Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH atha shbdkaustubhH| // zrIgaNezAya namaH // vizvezaM saccidAnandaM vandehaM yokhilaM jagat / / carIkarti barIbhAta saMjarIharti lIlayA // 1 // namaskurve jagadvandhaM pANinyAdimunitrayam // zrIbhatRharimukhyAMzca siddhAntasthApakAnbudhAn // 2 // natvA lakSmIdharaM tAtaM sumanovRndavanditam // phaNibhASitabhASyAbdheH zabdakaustubhamuddhare // 3 // paribhAvya bahUn granthAnyorthaH klezena labhyate // tamazeSamanAyAsAdito gRhIta sajjanAH // 4 // samarpya lakSmIramaNe bhaktayA zrIzabdakaustubham // bhaTTojibhaTTo januSaH sAphalyaM labdhumIhate // 5 // prekSAvatpravRttaye vyAkaraNasya viSayaM bhagavAn bhASyakAra: prAdarzayat atha zabdAnuzAsanamiti / athazabdaH prArambhasya dyotakaH na tu vAcakaH nipAtatvAt upasargavat / na ca tepi vAcakA eveti vAcyam / upAsyate gururanubhUyate sukhamityA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 dau dhAtoH sakarmakakriyAparatvaM vinA karmANa lakArAyogena vAcakatve sthite upasargANAM dyotakatvasyaiva yuktatvAt / nanUktayuktathA 'stUpasargANAM dyotakatA nipAtAntaraM tu vAcakameveti cenna / sAkSAkriyate alaMkriyate UrIkriyataityAdau karmaNi lakAreNa karmIbhUtasya gurvAderAbhidhAnasiddhaye dhAtvartha prati karmatvasya vAcyatvAt / upasargatvApekSayA nipAtatvasyAdhikavRttitayA tadavacchedenaiva dyotakatAkalpanAcca / sAmAnye pramANAnAM pakSapAtAt / nipAtatvaM cAkhaNDopAdhirUpaM jAtirUpaM zabdasvarUpameva ceti pakSatrayapi prAdicAdisAdhAraNameva / pratvAdipratyekaparyavasanaM taditi pakSepi prAdInAM cAdibhyo vailakSaNyAnirukteH kevalAnAmaprayogeNa anyalabhyatApi tulyaiva / vijayataityatra dhAtarviziSTajayaiva ghaTazcatyatra samuccitaghaTe ghaTazabdasyApi lakSaNAyAH saMbhavAt / kiM ca cAdInAM vAcakatve samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvaya iti vyutpattinipAtetaraviSayakatayA vinA pramANaM saMkocanIyA syAt / syAcca samuccayAdizabdayogaiva cAdiyogapi ghaTAdeH SaSThI / kiM ca samuccayAdipadairupasthite yathA vizeSaNasambandhastathA cAdibhirupasthite syAt / dyotakatvapakSe tu padArthaikadezalAnna natra vishessnnaanvyH| api ca zarairupairivodIcyAnuddhariSyan rasAnighetyAdau usrasadRzaiH zaraiH rasasadRzAnudIcyAnudariSyanityAdirarthaH / sa ca usrAdizabdAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya ca tAtparyagrAhakatve satyeva labhyate / anyathA pratyayAnAM prakRtya nvitasvArthabodhajanakatApi bhajyeta / ivazabdAttu tRtIyA durlabhA / asatvArthakatayA kArakavibhaktayayogAt / evamapyu. srAdibhyastRtIyA'nanvayasyAnudArAcca / nanvevaM naJtatpuruSasyo
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / ttarapadArthAdiprAdhAnyamityAdisiddhAntA bhajyeraniti cena / pUrvapadadyotyaM prati prAdhAnyamiti tadarthAt / dyotyArthenApyarthavatteti praatipdiktvsiddhiH| ata eva yeSAM dyotyopyartho nAsti tu hi ca sma ha vai pAdapUraNe ityamarakozAt kamImidviti pAdapUraNArthA iti niruktAcca / tadartha nipAtasyAnarthakasyoti vArtikArambha ityavadheyam / sphuTazcedakaiyaTAdigrantheSu / ata evAkRtyadhikaraNe bhaTTairuktam / caturvidhe pade cAtra dvividhasyArthanirNayaH / kriyate saMzayotpatte!pasarganipAtayoH // tayorAbhidhAne hi vyApAro naiva vidyate / yadarthayotako tau tu vAcakassa vicAryataiti // yattu arthavatsUtre adhItaityAdI dhAtoranarthakatA upasargaviziSTasya vAcakateti kaizciduktaM tadabhyuccayamAnam / sarvasyadve itisUtre kaiyaTAdigranthopyevameva / pUrvottaramImAMsayostatratatra naH paryudAse lakSaNota granthA apyevameva, uktayuktaH / astu vA matAntaraM nipAtA vAcakA iti sarvathApi prAdayo dyotakAzcAdayastu, vAcakA ityavarUpa. marddhajaratIyaM naiyAyikAbhyupagatamaprAmANikameveti dik / anupUrvakaH zAsirvivicya jJApane dRSTaH / tadyathA / akSetravit kSetravidaM hyamAd sa prati kSetravidAnuziSTaH / yathA vA / "saMpUSaviduSAnayayoaJjasAnuzAsati / ya evedamiti. bravat " / atra hi guNatrayopetena sad guruNAsmAn zikSayeti pUSA prArthyate tatra aJjaseti zainyamuktam / anuzAsatIti vivicya bodhakatvaM bahulaJchandasIti zapo na lum / idamityameveti yo brUyAditi prameyaniSkarSa uktaH bravadityatra leToDATAvityat / tathA ca anuziSyante vivicya asAdhubhyo vibhajya bodhyante yeneti karaNe lyuT / tatazzabdAnAmiti karmaNi -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 STI tadantena samAsaH / na ca karmmaNiceti sUtreNa samAsaniSedhaH zaGkayaH / taMtra cazabdArthatayA karmmaNIti zabdavatA ubhayaprAptAvitisUtreNa yA SaSThI tadantaM na samasyataityarthAt / iyaM tu kartRkarmaNoriti vihitA SaSThI na tUbhayaprAptAviti / AcAryasya karttarvastutaH satvepIhAnupAdAnAt / citraM gavAM doho 'gopenetyatra hi Azcarya pratipAdyaM tacca yadyazikSito do durdohA gAvazca dogdhavyAstadaiva nirvahati na tvanyathA, ataH kartRkarmaNorviziSyopAdAnAdastyubhayaprAptiH / iha tu zabdAnAmidamanuzAsanaM na tvarthAnAmityarthanivRttiparaM vAkyaM na tu karttavizeSAnadyAttaparamato nAstyubhayaprAptiH / astu vA yathAkathaMcidubhayaprAptiH tathApi na kSatiH / ubhayaprAptAvitisUtre avizeSeNa vibhASeti pakSasyApi vakSyamANatayA niyamApravRttipakSe AcAryasya zabdAnuzAsanamiti prayogasaMbhavAt, zeSalakSaNA SaSThI vAstu / tasmAdvaidikA laukikAzca sAdhavaH zabdA iha viSaya iti sthitam / vede bhavA vaidikA adhyAtmAditvATThaJ / evaM loke bhavA laukikAH / yadvA loke viditA laukikAH tatra vidita iti varttamAne lokasarvalokAchan / prAtizAkhyevivaM na vaidikaikadezamAtramiha viSayaH / na vA vyAkaraNAntareSviva chAMdasaparityAga iti sUtrayitumubhayopAdAnam // // iti viSayanirUpaNam // syAdetat, gaurityAdiH zabda iha viSayaH / tatra ca gaare aard visargazca ghaTakaH / vyutpAdyate tu Daupratyaya supratyayarvAdezAdikam, na caitadgauriti bodhe bhAsate tathA cArthAntaratA / gaurityanena pariniSThitena saha DomabhRtInAM sambandhavizepastatpratipattyupayogitA cAstIti tadvyutpAdanamiti cenna /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / zabdAntaravyAvRttasya sambandhasya upayogasya ca durvacatvAt / dravyaguNAdipadArthAnAmiha vyutpAdyatApattezca / asti hi teSAM gaurityanena vAcyavAcakabhAvAdiH sambandhaH / ata eva zAbdabodhe gavi samavAyena gotvamiva zaktayAkhyasambandhena zabdo vizeSaNatayA bhAsate / cAkSuSabodhepi vyaktathA smAritaH zabdo vizeSaNamityabhyupagamaH / Aha ca, na sosti pratyayo loke ya: zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate // grAhyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso ythaa| tathaiva sarvazabdAnAmete pRthgvsthititi||ytsNjnyaasmrnnN tatra na tadapyanyahetukam / piNDaeva hi dRSTaH san saMjJA smArayituM kSama, iti ca // yuktaM caitat / gRhItazaktikaM prati zabdenArthasyeva arthana zabdasyApi smaraNe bAdhakAbhAvAt / ata eva gotvasyeva gozabdasyApi vyaktivizeSaNatvAvizeSAtsaMsargopi tAdAtmyamevAstu / evaM gomuNAdibhirapi tadabhinnAbhinnasya tadabhedAdityAzayanAtha gaurityatra kA zabda iti praghaTTake dravyaguNakarmasAmAnyaiH saha zabdasyAbhedo bhASyakRdbhirAzaGkaya nirAkRtaH / tatra nirAkaraNagranthasyAyamAzayaH / samasattAkabhedAbhedI viruddhAveva / anyathA tvaduktarItyA sattAguNatvAdyabhedAtsukhaduHkhasvarganarakAderapyabhedApattau pravRttinivRttivyavasthA na syAt, na sthAcca bhedagrahAdmamanivRttiH / jAtivyaktayAdisambandhastvatirikta eveti / evameva zabdenApi sahAstyeva sambandho dravyAdInAmiti sthitam / Asti ca dravyAdivyutpAdanasya prakRte upayogopi / asmibarthe 'yaM sAdhurityarthavizeSa puraskRtyaiva sAdhutvasya vaktavyatvAt / ata eva vAjini daridre ca krameNa azvazabdo asvazabdazca sAdhuvyukrameNa tvasAdhuriti siddhAntaH / nanu yathA vaize
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / . [1 a0 SikAdInAmetacchAstrasiddhameva prakRtipratyayavibhAgamupajIvya padArthavyutpAdanAya pravRttiH prakRtipratyayAdivicArastu kAcitkaH prAsaGgikastathehApi lokaprasiddha darzanAntarasiddhaM ca padArthajAtamupajIvya zabdamAtravyutpAdanaM na virudhyataiti cet / astu tAvadeva,ntathApi DoprabhRtivyutpAdanaM niSphalameveti cet / atrocyate / gaustiSThati devadattaH pacatItyAdayaH zRGgagrAhikayA tAvajjanmasahasreNApi bodhayitumboddhaM cAzakyAH / AnantyAt / ataH prakRtipratyayavibhAgakalpanArUpo laghubhUta upAyaH samAzrIyate lipivat / Aropita eva ca tatra saMmbandhaH / prasiddho hi. sthUlArundhatIzAkhAcandrAdinyAyo loke paJcakozAvataraNanyAya. zcottaramImAMsAyAm / tatpAryaviSayAvAdhAcca prAmANyam / eSaiva tdyarthavAdeSvapi gatiH / AtmavapokhedanaprabhRtInAM bAdhepi tAtpayaviSayIbhUtasya prAzastyasyASAdhitatvAt / uktaM ca hariNA / upAyAH zikSamANAnAM bAlAnAmupalAlanAH / asatye vatmani sthitvA tataH satyaM samIhataiti // upeyapratipAttyarthI upAyA avyavasthitA iti ca // ata eva hi ke citsupratyayaM vidadha. ti, apare siM, tathA sUtrarItyA pAThitamityatra itapratyayaH bhASyarItyA tapratyayaH, sUtrarItyA tAvAniti vatup DAratAvarthavezeSyAditivArtikoktarItyA DAvaturiti dik / etena pacatItyAdau AdezaiH smAryamANA laDAdayo bodhakA iti vadantaH parAstAH / tathA hi / vRddhavyavahArAcchaktigraha iti nirvivAdam, tatazca prayogasamavAyinAmeva tiprabhRtInAM zaktiH sidhyati na tvalyaikikAnAM lAdInAm, evaM DupacaS DukRJ ityAdiprakRtayo vickvibAdipratyayAzca na zaktAH kiM tu apAkSIt papAca pApacyate karoti carkarItItyAdiprayogasamavAyinaH apAk papAca ityA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / daya eva / zrUyamANena DupacaSprabhRtInAM smAraNaM tenArthabodha iti cenna / lAghavAbyavasthitatvAcca zrUyamANAnAmevArthasaMbandhakalpanAta, autprekSikasya smaraNakalpane gauravAta, avyavasthApattezca / pacaMti devadattaH pacantaM taM pazyeti tipzatRbhyAM smAritasya laTa eva bodhakatve ekatra AdhArAdheyabhAvena saMsargeNa devadatte AkhyAtAoM yatno vizeSaNamitaratra tu abhedena saMsargeNa kRdarthaH kI vizeSaNamiti tvatsiddhAMtabhaGgApattezca / etena kadhikaraNe AkhyAtArthatvaM kartunirasya jajabhyamAnAdhikaraNe zAnajarthatvaM svIkurvanto mImAMsakA api praastaaH| yattu tairuktaM zAnajaMze katIra kRditivyAkaraNaM zaktigrAhakamastIti / tadapyApAtataH / kRdvAkyazeSoyamAnardiSTArtheSu NvulAdiSapatiSThate na tu zatrAdiSu sthAnyarthena nirAkAMkSatvAditi vakSyamANatvAt / AkAMkSitavidhAnaM jyAya iti nyAyAt / anyathA kriyamANa iti karmaNi zAnaco daurlabhyApattazca / kiM ca kartari kRditi yatkartRgrahaNaM tadeva laH karmaNItyatrApyanuvRttaM tatkathaM kRtAM tiDAM ca vailakSaNyam / anyalabhyatvAderubhayatra sAmyAt / yattu nAmArthayorabheda eva saMsarga iti hi zAnajAdau katI vAcya ityuktam / tattu pacatikalpaM pacatirUpa devadatta ityAdyanurodhAttikSvapi tulym|tsmaatprriityaa na kazcicchatrantAttiGanne vaiSamyahetuH asmadrItyA tu bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAnIti niruktakAroktaHpatyayArthaprAdhAnyamautsargikatiSu tyjyte|prdhaanprtyyaarthvcnmrthsyaanyprmaanntvaaditisuutraacc / zatzAnavidhau rUpavidhau ca bhA. Syepi sphuTametat pAcakobajatItivatpacativrajatIti prayogopyata eva nopapadyate / pacatibhavatItyAdi copapadyate pacatorUpaM pacanti rUpamityAdau rUpavAdyante dvivacanAdi na bhavati / tasmAtiSu
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 kRtsu ca vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsamAtramastIti vakSyate / yattu bhaTTairuktaM / kartari yadekatvaM tatraikavacanaM tibiti lAdividhedvaryekayorityAdezcaikavAkyatayA vyAkhyAnAna karturvAcyatA suutraadaayaatiiti,tdpyaapaattH| dvivacanAdisaMjJA hyAdezaniSThA tatazca tadvidhinA dvayekayorityasya ekvaakytaa| na ca tatra kartarItyasti yat dvitvAdivizeSaNatayA kathaM cidyojyatAlavidhitibAdividhyorapyekavAkyatAstIti cet,satyam / vAkyaikavAkyatA sA na tu padaikavAkyatA / AdezavidhelavidhilabhyalakArAnuvAdena prvRtteH| lavidhau tu kartRgrahaNaM sa ca dvivacanAdisaMjJAvinimukta eva / ata eva AdezasmAritA lakArA bodhakA iti pakSe ekatvAdibhAnAyAdezA eva zaraNIkartavyAH / evaM NalAdau tivAdidvArakaM liDAdismaraNaM kalpyamiti mahadeva gauravam / na ca paraMparAsaMbandhena Naleva bodhkH| vRttizUnyatvAt / ata evApabhraMzAnAM sAdhusmArakatAbhyupagamastavApIti dik / tasmAtpUrvatrAsiddhamityAdau yathA AhAryAropeNaiva vyAkhyAnaM sarvasaMmataM tathA zAstrIyaprakriyAyAM sarvatra / vastutastu vAcakatA sphoTekaniSThA / tatra cASTau pakSAH // varNasphoTaH 1 padasphoTaH 2 vAkyasphoTaH 3 akhaNDapadasphoTaH 4 tAdRgvAkyasphoTaH 5 itthaM paJca vyaktisphoTAH / varNapadavAkyabhedena trividho jAtisphoTa iti / tathA hi / kiMcidvarNavyatyAsAdinA zaktatAvacchedakAnupUrvIbhagasya pratipadamautsargikatvAttatra ca kena citkacitprathamaM zaktigrahAtkena kasya smAraNamityatra vinigamanAvirahAdRzabho vR. pabho vRSa ityAdAviva kara kAra kura cakara ityAdInAM prayogasamavAyinAM sarveSAmeva varNAnAM tattadAnupUrvyavacchinnAnAM vAcakate. ti vrnnsphottpkssH| karmabhRtayo vAcakA na vati ceha vipati
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / pattizarIram // 1 // rAmaM rAmeNa rAmAya haraye harau harInityAdau pariniSThite rUpe kiyAnazo dravyAdivAcaka kiyAMzca karmatvAderityasya vinigantumazakyatayA rAmamityAdipariniSThita padameva vAcakaM karmavAdiviziSTasyota padasphoTapakSaH // 2 // da. dhIdaM hareva viSNovatyAdAvapi vinigamanAvirahataulyAMdvAkyameva viziSTArthe zatamiti vAkyasphoTaH // 3 // ekA paTa iti vadekaM padaM vAkyaM vetyabAdhitapratItervarNAtiriktameva padaM vAkyaM vA a. khaNDaM varNavyaMgyam / ekatvapratItiraupAdhikIti cet / paTepi tathA tvApatteH / kaH padArthosAviti cet / bhAvaH / bhAvavizeSeSu kvAntarbhavatIti cet / tvatparibhASiteSu dravyAdiSu mAntarbhUt / natthe. tAvatA pramANasiddhaM pratyAkhyAtuM zakyate / aniyatapadArthavAde gauravamiti cet / vyaktIyattA tavApi nAsti / upAdhIyattA tu sarvaiHsuvacA |bhaavtvaabhaavtvaabhyaaN nityatvAnityatvAdinA vA vibhjnaat|bhaavvibhaajkopaadhystu ghaTavibhAjakopAdhivadevAnAvazyakAH / asmiMzca pakSadvaye varNA apynaavshykaaH| nanvanubhavasiddhAstaiti cet / vyaJjakadhvanivizeSopahitasphoTa eva kakArAdyAtmanA vyavahriyataityabhyupagamAt / bhATTamate tAro mando gakAra itivat advaitasiddhAnte viSayasaMbandhajanyattivaicitryeNa vyaGge svarUpasukhe vaicitryavacca / ata eva vAcaspatimizrAH tattvabindau vastutaH kakArAdatiricyamAnamUrtargakArasyAbhAvAditi sphoTavAdimatamupanyAsthat / yathA vA akhaNDeSvapi RkArAdiSu varNeSu varNAntarasamAnAkAraikadezAvabhAsaH tathAtra pakSe varNAvabhAsopi bhaviSyati / uktaM ca vopadevena / zakyatvaiva zaktatve jAtelAghavamIkSyatAm / aupAdhiko vA bhedostu varNAnAM tAramandavat iti / bhartRharirapyAha / pade na varNA vidyante varNeSva
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdkaustubhH| . [1 a0 vayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcaneti // tasmAdakhaNDaM padaM vAkyaM veti paJcApi vyAktasphoTAvAntarabhedAH // 5 // jAtisphoTavAdinastu ghottaraTatvAdikaM zaktatAvacchedakatayA AdyapakSatrayapi yathAyathaM vAcyam / anyathA sarorasa ityAdAvavizeSapratItyanApatteH / tacca upAdhirUpam / upAdhizca paraMparAsaMbaddhA jAtireva / sA ca sarvAdhiSThAnabrahmasvarUpAtmikA / tathA ca zakyAMzaiva zaktAMzepinyAyasAmyenAkRtyadhikaraNarItyA brahmatatvameva tattadupahitaM vAcyaM vAcakaM ca / avidyAvidyakadharmavizeSo vA jAtiriti pakSe tu saiva vAcikAstvityAhuH // 8 // aSTAvayete pakSAH siddhAntagrantheSu ttrttropnibddhaaH| tathA hi / sthAnivatsUtre sarve sarvapadAdezA itibhASyagranthaH / padyatertho 'neneti arthavadiha padaM na tu muptiGantameva / tathAca erurityasya testurityartha iti TIkAgranthazca varNasphoTenukUlaH / tathA sthAnyAbhidhAnasamarthasyaivAdezattvamiti sthAnentaratamaparibhASayaiva tasthasthamipAmityAdiSu nirvAhAttadartha yathAsaMkhyasUtraM nArabdhavyamiti bhAjyamapi / padasphoTavAkyasphoTau tu ihaiva praghaTTake yenocAriteneti bhASyapratIkamupAdAya kaiyaTena bhASyArthatayA varNitau / varNavyatiriktasya padasya vAkyasya veti vadatA tayorakhaNDatApyuktA / nityeSu zabdaSu kUTasthairavicAlibhirvarNairbhavitavyamiti tatratatra bhASye skhnnddtoktaa| mAyAnizcalayantreSu kaitavAnRtarAziSu / ayodhane zailazRGge sIrAGge kUTamastriyAmityamaraH / paspazAyAmeva praghaTTakAntare kiMpunarityAdi bhASyamupAdAya ke cidvarNasphoTamapare padasphoTaM vAkyasphoTaM cAhuritiM vadatA kaiyaTena aiuNityatra vyaktisphoTajAtisphoTayorbalAbalaM cintayatA pratyAhArAnhikAnte akSaraM na kSaraM vidyAditi bhASyavyAkhyAvasare vyava
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / * hAranityatA tu varNapadavAkyasphoTAnAM nityatvaM tu jAtisphoTaspeti pratipAdayatA anupadameva brahmatattvameva hi zabdarUpatayA pratibhAtItyartha iti vyAcakSANena sarve pakSAH sUcitA eva / yadA tu avidyaiva jAtiriti pakSastadabhiprAyeNa jAtisphoTasyApi vyavahAranityateti akSaraM na kSaraM vidyAdityasya kaiyaTIye pAThAntaram / AyantauTakitAvitisUtre ca bhASyaeva varNasphoTapadasphoTAvuktau / asatyameva prakRtipratyayavibhAgaM tadartha cAzritya rekhAgavayanyAyena satyasya padasphoTasya vyutpAdanamabhipretamiti tatraiva kaiyaTaH / arthavadadhAtuH, svaMrUpaMzabdasya, taparastatkAlasyetyAdi sUtreSvapi spaSTamidaM bhASyakaiyaTAdAvityalaM bahunA / jAtezca brahmAtmakatvamuktaM hariNA / sambandhibhedAtsattaiva bhidyamAnA gvaadissu| jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyvsthitaaH|| tAM prAtipadikArtha ca dhAtvartha ca prcksste| sA nityA sA mahAnAsmA tAmAhustvatalAdaya iti // jAteH sphoTatvamapi praghaTTakAntare sa evAha / anekavyaktayabhivyaMgyA jAtiH sphoTa iti smRtaa| kaizcidvayaktaya evAsyA dhvanitvena prakalpitA iti // yadyapIhASTau pakSA uktAstathApi vAkyasphoTapakSe tAtparya granthakatAm / tatrApi jAtisphoTaityavadheyam / pUrvapUrvopamardenaivottarottaropanyAsAt / tathA ca prathamavyutpattervyavahArAdhInatayA saMpUrNasya vAkyasya viziSTa prAthamikaH zaktigraha iti nirvivAdam / sa cAvApodvApAbhyAmavayavAnAM zaktiriti nyAyopaSTambhena tyajyataiti darzanAntarANAM pnthaaH| ekAdezAdisthale uktarItyA vinigamanAviraheNa kaizcitpararUpAdisthale pUrvalopAdyabhyupagamena ca vyAkaraNAnAM kalahe sati avayavazakte?rupapAdatayA prAthamikazaktigraha eva pramArUpa iti tu saiddhAntikaH pa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zabdakaustubhaH / [1 a0 nthAH / uktaM ca hariNA / tatra yanmukhyamekeSAM tatraiteSAM viparyaya iti / brAhmaNArtho yathA nAsti kazcidbrAhmaNakambale / devadasAdayo vAkye tathaiva syuranarthakA iti ca / evaMsthite nipAtA dyotakA vikaraNA anarthakA ityAdivicAropi prakriyAdazAyAmeva / Aha ca / aDAdInAM vyavasthArtha pRthaktvena prakalpanam / dhAtUpasargayoH zAstre dhAtureva tu tAdRza iti // tAdRzo 'khaNDa ityrthH| evaM ca nAmArthayorabheda eva saMsargaH pratyayArthaH pradhAnamityAdivyutpattayopi prakriyAzrayA eva / uktaM ca / kiMgajanye kiMga kIdRgbhAtIti no mate / vicAraH phalitaH sarvaH prakRtipratyayAzraya iti / AropitasyApi parimArthike upAyatA na viruddhA / lipisthUlArundhatIzAkhAcandrAdInAM laukikadRSTAntAnAmarthavAdavAkyapaJcakozAvataraNAdInAM tantrAntarasiddhAnAM pUrvatrAsiddhAdInAM caitacchAstrasiddhAnAM prAgeva darzitatvAt / tadevaM pakSabhedena avidyaiva brahmaiva vA sphuTatyartho 'smAditi vyutpattyA sphoTa iti sthitam / Aha ca / zAstreSu prakriyAbhedairavidyaivopavarNyataiti / samArambhastu bhAvAnAmanAdi brahma zAzvatamiti ca / tadevaM varATikAnveSaNAya pravRttazcintAmANaM labdhavAniti vAsiSTharAmAyaNoktAbhANakanyAyena zabdavicArAya pravRttaH san prasaGgAdadvaite aupaniSade brahmaNyapi vyutpadyatAmityabhiprAyeNa bhagavAnbhartRharivivarttavAdAdikamapi prasaGgAd vyudapAdayat, tattu tantrAntare sphuTaM prakRte nAtIvopayuktaM ceti neha tanyate / ... iti sphoTasvarUpavyutpAdanam // ... syAdetat / caM likha cakArastruTita ityAdivyavahArAllipAveva zabdabhUmavatAM tatraiva vAcakatvAbhimAnajuSAM bAlAnAM pustakamupayujyate yathA tathaiva bhedagrahavatAmapIti vastusthitiH / evamihA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / . .. 13 pi prakRtyAdivibhAge parimArthikatvAbhimAnavatAmapi upayujyataeva zAstraM takimartha kalpanAvyutpAdanaklezaH / ata eva hi bhASyakAropi zabdo nityo 'nityo veti vikalya ubhayathApi vyAkaraNArambhasya niSpatyUhatvAyathAtathAstvityudAsiSyateti cet / satyaM, vyutpattyartha prastusthitiH kathitA / pakSabhedeSu hi gauNamukhyaSu vyutpAditeSu tatra parasparaviruddhatayA bhAsamAnA apisiddhAntagranthA vyavasthApayituM shkynte|svaarthdrvyaadiinaaN paMcanA krameNa bhAnamityAdivakSyamANamapi kalpanayaivopapAdayituM zakSyataiti dik / nanvastu sAdhuzabdo vissyH|astu caprakRtipratyayAdikalpanayA tavyutpAdanopapattiH nathApivyAkaraNAdhyayanasyAnuSThAparkakimiti cet / nityAdhyayanavidhiriti gRhANa |shruuyte hibrAhmaNena niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo dhyeyo jJeyazceti / niSkAraNo dRSTakAraNanirapekSo nitya iti yAvat / kAryatenuSThApyateneneti kAraNaM phalam / brAhmaNena SaDaGgo vedo dhyeyo zeyazcetyanvayaH / tathA ca sAGgavedAdhyayanatadarthajJAnarUpoyaM dharmo nityaH sandhyopAsanAdivadityarthaH / zrutireSeti haradattAdayaH / smRtiriti tu bhaTTAcAryAH / tatra yadi smRtireveti prAmANikaM tArha AgamaH khalvapIti bhASyepyAgamamUlakatvAdAgamaH smRtireveti vyAkhyeyam / aGgatvaM cAGgatvena saMstavAt / uktaM hi zikSAyAm / mukhaM vyAkaraNaM. tasya jyotiSaM netramucyate / niruktaM zrotra.. muddiSTaM chandasAM vicitiH pade // zikSA ghANaM tu vedasya hastau kalyAnmacakSataiti // upakArakatayApyattvam / vyAkaraNaM hi arthavizeSamAzritya svaravizeSAdIn vidadhat padArthavizeSanirNaye upayujyate / jyotiSamapi svAdhyAyopayoginamanuSThAnopayoginaM ca kAlavizeSa pratipAdayati / niruktaM tu vyAkaraNasyaiva pa.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zabdakaustubhaH / [1 a0 riziSTaprAyaM bAhulakAdisAdhyAnAM lopAgamavikArAdInAM pAyazastatra saMgrahAt / chandovicitirapi gAyatryAdilakSaNadvArA gAyacyA yajatItyAdividhyarthanirNaye upayujyate / zikSApi varNoccAraNapakAraM darzayati / kalpasUtrANyapi prakaraNAntarapaThitasya nyAyalabhyasya zAkhAntarAdhItasya cAGgajAtasyopasaMhAreNa prayogaM darzayanti / tasmAtpaDaGgAni / teSvapi pradhAnaM vyAkaraNam / padapadArthAvagamasya vyAkaraNAdhInatvAt / vAkyArthajJAnasya tanmUlakatvAt / ata eva tasya zikSAyAM mukhatvena nirUpaNaM kRtam / manvAdismRtiSvapi agAdhyayanavidhayaH prasiddhA eva / tathA cAdhyayanavidhivyAkaraNAdhyayanasyAnuSThApaka iti sthitam / tathA ca santhyopAsanAderabhAve pratyavAyo 'nuSThAne ca pApakSaya iti yathAbhyupeyate tathA vyAkaraNAdhyayanasyApyananuSThAne anuSThAne ca bodhyam / rakSAprabhRtIni phalAntarANyApi santi / tathA ca bhASyam / kAni punarasya prayojanAni / rakSohAgamalaghvasandehAH pryojnmiti| atra prayujyate pravartyate 'neneti karaNalyuDantaH / prayojayatIti katRvyutpattyA bAhulakAtkatelyuDanto vA / ubhayathApi pra. vartakavidhiparaH pulliGgaH prayojanazabda ekaH / phalaparaH klIbo 'paraH / ubhayonapusakamitinapuMsakaikazeSe ekavadbhAvasya vaikalpikatayA prazne bahuvacanamuttare ekavacanaM ca bodhyam / tatra Agama: pravartakaH / rakSohalAghavAsandehAstu phalAnIti vivekaH / tatra pravartaka Agamo vyAkhyAtaH / phalAni vyAkhyAyante / tatra rakSA vedasaMrakSaNam / tathAhi / bhASAyAmadRSTA lopAgamavarNavikArAzchandasi dRzyante / te kevalaprayogazaraNaiH prAmAdikAH sambhAvyeran / vaiyAkaraNastu lakSaNadarzI tadeva rUpaM sthApayati / tatra lopodAharaNam / tmanA deveSu vivide mitdruH| tmanA, AtmanetyarthaH /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / mantreSvAGayAderAtmana ityaakaarlopH| Agamo yathA / devAsaH brAhmaNAsaH / AjjaserasugityasugAgamaH / lopAgamau yathA / devA aduhU / aduhatetyarthaH / duherlaGo jhasyAdAdeze kRte lopataAtmanepadeSviti tlopH| bahulaMchandasItiruDAgamaH / etena nAziraM druhevizvAitte dhenavo duhU ityAdilaDantamapi vyAkhyAtam / varNavikAro yathA / gRbhNAmitesaubhagatvAya / hagrahorbhazchandasi hasyeti vaktavyamiti bhakAraH / pratyayopi chAndaso. sti, yathA / udAbhaM ca nigrAbhaM ceti / udigraha itisUtre udA. bhanigrAbhau ca cchandasi sugudyamananipAtanayoriti vacanAdunnipUdhein / tatra utpUrvAtsUtreNa lokepi siddho gham / nipUrvAttu vArtikoktazchandasyeva / sanivezavizeSayuktAH pAtravizeSAH sucaH / iha tu juhUpabhRtoreva grahaNam / udAbhaM ceti juhUmudyacchati, nigrAbhaJcetyupabhRtaM niyacchatIti vacanAt / bhakArAdezaH prAgvat / Uhopi prayojanam / tathAhi / yatrAgajAtaM sampUrNamupadiSTaM sA prakRtiH / yathA darzapUrNamAsau / yatra nopadiSTaM sA vikRtiH / yathA saurya caLaM nirvaped brahmavarcasakAma iti vihito yAgaH / tatra vaikRtasya vidheviSayabhUtAyAM bhAvanAyAM karaNIbhUte yAge upakArakAkAMkSAyAM tanmukhena prAkRtamaGgajAtaM prApyate / vaidike karaNetAdRzAnAmevAnAnAmapekSitatvAt / teSAmeva prakRtau klatasAmarthyAt / tadvizeSasya caikadevatAttvAdinA zakyajJAnatvAt / tasmAtprakRtivadvikRtiHkarttavyeti pUrvamImAMsAyAM sthitam / tatra yasyAGgasya prakRtIya upakAraH kluptastasya vikRtAvasaMbhave nivRttiH| yathA prakRtAvavaghAtasya vaituSyamupakAratayA kluptaM tasya kRSNalevasaMbhavAdavaghAtasya nivRttiH / mantrA apyaGgam / teSAM cAnuSTheyArthaprakAzanaM kAryam / tatra prakRvau yasya mantrasya yadabhidheyaM tacce
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / - [1 a0 dvikRtau sAkalyena nAsti tadA kRtsnasya mantrasya nivRttiH / yathA / avarakSo divaH sapatnaM vadhyAsamityavaghAtamantrasya kR. SNaleSu / yasya tvekadezasyAbhidheyaM nAsti tasya tAvanmAtraM nivartate / yathA / agnaye tvA juSTaM nirvapAmItyasya mantrasyAvayavabhUtaM devatAbhidhAyi padamauSadhadravyakatvena ekadevatAkatvena cAgneyavikArabhUte saurye nivartate agnizabde ca luptadvArakatayA nivartamAne ekAropi nivarttate / akArAntetaraprakRtisannidhAnenaiva hi ekArasya sampadAnaM vAcyam / akArAntAttu yazabdasya / tatazcaturthyantasUryAyetyAyudAttam agnayaityasya madhyodAtta'sya sthAne Uhyam / soyaM prkRtyuuhH| liGgasya kciduuhH| ythaa| de. vIrApaH zuddhAH sthetyapsu viniyukto mantraH tasyAjye UhaH / devAjyazuddhamasIti / pratyayamAtrasya kva cidUhaH / yathA / mAbhemAsaM vikthA iti puroDAzevadAnamantraH tasya dhAnAsUhaH / mAbhaiSTamAsaMvijidhvamityAdirita haradattAdayaH / yAjJikAstu saMvigdhvamityUhamAhuH / yuktaM caitat / prakRtAvanidakatayA vijirapRthagbhAvaityasya prayogo na tu ovijI bhayacalanayorityasyetyavadhAraNAt / lAghavamapi prayojanam / tathAhi / adhyApanaM brAhmaNasya vRttiH / tannirvAhazca vaiduSyAdhInaH / vaiduSyaM ca sAdhvasAdhuvivekaH / sa ca na pratipadapAThAdinA sambhavati / zabdAnAmAnantyAt / tasmAdutsargApavAdarUpalakSaNadvArA tabodhane lAgham / anyathA tu gauravam / asandehopi prayojanam / tathAhi / sthUlapRSatImanaDvAhImAlabheteti zrUyate / tatra sandehaH karmadhArayoyaM bahuvrIhirveti / tatra karmadhArayapakSe pRSatIzabdena matvarthalakSaNayA pRSattvatIbiMdumatI gaurevAbhidhIyate sthUlApi saiva bindunA sthaulyaM tAnavaM vA yathA tathAstu / bahuvrIhau tu sthaulyaM pRSatsve
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 17 veti / gaustu sthUlA kRzA vetyatrAnAdaraH / tatra lakArAkAre udAttatvaM dRSTvA pUrvapadaprakRtisvareNa bahuvrIhiM vaiyAkaraNo nizcinoti / tatazca nizcayena pratibandhAtsaMzayAnutpAdaH / sa evAsandehaH / arthAbhAvevyayIbhAvAdasandehamiti syAditi cenna / poyeNAvyayIbhAvatatpuruSasaMjJAdvayamapIha bhavatIti dvitIye upapAdayiSyamANatvAt / ata evobhayathA muniprayogaH / adrutAyAmasaMhitamiti, athAsaMhitayeti ca / evaM indrapItasyopahUto bhakSayAmItyAdAvapi svareNaiva bahuvrIhinirNaye indrapItAdhikaraNamavaiyAkaraNAnpati sArthakam / kRtvAcintAnyAyena vA neyamiti dik / tadevaM rakSohalAghavAsandehAkhyAni catvAri phalAni vyAkhyAtAni / Agamastu pravartaka ityuktam / bhASye tu. sandarbhazudhyarthaM phalacatuSTayasya prAk pazcAdvA pravartake vaktavye madhye taduktayA phalasandaMzena nityAnAmapi phalaparyavasAnamastIti sUcitam / phalaM tu pApakSayaH pratyavAyAnutpattiA / dharmeNa pApamapanudati / vihitasyAnanuSThAnAninditasya ca sevanAt / a-.. nigrahAcendriyANAM naraH patanamicchatItyAdivacanAnIha sAdhakAnIti dik / imAni ca bhUyaityAdibhASyeNa pravartakavacanAntarANi udAttya vyAkhyAtAni / tadyathA / te surA helayo helaya iti kurvantaH parAbabhUvustasmAd brAhmaNeneM na mlecchitavai nApabhASitavai mleccho ha vA eSa yadapazabda iti brAhmaNam / atra na mlecchitavA etasya vivaraNaM nApabhASitavai iti / ubhayatrApi kRtyAthe tavaikenakenyatvana iti tavaipratyayaH / dhAtUnAmanekArthatayA nindAvacanAnmecchadhAtoH karmaNi ghaJ / tenApazabdasAmAnAdhikaraNyaM na virudhyate / atra na mlecchitavyamitiniSedhasya te surA ityarthavAdaH / na ceha rAtrisatranyAyena ArthavAdikaM phalamastvi
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 ti vAcyam / dravyasaMskArakarmasu parArthatvAtphalazrutirarthavAdaH syAditi nyAyena apApa zloka zravaNavatprAzastyamAtraparatvAt / prakaraNAttvaGgo hyayanniSedha iti yarvANastarvANo nAmetyAdAvuttaragranthe mASyakAraireva sphuTIkariSyate / ata eva ihApi parAbhUtA mA bhUtyadhyeyaM vyAkaraNamiti nopasaMhRtam / kiM tu mlecchA mA bhUmetyeva / mlecchA nindyAH / zAstrabodhitaviparItAnuSThAnAditi bhAvaH / atra hai prayoge haihayoritiplute plutatvaprayukte prakRtibhAve ca karttavye tadakaraNaM mlecchanamityeke / nanu sarvaH plutaH sAhasamanicchatA vibhASA karttavya iti bhASyakRtA vakSyamANatvAnnaiSa doSa iti cet / satyam / ata evAparitoSAdvAkyadvirvacanaM mlecchanamitya parairvyAkhyAtam / sarvasya ityatra padagrahaNasya coditattvAditi teSAM bhAvaH / nanu nedaM zAstrIyaM dvirvacanaM kiM tu tAtparyadyotanArthamaicchikaH punaH prayogaH / anAvRttiH zabdAdinAvRttiH zabdAditi vaditi cet, tahyamreDitasvarAnupapattiH / yadi tu tatrAmreDitasvaravinirmukta eva pAThastarhi arizabde rephasya latvamapazabda ityavadheyam / idaM ca bhASyAdiSu pra siddhaM zrutipAThamanusRtya vyAkhyAtam / ayaM ca pAThaH kva cicchAkhAyAmanveSaNIyaH / mAdhyandinAnAM zatapathabrAhmaNe tu helavo helava iti vadata iti paThitvA tasmAd brAhmaNo na mlecchediti paThyate / tatra yakArasthAne vakAropazabda iti spaSTameva / tathA zikSAsu paThyate / mantro hInaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tamarthamAha / savAgvajo yajamAnaM hinasti yathendrazatruH svaratoparAdhAditi / svareNa svarataH / hIyamAnapApayogAcceti tasiH / mithyAprayuktaH / yadarthapratipAdanAya prayuktastatorthAntaraM svaravarNadoSAtpratipAdayan / ata eva tamarthaM nAhetyarthaH / vAgeva vajraH hiMsakatvAt / ya
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 19 .: jamAnaM hinastIti / yathAdhvaryukRtAddhomAdyajamAne dharmotpattiH evamadhvaryukRtAdapa zabdaprayogAdyajamAne pratyavAya ityarthaH / yathetyudAharaNe | indrazatruH / indrazatruzabdaH purA kila vizvarUpAkhye svaSTuH putre indreNa hate sati kupitastvaSTA indrasya hantAraM vRtrAkhyaM putrAntaramutpipAdayiSurAbhicArikaM yAgaM kRtavAn / tatra ca indrasya zAtayitA zatruH hiMsaka iti yAvat tathAbhUtaH san varSasvetipratipAdituM indrazatrurvardhasvetiM prayuktam / prayantAcchadarauNAdikaH krunpratyayaH / prajJAdigaNe nipAtAd hrasvaH / indrazatruttvasya vidheyatvAnna sambodhanavibhaktiH / tasyA anuvAdyaviSayaka - tvAt / ata eva rAjan yudhyasva rAjA bhava yudhyasvetyanayorvyavasthayaiva prayogaH / rAjatvasya siddhatve sambodhanavibhaktirna tu vidheyatvepIti / evaM sthite indrazatruzabde tatpuruSasamAsa prayuktentodAtte vaktavye pramAdAdAdyudAttaH kiloktaH / tathA ca pUrvapadaprakRtisvareNa bahuvrIhyartho labdhaH / indehi dhAtorauNAdike Rje-: ndretyAdinA ranpratyaye kRte indrazabda AdyudAtto vyutpAditaH / tenendra evAsya hiMsakaH sampanna iti zrutItihAsapurANAdiSu pra-: siddham / tadihodAharaNatayoktam / syAdetat, yajJakarmaNIhyekazrutyeha bhavitavyam / sA ca tatpuruSabahuvrIhyoraviziSTeti / atrAhuH / japAdiparyudAsena mantreSveva ekazrutirvidhIyate / svecchayA prayujyamAnazca mantro na bhavati / taduktaM bhedalakSaNe jaimini -: nA / anAmnAteSvamantratvamiti / ApastambavAha | anAmnA-: tA amantrA yathA pravarohanAmadheyagrahaNAnIti / ata eva mantro hIna iti pAThasya zikSAyAM prasiddhetvapi UhyamAnasyAmantratayA yathandrezatruriti vAkyazeSo 'saGgataH syAdato mantrazabdaH zabdamApara ityAzayena bhASye duSTaH zabda iti paThitam / nanu svAheM
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 drazatruddha sveti vede paThyataeveti / satyam / ahitaM yadamantrabhUtaM anukArya tadanukaraNasya pAThepi arthaparasyAnukAryasya laukikavAnapAyAt / nanvindrazatruzabdasya laukikatve kathaM svaraprayuktayoguNadopayoH prasaktiH svarasya vedamAtraviSayakatvAditi cenna / svaravidhau chandodhikArAbhAvAt / etAvAneva hi bhedaH / yacchandasi traisvayamekazrutizca vyavasthayA ''zrIyate / loke tvaicchiko vikalpaH / ata eva ekazrutyA sUtrapAThasvaisvaryeNa veti pakSadvayamapi tatratatropanyastamiti vakSyAmaH / nanvevaM uccastarAMvetisUtrAdvikalpAnuvRttyaiva siddhau vibhASAchandasItyatra vibhASAgraho vyarthaH syAt / prasajyapratiSedhe tu nAyaM doSaH / yajJakarmaNItyasya nivRttaye punarvibhASAgrahaNAt / na ca paryudAsapakSepyevamevAstviti vAcyam / nityavikalpavidhyorviSayabhedasyAvazyakatayA ArambhasAmarthyAdeva tanivRttisiddhaH / prasajyapratiSedhe tu nArambhasAmartha, UhAdiSvamantreSu caritArthasya pUrvavidhairutta. reNa chandomAtraviSayakeNa bAdhasambhavAt / narAhAdInAM chandastvamasti / mantrabrAhmaNetarattvAt / tasmAdasamarthasamAsamAzrityApi prasajyapratiSedha evAgatyA svIkartumucita iti cenna / paryudAsapakSepi mantre nityaM brAhmaNe veti viSayavibhAgasaMbhavena yajJakarmanivRttaye vibhASAgrahaNasambhavAt / uktAparitoSAdeva tu ke cijapAdiSu prasajyapratiSedhamAzritya ihApyekazruteH prAptau satyAMtadakaraNaM bahuvrIhisvarakaraNaM ca svaratoparAdhAdityasyArtha ityAhuH / zrUyate ca yadadhItamavijJAtaM nigadenaiva zabdyate / anamAviva zuSkaitho na tajjvalati karhi cit // nigadena, pAThamAtreNa / zuSkaivaiti sAntena klIbena edhazabdena akArAntena vA pulliMgena nirvAhyam / na jvalati, na prakAzate niSphalaM bhavatItya
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / rthaH / nirukte tu / athApi jJAnaprazaMsA bhavatyajJAnanindA cetyupakramya sthANurayaM bhArahAraH kilAbhUdadhItya vedaM na vijAnAti yortha yorthajJa itsakalaM bhadramaznute nAkameti jJAnavidhUtapApmeti mantramudAttya yadgRhItamavijJAtamityAdi paThitam / tatrApigRhItaM zabdataH, avijJAtaM tu arthataH / prakRtipratyayAdivibhAgena vetyAdi zeSaM prAgvat / anyatrApi zrUyate / ekaH zabdaH samyak jJAtaH suSThu prayuktaH svarge loke kAmadhugbhavatIti / etacca ekaH pUrvaparayoriti sUtre bhASyakRdvakSyati / etanmUlakameva kAtyAyanapraNIteSu bhrAjAkhyeSu zlokeSu smaryate / yastu prayuGkte kuzalo vizeSe zabdAnyathAvadvyavahArakAle / sonantamAnoti jayaM paratra vAgyogaviduSyati cApazabdairiti // duSyati cApazabdairityata avaiyAkaraNaH karttA sAmarthyAdbodhyaH / tathA / avidvAMsaH pratyabhivAde nAmno yena plutiM viduH / kAmaM teSu tu viproSya strISvivAyamahaM vadet // ayamahamityasya anukaraNaM cAniti paramiti gatisaMjJA / tato gatisamAsepi asya vAmIyamityAdAvivAnukaraNatvAdeva vibhakterlaGna / yAzikAH paThanti prayAjAH savibhaktikAH kAryA iti // yadyapi prakRtau prayAjamantrAH savibhaktikA eva paThyante / tathApi yadi AdhAnAdanantaraM yajamAna udaravyathAvAn syAdyadi vA saMvatsaramadhye tasya mahatI vipatsyAttadA naimittikIM punarAdheyeSTi vighAya tatredamAnAtaM prayAjAH savibhaktikA iti / tatra kevalavibhakteH prayogAnaItvAtprakRtirAkSipyate sA cAgnizadarUpA na tu yA ko cit / nirukte devatAkANDe, atha kiM devatAH prayAjAnuyAjA iti praznamavatArya mantravarNAdInudAttya AyA iti tu sthitirityupasaMhArAt / tasmA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zabdakaustubhaH / [1 a0 dAditazcaturpu prayAjeSu catasro vibhaktayo'gnizabdaprakRtikAH pajyante ityAdizrautagrantheSu draSTavyam / tathAnyatrApi yo vA imAM padazaH svarazo 'kSarazo vAcaM vidadhAti sa AtvijIna iti / padaMpadamiti saMkhyaikavacanAca vIpsAyAmiti zam / svara udAttAdiH / akSaraM vyaJjanasahitoca / RtvinamahatItyAvijIno ya* jamAnaH / RtvikarmAhitItyAtvijIno yAjakaH / yajJavigbhyAM ghakhatrAvitisUtreNa yajJavigbhyAM tatkarmAhatIti copasaMkhyAnamitivArtikena ca khaJ / yajane yAjane ca viduSa evAdhikAra iti bhAvaH / Rgvedopi bahavo mantravarNAH / catvArizRGgA, catvArivAk, utatvaH pazyan , saktumivetyAdayaH / titauparipavanaM bhavatIti bhASyam / cAlanI titauH pumAniti tu amarasya pramAda ityeke| vastutastUktabhASyAnurodhAdamaragranthe puMstvAyogamAtraM vyavacchedyaM na tvanyayogopi / tathA ca punapuMsakavarge, syAvAstu hiMgu titau ititrikANDazeSaH / ata eva titaumAcaSTe titApayatItyabhiyuktagranthA api saMgacchantaiti dik / yAzikAH paThAnti / AhitAnirapazabdaM prayujya prAyazcittIyAM sArasvatImiSTiM nivediti / sathA / dazamyuttarakAlaM putrasya jAtasya nAma vidadhyAdoSavadAghantarantasthamavRddhaM tripuruSAnUkamanarimatiSThitaM taddhi pratiSThitatamaM bhavati vyakSaraM caturakSaraM vA nAma kRtaM kuryAnna taddhitamiti / nA. makaraNe adhikAriNaH piturye trayaH puruSAstAnanu kAyati abhidhatte iti tripuruSAnUkam / anyeSAmapi dRzyataiti dIrghaH / tripuruSatyatra pAtrAditvAtstrItvAbhAvaH / mUlavibhujAditvAtkaH / yattu upapadAvivakSayA AtazcApasargaiti kaM kRtvA tataH SaSThIta tpuruSa iti / tattu karmaNyaNitisUtre akArAdanupapadAtkarmopapado vipratiSedheneti vArtikasya nadIsUtre svayAkhyAvitimUlAvibhujA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustumaH / ditvAtka iti bhASyasya ca ananuguNam / ata eva gaGgAdharAdizabdAnAM saMjJAzabdatvamiti prAJcaH / vastutastu prathamaM karyAvivakSAyAmanakapadaM vyutpAdya pazcAtkarmasaMbandhepyadoSaH vArtikAdikaM tu prathamameva karmavivakSAmabhipretya, anyathA kRtapUrvyAdiSu kA gatiH / ata eva zakyaM cakSurupahantumiti bhASyavyAkhyAyAM bahiraGgastrItvapratItyA antaraGgaH padasaMskAro na vihanyataiti kaiyaTopi vakSyati / vivakSA ca lokaprasiddhayanusAriNI na tu svAyatte. ti viparAbhyAMjerityAdAvapi pUrva dhAtuH sAdhanena yujyataiti pakSamupaSTabhya vijayatItyAdi nApAdanIyamiti dik / tathA ca Rgvedaeva paThyate / sudevo asi varuNa yasya te saptasindhavaH / anukSaranti kAkudaM sUrya suSirAmiveti / asyArthaH / he varuNa satyadevosi yasya te kAkudaM tAlu kAkurjivhA sA udyate u. kSipyate 'sminniti kAkudaM vderukssepnnmrthH| dhAtUnAmanekArthatvAt / tato ghabarthe kavidhAnamityadhikaraNe kaH samprasAraNaM SaSThItatpuruSe zakandhavAditvAtpararUpam / nuda preraNe ityasmAdAdhikaraNe kaH pRSodarAditvAnnuzabdasya lopa ityanye / niruktasvarasopyevam / saptasindhava iva sindhavo vibhattayaH / anukSaranti tAlu mA. pya prakAzanteityarthaH / atra dRSTAntaH / yathA sacchidrAM lohamayIM pratimAM pravizyAgniH prakAzate tatheti / agnihi tatratyaM malaM bhasmIkRtya pratimAM zuddhAM karoti tathA vibhaktayopi zArIraM pApamapAkurvantIti bhAvaH / sUrmI sthUNA 'yampratimetyama: saH / smaryate ca / sUrmI jvalantImAliGgenmRtyave gurutalpaga iti / amipUrva ityatra vAchandasItyanutteryaNAdezaH / suSirAmityatrArzaAyac abhedopacAro vetyAhuH / vastutastu USasuSimuSkamadhora iti matvarthIyo ramatyayaH / randhuM zvabhraM vapA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zabdakaustubhaH / [1 a0 suSirityamaraH / sarandhe suSiraM triSviti ca suSTu syatIti su. piriti kSIrasvAmI / garne garnAnvite vAdye vizeSe muSiraM triviti zAzvataH // iti prayojanaprapaJcaH // ityevaM viSayaprayojanayoruktayoH sambandhAdhikAriNAvuktamAyAveveti pRthngnoktau| iha yena prayojanaM pRSThantatonya eva taTastha itthampratyavatiSThate / nanu yathA dhISvetyAcAryeNokte prayojanapraznamakRtvaiva vedamadhIyate / tadaGgabhUtaM vyAkaraNamapyadhyeSyante tatki prayojanavarNanaklezeneti / atredamuttaram / prAyeNedAnIntanAnAmalpAyuSkatvAdvighnabahulatvAca pradhAnabhUto vedastAvatpAThyate / tadadhyayanakAle ca bAlyAtmayojanAdikaM praSTumasamarthAH ziSyA guruNA upadizyamAnaM vedaM gRhantIti yuktam / tato gRhItavedAH prauDhimApannA vivAhArtha tvaramANA vyAkaraNAdhyayanAya guruNA preryamANA api na sahasA pravarttante / vedAnno vaidikAH zabdAH siddhA lokAcca laukikAH / anarthakaM vyAkaraNaM, iti pratyavatiSThante / tAnprati yuktameva prayojanAdivarNanam / pUrvakalpeSu vyAkaraNazikSAdIni lakSaNAni prathamaM pAThayitvA tattallakSaNAnusandhApanapUrvakaM lakSyabhUtaM vedaM grAhayantaH sthitAH / tadA paraM bAlyAvasthAyAM vyAkaraNapAThAtpayojanapraznavirahe tatpratipAdanamapi na karttavyameveti / yadyapi, zrAvaNyAM prauSThapadyAM vApyupAkRtya yathAvidhi / yuktazchandAMsyadhIyIta mAsAnviporTapaJcamAn // tataH paraM tu chandAMsi zukleSu niyataH paThet / vedAGgAni rahasyaM ca kRSNapakSeSu sampaThediti manuvacanasya ita UrdhvamanadhyAyeSvaGgAnyadhIyItetyAdismRtyantarANAM ca paryAlocanayA vedavedAGgAdhyayanasamakAlatA labhyate / tathApi RSivacanatvAvizeSAdbhASyakAroktermAnavAdezca vIhiyavavAdvikalpaeveti tatvam / tadevamanubandhacatuSTayasya susthatvAtsAdhuzabdavyu
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / : 25 tpAdanaM karttavyamiti sthitam / nanu kimidaM sAdhutvam / sAdhayati bodhayatIti sAdhuriti vyutpattyA bodhakatvaM taditi cenna / gAvyAdAvapi tatsattvAt / zaktatvaM taditi cenna / pacatItyAdau vikaraNAnAmasAdhutApatteH / teSAmanarthakatvAt / DupacapladaityAdInAM sAdhutApattazca / lAkSaNikeSvavyAptezca / teSAmapi lakSyerthe 'zaktaH / kva cicchaktatAyAstu avAsvAdiSvatiprasakteH / - ttimatvaM taditi cet / na / dyotakeSu nipAteSvavyApteH / aupasaMdAnikI zAktireva dyotaneti cet / na / prottarajitvaghottaraTatvayoravizeSeNa vinigamanAvirahAcchaktatApattau vyAsajyavRttizaktau vizrAnteH / tatazca advivacanAdyavyavasthApattiH / na ca jAtivizeSa eva sAdhuteti vAcyam / katvAdinA saGkarApatteriti / atraahuH| anpbhrsstttaanaadiydvaabhyudyyogytaa| vyAkri. yA vyaJjanIyA vA jAtiH kA' pIha sAdhutati / asyArthaH / zaktivaikalyAdiprayuktamanyathoccAraNamapabhraSTatA tadviraho'napabhraTatA // saiva sAdhutA sA cArthavizeSAntarbhAveNaiva / tathAhi / yamartha zaktayA lakSaNayA vA bodhayituM dyotayituM vA yAkzabdonAdiH prayuktastasminnarthe doSAdanyathAtvaM prAptaH sosAdhuH / anyathA tu sAdhuriti / yepi gAvyAdiSveva prathamaM vyutpannAH santastAnprayuJjate teSAmapanyathocAraNamastyeva / tatra ca doSaNayojyatAstyeva / mUlaprayoktubhremAdyanyatamatvAt / yadvA anAditA sAdhutA / anAdirati tu zloke bhAvapradhAno nirdeshH| AderabhAvo 'nAdiriti vA / asandeha itivattatpuruSaH / abhyudayayogyatA vA 'stu sAdhutA / ratnatattvavacchAstraparizIlanazAlibhirgamyo jAtivizeSo veti / yattu jAtisaGkara ityuktaM, tanna / guNagatajAtau tasyAdoSatvAt / tathAhi / yasya devadattAdareno
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 ThayA varNA eva pUrva zrutAstasya kuDyAdivyavahitasya oSThayavaNeSu zruteSu yadanumAna jAyate tadoSThayAnoSThyasAdhAraNatadanumApakajAtyaMgIkAre satyeva ghaTate na tu tttdvyaapynaanaajaatisviikaare| oSThayavarNavRttyasAdhAraNajAteH prAgagRhItatvenAnumitisAmagrIvaikalyAt / vastutastu upAdhisaGkaravadeva jAtisaGkaropi sarvatrAstu / dUSakatAbIjAnirukteH / vinigamakAbhAvena bhUtatvamUrttatvayoriva zaritvapRthivItvayoyorapi nAtitvabhaGgApattezca / tasmAcaturvidhamapi sAdhutvaM nirdoSa vyAkaraNaikagamyaM ca / evamasAdhutvamapi caturdA / apabhraSTatA, sAditA, pratyavAyayogyatA, tadavacchedakajAtivizeSo veti / TighubhAdisaMjJAsu yadyapi puNyapApajanakatArUpe sAdhutvAsAdhutve na stastathApi anapabhraSTatvarUpaM sAdhutvamastyeva / tadevAnuzAsanapravRttAvupayogi / bhasyetyAdisautranidezAt kuttvaM kasmAna bhvtiityaadibhaassyaacetyaahuH| evaM cAnAditvamabhyudayayogyatvaM vA anapabhraSTatAmAtreNa na sidhyati / kiM tu pauruSeyasaGketavirahaviziSTenetyavadheyam / tadetaduktam / yAstvetAH svecchayA saMjJAH kriyante TighubhAdayaH / kathaM nu tAsAM sA. dhutvaM naiva tAH sAdhavo matAH / anapabhraMzarUpatvAnnApyAsAmapazabdatA / hastaceSTA yathA loke tathA saGketitA imaaH| tatazca, nAsAM prayoge 'bhyudayaH pratyavAyopi vA bhavet / lAghavenArthabodhArtha prayujyante tu kevalamiti / tadayaM nirglitorthH| yAstvetAH svecchayA saMjJAH kriyantaiti pakSe / anidaMprathamAH zabdAH sAdhavaH parikIrtitAH / taeva shktivaiklyprmaadaalstaadibhiH| anyathoccAritAH pumbhirapazabdA itIritA, iti ca sAdhvasAdhulakSaNe AzrIyamANe TighumAdInAM sAdhvasAdhubahirbhAvaH spaSTa eva / tepAmapyanAditota pakSe tu caturvidhApi prAguktA sAdhutAstyeva / u
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH |ktshc / vyavahArAya niyamaH saMjJAyAH saMjJini kvacit / nityaeva tu sambandho DisthAdiSu gavAdivat / vRddhayAdInAM ca zAstresmiJchaktyavacchedalakSaNaH / akRtrimobhisambandho vishessnnvishessyvditi| pakSadvayepyanuzAsanaviSayatA nirvivAdeti / nAmakaraNe tvayaM vishessH| kRtaM kuryAna taddhitamityAdigRhyasUtrAvirodhinAmeva sAdhutA / tadvirodhinAM tu dezabhASAnusAreNa kriyamANAnAM kUcImaJcItyA- .. dinAmadheyAnAmasAdhutaiva / tadetadRlasUtre vArtikavyAkhyAvasare sphuTIkariSyate // iti sAdhutvanirvacanam // vyutpAdanaM ca prakRtipratyayAdikalpanayA utsargApavAdarUpalakSaNaireva / na tu sAdhvasAdhvorvA anyatarasya vA pratipadapAThena / zabdAnAmAnantyena tadasambhavAdityuktam / syAdetat, lakSaNapraNayanamApi ki jAtipakSamAzritya uta vyaktipakSam / Aye sakRdgatau yadbAdhitaM tadbAdhitameveti na sidhyet / tathAhi / jAtau padArthe dvayorvidhyoH parasparaparihAraNa tattajjAtyAkrAntavyaktivizeSa caritArthayoH kvacidekatra prasaGge parasparamatibandhAdaprAtipattireva syAt satpratipakSakava / tathA ca vakSyati / apratipattirvobhamtalyabalatvAditi / tatra ca vipratiSedhasUtraM vidhyartha paraM tAvadbhavatIti / tasmizca kRte yadi pUrvasya nimittamasti tarhi bhavatyeva tat / yathA bhi. ndhakItyatra bhinad hi iti sthite paratvAddhibhAve kRte puna:prasaGgavijJAnAdakajbhavati / tadevaM jAtipakSe puna: prasaGgavijJAnaM yadyapisidhyati tathApi sakRdtAviti na sidhyati / tathA ca juhutAttvamityatra juhu hi iti sthite dhibhAvaM bAdhitvA paratvAttAtaGi kRte sthAnivadbhAvana syAdeva dhiH| vyaktipakSe tu sakalavyaktyuddezyakasya zAstrasya vyaktyantare caritArthatvAsambhavAdvikalpaprasaGge niyamArtha sUtraM parameva bhavati na tu pUrvamiti / tathA caitatsUtrabalena tatra
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 pUrvalakSaNasya vyaktyantaramAtraviSayakatvaM kalpyataiti etadvyaktiviSayakalakSaNAbhAva eva paryavasyati / tathA ca juhutAccabhityAdeH siddhAvapi bhindhakItyAdi vyaktipakSe na sidhyati / tasmAdazakyamanyatarapakSAzrayaNena lakSaNapraNayanamiti cet / satyam / ata eva lakSyAnurodhAtpakSadvayamapyAzrIyate / kva citkazcitpadArtha iti / tatra jAtivAdinAmayaM bhAvaH / lAghavAjjAtirvAcyA / vyaktInAmAnantyena tAsAM vAcyatve gauravam / vAidohAdyanvayastu lakSitAyAM vyaktAviti / vyaktivAdinastvAhuH / anupapatti vi nApi vyaktipratIteranubhavasiddhatayA vyaktireva vAcyA / tvapratyayAdikaM vinA jAteH prAdhAnyenApratItezva | vAhAdyanvayopyevaM samaJjasaH / yattUktaM vyaktInAmAnantyamiti, naitadvAdhakam / zakyatAvacchedikAyA jAteraikyAt / nanvevaM jAterapi vAcyatvamAyAtamiti cenna | akAryatvepi kAryatAvacchedakatvavadazakyatvepi zakyatAvacchedakatvasambhavAt / ata eva lakSyatAvacchedake lakSaNA neti naiyAyikAbhyupagamaH / tasmAjjAtirupalakSaNaM vyaktimAtraM tu vAcyamiti / yattu sarUpasUtre bhASye vakSyate / nahyAkRtipadArthakasya dravyaM na padArtha ityAdi / tattu jAtivyaktyoranyatareNa viziSTasyAparasya vAcyatetyevaMrUpaM mtaantrm| tathA cAkatyadhikaraNe bhaTTairuktam / niyogena vikalpena dve vA saha samucci - te / sambandhaH samudAyo vA viziSTA vaikayetareti / tatra jAtireva vyaktireva vA vAcyeti ihatyaM matadvayaM niyogenetyanenopanibaddham / caturthacaraNena tu sarUpasUtroktaM matadvayamupanibaddhamiti vivekaH / yadyapi jAtivyaktipakSayoranyatarasya nyAyena bAdha AvazyakastathApIha zAstre saMjJAparibhASAdivallakSyasiddhyupAyatayA ubhayAzrayaNe kimapi bAdhakaM nAstItyavadheyam / vastutastu bhaTToktASTapa - 28
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / kSImadhye vikalpeneti tRtIyaH pakSotra prakriyAdazAyAM sthitaH / vikalpazca lakSyAnurodhAdvyavasthito na svaicchika ityanyadetat / samuccayapakSaM caturthamAzrityApi kva citkasya cidvivakSA aparasya tvavivakSeti gRhItvA prakriyAnirvAhaH sukara iti dik / yadi hi vyaktirevetyetatsArvatrikamabhimataM syAhi jAtyAkhyAyAmiti sUtraM nArabheta / yadi, ca jAMtireveti tAI sarUpasUtraM nArabheteti bhASyam / nanu yasminvane eka evAmravRkSastatrApi lakSa. NayA jAtiparatve iha AmrAH santIti prayoga sAdhayituM jAtyAkhyAyAmiti sUtramastu / tathA jAtipakSepi nAnArthAnurodhAtsarUpasUtramastu / vakSyati hi vArtikakRt / vyartheSu ca muktasaMzayamiti / satyam / lakSyAnurodha eva pakSadvayAzraye zaraNam / ata evodAhRtasUtrayorbhASyakRtA prtyaarvyaasymaantvepydossH|idaaniiN vArtikakAraH zAstrasya niyamavidhirUpatayA sArthakyamAha / siddhe zabdArthasambandhelokatorthaprayukta zabdaprayoge zAstreNa dharmaniyamo yathA laukikavaidikeSu / lokAdeva hi prathamavyutpattiH / avyu. tpanna prati vyaakrnnaadiinaamprvRtteH|arthvddhaaturityaadi hi vyAkaraNaM zaktigrahopajIvakam / tathA ca samarthasUtrepi vArtikam / "arthAnAdezanAditi" / anekamanyapadArtha ityAdikaM hi lokasiddhamarthamanUya sAdhutvAnyAkhyAnaparam / tatazca lokAdeva zabde arthe tayoH sambandhe ca siddhe arthabodhanAya zabdaprayogapi prasakte gavAdaya eva prayoktavyA na tu gAvyAdaya iti niyamArtha zAstram / niyamaphalaM tu dharmaH / tatra smaatto dRSTAntaH / prAGmukhomAni bhuJjItatyAdilaukikazabdenoktaH / brAhInavahantItyAdica vaidikazabdenoktaH / dharmaniyama iti ca SaSThItatpuruSaH / azvaghAsAdivat / na tu caturthItatpuruSaH / prakRtivikRtibhAvavirahA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 - t / nanu yadi prayuktAnAmidamanvAkhyAnaM tArha kimarthamaprayuktA api USa tera cakra pecetyAdayo vyutpAdyantaiti cenna / AjJAnaM vinA aprayuktatAyA duravadhAraNatvAt / mahAnhi prayogaviSayaH / tathA ca bhASyam / saptadvIpA vasumatI trayo lokAzcatvAro vedAH sAMgAH sarahasyA bahudhA bhinnA ekazatamadhvaryuzAkhAH sahasrava sAmaveda ekaviMzatidhA bAcyaM navadhAtharvaNo vedaH vAko vAkyamitihAsaH purANaM vaidyakamityetAvAn prayogasya viSaya iti / bacAnAmAmnAyo vAhcyam / chandogaukthikayAjJikavacanaTAjJya iti yapratyayaH / caraNAddharmAnAyayeorityuktatvAdAmnAye / atharvaNA prokto vedo atharvA upacArAtprayoga ityeke / vasantAdiSu atharvan AtharvaNa ityubhayoH pAThasAmarthyAtmoktapratyayasya vaikalpiko lugiti tu tattvam / ata eva bhASye vakSyate / tena proktamiti prakRtya RSibhyo lugvaktavyaH / vasiSThonuvAkaH / tato vaktavyamatharvaNo veti / tamadhI AtharvaNikaH vansatAdivAk / dANDinAyanAdisUtre nipAtanATTilopAbhAvaH / AtharvaNikasyAnnAya AtharvaNaH AtharvaNikasyekalopazceti AtharvaNikAdaN tatsanniyogeneka lopazca / prakRtamanRsarAmaH / etAvantaM prayogaviSayaM paryAlocayitumazaktairapyasmadAdibhirlakSaNAnugatAnAM prayogostItyanumeyam / asti catvayodAttAnAmapi vede prayogaH / saptAsye revatI reva dUSa / yanme naraH zrutyaM brahma cakra / yatrAnazcakrAjarasaM tanUnAmiti / nanu yadi lakSaNenAnAditAsiddhistArha vacantyAdInAmapi syAditi cet, na / nahi vacirantiparaH prayujyataityabhiyuktAnAmavigItavyavahAreNa sAmAnyazAstrasya saGkocAt | abhyupagato hi vizepaviSayiNyA patitasya karmAnadhikArasmRtyA agnihotrAdizrutI 1 1
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / " nAM saGkocaH vizeSaviSayeNa ziSTAcAreNa sAmAnyasmRteH saGkoca. zca / taduktam,AnarthakyamAtahatAnAM viparItaM balAbalamiti / ya. a tu aprayogaH sandigdhaH zAstrAnugamazca tatra niSpatyUhamanumAnam / taduktam / yathAlakSaNamaprayukta iti / aprayukte anizcitaprayoge ityarthaH / nizcitApayoge tu lakSaNaM na pravartataeveti niSkarSaH / na caivaM brAhmaNobravaNAditi kalpasUtraprayogarUpeNApi vizeSaviSayakAcAreNa bruvovacirityAdInAM saGkocApattiH / trizavAdyayAjyayAjanenApi smRtisaGkocApattestulyatvAt / tatra dharmabuddhayAnuSThAnaM nAstIti cet / ihApi sAdhutvabuddhayA prayogo nAstIti tulyam / yaNistarvANa iti vadabhiyuktAnAmapi asAdhuprayogasya Rtorbahirupapattezca / ata evetihAsapurANAdiSvapazabdA api santIti haradattaH / nadIsaMjJAsUtre bhASyepi spaSTametat / ke cittu ArSagrantheSvapi chandasi vihitasya vyatyaya sya pravRttyA sAdhutAM samarthayante / na ca gauNamukhyanyAyena mukhye chandasyeva tatmavRttiH / svastitvapratijJayA tabAdhAt / vakSyAta hi svaritenAdhikAra iti sUtre 'vizeSAyAdhika kAryamiti / gauNamukhyanyAyo hi svaritatvapAtajJAsthale na pravartate i. tyarthaH / upapAdayiSyate cedam / ata evArSatvAtsAdhuteti tatra tatrodghoSaH saGgacchataiti dik / yadyapi aprAptAMzapUraNaphalako niyamavidhiH / itaravyAvRttiphalakastu nityapAptiviSayakaH parisaMkhyAvidhiriti pUrvottaramImAMsayorvyavahArastathApIha zAstre parisaMkhyApi niyamazabdena vyavahriyate / tena paJca pazcanakhA bhakSyA ityasya niyamodAharaNatayAM upanyAso na viruddhaH / na cAsau mImAMsakarItyApi niyamo bhavatviti vAcyam / paJcAtiriktabhakSaNe prAyazcittavidharasaGga
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zabdakaustubhaH / [1 a0 tatvApatteH / paJcAnAmabhakSaNe prAyazcittApattau gRhepi nivasan vipro munirmAsavivarjanAdityAdismRtivyAkopAcca / ata eva tridoSApi parisaMkhyaiva tatrAzriteti dik / atredamavadheyam / niyamAtikrame kRte apUrva paraM na bhavati / dRSTastvarthAvabodho bhacatyeva / avahananAtikame kRtepi vaituSyavat digantarAbhimukhabhojane tRptivacca / na cApabhUzAnAmavAcakatayA kathamarthAvabodhaiti vAcyam / zaktibhUmavatAM bAdhakAbhAvAt / vizeSadarzinastu dvividhAH / tattadvAcakasaMskRtavizeSajJAnavantastadvikalAzca / tatra A. dyAnAM sAdhusmaraNadvArA arthabodhaH / dvitIyAnAM tu bodhyArthasaMbaddhArthAntaravAcakasya smRtau satyAM tato lakSaNayA bodhaH / sarvanAmasmRtervA / tadarthajJApakatvena rUpeNa sAdhusmRtervA / arthAdhyAhArapakSAzrayaNAdvati yathAyathaM bodhyam / apare tvAhuH / apabhraMzA api vAcakA eva / tathAhi / asmAtpadAdayamoM boddhavya itIzvarecchAzaktiriti mate bhagavadicchAyAH sanmAtraviSayakatvAdapabhUzaistu bodhajananasya zaktibhUmadazAyAM tenApyabhyupagamAhurvArA shktiH| padArthAntaraM tAdati matepi kalpakaM sAdhvasAdhvostulyameva / asAdhusmaraNadvArA sAdhurbodhaka iti vaiparItyasyApattezca / svIkRtaM hi pareNa tivAdismAritAnAM lAdInAmasAdhUnAmapi bodhakatvam / nanu sAdhUnAmalpatvAttatraiva lAghavAcchaktiH kalpyataiti cet / na bayamapUrva kiMcitkalpayAmaH / kiM tu yathA ghaTajananasAmarthyameva daNDAdeH zaktiH tathA ghaTabodhajananasAmarthyameva ghaTAdipadAnAM zaktiH / sA ca kAraNatvAparapa yA zaktibhUmAdbodhaM vadatAM tvayApyabhyupetaiva / zaktigrahasya bhramatvaM paraM tyajyatAM viSayAbAdhAditi brUmaH / nanvevaM gauNamukhyavibhAgocchedaH sarve sarvasya vAcakA iti paryavasAnA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / . diti cet / tvatpakSepIzvarecchAyA gauNAdAvatiprasaGgasya tulyatvAt / muhadbhAvena pRcchAmIticet / pracurataraprayogatadvirahAbhyAM gauH NamukhyavibhAga iti gRhANa / nanu janakatvenAgRhItAdapi tarhi kAraNAtkAryodayaH syAdeveti cet / padArthasmRtirApAdyate vA. kyArthabodho vA / nAyaH / sambandhagrahaM vinA tadayogAt / nA. ntyaH / dvArAbhAvAt / padArthasmaraNaM hi dvAram / evaM ca mahadeva lAghavam / sAdhusmAraNakalpanAklezazca na bhavatIti / sAdhutvaM tu jAtivizeSAtmakAmityuktameva / samAnAyAmavigatau zabdaizvApazabdaizcetibhASyamapyetatpakSapAtIti dik // iti apazabdAnAM vaacktvaavaacktvvicaarH| prayogazabdamupAdadAno vArtikakAraHprayogAddharmo na tu jJAnamAtrAditi sUcayati / yuktaM caitat / ekaH zabdaH samyagjJAtaH suprayukta ityatra jJAnaprayogayorupAdAnasyAvizeSepi pratipadAdhikara NanyAyena yadaikasmAdapUrva tadetarattadarthamitiprayogAtphalaM jJAnaM tu tadaGgamityabhyupagamAt / prayogasya phalampati sannihitatvAca / jJAnasya tu vyavahitatvAt / jJAnasya prayogAGgatAyAM dRSTArthatAlAbhAcca / uktaM ca bhaTTaiH / sarvatraiva hi vijJAnaM saMskAratvena gamyate / parAGgaM cAtmavijJAnAdanyatratyavadhAryatAmiti / ata eva tarati brahmahatyAM yozvamedhena yajate ya u cainamevaM vedetyAdiSvapi jJAnapUrvakAnuSThAnAtphalamityeva siddhAntaH / taduktaM vArtikakRtA / tattulyaM vedazabdeneti / vedaH zabdo vidhAyako yasyArthasya azvamedhAdestenedaM tulyamityarthaH / tena vaidikazabdAnAmapi pakSakoTima viSTatayA dRSTAntAsaGgatiriti nAzaGkanIyam / te surA iti pUrvodAhRtazrutirapi apazabdaprayogAtmatyavAyaM bodhayantI sAdhuprayogAddharma gamayani / vAjasaneyinAM brAhmaNe-tasmAdeSAvyAkRtA vA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zabdakaustubhaH / [1 a0 gudyata iti zrutirapyevam / bhASye tu abhyupetyavAdena sAdhujJAnAtphalamityayamapi pakSaH samArthataH / nacaivamapazabdajJAnAdadhamopi syAditi vAcyam / yAvadvacanaM vAcanikamityabhyupagamAt / namlecchitavAityAdinA asAdhuprayogasyaiva niSedhAcca / na ca vyAkaraNAdhyayane pravRttasya pariniSThitapacatyAdibodhArthe dupacaSpabhRtInAM prayogopyAvazyaka eveti vAcyam / tadIyajJAnamAtreNa nirvAhAt / ata evAlaukikampakriyAvAkyamUhamAtrasya gocara iti nityasamAseSvasvapadavigrahAbhyupagamaH / atha vyutpAdanArtha tatpayoga Avazyaka ityAgrahastathApi na kSatiH / anapabhUSTatvena teSAM pratyavAyAjanakatvAt / na te zaktivaikalyAdiprayuktAH yena gAvyAdisAmyaM bhajeran / atha sAditvAdasAdhutetyAgrahastathApi na kSatiH / zabdasvarUpaparatvAt / anukaraNAnAM sarvatra sAdhutAbhyupagamAt / nahi helayo helaya iti zrutipAThopa pratyavAyajanakaH / zabdasvarUpapAtraparA ete bhinnA eva sAdhavazceti tu tu. lyam / ata eva svAhendrazatrurvarddhasvetizrutAvAdyudAttasya pAThopa tatpratyAyyasyArthaparasya hitasyAnAmnAnAdamantratayA japAdiparyudAsena mantre vidhIyamAnA ekazrutirna prasaktoti prAguktam / ata eva sAdhutvAsAdhutvayorekasmin sadbhAvo abhAvazceti viruddhasya durupapAdatayA arthabhedAcchabdabhedaiti darzanaM pravRttam / na ca prakRnivadanukaraNamityatidezena apazabdAnukaraNasya asAdhutA zaGkayA / asAdhUnAM zAstrIyaprakRtittvAbhAvAt / asAdhutvasya zAstrIyakAryatvAbhAvAca / natyazAstrIyamapyatidizyataiti RlaksUtre bhASye sphuTametat / DupacaSprabhRtiprayogAdapazabdajJAnAdvA pratyavAyo nAstIti prAguktarItyA sthitepi abhyupetyApi pratyavAyaM bhASye kUpakhAnakanyAya udAtdRtaH / tathAhi / kU
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabda kaustubhaH / 35 paM khanan yadyapi karddamena lipyata eva tathApi tato labdhena jalena taM malaM dUrIkaroti phalAMtaraM ca labhate tathehApi pariniSThitarUpajJAnAtpUrvotpannapratyavAyanirAsaM phalAntaraM ca labhataiti / soyaM kUpakhAnakanyAyaH / kUpaM khanatIti vigrahe karmaNyaNi prApte vAsarU - panyAyena vul / nityasamAsatvAbhAvAtkUpasya khAnaka iti svapadavigrahaH / na ca zilpiniSbunA sarUpeNa Nvulo bAdhaH syAditi vAcyam / iha khananakarttRtvamAtrasya vivakSayA zilpitvasyAvivakSitatvAt / tasmAtsarvathApi gAvyAdiprayoge pratyavAya iti sthitam / tatredaM bhASye siddhAntitam / yAjJe karmaNyevAyam / na mlecchitavAyityasya RtuprakaraNe pAThAt / RtuprayogAdvAhistu apazabda prayuJjAno na duSyati / evaM hi bhUyate / yarvANastarvANo nAma RSayo babhUvuH pratyakSadharmANaH parAvarajJA iti / pratyakSarmANo yogajadharmabalena sAkSAtkRtadharmAH / atrAyaM zruterAzayaH / yogina ete viraktayatizayAllaukikeSvartheSvAgrahaviraheNa yathA tathAsmAkaM bhavatvitivivakSavo yadvAnastadvAna iti vaktavye yavaNastarvANa ityUcuH / yAjJe karmaNi punaH sAdhUnetra prayuktavantastena yarvANastarvANaityevaMrUpAmeva saMjJAM munayo lebhiraiti / bhaTTAcAhuH / stryupAyamAMsabhakSAdipuruSArthamapi zritaH / pratiSedhaH kratoraMgamiSTaH prakaraNAzravAditi / apare vAhuH / RtorbahiH prayogepi puruSaH pratyavaitIti / teSAmayamAzayaH / nAnRtaM vadedityanArabhyAdhItaH puruSArthopi niSedhastAvadastIti nirvivAdam / tatra niSedhyamanRtaM dvidhA / zabdAnRtamarthAnRtaM ceti / zabdasyArtha - sya vA viparItapratipattihetubhUtamuccAraNamanRtavadanam / evaM ca ya thArthAnRtaM vadataH pratyavAyastathA zAbdAnRtamapIti tulyam / Rtumadhye punarapabhASaNe puruSopi pratyavaiti Rturapi viguNa iti I
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 vacanadvayabalAtsidhyatItidik / yathA ca prayoge sAdhUnAM niya mastathA sAdhutvajJAnepi vyAkaraNasya niyama evetyavadheyam / vyAkRtA vAgudyataitiprAguktazruteH / vyAkRtA vyAkaraNasaMskRtoti hi tadarthaH / vyAkaraNazabdazca yogarUDhyA lakSyalakSaNasamudA'yaparaH sUtramAtraparo veti pakSadvayamapi bhASye sthitam / tatrAdye pakSe sUtramAtramadhIyAne vaiyAkaraNazabdaprayogo bhAktaH samudAyavAcakA hi zabdAH kacidavayavepi prayujyante / yathA pUrve paJcAlA uttare paJcAlA iti / dvitIyapakSe ta vyAkaraNasya sUtramitiprayogo rAhoH zira itivanbheyaH / aSTAdhyAyyA ekadezaH sUtramityavayavA vayavibhAve SaSThIti vAstu / asya vanasyAyaM vRkSa ityAdivat / caitra sUtramAtrAcchandApratipatterniyamAnupapatiH / padacchedavigrahayojanAdibhiH sUtrArthasyaivAbhivyaJjanAt / ata eva chutsUtramucyamAnamapyupekSyate / yatraiva tu sUtrasya tAtparya lezopyasti tadeva tu gRhyate / taduktam / sUtreSveva hi tatsarvaM yad hRtau yacca vArttikaiti / ata eva bahulagrahaNAdikaM sArthakamiti dik / nanvevaM kiM varNopadezena / na hi tadvalena kasya cicchandasya sAdhutvamavagamyate / na ca kaladhmAtAdido parahitavarNasvarUpapratipattireva ta tphalamiti vAcyam / lokata evAviplutavarNapratatiravazyaM vAcyatvAt / anyathA plutAdipAThasyApIha karttavyatApatteH / taduktam / iSTabuddhayartha vedudAttAnudAttasvaritAnunAsikadIrghaplutAnAmapyupadeza iti / ekazrutyA sUtrapAThAdudAttAdisvaratrayasyApi . karttavyaH pATha ityuktam | traisvaryeNa pAThe hi anyatamasya uccA raNAdeva siddhau dvayoreva karttavyatAM brUyAt / ata eva ca loke svarthamekatyA saha vikalpyata iti jJApyate / etacca vibhASA chandasItyatra sphuTIkariSyAmaH / nanu nirdezasya jAtiparatvA 36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1. A. zabdakaustubhaH / plutAdisaMgrahaH setsyatIticema / saMvatakalaprabhRtInAmapi saMgrahApatteH / taduktam / AkRtyupadezAtsiddhamiticetsaMtAdInAM pratiSedha iti / tatra hasvasya avarNasya saMvRtaguNakatvapi taditareSAmacA saMvRtatvaM doSaH / AdizabdAtkalaH / sa ca svocitasthAnabhraSTaH / tathA zvAsabhUyiSThatayA hasvopi dIrghavallakSyamANo dhmaatH| evaM dIrghopi -hasvavatkAlasaMkocenocyamAnordhakaH / evaM karaNAdibhUzAdapi bahavo doSAH zikSAprAtizAkhyAdiSu prasiddhAH / tattaddoSaviziSTAnAmapi atvAdijAtyAkrAMtatvAjjAtiparanirdezapakSe teSvanivyAptiritisthi. tam / na ca gargAdividAdipAThasya taMtreNobhayArthatayA varNazuddhilAbhaH / apaThiteSu prAtipadikeSu tathApyagateH / syAdetat / sarvA avyaktayo havyaktayazca zAstrAnte zuddhAH paThiSyante / a a itivat / nacaivaM gauravam / tadvalena sarveSAmanubaMdhAnAM pratyAkhyAnAt / itsaMjJAlopayorapi tyAgAt / tathAhi / zIdhAtorDakAraM parityakSyAmaH / IkAraM ca kalaM paThiSyAmaH / Gita. Atmanepadamityasya sthAne kalAdAtmanepadamiti paThiSyAmaH / kalazva prakrigAdazAyAmeva / yathA ddkaarH| prayoge tu zruddha eva / pratyApatteH zAstrAnte karaNamapi zAstrIyasakalakArya pratyasiddha. tAlAbhAya / evaM ca prakriyAyAM doSasya kalAdarAzrayaNepi pariniSThitarUpe na kshciddossH| yathA yathAnyAsapakSepi akArasya vivRtatA prakriyAmAtrAviSayA na tu prayogasamavAyinI tadiha pakSe kalAdayopIti na kazcidvizeSaH / dhArmikalpanAta iti nyaayceh.bodhyH| kArAdayo hi dharmiNa eva tvayA pAThyAH / mayA tu ubhayapaThanIyasya IkArasya kalatvamAtra kalpyamiti / nanvasminyale svaritaSitaityatra kathaM kAryamiti cet / dhmAtAtkarSabhiprAya iti /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zabdakaustubhaH / [1 a0 evamAyantau TakitAvityatra Ayantau kaladhmAtAviti / iDAghAgamAzca niranubandhAH kalAH pAThyAH / AnugAdayo dhmAtAH / DukRtrityasya sthAne ka iti dvidoSa pAThyam / AdirantyenetyatrApi Adikalau sahetyuktvA auityAdikAH saMjJAH kariSyante / kaleneti tRtIyAnirdeze sati tu aprAdhAnyAtsiddhAntaiva caramavarNasya saMjJA na syAt / dUlopaityAdau aNaityapanIya a. oriti kariSyate / svarasandhistvasandehAya na kariSyate / tasmAtsarvamanubandhakAryAdikaGkalAdibhireva sidhyatIti cet / satyam / sidhyatyevam / apANinIyaM tu bhavatIti cet / atrocyate / iSTasiddhayartho varNopadezaH / evaM cAkRtyupadezAdeva udA. ttAdisiddhimaGgIkRtya kalAdiSvatiprasaGga itthaM parihAryaH / AgamAzca vikArAzca pratyayAH saha dhAnubhiH / uccAryante tatasteSu neme prAptAH kalAdaya iti / yattu agrahaNeSu prAtipadikeSu prAptA eveti / tanna / tvayApi pratipadapAThasyAvazyAzrayaNIyatvAt / anyathA zazaityatra SaSaityapi syAt / maJcake maJjaka iti / palAze palASa iti syaadett| svaravarNAnupUrvInirNayAya yadi patipadapAThastarhi kalAdinivRttirapi tata evAstu / uNAdisUtrAtpUpodarAdisUtrAdvA sAdhutvAbhyanujJAnaM vizeSAvadhAraNaM tu nighaNTvAdineti ce,tkalAdinivRttirapi zikSAdigranthenAstu / satyam / AnuSaGgikI kalAdinivRttiH / varNopadezasya mukhyaM phalaM tu pratyAhAraniSpattiH / pratyAhArazabdastu aNAdisaMjJAparaH / pratyAhiyante varNA eSviti vyutptteH| na ca grahaNaka zAstreNa niSpAditAsu akArAdisaMjJAsvatiprasaktiH / yogarUDhyabhyupagamAt / tasmAdAdirantyenetyatatsUtrasiddhAH saMjJAH pratyAhArazabdavAcyAstaniSpattaye ca varNopadeza iti sthitam /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathamapAde prathamamAnhikaM samAptam / / 1 / / aiuN / saMjJAsUtramidam / Adirantyena sahatetyanena sahaikavAkyatvAt / aiuNityeSAmAdirakAraH antyena NakArAdinA sahitaH san AdyantAbhyAmAkSiptAnAM madhyagAnAM svasya ca saMjJeti hi vAkyArthaH / atra akArAdInAM svarUpeNa anukAryeNa vA satopyarthavatvasyAvivakSitatvAtmAtipadikatvaM neti gavityayamAhetyAdAviva vibhakteranutpattiH supAM sulugiti lugvA / chandovatsUtrANIti bhASyakAreSTyA chandogeSu vyAkaraNasUtreSvapi chAndasakAryAtidezAt / yUstryAkhyAvitisUtre chandaH pradezeSu gauNamukhyanyAyo na pravarttate iti vakSyamANatvAdvA / syAdetat / svarasandhineha bhAvyam / tatra a ityatra vibhakteH rutvayatvalopeSu vRkSaihetyAdAviva lopAsiddhayA sandhirneti samAdhAnepi ikArasya ikosavarNaiti RkArasya Rtyaka itiprakRtibhAvasambhavepi edai - torayAyau durvArau / yattu varNopadezakAle ajAdisaMjJAnAmAneSpAdAtsandhirneti / tazcintyam / varNopadeze itsaMjJAyAmacmatyAhAre ca tiSpanne pravarttamAnAnAM yaNAdInAM sudhyupAsyaityAdau taTasthaiva uddezyatAvacchedakarUpAkrAnte varNopadezAdAvapi pravRtterAvazyakatvAt / anyathA tulyAsyaprayatnamityAdau savarNadIrgho na syAt / tathArthavatsUtrAntargatAnAM prAtipadikatvaM pratyayaH parazcetyAdau supratyayo GayApprAtipadikAt dvyekayordvivacanaikavacane bahuSu bahuvacanamityAdau tattadvibhaktiH sasajuSorityata ruH kharavasAnayoritisUtre visargazca na syAditi sarvopaplavaH syAt / svAdhyAyodhyetavya ityasya neha nAnetyAdizrutezca svasmiapi yathA pravRttistathA dIrghAdInAmapIti ce, tulyaM yaNAdAva 39
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a. pi / nanvevaM grahaNakazAstramapi aNopragRhyasyetyAdau taTasthaiva svasminnapi pravarteta / tatazca dIrghANAmanaNtvena savarNagrAhakatvaM nAstItisiddhAntopi bhajyateti cenna / vaiSamyAt / padArthasaMsargo hi vAkyArthaH / tadbodhazca pdaarthbodhottrbhaavii| tathA ca aNzabdena ye upasthitAsteSAM savarNagrAhakatvaM suutraarthH| aNazabdazca AdirantyenetisUtreNa akSarasamAmnAyapaThiteSu saMketitaiti tAnevAtropasthApayati / tathA ca aSTAdazAnAmapi akAraH saMjJeti paryavasamne sUtrAMtareSvasya ccAvityAdiSu akAroSTAdazAnAmupasthApaka ityucitam / natu grahaNakasUtrapi / etadvAkyArthabodhAtmAgaSTAdazasvagRhItazaktikatvAt / nahi sici vRddhirityAdAvAdaicAmupasthApakopi vRddhizabdo vRddhirAdajitisaMjJAsUtre tAnupasthApayati / kintu svarUpameva / saMjJAsUtre ca sAmAnAdhikaraNyAdAdaicAM vRddhizabdavAcyatvAvadhAraNe sU. trAntareSu saMjJinAmupasthitinidheiti dik / tasmAdairaNityAdau svarasaMdhiH prAmotyevota cet / satyam / saMhitAvirahAna yaNAdayaH / anityA hi vAkye saMhitA / uktaJca / saMhitekapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSata iti / samAsasya pRthagrahaNaM govalIvaInyAyena / ekapadaityanenaiva tatsaGgrahasiddheH / iyaM ca prAcAM paribhASA ekadezAnumatidvArA saMhitAdhikAreNaiva jJApitA / a. saMhitAyAM yaNAdinivRtyartho hi saMhitAdhikAraH / ata eva / he rohiNi tvamasi zIlavatISu dhanyA enaM nivAraya patiM sakhi durvinItam / jAlAntareNa mama vAsagRhaM praviSTaH zroNItaTaM spRzati kiM kuladharma eSa ityatra dhanyA enamityasya nAsAdhutA / ata eva AlaGkArikai cyutasaMskRtitvApekSayA pRthage
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / .. va visaMdhitAnAmadoSAntaraGgaNitam / taccehAstItyanyadetat / nanvevamapyasaMhitAyAM kAlavyavAyAdeva yaNAderamAptau ki saMhitAdhikAreNeti cenna / saMhitAdhikArabahirbhUtAnAM kAlavyavAyepi pravRttiM jJApayituM tadArambhAt / tena agnAviSNU ityagnA viSNU ityAdAvavagrahepyAnaDAdayaH / agnimILe ityatra padavibhAgepi nighAtaH / te norAsaMtAmityAdau nasAdayazca siddhayanti / nanvevaM puraH hitamityavagrahe hitazabdasya svaritatvaM baDhacaiH pavyamAnamasaGgataM syAt / tayorvAvacIti saMhitAdhikAra AzAstrasamApteriti siddhAntAt / svaritavidhezca tadantarbhUtatvAt / ata eva taittirIyA avagrahe hitazabdamanudAttaM paThanti / ata eva bacA apyagnimILaityasya padavibhAgapAThe nighAtameva kurvanti na tu svaritanapIti cet / satyam / prAtizAkhye vizeSavidhAnAtsvaritasiddhiH / uktaM hi / yathA saMdhIyamAnAnAmanekIbhavatAM svaraH / upadiSTastathA vidyAdakSarANAmavagraha iti / tadevamaiuNityAdau saMhitAvirahAnna saMdhiriti sthitam / ke citta cAdiSu pAThAnnipAtasaMjJA / nipAtaekAjitipragRtyatvam / tataH prakRtibhAvaH / yadyapi anipAtAnAmapIha grahaNAmiSTaM dadhyazvoM dAkSiH plAkSirityAdisiddhaye tathApi na sarvA vyaktayaH sAkSAnirdeSTavyAH / AnantyAt / kiM tu kAciyaktinirdizyamAnA svasadRzIritarA api gRhAtIti vakSyate / tatra kiM nipAtavyaktireva nirdizyatAmuta taditarota saMzaye AdyakoTireva yuktA / saMhitAkAryaviraheNa nirdizyamAnarUpasya sphuTapratItisiddharityAhuH / kArapratyayastu na bhavati bahulagrahaNAt / sa hi rogAkhyAyAM Nvul bahulamityatropasaMkhyAtaH / anye tu iztipo dhAtunirdeza ityato nirdezazabdaH yayAtidhAvanuvartate / ni..
