdhyeyaM vyAkaraNam brAhmaNenAvazyaM zabdA jJeyAH iti / na cAntareNa vyAkaraNaM laghunopAyena zabdAH zakyA jJAtum |"kinycitsaamaanyvishessvllkssnnN pravartyam, yenAlpena prayatnena mahato mahataH zabdaughAn pratipadyeran / kiM punastat ? utsargApavAdau / kazcidatsargaH karttavyaH kazcidapavAdaH / sAmAnyenotsargaH karttavyaH tadyathA karmaNyaN / tasya vizeSeNApavAdaH tadyathA Ato'napasarge kaH |"-paat0 mahA0 pspshaa0| "prakRtyAdivibhAgakalpanayA sAmAnyavizeSavatA lakSaNena ||"-kaashikaa0 pR0 1 / "tatra sAmAnyavatA lakSaNena prakRtyAdivibhAgaparikalpanayA kumbhakAraH kANDalAvaH zaralAva ityevamAdikaM mahAntaM zabdoghaM pratipadyate / vizeSavatA tu pArNitro godaH kambalada ityevamAdikam |"-nyaas0 pR06| sarvada0 paannini0| (2) "lokavyAkaraNAbhyAM hi mizrAbhyAmaviplatavAcakasiddhiriti |"-tntrvaa0 113 / 27 / (3) vyaakrnnsy| (4) "nacAntareNa vyAkaraNaM kRtastaddhitA vA zakyA vijJAtum |"-paat0 mahA0 paspazA0 / 'tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyaakrnnaadte|"-vaakyp0 213 / (5) "sarvapArSadatvAcca zabdAnuzAsanasya |"-hmsh0bh0puu02| (6) "sAdhutvajJAnaviSayA saiSA vyaakrnnsmRtiH| avicchedena ziSTAnAmidaM smRtinibandhanam ||"vaakyp0 11143 / 1-dhyAya ityAdayaH zra0 / 2 zabdabahugAdhutvena shr0|-lvishissttaanaaN shr0|| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] apabhraMzAdInAM vAcakatvavicAraH 761 raNasya prAmANyam ? ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; pratyakSata eva tatsAdhutvaprasiddhaH / tathAhi-vyAkaraNasaMskRtamateH 'zrautrapratyakSe varNasvarUpavat tatsAdhutvamavabhAsate, vyAkaraNAnuziSTeSu zabdeSu uccAryamANeSu 'sAdhubhirayaM bhASate' iti pratItisadbhAvAt , anyathA coccAryamANeSu 'asAdhubhirayaM bhASate pApaH apazabdAn karoti' iti pratyayapratIteH pratyakSata eva sAdhutvAsAdhutvavibhAgo'vasIyate / athocyate-yadi varNasvarUpAtiriktaM / sAdhutvaM syAt tarhi vyAkaraNasaMskArAtpUrva varNasvarUpavat tadapi pratibhAseta, tatpratibhAsakAraNasya zrotrasambandhasya prAgapi sadbhAvAt ; tadapyuktimAtram ; vyAkaraNasaMskArApekSasya zrotrasya pUrvamabhAvAt , kAraNAbhAve ca kAryAbhAvasya upapannatvAt / varNasvarUpagrahaNe hi zrotrasya kevalasyApi sAmarthyam, sAdhutvagrahaNe tu vyaakrnnshkRtsyaiv| yathA ratnAdibhedAnAM tacchAstrasaMskArasahAyaM cakSuH grahaNe samartham na tadrahitam / 10 nanu zabdarAzeraparyantatayA pratyakSAgocaratvAt kathaM tataH tatsAdhutvasiddhiH ? ityapyasundaram ; taidagocarasyAsya anumAnAt sAdhutvaMprasiddheH; tathAhi-adRzyamAnaprayogAH zabdAH sAdhavaH vyAkaraNAnuziSTatvAt paridRzyamAnagavAdizabdavat / tathA 'sAdhubhirbhASitavyam' [ ] tasmAdeSA saMskRtA vAgudyate' [ taitti0 6 / 47 (?) ] ityevamAdinA AgamenApi sAdhutvaM prasAdhyate / tathA upamAnenApi sAdhutvamavagamyate; tathAhi- 15 sUtrakAra-bhASyakAra-vArtikakArAdibhiH prayuktA yathA sAdhavaH zabdAH tathA tatprAyairanyairapi prayuktAH sAdhava eveti / tathA arthApattyApi; anAdyanantA'nanyathAsiddhAnvayavyati* rekato'rthapratItisAdhanatvAnyathAnupapattilakSaNayA zabdAnAM sAdhutvamavasIyate iti ||ch|| (1) "sAdhutvamindriyagrAhya liGgamasya ca vidyate / zAstrasya viSayo'pyeSa prayogo'pyastyasaMkaraH // "vaiyAkaraNopadezasAhAyyakopakRtazrotrendriyagrAhyatvAbhyupagamAt / yathA brAhmaNatvAdijAtirupadezasavyapekSacakSarindriyagrAhyApi na pratyakSagamyatAmapojjhati / 'vyAkaraNakovidopadezasacivazravaNendriyagrAhye api sAdhatvAsAdhutve na prtyksstaamtivrtte|"-nyaaymN0 pR0 422 / tautA0 pR0 128 / (2) "yathA ca pArAgAdIn kAcasphaTikamizritAn / parIkSakA vijAnanti sAdhutvamapare tathA / yathA ratnaparIkSAyAM sAdhvasAdhutvalakSaNam / tathA vyAkaraNAtsiddhaM sAdhuzabdanirUpaNam ||"-tntrvaa0 113 / 27 / (3) pratyakSAgocarasyApi shbdraasheH| (4) "viziSTazabdazravaNottarakAlapravRttavyavahArAvagatArthapratipattisahitaM zabdAnuzAsanazAstropadiSTaprakRtipratyayavikaraNavarNalopAgamAdezAdiliGgamavyabhicAri tatsvarUpAvadhAraNe kAraNaM bhaviSyati |-"nyaaymN0 pR0 423 / tantravA0 123 / 27 / (5) uddhRto'yam-nyAyamaM pu0423 / nyAyavA0 tA0pa0714 / vaiyAkaraNabhU0pU0 252 / tattvaci0 zabda0 pR0 640 / "sAdhUnAM sAdhubhistasmAdvAcyamabhyudayArthibhiH |"-vaakyp0 1 / 141 / (6) 'tasmAdeSA vyAkRtA'-tantravA0 1 / 3 / 27 / bhATTaci0 pR0 98 / (7) "tathA laukikArthapratyayotthApitavAcakatvArthApattilabhyastAvadekaH sAdhutvanizcayaH |"-tntrvaa0 1 / 3 / 27 / 1 zrautrapra-A0, ba0 / 2-vatsAdhu-ba0, aa0| 8-ziSTeSuccArya-A0,-ziSTeSu zabdoccArya -ba0 / 4-bdAnukaroti A0 / 5 pUrva bhAvA-A0, puurvsbhaa-b0| 6-rasyAnu-A0 / 7-tvasiddheH aa0| 8 suutrkaarvaattik-shr0| 46 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [.. pravacanapari0 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'gavAdayaH zabdA eva sAdhavaH, teSAmeva vAcakaapazapAkatAni tvopapatteH' ityAdi; tadavicAritaramaNIyam ; yato lokavyavahArabhASAzabdAnAM sAdhu- samadhigamyo hi vAcyavAcakabhAvaH / lokazca gAvyAdizabdaireva tvasamarthanena vAca- vyavaharan pratIyate / saMskRtavedino hi saMskRtAn zabdAn parityajya katvaprasAdhanam- vyavahArakAle gAvyAdizabdaireva vyavaharantaH pratIyante / ataH saMskRtetaravedinAM vyavahArasya gAvyAdizabdaireva dRSTatvAtteSAmeva anvayavyatirekAbhyAM vaacktvmvdhaaryte| naca gAvyAdizabdAnAM gavAdismRtisApekSamarthAvabodhakatvaM svapne'pi pratItaM yena arthapratipatteranyathApyupapadyamAnatvAt teSAmavAcakatvaM syAt / na khalu prAkRtazabdebhyaH 'prathamaM saMskRtazabdasmaraNaM tato'rthapratItiH' iti vyavadhAnena arthapratyayo'nubhUyate, saMskRtazabdavat tebhyo'pi sAkSAdeva arthapratyayapratIteH, anyathA yatra saMskRtajJA na santi tatra bhASAzabdebhyo'rthapratyayo na syAt / tato gavAdizabdavat zabdAntarasmRtinirapekStayaiva sadA teSAmarthAvabodhakatvapratIteH vAcakatvamevopapannam / yathaivaM hi gavAdizabdasya anvayavyatirekAbhyAM gAvyAdizabdasmRtinirapekSaM gotvAdyarthA bhidhAyakatvaM pratIyate tathA gavAdizabdasmRtinirapekSaM gAvyAdInAmapi / evazca anvaya15 vyatirekAbhyAM tulye'rthapratipAdakatve yadyekasyaiva vAcakatvaM kalpyate tadvaraM gAvyAdizabdasyaiva kalpyatAm., nikhilajanAnAM vyavahArasya ta~vAreNaiva pratIteH / ___kizca, smaraNaM mUlAnubhave sati pramANaM bhavati anubhavAnusAritvAttasya / na ca : gavAdizabdAnAM govyavahAre prathamata eva svarasavRttyA vAcakatvamanubhUtam ; gAvyAdi zabdAnAmeva tadA tada~nubhavAt / ato yeSAM vAcakatvamanubhUtapUrvaM tannibandhane vyavahAre' 20 ananubhUtavAcakatvAH smaryante iti mahannyAyakauzalam ! / . (1) pR0 757 50 6 / (2) "vRddhi (kha) prasiddhitastveSa vyavahAraH pravartate / saMskRtairiti sarvApi zabdaiH bhaassaasvnairiv|"-tttvaarth zlo0 pu0 290 / (3) gAvyAdizabdAnAmeva / (4) prAkRtazabdebhyo'pi / tulanA-"vyutkramAdarthanirNItirapazabdAdivetyapi / vaktuM zaktestathA dRSTe: srvthaapyvishesstH||" -tattvArthazlo0 pR0 290 / prameyaka0 pR0668| (5) tulanA-"strIzUdrANAmubhayapratIterabhAvAt / yaH khalubhayaM vetti zabdamapazabdaJca sa evaM prtipdyte| yastu nakkamukkazabdameva vA vetti na nAsAzabdaM sa kathamapazabdAcchabdaM pratipadyeta tato'thaM pratipadyeta ? dRSTA cAnubhayavedino'pi prtiitiriti|"-vaadnyaa0 pR0 103 / mlecchAdInAM sAdhuzabdaparijJAnAbhAvAtkathaM tadviSayA smRtiH / tadabhAve na go'rthapratipattiH syAt |"-tttvo0 pR0 124 // (6) gAvyAdizabdadvAreNaiva / tulanA-"viparyayadarzanAcca / zabdAdarthamapratipadyamAnA apazabdaireva jJAnaM vyutpadyamAnA loke dRzyante iti vyartha zabdAnuzAsanam / tathAhi vRkSo'gnirutpalamityukte'vyutpannadhiyo bAlA: praznopakrama santiSThante ko'yaM vRkSa ityAdinA / te cAnyasya vyutpAdanopAyasyAbhAvAdapazabdaireva vyutpAdyante rukkha aggI upplmiti| tadevamatrAsAdhava eba vAcakA na sAdhavaH santo'pi iti viparyayo dRzyate |"-vaadnyaa0, TI0 10 105 / (7) vAcakatvAnubhavAt (8) gAvyAdInAm / (9) gavAdayaH zabdAH / 1 asaMskRte-A0 / 2-thoppdy-b0| 3 prthmsN-shr0| 4-va gavAdi-ba0 / tulyaarthprti-b0| 6-prathamaM ta eva svarasya vRttaavaa-aa0| 7-re na khalu vAcakatvAH ba0 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA apabhraMzAdInAM vAcakatvavicAraH 763 10 yadapyuktam -'gozabde samuccArayitavye azaktayA pramAdena vA bAlena gAvIzabdaH samuccAritaH' iti; tadapyasAmpratam; yato yadi gozabdasamuccicArayiSayA bAla: azaktipramAdAbhyAM gAvIzabdaM samuccArayet, tarhi parityaktabAlabhAvaH prabuddhaH san 'mayA azaktyA pramAdena vA'yaM prayuktaH' iti jJAtvA taM parityajya gozabdenaiva vyavahAraM kuryAt / na ca paTukaraNo'pi gAvIzabdaM parityajya gozabdenaiva vyavaharati / nanu ca asaMskRta- / matibhiH saha saMskRtazabdena gavAdinA vyavahAraH kartuM na zakyate, lakSaNaparijJAnAbhAvatasteSoM saMskRtazabdaparijJAnAnupapatteH, ata: bahutvAdasaMskRtamatInAm azaktipramAdaprabhavo'pi apabhraSTavyavahAraH parAM rUDhimAgataH, yena zakto vijJAtazabdasvarUpo'pi janaH tenaiva vyavaharati; ityapyetenaiva pratyAkhyAtam ; pramAdA'zaktiprabhavatve gAvyAdizabdavyavahArasya uktadoSAnuSaGgAt / apabhraSTatvazcAsya puruSArthA'prasAdhakatvAt , vyAkaraNasmRtyanugRhItasya sarvatra sarvadA'navacchinnasya ekatvena pratItyabhAvAt , saGketena arthAbhidhAyitvAdvA syAt ? tatra AdyaH pakSo'nupapannaH; sakalasya dharmArthAdeH puruSArthasya prAkRtazabdavyavahArAdeva prasiddheH / nahi kazcittAdRzaH puruSArtho'sti yatra sAkSAt paramparayA vA tadvyavahAro na syAt / tatpratipipAdayiSayA prayuktAnAmapi saMskRtazabdAnAmarthaH suspaSTaH prAkRta- 15 zabdaireva pradaryate iti kathaM tadvyavahArasya puruSArthA'prasAMdhakatvaM yato'pabhraSTatvaM syAt ? dvitIyapakSe tu ThakAgamasya "sadhanaM brAhmaNaM hanyAd bhUtikAmaH" [ ityAdeH sAdhutvaprasaGgaH, vyAkaraNasmRtyanugRhItasya sarvatra sarvadAnavacchinnasyaikatvena asyApi pratItyavizeSAt / ziSTairasvIkRtatvAt tatrAsya vicchedaH pazuvadhAdyAgame'pi smaanH| nahi "zvetamajamAlabheta" [ ] ityAgamaH parIkSApradhAnaiH kRpA- 20 drIkRtacetovRttirbhiH Adriyate / tRtIyapakSopyayuktaH, prAkRtazabdavat saMskRtazabdAnAmapi saGketasahAyAnAmeva arthapratipAdanasAmarthyasaMbhavAt / asaGketitA'nabhi(tAbhidhAne atiprasaGgAt / tadevaM saMskRtetarazabdAnAM vizeSAsaMbhavAt ubhayeSAM sAdhutvamasAdhutvaM vA avizeSata: pratipattavyam / kizca, svarUpataH prasiddhe sAdhutve kvacid vidhAnaM niSedho vA yuktaH / na ca 25 svarUpataH tat prasiddham / tatsvarUpaM hi vAcakatvam , anAdiprayogitA, dharmasAdhanatvam , viziSTapuruSapraNItatvam , viziSTArthAbhidhAyitvam , bAdhArahitatvam , pramANAntarAceMgRhItatvam , anupahatendriyagrAhyatvam , anAvRtatvam , vyAkaraNasiddhasvarUpatvaM (1) pR0 75960 6 / (2) vyAkaraNasUtra / (3) asaMskRtamatInAm / (4) prAkRtAdi. bhASAzabdavyavahAraH / (5) purussaarthbodhnaay| (6) jainbauddhvaissnnvaadibhiH| (7) sAdhutvam / ____ 1 ityAdi tada-zra0,ba0 // 2 cAyaM shr0| 3-navasthitasya ba0 / 4 tadvayApAravyavahAro na A0, shr0| 5-STavyatvaM shr0| 6-nugRhItamanu-A0. b0|-ruupN vA b0| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vA syAt ? yadi vAcakatvam ; tad gavAdizabdavat gAvyAdizabdAnAmastyeva, anvayavyatirekAbhyAM tadvat teSAmapyarthapratipAdakatvapratipAdanAt / __anAdiprayogitApi pravAhApekSayA, nityatvApekSayA vA ucyeta ? prathamapakSe gogAvIzabdayoravizeSaH, dvayorapi anAdiprayogitAyAH tathA saMbhavAd ubhayorapi sAdhu5 tvamasAdhutvaM vA'vizeSataH syAt / anAdiprayogitayAM ca sAdhutve prAkRtasyaiva gAvyAdeH sAdhutvaM syAt, tasyaiva tatsaMbhavAt / prakRtireva hi prAkRtam, prakRtizca svabhAvaH, ataH prakRtibhUtasya arthasvarUpAvedakasya anAdiprayogArhasya gAvyAdereva sAdhutvaM yuktaM na tu saMskRtasya gavAdeH, tasya anaadipryogitaanupptteH| sato hi vastuno guNAntarAropaH saMskAraH, sa ca AdimAneva, ata: saMskRtavyapadezAdeva saMskArAt pUrva vidyamAnaM 10 prkRtibhuutmnytkinycidstiityvsiiyte| tacca prAkRtameva, ityasyaiva anAdiprayogitayA sAdhutvamAyAtam / athocyate-na prakRtireva prAkRtam , kiM tarhi ? prakRterbhavam / nanu keyaM prakRti rnAma-yato bhavaM prAkRtam ityucyeta ? kiM svabhAvaH, dhAtugaNaH, saMskRtazabdasvarUpaM vA ? prathamavikalpe 'prakRtireva prAkRtam' ityayameva pakSo'GgIkRtaH syAt, prakRteH svabhAvAt 16 labdhAtmalAbhaiAvyAdizabdaiH nikhilalokAnAM vyvhaarprsiddheH| dvitIyavikalpe tu gavAdi zabdAnAmapi prAkRtatvaprasaGgaH, dhAtugaNAt tatsvarUpasiddharavizeSAt, iti saMskRtavyavahArAya datto jalAJjaliH syAt / saMskRtazabdasvarUpasya tu prakRtitvamanupapannam , vikaartvaat| sato hi vastuno guNAntarAdhAnaM saMskAraH sa vikArarUpatayA kathaM prakRtitvaM pratipadyeta ? kiJca, pUrvAparakAlabhAvitve sati prakRti-vikRtibhAvo dRSTaH / na cAtraM tadasti, 20 vaiparItyapratIte:-'Adimaddhi saMskRtam anAdimacca prAkRtam' iti / (1) "atha gAvIzabdasya vAcakatvaM nopapadyate; tadayuktam ; gAvIzabdena bahulaM vyAharanti prmaataarH|"-tttvo0 pR0 124 / (2) anaadipryogitaasNbhvaat| (3) "prAkRteti-sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAraH sahajo vacanavyApAraH prakRtiH, tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / 'ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamaggahA vANI' ityAdi vacanAdvA prAk pUrvaM kRtaM prAkkRtaM bAlamahilAdisakalabhASAnibandhanabhUtaM vcnmucyte| meghanirmuktajalamivaikasvarUpaM tadeva ca dezavizeSAt saMskArakaraNAcca samAsAditavizeSaM sat saMskRtAdhuttaravibhedAnApnoti / ata eva zAstrakRtA prAkRtamAdau nirdiSTaM tadanu sNskRtaadiini| pANinyAdivyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAt sNskRtmucyte|"-kaavyaa0 rudra0 nami0 2 / 12 / (4) tulanA-"prakRtiH saMskRtaM tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam |"-hem0 prAkR0, prAkRtasarva0, prAkRtaca0, vAgbhaTTA0 TI0 2 / 2 / "etadeva viparyastaM saMskAraguNavarjitam / vijJeyaM prAkRtaM pAThacaM nAnAvasthAntarAtmakam ||"-naattyshaa0 1712 / "prakRteH saMskRtAyAstu vikRtiH prAkRtI mtaa|"-ssddbhaa0 / "prAkR tasya tu sarvameva saMskRtaM yoniH |"-praakRtsN0 / "prakRteH saMskRtAt sAdhyamAnAtsiddhAcca yadbhavet / prAkRtasyAsya lakSyAnurodhi lakSma pracakSmahe ||"-tri0 praa0p01| (5) sNskRtpraakRtyoH| 1-tayA sAdhu-zra0 / na ca shr0| 3 prakRtau bhavam A0 / 4 ityucyate b0| 5 dhAtugaNoktarUpasiddhaH ba0 / 6 vikAritvAt zra / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] apabhraMzAdInAM vAcakatvavicAraH 765 atha matam-na guNAntarAdhAnaM saMskAraH, kiM tarhi ? abhinnasvarUpasya zabdasya samyaganadhigatArthasya prakRti-pratyayAdivibhAgadvAreNa tadantargato'rthaH prakAzyate ityevaM rUpaH zabdasya saMskAra iti; tadapyasaGgatam ; prakRtipratyayAdivibhAgadvAreNa arthakathanasya vyAkhyAnarUpatayA sNskaartvaanupptteH| nahi vastrAdau tathAvidhaH saMskAraH kadAcid dRSTaH / kiM tarhi ? guNAntarAdhAnalakSaNaH / tathApyasya saMskAratvAbhidhAne svakambalasya / 'kUlikA' iti nAma kRtaM syAt / ___etena vyavahartRzaktidvAreNa apabhrazyataH zabdasya rakSAdvAreNa avicalitasvarUpasyaivAvasthApanaM saMskAraH' iti matAntaramapi apAstam ; avicalitarUpatayAvasthApanasyApi saMskAratvena kacidapyapratIteH / avicalitarUpatayA avasthApanazca zabdAnAM sAdRzyApekSayA, nityaikarUpApekSayA vA syAt ? yadi sAdRzyApekSayA; tarhi gAvyAdi- 10 zabdasyApi saMskRtatvaprasaGgaH tadavizeSAt / atha nityaikarUpApekSayA; tadayuktam / zabdAnAM nityaikarUpatAyAH prAk prabandhena pratiSedhAt / tanna pravAhApekSayA anAdiprayogitAtaH zabdAnAM sAdhutvaM siddhyati / tayA tatsAdhutvAbhyupaigame ca 'pitari svarga gate jyeSThena putreNa mAtA voDhavyA' ityAdimlecchavyavahArANAmapi sAdhutvaprasaktiH; pravAheNa anAdiprayogitAyAH tatrApyavizeSAt / atha nityatvApekSayA anAdiprayogitAtaH tatsA- 16 dhutvasiddhiH ityucyate; tadapyuktimAtram ; zabdAnAM nityatvasya pramANAnupannatvAt / tadanupapannatvaJcaiSAM zabdAnityatvasiddhau prapaJcataH prarUpitamityalamatiprasaGgena / tanna anAdiprayogitApi tatsAdhutvalakSaNam / nApi dharmasAdhanatvam ; taddhi teSAM sAkSAt ; paramparayA vA syAt ? na tAvat sAkSAt ; vratAnuSThAnAdeH tadarthasya aanrthkyaanussnggaat| paramparayA tatsAdhanatvaM tu saMskRta- 20 (1) "nanvevaM vayaM guNAtizayamapazyantaH saMskAraM keSAJcicchabdAnAmanumanyAmahe..."vAdanyA0 pu. 107 / (2) "rakSArtha vedAnAmadhyeyaM vyAkaraNam / lopAgamavarNavikArajJo hi samyag vedAn paripAlayiSyatIti |"-paat. mahA0 pspshaa0| (3) 10703 / (4) anaadipryogityaa| (5) tulanA-"mlecchavyavahArA api kecit mAtRvivAhAdayo madanotsavAdayazcAnAdayaH nAstikyavacAMsi ca apUrvaparalokAdyapavAdIni |"-prmaannvaa0 svavR0 11247 / (6) "lokato'rthaprayukte zabdaprayoge zAstreNa dharmaniyamaH / zabdenaivArtho'bhidheyo nApazandeneti / evaM kriyamANamabhyudayastattulyaM vedazabdena |"-paat mahA0 paspazA0 / 'sAdhavo dharmasAdhanam"-vAkyapa0 1127 / (7) tulanA"na dharmasAdhanatA; mithyAvRtticodanebhyopyadharmotpattiH, anyebhyo'pi viparyaye dhrmotptteH| zabdasya suprayogAdeva svargamodanaghoSaNA vacanamAtram / nacaivaMvidhAnAgamAnAdriyante yuktijJAH / naca dAnAdidharmasAdhanacodanAzUnyakevalazabdasuprayogAnnagapAta iti bruvANasya kasyacinmukhaM vakrIbhavati |"-vaavnyaa0 . pR0 106 / "tathA ca saMskRtAcchabdAtsatyAd dhrmstthaa'nytH| syAdasatyaM yadA ( satyAdyadA') dharmaH kaH niyamaH punnypaapyoH|"-tttvaarthshlo0 pR0 290 / prameyaka0 pR0 668 / (8) zabdAdanuSTheyArtha 1-cidvRSTam shr0| 2 vyvhaaraatsh-shr0| 3-litasvarUpa-ba0, shr0| 4-rUpatApekSayA ba0, shr0| 5-prsNgtstd-b0| 6-pagamepi ca shr0| 7-peksssynaadi-b| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 761 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 zabdavat prAkRtazabdAnAmapyaviziSTam / viziSTapuruSapraNItatvaM viziSTArthAbhidhAyitvaM bAdhArahitatvaM pramANAntarAnugRhItatvam anupahatendriyagrAhyatvaJca ubhayatrApyaviziSTameva / anAvRtatvamapi AvRtatvapUrvaka na zabde saMgacchate; sthAyitvAbhAvAt / sthAyina eva hi padArthasya AvRtatvAnAvRtatve 5 ghaTete / zabde ca sthAyitvaM prAgeva pratiSiddham / / vyAkaraNasiddhasvarUpatvaJca saMskRtazabdavat prAkRtazabdAnAmapyastyeva / yathaiva hi saMskRtavyAkaraNena prakRtipratyayavibhAgena zabdA vyutpAdyante tathA prAkRtenApi / asyA'vyAkaraNatve anyatra kaH sAmAzvAsaH ? yaccAnyaduktam-'saMskRtA vAgudyate' ityAdi; tatrApyasau kadA vaktavyA-karmakAle', adhyayanakAle vA ? adhyayanakAle cet ; kasya adhyayanakAle prAkRtasya, saMskRtasya vA ? na tAvat prAkRtasya; tI saMskRtavAco'nabhidhAnAt , anyathA tddhyynaanuppttiH| atha saMskRtasya; kathaM tadadhyayanakAle aMnadhIyamAnatvAt prAkRtavAco'sAdhutvam ? anyasyAdhyayanakAle anyasyA'prayogAdasAdhutve' tupurANAdhyayanakAle vedavAcAmapyaprayogAdasAdhutvaM syAt / atha karmakAle; kutastadA prAkRtA na vaktavyAH-arthApratipAdakatvAt, apazabda16 tvAt, adharmahetutvAdvA ? tatrAdyapakSo'yuktaH; gAvyAdizabdebhyaH saMskRtetaravedinAM suspssttaatheprtipttiprtiiteH| __apazabdatvaJca gAvyAdizabdAnAM svarUpamAtrAt, vyAkaraNAdaniSpattarvA ? yadi svarUpamAtrAt; tarhi gozabdasyApi apazabdatvaprasaGgaH tadavizeSAt / vyAkaraNAdani ppattirapi saMskRtAt, prAkRtAdvA syAt ? na tAvat prAkRtAt ; tatrai teSAM svarUpaniSpa20 ttipratIteH / saMskRtavyAkaraNato'pi gAvIzabdasya svarUpamAtreNA'niSpattiH, arthavizeSe vA ? na tAvat svarUpamAtreNa; "yattye tadAdi guM:' [jainendra0 1 / 2 / 114] iti gusajJAyAM satyAM goriyaM gAvI prakriyA iti svarUpamAtreNa taniSpattiprasiddheH / atha arthavizeSe gotvalakSaNe gAvIzabdasva ato'niSpatteH apazabdatvamucyate; tadapyasundaram ;tatraM tasyA'vyutpAdakatvAt / prAkRtavyAkaraNameva hi gotvalakSaNe'rthe gAvIzabdaM vyutpAdayati nAnyat / bodhastato'nuSThAnaM tato dharmotpattiriti / (1) tulanA-"na hyeSAM prajJAbAhuzrutyAdikaM saMskAraM pazyAmo nApyeSAmekAntena zravyatA / nApyarthapratyAyane kazcidatizayaH / ""ziSTaprayogaH saMskAra iti cet; ke ziSTA? ye vedyatAdiguNayuktAH / kaH punareSAM guNotkarSAnapekSo'lIkanirbandho yatte'mUneva zabdAn prayuJjate nAparAn.."-vAdanyA0 pU0 107 (2) prAkRtavyAkaraNasya / 3) pR076150 14 / (4) prAkRtAdhyayanakAle / (5)prAkRtavyAkaraNe / (6) "yasya tyaH yatyaH tasmin parataH tadAdi zabdarUpaM gusaMjJaM bhavati |"-shbdaarnn / (7) 'ga' iti saMjJA 'aNg'sNjnyaasthaaniiyaa| (8) gotvalakSaNe'rthe / (9) saMskRtavyAkaraNasya / ____1-STAbhidhA-ba0 / 2-nAvRtatvaM ghaTate b0| 3-mastyeva ba0 / 4 vAgutpadyate A0 / 5-le vA adhy-| 6 anbhidhiiy-shr| 7-ve praakR-aa| 8 prAkRtA'sau na shr0| 9 saspaSTArtha -shr0| 10-pratipratIteH A0, ba0 / 11 tyetadA-zra0 / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] brAhmaNatvajAtivicAraH 767 avyutpAdakAdaniSpattezcAsya apazabdatve gozabdasyApyapazabdatvaprasaGgaH, prAkRtavyAkaraNAtasyApyaniSpatteravizeSAt / ataH saMskRtetaravyAkaraNaprasiddhayoH gogAvIzabdayoH gotvalakSaNArthAbhidhAyitvena pravRtteH kuto'yaM niyamaH 'gozabda eva gotvasya vAcako na gAvIzabdaH zabdaH tathA' / yathaivaM hi tulyapramANAvadhAritavAcakatvA vRkSatarupAdapAdayaH paryAyaza bdAH tathA gogaavyaadyo'pi| tathAhi-mo-gAvI-gauNI-gopotaliketyAdayaH zabdAH gotvasya / vAcakAH vRddhastatra avigAnena prayujyamAnatvAt gauH uzrA(srA)ityAdivat / tathA, gAvyAdayaH zabdAH gotve anAdiprayogAH anavagamyamAnA'vadhitvAt 'gauruzrA(srA)ityAdivat / ____ atha adharmahetutvAdasAdhutvamasyAH; nanu kadA tasyA adharmahetutvam-sarvadA, yAgAdikarmakAle vA ? yadi sarvadA; na kadAcid dharmasyAvasaraH syAt , nitya-naimittikAnuSThAnasamaye'pi prAkRtazabdAnAM ghRtasamidAdyabhidhAyinAM gobhUmyAdidAnAbhidhAyinAzca 10 prayuktAnAmadharmasyaiva hetutvaprasaGgAt / atha yAgAdikarmakAle; mahat tatkarmaNo mAhAtmyaM yenAnyadA adharmasyAjanakamapi AtmasattAkAle[s]dharmajanakaM karoti iti / kiJca, prAkRtavacasAmadharmahetutvaniyamaH tadA siddhyet yadA saMskRtAnAM teSAM dharmahetutvaniyamaH syAt / tanniyamAbhyupagame ca naTabhaTavaruTacarmakArAdInAM saMskRtavedavaco'bhidhAyinAM prAkRtavaktumAsopavAsinyAdibhyaH atIvAdhikadharmotpattiH syAt / 15 atha brAhmaNasyaiva tadabhidhAyino dharmaH nAnyasyeti cet, na; brAhmaNyasya kutazcidapi pramANAdapratIteH ||ch|| nanu pratyakSeNaiva brAhmaNyaM pratIyate; visphAritAkSasya purovyavasthiteSu kSatriyAdisaniyanikalAvi ceSu tadvailakSaNyena 'brAhmaNo'yaM brAhmaNo'yam' ityanugataikAkArapratyayamopetA yoninibandhanA viSayatayA brAhmaNasaGgha manuSyatvAdyatiriktasya anugataikAkArasya brAhmaNa- 20 brAhmaNyajAtiriti mImAM- (Nya)sya pratibhAsapratIteH / na cAyaM pratyayaH sandigdhaH; ubhayakosakAdInAM pUrvapakSaH- TisaMsparzitvAbhAvAt / nApi viparyastaH; doSarahitaiH kAraNairArabdhatvAt . bAdhakapratyayarahitatvAcca / yadi ca brAhmaNyaM pratyakSa na syAt tadA 'brAhmaNo'yaM puruSaH' iti viziSTapratibhAso na syAt / atra hi brAhmaNatvAnurAgaviziSTaH puruSaH pratibhAsate, na punaH (1) gAvIzabdasya / (2) tulanA-"tasmAtparyAyazabdatvAt gAvyAdettaruvRkSavat / AcAreNa prayojyatvaM na zAstrasthairnivAritam ||"-tntrvaa0 1324 / (3) tulanA-"gAvIgoNyAdayaH zabdAH sarve gotvasya vAcakAH / vRddhastatra prayuktatvAd gorusretyevamAdivat ||"-tntrvaa0 1 / 3 / 24 / (4) mlecchajAtivizeSaH / "pulindA nAhalAH niSTayA zavarA varuTA bhaTAH / mAlA bhillA: kirAtAzca sarve'pi .mlecchajAtayaH ||"-haimH / (5) brAhmaNo'yaM brAhmaNo'yamityanugatapratyayaH / 1-bhidhAyakatvena ba0, shr0| 2-tvAt vRkss-b0| 3-gauNAtali-zra0 / 4 gorUpatvetyAba0, gorukssetyaa-shr0| 5 goruuptvetyaa-b0|-crutt-aa0. ba.17 yadi braahm-aa0| etadantargataH pATho nAsti A0 / 8-1 punaH puruSamAtraM shr0| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 pratibhAsate tacchUnyaM puruSamAtram / tatpratibhAse hi 'puruSo'yam' iti pratibhAsaH syAMta natu 'brAhmaNo'yam' 8 iti, puruSAtirekitvAd brAhmaNyasya / na ca apratipanne vizeSaNe viziSTaH pratyayo yuktaH ; atiprasaGgAt / na ca tathAbhUtasya brAhmaNyasya artheSu saMbhave pratha madarzane'pi pratibhAsaprasaGgaH; yataH svavizeSavyaGgyA jAtiH, vizeSAzca iitrjaatiprihaa| reNa avabhAsamAnA jAtyantaraparihAreNa svajAtIya'Jjayanti yathA gavAzvAdayaH, ataH tatrai pratibhAtA'pi jAtiH vyaJjakabhedAgrahaNAnnollikhati / vyaJjakabhedAgrahaNazca atyantasusahazAvayavatvAdupapannam atyantasusadRzagogavayavat / dRzyate ca dravyaparIkSakANAM kUTAkUTaviveke maNiparIkSakANAJca maNikAcAdiviveke avadhAnavatAM naisargikAbhyAsikapratibhAsasAmagrIsadbhAva eva kUTAkUTaviveko maNikAcAdivivekazva, evamatrApi 'aviplutena brAhmaNena aviplutAyAM brAhmaNyAmutpannaH brAhmaNaH' ityAdyaupadezikamAtApitRbrAhmaNyajJAnalakSaNasAmagrIsadbhAva eva 'brAhmaNo'yam' iti vivekena pratibhAsAvirbhAvo bhavati / yadi vA, tadbrAhmaNyajJAnanirapekSaH 'brAhmaNo'yam' ityupadezasahakRtena indriyeNa 'brAhmaNo'yam' iti brAhmaNyajAtigrAhI pratyayo janyate / na ca sAmadhyabhAvAt yanna pratibhAsate tannAstIti vaktuM yuktam ; atiprasaGgAt / aviplutatvaJja mAtApitroH paMvAdAbhAvAnnizcIyate / vyabhicAro (1) brAhmaNatvarahitam / (2) braahmnntvshuunypurussmaatrprtibhaase| (3) puruSeSu / (4) "brAhmaNyAM brAhmaNAjjAto brAhmaNaH syAnna saMzayaH / kSatriyAyAM tathaiva syAd vaizyAyAmapi caiva hi // " -mahAbhA0 anu0 47 / 28 / "suvarNa vyajyate rUpAttAmatvAderasaMzayam / tailAda ghataM vilInaJca , gandhena ca rasena ca // bhasmapracchAdito vahniH sprshnenoplbhyte| azvatvAdau ca dUrasthe nizcayo jAyate svnH| saMsthAnena ghaTatvAdi brAhmaNatvAdi yonitaH / kvacidAcAratazcApi. samyagrAjAnupAlitAt ||"-mii0 zlo0 vana0 zlo0 27-29 / "kathaM punaridaM lokasya prasiddham ? pratyakSeNeti brUmaH / kasmAtpunaH mAtApitasambandhAnabhijJAH cakSuHsannikRSTeSu manuSyeSvanAkhyAtaM na pratipadyante ? zaktyabhAvAt yathA vRkSatvaM prAgabhidhAnavyutpatteH / tena yathaivAlokendriyAnekapiNDAnusyUtizabdasmaraNavyaktimahattvasanikarSAkAravizeSAdayo'nyajAtigrahaNe kAraNaM tathaivAtra utpAdakajAtismaraNam / ayaJcotpAdyotpAdakasambandho mAtureva pratyakSo'nyeSAM tu anumAnAptopadezAvagataH kAraNam / naca tapa AdInAM samudAyo brAhmaNyam, na tajjanitaH saMskAraH, na tadabhivyaGagyA jaatiH| kiM tarhi ? mAtApitRjAtijJAnAbhivyaGa gyA pratyakSasamadhigamyA |"-tntrvaa0 1 / 2 / 2 / "tasmAtsamAnAkAreSvapi piNDeSu vilakSaNabrAhmaNapratyayavedyabrAhmaNyAdijAti pahnotuM zakyate |."-tntrvaa0 nyAyasu0 pR0 10-15 / "yathA brAhmaNatvAdijAtirupadezasavyapekSacakSurindriyagrAhyApi na pratyakSagamyatAmapojjhati yathA ca brAhmaNatvAdijAtipratItau kAraNAntaramuktaM kvacidAcAratazcApi samyagrAjAnupAlitAditi manvAdidarzitAnavadyavAnusaraNanipuNanarapatiparipAlyamAnavarNAzramANAM zaGkitakapaTakRtakAryavezadRSTazUdravyabhicAre deze viziSTAcAragamyApi brAhmaNatvAdijAtirbhavati |"-nyaaymN010 422 / (5) mAtApitRbrAhmaNyajJAna / (6) "stryaparAdhAttu durjJAno'yaM sambandha iti svayameva vakSyati / na ca tAvanmAtreNa pratyakSatA hIyate / na hi yagirizRGgamAruhya gRhyate tdprtykssm| na ca strINAM kvacid vyabhicAradarzanAt sarvatraiva kalpanA yuktaa| lokviruddhaanmaanaasNbhvaat| viziSTena hi prayatnena mahAkulInAH parirakSantyAtmAnam, anenaiva hetunA rAjabhiAhmaNaizca svapitRpitAmahA ____ 1 brAhmaNasya ba0, shr0| 2 brAhmaNasya b0,0| 8 itrjnyaati-aa0| 4 pratijJAtApi A0, zra0 / 5-sAmaNyAsabhA-ba0 / 6 ityaupadezi-ba0, ityApade-zra0 / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] brAhmaNatvajAtivicAraH 766 hi pravAdena vyAptaH, ataH pravAdo nivartamAnaH vyabhicAraM nivarttayati, vyApakanivRttau vyApyasyA'nivRttivirodhAt / yadi ca brAhmaNazabdasya brAhmaNyajAtirartho na syAt tadA'yamanarthakaH syAt , na caitad yuktam , etaduccAraNAnantarabhAvino'rthapratyayasya upalabhyamAnatvAt / tannibandhanavyavahArasya ca 'brAhmaNaM bhojaya' ityAdirUpasya asandigdhAbAdhitasya suprtiittvaat| pAzupatA- 5 diliGginAmapi brAhmaNatvAdijAtyanurUpo nAmacihnAcAropadezAdivyavahAro dRzyate, ataH sudRDhavyavahAradarzanAd vyaktibhyo'rthAntarabhUtA pratyakSataH prasiddhA brAhmaNyajAtiH / ___ tathA anumAnato'pi; tathAhi-asati pratibandhake yo yadAkAraH pratyayaH sa tadAkAraviSayanimittakaH yathA nIlAdipratyayaH, asati pratibandhake bhavati ca 'brAhmaNo'yaM brAhmaNo'yam' ityanugataikAkAraH pratyayaH, tasmAt piNDavyatirikta-anugataikAkArabrAhma- 10 Nyanimittaka iti| yadAkAro hi pratyayaH viSayeNApi tadAkAreNaiva bhavitavyam , anyathA nIlAdipratyayasya anIlAdiviSayatvaprasaGgAt prtiniytvstuvyvsthaavilopaanussnggH| tathA, brAhmaNapadaM vyaktivyatiriktaikanimittA'bhidheyasambaddham padatvAt paTAdipadavat / na cAyamasiddho hetuH; dharmiNi vidyamAnatvAt / nApi viruddhaH; vipakSa evaa'vRtteH| nApyanaikAntikaH ; pakSasapakSavad vipksse'pyprvRtteH| nApi sAdhanavikalo dRSTAntaH ; paTA- 15 dipadeSu padatvasya vidyamAnatvAt / nApi sAdhyavikala: ; te vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasambaddhatvAbhAve vyaktInAmAnantyena anantenApi kAlena sambandhagrahaNAnupapatteH / tathA varNavizeSAdhyayanAcArayajJopavItAdivyatiriktanimittanibandhanaM 'brAhmaNa' iti jJAnaM tannimittabuddhivilakSaNatvAt gavAzvAdijJAnavaditi / dipArampavismaraNArtha samUhalekhyAni pravartitAni / tathA ca pratikUlaguNadoSasmaraNAttadanurUpA: pravRttinivRttayo dRzyante |"-tntrvaa0 12 / 2 / "strItvasya vyabhicArAprayojakatvasUcanArtho'numAne kalpanAzabdaH / na ca nirmUlakatvena lokasyAprAmANyam; prayatnena rakSaNe yogyAna tvasaMbhavAditi darzayitumAha-viziSTena hIti / mahAkulInAnAM puruSANAM strIrakSaNameva AtmarakSaNam, jAyAyAM rakSyamANAyAmAtmA bhavati rakSita iti smaraNAta / yadvA duSkUlaprasUtatvaM vyabhicArazIlatve prayojakaM na strItvamiti darzayituM mahAkulInatvaM strINAmuktam / vyabhicArAbhAvanizcayameva abhiyuktavRddhavyavahAreNa draDhayati anenaiveti| vyabhicArAbhAvAnizcaye hi nirmalatvAta pitRpitAmahAdiparamparAlekhanAtmakasamUhalekhyaM vyarthaM syAditi bhAvaH / kulaparIkSApUrvakedAnIntanapuruSagatavivAhAdivyavahAreNApi tameva draDhayati tathA ceti |"-tntrvaa0 nyAyasu0 pR012| "yatra yAvadUpalabdhisAmagrI tAvatyAM satyAmapi yAsAM vyabhicAro na dRzyate tAsAM nAstyeva vyabhicAra iti lokapramANakametat / api ca apramattaH striyo rakSaNIyAH, tAsU nAstyeva vyabhicArasaMbhAvanAvakAzo yAsu tvasti mA bhUta tadapatyeSa tatsantatiprabhavatvanizcayaH / na caitAvatA yatrApi nizcayaH zakyastatrApi anizcaya iti yuktamiti |"-prk0 50 50 31 / (1) brAhmaNazabdaprayogaH / (2) zaivAdibhedAnAm / (3) brAhmaNo'yamiti pratyayaH piNDavyatiriktabrAhmaNyanibandhanaH asati pratibandhake brAhmaNo'yamityAkaratayA samutpadyamAnatvAt / (4) paTAdipadeSu / (5) paTavyaktito vyatariktamekaM nimittaM paTatvAkhyam / ____1-cAraM vini-b0| 2-tasya pratI-ba0 / 3 sudRDhaM vyava-zra0 / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 tathA 'brAhmaNena yaSTavyaM brAhmaNo bhojayitavyaH" / ] ityAdyAgamAdapi brAhmaNyajAtiH prasiddhA / tathA 'vedetihAsapurANaprasiddhA cAsau "zrAdau brahmA mukhato brAhmaNaM sasarja, bAhubhyAM kSatriyam, urubhyAM vaizyam padbhyAM zUdram" [ ] ityAdi vacasAM bhUyasAM tatra tatpratipAdakAnAM zravaNAditi / atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'pratyakSeNaiva brAhmaNyaM pratIte' ityAdi; tadasamIsadRzapariNAma cInam ; yataH kiM kevalendriyajanitena tena tatpratIyeta, anyasahakRtendriyabrAhmaNyam , natu janitena vA? prathamapakSe kiM nirvikalpakena, savikalpakena vA tajaniyoninibandhanamiti tena tena tatpratIyeta ? na tAvannirvikalpakena; tatre jAtyAdipratibhAsAsamarthanam- bhAvAt , bhAve vA nirvikalpakatvavirodhaH kathamanyathedaM zobheta10 "asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // tataH paraM punarvastudhamairjAtyAdibhiryayA / buddhayAvasIyate sApi pratyakSatvena sammatA // " mI0 zlo0 pratyakSa0 zlo0 112, 120] iti / nApi savikalpakena; asya nirvikalpakAviSaye pravRttyanupapatteH / upapattau vA'tiprasakteH / na ca visphAritAkSasya purovarttikhaNDamuNDakarkAdivyaktiSu gavAzvAdijAtivat (1) brAhmaNosya mukhamAsId bAha rAjanyaH kRtaH / UrU tadasya yadvaizyaH padbhyAM shuudro'jaayt||"Rg0 puruSa0 12 / "asya prajApateH brAhmaNatvajAtiviziSTa: puruSaH mukhamAsIt mukhAdutpanna ityarthaH / yo'yaM rAjanyaH kSatriyatvajAtiviziSTa: sa bAha kRto bAhutvena niSpAdito bAhubhyAmutpAdita ityarthaH / tattadAnImasya prajApateryadyAvUrU tadrUpo vaizyaH sampannaH UrubhyAmutpAdita ityarthaH / tathAsya padbhyAM pAdAbhyAM zUdraH zudratvajAtimAn purusso'jaayt| iyaJca mukhAdibhyo brAhmaNAdInAmutpattiryajuHsaMhitAyAM (31 / 11) saptamakANDe 'sa mukhatastrivataM niramimIta' ityAdau vispssttmaamnaataa|"-saaynnbhaa0| (2) 10768 paM018 / (3) tulanA-"tatra ki nirvikalpakAta vikalpakAdvA tatastatpratipattiH syaat|"-prmeyk0p0 482 / syA0ra0 pra0 958 / (4) indriyajanitena pratyakSeNa / (5) niviklpke| (6) vyAkhyA"yastvapizabdamasahamAnaH sarvameva jJAnaM zabdAnuviddhatvAt savikalpakameva na kiJcinnivikalpakamastIti manyate taM prtyaah-astiiti| bAlAnAmiva avyutpannAnAmasmAkamapi cakSuHsannipAtAnantaraM savikalpakAta prathamamasti nirvikalpakaM pratItisiddhamAlocanavijJAnaM zuddhavastuviSayama, tadabhAve hi ninimittaM zabdasmaraNaM syAt / asmRtazabdasya ca (na) zabdAnuviddho vikalpaH saMbhavatIti / zuddhavastujamityetadvivRNoti-na vizeSo na sAmAnyaM tadAnImanubhUyate / tayorAdhArabhUtA tu vyaktirevAvasIyate / mahAsAmAnyamanyaistu dravyaM saditi cocyate |"-mii0 zlo0 nyAyara0 / uddhRto'yam-'jJAnamAdyaM cennirvikalpakam'-tattvasaM0 10 385 / prameyaka0 pR0 482 / prameyara0 pR074 / syA0 ra0 pR0 958 / syA0 maM0 zlo0 13 / 'hyAlocanaM jJAnaM'-SaDda0 bRha0 pR0 11 / (7) tato nirvikalpakAduttarakAlaM jAtyAdibhirvikalpya vastu yayA buddhayA gRhate sA'pi pratyakSameveti |"-mii0 zlo0 nyAyara0 / uddhRto'yam-tattvasaM0 pR0 385 / prameyaka0 pR0482| syA0 ra0 958 / (8) manorAjyAdivikalpAdapi vastusiddhiprasaGgAt / (9) tulanA-"visphAritAkSasya purovartikhaNDamuNDakarkAdivyaktiSu gavAzvAdijAtivat manuSyavyaktiSu manuSyatvapuMstvAdyatiriktabrAhmaNasya kasyacidapratibhAsAt |"-syaa0 ra0 pR0 958 / . 1 iti vcsaaNb0| 2 vacasAM tatra zra0 |-vaa ttpr-b0| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] brAhmaNatvajAtivicAraH mqy zuklatvAdiguNavadvA manuSyavyaktiSu mainuSyatvapuMstvAdyatiriktasya brAhmaNyasyaikasya akhilasvavyaktiSvanugatasya pratibhAso'sti / kathamevaM kvacid brAhmaNatvAnurakto'nugatapratyayaH syAditi cet ? saGketavazAt , yathaiva hi parasparavilakSaNeSu govAdiSu ekagotvarUpasAmAnyAbhAve'pi gauH gauH' ityanugatAkAraikapratyayaH tathA anyonyavilakSaNeSvapi manuSyavyaMktivizeSeSu 'brAhmaNo'yaM brAhmaNo'yam' ityanugatAkAraikapratyayo bhvissyti| vastusAmarthya- 5 prabhavatve tu agRhItasaGketAsvapi vyaktiSu tanmAtropalambhenaiva avyabhicArigopratyayavat se syAt , na caivam / na khalu yathA mahiSAdisa gavAM gojAtiH vailakSaNyena pratibhAsate khasaGgha ca guNaH kriyA vA, tathA brAhmaNyamapi / nahi hastapAdAdyAkAravyaGgyamanuSyatvAd vyatiricyamAnapuMstvAdisAmAnyavat brAhmaNatvaM vaiviktadhena jAtu pratibhAsate / anyasahakRtendriyajanitenApi teneM nirvikalpakena, savikalpakena vA tat pratIyeta ? 10 ubhayatra uktadoSAnuSaGgaH / kiJca, indriyANAM tadviSayaM pratyakSamupajanayatAM kiM tadanyat sahakAritvena abhipretam-brAhmaNabhUtapitRRjanyatvam , pitroraviplutatvopadezaH, AcAravizeSaH, saMskAravizeSaH, vedAdhyayanam , yajJopavItAdikam , brahmaprabhavatvaM vA ? taMtrAdyaH pakSo'nupapannaH; yataH pitrorbrAhmaNye siddhe tajanyatvena putrasya brAhmaNyaM siddhyet , ta~ccAnayoH brAhmaNabhUtapitR- 15 janyatvAt siddhyet , tathAbhUtaputrajanakatvAdvA ? prathamapakSe anvsthaa| bIjAGkuravadanAditvAt tatkAryakAraNapravAhasya ato nAnavasthA doSAya; ityapyayuktam ; yato bIjAGkurayoH kAryakAraNabhAvaH pUrvabIjAkurakAryakAraNabhAvagrahaNanirapekSaH pramANataH pratIyate, atra tu pUrvapUrvabrAhmaNyapratipattyabhAve parAparabrAhmaNyapratipatteH kartumazakyatvAnna dRSTAnta-dArTIntikayoH manAgapi sAmyam / dvitIyapakSe tu anyonyAzrayaH-siddhe hi pitRbrAhmaNye brAhmaNa- 20 bhUtapitRjanyatvena putrabrAhmaNyasiddhiH; tatsiddhau ca brAhmaNabhUtaputrajanakatvAt pitRbrAhmaNyasiddhiriti / (1) vastumAtropalabhbhenaiva / (2) brAhmaNo'yaM brAhmaNo'yamiti pratyayaH / (3) manuSyatvaM hi strISu puruSeSu ca vyAptam , puruSatvaM tu puruSamAtra eva / (4) pratyakSeNa / (5) brAhmaNyam / (6) "nanu kimidamindriyasahakAritvenAveSTam-brAhmaNabhUtasvapitRjanyatvam, pitRgocaro'viplutatvopadezaH, AcAravizeSaH, saMskAravizeSaH, vedAdhyayanam , yajJopavItAdikam , brahmaprabhavatvaM vA ?"-syA0ra0 pR0 958 (7) tulanA-"yataH pitrAdibrAhmaNyajJAnaM pramANamapramANaM vA ?"-prameyaka0 pR0483 / (8) * "taccAnayoH brAhmaNabhUtapitRjanyatvAt siddhayet tathAbhUtaputrajanakatvAdvA ?"-syA0 ra0 pR0 159 / 1 manuSyapuMstvA-A0, b0| 2-stvAd vyti-shr0| 3 brAhmaNasya-A0,zra0 / 4-gata: * prty-b0| 5-vyaktiSu manuSyatvapuMstvAvyatiriktasya brAhmaNo'yaM shr0| 6-cArI goprty-aa0,b0| 7mahiSyAdi-zra0 / 8 svasvasaMgha b0| 9-svAdyatiri-ba0, aa0| 10 jAtiH prati-zra0 / 11-janmatvaM b0| 12 ttraadyp-b0| 18 braahmnnybhuut-shr0| 14-hmnnybhaavepraa-shr| 15 putra. brAhmaNyasiddhiH tatsiddhau ca brAhmaNyasiddhiH tatsiddhau ca braahmnn-aa0| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 . 'aviplutena brAhmaNena aviplutAyAM brAhmaNyAmutpanno brAhmaNaH' ityaviplutamAtApitrupadezastatsahakArI; ityapi zraddhAmAtram ; pramANato'pratipanne'rthe vAstavopadezAsaMbhavAt / yanna kutazcit pramANAt pratIyate na tatropadezo vAstavaH yathA sakalazUnyatAyAm , kutazci dapi pramANAnna pratIyate ca bhavatkalpitaM brAhmaNyamiti / atha pratyakSata eva brAhmaNyaM pratItya 6 yathoktopadezo vidhIyate; tadasat; parasparAzrayaprasaGgAt-siddhe hi brAhmaNyapratyakSatve pramANabhUtayathoktopadezasiddhiH, tatsiddhau ca tathAbhUtopadezasahakRtena indriyeNa brAhmaNyapratyakSatAsiddhiriti / aviplutatvaJca vivakSitapitrapekSayA, anAdikAlapitRpravAhApekSayA vA abhipretam ? yadi vivakSitapitrapekSayA; tatrApi anayoH tajanmani aviplutatvamabhipretam , anAdi10 kAle vA ? tajjanmani cet ; kena tattatra tayoH pratIyeta-putreNa, anyairvA ? na tAvat putreNa; svajanmakAle'pi tasya tadvivecanAsAmarthyAt / nApyanyaiH; taddhi taiH pratyakSataH pratIyeta, anumAnAt , AgamAdvA ? na tAvat pratyakSataH; 'ayametasmAdeva etasyAmutpannaH'. ityevaMrUpasyArthasya arvAgdRzA pratyakSIkartumazakyatvAt / nApyanumAnAt ; pratyakSAviSaye bhavatA anumAnA'nabhyupagamAt / liGgAcca anumAnamudayamAsAdayati / na ca pitraviplu15 tatve kiJcilliGgamasti / tatra hi liGgam- pitroH saMvRtAkArAdivizeSaH, apatyeSvavila kSaNatA vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH, duzcAriNAm atIva saMvRtAkAradarzanAt / dvitIyapakSo'pyapezala:; yato yadi viplutetarapitRprabhavA'patyeSu vilakSaNAkAratA siddhyet tadA avi (1) tulanA-"na khala dvijAdibhAvaH prmaanngocrcaarii| sa hi jAtiyogalakSaNa: gotralakSaNa: kriyAsAmarthyAtizayayogo vA ? * 'paropadezaprAmANyaM pratyakSArthe na yaktimat / upadezo hi lokAnAmanyathApi prvrtte|"-prmaannvaatikaalN010 22 // "nacopadezasahAyAdhyakSagamyaM tat; adhyakSaviSaye upadezApekSAyogAt / tadyoge vA upadezasyaiva kevalasya vyApAra iti upadezamAtravyaGgyataiva |"-snmti0 TI0 pU0 697 / (2) brAhmaNye nopadezo vAstavaH prmaannto'prtiiymaantvaat| (3) "kiJca, brAhmaNyajAte. pratyakSatAsiddhau yathoktopadezasya pratyakSahetutAsiddhiH, tatsiddhau ca tatpratyakSatAsiddhirityanyonyAzrayaH |"-prmeyk0 e0 483 / syA0 ra0 pR0 959 / (4) tulanA-"zuddhivaMzadvayIzuddhau pitro pitroryadekazaH / tadAnantakulAdoSAdadoSA jAtirasti kaa| kAminIvargasaMsagarna kaH sngkraantpaatkH|" -naiSadha0 17440-41 / "aviplutatvaJca vivakSitapitrapekSayA anAdikAlapitRpravAhApekSayA vADabhipretam ? yadi vivakSitapitrapekSayA; tatrApyanayostajjanmanyaviplutatvamabhimatamanAdikAle vA ? tajjanmani cet; tarhi kena tatra tayoH pratIyeta putreNa anyairvA ?"-syA0 ra0 pR0 959 / (5) vivakSitapitrapekSayA tjjnm-yvipluttvm| (6) "naca pitroraviplutatve kiJcilliGgamasti, tadvi (ddhi) saMvatAkArAdivizeSaH apatyeSvavilakSaNatA vA ?"-syA0 2010 959 / (7) tulanA"naca viplutetarapitrapatyeSu vailakSaNyaM lakSyate / na khalu vaDavAyAM gardabhAzvaprabhavApatyeSviva - brAhmaNyAM brAhmaNazUdraprabhavApatyeSvapi vailakSaNyaM lakSyate |"-prmeyk0 pu0 483 // syA0 ra0 pR0 959 / "na ca jAtyantarasthena puruSeNa striyAM kvacit / kriyate garbhasaMbhUtiviprAdInAM tu jAyate // azvAyAM rAsabhenAsti saMbhavo'syati cenna sH| nitAntamanyajAtisthaH zaphAditanusAmyataH // yadi vA 1 tjjnyviplut-shr0| 2 pitRvipla-A0, b0| 3-pitRbhavA-ba0 / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065 ] brAhmaNatvajAtivicAraH 773 10 lakSaNAkArA'patyopalambhAt pitroraviplutatvaM nizcIyate, na cAsauM siddhA / na khalu vaDavAyAM gardabhAzvaprabhavA'patyeSviva brAhmaNyAM brAhmaNazUdraprabhavApatyeSvapi vailakSaNyaM svapne'pi pratIyate / Agamato'pi apauruSeyAt, pauruSeyAdvA tayoraviplutatvapratipattiH syAt ? na tAvadapauruSeyAt; tatpratipAdakasya apauruSeyasya AgamasyaivA'saMbhavAt / pauruSeyopyAgamaH tatpraNetrA pramANAntareNAnayoraviplutatve pratipanne sati pravarttamAnaH pramANatAM / bhajate, 'na tatpratipattiH kutazcidasti' ityuktam / tanna tajjanmani anayoraviplutatvaM kutazcit pratyetuM zakyam / etena anAdikAle taiyostatpratipattiH pratyAkhyAtA; yayorhi tajjanmanyapyaviplutatvaM pratyetuM na zakyate tayoH anAdikAle tat pratIyate iti mahaccitram ! etena anAdikAlapitRpravAhApekSayA aviplutatvapratijJA prativyUDhA / kiJca, sadaiva abalAnAM kAmAturatayA iha janmanyapi vyabhicAropalambhAt anAdau kAle tAH kadA kiM kurvantIti brahmaNApi jJAtumazakyam / tathA ca 'vyabhicAro hi pravAdena vyAptaH' ityAdyayuktam ; atyantapracchannakAmukAnAM pravAdAbhAve'pi vyabhicArasaMbhavataH tasya tena vyAptyanupapatteH / ataH pitroraviplutatvasya kutazcidaprasiddheH na tadupadezo brAhmaNyapratyakSatAprAdurbhAve cakSuSaH sahakAritvaM pratipadyate / 16 __nApi AcAravizeSaH; sa hi brAhmaNasyA'sAdhAraNo yAjanA'dhyApanapratigrahatadvadeva syAd dvayodhisadRzaH sutaH / nAtra dRSTaM tathA tasmAdguNairvarNavyavasthitiH ||"-pdmpu0 11196-981 "varNAkRtyAdibhedAnAM dehesminna ca darzanAt / brAhmaNyAdiSu zUdrAdyairgarbhAdhAnapravartanAt ||naasti jAtikRto bhedo manuSyANAM gavAzvavat / AkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpyate ||"-uttrpu0 74 / 491-92 / (1) viplutetaraprabhavApatyeSu vilkssnnaakaartaa| (2) tulanA-" na ca vedavacaH kiJcit dvijAtitvaprasAdhakam / vyakteH sAmAnyavacanamanuktasamameva tat ||"-prmaannvaatikaalN0 pR0 25 / (3) AgamapratipAdakena / (4) avipluttvprtipttiH| (5) pitroraviplutatvapratItiH / (6) tulanA"yadAhuH-anAdAviha saMsAre durvAre makaradhvaje / kule ca kAminImUle kA jAtiparikalpanA ||"-naissdh0 TI0 17140 / "anAdigotrapaddhatyAmasyAM na skhalanaM striyaaH| iti jJAnaM kathannAma kAmArtA hi sadA striyaH // brAhmaNatve sthite pUrvaM tadgotratvasya saMbhavaH / tadA'sthiteH kathaM gotraM seyamandhaparamparA // " -pramANavAtikAlaM0 pR0 25 / 'atItazca mahAna kAlo yoSitAJcAticApalam / tad bhavatyapi nizcetuM brAhmaNatvaM na zakyate / / atIndriyapadArthajJo na hi kazcit samasti vaH / tvadanvayavizaddhiJca nityo vedo'pi noktavAn ||"-tttvsN0 kA0 3579-80 / "prAyeNa pramAdAnAM kAmAturatayA ihajanmanyapi vyabhicAropalambhAtkuto yoninibandhano bAhmaNyanizcayaH |"-prmeyk0 e0482| "anAdigotrapaddhatau ca kAmArtatvAt sarvadA pramadAnAM kasyAzcid vyabhicArasaMbhavAt kuto yoninibandhanabrAhmaNyanizcayAt saMskArasya adhyayanAdezca aviparyastatvanizcayaH |"-snmti0 TI0 pR0 698 / syA0 2010 960 / "na viprAviprayorasti sarvadA shuddhshiiltaa| kAlenAnAdinA gotre skhalanaM kva na jAyate ||"-dhrmp0 1728 (7) "adhyApanamadhyayanaM yajanaM yAjanaM tathA / dAnaM pratigrahaJcaiva brAhmaNAnAmakalpayat ||"-mnusmR0 11880 1-dvAnayoH b0| 2 bhajate tanna zra0 / 3 vyApya i-shr0| 4-pravRttakAprakAzAnA ba0 / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 grahAdiH, sa ca tatpratyakSatAnimittaM na bhavati avyApterativyAptezcAnuSaGgAt; yAjanAdirahiteSu hi brAhmaNeSvapi tadvyavahArAbhAvaprasaGgAdavyAptiH, zUdreSvapi akhilasya yAjanAdyAcArasyopalabdhito brAhmaNyAnuSaGgAccAtivyAptiH / atha mithyA'sau AcAravizeSa statrai; anyatra kutaH satyaH ? brAhmaNyasiddhezcet ; anyonyAzrayaH-siddhe hi AcArasatyatve 6 brAhmaNyasiddhiH, tatsiddhau ca AcArasatyatvasiddhiriti / kiJca, AcArAd brAhmaNyasiddhyabhyupagame vratabandhAt pUrvamabrAhmaNyaprasaGgaH / tanna AcAro'pi tatpratyakSatAM pratyaGgam / ete. saMskAravizeSasyApi tadaGgatA pratyAkhyAtA; avyAptyativyAptyoratrApyavizeSAt / tatra avyAptiH-saMskAravizeSAt pUrvaM brAhmaNasyApi abrAhmaNyaprasakteH 10 syAt / ativyAptiH punaH abrAhmaNasyApi tathAvidhasaMskRtasya brAhmaNatvAMpatteH syaaditi| etena vedAdhyayanasya yajJopavItAdezca tadaGgatA prativyUDhA / brahmaprabhavatvasya ca tadaGgatve atipraMsaGga eva, sakalaprANinAM tatpubhavatayA brAhmaNyaprasaGgAt / - kizca, brahmaNo brAhmaNyamasti, na vA ? yadi nAsti; karthamato brAhmaNotpattiH ? na hi amanuSyAt manuSyotpatiH prtiitaa| atha asti; kiM sarvatra, mukhapradeze eva 15 vA ? yadi sarvatra; sa eva prANinAM bhedaabhaavaanussnggH| atha mukhapradeza eva; tadA'-. nyatrAsya zUdratvAnuSaGgAt na viprANAM tatpAdAdayo vandyAH syuH / (1) tulanA-"athAdhyayanAdinA kriyAvizeSeNa jJAyate nopadezamAtrAta; tadapyasata; dvijAtitve kriyA sAdhyA na kriyAto dvijaatitaa| vacanAdapi naivAsyAH pratItiravirodhinI ||"-prmaannvaatikaalN050 23 // "jAtakarmAdayo ye ca prasiddhAste tadanyavat / AcArAH sAMvatAste hi kRtrimeSvapi bhAvinaH ||"-tttvsN0 kA0 3578 / "ata evAdhyayanaM kriyAvizeSo vA tatsahAyatAM na prtipdyte| dRzyate hi zUdro'pi svajAtivilopAddezAntare brAhmaNo bhUtvA vedAdhyayanaM tatpraNItAJca kriyAM kurvANaH |"-prmeyk0 pR0485| "avyApterativyAptezcAnuSaGgAt"-syA0 ra0 pR0 960 / (2) shuudraadissu| (3) brAhmaNyapratyakSatAm / (4) tulanA-"etena saMskAravizeSasya vedAdhyayanasya yajJopavItAdezca cakSuHsahakAritA pratyuktA; avyAptyativyAptyoratrApyavizeSAt |"-syaa0 ra0 pR0 9610 (5) brAhmaNyapratyakSatAnibandhanatve / (6) tulanA-"brahmaNo'patyatAmAtrAta brAhmaNyeti prasajyate / na kazcidabrahmatanorutpannaH kvacidiSyate / antarA jAtibhedazceninimittaH kathaM bhavet / antarAle kriyAbhedAt gotreNArtho na kasyacit // atha dvijAdigotrANAmanAdirbhada iSyate / jJAyatAM sa kathanAma pramANasyApravRttitaH // kriyA tadaparijJAnAdakriyeva prsjyte| avicchedazca gotrasya pratyetuM zakyate na ca / / sUtamAgadhacANDAlAH kathaM sNbhvino'nythaa| jJAyanta eva te tajjairiti cenniyamo na hi ||"prmaannvaatikaalN0 pR0 24 / (7) brahmaprabhavatayA / (8) tulanA-"kiJca, brahmaNo brAhmaNyamasti vA na vA? nAsti cet ; kathamato brAhmaNotpattiH ? * * asti cet kiM sarvatra mukhapradeza eva vA ?"-prame. yaka0 pR0 484 / syA0 ra0 961 / (9) abrAhmaNAd brahmaNaH / (10) sarvatra zarIrAvayaveSu mukhAdipAdAnteSu / (11) pAdAdiSu / (12) brahmaNaH / 1 AcArastatra ba0, A0 / 2-cyAptyostatrA-zra0 / 8-tvAnupapatteH shr0| 4-vattvasAdhanatvaM gatve b0| 5 -ttiH pratIyate ba0,-ttitA pratItA zra0 / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] brAhmaNatvajAtivicAraH 775 kiJca, brAhmaNa eva tanmukhAjjAyate, tanmukhAdeva vAsau jAyate ? vikalpadvayepi anyonyAzrayaH-siddhe hi brAhmaNatve tasyaivaM tanmukhAjanmasiddhiH,tatsiddhau ca braahmnntvsiddhiriti| na ca brahmaprabhavatvaM vizeSaNaM brAhmaNyapratyakSatAkAle kenacit pratIyate / na ca apratipannaM vizeSaNaM vizeSye pratipattimAdhAtuM smrthmtiprsnggaat| yad vizeSaNaM tat pratipannameva vizeSye pratipattimAdhatte yathA daNDAdi, vizeSaNaJca brAhmaNyapratipattau brahmaprabhavatvamiti / etena 'asati pratibandhake yo yadAkAraH pratyayaH' ityAdyanumAnaM brAhmaNyasadbhAvaprasAdhakaM pratyAkhyAtam ; anekadhA pratibandhakasadbhAvapratipAdanAt / yadapi-'brAhmaNapadam' ityAdyanumAnamukta ; tadapyayuktam ; pekSasya adhyakSabAdhitatvAt, kaThakalApAdibrAhmaNavyaktiSu hi brAhmaNapadaM vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasambandhazUnyameva adhyakSataH pratIyate azrAvaNatvaviviktazabdavat / aprasiddhavizeSaNazca 10 pakSaH; na khalu vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasambaddhatvaM mImAMsakasya asmAkaM vA kvApi prasiddham vyatiriktAvyatiriktasyai sAmAnyasyobhAbhyAmabhyupagamAt / hetuzcAnaikAntikaH; sattA''kAzakAlapade advaitAdipade vA vyaktivyatiriktaikanimittAbhidheyasambaddhatvAbhAve'pi padatvasya bhAvAt / atrApi tatsambaddhatvakalpanAyAM sAmAnyasya niHsAmAnyatvamanekavyaktivRttitvaJca vyAhanyeta / advaitAkhilazUnyatvAdezca sAmAnyavattvena paramArthasattvAnu- 15 SaGgAt kuto'pratipakSA pakSasiddhizca syAt ? dRSTAnto'pi sAdhyavikalaH; paTAdipade vyktivytiriktaiknimitttvaasiddheH| nityaikarUpasAmAnyamantareNApi anantAnAM vAcyavAcakavyaktInAM sambandho yathA siddhyati tathA nityasambandhaniSedhAvasare prarUpitam / etena varNavizeSetyAdyanumAna pratyuktam ; uktadoSANAmatrApyavizeSAt / nagarA (1) tulanA-"kiJca, brAhmaNa eva tanmukhAjjAyate tanmukhAdevAsau jAyeta ?"-prameyaka0 pR0484| (2) brAhmaNasyaiva / (3) pR0769 paM08 / (4) pR0 769 paM0 13 / (5)tulanA-"yato yadi vyaktayAdibhyo vyatiriktaM nimittamAtramasya jJAnasya viSayatvena sAdhyate tadA siddhasAdhyatA, tatsamudAyasya samudAyibhyaH kathaJcidavyatiriktasya tadviSayatvena svIkArAt / atha prativyakti parisamAptamekAntavyatiriktamabhidhIyate; tadA pakSasya pratipakSabAdhitatvam , kaThakalApAdibrAhmaNavyaktiSa hi brAhmaNajJAnaM vyaktayAdivyatiriktasAmAnyanimittarahitamevAdhyakSataH pratIyate azrAvaNatvaviviktazabdavat |"-syaa0r0 pR0 961 / prameyaka0 pR0 4185 / (6) jainAnAm / (7) vyaktibhyo kathaJcida bhinnAbhinnasya / (8) mImAMsakajanAbhyAm / (9) vyaktibhyo bhinnAnAM sattAttva-AkAzatva-kAlatvaadvaitatvAdInAM smbndhsviikaare| (10) advaitasya sakalazUnyatAyAzca siddhiprasaGgAt / (11) pR0 546 / (12) pR0769 pN018| (13) tulanA-"nagarAdijJAnavat vyatiriktanibandhanAbhAve'pi tathAbhUtajJAnasya kathaJcidupapatteH / na hi nagarAdijJAne'pi vyatiriktaM dravyAntaramasti yadekAkArajJAnanibandhanaM bhavet, kASThAdInAmeva pratyAsattyA kayAcit prAsAdAdivyavahAranibandhanAnAM nagarAdivyavahAranibandhanatvopapatteH, anyathA SaNNagarItyAdiSvapi vastvantarakalpanAprasakteH |"-snmti0 TI0 pR0 697 / prameyaka pR0 485 / sthA0ra0 pR0 961 / / 1-deva cAsau A0, b0| 2-siddheH shr0| 3 athaprasiddha-zra0 / 4 vyatiriktasya sAmAnyasyobhAmabhyu-A0 / 5-bhAbhyAmyupa-zra0 / 6 sAmAnyaniH sA-A0 / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 dijJAnena anekAntAcca, tatra vyaktivyatiriktanimittanibandhanatvAbhAve'pi varNavizeSAdinimittabuddhivilakSaNatvasyopalambhAt / na khalu 'nagaraM senA vanam' ityAdijJAne vyaktivyatiriktam anuvRttapratyayanibandhanaM kizcidasti / taddhi dravyam , sattA, pratyAsattivizeSo vA syAt ? prathamapakSe nagarAdikameva tatra dravyam , anyadvA ? na tAvat nagarAdikameva; 5 tasya dravyatvA'saMbhavAt / nahi nagaraM senAdikaM vA dravyaM saMbhavati; gRhAdibhirasaMyuktaiH vijAtIyaizca tasya ArambhA'saMbhavAt / katipayagRhANAmasti saMyoga iti cet ; na; teSAM svayaM saMyogarUpatayA saMyogAnAzrayatvAt / guNarUpatayA ca teSoM dravyAnArambhakatvam , guNairdravyArambhA'saMbhavAt / 'sattA nagarAdikam' ityatrApi aMsau gRhAdivizeSitA, kevalA vA tatpratyayamu10 tpAdayet ? na tAvat kevalA; gRhAdivivikte'pi pradeze tataH tatpratyayaprasaGgAt / atha gRhAdivizeSitA; na; kUTasthanityAyA vizeSyatvAsaMbhavAt , akiJcitkarasya avizeSaNatvAcca / kizcitkaratve vA ttkuuttsthtaaksstiH| kathaJcaivaM 'SaNNagarI' ityatra samudAyopapattiH sattAyA ekarUpatayA samudAyatAnupapatteH ? pratyAsattivizeSo'pi kasya kena saha nagarAdivyapadezamarhet ? gRhAdInAM gRhA15 dyantaraiH iti cet ; kaH punarasau-teSAM tai: saha samavAyaH, saMyogo vA ? na tAvatsamavAyaH; "teSAM yutasiddhatayA anAdhAryAdhArabhUtatayA ca tadasaMbhavAt / nApi saMyogaH; gRhAdInAM saMyogarUpatayA saMyogAnAzrayatvAt / na ca nagarAdizabdAt 'saMyuktasaMyogAlpIyastvalakSaNe pratyAsattivizeSe ekasmin kasyacit pratipatti-pravRtti-prAptayo'nubhUyante, kintu gRhAdA vanekatra / nagarazabdAddhi gRhAdau, senAzabdAd azvAdau, vanazabdAcca dhavAdAvanekatrArthe 20 tAH pratIyante iti| yatra hi zabdAduccaritAt pratipattyAdayaH pratIyante sa zabda syArthaH tathA vRddhvyvhaaraat| 'dezAdipratyAsattiviziSTA gRhAdayo nagarAMdivyapadezabhAjaH' ityapyanenA'pAstam; dezAdau hi pratyAsattiH teSAM samavAyaH, saMyogo vA ? tatra ca (1) gRhANAm / (2) saMyogasya guNatvena drvyaashrittvaat| (3) gRhANAm / (4) "dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram" ( vaize0 sU0 1 / 1 / 10 ) iti niyamAt / (5) sattA / (6) nagaramiti pratyayam / (7) sattAtaH / (8) sattAyAH / (9) gRhaadeH| (10) yadi gRhAdayaH sattAyAM kaJcidatizayamutpAdayanti tdaa| (11)sattAyAH nitykruuptaavyaaghaatH| (12) gRhAdInAm / (13) ekena gRheNa saMyuktamaparaM gRhaM tena cAparamiti saMyuktasaMyogAd yadalpIyastvam alpadezAvagAhitvaM ttr| (14) puruSasya / (15)pratipattipravRttiprAptayaH / (16) tulanA-'senAzabdAdanekatra hastyAdyarthe pratItipravRttiprAptisiddheH, vanazabdAcca dhvkhdirplaashaadaavnektraarthe| yatra hi zabdAt pratItipravRttiprAptayaH samadhigamyante sa zabdasyArthaH prasiddhastathA vRddhavyavahArAt / na ca senAvanAdizabdAt pratyAsattivizeSe pratItipravRttiprAptayo'nabhayante yena sa tasyArthaH syAt |"-aaptp0 kaa04| 1-nibandhanAbhAvepi A0, shr0| -tvAta ki-b0| 8-nnprtyaastti-b0| 4-tAtta. prtipttyaa-aa0| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] brAhmaNavajAtivicAraH uktadoSo'viziSTaH / bhavatAmapi kathamevaM nagarAdivyapadezaH syAt ? ityaSyacodyam ; dezapratyAsattiviziSTe prAsAdAdau tevyapadezasya asmAbhirabhyupagamAt / dezapratyAsattizcAtra saMyogalakSaNA pratipattavyA, prAsAdAderavayavitvena asmAkamiSTatvAt / vijAtIyaiH kASTheSTikAdibhiH tasya ArambhAsaMbhavAt kathamavayavitvam ? ityapyanupapannam ; vijAtIyairapi pRthivyAdibhiH zarIrAdyavayavinaH ArammopalambhAt / sajAtIyAnAm Arambha- 5 niyamasya SaTpadArthaparIkSAyoM pRthivyAdInAM tattvAntaratvaniSedhAvasare niSiddhatvAt / tato bhavanmate nagarAdijJAne vyaktivyatiriktanimittanibandhanatvAbhAvAt, siddhamanenAnaikAntikatvam / na cAnyat kiJcid brAhmaNye liGgamasti yataH tatsiddhiH syAt / ___ astu vA kizcittatrai liGgam , tathApi agRhItapratibandhaM tat na tatpratipatteraGgam , atiprsnggaat| pratibandhagrahazca apratipanne brAhmaNye na saMbhavati, atiprsnggaat| tatpratipa- 10 ttizca pratyakSataH pratiSiddhA / anumAnataH tatpratipattau cakrakaprasaGga:-siddhe hi anumAnato brAhmaNye tena liGgasya pratibandhasiddhiH, tatsiddhau ca anumAnasiddhiH, tatazca brAhmaNyasiddhiriti / Argamatopi apauruSeyAt , pauruSeyAdvA tatpratipattiH syAt ? na tAvadapauruSeyAta; tasya kArye evArthe prAmANyAt , brAhmaNatvasya ca nityatayeSTito'kAryatvAt / 15 nApi pauruSeyAt tataH tatpratipattiH; tasya pramANAntarasApekSatvAta , tasya cAtrA'saMbhavAt / nApyupamAnAt tatpratipattiH; tasya sAdRzyAlambanatvAt / apratipanne ca pramANAntareNa brAhmaNye kathaM tena sAdRzyaM kasyacit pratIyeta yataH tadarzanAd brAhmaNyaM pratIyeta ? nApyarthApattestatpratipattiH; brAhmaNyajAtivyatirekeNAnupapadyamAnasya pramANaSaTkavijJAtasya kasyacidapyarthasya apratIyamAnatvAt / ataH sadupalambhakapramANapaJcaka- 20 gocarAtikrAntatayA abhAvapramANakavalIkRtatvAt nabho'mbhojavat nAsti brAhmaNyam / ato brAhmaNyajAteH sattvasyaivA'saMbhavAt 'prathamadarzane pratibhAtApi jAtiH vyaJjakabhedAgrahaNAnnollikhati' ityAdi pratyAkhyAtam / (1) janAnAm / (2) nagarAdivyapadezasya / "prAsAdatoraNapuruSAdInAM samudAyo nagaram / " -pramANavA0svavR0 TI0 pR0 127 / (3) jainAnAm / (4) avayavidravyasya / (5)pR0239 / (6) naiyAyikAdimate / (7) brAhmaNye / (8)liGgam / (9) braahmnnyprtiitiH| (10) "nApyAgamataH; yato'sau pauruSeyo vA syAdapauruSeyaH"-syA0 2010 962 / sanmati0 TI0pU0 698 / (11) ''AmnAyasya kriyArthatvAt-kriyA kathamanuSTheyeti tAM vadituM samAmnAtAro vAkyAni samAmananti / " -jaiminisU0, shaabrbhaa012|1| (12) AgamAt / (13) vaktuH pratipAdyaviSayajJAnasya pramANatve siddha eva tatpraNItAgamasya prAmANyam / (14) brAhmaNyasadRzavastudarzanAt / (15) pR0768 paM0 6 / 1-vishissttpraasaa-shr0| 2-ktanibandha-A0 / 3 'tasya cAtrAsaMbhavAt' nAsti A0 / 48 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 __yadapyuktam-'dravyaparIkSakANAm' ityAdi; tadapyasAmpratam ; yeto na pItatAmAtraM suvarNam , vicitrarekhAracitapariNatimAtraM vA dravyam ; vRttasaMsthAnamAtraM vA maNiH; atiprasaGgAt / kiM tarhi ? tadvizeSaH / sa ca na pratyakSaH, dAhacchedAdeH tuSAmbusaMprakSAlanAdeH parapraznAdezca vaiyarthaprasaGgAt / tasyApi tatpratipattau sahAyatve tajjAtau kiJcittathAvidhaM sahAyaM vAcyam / tacce brAhmaNabhUtapitRjanyatvAdikam , AkAravizeSo vA syAt ? sarvametat prAgeva kRtottaratvAnna tatpratipattau sahAyatAM pratipadyate / ato'yuktamuktam-'na ca sAmagryabhAvAd yanna pratibhAsate tannAsti' ityAdi; tatpratibhAsasAmagryAH prAgeva azeSavizeSato nirastatvAt / nanu brAhmaNatvAdisAmAnyAnabhyupagame kathaM bhavatAM varNAzramavyavasthA tannibandhano 10 vA tapodAnAdivyavahAraH syAt ? ityapyacodyam ; kiyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAH tadvyavahArasya ca upapatteH / tanna bhavatkalpitaM nityAdisvabhAvaM brAhmaNyaM kutazcidapi pramANAt prasiddhyatIti kriyAvizeSanibandhana evAyaM brAhma (1) pR0 768 pN07| (2) tulanA-"kAJcanAdyupadezasya hi yadA'satyatAza GkA tadA pratyakSadarzanAdasau nivartate naivaM jAtyAyupadezasyAsatyatAzaMkAyAM pratyakSAt satyatA jAtisvarUpagrahaNAkArAta / suvarNAdau hi rUpavizeSasadbhAvAt evambhUtameva suvarNaM bhavatIti vyavahArasya parisamApte. rdaSTasya na kAcitkSatiH, atra tu punarevaMvidhameva brAhmaNyamiti na pAdaprasAraNamAtra trANam |"-prmaannvaatikaalN050 22 / "yato na pItatAmAtraM suvarNam"."-prameyaka0 pR0 484 / (3) daahcchedtussaambprkssaalnaadeH| (4) suvrnnaadiprtipttau| (5) "taccAkAravizeSo vA syAdadhyanAdikaM vA ?" -prameyaka0 pR0 485 / (6) braahmnnyprtipttau| (7) pR0 768 pN013| (8) jainAnAm / (9) tulanA-"na jaTAhi na gottehi na jaccA hoti brAhmaNo / yamhi saccaJca dhammo ca so sucI so ca brAhmaNo // na cAhaM brAhmaNaM brUmi yonijaM mattisaMbhavaM / 'bho vAdi' nAma so hoti sa ve hoti skinycno| akiJcanaM anAdAnaM tamahaM brUmi brAhmaNaM ||"-dhmmp0 gA0 393,396 / 'kammaNA baMbhaNo hoi kammaNA hoi khttio| vaIso kammuNA hoi suddo havai kammaNA ||"-uttraa0 25 / 33 / "tasmAda gnnvrnnvyvsthitiH| 'RSizRMgAdikAnAM ca mAnavAnAM prakIrtyate / brAhmaNyaM guNayogena na tu tadyonisaMbhavAt // ' 'cAturvaNyaM yathAnyacca cANDAlAdivizeSaNam / sarvamAcArabhedena prasiddhiM bhuvane gatam / / -pdmpu011|198-205| "manuSyajAtirekaiva jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedAhitAd bhedAccArvidhyamihAznute // brAhmaNA vratasaMskArAt kSatriyAH zastradhAraNAt / vaNijo'rthArjanAcyAyyAt zUdrA nyagvRttisaMzrayAt ||"-aadipu0 38 / 45-46 / "AcAramAtrabhedena jAtInAM bhedakalpanam / na jAtiLahmaNIyAsti niyatA kvApi tAttvikI // brAhmaNakSatriyAdInAM caturNAmapi tattvataH / ekaiva mAnuSI jAtirAcAreNa vibhidyate |"gunnaiH sampadyate jAtiguNadhvaMsAdvipadyate |"-dhrmp0 17 / 24-32 / mahAbhASye'pi 'guNavAcinaH brAhmaNAdizabdAH' iti pakSopyupanyastaH / tathAhi-"athavA sarva ete zabdA: guNasamudAyeSu vartante brAhmaNaH kSatriyo vaizyaH zUdra iti |"-paat0 mhaabhaa02|2|6 / "kriyAvizeSaya. jJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tadvayavasthAyAstadvayavahArasya copapatteH / tataH kriyAvizeSAdinibandhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAraH |"-prmeyk0 pR0 486 / syA0 ra0 pU0 962 / 1 tuSaTusaprakSA-A0, tussbusprkssaa-shr0| 2 parapakSAdezca b0| 3 azeSato ba0 / 4 bhagavatAM shr0| 5 tanna tvklpi-b0| 6 kriyAnibandhana ba0 / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 65 ] brAhmaNatvajAtivicAraH 776 NAdivyavahAro yuktaH / kathamanyathA vezyApATakAdipraviSTAnAM brAhmaNInAM brAhmaNyAbhAvo nindA ca syAt , jAtiyataH pavitratA hetuH ? sA ca bhanmatena nityaikarUpatayA tadavasthaiva, anyathA gotvajAterapi brAhmaNyaM nikRSTaM syAt / gavAdInAM hi cANDAlAdigRhe ciroSitAnAmapi iSTaM ziSTairAdAnaM na tu brAhmaNInAm / atha kriyAbhraMzAttAsAM nindyatA anAdAnazceSyate; tarhi kimanena antargaDunA brAhmaNyena kalpitena ? kalpayitvApi tat / kriyAvizeSavazAdeva vandyatAyA brAhmaNavyavahArasya cAbhyupagamanIyatvAt / kiJca, kriyAnivRttau brAhmaNyajAternivRttiH syAt , yadi sA tasyAH kAraNaM vyApakaM vA syAt ,. nAnyathA atiprasaGgAt / na cAsyAH kAraNaM vyApakaM vA kizcidiSTam / nApi kriyAbhraMzAt tasyA vikAro'sti "bhinneSvabhinnA nityA niravayavA ca autiH" [ ] ityabhidhAnAt / na cA'vikRtAyAH nivRttiH saMbhavati 10 atiprasaGgAditi / tadevaM bhavatkalpitabrAhmaNyasya AkAzakuzezayavadaprasiddhasvarUpatvAnna brAhmaNasyaiva saMskRtazabdaprayogAt dharmo yuktaH, kintu sarveSAmavizeSeNaiva ato'"sau syAt, na caivam / ato'vitathArthAbhidhAyitvameva zabdasya sAdhutvamabhyupagantavyam nAnyat , uktadoSAnuSaGgAt / tathAvidhaJca tat saMskRtazabdasyeva prAkRtazabdasyApyaviziSTam , ato dvayorapyanayoH saadhutvm| tataH sAdhUktam-'varNAH padAni vAkyAni 15 prAhurarthAnavAJchitAn' ityAdi / . kArikAdvayaM vivRNvannAha-'varNa' ityAdi / varNapadavAkyAnAM vAcakatvam artha ___ pratipAdakatvam , yathAsvaM svasyArthasya anatikrameNa AgamAt prativivRtivyAkhyAnam - pattavyam / tatrAsya pratyekaM prapaJcataH prarUpitatvAt / kutaH punaH vivakSAto'nyasya vAcakAH zabdAH ? ityAha-'vaktrabhiprAyAt' ityAdi / vaktrabhiprA- 20 yAd bhinnasya bahirbhUtasya arthasya ghaTAdeH vAcakAH zabdAH / kuta etat ? ityAhasatyAnRtavyavasthAnyathAnupapatteH / yatra satyAnRtavyavasthA tad vaktrabhiprAyAd bhinnArthaviSayaM yathA pratyakSAdi, satyAnRtavyavasthA ca zabdeSviti / ayazca prasaGgaH bahirartha (1) tulanA-"tataH saMvyavahAramAtraprasiddhaM brAhmaNyam |"-prmaannvaatikaalN pR026 / (2) yadi kriyAvizeSanibandhanoM brAhmaNyAdivyavahAro na syAttadA / tulanA-"kathamanyathA vezyApATakAdipraviSTAnAM brAhmaNInAM brAhmaNyAbhAvo bhavet""-syA0 20 pR0 962 / prameyaka0 pR0 486 / (3) jAtiH / (4) mImAMsakanaiyAyikamatena / (5) "anyathA gotvAdapi brAhmaNyaM nikRSTaM syAt |"-prmeyk0 pR0 486 / (6) brAhmaNInAm / (7) "ghaTAmastakayorantarAlavI mAMsapipaDo'ntargaDuH"-pramANavA0 sva0 TI0 pR0 168 / (8) brAhmaNyam / (9) tulanA-"kiJca kriyAnivRttau .."