Nyayakumudchandra Part 2

SR No.: 004327
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Publication Year: 1941
Total Pages: 634
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 291

प्रमाणप्र० का० 26 ] भावनांवादः 577 अभिधायाः शब्दस्य लिङादेर्यासौ भावना पुरुषप्रवृत्त्युत्पत्ति प्रति स्वकीयप्रयोजकव्यापारः तस्य अभिधायका लिङादयः / भाव्यनिष्ठश्च भावकव्यापारो भावना। शब्दत्वावधारणात् लक्षणया गमयन्तीत्यर्थः ।"-न्यायसु० 10559 / जैमिनिन्या० पृ० 75 / तन्त्ररह० पृ० 47 / मानमेयो० पृ० 272 / वैयाकरणभ० द०पू०१५६ / मुक्ता० दिन० पृ० 515 / "अभिधीयत इति अभिधा प्रवर्तना कर्तव्यता वा. सैव च पुरुषप्रवृत्ति भावयतीति भावना तामाहुरिति / अथवा अभिधायाः शब्दस्य भावना अभिधाभावना सैव प्रवर्तना परसमवेतापि शब्देन पुरुष प्रवर्तयता तत्सिद्धये अभिधीयमाना शब्दव्यापारत्वेनोच्यते तामाहरिति / अथवा इष्टसाधनताभिधानममिधा सैव विधानं विधिरिति व्युत्पत्त्या विधिरित्युच्यते / सैव च भतिकर्तृत्वं प्रतिपद्यमानायाः पुरुषप्रवृत्तेः प्रयोजकस्य शब्दस्य व्यापारो भावना तामाहुः।"-ज्यायरत्नमा० पृ०५३। मीमांसान्याय० पृ०१८१ / उद्धृतोयम्-'शब्दात्मभावनामाहुः'-अष्टसह० 10 19 / तत्त्वार्थश्लो०५० 262 / विधिवि. प०१५। न्यायमं० पृ० 343 / बृहदा० भा० वा० टी० पृ० 590 / 'अभिधां भावना'-न्यायकु० प्र० 5 / 13 / मीमांसार्थप्र० पृ० 8 / मीमांसान्याय० पृ० 181 / शास्त्रदो० 2 / 11 / न्यायरत्नमा० पृ० 47 / मीमांसाबाल०१० 75 / (1) "तेन भूतिषु कर्तृत्वं प्रतिपन्नस्य वस्तुनः / प्रयोजकक्रियामाहुः भावनां भावनाविदः ॥"तन्त्रवा० 2 / 1 / 1 // "इह हि लिङादियुक्तेषु वाक्येषु द्वे भावने गम्यते / शब्दात्मिका च अर्थात्मिका च / तत्र लिङादीनां प्रयोजककर्तत्वं पुरुषः प्रयोज्यः, तेन किमित्यपेक्षायां पुरुषप्रवर्तनमिति सम्बध्यते / अथ तु योग्यतयैव लिङादिविषया क्रियोच्यते प्रवर्तयेदिति ततः किमित्यपेक्षिते पुरुषमित्येव सम्बध्यते / 'अथ केनेत्यपेक्षिते पूर्वसम्बन्धानुभवापेक्षेण विधिज्ञानेनेति सम्बध्यते। कथमिति प्राशस्त्यज्ञानानुगहीतेनेति / कुत एतत् ? बुद्धिपूर्वकारिणो हि पुरुषा यावत् प्रशस्तोऽयमिति नावबुध्यन्ते तावन्न प्रवर्तन्ते, तत्र विधिविभक्तिरवसीदति तां प्राशस्त्यज्ञानमुत्तभ्नाति / तच्च पुरुषार्थात्मके फलांशे सर्वस्य स्वयमेवानष्ठानं भवतीति प्रसिद्धत्वान्न वेदादुत्पद्यमानमपेक्ष्यते। साधनेतिकर्तव्यतयोस्तु अप्रवृत्तपरुषनियोगाच्छास्त्रमेव प्राशस्त्यप्रतिपादनायाकाङ्क्ष्यते ।"-तन्त्रवा० 112 / 1 / न्यायसु० पृ० 32- / "भाव्यभावनसमर्थो हि व्यापारो भावना ।"-भावनावि०पू०६। “भाव्योत्पादानुकूलस्य व्यापारस्य भावनात्वप्रसिद्धेः।"-ज्यायसु० पृ० 31 / 'भावना नाम भवितुर्भवनानुकूलो भावयितुर्व्यापारविशेषः ।"अर्थसं० पृ० 11 // "भवितुर्भवनानुकूलो भावकव्यापारविशेषः।"-मीमासान्याय० पृ०२। "तत्र प्रवृत्त्यनुकूलो व्यापारोऽभिधा, फलानुकूलो व्यापारो भावनेति विवेकः ।"-मीमांसार्थप्र० पृ०८। "भाव्यनिष्ठो भावकव्यापारो भावना। भाव्यं हि स्वर्गादिफलं साध्यमानत्वात् तन्निष्ठस्तदुत्पादकश्च पुरुषव्यापारो यस्स भावना ण्यन्तेन भवतिनोच्यते। प्रकृत्यर्थस्य भवतेः कर्ता यः स्वर्गादिः स एव ण्यन्तस्य कर्मतां प्रतिपद्यते / कर्ता त्वस्य प्रयोजकः पुरुषः, णेश्चार्थः णिज्वाच्यः प्रयोजकव्यापारः, पुरुषो हि भवन्तं स्वर्गादिमर्थ स्वव्यापारेण भावयति सम्पादयति, स तत्संपादको व्यापारो भावनेत्युच्यते।"-न्यायमं० 10335 / "भावनात्वं नाम भवितुः प्रयोजकव्यापारवत्त्वम् / तत्रार्थभावनायां भवितुर्जायमानस्य स्वर्गादेः प्रयोजकव्यापारत्वात् लक्षणसंगतिः, शब्दभावनायामपि पुरुषप्रवृत्तिरूपस्य भवितुः प्रयोजकव्यापारत्वाल्लक्षणसङ्गतिः"-मी० परि० पृ० 20 / (2) "तस्मादस्ति पुरुषप्रवृत्तिकर्मिका विधिज्ञानकरणिका अर्थवादोत्पादितविषयप्राशस्त्यज्ञानेतिकर्तव्यतोपेता लिङादिव्यापारः प्रेरणात्मिका शब्दभावना अभिधानलक्षणोऽपि च देवदत्तादेरिव व्यापारः शब्दभावना ।"-भावनावि० टी० पृ० 94 / 'तत्र पुरुषप्रवृत्त्यनुकूलो भावयितुर्व्यापारविशेषः शाब्दी भावना / सा च लिङ्शवणेऽयं मां प्रवर्तयति, मत्प्रवृत्त्यनुकूलव्यापारवानिति नियमेन प्रतीतेः / यद्यस्माच्छब्दान्नियमतः प्रतीयते तत्तस्य वाच्यम् यथा 1 भावनि-ब०। 23