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zabdakaustubhaH / [1 a. dezazca pratipAdanam / tena prayogavizeSaniSThAnAM varNAnAM pratipAdane pratyaya iha tu AnupUrvIsaMpAdanamAtre tAtparya na tu kavipuityAdau dRSTAnAmakArAdInAM pratipAdane, ataH kArapratyayAbhAva ityAhuH / anukAryAnukaraNayorabhedavivakSApakSe tu arthavatvasyAvivakSitatayA varNavAcitvAbhAvAtkArapratyayAbhAvaH / atredamavadheyam / akAraH saMvRtaH / vivRtakaraNAH svarAH tebhya eo vivRtatarau tAbhyAmaiau vivRtataratarau tAbhyAmapyAkAraH saMvRtokAra iti zikSAvAkyAt / vivRtasaMvRtAdayaH zabdAH zuklAdivadharme dharmiNi ca prayujyante tena vivRtaM karaNaM prayatno yeSAM te tathAbhUsAH svarA ikArAdaya ityarthaH / yattu chandogavizeSairiva!varNaRkArANAM saMvRtatAmicchadbhiktaM kRtaH saMhatA anyatrAbhavasAmna iti / tattu tadIyazAkhAvizeSamAtraparaM na tu sArvatrikam / yathA sAtyamunirANAyanIyAnAmeva sujAte e azvasunate adhvayoM o adibhiH sutamityAdAvekamAtra ekAraokArazca na tvanekeSAM, tadvat / ikArAdau vA yathA tathAstu / akArasya saMvRtatvaM tu nirvivAdameva / tathApyasau prakriyAdazAyAmAkAreNa dIrpaNa plutena ca saha sAvarNyasiddhaye vivRtatarosminsUtre nirdizyate / vivRtataratvaM ca prayogadazAyAM mA bhUdityetadartha zAstrAMte a a iti sUtraM kRtam / tena hi vivRtataramandya saMvRto vidhIyate / na cAnuvAdyasamapaikeNAkAreNa dIrghaplutayorapi grahaNakazAstravalAtsaGgrahaH syAditi vAcyam / ada iti taparanirdezasya ekazeSeNa isvaSaTkanirdezasya vA siddhAMtayiSyamANatvAt / vakSyati hi tatra vArtikakAraH / siddhaM tu taparanirdezAda, ekazeSanirdezAdvA svarAnunAsikabhinnAnAM bhagavataH pANineH si. ddhamiti / zAstrAnte ca vidhIyamAnaM pratyApattivacanameva jJApaka
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / miha vivRtatara upadiSTa ityasyArthasya / yattu atratyaM vArtikama. kArasya vivRtopadeza AkAragrahaNArtha iti / tatra vivRtazabdo vivRtataratvaparaH udAhRtazikSAnurodhAt / nanu zuklataropi zuklo bhavatyeva yathA tatheha vivRtatarasyAkArasya vivRta. ttvAnapAyAtsAvayaM yathAzrutapi setsyatIti cet / na / savarNasaMjJAyAM tulyaprayatnatvasya vivRtataratvAdyavAntaradharmapuraskAreNaiva vaktavyatvAt / anyathA odautorapi sAvApacau gAM gAityatreva nAvaM nAvaH glAvaM glAva ityAdAvapi autom zasorityAtvaM pravarteta / IdedityekArAntasya vidhIyamAnA pragRhyasaMjJA karavAvahai ityAdAvapi prakrteta / eGa: padAntAdatIti pUrvarUpaM kasmai adAn viSNau astItyAdAvapi syAn / kiMcaivaM hakArAdInAmISadvivRtatvAdakArAdInAJca vivRtatvAtsAvAprasakte jjhalAviti sUtraM na karttavyamiti bhASyasiddhAnto vyAkupyeta / eoGityAdisUtradvaye ukAracakArarUpAnubandhadvayakaraNaM ceha liGgam / anyathA hi anyatareNaiva sa. vatra vyavaharet / kimbahunA aikAraukArAvapi na nirdizedAkArA. dInAmiva sAvaryena siddheriti dik / tasmAdatratyabhASyavArtikayoorvavRtazabdo vivRtataraM lakSayatItyeva tattvam / yadvA / vivRtapratijJAnasAmAdvivRtatareNa saha sAvarNya setsyatItyavadheyam / evaM ca bhASyAdigranyo yathAzruta evAstu / etacca nyAsakAraharadattayorgranthamanusRtya udAhRtazikSAvAkyopaSTambhena vyAkhyAtam / paramArthatastu / AkAro vikRta ityeva bhASya vArtikasvarasasiddhaM na tu nivRtataraiti / tathA ca pANinIprazikSA / svarANAmUSmaNAM caiva vivRtaM karaNaM smRtam / tebhyopi vivRtAveDI tAbhyAmacau tathaiva ceti / prAmuktaM tu matA-:
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 taraM na tu pANinIyam / ata eva eosUtre bhASyakaiyaTAdau akArasya vivRtatvAdvivRtatarAbhyAM saMdhyakSarabhAgAbhyAM na sAvarNyamityuktam / evaM ca vRttigranthasyApi yathAzrutasya sauSTha - ve nyAsakAraharadattAbhyAM kRtaM bhaktvA vyAkhyAnamanAdeyam / atha vA nAjjhalAviti paThataH sUtrakRto mate vivRtatarasyApi vivRtatvamAtreNa sAvarNyamastu / catvAra AbhyantarAH prayatnAH savarNasaMjJAyAmA zrIyaMta iti vRttigranthasvarasAt / naM caivamecoratiprasaMga H / varNasamAmnAye pRthak nirdezasAmarthyAt anubaMdhadvayasAmarthyAdvA tatra sAvarNyapravRtteriti dik / nanu daMDADhakamityAdau dIrgheNa saha dIrgha ekAdezaH sAvarNyasya phalamityastu plutena tu sAvarNya kiM phalamiti cet / iha agnidateti guroranRta iti lute kRte tena saha pUrvasya dIrgha ekAdezaH phalamiti gRhANa / na ca dIrghe kartavye plutasyAsiddhatvaM zaMkyam / plutapragRhyAacItijJApakena siddhaH plutaH svarasaMdhidhvitivakSyamANatvAt / syAdetat / AkSarasamAmnAyikasya akArasya kRtepi vivRtatve dhAtuprAtipadikapratyayanipAtasthasya saMvRtattvAdactvaM na syAt / AkSarasamAmnAyikena bhinnaprayatnAnAmamISAmagrahaNAt / tatasyA zca zamAmaSTAnAmitidIrgholontyaparibhASayAntyasyaiva na svakArasya | acazcetiparibhASAyA bAdhAdanupasthiteH / tathA dRSadityatra prAtipadikasyAnta udAtto bhavatItyetanna syAt / nAyaka ityatra pratyayAkArasyAnacatvAdAyAdezo na syAt / ava - namatItyatra nipAtA AdyudAttA upasargIzcAbhivarjamityAdyudAttattvaM na syAt / kiM ca / asya cvAvityAdau akArasya saMvRtattvenAnatvAdasati grAhakatve zulIbhavatItyAdAvevetvaM syAnna tu mAlIbhavatItyAdau / na cAkSarasamAmnAyikasya vivRtatvapratijJAsA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / marthyAttatsadRzeSu dhAtvAdistheSvapi tatkAryapravRttiritivAcyam / khavADhakamityAdau dIrghasampAdanena vivRtatvapratijJAyAH sAphalye sati sAmarthyavirahAt / tathAhi / akaH savarNa ityatra A. dirantyenetivacanAdanayorevAkArakakArayoranukaraNamitinirNItaMte na pratyAhAragatena . vivRtenAkAreNa sAvAdIrghaplutayograhaNe khavADhakamityAdi sidhyati / asati tu vivRtatve asya cAvityAdiSviva pratyAhAreSvapi saMvRtasya isvasyaiva kArya syAna tu dIrghaplutayoritiphalabhedasya spaSTatayA kva vivRtatvapratijJAyAH sAmarthyam / athocyeta / pratyApatyA ''kSarasamAmnAyikasyaiva vivRtatvaM jJApyate iti na brUmaH / kiM tu sAmAnyApekSaM jJApakam iha zAstre yAvAnakAraH sa sarvopi prakriyAyAM vivR. to boddhavya iti / evamapi pratyuccAraNaM varNAnAM bhedenAsya ccAvityAdAvuccAritasyAnaNtvena savarNagrAhakatA na syAta kiM tvakaH savarNaityAdau pratyAhAraeva savarNagrAhakatvaM syAt / evamikArAdayopIkoyaNacItyAdAveva grAhakAH syuna tu eranekAco yasyoticetyAdau / nanu eka evAkAraH tatkasyAnaNattvamAzaMkyate / nacaivamudAttAnudAttatvAdiviruddhadharmAnupapattiH / teSAM vyaJjakadhvanidharmatvAt / anubandhavyavasthApi lokavadbhaviSya. ti / loke hIha muNDo bhava iha jaTilo bhavetyAdikrameNa ekasyAnekadharmopadezepi tattadezabhedena dharmA vyavatiSThante tathehApi karmaNyaNityatraiva NitvaM careSTa ityatra TittvaM gApothagityatra Titvakitve asAmpratikaityAdau tu naikamapyanubandhakAryamiti vyvsthaa|at eva prAgdIvyatoNa zivAdibhyoNityAdau punaHpunarNitkaraNaM sArthakam / kathaM tarhi ghaTena taratIti ghaTikaH / taratItyadhikAre nau vyacaSThanniti Than / kathaM ca dhanasya nimittaM saMyoga utpAto vA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 dhanyaH / tasya nimittaM saMyogotpAtAvityadhikAre govyaco saMkhyAparimANAvAderyaditicet / AvRttikRtAdvyajvyapadezAdbhaviSyati / na ca bAhuka ityAdau mukhyadyaci caritArthatvAdgauNe kAryAsambhava iMti vAcyam / azvAdipratiSedheneha gauNasyApi mukhyasamakakSatAyA jJApanAt / ata eva kiriNatyAdau sAve. kAcaitivibhakterudAttatvaM na bhavati / AttikRtena vyajyapadezena svAzrayasya ekAvyapadezasya nivartitatvAt / nahi tri. putro dviputravyapadezaM labhate / tasmAduktarItyA bAdhakAmAvAllAghavarUpasAdhakabalAccAkAravyaktirekaiveti sarva susthamiticenna / udAttatvAdiviruddhadharmAdhyAsena vyaktyaikyasya bAdhAt / dhvanidharmA evaitaityuktamiticehi kattvagatvAdikamapi tasyaivAstviti akArekArAdInAmapyaikyaprasaGgaH / tadetaducyate / akhaNDaM padaM vAkyaM vA vAcakamiti / kiM bahunA mAstveva vyaMgyo varNaH vyajakatvAbhimanairdhvanibhireva sarvanirvAhAt / uktaM ca hariNA / anekavyaktyabhivyaMgyA jAtiH sphoTa iti smRtA / kaizcidvyaktaya evAsyA dhvanitvena prakalpitA iti / tasmAdyadi dhvanibhireva nirvAhastahi jAtisphoTa eva,no cet kakhayorivodAttAnudAttAdInAmapi bheda eveti nyAyataH pariniSThite sati evaM dhvanigatAn medAnudAttastraritAdikAn / varNA anupatantaH syurAvagatihetava, itimAmAMsakamatamaddhajaratIyatvAdupekSyamitisthitam / evaM ca anantA varNA itinaiyAyikAdyabhyupagatarItyA yadyayaM jAtiparo nidezastArha asya cAvityatrApi tathaivAstviti kiM grahaNakazAstreNa / taduktam / savarNeNgrahaNamaparibhASyamAkRtigrahaNAditi / naparasUtraM tu jAtinirdezaprayuktasyaivAtiprasaGgasya bhaGgAya / tyadAdInAma ityAdau tu ekamAtravyaktirapi jAtivizeSaNatayA vivakSya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / te / vidheyavizeSaNatvAt / pazvekatvavat / asya cArityAdI tu anuvAdyavizeSaNatvAna vyaktirvivakSitA / grahakatvavat / kiM tu aNgrahaNaM kurvataH sUtrakRto nAyaM pakSobhapretaH / ekA avarNavyaktiriti pakSastu dUSita eva / aSTAdaza avarNavyaktaya itipakSetu aiuNiti yadi jAtiparo nirdezastArha punaraNgrahaNavaiyarthyam / vyaktinirdeze tUktarItyA asya ccAvityAdau savarNagrahaNAnu papattiriti mahatsaGkaTam / tasmAdiha sUtrakArasyAzayo durvaca iti cet / ucyate / triSvapi pakSeSa astyeva sUtrasyopapattiH / tathA hi / sa evAyamakAra itipratyabhijJAbalAdakAra eka eveti pakSe dharmavyavasthAyAstvayaivopapAdanAdyathA ke aNkArya na bhavati yathA cAmatyayAdividhisthale na dIrghAdipravRttiH / tathAsya ccAvitividhirapi mAlIbhavatItyAdau na pravarteteti grahaNakazAstraM kriyate / tacca sAvAdhInamiti istasya vivRtattvaM pratijJAyate / tattu AkSarasamAmnAyikasyaiva cetpunarapi na vyavatiSThateti sArvatrikI pratijJA / evamapi asya ccAvityAdau anaNtvAdeva grA. hakatvaM na syAditi cet / vivRtahUsvatvAderavizeSeNa tasyApyaNana tvAt / nahi muNDatvajaTilatyAdivaddezabhedenAnupAttAH svarUpamA trAnuvAdena vihitA api zyAmo dIrghazcaturbAhurityAdayo vyavatiSThante / udAttAnudAttasvaritAgunAsikatvaguNAstu zabdenAnupAttA na bhedakA iti vRddhisUtre vakSyate / anantA eva vyaktaya i. ti pakSe aSTAdazaavarNavyaktayaitipakSe ca yadyapi ikhadIrghaplutaH sAdhAraNI ekA jAtiH kaNThAdijanyatAvacchedikA tajjanyadhvanivyaMgyatAvacchedikA vAstyeva tathApi tadvyApyahUsvamAtravRttirapi jAtirAsti / tathA ca / aiuNasUtre vyApyajAtiparo nirdezaH tena tajjAtIye ekatra kRtaM vivRtatvaM sarveSvapi sidhyati / ata
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 - eva sarvepi hrasvA aNo bhavantyeveti asyaccAvityAdau na kazciddoSaH / avAttAmityAdiSvapi hyeSaiva gatiH / anyathA avAtstAmiti sthite sicaH pUrvaparayostakArayormadhye anyatarasyaiva jhalatvaM syAnna tuubhyoH| akSarasamAmnAye ubhayorapAThAt / tatazca jhalojhalIti na pravarteta sUtrasyAvakAzastu abhitthA ityAdiH syAt / evaM ca dIrghANAmanaNtvena savarNagrAhakatvaM nAstItyapi siddhAntaH sagacchate / atha vyApakajAtiparameva nirdezaM svIkRtya aNgrahaNaM tyajyatAmiti cet / evamapi upasargAdRtItyAdau lRvarNagrahaNAya grahaNakazAstrasyAvazyakatvAt / na ca RluvarNayoriti sAvarNyavidhAnasAmarthyAtadgrahaH / akaH savarNaityAdau cAritArthyAt / kiJca / asya cvAvityAdau vyApakajAtinirdeza: tyadAdInAma ityAdau tu vyApyajAtinirdeza ityasya niyAmakAbhAve saGkaropi syAt / na cAnuvAdyAvizeSaNaM vidheyavizeSaNaM ca grahapazyekatvavadvivakSitamavivakSitaM cetimImAMsakamaryAdA vaiyAkaraNaiH svIkarttuM zakyA / upeyivAnanAzvAnanUcAnazvetyatra upetyavivakSitaM naSprabhRti tu vivakSitamiti svIkArAt / ArddhadhAtukasyevalAderityAdAvanuvAdyavizeSaNasyApi bahuzo vivakSaNAcca / tasmAdvayAkhyAnato vizeSapratipattiriti paribhASaiva siddhAMte zaraNam / vyAkhyAnaM tu lakSyAnRrodhIti yadyapyagatyA tatra tatrAzrayite tathApi naitadbalena grahaNakazAstrasya ma tyAkhyAnaM camatkAramAvahate / grahaNakazAstravalena hi apratyayo 'vidhIyamAnaH savarNagrAhaka iti sphuTataraM pratIyate / ullaMghitA ceyaM mImAMsaka maryAdA dharmazAstrepi bahuzaH zreyAMsaM na prabodhayedi - tyAdiSu / ekaH pUrvaparayoritisUtre ekagrahaNamapIha jJApakam / anyathAdguNaityekatvasya pazvekatvavadvivakSAsaMbhavAtkiM teneti
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 49 dik / athavArthavattvasyAvivakSAyAmapi ihoccArito 'kArAdiH svasadRzIH SaD vyaktIH sAdRzyAkhyasambandhenopasthApayati / nacaivamapi vRtyA anupasthitAnAM zAbdabAdhe 'nvaya pratiyogitAnupapattiH / arthAdhyAhAravAde bAdhakAbhAvAt / atiprasaMga bhaMgastu tAtparya grAhakabalenaiva / anyathA tavApi lakSaNAdhyAhArAderatiprasaGgasya tadavasthatvAt / spRherIpsitaityanuzAsanabalAtpuSpebhya ityAdau padAdhyAhAraH klRpta iti cenna / lyablope karmaNi kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAnina ityAdyanuzAsanAdarthAdhyAhArasyApi sthalavizeSe klRptatvAt / anyathA gavityayamAhetyAdAvagatezceti vakSyate // RlRk / nanu vidhivAkyeSu RkAro grahaNakazAstrabalena RkArAdInaSTAdaza yathA gRhAti tathA lavarNAnapi dvAdaza grahISyati taki pRthaglukAropadezena / na ca bhinnasthAnatayA sAvarNyavirahAdagrahaNamiti vAcyam / RkAralakArayoH savarNavighiriti vArttikavalena vAcanikasya sAvarNyasyAvazyaM vAcyatvAt / anyathA ihopadiSTepi lRkAre mAlkArayatItyAdau upasargAhati dhAtau vAsupyApizalerityasyApravRttiprasaMgAt / nanu klRpisthasya lRkArasyedamanukaraNam / tasya ca svarakAryeSvasiddhatvAdRkAra evAyamiti upasargAvRtItyAdi setsyatIti cenna / kRporola iti vihitasyAsiddhattvepi tadanukaraNasyAsyAsiddhatvavirahAt / syAdetat / prakRtivadanukaraNamityatidezAdayamavyasiddha eva / sa cAtidezovazyAzrayaNIyaH / dviH pacantvityAheti taittirIyavAkye yadyapi pacantvityAdyudAttaM paThyate tathApi bhASyodAhRte zAkhAntarIye pacantuzabdasya tiGGatiGa iti nighAto yathA syAt / nahyetattiGantam / tiGantapadArthaka : - *
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 tvAt / svAdyutpattistviha vivakSAbhedena vaikalpikItyarthavatsUtre vakSyate / agnI ityAhetyAdau pragRhyatvamapyatidezAdeva / atideze jJApakaM tu yattadetebhyaH parimANaiti sautranirdezaH / nahyatrAtidezaM vinA tyadAyatvaM labhyate / abhivyaktapadArthA ye iti nyAyena lokaprasiddhArthaparatAyAmeva tatmavRtteH / tathA ca prayujyate, yattadonityasambandha iti / nanvanenaivAtidezena atvasyAvazyakattvAdudAhRtaprayogonupapanna eveti cet / na / udAhatajJApakasUtraeva tyadAdIni sarvairityekazeSasyAkaraNena etattadoH mulopa ityAdinirdezaizcAtidezasyAnityatAjJApanAt / athavA prAvRdazaratkAladivAM jaiti sUtre 'poyoniyanmatuSu ceti vArtikaneyaM paribhASA asyA anityatA cetyubhayamapi jJApyate / tathAhi / kArIryAmapsumantAvAjyabhAgAviti zrutam / apsume somaH, apavagne sadhiSTavati hi tatra mantrI / tatrApsuzandAdanukaraNabhUtAnmatupyasyavAmIyamityAdAvivAnukaraNasya vibhaktitvAbhAvAdeva luko prasaGgAdalugvidhAnamuktaparibhASAM jJApayati / matubutpattezca prathamAntatAM vinA durlabhatvAtmAtipadikatApyAvazyakI sA ca pratyayAntatve sati durlabheti prAtipadikasaMjJAyAmatidezapravRttivirahAbhyanujJAnAdanityatApi siddhA / etena yuSmadasmatpratyayagocarayorityAdiprayogA vyAkhyAtAH / prakRtamanusarAmaH / lakArAnukaraNasyApyatidezenAsiddhatvAtmAlkArIyatItyAdAvupasargAdRtItyasya pravRttisiddhau kiM sAvaNyeneti cenna / tathA sati rephaparatvaprAptAvapi lakAraparatvAsiddhayA prakRte 'nityatvenAtidezApravRttereva tvayApi vAcyatvAt / nanu rephaparatve siddhe 'tidezAdrephasya lakAro bhaviSyatIti cenna / evamapi gamlusRpluityAdisthasya lakArasyAnukaraNe tvaduktAti
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. 1 zabdakaustubhaH / dezAderuktisambhavAbhAvAt / tasmAtsavarNatvasyAvazyake la kAropadezo vyartha eveti cet / atrocyate / na tAvadvArttikaM dRSTvA sUtrakRtaH pravRttiH / Asndhe 'pi vArttike RkArakA rayoH sAvarNyasyAnityatAM jJApayituM karttavya evaM lRkAropadezaH / tena klR 3 zikhetyatra guroranRta iti plutaH sidhyati / anyathA 'nRta iti niSedhaH syAt / RkAreNa lakAragrahaNAt / klUpyamAnazcalIklRpyamAna ityAdau RvarNAnnasyetyauSasaMkhyAnikaNatvasyApravRttistu kSumnAditvenApi suvacA 1 anyathA praklRpyamAnAdau kRtyaca iti Natvasya durAt / idaM tvavadheyam / vArttikamate savarNeNgrahaNamaparibhASyamitisi ddhAMtAdRkAre lRkArasAdhAraNajAtiviraheNAkRtigrahaNAsaMbhavAcca prAlkArIyatItyatra kAryAnirvAhastadavasthaH / sAvarNyavidhistu savarNadIrghe hotR lRkAra ityatra ikosavarNaityasya pravRttipratibandhenaM caritArthaH / na ca Rtyaka ityasya prAptiH / grahaNakazAstrAbhAvAdeva / evaM ca dIrgha saMpAdya kRtArtha lakArapAThaH sAvayanityatvamapi kathaM jJApayediti / tasmAdaNgrahaNaM pratyAcakSANasya tatsthAne RgrahaNaM karttavyam, apratyayagrahaNaM ca na kAryamityAzayaH kalpyaH / yadyapyeM patlRmabhRtInAM lRditAM nAglopItyuditkArya prAmoti, pRthaganubandhakaraNaM tu luditvaprayuktasya aGAdezasya RditsvapravRtyA caritArthatvAdasaGkaraM jJApayitumasamarthaM tathApi sAvarNyasyAnityatayaivedamapi samAdheyam / yadvA / svarasandhiprakaraNe lavarNasya RtradbhAva eva vAcyaH / sAvarNya ca nopasaMkhyeyaM plutastu prakaraNAMtarastha iti na tatrAtidezapravRttiH / uraNaparaitiparibhASA tu kAryakAlatayA svarasandhiprakaraNastheti urityanena luvarNa grahaNopapattiH / asminnapi pakSe lRkAropadeza iha karttavya eva / klU 3
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [1 a0 sazikha ityatra pluto yathA syAt / klRpta iti ca dvitvam / praklupsa iti ca svaritaH / atra hyantarbhAvitaNyarthAt karmaNi ktaH / tena gatiranantara itipUrvapadaprakRtisvaraH / karmaNi yaH ktastadante uttarapade tadvidhAnAt / tataH zeSanighAte kRte udAttAdanudAttasya svaritaH / na cAtra kRporolaityasyAsiddhatvAzaGkApi / pUrvatvAt / paraM hi pUrva pratyasiddhaM na tu paraM prati pUrvam / evaM ca gamluprabhR. tInAM lakArasyetsaMjJApyanAyAsena sidhyati / anyathA tu pupAdidyutAluditaiti lukAre parataH kRtena yaNAdezena itsaMjJAnuvAdena ca jJApakena kathaMcitsAdhanIyA syAt / evam iditonumityAdyanuvAdAnAm Rtyaka ityAdinirdezAnAM ca sAmyAdikArAdayopi na nirdizyeran / yathAzrutasUtrarItyA tu brUmaH / RkAramuccArayituM pravRttA kumArI karaNApATavAdyadA lakAramuccArayati tadanukaraNasyApyackAryasiddhiH phalam / anukaraNAnAmanukAryeNArthavatAM sarvatra sAdhutAbhyupagamAt / nanvevaM luvarNasya dIrghA na santIti vyAhanyeta / anukaraNasya tatrApi sulabhatvAditi cenna / nyAyaprAptasyApi vacanena vAdhAt / idaJca nyAyyabhAvAtkalpanaM saMjJAdiSvitivArtikAlabhyate / tathAhi / lakAropadezo yadRcchAzaktijAnukaraNaplutyAdyartha iti pUrvavArtikena lukAropadezasya prayojanatrayamuktam / dadhylutakAya dehIti ydRcchaashbdH|kumaariilu. ju ityaahetyshktijaanukrnnm| plutadvirvacanasvaritAzca plutyaadyH| etadartha lUkAropadeza iti hi tsyaarthH| tatra prathamaprayojananirAkaraNAyedaM vArtikam |nyaayybhaavaaditi / asyArthaH / RtistAvadRteroyaGitinirdiSTaH sautro dhAtustasmAdauNAdikaH kyun / tatra hyevaM mUtritam / kyun zilpisaMjJayorapUrvasyApIti / zilpinyabhidheye saMjJAyAM ca sopapadAnirupapadAcca dhAtoH kyun syAdityarthaH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / rajaka takSaka ityAdi zilpini / carakaH bhaSaka: kaTakaM kanakamityAdi saMjJAyAmudAharaNam / tathA ca RtakazabdaH zAstrAnuga. vatvAnnyAyyaH / tatsadbhAvAtsa eva saMjJA tathA ca kRtaM kuryAna taddhitamityAdi gRhyasmRtirapyanukUlitA bhavatIti / evaM vadatA zAstrAnanugatandezabhASayA yatkUcItyAdi nAma kriyate tadasAdhviti sphuTIkRtam / AdizabdAdanukaraNepi ziSTAnurodhaM darzayatA luvarNasya dIrghA na santIti zAstramaryAdAmullaMghya kriyamANasya dIrdhAnukaraNasyApyasAdhutA darzitA / tasmAdRighubhAdibhyaH kUcImaJcyAdInAmiva gAvIgoNyAdyanukaraNebhyo dIrghaluvarNAnukaraNasyApi nyAyato na kiM cidvailakSaNyaM kintu vAcanikamiti sthitam / mantrazAstre tu mAtRkAnyAsAdau dIrgha luvarNo yadyapi svIkRtastathApi prAtizAkhyanyAyena anyatrAsau nopayujyataevetyavadheyam / evaM vacaMtyAdInAmapi ziSTairanaGgIkRtAnAM nyAyasA. myAdasAdhutoktA / tathA cAhuH / nahi vAcarantiparaH prayujyataiti / evaM ca nyAyyabhAvAditi vArtikena pUrvavArtikoktaprayojanatrayamadhye prathamaprayojanaM nirAkRtam / lutakazcAsAdhureva / idaM ca trayIzabdAnAM pravRttirna saMti yadRcchA zabdA iti pakSeNoktam / pakSAntarairapi hi parihArA bhavatIti bhASyakAraH / etadgranthaparyAlocanayA tu catuSTayAti pakSe tRtakAdayopi TiSubhAdivatsAdhvasAdhubahirbhUtAH sAdhava eva na tu TighubhAdivilakSaNA iti labhyate / anyathA hi pakSAMtaraurIti na brUyAditi / na ca gRhyasmRtivirodhaH / tAvatApi kRtaM kuryAnna taddhitamiti gRtyamulaMdhya kRtasyApyaupagavAderiva zabdasAdhutAbhyupagame bAdhakAmAvAt / puruSastu sAdhUnapi prayuMjAno devabrAhmaNAdinindakavaddharmazAstrollaMghanAtmatyavaitatyinyadetat / yatu dvitIyaprayojananirAka
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 raNArtha vArtikam anukaraNaM ziSTAziSTApratiSiddheSviti / tasyAyamarthaH / ziSTasya sAdhoranukaraNaM sAdhveva / AziSTaM ca tadaprati SiddhaM ca sAdhvasAdhubahirbhUtaM TiSubhAdi tasyAnukaraNamApi tAha. gevA''rthAdasAdhoranukaraNamapyasAdhveveti / idaM tu bhASye dUSitameva / helayo helaya ityAdInAM ziSTaparigRhItAnAmasAdhutAyAM bIjAbhAvAt / natyapazabdavAcakatvamAtreNa tathAtvam / apazabda ityasyApyasAdhutApatteH / na ca prakRtivadanukaraNamityanena sAdhutAtidezaH / azAstrIyasyAtidezAyogAditi dik / tasmAdvArtikakRtA dUSitamapi dvitIyaprayojanaM bhASyarItyA sthitam / yadapi tRtIyaprayojananirAkaraNaparaM vArtikam / ekadezavikRtasthAnanyatvAtplutyAdaya iti, tasyAyamarthaH / nuDvidhilAdezavinAmeSu pratividhAnamitivakSyamANatvAkAraikadezasya rephasya la. tve kRte ekadezavikRtanyAyenAkAryasiddhiriti / na caivamanRta iti pratiSedhApattiH / aravata iti nyAsAt / nokadezavikRtanyAyena rephavattApyAyAti / lokepi hi chinnapucchasya pucchayattvaprayuktakArya nAyAtyeva / na caivaM hotRkArAderdIrghasyApyaravata iti plutapratiSedhApattiH, -hasvasya ravato neti nyAsAt / kiM tve. vaM sati ekasya lukArasya pratyAkhyAnAya sUtrabhaMgAzrayaNe vipa. rItameva gauravamiti tadetadAha bhASyakAraH / seyaM mahato vaMzastambAllaTvAnukRSyataiti / laTvA pakSivizeSaH phalavizeSo vA / laThalaulye iti dhAtorazUruSilaTikaNikhaTivizibhyaH kA. nityauNAdikaH kvan / neDvazikRtItIDabhAvaH / ladavA karaJjabhede syAtphale 'vadye khagAntare iti vizvaH / nanu kRporolaiti mUtram aaityasmAtpUrvamastu / evaM ca latvasyAsiddhatvAdeva pla. tyAdayaH setsyantIti cenna / evaM hi sati grAyaGatyisyApyu
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustumaH / tkarSaH syAttatazca latvasyAsiddhatayA nigilyataityatra hali ceti dIrghaH syAt / nanu bacaprAtizAkhye RkAralRkArAvatha SaSThoSmA jihvAmUlIyA iti RlavarNayoH sthAnasAmyoktastadrItyA grahaNakazAstreNaiva nirvAhAd lakAropadezo mAstviti cenna / uktarItyA RlavarNayoH sAvaryopasaMkhyAnaM paraM pratyAkhyAyatAM lakAropadezastUktaratyiA kluptazikhe plutasiddhaye sAvAnityatAM jJApayituM karttavya eveti dik // . eoG / aiaun / yadyapi chandogAnAM madhye sAtyamunirANAyanIyA arddhamekAram arddhamokAraM cAdhIyate sujAte eazvasUnRte adhvaryo oadribhiH sutamiti antaHpAdasyasyAvyaparasya tadIyaprAtizAkhye 'rddhamekAramokAraM ca vidadhati tathApi prAtizAkhyasamAkhyAbalAdeva sarvazAkhAsAdhAraNe 'smin zAstre tasya na grahaNam / jJApakAcca / yadi hi akArAdibhiraSTAdazAnAmiva ebhirapi ekamAtrANAM grahaNaM saMmataM syAttIha lAghavArthamekamAtrAveva eGAvupadizet / akArAdivat / na caivamadeG guNa ityatra taparatvAnmAtrikayoreva guNasaMjJA syAditi vAcyam / tatra eoitisvarUpeNaiva dIrghayonirdeze 'naNtvena sava|grahaNopapatteH / evamapyarddhamAtrAlAghavAt / tava hi varNopadeze eoitidIrghayomAtrAcatuSTayam / guNasaMjJAyAM tu eGitisArddhadvayam / saMkalanayA sArdhAH SaNmAtrAH mama tu varNopadeze mAtrAdvayam / guNasaMjJAyAM tu catam iti militAH SaDeva maatraaH| tasmAd dvimAtra nirdezasAmarthyAdapyekamAtrayoranabhimatatvaM nirNIyate / nanvevaM eca igghUsvAdezaiti vyartha syAt / taddhi sthAnentaratamaparibhASayA prApnuvatArardaikArAdauMkArayonivRttyartha kriyataiticenna / vaikalpikaprAptimato 'kArasya vyAvRttaye tadArambhAt / ecAM hi
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zabda kaustubhaH / [ 1 a0 pUrvI bhAgo skArasadRza uttarastu ivarNovarNasadRzaH tatra ubhayAMtaratamasya -hasvasyAbhAvAtparyAyeNAkAraH syAt / ikArokArau ca syAtAM tasmAnmA kadApyavarNa bhUditi sUtrArambhaH / vastutastu pratyAkhyAsyate sUtram / tathA ca tatra vArtikakAro vakSyati / siddhameGa: sasthAnatvAt / aicozcottarabhUyastvAditi / asyArthaH / zabdaparavipratiSedhena eGa uttarabhAgAntaratamau ivarNAvati si ddham / yadvA / ekAraH zuddhatAlavyaH aukArastu zuddhauSThaya iti mate siddhamityarthaH / tathA ca bahvRcAnAM prAtizAkhyam / tAlavyAvekAraca vikAraikArau yakAraH zakAra iti / zeSa oSThyopapAdya iti ca / pUrvoktebhyaH zeSo varNarAziroSThAbhyAmupapAdayitavyaH / uvarNaH pavarga: o au upadhmAnIyazca oSThya iti sUtrArthaH / idaM ca prAtizAkhyavRttikRtA vyAkhyAtam / tadbhASye tu zeSa oSThayopavAdyeti pAThaH / tatra apavAdyatyasya uttarasUtre vakSyamANAn vidyAyetyarthaH nyAyasiddhasyaiva vAdhyabAdhakabhAvasya sphuTIkaraNArtha cedaM suutrm| tadevaM zabdaparavipratiSedhAnmatabhedena sthAnasAmyAdvA siddhamiti samAdhAnadvayaM eGkSu phalitam / etacca yadyapyaikSvapi tulyaM tathApi tatra samAdhAnAntaramapyastItyAha / aicozceti / cakAze bhinnakramaH / hetoranantaraM bodhyaH / arddhamAtrA varNasya / adhyarddhamAtrA ivagovarNayoritipakSe mallagrAmAdivadbhUyasA vyapadezAdapi ikarokArau bhaviSyata ityarthaH / samapravibhAgapakSopyastItyaSTame vada / tatra tu pUrvoktasamAdhAnadvayameva zaraNam / tatrApi zabdaparavipratipeparaM prathamavyAkhyAnaM yadyapi vivaraNe sthitam / tathApi tadabhyupagame 'pratipattimayorityAdivipratiSedhe paramitisUtre vArttikaM bhASyaM ca virudhyeta / nahi gostriyoritisUtreNa gozabde vidhIyamAno -hasvonyatra caritArthaH / yenApratipattiH syAt / I
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / nanu pratilakSyaM lakSaNabhedena vikalpe prApte parameveti niyamostviti cenna / evaM hi sati acaH parasminnitisUtre nityaH parayaNAdezaH parazvAsau vyavasthayA / yugapatsambhavo nAsti bahiraGgeNa sidhyatItyAdibhASyasandarbhoM virudhyeta / tadbalena hi lakSaNavAkyayoH pUrvAparIbhAva eva vipratiSedhasUtrasya viSayo 'nyastu antaraGgambalavadittAsyeti labhyate / idaM ca tatraiva sphuTIkariSyAmaH / dvitIyavyAkhyAnamapi akArAdivatmAtizAkhyoktasya prAyeNAnAdarAddurbalam | atha chandogAbhimatasyApi caturmAtrasya taparakaraNavyAvarttyato ke stadvadi hApyabhyupagamastA RlRksUtroktarItyA RkAraTukArayoH savarNavidhiritivArttikamapi pratyAkhyAtuM zakyam / atha zikSAntarAnusAreNa vArttikArambhastarhi ecaigitisUtrArambhopi tathaivAstviti dik / tasmAdeca igitisUtrabanArdai kArAkArau na labhyete iti sthitam / nanu prAtizAkhyoktAvapi tAviha gRhyete cettadA kimaniSTamApadyeta yena tayoragrahaNaM yatnataH pratipAdayasIti cet / na / eco hrasvavidhauM antaratamatvena tayoreva prasaGgAt / eca igiti sUtraM tu pratyAkhyA - tameva / etadarthameva sUtrAbhyupagame tu gauravameva doSaH / syAdeta - t / et ot G ityAdikrameNa taparAneva nirdekSyAmaH / tathA ca UkAlasUtre aczabdena taparANAmevopasthitau satyAM tatkAlagrahaNAdardha ekAra okAro vA svasaMjJAM na labheta tena hrasva vidhividheyopyasau neti / maivam / trimAtrANAmapyanactvApatteH / tatazca go 3 trAta ityatra anacicetyacaH parasya vidhIyamAnaM dvitvaM takArasya na syAt / pratyaGGetikAyana udaGGaupagava iti Gamud na syAt / plutasaMjJAvirahAt plutavidhirna pravartteta / na ca omabhyAdAnaityAdividhisAmarthyAtatsiddhiH / 57
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zabdakaustubhaH / [1 0 uvarNavidhAnena caritArthatvApattorati dik / tadatadAha vArtikakAraH / sandhyakSareSu taparopadezazcettaparoccAraNam, plutyAdiSvavidhiH / plutasaMjJA ca / atapara eca igyUsvAdeze ekAdeze dIrghagrahaNamiti / asyArthaH / zliSyamANavarNadvayasadRzAvayavatvAsaMdhIyamAnamakSaraM sandhyakSaramityanvarthA pUrvAcAryasiddhA ecA saM. jJA / tapara upadizyateneneti karaNavyutpattyA prayojanamucyate / tathA ca ecA taparatvoccAraNe phalamasti cettarhi taparoccAraNaM tAvatkarttavyam / plutattve satyapyavidhitviGamuDAdirna siddhayati / tatra plutasyaiva GamuDAdiH, tasmAtparasya dvitvamiti sUcayitumAdizabdaH / plute taduttaravarNeSu ceSTakArya sidhyatItyarthaH / abhyupatyevAdo 'yam / vastutastu anactvAtplutasaMjJaiva na sidhyati / tasmAdduSTastaparanirdeza iti vArtikatrayeNoktam / yathAnyAsapAThe tvAha / atapara iti / sUtraM karttavyaM syAdakArAdinivRttaye ityarthaH / vastutastu ubhAbhyAmapi sUtraM karttavyam / ubhAbhyAmapi vA na karttavyamiti samanaMtaramevopapAditam / tasmAnAyaM doSa udbhAvanAhaH pakSadvayasAdhAraNyAt / syAdetat / taparatvAbhAvapakSe gaGgodakaM rameza ityAdau trimAtracaturmAtrANAM sthAne trimAtracaturmAtrA evAdezAH syuH / AntaratamyAt / nacAkaH savarNa iti sUtre dIrgha iti yogaM vibhajya ekaH pUrvaparayorityadhikAre yo vihitaH sa dIryoM bhavatIti vyAkhyAnAna trimAtrAdyAdeza iti vAcyam / pazuM viddhaM pacaMtItyatra doSaprasaMgAt / nanu amItyeva sUtramastu / prathamayoriti sUtrAtpUrvasavarNonuvartate / ekaH pUrvaparayAoti ca / evaM siddha pUrvagrahaNaM yathAjAtIyakaH pUrvaH sa eva yathA syAt dIrgho mA bhUditi / tena pazumiti tAvatsiddham / samprasAraNAccetyatrApi sa eva pUrvaza
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / donuvarttate / hala iti sUtrAraMbhasAmarthyAdvA saMprasAraNAccatyanena dI? na vidhIyate / tena viddhamityapi siddham / ato guNaityatrApi para ityeva siddha rUpagrahaNasAmAdhAdRzaH parastAhaza evAdezo na tu tadvilakSaNaH / tena pacantItyapi siddham / tasmAdyogavibhAgena ekAdezo dIpoM bhavatIti pakSo nirdoSa eve. ti cenna / evaM sati kRSNArddhastavalkAra ityAdyAsaddhiprasaMgAt / . iha hi dIrghavacanAdakAro na / anAntaryAdedotau na / tasmAdIrgha iti yogavibhAgo duSTa eva / tena gaGgodakaM rameza ityatra trimAtracaturmAtraprasaktirduriveti / na ca plutazca viSaye smRta iti vAcyam / plutAplutaprasaGge satyeva taditi vakSyamANatvAt / nanu tathApi caturmAtraH kathamApadyate tasya lokavedayoramasiddheriti cenna / chAndogye prasiddharityAhuH / vastutastu lokepyasti prasiddhiH / tathA ca plutAvaca idutAviti sUtre bhASyakAro vakSyati / iSyataeva caturmAtraH pluta iti / atrocyate / guNasaM.jJAyAM vRddhisaMjJAyAM ca tprnirdeshaanoktdossH| tadetaduktaM vArtikakRtA, ekAdeze dIrghagrahaNamiti / tasyaiva sIjJatvAditi bhAvaH / na tvetadvArtikaM dIrghagrahaNAMtarakarttavyatAparaM nApi yogavi. bhAgaparam / uktayukteH / syAdetat / saMjJAsUtre adAtostaparakaraNepi eDaicoH kathaM tatkAlagrAhakatA / sahivahoroditi sUtre varNagrahaNena tAtpara iti paJcamIsamAsasyApi jJApitatvAditi cet / evamapi tAtparAbhyAmecchabdAbhyAmastu dIrghANAmevopasthitirupasthitaistu dIrdheH svasavarNAnAmazeSANAM grahaNaM durvArame. ca / nahi tepi tAtparAH / anuccAritatvAt / grAhakatvaM paramanu. ccAritAnAmapi pratyAhArairupasthitAnAmastyeva / dIrghAjjAsace. ti jJApakAt / lvAdibhyaH pvAdInAmityAdinirdezAcca / tena
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a.. camUvityAdiSu SatvAdikaM sidhyatIti vakSyate / tAtparastattkAlasyeti tu uccAriteSveva syAditi cetsatyam / DA. mohUsvAditi sUtre GamuDiti pratyAhAre kRtaM TitvaM saMjJAyAM vyartha tatsAmarthyAtsaMjJiSu DAdiSu upakarotIti yathA svIkRtaM tathehApi tAtparattvaM saMjJAyAmanupayujyamAnaM tadupasthApyeSu saMjJiSu tatkAlAvadhAraNaM sAmarthyAtkarotIti na kazcidoSaH / yadvA / aNuditstre 'zabdasaMjJetyanuvartate / zabdasya saMjJAyAM vidheyAyAmaNa savarNAnna gRhaNAtIti UkAlojityatra bhASye sphuTam / upapAdayiSyAmazvedaM tatraiva / ato guNavRddhisaMjJAvidhAvapi na savarNagrahaNam / taparakaraNaM tu spaSTArtham, IdUdeditivat / anyathA hi kimecAveveha nirdiSTau kiM vA AkAropItyAdisandehaH syaat| tatra ca mAlAdInAMcetyAdijJApakAnusaraNaklezaH syAditi dik / yuktatarazcAyameva pakSaH / AdyapakSe hi vRdvisaMjJAyAm Aiti dIrghasyAnaNtvena savarNAgrAhakatayA taparakaraNamaijarthamiti sthite GamuTIva sAmarthamastu guNasaMjJAyAM tu taparakaraNasyobhayArthatAbhyupagamAtpUrvatra caritArthasya kva sAmarthya yenedaM saMjJinoredotorupakuryAditi tatra savarNagrahaNaM syAdeva / asminnapi pakSe ekAdeze dIrghagrahaNamiti vArtikaM dIrghasyaiva saMjJitvAditi pUrvavadeva vyAkhyeyam / syAdetat / prathamapakSe tAdapi parasya tatkAlagrAhakatvAd Rdorap yavaH stava ityAdAveva syAnna tu lavaH pava ityA. dAvapIti cet / atra bhASyam / nAyaM takAraH kiM tarhi asandehArthaH mukhasukhArtho vA dakAroyAmiti / nanvetadbhASyaM titi pratyayagrahaNamityetadvArtikapratyAkhyAnapareNa titsvaritamityatratyabhASyeNa saha virudhyeta / tathAhi / tatra titi pratyayagrahaNaM karttavyam iha mA bhUt divaut zubhira ktubhiriti pUrvapakSayitvA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / divamAzritya samAhitam / tato bhAvyamAnasyApyukArasyAdasoserdAdityatreva savarNagrAhakatA syAdityAzaMkya taparasUtre dakArasyApi carvabhUtasya nirdezAddaparopi tatkAlagrAhaka iti pariha. tam / evaM ca udityAdAvapi daparatvameva / anyathA svaritapra. saGgAt / ayameva ca daparanirdezo bhAvyamAnasyApyukArasya sabagrAhakatAM jJApayatIti sthitam / iha tu Rdoriti dakAranizAllavaH pava ityAdau dIrghapISTaM sAdhyate / atra pAzcaH / thakArasthAniko dhakArasthAniko vA dakArotra bhASyakRto vivakSitaH atona pUrvottaravirodha iti / Rjavastu vArtikamate sthitvedaM bhAdhyamato na virodha ityAhuH / vastutastu taparastatkAlasyetyatra dakAro na nirdizyate prayojanAbhAvAt / divaut RtaudityAdau tu taparatvAdeveSTasiddhiH / nanvevaM tittvaritAmatyasya prasaGga iti cenna / pratyayApratyayayoH pratyayasya grahaNamiti paribhASayA tatsamAdhAnAt / yattu titsvaritamiti sUtre haradattenoktam, tasyAstu pa. ribhASAyA bhASyavArtikayorihAdarzanAdayaM yatno mahAnasmAbhirAdRta iti / tatredaM vaktavyam / thakArasthAniko dhakArasthAniko vA dakAra ityevaMrUpo yatnastAvadeostre sthitvA pUrvAcAryairevokta ityatratyakaiyaTagranthaeva sphuTam / nanvata evAsmAbhirAdRta iti brUmo natUnIta itIti cet / satyamAdRtaH / tathApi paribhASAyAadarzanAdityasiddho heturaGgasyeti sUtrapratyAkhyAnAya bhASye kaNTharaveNaiva etatparibhASopanyAsAt / nirutaM durutamityAdisiddhaye mUtraM karttavyamiti sthite vyartheyaM paribhASetyAzaya iti cet / tathApi thakAradhakArasthAniko dakAra ityartha iti vyAkhyAnaklezo niSphalatayA mUlakharasaviruddhatayA cAdaraNAnahe eva / diva udityAdau titsvaritamityasya prAptareva vi
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 raheNa dakAraprazleSAdAnajatvAt / tathAhi / udityeSA ukArasya saMjJA tayA pratyAyita ukArastu vidhIyate / tathA ca saM. jJAyAstittvepi saMjhinaH kimAyAtam / vastutastu saMjJApi tAntA na tu tit| taparaiti hi sUtritaM na tu tiditi / yadi hi saMjJAvat saMjhyapi tAnta eva tarhi ato bhisa aim bhavadbhirityAdAveva syAna tu vRkSarityAdau / taparastatkAlasyeti sUtraM ca vyarthameva syAtsvaM rUpaM zabdasyetyanenaiva gatArthatvAt / na ca GamuDAdAviva saMjJAyAM kRtaM liGga saMjJini labdhuM zakyam / tadvadiha sAmarthyavirahAt / evaJca titsvaritamiti sUtre bhASyavArtikagranthaH sarvopyabhyupetyavAda eva / sthAdhvoricceti sUtre iccakasya takAratvamityAdigranthopyevameva tasmAnAyaM takAraHkintarhi dakAra iti ihatyabhASyagrantho yathAzruta eva sAdhuriti sahRdayairAkalanIyam / a. yameva ca granthobhyupettyavAdarUpatAmuttaragranthAnAM gamayati / etena aut, iTodityAdiSvapi vidheyasya taparatvAbhAvo vyAkhyAtaH / tittvaM tu dUrApAstamiti dik / iha akArAdayo varNAH sAMzAH iSyante / yadAha tasyAdita udAttamarddha svaM, pUrvasyAIsyAduttarasyedutAviti / vArtikakAropyAha / aicozcottarabhUyastvAditi / tatra santi ke cidaMzAH svatantravarNAtara sdRshaaH| ythaa| AkArAdiSvakArasya sadRzau bhAgau / ekSu pUrvabhAgo 'kAra uttara ivovarNayoH / RkAre ubhayatojbhaktararddhamAtrA madhye rephasya sadRzorddhamAtrAbhAgaH lakArepyubhayatojabhaktiH madhye svatantralakarasadRzo bhAgaH tatra svatantratattadvarNagrahaNena vidhIyamAnaM kArya tattatsadRzeSvaMzeSu na pravarttate / tatsadRzA hIme na tu taeva narasiMhavajjAtyantarAkAntatvAt / gonaugrahaNaM cAtra jJApakam / yadi hi bhAgA api svatantravarNaprayukta kArya pravartayeyustarhi govyacoDa
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA 2 A. zabdakaustubhaH / 6.3 saMkhyAparimANAzvAderyaditi naudvyacaSThanniti ca sUtradvaye dvyajya - haNenaiva gatArthatvAdgozabdaM nauzabdaM ca nopAdadIta / tenAgne indra, vAyo udakamityatra savarNadIrgho na / na caicoyavAyAva ityanena tasya bAdhostviti vAcyam / ayAdayo hi yenanAmA sinyAyena madhyepavAdanyAyena vA yaNa eva bAdhakatayA agna AyAhItyAdau caritArthA agne indramityAdau pareNa dIrgheNa bAdhyeran / antaraGgopi dIrghAvayavamAtrApekSatvAt / tathAgnaetIti eGaH padAntAdityetanna | AlUya pramAyetyatra tuDna mAlAbhirityatra aisna yAtetyAdAvatolopo na vAcA tarati vAco nimittamityatra dvyajlakSaNau Thanyatau neti dik / nuvidhilAdeza vinAmeSu tu prtividheym| tathAhi dvihalgrahaNamapanIya tasmAnnuDityeva sUtraM karttavyam / nacaivamAnRdhaturityatreva ATaturityAdAvapi numasaGgaH aznotezcetyasya niyamArthatvAt / niyamazca sAmAnyApekSaH / akAropadhasya yadi bhavatyaznotereva na tu aTatyAderiti / yadi tvaznAtimAtraM nivartyasyAttArha nAzna ityeva brUyAt rola ityatraH svataMtra svatantrasAdhAraNI jAtiranuvAdye vidheye ca vivakSitA / ekadezasya ca pRthaniSkarSAyogAttadvArA RkArasyaiva lRkArAdezaH phalati / svatantra varNavRttijAternAyaM nirdezaH kiM tu aMzAMzisAdhAraNyA evetyatra jJApakaM tu luTi ca klapastAsi ca klUpaH RdupadhAccAklRpicRteriti nirdezAH / yadvA / kRpa uH raH la iti chedaH kRpa iti luptaSaSThIkaM padam / tacca taMtreNAvRtyA vA yojyam / kRparyo rephastasya laH kRperRkArasyAvayavo yo rephaH rephasadRza iti yAvat, tasya ca lakAra iti tena calIklUpyataityAdi siddham / IdRzapada vibhAgapradarzanapara bhASya deva kRperiti sUtrapAThasya prAmAdikatvaM nirNIyate / tadevaM nuvidhilA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 dezayoH samAhitam / vinAmo natiH, tallakSaNaM coktaM prAtizAkhye, natirdaityamUrddhanyabhAva iti / prakRte tu nasya NatvaM natiH, tatre, daM pratividhAnam / chandasya'davagrahAdityatra yogavibhAgaH kAyeH, RtaH, RtaH parasya nasya NaH syAt / gRNAti vRNotItyAdi / tataH chandaspavagrahAt / Rta ityeva, pitRyANaM ghumadityAdi / nanvevamapi taparakaraNAt pitRNAmityAdau NatvaM na syAditi cet / evaM tarhi latvavidhAvivehApi raSAbhyAmiti rephatatsadRzabhAgasAdhAraNI jAtinirdizyate kSunAdiSu tRmotizabdapAThAja jJApakAt / na ca parayAjbhaktayA vyavadhAnaM, vyavAyapIti vibhajya sAmAnyena vyavAyepi NatvavidhAnAt / na caivaM kRtanetyAdAvatiprasaGgaH / adakupvAnum - bhiriti niyamAt / AkSarasamAmnAyikaistatpratyAyitairvA vyavAye yadi bhavati tarkhetairevota niyamasUtrasyArthaH / yadvA tRmotizabdapAThana hotRpotaprazAstRNAmityAdinirdezena ca RvarNAnasya Natvameva jJApyate lAghavAt / evaM hi vyavAyepIti yogavibhAgopi na karttavyo bhavatIti / bhASye tu varNaikadezA varNagrahaNena na gRhyante iti dvitIyopi pakSaH samarthitaH / sa tu bahupratividhayatvena gauravabhayAnneha prapaJcyate / nanu yadi varNaikadezA varNagrahaNena na gRhyante tArha kukkuTaH pippalI pittamityAdau saMyogasaMjJA na syAt / akhaMDasya mAtrAkAlasya kvppt ityasya ekahalatvAt / tadavayavayozca halgrahaNenAgrahaNAt / nanvakhaDasyAnupadezAt kathaM haltvamiti cet mA bhUttarhita dapi / avayavAnAM iltvaM tu kutaH sa~yyabA saMvatsaraH yallokaMmityAdau tu ekava nAmapi haltvaM bhaviSyati / aNUsUpadirgrahaNAt / tadavayavayostu haltvaM na syAdeva / tatazca saMyogasaMjJAvirahe tataH pUrvasya
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. shbdkaustubhH| 65 gurutvAbhAve pluto na syAditi / atrAhuH / vyaJjanamardhamAtrameva / AzUccAraNAttu tulyarUpayordvayorekatvabhUmaH / idaM ca ziSTasamAcArAt prakriyAdazAyAmavazyaM svIkAryam / paramArthadazAyAM tu,pade na varNA vidyante varNeSvavayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcaneti vAkyapadIyoktarItyA sphoTaM siddhAntayatAM kvAsya pUrvapakSasyAvasaraH // hayavaraT // hakAroyaM dvirupdishyte| yadi tu paratraivopadizyeta aDazahaiNgrahaNeSu na gRhyetAtatazca ahNetyatrAvyavAyepIti NatvaM na syAt / mahAn hIti sthite mahA~hIti na syAt / atra hi dIrghAdaTi samAnapAdaiti ruH / AtoTinityamityanunAsikaH / bhobhagoaghoapUrvasyeti yatvam / halisarveSAmiti yalopaH / tatrApyazItyanuvartataiti vakSyate / brAhmaNo hasatItyatra hazi cetyuttvaM na syAt / tathA lilihi| lilihidhvaityatra vibhASeTa iti mUrddhanyavikalpo na syAt / tatra hi iNaH pIdhvamitisUtrAdiNa ityanuvartate / tadevamaTi azi hazi iNi ceti caturpu grahaNaM prathamopadezasya phalamiti sthitam / yadi tu paratra nopadizyeta / valraljhalzalgrahaNeSu na gRhyeta / tatazca rudihi svapihItyatra rudAdibhyaH sArvadhAtukaiti valAditvaprayukta iNna syAt / Niha prItau / snihitvA snehitvA sisnihiSati sisnehipatItyatra ralovyupadhAditi kitvaM na syAt / adAgdhAM adAgdhamityatra ghatvasyAsiddhatvAddhakArAdajhalaH paraH sijiti jhalojhalIti na pravarteta / adhukSat alikSadityatra zala igupadhAdaniTa iti kso na syAt / tasmAtpratyAhArANAM catuSTaye prathamopadezasya catuSTaye ca dvitIyopadezasya phalamastItiM sthitam / syAdetat / rephasya yakAryANi prApnuvanti / tadyathA madrahado bhadrahUda ityatra acaH pa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zabdakaustubhaH / [1 a0 rAddhakArAt parasya yara iti vidhIyamAnaM dvitvaM nAstItyAdau yakArasyeva prApnoti / na ca rorIti lopaH sukrH| lopaM prati dvitvasyAsiddheH / halo yamAmiti lopastu vaikalpika iti vakSyamANatvAt / pakSe rephadvayaM zrUyeta / na ca vyaJjanaparasyaikasyAnekasya vA uccAraNe vizeSo nAstItyasiddhavatsUtre bhASyakRtA vakSyamANatvAnnAyaM doSa iti vAcyam / sUkSmatvAhurlakSyo vizeSa iti tadarthAt / nanu sarvathA vizeSaviraho 'bhipretaH / zaroci halo yamAmityAdizAstravaiyApatteH / tathA caturmukha ityAdau yaronunAsikenunAsiko veti pakSe NakAraH pravarteta / sthAnasAmyAt / kuNDaM rathenetyAdau vA padAntasyeti pakSe rephaH pravarteta / rephoSmaNAM savarNA na santItyeta,dvijAtIyaH savarNo nAstItyevaMparam / svasya svayaM savarNo bhavatyeva / tulyAsyaprayatnatvAt / rorIti lopastu nAsti / taM prati parasavarNasyAsiddhatvAt / atha dvitvAnunAsikaparasavarNanivRttaye yavAbhyAM pUrvatra rephonukRSyeta / harayavaDiti / tarhi ralo vyupadhAdityetadvakArAntaSvapi pravartata / tatazca devityA dideviSatItyatra pakSe guNo niSidhyeta / nanvavyupadhAditi chitvA avakArAMtAd vyupadhAditi vyAkhyAsyataiti cet / evamapi gaudheraH pacerannityAdau lopo vyoriti na prvrtet| rephasya valyanantarbhAvAt / ralIti vakSyAmIti cet / hayagatau, hayyAdityAdau yakArotiprasaGgaH / nanu yathAzrutaeva sUtre valIti sarepha padaM chitvA rephe bali ceti vyAkhyAnAnoktadoSa iti cet / evamapIkoraNaci saMyogAderAtodhAtoraNvataH udAttaraNo halpUrvAdigraNaH samprasAraNamityAdikrameNa yaNgrahaNAni sarvANi repheNa grAhyANi syuH / na caitaavtaapiissttnirvaahH| ikoraNityatra saMkhyAtAnudezenekArasya rephaH ukArasya yakAraH RkA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 1 pA. 2' A. zabdakaustubhaH / rasya vakAra iti bahUpaplavaprasaGgAt / nanu yathAzrutapi yathAsaMkhyena nirvAho durupapAdaH / tathAhi / virdhAyamAnatayA yavalA: savarNAnna gRhNantIti catvArastAvad yaNaH / guNAnAmabhedakatayAnunAsikasaMgrahepi pRthaggaNanAvirahAt / ikastu savarNagrahaNAt SaTSaSTiH / na ca SaTpaSTarupasthApakAnAmikzabdavAcyAnAmikArAdInAM catuSTvamastyeveti vAcyam / tRtIyacaturthAbhyAmRkArAbhyAM pratyekaM tasyA evaM triMzata upasthitau satyAmlakAre rephAdezasya RkAre ca lakArAdezasya durvAratvAt / tasmAtsthAnentaratama ityanenaiva prakRte nirvaahH| yathAsaMkhyamUtraM tu nandigrahipacAdibhyaityAdiSUpayokSyataityeva nisskrssH|tthaacekornnitinyaasepi tenaiva nirvAhostviti cen| vaiSamyAt / yathAzrute hyavirodhAtparibhASAdvayamapIkoyaNityatra pravartate / iko yathAsaMkhyamantaratamo yaN syAditi / raNiti nyAse tu paribhASayorvirodhAta paratvena yathAsaMkhyameva pravarteta / tasmAdanucito rephasya svasthAnAdapakarSaH, yathAzrute tu dvitvAdidoSatrayaM durvAramiti / atrocyate / rephasyAvizeSataH zrutena dvittvaM prati nimittatvena sAmAnyataH zrutaM kAryitvaM bAdhyate / yathA brAhmaNA bhojyantAM mATharakauNDinyau pariveviSTAmiti vizeSataH zrutena pariveSaNena mATharakauNDinyayoH sAmAnyataH prAptaM bhojanaM bAdhyate tadvat / yadyapIha lakSya vyaktibhedenobhayaM sambhavati tathApi satyapi sambhave sAmAnyataH prAptaM vizeSaprAptena bAdhyataityabhyupagamAnna doSaH / evaM cAcorahAbhyAmiti sUtre yara iti rephabhinnaparameveti sthite anacicetyatrApi tathaiva / arthAdhikArAzrayaNAt / tena hayanubhava ityAdAvapi rephasya na dvitvam / nanvevaM dadhyudakAdau yaN na syAt / vizeSataH zrutena sthAnittvenekAM nimittatvasya bAdhAditi cenna /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 tatra lakSyAnurodhena vyaktipakSAzrayaNAt vyaktipakSe hi pratilakSyamasalakSaNaM pravarttate / yadvA / pratilakSyaM bhinnAnAM sarveSAM lakSaNAnAM taMtreNoccAraNabhikoyaNacIti / tatazcekAmapi tAtparyato nimittatvapratipAdanAdadoSaH / nacaivaM zrIza ityAdAvapi yaN prasaMga: / vyaktipakSe vipratiSedhe parameveti niyamabalena tadvayaktiviSayakazAstrasyaiva virahakalpanAt / evamapavAdaviSayepi suzriyAvatyAdau bodhyam / parihRtyApavAdaviSayaM tata utsargobhinivizataiti nyAyAt / jAtivyaktipakSau ca lakSyAnurodhAdvayavasthA sszrIyete iti paspazAyAmevoktam / tasmAdityuttarasya patyuttarapadANNya ityAdinirdezAceha liGgam / bhASye tu nemI rahau kAryiNau dvirvacanasya kiM tarhi nimittamimAvityuktam / tatra hakAragrahaNaM dRSTAntArthaM tasya yarvahirbhUtatayA yathA na dvitve kAryitA tathA yarantarbhUtasyApi rephasyeti / evamanunAsikaparasavavidhI api sthAnentaratamaparibhASAsaMskRtau sthAnaprayatnobhayAntaratame etanmurAristvaGkaroSItyAdau kvacillabdhAvakAzau anaMtaratame prAgukte na pravarttete jAtipakSAzrayaNAdeveti saMkSepaH / atra vArtikam / ayogavAhAnAmasu NatvaM zarpu jambhAvaSatve / avizeSeNa saMyogopadha saMjJAloMtyavidhidvirvacanaMsthAnivatvaniSe dhA iti / asyArthaH / avidyamAno yogaH pratyAhAreSu sambandho yeSAM te 'yogAH anupadiSTatvAdupadiSTairagRhItatvAcca pratyAhAra - sambandhazUnyA ityarthaH / vAhayati nirvAhayanti prayogamiti vAhAH / ayogAzca te vAhA zveti karmadhArayaH / anupadiSTatve upadiSTairagRhItatve ca sati zrUyamANA ityarthaH / te ca visarjanIyajivhAmUlIyopadhmAnIyAnusvArayamA iti bhASyam / etacca Rti RvA lRti lR veti vihitayorISatspRSTayorapyupalakSaNam / tathA ca tu 1
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustumaH / 69 lyAsyasUtre bhASyam / tayorastvaM vakSyAmIti / tatphalaM tu tatraiva spaSTam / tatraM yamAnAM lakSaNamanunAsikasaMjJAsUtre prapaMcayiSyAmaH / eSAmaTsUpadezaH karttavyaH NatvaM phalam / uraH keNa uraH peNa ura keNa ura-peNa avyavAyaiti NatvaM visarjanIyajivhAmUlIyopadhmAnIyairvyavAyepi sidhyati / nAyamajJAtAdyarthe kaH / sopadAdAviti satvaprasaGgAt / kiM tu uraH kAyati uraH pAtIti vigrahaH / kai zabde | pA rakSaNe / AbhyAmAtonupasarge kaH / kuvo ka- pau ceti cakArAt pAkSiko visargaH / na caivamapi gatikArakopapadAnAM prAksubutpatteH samAsAbhyupagamAt sopadAdAviti pravartteteti vAcyam / tasya dadhisecau dhanakrItetyAdisiddhyarthamanityatAyA vakSyamANatvAt pAzakalpetyAdiparigaNanAcca / prombhaNam, akupvAGitisUtre numgrahaNaM na karttavyaM bhavati / atredamavadheyam / asa kriyamANa upadezo 'kArAnantaramikArAt prAkkarttavyaH / teneNsu anantarbhAvAtpayaHsuyazaH strityAdau iN korityadhikRtya vidhIyamAnamAdezapratyayayoriti SatvaM na bhavati / akSu cAntarbhAvAtsaMskarte tyatrAnusvArAdacaH paratvamAzritya sakArasya dvitvaM kaiTenASTame vakSyamANaM saMgacchate / na caivaM hariH karotItyAdAviko yaNacIti yaNprasaGgaH / visargasyAsiddhatvAt / evaM hariM pazyatItyAdAvanusvArasyAsiddhatvaM bodhyam / zarSa copadezaH karttavyaH / jazbhAvastAvatprayojanam / tathAhi / vArttikamate ubja Arjavaiti dhAturUpadhmAnIyopadhaH paThyate / tatra jhalAM jazjhazIti jazbhAve AntaratamyAikArAdezaH / ubjitA ubjituM / zaSUpadezAddhi nAMtarIyakatvAdeva jhaltvamapyAyAti / bhASyakArastu naitanmene / tathAhi / upadhmAnIyopathatvapakSe ubjijiSatIti na sidhyati / abhyA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 se bakAramAtrazravaNaprasaGgAt / halAdiHzeSeNa jakArasya nivateH / yadi tu pUrvatrAsiddhamadvivacana ityukteH sabakArasya dvitvaM tadA spaSTa eva bakArasya zeSaH / atha ubhau sAbhyAsasyetyanenAnityatAjJApanAd dvivacanepyasiddhatvamAzrIyate / aujiDhadityatra yathA / tathApyabhyAse upadhmAnIyasya zeSe abhyAse carceti jaztvena bakAra eva zrUyeta / iSyate tvabhyAse jakAra iti prAJcaH / vastutastu dvitIyapakSe upadhmAnIyamAtramabhyAse jhUyeta taccocArayitumapyazakyam / jagatvaM tu durlabham / prakRticarAM prakRticara ityaSTame siddhAMtayiSyamANatvAt / upadhmAnIye 'ctvasyApi satvena tAvanmAtradvitvApatyAbhyAse ikAradaulaiMbhyAcca / kiM ca / atra pakSe asmAt ghadhi kRte upadhmAnIyasya jaztve abhyujAH samubjA iti syAt / iSyate tvabhyudgaH samudra iti / nanvata eva kupvorityadhikAre sopadAdAviti sUtre upadhmAnIyasya ceti vAttikena. kavarge parata upadhmAnIyasya sakAro vidhIyate tato jaztvena datvaM vidhIyate iti cetsatyam / upadhmAnIyasya ceti vArtikAraMbha eva tu gauravAI iti brUmaH / bakAropadhoyamitivRttikAramate. tu bakArasya dvittvaniSedhaH samud ityAdau dakArAdezazcetyubhayamapi vacanenaiva sAdhanIyaM syAt / tasmAkAropadha evAyamabhyudgaH samudga iti yathA syAt / kathaM tArha ubjitA ubjitAmityAdi sidhyatIti cet / zRNu / bhujamyunjau pANyupatApayorityasminkuvAbhAvanipAtanArthe sUtre bkaaroccaarnnenaanumiiyte| ubjerakutvaviSaye dakArasya bhakAravidhAyakaM bakAravidhAyakaM vA vacanamastIti taccAnumIyamAnaM vacanaM bhaudjeriti vA / baudajeriti vA ubhayathApi stozcunA zcurityasyAnantaraM kalyate / udja:
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / stordakArasyeti yAvat / zcunA yoge bhakAro bakAro vA bhavatIti sUtrArthaH / udjeriti kim / tajjaH / zcuneti kim / abhyudgaH samudgaH iha hicajoH kupiNNyatoriti kutve kRte cunA yoyo nAsti, stoH zcunoti padadvayopajIvanAtha coktasthalaeva kalpanaM yuktam / anyathA bahutarakalpane mauravaM syAt / evamubjijiSatItyapi siddham / nandrA iti dakArasya dvitvaniSedhAt / na ca paratvAdbhatvabatve / pUrvatrAsiddhe nAsti vipratiSedho 'bhAvAdu. ttarasyeti vakSyamANatvAt / antaraGgatvAdbhatvabatve ityapi na / asiddhatvAdeva / na ca pUrvatrAsiddhIyamAdvirvacane ityasiddhatvamaH ttiSedhaH zakyaH / dvitve kartavye sati hi sa niSedhaH / na tu dvitvaniSedhepi / iha tu nandrA iti sUtreNa dvitvaniSedhe karcavye nirbAdhamevAsiddhatvAmati dik / athavA mAstu vAkyazeSAnumAnaM bhujanyujAviti nipAtanAdeva bakAro stu / nacaivamasiddhatAvirahAdvakArasyaiva dvittvaM syAditi bAcyam / dakAropadhanirdezasammAjjizabdasya dvitve kRte tato dakArasya bakAramavRtteH / na cAsminpakSe 'bhyudga ityAdAvapi bakAraprasaGgaH / akutvaviSaye eva bakAro nipAtyataityabhyupagamAt / nanvevaM kutvaviSaye caritArthatvAtkathaM dakAropadezasya sAmarthyamuktam / yena dvitvAnantarameva bakAraH pravartetati cet / anabhidhAnAdato ghanAdi mAstu nipAtanaM caivamavizeSeNAstu / abhyudgaH samudga ityetanobje rUpam / kiM tu upasargadvayapUrvakAdgameranyeSvapi dRzyataiti DapratyayaH / vyutpattimAtraM cedam / rUDhizabdatvAt / samudgakaH sampuTaka itymrH| tadevamayogavAhAnAM zapadezasya jaztvAbhAvarUpaM prayojanaM vArtikamate 'sti / bhASyakAramate tu nAstIti sthitam / tathA Satvamapi prayojanaM sArpaHSu dhanuSu / nuvisarjanI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zabdakaustubhaH / / 1 a0 yazarvyavAyepIti sUtre visarjanIyagrahaNaM na kartavyaM bhavati / zaryavAyaityeva siddhatvAt / numgrahaNaM tUbhayathApi karttavyameva numsthAnikenaivAnusvAreNa vyavadhAne yathA syAt / iha mA bhUt / puMsviti / numgrahaNaM hi svasthAnikasyAnusvArasya lakSakam / anyathA 'sambhavAt / nahi iNkavargAbhyAmuttaraH sakAro numA vyavahitaH Satvavidhau sambhavati / anusvAre SatvasyAsiddhatvAdityAhuH / astu vA sthAnivadbhAvena numtvam / tathApi svAzrayasyAnusvAratvasyApi satvAt zarvenaiva siddha niyamArthatA yuktA / niyamazca sajAtIyApekSa ityanusvAreNa vyavAye cedbhavati tarhi numaiva na tvanyeneti phalitam / vastutastvatidezaM prati anusvArasyAsiddhatvAdatideza eva durlabhaH suhinsvityAdau vidhAyakatvasambhave niyAmakatvAnupapattizca / tathApi lakSyAnurodhAllakSaNetyeva zaraNam / yathAkupvAisatre / tatra prenvanAdau NatvaM mA bhUt prombhaNAdau ca syAdityevamartha lakSaNeti cet / ihApi su. hinsu pusvityAdau mA bhUditi tulyam / NatvavidhAvanusvAramAtre lakSaNA patve tu numsthAnikaevetyanyadetat / asmizca pakSe zaprUpadezepi jhaltvamiva haltvayarve api nAntarIyakatvAdeva siddhe| tatphalaM tUttaravAAtakavyAkhyAnAtsamanantarameva sphuTIbhaviSyati / tathA kharvamapi / tena kupvo kaH pauceti sUtrAntargato visargaH siddhaH / evaM ca sautranirdezanavoktavArtikasyArtho jJApyataiti bodhyam / anena sautraM visargagrahaNamevopaSTabhya zartepadezaM pratyAcakSANA yathAzrutamasapadezaparaM vRttigranthaM vyAcakSANAH parAstAH / amupadezenAltvAntvayolAbhepi haltvayAlAbhAt / tatphalasya ca vakSyamANatvAt / na cATsveva yakArottaramupadezAttallAbha iti vAcyam / tathA sati payaHspityAdAviNaH paratvena SatvA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / patteH / actvAsiddhayA samAsuTItyatratyakaiyaTAdigranthAvarodhApattezceti dik / avizeSeNetyAdi vArtikasyAyamarthaH / yatra yatra pradeze prayojanaM dRzyate tatra tatropadezaH kartavyaH prayojanAni tu saMyogasaMjJAdIni paJceti / tathAhi / vAtikamate ubjerupadhmAnIyopadhatayA upadhmAnIyasya halsaMjJA vinA saMyogasaMjJA na siddhayati jaztvaM tvasiddhaM tatazca saMyoge gurviti gurusaMjJAyA api virahAdubjaka ityatra guroranRta iti pluto na syAt / tasmAtplutagurusaMjJAsaMyogasaMjJAhalsaMjJAnAmusarottarasApekSatayA plutasiddhayartha halsaMjJA eSitavyA / tadetadabhipretyo. taM saMyogasaMjJA prayojanamiti / tathopadhAsaMjJApi prayojanam / nikRtaM duSkRtamidudupadhasya ceti SatvaM yathA syAt / bhASyakArastvAha / idudupadhasthAniko yo visarga iti vyAkhyAnAmmedaM pra. yojanam / upadhAgrahaNapratyAkhyAnAdvA / idudbhayA parasya visasthetyeveSTasiddhiriti / alontyavidhizca prayojanam / vRkSastarati visarjanIyAntasya padasya sa iti pakSe antyasya satvaM yathA syAt / padasya yo visarjanIya iti vyAkhyAnAnirdizyamAnasyeti paribhASayA vA siddhatvAdidamapi na prayojanam / dvivacanaM ca prayojanam / uraH kaH uraH paH,anaci cetyaca uttarasya yaro vidhIyamAnaM dvitvaM siddhaM bhavati / tathA sthAnivadbhAvapratiSedhopi prayojanam / yathA ura keNatyAdau avyavAyeti NatvaM siddhaM bhavati / evaM vyUDhoraskenetyAdAvapi prApnoti sthAnivadbhAvAsakArasya tatrAnalvidhAviti pratiSedho 'ltve sati sidhyati / na ca pUrvatrAsiddhe na sthAnivaditi niSedhostviti vAcyam / na padAntasUtrazeSabhUtasya tasyAcaH parasminnityetadviSayakatvAt / sthAnivadbhAva prati tripAdIsthasyAsiddhatayA nyAyasiddhaM taditi
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zabdakaustubhaH / [1 a0 pakSe tu nedaM prayojanam / urakeNeti NatvaM saMskartetyatra sakArasya dvittvaM cAdhikaM prayojanaM bodhyamiti dik / yadyapi sarvamidamadazarorupadezena siddhayatyeva tathApi vArtikAkSararacanAyA dvedhApi sambhava iti bhAvaH // laN / atrAkAronunAsikaH pratijJAyate / na tu hakArAdivivoccAraNArthaH / tenoraNa rapara ityatra rapratyAhAragrahaNaM bhavati / pratyAhAragrahaNe jJApakastu RkAralakArayoH savarNavidhiriti vArtikanirdezaH / nanu aiuNityatrAnubaddho NakAraH sa evehAnubadhyate tenANgrahaNeSviNgrahaNeSu ca pUrveNa pareNa veti sandehaH prApnoti / tasmAdasandehAyehAnubandhAntarameva kuto na kRtamiti cet / na / vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sandehAdalakSaNamiti paribhASAM jJApayitumanubaddhasyaiva punaranubandhAt / ___ amaGaNanam / jhabhaJ / atra makArAnubandho bhASye prtyaakhyaatH| sa hi pratyAhAratraye upayujyate / am yam Gamiti tacca prayaM akAreNaiva nirvahati / tathAhi / pumaH khayyaJpare ityevAstu / na ca jhakArabhakAraparaH khayasti yenAtiprasaGgaH syAt / tathA halo yA yaSi lopa ityeva pAThyam / na ca jhakArabhakArau jhakArabhakAraparau stH| hala uttarayostayoH sambhave tu jharojharIti lopena bhAvyameva / tathA GaboisvAdaci GajhuNnityamiti pAThyam / na ca jhakArabhakArI padAntau staH / ujjhelabhezva kvipi tau sta eveti cenna / ujjheopadhatayA saMyogAntalApesatyuditi rUpAbhyupagamAt / labhestu jaztvavidhAnAt / nanvevamapyAgaminastrayo GaNanebhyaH pare aca AgamAstu paJceti saMkhyAtAnudezo na syAditi cenna / yathAsaMkhyAmityatra hi vidhyarthapramitivelAyAM nidizyamAnagatasaMkhyAsAmyamAzrIyate / na tu lakSyasaMskAravelA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabda kaustubhaH / 75 yo prayogagatam / tasmAnmAstu makAronubandha iti sthitam / ghddhdhss|| jabagaDadaz / / khaphachThathacaTatav / kapay / zaSasar // hal || iti mAhezvarANyakSarasamAmnAyasUtrANi / atrAyaM saMgrahaH / ekasmAnGaJaNavaTA dvAbhyAM Sastribhya eva kaNamAH syuH / jJeyau cau caturbhyo raH paJcabhyaH zalau zabhya iti / asyArthaH / uJaNavaTA ekasmAtpare grAhyAH syuH / tathAhi / GakAra ekArAdeva paro grAhyaH / eGi pararUpamiti yathA / nanuSidvidAdibhyoG asyativaktikhyAtibhyoGityakAreNa grahaNamastviti cena / AdirantyenetyatrANuditsavarNasya cetyato'pratyaya ityanuvRtteH / ata eva roH supIti na pratyAhAragrahaNam / supi ce - tyatra tu apratyaya iti pratiSedho nAsti / yaJAdAviti vizeSaNAt / uttaratra ca bahuvacane jhalIti vizeSaNAt / suptiGantaM padamityatra tiusAhacaryAcchAsa idahalorityatra tu aGgrahaNasAmarthyAdapi pratyAhAragrahaNaM na bhavati / aGAdau halAdau ceti hi vyAkhyAne aGhaloriti vyarthameve syAt / dvividhA eva hi kUGitaH pratyayA aGAdayo halAdayazca / vyatizAsai ityatra tu kGitvameva nAsti / aTA sahekAdezasya sthAnivadbhAvenAGAdi-tvAcca / RdRzoGItyapi na pratyAhAraH / RkArAnteSu RcchatyatAmiti guNavidhAnAjjJApakAt / sani ca iGaveti na pratyAhAraH / iko jhaliti kittvavidhAnAt / ajjhanagamAM sanIti dIrghavidhAnAcca / iGantAnAM sani gamyAdeze hi sati udAttasUtradvayaM niviSayaM syAt / parimANAkhyAyAM sarvebhyaH iGavetyapi na pratyAhAraH / vaiyarthyaprasaGgAt / tathAhi / ikArAntebhya eracA bhA vyam / ukArAntebhya RdoravityapA / lRkArAntAssantyeva na / ejantAnAmapyanaimittikenAtvema pratyayotpatteH prAgeva bhAvyam /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zabda kaustubhaH / 1 a0 1 ataH pratyayotpattivelAyAmejantA na santyeva / RdantAH paramavaziSyante / tatrorityeva lAghavAd brUyAt / vastutastu sAmAnyalakSaNenaiva RdanteSu ghaJaH siddhatvAtsUtramevedaM na kuryAt / athocyeta / iGazcetyAraMbhasAmarthyAdivarNovarNAnteSvevAjanbhyAM saha vaikalpiko ghan samAvizatviti / tadapi na / evaM hi sati ajapAvidhAveva vAgrahaNaM kuryAt / krIDjInAM NAviti na pratyAhAraH / krIjyoH pRthaggrahaNavaiyarthyApatteH / na cekArAntAnAM madhye etayorevota niyamArtha pRthaggrahaNamiti vAcyam / evaM hIka itye brUyAt / GantAnAM sAmAnyalakSaNenaivAtvasya siddhatvAt / iGghAryorityapi na pratyAhAraH / dhAriNA sAhacaryAt / tasmAtsiddhaM GakAra ekasmAdeveti / tathA yakAropyekasmAdeva / ato dIrgho yanIti / tathA aiuNityeSa NakAropyekasmAdeva / aNiti yathA / atheNaH SIdhvamityAdAviNpratyAhAropyanena kuto neti cenna / aci nudhAtubhruvAM yvorityatrekArokArayoH svarUpeNa nirdezAt / anyathA hi saMhitAyAM mAtrAlAghavAtpadacchedepyarddhamAtrAlAghavAdiNa ityeva brUyAt / vyAkhyAnAcca pUrveNa na tu pareNa grahISyate / vyAkhyAnaM ca siddhAntepi zaraNam / khorityapi hi nirdeze kiM hrasvayorgrahaNamuta dIrghayoruta yakAravakArayo-: riti sandehaH syAdeva / evaM caica igghUsvAdeza iti sUtre iNityeva pratipattilAghavArthaM vaktavye iggrahaNamapIha liGgam / iNgrahe hi tatra yathAsaMkhyaprAptireva neti na tatparihArAya yatitavyamiti dik / evaM vakAropyekasmAdeva / nazchavyaprazAniti / ecoyavAyAva iti sUtre aviti na pratyAhAraH / ayAdisAhacaryAt / evaM TakAropyekasmAt / aT kcupyAGiti / dvAbhyAM SaH / ekAco bazo bhaS jhaSantasya sdhvAriti yathA / kakAra -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / tribhyaH / akaH savarNe / iko yaN / isusuktAntAtka iti ya: thA / laNityatratyo NakAropi tribhyaH / aNuditsavarNasyetyeka evAN / iNaH pIdhvAmityAdayaH sarve iNa iko yaNityAdau yaNa ca / tatra yaN tAvatpUrveNa na sambhavatyeva / iNtu sambhavanapi jJApakAttyaktaH / aNastu ubhAbhyAM grahaNe sthite kva pUrveNa va yA pareNeti vivakSAyAM grahaNakazAsne pareNaivAnyatra tu pUrveNaiveti siddhAntaH / uktaM hi vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti / na.hi parezcaghAGkayorityAdau vyAkhyAnAdanyaniyAmakamAsti / kiM ca / aN grahaNAni tAvatpaJca / uraNa raparaH aNuditsava sya dUlope pUrvasya dI?NaH keNaH aNo 'pragRhyasyeti / satra uraNa rapara iti tAvatpUrveNa / Rta iddhAtorati dhAtugrahaNAjjJApakAt / saddhi mAtRNAmityAdivyAvRtyartha kriyase / pareNa ca grahaNe nAmIti dIrghasyApi raparatvApattyA vyAvadmaprasiddhiH / nanu cikIrSatItyatrAjjhanagamAmiti dIrghe raparasve ca sati upadhAyAzcetItvameSitavyam / tadvanmAtRNAmityatrApi prasaGge tadvayAvartakatayottarArtha dhAtugrahaNaM bhaviSyatItiH cet / na / evaM hi satyuttaratraiva kuryAt / iha karaNaM jJApakameva / tathA ca vakSyati / nuDvAcyauttarArtha tu iha kiMcitrapo itIti / kizca / aNgrahaNasAmarthyAdapi pUrveNaivAyam / yadi hi pareNa syAdurajityajgrahaNameva kuryAt / kRttiH kRtaM prakRtaM nRpAhi mAtRNAmityAdauvAyudAttAnudAttasvaritAnunA: sikadIrghANAM raparatAyAH pareNANgraheNopapAdayitavyAyAstAvatApi lAbhAt / kartA kAraka ityAdI guNavRddhiprasaGge ecAmavarNasya cAvizeSAdraparatvasya vikalpema prasaGga ityapyajgrahaNena sidhyaraseva / syodatat / karbarthamityatra iko yaNi raparatve rephadvaya
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a zravaNArthamaNagrahaNaM syAt / nacetadajgrahaNena sidhyati / haloyamAmiti lopastu vaikalpikaH / jhayohonyatarasyAmityatonyasarasyAMgrahaNAnuvRtteH / atra ca jJApakaM grahaNakazAstre 'NgrahaNam / taddhi sayyantA savvatsaraH yallokamityAdau parasavarNasya sAnanAsikasya yagrahaNena grahaNAdanaciceti dvittve kRte pakSe yavamiti trikasya zravaNArthe kriyate / haloyamAmityasya nityatve tu vyarthameva tatsyAt / yadyapi guNAnAmabhedakatvenaiva sAnunAsikayavalAnAM dvitvasiddhergrahaNakazAstre 'jgrahaNamevocitaM na tvaNgrahaNaM, tathApi guNA bhedakA ityapi pakSaM jJApayitumaNgrahaNam / bhedakAbhedakapakSayozca jAtivyaktipakSayoriva lakSyAnurodhAdvyavasthA / ata eva catasaryAnudAttanipAtanamityAdi saGgacchate / ata eva cATana AvibhaktAvityAdAvidamastyadAdyatve cAnunAsiko neti vakSyAmaH / yatta vikalpAnuvRttau jJApakAntaravarNanam / amuvarttate vibhASA zaroci yadvArayatyayaM dvitvaM, nitye hi tasya lope pratiSedhArtho na kazcitsyAditi / tattu bhASye dUSitam / tathAhi / lopasya nityatve 'co rahAbhyAmiti dvitvenArambhasAmayattadvAdhaH / dvividhA eva hi yaraH yamo jharaveti / tatra haloyamAmiti jharojharIti ca lope kRte dvitvaM vRthA syAt / kiMta tayoryogayorudAharaNamiti cet / yatrAntareNa dvitvaM vyaJjanaayaM labhyate / yathA ssdityo devatAsya AdityaH mattaM avattamiti / evaM sthite catuSvityatrApi yadi dvitvaM syAttarhi lopo na syAdeva / tatazca sArthakaH zarocIti niSedhaH kathaM vibhASAnutiM jJApayedityAstAM tAvat / sarvathApi vikalpAnuvRtteH sthitatvAtpAkSikarephadvayazravaNArthamaNgrahaNamastviti / atrocyate / kartrarthamityAdau satyapi raparatve rephadvayazravaNaM durlabham / rorI 78
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / " 1 ti lopAt / na ca tatra padAntasyeti vyAkhyAtuM yuktaM, jargRdherlaG ajarghAH pAsparDe rlaG apAspA ityAderasiddhiprasaGgAt / na cANgrahaNasAmarthyAttadvAdhaH / pUrveNApi grahaNe bAdhenaivopapatteriti dik / tasmAddhAtugrahaNasAmarthyAdaNgrahaNasAmarthyAdvoraN rapara iti pUrveNa grahaNamiti sthitam / vastutastu dhAtugrahaNameva jJApakam / aNgrahaNasya lAkRtirityAdau laparatAphalamityapi vaktuM zakyatvAt / aNuditsavarNasya cApratyaya iti tu pareNaiva / urRditi liGgAt / tatra hi kRtasaMzabdana ityasmAccurAdiNyantAlluGi caGayacIkRtadityatra RkArasya dIrghasyApi sthAne hrasva eva yathA syAdityevamartha taparakamaNaM kRtaM, grahaNakazAstre pUrveNa grahaNe tu dIrghasya RkArasya na sthAnitvaM na vAdezavaM prasaktamiti vyartha taparatvaM syAt / nanu satyapi pareNa grahaNe urRdityatra vaparatvaM vRthaiva / bhAvyamAnena savarNagrahaNAprasakteriti cenna / vakSyati hi tatra vRttikAraH / na cAyambhAvyamAnoN kintu AdezAntaranivRttyarthaM svarUpeNAbhyanujJAyataiti / kRte tu taparatve tadbalAdeva dIrghasthAne bhAvyamAnatApi labhyataityanyadetat / tasmAd grahaNakazAstreNa pareNeti sthitam / tatphalaM tUraN rapara ityatra urityanena RkArasya grahaNAvRtaiddhAtorudASThayapUrvasyetyAdau raparatvasiddhiH / dUlope pUrvasya dIaNa ityatrApi halAmaNAmasambhavAdecAntu vizeSAbhAvAdanarthakamevANgrahaNaM syAt / tatazcAcazcetyeva siddhamityaNgrahaNasAmarthyAtpUrveNAnanu vRdyamane asmAttRci UditvAdiGabhAve guNe DhatvadhatvaSTutvaDhalopeSu rephasya dIrghe sthAnasAmyAdRkAre DhalopasyAsiddhatvAdupadhAyAzcetItve pUrvavad guNe vardeti yathA syAditi pareNa grahaNaM syAt / evaM tarhi tRtIyeti nirdezAliGgAtpUrveNaiva / pareNa hi grahaNe hala
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 istrApyasyaivANgrahaNasyAnuvRttestreH saMprasAraNe kRte dIrghaH syAt / tathA dRDhAdiSu vRDhazabdasya pAThopa jJApako bodhyaH / vRhUudyamane asmAniSThAyAM DhatvadhasvaSTutvaDhalopeSu kRteSu - tu iti rUpam / dantyoSThayAdizcAyam / uddhRharakSaH saha mUlamindrati darzanAt / mUlamasyAbIMti sUtre haradattAdigranthe spaSTametat / tudAdau etaddhAtUttaratvena paThyamAnayoH tRhU stuMDU hiMsAyAmiti dhAtvorapi niSThAyAM tRDhaH stRDha iti rUpaM bodhyam / dRDhaH sthUlabalayoriti tu iDabhAve nakArahakArayorlopo niSThAtakArasya DhatvaM ca nipAtyate na tvasiddhakAMDasthaDhatvAdariha pravRttiriti vakSyate / tena paridraDhayya pAridraDhI kanyetyAdau laghutvaprayukto rayAdezaH SyaGabhAvazca sidhyatIti dik / tena ThUlopasUtra pareNANagrahaNapakSepi vRDhatRDhastRDheSvevAtiprasaGgo na tu dRDhepIti vivekaH / keNa ityatra pareNANagrahaNe gokA naukA gISkA upAnakA catuSkamiti dhatvavisarjanIyayorasidbhUtvAddhasvaprasaGgaH,ta. thApIha isvazrutyopasthitasyAca ityasyAbAdhAya pUrveNa bhaviSyati / abAdhenopapattau hi bAdho na nyAyyaH / aNo 'pragRhyasyesyatra pareNa sati,kartR / agne / vAyo / matyai / papau / mAlAmAcakSANo mAl / vRkSavayaterapratyayaH vRkSat / atrApi prApnoti / rephavarjitA antasthAH sAnunAsikaniranunAsikabhedena dvidhetyuktatvAt / tasmAdihApagRhyasyeti paryudAsAdaca evAnunAsiko bobhyaH / na cANgrahaNasAmAnavivayuktanyAyasya bAdhaH / tasya pUrveNApyupapannatvAt / atra laNasUtre sthitvA vRkSazabdamitthaM kaiyaTo vyudapAdayat / vRkSaM vRzcatIti kvipi kRte vRkSavRzca. mAcaSTa iti Nici Tilope ca kRte vRkSavayatevici vRkSav ini bhavati / kvipi tu kvau luptaM na sthAnivat / kvau vidhiM pati na