-prameyaka0 pR0 487 / (10) kriyaa| (11) brAhmaNyajAteH / (12) brAhmaNyajAteH / (13) uddhRtmidm-prmeyk010487| (14) saMskRtazabdoccAraNAt / (15) dhrmH| (16) avitathArthAbhidhAyitvalakSaNaM sAdhutvam / 1 brAhmaNAnAM ba0 / 2 cANDAlAdInAM gRhe zra0 / brAhmaNyavya-A0, zra0 / 4 iti A0 / 5 'zabdAH' nAsti A0 / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 viSayatAmantareNa satyAnRtavyavasthAnupapattilakSaNaH anyatra 'pramANaM zrutamartheSu' [laghI0 kA0 26 ] ityAdau vistareNoktaH iti neha praghaTTake punaH pratanyate / nanvarthAbhAvepi zabdAnAM pravRttidarzanAt kathaM tadvAcakatvam ityatrAha-'zabdAnAm' ityAdi / zabdAnAm arthavyabhicAritve'bhyupagamyamAne abhipretavyabhicAritvaM kutaH pramANAt 5 na kutazcit apanIyate nirAkriyate / kuta etat ? ityatrAha-'suSuptAdau' ityAdi, Adizabdena mattAdiparigrahaH vAgvRtterdarzanAt / nanu vivakSAprabhavAcchabdAdanya eva zabdaH, yaH tadabhAve tatra jAyate / na cAnyasya vyabhicAre anyasya vyabhicAro'tiprasaGgAt / 'suvivecitaM hi kArya kAraNaM na vyabhicarati' iti, tadetadat arthavizeSasadbhAvAsadbhAvapratibaddhAtmalAbheSvapi zabdeSu samAnam / sAmye'pi teSAM vivakSetaraprabhavAH zabdAH vailakSaNyenA'vasIyante natu arthavizeSasadbhAvA'sadbhAvapratibaddhAtmalAbhA iti svadarzanAnurAgamAtram / vivakSAmAtragocaratve ca amISAM bahirarthe pravRttyAdihetutvAnupapattiH, tedaviSayatvAd, yad yadviSayaM na bhavati na tat tatra pravRttyAdihetuH yathA rUpajJAnaM rasAviSayaM na rase, na bhavanti ca bahirarthaviSayA bhavanmate zabdA iti / nacaitad yuktam pratItivirodhAt / suprasiddhA hi 15 zabdebhyo bahirarthe pratipattipravRttiprAptipratIti: AbAlaM pratyakSavat / ataH tadviSayatvameva amISAM yuktam / yad yatra pravRtyAdihetuH tattadviSayam yathA rasajJAnaM rase pravRttyAdihetU rasaviSayam , bahirarthe pravRttyAdihetavazva zabdA iti / nacAyamasiddho hetuH; pratyakSavat zabdebhyaH tatra pravRttyAdipratIteH / yathaiva hi pratyakSAt pratipattRpraNidhAnAdisAmagrI sApekSAt pratyakSArthe pratipattyAdipratItiH sakalajanaprasiddhA, tathA saGketAdisAmagrIsA20 pekSAt zabdAt zabdArthe'pi iti / na ca arthe arthino'rthitvAdeva pravRtteH zabdo'pravartaka ityabhidhAtavyam ; pratyakSAderapyevamapravartakatvaprasaGgAt, tadarthe'pi arthitvAdeva pravRttipratIteH / paramparayA'tra pravartakatve zabde'pi tathA tadastu avizeSAt / ko ceyaM vivakSA nAma-zabdoccAraNecchAmAtram , anena zabdena amumathaM prati (1) vivakSAbhAve / (2) bahirAviSayatvAt / (3) zabdo bahirarthaviSayaH bahirarthe pravRttyAdihetutvAt / (4) tulanA-"pratyakSAdiva zabdAd bhirrthprtiitisiddheH| yathaiva hi pratyakSAt pratipattRpraNidhAnasAmagrIsavyapekSAt pratyakSArthapratipattiH tathA saGkatasAmagrIsApekSAdeva zabdAcchabdArthapratipattiH sakalajanaprasiddhA, anyathA tato bahirarthe prtipttiprvRttipraaptyyogaat| na cArthavedanAdeva artha puruSasyArthinaH svayameva pravRtteH zabdo'pravartaka ityeva vaktuM yuktam ; pratyakSAderapyevamapravartakatvaprasaGgAta, tadarthe'pi sarvasyAbhilASAdeva pravRtteH |"-assttsh0 pR0 21 / prameyaka0 pu0 449 / (5) pratyakSaviSayIbhate'pyarthe / (6) prtyksse| (7) prvrtktvvypdeshe| (8) paramparayA pravartakatvam / (9) "kA ceyaM vivakSA nAma-kiM zabdoccAraNecchAmAtram ..."-prameyaka0 pR0 450 / 1 tadvAcakami-zra0 / 2 ityAha b0| 3 suSaptAdInAmi-zra0, suSuptyAdau i-ba0 / 4 aparasya b0| 5-tmalAbha iti A0, b0| 6-tustadvi-A0 / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA065] vivRtivivaraNam 781 pAdayAmi ityabhiprAyo vA ? prathamapakSe vaktRzrotroH zAstrazravaNapraNayanAdau pravRttina prApnoti / na khalu kazcidanunmattaH zabdanimittecchAmAtrapratipattyarthaM zAstraM vAkyAntaraM vA praNetuM zrotuM vA pravartate / dazadADimAdivAkyaiH saha sarvavAkyAnAmavizeSaprasaGgazca, sarveSAM svaprabhavecchAmAtrAnumApakatvA'vizeSAt / atha anena zabdenAmumarthaM pratipAdayAmItyabhiprAyo vivakSA, tatsUcakatvena akhilazabdAnAM vivakSAnumApakatvam ; tadapyanupa- 6 pannam ; vyabhicArAt / nahi zukazArikonmattAdayaH tathAbhiprAyeNa vAkyamuccArayanti / kizca, samayAnapekSaH zabdaH tAdRzamabhiprAyaM gamayet , tatsApekSo vA ? Adyavikalpe na kazcit kvacidbhASAnabhijJaH syAt , sarveSAmavizeSataH zabdArthapratipattiprasaGgAt / samayApekSastu zabdaH arthameva kinna gamayet ? nahyayam arthAd bibheti yena tatra sAkSAnna varteta / azakyasamayatvAnna zabdo'thaM gamayati; ityapyasamIkSitAbhidhA- 10 nam; abhiprAye'pi tadagamakatvAnuSaGgAt, tatrApi tasya azakyasamayatvAvizeSAt / asiddhazcAsya azakyasamayatvam ; 'pramANaM zrutamartheSu' [ laghI0 kA0 26 ] ityatra tacchakyasamayatvasya prapaJcataH pratipAditatvAt / ____ na kevalaM suSuptAdau vAgvRtterdarzanAdabhipretavyabhicAritvaM kuto'panIyate iti, api tu itazca / kutastadapanIyate ityAha-'anicchatAm' ityAdi / AnicchatAmapi 15 apazabdAdyuccAraNavivakSAvikalAnAmapi apazabdAdibhASaNasadbhAvAt , Adizabdena shrutidussttaadiprigrhH| tathA vAJchatAmapi mandabuddhInAM zAstravaktRtvAbhAvAt tatkuto'panIyate ? atrAha para:-'ubhayatra' ityAdi / ubhayatra arthe'bhiprAye ca vyabhicArAta zabdAnAm na kasyacidarthasya abhiprAyasya vA vAcakAH zabdAH, itizabdaH paramatasamAptyarthaH / atra dUSaNamAha-'alaukikaM pratibhAnamiti' pratibhottarapratItiH ityarthaH, 20 alaukikazca tat pratibhAnaJca, lokabAdhitam ityarthaH / kuta etat ? ityatrAha'loko hi' ityAdi / hiryasmAt lokaH arthAptyanAptiSu satyAnRtavyavasthAma AtiSTheta / kasya ? zabdasya / yadi hi na kasyacidvAcakAH zabdAH syuH tarhi tebhyo ghaTAdyarthasya svapne'pyapratIteH na tatprAptyA keSAJcicchabdAnAM satyatvam anyeSAM tu anRtatvaM viparyayAt ityevaM loko vacasAM tadvyavasthAmAtiSTheta ityabhiprAyaH / nanu abhiprAya- 25 mAtrapratipAdane'pi tadvyavasthAmAsthAsyata ityatrAha-'na' ityAdi / abhiprAyamAtre zabdArthe 'na lokaH tadvayavasthAmAtiSTheta' iti sambandhaH / kuta etat ? ityatrAha'tatra' ityAdi / 'tatra' tanmAtre zabdavyavahArabAhulyAbhAvAt, kacit tatra tadvyava (1) tulanA-"kiJca, samayAnapekSaM vAkyaM tAdRzamabhiprAyaM gamayet tatsApekSaM vA ?" -prameyaka0 pR0 450 / (2) abhiprAyamAtre / 1-zravaNayanAdI A0 / 2 suSuptyAdau ba0 / -panIta ba0 / 4 azabdAdhuccA-zra0 / na ta abhi-A0, b0| 6 ityAha tatra tanmAtre ba0, ityatrAha tatra tanmAtre A0 / 7 cittattatra zra0 / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 ___ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [. pravacanapari0 hArepi bahulaM bahiH tadvyavahAropalambhAt iti bhAvaH / / ____nanu pratIyate zabdAdarthaH sa tu vicAryamANo na saGgacchate; tatra tasya sambandhAbhAvataH pratyAyakatvAyogAt ; ityatrAha-'abAdhitAm' ityAdi / atrAyamabhiprAyaH-yaudRze'rthe saGketitaH yAdRzaH zabdaH dezAntare kAlAntare ca yogyatAlakSaNasambandhavazAt tAdRzasya tAdRzo vAcakaH, na tatra kiJcidvAdhakam ityuktm-'yogytaapekssaanaadisngketH'| laghI0 svavR0 kA0 62 ] ityatra / ataH abAdhitAM zabdAdupajAyamAnAM sAmAnyavizeSAtmakArthaviSayAM tatpratItimatikramya svecchayA pratItyanAzrayaNena pramANasvarUpam-'pratyakSAnumAnalakSaNameva pramANaM nAgamAdi' iti, prameyasvarUpam pratyakSasya pUrvAparakoTivicchinnaM svalakSaNameva prameyam anumAnasya tu anyavyAvRttimAtram' ityAtiSThamAnAnAM saugatAnAM yuktam 10 upapannam kiM tat ? abhipretamAtrasUcakatvam / keSAm ? zabdAnAm iti / vyAkhyAtaM mUlakArikAyAm 'jJAnaM pramANamAtmAdeH' ityetat / sAmprataM 'nayo jJAturabhiprAyaH' ityetadvyAkhyAtukAma Aha zrutabhedA nayAH sapta naigmaadiprbhedtH|| dravyaparyAyamUlAste dravyamekAnvayAnugam // 66 // nizcayAtmakamanyo'pi vytirekpRthktvgH| nizcayavyavahArau tu dravyaparyAyamAzritI // 67 // (1) bahirarthe / (2) zabdasya / (3) vyAkhyA-"te prAguktalakSaNA nayA bhavanti / ke ? te / zrutasya sakalAdezasya Agamasya bhedA vikalpA viklaadeshaaH| kati ? spt| kutaH naigamAdiprabhedataH ? kiM viziSTA: ? drvypryaaymuulaaH| tatra dravyasya svarUpamAha-dravyaM sAmAnya bhavati / kiM viziSTam ? ekAnvayAnugam , ekaJcAnvayazca ekAnvayau tAvanugacchati vyApnotItyekAnvayAnugam / tatraikAnugam arthatA (UrdhvatA ) sAmAnyaM pUrvAparavyApakam , sadRzapariNAmalakSaNaM tiryaksAmAnyamanvayAnugam / punaH kiM viziSTam ? nizcayAtmakam , nirgatazcayaH paryAyAntarasaMkaro yasmAdasau nizcayaH paryAyaH sa AtmA yasya tattathoktam / api punaranyaH paryAyo vizeSo bhavati / kiM viziSTa:? vyatirekapRthaktvagaH, vyatirekazca pRthaktvaJca te gacchati tAdAtmyena pariNamatIti sa tathoktaH / tatra vyatireka: ekasmin dravye kramabhAviparyAyaH / pRthaktvagaH punararthAntaragato visadRzapariNAmaH / "tu punanizcayavyavahArau mUlanayau Azritau aalmbitvntau| kim ? dravyaparyAyam |"drvyN zrito nizcayanaya: dravyAthika ityarthaH / paryAyAzrito vyavahAranayaH paryAyAthika ityarthaH |"-lghii0 tA. pR0 88 / (4) tulanA-"satta mUlaNayA pnnnnttaa| taM jahA Negame, saMgahe, vavahAre, ujjusue, sadde, samabhirUDhe, evNbhuue|"sthaa0 7.19 / anuyoga0 136 / naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhevambhUtAH nyaaH|"-tttvaarth0 1334 / "negamasaMgahavavahArujjusue hoi bodhavve / sadde ya samamirUDhe evaMbhUe ya muulnyaa|"-aav0 ni0 gA0 754 / "naigamasaMgravyavahArarjusUtrazabdA nyaaH| Adyazabdau dvitribhedau|"-tttvaarthaadhi0 234, 35 / siddhasenadivAkarAstu SaD nayAn svIkurvanti, tanmatAnusAreNa naigamasya saMgrahavyavahArayorantarbhAvAt / drssttvym-snmti0114,5|| ____ 1 bahizchamasthavya-ba0 / 2 yAdRzo'rthe saMketitaH tAdRzaH zabdaH aa0| 8 'kAlAntare ca' nAsti ba0, th0| 4-kSo'nAdi-ba0 // 5-rekApRtha-mu0 laghI0 / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravanacapra0 kA067] nayanirUpaNam 783 vivRtiH-nahi matibhedA nayAH trikAlagocarAnekadravyaparyAyaviSayatvAt , mateH sAmpratikArthagrAhitvAt / manomaterapismRtipratyabhijJAnacintAbhinibodhAtmikAyAH kAraNamaMtiparicchinnArthaviSayatvAt / tatra mUlanayau dravyaparyAyArthiko / dravyam ekAnvayAtmakam / ekatvaM tadatatpariNAmitvAt , sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyAtmakatvAd anvayi / puruSatvAderapekSAtaH satyapi samAnetarapariNAmAtizaye nAnakasantAnAtmanAM / tathAbhAvasaMkaravyatikaravyatirekAd anvayinoraskhalatsamAnaikapratyayaviSayatvamanumimImahe / tathAhi-skandhaH svaguNaparyAyANAmekatvaM na samAnapariNAmaH puruSazca / samAnapariNAmo'pi sakalapadArthago'nekatvam / nizcayanayAdeko jIvaH karmanirmuktaH vyavahAranayAt skrmkH| paryAyaH pRthaktvam vyatirekazca / pRthaktvam ekatra dravye guNakarmasAmAnyavizeSANAm / vyatirekaH santAnAntaragato visadRzapa- 10 riNAmaH / vyavahAraparyAyAH krodhAdayaH jIvasya saMsAriNaH, nizcayaparyAyAH zuddhasya jJAnAdayaH pratikSaNam AtmasAtkRtAnantabhedAH / nizcayanayAt pudgaladravyamekam , pRthivyAdibhede'pi rUparasagandhasparzavatvam AvirbhUtAnAvirbhUtasvarUpamajahat skandhaparamANuparyAyabhedepi rUpAdimattvamaparijahat / nahi avasthAdezakAlasaMskArAH mUrtatvamatyantaM bhindanti amUrtabhedaprasaGgAt , sattAbhedAzca jIvAdayaH sattAm 15 ityuktaprAyaM nehocyate / bhedavAdino'pi jJAnamekam ekasmin kSaNe svayamanekAkAramAtmasAtkurvat kathaM nirAkuyuH 1 tataH tIrthakaravacanasaMgrahavizeSaprastAvamUlavyAkAriNau dravyArthikaparyAyArthiko nishcetvyau| nahi tRtIyaM prakArAntaramasti; tasya pramANa evA'ntarbhAvAt / na naigamasya pramANa [tA] tAdAtmyavivakSAbhAvAt / zrutasya Agamasya bhedAH vizeSAH na punarmatijJAnasya / ke ? nayAH, pratipatra- 20 bhiprAyAH, kiyantaH ? sapta / kutaH 1 naigmaadiprbhedtH| kiMkArikArthaH - mUlAste ? ityAha-'dravya' ityAdi / dravyaparyAyau mUlam Azrayo yeSAM te tathoktAH / kiM svarUpaM dravyam ? ityAha-'dravyam' ityAdi / ekazabdo'yaM bhAvapradhAnaH, ekatvaJca anvayazca sadRzapariNAmaH tAbhyAM yathAsaMkhyena svaparyAyAna (1) tulanA-utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM zrutajJAnaM tu trikAlaviSayam utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakam |"-tttvaarthaadhi0 bhA0 1120 / (2) tulanA-"arthAntaragato visadazapariNAmo vyatireka: gomahiSAdivata |"-priikssaam0 4 / 9 / (3) tulanA-"titthayaravayaNasaMgaha visesptthaarmlvaagrnnii| davvaTrio ya pajjavaNao ya sesA viyappAsi ||"-snmti01|3| (4) tulanA"pramANAtmaka evAyamubhayagrAhakatvataH / ityayuktamiha jJapteH pradhAnaguNabhAvataH // prAdhAnyenobhayAtmAnamarthaM gRhNaddhi vedanam / pramANaM nAnyadityetatprapaJcena niveditam ||"-tttvaarthshlo0 pR. 269 / 1-matibhinnArthavi- I0 vi0| 2-mUttitva- ja0 vi0 / -vaktrabhi-ba0 zra0 / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 vivativyAkhyAnam dravyAntarANi ca anugacchati anuyAti iti tadanugam / 'ekatvAnugam' ityanena bhedaikAntaniSedhaH, 'anvayAnugam' ityanena tu srvdrvyaiktvniraasH| tadevaMvidhaM dravyaM pramANAparicchedyaM bhaviSyati ityatrAha-'nizcayAtmakam' iti / saMzayAdivyavacchedalakSaNA prameyasthA gRhItikriyA nizcayaH, sa AtmA svabhAvo yasya tat tathoktam / na kevalaM 5 dravyameva nizcayAtmakam , kintu anyo'pi paryAyo'pi, nizcayAtmakaH iti liGgapari NAmena smbndhH| punarapi kathambhUtaH ? ityaah-vytirekpRthktvgH| svadravyaparyAyAntarApekSayA vyatirekaM parasparavyAvRttim ekadravyAparityAgena gacchatIti vyatirekagaH, dravyAntaraparyAyApekSayA pRthaktvaM pRthagdravyavRttitvaM gacchatIti pRthktvgH| nanu yadi naigamAdayo nayAH dravyaparyAyamUlAH tarhi dravyArthikaparyAyArthikalakSaNau mUlanayau 10 kimmUlau ? ityAha-'nizcaya' ityAdi / cetanasya acetanasya vA yaH san svabhAvaH na kadAcidvinazyati tadavalambI nayo nizcayaH dravyArthikanayaH ityarthaH / yo vinazyati khabhAvaHtadavalambI vyavahAraH paryAyArthika iti yAvat tau / tu zabdaH apizabdArtha, drvypryaaymaashrito| vakSyati ca 'tatra malanayo dravyaparyAyArthiko' ityAdi / tatra prathamakArikAyAH prathamabhAgaM vyatirekamukhena vivRNvannAha-'nahi' ityAdi / nahi naiva matibhedAH kintu zrutabhedAH, ke te ? nyaaH| kuta ___ etat ? ityAha-'trikAla' ityAdi / trayaH kAlA gocaro yeSAm anekadravyaparyAyANAM te viSayo yeSAM teSAM bhAvAt tattvAt / 'nayAnAm' iti vibhaktipariNAmena smbndhH| matirapi tathA bhaviSyati ? ityatrAha-'mateH' ityAdi / mateH indriyajanitAyAH sAmpratikArthagrAhitvAt vartamAnakAlagocaradravyaparyAyAtmakArthagrAhakatvAt 'na matibhedA nayAH' iti sambandhaH / anindriyajanitAyAstasyAH te tarhi bhedAH bhavantu tasyAH trikAlagocaradravyAdiviSayatvAt ityatrAha-'manomateH' ityAdi / na kevalam indriyamateH api tu manomaterapi 'nahi bhedAH nayAH' iti smbndhH| kiMviziSTAyAH ? ityaah-smRtiprtybhijnyaancintaabhinibodhaatmikaayaaH| kuta etat ? ityatrAha 'kAraNa' ityAdi / vizadA'vitathA maitiH manomateH kAraNatvAt 'kAraNamatiH' ityu25 cyate, tayA paricchinno yo'rthaH tdvissytvaanmnomteH| tasyaiva kathaJcidadhitayA tayA grahaNAt evamuktam / nayabhedaM darzayannAha-tatra' ityAdi / tatraivaM zrutabhedatve nayAnAM vyavasthite mUlanayau kAraNanayau naigamAdInAm / kau ? ityAha-dravyaparyAyArthiko, dravyaJca paryAyazca ___ (1) mteH| (2) indriyajanitA matiH / (3) indriyamativiSayabhUtasya arthasyaiva / (4) arthAdarthAntarAnugamarUpeNa, vicaaraatmktvaanmnomteH| (5) mnomtyaa| 1-tmakaM pRthagdravyameya nizcayAtmakaM kintu shr0| 2 ityaah-b0| / tatraiva zrutabhedatvena vyv-b0| 20 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA067] nayanirUpaNam 785 tAveva arthI tau yathAsaMkhyena vidyate yayoH tau tthoktau| tatra dravyapadaM vyAcaSTe 'dravyam' ityAdinA / ekatvAnvayau vyAkhyAto, tau AtmA yasya tat tadAtmakam / etadeva samarthayamAnaH prAha-'ekatvam' ityAdi / 'dravyam' ityanuvartate / tasya ekatvaM kutaH ? ityAha-'tad' ityAdi / sa ca vivakSita: asazca avivakSita: tadatau, tau ca tau pariNAmau ca tau yasya staH tat tadatatpariNAmi, yadi vA, tayoH pariNamata / ityevaM zIlaM tadatatpariNAmi, tasya bhAvAt tattvAt / sAmpratam 'anvayAtmakaM tat' ityetat samarthayate-anvayi dravyAntareNa anugamavad 'dravyam' iti smbndhH| kutaH ? ityAha-'tad' ityAdi / sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyAtmakatvAt / atrAha saugataH-asamAnAnapekSya samAnapariNAmAH anupAdAnopAdeyAnapekSya ekapariNAmAH kecana bhAvAH kalpyante na paramArthataH, apekSAkRtasya dharmasyA'tAttvikatvAt ; 10 ityatrAha-'puruSa' ityAdi / asyAyamarthaH-nAnakasantAnAtmanAm nAnAsantAnasvabhAvAnAm ekasantAnasvabhAvAnAMzca yugapatkramabhAvinAM kSaNAnAm ityarthaH / teSAM yadapekSAtaH yathoktAyAH apekSAyAH sakAzAt kalpitaM puruSatvaM tiryaksAmAnyam , Adizabdena dravyavizeSaparigrahaH, tasmAt satyapi vidyamAne'pi samAnetarapariNAmAtizaye samAnapariNAmAtizaye tatprakarSe itarapariNAmAtizaye ekatvapariNAmaprakarSe / nanu itarazabdasya uktaviparI- 15 tArthAbhidhAyitvAt samAnapariNAmAd itaro visadRzapariNAma eva labhyate, na ekatvapariNAmAtizaya iti cet ; evametat, tathApi-iha samAnaikatvapariNAmAtizayayoH prakRtatvAt samAnapariNAmAt itaraH ekatvapariNAma eva ucyate / tasmin satyapi ekatvaM tadatatpariNAmitvAt / sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyAtmakatvAd 'anvAya' iti smbndhH| nahi tathA'pariNatam apekSAta: tad bhavati vipratiSedhAt , anyathA svayamamUrtamapi jJAnaM 20 jJAnAntarAt amUrttAt vyavartamAnaM mUrta syAt / nanu ca vicAryamANasya tadatatpariNAminaH sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyasya cAnupapatteH abhimatarUpavad anabhimatarUpeNApi prasaGgAcca ayuktam-ekatvamityAdi; iti cedatrAha-'tathA' ityAdi / tathA tadatizayaprakAreNa yo saGkara-vyatikarau tayoH vyatirekAd abhAvAd anvayinoH tadatatpariNAmisAmAnyayoH askhalatsamAnaikapratyayaviSayatvam sAkalyena nAnakasantAnAtmasva- 25 bhAvam anumimImahe anumAnena pratipadyAmahe 'anumAnanimittasya uktatarkasya pravijRmbhaNAt' itybhipraayH| (1) na hi agnitvenApariNataM apekSAtaH anagnivyAvRttyapekSayA agnirbhavati, jalAdAvapi * anagnivyAvRttyA agnitvaprasaGgasya duritvAt iti bhaavH| 1 dravyamityAdi dravyamityanuvartate ba0, dravyamityAdi ityanuvartate shr0| 2-ha sadaza-A0, ba0 / 3-pekSa ek-b0| 4-Jca yagapatkramabhAvinAJca yagapatkramabhAvinAM kss-aa0| 5 'samAnapariNAmAtizaya' nAsti zra0, samAnapariNAmaprakarSe b0| 6-ruupennaatipr-shr0|| 49 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 yadi vA vaizeSikAdirAha-puruSatvamapekSya samAnapariNAmAtizayo nAnAtmasu, buddhyAdiguNasamavAyitvamapekSya ekAtmani ekatvapariNAmAtizayo na paramArthataH iti; tatrAha-'puruSatvAdeH' ityAdi / puruSatvam Adiryasya buddhyAdisamavAyitva-triguNasaMyo gitvAdeH sa tathoktaH tasya yA apekSA tataH satyapi samAnetarapariNAmAtizaye / 5 keSAm ? ityAha-nAnakasantAnAtmanAm / nAnA ekasantAnAzca te AtmAnazca teSAm iti, zeSaM pUrvavat / na bhavatu AtmanA samAnaikatvapariNAmaH na ghaTAdInAM tatra samAnapariNAmasyaiva saMbhavAt ityAzaGkyAha-'tathAhi' ityAdi / tathAhi tena askhalatsamAnaikapratyayaviSayatvaprakAreNa ca skandho ghaTAdyavayavI, sa kim ? ityaah-ektvm| keSAm ? ityAha-'kha' ityAdi / svazabdena skandhaH parAmRzyate tasya ye guNA rUpAdayaH 10 ye ca paryAyA navapurANAdayaH teSAm ekatvam na samAnapariNAma: 'askhaladekapratya yaviSayatvAt' iti bhAvaH / nanu bhinnasantAnAtmanAmiva ekasantAnAtmanAmapi samAnapariNAma evAstu iti saugataH / tatrAha-'puruSazca' iti / na kevalaM skandhaH kintu puruSo'pi 'svaguNaparyAyANAmekatvam' iti smbndhH| nenu yathA kramabhAvinAM sukhA dInAmekatvaM puruSaH tathA yugapadbhAvinAmAtmanAm ekatvaM so'stu iti cedatrAha-'samAna' 15 ityAdi / apizabda evkaaraarthH| samAnapariNAma eva sakalapadArthagaH naikatvaM sakalapadArthagam 'puruSasya' iti vibhaktipariNAmena smbndhH| anena 'tathAbhAva' ityAdi samarthitam , dravyamekAnvayAnugam' iti kArikApAdazca vyAkhyAtaH / nizcayanayAd dravyArthikanayAd ekaH abhinnaH jIvaH sarvo'pi sarvasAdhAraNacetanApariNA mApekSayA / sa eva dvividho vyahAranayAt iti darzayannAha-'karma' ityAdi / karmaNA 20 jJAnAvaraNIyAdinA nirmuktorahito jIvaH, skrmkshc| kutaH? vyavahAranayAt paryAyA rthikanayAt / evamekendriyAdibhedo'pi cintyH| anena dvitIyakArikAyA uttarArddha vyAkhyAtam / paryAyaM kathayannAha-'paryAyaH' ityAdi / paryAyaH kaH ? ityAha-pRthaktvaM vyatirekazca / tatra pRthaktvapadaM vyAcaSTe-pRthaktvam , ekatra ekasmin dravye guNaka25 maMsAmAnyavizeSANAM parasparaparihAreNa kathaJcit avasthAnam ityarthaH / vyatirekapadaM vivRNoti-vyatireko vyaavRttiH| kaH ? ityAha-santAnAntaragato visadRzapariNAmaH gomahiSyAdipariNAmaH / tatra jIvagataparyAyAn darzayannAha-'vyavahAra' ityAdi / vyavahAraparyAyAH paryAyArthikanayaparyAyAH ityarthaH / ke ? krodhAdayaH kAdAcitkatvAt / (1) saugataH / (2) advaitvaadii| (3) puruSaH brahmarUpo bhavatu / 1 buddhyaadism-aa0| 2 'nAnakasantAnAtmanAm' nAsti shrH| 3 tathA ca tena ba0, tathA tena A0 / 4-santAnAnAmapi ba0 // 5-gaH anekatvaM A0, shr0| 6 tadravyame-zra017 nizcayAd A0, ba0 / 8-kendriyabhedopi ba0 / 9 paryAyA ka i-b0| 10-vnvsthaa-shr0| 11 gomahiSAdi-zra0ba0 / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 67] nayanirUpaNam 787 kiMviziSTasya jIvasya te paryAyAH ? ityaah-sNsaarinnH| muktasya ke paryAyAH ? ityAha-'nizcaya' ityAdi / nizcayaparyAyAH dravyArthikagocarAH paryAyAH zuddhasya 'jIvasya' iti sambandhaH / ke te ? jJAnAdayaH akAdAcitkatvAt / kathambhUtAste ? 'te ca' ityAha (ityAha te ca) pratikSaNam aatmsaatkRtaanntbhedaaH| na kevalaM dravyArthikanayAjjIvasyaiva abhedaH api tu pudgaladravyasyApi ityAha-'nizcaya' ityAdi / nizcaya- 5 nayAt dravyArthikanayAt pudgaladravyam ekam abhinnam / kasmin satyapi ? ityaahpRthivyaadibhede'pi| kiM kurvattadekam ? ityAha-'rUpa' ityaadi| ajahat aparityajat , kim ? ityAha-rUparasagandhasparzavatvam "rUparasagandhasparzavantaH pudgalAH" [ tattvArthasU0 5 / 23 ] ityabhidhAnAt / kathambhUtaM tat ? ityAha-AvirbhUtAnAvirbhUtasvarUpam / pRthivyAM tadai AvirbhUtasvarUpaM jalAdau anAvirbhUtasvarUpam , jale gandhasya anale gandharasayoH 10 anile rUparasagandhAnAmanAvirbhAvAt / nanu jalAdau gandhAdisadbhAve pramANataH siddhe anAvirbhAvo yuktaH, anyathA sarvasya sarvatrA'nAvirbhAvaprasaGgAt sAMkhyadarzanapratiprasaGgaH syAt iti cet ; ucyate-jailAdayo gandhAdimantaH, sparzavattvAt, yaditthaM taditthaM yathA pRthivI, sparzAdimantazcaite, tasmAdgandhAdimanta iti / yat punaH gandhAdimanna bhavati na tat sparzavat yathA AtmAdi, 15 ityAdi SaTpadArthaparIkSAyAM pRthivyAdInAmatattvAntarabhAvasamarthanAvasaire prapaJcataH prarUpitamihAvagantavyam / punarapi kiM kurvat ? ityatrAha-'skandha' ityAdi / skandhAzca ghaTAdayaH paramANavaH atyantasUkSmAH pudgalAH ta eva paryAyAH parasparataH prAdurbhAvAt , paramANubhyo hi skandhAH prAdurbhavanti tebhyazca paramANava iti, teSAM bhedepi rUpAdimattvamaparityajadekaM / dRSTAntArthametat ; tato yathA tat paramANurUpaM skandhIbhavat skandhasvabhAvaM 20 vA paramANurUpatAmAdadhat rUpAdimattvamaparityajat ekaM tathA prakRtamapi iti / etadeva . darzayannAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na avasthA ca dezazca kAlazca saMskArazca te mUrttatvaM rUpAdimattvam "rUpAdimayI mUrtiH" [ ] ityabhidhAnAt / atyantaM suSThu bhindanti 'pRthivyAdibhedasya skandhaparamANuparyAyabhedasya ce' iti smbndhH| kuta etat ? ityAha-'amUrta' ityAdi / amUrto rUpAdirahito yo bhedaH vyaktivizeSaH tasya 25 prasaGgAt / yathA ca avasthAdayo na rUpAdimattvamatyantaM bhindanti, tathA sattAbhedAzca (1) "sparzarasagandhavarNavantaH pudglaaH|"-tttvaarthsuu0| (2) rUparasagandhAdi / (3)vaishessikH| (4) tulanA-pR0 238 Ti0 4 / (5) pR0 238 / (6) tulanA-"rUpaM mUrtirityartha: / mUrtiH ? rUpAdisaMsthAnapariNAmo mUrtiH |"-srvaarthsi0 rAjavA0 5 / 5 / 1 pratiprasavaH syAt A0, shr0| 2 vA zra0 / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 jIvAdayaH sattAm 'atyantaM na bhindanti' iti sambandhaH / asadbhedaprasaGgAt ityuktaprAyaM 'jIvAjIvaprabhedA yadantInAH' [laghI0 kA0 31] ityatra, neha punarucyate / narnu jIvAdidravyasya sattAdisAmAnyasya vA kasyacidasaMbhavAt 'nizcayanayA deko jIvaH' ityAdyayuktam , tatsaMbhave ca avasthAdibhedena viruddhadharmAdhyAsataH pratikSaNaM 5 bhedaprasaGgAnna tadekatvam ityAzaGkyAha-'bheda' ityaadi| ye viruddhadharmAdhyAsataH sarvathA vastuno bhedaM vadanti saugatAH te'pi kathaM naiva nirAkuryuH ? kiM tat ? jJAnam , kathambhUtam ? ekam / kiM kurvat ? svayam Atmano'nekAkAraM nIlapItAdivicitrAkAraM grAhya grAhakAkAraviviktetararUpatayA pratyakSaparokSAkAraM vA AtmasAtkurvat / kadA 1 ekasmin kSaNe / tannirAkaraNe sakalazUnyatA syAt / sA ca pratyakSaparicchede prapaJcataH pratikSiptA 10 ityalaM punaH prasaGgena / tato yathA viruddhadharmAdhyAse'pi ekamekadA jJAnamaviruddhaM tathA krameNa jIvAdidravyamapi iti / ___ utArthopasaMhAramAha-'tata' ityAdi / yata uktaprakAreNa jIvAdi sukhAdiparyAyAtmakaM vyavasthitaM tataH tIrthakarasya bhavAvato'rhato vacanaM syAdvAdapravacanaM tasya viSaya bhUtAH, zrutabhedatvAt nayAnAm , ye saGgrahavizeSAH saGgrahazca vizeSAzca vyavahArAdinaya15 bhedAH teSA prastArasya prapaJcaprarUpaNasya mUlavyAkAriNau Adyau utpAdakau nizcetavyau / kau ? ityAha-dravyArthika-paryAyArthiko / anyaH kuto neti cet ? atrAha-'nahi' ityAdi / hiryasmAt na tRtIyaM prakArAntaraM nayAntaramasti / kuta etat ? ityatrAha'tasya' ityAdi / tasya tadantarasya pramANe eva na naye antarbhAvAt 'na tadasti' iti sambandhaH / pradhAnabhUtAnyonyAtmakasAmAnyavizeSaviSayAbhisandheH pramANatvAt / 20 naigamo'pi tarhi pramANaM syAt iti cedatrAha-'na' ityAdi / na pramANatA, kasya ? naigamasya / kuta etat ? ityAha-'tAdAtmya' ityAdi / tAdAtmyena pramANasvabhAvatvena vivakSAyAH abhAvAt , nayatvena vivakSAsadbhAvAt ityarthaH / etadapi kutaH ityatrAha guNapradhAnabhAvena dhrmyorekdhrminni|| vivakSA naigamo'tyantabhedoktiH syAttadAkRtiH // 8 // (1) asaMzcAsau bhedaH vizeSaH tasya prasaGgAt asadrUpatvaprasaGgAdityarthaH / (2) saugataH / (3) citrajJAnam, grAhyagrAhakAdyanekAkAraM saMvedanam grAhyAdyAkArarAhitya-saMvedanApekSayA pratyakSaparokSAtmaka saMvedanaM vaa| (4) sklshuunytaa| (5) pR0 133 / (6) sukhAdyanekAkAram / (7) abhiprAyavato jnyaansy| (8) vyAkhyA-"syAt / kaH ? naigamo nayaH / kA ? vivakSA abhiprAyaH / kayoH ? gharmayoH ekatvAnekatvayoH / kena? guNapradhAnabhAvena / kva? ekamaNi eko'bhinno dharmI dravyaM tasmin / tadAkRtiH tasya naigamasya AkRtirAbhAsa: syAt / kA? atyantabhedoktiH atyanto nirapekSaH bhedo nAnAtvaM tasyoktirvacanaM naiyAyikAdyabhiprAyo naigamAbhAsa ityrthH|"-lghii0 taa0p090| . 1 tatsaMbhave vAnasthA-zra0 / 2 syAdvAdavacanaM A0 / 3 prasArasya shr0| 4 prakArabhUtA-zra0 / 6-bhisambandheH pra-A0, zra0 / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA068] naigamanayanirUpaNam 786 vivRtiH-jIvaH sannamUrtaH kartA sUkSmo jJAtA draSTA'saMkhyAtapradezo bhoktA pariNAmI nityaH pRthivyAdibhUtavilakSaNaH iti pradhAnavRttyA jIvasvattattvanirUpaNAyAM guNIbhUtAH sukhAdayaH / sukhAdisvarUpanirUpaNAyAM vA aatmaa| tadatyantabhedAbhisandhiH naigamAbhAsaH / guNaguNinAm avayavyavayavAnAM kriyAkArakANAM jAtitadvatAM cetyAdi tAdAtmyamavivakSitvA guNaguNinoH dharmidharmayorvA guNapradhAna- 5 bhAvena vivakSA naigame, saMgrahAdau ekavivakSeti bhedH| guNapradhAnabhAvena mukhyAmukhyarUpanA dharmayoH ekasmin dharmiNi vivakSA kArikAvyAkhyA____ * pratipatturabhisandhiH naigamaH sa kathaM pradhAnabhUtobhayadharmasvabhAvadharmi viSayapramANarUpatAM pratipadyeta ? tadAbhAsamAha-atyantabhedoktiH 'dharmayoH ekadharmiNi' iti sambandhaH, syAt tadAkRtiH naigamAbhAso bhavet / 10 kArikAM vivRNvannAha-jIvaH sannamUrtaH sUkSmo jJAtA draSTA kartA'saMkhyAtapradezI vivRtivyAkhyAnam___. bhoktA pariNAmI nityaH pRthivyAdibhUtavilakSaNaH evaM pradhAnavRttyA - jIvasvatattvanirUpaNAyAM jIvasvarUpaprarUpaNAyAM kriyamANAyAM guNIbhUtAH sukhAdayo dharmAH / ohrAdanAkAraM sukhaM tadviparItasvarUpaM duHkhaM svArthagrahaNasvabhAvaM jJAnam ityevaM mukhyataH sukhAdisvarUpanirUpaNAyAM vA AtmA 'guNIbhUtaH' iti 15 sambandhaH / naigamAbhAsaM prarUpayannAha-'tad' ityAdi / tayoH sukhAdyAtmanoH atyantabhedAbhisandhiH naigmaabhaasH| udAharaNamAha-guNaguNinAm avayavAvayavinAM jAtitadvatAM cetyAdi / "atyantabhedAbhisandhi gamAbhAsaH' iti sambandhaH / anena kApilIyo'pi caitanyasukhAdyoratyantabhedAbhisandhiH cintitH| kuto'sau naigamAbhAsaH ? ityatrAha-'tAdAtmyam' ityAdi / yato'sau dharmadharmiNostadAtmyaM sadapi avivakSitvA 20 svadurAgamavAsanAviparyAsitamateH pratipattuH pravartate tato'sau naigamAbhAsaH iti / dharmarmiNoH ityupalakSaNArthametat , tena avayavAvaya vinoH kriyAkArakayoH jAtitadvatozca grahaNam / dharmayorvA guNapradhAnabhAvena vivakSA naigame yataH tato'tyantabhedavivakSA tadAbhAsa ityabhiprAyaH / saMgrahAderataH kuto bhedaH ? ityatrAha-'saMgraha' ityAdi / saMgrahaH Adiryasya vyavahArAdeH sa tathoktaH tatra ekasya guNAdeH guNyAdervA vivakSA iti 25 hetoH bhedaH naigamAt saMgrahAdeH iti / tatra saMgrahasvarUpaM sapratipakSaM darzayannAha (1) viSayaM yatpramANaM tadrUpatAm / (2) 'sukhamAlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam"-nyAyavi0 / draSTavyam-akalaGkapra0 pari0 pR0 58 / ___1-NAmaM ja0 vi0 / 2-bhatAvi-ja0 vi0| 3 nigame ja0 vi0| 4-bhisambandhiH A0 / 5-padyate A0, shr0| 6 cAtmA b0| 7-sambandhiH shrH| 8 vetyAdi A0 / 9 naigamo yataH ba0, shr0| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 sadabhedAt samastaikyasaMgrahAt saMgraho nyH| durnayo brahmavAdaH syAt tatsvarUpAnavAptitaH // 69 // vivRtiH -sarvamekaM sadavizeSAt iti saMgraho nyH| tadAbhAso brahmavAdaH tadabhyupagamopAyAbhAvAt / nApi tasyopeyatvaM kharaviSANavat / samastasya jIvAjIvavizeSaprapaJcasya aikyena saMgrahAt kAraNAt saMgraho nayaH 'pravarttate' ityupskaarH| kutaH samastaikyasaMgrahaH ityAha-sadabhekArikArthaH dAt / brahmavAdo'pi sadabhedamAzritya samastaikyaM saMgRhNAti iti so'pi saMgrahaH syAdityatrAha-'durnaya' ityAdi / durnayaH saMgrahAbhAso brahmavAdaH syAt / kuta etat ? ityatrAha-'tad' ityAdi / tasya brahmaNaH yatsvarUpaM 10 nirAkRtasakalabhedaprapaJcaM sattAmAtraM tasya anavAptitaH prApterabhAvAt / / ___ kArikAM vivRNvannAha-'sarvam' ityAdi sarva cetanAcetanarUpaM vastujAtam ekaM vivRtivyAkhyAnam ___ sadavizeSAt iti evaM saMgrahanayaH pravarttate / tadAbhAsaH saMgrahAbhAsaH - brhmvaadH| kuta etat ? ityAtrAha-'tat' ityAdi / tadabhyupagamasya brahmavAdasvIkArasya upAyAbhAvAt pramANAbhAvAt / pramANamUlo hi abhyupagamaH satyaH is ityabhiprAyaH / doSAntaramAha-'nApi' ityAdi / nApi tasya brahmaNaH upeyatvaM svIkaraNIyatvam 'upAyAbhAvAt' ityabhisambandhaH / yasya upAyAmAvo na tadupeyam yathA kharaviSANam, upAyAbhAvazca brahmaNaH iti / yathA cAsya na kazcidupAyo ghaTate tathA brahmAdvaitaniSedhAvasare vyAsataH cintitam / vyavahAranayaM darzayannAhavyavahArAnukUlyAttu pramANAnAM prmaanntaa| nAnyathA bAdhyamAnAnAM jJAnAnAM tatprasaGgataH // 7 // vivRtiH-pramANAnAM prAmANyaM vyavahArAvisaMvAdAt iti AkumAraM prasiddham , (1) vyAkhyA-"..."samastasya jIvAjIvavizeSasya aikyena aikatvena saMgrahAt saMkSipya grahaNAt / kathamanekasya saMkSepaNamityAzaGa kyAha-sadabhedAt, sat satvasAmAnyaM saccAsAvabhedazca tamAzritya / nahi sattvAt kiJcid bhinnamastIti vaktuM yuktaM virodhAt / durnayaH saMgrahAbhAsaH syAt / kaH ? brahmavAdaH sattAdvaitam / kUtaH? tatsvarUpAnavAptitaH, tasya paraparikalpitabrahmaNaH svarUpaM bhedaprapaJcazanyaM sanmAnaM tasyAnavAptiH pramANAdaprAptistataH, na khalu tat pratyakSAdipramANAt prApyate tthaaprtiiteH|"-lghii0 tA0 pR0 90 / (2) pR0 150 / (3) "vyavahArAnukUlyAttu, saMgrahabhedako vyavahAraH tasyAnukUlyamavisaMvAdaH tasmAdeva / bAdhyamAnAnAM saMzayAdInAM visaMvAdinAM jJAnAnAm / tatra pramANetaravyavasthAnibandhanatvAt vyavahAro nayaH, anyathA tadAbhAsa ityrthH|"-lghii0 tA0 pR0 91 / uddhRto'yam-"vyavahArAnukUlyena pramANAnAM prmaanntaa| nAnyathA bAdhyamAnAnAM teSAJca ttprsnggtH|"-tttvaarthshlo010271| tulanA"prAmANyaM vyavahAreNa"."-pramANavA0 3 / 5 / 1 tasyaupeyatvaM ja0 vi0 12 ekena A0, b0| 8-vityAha shr0| 20 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pravacanapra0 kA0 70] vyavahAranayanirUpaNam 761 anyathA saMzayaviparyAsasvamajJAnAdInAmapi prAmANyamanivArya syAt / pratyakSaM savikalpakaM pramANa vyavahArAvisaMvAdAt / utpAdavigamadhrauvyalaNaM sat guNaparyayavadravyam jIvazcaitanyasvabhAvaH ityAdi zrutajJAnasya pramANAntarAbAdhana-pUrvAparAvirodhalakSaNasaMvAdasaMbhavAt prAmANyam , arthAbhidhAnapratyayAtmakavyavahArAnukUlyAcca / bahirarthavijJaptimAtrazUnyavacasA vyavahAravirodhitvAt durnayatvam / / pramANAnAm adhyakSAdInAM yA pramANatA saugatAdibhiriSyate sA vyava hArAnukUlyAdeva upapannA nAnyathA, anyathA vyavahAraprAtikArikArthaH * kUlyaprakAreNa na, kuta etat ? ityatrAha-'bAdhyamAna' ityAdi / bAdhyamAnAnAM vyavahArAnadhirUDhaprAtItikadvicandrasakalazUnyatAdyarthaviSayajJAnAnAM tatprasaGgataH prmaanntaaprsnggtH| kArikA vyAkhyAtumAha-'pramANAnAm' ityAdi / pramANAnAM pratyakSAdInAM vivRtivyAkhyAnam _ prAmANyam amithyAtvam iSTAniSTaprAptiparihAralakSaNavyavahArAvi saMvAdAt , ityetat AkumAram AbAlaM prasiddham / anyathA vyavahArAvisaMvAdAbhAvaprakAreNa tatprAmANye saMzayaviparyAsasvapnajJAnAdInAmapi prAmANyamanivArya syAt / tedavisaMvAdAcca tatprAmANye yat pareSA nirvikalpakaM pratyakSaM tada- 15 pramANaM vyavahArAvisaMvAdAbhAvAt iti manyamAnaH prAha:-'pratyakSam' ityAdi / pratyakSa savikalpakam pramANaM 'syAt' ityanena sambandhaH / kuta etat ? ityatrAha-vyavahArAvisaMvAdAt / na punaH nirvikalpakaM tadviparyayAt iti bhAvaH / sAmprataM zrutasya tata eva prAmANyaM darzayannAha-'utpAda' ityAdi / utpAdavigamadhrauvyANi lakSaNaM svarUpaM yasya tadetallakSaNaM jIvAdivastu sad bhavati, guNaparyayavadravyaM jIvazcaitanyasvabhAvaH 20 ityevamAdizrutajJAnasya aspaSTatarkaNasya 'prAmANyaM syAt' iti gatena sambandhaH / kuta etat ? ityatrAha-'pramANAntara' ityAdi / zrutAt anyat pratyakSAdi pramANAntara tena abAdhanaJca pUrvAparayoH zrutavAkyayoH avirodhazca lakSaNaM yasya saMvAdasya tasya tatra saMbhavAt / atraivArthe hetvantaramAha-'artha' ityAdi / artho jIvAdiH abhidhAnaM jIvAdizabdaH pratyayaH tadviSayo jJAnaM te AtmA yasya vyavahArasya tasyAnukUlyAcca 25 (1) tulanA-"trayaH padArthAH arthAbhidhAnapratyayabhedAt"-rAjavA0pR017 / aSTasaha0pa0251 / (2) vyvhaaraavisNvaadaat| (3) saugatAnAm / (4) draSTavyam-pR0 605 tti07| (5) tulanA"guNANamAsao davvaM ekadavvassiA guNA / lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiA bhave ||"-uttraa0 28 / 6 / "davvaM sallakkhaNiyaM uppAdabvayadhuvattasaMjuttaM / gugapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNanti savvaNhU ||"pNcaastigaa010| "gunnpryyvdrvym"-tttvaarthsuu05|38nyaayvi0 kaa0111| "taM pariyANa hu dabbu tuhu~ jaM guNapajjayajuttu / sahabhuva jANahi tAha~ guNa kamabhuva pajjau uttu ||"-prmaatmpr gaa057| 1 zratajJAnena ja0 vi0| 2-mAtre zUnya-ja0 vi0| 3 'anyathA' nAsti A0, ba0 / 4-mArabAlaM zra0 / 5 ityAha ba0, shr0| 6 saMvAdasya tatra A0, v0| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 hetoH zrutajJAnasya 'prAmANyam' iti smbndhH| vyavahAradunayaM darzayannAha-'bahirartha' ityAdi / bahirarthazca vijJaptimAtrazca tAbhyAM zUnyaM tatpratipAdakavacasAM durnayatvam / bahirarthazUnyavacasAM vijJaptimAtrAdyadvaitapratipAdakavacasAM tanmAtrazUnyavacasAM sakala zUnyatApratipAdakavacasAmiti / kutaH teSAM durnayatvam ? ityatrAha-'vyavahAravirodhi5 tvAt' iti / nahi tadvacassu iSTAniSTaprAptiparihArAdilakSaNavyavahArasya avirodho yuktaH pramANaprameyasadbhAve satyeva asyA'virodhAt / RjusUtranayaM darzayannAha 'bhedaM prAdhAnyato'nvicchan RjusUtranayo mtH| sarvathaikatvavikSepI tadAbhAsastvalaukikaH // 71 // vivRtiH-bahiraNavaH saMcitAH sthUlamekAkArapratyayamabhRtaM yathA darzayanti 10 tadvat saMvitparamANavo'pi citrAkAramekam / tato naikamanekarUpaM tattvamakramaM yat sakramaM sAdhayet bhedasyAbhedavirodhAt , anyathA kvacinnAnAtmeva na syAt / sApekSo nayaH nirapekSo dunayaH / pratibhAsabhedAt svabhAvabhedaM vyavasthApayan tadabhedAdabhedaM pratipadyata eva vizeSAbhAvAt , tadanyatarApAye arthasyA'nupapatteH / __ sarvasya sarvato bhedaM prAdhAnyato'nvicchan Rju prAJjalaM vartamAnaparyAya____ mAtraM sUtrayati prarUpayati iti RjusUtraH nayo mtH| pradhAna zabdasya ca sambandhizabdatvAt dravyaM tasya apradhAnam / tadAbhAsamAha'sarvathA' ityAdi / sarvathA guNapradhAnabhAvAbhAvaprakAreNa ekatvavikSepI ekatvanirAkArakaH tadAbhAsaH RjusUtrAbhAsaH / tuH yasmAdarthe, yasmAdalaukikaH loka vyavahArAtikrAnto'yamIdRzo bhedAbhyupagamaH / na khalu sarvathaikatvapratikSepeNa sthAsakoza20 kuzUlAdau bAlakumArAdau vA bhedavyavahAro loke prasiddhaH / / kArikAM vivRNvannAha-'bahiH' ityaadi| bahiraNavaH darzayanti janayanti sthUlame kAkArapratyayam, kiMviziSTam ? abhUtam aparamArthaviSayam / kathambhU - tAste ? saJcitAH punyjiibhuutaaH| evaMvidhAste yathA yena prakAreNa tathA . (1) vyavahArasya / (2) "prAdhAnyataH mukhyatvena, anena gauNatvena dravyamapyapekSata ityarthaH / tu punastadAbhAso bhavati / kiM viziSTa: ? ekatvavikSepI, ekatvaM dravyaM vikSipati nirAkarotyevaMzIla ektvvikssepii| katham ? sarvathA prAdhAnyato'prAdhAnyatazca, puna: kiM viziSTa: ? alaukikaH loko vyavahArastatprayojano laukika: tadviparyayo'laukika: alaukikAdityarthaH / na hi parasparaM sajAtIyavijAtIyavyAvRttAH pratikSaNavizarAravaH paramANavo vyavahriyante parIkSakaH yatastidvaSayo nayAbhAso na syAt |"-lghii0 tA0 pR0 91 / (3) saugatamate pujIbhUtA: paramANava eva sthUlAkArapratyahetavaH; tathAhi-"arthAntarAbhisambandhAjjAyante ye'nnvo'pre| uktAste saJcitAste hi nimittaM jnyaanjnmnH||" -pramANavA0 3.195 / (4) "Rju praguNaM sUtrayati tantrayata iti RjusUtraH |"-srvaarthsi0, rAjavA0 1133 / (5) sarvathA kSaNikatvasvIkAraH / 1-sya samba-A0 / 2 'janayanti' nAsti zra0 / kArikArthaH Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 72 ] artha-zabdanayanirUpaNam 763 vidhaM pratyayaM darzayanti tadvata saMvitparamANavo'pi, kathambhUtam ? citrAkArama, nIlAdigrAhyAdyanekAkAramekam ata eva abhUtam / upasaMhAramAha-'tataH' ityAdi / yasmAdekAkArapratyayasya aparamArthaviSayatvaM tato naikamabhinnasvabhAvaM tatvaM jIvAdivastu akrama yugapad anekarUpam 'yuktam' ityupskaarH| yat sakrama kramavat sukhAdibhedabhinnam AtmAnaM sAdhayet / 'yat' ityAkSepe vA naiva sAdhayet / kuta etat ? ityatrAha-'bhedasya' / ityaadi| bhedasya nAnAtvasya abhedena ekatvena virodhaat| vipakSe bAdhakamAha-'anyathA' ityAdi / anyathA anyena tadavirodhaprakAreNa kvacid ghaTapaTAdau nAnAtvameva na syAt iti / asyAbhisandhernayatvaM durnayatvaJca darzayannAha-'sApekSa' ityAdi / saha pratyanIkadharmApekSayA varttate iti sApekSaH nyH| apekSAto niSkrAntaH nirastA vA apekSA yenAsau nirapekSaH durnyH| nanu pramANAbhAvena abhedasya kacidanupapatteH kathaM 10 tadapekSo nayaH syAt ? ityatrAha-'pratibhAsa' ityAdi / pratibhAsasya pratyakSAdisaMvedanAkArasya bhedAta svabhAvabhedaM cetanetarasvarUpanAnAtvaM vyavasthApayan saugataH tadabhedAt pratibhAsAbhedAt abhedaM pratipadyata eva vishessaabhaavaat| etacca 'arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH' [laghI0 kA08] ityatra saprapaJcaM prpshcitm| atraivArthe samarthanAntaramAha-'tad' ityAdi / tayoHbhedAbhedayormadhye anyatarasya bhedasya abhedasya vA apAye 15 arthasya uttarakAryasya saMvedanasyaM vA'nupapatteH, sApekSo nayaH nirapekSo durnaya iti / atha saptanayeSu madhye ke arthapradhAnAH ke ca zabdapradhAnAH ? ityAha.... catvAro'rthanayA hyete jIvAdyarthavyapAzrayAt / trayaH zabdanayAH satyapadavidyAM samAzritAH // 72 // vivRtiH-kAlakArakaliGgabhedAt zabdaH arthabhedakRt abhUt bhavati bhavi- 20 (1) vyAkhyA-"ete / ke ? naigamAdayaH prAguktAH catvAro'rthanayAH arthapradhAnA nayAH / kutaH ? jIvAdyarthavyapAzrayAt, jIvAjIvAdInAmarthAnAM vyapAzrayAd aalmbnaat| trayaH zeSAH zabdasamabhirUDhavambhatAH zabdanayAH zabdapradhAnA nyaaH| ki viziSTA:? satyapadavidyAM samAzritAH, satyAni pramANAntarAbAdhitAni padAni kAlakArakAdibhedavAcIni teSAM vidyA vyAkaraNazAstraM tAmAzritA AlaMbitAH vyAkaraNAzritatvAdityarthaH |"-lghii0 taa0puu092| tulanA-"catvAro'rthAzrayAH zeSAstrayaM shbdtH|" -siddhivi0, TI0 pR0 517 B. / "tatra saMgrahavyavahArarjusUtrAH arthanayAH zeSAH zabdanayAH"-rAjavA0 pR0 186 / "atthappavaraM saddovasajjaNaM vtthumujjusuttNtaa| sahappahANamatthovasajjaNaM sesayA viti |"vishessaa0 gA0 2753 / "tatrarjusUtraparyantAzcattvAro'rthanayA mtaaH| trayaH zabdanayAH zeSAH shbdvaacyaarthgocraaH||"-tttvaarthshlo0 pR0 274 / nayaviva0 pR0 262 / "eSu catvAraH prathame'rthanirUpaNapravaNatvAdarthanayAH zeSAstu trayaH zabdavAcyagocaratayA shbdnyaaH|"-prmaannny0744.45| jainatarkabhA0 pa. 23 / nayapradIpa pR0104 B. / uddhRto'yam-'jIvAdyarthavinizcayAt |"-aav0ni0 malaya050 381 B. / sUtrakRtAMga0 TI0 pR0 426 A. / 1-vidhapratya-zra0. ba0 / 2 bhedanAta zra0 / 3 vyavasthApayet sau--aa| 4 'pratibhAsAbhedAta' nAsti zra0 / 5-sya cAnupa-A0 / 6-vinyAsamAdhi-ja0 vi0 / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 pyati, karoti kriyate, devadatto devadattA iti / paryAyabhedAd abhirUDho'rthabhedakRta indraH zakraH purandara iti / kriyAzrayaH evambhUtaH / kuveta eva kArakatvam / yadA na karoti tadA kartRtvasya ayogAt iti / kathaM punaH zabdajJAnaM vivakSAvyatiriktamartha pratyeti ? kathaM ca na ? tadapratibandhAt / 'nahi buddherakAraNaM viSayaH' ityetat prativyUDhamaH vijJAnasya anAgatanirNayAt / kRttikodayadarzane zakaTodayo bhaviSyati buddhiravisaMvAdinI, AdityaH zva udetA, sUryAcandramasoH grahaNaM bhaviSyati, tantavaH paTo bhaviSyanti, mRtpiNDo ghaTo bhaviSyati, tandulA bhaviSyantyodanam, brIhayaH tandulA bhaviSyanti, ityAdyanAgataviSayANAm avisaMvAdinAm AnantyAt / tataH zabdajJAnamapi vivakSAvyatiriktArthagrAhi siddhaM pratibandhamantareNApi tatprati10 pAdanasvAbhAvyAt vijJAnavaditi / vartanAlakSaNaH kAlaH, kriyAviSTaM dravyaM kArakam, styAna-prasava-tadubhayAbhAvasAmAnyalakSaNaM liGgam, kathaJcid vastusvabhAvabhedakaM tthaaprtiiteH| paryAyo'pi arthabhedakRt / kriyAbhedAt eko'pi zabdaH kriyAnimittakavyutpattiH tadabhAvAt tadartha nAcaSTe iti paramaizvaryamanubhavanneva indraH nAnyadA, tataH siddhaH kriyAbhedaH pAcakapAThakAdivat / nahi varNapadavAkyAnAM vyutpAdakaM zAstraM 15 vitatham paramArthazabdaprAptyupAyakRt jJAturabhiprAyAtmakanayavat / vyAvahArikaprakR tyAdiprakriyApravibhAgena yathA pAramArthikAdanekAntAtmakAdAdapoddhRtya tadaMzamekAntaM vyAvahArikaM tatpratipacyupAyaM prakAzayan nayaH na mithyAtvamanubhavet, nirapekSasyaiva mithyAtvAt / anekAntanirAkRteH nirapekSatvam tadanirAkRteH sApekSatvaM nAnyathA nayAnAM samyaktvamithyAtve iti sthitam / / _ catvAra ete naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyA vyAkhyAtasvarUpA hi sphuTam arthanayA eva arthapradhAnanayA arthnyaaH| kutaH ? ityAhakArikArtha: yA jIvAdyarthavyapAzrayAt jIvAdyarthasamAzrayaNAt / trayaH zabdasamabhirUDhavambhUtAH zabdanayAH zabdapradhAnA nayAH shbdnyaaH| kutaste tathAvidhAH ? ityAha-'satya' ityAdi / satyAni avitathAni apazabdasvarUparahitAni yAni 25 padAni kAlakArakAdibhedavAcIni teSAM vidyA vyAkaraNaM yatra tAni vyutpAdyante tAM samAzritAH yataH tataH te zabdapradhAnAH / . kArikApUrvArddhasya anantarameva vyAkhyAtatvAt uttarArddhaM vivRNvannAha-'kAla' _ityAdi / zabdaH zabdanayaH arthabhedakRt / kutaH ? kAlakArakavivRtivyAkhyAnam yA liGgabhedAt / 'yathA' ityAdinA etadeva darzayati / tatra kAlabhedAd 30 abhUt bhavati bhaviSyati / kArakabhedAt karoti kriyate / liGgabhedAt devadatto devadattA iti / paryAyabhedAdabhirUDho'rthabhedakRta indraH zakraH purandara iti.| kriyA 1-pratibhAgena ja0 vi0 / 2 'jIvAdyarthasamAzrayaNAt' nAsti tha018 'zabdanayA' nAsti aa0| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 72 ] artha-zabdanayanirUpaNam 765 zrayaH evambhUtaH / kuta etat ? ityAha-'kurvataH' ityAdi / zacIpateH indanAdi kriyAM kurvata eva kArakatvam , yadA na karoti tadA kartRtvasyA'yogAt iti / paraH prAha'katham' ityaadi| katham ? na kathaJcit , 'punaH' ityAkSepe, zabdajJAnaM zabdasya kArya yadarthajJAnaM tat vivakSAvyatiriktamarthaM bahiHskhalakSaNaM pratyeti viSayIkaroti / sUriH paraM pRcchati-'kathaJca na' iti| sa pRSTaH prAha-tadapratibandhAt / tasmin arthe aprati- 5 bandhAt tAdAtmyattadutpattilakSaNasambandhAsaMbhavAt zabdajJAnasya / tadapratibandhe'pi tat taimave(vai)ti iti cedatrAha-'nahi' ityaadi| hiryasmAt na buddheH akAraNaM kintu kAraNaM viSayaH ityetat prativyUDham / kuta etat ? ityatrAha-vijJAnasya anAgatanirNayAt / anAgatasya alabdhAtmalAbhatayA akAraNabhUtasya arthasya nirNayAta nirNayasaMbhavAt / tathAhi-kRttikodayadarzane zakaTodayo bhaviSyati buddhiravisaMvAdinI, evam AdityaH 10 zva udetA, sUryAcandramasograhaNaM bhaviSyati, tantavaH paTo bhaviSyanti, mRtpiNDo ghaTo bhaviSyati, tandulAH bhaviSyantyodanaH, brIhayaH tandulA bhaviSyanti ityAdyanAgataviSayANAmavisaMvAdinAM jJAnAnAmAnantyAta / 'tataH' ityAdinA prakRtamarthamupasaMharannAha-yataH anAgataviSayatvaM jJAnasya siddhaM tataH zabdajJAnamapi na kevalaM pratyakSAnumAnajJAnam vivakSAvyatiriktArthagrAhi siddham / nanu zabdasya arthapratibandhAbhAvAt 18 kathaM tajjJAnam arthagrAhi ? ityatrAha-'pratibandha' ityAdi / pratibandhamantareNApi tAdAtmyatadutpattisambandhaM vinApi tasya zabdasya yat pratipAdakaM svAbhAvyaM yogyatAlakSaNaM svarUpaM tasmAt tat tadrAhi siddham / atra dRSTAntamAha-'vijJAnavat' iti / zabdajJAnasya dAntikatvAt iha vijJAnagrahaNena yat prAg arthAjanyatayA samarthitaM pratyakSaM tadeva gRhyate, tadiva tadvaditi / nanu kAlAdibhedAt zabdanayasya arthabhedakatvaM pratipAditam , kAlAdInAM tu lakSaNaM noktam , nacAlakSitarUpANAm arthabhedapratItihetutvaM yuktam atiprasaGgAt ityAzaGkaya teSAM lakSaNaM prarUpayannAha-'vartanA' ityAdi / sakalapadArthAnAM vRttihetutvaM vartanA sA lakSaNaM yasya asau tallakSaNaH kAlaH / kriyayA AviSTaM yuktaM dravyaM kArakam , kriyAM kurva vyaM kaarkmityrthH| liGga trividham strIpuMnapuMsakabhedAt / tatra styAna- 25 sAmAnyalakSaNaM strIliGgam / prasavasAmAnyalakSaNam apatyajanakatvamAtralakSaNaM pulliMgam / tabhayAbhAvasAmAnyalakSaNaM styAnaprasavobhayAbhAvamAtralakSaNaM npuNsklinggmiti| tade (1) saugataH / (2) zabdajJAnam / (3) artham / (4) zabdajJAnam / (5) zabdajJAnam / 1 tattattvamaveti ba0, tattatramadyeveti zra012 "kintu kAraNaM' nAsti shr0| 3 zakaTovaye bhaviA0, zakaTodaye ca bhvi-shr0| 4 arthe prati-ba0, shr0| 'pratyakSa' nAsti shr0| 6 na caalkssnnlkssitruupaa-b0| 7 arthe bhd-b0| 8 kriyAyA aviziSTaM zra0 / 9-kSaNaM styAnaprasavobhayAbhAva* sAmAnyalakSaNaM styaanprs-aa0| - 20 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [6. pravacanapari0 taduktalakSaNa kAlAdi kathaJcid vastusvabhAvabhedakam tathApratIteH pratipattavyam / nanu 'paryAyabhedAdabhirUDho'rthabhedakRt' ityayuktamuktam ; paryAyasyArthA'bhedakatvAt ityAzaGkyAha-'paryAya' ityAdi / na kevalaM kAlAdayaH kintu paryAyo'pi 'indraH, zakraH, purandaraH' ityAdirUpaH arthasya zacIpatyAdeH bhedakaH kathaJcid vailakSaNyApAdakaH 'tathApratIteH' ityanantareNAbhisambandhAt / yadapi 'kriyAzraya evambhUtaH' ityuktam ; tatrApi kuto'sya ekatrApi paryAye kriyAbhedAd bhedahetutvam ? ityatrAha-'kriyA' ityaadi| kriyAbhedAd indanAdibhedAt eko'pi zabdaH indrAdiparyAyarUpaH kriyAnimittakavyutpattiH tadabhAvAt tannimittakavyutpatterabhAvAt tadartham indrAdyarthaM nAcaSTe iti hetoH paramaizvaryam indanakriyAM anubhavanneva indraH nAnyadA abhiSecanAdikAle / evaM zakana10 kAla eva zakraH pUraNasamaya eva purandaraH nAnyadA 'tathApratIteH' iti gatena smbndhH| yato yakriyApariNataH padArthaH takriyAnimattavyutpattikaiH zabdaiH tatkAla evAbhidhIyate nAnyadA / tataH siddhaH kriyAbhedo bhedako bhAvAnAM pAcakapAThakAdivat / .. ___nanu kriyAmAzritya zabdA vyAkaraNena vyutpAdyante, taJca mithyA ityeke, varNA eva padameva vAkyameva vA satyamityanye, tanmatamapAkartumAha-'nahi' ityAdi / nahi na 15 khalu varNapadavAkyAnAM vyutpAdakaM zAstraM vyAkaraNalakSaNaM vitatham paramArthazabdaprAptyu pAyatvAt / nahi vyAkaraNAsatyatve apazabdavyudAsena samyakzabdapratItyupAyaH kazcit saMbhavati / nanu vRddhavyavahAraparamparAta eva zabdA'pazabdaviveko bhaviSyati atastadarthaM vyAkaraNasamAzrayaNamayuktam ; ityapyavicAritaramaNIyam ; vyAkaraNAnapekSAd vRddhavyavahArAdeva AnanyenA'khilazabdAnAM pratipadaM tadvivekasya kartumazakyatvAt / vyAkaraNAzrayaNena tu 20 sAmAnyavizeSavatA lakSaNena upalakSitAnAM svalpaprayatnenApi teSAM tadvivekaH kartuM suzakaH / tathAhi-"karmaNyaNa" [pANini0 3 / 2 / 1] ityekenaiva sUtreNa kumbhakAra-kANDalAva-zAstrAdhyAyAdayo bahavaH zabdAH saMllakSyante, aMtaH vyAkaraNAnugRhItAt lokavyavahArAt sukhenaiva zabdApazabdavibhAgasya kartuM zakyatvAt asti vyAkaraNasyopayogaH / na cAsyA'pramANatvAt tadvibhAge nopayogaH ityabhidhAtavyam ; tadaprAmANye karnAdikArakaprapaJcasya samplavaprasaGgAt / na ca tatsamplavaH asti| ataH ayameva tadaisamplavaH svasiddhaye vyAkaraNaM pramANayati, anyataH tadvyavasthAnupapatteH / vyAkaraNata eva hi prakRtipratyayavibhAgadvAreNa anyonyavibhaktasya karmakAdikArakaprapaJcasya pratipattiyuktA nAnyataH, tathApratipattihetostato'nyasyA'saMbhavAt / nanu varNapadavAkyAnAM niraMzatvAt kiM te prakRtyAdi (1) zabdApazabdavivekArtham / (2) draSTavyam-pR0 760 Ti0 1 / (3) karnAdikArakanaiyatyam / (4) vyAkaraNazAstreNa / 1vyAcaSTe aa0| 2 nAnyathA shr0| 3 pAvakapAcakapAThakAdi-A0, paavkpaatthkaadi-b0| 4-paatthaadi-shr0|-prmpryaa ta eva shr0| 6 pratipAdaM shr0| 7-vishessvllkss-aa0| 8-shaastrdhyaayaa-shr0| 9 tataH shr0| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 72 ] . artha-zabdanayavicAraH 767 pravibhAgamAzritya vyutpAdyeta ? niraMzAnAmapi teSAM tatpravibhAgaM parikalpya vyutpAdane tacchAstraM vitathameva syAt tetsvarUpA'saMsparzitvAt ityatrAha-'vyAvahArika' ityAdi / vyavahAre vyavahAranayabhedaprarUpake vaiyAkaraNavyavahAre vA bhavA yA prakRtyAdiprakriyA tasyAH pravibhAgo bhedaH tena paramArthaH vAstavo yaH zabdaH varNapadavAkyarUpaH / varNo hi udAttAdibhedena bhinnaH vyavahAre vAstavaH prasiddhaH, padaM tu suptiGantabhedena, vAkyamapi / anyonyApekSANAM padAnAM nirapekSaH samudAyaH ityAdibhedena iti / yathA ca nityaniraMzAdirUpANAM varNapadavAkyAnAmanupapattiH tathA 'varNAH padAni vAkyAni prAhurAnavAJchitAn' [laghI0 kA0 64 ] ityatra prapazcataH prarUpitam / tasya prAptyupAyatvAt svarUpAvagatihetutvAt / 'nahi tadvayutpAdakaM zAstraM vitatham' iti sambandhaH / prayogaH-yaH paramArthabhUtasya prAptyupAyo nAsau vitathaH yathA jJAturabhiprAyAtmako nayaH, 10 paramArthabhUtasya zabdasya prAptyupAyazca varNapadavAkyAnAM vyutpAdaka zAstramiti / tatra 'jJAturabhiprAyAtmakanayavat' ityamuM dRSTAntaM 'yathA' ityAdinA vyAcaSTe-yathA yena prakAreNa na mithyAtvamanubhavet, ko'sau ? nayaH jJAturAbhiprAyaH / kiM kurvan ? prakAzayan , 'kiM tat ? ekAntam / kathambhUtam ? tadaMzam anekAntAtmakAthaikadezam / punarapi kathambhUtam ? vyAvahArikam vyavahAraprayojanam / punarapi kiMviziSTam ? 15 tatprAptyupAyaM tasya anekAntAtmakArthasya prAptiH tasyA upAyaH sA vA upAyo yasya / kathaM taM prakAzayan ? apoddhRtya pRthakkRtya / kasmAt ? arthAt / kathambhUtAt ? anekAntAtmakAt / kiM kalpanAtaH tathAvidhAttasmAt ? ityatrAha-pAramArthikAt / paramArtho'kalpitaM rUpaM tena 'saMbhavAt / kuto'yamitthambhUto na mithyAtvamanubhavet ? ityAha- 'nirapekSasya' ityAdi / pratyanIkadharme niSkrAntA apekSA yasyAsau nirapekSaH 20 tasyaiva noktaprakArasya mithyAtvAta / atha kasya nirapekSatvaM kasya ca sApekSatvam ? ityAha-anekAntanirAkRteH nirapekSatvaM tadanirAkRteH sApekSatvam / evaMvidhasApekSAnapekSatvaprakAreNaiva nayAnAM samyaktva-mithyAtve nAnyathA iti sthitam / yuktisvacchajalaM subodhakamalaM sadbhaGgavIcIcayam , gambhIraM nikhilArthapaulikalitaM satsAdhuhaMsAkulam / 25 prajJAdhIzapaTiSThapAThakakhagadhvAnapratAnAnvitam , jIyAd durgatitIpatRDvihananaM jainAgamAkhyaM saraH ||ch|| iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre SaSThaH paricchedaH smaaptH||ch| (1) varNapadavAkyAnAm / (2) varNapadavAkyasvarUpAnavagAhanAt / (3) sApekSasya / 1-pate ba0,-yeta aa0| 2-ruuptvaasN-shr0| 3 vyavahA-zra0 / 4 zabdaprA-A0, 'zabdasya' nAsti zra015 "kiM tat' nAsti zra0 / 6 'kathaMbhUtaM nAsti shr0| 7 vyavahA-zra018-pAyatvaM t-shr0| 9 'pRSakakRtya nAsti zra0, b0| 10 bhAvAt shr0| 11-dharmo ni-shr| 12-tvam ba0, shr0| 18 pArikali-A0 / 14 tApavRddhihananaM shr0,0| 15 iti zrImatprabhAcandrAcAryavi-ba016 SaSThamaH b0| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye pravacanapraveze saptamaH niksseppricchedH| . prAdurbhUtaM nikhilaviSayodyotisaMvitsarasyAm , zAstrAmbhojaM sakalaviSayaprauDhapatraprapaJcam / lakSmIkSetraM pramitinayasatkarNikAkesarAkhyam , nikSeporupravaramakarandAptaye sevyatI bhoH ||ch|| athedAnIM zAstraMvidhAnAdhyayanaparyavasitaphalaprarUpaNapurassaraM nikSepasvarUpaM prarUpayannAha shrutaadrthmnekaantmdhigmyaabhisndhibhiH| parIkSyatAMstAntaddharmAnanekAn vyAvahArikAn / / 73 // nayAnugatanikSepairupAyairbhedavedane / viracayyArthavAkpratyayAtmabhedAn zrutArpitAn // 74 // (1) vyAkhyA-" punarapi kathaMbhUtaH ? taponirjIrNakarmA, tapasA yathAkhyAtacAritralakSaNena vyuparatakriyAnivRttizukladhyAnena nirjIrNAni nirmUlitAni karmANi jJAnAvaraNAdIni dravyabhAvarUpANi yenAsau tathoktaH / anena cAritratapasyArAdhanAdvayaM sUcitam / bhUyaH kiMbhUtaH ? jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnatattvavit anena jJAnArAdhanA jnyaapitaa| punaH kiMviziSTa: ? vivRddhAbhinivezanaH, vizeSeNa vRddhaM kSAyikasvarUpeNa pariNatamabhinivezanaM samyagdarzanaM yasyAsau tathoktaH / anena darzanArAdhanA niruupitaa| evamArAdhanAcatuSTayasyaiva mokSamArgatvopapatteH / kiM kRtvA vivRddhAbhinivezana: saMjAta ityAzaMkyAhaanuyajya pRSTvA / kAni? dravyANi / kiMviziSTAni ? jIvAdIni / kaiH ? anuyogaizca praznareva / ki viziSTaH? nirdezAdibhidAM gtH| tatra kimityanuyoge vastusvarUpakathanaM nirdezaH yathA cetanAlakSaNo jIva iti / kasyetyanuyoge svasyetyAdhipatyakathanaM svAmitvam / keneti prazne sveneti karaNanirUpaNaM sAdhanam / kasminnityanuyoge svasminnityAdhArapratipAdanamadhikaraNam / kiyacciramiti prazne ananta kAlamiti kAlaprarUpaNaM sthitiH| katividha ityanuyoge caitanyasAmAnyAdekavidha iti prakArakathanaM vidhAnama / parva kRtvA viracayya nyasya / kAna ? arthavAkapratyayAtmabhedAna, arthazca vAka ca pratyayazca te AtmAnaH svabhAvA yeSAM te ca te bhedAzca vyavahArAstAn / tatra arthAtmAnau bhedau dravyabhAvI tayorarthadharmatvAt / vAgAtmako nAmavyavahAraH / pratyayAtmakazca sthApanAvyavahAra: tasya saMkalparUpatvAt / kiMviziSTAMstAn ? zrutApitAn zrutena anekAntena vikalpitAn / kaiH? nayAnugatanikSepaiH, nayAn dravyaparyAyaviSayAnanugatA anuvRttA nikSepA nyaasaastaiH| kiMrUpaH ? upAyaiH kaarnnH| kva ? bhedavedane mukhyAmukhyavizeSanirNaye kaarnnbhedairityrthH| Adau kiM kRtvA? parIkSya vicArya / kaiH parIkSya ? abhisaMdhibhiH jJAturabhiprAyaH nyrityrthH| pUrva kiM kRtvA? adhigamya jJAtvA / kamartham ? jIvAdiprameyam / kiviziSTam ? anekAntAtmakam / kasmAt ? zrutAt syaadvaadaat|"-lghii0 tA0 pR0 95-97 / 1-prauddhmeypr-b| 2-tAM no ba0,-tAM bho shr0| 3-mabhiga-ba0 / 4-vedanoM A0, ba0 / 5 vicaaryaayvaak-thH| 6-bhedaacchutaa-b0| " Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 pravacanapra0 kA0 75-76 ] nikSepanirUpaNam anuyujyAnuyogaizca nirdezAdibhidAM gataiH / dravyANi jIvAdInyAtmA vivRddhAbhinivezanaH // 7 // jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnatattvavit / taponibarNakarmA'yaM vimuktaH sukhamRcchati // 76 // iti / vivRtiH zrutamanAdi santAnApekSayA, sAdhanaM prati saadi| pramANamtrikAlagocarasarvajIvAdipadArthanirUpaNam , tadarthAMzaparIkSApravaNo'bhisandhirnayaH / tAbhyAmadhigamaH paramArthavyAvahArikArthAnAm / tadadhigatAnAM vAcyatAmApanAnAM vAcakeSu bhedopanyAsaH nyaasH| so'varataH cartuoM nAmasthApanAdravyabhAvataH / tatra nimittAntarAnapekSaM saMjJAkarma nAma / tacca jAtidravyaguNakriyAlakSaNanimitAnapekSasaMjJAkarmaNo'nekatvAt anekadhA / AhitanAmakasya dravyasya sadasadbhA- 10 vAtmanA vyavasthApanA sthaapnaa| anAgatapariNAmavizeSa prati gRhItAbhimukhyaM ... (1) uddhRtA ime-"tathA cAhuTTAkalaGkadevAH-"zrutAdartha "vivRddhAbhinivezataH"-anAgAradha0 pR0 169 / (2) tulanA-"dravyAdisAmAnyArpaNAt zrutamanAdinidhanamiSyate / na hi kenacitpuruSeNa kvacikadAcitkathaJcidutprekSitamiti / teSAmeva vizeSApekSayA Adirantazca saMbhavatIti matipUrvamityacyate yathA'Gkuro bIjapUrvakaH sa ca santAnApekSayA anAdinidhana iti |"-srvaarthsi0 1 / 20 / (3) tulanA"vistareNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArtho nyAso nikSepaH |"-tttvaarthbhaa0 15 / "Nicchae NiNNae khivaditti Nikkhevo / sovi chavviho nnaamtthtthvnnaadvvkhettbhaavmNglmidi|"-dhvlaattii0p010| "ya iha guNAkSepaH syAdupacaritaH kevalaM sa nikSepaH |"-pnycaadhyaa0 shlo0741| "prakaraNAdivazenApratipattyAdivyavacchedakayathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSA niHkssepaa|"-jaintrkbhaa050 25 / (4) tulanA-"jattha ya jaM jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthavi ana jANejjA caukkagaM nikkhive tattha / / AvassayaM caunvihaM pnnnnte| taM jahA-nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhAvAvassayaM |"-anu0 suu08| "nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH |"-tttvaarths0 114 / "nikSepo'nantakalpazcaturavaravidhaH prastutavyAkriyArthaH / tattvArthajJAnahetuH nayadvayaviSayaH sNshycchedkaarii||"-siddhivi0 pari0 12 / mUlAcAre SaDAvazyakAdhikAre (gA0 17) sAmAyikasya nikSepa: nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvaiH SaDavidha uktaH / Avazyakaniryaktau (gA0 121) nAmasthApanAdravyakSetrakAlavacanabhAvavikalpAt saptavidho nikSepaH prruupitH| (5) "nAma saMjJA karma ityanAnantaram -"-tattvArthAdhika bhA0 115 / atadguNe vastuni saMvyavahArArthaM puruSAkArAnniyujyamAnaM saMjJAkarma nAma |"-srvaarthsi0 115 / rAjavA0 pR0 20 / tattvArthazlo0 pR018 / paJcAdhyA0 zlo0 743 / "yasya kasyacidanirdiSTavizeSasya nimittAntarAnapekSaM saMjJAkarma naam|"-siddhivi0 TI0 e0 574 A. "pajjAyANabhidheyaM ThiamaNNatthe tayatthaniravekkhaM / jAicchiaMca nAmaM jAvadavvaM ca pAeNaM ||"-vishessaagaa025 / jainatarka: bhA0 pR0 25 / 'attAbhippAyakayA sannA ceyaNamaceyaNe vA bi| ThavaNAdIniravikkhA kevala sannA u nAmido ||"-bRhtklpbhaa0 gA0 12 // "tattha NAmamaMgalaM NAmaNimittaMtaraNiravekkhA maMgalasaNNA / tattha NimittaM caunvihaM jAi davva guNa kiriyA cedi |"-dhvlaattii0 e017| (6) "yaH kASThapustacitra .. 1-bhidAgataiH A0, mu0 laghI / 2-vezataH ja0 vi0, A0, ba0 / 3-parIkSaprava-ja0 vi0 / 4-pekSaM-karma j0vi0| . . Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 dravyam / tacca Agama-noAgamavikalpAd dvedhA / tathopayogalakSaNo bhAvanikSepaH / aprastutArthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca nikSepaH phalavAn / tena ca nikSiptAH padArthAH nirdezAdibhiH sadAdibhizcAnuyogaiH anuyujyante / anuyuktAH prayuktAH karmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sthApanA jIvaH devatApratikRtivad indro rudraH skando vissnnuriti|" -tattvArthAdhi0 bhA0 115 / "kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu so'yamiti sthApyamAnA sthaapnaa|"srvaarthsi0, rAjavA0 115 / paJcAdhyA0 zlo0 743 / "jaM puNa tayatthasunnaM tayabhippAraNa taarisaagaarN| kIraha va nirAgAraM ittaramiyaraM va sA ThavaNA |"-vishessaa0 gA0 26 / "sabbhAvamasambhAve ThavaNA puNa iMdake umaaiiyaa| ittaramaNittarA vA ThavaNA nAmaM tu AvakahaM ||"-bRhtklpbhaa0 gaa013| ' "sadbhAvasthApanayA niyamaH, asadbhAvena vA'tadrUpeti sthUNendravat |"-nyckrv0 pR0 381A. / siddhivi0 TI0e0 474 B. / janatarkabhA0 pR0 25 / "ahidaNAmassa aNNassa soyamidiTThavaNaM ThavaNA NAma / sA duvihA sabbhAvAsabbhAvaTThavaNA cedi |"-dhvlaatto0 pR0 19 / "vastunaH kRtasaMjJasya pratiSThA sthApanA mtaa| sadbhAvetarabhedena dvidhA tattvAvirodhataH |"-tttvaarthshlo0 10 111 / / (1) "dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva . ucyte|"-tttvaarthaadhi0 bhA0 115 / "guNaH droSyate guNAn droSyatIti vA dravyam |"-srvaarthsi0 125 / "anAgatapariNAmavizeSa prati gRhItAbhimukhyaM dravyam / atadbhavaM vA |"-raajvaa0 pR0 20 / siddhivi0 pR0 474 / dhvlaattii0puu020| tattvAryazlo0 pR0 111 / paccAdhyA0 zlo0 744 / "davve puNa talladdhI jassAtItA bhavissate vA vi| jo vA vi aNuvajutto iMdassa guNe prikheii||"-bRhtklpbhaa0 gaa014| "danae duthae doravayavo vigAro guNANa sNdaavo| davvaM bhavvaM bhAvassa bhaabhAvaM ca jaM joggaM ||"-vishessaa0 gA0 28 / jainatarkabhA0 pR0 25 / 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tadravyaM tattvajJaH sacetanAcetanaM kathitama ||"-aav0ni0mly050 6 B. / (2) "vartamAnatatparyAyopalakSitaM dravyaM bhAvaH |"-srvaarthsi0 115 / rAjavA0 pr021| siddhivi0 pR0 474 / dhavalATI0 pR0 29 / tattvArthazlo0 pR0 113 / paJcAdhyA0 zlo0 745 / "jo pUNa jahatthajutto suddhanayANaM tu esa bhaavido| iMdassa vi ahigAraM viyANamANo tvutto|" -bahatkalpabhA0 gA0 15 / "bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvarindrAdivadihendanAdikriyAnubhavAt ||"-aavni0 malaya0 pR0 9 A. / (3) tulanA-'sa kimarthaH ? aprakRtanirAkaraNAya prakRtanirUpaNAya ca |"-srvaarthsi0 115 / tattvArthazlo0 10 98 / "atha kimati nikSepaH kriyate iti cet ? ucyate-trividhAH zrotAraH avyutpannaH avagatAzeSavivakSitapadArthaH ekadezato'vagatavivakSitapadArtha iti / tatra prathamo'vyutpannatvAnnAdhyavasyatIti vivakSitapadasyArtham / dvitIyaH saMzete ko'rtho'sya padasyAdhikRta iti, prakRtAdarthAdanyamarthamAdAya viparyasyati vaa| dvitIyavattRtIyo'pi saMzete viparyasyati vA / tatra yadyavyutpannaH paryAyAthiko bhavenikSepaH avyutpannavyutpAdanamukhena aprakRtanirAka. raNAya / atha dravyArthikaH; tadvAreNa prakRtaprarUpaNAyAzeSanikSepA ucyante, vyatirekadharmanirNayamantareNa vidhinirNayAnupapatteH / dvitIyatRtIyayoH saMzayavinAzAyAzeSanikSepakathanam / tayoreva viparyasyatoH prakRtArthAvadhAraNArtha nikSepaH kriyate / uktaM hi-avagayaNivAraNahra payadassa parUvaNANimittaM ca / saMsayaviNAsaNaLaM taccatthavadhAraNaThaM ca |"-dhvlaattii0 pR0 30 / uddhRtamidaM vAkyam-jainatarkabhA0 10 25 / (4) "niddese purise kAraNa kahiM kesu kAlaM kaivihaM |"-anu0 sa0 151 / "nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH |"-tttvaarthsu0 117 / "keNa kasya katthavi kevaciraM kadividhI ya bhAvo y| chahiM aNiogaddAre..."-mUlAcA0 8 / 15 / (5) "saMtaparUvaNA davvapamANANugamo khettANagamo phosaNANugamo kAlANugamo aMtarANugamo bhAvANugamo appAbahagANagamo cedi |"-chklNg Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76 ] nikSepanirUpaNam sarve padArthAH, tathApi jIvapadArthaviSayavizeSaprarUpakANi jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnAni / evaM pramANanayanikSepAnuyogaiH sarvAn padArthAnadhigamya puruSatattvaM jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnaH dRDhataramavabuddhya pravRddhAbhinivezAtmakasamyagdarzanaH tapasA nirjIrNakarmA sarvakarmavinirmuktaH bAdhArahitamavyavacchinnamanantamatIndriyaM sukhamRcchati AtmA / nehi guNavinAzAt jaDaH guNaguNivinAzAt / zUnyaH, bhogyavirahAttadabhoktA, tathAdhigamAbhAvAt taddhAdhAsaMbhavAca / zarIrAdikaM dharmi jJAnAvaraNAdisvarUpaM na bhavati sAdhyatA'sya tatsatyapi jJAnodayasaMbhavAt / ___ ayaM zAstrasya kartA'dhyetA vA AtmA sukhamRcchati sukhamayo bhavati / kiM viziSTaH san ? ityAha-'vimuktaH' iti / vizeSeNa muktaH sakalakArikArtha: AthaH- krmvivrjitH| vimukto'pi kathambhUtaH sannasau syAt ityAha- 10 taponirjIrNakarmA iti / tapasA yathAkhyAtacAritralakSaNena nirjIrNAni nirmUlonmIlitAni karmANi yenAsau tathoktaH / punarapi kathambhUtaH sannasau vimuktaH syAt ityAha-'jIvasthAna' ityAdi / pratyekaM caturdazabhiH jIvasthAnaiH guNasthAnaH mArgaNAsthAnaizca tattvavit jIvAdisvarUpavit / punarapi kiMviziSTaH sannasau vimuktaH syAt ? ityAha-'vivRddha' ityAdi / vizeSeNa vRddhaM kSAyikarUpatayA parama- 15 prakarSa prAptam abhinivezanaM samyagdarzanaM yasya sa tathoktaH / 'vivRddhAbhinivesU07 / "se kiM taM aNugame ? navavihe paNNatte / taM jahA-saMtapaya parUvaNayA, davvapamANaM ca, khitta, phasaNA ya, kAloya, aMtaraM, bhAga, bhAva, appAbahuM ceva |"-anu0 sU080 / 'satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca |"-tttvaarthsuu0 128 (1) "suhamA bAdarakAyA te khalu pajjattayA apajjattA / eIdiyA du jIvA jiNehi kahiyA cadaviyapyA // pajjattApajjattA viya hoti vigaliMdiyA du chbbheyaa| pajjattApajjattA saNNi asaNNI ya sesA duu|"-mlaa. paryA0 gaa0152-53| go0 jI0 gA0 72 / karmagra0 4 / 2 / (2) micchAdiTaThI sAsAdaNo ya misso asaMjado ceva / desavirado pamatto apamatto taha ya nnaaybvo|| etto apuvvakaraNo aNiyaTaTI sahamasaMparAo y| uvasaMtakhINamoho sajogakevalijiNo ajogI ya ||"-mlaa0 paryA. gA0 154-55 / chakkhaMDA0 sU09-23 / go0 jI0 gA0 9-10 / karmagra0 / / (3) 'gaDa iMdie kAe joge vede kasAe NANe saMjame daMsaNe lessA bhaviya sammatta saNNi AhArae cedi |"chkkhNddaa0 s04| "gai iMdiye ca kAye joge vede kasAya NANe ya / saMjama daMsaNa lessA bhaviyA sammatta saNNi aahaare||"-muulaacaarpryaa0 gA0 156 / go0 jI0 gA0 141 / krmgr04|9| (4) "avvAvAhamaNiMdiyamaNovamaM puNNapAvaNimmukkaM / pUNarAgamaNavirahiyaM NiccaM acalaM annaalmbN||" -niyama0 gA0 177 / "zivamajaramarujamakSayamavyAbAdhaM vizokabhayazaMkam / kASThAgatasukhavidyAvibhavaM vimalaM bhajanti darzanapUtAH ||"-rtnk0 zlo0 40 / sarvArthasi0 101 / tattvAnu0 zlo0 242 / (5) tUlanA-"AtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntarmalakSayAt / nAbhAvaM nApyacaitanyaM na caitynymnrthkm||" -siddhivi0, TI0 pR0 384 / yaza0 u0 pR0 280 / "svarUpAvasthitiH puMsastadA prakSINakarmaNaH / nAbhAvo nApyacaitanyaM na caitanyamanarthakam ||"-tttvaanu0 zlo0 234 / 1-zAd gunngunni-j0vi0| 2 asya shaa-b0| mukto'pi zra014 nirjINAnirmalo-A0 / 5-karSaprAptaM shr0| 51 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 zataH' iti kvacit paatthH| tatrAyamarthaH-vivRddhA'bhinivezato'yamAtmA jIvAditattvavit taponirjIrNakarmA ca bhavati samyagdarzanapUrvakatvAt samyagjJAnacAritrayoriti / anena ca granthena vimukteH samyagdarzanajJAnacAritrAtmikA sAmagrI prarUpitA bhavati, tadanyatamasyApyapAye tasyA anupapadyamAnatvAt / tadanupapadyamAnatvaJca 5 atraiva anantaraM pratipAdayiSyate / kiM kRttvA'sau vivRddhAbhinivezanaH tattvavicca ityAha-'anuyujya' ityAdi / anuyogazabdaH prazne prativacane ce pravarttate; tadyathA 'kRtAnuyogo'pi bhavAnna kizcid bravIti tUSNImAdAya sthitaH' ityatra anuyogazabdaH prazne prsiddhH| 'dattAnuyogo'pi bhavAn punaH punaH pRcchati' ityatra tu pRSTaprativacane iti / tenAyamarthaH sthito bhavati-anuyujya jIvadravyAdeH svarUpAdi tajjijJAsayA pRSTvA / 10 kaiH ? anuyogaishc| anuyogaireva, cakAra evkaaraarthe| kiMviziSTaiH ? ityAha 'nirdeza' ityAdi / nirdeza AdiryeSAM svAmitvAdisadAdInAM tadbhidAM gataiH nirdezAdibhedarUpaiH ityrthH| nirdezAdau ca prazna prati dvayI gatiH-nAmani nirjIte lakSaNanirNayArthaH prazno bhavati lakSaNe vA nirmAte nAmanirjJAnArtha iti / tatra pUrvasmin pakSe 'kiM lakSaNaM jIvAdi16 dravyam' iti praznaH, 'upayogAdilakSaNam' iti prativacanam / aparasmin pakSe 'upayogAdilakSaNaH kinnAmA padArthaH' iti praznaH; 'jIvAdinAmA' ityuttaram / ke punanirdezAdayaH iti cet ? ucyate-'kim' ityanuyoge vastusvarUSakathanaM nirdezaH / 'kasya' ityadhipatitvakhyApanaM svAmitvam / "kena' iti karaNaprakAzanaM sAdhanam / 'kasmin' ityAdhArAbhidhAnam adhikaraNam / 'kiyacciram' iti kAlakRtAvasthAvyavasthApana 20 sthitiH / 'katividham' itiprakArakathanaM vidhAnam / atra kim, kasya, kena, kasmin , kiyacciram, katividham' iti praznarUpaH anuyogaH / 'vastusvarUpakathanam , adhipatitvakhyApanam' ityAdikastu prativacanarUpa iti / adhigatA nirdezAdayaH / sadAdayo nirUpyantAmiti ceducyate-sakalapadArthAdhigatimUlaM dravyaparyAyaguNasAmAnyavizeSaviSayaM 'sat' ityabhidhAnaM sat / sakalAdeza (1) vimukteH / (2) "prazno'nuyogaH pRcchA ca" itymrH| (3) "nirdezaH svarUpAbhidhAnam, svAmitvamAdhipatyam, sAdhanamutpattinimittam, adhikaraNamadhiSThAnam, sthiti: kAlaparicchedaH, vidhAnaM prakAraH |"-srvaarthsi017| (4) uttararUpa anuyoga iti / (5) "sadityastitvanirdezaH / saMkhyA bhedgnnnaa| kSetraM nivAso vrtmaankaalvissyH| tadeva sparzanaM trikAlagocaram / kAlo dvividhaH mukhyo vyAvahArikazca / antaraM virhkaalH| bhAva aupazamikAdilakSaNaH / alpabahutvamanyonyApekSayA vishessprtipttiH|"-srvaarthsi0 138 / ___1 ca vartate ba0 // 2 'punaH' nAsti A0 / 3-dravyAdiH sva-A0 / 4 pRSTAH zra0 / / nirjAte shr0| 6-lakSaNaM ki-b0| 7 prazna jiivaadiinaamityu-b0| 8-svvyaakhyaap-shr0| 9 kimiti b0| 10-pyatAm shr0| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] nikSepanirUpaNam 803 tvAt saMgrahanimittam , vyavahAranimittaM vA vikalAdezatvAt / bhedagaNanaM sNkhyaa| vartamAnanivAsasAmAnya kSetram / tadeva trikAlagocaraM sparzanam / kAlo vrtmaanaadilkssnnH| kasyacit santAnena vartamAnasya kutazcidantaro virahakAlaH antaram / aupazamikAdiH bhaavH| saMkhyAtAdyanyatamanizcaye'pi parasparaM vizeSapratipattinimittamalpabahutvam iti / evamuktaprakAranirdezAdirUpairanuyogaiH kiM kRtvA jIvAdidravyANyanuyuG- 6 kte'yamAtmA ? ityAha-'viracayya' iti / vizeSeNa racayitvA vidhAya, kAn ? ityAha'artha' ityAdi / arthazca vAk ca pratyayazca tadAtmakabhedAn / arthAtmako hi bhedaH-dravyabhAvarUpaH, vAgAtmakaH nAmarUpaH, pratyayAtmakazca sthApanArUpaH iti / kiMviziSTAMstAn ? ityAha-'zrutApitAn' iti / zrutena arpitAn vivakSitAn / kaiH kRtvA tAn viracayya ? ityAha-'naya' ityAdi / nayeSu vastvaMzaprarUpakeSu pravRtteSu 10 satsu anu pazcAd gatAH pravRttA ye nikSepAH taiH / kiMviziSTaiH ? upAyaiH kaarnnbhuutaiH| ka ? bhedvedne| naamsthaapnaadisvbhaavbhinnjiivaadidrvyvedne| kutaH punareSAM nayAnugatatvaM siddhamiti cet ? nayanirUpite vastvaMze prvRtteH| etadeva darzayannAha'parIkSya' ityAdi / parIkSya vicArya tAMstAn dravyaparyAyAdIna , taddharmAn anekaantaatmkaa'rthaaNshaan| kathambhUtAn ? anekAn / punarapi kiMviziSTAn ? vyAva- 15 hArikAn vyavahAraprayojanaprasAdhakAn / kaiH parIkSya ? ityAha-'abhisandhibhiH' iti / abhisandhibhiH jJAturabhiprAyaiH / kiM kRtvA ? adhigamya / kam ? * 'arthm| kiMviziSTam ? anekAntam / kasmAdadhigamya ? ityAha-'zrutAt' iti / kArikAcatuSTayaM yathoddezaM vivRNvannAha-'zrutam' ityAdi / zrutam Aptavacanam __ tatkathambhUtam ? anAdi / kayA ? santAnApekSayA ,vyaapekssyaa| 20 vivRtivyAkhyAnam yA kathaM punardravyaM santAnazabdavAcyamiti cet ? 'samIcInaH trikAlapravRttanikhilaparyAyAnuyAyI tAnaH vistAro yasya' iti vyutpatteH / kathaM tarhi tat sAdi ? ityAha-'sAdhanam' ityAdi / sAdhyate nivartyate iti sAdhano varNapadAdiparyAyaH, sAdhyate pratipAdyate'nena iti vA, taM prati sAdi 'zrutam' iti smbndhH| anena sarvathA nityamanityaM vA tat iti pratyAkhyAtam / prapazcitazcaitat prAgeva ityalaM punaH prasaGgena / 25 tadevaMvidhaM zrutaM pramANam, kutaH ityAha-'trikAla' ityAdi / trikAlagocarAzca te sarvaparyAyAca jIvAdipadArthAzca teSAM nirUpaNam yathAvasthitasvarUpodyotanaM tatra pravarNa dakSam / yata evaMvidhaM tatastatpramANam / prayogaH-yat trikAlagocarasarvaparyAyajIvA. (1)zrutam / (2)zrutam / (3) zrutaM pramANaM trikAlagocarasarvaparyAyajIvAdipadArthanirUpaNapravaNatvAt / 1 saMgrahavyavahA-zra0 / santAno na b0| 3-zcayopi shr0| 4 vaakpr-shr0| 5 nayAnugatvaM shr0| 'dravyApekSayA' nAsti zra0 / 7-pravRttini-A0 / 8 , syAvityAha ba0 / 9 anityaM nityaM vA ba0. shr0| 10-3ca te jIvA-ba. shr0| 11-pryaayvjjiivaa-b0| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 dipadArthanirUpaNapravaNaM tat pramANam yathA sarvavitpratyakSam , tathAbhUtaJcoktaprakAraM shrutmiti| nayaH kIdRzaH ? ityAha-'tadarthAza' ityAdi / nayo bhavati / kau'sau ? abhisandhiH jnyaatrbhipraayH| kiMviziSTaH ? tadarthAMzaparIkSApravaNaH, tasya zrutasya artho viSayaH uktaprakAro jIvAdiH tasya aMzo dharmaH nityatvAdiH tasya parIkSAyAM pravaNo 5 dakSaH / tAbhyAM zrutanayAbhyAm adhigamaH nizcayaH / keSAm ? ityAha-paramArthavyAvahArikArthAnAm dravyaparyAyANAm ityarthaH / athedAnIM 'tadadhigata' ityAdinA nayAnugatatvaM nikSepasya pradarya tatsvarUpaM vyAcaSTe-tadadhigatAnAM zrutanayAdhigatAnAM dravyaparyAyarUpANAM jIvAdInAM vAcyatAmA pannAnAM sAdhAraNasvarUpANAm , na hi asAdhANasvarUpA arthaparyAyA vAcyatAmApadyante / 10 vAcakeSu jIvAdizabdeSu bhedena saGkaravyatikaravyatirekeNa upanyAsaH jIvAdyarthAnAM prarUpaNaM nyAsaH nikSepa iti yaavt| sa kati prakAro bhavati ? ityAha-'saH' ityaadi| saH prarUpitasvarUpo nyAsaH avarataH saGkepataH caturdhA / katham ? ityAha-'nAma' ityAdi / . . nAma-sthApanA-dravya-bhAvaiH prakAraiH nikSepaH caturdhA bhidyte| 'tatra' ityAdinA tAn vyA caSTe-tatra teSu nikSepaprakAreSu nAmAdiSu madhye kinnAma ? ityAha-'nimitta' ityaadi| kiM 15 punaH nAmno nimittaM kiM vA nimittAntaramiti cet ? 'vakturabhiprAyo'sya nimittam , jAtyAdikaM tu nimittAntaram' iti bruumH| tadanapekSaM yat saMjJAkarma saMjJAkaraNam icchAvazAt tannAma / tasya iyattAvyavacchedArthamAha-'taca' ityAdi / tacca uktasvarUpaM nAma anekadhA anekaprakAraM bhavati / tathAhi-kiJcid ekajIvanAma yathA Dittha iti / (1) sarveSAM yugapatprAptiH saGkaraH, parasparaviSayagamanaM vyatikaraH, tAbhyAM vyatirekeNa pratiniyatasvasvarUpasthitatveneti bhAvaH / (2) tulanA-"nimittAntaraM punarjAtidravyaguNakriyA: |"siddhivi0, TI0 pR0 474A. "nAmno vakturabhiprAyo nimittaM kathitaM samam / tasmAdanyattu jAtyAdi nimittAntaramiSyate ||"-tttvaarthshlo0 pR0 99 / (3) "jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vaa..."-anu0suu09| 'vyastasamastaikAnekajIvAjIvaviSayatopapatteH-tathA [ vyasta ] jIvaviSayatopapatteH ayaM mAMsapiNDo devadatto'yaM devadatta ityAdivat / samastajIvaviSayatopapatteH ete sarve gargAdaya ityAdivat / ekajIvaviSayatopapatteH nAbheyaH purudeva ityAdivat / anekajIvaviSatopapatteH ayaM DitthaH ayaM DavitthaH ayaM jinadatta iti catvAro jiivbhedaaH| tathA vyastAjIvaviSayatopapatteH sa nu tya kya ca ityAdi / samastAjIvaviSayatopapatteH bhUvAdayo dhurityAdivat / ekAjIvaviSayatopapatteH AkAzaM kAla: dharmaH adharma ityAdivat / anekAjIvaviSayatopapatteH tau sadiva |"-siddhivi0 TI0pa0 474A. / "tassa maMgalassa AdhAro atthtthviho| taM jahA, jIvo vA, jIvA vA. ajIvo vA, ajIvA vA, jIvo ya ajIvo ya, jIvA ya ajIvo ya, jIvo ya ajIvA ya, jIvA ya ajIvA v|"-dhvlaattii0 pR0 19 / "kiJciddhi pratItamekajIvanAma yathA Dittha iti / kiJcidanekajIvanAma yathA yutha iti / kiJcidekAjIvanAma yathA ghaTa iti / kiJcidanekAjIvanAma yathA prAsAda iti / kiJcidekajIvaikAjIvanAma yathA pratIhAra iti / kiJjidekajIvAnekAjIvanAma ___ 1 'zrutanayAdhigatAnAM nAsti shr0| 2-van sa kati yAvat sa katiprakA-A0 / 'nAmAdiSu' nAsti aa0| 4 tadanapekSya yat b0| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76 ] nikSepanirUpaNam / 805 kiJcidanekajIvanAma yathA yUtha iti / kiJcidekA'jIvanAma yathA ghaTaH iti| kiJcidanekAjIvanAma yathA prAsAda iti| kiJcidekajIva-ekAjIvanAma yathA pratIhAra iti / kiJcidekajIva-anekAjIvanAma yathA kohAra iti / kizcid anekajIvA'jIvanAma yathA nagaramiti / ityAdyanekaprakAraM tat pratipattavyam / kasmAt tadaniyataprakAram ? ityAha-jAtidravyaguNakriyAlakSaNanimittAnapekSasaMjJAkarmaNo'nekatvAt aniyata- 5 tvAt , jAtyAdiniyatanimittApekSANAmeva zabdAnAM niyatatvopapatteH / jAtidvAreNa hi ye zabdAH dravyAdiSu pravarttante te jAtizabdAH yathA gauH azvaH ityAdayaH / dravyadvAreNa tu ye varttante te dravyazabdAH / te ca dvividhAH-saMyogidravyazabdAH, samavAyidravyazabdAzca / tatra saMyogidravyazabdAH kuNDalI ityAdayaH, samavAyidravyazabdAH viSANI ityAdayaH / guNa-karmadvAreNa tu ye dravye varttante te guNazabdAH karmazabdAzca pratipattavyAH, 10 yathA 'zuklo nIlaH' ityAdayaH, 'gacchatyAgacchati' ityAdayazca / ___atha kA sthApanA ? ityAha-'Ahita' ityaadi| sthApyate iti sthApanA pratikRtiH, sA ca AhitanAmakasya adhyAropitanAmakasya dravyasya indrAdeH 'so'yam' ityabhisandhAnena vyavasthApanA / kenAtmanA vyavasthApanA ? ityAha-'sadbhAva' ityAdi / tatra adhyAropyamANena mukhyendrAdinA samAnA sdbhaavsthaapnaa| mukhyAkA- 15 razUnyA punaH asdbhaavsthaapnaa| yathA kAhAra iti / kiJcidekAjIvAnekajIvanAma yathA mNdureti| kiJcidanekajIvAjIvanAma yathA nagaramiti |"-tttvaarthshlo01098|| (1) daNDadhArako dvArapAlaH, tatra eko'jIvaH daNDa: jIvazca dvArapAla iti / (2)eko jIvaH dhIvaraH, anekAzca ajIvAH jalAharaNAya upayujyamAnAH ghttaadyH| (3) tulanA-"yadRcchAzabdeSu nAmnA vizipTo'rtha ucyate Dittha iti / jAtizabdeSu jAtyA gaurayamiti / guNazabdeSu guNena zukla iti| kriyAzabdena kriyayA pAcaka iti| dravyazabdeSu dravyeNa daNDI viSANIti |"-prmaanns0 TI0pR0 12 / "tattha jAiNimittaM NAma gomaNussaghaDapaDatthaMbhavettAdi / saMjogadavvaNimittaM NAma daMDI chattI maulI iccevamAdi / samavAyaNimittaM NAma galagaMDo kANo kuMDo iccevmaai| guNaNimittaM NAma kiNho ruhiro iccevmaai| kiriyANimittaM NAma gAyaNo NaccaNo iccevmaai|"-dhvlaattii0e018| 'jAtidvAreNa zabdo hi dravyAdiSu vrtte| jAtihetuH sa vijJeyaH gaurazva iti zabdavat // 3 // guNaprAdhAnyato vRtto dravye guNanimittakaH / zukla: pATala ityaadishbdvtsmprtiiyte||6|| karmaprAdhAnyatastatra karmaheturnibudhyate / carati plavate yadvatkazcidityatinizcitam // 7 / / saMyogidravyazabdaH syaatkunnddliityaadishbdvt| samavAyidravyazabdo viSANItyAdirAsthitaH ||9||"-tttvaarthlo0 pR0 99 / (4) "sthApyata iti sthApanA pratikRtiH / sA cAhitanAmakasya indrAdervAstavasya tattvAdhyAropAta pratiSThA sotyamityabhisambandhenAnyasya vyavasthApanA sthApanAmAtra sthApaneti vacanAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 111 / (5) tulanA"jaNNaM kaThakamme vA potthakamme vA cittakamme vA leppakamme vA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ego vA aNego vA sabbhAvaTThavaNA vA asabbhAvaTThavaNA vA Avassaetti ThavaNA Thavijjai se taM ThavaNAvassayaM |"-anu0 suu010| "tattha AgAravaMtae vatthummi sabbhAvaTThavaNA, 1 yathAhAra A0 / 2-yuvata-A0, b0| 3 sNyogishbdaa-shr0| 4 ityabhidhAnena aa0| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 atha kiMlakSaNaM dravyam ? ityAha-'anAgata' ityAdi / nanu 'anAgatapariNAmavizeSa prati gRhItAbhimukhyaM dravyam' iti dravyalakSaNamayuktam , "guNaparyayavadravyam' [tatvArthasU0 5 / 38] ityAgamavirodhAditi kazcit ; so'pi sUtrakArAbhiprAyAnabhijJaH; 'guNapairyayavadravyam' iti hi sUtrakAreNa vadatA trikAlagocarAnantakramabhAvipariNAmAzrayaM dravyamuktam / tacca yadA anAgatapariNAmavizeSaM pratyabhimukhaM tadA vartamAnaparyAyAkrAntaM parityaktapUrvaparyAyaJca nizcIyate, anyathA anAgatapariNAmAbhimukhyAnupapatteH kharaviSANavat / kevalaM dravyArthapradhAnatvena vacane anAgatapariNAmAbhimukham atItapariNAmAnuyAyidravyamiti nikSepakaraNe tathA drvylkssnnmuktm| sUtrakAreNa tu paramatavyavacchedena pramANArpaNAt 'guNaparyayavadravyam' iti sUtritam , kramA'kramAnekAntasya tathA vyava10 sthiteH / taccaivaMvidhalakSaNalakSitaM dravyaM dvidhau bhidyate Agama-noAgamavikalpAt / tatra AtmA yo jIvAdiprAbhRtaM tattvato jAnAti parantu cintana-parapratipAdanalakSaNopayogA'nupayuktaH sa Agamadravyam / noAgamaH tredhA bhidyate-jJAtRzarIra-bhAvi-tadvyati tavivarIyA asnbhaavddhvnnaa|"-dhvlaattii0 pR020| "kASThapustacitrakarmAdayo ye sadbhAvasthApanArUpA: tathA'kSanikSepAdayo'sadbhAvasthApanArUpAH""-tattvArthabhA0 vyA0 115 / "tatrAdhyAropyamANena bhAvendrAdinA samAnA pratimA sadbhAvasthApanA, mukhyadarzinaH svayaM tasyAstabuddhisaMbhavAt kathaJcitsAdazyasadbhAvAt / mukhyAkArazUnyA vastumAtrA punarasadbhAvasthApanA paropadezAdeva tatra so'yamiti saMpratyayAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 111 / (1) sUtrakAraH umAsvAmyAcAryaH / tulanA-"so'pi sUtrArthAnabhijJaH; guNaparyayavadravyamiti hi sUtrakAreNa vadatA trikAlagocarAnantakramabhAvipariNAmAzrayaM drvymuktm| tacca yadA'nAgatapariNAmavizeSa pratyabhimukhaM tadA vartamAnaparyAyAkrAntaM parityaktapUrvaparyAyaJca nizcIyate, anyathA anAgatapariNAmAbhimukhyAnupapatteH kharaviSANAdivat |"-tttvaarthshlo0 pR0 112 / (2) kramabhAviparyAyApekSayA kramA'nekAnta: sahabhAviguNApekSayA tu akramAnekAntaH / (3) "se kiM taM davAvassayaM? duvihaM paNNattaM taM jahA Agamao a noAgamao a|"-anu0 sU0 12 / sarvArthasi0, rAjavA0 115 / dhavalATI0 pR0 20 / (4) "jassa NaM Avassaetti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM nAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaMse NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariaTTaNAe dhammakahAe no aNuppehAe, kamhA ? aNuvaogo davvamiti kaTu |-anu0 sU0 13 / "jIvaprAbhRtajJAyI manuSyajIvaprAbhRtajJAyI vA anupayukta AtmA AgamadravyajIvaH |"-srvaarthsi0, rAjavA0 115 / "Agamao'Nuvautto maMgala. saddANuvAsio vttaa| tannANaladdhisahio'vi novauttotti to davvaM ||"-vishessaa0 gA0 29 / "tattha Amamao davvamaMgalaM NAma maMgalapAhuDajANao aNuvajutto, maMgalapAhuDasaddarayaNA vA, tassatthaTThavaNakkhararayamA vaa|"-dhvlaattii0pR0 21 / (5) "se ki taM no Agamao davAvassayaM? tivihaM paNNattaM, taM jahA-jANayasarIraMda vvAvassayaM bhaviasarIradavvAvassayaM jANayasarIrabhaviasarIravatirittaM dvaavssyN|" -anu0 sU015 / "no AgamadravyajIvastredhA vyavatiSThate-jJAyakazarIra-bhAvi-tadvayatiriktabhedAt / tatra jJAturyaccharIraM trikAlagocaraM tajjJAyakazarIram / sAmAnyApekSayA noAgamabhAvijIvo nAsti jIva 1-paryAyava-A0, shrH| 2-paryAyava-A0, shr0| 8-prakAreNa tathA b0| 4-paryAyavaA0, shr0| 5-zrutaM na jAnA-zra0 / 6-nAnuyuktaM sa A0,-govAnupayuktaH sa b0| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] nikSepanirUpaNam 807 riktviklpaat| tatra jJazarIralakSaNaM noAgamadravyamapi trikAlagocaraM trividham-bhAvivartamAna-parityaktabhedAt / gatyantare sthito manuSyabhavaprAptiM pratyabhimukho bhAvijIvaH / sa eva yadA jIvAdiprAbhRtaM na jAnAti kevalamagre jJAsyati tadA bhAvinoAgamaH / taMvyatiriktaM noAgamadravyaM karmanokarmabhedAtmakam / tatra jJAnAvaraNAdyaSTaprakAraM karma, zarIraparyAptiyogyapudgalAdAnaM nokarma / atha ko bhAvaH ? ityAha-'tathA' ityAdi / tathA, kim ? vivakSitaprakAreNa upayogo vyApAraH / yadi vA, tathA AgamanoAgamarUpatayA upayogo jIvasya upayuktatvaM mAvaH / atazca dravyavad bhAvo'pi AgamanoAgamavikalpAd dvividhaH pratipattavyaH / tatra jIvAdiprAbhRtaviSayopayogAviSTa AtmA AgamabhAvaH / jIvAdiparyAyAviSTo noAgamaH / evaM prarUpitanAmAdicatuHprakAro nikSepaH siddhH| sa kimarthaM prarUpyate 10 niSphalatvAt, ityAzaGkyAha-'aprastuta' ityAdi / aprastutArthasya mukhyasya indrAdeH apAkaraNAt nirAkaraNAt , prastutasya nAmasthApanendrAdeH vyAkaraNAd vyutpAdanAcca hetoH nikSepaH phalavAn sArthakaH / tena ca itthambhUtena nikSepeNa nikSiptA uktaprakAreNa prarUpitAH padArthAH jIvAdayaH anuyujyante anu pazcAt yujyante jIvadravyAdeH svarUpAdIni tajijJAsayA pRcchayante / kaiH kRtvA ? anuyogaiH| kiMviziSTaiH ? 15 nirdezAdibhiH nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnalakSaNaiH, na kevalametaireva api tu sadAdibhizca, stsNkhyaakssetrsprshnkaalaantrbhaavaalpbhutvlkssnnaishc| evaMvidhaizca anuyogaiH anuyuktA yadyapi sarve padArthAH tathApi jIvapadArthaviSayo yo vizeSaH itarapadArthebhyaH svarUpAtizayaH tasya prarUpakANi jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnAni pratyeka nasAmAnyasya sadApi vidyamAnatvAt / vizeSApekSayA tvasti-gatyantare jIvo vyavasthito manuSyabhavaprApti pratyabhimukhaH manuSyabhAvijIvaH / tadvayatiriktaH krmnokrmviklpH|"-srvaarthsi0 105 / dhavalATI0 pa021 / "maMgalapayatthajANayadeho bhabvassa vA sa jIvo'vi / no Agamao davvaM Agamarahiotti jaM bhnni|| ahavA no desammi no Agamao tdegdesaao| bhUyassa bhAviNo vA jassa jaM kAraNaM deho // jANayabhavvasarIrAirittamiha davvamaMgalaM hoi| jA maMgallA kiriyA taM kuNamANo annvuttii||"vishessaa0 gA0 44-46 / / (1)"se kiM taM bhAvAvassayaM? duvihaM paNNattaM, taM jahA-Agamato a, no Agamato a|"-anu0 sU0 22 / srvaarthsi015| dhavalATI0 pR0 29 / (2) "jANae uvautte, setaM Agamato bhAvAvassayaM / " -ana0 s023| "tatra jIvaprAbhataviSayopayogAviSTo manuSyajIvaprAbhUtaviSayopayogayukto vA AtmA AgamabhAvajIvaH |"-srvaarthsi0 115 / "maMgalasuyauvautto Agamao bhAvamaMgalaM hoi|"-vishessaa0 gA0 49 / "AgamaH siddhAntaH, Agamado maMgalapAhuDajANao uvjutto|"-dhvlaattii0 pR0 29 / (3) "jIvanaparyAyeNa manuSyajIvanaparyAyeNa vA samAviSTa AtmA no AgamabhAvajIvaH |"-srvaarthsi0, rAjavA0, tatvArthazlo0 115 / "No Agamado bhAvamaMgalaM duvihaM upayuktastatpariNata iti| AgamamantareNa arthopayukta upayuktaH / maMgalaparyAyapariNatastatpariNata iti |"-dhvlaattii0 pR0 29 / 1-paH prasiddhaH zra0 12 anuyujjante shr0| 3 yujjante shr0| 4 jIva ityAdeH shr0| / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 caturdaza bhavanti / taiH prarUpitasvarUpAtizaye jIvadravye yathAvajjJAte mumukSUNAM muktyaGgaM paripUrNa ratnatrayaM bhavati nAnyathA / etadevAha-'evam' ityAdi / evam uktaprakAreNa pramANanayanikSepAnuyogaiH padArthapratipattyupAyaiH sarvAn padArthAnadhigamya puruSatattvaM punaH jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnaH dRDhataramavabuddhya, ityanena mumukSoH samyagjJAnaM 5 muktathaGgaM prarUpitam / pravRddhAbhinivezAtmakasamyagdarzanaH ityanena samyagdarzanam , 'tapasA nirjIrNakarmA' ityanena tu samyakcAritramiti / tena ca samyagdarzanAditrayeNa nirjIrNakarmA sarvakarmavinirmuktaH san ayamAtmA sukhamRcchati sukhamayo bhavati / kiMviziSTaM tatsukham ? bAdhArahitaM vigatabAdham , avyavacchinnaM zAzvatam , anantam iyattAvadhAraNavarjitam , atIndriyam vizuddhAtmamAtrottham / nanu Atmano muktau buddhyAdyazeSavizeSaguNocchedAt kathaM sukhamayatvamiti vaizeSikAH / atyantacittasantAnocchedataH tasyaivA'saMbhavAditi saugtaaH| abhoktRtvAditi sAMkhyAH / atrAha-nahi ityAdi / nahi naiva guNavinAzAd buddhyAdiguNocchedAt jaDaH pASANakalpaH muktau AtmA bhavati, guNaguNivinAzAta zUnyaH 'nahi' iti sambandhaH / guNAH jJAnAdayaH guNI cittasantAnaH teSAM vinAzAd atyantocchedAt AtmA zUnyaH sakalasvarUpavivikto bhavati 'nahi' iti sambandhaH / bhogyavirahAt tadA draSTuH svarUpe'vasthAnAd abhoktA AtmA sukhAdeH 'nahi' iti sambandhaH / kuta etat ? ityatrAha-tathAdhigamAbhAvAt tadbAdhAsaMbhavAcca / yathA ca muktau tathAvidhasya AtmasvarUpasya kutazcidapi pramANAdadhigamAsaMbhavaH tatra ca bAdhAsaMbhavaH tathA agre prapaJcataH prarUpayiSyate / ___ nanu jJAnAvaraNAdikarmaNaH sadbhAvaprasiddhauM 'taponirjIrNakarmA' ityabhidhAtuM 20 zrAvaraNasvarUpaviSaye yuktam / naca tatsadbhAvaH prasiddhaH / taddhi zarIram , rAgAdi, dezakAitareSAM pUrvapakSaH- lAdikaM vA bhavet ? tatra Adyavikalpadvayamayuktam ; zarIre rAgAdau ca satyapi arthajJAnodayasaMbhavAt / yasmin satyapi jJAnodayasaMbhavaH na tasya jJAnAvaraNAdisvarUpatA yathA cakSurAdeH, arthajJAnodayasaMbhavazca zarIrAdau satyapi, tasmAnna tasya jJAnAvaraNAdisvarUpatA iti / tasya tatsvarUpatAyAM vA kANDapaTAdivanna tatsadbhAve 25 teMdupalambhasaMbhavo bhavet / tarhi dezakAlAdestatsvabhAvatA'stu, suprasiddhA hi mervAdau dUradeza tAyA AvaraNatA rAvaNAdau dUrakAlatAyAH paramANvAdau sUkSmasvabhAvatAyAH, mUlaMkIlo (1) Atmana eva / (2) sukhAdivyatiriktasya zUnyasya abhoktRtvarUpasya vaa| (3) tulanA"taddhi zarIraM rAgAdayo dezakAlAdikaM vA syAt |"-prmeyk0 pU0 241 / syA0ra0pU0 356 / (4) zarIraM rAgAdikaM vA nAvaraNasvarUpam tatsadbhAve'pi jJAnodayAt / (5) zarIrAdeH / (6) shriiraadisdbhaave| (7) jJAnoglambhasaMbhavaH / (8) aavrnnsvbhaavtaa| (9) bhUmyantargatasya vRkSamUlasya kIlasya udakAdervA / .1-reNa nyni-aa0| 2-STaM sukhaM zra0 / 3 avacchinnaM shr0| 4 'AtmA' nAsti A0 / 5 ityaah-b0| 6-ddhaunirjiirnn-shr0| 7 tadabhAvaH b0| 8 tasmAnAsya b0| 9'tasya'nAsti zra0 / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] AvaraNasvarUpavicAraH 806 dakAdau ca bhUmyAdeH; ityapyasamIcInam ; tadabhAvasya yogino'pyazakyakriyatvAt / na khalu sAtizayarddhimatA'pi yoginA dezAdyabhAvo vidhAtuM zakyaH / nacAnyat kizcidAvaraNaM pratIyate / astu vA tat ; tathApi-avidyArUpaM tad bhaviSyati na paudgalikam , mUrtimatA'nenai amUrtasya jJAnAderAvaraNAnupapatteH, anyathA zarIrAderapyAvaraNatvaprasaGgaH / AtmaguNatvAt karmaNo na paudgalikatvamiya'nye / bhavatu paudgalikatvam / anyathAbhUtatvaM vA'sya; tathApi na sAkalyena kvacinnirjarAsaMbhavaH kAryakAraNapravAheNa pravarttamAnasyAsya anAditvAt, anAdezca AtmAdivad vinaashaasNbhvaaditypre| atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'jJAnAvaraNAdikarmaNaH sadbhAvaprasiddhau' karmaNaH paugalikatva- ityAdi; tatra kiM karmamAtrasadbhAve bhavatAM vipratipattiH, jJAnAvaraNAdikarmaprasAdhanaM saMvarani- vizeSe vA ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; zarIrAdivyatiriktasya karma- 10 rjarayoH siddhizca- . mAtrasya anumAnataH sadbhAvaprasiddheH / tathAhi-svaparaprameyabodhaikasvabhAvasya Atmano hInagarbhasthAnazarIraviSayAdiSu viziSTAbhiratiH AtmatavyatiriktakAraNapUrvikA, tattvAt , kutsitaparapuruSe kamanIyakulakAminyAH tantrAdyupayogaprabhavaviziSTAbhirativat / dvitIyavikalpo'pyayuktaH; jJAnAvaraNAdikarmavizeSasyApi tadvyatiriktasya (1) dUradezatAyA dUrakAlatAyA sUkSmasvabhAvatAyA bhUmyAdervA abhAvasya / (2) vedAntinaH / "ata evAvaraNasya anirvAcyAvidyAsvarUpatvamaGgIkartavyam / na tu dunirUpatvamAtreNa tadapalApo yuktaH anumaansiddhtvaat| tathAhi-asti tAvanmuDhAnAmevaM vyavahAraH 'azanAyAdyatItaM vivekiprasiddhamAtmatattvaM nAsti na prakAzate ca' iti yo'yaM vyavahAraH Atmani bhAvarUpAvaraNanimitto bhavitumarhati, 'asti prakAzate' ityAdivyavahArapuSkalakAraNe sati tadviparItavyavahAratvAt, yannaivaM tannaivaM yathAsti prakAzate ghaTa iti vyavahAraH / na ca kAraNapauSkalyamasiddham ; nityasiddhasvaprakAzacaMtanyAtirekeNAtrAnyApekSAbhAvAt / na cAnyathAsiddhiH; ito'tiriktAvaraNasya mUrtadravyasya Atmani niravayave sarvagate duHsaMpAdatvAt |'-vivrnnpr0 pR0 21 / (3) paudglikkrmnnaa| (4) yaugAH / draSTavyam-pR0 3 Ti0 5 / (5) avidyAdirUpatvam / (6) karmaNaH / (7) jayantabhaTTAdayaH / tulanA-"anye tu mithyAjJAnajanitasaMskArasya sahakAriNo'bhAvAt vidyamAnAnyapi karmANi na janmAntare zarIrArambhakANIti mnynte|" -praza0 vyo0 pR0 20 kha / "sahakArivaikalyAt kusUlAvasthitabIjavat karmaNAmanArabhbhakatve sati na kazciddoSaH / eSa eva ca teSAM dAho yatkAryAnArambhakatvam / nanvavinaSTasvarUpANi kusUlabIjavadeva kadAcidArapsyante kArya tasmAdvaramacchidyantAmeva; kimidAnI nityamAtmAnamapyucchettuM yatAmahe ?"nyAyamaM0 pR0523 / (8) pR08085019 / (9) tulanA-"cetanasya sataH sambandhyantaraM mohodayakAraNaM madirAdivat / tatkRtaH siddham / vivAdAdhyAsito jIvasya mohodayaH sambandhyantarakAraNakaH mohodayatvAt madirAkAraNakamohodayavadityanumAnAt |"-assttsh0, aSTasaha0 pR0 49 / "saMsArI bandhavAna paratantratvAdAlAnastambhAgatahastivat / paratantro'sau hInasthAnaparigrahavattvAt kAmodrekaparatantrahInasthAnaparigrahavacchotriyabrAhmaNavat |"-aaptp0 pR0 1 / prameyaka0 pR0 242 / (10) zarIrAdivyatirikta / (11) zarIrAdibhinnasya / . 1-tu vA pau-b0| 52 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 anumAnAdeva prsiddheH| tathAhi-yat sat tatsarvamanekAntAtmakamityAdi vyAptijJAnaM sAvaraNam , svaviSaye'spaSTatvAt , yat svaviSaye'spaSTaM tatsAvaraNam yathA rajonIhArAdyantaritatarunikarAdijJAnam , svaviSaye'spaSTazcedaM jJAnamiti / miyAdRzAM sarvatra anekAntasvabhAve bhAve viparItajJAnaM sAvaraNam, mithyAjJAnatvAt, dhatturakAdyupayogino mRcchakale kAJcanajJAnavaditi / yadapyuktam-'avidyArUpaM tad bhaviSyati na paudgalikam' ityAdi; tadapyuktimAtram ; amUrtasya amUrtenaiva AvaraNaniyamA'saMbhavAt , mUrtenApi madirAdinA amUrtasya jJAnAderAvaraNadarzanAt / kathamevaM zarIrAderna tadAvaraNatvaM syAditi cet ? 'tadaviruddha tvAt' iti brUmaH / mUrttatvAvizeSe'pi hi yadeva jJAnena viruddhaM tadeva tasya AvaraNaM 10 yuktaM nAnyat , anyathA amUrttatvAvizeSAt avidyAvat AkAzAderzAnAntarasya ca Avara NatvamanuSajyeta / tasya' te virodhazca madirAdivat paugalikakarmodaye prabandhena pravarttamAnasya jJAnasya nirodhaannishciiyte| tathAhi-Atmano mithyAjJAnAdiH pudgalavizeSa-. . sambandhanibandhanaH , tatsvarUpAnyathAbhAvasvabhAvatvAt , unmattakAdijanitonmAdAdivat / na ca mithyAjJAnajanitAparamithyAjJAnena anekAntaH; tasyApi aparAparapaudgalikakarmodaye 15 satyeva saMbhavAt aparAparonmattakAdiraMsasadbhAve tatkRtonmAdAdisantAnavat / etena 'AtmaguNatvAt karmaNAM na paudgalikatvam' ityapi pratyuktam ; teSImAtmaguNatve tatpAratantryanimittatvAnupapattitaH sadaiva Atmano muktiprasaGgAt / yo yasya guNaH sa tasya pAratantryanimittaM na bhavati yathA pRthivyAdeH rUpAdiH, guNazca dharmAdharmasaMjJakaM * karma 'parairiSTam iti| na caitat yuktam , AtmanaH paratantratayA pramANataH prtiiteH| tathAhi20 paratantro'yamAtmA, hInasthAnaparigrahavattvAt , madyodrekaparatantrA'zucisthAnaparigrahavadvi (1) "azeSajJeyajJAnasvabhAvasyAtmanaH svaviSaye'pravRttiH viziSTadravyasambandhanimittA pItahRtpUrapuruSasvaviSayajJAnApravRttivat / yacca jJAnasya svaviSayapratibandhakaM dravyaM tad jJAnAvaraNAdi vastusat pudgalarUpaM karma |"-snmti0 TI0 pR0 736 / "yadapravRttimatsvaviSaye tatsAvaraNaM yathA taimirikasya locanavijJAnamekacandramasi, apravRttimacca svaviSaye samastArthalakSaNe'smadAdijJAnamiti |"-syaa0 ra0 pR0 357 / "jJAnaM sAvaraNaM vizadatayA svaviSayAnavabodhakatvAt |"-prmeyk0 pR0 240 / (2) "tathA mithyAtvapaTalaviluptavivekadRzAM yadetatsarvasminnanekAntAtmake vastuni viparyayajJAnaM tatsAvaraNaM mithyAjJAnatvAt |"-syaa0 ra0 pR 357 / prameyaka0 pR0 242 / (3) pR0 809503 / (4) "surAbhibhavadarzanAt"-rAjavA0 pR081| prameyaka0 pR0243| prameyara0 pR056| (5) jJAnasya / (6) paudgalikasya jJAnAvaraNAdikarmaNaH / (7) jJAnena / (8) "Atmano mithyAjJAnAdi: ... "-prameyaka0 pR0 243 / (9) 10809 pN05| (10) "tenAtmaguNo'dRSTo nirAkRto bhavati; tasya saMsArahetutvAnupapatteH |"srvaarthsi0 8 / 2 / "karmaNAmAtmaguNatve tatpAratantryanimittatvAyogAt sarvadA''tmano bandhAnupapattermuktiprasaGgAt |"-aaptp0 kA0 113 / prameyaka0 pR0 243 / syA0 20 pR0 1101 / (11) yogaiH / 1 gjo-shr0| 2-nikArAdi-zra0 / 3 'tasya' nAsti aa0| 4-sya tirodhAnAnnizcI-zra0, -sya tirodhaagnishcii-b0| 5-thAbhAvatvAt u-shr0| 6-rasadbhAve b0| 7-tntraanucitsthaa-b0| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] AvaraNasvarUpavicAraH m = ziSTapuruSavat / hInasthAnaM hi zarIram , Atmano duHkhahetutvAt , kArAgAravat , tatparigrahavAMzca saMsArI sarveSAM suprasiddha eva / naca devazarIre tadabhAvAt pakSAvyAptiH; tasyApi maraNe duHkhahetutvaprasiddheH / yatparatantrazcAsau tacca karma, iti siddhamasyai anAtmaguNatvam , ataH paugalikatvamevAsyopapannam / prayogaH-paudgalika karma, AtmanaH pAratantryanimittatvAt , nigalAdivat / naca krodhAdibhirvyabhicAraH; teSAm AtmapariNAmAnAM pAra- 5 tantryasvabhAvatvAt / krodhAdipariNAmo hi jIvasya pAratantryaM na punaH pAratantryanimittam / yaccAnyaduktam-'na sAkalyena kacinnirjarAsaMbhavaH' ityAdi; tadapyanalpatamovilasitam ; karmaNAM santAnaparamparayA'nAditvepi kvacid vipakSaparamaprakarSasadbhAve sAkalyena prakSayopapatteH / yasya kvacid vipakSaparamaprakarSasadbhAvaH tasya tatra sAkalyena prakSayaH yathA zItasparzasya, samyagdarzanAdilakSaNatadvipakSaparamaprakarSasadbhAvazca kacidAtmani iti / 10 nacAyaM sAdhyavikalo dRSTAntaH; nahi anAdisantatirapi zItasparzo vipakSabhUtasyoSNaspazasya prakarSasadbhAve nirmUlatalaM pralayamupa'vrajanna pratItaH, kAryakAraNapravAheNa bIjAGkarAdisantAno vA'nAdiH pratipakSabhUtadahananirdagdhabIjo nirdagdhAGkuro vA na pratIyate iti / pratipakSaparamaprakarSasadbhAvazca anumAnataH prasiddhaH; tathAhi-jJAnodayaH kvacit paramaprakarSa pratipadyante, prakRSyamANatvAt , parimANavat / itthaM vA sAkalyena karmaprakSaye prayogaH 15 (1) tulnaa-"mithyaajnyaantdudbhuuttrsssnycetnaavshaat| hInasthAnagatirjanma"-pramANavA0 . 12263 / "hInasthAnaM zarIramAtmano duHkhahetutvAt kasyacitkArAgRhavat"-Aptapa0 pR0 1 // prameyaka0 pR0243|| syA0 ra0 pR0 1101 / (2) duHkhahetutvAbhAvAt / (3) karmaNaH / (4) "tAni ca pudgalapariNAmAtmakAni jIvasya pAratantryanimittatvAnnigaDAdivat |"-aaptp0 pu061 / prmeyk0puu0243| (5) 10809506 / (6) tulanA-'sarveSAM savipakSatvAnnihrAsAtizayaM zritaH / sAtmIbhAvAttadabhyAsAt / hIyerannAsravAH kvacit ||"-prmaannvaa0 3 / 220 / "ye cApacayadharmANaH pratipakSasya sannidhau / atyantApacayasteSAM kldhautmlaadivt|"-tttvsN0 kA0 3416 / "sAtmIbhAvAdvipakSasya sato doSasya sngkssye| karmA'zleSaH pravRttAnAM nivRtti: phaladAyinAm |"-nyaayvi0 kA0 443 / (7) "sa karmabhUbhRtAM bhettA tadvipakSaprakarSataH / yathA zItasya bhatteha kazciduSNaprakarSataH ||"-aaptp0 kA0 110 / aSTasaha0 10 54 / "yadutkarSatAratamyAt yasyApacayatAratamyaM tatprakarSaniSThAgamane bhavati tasya AtyantikaH kSayaH, yathA uSNasparzatAratamyAt zItasparzasya, bhavati ca jJAnavairAgyAderutkarSatAratamyAt ajJAnarAgAderapacayatAratamyamiti |"-snmti0 TI0 pR0 737 / (8) "vipakSaprakarSagamanAt karmaNAM santAnarUpatayA'nAditve'pi prakSayaprasiddhaH / na hyanAdisantatirapi zItasparza:"-Aptapa0 kA0 110 / prameyaka0 pR0 245 / syA0 20 10357 (9) "pratipakSabhUtadahanAnnirdagdhabIjo."-Aptapa05059 / "pratipakSabhUtadahanena nirdagdhabIjo. -prameyaka0 10245 / (10) tulanA-"asti kASThApraptiH sarvajJabIjasya sAtizayatvAt primaannvt|" -yogbhaa01|25| "tatprakarSaH punaH siddhaH paramaH paramAtmani / tAratamyaprakarSasya siddhrussnnprkrssvt||"aaptp0 kA0 112 / aSTasaha pR0 55 / prameyaka0 pR0 245 / syA0ra0 pR0 358 / 'zuddhiH prakarSamAyAti paramaM kvacidAtmani / prakRSyamANavRddhitvAt kanakAdivizuddhivat ||"-tttvaarthshlo0 pR0315 / 1-vastatra tasya zra0 12-mupAvaja-zra0 / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre: [7. nikSepapari0 kartavyaH-jJAnAvaraNAdihAniH kacitpuruSavizeSe paramaprakarSamAyAti, prakRSyamANatvAt , nabhasi parimANavat / na cAtrA'siddhaM sAdhanam ; tathAhi-prakRSyamANA AvaraNahAniH, AvaraNahAnitvAt , mANikyAdyAvaraNahAnivat / yadvA, jJAnAvaraNAdikarma kacidAmUlaM prakSIyate, samagrakSayahetUpetatvAt, locane timirAdivat / tatkarmaprakSayasya hi hetU saMvaranirjare, tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt, yo yasyAnvayavyatirekAnuvidhAyI sa taddhetuH yathA dhUmo'gneH, anvayavyatirekAvanuvidhatte ca tatprakSayaH saMvaranirjarayoriti / sati saMvare bhAvikarma notpadyate "apUrvakarmaNAmAsravanirodhaH saMvaraH" [tattvArthasU0 9 / 1] ityabhidhAnAt / sazcitaM punaH tannirjarAtaH pralIyate-"upAttakarmaNAM nirharaNaM nirjarI' [ ] iti vacanAt / sA ca nirjarA dvividhA-aupakramika-itarabhedAt / tatra aupakramikI 10 tapasA dvAdazavidhenaM sAdhyA, anaupakramikI tu yathAkAlaM saMsAriNaH syAditi / ... atra sAMkhyA bruvate-satyam ; anAtmaguNo'dRSTaM prakRtipariNAmatvAttasya "prakRtiadRSTa-karmabandhAdi- pariNAmaH zuklaMkRSNazca karma" [ ] ityabhidhAnAt / prakRtyA viSaye sAMkhyAnAM pUrvapakSaH- hi karma kriyate atastat tatpariNAmo nAtmanaH tasyA'kartRtvAt / (1) "doSAvaraNayoniH niHzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // " AptamI0 kA04 / prameyaka0 pR0245 / (2) "prakRSyamANA AvaraNahAni: AvaraNahAnitvAt maannikyaadyaavrnnhaanivt|"-prmeyk0puu0246 / syA0ra0pR0 359 / (3) "kSIyate kvacidAmUlaM jJAnasya prtibndhkm| samagrakSayahetutvAllocane timirAdivat ||"-ttvaarthshlo05015| (4) "teSAmAgaminAM / tAvadvipakSaH saMvaro bhtH| tapasA saJcitAnAM tu nirjarA karmabhUbhRtAm ||"-aaptp0 kA0 111 / tattvArthazlo0 pR016| (5) "AsravanirodhaH sNvrH"-tttvaarthsuu09|1| uddhRtamidam-prameyaka p0245| (6) "ekadezakarmasaMkSayalaNA nirjraa|"-srvaarthsi014| "upAttasya karmaNastapovizeSasannidhAne satyekadezasaMkSayalakSaNA nirjraa|"-raajvaa024| "karmaNAM tu vipAkAttapasA vA yaH zATaH sA nirjarA"-tattvArthabhA0 vyA0. tttvaarthhri024| "popArjitakarmaparityAgo nirjarA"tattvArthazlo0 pR0 483 / (7) "sA dviprakArA-vipAkajetarA ca / tatra catUrgatAvanekajAtivizeSAvarNite saMsAramahArNave ciraM paribhramataH zubhAzubhasya karmaNaH krameNa paripAkakAlaprAptasya anubhavodayAvalisroto'nupraviSTasya Arabdhaphalasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjraa| yatkarma aprAptavipAkakAlam aupakramikakriyAvizeSasAmarthyAdanudINaM balAdIrNa balAdIryodayAvali pravezya vedyate AmapanasAdipAkavat sA avipAkajA nirjraa|"-srvaarthsi0, rAjavA0, tattvArthabhA0 vyA0 8 / 23 / "sA dvividhA-anupakramopakramikI ca / tatra pUrvA yathAkAlaM saMsAriNaH syAt, upakramikI tu tapasA dvAdazavidhena sAdhyate |"-aaptp0 kA0 111 / prameyaka0 pu0 244 / syA0 ra0 pR0 357 / "sopakrama nirupakrama ca karma-AyurvipAkaM karma dvividham-sopakrama nirupkrmnyc| tatra yathAvastraM vitAnitaM laghIyasA kAlena zuSyet tathA sopakramam, yathA ca tadeva sapiNDitaM cireNa zuSyadevaM nirupakramam / yathA yathA cAgni: zuSke kakSe mukto vAtena samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahettathA sopakramam, yathA vA sa evAgniH tRNarAzau kramato'vayaveSu nyastazcireNa dahettathA nirupakramam |"-yogsuu0 vyaasbhaa03|22| (8) draSTavyam-pR0 3tti07| "tatkArya dharmAdiH"-sAMkhyasU0 2 / 14 / (9) tulanA-"natuSpAt khalviyaM karmajAtiH-kRSNA, zuklakRSNA, zuklA, azuklAkRSNA ceti |"-yogbhaa0 47 / "azuklAkRSNakarma 1-di kvci-shr0| 2-ayaMhetU-ba0,-kSayehetU-A0 / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76 ] adRSTasya prakRtivivartatvanirAsaH 813 sAkSitvAdikameva hi svarUpamAtmano na kartRtvAdi / taduktam "tesmAcca viparyAsAt siddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM mAdhyasthyaM draSTutvamakairtRbhAvazca // " [sAMkhyakA0 19 ] tasmAcca tasmAdeva triguNaviparyAsAt siddhamAtmanaH sAkSitvAdisvarUpam; tathAhisAkSitvaM tAvadAtmanaH guNapravRtteradhiSThAtRtvam svayamasyaM nairguNyAt, sukhAdibhyo hi / yato'yamarthAntarabhUtaH tasmAt tatpravRttau saakssii| tathA kaivalyamapyasya siddham tato viviktatvAt / yataH khalvayaM guNebhyaH pRthagbhUtaH tasmAdeva kevalaH, na taiH saha saMsargeNa varttate / tathA mAdhyasthyamapyasya viSayitvAt siddham / viSayANAM hi tulyabalatvAta nyUnAdhikatopapattezca anyonyaM bAdhAnugrahI upapannau, viSayI cAyam, tasmAnnAsya nyUnatAdi, ata eva ItarayoranupapattiH / tathA draSTatvamapyasya caitanyasvarUpatvAtsiddham / 10 syAnmumukSoryogino yateH / kRSNaM zuklaM tathA mizraM karmAnyeSAM tridhA bhavet ||"-yogkaa0 4 / 12 / uddhRtamidam-"pradhAnavivartaH zuklaM kRSNaJca karma |"-aaptp0 pR061| "pradhAnapariNAmaH zuklaM kRSNaJca karma |"-prmeyk0 pR0 244, 285 / (10) "prakRteH kriyamANAni guNaH karmANi sarvazaH / ahaGkAravimuDhAtmA kartAhamiti manyate ||"-bhgvdgii0 3 / 27 / (1) "sAkSI cetA kevalo nirguNazca"-zvetAzva0 6 / 11 / "puri zayanAt pramANAt pUraNAt puruvRttitaa| sa cAnAdiH sarvagatazcetano nirguNo'paraH / / draSTA bhoktA kSetravidamalo'prasavadharmakaH / sUkSmo nityo hyanAdistvamadhyanidhano'pi saH ||"-saaNkhytttvvi0 pR010| (2) "tasmAcca yathoktatraguNyaviparyAsAd viparyayAt / nirguNaH puruSo vivekI bhoktetyAdiguNAnAM puruSasya yo viparyAsa uktaH tasmAt sattvarajastamaHsu kartabhUteSu sAkSitvaM siddhaM puruSasyeti / yo'yamadhikRto bahutvaM prati, guNA eva kartAraH pravartante sAkSI na pravartate nApi nivartata eva / kiJcAnyat, kaivalyam-kevalabhAvaH kaivalyamanyatvamityarthaH triguNebhyaH kevalo'nyaH / mAdhyasthyabhAvaH, parivrAjakavanmadhyasthaH puruSaH / yathA kazcit parivrAjako grAmINeSu karSaNArtheSu pravRtteSu kevalo madhyasthaH, puruSo'pyevaM guNeSu pravartamAneSu na pravartate tasmAt draSTutvamakatabhAvazca / yasmAnmadhyasthaH tasmAd draSTA tasmAdakartA puruSaH teSAM karmaNAmiti / sattvarajastamAMsi trayo guNAH karmakartRbhAvena pravartante na purussH| evaM puruSasyAstitvaJca siddham |"-gauddpaa0 bhA0, mATharavR0, sAkhyatattvako0, jayamaMga, kA0 19 / uddhRto'yam-nyAyavi0 vi0 pR0 546 A. / vizvatattvapra0 pR0 140 A. / (3) "akartRbhAvazcetyanena saptavidhamakartRbhAvamAzrayati-na hyayaM viSayeSu svasyAntaHkaraNasAnnidhye'dhyavasAyaM kurute| na ca sattvAdInAM prakAzapravRttiniyamalakSaNairdhamaH itaretaropakAreNApravartamAnAnAM svena caitanyalakSaNena dharmaNa aGgabhAvaM pratipadyate nAGgibhAvam / evaM saha guNaH kArya na kurute strIkumAravat / sthitaprayogaM na kurute rathazakaTayantraprerakavat, na svAtmano mRtpiNDavat, na parataH kumbhakAravat, nApyAdezAt mAyAkAravat, nobhayato mAtRpitRvat |"-yuktidii0 10 100 / (4) "tatra sAkSitvamityanena guNAnAM pravRttau asvAtantryaM khyApayati pradhAnasya tadarthanibandhanatvAt prvRtteH|"-yuktivii0 pR0 100 / (5)guNAnAM sattvarajastamasAM pravRtteH, guNasya vA pradhAnasya pravRtteH / (6)puruSasya / (7) gaNAta / "kaivalyamityanena saMsAridharmatvamAtmano nivartayati / na yathA sattvAdInAM paraspareNa prakAzAdidhamarmApekSANAM saMsargaH evaM puruSasya tairbhavati |"-yuktidii0 pR0 100 / (8) "mAdhyasthyamityanena atizayanihrAsAnupapatteH, puruSasya guNaiH saha bAdhAnagrahAnupapattiH svakAryapravRttau cApakSapAtaM darzayati |"-yuktidii| (9) baadhaanugrhyoH| 1-virUpaM shr0| 2 pRthaggataH b0| upapattau b0| 4-nyarUpa-zra0, ba0 / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre . [7. nikSepapari0 5 prakRtivikArabhUtA hi sattvAdayaH, atastebhyazcaitanyamapoddhRtya puruSa eva sthApyate, tasmAt puruSa eva caitanyasvarUpatvAt draSTA / uktaJca-"caitanyaM svarUpaM puruSasya" [yogabhA0 119] iti| atrA'bhede sssstthii| citireva hi puruSaH, rUpazabdaH svabhAvavacanaH / etadeva hi AtmanaH svam AtmIyaM rUpaM svabhAvaH yat caitanyaM nAma, tasya vyaktAvyaktayorasabhaMvAt / tathA'kartRbhAvo'pi aprasavadharmitvAdasya siddhaH, yasmAt praspandanapariNAmau prasavArthoM nAtmani vidyete tasmAdaka" iti / nanu sattvAdInAM kartRtve 'puruSaH puNyaM karoti' ityAtmani karttatvapratItiH kathamupapanneti cet ? upacArAt, yathaiva hi svayamacenanApi buddhiH cetanAsaMsargAt cetanA upacaryate, tathA kartRpradhAnasaMsargAt svayamakarttApyAtmA karttava upacaryate / taduktam "tasmAttatsaMsargAdacetanaM cetanAvadiha (va) liGgam / guNakatatve'pi tathA kartava bhavatyudAsInaH // " [sAMkhyakA0 20 ] iti / tataH cicchaktirapariNAminyapratisaMkramA darzitaviSayA zuddhA cAnantA cA'bhyupa (1) "caitanyaM puruSasya svarUpamiti / yadA citireva puruSastadA kimatra kena vyapadizyate ? bhavati ca vyapadeze vRttiryathA caitrasya gauriti|"-yogbhaa0 109 / uddhatamidam-sarvArthasi0 pR01| nyAyavi0 vi0 pR0 547 A. I (2) "tAvetau bhogApavau buddhikRtau buddhAveva vartamAnau / kathaM puruSe vyapadizyate iti ? yathA vijayaH parAjayo vA yoddhaSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate, sa hi tasya phalasya bhokteti, evaM bandhamokSau buddhAveva vartamAnau puruSe vyapadizyate / sa hi tatphalasya bhokteti / buddhereva puruSArthAparisamAptirbandhaH tadarthAvasAyo mokSa iti / etena grahaNadhAraNohApohatattvajJAnAbhinivezA: buddhau vartamAnAH puruSe'dhyAropitasadbhAvAH, sa hi tatphalasya bhokteti |"-yogbhaa0 2 / 18 / (3) "tasmAttatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam" yasmAccetanasvabhAvaH puruSaH tasmAt tatsaMyogAdacetanaM mahadAdiliGgam adhyavasAyAbhimAnasaGkalpAlocanAdiSu vRttiSu cetanAvat pravartate / ko dRSTAntaH ? tadyathA anuSNAzIto ghaTaH zItAbhiradbhiH saMspRSTa: zIto bhavati agninA saMyukta uSNo bhavati, evaM mahadAdi liGgamacetanamapi bhUtvA cetanAvad bhavati / tasmAt adhyavasAyaM kurvanti guNAH kAryAdiSu / ... tadyathA'sau acauraH tatsaMsargadoSeNa cauratayA pratItastaiH tathA sattvAdayo guNA: kartAraH taiH saMyuktaH puruSo'pi akartA'pi kartA bhavati, kartasaMsargAta karteva, paraM paramArthatayA akartA puruSaH / " -mATharavR0, gauDapA0, sAMkhyatattvako0, jayamaGga0 kA0 20 / "tasmAt kAraNasya grahaNarUpatA puruSasya ca kartRrUpatA sambandhyantarasamparkAt anyagatA'nyatropalabhyamAnA bhaktyA'dhyavasAtavyA na paramArthataH / uktaJca-cetanAdhiSThitA buddhizcetanava vibhAvyate / kartRSvavasthitazcAtmA bhoktA kartava lakSyate ||"-yuktidii0 pR0 104 / uddhRto'yam-nyAyamaM0 pR0489 / 'cetanAvadiha'-aSTasaha0 pR0 67 / nyAyavi0vi0pa059 A. / syA0 2050234 / (4) "citizaktirapariNAminyapratisaGakramA darzitaviSayA zuddhA cAnantA ca, sukhaduHkhamohAtmakatvamazuddhiH sukhamohAvapi vivekinaM duHkhAkuruto'to duHkhavad heyau| tathA cAtisundaramapi antavad dunoti tena tadapi heyameva vivekinaH / seyamazuddhirantazca citizaktau puruSe na staH ityata uktaM zuddhA cAnantA ceti / nanu sukhaduHkhamohAtmakazabdAdIniyaM cetayamAnA tadAkArApannA kathaM vizuddhA ? tadAkAraparigraha-parivarjane ca kurvatI kathamanantetyata uktam-darzitaviSayA iti / darzito viSayaH zabdAdiryasya sA tthoktaa| bhevadetadevaM yadi 1-jyarUpa-zra0, b0| 2-nya rUpaM zra0 / tathAtra prdhaa-shr0| 4-cetanA cetanA-A0 / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 7 ] adRSTasya prakRtivivartatvanirAsaH 815 gantavyA / na ca pradhAnasya kartRtvAdidharmasadbhAvAbhyupagame puruSakalpanAnarthakyamityabhidhAtavyam ; draSTutvAttasya / na ca draSTAramantareNa dRzyamupapadyate paMgvandhayorivAnayo: anyonyApekSatvAt / yathaiva hi andho darzanazaktivikalaH tacchaktiyuktapaGgapadezamantareNa neSTapradezamupasarpati, paGgurapi kriyAzaktizUnyaH tacchaktiyuktA'ndhasaMsargAdvinA iti, tathA pradhAnaM nAntareNa puruSaM kRtamapi kArya draSTuM kSamam, puruSo'pi satyapi caitanye pradhAnaM / vino dRzyAbhAvAnna draSTA syAt / / nanu cidrUpatvAt puruSaH kathaM saMsAraprabandhapravRttihetau pradhAne sthitaM phalamupabhuGkte ? ityapyacodyam; cidrUpa'syApyasya ajJAnatamazchannatayA prakRtisthamapi sukhAdiphalam AtmasthaM manyamAnasya tadupabhoktRtvopapatteH, yadA tu jJAnamasya Avirbhavati 'duHkhahetu buddhivaccitizaktirviSayAkAratAmApadyeta, kintu buddhireva viSayAkAreNa pariNatA satI, atadAkArAyai citizaktyai viSayamAdarzayati, tataH puruSazcetayata ityucyate / nanu viSayAkArAM buddhimanArUDhAyAzcitizakteH kathaM viSayavedanam ? viSayArohe vA kathanna tadAkArApattirityata uktam-apratisaGakrameti / pratisaGakramaH saJcAraH, sa vite sti ityrthH| sa eva kuto'syA nAstItyata uktam-apariNAminI iti / na citestrividho'pi dharmalakSaNAvasthAlakSaNaH pariNAmo'sti yena kriyArUpeNa pariNatA satI buddhisaMyogena pariNameta citizaktiH |"-yogbhaa0, tatva, bhaasv012| "yato'pariNAminI ata eva citizaktirapratisaGakramA asaJcArA / yathA buddhiviSayaM gacchati tadgrahaNArthaM naivaM citirakriyatvAt / athavA nAsti pratisaGa kramaH saGgo viSayeSu yasyAH ityapratisaGakramA nirlepeti yAvat / nanu apariNAmitve cAtmano viSayAkAratvAbhAvAt kathaM viSayasphuraNam? tatrAha-darzitaviSayA, darzito buddhayA nivedito viSayo yasyAH iti vigrahaH, viSayaH saha buddhivRttizcitau pratibimbitA satI bhAsata iti bhAva."yato' pariNAminI ata eva zuddhA anantA c|"-yogvaa0, pAtaJjalaraha0 112 / tulanA-"tathA coktaM (paJcazikhena-tattvavai0) apariNAminI hi bhoktazaktirapratisaGakramA ca pariNAminyarthe pratisaGa kAnteva tavRttimanupatati"-"-yogabhA0 220 / ___ (1) "draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH |"-yogsuu0 2 / 20 / (2) "puruSasya darzanArtha kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / paGa gvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH srgH| tadvat paGa gvandhavat pradhAnapuruSau draSTavyau / paGa guvat puruSo draSTavyaH andhavat pradhAnam / puruSasya dRkzaktiH, pradhAnasya kriyAsAmarthyam |"-saaNkhykaa0 mAThara0 21 / "paG gvandhadRSTAntastu nAntarIyakapradarzanArtham / yathA paGa gurnAntareNAndhaM dRkazaktyA viziSTenArthena arthavAn bhavati, andhazca nAntareNa paGa guM viziSTenArthena / evaM pradhAnaM nAntareNa puruSaM kRtamapi kArya draSTuM zaktamanavadhikaJca pravartamAnaM vizeSAbhAvAnnaiva nivartate / tathA puruSaH satyapi cetanatve nAntareNa pradhAnam upalabhyAbhAvAd upalabdhA bhavediti prdhaanmpeksste|"-yuktivii0 pR0 107 / (3) draSTadRzyabhUtayoH purussprdhaanyoH| (4) "puruSaH prakRtistho hi bhuGkte prakRtijAn gaNAna / kAraNaM gaNasaGgo'sya tadasadyonijanmasu ||"-bhgvdgii0 13 / 21 / "yastu pratyakacetanasya svabuddhisaMyogaH, tasya heturavidyA"-yogada0 2 / 24 / "tathA caitadatroktam (paJcazikhena) vyaktamavyaktaM vA sattvamAtmatvenAbhipratItya tasya sampadamanunandati AtmasampadaM manvAnaH tasya vyApadamanuzocatyAtmavyApadaM manyamAnaH sa sarvo'pratibuddhaH |"-yogbhaa0 2 / 5 / . | 1-nA kRtyaabhaa-shr0|2-bhoktRtop-shr0| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 riyam na mama anayA saha saMsargo yuktaH' iti, tadA vivekakhyAterna tatsampAditaM karmaphalamupabhuGkte, saupi ca 'vijJAtavirUpA'haM na madIyaM karmaphalamanena bhoktavyam' iti mattvA na tatsampAdanAya taM prati pravartate kuSTinIstrIvad dUrAdapasarpati / ato guNa puruSAntaradarzanAd apavargaprAptiH / anye guNAH sattvAdayo'cetanAH parArthAH prkRti| vikArabhUtAH, anyo'ham "ne prakRtirna vikRtiH puruSaH" [sAMkhyakA0 3] iti bhedapratyayaH guNapuruSAntaradarzanam , tasmAt tatprAptiriti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'prakRtipariNAma' ityAdi; tadasamIkSitAtatpratividhAnaparassaraM bhidhAnam ; yataH siddhe dharmiNi dharmacintA upapadyate / naca prakRtiH karmaNaH paugalikatva- dharmiNI kutazcitpramANAt siddhA, tatprasAdhakapramANAnAM prakRtiparIkSA10 prasAdhanam- praghaTTake prapaJcataH pratikSiptatvAt / ataH kathaM tatpariNAmatayA karmaNAM vyAvarNanamupapannam ? astu vA'sauM; tathApi-puruSasthaM nimittamapekSya tathA pariNamet, anapekSya vA ? na tAvadanapekSya; muktAtmanyapi zarIrAdisampAdanAya tasyAH tathA . (1) prkRtiH| (2) "vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH vivekakhyAtiH |"-yogd0, vyAsabhA0 2 / 26 / "evaM tattvAbhyAsAnAsmin me nAhamityaparizeSam // abhyAsenaiva tattvadarzanaM tasmAdabhyAsAt puruSasya buddhirutpadyate-nAsmi tattvAni, na me tattvAni, nAhaM tattvAnAm kintu pradhAnakAnyetAni / tasmAjjJAnamatpadyate evamAdi / aparizeSaM nirvshessmityrthH| kiM jJAnam ? guNapUruSAntaropalabdhirUpamityarthaH / atrAha tena jJAnena puruSaH kiM karoti ? atrocyate-tena nivRttaprasavAmarthavazAt saptarUpavinivRttAm / prakRti pazyati puruSaH prekSakavadavasthitaH svastha: ||"-saaNkhykaa0 mAThara0 63-64 / (3) prakRtirapi / "prakRte: sukumArataraM na kiJcidastIti me mtirbhvti| yA dRSTAsmIti punarna darzanamupaiti puruSasya // yathA kAcit kulastrI sAdhvI svagRhadvAri sthitA puruSeNa sahasaivAgatena dRSTA sahasaivaM brIDamAnA tvaritaM gRhaM prvissttaa| sA evaM matvA 'dRSTA'hamanena' iti na punadarzanamupaiti puruSasya / tasyAJca vinivRttAyAM puruSo mokSaM gacchati |"-saaNkhykaa0 mAThara0 61 / tattvamI0 pR0 194 / sAMsyatattvapra0 pR0 177 / sAMkhyapra0 3 / 69,70 / "dRSTA mayetyupekSaka eko dRssttaahmityuprtaa'nyaa| sati saMyoge'pi tayoH prayojanaM nAsti sargasya // yathemA raGgagatAM nartakI sarvAsvavasthAsu vartamAnAM dRSTvA vigmati raGgAta prekSakaH dRSTA mayetyupekSaka ekaH kevala: zuddhaH puruSaH tathA prakRtirapi anena ahaM dRSTeti nivRttA / ekA trailokyasyApi pradhAnakAraNabhUtA na dvitIyA prkRtirsti| nartakyapi ahamanena dRSTetyuparamate nRtyAt evaM puruSo'pi dRSTA mayeyaM jJAnacakSuSA prakRtiH iti prekSakavadaparamate mokSaM gacchatItyarthaH |"-saaNkhykaa0 maatthr066| taduktaM nAradIye-savikArApi mauDhayena ciraM bhaktA gunnaatmnaa| prakRtitidoSeyaM lajjayava nivrtte|"-saaNtypr.sh.10 111 / (4) bhogasampAdanAya / (5) "puruSastu punarna prakRtiranutpAdakatvAt na ca vikRtiranutpannatvAt / navAsI kAraNaM na ca kAryamityarthaH |"-maatthr070| (6) pR0 812 paM0 11 / (7) pa0 354 / (8) prakRtiH / (9) karmarUpatayA / (10) tulanA-"yadi pradhAnaM puruSamthaM nimittamanapekSya pravartate, maktAtmanyapi zarIrAdisampAdanAya pravarteta avizeSAt |"-prsh0 vyo0 pU0 20 gha0 / prameyaka0 pR0 316 / prameyara0 4 / 1 / (11) prakRteH / / 1 vijJAnavi-ba0 / kuSTinI-A0, b0| 8-smaatpraapti-aa0| 4-NAmet aM0 / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] adRSTasya prakRtivivartatvanirAsa: pariNamanaprasaGgAt / atha apekSya; kiM tadapekSyam-vivekAnupalambhaH, adRSTaM vA ? ne tAvad vivekAnupalambhaH; tasya vivekopalambhAbhAvarUpatayA muktAtmanyapi saMbhavAt / naca tadanutpatti-pradhvaMsayoH kazcidvizeSaH saMbhavati; abhAvasvabhAvatvAvizeSAt / adRSTApekSAyAstu tasyAH tathApariNAme anyonyAzrayaH-siddhe hi adRSTe tadapekSAyAH prakRteH zuklakRSNakarmapariNAmasiddhiH, tatsiddhau ca adRSTasiddhiriti / anAditvAt tatpravAhasya / ayamadoSaH-pUrva hi adRSTamapekSya apara: tasyAstatpariNAmo bhavati tatazca apara: iti; tadapyanupapannam ; muktAtmanyapi evamasyAH zarIrAdisampAdanAya tathA pariNAmaprasakteH / tatrAsyAH nivRttAdhikAratvAnna tatprasaktiH; ityApi vArtam ; amuktAtmanyapi asyAH tatsampAdanAya tathApariNAmA'bhAvAnuSaGgAt / tatra pravRttAdhikAratvAnna doSo'yam ; ityapi zraddhAmAtram ; sarvathaikasyA'naMzasya pradhAnasya pravRtta-nivRttAdhikAratvadharmayoryugapadvi- 10 rodhAt, tadavirodhe vA sarvathAsya ekatvA'naMzasyAnupapattiH / - kiJcadem amuktAtmanyasya pravRttAdhikAratvannAma-tatra sambaddhatvam , zarIrasukhAdisampAdakatvaM vA ? na tAvat sambaddhatvam ; muktAtmanyasya gatatvAt, pradhAnAtmanoH nityasarvagatatvena sarvatra sarvadA saMbhavAt / atha zarIrasukhAdisampAdakatvam ; tarhi itaretarAzrayaH-siddhe hyamuktAtmAnaM prati pravRttAdhikAratve taM pratyeva tatsampAdakatvasiddhiH, // tatsiddhau ca taM prati pravRttAdhikAratvasiddhiriti / . kiJca, zarIrAdinA tatsampAditana asya kazcidupakAraH kriyate, na vA ? yadi (1) tulanA--"athAdarzanApekSamiti cet, yasya hi guNapuruSAntaravivekadarzanAnupapattiH taM prati pradhAnaM pravarttate, na cAsau muktAtmanIti; tanna; muktAtmanyapi vivekadarzanasya vinAzena pravRttipraGgAta / na cAnutpattivinAzayoH adarzanatvena vizeSaM pshyaamH|"-prsh0 vyo0 10 2050 / prameyaka0 pR0 316 / (2)saMsArAvasthAyAM vivekasyAnutpattiH muktadazAyAM ca samutpannasyApi vivekasya vinAza iti na abhAvatvena kazcid bhedaH / (3) prakRteH / (4) karmarUpatayA prinntau| (5) prakRteH zuklakRSNAdikarmapariNAmaH / (6) tulanA-'athAdRSTApekSaM pravartata iti cet tadasat; tasyApi pradhAne zaktirUpatayA vyavasthitasya ubhayatrAvizeSAt |"-prsh0 vyo0 pR0 20 gh0| prameyaka0 pR0 316 / (7) zaklakRSNAdikarmarUpeNa / (8) "kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt |-kRtaarthmekN pUruSaM prati dRzyaM naSTamapi nAzaM prAptamapi anaSTaM tadanyapuruSasAdhAraNatvAt / kuzalaM puruSaM prati nAzaM prAptamapi akuzalAn puruSAn prati akRtArthamiti teSAM dRzeH karmaviSayatAmApannaM labhata eva pararUpeNa AtmarUpamiti |"-yogsuu0bhaa0 2 / 22 / (9) zarIrAdisampAdanAya krmruupprinnaamprsnggH| (10) sNsaaryaatmni| (11) tulanA-"na hyekameva nivRttAdhikAratva-pravRttAdhikAratvayoryugapadadhikaraNaM yuktaM naSTatvAnaSTatvayoriva virodhAt |"-aaptp0 pR083| (12) pradhAnasya / (13) amuktAtmAnaM pratyeva / (14) prdhaansmpaaditen| tulanA- "sahi pradhAnasya vikAro mahadAdiH puruSArtho bhavatu (vana) puruSasya kaJcidupakAraM karoti na vA ? yadi karoti, puruSAdarthAntaramanantaraM vA ?"