Nyayakumudchandra Part 2

SR No.: 004327
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Publication Year: 1941
Total Pages: 634
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 282

568 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [4. आगमपरि० मान्यमानं प्रतीयते, पश्चात्तदन्यथानुपपत्त्या पिण्डविशेषो लक्षणयौ प्रतीयते निराधारस्य सामान्यस्य अश्वविषाणवदसंभवात् / उक्तश्च "स्वाभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षणोच्यते / " [तन्त्रवा० 1 / 4 / 23] इति / / तैल्लक्षितगोपिण्डादिविशेषप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्या तु वाहदोहादिप्रयोजनविशेष5 प्रतीति: लक्षितलक्षणेति ॥छ। अत्र प्रतिविधीयते / यत्तावदुक्तम्-सामान्यमात्रमेव हि शब्दानां गोचर इत्यादि; तनिसपर तदसमीक्षिताभिधानम् ; सङ्केतानुसारेण शब्दस्य वाचकत्वोपपत्तेः / शब्दस्य वस्तुभूतसा- सङ्केतश्चास्य तद्वत्येव प्रतिपन्नो न पुनः सामान्यमात्रे, प्रवृत्त्याद्यगोमान्यविशेषात्मकार्थ- चरतया वाहदोहाद्यर्थक्रियाकारित्वविकलतया च केवलेऽस्मिन् शाब्दवाचकत्वसमर्थनम्- व्यवहारासंभवतः सङ्केतप्रतिपत्तेर्निष्फलत्वात् / ‘एवंविधाद्धि शब्दादेवंविधोऽर्थः त्वया प्रतिपत्तव्यः, एवञ्जातीय के चार्थे शब्दोऽप्येवञ्जातीयकः प्रयोक्तव्यः' इति सदृशपरिणामापन्नयोरेव वाच्यवाचकयोः सङ्केतयित्रा सङ्केतं प्रतिपाद्यो ग्राहितः / .. यदपि 'विशेषाणामभिधेयत्वे आनन्त्यतः कास्न्येनोपलब्धुमशक्यतया' इत्याद्युक्तम् ; तदप्यसाम्प्रतम् ; साध्यसाधनव्यक्तिवत् सदृशपरिणामापन्नानां वाच्यवाचक15 व्यक्तीनामानन्त्येऽपि उहज्ञानेन कात्य॑तः प्रतिपत्तुं शक्यत्वात् / एतच्च शब्दार्थयो (1) 'आह च-तेन तल्लक्षितव्यक्तेः क्रियासम्बन्धचोदना। जातिव्यक्त्योरभेदो वा वाक्यार्थेष विवक्षितः ।"-शास्त्रदी० 123335 / “लक्षणायाः स्वरूपम्-"मुख्यार्थबाधे तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात् / अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणाऽऽरोपिता क्रिया॥"-काव्यप्र० पृ० 40 / सा० द० 119 / "वाच्यस्यार्थस्य वाक्यार्थे सम्बन्धानुपपत्तितः / तत्सम्बन्धवशप्राप्तस्यान्वयाल्लक्षणोच्यते ॥"-प्रक० वाक्यार्थ०पू०१३। (2) "अभिधेयाविनाभूते प्रवृत्तिर्लक्षणेष्यते"-तन्त्रवा० 124 / 23 / उद्धृतोऽयम्'अभिधेयाविना'-काव्यप्र० पृ० 50 / 'प्रवृत्तिर्लक्षणोच्यते'-तौता० पृ० 204 / पदार्थदी० पृ० 31 / (3) सामान्यलक्षित / (4) “यत्र तु शक्यार्थस्य परम्परासम्बन्धरूपा लक्षणा सा लक्षितलक्षणेत्युच्यते / यथा द्विरेफादिपदे रेफद्वयसम्बन्धो भ्रमरपदे ज्ञायते, भ्रमरपदस्य च सम्बन्धो भ्रमरे ज्ञायते तत्र लक्षितलक्षणा ।"-मुक्ता० पृ० 389 / (5) पृ०५६६ पं०७ / (6) सामान्यवति विशेषेआ० टि०। (7) “जातिमात्रे हि सङ्केताद् व्यक्तेर्भानं सुदुष्करम् ।"-शब्दशः का० 19 / (8) तुलना-"तत्र जातिरनर्थक्रियायोग्या। नहि जातिहिदोहादौं क्वचिदपि प्रत्युपस्थिता। न वा तादृशप्रकरणाभावे लोकव्यवहारेषु शब्दप्रयोगः / न जातिहदोहादिकं कर्तुं समर्था / ततश्च वाहदोहाद्यथिनो जातिचोदना निष्फलेति न तदर्थः शब्दप्रयोगः। यापि स्वप्रतिपत्तिलक्षणार्थक्रिया जातेरुपवर्ण्यते; न तदर्थम्पुरुषः प्रवर्तते शब्दप्रयोगादेव तस्याः सिद्धत्वात् / जातिमात्रप्रतिपत्त्यर्थ शब्दप्रयोगो भविष्यतीति चेदत आह-नवेत्यादि / तादृशमिति वाहदोहादिप्रकरणं निष्फलस्य शब्दप्रयोगस्योपेक्षणीयत्वादित्युक्तत्वात् / जातौ च वाच्यायां सत्यां गामानयेत्यत्र वाक्ये न वाक्यार्थप्रतीतिः स्यात् गोत्वस्य क्रियात्वेऽन्वयाभावात् ।"-प्रमाणवा० स्ववृ०, टी० 1295 / "न खलु सर्वात्मना सामान्यं वाच्यं तत्प्रतिपत्तेः अर्थक्रियां प्रत्यनुपयोगात् / न हि गोत्वं वाहदोहादावुपयुज्यते ।"-अष्टश०, अष्टसह० पृ० 139 / तत्त्वार्थश्लो० पृ० 102 / (9) पृ०५६७ पं०१। 1 लक्षणाया श्र० / 2 तदुक्तम् ब०, श्र० / 3 प्रतिपन्ने न ब० /