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / sthAnivadityubhayathApi sthAnivadbhAvaniSedhAtsamprasAraNaprasaGgo lopovyovalIti lopambAdhitvA, tadapavAdasyoThaH prasaGgazca / vici tu sthAnivadbhAvAdvAnimitto valopo na bhavati / nanveva. mapi vRkSakarotItyatra hali sarveSAmiti prApnoti / na ca sthAnivadbhAvaH / pUrvatrAsiddhe taniSedhAditi cenn| bho bhago ityatozItyanuvAMzi hali tadvidhAnAditi / na ca vipakSepi Nica: prAgbhAvinaM kvipamevAzrityo prasaJjanIyaH / antarbhUtakvivAzrayatayAntaraGge kartavye bahirbhUtaNijapekSatayA bahiraGgasya TilopasyAsiddhatvAt / idaM tviha vaktavyam / vipakSepyekadezavikRtasyAnanyatvena zcatigrahaNena grahaNAda vazceti SatvaM durvaarm| na ca Nilopasya sthAnivattvam / padAntavidhau neti niSedhAt / pUrvatrAsiddha neti niSedhAcca / tasmAnAyaM vRzcatirapi tu vetirvAH tirvA, vRkSaM vetIti vRkSavIH vRkSaM vAtIti vRkssvaaH| vRkSavyaM vRkSavAM .. vAcaSTe vRkSav, vica, na tu kvip / UdaprasaGgAt / kvau vidhi prati sthAnivatvaniSedhAt / tathA ca devayaterdayuriti siddhAntitam / na caivamapi lopovyorityasya prasaGgaH / sthAnivatvAt / na capadAntavidhitvam / padAntazcedvidhIyataityarthAt / lopasya cAnavayavatvAt / vibhAvitaM cedaM bhobhago iti sUtre kaiyaTeneti dik| yattu hali sarveSAmiti sUtre haradattenoktam / vRkSat karotItyevaMrUpaH prayogo nAstyeva / anabhidhAnAt / laNasUtre na padAntA haloNaH santIti bhASyakAroktezcAnabhidhAnaM nizcIyataiti, taccintyam / laNmUtrabhASye na padAntAH pareNaH santIti pA. ThAt / apragRhyasyeti paryudAsAzrayaNenAcAmeva kAryabhAktvAditare kAryabhAjo na santItyevaMparatayA kaiyaTena tadvivaraNAcca / nanu ' cAyamasti kartR ityuttarabhASyeNAsya dUSitatvAcca / tvadudAhRtapAThe 11
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 uttarabhASyasyoktisambhavAlAbhAcca / ata eva bhobhago itisUtre bhASyakAravRttikArAdibhiH sarvairapi vRkSavityudAhRtam / sva. yamapIha tathaivodAhRtamiti pUrvAparasvagranthavirodho bhASyavRttikaiyaTAdisakalamahAgranthavirodho mUlayuktyabhAvazceti tiSThatu tAvat / prakRtamanusarAmaH / makAropi tribhyo grAhyaH / pumaH khayyampare / halo yamA yami lopaH / Gamo istrAdacIti / cakArazcaturvyaH / ikoyaNaci / ica ekAcom / ecAyavAyAvaH / pUrvI tu tAbhyAmaijIti / yakAropi caturvyaH / anusvArasya yayi / maya usH| jhayo honyatarasyAm / pumaH khayoti / raH pnycbhyH| yaronunAsike / jharo jhari savarNe / khari ca / abhyAse carca / vA zari / zakAraH SaDbhyaH / bhobhagoaghoapUrvasya yozi / hazi ca / neDvazi kRti / jhalAM jaz jhazi / ekAco bazo bhae / lakAropi SaDbhyaH / alontyasya / hali sarveSAm / iddvlaadeH| ralo vyupadhAt / jhalAM jaz / zala igupadhAditi / ayaM ca caturdazasUtrIsthai halbhiridbhiH saMpannAnAmaSTAdhyAyyAM vyavahatAnAM pratyAhArANAM saMgrahaH / tena muptiGAderapratyAhArasya ba. mantADa ityuNAdiSu vyavahRtasya ampratyAhArasya yamitramanteSvaniDeka iSyataiti vyAghUbhUtinA vyavahanasya ca cayo dvitIyAH zari pauSkarasAderiti vArtikakRtA vyavahRtasya cayapatyAhArasya cAdhikyepyadoSaH / saMkhyAniyamacAyamuttaratra ekacatvAriMzadbhirvyavahArAdadhyavasIyataiti bodhyam / atra zlokavAttikam / pratyAhAre 'nubandhAnAM kathamajgrahaNeSu na / AcArAdapadhAnatvAllopazca balavattaraH / pratyAhArokSarasamAmnAyaH / tatra yenubndhaastessaa,mjgrhnnessvityuplkssnnm| ajAdipratyAhAragrahaNeSu / kathaM neti grahaNamiti zeSaH / Adirantyeneti sUtreNa hi a.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 2 A. zabdakaustu / kAramArabhyAcakArAdvarNAnAM bhavantyasazAmadhyasthatvAvizeSAdikArAdInAmiva NakArakakAraGakArANAmapi syAt / tatazca dadhi NakAraH dadhi kakAraH dadhi kAra ityAdau yaN syAt / evama igrahaNe cakArasyApi grahaNAdrucInAmityAdAvavyavAyaiti NatvaM syAt / evamiNgrahaNena cakAragrahaNAnucidhve ityAdau vibhASeTa iti DhaH syAditi pUrvapakSaH pUrvArddhasyArthaH / uttaramAha / AcArAditi / AcAro 'tra sUtrakRto nirdezaH / uNAdayo bahulam, tRSimUSikazeH, GasiGasozcetyAdau yaNo 'kRtatvAnmadhyasthAnAmapyanubandhAnAM saMzitvaM neti jJApyataityarthaH / samAdhAnAntaramAha / apradhAnatvAditi / aNityAdisaMjJAH praNetuM tadrUpaprati. pAdanAyAnubandhA uccAryante / tatazca parArthamupAdIyamAnatayA tephAmaMprAdhAnyam / itareSAM tu svArthamupAdIyamAnatvAtmAdhAnyam / tena tepAmeva saMjJA natvanubandhAnAm / pradhAnApradhAnayoHpradhAne kAryasampa. tyayaiti nyAyAt / nanvevamakArasyAcsaMjJA na syAt / saMjJApratipAdane cakArasyeva tasyApyaGgatvAvizeSAditi cenna / svaM rUpamityanuvatyA''derapi saMzitvAt / svaM rUpaMcAdereva gRhyate nAntyasya / sarvanAmnAM pradhAnaparAmarzakatAyA autsargikatvAt / iteti tRtIyayA ito 'prAdhAnyalAbhAt / tadevaM saMjJApravRttikAlanubandhAnAM saMnidhAnamabhyupetya dvadhA samAhitam / vastutastu tadeva nAstItyAha / lopazceti / balavAneva balavattaraH svArthe tarap / alpAcataramiti yathA / halantyamitItsaMjJAyAM hi kRtAyAM NakArAdI. nAmasaMjJA pAmoti lopazca / tatra paratvAmityatvAdantaraGga tvAcca lope kRte saMjJApravRttikAle NakArAdInAmasatvAdeva teSAmajAdisaMjJA neti bhAvaH / yasmistu pratyAhAre yonubandhopekSitastasya vacanasAmarthyAttatmahatteH prAg lopAbhAvaH / luptepi kA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 zabdakaustubhaH / [1 a0 tasmin bhUtapUrveNa tena sahita AdiH saMjJA bhaviSyati / antaHpAtinAM tu luptAnAM na saMjJA / zrUyamANeSvikArAdiSu sAvakAzatvAditi / nanu halpatyAhAre 'kArasya pravezo durvAraH / nahi tatra lopo labhyate / tataH prAgacsaMjJAviraheNopadezejitItsaMjJAyA apravRtteH / evaM cAdyasamAdhAnamapi durupapAdam / udAhatasyAcArasya lopazca balavattara ityanenaiva gatArthatvAditi ce. ma / sosyAdiritinirdezena prathamasya guNAnAM bhedakatvena ca. ramasya ca samAdhAnasya sUpapAdatvAditi dik // iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAde dvitIyamAnhikam // 2 // vRddhirAdaic // AkAra aikAra aukArazca vRddhisaMjJaH syAt / saMjJApradezA vRddhireciityaadyH| tadudAharaNamavAsyApyudAharaNaM bodhyam / ihAcca aiccetaretarayogadvaMdvaH supAM sulugiti sulugvA / athavA samAhAre dvaMdvaH / nacaivaM dvaMdvAccudaSahAntAditi Tac syAditi vAcyam / samAsAMtavidheranityatvAt / atra jJApakaM tu dvitribhyAM pa mUrdhna iti SavidhAnAm / taddhi bahuvrIhau sa. kthyakSgoriti paci prakRtapi kriyate / pacazcitvasAmarthyAjjAyamAnamantodAttattvaM bahuvrIhitvaprayuktaM pUrvapadaprakRtisvaraM yathA bAdhate tathA dvitribhyAM pAhanmUrdhnasu bahuvrIhAviti vidhIyamAnamantodAttatvavikalpaM mA bAdhiSTetyevamartham / tacca dvitribhyAmityasya kva cillabdhAvakAzatve satyeva saGgacchate na tvanyathA / avakAzazca samAsAntAnAmanityatAyAM satyAmeva labhyate / trimUrddhAnaM saptarazmi gRNISa iti ythaa| tasmAtpratyayAvadhAnaM jJApakamiti sthitam / tathA dvitribhyAmiti sUtre bahuvrIhigrahaNamapIha jJApakam / anyathA pAdanamUddheSvityeva nirdishet| evaM hi
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A.. zabdakaustubhaH / sati kRtasamAsAntapAhatmakramopi na virotsyate / bahuvrIhibhinna ca samAsAntavirahAdeva vArayiSyate / nanu SaSThItatpuruSAdi vA. raNAya bahuvrIhigrahaNamastu / tathAhi / dvayordantA iti vigRhya dvidataH pazyeti prayoge paddaniti datAdezaH, sa eveha niranubandha. katvAdvA gRtyeta / na ca padaniti sUtre tadantavidhidaurlabhyAtkatha. metaditi vAcyam / pyaGaH samprasAraNamitisUtrasthapUrvapakSanyAyena siddhaM tvavayavAnanyatvAdityASTamikabhASyavArtikanyAyena cAvayavasya kAryalAbhAt / anyathA hAstizIAupaiSItyAdAvagate. riti vakSyate / tasmAtkathaM bahuvrIhigrahaNaM jJApakamiti cet / na / pUrvottarasAhacaryavalenApi bahuvrIhyapraviSTasya vAraNasambhavAt data iti sAnubandhasyApi supaThatvAcca / sphigapUtavINAM jodhva- . kukSisIranAmanAmaceti sUtre 'pAccetyanuvRtyA 'pasphigamityAdAvuttarapadAntodAttavidhAyake 'dhva zabdagrahaNamapIha liGgam / upasagodadhvana ityacpratyayasya nityatve hi citvAdeva siddhaM syAt / tathA prateraMvAdayastatpuruSaiti sUtre 'zvAdigaNe rAjanazabdasya pAThopIha liGgam / anyathA rAjAhaH sakhibhyaSTIjati Thacaiva siddhe kintena / yattu RkpUrabdhaH pathAmityatra Tilopasyeva prakRtivadanukaraNamityatidezena pratyayasyApi prAptau tadakaraNaM jJApakImati / tanna / atidezo 'yamanitya iti RlaksUtre prapaJcitatvAditi dik / kRtamanayoH sAdhutvamityAdibhASyagranthAzcAsminpakSenukulAH anayoH padayoriti svarasAt / atha vA ''dityasamastameva / paspazAyAM zabdApatipattiriti vArtike bhASyakAraireva vRddhiH Adaijiti padavibhAgapradarzanAt / asmiMzca pakSe anayoH sUtrakhaNDayoriti neyam / pakSAntarAbhiprAyakameva vA tat / vRddhizabdastu tantreNAvRtyA vA yojanIyaH / dvivacanecIgyaNaH
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 samprasAraNamityAdAvivobhayathApyadoSAt / Aditi taparakaramaijartha tena trimAtracaturmAtrANAmaicAM saMjJA na bhavatItyAdye oDaiaucamUtrayoH prapaJcitam / nacaivaM takArasyottarazeSataiva syAditi padAntatAvirahAjjaztvaM na syAditi vAcyam / asandehArthatayA sskArazeSatvasyApi sambhavAt / astu vAjiti padam / Rta iddhAtorityAdau daparatvamevAzritya taparasUtre dakAropilipyataiti tatsvaritamiti sUtre bhASyakArairvakSyamANatvAt / dAtparasyApi tatkAlagrAhakatvAt / vastutastu dakAraprazleSapakSobhyuccayamAtram / iha tu taparakaraNaM spaSTArthamevetyAdi prAgevoktaM na vismarttavyam / nanu coH kuriti kutvamaiczabde prApnoti catuSTayI zabdAnAM pravRttiriti pakSe 'sya saMjJAzadatayA laukikatvenAnuzAsanaviSayatvAt / trayIpakSepi jAtizabdatvasambhavAt / vaizeSika paribhASayA dravyatvaguNatvAdijAtisvIkAre vaiyAkaraNaparibhASayApi tatsvIkArasya durvAratvAt / vastutastu siddhAnte vyaktivizeSopahitasattAyA eva jAtitvasvIkArAdihApi sAstu / vyaktivizeSAzca svarUpasattA atadenAnugatIkRtAssa topadhAyakAH / taduktam / tasyAM sarve za bdA vyavasthitA iti / AdyaMtAvayavadvArA samudAyAnukaraNa aica vA zabdaH / anukaraNazabdAca jAtizabdA eva / tatrAnukAryaniSThajAteH pravRttinimittatvAt / na cAdyapakSe sUtravaiyarthyam / madIyazAstre vRddhizabdenAdaica eka grAhyA iti niyamArtha sUtrArambhAt / taduktaM kaiyaTena, anekazakteH zabdasya zaktayavacchedena saMjJini viniyogAnnityatvAcca sarvasaMjJAnAM laukikatvAditi / anekasminnanekA vA zaktirasyeti vigrahaH / avacchedakabhedepi lAghavAcchatirekaiva, aupAdhiko bheda iti pravAdastu upAdhi 86
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / ta fia ityatra na iti matenA''dyaH pakSaH / upAdhisthityadhIna sthiti ko jIvabrahmabhedatradupadheyepi bhedostIti matena dvitIyaH kalpa | nakopadhAyA iti puMvadbhAvaniSedhastu nAsti / taddhitagrahaNaM karttavyamiti vakSyamANatvAt / avacchedaH saMkocaH bhaH sa ca yadyapi zakterniravayavatayA na sambhavati tathApi taditarasmiMstAtparyavirahaeva zaktisaGkocotrAbhimataH / savAcA ityabhyupagamepi tAtparyaM ka cidevetyasya nirvivAdati vAt / zaktiH paraM kAraNatAparaparyAyA sarvatra durvAretyuktam / na caivamanyAyazvAnekArthatvamityasya nirviSayatA / pauruSayasaGkenirapekSasya prasiddhatarasambandhasya vinA pramANaM bahuSu na kapanamiti tadarthAt / gauNamukhyavibhAgopi prasiddhyasiddhinibandhana eva / gAvyAdInAmasAdhutApi saGketavirahe satyeva / ata eva prasiddhepi pakSe goNyAdInAM goNyAM sAdhutvamastyevetyanyatra vistaraH / uktaM ca / vyavahArAya niyamaH saMjJAyAH saMjJini kacit / nitya eva tu sambandho DitthAdiSu gavAdivav ! vRddhyAdInAM ca zAstresmin zaktayavacchedalakSaNaH / akRtrimabhisambandho vizeSaNavizeSyavaditi // vastutastu sAdhvasAdhuvahirbhAvapakSepyeSAmanuzAsanaviSayatAstyeveti paspazAyAM sAdhutvanirvacanaprasaGgenopapAditam / tasmAtsarvathApi kutvaM prApnotyeveti cet / satyam / ayasmayAdIni chandasati bhatvapravRtyA kutvopayoginI padasaMjJA pratibadhyate / jaztvavidhyekavAkyatApanA tu padasaMjJAstyeva / sasuSTubhAsaRkatAgaNenetyatra tu viparItam / kutvaM padatvamasti jastve tu nota viSayabhedena saMjJAdvayamastItyaMze paraM dRSTAMtatA boddhayA / tenopadezejanunAsika idityAdau kutvAbhAvo jastvaM ca siddhayati / 87
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zabdakaustubhaH / [1 a0 chandasi vihitasya sUtre kathaM pravRttirityAzaGkaya chandovatsUtrANi bhavantIti bhASyam / iSTiriyaM bhaassykRtH| yadvA / chandaHzabdaH svaryate / svaritenAdhikAraH, adhika kArya gauNasyApi grahaNamityarthaH / tena chandoGgeSvapi tattatkAryapravRttirbodhyA / saMjJAdvayasamAvezastUbhayasaMjJAnyapIti vaktavyamiti vArtikavacanAt / SaSThIyukta iti sUtre chandasi veti vibhajya ekA saMjJeti / niya. masya chandasi vikalpanAdvA / yadvA / ayasmayAdInItyaneno bhayasaMjJAprayuktakArya bhAjaH samudAyA nipAtyante / na tu prakRtA bhAsaMjaiva vidhIyate / ata eva kAryavizeSapuraskArasambhava iti bodhyam / tasmAtkutvaM neti sthitam / kuzabdasyANudidityanena saM jJAtvena viniyogAttatra ca prAguktarItyA matabhedasatvAjjAtivizeSaH pravRttinimittam / vyaktivizeSopahitA sattava vA / zabdasvarUpaM vaa| tasyApigrAhyatvaM grAhakatvaM ceti paspazoktarItyA vyaktivizeSaNatayA bhAnAbhyupagamAt / tathAcoktatritayAnyatamamiha tvapratyayArthaH / prakRtijanyabodhe prakArIbhUtatvaM prayogopAdhimAzritya tathAbhUtadharmasya tvatalarthatAyA vkssymaanntvaat| yadvA / prakRtiH zabdasvarUpaparA tatpravRttinimittattve tu tvatalAdInAM zaktireveti matAntaramapi vakSyate / ubhayathApIha tvamatyayena svArthAzrayaH kakArolakSyate / tena kuvaM netyasya kakArAdezo neti paryavasitArthaH / Aha c| sAmAnyAnyabhidhIyante sattA vA tairvizeSitA / saMjJAzabdasvarUpaM vA pratyayastvatalAdibhiriti / itthaM padavibhAgaH padasAdhutvaM coktam / vAkyArthastu saMjJAsaMjJibhAvaH / tathAhi / samAnavibhaktikanAmArthayorabhedAnvayasya vyutpannatayA''kArAdayo vRddhi pratyabhedena saMsargeNa vizeSyAH / virUpopasthinistu vizaSaNIbhUtaM zabdasvarUpamAdAya bodhyA / etenendro marutvAnmaghavetyAdi vyA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / .. khyaatm|n tu tatrApi maruttvadAdizabdAnAM tattadvAcye lakSaNeti grA-.. hyam / uktarItyA lakSaNAM vinavopapatteH / ata evodbhidadhikaraNe. viziSTavidhipakSaM matvarthalakSaNAprasaGgena dUSayitvA nAmadheyasvaM siddhAntitam / anyathA nAmadheyatvepi lakSaNAyAstulyatayA 'dhikaraNasyAsambhavaduktikatApatteriti dik / syAdetat / kimAdaijmAtrasya vRddhisaMjJA Ahosvid vRddhizabdamAvartya vRddhiriti ye A.. daicaste vRddhisaMjJA iti vyAkhyAnAllukalulupsaMjJAvattadbhAvitAnAmeveti / nAdyaH / sarvabhAsaH sarvakAka ityAdAvuttarapadavRddhau sarva ceti sUtreNa pUrvapadAntodAttatvaprasaGgAt / iSyate tu samAsasyetyantodAttaH / na ca sarvasya supItyAyudAttatA zaMkyA / satiziSTena samAsasvareNa bAdhAt / sarvastoma ityAdau tu bahuvIhI prakRtyA pUrvapadamityanena samAsAntodAttatve bAdhite sarvasya supIti bhavatyeva / iha tu karmadhArayatvAtsamAsAntodAttatvameveti bodhyam / kiM ca tAvatI bhAryA yasyati bahuvrIhI tAvadbhAyo na siddhayet / vRddhinimittasya ca taddhitasyeti puMvadbhAvapratiSedhaprasaGgAt / na dvitIyaH / zAlIyo mAlIya ityAdau vRddhalakSaNasya cchapratyayasyAsiddhiprasaGgAt / kiM caivamAmamayaM zAlamayamityAdau nityaM vRddhazarAdibhya iti nityo mayaT na syAt / kiM cAmaguptAyaniH zAlaguptAyaniH, udIcA vRddhAdagotrAditi vRddhalakSaNaH phiJna syAt / nanu prAcAmavRddhAtphin bahulamiti phinApyetatsiddham / nAtra phiphinoH svare rUpe vA vizeSosti / nityAdinityamityAyudAttasyobhayatrAviziSTatvAt / na cAmaguptAyanIbhArya ityatra vRddhinimittasya ca taddhitasyAraktavikAraiti puMvadbhAvapratiSedhasiddhaye phileva karttavya iti vAcyam / jAtezcetyanenApi prtissedhsiddheH| na cAmaguptAyanezchA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0. trA iti vRddhAcche vivakSite phaphioranyatarasyAmiti lugvikalpenAmUgutIyA AmraguptAyanIyA iti dvairUpyamiSTaM tacca phivaM vinA na sidhyAti vAcyam / phaphijorityatra yUnItyanuvRttyA tvadudAhRtarUpadvayasya siddhAnteSyasammatatvAt / ata eva tatra yU. nyevodAhRtam / yaskasyApatyam / zivAdibhyoN / yAskaH tasthApatyaM yuvA aNo dvavaca iti phiJ yAskAyaniH tasya chAtrA yAskIyA yAskAyanIyA iti tasmAtphinApi siddhau kimartha phiavaSyataiti cet / ucyate / uktarItyA rUpasiddhAvapi prAcAmudIcAM vAcAryANAM svasvamatapracyutireva taavdossH| siddhAnte hyudIcAmAmaguptAyaniriSTaH prAcAM tvaniSTaH / uktarItyA tUdIcAM na siddhayet / prAcAM tu sidhyediti spaSTa evobhayorapi svamatamacyavaH / tathA ca Rto bhAradvAjasyeti sUtre jaharthetyAdau guNe raparatve ca kRte 'najantratvAdacastAsvadityasyAprAptau niyamAnupapatteto bhAradvAjasyetIdaM vidhAyakaM syAttatazca peciyetyAdAviNna syAditi dUSaNe prApte acastAsvatthalyaniTo nityaM bhAradvAjasya / upadeze tvtH| bhAradvAjasyetyeva / tata, RtH| bhAradvA. jasyeti nivRttam / evaM ca sakalalakSyaprasiddhiriti sUtrabhaGgena samAdhAya bhASyakAro vakSyati / sidhyatyevam / ayaM tu bhAradvAjaH svasmAnmatAtpacyAvito bhavatIti / ata evAcastAsvadityatropradezatvata ityetadupadezagrahaNamapakRSya siddhAntayiSyatIti dik / kiM ca phini satyAmraguptAyanerapatyaM kutsitamityarthe sauvIragotre ' phezchace ' si chaThako na syAtAm / tatra phiva gRhyate na tu phin vRddhAdityadhikArAditi sthitam / tatazcAmraguptAyanIya AmraguptApanika iti na syAt / na ca yamundazca suSAmAvArSyAyaNiH phiJaH smRtA iti vRttau trayANAmeva parigaNanAda.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakostu / nyebhyazchaThako na bhavataeveti vAcyam / bhASyakRtA parigaNanasyAnAzrayaNAt / anyathA 'traiva sUtre sauvIreSviti kiM, taikAyatiritipratyudAharaNayaM na saGgaccheta / taikAyAnazabdasya tatrApAThAt / ata eka yUni lugityatrodAhiyate / tikasyApatyaM tikAdibhyaH phiJ taikAyaniH tasyApatyaM yukA 'phezchaca' taikAyanIyastasya chAtrAH yukpratyayasya luki kRte vRddhAccha taikAyanIyA iti| na hi sati parigaNane taikAyanezchaH sambhavati na vA tllopH| ata eva mUni luksUtre sthitvA pariMgaNanamarvAcInamiti haradattAdayopyAhuH / api ca phitra satyAnaguptAyanerapatyaM yuvA pAgdIvyatoN / tasya ' NyakSatriyArSatrito yUni lugaNio ' riti lukyAmraguptAyanirityevaM rUpaM pitari putre ceSyate / phini tu sati tanna syAt / bitaH paratvAbhAvAt / na cAbrAhmaNagotramAtrAyuvapratyayasyopasaMkhyAnamiti ttsiddhiH|braamnngotre tadapravRtteH / kiM ca tadbhAvitagrahaNapakSe mAlAdInAM cetyanArambhaNIyaM syAt / prasthe vRddhamakAdInAmityanenaiva puurvpdaayudaatttvsiddheH| api ca vRddhizabde tantrAvRtyAdyAzrayaNAgauravam / mRjevRddhirityAdividhipadezeSvitaretarAzrayaNaparihArAya sUtrazATakavadbhAvisaMjJA vijJeyA syAditi cApara gauravamiti / atrocyte| AdaijmAtrasya bRddhisaMjJAnacaivaM sarvabhAsAdAbuktadoSaH syAditi vAcyam / uttarapadadRddhau sarva cetyatra jhuttarapadagrahaNaM svaryate / svaritenAdhikArI vijJAyate / tenotarapadasyetyadhikRtya yA vRddhirvihitA saiva gRhyate / yathA sarvapAJcAlaH musA jjanapadasyati vRddhiH / idaM ca tadbhAvitagrahaNepyavazyaM vaktavyameva / anyathA sarvaH kArakaH sarvakAraka ityaadaavtiprsktH| evaM saavdbhaaryepydossH| tatrAhalyA.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdkaustubhH| [1 a0 dyAzrayaNena vRddhizabdena vihitAyA vRddharyanimittaM tatraiva puMvadbhAvapratiSedhAt / vRddhizabdena ca vidhau kRtsnA dRddhiH pratIyataityAzayenaivoktaM bhASye / yatkRtsnAyA vRddhenimittamiti / na ca vaiyAkaraNabhArye tathA sauvazvabhArye 'tiprasaGgaH / phalopahitasyaiva nimittattvena vivakSitatvAt / aicau prati phalopadhAnamapyastIti cenna / tayordRddhizabdenAvidhAnAt / ke cittu yAvadvRddhijananayogyatve sati kiJcitphalopahitastaddhito nimittazabdenocyate / vaiyAkaraNe tu aicaM prati taddhito na nimittaM niSadhasaniyogazikRtAmAtreNAtiprasaGgabhaGgAt / tena vaiyAkaraNabhArye naatiprsnggH| pariSadoNyaH pAriSadyA bhAryetyAdau tvAkAramAtropahitatvepi svarUpayogyatA sakalAI pratyastItyAhuH / tasmAt AvRttau gauravApateH shaaliiyaadersiddhitH|maalaadiinaaN ceti liGgAdvyAptinyAyAttathaiva ca ||bhaavisNjnyaatvvijnyaane gauravAceha nizcitam / AdaijmAtrasyAvizeSAdRddhisaMjJA vidhIyate // anarthakaM sAdhvanuzAsanaM prayoganiyamArthamAdezArthamAgamArthaM vizeSaNavizaSyabhAvArtha cedaM sUtramiti SaTpakSI tu bhASyaeva nirAkRtatvAdasambhavaduktikatvAcca neha tnyte| saMjJAsajJibhAve satyapi kA saMjJA kaH saMjJItyatra tA. tparyagrAhakAstu bahavo nyAyAH / tathAhi / yacchabdayogaH prAthamyamityAdyuddezyalakSaNam / tacchabda evakArazca syAdupAdeyalakSaNamityabhiyuktoktestathaivAnubhavAcca prAthamyantAvatsaMjJitve liGgaM taccAdeguNa ityAdau spaSTameva / vRddhisaMjJAsUtre tu maGgalArtha vRddhizabdasyAdau prayogepi vakSyamANaiAyAntarairAdaicAM saMjJittve nigIte satyAdaijvRddhirityAkArakapadAnupUrvIjJAnAnantarameva vAkyArthabodhAbhyupagamAttajanakIbhUtAnupUrvIjJAne AdaicAmeva prAthamyAna vyabhicAraH / padAnupUrvIjJAnameva cAsattijJAnamityucyate /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. , zabdakaustubhaH / idaM ca zAbdabodhe heturiti yairneSyate teSAmAsannAnAsanakatho- . cchedaH syAt / padasamUhAlambane sakalapadAnAM padArthasmaraNe ca sakalapadArthAnAM viSayatvAvizeSAt / AvRttizca saMjJAtve liGgam / vyavahArArthameva saMjJAkaraNAt / bhedAbhedAbhyAmapi saMjJitvasaMjJAtve va cinirNIyete / bahUnAM tyekA saMjJocitA / lAghavAt / na tvekasya baDhyaH saMjJA gauravAt / nyUnAdhikavyaktikAstu vavyaH saMjJAH iSyantaeva / tattatprayuktakAryavailakSaNyAt / kRtkRtyapratyayasaMjJAvat / taddhitatadrAjapratyayasaMjJAvacca / laghvakSaratvamapi.TighubhAdau saMjJAliGgaM yathAyathaM bodhyam / iha tvAvRtyA 'bhedena ca vRddhizabdaH saMjJeti sthite tabdalena zrutAnubhiGgAdAdaicAM prAthamyamapi yojanIyam / yadvA / svecchayA saMjJAH kriyante iti pakSaM vihAya vyavahArAya niyama iti pakSe yojyam / Adyopa kAryakAlapakSAzrayaNena vA samAdheyamiti dik / etenArddhadhAtukaM zeSaH kRdatiG apRktaekAlpatyayaH svaMrUpaMzabdasya aNudit. tapara Adirantyena yenavidhistadantasyetyAdAvapi vyabhicAra uddhRtaH tatrApi viparItAnupUrvIkalpanAt / kalpakatvasya ca progavoktatvAt / pakSAntarairapi smaadhaanaacc|at eva sthAnivatsUtre vatkaraNaGkimarthamityAzaGkaya sthAnyAdezasya saMjJA mA vijJAyIti bhASyamapyupapannam / yattvapRkta ekAliti paribhASA na tu sNjnyetyuktm| tad vRddhayAdAvapi suvcm|apRktsNjnyaayaaN halgrahaNaM svAdilope halo grahaNArthamiti vArtikasya tadbhASyasya ca pratikUlam / tasmAduktaiva gatiH samIcIneti dik / nanu mRjervRddhirityAdAvanyonyAzrayaH saMjJayA hi vidhivihitAnAM ca saMjJeti / na ca mAlAdau saMjJAmavRcisaMbhave satIha bhAvisaMjJAvijJAnaM sambhavati / tasmAd vRddhizabda evAdezaH syAt / anya
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdkaustumH| [1 a0 tra vRddhisaMjJApravRttAvapi mAlAdizabdAntargatasyAkArasya tata utkRSyeha vidhAtumazakyatvAditi / atrAhuH / mAThItyAdau siddhasyaivAkArasya mRjyupadezAdasAdhutve prasakte sAdhutvaM mRddhirityAdinA bodhyate na tvapUrva AkAro bhAvyate / yenAnyonyAzrayaH syAt / uktaM ca vArtikakRtA / sato - yAdiSu nimittabhAvAttadAzraya itretraashrytvaadprsiddhiH| si. daM tu nityazabdatvAditi / atha lakSaNaikacakSuSkaH kazcidvyAkaraNabalenaiva mArTItyAdiprayogeSu vyutpitseta tathApi na ksstiH| zAlAmAlAdAvAkAre zrute AtvasAmAnyalakSaNapratyAsatyA mArTItyAdiprayogasamavAyinAM sarveSAmAkArANAM vRddhizabdavAcyatAgrahAt / sAmAnya lakSaNAnabhyupagamapakSe tvAtvajAnau zaktiya. hAt zakyanubhavapadArthasmaraNavAkyArthabodhAnAM samAnaprakArakatvenaivAtiprasaGgabhaGgAbhyupagamAdvA / anyathA gehe ghaTostIti vAkyAdapyapUrvavyaktine gRhyateti dik ata eva navetivibhASati sUtre bhASyakAro vkssyti|saadhutvsy vidheyatve vibhASArityAdinA tasyaiva viklpaapttiH|tsmaatsmprsaarnnaayev viklpytiti|essaiv laDAdividhau gtiH|n caivaM sAdhvanuzAsanatvabhaGgaH / sAdhutvaviziSTasyaiva sarvatra lakSaNayA vidhAnamiti kunmejantasUtre vivaraNakArAdibhiruktatvAt / kevalavidhAnapi yadiha pariniSThitaM tatsAdhviti zru. tArthApatti prakalpya vAkyAtsAdhutvasiddhezca / iha ca pratyeka vAkyaparisamAptiH / mAlAdInAM cetyAdiliGgAt / brAhmaNA bhojyantAmityAdau tathA darzanAcca / yadyapi gargAH zataM daMDyantAmityAdau samudAyepi vAkyaparisamAptidRzyate / guNakarmabhUtAnAmapAdAnasthAnApannAnAMgargANAmanurodhenepsitatamakarmatayA pradhAnabhUtasya zatasyAvRttyayogAt / tathApIha zAstre yatna
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 95 vinA samudAye zAstraM na smaapyte| ata eva ubhe abhyasta sahati sahagrahaNaM . vArtikakRdvakSyati / bhASyakArastUbhegrahaNamevaitadaryamiti vakSyati / anyathaikAco dve ityanuvRtyA siddheH kimubhagrahaNena / saMyogasaMjJAyAM samAsasaMjJAyAM ca mahAsaMjJAkaraNamevAnvarthatAvijJAnArthamiti yatnaH / ata eva saha supeti sahagrahaNaM yogavibhAgena tiGantAdisamAsavidhAnArthamiti sthApayiSyate / iha taparakaraNamaijarthamIdeditivaduccAraNArthamasaMdehAthai ceti prapaJcitameo. aujitisUtrayoH / yattvihoktaM vArtikakRtA / A. kArasya taparakaraNaM savarNAmiti, tattu bhedakA guNAstaparasUtraM cAnaNi vidhyarthamityabhipretya bhASye tvabhedakA guNA iti sthitam / guNA udAttAnudAttasvarivAnunAsikA nAntarIyakatayoccAryamANA api yatnaM vinA na vivakSyantaityarthaH / anaDudAtto'DudAtta ityAdAvudAttagrahaNaM ceha jJApakam / anyathA yudAttamevoccArayellAghavAt / nanu yadyabhedakA. guNAstArha yadvakSyati bhASyakAraH hatyAdezasya vadhaiH sthAnivadbhA. vAdanudAttatvAdipratiSedhe mAse tadvAraNAya vadhyAdeze udAttanipAtanaM kariSyate / tathA caikAca upadezaiti sUtre ekAgrahaNaM na karttavyamiti / tadetadvirudhyeta / avivakSAprasaGgAt / a. thocyeta / tatrApi sthAnentaratama iti vacanAdAdezasya yaH sva raH prAptastasminnuccArayitavye udAttoccAraNaM yatnena vivakSAthai jJAyataiti / evamapi yadvakSyati SaSThe catasaryAdhudAttAnipAtanaM kariSyate sa nipAtanasvarazcaturA zasItyasya bAdhako bhaviSyatIti tadvirudhyata / catuzzabdo khavyutpattipakSe naH saMkhyAyA iti phidasUtreNAdyudAttaH cateruniti vyutpAdanepi nitsbareNAyudAtta eca / tatsthAnikasya catasRzabdasyApi sthAnista
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / . [1 a0 reNAyudAttasyoccAraNopapattau caturaH zasItyetadvApakatvAyogAt / api ca asthyAdInAmapyAdyudAttatvAdantAdezasyAnaDopi sthAnyanurUpenudAttaevoccAraNIya udAttoccAraNaM vivakSArtha bhaviSyatItyudAttagrahaNaM niSphalameva, pratyuta kriyamANaM tadyatnAdhikyepyavivakSAM jJApayet / yadapyekazrutyA sUtrapAThAtkva cidudAttocAraNaM vivakSArthamiti, tadapi cintyam / evaM satyanaDopyudAttoccAraNenaiva siddhAvudAttagrahaNavaiyapitteH / uktajJApanAsambhavAcca / tathAhi / kiM jJA. pyam / svazabdenAnupAtto guNo na vivakSyataiti / Ahosvidasati yatnavizeSe na vivakSyataiti / Aye nipAtanasvaro na vivakSyeta / antye tUdAttoccAraNaeva vivakSAhetI yatnavizeSe sthite kathaM jJApakotthAnaM mUlazaithilyAt / tasmAd guNAnAmabhedakatvapratipAdakamatratyaM bhASyamuttaragranthaviruddhameveti cet / ucyate / vibhASA chandasIti vaikalpikamaikazrutyamaGgIkRtya pakSAntarairapi parihArA bhavantIti nyAyena tatra tatrAyudAttanipAtanaM kariSyataityuktam / iha tu traisvaryeNa sUtrANAM pAThamAzritya svarUpeNopAttasya guNasya nAntarIyakatvenAvivakSitatvasambhavAdudAttagrahaNaM jJApakamityuktamato na virodhaH / yadvA / aNuditsavarNasyetyatrAgrahaNenaiva siddhe guNabhinnAnAM yavalAnAM saMgrahAya kriyamANamaNgrahaNaM guNAnAM bhedakatAmapi jJApayati / bhedakAbhedakatvapakSayozca jAtivyaktipakSayoriva lakSyAnurodhAvyavasthetyuktaM halamUtre / tena bhedakatvapakSAzrayaNenAyudAttanipAtanaM karipyataityAdi bhASyaM bodhyam / ata eva cedamastyadAyatve aSTana A vibhaktAvityAdau cAnunAsiko na pravartate / nanvaNagrahaNaM halo yamAmiti lope 'nyatarasyAMgrahaNAnuvRttijJApanArthamityu
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 97 ktamiti cet / na / ubhayajJApakatvepyavirodhAt / nahokenaikameva jJApyamiti niyamaH / yAvatA vinAnupapattistasya sarvasya jJApyatvAt / ata evA''tvavikalpaH kRtAtvasya padasaMjJA cetyu - mano dIrghAditi dIrghagrahaNena jJApayiSyate / ata eva ca saMhitAyAmityadhikAreNa saMhitAyA anityatvaM kAlavyavAyeNyAnaGAdipravRttizcetyubhayaM jJApyataiti dik / evaM cAkArasya taparakaraNaM savarNArthamitIhatyaM vArtikamapi bhedakatvapakSeNa sAdhveva / bhASye tu pakSAntarAbhiprAyeNa aijarthavamuktam, tadapi yathoddezapakSe bodhyam / AdaicAM saMjJAvidhAvanuvAdyatvena savarNagrAhakatvaprasakteH / kAryakAlapakSe tu vidhivAkyenaiva vRddhisaMjJA viziSTAnAmAdaicAM bhAvyamAnatayA savarNagrahaNaM na prApnotyeva / yathA ca jyotiSTomarAjasUyAdizabdAnAM yAgavidhAveva sAmAnAdhikaraNyAnAmadheyatvAvagatirna tu vAkyAntareNa tathAsminpakSe vRddhayAdInAmapi, vRddhirAdaijiti sUtraM tvikoguNavRddhItivatpadopasthApakam / upasthApyasya saMjJitayA paraM saMjJAsUtravyavahAraH / AdyaI pakSe tu yanna duHkhenetyAdau svargazabdArthAvagamavadihaiva vRddhayAdizabdArthAvagama iti vizeSaH / tadayaM nirgalitaH sUtrArthaH / kRtAnAmakRtAnAM cAdaicAM pratyekaM vRddhisaMjJA syAt / AzvalAyanaH / aitikAyanaH / azvaletika zabdAbhyAM naDAditvAtphakyAdivRddhiH / upagorapatyamaupagavaH || adeGguNaH || adeGAM guNasaMjJA syAt / taparakaraNamiha sa - vartham / tena taratItyatrAkAra eva na tu kadA cidAkAraH / na ca pramANata AntaryeNa niyamasiddhiH / raparatve kRte ekasyAdhyarddhamAtratvAdaparasyArddhatRtIyamAtratvAt / pacanti cetA stotA // iko guNavRddhI / yatra brUyAd guNo bhavati vRddhirbhavatIti tatre 13
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / . [1 a. ka iti SaSThayantamupasthitaM bodhyam / cetA stotaa| ahaadityaadi| ika ityukterneha / yAtA glAyati umbhiteti / tathAca vAttikam / iggrahaNamAtsandhyakSaravyaJjananivRttyarthamiti / nanu naitAni santi prayojanAni jJApakenAnikAM vyAvRttisiddheH / tathAhi / akArasya pacatItyAdau zapantipaJcAzritya yathAkrama puganteti sArvadhAtukArddhadhAtukayoriti ca sUtreNa satyapi guNe rUpe vizeSo nAsti / acikIrSIdityAdau tvatolopena vRddhirbAdhyate NyallopAviti pUrvavipratiSedhasya vakSyamANatvAt / sUtrArambhapakSepi hyeSaiva cikIrSaka ityAdI gtiH|aconnitiitytr nidiSTasthAnikatveneparibhASAyA apravRtteH / ayAsIdityAdau tu sici vRddhau satyAmapi na kSatiH / vastutastu sA paratvAt sagiDbhyAM bAdhyate / yena nAprAptinyAyenApavAdatvAbAdhyataiti tu niSkarSaH / na ca yAtA vAtetyAdAvAto gunnprsnggH| gApoSTagiti TakaH kiMkhenAkArasya guNo na bhavatIti jJApitatvAt / taddhi kittvaM sAmaga ityAdAvAllopArtha kriyate / yadi tvAkArasya guNaH syAtahi dvayorakArayoH pararUpeNa sAmaga ityAdirUpasiddhau kiM kisvena / na ceha cikIrSaka ityAdAviva paratvAdAMgatvAccAto lopa. evodAhartumucito na tu pararUpamiti vAcyam / tAvatApi jJApakatve bAdhakAbhAvAt / vastutastu neha lopena bhavitavyam / tatra hyanudAttopadezetyatonuvRttenopadezagrahaNenAddhadhAtukasya vizepaNAdA dhAtukopadeze yadakArAntaM tasyAto lopo vidhIyate / anyathA gato gatavAnityAdAvatiprasaGgAt / na cAsiddhavatsUtreNa nirvAhaH / tasya bhASyakRtA pratyAkhyAsyamAnatvAt / kiM cAya paya gatau, AbhyAM vipyat paditi rUpaM mAdhavAdibhirudAhRtaM tadapi yathAzrute na siddhayet / tasmAdupadezAnuvRttireva zaraNam /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA. 3 A. zabdakaustumaH / kathaM tarhi ghinutaH kRNuta ityAdAvato lopa iti cetAsanniyogaziSTatayA upratyayopadezavelAyAmevAkArasyApi buddhayArohAditi ke ci anye tu dhinvikRNvyoracati sautrakramAnurodhAtpathamamakArAdezastadanantaraM cazabdAkRSTa upratyaya iti noktadoSa ityaahuH| nanvevaM sAmagAyetyAdAvekAdezasya pUrvAntatvena grahaNAdAtodhAtorityAlopaH syAditi cet / atra kaiyaTaH / akAramAzritya kRto yazabdaH sanipAtaparibhASayA lopaM na pravarttayati / dIrghatvaM tu kaSTAyati nipAtanAdbhavatItyeosUtre sthitvA samAhitavAn / tasyAyamA. zayaH / yAdeze hi isvatvaviziSTamatvaM prayojakam / tadvidhAvata ityanuvRtteH / tatra yadyapi dIrghaNa isvatvAMzo nivartitastathApyatvamAtramAdezapyanuvartate / tadapi cellopena nivatyeta tarhi paribhASAvirodhaH / dIrghAze paraM jJApakAtparibhASA bAdhyate / na caivamaMzAntarepi tahAdhostviti vAcyam / tadabAdhepyupapatteH / prakRtasUtre eosUtre ca gApoSTakaH kittvasyAnanyArthatAM vadan bhASyakArazcAtra pramANam / etena zubhaMyAzabdasya napuMsake isvatve - yAdeze dIrgha ca satyAtodhAtorityAlope ca zubhaMyya ityAdi mAdhavodAhRtaM bhASyavirodhAcintyam / ata eva napuMsake zrIpaM jJAnavaditi granthaM zrIgayetirUpaparanayA yathAzrutameSa samaJjasaM bhaktvA mAdhavAnurodhena prAyeNa jJAnavaditi vyAcakSANA api pratyuktAH / tathA glAyatItyAdau sandhyakSarANAmapyupadezasAmarthyAd guNo na bhaviSyati / itarathA hi ekAramevopadizet / mAtrAlAghavavirahepi prakriyAlAghavasattvAt / na caivamAyAdezopi na syAditi vAcyam / yaM vidhi pratyupadezo 'narthakaH sa vidhi - dhyate yasya tu vinimittameva nAsau bAdhyataiti nyAyAt / / -guNaM prati kiAropadezo 'narthakaH / gle ityasyApi suptthtvaat|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a. AyAdezasya tu nimittameva / na ca glAyaityeva paThyatAmiti vAcyam / tathA sati hi tvayA glAyataiti rUpaM na syAt / yakAradvayazravaNaprasaGgAt / jaglAvityAdyasiddhayApattazca / yatu ekAjajantatvAbhAvAdiprasaGgena glAtetyAdi na syAditi / tanna / anudAttopadezeSveSAM supaThatvAt / na caivamaglAsi. TAmityAdyasiddhi, ranAdantatvena sagiTorasambhavAditi vAcyam / lopo vyoriti yalope kRte sagiToH sulabhatvAt / sannipAtaparibhASA tvanityeti kRtituggrahaNena jJApayiSyate / tena valsannipAtena kRto yalopo valsannipAtavighAtakamapITaM pravatayiSyatyeva / anityatAzrayaNenaiva hi dAAkSaH goda ityAdAvadAtorlopaH / anyathA izkapratyayau prati tayorupajIvyatvAllopo na syAt / astu vA sannipAtaparibhASAzrayaNAdaglAsiSTAmityAdi na sidhyadityapi yAntopadeze doSAntaram / sarvathApi saMdhyakSarANAmupadazasAmarthyAd guNo na / AyAdayastu bhavantyeveti siddhm|syaadett|aade ca ityAtvamapi tarhi bAdhyatAM, naujupadeza Atvasya nimittam / gle ityupadezepi tasya sukaratvA. t| ziti guNenAzityAtvenaicopahAre prApte aijupadezasAmarthyena guNAtvayormadhye kataradvAdhyaM kataranetyatra vinigamanAviraheNobhaya. bAdhadhrauvyAt / na caivamAtvavidheH kovakAza iti vAcyam / dheTa pAne zo tanUkaraNe ityAdaravakAzasya spaSTatvAt / nanvevamAdeG ityeva brUyAt / tathA caijgrahaNaM niravakAzameveti cet / na / utsarArthatvAt / mInAtiminotItyatra hyeca ityanuvRttyA AkArAntAnAmejantAH prakRtaya ejantAnAmapIkArAntA iti ghusaMjJAsUtre vArtikakAraH sphuTIkariSyati / atrAhuH / anya. tarabAdhenaiva saMbhave ubhayabAdhakalpanaM tAvadanyAyayam / tatra yadya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 101 gurapi vizeSoM nAvadhAryeta tArha vinigamanAvirahAtsyAdevopayabAdhaH / asti ceha vinigamakam / na dhyAkhyota sUtre dhyAyaHteH kRtAtvasya nirdezanAtvAbAdhajJApanAt / kiJca ejgrahaNasAmarthyAdapyAtvaM bhavati / yattUktamuttarArtha taditi / tatra / mInAtIti sUtreNa hi naicaHsthAne AtvaM vidhIyate kinvenimice pratyaye vivakSite upadezAvasthAyAmevAntyamAtrasyAtvaM vidhIyate / anyathA dAya ityAdau bhAce ghavaM bAdhitvA erac syAt / iSadacadAnaHsvavadAna ityAto yucca na syAt / avadAya itizyAyadheti -No na syAt / spaSTIkariSyate cedaM SaSThaeva bhASyakRtA / evaM cainimitte pratyaye ityucyamAnepi dApayati mApayatItyAdi sidhyatyeva Nico guNaM pratyapi svarUpayogyatvAt / vRddhayA guNabAdhepi yogyatAnapAyAt / na ceha phalopadhAnaM vivakSitam / AtvasyaiviSaye mAgeva pravRtterabhyupagamAt / anyathA ghaJyucNapratyayA na syuriti samanantaramevoktam / tasmAdAtvaM bhavatyeva / guNastvaikAropadezasAmarthyAd vAdhyataiti sthitam / vyaM. janAnAM muNaH syAditi paramavaziSyate / , tatazca hinetyatra -ikArasya kaMThyatvAdakAraH syAt umbhitetyatra bhakArasyauSThayatvAdokAraH tatazca yetA. unavitati syAt / IkArasya yaNi kRte 'kArasyeTA sahAmuNaH / na tvallopaH / ArddhadhAtukopadeze yadakArAntaM tasya lopa iti vyAkhyAtatvAt / umbhezcAnusvAraparasavarNayormuNe karcavye 'siddhatvAditi, naiSa doSaH / saptamyAM janerDa ityatra Dapratyayasya DiskaraNaM jJAprakam bha vyaMjanasya guNo bhavatIti / yadi hi syAttArha nakArasthA rddhamAtrikasya mAtrike akAre guNe kRte. trayANAmakArANAmato guNaiti pararUpe ca siddha rUpamuphsarajo maMduraja iti tarika
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zabdakaustumaH / . [1 a. TilopArthena DitkaraNena / strIgavI puMgavAnAM garbhAdhAnAya prathamamupasaraNamupasaraH / prajane sarterityappatyayo ghopavAdaH / prajanaH syAdupasara iti. saMkIrNavarge 'maraH / prajAyatesminmajanaH pazUnAM garbhagrahaNakAla iti kSIrasvAmI / upasare jAta upasarajaH, maMdurAyAM jAto mandurajaH DayApoH saMjJAchandasorbaddha lamiti hastaH / vAjizAlA tu manduretyamaraH / na ca DakAra: zravaNArthostviti vAcyam / mAvRTazaratkAladivAM jaiti kRtaTilopanirdezAlliGgAt / nanu nedaM liGgaM jai kSaye ityasya kapatyayAntasya ja iti nirdezopapatteH / kathaM tArha karmaNyupapade vihita AtaH kaH prAvRSija ityAdau syAditi cet / dvipaH pAdapa ityAdisiddhaye mupi stha ityatra supIti yogavibhAgAbhyupagamAt / satyam / DakArasya zravaNArthatve itsaMjJAzAstraM bAdhyeta |n ca pryojnaabhaavH| ttilossaarthtvaat| na ca gunnenaanythaasiddhiH| tadabhAvasyApi jJApyatvAt / niSAdasthapatyadhikaraNanyAyena phalamukhagauravasyAdoSatvAt / DakArasya zravaNArthatAbhyupagame siddhaM tu nityazabdatvAtkimartha zAstramiti cenivartakatvAtsiddhamiti - ddhisUtrasthavArtikavirodhAcca / nanvasati Dice rUpaM na sidhyati / nakArasthAne guNasyApi sAnunAsikasya prasaGgAt / na ca niranunAsikena pratyayAkAreNa saha pararUpAcchuddho bhaviSyatIti vAcyam / pararUpavidhAnapi guNAnAmabhedakatayA paryAyeNa sAnu nAsikaprasaktarduvAratvAditi / maivam / eDi para itIyatA siddha rUpagrahaNAdAdhakAdyatnAd guNavivakSopapatteH / tasya tyetadeva phalam / yAdRzaM parasya rUpaM niranunAsikatvAdyupetaM tADageva yathA syAditi / tasmAjjanerDavacanaM jJApakaM na vyaJjanasya guNo bhavatIti / evaM ceggrahaNamAtsandhyakSaravyaJjananivRttyarthamiti vA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 mA. zabdakaustubhaH / / tikamasaGgatamiti prApte bhagavAn bhASyakAra itthaM siddhAntamAha / uktarItyA jJApakenaivAtsandhyakSarANAM nirAsepi vyaJjananivR. syartha sUtraM karttavyameva / yattUktaM janerDavacanaM jJApakamiti / tm| gamerapi hyayaM Do vaktavyaH / gamezvaguNe kriyamANe AntayaMta okAraH syAt / tatazca nagaH agaH abhyudgaH samud ityAdi na sidhyet / tatazca tatra caritArtha DivaM kathaM vyaJjanasya guNAbhAvaM jJApayediti / nanu janerDa ityeva Dapratyayo gamene vidhIyate kiM tu gamazca antAtyantAdhvadUrapAreti prakaraNe paThitanAnyatrApi - zyataiti vArtikena DapratyayAntarameva / tathA ca kathaM bhASyakRtotaM gamerapyayaM Da iti / satyam / saptamyAM janerDa iti prakaraNe sAvadanyeSvapi dRzyataiti sUtreNa Do vidhIyataiti nirvivAdam / tatra cAnyeSvapyupapadeSu jane? dRzyataityakSarArthaH / tenAjo dvi. jonuja ityAdi siddham / evamapi dhAtvantarADDavidhAyakAbhAvAtparitaH khAtA parikhetyAdi na siddhayedityAzaGkaya tatra vAtikakRtoktamanyebhyopi dRzyataiti / ayaM ca sautradRzyapigrahaNasUcita evArtho vArtikena vivRto na tvapUrvaH saMgRhItaH / tathA ca tatra vRttikAra Aha / apizabdaH sarvopAdhivyabhicArArthaH / tena dhAtvantarAdapi bhavati / paritaH khAtA parikheti / dRzigrahaNAtkArakAntare kAlAnvare cetyAdi tatraiva spaSTam / evaM sthite sautreNaivAnena parikhetyAderiva nagogaityAderApi siddhAvantAtyanteti prakaraNe 'nyatrApi dRzyataiti vArtike na karttavyameva / kriyamANaM vA etatsUtrasiddhArthavivaraNaparatayA neyamityAzayena bhagavatIktam / gamerapi svayaM Do vaktavya iti / nanvevamapi DivaM vyarthameva / garvicaiva side gamejhairiti Do pratyayavidhAnena makArasya guNa okA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zabdakaustubhaH [1 a6 ro na bhavatIti jJApitatvAt / tasmADapatyayasya DittvaM pUrvoktarItyA jJApakameva / kiM ca / DomatyayavidhAnameva vyanjanasya guNa iti jJApayati / anyayA vicaiva siddhau kiM tenota cet / na / vici hi sati guNaH kriyamANaH sAnunAsika okAraH syAditi niranunAsikasiddhaye DopratyayavidhAnAditi dik / atra-badanti / tanoterDau sanvacceti DitkaraNAnna vyaMjanasya guNo bhaviSyati / yattu zAstrAtidezoyaM kAryAtidezo vA, ''ye arNanaviSatItyatreva dvivacane 'cIti sthAnivadbhAvena ta~ta auiti sthite sanyata itIkAraH sAnunAsikaH syAt / dvitIyetvabhyAsakArya durlabhamiti / tanna / Aye guNAnAM bhedakatvAdimau imeM itivdupptteH| dvitIyapi babhruNuharityAdyartha dhAtvadhikArIyadvitve 'bhyAsasaMjJAsvIkArAt / ata eva liTidhAtoriti sUtre dhAtugrahaNaM tiSThatu tAvatsAnyAsikamiti bhASyam / Adeca iti sUtre dhAtugrahaNAnuvRtterApAtato bhASye pradarzitatvepi SyavidhibhASye 'nanu: vRttareva siddhAntitatayA 'bhASyAzayasyetthameva varNanIyatvAditi dik / kiJca / yathA sthAnentaratamaparibhASA saMskRtAvanu. nAsikaparasavarNavidhI sthAnaprayatnAbhyAmantaratama etanmurAristvaM karoSItyAdikaM viSayaM labdhvA caritArthau caturmukhaH kuNDaM rathe. netyAdau na pravarttate iti hayavaradamUtre siddhAntitam / tathehApi sArvadhAtuke jusi guNaH sici vRddhayAdayaH netA abibhayuH a. naiSIdityAdau caritArthA, umbhitA anenijurabhaissIdityAdiSa na bhaviSyanti / na caivaM netA anaiSIdityAdAveva sthAna naguNapramANaistibhirAntaryalAbhAcetA acaiSIdityAdau pramANAntaryaviraheNa guNavRddhI na syAtAmiti vAcyam / mRghasyadaH kmarajiti kmaracaH knozca kitkaraNena pramANataAntaryasyAviva kSA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zab kaustubhaH / 105 yA jJApanAt / na caivamapi IhitA Izitetyatra kaNThyatAlavyayorvivRtayozca hakArazakArayostAdRzAvevAdetau syAtAmiti vAcyam / nAjjhalAviti sUtrasya pratyAkhyAnAvasare USmaNAmIpadvivRtatAyAH siddhAntayiSyamANatvAt / na caivaM vitRtakaraNAH svarAstebhya eo vivRtatarAvityAdi zikSAnurodhAccetA netetyAdAvapi guNApravRttiH syAdvivRtavivRtataratvakRtavailakSaNyasattvAditi vAcyam / tathAsati vidhAnaviSayatApatte, jayaH karaNamityAdinirdezaiH knusankmaracmabhRtInAM kittvena cekArAdiSu guNapravRttyanumAnAcca / AtsandhyakSaravyaJjaneSu tu guNAyapravRttirevocitA / tathA ca nirdezAH yAtivAtidrAtipsAti,dhyAyateH samprasA. raNaM ca, vahaticinotidegdhiSu cetyAdi / atha knoH kittvenApi guNavRddhividhAvantaratamaparibhASAnupasthitireva jJApyatAmiti cena / satyAmapIparibhASAyAmIkArasyAkArAdinivRttaye 'ntaratamaparibhASAyA AvazyakatvAditi / tadevaM DaorDittvAdanAntaryAnirdezAca nirAkRtaM vyaJjanaM bhASyaevaica AkArazca nirAkRtaH / tasmAdvyartha sUtramidam / atha yadyuttarArthatA,vibhajya yogaM kimiti paribhASAtvAmiSyate / atrocyate / Giti ceti sUtre cakArasya itizabdaparyAyatAmAzrityeka iti ye guNavRddhI tayoniSedha iti tAvadvakSyate / anyathA laigavAyana ityatra orguNopi niSidhyeta / aupagavAdistu tsyaavkaashH| tathA paurohityamityatrAdiddhizca na syAt / evaM sthite yadIyaM paribhASA pratyAkhyAyate tadA kathaJcittatratatra guNavRddhividhAvikAmeva sthAnitvaparyavasAnepIka iti padAnuccAraNeneglakSaNatvavirahAnidheSo na pravarteta / tatazca kRtaH kRtavAn kurutaH chinnaM chinnavAnityAdi na sidhyet / niSedhasUtraM ca nirviSayaM syAt / paribhASApa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106. zabdakaustubhaH / [ 1 a0 . rityAgapakSe iglakSaNayorguNavRddhayoraprasiddhatvAt / tadetatspuTIkRtaM bhASyakRtA / uttarArthameva tA sijartha vRddhigrahaNamiti / tasya tyayamAzayaH / yadyapi sici vRddhiriti vidhau vakSyamANarItyA parizeSAdikAmeva sthAnitvaM labhyate / tathApIglakSaNatvaM vinA niSedho na pravartteta / tasmAduttarArtha niSedhapravRttyarthaM ca vRdvigrahaNAmiti / evaM ca vadatA nyAyasAmyAd guNagrahaNasyApyetadeva prayojanaM sUcitam / kathaM punarguNavRddhividhau sarvatra paribhASAvyatirekeNekaH sthAnitvaparyavasAnaM yena niSedhArthatA varNyataiti cet / zRNu / sArvadhAtukArddhadhAtukayorjusicetiguNau tAvadalontyaparibhASayAGgAntye 'li prAptau prAguktajJApakAdibhirAtsandhyakSaravyaJjanebhyo vyAvarttitAvikSveva vizrAmyataH / midi pugantalaghUpadhAdiguNeSu tu sthAnI nirdiSTa eva / tathAhi / midegurNa ityatra mida irmidistasya miderityarthaH, pukyantaH pugantaH laghvI upadhA laghUpadhA pugantazca laghUpadhAceti samAhAradvaMdvAt SaSThI / na caivaM yApayatItyAdAvatiprasaGgaH / sannipAtalakSaNaparibhASayAdantalakSaNasya puko guNApravarttakatvAt / RcchatyUtAmityatrApi dvayorRtordIrghasya ceti trayANAM prazliSTanirdezaH / tadyathA / Aca Rca RtaH RcchaterA RcchatyA sa ca Rtazca teSAmiti SaSThItatpuruSadvaMdvo bhayagarbho dvaMdvaH / RcchattyA ca A ca Rtazceti tripadadvaMdvo vA / tena RcchatyakArasya sthAnitvaM labhyate / vastutastu caturNAmiha prazleSo bodhyaH tenArivAn sarvabhrUNAnyArupItyAdAvarteH kasau guNaH siddhaH punarvidhAnasAmarthyAt / anyathA kasoH kitkaraNasAmarthyAttitIrvAnityatreva guNo niSidhyeta / etacca vasuzceti sUtre sphuTIkariSyAmaH / tathA RdRzoGItyatrApyUraGi guNa iti yogo vibhajyate / tato dRza, urityAdyanuvartta -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 107 te / sthUladUrati mUtrapi yogavibhAgaH kartavyaH sthUladUrayuvahasvAnAM yaNAdiparAmityeko yogaH, kSiprakSudrayoH pUrvasya ca guNaH iti yogAntaram / tatra sthavIyAnityAdAvorguNena siddham / AbhIyasyAsiddhatvasya znasorallopa iti taparakaraNenAnityatAjJApanAt bhASyakRtA pratyAkhyAnAcca / yaNa AdiryaNAdiH tataH paramiti samAsaH / tathA ca kSiprakSudrayoryaNa AdI pakAradakArI tataH parasya razabdasya lopastAbhyAmeva ca pUrvasyekArasyokArasya ca guNa ityarthaH / taditthaM guNAH sarve iki vishraantaaH| mRjeddhAvapyaca ityapakRSyate / mRjeIddhiracaH,tato Niti, aca ityeva / na caivamamArTa ityatrATopi vRddhiH syAditi vAcyam / lAdezeSu kRteSvaDiti pakSe paratvAd vRddhau satyAmaT / tatra kRte punarvRddhirna bhavati / sakRtpravRttyA caritArthatvAt / yadA tvasiddhavatsUtrapratyAkhyAnAya lluGitidvilakArakanirdezamAzrityopadeze ArddhadhA. tukaityanayoranyataradanuvarNa vA lAvasthAyAmevATa kriyate / eranekAca iti vibhajyaNo yaNityanuvartyAnekAcazcettINa eve.. ti niyamamAzrityAddhayaiyAtAmityAdau yaN vAryate / tadA lAvasthAyAM yadyapi vRddhirna bhavati / lakArANAM Divena mRSTa ityA. dAviva taniSedhAt / tatazcAntaraGgatvAdaDAgama eva / tathApyatyAbhAventyasadezasyeti paribhASAmAzrityATo vRddhinivrtniiyaa| paribhASApratyAkhyAnapakSe tvaGgAkSiptena pratyayenAvizeSyate yena nAvyavadhAnanyAyAcca siddhamamArTaityAdi rUpam / sici vRddhAvapi vidheyAyAM nAstIparibhASAyA upayogaH vyAvAbhAvAt / na cAcikIrSIdityakAro vyAvartyaH / NyallopAviyayaNaguNavRddhidIrdhebhyaH pUrvavipratiSiddhamiti vacanAdallopenaiva siddhatvAt / anyathA cikIrSaka iti na syAccikarSAiyaka iti
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zabdakaustubhaH / . [1 a0 ca prasajyeta / AkArasya tu nAsti vizeSaH sagiDbhyAM SAdhazvetyuktam / ejantamapi na sambhavati, AtvavidhAnAt / udavoDhAmityAdau tu DhalopasyAsiddhatA / rainauglauzabdAnAmAcArakvibantAnAM satyAmasatyAM vA vRddhau na kazvidvizeSaH / gozabdAkvipyagavIdityatrApi nAtiprasaGgaH / R. ta iddhAtorityatAnuvRttena dhAtugrahaNena sijAkSiptasya dhAtorvize. paNe sati dhAtureva yo dhAtuna tu kathaM citmAtipadikamiti vyAkhyAnAditi kaiyaTAdayaH / nanvevaM kaveH akavAyIt, vidhoH avidhAvIta, pituH apitArIt / antaraGgamapi guNaM sici vRddhidhitaiti vadanmAdhavo virudhyeta / satyam / yadyavirodhaH sampAdanIya ityAgrahastItthaM varNanIyam / dhAtoritivadota ityapyanuvartate / tacca vAkyabhedena sambadhyamAnaM niyamArtha sampadyate / odantasya dhAtozcedvaddhistahi dhAtoreva dhAtorna tu nAmadhAtoriti / yadvA / neTItyatra neti yogaM vibhajya maNDUkaplutyA sambandhAnuvRttyA vA gota ityanuvayoMkArAntasya dhAto vRddhiniSidhyate / athavA bahulaM chandasatyato bahulamityanuvartya sici vRddhirnAmadhAtAvigantasya bhavati na tvodantasyeti kathaM citsamAdheyam / vyaJjaneSvantaratamaparibhASAbalenaivAnunAsikaparasavarNayorivAtiprasaGga uddhRta eva / abhyupetya tu brUmaH / nAmAptAyAM sici vRddhAvArabhyamANA halantalakSaNA vRddhirbAdhikA bhaviSya. ti / neTIti niSedhastu halantasya yAvatI vRddhi prAptA sici vRddhiriti vA halantasyeti vA tasyAH sarvasyAH, na tu sUtrAvizepaprApitatve aagrhH| tenAkoSIdamoSIdityAdau dvividhApivRddhiniSidhyataiti sustham / tasmAniSedhasiddhayarthamiglakSaNatAM sampAdayituM mUtramiti sthitam / syAdetat / kRtaH kRtavAn chinnazchi
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakauntumaH / avAnityAdau niSadhasiddhaye guNagrahaNamastu / vRddhigrahaNaM tu vyatham / na ca mRSTo mRSTavAnityAdau niSedhasiddhistatphalam / yogavibhAgena siddhatvAt / tathAhi / mRjervRddhirityasyAnantaramajAdau Diti vetyevaM rUpaM vacanamavazyaM karttavyam / mRjanti mArjantItyAdisiddhayartham / evaM sthite ajAdau DintIti yogo vi. bhajyate / niyamArtha cedam / kaGiti cedbhavatyajAdAvaveti tena mR. To mRSTavAnityAdi siddham / tatojAdAvapi vikalpanetyetadartha vati dvitIyo yoga iti / tasmAdvaddhigrahaNasya phalaM durupapAdamiti / atrAhuH / NU stutau dhU vidhUnane kuTAdiSu paThyete / tAbhyAM luGi anuvAdadhuvIditISyate tatra sici vRddhaH DintIti niSedhAyeglakSaNatA sampAdayitumiha vRddhigrahaNamiti / nanvihAntarbhUtasijmAtrIpakSatvAdantaraGge uvAGi kRte halantatvAbheTIti niSedhaH siddha iti cet / na / sicyantara nAstIti siddhAntAduvaGa: prAgeva vRddhiprasaGgAt / syAdetat / antaraGga balIya iti tAvadacaH parasminniti sUtre sthApayiSyate / tadavizeSAtsicyapyastu / na caivamacaiSIda haipIdityAdau guNaH syAditi vAcyam / tasyaiva vRddhisambhaveneSTApatteH / nahIMdAnI vidhAviggrahaNamasti / yenaikArasya vRddhirna labhyeta / na caivamapyastoSIdityAdAvantaraGgatvAda guNe kRte oto neti vyAkhyAnapakSe vRddhayasambhavaH, bahulagrahaNAdanigantAnAM neti pakSe tvacaiSIdityAdAvapi doSa eveti vAcyam / oto dhAtoreva dhAtorna tu nAmadhAtoriti tRtIyapakSAzrayaNena sarvasamAdhAnAt / akArSIdityAdI halantalakSaNA - dvirastu / atArIdityAdau tvantaragatvAd guNe halantalakSaNAyAM vRddhau neTIti pratiSiddhAyAmato halAdariti vikalpaM bAdhitvA 'tolAntasyeti nityA vRddhiH / alAvIdityAdApyantaragatvA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 d guNAvAdezayoH kRtayoratolAntasyetyatra lopovyoriti lopena vakArasyApi vyAkhyAnAbhityA vRddhirbhaviSyati / mA bhavAna vIt / amavIdityatrApi tarhi nityA vRddhiH syAditi cenna / NivigrahaNamapanIya tatsthAne avimanyoH prakSepeNa vRddhiniSedhAt / na tyasminpakSe NizvigrahaNamupayujyate / aunayIdazvayIdityatrAntaraGgatvAda guNAyAdezayoH kRtayoryAntAnAM netyeva niSedhasiddheH / nanvevamaveoriva maverapi nityaM niSedha eva syAt / iSyate tu trikalpaH / naiSa doSaH / ato lAntasyetyatra vakAra - zleSeNa yA nityA vRddhiH prAptA seveha vimavyornetyanena mave rniSidhyate na tvatohalAderityevApi / madhyepavAdAH pUrvAnvi dhInbAdhante nottarAniti nyAyAt / na caivaM jAgartterapi tathA prasaGgaH / tatra bAdhyasAmAnyacintAmAzritya svaviSaye prAptaM sarva bAdhyataiti svIkArAt / yadvA / apavAde niSiddhe utsargoM na pravarttataiti jAgarttAvAzrayaNIyaM mavatau tu pravarttataiti bAdhyatAmAnyavizeSacintayorvAdhike niSiddhe bAdhyasya pravRtyapravRtyotha lakSyAnurodhena vyavasthAyA anupadameva vakSyamANatvAt / na caivamavadityatrApi nityA vRddhiH syAdvakAraprazleSAditi vA cyam / sici vRddherivAsyA api dhAtugrahaNena vAraNAt / tasmAtsicyantaraGgAzrayaNenaivAnuvIdadhuvIdityAdeH siddhau kGiti ceti pratiSedhasyAnapekSaNAdvRddhigrahaNaM vyarthameveti / atrocyate / vakAramazleSe sati zavatirgatikarmA kambojeSu vikAra evainamAryA bhASantaiti paspazAyAM bhASyakArairabhyupagatasya zabdhAtorapi nityavRddhiprasaGgaH, tasyApi pratiSedhe vA kathaM NizvibhyAM nimAnam / gauravaprasaGgAt / kiJca / na vayaM vyasanitayA sicyantara nAstIti brUmaH / kintu nyAyavalAjjJApakavalAtphalAnurodhAcca / 1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 111 tathAhi / yena nAprAptinyAyenAntaraGga. vRddhathA bAdhyate / satyapi sambhave bAdhanaM bhavatItyabhyupagamAt / anyathA takreNa dAdha na bAdhyeta / namakajAdibhizca zappatyayakapratyayAdayo na bAdhyeran / dezabhedanobhayasambhavAt / na ca madhyepavAdanyAyenovaDeca vRddhayA bAdhyeta na tu guNopIti vAcyam / bAdhyasya bhedena vivakSAyAM hyetadevaM syAt / bAdhyasya sAmAnyacintAyAM tu svaviSaye prAptaM svAnapavAdabhUtaM sarva bAdhyate, yathA 'ciraityatena guNadIrghotvAni / anyathA tatrApi madhyepavAdanyAyena repho dIrghotve eva bAdhyeta na tu guNam / tasya paratvAt / bAdhyasya ca kva cindena cintAkva citsAmAnyarUpeNetyubhayamapi lkssyaanurodhaatttrttraashriiyte|nnishvigrhnnN cAtra liGgam / anyathAntaraGgatvAd guNAyAdezayoH kRtayoryAntAnAM neti niSedhAdevaunayodazvayAdityAdeH siddhau kiM NizvigrahaNena / jJApakAntaramapyuktaM bhASye / yacca karotyakAragrahaNaM laghoriti kRtepIti / asyAyamAzayaH / ato halAderiti sUtre 'dgrahaNasya na tAvatsandhyakSarAdikaM vyAvartyam / laghugrahaNenaiva vyudAsAt / idudRtaH paramavaziSyante acenIdakoSIdanaHditi / tepyantaraGgeNa guNenApahRtAzcettarhi vyarthamadahaNaM syAt / na cAkuTIdapuTIdityAdAtrukAravyudAsAya. taditi vAcyam / tatrApyantaraGgeNa guNena vRddhibAdhe sati guNe DivAnniSiddhapi vRddhrprvRtteH| na hi devadattasya hantarihate devadattasya punarunmajjanaM bhavatIti nyAyAt / ata eva nAntaH pAdamiti pAThe pUrvarUpaniSedhe satyayAdayopi na pravartante / tena sujAte azvasUnRte ityAdi ca sidhyatIti svIkRtaM bhASye / na caivamapavAdAbhAve punarutsargasya sthitiriti nirviSayaM syAd vRkSAvityAdau nAdicIti pUrvasavaNe niSiddhe vRddhizca na pravartateti vAcyam / bhidyoddhayau
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zabdakaustumaH / [1 a0 nade, tau sadityAdi liMganApavAde niSiddhe utsargopi na pravarcataityasyAsArvatrikatvAbhyupagamAt / tadetattatratatrocyate / notsahate pratiSiddhA satI bAdhitumiti / tathA ca pakSabhedAzra yeNAto halAdarityadahaNamapi jJApakamiti sthitam // phalamapyasti / yadi hi sicyantaraMgaM syAttArha cinIprabhRtibhyo yaGlagatebhyaHciriNotijiriNotibhyAM ca luGi sici acecAyIdanenA. yIdacirAyIdajirAyIditi na syAt / guNAyAdezayoH kRtayoryAntAnAM neti pratiSedhaprasaMgAt / yadi tu bAdhyavizeSacintAyAM madhyepavAdanyAyamAzritya uvaca bAdhyate na tu guNa ityAzrIyate tadApyetanna siddhayedeva / tasmAtsici sarvamapyaMtaraMga nAstyeveti siddhAntaM sAdhayituM bAdhyasAmAnyaciMtaivAzrayaNIyA / etadathameva hi bhASye jJApakopanyAsaH kRtaH / anyathA nyAyenaiva sidentaraMgasyApi bAdhe kiM jJApakavarNanena / evaM sthite nyanuvIt nyadhuvIdityatra Diticeti niSedha evAzrayaNIyastathA ceglakSaNatvasiddhaye vRddhigrahaNamapIha karttavyameveti sthitam / evaM ca satyasambhavAdapi vRddhathA sicyantaraGgaM sarva bAdhyate / yadi hi syAtArha kvApi sicIgantamaGgaM na labhyatetyavadheyam / tathA ceglakSaNatvasya niSedhapravRttyarthamAvazyakatve sthite tatratatrAtsandhyakSaravyaJjanAdivyAvRttirapIparibhASayaiva sidhyatIti jJApakava nAdiklezopi nAzrayaNIyaH / na caivaM dyauH paMthAH imamityAdAvapIpadopasthitivazAdikAmevautvamAtvamatvaM ca syAditi vAcyam / guNavRddhizabdayoranuvRttau punarguNavRddhi grahaNasAmarthyAddhi zabdavyApAropyAzrIyate / guNavRddhI ye guNavRddhI na tu zabdAntareNa vihite ityanuvRttAbhyAM vizeSaNAdvA / nanvacazceti sUtre hrasvAdigrahaNAnuvRtyA saMjJayA vidhAne padopasthitiriti sthAsyati ta
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 113 sAmarthyAdiva autpathimadhyabhukSAmAttyadAdInAma ityatrepadopasthAnaM na bhaviSyati / yadi hi syAttIcazcetyatra saMjJayA vidhAnetiyatnAzrayaNaM vyartha syAditi cet / na / divaudityAdibvaguNavRddhisaMjJakeSvaparibhASAnivarttanena caritArthatvAt / adhana A vibhaktAvityAdAviko 'saMbhavena tatra caritArthatvAca / tasmAt dyauH panthA imamityAdisiddhayaihApi saMjJAvidhAne niyamaM saMpAdayituM punarguNavRddhigrahaNamiti prAJcaH / nanu panthA itya. nudAharaNam itoditi siddhe AdvidhisAmarthyAdevepadasyAnupasthiteriti cenna / RbhukSiRkArokArayorarthe AdvidhisambhavAt / na cekaH sozcAnantaryavivakSaNAyena nAvyavadhAnAzrayaNAca naivamiti vAcyam / tathApi sambuddhayarthatayA sAmopakSayAt / na caivamita Adityeva brUyAditi vAcyam / RbhukSaNamindramityasyAsiddhayApatteH / Advidhau hi vA SapUrvasyeti tasiddhiriti dik / yattu bhASye sa imamityudAhRtaM,tatra sa imaM mantramapazyaditi brAhmaNavAkyaikadezAnukaraNamAtram / udAharaNaM tvimamityeva na tu sa ityapi / tacchandaikosambhaveneka iti niyamasyAmavRterityAhuH / vastutastu sa ityapyudAharaNaM sAdhveva / tyadAdInAma iti vidhivAkyam / tatra ceka ityasyopasthitau dvIdamorevAtvaM syAna tvanyeSAm / gaNena nirdezastu saMjJopasarjanavyAvRttyarthamuttarArtha ca syAt / tadoH saH sAviti satvaM hi tyadAdInAmeva tadovidhIyate / atredamavadheyam / zabdavyApArAzrayaNAnurodhenApi guNavRddhigrahaNaM mAstu / ikastAvityetAvataiva siddheH / vastutastu tAvityapi vyartham / ika ityeva sUjyatAm / sampUrNa pUrvasUtradvayamanuvartya vRddhirityAdaicau yatra vidhIyete guNa iti cAdeGaga tatreka ityupatiSThataiti vyAkhyAnAt / vyAkhyAne liGgantvitoditI 15
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zabdakaustubhaH / [1 a0 drahaNam / anyathA tatrApIpadopasthitAyuktarItyA yena nAvyavadhAnanyAyAhakArokAravyAvRttau ca satyAM kiM teneti / tadetadiggrahaNaM kimarthamiti bhASyeNeggrahaNamAtsandhyakSaretyAdivArtikena ca mucyate / anyathA hi mUtraM kimarthamityAyeva brUyAt / yattatarArtha guNavRddhigrahaNaM karttavyamevetyAzayeneggrahaNamityuktamiti bhASyAbhiprAyavarNanam / tanna / pUrvasUtrAnuvRttyaiva siddhAvuttarArthatvasyApi durupapAdatvAt / samudAyApekSAyAM maNDUkapluteH sambandhAnuvRttevoM tvayApi vAcyatvAt / iggrahaNasyApyuttarArthatayA tadaMze. pi zaGkAnutthAnAcca / ika iti yogaH kimartha vibhajyataiti praznavIjamiti cettArha guNavRddhayaMzepi tasyAviziSTatayA sUtraM kimarthamityeva brUyAditi dik / yattu pradhAnAvayavadvArA samudAyAkSepoyamiti,tadapi nAtIva zabdasvarasAnuguNam / tasmAdukta evAzayaH sAdhuH / na caivaguNavRddhayadhikAre punarguNavRddhigrahaNasAmarthyAdityuttaragranthAsaGgatiH / tasya yathAzrutAbhiprAyakatvAt / grahaNapadasyAnuvRttiparatayA sampUrNasUtradvayAnuvRttiparatayA sampU sUtradvayAvRttisAmarthyaparatvAdvati dik / evaM ceka iti yogavibhAga evaM pUrvapakSasiddhAntAbhyAM samarthyataitIha paryavasitorthaH / tatazcAnenaikena yogavibhAgena sakaleSTasiddhau mRjervRddhiraca, uraDi guNa, ityAdi bahutarayogavibhAgAdyAzrayaNenAnyathAsiddhivarNanaM nAdartavyamiti sthitam / iyaM ca paribhASAlontyaparibhASAyAH zeSo vA zeSibhUtA vA tayA saha samuccitA vA vaikalpikI vA tadapavAdo vA pUrvavipratiSedhAttadvAdhikA vA padopasthApikA veti saptapakSAH sambhAvyante yadyapi, tathApyAdyAnAM SaNNAM duSTatvAtsaptama eva siddhaantitH| tathAhi / sArvadhAtukArddhadhAtukayorityatra svasvanimitta
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA. 3 A. zabdakaustumaH / vazAtparibhASAdvayaM sannihitam / tatrAgasyeti SaSThI yadi pUrvamepAntyamalaM nItA aGgAntyasya guNa iti pazcAdikA'ntyo vizeSyate tadevaparibhASA zeSabhUtA / yadi tu pUrvamikAGgasya vizeSaNAttadantavidhirigantasyAGgasyoti,tataH sa ca bhavanalontyasyoti, tadA dvitIyaH pakSaH / tadidaM pakSadvayamApa SaSThItatpuruSaM bahuvrIhi cAzritya taccheSapakSaiti bhASye vyavahRtam / iha pakSadvayepi miderguNa ityAdau dossH| yo hi miderantyaH nAsAvika yazcekanAsAvantyaH tathA cAvazyamparibhASAyAM tyaktAyAM satyAM vinigamakAbhAvAdumayatyAge sarvAdezo guNaH syAt / taduktaM vArtikakRtA / vRddhiguNAvalontyasyeti cenmidimRjipugantalaghUpacchi dRzikSiprakSudreSvigrahaNaM sarvAdezaprasaGgazcAnigantasyeti / cakAro hetvarthaH / tatazca sarvAdezaprasaGgo hIti phalitam / atha mida irmidiH tasya miderityAdipUrvoktarItyA kathaM cidiha sarvatreka eva sthAnitvaM labhyeta tathApi bhinnAmityAdAvaniglakSaNatvAd guNaniSedho na syAt / atha knoH kittvAjjJApakAdaniglakSaNatvepi niSedhastarhi laigavAyanaH paurohitymityaadaavtiprsaH| atha lakSyAnurodhAllaghUpadhaguNamAtrAviSayakaM jJApakaM tarhi padopasthitipakSaeva lakSyAsiddhaye samAzrIyatAm / evaM hi jJApakAzrayaNaklezopi na bhavati / kittvenApi padosthitireva jJApyatAm / evaM hi jJApakamUlakaM vAkyAntaraM na kalpyamiti lAghavam / astu tarhi tRtIyaH pakSaH miderantyasyekazca dvayorapi guNa iti / maivam / sthAneyogAvayavasambandharUpasyArthadvayasya yugapaduccAritayA SaSTyA durlabhatvAt / sthAneyogaM ca vinAlontyavidhyalAbhAt / sthAnaSaSThI hi tadupasthitau liGgAmiti vakSyate / ika ityanena sahAvayavaSaSThI vinAnvayAyogAt / AvRttyAdau pramANAbhA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zabdakaustubhaH / [1 a0 vAcca / etena miderantyasya veko veti caturthapakSopi pratyuktaH / vikalpasyASTadoSagrastattvAcca / astu tarhi tadapavAda iti pa. 'camaH pakSaH / tathAhi / guNavidhAvaGgasyeti na sthaansssstthii| kintu igapekSayAvayavaSaSThI / tatazca liGgAbhAvAdalontyaparibhASAyA anupsthitiH| ayameva ca baadhpdaarthH|ydiipribhaassaa na bhavettAha sthAnaSaSThItvaM tanmUlakAlontyaparibhASopasthitizca syAt / satyAnitvaparibhASAyAM tadubhayaM netyetaavtaivaapvaadtvvyvhaarH| na hi vastuto vacanena prApitasya bAdhaH sambhavati / zAstrAprAmANyaprasaGgAt / ata eva zAstratAtparyasaGkoco bAgha ityAhuH / etena dvaMdvApavAda ekazeSa ityapi vyAkhyAtam / natyanutpannAyAM vibhaktau dvaMdvasya prasaGgaH / kintu yayekazeSo na bhavettahi pratyekaM vibhaktirdvadvazva syAtsati tvekazeSa tannetyeva tattvam / asmiMzca pakSe jusi guNo ajuhavurityatrevAnenijuH paryaveviSurityAdAvapi syAt / sArvadhAtukArdadhAtukayoriti guNo bhavatItyAdAvivahitetyatrApi syAt / tathA ca vArtikam / iGmAtrasyota cejjusi sArvadhAtukArdhadhAtukahUsvAdyorguNeSvanantyapatiSedha iti / atra hrasvAdIti isvasya guNaH jusi ca RtoGi sarvanAmasthAnayoDintIti guNacatuSTayaM gRhyate / tatazca he ame agnayaH kartari agnaye / bAbhravya ityatra yathA orguNAntaM guNapaJcakaM bhavati / evaM he agniIcat agnicitaH santi sukRti agnicite sauzruta ityatrApi syAditi vArtikAthaH / yadyapIha nirdiSTasthAnikatvAtparibhASA durlabhA / agnicicchabdasya ghisaMjJAbhAvAca gherDintItyatana prApnoti tathApi vAttikasyoktisambhavamitthaM varNayanti / hUsvasya guNo jasiceti sUtrayostAvadbhUsvenegvizeSyate / dIrghavyAvRttizca phalam / a.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / thAniyame niyamakAriNI paribhASA kathamihopatiSThatAm / na hi hUsvasya sthAnitve 'tiprasaGgosti / akArasya tyakAra evaM guNo bhaviSyatIti brUyAt / tatredaM vaktavyam / hUsvAntasyAGgasyeko guNa iti sUtrArthaH syAt / tatazca he indra he upago ityAdAvanantyasyApi syAt / agnicidityAdikaM tu vizeSaNavyavacchedyaM syAt / tathA ca hUsvasyeka ityanayone parasparaM vishessnnvishessybhaavH| kintvanayorekamaGgasya vizeSaNamaparamaGgasya vizeSyamiti / yadvA / isvasyetyetadaGgasya vizeSaNaM mA bhUdityaGgasya sthAnaSaSThItva bAdhitumanantyasyApi guNaM sampAdAyatumiparibhASopatiSTheta / evamRta orityubhayatrApyanantyasya guNavidhAnArtha paribhASA syAdeva / ghisaMjJA tu varNayoreva na tu tadantasyota pakSaM gRhItvA ghetItyasya agnicita ityAdAvatiprasaGgo yojya: / natyasminpakSe Rta ArityAbhyAM gheH kizci. dvailakSaNyamastIti dik / nanvasminpakSe pugantati sUtrasya niya. mArthatvAdIhitetyAdau na doSa iti cena / yadi hi sArvadhAtukAdadhAtukayolaghUpadhasyavati niyamastArha hUsvAdyorguNe doSastadava. sthaH / yadi tu laghUpadhasya sArvadhAtukArddhadhAtukayoreveti niyama. stathApIhitetyAdau doSa eva / athAvRttyA dvividhopi niyamastayananijurityatra dossH|n khetaniyamadvayenApi vArayituM zakyam / laghUpadhatvAtsArvadhAtukaparatvAcca / he buddhe buddhayaH pica. ve hitaH picavya ugavAdibhyo yat / buddhaye vRddhayaityAdAvanupadhAbhUteSvatiprasaGgastu durvAra eveti tAvadvArtikathadayam / vastRtastvaGgAkSiptena pratyayena zrUyamANena ca jusAdinA iko vizeSaNAtsakaladoSanirAse sati tadapavAdapakSopi samarthayituM za. kyataeva / aGgameva pratyayena vizeSyataiti gRhItvA paraM bhA.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zabdakaustubhaH / [1 a0 jyavArtikagranthapravRttirityavadheyam / astu tarhi pUrvavipratiSedha iti kroSTrIyasammataH SaSThaH pakSa iti cenna / iparibhASAyA niravakAzatvAt / nahi parasparaparihAreNAvakAzalAbhe 'sati vi. pratiSedhaH / tasmAdyadi satyapi sambhave bAdhanaM bhavatItyAzrIyate tAI yena nAprAptinyAyAdapavAdatvamastyeva / yadi tvasambhave bAdhyabAdhakabhAvo, 'sti ceha sambhavo yadubhayaM syAdityAzrIya. te tArha taccheSAdiSvanyatamaparyavasAnaM na tu kroSTrIyamatasyAvakAza iti sthitam / tasmAtpadopasthApanamiti saptamaH pakSaH siddhAntasammataH / tathAhi / ika iti SaSThayantAnukaraNam / na tu saMziparam / svarUpamiti vacanAt / na cAzabdasaMjJeti niSedhaH,SaSThayantasyAsaMjJAtvAt / tadayamarthaH / yatra brUyAda guNo bhavati vRddhirbhavatIti taka iti SaSThayantamupAtiSThataiti / tasya ca padaikavAkyatayAnvayontaraGgolontyaparibhASA tu vidhivAkyeSvavAntaravAkyArtha budhvA tadekavAkyatayA sambadhyataiti tadanvayo bahiraGgaH / tatazca jusicetyAdAvikoGgasyeti sambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyasyAnyAyyattvAdikAGge vizeSite sthAnaSaSThI na vihiteti bhavatyevAlontyaparibhASopasthitiH / mi. derguNa ityAdau tu sAmAnAdhikaraNyAnvayasyAsambhavAnmidarika iti vaiyadhikaraNyenAnvaye sati sthAnaSaSThIvirahAdalontyaparibhASA nopatiSThate / na ca mideraNasyetyanayoravayavaSaSThIpaka iti sthAnaSaSThayastyeveti vAcyam / na hyeSA 'lontyaparibhASopasthitAvupayujyate / alsamudAyAtmakasthAninaH parabhUtAyA eva SaSThayAstadupasthApakatvAt / ikazcAlrUpatvAt / tathA cAlontyaparibhASA ikparibhASAnantaropasthitikA na tu tayA saha yugapadupatiSThate yenAvizeSAdubhayonivRttiH syAdi
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA. 4 A. zabdakaustubhaH / ti sakaleSTasiddhiH / taccheSatadapavAdapakSayorapi dUSaNamuddhartuM zakyamityuktameva / tadiha saptapakSImadhye pakSatrayaM duSTameva / pakSacatuSTayantu sAdhviti sthitam / nanvetatsUtramaMgasyatyAdi.. vadadhikArArthameva kiM na syAditi cenna / evaM hi satIko guNavRddhI neti nayA saMyujyaiva paThet / sarvasya dve pUrvatrAsiddhamityAdivat / na hyuttarasUtropasthitikatvAvizeSe kiM citsaMyujya: kiM cittu vibhajya paThitumucitam / vairUpye hetvabhAvAt / pratya-. yaH parazcetyAdau tu pArAyavizeSepyasaMyujya nirdezo vidheyabhedAna virudhyate / nApIdaM vidhisUtram / punarguNavRddhigrahaNasA- : marthyAt / tatpatyAkhyAnapakSopi viziSTAnuvRttisAmarthyAditi dik // iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAde tRtIyamAnhikam // na dhAtulopa ArddhadhAtuke // dhAtvaMzalopanimitte ArddhadhAtuke pare tanimittike guNavRddhI iko na staH / loluvaH popuvaH marImRjaH / lolUyAdibhyo yaGantebhyaH pacAyaci kRte yociceti yaGluki lunimisabhUtamacamevAzritya prApte guNavRddhI niSidhyete / yadyapi kRtsnasya dhAtorapi ka cilloposti / tadyathA, durINo lopazca / duHzabde upapadaiNo dhAto rak pratyayo bhavati dhAtozca lopaH / duHkhena Iyate prApyate dUramiti / tathApyevaMvidhe viSaye guNavRddhayoH prAptivirahAniSedhavaiyarthyam / atotra dhAtuzabdena tadekadezo lakSyate / dhAtulopa iti ca yaH di SaSThItatpuruSaH syAcadA dhAtukagrahaNaM lopavizeSaNaM vA guNavRddhayorvizeSaNaM vA vantrAvRttyAdibhirubhayavizeSaNaM veti trayaH kalpAH / tatrAye pakSe ArddhadhAtukanimittake dhAtulope sati ya- .