-yuktacanu0 TI0 pR0 29 / (15) saMsAryAtmanaH / 1 adRSTApekSayAstu aa0| 2 tasya ttpri-b0| 3 pravRddhavinivRttA-zra0 14 sambandhatvaM ba0, zra0 / / nityaM srv-b0| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 na kriyate; kathaM tat 'tasya' iti vyapadizyeta ? muktAtmano'pi tadvyapadezaprasaGgAt / atha kriyate; kiM tato bhinnaH, abhinno vA ? yadi abhinnaH; tadA tatkaraNe puMso'pi kAryatvAnuSaGgAt nityatvakSatiH / atha bhinnaH; tadA puMso na kizcitkRtaM syAt , tasyetivyapadezazca na prApnoti tena tasyA'sambandhAt, tenApyupakArAntarakaraNe anavasthA / tataH pradhAnasya svarUpeNa asattvAt, sato'pi vA karmapariNAmAnupapatteH, dravyarUpasya karmaNaH pudgalapariNAmatvaM bhAvarUpasya tu AtmapariNAmatvamabhyupagantavyam / pudgalAtmanoH sadbhAvasya vicitrapariNAmAdhAratvasya ca prAk prasAdhitatvAt / na ca karmaNo'nityatvAdAtmanastatpariNAmopagame anityatvApattirdoSAya; kathaJcittadanityatvasyeSThatvAt / sakalabhAvAnAM kathaJcinnityAnityAtmakatayA anekAntasiddhau prasAdhitatvAt / pradhAna10 syApi ca tatpariNAmopagame anityatvApattiH samAnA / yadapyuktam-'sAkSitvaM tAvat Atmano guNapravRtteradhiSThAtRtvam' ityAdi; tadapi manorathamAtram ; sattvarajastamolakSaNaguNAnAM pravRtteH prakRtiparIkSAyAM pratikSiptatvAt , sarvathA nityavyApitvAdisvabhAvasya cAtmanaH svadehapramitau prativyUDhatvAt , ataH kiM kasya adhiSThAtR syAt ? yadapi 'akartRbhAvo'pi aprasavadharmitvAt' ityAdyuktam ; tadapyavicAritaramaNIyam ; sarvathA'kAryakAraNabhUtatvAbhyupagame puMso'vastutvApattiprasaGgAt / prayogaH-bhavatkalpitaH puruSo vastu na bhavati, sarvathA'kAryakAraNabhUtatvAt , gaganendIvaravat / yadapi 'yasmAt praspandanapariNAmau prasavArthau nAtmani vidyete tasmAdakartA' ityabhihitam ; tadapyapezalam ; svadehapramitau AtmanaH praspandanapariNAmayoH prasAdhitatvAt / 20 akarttatve ca Atmano bhoktRtvavirodhaH, yadayaM bhujikriyAM kurvan bhoktA ityucyate yathA gamikriyAM kurvan gantA iti / nahi tathA'pariNataM tadvyapadezamarhati atipraGgAt / tathA ca kartari hU~co'nutpatteH 'bhoktA' ityAtmano vyapadezo durlabhaH / nanu bhokteti tRco (1) saMsAriNaH / (2) zarIrAdinA puMso'bhinnopakArakaraNe / (3) upakAreNa / (4) puNsH| (5) zarIrAdikRtopakAreNApi / (6) tat karma pariNAmaH yasya / (7) anitykrmpryaayaatmktvsviikaare| (8) 10 813 paM05 / (9) pR0 354- / (10) pR0 266- / (11) 10 814 pN06| (12) pR0814 pN06| (13) tulanA-"ata: puruSasya kartutve yuktaM vAstavaM bhoktRtvam / anyathA hi bhogakriyAmakurvataH kathamudAsInasya bhoktRtvaM syAt, bhogasya sukhaduHkhavedanArUpatvAt , tadAdhAratA tu bhoktRtvam |"-prsh0 vyo0 pR0 523 / bhoktAtmA cetsa evAstu kartA tadavirodhataH / virodhe tu tayorbhoktuH syAd bhujau kartRtA katham ||"-aaptp0 kA0 81 / "kartA AtmA svakarmaphalabhoktRtvAt / sAMkhyakalpitaH puruSo vastu na bhavati akartRtvAt khapuSpavat / kiMca, AtmA bhoktA aGgIkriyate, sa ca bhujakriyAM karoti na vA ? yadi karoti tadA'parAbhiH kriyAbhiH kimaparAddham ? atha bhujikriyAmapi na karoti; tarhi kathaM bhokteti nityam |"-ssddd0 bRha0 zlo0 49 / (14) tRcprtyysy| 1 yadartha bhuji-aa0| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] ahaSTasya prakRtivivartatvanirAsaH 816 darzanAt na vAstavaM kartRtvaM siddhayati zabdajJAnAnupAtinaH kartRtvavikalpasya vastuzUnyatvAt ; ityapyasundaram ; bhoktRtvAdidharmANAmapyAtmano'vAstavatvopapatteH / tathopagame ca cetayate iti cetanaH puruSaH paramArthato na siddhyet cetanazabdajJAnAnupAtino'pi vikalpasya vstushuunytvaavishessaat| atha etaddoSabhayAd bhujau kartA iSyate; tarhi akrtRtvvirodhH| kriyAntarasya pradhAnasAdhyasyA'prasAdhakatvAdakartRtve pradhAnasyApyakartRtvAnuSaGgaH puruSasA- 5 dhyasya bhujilakSaNakriyAntarasya tenApyaprasAdhanAt / tataH puMso'kartRtve bhoktRtvAbhAva eNv| prayogaH-saMsAryAtmA sukhAdyupabhoktA na bhavati, dharmAdInAmakartRtvAt, muktAtmavat / ___akarturbhoktRtvAbhyupagame ca kRtanAzA'kRtAbhyAgamadoSaprasaGgaH, prakRtyA hi kRtaM karma na ca tasyAH phalenAbhisamvandha iti kRtanAzaH, puruSeNa ca tanna kRtam atha ca tatphalena tasyAbhisambandha iti akRtAbhyAgamaH / akartuH phalAbhisambandhe ca muktAtma- 10 no'pi ttprsnggH| cetanatvAdAtmanaH akartRtvepi tadabhisambandhaH Ityapyanena pratyuktam ; muktAtmano'pi ata eva tadabhisambandhAnuSaGgAt, saMsAryAtmano'pi vA tadvadasau na syAdavizeSAt / prayogaH-saMsAryAtmA phalAbhisambandhavAn na bhavati, cetanatvAt, muktaatmvt| tathA predhAnaM karmaNAM tatphalasya ca kartR na bhavati, abhoktRtvAt , muktAtmavat / ... yaJcoktam-'yathaiva hi svayamacetanApi buddhiH cetanAsaMsargAt' ityAdi; tadapyu- 16 ktimAtram : buddhicetanayorbhadA'saMbhavAt , vijJAnasyaiva hiM 'buddhiH, cetanA, adhyavasAyaH' iti pryaayaaH| tadasaMbhavazca sAkhyaM prati svasaMvedanasiddhau prpnycitH| ataH kathaM tadRSTAntAvaSTambhena upacArAdAtmanaH kartRtvaM syAt ? tataH puruSaH 'puNyaM karoti, dhyAnaM karoti' ityAdyabAdhyamAnapratItisiddhaM kartRtvamasya anupacaritamevAbhyupagantavyam / (1) "zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH |-shbdjnitN jJAnaM zabdajJAnaM tadanu patitaM zIlaM yasya sa zabdajJAnAnupAtI, vastunastathAtvamanapekSamANo yo'dhyavasAyaH sa vikalpa ityucyate |"yogsuu0 bhojavR0 29 / (2) tulanA-"bhoktRtvAdidharmANAmapi puruSasyA'vAstavatvApatteH, tathopagame cetayata iti cetanaH puruSo na vastuta: siddhayet cetanazabdajJAnAnupAtino vikalpasya vastuzUnyatvAt kartRtvabhoktRtvAdizabdajJAnAnupAtivikalpavat |"-aaptp0 kA0 81. / (3) prdhaanenaapi| (4) tulanA-"saMsAryAtmA bhoktA na bhavati akartatvAt muktAtmavat |"-ssddv0 bRha0 zlo0 48 / (5) tulanA-"pradhAnasya bandhamokSau puruSastatphalamanubhavatIti kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / pradhAnena hi kRtI bandhamokSau na ca tasya phalAnubhavanamiti kRtanAzaH, puruSeNa tu tau na kRtau tatphalAnubhavanaJca tasyetyakRtAbhyAgamaH kathaM parihartuM zakyaH ?"-Aptapa0 kA0 114 / SaDva0 bRha0 zlo0 48,52 / (6) "muktAtmano'pi prdhaankRtkrmphlaanubhvnaanussnggaat|"-aaptp0kaa0114 / (7) cetntvaadev| (8) muktavat karmaphalAbhisambandhaH / (9) tulanA-"kartuM nAma vijAnanti gRhAdIn sarvathA guNAH / bhoktuM ca na vijAnanti kimayuktamataH param ||"-ctuHsh0 10 / 16 / "kartuM nAma prajAMnAti pradhAna vyaJjanAdikam / bhoktuJca na vijAnAti kimayuktamataH param ||"-tttvsN0 zlo0 300 / (10) pR0 814 paM0 8 / (11) draSTavyam-pR0193Ti0 2 / (12) pR0 193-1 (13) buddhidRSTAntabalena / 1kartavi-A0, zra0 / 2 'eva' nAsti shr| 3 akartabhokta-A014 ityanena A0 / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 etena 'cicchaktirapariNAminI' ityAdi pratyAkhyAtam ; apariNAminaH kasyacidvastutvAnupapatteH khapuSpavat / nanu muktasyAtmanaH zuddhasyA'pariNAmitve'pi vastutvaM bhavadbhiriSTam ; ityapyanalpatamovilasitam ; tasyApi pratisamayaM pariNAmitvapratijJAnAt pratisamayaM dRzyasya pariNAmitve draSTurapariNAmitvAnupapatteH / na ca dRzyaM vastu (vastva) 5 pariNAmyeva ityabhidhAtavyam ; sAMkhyaistasya pariNAmitvA'bhyupagamAt / atha cicchaktiH apratisakramatvAdapariNAminItyucyate; tanna; asyAH prativiSayaM darzitaviSayatve prtisngkrmopptteH| buddhereva tathA pratisakramo na cicchakteH; ityapyayuktam ; buddherapyevam apratisakramaprasaGgAt, "viSayasyaiva pratisakramaprasaGgAt / buddhyAdhyavasIyamAnasya viSayasya pratisakramasaMbhave buddheH kathaM tadasaMbhava iti cet ? tarhi buddheH viSayaprada10 zikAyAH pratisakrame tadviSayaM pazyantyAzcicchakterapi kathamapratisakramaH ? yathaiva hi pratiniyataM viSayaM cicchaktaye darzayantI buddhiH saGkrAmati tathA krameNa cicchaktirapi *taM pazyantI vizeSAbhAvAt / kathamanyathA krameNa darzitaviSayA'sau syAt ? . ___kizca, yadA buddhyA viSayaH tasyai pradarzyate tadA prAcInam adarzitasvarUpamasau tyajati na vA ? na tyajati cet ; kathaM prAgavattadApyasau darzitaviSayA syAt ? atha 15 tyajati; kathamapariNAminI, adarzitaviSayatvatyAgena darzitaviSayatvopAdAnasya pariNA mitvAvinAbhAbitvAt ? atha matam-cicchakteH eka evA'bhinnaH svabhAvastAdRzo yena yo yatra yadA yathA artho buddhyA'dhyavasIyate taM tatra tadA tathA pazyatItyato darzitaviSayatve'pi asyAH na prativiSayaM svabhAvabhedaH yataH pariNAmitvaM syAditi; tadRpyasamIcInam ; buddherapyevamekasvabhAvatvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktum-buddhereka eva kramabhAvyanekaviSayA (1) pR0 814 paM0 12 / (2) "adazitaviSayatvatyAgena darzitaviSayatvopAdAnAdavasthitAyAH eva tasyAH pariNAmitvasiddheH |"-yuktdhnu0 TI0 pR0 30 / (3) muktAtmano'pi / "sa hi sarvajJaH pUrvottarasvabhAvatyAgopAdAnAbhyAmavasthitasvabhAvaH pariNAmyeva sarvArthAn pazyati nAnyathA, pratisamayaM dRzyasya pariNAmitve draSTurapariNAmAnupapatteH / na cAyaM dRzyamarthamapariNAminaM vaktuM samarthaH; svayaM tasya pariNAmitvopagamAt siddhAntaparityAgAnuSaGgAt |"-yuktcnu0 TI0 pR0 30 / (4) dRzyasya / (5) "prativiSayaM darzitaviSayatve saMkramAt / tathA buddhereva pratisakramo na tu cicchakteriti cet, na; buddherapyapratisaGkramaprasaGgAt viSayasyaiva pratisakramaprasaGgAt |"-yuktcnu0 TI0 pR0 30 / (6) "yathaiva hi viSayaM pratiniyataM darzayantI buddhizcitizaktaye saMkrAmati tathA krameNa citizaktirapi pazyantI vizeSAbhAvAt / kathamanyathA krameNa darzitaviSayA syAt |"-yuktcnu0 TI0pU0 31 / (7) vissym| (8) 'saMkrAmati' iti vaakyshessH| (9) cicchaktiH / (10) cicchkteH| (11) "tathA buddherapyakasvabhAvatvaprasaGgAt / zakyaM hi vaktuM buddhereka eva kramabhAvyanekaviSayavyavasAyasvabhAvo yena yathAkAlaM yathAdezaM yathAprakAraJca viSayamadhyavasyatIti na kiJcidanekasvabhAvaM siddhayet |"-yuktynu0 TI0 pR0 32 / 1 tena zra0 / 2-mitvaMprati-A0 / pariNAmaiva shr0| 4 ityetdpyyu-b0| 5 'viSayasyaiva pratisaMkramaprasaMgAt' iti nAsti b0| 6 pratisaMkrame b-shr0| 7 pratiniyamaviSayaM ba0 / svastha b0| 9 avazinasvarU-ba0 / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] adRSTasya prakRtivivartatvanirAsaH 821 dhyavasAyasvabhAvo yena yo yatra yadA yathA'vasthito'rthaH taM tatra tadA tathA adhyvsytiiti| tathA indriyamano'haGkArAdInAmapi viSayA''locanasaGkalpanA'bhimananAghekasvabhAvatvaprasaGgAt na kacit svabhAvabhedaH siddhyet / __ yadapi-cicchakterapratisakramasiddhau zuddhatvAditi sAdhanamucyate; tadapyasAdhu; yataH zuddhAtmano'zuddhapariNAmasaGkrama eva virudhyate na punaH zuddhapariNAmasakramaH / nanu / zuddhapariNAmenApi cicchaktirapratisaGkramA anantatvAta; ityapyacAru; prakRtyA anekAntAt, anantatve'pi hi tasyAH mahadAdipariNAmasaGkramaH sAMkhyairabhyupagamyate / yadapyuktamai-'pagvandhayoriva' ityAdi; tadatIvA'saGgatam ; dRSTAnta-dArTAntikayovaiSamyAt, paGgvandhayorhi cetanatvAt Idamitthameva asmadiSTaM kArya setsyatIti sampradhArya anyonyApekSayoH pravRttiyuktA, natu prakRtipuruSayoH viparyayAt / 10 yatpunaruktam-cidrUpasyApi asya ajJAnatamazchannatayA' ityAditatraM kim ajJAnameva tamaH, uta ajJAnazca tamazca iti ? prathamapakSe muktAtmApi prakRtisthamapi sukhAdiphalaM kina AtmasthaM manyeta, tadupabhoktA ca kina syAt , tasyApi jJAnAbhAvato'jJAnatamazchannatvA'vizeSAt ? dvitIyapakSe tu kimidam ajJAnAdanyat tamo nAma ? rAgAdikamiti cet ; na ; tasya Atmano'tyantArthAntarabhUtaprakRtidharmatayA AtmAcchAda- 15 katvAnupapatteH / tathAbhUtenApi tena tadAcchAdane muktAtmano'pyAcchAdanaM syAdavizeSAt / atha adhikAriNa eva tad AcchAdakam nai muktAtmA(tma)naH; nanu kimidamadhikAritvaM nAma ? yaM prati pradhAnaM pravRttAdhikAri so'dhikArIti cet ; na; pradhAne pravRttAdhikAritvasya prAgeva kRtottaratvAt / yadapyuktam-'vivekakhyAteH' ityAdi; taMtra keyaM vivekakhyAti ma ? prakRtipuru- 20 SayoH svena svena rUpeNAvasthitayoH bhedena pratibhAsanamiti cet ; sA kasya-prakRteH, (1) "zuddhAtmano'pi svazuddhapariNAmapratisaMkramAvirodhAt tatrAzuddhapariNAmasaMkramasyaivAsaMbhavAt |"-yuktynu0 TI0 pR0 31 / (2) "prakRtyA vyabhicArAt / sApi hynntaa| sAntatve'pi nityatvavirodhAt |"-yuktynu0 TI0 pR0 31 / (3) pR0 815 paM0 2 / (4) tulanA-"acetane hi niraGakuze pradhAne bandhari sutarAmanirmokSaH syAt / tattvavidamapi pumAMsaM na badhnAti prakRtiriti ko'syA niyantA ? paG gvandhanyAyena saMyogasya tulyatvAt |"-nyaaymN0 pR0 491 / (5) pR0 815 paM0 8 / (6) 'yataH kimajJAnameva tamaH uta ajJAnaJca tamazceti |"-ssddd0 bRha0 zlo0 52 / (7) muktAtmano'pi / (8) muktidazAyAM jJAnaM vinazyati ataH teSAmapi jJAnapradhvaMsAtmakamajJAnamastyeva / (9) atyantabhinnaprakRtidharmAtmakenApi raagaadinaa| (10) raagaadikm| (11) pR0816601| (12) "tatra keyaM khyAtirnAma-prakRtipUruSayoH svena svena rUpeNAvasthitayoH bhedena pratibhAsanamiti cet ; sA kasya-prakRteH, puruSasya vA ?"-SaDda0 bRha0 zlo0 52 / 1 idamicchameva A0, ba012 viparyayaHsyAt b0| adhikAri eva b0| 4'na muktAtmAnaH' nAsti aa0,0| 5-dhikArI cet A0, shr0| 6 keSAM vi-ba0 / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ni / 822 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 puruSasya, tadvyatiriktasya vA kasyacit ? na tAvattadvyatiriktasya; prakRti-puruSavyatirekeNa anyasya kasyacidapi sAMkhyairanabhyupagamAt / nApi prakRteH; tasyAH asaMvedyaparvaNi sthitatvAt , acidrUpatvAt , anabhyupagamAcca / nApi puruSasya; tasyApyasaMvedyaparvaNi sthitatvAt / ataH prakRtipuruSayoH asaMvedyaparvaNi sthitayoH svarUpamAtrasyApratibhAse vivekena khyAti atidurghaTA / ghaTapaTAdau hi svasvarUpeNa saMvedyaparvaNi sthite kutazcidvibhramanimittAt vivekenA'pratIteH yathAvasthitavastupratibhAsipramANavazAd vivekena khyAtidRSTA, na cAtra etadati / kiJca, vivekena khyAti: tannizcayaH, sA ca buddhidharmatvAd bhavanmate puruSe na saMbhavati / saMbhave vA sA tato bhinnA, abhinnA vA syAt ? yadyabhinnA; tadA AtmavattatrApi nityatvAnuSaGgAt na kdaacidmuktprsnggH| bhinnA cet ; astu, tathApi-asau nityA, anityA vA ? yadi nityA; kiM sambaddhA, asambaddhA vA ? asambaddhA cet ; kathaM tasyeti vyapadizyeta ? asambaddhAyA api tasyAH tenaM vyapadeze sarveNa saha vyapadezaprasaGgAt na kasyacidapi saMsAraH syAt / atha sambaddhA; na; nityayostayoH anyonyamanu pakArakayoH kasyacidapi sambandhasyAnupapatteH / upapattau vA tasyApi nityatvAt sadAtmano 15 muktiprsnggH| atha anityA vivekakhyAtiH; nanvanityA satI asau janyA, ajanyA vA ? tatra anityAyAstasyAH ghaTAdivadajanyatvAnupapattiH / janyatve'pyasyAH kim AtmanA, prakRtyA, tadvyatiriktena vA kenacidasau janyeta ? na tAvat tadvyatiriktena; prakRti-puruSavyatiriktasya kasyacidapi tajjanakasyA'nabhyupagamAt / nApyAtmanA; tasya janakatvAnabhyu pagamAt / abhyupagame vA prakRtiviyuktena, tatsahitena vA tenAsau janyeta ? prathamapakSe 20 cakrakaprasaGgaH-siddhe "hi vivekakhyAterjanyatve prakRtipuruSayorviyuktatvasiddhiH, tatsiddhau ca tadviyuktena AtmanA vivekkhyaaterjnytvsiddhiriti| tatsahiMtAtmajanyatve tu sarvatra sarvadA sarveSAM mokSaH syAt , tathA sarvatra sarvadA'vizeSataH tadutpattiprasaGgAt / / yadapi-vijJAtavirUpAham' ityAdyabhihitam ; tadapyacarcitAbhidhAnam ; prakRte (1) prakRteH / (2) ajJeyakoTau / "tasyA asaMsavedyaparvaNi sthittvaadcetntvaadnbhyupgmaacc|"-ssddd0 bRha0 zlo0 52 / (3) jnyeykottau| (4) vivekakhyAtAvapi / (5) vivekakhyAteH / (6) puruSasyeti vypdeshe| (7) sambandhasyApi / (8) AtmanaH / (9) vivekkhyaatiH| (10) pR0 816 paM0 2 / (11) tulanA-"acetanatvAt, tathAhi-acetanatayA pradhAnasya ahamanena dRSTa (duSTa) tayA vijJAtamiti vijJAnAbhAve pUrvavat pravRttiraviziSTetyalamatiprasaGgena |"-prsh0 vyo0 pra0 2010 / "dRSTAsmIti viramatIti cet ; maivam ; na hyasau ekapatnIvratadurgrahagRhItA niHsaMkhyapuruSopabho 1-tiritidurghaTA A0 / 2-tItaH ya-A0 / / vivekasya khyAtiH aa0| 4 taavdvytirib0| 5-nA janaka-ba0, -naasyaajnk-shr0| 6 ca aa0| 7 'hi' nAsti aa0| 8. sarvadA ba0, shr0| 9 vijJAnavirU-A0 / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] muktisvarUpavicAraH 823 rjaDatayA itthaM vijnyaanaanupptteH| na khalu jaDasvarUpo ghaTAdiH virUpatakatayA'hamanena jJAto'to naitasmai phalaM sampAdayAmi' iti svayaM saMvedayamAno dRSTaH jaDAjaDayoH svarUpasaGkaraprasaGgAt / svarUpapratipattau hi paramukhaprekSitvaM jaDasya svarUpam tannirapekSatvaM tu ajaDasya taditthaM saGkIryeta / kiJca, vijJAtApi prakRtiH saMsAradazAvat mokSadazAyAmapi Atmano bhogasampAda- 5 nAya svabhAvato vAyuvat pravarttatAm tatsvabhAvasya nityatayA tadApi sattvAt / nahi pravRttisvabhAvo vAyuH virUpakatayA yena jJAtaH taM prati tatsvabhAvAduparamate, ata: kuto mokSaH syAt ? tadA tadasattve vA prakRternityaikarUpatAnupapattiH, pUrvasvabhAvatyAgena uttarasvabhAvopAdAnasya tatra virodhAt, pariNAminitye eva tadavirodhAt / prakRtezca pariNAminityatvAbhyupagame Atmano'pi tadabhyupagantavyam, tasyApi prAktanasukhAdyupabhoktusvabhAvaparihAreNa tadabho- 10 ktRsvabhAvasvIkArAMt , amuktAdisvabhAvatyAgena muktAdisvabhAvopAdAnAcca / siddhe cAsya pariNAminityatve sukhAdipariNAmairapi pariNAmitvamasyA'bhyupagantavyam, iti siddhaHmokSe'pyAtmA vizuddhajJAnAdisvabhAva iti / / cha / .... nanu mokSe vizuddhajJAnAdisvabhAvatA''tmano'nupapannA buddhyAdivizeSaguNocchedavizeSagaNocchedarUpA * rUpatvAttasya / pratyakSAdipramANena hi AtmasvarUpe pratipanne manaHpraNidhA- 15 muktiriti yogasya napUrvikAyAM bhAvanAyAM prarkaSaprAptAyAM paripAkaM prApte tattvajJAne navAnApUrvapakSaH- . mAtmavizeSaguNAnAmatyantocchede svasvarUpeNa Atmano'vasthAnaM mokSaH / gasaubhAgyA paNyava niteva nAsau niyamena vyavahartumarhatItyAstAmetat |"-nyaaymN0 pR0 492 / "prakRtejaDatayetthaM vijnyaanaanupptteH|"-ssddd0 bRha0 zlo0 52 / (1) ghaTAderapi svayaM vivekena prvRttau| (2) tulanA-"asyA acetanatayA vimRzyakAritvAbhAvAta / yatheyaM kRte'pi zabdAdhupalabhbhe punastadartha pravartate tathA vivekakhyAtau kRtAyAmapi punastadartha pratiSyate svabhAvasyAnapAyitvAt |"-prsh0 kanda0 pR04|| SaDva0 bRha0 zlo0 52 / (3) pravartakasvabhAvAta / (4) "siddhe cAsya pariNAminityatve sukhAdipariNAmairapi pariNAmitvamasyAbhyupagantavyamanyathA mokssaabhaavprsnggH|"-ssddd0 bRha0 shlo052| (5) "nvaanaamaatmvishessgunnaanaamtyntocchittirmokssH|"-prsh0 vyo0 pR0 638 / "AtyantikI duHkhavyAvRttirapavargo na sAvadhikA, dvividhaduHkhAvamazinA sarvanAmnA sarveSAmAtmaguNAnAM duHkhAvamarzAd atyantagrahaNena ca sarvAtmanA tadviyogAbhidhAnAt navAnAmAtmagaNAnAM buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArANAM nirmalocchedo'pavarga ityaktaM bhavati / yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vAsanAdayaH / tAvadAtyantikI duHkhavyAvRtti vakalpate ||"nyaaymN010 508 / (6) "nana tasyAmavasthAyAM kIdagAtmAvaziSyate ? svarUpaikapratiSThAna: parityakto'khilargaNaH ||"-nyaaymN050508 "samastAtmavizeSagaNocchedopalakSitA svarUpasthitireva |"-prsh0 'kanda0 pR0 287 / "niHzreyasaM punardakhanivRttirAtyantikI"-praza0 kira0 pR0 6 / "tatsiddhametat nityasaMvedyam, anena sukhena viziSTA AtyantikI duHkhanivRttiH puruSasya mokSa iti |"-nyaaysaa0puu0 41 / 1 jaDatvarUpo b0| 2-tasyai phalaM b0| svayaM vedy-shr0| 4 saMkIrtyate b0| / virUpatayA A0, zra0 / 6-ktRtvsvbhaa-shr0| 7-cchedasvarUpa-ba0 // Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 taducchede ca pramANam-navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate, santAnatvAt , predIpAdisantAnavat / nacAyamasiddho hetuH; pakSe pravarttamAnatvAt / nApi viruddhaH; sapakSe pradIpAdau sattvAt / nApyanaikAntikaH; pakSasapakSad vipakSe paramANvAdAvapravRtteH / nApi kAlAtyayApadiSTaH; viparItArthopasthApakayoH pratyakSAgamayoratrA'saMbhavAt / nApi 5 satpratipakSaH; pratipakSaprasAdhakAnumAnAsaMbhavAt / . ___ nanu santAnocchedarUpe'pi mokSe kazciddheturvaktavyaH nirhetukavinAzA'nabhyupagamAt iti ca nai zaGkanIyam ; tattvajJAnasyaiva taddhetutvAt / tatkhalu viparyayajJAnavyacchedakrameNa niHzreyasahetuH / dRSTaJca samyagjJAnasya mithyAjJAnocchede zuktikAdau sAmarthyam / nivRtte ca mithyAjJAne tanmUlA rAgAdayo nivartante kAraNAbhAve kiAryAnutpAdAt / rAgAdyabhAve 10 ca tatkAryA manovAkAyapravRttiH vyAvartate / tadvyAvRttau ca dharmAdharmayorarnutpattiH / ArabdhazarIrendriyaviSaya+kAryayostu sukhAdiphalopabhogAt prakSayaH, anArabdhatatkAryayorapyavasthitayoH tatphalopabhogAdeva prakSayaH / tathA cAgamaH"nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi" [ ..] iti / (1) "navAnAmAtmaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate, santAnatvAt, yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyamAno dRSTaH yathA pradIpasantAnaH, tathA cAyaM santAnaH, tasmAt atyntmucchidyte|"-prsh0 vyo0 1020 ka0 / "duHkhasantatiratyantamacchidyate santatitvAt pradIpasantativadityAcAryAH |"-prsh0 kira0 pR0 9 / (2) "jJAnapUrvakAttu kRtAdasaMkalpitaphalAd vizuddhe kule jAtasya duHkhavigamopAyajijJAsorAcAryamupasaGgamya utpannaSaTpadArthatattvajJAnasya ajJAnanivRttau viraktasya rAgadveSAdyabhAvAt tajjayodharmAdharmayoranutpattau pUrvasaJcitayozcopabhogAgnirodhe santoSasukhaM zarIraparicchedaJca utpAdya rAgAdinivRttau nivRttilakSaNaH kevalo dharmaH paramArthadarzana sukhaM kRtvA nivartate / tadA nirodhAnirbIjasya AtmanaH zarIrAdinivRttiH, punaH zarIrAdyanutpattau dagdhendhanAnalavadupazamo mokSa iti |"-prsh0 bhA0 pR0 644 / "dravyagaNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM SaNNAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnaM niHzreyasahetuH |"prsh0 bhA0 pR0 20 j0| 'tattvajJAnAnnizreyasAdhigamaH"-nyAyasU0 111 / 1 / (3) "dukhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tdnntraapaayaadpvrgH|"-nyaaysuu01|1|2| "te ime mithyAjJAnAdayo duHkhAntA dharmA avicchedenaiva pravartamAnAH saMsAra iti / yadA tu tattvajJAnAt mithyAjJAnamapati tadA mithyAjJAnApAye doSA apayAnti doSApAye pravRttirapati. pravRttyapAye janmApati, janmApAye duHkhamapati, duHkhApAye cAtyantiko'pavargo nizreyasamiti / " nyAyabhA0 11212 / "tathA yupalabdhaM samyagjJAnasya mithyAjJAnanivRttau sAmarthyaM zuktikAdAviti "-praza0 vyo0 1020 k0| (4) "nivRtte ca mithyAjJAne tanmUlatvAdrAgAdayo nazyanti kAraNAbhAve kAryasyAnutpAdAditi / rAgAdyabhAve ca tatkAryA pravRttiAvartate, tadabhAve ca dharmAdharmayoranutpattiH / ArabdhakAryayozcopabhogAt prakSayaH |"-prsh0 vyo0 pR0 20 ka0 / (5) uddhRto'yam-"yathoktam-nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairati / avazyamanubhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham ||"-prsh0 vyo0 pR020 kha0 / dharmasaM050pa0 225 / prameyaka0 pR0 308 / sanmati0 TI0 pU0 105 / citsu0pR0 351 / "avazyameva bhokta...."-dharmavi0 TI0 pR0 13 / 1 paTAvisa-ba0 / 2 nanu tatsantA-ba0, zra0 / nirhetuvinaa-aa| 4 na rAkanIyam tatra jnyaan-aa0|etdntrgtH pATho nAsti A0 / 5-nupapattiH zra0, b0| 6 'iti' nAsti shr0| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76] muktisvarUpavicAraH 825 atraivArthe anumAnam-pUrvakarmANi upabhogAdeva kSIyante karmatvAt praarbdhshriiraadikrmvt| naca upabhogAt tatprakSaye karmAntarasyAvazyambhAvAt saMsArAnucchedaH; samAdhibalAdutpannatattvajJAnasya avagatakarmasAmotpAditayugapadazeSazarIradvArA'vAptAzeSabhogasya upAttakarmaprakSayAt bhAvikarmotpattinimittamithyAjJAnajanitA'nusandhAnavikalatvAcca saMsArocchedopapatteH / anusandhAnaM hi rAgadveSau, 'anusandhIyate gataM cittamAbhyAm' iti vyutptteH| 5 ____ atha mithyAjJAnabhAve tattvajJAninaH tadupabhoktumabhilASasyaivA'saMbhavAt tadupabhogAnupapattiH; tanna; tadupabhogaM vinA karmaNAM prakSayAnupapattitaH tattvajJAninaH tadupabhoktumabhilASAbhAve'pi karmakSayArthitayA tatra pravRttyupapatteH vaidyopadezena AturavadauSadhAcaraNe / yathaiva hi Aturasya anabhilaSite'pi auSadhAcaraNe vyAdhiprakSayArtha pravRttiH tadvyatirekeNa tatprakSayAnupapatteH, evamatrApi / 'vivAdApannaH zarIrAdinivRttau AtmA sarvavaiSayi- 10 kasukhaduHkhazUnyaH, samastadharmAdharmazUnyatvAt , yastu vaiSayikasukhaduHkhavAnnAsau samastadharmAdharmazUnyaH yathA saMsAryAtmA, samastadharmAdharmazUnyazca muktAtmA, tasmAt sarvavaiSayikasukhaduHkhazUnyaH' ityanumAnAt , "na ha vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti, azarIraM vAva santaM priyApriye na spRzataH" [ chAndo0 8 / 12 / 1] ityAgamAccAsau tadA tacchUnyaH siddha iti ||ch|| atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'santAnatvAt' ityAdi; tadasamIcInam ; 15 tatpratividhAnaparassaraM yasmAd AtmanaH sarvathA bhinnAnAM buddhyAdivizeSaguNAnAM santAnasya mokSasya jJAnAdyAtma- ucchedaH prasAdhyate, atha abhinnAnAm , kathaJcidbhinnAnAM vA ? tatrAkatvaprasAdhanam- dyapakSe AzrayAsiddho hetuH; Atmano'tyantabhinnAnAM tadvizeSaguNAnAM (1) "pUrvakarmANyupabhogAdeva kSIyante, karmatvAt, yadyatkarma tattadupabhogAdeva kSIyate yathA''rabdhazarIraM karma, tathA cAmani karmANi, tasmAdupabhogAdeva kSIyante |"-prsh0 vyo0 pR0 20 kh0| (2) "samAdhibalAdutpannatattvajJAno hi karmaNAJca sAdhyamarthaM viditvA yugapaccharIrANi nirmAyopabhoga..."praza0 vyo0 pR020 kha0 / (3) "jAnannapi hi tarthitayA pravartata eva vaidyopadezAdAturavadauSadhAcaraNe" -praza0 vyo0 pR0 20 kha0 / (4) "tasya ca na ha vai sazarIrasya sata: priyApriyayoH bAhyaviSayasaMyogaviyoganimittayoH bAhyaviSayasaMyogaviyogau mameti manyamAnasya apahativinAza ucchedaH santatirUpayonAstIti / taM punardehAbhimAnAdazarIrasvarUpavijJAnena nivartitA'vivekajJAnamazarIraM santaM priyApriye na spRzataH / spRziH pratyekaM sambadhyata iti priyaM na spRzati apriyaM na spRzatIti vAkyadvayaM bhavati "dharmAdharmakAyeM hite, azarIratA tu svarUpamiti tatra dharmAdharmayorasambhavAttatkAryabhAvo dUrata evetyato na priyApriye spRzata: |"-chaando0 zAM0 bhaa0| uddhRto'yam-nyAyamaM0 pR0509| brahma zAM0 bhA0 12114 / yaza0 u0 pR0 254 / syA0 ra0 pR0 1110 / SaDva0 bRha0 zlo0 52 / syA0 maM0 pR0 72 / nyAyasAraTI0 pR0 283 / citsu0 pR0 353 / (5) azarIrAvasthAyAm / (6) vaissyiksukhduHkhpryojkdhrmaadhrmshuunyH| (7) pR0 824 paM0 1 / (8) tulanA-"yata AtmanaH sarvathA bhinnAnAM baddhayAdigaNAnAM santAnasyocchedaH sAdhyate, abhinnAnAM vA, kathaJcid bhinnAnAM vA ?"-SaDda0 baha0 zlo0 52 / prameyaka0 pR0 317 / 1-vshessbhogsyopaatt-shr0| 2 sarvadA bhi-shr0| 54 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 prAgeva asattvapratipAdanatastatsantAnasya dharmiNo'siddheH / tathA teSI bhavatA asvasaMviditatvopagamAt , jJAnAntaravedyatve ca anavasthAdidoSAnuSaGgAt , ajJAtAnAJca sattvA'saMbhavAdito'pyAzrayAsiddhatvam / AtmanaH sarvathA'bhinnAnAM tu teSAM tatsAdhane tadvattasyApyatyantocchedaprasaGgAt kasyAsau mokSaH syAt ? kathaJcittadabhedastu parairnAbhyupagamyate apasiddhAntaprasaGgAt / tathApi tadabhyupagame sarvathA taducchedAsiddhiH kathazcittadanucchedasyApyavaM prasiddheH / santAnatvaJca sAdhanaM sAmAnyarUpam, vizeSarUpaM vA ? yadi sAmAnyarUpam ; tadA svarUpAsiddho hetuH; vyaktibhyaH sarvathA bhinnasyAsya sAmAnyaparIkSAyAM pratikSipta tvAt / astu vA tadrUpaM tat ; tathApi parasAmAnyarUpam , aparasAmAnyarUpaM vA syAt ? 10 prathamapakSe gaganAdinA'nekAntaH, atyantocchedAbhAve'pi atra sattAparaparyAyasya santAna tvahetoH sadbhAvAt / atha aparasAmAnyarUpam , vizeSaguNAzritA hi jAtiH santAnatvam ; tarhi dravyavizeSe pradIpe tasyAsaMbhavAt sAdhanavikalo dRSTAntaH / __ atha vizeSarUpam ; tatrApi upAdAnopAdeyabhUtabuddhyAdikSaNalakSaNavizeSarUpam , pUrvAparasamAnajAtIyakSaNapravAhamAtrarUpaM vA ? prathamapakSe santAnatvasya asAdhAraNA'naikA15 ntikatvam , tallakSaNasyAsya anyatra kvacidapyapravRtteH / abhyupargamavirodhazca, buddhyAdi kSaNAnAm upAdAnopAdeyabhAvasya yaugairanabhyupagamAt , anyathA tatsantAnasya atyantocchedo na syAt muktAvasthAyAmapi pUrvapUrvabuddhyAdyupAdAnakSaNAd uttarottaropAdeyabuddhyAdikSaNotpattiprasaGgAt / dvitIyapakSe tu pIkajaparamANurUpAdinA anekAntaH; tathAvidha (1) buddhayAdiguNAnAm / tulanA-"tathA buddhayAdInAM vizeSaguNAnAM pareNa svasaMviditatvenAnabhyapagamAta jJAnAntaragrAhyatve vA'navasthAdidoSaprasakteravedyatvamityajJAtasya sattvAsiddheH punarapyAzrayAsiddhaH santAnatvAditi hetuH |"-snmti0 TI0 pR0 156 / prameyaka0 pR0 317 / (2) vaizeSikeNa / (3) vizeSaguNavadAtmanopi / (4) kathaJcidbhedaprakAreNa / (5) "santAnatvaM hetutvenopAdIyamAnaM yadi sAmA yamabhipretaM tadA buddhayAdivizeSaguNeSa pradIpe ca tejodravye sattAsAmAnyavyatirekeNa aparasAmAnyasyAsaMbhavAt svruupaasiddhH| sattAsAmAnyarUpatve vA santAnatvasya satsaditi pratyayahetutvameva na punaH santAnapratyayahetutvam"-sanmati0 TI0 pR0 156 / prameyaka0 pR0 3171 (6) pR0287| (7) tulanA"kimupAdAnopAdeyabhAvaprabandhena pravartamAnatvama, kAryakAraNabhAvaprabandhena pravRttiH, aparAparapadArthotpattimAtraM vA ?"-ratnAkarAva0 757 / prameyaka0 pR0 317 / "nanu kimidaM santAnatvam-svatantrama, aparAparapadArthotpattimAtraM vA, ekAzrayAparAparotpattirvA ?"-syA0 ma0pa083 / "ki kAryakAraNabhAvena pravRttiH, ekAdhArAparotpattirvA ?"-nyAyasAraTI0 pR0 287 / (8) "sarvasapakSavipakSavyAvattirasAdhAraNaH |"-trksN0 anu0 / "nanvevaM tasya tathAbhUtasyAnyatrAnanuvRtterasAdhAraNAnakAntikatvama abhyupagamavirodhazca |"-snmti0 TI0 10 157 / prameyaka0 pU0 318 / (9) spksse| (10) tulanA-"pArthivaparamANurUpAdisantAnena vyabhicArAt |"-prsh0 kanda0 pR0 4 / "anaikAntikazca 1 azubhAnAJca b0| 2 tattadrUpaM tathApi b0| 3 atra sattAbhAvepyatra sattApara-A0 / 4-NasyAnyatra zra0 / 6-gamadharmaviro-zra0 / 6 uttaropAdeyabu-zra0 / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] muktisvarUpavicAraH 827 santAnatvasyAtra sadbhAve'pi atyantocchedAsaMbhavAt / viruddhazcAyaM hetuH; kAryakAraNakSaNapravAhalakSaNasantAnatvasya nityAnityaikAntayorasaMbhavAt , arthakriyAkAritvasya anekAnta eva pratipAditatvAt / sA~dhyavikalazca dRSTAntaH, pradIpAderatyantocchedAsaMbhavAt , tasya svarUpAntareNa avasthAnAt / na ca dhvastasyApi pradIpAde rUpAntareNAvasthAnopagame pratyakSabAdhA; vAristhite tejasi bhAsurarUpopagame'pi / tatprasaGgAt / atha uSNasparzasya bhAsurarUpAdhikaraNatejodravyAbhAve'saMbhavAt tatra anubhUtasyAsya parikalpanam ; tarhi pradIpAderapi anupAdAnotpatteriva antyAvasthAto'parAparapariNAmAdhAratvamantareNa sattvakRtakatvAderanupapatteH atyantasantatyanucchedo'pi parikalpyatAmavizeSAt / prayoga:-pUrvAparasvabhAvaparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmavAn pradIpAdiH sattvAdibhyaH paTAdivat / satpratipakSazcAyaM hetuH; tathAhi-buddhyAdisantAno 10 nAtyantocchedavAna , akhilapramANAnupalabhyamAnatathocchedatvAt, ya evaMvidhaH sa na tattvenopAdeyaH yathA pAkajaparamANurUpAdisantAnaH, tathA cAyam , tasmAnnAtyantocchedavAniti / naca prastutAnumAnAdeva santAnocchedopalabdheH sarvapramANAnupalabhyamAnatathocchedatvamasiddhamityabhidhAtavyam ; asya anekadoSaduSTatayA'nanumAnatvapratipAdanAt / kiMJca, ato'numAnAt indriyajAnAM buddhyAdivizeSaguNAnAmatyantocchedaH sAdhyeta, 15 atIndriyANAM vA ? tatrAdyavikalpe siddhaMsAdhanam ; asmAbhirapi tatra tducchedaabhyupgmaat| dvitIyavikalpastvanupapannaH; atIndriyANAM teSAmatyantocchede muktau kasyacidapi pravRttyanupAkajaparamANurUpAdibhiH, tathAvidhasantAnatvasya tatra sadbhAve'pi atyantocchedAbhAvAt |"-snmti0 TI010 157 / prameyaka0 pR0 318 / ratnAkarAva0 7.57 / syA0 ma0pU0 84 / nyAyasAraTI0 pR0 287 / citsu0 pR0 357 / / (1) "viruddhazcAyaM hetuH, zabdabuddhipradIpAdiSu atyantAnucchedavatsveva santAnatvasya bhAvAt / " -sanmati0 TI0 pR0 157 / prameyaka0 pR0 318 / ratnAkarAva0 7 / 57 / SaDda0 bRha0 zlo0 52 / (2) pR0 372 / (3) "sAdhanavikalazca dRSTAntaH; pradIpAderatyantocchedAsaMbhavAt, taijasaparamANUnAM bhAsvararUpaparityAgena andhakArarUpatayA'vasthAnAt |"-ssddd0 bRha0 zlo0 52 / nyAyasAraMTI0 pR0 287 / rtnaakraav07|57 / (4) uSNajalasthite tejodravye / (5) bhAsurarUpasya / (6) tulanA-"tarhi pradIpAderapyanupAdAnotpattivanna santativipattyabhAvamantareNa vipatti: saMbhavatItyanumAnataH kinna kalpyate tatsantatyanucchedaH |"-snmti0 TI0 pR0 157|prmeyk0 pR0 318 / (7) "pUrvAparasvabhAvaparihArAGgIkArasthitilakSaNapariNAmavAn pradIpaH sattvAt ghttaadivt|"-ssddd0 bRha0 shlo052| (8) "na cAsapratipakSatvamapyasya / tathAhi-buddhayAdisantAno nAtyantocchedavAn sarvapramANAnupalabhyamAnatathocchedatvAt" -sanmati0 TI0 puu0158| prameyaka0 pU0 318 / (9) 'kiJcendriyajAnAM buddhayAdiguNAnAmuccheda: sAdhyamAno'sti uta atIndriyANAm ?"-SaDda0 bRha0 zlo0 52 / (10) "tepyadRSTahetukAnAM buddhayAdInAmAtmAntaHkaraNasaMyogajAnAM ca muktau nivRtti bruvANA na nivAryante, karmakSayahetukayostu prazamasukhAnansajJAnayornivRttimAcakSANAste na svasthAH prmaannvirodhaat| tataH kathaJcid buddhayAdivizeSaguNAnAM nivattiH kathaJcidanivRttirmuktau vyvtisstthte|"-assttsh0 pR068| Sar3ada baha0 zlo0 52 / 1-pAdeHsvarUpA-ba0, shr0| 2-tptterevaantyaa-b0| 3 padAdivat A0 / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 papatteH / mokSArthI hi sarvo niratizayasukhajJAnAdiprAptyabhilASeNaiva pravarttate na punaH sakalabuddhyAdivizeSaguNocchedAbhilASeNa, asya kenacidapyanabhilaSaNIyatvAt / na hi kazcit prekSAvAn AtmanaH sadguNocchedAya yatate tadutkarSaNArthamevAsya prayatnapratIteH / yadi hi mokSAvasthAyAM zilAzakalakalpaH apagatasukhasaMvedanalezaH puruSaH sampadyate tadA kRtaM 5 mokSeNa ! saMsAra eva varamastu yatra sAntarApi sukhalezapratipattirasti / taccintyatAmidam 'kim alpasukhAnubhavo bhadrakaH, kiM vA sakalasukhocchedaH' iti ? ato na vaizeSikopakalpite nikhilaguNocchedalakSaNe pASANakalpe mokSe kasyacid gntumicchaapyuppnnaa| uktaJca"varaM vRndAvane ramye zRgAlatvaM prapadyate / . ] iti / 10 kiJca, muktau buddhyAdivizeSaguNAnAmabhAvaH kAraNAbhAvAt , niSprayojanatvAt , viruddhatvAdvA syAt ? tatrAdyapakSe kasya kAraNasya tatrA'bhAvaH-cakSurAdeH, tatpratibandhakApAyasya vA ? cakSurAdezcet ; tarhi tajanyasyaiva jJAnAdeH taMtrAbhAvaH syAt nAnyasya, ataH siddhasAdhyatA / nanu sarvasya jJAnAdeH dharmAdharmazarIrendriyAdikAraNakalApAdhInaja nmatvAt tadabhAve jJAnAderevA'saMbhavAt kathaM siddhasAdhyatA ? ityapyasAdhIyaH; mahezvarajJA15 nAdyabhAvAnuSaGgAt / nityatvAt tajjJAnAderadoSoyam ; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; tannitya tvasya IzvaranirAkaraNapraghaTTake prativyUDhatvAt / tataH cakSurAdyapAye'pi Izvarasya pratibandhakApAyaprabhavaM jJAnAdyabhyupagantavyam , tadvad anyamuktAtmanAmapi teSAM ttsvbhaavtvaat| naca svabhAvApAye tadvato'vasthAnaM yuktamatiprasaGgAt / atha muktasya kRtakRtyatayA jJAnAdinA prayojanAbhAvAt muktau tadabhAvaH; tanna pratibandhakApAyopetasya AtmasvarUpasyaiva eMvaMvi20 dhatvena nisspryojntvaasiddheH| anantajJAnAdilakSaNaviziSTaguNAvAptireva ca AtmanaH kRtakRtyatA na punaH nikhilaguNocchedaH, guNotkarSe eva loke'pi kRtakRtyazabdaprayogapratIteH / etena viruddhatvapakSo'pi pratyuktaH; svarUpeNa kasyacidvirodhA'saMbhavAt / muktau teSAM virodhAmyupagame cai mahezvarepyeSoM virodhato'bhAvAnuSaGgAt lAbhamicchato mUlocchedaH syaat| kiJca, buddhyAdivizeSaguNAnAmAtyantikocchedasya mokSarUpatAyAM saMsArasvarUpaM 25 vaktavyam-tatkhalu tadvizeSaguNAnucchedaH, bhavAntarAvAptirvA syAt ? prathamapakSe mahezvarasya sNsaaritvprsnggH| tato'nyeSAmeva tadanucchedaH tallakSaNam ato nAsya' saMsAritvAnuSaGgaH, ityapi zraddhAmAtram ; ardhajaratIyanyAyAnusaraNaprasaGgAt / asAdhAraNaM hi svarUpaM bhAvasya (1) "api vRndAvane zUnye zRgAlatvaM sa icchati / na tu niviSayaM mokSaM kadAcidapi gautm|" -sambandhavA0 zlo0 423 / vivaraNapra0pa0 137 / "varaM vRndAvane vAsaH zagAlaizca sahoSitama .." -SaDda0 bRha0 zlo0 52 / "varaM vRndAvane ramye kroSTatvamabhivAJchitam"-syA0 ma0pR0 86 / (2) muktau / (3) pR0 108 / (4) anantajJAnAdiviziSTatvena / (5) jJAnAdInAm / (6) mheshvraatiriktpraanninaam| (7) saMsAralakSaNam / (8) mahezvarasya / (9) draSTavyam-pR0 168 Ti0 11 / 1 kencvnbhil-aa0|itypyprsaa-b0 / 3 'ca' nAsti shr0| 4 atosya A0 / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76] muktisvarUpavicAraH 826 lakSaNam / tadyadi tadanucchedaH saMsAralakSaNam , tarhi yatrAsau asti taMtra sarvatra saMsAritvaprasaGgaH muktasvarUpeNAsya virodhAt / dvitIyapakSe tu asmanmatasiddhiH, 'svopAttakarmavazAd bhavAd bhavAntarAvAptiH saMsauraH' ityasmAbhirabhyupagamAt / / __ kiJca, atyantaM buddhyAdiguNocchedasya mokSatve pradIpanirvANavAdinaH bhavetaH ko vizeSaH syAt ? taMtra hi svarUpeNa Atmano'sattvam , bhavanmate tu sato'pyasya sarvathA / tadvikalasya grAhakapramANAbhAvAt / tathAbhUtaM hi tatsvarUpaM pratyakSataH, anumAnato vA pratIyeta ? na tAvat pratyakSataH; mokSAvasthAyAM tasyaivA'saMbhavAt / nApyanumAnataH; pratyakSAbhAve bhavanmate anumAnAnudayAt , pratyakSapUrvakatvena tasyAbhyupagamAt / ____ yadapi-tattvajJAnasya viparyayajJAnavyavacchedakrameNa niHzreyasahetutvamuktam ; tadupapanam ; sikalabuddhyAdisantAnocchedahetutvaM tu tasyAnupapannam ; sviviruddhamithyAjJAnasantAno- 10 cchedahetutvasyaiva tatropapatteH zuktikAdau tathAdarzanAt / nanu mithyAjJAnanivRttau rAgAdyanutpatteH tatpUrvakadharmAprAdurbhAvataH zarIrAdyasaMbhave siddha eva mokSadazAyAM sakalabuddhyAdisantAnocchedaH; ityapyapezalam ; zarIrAderabhAvepi anantAtIndriyA'khilapadArthaviSayasamyagjJAnasukhAdisantAnasya ucchedAsiddheH, indriyajajJAnAdisantAnasyaiva tairdaibhAve'bhAvaprasiddheH, tatraca siddhasAdhanam ityuktam / atIndriyajJAnAdisadbhAvazca sarvajJasiddhiprastAve prsaardhitH| 18 yattUktam-'Arabdha' ityAdi; tadapi na sUktam ; upabhogAt karmaNAmAtyantikaprakSayAnupapatteH / tadupabhogasamaye hi aparakarmotpattikAraNasya abhilASapUrvakamanovAkAyavyApArAdeH saMbhavAt avikalakAraNasya pracuratarakarmaNo bhavataH kathamAtyantikaprakSayaH ? ____ yadapi 'samAdhibalAt' ityAdyuktam ; tadapyayuktam ; abhilASarUparAgAdyabhAve sAti (1) jJAnAdyanucchedaH / (2) jJAnAdyanucchedasya / (3) "karmavipAkavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH"-sarvArthasi0 97 / "AtmopacitakarmavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH |"-raajvaa0 2 / 10 / "yadavaSTambhenAtmanaH saMsaraNamitazcetazca gamanaM bhavati sa saMsAraH, athavA balavato mohasyAkhyA saMsAraH, nArakAdyavasthA vA saMsAra |"-tttvaarthbhaa0 vyA0 2010 / (4) bauddhAt / "yasminna jAtirna jarA na mRtyuna vyAdhayo nApriyasaMprayogaH / necchAvipannapriyaviprayogaH kSemaM padaM naiSThikamacyataM tata / dIpo yathA nivRtimabhyupetaH naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitsnehakSayAt kevalameti zAntim / evaM kRtI nirvatimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitklezakSayAt kevalameti zAntim ||"-saundrnnd016|27-29 / (5) vaizeSikasya / (6) bauddhamate / (7) vaizeSikasiddhAnte / (8) 'asattvam' iti shessH| (9) sakalabuddhayAdiguNazUnyam / (10) pratyakSasyaiva / (11) "tatpUrvakaM trividhamanumAnam"-nyAyasU0 11115 / (12) pR0 824 pN07| (13) tattvajJAnasya / (14) zarIrAbhAve / (15) pR0 89- / (16) pR0 824 paM0 11 / (17) "upabhogAt karmaNaH prakSaye tadupabhogasamaye"- prameyaka0 pR0 319 / sanmati0 TI0 pR0 159 / (18) smudbhvtH| (19) pR0 825 paM0 2 / (20) 'abhilASarUparAgAdyabhAve . 1 tatra sNsaa-b0| 2 atyantabuddhacA-zra0 / 3 bhavatA ko A0 / etadantargataH pATho nAsti A0, ba0 / 4-anupapatteH A0 / / ucchedasiddheH A0 / tvbhaavaabhaavpr-b0| 7-samayo hi shr0| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 zayarddhimato bhavadabhiprAyeNa yogino'pi tattvajJAnAdavagatakarmasAmarthyasya nAnAzarIrANi vidhAya aGganAdyupabhogA'saMbhavAt / tatsaMbhave vA avazyambhAvI nRpatyAderiva atibhogino yogino'pi pracuratarakarmasaMbhavaH / ___yadapi-'vaidyopadezena' ityAdyabhihitam / tadapyabhidhAnamAtram ; AturasyApi 6 nIrugbhAvAbhilASeNaiva auSadhyAdyAcaraNe pravRtyupapatteH, ataH kathaM taddRSTAntAt nirabhi lASasyApi tattvajJAninaH tattvajJAnamAtrAt karmakSayArthitayA aGganAdyupabhogaH sAdhayituM zakyaH, dRSTAnta-dArTAntikayorvaiSamyAt ? tanna azeSazarIradvArA'vAptAzeSabhogasya karmAntarAnutpattiH / kiM tarhi ? paripUrNasamyagdarzanajJAnacAritrasya ityalaM vivAdena, jIvanmukteriva paramamukterapi tritayAtmakAdeva kAraNAdutpatteH / saMsArakAraNaM hi mithyAdarzanAditrayAtmakam ataH tannivarttakenApi 'tritayAtmakenaiva bhavitavyam, ekarUpeNa samyarajJAnAdimAtreNa asya nivarttayitumazakteH / samyagjJAnaM hi viparItAbhinivezaviviktA''tmasvarUpasvabhAvasamyagdarzanopacitaM bAhyAbhyantarakriyAnivRttilakSaNacAritropabRMhitaM tritayAtmakameva AgAmikarmAnutpattau sazcitakarmakSaye ca samartham, uSNasparzasya bhAvizItasparzAnutpattau pravRttatatsparzapradhvaMse ca sAmarthyavat / yadaipi-vivAdApannaH zarIrAdinivRttAvAtmA' ityAdyanumAnam 'na ha vai' ityAdyAgamazca AtmanaH sarvavaiSayikasukhAdizUnyatAyAM pramANam' ityuktam / tadapyayuktameva; siddhasAdhanAt, zarIrAdinivRttau hi saMmastadharmAdinivRtteH tatprabhavameva sukhAdi muktAtmano nivarteta na svAtmottham / yaddhi yatkArya tat tadabhAve na bhavati. nAnyadati prasaGgAt / dharmAdyabhAve kutastastadutpattiH iti cet ? 'pratibandhApAyAt' ityasakRdA20 veditam / ataH paramakASThAprAptaM samyagdarzanAditrayaM paramaprakarSaprAptajJAnAdisvarUpaM mokSaM prasAdhayatIti prekSAdakSaiH pratipattavyamiti ||ch / stryAdhupabhogAsaMbhavAt |"-snmti0 TI0 pR0 159 / prameyaka0 pR0 139 / (1) stryAdibhoge kriyamANe tu / (2) pR0 825 paM0 8 / (3) "vaidyopadezapravartamAnAturadRSTAnto'pyasaMgataH...."-sanmati0 pU0160 / prameyaka0 pR0 319 / (4) yoginH| (5) "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|"-ttvaarthsuu01|1| "nAdaMsaNissa nANaM nANeNa vinA na hunti caraNaguNA / aguNissa Natthi mokkho natthi amokkhassa nivvANaM ||"-uttraa0 28 / 30 / (6) saMsArasya / (7) pR0825 pN010,13| (8) tulanA-"zubhAzubhAdRSTaparipAkaprabhavena bhavasaMbhavinI hi priyApriye parasparAnuSakte apekSyAyaM vyavasthitaH, sakalAdRSTakSayakAraNakaM punaraikAntikAtyAntikarUpaM kevalameva priyaM niHzreyasadazAyAmiSyate tatkutaH pratiSidhyate ?"-ratnAkarAva0.757 / syA0 maM0 pR0 85 / SaDda0 vRha0 zlo0 52 / (9) svAtmotthasukhAdisamutpattiH / 1 auSadhAdyA-ba0, zra0 12-nupapattiH A0, ba018-darzanacAritra-zra0 / 4 kAraNAdutpattiH ba0, kAraNAnutpatteH A0 / / trayAtmakenaiva ba0 / 6-rUpasyabhAvasamA-A0 / / smstkaavi-b0| 8 prtibndhkaapaa-shr0| 9 paramaMprakarSa-A0 / 10-tavyam A0 / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76 ] muktisvarUpavicAraH 831 nanu paramaprakarSaprAptasukhasvabhAvataiva Atmano mokSaH na tu jJAnAdisvabhAvatA, AnandarUpo mokSa tatra pramANAbhAvAt / sukhasvabhAvatAyAM tu tatsadbhAvAdasau yuktA / iti vedAntinAM tathAhi-AtmA sukhasvabhAvaH, atyantapriyabuddhiviSayatvAt , ananya pUrvapadaH paratayopAdIyamAnatvAcca, yad yadevaMvidhaM taittatsukhasvabhAvam yathA vaiSayikaM sukham , tathA cAtmA, tasmAtsukhasvabhAva iti / tathA, AtmA sukhasvabhAvaH, 5 vastutve sati mukhyapreyobuddhiviSayatvAt, nirupacaritapreyaHzabdavAcyatvAdvA, rAgiNAM vaiSayikasukhavaditi / iSTArtho mumukSuprayatnaH, prekSApUrvakAriprayatnatvAt , kRSyAdiprayatnavat iti / paramAtizayaprAptatA ca tatsukhasya ato'numAnAtprasiddhA-sukhatAratamyaM kacid vizrAmyati, tAratamyazabdavAcyatvAt , parimANatAratamyavaditi / tathA Agamo'pi Atmano mokSe tatsvabhAvatAyAM pramANam 10 "zrInandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe'bhivyajyate / " [ ] 'yadA dRSTvA paraM brahma sarva tyajati bandhanam / / / tadA tannityamAnandaM muktaH svAtmani vindati // ' [ ] iti zrutisadbhAvAt / nanu nityAnandasya Atmani sarvadA sadbhAvAmyupagame saMsAradazAyAmapyupalambhaprasa- 15 ___ (1) "eSa eva hyAnandayati" "AnandaM brahmaNo vidvAnna bibheti kadAcana"-taitti0 2 / 74,9 / "Anando broti vyjaanaat"-taitti037| "vijJAnamAnandaM brahma"-bahadA0 3 / 9 / 28 / 'Anandamayo''bhyAsAt"-brahmasU0 1 / 1 / 12 / "tasmAdAnandamayaH para evAtmA"-zA0 bhA0 / "brahmaNyAnandazabdo'yaM prayuktaH sukhavAcakaH / saMvedye ca sukhe loke AnandAkhyA prayujyate ||"-bRhdaa0 vA0 3 / 9 / 166 / viva0 pra0 10216 / "ityanavacchinnAnandaprAptireva svataH puruSArtha ityAhuH |"-siddhaantle0 pR0 509 / (2) "tadetatpreyaH putrAtpreyaH anyasmAtsarvasmAdantarataraM yadayamAtmA' 'AtmAnameva priyamupAsIta ||"bRhdaa0 11418 / 'AtmanaH sukharUpatvAt AnandatvaM svalakSaNam / parapremAspadatvena sukharUpatvamAtmanaH // sUkhahetUSa sarveSAM prItiH sAvadhirIkSyate / kadApi nAvadhi: prIteH svAtmani prANinAM kvacit / / AtmA'taH . paramapremAspadaH sarvazarIriNAm / yasya zeSatayA sarvamupAdeyatvamRcchati // eSa eva priyatamaH putrAdapi dhanAdapi / anyasmAdapi sarvasmAdAtmAyaM paramAntaraH ||"-srvvedaantsi0 zlo0 623-27 / "AtmA sukhAbhinnaH sukhalakSaNavattvAd baiSayikasukhavat AtmA sukham anaupAdhikapremagocaratvAt"-saMkSepazA0 TI0 pR0 30-31 / "paramapremAspadatvAnupapattirapyAtmanaH sukharUpatve pramANam |"-citsu0 pR0 358 / siddhAntavi0 pR0 445 / (3) vittastrIputrAdayo hi AtmArthamupAdIyante, paraJcAtmana upAdAnaM tu nAnyArtham, svayamAtmA AtmArthamevopAdIyate ityrthH| (4) "pravRttizca nivRttizca yacca yAvacca ceSTitam / AtmArthameva nAnyArthaM nAtaH priyatamaM paraH |"-srvvedaantsi0 zlo0 630 / (5) sukhasvabhAvatAyAm / (6) 'mokSe'bhipadyate'-praza0 vyo0 pR0 20 kh0| "AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe pratiSThitam |"-vedaantsi0 pR0 151 / tulanA-"nityaM sukhamAtmano mahattvavanmokSe'bhivyajyate / " -nyAyabhA0 111122 / nyAyamaM0 pR0 509 / prakRtapAThaH-sanmati0 TI0 pR0 151 / SaDada0 bRha. zlo0 52 / (7) uddhRto'yam-SaDda0 bRha0 zlo0 52 / 1 ttsukh-shr0| 2-zabdavAcitvAdvA A0 |-maanaatsiddhaa zra0 / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 GgAt muktetarAvasthayoravizeSaprasaGgaH iti ca na vAcyam ; nityAnandasya nityAtmani sadA sadbhAvepi saMsAradazAyAmAvRtatvena anabhivyaktito'nupalambhasaMbhavA'virodhAt, yogAbhyAsAdAvaraNaprakSaye mokSAvasthAyAM tadabhivyaktarupalambhaH iti // cha // atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'AtmA sukhasvabhAvaH' ityAdi; tatra kimidaM mokSAvasthAyAM katha- sukhasvabhAvatvaM nAma-sukhatvajAtisambandhitvam , sukhAdhikaraNatvaM vA ? zcinnityajJAnAdi- na tAvat sukhatvajAtisambandhitvam ; guNe eva asya sadbhAvAt / nahi prasAdhanam- ekA kAcijAtiH dravyaguNayoH AtmasukhayoH sAdhAraNA upalabhyate / nApi sukhAdhikaraNatvam ; nityA'nityavikalpA'natikramAt-yasya hi sukhasya adhikara NamAtmA tatsukhaM kiM nityam , anityaM vA ? na tAvadanityam ; Atmano'pi tetsvabhA10 vatayA'nityatvaprasaGgAt / na khalu svabhAvAbhAve tadvato'vasthAnaM yuktam atiprasaGgAt / atha nityam ; kiM kathaJcit ; sarvathA vA ? yadi kathaJcit ; jainamatasiddhiH, dravyato nityasya paryAyatazca anityasya kathaJcidAvirbhAvatirobhAvavataH sukhaparyAyasya Atmani jJAnAdiparyAyavat syAdvAdibhirabhyupagamAt / / nanu muktau sukhAdiparyAyasya aparAparasya AvirbhAvAbhyupagame tatkAraNaM vaktavyam , 15 akAraNakasya tatparyAyasya AvirbhAvAnupapatteH iti ca na cetasi nidheyam ; Atmana eva tatpratibandhakApAyopetasya tatra tatkAraNatvena prAk prarUpitatvAt / saukhyAdipratibandhakamohAdikarmApAyopeto hi Atmaiva mokSAvasthAyAM tathAbhUtasukhajJAnAdikAraNam ghaTAdyAvaraNApAyopetapradIpakSaNavat svaparaprakAzakA'parapradIpakSaNotpattau / , kimapekSo'sau tadA tejanayatIti cet ? 'tatpratibandhakApAyApekSa eva' iti brUmaH / tathAbhUtasyAsya 20 tadutpAdanasvabhAvatayA taidA'nyApekSA'nupapatteH, yad yadA yadutpAdanasvabhAvaM na tattadA tadutpAdane anyApekSam yathA antyAvasthAyAm antyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane, tadutpAdanasvabhAvazca mokSAvasthAyAm atIndriyasukhAdyutpattau pratibandhakApAyopeta AtmA (1) "tasmAdanatizayAnandasvabhAvasyAtmano'vidyAtirodhAnameva bandhaH, vidyAnimittastadastamayo mokSa iti siddhama |"-citsu0 10 361 / "pratyageva parAMnandastirobhUtaH svamohataH / svakaNThacAmIkaravat prAptaprApyaH svavidyayA ||"-ve0 si0 sU0 4 / 10 / "yadyapi saMsAradazAyAmavidyAvatasvarUpatvAdAtmA paramAnandarUpatayA na prathate tathApi tattvavidyayA'vidyAnivRttau svaprakAzatayA svayameva paramAnandasvarUpatayA prakAzate"-siddhAntabi0 pR0 450 / (2) pR0 831 paM0 5 / (3) "tatra yadi sukhasvabhAvatvaM sukhatvajAtisambandhitvam ; tanna Atmani sabhAvyate gaNe evAsyopalambhAt / na hyekAhaGkArAdivadaparA jAtiH dravyaguNayoH sAdhAraNopalabdheti / atha sukhAdhikaraNatvam ; tannAsti; nityAnityavikalpAnupapatteH |"-prsh0 vyo0 pR0 20 g0| (4) sukhatvajAtisambandhitvasya / (5) anitysukhsvbhaavtyaa| (6) mokSe / (7) sukhAdiparyAyAvirbhAkkAraNatvena / (8) mokSAvasthAyAm / (9) sukham / (10) AtmanaH / / 1 sadAsyabhAve'pi A0 / etadantargataH pATho nAsti A0, shr0| 2 syAdvA dibhiH ba0 / 8 tthaanyaa-shr0| 4-vaM tattadA tadutpAdane'nyApekSam aa0| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] muktisvarUpavicAraH iti / dRzyate hi-saMsArAvasthAyAmapi vAsIcandanakalpAnAM sarvatra samavRttInAM viziSTadhyAnAdivyavasthitAnAM sendriyazarIrAdivyApArAjanyaH paramAhAdarUpo'nubhavaH / sa eva uttarottarabhAvanAvizeSavaMzAduttarottarAmavasthAmAsAdayan paramakASThAM pratipadyate iti sarvaM / sustham / tataH taddazAyAmapi tatparyAyasya kathaJcidAvirbhAvanimittasadbhAvAt kathaJcidevAnityaH sukhAdiparyAyo'bhyupagantavyaH / / sarvathA tannityatvagrAhiNaH kasyacidapi pramANasyA'saMbhavAcca / tasya hi grAhaka pramANaM pratyakSam , anumAnam , Agamo vA syAt ? pratyakSazcet ; kimaindriyam , mAnasam , svasaMvedanaM vA ? tatrAdyavikalpo'yuktaH; indriyANAM pratiniyatarUpAdigocaracAritayA tatprabhavapratyakSasya tato'nyatra prvRttynupptteH| dvitIyavikalpo'pyanupapannaH ; bAhyendriyanirapekSasya manasaH kvacidapi pravRttyasaMbhavAt / "asvatantra bahirmanaH" [ : 10 ityabhidhAnAt / . bahireva asya tainnirapekSasyApravRttiH nAntaH iti cet ; na; tatrApi sambaddhasya asambaddhasya vA tasya svasaMvedanasiddhauM tatra jJAnajanakatvapratiSedhAt / tRtIyavikalpo'pyasundaraH; tathA pratItyabhAvAt / nahi svasaMvedanapratyakSe anavacchinnadezakAlakalAkalApaH trikAlAnuyAyI nityaniraMzaH sukhasvabhAvo'nubhUyate. pratItivirodhAt / tanna pratyakSaM sarvathA nityasukhagrAhakam / nApyanumAnam ; sarvathA tannityatvAvinAbhAvinaH kasya- 15 cilliGgasyA'saMbhavAt / nApyAgamaH; sarvathA sukhanityatvapratipAdakasya tasyApyapratIteH / ____ astu vA kutazcittannityatvapratItiH : tathApi yatastatpratItiH tat nityam , anityaM vA ? na tAvadanityam ; tathAvidhAttato nityaM tatpratItivirodhAt / kutazcAsya utpattiH (1) tulanA-upalabhyate ca vAsIcandanakalpasya mumukSoH sarvatra samavRtteviziSTadhyAnAdivyavasthitasya sendriyazarIravyApArAjanyaH paramAhlAdarUpo'nubhavaH, tasyaiva bhAvanAvazAduttarottarAmavasthAmAsAdayataH paramakASThAgatirapi saMbhAvyate..."-sanmati0 TI0pa0161 / (2) tulanA-"Atmano nityasukhasattAyAM pramANAbhAvAt / pratyakSaM tAvadasmadAdInAmanyeSAM vA keSAJcidasminnarthe na prabhavatIti keyaM kthaa| anumAnamapi na saMbhavati ; liGgalezAnavalokanAditi |"-nyaaymN0 pR0 509 / "tasya grAhaka pratyakSamanumAnamAgamo vA syAt ?"-syA0 ra0 pR0 1115 / (3) draSTavyam-pR0 432 tti0| (4) manasaH / (5) bAhyendriyanirapekSasya / (6) antaH sukhaadaavpi| (7) mnsH| (8).pR0 185 / (9) yasmAtsaMvedanAt tannityasukhAnubhavaH tatsaMvedanam / tulanA-"tadanantaM sukhaM muktau puMsaH saMvedyasvabhAvamasaMvedyasvabhAvaM vA? saMvedyaJceta; tatsaMvedanasya anantasya siddhiH, anyathA anantasya sukhasya svayaM saMvedyatvavirodhAt / yadi pumarasaMvedyameva tat; tadA kathaM sukhaM nAma ? sAtasaMvedanasya sukhatvapratIteH / " -aSTasaha0 pR069 / "sa kimAnando muktAvanubhayate na vA ? yadi nAnubhUyate; sthito'pyasthitAnna viziSyate anupabhogyatvAt / anubhUyate cet, anubhavasya kAraNaM vAcyam"-praza0 kanda0 pR0 286 / "nityaM sukhamabhivyajyate iti ko'bhivyaktyarthaH ? jJAnamiti cet ; nityamanityaM veti kalpanAnupapattiH / " -nyAyavA0 pR0 85 / "astu vA yatkiJcittadgrAhakaM tathApi tannityamanityaM vA ?"-syA0 ra0 pa. 1116 / (10) anityasaMvedanAt / ____1-vyApArajanyaH ba0 / 2 uttarabhAvanA-ba0 // 3-vazAttaduttarotta-zra0 / 4 tatastacchabdazAyA -aa015-kaalklaap:b0| 6 nitytvprtiiti-b0| ...... . . Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 - laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 syAt , anityasya anutpattidharmakatvAnupapatteH ? indriyAdibhyazca teMdutpattyabhyupagame sukhaviSayatvaM na prApnoti ityuktamanantarameva / atha yogajadharmApekSa AtmamanaHsaMyoga eva tajanakaH; nanu yogajadharmasya muktAvasaMbhavAt kathamasau tatsaMyogena apekSeta yatastatre tatastaddutpattiH syAt ? arthaM AdyaM yogajadharmApekSaH tatsaMyogaH jJAnaM janayati, taccA5 pekSya uttarottaraM jJAnamasau janayati iti; tadapyasAmpratam ; apasiddhAntaprasaGgAt / nahi zarIrasambandhAnapekSaM jJAnaM tatsaMyogasya jJAnotpattau sahakArikAraNamiti bhavatAM rAddhAntaH, taidapekSasyaiva tasya tadutpattau kRtAnte tatsahakArikaraNatvopavarNanAt / atha nityam; ta~dA muktetarAvasthayoravizeSaprasaGgaH, sukhatatsaMvedanayoH nityatvena ubhayatra sadbhAvA'vizeSAt / indriyajasukhena cAsya saMsArAvasthAyAM sAhacaryAnu10 bhavaprasaGgAt sukhadvayopalambhaH syAt / pratibaddhatvAttI tasyA'nupalambha iti cet; kenAsya pratibaddhatvam-zarIreNa, avidyayA, vaiSayikasukhAdyanubhavena, bAhyaviSayavyAsaGgena vA ? na tAvat zarIreNa; asya sukhasAdhaMkatvena tatpratibandhakatvAyogAt / nahi yad yadartha (1) "anityatve hetuvacanam"-nyAyabhA0 21222 / (2)sNvednotpttisviikrnne| (3)tulanA"AtmamanaHsaMyogasya nimittAntarasahitasya hetutvam / dharmasya kAraNavacanam-yadi dharmo nimittAntaram , tasya heturvAcyo yata utpadyata iti ? yogasamAdhijasya kAryAvasAyavirodhAt prakSaye saMvedananivRttiH-yadi yogasamAdhijo dharmo hetuH; tasya kAryAvasAyavirodhAt prakSaye saMvedanamatyantaM nivarteteti |"-nyaaybhaa0 zaza22 / nyAyavA0 pU0 85 / nyAyavA0 tA0 pR0 240 / (4) AtmamanaHsaMyogena / (5) muktau / (6) yogajadharmApekSAdAtmamanaHsaMyogAt / (7) jJAnotpattiH / (8) tulanA-"athAdyasaMyogajadharmAdupajAtaM vijJAnamapekSya uttaraM vijJAnaM tasmAccottaramiti santAnam ; tanna; pramANAbhAvAt / tathA ca zarIrasambandhAnapekSaM vijJAnameva AtmAntaHkaraNasaMyogasya apekSAkAraNamiti na dRSTam |"-prsh0 vyo0 pU0 20 g0| "atha AdyaM jJAnaM yogajadharmApekSastatsaMyogo janayati"-syA0 ra0 10 1116 / (9) jJAnam karmabhUtam / (10) AtmamanaHsaMyogaH / (11) AdyajJAnam / (12). AtmamanaHsayogaH / (13) AtmamanaHsaMyogasya / (14) zarIrasambandhApekSasyaiva / (15) AtmamanaHsaMyogasya / (16) tulanA"sukhavannityamiti cet; saMsArasthasya muktenAvizeSaH, abhyanujJAne ca dharmAdharmaphalena sAhacarya yaugapadyaM gRhyeta-yadidamutpattisthAneSu dharmAdharmaphalaM sukhaM duHkhaM vA saMvedyate paryAyeNa, tasya ca nityasaMvedanasya ca sahabhAvaH yogapadyaM gRhyeta / na sukhAbhAvaH nAnabhivyaktirasti, ubhayasya nityatvAt |"-nyaaybhaa0, vA0 shsh22| "tatazca dharmAdharmaphalAbhyAM sukhaduHkhAbhyAmasya nityasya sukhasya saahcrymnubhuuyet|"-nyaaymN0 pR0 510 / syA0 ra0 pR0 1116 / (17) nityasukhasya / (18) saMsArAvasthAyAm / (19) "kenAsya pratibaddhatvam-zarIreNa, avidyayA, vaiSayikasukhAdyanubhavena, bAhyaviSayavyAsaGgena vA?"