Nyayakumudchandra Part 2

SR No.: 004327
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Publication Year: 1941
Total Pages: 634
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 203

प्रमाणप० का० 16] उपमानप्रमाणनिरास: 486 विधुतिः-प्रसिद्धार्थसाधर्म्यम् अन्यथानुपपन्नत्वेन निर्णीतश्चेत् लिङ्गमेव ततः प्रतिपत्तिः अन्यथा न युज्यते / प्रत्यक्षेऽर्थे संज्ञासंज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तेः प्रमाणान्तरत्वे 'वृक्षोऽयम्' इति ज्ञानं वृक्षदर्शिनः प्रमाणान्तरम्, 'गवयोऽयम्' इति यथा गवयदशिनः प्रसिद्धार्थसाधात् सांध्यसिद्धरभावात् / 'गौरिव गवयः' इति श्रुत्वा गवयदशिनः तन्नामप्रतिपत्तिवत् प्रत्यक्षेषु इतरेषु तिर्यक्षु तस्यैव पुनरगवयनिश्चयः / किन्नाम प्रमाणम् ? हानोपादानोपेक्षाप्रतिपत्तिफलं नाप्रमाणं भवितुमर्हति / प्रसिद्धोऽर्थो गौः तेन साधर्म्य सादृश्यं यद् गवयस्य तस्मात् साध्यस्य .. सादृश्यविशिष्टस्य विशेषस्य तेन वा विशिष्टस्य सादृश्यस्य साधनं कारिकार्थः सिद्धिः उपमानं प्रमाणम् / 'यदि'शब्दोऽत्र द्रष्टव्यः / अत्र दूषणमाह-'तद्' इत्यादि / तेन प्रसिद्धार्थेन वैधयं वैसदृश्यं यन्महिष्यादेः तस्मात् 10 साध्यसाधनं गोविलक्षणा एते महिष्यादयः' इति प्रतीतिः, तत् किंप्रमाणम् किमभिधानं तत्प्रमाणम् ? तस्य किञ्चिन्नाम कर्त्तव्यं यत् प्रत्यक्षादिषु न संभवति / तथा च सप्तमप्रमाणप्रसङ्गात् 'षडेव प्रमाणानि' इति संख्याव्याघातः / ननु उपमानप्रमाणानभ्युपगमे कुतो गवयदर्शनाद् असन्निकृष्टे अर्थे बुद्धेरुत्पत्तिः ? उपमानं पृथक प्रमा- येन हि प्रतिपत्रा गौरुपलब्धा न गवयः, न च अतिदेशवाक्यं श्रुतं 'गौरिव 15 यामिति मीमांसकस्य गवयः' इति, तस्य अरण्ये पर्यटतो गवयदर्शनानन्तरम् 'अनेन सदृशो पूर्वपक्षः- गौः' इत्येवमाकारं परोक्षे गवि यत् सादृश्यज्ञानमुत्पद्यते तदुपमानम् / विवक्षितसंज्ञाविषयत्वेन संकलनं यथा वृक्षोऽयमिति / तदपि किन्नाम प्रमाणं स्यादित्याक्षिप्यते / न खल संज्ञासंज्ञिसम्बन्धज्ञानमप्रमाणम् आगमप्रामाण्यविलोपापत्तेः; उपमानाप्रामाण्यापत्तश्च ।"-लघी० ता० पृ० 39 / “प्रसिद्धार्थसाधात्साध्यसाधनमुपमानम् ।"-न्यायसू० 11116 (6) तुलना-“गवयस्योपलम्भे च तुरङ्गादौ प्रवर्तते / तद्वैसादृश्यविज्ञानं यत्तदन्या प्रमा न किम् ॥"-तत्वसं० 10 450 / "साधर्म्यमिव वैधयं मानमेवं प्रसज्यते ।"-न्यायकुसु० 3 / 9 / " सादृश्यञ्चेत् प्रमेयं स्यात् वैलक्षण्यन्न किं तथा।"-जैनतर्कवा०प० 76 / उद्धृतोऽयम-स्या०र०१० 498 // रत्नाकराव० 3 / 4 / प्रमेयर० 3 / 5 / प्रमाणमी० पृ० 35 / (1) "एकत्र श्रुतस्यान्यत्र सम्बन्धः अतिदेशः”–व्युत्पत्तिवा० ग०। "इतरधर्मस्य इतरस्मिन् प्रयोगायादेशः"-वाचस्पत्यम् / “ताद्वदिदं कर्त्तव्यमित्यतिदेशः ।"-शास्त्रदी० पृ० 277 / (2) "उपमानमपि सादृश्यमसन्निकृष्टेऽर्थे बुद्धिमुत्पादयति, यथा गवयदर्शनं गोस्मरणस्य ।"-शाबरभा० ज्ञान सादृश्यविषयकमुपमानम्, दृष्टगोः पुरुषस्य गवयं तत्सदृशं पश्यतो यद् गोविषयकं गवयसदृशज्ञानं तदुपमानम् ।"-प्रक० पं० पृ० 110 / “सादृश्याद् दृश्यमानाद्यत्प्रतियोगिनि जायते / सादृश्यविषयं ज्ञानमुपमानं तदुच्यते ॥"-बृह० पं० पृ० 109 / “पूर्वदृष्टे स्मर्यमाणार्थे दृश्यमानार्थसादृश्यज्ञानमुपमानम् , यासावस्माभिर्नगरे दृष्टा गौः साऽनेन सदृशीति ।"-शास्त्रदी० पृ० 258 / नयवि० पृ० 146 / तन्त्ररह० पृ० 13 / 1 युज्येत ज० वि०। 2 इतरेषु तस्यैव ई० वि० / 3-त्ति प्रमा-ई० वि०। 4 प्रसिद्धार्थो श्र० / 6-णं किञ्चि-ब०। 6 प्रतिपत्ता आ०, ब017न वातिदे-ब० / 12