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zabdakaustubhaH / [1 a0 kicinimittike guNavRddhI na bhavata iti sUtrArthaH syAt / tatazca apUrvAdindheH ktapratyaye tanimittake nalope ca sati preddha ityatra mApnuvannAdguNApi niSidhyeta / yo hi dvayoH SaSThInirdiSTayoH sthAne bhavati labhate 'sAvanyatarato vyapadezamitAsthAnikatvasthApi satvAt / na caivamapIglakSaNatvavirahAna niSedhaH laiMgavAyane oguNasyeveti vAcyam / nahyasminsUtre ika ityasya svarUpaparatAyAM pramANamastyuttarasUtra tu cakAra itizabdArthakaH pramANamityAhuH / astu vArthAdhikArAzrayaNabalenehApIka iti svarUpaparaMtathApi bhedyataityAdau guNo na syAditi tRtIyapakSe vakSyamANo doSa AdyapakSadvayepyastyeveti bodhyam / nanu upeddhaH preddha ityudAharaNasyehoktisambhava eva nAsti / tathAhi / pUrva dhAtuH sAdhanena yujyataiti mate iddhamityatra nalopontaraGgaH prathamopanataktapratyayApekSatvAt / pUrva dhAturupasargeNeti dazene tu guNontaraGga ubhayathApi guNo bhaviSyati / bahiraGgasya guNasyAsiddhatayA niSedhAyogAt / bahiraGgasya niSedhasyAsiddhau guNapravRttenirvAdhatvAcca / satyam / asiddhaM bahiraGgamantaraGgaiti paribhASA neha pravartate nAjAnantarya bahiSTvaprakluptiriti nissedhaat|ynaantrngge bahiraGge vAcorAnantaryamAzrIyate tatraiSA paribhASA neti vyAkhyAnAditi haradattAnuyAyinaH / kiM tvasminpakSaeta ai iti sUtre pacAvedaM pacAmedamityAdau eta aitvaM kuto netyAzakya bahiraGgatvena guNasyAsiddhatvAditi haradattena vakSyamANaM virudhyate / tathA ca bahiraGgasyAsiddhatAbalena preddhamityAdisiddhiriti pratipAdanaparamihatyaM bhASyamapi virudhyeta / tasmAdyatrottarakAlapravRttike aca Anantarya tatra bahiraGgaparibhASA na syAditi kai- : yaTasammata eva nAjAnantarya ityasyArthaH sAdhuH pacAvedamityAdau
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustumaH / 123 yaM kriyayA saha yatra naaiti / ata eva purussvcnyorsNkrH| anyathA hi ghaTo nAsti tvaM nAsi ahaM nAsmIti puruSavyavasthA na syAt / ghaTAbhAvastvadabhAvo madabhAvazcAstItivatsarvatra prthmpurussaaptteH| na hi paramate tvaM nAsi tvadabhAvostItyanayorarthe kshcidvishessH| nabartha prati prathamAntapadopasthApitasyAnvAyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvena saMsargeNa prakAratAbhyupagamepi yuSmatsAmAnAdhikaraNyavirahasyAviziSTatvAt / evaM vAyau rUpANAmabhAvo 'stItivadrUpANi na saMtItyatrApyastItyekamacanaM syAdityanyatra vistaraH / evaM kArakavibhaktarapi kriyAyoge satyeva sAdhutvaM na tvanyathApIti kArakaiti sUtre vakSyamANatvAdbhUtale ghaTo nAstItyAdAvadhikaraNatvaM kriyAnvayyeva na tu naarthAnvayi / tathA ca sakalakArakaviziSTakriyAyAM naarthAnvayaH / natro dyotakateti niSkRSTapakSe tu kriyApadasyaiva tadvirahaparateti siddhaantH| ubhayathApIha guNaddhayoH pratiSedho durlabha eveti / atrAhuH / kriyayaiva saha vidheriva niSedhasyAnvayaH zAbda iti satyameva kintu kriyaiva keti saMzaye tvaduktaratyiA sanihitApIkapadopasthitiriha na sambadhyate / tathAhi sati dIdhIvevITAmiti sUtrasya vyarthatApatteH / na hi tatreparibhASAlotyaparibhASayoH phale vizeSosti / evaM sthite 'stirbhavantIparo 'prayujyamAnApyastIti prAtipadikArthasUtre vakSyamANarItyA bhavata ityasyopasthitasya guNavRddhI ityAdibhiranvitasya niSedhAnvaye sati guNavRddhayorabhAvaH phalito bhavatItyetAvatA guNa yoniSedha ityucyate / yathA ''ghArAgnihotrAdhikaraNe pratItitaH sarvopi viziSTAvadhireva tAtparyatastu kazcid guNavidhiriti siddhAntitaM tadvaniSedhepi bodhyam / nyAyasAmyAt / ata
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ___ shbdkaustubhH| [1 a0 eva hi vidhinissedhyokyiaarthgocrtetyaabhiyuktaaH| tasmAllAluvaH popuvo marImRja ityudAharaNaM siddham / pratyudAharaNaM tUcyate / dhAtulopa iti kim / ArddhadhAtuke vidhiniSedhAbhyAM SoDazigrahaNAgrahaNayoriva guNavRddhayorvikalpo mA bhUt / AddhadhAtukaiti kim / turvI thurvI durvI dhurvI hisAyAM murchA mohasamucchrAyayoH ebhyo yaGlugantebhyastibAdau sArvadhAtuke piti pare tototi momotItyAdau niSedho mA bhUt / rAllopa iti cchvorlopasya guNasya caikanimittakatvAt / idaM ca rAllope GidhaNAnanuvRttipakSamAzrityoktam / tadanuvRttipakSe tu totormItyAdyuttamapuruSaikavacanaudAharaNaM bodhyam / anunAsikAdipratyayatvena tatra raallopprvRtteH| nanu totortItyAdi prAguktamapyudAharaNamastu / rAllopasyApravRttAvapi lopo vyoriti lopAditi cena / tasya varNamAtranimittakatayA guNena sahaikanimittakatvAbhAvAt / na hi tatra pratyayagrahaNantadAkSepakaM vA kiJcidasti / ata eva gaudherAdiSu pratyayaparatAM vinApi yalopa iti dik / ika iti kim / abhAji rAgaH, bhajezca ciNi ghavi ca bhAvakaraNayorityupadhAlope. kRte vRddhiryathA syAt / kathaM tarhi pApacaka ityatra vRddhipratiSedha iti cet / zRNu / pApacyatevuli yasya hala ityatrAdimavyAdityAdivAraNAya yasyeti saMghAtagRhaNapyAdeH parasyeti ha. lmAtralope kRte 'to lopa iti pRthagallope tasya sthAnivadbhAvena pApacakAdau na vRddhiH|n viha nadhAtulopa iti sUtrasya kazcidapi vyApAraH / yaGlugantANNvuli pApAcaka iti bhavatyeva vRdiaunAvetivat / etena na dhAtulopa ityatreka ityanuvRtteH pApAcaka itivannadhAtusUtre bebhiditA marImRjitetyudAharaMca kaumudIkAraH parAstaH / pRthagallopasya nyAyyatve bhASyAdisammatatve
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / / ca sati vRddharasambhavAt / ata eva vRttikArAdayopyatra sUtre 'cpratyayAntAnyeva loluvAdInyudAjanhuH / bhidimRjyostu yAda ya luk tarhi tasyAnaimittikatvAd guNavRddhI sta eva / bebheditA marImArjiteti yathA / yadi tu yasya hala ityavayavalopastarhi sthAnivadbhAvAdeva guNAdyaprasaGga ityubhayathApi naitatsUtrodAharaNatvamityavadheyam / bhASyakArastu yasyota lopaivAcilukyapi pRthagallopamAzrityaitatsUtraM pratyAcakhyau / na ca yena nAmApti nyAyenAci yaGo lugatolopaM bAdheteti vAcyam / yasya hala ityatra yasyeti yogaM vibhajyAto lopa iti cAnuvartya yazabdasyAto lopavidhAnena lugvAdhanAt / avaziSTaM vyaJjanamAtraM lu. kovakAzaH / tatazvAllopasya sthAniyavAdeva bebhiditA marImRjitA pApacaka ityAdivalloluvAdayopi sidhyantIti kiM sUtre. Na na caivaM nonAvetyAdAvapi pRthagallopApattiH / cakArAnukRSTavahulagrahaNAjjAyamAnasyAnaumattikasya lukontaraGgatayA lakArotpatteH prAgeva samudAye pravRtteH / nanvevaM cekriyaH loluvaH toSTuva ityAdAvallopasya sthAnivattvAdyathA guNo na, evamiyaDuvaGAvapi na syAtAmiti cet / satyam / acamAzritya na bhavata eva / uktayukteH / kintu sthAnivadbhAvalabdhamakAramAzritya bhaviSyataH / sa hi yakAre lupte pratyayasaMjJakaH / syAdetat / loluvAdiSvakAre lupte yalugiti kramaH / tatra yakArAvasthAnakAle akAreNa pratyayatvaM na labdhameva / luptepi tasminnakAro nAstyeva / tataH prAgeva lopAt / soyamasatkathaM pratyayatAM labheta / tallopasya sthAnivadbhAvena pratyayatvamiti cet / sthAnini dRSTaM hi kArya tadvadatidezena labhyate / na tu tatrAdRSTamApi / atrAhuH / tatra sambhAvitamAtramatidizyate / yAdi hi lopasya sthAnibhUto
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 DakAra iha luptepi yakAre tiSThettArha pratyayatAM labhetovaGAdikaM ca pravarttayediti kathaM nAtidezaH / vareniSedhazceha liGgam / sa hi yAteryaGantAdvara cyallopayalopayoH kRtayoH sthAnivadbhAvenAto lopa iTi cetyAlopo mA bhUdityetadarthaM kriyate / sthAnini dRSTasyaivAtideze tu kintena / na hi yA yA ya ityasyAmavasthAyAmAto lopasya prAptiH / anajAditvAditi dik / nanvevaM cekSiyastoSTuva ityatrAntaraGgAnapIti nyAyenAkRtaevAkRsArvadhAtukayoriti dIrghe yaGo luk / tatollopasya sthAniva - nAve satyapi cekSiaa toSTuaa iti sthAnyakAreNa saha laghupadhamaGgamacpratyayaparaM jAtamiti laghUpadhaguNaH syAdeva | satyam / antaraGgAviyaGuvaGau bhaviSyataH / yathAha vArttikakAraH / zacaGantasyAntaraGgalakSaNatvAditi / tathA ca ripi gatau dhi dhAraNaityeSAntudAditvAcche kRte riyati piyati dhiyatIti bha vati / azizriyat prAdudruvatprAsu suvaditi ca NizrIti caGIyaGgavaGau bhavataH / tasmAtpRthagallopenaiva sakalanirvAhAna dhAtulopa iti sUtrannArambhaNIyam / na caivaM marImRja ityatra mRjerajAdau saMkrama iti pAkSikavRddhiprasaGgaH / haradattAdimate mukhyAjAdAveva tatpravRtteH, niSkarSe tu yathottaraM munInAmprAmANyAdiSTApatteH / vyavasthitavibhASA vAstu / atra vadanti / guNopadhAlopayuTAM na lopAlopayorapi prasaGgAtpRthagallopo luki vaktuM na zakyate // tathAhi / sarvatra dIrghAnteSu hUsvAnteSu ceyaGuvaGoH kRtayorlaghUpadhalakSaNo guNaH prApnoti / na ceha sthAnivadbhAvaH / AdiSTAdacaH pUrvatvAt / kiJca jaGgama ityatra gamahanetyupadhAlopaH syAt / ayAtrAnaGIti pratiSedhastarhi darIdRza ityatra RdRzoGIti guNaH syAt / api ca dedya ityatra dIGoyuDacIti yud syAt / kiJca sa '
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 121 'hi pUrva guNapravRttiH / tatra cAjAnantaryAzrayaNapiguNottarapravRttike eta ai ityatra tadanAzrayaNAyukta eva bahiraGgatayoddhAraH / upeddhaH preddha ityAdau tu guNaM prApayya niSedhaH kArya ityuttarakAlapravRttiko niSedhaH / tatrAjAnantaryAzrayaNAbhAvAbahiraGgaparibhASayA siddhamevaitat / atotratyaM bhASyamapi saGgacchate / nanu Satvatukorasiddha iti sUtraeSA paribhASA jnyaapyissyte| tatra ca kosicatko. syetyAdau prathamapravRttike eGa: padAntAdityAsmannajAnantarya na sUttarakAlapravRtte SatvepIti kathaM kaiyaTamataM samarthanIyam / tasmAdyatrAntaraGge bahiraMge vA acorAnaMtayamiti haradattoktarItireva zaraNI. kartavyeti cenna / kaiyaTamate acoriti dvitvasyAvivakSayA sarvasAmaJjasyAt / asti hyuttarakAlapravRttike Satve aca AnantaryAzrayaNam / iNaH parasya ssyetyukteH| evaM ca prathamapakSe preddha ityAdau doSAbhAvapi bhedyataityAdyasiddhireva dUSaNamiti dik / dvi. tIyapakSe tu yatkiJcinnimittake dhAtulope satyArddhadhAtukanimitte guNavRddhI na sta iti sUtrArthaH syAt / tatazca knUyI zabde ityasmANici puki yalope kRte pugantalakSaNo guNo niSidhyeta / tathA ca kopayatIti na sidhyet / yadi tu celenoperiti nirdezAd guNastahIhApi bhedyataityasyAsiddhireva doSaH / tRtIyapakSe tvAI dhAtukanimittake dhAtulope satyArddhadhAtukanimitte guNavRddhI na sta iti sUtrArthaH syAt / tatra tantrAvRttyAdyAzrayaNaprayuktaM gauravaM tAvatspaSTameva / lopena saha guNavRddhayorekanimittakatvaM ca na labhyeta / tatazca bhedyataityatra bhideNyantAtkarmaNi yaki bhida iya iti sthite nityatvANilope kRte pratyayalakSaNena NicamAzritya kriyamANopi guNo niSidhyeta / na ca NilopAtyAgevAntaraMgatvAd guNostviti vAcyam / vibhajyAnvAkhyAnapakSe tadasambhavAt /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zabdakaustubhaH / [1 a0 upasaMjaniSyamANanimittopyapavAda upasaMjAtanimittamapyutsarga bAdhataiti nyAyAcca / anyathA dadhatItyAdAvantaraMgatvAt jhonta ityantAdezaH pravarteta / na ca zlau dvitve caivaMkRte antAdezasya sthAnivadbhAvenAdabhyastAdityasya pravRttirAstviti vAcyam / alvidhau sthAnivadbhAvAsaMbhavAt / kizca / samarthAnAMprathamAveti sUtre 'kRtavyUhAH pANinIyAH kRtamapi zAstraM nivartayantIti jJApayituM samarthagrahaNamiti vkssyte| ve ete paribhASe samAnaphale iti ca tatraiva sphuttiikrissyte|tthaa cehApipUrva guNo nakriyeta kRtopi vA nivarteta jagmuSa ityAdAviDAdivat / tasmAddhAtorlopo yasminniti bahuvrIhireva sAdhuH / evaM hi sati lopasya guNavRddhayozcaikanimittakatvaM labhyataiti na kazcitpUrvoktadoSaH / syAdetat / ArabhyamANepyasminsUtre loluva ityAdau gunnodurvaarH|tthaahi|ih sUtre kGiticeti sUtre ca niSadhya kimityAkAMkSAyAM pUrvatra nirNItA ipadopasthitireva sambadhyeta / dhAtvaMzalopanimitte ArdadhAtuke ikpadaM nopatiSThate / tatazca bebhidaH marImRjo bhinno mRSTa ityAdau vyaMjanasya guNavRddhiprAptiH parametasya praghaTTakasya phalaM syAt / loluvAdau tu syAdeva guNaH / na ca paribhASAM prati zeSibhUtatayArthataH pradhAnayoguNavaddhayoreva niSedhostviti vAcyam / zAbdabodhe zAbdaprAdhAnyasyaivAnvayaniyAmakatAyA ucitatvAt / nahi rAjapuruSamAnayetyAdAvarthataH pradhAnabhUtopi rAjA AnayanenAnveti api tu puruSaeva / prakRte ca zAbdaM prAdhAnyaM vAkyArthabhUtAyAH padopasthitereva / kArakaviziSTA kriyA vAkyArtha iti siddhAntAt / Aha ca / sAkAMkSAvayavaM bhede parAnAkAMkSazabdakam / karmapradhAnaM guNavadekArtha vAkyamucyataiti / kiM ca siddhAnte prasajyapratiSedhe sarvatra kriyayaiva saha naonvayo natu nAmArthena / tadaktam / prasajyapratiSedho
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 127 nIsraMso danIdhvaMsaH,aniditAmityupadhAlopa: syAt / api ca yAyAH vAvAH ityAdiSvAkAralopaH syAt / tasmAtsamudAyalu. gevaiSTavyo loluvAdisiddhaye ca sUtramArambhaNIyamiti / atrocya. te / loluvAdiSu guNastAvana bhavati / sthAnidvArakasyAnAdiSTAdacaH pUrvatvasya satvena sthAnivadbhAvAt / ata eva hi na padA. ntati sUtre savarNagrahaNaM kRtam / ziNDhItyAdAvanusvArasya sthAnidvArakamanAdiSTAdacaH pUrvatvamAzritya tasya savarNe kartavye nasorallopasya sthAnivadbhAvo mA bhUditi / nanvanAdiSTAdacaH pUrvatva: sya zAstrIya kAryatvAbhAvAtkathamatideza iti cet| anAdiSTAdacaH pUrvatvApekSe 'caH parasminnityatideze kartavye sthAnivadAdeza i. tyasya pravRttisambhavAt / savarNagrahaNavyAkhyAvasare sarvairitthamevopapAditatvAcca / nanu yotrAdeza uvaG sonAdiSTAdacaH pUrvato sthAnidvArA kathaJcillabhatAM na tu tasyeha kizcitkArya vidhIyate yenAllopaH sthAnivatsyAt / yasya ca kArya vidhIyate ukArasya nAsAvAdezaH yena sthAnidvArApi pUrvatAM labheta / satyam / sarve sarvapadAdezA ityAzrayaNAtsthAnyAdezibhAvastAvadarthavati vishraanyti| ata eva erurityasya testuriti paryavasitArthamAzritya sthAnivatsUtreNaiva siddhatvAdekadezavikRtasyopasaMkhyAnaM nArabdhavyamiti vakSyate / ata eva ca sthAnivadityuktau sambandhizabdatvAdevAdeza ityasya lAbhe siddha punarAdezagrahaNamAnumAnikasyApyAdezasya parigrahArthamiti vakSyate / evaJcehApi lo. lU ityasya loluityAdezaH, sa cAnAdiSTAdacaH pUrvaH sthAniva. dbhAvAt / tasya ca lolov ityAdeze kArye 'llopaH sthAnivaditi yuktameva / kiJca / zAjanorjeti rIG Rta iti ca sUtre dI. ?ccAraNenAvRtte punarvRttAvavidhiniSThitasyeti paribhASA jJApa.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zabdakaustubhaH / [1 a0 yiSyate / tenovaGi kRte guNo na bhaviSyati / darIdRza ityatra guNo na bhavati / pratipadoktasyAGo grahaNAt / adarzaditi ythaa| yaGastvakAra upadezavalAyAM na pratyayaH / kintu tadavayavaH, yakAre lupte tu nAsau GakAraviziSTo na vA zrUyate / kintu takaikagocaratvAllAkSaNikavadvilambitopasthitikaH / nanvevamanaGIti paryudAsepyasyAgrahaNAjjaGgama ityatrAllopaH syAditi cenn| anaGIti paryudAsenAGsadRze aupadozikeajAdau zrUyamANAjAdau vopdhaalopvidhaanaat|arthvaanvaagunnvidhau gRtyataiti tu na samyakAvikaraNAnAmanarthakatvAt / yattu dedya ityatra yuT syAditi / tanna / anubandhanirdezAt / taduktam / tipA zapAnubandhena nirdiSTaM yadgaNena ca / yatraikAgrahaNaM caiva paJcaitAni na yaGlukIti / dIGo yuDacIti sUtre dIGa ityanubandhanirdezo yaGlunivRttyartha iti tvayaivo. ktatvAcca / atra ca jJApakamekAca upadezaiti sUtre yanivRttimuddizya kriymaannmekaagrhnnm| na hi tasminkRtepyuktaparibhASAM vinA bebheditetyAdi siddhayati / bibhetsatItyAdisiddhaye tantrAvRttyAdyAzrayaNenopadezagrahaNasyobhayavizeSaNatAyAHsiddhAntayiSyamANatvAt / na caivamapiztipAzapetyAgraMzAntare kathaM jJApakamiti vAcyam / ekadezAnumatidvArA pUrvAcAryapaThitaparibhASAjJApanasya gatikArakopapadAnAmityAdau bahuzo dRSTatvAt / na caivamekAca iti vidhIyamAne dvitvamapi yaluki na syAditi vAcyam / guNo yaGlukoriti jJApakena ttprvRtteH| yaGluki bebheditetyAdAviDAgame tUdAhRtaparibhASeva shrnnm|dviHpryogo vicanaM pASThamiti vakSyamANatayA dhAtvantaratvasya vaktumazakyatvAt,babheditota yaGante tu pRthagallopAbhyupagamAttasya ca sthAnivadbhAvAnneniSedhaH / pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbhAvasya vakSyamANatvAt / kiJca / ya
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ '1 prA. 4 A. zabdakaustubhaH / 129 syeti lopasya tvayApyavayavalopatvaM svIkRtam ) tatra yadyapi dedyaka ityatra yuTu svAditi nApAdanArham / halaH paratvAbhAveneha yalopApravRttyA dedIyaka iti rUpAbhyupagamAt / sanIsUsaka ityAdau nalopopi sarvasammatatvAdeva nApAdyaH / yAyAyako vA vAyaka ityAdAvAllopopyanApAdyaH / yalopaviraheNAjAdi GidArddhadhAtukaparatvAbhAvAt / tathApi gameryaGantANNvule jaGgamaka ityatrAllopasya sthAnivadbhAvAd vRddhyabhAva ivopadhAlopaH syAt / athAtrAnaGIti pratiSedhastarhi darIdRzaka ityatra RdRzoGIti guNaH syAt / atha yadIhAGgavRtta paribhASayA saMjJApUrvako vidhiranitya iti vA samAdhIyate tarhi yaGlukyapi sanIsraMsa ityatra na - lopo yAyA vAvA ityallopazca na zaMkyaH / samAdhAnasya tulyatvAditi dik // kGiti ca / / ika itizabdamuccArya vihite guNavRddhI gita kitaM GitaJca nimittatayAzritya ye prApnutaste na stH| gita, jiSNuH / glAjisthaJcaksnuH / na cAyaM kidevAstviti vAcyam / sthAsnurityatra ghumAsthetItvaprasaGgAt / na caivaM bhUSNurityatreTprasaGgaH / zrucakaH kitItyatrApi carcena gakAramazleSamAzritya tanniSedhAt / na caivaM carvvasyAsiddhatayA visarjanIyo na syAdrorutvaJca pravartteteti vAcyam / na munaityatra neti yogavibhAgAsautratvAdvA / tathA ca glAjistheti sUtre zlokavArttikam / ksnogitvAnna stha IkAraH kiGitorItvazAsanAt / guNAbhAvastriSu smAryaH zrayako 'nitvaM kagoritoriti / jayAdityopyevam / vAmanastu glAjisthazcetyatra sthA A ityAkAraM prazliSya vastupratyayAntasya tiSThaterAkAra eva na tvItvamiti vyAkhyAnAdeva sthAsnoH siddhau na kvApi gakAramazleSaH kArya ityAha / nanve 17
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 tena tanmate daMze cchandasyupasaMkhyAnamiti ksnau dakSNavaH pazava ityatrAniditAmiti nalopaH syAt / satyam / chAndasatvAtsamAdheyaH / kit / citaM stutaM mRSTam / Git / cinutaH sunataH mRSTAt / nimittasaptamyAzrayaNaM kim / vyavahitepi yathA syAt / chinnaM bhinnam / ika iti kim / kAmayate / zabdavyApArAzrayaNaM kim / laigavAyanaH / orguNo hIka evaM pravarttate na tatrepadopasthitiH / ori tinirdiSTasthAnikatvAt / taduktam / taddhitakAmyorik prakaraNAditi / nanu GitIti saptamInirdezAttasminnitinirdiSTe pUrvasyeti paribhASopatiSTheta tatra niHzabdasya nairantarya paratvAdizecoccAraNakriyatvAdavyavahitoccAritasya niSedhaH syAnna tu chinnaM bhinnamityAderapIti cet bhavedevaM yadi GitItyetanniSedhyayA kriyA sAkSAtsaMvadhyeta / iha tu guNavRddhibhyAM sambadhyate / yasya ca bhAveneti saptamI kriyAntarAzrayaNAdautsargikasattAkSepaH tatazca kGiti sati prApte ye guNavRddhI iti sambandhe kRte siddhasAdhyasamabhivyAhAranyAyenopalakSaNIbhUtasattAzrayaNasya nimittatvamutsargataH phalati natviha viziSyanimittattAyAM saptamIvidhAnamasti / na cAtra nirdiSTaparibhASA sambhavati / vidhyaGgabhUtAnAM paribhASANAM sAkSAdvidheyaniSedhyakriyAnvayinyeva pravRtteH / idantu kriyAnvayino vizeSaNaM na tu kriyAyAH / atotra na paribhASApravRttiH / anyathA vRddhiryasyAcAmAdirityatreparibhASopasthAne zAlIyAdirna sidhyet / na hyatrekaH sthAne vRddhiH / ata evodIcAmAtaH sthAnaiti sUtre sthAnegrahaNaM kRtam / AtaH sthAne yo kAra ityanUdyamAnasya vizeSaNe Ata ityasminpaSThIsthAneyogeti paribhASAyA apravRtteH / guNAnAJca parArthatvAdasamba ndhaH samatvAtsyAditi nyAyopyatrAnusandheyaH / nana tartyanenaiva
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / nyAyena GitItyetatpradhAnabhUtakriyayA sambadhyatAM na tu taccheSabhUtAbhyAM guNavRddhibhyAM, pradhAnAnvayastha sambhavatastyAgAyogAditi cenna / yatra hi guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAnopakArAya mahate prabhavati tatrAtmanopi saMskAramanubhUya pradhAnena sambadhyate / yathA pAnIyamelAdisaMskRtaM puruSeNa / uktaJca / guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAna pratipadyate / pradhAnasyopakAre hi tathA bhUyasi varttataiti // iha guNavRddhayoGidrahaNena vizeSitayoH pradhAnasya mahAnupakAro bhavati / vyavahitasyApi pratiSedhesiddheH kroH kitkaraNaJcAtra jJApakam / anyathA pradhAnenaivAnvaye nirdiSTaparibhASAyAzcopasthitau satyAM vyavAhite niSedhasyApravRttau vyarthameva koH kittvaM syAttasmAdyathAvyAkhyAnameva sAdhu / nanu na yadIyaM parasaptamI tArha zacaGante doSaH laghUpadhalakSaNaguNaprAptariti cen| antrnggtvaadiydduvjhvRtteH| dhi dhAraNe, ri pi gatau, tudAdayaH dhiyati riyati piyati / NizridrubhyaH kartari caG / azizriyat, adudruvat, amusruvat, iha tipamAzritya prApto guNo bahiraGgaH zacaGAzrayAviyaGavaGAvantaraGgau / taduktam / zaca. GantasyAntaraGgalakSaNatvAditi / mRjerajAdau saMkrame vRddhirveSyataiti kAzikAyAm / idaJceko guNavRddhIiti sUtraprasaGgAdvaiyAkaraNAntaramatatvenoktaM bhASye / asyArthaH / saMkrAmato guNavRddhI asmAditi vyutpattyA guNavRddhipratiSedhanimittabhUtaH Gitpratyayotra saMkramazabdenocyate, yogarUDhestena marImRja ityatra dhAtvaMzalopanimittatayA vRddhipratiSedhahetAvapyamatyaye nAsau vikalpaH pravarttataityavadheyam / ata eva Gityaci veti vacanaM taMtra bhASye kRtam / mRjanti |maarjnti / atra hrdttH| acItyucyamAnepi yasminvidhistadAdAvalgrahaNaiti siddhe AdigrahaNaM mukhyAnAdigrahaNArtham /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 vyapadezivadbhAvenAjAdau yUyaM mamRja, tvayA mamRjaityAdau na bhavatIti / taccintyam | mukhyAjAdiparigrahe pramANAbhAvAt / na hi bhASye AdigrahaNaM kRtaM yena tvaduktArtho labhyeta, kintu Gityaci veti vacanaM paThitam / yattu tataH prAguktaM bhASye " ihAnye vaiyAkaraNA mRjerajAdau saMkrame vibhASA vRddhimArabhanta" iti / tattu tadAdiparibhASAbalalabdhavAkyArthAnuvAdamAtraM na tu parakIyavidhivAkyazarIramidaM yena svaduktamarthaM jJApayet / ata evAtreyo mRjeti bhidAdipAThAdaG gaNapAThAdeva vRddhayabhAva ityAha / ata eva rakSitenApi dhAtupradIpe tundaparimRjastundaparimArja ityubhayaM darzitam / durghaTavRttau tu tundaparimRja ityatra vyavasthitavibhASayA vRddhirnetyuktam / ata eva dhAtuvRttiSu yUyaM mamRja mamAjeti rUpadvayamudAhRtam / yattu mukhyAjAdigrahaNavAdinApi mate 'tra vRddhivikalpa durvAra eva / tathAhi / madhyamapuruSabahuvacanasya tha sya parasmaipadAnAmiti sUtreNa vidhIyamAno 'kArAdezo 'lontyasya prApnoti / na caitraM vidhivaiyathyam / NalAdInAM yathAsaMkhya sampAdanena caritArthatvAdityAzaGkaya bhASyaeva dvedhA samAdhAsyati / akAradvayAtmakoyamanekAlatvAtsarvAdezaH / yadvA dhAtorityadhikArAdAdeH parasyeti thakAramAtrasyAkAra iti tatra pakSadvayepyato guNa iti pararUpasyAcaH parasminniti sthAnivadbhAvAnmukhyAjAditvamapyastyeveti kaizviddharadattamizramate dUSaNamuktam / tanna | AdyantavadityAtidezaiva sthAnivadbhAvepi mukhyatvAbhAvasya suvacatvAditi dik / syAdetat / acinAdamArTa ityAdau sthAnivadbhAvena tapo GizvAt kGiticeti guNavRddhiniSedhaH syAt / na cAlvidhitvAtsthAnivadbhAvAsambhavaH / anubandhakA - ryeSvanalvidhAviti niSedhasyApravRtteH / anyathA 'cinavamamArjami 132
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustumaH // 13.3 tyAdAvapittvena sArvadhAtukamapiditi GivApatteH / iha ca jJApakaM nalyapIti sUtram / anyathA lyapaH kittvAbhAvAdevetvAtrAptau kintanniSedhArthena sUtreNa / yatu se piccetyApidvacanaM jJApakamiti / tanna / zRNIhi vizvataH pratItyAdau sthAnentaratamaparibhApayA pittvAdanudAttasya sipaH sthAne 'nudAttasyaiva he: prAptAdAttasampAdanena caritArthatvAt / apivasAmarthyAddhi tatrAntaratamaparibhASA bAdhyate / pratipattilAghavArthamudAtta iti vaktavye spidvacanaM jJApakamiti vAstu / nyAyasiddhopyayamarthaH / anuvanyAnAmanekAntatvena sthAnikoTAvapraviSTatayA sthAnyalAzrayavidhirviSayakasyAnalvidhAviti niSedhasyApravRtteH / anubandhA ekAntA iti matepi sthAnitvapratIteH prAgevAntaraGgeNa lopena tecAmapahArAt / tasmAllaDAdyAdezAnAM tibAdInAM sthAnivadbhAvena GittvaM durvArAmiti / atrAhuH / yAsuT parasmaipadaSviti sUtre GidvacanaM jJApakaM lAdezAnAM sthAnivadbhAvena Gittvanna bhavatIti / tathAca vArttikam / lakArasya GivAdAdezeSu sthAnivadbhAvaprasaGga iti cedyAsuTo GidvacanAtsiddhamiti / nanu stuyAdityAdAvaniglakSaNavRddhipratiSedhArthaM cinuyurityAdau jusicanyasya pratiSedhArthaJca yAsuTo Gitvamastu / uto vRddhiluki halItyatra tyuta iti nirdiSTasthAnikatayeparibhASA nopatiSThate / jusiceti tu kUGiti cetyasyApavAda eva / tathA ca sthAnivadbhAva labdhaM GitvaM stuyAccinuyurityatra vRddhiguNau niSeddhuM nAlam / punaGittvasAma A * tu tadubhayaniSedho bhaviSyati, tathA ca vRddhiguNaniSedhe caritArtha yAmuTo GiGkathaM lAdezeSu lAzrayaGitvasya virahaM jJApayediti cet / ucyate / uta auditi vaktavye vRddhigrahaNaM saMjJApUrvako vidhiranityo yathA syAdityevamartham / tena stuyAdityatra
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zabdakaustumaH / [1 a0 na vRddhiH / tathA cinuyurityatra na guNaH ksasyAcItyatocItyanuvAMjAdau jusi guNavidhAnAt / miguNo jusi cetyakAraM pazliSyAccAsAvum ceti karmadhArayAzrayaNenAjAdAbusi guNavidhAnAzrayaNe tu cakrurjanhurityAdAvatiprasaGgaH / guNeti luptavibhaktikamu jusIti ca chedaH / ukArAdau jusIti cArthaH / jusi guNe yAsuTnatiSedha iti vArtikamapyuktarItyA siddhArthakathanaparami. ti tAvAtikakArasya hRdayam / bhASyakAramate tu sArvadhAtukamapiditisUtre 'piditi yoga vibhajya Diditi cAnuvAvRttiJcAzritya Gicca pina bhavatIti picca Ginna bhavatIti vAkyArthadvayaM varNyate / idaJca hala: zna iti sUtre bhASye spaSTam / tena bUtAdityatra bruva INna tAtaGa aupadezikaGitvenAntaraGgeNAtidezikasya bahiraGgasya pitvasya bAdhAt / atidiSTAdupadiSTaM balIya iti nyAyAt / acinodityAdau tvaupadezikena tibAdInAM pitvena lAzrayamAtidezikaM DitvambAdhyate / tena guNAdisiddhiH / asmiMzca pakSe yAsuTo GitvavacanaM na jJApakaM kintu mRjyAdityAdAvamAptaGitvavidhAyakam / tena ca pitvasya cinotItyAdau sAvakAzasya bAdho 'taH stuyAdityAdau piti halIti vidhIyamAnA vRddhine pravartate / cinuyuriti tu prAgvadeva samarthanIyam / pUrvodAhRtavArtikamate tu brUtAdityatre prApnoti / AgamazAsanamanityamiti tu kathaM ci. smaadheyH| vastutastu halaHznaH zAnajjhAviti zAnacaH zitkaraNenaka cidanubandhakAryepyanalvidhAviti niSedhaH pravarttataiti jJApyate / tena brUtAdityAdau na kazciddoSa iti / ata eva bhASyamate bhaviSISTetyatra Gitvanna kariSyamANetyatrogillakSaNaTillakSaNava DInneti dik //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 po. 4 A. zabdakaustubhaH / dIdhIvevITAm // dIdhIvevyoriTazca guNavRddhI na stH| AdIdhyanam AdhIdhyakaH / Avevyanam AvevyakaH / akaNiSam araNiSam / kaNitA vo rnnitaashvH| ihAmaM prati sijntmnggm| tipo DAdezaM prati tu kaNidraNiditi tAntamaMgaM tasyAmaMDAdezaM ca sAdhAtukaM nimittIkRtya laghUpadhaguNAmApnonena niSidhyate / vRddhistviTo na sambhavatyeva / luDantatA sphoTayituM pa ityasya prayogaH / na hi tRjante tRnnante veTo guNaprAptiH pratyayAvayavatvAttasya / artha dIG kSaye, dhIG anAdare, veJ tantusantAne, vI gatyAdiSveteSAmiha grahaNaM kuto neti cet / na / avayavaprasiddhayapekSayA samudAyaprasiddhebalavattvAt / kiJca caturNA grahaNebhiprete'sandehAtha dI. vedhIvITAmityeva brUyAt / id cAtrAgama eva gRhyate na iT ga. tAviti dhAtuH / nanu dhAtusAhacaryAdAtureva gRhyatAm / maivam / sAhacaryasya sarvatrAniyAmakatvAt / anyathA dvistrizcaturiti kR. vorthaiti sUtre kRtvorthagrahaNaM na kuryAt / dvistiriti sujantAbhyAM sAhacaryeNa caturityasyApi sujantasya grahaNasambhavAt / ataevAgamApekSayA prakRterabhyahitatvAddIdhIGaH pUrvanipAtaH sUtre kRtaH i. Topi dhAtutve tu prakRtitvAvizeSepyalpAntaratvAttasyaiva pUrvanipAtaH syAt / atredamavadheyam / dIdhyako vevyaka iti yadudAhRtaM taddIdhIvevIbhyAM zuddhAbhyAmeva buli rUpaM na tu NyantAbhyAmapi / yattu yIvarNayoriti sUtre haradattenoktam , varNazabdo varNavistAra itidhAtoH pacAdyajantaH zrayamANa eva / varNe yathA syAlluse mA bhUdityevamarthaH tena NyantAbhyAM NvAla Nilopasya pUrvavidhau sthAnivatvepi zrUyamANatvAbhAvAllopAbhAve yaNi kRne dIdhyako vevyaka ityeva zuddhena samAnAkAraM rUpaM bhavatIti / tadetannAglopizAstRditAmityetasminsUtre bhASyakAraireva Nyantasya
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1 a0 136 zabdakaustubhaH / dIpaka iti rUpaM zuddhasya tu dIdhyaka iti vyutpAditatvAtsiddhAntavirodhAdurekSyam / tatrAhi varNagrahaNaM luptepi varNe yathA syAdityevamarthamityAzaMkya sthAnivadbhAvena siddharantaraMgatvANilopAtmAgyIvarNayoriti lopasiddhezca vargagrahaNaM pratyAkhyAtam / nanu va. rNagrahaNaM kurvataH sUtrakArasyAzayaM bhASyakAroktAdanyamevAnumRtya brUma iti cet, satyam / tathApi yathottaraM munInAM prAmANyApAzuddhistadavastheveni dik / syAdetat / dIdhIvevyoGitvAGiti ceti sUtreNaiva niSedhostu kimiha dIdhIvevIgrahaNena / maivam / iglakSaNayohi sa niSedha ityuktam / na cAco NitIti vRddhiriglakSaNA / kiJca kAryiNo nimittatve pUrveNa siddhiH sambhavedapi / na ca kAryA nimittatayAdhIyate / cyavate plavate ityAdAvapi guNaniSedhApatteH / atra ca liGgaM kuTAdimadhye kUG zabda ityasya pAThaH sthaMDilAchayitarIti nirdezazca / yattu prakRtasUtre dIdhIvevyorgrahaNamevaitatparibhASAjJApakAmiti / tanna / aniglakSaNavRddhiniSedhena caritArthatvAt / bhASyamataetatsUtrasya pratyAkhyAsyamAnatayoktaparibhASAyAM liGgAntarasyaivAnusatavyatvAcca / syAdetat / yadi kAryA nimittatvena nAzrIyate kathaM tarhi UrNanaviSatItyatra dvivacanecIti nuzabdasya dvitvaM, iSaityasya ajAditvepi dvitvaM prati kAryimadhye praviSTatayA nimittatvAsambhavAtaH / sanyaGoriti SaSThImAzritya sannantasya dvitvavidhAnAt / anyathA pratISipatIti sano dvitvaM na syAt / yattu sanyaGoriti saptamyAzrayaNepi sanyaGorakAroccAraNasAmAd dvitvaM bhaviSyatIti / tanna / ditsadhitsAdibhyo yatpattipratibandhenAco yaditi yatpratyayotpAdanena cAkAroccAraNasya caritArthatvAt / anyathA aririSatItyAdyasiddhezca / yadi hi tatrApi sthAniva
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 137 tsyAdisodvivacane kRte 'rISatIti syAt / atrocyate / kAryamanubhavanneva kAryA nimittatayA nAzrIyataiti paribhASArthaH / aririSatItyatra hajAdedvitIyasyeti riszabda dvittvapravRttiH / tadantargatazceszabda iti nAsau dvitvaM prati nimitvaM kAryabhAktvAt / UrNanaviSatItyatra tu nakzabdasya dvitvaM prAptantadanantargata. zcemzabda iti bhavatyeva nimitraM tadbhAvabhAvitAmAtreNeha nimittateti sanyaGoriti sUtre bhASyakAraireva sphuTIkRtatvAt / tathA ca dvivacanecIti sthAnivadbhAvAnnazabdasya dvittvamucitameva / yattu dvivacanecIti sUtre'ci kiM jeghIyatededhmIyataiti pAcAM pratyudAharaNantadApAtataH / thrIya dhmIya ityasya dvittvabhAktayeghAdhmoritItvaM prati nimilabhUtasya yaGo dvittvampratyanimittatvAt / tasmAttatrAcItyattyAdhijagaityetadeva vyAvartya bodhyam / gAbliTIti dvilakArakanirdezamAzritya lAvasthAyAmeva gAGAdezavidhAnAt / ajgrahaNantu jJApakaM rUpasthAnivadbhAvasyati tatratyavArtikamapyadhijagaityetasminnudAharaNe kAryAtidezAzrayaNe 'jgrahaNavaiyarthya syAdityeva yojyamiti dik / yattvasiddhavatsUtre vakSyate'tragrahaNaM samAnAzrayapratipattyarthamiti / tana / AzrayatvaM sthAnitayA nimittatayA vA kathaJcidAzrayaNamAtreNa na tu nimittataryavetyAgrahaH / tena zAhAviti zAbhAvo heSitve kartavye 'siddho bhavati / anyathA dhitve heH kAryitayA nimittatvAbhAvAdasiddhatvaM na syAt / ata eva samAnAzrayamAbhIyamAbhIye 'siddhamityevAhuna tu samAnanimittamiti / idaJca sUtraM bhASyavArtikayoH pratyAkhyAtam / tathAhi / dIdhIvevyau chAndasau dhAtU na tu loke prayogAhau~ / chandasi cAnayoguNo dRzyate / hotrAya dRtaH kRpayannadIdhet / adIdhayuddAzarAjJe vRtAsa ityA 18
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zabdakaustubhaH / [1 a. dau / na cAyambAhulakena samAdheyaH / tathA sati niSedhasUtrAnArambhasyaiva lAghavenocitatvAt / tatheTopi grahaNaM vyartham / A dhAtukasyeDityatra hi neT vazi kRtIti sUtrAdigrahaNamanuvartate / tacceTo vikArAbhAvArtham / iT iDeva na tu vikRta iti vyAkhyAnAt / tato laghUpadhaguNAbhAvAtsiddhaM kaNitA zvo raNitAzva ityAdi / na caivaM pipaThIrityatra dIrgho na syAditi vAcyam / tasya niyamaM pratyasiddhatvAt / apAThIdityatra savarNadIrghastu na dhAryate / sijlopa ekAdeze siddho vaktavya iti jJApakAt / yadvAGgAdhikAre kriyamANo niyama AGgameva vikAraM vyAvartayati / tena UrityakaH savarNaiti ca dI| bhavatyeva / grahItetyatra tu graho liTItyArambhasAmarthyAdI? bhavatyeva / idaM ntvavaziSyate / pipaThIMSi brAhmaNakulAnItyatra sAntamahataH saMyogasyeti dIrghatvaM na syAt / siddhatvAdAGgatvAttejAMsItyAdau caritArthatvAca pipaThIrapAThIt grahItetyAdipUrvodAthatebhyosya vailakSaNyAditi / atrAhuH / pipaThIpIti prayogo'sAdhureva / na hyatra numAgamo labhyate / allopasya sthAnivadbhAvanAjhalantatvAt / na caivamajantatvaprayukto num syAdeveti vAcyam / tasya sakArAduttaratra prasaktyA dIrghasya tathApyapravRtteH / sAntasaMyogAbhAvAt / vastutastvajantatvaprayukto numatra na bhavatyeva / sthAnivadbhAvAsaMbhavAt / anAdiSTAdacaH pUrvasya vidhau hi saH / na cAjantamanAdiSTAdacaH pUrva yena tasya numi kartavye 'llopaH sthAnivatsyAt / nanu jhalantatvaprayukto num durvaarH| na ca tasminkarttavye sthAnivadbhAvaH zaMkyaH / kvau luptaM na sthAnivaditi niSedhAt / anyathA sakhIyateH kvipi sakhIH sutIyateH sutIrityAdi na syAt / allopasya sthAnivadbhAvena yaNAdezaprasaGgAt / atro
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. shbdkaustubhH| 139 cyate / kvilugupadhAtvacaGparani sakutveSUpasaMkhyAnamititAvadvArtikazarIram / tatra kvItyaMzo yadyapi dvedhA vyAkhyAsyate / kvau luptaM na sthAnivaditi / kvau vidhimprati na sthAnivaditi c| devayateH kvipi dayUrityAderanyataravyAkhyAnAzrayaNena si. ddhAvapi sakhIyateH sakhIrityasyAdyavyAkhyAnaM vinA asiddheH lavamAcakSANo laurityasya dvitIyavyAkhyAnaM vinA 'siddhezca / tathApi kvau vidhi pratIti dvitIyavyAkhyAnAmeva sArvatrikam / kvau luptamiti tu kvAcitkam / khyatyAdityatra maparyantasyatyatra ca bhASyAdAvAzritaM na tu sArvatrikam / atra ce grahaNapratyAkhyAnaparamatratyabhASyameva pramANaM kathamanyathA pipaThISItyAdau dIrghasyeSTatve sUtrarItyA ca tallAbhe iDgrahaNaM pratyAcakSIta / tasmAtpipaThiSi brAhmaNakulAnItyeva rUpaM bhavatIti sthitam / / halonantarAH saMyogaH // ajbhiravyavAhitA halaH saMyogasaMjJA syuH / saMjJAnadezAH saMyogAntasye tyevamAdayaH / ihAntarazabdena chidravAcinA bahuvrIhau nizchidrAityarthalAbhAdavagrahe saMjJayA na bhAvyam / AdheyapradhAnenAntaretyavyayena saha bahuvIhI vAdheyaniSedhapratItaravagrahepi bhAvyameva saMjJayA / na hi tatrAntarA madhye kiJcidasti kiM tu madhyamAnaM vartate / mAtrA isvastAvadavagrahAntaramiti prAtizAkhyabalena tatra mAtrAkAlAvasAnAbhyupagamAt / yattu prAtizAkhyAntara "maddharmAtrovagraha" iti, tattu sarvatra saMhitAyAmarddhamAtrAkAlasya satvAttatotiriktoddhamAtrAkAlovagrahastItyevaMparamataH prAtizAkhyayoravirodhaH / tadiha kataraH pakSo grAhya iti cet / ubhayathApyadoSa iti bhaassykaaraaH| nanvapsvityAdau satyAM saMyogasaMjJAyAM saMyoge gurviti gurutvAd guroranRta iti plutena bhA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1 a. 140 zabdakaustumaH / vyaM natvanyatheti mahAnphale vizeSaH / tatkathaM pakSadvayAbhyupagama iti cet / na / apsvityasyAdhikaraNavRtterdUrAdUtasambandhAbhAvAt / vicAryamANAnAmityAdau tu vAkyasya Terityanuvartate na tu guroranRta iti / nanvapmu bhavopsavyaH,digAdiSu pAThAyat / apo yoniyanmatuSu ceti saptamyA alaka tataH sambuddhau he apasavyetyatra syAdeva phalabheda iti cet / atrAhuH / naivaMvidhe viSaye 'vagrahaM padakArAH kurvantIti / atra ca sampadAya eva zaraNamiti bodhyam / uktaJcaitat / gobhyo gAtuM gobhirmadAya citraidrAjA rAjakA idanyake ityAdI gomyo gobhiH rAjakA ityAdInAM satyapi padatve 'vagrahAkaraNAt / IyivAMsamatinidha ityAdAvIyivAMsamiti vinApi padasaMjJAM kasoH pUrvamiDAgamAnte 'vagrahakaraNAcca / etena sisAsan ukthazasaH ririSa i. tyAdau padakAle sattvasvatvAdayopi vyAkhyAtAH / yattu mAno mahAntamiti mantre vedabhASyakArairuktam / chAndasaH padakAlIno hastra iti,tadapi sampadAyamAtraparatayA kathaMcinneyam / na lakSaNena padakArA iti bhASye padavibhAgaH pauruSeya iti kaiyaTAdibhiruktatvAditi dik / kathaM tarhi tatratatrAvagrahe vizeSa ityucyataiti cet / avAntarapadatve satyavagrahaH kriyataityutsargamabhipretyota gRhANa / apsuyonirvA azva ityAdAvapi muzabdAtpUrva nAstyavagrahaH / avAntarapadasaMjJAnekattve uttarakAlapravRttikayAvagraha iti vaidikasambhadAyAt / ata eva mayUraromabhirityatra bhisaH pUrvamavagrahaH / namauktibhirityatrApyevam / indramANaH puraetevetyatra cevazabdAtmAgiti dik / mahAsaMjJAkaraNamanvarthasaMjJAvijJAnArtham / saMyujyante 'sminsamudAye varNA iti / tenAtra samudAye vAkyaparisamAptirna tu guNavRddhayAdisaMjJAvatmatyekam / tathA hi sati ni
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustumaH / saMyoga iti vAnyasyasaMyogAderityatvaM 1 ryAyAdityAdau yakAraH syAt / siddhAnte tvaco rahAbhyAmiti dvitve satyapi tasyAsiddhatayA niryAyAdityAdAvetvaM na bhavati / kiJca pratyekaM saMjJeti pakSe saMtSaSTetyatra Rtazca saMyogAderitId syAt / saMDriyatai tyatra guNotisaMyogAdyeoriti guNaH syAt / dRSatkarotItyatra kakArasannidhau dakArasya saMyogatvAtsaMyogAntalopaH syAt / zaktAvastetyatra jhali takAre parataH skoriti lopaH syAt / niryAta ityAdau saMyogAderAto dhAtoryaNvata iti niSThAnatvaM syAt / jAtau cedaM bahuvacanaM hala iti / jAtyAkhyAyAmekasminniti vacanAt / tena dvayorapi saMyogasaMjJA bhavati / ataH zikSetyAdau gurozca hala ityapratyayaH sidhyati / yatra tu bahavo halaH saMzliSTAstatra dvayorbahUnAM vA vizeSeNasaMjJA / na caikAjdvirvacananyAyena samudAyasyaiva syAditi vAcyam / vaiSamyAt / tathAhi / dvirvacanaM samudAyAvayavaikA coyugapatkartumazakyam / saMjJA tu zakyA / tathA samudAye dvirukte 'vayavA api dviruktA bhavanti vRkSaH pracalansahAvayavaiH macalatIti nyAyAt / iha tu samudAye pravRttayA saMyogasaMjJayA nAvayavAnAM tatkAryasiddhiH / ato vizeSeNa dvayorbahUnAM ca saMjJeti sthitam / yadi tu bahUnAmeva syAttarhi saMsvaryataityatra guNorttIti guNo na syAt / gomAnkarotItyatra saMyogAntalopo na syAt / nilana ityAdau niSThAnatvaM na syAditi dik / nanu yadi dvayorapi saMjJA tahandrIyateH sanIndidriyiSatIti na syAt / iha hi saMyogau dvau nadau darau ca / tatra nakArasyeva dakArasyApi nandrAiti dvitvaniSedhaH prApnoti / naiSa doSaH / tatra hyajAderityanuvarttate / sA ca karmadhArayAtpaJcamI / tenAderacaH pare nadarAH saMyogAdayoM 1 141
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zabdakaustubhaH / [ 1 a na dvirucyantaiti sUtrArthaH / evaM ca pUrvasUtre dvitIyasyeti na karttavyameveti vakSyate / halaH kim / titaubhyAm / atra tanoterDauH sanvacceti DaDapratyayaH sanvadbhAvAd dvitvaM sanyata itItvaM ca / vyastoccAraNasAmarthyAd guNAbhAvaH / yadi hyacArepyanantarayoH saMyogasaMjJA syAttahIMha saMyogAntasyetyukAralopaH syAt / anantarAiti kim / panasam | yadIha sakAramakArayoH saMyogasaMjJA syAtA skoriti sUtreNa sakAralopaH syAditi dik // 1 mukhanAsikAvacanonunAsikaH // mukhasahitA nAsikA mu khanAsikA tayoccAryamANonunAsikasaMjJaH syAt / saMjJApradezA AGanunAsikacchandasItyAdayaH / abhramA~ apohaNAnA / gabhIra ugraputre / ihocyata iti vacanaH kRtyalyuTo bahulamiti bAhulakAtkarmaNi lyuT / rAjabhojanAH zAlaya itivaditi nRtyanusAriNaH / bhASya kaiyaTayostU ucyateneneti va canam / karaNe lyuT sAmAnye napuMsakam / zakyaM ca kSudapahantumitivat tena tulyaM kriyA cet saMskRtaM bhakSA itivacca / idazca vizeSaNAnAJcAjAterityatra vakSyamANena padasaMskArapakSe guNavacanAnAmityAdi vAcanikamityanena saha yathA na virudhyate, tathA tatraiva vakSyAmaH / tato mukhanAsikAvacanaM yasyeti bahuvIhiH / mukhati kim / yamAnusvArANAmeva mA bhUditi bhASyam / tatra vargeSvAditazcaturNI paMcame pare tanmadhye pUrvavarNasamAnAkAraM varNAntaraM prAtizAkhyeSvAgamatvena vihitantadyamasaMjJam / yama ika yamaH, yamau hi loke prAyeNa samAnAkArau bhavataH / yathA palikkrIH cakhakhnatuH agniH aghghnannityatra kakhagagha ityebhyaH parabhAge tattatsadRzo yamAgamaH / yatktaM vivaraNe / vargapaJcamayu prathamAdayo yamA iti / taccintyam / ayogavAhatvapratiSA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 143 dakena hayavaradamUtrasthabhASyeNa saha virodhAt / kevalanAsikyatvapareNa yamAnusvarANAmeveti bhASyeNa saha virodhAcca / yathedaM bhASyanna kevalanAsikyatvaparaM kintu A~ ityAdInAM bhAgamAtraM nAsikyaM yamAnusvArANAM tu mukhanAsikyatvapi prAsAda. vAsinyAyena nAsikyatvamapyasti na tu tadIyaM bhAgamAtraM tathetye paraM tathApyAditazcaturNAntadasambhava eva / kiJcaivaM naiva doSo naiva prayojanamiti taduttarabhASyagranthavirodhaH / yad ghnantItyAdau yaronunAsika ityasya pravRttyApattyA tvatpakSe doSasyodbhaTatvAdata eva prAtizAkhye sparzA yamAnanunAsikAH svAnpareSu spazeSvanunAsikeSvityupakramya pradodhuvacGmazruSvityatra yamaM niSeddhamArabdhena sparzasyoSmaprakRteH parastAdyamApattimiti sUtre parastAcchabdaH prayuktoH yamaH prakRtyaiva sahazrutirvA yamena mukhyAsti / samAnakAletyAdisUtrAntareSvapi spaSTameva yamasya varNAntaratvam / tathA nAradIyazikSAyAmapi-anantyazca bhavetpUrvo hyantazca parato yAda / tatra madhye yamastiSThetsavarNaH pUrvavarNayoriti / savarNaH sadRzaH, atra pUrvavarNayoriti dvittvamavivakSitam / yajjJa ityAdau jakAradvayasatvepi jmayA atravasavorantedavAityAdau jakAradvayAbhAvAditi tyaakhyaataarH| tathA RktantravyAkaraNAkhyasya chAndogyalakSaNasya praNetA audavrajirapyasUtra yat / anantyAntyasaMyoge madhye yamaH pUrvasya guNa iti / pUrvasya guNa ityasya pUrvabhakta ityrthH| etenAgamatvaM sphuTIkaroti, tathA saMyogazRGkhalAkhyAyAM gautamazikSAyAmapi / atha caturakSarANAmudAharaNaM sayamAyamAbhyAM, sayamAstAvadyathA 'gniriti dvau gakArau yamanakArau yajjJa iti dvau jakArau yamaakArAvityAdi / tathAtraiva granthArambhe, ayaspiNDo dArupaNDa UrNApiNDazceti tredhA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 . shbdkaustubhH| [10 saMyoga vibhajya yamasahitamayaspiNDamityuktvA,antasthayamasaMyoge vizeSo nopalabhyate / azarIraM yamaM prAhurantasthaH piNDanAyaka ityukam / antasyotra vrgpnycmH| azarIramiti svarabhaktayAdivadvayaakalipivizeSazUnyamityarthaH lakSaNavazenaiva tadIyasthalavizeSanizvayasaMbhavAllipisaMpradAyapravartakAcAyyaH svarabhaktariva yamasyApi vyaMjakIbhUtA lipina klpitetyrthH| ralayorUSmaNi pare madhye svarabhaktirita hi prasiddha zikSAdau / yatra tu naivaMvidhena lakSaNena sthalAvadhAraNaM kartuM zakyate / tatrAgatyA lipyantaraM pravartitam / yathA visargAdau / pANinIyazikSAyAmapi / triSaSTizcatuHSaSTivI varNAH sambhavato mtaaH| prAkRte saMskRte cApi svayaM proktAH svayaMbhuvA / svarA viMzatirekazca sparzAnAM pNcviNshtiH| yAdayazca smRtA hyaSTau catvArazca yamAH smRtaaH| anusvAro visaryazca ka:pau cApi parAzrayau / duHspRSTazceti vijJeyA lakAraH pluta eva ceti / atra hi yamAnAM pRthaggaNanAspaSTameva varNAtaratvam / gaNa. nA vistham / aiuRiti caturNA isvadIrghaplutabhedAtraividhye dvAdaza lakAra ekaH ecA dIrghaplutabhedAdaSTau / itthaM svarA ekaviMzatiH / sparzAH paJcaviMzatiH / yaralavazaSasahetyaSTau / yamAzcatvAraH prathamayamAdvatIyayamAdibhedena vibhajanAt / ata eva kuM khuM guM ' iti yamacatuSTayaM nyA. sAdAbudAhRtam / kacaTatapAH kuH khachaThayaphAH kharityAdi paribhASAmAzritya tattaduttarasyAzarIrasyApi kathaJcitpradarzanatA. tparyakaM cedamiti dhyeyam / anusvAravisarga:ka pAzcatvAraH, duspRSTazca bahacAnAM prasiddhaH, ILevoLheti,ityaM triSaSTiH / lakArasya plutasambhavAttena saha catuH SaSTiH, tadetaduktaM sambhavata iti / hayavaramutre kSIrodakAropyAha / vargAtyenaMtyAtpare tayormadhya
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 145 vartI nAsikAsthAno yama iti / yattu kazcidAha / yamA AdezAH, na ca teSAmAnunAsikyapakSe tajjJastaghnantItyAdau yaronunAsika ityanunAsikAdezApattyA naiva doSo naiva prayojanamiti bhASyaM virudhyatati vAcyam / vyavasthitavibhASAzrayaNAditi / tattuccham / mAguktamAtizAkhyanAradIyazikSAdisakalagranthavirodhena AdezapakSasya garbhasrAveNaiva gatatvAt / vyavasthitavibhASAkalpanasya nirmUlatvAcca / etena etadIyalekhanaprAmANyabhramaNa anupasargAtajJa ityAdau cavargAbhAvaM dRDhIkRtya zcutvAbhAvaM sAdhayantastadanugAminopi parAstAH / nAradena yajJa ityatra jakAradvayasya sphuTamabhidhAnAt / tasyaitasya trayasyAsthnAmajJAM parvaNAmitItyAraNyakaprayoga iva sajAtIyasamAbhivyAhArAna spaSTo bheda iti tu prasiddhaM zAstre / ata eva na vyaJjanaparasyaikaspAnekasya vA vizeSostIti bhASyam / vyaJjanAtparasya vyaJjanaM paraM yasyetyevaMbhUtasya ca durlakSo bhedAbhedavibhAga ityevaMparatayA tatratatra kaiyaTena vyAkhyAtam / ata eva ca bahuSu pustakeSu tajjJApayatyAcArya iti bhASyagranthaH / anupasargAditisUtrepi keSAJcita zcutvapAThaH sammata eva / pAThAntaraM tu alpAntaraM, Aluc tadasahane iti vatsautratvAdasaMhitayA vA samAdhayamiti dik / tadetatsakalamabhidhAya prakriyAprakAze gurucaraNairuktam / tajjJAnamityAdau tu zcutvaM bhavatyeva / yamazca mukhanAsikyaH kevalanAsikAsthAno veti matadvayam / nAsikyA nAsikAsthAnAH mukhanAsikyA veti taittirIyaprAtizAkhyAt / anunAsikaviSaye tu darzanatrayam / kRtsno varNo mukhena nAsikayA cocAryataityekama, pUrvo bhAgo mukhena paro nAsikayati dvitIyaM, tadvaiparItyAttRtIyaM, dvitIyatRtIyayorbhAgamAtrasya nAsikyatvepi taduparAgAdbhAgAntara
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / . [10 mapi tadvadavabhAsate / tathA ca nAsikAnvayasya bhAgamAtravi. SayatayA nAsikAvacanagrahaNena mukhanAsikyovarNo na gRtyeta / kiM tu matavizeSe kevalanAsikAsthAnatayA yamAdaya eva gRoran / tatazca vidhipradeze ADagenunAsika ityAdau yamAnusvArA eva vidhIyeran / viDvanoranunAsikasyAdityAdau tvanuvAde apratipacireva syAdityudAtdRtabhASyAzayaH / tasmAdarzanadvaye mukhapadopAdAnaM sArthakamiti sthitam / prathamadarzane tu mAsAdavAsinyAyAzrayaNenobhayavacanAnAmapi siddhA saMjJA / AntaratamyAcca vidhipradezeSu ymaanusvaaraannaamprvRttiH| tathA ca mukhazabdopAdAnaM na kartavyamiti bhASye sthitam / mukhavacanaityevokte tu kacaTatapAdInAmapi syAt tatazca zakta ityatra kalopaH syAt / pakka ityatra cakAralopaH syAt / taptamityatra palopa: syAt / odanapagityAdAvanunAsikasya kijhaloriti dIrghaH syAt / anu pazcAmA. sikA vyApriyate yasminnAsikAyAH pazcAnmukhaM vyApriyate yasminiti vA 'nvarthasaMjJeyaM tena nAsikAvyApArasya bhAgaviSayakatvasUcanAtmAsAdavAsinyAyasyAviSayoyamiti dhvanitam / etacca sUtraM pratyAkhyAtuM zakyam / pradezavAkyeSveva prAguktasya nAsikAmanugata ityasya vA yogasyAzrayaNena sakalaSTasiddhiriti dik // tulyAsyaprayatnaM savarNam / / tAlpAdisthAnamAbhyantaraprayatnazvetyubhayaM yasya varNasya yena varNena saha samAnaM sa tasya savarNo bodhyaH / saMjJApradezAH, akaH savarNedIrgha ityAdayaH / yadyapi tulayA sammitaM tulyamityavayavArthaH nauvayodharmaviSamUlamUlasItAtulAbhyastAryatulyamApyavadhyAnAmyasamasamitasammiteSviti sUtreNa tulAzabdAtsammite yadvidhAnAt / tathApyayaM sadRzamAtre rUDhaH
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustumaH / 1.47 zabdaH / asyanti uccArayanti anena varNAnityAsyaM asukSepaNe, bAhulakAtkaraNe Nyat / yadvA / Asyandate annaM prApya dravIbhavatItyAsyam / anyeSvapIti DapratyayaH / atha vA anena dravIkriyataityAsyaM antarbhAvitaNyarthAtkarmaNi DaH paritaH khAtA parikhetikat / tatra bhavamAsyam / tAlvAdisthAnam / zarIrAvayavAdyat / yasyetilope haloyamAmiti yalopaH / na cAllopasya sthAnivadbhAvaH zaGkayaH / yalope karttavye tanniSedhAt / prakRSTo yatnaH prayatnaH prakarSazcAbhyantaratvam / prArambhe yatno vA prayatnaH AbhyantaraprayatnA hi varNaprArambhakAlaeva vyApriyante / tathA ca tu 1 sthAnaprayatna yasyeti dvaMdvagarbho bahuvrIhiH / yadvA / tulyaH Asye prayatno yeSAmiti tripado bahuvrIhiH Asye iti vizeSaNAdvAhyaprayatnavyudAsaH / AsyaityekatvaM vivakSitam / taddhitAntAsyazabdopAdAnasAmarthyAt / tena bhinnasthAnAnAmarthAvyRdAsaH / yadvA / tulyaH Asye tulyAsyaH mayUravyaMsakAditvAtsAdhuH tulyAsyaH prayatno yasyeti vigrahaH / yadvA / Asye prayatnaH AsyaprayatnaH sa tulyo yasyati / ekatvavivakSAdikaM prAgvat / tadevaM samAsacatuSTayamapi bhASye sthitam / dvaMdvagarbho bahuvrIhiH, tripado vA / pUrvabhAge tatpuruSagarbhaH uttarabhAge veti / tulyazabdasya sambandhizabdatvAcca yena saha tulyasthAnaprayatnaM tena saha savarNamiti labhyate / nahi mAtA pUjyetyukte svasutamAtA bhAryA pUjyate kiM tu pUjakasyaiva mAteti dik / tulyasthAnamiti kim / tulyamayatnAnAmapi kacaTatapAnAM mA bhUt / tena saprtetyatra jharozarItipakAralopo na bhavati / yatnagrahaNaM kiM cakArazakArapormA bhUt / sati hi sAvarNye vAkzcayotatItyatra zakAralopaH syAt / AbhyantaratvavizeSaNamapyetadarthameva / asti hi zvAsAghoSavivArA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zabdakaustubhaH / [1 a0 khyavAdyaprayatnasAmyaM cazayorapi / nanu alpamANatvamahApANatvakRto bhedostIti cet / kiM tataH / nahi sarvaprayatnasAmyaM vi. * vakSituM zakyam / akita ityAdhasiddhiprasaGgAt / kaGayorapi bAhyaprayatnabhedAt / sarvaprayatnasAmyaM hi svasya svenaivAyAti na tu pareNa / tathA ca savarNasaMjJApraNayanamapi vyartha syAt / aNudisulpAsyaprayatnasyetyuktau sarvasAmaJjasyAt / jharojharItyukte haloyamAMyamItyatreva yathAsaMkhyapravRttyA mAhAtmyAmityAdau makArasyeva ziNDhItyAdau DakArasyApi lopo na syAditi hi siddhAnte savarNagrahaNaM kRtam / sa cAvyAptidoSo yAvatprayatnasAmyavivakSAyAM tadavastha eva syAt / atha yAvadvAhyasAmyaM yAvadAbhyantarasAmyaM vA vivakSyeta evamapi madhuliTsthAnamityatra jharojharIti salopa: syAt / sakArathakArayoH zvAsAghoSavivAramahApANatvarUpabAhyaprayatnacatuSTayenApi sAmyAt / atha sthAnaprayatnavivekaH / akuha visarjanIyAH kaMThyAH / icuyazAstAlavyAH / RTuraSA mUrdhanyAH / lutulasA dantyAH / upUpadhmAnIyA oSThayAH / eai kaNThyatAlavyau / oau kaNThayoSThayau / vakAro dntyosstthyH| jivhAmUlIyo jivhAmUlasthAnaH / anusvAro nAsikyaH / yatno dvidhA / Abhyantaro bAhyazca / tatrAbhyantarazcaturddhA / spRSTatA ISatspRSTatA vikRtatA saMvRtatA ceti / tatra spRSTatA sparzAnAm / ISatspRSTatA antasthAnAm / isvasyAvarNasya prayoge saMvRtatA / zAstrIya kArye tu vivRtatA / pratijJAyataiti aiuNasUtre pratipAditam / svRtaH saMvRtA iti tu prAtizAkhyoktatvAnna sarvasAdhAraNam / USmaNAM svarANAJca vivRttatA / eSAM caturNAmapyAbhyantaratvaM varNotpattiprAgbhAvitvAt / tathA hi| nAbhipradezAtmayatnaprerito vAyuH prANo nAma urdhvamAkrAmannura prabhRtIni sthAnAnyA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / . 149 hanti tatovarNasya tadabhivyaJjakadhvanervA utpattiH tatrotpate mAgyadA jivhAyopAgramadhyamUlAni tattadvarNotpattisthAnantAlvAdisamyak spRzanti tadA spRsstttaa| ISadyadA spRzanti tadA ISatspRSTatA / samIpAvasthAnamAtre saMvRtatA / dUratve vikRtatA / ata eva icuyazAnAM tAlavyatvAvizeSepi tAlusthAnena saha jivhAgrAdInAM cavargoccAraNe kartavye samyak sparzaH yakAre ISat sparzaH zakArekArayostu dUrevasthitirityAunubhavaM zikSAkAroktiM cAnusRtya vivecanIyam / bhASyakArAstu nAjjJalAvityasya pratyAkhyAnAvasare USmaNAM svarANAM ca ISadvivRtatvaM vivRtatvaM ceti vailakSaNyaM vakSyanti / tadapyanubhavAnusAryeveti sahRdayairAkalanIyam / bAhyAH prayatnAH punarekAdaza / vivAraH saMvAraH zvAso nAdo ghoSo 'ghoSo 'lpaprANo mahAprANa udAttonudAttaH svaritazceti / ete ca varNotpatteH pazcAnmUrTina pratihate nivRtte prANAkhye vAyau utpadhante / ata eva bAhyA ityucyante / galabilasya sngkocaatsNvaarH| tasyaiva vikAsAdvivAraH / etau ca saMvRtavivRtattvarUpAbhyAM AbhyantarAbhyAM bhinnAveva / tayoH samIpadUrAvasthAnAtmakatvAdityavadheyam / tatra vargANAM prathamadvitIyAH zaSasavisarjanIyAjavhAmUlIyopadhmAnIyA yamau ca prathamadvitIyau vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSA vargayamAnAM prathame alpaprANA itare sarve mahAprANAH vargANAM tRtIyacaturthA aMtasthA hakArAnusvArau yamau ca ta. tIyacaturthau saMvRtakaNThA nAdAnapradAnA ghoSavaMto vargANAM tRtIyA aMtasthAzcAlpapANA yathA tRtIyAstathA paJcamA AnunAsikyameSAmaparo guNa iti zikSAsu sthitam / saMgrahazca / khayAM yamAH khayaH ka pau visargaH zara eva ca / ete zvAsAnupradAnA aghoSAzca vivRNvate // kaNThamanye tu ghoSAH syaH saMvRtA nAdabhAginaH /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zabdakAstumaH / [10 ayugmA vagayamagA ynnshcaalpaasvHsmRtaaH|ydypyete bAhyAHprayatnAH savarNasaMjJAyAmanupayuktAstathApyantaratamatvaparIkSAyAmupayokSyantaitIha AbhyantaratvavizeSaNavyAvartyatayA vyutpAditAH / nanviha sUtre prayatnagrahaNaM vyartham / taddhitAntAsyazabdabalAdeva tAlvAdisthAnasya prayatnasya ca lAbhAditi cenna / pratyekaM vyApAranirAsArthamubhayorupAdAnAt / tena sthAnaprayatnobhayasAmye satyeva saMjJA na tvanyatarasAmyapi / evaMsthite yatphalitaM tatspakRtvArthamupanyasyate / aSTAdaza avarNAH parasparaM savarNAH, evamivarNovau~ / RkArA aSTAdaza / lavarNAstu dvAdazeti triMzanmithaH savarNAH luvarNasya dIrghA na saMtItyuktatvAt / RlavarNayomithaH sAvarNyasyopasaMkhyAnAcca / ecastu dvAdaza mithaH savarNAH na tu ekAraikArau okAraukArau vA mithaHsavau~ / yathA caitattathA aiuNityatraiva pratipAditam / akAreNApyecAM na sAvarNyam / prayatnabhe. dAditi ihaiva sUtre bhASye spaSTam / ata eva edetorapi zakAreNa na sAvarNyamiti teSAM nAjjhalAviti sUtre udAharaNatvaM nAsti / na cAtra sthAnabhedena vihiH ecAmakAreNa saha kaNThasthAnasAmyAt / edaitoH zakAreNa saha tAlusthAnasAmyAt / nahi yAvatsthAnasAmyaM vivakSitam / amaGaNanAnAM svavaryaiH saha asAvApatteH yavalAnAM sAnunAsikaniranunAsikAnAmasAva pittezca / nahi niranunAsikAnAmapi nAsikAsthAnam / yena sarvasAmyaM syAt / nanu taddhitAntAsyazabdabalAttAlvAdisAmyamAtra labhyate / oSThAtprabhRti mAkkAkalakAddhi Asyam / kAkalakaM ca grIvAyA unnatapadezaH yaM kaNThamaNirityAcakSate / tatkathaM nAsikAsthAnabhedenAsavarNatvamApAdyataiti cet / nAsikA hi na bAbA varNotpattau nimittam / tatra jivhAgrAdivyApAravirahAt
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 151 kiMtu antarAsye vitataM carmAsti paNavacarmavat / tatsaMbaddho rekhAvizeSo nAsikA / saiva varNotpattau nimittamiti siddhAntAt / tasyAzca oSThAdibhyo'vizeSAt vaya varyeNa savarNaH tulyAsyaprayatnatvAt / rephasya repha etra savarNaH evamUSmaNAmapi USmANa eva savarNA natvanye / tulyAsyaprayatnatvAbhAvAt / zapasahAnAM yathAkramaM ikAraRkAralRkArAkArAH sUtrakAramate yadyapi tulyAsyaprayatnAstathApi na savarNA nAjjhalAviti niSedhAt / bhASyakAramate tu prayatnabheda eveti vakSyate / iha sthAnabhedAdamAtAM savarNasaMjJAM vidhAtuM vArttikamArabhyate / RkAralakArayoH savarNavidhiriti / hotRlRkAraH hotRkAraH / ubhayAntaratamalRkArAntaratamazca dIrgho na sambhavatIti parizeSAdRkAraH / syAdetat / akaH savarNe dIrgha ityatra RtiRvAvacanaM kRtilRvAvacanamiti vakSyati / tasyAyamarthaH / akaH savarNe Rtipare pUrvaparayoH sthAne vA R ayamAdezo bhavati / dvimAtroyam / madhye dvau rephau / tayorekA mAtrA / abhitojbhakteraparA / ISatspRSTazcAyam / tatraH prayatnabhedAdRkAreNAgrahaNAdanactvAddIrghasaMjJAyA abhAvAdaprAptoyaM vidhIyate / lRtilRveti / ayamapi dvimAtraH ISatspRSTazca / madhye dvau lakArau tayorekA mAtrA abhitojbhakteraparA | pUrvavadaprApto vidhIyate / tatra vAvacanamiti vAzabdo dIrghasamuccayArtho bhAvaSyati / vA syAdvikalpopamayorevArthepi samuccaye ityabhidhAnAt / tenAprApta eva dIrgho bhaviSyati / tatkiM savarNasaMjJayA / nanu lR tiluvetyatra savarNaityanuvarttate na vA / Adye hotRlRkAra ityatra RluvarNayoH savarNasaMjJAvidhAnaM vinA neSTasiddhiH / antye dalakAro madhlRkAra ityAdAvatiprasaGga iti cet / na / prathamavArtike RtItyapanIya Rtaiti paMcamyantapAThenaiva sarvasAmaJjasyAt /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zabdakaustubhaH / [1 a0 savarNaiti ca pUrvavArtikenuvartate / tena dhAtraMza ityAdau nAtiprasaGgaH / dvitIyavArtike tu savarNaiti nivRttam / Rta ityanuvartate / tasmAdakaH savarNa ityatrAvazyakarttavyena vacanadvayenaiva sakalanirvAhAhakAralakArayoH savarNavidhiritIhatyaM vAtikaM vyarthamiti / maivam / ihatyamekaM vArtikamAzritya pASThavacanadvayapratyAkhyAnasyaiva nyAyyatvAt / tathAhi / tadvacanadvayaM kurvatApi rephadvayalakAradvayagarbhayostadvidheyayoractvaM tAvadeSTavyam / tanirvAhArtha varNasamAmnAye to paThanIyau / anyathA hi vidhAnamAtramanayoH syAnna tvackArya plutaH / tadvidhAne hyacazceti paribhASayAca ityupatiSThate / nanu ISatspRSTasyAnactvAnmA bhUtplutaH vivRtasya tu RkArasyAntvena plutaH siddha eveti cet / satyam / vivRtaH plutaH siddhaH ISatspRSTau tu plutau rephadvayalakAradvayagarbho na sidhyataH / ata evAcasaMjJAmAtreNApi na nistAraH / grahaNakazAstrapravRttestAvanmAtreNAnirvAhAt kiM tvaNsu pATha eva kartavya ityuktam / sati tvaNmu pAThe tAbhyAM trimAtrayorapi grahaNAtplutasaMjJAyAM satyAM pakSe ISatspRSTau plutau bhavanaH evaMsthite SASThaM vacanadvayaM mAstu / tadvidheyayorapi dIrghatayAkaH savarNa ityanenaiva siddheH / nanu sthAnentaratamaparibhASayA vikRtasya sthAnino vivRtAveva dIrthoM sthAtAM na tvIpatspRSTAviti cet / na / rephadvayayuktasya sthAnino rephadvayayukta evAdezaHsusadRza ityapi hi sambhavati tathA ca kiM rephadvayayuktatvamAdartavyaM, kiM vA vitatvamityatra vinigamakAbhAvena paryAyeNobhayapravRttau sipAdhayiSitasya rUparayasya nirvAhAt / lakArepi kadA cidRkArAntaratamo vivRtadIrghaH kadAcid lakArAntaratamo lakAradvayagarbha ISatspRSTa iti sakaleSTasiddhaH / tadevaM SASThaM vacanadvayaM na karttavyamiti sthitam / nanu tadevA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 . pA. 4 A. zabdakaustubhaH / . stu saMjJAvidhAnaM tu mAstviti cet / na / vacanadvayArambhe gauravasya spaSTatvAt / kiJca saMjJAbhAve Rtyaka upasargAdRti uraNraparaityAdiSu RkAreNa lukAragrahaNaM na syAt / na caivaM siddhAntapi tavalkAra ityAdau raparatvaprasaGgaH / rapratyAhAraparatvasya vakSyamANatayA laparatvasiddheH / RditAmluditAM ca dhAtUnAmanubandhakAryeSu saGkarastu na bhavati / dhAtUpadeze pRthaganubandhakaraNasAmarthyAt / vidhivAkyeSvapi pRthaganuvAdasAmarthyAt / anyathA hi sarvAn Rdita eva ludita eva vA paThitvA vidhAvapi tenaiva rUpeNAnuvadet / sambhavatyaikarUpye vairUpyAzrayaNAyogAt // nAjjhalau // ajjhalau mithaH savarNoM na staH / akArahakArayorikArazakArayo RkAraSakArayolakArasakArayozceti sthalacatuSTaye pUrvasUtreNa prAptaM sAvarNyamanena niSidhyate / tenAnaDuhaM carma vaipAzo matsya ityatra yasyeti ceti hakArazakArayorlopo na / anyathA hi yasyetyanena dIrghANAmiva hakArazakArayorapi grahaNaM syAt / tathA daNDahastaH dadhizItaM kartRSakamityAdau savarNadIrghaH syAt / dadhisAndramityAdau yaNAdezazca syAt / ihAjjhalau ka. syApi na savau~ sta iti vAkyArtho na grAhyaH / sNjnyaarmbhvaiyaaptteH| vihitapatiSiddhatvena vikalpe tu lAghavAttulyAsyamayatnaM vetyeva sUtrayet / nApyacAmajbhihalAM halbhiH sAvaye niSidhyate / nAjjhalAvityatraiva sUtre savarNadIrghasya jhayo ha iti pUrvasavarNAdezasya ca nirdezAt / nanu jhalevAtra nirdiSTo na tu hal / tAvataiveSTasiddherini cetarhi darSAinirdeza eva jJApakostu / tena hyacAmabhiH sAvarNyamaniSiddhamiti jJApite parizeSAdajjhalomitho niSedha eva paryavasyati / jharo jhari savarNaiti jJApakAcca / yatta nANzalAvityeva kuto na sUtritamiti / tanna / ka
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zabdakaustubhaH / . [1 a0 tRSaTkaM dadhisAndramityAdyasiddhyApatteH / RlRkArayoranaNtvAt / grahaNakasUtrAtirikte pUrva evANityuktatvAt / astu vA pa reNa, tathApyajapekSayA vyaktigauravameva syAdityagrahaNamapanIyAgrahaNaM kriyatAmiti zaGkAyA garbhasvAvetauva gatatvAt / zalaMze tu vyaktilAghave satyapi varNoccAraNe vizeSo nAstItyevottaram / vastutastu nAkzalAvityeva sUtrayitumucitam / syAdetat / zarAM zarbhi sAvarNya niSiddhayeta / te hIkArAdibhirgRhItatvAdacasaMjJakAH halSapadezAddhalava / na cAsmAdeva niSedhAdikArAdayo na savarNA iti vAcyam / etadvAkyArthavodhAtprAk padArthopasthiterAvazyakatayA tasyAmavasthAyAmikArAdibhiH zarAmupasthApanasya durvAratvAt / tatazca parazzatAH rAmaSpaSThaH yazassAramityAdau jharojharItyasya pravRttirna syAt / tatazcaikaikatra zatrayaM zrUyeta / iSyate tu dvayam / tathA ca pUrvapakSavArttikam / ajjhaloH pratiSedhe zakArapratiSedhojjhaltvAditi / atra zakAragrahaNaM za rAmupalakSaNam / kizcAvarNasyASTAdazadhA bhinnasya parasparaM sAvaye na syAt / tatazca daNDAgramityAdau dIrgho na syAt / tathAhi / hakAreNa grahaNAdakAro hal akSu pAThAccAc / na cAsmineva sUtre etasya pravRttiH / yena grahaNakazAstramasAvayani pravartte - teti / atra siddhAntaM vArttikakAra evAha / siddhamanactvAdvAkyAparisamApterveti / tatra sUtrapratyAkhyAnenottaraM prathamavArttikebhipretam / tathAhi / zikSAvAkye vivRtamUSmaNAmiti yogo vibhajyate / tatra ceSadityanuvarttate / svarANAJzceti vivRtamityanuvarttate / ISaditi nivRttam / tathA ca prayatna bhedAdUSpasvarayoH sAvarNyaprAptau kiM sUtreNa / tathA ca zarAmanactvAdeva siddhamityarthaH / upalakSaNazcedamakArasyAhalatvAdityapi bodhyam / sUtrA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustumaH / 155 rambhamabhyupetyedam / vastutastUktarItyA sUtrameva naarmbhnniiymityrthH| ISadityasyAnanuvRttiM samAnaprayatnatAJca svIkRtya sUtrArambhapakSepyAha / vAkyAparisamAptati / ayamAzayaH / iha pUrva varNAnAmupadezaH tana itsaMjJA / tata Adirantyena saheteti pratyAhArasiddhiH tato nAjjhalAvityetadvAkyArthabodhaH / tatopavAdaviSaye parihAreNa savarNasaMjJAnizcaye sati grahaNakazAstrapravRttiH / na tvetatsUtraniSpattisamaye / anyathA tatsUtreNaivekArazakArAdInAM sAvarNyaniSedhAdikAreNa zakArAgrahaNe satyajjhaltvAditi hetorasiddhayA tvadIyaH pUrvapakSo 'sambhavaduktika eva syAt / atha padArthajJAnasya vAkyArthabodhahetutayaitadvAkyasthapadArthabodhakAle eta dvAkyArthagrahAbhAvAdiha sUtre ikAreNa zakAragrahaH syAdevetaH pUrva sAvarNyaniSedhAgrahAditi brUSe tItaH pUrva grahaNakazAstrameva na niSpannamiti kathaM na pryaalocyeH| nanvevaM tulyAsthaprayatna nAjjhalAvityAdAvakaH savarNe dIrgha iti dI|pi na pravarttateti cenna / savarNasaMjJAyuttarakAle pravarttamAnasya dIrghazAstrasya daNDADhakAdAvivahAppapratibaddhapravRttikatvAt / uddezyatAvacchedakarU. pAkrAntatvAvizeSAt / na ca savarNadIrghavidhAnAtpAgetatsUtrArthabodhAnupapattiriti vAcyam / padArthopasthitiprabhRtisAmagrIsampatau satyAM sAdhuttvabodhakavAkyArthajJAnavilambana zAbdabodhe vilambAdarzanAt / anyathA vyAkaraNazAstraparizIlanavikalAnAM kApi zAbdabodho na syAt / tathA vaiyAkaraNAnAmapi vyAkaraNasUtraghaTakazabdeSu vyAkaraNAdeva sAdhutvabodhe taduttarakAle ca vAkyArthAvagatAvAtmAzrayAnyonyAzrayacakrakANAM durvAratvAditi dik / sAdhutvajJAnaM tu na zAbdabodha hetuH / astu vAbhiyuktavAkyatvena sAdhutvAnumitiH, tataH zAbdabodhe jAte lakSyA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 ntareSviva lakSaNavAkyAntargateSvapi lakSaNapravRttiriti dik / vastutastu zarAM parasparaM sAvarNyaniSedhe satyApe na kSatiH / paraH zatAdiSu hi rUpadvayaM siddhAntepISyate / zatAtparANIti vigrahe kartRkaraNe kRtA bahulamiti bahulavacanAdvA supsupeti vA samAse kRte pAraskarAditvAtsuTi sakArasya zcutvam / tato 'naci ceti dvirvacanam / nanu zarocItyanacIti vA dvitvaniSedhostviti cena / tatra nAjjhalAviti niSedhAdikAreNa zakArAgrahaNAt / tato jharojharIti lopavikalpAda dvizakAraM trizakAraM vA rUpamiti sAvarNyaniSedhepi siddhatyevedaM rUpadvayam / anaci ceti dvittvasyApi vaikalpikatvAt / tatra dvitvasya vaikalpikatvaM yaronunAsike nunAsika vetyato vetyanuvartanAtsarvatra zAkalyasyeti pAkSikaniSedhAdvA / lopasya vaikalpikatvaM tu jhayo honyatarasyAmityatonyatarasyAMgrahaNAnuvRtterityavadheyam / tasmAtsAvarNya satyasati vA parazzatA iti dvizakArakatrizakArakarUpayoravizeSaH / parazzatAdyAste yeSAM parA saMkhyA zatAdikAdityamaraH / evaM rAmaSyaSThoyazassAramityAdAvapi / ata eva bhASye, apara Ahetyupakramya vArttikadvayamapyekahetutayA vyAkhyAya, astu vA grahaNAmikArAdibhiH zakArAdInAmiti vAkyazeSAdhyAhAreNa pratijJAvikapArtho vAzabda iti vyAkhyAtam / tatra apara AhetyaparitoSodbhAvanam / tadvIjantUktarItyA zarpu sAvarNyaniSedhAniSedhayoH phalAvizeSepi prAguktarItyA daMDAgramityAdi na siddhayet / tadarthaM ca sUtrapratyAkhyAnasya vAkyA parisamAptinyAyasya vAzra - yaNe Avazyake zarAM zabhiH sAvayabhAvAbhyupagamo nirmUla eveti / syAdetat / agRhItasavarNAnAmeva nAjjhalAviti niSedha iti tAvatsthitam / tathA cekArAdInAM zakArAdibhiH sAvarNyA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 4 A. zabdakaustumaH / 157 niSedhAtkumArI zetaityAdau savarNadIrghaH syAdityAzaMkyAcIsyanuvRttyA samAhitam / evaM sthite mAlAsvityAdau patvaM syAt / hakAreNAkAragrahaNe sati gaurISvityAdivadiNaH prsvaanpaayaat| kiJca / vizvapAbhirityatra hoDhaiti DhatvaM syAt / vAgAzIrityatra jhayo honyatarasyAmityAkArasya dhakAraH syAt / gAsIdhvamityatra iNaH pIdhvAmiti mUrddhanyAdezaH syAt / dAsISTetyAdau dAderdhAtorgha iti ghatvaM syAt / rAma AyAtItyAdau ha. zicetyutvaM syAt / devA AyAntItyAdau hali sarveSAmiti nityo yalopaH syAt / cAkhAyitetyAdau yasya hala iti yalopa: syAt zyenAyitetyAdau kyasya vibhASeti lopa: syAt / nicAyyetyAdau halo yamAmiti yalopazca syAditi bahUpaplavaprasaGgaH / atrocyate / AkAro na hakArasya savarNaH / tatopyAkAra iti / aiuNasUtrodAtdRtazikSArItyA bhinnaprayatnatvAt / savarNeNgrahaNamaparibhASyamAkRtigrahaNAditi vArtikamate tu hakArAkArayorekajAtyanAkrAntatvAdeva nAtiprasaGgaH / yadvA ''kArasahitoca Ac sa ca hal ca AjjhalAviti sUtre AkAramazleSo vyAkhyeyaH / tenAkArasyAcAM ca halbhiH saha sAva ye niSidhyate / AkAramazleSeliGgantu kAlasamayavelAsu tumunityAdinirdezAH atra pakSe Azca Azceti dvaMdvena savarNadIrpaNaca nAjjhalAviti sUtre dIrghAtparaH plutopi nirdiSTa iti vyAkhyeyam / tena yiyAso ityAdau guroranRtaiti plutAdAkArAtparasya sanaH sasya SatvaM netyavadheyam / bhASyamatetUSmaNAmISadvitatAbhyupagamena sAvarNyaprasaktireva nAstIti sUtrapratyAkhyAnAtsakalamanAvilam // iti zabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAdecaturthamAnhikam 4
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / .. [1 'IdUde dvivacanaM pragRhyam // IdudedantaM dvivacanaM pragRhyasaMjhaM syAt / harI etI viSNU imau gaMGge amU / taparakaraNamasandehArthamiti vRttikArAH / anyathA hi yaNAdeze kRte isvasyAyaM nirdeza ityapi sambhAvyeta / tatazcAkurvapatretyAdAvatiprasaGgaH syAditi bhAvaH / bhASye tu vyaktiH padArtho bhedakAzca guNA iti pakSamAzritya guNAntarayuktAnAM dIrghANAM saMgrahArtha taparakaraNamityuktam / idaJcediti prathamatakArasyaiva phalamityavadheyam / tAvataiva UkArepi siddheH / tAtpara iti paJcamIsamAsapakSasyApi sthitatvAt / ekArasya tvaNatvAdevANaditsUtreNa savarNagrAhakatAsiddheH / IdUtoH paramanaNatvAd guNAntarayuktasaMgrahAya yukto yatnaH / tasmAdbhASyamatepi UdetostaparakaraNamasandehAthameva guNAnAmabhedakatve tvIdi. tyapi tathetyabhipretyaikarUpyaM vRttidbhiruktam / iha tapara iti sUtre paJcamIsamAso mAstvityabhipretya aditi tathA 'tapara evaikAro nirdiSTa ityapi suvacam / syAdetat / asandehAyApi kriyamANantaparatvaM plutaM vyAvarttayedeva / ghaTAyonmIlitaM cakSuH paTaM na hi napazyatIti nyAyAt / athAyaM dakAraH Rdorabitivaditi cet / evamapyekAro gRhNAtu plutam / aNtvAt / na svIdUtau / vAkyAparisamAptinyAyenAnaNatvAt / jAtiparo nirdeza iti cet / tarhi hrasvepyatiprasaktiH / dIrghavyaktirapi vizeSaNIbhUtA vinAkSiH teti cet kathaM tarhi plutasaMgrahaH / na ca plumavyAvRttiriSTaiveti vAcyam / agnI 3 itItyatrAplunavadupasthitaiti sUtreNa plutatvaprayukte prakRtibhAve niSiddhapi pragRhyatvaprayuktasya tasyeSyamANatvAt / aplutavadityasya tu devadattetItyAdau caritArthatvAdvaiyarthya na zaMkyam / tathA ca pASThe vArtikam / vadvacanaM plutakAryapratiSedhArtha plutapratiSedhe hi pragRhyaplutapatiSedhaprasaGgonyena vihittvaaditi| a
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 159 trAha bhaassykaarH| yathoddezaM saMjJAparibhASamityAzrayaNAt pragRhyasaMjJA prati plutosiddhH| tathA ca dvimAtratvabuddherapratighAtAt siddhA saMjJA kAryakAlapakSe paraM pragRhyasaMjJAyA apyaNo pragRhyasyetyetaddezatayA tAM prati plutasya siddhatvenAnunAsikaH pravartetaiveti syAdeva doSaH / etenAnI 3 itItyAdau prakRtibhAvopi vyAkhyAtaH / platapragRhyA acIti jJApakAtsvarasandhiSu plutasya siddhatvepi saMjJAM pratyasiddhatvAnapAyAt / yathoddezapakSa evahAzrIyataityuktatvAt / vastutastvanunAsikaprattibhayenaiveha ythoddeshpkssaashrynnm| prakRtibhAvastu kAryakAlapakSepi sUpapAdaH / na ca pragRhyaH prakRtyatyanenaikavAkyatApannAM saMjJAM prati plutasya siddhatayA trimAtra sya saMjJA durupapAdati vAcyam / plutasya siddhatAyAM vIjAbhAvAt / yattUktaM plutaH prakRtyetyetadeva jJApakamiti / tanna / plutazabdena tatsthAnino lakSaNayA sarvasAmaJjasyAt / na caivaM lakSaNaiva doSa iti vAcyam / zrutArthApattimUlakavAkyAntarakalpanApekSayA lakSaNAyA evAbhyarhitatvAt / astu vA vizeSApekSaM jJApakam / siddhaH plutaH plutatvaprayukta prakRtibhAvaiti na tu pragRhyatvaprayuktapi / tasmAtkAryakAlapakSamAzritya prakRtibhAvasya samarthayituM zakyatvepyanunAsikapravRttivAraNAyaiveha yathoddezapakSAzrayaNamiti sthitam / atra haradattaH / yadyapi saMjJAyAmasiddhaH plutastathApyanunAsikaparyudAse siddha eva, tatazca yasyAnena saMjJA kRtA dvimAtrasya na sonunAsikavidhau sthAnI kintu trimAtraH / na ca sthAnivadbhAvAttasyApi pragRhyatvam / alvidhitvAt / kiJcAvazyaM siddhaH plutaH svarasandhiSvityAzrayaNIyam / daNDa ADhakamiti plutasya dIrpaNa nivRttiyathA syAt / ata eva muzlokA 3 iti suzloketItyatra guNo bhavan plutameva nivartaya
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 shbdkaustubhH| [10 ti na tu sthAninam / anyathA tyAdezarUpe plutaH zrayeta tadiha yathoddezepi saMjJAparibhASe kathamiveSTasiddhiH, kathaM vA grantheSu na pUrvAparavirodha iti vipazcitaH praSTavyA iti / atrAH / yayapi dvimAtrastrimANApatdRtastathApi pUrvatrAsiddhamiti zAstrAsiddhatvabodhanAntrimAtrepi dvimAtra evAyamiti buddhayA pragRhyasaMjJA kriyate / ata evAmunetyatra mutve kRte tadupajIvanena nAbhAve ca kRte supi ceti dI| muzabdaeva dazabdoyamiti buddhayA prAmoti tatparihArAya tantrAvRttyAdyAzrayaNena nAbhAve kartavye kRte ca sati mubhAvo nAsiddha ityaSTame vyAkhyAtam / kRnmejantasUtre ca sannipAtaparibhASayA samAhitam / na viha dvimAtre kRtAM saMjJA sthAnivadbhAvena trimAtre AnayAmaH , yenAnAvidhAviti niSedhaH shngkyt| na hi rajatabhramaprayuktA pravRttiHzuktiM na gocarayatIti yuktam / etAvAneva pare vizeSaH rajatabhramo 'nAhAryaHvartakaH iha tu zAstraprAmANyAdAhAyoropopi tattacchAstrapravRsAvapravRttau ca niyAmaka iti / tadetatkayyaTenaiva sphuTIkRtam / yadAha zAstrAsiddhatvAzrayaNAcca plutabuddhAvasatyAM pragRhyatve vidhIyamAne dvimAtratvabuddhiH pravarttate / tathA ca vakSyati, asiddhavacanamutsargalakSaNabhAvArthamAdezalakSaNapratiSedhArtha ceti / Satvasukorasiddha ityetatsUtrasthaM vArtikamidam / utsRjyate nivartyate AdezenetyutsargaH sthAnI sa lakSaNaM nimittaM yasya kAryasya tugAdestasya pravRttyarthamityarthaH / tathA caikarUpyArtha sarvatra zAstrA. siddhatvameveti bhAvaH / etena yasyAnena saMjJA kRtA na sonu- nAsikavidhau sthAnIti prathamadUSaNamuddhRtam / yadapi daNDADhakaM suzloketItyAdAvAdezaH plutaH zrUyeteti / tadapi na / uktarItyA tatrApyAdezena plutasyaiva nivRtteH / pluto mayA pahriyataiti
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 161 buddhiH paraM tasya nAstItyanyadetat / yattu SaSThe bhASyakAro vakSyati, siddhaH plutaH svarasandhiSviti tattvihAnunAsikaparyudAsAnurodhAdyathAdezapakSa evAzrayaNIya iti sthite svarasandhisAmAnyApekSajJApakAzrayaNepi na doSa ityAzayena, na tu sAmAnyApekSatAyAmeva kiJcidAgrahe bIjamastIti dik / nanUdAharaNeSvIdAdikameva dvivacanaM na tu tadantamiti cenna / vyapadazivadbhAvena tadantatvAt / nanvIdUdantaM dvivacanAntamityeva kathaM na vyAkhyAtam / evaM hi sati vyapadezivadbhAvo nAzrayaNIya iti cena / kumAryoragAraM kumAryagAraM vadhvoragAraM vadhvagAramityatra pratyayalakSaNena dvivacanAntotavyApteH / saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAstIti sutiGantaM padamityatrAntagrahaNena jJApitatvAcca / etenedAdhantaM yad dvivacanaM tadantampragRhyaM,kumAryagArAdau tu sakArAntaM dvivacanaM natvIdAbantamiti parAstam / saMjJAvidhau pratyaya grahaNe tadantAgrahaNAt / yattvasminpakSe dUSaNAntaramuktam / azukle zukle samapadyetAM zuklyAstAM vastreityatra zabdAntaramAptyA 'nityaM lukaM bAdhitvA paratvAcchIbhAve kRte tasya luki pratyaya. lakSaNena zuklItyasya pragRhyatA syAditi / tanna / antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo lugvAdhataiti paribhASayaukArasyaiva lopAt / tasya cedAdhantatvavirahAt / astu tarhi IdAdivizeSyaM, tathA ca dvivacanasaMjJaM IdAdi pragRhyamityartha iti cenna / gaGge ityAdeH siddhAvapi dRzyate ityaadysiddhH| dvivacanAvayavo hyayamekAro na tu dvivacanam / kiJca pragRhyamityasya sannihitatvAd dvivacanameva saMjJi na tvIdAdiH, viprakRSTatvAt / tasmAdyathAvyAkhyAnameva manoramam / atra vRttikArAH / maNIvAdInAM pratiSedho vaktavya iti paThitvA maNIva rodasIva dampatIva jampatIvetyudAjanhuH / munitra 21
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaH / [ 1 a0 yAnuktatvAdapramANamidarmiti kaiyaTAdayaH / evaM vadadbhiH samAnanyAyatayA'nyeSAM munitrayAnuktAnAM vRttikRnmAtroktAnAM turIyasyeSTiH zaMsiduhiguhibhyo vA krameke chandasi bhASAyAM ca aGgaGgAtrakaNThebhyastviSyata ityAdInAmanAdarttavya toktA / maNIvoSTrasya labete iti tu ivArthakena vAzabdena nirvAhyamityAhuH / nyAsakA - rastu sambuddhau zAkalyasyetAviti zAkalyagrahaNasya siMhAvalotinyAyeneha sambandhAdvyavasthitavibhASAzrayaNAccedaM labhyataityAha / ke citvivArtheyaM vazabdaH prayukto bhImo bhImasena itivat / kAdaMmbakhaNDitadalAniva paGkajAnItyAdivaccetyAhuH / vastutastuva yathA tathaivaivaM sAmyaityamaragranthe vaveti pAThamAzritya zAtravaM va vapuza iti kAlidAsaprayogasya tadvyAkhyAtRbhirudAharaMNAtsarvaM sustham / yuktazcAyameva pAThaH / prAtipadikaprakrame tddhi| - tasya vaterananuguNatvAt / etena sphuTotpalAbhyAmalidampatIva vilocanAbhyAM kucakuDmalAzayA / nipatya bindU hRdi kajjalAvilau maNIva nIlau taralau virejaturiti zrIharSaprayogopi gatArthaH // adasomAt / / asmaatpr|viiduutau pragRhyau staH / amI IzAH / rAmakRSNAtra AsAte / na cAmU ityudAharaNaM pUrvasUtreNa gatArthamiti vAcyam / tasmin karttavye mutvasyAsiddhatvAt / adasomAditi sUtraM prati tu nAsiddhatvam / ArambhasAmarthyAt / tathA ca vArtikam / AzrayAtsiddhatvaM ca yathA rorutve iti / puMvadvacanamevodAharaNaM strInapuMsakayordvivacane tu mutvasyAsiddhatvepyekArAntatvAtpUrveNaiva siddhA saMjJA / tatazca prakRtibhAvonunAsi kapadAsazca siddha evetyavadheyam / yattu haradattene / ktamaNopragRhyasyetyatropasthitena pUrvasUtreNa saMjJAyAM kriyamANAyAM mutvasya siddhatvAlliGgatrayepi dvivacanenunAsikaparyudAsaH pUrveNaiva siddhaH / 162