-syA0 ra0 pR0 1116 / (20) zarIrasya / tulanA-"zarIrAdisambandhaH pratibandhaheturiti cet ; na; zarIrAdInAmupabhogArthatvAt, viparyayasya caannumaanaat| sthAnmatam-saMsArAvasthasya zarIrAdisambandho nityasukhasaMvedanahetoH pratibandhakaH tenAvizeSo nAstIti; etaccAyuktam, zarIrAdaya upabhogArthAH te bhogapratibandhaM kariSyantItyanupapannam / na cAstyanumAnam-azarIrasya Atmano bhogaH kshcidstiiti|"nyaaybhaa0 1 / 122 / nyAyavA0 pR0 86 / nyAyavA0 tA0 pR0 240 / nyAyamaM0 pR0 510 / 1 Adyayoga-zra0 / 2-sambandhApekSaM jJAnaM A0,-sambandho'nyapekSajJAnaM / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] muktisvarUpavicAraH 835 tat tasyaiva pratibandhakam atiprasaGgAt / pratibandhakaM hi kAryavighAtakamucyate / na ca zarIraM sukhasya vighAtakam tasmin sati tasya AtmalAbhAt / yasmin sati yasyAsmalAbhaH na tat tasya pratibandhakam yathA bIjamaGkurasya, zarIre sati AtmalAbhazca sukhasyeti / tasya tatpratibandhakatve ca tadapahantuhi~sAphalaM na syAt , pratibandhavighAtakasya upakArakatvena loke prasiddhaH / nApi avidyayA; tasyAH tuccharUpatayA tatpratibandhalakSa- 5 NArthakriyAkAritvA'saMbhavAt / yat tuccharUpaM na tadarthakriyAkAri yathA mRgatRSNikAjalam , tuccharUpA ca avidyA bhavadbhiriSTA iti / pratiSiddhazca avidyAyAH pratibandhakatvaM brahmAdvaitapraghaTTake prapaJcena ityalaM punaH prasaGgena / nApi vaiSayikasukhAdyanubhavena; tena hi nityasukhasya tadanubhavasya vA pratibandhaH anutpattilakSaNo vinAzalakSaNo vA na yuktaH; dvayorapi nityatvAbhyupagamAt / nApi bAhyaviSayavyAsaGgena; tena hi pramAtuH, 10 indriyAdervA sambandhinA tatpratibandhaH kriyate ? pakSadvayamapyetadayuktam ; Atmano hi pramAtuLasaGgaH rUpAdau viSaye jJAnotpattau viSayAntare jJAnAnutpattiH, indriyasyApi ekasmin viSaye jJAnajanakatvena pravRttasya viSayAntare jJAnA'janakatvam / sa cAtra asambhAvyaH; sukhavata tajjJAnasyApi sadA sattvAt / ... kiJca, yathA~ muktayavasthAyAm anityaM sukhaM jJAnazcA'tikramya nityaM tatparika- 15 lpyate tathA nityatvadharmAdhikaraNaM dehendriyAdikamapi parikalpyatAmavizeSAt / atha dharmAdeH kAryo dehaH kathaM tadabhAve tatra bhavet pratItivirodhAt ? tadanyatrApi samAnam / atha saMsAra(ri)sukhavilakSaNaM tatsukham tenAyamadoSaH; tarhi deho'pi saMsAridehAd vilakSaNaH tatra asyAstu vizeSAbhAvAt / __ kiJca, sukhavat jJAnasya muktAvabhyupagame tacchakteH viparItAbhinivezanivRttila- 20 (1) "pratibandhakaM kAryavyAghAtakRducyate, na ca nityasukhasya anutpattiH saMbhavati |"-prsh0 vyo0 1020 g0| (2) zarIrasya / "pratibandhakatvena tadapahantuhiMsAphalaM na syAt / tathA hi pratibandhavighAtaka upakAraka eveti dRSTam / na hi nityasukhasaMvedanasya pratibandhakasya zarIrAderapahantuhiMsAphalasya abhAva ityalam |"-prsh0 vyo0 pR0 20 g0| syA0ra0 pR0 1117 / (3) "prakAzasya tucchenAvarItumazakyatvAt"meghA api raveranye svarUpeNa ca vAstavAH / tattvAnyatvAdya cintyA tu nAvidyAvaraNakSamA ||"-nyaaymN010 5101 (4) pR0 143 / (5) nityasukha-tatsaMvedanayoH / (6) "nityasUkhe hi anubhavasyApi nityatvAd vyAsaGgAnupapattiH / tathA hi Atmano rUpAdiviSayakajJAnotpattau viSayAntare jJAnAnutpattiAsaGgaH / evamindriyasyApi ekasmin viSaye jJAnajanakatvena pravRttasya viSayAntare jJAnAjanakatvaM vyaasnggH| na caivamAtmano rUpAdiviSayakajJAnotpattau nityasukhe jJAnAnutpattiH tajjJAnasyApi nityatvAt |"-prsh0 vyo0 pR0 20 g0| (7) tulanA-"dRSTAtikramazca dehAdiSu tulyH| yathA dRSTamanityaM sukhaM parityajya nityasukhaM kAmayate, evaM dehendriyabuddhIranityA dRSTA atikramya muktasya nityA dehendriyabaddhayaH klpyitvyaaH|"-nyaaybhaa0, vA0. tA0 ttii01|1|22 / "sukhavajjJAnavaccAsya kAmaM dehendriyAdyapi / nityaM prakalpyayatAmitthaM mokSo ramyataro bhavet |"-nyaaymN0 pR0 510 / (8) anantajJAnadhAraNAya upayujyamAnAyAH anantazakteH / 1 sambandhena ttpr-b0|2-krnndehendri-b0| 3 tadabhAve tatra A0, tadabhAve tata prasave tatra b0| Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 836 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 kSaNadarzanasya ca sAmarthyasiddhatvAt anantacatuSTayasvarUpalAbhalakSaNamokSaprasiddheH jainamatasiddhiH syAt , 'aAnandaM brahmaNo rUpam' ityekAntatyAgAt / tanna sukhasvabhAvatvalakSaNaM sAdhyaM vicAryamANaM bhavanmate ghaTate / sAdhanaJca atyantapriyabuddhiviSayatvam ananyaparatayopAdIyamAnatvazca anaikAntikatvAdasAdhanam ; duHkhAbhAve'pi bhAvAt / ananyaparatayopAdIyamAnatvaJcAsiddham ; nahi AtmA anyArthaM nopAdIyate, sukhAdyarthamasyopAdanAt / atyantapriyabuddhiviSayatvamapyasiddham ; duHkhitAyAmapriyabuddherapi bhAvAt / / yadapi 'AtmA sukhasvabhAvaH vastutve sati mukhyapreyobuddhiviSayatvAt' ityuktam / tadapyetena pratyuktam ; sukhasvabhAvatve prAguktAzeSadoSAnuSaGgAt / preyobuddhiviSayatvaM 10 nirupacaritapreyaHzabdavAcyatvazcA'siddham ; kadAcid duHkhitAyAM taidabhAvAt / anya thAsiddhaJca; Atmano hi Atyantiko duHkhAbhAvo mokSe syAt iti tatra tat sAdhanadvayaM na punaH sukhasvabhAva iti / viruddhazca, sukhasvabhAvatAviparItasya duHkhAbhAvasvabhAvatvasyaiva ataH prsiddhH| tathAhi-duHkhAbhAvarUpo'yamAtmA, vastutve sati mukhyapreyobuddhiviSayatvAt, nirupacaritapreyaHzabdavAcyatvAdvA, rAgiNAM vaiSayikaduHkhAbhAvavaditi / yadapyuktam -'iSTArtho mumukSUNAM prayatnaH' ityAdi; tadapyasundaram ; hetoranekAntAt / nahi iSTArthasAdhanAyaiva prekSAvatAM prayatno bhavati, vyAdhivizeSakhinnAnAM teSAm aniSToparamArthamapi prytnprtiiteH| kiJca, iSTazabdenAtra kiM sukhamabhidhIyate, abhipretaprayojanamAtraM vA ? yadi abhipretaprayojanamAtram ; kathamataH puMsaH sukhasvabhAvatA siddhyet ? parasparaviruddhAnekA20 pavargasaMsiddhiprasaGgazca, kapilAdimatAnusAriNAmapi mumukSUNAM prayatnasya tadiSTApavarga lakSaNaprayojanaprasAdhakatvaprasakteH / prayatnasya prekSAvattvavizeSaNAt na anekaviruddhApavargasaMsiddhiriti cet ; na; tadvivekasya kartumazakyatvAt / nahi bhavanmatAnusAriNaH prekSAvanta na kapilAdimatAnusAriNaH iti vivekaH kartuM zakyaH, pramANaprabAdhitasarvathAnityAdi (1) "du:khAbhAve'pi bhAvAt / ananyaparatayopAdIyamAnatvaJcAsiddham ; sukhArthamupAdAnAt / atyntpriybuddhivissytvmpysiddhm| duHkhitAyAmapriyabuddherapi bhAvAt |"-prsh0 vyo0 pR0 20 ga0 / (2) pR0 831 pN06| (3) preyastvAbhAvAt / (4) pR0 831 pN07| (5) tulanA"iSTAdhigamArthA pravRttiriti cet, na; aniSToparamArthatvAt |"-nyaaybhaa0, vA0 111122 / "nAni. SToparamArthatvAdaniSTasyApi zAntaye / santaH prayatamAnA hi dRzyante vyAdhikheditAH // atidurvahazcAyaM saMsAraduHkhabhAra iti tadupazamAya vyavasyantaH santo na niSprayojanaprayatnA bhavantItyanakAntiko hetuH / " -nyAyamaM0 pR0 509 / / 1-kAntaparityAgAt shr0| 2-ciducitAyAM b0| 3 sukhasvabhAvavipa-A0 / 4-bhAvAvAditi A0, -bhAvAditi b0| 5-ktamimumakSa-A0,-ktamiSTArtha mumukss-b0| 6-lAdimanusAri-A0 / 7-pramANabAdhi-zra0 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] muktisvarUpavicAraH 837 10 svabhAvatattvAGgIkAreNa azeSANAmapyaprekSAvattvaprasiddheH / atha sukham iSTazabdena ucyate; tadA sAdhyavikalatA dRSTAntasya / na khalu kRSIvalAdInAM kRSyAdiprayatnaH sAkSAtsukhArthoM bhavati, kRSyAdiphalaniSpattyarthatvAttasya / paramparayA tasya tadarthatve mumukSuprayatnasyApi tathA tadarthatvamastu / nanu mumukSavo yadi sAkSAtsukhArthaprayatnA na bhavanti tadA te niSprayojanaprayatnA eva syuH prayojanAntarasya tatprasAdhyasyA'saMbhavAt; tadapyapezalam ; 6 saMsAraduHkhocchedalakSaNaprayojanasya tatprayatnaprasAdhyasya sadbhAvAt / dussaho hi saMsAraduHkhabhAro'yam ataH taducchittaye prayatamAnAste na niSprayojanaprayatnA bhavitumarhanti / yatpunaH 'sukhatAratamyaM kvacidvizrAmyati' ityAdyabhihitam; tadapyabhidhAnamAtram ; paratvAdinA anekAntAt / parAparAdibuddhiprakarSasamadhigato hi paratvAdiprakarSaH tAratamyazabdavAcyo nai ca kacidvizrAntaH / ___ kiJca, duHkhepyevaM paramaprakarSaprasaGgaH-duHkhatAratamyaM kvacidvizrAmyati tAratamyazabdavAcyatvAt parimANatAratamyavat iti / na ca duHkhaparamaprakarSo bhavadbhiriSTaH ityanenApi anekaantH| yadapi-'zrAnandaM brahmaNo rUpam' ityAdyAgamaH mokSe sukhasvabhAvatAyAyAtmanaH pramANam' ityAdyuktam ; tadatIvA'saGgatam ; tasya prAmANyAsaMbhavAt / guNavaktRkatvena 15 hi vacanasya prAmANyam / na ca vede bhavadbhiH tadiSTam / apauruSeyatvenAsya prAmANyam ; ityapi zraddhAmAtram ; tadapauruSeyatvasya prAgeva prativyUDhatvAt / astu vA tasya tathA * 'prAmANyam , tathApi yathAsau muktau AnandarUpatAm AtmanaH pratipAdayati tathA tadabhAva mapi "na ha vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti, azarIraM vAva santaM priyApriye na spRshtH|" [chAndo0 8 / 12 / 1 ] ityAdivacanAt / ataH kAsya prAmANyam iti 20 vyAghrataTInyAyo bhavataH samAyAtaH / atha idamAgamavacenam anyathA vyAkhyAyate'sazarIrasya' iti prakramAt sAMsArike sukhaduHkhe anukUletaraviSayopalambhasaMbhave mokSe / (1) paramparayA / (2) mumukssuprytn| (3) pR0 831 60 8 / (4) duHkhaparamaprakarSaNa / (5) pR0 83150 11 / (6) pR0 724-1 (7) "syAdetadevaM yadyetadeva kevalamAgamavacanamazroSyata, vacanAntaramapi tu zrUyate-na hvai| nanu bhavatpaThitamAgamavacanamanyathApi vyAkhyAtuM zakyate-sazarIrasyeti prakramAt sAMsArike sukhaduHkhe anukUletaraviSayopalambhasaMbhave tadAnImazarIramAtmAnaM na spRzata ityarthaH / hanta tahi tvadadhItamapi vedavacanamAnandaM brahmeti saMsAraduHkhaparihArakramaprakaraNAdeva taduHkhApAyaviSayaM vyaakhyaasyte| na khalu vyAkhyAnasya bhagavataH kAcidabhUmirasti / dRSTAzca dukhopazame sukhazabdaprayogAH / cirajvaraziro'rtyAdivyAdhiduHkhena kheditaaH| sukhino vayamadyeti tadapAye prayuJjate ||"-nyaaymN0 pR0509| (8) "kuTumbamapi me preyAn preyAMstvamapi he sakhe / kiM karomi dvidhA citta ito vyAghra itstttii||"-prishi03|166| laukikanyA0 ta0 bhaa0| "itastaTamito vyAghraH kenAstU prANino gtiH|"-ysh0 u0 pR0 138 / (9) 'na havai' ityAdi vacanam / 1 tsyaast-b0| 2 tadA tada-ba0, shr0| 3 na kvaci-A0 / 4 duHkhe tAratamyaM A0 / 5-ktRtvena hi A0, zra0 / 6-rapapAtirasti shr0| 'samAyAtaH' nAsti zra0 / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 azarIramAtmAnaM na spRzataH' iti; tadapi manorathamAtram ; 'pAnandaM brahma' ityasyApi anyathA vyAkhyAtuM suzakatvAt , AtyantikasaMsAraduHkhAbhAvaviSayo hi atra AnandazabdaH na punaH sukhaviSayaH / dRSTazca duHkhAbhAve sukhazabdaprayogaH yathA bharAkrAntasya ciraM jvarazirortyAdivyAdhiduHkhitasya vA tadapAye 'ciraM taduHkhena khinnAH sukhino vayamadya' 6 iti tadAtmanAM pratibhAsapratIteH / yaccoktam -'nityAnandasya saMsAradazAyAm AvRtatvenA'nabhivyaktito'nupalambhaH' ityAdi; tadapyuktimAtram ; avidyAdeH tadAvArakatvapratiSedhAt, nityaikasvabhAvasya svaprakAzAtmana AbriyamANatvAyogAJca, pariNAmina eva hi vastunaH kenacidAvaraNaM yuktam kathaJcidanAvRtarUpaparityAgena AvRtarUpasvIkArAt / ataH kathaJcideva nityajJAna10 khAdisvabhAvo muktau AtmA pratipattavya iti // cha / nanu kAryakAraNabhUtajJAnakSaNapravAhavyatirekeNa aparasya Atmano'saMbhavAt kasya nairAtmyabhAvanAto jJAnAdisvabhAvatA muktau prasAdhyeta ? muktizca Atmadarzino dUrotsAvizuddhajJAnotpattirUpo ritA / yo hi pazyati AtmAnaM sthirAdirUpaM tasya Atmani sthairyA mokSaH iti bauddhasya diguNadarzananimittaH sneho'vazyambhAvI, AtmasnehAcca AtmasukheSu 15 pUrvapakSaH- parirtRSyan sukheSu tatsAdhaneSu ca doSAstiraskRtya guNAnAropayati, guNadarzI ca paridRSyan mameti sukhasAdhanAnyupAdatte, tato yAvad AtmadarzanaM tAvatsaMsAra eva / taduktam"ya: pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvata: snehH| snehAtsukheSu dRSyati tRSNA dossaaNstirskurute|| (1) "Atyantike ca saMsAradukhAbhAve sukhavacanAd Agame'pi satyavirodhaH / yadyapi kazcidAgamaH syAd muktasyAtyantikaM sukhmiti| sukhazabda Atyantike duHkhAbhAve prayukta ityevamupapadyate / 'dRSTo hi duHkhAbhAve sukhazabdaprayogo bahulaM loke |"-nyaaybhaa0, vA0 12122 / "mukhya hi bAdhakopapatteH gauNa iti / tathAhi duHkhAbhAve'yamAnandazabdaH prayukto dRSTa: / sukhazabdo duHkhAbhAve yathA bhArAkrAntasya bAhikasya tadapAye iti |"-prsh0 vyo05020 ga0 / (2) 10832502 / (3) "yaH pazyAtmAnaM tatrAtmani asya draSTu: ahamiti zAzvataH anapAyisneho bhavati / snehAt sukheSu tRSyati taSNAvAna bhavati, tRSNA ca sukhasAdhanatvenAdhyavasitAnAM vastUnAM doSAnazucitvAdIna tiraskurute pracchAdayati / doSatiraskaraNAt guNadarzI zucitveSTatvaguNAn pazyan paritRSyan mameti mamedaM sukhamiti garddhamAnaH tasya sukhasya sAdhanAni garbhagamanAdInyupAdatte / tena AtmadarzanamUlatvena janmAderAtmAbhinivezo yAvattAvat sa AtmadarzI saMsAra eva / na kevalaM janmaprabandhastasya doSA api samastAH santItyAha / Atmani sati tato'nyasmin parasaMjJA parabuddhirbhavati, svaparayoryathAkramaM parigraho'bhiSvaGgaH dveSaH parityAgaH tau bhavataH / anayoH anunayapratiSedhayoH saMpratibaddhAH sarve doSAH rAgamAtsaryeAdayaH prajAyante |"-prmaannvaa0 manoratha0 / uddhRtA ime-bodhicaryA paM0 pR0 492 / anekAntajaya0 pR028| yaza0 u0 pR0 252 / nyAyavi0 vi0 pR0 581 A. / SaDda0 bRha0 zlo0 52 / jJAnabi0 pu0147 A. / "yaH pazyatyAtmAnaM tasyAtmani bhavati"-siddhivi0 TI0 pR0 55 B. / 'Atmani sati'-abhi0 Aloka0 1067 / praza0 kanda pu0 279 / 1 ciraMduHkhena ba0, zra0 / 2-svabhAvatayAsya prkaashaa-b0| 3 yuktau zra0 / 4-kAraka bhUtaA0 / 5-tRpyan A0, b0| 6-tRpyan A0, b0| tipyati A0 / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76 ] muktisvarUpavicAraH guNadarzI paritRSyan mameti sukhasAdhanAnyupAdatte / tenAtmabhinivezo yAvattAvat sa saMsAraH // aAtmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAtparigrahadveSau / anayoH sampratibaddhAH sarve doSAH prjaaynte||" [pramANavA0 11219-21] iti / tato muktimicchatA svarUpaM putrakalatrAdikazca anAtmakamanityamazuci duHkhamiti zrutamayyA cintAmayyA ca bhAvanayA bhAvayitavyam , evaM bhAvayataH tatra abhi- 8 dhvaGgAbhAvAt abhyAsavizeSato. vairAgyamupajAyate, ataH sAsravacittasantAnalakSaNasaMsAranivRttirUpA maeNktirupapadyate / niranvayavinazvareSu hi~ cittakSaNeSu ekatvAdhyAropeNa AtmAbhinivezAt AtmapremAgataH prANyabhidhAnaH skandhasantAnaH sAMsArikasukhasAdhaneSu pravarttamAnaH sAsravacittasantAnaM santanoti / tato'sya vyalIkAbhinivezasya apohArthaM yatnaH 'nairAtmyAbhyAsAdilakSaNa asatyapi Atmani nityaniraMzAdisvabhAve moktari iti / uktazca- 10 (1) tatra zrutamayI zrUyamANebhya: pararthAnumAnavAkyebhyaH samutpadyamAnena zrutazabdavAcyatAmAskandatA nivRttI paraM prakarSa pratipadyamAnA svArthAnumAnalakSaNayA cintayA nirvRttAM cintamayIM bhaavnaamaarbhte|"-aaptp0 kA0 83 / (2) abhiSvaGgo rAgaH / (3) "kAryakAraNabhatAzca tatrAvidyAdayo matAH / bandhastadvigamAdiSTo muktinimalatA dhiyaH / / ... yathoktam-cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva taivinirmuktaM bhavAnta iti kathyate |"-tttvsN0, paM0 pR0 184 / (4) "tasmAdanAdisantAnatulyajAtIyabIjikAm / utkhAtamUlAM kuruta sattvadRSTi mumukssvH||"-prmaannvaa0 21256 / kiM punaridaM nairAtmyaM nAma yadasatsu nopadeSTavyaM satsu copadeSTavyamityAha-advitIyaM zivadvAraM kudRSTInAM bhayaGkaram / viSayaH sarvabuddhAnAmiti nairAtmyamucyate |-ttraatmaa nAma yo'parAyattasvarUpaH svabhAvaH, tadabhAvo nairAtmyam / tacca dharmapudgalabhedAt dvaitaM pratipadyate / dharmanairAtmyaM pudgalanairAtmyaJca / tatra pudgalo nAma ya: skandhAnupAdAya prajJapyate / sa ca skandheSu paJcadhA mugyamANo na sNbhvti| dharmAstu skandhAyatanadhAtusaMzabditAH padArthAH tadeteSAM dharmANAM pudgalasya ca yathAsvaM hetupratyayAdhInajanmatvAdupAdAya prajJapyamAnatvAcca svAyattamaparAttaM nijamakRtakaM rUpaM nAstIti pudgalasya dharmANAJca naHsvAbhAvyaM vyavasthApyate / yasya cArthasya svarUpasiddhirnAsti tasya kenAnyenAtmanAstu siddhiriti / tasmAtsarvathA'siddhalakSaNA eva padArthA mUrkhajanasya visaMvAdakenAtmanA pratItya vopAdAya vA vartamAnA maDhadhiyAM saGgAspadaM bhavanti / yathAsvabhAvaM tu samyagdarzanaiH pratibhAvyamAnA dharmapadalayoH saGgaparikSayavAhakAH bhavanti / saGgaparikSayazca nirvANaprAptikAraNam / viditanairAtmyasya hi sarveSa parikSINasaGgasya na kvacitkAcitprArthanA kuto vA nimittopalambha ityadvitIyameva zivadvArametarAtmyama / (10151) tattvato nairAtmyamiti yasyaivaM vartate matiH / tasya bhAvAtkRtaH prItirabhAvena kuto bhayam ||"-ctuHsht0 pR0 151, 156 / tattvasaM0 pR0866 / "yatastato vAstu bhayaM yadyahaM nAma kiMcana / ahameva na kiJciccet bhayaM kasya bhaviSyati ||"-bossic09|57 / "varaM nairAtmyabhAvanA nairAtmyasya pudgalAdivirahasya bhAvanA abhyAsaH varamuttamam, AtmadarzanapravRttAhaGkAranivRttihetutvAt / tathAhi tAvad bhAvanAprakarSaparyantagamanAt sAkSAnnairAtmyadarzanAt virodhinaH satkAyadarzanaM nivartate / tannivRttau caikasyAnugAmino darzanAbhAvAt pUrvApararUpavikalasya kSaNamAtrasya darzanam / tataH pUrvAparasamAropAbhAvAnnAnAgatasukhasAdhanaM kiMcidAtmanaH pazyati, tato na tasya kvacidviSaye rAgo jAyate nApi tatprativirodhini dveSa: AsaGgAbhAvAdeva / nApyapakAriNaM prati apakArasthAnaM pazyati, yena yasmina kRto 1-tRpyana shr0| 2 cittalakSaNeSu zra0 / -nugamaH praa-b0| 4 prAmANyabhi-zra0 / / yatone -b0| 6-vikalakSaNaH zra0 / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 "mithyAdhyAropahAnArtha yatno'satyapi moktari" [pramANavA0 11194 ] iti / nairAtmyAbhyAsAdilakSaNaMyatnAbhAve tu AtmAbhinivezA'nivRttaH indriyAdiSu upabhogAzrayatvena gRhIteSu AtmIyabuddhernivArayitumazakyatvato vairAgyAsaMbhavAt mokSAya datto jalAJjaliH / taduktam "upabhogAzrayatvena gRhIteSvindriyAdiSu / svatvadhIH kena vAryeta vairAgyaM tatra tatkutaH // " [pramANavA0 1 / 229] iti / athocyate-nendriyAdiSu upabhogAzrayatvabuddhinibandhanasvatvabuddhiprabhavo'yam AtmIyasnehaH yenAyaM doSaH syAt kintu guNadarzananibandhanaH, ataH tadviruddhadoSadarzane tannivRttito vairAgyopapatteH muktirupapanneti; taMdayuktam ; tainibandhanasvatvabuddhereva asyAvirbhAvAt , svacakSurAdiSu guNadoSaparIkSAvikalAnAmapi bAlapazuprabhRtInAm upabhogAzrayatvabuddhinibandhanAyAH svatvabuddheH tatra snehasyAvirbhAvAt / AtmIyeSvapi ca piJcaTakANakuNTAdidoSadarzane'pi asya bhAvAta, parakIyeSu guNadarzane'pyabhAvAt / AtmIyedhvapi atIteSu svadehacyuteSu ca aGgAvayaveSu guNadarzane'pi AtmIyabuddhityAge snehasyA bhAvAt tennibandhanasvatvabuddhiprabhava evAsauM abhyupagantavyaH / ataH yuktaH tadvayavacche15 dAya nairAtmyAdibhAvanAbhyAsa: 1 'pakAraH tayordvayorapi dvitIyakSaNAMbhAvat / na cAnyena kRte'pakAre prekSAvato'nyatra vairaniryAtanamacitama, nApi yasya kRtastenApi / evaM rAgAdinivRttau anyepi tatprabhavA: klezopaklezA notpdynte| nApi vastutaH kazcit ksycidpkaarkaarii| idaM pratItyedamutpadyate iti pratItyasamutvAdadarzanAdvA / evaM hi pudgalazUnyatAyAM satkAyadarzananivRttau chinnamUlatvAt klezA na samudAcaranti / yathoktamAryatathAgatagahyasUtre-tadyathApi nAma zAntamate vRkSasya mUlacchinnasya sarvazAkhApatrapalAzaM zuSyati / evameva zAntamate satkAyaSTiprazamAt sarvaklezA upazAmyantIti / tasmAdvaraM nairaatmybhaavnaa|"-bodhicryaa paM050 492-93 / nairAtmyapari0 pR0 12 / . (1) "mithyAdhyAropasya saMsAritvAdhyavasAyasya hAnArtha yatno'satyapi kasmizcidAtmAdau moktari / na hi yathAvastveva vyavahAraH kintu yathAvasAyaJca / tathAhi rajjurapi sAdhyavasAyaviSayatvAt parihAraviSayaH / evamahameva baddho'hameva mokSyAmItyadhyAropAnmuktyartha vyAyAmaH |"-prmaannvaa0 manorathaH / uddhRto'yam-tattvasaM0 paM0 pR0 183 / prameyaka pR0 321 / sanmati0 TI0 pR0 162, 418 / (2) "AtmIyabuddhihAnyAtra tyAgo na tu vipryye| uyabhogAzrayatvena "AtmIyabuddhihAnyA tatrAhidaSTAGge tyAgo na tu viparyaye AtmIyabuddhisattAyAm / yasmAd upabhogasya Azrayatvena kAraNatvena gRhIteSvindriyAdiSu svatve dhI AtmIyatvabuddhiH kena hetunA vAryeta ? ka kenacit / tatkutastatra upabhogasAdhane svIyAvavave vairAgyaM yena tyjyte| tato yattyajyate AtmIyabuddhihAnyA eva / na caivaM snehAdiSvAtmIyabuddhihAnirasti yenaiSAM tyAgaH syaat|"-prmaannvaa0 manoratha0 / uddhRto'yam-nyAyavi0 vi0pU0581 B. / (3) bhogasAdhanatvanibandhana / (4) snehasya / (5) upabhogAzrayatvanibandhana / (6) snehaH / 1-dhyaanop-shr0| 2-NaprayatnA-zra0 / 3 AnIyabaddha-A0 / 4 khalvadhI: b0| 5 'iti' nAsti ba0 / 6-nibndhnsttvbu-v0|7 cedayuktam b0| 8 asyAbhAvAt A0 / 9-shrybuddhi-b0| 10-varzanappasyAbhA-dha0 / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pravacanapra0 kA 0 76 ] muktisvarUpavicAraH 841 atha tadbhAvanAbhAve'pi kAyaklezalakSaNAttapasaH sakalakarmaprakSayAnmokSo bhaviSyati; tanna; kAyaklezasya karmaphalatayA nArakAdikAyasantApavat tapastvAyogAt / vicitrazaktikaJca karma vicitraphaladAnA'nyathAnupapatteH, tacca kathaM kAyasantApamAtrAt kSIyeta atiprasaGgAt / atha tapaH karmazaktInAM saGkareNa kSayakaraNazIlamiti kRtvA ekarUpAdapi tapasaH citrazaktikasya karmaNaH kSayaH; nanvevaM svalpaklezena ekopavAsAdinA'pi azeSasya / karmaNaH kSayApattiH zaktisAGkaryAnyathAnupapatteH / uktazca "karmakSayAdvimokSaH sa ca tapasaH tacca kAyasantApaH / * karmaphalatvAnnArakaduHkhamiva kathaM tapastatsyAt // anyadapi caikarUpaM taccitrakSayanibandhanaM na syAt / tacchaktisaGkarakSayA(ya)kArItyapi - vacanamAtraM tu / / aklezAstoke'pi kSINe sarvakSayaprasaGgo yet / " [ ] iti // cha / .. atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'kAryakAraNa' ityAdi; tadasamIkSitAbhisAnvayazuddhacittasa- dhAnam ; kAryakAraNabhUtajJAnakSaNapravAhavyatiriktasya AtmanaH santAntatirUpasya mokSasya samarthanam- naniSedhAvasare vyAsataH samarthitatvAt / yatpunaruktam-'yaH pazyatyAtmAnaM sthirAdirUpam' ityAdi; tatsUktameva; kintu 15 . (1) "tapasA nirjarA ca"-tattvArthasU0 9 / 3 / (2) "phalavaicitryadRSTazca zaktibhedo'numIyate / karmaNAM tApasaMklezAt naikarUpAttataH kSayaH ||-krmnnaaN phalavaicitryasya nAnAgatyupabhogyAnekavidhopakaraNasAdhyavividhasukhaduHkhopabhogaprakArasya dRSTezca zaktibhedaH sAmarthyAnAnAtvamanumIyate, ato nAnAprakAraphalajananasAmarthyAt kAraNAdekarUpAt phalAt tApasaMklezAna karmaNAM kSayaH |"-prmaannvaa012277| (3) "athApi tapasaH zaktyA zaktisaMkarasaMkSayaH / klezAtkutazcit hiiyetaashessmkleshleshtH||-athaapi tapasaH zaktyA zaktisaMkareNa tApaklezamAtraphalena tAni hIyante / tapaHzaktyA karmaNAM saMkSayeNa vA janmA. bhAvaH / yacca kiJcidaviziSTaM tat klezAtkutazcit kezollaJcanAdeH kssiiyte| karmakSayAcca muktiH atrAha-hIyetAzeSamaklezalezataH / yadi tapasA karmakSayo'zeSaM karma hIyeta, aklezato vinaiva kezolluJcanAdiduHkhAt karmaNaH kSINatvAt / yathA nArakAdiduHkhaM na bhavati tathA alpIyopi na syAt / zaktisAMkaryepi lezataH santApaklezAt kevalAt karma hIyeta, na duHkhAntarAnubandhI saMsAraprabandhaH tapasvinaH syAt / yadISTamaparaM klezAt tattapaH kleza eva cet / tatkarmaphalamityasmAnna zakteH saMkarAdikam // tapasaH zaktyA zaktisaMkarasaMkSayazca tadA vaktuM zakyo yadi klezAdiSTaM klezAdaparamanyattapo nAnyathA / kleza eva cettatapaH, tatklezarUpaM tapaH karmaphalamityasmAt karmaphalabhUtAttapasaH zaktisaMkarAdikaM na yuktam / AdizabdAt saMkSayazca |"-prmaannvaa0 manoratha0 1278-79 / (4) ".."kSayanimittamiha na syAt / tacchaktisaMkaraH kSayakarItyapi . . . ."-SaDda0 bRha0 zlo0 52 / ...tacchaktisaMkarakSayakArItyapi...' -syA0 ra0 pR0 1118 / (5) pR0 838 paM0 11 / (6) pR0 9 / (7) pR0 838pN018| (8) tulanA-"tatsUktameva, kintvajJo jano duHkhAnuSaktaM sukhasAdhanaM pazyannAtmasnehAt sAMsArikeSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravartate apathyAdau ca mUrkhAturavat |"-ssddd0 bRha0 zlo052 / syA0 ra0 pR0 1118 // . 1 athaitdbhaav-shr0| 2-krmkssyaa-b0| 3 saMkaraNe kssy-shr0| 4 taccitraM kSaya-A0. b0| 5 vata shr0| 6-jJAnalakSaNapravA-zra0 / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 ajJo janaH duHkhAnanuSaktasukhasAdhanamapazyan AtmasnehAt sAMsArikeSu duHkhAnuSaktasukhasAdhaneSu pravarttate / hitAhitavivekajJastu tAdAtvikasukhasAdhanaM stryAdikaM parityajya AtmasnehAt AtyantikasukhasAdhane muktimArge pravarttate / yathA pathyApathyavivekamajAna nAturaH tAdAtvikasukhasAdhanaM vyAdhivivRddhinimittaM dadhyAdikamupAdatte, pathyApathyavive5 kajJastu tatparityajya peyAdau ArogyasAdhane pravarttate / uktazca "tadAtvasukhasaMjJeSu bhAveSvajJo'nurajyate / hitamevAnuruddhayante praparIkSya parIkSakAH // " [ ] iti / yadapyuktam-'tato muktimicchatA svarUpaM putrakalatrAdikaJca' ityAdi; tadapyetena pratyuktam ; sarvathA'nityA'nAtmakatvAdibhAvanAyA nirviSayatvena mithyArUpatvAt sarvathA 10 nityAdibhAvanAvanmuktihetutvAnupapatteH / tannivirviSayatvaJca AtmasiddheH kSaNabhaGgabhaGgasya ca prasAdhitatvAt prasiddham / na ca kAlAntarAvasthAyyekAnusandhAtRvyatirekeNa bhAvanApyupapadyate ityuktaM santAnaniSedhapraghaTTake / yo hi nigaDAdibhirbaddhaH tasyaiva tanmuktikAraNaparijJAnAnuSThAnAbhisandhivyApAre sati mokSaH iti ekAdhikaraNye satyeva bandhamokSa vyavasthA loke prasiddhA, iha tu anyaH kSaNo baddhaH anyasya ca tanmuktikAraNaparijJAnam 15 anyasya ca anuSThAnAbhisandhiH vyApArazceti vaiyadhikaraNyAt sarvamanupapannam / kiJca, sarvo buddhipUrva pravarttamAnaH 'kizcididamato mama syAt' ityanusandhAnena prvrtte| iha ca kastathAvidho mArgAbhyAse pravarttamAnaH 'mokSo mama syAt' ityanusandadhyAt-kSaNaH, santAno vA ? na tAvat kSaNaH; tasya ekakSaNasthAyitayA nirvikalpa katayA ca etAvato vyApArAn kartumasamarthatvAt / nApi santAnaH; tasya santAnivya20 tiriktasya saugatairanabhyupagamAt, santAnaniSedhe niSiddhatvAcca / yaccAnyaduktam-'niranvayavinazvareSu' ityAdi; tadapyuktimAtram ; Atmano'na (1) uddhRto'yam-nyAyavi0 vi0 pR0 581 / syA0 20 pR0 1119 / (2) 10839 6041 (3) tulanA-"kSaNikAdibhAvanAyA mithyArUpatvAt, naca mithyAjJAnasya niHzreyasakAraNatvamatiprasaGgAt |"-prsh vyo0 pR0 2010 / "bhAvanAyA vikalpAtmikAyAH zrutamayyAzcintAmayyAzcAvastuviSayAyA vastuviSayasya yogijJAnasya janmavirodhAt / kutazcidatattvaviSayAd vikalpajJAnAttattvaviSayasya jJAnasyAnupalabdheH |"-aaptp0 kA0 83 / tattvArthazlo0 pR0 21 / SaDda0 bRha0 zlo0 52 / (4) "na bandhamokSau kSaNikaikasaMsthau-kSaNikamekaM yaccittaM tatsaMsthau bandhamokSau na syAtAm / yasya cittasya bandhaH tasya niranvayapraNAzAduttaracittasyAbaddhasyaiva mokSaprasaGgAt / yasyaiva bandhaH tasyaiva mokSa iti ekacittasaMsthau bandhamokSau"-yuktyanu0, ttii0p041| (5) kssnnikaikaantpksse| (6) tulanA"kiMca. sarvo buddhipUrva prayatamAnaH kiMcididamato mama syAdityanusandhAnena prvrtte|"-ssddv0 baha0 zlo0 52 / (7) 50 839 paM07 / 1-sAdhanaM pazyan A0 / 2-vivekastu A0 |-vivekstu A0 / 4-nityAdibhAvanmu-A0 / 5 anytraanusstthaa-b0| 6-sandhervyApA-A0 / 7-pUrva vartamAnaH ba0 / 8 sntaannissiddh-shr0| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] muktisvarUpavicAraH 843 bhyupagame tathAbhUtacittakSaNeSu ekatvAdhyAropAnupapatteH / tadanupapattizca santAnabhaGgapraghaTTake prapazcitA / niranvayavinazvaratve ca saMskArANAM mokSArthaH prayAso vyarthaH / rAgAdyuparamo hi bhavanmate mokSaH, taduparamazca vinAzaH, tasya ca nirhetukatayA ayatnasiddhatvAt tadarthAnuSThAnAdiprayAso niSphala eva / tene hi prAktanasya rAgAdicittakSaNasya nAzaH kriyeta, bhAvino vA'nutpAdaH, tadutpAdakazaktervA kSayaH, santAnasya vocchedaH anutpAdo / vA, nirAzra(sra)vacittasantatyutpAdo vA ? tatrAdyaH pakSo'nupapannaH; vinAzasya nirhe tukatayA bhaivanmate kutazcidutpattivirodhAt / dvitIyapakSo'pyata eva anupapannaH; * utpAdAbhAvo hi anutpAdaH, so'bhAvarUpatvAt kathaM kutazvirdutpadyeta apa'siddhAntaprasa GgAt ? tacchaktikSayArtho'pi tatprayAso'saGgataH, tatkSayasyApyabhAvarUpatayA kutazcidAtmalAbhAsaMbhavAt / 'santAnasyocchedArtho'nutpAdArtho vA tatprayAsaH' ityapyetena pratyuktam ; 10 kSaNocchedAnutpAdavat taducchedAnutpAdayorabhAvarUpatayA kutshcidutpttynupptteH| kiJca, siddhe vAstave santAne taducchedArtho'nutpAdArtho vA tatprayAso yuktaH; na cAsau tathAbhUtaH siddhaH; kSaNAtiriktasya tasya vAstavasya bhavatAnabhyupagamAt, santAnaniSedhe niSiddhatvAcca / kiJca, antyajJAnasya jJAnAntarAkartRtve santAnocchedo bhaviSyati / tacca kuto 15 na karoti sattvAt tadutpAde zaktatvAcca ? zakkamapi sahakArikAraNAbhAvAt notpAdayati; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; tadabhAvasya apratibandhakatvAt / tena hi pratibandho bhAvasyotpatteH, utpAdakatvasya vA ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; zaukyapakSe hi kAraNAntarAbhAvaH abhAvarUpatayA sakalazaktivirahasvabhAvo bhAvasya notpattipratibandhaM kartumarhati / yat sakalazaktivirahasvabhAvaM na tat kasyacidutpattipratibandhakam yathA zazaviSANam , 20 (1) tulanA-"ahetukatvAnnAzasya hiMsAheturna hiMsakaH / cittasantatinAzazca mokSo naassttaangghetukH||"-aaptmii0kaa052| "Akasmike'rthe pralayasvabhAve mArgo na yukto badhakazca na syAt ||tthaa ca sakalAsravanirodhalakSaNamokSasya cittasantatinAzarUpasya vA zAntanirvANasya mArgoM hetuH nairAtmyabhAvanAlakSaNo na yuktaH syAt nAzakasya kasyacidvirodhAt |"-yuktynu0 TI0 pR0 40 / "nirhetukatayA vinAzasya upAyavaiyarthyam, ayatnasAdhyatvAt |"-prsh0vyo0 1020 ng| (2) tpo'nusstthaanaadinaa| "kiMca. tena mokSArthAnuSThAnena prAktanasya rAgAdikSaNasya nAzaH kriyate, bhAvino vA'nutpAdaH, tadutpAdakazaktervA kSayaH, santAnasyocchedo'nutpAdo vA, nirAzrayacittasantatyutpAdo vA ?"-SaDa da0 bRha0 zlo0 .52 / (3) saugatamate / (4) nirhetukA'bhAvavAdaH vizIryata ityarthaH / (5) santAnocchedAnutpAdayoH / (6) tulanA-"kiMca vAstavasya santAnasyAnabhyupagamAt kiM taducchedAdiprayAsena ? nahi mRtasya mAraNaM kvApi dRSTam |"-pdd da0 bRha0 shlo052|(7) sahakArikAraNAbhAvasya / (8) sahakArikAraNAbhAvena / 1-ropAnupapattizca santA-ba0 / 2 saMsAriNAma ba0,10 / 3 cocchedaH ba0 / 4 nirAzrayacittaA0 / 5-dutpadyate A0 / 6 kutazcidAtmalAbhAsaMbhavAt santAnasyocchevArtho'nutpAdArthoM vA tatprayA so yukto na cAso ba0 / 7-spadyanupa-zra0 / 8-tarAkartRkatve ba0 / 9 sattvAdutpAde A0 / 10 tadbhAvasya b0| 11 sAdhyapakSe b0| 12-rAbhAvAbhAvarUpatayA b0| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 tathAbhUtazca zAkyamate sahakArikAraNAbhAva iti / dvitIyavikalpo'pyetena prativyUDhaH; utpAdakatvasya hi pratibandhaH kAryotpAdakapadArthasattA'pahAraH, sa ca azvaviSANaprakhye taMdabhAve durghttH| kizca, antyacittakSaNasya anarthakriyAkAritve avastutvaM syAt, tataH tajjainakasya 5 iti, evamAyAtamazeSasya cittasantAnasya avastutvam / atha svasantAnavartino jJAna kSaNasya ajanakatve'pi santAnAntaravartino yogioNnasya jananAt nA'zeSasya tatsantAnasyA'vastutvam ; tadayuktam ;rasAderekakAlasya rUpAde: avyabhicAryanumAnA'bhAvAnuSaGgAt , antyakSaNavat rUpAdevijAtIyakAryajanakatve'pi saMjAtIyAjanakatvasaMbhavAt / eka sAmagryadhInatvena rUparasayorniyamena kAryadvayArambhakatve anyatrApi kAryadvayArambhakatvaM 10 syAt , yogijJAna-antyakSaNayorapi ekasAmagryadhInatvA'vizeSAt / atha svasantAna vartikAryajananasAmarthyavad bhinnasantAnakAryajananasAmarthyam antyakSaNasya neSyate; tarhi sarvathA arthakriyAsAmarthyarahitatvena asya AkAzakuzezayavadavastutvaM syAt / tathAvidhasyApi vastutve sarvathA'rthakriyArahitasya akSaNikasyApi vastutvaM syAt, tathA ca sattvAdayaH kSaNikatvanna sAdhayeyuH anaikAntikatvAt / tanna santAnocchedalakSaNA muktiH tatkAraNAnuSThAnaprayAsena prasAdhyA iti pakSaH kSemaGkaraH / nirAzra(sra)vacittasantatyutpattilakSaNA sA tatprayAsaprasAdhyA iti pakSastu jyAyAn / kevalaM 'sA cittasantati: sAnvayA, niranvayA vA' iti vaktavyam ? tatra asyAH sAnvaya (1) sahakArikAraNAbhAve / (2) arthkriyaakaaritvaabhaave| tulanA-"caramakSaNasyAkiJcikaratvena avastutvApattitaH pUrvapUrvakSaNAnAmapyavastutvApatteH sakalasantAnAbhAvaprasaGgaH / vidyudAdeH sajAtIyAkaraNe'pi yogijJAnasya karaNAnnAvastutvamiti cet, na; AsvAdyamAnarasasamAnakAlarUpopAdAnasya rUpAkaraNe'pi rasasahakAritvaprasaGgAt, tato rasAdrUpAnumAnaM na syAt |"-snmti0 TI0 e0 161 / syA0ra0 pR0 1121 / prameyaka0 pR0 497 / (3) antyakSaNotpAdakasya upAntyakSaNasya / (4) yadA hi kaciztsarvajJo yogI tam antyakSaNaM jAnAti tadA so'ntyaHkSaNaH yogijJAnasya sahakAritayA samutpAdako bhavati nAkAraNaM viSayaH iti siddhAntAt / ataH sajAtIyakSaNAnutpAdako'pi antyakSaNaH yogijJAnasya sahakAritayA janakatvAt arthakriyAkArI bhvtyev| (5) bauddhamate hi dvitIyakSaNatino rasasya prathamakSaNavartI rasa upAdAnam prathamakSaNavartirUpaJca sahakAri bhavati / prathamakSaNatirUpaM hi sajAtIyaM dvitIyakSaNavatinaM rUpaM janayitvaiva vijAtIye dvitIyakSaNavartirase sahakAri bhavati / yadi hi antyo jJAnakSaNa: sajAtIyaM jJAnakSaNAntaramanutpAdyApi vijAtIye santAnAntaravartini yogijJAne AlambanatayA sahakAri syAt tadA pUrvakSaNavartirUpamapi dvitIyakSaNavatisajAtIyaM rUpakSaNAntaramajanayitvaiva vijAtIye dvitIyakSaNavatini rase sahakAri syAt / tathA ca dvitIyakSaNatirasAta rUpAnumAnaM na syAt iti bhAvaH / (6) rasotpAdakatve'pi / (7) rUpakSaNAntarAnutpAdakatvasaMbhavAt / (8) yogijJAna / (9) antyakSaNasya / (10) cittasantateH / 1 sAdhyamate b0| 2 vyutpAdakasya hi zra0, utpAdakatve hi b0| 3-mazeSacitta-A0 / 4 antakSa-A0 / 5 sjaatiiyjnktvaasNbh-b0| 6 tatkAraNe'nuSThAna-A0, svakAraNAnuSThAnaba0 / 7 niraashryci-aa0| 8-yA ceti zra0 / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] muktisvarUpavicAraH pakSa eva yuktaH; tathAbhUte eva cittasantAne mokSopapatteH, baddho hi mucyate nA'baddhaH / na ca niranvaye cittasantAne baddhasya muktiH saMbhavati, tatra hi anyo baddhaH anyazca mucyate / santAnakyAd baddhasyaiva muktiratrApi iti cet ; nanu santAnArthaH paramArthasan , saMvRtisan vA syAt ? yadi paramArthasan ; tadA Atmaiva nAmAntareNa uktaH syAt ? atha saMvRtisan ; tadA ekasya paramArthasato'sattvAd 'anyo baddhaH anyazca mucyate' ityAyA- 6 tam , tathA ca baddhasya muktayarthaM pravRttirna syAt / / __atha atyantanAnAtve'pi kSaNAnAM dRDhatararUpatayA ekatvAdhyavasAyAt 'baddhamAtmAnaM mocayiSyAmi' ityabhisandhAya pravartate; kathamevaM nairAtmyadarzanam ? yatastadbhAvanAbhyAsAnmuktiH syAt / atha zAstrasaMskAraprabhavaM taddarzanamasti; na tarhi ekatvAdhyavasAyaH assakhaladrUpaH, ItyekaM sndhitsornytprcyvte| ataH kuto baddhasya muktatharthaM pravRttiH syAt 10 yato "mithyAdhyAropahAnArtha yatno'satyapi moktari" [pramANavA0 11194] ityuktaM zobheta ? ___ yatpunaruktam-'upabhogAzrayatvena' ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam ; heyopAdeyattvajJo hi AtyantikasukhasAdhanam upabhogAzrayamAtmIyaJcAbhimanyate na tAdAtvikasukhasAdhanam ; tathAhi - "eNgo me sassado appA nANadaMsaNalakkhaNo / ____16 sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA // [bhAvapAhu0 gA0 59] saMjogamUlaM jIveNa pattA dukkhaparaMparA / tamhA saMjogasaMbaMdha savvaM tiviheNa vosare // " [mUlAcAra0 2 / 48-49] (1) "cittAnAM tattvato'nvitatvasAdhanAt santAnocchedAnupapattezca"-aSTasaha0 pR0 69 / prameyaka0 pR. 320 / sanmati0 TI0 pR0 162 / "kevalaM sA cittasantatiH sAnvayA niranvayA veti vaktavyam / Aye siddhasAdhanaM tathAbhUta eva cittasantAne mokSopapatteH |"-ssddd0 bRha0 zlo0 52 / (2) niranvayakSaNikapakSe'pi / (3) "santAnasyApyavastutvAdanyathAtmA tathocyatAm / kathaJcidravyatAdAtmyAdvinA santatyasaMbhavAt |"-tttvaarthshlo0 pR0 23 / "yadi santAnArthaH paramArthasaMstadA Atmaiva santAnazabdenoktaH syAt / atha saMvRtisan ; tadA ekasya paramArthasato'sattvAdanyo baddho'nyazca mucyata iti baddhasya muktyarthaM na pravRttiH syAt |"-snmti0 TI0 pR0 162 / prameyaka0 pu0 321 / (4) "tarhi na nairAtmyadarzanamiti kutastanni bandhanA muktiH ?"-sanmati0 TI0 pR0 162 / prameyaka0 pU0 321 / (5) nairAtmyabhAvanAyAmaskhalapAyAM hi 'baddhameva AtmAnaM mocayiSyAmi' ityekatvAdhyavasAyasya saMbhAvanaiva nAsti / (6) nairAtmyadarzanasya samarthane kriymaanne| (7) ekatvAdhyavasAya: / (8) pR0 840 50 5 / (9) "heyopAdeyattvajJA hi AtyantikasukhasAdhanamupabhogAzrayamAtmIyaJcAbhimanyante na tAdAtvikasukhasAdhanam |"-syaa0 ra0 pR0 1119 / (10) "eko me sAsado appA..."-niyamasA0 gA0 102 / eko me zAzvata AtmA jnyaandrshnlkssnnH| zeSA me bAhyA bhAvAH sarve saMyogalakSaNAH / saMyogamUlA jIvena prAptA duHkhprmpraa| tasmAtsaMyosambandhaM sarvaM trividhena vyutsRjAmi / 1 baddhAtmAnaM ba0 / 2 ydpyukt-b0| 3 upyogaashr-aa| 4-gaashymaa-b0| 5 hi uktaJca prAkRtazloka ego b0| 6 saMsabo zra0 17 sNyog-aa0| 8 saMyoga-A0 / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 846 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 "dArAH paribhavakArAH bandhujano bandhanaM viSaM vissyaaH| kAya (ko'yaM) janasya mohaH ye ripavasteSu muhRdAzA // " [ ] ityevaM bhAvayato vivekinaH saMyogasambandhiSu duHkhahetuSu bhAveSu sukhalezasAdhanatvasya sadbhAve'pi anyadA AtyantikasukhasAdhanaM ratnatrayaM pazyataH kutasteSu AtmIya6 buddhiH yatastato nivRttirna syAt 1 nanu AtmIyabuddheH tataH syAnivRttiH yadi ekAntena teSAM duHkhahetutvameva syAt , na caivam , lezataH sukhahetutvasyApyatra saMbhavAt , tena duHkhahetutve'pi AtmIyasnehAt yenAkAreNa sukhahetutA tAvatAMzena svasyopakArakAn indriyAdIn manyamAnaH teSu nAtmIyabuddhiM jahAtIti; tadapyasAmpratam ; teSAM sukhalezasAdhana tve'pi anyasya AtyantikasukhasAdhanasya sadbhAvena "nirviSAnnasya sadbhAvena saviSA10 nasyeva tyAgasaMbhavAt / / ___ yadapyabhihitam-'piccaTakANakuNTAdidoSadarzane'pi' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; yato na saurUpyAdiguNadarzanAt sneho bhavatItyasmAbhiriSyate, kintu upbhogaashrytvaakhygunndrshnaat| vivekinazca saMyogasambandhiSu bhAveSu jAtijarAmaraNaprabandhalakSaNasaMsAra duHkhahetutvAkhyam AtyantikadoSaM pazyato na upabhogAzrayatvAkhyasya guNasya darzanamastIti 15 tannibandhanasnehasya vyAvRtteH kathaM doSadarzanaM snehasya bAdhakanna syAt / nanu tadoSaM pazyato yadyapi tatkAle'nurAgiNI matizcali~tA, tathApi tatrAsau naiva atyantaM virakto draSTavyaH, punastadguNaledarzanAdanurAgasaMbhavAt ; ityapyasundaram ; ajJo hi tAdAtvikaduHkhahetutvAkhyasya tAdAtvikadoSasya darzanAd viraktaH tAdAtvikasukhahetutvAkhyasya tAdAtvikaguNasya darzanAt punaranurajyate iti yuktam , heyopAdeyatattvajJastu jAtijarAmaraNaprabandhalakSaNaduHkhahetutvAkhyasya AtyantikadoSasya darzanAdvirakto na tAdAtvikasukhahetutvAkhyasya tAdAtvikaguNasya darzanAt punaranurajyate, kintu AtyantikasukhahetutvAkhyaguNadarzanAt / na ca saMyogasambandhiSu tadarzanamasti iti sAkalyenAsau taMtra upekSAlakSaNaM vairAgyamAtmasAtkaroti / nanu yadi tatprabandhalakSaNaduHkhahetutvena (1) saMgRhIto'yaM zlokaH subhaassitrtnbhaannddaagaare| (2) "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga:"-tattvArthasU0 111 / tulanA-"tatra prathamaM tAvat trINi ratnAni tadyathA-buddho dharmaH saMghazceti / " -dhrmsN0101| (3) tAtkAlikasukhasAdhaneSu stryAdiSu / (4) tAdAtvikasukhasAdhanastryAdInAm / (5) ratnatrayasya / (6) pR084050 11 / (7) "yadyapyekatra doSeNa tatkSaNaM calitA matiH / virakto naiva tatrApi kAmIva vnitaantre|"-prmaannvaa0 12241-42 / (8) virAgavatI jaataa| (9) tttvjnyH| (10) saMyogasambandhiSu stryAdiSu / 1-janA b-b0| 2-sambandheSu shr0| 3 duHkhAhetuSu ba0, aa0| 4-tra bhAvAn b0| 5tve'syaatmiiy-shr0| 6-syaasdbhaa--b0| 7 nivizeSAttasya sadbhAvena b0| 8-masyaiva tyAge saMbhavAta shr0| 9 saaruupyaadi-shr0| 10-sambandhAbhAveSu shr0| 11 guNadarzanamastIti ba0, A0 / 12snehvyaav-bN0| 18 snehabAdha-ba0 / 14 itysu-b0| 15 anyo hi A0 / 16-hetutvAkhyaguNavarzanAt ba0, shr0|17 apekssaa-shr0| 20 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 847 pravacanapra0 kA 0 76 ] suSuptyAdau jJAnasadbhAvasiddhiH tatrAsau virajyate tadA Atmanyapi virajyatAm tathAvidhaduHkhahetutvasya tatrApyavizeSAt , tatrAvirAge vA anyatrApi na virajyeta vizeSAbhAvAditi; atra ajJamAtmAnabhipretya evamucyate, tadviparItaM vA ? yadi ajJam ; tadA siddhasAdhanam , heyopAdeyatattvajJAnarahite tathAvidhaduHkhahetau Atmani vairAgyA'bhyupagamAt / heyopAdeyatattvajJAnavati tu tasmin tathAvidhaduHhetutvAbhAvAnna vairAgyam / yaccoktam-'kAyaklezasyaM karmaphalatvAt' ityAdi; tadapyanalpatamovilasitam ; hiMsAdiviratilakSaNavRtopabRMhakasya kAyaklezasya karmaphalatve'pi tapastvAvirodhAt / vratAvirodhI hi kAyaklezaH karmanirjarAhetutvAt tapo'bhidhIyate / na caivaM nArakAdikAyaklezasyApi tapastvAnuSaGgaH, tasya hiMsAdyAvezapradhAnatayA ta~davirodhitvAsaMbhavAt / ataH kathaM prekSAvatAM tena samAnatA mumukSukAyaklezasya ApAdayituM yuktA ? . 10 ___yadapi zaktisaGkarapakSe 'svalpenaiva' ityAdyuktam / tatsUktam ; "vicitraphaladAnasamarthAnAM karmaNAM zaktisaGkare sati kSINamohAntyasamaye ayogicaramasamaye ce aklezataH svalpenaiva paramazukladhyAnarUpeNa tapasA prakSayAbhyupagamAt , jIvanmukteH prmmukteshcaanythaanupptteH| sa tu tacchaktisaGkaraH bahutaraklezasAdhyaH iti yuktaH tadartho'nekavidhopavAsAdiduzvarakAyaklezAdyanuSThAnaprayAsaH, tamantareNa tatsaGkarA'prasiddheH / ataH kathaJcidanavacchinno 15 jJAnasantAno'nekavidhadurdharatapo'nuSThAnAt mucyate iti prekSAdakSaiHpratipattavyam // ch| nanu 'anavacchinno jJAnasantAnaH' ityayuktam ; suSuptAdyavasthAyAmapi tadavacchedaprasaSaptAdyavasthAyAM nAsti tIteH / kiJcidapi aparicchindanneva hi 'suSuptaH' ityucyate, tatra jJAnamiti vaizaSikA- jJAnasadbhAve tadaparicchedAnupapatteH / yadi ca tatra jJAnasadbhAvaH syAt dInAM pUrvapakSaH- tadA jAgratsuSuptAvasthayo/do na syAt, ubhayatra svaparAvabhAsijJAna- 20 sadbhAvA'vizeSAt / tatra tatsadbhAve'pi nidrayA'bhibhavAt , jAgradavasthAyAzca tadabhAvAt (1)jnmjraamrnnaadiprbndhkaarnntvsy| (2)stryAdiSvapi / (3)tulanA-"yAdRzo dukhahetu: stAdRzo heya eva, sopAdhizca tthaa| nirupAdhirapi hIyatAmiti cet ;na; ashkytvaannisspryojntvaacc|" -Atmata0 10 106 / (4) aatmni| (5) pR0841 pN02| (6) "hiMsAviratirUpavatopabahakasya kAyaklezasya karmatvepi tapastvAvirodhAt |"-ssddd0 bRha0 zlo0 52 / (7) vratAvirodhitvAbhAvAt / (8) nArakAdiklezena / (9) pR0 841 paM0 5 / (10) 'vicitraphaladAnasamarthAnAM karmaNAM zaktisaMkare sati"-SaDda0 bRha0 zlo0 52 / (11) "suSuptikAle tvacaM tyaktvA purItati vartamAnena manasA jJAnAjananamiti |"-muktaa0 kA056 / (12) "suSuptAvasthAyAM jJAnasadbhAve jAgradavasthAto na vizeSaH syAt, ubhayatrApi svasaMvedyajJAnasya sadbhAvAvizeSAt |"-prsh0 vyo010 20ng| (13) "suSaptau nidrayAbhibhUtatvaM vizeSa iti cet ; asadetat; taddharmatayA tasyApi tAdAtmyena abhibhAvakatvAsaMbhavAt / vyatireke tu rUpAdipadArthAnAmeva sattvAt tatsvarUpaM nirUpyam / abhivazca yadi 1-lakSaNaM vR-b0| 2 'tatsUktam' nAsti zra: / 3 vAklezataH shr0| 4-duHkarakAya-zra0 / 5-santAno nekavidha-ba0 16-veca tadapari-ba0 / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 nAnayoravizeSa iti cet ; nanu ko'yaM tayA jJAnasyA'mibhavo nAma-nAzaH, tirobhAvo vA? yadi nAzaH; kathaM tatra tatsadbhAvaH tasya taidvirodhitvAt / atha tirobhAvaH; tanna; svapara- . prakAzarUpajJAnAbhyupagame tasyApyanupapatteH / ataH suSuptAdyavasthAyAm upalabdhilakSaNaprAptasya jJAnasyAnupalabdheH abhAva eva jyAyAniti ||ch|| atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'kiJcidapyaparicchindanneva hi' ityAdi; tadasuSuptAdyavasthAsvapi samIcInam ; suSuptAdyavasthAyAM svApAdisaMvedanasya tatsukhasaMvedanasya ca jJAnasadbhAvaprasAdhanam sadbhAvAt / tatra hi jJAnAnabhyupagame 'sukhamahamaskhApsam' iti supto- tthitasya svApasukhasmaraNasya 'etAvatkAlaM nirantaraM supto'ham etAvatkAlaJca sAntaram' iti khArpasmaraNasya cAbhAvAnuSaGgAt , tasya jJAtavastuviSayatvena svaviSayajJAnAntarAvinAbhAvi10 tvAt / yat smaraNaM tat svaviSayajJAnAntara vinAbhAvi yathA ghaTAdismaraNam , smaraNazca suptosthitasya svApasukhAdisaMvedanamiti / asya svaviSayAnAntaramantareNApyAvirbhAve ghaTAdismaraNasyApi tadantareNAvirbhAvaH syAt, ataH kutastadanubhavAdirapi siddhyet ? tataH suSuptAdyavasthAyAM yenAnubhavena svApasukhAdismaraNamAvirbhAvyate sa tadviSayo'bhyupagantavyaH / ___ etena mattamUrcchitAdyavasthAyAmapi jJAnasadbhAvaH prasAdhitaH; tadevasthAyAH pracyu15 tasya tadA mayA na kiJcidanubhUtam' iti smaraNanibandhanena yenAnubhavena satA AtmA nikhilAnubhavavikalo'nubhUyate tasyAmavasthAyAM so'nubhavo'bhyupagantavyaH, tamantareNa tatsmaraNAnupapatteH / naMca suSuptAdyavasthAyAM svApasukhasya tatsaMvedanasya vA 'idamittham' vinAzaH; na vijJAnasya sattvaM vinAzasya vA nirhetukatvam / atha tirobhAvaH; na; vijJAnasya sattvena tatsattaiva saMvedanamityabhyupagame tasyAnupapatteH / "- praza0 vyo0 pu0 20 / (1) nidryaa| (2) nAzasya / (3) sadbhAvavirodhitvAt / (4) pu0 847 paM0 18 / (5) "tazca suSuptAvanubhUta Ananda AtmA bhAvarUpAjJAnaJceti trayamapyutthitena parAmRzyate sukhamahamasvApsa na kiJcidavediSamiti |"-vivrnnpr0 pR060| (6) "asti cAtra svApalakSaNArthanirUpaNama-etAvakAlaM nirantarasupto'hametAvatkAlaM saantrmitynusmrnnprtiiteH|"-prmeyk pR0 323 / (7) smaraNasya / (8) anubhavAtmaka / (9) tulanA-"suptamUrchAdyavasthAsu ceto neti ca te kutH| nizcayo vedanAbhAvAditi cetsa kuto gataH / yadItthaM bhavatastAsu nizcayaH saMpravartate / na vedmi cittamityevaM sati siddhA scitttaa| yadi ca tAsu marchAdyavasthAsu na vedamyahaM cittamityevaM nizcayaH pravartate bhavataH, tadA tenaiva tathA pravRttena nizcayena sacittatA siddhA |"-tttvsN0, 50 50 540 / prameyaka0 pR0 323 / "svapnamarchAdyavasthAsu cittaM ca yadi neSyate / mRtiH syAttatra cautpattI maraNAbhAva eva vA |"-tttvsN0 pa0541 / (10) nikhilAnubhavavikalasya AtmanaH smrnnaanupptteH| (11) tulanA-"syAnmataM yadi vijJAnaM dazAsvAsvasti tatkatham / na smRtiH pratibuddhAde: tadAkArA bhavediti // tadakAraNamatyarthaM pATavAderasambhavAt / smaraNaM na pravarteta sadyojAtAdicittavat ||-ydi hyanabhUta ityetAvanmAtreNaiva smaraNaM syAtsyAdetat, yAvatA satyapyanubhave pATavAbhyAsAthitvAdivaikalyAt smaraNaM na bhavati, yathA sadyojAtAdyavasthAyAmanubhUtasyApi cittasya |"-tttvsN0, paM0 50 540 / prameyaka0 10 325 / ___ 1 svpnaadisN-shr0| 2 tatsukhasaMvedanasya' nAsti shr0| 3 tatra vijnyaanaa-shr0| 4-masvApam b0| 5 yata svasaMsmaraNaM b0| 6-nibandhano yenA-A0, b0| 7 nana suSuptA-zra0, na ca suptA-A0 / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0. kA0 76] suSuptyAdau jJAnasadbhAvasiddhiH 846 iti nirUpaNAbhAvAdabhAvaH ityabhidhAtavyam / tadaharjAtabAlakasya mukhaprakSiptastanyajanitasukhena tatsaMvedanena cA'nekAntAt / na khalu taittena 'idamittham' iti nirUpyate, atha ca asti / naca duHkhAbhAvAt sukhazabdaprayogo'tra gauNaH; abhAvasya pratiyogibhAvAntarasvabhAvatayA abhAvavicArAvasare vyavasthApitatvAt / yadapyuktam-'tatrajJAnasadbhAve' ityAdi; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; tatra jJAnasa- 5 dbhAve'pi jaagrtsussuptaavsthyorbhdopptteH| yatra hi anabhibhUtaM bAhyAdhyAtmikA'rthavicAracaturaM jJAnaM sA jAmadavasthA, yatra tu nidrAdyabhibhavavazAttadviparItaM sA suSuptAdyavasthA / yadapi-'ko'yaM nidrAdinA jJAnasyAbhibhavaH' ityAdyukta ; tatrAsya tadvazAd bAhyAdhyAtmikArthavicAravidhuratvamevA'bhibhavaH / svaparaprakAzasvabhAvatvAttasya kathaM tadvidhuratvam ? ityapyanupapannam ; gacchattRNasparzasaMvedanena vyabhicArAt, tasya tatsvabhAvatve'pi 10 tnniruupnnaasaamrthyprtiiteH| nahi tatsvabhAvatvamAtreNaiva jJAnasya tannirUpaNasAmarthyam ; sarvatrA'nabhibhUtasyaivAsya tnniruupnnsaamrthysNbhvaat| yathA ca gacchattRNasparzasaMvedanam anyamanaskatayA'bhibhUtam tathA svapnAdisaMvedanaM nidrAdinA iti yuktamutpazyAmaH / kathaJcaivavAdino maNimantrAdinA agnyAdeH zarAvAdinA ca pradIpAdeH pratibandhaH siddhyet ? nahi 'tene tasya nAzaH pratibandhaH saMbhavati; pratyakSavirodhAt / nApi tirobhAvaH; svakArya- 15 jananasamarthasyAsya tirobhAvasyApyasaMbhavAt / pratItyanatikrameNAtra svarUpasAmarthyapratibandhAbhyupagamaH anyatrApi samAnaH / - kizca; suSuptAdyavasthAyAM jJAnAbhAvaM sa evAtmA pratipadyate, pArzvastho vA ? yadi sa eva; kiM tata eva jJAnAt , tadabhAvAt, tadanupalambhAt, jAgratprabodhadazAbhAvijJAnAntarAdvA ? na tAvattata eva; asyA'sattvAt / yadasanna tat kasyacitpratipattihetuH 20 (1) pratiyoginaH sakAzAt yadbhinnaM bhAvAntaraM bhUtalAdi ttsvbhaavtyaa| (2) pR0 847 paM0 19(3) "middhAdisAmagrIvizeSAd, viziSTaM suSuptAdyavasthAyAM gacchattaNasparzajJAnatulyaM bAhyAdhyAtmikapadArthAnekadharmagrahaNavimukhaM jJAnamasti anyathA jAgratprabuddhajJAnapravAhayorapyabhAvaprasaktiriti |"-snmti. TI0 pR0 163 / prameyaka0 pR0 323 / (4) pR0840 paM0 1 / (5)jJAnasya / (6) svaparaprakAzanasvabhAvatvamAtreNa (7) jJAnasya / (8) tulanA-"maNimantrAdinA agnyAdipratibandhe zarAvAdinA pradIpAdipratibandhe'pi ca samAnatvAt |"-prmeyk pR0 322 / (9) mantrAdinA zarAvAdinA vaa| (10) agnyAdeH pradIpasya vaa| (11) nidrayA jJAnasyAbhibhave'pi / (12) tUlanA-"tadavasthAyAM vijJAnAbhAvagrAhakapramANAsaMbhavAt / tathAhi-na tAvatsupta eva tadavasthAyAM vijJAnAbhAvaM vetti; tadA vijJAnAnabhyupagamAt / tadavagame ca tasyaiva jJAnatvAt na tadavasthAyAM tadabhAvaH / nApi pAvasthito'nyastadabhAvaM vetti; kAraNavyApakasvabhAvAnupalabdhInAM viruddhavidhervA'tra viSaye'vyApArAt, anyasya tadabhAvAvabhAsakatvAyogAt |"-snmti0 TI0 pR0 90 / prameyaka0 pR0 323 / 1 tatra tena shr0| 2 suSaptAdisaMvedanaM shr0| vedanatasya shr0| 4 nAzaH saMbha-ba0 / 5 svkaayjnn-b0| 1 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 yathA vandhyAstandhayaH, asacca suSuptAdyavasthAyAmabhipretaM bhavadbhiH jnyaanmiti| nApi tadabhAvAt ; paricchedakatvasya jJAnadharmatayA tadabhAve saMbhavAbhAvAt, anyathA jJAnasyaiva 'abhAva' iti nAmakRtaM syAt / / tadanupalambhato'pi tatkAlabhAvinaH, anyakAlabhAvino vA tetra taidabhAvapratipattiH syAt ? prathamapakSe kathaM tatra sarvathA jJAnAbhAvaH ? tadabhAvagrAhiNo'nupalambhajJAnasya tatra vidyamAnatvAt / nApi anyakAlabhAvinaH; tasya tatpratipattihetutvAyogAt / nahi anyakAlo'nupalambho'nyakAlasyAbhAvasya pratipattihetuH atiprasaGgAt / anupalambhazca upalambhAbhAvaH, abhAvazca AzrayagrahaNa-pratiyogismaraNasApekSaH grahItuM zakyaH, tatparatantra tayA tadgrahaNasmaraNAbhAve grahItumazakyatvAt / ataH anupalambhaM tatrecchatA tadAzraya10 tayA tatra prathamamAtmA paricchettavyaH pratiyogI ca smarttavyaH, ataH kathaM suSuptAdyavasthAyAM sarvathA jJAnAbhAvaH siddhyet ? tanna anupalambhato'pi tatra tadabhAvasiddhiH / ___ nApi jAgratprabodhadazAbhAvijJAnAntarAt ; tadapekSayA suSuptAdijJAnasya upalabdhilakSaNaprAptatvAsaMbhavAt , taddazAbhAvinaH tadabhAvagrAhiNaH kasyacijjJAnAntarasyA'pratItezca / 'nirbharasuptena mayA na kiJcijjJAtam' iti prabodhadazAbhAvijJAnaM tadabhAvagrAhakatvena 15 pratIyate eva; ityapyapezalam ; etasmAt tadA tatsadbhAvasyaiva pratIteH / smRtirUpaM hi idama , 'smRtizca tedazAyAM tadabhAvanAhijJAnAntaramantareNa nopapadyate' ityuktamanantarameva, tanna suSuptAdyavasthAyAM sa evAtmA jJAnAbhAvaM pratipattuM samarthaH / nApi pArzvasthaH; kAraNasvabhAvavyApakAnupalabdheH viruddhavidhervA tadabhAvA'vinAbhAvino liGgasya atrAsaMbhavAt / na ca tatra tatsadbhAvA'vinAbhAvino'pyasyA~'saMbhavaH samAna 20 ityabhidhAtavyam ; svAtmani taMdavinAbhAvitvenA'vadhAritasya prANApAnazarIroSNatAkAra vizeSAdeH tatsadbhAvA'vinAbhAvino liGgasya atropalabdheH, jAgrahazAyAmapi anyacetovRtteH tadvayatirekeNa anyato'pratipatteH / nanu dvividho'tra prANAdi:-caitanyaprabhavaH, prANAdiprabhavazca / tatra caitanyaprabhavo (1) jnyaanaabhaave| (2) suSuptAdyavasthAyAm / (3) jJAnAbhAva / (4) AzrayabhUtasya Atmano jJAnamatha ca jJAnAbhAvasya pratiyogino jJAnasya smaraNamastyeveti bhaavH| (5) suSuptidazAyAm / (6) jnyaanaabhaav| (7) linggsy| (8) tulanA-"svAtmani svasaMviditavijJAnAvinAbhUtatvena nizcitasya prANApAnazarIroSNatAkAravizeSAdeH tadavasthAyAmupalabhyamAnaliGgasya sadbhAvena anumaanprtiityutptteH|"-snmti0 TI0 1090 / prameyaka0pa0324 / (9) jJAnAvinAbhAvitvena / (10) prANApAnazarIroSNatAdibhya eva jJAnaM pratIyata ityrthH| (11) 'nanu dvividho'tra prANAdi: caitanyaprabhavo jAgraddazAyAm, prANAdiprabhavazca suSuptAdyavasthAyAmiti |"-prmeyk pu0 324 / 1 tApratihetutvA-A0, b0| 2-kAlasya bhAvasya A0 / 3 nirbharasvapnena mayA na ki-ba0, aa0| 4 mayA kiJcijjJAnam zra0 15 tadbhAvasyaiva shr0| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] suSupta yAdau jJAnasabhAvasiddhiH 851 jAgrahazAyAm prANAdiprabhavazva suSuptAdyavasthAyAmiti / tatra caitanyaprabhavaprANAderjAgrahazAyAM caitanyAnumAna yuktam na punaH praannaadipraannaadeH| na khalu gopAlaghaTikAdau dhUmaprabhavadhUmAdagnyanumAnaM dRSTam agniprabhavadhUmAdeva tadarzanAt; ityapyacAru; suSuptetarAvasthayoH prANAdervizeSA'pratIteH / yathaiva hi suSuptaH prANiti tathaiva itaro'pi, anyathA 'kimayaM suSuptaH kiM vA jAgarti' iti sandeho na syAt / yadi caite suSuptasya caitanyaprabhavAH na / syuH tarhi jAgrataH paravaJcanAbhiprAyeNa suSuptavyAjenA'vasthitasya tAdRzAmeva teSAM saMbhavo na syAt / nahi agnerjAyamAno dhUmaH prayatnazatairapi dhUmAdanyato vA jAyate, dhUmaprabhavo vA'gneH iti / dRzyante ca yAdRzA eMva suSuptasya prANAdayaH tAdRzA eva asyApi / tannaite bhinna kAraNaprabhavAH / caitanyetaraprabhavAMzca prANAdIna vivecayan vItarAgetaraprabhavAn vyApArAdInapi 'vivecayatu / tathA ca "sarAgA api vItarAgavacceSTante vItarAgAzca 10 sarAgavat ato kItarAgetaravibhAgo nizcetumazakyaH" [ ] iti viplavate / suSuptAdau ca prathamaH prANAdiH kuto jAyatAm ? jAgradvijJAnasahakAriNo jAgraprANAdeH iti cet ; na; eksmaajjaagrdvijnyaanaat anantarabhAvI prANAdiH kAlAntarabhAvi ca prabodhajJAnam ityasyA'sambhAvyamAnatvAt / nahi ekasmAt sAmagrIvizeSAt kramabhAvikAryadvayasaMbhavo yuktaH; anyathA nityAdapyakramAt kramavatkAryadvayotpattiH syAt / 15 tathA ca "nAkramAt kramiNo bhAvAH" [pramANavA0 1 / 45] ityasya virodhH| tasmAt suSuptAvasthAbhAvina eva jJAnAt tatkAlabhAviprANAdiprabhavo'bhyupagantavyaH, ataH kathaM tatra jJAnAmAvarsiddhiH 1 tato jJAnasya kadAcidapi vyavacchedAsaMbhavAt siddho'navacchinno jJAnasantAnaH, tasya ca muktikAraNAnuSThAnAt pratibandhakakarmaprakSaye anantacatuSTayasvarUpalAbho mokSa iti / tathA ca ghAtikarmaprakSaye samutpanna kevalajJAnAderbhagavato muktiyairabhipretA taiH jIvanmuktaye datto jalAJjaliH anantacatuSTayAsaMbhavAt / kavalAhAro hi kSudvedanodaye gRhyate, tadudaye ca kSudduHkhasaMbhavAt bhagavataH kathamanantaM saukhyam ? yato'nantacatuSTayasvarUpalAbhalakSaNA jIvanmuktiH syAt / na ca tatra bhuktayAvedakaM kiJcitpramANamasti ||ch| (1) "yathaiva hi suSuptaH prANiti tathetaro'pi, anyathA 'kimayaM suSuptaH kiMvA jAgati' iti sandeho na syaat| yadi caite suSuptasya caitanyaprabhavA na syuH kintu prANAdiprabhavAH; tahi jAgrataH paravaJcanAbhiprAyeNa suSuptavyAjenAvasthitasya tAdRzAmeva teSAM bhAvo na syAt |"-prmeyk0 pR0 324 / (2) prANaprabhavANAmeva prANAdInAm / (3) draSTavyam-10603 Ti0 1 // (4) "ekasmAjjAgradvijJAnAdanantarabhAvI prANAdiH kAlAntarabhAvi ca prbodhjnyaanmitysyaasNbhaavymaantvaat|"-prmeyk0p0325|| (5) draSTavyam-pR0 619 Ti0 10 / (6) zvetAmbaraH yApanIyaizca / (7) kevalini / 1 suptaH A0 / 2 eva suptasya ba0 / 8 vivecayet zra0 / 4 suptAdau ca aa0| 5-bhAviprANAdeH kaa-shr0| 6-dayasya sNbh-b0| 7-siddheH shr0| kathamanantasaukhyaM A0 / 9-kaM kaJcit ba0 / 20 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 nanvidamasti-yadA bhuktiH avikalakAraNA tadA'sau bhavatyeva yathA chadmasthAva ___ sthAyAm , tathAbhUtA cAsau saiyogikevalyavasthAyAmiti / 'dvividhaM 'kevalinaH kavalAhAriNaH iti tAva hi bhuktaH kAraNam -bAhyam Abhyantarazca / tatra bAhyam-AhArAdi, rANAM yApanIyazAkaTA- tattAvadavikalamAste na tatra vipratipattiH / Abhyantaramapi paryApti5 yanasya ca pUrvapakSaH- vedya-taijasa-dIrghAyuSkodayalakSaNaM bhagavati avikalameva / yato hi zarIrendriyAdiniSpattiH sA paryAptiH / vedyaM sukhaduHkhasAdhakaM karma / taijasam antastejaH zarIroSmA, yato bhuktA'nnAdipAko bhavati iti / dIrghamAyuH cirajIvanakAraNaM karma / etadudayAt kSudvedanA upajAyate, asti ca tadudayo bhagavati ato bhuktisiddhiH| tadanabhyupagame vA tatra kSudabhAvaH pramANAt pratipattavyaH / tacca pramANam-AgamaH, 10 anyadvA syAt ? na tAvadAgamaH; siddhavat sayogakevalini kSudabhAvapratipAdakasya AgamasyA'saMbhavAt / pramANAntarAcca niSedhaH svabhAvAnupalambhAt, anyato vA syAt ? na tAvat svabhAvAnupalambhAt ; kevalino viprakRSTasvabhAvatvAt / naca viprakRSTasvabhAve bhAve svabhAvAnupalambho yuktaH; ekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhalakSaNatvAttasya / anyato'pi 15 vidhIyamAnAt , niSidhyamAnAdvA tanniSedhaH syAt ? yadi vidhIyamAnAt ; tadA tena viro dhinA bhavitavyam , aviruddhavidherabhAvA'sAdhakatvAt / na ca kSudvirodhi kevalini kiJcit pratIyate / na ca jJAnAdiguNA eva tatra tadvirodhinaH ityabhidhAtavyam / yato jJAnAdimAtrasya kSudhA virodhaH, tadvizeSasya vA ? yadi jJAnAdimAtrasya; tarhi yathA yathA tadguNA vivarddhante tathA tathA kSudho hAnitAratamyena bhavitavyam prakAzavivRddhAviva tamasaH, 20 na caivamasti / nahi bAlAdau jJAnAdyapacaye kSudupacayaH, tataH prabhRti ca jJAnAdyupacaye tAratamyena kSudapacayo lakSyate / tanna jJAnAdimAtrasya kSudhA virodhaH / atha ye (1) "asti ca kevalibhuktiH samagraheturyathA purA bhukteH / paryAptivedyataijasadIrghAyuSkodayo hetuH // naSTAni na karmANi kSudho nimittaM virodhino na guNAH / jJAnAdayo jine kiM sA saMsArasthitirnAsti |"-kevlibhu0 zlo0 1-2 / sanmati0 TI0 pR0 612 / syA0 ra0 pR0 474 / AdhyAtmika0 pR063 B. / "asti kevalino bhuktiH samagrasAmagrIkatvAt pUrvabhuktivat / sAmagrI ceyaM prakSepAhArasya, tadyathA paryAptatvaM vedanIyodayaH AhArapaktinimittaM taijasazarIraM dIrghAyuSkatvaM ceti |"-suutrkR0 zI0 pR0 345 / yuktipra0 pR0 153 / (2) "yataH kavalAhArabhuvatedvidhA kAraNaM bAhyamAbhyantaraM ca / tatra bAhyamazanAdi, tattAvadastyaiva na tatra kasyApi vivAda: / AbhyantaraM paryAptivedyataijasadIrghAyuSTvodayalakSaNam |"-syaa0 ra0 pR. 475 / (3) "tama iva bhAso vRddhau jJAnAdInAM na tAratamyena / kSudh hIyate'tra na ca tajjJAnAdInAM virodhagatiH // avikalakAraNabhAve tadanyabhAve bhavedabhAvena / idamasya virodhIti jJAne na tadasti kevlini|"-kevlibhu0 zlo0 3-4 / syA0 ra0 pR0 473 / "na kavalA. hAravattvena tasyAsarvajJatvaM kavalAhArasarvajJatvayoravirodhAt |"-prmaannny0 2 / 27 / 1 sayogikaiva-ba0 / etadantargataH pATho nAsti aa0| 2 'bhAve nAsti shr0| 3-tavyamavidherabhA-A0 / 4 jJAnApacaye b0| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] kevalikavalAhAravicAraH 853 kevaligatA jJAnAdayaH prakarSaparyantaprAptAH teSAmeva kSudhA virodhaH; tanna; tathApratipatumazakteH / nahi kevalijJAnAdayaH kSudhaM virundhanti iti arvAgdRzA pratipattuM zakyam ; atIndriyatvAtteSAm / kiJca, avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAt virodhagatirbhavati zItasparzasyeva agnisnnidhau| etaccAtra durghaTam-kevaliguNAnAmatIndriyatayA 'etatsannidhau kSunna bhavati' / iti pratIteranupapatteH / tanna vidhIyamAnAt kutazcit tatra kssudho'bhaavsiddhiH| niSidhyamAnazca bhAvaH tasyAH kAryam , kAraNam , vyApako vA syAt ? yadi kAryam ; tadAtmanirvarttanasamarthA'vikalakAraNasyaiva tat nivRttimavagamayet na kAraNamAtrasya, asya kAryAbhAve'pi bhAvAvirodhAt / kAraNamapi nivartamAnaM kAryaM nivarttayati yathA vahnidhUmam , vyApakaM vA nivartamAnaM vyApyam yathA vRkSaH ziMzApAm / na cAtra 10 kSudhaH kAraNasya. vyApakasya vA kasyacinnivRttirasti / naca mohanIyAdikarmacatuSTayA'bhAvAt kSudho'bhAvaH; tasyAH tatkAryatvasya tatsvabhAvatvasya vA'saMbhavAt / nahi kSut tatkarmacatuSTayakAryA; praakprtipaaditbaahyaabhyntrkaarnnprbhvtvaattsyaaH| pratipakSabhAvanA'nivartyatvena mohasvabhAvatvA'saMbhavAcca; yo hi mohasvabhAvaH sa pratipakSabhAvanayA nivartyate yathA kSamAdibhAvanayA krodhAdiH, mohasvabhAvA ca kSud bhavadbhiriSTA iti / tathA ca kSudvedanApratIkArArthaM zAstre pratipakSabhAvanaiva upadizyeta na klezabhUyiSThadhyAnAdhyayanavighAtakAriNI pinnddaissnnaa| zItoSNabAdhAtulyatvAcca kSudho na mohasvabhAvatvam , anyathA tadvA (1) "avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAdvirodhagatiH |"-nyaaybi0 pR0 96 / (2) virodhajJAnam / (3) "niSiddhamAnazca bhAvastasyAH kArya kAraNaM vyApako vA syAt |"-syaa0 ra0 pR0 473 / "kimevaM sati kavalAhArasya vyApakaM kAraNaM kAyaM sahacarAdi vA sArvazyena virodhmdhivset|"rtnaakraav0 2 / 27 / AdhyAtmika0 zlo0 5 / (4) kSudhaH / (5) "yadi kAryam ; tadA tannivartamAnam AtmanirvartanasamarthAyA eva kSudho nivRttimavagamayenna tu sarvathA, kAraNamAtrasya kAryAbhAve'pi bhAvAvirodhAt |"-syaa0 20 pR0 473 / (6) kAraNamAtrasya anukUlAtmanaH / (7) "jJAnAvaraNIyAdeAnAvaraNAdikarmaNaH kAryam / kSut tadvilakSaNAsyAM na tasya sahakAribhAvo'pi ||"-kevlibhu0 zlo. 10 / "na hi kSunmohanIyakAryA vedanIvaprabhavatvAt |"-syaa0 ra0 pR0 473 / (8) "na kSuda vimohapAko ytprtisNkhyaanbhaavnnivaa| na bhavati, vimohapAka: sarvo'pi hi tena vinivartyaH ||"-kevlibhu0 zlo0 7 / syA0 ra0 pR0 474 / zAstravA0 TI0 pR0 393 B. / AdhyAtmika0 pR0 59 B. | "yato mohavipAkA kSunna bhavati tadvipAkasya pratipakSabhAvanayA pratisaMkhyAnena nivartyamAnatvAt / tathAhi kaSAyAH pratikUlabhAvanayA nivartante "kSudvedanIyaM tu rogazItoSmAdivat jIvapudgalavipAkitayA na pratIpavAsanAmAtreNa nivartate atona mohavipAkasvabhAvA kSuditi"-sUtrakR0 zI0 pu0346 A. / yuktipra0 pR0 150 / (9) "zItoSNavAtatulyA kSuttat tatpratividhAnakAGkSA tu| mUDhasya bhavati mohAt tathA bhRzaM baadhymaansy| zItoSNakSududanyAdayo hi nanu vedanIya iti |"-kevlibhu0 zlo. 8,13 / syA0 ra0 10 474 / 1-yatvAtsannidhau b0| 2 bhagavatIti aa0| tdaatmnivrtnsmrthaavikl-shr0| ' 4-bhAve bhaavaa-b0| 5 nirvaya'te ba0 / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 10 dhAyA api mohakhabhAvatvaM syAdavizeSAt / nanu bhagavataH kSudabhyupagame azeSajJatvAdivirodhaH, kSududaye asmadAdivattatra jJAnadarzanaceSTAdeH prakSayAt ; tadasamIcInam ; jJAnAvaraNAdiprakSaye jAtAyAmapi kSudhi jJAnAdikSayA'yogAt, tatkSayo hi jJAnAvaraNAdikarmodayanibandhanaH / ataH asmadAdau 5 tedudayAtizayot tatkSayAtizayo yuktaH bhagavati tu tadAvaraNAderazeSasyApagamAt satyAmapi kSudhi na jJAnAdikSayaH / nahi agnyabhAve satyapIndhane dhUmo bhavati / tatkarmacatuSTayaprabhavatve ca kSudhaH "ekAdaza jine kSutpipAsAdayaH parISahAH vedanIyaprabhAH"[ ] ityAgamavirodhaH / naca utkarSeNa dezonapUrvakoTi viharataH sayogakevalinaH tAvatkAlaM kAyasthitiH bhuktiM vinA ghaTate / atha anantavIryatvAt tI vinApyasya tatsthitiH; tarhi AyuSkarmaNApi vinA tatsthitiprasaGgAt na kadAcit zarIrAdyapAyaH syAt iti mokSAya datto jlaanyjliH| tatsthiteH AyuSkarmApekSaNe vA AhArApekSaNamapyastu ubhayasyApi tatkAraNatvA'vizeSAt / kiMJca, pradIpajvAlAjaladhArAsamAnaM zarIram , tatra ca yathA tailakSaye na pradIpajvAlA'vatiSThate jalAgamanamantareNa vA jaladhArA tathA zarIramapi bhuktathabhAve na sthitimaastighnute| . aMtha bhuktirdoSaH, yadupavAsAdipratyAkhyAnaM kriyate, nirdoSe ca kevalini doSo viruddhaH; tarhi niSadyA gamanazca arhati na prApnoti sthAnayogAdinA niSadyAdeH pratyAkhyAnAt , vacanazca na prApnoti maunavratikopalambhAt / atha matam-aMzeSajJasya mAMsAdikaM pazyataH kathaM bhuktiH antarAyopapatteH? tada (1) "anantaM ca sukhaM bhartuH jJAnAdiguNasaMgatam / kSudhAdayo na bAdhante pUrNa tvasti mahodaye // " -dvAtri0 30 / 11 / jainatarkabhA0 pR08| (2) jnyaanaavrnnodyaat| (3) jJAnakSayAtizayaH / (4) "nirastaghAtikarmacatuSTaye jine vedanIyasabhAvAttadAzrayA ekAdaza parISahAH santi athavA ekAdaza jine na santIti vAkyazeSaH kalpanIyaH |"-srvaarthsi09|11| (5) "dezonapUrvakoTIviharaNamevaM satIha kevalinaH / sUtroktamupApAdi na muktizca na niyatakAlA syAt |"-kevlibhu0 zlo0 24 / sanmati0 TI0pU0613 / sUtrakR0 zI0 pR0 346 B. / syA0ra0 pR0480 / zAstravA0 TI0pU0 395 A. / (6) bhuktim / (7) "AyurivAbhyavahAro jIvanahetuvinAbhyavahRteH / cettiSThatvanantavIrye vinAyuSA kAlamapi tiSThet // na jJAnavadupayogo vIrye karmakSayeNa labdhistu / tatrAyurivAhAro'pekSyeta na tatra bAdhAsti ||"-kevlibhu0 zlo020-21 / syA0 ra0pU0 480 / (8) "tailakSaye na dIpo na jalAgamamanteraNa jldhaaraa| tiSThati yathA tanoH sthitirapi na vinAhArayogena ||"-kevlibh0 zlo0 31 // syA0ra0 pR0 480 / (9) "bhuktirdoSo yadupoSyate na doSazca bhavati nirdoSaiH / iti nigadito niSadyArhati na sthAnayogAdeH ||"-kevlibhu0 zlo0 28 / syA0 ra0 pR0 480 / (10) "paramAvadheryuktasya chadmasthasyeva nAntarAyo'pi / sarvArthadarzane'pi syAnna cAnyathA pUrvamapi bhuktiH ||"-kevlibhu0 zlo0 32 // sthA0 ra0 pR0 480 / 1-yaannkssyaati-b0| 2-vati tdaa-shr| 3 krmctu-b| 4 ityAdyAgama-ba0 / 5-parvakoTiviha-ba016 ghaTeta b0|| tatra yathA A0 18 bhaktAbhAve A019-mAstiSThate b0| 10 bhuktidoSA ydu-aa0| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] kevalikavalAhAravicAraH saGgatam ; avadhijJAnibhiH paramarSibhiranekAntAt , te hi sakalaM trailokyaM pazyanti atha ca bhuJjate, evaM kevalyapi / indriyaviSaye eva hi antarAyo nAnyatra, anyathA chadmasthAvasthAyAmapyantarAyaH syAt , bhagavatA tadApi avadhijJAnena azeSavastusAkSAtkaraNAt / na ca bhuktau jihvArasaprApteH kevalino matijJAnAnuSaGgaH; yato na indriyaviSayasambandhamAtreNa matijJAnaM bhavati / kiM tarhi ? tatsambandhe matijJAnAvaraNakSayopazame ca / sati / etacca prakSINAzeSAvaraNe kevalini nAsti iti na tajjJAnAnuSaGgaH, anyathA zrotrAdIndriyANAM divyatUryAdiraveNa gaNadharadevAdirUpeNa sugandhikusumadhUMpavAsAdigandhena marutsiMhAsanasparzena sambandhe'pi matijJAnamanuSajyeta / ___saM ca bhagavAn pUrvAhe aparAhne ca pAdonapraharaM dharmopadezanAkAla eva siMhAsanAdhirUDha Aste, zeSadinaM tu divyasthAne devacchandakAbhidhAne gaNadharadevAnvihAya anya- 10 manuSyatirazcAmagocare IzAnadizAyAM samavazaraNIyadvitIyaprAkArAbhyantaravarttini gatvA palyake Asane vA yathA sukhamAste / tatra ca gaNadharadevairAnItamAhAraM sakaladoSazuddhaM jJAtvA kSudvedanodaye gRhNAti / te ca 'AhAraM tadIyahaste nikSiptaM pazyanti, kathamasau bhuGkte' ityetattu na pazyanti, manuSyatirazcAM sarvajJAhAranI(ni)hArANAmagocaratvAt iti||ch|| atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'AhAravedyAdikarmodayalakSaNabAhyAbhyAntara- 15 kavalAhAranirasanapura- kAraNasadbhAvAt kSududaye sati avikalakAraNA bhagavato bhuktirbhassaraM kevalinaH noMka- vatyeva' ityAdi; tadasamIcInam ; yetaH tatsadbhAvAttadudaye kevalini mIhAraprasAdhanamU- AhAramAtraM prasAdhyeta kavalAhAro vA ? prathamapakSe siddhasAdhanam ; (1) "indriya viSayaprAptau yadabhinibodhaprasaJjanaM bhuktau| tacchabdagandharUpasparzaprAptyA prativyaDhama ||"-kevlibh0 zlo0 33 / syA0 ra0pU0 480 / "rAsanaM ca matijJAnamAhAreNa bhavedyadi / ghrANIyaM syAttadA puSpaghANatarpaNayogataH ||"-dvaatriN0 30 / 21 / (2)"pUrvadvAreNa samavasaraNe prvishtyth| pradakSiNIkRtya pUrvasiMhAsane niSIdati / pAdapIThanyastapAdaH kRttiirthnmskRtiH| vidhattaM dezanAM svAmI gambhIramadhuradhvaniH |"-kaallok0 30 / 31-32 / (3) "prAkArasya dvitIyasyAntare cottarapUrvataH / devacchandaM vicakraste svAmivizrAmahetave ||"-trisssstthi01|3|444, 679 / 'itthaM balividhau puNe jinA: prthmvprtH| avatIrya dvitIyasya vprsyaishaankonnke| devacchaMdamAgatya sukhaM tiSThanti naakibhiH|"kaallok0 3068-69 / "tathAhi sa bhagavAn pUrvAhne aparAle ca pAdonapraharaM yAvat dharmopadezakAla eva siMhAsanAdhirUDha Aste, zeSaM tu dinaM devacchandakanAmni divyasthAne yathAsukhaM gamayati / tatra ca gaNadharadevairAnItamAhAraM nikhiladoSavizuddhaM vijJAya kSudvedanodaye gRhNAti / AhAraM ca tadIyapANipallavanyastaM mAMsacakSuSaH pazyanti, kathamasau bhuGkte ityetattu na pshynti,srvjnyaahaarnihaaryormaasckssussaamgocrtvaat|" -syA0 2010 469 / (4) 10852 pN01| (5) "atra kimAhAramAtraM prasAdhyate kavalAhAro vA?"