Nyayakumudchandra Part 2

SR No.: 004327
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Publication Year: 1941
Total Pages: 634
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 537

प्रवचनप्र० का० 76 ] मुक्तिस्वरूपविचारः 823 र्जडतया इत्थं विज्ञानानुपपत्तेः। न खलु जडस्वरूपो घटादिः विरूपतकतयाऽहमनेन ज्ञातोऽतो नैतस्मै फलं सम्पादयामि' इति स्वयं संवेदयमानो दृष्टः जडाजडयोः स्वरूपसङ्करप्रसङ्गात् / स्वरूपप्रतिपत्तौ हि परमुखप्रेक्षित्वं जडस्य स्वरूपम् तन्निरपेक्षत्वं तु अजडस्य तदित्थं सङ्कीर्येत / किञ्च, विज्ञातापि प्रकृतिः संसारदशावत् मोक्षदशायामपि आत्मनो भोगसम्पाद- 5 नाय स्वभावतो वायुवत् प्रवर्त्तताम् तत्स्वभावस्य नित्यतया तदापि सत्त्वात् / नहि प्रवृत्तिस्वभावो वायुः विरूपकतया येन ज्ञातः तं प्रति तत्स्वभावादुपरमते, अत: कुतो मोक्षः स्यात् ? तदा तदसत्त्वे वा प्रकृतेर्नित्यैकरूपतानुपपत्तिः, पूर्वस्वभावत्यागेन उत्तरस्वभावोपादानस्य तत्र विरोधात्, परिणामिनित्ये एव तदविरोधात् / प्रकृतेश्च परिणामिनित्यत्वाभ्युपगमे आत्मनोऽपि तदभ्युपगन्तव्यम्, तस्यापि प्राक्तनसुखाद्युपभोक्तुस्वभावपरिहारेण तदभो- 10 क्तृस्वभावस्वीकारांत् , अमुक्तादिस्वभावत्यागेन मुक्तादिस्वभावोपादानाच्च / सिद्धे चास्य परिणामिनित्यत्वे सुखादिपरिणामैरपि परिणामित्वमस्याऽभ्युपगन्तव्यम्, इति सिद्धःमोक्षेऽप्यात्मा विशुद्धज्ञानादिस्वभाव इति / / छ / .... ननु मोक्षे विशुद्धज्ञानादिस्वभावताऽऽत्मनोऽनुपपन्ना बुद्ध्यादिविशेषगुणोच्छेदविशेषगणोच्छेदरूपा * रूपत्वात्तस्य / प्रत्यक्षादिप्रमाणेन हि आत्मस्वरूपे प्रतिपन्ने मनःप्रणिधा- 15 मुक्तिरिति योगस्य नपूर्विकायां भावनायां प्रर्कषप्राप्तायां परिपाकं प्राप्ते तत्त्वज्ञाने नवानापूर्वपक्षः- . मात्मविशेषगुणानामत्यन्तोच्छेदे स्वस्वरूपेण आत्मनोऽवस्थानं मोक्षः / गसौभाग्या पण्यव नितेव नासौ नियमेन व्यवहर्तुमर्हतीत्यास्तामेतत् ।"-न्यायमं० पृ० 492 / "प्रकृतेजडतयेत्थं विज्ञानानुपपत्तेः।"-षड्द० बृह० श्लो० 52 / (1) घटादेरपि स्वयं विवेकेन प्रवृत्तौ। (2) तुलना-"अस्या अचेतनतया विमृश्यकारित्वाभावात / यथेयं कृतेऽपि शब्दाधुपलभ्भे पुनस्तदर्थ प्रवर्तते तथा विवेकख्यातौ कृतायामपि पुनस्तदर्थ प्रतिष्यते स्वभावस्यानपायित्वात् ।"-प्रश० कन्द० पृ०४॥ षड्व० बृह० श्लो० 52 / (3) प्रवर्तकस्वभावात / (4) "सिद्धे चास्य परिणामिनित्यत्वे सुखादिपरिणामैरपि परिणामित्वमस्याभ्युपगन्तव्यमन्यथा मोक्षाभावप्रसङ्गः।"-षड्द० बृह० श्लो०५२। (5) "नवानामात्मविशेषगुणानामत्यन्तोच्छित्तिर्मोक्षः।"-प्रश० व्यो० पृ० 638 / "आत्यन्तिकी दुःखव्यावृत्तिरपवर्गो न सावधिका, द्विविधदुःखावमशिना सर्वनाम्ना सर्वेषामात्मगुणानां दुःखावमर्शाद् अत्यन्तग्रहणेन च सर्वात्मना तद्वियोगाभिधानात् नवानामात्मगणानां बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्काराणां निर्मलोच्छेदोऽपवर्ग इत्यक्तं भवति / यावदात्मगुणाः सर्वे नोच्छिन्ना वासनादयः / तावदात्यन्तिकी दुःखव्यावृत्ति वकल्पते ॥"न्यायमं०१० 508 / (6) "नन तस्यामवस्थायां कीदगात्मावशिष्यते ? स्वरूपैकप्रतिष्ठान: परित्यक्तोऽखिलर्गणः ॥"-न्यायमं०५०५०८ "समस्तात्मविशेषगणोच्छेदोपलक्षिता स्वरूपस्थितिरेव ।"-प्रश० 'कन्द० पृ० 287 / “निःश्रेयसं पुनर्दखनिवृत्तिरात्यन्तिकी"-प्रश० किर० पृ० 6 / “तत्सिद्धमेतत् नित्यसंवेद्यम्, अनेन सुखेन विशिष्टा आत्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिः पुरुषस्य मोक्ष इति ।"-न्यायसा०पू० 41 / 1 जडत्वरूपो ब०। 2-तस्यै फलं ब०। स्वयं वेदय-श्र०। 4 संकीर्त्यते ब०। / विरूपतया आ०, श्र० / 6-क्तृत्वस्वभा-श्र०। 7-च्छेदस्वरूप-ब० //