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH |ettsuutraarmbhstvdvivcnaarthH puMsi dvivacane prakRtibhAvArthazceti / taccintyam / plutasaMgrahAnurodhena pUrvasUtre yathodezapakSasyaiva sthApitatvAt / tasmAt puMsi dvivacanenunAsikaparyudAsopyetatsUtrasya phalaM na tu prakRtibhAvamAtrAmatyavadheyam / athApi kathaJcidaradattoktissamarthayitavyetyAgrahastahi itthaM samarthanIyA / pUrvasUtre kAryakAlapakSa evAstu / na caivaM plutasyAnunAsikaparyudAso na syAditi vAcyam / II 3 t UU 3 diti dIrghAtparabhAge plutasyApi prazliSTanirdezAt / ekArastvagvAdeva plutaM grahIdhyati / na ca tAdapi parastapara iti tatkAlagrahaNApattiH / RdorabitivaddakAra evAyamityAzayAt / yuktnycaitt| yathoddezapakSe plutAt prAgeva saMjJApravRttau satyAM tataH plute kRte tameva dvimAtratvena pazyantyA api saMjJAyAH punaH pravRttau bIjAbhAvAt / nAbhAvastu mubhAvAtprAgamAptastato mutvanimittakaM nA. bhAvamAzritya mubhAve dazabdoyamiti buddhayA prApnuvan dIrghaH pra. tividhIyataityucitam / natyasau plutAt prAk pragRhyasaMjJAvanmubhAvAt prAgeva pravRtto yena punarna pravarteta / etena pUrvasUtrastha. haradattagranthopyujjIvita iti yAvadbhAdhaM sAdhu / bhASyakaiyaTayostvayaM bhAvaH / plutAt prAk prAptApi pragRhyasaMjJA phalAbhAvAna kriyate / na ca plutenunAsikapravRttireva phalamastviti vAcyam / saMjJAyA apravRttAvapi tallAbhAt / pragRhyatvaprayuktapa[dA. sasyaiva vidhispRSTasya tatphalatvaucityAcceti / suzloketItyAdAvapyamantaraGgatvAplutaH antaraGgambalIya iti nyAyAt / prakRtamanusarAmaH / nanvArabhyamANepyasmin sUtre pUrvasUtreNaikarUpyArtha yathoddezapakSa evaashrynniiyH| tathA ca rutvasyotvaM pratIva pragRhya - saMjJAM pratyeva muttvamItvayoH siddhatvaM syAt / natvayAdIn pra
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 tyapi / tatazcAmI AsataityatrAyAdezaprasaGgaH / amU AsAtaityatra puMsyAtrAdezaH / amI atretyeGaH padAntAdatItyekAdezaprasaGgazcaM / na ca saMjJAM pratyeva siddhatve vacanAnarthakyaM syAditi vAcyam / anunAsikaparyudAsena caritArthatvAt / atrocyate / yadyanunAsikaparyudAsamAtraM prayojanaM syAttarhi saMjJAsUtraM na praNayet / aNopragRhyasyAnunAsikaH, adaso netyeva brUyAt / asau amuke amukAbhyAmityAdau tu siddhAntIpa na bhavatyanunAsikaH / anatvAdanavasAnatvAcca / atastatra mAdrahaNamIdRddhahaNaM vA na karttavyam / na caivaM he amuka ityatrApi niSedhApatiH | tyadAdInAM sambodhana vibhaktivirahasyautsargikatvAt / ataH saMjJArambhasAmarthyAtprakRtibhAvArthatvamapyasya vijJAyate / talAccAyAdivirahopi siddhayati / prakRtibhAvasyApavAdarUpa - tayopasaJjAtanimittopyutsarga upajaniSyamANanimitenApyapavAdena bAdhyataiti paribhASAvatArAcca / yattu saMjJArambhasAmarthyAdayAdI saMjJAM ca prati mutvamItvayoH siddhatvajJApanAdayAdIn bAdhitvA paratvAnmutvamItveiti tanna / ayAdyabhAvasya jJApane lAghavAt / arthApatterhi sAkSAdupapAdakaviSayatautsargikI / kicamutvatvayorekapadAzrayatvena balIyastvam / antaraGgambalIya iti nyAyAt / tatkathaM vipratiSedhopanyAsaH / nAjAnantaryyaiti niSedhastvasiddhaM bahiraGgamityasyaiva na tUdAhRtaparibhASAyAH / yadyapyasiddhaM bahiraGgamantaraGgaityanyaiva gatArthatvAdantaraGgambalavaditi pRthak paribhASA na karttavyeti vipratiSedhe paramitisUtre bhA - vyakRdvakSyati / tathApyabhyuccayamAtraM tat, sApavAdanirapavAdatvAbhyAM phale vizeSAt / vRkSa ihetyatra hi saptamyekavacanena saha gugontaraGgaH / savarNadIrghatvaM tu bahiraGgam / na cehAsiddhaparibhASa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustumaH / yA guNo labhyate / nAjAnantaryaiti niSedhAt / ata evAcaH parasminniti sUtre bhASyadvakSyati / ArabhyamANe ni. tyosau parazcAsau vyavasthayA / yugapatsambhavo nAsti pahirajeNa siddhayatIti // etacca tatraca sphuTIkariSyate / ata evoktaM vArtikakRtA, zacaGantasyAntaraGgAlakSaNatvAditi / dhiyati adu. druvadityAdi ca tatrodAtdRtam / jJApakaM cAtra omAGozcetyAgrahaNam / taddhi khaTvA A UDhetyatra paramapi savarNadIrgha bAdhitvA dhAtUpasargayoH kAryamantaraGgamityantaraGgatvAd guNe kRte vRddhiprAptau satyAM pararUpaM yathA syAditi kriyate / etacca sampasAraNAceti sUtre bhASye spaSTam / kathaM tArha vArtikakRtoktaM vipratiSedhAvati / satyam / ata evAparitoSAbhASyakAreNAthagheti pakSAntaramAzritamiti dik / mAtkim / amuketra / naviha sUtre IdUtAvevAnuvartitau ntvekaarH| satyam / sati mAdahaNe ekAro nAnuvartate / adaso mAt parasya tasyAsambhavAt / anyathA tvanuvatta / ekadezAnuvRttistu durjJAnA / tasmAdekArAnanuvRttitAtparyagrAhakaphalakaM mAdrahaNamiti sthitam / atredaM cintyam / IdUtau saptamyarthe pragRhyau, adasaH, ecca dvivacanamityeva kuto na mUtritam / evaM hi pUrvasUtrasthamIdgrahaNaM prakRtasUtre mAdgrahaNaM ca na karttavyamiti mahallAghavam / ekadezAnuvRttizca nAzrayaNIyA bhavatIti // ze // ayaM pragRhyaH syAt / asme indrAbRhaspatI / caturthIbachuvacanasya sthAne supAM sulugiti sUtreNa zeAdezaH / zitvAtsarvAdazaH zeSe lopaH / na yuSme vAjavandhavaH / yuSmAsvityarthaH / atra padapAThakAle yuSme ityudAharaNaM bodhyam / saMhitAyAntvacparatvAbhAvena satyasati vA pragRtyatve vizeSAlAbhAt / evaM tve
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zabdakaustubhaH / [1 a. rAyaH sududhAstve hyazvA ityAdInAmapi padapAThakAle udAharaNatvaM bodhyam / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam / teneha na / kAze kuze vaMze harize babhze / harivaAbhyAM lomAdittvAcchapratyayaH / tataH saptamyekavacanam / / nipAtaekAjanAG // ekonipAta AbhinnaH pra. gRdhaH syAt aniSedhAdhikSepayoH / a avayaM, i vismaye, i i. ndraH, u jugupsAsaMtApAvApyaryeSu / u umezaH / ekAjiti ka madhArayaH vartipadArthaprAdhAnyenAntaraMgatvAt / vyAharati mRga i. tyAdinirdezAcca / teneha na / predaM brahmatratUryeSvAvitha / preddha ityAdi / syAdetat / yadyayaM karmadhArayastArha ekagrahaNaM vyartham / nipAto yoc ityetAvataivAbhimatasiddheH / na ca viparItavizeSaNa vizeSyabhAvenAjaMto yo nipAta ityarthaH syAdvizeSaNena tadantavidheriti vAcyam / tathAsati vyAvallAbhena vishessnnvaiyaaptteH| na ca halantaM vyAvayam / tasya saMjJAyAM satyAmapi bAdhakAbhAvAt / na ca purostItyAdau halantasya saMjJAyAM satyAM prakRtibhAvAdrorutvaM na syAditi vAcyam / pragRhyasaMjJAM prati rutvasyAsiddhatayA doSAbhAvAt / na ca sAntasya kRtA pragRhyasaMjJA ekadezavikRtasyAnanyatayA rephAntasyApi syAdeveti prakRtibhAvaprasaGgasdavastha evoti vAcyam / pragRhyasaMjJA pratIva prakRtibhAvaM pratyapi rutvarAsiddhatvAt / sakArAntasya tu na kiMcidapi siddhakAMDasthaM prApnoti prakRtibhAvena vyAvatyeta / tasmAdacA nipAtasya vizepaNeajagrahaNa yarthameva syAditi suSTUktam / nanvajantasyaiva yathA syAdamAtrasya mabhUdityevamartha vizeSaNaM kinna syAditi cenna / vyapadezivadbhAvena syApyajantatvAnapAyAt / vizeSaNasAmarthyATyapadezivadbhAvo na vartataiti cenna / tadantavidhiparityAge
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 167 nApi tatsArthakyasya suvacatvAt / tathApyanyataraparityAge Avazyake vinigamakaM kimiti cedAGgrahaNamevetyavehi / taddhi vyapadezivadbhAvamAtravAdhe vyarthaM syAt / tasmAdaco vizeSaNatve nAGgrahaNAjjJApakAttadantavidhirna / aco vizeSyatve tu sutarAntadantavidhiriti / ubhayathApyekagrahaNaM vyarthameveti sthitam / nanvac samudAyanivRttyarthamekagrahaNanastu | aiuapehItisamudAyasyaiva saMjJA syAnnAvayavAnAmekAdvirvacananyAyAditi caramasyaiva prakRtibhAvaH syAnna tu pUrvayoriti / maiyam / ajityekatvasya vivakSayaiva samudAyanirAsasambhavAt / atrAha bhASyakAraH / ac samudAyagrahaNazaGkAnirAsArthamekagrahaNaM kurvan jJApayati varNagrahaNeSu vyaktisaMkhyA navakSyate kintu jAtireva nirdizyataiti / tena dambherhalgraha - Nasya jAtivAcakatvAsiddhamiti vArtikakRtA vakSyamANaM sUtreNaiva jJApitaM bhavati dambheH siddhamityanvayaH / atra heturhalgrahaNasya jAtivAcakatvAditi / tena dambheH sani kRte sanIvanteti vikalpAdi bhAve dambha cenIdItoH kRtayoratra lopobhyAsasyetyabhyAsalope halantAcceti sanaH kitvAnnalope bhaSbhAve ca kRte vippati ghIpsatIti rUpadvayaM siddhayati / halgrahaNasya vyaktipara tayoH samIpo halnakAro na tataH paraH san yasmAcca paraH san bhakArAnnAsAvikaH samIpa iti kitvaM na syAt / ta thA tUMhU hiMsAyAM tudAdiH UditvAdivA titRhiSati titRkSatIti syAditi dik / syAdetat / aiuapehItyatra ekAdvirvacananyAyopanyAso na yuktaH samudAyasaMjJayAvayavAnAmananugrahAt / ata eva hi nilayAnnigyAdityAdau bahUnAM sannipAte dvayoH saMjJA svIkRtA / nApi nipAtagrahaNena grahaNamekaikasminnipAte saMjJAvidhAnasambhavAt / satyam / ekAjsamudAyagraha
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 NazaMkAmAtraM tu syAdeva / tannirAsAyaiva kriyamANamekagrahaNaM prAguktamartha jJApayati / vastutastvapRktasaMjJAyAmekagrahaNamuktArthe jJApakamityAzritya prakRtasUtre ekagrahaNasya parityAga eva jyAyAn / nipAta iti kim / cakArAtra / tathA ataterDaH aH he a Agacchetyapi pratyudAharaNam / AGanAGorvyavasthAmAha bhAsaarraH / ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yaH / etamAtaM GitaM vidyAdvAkyasmaraNayoraGiditi / iha etacchabdena pUrvamanirdiSTatvAdeta mityasyainAdezo na kRta iti kazcit / tana / anvAdezazca kathitAnukathanamAtraM na tvidameva kathita - svedamA 'nukathanamiti bhASyakRtA vakSyamANatvAt / tasmAdyakiJcidvidhAya vAkyAntareNAnyadupadizyate sonvAdezaH / iha tu ISadarthAdau yo varttataiti vRttirna vidheyA kintu paricAyakatAmAtreNopAttAH ato nainAdezaH / etena naktaM bhIrurayaM tvameva tadimaM rAdhe gRhaM prApayetyapi vyAkhyAtam / bhIru-tvasya vidheyatvAvivakSaNAt siddhasyaiva hetutvenAnuvAdAditi dik / ISadarthe A uSNaM oSNam / AGISadarthe iti kugatIti sUtre vArttikakRtA GidvayavahRtaH / kriyAyoge A itaH etaH prAdiSu GitpaThitaH / maryAdAbhividhau ceti samAhAradvaMdve AgamazAsanasyAnityatvAnnumabhAvaH / maryAdayA sahite abhividhAviti madhyamapadalopI vA samAsaH / maryAdAyAM, A udakAntAt odakAntAt / abhividhau A ahicchatrAt / AhacchatrAt / vinA teneti maryAdAsahatenetyabhividhiH AG maryAdAbhividhyoriti caGinirdiSTaH / pUrvaprakrAntasya vAkyArthasyAnyathAtvadyotanAya AkAraH prayujyate / A evaM nu manyase naivaM pUrvamamaMsthAH saMmatyevaM manyasaityarthaH / vAkyAraMbhasUcanAya AkAra ityapare / 1
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / / 169 tathA smRteH sUcaka AkAraH prayujyate / tataH smRtortho nirdishyte| A evalitaditi / atra ca vAkyasmaraNayoraGidityatraiva tAtparyam / ato vAkyasmaraNAbhyAmanyatreSadarthAyabhAvepi uitvaM bodhyam / tenAmenyasya rajaso yadabhraA~ apo vRNAnetyatra saptamyarthavRtterapyAkArasya GittvenAGonunAsikazchandasIti pravartataiti SaSThe haradattAdayaH / yuktaJcaitat / GidauindoranyataralakSaNamAtreNAdubhayAvavekalAbhe tatrApi lAghavAdaDillakSaNe tAtparyamAzritya bhAgAntarasyAvayutyAnuvAdarUpatvAt // __ ot // odanto nipAtaHpragRhyasaMjJaH syAt / Ahoiti utAho iti |nipaat iti kim / devosi, vsstttevissnnvaasaa| vAyavAyAhi / viSNova / yattu gavityayamAhetyetadeva nipAtagrahaNasya vyAvartyamiti / tanna / pragRhyasaMjJAyAM satyAmApa kSatyabhAvAt / na caivaM prakRtibhAvApattiH / prakRtibhAvavidhau padAntAdhikArAt / na cAyaM padAnto bhavatyeveti bhramitavyam / anukAryAnukaraNayorabhedavivakSayArthavatvAbhAvenAprAtipadikatvAdvibhakteranutpattAvevaitadrUpAbhyupagamAt / anyathA vibhAktizravaNApatteH / na caivamapadasya prayogAsaGgatiriti vAcyam / apadanna prayuJjItetyudghoSasya apariniSThitaM na prayuJjItetyevaMparatvAt / tasya ca suptiAdiviSayakatattadvidhizAstramUlakatvAt / iha tUktarItyA suvibhakterapyaprAptayA goiti svarUpasyaiva pariniSThitatvAt / ata eveha lopaH zAkalyasyatyapi na pravartate / kathaM tarhi pUrvasUtre zerthavadgrahaNAditi vArtike eGaH padAntAditi pUrvarUpaM kRtamiti cet / tatrAnukAryAnukaraNayorbhadaM vivakSitvA vibhaktiM ca kRtvA zeSvarthavAn zerthavAniti samAsena supo luka kRtvA vyAkhyAnAt / etenottarasUtre sambuddhAviti kiM gavi 22
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 shbdkaustubhH| [1 a0 tyayamAhetyudAharanto vRttikArA api pratyuktAH / tasmAdiha devosItyAdikameva pratyudAharaNaM bodhyam / na caiGaH padAntAdityArambhasAmarthyAdeva tasiddhiH / hareva gacchetyAdau caritArthatvAt / na caiGgrahaNasAmarthyam / ngsingsoshcetyuttraarthtvaat| uttarasUtre tu sambuddhigrahaNAbhAve Aho itItyAdAvapi prtvaadviklpaapttiH| pUrvasUtrasyAho IzA ityAdAvuttarasya tu viSNo itItyAdau labdhAvakAzatayA vipratiSedhasambhavAt / na ceha o. dantasya kAryitayottaratra tu vizeSyAsannidhAnena tadantavidhi. virahAdokAramAtrasya kAryitayA bhinnaviSayakatve kathaM vipratiSedha iti vAcyam / trapUNAmityAdau prakRtipratyayAvayavayornamnuTo. rivahApi phalavirodhena viSayabhedepi vipratiSedhasambhavAt / arthAdhikArapakSe uttarasUtrepyokArAntasya saMjJitvAcca / zabdAdhikArapakSepIkojhalityatra sanAkSiptasya dhAtorikAvizeSaNavAdahApi saMmbudhyAkSiptAyAH prakRtarokAreNa vizeSaNe tdntvidhismbhvaacc| tasmAtsUtradvayapi gavityayamAheti pratyudAharaNaM neti sthitam / prakRtibhAve padAntagrahaNaM na sambadhyataityAzayena tu vRttigrantho yojyaH / asmiMzca pakSe maNDUkaplutinyAyeneko savarNaityatra padAntagrahaNaM sambandhanIyameva / anyathA gauyau~ gaurya ityAdAvatiprasakteriti dik / syAdetat / nipAtasamudAyA ete / Aha u Aho uta Aha utAho ityAdi / tatazAdivadbhAvAnnipAtaekAjityanenaiva siddhA saMjJA / na caivamAho itItyAdiSu U~ ityasya prasaGgaH / niranubandhakoyamukAraH na tUJ iti samAdhAnAt / ata evotra iti sUtre akAroccAraNamapi sArthakam / ata eva coja OM ityatra bhASyakRtoktam / dvAvukArAvimau / ekonanubandhakaH / aparaH sAnubandhaka iti| na caivamapi Auo
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / ityatrAGanAGagerekAdezasyAnAGiti pratiSedhe prApte pratiprasavAyedamiti vAcyam / anAGityasya paryyudAsAzrayaNenAGanAGorekAdezasyAdivadbhAvAdanAGgrahaNena grahaNAt / prasajyapratiSedhe hyasamarthasamAso vAkyabhedazca syAt / bhASyepi pratiSiddhArthametadityuktirabhyuccayamAtram / kathamanyathAnupadamevAdo bhavadityatrAtiprasaGgamAzaGkaya pratipadoktasyaivaukArasya grahaNamiti samAdadhIta / tasmAdidaM sUtraM vinApi sarva lakSyaM nirvyUDhameveti cet / atrocyate / Aho utAhoityAdayo na nipAtasamudAyAH / kintvakhaNDA eva / etacca etatsUtrabalAtpratipadoktasyAkArasya grahaNAmiti bhASyavalAccAdhyavasIyate / tena Am Aho devadattetyatrAmaekAntaramAmantritamiti nighAtapratiSedhaH siddhaH / ata eva padakArairapi opuvarttamaruta ityAdauoityAdyaikapadyenaiva ptthyte| tadevaM sUtrakAra bhASyakArapadakArANAM saMvAda eveti sthite nipAtasamudAya evAyamityAzrityaitatsUtraM pratyAcakSANAH parAstAH / syAdetat / anadodaH samabhavadityatrAtiprasaGgaH / cyantasya nipAtatvAt / UryAdicivaDAcazcati gatisaMjJAvidhAnepi prAgrIzvarAnnipAtA ityasyAdhikArAt / na ca lakSaNapratipadoktaparibhASayA lAkSaNika okAro vyAvartyataiti vAcyam / varNagrahaNeSUktaparibhASAyA apravRtteH / anyathaicoyavAyAva ityapi haraye ityAdau na pravartteta / cakre cakriraityAdau pratipadokte cAritArthyAt / varNasya prAdhAnye mAstu paribhASA vizeSaNatve tu syAdeveti cenna / avizeSeNApyapravRtteH sUpapAdatvAt / tathA ca SaSThe vakSyAmaH / abhyupetyApi brUmaH / agaugauH samabhavadgobhavadityAdau gameDaityokArasya pratipadoktatayAtiprasaGgaH syAdeva / nanviha gauNamukhyanyAyena sa - mAdhAnamastu / tathAhi / saMghIbhavanti brAhmaNAH, tvadbhavati deva 1 1 pA. 5 A. 171
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zabdakaustubhaH / [1 a. dattaH, madbhavasi tvaM, tvadbhavAmyahamityAdau vacanapuruSavyavasthAnurodhena ccipratyayasthale sarvatra prakRtereva kartRtvamiti siddhAntasthitiH / tathA ca prakRtAvAropeNa vartamAnAdvikRtivAcakA. cchabdAcccerutpattau ccipratyayaM prati prakRtibhUtasya vAhIkAdivRtte!zabdasya gauNArthatA spaSTaica / ata evAmahAn mahAn bhUto mahadbhUtazcandramA ityAdAvAnmahata ityAvaM na pravarttataiti cenna / - zAntadAAntikayorvaiSamAt / tathAhi / viziSTarUpopAdAne gauNamukhyanyAyaH / tasyArthavadhaNe nAnarthakasyetyetatparibhASAmUlakatvAt / arthopasthitezca rUpavizeSagrahasApekSatvAt / tathA cAnmaita iti viziSTarUpagrahaNena vidhIyamAnamAtvaM gauNe na bhavatIti yuktam / iha tvoditivarNapuraskAreNa vidhIyamAnA pragRhyasaMjJA kathaM gauNAryavRtterna bhavet / nipAtasaMjJA tu tasyApi mukhyaiva / ata eva saMjJAzvazurasyApatyaM zvAzurirityatra rAjazvazurAdyanna pravartate / ata iJ tu pravartataeva / anyathA ibo yatazca tulyayogakSemataiva syAt / ata eva gaurvAhIko brUte gAM vAhIkaM pA. ThayetyAdau vRddhayAtve sta eva / tayorapi vrnnaashrytvaat|got iti taparatvamokArAntopalakSaNArthamiti vakSyamANatvAt / tathA cau. tomiti sUtre bhASyadvakSyati / gAmityatra parApi vRddhiniravakAzenAtvena bAdhyataiti / tatraiva kaiyaTopi vakSyati, ota iti sUtraM pAThyam / okArAntopalakSaNatayA vA gotaityetadvyAkhyeyamiti / vRttyAdigrantheSvapyevameva sthitam / yattu vadanti / mukhyaeva svArthe sAsnAdimati gozabdo vRddhayAtve labhate tato vAhIkAdizabdAntarasannidhAnAgauNatApratItiH / gobhavadityatra tu gauNArthatAM vinA vireva durlabha iti vaiSamyam / tasmAt padakAryeSvayaM nyAyo na prAtipadikakAryeSviti sthitamiti / tacci
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA. 5 A. shbdkaustubhH| 173 ntyam / vAkyasaMskArapakSe vRddhayAtvapravRttitaH prAgeva gaunnaarthaavgteH| yattu kArakANAM kriyayaiva zrotaHsambandhastata ekakriyAvazIkRtAnAmaruNaikahAyanInyAyena pAThikaH parasparAvacchedaH / tathA ca gAmAnayetyanvayavelAyAM na gauNArthatA kintu vAhIkena saha pAThikAvacchedavelAyAM, na cAntaraGgatvena pravRttaH padasaMskAro bahiraGgagauNatvAtItAvapi nivarttataiti, tadapi n|taavtaapi brUte pAThayeti kriyAnvayAyaiva gauNatAyA AzrayaNIyatvAt |kttopi karma bhISmAdayopIti pakSe kathaJciduktisambhavepi sAmAnAdhikaraNyAdbhISmAdedvitIyetyevaM rUpe bhASyoktapakSAntare tvduktnyaayaanvtaaraacc| zvAzurirityatrebopyabhAvApattezca, zabdaprayAMkA vAhIkaniSThasyaiva kamatvAdevivakSitatvAcca / tasmAdvarNAzrayatvAddhayAtve ityeva tatvaM na tu prAtipadikakAryatvAditi / ata eva caikAcca prAcAmityAdau prAtipadikakAryatvepi na smAyAdAyaH / viziSTarUpapuraskAreNaiva sarvanAmasaMjJAvidhAnAt / abhivyaktapadArthAyaityapi gauNamukhyanyAyasiddhArthakathanaparaM prasiddhApasiddhatve eva hi mukhyatvagauNatve ityanyatra vistaraH / ata eva sarvAdisUtre saMjJopasajanapratiSedha iti vArtikaM pratyAcakSANo haradatta Aha / saMjJApratiSedhastAvanna vaktavyaH / abhivyaktapadArthAyaityeva siddhatvAditi / yattu tatra kaiyaTo vakSyati / prasiddhayaprasiddhivazAtsaMbhavannapi gauNamukhyanyAyo nehoktaH / padakAryeSvayaM na tu prAtipadikakAryeSvityotsUtre uktatvAditi / tadabhyuccayamAtram / yuSmadasmAdoH svarUpamAtrAzrayANAM kAryANAmupasarjanatAyAmiva saMjJAyAM pravRttyApatteH / yuSmayupapade asmadyuttama ityAdAvapi tadApattezveti dik / tadevamado bhavadgobhavadityAdau oditi pragRhyasaMjJA 'vyayatvAdivadurgArota pUrvapakSaH paryavasannaH / atrocyate /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zabdakaustumaH / [1 a0 pUrvasUtre 'nAGiti paryudAsAdAGsadRzAH pratipadaghaTitA eva nipAtA gRhyante / ihApyAdhikAraNAnAGgrahaNAnuvRtyA vA tathaiveti sarva sustham / tathA ca sarvAdisUtre akArAtkArau anupasarjanatke satyeva bhavata iti praghaTTake tadoH saH sAviti satvaM tahmavizoSitatvAgauNatAyAmapi syAdityAzakya tyadAdInAma ityatrAnupasajanAditi paribhASayAnupasarjanAnAmeva grahaNe siddha tathAbhUtAnAmeva satvavidhAvanuvartanAnna kazciddoSa iti samAdhatta kaiyaTaH // ___ sambuddhau shaaklysyetaavnaaH|| RSirvedaH / taduktamRSiNetyA. dau tathA darzanAt / saMmbuddhinimittaka okAro'vaidike itau pare pragRhyo vA syAt / viSNo iti viSNaviti / saMmbuddhAviti kiM gavityayamAheti vRttikAraH / etaniSkarSazca pUrvasUtre ukta eva / anArSe kim / brahmavaMdhavityabravIt / itAviti kim / paTotra // umaH // uba itau pragRhyasaMjJA vA syAt / u iti, viti|| ... AUM|| uba ityanuvartate zAkalyasyeti pragRhyAmiti ca / pragRhyasya uba itau pare OM Adezo vA syAt dIrghonunAsikazca U~ iti / iha yadyeko yogaH syAt utra OM iti, tadAdeze vikalpite rUpadvayameva syAt / OM iti, u iti / ato yogaM vibhajya pragRhyasaMjJApi vikalpitA / evamapi U~ iti dvitIyasUtre yadi pragRhyagrahaNaM zAkalyagrahaNaM cetyubhayamapi nAnuvartata tadA umAtrasya nityamuMbhAvavidhAnAtpragRhyasyevApragRhyasyApyAdezaH syAt / tatra pragRhyasyAdeze kRte sthAnivadbhAvena pragRhyatvAt U~itIti rUpaM siddham / na cAnavidhAviti prtissedhH| uba iti samudAyarUpeNAzrayaNAt / tathA ceTaITIti sUtre iTa iti samudAyarUpAzrayaNAdagrahIdityatra ca graholiTIti dIrghasya sthAnivadbhAvamAzritya sijlopaH siddhayAti sthAnivatsUtre vakSyate / apragRhyasya tvAde
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 175 ze'nunAsiko yaNa syAt / tathA ceSTarUpatritayamadhye U~ itItyekameva siddhaM na tvaparaM dvayamityavyAptiH / ativyAptizca sAnunAsikavakArayuktasyAniSTasyApi prasaGgAt / atha pragRhyagrahaNamAtramanuvartata tadA pragRhyasyoko nityamAdezaH syAttatazca viti U~ itIti dve eva rUpe syAtAM na tu uitIti tRtIyam / atha zAkalyagrahaNamAtramanuvarteta sata umAtrasyAdezavikalpanA, iti uitIti dvayaM pragRhyasya / viti vitIti dvayamapragRhyasyeti saMkalanayA rUpacatuSTayaM syAt / tatra tritayasyeSTatyepi sAnunAsikavakArayuktamaniSTamApatati / tasmAcchAkalyagrahaNaM pragRhyagrahaNaM catyubhayamanuvartataityuktam / iha vibhaktivipariNAmena pragRhyasyotra iti vyAkhyAtam / AdezasAmAnAdhikaraNyena pragRhyaM U~ ityetadAdezo bhvH|ti vyAkhyAnepi na kazcidvizeSa ityavadheyam / nanu pariniSThitameva prayogAI, pariniSThitatvaM ca apravRttanityavidhyuddezyatAvacchedakAnAkrAntatvam / nihate tiGatAdAvavyAptivAraNAyAmavRtteti, vaikalpikeDAgamAddezyatAvacchedakAkAnte seddhatyAdAvavyAptivAraNAyoktaM, nityati / ata eva pac laT ityAdInAmalaukikateti siddhAntaH / tathA ca u itItyetadpaM na syAdeva / atra hi zAkalyamate U~Adezena bhAvyameva / itareSAM mate tu pragRhyatvameva nAstIti cet / bhavedevaM yadi zAkalyagrahaNaM yathAzrutaM syAt / tattu vikalpamAtratAtparyakam / tathA ca bhASyam / zAkalyasya vibhASA yathA syAditi UMvA zAkalyasyeti ca / tathAca tatra kaiyyaTaH / zAkalyazrutereva phalaM vAgrahaNena pratipAdayatIti smRtyantarAnusandhAnadvAreNa vibhASA sampadyataiti ca / yadvA / astu zAkalyagrahaNaM yathAzrutam / tathApi nipAtaekAjityanenaiva siddhe ua iti tAvaniyamArtham /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zabdakaustubhaH / [1 a. tathA ca zAkalyabhinnamate na pragRhyatati prathamasUtrArthaH / uttarasUtre ca pragRhyasyotra ityetAvataiva zAkalye labdhe punaH zAkalyAnutyetareSAmapi mate pAkSikaH pragRhyostItyanumIyate / tena u iti rUpaM siddham / atha vottarasUtre punaH zAkalyAnuvRttisAmAcchabdAdhikArAzrayaNena zakalasyaiva RSerapatyAntaraM gRhyate / asmica pakSe pragRhyasyotra ityanuvAdasAmarthyAdeva pragRhyatApi labhyate yathA Dhaki lopa ityanuvAdasAmarthyADagiti dik / AdezazcAyamanunAsika iti nirdezAdeva vyaktam / tathA ca bavhRcamAtizAkhyamukArazceti karaNena yukto rakto pRkto drAghitaH zAkaleneti / raktasaMjJonunAsika iti ca / ata eva yadetanU~ iti padakArAH paThantItyanukaraNe yaronunAsikenunAsiko vetyeSa vidhi: pravartate // - IdUtau ca saptamyarthe / zAkalyasyetAviti nivRttam / IdantamUdantaM ca zabdarUpaM saptamyarthe vartamAnaM pragRhyaM syAt / adhyasyAM mAmakItanU, mAmakyAM tanvAmiti prApte supAMsulugiti luptasaptamIkAvetau / mAmakI iti tanU itIti padakAle kAryodAharaNe bodhye| somo gaurI adhizrita iti saMhitAyAmapyudAharaNam / IdUtA. viti kim / priyaHmUrye piyo agnA bhavAti / agnizabdAtparasyAH saptamyA DAAdezaH padakAraiH pragRhyeSvitizabdaprayogasya niyamitatvenehApi padakAle itizabdaprayogaprasaMga iti pratyu. dAharaNamidam / saptamIgrahaNaM kim / dhItI matI sussttutii| dhItyA matyA suSTutyeti prApte tRtIyaikavacanasya pUrvasavarNa IkAraH tato 'kaHsavarNe dIrgha ityekAdezaH / na viha supo luk hrasvazravaNApatteH / arthagrahaNaM kim / vApyAmazvo vApyazvaH / nadyAmAtirnayAtiH, saMjJAyAmiti saptamIsamAsaH / nanu saptamyarthopIhA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / styeva tatkathamarthagrahaNe kRtepISTasiddhiriti cet / itthajahatsvArthAvRttiriti pakSe pade varNavadvattau vartipadAnAmAnarthakyAdIdantamihAnarthakaM na tu saptamyarthavRttIti spaSTameva / ajahatsvArthAvRttiriti pakSepi upasarjanapadaM na svArthamAtre paryavasyati kintu tatsaMsRSTe pradhAnArthe / arthagrahaNasAmarthyAcca yAvAnarthaH sasamyAbhidhIyate AdheyAsaMsRSTo niSkRSTAdhikaraNarUpastAvanmAtrasyeha grahaNamiti vRttipraviSTena bhaviSyati / yadyapi vAkyavasamAsepi luptasaptamIbalenAdhikaraNamAtrabodhaH pazcAdvAkyArthatayA saMsRSTavodha iti vaktuM zakyate / tathApi siddhAnte tAvatsamarthaH padavidhiriti paribhASAnurodhAt samAsasthale ekArthIbhAvaeva sAmarthaM na tu vyapekSA / ata evopasarjane vizeSaNAnvayo na bhavati zakyaikadezatvAditi dvitIye vakSyate / mI. mAMsakAdInAmapi niSAdasthapatinyAyena pUrvapadArthasambandhiAna lakSaNAbhyupagamAyuktaivArthagrahaNena vApyazvanadhAtiprabhUtAttiH / AtibalAkA / zarArirAtirATizca balAkA bisakaNTiketyamaraH / AdyAstrayopi strIliGgAH balAkAsAhacaryAditi ke cit / vastutastu zarAryAdayastrayaH pakSivizeSavAcakA na tu blaakaapryaayaaH| ato balAkAsAhacaryamakizcitkaraM strItvamparamastyeva / ratnakoze strIliGgakANDe, ATiH zarArivaraTItyukteH / Aterapi tatsAhaca. yaat|tprkrnnmsndehaarthmiti vRttiH| atra vArcikam / IdUtau saptamItyeva lupterthagrahaNAdbhavet / pUrvasya cetsavarNo sAvADAmbhAvaH prasajyate // vacanAdyatra dIrghatvaM tatrApi sarasI yadi / jJApakaM syAttadantatve mA vA pUrvapadasya bhUt // asyaarthH| IdUtau saptamItyevAstu nArthIrthagrahaNena / atrottrmaah| luptaiti / saMjJAvidhI pratyayagrahaNetadantavidherabhAvAt / saptamyA eva saMjJA syAt luptepi
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 shbdkaustubhH| [1 a. supi prakRtibhAgasya saMjJAsiddhaye tu krttvymevaarthgrhnnmityrthH|nnu somo gaurItyAdau vibhaktirna lupyate kintu dhItI matItyAdAviva pUrvasavarNe kRte 'kaH savarNaiti dIrghaekAdeze tasyAdivadbhAvAtsasamIgrahaNAdastyeva saptamItyAzaMkyAha / pUrvasyeti / ADAmbhAvaiti / ekAdezaM bAdhitvA paratvAdAGgatvAccA''hAmau syAtAmityarthaH / tasmAllugeveti sthitethagrahaNaM karttavyameveti bhAvaH / nanvarthagrahaNaM mAstu vacanasAmarthyAcca saMjJAvidhAvapi tdntvidhibhvissytiityaashNkyaah| vacanAditi / yatra dIrghatvaM tatraiva vacanAtsyAt hatiM na zuSkaM sarasI zayAnAmiti yathA / atra hi sarazzabdAtparasya saptamyekavacanasyeyADiyAjIkArANAmupasaMkhyAnamitIkArAdeze saptamI zrUyate / tathA ca somo gaurItyAdau na syAdevetyarthaH / etadUSayati / tatrApIti / tatrApi saptamyA lugeva na tvIkAraH / yadi sarasIzabdo'pi vartate / asandigdhe sandigdhavacanametacchAstrANi cetpramANaM syuriti ythaa| asti hi sarasIzabdo dakSiNApathe hi mahAnti sarAMsi sarasya ityucyante iti bhagavadukteH kAsAraH sarasI sara ityamarakozAcca / tathA ca sarasIH parizIlituM mayetyAdi prayogopi dRzyate / evaJca sarasIzabdopi luptavibhaktika eveti vacanAttadantavidhiriti sthitam / nanUktarItyAstu sarasIzabdaH, sarazabdopi sAnto nirvivAda eva / tathA ca sAntAdevekArAdezoyamastu / evaM hi sati saMjJAvidhau sApakAttyaktasya tadantagrahaNasya punarAzrayaNaM na karttavyaM bhavatIti cenna / tathA satIkArasya suptvenAnudAttatayA saraHzabdasya ca sRdhAtorasuni vyutpAditasya nitsvareNa sarasIti padamAyudAttaM prasajyeta / gaurAdiSu pippalyAdayazceti pAThapippalyAyantaHpAtinaH saraHzabdAnchISAtvantodAttamiSyate / tathaiva vede.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 179 pAThAt / evantarhi pragRhya saMjJAprakaraNe pratyayalakSaNaM nAstIti jJApanAyedamarthagrahaNamastu / evaJcededvivacanamiti sUtre IdUdedantaM dvivacanAntamiti pakSaIdUdedantaM yad dvivacanaM tadantamiti pakSazca samarthito bhavati / tatra hi kumAyyoragAraM kumAryyagAram / azukle zukle sampadyetAM zuklyAstAM vastreityatrAtivyAptiriti doSaH / sa ca pratyayalakSaNavirahAdevoddhRta ityAha / jJApakamiti / pragRhyasaMjJAprakaraNe pratyayalakSaNAbhAvasyeti zeSaH / kvedaM jJApanamupayujyate, tadAha / tadantatvaiti / tadantagarbhe pakSadvayepItyarthaH / nanu saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidherabhAvAdeva tadantapakSastatra na sthita ityaparitoSAdAha / mAveti / vApyazva ityAdau mA bhUdityarthaH / atredamavadheyam | avitRstRtantribhya Iriti sUtrAdIri - tyanuvarttamAne yApoH kidve ca vAtapramIriti sUtrAbhyAM zabdatrayaM vyutpAditam / yAntyaneneti yayImuktimArgaH / pivati rasAnpAtavA lokamiti papIH sUryaH / vAtaM pramimIte smmukhdhaavnaa| diti vAtapramIH niHzRGgo mRgAkRtirvAtamRganAmA pazuvizeSaH / ebhyastribhyopi Gau savarNadIrghAt papI yayI vAtapramIti rUpaM nirvivAdam / tathA ceha zrUyamANasyekArasya saptamItvAttatrApi sarasI yadityasaGgatam / IkArasya zrUyamANasyAsambhavAt / sAmarthyAttadantavidhirbhaviSyatItyasyArthaH / tasmAdUkArAMze sAmarthyAtadantavidhau labdhe somo gaurItyAdAvapi bhaviSyatItyAzayaH / yI Asakta ityAdau tu bhAvyameva prakRtibhAvena / na cAyaM yogazchAndasastathAvidhAnAmevodAharaNAnAM dattatvAditi vAcyam / munitrayokti vinAsmadicchayA chAndasatvakalpane 'tiprasaGgAt / loke pragRhyatvaM na bhavatItyasminnarthe pramANAnupalambhAcca / apratiSiddhamanumataM bhavatItinyAyena loke yayI papI vAmItye I
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 shbdkaustubhH| [10 teSAM pragRhyatvasyaiva nyAyyatvAcca / ata eva dRgdazavatudhviti sUtre vRkSe ceti vArtikamupAdAya ksamatyayaH sAdezazca chandasyeva bhASye sadRkSAsa ityudAhRtatvAditi ke ciditi vyAcakSANA haradattAdayacchAndasatvaM vadatAM mate svasyAparitoSamAvizcakuriti dik // daadhaaghvdaap||daaruupaa dhArUpAzca dhAtavo ghusaMjJA syurdApdaipau varjayitvA / tatra dArUpAzcatvAraH hudAya, praNidadAti / dANa, praNiyacchati do, praNiyati de, praNidayate / dhArUpI dvau / DuvAya, maNidadhAti / dheT, praNidhayati vatso mAtaram / adAbiti kim / dApa lavane, dAtaM barhiH / lUnamityarthaH / ghutvAbhAvAdodadghoriti na pravartate / daipa zodhane avadAtaM mu. kham / iha ghutvAbhAvAdaca upasargAtta ityetanna / ghumadezA negaMdanadetyAdayaH / iha dodedheTAmanukaraNAni vyavasthApya tava prakRtivadanukaraNamityatidezAdAdeca upadeze zitItyAtvaM kiyate / anaimittikamAtvaM ziti tu pratiSedha iti siddhAntAt / na caivaM vibhaktarutpattirna syAdadhAturiti prAtipadikasaMjJAniSedhAditi vAcyam / adhAturiti paryudAsoyaM na tu prsjyprtissedhH| asti ceha svAzrayamadhAtutvam / yadvA / yattadetebhya ityAdAvivehApi kAryavizeSapuraskAreNaivAtidezapravRttyapravRttI bhaviSyataH / tatazcaturNA dArUpANAM dvayozca dhArUpayorekazeSa kRtvA dvaMdvaH karttavyaH / praNidAtetyAdau kRtAtvAnAM dode TAM tu sthAnivadbhAvAsiddhaM ghutvaM lakSaNapratipadoktaparibhASAyA niranubandhakagrahaNe na sAnubaMdhakasyetyasyAzca nehapravRttiH, sarveSAM svarUpeNaivAnukRtatvAt / ata eva dArayatidhArayatyo timasaGgaH / tayoranukaraNe A tvAsaMbhaveneha dhaityanayoranupAttatvAt / nanu kRtAtvasya sUtre nidezAtmaNidyati praNidhayatItyAdau cAtvavirahAtkathaM ghutvamiti ce
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. shbdkaustumH| t / bhAntosi / na hi vayaM kRtAtvamanukuDhe yenoktadoSaH syAs / api tu dedodheityeDaMnteSvevAnukriyamANeSu lakSaNavazaniSpaamAtvamityuktam / na ca lakSaNena svarUpAnyatvepyanukaraNatA hIyate / sakhyurasaMbuddhAvityatrApi sakhirUpapratItaH, gavityayamAhetyatra gozabdapratItezca / dIGastu neha grahaNaM, tadanukaraNe AtvAsambhavAt / vArtikamate ejaMtAnAM dIGAdInAmAtvavidhAnAt / bhASyamate tvegnimise paratastadvidhAnAt / tena dIGastRjAdAvAtve kRtepi ghusaMjJAvirahAtpanidAtetyatra nergadeti nityaM NatvaM na bhavati zeSe vibhASeti vaikalpikaM tu syAdeva / tathopAdAstAsyasvaraH zikSakasyetyatra sthAnoriccetItvaM na bhavatIti sUprakArasya matam / nanvasminpakSe dApdaipAvanukRtau na vA,Aye 'nukaraNaparyudAsobhayasAmarthyAttayoghusaMjJAvikalpaH syAt / antye adAviti vyartha syAt / ananukRtatvAdeva dApdaiporghasaMjJAprAptivirahAditi cenna / adAvityasminnasati tayorapyanukaraNaM saMbhAvyeta na hi lakSaNaika cakSuSA dodeGAdInAM dApdaipozca vailakSaNyaM kiM cidanubhUyate yadbalAd grahaNAgrahaNe vyavasthApyeyAtAm / vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti paramavaziSyate / kiM tvagatikagatireSA 'nabhidhAnavat / na ca tadbalena siddha. sya pratyAkhyAnaM zobhate / vArtikakAramate tu prayogasthAnAmeva dAdhAspANAmidamanukaraNam / na caiva praNiyati praNidayataityAdau ziti na syAt / AtvAbhAvAt / tathA deG rakSaNe, adita / dheda, vyatyadhita / praNidAtA praNidhAtetyAdAvapi na syAdAtvasya lAkSaNikatvAt / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasya grahaNamiti nyAyAditi vAcyam / vacanabalenaiva tatsamAdhAnAt / tathA ca kAtyAyanavArtikam / ghusaMjJAyAM
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 zabdakaustumaH / [1 0 prakRtigrahaNaM zidarthamiti / bhAradvAjIyAstu paThanti / ziMdvikRtArthamiti / tathA ca dAdhAprakRtayo ghu iti paThitvA dAzca dhAzca prakRtayazceti dvaMdvaM kRtvA sannidhAnAdAdhAmeva prakRtaya iti vyAkhyeyam / bhASyakArAstu vArtikaM pratyAcakhyuH / tathAhi / nergadetisUtre tAvadavazyaM prakRtigrahaNaM karttavyaM praNimayate praNyamayatetyatrApi NatvaM yathA syAt / tadeva purastAda pakRSya ghuprakRtimA iti paThiSyAmaH / dhuzca prakRtizca mAzceti dvaMdvaH / sannidhAnAca pUrvottarayoH prakRtigrahISyate / na caivaM mInAtiminotyorapi mAprakRtitvAdrahaNApattiH / mAGo GakArAnubandhasyaiva tatrAvazyaM paThanIyatvAt / anyathA mAmAnaityatrAtiprasaGgAt / tasmAd ghuprakRtimADiti pAThena praNiyati praNidayataityAdeH siddhatvAcchidartha tAvad ghusaMjJAyAM prakRtigrahaNaM na karttavyamiti sthitam / bhAradvAjIyoktarItyA vikRtArtha kartavyamiti punaravaziSyate / tadapi na / gAmAdAgrahaNeSvavizeSa iti paribhASayaiva lAkSaNikasyApi dArUpasya ghusaMjJAsiddheH / asyAM ca paribhASAyAM daipa: pitvaM liGgam / taddhayadAbiti sAmAnyagrahaNArtha kriyate lAkSaNikatvAdeva ghusaMjJAyAM daipgrahaNAbhAve tu kiM niSedhe sAmAnyagrahaNArthena pitvena / na caivamapi dheTo ghusaMjJA na syAdeveti vAcyam / do dadghorityatra dheTo nivRttyartha kriyamANena da ityanena dheTopi ghusaMjJAjJApanAt / na ca dadhAtinivRttyarthanda ityuktamiti vAcyam / tatra dadhAtahiriti hyAdezavidhAnAdeva dadbhAvAprasaGgAt / nanvevamapi gAmAdAgrahaNeSvavizeSa ityetena lakSaNapratipadoktaparibhASAyA niranubandhakagrahaNaitiparibhASAyAzca yathA bAdhastathArthavadrahaNaparibhASAyA api bAdhaH syAt / tathA ca pranidArayati pani
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 183 dhArayatItyatrApyatiprasaGga iti cenna / gadAdInAM ya upasargastatsthAnimittAduttarasya tAneva gadAdIn pratyupasargasya neriti vyAkhyAnAt / dArayatidhArayatyavayavayostu dAdhArUpayoranarthakatvAnna taM pratyupasargatvam / yatkriyAyuktAH pAdayastaM pratyeva gatyupasargasaMjJA iti vakSyamANatvAt / na caivaM praNidApayAti praNidhApayatItyatrApi NatvaM na syAditi vAcyam / tatra pugAgamArapUrva dA dhA ityavasthAyAM ghusaMjJApravRttau pugviziSTasyApi ghugrahaNena grahaNAt / anAgamakAnAM sAgamakA AdezA iti pakSe tu sthAnivadbhAvena ghusaMjJApravRtteH / nanvanAntaryamevaitayorAntarya samprayogo vA / naSTAzvadagdhasthavaditi sthAnentaratamasUtrasthabhASyarItyA dArayatyAderApa dApayatyAdisAmyameva / nipannasyANo raparatvAbhyupagamena rephapukoravizeSAditi cet / satyam / siddhantu prasaGge raparatvAdityuraNaparasUtrasthavArtikarItyA samAdhAnaM kRtam / uktabhASyarItyA tu prasakto doSaH prAgu. ktasUtrakAramatamAzrityoddharttavyaH / na hi dRdhRityanayoranukaraNe AtvaM labhyataiti dik / idaM tvavadheyam / praNidApayatItyaH trApyupasargayoH prakRtyavizeSaNatve satyeva nergadeti nityaM NatvaM NyarthavizeSakatve tu ghusaMjJakaM pratyanupasargatvAccheSe vibhASeti vikalpa eva na tu nityaM Natvamiti / syAdetat / upadidIpataityatra sanimImetIsbhAvaH syAt / vArtikakRtA ghusaMjJAyAM prakRtigrahaNAt / sUtrakArabhASyakArayostu nAsau doSaH / sUtrakRtA dIDonanukRtatvAt / bhASyamate Natve prakRtigrahaNopi ghusaMjJAyAntadvirahAditi cet / satyam / vArtikamatepi neyaM dApakRtiH / ejantAnAmAtvavidhAnAbhyupagamAt / na caivamAdantatvanibandhanayucpratyayAsiddhiH / tatrAkArAntalakSaNapratyayavidhi
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 shbdkaustubhH| [1 0 riti vacanenaiva tatsiddheH / bhASye tvetadvacanapratyAkhyAnAyaijviSaye AtvaM siddhAntitamityanyadetat / idaM tvavaziSyate / bhASyavArtikobhayamatepi upAdAstAsyasvaraH zikSakasyetyatra sthAboritItvaM prAptaM, tacca bhASye sannipAtaparibhASayA pa. rittam / upa dI ma ta iti sthite eviSaye pravarttamAnamAtvaM sicokittvamupajIvati / yadi cAtra ghusaMjJA syAttarhi sthAdhvoricceti sicaH kitvaM syAdatokitvamupajIvya pravRtta AkAraH kitvavartikAM ghusaMjJA na pravarttayatyeveti / vArtikakRtA tu dI. GaH pratiSedhaH sthAyoritve iti vacanameva kRtam / ubhayamatepi dIDastRjAdAvAtve kRte praNidAtetyAdau nergadeti NatvaM bhavati / ata eva vArtikakRtA dIGaH pratiSedha ityevaM noktaM kintu sthA. ghvoritve iti viSayavizeSo nirdiSTaH / sUtramate tu na bhAvyaM Naveneti spaSTameva / kiJca bhASyavArtikayone kevalaM sUtrakRtA saha virodhaH kintu paraspareNApi / tathAhi / bhASyamate praNidIyate praNidIna ityAdAvapi nityaM NatvaM gatvavidhau prakRtigrahaNAt / vA. tikamate tu vaikalpikam / ejantAnAmeva prakRtitvAbhyupagamene dantasyAprakRtitvAt / anyathopadidISataityatresbhAvApatteH / tadevaM praNidAtetyAdau sUtrakRtA saha dvayorvirodhaH / praNidIna ityAdau tu bhASyakRtA sahetarayorvirodho duSparihara iti / atredaM vaktavyam / yathottaraM munInAM prAmANyamiti siddhAntAdbhApyoktarItyA sarvatra dIDi pare nenityaM Natvamitisthite mUtravAtikamatepi zeSe vibhASeti vyavasthitavibhASAmAzritya bhASyAvirodhaH sampAdanIyaH / ekavAkyatayaiva sarvanirvAhasambhave matabhedakalpanasyAnAzrayaNIyatvAditi / nanvadAviti pratiSedhe dAplavanaityasyaiva grahaNaM yuktam, na tu daipaH / pakAre zrUyamANe
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 185 AtvAyogAditi cenna / anubandhA anekAntA iti pakSe zrUyamANasyApi pakArasya kAkAdivadanavayavatvena dhAtorejantatvAnapAye AtvapravRtteH / ekAntA anubandhA iti pakSepi bhavatyevAtvam / nAnubandhakRtamanejantatva miti siddhAntAt / atra codIcAM mAGo vyatIhAraiti kRtAtvasya meDo nirdezo jJApakaH / na ca mAHmAnaityasyaivAyaM nirdezo vyatimimItaityAdau tasyApi kadA civyatIhAre vRttisambhavAditi vAcyam / apUrvakAlArthasya ktvApratyayasya mAGmAnaityasmAdanabhiyAnAt / atra ca bhASyoktereva pramANatvAdityAhuH / evaM ca meGa ityeva paThanIye mAGo vyatI. hAraiti gurukaraNaM nAnuvandhakRtamanejantattvamiti jJApanArthameva / bhASyakArAstu nAyaM daipa kintu divAdipu dAyazodhanaityeva paThiSyataityAhuH / na ca svare bhedaH / dAyatItyAderubhayathApyAdhudAttatvAt / nanu tAcchIlike cAnazi dAyamAna ityatra svare bhedaH / zyani dhAtorAyudAttatvaM zapi tu cAnazontodAttatvamiti cenna / ubhayathApyantodAttatvAnapAyAt / na ca zyansvarasya satiziSTatvena pAvalyamiti vAcyam / anyatra vikaraNebhya iti paryudAsAt / AtmamAnekhazcetyatratyabhASyakaiyaTabalena khazIva cAnazyapyantodAttatayA nirNayAt / sthAnivatsUtrIyaH kaiyaTagrantha stu khazamUtrasthabhASyasvoktibhyAM virodhAtmAmAdika iti vakSyate / dhyAyatyAdayastu divAdiSvevAdantatvena na paThitAH gaNakAryamanityamiti jJApayitum / tena na vizvasedavizvastaM pathika vanitAH pratyavAdAzvasantya ityAdi siddham / yattu bhASye ekAntatvapakSepi na dopa ityupakramya pakAralope kRte bhaviSyAta, dAptvaM tu bhUtapUrvamanubandhamAzritya vyutpAdanIyamiti siddhAntitam / tatthaM pratyavatiSThante / satyapye jantale upadeze ejantatvaM 24
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zabdakaustubhaH / [1 a0 kathamiti / atrocyate / pitkaraNasAmaryAdupadeze ejantatvAbhAvepyAtvapravRttiH / vastutastUpadezagrahaNaM bhASyakAro na manyate / tathA ca tatra vakSyati / upadezagrahaNaM na kariSyate / yadyapadezagrahaNaM na kriyate cetA stotetyatrApi prApnoti / atrApyAcAryapravRttiApayati na paranimittasyaica AtvaM bhavatIti / yadayaM krIGjInAM NAveca AtvaM zAsti / naitadasti jJApakaM niyamArthametasyAt krIjInAM NAveveti / yattArha mInAtiminotidIGa lyapi cetyatraijgrahaNamanuvarttayatIti / nanu praNidApayatItyatrApyadAbiti pratiSedhaH syAditi cenna / yathodezapakSentaraGgatvAdAvasthAyAmeva ghusaMjJAyA nirdRtatvAt / kAryakAlapakSe tu ghusaMjJAyA NatvasamAnadezatayA pukaM prati NatvaghusaMjJayorasiddhatvena prAgeva puk tato ghusaMjJA na syAditi doSaH prasajatyeva / ata eva bhASye dvedhA samAhitam / dAdhAdhvapiditi vakSyAmi / yadvA vAntAvetau dhAtU sUtramapi bAntam / carbena sarvatra pakAro nirdiSTaH / ato dApayatItyatra nAsau niSedhaH / tasyApittvAdabAntatvAcceti // ___ Adyantavadekasmin // asahAye AdAvidhAntaiva kAryANi syuH / aupagavaH / yathA tavyAdInAM pratyayAdhudAttatvaM pravartate / evamihANopi / AbhyAm / yathA vRkSAbhyAmityAdau supi ceti dIrghatvaM bhavati evamihApi / iG gatau divaadiH| eyam / acoyaditi ajantAddhAtorvidhIyamAno yatpratyayo yathA ceyajeyamityAdau bhavati tathehApi / iNastu etistviti kyapItyamityeva rUpaM na tu eyamiti / ekasminniti kim / sabhAsannayane bhavaH sAbhAsannayanaH / atra hyAkArasyAdittve sati tamevAzritya sabhAsannayanazabdasya vRddhattvaM syAt / tatazcANaM bAdhittvA vRddhAccha iti
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / chaH prasajyeta / nanu vRddhiryasyAcAmAdiriti sUtre AdigrahaNasyApIdameva vyAvarttyam / tatsAmarthyAdeva samAsannayanazabde vRddhasaMjJA na bhaviSyatIti cenna / yadi hi vRddhasaMjJAsUtre AdigrahaNasAmarthyAdanAtidezikasya mukhyasyaivAdergrahaNaM tarhi jAnAtIti jJA brAhmaNItyAdirasahAyopi vRddho na syAt / tatazca jJAyA ayaM jJIya ityAdi na siddhayet / asati hi prakRtasUtrasthaikagrahaNe yatrA - divyapadezo mukhyo nAsti asahAye madhye ante ca sa sarvopya - vizeSAdatidezasya viSayaH syAt / yadi tvatidezasAmarthyAjjJAzabde vRddhatvaM tarhyavizeSAtsabhAsannayanepi syAt / vRddhasaMjJAyAmAdigrahaNaM tarhi vyarthameveti cet / hntaivmtideshsyaadi| grahaNasya ca sAmarthyAtsarvatra vikalpApattiH / ihaikagrahaNe kRte tvantyamadhyayorvyAvRttyA vRddhasaMjJAyAmAdigrahaNaM sArthakamiti dik / yattu nyAsakRtoktam / atidezasUtre ekagrahaNAbhAve vRddhasaMjJAsUtrasthamAdigrahaNamanAtidezikapratipattyarthaM sadasahAyAnAM jJAdInAmeva vRddhasaMjJAM vArayenna tu sabhAsannayanasya, sannayanetyetadantatAMzcaturo'co 'pekSyAnAtidezikasyAditvasya tatra sattvAditi / taccintyam / parasminsati yasmAtpUrvo nAsti sa Adiriti siddhAntarItyA madhyasthepyAditvavirahAt / iyAneva hi vizeSaH / asahAye satyanta vizeSaNavirahAdviziSTAbhAvaH, madhyasthe tu vi shessyaabhaavaadvishisstt|bhaav iti / vArtikakA rastu lAghavAdapUrvatvamAtramAdizabdasya pravRttinimittamanuttaratvamAtraM cAntazabdasya na tu satyanyasminnityapi vizeSaNaM, gauravAt / tathA cAsahAyepi mukhyayorevAdyantayoH sambhava iti manvAnaH sUtrametatpratyAcakhyau / Aha ca / apUrvAnuttaralakSaNatvAdAdyantayoH siddhamekasminniti / bhASyakArastu naitanmene / satyanyasminniti vizeSaNam 187
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 shbdkaustubhH| [1 a0 kSepaprayuktasya gauravasya prAmANikatvAt / loke. hyayamAdiraMtovetyute'vaziSTamapi kiMcidastIti niyamena prtiiynti| padAniyatopasthitizca zaktisAdhyA / anubhavamapalapyaikadezamAtra zaktikalpane tu zvazurAdipadAnAmapi lAghavAdbhAryAtvamAtraM pitRtvamAtraM tadgha TakapuMstvamAnaM yA zakyatAvacchedakaM syAditi viziSTaviSayakazaktyucchedena sakalaziSTavyavahAravyAkopaH syAditi / nanvevamapi vyapadezivadvacanaM kartavyameva, iyAya AretyAdau dhAtvavayavatvaM prA. thamyamekAntvaM cAzritya dvitvaM yathA syAt / ekAca iti hi bahuvrIhiriti pkssyte|n ceNo vRddhayAyAdezayorattaizca vRddhauraparatve ca kRte Aya Ara ityanayorekActvaM pacAderiva mukhyamevAstIti vAcyam / dvivecanecIti rUpAtidezena i R anayoreva dvirutH| kiJca yaH paJcamalakAre sa devAn yakSadiSito yajIyAnItyAdau sibbahulaM leTIni sip / tasya pattvaM vyapadezivadbhAvenaiva sAdhyaM, pratyayasya yaH sakArastasya Satvamiti siddhAntAt / tasmAdyapadezivadekasminityeva sUtryatA kiM prakRtasUtreNa / vyapadezo nAma viziSTo mukhyo 'padezo vyavahAra ekAca ityAdiH sosyAstIti vyapadezI paciprabhRtistasminnivAsahAyapi kArya syAdityarthaH / atrAha bhASyakAraH / avcnaallokvijnyaanaatsimiti| vacananirapekSAllokavyavahArAdeva vyapadezivadbhAvasiddharAantavAdati vyapadezivaditi cobhayamapi na suutryitvymityrthH| asti hi loke nirUDhoyaM vyavahAro'yameva me jyeSThaH putroyamevamadhyamo'yameva kaniSTha iti| tathA astAyAmasoSyamANAyAM ca prathamagarbhe. Nahateti vyavaharanti / tathA pUrvamanAgato'gre'nAjigamiSuzvAha idaM me prathamamAgamanamiti / nanu sarve ime gauNA vyavahArAstatkathaM mukhya caritArtha zAstraM gauNe pravartetota cenna / nirUDhataratayA gauNasyApga
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / sya mukhyasamakakSatvAt / jJApakAcca / yadayamiTa ITIti sico lopaM zAsti tajjJApayati / vyavadezivadekasminniti / na banya. theTa labhyate / valrUpatvepi valAditvavirahAt / tathA dIrgha iNaH kitItyAdInyapi jJApakAni / na hi vyapadezivadbhAvaM vinA iNobhyAso labhyataiti dik / yattUktaM kaiyaTena / arthavatA vyapadezivadbhAvAtkaruna ityAdau tazabdAkArasyAnarthakatvena tatra TisaM. jJA siddhayaAdivadbhAvo vacanenaiva sAdhanIya iti / atredaM vaktavyam / arthavatA vyapadezivadbhAva iti tAvanneyaM paribhASA tasyA vidhyNgtvaat| vyapadezivadbhAvastu laukika ityuktatayAtaM pratyaMgatvAyogAt / kintu zAstre vyapadezivadbhAvayojanAya zabdArthasamRdAyamAzritya tasyaikadezaH zabda iti vyutpAdayitumarthavattApekSiteti paraM tasyAzayaH / ata eva SaSThe nijau catvAra ekAca ityete. pu vyutpAdanAvasare bhASyakaiyaTayoranarthakenApi vyapadezivadbhAvaH svIkRto loka iva zAstre 'pyanarthakasya vyapadezivadbhAvasambhavAt / tasmAdarthavateti prAyovAdamAtraM sUtrapratyAkhyAnaM tu samyage. veti dik // taratamapau pH|| etau ghasaMjJA staH / kumaaritraa| kumAritamA / gharUpeti isvaH / nadyAstaro nadItara ityatra tu na bhavati / tamapA sAhacaryeNa pratyayasyaiva tarapo grahaNAt / yadvA taraviti rUpaM saMjJApravRttAvAzritaM tacca pariniSThite prayoge kApi nAstItyaupadezikaM gRhyate / tacca tarappatyayasyaivAsti / api ca pratipadoktatvamapIha sulabham / tenAvayavazo vyutpAdite nadItare nAtiprasaGgaH / kiJca samAnAdhikaraNe strIliGge pare hrasvatvaM vidhIyate / anyathA mahiSIva rUpaM mahiSIrUpamityatrApi syAt / sup supeti samAsaH / rUpamAkRtiH, mahiSIveyamAkRtiri
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 zabdakaustubhaH / [ 1 a tyarthaH / sAmAnAdhikaraNyastrItve ca svArthikatvAdAtizAyani kasya sto na tu nadItare, ato noktadoSaH / nanvAtizAyanikamakaraNaeva tAdI gha iti pitau gha iti vA kriyatAM lAghavAditi cenna / prakaraNotkarSeNeha saMjJAprakaraNasyAnyapi tarabastIti jJApanArthatvAt / sa cAnirdiSTArthatvAtsvArthe bhavati / tenAyActaraM lopazca balavattara ityAdi siddham / kecittu sAmAnyApekSaM jJApakamAzritya Iyasunopi svArthikatAmAhuH / tenAhomahIyastatra sAhasikyamityAdi prayogAH samarthitA bhavati // bahugaNavatuDati saMkhyA // ete saMkhyAsaMjJAH syuH / bahukRtvaH saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc / va hudhA, saMkhyAyA vidhArthe dhA / bahubhiH krIto bahukaH, saMkhyAyA atizadantAyAH kan / bahuzaH / bavhalpArthAcchaskArakAdityanuvarttamAne saMkhyaikavacanAcca vIpsAyAmiti zas / gaNakRtvaH gaNadhA gaNakaH gaNazaH / tAvatkRtvaH tAvaddhA tAyatkaH tAvacchaH / yattadetebhyaH parimANaM vatup / A sarvanAmnaH, zeSaM prAgvat / katikRtvaH katikaHkatidhA katizaH / kimaH ' saMkhyAparimANe Dati ca / zeSaM prAgvat / syAdetat / vaipulyepi bahuzabdo varttate / bahurhimavAniti, saGghe ca gaNazabzaH, bhikSukANAM gaNa iti / samavAyazca yo gaNa ityamaraH / tathA ca saGghavaipulyavAcinorapyanayoH saMkhyA saMjJA syAditi cenna / saMkhyAyate 'nayetyanvarthasaMjJAvijJAnAt / tasmAtsaMkhyAvAcinoreva bahugaNazabdayoriha grahaNaM tacca niyamArtham / aniyatavahutvavAcinAM madhye 'nayoreva saMkhyA saMjJA na tu bhUryAdInAmi 1 ti / tena bahuviSayayorcekayorniyata bahutvavAcinAM jyAdInAM ca na vyAvRttiH / nanu niyamArthatve siddhe sajAtIyApekSatvAnni
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / 19 yamasya tvaduktavyavasthA siddheyat / niyamArthatvameva tu durupapAdam / vidhyarthatAyA evaucityAt / tathAhi / asti tAva - kRtrimA kRtrimayoH kRtrime kAyya sampratyaya iti paribhASA / sA ca nyAyamUlA | saMjJAsUtreNa saMjJivizeSe niyamyamAno hi saMjJAzabdaH kathaM taditaraM bodhayet / evaM sthite bahugaNayoriha grahaNAbhAve saMkhyApradezeSu grahaNameva na syAt / akRtrimatvAt / tasmAtsvasaGgrahArthameva bahugaNagrahaNaM na tu bhUryAdinivRttyarthamiti / atrAhuH | saMjJivizeSe kriyamANaH saMjJAniyamo yadi sAmAnyApekSastadA yuktA'kRtrimasya vyAvRttiH / vizeSaparatve tu sajAtIyaM kRtrimAntarameva niyamena vyAvaryeta na tvatrimamapi / tadetaducyate / ubhayagatiriha zAstre bhavatIti / kRtrimA kRtrimayorubha yorapi grahaNamityarthaH / asti ca saMkhyApradeze pUbhayagrahaNe liGgaM saMkhyAyA atizadantAyAH kanniti sUtre zadantaparyudAsaH / na hi kRtrimA saMkhyA zadantAstIti dik / tena paJcadhA paJcakRtva ityAdi siddhaM bhavati / yadyapi saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAsti tathApi vatuDatyoH kevalayoH saMjJAyAH prayojanAbhAvAtsAmarthyAttadantagrahaNam / taddhitavidhau hi GayApprAtipadikAdityadhikRtaM na ca kevalasya pratyayasya prAtipadikatvamastIti bodhyam / etacca sUtraM bhASye pratyAkhyAtam / bahupUgagaNasaGghasya tithuk / vatoriyuk / SaTkatikatipayacaturAM giti sUtraiITi pare AgamA vidhIyamAnA bahuprabhRtInAM DaTo nirvAhakaM saMkhyAtvaM jJApayantIti kimanena sUtreNa / nanu bahupUgagaNasaGghetyAdau vizeSAzragaNAtsaMghavaipulyavAcinorapi bahugaNa - zabdayoH saMkhyAkAryaM syAditi cenna / aniyatasaMkhyAvAcinorapyetayoH saMkhyAkAryaM bhavatItyetAvanmAtrajJApanena caritArtha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zabdakaustubhaH / 10 khe sati sarvathA saMkhyAmapratipAdayatorapi saMkhyAkAryakalpanasya gauravaparAstatvAt / bhUryAdInAM tvaniyatasaMkhyAvAcinA grahaNaM na bhavati niyatasaMkhyAvAcinAM pa. vAdInAmeva loke saMkhyAzabdatvena prasiddhataratvAt / prasi. dApasiddhayoH prasiddhagrahaNasya nyAyyatvAt / nanvevamapi bahugaNayoriva pUgasaMghAdInAmapi dhA zas kRtvasujAdisaMkhyAkAryaprasaGgaH / na ca bahugaNayoH sAmAnyApekSaM jJApakaM pUgAdInAM tu DadviSayakameveti vAcyam / anupapatteH / samAnatvena ekasUtropAtta vena ca vaiSamye bIjAbhAvAditi cet / maivam / lakSyAnurodhena kacitsAmAnyApekSaM kacidvizeSApekSaM jJApakamityAzrayaNAttadanurodhena vairUpyasya soDhavyatvAditi dik / imAM kusRSTimasahamAnenaiva sUtrakRtA sUtramidaM praNItamiti tu paramArthaH / atra vArtikAni / adhyarddhagrahaNaM ca samAsakanvidhyartham / anAdhikamadhyardham / ekadezavAcakoyamarddhazabdaH / tasyAdhizabdena samAse kRte yaugikArthaH pratIyate na saMkhyeti vArtikAraMbho'dhyardaina zUrpaNa krI tamaddhayarddhazUrpa disaMkhyaityanuvarttamAne taddhitArtheti samAsaH tataH zUrpAdaanyatarasyAmityatraSThajo vA adhyarddhapUrveti luk / adhyarddhana krItamadhyarddhakam / saMkhyAyA atizadantAyAH kaniti kan / iha samAsavidhyarthamiti saMbaMdhasAmAnye paSThI / samAse vidhIyamAne samAsanimitte vAnyasminkArye vidhIyamAna ityarthaH / tena dvigunimito lugapi labhyate / tathAcAdhyarddhapUrveti sUtre'dhyarddhagrahaNaM na karttavyaM bhavati / taduktaM,luki cAgrahaNamiti / adhyarddhapUrvapadazca pUraNapratyayAntaH / saMkhyetyanuvartate / pUraNapratyayAnta ityasya pUraNapratyayAntottarapada ityrthH| samAsakavidhyarthamityeva / arddha paJcamaM yeSAmiti bahuvrIhiH / arddha
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustubhaH / paJcamairAdhikaizcatubhiH zUrpaH krItamapaJcamazUrpa, pUrvavadaaSThajo vA luk / arddhapazcamena krItamarddhapaJcamakam / adhikagrahaNaM cAluki samAsottarapadavRddhayartham / dhikayA SaSThayA krItodhikaSASTikaH / adhikasAptatikaH / taddhitArtheti samAsaH / prAgvateSThaJ / alukIti vacanAt luki kartavye saMkhyAsaMjJA nAstIti dvigutvamapi na tenAdhyapUrvadvigoriti luG na / tataH saMkhyAyAH saMvatsarasaMkhyasya cetyuttrpdvRddhiH| nanvalukIti vyartham / uttarapadavRddhayarthamiti vacanAdeva lugamAvasyA. kSeptuM zakyatvAditi cenna / arhatyarthAtpareSvartheSu ye pratyayAsteSAM lugaprAptyA tatraivottarapadavRddhaH sAvakAzatvAt // SNAntA SaT // SAntA nAntA ca saMkhyA padasaMjJA syAt / SaT tiSThati pada pazya,paJca saptetyAdi / saMkhyeti kim / viprupaH pAmAnaH / nanu zatAni sahasrANItyatra numi kRte tasya pUrvabhaktatayA nAntA saMkhyeti SaTsaMjJA syAditi cet / astu / na caivaM SaDbhyo lugiti luk syAditi vAcyam / sarvanAmasthAnasanipAtena kRtasya numaH tadavighAtakatvAt / nanvevamapyaSTAnAmiti na siddhayati / tathAhi / aSTan Amiti sthite paratvAni tyatvAcASTana vibhaktAvityAtve kRte 'nAntatvAtsaMjJAyAmasatyAM paTcatubhyazceti nuna prApnotIti cenna / yathodezapakSe AtvAtmAgeva paTsaMjJA antaraGgatvAt / tataH kRtepyAtve ekadezavikR. tasyAnanyatayA SaTsaMjJakatvena nuTaH siddhatvAt / kAryakAlapakSe tIktadoSastadavastha eva / kiJca yathodezepyavidhitvAdatidezo durlabhaH / ata eva vazcetyacaH parasminnityasya phalamiti kaiyaTa iti cenna / aSTano dIrghAditi dIrghagrahaNena kRtAtvasyApi paTasaMjJAjJApanAt / tathAhi / naH saMkhyAyA ityAyudAtta 25
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 shbdkaustubhH| [1 a0 tvaM baadhitvaaghRtaadipaatthaadntodaatto'ssttnshbdHsaadhitH|tsmaadbhisyssttbhirssttaabhiriti rUpadvayaM tatrAtvAbhAve madhyodAttamAtvapakSe tvantodAttamiti siddhAntaH / tatraSaticatubhyoM halAdiriti sUtreNa SaNNAM SaDbhirityAdAviva vibhakterudAttatvaM prAptaM tadAdhitvA jhalyupottamamiti prApta patricaturyo yA jhalAdivibhaktistadanne pade upottamamudAttaM bhavatIti hi tasyArthaH / tadbAdhanAyASTano dIrghAdityArabhyate / dIrghAntAdaSTanaH parA 'sarvanAmasthAnavibhaktirudAttA bhavatIti sUtrArthaH / tatra yadyAtvapakSe SaTsaMjJA na syAtarhi sAvakAzoSTanaH svaraH paratvAdAtvAbhAvapakSe jhalyupottamamiti SaTsvareNa vASiSyataiti kiM dIrghagrahaNena / kRtAtvasyApi SaT saMjJAyAM satyAM tu SaTsvarasyASTanaH svaropavAdaH saMpadyate / na cASTanaH svaraH zAsi sAvakAza iti vAcyam / tatraikAdeza udAttenodAttaiti sUtreNaiva gatArthatvAt / aSTanazabdontodAtta iti samanantaramevoktatvAt / tena dIrghapakSaiva tadabhAvapakSepi vibhakterudAttatA syAditi tadvayAvRttyartha kriyamANaM dIrghagrahaNaM sArthakameva / tasmAddIrghagrahaNenAtvapakSepi SasaMjJA jJApyataiti sthitam / na caivaM dIrghagrahaNasyAtvavikalpajJApakatvaM na syAditi vAcyam / ubhayajJApakatvasambhavAt / na hyekanaikameva jJApyataiti niyamaH / yAvatA vinAnupapattistAvato jJApyatvAt / taccaikamanekaM vetya. nyadetat / prakRte cobhayaM vinA dIrghagrahaNavaiyAnuddhArAditi dik / yadi tu SNAH SakAranakArAkArA ante yasyAH sA SNAnteti prakRtasUtraevAkAropi pazliSyeta tadA dvAbhyAmityatra pa. tricaturyo halAdiriti vibhakterudAttatvaM syAt / AdvAbhyAM haribhyAmindrayAhItyAdAvAyudAttameva tu dvAbhyAmitipadaM paThyate ta'smAdihAkAraprazleSo na varNanIyaH kintUktaprakAra evAdartavya i.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustumaH / 195 ti sthitam / tathA saptame yogavibhAgaM kRtvA tadbalenApi dvadhA bhASye samAhitam / tathAhi / SaDbhyo lugityatra SaDbhya iti vibhajyate aSTAbhya auziti sUtrAdaSTAbhya ityanuvartate / tena paDbhyo yaduktaM kRtAkArAdaSTanopi tatsyAditi sUtrArthaH / na caivaM jazzasolagapyatidizyateti vAcyam / aushtvvidhivaiyrthyaaNptteH| atha vASTana A vibhaktAvityasmAdanantaraM rAya iti yoga vibhajya halItyubhayoryogayoH zeSo vyAkhyeyaH / tenASTAnAmityatra nuTaH pazcAdevAtvaM na tu tataH prAk / na caivaM jazzasorAtvaM na syAditi vAcyam / lAghavArthamaSTabhya iti nirdeSTavye 'STAbhya auzati kRtAtvanirdezena jazzasorviSaye AtvAnumAnAt / yatrAtvaM tatraivauztvaM yathA syAdityetadartha hi tatra dIrghoccAraNaM kRtamiti / syAdetat / halIti yadyubhayoH zeSastarhi priyASTanzabde aujasamauTzasTAGasiGasosAmGayossu vaikalpikatayeSyamANamAtvaM na siddhayet / na ca tatrAtvaM neSyataeveti vAcyam / itaHpAcInapakSANAmativyAptiprasaGgAt / teSu hyAtvaM prApyataeva vibhaktimAtre tadvidhAnAt / na ca SaDbhyo luk paTcaturyatheti sUtrAbhyAM vidhIyamAnau lugnuTau yathA gauNatAyAM na stastathAtvamapi na syAdeveti vAcyam / vaiSamyAt / laganuTagovidhau hi SaDbhya iti padacaturthya iti bahuvacananirdezAt SaDarthamAdhAnyaeva tau pravartate / Atvavidhau svaSTana ityekavacananirdezAdrauNepi priyASTAbhyAmityAtvaM pravarttataeva / padAGgAdhikAre tasya taduttarapadasya ceti vakSyamANatvAt / na ca jazzasoraSTAbhya auziti katAtvanirdezenAnumIyamAnamAtvaM kevale prAdhAnye cASTau paramAzAvityatra yathA bhavatyevaM gauNatvepi bhaviSyatIti tadaMze nAnupapa. ttiriti vAcyam / auratvaM hi lugnuyAviva gauNatve na bhava.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 ti / aSTAbhya iti bahuvacananirdezAt / anyathA hi kRtAtvAnukaraNepyekavacanenaiva nirdizet / aSTA auziti aSTa iti vA / spaSTaM caiva sUtre bhASyakaiyaTayoH / tathA cauztvavidhau kRtAtvanirdeza lenAnumIyamAnamAtvamapi prAdhAnyaeva syAnna tu gauNatAyAmiti tadaMzepyanupapattisAmyAt / tasmAda, halItyubhayazeSazcenna syAdAtvaM priyASTanaH / TADeGasiGasosAmsu tathaivaujasamauTchasi / prAgukteSu tu pakSeSu bhavedAtvamamISvapi / phalabhede mahatyevaM kathaM pakSavikalpanam / atrocyate / priyASTanzabdasyAjAdAvAtvamaniSTameva / halItyubhayoH zeSasya bhASyaeva siddhAntitatvAt / tathA satyaujasoH krameNaM priyASTAnAM priyASTAna ityeva rUpaM syAnna tu priyASTau priyASTA ityapItyAzaMkya yathAlakSaNamaprayukte ityabhihitatvAcca / ata eva yathAlakSaNamiti pratIkamupAdAya na bhavatyevAtrAtvamityartha iti kaiyaTo 'vyAkhyat / evaM sthite prAcInAH pakSA aparitoSagrastA eva vyavasthitavibhAyA gauNatAyAmajAdiSvAtvaM na bhavatItyAzayena vA yojyAH / udAra bhASya kaiyaprAmANyAt / tasmAtpriyAnaH sarveSu vacaneSu rAjanzabdasAdhAraNaM rUpaM halAdau tu hAhAzabdasAdhAraNamaparaM rUpam / auznuTostu prAptireva nAstIti prAmANi - NikaH panthAH / ata eva sarvAdIni sarvanAmAnIti sUtre haradattena gauNatvaauna bhavatIti spaSTamevAbhihitam / ata evA - TAbhya auziti sUtre tadaMtagrahaNamatreSyate / paramASTAvityuktvA priyASTAna ityatrAtvasyAbhAvAdauzna bhavatIti kA zikA saMgacchate / ata eva cASTana AvibhaktAviti sUtre tadantavidhizvAtreSyate / priyA aSTau yasya priyASTAvityapi yathA syAditi kAzikAgraMthopi saGgacchate / ilAdAvAtvasya nirvAdhatvAt / haradatastvaSTA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 5 A. zabdakaustumaH / 197 bhya auziti sUtre priyASTAna ityatreti vRttigranthamupAdAya yathA punargauNatAyAmAtvaM na bhavati tathA tadvidhAveva vakSyataiti pratijJAyASTana A vibhaktAviti sUtre ekavacananirdezAtsvarUpasya grahaNaM nArthasya tenopasarjanepyaSTani bhavati tatrApi vikalpitatvAt / priyASTA priyASTAnau priyASTAnaityapi bhavati / tatrApyAtvapakSe bhasaMjJAviSaye Ato lopamicchaMti priyASTaH pazyetyAdyAtvAbhAvapakSepyallope STutvaM miyASTa iti bhavatItyaMtena gra nthena pUrvapratijJAtArthaviparItaM bhASyavRttyAdiviruddhaM ca kathamabhihitavAniti tasyAzayaM sa eva praSTavyaH / allope Thutvamityapi taduktizcintyaiva / pUrvasmAdapi vidhAvallopasya sthAnivadbhAvena STutvAyogAt / na ca pUrvatrAsiddhIye na sthAnavaditi niSedhaH / tasya doSaH saMyogAdilopalavaNatveSviti sApavAdatvAt / nanu raSAbhyAM no Na iti pratipadoktaM NatvaM tatra gRhyate na tu STutvavidhilabhyamapi vilaMbitapratItikatvAditi cenna / apadAntasya mUrdhanya iti sUtraM saMpUrNa raSAbhyAmiti sUtre 'nu. vartya tatratyasya gagrahaNasya padAMtasyetiniSedhasUtrasya ca bhASye pratyAkhyAtatvAt / yathottaraM munInAM prAmANyAt / na ca mUrddhanyazabdena STuzabdena vA nirvaya'mAne NakAre vaiSamyamasti satrakArarItyA kathaMcitsaMbhavannapi nyAyotra bhASyAnurodhAttyAjya eva / tathA ca zapUrvAH khaya iti sUtre khapUrvagrahaNaM karttavyamiti vAtikaM pratyAcakSANo bhagavAnAha / abhyAsajaztvacarva siddhamityeva etvatuggrahaNaM na karttavyamiti / tathA ca halAdiH zeSe karttavye tukazcutvena niSpannasya cakArasyApi carvena siddhatayocicchiSatIti rUpaM siddhamiti tadAzayaH kaiyaTena vrnnitH| tadekaM priyASTna ityAyeva rUpamucitam / na caivaM pUSNa
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 . zabdakaustubhaH / [1 a. ityAdAvapi nakAra eva paThayeteti vAcyam / tatrAT kupvAGiti sUtreNa NatvapravRtteriti dik // Dati ca // DatyantA saMkhyA SadsaMjJA syAt / kati santi, katyadrAkSIH / SaTvAjjazzasorlak / saMkhyetikim / pAterDatiH ptyH| na cAsya saMkhyAsaMjJApi syAditi vAcyam / vatusAhacaryeNa tatra taddhitasyaiva grahaNAt / idaM sUtraM pratyAkhyAtaM bhASye / bahugaNavanusaMkhyA / iti / sNkhyetynuvrtte| tataH SNAntA SaT saMkhyA DatItyubhayamapyanuvartate / pUrvasUtrepyanvarthasaMjJAvijJAnAt / saMkhyApraznaviSayasyaiva DagrahaNaM na tvauNAdikasyeti // - taktavatU niSThA // etau niSThAsaMjJau staH / kRtaH / kRtavAn / nanu vihitayoH pratyayayoranena saMjJA / saMjJayA ca vidhAnam / vakSyati hi tRtIye, niSThati / tathA cAnyonyAzraya iti cenna / sUtrazATakavadbhAvisaMjJAvijJAnAt / to bhUte kAle bhavato yayovihitayoniSThetyeSA saMjJA bhaviSyatIti / syAdetat / anubandhAH kAryArthamupAdIyante na tu zravaNArtha,teSAM lopavidhAnAt / tathA ca luptAnubandhasya pariniSThitasya yatra sArUpyaM tatrakvAnubandhakArya bhavatu kva vA neti tu nizcetumazakyam / na ca kAkAdivadupalakSaNasyApi vyAvartakatA bhaviSyatIti vAcyam / kAkAdinApi hi vedikA. puNDarIkAdikaM sthiraM kiJcitparicAyyate tadvalAccoDDInepikAke vyavahAro na saGkIryate / na ceha pariceyAntaramupalabhyate ktapratyayatanpratyayayoH kAkAdikalpau hi kakAranakArau tadapagame saMvRtte taityatra pariceyasya parasparavyAvRttasya durvacatvAditi / atrAhuH / kAlakArakavizeSAdayo arthA evAtra vedikApuNDarIkAdisthAnApannAstadarzanAcAnubandhasmRtau satyAM tattatprayuktaM kArya sAdhatayA jJAyate / tathA lUnaH zAliriti kena citmayukta
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustumaH / 199 lakSaNajena karmabhUtakAlabalAktamatyayo 'yamiti nirNIyate / lotamAlabheteti prayukte tu meSavAcI lotazabdastanpratyayAntaH prayukta iti nirNIyate / hasimRgriNavAmidamilUpUrvibhyastanityuNAdisUtrAt / lotaH syAdazvameSayoriti tu paJcapAdIvRttau sthitam / tathA prAbhittaghaTaM devadatta iti prayoge kaakatvAdyavagamA. lluGantasyAyaM prayogo na tu niSThAntasyeti nirNIyate / syAdetat / ajighRsibhyaH kta iti ktamatyaye aktaM ghRtaM sitAmati vyutpAditam / tatrApi niSThA saMjJA syAt / tatazca niSThA ca vyajanAditi svaraH syAt / niSThAntaM vyakaM saMjJAyAmAyudAtaM syAtsa cedAdirAkAro neti sUtrArthaH / na ceSTApattiH / ghRtaM mimikSaityAdAvantodAttasyaiva paThyamAnatvAditi / atrAhuH / ataH kRkamItisUtre kamigrahaNenaiva siddha kaMsagrahaNena jJApitamuNAdayaH kva civuyatpattikArya na labhantaiti / ato nAtra niSThA saMjJeti / yadvA ghRtAdInAM ceti phidasUtreNa siddham // ___ iti zrIzabdakaustubhe prathamAdhyAyasya prathame pAde paJcamAnhikam // sarvAdIni sarvanAmAni // etAni sarvanAmasaMjJAni syuH / tadguNasaMvijJAnoyaM bahuvrIhiH / tasyAnyadArthasya guNAnAM vartipadArtharUpANAM vizeSaNAnAM kAryAnvayitayA saMvijJAnaM yatra sa tadguNasaMvijJAnaH / tatra sarva AdiryeSAM tAnIti vigrahaH / tacchabdaprayogeNAnyapadArthaprAdhAnyaM labhyate / evaM citrA gAvo yasya sa ityAdAvapi / anyathA hi yasya gAvazcitrA iti gozabdArthaprAdhAnyaM syAt / na caivaMvidherthe bahuvrIhiriSyate / yattu vRttivAkyayorvizeSyaikyasampattaye citrANAM gavAmayamityAdi vigrahavaNanaM mImAMsAvAcike kRtam / tattu na munivacasAmanukalam /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zabdakaustubhaH / [1 a0 aprathamAvibhaktyarthe bahuvrIhiriti vArtikakRtA vakSyamANatvAt / bhASyakRtA ca zeSo bahuvrIhiriti sUtre trikataH zeSamAzritya sU. trAkSarairevoktasyArthasya sAdhitattvAt / dvitIyA zritAtItAdibhistRtIyA tatkRtArthenetyAdi krameNa hi SaNNAM trikANAM samAsa uktastadapekSayA zeSaH prathamArUpaH trikastasyaiva bahuvrIhisaMjJeti vRSTe deve gata ityAderiva citrANAM gavAmityasyApi durApAstaMbahuvrIhitvam / kiJca matvarthe bahuvrIhiriti kAtyAyanavacanAtkathaM citrANAM gavAmityatra ttprsktiH| nanu daNDItyAdAvapi daNDasyAyamiti vigrahAbhyupagamAdasmadrItyAyameva matvartha iti cettarhi sutarAM munivacanavirodhaH / tadasyAstyasminniti sUtreNa prathamAntAdastyupAdhikAtsabandhini matumvidhAnAt / samarthAnAM prathamAiti sUtreNa prathamanirdiSTasyaiva prakRtitvAvadhAraNAcca / nanvetAnyapi sUtravArtikabhASyavacAMsi kathaM cidbhaktvA neSyAma iti cet / samarthaH padavidhirityAdIni vIhibhiryajetetyAdiSu padavidhibhinneSvapi yojayitvA sAmarthya ca bhASyAdisammatAviparItameva varNayan bhavAdRzo niraMkuzaH kiMkiM na kuryAt / kintu vyAkaraNAdhikaraNe siddhAntitaM vyAkaraNaprAmANyaM kathaM svecchayA vyAkulayasIti paramparyyanuyoge samAdhAnaM vibhAvaya / tasyAcitrA gAvo yasyetyeva vigrahaH sakalaziSTasampradAyasiddho munitrayavacasAmanukUlazceti dik / AdizabdasyAvayavavAcitvAdudbhUtAvayavabhedaH samudAyaH samAsArthastasya ca samudAyasya yugapallakSye prayogAbhAvAdAnarthakyAttadaGgeSviti nyAyena tadavayaveSu pravarttamAnA saMjJA 'vizeSAtsarvazabdepi pravarttataiti yuktaM tadguNasaMvijJAnatvam / hali sarveSAmityAdi nirdezAzveha liGgam / jakSityAdayaH SaDiti sUtre tu jakSiti yogaM vibhajya jakSeH saMjJAvidhAnasA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / mAdeva ityAdaya ityatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / etena katantebhyaH kaNvAdibhya ityubhayatrApi zakala zabdasaMgrahArtha yathA tatpuruSabahuvrIhyorekazeSa iti caturthe vakSyate / tathehApi napuMsakamanapuMsakeneti vA svarabhinnAnAM yasyottaraH svaravidhiH sa ziSyataiti vA tatpuruSabahuvrIhyoH saha vivakSAyAM bahuvrIheH zeSa iti parAstam / tadguNasaMvijJAnabahuvrIhiNaiva sarvazabdasyApi saMgrahe siddha ekazeSAzrayaNasya gauravaparAhatatvAt / mahAsaMjJAkaraNamanvarthasaMjJAvijJAnArtha sarveSAM nAmAnIti / tatsAmarthyAcca savArthAbhidhAnasAmarthya viziSTAnAmeva saMjJitvamanumIyate / tathA ca tathAbhUtAnAM gaNe pAThasyAvazyakatayA prakarAMtarajuSAM ca pAThe pramANAbhAvAdeva vizeSe 'vasthitAnAM saMjJAnAmupasarjanAnAM ca savAditvameva nAsti tena teSAM gaNakArya saMjJAprayuktakArya cetyubhayamapi na bhavati / gaNakArya yathA tyadAdInAmaH / tad nAma kazcit / atikrAntastamatitat / tathA 'DDatarAdibhyaH / anyamatikrAMtamatyanyam / atikataram / saMjJAprayuktaM yathA, sarvanAmnaH smai / atisarvAya / tadetadabhipretyoktaM vArtikakRtA,saMjJopasarjanamatiSedhaH pAThAtparyudAsaH paThitAnAM sNjnyaakrnnmiti| tasmAtmasiddhena pravRttinimitvena prayukta itaraM pratyanupasarjanIbhUta eveha saMjJIti sthitam / yattu svarUpamAtrAzrayaM kAryaM na tu gaNapAThaM saMjJA vApekSate / yathA yuSmadasmadbhayA GasozityAdi, tadupasarjanatvapi bhavatyevetyavadheyam / na caivaM yuSmadyupapadaityAdAvapi tvmaadiprsnggH| lokaprasiddhArthaparatAyAmeva tatmavRtteH / abhivyaktapadArthA yaiti nyAyAt / tadantagrahaNamatra boddhavyam / dvaMdveceti jJApakAt / taca tatraiva vakSyate / prayojanaM sarvanAmAvyayasaMjJAyAmiti vArtikavacanAca / tena paramasarvataH paramasarvatra paramasarvake ityatra samastAtta
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 zabdakaustubhaH / [1 a0 sil tral akacca siddhayati / na ca tasilAdividhau prAtipadikAdityanuvRtteH sarvanAmnA ca tadvizeSaNe tadantavidhirbhaviSya tIti vAcyam / samAsapratyayavidhau na tadantavidhiriti niSedhAt / na caivamatisarvAyetyAdAvatiprasaGgaH / upasarjanaparyudAsasyoktatvAt / ata eva paramasarvasmA ityAdau smAyAdayo bhvNtyep| syAdetat / asaH atasmin aneSa ityAdAvapyatvasatvasminAdIni na syuH| atisarvaityatrevopasarjanatvAt / tathA cAbrAhmaNaityAdeAhmaNabhinna ityAdikrameNa pUrvapadArthaprAdhAnyena vivaraNaM kurvanti / satyam / vaiyAkaraNamate nasamAsasyottarapadArthaprAdhAnyameva / nasUtre bhASyakAreNa tathaiva siddhAMtitatvAt / tathAhi / AropitatvaM narthH|tthaa ca mAyAmanuSyamAyAmRgavyAjanizAkarakapaTabrAhmaNAdizabdebhya iva Aropito mithyAbhUtoyaM brAhmaNa ityevaM zAbdabodhaparyavasAne brAhmaNabhinna ityAdikamArthikArthavivaraNa na tu zAbdoyamarthaH / ata eva etattadoriti sUtre'naGsamAsaiti sArthakam / ata eva cautsargikI tatpuruSasyottarapadArthapradhAnatApi nirvahatIti dik / nanu yadIha tadantavidhiriSTastArha bhASyavirodhaH / tatra hi saMjJopasarjanapratiSedha iti vArtikasya pratyAkhyAnamupakramyArthadvArakaM vibhaktivizeSaNamAzrityAtiprasaMga uddhRtaH / sarvanAmArthasamavetasaMkhyAkArakAyabhidhAyino DeH smai syAdityAdinoktarItyA tadaMtavidhau sati tvatisarvAyatyAdau samudAyasya sarvanAmatayArthadvArakavibhaktiyogAzrayaNepi smAyAdiprasaMgastadavastha eva syAditi cet / satyam / ata evAparitoSAdbhAdhye athavA mahatIyaM saMjJA kriyataiti pakSAntaramupanyastAmati gRhANa / nanu yadIyamanvarthasaMjJA tarhi pUrvapadAtsaMjJAyAmaga iti NatvaM syAditi cet / satyam / ata eva nipAtanANNatvAbhA
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / 203 vaH / saNavaM tu rUpamasAdhveva / nipAtanena NatvazAstrasya bAdhita tatvAt / ata eva zAzvatka ityAcapyasAdhveva / yeSAM ca virodhaH zAzvatika iti nipAtanenesusuktAntAdityasya bAdhitatvAt / nanvevamaparasparAH kriyAsAtatyaiti nipAtanena santatazabdo bAdhyeteti cenna / tatra sAtatyaityanenaikadezAnumatidvArA lumpedavazyamaH kRtya iti pUrvAcAryyapaThitasya zlokasyaiva jJApanAt / nanvevamapi purANamokteSu brAhmaNakalpeSviti purANazabdena purAtanazabdasya bAdhaH prApnoti / satyam / pRSodarAdiSu purAtanazabdasya pATho boddhavyaH / AgamazAstrasyAvyayATilopasya cAni tyatAmAtraM purANati nirdezena jJApyataiti tu tattvam / tadevaM bAdhakAnyeva nipAtanAnIti bhASye sthitam / yadvA / nedaM saMjJAsUtram, kintu gaNazuddhimAtraphalakam / yAni sarvanAmAni tAnyeva sarvAdIni na tvitarANyapIti vyAkhyAnAt / yathA tiGo gotrAdIni kutsanAbhIkSNyayogite sUtre kutsanAbhIkSNyayoriti yogaM vibhajya gotrAdInItyanuvatyaitayorarthayoryAni vartante tAnyeva go. vAdIni iti gaNazuddhiparatayA vyAkhyAsyate tena canacidivagotrAditaddhitAmraDiteSvagateH kutsane ca supyagotrAdAviti sUayorapi viziSTArthAnAmeva gotrAdInAM grahaNaM tathehApi / nanUktarItyA tyadAdaniAma ityAdyantargaNakArya siddhayatu sarvanAmnaH smai ityAdikaM tu kRtsnasakalAdizabdaSvativyAptaM syAditi cena / gaNapAThasAmarthyAttatra paThitAnAmeva grahaNAt / etAvAneva hi bhedaH / yatpUrvokta pakSe saMjJA vidheyA gaNazuddhistvArthikI Asmistu pakSegaNazuddhiHzAbdI kRtsnaadivyaavRttistvditi|athvobhymnen kriyate pAThazuddhiH saMjJA ca |tntraavRttyekshessaannaamnytmaashrynnaat / tatra sahavivakSA vinApi vAcanika ekazeSaH / AkRtipa
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zabdakaustubhaH / [1 a 0 kSe hi pratyAkhyAtaM sarUpasUtramiko guNavRddhItyAdivacchAstraprakriyArtha satsahavivakSAM vinApyekazeSaM vidhatte / tadityaM pazcApi pasAH sthitAH / saMjJAbhUtAnAM vyAvRttistu gauNamukhyanyAyenApi siddhayati / na cAsau padakAryeSveveti vAcyam / viziSTarUpopAdAne sarvatra tatpattarityupapAditamotsUtre / vArtakarItyA tvekasaMjJAdhikAre sarvanAmasaMjJAnantaramekadravyAnivezinI saMjJeti saMjJAsaMjJayA sarvanAmasaMjJA vAdhyataityapi samAdhAnAntaraM bo. davyam / yadvA / pUrvaparAvareti gaNasUtre'saMjJAyAmiti yoga vi. bhajya pUrvottarayoH zeSo vyAkhyeyaH / uktAH sarvAdayo vakSyamA. NAH svAdayazcAsaMjJAyAmiti / tasmAdupasarjanavyAvRttirevAnvarthasaMjJAzrayaNasya mukhyaM phalam / nanvanupasarjanAditi yoga pra. kArAntareNa vyAkhyAya tabalenaivAntargaNakArya pAritaM bhASye / tadyathA / anupasarjaneti luptaSaSThIkaM padam / aH Aditi ca cchedaH / azva acca tayoH samAhAraH At / akArAtparau a at ityAdezau yatra kriyate tatrAnupasarjanasya grahaNamiti paribhASArthaH / tena tyadAyatvamaDDatarAdibhya ityadaDbhAvazca gauNatA. yAM na bhavati / akArAtparatvena vizeSaNatvaM kim / paJcamyA at yuSmAnatikrAntebhyotiyuSmat / ekavacanasya ca yuSmAnatikrAntAdatiyuSmat / na hyayamakArAtparo vidhIyataiti / tathA copasarjanavyAvRtterapyanyathAsiddhau ki mahAsaMjJayati cenna / atisarvAyatyAdivAraNasya tadekasAdhyatvAt / na hIdamanupasarjanAdityanena sAdhayituM zakyate / etadaparitoSAdeva hi bhA. dhye pakSAntarAzrayaNamiti dik / evaM cAnupasarjanAditi sUtraM paribhASAtvenApi nopayujyataityarthAtpratyAkhyAnameva bhavatItyavadheyam / syAdetat / kaumbhakAreyasiddhaye sUtramArambhaNIyam /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 1 pA. 6 A. zabdakaustumaH / tatra hi kumbhakArIzabdAdeva DhagutpAdayitavyaH / anyathA kumbhetyukArasya vRddhine syAt / tathA ca viziSTasya strIpratyayAntatApyecyA sA ca tadaiva nirvahati / yadi TiDDhANaniti sUtre pratyayagrahaNaparibhASayA 'NityanenANantagrahaNe tena ca prAtipadikavizeSaNAdaNNantAntaM prakRtiH syAt / tacca samAsapratyayavidhau pratiSedha iti grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhi!ta ca pratiSedhAhurlabham / anupasarjanAdityupasarjananiSedhasAmarthyAtu pradhAnena tadantavidhau jJApite kaumbhakAreyaH siddhayatIti spaSTameva / na ca kRdrahaNe gatikArakapUrvasyApIti paribhASayA kumbhakArazabdAdeva strIpratyayostviti vAcyam / aNiti hi ta. dvitopi gRhyate / aupagavIti yathA / kRdrahaNaiti paribhASA tu kRnmAtragrahaNe pravarttate na tu kudakudhaNe, pyevamarthamevedaM sUtramiti bhASyakRtaiva caturthe sthApayiSyate / tatkathamihoktamanupasarjanAdityayaM yogaH pratyAkhyAyataiti / atrocyate / caturthesUtrakArAbhiprAyavarNanamAtraM kariSyate / niSkarSe tu kriyamANe mU vaiyarthyamevAyAtItyAzayeneha bhagavatoktaM pratyAkhyAyataiti / tathAhi / kArazabdAnDIbutpattAvapi kaumbhakAreyaH sidhyatyeva SyaGaH samprasAraNamityatra bhASyakRtA paThiSyamANayA vAcanikyA strIpratyaye cAnupasarjaneneti paribhASayAnupasarjane strIpatyaye tadAdiniyamaniSedhena kumbhakArIzabdADagutpatteH / ata eva hi paramakArISagandhIputra ityatra vyaGantasyocyamAnaM sampasAraNaM paramakArISagandhyAzabdasyApi bhavatyeva / na caivamatikArISagandhyAputra ityaadaavtiprsnggH| anupasarjanaityuktatvanApesarjane tadAdiniyamanatvAt / na caivamardhapippalItyAdI hallyA . dilopo na syAditi vAcyam / halyAdisUtre dIrghagrahaNa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zabdakaustubhaH / [1 a0 sAmarthana tatropasarjanenApi tadAdiniyamo nAstIti jJApitasvAt / vastutastu niSkauzAmbyAdau samudAyasyAGyAvantatvepyavayavasya GayAvantatayA tataH parasya soloppraapt tajjJApakam / arddhapippalyAdAvaNyavayavasya Dyantatayaiva nirvAhaH / na ca vihitavizeSaNatA vaktuM shkyaa| yA setyaadaavvyaapteH| na ca tatra halantAdvihitatvena nirvAhaH / kartA hartetyAdAvalopApatteH / yaH sa ityAdau lopApattezca / yadvA / sutisItipratyayaH prakRtirAkSipyate halaMtyasUtre kaiyaTagranthanirvAhAya vivaraNe tathaiva varNAnAt / evaM ca jJApakaM susthamekadezasyAprakRtitvAt / ata eva paMcamasamAptau gostriyorupasarjanasyati sUtre ca kaiyaTena jJApakatvapakSa evoktaH / nanUbhayathApi mAlA dRSTatyAdau samudAyAdAvantatvaprayuktaH suH syAttatazcaikapadyaikasvaryayorApattiH / ekavAkyatayA vidhiriti pakSepi pacatikalpamityAdisiddhayaekavacanamutsarga:ityasyAvazyAzrayaNIyatvAditi cennADyAgrahaNasyAnyArthatayA yathA kathaMcitpAtipadikagrahaNe liGgaviziSTagrahaNena DyAvanta: tvAtsubutpattezca vakSyamANatvAt / iha ca samudAyasyAprAtipadikatvAt / arthavatsamudAyAnAM samAsagrahaNaM niyamArthamiti hi sthAsyati / na caivamapi kadA citkArIzabdADDhak syAdeveti vAcyam / ekAdvirvacananyAyena samudAyAdevotpatteH / kumbhenaikAthIbhUtasya niSkRSyApatyena yoga iti vaktumazakyatvAcca / kiica mUtramArabhamANasyApyeSaiva gtiH| aupagavItyAdAviva kevalAtkArazabdAdapi kadAcinGIpprasaMgena kauMbhakAraye pAkSikadoSasya tvatpakSepi tulyatvAt / syAdetat / akriyamANesminsUtre kumbhakArItyatra GIveva na syAt / kumbhenaikArthIbhUtasyANaMtasya strItvenAyogAt / yasya ca strItvena yogo viziSTasya, na tada