-ratnaka0 TI0 pR0 5 / prameyaka0 pR0 300 / loka0 30 Aste, vijJAna 1 paramamaharSibhiramaharSibhira-ba0 / 2-dhuumvaasaadi-b0| 8 pUrvAhna ca pAdona-A0, ba0 / 4 asti b0| / tatra gnndhr-aa0| 6 tadbhAvAtta-ba0 / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 856 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 "zrAsayogakevalino jIvA AhAriNaH" [ ] ityabhyupagamAt / SaDvidho hi AhAraH pravacane prasiddhaH "nokaimma-kammahAro kavalAhAro ya leppamAhAro / ujja maNo vi ya kamaso AhAro chavviho Neyo // ' [ bhAvasaM0 gA0 110 ] 5 ityabhidhAnAt / tatra ca kavailAhArAbhAve'pi anyasya karma-nokarmA''dAnalakSaNasya AhArasya bhAvAt na AhAritvaM bhagavato viruddham / na ca kavalAhAreNaiva AhAritvaM jIvAnAmityabhyupagamo yuktaH; ekendriyANDajatridazAnAm abhuJjAnatiryaGmanuSyANAzca anAhAritvaprasaGgAt / dvitIyapakSe tu tridezAdibhirvyabhicAraH; teSAM vedyAdi karmodayAt kSududaye satyapi kavalAhArAbhAvAt / athAtra tadudayaH tamasAdhayannapi keva10 lini prasAdhayati; tadetat kevalino mahanmAhAtmyam-yadviSayaviSamagrahAbhibhUtaprANiSu (1) "AhArA eiMdiyappahuDi jAva sajogakevalitti-atra kavalalepoSmamanaHkarmAhArAn parityajya nokarmAhAro grAhyaH |"-chkkhN, TI0 pR0 409 / "AhArAnuvAdena AhArakeSu mithyAdRSTayAdIni sayogakevalyantAni |"-srvaarthsi0 1 / 8 / "thAvarakAyappahudI sajogicaramotti hodi aahaarii|"-jiivkaa0 gaa0697| (2) "Nokamma kammahAro kavalAhAro ya leppahAro ya / ujja maNo vi ya kamaso AhAro chvihonneo|| NokammakammahAro jIvANaM hoi cauggaigayANaM / kavalAhAro NarapasU rukkhe ya leppamAhAro // pakkhINujjAhAro aMDayamajhesu vaTTamANANaM / devesu maNAhAro caumviho Natthi kevlinno| NokammakammahAro uvayAreNa tassa Ayame bhnnio| Na hu NicchaeNa so vi ha sa vIyarAo paro jamhA ||"-bhaavsN0 gA0 110-113 / bhAvasaM0 zlo0 226 / uddhRteyam-prameyaka0 50 300 / / pravacanasA0 TI0 pR0 28 / ratnaka0 TI0 Ti0 pR0 5 / zvetAmbarAgameSu trividha AhAraH prarUpitaH"bhAvAhAro tiviho oe lome ya pakkheve / sarIreNoyAhAro tayAya phAseNa lomaahaaro| pakkhevAhAro pUNa kAvaliyo hoi naaybvo| oyAhArA jIvA savve apajjattagA muNeyavvA / pajjattagA ya lome pakkheve hoi nAyavvA / / ebiMdiyadevANaM neraiyANaM ca natthi pkkhevo| sesANaM pakkhevo saMsAratthANa jIvANaM ||"-suutrkR. ni0 gA0 170-73 / bauddhadharmasaMgrahe paMcadhA AhArA: prarUpitA:-"paMcAhArAH dhyAnAhArAH kavalIkAhArAH pratyAhArAH sparzAhArAH sNcetnikaahaaraashceti|"-dhrmsN0 10 15 / (3) "jaravAhidukkharahiyaM ahAraNihAravajjiyaM vimalaM / siMhANa khelaseo Natthi dugaMchA ya do so ya |"bodhpaa0 gA0 37 / 'paDisamayaM divvatamaM jogI NokammadehapaDibaddhaM / samayapabaddhaM baMdhadi galidavasesAumettaThidI ||"-lbdhisaa0 gA0 614 / "lAbhAntarAyasyAzeSasya nirAsAt parityaktakavalAhArakriyANAM kevalinAM yataH zarIrabalAdhAnahetavo'nyamanujA'sAdhAraNAH paramazubhAH sUkSmA anantAH pratisamayaM pudgalAH sanbandhamupayAnti sa kSAyiko laabhH|"-srvaarthsi0 2 / 4 / "nokarmakarmanAmAnamAhAraM gRhNato'hataH / dehasthitirbhavatyetadasmAkamapi sammatam ||"-bhaavsN0 zlo0 228"prathamapakSe siddhasAdhanatA; Asayogakevalina AhAriNo jIvA itybhyupgmaat|"-rtnk0 TI0 pR0 5 / prameyaka0 pR0 300 / "tato nokarmAhArApekSayA kevalinAmAhArakatvam |"-prv0 TI0 pR0 29 / (4) "ekendriyeSu jIveSu lepAhAraH prajAyate / AhAro mAnaso devasamUheSvakhileSvapi / iti hetorjinendrasya kavalAhArapUrvikA / dehasthitirna vaktavyA."-bhAvasaM0 zlo0 230-31 / prameyaka pR0 300 / (5) 'devadehasthityA vyabhicAraH"-ratnaka0 TI0 105 / (6) devAdiSu / (7) kavalAhAram / 1 nokarmakarmahAro zra0 / 2 na kava-A0 / 3 yavudaye A0, ba0 / 4 yadviSaye viSama-A0 / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 857 pravacanapra0 kA0 76 ] kevalikavalAhAravicAraH kavalAhAraprasAdhanA'samartho'pi tadudayaH tatra samartho bhavatIti ! kiJca, 'tatra tadudayaH tatsAdhanasamarthaH' ityetat kutaH pratipannam-abhyupagamamAtrAt , pramANato vA ? yadi abhyupagamamAtrAt; atiprasaGgaH, sarvasya sveSTatattvasiddhiprasaGgAt / atha pramANataH; kimatra pramANam-pratyakSam, anumAnam, Agamo vA ? pratyakSazcet ; kim aindriyam , atIndriyaM vA ? na tAvadaindriyam ; tasya azeSajJAhAra- 6 nihArA'gocaratvAbhyupagamAt, anyathA "aAhArA ya nihArA kevaliNo pacchannA" [ ] ityAgamavirodhaH / 'atIndriyaM tu tattatra pravarttate' ityatra kozapAnaM vidheyam / athAnumAnam ; kimatra liGgam-tadudaya eva, manuSyatvam , dehasthititvaM vA ? na tAvattadudaya eva; asya tridazAdibhirvyabhicAraprarUpaNAt / nApi manuSyatvam ; ayogakevalinA anekAntAt / athAsya manuSyaprakRtyatikrAntatvAt no'nena anekAntaH; 10 tarhi asiddho hetuH, sayogakevalino'pi tadvattadatikrAntatvAt / taduktam"mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH // " [bRhatsva0 ananta0 zlo0 75 ] iti / nApi dehasthititvam ; tathAhi-'bhagavato dehasthitiH AhArapUrvikA dehasthititvAt asmadAdidehasthitivat' ityatra prayoge kim AhAramAtrapUrvakatvaM tatsthiteH prasAdhyeta, 15 kavalAhArapUrvakatvaM vA ? prathamapakSe 'siddhasAdhyatA' ityuktam / dvitIyavikalpe tu tridazAdibhirvyabhicAraH, teSAM kavalAhArAbhAve'pi dehasthitisaMbhavAt / atha 'audArikaizarIrasthititvAt' iti viziSya ucyate tato na vyamicAra:; tanna; tadIyaudArikazarIrasthiteH paramaudArikazarIrasthitirUpatayA asmadAdyaudArikazarIrasthitivilakSaNatvAt / tasyAzca kevalyavasthAyAM kezAdivivRddhabhAvavat tadbhuktathabhAvo'viruddha ev| 20 atha teMvRddhyabhAvo 'devopanItaH na ghAtikarmakSayajaH yena tadvat kevalyavasthAyAM tadbhuktyabhAvo'pyApAyeta, bAlotpATanAnantaraM hi indro vajaM nakhakezeSu bhagavato bhrAmayati atastavRddhyabhAva iti; tadayuktam ; vajraprabhAvataH teSAM mUlato'pyutthAnAbhAvaprasaGgAt, sarvatIrthakRtAmekAdRzakezAdipratItiprasaGgAcca, na caivam , RSabhAditIrtha (1) vedyAdikarmodayaH / (2) kevalini kavalAhArasAdhanasamarthaH / (3) kavalAhArasAdhanasamarthaH / (4) "pacchanne AhAranIhAre adisse mNsckkhunnaa|"-smvaa0 sU0 34 / (5) pratyakSaM azeSajJAhArasAkSAtkaraNe / (6) ayogivnmnussyprkRtytikraanttvaat| (7) "erisaguNehiM savvaM aisayavaMtaM suparimalAmoyaM / orAliyaM ca kAyaM NAyavvaM arahapurisassa ||"-bodhpraa0 gA0 39 / "tad bhagavataH zarIramaudArikaM na bhavati kintu paramaudArikam-zuddhasphaTikasaMkAzaM tejomUrtimayaM vapuH / jAyate kSINadoSasya sptdhaatuvivrjitm|"-prv0 TI0 pR0 28 / (8) paramaudArikazarIrasthiteH / (9) kezAdivRddhayabhAvaH / "avaTThie kesamaMsuromanahe"-samavA0 sU0 34 / 1tuna pravartate b0| 2 nAnekAntaH ba0, na tenAnekAntaH shr0| -kasthititvAta zra0 / 4 kezAdivRddhagha-zra0,ba015 dossaapniitHb0| 6 ghaatikssyjHb0.10| 7 bAlotpAdAnantaraM aa0,shr0| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 kRtAM kezakalApasya gurulaghubhAvena vilakSaNasya upalabdheH / tato ghAtikarmakSayAvasthAyAM yasya yAvanto nakhakezAH tasya tAvanta evA'vatiSThante iti / kevalyavasthAyAM ghAtikSayajo yathA taccharIrasthitau kezAdivRddhyabhAvalakSaNo'tizayo'sti tathA tadbhuktyabhAvala kSaNo'pyastu avishessaat| chadmasthAvasthAvaccAsya bhuktyabhyupagame akSipakSmanivezaH (meSaH) 5 nakhakezavRddhyAdizcAbhyupagamyatAm / tadabhAvAtizayAbhyupagame vA bhuktyabhAvAtizayo'pya bhyupagantavyo vizeSAbhAvAt / tapomAhAtmyAt caturAsyatvAdivacca abhuktipUrvakatve'pi zarIrasthiterna kshcidvirodhH| dRzyate hi paJcakRtvo bhuJjAnasya yAdRzI zarIrasthitiH tAdRzyeva pratipakSabhAvanopetasya catustrivyekabhojanasyApi, tathA pratidina bhuJjAnasya yAdRzI sA tAdRzyeva ekadvyAdidinAntaritaMbhojino'pi / zrUyate ca / bAhuvaliprabhRtInAM saMvatsarapramitAhAravaikalye'pi viziSTA zarIrasthitiH / AyuHkarmaiva hi pradhAnaM tatsthitenimittam , bhuktyAdikaM tu sahAyamAtram / taccharIropacayo'pi lAbhAntarAyaprakSayAt pratisamayaM tadupacayanimittabhUtAnAM divyaparamANUnAM laubhAd ghaTate / nanu mAsaM varSa vA tadabhAve tatsthitAvapi nAkAlaM tatsthitiH punaH tadAhAre pravRttipratIteriti cet ; kutaH tasthiteH AkAlamapratItiH-pratyakSataH, anumAnAdvA ? yadi 15 pratyakSataH; sarvajJavItarAgAya datto jalAJjaliH tadvat tataH tadapratIterapyavizeSAt / anumA nAt tatsiddhiranyatrApyaviziSTA / yathaiva hi 'jJAnaprakarSaH doSAvaraNApakarSazca kacit paramaprakarSamApadyate prakRSyamANatvAt parimANavat' ityucyate; tathA 'ekaDyAdidinAntaritabhojinAm amuktipUrvako dehasthitiprakarSaH kacit paramakASThAmApadyate tattvAt tadvadeva' (1) kevalinaH / (2) "tapomAhAtmyAccaturAsyatvAdivaccAsyAbhuktipUrvakatve tasyAH ko virodhaH ?"-prameyaka0 pR0302| (3) draSTavyam-pR0 856 Ti0 3 / "lAbhAntarAyasyAzeSanirAsAta parityaktakavalAhArakriyANAM kevalinAM yataH zarIrabalAdhAnahetavo'nyamanujAsAdhAraNAH paramazubhAH sUkSmAH anantAH pratisamayaM pudgalAH sambandhamupayAnti sa kSAyiko lAbhaH / tasmAdaudArikazarIrasya kiJcintyanapUrvakoTivarSasthiti: kavalAhAramantareNa kathaM saMbhavatIti yadvananaM tadazikSitakRtaM vijnyaayte|" -raajvaa02|4| "lAbhAntarAyakSayAllAbhaH paramazubhapudgalAdAnalakSaNaH prmaudaarikshriirsthitihetuH|" -tattvArthazlo010 314 / prameyaka0 e0 302 / (4) "mAsaM varSa vApi ca tAni zarIrANi tena bhuktena / tiSThanti na cAkAlaM nAnyathA pUrvamapi bhuktiH ||"-kevlibhu0 zlo0 22 / syA0 ra0 pR0 480 / (5) "vipakSabhAvanAvazAd rAgAdInAM hAnyatizayadarzanAt kevalini tatparamaprakarSasiddheH vItarAgatAsaMbhave bhojanAbhAvaparamaprakarSo'pi tatra kinna syAt ? tadbhAvanAto bhojanAdAvapi hAnyatizayadarzanAvizeSAt / tathAhi ekasmin dine yo'nekavArAn bhuGkte kadAcit vipakSabhAvanAvazAt punarekavAraM bhukte, kazcitpunarekadinAdyantaritabhojanaH, anyaH punaH pakSamAsasaMvatsarAdyantaritabhojana iti |"-rtnk0 TI0 pR0 6 / prameyaka0 pR0 302 // 1 kevlaav-b0,10| 2-nnaatish-shr0| 3 bhuktyupagame b0| 4-tishyo'bhyup-aa0| 5-dinaM bhojanaM bhujaa-b0| 6-bhojano'pi shr| 7-teH shr0| 8 kutsttrsthi-aa| 9 tataH ttprtii-aa0| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] kevalikavalAhAravicAraH 856 ityucyatAmavizeSAt / tanna zarIrasthiterapi bhagavato vedyAdyudayAt kSududayaH kavalAhAraprasAdhanasamarthaH pratyetuM zakyaH / __ asiddhazca avikalakAraNatvaM bhukteH, mohanIyasahAyaM hi vedyAdikarma kSudAdikAryakaraNe'vikalasAmarthya bhavati, nAnyathA atiprasaGgAt / yathaiva hi patite sainyanAyake asAmarthya sainyasya, tathA mohanIye vinaSTe aghaatikrmnnaamiti| yathA ca nirviSIkRtya mantriNA 5 upayujyamAnamapi viSaM na dAhamUrchAdi kattuM samartham tathA zukladhyAnAnalanirdagdhamohodayaM vedyAdi kSudhAdikamiti / prayogaH-bhagavati bubhukSA nAsti, tatkAraNamohAbhAvAt, yatra yatkAraNAbhAvo na tatra tatkAryam yathA anagnipradeze dhUmaH, nAsti ca arhati moha iti / kiJca, karmaNAmudayo yadyanapekSaH kAryamutpAdayet, tarhi trivedAnAM kaSAyANAM vA pramattAdiSu udayo'sti iti maithunaM bhraphuTyAdi kaJca syAt , tatazca manasaH saGkobhAt kathaM 10 zukladhyAnAvAptiH kSepakazreNyArohaNaM vA yataH karmakSapaNA syAt ? nanvevaM nAmAAdayo'pi tatra svakAryakArI na syAt ; ityayuktam ; zubhaprakRtInAM tatra apratibaddhatvena svakAryakAritvopapatteH / yathaiva hi balavatA rAjJA svamArgAnusAriNA labdhe deze duSTA jIvanto'pi na svaduSTAcaraNavidhAtAraH saiMjanAstu apratihatatayA svakAryasya vidhAtAraH, tathA prkRtmpi| kathaM punarazubhaprakRtInAmeva arhati pratibaddhaM sAmarthya na punaH zubhaprakRtInAmiti cet ? 15 ucyate-azubhaprakRtInAmarhan anubhAga ghAtayati na tu zubhaprakRtInAm , yato guNaghAtinAM daNDo nA'doSANAm / yadi ca pratibaddhasAmarthyamapyasAtAvedanIyaM svakAryakAri syAt tarhi daNDakapATAdividhAnaM bhagavato vyartham / taddhi yadA nyUnamAyuH vedanIyAdikamadhikasthitikaM bhavati tadA tena karmaNAM samasthityarthaM vidhIyate / naca adhikasthitikatvena phaladAnasamarthaM karma 20 upAyazatenApi anyathA kattuM zakyamiti na kazcinmuktaH syAt / atha tapomAhAtmyAt (1) "dhAdi va veyaNIyaM mohassa baleNa ghAdade jIvaM |"-go0 karmakA0 gA0 19 / "mohanIyakarmasahAyasyaiva vedanIyasya bubhukSotpAdane sAmarthyAt |"-rtnk0 TI0 puu06| prameyaka0 pU0 303 / "yathaiva brIhyAdibIjaM jalasahakArikAraNasahitamaGkarAdikArya janayati tathaivAsadvedyakarma mohanIyasahakArikAraNasahitaM kSudhAdikAryamutpAdayati |"-prv0 TI0 pR028| (2) "yadi mohAbhAve'pi kSudhAdiparISahaM janayati tarhi vadharogAdiparISahamapi janayatu, na ca tathA |"-prv0 TI0 pR0 280 prameyaka0 10 303 / (3) "zubhaprakRtInAM tatrApratibaddhatvena .. "-prameyaka0 pR0 303 / (4) "hantergamikriyatvAt saMbhUyAtmapradezAnAM ca bahirudgamanaM samuddhAtaH / .. vedanIyasya bahutvAdalpatvAccAyuSonAbhogapUrvakamAyuHsamIkaraNArtha dravyasvabhAvatvAt surAdravyasya phenavegabubudAvirbhAvopazamanavaddehasthAtmapradezAnAM bahiH samuddhAtanaM kevalisamuddhAtaH |"-raajvaa0 pR0 53 / "mUlasarIramachaMDiya uttaradehassa jIvapiDassa / NiggamaNaM dehAdo hodi samugdhAdaNAmaM tu|"-jiivkaa0 gA0 667 / / 1-STe ghAtikarma-ba0, A012 upbhujymaa-b0|-mohshaayN A0, shr0| 4 ca shr0| 5 kSapaNazre-A016-tvena kArya-ba017 sujanA apra-ba018-baddhasAma-ba019 dnnddprtraadivi-b0,0|| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 'nirjIrNam adhikasthitikatvena phaladAnA'samartham AyuHkarmasamAnaM karma kriyate, tathA vedyamapi tadAnAsamarthaM kriyatAmavizeSAt / naca kAraNamasti ityetAvataiva kAryotpattiH, anyathA indriyAdikAryasyApyanuSaGgAt bhagavato matijJAnasya rAgAdInAzca prasaGgaH / atha AvaraNakSayopazamasya mohanIyakarmaNazca sahakAriNo virahAt nendriyAdi svakAryaM kuryAt ; / ata eva vedanIyamapyavizeSAt / na ceyaM bubhukSA mohanIyAnapekSasya vedanIyasyaiva kAryam yena atyantaprakSINamohe'pi syAt ; tathAhi-bubhukSA mohanIyAnapekSasya vedanIyasya kAryanna bhavati icchAtvAt rirNsaavt| bhoktumicchA hi bubhukSA, sA kathaM vedanIyasyaiva kAryam ? anyathA yonyAdiSu rantumi cchA riraMsApi tatkAryaM syAt, tathA ca kavalAhAravat snyAdAvapi tatprasaGgAt nezvarA10 dasya vizeSaH / yathA ca risaMsA pratipakSabhAvanAto nivarttate tathA bubhukSApi / prayogaH bhojanAkAGkSA pratipakSabhAvanAto nivartate AkAGkSAtvAt stryAdyAkAzAvat / nanvastu tadbhAvanAkAle tannivRttiH tadabhAve tu pravRttiH punaH syAt ; ityetat syAdyAkAGkSAyAmapi samAnam / yathA cAsyAH cetasaH pratipakSabhAvanAmayatvAt atyantanivRttiH tathA bhojanA kAGkSAyA api, yathA ca nirmohatvena scyAdyAkAGkA viruddhA tathA bubhukSApi / tathA 15 ca prayogaH-na bubhukSAvAn kevalI, tadvirodhinirmohasvabhAvopetatvAt, yo yadvirodhisva bhAvopetaH nAsau tadvAn yathA uSNasparzasvabhAvopetaH kazcit pradezaH na zItasparzavAna , kSudvirodhinirmohasvabhAvopetazca kevalIti / ___ etena idamapi pratyuktam-'pratipakSabhAvanAtaH kSudho nivRttau kSudvedanApratIkArArthaM zAstre saiva upadizyeta na piNDaiSaNA' ityAdi; cetaso hi pratipakSabhAvanAmayatvasiddheH 20 prAk piNDaiSaNopadezAt , tanmayatvasiddhau tu kAmavedanAnivRttivat niHzeSakSudvedanAnivR ttisiddheH na kiJcit tadvedanApratIkArArthaM dravyAntaraiSaNayA ? atha AkAGkSArUpA kSunna bhavati tena vItamohepi asyAH saMbhavaH; kathamevaM riraMsAyA api aeNnAkAGkSArUpAyAH taMtra saMbhavo na syAt ? atha anAkAGkSArUpatA'syAH pratItiviruddhA; tadetad bubhukSAyAmapi samAnam / astu vA'nAkAGkSArUpatvamasyAH; tathApi duHkharUpatvAt anantasukhe bhagavatya25 saMbhavaH, yad duHkharUpaM na tattatra saMbhavati yathA kAmapIDAdi, duHkharUpA ca kSuditi / (1) "bhoktumicchA hi bubhukSA, sA mohanIyakAryatvAt kathaM prakSINamohe bhagavati syAt anyathA riraMsAyA api tatra prasaMgAt |"-rtnk0 TI0 pR0 6 / prameyaka0 pR0304| (2) pR0853 pN015| (3) AkAGakSArUpatvAbhAvAt / (4) kevalini / (5) rirNsaayaaH| (6) 'kSutpIDAsaMbhave cAsya kathamanantasaukhyaM syAt yato'nantacatuSTayasvAmitA'sya |"-rtnk0 TI0 pR0 6 / 'yadi kSudhA bAdhAsti tahi kSudhA kSINazakteranantavIrya nAsti, tathaiva kSughA duHkhitasya anantasukhamapi nAsti |"prv0 TI0 pR0 28 / prameyaka0 pR0 299 / 1-nirjINasthitika-A012 Aya:karma kriyate zra013 tata eva zra014 mohniiynirpekss-b| tathAhi caabubh-shr0| 6 pravRttiH syAt zra017 atha kAMkSArUpA aa0| 8 asyAsaMbhavaH zra0, b0| Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] kevalikavalAhAravicAraH 861 yatra hi anantasukhaM na tatra duHkhalezo'pyasti yathA siddheSu, anantasukhazca arhati iti / nanu sakalabAdhAnivRttyAtmakaM yaMdanantaM sukhaM tatrAbhipretaM tadasiddham , kSudvAdhAbhyupagamAt, sakalakarmavipramuktAnAM siddhAnAmeva hi tathAvidhaM tadasti nA'rhatAm tatra vedanIyodayasaMbhavAditi; tadasat; tadudayasya tatra tadbAdhAhetutvAbhAvapratipAdanAt / kizca, arhati anantaM sukhaM sarvapradezavyApi avyAhatamAste aprAdezikatvAttasya, / sukhaduHkhayorekatraikadA virodhato'saMbhavAcca, tatkathaM kSudduHkhalezo'pi tatra saMbhAvyaH ? anyathA asmadAdisukhavat prAdezikameva tatsukhaM syAt / ataH tathAvidhaM sukhaM bhagavati sannidhIyamAnaM svaviruddhaM duHkhaM nivarttayati yathA agniH zItam / tannivRttau ca tadvyApyAyAH kSudho nivRttiH, vyApakanivRttau vyApyasyAvazyaM nivRtteH vRkSanivRttau ziMzapAvat / prayogaH-yatrai yadvirodhi balavadasti na tatra abhyuditakAraNamapi tad bhavati yathA atyu- 10 SNapradeze zItam, asti ca kSuduHkhavirodhi balavat kevalini anantasukhamiti / tathA, yatkAryavirodhyanivartya yatrAsti tatra tadavikalamapi svakArya na karoti yathA zleSmAdiviruddhA'nivartya-pittavikArAkrAnte puruSe na dadhyAdi ileSmAdi karoti, vedyaphalaviruddhA'nivartyasukhazca bhagavati iti / tato nirAkRtametat-'nahi bAlAdau jJAnAdyapacaye kSudupacayaH' ityAdi; anantasukhasahabhAvinAmeva jJAnAdInAM kssudvirodhitvvyvsthiteH| 15 ___ yadapyuktam-'nahi kevalijJAnAdayaH kSudhaM virundhanti ityarvAgdRzA pratipattuM zakyamatIndriyatvAtteSAm' ityAdi; tadapyuktimAtram ; atIndriyatvAtteSAM tadvirodhitvA'pratipattau sarvArthasAkSAtkAritvAderapi apratipattiprasaGgAt / yathaiva hi teSAmatIndriyatvAt 'etatsannidhau kSunna bhavati' ityarvAgdRzA pratyetuM na zakyate tathA 'ete sarvasAkSAtkAriNaH' ityapi / atha anumAnAtteSAM tatsAkSAtkAritvaM pratIyate; tadvirodhitvena kimaparAddhaM yena 20 eSAmanumAnAt tanna pratIyeta ? pratipAditaJca TuMdvirodhitvAnumAnaM prAk ityalamatiprasaGgena / sarvajJatvAcca bhagavataH kSudabhAvaH, kSudabhyupagame hi tadbAdhayA sarvajJatA hIyeta niHzaktikatvaJca syAt / asmadAdau hi kSutprabhavapIDAkrAnte jJAnAderabhAvaH supratItaH 'kSutpIDito'haM na kiJcijjAnAmi,na kiJcitpazyAmi, utthAtumapi na zaknomi' iti prtiiteH| yadapyuktam-'jJAnAvaraNAdikarmodayanibandhanaH tatkSayaH' ityAdi; tadapyasAmpratam ; 25 (1) vedanIyodayasya / (2) sarvapradezavyApi anantasukham / (3) nAsti kevalini kSuduHkhaM tabalavadvirodhyanantasukhasadbhAvAt / "yatra yadvirodhi" :-prameyaka0 pR0 305 / (4) kevalini vedanIyaM svakArya kSadaduHkhaM na karoti tatkAryavirodhyanivartya-anantasukhasadbhAvAt / (5) 10852 paM0 20 / (6) pR0 853 paM0 2 / (7) kevalajJAnAdInAm / (8) kSudvirodhitvam / (9) pR0 854 pN04|| 1 siddhe'nnt-shr0| 2 yadatyantaM sukhaM zra0, yadyanantaM aa0| 3-gmaatkrmvi-b0| 4-zikamiva aa0| 5 tathAvidhasukhaM b0| 6 yathA A0, b0| 7 pratIyate b0| 8 kSudaviro-A0, kssudvittvaanumaa-b0| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 . laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 prakSINAzeSAvaraNasya bhagavato jJAnAdikSayAbhAvavat prakSINAzeSamohasya kssutpiiddaaleshsyaapymupptteH| mohanIyasahAyaM vedanIyaM kSutkaraNe prabhuH' iti prAk prapaJcataH samarthitatvAt / "ekAdaza jine' [ tattvArthasU0 9 / 11 ] ityAgamo'pi kSudhAokAdazaparISahapratiSedhaparaH pratipattavyaH, 'ekena adhikA na daza ekAdaza' iti vyutpatteH / mohanIyasahAyasya 5 vedanIyasya kAryabhUtAH kSudhAyekAdazaparISahAH, tatsahAyasya ca arhati atyantaprakSayAt na vedanIyodayodayamAtrAt tatra te santi, anyathA rogAdiparISahANAmapi tatra sattvaprasaGgAt , asmadAdau teMdudaye kSutpipAsAvad rogAdInAmapyupalambhAt / chadmasthajineSu bhogabhUmijAdiSu ca tadudaye'pi rogAdInAmabhAvAd vyabhicAre kavalAhArasyApi vyabhicAro'stu, devAdiSu tadudaye'pi tadabhAvAt / yaccAnyaduktam-'utkarSeNa dezonapUrvakoTiM viharataH' ityAdi; tadapyacAru; zarIrasthiteH AyuHkarmaNa eva niyatanimittapratipAdanAt , bhukti vinApi AkAlaM tasthiteH samarthitatvAcca / yadapyabhihita 'bhukterdoSarUpatayA bhagavatyasaMbhave vacanAderapyasaMbhavaH syAt' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; vacanAdeH tIrthakaratvakarmodayApAditatvAt doSarUpatvA15 saMbhagacca, nahi aSTAdazadoSeSu madhye kSudhAdivad vacanamapi paThyate / bhukterapi vedanIyo dayApAditatvAt tatra sattvamastu; ityapyasaGgatam ; mohasadbhAvasahAyasyaivAsya tatsampAdane sAmarthyapratipAdanAt / yathaiva hi mohaprakSayasahAyaM tIrthakaratvaM viziSTavacanAdividhAne samarthaM tathA mohasadbhAvasahAyaM vedyaM bhuktathAdividhAne iti / yadapyuktam-'avadhijJAnivat sakalajJasya sakalaM jagatpazyato'pi antarAyAsaMbhavaH' (1) "athavA 'ekAdaza jine na santi' iti vAkyazeSaH kalpanIyaH sopaskAratvAtsUtrANAm |"srvaarth si09|11|| "athavA nAyaM vAkyazeSaH 'ekAdaza jine kaizcitkalpyante' iti; ki tarhi ? ekAdaza santIti / katham ? upacArAt; yathA niravazeSanirastajJAnAvaraNe paripUrNajJAne ekAgracintAnirodhAbhAve'pi karmarajovidhUnanaphalasaMbhavAt dhyAnopacAraH tathA kSudhAdivedanA-bhAvaparISahAbhAve'pi vedanIyakarmodaya-dravyaparISahasadbhAvAt ekAdaza jine santItyupacAro yuktH|"-raajvaa0 9 / 11 / "zaktita eva kevalinyekAdaza parISahAH santi na punarvyaktitaH, kevalAd vedanIyAd vyaktakSudhAdyasaMbhavAdityupacArataste tatra parijJAtavyAH |"-ttvaarthshlo0 pR0 492 / "teNa asAdaNimittA parIsahA jiNavare Natthi |"krmkaa0 gA0 275 / "kSatpipAsAdayo yasmAnna samarthA mohsNkssye| drvykrmaashryaattessaamstitvmupcaartH|"-bhaavsN0 zlo0 234 / "yaccopacAratopyasyaikAdaza parISahA na saMbhAvyante tatra taniSedhaparatvAt sUtrasya, 'ekenAdhikA na daza parISahA jine ekAdaza jine' iti vyutpatteH |"-prmeyk0 10 307 / (2) vedniiyodye| (3) pR0 854 pN08| (4) pR0 854 paM0 15 / (5) "kSutpipAsAjarAta janmAntakabhayasmayAH / na rAgadveSamohAzca' 'cazabdAt cintA'ratinidrAvismayamadasvedakhedA gRhyante / ete aSTAdaza doSAH.."-ratnaka0, TI0 116 / (6) pU0 855 paM0 1 / 1 tatra na santi shr0| 2 bhakterapi vedanIyodayApAvitatvAt tatra gattvamastu ityapyasaMbhavAcca nahi aSTAdaza-A0 / 3 doSodayatvA-ba0 / 4 vedniiyopaadi-aa0| 5 mohasahA-ba0, shr0| Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76 ] kevalikavalAhAravicAraH ityAdi; tadapyanupapannam ; tajjJAnasya sopayogatayA tatkAla eva svaviSayA'zeSArthasAkSAkaraNasaMbhavAt / yadaiva hi avadhijJAnopayogamavadhijJAnI karoti tadaivAsau tadviSayabhUtamazeSaM vastu pazyati nAnyadeti, bhojanakAle yadyasau upayogaM karoti tadA'ntarAyo bhavatyeva, nacAyaM prakAraH kevalajJAne saMbhavati tasya sadA upayuktatvAt / ____ yadapyuktam-'nendriyArthasambandhamAtreNa matijJAnaM bhavati' ityAdi; tadapyasundaram ; / viSayaviSayisambandhe samupajAyamAnasya jJAnasya amatijJAnatve mtijnyaanvaatocchedprsnggaat / atha matijJAnAvaraNakSayopazamasya sahakAriNo'bhAvAt nendriyANi svaviSayasambandhe'pi svakAryamAvirbhAvayanti; tarhi mohanIyasyApi sahakAriNo'bhAvAt vedyamapi svakArya na kuryAt ityuktam / / kiJca, kimarthamasau bhuGkte-zarIropacayArtham , jJAnadarzanavIryAdikSayanivRttyartham , 10 kSudvedanApratIkArArtham, AyuSo'sAdhitamuktikasyApavarttananivRttyartham , rasagRddhyupazamArtham, lokAnugrahArthaM vA ? na tAvat zarIropacayArtham ; lAbhAntarAyaprakSayAt pratisamayaM viziSTaparamANulAbhAdeva tatsiddheH / tadarthaM tadgrahaNe ca kathamasau nirgranthaH syAt zarIrasammU saMbhavAt prAkRtapuruSavat / nApi jJAnAdikSayanivRttyartham ; tatkSayanibandhanAbhAvAdeva tadakSayaprasiddheH / jJAnAdikSayasya hi nibandhanaM jJAnAvaraNAdikSayopazamaH, tasmin sati 15 bhojanAdyabhAve tatkSayapratIteH / sa ca prakSINAzeSAvaraNe bhagavati nAsti iti kathaM tatprakSayAzaGkA'pi yato bhuktiH syAt ? nApi kSudvedanApratIkArArtham ; anantasukhavIrye bhagavati asyAH saMbhavAbhAvasya ukttvaat| nApi AyuSo'sAdhitamuktikasya apavartananivRttyarthama; caramottamadehAnAmanapavartyAyuSkatvAdeva tathAvidhasyAsya apavartanAnupapatteH / nApi rasagRddhathupazamArtham ; vItamohasya rsgRddherevaanupptteH| nApi lokAnugrahArtham ; ananta- 20 vIryasya vIryakSayanibandhanAbhAvato bhuktimantareNApi lokamanugrahItuM samarthatvAt / __ yaccoktam-'devacchandake gatvA yathAsukhamAste' ityAdi; tadapyuktimAtram ; yataH (1) avadhijJAnasya / (2) upayogasamaye / (3) kevalajJAnasya / (4) pR0 855 paM04 / (5) tulanA-"Na balAusAhaNaTheM Na sarIrassa ya caya? teja / NANaTuM saMjamaThTha jhANa8 ceva bhuMjaMti |"-muulaacaa0 6 / 62 // prava0 TI0 pR0 29 / prameyaka0 pR0 306 / (6) zarIropacayArtham / (7) jJAnAvaraNIyakarmaNo'bhAvAdeva / (8) "auppaadikcrmottmdehaasNkhyeyvrssaayusso'npvaayussH|" -tattvArthasU0 2153 / "carama uttamo deho yeSAM te caramottamadehAH viparItasaMsArAH tajjanmanirvANAr2yA ityarthaH |"-srvaarthsi0| "caramadehA antyadehA ityarthaH ye tenaiva zarIreNa siddhayanti, uttamapuruSAH tIrthakaracakravartyardhacakravartinaH"-tattvArthAdhi0 / "devA neraiyAvi ya asaMkhavAsAuyA ya tirmnnuaa| uttamapUrisA ya tahA caramasarIrA ya niruvakamA ||"-tthaannaaNgvi0| (9) 'bAhyapratyayavazAdAyaSo hrAso'pavartaH |"-raajvaa0 2 / 53 / (10) pR0 558 paM0 10 / / 1 sdossyukt-shr0| 2 AyuSo'nuditamukti-zra0 / zarIramUsiM -zra0 / 4 apavarttanivR -ba0, apavartanaM niv-aa0| 5 muktima-zra0 / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 samavazaraNaM vihAya bhagavAn kimartha tatra gacchati-manovikSepaparihAreNa dhyAnasiddhyartham, nirodhAkSamatvato yathAsukhamavasthAnArtham , rahasyakAryAnuSThAnArthaM vA ? tatraudyaH pakSo'yuktaH; amanaskatayA bhagavato manovikSepA'saMbhavAt , yoganirodhasadbhAvena upacArataH tatra dhyaanaabhidhaanaacc| dvitIyapakSo'pyanupapannaH; anantavIryasya nirodhaa'kssmtvaanupptteH| anantasukhasya duHkhalezasyApyabhAvato 'yathAsukham' ityasyApi durghaTatvAt / rahasyakAryazca nindyam , anindhaM vA ? na tAvannindyam ; prakSINAzeSadoSasya nindyakAryAnuSThAnavirodhAt / atha anindyam ; tatkiM bhojanam , karmakSapaNaM vA ? na tAvadbhojanam ; tasya amohe bhagavati pratiSiddhatvAt / apratiSedhe vA kasmAdasau ekAnte gatvA bhuGkte-dRSTi doSa]bhayAt , yAcakabhayAt, anucitAnuSThAnatvAdvA ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; bhagavato dRssttidossaagocrtvaat| yadIyena hi nAmnA anyeSAM dRSTidoSAderupazamo bhavati sa kathaM tadoSagocaraH syAt ? dvitIyavikalpe tu bhagavato mahaddInatvaM prkhyaapitm| na khalu mahAsattvasya pRSThato lagnAn bubhukSApIDitaziSyAn vihAya pituriva putram ekAnte gatvA bhojanaM yuktam / anucitAnuSThAnatve tu na tatra tatparikalpanA zreyasI stryAdisevanaparikalpanAvat / karmaNAmapi kSapaNaM pUrvopArjitAnAm ,bhuktikAlopArjitAnAM vA tatrai arhatA vidhIyate ? 15 pUrvopArjitAnAJcet ; ghAtinAm , aghAtinAM vA ? na tAvat ghAtinAm ; teSAM pUrvameva kSapitatvAt / nApyaghAtinAm ; teSAM yathAkAlaM kSapayiSyamANatvAt , satataM zukladhyAnAnalataH karmendhananicayanirdahanasamarthatvAccAsya / nahi 'bhagavataH zukladhyAnAnalo devacchandake eva praijvalati na tu samavazaraNAdauM' ityabhyupagamo yuktaH, taMtrasthasyAsya dhyAnAntaraprasaGgAt / ___ bhuktikAlopArjitakarmaNAM tu kathaM kSapaNam ? pratikramaNatazcet ; astu, parantu bhagavato 20 nirdoSatA durlabhA / yaH pratikramaNaM karoti nAsau nirdoSaH yathA asmadAdiH, pratikramaNaM karoti ca bhagavAniti / kRtadoSanirAkaraNaM hi pratikramaNam , tatkurvataH kathamasya nirdoSatA syAt ? atha tAM ('taM) na karoti; kathaM bhuMjikriyAtaH samutpannadoSaM nirAkuryAt ? AhArakathAmAtreNApi hi apramatto'pi san sAdhuH pramatto bhavati nAhana bhuJjAno'pi iti mahaccitram ! doSavattve cAsya zreNIta: patitatvAnna kevalabhAktvaM syAt / (1) "niravazeSanirastajJAnAvaraNe yugapatsakalapadArthAvabhAsikevalajJAnAtizaye cintAnirodhAbhAve'pi tatphalakarmanirharaNaphalApekSayA dhyAnopacAravat |"-srvaarthsi0 9 / 11 / (2) ekAsane zarIrA. vasthiteH tatparispandasya nirodhaH / (3)ekAnte / (4) samavazaraNasthitasya bhagavataH / (5) tulanA"kiM cAsau bhaktvA pratikramaNAdikaM karoti na vA?"-prameyaka0 pR0 306 / (6) "mithyA duSkRtAbhidhAnAdabhivyaktapratikriyaM pratikramaNam |"-srvaarthsi0 9 / 22 / (7) pratikramaNam / (8) "apramatto hi sAdhurAhArakathAmAtreNApi pramatto bhavati nAhanbhujAno'pIti mahaccitram |"-rtnk0 TI0pU0 864 / prameyaka0 pR0 306 / 1 ttraadypksso-b0| 2 vNckbh-shr0| prajvalitaH zra0, jvalati aa0| 4 paraM ca bhg-b0| 5 kasya b0| 6 bhktikri-shr0| Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana10 kA0 76 ] strImuktivAdaH 865 ____ yadapyuktam- 'bhuJjAno'sau gaNadharadevairapi na dRzyate' ityadi; tatrAdarzane kiM kAraNambahalatamaHpaiTalAcchAditatvam , kANDapaTAdyAvRtatvam , vidyAvizeSeNa svasya tirodhAnam , anyajanAtizAyI mAhAtmyavizeSo vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; tadehadIptyA tamaHpaTalasya nirmUlonmUlitatvAt / kANDapaTAdyAvRtAya ca tasmai kathaM bhikSA dIyeta ? vidyAvizeSAbhyupagame cAsya vidyAdharAdivat nimranthatAvirodhaH / atha anyajanAtizAyI mAhAtmya- 6 vizeSaH kazcittasyeSyate yena bhuJjAno nA'valokyate iti; nanu anyajanAtizAyI bhojanAmAvalakSaNa evA'tizayaH asya iSyatAm tasyaiva pramANopapannatvAt / tato bhagavato'nantacatuSTayalAbhalakSaNAM jIvanmuktimicchatA anantasaukhyameSTavyam / tadiSTau ca ca bhuktathabhAvo'bhyupagantavyaH tamantareNAsya anantasaukhyAnupapatteH pratipAditatvAt iti // cha / tallakSaNA ca muktiH puMsa eva na striyAH; tasyAH napuMsakavattadayogyatvAt , tanmuktiprasAdhakapramANAsaMbhavAcca / . nanvidamasti tatprasAdhakaM pramANam-asti strINAM nirvANam a~vikalakAraNatvAt slInirvANavAde sitapa- puMvat / nirvANasya hi kAraNaM ratnatrayam , "samyagdarzanajJAnacAritrANi TAnAM zAkaTAyanasya mokSamArgaH'' [tattvArthasU0 1 / 1] ityabhidhAnAt / tacca strISu vidyate; 15 ca pUrvapakSaH- tathAhi-sarvajJoktArthAnAm 'idamitthameva' iti zraddhAnaM samyagdarzanam , yathAvadavagamaH samyagjJAnam , taduktavratasya yathAvadanuSThAnaM samyakcAritram , etadratnatrayam / etacca strISu siddhyat sarvakarmavipramokSalakSaNaM mokSaM sAdhayati / nahi strISu ratnatrayasya kenacidvirodho'sti yato'vikalakAraNatvAsiddhiH syAt / (1) 10 855 paM0 13 / (2) "tatrAdarzane'yuktasevitvAdekAntamAzritya bhuGa kte iti kAraNam, bahalAndhakArasthitabhojanaM vA, vidyAvizeSeNa svasya tirodhAnaM vA?"-prameyaka0 10 307 / "tatra tu pracchannabhuktau mAyAsthAnaM dainyavRttiH anye'pi piNDazuddhikathitAH bahavo doSAH |"-prv0 TI0 p029| (3) "tahi paramaudArikazarIratvAda bhaktireva nAstyayamevAtizayaH kinna bhavati |"-prv0 To0 pR0 29 / (4) "asti strInirvANaM puMvat yadavikalahetukaM strISu / na virudhyati hi ratnatrayasaMpad nirvRterhetuH ||"-striimu0 zlo02 / sanmati0 TI0 pR0752 / etadartham uttarAdhyayanasya pAiyaTIkApi vilokanIyA / "itthIliGgasiddhA-samyagdarzanAdIni puruSANAmiva strINAmapyavikalAni dRzyante tathAhi....."-prajJA0 malaya0 pR. 20 A. / nandi0 malaya010 131 B. / ratnAkarAva0757 / SaDda0 baha0 ilo0 52 / "yathoktaM yApanIyatantre-No khalu itthI ajIvo, Na yAvi.abhabvA, Na yAvi daMsaNavirohiNI, No amANusA, No aNAriuppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na uvasantamohA, No Na suddhAcArA, No asuddhaboMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuvvakaraNavirohiNI, No NavaguNaThANarahiyA, No ajogA laddhIe, No akallANabhAyaNaM ti kahaM na uttmdhmmsaahigtti|"-llitvi0 pR057 B. / zAstravA0 yazo0 pR0 429 B. / . 1-paTalasaMchAditatvam shr0| 2 dIyate ba0 / -SAbhyupagamAccAsya b0| 4 yathArthAvagamaH b0| 5 taduktasya yathAvada-A0, taduktaM vratasya b0| 6-vipramokSaNaM mokSaM A0 / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 athocyate-striyo ratnatrayaviruddhAH puMso'nyatvAt devAdivat / suprasiddho hi devanArakatiryagbhogabhUmijAnAM puMso'nyeSAM devAditvena ratnatrayasya virodhaH, evaM strINAM strItvenaiva asya virodhaH siddha iti; tadasamIkSitAbhidhAnam ; yato'vikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAt virodhagatirbhavati / strItvasadbhAve ca ratnatrayAbhAvaH pratyakSataH, 6 anumAnAt, AgamAdvA pratIyeta? na tAvat pratyakSataH; ratnatrayasya atIndriyatvAt / nApyanumAnataH; tadabhAvA'vinAbhAvino liGgasya kasyacidabhAvAt / nApyAgamAt ; tatra tadabhAvAvedinaH tasyApyasaMbhavAt / nahi suranArakAdivat tatra tadabhAvapratipAdakaM kizcit pravacanavacanaM saMbhavati / nanvastu ratnatrayamAtraM tatra na tadasmAbhirniSidhyate tasya mokSA'prasAdhakatvAt , yattu mokSaprasAdhakaM prakarSaparyantaprAptam tasya tatrAbhAvAt mokSAbhAvaH 10 iti; tadyuktam ; adRSTe virodhapratipatteranupapatteH / na khalu prakarSaparyantaM prAptaM ratnatrayam asmAkaM dRzyam , na cAdRzyasya virodhaH pratipattuM zakyaH atiprasaGgAt / na cApratipannavirodhasya tasya tatrAbhAvo grahItuM zakyaH atiprasaktereva / atha matam-anumAnataH strINAM nirvANAbhAvapratIterna tatra tatsadbhAvAbhyupagamo yuktaH; tathAhi-nAsti strINAM nirvANam saptamapRthivIgamanAbhAvAt sammUchimAdivat iti; 15 tadasaGgatam ; viparyayavyApterasiddhitaH tadgamanAbhAvasya nirvANAbhAvenA'vyApteH / iha yad yatra niyamyate tadviparyayeNa tadvipakSasya vyAptau niyamo dRSTaH, yathA agninA dhUmasya vyAptau dhUmAbhAvena agnyabhAvasya, ziMzapAtvasya ca vRkSatvena vyAptI vRkSatvAbhAvasya ziMzapAtvAbhAvena vyaaptiH| na caivamatra viparyayavyAptirasti; tadabhAvazca saptamapRthivIgama nAdeH nirvANaM pratyakAraNatvAt avyApakatvAcca siddhaH / nahi saptamapRthivIgamanaM nirvA20 Nasya ratnatrayavat kAraNaM siddham guNASTakavadvA vyApakam yena tadabhAve nirvANAbhAvaH (1) "ratnatrayaM viruddhaM strItvena yathAmarAdibhAvena / iti vAGamAtraM nAtra pramANamAptAgamoDanyadvA // jAnIte jinavacanaM zraddhatte carati cAyikA zabalam / nAsyAstyasaMbhavo'syAM nAdRSTavirodhagatirasti |"-striimu0 zlo0 3-4 / "atha strItvAdeva na tAsAM tatparikSayasAmarthyam ; na; strItvasya tatparikSayasAmarthyena virodhAsiddheH / nahi avikalakAraNasya tatparikSayasAmarthyasya strItvasadbhAvAdabhAvaH kvacidapi nizcito yena agnizItayoriva sahAnavasthAnavirodhaH tayoH siddho bhavet |"-snmti0 TI0 pu0752 / prajJA0 malaya0 pR0 20 A. / nandi0 malaya0 pR0 132 B. (2) ratnatrayasya / (3) strISu / (4) ratnatrayasya / (5) "saptamapRthivIgamanAdyabhAvamavyAptameva manyante / nirvANAbhAvenApazcimatanavo na tAM yAnti ||"-striimu0 zlo0 5 / sanmati0 TI0 pR0753 / prajJA0 malaya0 pa0 20 B. / nandi0 malaya0 10 132 B. / ratnAkarAva0 757 / SaDda0 bRha0 zlo0 52 / zAstravA0 yazo0 pR0 428 A. / yaktipra0 pR0 115 / 1 so'nyatvaM teSAM zra0 2 pratIyate shr0| 3-mAtra tantrama na ba0, mAtra taMtra na th0| 4 mokssprsaa-shr0| 5 yattu prmaannkRtprsaa-b0| 6-yuktaM na dRSTe viro-b0| 7 cAdRzye vi-shr0| 8-vyApteriti iha shr0| 9 guNASTakavadavyApa-zra0 / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA076 strImuktivAdaH 867 syAt / nacAkAraNA'vyApakasya nivRttau akAryavyApyasya nivRttiH atiprasaGgAt , ataH sandigdhavipakSavyAvRttikamidaM sAdhanam / caramadehaiH nizcitavyabhicArazca; te hi tenaiva janmanA muktibhAjo na saptamapRthivIM gacchanti atha ca mucyante / kiJca, viSamagatayopyadhastAt upariSTAttulyamAsahasrAraM gacchanti ca tiryazcaH tadadhogatyUnatA'hetuH / nahi adhogatau strIpuMsayoraMtulyaM sAmarthyamiti sugatAvapi atu- 5 lyatvaM yuktam ; azubhapariNAmasya zubhapariNAmaM pratyahetutvAt / tathAhi- jagakhagacatuppAtsarpajalacarANAM viSamA'dhogatiH-bhujagAnAM saM(nAmasaM)jJinAM prathamAyAm , khagAnAM tRtIyAyAm ; catuSpadA paJcamyAm , sarpANAM SaSThyAm , jalacarANAM saptamyAmadhobhUmau utpAdAt , zubhagatistu samA sarveSAmevaiSAM sahasrArAntasyopari utpAdasya saMbhavAt / na ca vAdAdilabdhyabhAvAttAsAM mokSAbhAvaH; 'itthameva mokSaH' iti niyamA- 10 (1) viSamagatayopyadhastAdupariSTAttulyamAsahasrAram / gacchanti ca tiryaJcastadadhogatyUnatA'hatuH ||"-striimu0 zlo0 6 / "api ca bhujaparisarpAH dvitIyAmeva pRthivIM yAvad gacchanti na parataH parapRthivIMgamanahetutathArUpamanovIryapariNatyabhAvAt, tRtIyAM yAvat pakSiNaH, caturthI catuSpadAH, paJcamImuragAH, atha ca sarvepyUrdhvamutkarSataH sahasrAraM yAvad gacchanti / tatrAdhogativiSaye manovIryaparigativaiSamyadarzanAdUrdhvagatAvapi ca na tadvaiSamyam |"-prjnyaa0 malaya0 pR0 21 A. / nandi0 malaya0. pR0 133 A. / SaDda0 bRha0 shlo052| zAstravA0 yazo0 10 428 B. yuktipra0 pR0 115 / (2) "prathamAyAmasaMjJina utpadyante prathamadvitIyayoH sarIsRpAH tisRSu pakSiNaH catasRSUragAH paMcasu siMhAH SaTsu striyAH saptasu matsyamanuSyAH"-rAjavA0 pR0 118 / "amaNa-sarisapavihaMgama-phaNi-siMhitthINa-macchamaNuvANaM / paDhamAdiSu uppattI aDavArAdo du doNNi vArotti ||"-triloksaa0 gA0 205 / "asannI khalu paDhama, duccaM ca sarIsavA taiya pkkhii| sIhA jaMti cautthiM uragA puNa paMcami puDhavi / chaThThi ca itthiAo macchA maNuyA ya sattami puDhavi / eso paramuvavAo bodhavvo narayapuDhavIsu ||"-bRhts0 gA0 284-85 / trailokyadI0 gA0 253 / (3) "tairyagyoneSu asaMjJinaH paryAptAH paMcendriyAH saMkhyeyavarSAyuSaH alpazubhapariNAmavazena puNyabandhamanubhUya bhavanavAsiSu vyantareSu cotpadyante / ta eva saMjJino mithyAdRSTayaH sAsAdanasamyagdRSTayazcAsahasrArAdUtpadyante ta eva samyagda STayaH saudharmAdiSu acyutAnteSu jAyante |"-raajvaa0 pR0 169 / "paMcidiyatiriyANaM uvavAokkosao sahassAre"-bRhatsaM0 gA0 164 / (4) "vAdAdivikurvaNatvAdilabdhivirahe zrute kanIyasi ca / . jinakalpamanaHparyavavirahe'pi na siddhivirahosti // vAdAdilabdhyabhAvavadabhaviSyad yadi ca siddhayabhAvo'pi / tAsAmavArayiSyad yathaiva jambUyugAdArAt |"-striimu0 zlo0 7-8 / prajJA0 malaya0 pR0 21 A. | ratnAkarAva0 7 / 57 / "nApi vAdAdilabdhirahitatvena; mUkakevalibhirvyabhicArAt / ". -bar3ada0 bRha0 zlo0 52 / "mASatuSAdInAM labdhivizeSahetusaMyamAbhAve'pi mokSahetutacchavaNAta, kSAyopazamikalabdhivirahe'pi kSAyikalabdherapratighAtAt |"-shaastrvaa0 yazo0 pR0 427 B. / 1-vyApyanivR-ba0 / 2-gati na tA hetuH ba0,-tinyUnatA'hetuH shr0| 3-ratulyasAma-A0 / 4 zubhagatAvapi ba0, zra0 / 5 bhujagAnAM prathamAyAM A0, zra0, bhujagAnAM saMjJinAM prathamAyAM ba0, pU0 10 / 6 prathamAyAM saMjinAM dvitIyAyAM khagAnAM tRtIyAyAm bhujagAnAM caturthyAM catuSpadAnAM paJcamyAma strINAM SaSThayAM jalacarANAM ba0, prathamAyAM khagAnAM tRtIyAyAM catuSpadAnAM paMcabhyAM sarpANAM SaSThayAm, jalacarANAM truTitAyAM pU0 prtau| 7 upapAvasya shr0| Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 bhAvAt / "zrUyante hi anantAH sAmAyikamAtrasaMsiddhAH" [tattvArthabhA0 sambandha kA0 27(?) ] yadi ca strINAM yathA vAdAdyatizayAH tapovibhavajanmAno nai saMbhavanti tathA mokSopi na syAt ; tadA Agame tadatizayAbhAvavat mokSAbhAvo'dhyucyeta / na hyasya parizeSaNe kiJcinnibandhanaM pazyAmaH / atha strINAM vaiSalakSaNaparigrahasadbhAvAnna mokSaH; tarhi mokSArthitvAt kinna tat tAbhiH parityajyate ? na khalu vastraM prANAH, te'pi hi muktyarthinA parityajyante kiM punarna vastram ? atha "no kaippai NiggathIe acelAe hotae' [kalpasU0 5 / 20 ] ityAgamavirodhaH tasyAH tatparityAge; tarhi pratilekhanavat muktyaGgameva tatsyAt / yathaiva hi sarvajJaiH mokSamArgapraNAyakaiH upadiSTaM pratilekhanaM muktyaGgaM bhavati na punaH parigrahaH tathA vastrama10 pyavizeSAt / yadi ca dharmasAdhanAnAM sUtravihitAnAM parigrahatvaM syAt tadA piNDauSadhi zayyAdInAmapi vastravat parigrahatvaM syAt tathA ca tadupAyinAM mokSAbhAvaH syAt / satyapi vastre mokSAbhyupagame gRhiNAM kuto na mokSaH iti cet ? mamatvasadbhAvAt / nahi gRhI vastre mamatvarahitaH / mamatvameva ca parigrahaH / sati hi mamatve nagno'pi parigrahavAn bhavati / AryikAyAzca mamatvAbhAvAd upasargAdyAsaktamiva ambaramaparigrahaH / nahi yaterapi 15 grAmaM gRhaM vA pravizata: karma nokarma ca AdadAnasya aparigrahatve amamatvAdanyat zaraNamasti / ___ atha vastre jantUtpatteH hiMsAsadbhAvataH cAritrasyaivA'saMbhavAt kathaM mokSaprAptiH ? tanna; pramAdAbhAve hiMsA'nupapatteH / pramAdo hi hiMsA / "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" [tattvArthasU0 7 / 63] ityabhidhAnAt / anyathA piNDauSadhizayyAdau yaterapi hiMsakatvaM syAt / ahaMduktena yatnena saJcarato'sya pramAdAbhAvAdahiMsakatve AryikAyA (1) "zrUyante cAnantAH sAmAyikamAtrapadasiddhAH"-tattvArthabhA0 / "anantAH sAmAyikamAtrasiddhA iti vacanAt"-rAjavA0 pR0 10 / (2) "yadi vastrAdavimuktiH; tyajettad, atha na kalpate hAtum / utsaGgapratilekhanavadanyathA dezako dRssyet| tyAge sarvatyAgo grahaNe'lpo doSa ityupAdezi / vastraM guruNA''ryANAM parigraho'pIti cutyAdau / yatsaMyamopakArAya vartate proktametadupakaraNam / / dharmasya hi tatsAdhanamato'nyadadhikaraNamAhAhana ||"-striimu0 shlo010-12| ratnAkarAva0 757 / SaDda0 bRha0 zlo0 52 / (3) vstrm| (4) prANA api| (5) "no kappai nigganthIe aceliyAe hotte"-klpsuu| na kalpyate nirgranthyA acelayA bhavitum / (6) "vihiyaM sue cciya jao dharejja tihi kAraNehiM vatthaM ti / teNaM ciya tadavassaM niratisaeNaM dhare avvaM // jiNakappAjoggANaM hIkacchuparIsahAjao'vassaM / hIlajja tti va so saMjamo tadatthaM visesennN||" -vizeSA0 gA0 2602-3 / sanmati0 TI0 pR0 748 / (7) 'mUrchA parigrahaH"-tattvArthasU0 7.17 // "mucchA pariggaho vutto"-daza0 6 / 21 / (8) "saMsaktau satyApi coditayatnena pariharatyAryA / hiMsAvatI pumAniva na jantumAlAkule loke ||"-striimu0 zlo0 15 / "prANAtipAtapariNAmAbhAvAt" -zAstravA0 yazo0 pR0 427 B. 1 zrUyate hi ba0, zra0 / 2 saamyikmaatr-aa0| 8 na santi A0, b0| 4-NAM ca vstrshr0|| punarnaca vastraM shr0| 6 kaMpadi ba0, shr0|aa hotAe ba0, shr0| etadantargata: pATho nAsti shr0| 8 ambaramavigrahaH A019-thA hi pi-zra01 10 ahaMdaktayatnena shr0| 11 AryikAyAmapi aa0| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] strImuktivAdaH 69 api ahiMsakatvaM syAdavizeSAt / taduktam "jiyadu ya marudu a jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa Natthi baindho hiMsAmetteNa samidassa // " [pravacanasA0 3 / 17 ] na ca puruSairavandyatvAt strINAM mokSAbhAvaH; gaNadharAdibhirvyabhicArAt, te hi nAhadAdibhirvandyante atha ca mucynte| tato ratnatrayameva tatkAraNaM na vandyatvamavandyatvaM vaa| / na ca mAyAbAhulyAttAsAM nirvANAbhAvaH; puMsAmapi tdbaahulysdbhaavaat| mohodayo hi tatkAraNam , sa ca ubhayorapyaviziSTaH / na ca hI sattvAH striyaH tato na nirvAnti ityabhidhAtavyam / yataH sattvaM tapaHzIlasAdhAraNam iha eSTavyam nAnyat, tasya nirvANaM pratyanaGgatvAt / tacca AryAsu suprasiddhameva / uktaJca 10 "gArhasthye'pi susattvA vikhyAtAH zIlavattayA jagati / sItAdayaH kathaM tAstapasi vizIlA visattAzca // " [strImu0 zlo0 31] tathA- "abai(4)sayamegasamaye purusANaM NivvudI samakkhAdA / thIliMgeNa ya vIsaM sesA dasaka tti bodhavvA // " [ ] (1) "maradu va jiyadu jIvo"-prava0 / uddhRto'yam-sarvArthasi0 7 // 13 // miyatAM vA jIvatu vA jIvo ayatAcArasya nizcitA hiNsaa| prayatasya nAsti baMdho hiMsAmAtreNa samitasya / (2) "aprativandyatvAccetsaMyatavargeNa nAryikAsiddhiH / vandatAM tA yadi te nonatvaM kalpyate tAsAm // santyUnA: puruSebhyastAH smAraNacAraNAdikAribhyaH / tIrthakarA''kAribhyo na ca jinakalpAdiriti gaNadharAdInAm / arhan na vandate na tAvatA'siddhiraMgagateH / prAptAnyathA vimuktiH sthAnaM strIpuMsayostulyam ||"-striimu0 zlo0 24-26 / "atha mahAvratasthapuruSAvandyatvAt na tAsAM muktyavAptiH, tarhi gaNadharAderapi arhadavandyatvAt na muktyavAptiH syAt |"-snmti0 TI0 pR0 754 / ratnAkarAva0 757 // SaDda0 bRha0 zlo0 52 / zAstravA0 yazo0 pu0 429 A. / yuktipra0 pR0 114 / (3) "mAyAdiH puruSANAmapi dveSAdiprasiddhabhAvazca / SaNNAM saMsthAnAnAM tulyo varNatrayasyApi ||"-striimu0 zlo0 28 / ratnAkarAva0 757 / SaDda0 bRha0 zlo0 52 / "caramazarIriNAmapi nAradAdInAM mAyAdiprakarSavattvazravaNAt |"-shaastrvaa0 yazo0 pR0 427A. / (4) "strI nAma mandasattvA utsaGgasamagratA na tenAtra / tatkathamanalpavRttayaH santi hi zIlAmbudhervelAH / / brAhmIsundaryAryA rAjImatI candanA gnndhraanyaa| api devamanujamahitAH vikhyAtAH zIlasattvAbhyAm ||"-striim0 zlo0 29.30 / SaDda0 baha0 shlo052| (5) tapaHzIlavyatiriktasya / (6) ...."zIlavatitamA jagati |tpsi visattvA vizIlAzca |"-striim0| (7) "atraivArthe vizeSAntarapratipAdikAH prakSepagAthA:-visitthigAu pUrisA aTThasayaM egasamayao sijjhe| dasa ceva napuMsA taha uvariM samaeNa pddiseho| ekasmin samaye utkarSataH striyo viMzatiH sidhyanti / puruSA aSTazatamaSTAdhikaM shtm| tathA samayenakena napusakA darzava sidhyanti / uktasaMkhyAyA upari sarvatrApi pratiSedhaH |"-bRhtsN0, malaya0 gA0347 / "aSTazatamekasamaye puruSANAmAdirAgamaH ( mAhurAgame) siddhiH ( siddham ) / strINAM na manuSyayoge gauNArtho mukhyhaanirvaa|"-striimu0 zlo0 35 / 1 boso b0| 2-mitteNa b0| 3 atha mucy-shr0| 4 AryAsu siddhameva b.| 5 aThasamaya-zra0, advasaya-ba0 / 6 samadA ba0, samakhAdA A0 / 7-kaMti zra0 / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 ityAdyAgamazca strInirvANe pramANam / ____ atha atra strIzabdena strIvedo gRhyate; kathamevamapi strINAM nirvANaniSedhaH ? yathaiva hi strIvedena puMsaH siddhiH tathA strINAmapi syAt, bhAvo hi siddheH kAraNam / kiJca, dravyataH puruSaH bhAvataH strIrUpo bhUtvA yathA nirvAti tathA dravyataH 5 syapi bhAvataH puruSo bhUtvA kinna nirvAti avizeSAt ? na ca siddhayato vedaH saMbhavati, anivRttibAdarasAmparAye eva asya parikSayAt / atha bhUtapUrvagatyA kSapakazreNyArohaNaM yena vedena karoti tenAsau muktaH ityucyate; nanu kimanena upacAreNa striyA eva stanaprajananadharmAdimatyA nirvANamastu iti // cha / atra pratividhIyate / yattAvaduktam- 'avikalakAraNatvAt' ityAdi; tatra avikala10 dravyastrINAM tadbhavani- kAraNatvamasiddham ; tatkAraNaM hi ratnatrayam , tatkiM paramaprakarSaprApta rvANaprAptinirasanam- sat tatkAraNaM syAt , tanmAnaM vA ? yadi tanmAtram ; taidA gRhiNAmapi nirvaannprsnggH| atha paramaprakarSaprAptam ; tanna; tatra tasya prmprkrsspraapttvaa'nupptteH| tathAhi-nirvANakAraNajJAnAdiparamaprakarSaH strISu nAsti, paramaprakarSatvAt , saptamapRthivIga manakAraNA'puNyaparamaprakarSavat / tathA cedamayuktam-'adRSTe virodhapratipatteranupapatteH' 15 ityAdi / pratyakSato hi adRzyasyArthasya virodhaHpratipattumazakyo na tu anumAnAdito'pi, anyathA kathaM saptamapRthivIgamanakAraNA'puNyaparamaprakarSasyApi tatra virodhapratipattiH syAt ? yadapyuktam-'saptamapRthivIgamanAbhAvasya nirvANAbhAvenA'vyApteH' ityAdi; tadapyayuktam ; akAryakAraNasyApi kRttikodayAt zakaTodayAdeH pratipattidarzanAt / avinA bhAvo hi gamyagamakabhAve nibandhanaM na kAryakAraNatvAdi, saM cAtra astyeva / na khalu 20 tAdAtmyatadutpattyoreva avinAbhAvo niyataH; kRttikodayAdeH zakaTodayAdikaM pratyagama katvaprasaGgAt iti / etacca saugatopakalpitavyAptivicArAvasare saMprapaJcaM prapazcitam / atazca 'saptamapRthivIgamanAdeH nirvANaM pratyakAraNatvAdavyApakatvAcca' ityAdi pratyuktam / kathaJcaivavAdino arvAgbhAgAbhAvAt parabhAgAbhAvo nizcIyeta, anayoH tAdAmyatadutpattilakSaNapratibandhAsaMbhavAt ? athAtra ekArthasamavAyaH sambandho'sti tasmA (1) "na ca pudehe strIvedodayabhAve pramANamaGgaJca / bhAvaH siddhau puvat pumAM api (puso'pi) na siddhayato vedaH // kSapakazreNyArohe vedenocyeta pUrvavedena / strIti nitarAmamukhye mukhye'rthe yujyate netarAm ||"-striimu0 zlo0 39-40 / (2) vedsy| (3) pR0 8655013 / (4) strISu / (5) 'mokSahetujJAnAdiparamaprakarSaH..."-prameyaka0 pR0 328 / (6) pR0866 pN010| (7) pR0866 paM015 / (8) avinaabhaavH| (9) pR0 446 / (10) agbhiAgAbhAvaparabhAgAbhAvayoH / (11) ekasminneva bhittyAkhye avayavini arvAgbhAgaparabhAgAkhyayoH avayavayoH samavAyAt tayoH parasparamekArthasamavAyaH samastyeva / 1 ityAgama-zra0 / 2 -baadrsNpraay-aa0| 3 'tadA' nAsti A0, shr0| 4 :-pratipatterityAdi aa0| 5 adRzyArthasya b0| Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA 0 76 ] strImuktivAdaH 871 deva anayoH gamyagamakabhAvo bhaviSyati, nanu naiyAyikasya matametanna sitAmbarasya / na khalu samavAyAsiddhau tasya ekArthasamavAyasiddhirupapadyate tatsiddhipUrvakatvAttasyauH / astu vA tatsiddhiH; tathApi-aMtastayorgamyagamakabhAve prakRtayorapi so'stu tatrApyekArthasamavAyasadbhAvAt , yatraiva hi Atmani saptamapRthivIgamanayogyatA samevatA tatraiva muktigamanayogyatApi / na ca saptamapRthivIgamanAbhAvAt strINAM nirvANaniSedhaH sAdha- / yitumiSTaH yenoktadoSAnuSaGgaH syAt , kiM tarhi ? paramaprakarSatvAddhetoH dRSTAnte siddhasAdhyavyAptikAt nirvANakAraNAbhAvaH tatra saadhyitumissttH| tadabhAvAcca nirvANAbhAvaH svayameva tatra setsyati / na khalu nihatukA kAryasyotpattiH atiprasaGgAt / tato'yuktamuktam-'saptamapRthivIgamanaM na nirvANasya ratnatrayavat kAraNam' ityAdi / yadapi-'caramadehaiH nizcitavyabhicAram' ityAdyuktam ; tadapyayuktam ; yataH saptama- 10 pRthivIgamanAbhAvaH tnnivrttnsmrthkrmaarjnsaamrthyaabhaavH| sa ca strISvevAsti na caramazarIriSu / zrUyate hi bharataprabhRticakravarttinAM caramazarIrANAmapi prayANakasamaye saptamapRthivyAM gamanayogyakarmArjanA, devArcanasamaye tu sarvArthasiddhAviti / utkRSTo hi zubho'zubhazca pariNAmaH yathAkramam utkRSTAyAH zubhagateH azubhagatervA hetubhUtaM karma Arabhate, tatpariNAmaprArambhe ca puruSasyaiva sAmarthyaM na striyAH / yathaiva hi tasyAH tIvratarAzubha- 15 pariNAme sAmarthyAbhAvaH tathA utkRSTazubhapariNAme'pi / utkRSTazubhapariNAmena ca muktiH / etena 'viSamagatayo'pyadhastAt' ityAdyapi" prativyUDham ; prakRSTagatiprArambhahetubhUtakarmopArjanasamarthasyaiva muktiyogyatopapatteH na tadviparItasya / zrUyate hi pratiniyatA'vAntaragatiprArambhakakarmavazAt pratiniyatotpAdasthAnAnAmapi nArakANAM kSapitakarmaNAM tiryagloke sarveSAmapi niyamataH 'saMjJipaJcendriyeSu tiryakSu manuSyeSu cotpAdaH, devAnAJca 20 tathAvidhakarmavazAt pratiniyatopapAdasthAnotpannAnAM tiryagloka eva teSu ekendriyeSu ca (1) tanmate hi avayavAyavinoH kathaJcittAdAtmyAbhyupagamAt / (2) zvetAmbarasya / (3) ekArthasamavAyasiddheH / (4) ekaarthsmvaayaat| (5) saptamapRthivIgamanasAmarthya-maktigamanasAmarthyayozca / (6) striissu| (7) nirvANakAraNAbhAvAcca / (8) pR0 866 paM0 20 / (9) pR0 867 paM0 2 / (10) digvijayayAtrAsamaye / (11) pR0 867 paM0 4 / (12) NirayAdo nissarido Naratirie kammasaNNipajjatte / gabbhabhave uppajjadi sattamapuDhavIdu tirie va ||"-triloksaa0 gA0 203 / "NerayiyANaM gamaNaM saNNIpajjattakammatiriyaNare / caramacaU titthUNe tericche ceva sattamiyA ||"-krmkaa0 gaa0538| (13) saMjJipaJcendriyeSu tiryakSu manuSyeSu ca / "AhAragA du deve devANaM snnnnikmmtiriynnre| patteyapuDhaviAUbAdarapajjattage gamaNaM // bhavaNatiyANaM evaM titthUNaNaresu ceva uppttii| . IsANaMtANege sadaradugaMtANasaNIsu ||"-krmkaa0 gA0 542-43 / 1 samavetA na tatraiva muktigamanAyogyatApi b0| 2 nirhetukakArya-zra0 / 8 tato yuktamuktam b0| 4-zarIreSu ba0, shr0| 6-NAmaprApte ca b0| 6 yathAvidha-A0 / -niyatasthAno-A0, niyatotpAdasthAno-ba0 / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 niyamenotpAda iti / na ca tathAvidhakarmopArjanasAmarthana muktiyogyatA saMbhavati iti na muktiyogyatAvicArAvasare kiJcidanena prayojanam / yasya tu upariSTAt prakRSTazubhagatiprasAdhane sAmarthyam tasya adhastAt prakRSTAzubhagetiprasAdhane'pi tadasti yathA puMsa iti strINAM prakRSTAyAM zubhagatau sAmarthyabhyupagacchatA azubhagatAvapi tathAvidhAyAM tadabhyupagantavyam / tathA ca "itthI chaThThIzro aho na uppajaMti" [ ] ityAdi bhvdiiyaagmvirodhH| yaccAnyaduktam-'na ca vAdAdilabdhyabhAvAttAsAM mokSAbhAvaH' ityAdi; tadapyuktimAtram ; yato yatra aihikavAdavikriyAcAraNAdilabdhInAmapi hetuH saMyamavizeSo nAsti tatra mokSaheturasau bhaviSyatIti kaH sudhIH zraddadhIta ? vAdalabdhiH khalu indrAdyAsthA10 neSu bRhaspatyAdiSvapi pratibandhakeSu satsu chalajAtyAdiparihAreNa svtttvprtipaadnsaamrthym| vikriyAlabdhiH indraadiruupopaadaanshktiH| cAraNalabdhiH ggngmnsaamrthym| AdizabdAt akSINamahAnasAdilabdhiparigrahaH / taddhetuzca saMyamavizeSo na strINAM pravacane pratipAdyate / ___ yadapyabhihitam-'Agame vAdAdilabdhyatizayAbhAvavat mokSAbhAvo'pyucyeta' 15 ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; saMyamavizeSaniSedhAdeva Agame tAsAM mokSAbhAvapratipA dnprsiddhH| suprasiddho hi Agame puMsAM mokSahetoH AcelakyAdisaMyamavizeSasya vidhiH, strINAM tu nissedhH| na ca kAraNAbhAve kAryotpattiH atiprasaGgAt / saMyamamAtraM tu sadapi AsAM na,mokSahetuH tiryaggRhasthAdisaMyamavat / tathA, nAsti, strINAM mokSaH parigrahavattvAt gRhasthavat / yadapyuktam-'pratilekhanavat muktyaGgameva vastram' ityAdi; tadapyacAru; yataH prati (1) pR0 867 paM010 / (2) "strINAM saMyamo na mokSahetuH niyameddhivizeSAhetutvAnyathAnupapatteH |"-prmeyk0 pR0 330 / (3) saMyamaH / (4) "zakrAdiSvapi pratibandhiSu satsu apratihatatayA niruttarAbhidhAnaM pararandhrApekSaNaJca vaaditvm|"-raajvaa0 pR0 144 / (5) "lAbhAntarAyakSayopazamaprakarSaprAptebhyo yatibhyo yato bhikSA dIyate tato bhAjanAccakradharaskandhAvAro'pi yadi bhuJjIta tadivase nAnnaM kSIyate te akssiinnmhaansaaH|"-raajvaa0 pR0145 / (6) pR086850 3 / (7) "liMgaM icchINa have bhuMjai piMDaM sU eykaalmmi| ajjiyavi ekavatthA vatthAvaraNeNa bhujei| Navi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe jai vi hoi titthyro| Naggo vimokkhamarago sesA ummaggayA save // liMgammi ya itthINaM thaNaMtare NAhikakkhadesesu / bhaNio suhamo kAo tAsaM kaha hoi pvvjjaa|| jai dasaNeNa sUddhA uttA maggeNa sApi sNjuttaa| ghoraM cariya carittaM itthIsu na pAvayA bhaNiyA // cittAsohi Na tesi DhillaM bhAvaM tahA sahAveNa / vijjadi mAsA tesiM itthIsu Na'saMkayA jhANaM ||"-suutrpraa0 gA0 23-26 / "Nicchayado itthINaM siddhI Na hi teNa jammaNA diTThA / tamhA tappaDirUvaM viyappiyaM liMgamitthINaM / nirgranthaliGgAt pRthaktvena vikalpitaM kathitaM liMgaM prAvaraNasahitaM cihna strINAmiti |"prv0ttii0 pU0302 / (8) pR0868508| 1-tisaadhne-aa0| 2 itthIU chaTThIdo aho Na u-b0| 3 'yato' nAsti ba0 shr0| 4-sthAdivat A0, b0| Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] strImuktivAdaH 873 16 lekhanaM tAvat saMyamapratipAlanArthaM bhagavatopadiSTam , vastraM tu kimarthamupadiSTamiti ? tadapi tatpratipAlanArthamiti cet ; tathAhi-abhibhUyante prAyeNa vivRtAGgopAGgasandarzanajanitacittabhedaiH puruSaiH aGganA akRtaprAvaraNAH ghoTikeva ghoTakairiti; tatra kutastAH tairabhibhUyante na punaste' tAbhiH akRtaprAvaraNatvAvizeSe'pi iti vaktavyam ? tAsAmalpasattvopetatayA abhibhAvyatvAccet, suprasiddho hyayaM vibhAgaH gavAzvAdau strIprakRtira- 5 bhiMbhAvyA puruSaprakRtirabhibhAvikA iti; tadetanmahAmohavijRmbhitam ; yAsAmatitucchasattvAnAM prANimAtreNApyabhibhavaH tAH sakalatrailokyAbhibhAvakakarma ziprakSayalakSaNaM mokSaM mahAsattvaprasAdhyaM prasAdhayantIti ! ___ yadapyuktam-'yadi dharmasAdhanAnAM parigrahatvaM syAt' ityAdi; tatra ko'yaM dharmaH yatsAdhanatyaM vastrasya syAt-puNyavizeSaH, saMyamavizeSo vA ? prathamapakSe kathaM tanmukti- 10 hetuH ? AgamavihitavidhinA gRhyamANasyAsya gRhasthavat puNyasyaiva hetutvAt / puNyahetozca muktihetutve dAnAderapi tddhetutvprsnggH| saMyamavizeSahetutvaM tu tasya durupapAdam , bAhyAbhyantaraparigrahaparityAgo hi saMyamaH, sa ca yAceMnasIvanaprakSAlanazoSaNanikSepAdAnacauraharaNAdimanaHsaGkobhakAriNi vastre gRhIte kathaM syAt ? pratyuta saMyamopaghAtakamevaitat bAhyAbhyantaranairgranthyapratipanthitvAt / nanvevaM piNDauSadhyAdInAmapi parigrahatvaprasaGgAt kathaM tadAdAyinAmapi mokSaH syAt ? ityapyasAram ; teSAm udgamAdidoSaparihAreNa upAdIyamAnAnAM ratnatrayopabRMhaNahetutvAt / na hi te siddhAntavihitavidhinA upAdIyamAnA mokSahetorapakartAraH / tadanahaNe ca apUrNe'pi kAle vipatterApatteH AtmaghAtitvaM syAt , vastrA'grahe tu nA'yaM doSaH / SaSThA'STamAdikrameNa ca mumukSubhiH piNDAdikamapi tyajyate, paramanairgranthyabhAgbhiH taiH / pratilekhanazca, na tu strIbhiH kadAcidvastram / naca gRhIte'pi vastre mamedaMbhAvasya AsAmasaMbhavAdaparigrahatvaM vAcyam ; virodhAt, buddhipUrvaM hi patitaM vastraM hastenAdAya paridadhAnAyA mUrchArahitatvAnupapatteH, yad buddhipUrvaM patitamapyAdIyate na tatra mUrchAbhAvaH yathA suvarNAdau, tathA AdIyate ca strIbhirvastramiti / / (1) striyH| (2) purussaaH| (3) pR0868 paM0 10 / (4) vastrasya / (5) "gehadi va celakhaMDaM bhAyaNamatthitti bhaNidamiha sutte / jadi so cattAlaMbo havadi kahaM vA annaarmbho|| vatthakkhaMDaM duddiyabhAyaNamaNNaM ca geNhadi nniydN| vijjadi pANAraMbho vikkhebho tassa cittammi / geNhai vidhuNai dhovai sosei jadaM tu Adave khittaa| patthaM ca celakhaMDaM bibhedi parado ya pAlayadi // kidha tamhi Natthi mucchA AraMbho va asaMjamo tss| tadha paradavvammi rado kadhamappANaM pasAdhayadi ||"prv0, TI0 pR0 297 / prameyaka0 pR0 331 / (6) "buddhipUrvakaM hi hastena patitaM vastramAdAya.." -prameyaka0 pR0 333 / 1-vizeSaNeti vkt-b0| 2-bhAvyaM puruss-shr0| 3-rAzikSaya-zra0, rAziprakSayalaNaM A0 / 4 saMyamAzeSa-A0 / 5-pUrvakaM hi shr0| 60 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 874 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 etena 'upasargAdyAsaktamiva ambaramaparigrahaH' ityAdi pratyAkhyAtam ; upasargAdyAsakte vastre patite buddhipUrvagrahaNAsaMbhavAt / ___athocyate-strINAM vastratyAgAbhyupagame kulastrINAM lajjAbhUyiSThatvAt dIkSAgrahaNameva na syAt , vastre tu sati tatparigrahamAnaM doSaH sakalazIlaparipAlanaM tu guNaH iti tyAgopAdAnayoH guNadoSAlpabahutvanirUpaNena bhagavatA vastramupadiSTaM tAsAmiti; tadetadasmAkamabhISTameva, nahi aMtrArthe vayaM vipratipadyAmahe, mokSe eva asmAkaM viprtiptteH| naca tacchIlaM mokSaprasAdhanAya prabhavati parigrahavadAzritatvAt gRhasthazIlavat / nahi gRhasthazIlaM tyAgopAdAnayoH guNadoSAlpabahutvanirUpaNena bhagavatopadiSTamapi mokSaprasAdhanAya prabhavati evaM prakRtamapi / atha taicchIlaM hiMsAzabalitatvAt na tatprasAdhanAya prabhavati; 10 tadanyatrApi samAnam / na khalu strIsambandhi zIlaM hiMsAzabalaM na bhavati; yUMkAlikSA dyanekajantusammUrcchanAdhikaraNavastrasamanvitatvAt gRhasthazIlavat / tatsammUrcchanAdhikaraNasya ca vastrasya hiMsAnaGgatve mUrddhajAnAmapanayanAnarthakyaM syAt / ___ yadapyabhihitama-'pramAdAbhAve tAsAM hiMsAnupapatteH' ityAdi; tadapyapezalam ; lobhakaSAyapariNatau tAsAmapramattatvAnupapatteH, tatpariNatereva pramAdatvAt / taduktam15 "vikaeNhA tahA kasAyA iMdiya NiddA ya taha ya paNago (yo) ya / ___ cadu cadu paNa eMgege huMti pamAdA hu paNNarasa // " [paMcasaM0 1 / 15 ] iti / lobhakaSAyapariNatizca strINAM buddhipUrva vastrasvIkArAt astItyavasIyate / atha vItarAgatve'pyAsAM lajjApanodArtha tatsvIkArasaMbhavAt nAtastAsAM tatpariNatisiddhiH; nanvevaM kArmapIDApanodArtha kAmukAdisvIkAropyAsAM kinna syAdavizeSAt ? atha tatpIDAsadbhAve vItarAgatvaM tAsAM viruddhyate, tadetat lajjAsadbhAve'pi samAnam / na khalu vItarAgasya lajjA upapadyate, sati rAge bIbhatsAvayavapracchAdanecchArUpatvAttasyAH / yo vItarAgo nAsau lajjAvAna , yathA zizuH, vItarAgA ca bhavadbhirabhipretA AryikA iti / (1) "arzobhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyeta / upasarge vA cIre gdAdi saMnyasyate cAtte // " -strImu0 zlo0 17 / (2) gRhasthazIlam / (3) pR0 868 paM0 27 / (4) "paiDI pamAdamaiyA edAsi vitti bhAsiyA pamadA / tamhA tAo pamadA pamAdabahulA tti NiddiTThA // saMti dhurva pamadANaM mohapadosA bhayaM duguMchA ya / citte cittA mAyA tamhA tAsi Na NivvANaM ||"-prv0 TI0 pR0 302 / "mAyApamAyapaurA paDimAsaM tesu hoi pkkhlnnN| Nicca joNissAvo dAraDDhaM Natthi cittassa ||"bhaavsN0 gA0 93 / (5) vikathAstathA kaSAyA indriyanindrAtathaiva praNayazca / catuzcatuHpaJcakaikaM bhavanti pramAdA: khalu paJcadaza // gAtheyaM jIvakANDe'pi (34) vrtte| uddhRteyam-dhavalATI0pU0 178 / (6) "hrIzItAttinivRttyarthaM vastrAdi yadi gRhyte| kAminyAdistathA kinna kAmapIDAdizAntaye |"-prmeyk0 pR0331 / (7) kaampiiddaa| (8) lajjAyAH / 1-sargAda vyAsakta-A01 2 atrArthe'vadyaM vipr-b0|-prsaadhaay b0| 4-nAya bhavatyeva prakRtaba015 jkaali-b0| 6-NAme taasaa-b0|7 egekaM zra018 buddhipUrvavastra-A0, buddhipuurvkvstr-shr0| 9 kaantaadi-shr0| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76] strImuktivAdaH 875 yadi ca puMsAm acelaH saMyamo mukterhetuH strINAM tu sacelaH; tadA kAraNabhedAt muktarapyavazyamanuSajyeta bhedaH / yo'tyantabhinnaH saMyamaH so'tyantabhinnakAryArambhakaH yathA yatigRhisaMyamo'tyantabhinnasvargAdyArambhakaH, atyantabhinnazca sacelA'celarUpo muktihetutayA'bhipretaH Arya-aryikAsaMyamaH iti / na cAnayoH muktibhedo'sti; sakalakarmakSayalakSaNAyA mukteH ubhayorbhavadbhistulyatayA'bhyupagamAt / kiJca, sacelasaMyamasya muktihetutve muktayarthinAM na vastrAdetyAgaH karttavyatayA upadizyeta , upadizyate cAsau teSAM tathA, ato vstraadermuktynggtaanuppttiH| prayogaHvastraM mukteraGgaM na bhavati, muktyarthinAM tattyAgasya karttavyatayopadizyamAnatvAt , yattyAgo muktyarthinAM kartavyatayopadizyate - na tat mukteraGgam yathA mithyAdarzanAdi, karttavyatayopadizyate ca teSAM vastratyAga iti / yatpunaH mukteraGgaM na tattyAgastadarthinAM kartta- 10 vyatayA upadizyate yathA samyagdarzanAderiti / ___ yaccAnyaduktam-'puruSairavandyatvasya gaNadharairvyabhicAraH' ityAdi; tadapyasAmpratam ; yato'rhatAM tIrthakaratvanAmapuNyAtizayavazAt paramamahattvapadaprAptatvena akhilajanairvandyatvameva na vandakatvam / nahi kazcit tatpadAdadhikapadArho jagatyasti yasya te vaindakA bhaviSyanti, gaNadharANAM tu tathAvidhapuNyA'bhAvAt tatpadaprApterabhAvAnna tadvadvandyatvam / 15 muktisAmagrI tu tIrthakaretareSAM siddhyatAM na viziSyate / AryikAyAstu sA viziSyate, taddheturatnatrayAbhAvAt / tathA, strINAM na nirvANapadaprAptiH, yatigRhidevavandyapadA'narhatvAt , napuMsakAdivat / yatInAM hi vandhaM padaM dvividham-param , aparazca / tatra param-tIrthakaratvalakSaNam / aparam-AcAryAdilakSaNam / tadubhayamapi puMsAmeva upadizyate na strINAm / tathA gRhiNAM devAnAJca vandyaM padaM dvividham-parA'parabhedAt / tatra 20 teSAM vandyaM paraM padam-cakravartitvam indratvaJca / aparam-mahAma(mA)NDalikAdi sAmAnikAdi ca / tadapi puMsAmeva zrUyate na strINAm / pratigRhazca prabhutvaM puMsAmeva na strINAm / tathA pitari satyasati ca putrasyaiva laghoH virUpakasyApi sarvatra kAryedhikAro na putrINAM mahatInAM surUpANAmapi / ato yAsAM sAMsArikalakSmyAmapi adhikAro nAsti tAsAM mokSalakSmyAmadhikAro bhaviSyati iti kimapi mahAdbhutam ! 