Nyayakumudchandra Part 2

SR No.: 004327
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Publication Year: 1941
Total Pages: 634
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 149

प्रमाणप्र० का० 12 ] प्रतिज्ञाप्रयोगसमर्थनम् 435 विवृतिः-नहि तादात्म्यतदुत्पत्ती ज्ञातुं शक्येते विनाऽन्यथानुपपत्तिवितर्केण ताभ्यां विनैव एकलक्षणसिद्धिः। नहि वृक्षादिः छायादेः स्वभावः कार्य वा / न चात्र विसंवादोऽस्ति / लिङ्गात् हेतोः। किंविशिष्टात् ? इत्याह-'साध्य' इत्यादि / साध्येन ___इष्टाऽबाधिताऽसिद्धविशेषणविशिष्टेन अविनाभावो व्याप्तिः, / कारिकाव्याख्यानम् - तस्य अभि समन्तात् निबोधो निश्चयः एकं प्रधानं लक्षणं यस्य तस्मात् सुनिश्चिताऽन्यथानुपपत्तिनियमनिश्रायैकलक्षणात् इत्यर्थः / लिङ्गिनि साध्यधर्मविशिष्टे धर्मिणि प्रयुज्यमाने गम्यमाने वा धीः ज्ञानम् अनुमानम् / ननु 'प्रयुज्यमाने साध्यधर्मविशिष्टे धर्मिणि' इत्ययुक्तम् ; पक्षस्य प्रयोजनाभावत: प्रतिज्ञाप्रयोगमनभ्य- प्रयोगानुपपत्तेः, सर्वत्र गम्यमान एवास्मिन् साधनात् साध्यसम्प्रति- 10 पगच्छतो बौद्धस्य पत्त्युपपत्तेः। अथ तत्प्रयोगस्य साध्यार्थप्रतिपादनलक्षणप्रयोजनप्रतिविधानम्- ... संभवात् तदसंभवोऽसिद्धः; तन्न; तस्य तत्प्रतिपादनासंभवात् / स ज्ञानं तदनुमानम् ।”-न्यायबि० 2 / 3 / “सम्यगविनाभावेन परोक्षानुभवसाधनमनुमानम् / " -न्यायसा० पृ० 5 / "साध्याविना वो लिङ्गात् साध्यनिश्चायकं स्मृतम् / अनुमानं तदभ्रान्तं प्रमाणत्वात् समक्षवत् ॥"-न्यायाव० श्लो०५ / “साधनात्साध्यविज्ञानमनुमानं "-न्यायवि० का०१६७ / तत्त्वार्थश्लो० : पृ०१०७। प्रमाणप० पृ० 70 / परीक्षामु०३।१४ / प्रमाणनय० 3.8 प्रमाणमी० 122 / 7 / न्यायदी० पृ० 20 जैनतर्कभा० पृ० 12 / (11) तुलना-"तत्र लिङ्गदर्शनं प्रमाणं प्रमितिरग्निज्ञानम् / अथवा अग्निज्ञानमेव प्रमाणम्, प्रमितिरग्नौ गुणदोषमाध्यस्थ्यदर्शनमिति ।"-प्रश० भा० पृ० 206 / (1) तुलना-"पक्षः प्रसिद्धो धर्मी, प्रसिद्धविशेषणेन विशिष्टतया स्वयं साध्यत्वेनेप्सितः, प्रत्यक्षाद्यविरुद्ध इति वाक्यशेषः ।"-न्यायप्रवे० पृ०१। "स्वरूपेणैव स्वयमिष्टोऽनिराकृतः पक्ष इति ।"-न्यायबि. पृ० 79 / 'न्यायमुखप्रकरणे तु स्वयं साध्यत्वेनेप्सित: पक्षो विरुद्धार्थोऽनिराकृतः इति पाठात्"-प्रमाणवातिकालं परि० 4 / “साध्याभ्युपगमः पक्षः प्रत्यक्षाद्यनिराकृतः ।"-न्यायाव० श्लो०१४। 'साध्यं शक्यमभिप्रेतमप्रसिद्धम् "-न्यायवि० श्लो० 172 / "इष्टमबाधितमसिद्धं साध्यम्"-परीक्षामु० 3 / 15 / "अप्रतीतमनिराकृतमभीप्सितं साध्यम्'-प्रमाणनय० 3 / 12 / 'सिसाधयिषितमबाध्यं साध्यं पक्षः।"-प्रमाणमी० 102 / 13 / (2) उपनयवाक्यसामर्थ्यात् हेतोः पक्षधर्मत्वसमर्थनाद्वा अर्थादापन्ने / (3) "तत्पक्षवचनं वक्तुरभिप्रायनिवेदने / प्रमाणं संशयोत्पत्तेस्ततः साक्षान्न साधनम् / साध्यस्यैवाभिधानेन पारम्पर्येण नाप्यलम् - 'ननु- अख्यापिते हि विषये हेतुवृत्तरसंभवात् / विषयख्यापनादेव सिद्धौ चेत्तस्य शक्तता // उक्तमत्र विनाप्यस्मात् कृतक: शब्द ईदृशाः / सर्वेऽनित्या इति प्रोक्तप्यत्तिन्नाशधीभवेत् / अनुक्तावपि पक्षस्य सिद्धरप्रतिबन्धतः / त्रिष्वन्यतमरूपस्यैवानुक्तियूनतोदिता ॥"-प्रमाणवा० 4 / 16-23 / हेतुबि० प्र० परि०। “अथवा तस्यैव साधनस्य यन्नाङ्गं प्रतिज्ञोपनयनिगमनादि तस्यासाधनाङ्गस्य साधनवाक्ये उपादानं वादिनो निग्रहस्थानं व्यर्थाभिधानात् / ननु च विषयोपदर्शनाय प्रतिज्ञावचनमसाधनाङ्गमप्युपादेयमेव ; न3; वैयर्थ्यात असत्यपि प्रतिज्ञावचने यथोक्तात साधनवाक्याद् भवत्येवेष्टार्थसिद्धिरित्यपार्थकं तस्योपादानम् ।"-वादन्याय प० 61-65 / "द्वयोरप्यनयोः प्रयोगे नावश्यं पक्षनिर्देशः / यतश्च साधनं साध्यधर्मप्रतिबद्धं तादात्म्यतदत्पत्तिभ्यां प्रतिपत्तव्यं द्वयोरपि प्रयोगयोः तस्मात् पक्षोऽवश्यमेव न निर्देश्यः। अथ यदि पक्षो न निर्देश्यः 1-पपत्तिवित-ज० वि० / 2 साध्यविशि-श्र० /