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / 207 Nantam / tasmAdamahatpUrvAditi niSedhena jnyaapymaanstdntvidhiruttrtraapybhyupgntvyH| sa ca yathA pUrvatropasarjanenApi bhavati na padasvastrAdibhyaH, priyapaMcA draupadI, vanoraca, atidhIvarIti tathA TidAdAvapi syAt / tatazca bahukurucaretyAdAvatimA saGgaH / ato niSedhasUtramidaM sArthakam / nanu pUrvatropAttaM tadantaM ca striyAmityanena vizeSyate TivANanityAdau tUpAttaM TidAdikameva tena bahukurucaretyAdau TidAderastrItvAna DIp / kumbhakArItyAdau tvaNantasya striyAM vRttestadantAdapi DIpa bhaviSyatIti cenn| etadviSayavibhAgasya durUhatayA tajjJAnArthameva sUtrArambhasyo. citatvAt / naitadevam / ArabdhepyasminsUtre vyAkhyAnasyaiva zaraNIyatvAt / anyathA paMcAjItyatrAjAnAmastrItvopi tadantasya striyAM vRttyA TAppasaGgAt / ato vizeSaNavizeSyabhAvaM prati kAmacArAdajAyataSTAbityatra rihANavityAdau copAttaM strItvena vizeSyate vanoracetyAdau tUpAttaM tadantaM ceti sakaleSTasiddheH sUtra vyarthameva / syAdetat / tadantavidhijJApanArthamevedaM sUtramArambhaNIyam / na cAmahatpUrvetyanenaiva tatsiddhiriti vAcyam / tasya zA. pakatvAyogAt / paMcAjItyAdisiddhayarthamajAdibhiH strItvaM vizeSyataiti hi vakSyate / tathA ca mahAzUdrItyatra samudAyasva khiyA vRttAvapyavayavasyAtathAtvena satyapi tadantavidhau TApanamApnonIti kathaM tadantavidhi jJApayitvA niSedhaH paryavaspet / maiSam / itarairajAdibhiH strItvavizeSaNepi zUdrazabdenAvizeSaNAt / evaM ca spaSTameva bApakaparyavasAnam / na caivaM paMcazUdrItyatrApi prsnH| jAtirityanena zUdrasya vizeSaNAt / syAdetat / pUrvasUtranirdezo vApizalamadhItaitIti kAtyAyanoktarItyA sUtraM sArthakam / tathAhi / apradhAnamupasarjanam / tathaiva, pUrvAcAryasUtreSu loke ca vyava
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208. zabda kaustubhaH / [ 1 a0 hArAt / tatazcApizalinA prokta, miJazcetyaNa / tatodhyetryAM tadadhItaityaN tasya proktAllugiti luk| ApizalA brAhmaNI atra proktArthasyANo pradhAnatvA tadantAna GIp / aN yaH aH anupasarjana mapradhAnamiti vizeSaNAt / na caivamapyadhe tryAmutpannasyANonupasarjanatayA tadAzrayo GIp syAdeveti vAcyam / tasya luptatvAt / na ca pratyayalakSaNaM zakyam / varNAzraye taniSedhAt / TiDDhANamityatra hyata ityanuvartate / aNA ca akAro vizeSyate / aNyo 'kAra iti na tu viparIto vizeSaNavizeSyabhAvaH / varNasyAprAdhAnye pratyayalakSaNApatteH atRNeDityatra tRNaha imvat / nanu striyAmityanenANo vizeSaNAnoktadoSa iti cenna / kAzakRtsninA protA mImAMsA kAzakRtsnI tAmadhIte kAzakRtsnA brAhmaNI / atra dvitIyeNi proktAllugiti lupte prathamopyaNa striyAmevotpanna iti tadantAdbrAhmaNyAM varttamAnAn GIp syAt / tasmAtpradhAnAdyathA syAdadhAnAnmA bhUdityetadarthamAraMbhaNIyaM sUtramiti / atrocyacyate / adhyeSyAmabhidheyAyAmaNa IkAreNa bhavitavyam / yazcehAdhye tryANutpannaH sa lupta eva / yazca zrUyate / tasmAdIkAra utpanno luptazceti punarna bhavati sakRtpravRtyA lakSaNasya caritArthatvAt / tasmAdanupasarjanAdityayaM yogaH pratyAkhyAtaiti bhagavaduktirnirbAdhaiveti dik / sarvAdayazca paMcatriMzat / sarva vizva ubha ubhaya Datara Datama anya anyatara itara tvat tva nema sama sima, pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm / stramajJAtidhanAkhyAyAm / antaraMca hiryogopasaMvyAnayoH | tyad tad yad etad idam adasa eka dvi yuSmad asmad bhavatu kim iti / tatra sarvavizvazabdau kRtsnaparyAyau sarvazabdasya svAMgArI - TAmityAdyudAttatve prAptodAttatatvaM gaNe nipAtyate tena sarveSAM vi
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / kAra ityatrAnudAttAderav siddhaH sa dhanudAttAdiprakRtikAdvidhIyataiti GayApasUtre bhASye sthitaM, prayoge tu sarvasya supItyAdAtta eva / ubhazabdo dvitvaviziSTasya vAcakaH / ata eva nityaM dvivacanAntaH / yadyevaM tarhi kimarthamasau sarvAdiSu paThyate / na hyatra smAyAdayaH sambhavanti / kAkacostu nAsti rUpe svare : vA vizeSaH / avagrahastu kapratyayepi padakArairna kriyate, citra idrAjA rAjakA idanyake ityAdau tathaiva nirNItatvAt / na cobhAbhyAM hetubhyAmubhayorhetvorityatra sarvanAmnastRtIyAceti pAkSikatRtIyAsiddhyartha ihapATha iti vAcyam / nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prAyadarzanamiti vArtikena gatArthatvAt / na ca vRttikRtA sarvanAmanastRtIyA ceti sUtre paThitatvAdidaM vArttikamapi sarvanAmasaMjJAsApekSametreti vAcyam / bhASye hetAviti sUtre tasya paThitatvAt / ata evAnnena kAraNena vasatyannasya kAraNasyetyudAhRtaM haradattena / atrocyate / ubhazabdastAvad dvivacanamAtraviSayaH / vRttau tu dvivaca-nalopAbhAsau prajyuyate / ubhAbhyAM pakSAbhyAM vinItanidrA iti vigrahe ubhayapakSetyAdiprayogadarzanAt / kathaM tarhi ubhasthAne ubha yazabdasiddhiriti cet / ittham / ubhAdudAtto nityamityatrobhAditi yogo vibhajyate / avayavavRtteH saMkhyAvAcina ubhazabdAdavayavinyarthe ayac syAt ubhayomaNiH / tato nityam / ubhazabdAvRttiviSaye nityamayac syAt / anirdiSTArthatvAtsvArthe | tadetaduktaM vArttikakRtA ubhayonyatreti / evaM sthite ubhayata ubhayatyAdAviva kapratyayepyubhaya eva prAptaH / akaci tUbhakAvityAdi siddhayati / na cehApyubhayaiti syAdeveti vAcyam / akajaye sarvAdiSu pAThenAyaco bAdhAt, anyathA pAThavaiyarthyApatteriti dik / svAGgaziTAmadantAnAmityAdyudAttArthaM pATha iti tu na 1 . 27 209
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2100 zabdakaustubhaH / / 1 a0 yuktam / gaNaevAntodAttasya nipAtyamAnatvAt / anyathome bhadre joSayete,ubhAu nUnam / ubhAbhyAM deva savitA,sapatyataubhayona'mNamayo,rityAdAvAdAttaprasaGgAt / ubhayazabdastvavayavadayArabdhe 'vayavini vartate ubhayo maNiriti yathA, zyAmalohitAbhyAmavayavAbhyAmArabdha ityrthH| tirohitAvayavabhedatvAdekavacanam / ubhayameva vadanti manISiNa ityAdau tu samudAyadvayaghaTita: samudAyorthaH / tirohitAvayavabhedatvaM tu tulyameva / yadA tu vargadvayArabdhe mahAsamudAye vartate tadA vaya'bhinna vargadvayana mahAbhedavivakSayodbhUtAvayavabhedatvAdahuvacanAnta eva,ubhaye devmnussyaaH| tasya mitrANyamitrAste ye ca ye cobhaye nRpA iti yathA / yadA tu mAguktarItyobhayo maNiriti vyutpAdya tAdRzameva maNidvayaM saha vivakSyate / tadaikazeSeNa dvivacanaM prApnoti / anabhidhAnAtta na bhavati / tathA ca taddhitazcAsarvavibhaktiriti sUtre kRttaddhitAnAM grahaNaM ca pAThaiti bhASyamavatArayankaiyaTa Aha / ubhayazabdasya dvivacanAnutpAdAdasarvavibhaktitvamiti / haradattastu tasminneva sUtre ubhayazabdAda dvivacanamaMgIkRtya pAThAzrayaNaM tu pacatikalpaM pacatirUpamityAdAvatiprasaMga vArayitumityAha / ihAyajAdezasya sthAnivadbhAvena tayapatyayAntatayA prathamacarameti sUtreNa jasi vibhASA prApnoti vyavasthitavibhASayA pUrvavipratiSedhena kA nityameva jasi sarvanAmateti ke cit / vibhaktinirapekSatvenAntaraGgayA nityasaMjJayA bahiraGgA vaikalpikI bAdhyataiti tu siddhAntaH / na veti vibhASati sUtre bhAdhyakArastvAha / ayac pratyayAntarameva na tvasau tayasyAdeza u. bhAnudAsa iti sUtre tayapo 'nanutteH / na caivamubhayItyatra Ti. DDhANaniti sUtreNa tayabantatvaprayukto DIp na syAditi vAcya
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6: A. shbdkaustumH| 211 m / tatra mAtrajiti mAtrazabdAtmabhUtyayacazvakAreNa pratyAhAragrahaNAt / evaM ca tayagrahaNamapi na tatra kAryam / yadvA dvayasajiti prtyaahaarH| tathA ca danajmAtracorapi grahaNaM na kartavyamiti mahadeva lAghavam / vastutastu pramANe mAtracyasacdaghnaca iti pAThyamiti bhASyAzayaH / tathA ca tatopi lAghavam / na caivaM kati striya ityatrAtiprasaGgaH / ata ityanuH vRtteH, na SasvasrAdibhya iti niSedhAdvA / na caivaM tailamAMtretyAdAvatiprasaGgaH / sadRzasyApyasya pratyAhAre 'sanniviSTatvAditi / atra kazcit / ubhayetyarthaparo nirdezaH / tena vyarthI dvayeSAmapi medinIbhRtAmiti mAghaprayogaH samarthito bhavatItyAha / tanna / arthaparatAyAM vRttikArAghabhiyuktavacanAnupalambhAt / mahAkaviprayogavalAdeva kalpyataiti cet / na / mahAkavibhireva tadviparItasya bahuzaH prayogAt / tathA ca mAghaH / gurudayAya guruNoriti / kAlidAsopi / asmin dvaye rUpavidhAnayatna iti / zrIharSazca / aye mamodAsitameva jivhayA dvayapi tasmina natiprayojana iti / tasmAd dvayaM dvaidhamiSyanti gacchantIti dvayeSasteSAM dvayeSAmitISeH kivantasya rUpaM bodhyam / yattu kazcidAha / cAkravarmaNavyAkaraNe dvayazabdasyApi sarvanAmatAbhyupagamAttadrItyAya prayoga iti / tadapi na / munitrayamatenedAnI sAdhvasAdhuvibhAgastasyaivedAnIMtanaziSTarvedAGgatayA parigRhItatvAt / dRzyante hi niyatakAlAH smRtayaH / yathA kalau pArAzarasmUtirityAdIti zatAcca ThanyatAvazataiti sUtre sarvaikavAkyatayA siddhAntitatvAt / DataraDatamau pratyayau / yadyapi saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAsti tathApIha prayojanaM sarvanAmAvyayasaMjJAyAmiti vAcanikastadantavidhiH kevalayoH saMjJAyA:
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 . zabdakaustubhaH / [1 a. prayojanAbhAvAdvA / anyo bhinnaH / anyatarAnyatamazabdAvavyutpanau svabhAvAt dvibahuviSaye nirdhAraNe vartate iti paspazAyAM kaiyaTaH / / tatrAnyatamazabdasya gaNe pAThAbhAvAna sarvanAmakAryam / nApyatarAdibhya ityAdhantargaNakAryam / tathA ca prayujyate na tAvatsAmAnyAdiSvanyatamaM tama iti / zAkaTAyanastvanyatarAnyatamau itaraDatamAntau vyutpAditavAn / tanmatepya nyatarazabdapAThasya niyamArthatvAdanyatamazabdontargaNakArya sarvanAmasaMjJAkArya ca na labhyataiti tayAkhyAtAraH / ita. rastvanyanIcayorityamaraH / tva tva iti dvAvapyadantAvanyaparyAyau, tatraika udAttaH paro 'nudaattH| etaM tvaM manye daza putramutsamityudAttasya prayogaH / uta tvaH pazyanityAdiranudAttasyeti 'vivekaH / ke cittu tvaditi tAntamekaM paThanti / tathA ca jayadevaH prAyuMkta / tvadadharamadhuramadhUni pibantamiti / tvattonyasyA adhara iti SaSThItatpuruSo na tu tavAdharastvadadhara iti / pazyati dizidizi rahasi bhavantamiti pUrvavAkyena shaannyyaaptteH|anudaattshcaaym|tvtvsmsimetynuccaaniiti phidasUtrAt / tathA ca prayujyate starIrutvadbhavati sUta utvAditi / tvaditi sarvanAma paThitonudAttoyamanyaparyAya iti tadvyAkhyAyAM vedabhASyakArAH / iha mAguktarItyodAttAnudAttayorakArAnta. yoranudAttasya takArAntasya ca prAmANikatvaM nirvivAdameva / gaNapAThe paraM vipratipattiH / tatrApyanudAttasyAkArAntasya ga"NapAThe na saMzayaH / uto tvasmai tanvamityAdiprayogAt / avaziSTayormadhye katarasya gaNe pATha iti tu saMzayodAttaprayogANAM tatraudAsInyAt / tasmAttAntasyAkajAdikamudAttasya vA smAyAdikaM kvacicchAkhAyAM prayujyate naveti vibhA.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA.6 A. shbdkaustumH| vya tatvaM nirNeyaM bahuzrutariti dik / vastutastvAdyasya tAntaccheda eva yuktaH / anyathA aikSvAkazabda iva svarasarvanA mnA ekazrutyobhayasaGgrahasambhavAvazabdamekamevApaThiSyaditi dhyeyam / tve vasUni tve rAya ityAdayastu zepatyayAntasya yuSmadaH prayogo na tu tvshbdsy| padakAraiH pragRhyatvaprayuktasyeti zabdasya prayogAditi sthitaM vedabhASye / nema itya prayogazva, pranemasmindadRze soma iti / samaH sarvaparyAyaH / nabhantA. manyake same / mAnovRkAyavRkyesamasmai / uruSyANo avAyata: samasmAt / utosamasmin / tulyapayoyasya tu samazabdasya na sarvanAmatA / yathAsaMkhyamanudezaH samAnAmiti jJApakAt / kRnmejanta iti sUtre ete doSAHsamA bhUyAMso vati bhASyakAraprayogAca / etena same yajatota prayogo vyAkhyAtaH / simaH kRtsne ca zakte ca syAnmaryAdAvabaddhayoriti nighaNTuH / AdrAtrIvAsastanute simasmai / ucchukramakamajate simasmAt / yadyapIha tvasvasamasimetyanuccAnAti prAptaM tathApi simasyAtharvaNenta udAtta ityudAttatA / atharvavedapraviSTe mantre Rgvedaadigtepiitybhiyuktvyaakhyaattvaadityvdheym|puurvpraavrottraapraaHpNcdikkaalyostdvcchinne ca / pUrvasyAM dizi pUrvasminkAle pUrvasyAM vApyAm pUrvasmingurAvityAdi / dakSiNAdharazabdau dizi tadavacchi. ne ca / arthaniyamacAyaM vyavasthAyAmityuktergamyate / svAbhidheyenApekSyamANasyAvadheniyamo hi vyavasthA / pUrvAdizabdAnAmuktortho hi niyamena kaM cidavadhimapekSate / sthAgApApaco bhAvaiti ktini prApte 'ta eva nipAtanAdaG / vyavasthAyAM kim / dakSiNA gAthakAH / pravINA ityarthaH / adhare tAmbUlarAgaH uttare pratyuttare vA zaktaH / kathaM tArha tathA pareSAM yudhi cati kAlidAsaH /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zabdakaustubhaH / [1 a. apare pratyavatiSThante ityAdi ca / atrAhuH / dezavAcitayA vyavasthAviSayagoreva parAparazabdayopacArAcchatrau pratidhAdini ca prayogaH / na caivamupasarjanatA / na hi lAkSaNikatvamupasarjanalaM kintu svArthaviziSTAtirasaMkramaH / sa tu na vRttimaviSTasyApi pradhAnasya na vA lAkSaNikasyApi . ttimapraviSTasya / ata eva tasmAdahimAnityAdau jJAnalakSaNApakSepi sarvanAmakArya,nayohaMsosau yosausAhamityatra bhAgatyAgalakSaNAyAmapi sarvanAmakAryapravRttiriti / bhUvAdisUtraetAnyapItyetatmatipAdyAni vastUnItyartha iti kaiyaTazca / vastutastvatra zatrutvAdiprakArakobodho'nadhAdizabdebhyo mitratvAderivArthika zabdAttu dezAntaraniSThatvAdiprakAraka eveti tattvam / asaMjJAyAGgim / uttarAH kuravaH / sumerumavadhimapekSya kurughUttarazabdo varttataityastIha vyavasthA / prasiddhasvAttu nAvadheH prayogaH, megho varSatItyatra jalasya yathA / evandizaH sapatnI bhava dakSiNasyA ityAdAvapi vastuto vyavasthAstIti sarvanAmakArya sambhavatyeva / na ca saM. jJAtvAniSedhaH / AdhunikasaGketo hi saMjhA, na ca dikSu sAstIti paJcame 'stAtiprakaraNe kaiyaTaharadattAdayaH / atra dikSu cirantanaH kuruSu tvAdhunikaH saGketa ityatra vyAkhyAtRvacanameva pramANam / svazabdasya catvArothAH / AtmA AtmIyo jJAtirdhanaM ceti / svo jJAtAvAtmani svaM triSyAtmIye svo 'stri.yAM dhanaityamaraH / yadyapi svAminnaizvaryaiti sUtre IzvaratvavAcyapi svazabdaH svIkRtastathApyasau matvarthIyAminiSpratyayamAtraviSayo na tu kevalaH prayogAIH / tatra jJAtidhanayoniSedhAdAtmAtmIyayoreva saMjJA / AkhyAgrahaNaM kim / AtmIyatvaM puraskRtya jJAtidhanayorapi pravRttau sarvanAmatA yathA syAt / A
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / smAtmIyayorityeva tu vaktumihocitam / svasmai ityAdi / jasi vibhASAvidhAyake. 'STAdhyAyIsthe mUtrapyevam / yattu tatra svamAtmIyaityeva vaktumucitamAtmavAcino napuMsakatayA jasi vibhASAyAmupayogAbhAvAditi ke cit / taccintyam / sUtrasAmAdevAtmanyapi puMstvalAbhAt / ata evAmarakozepyAtmanIti pUrvAnvayi svamiti tUttarAnvayi / tathA ca hemacandraH / cauH svarganabhasoH svo jJAtyAtmanoH svaM nije dhane iti / medinIkAropi / svaH syAtpuMsyAtmani jJAtau triSvAtmIye striyAM dhanaiti / vastunastu pUrvaparetyAditrisUtryAmarthanirdezaH pAThavizeSaNam / tenetareSAM pAThAdeva paryudAsaH / tathA ca vibhASA jasIti prakaraNe pUrvAdIni navetyeva lAghavAtkartavyam / trisUtrI tu na paThanIyaiveti niSkarSaH / athavA gaNapATha eva pUrvAdinavakapAThAnantaraM vibhASAjasIti karttavyaM pUrvAdIni cArthaviziSTAnyanuvartanIyAni / na ca sarvAdInAmapyanuvRttiH zaGkayA / nemasya jasi vibhASArambhAt / yadvA / jasGasiGInA zismAsminaH,pUrvAdibhyo navabhyo vA, auGa ApaH zI, napuMsakAccati, sasame nyAsaH karttavyaH / paramArthastu saptame yathAnyAsamevAstu / pU. vAdibhyo navabhyo vetyetattu jasaH zItyatrAnuvartya vAkyabhedena sambhantsyate vAchaMdasItyetadamipUrva ityatra yathA, tathA ceyaM trisU. trI aSTAdhyAyyAM na pAThyeti sthitam / asaMjJAyAmiti tu nakAthamanvarthasaMjJayAbhivyaktapadArthA yaiti nyAyena vA saMjJAyA vyudastatvAt / antarazabdastu nAnArthaH / tathA cAmaraH / antaramavakAzAvadhiparidhAnAntArddhabhedatAdarthe / chidrAtmIyavinAbahiravasaramadhyentarAtmani ceti / tatra bahiryogopasaMvyAnayorevArthayoH saMjJA / bahirityanAvRtto dezo bAhyaM cocyate / tatrAye anta
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 re antarA vA gRhAH / nagarabAbA cANDAlAdigRddA ityarthaH / dvitIye nagarAbhyantaragRhA ityarthaH / upasaMvyAnazabdopi karaNavyuspatyottarIyaparaH / karmavyutpacyA tvantarIyaparaH / ubhayathApi bahiryogeNa gatArthatvAt / upasaMvyAnagrahaNaM na karttavyamiti bhA ye sthitam / kecittu zATakAnAM traye zarIrasaMyuktasya tRtIyasya catuSTaye tu caturthasya tatsaMyuktasya vA tRtIyasya vahiryogAbhAvAdupasaMvyAnagrahaNaM karttavyaM zATakayugAdyarthamiti vadato vArttikakArasyApyayamevAzaya AdizabdavalAdavagamyate / bhASyamate tu bahiryogagrahaNaM svaryate tena zItoSNAsyAM kAriNItyAdAviva gauNagrahaNAtparaMparayA bAhyasaMbaddhasyApi bhaviSyatItyAhuH / satyapi bahiryoge purIviSayatAyAM na sarvanAmatA, apurIti ca vaktavya - miti vArttikAt / taddhi gaNasUtrasya zeSo na tu jasi vibhASAvidhAyakasya ata ityadhikRtya jasaH zIvidhAnAdAbantAtprAptyabhAvAt / antarAyAM puri, prAkArAdvAhyAyAM tadantarvarttinyAM vetyarthaH / liGgaviziSTaparibhASayaikAdezasya pUrvAntagrahaNena grahaNAdvA prAptirbodhyA / tyatra tad etau pUrvoktaparAmarzako, tatrAdyazchAnda.saH / eSasyabhAnuriti gaNaratnakArastanna / tathA sati syazchandasi bahulamiti sUtre chandograhaNavaiyarthyApatteH / yaduddezya samarpakaH / etadidamau pratyakSopasthite / adas vyavahite / eko SnyArthe madhAne ca prathame kevale tathA / sAdhAraNe samAne ca saMkhyAyAM ca prayujyate // dvizabdo dvitvaviziSTe 'liGgaH / saMbodhanaika. viSayazca yuSmadarthaH / asmacchandastUccArayitrarthaH / saliGgaH saMbodhanavyabhicArI ca bhavatvarthaH / bhAterDavaturitivyutpAditoyam / yadyapyasmAtsmAyAdayo na sambhavanti sarvanAmnastRtIyAceti, nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prAyadarzanamityanenaiva gatArtha, ta 3
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaH / 217 1 pA. 6 A. thApi, phinadrimayaTaH pUrvanipAtaSThakchasau tathA / AtvaikazeSaSyavirahA akacca bhavataH phalam / phiJ / bhAvatAyaniH, tyadAdisvena vRddhatvAdudIcAM vRddhAditi phiJ / bhavantamaJcatItibhavadyaG, viSvagdevayozceti cakAreNa sarvanAmnAnukarSaNAdagrAdezaH / bhavanmayaH, nityaM vRddhazarAdibhya iti mayaT / bhavanmitraH, sarvanAmasaMkhyayoriti prAnipAtaH / bhAvatkaH, bhavadIyaH, bhavataSThakuchasAvityatra hi zatrantanivRttaye vRddhAdityanuvartyate / Atvam / bhavAdRk / A sarvanAmna ityAtvam / devadattazca bhavAMzca bhavantau tyadAdIni sarvairityekazeSaH / bhavato bhAvo bhavattetyatra sarvanAmasaMjJayA guNavacanasaMjJAbAdhAt vyakJvirahopi phalam / anyathA hi bhAvatyamiti syAt | akacca, bhavakAn / sarvanAmno vRttimAtraiti puMvadbhAvopi phalam / bhavatyAH putro bhavatputraH / kiMzabdaH prazne AkSepe ceti dik / vRt, sarvAdigaNo vRttaH samApta ityarthaH / yadidrAgnI avamasyAM pRthivyAM madhyamasyAM paramasyAmRtasthe ityatra tvavamamadhyamaparamazabdeSu chandasi sakalavidhivyatyayAt syaaddaagmH| na tvetadanurodhena sarvAderAkRtigaNatvamiti maMtavyam / ata eva chandasyapi sarvanAmakAryameSAM na niyatam / ye madhyamAH pitaraH, viSNoH pade parame ityAdau tadabhAvAt / vyUhAvubhau tAvitaretarasmAt, anyonyeSAM puSkarairAmRzAnta ityAdi tu dviH prayogo dvirvacanamiti pakSe tadantavidhinA siddham / sthAne dvirvacanapakSe tu sthAnivadbhAvenetyavadheyam / nanu vasnasAdAviva prakRtipratyayavibhAgasya saMmohAtsthAnivadbhAvenApi padatvamAtraM syAt / na tu sarvanAmatA suviziSTe sthAnini tadvirahAditi cenna / sanni yogaziSTatvenAntaraGgamapi dvitvaM bAdhitvA samAsavaca bahulamiti samAsavadbhAvaprayuktasya lukaH prathamaM pravRtteH / aMtaraMgAnapi vidhI 28
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 na bahiraMgo lug bAdhataiti vakSyamANatvAt / tataH pratyayalakSaNena padatvamAzritya dvitvapravRtteH / etena tattattAmasabhUtabhItaya ityAdi vyAkhyAtam / nanvastuttarItyetaretarasmAdityasya sa - ddhiH / anyonyeSAmiti tu katham / na hyatra samAsavadbhAvostIti cet / tatra prathamaikavacanAntatvaM pUrvapadasya dvitIyAdayastu parapadaiti vacanabalenaiva prakRtipratyayavibhAgasya siddheriti dik / vanyetarA jAnapadopadAbhiriti tu vanyA itare yebhya iti bahuvrIhiNA samAdheyam / tapara iti jJApakAtsarvanAmnaH pUrvanipAto 'nityaH / putrAdekAtparAjaya iti tu prAdhAnyAdinA AkhyAtAdityarthe AkhyAtaNijantAd ghaJarthe kapratyaye lAkSaNikasya sarvanAmatAvirahAtsamAdheyam // vibhASA diksamAse bahuvrIhau // atra sarvanAmasaMjJA vA syAt / uttarapUrvasyai / uttarapUrvAyai / diGnAmAnyantarAlaiti pratipadokto diksamAso gRhyate / teneha na / yA pUrvA saivottarA yasya bhrAntasya tasmai pUrvottarAya / evaM ca bahuvrIhigrahaNaM na karttavyam / dakSiNottarapUrvANAmiti dvaMdvasya lakSaNapratipadoktaparibhASayaiva vAraNAt / nanUttarArthaM tat / tathAhi / ekaM bahuvrIhivat, AbAdheceti dvirbhAve ekaikasmai dehi / dakSiNadakSiNasyai ityAdISyate / tatrottarasUtreNa niSedho mA bhUt / bahuvrIhireva yo bahuvIhirna tvatidiSTabahubIhistatraiva yathA syAditi / maitram | samAsagrahaNAnuvRttyApyuktArthalAbhAt / uttarasUtrasya pratyAkhyAnAcca // / na bahuvrIhau || bahuvIhau karttavye sati sarvanAmasaMjJAna syAtU / tvakaM pitA yasya tvatkapitRkaH / ahakaM pitA yasya matkapitRkaH / dvau putrau yasya dvikaputraH / iha hi samAsa pravRtteH
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / 219 prAgantaraGgatayA 'kac pravartteta sa ca samAse satyapi zrUyeva / atikrAnto bhavakantamatibhavakAnitivat / na hi vRtteH prAgapyupasarjanatAsti / nanu yadi prAgeva prApnuvannakac nivartitastArha tvakampitetyAdi kathaM vigRhyate tvatkaH pitetyAdi kapratyayadarzanaucityAditi cet / bhrAntosi / na hi yasminmakriyAvAkye utprekSAmAtragocare bahubIhisaMjJA pravRttA sarvanAma - saMjJA ca niSiddhA tatprayujyate / apariniSThitatvAt / kiM tu vatsadRzaM bahuvIhisaMjJA zUnyaM vAkyAntarameva / yadAha kaiyaTaH / aprayogasamavAyi yatmakriyAvAkyaM tatrAyaM niSedho na tu laukike / tasya pRthageva prayogAttAdarthyAbhAvAditi / ata eva dRSTAH sarve yenetyeva vigraho na tu sarvA iti / rAjJaH puruSa ityAdivigrapi gatiH / alaukike vAkye Dallopona ityAderapravRtteH / antaraGgAnapi vidhIniti siddhAntAt / ata eva gomatpriya ityAdau solugeva na tu haluGayAdilopaH / tena jumdIrghAdayo na pravarttante / bhASye svakalpitRka ityAdyeva rUpaM svIkRtyedaM sUtraM pratyAkhyAtam / yadAha, akacsvarau tu karttavyoM pratyaGgaM muktasaMzayAviti / aGgampratIti pratyaGgam / anakArAteSu tvatpitRko ikiputra ityAdiSvakac / vizvapriya ityAdiSvadanteSu tu svAGga ziTAmadantAnAmityAdyudAttatoti viSaantar ityarthaH / yathottaraM munInAM prAmANyAt / bhA vyoktayaiva vyavasthetyavadheyam // tRtIyAsamAse / atra sarvanAmatA na syAt / mAsapUrvAya / lakSaNapratipadokta paribhASayA pUrvasadRzeti samAso gRhyate na tu kartRkaraNe kRtetyAdirapi tena tvayA kRtaM tvatkRtamityAdau niSedho na / samAsaityanuvartamAne punaH samAsagrahaNaM gauNArtha
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 syApi saMgrahArtham / tena samAsArthavAkyepi niSedhaH / mAsena pUrvAya / ayaM ca laukike vAkye niSedho na tu nabahuvrIhAviti - badalaukike / akArAnte kAkacoravizeSeNAnakArAntAnAM pratipadoktatRtIyAsamAsaviraheNa cAlaukike niSedhasya vaiyarthyApatteH // dvandve ca // ihoktasaMjJA na syAt / pUrvAparAdharANAm / samudAyasyAyaM niSedho na tvavayavAnAm / tathAhi / tyadAdInAM tAvad dvaMdva eva nAsti / tyadAdIni sarvairnityamityekazeSeNa bAdhitattvAt / na ca dvaMdve kRte ekazeSa iti bhramitavyam / ekavachAtrasvarasamAsAntaprasaGgena dvaMdvApavAdasvapakSasyaiva sthApayiSyamA - NatvAt / anyathA teSAmityAdAvapi dvaMdve ceti niSedhApattezca / tyadAdibhyaH prAcInAstvadantAH / tatra kAkacoravizeSaH / sarvanAmno vRttimAtre iti puMvadbhAvastviSyataeva / dakSiNottarapUrvANAmiti / kiJca sarvanAmasaMjJAniSedhenApyasau durvAraH / tatra hi mAtragrahaNaM kacitsarvanAmatvena dRSTAnAM sampratya sarvanAmatvepi puMvadbhAvArtham / ata eva dakSiNapUrvAyai ityatra saMjJAbhAvepi puMbadbhAvaH / nanvavayave saMjJA cena niSiddhA tarhyaGgAdhikAre tasya ca taduttarapadasya ceti vacanAdakSiNottarapUrvANAmityAdau suDAgamAdiprasaGgaH / na ca niSedhavaiyarthyam / anAGgasya tralAdenyAvRttyA caritArthatvAditi cenna / aGgakAryeSu sarvanAmno vihitasyAmo GeGasiGayorityAdikrameNa vyAkhyAnAt / vihitavizeSaNatvasyAzrayaNe pramANaM tu dakSiNottarapUrvANAmiti bhASyaprayoga eva / tasmAtsamudAyasyaivAyaM pratiSedho nAvayavA - nAmiti sthitam / ata eva sarvanAmasaMjJAyAM tadantavidhisadbhAve dvaMdve ceti jJApakamityuktam // vibhASA jasi // jasIti kAryApekSayAdhikaraNasaptamI /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA.6 A. zabdakaustumaH / 221 jasAdhAraM yatkArya zIbhAvAkhyaM tatra kartavye dvaMdve uktA saMjJA vA syaat| vrnnaashrmetre| varNAzrametarAzIbhAvaM pratyeveyaM vibhASati vyAkhyAtam / tenAkac na bhavati / tasminkartavye dvaMdve cati nityaM niSedhAt / atastatra kapratyaya eva bhavati / varNAzrame. tarakAH / kena vyavadhAnAneha zIbhAvaH / akaci kRte tu tanmadhyapatitanyAyena zabhiAvaH syAdeva // . prathamacaramatayAlpA katipayanemAzca // ete jasaH kArya prati sarvanAmasaMjJA vA syuH| prathame prathamA ityAdi / zeSaM rAmavat / neme nemAH / zeSaM sarvavat / ihApi prAgvacchIbhAvaM pratyeva saMjJAvikalpaH / tena prathamakA ityAdAvakaj na / anyathA prathamake iti syAt / ubhayazabdasya tu neyaM vibhASA kintu nityA saMjJeti gaNavyAkhyAprasaGgenopapAditam // . pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm // svamajJAtidhanAkhyAyAm // antarambahiryogopasaMnyAnayoH // eSA trisUtrI gaNama. dhyemi paThyate / sA ca vyAkhyAtA tayA yasminnevopAdhau nityA saMjJA prAptA tatraiva jasi vibhASAnayA vidhIyate / pUrve pUrvI ityAdi / sve svA, AtmIyA ityarthaH / AtmAna iti vA / iha trisUtryAM yadvaktavyaM tatsarvaM gaNavyAkhyAvasaraevoktam / vibhASAprakaraNe tIyasya DispasaMkhyAnam / dvitIyasmai dvitIyAyetyAdi / ekAdezasya pUrvAntagrahaNena grahaNAlliGgaviziSTaparibhASayA vA dvitIyasyai dvitIyAyai ityAdyapi siddham / evaM ca vibhASA.dvitIyAtRtIyAbhyAmiti sUtraM na karttavyaM bhavati / a. rthavatvAt, pratipadoktatvAcca / dvestIyoH samprasAraNaM cetyayameva gRhyate / teneha na / prakAravacane jAtIyara, paTujAtIyAya /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zabdakaustubhaH / [.1 a jAtyantAccha bandhuni, brAhmaNajAtIyAya / mukhapArthazabdAbhyAM vasantAbhyAM gahAdibhyazceti chaH, mukhIyAya / pArvatIyAya / tathA dvitIyAya bhAgAyatyatrApi na bhavati / pUraNAdbhAge tIyAdanityani kRte yasyeti cetyakAralope ca sati. tAyasya lAkSaNikatvAditi dik // iti sarvanAmasaMjJAprakaraNam // svarAdinipAtamavyayam // svarAdayo nipAtAzcAvya. yasaMjJAH syuH / prAgrIzvarAnipAtA ityArabhyAdhirIzvaraityetatparyantaM, ye vakSyante te nipAtAH / nanvevaM cAdiSveva svarAdayopi paThyaMtA prakRtasUtraM ca tyajyatAm / avyayapradezeSu nipAtazabdanaiva vyavaDiyatAmiti cenna / cAdInAM hyasatvavAcinAmeva nipAtasaMjJA / yathA lodhaM nayanti pazu manyamAnA ityatra samyagarthasya pazuzabdasya na tu satvavAcinAm / yathA pazUstAzcakre vAyavyAnityAdau, svarAdInAM tu satvavacanAnAmavyayasaMzeSyate / svasti vAcayati / svaH pazyati yathA / atha prAgrIzvarAnipAtAH, svarAdIni, cAdayo 'satve,iti kuto na sUtritamiti cena / evaM hi sati nipAta ekAjanAGiti pragRhyasaMjJA sva. rAdInAmapyekAcAM prasajyeta / stohi svarAdiSu kimot dakSiNAdAjityekAcau taddhitau / kenprabhRtayastu kRta ekAcaH / yadi tu cAdirekAjanAGiti kriyeta, tadA cAdInAmasatvavacanatvaM vize. paNaM na labhyeta / tatazcAsyApatyamirmadanastasya saMbodhaname ave. tyatra pragRhyatvaM syAt / nanu cAdayo 'satve ityatrAsatvaiti pAThavizeSaNam / tathA hi / cAdaya iti yogo vibhajyate / cAdayo nipAtasaMjJAH syuH / tato 'satve / iha bAsne cAdanyo 'satve jnyeyaaH| tatazca cAdInAM satvavAcinAM pAgatparyudAsastena e avetyAdau na doSaH / evaM cobhe saMjhe kartavye
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH 223 avyayaM nipAtA iti / kintu prAmIzvarAnipAtA iti vA anyayAnIti vA sUtryatAm / tataH strarAdIni / taddhitazcAsarvavibha ktirityAdyavyayIbhAvazcetyaMtaM sUtrayatAm / tatazvAdayo 'satvaityArabhyaM yAvadadhirIzvare vibhASA kRJIti / tatra yasminpradeze nipAtagrahaNaM tatra cAdigrahaNamastu / avyayapradeze 'vyayagrahaNaM veti / ucyate / avyayasaMjJAvirahe 'nvarthasaMjJAbalalabhyaM vakSyamANaM prayojanaM na siddhayet / nipAtasaMjJAvirahe tu zAntanavAcAryapraNIH tasya nipAtA AnudAttA iti phiTsUtrasya viSayavibhAgo na labhyeta / atha phiTazinavAdizabdAnAmitra nipAtazabdasyApyanyata evArthAdhyavasAyaH tarhyavyayasaMjJAmAtreNa nirvAha: sukara evetyavadheyam / mahAsaMjJAkaraNamanvarthasaMjJA vijJAnArthaM na vyeti vividhaM vikAraM na gacchati / satvadharmAn liMgasaMkhyAkArakAdIna gRNhAtIti yAvat / tenopasarjana pratiSedhaH siddhaH / atyuccaisau / atyuccaisa iti / atikrAntapradhAnatvena satvadharmaparigrahAnnehAvyayasaMjJA / nanu svarAdiSUccaiH zabdaH paThyate tatra kathaM tadantasya saMjJeti cenna / anvarthasaMjJayaiva tadantavidherapi jJApanAt / anyathopasarjane prasaGgAbhAvena tannivRtyarthAyAstasyA vaiyarthyApaceH / tena paramastraH, paramoccairityAdau svarAdiprAdhAnye 'vyayatvaM siddham / avyayasaMjJAyA anvarthatvamAtharvaNe praNavavidyAyAM zrutirapi darzayati / sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyati tadavyayamiti / eteSu yana vyeti kintu sadRzamekaprakAraM tadavyayamiti yojanA / yadvA yasmAnna vyeti tasmAdavyayamiti / triSu liMgeSu sadRzaM liGgavizeSapratipAdane sAmarthyAbhAvAditi bhAvaH / vibhaktiSu kArakeSu vacaneSu caikatvAdisaMkhyAsvavyayIbhAvasya yadyapi liMgakAra -
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zabdakaustubhaH / [1 a. kasaMkhyAyogosti tathApi vacanAdavyayatvam / / atha svraadyH|| svariti svargaparalokayoH / svarge, chAyaiva yA svarjaladherjaleSu / paraloke, svaryAtasya putrasyati / antariti madhye, antrbaapshcirmnucrH| prAtariti pratyUSe, prAtaH saMdhyAmupAsIta / ete trayoMtodAttA iti kAzikA / taccityaM, svaHzabdasya sva: ritatvAt / tathA ca phidasUtram / nyasvarau svastiAviti / prayogazca, antarikSamayosvaH / yattu prAtaHzabda AdhudAtta iti kazcit / tanna / prAtaragni prAtarindraM havAmahe ityAdAvantodAttasyaiva prasiddhattaratvAt / punarityAyudAtto 'prathame vizeSe ca / aprathame punaruktam / vizeSe, kiM punrbraahmnnaaHpunnyaaH| sanutaritya: nta ne| sanutazcoro gcchti| uccairiti mhti| nIcai ritylpe| zanairiti kriyAmAnye / Rdhagiti satye / viyogazIghUsAmIpyalAghaveSvityanye / Rte iti varjane / yugapadityekakAle / A: rAd duursmiipyoH| pRthagiti bhinne / ete sanutaprabhRtayo navAntodAttA iti kAzikA / zanaizvidyanto adrivaH RdhagitthA samartya, ityatra tu zanairRdhakzabdAvAyudAttau prayujyate / tyasiti atItehni / zvonAgatahi / diveti divase / rAtrAviti nizi / sAyamiti nizAmukhe / ciramiti bahukAle / manAgiti ISadarthe / ISadityalpe / joSamiti sukhmaunyoH| tUSNImiti maune / bahis avas ityetau bAhye / samayeti samIpe madhye ca, grAmaM samayA / nikaSetyantike / vilaya laGkAM nikaSA haniSyati / svayamityAtmanetyarthe / svayaM kRtam / hatheti vya. the| naktamiti rAtrau / naaiti niSadhe / hetAviti nimittArthe / iddhetimAkAzye / addhati sphuttaavdhaarnnyoH| tatvAtizayayorityake / saamiityrddhjugupsityoH| ete tyasmabhRtayaHsAmyantA dvAviMzatira
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA.6 A. zabdakaustumA / 225 nlodAttA iti kAzikA | divA cittamAkaNvanti thA sRjatyadhiH / bhiH / naktaM dadRze kuha cideveSvityAdau tu AdhudAttAra: prayujyante / vat // vatpratyayAMtamavyayasaMjJaM syAt / brAhmaNakt / : tena tulyamityAdibhirvihito vatiriha gRhyate na tUpasargAddhAtva-: rthaiti vihitaH satvArthakatvAt / yadudvato nivato yAsi va-. psat / saneti nitye / sanA tAta indraH, sanAtanaH / sanat / idamapi nitye / sanatkumAraH / tirasityantau tiryagarthe ca / tirohitaH / tira kASThaM kuru / paribhUte tu lakSaNA / tiraskRto. ririti yathA / sanetyAdayastirontA AyudAttA iti kAzikA / sanAca hotA navyazcasatsi, tiraH purucidazvinetyAdau tvanto. dAttaM prayujyate / antaretyantodAttomadhye vinArthe c| tvAM mAM cAMtarA kamaNDaluH / tvAmaMtarA tAmarasAyatAkSi / antareNati varjane / antareNa hariM na sukham / jyogiti kAlabhUyastve prazne zIghArthe sampratyarthe ca / kamiti vArimUrddhaniMdAsukheSu / vAriNi,kaja pAm / mUnikajAH kacAHniMdAyAM,kaMdarpaH / sukhe kaMyuH / zamiti sukhe, shNkrH| sahasetyAkasmikAvimarzayoH / divaH prasUna sahasA papAta, sahasA vidadhIta na kriyAm / stradheti pitRdAne / alamiti bhUSaNaparyAptizaktivAraNaniSedheSu / bhUSaNe alngkaarH| paryAptau alamasya dhanaM, bavhityarthaH / zaktI, alaM mallo mallAya, zakta ityarthaH / vAraNe alamatiprasaGgena, nipaMdhe AlapyAlamidaM babhroryatsa dArAnapAharat / na vaktavyamityarthaH / vaSaDiti havirdAne / vinati varjane / nAnetyanekavinArthayoH // nAnA bhRtaM dehabhRtAM samAjam / nAnA rItiniSphalA lokayAtrA / svastIti maMgale / anyadityanyArthe / devadatta AkhyAtonyacca yajJadatta iti... astIti sattAyAm / asti
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 zabdakaustubhaH / [1 a0 paraloka iti matirasyAstikaH / upAzciti aprakAzoccAraNarahasyayoHkSamati kSAntau / kSamA karotu bhavAn / vihAyaseti viyadarthe / vihAyasA ramyamito vibhAti / doSeti rAtrau / mRSAmithyetyetau vitathe / mudheti vyarthe / ktvAtosunkasunaH, kunmakArasaMdhyakSarAMtAH, avyayIbhAvazca / idaM gaNasUtratrayam / azAdhyAyIsthatrisUcyA samAnArtham / vaiyarthya tuudrissyte| pureti avirate cirAtIte bhaviSyadAsanne ca / purAdhIte, aviratamapAThIdityarthaH / puriluDceti laT / cirAtIte / purApi navaM purANam / puredamUrdhvaM bhavatIti vedhasA / samanaMtaraM bhaviSyatItyarthaH / syAtmavandhe cirAtIte nikaTAgAmike puretyamaraH / mitho iti rahaHsahArthayoH / mantrayante mitho / mithasityapi pUrvavat / prAyasiti bAhulye / muhusiti punararthe / pravAhakamiti samakAle urvArthe ca / ke cittu pravAhiketi paThanti / Aryahalamiti blaatkaare| zAkaTAyanastvAha / Aryeti pratiba.. ndhe, halamiti pratiSedhavivAdayoriti / abhIkSNamiti pauna:punye / sAkaM sArddhamityetau sahArthe / namasiti natau / hirugiti vrjne| dhigiti nindAbhalainayoH / tasilAdistaddhita edhAparyantaH / zastasI, kRtvasuca,suca,AsthAlau,ccyAzceti / tasilAdirityAderayamarthaH / paMcamyAstasilityArabhyadhAcetyetadetaiH sUtrairukto yastaddhitastadantAH svarAdiSu boddhvyaaH| tathA ca bavhalpArthAcchas / pratiyoge pNcmyaastaasH| kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc / dvitricaturyaH suc / iNa AsirityuNAdisUtreNa Asipratyayo vihitaH / ayA ityudAharaNam / pratnapUrvavizvemAsthAla chandAsa / saMpadyakartari ciH| vibhASA sAtikAtsnye / deye trA ca / etadantA api grAhyAH / am iti, amu ca chandasIti
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakostubhaH / 227 vihitH|aamityNgiikaare / Am kurmaH, kimetiGavyayaghAdAm / kAspratyayAdAmamaMtra liTItyapIti kecit / pratAmiti glAnau / prazAniti samAnArthe / prazAn devadatto yajJadattena / pratAniti vi. stAre / mA iti niSadhe / mA bhavatu mA bhaviSyati / mAGiti niSedhAzaMkayoH / mA kArSIt / asya pApaM mA bhUditi / AkRtigaNazvAyam / tenAnyepi grAhyAH / tadyathA / amiti zaighUye alpe ca / kAmamiti svAchaMdye / prkaammitytishye| bhUya iti punararthe / sAMpratamiti nyAyya / paramiti kaMtvarthe, guNavAnasi paramahaM kaarii|saakssaaditi prtyksse| sAcIti tirygrthe| stymityrdaagiikaare| makSviti zaighUye / Azviti ca / saMvaditi varSe / avazyAmi ti nishcye| sapadi shaighuuye| blvditytishye| balavadapi zikSitAnAm / prAdus Avis iti prakAze / anizaM nitye / nityadA,sadA, ajasraM, santata,mete sAtatye / uSeti rAtrau / upAtano vaayuH| rodasI dyAvApRthivyarthe / omiti brahmavAcI / bhUrbhuvariti pRthivyNtriksslokyoH| bhuurlokH| bhuvrlokH| jhaTiti jhagiti tara. sA zaighUye / drAk drutaM zaighUye, kSipramiti ca / atIvetyatizaye / suSTu iti prazaMsAyAm / ku iti kutsitepadarthayoH / kApathaH kavoSNam / aMjaseti ttvshiighraarthyoH| a iti bahirarthe / mithu iti dvAvityarthe / mithumantrayete / vizvagiti smNtaatbhaave|bhaajgiti zaighUye / bhAjapacati / anvagityAnukUlye / cirAya cirarAtrAya cirsyaayaashciraarthkaaH| AdhazabdAcciraM cireNa cirAditi gRhyante / astamiti vinAze / AnuSagityAnupUrthe / AnuSak pravizatIha bandhutA / anumAne 'nuSagitizAkaTAyanaH / AnuSAdIta dAntaM ke cit / annas iti zIghasAmpatikayoH / amna eva gacchati / amnaraveti rephovA / sthAne
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zabda kaustubhaH / [ 1 a0 iti yuktArthe / varamiti hi ISadutkarSe / duSThu niSkRSTArthe / balAditi haThArthe / zuiti pUjAyAm / zunAzIraH / kSameti kSAntau / arvAgiti prAcIne | zuddhi zuklapakSe / vadi kRSNapakSe / iti svarAdiH // * taddhitazcAsarvavibhaktiH // taddhitAntaH zabdovyayaM syAcha / yasmAtsarvA vacanatrayAtmikA vibhaktirnotpadyate kiM tvekavacanam / tataH tatra / taddhita iti kim / ekaH dvau bahavaH / asarvavibhaktiriti kim / aupagavaH / nanu godau varaNA ityAdAvativyAptiH / na ca lubyogAprakhyAnAt, yogapramANe ca tadabhAve darzanaM syAditi paThataH sUtrakRto mate naite taddhitAntA iti vAcyam / evamapi paJcaiva paJcakAH zakunayaH, ubhayo maNiH, pacatikalpaM, pacatirUpamityAdAvativyAptaduvAratvAditi cetU / atrAha vArttikakAraH, siddhantu pAThAt / tasilAdayaH prAkyAzapaH / zasprabhRtayaH prAk samAsAntebhyaH / mAntaH kRtvorthaH / tasivatI, nAnAJAviti / na ca ivepratikRtAvityadhikAre pratna pUrva vizvamAtthAlchandasi iti vidhAnAttadantasyAsaGgraha iti vAcyam / prakAravacane thAliti prakaraNaeva pratnAdibhya ivethAlachandasi / prakAravacane idamasthamuriti paThituM zakyatvAt svarAdigaNe AsthAlAviti pAThena siddhatvAcca / mAntaiti / Am amcetyarthaH / tasi, pratiyoge paJcamyAstasiH / tenaikadik, tasizceti dvAvapi gRhyete / syAdetat / sUtramate kathamuktisambhavaH yAvatA karmaNi dvitIyA kayordvivacanaikavacane ityAdInAM svAdivAkyenaikavAkyatApakSe 'vyayebhyaH svAdInAM mAmireva nAsti / avyayAdApsupa iti jJApakena tu sarvA vibhaktayaH / ucyante / avyayebhyaH saptAnAmapi vibhaktInAM trINyapi vacanAni / tathA saptAnAmapyekavacanAnyeva / athavA prathamAyA eva
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustumaH / 229 vacanatrayam / yadvA prathamAyA ekavacanameveti pakSacatuSTayaM yadyapi grantheSUpalabhyate / tathApi prathamaikavacanamAtramevati caturthapakSaeva kSodakSamaH / tameva gRhItvA sUtrasyApyuktisambhavaH spaSTaH / itarattu pakSatrikamabhyuccayavAdamAtreNopanyasyate na tu tAttvikam / tathAhi / yadi karmaNi dvitIyaiva abhihite prathamaiva / ekatve ekavacanamevetyAdirarthaniyamaH / yadi vA dvitIyA karmaprayavetyAdiH prakRtArthApekSo vibhaktiniyamaH / yadi vA ekavAkyatve sAmAnyApekSavacanavibhaktiniyamapi vA avyayAdApsupa iti sAmAnyApekSajJApakAvibhaktisiddhistadA avizeSAt sasAnAmapi vibhaktInAM trINyapi vacanAnAti pakSo labhyate / yadA tu dvitve dvivacanamiti mUtrayitvA ekavacanamityeva pRthak sUvyate / tadanyathAnupaparayA ca karmaNyeva dvitIyA na karaNAdau dvitvabahutvayoreva dvivacanabahuvacane na tvekatvaityAdikrameNa sajAtIyApekSo niyamaH / tatazcAvyayebhyaH sakalavibhaktipAptAvekavacanamityanena niyamaH kriyte| yatraikavacanaM cAnyacca prAmoti tatraikavacanamaveti / yadi vA sAmAnyApekSaniyamAzrayaNAdavyayAdamAptAvekavacana miti sUtra kriyate tasya ca GyApmAtipadikAdityanenaikavAkyatA / tathA ca GyAvAdibhyaH karmAdiSvekavacanaM siddhameveti / etatsUtrabalAdavyayabhya eva bhavati tiGatAttu na bhavati / ekavacanamityasyAprAptapApaNArthatvopa GyApsUtreNaikavAkyatvAt pradezAntare pAThasAmarthyAcca / svAtantryeyaNApi GayApsUtraM vidhAyakamiti dvitve dvivacanAmityAdaniyAmakatvaM saGgacchate / tadAvyayebhyaH sarvANyekavacanAnIti dvitIyaH pakSo labhyate / yadA tu dvitIyA karmaNyevetyAdiH sAmAnyApekSaH pratyayaniyamo 'vyayebhyastu prathamaiva / prathamA prAtipadikArthaevati
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zabdakaustumaH / [1 a. niyamena hi karmAdyAdhikyasthalaeva sAnivAryate / dvayekayoriti tu yathAnyAsameva tatra caikasvaevaikavacanaM na saMkhyAntare iti sajAtIyApekSapratyayaniyamapakSastadA niHsaMkhyebhyoH vyayebhyaH prathamAyA vacanatrayamapi bhavatIti tRvIyaH pakSo labhyate / triSvapyamISa pakSeSu pacatikala pacatirUpamityAdau doSaH / tatra hi prathamaikavacanamAtramiSyate uktapakSatraye 'pyadhika prAmoti / tasmAd dvitIyapakSarItyA sakalaikavacanAni prApayyaikavacanamityekatvasya vivakSitatvAt prathamAtikrame kAraNAbhAvAtprathamaikavacanameva kartavyamiti siddhAntaH / evaM ca satyapi sUtrasyoktisambhave pacatirUpamityAdAvativyAptibhayAtparigaNanameva kartavyaM sUtra tu na karttavyamiti sthitam // . kRnmejantaH // kRyo mAMta ejaMtazca tadantamavyayasaMgaM syAt / svAduGkAraM bhukte / vakSerAyaH / tumase iti vaceH sepratyaye rUpam / nanvevaM kArayAMcakAretyAmaMtasya na prApnoti / atrAtibhAvitayAliTaH kRtepi mAntatvAbhAvAt / satyam / svarAdivAmiti pAThAtsiddham / yadi tu tatra taddhitasyaiva grahaNaM tIha kRdaMtattvAdutpannAnAmapi mupAmAma iti luga bhaviSyati / tatrahi le. riti nAnuvartate / na caivaM tarabAderapi lugApattiH / aparisamAsArthatayA taravAdyutpatterevAbhAvAt / aparisamAptArthatvaM ca saMkhyAkAdiviSayakotthitAkAMkSatvam / ata evaanupryogaamaarthyte| AmantArthagataprakarSAdipratItistu anuprayogAdatpannena taravAdinA bhaviSyati / ata eva mUtritaM kRzcAnuprayujyataiti, anuzabdo hi vyavahitasya viparItasya ca prayoganivRttayaiti vakSyate / yadvA pUrvasUtroktaniSkarSarItyA AmantAt sorevotpattau halGyA . dilopo bhaviSyati / astu vA kundataM yanmejanta miti vAkyArthaH /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / 231 AmaMtaM hi pratyayalakSaNena kRdaMta, zrUyate ca mAntam / na caivaM pratAmau pratAmo, lavamAcakSaNo laurityAdAvatiprasaMga iti vAcyam / svarAdiSu prazAn zabdasya pAThena dhAtoH pratyayalakSaNena ka. dantatvamupajIvyAvyayasaMjJA na bhavatIti jJApitatvAt / na ca monodhAtoriti natve kRte naitanmAntamiti kathaM jJApakatoti vAcyamAnatvasyAsiddhatvAt / na ca zAnatejana ityasyArthAntaravRttitve zAnayatItyAdiprayogasiddhayartha curAditvasvIkAreNa nityasannantatvAbhAvAttasyaivAyaM svarAdiSu pATha iti vAcyam / anabhidhAnAt / tasmArikaponutpatteH / atra ca jJApakatvavarNanaparaM bhASyameva pramANam / avyayAmityanvarthasaMjJAbalAdasatvArthasya sAmyavAcina evaM prazAnzabdasya tatra grahaNaM na tu zAntimadvAcakasya / tena prazAmau prazAma ityudAharaNaM na virudhyate / svastyAdInAM tu satvavAcinAmapi pAThasAmarthyAMdavyayatvamiti vizeSaH / antagrahaNasAmonityayoge bahuvrIhirAzrIyate / tenaupadezika ej gRhyate / neha, Adhaye cikIrSave kumbhakArebhyaH / vastutastvaMtagrahaNaM vyartham / lakSaNapratipadoktaparibhASayaivAtiprasaMgabhaMgAt / nanu varNagrahaNe iyaM paribhASA na pravatate / anyathaicoyavAyAva ityAdAvatiprasaMgAditi cenna / evamapi bahiraGgaparibhASayA sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasyeti paribhASayA veSTasiddhaH / ayamatrArthaH / sannipAtaH saMzleSaH tanimitto yo vidhiH sa tadvighAtasyAnimittam / taM sanipAtaM yo vihati sa tadvighAtastasyetyarthaH / evaM ca supsannipAtalakSaNasya gher3itIti guNasya bahuvacane jhalyedityetvasya cAvyayasaMjJA prati nimittatvaM netyavadheyam / tathA paribhASAyAH prayojanAntarANyapi santi diGmAtraM tuucyte|shriipN kulaM tasmai zrIpAye
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zabdakaustubhaH / [10 tyatrAtolopo na mavati / tathA : agavyIt / anAnyI. t / yasya ila iti lopo na / tathAtijaraM kulam / atija reNa atijaraiH atijarAdityatra am ina ais At ityeteSu akAramupajIvyakRteSu satsu jarasAdezo na bhavatItyAdi / anityA ceyaM paribhASA kaSTAya krapaNe na yAsayorityAdijJApakAt / tenAnimAnityatra svanuDbhyAM matubityantodAnAvasvAntAt parasya matupa udAttasve kRteM zeSanighAtena prakRtesnudAttatvaM bhavatyeveti dik / gauglAnaurityatra nedaM sUtraM prava te / uNAdInAmavyutpannatvAt / vyutpattipakSepi ciravyayamityuNAdisUtreNa DauMDo pratyayAntAzvyantA evAvyayamiti niyamasya kRtatvAt // . skaatosunksunH| etadantamavyayaM syAt / kRtvA purAmUryasyodetoH / puraavssaanaampaaktoH / bhAvalakSaNesthe. kRnycdicritmijnibhystosun| dhurA kurasya visRpo virazin / purA jatrubhya AtRdaH / sRpitRdoH kamuniti kasan // .:: .... . . avyayIbhAvazca / / ayamavyayasaMjJaH syAt / viSayaparigaNanaM kartavyam / luki mukhasvaropacArayonivRttau ceti / upAni pratyagi, avyayAdApsupa iti mupo luk / upAgni mukhaH pratyagni mukhH|mukhN svAmityuttarapadAntodAttatve prApte nAvyayadizabdagomahatasthUlamuSTipRthucatsebhya iti pratiSedhaH / tathA ca bahuvrIhI pra. kRtyeti pUrvapadaprakRtisvara eva bhvti| pUrvapadaM ca samAsasvareNAntodAcam / visargasthAnikasya sakArasyopacAra iti prAcAM saMjJA / tanivRttau yathA / upapayaH kAra upaphyaH kAmaH / ihAtA kamIti prAptaM satvamanavyayasyeti paryudasyate / iha mukhasvaranivRttire
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pA. 6 A. zabdakaustubhaH / 1 va mukhyaM prayojanam / luk tu nAvyayIbhAvAdata iti vizeSapratipedhAt siddhH| upacAranivRttirapi na prayojanam / ataH kuMkamItyatrAnuttarapadasthasyetyanuvRtyaiva tatsiddheH / parigaNanaM kie / u pAgnyadhIyAna / parAGgavadbhAvena SASThamAmaMtritasya cetyAdyudAttatvaM yathA syAt / tatra hyavyayAnAM pratiSetra upasaMkhyAta uccairadhIyAnetyAdau mA bhUditi / tathopAgnikamityAdau avyaya sarvanAmnA - mityakaj na / upakuMbhaMmanyaH khitya navyayasyetyanuvartamAne 'ru. dviSeti mumpratiSedho na / upakuMbhIbhUtaH / asya cvAvityasyopasaMkhyAnikaH pratiSedho na bhavati / vastutastvidaM sUtraM na karttavyam / luka upacAranivRttecAnyathopapatteruktatvAt / mukhasvaranivRttiH paramavaziSyate, tatra kecidAhuH / mukhasvararAtreSyataeva / yadyetAvat prayojanaM syAt tatraivAyaM brUyAnnAvyayIbhAvAccetIti bhASyasvarasAditi / anye tu avyayamavyayaM bhavatItyanvarthasaMjJAvijJAnAdeva mukhasvaranivRttirbhaviSyatIti / syAdetat / svarAditvenaiva siddhatvAttaddhitazcetyAdicatuHsUtrI vyarthA / tatra hi tasilAdistaddhita edhAparyanta ityAdinA cvyarthAcetyantena AsimauNAdikaM varjayitvA taddhitathAsarvavibhaktirityasyArthaH saMgRtyate / kRnmakArasandhyakSarAnta ityanena kRnmejanta ityasyArthaH saMgRtyate / ktvAtosunkasunovyayIbhAvazceti sUtradvayaM tu svarUpeNaiva paThyataiti / atrAhuH / punarvacanamanityatvajJApanArtham / tena prAguktaM laDmukhasvaropacArA iti parigaNanaM labhyate / na lokAvyayetyatrAvyayapratiSedhe tosunkasunorapratiSedha iti vakSyamANaM ca labhyataiti / vastutastu mAstu catuHsUtrI, avyayIbhAvazceti tu gaNepi mAstu uktarItyAnvarthasaMjJayaiva siddheH / tosunkasunorapratiSedha ityeva lAghavAt paThyatAmiti yuktaH panthAH // 233
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 | zabdakaustubhaH / [ 1 a0 zi sarvanAmasthAnam / / zi ityetatsarvanAmasthAna saMjJaM syAt / vArINi, sarvanAmasthAne cAsambuddhAviti dIrghaH / yadi tu pradezeSveva zau cetyAdyucyeta tarhi suTi na syAt / atha zisuTorityucyeta tarhi napuMsakasuTopi grahaNaM syAt / zigrahaNaM tu zasarve syAt / tasmAtsaMjJA tAvatpraNeyA mahAsaMjJAkaraNaM tu pUrvAcAryAnurodhAt // suDanapuMsakasya // suDiti pratyAhAraH / napuMsakabhinnasya svAdipaJcavacanAni uktasaMjJAni syuH / rAjA rAjAnau rAjAna ityAdi / prAgvaddIrghaH / anapuMsakasyeti kim / sAmanI / vibhASA GizyorityallopAbhAve dIrgho na bhavati / anapuMsakasyeti paryudAsastenAsya sUtrasya strIpuMsayoreva pravRttiriti napuMsakena vidhirnApi pratiSedhaH / tena vanAni santItyatra pUrvasUtreNa prAptA saMjJA bhavatyeva, prasajyapratiSedhe tu sApi niSidhyeta / yadyapyanantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho veti samAdhAtuM zakyate tathApi asamarthasamAso vAkyabhedazceti gauravaM syAdeva / yadvA sudastrIpuMsayeoriti vaktavye 'napuMsakasyeti sUtrayataH prasajyapratiSedha eva saMmataH / gauravaM ca prAmANikam / etena hi ke cinnansamAsA asAmarthyapi sAdhava iti jJApyate / tenAzrAddha bhojI brAhmaNa ityAdi siddhaM bhavati // naveti vibhASA / / itizabdaH kAkAkSinyAyenobhAbhyAM saMbadhyate / sa ca padArthaviparyAsakRt / tenArtha eveha saMjJI saMjJA ca / niSedhavikalpayorvikalpa saMjJA syAt / na ca tayorapadArthatayA 'nantrayaprasaGgaH / etatsUtrAraMbhasAmarthyAdeva vidhivAkyeSu vikalpavAcipadasya lAkSaNikatvAt / ubhayatravibhASArthaM cedaM sUtram / prAtavibhASAyAmamAptavibhASAyAM ca nAsyopayogaH / tathAhi / vibhASo
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. 'zabda kaustubhaH / . 235 papadena pratIyamAne iti prAptavibhASA / tatra svaritatrita ityAdinA nityamAtmanepade prApte vibhASAzrutyA pakSe tannivRttimAtraM kriyate, pakSe bhavatIti tvanuvAdaH / tathA vibhASorNorityaprAptavibhASA / aNuvIdityatra paratvAt sArvadhAtukamapiditi nityaGitvAbhyupagamAt / tatra UrNavitetyAdAvabhAvAMzasya sthitatvAdbhAva zimAtraparatA, vibhASAzverityubhayatratribhASAyAM tu yadi vidhimukhena pravRttistarhi pitsveva vikalpaH syAt / kitsu tu yajAditvAnityameva syAt / atha pratiSedhamukhena pravRttistarhi kitsveva vikalpaH syAnna tu pitsu / na ca pitsu vidhimukhena, kitsu niSedhamukhenetyubhayathApi pravRttirastviti vAcyam / vairUpyalakSaNatrAkyabhedApatteH / saMjJAkaraNe tu sati zrutakramAnurodhena netiniSedhaH prathamaM kitsu pravarttate tataH kikidrUpe sarvasmin liTi aikarUpyaM prApite sati pakSe bhavatItyaikarUpyeNa vidhimukhenaiva vikalpaH pravertate / AkRtau padArthe samudAye sakRllakSaNaM pravarttate iti darza idaM sUtramArabhyate / yadA tu matilakSyaM vibhASAzverityetadbhidyate / . tadA kacidvidhimukhena kacinniSedhamukhena mavRtteH saMbhavAnbhedaM sUtramAraMbhaNIyam / tathA ca vaartikm| aziSyo vA viditatvAditi / vastutastvAtipakSepi pradezeSveva navAzverityAdi paThitvedaM sUtraM pratyAkhyAtuM zakyam / yuktaM caitat / anyathAnyArthamapyArabdhA saMjJA vibhASorNorityatra pravartteta / pratiSedhAzca balIyAMso bhavantI1 ti auNuvIdityatrApi sArvadhAtukamArIdityasya niSedhastato vikalpazca syAt / nanvArabhyamANe sUtre navetyakhaNDanipAtasyArtho niSedha eva saMjJIti kiM na syAditi cenna / tathA sati nabahuvrIhAvi tyanenaiva siddhau vibhASA diksamAsaityasya vaiyarthyApatteH / itIti kim | ghusaMjJAvat svarUpamiti vacanAcchabdasya saMjJA mA bhU
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zabdakaustubhaH / [1 aeN0 t / tathAhi sati vibhASAzcarityasya navAzabdaH zvayaterAdeza ityarthaH syAt itizabde tu satyarthaH saMjJIti labhyate / tathAhi / loke hyarthapradhAnaH zabdaH gaurityayamAhetyAdau tu zabdasvarUpaparaH saMpadyate / vyAkaraNe tu svarUpamitiparibhASaNAt svarUpaparatvama tsargikam, itizabdasamabhivyAhAretyarthaparateti vizeSaH / arthasyaiva saMjJAtvamapi, na tu vibhASAzabdasyetyuktam / tena hakroranyatarasyAmityAdAvapi vairUpyoddhAro bodhyaH / etatprasaMgena trividhA Apa vibhASAH mAyeNa bhASye vivecitaaH| tatrAprAptavibhASAmadhye proyAGa, acivibhASeti paThitam / atra vadanti / aprAptavibhASeyamiti satyaM, kiM tu trisaMzayA ityupakramya prApte 'prApte ubhayatra vetyevaMrUpakoTitrayaprakArakasaMzayaviSayIbhUtAnAmeva vyutpAdyamAnatvAdatrApi koTitrayasyoktisaMbhavo vaktavyaH / sa ca durvacaH / tathAhi / nijegilyataityatra groyaDIti nityaM latvaM vibhASAyAstu tatra prA. ptireva nAsti / gilati giratItyAdau tu vibhASA, groyaDItya sya tu prAptireva nAsti, tat kutaH prAptavibhASApakSaH / athocyeta, acivibhASatyatra yaGItyanuvarya yanimittasya rephalyAci anantare vA latvamiti vyAkhyAnAdastyevoktisaMbhava iti| tanna / nijegira ya ac itisthite hi groyaGIti prApnoti / na cAsyA mavasthAyAM vibhASAyAH prAptiH / acparatvAbhAvAt / atha brUyA: vibhASAraMbhasAmarthyAdhaGlukaH pUrva groyaDIta na bhavatIti, evamapyubhayatravibhASAtvaM durlabhameva / girati gilatItyAdau vibhASAyAzcaritArthatvena yalukaH prA. geva groyaDItyasya pravRtterubhayorasamAnakAlikatvAt / na ca lasasyAsiddhatayA tataHprAgeva lugiti vAcyam / antarbhUtayaGapekSatve.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 6 A. zabdakaustubhaH / 237 nAntaraGgaM tvaM prati bahirbhUtAcpratyayApekSatvena bahiraGgasya luko siddhatvAt pUrvAbhAvena pUrvatrAsiddhamityasyApravRtteriti / atrocyate / prAptavibhASAle tAvat samanantaroktarItyaivoktisaMbhavaH / ubhayatravibhASAtve tvittham / antaraGgAnapIti nyAyena latvAt pUrva lukU / ca lunimi. majeva durlabhaH / tasyArthApekSatvena bahiraGgatayAsiddhatvAt pUrvAbhAvena pUrvatrAsiddhamityasyApravRtteH / tathA cAcaH pUrvameva latvaM syAditi vAcyam / kRtitugvidhigrahaNena hi bahiraGgaparibhASAyA anityatvajJApanAt / dharmigrAhakapramANena luka iva tadupajIvyAnAM samAsAdInAmapi prAbalyasiddhezva / nanu kRte 'ci tanimitte luki ca sati nijegira ac iti sthite proyaGIti na prApnoti yaparatvAbhAvAt pratyayalakSaNaM tu nalumateti niSiddham / tatra hyaGgasyetyanenAGgAdhi-kAro na nirdizyataiti vakSyate / na ca sthAnivadbhAvaH / lukA luptaM na sthAnivaditi niSedhAt / ajjhalAdezatvAcca / tathA ca kathamubhayatra vibhASeti cetra / nadhAtulopasUtrapratyAkhyAnapakSe pRthagallopAzrayaNena sthAnivadbhAvasambhavAt / na ca pUrvatrAsiddhe na sthAnivaditi niSedhaH / tasya doSaH saMyogAdilopalatvaNasveSviti sApavAdatvAt / yadyapyacivibhASetyasya pUrvatrAsi ddhamiti progaGIti pratyAsiddhatvAdvipratiSedhAsambhavaH / tatazva satyAmapi yaGItyasya nivRttAvubhayatra vibhASAtvaM na sambhavati / tathApyadhunetyAdivallAghavArthamamunetyeva vaktavye namunaityukteryo - 'gavibhAgArthatayA na yoge yogo 'siddhaH kiM tu prakaraNe prakaraNamiti cAsiddhatvaM na bhaviSyatItyAzayenobhayatravibhASAtve uktisambhavo boddhavyaH / siddhAnte tu vibhASAyA asiddhatvAdeva :
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zabdakaustubhaH / [ 1 a nityaM latvaM samudAyalopavAdinAM tu mate ajapekSayAntaraGgatvAnityaM latvamiti vyavasthitavibhASeti vA samarthayitavyam / iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAde SaSThamAnhikam // igyaNaH samprasAraNam // yaNaH sthAne ik bhavatItyevaMrUpo vAkyArthaH yaNasthAnika igrUpo varNazcetyubhayamapi samprasArasaMjJaM syAt / tatra vyaGaH samprasAraNamityAdiSu vidhipradezeSu vAkyArthasya grahaNaM samprasAraNAccetyAdyanuvAdapradezeSu varNasyetivivekaH / pUrvasUtrAditizabdAnuvRttervAkyArthasya saMjJitvamiti labhyate / tatpratyAkhyAnapakSe tu vAkyameva saMjJi / na caivaM tadeva vidheyaM syAditi vAcyam / vAha Ud samprasAraNamitisAmAnAdhikaraNyabalena tadupasthApitArthasyaiva vidheyatvanirNayAt / na caivamapi SyaGaH samprasAraNamityAdau doSatAdavasthyam / sAmAnyApekSajJApakAzrayaNAt / nanu tathApi vAkyatadarthayoranyatarasya saMjJitvamastu varNasya tu katha miti cet / tantrAtRsyekazeSANAmanyatamAzrayaNenArthadvayAbhyupagamAdityavehi / atra ca vidheyAnuvAdyasamarpaka vibhaktayA sUtre nirdeza eva liGgam / Aha ca / vibhaktivizeSanirdezastu jJApaka ubhayasaMjJAtvasyati / ubhayoH saMjJeti SaSThItatpuruSaH / bhartRharizzrAha / samprasAraNasaMjJAyAM liGgAbhyAM varNavAkyayoH / pravibhAgastathA sUtra ekasminnevajAyate / tathA dvirvacanecIti tantropAyAdilakSaNaH / ekazeSeNa nirdezo bhASyaeva samarthita iti // tantraM ca zabdataMntramarthatantraM beti matabhedena vyavasthA boddhavyA / arthabhedAcchandabhede AyaH pakSaH / zabdekye dvitIyaH / Adyepi vyaMjakadhvanimAtrabhede vyaGgayaikye AvRttirevetyAdi bodhyam / evaM ca tantrasvamaikarU :
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 1 pA. 7 A. bdkosh| "pAya 239 pyeNa bhavettulyopakArataH / upakArAnyathAle. tu bhavedAvRttilakSaNamiti mImAMsakamaryAdAnurodho vaiyAkaraNane kattavyaH / tasya bhASyAdisakalavaiyAkaraNagranthAvirudatvAt / mUlayuktizUnyatayA durupapAdatvAceti dik / yadvA / vAkyArtha eva saMjhI anuvAde tu tannitto varNo lkssyte..| samprasAraNAjjAtaM sa. mprasAraNamiti / atha vA varNa eva saMjhI / vidhipradezeSu tu sUtrazATakavadbhAvisaMjJAzrayaNIyati / sarvepyete pakSA bhASye sthitAH / smAdetat / aduhitarAmityatra lakArasya yagaH sthAne uttamapurupaikavacanamida / tasya ca samprasAraNasaMjJAyAM satyAM hala iti dIrghaH syAt / tarapaM prati laGantasyAGgatvAditi / atrAhuH / saMkhyAtAnudezAdhakArasthAnikasyaiva ikArasya saMjJA na tu lakArasthAnikasyeti / atredamavadheyam / vAkyArthaH saMjJIti pakSe tasyoddezyavidheyasaMsargarUpatayA tatra yathAsaMkhyaparibhASopasthitau yaNaH sthAne iksyAyathAsaMkhyamityavAntaravAkyArthaH soyaM samprasAraNasaMzaH syAditi mahAvAkyArthaH / na cAbAntaravAkyAthai gRhItvA yAtivAtidrAtItyAdAvatiprasAH / tasya saMjJAsambandhamAtraphalakatvAt / anyathA pyAH samprasAraNamityAdevaiyApatterato noktadoSaH / ahItyAdestajjatvAbhAvAcca / ubhayasaMjJAtvapakSepi upasthitatvAyathAsaMkhyapravRtta eva varNaH saMjIti / ato 'duhitarAmityatra nAtiprasaGgaH / idaM ca karmakartari rUpamiti haradattaH / upalakSaNaM caitat / kevale kartaryapi sambhavAt / varNa eva saMjIti pakSe tu yathAsaMkhyaM durlabham / anuvAde paribhASANAmanupasthAnasyopapAditatvAt / na caivaM sthAneyogopyasminpakSe na labhyeteti vAcyam / SaSThI sthAneyogetyatrAnuvartya etatsUtrasya vyAkhyeyatvAt / uktaM hi i.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zabdakaustubhaH / [1 a. koMguNavRddhIitisUtre / siddhaM tu SaSThayAdhikAre vacanAditi / ihaiva vA siMhAvalokananyAyena sthAnagrahaNApakarSAstu / yathAsaMkhyaM tu durlabhamityuktam / kathaM tAI aduhitarAmityatra nAtiprasaMga iti cet / tantrAvRtyAcAzrayaNena saMmasAraNasyetyatra tanAvi. tabrahaNAt / yadvA / kAryakAlapakSe yaNaH sthAne saMprasAraNamigbhavatItiH vAkyAthAdanuvAdataiva nAsti satra paribhASopasthitau sasyAM yathAsaMkhyapravRtta eva saMjJI / sa eva saMprasAraNasyetyAdau upatiSThate / atha yA sthAnakrameNa saMbandho laukikanyAyasiddhatvAdanuvAdeSi sulabhaH / yathAsaMkhyasUtraM paraM na pravartatAmiti dik / zubhyAmityatra hala iti dI? na / divauditi taparakaraNAt / ata eva ghuloka ityatra saMprasAraNasyati dIrtho na / nanvevaM bhAvyamAnopyukAraH savarNAngRhNAtItyarthe jJApakatayA kathamasyopanyAsa iti cenna / tasya vAkyArthaH saMjhIti pakSaNo: tatvAt / saMprasAraNasyetyatra sadbhAvitagrahaNAdvA / pakSAntare tu Rtauditi jJApakaM voddhavyam / nanvevamakSAvau akSAva: ityAdau UThaH saMprasAraNasaMjJAyAM saMprasAraNAccati pUrvarUpaM syAditi cena / saMprasAraNapUrvatve samAnAMgagrahaNasya vArtikakRtA kRtatvAt / satmatyAkhyAnapakSe tu vArNAdAMga balIya ityuvaG bhaviSyati / vAkyArthaH saMjItyAdipakSAntare tu pUrvarUpaprAptireva nAsti / eto jIna ityAdau tu hala iti sUtrasAmarthyAtsamprasAraNanirvRttasyAdezopi dIrghama. vRttiH / varNasaMjJApakSopi alvidhau sthAnivadbhAvAsambhavena hala itisatrArambhasAmarthyAtsampasAraNasyAdeze kAryapravRttervAcyatvAditi dik // ' Adyantau dakitau // Tikitau yasyoktau tasya kramAdA:
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 7 A. zabdakaustubhaH / 241 dyantAvayavau staH / bhavitA / yApayati / purastAdapavAdA itinyAyena sthAneyogatvasyAyamapavAdaH / pratyayaH parazcetyanena tu paratvAbAdhyate / tena careSTaH,gApoSTaka,vrIhizAlyoDhek,ityAdayaH parA eva bhavanti / pareNa paribhASAprakaraNena sAhacaryAtparibhASeyam / bhASye tu saMjJApakSopi sthApitaH / tathAhi / TakitAviti karmadhArayaH / itsaMjJako TakArakakArI AdyantayoH saMjJe staH / tathA ca id iti bahuvrIhiH iT Adiryasyeti vigrahaH / tathA ca sthAnentaratamaparibhASayA tavyasya itavyAdeze siddhamiSTam / evaM yApayatItyatra yAteryAp AdezaH puH k yasyeti vyAkhyAnAt / na caivamAdyantau Takau ityevAstviti vAcyam / AlajATacau Thasyeka ityAdAvapi TakayArAdhantasaMjJAtvaprasaGgAt / itsaMjJakatvena tu dezavizeSo lkssyte| tena itsaMjJakasya yo dezastatrAvasthitau Tako saMjJe / na cATacaSTakAra ikAdezasya kakArazca tatheti noktadoSaH / nannAsminpakSe luGlaGlakSvityAdinA bhU ityasyAbhU ityAdezaH syAtsa codAtta ityantodAttaH prasajyeta / naiSa dossH| T udAttazca yasyeti tripadabahuvrIhyAzrayaNAt / vizeSaNasyApi udAttasya sautraH prnipaatH| tenodAttAkArAdirAdeza iti siddham / na caivamapyADajAdInAmityatra doSatAdavasthyam / anuvRttenodAttazabdena saha zrUyamANasya bahuvrIhyasambhavAditi vAcyam / ADajAdInAmiti sUtrasya pratyAkhyAsyamAnatvAt / vakSyati hi,ajAdInAmaTA siddhamityAdi / midacontyAtparaH // sanniviSTAnAmacA madhye antyo yoc tasmAtparo mitsyAt sa ca pUrvAntaH / sthAneyogasya parazce ti paratvasya cApavAdaH / vanAni / yazAMsi / ruNaddhi / nanu pUrvayogavadayamapi purastAdapavAdanyAyena sthAneyogamAtrasyApa
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 vAdostu na tu pratyayaH parazcetyasyApIti cenna / bAdhyasAmAnyacintAmAzritya svaviSaye prAptaM sarvaM bAdhyataitIhAbhyupagamAt / anyathA zramo mitkaraNaM vyarthaM syAt / na ca zravaNArtha eva zramo makAra iti vAcyam / tRNaha iti nirdezAt / aca iti jAtyabhiprAyeNaikavacanam / nirddhAraNe SaSThI / na cAntyAdi - tyanena sAmAnAdhikaraNyAdaca iti paJcamyavAstAmiti vAcyam / ze mucAdInAmityAdAvantyasyAco 'sambhavenaitatparibhASA - yA avRttAvalontyaparibhASAprasaGgAt / tathA ca tatra mitkaraNavaiyarthyApatteH / pUrvasUtre AdyantAvitisamAsanirdezepIhAntagrahaNamAtramanuvarttate ekadezaeva svaritatvapratijJAnAt / tena mitpUrvantaH / yadi tvabhaktaH syAttadA tAtA piNDAnAmityAdau zezchandasi bahulamiti zerlope kRte nalopo na syAt / prAtipadikAntatvAbhAvAt / tathA valiha ityatra vahAbhre liha iti khazi arurdviSadajantasyeti mumi monusvAra ityanukhAro na syAt / apadAntatvAt / yadi tvAdigrahaNamanuvartya parAdiH kriyeta tadA vAriNe ityAdI gheDatIti guNaH syAt / valiha ityatrAnusvAro na syAt / atizayitaH sakhA yeSAM tAnyatisakhIni brAhmaNakulAnItyatra sakhyurasambuddhAviti NitvaprayuktA vRddhiH prAmoti / sA hi gauNatvepISyate asthyAdyanaGkhat / etacceha sUtre bhASyakaiyaTayoH sphuTam / tasmAtpUrvAntapakSa evAtra sthitaH / atra vArttikam / antyAtpUrvo masjeranuSaGgasaMyogAdilopArtham / magnaH / magnavAn / oditazceti niSThAnatvam / tasyAsiddhatvAtkutvam / masjinazorjhalIti num / sa ca yadyantAdacaH paraH syAttadAniditAmityanuSaGgalopo na syAt / upadhAbhUtasya nakArasyAnuSaGga iti prAcAM saMjJA / atha skoriti salope
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 7 A. zabdakaustumaH / 243 kRte nakAra upadhAtvAllupyatAmiti cet / na / nalopaM prati skoritilopasyAsiddhatvAt / bahUnAM samavAye samudAyasyaiva saMyo. gasaMjJati pakSe salopasyAmAptezca / tathA ca maktA maGktavyamityAdyapi prayojanaM bodhyam / bharjimozca / antyAtpUrvo mit ityanuvartate / bhRjI bharjane / asmAdauNAdike aci kute UmAgamaH / bharUjA / marca zabdArthe / curAdikaH / asmAdaca irityauNAdika ipratyaya ImAgamaH / nipAtanAtsiddham / bharUjAzabdo hyaGgulyAdiSu paThyate marIcizabdo bAvhAdiSu / uNAdiSu tu mRkaNibhyAmIciriti IcipratyayaM kRtvA marIcizabdo vyutpAditaH / tadupAyAntaraM bodhyam // eca igghUsvAdeze // AdizyamAneSu hrasveSu madhye eca igeva syAt / hezabdamatikrAntaM kulamatihi kulam / citraguH / atiriH| atinu / yadatra vaktavyaM tadeoGsUtraevoktam // SaSThI sthAneyogA // anekasambandhaparatayA sambhAvyamAnA SaSThI sthAnaprayuktasambandhapati bodhyam / astabhUH / asteH samIpo 'nantaro veti saMzaye tatsthAne uccAraNIya ityarthaH / sthAnaM ca prasaGgadarbhANAM sthAne zaraiH prastaritavyamitivat / tathA ceguccAraNe prasakte yaNucAraNIya ityAarthaparyavasAne sAmIpyAdayaH sambandhA arthAdvayAvRttAH / yogaH sambandhaH / sa bhuvidhostysy| iti yogA / arzaAditvAnmatvarthIyoca / sa ca bhUnni / anyathA vizeSaNavayApatteH / tenAnekasambandhaparatayA sambhAvyamAnatyartho labhyate / ayogati vA chedaH / anizcitayogavizeSetyarthaH / yogetyayogeti vA kim / adupadhAyA gohaH / zAsa ida vhalorityAdau zAsa ityatra mA bhUt / sati hi tatrApi sthAneyogatve gohizAsoH sthAne dhAtumA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zabdakaustumaH / [1 a. prasyopadhAyAzca aditau syAtAmiti dik / yadvA / sthAne yogo yasyA iti bahuvrIhiH / aba eva nipAtanAtsaptamyA aluk / yadvA / sthAnena yogosyA iti vigrahaH / nipAtanAdetvam / na cAnayoH pakSayoohaH zAsa ityAdAvatiprasaGgaH / paribhASANAmaniyame niyantuM pravRtteH / yuktaM caitat / AkAkSApUrvakatvAtsambandhasye, ha copadhAsavidhAnenAvayavaSaSThItve nigItaAkAMkSAvicchedAt / lokopa hi paMthAnaM pRcchantaM pratyamuSminakkAze dakSiNo grahItavyo 'muSminnuttara ityAdAbupadiSTe sati yatra mArgadvaidhAtsaMzayastatraiva tadupatiSThate na tvasaMdigdhe tiryapathapIti dik / bhASyakArAstvAhuH / astarityAdA. vanekasaMbaMdhaprasaMgepi lakSyAnurodhAdantaraMgatvAtsthAnivadAdeza iti jJApakAcca sthAneyogataiva vyAkhyAsyate / tasmAnAyametasya sUtrasya sUtrArthaH / kiM tu SaSThayaMtamuccAryamANameva sthAnena yujyate na tu pratIyamAnamiti sUtrArthaH / tadetaducyate nirdizyamAnasyAdezA bhavaMtIti / tena pAdaH padityasyAyamarthaH pAcchabdAntaM yadagaM tadavayavasya pAcchabdasya sarvasya padAdeza iti / alotyasyAdeH parasyeti tu yogI AraMbhasAmarthyAdasya bAdhakau / anekAlazitsarvasyetyanena tu sahAvirodhAdasya samuccayena pravattiriti / evaM sthite taMtrAdyAzrayaNena prAguktopi sUtrArthaH su. pacaH / phalaM tu sphuTapratipattiriti dik // .. sthAnentaratamaH // prApyamANAnAM madhye sadRzatama AdezaH syAt / sAdRzyaM ca caturdhA / sthAnatorthato guNataH pramANatazceti / sthAnato yathA / sudhyupAsyaH / madhvariH / dhAtraMzaH / lAkRtiH / yattu yathAsaMkhyasUtreNaivehAnyathAsiddhirityuktaM bhASyAdau / tadabhyuccayamAtram / arthataH sAmyavivakSAyAM yathAsaM
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.pA. 7 A. zabdakaustumaH / .245 rUpAlAmAt / iko hi SaSTiH yaNastu sateti vaiSamyAt / athekzabdAcaNzabdAcca prathamaM caturNI caturNAmupasthiterastyeva sAmyamiti cetahi sudhyupAstheti dIrghasya kathaM yaNAde. shH| ikAreNa grahaNAditi cettahi tRtIyena RkAreNa caturthena lakAreNa ca parasparasya grahaNAllAkRtau rephaprasaGgaH dhAtraMze ca lakAraprasaGgaH, yavau ca sAnunAsikaniranunAsiko na vyavatiSTheyAtAmiti dik / daityAriH zrIza ityAdhapIhodAharaNam / arthato yathA / vAtaMDyayuvatiH / vataMDa zabdAdvataMDAccetyapatye yaJ / tasya lukhiyAmiti luk / sArivAditvAn kIn / vataMDI cAso yuvatizcati vigrahe poTAyuvatItyAdinA smaasH| puMvatkarmadhArayetyatidizyamAnaH puMzabdo vaDApatyavAcino vataMDIzabdasya tadapatyavAcI vAtaMDyazabdo bhavati / guNato ythaa| paakH| tyaagH| cajoH kughiNNyatorati cakArasyAlpaprANasyAghoSasya tAdRza eva kkaarH| jakArasya tu ghoSasyAlpaprANasya nAdavataH sthAne tAdRgeva gakAraH / pramANato yathA / amum / amuu| amUn / adaso. serityanena svastha huskho dIrghasya dIrgha ukAraH / iha sthAne ityanuvartamAne punaH sthAnegrahaNAdanyopi vAkyArthaH sammataH / tAlvAdirUpe sthAne yontaratamastatmayuktAntaryavAniti yAvat / sa prApyamANAnAM madhye syAditi / taduktam / yatrAnekavidhamAntarya tatra sthAnata Antaya balIya. iti / tena cetA stotetyAdau pramANata AntaryavAnapyakAro na bhavati / vAkyabhede ca tamagrahaNameva liGgam / ekasminneva vAkyArthe saMmate hi sthAneMtaraityeva brUyAt / siddhAnte tu vAggharirityAdau soSmaNaH soSmANa iti dvitIyA prsktaaH| nAdavato nAdavanta iti tRtIyAH prasaktAH / tamagrahaNAstu caturthI bhavanti / te hi soSmA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 246 zabdakaustubhaH / [ 1 a or nAdavantazca / USmA USmatvaM varNadharmastatsahitAH soSmANaH / tathA ca bahvRcAnAM prAtizAkhyam / varge varge ca prathamAvaghoSau yugmau soSmANAvanunAsikontya iti / zAdaya U SyANaH sasthAnena dvitIyA ikAreNa caturthA iti zikSA / iha - trINi vAkyAmi, USmazabdazca dharmivacanaH / zaSasahA U - SmANa iti prathamavAkyArthaH / sasthAneneti / itthaMbhUtalakSaNe tRtIyA / hazaSasAH krameNa kha cha Tha thAnAM dvitIyAnAM sasthAnAH / yathA hAdaya uSmANa stathaiva khAdayopItyarthaH / phakArasya tu yadyapi sasthAna USmA nAsti tathApi tasya viziSyaiva USmatvaM bodhyam / hakAreNa caturthA iti / yathA hakAra USmA evaM tepItyarthaH / nanvevamiSTa upsa ityAdAvAntaryAdardhamAtrasya yaNaH sthAne arddhamAtra ik syAt / dadhyatra sudhyupAsya, ityAdau tu mAtrikadvimAtrikayorikostathAvidha eva yaN syAditi cenna / arddhamAtrasyeko mAtrikAdvamA trikavyaMjanasya ca lokavedayoraprasiddhatvAt / yosti sa eva bhaviSyati / iha bhASye antaratama iti saptamyaMtapAThopyupanyasya dUSitaH / sathAhi / antaratamauraN rapara iti saMhitayA tAvatsUtrakRdapAThIt / padakArAstu vyAkhyAtAraH / tatra saptamyaMtamapi za kyaM chettum / SaSThIti cAnuvarttate / antaratame sthAnini SaSThI upasaMharttavyeti sUtrArthaH / evaM cAkaH savarNe dIrgha ityatra vidheyasya dIrghasyAntaratame sthAninyaka iti SaSThayA upasaMhArAtsiddhamiSTam / tathA vAnto yi pratyayaityatra eca ityanuvRttAyAH SaSThayA vAMtAdezasyAMtaratamayorodautorupasaMhArAtsiddham / anyathA ejmAtrasya vAntAdezaH syAt / atredaM dUSa SNam / iko yaNacIti yaNa dUsvAnAmeva sthAna tu dIrghANAm /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 7 A. zabdakaustubhaH / 247 arddhamAtrasya hi mAtrikA sabhikRSTa iti tatraiveka iti SaSThayA upasaMhArAt / tatheko guNavRddhI acoNiti iti SaSThayorguNavRddhayoH rantaratameSveva ikSvakSa copasaMhArAt / netA lavitA nAyako lAvaka ityAdAveva syAt / cetA stotA cAyakaH stAvaka ityAdau tu na syAditi dik / tadevaM saptamyaMtapakSasya duSTatvAtprathamAMtapakSa eva yukta iti sthitam / syAdetat / evaM sati ejmAtrasya vAtAdezaH syAditi cet| atraahuH| pUrvasUtre tAvadyathAsaMkhyaM pravRttam / antrtmpribhaassaa-vaa| arthAdhikArazcehAzrIyate / yAzo vAntAdezaH pUrva dRSTokArasthAniko 'v aukArasthAnikazcAt tAdRzo yi pratyaye bhavatIti sUtrArthaH / yadvA / vAMta iti na kariSyate / na caivaM ceyaM neyAmityAdAvatiprasaGgaH / kSayyajayyAviti yogo vibhajya kaNThatAlavyasya cedbhavati kSijyoreveti niyamaparata. yA vyAkhyAnAt / kSijyoH zakyArthaeveti dvitIyasUtrArthaH / tenArhAdyarthe tayorapi neti bodhyam / nanvevamapi zArivAdigaNapaThitena nRnarayovRddhizceti sUtreNa narazabdasya nArIti rUpaM na siddhayet / tathA hi / narazabdasya kInsaMniyogena vi.. dhIyamAnA vRddhiralotyasyetyaMtyasya syAt / tathA ca yasyoti ceti lopena tasyAnivRttau vRddhivacanaM vyartha syAt / na: ca nRzabdArtha taditi vAcyam / evaM hi sati nuvRddhizcetyeva: brUyAt / na ca narazabdopi paratvAdyasyati lope kRte vRddhirbhava-: ntI nAnArthakoti vAcyam / pratyayasabhiyogaziSTatvena vRddharabhataraGgatvAt / nanu vacanasAmAn vRddhathA lopo bAdhyatAm, Aho svidantaraGgaparibhASAM vASitvA paratvAdyasyati lope kRte. vRddhirbhavatviti saMzaye paribhASAbAdha evaM nyaayyH| taduktam / aGgaguNavirodhe ca tAdAditi / kizca kAha kaThityatra jJA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 : . zabdakaustumaH / [1 bha0 pitatvenAnumeyASA: paribhASAyA evaM bAdhenopapattau sAkSAtasya yasyetilopasya bAdho 'nucitaH / tathA ca lope kRte vRddhiriti siddhaM nArIti rUpamiti cet / satyaM siddhaM, kintu saptamyaMtacchedapakSaeva / tatra hi prakRtitoMtaratamanirvRttiriti vRddhayantaratame sthAnini SaSThayA upasaMhArAt akArasya vRddhirbhavati / prathamAMtachedapakSe tvAdezatotaratamanivRttirityalotyasyati vacanAdrephasya syAt // tasmAtsiddhAMte nArIti rUpaM narazadvasya duHsAdhamiti pUrvaH pkssH||atraahuH / narazadvapAThasya pratyAkhyAnameva bhASyakRtobhipretaM saptamyaMtapakSanirAkaraNabhASyeNa tthaivaanumaanaat| na caivaM narazadvAjAnilakSaNaGISa sati narIti rUpaM syAditi vAcyam / iSTApatteH / tathA ca prayujyate kiMnarINAM narINAmiti / yadvA / narazabdasya niyatapulliMgatvamevAstu / tathAca kAtiprasabhaH / uktaprayogastu puMyogalakSaNe DISi bhaviSyati / yathanyA. sepi tasya durvAratvAt / atha vA nRnarayorityatrAta iti vartate / ajAdhataSzAbiti sUtrAt / taccAnuvRttisAmarthyAtSaSThayA vipariNataM narazabdena saha vaiyadhikaraNyena sNbdhyte| na tu nRzabdena / asaMbhavAt / tasmAtsidaM naariiti| atredaM vaktavyam / pratyAkhyAyatAM nAma nrshbdH| nanarayoriti paThataHsUtrakRto mate tu kathamuktisaM. bhavaH / na ca narItyeveSTamiti vAcyam / vRddhividhAyakasUtramadhye narazabdapAThasya vaiphlyaaptteH| ata ityanuvRtyA samarthanamapi kliSTam / e. kadezAnuvRttivibhaktivipariNAmAdyAzrayaNAt / kiJca nRnarayo riti gaNapAThe paThyate na tvaSTAdhyAyyAm / gaNe cAta iti na prakRtam / tathA zArDaravAdyatra ityAdizabdena gaNasUtramApi ha. dayamAgamayya tatrAta ityasyAnvayo vAcyaH / sa ca kliSTatara iti spaSTameva / tasmAditthaM samAdheyam / nara iti rAntaM luptAkArA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 7 A. zabdakaustumaH / . 249 nukaraNaM tasya aH paraH / nuzca narasyavati indaH / cAgaNe prAThAcca DIn / yadvA / sthAnentaratama ityatra tantreNa dvedhA chedaH sUkRtaH sammataH bhASyoktarItyA laukikanyAyAzrayaNane sUtrapratyAkhyAnapakSopa hi prakRtita AdezatazcetyubhayathApyantaratamanivRtti rastyeva / sUtrakRto mate vAcanikI sA / bhASyakRtastu nyA. yasiddhetyanyadetat / tathA ca vAnto yi nRnarayorityAdi sarva . musthameva / ata eva caturthe sthAnitontaratamanivRttimAzritya nArIti rUpaM sAdhayanharadattopi na virudhyate / iko yaNacItyAdAvatiprasaGgaH paramavaziSyate / sa ca tvAdibhyaH pvAdInAM hasva ityAdijJApakena vAcanikyA nyAyamUlikAyA vA sthAnitontaratamAnivRtteranityatAmAzritya pariharttavya iti dik / sUtrapratyAkhyAnaprakArastUcyate / sabhAyAmAsyatAmityukte hi paNDitAH paNDitaiH saha samAsate, zUrAH zUraiH, kavayaH kavibhiH,na tu saGkareNa / kiM bahunA gavAM sadhaM prati gaurdhAvati, azvo 'zvAnAmityAdivyavasthA tiryakSvapi dRzyate / tasmAtpathamavAkyArthasya lokata eva lAbhAna tadartha sUtramArambhaNIyam / evaM sthAnata Antarya balIya ityapi lokata eva siddham / tathAhi / bhUyaH sahacaritayorazvayorgavorvA sajAtIyAntarasaMbalane satyapi kRzatvapANDatvAdiguNasadRzAnapi hitvA sthAnasAmyapuraskAreNaiva parasparApekSA dRzyate / tadevaM lokataH siddhe kiM vacaneneti // uraNa raparaH // RvarNasya sthAne yo 'N sa prasaGgAvasthAyAmeva rapratyAhAraparassyAt / RkAreNa sAvAtriMzata upasthAne sati sthAneMtaratamaparibhASayA razrutimataH sthAne raparo lazrutestu lapara iti vivaktavyam / kRSNaddhiH, tavalkAraH, RlasthAne
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 'zabdastubhaH / [ 1 a0 yo 'N iti granthastu yathAsaMkhyabhramApAdako saMgatazca / zabdataH sAmyenAbhimatA nirvAhAt / na hi sUtre zabdadvayamasti / arthatastu natarAM sAmyam / athAtra na yathAsaMkhyamabhimataM tArha kiM vRttimadhye dvayoreva viziSyollekhanena / A ca A ca ralau RloH sthAnamiti vigrahe uzca ul ca Rloriti vigrahe vA dvandvasya dulabhatvAcca / sa hi virUpANAmapi samAnArthAnAmityekazeSeNa bAdhyate / citraguzabdasya citragavI paratAyAmiva sAdhutvanirvAhArthaM lakSaNAmAzritya lakSitalakSaNayA zakyArthe paryavasAnamiti kathaM cinnirvAhastu granthe zraddhAlubhirAstheya iti dik / atra pakSacatuSTayaM sambhAvyate / uH sthAne raparo 'N syAditi raparatvaH viziSTo 'N vidhIyataiti prathamaH pakSaH / uH sthAne aNAmanaNAM ca prasaGge aNeveti niyamaH / sa ca rapara iti vAkyabhede - na raparatvaM vidhIyataiti dvitIyaH pakSaH / uH sthAne yoNityanU - dya tasya raparatvaM vidhIyataiti tRtIyaH / prasaMgAvasthAyAmeva raparatvaM vidhIyataiti caturthaH / tatrAdye pakSe nAmApteSUdAttAdiSu vidhIyamAnoN teSAM bAdhakaH syAt / tairanavaruddhasya viSayasyA - lAbhAt / evaM tadA vacanavyaktiH / SaSThInirdiSTamAtrasya bhavannAdezontaratamaH syAt / RvarNasya tvaN rapara iti / tatazcodAttAnudAttasvaritAnunAsikeSu doSaH / tathAhi / kRtirityatra nityAdirnityamiti prAptam RkAraM bAdhitvA 'N raparaH syAt / tathA prakRtaM prahRtamityatra gatiranantara iti pUrvapadaprakRtisvare kRte zeSanighAtamudAttAdanudAttasyeti svaritaM ca bAdheta / tathA nRpAhItyatra nRpaiti jJApakAtpUrvasavarNadIrghasaMbhavepyanunAsikaM bAvisvA N raparaH syAt / kiJca karttA kAraka ityatra guNavRddhI bAdhitvAn bhavannakAra eveti niyamAbhAvAt kadA cidikAra u