25 nanu yadi mahatyAH zriyo'narhatvAttAsAmamuktiH tadA gaNadharAdInAmapyamuktiH (1) "tahi kAraNabhedAnmukterapyanuSajyeta bhedaH svargAdivat |"-prmeyk0 pR0 330 / (2) aary-aayikyoH| (3) vastratyAgaH muktyarthinAM krttvytyaa| (4) pR0 869 50 4 / (5) tiirthkraaH| (6) prmmhttvpdpraapteH| (7) tIrthakaravat sakalajagadvandyatvam / 1 vandakA ca bhvi-shr0| 2-punnyaanubhaavtsttp-aa0,-punnybhaavtsttpd-b0| 3-bhAvastatpada-zra0 / 4 tadvandyatvam ba0, shr0| 5-kare teSAM shr0| 6 AyikAsu sA ba0 / 7 vandyapadaM ba0 / 8 cakravAditvaM b0| 9 vipakSakasyApi b0| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 syAt mahatyAH tIrthakaratvazriyaH teSAmapyanarhatvAvizeSAt ; ityapyasundaram ; vyaktibhedasyAtra vidhiniSedhayoranaGgatvAt / puruSavargo hi mahatyAM zriyAmadhikRto na strIvargaH atastatparihAreNa tasyaiva muktirabhyupagantavyA, na punaH kacidvyaktau tathAvidhazriyo' saMbhave'pi muktyupalambhAd vyabhicAramudbhAvya mukti prati strINAM tatsamAnatA''pAdayituM 5 yuktA / na khalu ekasya rAjaputrasya rAjyaprAptau anyatatputrANAM taidaprAptitaH tato hIna tve'pi putryA samatvaM yuktam ; putravargAt putrIvargasya sakalavyavahAreSu loke atyantavilakSaNatayA .prasiddheH / tataH strINAM na mokSaH puruSebhyo hInatvAt napuMsakAdivat / na ca tebhyo hInatvamAsAmasiddham ; anantarameva asya samarthitatvAt / itazca tatsiddham yataH sAraNavAraNaparicodanAdIni strINAM puruSAH kurvanti na 10 striyaH puruSANAm , tIrthakarAkAradharAzca puruSA na striyaH / uktaJca "sAraNavAraNaparicoyaNAi purisA kareI Nahu itthI' [ ] nanu na hInatvamadhikatvaM vA mukteraGgam , kintu ratnatrayaM ziSyAcAryavat , tathAhi- . ziSyA AcAryebhyo hInAH te tu tebhyo'dhikAH atha ca ubhayeSAM muktiH, tadvad AryANAm AryikANAJca sA bhaviSyati; iti ca zraddhAmAtram ; yataH ziSyAcAryavat hInAdhikatve'pi strIpuruSayormuktiH avizeSataH syAt yadi tadvat tayorapi muktihetubhUtaM ratnatrayamavizeSataH syAt , na ca strISu tadasti, taddhetubhUtasyAsya prapaJcataH tAsu prAgeva pratiSiddhatvAt / ratnatrayamAnaM tu tatra sadapi na taddhetuH; gRhasthAderapi muktiprsnggaat| nahi pracaNDamArtaNDaprasAdhye kArye pradIpasya svapne'pi sAmarthya pratIyate / . yadapyuktam-'gArhasthye'pi susattvAH ' ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam ; nahi 20 yathA anekadurdharaparISahasahatvena akhilakarmanirmUlanasamarthaM mahAsattvaM pusAM prasiddham tathAvidhaM svapne'pi strINAmasti / strIvargApekSayaiva sItAdInAM sattvaprakarSasaMbhavAt 'mahAsattvAH' ityucyante / nahi tAsAM puMsAmiva sattvAdhikyamasti kApi kArye / tathAvidhasattvavikalAnAJca tAsAM kathaM mahAsattvasAdhyamuktiheturatnatrayasamagratA syAt / tathAhi-na strIzarIraM muktiheturatnatrayasamagratopetA''tmAzrayaH mahatA pApena nirvarttita25 tvAt nArakAdizarIravat / kiJca, akhilakarmakSapaNAprArambhahetostasryaM tadAzrayatopapadyate / na ca strIzarI- . (1) strIvargaparihAreNa / (2) tIrthakaratvazriyaH / (3) 'sAraNA hite pravartanalakSaNA kRtyasmAraNalakSaNA vA, upalakSaNatvAd vAraNA ahitAnnivAraNalakSaNA, coyaNA saMyamayogeSu skhalitaH sannayuktametad bhavAdazAM vidhAtumityAdivacanena preraNA, praticodanA tathaiva pUnaH punaH prernnaa|"-cchaa. vR0 gA0 17 / oghani0 TI0 gA0 448 / (4) ziSyAcAryavat aary-aayikyorpi| (5) pR0869 pN011| (6) shriirsy| (7) muktiheturatnatrayasamagratopetAtmAzrayatA / 1 vyaktibhedaH syAta vidhi-A012 tatprAptitaH ba0 / sAraNacAraNa-A014 sAraNacAraNa -aa| ichI A016 aacaaryaannaamaapi-shr0| 7-dhikyamapi kvApi A0 / 8 naca zarIrasya aao| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanapra0 kA0 76 ] strImuktivAdaH 877 rasya tatprArambhahetutopapadyate / tathAhi-na strIzarIraM sakalakarmakSapaNAprArambhahetuH mahatA pApena mithyAtvasahAyena upArjitatvAt nArakAdizarIravat / strInivartakaM hi karma mahatpApam na mithyAdRSTeranyena upAya'te / yadyapi sAsAdanasamyagdRSTirapi tadupArjayati tathApyasau samyagdarzanamavasAdayan mithyAdRSTireva, mithyAdarzanAbhimukhasyAsya mithyAdarzanenaiva vypdeshaat| samyamithyAdRSTirapi hi tattAvat nArjayati, kimaGga punaH / samyagdRSTiH ? strItvena utpadyamAno'pi jIvo mithyAtvapariNata eva utpadyate / taduktam "su heDimAsu puDhavisu joisa-vaNa-bhavaNa-savvaitthIsu / / vAresa (vArasa) micchuvAde sammAiTThI Na uppayadi // " [paMcasaM0 11193 (?) ] yAsAzca utkRSTasthitikadevapadaprAptirapi nAsti tAH mokSapadaM prApsyanti iti mahannyAyakauzalam ! 10 yadapyuktam-'adRsamayegasamaye' ityAdyAgamazca strInirvANe pramANam' ityAdi tadapyanalpatamovilasitam; asya Agamasya asmatpratyapramANatvAt , tadapramANatvazca pramANabAdhitArthapratipAdakatvAt suprasiddham / yathA ca strInirvANalakSaNo'rthaH pramANa . (1) "cittassAvo tAsiM sithillaM attavaM ca pkkhlnnN| vijadi sahasA tAsu a uppAdo suhmmnnuaannN|"-prv0 TI0pU0 303 / "suhamApajjattANaM maNuANaM joNiNAhikakkhesu / uppattI hoi sayA aNNesuya taNupaesesu // Nahu atthi teNa tesi itthINaM duvihasaMjamoddharaNaM / saMjamadharaNeNa viNA Na hu mokkho teNa jammeNa ||"-bhaavsN0 gA0 94-95 / "sadaivAzuddhatA yonau galanmalAzrayatvataH / rajaH skhalanamatAsAM mAsaM prati prajAyate / / utpadyante sadA strINAM yonau kakSAdisandhisu / sUkSmAparyAptakA .. mastidehasya svabhAvataH // svabhAvaH kutsitastAsAM liMgaJcAtyantakutsitam / tasmAnna prApyate sAkSAda dvedhA saMyamabhAvanA // utkRSTasaMyama muktvA zukladhyAne na yogytaa| no muktistadvinA tasmAttAsAM mokSo'tidUragaH // saptamaM narakaM gantu zaktiryAsAM na vidyte| AdyasaMhananAbhAvAnmuktistAsAM kUtastanI // yoSitsvarUpatIrthezAM talligastanabhUSitAH / arcAH pratiSThitAH kvApi vidyante cetprakathyatAm / na santi cenmatAbhAvaH santi ced bhaNDimAspadam / evaM doSadvayAsaMgAnmokSo na ghaTate striyaH ||"bhaavsN0 zlo0 244-50 / (2) " sammattarayaNapanvayasiharAdo micchbhuumismbhimuho| NAsiyasammatto so sAsaNaNAmo muNeyavvo ||"-jiivkaa0 gA0 20 / "viparItAbhinivezato'sadRSTitvAt / tarhi mithyAdaSTirbhavatvayaM nAsya sAsAdanavyapadeza iti cet ; na; samyagdarzanacAritrapratibandhyanantAnubandhyadayotpAditaviparItAbhinivezasya tatra sattvAd bhavati mithyAdRSTirapi tu mithyAtvakarmodayajanitaviparItAbhinivezAbhAvAnna tasya mithyAdRSTivyapadezaH kintu sAsAdana iti vyapadizyate |"-dhvlaattii0 pU0 164 / (3) "....." vArasamicchovAde sammAiTThissa Nasthi uvvaado"-pNcsN0| Nedesu samuppajjai sammAiTThI du jo jIvo"-valATI0 pu0209 / "heTThimachappuDhavINaM joisi vaNa bhavaNa savva itthINaM / pUNNidare Nahi sammo Na sAsaNo NArayApuNNe ||"-jiivkaa0 gA0127 / adhastanaSaTnarakeSu jyotirvyantarabhavanavAsiSa tiryamanuSyadevastrISu dvAdazasu mithyAtvopapAdasthAneSu samyagdaSTayana samutpadyante ityarthaH / * (4) pR0 869 paM0 13 / __1-vasAvayet mi-aa0| 2-rapi hetu tAvat shr0| 3 kiMpunaH shr0| 4-Natyavolpa-ba0 / 5 vArasatimicchavavAve A0, shr0| 6-vAdesamyA itthi na up-shr0| 7 addhasaya-A0 / 8 asmAn pratyapra-zra0 / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 878 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 bAdhitaH tathA prapazcataH prAk pratipAditameva / nanu-"puMvedaM vedaMtA je purisA khavagaseDhimArUDhA / ___sesodayeNa vi tahA jhANuvajuttA ya te du sijharti // " [prA0 siddhabha0 gA06] ityAderapi pramANabhUtAgamasya tannirvANapratipAdakasya. sadbhAvAt kathaM prAktanAgamasya 5 pramANabAdhitArthapratipAdakatvam, AgamAt strInirvANo'siddhirvA ? ityapi manorathamAtram ; tasyai tannirvANAvedakatvA'saMbhavAt , sa hi puMvedodayavat zeSavedodayenApi puMsAmeva apavargAvedakaH, ubhayatra 'puruSAH' ityabhisambandhAt / veda iti hi mohanIyodayajanmA cittavikAro'bhilASarUpo'bhidhIyate, udayazca bhAvasyaiva na dravyasya / ___yadapyuktam-'dravyataH puruSAH' ityAdi; tadapyacarcitAbhidhAnam ; dravyataH strI10 vedasya mokSaprasAdhanasAmarthyAbhAvasya pratipAditatvAt kathaM dravyataH syapi bhAvataH puruSo bhUtvA nirvAsyati ? yad dravyato mokSaprasAdhane asamarthaM tad bhAvato'pi tatprasAdhane'samarthameva yathA tiryagAdi, dravyato mokSaprasAdhane asamarthA ca strI iti / ato dravyataH puruSasyaiva bhAvato vede yatra kutracidArUDhasya niHzeSato nikhilakarmArAtinirja yanasAmarthyamabhyupagantavyam lokavat / yathaiva hi loke puruSo mahAsattvopeto gajatura15 gAdau yatrakutracidArUDhaH kiJciddivyamastramAdAya raNaraGge nikhilazatruvargamunmUlayan paramaizvaryamanubhavati iti AbAlaM prasiddham na punaH yathArthanAmA aMbalA, tathA dravyataH puruSa eva bhAvato vedatrayAnyatamavedAdhirUDhaH zukladhyAnAnupamAstramAdAya kArAtivargamunmUlayan paramaizvaryamanubhavati iti / yadapyabhihitam-'na ca siddhyato vedaH' ityAdi; tatsatyameva; nahi asmAbhirve20 dAt muktirabhyupagamyate, karmanicayanirdahanasamarthatIvratarazukladhyAnAnalAt parAparamukterabhyupagamAditi // cha / idAnIM zAstrakAraH zAstrAdhyayanasya prayojanaM prarUpayannAha bhavyaH paJcagurUMstapobhiramalairArAdhya budhvAgamam , tebhyo'bhyasya tdrthmrthvissyaacchbdaadpbhrNshtH| (1) "bhAvapuvedamanubhavanto ye puruSAH kSapakazreNImArUDhAH, na kevalaM bhAvavedenaiva api tu sesodayeNa vi tahA-abhilASarUpabhAvastrInapuMsakavedodayenApi tathA kSapakazreNyArUDhaprakAreNa jhANuvajuttA ya zukladhyAnopayuktAzca te dravyapuMvedAstu sijjhati siddhayanti |"-siddh bha0 ttii0| (2) "puvedaM vedaMtA' ityaagmsy| (3) "avedatvena, tribhyo vA vedebhyaH siddhirbhAvataH na dravyataH, dravyataH pullilenaiva |"-srvaarthsi01019| "atItagocaranayApekSayA avizeSeNa tribhyo vedabhyaH siddhirbhavati bhAvaM prati, na tu dravyaM prati / dravyApekSayA tu pulliMgenaiva siddhiH |"-raajvaa0 pR0 366 / "pulliMgenaiva tu sAkSAd dravyato"."-tattvArtha-ilo0 10 / 9 / (4) pR0870 paM03 (5) pR0 870 50 5 / 1-Nasiddhi.tyapi th0,-nnaasiddhiritypi-b0| 2- tannirvANA-ba0,-traM striinirvaannaa-shr0| 8-vikAro hyabhidhI-ba0 4 moksssaadhn-b0| 5-to'khil-b0| 6 lokeSu puruSo A017 bAlA zrA Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 pravacanapra0 kA0 77-78] zAstrAdhyayanasya prayojanam dUrIbhUtatarAtmakAdadhigato boddhA'kalakaM padam , lokAlokakalAvalokanabalaprajJo jinaH syAt svayam // 77 // pravacanapadAnyabhyasya astaMtaH pariniSThitAn , asakRdababuddhayeddhAdvodhADadho htsNshyH|| bhagavadakalaGkAnAM sthAnaM sukhena samAzritaH, kathayatu zivaM panthAnaM vaH padasya mahAtmanAm // 78 // vivRtiH-lakSaNa-saMkhyA-viSaya-phalopetapramANa-naya-nikSepakharUpaprarUpake hi hetuvAdarUpe Agame gurUpadezaparamparAto yathAvadadhigate paramaprakarSaNa abhyaste sati Atmano jinezvarapadaprAptilakSaNasvArthasampattirbhavati / tatsaMpattau ca mumukSujanamokSamArgopadezadvAreNa parArthasampattaye asau ceSTate iti // cha / iti zrI bhaTTAkalaGkazazAGkAnusmRtapravacanapravezaH samAptaH // cha / 10 (1) "syAd bhavet / kaH bhavyaH mokSaheturatnatrayarUpeNa bhaviSyati pariNaMsyatIti bhavyaH abhavyasya muktAvanadhikArAt / kiviziSTa: syAt ? jinaH syAt / punaH kathambhUtaH ? lokAlokakalAvalokanabalaprajJaH, SadravyasamavAyo lokaH tato bahiralokaH kevalAkAzarUpaH tayoH kalA vibhAgaH / athavA lokazca alokazca kalAzca jIvAdayaH padArthAH tAsAmavalokanaM tatra balaM zakti: prajJA prakRSTaM jJAnaM ca vidyate yasya sa tathoktaH kathaM svayaM svenAtmanA nendriyAdisAhAyyena ityarthaH / pUnarapi kiMviziSTa: ? adhigtH| kim ? padam sthAnam / kiMviziSTam ? AkalaGkam akalaGkAnAmidam ArhantyamityarthaH / boddhA / kiMkRtvA ? abhyasya punaH punrbhaavyitvaa| kam ? tadartham, tasyAgamasya artho jIvAdivastu tam / AdI kRtvA ? budhvA adhItya jJAtvA ca / kam ? AgamaM zrutam / kebhyaH ? tebhyaH paMcagurubhyaH sakAzAt / kasmAdavadhibhUtAd ? zabdAt / kiMviziSTAt ? arthaviSayAt / punaH kiMviziSTAt ? apabhraMzataH bhraMzo lakSaNadoSaH tasmAdapagataH apabhraMzaH tasmAt / tataH pUrvaM kiM kRtvA ? ArAdhya gurUna arhadAdIn / kati ? paMca / kaiH guNaH ? tapobhiH bAhyAbhyantaraH icchAnirodhaiH / amalai: mithyAtvAdimalarahitaH"-laghI0 tA0 pR0 100 / (2) "kathayatu pratipAdayatu / kaH? budha: jnyaanii| kam ? panthAnaM mArgaprAptyupAyam / kiM viziSTam ? zivam / kasya ? padasya sthAnasya / keSAm ? mahAtmanAm / kebhyaH kathayatu ? vaH yuSmabhyaM vineyebhyH| kena ? sukhena tAlvoSThapuTavyApAraklezAbhAvena / kiMviziSTa: san ? samAzritaH prAptaH / kim ? sthAnam avasthAnam na kSaNabhaMgaM tatropadezAbhAvAt / kiMviziSTam ? bhagavat trilokapUjAham / keSAM sthAnam ? akalaMkAnAm / arhatAmityarthaH / kiviziSTaH san ? htsNshyH| kiM kRtvA ? avabuddhaya nizcitya / katham ? asakRt punaH punAtvA / kAn ? arthAt jIvAditattvAni / kiMviziSTAn ? pariniSThitAn vyavasthitAn / kva tataH ? teSu pravacanapadeSu / kasmAt ? bodhAt / kiviziSTAt ? iddhAt ujvalAt saMkaravyatikaravyatirekAt ahamahamikayA prakAzamAnAdityarthaH / kiMkRtvA / abhyasya pricinty| punaH punarupayujyatyarthaH / kAni ? prvcnpdaani| paramAgamAbhyAsAt pariNatazrutajJAnaH zukladhyAnAnalanirdagdhadravyabhAvakalaGkaH sArvazyamApanno mokSamArgopadezAya parArthAya ceSTatAmiti bhAvo devaanaam|"-lghii tA0 pR0 101 / 1-nishcitaa-b0| 2-svarUpake hi shr0| 3 praarthsmp-shr0| 4 ceSTa iti A0 / 5 iti granthaH samAptaH b0| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [7. nikSepapari0 bodho me' na tathAvidho'sti na sarasvatyA pradatto varaH, sAhAyyazca na kasyacidvacanatopyasti prabandhodaye / yatpuNyaM jinanAthabhaktijanitaM tenAyaimatyadbhutaH, saJjAto . nikhilArthabodhanilayaH sAdhuprasAdAtparaH // 1 // kalyANAvasathaH suvarNaracitaH vidyAdharaiH sevitaH, tuGgAGgo vibudhapriyo bahuvidhazrIko girIndropaimaH / bhrAmyadbhirna bRhaspatiprabhRtibhiH prAptaM yadIyaM padam , nyAyAmbhodhinimanthanaH ciramasau sthayAt prabandhaH prH||2|| mUlaM yasya samastavastuviSayaM jJAnaM paraM nirmalam , budhnaM saMvyavahArasiddhamakhilaM saMvAdi mAnaM mahat / zAkhAH sarvanayAH prapatranivaho nikSepamAlAmalA, jIyAjainamatAM'ghripo'tra phalitaH svargAdibhiH satphalaiH // 3 // bhavyAmbhojadivAkaro guNanidhiH yo'bhUjagabhUSaNaH, siddhAntAdisamastazAstrajaladhiH zrIpadmanandiprabhuH / tacchiSyAdakalaGkamArganiratAt saMnyAyamArgo'khilaH, suvyakto'nupamaprameyaracito jAtaH prabhAcandrataH // 4 // abhibhUya nijavipakSaM nikhilamatodyotano gunnaambhodhiH| , savitA jayatu jinendraH zubhaprabandhaH prabhAcandraH // 5 // iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre saptamaH paricchedaH samAptaH ||ch|| (1) prabhAcandrasya / (2) nyAyakumudacandraviracane / (3) nyAyakumudacandraH / (4) nyAyakumudacandraH / 1-dayaH shr0| 2-yamaH ba0 / nyAyAmbhodhinibaddhanaH A0, nyAyAmbhonidhimanthanaH shr0| 4 tshyaay-shr0| 5 smaaptH| iti zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipraNAmopAjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaMkena zrImatpramAcandrapaNDitena nyAyakumuvacandro laghIyastrayAlaMkAraH kRta iti maMgalam / zrIcandranAthAya nmH| zrIvijayakIrtimanaye namaH / zra0 / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH .. . 881 zrInandisaMghakulamandiraratnadIpa(paH),siddhAntimUrdhva (4)tilako 'nndinaamaa| cUDAmaNiprabhRtisarvanimittavedI cUDAmaNirbhavanimittavidA babhUva // 1 // ziSyastasya taponidhiH zamanidhirvi [dyAnidhi ] (nidhiH / zIlAnanditabhavyalokahRdayaH saukhyaikanandItyabhUt // Aruhya pa (pra) tibhAguNapravahaNaM sadodhiratno [dvahaM] / [satsiddhAntamahodadheranavadheH pAraM paraM dRSTavAn // 2 // antevAsI samajani munestasya yo devanandI, dIptottaptaprabhRtitapasA [ sAM dhAma yo ] devnndii| cAturvarNyazramaNagaNibhirdevavadvaMra (da ) nIyo, devazvAsAvajani paramAnandayogAcca nandI // 3 // etasmAdudayAcalAdvi [dhivazA] lI [lo] dayenAbhitaH / zrImadbhAskaraNa(na)ndinA dazadizastejobhirudyotitAH // vidvattArakacakravAlamakhilaM mithyAtamobhe [dibhirarthodbhA] savacomarIcinicayairAcchAditaM sarvataH // cha // 4 // tyaktA vAdakathApi vAdinivahairnAlpo'pi jalpaH kRtaH / jalpAkai [strapayA ca no] nigaditaM pAkhaNDivaitaNDikaiH // SaTtarkopaniSannizANanizitaprajJasya taiH sevyate / zrImadbhAskaraNa(na)ndipaNDitapateH [pAdAravindadva] yI // cha / iti nyAyakumudacandravRttitarkaH samAptaHmi (pta i) ti // cha / - -- granthAgraM 16000 // 1520 // cha / zubhaM bhavatu // cha / shrii| samApto'yaM granthaH 1 prazastiriyam A0 pratAveva uplbhyte| Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882 sampAdakaprazastiH nyaaykumudcndrsmpaadkprshstiH| bhajati sAgaramaNDalamuddhare sukRtibhiH 'khuraI vikasatpure / suparavAra jabAharalAlataH' samajaniSTa 'mahendrakumArakaH' // 1 // kavInAzritabInAkhyanagare 'dhrmdaastH'| nAbhinandanasadvidyAlaye saMskRtazikSaNam // 2 // prArambhikamupAdAya vizeSAdhijigAMsayA / vidvatsundaramindaravidyAlayamavAptavAn // 3 // 'baMzIdharAt'dharmamadhItya 'jIvandharAca' tarka zramataH satarkam / sthAdvAdavidyAlayametya tasminnazrAntamazrAmyamahaM cirAya // 4 // nyAyamadhyApayannantevAsino'pi nirantarama / abhUvamuttamazreNyAM nyAyAcAryastataH param // 5 // gaveSaNApUrNadhiyeha TippaNItihAsasamyaktulanA mayA zramAt / vilikhya tatrAnavadhAnadRSaNaM sudhIjanaH zodhayitetyupekSyate // 6 // rasarasayuMganetre vIranirvANavarSe, prathamadalanavamyAM bhaumavArAnvitAyAm / kRtiriyamagamanme pUrNatAM mAsi bhAdre, gurucaraNakRpaudhenAntareNAntarAyam // 7 // . `lmy. Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandrasya // pari ziSTA ni|| [ INDEXES.] -- - Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAjjainendracandrasya zAsanaM jinazAsanam // " -akalaGkadevaH "pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / . yukkimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // " -haribhadraH "paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // " --amRtacandraH Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 1. laghIyastrayasya kaarikaardhaanaamkaaraadynukrmH| 529 640 793 450 397 635 115 462 485 529 799 608 403 74 799 682 658 623 678 618 462 213 799 37 658 502 682 372 488 426 kArikArdham akSadhIsmRtisaMjJAbhiakSabuddhiratItArthaM akSazabdArthavijJAnaakSArthayoge sattAadRzyaparacittAdeanazaM bahirantazcAanAzvAsaM na kurvIran anumAnAdyatirekeNa anuyujyAnuyogaizca antarbhAvAnna yujyante .. anyathA na vivAdaH anyonyaguNabhUtakaanvayavyatirekAbhyAM aprayuktopi sarvatra abhirUDhastu paryAyaiayamartha iti jJAnaM arthakriyA na yujyeta avagraho vizeSAkA~kSeavikalpadhiyA liMga asadAtmasu naiSA aspaSTaM zabdavijJAnaM AptoktehetuvAdAcca idamalpaM mahaddUramAsaupamAnaM prasiddhArthaupayogI zrutasya dvau RjusUtrasya paryAyaH RSabhAdimahAvIrAekasyAne kasAmagrIekaM yathA svani sikastatsvabhAvo hetuH karmaviddhAtmavijJaptiH kAraNe kAryabhAvazcet kArya dRSTaM vijAtIyA.. kAryakAraNayozcApi kAryotpattiviruddhA cet kAlakArakaliMgAnA kAlAdilakSaNaM nyakSeNAkuDadhAdikaM na kuDayAdikramAkramAbhyAM bhAvAnAM guNapradhAnabhAvena grahaNaM nirNayastena 624 kArikArdham catvAro'rthanayA hyete candrAdeH jalacandrAdicittaM sadasadAtmaka cetanANusamUhatvAt jIvasthAnaguNasthAnajIvAjIvaprabhedA yada- . jJAnamAdyaM matiH saMjJA jJAnaM pramANamAtmAdetathA jJAnaM svahetRtthaM tathaikaM bhinnakAlAn tadAkAravikArAdetadravyaparyAyAtmA'rthoM taponirjIrNakarmA'yaM tamo nirodhi vIkSante tatpramANaM na cetsarva tatpratyakSa parokSaM ca tadvaidhAt pramANaM tadvaizacaM mataM buddhetrayaH zabdanayA: satyadurnayo brahmavAda: duzyAdRzyavibhAtyeka dravyaM svalakSaNaM zaMseta dravyaparyAyamUlAste dravyaparyAyasAmAnyadravyANi jIvAdInyAtmA dharmatIrthakarebhyostu dhAraNA smRtihetudhIvikalpAvikalpAtmA na tajjanma na tAdrUpyaM nayAnugatanikSepainayo jJAturabhiprAyo nAnumAnAdasiddhatvAt nAbhede'pi viruddhaceta nAnyathA bAdhyamAnAnAM nizcayavyavahArautu nizcayAtmakamanyo'pinizcayAtmA svataH naigamo'rthAntaratvoktau parIkSya tAMstAn taddharmAnaparokSaM zeSavijJAnaM puMsazcitrAbhisandhezced 74 793 790 612 600 503 488 782 646 799 635 172 650 487 608 485 675 798 673 614 426 602 396 663 k 637 646 782 782 487 622 798 20 372 788 679 602 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884 nyAyakumudacandre pu0 173 655 696 F96 640 527 502 798 788 521 483 503 20 527 675 529 652 609. 529 879 403 628 598 782 798 kArikAdham pUrvapUrvapramANatvaM phalaM praNipatya mahAvIra pratibhAsabhidaikArthe pratisaMviditotpattipratyakSArthAntarApekSA pratyakSAbhaM kathaJcitsyAt pratyakSaM bahirantazcApratyakSaM vizadaM jJAnaM pratyakSeSu na lakSyeran pratyekaM vA bhajantIha pramANanayanikSepAnabhipramANaM zrutamartheSu pravacanapadAnyabhyasya prAGanAmayojanAccheSaM prAmANyaM vyavahArAddhi prAyaH zrutevisaMvAdAt bahirarthosti vijJaptibahvAdyavagrahAdyaSTacatvAbrahmavAdastadAbhAsaH bhaviSyatpratipadyata bhavyaH paMca gurUn bhedAnAM nAsadAtmaikobhedAbhedAtmake jJeye bhedaM prAdhAnyato'nvimalaviddharmANavyaktimithyetarAtmakaM dRzyAdRzyamithyakAnte vizeSo vA yathaikaM bhinnadezArthAna yadyathaivAvisaMvAdi yajyeta kSaNike'rtheye tepekSAnapekSAbhyAM lakSaNaM kSaNikaikAnte liMgAta sAdhyAvinAbhAvaliMgidhIranumAnaM vaktrabhipretamAtrasya kArikArdham varNAH padAni vAkyAni vAJchitAMzca kvacinneti vidhau niSedhe'pyanyatra viracayyArthavAkpratyayAvivakSA naigamo'tyantavIkSyANupArimANDalyavyapekSAtaH samakSe'rthe vyavasAyAtmakaM jJAnaM vyavahArAnukUlyAttu vyavahArAvisaMvAdastadAvyavahArAvisaMvAdI nayaH vyApti sAdhyana hetoH zuddhaM dravyamabhipreti zrutabhedA: nayAH sapta zrutAdarthamanekAntamazva Aditya udeteti SaTkArakI prakalpyeta saMgrahaH sarvabhedaikyamabhisaMzayAdividutpAdaH saMhRtAzeSacintAyAM sadabhedAt samastaikyasadasatsvArthanisiH satyetaravyavasthA kA santAneSu niranvayakSaNikasannidherindriyArthAnAM sarvajJAya nirastabAdhakadhiye sarvathaikatvavikSepI sarvatra cedanAzvAsaH syAdvAdaH sakalAdezo svato'rthAH santu sattAvat svasaMvidviSayAkArasvasaMvedyaM vikalpAnAM svahetujanitopyarthaH svecchayA tAmatikramya 459 650 173 621 661 621 459 878 525 790 612 605 792 673 628 618 521 653 792 598 686 624 463 605 614 434 434 2. savivRtilaghIyastrayagatAni avataraNAni / . . 10 638 avataraNam indriyamanasI kAraNaM vijJAnasya guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTiguNAnAM vRttaM calaM tannApratyakSamanumAnavyatiriktaM nahi tattvajJAnamityeva 628 625 427 avataraNam nahi buddherakAraNaM viSayaH nAnanukRtAnvayavyatirekaM 674,794 vakturabhipretaM tu vAcaH sUcayanti vaktrabhipretamAtrasya sUcakaM vacanaM nviti 696 600 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888 nyAyakumudacandre nizcayanaya 783.8. nizcayaparyAya 783.11. nizcayavyavahArau 782. 16.' naigama 622. 10; 788. 24. naigama 622. 12; 628. 10; 783. 19; ka tajjanma 675.14. tathAbhAvasaMkaravyatikaravyatireka 783.6. tadatyantabhedAbhisandhi 789. 3. tadAkRti (nagamAbhAsa) 788.24. tadAbhAsa (saMgrahAbhAsa) 621. 6, 79.. 3. tadAbhAsa (RjusUtrAbhAsa) 792. 8. tadutpatti 678. 18; 679. 19. tadutpattisArUpya 640.14. tadutpattisArUpyAdilakSaNavyabhicAra 644. 5. tadvyavasiti tamas 665, 22; 666. 1, 2. tAdAtmyatadutpattI 435.1,602.11. tAmasakhagakula 674. 3. tAdrUpya 675.14. timirAdyupaplavajJAna 522. 1. timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdihetutva 661. 6. tIrthakaravacanasaMgrahaprastAvamUlavyAkArin 783. 17. trayaH (zabdanaya) 783.19. durnaya 636. 4; 650. 5, 792.12. durnaya 631. 22; 632. 4; 790.2, 791. 5. dUrAsannaikArthapratyakSa 640. 18. dRzyAdRzyabhedetarAtmaka 367.21. dravati droSyati adudravat 607. 1. dravya 607. 1; 782. 14; 783.3. dravya (nikSepa) 800.1. dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmArthaniSThita 646. 2. dravyaparyAyAtmA 213.7. dravyaparyAyArthika 783. 3, 18. dravyabhAvendriya 115. 17. dravyArthika 606.1, 607. 2. dravyendriya 115.17. dvidhaiva (pramANa) * 682.2. dve eva pramANe 504.4. dharmatIrthakara 2. 12. dhAraNA 172. 21, 22, 404, 1. 646.8. naya 606.1, 636.4; 650.5, 656.9; 686. 3; 688. 1, 792. 12; 799. 6. naya 631. 22, 632. 4; 782. 13; 783. 1,794.17. nayadurnaya 605.7. nahi dRSTa'nupapannaM 599. 2. nAkAraNaM 674. 2. nAma. (nikSepa) nAmasthApanAdravyabhAvata: 799. 8. nikSepa 800.2. nirdezAdi - 799. 1, 800. 3. nirapekSa 636.4,792.12. nirapekSatva 794.18. nagamAbhAsa 622. 10; 789. 4. nyAsa 656.8; 799. 8. paMcaguru 878. 23. paramAgama 686.8. paricchedyaparicchedakabhAva 678.17. parimaNDalAdi 483. 9.. parokSa 20.14; 602. 2, 8. parokSe'ntarbhAva paryAya 635. 21; 637. 20; 78.3. 9; 794.12. paryAyAthika pAcakapAThakAdivat . . 794. 14. pumAn / 646. 8. purandara 638. 3, 646. 10, 794. 2. pUrvapUrvapramANatve 173.17. pUrvAparAvirodhalakSaNasaMvAda - .791.3. pRthaktva 783.9. pratisaMviditotpattivyaya 527.16. pratisaMhAravyutthitacitta 525. 6. pratisaMhAraikAnta 528. 2. . pratyakSa 20.13. pratyakSa 427. 1; 611. 10; 644.12,15: 682. 2, 4. pratyakSAnupalambhasAdhana 485.16, 614. 13. , . pratyakSAbha 521. 19; 525. 7. prabhava 485. 16. pramANa 650.6, 656.8,10, 799. 6. pramANanayanikSepAnuyoga 801.2. pramANaphala 174. 11. pramANaphalavyavasthA 173.18. pravacanapada 879.3. prasiddhArthasAdharmya 488. 22; 489. 1, 4. prastutArthavyAkaraNa 800. 2. prAGnAmayojana 403. 7. prAdezikapratyakSa 682. 4. bahirarthavijJaptimAtrazUnyavacasAM 791.5. bahubahuvidhakSiprAnisRtAnuktadhruvetaravikalpa 174.7 bahvAdyavagrahAdyaSTacatvAriMzat 173. 16.. . bAlizagIta 674. 3. napuMsaka brahmavAda 621. 6,10, 790.2, 3, bhaTTAkalaMkazazAMkAnusmRtapravacanapraveza 879.11. bhAvanikSepa .. 800.1. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888 nyAyakumudacandre tajjanma 675.14. tathAbhAvasaMkaravyatikaravyatireka tadatyantabhedAbhisandhi 789. 3. tadAkRti (naMgamAbhAsa) 788. 24. tadAbhAsa (saMgrahAbhAsa) 621.6; 790. 3. tadAbhAsa (RjusUtrAbhAsa) 792.8. tadutpatti 678. 18; 679. 19. tadutpattisArUpya 640. 14. tadutpattisArUpyAdilakSaNavyabhicAra 644. 5. tadvyavasiti 675. 14. tamas 665. 22; 666. 1, 2. tAdAtmyatadutpattI 435.1, 602. 11. tAmasakhagakula 674. 3. tAdrUpya 675. 14. timirAdyupaplavajJAna 522. 1. timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdihetutva 661.6. tIrthakaravacanasaMgrahaprastAvamUlavyAkArin 783. 17. trayaH (zabdanaya) - 783. 19. durnaya 636. 4, 650. 5, 792. 12. durnaya 631.22, 632.4; 790.2, 791. 5. dUrAsannakArthapratyakSa 640. 18. dRzyAdRzyabhedetarAtmaka 367.21. dravati droSyati adudravat 607. 1. dravya 607. 1; 782. 14; 783.3. dravya (nikSepa) 800.1. dravyaparyAyasAmAnya vizeSAtmArthaniSThita 646.2. dravyaparyAyAtmA 213.7. dravyaparyAyArthika 783. 3, 18. dravyabhAvendriya 115.17. dravyAthika 606. 1; 607. 2. dravyendriya 115.17. dvidhaiva (pramANa) * 682.2. dve eva pramANe 504,4. dharmatIrthakara 2. 12. dhAraNA 172. 21, 22, 404, 1. napuMsaka 646. 8. naya 606.1, 636.4; 650.5, 656.9; 686.3; 688. 1, 792. 12; 799. 6. naya 631. 22, 632. 4; 782. 13; 783. 1, 794. 17. nayadurnaya 605. 7. nahi dRSTa'nupapannaM nAkAraNaM 674.2. nAma.(nikSepa) 799. 9. nAmasthApanAdravyabhAvataH 799. 8. nikSepa 800.2. nirdezAdi 799. 1,800. 3. 636.4, 792. 12. nirapekSatva 794. 18. nizcayanaya 783. 8. nizcayaparyAya 783. 11. nizcayavyavahArau 782.16. naigama / 622. 10, 788. 24. naigama 622. 12; 628. 10; 783. 19; 789. 6. nagamAbhAsa 622. 10; 789. 4. nyAsa 656.8; 799. 8. paMcaguru 878. 23. paramAgama 686.8. paricchedyaparicchedakabhAva . 678.17. parimaNDalAdi 483.9. parokSa 20., 14; 602. 2, 8. parokSe'ntarbhAva - 504. 4. paryAya 635. 21, 637. 20% 783. 9; 794. 12. paryAyAthika . 606. 1. pAcakapAThakAdivat 794. 14.. pumAn 646.8. purandara 638. 3; 646. 110; 794. 2. pUrvapUrvapramANatve 173.17. pUrvAparAvirodhalakSaNasaMvAda -791.3. pRthaktva 783.9. pratisaMviditotpattivyaya pratisaMhAravyutthitacitta pratisaMhAraikAnta 5206. 2. : pratyakSa 20.193. pratyakSa 427.1, 611.10; 644.12,158 .682. 2, 4. pratyakSAnupalambhasAdhana 485. 16; 614. 13. pratyakSAbha 521. 19; 525. 7. prabhava 485. 16. pramANa 650. 6; 656. 8, 10, 799. 6. pramANanayanikSepAnuyoga 801. 2. pramANaphala 174.11. pramANaphalavyavasthA . 173. 18. pravacanapada 879. 3. prasiddhArthasAdharmya 488. 22; 489. 1, 4. prastutArthavyAkaraNa 800.2. prAGnAmayojana 403. 7. prAdezikapratyakSa 682. 4. bahirarthavijJaptimAtrazUnyavacasAM 791.5. bahubahuvidhakSiprAnisRtAnukta dhruvetaravikalpa 174.7 bahvAdyavagrahAdyaSTacatvAriMzat 173. 16.. bAlizagIta 674. 3. buddha brahmavAda 621. 6,10, 790.2, 3, bhaTTAkalaMkazazAMkAnusmRtapravacanapraveza 879:11. bhAvanikSepa nirapekSa ... 800.1. Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savivRtilaghIyastrayasya nAmasUciH 881 mAyA / zruti bhAvendriya 115. 18. | maNyAdisAmagrIprabhava 602. 14. matijJAna 172. 21; 783. 1. manomati 783. 2. ma hA.vI ra 655. 8. 628. 13. mithyakAnta 628. 5. mukhya (pratyakSa) mukhyasaMvyavahArataH 20.13. mRtapratibimbabhRt 676. 4. malanaya -783.3. yasmin satyeva yadbhAvaH 614.14. yAvajjJeyavyApijJAnarahitasakalapuruSapariSat parijJAna 74.7. yogyatApekSAnAdisaGketa 687. 1. rathyApuruSa 74. 10. riktA vAcoyuktiH latAcUlAdi 602.13 labdhi 115.18 liMga 794.11. lokavyavahAra 629. 2. vaktrabhiprAya 530. 1; 696. 16, 18. varNapadavAkyavyutpAdakazAstra 794. 14. varttanAlakSaNa 646. 3,794.10. vAgarthavyabhicAraikAnta 600. 14. vAcyavAnakalakSaNasambandha 644. 8. vikalasaMkathA. 686. 3. vikriyA .. 396. 23. vijJaptimAtra 631. 23. vidhiniSedhAnuvAdAtidezAdivAkya 692.3. viprakRSTArthAntaravat 614. 14. viSamo'yamupanyAsaH . 656.11. viSaya 115.16. viSayin 115.17. vIra jina 653.16. vaikalya 686.9. vaizadya 74. 5. vyatireka - 783.10. vyavahAra 628.5. vyavahAranaya 783, 9. vyavahAraparyAya 783. 11. vyApti 427. 4, 652.1. zakaTa 459. 12; 598. 18. zakaTodaya 794. 5. zabda (naya) 837. 19; 793. 20 zabdanaya 793. 19. zabdayojana 404. 3. zabdasamabhirUDhau 638.3. zabdAnuyojana 403. 7. 62 zRGge gauH zruta 403. 7; 529. 24, 686. 2; 798. 6,9, 799. 5. zrutajJAna 404. 3, 530. 1; 602. 17. 791. 3. zrutajJAnatadAbhAsavyavasthA 529. 9. zrutabheda 782. 13. 598.15,602.10, 632.3. zrutikalpanAduSTAdi SaTkArakI 646.6, 650.2. SaTkArakIsaMbhava 650.3. saMgraha 609.19; 610.1; 621.5; 790.1,3 saMjJAkarma 799. 9. saMjJAsaMjJisaMpratipattisAdhana 502.12. saMjJAsaMjJisambandhapratipatti 489.2. saMvRti 173. 19; 174. 1. saMvyavahArAnupayogin 21. 2. saMzayakAnta 462.16. saMhRtAzeSacintA 525. 3. sakalavit 653. 15. sakalAdeza 686.3. sattAsamavAya 624. 19. sattvapuruSatvavaktRtvAdeH satvaprameyatvAgurulaghutvamitvaguNitvAdi 686.6. satyapadavidyA 783. 19. satyAnRtavyavasthA 697.4. satyAnRtavyavasthAnyathAnupapatti 696. 18. satyetaravyavasthA 600. 13. sadAdi (anuyoga) 800. 3. sadazapariNAmalakSaNasAmAnyAtmakatva 783. 3. sadRzAparAparotpattivipralambha 528. 1. santAna 4. 18. sannikarSa 664. 1. sannikarSAdi 21.1, 663. 21. sannihitaviSayabalotpatti 427.2. sanmAtradarzana sapta (naya) 782.13 saptadhAkhyanayogha 652.4. samavAya 629. 1,3, 4. samAropavyavacchedAkAMkSaNa 522. 3. sambandhapratipat 502.7. samyagekAnta 688.1. sahakramabhAvin 613. 2. sahakramavittin 612. 20. sAMvyavahArika 74. 6. sAkalya 686. 9. sAdhakatama 21. 4. sAdhanadUSaNatadAbhAsavAkya 692.4. sAdhanAsAdhanAGgavyavasthA 600. 16. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 nyAyakumudacandre : sApekSa 636.3, 792.11. syAdastyeva jIvaH . 688.2. sApekSatva 794. 18.. syAdvAda 686.3,4. su ga te tara 600.15. syAdvAda 646.13, 686.7, 692. 4. sutucchaka 628.13. syAdvAdin 653. 13. sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANa 74.7 682.7. syAdvAdekSaNasaptaka .655.8. sUryAcandramasorgrahaNa 459. 13; 794. 6. svaparavisaMvAdavyasanIyena 632.7. skandha 783. 7. svabhAvanairAtmya styAnaprasavatadubhayAbhAvasAmAnyalakSaNa 794.11. svabhAvabhUtAnyApohasvArthapratipAdana 687. 1. styAyatyasyAM garbha iti strI . 646. 7. svabhAvahetu 485. 14. sthApanA svabhUtimAtra 372.15. spaSTa 682.4. svaruciviracitadarzanapradarzanamAtra 628. 11. smRti 404.1; 640. 10, 15. svArthasaMpatti 879. 9. syAtkAra 691. 22; 692. 1. hAnopAdAnopekSApratipattaphala 489. 6. syAcchabda 688.2. hitAhitaprAptiparihArasamartha 682. 4. syAjjIva evaM 688. 1. hetuvAda 600.12. syAtpadaprayoga - 687. 2. / hetuvAdarUpa 879.8. $ 4. anyAcAryaiH svagrantheSu samuddhRtAnA laghIyastrayakArikANAM vivRtyaMzAnAJca tulnaa| 1 vIrasena laghI0 kA0 52 pavalATIkA pR017 . 2 ravibhadraziSya-anantavIrya laghI siddhivinizcaya TIkA kA07 pR0 184 A. kA07 pramANaphalayo:... pR0 99 B. kA0 56 pR0 187 B. kA057 pR0 193 A. kA0 59 pR0 10 B. kA0 62 pR0 4 A. AptaparIkSA kA0 4 tadasti sunizcitA.. pR0 56 satyazAsanaparIkSA kA0 37 pR0 15 B. tattvArthazlokavArtika kA04 tadasti sunizcatA pR0 185 kA07 - pR0424 kA010 10.239 kA0 32 pR0 270 kA0 54 indriyamanasI... pR0 330 kA070 pu0 271 nayavivaraNa kA0 32 zlo067 3 vidyAnanda 4 prabhAcandra laghI0 prameyakamalamArtaNDa kA0 3 tannAjJAnaM pramANaM.. pu0 25 laghI0 kA03 kA03 kA022 timirAdyupaplava' pramANaparIkSA pa069 aSTasahasrI pR0 134 pR0 277 patraparIkSA pa05 5 anantavIrya laghI0 kA0 19-20 prameyaratnamAlA 315 kA03 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayakArikANAM tulanA laghI0 pR0 35 6 vAdirAja 11 ranaprabha nyAyavinizcayavivaraNa laghI0 ratnAkarAvatArikA kA03 . pR048 A. kA019/20 33 kA05 pR0 32 A. kA, 5 viSayaviSayi.. pR0 32 A. kA014 pR0527 A. 12 hemacandra kA0 52 pR0 32 A laghI0 pramANamImAMsA kA0 59 pR0 33 A. kA0 4 tadasti sunizcitA... pramANanirNaya pa014 kA0 4 yAvajjJeyavyApi... kA0 4 tadasti sunizcitA'' pR. 29 pR0 14 kA0 4 atrAnupalambhaM. pR014 kA05 viSayastAvat pu0 21 7bhAzAdhara kA0 5 kathaJcidabhede'pi... pR0 22 kA06 dhAraNA 02 / 19 laghI0 anagAradharmAmRtaTIkA | kA07 121139 kA073-76 . pR0 169 kA08 pR0 14 iSTopadezaTIkA kA0 19-20 kA057 pR0 30 8 zIlAjhAcArya 13 malayagiri laghI0 . Ava0ni0 malayagiriTIkA lapI0 sUtrakRtAGgaTIkA kA0 30 pR0 370 B. : : kA04 pR0 227 A. kA0 57 pR017 kA072 pR0 326 A. kA063 10 369 B. kA063 kvacitsyAtkAra.. pR0 369 B. abhayadeva pR0 381 B. labI0 sanmatitakaMTIkA nandisUtraTIkA kA05 viSayastAvat pR0 553 - pR0 66 B. kA05 kathaJcidabhede'pi. pR0 553 kA0.10 avisaMvAdasmRteH pR0 553 kA022 pR0595 14 devendrasUri kA022 timirAdyupaplava' pu0 595 prathamakarmagranthaTIkA kA032 pu0 272 kA0 57 pR08 kA056 pR0 544 laghI0 10 vAdi devari 15 yazovijaya laghI0 pra mANanayatatvAlokAlaDAra laghI0 jainatarkabhASA kA0 3 sannikarSAdarajJAnasya" 114 kA076 aprastutArthApAkaraNAt pR0 25 kA04 anumAnAdyatirekeNa.. 13 zAstravArtATIkA kA05kathaJcidabhede'pi.. 2 / 12 / kA04 pR0 310B syAdvAvaratnAkara gurutattvavinizcaya kA04 pR0 316 kA 30 pR0 16 B. kA019 pR0 498 kA0 63 pR0 16 A. Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65. nyAyakumudacandragatAnyavataraNAni / 70 akartA nirguNaH zuddhaH 1 112 | anyArtha prarito vAyaryathAnyaM [ mI0 zlo0 zabdani0 akarma karma 1304 ilo080] 709 akurvan vihitaM karma [ manu 1575 | anye tu codayantyatra pratibimbo-mI0zlo0 zabbani0 aklezAtstoke'pi ] 841 zlo0 183] 452 agniSTomena yajeta [ ] 586, 594 aparasmin paraM yugapadayugapa-vize0 sU0 2 / 2 / 6] 251 aGagulyagre hastiyUtha ] 692 | aparIkSitAbhyupagamAttadvizeSa-[ nyAyasU0 13131 ] aTThasayamegasamaye / 869 ata idamiti yataH [ vaize0 sU0 2 / 2 / 10] 257 | apUrvakarmaNAmAsravanirodhaH saMvaraH [tattvArthasa0 ata evAnumAnAnAmapazyantaH / ___9 / 1(?) ] 812 atItAnAgato kAlo 723 apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastu kSaNabhaGgAdhyAyaH(2)] atItaikakAlAnAM gatirnA-[pramANavA0 svavR0 1612] 551,557 . | aptvAbhisA ndhAdApaH[ praza0bhA0 1035] 214 . atha sthagitamapyetadastyeve-[ mI0 zlo0 zabdani0 apratyakSA no buddhiH pratyakSo'rthaH [shaabrbhaa01|115] ilo0 32-33] 715 176 athApIndriyasaMskAraH [ mI0 ilo0 zabdani0 zlo0 aprAptakarNadezatvAt dhvanerna [ mo0 zlo0 zabdani. 69-70].713 ilo0 70-71] 713 adRSTasaGgatitvena sarveSAM [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 apsu gandho rasazcAgnau [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 249] 703 6] 468 adhiSThAnAnajutvAcca [ mI0 zlo0 zabdani ilo0 apsaryadarzinAM nityaM [ mI0 zlo0 zabdani zlo. 187 ] 453 186] 452 anagnizca kiyAn sarvaM [ abhidhAbhAvanAmAharanyAmeva [tantravAe 21111] 576 anantaraM tu vaktrebhyo / 726 abhilApavatI pratItiH [nyAyabi010 11 (?)] 46 anavacchinnapUrNatvasparzo [ | 597 ayogmpryogmtyntaa-[prmaannvaa04|190] 693 anigrahasthAne nigrahasthAnA-nyAyara arthagrahaNaM buddhizcetanA [nyAyabhA0 3 / 2 / 46 182 anibaddhakarUpatvAdvIcIbubuda-[ 141 arthApattitaH pratipakSasiddheH [nyaaysuu05|1121] 327 anumAnavirodho vA 70 arthApattiriyaM coktA [mI0 zlo0 zabdani ilo. anekAnto'pyanekAntaH [bahatsva0 zlo0 103] 368 237 ] 701, 719 anakAntikaH savyabhicAraH [nyAyasU0 112 / 5] 319 / arthApattyAvagamyava [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo06] anaikAntikatA tAvaddhata- mI0 lo0 zabdani0 zlo0 508 19] 715 arthAdApannasya svazabdena [nyAyasU0 5 / 2 / 15] 333 andhAdayaM mahAnandhaH [ AtmAnu0 zlo0 35] 393 arthena ghaTayatyenAM na hi [ pramANavA0 3 / 305 ] anyathAkaraNe cAsya [ mI0 zlo0 codanA0 zlo. 166,167 150] 724 artho hyathaM gamayati [ ] 533 anyatra nityadravyebhyaH [praza0 bhA0 pR0 16 ] 302 | avayavaviparyAsavacana-[ nyAyasU0 5 / 2 / 11 / ] 333 anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatrA-[ ] 15 avasthAdezakAlAdibhedAd [vAkyapa0 232] 68 anyathAnupapattyA tu vetti [mI0 zlo0 sambandhA0 zlo. avijJAtaJcAjJAnam [ nyAyasU0 5 / 2 / 17 ] 334 141] 545,550 avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitaH [nyaaysuu01|1|40] anyathaivAgnisambandhA-[ vAkyapa0 21425 ] 553 315 anyadapi caikarUpaM taccitra "] 841 | avidyA'smitArAgadveSA- [ yogasU0 2 / 3 ] 109 anyadevendriyagrAhya-[ ] 553,565 | avibhAgo'pi buddhayAtmA [ pramANavA0 31354 ] anyA tAvadiyamarthakriyA yaduta [ Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH 863 avizeSAbhihite'rthe vkturbhi-[nyaaysuu01|2|12] | ekaH pratiSedhahetu: [nyAyavi0 pR0 39] 120 321 ekadravyamaguNaM saMyoga-[vaize0 sU0 2017 ] 279 avizeSokte hetau pratiSiddhe [nyAyasU0 5 / 2 / 6] 331 | ekadharmopapatteravizeSe [nyAyasU0 5 / 1123 ] 327 azaktaM sarvam ] 396 | ekasAmagryadhInatvAdrUpAde [pramANavA0 1110] 236 asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt [ sAMkhyakA09] 352 | ekasminnapi dRSTe'rthe [mI0 zlo0 upamAna* ilo0 asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM [mI0 zlo0 pratyakSa 46] 492 ___zlo0 112 ] 770 ekasyArthasvabhAvasya [pramANavA0 3 / 42] 524 asyedaM kAraNaM kArya saMyogi [ baize0 sU0 9 / 2 / 3 ] ekAtmasamavetAnantarajJAnagrAhya-[ . 460 ekAdaza jine [tatvArthasU0 9111] 862 asvatantra bahirmanaH [ ] 431, 833 | ekAdaza jine kSutpipAsAdayaH [ ]854 AkAzamapi nityaM sad [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 ego me sassado appA [bhAvapAhu0 gA0 59, 30-31 ] 715 mUlAcA0 gA0 2 / 48] 845 AkhyAtazabdaH saMghAto [vAkyapa0 21 1739 evaM dharmavinA dharmiNAmeva [praza0 bhA0 pR0 15] AtapaH kaTuko rUkSaH [ rAjanigha0] 669 AtmatvAbhisambandhAdAtmA [ praza0 bhA0 pR0 69] | evaM prAgnatayA vRttyA [ mI0 zlo0 zabdani 215 zlo0 190 ] 454 Atmani sati parasaMjJA [pramANavA0 2219] 839 / kaJcit kAlaM sthiraH zabdaH [ ] 701, 718 AtmalAbhe hi bhAvAnAM [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 | karmakSayAdvimokSaH [ ] 841 48] 195, 199 | karmaNyaN [pANini0 3 / 2 / 1] 760, 796 AtmazarIrendriyArthabuddhimana:- [nyAyasU0 111 / 9] kalpanApoDhamabhrAntam [nyAyabi0 124] 523 309 kasyacittu yadISyeta [ mImAMsAzlo0 sa0 2 ilo0 AtmA manasA yujyate mana [ nyAyamaM01074] 665 Adau brahmA mukhato brAhmaNaM sasarja [ kAbhItiH ( bhIbhiH ) [jainendravyA0 123 / 32] AnandaM brahma [bRhadA0 3 / 9 / 28 ] 838 AnandaM brahmaNo rUpaM tacca [ ] 831, 837 | kAmI yatraiva yaH kazcinni-[ pramANavAtikAlaM0 pR0 ArAmaM tasya pazyanti [bRhadA0 4 / 3 / 14] 147 30] 584 Asayogakevalino jIvA kAryavyAsaGgAt kathA- [nyAyasU0 5 / 2 / 19 ] 334 AsargapralayAdekA buddhiH ] 189 | kAlAtyayApadiSTa: [nyAyasU0 112 / 9] 320 AhArA yA nihArA kAlAdeH svayamabhedAt s exie 647 AhuvidhAtR pratyakSaM [brahmasi0 tarkapAda zlo0 1] | kiM syAt sA citrataikasyAm [pramANavA0 3 / 210] 149 130, 613 ityo chaTThIo aho / 872 kriyAyAH pravartakaM vacanam [zAbarabhA0 202] ityamizrAH svayaM bhAvAH [sambandha 574 indriyArthasamanantarapratyaya- [ ] 47 kiyAvad guNavat samavAyi-[vaize0 sU0 11315] indriyArthasannikarSotpannama-nyAyasU0 1114] 523 214 iyaM tvanyaiva sarvArthA [tantravA0 2111] 579 kriyAviSTaM dravyaM kArakam laghI0svava0kA072] 42 IzvarajJAnamindriyArthasannikarSajaM [ | klezakarmavipAkAzayarapa- [ yogasU0.1124 ] 109 utkSepaNamapakSaNamAkuJcanaM [vaize0 sU0 11117] 279 | kSaNikA hi sA [zAbarabhA0 215 (?)] 44 uttarasyApratipattiH [nyAyasU0 5 / 2 / 18] 334 | kSIre dadhi bhavedevam [ mI0 ilo0 abhAva0 udAharaNasAdhAtsAdhya-nyAyasU0 10234] 314 zlo05] 468 udAharaNApekSastathetyupasaMhAro [ nyAyasU0 131338] | gaMgAdvAre kuzAvarte [ 634 | gatvA gatvA tu tAn dezAn yadyartho [ mI0 zlo0 upAttakarmaNA nirharaNaM [ ] 812 ___ arthA0 zlo0 8 ] 725 upabhogAzrayatvena gRhIte-pramANavA0 11229] 840 gatvA gatvApi tAn dezAn nAsya [nyAyama0 pR0 upalabdhisAdhanAni [nyAyabhA0 pR0 18] 28 38] 512 ubhayakAraNopapatterupa-[ nyAyasU0 5 / 1 / 25] 328 gandhaH pRthivyAmeva [ 238 ubhayasAdharmyAtprakriyA-[ nyAyasU0 5 / 1 / 16 ] 327 | gandho ghANagrAhyaH [praza0 bhA0 10 105 ] 273 UrdhvavRttitadekatvAda-[ mI0 zlo0 zabdani zlo0 gavayazcApyasambandhAnna [ mI0 zlo0 upa0 ilo0 189] 453 | 45] 492 JJY Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 nyAyakumudacandre 141 1342 . gavaye gRhyamANaJca na [mI0 zlo0 upa0 zlo0 | tathA bhinnamabhinnaM vA [ mI0 zlo0 zabdani zlo. 44] 492 271] 703 gavayopamitAyA gostajjJAna- [ mI0 zlo0 arthA0 tathA vaidhAt [nyAyasU01235] 314 lo04] 508 | tathedamamalaM brahma [bRhadA0 bhA0 vA0 3 / 5 / 44] gArhasthye'pi susattvA [ strImu0 zlo0 31] 869 guNadarzI paritRpyan mameti [pramANavA. 1220 ] tadatapiNo bhAvAH [pramANavA0 3 / 251] 126 | tadanupalabdhairanupalambhA-[nyAyasU0 5.1129] 328 guNaparyayavadravyam [ttvaarths0.5|38] 8.6 tadAtvasukhasaMjJesu [ . 842 guNebhyo doSANAmabhAvaH [ mI0 zlo0 sU02 zlo0 tadetannUnamAyAtam [pramANavA0 320 65] 198 | tadevaM niyamAbhAvAt [ ] 70 gozabde jJAtasambandhe [ mI. ilo0 zabdani zlo0 tadeva ca syAnna tadeva [ bRhatsvayaM0 zlo0 42 | 369 244] 702 tayA zUnyaM bhavet puMsAm [ ]597 gRhItvA vastusadbhAvam [ mI0 zlo0 abhA0 ilo0 tAmabhAvotthitAmanyA-mI0 zlo0 arthA0 zlo09] 27 ] 464, 724 508 cakSuHzrotramanasAmaprAptArtha- [ ] 83 | tAvatkAlaM sthiraJcanam | mI0 zlo0 zabdani zlo. cicchaktirapariNAminyaprati-[ yogabhA0 pR0 15 ] 114 tejastvAbhisambandhAt [praza0 bhA0 pR0 38] 214 citrapratibhAsApyekava [pramANadAtikAlaM0 li. pR0 tena pravartakaM vAkyam [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 395 ] 126, 618 3] 575 caitanyaM svarUpaM puruSasya [yogabhA0 19614 tenA'gnihotraM juyAt [ pramANavA0 3 / 318] 548 caitanyA'nabhivyaktighaTA- / 1343 | tenendriyArthasambandhAt [ mI0 zlo0 pratya0 zlo0 chasu heTThimAsu puDhavisu [paMcasaM0 1 / 193(?)]877 237 ] 699 jalabubudavajjIvAH [ tebhyazcaitanyam / ] 342 jiyadu ya maradu a [pravacanasAra 3317 ] 869 | tau ca bhAvau tadanyazca [sambandhapa0 (?) ] 306 jJAtasambandhasyaikadeza- [zAbarabhA0 111 / 5] 43 tRtIyasthAnasaMkrAntI [pramANavA0 4151] 685 jJAnaM (taM) samyagasamyagvA nyAyama0 pR0 447] 336 | tyaktA'tyaktAtmarUpaM [ jJApanIyena dharmeNa [nyAyabhA0 121133 j314 triguNamaviveki viSayaH [sAMkhyakA0 11] 353 tataH paraM punarvastu [mI0zlo0pratya0zlo0120] 770 | triSu padArtheSu satkarI [ |399 tat trividhaM vAkchalam [nyAyasU0 112 / 11] 321 | traikAlyAnutpatteH nyAyasU0 5 1118] 327 tatra pratyakSato jJAtAddAhAd [mI0 zlo0 arthA0 zlo. | darzanasya parArthatvAditya-[ mI0 zlo0 arthA0 zlo0 3] 508 7] 508 tatra rUpaM cakSurgrAhyam [praza0 bhA0 pR0 104 ] 273 | darzanA'darzanAbhyAM tu [ tatrAnubhavamAtreNa [pramANavA0 3 / 302 166 | dArAH pribhvkaaraaH| ] 846 tatraiva bodhayedartham [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0186] | dvistAvAnupalabdho hi mI0 zlo0 zabdani ilo0 452 250] 703 tattvaM bhAvena [vaize0 sU0 7 / 2 / 28 ] 303 duSTamantargataM cittaM [jAbAla0 4 / 54 ] 624 tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha nyAyasU0 4 / 2 / 50] 319 dezakAladazAbheda 69 tadguNairapakRSTAnAm mI0 zlo0 codanA0zlo063] dRzyate mecakAdau hi [ ] 369 723 dRzyamAnAd yadanyatra [ 493 tadviparyayAdviparItam [ nyAyasU0 111137 ] 314 dRSTatvAnna virodho'pi tantrAdhikaraNA'bhyupagama- nyaaysuu021|26 312 dRSTAntasya kAraNA'napa- [nyAyasU0 5 / 1 / 9] 325 tasmAcca viparNasAt [sAMkhyakA0 19 ] 813 | dravyANi dravyAntaramA-[vaiza0 sU0 111110] 268 tasmAttatsaMsargAda- [sAMkhyakA0 20] 814, 190 dravyAt svasmAdabhitasmAdeSA saMskRtA [taitti0 6 / 47 (1)] 761 dravyAzrayyaguNavAn [vaize0 sU0 111116] 272 tasmAdyatsmaryate tatsyAt mI0 zlo0 upa0 zlo037] draSTavyo reyamAtmA [bRhadA0 4 / 5 / 6] 597 dvayasaMskArapakSe tu [mI0 ilo0 zabdani0 zlo. tathA ca spAdapUrvo'pi [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo. 86] 714 242] 702 dvayorekAbhisambandhAt / [sambandhapa0] 306 tathA prajApatiH somam [ ]726 | dharmavikalpanirdeze . [nyAyasU0 112 / 14322 HTTH! lllllllll 370 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH 865 270 0 dharmA'dharmo svAzrayasaMyukte / 1 247 | nAdenAhitabIjAyA- vAkyapa01851749, 754 dharmiNo'nekarUpatvam | nA'bhAvo vidyate sataH [ bhagavad gI0 2 / 16 1 358 dharmiNo hyanantarUpatvam 371 | nAstitA payaso dadhni [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 dharme codanaiva pramANam ] 735 dhiyo'nIlAdirUpatve [pramANavA0 3 / 433 ] 124 nigrahaprAptasyAnigrahaH [nyAyasU0 5 / 2 / 21 334 dhattUrakapuSpavad Adau / nityadravyavRttayo'ntyA praza0 bhA0 pU0 13292 na ca paryanugo'tra [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 43] nityamanityabhAvAdanitye nyaaysuu05|1235] 329 714 nityAH zabdArthasambandhAH [vAkyapa0 123) 550 na ca syAdvayavahAro'yam [mI0 ilo0 abhA0 zlo.] niyamazcAnumAGgatvaM [ nirUpaNAnusmaraNavikalpe-[abhidha0 1133395 na cApi smaraNAt pazcAdi- [mI0 zlo0 pratya0 nirdiSTakAraNAbhAve'pyu- [nyaaysuu05|1|27] 328 ilo0 236] 699 nirvANe'pi pare prApte / na cApyaSTimAtreNa . [ ]70 niSphalatvena zabdasya mI0 zlo0 zabda ni0 zlo. na cAvastunaH ete syuH [ mI0 zlo0 abhA0 zlo. 239] 702 8] 467 nIlasukhAdivicitrapratibhAsApyekaiva [ pramANavAtina caitasyAnumAnatvaM [ mI0 zlo0 upamAna0 lo. kAlaM0] 130 43 ] 491 nIlAdizcitravijJAnajJAno- [pramANavA0 33220] na tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva [pramANavA0 125 12281 ] 388 | neha nAnAsti kiJcana [bRhadA0 4|4|19,ktthop0 na tAvadindriyeNeSA . [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 4 / 111147 18] 463 | no kappai nigganthIe [ kalpasU0 5 / 201868 na dravyAdi svataH sat naisargika vainayikaJcA- nyAyabhA0111125] 312 na naraH siMharUpatvAt / nokammakammahAro [ bhAvasaM0 gA0 110 ] 856 nanvastyeva gahadvAravartinaH [nyAyama0pa0 381511 pakSapratiSedhe pratijJArthA-[ nyAsU0 52 / 5 ] 331 na prakRti vikRtiH puruSaH [sAMkhyakA0 31 627, padamAdyaM padaJcAntyaM [vAkyapa0 2 / 2] 731 padArthapUrvakastasmAt [mI0zlo0 vAkyA0 zlo0 na pratyakSIkRtA yAva 69 336 ] 743 na naro nara eveti / | padArthAnAM tu mUlatvamiSTaM [ mI0 ilo0 vAkyA0 narAn dRSTvA tvasarvajJAn / zlo0 111] 743 na vikalpAnuviddhasya pramANavA0 2 / 283 ] 525 | paramArthekatAnatve. [pramANavA0 3 / 206 1 554 na so'sti pratyayo [ vAkyapa0 1124 ] 140, paralokino'bhAvAtparalokA-[ ] 343 parasparaviSayagamanaM vyatikaraH / 1360 na svato nApi parataH [ mAdhyamikakA0 pratyaya0 kA0 parasparAvinAbhUtaM dvaya-[pramANavAtikAla0pa030] 1] 132 na ha vai sazarIrasya priyA- | chaando08|12|1| parApekSA hi sambandhaH sambandhapa0] 306, 309 825, 830,837 | pariSatprativAdibhyAM [ nyAyasa0 5 / 2 / 9 ] 332 na hiMsyAt sarvAbhUtAni [kUrmapu0 a0 16 pR0 | pAratantryaM hi sambandhaH [sambandhapa0 ] 305 553 ] 634 | pIno divA na bhuGa kte [mI0zlo0arthA0 ilo0 na hi smaraNato yatprAk [ mI0 zlo0 pratyakSa0 zlo0 51] 508 234 ] 699 puMvedaM vedaMtA je purisA [prA0 siddhabha0 gA0 6 ] na hyarthe zabdAH santi 878 nAkAraNaM viSayaH ] 658 pRthivItvAbhisambandhAt [praza0bhA0 pR020] 214 nAkramAtkramiNo [pramANavA0 1145] 620.851 | pRthivyaptejovAyuriti tattvAni [ 341 nAgRhItavizeSaNA pRthivyaptejovAyanAM ghANa- [ nAjJAtaM jJApakaM nAma paurvAparyAyogAdapratisamba- nyaaysuu05|2|10332 nAnanukRtAnvayavyatireka 640 prakRtAdAdapratisamba-[ nyAyasU0 5 / 27 ] 332 nAbhuktaM kSIyate karma prakRtipariNAmaH zuklaM kRSNaJca [ 1812 nAnyonubhAvyo [pramANavA0 3327 ] 133,684 | prakRtermahAn tato'haGkAraH [sAMkhyakA0 22] 189 nAyaM vastu na cAvastu [ tattvArthazlo0 pR0 118] 364 351, 355 sapanAkRtA yAva 145 584 156 J824 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 nyAyakumudacandre 584 173 pratijJAtArthapratiSedhe nyAyasU0 5 / 2 / 3] 330 preraNA hi vinA kArya pramANavAtikAlaM. 50 30] pratijJAhAniH pratijJAntaraM nyAyasU0 5 / 2 / 1] 330 pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanA-nyAyasU0131332] | preraNava niyogo'tra [pramANavAtikAlaM0 pR0 29] 314 pratijJAhetvovirodhaH nyAyasU0 5 / 2 / 4] 331 preryate puruSo naiva pramANavAtikAlaM. pR0 30] 583 pratidRSTAntadharmAnujJA nyAyasU0 5 / 2 / 2] 330 bahukRtvo'pi vastvAtmA [ pratiniyatadezA vRttirabhi bAdhanAlakSaNaM duHkham [ nyAyasU0 1021] 310 pratimanvantaraJcaiva zruti- [mtsypu0145|58]726 buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatna- [" pratvakSamanumAnaJca zAbdaJco-[SaDda0 samu0 zlo0 | buddhaghadhyavasitamartha 72 (?)] 505 brAhmaNena yaSTavyaM 770 pratyakSa kalpanApoDhamabhAnta-[nyAyabi0 pU011] 46 bhavannapyavinAbhAvaH pratyakSa kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva [pramANavA0 2 / 123] | bhAdau voktapuMskaM puMvat [jainendravyA0 5 / 1153 ] 525 pratyakSameva pramANamagauNatvAditi [ 170 bhAvAbhAvayostadvattA. nyAyavA0 pR0 6 ] 29 pratyakSAderanutpattiH pramANA- [ mI0 zlo0 abhAva0 | bhAvA yena nirUpyante [pramANavA0 3360] 132 zlo0 11] 464 bhikSavo'hamapi mAyopamaH / pratyakSAnumAnopamAnazabdAH [nyAyasa0 123] 309 | bhinnakAlaM kathaM grAhya-[pramANavA0 3 / 247 ] 165, pratyakSeNa hi pratipanne pratibandhe [. 514 167,409. pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye mI0 zlo0 upamAna0 bhinnavizeSaNaM mukhyamabhinna- [ zlo038] 490 bhinne caikatvanityatve [mI0 zlo0 zabdani ilo0 pratyakSe'pi yathA deze [ mI0 zlo0 upamAna0 zlo0 272] 703 39] 490 bhinneSvabhinnA nityA pratyayArtho niyogazca [pramANavAtikAlaM0 10 29] bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM [nyAyavi0 pR0 20] 47 583 bhUyodarzanagamyApi na pratyayaranupAkhyeyairgrahaNA- [ vAkyapa0 1984 ] 749 bhUyodRSTyA ca dhUmo | pramattayogAt prANavyapa-tattvArthasU0 7.13 1 868 bhUyo'vayavasAmAnyayogo nyAyamaM0 10 146] 499 pramAjanakaM pramANam [ 28 bhaidAnAM parimANAt [sAMkhyakA0 15] 350,354 pramANatarkasAdhanopAlambhaH [nyAyasU0 112 / 1] 316, | maNivatpAcakavadvopAdhi-[praza0 bhA0pU0 64 (?)] 252 pramANanayairadhigamaH [tattvArthasU0 116] 651 matipUrva zrutam . [tattvArthasU0 1120] 405 pramANapaJcakaM yatra [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 1] / | madazaktivadvijJAnam [ ] 342, 348 466,725 madhyamA pratipatsava pramANaprameyasaMzayaprayojana-nyAyasU0 11111] 309 manastvAbhisambandhAnmanaH [praza0 bhA0 1086] pramANamavisaMvAdijJAna- [pramANavA0 113 / 633 215 pramANaSaTkavijJAto [mI0 zlo0 arthA0 zlo0 1] mantrAdyapaplutAkSANAM [pramANavA0 31355] 133 505 mamedaM kAryamityevaM jJAtaM [pramANavAtikAlaM0 pR0 30] pramANAbhAvanirNItacaitrA- [mI0 zlo0 arthA0 zlo 583 8] 508 mamedaM kAryamityevaM manyate [pramANavatikAlaM0 pR0 30] prayatnakAryAnekatvAt [nyAyasU0 5 / 1137] 329 584 prayatnAnantaraM jJAnaM mI0 zlo0 zabdani0 zlo. mamedaM bhogyamityevaM [pramANavAtikAlaM0 pR0 30] 31.32] 715 prAgutpatteH kAraNAbhAvA-nyAyasU0 5 / 1 / 12 326 mahatyanekadravyatvAdrUpa- vaize0 sU0 4.16] 30 prAgbhAgo yaH surASTrANAM nyAyama0 pR0 141 (?)] mAnuSIM prakRtimabhyatIta-[bRhatsva0 zlo0 75 ]857 259 | mithyAdhyAropahAnArtha [pramANavA0 11194] 840, prAptipUrvikA'prAptivibhAgaH [praza0 bhA0pR0 151] 277 mithyottaraM jAtiH [nyAyavi0 kA0 371 ] 339 prAmANyaM vyavahAreNa pramANavA0 2 / 5] 48, 167, mukhe hi zabda upalabhyate [ zAbarabhA0 21151535 450, 630 - mUlaprakRtiravikRti- [sAMkhyakA0.3] 356 preraNAviSayaH kArya pramANavAtikAlaM 0pU030] 584 mRtasya jIvato dUre nyAyamaM pR0 43 ] 516 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUciH 87 141 mRddaNDacakrasUtrAdi ghaTo [ ] 196 / laukikaparIkSakANAm nyaaysuu01|1025] 312 yaH pazyatyAtmAnaM [pramANavA0 11219] 838 | vacanavighAto'rthavikalpo-nyAyasU0 122 // 10] 321 yaH pUrvAvagatoM'zotra mI0 zlo0 pratyakSa0 zlo0 vaTe vaTe vaizravaNaH [ ] 728, 733 233] 698 varaM vRndAvane ramye [ ]828 ya eva laukikAH zabdAH [zAbarabhA0 1 // 3 // 30] 593, | varNakramanirdezavat nyAyasU0 5 / 2 / 8] 332 720 vastutvAd dvividhasyAtra [mI0 zlo sU02 zlo. yajJArthaM pazavaH sRSTAH [manu0 5 / 39] 634 yatye tadAdi guH [jainendravyA0 112 / 114] 766 vastvasaMkarasiddhizca mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 yatnenAnumito'pyarthaH vAkyapa0 1134] 68 2] 467 yatraiva janayedenAM tatraivAsya [ ]27, 66, vAgrUpatA cedutkrAmed vAkyapa0 11125] 140 206 vAyutvAbhisambandhAt praza0 bhA0 1044] 214 yatsiddhI anyaprakaraNa- nyAyasU0 111130] 313 | vikalpayonayaH zabdA ] 537 yathA ghaTAderdIpAdirabhi- [mI0 zlo0 zabdani0 vikahA tahA kasAyA piMcasaM01 15] 874 zlo0 42] 714 vijAtIyAnAmanArambha- [ ] 268 yathAnuvAkaH zloko vA [vAkyapa0 1183 ] 749, | vijJAtasya pariSadA nyAyasU0 5 / 2 / 16] 333 755 vidherlakSaNametAvadapravRtta- [ ] 573, yathA mAyA yathA svapno [ mAdhyamika0 saMskRtapa0kA0 vipratipattyapratipattiprakArasya [ ] 339 34] 132 vipratipattirapratipattizca nyAyasU0 102 / 19] 329 yathA vizuddhamAkAzam [bRhadA0 bhA0 vA0 3 / 5 / 43] | vimRzya pakSapratipakSAbhyA- nyAyasU0 131141] 316. yathaiva prathamaM jJAnam [ ] 196 viziSTasAdhanAvyavacchinna- [vidhivi0 pR0 246] yathaivA''hArakAlAdeH [pramANavA0 3 / 3 / 69] 166 yathoktopapannaH chalajAti-nyAyasU0 1 / 2 / 2] 318, vizeSe'nugamA'bhAvAt ] 69 338 | vizeSyaM nAbhidhA gacchet / ] 567 yad yatra upalabdhilakSaNa 1 484 | vedAdhyayanaM sarvaM mI0 zlo0 vAkyAdhi0 zlo. yadA dRSTvA paraM brahma / 831 366] 722 yadevArthakriyAkAri [ ] 382, 396 | vyaktinityatvamApannaM mI0 zlo0 zabdani0 yadvA'nu vRttivyAvRtti-mI0 zlo0 abhAva0 ilo06] zlo0 273] 703 467 vyAvRttyoliGgaliGgitvam nyAyamaM010117] 448 yadvijJAnaM svaviSaye [ ] 673 | zaktiH karaNaM kAryam yamarthamadhikRtya pravartate nyAyasU0 za1024] 312 | zabdavRddhAbhidheyAni [mI0 zlo0 sambandha0 140] yasmAt prakaraNacintA nyAyasU0 1 / 2 / 27] 319 yasya guNasya hi bhAvAt pAta0 mahAbhA0 5.11119) zabdabrahmaNi niSNAtaH [brahmabindUpa0 22] 139 275 zabdArthayoH punarvacanaM nyaaysuu0.5|2|14] 333 yugapajjJAnA'nutpattirmana- nyAyasU0 11116] 185 zabde doSodbhavastAvad mI0 zlo0 codanA0 yujyate nAzipakSe ca [mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 zlo063] 723 241] 702 zabde vAcakasAmarthyam [mI0 zlo0 zabdani0 zlo ye tu pratyakSato vizvaM 238] 702 yo dharmazIla: 1 729 | zabde vAcakasAmarthyAt [mA0 zlo0 arthA0 zloka yo brahmANaM vidadhAti zvetAzva0 6 / 18 726 5] 508 raso rasanendriyagrAhyaH [praza0 bhA0pU0105] 273 | zabdotpatteniSiddhatvAt [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo. rUparasagandhasparzavantaH tatvArthasU0 5 / 23) 787 __226] 711 rUparasagandhasparzAH saMkhyA [vaize0 saM0 2116] 273 zirazo'vayavA nimnA [mo0zloabhAva0zlo0 4) rUpazleSo hi sambandhaH sambandhaparI0(?)] 306 468 rUpAdimayI mattiH zrutamavispaSTatarkaNam [tattvArthazlo0 pR0 237 ] lakSaNahetvoH kriyAyAH [jainendravyA0 2 / 2 / 104] 449 404 liGa loTtavyapratyaya- [. zrUyante hi anantA: [tattvArthabhA0sambandhakA027] loyAyAsapadese dravyasaM0 gA0 22, jIvakAM0 gA0 | 868 588 (?)]| zvetamajamAlabheta Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 nyAyakumudacandre [70 ] 69 SaDeva dharmiNaH / 1364 | sAdhyadRSTAntayoH dharma- [nyAyasU0 5 / 114] 324 SaNNAmanantarAtItam abhidha0217] 395 sAdhyanirdezaH pratijJA [nyAyasa0 111130314 SaNNAmAzritatvam [praza0 bhA0 pR016] 302 | sAdhyarUpatayA yena mamedamiti [ pramANavAtikAlaM. 10 saMjogamUlaM jIvena mUlAcAra02149] 845 30] 584 saMyogAdvibhAgAt zabdAcca vaize0 sU0 2 / 2 / 31]246 sAdhyasAdhAttaddharmabhAvI [nyAyasU0 11236] saMvAdasyAtha pUrveNa [ 314 satyapi Anantye nyAyamaM0 pR0 622349 sAdhyAviziSTa: [nyAyasU0 za28] 320 satsamprayoge jaiminisU0 11104 523 | samAnAnekadharmopapatte-[ nyAyasU0 zaza23310 sadRzatvAtpratIti-[mI0 zlo0zabdani0 zlo0248] | saamaanydRssttaantyoraindriy-[nyaaysuu05|1|14]326 703 sAmAnyadvArako'pyasti sadhanaM brAhmaNaM hanyAt [ ] 763 sAmAnyavacca sAdRzyamekakatra [ mI0 zlo0 upamAna sa dharmo'bhyupagantavyo [mI0 zlo0 zabdani0lo. zlo0 35] 493 240] 702 sAraNavAraNaparicoyaNAi [ 876 sannikarSaH arthopalabdhi- [ ]28 sAhacarye ca sambandhe sa pratipakSasthApanA-[nyAyasU0 22 // 3] 319,338 | siddhamekaM yato brahma [pramANavAtikAlaM. pR030 samayaH pratima vA [mI0 ilo0 sambandha0 zlo. 13] 553 | siddharUpaM hi yadbhogya pramANavAtikAlaM0 pR0 30] samAnatantraprasiddhaH nyAyasU0 131129] 313 .. 584 sambaddhaM vartamAnaJca gRhyate [mI0 zlo0 sU04 zlo0 | siddhAntamabhyupetya aniy-nyaaysuu05|2|23] 335 84] 53 | siddhAntamabhyupetya tadvi- [nyAyasU0 102 / 6] 319 sambandhajJAnasiddhizced [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 | siddhiH svAtmopalabdhiH [saM0 siddhabha0 zlo014 243] 702 sukhamAlAdanAkAram / [ ] 129 sambandhastripramANaka: [mI0 zlo0 pR0680] 550 suvivecitaM kArya kAraNaM [ 604 sambhavato'rthasya atisAmAnya- [nyAyasU0 122 / 13] sthiravAyvapanItyA ca [mI0 zlo0 zabdani zlo0 322 62] 711 samyagdarzanajJAnacAritrANi [tattvArthasU0 131] 865 sparzaH tvagindriyagrAhyaH [praza0 bhA0 pR0 106] sarAgA api vItarAgavacceSTante [ ]603,851 273 savaM khalvidaM brahma [chAndogyo0 3 / 14 / 1] 147 syAcchabdasya hi saMskArA- [mI0 zlo0 zabdani0 savaM sAlambanaM jJAnam [. zlo0 52.] 711 sarvacittacattAnAmAtma- nyAyabi0 pR0 19] 47 svata: sarvapramANAnAM [mI0 zlo0 sa0 2 zlo0 sarvatantrapratitantra- [nyAyasU0 111127] 312 47] 195 sarvatantrA'viruddhaH tantra [ nyAyasU0 zaza28] 312 svapakSe doSA'bhyupagamAt [nyAyasU0 5 / 2 / 20] 334 sarvasyobhayarUpatve pramANavA0 3 / 181] 620 svaparAvabhAsamekaM jJAnaM sarveSAM yugapatprAptiH saGa karaH [ |360 | svaviSayAnantaraviSaya- nyAyabi0 pR0 20 47 savitarkavicArA hi [abhidha0 113] 395 svAbhidheyAvinAbhUta- [tantravA0 24123] 568 savyabhicAraviruddha- nyAyasU svAmitvenAbhimAno hi [pramANavAtikAlaM0 pR0 30] sa hi rudraM vedakartAram / 726 584 sAdharmyavaidhAbhyAM pratyava- [nyAyasU0 102 / 18] | hiraNyagarbha prakRtya 187 322 | hiraNyagarbhaH sarvajJaH sAdharmyavaidhAbhyAmupasaMhAre [nyAyasU0 5 / 1 / 2] hInamanyatamenApi nyAyasU0 5 / 2 / 12] 333,436 323 hetumadanityamavyApi [sAMkhyakA010353 sAdharmyavaidhamryotkarSApakarSa-[ nyAyasU0 5 / 11323 hetUdAharaNAdhika- [nyAyasU0 5 / 2 / 13] 333 sAdharmyAttulyadharmo- [nyAyasU0 5 / 1132] 328 | hetostriSvapi rUpeSu [pramANavA0 3.14) 439 sAdhubhirbhASitavyaM ] 761 | hetvapadezAt pratijJAyAH nyAyasU0 121139] 315 sAdhyatve hetuvyApAraH 1 579 | hetvAbhAsAzca yathoktAH [nyaaysuu05|2|24] 335 -entre-- Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. nyAyakumudacandranirdiSTA nyaayaaH| andhasarpabilapravezanyAya 248 / 27 | lAbhamicchato mUloccheda: 309 / 2 annaM vai prANAH 35 / 6 vIcItaraGganyAya 245 / 6; 246 / 12, 249 / 12 ardhajaratIyanyAya 168020 sarAgA api vItarAgavacceSTante 851110 ito vyAghra itastaTI 837 / 21 salilasamIraNanyAya 5867 gaurvAhIka: 559 / 17; 5601 sApalyanyAya 685 / 13 na hi dRSTe'nupapattirnAma - 1910 hastipratihastinyAya nahi suzikSito'pi khaDgaH AtmAnaM chinatti, suzikSito'pi vA vaTuH svaskandhamArohati 182 / 15 | 17. nyAyakumudacandragatAnAm aitihAsika-bhaugolikanAmnAM suuciH| RSabhAdi kAlAsura kauzAmbI nandisaMgha nAlikeradvIpa . prajApati bAhubaliprabhRti 857 / 27 | mAlava 726 / 9 medi . 