Nyayakumudchandra Part 2

SR No.: 004327
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Publication Year: 1941
Total Pages: 634
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 417

प्रवचनप्र० का०६५] शब्दनित्यत्ववादः 703 "संदृशत्वात्प्रतीतिश्चेत् तद्द्वौरेणाप्यवाचकः। कस्य चैकस्य सादृश्यात् कल्प्यतां वाचकोऽपरः // अदृष्टसङ्गतित्वेन सर्वेषां तुल्यता यदा / अर्थवान् पूर्वदृष्टैंश्चेत् तस्य तावान् क्षणः कुतः // दिस्तावानुपलब्धो हि अर्थवान् सम्प्रतीयते / " [मी० श्लो० शब्दनि० श्लो० 244-50] "तथा भिन्नमभिन्नं वा सादृश्यं व्यक्तितो भवेत् / एवमेकमनेकं वा नित्यं वाऽनित्यमेव वा // मिन्ने चैकत्वनित्यत्वे जातिरेव प्रकल्पिता / व्यक्तयनन्यदथैकं च सादृश्यं नित्यमिष्यते // / व्यक्तिनित्यत्वमापन्नं तथा सत्यस्मदीहितम।" [ मी०श्लो०शब्दनि०श्लो०२७१-७३ ] इति ॥छ।। अत्र प्रतिविधीयते / यत्तावदुक्तम्-'स एवायं गकारः' इत्यादि; तदसमीक्षितातत्प्रतिविधान परस्सा भिधानम् ; अस्य प्रत्यभिज्ञानस्य सादृश्यनिबन्धनतया एकत्वाऽप्रसाशब्दस्य अनित्यत्व- धकत्वात् प्रदीपादिप्रत्यभिज्ञानवत् / न खलु ‘स एवायं प्रदीपः, प्रसाधनम्- अङ्गहारः, लूनपुनर्जातनखकेशादिर्वा' इत्यादि प्रत्यभिज्ञानं प्रदीपादी- 10 नामेकत्वं प्रसाधयति / अथाऽत्र एकत्वाभावात्तस्य तदप्रसाधकत्वं तदन्यत्रापि समानम्। (1) "शब्दस्तु न तथा बालानामपि प्रतीतिप्रसङ्गादित्यर्थवत्सादृश्यादर्थावगम इति भाष्यम, तस्यार्थमाह-सदशत्वादिति / शब्दान्तरे गृहीतसम्बन्धेऽर्थवति शब्दान्तरं तत्सादृश्यात् तत्त्वेन भ्रान्त्यवगतं तदर्थं प्रत्याययतीति / परिहरति तद्द्वारेणेति / कारणमाह-कस्येति / च शब्दो हेतौ / इदञ्च न हि कश्चिदर्थवानित्यनेन भाष्येणोक्तमिति एतदेवोपपादयति-अदृष्टेति / शङ्कते-अर्थवानिति / निराकरोति तस्येति / अवसराभावमेव दर्शयति-द्विस्त्रिरिति ।"-न्यायर० 10 793 / (2) सादश्येनआदि। (3) किन्तु वैसदृश्यम्-आ० टि०। (4) वाचक:-आ० टि०। (5) वाच्योपलम्भकालं यावत-आ० टि० / 'तावान् कुतः क्षणः'-मी० श्लो० / (6) “द्विस्त्रिर्वाऽनुपलब्धो हि नार्थवान सम्प्रतीयते।"-मी० श्लो। तत्त्वसं० पृ० 619 / (7) उद्धता इमे-प्रमेयक० प० 410 / तत्त्वसं० पृ० 619 / (8) "भिन्नत्वैकत्वनित्यत्वे जातिरेव प्रकल्प्यते / अभेदाऽनित्यनानात्वे पूर्वोक्तेनैव तल्यता।" -मी० श्लो० शब्दनि० श्लो० 272 / (9) 'व्यक्त्यनन्यत्तथैकञ्च'-मी० श्लो। (10) उद्धता इमे-प्रमेयक० पृ० 411 / (11) पृ०६९७ पं०१८ (12) तुलना-"किमिदं प्रत्यभिज्ञानम? तत्प्रत्ययविषयत्वम् ? तत्प्रत्ययविषयत्वमन्यत्वेपीत्यनेकान्त:...."-ज्यायवा० 2 / 2 / 33 / 'अनित्यत्वेऽपि सादृश्यवशात्प्रत्यभिज्ञानमुत्पद्यत एवेति / विवादगोचरापन्नः शब्दोऽभिव्यक्तः प्रत्यभिज्ञानकालं यावनावतिष्ठते शब्दप्रत्ययविषयत्वात् पूर्वानुभूतशब्दवत् ।"-प्रश० व्यो० पृ० 647 / “नृत्ताभिनयचेष्टादिप्रत्यभिज्ञानतो वयम् / विशेषं प्रत्यभिज्ञाने न पश्यामो मनागपि . उच्यते प्रत्यभिज्ञानमन्यथाप्यपपद्यते। गत्वादिजातिविषयं यद्वा सादृश्यहेतूकम् ॥"-न्यायम०प० 223-24 / तथा दान त्येऽपि प्रदीपादौ प्रत्यभिज्ञानं दृष्टं तस्मादनकान्तिकमेतत् , यथा क्षणिकेऽपि कर्मणि प्रयोगे दश्यते"प्रमाणवा० स्ववृ० टी० पृ० 379 / “सादृश्यान्नैकरूपत्वात्स एवायमिति स्थितिः // यदि चैवंविधो नित्यो नित्यास्ते विद्युदादयः / प्रत्यभिज्ञाप्रमाणं स्याद् युगपद् भिन्नदेशयोः।"-न्यायवि० का०४२५-२६॥ "सादृशापरग्रहणेनापि तत्त्वसंभवात् क्षणिकेष्वपि करणाङ्गहारादिषु प्रत्यभिज्ञानाद्विरुद्धो हेतुः / तत्क्रियैकत्वेपि किमिदानीमनेकं स्यात् ।"-अष्टश०, अष्टसह० पृ० 106 / तत्त्वार्थश्लो० 105 / "गायेकत्वग्राहिकाया लूनपुनर्जातकेशनखादिष्विव तस्या भ्रान्तत्वात् ।"-सन्मति० टी० पृ० 34 / स्या० र० पृ० 680 / रत्नाकराव० 4 / 9 / शास्त्रवा० टी० पृ० 376 A. / (13) नृत्यक्रियाविशेषः, वृश्चिकगमनादिभेदेन द्वाविंशतिविधः / (14) प्रदीपादौ / (15) प्रत्यभिज्ञानस्य / (16) एकत्वाप्रसाधकत्वम् / 1-यं गौर इत्या-श्र०।