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 7 A. zabdakaustumaH / 251 kArazca syAt / api ca ye 'mI pratipadoktA itvotvAdaya Rta iddhAtorudoSThayapUrvasyati teSu raparatvaM na syAt / dvitIye tu guNavRddhayorna doSaH / aNanaNoH prasaktAvaNeveti niyamena kartA kAraka ityAdisiddheH / nanu isve sthAnini sarvA vRddhiranantaratamA tAraka ityAdau dIrghe tu sarvApi pramANatotaratametyavizeSAdubhayatrApi sakalavRddhiprasaMge niyamostu, guNastu kartA ityAdau mAtrika eva prAptaH / taritetyAdau dvimAtrasya tu dvimAtra ekeva prAptaH / tathA ca aNanaNoH prasaMgAbhAvena niyamApravRttau dIrghaveDeca syAt / hUsveSu tvakAro bhavannapi raparona syAt / yo himathamavAkyenANeveti niyamyate / tasyaiva dvitIyena raparatvaM vidhIyate / tathA ca guNe doSostyeveti cet / cajoH kughiNNyatorityAdau sAvakAzAyAH sthAnentaratamaparibhASAyA vRddhividhau caritArthayApyuraNapara ityanayA guNaprasaGge raparatvena bAdhyatvAt / tasmAda dvitIyapakSe guNavRddhayone kazcidoSa iti sthitam / udAttAdiSu doSastu syAdeva / tathA pratipadokteSvitvAdiSvapi / tRtIye tUdAttAdiSu na dossH| tattavidhibhirantaratamaparibhASAsaMskRtaikravarNasyaiva vidhAnAt / kiratItyAdAvapi na doSaH / guNavR. ddhayostu doSa eva / tathAhi / Antayeto mAtrikasya mAtrike guNeraparatve ca kartetyAdi yadyapi siddhayati tathApitaritetyAdAveDeva syAttathA avizeSAd vRddhitrayepi pravRtte akArasyANtvAdraparatve kRte kArakastAraka ityAdi yadyapi siddhayati tathApi kAyakastAvaka ityAdyaniSTamapyApadyate / yattu pUrvasUtre bhASyakArairimaM pakSamAzritya samAhitamanAntaryamevaitayorAntaryamiti / yacca tatraiva vArtikakArairuktaM saMprayogo vA naSTAzvadagdharathavaditi / tadubhayamapi pAkSikaM bodhyam / tathAhi / yadA RtvajAtyavacchi
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 zabdakaustumaH / [1 a. aspa kontaratama iti parIkSyate avajAtyavacchinnazca kasyeti / sadA'nurUpamatisaMvandhirAhityenaiva dharmeNaitayorAntaryam / na hyAntarya caturdeti munitrayoktirasti pratyuta soSmaNaH soSmANa iti bhASyAd vRttezcAniyama eva labhyate / evaM ca naSTAzvadagdharathanyAyopi jAtyavacchedena parIkSAyAmeva / vyaktipuraskAreNa parIkSAyAM tUktarItyA duSToyaM pakSaH / tathA cAtra sUtre vAtikam / ya ussthAne 'N sa rapara iti ced guNavRddhayoravApratipattiriti / kiJcAsminpakSe ka rephaparatvaM ka vA lakAraparatvamiti vyavasthApi durupapAdA syAt / svatantraH kati nirdezAna vinimayo proyaGayacivibhASetyArambhAcca na vikalpa iti samarthanepi pratipattigauravaM syAdeva / rephasya pUrvAntatA sAdhayitumAdyantAviti sUtrAtsamAsaikadezabhUtamantagrahaNamanuvartya tasya rapara ityanyapadArthavizeSaNIbhUtena rephAnvayazca vAcya iti mahAnlezaH / caturthapakSe tu naitadupayujyataiti vakSyAmaH / tasmAnirdoSatvAccaturthapakSa evAzritaH / sa cetthamupapAdanIyaH / sthAne zabdadvayamihAnuvartate tatraikamuH sthAne yo 'NityanuvAdapi sthAnasambandhalAbhAya / dvitIyaM tu prasaGgAvasthAyAmeva raparo bhapatIti kAlavidhAnArtham / sthAnentaratamasUtre sthAnazabdasya tAlvAdiparatvepi zabdAdhikArAzrayaNAdiha prasaGgaparatvaM bodhyam / evaM ca guNavRddhayoH prAptayavasthAyAmevANo raparAH sampannA iti pramANatontaratamAvaiGAvaicau bAdhitvA sthAnatontaratamoNeva bhavatIti na kazciddoSaH / eva mudAttAdividhiSvapyantaratamatvAhakAro bhavati natu ar ir ityavadheyam / na caivaM karnatyAdAvanekA. ltvAtsarvAdezaprasaGgaH / AnupUryeNa siddhatvAt / tathAhi / sthAnitvamupajIvya pravRttaM raparatvaM sarvAdezatAM nApAdayati /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 7 A. zabdakaustumaH / 252 upajIvyavirodhAt / tathA ca pUrvasUtre vArSikam / sarvAdezaprasaGgastvanekAlatvAt / na vAnekAlatvasya tadAzrayatvAhavarNAdezasyAvighAta iti / aNgrahaNaM kim / rIjhikAdInAM raparasvaM mA bhuut| maatriiyti| kriyate / tathA Dhaki lopopiraparaH syAt / eve ca sUtravaiyApattau sAmarthyAdanenAlontyavidhi bAdhitvA sarvAdezaH syAt / tathA hotApotArAvityatrAnakopa raparatve saMyogAntalope ca kRte tasyAsiddhatvAvalopo na syAditi dik / atha yo rikAdiSvaNa sa raparaH kuto neti cet / anAdezatvAt / AdezatvaM hi samudAye vizrAntam / na caivaM kRSNArdirityAdau raparatvaM na syAtpUrvaparasamudAyasya sthAnitvAditi vAcyam / pUrvaparayoriti dvivacananirdezena sahitayoravayavayoreva sthAnitvAvagamAt / ata eva dvayoH sthAnino. bhinnAdiSu natvavad dvAvAdezau mA bhUtAmiti tatraikagrahaNaM kRtam / tasmAhakArasyApi sthAnitvamastyeva / taduktam / yo tdhubhyo| sthAne bhavati labhate 'sAvanyatarato vyapadezamiti / tasmAdekAdezepi raparatvaM bhavatIti sthitam / syAdetat / uktarItyA Rta udityukArAdezasyApi raparatvaM syAt / tathA ca vibhaktisakArasya rutve kRte pUrvasya rorIti lope dUlopaiti dIrpaNa mAtUH pitU. riti prAmotIti cet / maivam / rutvasyAsiddhatvena rAtsasyati sakAralope rephasya visargeNa ruupsiddheH| nanvevaM mAtuHkAryamityatra SatvaM syAt / idudupadhasya cApatyayasyeti sUtrAt / na cAyaM pratyayavisarjanIya eveti vAcyam / akArasya pratyayAvayavatvepyAtyayatayA tadAdezasya sutarAmatathAtvAditi cet / ucyate / Rta udityekAdezasya parAdigrahaNena brahaNAdasti tAvatsAntasya pratyayasaMjha sakAre lupte tvavaziSTasyaiva pratyayasaMjJA / ekadezavi
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zabdakaustumaH [1 a. kRtasyopasaMkhyAnAt / sthAnivadAdeza ityatrAdezagrahaNAdvA / ata eva yaGo yakAre lupte akArasya pratyayasaMjJetyuktam / tathAcAmatyayasyeti SatvaniSedhaH siddhaH / na caivaM pratyayAkyavasthA. nikatvepi pratyayasthAnikatvAbhAvAt SatvaM syAdeveti vAcyam / apratyayasyetyanuvAde paribhASAnupasthAnena sthAneyogasya durlabhatvAt / avayavAvayavibhAvasya SaSThayarthatvasambhavAt / nanvapratyayasyeti paryudAsaH tathA ca pUrvAntatvenaikAdezagrahaNAtpatvaM syAdeva / kiJca prasajyapratiSedhapakSepi sambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyasyAnyAyyatvAt / apratyayo yo visargastasya patvaM syAditi vaakyaarthH| tathA cAgniH karotItyAdau sthAnivadbhAvena visargasya pratyayatvAnmA bhUt Satvam / mAtuHkAryamityAdau tu syAdeveti cet| ihedaM tattvam / kaskAdiSu bhrAtuSputrazabdasya pATho jJApakaekAdezazAstreNa nittAtparasya SatvaM na syAditi / yadvA prasajyapratiSedhavaiyadhikaraNyAnvayAveva jJApyate / yattu bhASyaM lupyate pratyayo rAtsasyati / yacca kaiyaTakRtaM tavyAkhyAnam / utve kRte 'vaziSTaH sakAra eva pratyayasaMjJaH sa ca lupta iti / tadubhayamapi cintyam / iha siddhaM tu prasaMge raparatvAditi pakSe yadyapyarArAdirUpeNa vidhAnAdabhaktatvAdizakaiva nAsti tathApi saMprayogo veti pUrvasUtroktarItyA tRtIyapakSamAzritya bhASye pakSatrayaM cintitam / tatrAbhaktatvapakSe parAditvapakSe ca vave ityAdAvuradatveraparatve ca kRte halAdizeSeNa repho na nivarteta / abhyAsAvayavasyAnAdehala eva tena nivartanAt / tasmAdantagrahaNamanuvartya pU. ntipakSa eveha sthApita iti sNkssepH|| __ alontyasya // sthAnaSaSThInirdiSTasya yaducyate tattadantyasyAlaH sthAne bodhyam / tyadAdInAmaH / saH / yaH / sthAnaSa
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pA. 7 A. zabdakaustubhaH / 255 SThIti kim / ArddhadhAtukasyeT, tRca RkArAtpUrvo mA bhUt / idaM ca SaSThIsthAneyogeti sUtrasyAnuvRtterlabhyate / ala iti kim / padasyetyadhikRtya vidhIyamAnaM vasusaMsviti datvaM paramAnadudbhayAmityAdAvantyasya padasya mA bhUt / etenAla iti jasantamAzrityAlAtmakA AdezA antyasya syuriti vyAcakSANAH parAstAH / antyasya padasyApi prasaGgAt / kiM caivaM lAghavArthamalantyasyetyeva sUtrayet / api cArurmanazcakSuzcetora horajasAM lopaH pAdazatasya saMkhyAderiti lopo Dhaki lopazca sarvAdezaH syAt / tatazca virajIkarotItyAdi na sidhyet / yattu ala iti jasantamiti pakSe anekAlzitsarvasyeti sUtre anekAlgrahaNaM na karttavyamiti lAghavopavarNanaM, tadapi na / SaSThIti pakSepi Giccetyatra GidevAne kAla antyasya syAt / na tu aGidapIti niyamAzrayaNenAne kAlagrahaNapratyAkhyAnasambhavAt / vastutastu pakSadvayepyanekAlagrahaNaM karttavyameva / anyathA 'to bhisa aisityAdipaJcamInirdezeSvane kAlapyAdezaH parasyAdeH syaat| satyanekAlgrahaNe paratvAtsarvAdezaH / ata eva tasmAdityuttarasyAderiti na sUtritam / tathAhi / aloMtyasyetyasya dvAvapavAdau / AdeH parasya, anekAlazitsarvasyeti / tatra prathamasyAvakAzaH / IdAsaH, bahorlopa iti / AsInaH, bhUyAn / dvitIyasyAvakAzaH / asterbhUrityAdi / ato bhisa ityAdeH paratvAtsarvA - dezatve siddhaM rAmauratyAdi / na cAdeH parasyetyatrAla iti jasantamanuvartya rAmairityAdi sAdhanIyamiti vAcyam / tathA sati bhUyAn bhUmetyAdyasiddhayApatteH / tadevaM kAryasyAntyelyanusaMhAro vyAkhyAtaH / GiccetyAdyagrimasandarbhAnuguNatvAt / yadvA / SaSThayA evAyamanusaMhAraH / yA sthAneyogA SaSThI sAntyasyAlo bodhye /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zabdakaustubhaH [ 1 bha0 ti / atra pakSe GiccetyasyAyamarthaH yatra GidAdezo vidhIyate tatra yA SaSThI sA antyasyAla iti / evamagrepi // 1 Gicca // Gidane kAlapyantyasya syAt / dadhnA / dadhne / ananyArthaGitveSvanaGAdiSu caritArthamidaM tAtaGi pareNAnekrAzitsarvasyetyanena bAdhyate / nanUtsargApavAdayorayukto vipratiSedha iti cet / satyam / sarvAdezepi tAtaGi guNavRddhipratiSedharUpaM prayojanaM sambhAvyate / tAvatA ca kiJcidvilambena pravRttoyamapavAdopyasminviSaye utsargeNa samakakSatAmApatra iti yukto vipratiSedhaH / yadvA / erurityasyAnantarantihyostAditi vaktavye GitkaraNaM guNavRddhipratiSedhArthameveti vipratiSedhopapattiH / astu vA vinApi vipratiSedhaM sarvAdezaH / pradarzitasya guNavRddhipratiSedhArthatvasya sarvAdezatAmantareNAnupapatteH // AdeH parasya / parasya yadvidhIyate tadAderalo bodhyam / IdAsaH / atra tasmAdityuttarasyetyupatiSThate / tenAdezakAraH / AsInaH // anekAla zitsarvasya || anekAl AdezaH zicca sarvasya syAt / asterbhUH / bhavitA / idama izU / itaH / Giccoti niyamAtsiddhe 'nekAlagrahaNamapavAdavipratiSedhArthamityuktam / yattu vRttikArairjazzasoH ziriti zita udAharaNaM dattam / tacci - ntyam / sarvAdezatAM vinA tatra zivasyaivAlAbhAt / sarvAdezavAyA zrAnRpUSpAdanekA latvenaiva jalDAdezAdiSviva siddhatvAt / tathAhi / NalDAziprabhRtayo yadA sarvAdezAstadA pratyayasaMjJAH / tataH pratyayAditvaprayuktA itsaMjJA / tato lopaH / tata ekAlatve satyapi na sarvAdezatvakSatiH / upajIvyavirodhApatteH | ata eva hi kartetyAdau na sarvAdezatetyuktam / zakAreNAnubandhena izya
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA. 7 A. zabdakaustubhaH / 257 bhratInAmanekAlatvAdeva siddhe zidrahaNaM nAnubandhakRtamanekAltvamiti jJApanArtham / tena divaut arvaNastrasAvityAderna sarvAdezateti bodhyam / nanu kathaM jJApakatA ghvasoreddhAvabhyAsalopazcetyetadarthatayA zidgrahaNasya caritArthatvAt / tatra hi lopaz iti chidyate saMjJAyAM ca kRtaM zittvaM tatrAnupayuktaM satsaMjJini phalati, unmuTaSTitvavaditi siddhAnta iti cet / satyam / anekAntA anubandhAiti pakSe nAnubandhakRtamanekAltvamityatya prayojanAbhAvAttadabhiprAyako lopaziticcheda iti siddhAntaH / ekAntA iti pakSe tUktarItyA jJApakamAvazyakam / dhvasorityatra tu lopa ityeva chedaH / lopoyIti prakRte punarlopagrahaNasAmarthyAtsarvAdezaH / vArtikamate tu nAnarthakelontyavidhirityeva siddham / na cAnabhyAsavikAreSviti paryudAsasyAyaM vissyH| lopasya vikAratvAbhAvAt / rUpAntarApatirhi vikAraH / yathA bhRkSAmit atipipozcetyAdiH / ata eva paspazAyAM lopo vikArAtpRthagupAtaH lopAgamavarNavikArajJo hi vedaM paripAlayiSyatIti / uktaM ca pRSodarAdInIta sUtre kaiyaTena / dvau cAparau varNavikAranAzAviti / vastutastUpadezAvasthAyAmevAntaraGganayetsaMjJA / ata evoccaritapradhvaMsinonubandhAH smaryamANAH santa eva kArya nirvAhayantIti siddhaantH| idaM cottarasUtre eva kaiyaTe sphuTam / tathA ca diva ut arvaNastrityAderekAltvAdekAntapakSepi na sarvAdezatA prasajyate / evaM ca nAnubandhakRtamanekAltvamiti jJApanaM. vyartham / zidahaNaM ca.sutarAm / idama iz idaM kimorIzakItIzIzostu zakAroccAraNasAmarthyAtsarvAdezatAyAH prAG nlopH| yattuM kRtepi sarvAdeze prayojanAbhAvAcchakArasyetsaMjJA na syAditi haradattenoktam / tanna / lopasyaiva prayojanatvAt / . 33
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zabdakaustubhaH / [1 a. na caivamuccAraNavaiyarya, sarvAdezatvasampAdanena kRtArthatvAditi dik / tasmAdiha sUtrabhASyakRtorabhiprAyazcintyaH / iha nAnekA. ziditi paThitvA antyasyAderita cAnuvAMnusaMhAradvayaniSedhe sarvasyeti zakyamakartum // iti zrIzabdakaustubhe prathamAdhyAyasya prathame pAde saptamamAnhikam // sthAnivadAdezonalvidhau // AdezaH sthAnivatkAryaM labhate pravartayati ca / tRtIyAntAdvatinA sthAninA tulyaM vartataiti vAkyArthalAbhAt / yadrUpavaikalyAdupadezApravRttau satyAmatidezo mRgyate taccedrUpaM sthAnyalo 'sAdhAraNaM na bhavet / aavdhissiisstt| atra hantarvidhIyamAnamAtmanepadamatidezAdherapi bhavati / A. Doyamahana ityatra hi alnaashriiyte| rAmAyetyAdau supiceti dIrghakatavye yadyapi yatrAdau ityalAzrIyate tathApi na tatra tadvirahapratyuktAH supicetyasyApravRttiH / yAdezasya yatrAditvAt / suptvvaiklyaatuupdeshsyaaprvRttiH| suptvaJceha yadyapi e ityasminnali vartate tathApi na tadalo 'sAdhAraNam / bhyAmAdau samudAya vishraante| idaM ca kAryakAlapakSAzrayeNoktam / yathoddezapakSe tu supsaMjJAyA api zAstrIyatvAtsaivAtidizyate / tata upadezenaiva dIrgha iti na kiJcitkaSTam / etenAruditAmaruditamityAdAviDAgamopiH vyAkhyAtaH / tatrApi sArvadhAtukasaMjJAtidezasambhavAditi din| atra dhAtvaGgakRttaddhitAvyayasuptipadAdezAH prayojanamiti vR-; tikRtaH / udAharaNadik ceyam , na tu parigaNanamiti bhramitavyam / cle sijityAdInAmasaGgrahApatteH / krameNodAharaNA-, ni / asterbhUH / ArddhadhAtuke vivakSite / ata evAGgAttpRthak dhAtUpAdAnam / dhAtutvAddhAtupratyayAH / bhavyam / kena kAbhyAM kaiH / aGgatvAdinAdezadIrghambhAvAH / kRt / prakRtya / kRtvaa|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.pA. 8 A. zabdakaustubhaH / svasya piti kRtIti tuk / adyatanam / taddhitatvAttadantatvaprayuktA prAtipadikasaMjJA / kadazvaH / sthAnivadbhAvenAvyayatvAdavyayapUrvapadaprakRtisvara ityAhuH / taccintyam / sthAnentaratamaparibhASayA gatArthatvAm / adhodha iti tUdAharaNamASTamikadvitvasya sthAne dvirvacanarUpatvAtsaMbhAvyate kintu tatrApi phalaM durvacam / tasmAdadhodhaHkAma ityudAhAryam / ataH kRkamIti prAptasya sasvasyAvyayatvAtparyudAsaH / yattu vRttau prastutyetyavyayAdezodAharaNam | taccintyam / ktvAmAtrasyAnavyayatvAt / tadantavidheH sarvaikavAkyatayA siddhAntitatvAt / na ca jahatsvArthAyAM vRttau ktva A narthakyAtsarve sarvapadAdezA ityabhiprAyeNedamiti vAcyam / hUsvasya piti kRtIti tugabhAvApatteriti dik / sup / rAmAya | tiG | apacatAm / tiGantatvAtpadatvam / vaH, naH / padatvAdutvAdi / nanvevamadha ityasyApi padAdezatvAdeva gatArthateti cetsatyam / govalIvardanyAyenAvyayagrahaNAditi dik / ihakAbhyAmityAdAvAdezaH kAryaM labhate kena kairityAdau tu parasya pravartayatIti vivekaH / nanu vatkaraNaM mAstu, sthAnyAdeza ityetAvatApyasaMyogAlliT kidityAdAviva vatyarthalAbhAt / yadAhuH / paratra parazabdaH prayujyamAno vinApi varti vatyarthe gamayatIti / na ca sthAnI AdezaM pratipadyataityeva vAkyArthaH kiM na syAditi vAcyam / tattadAdezavidhAyakaireva gatArthatvAt / na cAdezaH sthAnirUpamApadyate / vacanadvayaprAmANyAcca vikalpa iti vAcyam / vA liTItyArambhAt / na ca cakSiGaH khyAm AdezaH sthAnIti vacanadvayaprAmANyAtsarvatra vikalpApattau livyeveti niyamArthaM tatsyAditi vAcyam / evamapi vibhASA luGluGorityAdyaprAptavibhASAsu vAgrahaNavaiphalyApatteH / astibhUbhyAM rUpadvayasi - 259
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 zabdakaustubhaH / [1 0 dAvastebharityasya vaiyApattezca / atrAhuH / patkaraNAbhAve sthA-' nI Adezasya saMjJA syAt / prAyeNa hyasminpAde saMjJAsUtrANyevArabhyante / tatazcAGageyamahana ityAtmanepadaM vadhereva syAnna tu ha. nteH / na ca svarUpamiti hanterapi grahaNam / azabdasaMjJota niSedhAt / na ca sthAninaH saMjJAtve siddhaM dharmiNamityAdinyAyabAdhaH / anekazaktaHzabdasya zaktyavacchedena saMjJini viniyoga iti pakSe saM. zAyA evodezyakoTinivezAtAna caivamADo vadhiyama ityeva brUyAdi. tivAcyam / vadha hiMsAyAmiti bhauvAdikasyApi grhnnaaptteH|n caivamADo vadhayama iti paThyatAm / akArasya vivakSitatvAccana bhauvAdikatiprasaMga iti vAcyam / sakalahantyAdezasaMgrahArthamAGo yamahana ityasyaiva vAcyatvAt / tathA cAvadhiSTavadAjaghne ityatrA. pyAtmanepadaM siddham / tathAhi / hanteliTi lasAmAnyApekSatvAdantaragatvAttivAdiSu kRteSu paratvanityatvAbhyAM zeSAtkartarIti bAdhitvA lidi dhAtoriti dviHprayoge 'bhyAsasya cuttve 'bhyA. sAtparasya ghaMtve ekadezavikArAsambhavena samudAyasya samudAyAdezatvAdantyAdezatvaM tato vadhinA saha tulyayogakSematavati dik / astu vA sthAnina AdezaH saMjJA / tathApyaniSTaM tulyameva / ta. thAhi / asyativaktItyatra khyAtipadena cakSiGava gRhyeta / kRtrimatvAt / tathA ca samacakSiSTetyatrAG syAt Akhyatetyatra ca na syAt / na caivaM cakSiGa ityeva brUyAt / anubaMdhAnardezenApi ya. lugvAraNasambhavAditi vAcyam / evamapi gAGkuTAdisUtre gADA iGgAGograhaNApatteH / iGityavacanasAmarthyAda chubhayagatiH syAt / gameriTa parasmaipadevityatra viNiDikAmeva grahaNaM syAt / tasmAtkarttavyameva vatkaraNam / nanvevaM vatkaraNAbhAvA. dhInalAghavAnurodhAtsaMjJAprakaraNAdanyatraiva sthAnivadbhAvaprakaraNaM
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustumaH / - 261 kriyatAmiti cena / tathA satyAdezagrahaNaM vinA vAkyArthAnirvAhe bhugaurvaapseH| siddhAnte tvAdezagrahaNamAtAracyamAnamAnumAnikasaMgrahArtha bhavatIti tahalenaikadezavikRtasyopasaMkhyAnami. ti vArtikaM pratyAkhyAsyate / api ca kAmamatidizyatAM veti vakSyamANamapi vatkaraNAyattamiti dik / syAdetat / yadi saMjJAprakaraNe vatkaraNaM vinA atidezAlAbhastAI kit Git ityAdau kA gatiriti cet / ucyate / kiditi na saMjJA / na ktvA seDiti jJApakAt / nahi ktvaH kitsaMjJA prAptA yA niSidhyetAnanu mRDamRdeti prAptA sA niSidhyatAm / vacanadvayasArthakyAya ca vikalpo 'stviti cenna / mRDamRdetyatraiva vAgrahaNasya sambhavAt / kizcaivaM niSThAzIGityAdi vyartha syAt / na hi zIDAdibhyo niThAyAH kena citsaMjJA prAptA / evaM DidityatidezaH, kitsAhacaryAt / kiM ca Didityasya saMjJAtve ahijyAdisUtre 'syaiva grahaNaM syAt kRtrimatvAt / tathA ca navaza iti sUtraM vyartha syAt / bAvazyataityatra saMprasAraNAmApteH / kiM ca kiti cetyatrAsyAgrahaNaM syAt saMjJAsvarUpAnuccAraNAt / tathA ca gAchuTAdItyatra kuTAdigrahaNaM vyartha syAt / bahugaNetyatra tu saMkhyetyatidezaH / anyathA TighubhAdivadekAkSarAyA eva saMjJAyAH karttavyatApatteH / kikinau liTcetyAdi tu na saMjJAprakaraNaM tena liDvadityatidezo nirvAdha iti dik / athAdezagrahaNaM kimartham / sthAnivadityetAvataiva saMbandhizabdamahimnA tallAbhAt / yathA pitRvadadhIte ityukte putra iti gamyate iti cet / satyam / dvividha AdezaH / aste rityAdiH pratyakSaH / testurityaadistvaanumaanikH| satra hokAreNekArAntaH sthAnyanumIyate / ukAreNa cokArAnta AdezaH / tathA ca testurita phalitArthaH / tatrAsatyAdezagrahaNe
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26.2 zabdakaustumaH / . [1 a0 pratyakSasyaiva grahaNaM syAnAnumAnikasya / aadeshgrhnnsaamrthyaastuubhyprigrhH| tena pacAtvityAdestiGantatvAtpadasaMjJA siddhayati / nanverurityAdi yathAzrutamastu / ekadezavikRtasyAnanyatvAcca padatvaM bhaviSyatIti cenna / arthavatyeva sthAnyAdezabhAvavi. zrAntevAcyatvAttasyaiva prasaGgasambhavAt / tathAhi / SaSThIsthAneyogetyuktam / sthAnaM ca prasaGgaH / sa cArthavataH / arthapratyAyanArtha zabdaprayogAt / yadyapi cle: sijAdAksambhavIdam / tathApi sati sambhave 'rthaprayuktaprasaGga eva grAhya ityAdezagrahaNenaiva jJApyate / uktaJca / sarve sarvapadAdezA dAkSIputrasya pANineH / ekadezavikAre hi nityattvaM nopapadyate // padamihArthavat / padyate 'neneti vyutpatteH / yadyapi sarvavikAre mutarAM nityatvAnupapattiH / tathApIha vikAra eva nAstIti tAtparyam / tathA ca vArtikam / kaaryviprinnaamaavti|kaarymih jJAnaM yogyatAbalAt / tathA ca jJAnaniSThamutpAdavinAzAdikaM viSaye Aropyate iti bhAvaH / nanvevaM buddhivipariNAmamAtrasya sthAnyAdezabhAvatve 'pavAdepyutsargakRtaM syAt / tathAhi / kapratyayAntAdapyaNNantattvaprayukto DIpa syAt / atrAha vArtikakAraH / siddhantu SaSThInidisya sthAnivadvacanAditi / SaSThIsthAneyogetyanuvRttariti bhAvaH / nacApavAdaH SaSThInirdiSTasya sthAne vidhIyate / nAbhinamazcetyAdau tu paSTayAH sthAne prathamA bodhyA / vizravaNaravaNetyAdIni tu zabdA. ntarANi pratyayaviSayANi bodhyAni // vizravaHzabdAttu pra. sthayo na bhavati / anabhidhAnAditi bhAvaH / tathA ca vidUrAjya iti sUtre bhASyam / vAlavAyo vidUraM ca prakRtyantarameva vaa| na vai tatreti ca brUyAjjitvarIvadupAcaroditi / asminpakSa SaSThInirdiSTasya sthAne AdezA vidhIyantaiti vRddhisUtrasthaM bhASyaM
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustumaH 1 yathAzrutameveti nirvAdham / yatu sthAnyarthAbhidhAnasamarthasyaivAdezatetyevaMparatayA kaiyaTena bhaGktvA vyAkhyAtam / tadatratyapakSAntarAbhiprAyeNetyavadheyam / atha vA zyanaH zitkaraNaM jJApakam / apavAde utsargakRtaM neti / na ca pizvanivRttyarthaM taditi vAcyam / nittvAdeva tatsiddheH / nittvaM hyAdyudAttArtham / iyanaH pitve tu pitvAdanudAttatve lasArvadhAtukAnudAttatve ca dhAtusvaraNaiva siddhauM kiM nizvena / na cAnekAkSu vizeSaH / divAdau tadabhAvAt / vAvRttuvarttanaityastIti cenna / vAzabdasya trikalpArthatvAt / na ca bhvAdipAThena siddhestadvaiyarthyam / bhvAdipAThasya vRdbhayaH syasanorityAdyantargaNakArye upakSINatvAt / nanvevaM tato vAvRttyamAnA sA rAmazAlA nyavIkSateti bhaTTiprayogAnupapattiriti cenna / tatra vAzabdasyevArthatayA kAmayamAneva na tu tathA / kiM tu chalanArthamAgatetyarthAt / atra kaiyaTaH / tAcchIlyAdiviSaye cAnaziyano nitvaM prakRterAdyudAttArtha syAditi / ta tra hi lasArvadhAtukAbhAvAdanudAcAprAptyA cita ityantodAttatvameva prAptamiSTaM ca / tatrAniSTArthameva nittvaM kinna syAditi tasyAzayaH / na tvetadyuktam / anyatra vikaraNebhya iti paryudAsAcchcansvarasya durbalatvAt / na ca nitvasAmarthyAttadvAdhaH / lasArvadhAtuke caritArthatvAt / tatra sthAnivadbhAvalabdhena pitvena gatArthateti cenna / iha nitvenAtidezaparyudAsayoranyatarasminnavazyavAdhye 'tidezavAvasyaiva nyAyyatvAt / pUrvAnvAdhante nottarAniti nyAyAcca / yattu kaizciccAnazantasyAdyudAttatvamiSTamityevaMparatayA kaiyaTagranthaM vyAkhyAya vikaraNebhyonyatreti paryudAsastu yatra trikaraNaH svarabhAk tdvissyH| iha tu trikaraNAntameva svara bhAk / sauvaryaH saptamyasvadantasaptamya iti siddhAntAdityuktam / tadetannirmUlam / ghusaMjJAsU 263
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 zabda kaustubhaH / [ 1 a0 trazeSasthena kharasUtrasthena ca bhASyeNa viruddhaM cetyupekSyam / kiJcAtonupasargeka iti kApavAdasya gApoSTagiti TakaH kitkaraNaM jJApakam / nApavAde utsargakRtaM bhavatIti / analvidhAviti kim / tena tasmAttasya tasmiMzca vidhau mA bhUt / tatrAlA vidhau yathA / vyUDhoraskena / atra sopadAdAviti visarjanIyasya sthAne vihitasya sakArasya sthAnivatvAdvisarjanIyasya aTsUpadezAdavyavAyaiti NatvaM prAptam / alaH parasya vidhau yathA / dyauH / panthAH / saH / atra halGayAdilopo na bhavati / alo vidhau yathA / diva ut / dyukAmaH / lopo vyorbalIti lopo na bhavati / uttvavidhAnantvaharvimalaghu ityAdau caritArtham / Ale vidhau yathA / yajektaH, iSTaH / ka iSTaityatra samprasAraNasya sthAnivatvAtkayaSThetyAdAviva hazicetyuttvaM na bhavati / sa iSTa ityatra etattadoH sulopo na bhavati / anala ityuktepi sambandhasAmAnye SaSThayA prAguktAnekavibhaktayarthasaGgraho yadyapi sambhavati tathApi vidhizabdopAdAnamaprAdhAnyenApyala AzrayaNe niSedhArtham / tena prapaThyetyAdi siddham / atra hi valAderityaprAdhAnyenAlAzritaH na tu prAdhAnyena / syAdetat / sthAnyanubandhakAryANyapi tA niSidhyeran / tathA ca pradIvyetyatra sthAnivadbhAvena kitvaM na labhyeteti cet / na / anekAntA anubandhA iti pakSe anubandhAnAM sthAnyaltvAbhAvAt / ekAntapakSepyantaraGgeNa lopenAdezasambandhAtprAgevAnubandhAnAmapahArAt / na lyapIti liGgAcca / yattu sepicceti jJApakamucyate / tatpAkSikam / apidvacanasAmarthyAtsthAnentaratama paribhASayA prAptamanudAttatvaM na bhavatItyasyApi suvacatvAt / yadyapi sAmAnyAtideze vizeSAnatideza iti siddhAntaH / upasthitasAmAnyaprayukta dharmaistadAkSiptavyApaka sAmAnya
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA.. 8 A. zabda kaustubhaH / 265 dharmaizca vidhyAkAMkSApUraNe satyanupasthitasya vizeSasya grahaNe pramANAbhAvAt / ata eva brAhmaNavadasmin kSatriye vArttavavyamityukte mATharAdivizeSakArya nAtidizyate / ata eva cAzaM. sAyAM bhUtavaccetyatra bhUtasAmAnye vihitayorluniSThayorevAtidezo na tu bhUtavizeSe vihitayorlaliTorapIti siddhAntaH / ta thApIha sUtre nalyapIti liGgAdvizeSopyatidizyate / kiti parato vihitamattvaM niSeDuM hi nalyapItyArabhyate / kittvaJca tkvAvizeSadharmaH / seTke tadabhAvAt / tena pradIvyetyAdi siddham / tasmAnnalyapItyeva sUtraM vizeSAtideze'nubandha kAryAtideze cetyubhayatrApi jJApakamiti sthitam / yattu prAJcaH / analvidhAviti niSedho vizeSAtidezajJApaka iti / taccintyam / vyUDhoraskena ka iSTa ityAdau visargatvasya yaNtvasya ca vyApakIbhUtayoratvahaztvayorniSedhena caritArthatvAt / yadapi tvAdeze kRttvapratyayatvAdyatidezamabhyupetya kaiSTa ityAdau hatvAdivizeSAtidezo na prApnotIti mizrairuktam / tatra visargatvayaNtvayoraTtvahastve kathaM vizeSadharmAviti vipazcita eva vidAGkurvantu / yadyapi tatsthAnApannastaddharmaM labhataiti nyAyasiddham / ata eva vrIhisthAnApanneSu nIvAreSu vacanaM vinaiva vrIhidharmA avaghAtAdayaH kriyante / tathApi teSAM prakRtApUrva sAdhanatvaprayuktatayA yuktaM nIvArAdAvanuSThAnam / AGo yamahana iti hanterAtmanepadaM tu na hiMsAdyarthAbhidhAnaprayuktaM yena vadhau bhavet / kintu strarUpamitivacanAtsvarUpavizeSaprayuktam / ata evA'tRNeDityAdau na bhavati / tasmAyukta evAtidezArambhaH / syAdetat / mA bhUnnayAyena gatArthatA / jJApakAta bhaviSyati / tathAhi / yuSmadasmadoranAdezaiti sUtre 'nAdezagrahaNaM jJApayati, AdezaH sthAnivatsyA 1 '. 34
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a. diti / adojagdhiriti sUtre tikitItyeva siddhelyagrahaNamanalvidhAvitImamaMzaM jJApayati / aprAdhAnyenApyalAzrayaNe niSedha ityaMzaM ca, tathA ca kiM sUtreNota / ucyate / uttarArtha tAvasthAnivadAdeza iti karttavyameva / tasyaiva yogavibhAgamAtreNopapattau satyAmApattikaM vacanaM na kalpyam / evaM sthite 'na. lvidhAvityayamapyaMzaH spaSTapratipattyartha kriyate / uttarasUtre dvitI. yavidhigrahaNasyAnuvRttyartha ca / tatprayojanaM tu tatraiva vakSyate / etadeva ca sakalamabhisandhAyoktaM bhagavatA / ArabhyamANepyasminsUtraiti / syAdetat / astu sUtrArambhaH / tathApi kAryAtideza evAyamiti kutaH, prakArAntarANAmapi sambhavAt / tathAhi / atidezaH SoDhA / nimittavyapadezatAdAtmyazAstrakAryarUpAti. dezabhedAt / tatra nimittamazakyamatideSTum / brAhmaNyavat / na hi brAmaNasyAgrabhojanAdau nimittabhUtaM brAhmaNyaM vacanazatenApi kSatriye 'tideSTuM zakyate / pUrvavatsana ityatrApi prakRtigataM nimittaM DigtvAdi na sannante 'tidizyate / kiM tu prakRtigatameva tatsanA vyavadhAne satyapyAtmanepadaM pravarttayatItyetAvanmAtramatidizyate / etAvataiva ca nimittAtidezoyamiti vyavahAraH / na cAyaM kAryAtideza evAstAmiti vAcyam / cikaMsate pracitraMsataityAdAviprasaGgAt / nimittAtidezapakSe tvanupasargaH prapUrvazca kramireveha sanA vyavahitopyAtmanepadaM pravartitavAniti snukramoranAtmanepadanimittaiti niyamAdiNa na bhavati / nimitaM hi tatra phalopahitameva gRhyate na tu svarUpayogyatAmAtramiti vakSyAmaH / siddhaM tvAtmanepadena samAnapadasthasyedapratiSedhAditi vArtikarItyA vihApi kAryAtidezatA suvacA nyAyyAcati tatraiva vakSyate / vyapadezAtidezastvAcantavadekasminnityeka
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. shbdkaustumH| 267 sminnapyAdiranta iti ca vyapadezetidiSTe tattatsUtraireva kAryANIti bhAvaH / tathA ca pAJcaH / Adyantavavyapadezo nimittaM pU. vatsana iti / etacca nirmUlamiti tasminneva sUtre haradattaH / tasyAyaM bhAvaH / kAryAtideza eva tatra yuktaH / sarvAtidezAnAM kAryArthatayA kAryasyaiva prAdhAnyAt / ata eva kAryAtidezAbhyupagame yatra bAdhakAvatArastatraiva prakArAntarAnusaraNam / na cAcantavatsUtre tadasti / pratyuta vyapadezAtidezapakSe eva bAdhakam / tathAhi / kurute kurve ityAdAvantyavyapadeza AdivyapadezazcAstu / tathApyantyojAdiryasyetyevaMrUpasya bahuvrIhyarthasyAbhAvATTisaMjJAyA abhAve TeretvaM na syAt / kurvAtaityAdau dRSTasya TeretvAkhyasya kAryasyAtideze tu na kazciddoSa iti / tAdAtmyAtidezastu pinayoramedAtidezaH ( subAmantrita parAGgavatsvaraiti yathA / tena yatto divo duhitamatta bhojanamityAdAvAmAntritasya cetyASTamikasUtreNa padAtparasyAmantritasya kriyamANo nighAto divo duhitariti samudAye pravartate / zAstrAtidezastu karmavatkarmaNetyatra pAkSiko vakSyate / kAryAtidezo gotonnidityaadiH| rUpAtidezastu dvivacaneci tRjvakroSTurityAdiH / tadiha kAryAtideza evetyatra kiM vinigamakamiti cet / ucyate / kAryasya prAdhAnyAttadatideza evAyam / atidezAntare bAdhakasatvAcca / tathAhi / nimittavyapadezAtidezau tAvatpAkSikAvityuktam / zAstrAtidezopyevam / tAdAtmyAtidezastu dvayoH sahAvasthitayoH syAt / suvAmaMtritayoriva / iha tu sthAnI Adezena apahRta iti tadasambhavaH / rUpAtideze vAdezavidhAnaM vyartha syAt / na ca vaMcanadvayamAmANyAdvikalpaH / vibhASAluGluGoriti vikalpArambhAt / tasmAskAryAtideza evAyamiti sthitam / yattu nyAsakAreNoktam /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zabdakaustubhaH / [1 0 vyapadezAtidezassaMjJApakSe paryavasanaH / sa ca vatkaraNasAmarthyA: deva na bhaviSyatIti / tatre vaktavyam / astIha saMjJApakSAdvaiSa. myam / tathAhi / AGoyamahana ityAdau vadhereva grahaNaM syAna tu hanteH / tathA kena kasmAdityAdAvaGgakAryAdIni na syuriti saM jJApale doSadvayam / na cedaM vyapadezAtidezesti / svarUpamiti vacanAddhi hanterhantireva saMjJA / tadvyapadezasya vadhAvapyatideze dhubhAbhyAmAtmanepadaM labhyate / na tu hantereva / evaM sthAniniSThAnAM dhAtvaGgAdivyapadezAnAmAdezetidezAddhAtvaGgAdikAryANya. pi sulabhAnyeva / tasmAtmAdhAnyAtkAryAtidezoyamityeva tattvam / atra vaartikkaaraaH| tasya doSa ityupakramya tayAdeze u. bhayapratiSedhaH, DyAgrahaNe 'dIrghaH, AhibhuvorIdapratiSedha ityAdi peThuH / tatrobhayazabde yathA nAtiprasaGgastathA sarvAdigaNavyA: khyAvasare evopapAditam / GyAgrahaNepi DI I A Abiti dI. rghaprazleSAdatikhaTvenAtikhaTve ityAdau nAtiprasaGgaH / na caivamapyatikhavAyetyatra doSatAdavasthyam / upasarjanastrIpratyaye tadA diniyamasatvAt / na caivaM prazleSavarNanavaiyarthyam / atikhaTva i. tyAdAvaMgAdhikAraviraheNAvayavAhAbantAtparatvamAzritya halGayAdilopApatteH / na hi tatra vihitavizeSaNAzrayaNaM yuktam / ya: sa ityAdAvativyApteryAsetyAdAvavyAptezcetyuktam / ata eva sUtrakAropi tatra dIrghagrahaNaM kRtavAn / dIrghaprazleSastu tatpatyA. khyAnAya varNyataityanyadetat / yuktaM caitat / vArtikamate 'tikhavAyetyAdAvaMgAdhikAravalena kathaM cinirvAhepi jarase nase pR. te ityAdAvatiprasaMgasya duritvAt / mutAmicchansutIrityAdau sulopApattazceti dik / astu vA AkArAntaramapi pazliSya tasAmarthyAnmadhye hrasvatAmApannasya parihAra iti dik / Ahi
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. shbdkaustumH| 269 bhuvoriti vArtikantvitthaM bhASyakArAH pratyAcakhyuH / Atyetyatra Ahe. sthAnivadbhAvena prAptopi bruva INna bhavati / Ahastha iti jJApakAt / tena hi jhalAdau pare thatvaM vidhIyate / na ca kRtepITi bhUtapUrvagatyA jhalAditvAtthakArostviti vAcyam / evaM hi satyAthameva vidadhyAllAghavAt / tibAdInAM paJcAnAmapi zalAditayA NalAdInAmapi bhUtapUrvagatyA jhalAditvAt / tasmAdAhastha iti jJApakAdAheriDvadhau sthAnivadbhAvo neti sthitam / aste riti vihitasya bhuvopi sthAnivatvaniSedho na vaktavyaH / astisicopRktaiti dvisakArakanirdezena sakArAntAdevAsteH parasyeDvidhAnAditi / syaadett| as s iti sakAradvayanirdeze dhAtutvAbhAvAt ztibevAnupapannaH / padamadhyapraviSTena sakAreNa sico vizeSaNAsambhave sijAzrayasya ITaH prasaGgazca / na cAsteH sAntatvena vizeSaNasAmarthyAtsiprayuktopINa neti vAcyam / tathApi svatantrasya bhavateratiprasaGgasya durvAratvAt / tathA cArthabhedAbhAveSi svataMtrAsvataMtrAbhyAM bhUbhyAM abhUvIt abhAdIta rUpayApattiH / yapvetadoSopanyAsapUrvakaM mAdhavAcAryairuktam / sicolpAcakattvAhahuviSayatvenAbhyarhitatvAcca pUrvanipAte kartavye 'stisica iti vacanAttantrAdinA vidyamAnAtsica ityartho labhyate / ata evaM ztippayogopi sArthakaH / anyathA sijasbhyAmityeva brUyAt / na caivamasatAvasyatau cAtiprasaGgaH / vikaraNavyavadhAnena tAbhyAM parasyApRktasArvadhAtukasyAsambhavAditi / taccintyam / evamapi ritappatyayAsamAdhAnena dvisakArako nirdeza iti bhASyasyAni hAt / etena sicca asca sica s / samAhAradvandve luptapazcamIkaM padam / ayasmayAditvena bhatvAna kutvajaztve / asti ca tatsijas ceti karmadhArayaH / tena luptAsico bhUbhAvenApahRtAda
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 stezca parasya neti kalpanApi pratyuktA / uktarItyA rUpasiddhAvapi bhASyAnirvAhAt / tasmAdiha bhagavato 'bhiprAyAntarameva vaktavyamiti / atrocyate / astisicam s iticchedaH / sAntAdasternatu kRtabhAvAt / sAntAtsicaH zrUyamANAditi yAtrat / tathA ca sica ityasyAnantaraM sakAraH prazliSyate na tu ztipaH prAk / yena mAdhavoktaH zitappratyayAnupapattirUpo doSaH syAt / ata eva sico 'pRkta iti dvisakArako nirdeza ityuktaM bhAye / anyathA hyastIti nirdeza ityeva brUyAt / nanvevama stisicoktaiti saMhitA kathaM nirvahatIti cet / ittham / saMyogAntasya lopa iti dvitIyaH sakAro lupyate / nanu luptavibhaktikaM s iti padam / na caitatsaMyogAntam / tathA ca saMyogAntaM yatpadaM tasya vidhIyamAno lopaH kathamiha syAditi cenna / saMyogAnta - sya padAntasya lopaH syAditi vyAkhyAnAt / saMyogeti hi luptaSaSThIkaM pRthak padam / saMyogasya padasyetyubhayaM cAntasya vizeSaNam / eSa eva ca sUtrakRtopyAzayaH / yadi hyayaM bahuvrIhiH padaM cAnyapa dArtha iti vRttikAra kRtaM vyAkhyAnaM saMmataM syAttatagrahaNaM na kuryAt / saMyogena pada vizeSa NAdeva tadantalAbhAt / api ca sarUpasUtre pRthak sarvebhyo vibhaktAvekazeSa iti pakSe vRkSass iti prasajyetetyAzaMkya saMyogAntalopAtsiddhamiti bhASyagranthaH prakRtavyAkhyAnaevAnukUlaH / yattu tatra kaiyaTo vakSyati / vastutassaMyogAntasya lopAddhaluGayAdilopAditi / tantu mUlasvarasaviruddham / atra vyAcakSataityupakramAdaparitoSagrastaJca / ata eva halantyasUtre anyonyAzrayoddhArArthamantya lakArasyetsaMjJAyAM Nalo litvaM svarArtha kriyamANaM jJApakamiti prakramya, nanu lakAraH zravaNArtha evetyAzaM kyApRktaM haliti halgrahaNaM NalvyAvRttaye kriyamANaM NalopRktatAM 1
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 271 1 pA. 8 A. shbdkaustubhaa| jJApayatIti vakSyati / tasya hyayamAzayaH / bhettetyAdau DAdezo halgrahaNasya vyAvo na saMbhavati / sutisItipratyayaH prakRterAkSepeNa halantAyAH prakRteH pareSAM svAdInAM lopaH / na caDAde prati tAsantA prakRtiriti / evaM cehApi vRkSas ityasya prakRtitvAbhAtkathaM halGayAdilopaH / AstisicopRktaiti dvisakArako nirdeza iti prakRtagranthopyuktavyAkhyAyAmanukUla eva / nanvastUktarItyA saMyo. gAntalopastathApi tasyAsiddhatvAdrorutvaM durlabhAmiti cenna / saM. yogAntalopo rorutve iti vArtikenAsiddhatvaniSedhAt / harivo medinaM tvA ityAdivat / sicopRktaiti prakRtanirdeza eva ca vArtikoktArthe jJApako bodhyH| atha vA astu vRttikArokta eva saMyogAntasya lopa iti sUtrasyArthaH / antagrahaNantu pratyekaM saMyogasaMjJati pakSe saMyogAvantau yasyota dvitvAgatayestu / saMyogasaM. jJAsUtre bhASyakaiyaTayostathaivAbhidhAnAt / prakRte tu mAstu sNyogaantlopH| kintu dvayoH sakArayoH rutve kRte ato goratyanena eka evokAro bhaviSyati vidheyavizeSaNasyaikatvasya pazvekatvavadvivakSitatvAt / roriti jAtiparanirdezanAtaH paratvasya pUrvatvasya ca sambhavAt / jAtiparatve prakRtinirdeza eva pramANamastu / na ca paratvAdazi ceti prathamasyaiva roruH syAditi vAcyam / rutvasyAsiddhatayA hazparatvAbhAvAt / na cAzrayAsiddhatvamiti vAcyam / sthAnyaMze tathAtvapi nimittIbhUtahazaze tadasambhavAt / eSa eva ca dvisakArakanirdezaM vadato bhASyakArasyAzayaH / na tu saMyogAntalopa iti / ata eva nudAvadeti sUtre zuSaH ka ityAdi bahuyogavicchinnasya nakArasya kathamanuvRttirityAzaGkayAnyatarasyAnadhyAkhyeti saMhitApAThena nakArAntarapazleSa ityuktaM bhASye / haloyamAmiti lopa iti hi tsyaashyH|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 zabdakaustumaH / [ 1 a0 pUrvoktarItyA tu saMyogAntalopenaiva siddhau saMhitApAThaparyantaM nopanyasyet / saMhitAyAmapi hi haloyamAmiti lopasya bahiraGgatvatripAdasthitvAbhyAmasiddhatvAtsaMyogAntalopenaiva bhAvyam / saMyogAntalope yaNaH pratiSedhaH, na vA jhalo lopAdvahiraGgala kSaNatvAdveti vArttikoktapakSatraye prathamacaramayostasya durvAratvAt / tasmAtsamudAye pratyekaM vA saMyogasaMjJeti pakSadvayAnurodheneha samAdhAnadvayaM vyavasthitamiti bhASyArthaH / pUrvoktarItyA sica iti samAhAramAzritya tadupari m iticcheda iti pakSe tvastigrahaNapratyAkhyAnaparatayApadiM bhASyaM yojayituM zakyamiti dik / etena saMyogAntasya lopa iti sUtre 'ntagrahaNaM zakyamakarttumiti pa damaJjarI pratyuktA / pakSadvayepi prayojanasyoktatvAt / vidyamAnaM yatsicas iti pakSe vA yojyA / vastutastu jhala iti vatsasyetyapakRSyate tatsAmarthyAtsaMyogAntasya padatvAbhAvepi lopa ityalam / yattu sicaH paratvAdITi prApte AhibhuvorIdamatiSedha iti vArttikabalAniSedha iti kauzciduktam / tanna / tasya doSa ityupakramAtsthAnivadbhAvapratiSedhapareNoktavArttikenAsteH paratvamupajIvya pravRttasyeTo nivRttAvapi sicprayuktasyAnivAryatvAt / asthAdagAdityAdAvuktadoSatAdavasthyAcca / tasmAtprAgukteSvevAnyatamaH panthAH zaraNamityalaM bahunA / vadhyAdeze vRddhitatvapratiSedha idvidhizcati vArttikAntaram / asyArthaH / interbuli kRte bahulantaNyannavadhakagAtra vicakSaNAjirAdyarthamiti vArtikena saMjJAchandasorvadhAdezaH / sa ca halanta iti matvA vRddhirApAdyate / hanastociNNaloriti takArazca / tayoH karttavyayoH sthA nivadbhAvaH pratiSedhaH / tathA AvadhiSISThetyAdau sthAnivadbhAvenAGgatayaikAca iti niSedhaH prAptaH / tasminnapi karttavye sthAni *
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pA. 8 A. zabdakaustubhaH / 273. vadbhAvanAGgatA neti vAcyam / tadetadividhizcetyanenArthAduktam / etadapi bhASye pratyAkhyAtam / tathAhi / dhAdezastAvadadantaH / anyathA 'vadhIdityatrAto halAderiti vRddhiprasaGgAt / etaccotarasUtre bhASye eva spaSTam / vadhaka iti tu nAyaM Nvul kiM tu hano vaghazcetyauNAdikasUtreNa kvunpratyayaH / tathA ceha vRddhitatvayoH prasaGga eva nAsti / AvadhiSISTetyAdAviniSedhopi na bhavati / vadhyAdeze AdhudAttanipAtanasAmarthyAt / na caivaM satiziSlena - tena yadAvadhiSISTetyAdau pratyayasvaro bAdhyeteti vAcyam / ArddhadhAtukIyAnAmAdezAnAM pratyayavivakSAmAtreNa pravRttyA pratyayasvarasyaiva satiziSTatvAditi / syAdetat / ividhizvetyaMze pUrvapakSa eva zithilaH / tathAhi / upadezanudAttAdiniSidhyate / na ca vadhistathA / sthAnivadbhAvanAyaM tatheti cenna / alvidhau sthAnivadbhAvavirahAt / satyam / neha sthAnivadbhAvaM brUmaH / kintu hantyupadeza eva vdherupdeshH| kRapadeza iva kartA kartumityAdau karityAdInAm / sthAnivadbhAvastvaGgasaMjJArtha magyataityu. ktameva / nanvevamapi parihAragrantho 'saGgata eva / yadi hi prAgeva pratyayotpattervadhAdezAbhyupagamastahi vadhabhAvAtsIyuTi ciNvadbhAvoM vipratiSedheneti syasicasUtrIya vArtikaM virudhyeta / antaraGgabahiragayorvipratiSedhAyogAt / tathA ca karmaNi sIyuTi vadhiSISTetyekameva rUpaM syAt / iSyate tu ghAniSISTeti dvitIyamapi / atrocyate / vArtikamate ArddhadhAnukaityasya viSayasaptamItvopi liDiluGItyAdInAM parasaptamItvAbhyupagamena vipratipedhaH sambhavatyeva / ata evehAyudAttanipAtanAsaMbhavAdividhizvetyupasaMkhyAtam / bhASyakArANAM tvayamAzayaH / ArddhadhAtukaitivalliGItyAdirapi viSayasaptamyeva / tathA cAyudAttanipAtanenaikopapattau iva
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zabdakaustubhaH / [1 a0 vizceti na kartavyameva / ghAniSISTeti kathaM sidhyaditi paramavaziSyate / tatredamuttaram / pratipadavidherbalIyastvAciNvadbhAva i. ti / etacca syasisUtre kaiyaTena spaSTamuktam / tasmAdvArtikamate vipratiSedhAcciNvadbhAvaH / bhASyamate tu pratipadoktatvAditi viveka / etenaikAca upadezaiti sUtrepyA dhAtukIyAH sAmAnyena bhavantItyAdibhASyagranthA vyAkhyAtAH / yattu tatra kaiyaTaunoktaM vipratiSedhe upapattizcintyeti / tattu prAguktopapattireva smartavyetyevaMparam / syAdetat / pratipadavidhitvaM kimiha vivakSitam anavakAzatvaM vA sAkSAdupAdAnamAtraM vA / nAdyaH / syasisUtre hanagrahaNasya praghAniSyataityAdau labdhAvakAzatvAt / tatratyasya sIyuTgrahaNasya tu kAriSISTetyAdau kRtArthatvAt / na cAjantAdI. nAM caturNA syAdicatuSkasambandhe asvaritatvAcca yathAsaMkhyAbhAve hanteH sIyuTIti yoMzastasyAnarthakyameva / antaraGgatvAddhi vadhaH bhAve kRte tasya sthAnivatvena hantigrahaNena grahaNAtsIyuTi ciNvadiTi kRte NyallopAviyaGiti pUrvavipratiSedhenAllope sati vadhiSISTetyeva rUpaM syAditi vaacym| antaraGgeNa vadhinApahAre nyAyye satyasaMbhavAdeva hanteH sIyuTA samaM saMbaMdhAyogAt / saMbhave vyabhicAre ca syAdvizeSaNamarthavaditi nyAyAt / ata eva bhastrAdisUtre AtaH sthAne ityetatsvazabdasyaiva vizeSaNaM na tu bhasvAdInAmiti vakSyate / tathA nityaM krIDAjIvikayorityatra krIDAyAM tRco 'sambhavAdakenaiva tadanvaya iti vakSyate / nAntyaH / vadhAdezepi hano vadhaliGagIta sAkSAdapAdAnasyAviziSTatvAt / antaragatvasyAdhikatvAcceti cet / atrocyate / ciNvadiTceti cakArasyAnuktasamuccayArthatvena vyAkhyAnAddhanterapi parasya sIyuTazciNvadbhAvo vidhIyate / tasya cAnarthakatvameva pratipadavidhitva
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. ' zabdakaustubhaH / 275 m- | anuktasamuccayArthatvaM cAsya bhASyakAra eva vakSyati / caM bhagavAnkRtavAMstu tadarthamiti / ata eva lAbhAtsUtramatyAkhyAnapakSe kRtepITi NilopaH siddhayati / sUtrArambheparamiT cAsiddhastena melupyate Niriti vakSyamANaM bodhyam / yadvA kiDIti sAmAnyamArdhadhAtuke sIyuTIti vizeSaH / interityubhayatrAviziSTam / tathA cApavAdatvameva ciNvadiDiti nAstyasambhavaH / yena hantiH siyuTA nAnviyAt / tathA ca kaiyaToktaM pratipadavidhitvamapi samyageva / yuktaJcaitat / yadi hyasambhavastArha cenApyasaMbhavino vidhAnAyogena prAguktapakSasya durbalatvAt / atha vA vakSyamANaniSkarSarItyAntaraGgaM balIya ityasyAsiddhaM bahiraMGgamityanena matyAkhyAnAttasya ca kRti tuggrahaNenAnityatvAllakSyAnurodheneha tyAgAdyukto vipratiSedhaH / atha vA liGIti parasaptamyevAstu / paratvAcca ciNvadiT / AyudAttanipAtanaM tu mAstu / na caivaM vadhiSISTetyatreNa niSedhApattiH karcetyAdAviveti vAcyam / vadhe dvApadezau / haMtyupadezo vadhyupadezazcetyekAca iti sUtre bhASye eva spaSTam / tathA ca vadhyupadeze 'nekActvAdiniSedho na bhaviSyati / eketi vizeSaNasAmarthyAddhayanekAckopadezo vyAvartyate / nanvaca ityukte 'jantasyaiva syAt / maivam / pacAdInAmanudAttatvasya vaiyarthyApatteH / ata evaikatvavivakSayA aca i. tyasyaiko yoc tadvata ityarthe labdhe ekagrahaNasAmarthyAduktArthalAbhaH / na ca yatraikAgrahaNamiti paribhASApravRttaye ekagrahaNamiti yuktam / zabdavizeSamanAdRtya ekAca ityarthamevAzritya paribhASA - pravRtteH suvacatvAt / na caivamihaiva vizeSaNasArthakye tipAzapetyAdiparibhASAjJApakatvaM na syAditi vAcyam / zIGaH sArvadhAtuke guNaH dIGo yucItyAdisAnubandha nirdezAnAmeva ta
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 zabdakaustumaH / [1 a. jjJApakatvasambhavAt / tadevaM sarvathApi vadheH parasyeDastyeveti sthitam / ata evAnidakArikAsu vyAghUbhUtinAdantapayudAsaH ku. taH adantamUdantamRtAJca vRbRjAvityAdinA / yattu kaumudyA bhAvakarmalakAravyutpAdanAvasare ghAniSISTetyudAhRtya pakSe vadhAdeza ityuktaM tattUktarItyA bhASyamate vArtikamate vA ubhayathApi nirbAdhameva / evaM sthite pakSe vadhAdeza iti pratIkamupAdAyedantu siddhAntaviruddhaMbhASyAdau vadhAdazAnabhyupagamAditi vadan prasAdakAraH pratyuta svasyaiva kalaMkamAvirakarot / yadapi tena svakIyabhramabIjabhUtaM vArtikamudAttaM haniNiDAdezapratiSedhazcIta / naitalliGi prAptasya niSedhaparaM kiM tu syAdiSvapi civadityatidezena prAptasya / ata evAGgAdhikArAdAGgasyaivAtidezo na tu haniNiGAdezAnAm anAGgatvAdityaGgAdhikArabalanaiva bhASye tadvArtikaM pratyAkhyAtam / yadyapyetatsiddhAntagrantheSvavivAdameva tathApyandhasyevAndhalagnasyati nyAyena prasAdagranthaM dRSTvA bAlA mA bhrAmyeyarityetadarthamasmAbhiH sphuTIkRtam / prakRtamanusarAmaH / AkArAntAnnukSumatiSedhaH / loDAdeze zAbhAvajabhAvadhittva. hilopaitvapratiSedhaH / trayAdeze santapratiSedhaH / Amavidhau ca / svare ca vasvAdeze / etAnyapi paJca vArtikAni prtyaakhyaataani| tathAhi / vilApayani bhApayatItyatra nukSuko na bhvissytH| lI I bhI I itIkAraprazleSAt / hUsvaprazleSAdvA / tathA / ziSTAt hatAt bhintAt kurutAt stAdityatra paratvAttAtAGi kRte zAho, intejaH, hujhalbhyoheddhiH, utazcapratyayAdasaMyogapUrvAda, ghvasoreddhAvityete vidhayo yadyapi prApnuvanti tAtaGa: sthAnivadbhAvena higrahaNena grahaNAt / tathApi sakRdgatau vipratiSedhe yadAdhitaM tadAdhitameveti nyAyAna bhAvanta / evaM puSNItA
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / 277 dityatra hala : bhaH zAnajjhAviti na bhavati / ubhayornityayoH paratvAttAtaGaH pravRtteH / tathA tisRNAmityatra paratvAttisRbhAvena bAdhitastraya iti trayAdezopi vAdhita eva / evaJcatasrastiSTha - ntItyatra pareNa catasRbhAvena caturanaDuhorityAm bAdhyate / tathA / azAsantvAviduSI sasminnahannityatra videH zaturvasuriti vastrAdezasya zatRgrahaNena grhnn| cchaturanumonadyajAdI iti sUtreNAntodAcAcchatrantAtparatvamupajIvya prAptaM nadyA udAttatvam, yasyaivaM viduSognihotraM juvhatItyatra viduSa ityatra SaSThayA udAttatvaM ca na bhavati / anuma iti niSedhAt / tathAhi / avidyamAna um yasyeti bahuvrIhiH / umiti ca sanAzaMsetyukArAtprabhRtyAnumo makArAtpratyAhAraH / tanAdikRbbhya ityukArAtprabhRti vA / tatra ca vasoH samprasAraNaM cAntarbhUtam / nanvevaM dvitIyapakSe lunatA acchArakhaM prathamA jAnatI gAdityAdAvapi niSedhApattiH / tanAdikRJbhya ityupakrame znApratyayasyApi tatrAntarbhAvAditi cet / na / zatari pare nApravRttAvapi zaturanum katvAnapAyAt / numAgamagrahaNapakSepi hi zatureva tadrAhityaM vizeSaNaM na tu zatrantasya / muJcatA muJcate ityAdAvapi niSedhApatteH / idantu vArttikaM siddhAntepi sthitam / goH pUrvaNitvAtvasvareSu pratiSedha iti / ciRgvagramityatra hi sarvatra vibhASAgoriti pUrvarUpaM prAptam / nAntaH pAdamiti pAThasyeko guNavRddhIti sUtre SASThabhASye ca sthitasvena tadrItyA sarvatreti sUtrasyApi pUrvarUpavidhAyakatvaucityAt / kaistu zAkalasUtre svazceti cakAreNa prakRtyetyanukRSyataiti bhAcyadarzanAtprakRtyAntaH pAdamiti pAThamanusRtya vArttikasthaM pUrvapadaM tatprAptipUrvaka prakRtibhAvopalakSaNamiti sUcitavAn / na ca sarvatra vibhASatyeGa ityanuvarttyAlvidhitvAbhiSedhaH suvacaH / he ci
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 : zabdakaustumaH / . [1 a. ago. agramityatraivamapyAtiprasaGgAt / nAtra sthAnyala AzrayaNam / svata eva eDantatvAt / citragurityatra gotoNiditi NivaM prAptam / citraguM citragUnityatra tvA gotomzasoritiSASThavArtikarItyA AtvaM prAptam / atra NittvAgrahaNaM tu zakyamakatum / gota iti taparakaraNasAmarthyAdave nnitvaatvaaprvRtteH| automiti pAThasyaiva sthApayiSyamANatvAca / acinavamityAdAvatiprasaGgasya zasA sAhacaryeNApi vAraNasambhavAt / strara / bahugumAn / iha isvanuDbhyAM matubityudAttatAyAnagozvaniti niSedhaH prAptaH / tasmAdoH pUrvasvarayoriti paThanIyamiti sthitam / evaM ca nagozvaniti sUtre vRttau yatpaThyate bahugunA bahugumyAmityAdAvantodAttAduttarapadAdanyatarasyAmiti prAptaH pra. tiSidhyataiti / taccintyam / bhASyavArtikAviruddhatvAt // ... acaH parasminpUrvavidhau // paranimito 'ca Adeza: sthAnivatsyAtsthAnimUtAdacaH pUrvatvena yo dRSTastasya tasmAdvA nimittabhUtAdvidhau kartavye / vavrazca / ihoradityatvasya sthAnivadbhAvena nasaMprasAraNaiti niSedhAdvakArasya na saMprasAraNam / na ca pUrvasUtreNa gatArthatA / alidhitvAt / na ca paranimittatvamasiddhamiti vAcyam / agAkSiptapratyayanimittakatvAt / na ca prAgabhyAsavikArebhyogAdhikAra iti vAcyam / AsaptamAdhyAyasamAteriti pakSasya siddhAntayiSyamANatvAt / pUrvasmAdvidhau yathA / tanvanti / tanvate / iha. yaNAdezasya sthAnivadbhAvAneda / tatra hi tan ityaGgaM nimittam / taccokArAtpUrvamiti / aca iti kim / viznaH / praznaH / dyUtvA / syUtvA / abhig2atya / tathAhi / viznaH prazna ityatra chakArasya zakAraH. paranimittakaH tasya sthAnivadbhAvAcchecati tuk prAptaH / aca i
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8A. shbdkaustubho| 279 ti pacanAnna bhavati / syAdetat / ihAntaraNatvAtpUrvameva tukA bhAvyam / na ca vArNAdAGga balIya iti zakAraH syAditi vAcyam / yatra hyekameva nimittIkRtya yugapadAGgavArNayoH prAptistatra vArNAdAGga balIyaH / yathA karoteliTi pali ka a iti sthite gaurityatra sAvakAzAmacoNitIti vRddhiM bAdhitvAntarajatvAtmAptaM yaNaM vRddhireva bAdhate / prazna ityatra tu zasya na nimittam / tukastu chaH / bhinnakAlA cAnayoH prAptiH / nanu yatrai. kasminviSaye yugapacca prAptistatraiveyaM paribhASetyatra kiM pramANamiti cet / dharmigrAhakamAnameveti gRhANa / tathAhi / abhyAsasyAsavarNeiti sUtre 'savarNagrahaNamasyAH paribhASAyA jJApakam / e. tacca SaSThe prathamAnhikAnte bhASye sthitam / taddhIpatuH UpaturityAdivAraNAya nopayujyate / antaraGgeNa savarNadIrpaNa tatreyaGavaDobarbAdhAt / tau hi hyaGgasaMjJAmabhyAsasaMjJAM cApekSamANau bahiraMgau / na caivamapyapavAdatvAttAva syAtAmiti vAcyam / yena nAprAptinyAyena tayoryaNaM pratyevApavAdatvAt / nanviyeSetyAdau pravRttasyApi guNasya iyAyetyatra pravRttAyA vRddhazca dvivacanecIti rUpAtidezenApahAre dvitve ca kRte savarNadIrghasyApi mA. ptyA sopi yenanAprAptinyAyeneyaGavabhyAM bAdhyateti cet / tahi kRtepyasavarNagrahaNe nirdiSayatApattiH / asavarNagrahaNasAmarthyApunarguNavRddhI savarNadIrgha bAdhitvA syAtAmiti cet / na / iya tyAdau caritArthatvAt / nanvevaM satyasavarNagrahaNaM vinApi yena nAprAptinyAyeneyartIti yaNo bAdhane siddha tanna kuryAditi cet / tarhi sAmarthyAdiyeSetyAdau guNAdipravRttiriti phalitorthaH / tathA ca punarapyasavarNagrahaNaM vyarthameva / artezceti sUtrayitvA khoriti cAnuvayateMrikArasya lAghavAdiyaDi vidheye 'bhyAsasya:
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28.. zabdakaustubhaH / [1 a0 tyuktisAmarthenApIyeSetyAdeH susAdhatvAt / nanvarttariti ritapA nirdeze ariyartIti yaGluki iyaG na syAditi cet / tIrityevocyatAm / iNo yaNiti sAhacaryAcca dhAnugrahaNaM bhaviSyati / aMgena uvizeSaNAdvA / tena aAramAtakrAMtairatyabhirityAdau nAtiprasaGgaH / nanvevamapIyeSetyatreva ISaturityatrApIyaG syAditi cet / na / antaraMgeNa dIrpaNa bAdha ityukttvaat| na caivamiyeSetyatrApi tulyamiti vAcyam / tatra guNasambhAvanAyAM vinAzonmukhena nimittena dIrghApravarttanAt / vakSyate hi samarthAnAM pra. thamAditi sUtre samarthagrahaNamakRtavyUhAH pANinIyA iti paribhASAM jJApayatIti / ata eva sauthitikSamANirityatra bhAvinyA AdivRddhayA antaraGgasyApi savarNadIrghasya nimittavighAtAdapra. ttirmA bhUditi sAvutthitirvAyIkSamANirityaniSTarUpaM vArayitu samarthagrahaNam / pariniSThitatvaM ca tatra samarthazabdasyArthaH / kRtamapi nivartayantIti vA jJApyatAm / phalaM tu tulyameva / gauravaM paramadhikamitidik / tatazceyeSetyAdau guNe kRte savarNadIrghAprAptau yaNi prApta tasyaiveyaGapavAdaH / ISaturityAdAvantaraGgatvAtsavarNadArpaNa bAdhyataityasavarNagrahaNamanarthakaM stjnyaapkmevoktpribhaassaayaaH| nanu guNena kathaM nimitcavighAto'caH parasminniti sthAnivattvena savarNadIrghamAptestadavasthatvAditi cenna / dIrghasya pUvaparavidhitvena tasminkartavye sthAnivadyAbhAvAt / pUrvasyaiva vidhau hisaH na tu pUrvaparayoriti vidhigrahaNavyAvartyanirUpaNAvasare upapAdayiSyamANatvAt / savarNe yo vidhiH sopi savarNasyavidhiriti tatra karttavye napadAnteti niSedhAcca / etenAsavarNagrahaNe kRte sthAnivadbhAvaneyeSetyatreyaG na syAt / na cAsavarNagrahaNasAmacchriautAsavarNamAzrityeyaG pravarttatAM ghnantIti ghatvavAditi
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pA..8 A. zabdakaustumaH / 281 vocyam / tathA sati paribhASAzApanAsambhavAt / iyatItyekamayojanAya khuzceti vaktavye ubhyAsasyati vacanasAmarthyAdravantAviyaDamagaiHNalIvAtAsa dIrghamapyavizeSAdvAdheyAtAmiti tadvacA vRttyaivAsavarNagrahaNasya caritArthattvAditi pratyuktam / savarNe pare na.. bhavartIti prasajyapratiSedhAzrayaNAt / tatra coktarItyA sthAnivabhAve pratiSiddhe iyatyAdau yaNa eva prAptyA tadapanAdavena nitiyoriyaDuvaGorantarakSeNa dIrpaNa ISaturityAdau bAghasambhaH vAt / sA ca jJApyamAnA samAnAzraye yugapatmAptau cetyevarUpavizeSaviSayaiva lakSyAnurodheneti prAcAM bhaavH| ata eva syAna iti siverauNAdike napatya ye valopApavAde UThi ca kRte si U na iti sthitentaraGgatvAyaNa, na tvAGgopyupadhAguNaH / vyAzrayasvAt / na coThaM bAdhitvA paratvAdguNaH zaGkayaH / laghubhUtAmiglakSaNAmupadhAmaGgaM cApekSamANasya guNasya bavhapekSatvena bahirA tvAt / etacca yenavidhiriti sUtre kaiyaTe spaSTam / vRttikAropyo vam / prakRtamanusarAmaH / uktarItyA tuki kRte zAdeza tathA ca viznapraznayostuk. zrUyetaiveti tanivRttau yatnAntaramAstheyam , aca ityasya pratyudAharaNAntaraJcati cet / satyam / astyeka yatnAntaram / cchanoriti satukanirdezasya pASThabhASyAdau sthitatvAt / syAdetat / akRtavyUhAH pANinIyAH kRtaM vA nivartayantIti paribhASAbhyAM viznapraznayoH siddhauM kiM satukanirdezenaH / na coktaparibhASayoranityatvajJApanaM tatphalam / tena cAkhAyiteti siddham / anyathA. yasya hala iti bhAvinaM. lopamAlokya mAmevAtvaM na kriyeta, kRtaM vA nivatyeta, tvakapitRko 'timakakAnityAdau cAkac na zrUyeteti vAcyam / adojagdhiriti sU.. pre lyagrahaNasya pratyayottarapadayoriti sUtre uttarapadagrahaNasyaH
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 . zabdakaustubhaH / [1 a0 ca krameNa lyablukorantaraGgabAdhakatAjJApanArthatayA siddhAntapratyeSu prasiddhasyaivoktaparibhASAdvayAnityatvajJApakattvasambhavAt / atha niyuktikaH siddhAntapravAdo na zraddheyaH lyabuttarapadagrahaNayorapAsavidhyarthatvAdakRtavyUhaparibhASAvazAdaprApteH spaSTatvAditi cetahi mA bhUtAM lyabuttarapadagrahAvapi / akRtavyUhaparibhASayA Anatyatve prakRtipratyApattivacanasyaiva jJApakatvasambhavAt / mAstu vA tadapi / keNaH socilopa ityAdinirdezAnAmeva jJApakatvAt / tathAhi / ka i sa u itIdutoH padAntaramayukte yaNAdeze kRte AdguNasya nimittavighAtAdakRtavyUhA iti nyAyena guNo na syAt / na cAsiddhambahiraGgamantaraGgaM balIya iti paribhASAbhyAM nistAraH / vRkSa i idamityAdau kRtapi dIrghe nimittAvighAtena tatra pacAvedamityAdau ca sAvakAzayoyorapa paribhASayoryena nAprAptinyAyenAkRtavyUhaparibhASAbAdhyatvAt / anyathopeyuSo jagmuSa ityAdyapi na sidhyet / evaM vizna ityatra guNaM niSarbu kriyamANaM naGo GitvamavAkRtavyUhaparibhASA jJApayet / samarthAnAmiti ca mAstu / ata eva samarthaH padavidhiriti sUtre 'kartavyaM ca kriyate samarthAnAM prathamAditi bhASyaM saGgacchate / tasmAt, pratyApattisamarthatvalyabuttarapadagrahAH / satukatvaM ca pazcApi na kaaryaanniityvsthitm| atrocyate / vArNAdAGgambalIya iti paribhASAyA anityatvaM jJApayituM stukgrhH|tthaahi / samAnAzrayaiti mAcAM granthAnanusRtya prAguktaM,na tu kSodakSamam / vyAzrayeSvapi bahudhA tassvIkArAt / tathA cakaiyaTenAsiddhavatsUtrezuna ityatra vArNAdAGgasya palIyastvAtpUrvaikAdezaM bAdhitvA'llopa uktaH / na ca tatrobhayorakArAze samAnAzrayatvamastyevoti vaacym| viznaH syona ityatrApi chakArekArAMzasAmyena vyAzrayatvopanyAsavirodhAt / kiJcAGgasya,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 1 pA. 8 A. shbdkaustumH| ADrInayoH, zIDoruT, acaH parasmin , yenavidhiH, upeMyivAnanAzvAn, ADajAdInAm,ajAdedvitIyasya, adasaausulopazca,sArvadhAtukamapit,upasargAda-hasvaUhateH,snukramoranAtmanepadaityAdisUtreSu kaiyaTaharadattAdisakalagranthAH samAnAzrayatAM kacidAdRtya kacidanAdRtya pravRttAviti spaSTameva siddhaantprishaalinaam| SASThabhASye prathamAhnikAnte vArNAdAGgamiti paribhASAyAHprayojanAnyapi vyAzrayasAdhAraNAnyeva / namAGayoga itisUtrasthakaiyaTagranthe pyavameva / Atonupasargeka iti sUtre bhASyepyevameva / tasmAdbahiraGgaparibhASA'kRtavyUhaparibhASayoriva vArNAdAGgamityasyA apyanityatvameva zaraNam / tacca satukkagrahaNena jJApyate / na ca parasmipUrvavidhAvapi sthAnivadbhAvena tukaM vArayituM saH / anyArthatayA 'vazyakatrtavyenAca ityanena gatArthatvAt / evaJcAnyArtha kriyamANaM satukagrahaNamakRtavyUha ityasyApyanityatAM kAmaM jJApayatu / prakRtasUtre vizna iti pratyudAharaNantu yathAzrutarItyA / evaM sthite naGo Gitvasya guNaniSedhe caritArthatvAdakRtavyUhaparibhASAyAM jJApakAntaramAstheyam / tacca pratyayavacanamuttarapadagrahaNaM samarthagrahaNaM vA / tebhyo laghutvAt lyagrahaNameveti tu nisskrssH| AcArakibantArtha pratyayagrahaNaM tavamamAdivAdhanArthamaprAptavidhyarthazvottarapadagrahaNamiti hi sthAsyati / maparyantAnuttireva jJApiketi haradattotpekSA tvantaraGgasyApavAdabAdhyatvAdayuktati saptame va. kSyate / evaJca pAmAdhantargaNasUtre viSvagityuttarapadalopazcAkatasandherityatrAkRtasandhigrahaNamapyanAvazyakam / vIkSamANAdibhyaH . kRtasandhibhya eva taddhitA iti spaSTIkaraNAthai vAstu / evaM triyAH puMvaditi sUtre natyeSA paribhASA sarvatrAzrIyataiti kaiyaTaH samIcIna eva / AbhAtsUtrasthakayaTastu nimittApAyaiti paribhA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 zabdakaustubhaH / ? [ 1 a0 .pA. bhANyAsammatetyevaMrUpa ApAtataH / chvoH zUTsUtre na hIdaM vacanaM nApi nyAya ityevaMrUpo haradattagranthopyApAtata eva / samarthAnAmiti sUtre paribhASApariSkArasya svayameva kRtatvAt / atha vAktaparibhASayormadhye 'kRtavyUhaparibhASaiva lAghavAdAdarttavyA na tu kRtamapIti gauravAdityevamparatayA kathaJcidvanyo neyaH / phalantu nirvivAdam / jJApakAntarANAmapi sulabhatvAt / tadyathA / cAviti sUtraM dIrghaM vidadhadiha jJApakam / antarane hi yaNi kRte pratI ityAdau kathaM dIrghasya viSayalAbhaH / laukikanyAyopIha suvacaH / loke hi nimittamubhayavidhamapi dRSTam / kAryasya sthi sau niyAmakaM tadaniyAmakaM ca / AdyaM yathA, nyAyanaye 'pekSAbuddhiH sanAzena dvikhanAzAbhyupagamAt / tathA vedAntanaye mAraghasya vikSepasthitiniyAmakatvamupAdheH sphaTikalauhityAdisthitiniyAmakatvaM ca prasiddhameSa / dvitIyaM tu daNDAdi / talAzepi ghaTanAzAdarzanAt / evaM sthite lakSyAnurodhenehApi dvaividhyaM kathaM na bhavet / tathA ca yasya ca lakSaNAntareNa nimittaM vihanyate nAsAvanitya ityasya ka cidAzrayaNaMka cinnetyevaMrUpe siddhAnte laukikadvividhavyavahAra upaSTambhakatvanAdAhRtaH kaiyaTAdibhiH / bAlisugrIvayoryudhyamAnayeobhagavatA vAlIne hatepi na sugrIvasya vALitaH prAbalyaM vyavaharanti / bhagavatsahAyaiH pANDavairjaye la* udheopi pANDavAnAM prAbalyaM vyavaharanti cati dik / sthAdeta tu / yadi chvoriti satukkanirdezastArha rAllope tasyaivAnuvRttiH syAt / tathA ca hU: hurau hura ityatra lopo na syAt / vitukasvAt / na cAnuvRttisAmarthyAtukaM vinaiva tatra gRhyatAm / rAdhohiMsAyAmityatrAta ityanuvRttepyavarNa iveti vAcyam / bakAramAzrAnvayasyApi suvacatvAt / yatu satukkavi tukkau dvAvapIha ni
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pA. 8 A. sbdkaustubhH| 145 dizyate iti, tamAsamAharadeva ekavacanApoitarorayAne baancnaaptte|kaaryo:smaahaare samAsaM kRtvAvakAraNetastarapogarTadaM kariSyAma iti cet / na / samAgare TacaprasamAt / bavAsaMkhyAsambhavApattezca / atrocyate / chakAravakArayoH samAhAradvande kute chakArAntarasya dvandvAntaramastu / Adezopi zandaprazleSaH / tathA cAntaratamyAcathAsaMkhyanyAyAcceSTaM siddham / astu mAsatukasyaiva nirdezaH / rAllope tu sAmarthyAtkevalasyAnAyaH / nadhyAkhyeti natvAniyAllinAtha / mUrca ityatra hi chalo vinA natvamAptireva na sambhavati / evaM mUttauMdhanA dravamUrtisparzayoH zya ityAdinirdezA api sAcchantaiti dik / asminpakSe aba isyasya pratyudAharaNantu dhUtvA syUttvati / atra dhUThaH sthAnivattvAghaN na syAt / nanu svAzrayamantvaM bhaviSyati / atidezAnAM svAzrayakAryAnivartakattvAditi cet / na / vidhigrahaNaprayojanakathanAvasare iha sUtre svAzrayanivRtteH siddhAntayiSyamANatvAn / na: nevamapi yotra paNvidhAvAzrIyate an nAsAvAdazaH / yathAdeza UDiti samudAyaH nAsau yavidhI nimittamiti cet / na / a. nubandhAnAmanekAntatayA ekAntasvepyuccaritamadhvaMsitayokArasyaivAdezatvAt / patinirdezAdabhAvopyatidizyataiti vakSyamANatvAcca / evamabhigatyetyapi pratyudAharaNam / atra banunAsikalopaH paranimittakastasya sthAnivadbhAvAbUsvasyApatikRtIti turana pAmoti / atha parasmimiti kimartham / yuvjaaniH| atra jAyAyA nikaTa sthAnivadbhAdhalApona pAmoti svAzrayanivRttirabhAvAtidezaca vakSyatAti yuktameva / kiJca vyAghUsyava pAdAvasya vyApAra pAdasyalopo 'hastyAdibhya ityaparanimittako lopastato gargAditvAyam / vaiyAghUpadhaH / lopasya sthAnivadrAvA:
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 zabdostumaH [1 a. tpAdana paditi padAko na syAt / vacanasAmarthyAdbhaviSyatIti ce, tpaadenetyaadaavtimsH| kizca pAdazatasyati lopavacanasAma tsthiAnivadbhAvAmahattau satyAM dvipadiketyAdau padbhAvavacane caritArthamiti ka tasya sAmarthyam / parasminniti kRte tu vaiyAghU. padya ityAdau paddhAvasya caritArthatayA pAdenetyAdAvekAdezasya sthAnivadbhAvAtpadbhAvo neti sthitam / nanvekAdezo nAcaH kiM. lcoH| tatkathaM sthAnivatvamiti cenna / varNanirdeze jAtigrahaNAt / ata eva zrAyasau, maumatI , cAturau ; AnaDuhAvityAdi sidhyati / zreyaso 'patyamityaN / devikAziMzapAdityavAdIsazreyasAmityAkArAdezaH / tatazcaturyopyaNantebhya aupatyaye ekAdezasyAdivatvAtprAptau numAmau na bhavataH / tathA udavAhe / udakaM vahatIti karmaNyaN / saMjhAyAmudabhAvaH / tato GAvekAdezasyAdivatvAdbhatve sati prApto vAha Una bhavati / pUrvavidhAvi. ti kim / naidheyaH / nipUrvAdAba upasarge ghoH kiH / AtolopaH / yacaH / itazcAniya iti Dhak / AkAralopasya sthAnivatve tu sati vyakatvavyapadezena dvayakatvaM viruddhatvAbAdhyeta / nahi triputro dviputravyapadezaM labhate / nanvevamapi vidhigrahaNaM mAstu / pUrvasyati SaSThayA kArye kartavye ityarthasyAkSeptuM zakyatvAditi cet / na / pUrvasya vidhiH pUrvasmAdvidhiriti samAsadvayalAbhArtha vidhigrahaNam / paMcamIsamAse udAharaNaM tu tanvantItyuktameva / syAdetat / yadi paMcamIsamAsopaSTistArha vigaNayyetyAdi na sidhyati / lyapilaghupUrvAdityayAdeze kartavye 'llopasya sthAnivadbhAvAt / na cArambhasAmarthyam / anugamayyetyAdau mitsu caritArthatvAt / atrocyate / pUrvasmAdvidhau schAnivatvamanityam / niSThAyAMseTIti jJApakAt / tathAhi / tatra seTIti padaM na
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdaH 1 287 tAvadaniDvyAvRtyartham / NijantAttadasambhavAt / nanu saMjJApitaH pazurityatra yasyavibhASetIniSedhaH sambhavatyeva / sanIvanteti vikalpitekatvAditi cet / na / yasyavibhASetyatraikAca ityanuvRtteH / anyathA daridrita itInna syAt / tasmAtkAlAvadhAraNArthaM seigrahaNam / iTi kRte Nilopo na tu tataH prANiti / anyathA kAritamityAdau Nilope kRte ekAca upadezaitaniSedhaH syAditi seTIti badato bhAvaH / pUrvasmAdvidhau sthAnivattve tu na prApta eva niSedhaH / NicA vyavadhAnAt / tasmAtsegrahaNamanityatAM jJApayatIti sthitam / tathA cASTame anta iti sUtre haradattaH / anityaH pUrvasmAdvidhau sthAnivadbhAvaH / niSThAyAM seTIti segrahaNAt / etacca sthAnivadbhAvaprakaraNe eva vyAkhyAtAmiti / yadyapI prakaraNe svayaM na vyAkhyAtaM tathApi nyAsakArAdibhirvyAkhyAtamiti tadbhanthasyArthaH / lekhakapramAdAdranthabhraMzo vA kalpyaH / etena oH puyaNiti sUtre yadatra vaktavyaM tad dvirvacanecItyatraivoktamityapi haradattagrantho vyAkhyAtaH / tathA ca vasvekAcsUtre kaiTaH / pUrvasmAdapividhAvityetadanityamiti / mAdhavAcAryAstu / parivraDhayya gata ityatrAsiddhatAmudbhAvya vyAthayatvAttAM parihRtya pUrvasmAdapIti sthAnivattvamAzaMkya pravebhidayya prastanayyetyAdibhASyodAharaNabalena samAdadhuH / yadvA / lyapi - laghupUrvAdityanena sAmarthyAdanyapadArthasya varNasyApekSAyAM varNagrahaNe jAtigrahaNAdvyavadhAnepi na doSa iti / kecita paMcamIsamAsa iha mAstu / prayojanAbhAvAt / tathAhi / vebhiditA, mAthitikaH, apIpacamiti prayojanatrayaM bhASye uktam / tatra bebhiditeti tAvadanyathAsiddham / ekAcaupadezaityatra vihitavizeSaNAzrayaNAt / mAthitikati mAyataM paNyamasyeti vigrahe ta
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zabdakaustunaH / [ 10 dasyapaNyAmiti uki tasyekAdeze yasyeti cetyallope kRte i. sAmuktAntAditi kAdezoH na bhaviSyati / analvidhAviti niSedhena sthAnivadbhASAsambhavAt / Thasyeka ityatra sthAnyAdezayorakArasya uccAraNAryatayA varNamAtrasya sthaanitvaat| astu vA sthAnyAdezayorakArasyaH vivakSA / na caivmnlbiaadhitvaakaadeshprsnggH| sannipAtaparibhASayA samAdhAnAt / na cApIpacatrityudAharaNam / iha hi anterakArasya cakArasya cAtoguNa iti pararUpatve tasya paraM pratyAdivadrAvAjnigrahaNena grahaNe sati siabhyasteti jus praaptH| NilopasyaikAdezasya vA sthAnivadbhAvAma bhavatIti vAcyam / vettehi lanyevAnantaro ziH sambhavatIti tatsAhacaryAdabhyastAdapi laGa eva jhe vidhAnAt / na ca sicA sAhacaryAlluGopi grahaNamastviti vAcyam / vipratiSedheparamiti parasAhacaryasya balIyastvAditi / ata eva bhabateryaGluGantAlluGi abobhUvamiti mAdhavaH / paMcamIsamAsaprayojanatayA apIpacabityudAharato bhagavatastu neha sAhacarya niyAmakatayA sammatam / kRtvorthagrahaNAdi sApakAtsAhacarya na saghetrAzrIyataityuktaM dIdhIvevITAmiti sUtre / tasmAdyaluki bhuvo luchi jusevocitaH / Ata iti niyamasya sicaH paratvamAzritya yo jusyAptastanmAtraparatAyA maadhvenaivokttvaat|amystaashrysy juso dAratvAt / yadi tu lApavAdAta iti niyamaH sAmAnyApekSastadA jusabhAve 'dabhyastAdityat, tathA cAbobhUnurabobhUvaditi pakSabhedenarUpadvayaM lbhyte| nityatvana ko guNavAdhakatvAt / mAdhavodAsahatamabobhUvamiti tu cintyameva / antyAdezasya durlabhatvAt / apIpacamityetatsiddhaye ca paJcamIsamAsa AzrayaNIyaH / viganayyasyAdAvatimasAsya tu pUrvoktA evoddhArAH smartavyA iti
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / 289 yuktaH panthAH / nanu paJcamIsamAso mAstviti vadato mate tanvantItyatreT syAditi kuto nodbhAvitamiti cenna / bahiraGga - sya yaNosiddhatvAt / na ca nAjAnantaryaiti niSedhaH / anantare kAryavidhau yatrAca Anantaryamiti kaiyaTenA bhyupagamAt / kathaM tarhi tanvantIti paJcamIsamAsodAharaNaM prAgdattamiti cet | haradattamatenetyavehi / sa hi yatrAntaraGge bahiraGgevA a corAnantaryamiti vyAkhyat / nanvevaM napadAntasUtre dadhyatreti vRttimupAdAya sthAnivadbhAvapratiSedhasAmarthyAdvahiraGga paribhASA na pravarttataiti mizroktirvirudhyeta / bahiraGge yaNi acorAzrayaNena nAjAnantaryaiti niSedhAdeva paribhASAyA apravRtteH / kiJca saM yogAntasya lopa iti sUtre asiddhaM bahiraGgamiti paribhASAmAthitya kriyamANaM yaNaH pratiSedha iti vArttikasya pratyAkhyAnamapi virudhyeta / api ca / laNiti sUtre uraNapara iti pareNa cetkartrarthamityatra rephadvayaM zrUyetetyuktaM tadapi virudhyeta / rorIti lopasambhavAt / asiddhaparibhASAyAzvoktarItyA niSedhAt / kiJca nadhAtulopaiti sUtre preddhamityatratyabhASyeNa saMyogAntasyetyatra yaNa ityasya pratyAkhyAnabhASyeNApi virodhaH / kiJca eta ai ityatra pacAvedamityAdau atiprasaGgamAzaMkya bahiraGgatayA svIkRtaM samAdhAnamapi bhajyeteti dik / tasmAddharadattakRtA vyAkhyA pUrvAparasvagranthena bhASyeNa ca viruddheti cet / satyam / ata evama vyAkhyAM nadhAtulopasUtra evAnupAdeyAmavocAma / keNa ityAdi - jJApakAnnAjAnantaryaityasyAnityatAmAzritya vA kathaMcitsamarthanIyam / syAdetat / kaiyaTamatepyacoriti dvitvaM vivakSitaM na vA / Adhe mUlabhUtajJApakavirodhaH / nahi kosicatkosyetyAdAvanantare patvavidhAvacorAzrayaNam / dvitIye tu mUlabhUtaM jJApakaM sambhavet 37
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 yadINagrahaNaM pUrveNa syAt, tattu pareNaiveti sthitam / atha paregrahaNe halopi ke cidantarbhavantu nAma / ajAnantaryantu na gatamityAzayaH / tarhyastu kathaM cijjJApakanirvAha: / ayajaindraM vRkSaindramityAdau paratvAtsavarNadIrghastu durvAraeva / na hyatrAsiddhaM bahiraGgAmIti prApnoti / nAjAntaryaiti niSedhAt / nanvantaraGgaM balavaditi paribhASAntareNedaM siddhayati / tathA ca vipratiSedhasUtre antaraGgaM cetyupakramya iNDizInAmAdguNaH savarNadIrghatvAditi prayojanaM paThitamiti cet / satyaM paThitam / kintu bahutamaprayojanAni paThitvA asiddhaparibhASayaiva gatArthatvAnneyaM karttavyetyupasaMhRtam / etena prakRtasUtre padavyA mRdvayetyudAharaNadUSaNaprastAve 'siddhaparibhASAM bhASyakArairudAhRtAmantaraGgambalIya ityetadupalakSaNatayA vyAcakSANApi kaiyaTaH pratyuktaH / vipratiSedhasUtrasthabhAvyavirodhAt / tasmAdiha siddhAntatattva manyadeva vaktavyamiti / ucyate / antaraGgaparibhASAyA nirapavAdatvAdasiddhaparibhASAyAstu nAjAnantarya iti sApavAdatvAdubhayorAvazyakatA / vipratiSedhasUtrasthaM bhASyantvabhyuccayaparameveti bhAgavRttikArAH / kaiyaTalaghuvivaraNAdayopyevam / bRhadvivaraNakArAstu / nAjAnantayaiti paribhASA mAstu / tajjJApakatayA yatsammataM tenAsiddhaparibhASAyA anityatvameva jJApyataityAhuH / asmitha pakSe vipratiSedhasUtrasthaM nAjAntarya iti bhASyamapyanityatvaparatayA bhaGktvA neyam / anyathA hi tatraivAntaraGgaM balIya ityasya pratyAkhyAnaM virudhyeta / ata eva vRttau nalopaH supsvaretyatra vRtrahabhyAmityatra nalopasyAsiddhatvAt hrasvasyeti tuka netyupakramya saMnipAtavahiraGgaparibhA pAbhyAM gatArthatAmAzaGkya paribhASAdvayasyApyanityatAM jJApayituM `tuMggrahaNamityuktam / ata eva tatra mizrairapyuktam / bahiraGgapari - 290
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8. A. zabdakaustumaH / 291 bhASAyA anityatvAt yA setyatra bahiraGgamapi tyadAdyatvamantaraGge TApi nAsiddhamiti / tathA pratidInna ityAdisiddhayepyasiparibhASAyA anityatvaM svIkRtam / ata eva cAkSarityatra yalope kArye U nAsiddha iti dik / etadapavAdazcAkRtavyUhA ityAdiH / utsargApavAdayordvayorapyanityatve sthite lakSyAnurodha eva vyavasthAheturiti sarve sustham / syAdetat / pUrvasyeti sambandhasAmAnye SaSThI / sambandhazca dvividhaH / kAryitvena nimittatvena vA / evaM ca vidhigrahaNaM vinaiva samAsadvayasya phalaM labdhaM vidhigrahaNe satyapi hi pUrvasmAnnimittatvenAzritAditi vyAkhyeyameva, anyathA he gaurityatra gakArAtparasya vidhau vRddheH sthAnivadbhAvAdehUsvAditi sambuddhilopaH syAt / satyam / vidhigrahaNaM yogavibhAgArtham / tena pUrvasya vidhau sthAnivadeveti niyamAtsvAzrayaM vyAvartyate / yadvA / mAstu yogavi bhAgaH / vidhigrahaNasAmarthyAdvidhimAtre sthAnivadbhAvo bhaviSya - ti / zAstrIye 'zAstrIye ca / tena paTayatItyAdau vRddhyabhAvo 'zAstrIyopi sidhyati / nanvevamapi pUrvasUtrAdeva vidhigrahaNamanuvarta - yiSyate / satyam / punAvaidhigrahaNAt dvitIyo niyamaH kriyate / pUrvasyaiva vidhau sthAnivana tu pUrvaparayorvidhAviti / tena Iyaturiti siddhyati / anyathA hi iNotusi dvirvacanecIti yaNAdezasya sthAnirUpAtidezAd dvitve kRte dvitvakAle yaNopahArAt punaH pravRttivelAyAM vyAzrayatvena vArNAdA balIya ityasminnapravRtte varNamAtrAzrayatvenAntaraGgatvAtsavarNadIrghaH syAt / na cAkRtavyUhA iti yaNiti vAcyam / nimittavidhAtAbhAvAt / kRtepi yaNi sthAnivattvena savarNadIrghaprApteH / tatazca savarNadIrghe kRtentAdivacetyanenAbhyAsagrahaNena grahAdabhyAsahasvatve dIrgha
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 zabdakaustubhaH / [1 0 iNaH kitIti dIrghatve kRte dIrghavidhAnasAmarthyAdiNo yaNabhAve I aturiti svAt / siddhAnte tu pUrvaparayovidhau sthAnivantvAbhAvAnimittavighAtenAkRtavyUhaparibhASayeNo yaNi siddhaM rUpam / yadvA / sthAnivaditi vatibalenAbhAvopyatidizyate / uttarasUtre dvivacanAdigrahaNAlliGgAt / vidhigrahaNaM tu pUrvasyaiva na tu pUrvaparayorityetadarthamiti dik / iha sthAnyAdezanimittAnAM trayA'NAM sannidhAnAvizeSepi sthAnyapekSameva pUrvatvaM gRhyate na tu Ade. zApekSaM nimittApekSaM vA / vaiyAkaraNa ityatra AyAdezApatteH / tadaktam / acaH pUrvatvavijJAnAdaicoH siddhamiti / nanvevaM samAyetyatra jagdhyAdezaprasaGgaH, NyallopAviti pUrvavipratiSedhena Nilope kRte tataH pratyayalakSaNena vRddhau satyAmekadezavikRtasyAnanyatayA digrahaNena grahaNAt / evaM ghAtyAdityatra vadhAdezamasaGga iti ce na / AdighAtyorapi sthAnidvArA 'nAdiSTAdacaH pUrvatvAt / nanu sthAninaH pUrvatvepi Adezasya kimAyAtam / nAnAdiSTAdacaH pUrvatvaM nAma zAstrIya kArya yatsthAnivadAdeza iti pUrvasUtreNAtidizyateti cenna / anAdiSTAdacaH pUrvatvamupajIvyAcaH parasminniti zAstre pravartAyatavye sthAnivadAdeza ityasya pravRttisambhavAt / tathA cAcaH parasminnityatideza eva zAstrIya kArya tacca pUrvasUtreNAtidizyataiti phalitorthaH / ata eva napadAntasUtre savarNagrahaNaM kRtam / anyathA nasorallope kRte pazcAdbhavamanusvAro nAnAdiSTAdacaH pUrva iti tasya vidhau sthAnivadbhAvavirahAtsavarNagrahaNaM vyarthameva syAt / navaM kSatriyakaNDUtiriti na siddhayati / tathAhi / kaNDUyateH ktici allopayalopayoH kRtayorallopasya sthAnivantvenovaGi kRte UkArasyAnAdiSpAdacApUrvasya sthAne jAtasyotrakA sthAnivadAdeza iti sthAni
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. shbdkaustumH| . 293 badbhAvenAnAdiSTAdacaH pUrNatvAdacaH parasminnitisthAnivatvenAkAreNa vyavAyAdUTho'bhAvena sthAnivattvAdevalopovyAlItivalopA. bhAvena halicati dIrthe kRte kaNDUt tiriti prApnoti / yattu yaH sthAnidvArA pUrva uvaG na tasyoTa kasya tArha vakArasya yasya coTa vakArasya na sa sthAnidvArA pUrva iti / tanna / testuritivatkaNDU ityasya kaNDuv iti aadeshaat| tasya ca kaNDuU ityAdeze kartavye sthAnivadbhAvAvazyambhAvAt / uktaM hi / sarve sarvapadAdezA iti / anyathA nirAdha ghAtyAdityAdAvapi sthAnivadbhAvAnApattyA mUlazaithilyApatteriti / atrocyate / anAdiSTAdacaH pUrvatAyAH sthAnidvArakatvamAnityam / napadAntasUtre kaNDUtiriti bhASyodAharaNAjjJApakAt / Atonupasargeka iti sUtre kavidhau sarvatra prasAraNibhyo Da iti vArtikasya tatpraghaTTakabhASyasya ca paryAlocanayApyavameva labhyate / tathA ca tatra bhASyam / yonAdiSTAdacaH pUrvastattkArye sthAnivattvaM hoti / sthAnidvArake tu pUrvatve gRhyamANe sampUrNaH praghaTTaka evAsaGgataH syAditi tatraiva sphuTIkariSyate / tatratyaH kaiyaTastvApAtataH / etena titaumAcaSTetitApayatIti haradattagranthopa vyAkhyAtaH / tatra hi Nau Tilope kRte tasya sthAnivantvAdacoNitIti vRddhayabhAvapi ata upadhAyA iti vRddhau AkAre kRte tasya sthAnidvArA ukArAtpUrvatvena pugvidhAvukAralopasya sthAnivattvAtpuG na pAmoti / na ca yasya puku AkArAntasya, nAsau pUrvaH,yazca pUrva AkAro, na tasya pugiti vAcyam / ekadezavikRtasyAnanyatayA sarvesarvapadAdezA ityuktarItyA cAkArAntasyApi pUrvatvAnapAyAt / tasmAt sthAnidvArakaM pUrvatvamanityamityeva haradattasya zaraNam / atra ke cit / titApayatItyasAmeva / tathAhi / titau Nic iti sthite Ti