512 / 5 rAvaNazaGkhacakravartyAdi 88121 rAvaNAdi 179 / 1, 410 / 12 726 / 4 | vIra 858 / 10 vRndAvana 5 / 8,12 satyabhAmA 871 / 12 sItA 49 / 14 | surASTra 259 / 3 80825 535 / 6 808 / 26 726 / 2,9 653 / 16, 654312 8288 739 / 3 869 / 12; 87621 259 / 3 bharataprabhRticakrabatin mahAvIra 8. nyAyakumudacandranirdiSTA granthA granthakRtazca / akalaka 112, 21, 402 / 8; 521111; | kapilAdivacana 605 / 2653116654|11,88015 | kANvamAdhyandinataittirIyAdizAkhAbheda akalakUdeva 604117 | kAdambaryAdi akSapAda 309 / 13 kumArila anantavIrya 122, 605 / 3 | kumudendu abhinavanaiyAyika 497 / 14 gautama AcArya 2 / 10, 673120 jaranaiyAyika AcArgIyaM vacaH 673118 jaimini upaniSadvAkya 14716 jaiminyAdi kaNAda 309 / 12 | ThakazAstra kaNvAdi 726 / 13 | tattvArthabhASyAdi kapilamaharSiprabhRti 111 / 12 | tattvopaplavavAdin 60123 72610 72715,8 505 / 12 604115 8289 337 / 1 505 / 11 9412,3 - 59411 646 / 15 - 339/4. Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 nyAyakumudacandre manu trayo vedAH 726 / 4 | bhAskaranandin 881112,18 trisandhAnAdi 73744 722 / 1 diGanAgAdi 66 / 18, 19 manvAdi 352 / 9, 736 / 1,9,13 devanandin 88117,8 mANikyanandin 17 dharmakIrtyAdi 602 / 5 vAtikakAra 198413, 31018 nyAyabhASya 156 / 3 vRddhanaiyAyika 49719, 500 / 14 padArthapravezakagrantha 36415 vedetihAsapurANa 77012 padmanandiprabhu 880114 vaidyakatantra 275 / 19 paramAnandanandin 881410 vaidyakazAstra 669 / 3 paurANika 7266 zikSAkAra mImAMsaka 279 / 11 prajJAkaragupta 6199 sUtra 272 / 20; 273 / 4; 309 / 16:314 / 1; prabhAkara 42 / 15; 52 / 13; 505 / 12; 587 / 13 316 // 3,7; 31814; 319 / 4; 32111; prabhAcandra 880 / 16, 18 322 / 12,550 / 19,76013 15 sUtrakAra 31018; 312 / 9,31969; 3234 prameyakamalamArtaNDa 339 / 6, 3401 33015, 806 / 3,4,8 bRhaspatyAdi 872 / 10 / sUtrakArabhASyakAravAttikakArAdi 76116 724 / 19 663313, 795 / 4 . bhAratAdi 722 / 11; 729 / 14; 731114; | saukhyanandin 88114 732 / 3, 733 / 12 smRtipurANAdi 72610 bhASya 550 / 19 svapnAdhyAya 135 / 14 bhASyakAra 289; 311 / 9; 339 / 14; 340 / 1 / B0019.. prabhendra bhaTTa sUri s6. nyAyakumudacandrAntargatAnAM lAkSaNikazabdAnAM suuciH| 332 329 209 110 333 802 lAkSaNikazabdAH ajJAna ajJAnanivRtti aNimA adhika adhikaraNa adhikaraNasiddhAnta adhyavasAya adhyaSaNa ananubhASaNa anutpattisama anupalabdhisama 392 333 325 198 313 A. 192 apArthaka apratipatti apratibhA apratisaMkhyA nirodha aprAptakAla aprAptisama aprAmANya abhyanujJA abhyupagamasiddhAnta amUrtatva arthAntara arthApatti arthApatisama alpabahutva 588 678 588 313 689 332 326 328 518 505 327 803 anopakAmakA - - AI WW.U NUDE . 8 TOO 10 Nirur m .MMS ain r" .vi apakapatanA apakSepaNa apavarga apasiddhAnta 310 avizeSasama 5 / avisaMvAda 335 410 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNikazabdasUciH 601 310 312 (8 WWKK 11715, 21413 391 804 asattva asamavAyikAraNa ahetusama AkAza (bauddha) AkuJcana. Agamadravya AgamabhAva . AtmA indriya Izitva utkarSasamA utkSepaNa udAharaNa 315 329 329 218 111 22nrmms 332 812 uddeza 21 316 802 315 Mr.v9moremur rr2" uroor 784 623 13 489 upacArachala upanaya upapattisama upamAna : upalabdhisama upAdAna ekadeza aupakramikI karaNatva kartRtA karma karmatva . kAryasama 807 67 / 17,438 / 2, 4 12 754 301 21 - 10 . 137 217 dRSTAnta 327 doSa 391 dravya 280 nAmarUma 12 nikSepa 807 nigamana 309 nigrahasthAna nityasama nimittakAraNa 324 niranuyojyAnuyoga 279 nirarthaka 314 nirjarA nirNaya 322 nirdeza nizcaya 328 naigamanaya naigamAbhAsa 328 noAgamabhAva 392 nyUna 224 pakSa pakSapratipakSa padasphoTa parizeSa parIkSA paryanuyojyopekSaNa 329 paryApti 803 paryAya pAratantrya punarukta 803 prakaraNa prakaraNasama 280 pratikramaNa 872 pratijJA pratijJAntara 321 pratijJAvirodha 119 pratijJAsalyAsa 348 pratijJAhAni 392 pratitantra siddhAnta 318 pratidRSTAntasama 849 pratibandha 322 / 12; 39217 pratibandhaka 865 pratibhA 78915 pratisaMkhyAnirodha 31519, 418 / 14 pratyakSa 364 pratyabhijJA 392 pratyavamarza pramANa 110 prameya 7 prayojana kAla 320 kAlAtyayApadiSTa kRtsna kSetra 224 852 - 117 306 / 21, 23 333 320 319 / 16, 32711 864 314 gandha 273 gamana cAraNalabdhi cetana 20 331 chala jaDatva janma jarAmaraNa GK00 MMAuror morm jalpa 313 326 835 835 jAgradavasthA jAti jIvanmukti jJAna 392 24 411 411 7 tAdAtmya tRSNA tejasa dakSiNabandha dIrghamAyuH 852 . 309 309 852 312 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 nyAyakumudacandre 329 319 292 635 878 392 rap. rom pravRti prasaGgasama prasAraNa prAkAmya prAkRtabandha prApti prAptisama pretyabhAva preSaNA phala buddhi bhava bhAva bhAvavAkya bhAvijIva bhAvinoAgama 2MMAuror aro 310 852 309 4GK 110 324 360 319 418 / 14; 422 / 9 309 24 4044 bhUta 61015; 62011 621115, 7908 873 13. 812 matAnujJA mana mahimA mukti mukhyapratyakSa mUrtatva yatrakAmAvasAyitA yogyatA rasa 52 787 310 2] vipratipatti 326 | vibhAga 280 viruddha 111 vizeSa 110 visaMvAda 111 veda (liGga) 325 vedanA vedya 588 vaikArika 310 | vaidharmyasama vyatikara 392 vyabhicAra 803 vyApti 742 zarIra 807 zruta saMkhyA 391 saMgraha 334 12 saMgrahana ya .310 / 17 / 3959 saMgrahAbhAsa saMyama 839 saMvara 25 saMvyavahAra 23 saMvyavahAra pratyakSa saMzaya 31218, 18416, 538 / 13 saMzayasama 273 saMsAra . saMskAra saGkara 391 saGketa sat 568 samavAya samavAyikAraNa samAropa 325 samyakcAritra 111 samyajJAna samyagdarzana 738 sarvatantrasiddhAnta 754 savyabhicAra sAdRzya 872 sAdhana 325 sAdharmyasamaH J sAdhyasama 334. .. 8 sAdhyasamA 129 / 15; 39124 sAmAtyachala siddhAnta 255 52 / 6, 3107 rUpa 273 * s s h s 21 sattva 13 rUpazleSa rUpaskandha lakSaNa lakSaNA laghimA lajjA vaye varNyasamA vazitva vAk chala vAkya vAkyasphoTa 110 874 324 *4...................... 829 3 391 360 . 539. 3 802 24 364 215 / 9, 294118 217 524 865 865 865 312 319 719 802 323 320 325 322 3128 129 / 15, 789 / 14 pasamA """""22200 321 vAda dha 11 vAdalabdhi vikalpasamA vikriyAlabdhi vikSepa vijJAna vitaNDA vidyA vidhAna vidhi viparyaya 802 . suSupta 573 11. suSaptAdyavasthA 527. sthiti 849 - 802 . 7 20 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTazabdasUciH sparza 802 - 18 868 sparzana smRti 27338 39216 | svAmitva 803 hiMsA 406 195 hetvantara 174 25 | hetvAbhAsa 17 hetu svataH 314 331 319 svasaMvedana 10. nyAyakumudacandrAntargatAH kecidviziSTAH shbdaaH| akSINamahAnasAdilabdhi 872 / 12 | asaMvedyaparva 192 / 12, 82222 agniSTomAdi 576 / 4 | asatkAryavAda 56 / 14 agnihotra 548 / 4 AkAzakuzezayavat 844 / 12 aGagulizikharAdhikaraNakareNuzatavacas 54312 | AryikA 868114; 874 / 22 aGa gulyagre hastiyUthazatamAste 531 / 10 / 536:11, indra 857 / 22 14, 537412,692 / 12 | indrAdhAsthAna 872 / 9 aJjanatilakamantrAdi 8214; 263 / 26 Izvara 32 / 21, 163322,172 / 7,13 atyantopakArakabhRtya 349 / 8 Izvarakapilabrahmavat 5 / 9,11 advaitavAdin 57 / 24 uttambhakamaNi 162 / 22 anapavAyuSkatva 863119 utpalapatrazatacchedavat 1827 anivRttibAdarasAmparAya 87016 utpalapatrazatavyatibhedavat 72 / 2, 8218 anugrahecchAparAbhibhavAbhilASapUjAkhyAtyAdi udgamAdidoSa 873 / 17 33625 uddehikA 104110 anumAnAnumeyabhAvo vA kalpanAzilpikalpitaH unmattavAkyavat 2016 487Are umezvaratva 36949 .. anekabhAvAbhAvopAdhikhacita 478 / 4 UrNanAbha 148 / 13; 15316 antarAyopapatti 855 / 18 ekAdaza (pariSaha) 862 / 3 apakvajambUphalAdi 425 / 13 aupapAdika 352 / 11 apavartanA 863 / 19 apratisaMkhyAnirodha auzanas 75332 39.12 abhinavanaiyAyika kaJcukaprakhya 39117 417 / 14 abhinnayogakSemapratyAsatti kaTutailAdi 208 / 3 425412 ayaHzalAkAkalpAH paramANavaH krapilAdimatAnusArin 83620,23 231220 ayogakevalin 'kalpamahAkalpAdi 111112 857 / 10 kavalAhAra ayogicaramasamaya 847112 851122 ayogolakavahnivivekavat kAkakAAdivat 44016 491 / 10 19019 ariSTAdika 618 / 13 kAkadantaparIkSAvat 2018 arddhapaJcamAkAra (apoha) 555 / 3 kAcakAmalAdidoSa 200 / 10, 540 / 9 alAtacakravat 528 / 14 kAcapacyaprasaGga 373 / 9 avadhijJAnin 855 / 186332 kApilIya 789 / 19 azakyavivecanatvapratyAsatti 208 / 2 kArmANazarIra 39419 azvaviSANaprakhya 4762 | kuSThinIstrIvat 8163 azvinyudaya 471 / 10. kuTadrama 202 / 12 aSTakAdyarthAnuSThAnArthin 722 / 1 kRttikodaya 42015, 440 / 4; 46127; aSTadravyakaparamANu 394119 462 / 10, 870 / 18 aSTavidha (aizvarya) 110111 kRttikodayazakaTodaya 4483 aSTAdazadoSa 862110 kekAyita 1015 / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 / 4 104 nyAyakumudacandre kezoNDukAdijJAna 165 / 21; 662 / 2,10; | tamira 743 / 13 | taimirikopalabdhi 23za22 kozapAna 183 / 10 toyazItasparzavyaJjakavAyvavayavivat 1571 kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSita 778/10 trayodazavidha (karaNa) 350 / 13 kSapakazreNI 878 / 2 trikaTakAdi 425 / 12 kSapakazreNyArohaNa 859 / 11; 87016 tridaNDadarzana 462 / 9 kSINamohAntyasamaya 847 / 12 tridhA (vyutpAdya) 2017 kSuramodakazabdoccAraNa 536 / 10 triprakArA (vedanA) 391111 kSurAdipASANAdizabdazravaNa 144 / 15 vividha (apramANa) 196 / 17 kharakadrama 202 / 18 trividha (kAraNa) 217116 gaNadharadevAdirUpa 8557 | trividha (saMskAra) 275 / 3;278 / 22;71138 gaNadharAdi 869 / 4 trividha (phala) 318 / 2 gaNabhRt 2 / 3 trividha (chala) 32115 guNASTakavat 866 / 20 / trividha (liGga) 795 / 25 gopAlaghaTikAdi 425 / 1; 85112 daNDakavATAdividhAna 859 / 18 gaurusrA ityAdivat 7677 | darzapaurNamAsayajJa 578 / 6 ghoTikeva ghoTakaiH 873 / 3 | dazavidha (kArya) 350 / 12 caturAryasatya 39317 | dazAnanadAha * 619 / 11 caturvizati (guNa) 215 / 6 divyataryAdirava 8557' candrakAntAdyantarbhUtajalAdi 239 / 25 divyaparamANulAbha 858 / 12 candrodaya-samudravRddhayoH 448 / 4 | dIrghazaSkulIbhakSaNAdi 270 / 22,27117 13 caramadeha 867 / 2 / dUrasthaviralakezadarzana 636 / 13 caramazarIrin 871 / 11 | dUrAsannArthopanibaddhadRSTiprekSakajanavat 565 / 8 caramottamadeha 863 / 19 | dRSTidoSabhaya 864 / 9 cArvAka 194 / 22; 341 / 15 | devacchandaka 855 / 10,864 / 17 cakamata 173 / 12; 341 / 17 | devanArakatiryagbhogabhUmija . 866 / 2 cicchAyAcchuritabuddhivRtti 192 / 16 | dezonapUrvakoTi 85418 citrapaTyAdi 415 / 15 | dvAdaza (mithyopapAda) 87758 citrapaTyAdisAmagrI 414 / 16 / dviprakAra (nirodha) 392 / 1 caurazabda 54712 | dvividha (upadeza) 882 jalakallolavat 370 / 6 dvividha (svapna) 135 / 12 jalabudbudavat 342111:34818 dvividha (brahma) 139 / 17 jina 521111 / dvividha (zakti) 158 / 16 jinapati 2 / 4 dvividha (pramANaphala) 209 / 14 jinapatimatAnusArin 308 / 20,371 / 17 | dvividha (sAmAnya) 2157 jinendrapada 2 / 3 | dvividha (anekAnta) 372 / 1 jaina 71 / 19,77 / 10;279 / 10,307 / 1,484 / / dvividha (abhAva) 4687 15:726 / 9 dvividha (paryaMdAsa apoha) 555 / 7 jainamata 348 / 19;740185832 / 11 dvividha (prANAdi) 850 // 23 // jJAnAvaraNAdikarma 808 / 19 dvividha (muktikAraNa) 852 / 2 jyotsnA 669 / 5 | dvividha (yativandyapada) 875 / 18 jvarAdhuccATana 73113 / dvividha (gRhi-devavandyapada) 875 / 20 tathAgatAdi 587 / 13 | dhattUrakakodravAdi 34816 tadaharjAtabAlaka 347116 dhatUrakapuSpavat 270 / 20 taraGgiNItIre phalAni santi 542 / 11 | dhattUrakAdhupayogin 81014 timirAdyupaplavajJAna 523 / 13 dhanurvedaparijJAnArthin 4113 tIrthakaratvakarmodaya 8627 dhAnuSkavat 437 / 10 tIrthakaratvanAmapuNyAtizaya 875 / 13 dhUpadahanAdi 225116362 / 25 tIrthakarAkAradhara 876 / 10 na kadAcidanIdRzaM jagat 102 / 27 tIrthasnAna 634 / 19 | nadyAstIre phalani santi 54118. Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTazabdasUciH 105 6 / 2 naTabhaTavaruTacarmakArAdi 767 / 14 | pratilekhana 868 / 8; 873 / 11 narasiMha 369 / 9,19 pratisaMkhyAnirodha 392 / 1 nartakI 225 / 10 pratisaMhArakAnta 528 / 20,24 nava (dravya) 2147 pratItyasamutpAda 39011 nAgaNikAvimardakakaratalAdivat 15666 pratyakSAnupalambhapaJcaka 444 / 16; 445 / 9 nAraka 871 / 19 | pratyakSAnupalambhapaJcakasAdhana 12 / 3 nArakAdikAyasantApavat 8412 pratyakSAnupalambhasAdhana 618 / 2 nikhilaguNocchedalakSaNe pASANakalpe mokSe 828 / 27 | pradIpajvAlAjaladhArAsamAnazarIra 854 / 13 niraMzaikaparamabrahmasiddhi pradIpanirvANavAdin 829 / 4 niviSIkaraNAdi 731 / 3 / pramANAntarasamplava 505 / 2 niSadyA 854 / 16 / prameyAnupraveza 509 / 8; 516 / 11 nistaraGgamahodadhiprakhya 35017 prayANakasamaya 871 / 12 nihAra 85746 prasuptikAdiroga 346 / 18 nihitamantritAdhItAdi 409 / 11 prAkRtapuruSavat 863 / 14 naiyAyika 184 / 9,4963,499 / 12; 620114; prAkRtavaikArikadakSiNalakSaNabandhatrayasadbhAva 629 / 17;630 / 26,633 / 20; 675 / 12,87111 109 / 14 naiyAyikAdi , 436 / 15; 635 / 13; 657 / 24; | prAkRtazabdavat 763 / 21 665 / 12 bandhyAsutasaubhAgyAdivyAvarNanaprakhya 32 / 14 nairAtmyavAda 1666 balAtailAdi 713 / 12 nairAtmyAdibhAvanAbhyAsa 840 / 15 buddhAdivat nokarma 8075 | brahman 1213, 143 / 11,14 paGagvandhavat 815 / 282119 brahmavAda 127 / 16; 712 / 12 paJca (karma) 2757 brahmAdvaita 62 / 14; 35014, 357 / 17, 585 / 12 paJca (buddhIndriya) 352 / 1 brahmAdvaitavAdin 139 / 15 paJca (karmendriya) 35222 brahmAdvaitavAdisAMkhyaparikalpita .358 / 21 paJca (hetu) 460 / 19 bauddha 12 / 4; 135 / 18 186 / 21, 35012; paJcadhA (anumAna) 460 / 16 633316 padmanAlatantuvat 26801 | bauddhakalpitaniraMzabuddhi 483 / 16 paramanairgranthyabhAk 873 / 20 / bauddharAddhAnta 279 / 1 paramabrahman 38.16; 147 / 3,6 | bauddhAdi 582 / 2 paramazakladhyAna 847 / 13 brAhmaNaM bhojaya / 769 / 5 paramaudArikazarIra 857 / 19 brAhmaNyajAti 767118, 77111 parimaNDala 484118 bhAratAdhyayanavat 732 / 3 parISaha 85417 bhujagakhagacatuSpadasarpajalacarANAm 867 / 6 pazoriva rajvA niyantritasyopaDhaukanam 65 / 12 bhUtagrahavyAdhiparigraha 46302 pArimANDalyAdi 293 / 4 | bhUtasRSTi 35216,355 / 6 piNDakhajUrAdizabda 535 / 2 bhUtasRSTiprakriyAvat 358 / 17 piNDaSaNA .. 853317 bhUbhavanavaddhitotthita 538 / 19 piNDauSadhizayyAdi 868 / 10 maNiprabhAyAM maNibuddhiH 202 / 12 piSTapeSagAnuSaGga 375 / 24 maNimantrAdi. 849 / 14 piSTodakaguDadhAtakyAdipariNatatvavat 343 / 11 mattamUcchitAdyavasthA 848 / 14 puruSAdyadvaita 399 / 8; 668 / 11 madazaktivad vijJAnam 3427 puruSAdvaita 207 / 21; 396 / 14; 412 / 12 madhupa 499 / 13 puruSAdvaitavAdin 61118; 612 / 6 madhyamaGgalabhUta 655 / 6 prakhyopAkhyAvirahita 60.20 mantravAdin 7303 prakhyopAkhyAvihInatva 617 / 23 mantrAdyupaplavasAmarthya 132 / 20 prajApati 726 / 4 marIcikAtoyanidarzana pratibandhakamaNyAdi 162 / 24 marutsiMhAsanasparza 855 / 8 pratibimbodayavAdin 451119 mahApralaya 55014 pratibhAsAdvaitavAdin 5 / 11,13 | mahAmohAkrAntAntaHkaraNAt saugatAt 49 / 14 484115 64 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandre mahezvara 188 / 2 | vAtyAdi 425 / 11. mAtRvivAhopadezavat 209 vAdavikriyAcAraNAdilabdhi 872 / 8 mAyAgolakavat 63612 vAdAdyatizaya 868 / 2 mAyAbAhulya 869 / 6 / / vAsIcandanakalpa 344 / 13; 83331 mAyopama 683 / 25 vAhakeli 315 / 11 mithyAdarzanAditrayAtmaka 8309 vicitra rekhAnikarakarambitAmiva . 14102 mImAMsaka 102 / 28,279 / 11,32019,502 / vijJAnAdvaita 62 / 14,11906 2,505 / 671118727 / 9,72818,775 / 11 | vidyAdharAdivat 865 / 5 mImAMsakakRtAnta 27948 vipuS 710 / 11 mImAMsakanaiyAyika 502 / 17 | vibhASA 39011 mImAMsakamata 18419,53219 vizadasthirakharapicchalatvAdi 275 / 19 mUlakIlakAdi 311113 viziSTAJjanAdi 54018 mUlakIlodakAdi 808 / 26 vizvajidAdiyajJa 576 / 3 mecakAdi 369 / 14 viSamacchada 50011 meyarUpatA 166 / 15 vIcItaraGgabudbadnAdi 141 / 10 / 14817 yajJArtham 634 / 16 vIcItaraGgAdi .24711 yathAkhyAtacAritra 801111 vRttivikalpAdidUSaNa 22712 yathArthanAmA abalA 878 / 16 / vezyApATakAdipraviSTa 779 / 1 yamalakavat 719 / 12 vaibhASika 389 / 24; 390 / 1395 / 12.. yAcanasIvanaprakSAlanazoSaNanikSepAdAnacauraharaNAdi- vaiyAkaraNa 275 / 17,279 / 12,648318 manaHsaMkSobhakAriNi vastre 873 / 13 vaiyAkaraNavyavahAra 79713 yUkAlikSAdyanekajantusammUrcchanAdhikaraNavastrasa- vaizeSika 236 / 24, 309 / 11,62717,808 / 10 manvitatva 874 / 10 vaizeSikazAstra 287 / 20 yogAcAra 119 / 10,165 / 14,397 / 19 vaizeSikAdi 7861 yogAcAramAdhyamikamata 389 / 23 vaizeSikI mukti 828 / 9 yauga 109 / 7,11218,220111, 221114, 229 / vyAkaraNa 76011796126 86235 / 25, 358 / 22,399 / 1;4283;432 / vyAkaraNaprAmANya 760117 14;72619,82616 vyAghrAdinetracUrNAjana 198417 yogasaugata 485 / 3 zabdaparamabrahmavikalpa 139 / 17 yogAdi 727 / 3 zabdabrahma 142 / 6 yaugAbhimata 112 / 2 | zabdavidhivAdina 574 / 6 yaugopakalpitezvara 109 / 4 zabdavyApAravidhivAdin . 5767 ratnatraya 84604865 / 14 zabdasya utpattiprakriyA 242 / 4 ravikiraNasaMspRSTanIhAranikaravat 13317 zAkya 5597,8441 riraMsA 86019 zAkyapakSa 843118 rogAdiparISaha 862 / 6 zizumAravasAJjana 198 / 18 rohiNyudaya 42015 ziSyAcAryavat 876 / 12 lakuTacapeTAdi 338 / 24 zukladhyAnAnala 859 / 6,864 / 16 latAbadaryAdi 603 / 17 zukladhyAnAvApti 859 / 11 lAbhAntarAyaprakSaya 858 / 12 zUnyavAdin 2331 lAlAvat 15618 zreNI 864 / 24 lUnapunarjAtanakhakezAdivat 245 / 20,41812; zvamAMsa 54845 703 / 10,715 / 14 | zvo me bhrAtA AgantA 5969 lokapAlaparigRhItadikapradeza 258 / 4 SaTpadArtha 21411 lobhakaSAyapariNati 874 / 14 SaTpadArthalakSaNa 213119 lokAyatika 108 SaTprakAra (sannikarSa) 28 / 20 vaz2a 857/22 SaTprakAra (arthApatti) 506 / 3 vaTe vaTe vaizravaNaH 7287,733 / 14 SaDAyatana 39017 varNAzramavyavasthA 778 / 9 SaDvidha (AhAra) SaDAvadha jA 8561 valipalitAdika 251 / 10 | SaDvidha. (zabda) 245 / 23 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTazabdasUciH 107 sugatAdi SoDazaka gaNa 355 / 22 | sugatajJAna 127 / 14; 3099 SoDazapadArthalakSaNa . 213 / 20 sugatatva 127116 SoDhA sambandhavAditva 304 / 14 sugatamatAvalambin 476 / 10 saMvaranirjarA 812 / 4 sugatavacana 60102,4 saMvidrUpasyaikasya harSaviSAdAdyAtmakatvam 1938 65411 saMvRti 7 / 4 sugatezvarakapilabrahman 4115 saMskRtazabdavat 762 / 10 sugandhikusumadhUpavAsAdigandha 8557 sacelasaMyama 87511 suranArakAdi 8667 satkAryadarzanasamAzrayaNa 195 / 17 surAbhANDamivAzuci 634/20 satkAryavAda 357 / 18 sUryatArikAtaDidAdi 425 / 10 sadRza-aparAparotpapattinibandhana 245 / 20 sUryAdidazin 45218 sadRza-aparotpattiprilambha 636 / 11 sRSTi 55014 sadbhAvasthApanA 805 / 15 / sRSTikramakathana 151111 saptadhA (anumiti) senAvanapratyayavat 235 / 1 saptadhAtu 395 / 8 | saugata 11212,38 / 13,5015, 71119, 81416 saptamapRthivIgamana / 866 / 19 '2057,207 / 24,245 / 22, 25,266 / 10 saptamapRthivIgamanakAraNApuNyaprakarSa 870113 35820379 / 4 / 395 / 14,396 / 1,409 / saptamapRthivIgamanayogyatA 87114 15.41335,427.12,43114,44419%3 samagropAdhyupakAryatva 230 / 14 448 / 12,460115,482 / 17; 488 / 19; samavazaraNAdi 864 / 18 524 / 19,528 / 16,532 / 9,534 / 4,538 / samavazaraNIyadvitIyaprAkArAbhyantaravati 855 / 11 9, 58711, 59849, 59976115 samyakacAritra 808 / 6 61216617 / 16; 61812; 620 / 14; samyagjJAna 830 / 11 629 / 25, 633 / 18,635 / 10,13,17,639 / samyagdarzana 8085 24, 643 / 17, 675 / 12, 677 / 3, 6811 samyagdarzanAditraya 830120 15, 685 / 17, 697 / 12, 782 / 9, 785 / samyaGamithyAvRSTi 87705 9,786 / 12, 788 / 6, 79116, 793 / 12, samprajJAtayoga 358 / 13 808 / 11,842 / 20 'sambandhAbhidheyazakyAnuSThAneSTaprayojanavanti 2014 | saugatayoga 427 / 13 sammUcchimAdivat 866 / 14 saugatAdi ' 685 / 19,72749 sayogakevalin 857 / 11 | sautrAntika 165 / 11, 279 / 12,389 / 22; sarvajJAhAranihAra 855 / 14 397 / 19 sarvajvaraharatakSakacUDAratnAlaMkAropadezavat 20 / 10 | strInirvANa 865 / 13,870 / 11 sarvArthasiddhi 871113 | strIliGga 869 / 14 . sahasrArAnta 86719 strIveda 87012 sAMkhya 401849 / 15,109 / 5,113 / 16157 / sthAnatraya 685 / 11 20; 189 / 10; 239 / 28; 265 / 11, 275 / | syAdvAdalAJchitAgama 634115 19279 / 8,12; 31313,3507; 394 / | syAdvAdin 211 / 17,414 / 11,832 / 13 20,61802, 62717; 629 / 18, 633 / 15 / sragvanitAdi 163020 787 / 13; 808 / 11; 812 / 11; 819 / 17 svakambalasya kUrdAliketi nAmakRtam 74317 82015;82117, 82212 | svapnendrajAlagandharvanagara 1187 sAMkhyanegamAbhAsa 630126 svapnendrajAlAdipratyakSavat 13116 sAMkhyasautrAntika 683 / 23 svapnopama 68411 sAmAyikamAtrasaMsiddha 8681 svAtmani kriyAvirodhAt 182 / 14; 1877 sAraNavAraNaparicodanAdi 876 / 9 haritAlakAJcanAdi 425 / 9 sAsAdanasamyagdRSTi 87713 hastarekhAdi 619 / 14 siMtAmbara 871 / 1 / hiraNyagarbha 87 / 3,95 / 15 sugata 168 / 13; 386 / 18 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 11. nyAyakumudacandrAntargatadArzanikanAmasUciH / aMzazabda 308 / 14 | anekAjIvanAma 805 / 2 akAraNaguNapUrvakatva 24138 / antarvyApti 44111 akRSTaprabhavasthAvarAdi 104 / 16 antavyAptyanvaya 44106 akramAnekAnta 372 / 2 antyavarNabuddhi 745 / 1 akSaNikatva 376 / 21 antyavizeSa 215 / 8, 292 / 10 akSipakSma 858 / 4 anyathAnupapatti 423313 akhyAti 6014 anyathAnupapattirUpavyatirekavat 44116 aGgahAra 225 / 10,362 / 15/703 / 10 anyayogavyavaccheda 69415 aGgahArasphoTa 756 / 14 anyavastuvijJAnapakSa 47614 acela 8687 anyApoha 5565 acelasaMyama 875 / 1 anyApohamAtrAbhidhAyakatva 55128 atidezavAkya 489 / 15 anyonyavyavaccheda 69331. atiprasaGgavaiyarthyalakSaNabAdhaprasakti 4003 anyonyAbhAva 467 / 11 atisAmAnya 322 / 2 anvayavyatirekasamadhigamya 34331 atIndriyajJAna 86 / 15 apara '283 / 22 atIndriyazakti 158 / 10 aparatva 274 / 16 atyantapriyabuddhiviSayatva 831 / 3 / apUrvAnapUrvIkaraNa 72414 atyantAbhAva 46801 apekSAbuddhi 2767 atyantAyogavyavaccheda 69335, 694 / 8 apoddhAravyavahAra 2778 adRSTAdi 163321 apoha 55119555 / 7,556 / 2; 557 / 5 advayajJAnakalpanA 207 / 17 apohmabheda 562 / 5 advaitarUpatA 719 / 15 apauruSeyatva 72111,5 advaitavAdimatasiddhi 54 / 11 apratipatti 360116 adhigati 205 / 11 abAdhitaviSayatva 44227 adhiSThAnA'nRjutva 452 / 9 abhAvadoSa 37120 ananyaparatayopAdIyamAnatva .83113 abhAvapUrvikArthApatti 5167 anapavAyuSkatva 863 / 19 / abhAvapramANa * 46307 anabhyAsAvasthA 201119 abhAvArthApatti 508 / 12 anAdyavidyopaplava 62 / 15 abhijJAkSaNa 382 / 9 anAdheyApraheyAtizaya 14328 abhidhA 567 / 12; 577 / 1 anirvacanIyArthakhyAti 6317 abhidhAtrIzakti 508 / 3 anutpAdyotpAdakatva 269 / 9 abhUtvAbhAvitva 220113; 221218 anupalabdhi 446 / 1,4657 abheda 365 / 19 38018 anumAnapUrvikAzaMpatti 5065 ayutasiddha 294 / 24 anumAnopamAnapUrvikArthApattidvaya 515 / 11 | ayutasiddhatva 297 / 20 anumitAnumAna 4501 ayutasiddhi 299 / 9 anuyogazabda 802 / 6 ayogavyavaccheda 69334; 6941 anuvAkagrantha 749 / 1755 / 11 arthakAryatA jJAnasya 659 / 11 anusaMhRti .742 / 4 arthakriyAkAritva 37538 anusmaraNa 395 / 5 arthakriyAjJAna 20215 anekajIvanAma 805 / 1 arthapradhAnanaya 793 / 17 anekajIvAjIvanAma 805 / 3 arthaprAkaTya 20111 anekAkAracitrajJAna 19318 | arthabhAvanA 579 / 11,582 / 14 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanikanAmasUciH 106 64.1 arthAtmako vyavahAraH 634 / 9 / Asrava 391117 arthAtmikA bhAvanA 579 / 10 AhaGkArikatva 157120 arthApatti 505 / 14 AhAra 8576 arthApattiranumAnameva 513 / 10 AhArakathAmAtra 864123 arthApattipUrvikArthApatti 507 / 10:515 / 13 || AhlAdanAkAratva 129 / 13 ardhapaJcamAkAra (apoha) 555 / 3 icchA 57415 arhaduktayatna 868 / 19 | icchAprayatnaprabhRtayo vidhiprakArA: 59801 alaukikArthakhyAti indriyadoSa 196119 alpAntaratva 617423 | indriyapratyakSa 47412 avadhijJAnina 855 / 1,863 / 2 | indriyavRtti 4012.5 avayavin 23116 indriyasaMskAra 71336 avidyA 14311 iSTavighAtakRt 69 / 4;73 / 18 avidyAtimiropahata 14134 iSTAniSTaprAptiparihArAdilakSaNavyavahAra 79215 avidyArUpa 809 / 3 upadeza 574 / 4594 / 4 aviplutatva 772 / 8 upadezo vidhiH 59412 aviveki 353 / 27 upabhogAzraya 845 / 13 azakyavivecanatva 125 / 19,127 / 11 upamAna 489 / 9,49749 asatkAryavAda .. 356 / 14 upamAnapavikA'rthApatti 5066 asatkhyAti 60.15 upamAnasya pratyabhijJAnasvabhAvatvam 494 / 18 asatpratipakSatva 44339 upalabdhilakSaNaprAptapratiSedhyArthAna palabdhi-bhUtalAdyAasadbhAvasthApanA 805416 zrayopalabdhi-pratiSedhyaghaTAdismaraNalakSaNasAmagrIasAdhuzabdaprayoga 75858 vizeSa 464 / 1 asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH 439 / 2 upasargAdyAsakta 868 / 14,8741 asmaryamANakartRkatva 72418 upAdAna 39111 ahaGkAra 351115 ubhayadoSa 360111 AkAza 242 / 2 ubhayasaMskAra 71117,71417 AkAzapradezazreNI 258 / 13,18 | UrdhvatAsAmAnya 6472 AkhyAtazabda 7398 UvadhiHsthitavaMzAdi 3058 AgamanoAgamarUpatA 8077 UhajJAna 444115 AgamanoAgamavikalpa 806 / 10 ekajIva-anekAjIvanAma 805 / 3 AcelakyAdisaMyamavizeSa 872 / 16 | ekajIva-ekAjIvanAma 805 / 2 Atapa 669 / 4 | ekajIvanAma 804118 AtmakhyAti 62 / 1 / ekatvAdhyavasAya 49 / 17,289 / 11 Atmagata 19723. ekadravyatva 204 / 11 Atmadarzin 838 / 12 | ekalolIbhAva 309 / 8 Atmano'prAptakriyAsambandhAvagama 574 / 3 | ekasAmagrayadhIna 2367 Atmana 259 / 23 | ekA'jIvanAma 805 / 1 AtmAdvaita 239 / 21 | ekAtmasamavetAnantarajJAna 18215 AdarzAdi 451115 | ekAtmasamavetAnantarajJAnagrAhya 18806 AdityAdikriyA 255 / 11 | ekArthasamavAya 870 / 24 Ananda 831111 eko'navayavaH zabdaH 7423 Anandazabda 838 / 2 / ekopAdhyupakAryatva 230 / 14 'Aptoktatvenaiva .53631 evakAra 69411 Ayatana 39214 5477 ArUpyadhAtu 392 / 10 kaNTakazAkhAvaraNavat 319 / 2 AvaraNa 70806 | kathaJcit vijJAnAbhinnahetujatva 129 / 13 AvaraNatva 7069 karaNa 225 / 10362 / 15 Azaya 109 / 11 | karaNasphoTa 756 / 13 AzubhamaNAdijJAna kartavyatApratipatti 574|4 AsargapralayasthAyin 189 / 16 | kartRtvasAmagrI odana 523 / 4 994 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 910 nyAyakumudacandre karma codanA chAyA 109 / 10, 574 / 3; 807 / 4 / gauNatva 7101 karmatvenApratIyamAnatva 175 / 2 grAhyagrAhakavaidhurya 133 / 10 karmanokarma 868 / 15 ghaTAdyabhAva 444 / 14 karmanokarmAdAnalakSaNa AhAra 8565 cakrAdivyApAravaiyarthyAnuSaGga 709 / 14 karmapadArtha 279 / 13 cakSurAdigata 197 / 21 karmazabda 805 / 10 cicchaktirapariNAminyapratisaMkramA 814 / 12 karmaiva abhipretArthaprasAdhakatvAd vidhiH 591 / 21 | cicchAyAsaGakrAnti 19215 kalpanA .47115 citra .124 / 10 kavalAhAra 851022 citrajJAna 19856 / 26,130121,38212 kAmadhAtu 39229 415 / 15 kAmapIDApanodArthaM kAmukAdisvIkAra 874 / 19 citrajJAnarUpatA 620118 kAraka 42 / 2 citrajJAnAdi 415 / 6 kArakavyApara 709 / 12 citrapratibhAsA 1261 kArakasAkalya 33 / 10 citrarUpapratipatti 229 / 14 kAraNAnumAna citrAkArakajJAna 414 / 16 kAryatva 362 / 26 citrAkArakasaMvedanavat 307 / 22 kAryapreraNayoH sambandhaH 584 / 4 citrAdvaitasiddhi 126 / 13 kAryasahitApreraNA 583310 citrakajJAna 618 / 10 kAryAnupalambha 91218 cintAmayI 839 / 5 kAlakrama 151 / 21,23 catanyaprabhava 850123 kAladravya 25131 55113 kAlAkAzAdi 44014 667 / 10 / 669 / 4; 672 / 6 kAlANu 25415 chinnamUlatva 722 / 9; 729 / 8 kRtakatva 3764 jarAmaraNa 39112 kRtakRtyatA 828 / 21 jaladhAraNAdyarthakriyAkArin 233 / 17 kRtanAza-akRtAbhyAgamadoSa jAgratsuSuptAvasthA 847/20 kRtamiti pratyayaviSayatva 1015 jAgradvijJAna 618 / 12 kevalavyatirekyanumAna 214/10 jAti 339 / 18,39121 kezAdivivRddhayabhAvavat 857 / 20 jAtizabda 805/7 15220; 445 / 15) jAtiH saGaghAtavartinI 740 / 11 kramayogapadya 35748, 38018 ! jAtyantaratva 369 / 3 kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritva 83 jijJAsA 33711 kramAkramAnekAnta 806 / 9 jina 521111 kramAnekAnta 37222 jIrNa kUpaprAsAdAdivat 10017;73115,137 / 12 kramo vAkyam 7415 jJAtRtvaviziSTasyArthasya 178 / 26 kriyAvizeSanibandhana brAhmaNatva 778 / 12 jJAtRvyApAra 42221 kSaNakSayasvargaprApaNasAmarthyAdi 88412 jJAtRstha (nigraha) . 31215 gandhAdisphoTa 756 / 6, 10 jJAna 189 / 14 gavAdayaH zabdAH sAdhavaH 7576zAnAnuttArAma jJAnAnutpattivyatireka 666 / 16 gAvyAdi 7577 jJAnAntaravedyatva 18215,16 gAvyAdizabda 762 / 3 jJApaka 54123 guNa 27332 jJeyastha (nigraha) 31214 guNapadArtha 272 / 17 tajjanma -6771 guNapuruSAntaradarzana 8163 | tatkAraNaviruddhavidhi 92 / 15 guNavAn zabdaH 24316 tattritaya 645 / 2 guNazabda 805 / 10 | tattvajJAnasaMrakSaNa 318/15 gurutva 274 / 17;27803 tattvasRSTi 352 / 635538 go-gAvI-gauNI-gopotaliketyAdayaH 7675 tattvasRSTiprakriyA 358117 gozabdalipibuddhi 716 / 17 | tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatva 338 / 22 gauNa 399 / 13 | tatpuruSabahuvrIhidvandvasamAsa 359 / 16 krama Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanikanAmasUciH 611 4072 tarka tatsamudAyo niyogaH 58417 | naTabhaTacaruTacarmakArAdi 767 / 14 tathAgatAdi 587413 nararacitaracanAvaziSTa 737 / 11 tathopapatti 423 / 13 nAnAsamavAya 302 / 13 tadatadrUpahetuja 126 / 18 nAmarUpa 3907 tadadhyavasAya 645 / 1 / nikSepamAlA 88011 tadAkArArpaNakSama 165 / 18 nigrahabuddhi 3171123384 tadityullekhitva nityazabda 70114 tadutpatti 644 / 11 nityasambandha 54714549 / 11 taddhitotpatti 364115 nimittakAraNakriyAnuvidhAna 459 / 1 tadvayavasiti 6771 | nimittAntara 804 / 16 tadvathApakaviruddha 92 / 10 niyoga 574 / 1,582 / 17 tadviruddhakAryavidhi 92 / 19 nirAkAGakSatva 7385 tadvirodhyantarAnumAna 462 / 4 nirAsravacittasantatyapattilakSaNA 844 / 16 tapas 84718 nirUpaNa 395 / 5,7 tamas 627 / 3;669 / 5, 672 / 6 nirvikalpaka 45 / 23;46 / 1 | nirvikalpetarAkArakavikalpavata 414 / 17 tAtparyazakti 508 / 3 nivAraNabuddhi 317 / 13 tAdAtmya 359419,4467 nizcaya-AropamanasoH 205 / 21 tAdAtmyatadutpatti 444 / 10 nizcitatvasyApi rUpAntarasya 441114 tAdAtvikanimittatva 1000 / 10 naipuNyAdhupAlambha 148 / 13 tAdAtvikasukhasAdhana . 842 / 2 | naiyAyikAnumAna 460 / 20 tApya 677 / 1 nairAtmyadarzana 84558 tApa-zoSa-upaSTambha-udvegAdi 350 / 22 nairAtmyAbhyAsAdilakSaNa 839 / 10,84012 tiraskRtatadupAdhipravartanamAtra 574.2 pakSa 43549 tRtIyasthAnasaMkrAnti. 685 / 12 | pakSadharmatvasahitA 518 / 13 tRSNA 39111 pakSadharmatvAdilakSaNatrayAnvitatva 438/12 triguNatva . 353 / 26 pakSapratipakSa 3165 tritvAdisaMkhyAjJAna . 504 / 17 paJcarUpatva trairUpyamAtra. 44012 paTAdyavayavin 2262 tryaMzaparipUrNa 57815 79715 tvagasthipizitazoNitAdipariNAma vizeSa 343 / 14 padAdisphoTa 754111 dAkSiNya 5477 para 283 / 20 dika 257 / 19 paratantra 353 / 22 digadravya 257/24 paratva 274 / 16 duHzravaNatva 73014 paratvAparatva 277 / 20 durbhaNatva 73014 | paramANurUpa 215 / 11 dUratimira 54018 paramAtmasvabhAvo niyogaH 584 / 10 dezakrama 151 / 21, 22 | pararAgAdivedana 168 / 10 dezadravya 25949 paralokAbhAva 343316 dezAdiviprakRSTArthasambandhyabhAva 47118 parasparaparihArasthiti dezAdyaviprakRSTArthasambandhyabhAva 47116 parasparaviruddhabhAvanAniyogAdivyAkhyAna 735 / 4 dravatva 274 / 18, 278 / 15 parasparAsaMsRSTakapAlotpAda 48019 dravyata: puruSaveda 87014; 878 / 13 parApara 25116 dravyazabda 8058 parAparayogapadyAyaugapadyacirakSiprapratyaya 25115 dharma 331 parAparavyatireka 252 / 18 dharmAdharma 279 / 7 parApekSAsvarUpa 305 / 12 dharmAdharmadravya 34014 - parimANa 274 / 1 dhArAvAhikapratyakSa 405 / 17 paryudAsarUpo'pohaH 556 / 13 71015 | pATanapUraNaprasaGga 536 / 10 naarthasaMvittiphala 466 / 14 | pAdasphoTa 756 / 13 44211 pada 37015 dhvani Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 nyAyakumudacandre 2611 pRthaktva preraNA pAratantryalakSaNa 305 / 12 , pravartanA 589 / 9 paMvedaM vedantA 878 / 2 pravartanAmAtra 588 / 11 puvedodaya 87816 | pravRtta-nivRttAdhikAratvadharma 81710 puruSa eva niyogaH 584122 pravRttAdhikAratva 817 / 12 puruSebhyo hInatvAt 8767 pravRttinivRttisadbhAva pUrvavarNadhvaMsaviziSTAnyavarNa 7502 prayatnAdisAmagrI 472 / 2 pUrvavarNavijJAnAbhAvaviziSTa 75016 prasaGgaviparyaya 177116 274 / 12 prasaGgasAdhana 224 / 11 pRthaggatimatva 298 / 4 prasajyarUpa *556 / 14 prakAzagata 197122 prasAda-lAghava-uddharSa-prItyAdi 350 / 22 prakRSyamANatva 236 // 15, 811315, 812 / 1; | prasiddhArthakhyAti 61112 858 / 17 prAkaTaya 1974 pratikarmavyavasthA 166 / 11 prAkRta 764 / 6 pratijJAprayoga 436 / 9 prAkRtazabdavat 763 / 21 pratijJArthaMkadezatvaprasaGga 49118 prAgabhAva 467 / 10 pratiniyatavyaJjakavyaGgaya .709 / 2 prAgabhAvAdyavAntarabheda 482 / 6 pratiniyatAvaraNAvArya 709 / 2 prAGmukha 452 / 2 pratipakSabhAvanAnivartyatva 853 / 13 prANAdiprANa 85111 pratipattipravRttiprAptipratIti 78015 prApyakAri 75 / 12 pratibandha 163 / 26 prAmANya 195 / 13 pratibimba 45112,45413,9 prAzastyAbhidhAna 578 / 1 pratibhA 574 / 5:595 / 14 58315 pratiyogigrahaNasavyapekSa 424115 preraNAsahitaM kAryam 58317 pratiyogitA 4767 preSaNAdhyaSaNAbhyanujJAlakSaNa 588 / 3 pratItyasamutpAda 39011 praiSAdi 574 / 1,588 / 10 pratyakSapUrvikA arthApatti 506 / 4, 514 / 10 phala 574 / 25899 pratyakSAnupalambha 426 / 1 phalakAGkAdi 4606 pratyakSAbha 524 / 24 phalAbhilASa * 574 / 3,591 / 14 pratyabhijJA 8128 bahirvyApti 4402 pratyayAtmaka 63409 bahvAdibhiH dvAdazaprabhedaiH '174 / 14 pratyavamarzinI 14012 bAdhitaviSayatva 44215 pratyavasthApana 323 / 1 bAhyAbhyantaranargranthyapratipanthin 873 / 15 pratyAsatti 306 / 24 bimbarUpa 451113 pratyAsannatimira 5408 bIjaprarohaNasaMrakSaNa 319 / 2 pradIpAdisphoTa 756/2 buddhimatkartRpUrvaka .97116 pradhAna 3508 buddhirvAkyam 74116 pradhAna-IzvarAdikArakanirapekSa 39014 buddhayadhyavasita 19016 pradhAnapariNAma 189 / 13 buddhayAdivizeSaguNocchedarUpatva . 823119 pradhvaMsAbhAvalakSaNa 467 / 10 buddhadhArUDha 586.19 prabodha 618 / 12 bubhukSA 86016 pramattAdi 859 / 10 brAhmaNyajAti 767 / 18; 77101 pramANa 48.10 bhakti 574 / 5, 59713 pramANatrayasampAdya 545 / 4 / bhava 39111 pramANaphalavyavasthA 19516 bhavitavyatApratyayarUpatA 116 / 12 pramAtadoSa bhAMvataH vedatrayAnyatamavedAdhirUDha 878 / 17 pramoSa 59/9 bhAvanA 574 / 1 prayatna 574 / 5 -bhAvanAkhyasaMskAra 2755 prayAjAdibyApAra 5787 bhAvanAdyarthabheda 548 / 2 prayojakasandehavyudAsArtha 429 / 3 / bhAvanArUpa 279 / 3 prayojana 337 / 2 / bhAvimaraNAdi 618 / 12 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanikanAmasUciH mukti 55014 852 / 1 | rUpadhAtu 39219 bhUtakoTi 131111 rUpasaMzleSasvabhAva 305 / 12 bhUyodarzanAvagatA yavyatirekasahakRtendriya rUpAlokAdyanekakAraNakalApa 384114 prabhavaMvA pratyakSam 4288 lakSaNA 568 / 1 bheda 365 / 183808 lakSitalakSaNA 5685 bhedavyavahAra 15415 lakSyanirdeza 437 / 10 bhedAgraha lakSyavedhapravINalakSaNa 43717 bhogyarUpo niyogaH 584116 353 / 20,42746 madhyakSaNasvabhAva 130 / 22 liDaloTtavyapratyayAnta 574 / 14 madhyamApratipat 131010 | vaktRtvAdi 9331 madhyamApratipatti 13148 vadhyaghAtAnumAna 46217 madhyAdijJAnaparigraha 504 / 16 vastvaMza 364124 manasa 352 / 3 vastvasaMkarasiddhi 467 / 10 manaHpratyakSa 47113 vAkya 7975 manogatadoSa 197022 vAgarUpatA 14012 manodoSa 19619 vAcyavAcakabhAva 295/3 manodravya 268 / 18 vAcyasaMvittyapekSaNa 498 / 17 manovRtti 4016 vAsyavAsakabhAvAsaMbhava 18 / 3 mahAn vikalpamAtrAdhInajanma 537115 mahAsattvasAdhyamuktiheturatnatrayasamagratA 876 / 23 | vikalpAnuviddha 525 / 12 mAtRkAsphoTa 756 / 14 vikAritva 10116 mAtRpitRja 352 / 11 / vicAra 39524 mAtrAmAtrika-kArya-virodhi-sahacAri-svasvAmi- vijAtIyavyAvRtti 289/5 vadhyaghAtakAdi-saptavidhAnumAna 462 / 1 vijJAna 39016 mAtrAmAtrikAnumAna 462 / 2 vijJAnAbhinnahetuja 1269 mAdhyamika 12748; 206 / 16 vitarka mArga 39117 vidhi 573 / 20, 595 / 14 mImAMsakAbhimatArthApatti 505 / 2 641223 mImAMsakAbhyupagatamupamAnam 4963 vidhUtakalpanAjAlatA 168 / 15 mImAMsakopavaNitopamAna 497116 vipakSabAdhakapramANa mukhya 399 / 13 viparItakhyAti 64117 mukhyakAla 253125 viparyayAnadhyavasAyayoH 336 / 24 makhyatva 399 / 12 vibhAga 274 / 14, 277 / 14 meyarUpatA 166 / 15 vibhinnakartRkatva 22329 mokSa 823317 vibhinnaparimANatva 223 / 12 yatigRhidevavandyapadAnaha 875 / 17 vibhinnazaktikatva 223 / 11 yantrArUDhaniyogAbhidhAna 585 / 14 viruddhadharmAdhyAsa 22317 yantrArUDho niyogaH 584113 viruddhavidhi 92 / 4 yAjanAdhyApanapratigrahagrahAdi 773 / 16 viruddhAvyabhicArina 69 / 5 yugapajjJAnAnutpattiliGga 269 / 6 | virodha 36018369 / 3; 37013 yugapanikhiladravyAvagAhakArya 2501 virodhagati 8564 yogipratyakSa 47:14,432 / 16 vivakSA 531110,535 / 15,780123 yogyatA 31120 vivekakhyAti 81631, 821020 yogyatAlakSaNasambandha 121224;5387 vivekAkhyAti 52013 yogapadya 220111 | vivekAnupalambha 81711 raktAraktatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsa 228.18 viziSTadaNDyAdipratyaya 431312 62743 viziSTadaNDayAdipratyayavat 42958 rajjayanthyAdi 36317 / viziSTA saMskRtiH 71117 rAjA 499 / 13 | vizeSaNabhAva 304 / 1 riraMsA ... 8609 vizaSaNavizeSyabhAva 30115 vidhi Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyakumudacandre - 19664 vizeSapadArtha 292 / 1 ] zrutajJAna . . 529 / 22 / vizeSaviruddhAnumAna 296 / 12 | zrutamayI 8395 viSamagatayaH 867 / 4 zrutArthApatti 507712,515 / 15 , viSaya 353328 zreyaHsAdhanatA 593 / 11. viSayagatadoSa 197 / 21 zreyaHsAdhanatvAkhyadharma 574 / 4 viSayadoSa 196 / 20 zreyaHsAdhanatvAkhyadharmAvagama 5936 viSayaviSayibhAva 29514 zrotra 248 / 26 viSayAkAraviveka 48411 zrotrasaMskAra 71117 viSayAndha 393325 zrotrasyAprApyakAritvam 85 / 16 viSayAlocanasaGkalpanAbhimananAdyanekasvabhAvavattva SaT ( padArtha ) 214 / 1 8212 SaTprakAra ( sannikarSa ) 28/20 viSAdadainyavIbhatsagaurava-AvaraNAdi 35121 SaDaMzApatti 233313 vItarAga 318 / 15 saMkhyA 273 / 12 vRddhavyavahAra 75738 saMjJAsaMjJisambandhapratipatti 50002 vega guNa 275/3,279 / 2 saMjJAsaMjJisambandhapratipattiphala 49610 vedanA 39017 | saMyuktavizeSaNabhAva 463317 vedAdhyayana .722017 | saMyuktasaMyogAlpIyastvalakSaNa 776 / 17 vairAgya 846 / 23 | saMyoga 274 / 14, 277 / 12 vyakta 353310 saMyogidravya .80538. vyatikara 360 / 14 | saMyogisamavAyiliGga - 461114 vyatireka 25116 saMvAdakajJAna vyadhikaraNAsiddha 49110 | saMzaya 337723607,368020 vyavahAra 63338 saMzayavyudAsa 33742 vyavahArakAla 253 / 25 | saMzayAdidoSopanipAta 36006 vyAkaraNaprAmANya 760 / 17 saMskAra 39016 vyApaka 42315 | sakalazUnyatA 13118398 / 16 vyApakAnupalambha 91121 260112 vyApya 42335 saGkalana 4945 vyAmoha 21110 saGkata 54742 vyutpattinimitta 262 | saghAta 7401 zakti 350 / 14,5068 sadayavahArAnudaya 479 / 10,4801 zaktisaMkarapakSa ... 847111 santAnazabda 6 / 15,803 / 21 zakyaprApti 33742 santAnoccheda 61666 zakyavivecana 126 / 1,2 | sapakSavipakSavyavasthA 43805 zabda 573123 samavAyapadArtha 294116 zabdanityatva 69851 samavAyidravya 8058 zabdapradhAna 793317 391116 zabdabhAvanA 579 / 2 samudrAMza 364 / 25 zabdasaMskAra 7117,13 | samudraikadeza 364123 zabdasvabhAvabrahmasadbhAva 139 / 19 : sampUrNacetanAlAbha 202 / 18 zabdAkArAnusyUta 141018 sambandha 305 / 10 zabdAtmaka 634110 sambandhasambandha 432 / 9,10 zabdAnuviddha 14018 sarvagrahaNaprasaGga 230 / 13 zabdArthasambandha 550118 | sarvadharmanirAtmatA 13148,10 zarIraparimANatva 26116 | sarvAtmavijJAnAhita 728 / 15 zAstre'niyatakathAyAM vA 43818 | sarvAtmabhASAtmaka 214 zuddhapariNAmasaGakrama 82115 | sarvajJAvinAbhata 86 / 22 zuddhakArya (niyoga) 58363 | sarvAtmasambandhino'nupalambhasya 93 / 15; 442110 zrAvaNatva 44011 savikalpaka 45 / 23,4631 529 / 21,53016 | satyadakSiNaviparyAsa 457111 samudaya . zruta 7 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMndhasaGketavivaraNam 615 sahakArizakti 1591 | sneha 2752 sahacarAnumAna ... 46215 snehaguNa 278.19 sahAnavasthAlakSaNa 37015 sparza 3907 sahopalambhaniyama 118 / 1612331 sphoTa 745 / 11, 754 / 13 sAkalya 301 smRti 405 / 10 sAkSitvAdi . 813 / 4 smRtipramoSa 5416, 12 sAdRzyaviziSTasya gopiNDasya 4909 / smRtyAbhAsa 41016 sAdRzyavyavahAra 493 / 17 syAcchabda / 328 sAdhakatama .29 / 10 syAtkAra' 694 / 11 sAdhanavAkya 738 / 1 svakAraNasattAsamavAya 10115, 220112 sAnatantra 55019 | svapariNAmAdalpaparimANakAraNArabdhatvaniyama sAmagrI 3338 215 / 17 sAmAnAdhikaraNya 564 / 3 svadarzanAt svAmino'numAnam 462 / 6 sAmAnya . 283317 svabhAvahetudvaya 4459 sAmAnyamAne saGketaH . 56718 svabhyaste viSaye 201117 sAmAnya vizeSa 36948 svarUpaprayuktasyAvyabhicArasya / 422 / 9 sArUpya 169 / 1,205 / 10,644021 svarUpazakti 15911 sAvayava 353322 svasaMvedana 47110 sAvayavatva 10215 svAtmani kriyAvirodhAt 18211418717 sAsravacittasaMtAna 839 / 9 499 / 13 sAsravacittasaMtAnalakSaNasaMsAranivRttirUpamokSa 839 / 6 / hastasaMjJAdi 54226 sunizcitAsaMbhavAdhakapramANa 898 hastasphoTa 756 / 12 suSuptAdyavasthA 847117,84816,17 hiMsA 593313 somarAjA 72614 hInagarbhasthAnazarIraviSayAdi 809 / 12 strInirvANa - 865 / 13,87011 / hInasattva 86958 sthAsakozakuzUlAdi 792 / 19 / hInasthAnaparigrahavattva 810120 sthitisthApaka 2757; 279 / 4 / hetumat 353310 snigdharUkSatvalakSaNaprakArAntara 233 / 11 | haMsa 112. mUla-TippaNyupayukgranthasaGketavivaraNam / prakalaGkama0pari0-akala granthatrayapariziSTam siMghI anekAntajaya0 / anekAntajayapatAkA| yazovijayajaina sIrija kalakattA 789. anekAnta0pa0 granthamAlA kAzI ] 51, 140, avayavajrasaM0-advayavajasaMgrahaH [ gAyakabADa sIriz2a 526, 534,536, 537, 540,541,553bar3odA ] 409. 555,559,560,564,620,621,640,838. advayavajrasaM0 tattvaratnA0-advayavajasaMgrahatattvaratnAvalI | anyayo0-anyayogavyavacchedadvAtriMzatikA syAdvAda.. [gAyakabADa sIrija bar3odA 1125. maJjaryantargatA [rAyacandra zAstramAlA bambaI ] anAgAraSA-anAgAradharmAmRtam [ mANikacandra jaina | grantha0 bambaI ] 799. | apohasi0-apohasiddhiH [ eziyATika sosAiTI anuyogadvA0) anuyogadvArasUtram [Agamodayasamiti | kalakattA ] 554. anu0 sU0 / sUrata 242,605,609,622,632, abhi. Aloka0-amisamayAlokAlaGkAraH [ gAyaka 636-638,782, 799-801,804-807. bADa sIriz2a bar3odA ] 5, 124, 126, 382, anekAntavAva0) anekAntavAda pravezaH [ hemacandrAcArya 384, 524, 838. anekAntapra0 granthAvalI pATana] 537, 620. abhi0 koza / abhidharmakozaH [ jJAnamaNDala presa anekAntavAvapra0 Ti-anekAntavAdapravezaTippaNam | abhiSa0 / kAzI] 83, 120,272, 391, [ hemacandrAcArya granthAvalI pATana ] 369. . 392, 395, 602. Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAvakumudacandra 607. adhiSaka vyA0-abhidharmakozasya nAlandAkhyA vyAkhyA 119, 124, 133, 152, 182, 187, 188, [jJAnamaMDala presa kAzI] 392, 394, 395. 190,191,237, 295,297, 298, 302, amarako0-amarakozaH [ nirNayasAgara presa bambaI ] 364, 365, 490, 624, 626, 640, 682, 199, 202, 738, 802. 734,735, 776,809-813, 817-819, pralaM. ci0-alaGkAracintAmaNiH [janendra presa 839,842. kolhApura] 1, 596. mAptamI0-AptamImAMsA [jaina siddhAnta prakAzinI pravaryAvanirA0-avayavinirAkaraNam [ eziyATika saMsthA kalakattA] 15, 16, 22, 23, 124, sosAiTI kalakattA ] 228, 231. 139,155, 209, 236, 305, 357, 366, arthasaM0-arthasaMgrahaH [ nirNayasAgara presa bambaI 1 87, 374, 375, 382,401,522, 600, 605, 573, 577-579. 606, 623, 697,812,843.. aSTaza0-aSTazatI aSTasahasyAM madritA [nirNayasAgara prAvazyakani0-AvazyakaniyuktiH Agamodaya samiti presa bambaI] 6, 10, 18, 23, 49, 89, sUrata] 82, 115, 173, 609,622, 632, 105, 106, 109, 115, 119, 123, 124, 636, 638,782,799. . 136, 139, 155, 233, 243, 366, 367, prAva. ni0 malayaga0-Avazyakaniyuktimalayagiri371, 374, 381, 388, 427, 438,454, ____TIkA [ Agamodaya samiti sUrata ] 605, 606, 462, 480,487,503, 504, 522, 565, 674, 686, 688, 691, 793, 800. 568,601, 602,604, 605, 616, 676, prAva. ni.hari0-AvazyakaniyuktiharibhadrIyaTIkA 677, 680-682,703, 706, 708,710, [Agamodaya samiti sUrata ] 173. 720, 730, 731, 736, 738, 739,809. A0 vi0-AdarzapustakAntargatA truTitA vivRtiH 637. aSdasaha-aSTasahasrI [ nirNayasAgara presa bambaI]| AryaratnAvalI-mAdhyamikavRttau nirdiSTA / 484. 6, 10, 11, 17, 18, 19, 22, 23, 29, AlApapaddhati:-devasenakRtA nayacakrasaMgrahAntargatA 46, 49, 53, 74, 89, 97, 105, 106, [ mANikacandra granthamAlA bambaI ] 23, 606, 109, 115,119, 123, 1.4, 126, 127, 129-134,136, 138, 139, 141, 147, iSTopa0 TI0-iSTopadezaTIkA [ mANikacandra grantha151, 155, 216, 225, 230, 233, 236, mAlA bambaI ] 674. 243, 303, 305, 307, 357, 366, 367, uttarapR0-uttarapurANam [jenasiddhAnta prakAzinI . 371, 374, 375, 381, 382, 388, 391, ___ saMsthA kalakattA] 773. 398,400,402, 417, 427, 429, 438, uttarA0-uttarAdhyayanasUtram [Ayamodaya samiti 454,462, 480,487,503, 504, 522, sUrata ] 632, 646, 669, 778, 791, 534, 540,551, 554,565, 568,577, 830. 579, 582, 583, 584, 585-587,601- uttarAdhyaya0 pAiyaTokA-uttarAdhyayanasUtrasya zAntyA605, 616, 620, 623, 628, 640, 676, cAryaviracitA TIkA [Agamodaya samiti sUrata ] 677, 680-682, 685, 703,706,708- 865. 710,720, 723, 726, 730, 731, 736, | upAyahRdaya-upAyahRdayam [gAyakabADa sIriz2a bar3audA 738-743, 780,791,809,811, 814, 312, 321-326, 329. 827,833,845. Rg0 puruSa0-Rgvedasya puruSasUktam [ AnandAzrama aSTasaha yazo0) aSTasahasrIvivaraNaM yazovijaya- sIrija pUnA ] 770. aSTasaha viva0 kRtam [ jainagranthaprakAzaka sabhA | proghani0 TI0-oghaniyuktiTIkA [Ayamodaya rAjanagara] 583, 584, 687. samiti sUrata ] 876. mAtmata. AtmatattvavivekaH[jIvAnanda vidyA- | kaThopa0-kaThopaniSata [ nirNayasAgara presa bambaI] 147. prAtmatattvavi0 sAgara kalakattA] 443, 847. karmagra0-karmagranthAH AtmAnandasabhA bhAvanagara 801. mAtmAnu0-yAtmAnuzAsanam prathamagucchakAntargatam | karmagra0TI0-karmagranthaTIkA [ AtmAnandasabhA bhAva [pra. pannAlAla jaina bhadainI kAzI] 393. nagara] 674. . Adipu0-AdipurANam jainasiddhAnta prakAzinI saMsthA kalpasU0-kalpasUtram | jaina sAhityasaMzodhaka granthamAlA kalakattA] 778. ahamadAbAda ] 868. AdhyAtmika0-AdhyAtmikamataparIkSA yazovijaya-kazara0-kazaropaniSata nirNayasAgara presa bambaI]149. granthamAlAntargatA [jainadharmaprasAraka sabhA bhAva- kAtyAyanacAtika-kAtyAyanapraNItaM vArtikam 6. nagara] 852,853. kAdambarI-[ nirNayasAgara presa bambaI ] 113. prAptapa0-prAptaparIkSA | jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kAlaloka-kAlalokaprakAzaH [devacandra lAlabhAI kalakattA] 4, 5, 19, 89, 94, 97, 109, / phaMDa sUrata ] 855. Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthasaGketavivaraNama wf kAvyAmbaI ] 2,567.sanam [nirNaya kAvyamI0-kAvyamImAMsA [gAyakavADa sIrija bar3audA | chakkhaMDA-chakkhaMDAgamaH [jainasAhityoddhAraka phaMDa 738. amarAvatI ] 800,801,856. kAvyapra0-kAvyaprakAzaH [ bambaI yuni0 sIriz2a ] | chandomaM0-chandomaJjarI [ jIvAnanda vidyAsAgara 567,568,600. | kalakattA ] 278. . kAvyapra0TI0-kAvyaprakAzaTIkA [bambaI yani0 | chAndogyo0-chAndogyopaniSat [nirNayasAgara presa .. sIriz2a ] 693. bambaI ] 147, 825, 830, 837. kAvyAnuzA0-kAvyAnuzAsanam [nirNayasAgara presa chAndo0 zA0 bhA0-chAndogyopaniSat-zAGkarabhASyam [gItA presa gorakhapura] 825. kAvyA0 rudra0 nami0-rudraTakRtakAvyAlaGkArasya nami | jayadha0-jayadhavalATIkA, dhavalATIkAyAH prastAvanA sAdhuviracitA TIkA [nirNayasAgara presa bambaI] TippaNayoH samuddhRtA 607, 622, 638. 764. jayamaM0-sAMkhyakArikAyAH jayamaGgalATIkA [kalakattA] kAzikA-mImAMsAzlokavArtikasya sucaritamizravi- | 627, 628, 813, 814. racitA kozikA TIkA [ trivendrama ] 698, | jAbAla0-jAbAlopaniSat [nirNayasAgara bambaI ] 699, 760. . 634. kUrmapu0-kUrmapurANam 634. jainatarkabhA0 ) jainatarkabhASA [ siMghI jaina sIrija kevalibhu0-kevalibhuktiprakaraNam [ jainasAhitya saMzo- jainatarkapari0 kalakattA] 23, 74, 116, 158, dhakapatre mudritam ] 852-855, 858. | jaitarkapa0 ) 407, 410, 411, 418, 422, ko brA0-kauzItakibrAhmaNam 148. 435, 440, 445, 459, 490,492. 500, kSaNabhaGgAdhyAyaH-jJAnazrIkRtaH bhikSurAhulasAMkRtyAyana- | 610, 621, 622, 632, 636, 638,650, - satka: 552. 686, 687, 793, 799, 800, 854. kSaNa si0-kSaNabhaGgasiddhiH [eziyATika so0 | jainatarkavA0-jainatarkavAtikam | lAjarasa kaM0 kAzI] kalakattA] 9,445, 476. . 20, 23-25, 74, 126, 464, 489, khaMDanakhaMDa0-khaNDanakhaNDakhAdyam [lAjarasa kaM0 kAzI] | 513, 543. 237, 412. jainatarkavA00-jainatarkavAttikavattiH [ lAjarasa ke0 gacchA0 30-gacchAcAraprakIrNaka __ kAzI] 369, 407, 408, 440, 472. samiti sUrata ] 876. jainendravyA0-jainendravyAkaraNam [jainasiddhAntaprakAzinI gurutatvavi0-garutattvavinizcayaH [ AtmAnanda sabhA saMsthA kalakattA 449,604,617,641,766. bhAvanagara] 605, 686-688, 691. jainendrapra0-jainendraprakriyA paM0 baMzIdharakRtA solApura guhyasatra-guhyasUtram,bodhicaryAvatArapaJjikAyAmuddhatam 641. 840 mini-jaiminisUtram 523, 545, 551, 566, go0 karmakA0-gommaTasArakarmakANDam [ rAyacandra 701, 722, 735, 777. zAstramAlA bambaI ] 859,862,871. jaimininyAyamAlA-[ caukhambAsIriz2a kAzI] 576, go0 jIva0-gommaTasArajIvakANDam [rAyacandrazAstra- 578. 579, 582, 757. mAlA bambaI] 801, 856, 859, 874, jJAnavi0-jJAnabinduH yazovijayagranthamAlAntargata: 877. | [jainadharmaprasArakasabhA bhAvanagara] 838. gauDapAvabhA0-sAMkhyakArikAgauDapAdabhASyama [caukhambA | jJAnasi0-jJAnasiddhiH vAlidvIpagranthAntargatA [ gAyaka' sIrija kAzI 189,190,813,814. bADa sIriz2a bar3audA ] 547.. catu0 za0-catuHzatakam [vizvabhAratI granthamAlA | ThANAMgavi0-ThANAMgavittI Agamodaya samiti sUrata] zAntiniketana] 16,81,82,86,819,839. | 863. . catuzatakavR0-catuHzatakavRttiH [ vizvabhAratI grantha- | tattvaci0-tattvacintAmaNiH [ eziyATika sosAiTI mAlA zAntiniketana ] 79. kalakattA] 716. candraprabhaca0-candraprabhacaritam [nirNayasAgara presa | tattvaci0 anu0-tattvacintAmaNi-anumAnagranthaH / bambaI ] 186. | [eziyATika sosAiTI kalakattA] 428, 539. carakasaM0-carakasaMhitA [ nirNayasAgara presa bambaI]| tatvaci0 ava0-tattvacintAmaNi-avayavagranthaH [ezi 25, 309, 310, 312-314, 316, 318- yATika sosAiTI kalakattA] 2. ___ 321 325-327, 330-333, 337, 503. | tattvaci0 vyA0-tattvacintAmaNivyAptigranthaH 419. citsukhI-tatvapradIpikA citsukhI [ nirNayasAgara presa | tattvaci0 zabda0-tattvacintAmaNi-zabdagranthaH 713. bambaI ] 63, 237, 285, 292, 415, 720, 26, 736, 758, 761. 420, 429, 466, 537, 570, 668, 669, | tattvaSi-tattvabinduH [annamalaya yUni0 sIriz2a ] 824,825, 827, 831, 832. Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 nyAyakusudacandre tattvamI0-tattvamImAMsA sAMkhyasaMgrahAntargatA [caukhambA | tatvArtharAjavA0)-tattvArtharAjavArtikam [jainasiddhA__ sIriz2a kAzI] 816. rAjavA0 / ntaprakAzinI saMsthA kalakattA] tatvayAthA0-tattvayAthArthyadIpanam sAMkhyasaMgrahAntargatam 4, 14, 21-23, 25-27, 46, 51, 78, . [caukhambA sIrija kAzI 110. 81-83, 86, 110, 115, 116, 158, tasvasaM0-tattvasaMgrahaH [ gAyakavADa sIrija bar3audA ] 165, 173, 236, 247,255, 258,303, 7-10, 20, 23, 25, 46, 48, 68-70, 341,350, 368, 369, 391,395,457, 73, 86, 87-90, 94, 97, 98, 107- 606, 607, 610, 622, 632, 636, 638, 109, 112, 113, 117,118,122, 125, 647, 672, 686, 753,787,791,793, 142, 146, 147, 103,155,166, 168, 799,800, 806, 807, 810,812,829, 193-196, 198,201-203, 205, 208, 858, 859,862, 8 3,867,868,872, 223-228, 231, 242, 251, 254, 258, 878. 275-277, 279-281, 283, 284, 287- | tattvArtha0 zlo0) tattvArthazlokavArtikam [ nirNaya. 289, 292-294, 300, 301, 342, 343, tattvA0 zlo0) sAgara presa bambaI ] 4-6, 11, 346, 350, 354, 358,360, 369, 373, 14, 17-20, 22, 23, 25, 27,29,40, 374, 376-378,380, 398,407,434, 47, 48, 50, 51, 66, 67, 74, 78-83, 436,439,442, 444,445, 452,453, 86, 87, 97, 104, 106, 109, 115, 464, 466-468, 480, 489,490,492, 116, 124, 127, 130, 132, 133, 493, 499, 504,505,508,515,516, 137-140, 142, 147, 155, 158, , 531,536, 543, 544, 549, 552,554, 171-173, 176, 177, 185-187,189, 557,563, 601, 623, 626, 629,636, 190.198, 201, 205, 209, 210, 216, 675, 679, 680, 698,700,702,703, 239, 242, 246, 247, 250, 254, 302, 709,711, 712-717, 723, 729, 730, 303, 305-308,329, 338-341,343734-736, 749, 750,751,756,.770, 345, 349, 364, 371, 374, 375, 384, 773, 774,811,819,839, 848. 395, 398, 404,408, 410,418,431, tattvasaM paM0-tattvasaMgrahapaJjikA [ gAyakabADa sIriz2a 432, 434, 435, 439, 440, 441, 443, bar3audA] 6, 7, 23, 26, 46, 82, 83, 448,450, 468, 499, 502, 504,505, .86-92, 94, 96, 98, 104, 107, 113, 513, 522, 524,525,559, 560,568, 122, 123, 131, 140-143, 145,146, 570, 577, 579,582-587,593, 603, 150, 153, 189, 201-203, 217, 226, 606, 610,621, 622, 630, 632, 636, 229, 236,276, 284, 288, 341, 342, 638, 640, 661, 664, 674, 682, 685, 344, 346, 347, 355-357, 364,377, 686, 692,703,712,713,720,726, 378, 382, 383, 390, 392,410, 413, 735, 736, 739, 740,752,754,756, 444,451-453, 464,466-468, 475, 762, 765,783,790, 793,799,800, 495,502,505,543-545, 547,551- 804-807, 811,812, 842,845, 858, 557, 596, 633, 636, 658,700, 709, 862, 863, 878. 711,713-715,730, 749,750,839, | tattvArthasAra:-prathamagucchakAntargataH [ pra0 pannAlAlajI 840,848. __caudharI bhadainI kAzI] 23, 25, 32, 158, tatvAnu0-tattvAnuzAsanam [ mANikacandra granthamAlA 165, 606, 610, 622, 632, 636, bambaI ] 801. 63/. tatvArthabhA0-tatvArthAdhigamabhASyam [Ahe tprabhAkara- | tattvA0 sU0-tattvArthasUtram- sarvArthasiddhisammatasUtrapA kAryAlaya pUnA] 3, 23, 115, 116, 165, ThAnvitam / 3, 20, 24, 155, 158, 173, 172, 250, 254, 504, 606, 609, 610, 216, 250, 254, 340, 403, 405,605, 622, 632, 636-638, 647, 783, 799, 632, 646, 651,669,782, 787, 791, 800,863, 868. ... 799, 800, 801, 806, 812, 830, 841, tattvArthabhA0 TI0 ) tattvArthabhASyasya siddhasenIya- | 846, 862, 863, 865, 868. tattvArthabhA0 vyA vyAkhyA [devacandralAlabhAI | tattvArthahari0-tatvArthAdhigamabhASyaharibhadrIyA vRttiH tattvArthasiddha0 ) phaMDa sarata ] 83,254-256, [ AtmAnandasabhA bhAvanagara ] 606, 607, 369,407,411,418,457, 606, 607, 610, 622, 632, 636-638, 812. 610,622, 632, 636-638, 670-672, tattvArthAdhi0 sU0-tattvArthAdhigamamUtram, bhASyasammata687,694,695,754,806,812,829,868./ sUtrapAThAnvitam / 173, 254, 782. Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthasaGketavivaraNam 616 tattvopa0-tattvopaplavasiMhaH [gAyakavAr3a sIriz2a | dharmasAraprakaraNam-syAdvAdaratnAkare uddhRtam / 455. bar3audA] 8,40, 58, 69, 126, 219, 300, dharmasaM0-dharmasaMgrahaNI [ Agamodaya samiti sUrata ] 341, 360, 369, 372, 377, 420, 525, 254, 640, 824. 628, 696, 698, 725, 726,728, 762, dharmasaM0-dharmasaMgrahaH [ oNksaphorDa yuni0 sIrija] 764. 602, 846, 856. tantravA0-tantravArtikam | AnandAzrama sIrija pUnA] dharmasaM0 30-dharmasaMgrahaNIvattiH [ Agamodaya samiti 407,566-568,576, 577,579, 580, sUrata ] 553. 757,758, 760,761,767-769. dhavalA TI0 dhavalATIkA jaina sAhityoddhArakaphaMDa tantravA0 nyAyasukatantravArtikasya nyAyasudhAvyAkhyA chakkhaMDa0 TI0 amarAvatI] 599, 606, 607, nyAyasu0 [caukhambA sIrija kAzI] 622, 632, 633, 636, 638, 656, 657, 574, 577, 579, 582, 588, 592,768, 735, 7:9,800,802, 803, 806,807, 769. 856,874, 877. tantraraha-tantrarahasyam [gAyakabADasIrija bar3audA] dhavalA0 TI0 vedanAkhaM0-dhavalATIkAyAH vedanAkhaMDa: 406, 408, 479, 489, 506, 577, 579, mudritadhavalATIkAyAH prastAvanAyAmullikhita: 582, 583, 593,666,667, 698 699, 722. dhvanyA0 TI0-dhvanyAlokasya locanaTIkA [ nirgayatarkabhA0-tarkabhASA kezavamizrakRtA 21, 24, 25. sAgara presa bambaI ] 749. tarkabhA0 mo0-tarkabhASA mokSAkaraguptakRtA [muni- nandi0 malaya0-nandisUtramalayagiriTIkA [Agamodaya puNyavijayasatkA likhitA 412, 423, 443, / samiti sUrata 466, 548,674,865-867. 551, 601. nayacakra / nayacakrasaMgrahaH [ mANikacandra granthamAlA tarkasaM0 anu0-tarkasaMgrahaH anumAnakhaNDam 826. nayacakrasaM0 bambaI ] 23, 606, 610, 622, tarkasaM0.dI0-tarkasaMgrahadIpikA TIkA 21.496. 632, 636, 638, 686. tarkazA0-tarkazAstram prIdiGanAgabaddhiSTalaoNjikAnta- nayacakrava0-nayacakravRttiH likhitA [ zve0 mandira - rgatam gAyakabADa sIriz2a bar3audA 323-335. rAmaghATa kAzI ] 369, 371, 454, 462, tA0pa0-tAtparyaTIkAyAH parizuddhiTIkA [ eziyA- 537, 553, 606, 607. 628, 636, 638, Tika sosAiTI kalakattA ] 419,428.. 739,800. taitti0-taittiryupaniSat [nirNayasAgara bambaI] 151, nayapradIpa:-yazovijayagranthamAlAntargataH [ jainadharma831. prasAraka sabhA bhAvanagara ] 606,692, 793. taitti0-taittirisNhitaa| 761. nayarahasyam-yazoyijayagranthamAlAntargatam 606. totA0-tautAtitamatatilakam [sarasvatI bhavana kAzI] mavatattva0-navatattvagAthA 669. 568,593,720,757,759,761. nayaviva0) nayavivaraNam prathamagucchakAntargatam [pra0 tri0 prA0-trivikramakRtaM prAkRtavyAkaraNam [ caukhambA | nayavi0 / pannAlAla caudharI bhadainI kAzI ] sIriz2a kAzI] 764. 479, 489, 506, 606, 610, 621, trilokasA0-trilokasAraH [ mANikacandra granthamAlA 622, 632, 636, 638, 701-703, bambaI ] 867,871. 721, 793. triSaSThi0-trizaSThizalAkApuruSacaritram [jainadharma- | nayopa0 70-nayopadezavRttiH yazovijayagranthamAlAntaprasArakasabhA bhAvanagara] 855. gatA 140, 141. lokyadI-trailokyadIpakam 867. nATaghazA0-nATyazAstram [gAyakavADa sIrija vaza0-dazavakAlikasUtram [Agamodaya samiti ra bar3audA ] 737, 756, 764. 868. niyama-niyayasAraH [jainagrantharatnAkara bambaI ] dravyasaM0-dravyasaMgrahaH [rAyacandra zAstramAlA bambaI ] 801, 845. nairAtmyapa0-nairAtmyaparipRcchA | vizvabhAratI zAntidhammapa0-dhampapadam mahAbodhi so0 sAranAtha] 778. niketana] 633,684,840. vAtri-dvAtriMzadvAtriMzatikA yazovijayakRtA [ jaina- | naiSadha0-naiSadhIyaM naritam [ veGkaTezvara presa baMbaI | dharmaprasArakasabhA bhAvanagara ] 854, 855. 772. . dravyAnuyogata0-dravyAnuyogatarkaNA [ rAyacandrazAstra- | SaSa0 TI0-naiSadhIyacaritaTIkA [ veGkaTezvara presa mAlA bambaI ] 254, bambaI ] 773. dharmapa0-dharmaparIkSA amitagatikRtA 773.778. | nyAyakali0-nyAyakalikA [ sarasvatIbhavana kAzI] dharmabi0 TI0-dharmabinduTIkA [eziyATika so0 157, 310, 312-316,318-332, 335, kalakattA] 824. | 419,431,442,443, 496.. Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 nyAyakumudacandre nyAyaku0-nyAyakusumAJjali: [caukhambA sIrija | ___347, 349, 357, 376, 380,381, 384 kAzI] 24, 98, 102, 159, 205,407, 386, 388, 401, 408,411, 416, 419, 444, 445, 489,496,497,513,516, 422, 431, 438, 442, 446-448,464, 518,536, 577, 579,580,588, 605, 467-472, 477,478, 481, 482,491672, 686,727. 493, 495-499, 509-512,514-520, nyAyaku0 prakA0-nyAyakusumAJjaliprakAzaH [caukhambA 531-535, 537, 539-542, 544-548, sIrija kAzI] 2. 550, 553,561-564, 569, 570,573, nyAyakumu0-nyAyakumudacandraH prastuta granthaH 420,613, 574, 577,581, 583, 589, 593, 596, 633, 682, 685. 598, 661, 664, 689, 703-705, 708, nyAyako0-nyAyakozaH [ bambaI yuni0 sIriz2a ] 723, 725,728,729, 731, 738,750282, 693. 752, 755, 757, 758, 761, 768, 809, nyAyadI0-nyAyadIpikA [ jainasiddhAnta pra0 saMsthA 814,820, 823, 825, 831, 833-837. kalakattA] 25, 417,418, 435, 440. | nyAya0 mA0 nyAyaratnamAlA [caukhambA sIrija nyAyapari0-nyAyaparizuddhiH [caukhambA sIriz2a kAzI] | nyAyaratnamA0, kAzI] 419,423, 428, 31, 582, 726. 577,578, 593, 698,701-703,711, nyAyapra0-nyAyapravezaH [ gAyakavADa sIriz2a bar3audA ] 714, 715, 742. 46, 69,434, 435, 588, 601, 679, nyAyamukhaprakaraNam-tattvasaMgrahapaJjikAyAmuddhRtam 435. nyAyapra0 30-nyAyapravezavRttiH. 46, 333, 438, nyAyalIlA0-nyAyalIlAvatI [ nirNayasAgara bambaI ] 2, 60, 97, 109, 214, 228, 240, 278, nyAyapra0 vRttipaM0-nyAyapravezavRttipaJjikA 2, 6, | 419, 443, 501, 512, 531, 729. .. 534, 536. nyAyalI0kaNThA0-nyAyalIlAvatIkaNThAbharaNam [caukhambA nyAyavi0-nyAyabinduH [ caukhambA sIriz2a kAzI ] sIrija kAzI ] 282. 23, 24, 46, 47, 51, 69, 120, 166, | nyAyalI prakAza-nyAyalIlAvatIprakAzaH [caukhambA 205, 370, 382, 435, 439, 444, 450, sIriz2a kAzI ] 241. " 462, 523, 528, 598,599, 627, 679, | nyAyavA0-nyAyavArtikam [ caukhambA kAzI] 16, 681, 853. 18, 21-23, 25, 28, 29, 34, 75-77, nyAyabi0 TI0-nyAyabindUTIkA [caukhambA kAzI] 79,82, 98, 99, 107, 109, 139, 156, 20, 23, 25, 26, 48, 50, 406, 419, 158, 194, 208, 224, 229, 269, 284, 436,438,487,523, 661, 680, 682. 295, 310-325, 328, 330-334, 340, nyAyabi0 TI0 Ti-nyAyabinduTIkATippaNI [ biblo- 357, 387, 406, 411, 428, 434, 462, thikA buddhikA raziyA ] 46, 140 525. 468, 496,512, 535, 536,559, 561, nyAyabo0-tarkasaMgrahasya nyAyabodhinI TIkA [ nirNaya- 562,564,569, 588,646, 667,703, sAgara bambaI ] 25. 708, 720,730, 738, 750, 757, 758, nyAyabhA0-nyAyabhASyam [ gujarAtI presa bambaI ] 833-836,838 2. 3, 9, 16, 18, 19-23, 25, 27, 28, nyAyavA0 tA0 / -nyAyavArtikatAtparyaTIkA 42,76, 79, 85, 97, 109, 127, 139, nyAyavA0 tA0 TI0 [caukhambA sIrija kANI 150, 156, 182, 193, 194,208, 220, 6, 20, 27, 29, 40, 46, 51, 54,56, 224, 234, 309-335, 337, 347, 348, 60-63, 75-77, 82, 98, 99, 107, 411, 496,503, 512,535, 536,539, 109, 129, 139, 156, 158,193, 194, 569,588, 6.1, 667,715, 720,750, 205, 224, 228, 229, 236, 295, 310, 824, 831, 834-836, 838. 313, 318-320, 323, 380, 408,409, nyAyama0-nyAyamaJjarI [vijayAnagaraM sIrija kAzI] 414,419, 427, 428,438,442, 446, nyAyamaM06,7,15,16,18,20,21,24,28-30, 448, 450,461, 462, 496,516,518, 32-38, 41-55, 51, 54, 60-73, 77, | 519, 526, 534, 540, 559,560, 667, 79,82, 86, 18,107, 109, 125, 126, 708, 716, 738, 752, 758,761, 834, 129, 133, 139, 140, 147, 149, 153, 835. 155, 156, 158,159,166, 172, 177, nyAyavi0-nyAyavinizcayaH akalaGgagrantha trayAntargataH 193-196, 201, 205, 208, 224, 240, [ siMghI sIrija kalakattA] 17, 40, 73, 259, 288-290, 310,312-315, 317- 93, 123, 129, 139, 166, 168, 171, 332, 334-337, 339, 340, 342, 346, 178, 185, 186, 189, 209, 227, 228,