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 shbdkaustubhH| [10 lopazca prAmotyata upadhAyA iti vRddhizca / ubhayonityayoH paratvAdRddhiH / tataSTilope kRte svata evAnAdiSTAdacaH pUrvamAdantaM na tu sthAnidvAroti puG na prApnoti / tasmAcchapi Nico guNe kRte eci vRddhAvAyAdeze titAyatIti bhvti| na ca titA Nic iti sthita antaraGgatvAdAdguNe zapyayAdeze titayatIti syAditi vAcyam / zapi hi guNe sati vRddhirecIti bAdhenAdguNasya nimittavighAtasyotpatsyamAnatayA 'navyUhaparibhASayA pUrvamantaraGgasyApyAdguNasyApravRtteH / akRtavyUhaparibhASA hyantaraGgaparibhASAyA apavAda ityuktam / na ca zapi guNasyAcaH parasminniti sthAnivantvAdAdguNasya na nimittavidhAta iti vAcyam / pUrvasyaiva vidhau sthAnivadbhAvo na tu pUrvaparayovidhAvityuktatvAt / tasmAttitAyatItyeva sAdhu / na tu titayati titApayatIti vA / caGi tu titA Nic caG tip iti sthite tanoterDauH sanvacceti vyutpatipakSe 'nabhyAsasyeti dvitvaniSedhe Tilopasya caGparanihAse sthAnivattvaniSadhAd isvAbhAve Nilope tasya sthAnivattvAdasiddhatvAdvA ''tolopAbhAve dIrghavidhi prati sthAnivatvaniSedhAtsavarNadIpa' 'titAditi bhavati na tvatitApaditi / atredaM vaktavyam / parattvAdvRddhirityasaGgataM nityattvena dilopAt / na ca vRddhinityA / acaH parasminnitikAryAtidezena vRddhiprAptAvapi lakSaNAntaraNa prApnuvannanitya iti nyAyenAnityatvAt / evaM ca haradattoktiH suSThveva / kiM tu anityatvapi sthAnidvArakaM pU. vatvamiha neSyate ityasminnarthe pramANaMcintyam / tadevaM sthAnidvA. rakaM vA svano vA ubhayathApyacaH pUrvavamiha gRhyate iti sthitam / vidhIyate iti vidhiriti karmaNi kipratyayaH / pUrvasyeti zeSe SaSThI / anuvAde paribhASAnupasthAnAt / pugAdyAgamapi vidheye
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustumaH / 295 sthAvivadbhAvaH / aca ityatra tu Adeza iti samabhivyAhArAt yogyatAbalAt sthAnisambandhalAbhaH , SaSThIsthAnayAgetyataH pUrvasUtre 'nuvartitasya sthAnegrahaNasyehApyanuvRttati prasiddhaH pnthaaH| nyAsakArastu nimittApekSamAdazApekSaM vA pUrvatvAmityapi pakSau bhASye upanyastattvAtsvIcakAra / vaiyAkaraNAdau tu bahiraGgayoraicorasiddhatvAnna doSa ityAha / idaM ca nAjAnantaryaparibhASAyA bahiraGgaparibhASAyA eva vA anityatota mAguktamupaSTabhya samarthanIyam / asminpakSe vidhiriti bhAve kiH SaSThI tu anabhihiH tatvAkarmaNItyapi susthameva / kiM tu nimittApekSayA pUrvatve tyadAdyatvasya sthAnivattvAt dvAbhyAmityAdau dIrgho na syAt / I. dyatItItvasya sthAnivatvAdigantalakSaNo guNo na syAt, deyamiti / tathA guNavRddhayoH sthAnivattvAllavanaM lAvaka ityavAvau na syAtAm / dvayorekasya, deyamRNe, kirato lavanaityAdinirdezopaTambhenAnityatAzrayaNaM tu kliSTAmati dik / pUrvatvaM ca nAvyavadhAnagarbha kiM tu vyavahitasAdhAraNam / tasminnitinirdiSTaiti sUtre nirdiSTagrahaNAlliGgAt / caparAnihAse niSedhArambhAcca / tena paTayati avadhIdityAdau sthAnivadbhAvaH siddhayati / vadhAdazo hydntH| syAdetat / paTayatItyatrAntarvartinIM vibhaktimAzritya padatvAjjaztvaM prApnoti / na ca sthAnivadbhAvaH / jaztvavidhau tatpatiSedhAt / satyam / karmasamarpakAt prAtipadikAdeva Nijutpattirna tu subantAditi vakSyamANatvAt / subantANijiti pakSepi iSTavadityatidiSTayA bhasaMjJayA padasaMjJAyA bAdhAt / paTumityasyaiva hi bhasaMjJA pravRtteti kathaM tatra padasaMjJA pravartata / tatra cApravRttA kathantarAmekadezavikRte labhyeta / sragviNamAcaSTe sajayatItyAdau hi mAtipadikANijutpaciriti pakSepyeSaiva gatiriti vkssyaamH|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zabdakaustumaH / [1 a0 avadhIdityudAraNaM tu bhaassymte| ArddhadhAtukIyAH sAmAnyena bhavantIti pUrvasUtre evopapAditatvenArddhadhAtukopadeze yadakArAntaM tasya lopa iti lopasambhavAt / vArtikamate tu liGagIti pa. rasaptamItyuktam / tathA ca at padityAdAvivAto lopo na prApnoti / ata eva halanta ekAyamAdeza iti tanmatam / vRddhistu na bhavati / vadhyAdeze vRddhitatvapratiSedha iti pUrvasUtrasthavArtikAt / evamakhanako bahukhaTraka ityAdau keNa AponyatarasyAmiti hUsvasya sthAnivadbhAvAt isvAntentyAtpUrvamiti khakArAkArasyodAtto na bhavati kintu kapipUrvamityuttarapadA ntodAttatvameva bhavati / acitIka bahucitIka ityAdau tu ci. teH kapIti dIrghasya sthAnivadbhAvAccizabdakArasya udAttatA bhavati / na cobhayatrApi svaravidhau na sthAnivaditi niSedhaH za kyaH / lopAjAdezamAtraviSayaH sa iti vakSyamANatvAt / evaM pavyAmRdayati bahubhirvRttikArairudAhRtatvAt mUrddhAbhiSiktamiti bhASye vyavahRtamapyudAharaNaM sAdhveva / akRtavyUhanyAyena prathama pUrvayaNAdezAyogAt / na caivaM kA haryetyAdAvudAttayaNa iti vibhakterudAttattvaM na syAditi vAcyam / svaravidhau vyaJjanasyAvidyamAnavadbhAvena pUrvayaNamevAzritya tatsamAdhAnAt / na ca pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbhAvAdvayaJjanameva neti vAcyam / rephasyAdiSTAdacaH pUrvatvAt sthAnidvArakasya pUrvatvasyAnityatvAt / niSThAyAM seTIti segrahaNena pUrvasmAdvidhau sthAnivadbhAvasyAnityatvAcca / tasmAnmU bhiSiktamudAharaNamitipakSo nAtIva duHSyati / ata eva hyAzrIyamANAyAmeva prakRtau sthAnivattvamiti pakSe akurvyAzAmalunyAzAM vyatyajanyAzAM rAyyAzAmityatra krameNa yecetyulopa IhalyaghoritIkhaM yevibhASArAyohalItyAtvaM ca prA
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustumaH 297 pnotIti bhASyavArtika yoruktam / yantvantaraGgaM balAditi vA 'siddhaparibhASAM vAzritya pachyA mRdayetyudAharaNanirAkaraNaparaM bhASyaM tattu akRtavyUhavacaso 'nityatAbhiprAyeNa kathaM cinneyamiti dik // na padAntadvivacanavareyalopasvarasavargAnusvAradIrghanazcArvadhipu // padAntAdikarmakeSu vidhiSu pUrvega prAptaH sthAnivadbhAvo na syAt / padAnte / kAni santi / ko staH / iha yaNAvAdezayoH karttavyayoH nasoralopo na sthAnivat / na cAnAdiSTAdacaH pUrvatvavirahAdeva na sthAnivaditi vAcyam / vAkyAdapobRtya padAni saMskriyantaiti pakSe'nAdiSTAdacaHpUrvatvasya sntvaat| na hi padAntaranirapekSameva padAmiha zAstre saMskAryamiti niyamaH / yuSmadyupapadaityAdyanuzAsanasyAsaMgatiprasaGgAt / etaccAGgasaMjJAsUtre kaiyaTena dhvanitam / kevalapadasaMskArapakSe adadrIca ityAdI aca ityallopo na sthAnivadityudAhAryam / vidhizabdazceha na karmasAdhanaH / tathAtve hi karmadhArayo vA syAt / zeSaSaSThayantena saha tatpurupo vA / nAdyaH / vidhizabdasya kriyAzabdatathA pUrvanipAtaprasaGgAt / naantyH| padAntasya kasmiMzcitkarttavye na sthAnivaditi paryavasAnena vRkSa ityatra valopApateH / dvandvanirdiSTeSu dvivacanAdiSu ananvayApattezca / tasmAdbhAvasAdhana evA'ntaraGgatvAcca / ata eva karmaSaSThyantena samAsaH / zukI taTItyAdau padasaMjJAyAM kartavyAyAM yasyeti lopaH sthAnivadeva / na hi svAdiSviti sUtreNa padasyAnto vidhIyate yena niSedhaH syAt / kiM tu saMjJAmAtram / tatrApi yathoddezapakSaH / jaztvAdikAryakAlale pUrvatrAsiddhe neti niSedhApatteH / ekadezavikRtasyAnanyatvAdetasvAnityatra ruH prAptaH / bahiraGgasyAsiddhatvAnnati vakSyate / bhA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 shbdkaustubhH| [10 dhye tu padasaMjJAyAH padAntatA svIkRtya pade anva iti bhasaMjJApi padakAryamiti ca dvedhA samAhitam / tatrAntye SaDike vacanasAmAditi bodhyam / vAcikaSaDikau tu paJcame vakSyete / dviva. cane / sudhyupAsyaH / sthAnivadbhAvaniSedhasAmarthyAdeva bahiraGgaparibhASApIha na pravartate / nAjAnantaryaiti niSedhAjJA / kare i. ti nipAtanAdaluk dvandazca / vare yojAdezaH sa na sthAnivat / yAyAvaraH / yAtenityaM kauTilye iti yaG yazcayaGa iti varac / tanimittako 'to lopH| sa ca Ato lopa iTi cetyAlope karcavye na sthAnivat / nanviha paranimittakatvameva nAsti / AdhAtukaiti viSayasaptamyabhyupagamAt / ata eva hi acoyaditi sUtre 'grahaNaM kRtam / anyathA halantANNyato vizeSavihitatayA parizeSAdaca eva yadbhaviSyati kiM tena / viSayasaptamyAM tu ditsya pitsyamityAdAvajantabhUtapUrvAdapi yatsiddhaye ajgrahaNamiti yatonAva ityAyudAttassidhyati / satyam / varegrahaNena parasaptamI. pakSo jJApyate / tathA cAnudAttetazca halAderiti sUtre AdigrahaNaM kRtam / halantAditi mA vijJAyAti / asti ca halantavizeSaNasya vyAva| jugupsano mImAMsana iti / viSayasaptamItvevi. hApi atolope halantatvAdhucA bhAvyamavati halantavizeSaNavaiyarthyAtsAmarthyAdevAdiparigrahasiddhau hala ityeva brUyAt / evaM ca yAteryaGantAktici ato lope yalopavidhi prati sthAnivattvaniSe. ghAyalope ca yAyAtIti sthite yaGakAralopasya sthAnivattvAdAtoM kopa iTi cetyAkAralope punaryalope yAtiriti bhvti| na ca punarAkArayakArayorlope sati ktipratyayamAtraM zrUyeteti vAcyam / Allopasya sthAnivatvAt / ciNoluGnyAyenAsiddhatvAdvA / yalope udAharaNAntaramapi / tadyathA / kaNDUyateH
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / 299 ktic / kaNhUtiH / ktinniti tu kAzikAyAM pramAdaH / apratyayAdityanena bAdhAt / na ca jJaptirityAdAviveha AbAditvakalpanaM bahulagrahaNaM vA zaraNIkaraNAham / bhASyakAreNaiva kaNDUye-: tyeva bhavitavyamiti vadatA etasyApazabdatokteH / tasmAdayaMktijeva tatollopayalopo allopasya sthAnivatvAduvaG tatazchvoH zUDityUTha / na coThyapi sthAnivatvam / AdiSTAdacaH pUrvatvAt / ata eva UThaH punaruvaG na bhavati / sarve sarvapadAdezA ityAzritya sthAnidvArakaM pUrvantvaM yadyapIha vaktuM zakyate bhASyamate loluvaH popuva ityAdau yathA / tathApi sthAnidvArakaM pUrvatvaM kAcitkamevati pUrvasUtra evoktam / tathA tiSThateyaGantAt ktica allopayalopayosteSThItIti sthite allopasya sthAnivantvAdiyana ylopH| teSThitiH / tathA pepIyateH ktici allopayalopayoreranekAca iti yaNi yalope kRte peptiriti bhavati / zo tanUkaraNe / yaGantAktici allopayalopAllopeSu pUrvatrAsiddhe nati sthAnivantvaniSedhAcchazAM pa iti pankhe kRte zASTiriti bhavati / evaM cecIyatezcektiriti dik / tadevaM vareyalopati naikaM nimitaM kiM tu dve iti sthitam / ke citta varaI iti IkAraM prazliSya IkAre parato vidhau na sthAnivaditi vyAcakhyuH / tenAmalakyAH phalamAmalakam / nityaM vRddhazarAdibhya iti mayaT / phale luk / tato luk tadvitalukIti DIpo luk / sa ca yasyetilope na sthAnivat / pUrvoktavyAkhyAne tu lukA luptaM na sthAnivaditi va.. canaM kariSyate / tatra ca luptamiti napuMsake bhAve ktaH / luG na sthAnivaditi phalitorthaH / svare / cikIrSakaH / sano 'to lopo litIti kakArekArasyodAttantve kartavye na sthAnivat / na ca litItyasyArambhasAmarthyam / kAraka ityAdau sAvakAza
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 zabdakaustubhaH / [1 0 tvAt / bhASye tu AkarSika ityudAhRtaM, tadApAtataH / SThalo lisvasAmarthyAt sthAnivadbhAvakRtavyavadhAne satyapi litsvarasya suvacatvAt / ghnantItyAdau kuttvavat / savarNAnusvArayozziNDiApiNDiAnasorallopotrana sthAnivat / anusvArasyAnAdiSTAdaghaH pUrvatvaM tu sthAnidvAretyuktam / yadyapi savarNagrahaNamAtreNAnusvAropyAkSeptuM zakyate tathApi vizeSApekSaM jJApakAmityapi sambhAvyata / tathA ca yatra na parasavarNaprasaGgaH ziMSancItyAdau vatra sthAnivadbhAva niSedhumanusvAragrahaNam / acaH parasminniti sUtre uktarItyA abhyAsasyAsavarNaityAdiSu savarNaiti niSedhasya labdhAvakAzatayA ziNDItyAderApi asi yApacezceti dik / dIrgha / pratidInnA / iha hali cIta dIrSe 'llopo na sthAnivat / yattu kAzikAyAmuktam upadhAyAM ceti dIrgha iti, tatmAmAdikam / tathA ca upadhAyAM cetyatroktam / pratidInvetyatra haliceti dIrgha iti / yadvA / AcArakibatAki ceti kipi smaadheym| nanvevamanunAsikasya kijhalo. riti dIrghaH syAt / satyam / akRtavyUhaparibhASayA bhAvinamallopamAlAcyAntaraGgopi dIrtho na kariSyate, jagmuSa ityatre. DAgamanakArAdezAvivati bodhyam / nanu sthAnivattvAbhAvepyasidaM bahiraGgamityallopasyAsiddhatvAdI? na syAditi cet / na / kRtitugvidhigrahaNena bahiraGgaparibhASAyA anityatvasya jJApitasvAt / yathoddezapakSe SASThI paribhASAM prati dIrghasyAsiddhatayAntaraGgAbhAvena paribhASAyA aprahattezca / jazi / sagdhizca me / badhAnte harI / tathAhi / adanaM gdhiH / adeH ktini bahulaM chandasIti paslAdezaH / ghasibhasohalicetyupadhAloSaH / salojhalIti sakAralopaH / ghisakAre sico lopa ityasya bhASyakRtA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ zapa 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / nAzrayaNAt / vArtikamate chAndaso varNalopaH / jhaSastathoriti dhatvam / na ca tasminkarttavye pUrvasmAdapIti sthaanivdbhaavH| paJcAsamAsasyAnityatAyAH pUrvasUtraevopapAditattvAt / ghasya jhalAJjaziti jaztve kartavye upadhAlopo na sthAnivat / samAnA gdhiH sandhiH / sahasyasa sajJAyAmiti sUtrAtsa ityanuvarttamAne samAnasya chandasyamUrdraprabhRtyudaSviti sUtreNa samAnasya sabhAvaH / bandhAmiti bhaseloT / tasastAm / zapaH iluH / antaraGgatvAd dvitvamabhyAsakAryam / tato ghasibhasorityupadhAlo. pAdi prAgvat / cari / jakSatuH / jakSuH / ghaseliT atus us ca / gamahanetyupadhAlopaH / khari ceti carva prati na sthAnivat / tatra vArtikam / svaradIrghayalopeSu lopAjAdezo na sthAnivaditi / tenAnyaH sthAnivadeva / paJcabhiraranibhiH krItAH pazcAratnayaH / vede tu pazcAratnyaH / jasAdiSu chandasi vAvacanaM prAG Nau caGgyupadhAyA iti guNAbhAve yaNa / tasya sthAnivadbhAvAdigantakAletyAdinA pUrvapadaprakRtisvara ityAhuH / yadyapi a. siddhaM bahiraGgamityanenApIdaM sidhyati tathApi akRtavyUhaparibhASAmAzritya yojyam / acitIko khaTvaka ityatra hUsvAntentyA. tpUrvamityasya krameNa pravRttyapravRttI phalamiti tu pUrvasUtre evoktam / na ca tatra bahiraGgaparibhASAyAH prasaGgosti / kiryogiryoH / vyutpattipakSe hali ceti dIrghaH prAptaH / yaNaH sthAnivadbhAvAnna bhvti| aca irityadhikAre bhujeH kicca, kRgRzapRkuTibhidichidi. bhyazceti i. sa ca kit / yattu haradattena nyAsakRtA ca kRyoriccetyupanyastaM tat ka ciduNAdivRttau anveSaNIyam / vaayvoH| iha yalopo na / asmiMzca vArtike svaragrahaNamAtramAvazyakam / kiyogiyoMriti tu upadhAyAM ceti sUtre vRttikAroktarItyA u
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zabdakaustumaH / [1 a0 NAdInAmavyutpattipakSAlambenApi siddham / vAgboriti tu bahiraGgasyAsiddhatayA siddham / kilugupadhAtvacaGparanisakutvekhUpasaMkhyAnam / pUrvatrAsiddhe ca / tasya doSaH saMyogAdilopala. tvaNa tveSu / asyArthaH / kvau vidhi prati na sthAnivat / lavamAcakSANo lauH / atra Nici yaSTilopo yazca kvau NilopastadubhayaM voH zUDiti vakArasya kvinnimitte uThi kartavye na sthAnivat / etyevatyUsviti vRddhiH / tathA pipaThiSi brAhmaNakulAnIti dIdhIvevITAmitisUtre yadudAhRtaM tadapi kvau vidhi pratIti vyAkhyAne eva saGgacchate / kvau luptaM prati na sthAnivaditi vyAkhyAne tu lauH pipaThiSItyubhayamapi na siddhayet / Nici Tilopasya sthAnivadbhAve kaTho 'sambhavAt / pipaThiyaterapratyaye ato lope napuMsakabahuvacane zau jhallakSaNe numi kartavye ato lopasya sthAnivatvaniSedhena numprasaGgAcca / etacca dadhiIvevITAmiti sUtre kaMDvAdisUtre ca mizrayanthe sphuTam / kaiyaTopi dIdhIvevITAmityatra kvau vidhi pratItyartho vyavasthito na tu kvaulasaM na sthAnivaditItyAha / atra vyavasthitaiti vadatA kvau luptaM na sthAniSaditi pakSopi kva cidAzrIyataeva, niyamaH paraM nAstIti mUcitam / luptamiti napuMsake bhAve ktaH / evaM ca sakhyurgomAn padaH tvam ahamiti siddham / tathAhi / khyatyAtparasyatisUtre bhASyam / sakhIyateH sakhyuH lUnIyatelUnyuriti / tatra sakhIyateH kvipi allope yalope allopasya sthAnivadbhAvAt paratvAtkilopaM bAdhitvA ikoyaNacIti yaNa syAt / tato yalope sakho lUna iti syAt / ata eva ko luptaM na sthAnivaditi tatra yaNaM parijahAra kaiyaTaH / tathA ugidacAmiti sUtre a. dhAtubhUtapUrvasyApi numarthamadhAtugrahaNamityuktvA gomantyaterama
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / tyayegomAnityudAtdRtaM bhASye / tatrApyaslopasya sthAnivattvAsarvanAmasthAnaparatvaM nAstIti num na syAt / na cAdhAtugrahaNasAmarthyAtsthAnivadbhAvakRtavyavAye satyapi num syAditi vAcyam / AcAravibantArikapcati kipi caritArthatvAt / tasmA ko luptaM netyeva zaraNam / nana gomantyatergomatatervA ubhayathApi gomAniti na sidhyati / atvasantasyoti dIrghavidhau adhAtoriti vizeSaNAt / satyam / tatrAdhAtugrahaNamasantasyaiva vizeSaNaM na tvatvantasyApIti vakSyamANatvAnna dossH| tathA yenavidhistadantasyati sUtre kevalopi pAcchandosti / pAdayateH pAt / pada iti bhASyam / atrApi sthAnivadbhAvAvyavadhAnena padbhAvo na syAt / kvau luptaM neti sidhyati / ata eva pAdasya pAdahastyAdibhya iti na sUtritam / pratipadoktasyAsyaiva padAdezo mA bhUt / kiM tu kvibantasyApi yathA syAditi / evaM ca pA. dasya lopa iti gurunirdezaM kurvatA sUtrakRtaiva kvau luptaM na sthAnivaditi jJApitam / tacca kvAcitkamiti tu prakRtasUtrasthenaivaM vijJAyate kvau lupta neti bhaassysyaarthH| vizabdamAhAtmyAta khyatyAtsUtrAdibhASyAccati vyavasthitazabdaM prayuJAnena kaiyaTena dhvanitam / yuSmAnAcaSTe yuSmayati / tataH kvipi Nilope sau tvAhausau iti karttavye Nilopo na sthAnivat / taduktam / sthAniva-tvaM ca Neratra kvau luptatvAnna vidyate iti / sthAnivattvamiti / lopasyeti zeSaH / NeH kvau luptatvAdityanvayaH / astu tArha kvauluptamityApa nityameva / tAvatApi lavamAcakSANo laurityasya siddheriti cetra / pipaThityasyAsiddhiprasaGgAt / devayaterdayUriti tu iha kaiyaTena yadudAhRtaM kvau luptaM neti sidhyatIti / tasyAyamAzayaH / yadyapIha kyo vidhi
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [1 aM0 pratyU siddhaH / tathApi tasya sthAnidvArA anAdiSTAdacaH pUrvatvena Nilopasya sthAnivadbhAvAdacoNitIti vRddhiprasaGgaH / tasmAtkvau luptaM netyeva zaraNam / yattu lopo vyoriti sUtre kaNDUyateH kyajantAdapratyaye kaNDUH kaNDavAviti vyutpAdayan kaiyaTa Aha / allopasya sthAnivadbhAvAdyaNa / tasya Ut / na ca UThi karttavye sthAnivantvena pratibandhaH syAditi vAcyam / pakArasyAdiSTAdacaH pUrvatvAditi, tattu sthAnidvArakaM pUrNatvamanityamityAzritya tadrItyA tu dayUrityApa sasAdhameva / nanUbhayathApi dayUrityatra pratyayalakSaNena vRddhiH syAdeveti cet / na / bahiraGgasya UTho hAI pratyasiddhatvAt / evaM ca sthAnivadbhAve satyapina kA citksstiH| bahiraGgatvenaiva sarvasamAdhAnAt / tasmAiyArIta pakSadvayepi siddhayatItyeva tattvam |nnvekdeshvikRtsyaannytvaadiv autsyAditi cenna / niranubandhaparibhASayA adhAtugrahaNAnuvRttervA akSayUrityatra na auditi diva autsUtre bhASye eva spaSTatvAt / yadyabigidacAmiti sUtre adhAtubhUtapUrvAdityarthastathApIha zabdAdhikAra iti bhAvaH / etena haliceti dIrghaH dIvyatIti nAmadhAtuprakaraNe kaumudIprAsAdau pratyuktau / divorDa viriti nyAsohitasUtreNa Diviriti vadanmAdhavopi divyatIti hrasvamevopajagAma / prakRtamanusarAmaH / dvivacanAdau tu oH supIti yaNa / dayvau dayva ityAdi khalapUvat / kaNDUH kaNDuvau kaNDuva ityAdi tUvaDeva / saMyogapUrvakatayA yaNo 'prAptorati dik / atrAyaM saMgrahaH / sakhyuromAna padastvaM ca kvau luptasya nidarzanam / anityatve pipaThiSi kvau vidhau laurdvayordayUH / luk na sthAnivat / AmalakyAH phalam Amalakam / phale lukaH pratyAkhyAnapakSe tu paJcabhiH padvIbhiH krItaH paMcapaTurityudAhAryam / tathA paMca indrANyo 'gnAyyazca devatAsya paJcendraH paJcAgniH DISA sa.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH 305 niyukta Anuka aikArazca zrUyeta / na ca sanniyoga ziSTanyAyena nivRttiH / parataddhitaluGnimittAyA GInivRtteH pUrvayorAnugaikArayornivRttau karttavyAyAmacaH parasminniti sthAnivattvAt / ye tu pUrvoktarItyA vara I itIkAramazleSaM kurvanti teSAmiha luggraha - NaM na kAryam / upadhAtve karttavye na sthAnivat / tena parikhAzabdAccAturarthike ANi kRte vRddhAda kekAntakhopadhAditi pArikhazabdAtkhopadhalakSaNe chapratyaye pArikhIyaH sidhyati / anyathA upadhAsaMjJAyAH pUrvavidhitvena tatra karttavyAyAmAllopaH sthAnivatsyAt / nanvevaM paTayatItyAdau vRddhiH syAditi cenna / yatropadhAsaMjJAmupajIvya pratyayo vidhitsitastatraivAyaM niSedha iti bhASye sthitatvAt / atra caGparanirddhAsagrahaNameva jJApakam / kathaM tarhi bhASye yalope saurI balAketyudAharaNaM datvA upaghAvidhau netyeva siddhamityuktamiti cet / anAsthAvAdamAtraM tadityavehi / tatra hi tenaikadigityaNantAnGIpyallopadvayasyApi yalope karttavye sthAnivadbhAve niSiddhe samAnAzrayasyANo lopasyAbhIyatvenAsiddhatAyA yalopaH siddhyatIti yalope na sthAnivadityasyaiva sau- : rItyudAharaNam / upadhAtvaM tatra lope upayogi na tu pratyayavidhAviti sthitam / caGpare Nau yo hrasvaH sa caGpara nirdvAsastana sthAnivat / vAditavantaM prayojitavAn avIvadadvINAM parivAdakena / prathamaNico lopasya sthAnivattvAdanupadhAkAra iti NaucaGItyupadhAhrasvo na prApnoti / NisAmAnyagrahaNAdapyetatsiddham / idaM tUdAharaNam / vAri Akhyat, avIvarat / na ca nAglopIti niSedhaH zaGkyaH / paratvAd vRddhau satyAM Tilopa ityabhyupagamenAglopitvAbhAvAt / ata eva halakaletyadantanipAtanaM sArthakam | kutve na sthAnivat / arcayaterauNAdikaH kama " 5 1 39 * M
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [1 a0 tyayaH / arkaH / pAcayateH ktic / pAktiH / coH kuriti kutve Nilopo na sthAniyat / iha sUtre jazcavityeva siddhe vidhigrahaNaM dvandvAzrayeNa vidhyantaropasaMgrahArtham / tavyutpAdanArtha ca kvilugityAdi vArtikamiti nisskrssH| tatrApi kvicaparaniAsopadhAnAM grahaNamAvazyakam / luka IkAraprazleSeNa gatArthatvAtkutvasya pUrvatrAsiddhIyatvAccetyavadheyam / cajoriti kutve vodAharaNamanveSaNIyam / pUrvatrAsiddha ca na sthAnivat / pApacyate: ktic / pApaktiH / yAyajyateAyaSTiH / pAcayateH pAktiH / yA. jayateASTiH / ihAllopaNilopau kutvaSatvayorna sthAnivat / evaM lehayateleDhiH / dohyteyogdhiH / vezayaterveSTiH / dAzayaterdASTirityAyudham / nyAyasiddhaM cedam / acaH parasminityatidezaM prati tripAdIsthasyAsiddhatayA tasmin karttavye 'tidezAprAptaH / na caivaM sthAnivatsUtrasyApyapravRttau rAma iti visargoM na syAditi vAcyam / pratyayaH prshcetyaadinirdeshaibhobhgoagho iti sUtre 'zgrahaNena ca satmavRttApitattvAdityavadheyam / evaM sthite dvivacanasavarNAnusvAradIrghajazcaraH sUtre na pAThyAH / kiM tu napadAntavareyalopasvareSvityeva pAvyamiti bhASyavArtikayoH sthitam / syAdetat / yAda dIrghagrahaNaM tyajyate tArha sAptamike dIrghavidhau sthAnivadbhAvaH prasajyeta / tathA ca ciNNamulorati sUtre paDatANijantAdvA NiAce tatAzcANa azaMzAmi azAmIti yavunaDiyante tama siddhayet / na ca dIrghagrahaNasAmarthyAtsthAnipadbhAvavAdhaH kamarNisUtre haradattAyuktarItyA ciNNamulodIrgha ityapra kaiyaTAyuktarItyA cAhiDi ahoDItyetatsiddhayA aheDItyasya nivRttyA tasya caritArthatvAt / ucyate / NitvajAtyaikyaM gRhItvA azAmIti siddham / azaMzAmAti tu yaGlugantANNici bhavi
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustumaH / 307 Syati / na hi yaGyaGlukoH svare 'rthe vA kazcidvizeSosti / yena yaGayeva sAdhayituM klizyeta / evaJca mAhitamityAyapi si ddham / pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbhAvena NicA vyavadhAne sati graholiTIti dIrghasyApravRtteH / sUtramate tu vihitavizeSaNAzrayaNAda grAhitamityAdau na dIrghaH / ata eva yaGantAttRci jarIgRhIte. tyatra na dIrghaH sthAnivadbhAvAt / sUtramate vihitavizeSaNAcceti sthitam / yalugantAttu tRjAdAviTo dIrgho bhavatyevota mAdhavaH / dviH prayogo dvivacanaM pASThamiti siddhAntAt / grahevihitatvAnapAyAt / yaGluko 'naimittikatayA 'jjhalAdezatayA lu. kA luptatvAcca sthAnivadbhAvopi nAstIti mAdhavasyAzayaH / va. stutastu yaGlukyapi iTo dIrgho 'niSTa eva / ekAcodvepathamasyeti sUtre bhASyakaiyaTAdipolocanayA tathaiva nirNayAt / tathA ca tatra graheraGgAditi bhASyamupAdAya kaiyaTa Aha / tRco hijarigRhItyaGgaM na tu grhiH| vizeSaNasAmoddhi yathAzrutarUpAzrayaNamiti / yadyapi tatra yaGantaM prakramyedamuktaM tathApi yuktisAmyAghaGluGantapi na dIrgha iti lakSyate / ata ekAcodve iti sUtre haradattopi yaGante dIrghamAzaGkayAha / ekAcaupadezaityato dIrghavidhAvekAgrahaNamanuvartataiti / na hyatra pakSe yaGlAka dI. ghasyoktisambhavopyasti / nanvevaM graholiTIti sUtre yaGlope coktamiti vArtikavyAkhyAvasare sthAnivadbhAvAdvihita tavizeSaNAzrayaNAdvA yaGante dIrgha pariharan kaiyaTo virudhyeta / yaGlugarthe yathAzrutarUpAzrayaNasyaikAgrahaNAnuvartanasya vA Ava. zyakatayA tenaiva gatArthatvAditi cenna / graholiTItyatratyakaiyaTagranthasyopAyasyopAyAntarAdUSakatvAditi nyAyena yaGante upAyAntarAbhidhAnaparatvAt / ata eva tatra kaiyaTa Aha / anyatrAsya doSa
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 zabdakaustumaH / [10 sya samyagur3hatatvAditi / evaM hi vadan tatratyaparihArasyAvyApakatAmekAcasUtroktasyaivAvazyAdartavyatAM caabhiprti| na ca yathAzrutarUpapakSe gRhItamityAdyasiddhiH / aGgasaMjJApravRttivelAyAM yathAnutarUpasyaiva tatra sattvAt / grAhitAdau tu naivam / ekAca iti samAdhAnaM tu NibhinnaviSayakameva / tasmAt , yaGluGantANija. ntAcca yaGantAcca graheriTaH / dvidhA tridhA caturkI ca dIrgho neti vyavasthitam // mAdhavagranthastu vihitavizeSaNapakSasya mukhyatAM pakSAntarANAmabhyuccayatAM ca parikalpya kathaM cinneya iti pratibhAtIti dik / tasya doSa ityAderayamarthaH / tasya pUrvatrAsiddhe. cetyasya sthalatraye doSaH / atiprsktiH| tasmAttatra sthAnivadbhAvasya pratiprasavaH kartavya ityarthaH / tena vAkyartha vAsyarthamityatra skoriti lopo na / nigAryate / nigAlyate / acivibhApeti latvaM siddhayati / tathA mASavapanItyatra NattvaM na bhavati / allopasya sthAnivatvena nakArasya samAsAntattvAbhAvAt / na cAsatyApi sthAnivadbhAve DIveva samAsAnto na tu nakAra iti vAcyam / DIbutpatteH prAgeva samAsa iti dvitIye vkssymaanntvaat| evaM sthite takSayateH kvipi taka , rakSayate stu rak , ityAdi bodhyam / atra hi saMyogAdilope kartavye Nilopasya sthAnibaddhAvAna tatmavRttiH / saMyogAntalope tu sthAnivadbhAvaniSedhAdbhavatyevAsau / goraT iti tu zuddhAtviyapi bodhyam / yattvacaH parasminiti sUtre dadhyatreti bhASyamupAdAya kaiyaTenoktam , pUrvatrAsiddhe cetyetadatra nAsti, tasya doSa ityatra saMyogAdilopasya saMyogopalakSitalopopalakSaNatvAditi / tanna vAstavam / kintu tatratyapUrvapakSiNobhiprAyavarNanamAtram / ata eva napadAnteti sUtrazeSe tenaivoktam / skandayateH skan / takSayatastAgati / yatu
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 bhA. zabdakaustumaH / 'siddhakANDe zcutvaM dhutvaiti vArtikavyAkhyAvasare kaiyaTenoktam / madhugitISyate madhuDiti prAmotIti / tatu sakAropadezasAmAditi bodhyam / sanzcotatItyatra zitugityasyApravRttyA sakArazcaritArtha iti cettAha kvau luptamiti samAdheyam / kusmanAmnovetyatra kUriti mAdhavAdAtdRtaM samyageva / tatra sAmarthyaviraheNa saMyogAdilopApravRttoti dik / syAdetat / iha saMyogAdigrahaNaM mAstu / na caivaM vAkyarthamityAdau skorIta lopApattiH / skoH saMyogetyatra jhalojhalItyato jhala ityanuvartate / taccopasarjanasyApi saMyogetyasya vizeSaNam , na tu pradhAnayorapi skoH / avyabhicArAt / tatazca jhalanto yaH saMyogastadAghoH skorlopaH syAditi sUtrArthAt,bahiraGgatayA yaNosiddhatvAdvA / ata eva hi dadhyatretyAdau saMyogAntalopo na pravartate / tathA cASTame vArtikam / na vA jhalo lopAdAhiraGgalakSaNavAdvota / na caivamapi kASThata rASTrarak ityAdi na sidhyedeveti vAcyam / anabhidhAnAttatra kipa eva durlabhatvAt / anabhidhAnaM ca kASThazageva nAstatyiASTamikabhASyabalena nyAyasAmyAniIyataiti / atrocyate / kusmayateH kUrityAdisiddhaye saMyogAdIti vAcyameva / kiJca taka rak ityAdyarthamapi vaktavyam / na caanbhidhaanm| pramANAbhAvAt / kaiyaTAdibhirudAttatvAca / na ca kASThazageva nAstIti bhASyaM tatra pramANam / nyAyavaiSamyAt / tathAhi / kASThazaka sthAtetyatra jhalparo yaH saMyogastadAdeH kakArasya lopamAzaGkaya taduktam / tena yatra kalopaprasaktistadabhiprAyakamanabhidhAnam / ata eva kAntebhyaH kvipa netyevamparatayA tad vyAkhyAtam / na ca NijantebhyaH kvipi kalopaprasaktirasti / Nilopasya sthAnivadbhAvAt / na ca pUrvatrAsiddheceti taniSedhaH / saMyo
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 zabdakaustumaH / ---[1 aga mAdilope pratiprasavasya jaagruuktvaat| tasmAtsayogAdilopagrahaNaM karttavyameveti sthitam / idaM tvdheym| saMyogAntasyalopa ityatra na vA alo lopAbahiraGgalakSaNatvAdvati dvidhA siddhAntavyavasthApanAt / kUriti saMyogAntalopopi durlabhaH / tena kusm ityeva bhavati prthmpksse| dvitIyapakSAbhiprAyeNa tu mAdhavaH / nanve.. kmapi lavagrahaNaM vyartham / nigAlyataityatra satyApi Nilophe pratyayalakSaNena latvasiddheH / na ca varNAzrayatvam / dhAtoH svarUpe tatmatyaye kAryavijJAnAt / idaM ca dANDinAyanAdisUtre bhrauNahatyeti tatvanipAvanena jJApayiSyate / kizcAntarAttvAdapi latvaM. suvacamiti / atrocyate / tRNahaimityatrAci netyanuvartate / halAti nivRttam / tathA cAvaNeDityAdisiddhaye pratyayanakSaNaM nArambhaNIyam / kiM tu niyamArthaM tadArambha iti bhASye sthitam / itaravyAvRttimAtraphalakaM pratyayalakSaNasUtram / tattatkAryANi tu sthAnivatsUtreNa nirvAhyANi / tatra ca pradIvyetInivRttaye aprAdhAnyenApyalAzrayaNe niSedhaH sthitaH / tathA cAci pratyaye vidhIyamAnaM latvaM sthAnivadbhAvaM vinA durlabhameva / yadapyantaraGga tvAllalvamityuktaM, tadapina / akRtavyUhaparibhASayA ltvaaprvRtteH| kiJcopasargasyAyatAviti sUtre pakSadvayaM vakSyate / ayatiparatvaM upasargasya vizeSaNaM rephasya veti / tatrAye pakSe palyayataiti sidhyati plAyataiti tu va sidhyet. / ekAdeze kRte vyapavargAbhAvAt / ubhayata Azraye antAdivadbhAvAyogAca / tasmAttatra sthAnivadbhAvenaiva vyapavargo vaktavyaH / sa ca pUrvatrAsiddha ceti niSiddha iti latve pratiprasavaH sArthaka evaH / dvitIyapakSe tu palyayataiti na syAt / yakAreNa vyavadhAnAt / plAyata ityatraiva pa2 latvaM syAt / pUrvatrAsiddhaceti sthAnivatvaniSedhena tatra repha
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustumaH / 311 'syAyatiparatvAvighAtAt / kRte tviha latvagrahaNe yena nAvyava. dhAnanyAyena palyayata ityatrApi latvaM sidhyati / sphuTaM cedamaSTame bhASyaeva / tasmAdiha latvagrahaNaM karttavyameveti sthitam / NatvagrahaNaM tu vyartham / tathAhi / mASavapanIti tAvadvahiraGgaparibhASayApi siddham / na ca pahiNoti pramINItaityAdisiddhaye taditi vAcyam / acaH parasminniti sUtrasya pravRttiM vinApyekadezavikRtasyAnanyatayA hinumInetyasya pravRttisambhavAt / na ca SNAntASADiti sUtre varNitarItyA priyASTna ityAdisiddhaye NatvagrahaNamiti vAcyam / kAryakAlapakSe bahiraGgaparibhASayaiva tasyApi siddheH / yathoddezapakSastu na grhiissyte| pratyAkhyeyena Natvena saha phalasAmyArtham / etena priyASTNa iti NatvAbhyupagamaparaH padamaJjarIgranthopyapAstaH / bahiraGgaparibhASAyAanityatvepIhatadapravRttI pramANAbhAvAt / tasmAdiha NatvagrahaNaM vRthati sthitam / pratyuta Natve sthAnivattvAbhyupagame bAdhakamapyasti / tathAhi / aniteranta iti sUtre'nta iti yogaM vibhajya he pAN iti rUpasiddhaye padAntasyoti pratiSedhaM bAdhitumantaiti sUtreNa padAntasyAnitarNatvaM vidhIyataityekA vyAkhyA / antazabdaM samIpaparyAyamAzritya nimittasamIpastho yoniternakArastasya NatvaM nimittasamIpasthasyAniteryo nakArastasya Natvamiti ca yogavibhAgaM vinApi vyAkhyAnadvayaM bhASye sthitam / tatra prathamapakSe prANitItyAdAvekenAkAreNa vyavadhAnopa vacanasAmarthyANNatvaM pravarttate / dvitIyapakSe tvekAdezasyAdivadbhAvAdrephAdavyavahitasyAniteH sambhavAtmavarcate / paryanitItyatra tu varNadvayenaikena ca vyavAyAtpakSadvayapi NataM na pravartataiti spaSTamaSTame / yAda ceha NatvagrahaNaM kriyate tArha paryanitItivatmANi
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 zabdakaustumaH / [1 a. tItyatrApi dvayenekena vA varNena yathAsambhavaM vyavadhAnANNatvaM na syAt / na ca vacanasAmarthyAtsthAnivadbhAvakRtaM vyavadhAnamAzrayiSyate vRtraghna iti kutvaivati vAcyam / niraNiti duraNitItyatra caritArthatvAt / na caivaM nirduroranitarityeva brUyAt / na tvaniteranta iti sAmAnyalakSaNaM praNayediti vAcyam / AvRttimAzritya he mANityatra Natvasya pratiprasavArtha nirdurorityapekSayA 'nta ityuktAvakSaralAghavAnurodhAcca sAmAnyalakSaNapraNayanasambhavAt / tasmAdASTamikabhASyapolocaneneha NatvagrahaNaM na kartavyamiti nirNIyate / ata eva vyUDhoraskenetyatra NatvaM na / anyathA visargasyAdatvena tadAdezasya sasya sthAnivadbhAvANNatvaM syAt / iha NatvagrahaNasya prayojanAbhAvastUkta eva / tatazca tasya doSaH saMyogAdilopalatvayorityeva vAcyam / vastutastu tadapi na vAcyam / pUrvatrAsiddhe ceti yasiddhatvAdeva nyAyasiddhamityuktam / taccAsiddhatvamanityam / adhunetivadamuneti vAcye namunaityukterneti yogavibhAgAt / nuTIti vAcye nAmItiliGgAcca / anazva ityAderaGgasyetyanena vyAvRttau satyAmapi akSaNvanta ityAdau hi dIrgha bArAyituM hi nAmItyuktam / rudhAdibhyaH zram znAnalopa iti sUtradvaye bhASyakaiyaTAdyAlocanenArambhasAmarthyAtsannipAtaparibhASAyA ivAsiddhatvasyAdhyavizeSAdvAre mApte narasItyuktiriti cenna / kati tugrahaNAdinA samipAtaparibhASAyA anityatvajJApanAtsAmarthyAdvAdha iti pakSepyakSaNvanta ityAdAvubhayabAdhe gauravAcca / tasmAdanityatAjJApanArthameva tat / tena siddhakANDamapi saMgRhItaM bhavati / etena rAmo rAmebhya ityAdau rutvasyAsiddhatvAdorukArasyetsaMjJAlopo kathaM syAvAmityetadapi samAhitam / pratyayaH parazvetyAdiliGgA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustumaH ca / yattvanunAsikanirdezasAmAditsaMjJAlopau pratyasiddhatvaM neti / tanna / tarumalamityAdau hazicetyasya vyAvRttaye atororityatra sAnunAsikasyaiva nirdezAbhyupagamena cAritArthyAt / rAma ityAdAvapi sAnunAsikazravaNasyApAdyamAnatayA cAritArthyasya spaSTatvAditi dik / tena saMyogAdilopalatvayorasiddhatAvirahAsthAnivatvaM bhaviSyatIti sklessttsiddhiH|| dvivacaneci // rUpAtidezoyam / dvitvanimitte 'ci yojAdezaH saH sthAnivadrUpaM labhate dvitve kartavye / cakratuH / cakruH / dvitvanimittatvenAvizeSaNAdiha na / dupati / susyUSati / na hyUd dvitvanimittam / nanvevaM cakravArIta yaNopi sthAnivadbhAvo na syAt / atuso dvitvanimittatvepyakArasyAtathAtvAt / sUtrantu cakre ityAdau sAvakAzamiti / satyam / iha nimittazabdena sAkSAdvA samudAyaghaTakatayA vA dvitvaprayojakatvamAzrIyate na tu saakssaadevetyaagrhH| lakSyAnurodhAt / kiJcasUtre nimittazabdo nAstyeva / kintu lakSaNayA vA dvirucyatesminniti dvivacanamiti vyutpattyA vA dvivacanamastyasminniti arzaAdhacA vA dvivacananimittaM labdhavyam / tacca prakAratrayaM sAkSAtparamparAsAdhAraNe prayojakepi suvacam / etacca Thasyeka iti sUtre kaiyaTe spaSTam / ata eva karNoteH sani sanIvantetITpakSe vibhASooriti Di. svavirahe UrNanaviSatIti siddham / sannantasya dvitvavidhAnapi sano dvitvaprayojakatvena tasmin guNAvAdezayordvitve kartavye sthAnivadbhAvAt / taduktam / tadbhAvabhAvitAmAtreNeha nimittatvamiti / vastutastu dvivacanAkSiptaH pratyayo 'cItyanena vizeSyate / parasminityanuvartate / amISAM madhye devadattAtparamAnayetyukte yathA sajAtIyana manuSyAntareNAvyavahitaH para AnIyate / tathe
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdkaustubhH| [10 hApi pratyayAntareNAvyavahitaH paro gRhyate / tena dvitvanimite ajAdau pratyaye pratyayAntareNAvyavahite pare sati yojAdezaH sa sthAnivatsyAditi sUtrArthaH / evaM ca cakraturityAdau na kApyanupapattiH / vakSyamANajJApakavalena NicA vyavahine pravRttAvapi didayanIyiSatItyAdAvanekapratyayavyavadhAnAdapravRttiH / apI. pyadityatra varNavyavadhAnapi pratyayAntarAbhAvAtpravRttiH / anuvAde paribhASAnupasthAnapi nirdiSTaparibhASAkartavyasya nirvAhazceti bodhyam / ata eveha parasminnityanuvartataiti nyAsakAraH / tathA 'dvivacaneneha pratyayAkSepaM vadan Nijbhinnena vyavahite jJApakasyA. mahAttiM bruvankaipaTopyetadabhiraiti / urNanaviSatItyAdisiddhaye tu sadbhAvabhAvitAmAtreNa nimittatota svIkriyataevetyavadheyam / na. nveSamaririSatIti na siddhayet / RdhAtoH sani smipUrjhajvazAMsani ittITi kRte iszabdanimittakasya guNasya sthAnivadbhAce ajAdordvitIyasyetIso dvitvaprasaGgAt / iSyate tu riszabdasya dvitvam / atrocyate / na hi kAryA nimittatayAzrIyataiti dIdhIvevITAmityatropapAditatvAneha isa zabdo nimittam / ato na sthAnivadbhAvaH / na caivaM sannantasya kAryitvAdUrgunaviSatItyapi na syAditi vAcyam / matvarthIyeneninA kAryamanubhavata eva kAryitvalAmAt / tatra tu dvitIya ekAc dvitvarUpaM kAryamanubhavati na tu san / aririSatItyatra tu riszabdasyaiva kAryabhAktvamiti vaiSamyAt / nanvevamacItyasya jedhIyate dedhmIyataiti vyAva] na saGgacchate / ghIya dhmIya iti dvitIyAjavadhikasyaikAcaH kAryatayA yaGoSa dvitvanimittatvAbhAvAditi cet / satyam / adhijage ityevAgrahaNavyAva_mastu / tatra hi gAinalliTauti dvilakArakanirdezamAzritya lAvasthAyAmetra gAGA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / deza iti bhASyaeva spaSTam / idaJca vArtikamatamanusRtyokam / tatra liTi liGItyAdInAM parasaptamItvAbhyupagamAt / bhASyamate tvArddhadhAtukIyAH sAmAnyena bhavantItyabhyupagamAlliTItyAdayopi viSayasaptamyavetyuktaM sthAnivatsUtre / tanmate tvacItyasya jagle ityAdi vyAvaya'mbodhyam / tathAhi / Adeca iti sUtre 'zIti parasaptamIti pakSe ziditi karmadhArayAzrayaNAdyAsmavidhistadAdAvalgrahaNaityasya pravRttyA Adizitonyasminpare vidhIyamAnamAtvaM lAvasthAyAM kriyate / ato na sthAnivat / na cAntaraGgatvAttivAdiSvezi ca kRte AtvaM syAttathA ca sthAnivattvaM durvAramiti vAcyam / nasamprasAraNesamprasAraNaM lliTivayoya iti dvilakArakanirdezamAzritya taM ca tatrAnupayuktatvAdihAnuvartya lliTi tu lAvasthAyAmevetyAtvavidhau vyAkhyAnAt / kathaM tarhi jeghIyate dedhmIyata iti bhASyavRttyAdiSu pratyudAthatamiti cet / prAtizAkhyarItyetyavehi / tathAhi / anusvAro vyajanaM cAkSarAGgamityuktvA svarAntare vyaJjanAnyuttarasyeti tatra mUtritam / evaM ca nenijatyanenijurityAdAvekAckasya dhAtoH sampUrNasya dvivecanAdabhyastAzrayamadbhAvajusAdi sidhyatu / dvayacke tu madhyavartinAM halAmuttarAGgatvAtprathamAjantameva dvirucyatAm / yathA daridrAtau da iti / jAga" jA iti / na caitAvatA ka cidrUniSTamApadyate yena prAtizAkhyaparibhASAmupekSya naTabhAvidyaJjanAnIti cAzritya dara jAg ityAdi dvirucyate / ata eva caturazchayatAvAdyakSaralopazceti saGgacchataiti dik / yadA tu pASThabhASyavArtikarItyA dvitIyAjavadhika ekAca gAte , gAliTIti ca viSayasaptamyAzrIyate , anaimittikamAtvaM ziti tu pratiSedha iti vA azitIti viSayasaptamI vA AzrIyate, tadA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 zabdakaustumaH / [1 a. jeghIyate adhijage jagle iti trividhasyApi vyAvaya'syAsambhavAdacItyasya phalaM kimiti vibhAvanIyaM sUribhiH / syAdetat / bhaseH kasau ghasimasohalItyupadhAlope kRte dvitvaM mA bhUdityetadarthamajgrahaNaM bhaviSyatIti cet / satyasati vA dvitve zvAniti zrutau vishessaabhaavaat| nanu durlakSyopi vizeSaH sUkSmadRzaM prati du. vaoNra iti cenna / dAti priyANi, vIravaddhAtu, ityAdAviva dvivAbhAvasambhavAt / vakSyati hi SaSThe liTidhAtoriti sUtre, anabhyAsagrahaNAnarthakyaM ca chandasi vAvacanAditi / na caivamapi pAkSikaM dvitvaM syAdeveti vAcyam / dRSTAnAvidhAnasyaiva chandasi kartavyatvAt / ata eva hi udityeva siddhe nityaM chandasIti sUtraM niSphalamityabhiyuktAH / loke tu bhASyamate kasu. durlabhaH / upadhAlApazca chAndasa ev| tadevaM jeghIyate adhijage jagle ityetatsiddhaye kriyamANamagrahaNameveha rUpAtidezatve pramANam / kAryAtidezapakSehi ghagAglAityeSAmeva bhAvyaM dvitveneti kiM tena / tathA ca vArtikam / ajgrahaNaM tu jJApakaM ruupsthaanivdbhaavsyeti| dedhmIyate zAzayyate ityapi jeghIyate ityanena samAnayogakSemamudAharaNam / IghAdhmoriti iikaarH| ayaGyiGitIti zIDoyaGAdezaH / acItyasya pratyAkhyAnapakSe tu lakSyAnurodhAdeva zabdAdhikAramAzrityeha rUpAtidezo vyAkhyeyaH / pUrvasUtrAdaca i. tiSaSThayantasyAnuvRttiriha kimati cet / zuzuvatarityAdisiddhaye iti gRhANa / tathAhi / vibhASAzveriti sUtraM yadyapi zuzAvetyAdau pitsu sAvakAzaM tathApi zUna ityAdau caritArthasya vacisvapItyasya bAdhakameva paratvAt / livyabhyAsasyobhayeSAmityasya tu na bAdhakam zvayatyamyAsaviSayakasya vidhornaravakAzatvAt / ata eva vibhASAzveriti sUtre zvorliTyabhyAsa.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / lakSaNapratiSedha iti vArtikamArabdham / livyabhyAsasyeti sUtre azvayatInAmiti pUraNIyAmiti tadAzayaH / anyathA hi vihitapratiSiddhatayA vikalpAt zuzvAya zuzviyaturityaniSTamapi pakSe prasajyeta / evaM sthite dvivacanecItyatrAca ityasyAnanuvRttI zuzAvatyatra vRddhayAvAdezayoriva samprasAraNasyApi sthAnivadbhAvaH syAt / tathA ca zizAva zizuvaturityAdyaniSTamApadyeta / na ca samprasAraNaM tadAzrayaM ca balavaditi tibAdyavasthAyAmeva sampasAraNapravRtteracIti nAstIti vAcyam / evamapi vyatizuzuvAte ityAdau doSadhrauvyAt / na ca vibhASAzveriti lAvasthAyAmeva pravartataiti vAcyam / evamapi IjAte IjAthe ityAdau doSatAdavasthyAt / lAvasthAyAM kittvAbhAvana tatra smprsaarnnaaprvRtteH| na ca kittvamapi pravarttatAmiti vAcyam / antaraGgaistibAdibhirbAdhitatvAt / kiM ca svApezvaGIti samprasAraNe asUSupaditISyate / sthAnivadbhAve tu sati nasaMprasAraNaiti niSedhAda. bhyAse uvarNo na zrUyeteti dik / tantrAvRttyaikazeSANAmanyatamAzrayaNAdiha kAlAvadhAraNamapi kriyate / tathA ca vyAkhyAtam / dvittve kartavye iti / tena cakraturityAdAvuttaradale punaryathAyathaM yaNAdayo bhavantyeva / anyathA prakRtibhAva eva syAt / ninya. turityatra tu prathamapravRttasyApIyaGo dvitvakAle 'pahArAtpunaH prAso 'pyayameranekAca iti yaNA bAdhyate / yadvA / pUrvamapIyaG na pravartate / prakalpya cApavAdaviSayaM tata utsargobhinivizataiti nyAyAt / yadvA |aabhiiytveneyngo 'siddhatvAd yaNa bhaviSyati / syAdetat / sthAnivadgrahaNaM nivartya navaM cAnuvartya dvitvanimitte 'ci aca Adezo na syAd dvitve kArye ityeva vyAkhyAyatAm / evaM hi sati sthAnivaditi zabdAdhikAraklezopi na bhava
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 zabdakaustumaH / [ 1 a / tIti / satyam / asminnapi pakSe namaH svaritatvaM pratijJAtavya: m / sthAnivacchandasya tu klameva taditi lAghavam / astu vA vyAkhyAnadvayamapi phale vizeSAbhAvAditi dik / nanvevamapi Nau sthAnivadvacanaM karttavyam / nunAvayiSati cujhAvavipati tuSTAvArIpatItyAdyartham / atrAhuH / o puyajiSu vacanaM jJApakaM Nau sthAnivadbhAvasyeti / asyArthaH / yauteH pUDhandha sanIvanteti smipUjya zAmiti sUtrAbhyAmiTi kRte yiyaviSati pipaviSate ityatra dvirvacanecIti sthAnivadbhAvAdyakArapakArayoravarNaparayoH parato yadyapyabhyAsaukAro labhyate / tasya cekArAdezAvidhAnena oH puNasUtre pakArayakAragrahaNaM caritArtham / tathApi vargapra haNaM pratyAhAragrahaNaM jagrahaNaM ca jJApakaM dvitvanimittasyAco NicA vyavadhAnepi sthAnivadbhAvaH pravarttate iti / taM vinA avarNapareSu puyajiSu pareSu uvarNAntasyAbhyAsasya durlabhatvAt / yena arosadhAnAcca Nicaicaikena dvitvanimittasyAco vyavadhAna mAdhIyate / tena ninavanIyipatItyAdau na sthAnivat / lyuTkyajbhyAM vyavadhAnAt / evaM NijantAllyuTkyacsansvapi naH sthAnivat / ninAvanIyiSatItyAdi / na hi Nau kRtaM sthAnivAdativacanamasti kintu jJApyamAnaH sthAnivadbhAvo lAghavAdekenai: va vyavadhAnaityuktam / iha tvanekena vyavadhAnaM spaSTameva / yadyapyanUdyamAnAdezavizeSaNatvAnnirdiSTaparibhASA nopatiSThate / tathApyacInyapazleSika samIcalAdeva tadarthaH paryavasyati / ISadviprakRSTalA bhe canAtyanta viprakRSTasya grahaNApiti bodhyam / vastutastu parasmimityanuvartataiti sUtropakramaevoktam / evaM cAvI bhavat amImavat arIvat alIlavadityAdiSu vibhAvayiSatItyAdiSu ca oH purANi tItvaM pravarttate / jJApana phalantu yatra oH puyaNityasyAmAsistaka
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / 319 bodhyam / tadyathA / cukSAvayiSati / uDurivAcarati uDavati / uDavateI san / uDuDAvAyaSati / caGi / auDavat / tutAvayipati / atUnavat / sautroyaM turustuzamItyatra nirdiSTaH / UNunAvayiSati / auNUnavat / cisphurorNAvityAtvasya sthAnivadbhAvAtpusphArayiSati apuspharadityAdi bodhyam / tulyajAtIyApekSaM ca jJApakam / tenAvarNapare halyeva sthAnivattvam / tenAcikIrtadityA. dau nAtiprasaGga iti bhASye sthitam / yattu kAzikAyAM pUrvatrAsiddhapi. ti sUtre vaheniSThAntANNiAce caGi aujaDhadityudAhRtya ktinantasya tu aujiDhadityuktam / tatraiva nyAsepi Nau kRtasya Tilopasya sthAnivadbhAva iti vyAkhyAtaM tadubhayaM bhASyaviruddhatvAdupekSyam / a. cikIrtadityasya siddhaye 'varNaparadhAtvakSaraviSayakameva jJApakamiti spaSTaM bhASye / prakRtasUtrapratyAkhyAnapare vArtike avyAptirUpadoSodbhAvanapareNa odaudAdezasya cuTutuzarAderityAdibhASyeNApyayamartho labhyataityanupadameva sphukiriSyate / ata eva, zuSkikA zuSkajaGghAcakSAmimAnaujiDhattathati vaiyAghUpadhavArtike jizabda eva paThyate / jazabdapAThastu kAcitkaH prAmAdika eveti bopadevo durgasiMhAdisammatipradarzanapUrvakaM kAmadhenau sthApitavAn / vaiyAghUpadhavArtikaM tu pUrvatrAsiddhamiti sUtrasya prayo* janasaGgrahaparaM, tacca tasminneva sUtre vyAkhyAsyAmaH / evaM cA. Gkapade lakSaNe cetyasya caGi saNickasya dvitvenAzcikadityeva rUpaM na tvAJcakaditi / na caivamadantapAThavaiyarthyaM syAditi vAcyam / tatsAmarthyAdallopasyApravRttau satyAM vRddhipukozca satoraGkApayatIti rUpAbhyupagamAt / na caivaM satyaGkayatAMti rUpaM na syAdivi vAcyam / mUcisUtrItyAdivArtike sosUcyate sosUtryataityAdibhASyodAharaNena pakSe 'llopasyAbhyupagamAt / sUcimU
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 shbdkaustubhH| [10 jyAdayo badantAH / ata evAnakAntvena popadezatvAbhAvAnna Satvam / SopadezalakSaNe hyekActvaM vivakSitamiti mAdhavIye spaSTam / etacca segAdiparyudAsAt SvaSkastridAdisAhacaryAt sosUcyataityAdibhASyodAharaNAJca nirNIyataiti vakSyate / evaM vAkyazeSa samarthayiSyAmahe / prArthanAdhyavasAyaiH sammaznaprArthaneSuliDityAdiprayogAzveha mAnam / tadetatsakalamAbhisandhAyAdantatva sAryakyAya vA 'llopa ityAhuH / uktaJca kAmadhenau / aglopitvaM sthAnivantvaM cAdantatvaprayojanam / yatra tvete na vidyate tatrAllopavikalpanamiti / kathayatyAdyabhiprAyeNa pUrvArddham, 'aiyatyAdyabhiprAyaM tUttarArddhamiti vivekaH / nanvAJcakadityatra dIrgholaghoriti prApte 'naglagaiti niSedhenAkArazcaritArtha iti cenI capare Nau yadaGgaM tasya yobhyAsa iti sUtrArthavyavasthA- . panAt / iha tvAvayavasyAbhyAso na tvaGgasya / etaccoNudhAtau mAdhavagranthe spaSTam / ata eva ATiTadityAdau na dIrghaH / yattu dIrghavidhau halAdiriti vizeSaNaM kaumudyAM dattaM tabimUlam / au navadityAdeH siddhAvapi sanvallaghunItyatra capare ityaGgasya vizeSaNaM laghorveti matabhedeneSyamANe acicakAsadacacakAsaditi rUpadvayepyatiprasaktaM ca dIrghavidhau caGparaityasya laghuvizeSaNatAmAzrityArthasiddhakathanaM taditi vA samAdheyam / siddhAnte tu mAdhavoktarItyA UrNAvayatorava cakAsayaterapi dIrghAbhAvaH spaSTa eveti dik / etacca sUtraM vArtikakAraH pratyAcakhyo / tathAhi / SaSThe dvitvaprakaraNAnte vipratiSedhaH paThyate / dvivacanaM yaNayavAyAvAdezAlloSopadhAlopaNilopakikinorutvebhya iti / tathA ca dadhyatretyAdau sAvakAzo yaN / cayanaM cAyako lavanaM lAvaka ityAdau cAyavAyAvaH / godaH kambalada ityaadaavaallopH|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. * zabdakaustumaH zleSmaghna ityAdAvupadhAlopaH kAraNA hAraNetyAdau NilopaH nipUrtA ityAdAvuttvaM cetyetAni nava bibhidaturityAdau sAvakA. zena dvitvena pUrvavipratiSedhAvAdhyante,tena cakratuH cicAya lulAva cicayitha lulavitha papatuH tasthatuH jagmatuH jaghnatuH ATiTat taturiH jagurirityAdi siddham / nanvevaM ninyaturiti na syAt, iyaGa ihAparigaNitatvAditi cena / eranekAca iti yaha bhAvyamiti prAgapIyaGopravRtteH / prakalpya ceti nyAyAt / tasmAd dvivacanecIti sUtraM vinApi sarva siddhamiti / bhASyakArAstu sUtraM samarthayante / tathAhi / vipratiSedhastAvadayuktaH / AllopAdInAM nityatvAt / dvitvasyAnityatvenAtulyabalatvAt / kiM ca pUrvavipratiSedhe sarvatra vacanasyArambhaNIyatvAdiha tu sutarAM tatheti ka lAghavam / api c| kriyamANamapi vacanaM yadyantaraGgANAmapi vAdhakaM tarhi ninavanIyiSati didavanIyiSatItyAdAvapyabhyAse ukAraH zrUyeta / athAtrAntaraGgatvAdavAdezaH,vacanaM tu nAntaragANAM bAdhakaM kintu nityAnAmeveti brUyAH / evamapi cukSAvayiSatItyAdau vRddhayAvAdezayoH pravartanAdabhyAse itvaM syAt / tathA ca tadvAdhanAya uttvaM vidheyam / tathA ca tvayA itthaM nyAsaH karttavyaH / utparasyAtaH, tica, odaudAdezasya cuTutuzarAderiti / abhyAsasyeti varttate / odautorAdezo yasminnane tasya yobhyAsazcuTutuzarAdistasya yokArastasya utsyAdityarthaH / yathA cukSAvayiSati uDuDAvayiSati tutAvayiSati UdnAvayiSati zuzAvayiSati pusphArayiSatIti / atra cisphurorNAvityAttvam / yadyapIha khayaH zeSe kRte zarAditvaM nAsti tathApyabhyAsasaMjJApravRttikAlestyevetyavadheyam / odaudAdezasyeti kim / cAya pUjAyAM, cicAyiSati, khadasthairye, cikhadiSa
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 ti / caTatuzarAdeH kim / vibhAvayiSati / ata iti kim / Rjum aNum Rtum aMzuM cAkhyat, Arjijat, ANiNat, Arttitat, AMzizadityatra paratvAdavRddhau satyAM Tilope saNickasya dvitve kRte mA bhUt / abhyAsasyati kim / caTutvityAdi tarhyaGgasyAto vA vizeSaNaM syAt / ubhayathApi doSaH zItaM lunAti zItalUH sUryaH, tamAkhyAtumicchati zizItalayiSatItyatra takArAduttarasyAta utprasaGgAt / nanvevamapyaujaDhadAJcakadityAdAvabhyAse 'kArazravaNArthaM yatnAntaramAstheyameveti gauravAntaraM vArttikakAraM prati kuto nApAditamiti cenna / tatrekAra eveSTa ityuktatvAt / sajAtIyApekSaM hi siddhAntepi jJApakam / anyathA acikIrttadityatrAbhyAse 'kArazravaNApatteH / tasmAdvArtika kRtA vacanadvayamapi karttavyaM syAditi sthitam / tathA jaglAvityAdisiddhaye vipratiSedhavArttike vRddhirapi pAThyA tathA o: puyajIti tRtIyamapi karttavyameva / pipaviSate yiyaviSati jijA - vayatItyatra itvaM yathA syAt / tathAhi / pu yu ityanayoH sani iTi paratvAd guNe kRte pUrvavipratiSedhenAvAdezAtpUrvaM dvitvamitItvaM vaktavyameva / tathA jucaGkramyetyatra nirdiSTazatsautrAjjudhAtorNyantAtyAne jijAvayiSatItyatra cuTutuzarAderityutve prApte tadbAdhanAye - tvaM vaktavyam / na ca tatra vakArameva paThiSyAmi na tu cuzabdamiti vAcyam / guG ghuG dhvanau / AbhyAM NijantAbhyAM caGi sanica ajUgavat ajUghavat, jugAvayiSati jughAvayiSatItyAdyasiddhiprasaGgAt / kizca / didavanIyiSati ninavanIyiSatItyatra cuTutuzarAde rityutvaM syAditi tadvAraNAya vacanAntaramAstheyam / atha vA sanyata iti sUtrAdguNoyaGlukorityAdyaSTasUtryA vicchinnamapi sangrahaNaM maNDUkaplutyAnuvartya sUtramatoktarItyA yena nAvyavadhAnanyAyena 1
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 8 A. zabdakaustubhaH / 323 NibhinnairvyavadhAne utvaM neti samAdheyam / evamapi tanuzabdAdAcArakibantAddhetumaNNau satyasati vA yadA san tatra titanaviSa. ti titanAvayiSatItyatrApyutvaM syAt , tadvAraNAya odaudAdezasyeti vArtikamanyathaiva vyAkhyeyam / tadyathA / abhyAsasyetyAyavaSaSThI / odaudityAdistu sambandhasAmAnye SaSThI / ubhayamapyato vizeSaNam / tadayamarthaH / abhyAsasyAvayavabhUtastathA odaudAdezasya yathAyathamavayava Adezo vA yo 'ttasyodbhava ti / culAvayiyatItyavayavaH / pusphArayiSatItyAdezaH / tathAcA. dgrahaNamapi sArthakam / anyathA ATiTadityAdisiddhaye cAre Nau yadaGgaM tadavayave laghau sanvadatidezAdArjijadityAdau patiprasaGgavirahAdata iti vyartha syAditi dik / tathA ca sUtramatApekSayA vArtikamate mahadeva gauravamiti / syAdetat / mAstu prakatasUtraM mA ca vaartikm| oHpuyaNityetadeva jJApayiSyati antaraGgaM nityaM ca bAdhitvA dvivacanaM syAditi / tato dvitate kRte yathAprAptaM yaNAdi kariSyate / maivam / ninavanIyiSati didvniiyiptiityaadysiddhH| kiJca sAmAnyApekSaM jJApakaM vizeSApekSaM vA / Aye, acikIditi na sidhyet / anye, cakraturityAdi na sidhyet / tasmAtsUtraM karttavyameva / cujhAvayiSatItyAdisiddhaye tu oH puyaNiti jJApakamAzrayaNIyam / tacca tulyajAtIyApekSamiti sthitam / ata eva vAmanodAhRtamaujaDhadisyetadbhASyaviruddhamiti bopadevopaSTambhena prapaJcitaM prAk / vastutastu kAmanoktaM samyageva / yataH / vopadevo mahAgrAhagrasto vAmana diggajaH / kItaireva prasaGgena mAdhavena vimocitaH / tathAhi / kiM vAmanokto. vArtikadUSaNaparabhASyavirodhaH / kiM vA sajAtIyaviSayajJApakatAvarNanabhASyAvirodhaH / nAdyaH / nityAnityayorvipratiSedhAnupapa
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 [ 1 a0 zabda kaustubhaH / ttiriti dikvanIyiSatItyAdyasiddhiriti ca dUSaNayorbhASyenuktatayA bhASyaM dUSaNAntarANAmapyupalakSaNamiti sthite aujaDhAdatyabhyAse kArAdezopi vidheyaH syAditi vArttike dUSaNAntarasyApi deyatvAt / tadevaM vArttikaM racanIyam / oda dAdazasya cadutuzarAderabhyAsasyotsani / tatollopavato Nicot / allopavatoGgasyAbhyAsasya NicotsyAt / aujaDhat, AJcakaditi / na dvitIyaH / yatra dviruktA va myAsasyottarakhaNDasyAdyAjavarNastatra sthAnivaditi hi bhASyasya phalitArthaH / asti ca hatazabdasya dviruktau prakriyAdazAyAmuttaratrAvarNaH / nanu punaH pravRttena TilopenApahArAnnAsa prayoge samavaitIti cet / kiM tataH / nahi prayogasamavAyitvaM vizeSaNaM bhASye dattam / evaJca nunAvAyapatItyAdau dvitvRttivelAyAmavarNAbhAvepi pazcAdbhAvinaM tamAzritya yathA sthAnivadbhAvastathA hatazabdasya pazcAttadvira hepi, adhyajIgapadityatra tu sthAnivadbhAve satyajAditayA Nica eva dvitvaM syAttathA ca na dvitvamavRttivelAyAM nApi pazcAdavarNaparatetyacikIrttadityAdAviva na sthAnivadbhAvaH / evaM covarNasthAnikasyaiva sthAnivadbhAva iti durAgraho nirmUla eva / ata eva lopaH pibatoti sUtre 'pIpyadityatra pivateNa yuki caGi upadhAlope ca tasya sthAnivatvAtpAyazabdasya dviruktiriti vRttigranthopi saGgacchate / evaM cAJcakadityeva sAdhu, na vAcakaditi / aGkApayati AJcIkapadityAdi tu durApAstam / allopasya durvArattvAt / akAroccAraNaM tvabhyAse SkArazrutyAdinA caritArtham / yadapparalApitvaM sthAnivatvaM cetyAdyuktam / tadapi na / cinteriditkaraNena ghuSiravizabdane ityetatsUtrasthabhASyeNa ca Nijyikalpasya susthatayA allopavika *
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / 325 lpasya nimUlatvAt / NijabhAvapakSe hyanekAca ityAmapravRttyA dhAtorantodAttapravRttyA cAkAraH kRtArthaH / aGkayAdityAdau nalopapratibandhopi phalamiti dik / na caivamapyauz2aDhadityabhyAse DakAraH zrUyeta pUrvatrAsiddhIyamadvivacanaityuktariti vAcyam / ubhausAbhyAsasyeti tadanityatAjJApanAt / yattu padadvivacanAviSa. yaM taditi bopadevastanna / suvinirdurghya iti sUtre supibhUto dvirucyataiti vArtikena tadbhASyeNa ca saha virodhAt / ata evAbhyAse DakAraM durgaguptAdaya AhuH / evaM ca vaiyAghrapadyavArtike aujaDhaditi pAThasya prAmAdikatvakalpanameva prAmAdikam / jizabdapAThastu ktinA nirvaahyH| yattvadanteSUnadhAtau mA bhavAnUninadityabhyAse ikArazravaNaM tadapi lipipramAdaprayuktam / anyathA kRtasaMzabdanaityatra subdhAtau ca svoktena samaM virodhaaptteH| tasmAdUnanadityeva dhAtuvRttau sAmpradAyikaH paatthH| nonayatidhyanayatItisUtre kAzikApadamaJjaryorapyevamevetyavadheyam / evaJceha bhASyakAzikayoravirodha eveti sthite sarasvatIkaNThAbharaNAdigranthA api nibAMdhA evetyavadheyam / yattu stautiNyoriti sUtre siSecayiSatItyatra sirhetumaNNau guNe sani iTi guNAyAdezayoH kRtayorguNasya sthAnivadbhAvAtsicazabdasya dvitvamiti nyAsakAreNoktaM tatRttarakhaNDe 'kArAbhAvAdbhASyaviruddhaM, sthAnivadbhAvaM vinApyabhimatarUpasiddheniSphalaM cetyupekssym| etenaujaDhadapIpyadityAdisiddhaye sAmAnyApakSatAM vadan acikIrtadityAdisiddhaye cAnityatAM zaraNAkurvan sIradevopyapAstaH // iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAde aSTamAnhikaM samAptam // adarzanaM lopaH // sthAne ityanuvartate / tadarthazca prasaGge iti|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [ 1 a0 1 prasaktaspAnuccAraNaM lopasaMjJaM syAt / saMjJApradezA loponyorvakItyAdayaH / arthasyaiSA saMjJA na tu zabdasya / mahAsaMjJAkaraNasAmarthyAt / nanvevaM pradezeSveka lopa iti laukikortho grahaSyate / pazurapatyaM devatetivat / tatkiM saMjJayeti cet / naM / prasaktasyetyevaMrUpavizeSalAbhAya sUtrArambhAt / anyathA dadhimadhvityAdau nugAgamaprasaGgAt / asti hi tatra kipodarzanam / tacca lopa iti pratyayalakSaNApateH / nanvastvevaM vArtikamate, bhA vyamate tupratyayalakSaNasUtraM niyamArtham / tatkathaM dadhyAdau tukprasaGgaH / sthAnivatsUtraM tu na tukaM prati pravartayati / SaSThIgrahaNasya tatrAnurvittatvAt / ata eva grAmaNIrityAdAvaNakArya na bhavati / tathA ca bhASyarItyA saMhitAvasAnayorlokasiddhatvAditi vakSyamANanyAyenedaM sUtraM mAstviti cet / na / ghaTaGkaroti grAme tiSThatItyAdau tyablopaiti paJcamyApatteH / agnimILaityAdau cAdilopa iti nighAtapratiSedhApattezca / Arabdhe tu sUtre tatra zAstrato lokato vA lyapazcAdInAM cAprasaktatvAnoktadoSaH / nanu vArttikamate prasaktasyetyukteopi grAmaNIrityatra vRddhiH T syAt / karmaNyaNaH prasaGgasattvAditi cet / na / vAsarUpanyAyena pakSe 'NaH sambhavepi kvippakSe tenANaprasaGgasya bAdhitatvAt / vaikalpikayorekAnuSThAne tasminprayoge itarAnuSThApakazAstrAprAmAyasya zAstrasiddhatvAt // 326 pratyayasya lukalulupaH // anekasaMjJAkaraNasAmarthyAttantrAvRttyAdyAzritya tadbhAvitasaMjJA iha vijJAyante / lululupuzabdaiH kRtaM pratyayAdarzanaM kramAdetatsaMjJaM syAt / saMjJApradezA luktaddhitaluki, juhotyAdibhyaH zluH, janapadelubiti / vidhipradezeSu bhAvi saMjJA vijJAnAnnAnyonyAzrayaH / vizeSavihitA apye
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / 327 lAH saMjJA lopasaMjJAM na bAdhante / ekasaMjJAdhikArAdanyatra saMjJAnAM bAdhyabAdhakabhAvo nAstIti kaDArasUtre vakSyamANatvAt / matyayasyati shkymkrttum| na caivaM luktaddhitalukIti vidhIyamAnamadarzanaM gostriyorityanavRttegazabdasyApi syAditi vAcyam / gorupasarjjanasyeti yogaM vibhajya striyAH luktaddhitalukIti sUtre strIgrahaNasyaivAnRvartana saMbhavAt / anyathA pratyayagrahaNe kRtepi gamerDorluk syAt / kaMsIyaparazavyayoryabhatra luk ceti lugapi prakRterna bhvissyti| GayApprAtipadikAdityAdhikArAtprAtipadikAtparasya lugvidhAnAt / kRtopi hi pratyayagrahaNe kameH saH kaMsaH parAn zRNAti parazuriti ukArasakArayorluk prApta evameva parihAryaH / na caivaM yaJaJoreva lugastu vidhAnasAmarthyAcca yaJalakAM vikalpaH / vetyanuktistu yavanaJbhyAM muktaautsargikasya zravaNaM mA bhUdityevamarthamiti vAcyam / yatraJlukAmekakAlapratItAnAmuddezya vidheyabhAvAsambhavAt / TyuTyulau tu Tvetyatra tu ghakAlataneSvityanadyatane laGiti ca jJApakAdvAkyabhedamAzirasa yuTyulostuD vidhIyate / tasmAdapratyaya nivRttaye tAvat pratyayagrahaNaM na karttavyam / sthAnivizeSasamarpaNArthama pina / tathAhi / atribhRgukutsetyatra tAvat yaskAdibhyogotraityato gotraityanuvarttate / tenAtryAdibhyo yo vihitastasya luk siddhaH / janapadelu bityatra tu GayApprAtipadikAt pratyaya ityanuvRtteH / janapade vihitasya cAturarthikapratyayasya lup / lavaNAlagityatra prakRtatvAhaka eva / sarvatrApi iha pratyaya ityas paSThI kalpayiSyate tasmAdityuttarasyeti / syAdetat / sa dezArthaM pratyayagrahaNam / tena yavanozca supodhAtuprAtipadikayorityAdiSu yatrAnekAl pratyayastatrAlontyasyeti na bha
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 zabdakaustumaH / [ 1 a0 1 vati / tathA lavaNAllugityAdAvAdeH parasyotaM na bhavatIti / maitram / jJApakAdeva sarvAdezatvasiddheH / ghorlopoleTi veti hi lope kRte lugvAduhetilaggrahaNaM jJApayati, lagAdayaH sadezA iti / alontyasya hyadarzanaM prakRtena lopenApi siddham / na ca vaiparatyiApAttaH / asaJjAtavirodhitvena lope 'lontyaparibhASAyAH pravRtteH / sAmAnyena lumadviSayaM jJApakaM na tu lumAtraviSayamiti sarva siddham / syAdetat / AgastyakauNDinyayorityatra lugaNinorityato luggrahaNamanuvarttate na vA / Aye sthAninau dvau AdezAstu lukA saha trayaH iti vaiSamyAdyathAsaMkhyAbhAve ekaikasya traya AdezAH paryAyeNa syuH / tatazcAgastayopi kuNDinAH syuH / kuNDinAzcAgastayassyuH / lukca kriyamANo jJApakAtsarvAdeza iti ubhayatrApi vibhaktimAtraM bhUyeta / atha nivRttaM tato'gastayaH kuNDi nA ityatra na kazciddoSaH / kiM tu agastInAM chAtrA AgastIyA ityatra prAgdIvyatIye ajAdau pratyaye vivakSitepyagastyAdezasya niSedhAbhAvAdanivRttAvavRddhatvAccho na syAt / pratyayagrahaNe sati tu luggrahaNAnuvRttyA AgastyakauNDinyayoH pratyayAMzasya lugbhavati / avaziSTabhAgayoryathAsaMkhyamagastikuNDinacau / tenAgastayaH / kuNDinA iti siddham / prAgdIvyatIye vivakSite tu gotre lagacIti luki pratiSiddhe tatsabhiyogaziSTatvAdagastyAdezepi nivRtte AgastyazabdAdradvAcche kRte sUryatiSyeti yalope cAgastIyA iti siddhayati / kauNDi - nye tu nAsti vizeSaH / nivRttepi kuNDinajAdeze kauNDinyazadAdapi kaNvAdibhyo gotraityaNi kRte Apatyasyeti yalope kauNDinA ityeva bhavitavyam / tasmAdAgastya kauNDinyayorityazrAvazyamanuvartya lumgrahaNam / tatazceha pratyayagrahaNamapi kartta - - *
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH 329 vyameveti / maivam / AgastyakauNDinyayorityatra yaskAdibhyo gotraiti gotragrahaNamanuvartya gotre yo vihitastasya lugiti vyAkhyAnenApISTasiddheH / tasmAdatra pratyayagrahaNaM mAstvati sthitam / syAdetat / evaMsati lopasaMjJayA saha lugAdisaMjJAnAM tulyavyaktikatvaM syAt / tadbhAvitasya saMjJati cet / avizepAllopepi tathA syAt / ucyate / asajAtavirodhitvAllopasaMjJAtAvadadarzanamAtrasya bhavati / lugAdisaMjJAsu paramanekasaMjJApraNayanasAmottadbhAvitagrahaH / tena saMjJAsaGkaro netyuktam / sati tu saGkare hantIti zabluki zlAviti dvitvaM syAt / juhotItyatra zlau sati uto vRddhilaki halIti vRddhiH syAt / na ca tatrAbhyastasya netyanuvRttaryoyoti nAnotItyAdAviva vRddhirna bhaviSyatIti vAcyam / saMjJAsaMkarapakSe tadanuvRttyasambhavAt / anyathA sUtrasya nirviSayatApatteH / na ca yautirotItyAdiravakAzaH / saMjJAsaGkare tatrApi dvitvasya durvAratvAt / lopasaMjJA tu lugAdisaMjJAnAM vyApiketyuktam / tena pazcetyAdau pratyayalakSaNaM sidhyatIti dik / bhASyamate tu yadyapi sthAnivatsUtreNa paJcetyAdi siddham / tathApi sudRSad brAhmaNa ityatra vakSyamANarItyottarapadAyudAttatvasyopadhAdIrghasya ca vAraNAya lope sati pratyayalakSaNameveti niyamovazyaM pravartanIyaH / tathA ca tatra lukaH pratyayasaMjJApyAdartavyetyavadheyam // pratyayalope pratyayalakSaNam // pratyaye luptapi tadAzrayaM kArya syAt / avidhyarthamidamiti vArtikamatam / tathAhi / atRNeDityatra tipo halGayAdilope kRte tRNaha imiti sUtreNa vidhIyamAno halAdipitsArvadhAtukanimitta imAgamosmAdvacanA. dbhavati, sthAnivatsUtreNa tu na sidhyati, alvidhitvAt / nanvevaM
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 . pratyayalakSaNamapi na syAt / varNAzraye nAsti pratyayalakSaNamiti niSedhAditi cenna / nahyevaMrUpaM vacanamasti / kiM tu prakRtasUtre pratyaya lope tallakSaNamityevAstu, yadvA tallakSaNamityapi mAstu, sthAnicadityanuvRttyaiveSTasiddheH / evaM sati pratyayalakSaNamityukteH phalaM tatpaThyate / punaH pratyayagrahaNasAmarthyAddhi yatkArya prati pratyayasthAsAdhAraNaM rUpaM nimittatayA ''zrIyate suptvatitvAdi tadeva bhavatIti labhyate / tena mave hitaM gohitamityavAdezo na bhavati / sadvidhAvacatvamAtrAzrayaNAt / tasya ca pratyayApratyayasA. dhAraNyAt / athAtra nalumatati niSedhaH / tarhi muyazA ityatra visarjanIyasya saH syAt, suvADityAdau khariceti cA syAditi dik / imAgame tu halAdau sArvadhAtukaiti pratyaya eva prAdhAnyenAzrIyataiti vaiSamyam / tasmAdvarNaprAdhAnye pratyayalakSaNaM nAsti pratyayaprAdhAnye tyastIti vivekH| anenaiva nyAyena na dhAtulopa ityatra dhAtulopa iti bahuvrIhiNaiva siddhe ArddhadhAtukagrahaNasAmarthyAttattvena nimittatA labhyate / tena dhinvikRNvyorvici lopovyoti valopasya vallimittatvAtatrArddhadhAtukatayA vico nimittatvAbhAvAd guNo bhavatyeva / tena sudhe sudhenau / mu dhenaH / sukaH sukau~ sukarNa ityAdi bhavati / paThanti ca / * sudhe sudhevArivadhAtsurANAM sukAraNe lAghavatazca rAmaH / vizeSaNe dve ya ihAdikarturvededadhItI sa hi kaiyaTIyaiti / na ca tototyAdivyAvRttyA ArddhadhAtukagrahaNasya sArthakyAtkathaM sAmamiti vAcyam / yaGlukazchAndasatvAt / bhASAviSayakapakSe svArddhadhAtukagrahaNamAvartya sAmarthyamupapAdanIyam / nanvetat kitiktyetatsUtrasthabhASyeNa saha viruddham / pUrvasminyoge yadArcapAtukagrahaNaM tadanavakAzAmiti tatrokatvAditi cenna / anA
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / sthayA tathoktatvAdityAhuH / tadapaSTambhemAtra vijevAnabhimata ityeva kiM na syAditi cintyam / kipi tu Un / tena dhinaH dhi. nvau dhinvaH kRNUH kRNvau kRSva iti bhavati / sudhI sudhinau su. dhinaH sukIH sukRNau sukRNa ityAdi tu na bhavatyevetyAhuH / yakluko bhASAviSayattve ArddhadhAtukagrahaNasya totortItyatra cAritArthyAdAvRttau ca mAnAbhAvAi guNaniSedhapravRttyA sudhI sudhinAvityevAstu / kRNotestu dIrgha sukIH sukIrNau sukarNi ityAdi bhavatvityapi cintyam / nanvevaM parivIrityatra tugdIrthoM paryAyeNa syAtAm / anenaivobhayavidhAne paurvAparyAbhAvena vipratiSedheparamityasyApravRtteH / satyam / zAstrAtidezasya vyapadezAtidezasya vAzrayaNAdadoSaH / yadvA / sati pratyaya yatkArya bha. vitumarhati tadevAtidizyataiti parivIyetyAdAviva parivIrityatrApi dIrgha eva bhavati na tu tugiti kAryAtidezepyadoSaH / bhASyakArAstvAhuH / tRNahaimartha tAvannedaM sUtram / sthAnivatsUtreNaiva gatArthatvAt / na cAvidhirayam / halItyasya nivartanAt / na caivaM tRNahAnItyatrApIm syAditi vAcyam / nAbhyastasyAcItyato 'ci netyanuvartanAt / nApyAzIrityatra zAsaidahaloritItvAthamidam / AzAsaH kAvupasaMkhyAnenaiva siddhH| taddhi tvayApi vAcyam / zAsaida halorityatra zAsimAtragrahaNamiti pakSe niyamArtha, mAzAsaH kAveva yathA syAt / AzAste ityAdau mA. bhUditi / yasmAcchAseraG vihitastasyaivAGsAhacaryAditvavidhau grahaNamiti pakSe yathA AzAste ityAdau na bhavati tathA kipyapi na syAditi vidhyartham / tasmAtpratyayalope sati pratyayalakSaNameveti niyamArthamidaM sUtram / pratyayApratyayasAdhAraNa rUpamAzritya yatkArya vidhIyate tannittiHphalam / tena zobhanA dRSadosya prAsAdasya suha
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 zabdakaustumaH / [1 a. SatAatra somanasIalomoSasIti sUtreNa suzabdAtparasya mannantasyAsantasya cottarapadasya bahuvrIhau vidhIyamAnamAyudAttatvaM na bhavati / atra hi luptepi jasi sthAnivadbhAvenAsantamuttarapadamastyeva / kintvas iti rUpaM pratyayAmatyayasAdhAraNam / aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayantIti vakSyamANatvAt / ato niyamenAdyudAttavyAvRttiH siddhaa| tathA ca naJmubhyAmityantodAttaM padaM bhavati / idantvavadheyam / na kevalaM svarArthamevedaM sUtram / kintUktodAharaNaeva prApnuvannatvasantasyetyupadhAdI?pi uktaniyamenaiva vyAvartyaH / vArtikamate tu uktasvarasya dIrghavyAvRttezca siddhaye upAyAntaramanveSaNIyamiti / nanu yadi niyamArtha sUtraM tarhi paJcetyatra pratyayalakSaNena padatvamiti vRttiH kathaM yojyA / evaM samAsatvAtmAtipadikatvam, snu. kramoritI, ubhayaprAptIkarmaNItIkarmaNi SaSThItyAdayopi tatratatrA bhiyuktagranthAH kathaM yojyA iti / atrocyate / yosmAkaM niyamavidhiH sa mImAMsakarItyA parisaMkhyAvidhiriti tAvatspaSTa vivaraMNAdau / tatra doSatraya,svArthahAni, parArthaparikalpanA, prAptavAdhathati / tacca yadyagatyA sadyataiti pakSastadA niyamavidhaniSedha evArthaH / pratyayalakSaNazabdena tadbhignaM lakSyate / bhavatItyanena tu ' na bhavatIti / tathA ca sthAnentaratamasUtre bhASyam, nAnenAntaratamA nivartyante api tu anantaratamA nivartyante iti / ata eva vArtikakAropi vakSyati / ubhayaprAptau karmaNIti pratiSedhe 'kAdiprayoge 'pratiSedha iti |asminpksse ubhayaprAptAviti parizepitA SaSThItyAdikrameNa vyAkhyeyaM na tu vihitati / yadi tu dopatrayagauravaparihArArtha pratyayalakSaNasUtraM yathAzrutaM vyAkhyAya, a. khaena jJApakAt sthAnivatsUtrasya pratyayalopetaraviSayakatA ka-'
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / lpyate sAmAnyapuraskArapravRttasya zAstrasya vizeSatAtparya hi tva. yApi kalpyameva / anyathA vikalpApatteH / bhATTamatenatau pazau karotItyatra yathA / pade juhotItyAdibhirAhavanIyavidheriva vizeSavidhinA sAmAnyavidheH saMkocasambhavAcca / na caivaM sAmAnyasya vizeSa upasaMhArApattiH / sAmAnyazAstrapraNayanavaiyyApatteH / vede tu na kazcitpraNetA yenaivaM paryanuyujyateti caturdAkaraNa. syAgneye upasaMhAro mImAMsAyAmabhyupetaH / kalpasUtrakArAstu tatrApi vyutthA eva / tathA ca bhagavatA kAtyAyanena sUtritam, avizeSAdubhau veti / evaM ca sAmAnyazAstrasya vizeSalakSaNAyA ubhayavAcyatvAttayaivopapattau doSatrayaM na soDhavyamiti pakSastadodAhatagranthAH samyageva / naiyAyikamate tu tAtparyasaMkocasthale lakSaNA nAstyeveti nirvivAdam / vizeSadharmaprakArakabodhasyodezyatAyAmeva tadabhyupagamAt / sAmAnyaprakArakasya vizeSavizeSyakasyApi lakSaNAM vinA nirvAhAditi sudhIbhirAkalanIyam // na lumatAGgasya // lumatA zabdena pratyayalope sati pratyayalakSaNamaGgasya kArya na syAt / vArtikamate pUrvasUtraprAptasyAyaM niSedhaH / bhASyamate tu sthAnivatsUtraprAptasya / niyamavidhInAntAtparyasaGkocakatvamAtraM na tu niSedhakateti prAguktarItyA tu bhASyamatepi pUrvasUtreNa prAptasyAyaM niSedha ityavadheyam / evamapi / gargAH / mRSTaH / juhutaH / iha yazapolamatA luptayoraGgasya guNavRddhI na bhvtH| lumateti kim / kAryate / hAryate / NeraNiTIti Nilope kRte NijapekSA vRddhirbhavatyeva / amArda / halGyAdilope nityatvAtkRtepi vRddhiH| aGgasyati kim / paJca / sapta / atrAGgasyota svyte| tenAGgAdhikAro gRhyate / svaritenAdhikAra iti vacanAditi vA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' A ' 324 zabdakaustumaH / [1 a. vikakArAH / bhASye tu idaM dUSitam / tathAhi / evaM sati ukAmetyatrAtoheriti herluki kRte kramaH parasmaipadaSviti dIrgho na syAt / tathA jigamiSetyatra gameridaparasmaipadevitIna syAt / tathA vivRtsetyatranavRdayazcaturya itIniSedho na syAt / tasmAnalamatetyatra nAGgAdhikAraH prtinirdishyte| kintu lumatAlupte pratyaye ya. dantasyAGgamanAca sarva pratiSidhyataiti / na caivamuktadoSatAdavasthyamiti vAcyam / utkrAmatyatra luptaM prsmaipdm| tadapekSayA ya daGgaM zavantaM na tasya dIrgho vidhIyate, kintu krmeH| sa tu zapaMpratyaGgana tu luptaM pratIti niSedhApravRttau pratyayalakSaNena dIrghamavRtteH / evaM jigamiSa vivRtsetyatrApi iTo vidhipratiSedhau bhavata eva / tau hi lumatA lupte parasmaipade yadaGga sannantaM tasya na kriyate kintu sakArAdeH pratyayasya / sacAMga neti spaSTameva / syAdetat / pakSaddhayepijinatyAdinityaM, kitaH, pathimatoH sarvanAmasthAnaiti trisUtryA vidhIyamAnAH svarA luki kRtapi prApnuvanti / tathAhi / gargAH vidAH / yasoluk / uSTragrIvAH / ivepratikRtAviti kano devapayAdibhyazcati lup / tato nityAdirityAyudAttatA pAmoti / tathA apatyAni atrayaH / itazcAnitra iti Dhako'tribhRgukutsetyAdinA luk |ttH kitastaddhitasyAnta udAttoM bhavatItyantodAttatA prApnoti / sA hi pratyayagrahaNe tadantagrahaNAcaddhitAntasya vidhIyate / na ca siddhAntapi phidasvareNAntodAttatayA bhAvyameveti vAcyam / rAzadibhyAM trip, adetrinizcetyuNAdisUtreNa hyadevakArAnukRSTe trippratyaye tasya pittvenAnudAttatvAdAyudAtto trizabdaH / tathA ca prayujyate / atrerita zRNutaM pUrvastutim, yathA zRNoratre karmANi kRNvata iti tathA Dhako lukyapyAyudAtta evaM prayujyate / atrINAMsomamadriva iti /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 91 A. zabdakaustubhaH / 335 atrINAM zRNutaM havamiti ca / trinapratyayAntastvantodAtto nakArAntazcetyanyadetat / sopi prayujyate / dUre vA ye anti vA ke cidatriNa iti / tathA, panthAH priyo yasya pathipriyaH mathipriyaH / supodhAviti soluki pathimayoH sarvanAmasthAnaityAdyudAttatA prApnoti / na hyeSA trisUtrI aGgAdhikArasthA yena nalumateti niSedhaH pravartteta / nApyetadvastutAGgasya kAryam / suptiGantamiti padasaMjJAvaduktasvarANAM pratyayAntakAryatvAt / nanvastu kita iti tathA itarattu dvayaM niti sarvanAmasthAna iti saptamInirdezAdvastutoGgasya kAryambhavatyeveti cenna / nidantasyAderityAdikrameNa pratyayAtasyaiva tadvidhAnAt / sauvayryaH saptamyastadantasaptamya iti siddhAntAt / etacca bhIhIbhRhUmadajana dhanadaridrAjAgarAM pratyayAtpUrva pitIti pUrvagrahaNena jJApyataiti tatraiva bhASye spaSTam / ata evopottamaM ritItyAdyudAtvamAhavanIyaityAdau ridadantasyopottame nIzabdasyekAre pravarttate caGayanyatarasyAmiti ca caGantasya / na caitraM caturazrAsItyudAttatvaM zasantasya syAttathA ca SaTtriMzAMzca caturaH kalpayanta ityAdau catura iti padaM madhyodAttamiSyamANaM na siddhayediti vAcyam / tatra zasagrahaNasAma - rthyAttadantasaptamItvavAdhAt / itarathA hyUDidampadAyappumrai dyucaturbhya ityeva brUyAt / tatra sarvanAmasthAnagrahaNAnuvRtteH zasa eva bhaviSyati / Satricatubhyo'halAdIrIti halAve: siddhAntepyudAttavidhAnAt / na caivaM svaravidhiSu SaSThayeva nirdizyatAmiti vAcyam / ritazcaGa ityAdyapekSayA riti caGItyuktA varddhamAtrAlAghavasambhavena saptamIprayogAditi / atrocyate / aGgAdhikAranirdezapakSe tAvaduktadoSaparihArAya vArttikamArabhyate / lumatipratiSedhe ekapadasvarasyopasaMkhyAnam / sarvAmantritasijluk svara
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdkaustubhH| [1 bha0 varjamAprayojanaM minikilluksvarApathimayo sarvanAmasthAne lukiiti| asyaarthH| lumati lumatsaMjJayA pratipAdite 'darzane yaH pratiSedhaH tasminnekapadAzrayo yaH svarastasyopasaMkhyAnam / pratyayalakSaNena prAptopyekapadasvaro na bhavatItyarthaH / padadvayAzrayastu syAdeva / yathA dadhi tiSThatItyatra padasya padAdityadhikRtya vihitastitiGa iti nighaatH| atra hi dadhItyasya pdsNjnyaarthprtyylkssnnmpekssyte| tathA iha tiSThatyAdau tingnttvlaabhaayaapi| nanvesarvastomotirAtra ityatra sarvasya supItyAyudAttatvaM na syAt / tathA sarpirAgaccha saptAgacchatetyatrAmantritasya ceti SASThamAdyudAttatvaM na syAt / tathA mA hi dAtAM mA hi dhAtAmityatrAdiH siconyatarasyAmityAghudAttatvaM na syAdityata aahaasrvetyaadi|idN svaratrayaM vihAya svarAntare pratiSedha ityrthH| na ca sarvastoma ityatra bahuvrIhau prakRtyApUrvapadamiti padadvayasvaroyamiti vAcyam / sarvasyasupIti yadAyudAttatvaM tasyaiva hyanena prakRtibhAvamAtraM kartavyam / tathA ca tatprAptiravazyopapAdayitavyeti bhAvAt / na ca sarpizzabdasyAmantritasvaraM vinApyAyudAttatA labdhaM zakyA / aciMzucihusUpichAdichardibhya ityauNAdike isi pratyaye kRtentodAttatvAt / avyu. tpattipakSepi phiTsvareNa tathAtvAt / naca naviSayasyetyAdhudAttaH / anisantasyeti paryudAsAt / kaiyaTena tu sarpiHzabdasya ghRtAditvaM kimartha kalpitamiti cintyam / nanu saptazabdaH sapyazUbhyAMtu. ceti kaninanto vyutpAditaH / tathA ca nitvAdAyudAttaH / a. vyutpattipakSepi tathaiva / na:saMkhyAyA iti vacanAditi cet / na / ubhayathApi ghRtAditvenAntodAttatvAt / tathA ca prayujyate / sapta yuJjanti rathamekacakramiti / iha sijluggrahaNaM mAstu / gAtischetyatra sigrahaNasAmarthyAllAki svaraH siddhaH / anyathA hi
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH lAghavArtha chalereva lukaM vidadhyAt / evaM babhUdapAdityAdisiddhaye 'stisicopRktaityatra sakArAntaraprazleSaklezopinAzrayaNIya iti / na caivaM cleluki Ata iti sUtraM vidhyarthameva syAnna tu niyamArtha tathA ca tatra lanivRttaye lilukIti vaktavyaM syAditi vipa. rItagauravApattiriti vAcyam / Dinta ityanuvanyaiva laTo vyudastatvAt / tasmAtsarvAmantritasvaravarjamityevAvazyakam / vArtikArambhasya prayojanamAha / prayojanamiti / binizabdayorikAra uccAraNArthaH sutiyoriti vat / ete svarA nivarttamAnatayA pra. yojanamityarthaH / prayojanAntaramAha / pathimathoriti / tadevaM va. canabalena trisUtryA 'tivyAptiruddhartavyatIha sUtre sthitam / vastutastu naitadartha vacanaM kriyate jJApakAlenaiva bidA gargA ityAdeH siddhatvAt / tathA ca saMjJAyAmupamAnamiti sUtre vArtikam / upamAnasyAyudAttatvacanaM jJApakamanubandhalakSaNe svare pratyayalakSaNapratiSedhasyeti / asmiMzca pakSe pathimathoH sarvanAmasthAne lumatA lupte pratyayalakSaNaM na bhavatIti vacanameva karttavyam / na hyayamanubandhalakSaNaH svaraH, yenoktajJApakavalena vAryeta / na ca svaramAtraviSayakaM jJApakamiti vAcyam / AmantritasvarasijlukasvarayorasiddhiprasaGgAt / na caivamapi saptamInirdiSTe svare pratyayalakSaNaM na bhavatIti jJApyatAmiti vAcyam / sarvastoma i. tyatrAyudAttAsiddhiprasaGgAt / yadvA / astu saptamInirdiSTasvaraviSayakameva jJApakam / sarvasya supIti saptamImapanIya supa i. ti SaSThI pAThyA / tathA ca pathisvarArtha vacanaM nArambhaNIyam / nikitsvarArtha tUbhayathApi nArambhaNIyamiti sarva sustham / pakSadvayamapIdaM saMjJAyAmupamAnamiti sUtre bhASyakAraiH spaSTamuktam / tadayaM nirgalitorthaH / trisUtryAM zaGkitasyAtivyAptidoSasya
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a. vacanenoddhAramApAtata uktvA jJApakanaivaiSTasiddhiriti niSkarSAMne kRtaH iti / etacca samAdhAnamaGgAdhikAro nirdizyataiti pakSa iva vastutoGgasya yatkAryAmati niSkRSTapakSapi tulyam / ata eva saMjJAyAmupamAnamiti sUtre bhASyakAraiH pakSadvayasAdhAraNyenaivoktajJApanavArtikaM yojitam / prakRtasUtrasthabhASyakaiyaTayostu niSkRSTapakSe uktadoSaprasaGga eva nAstIti labhyate / tatretthamAzayamabhiyuktA varNayanti / jJApakaM dvividham / sAmAnyApakSaM vizeSApekSaM ca / tatra yadA bhIr3Ityatra pUrvagrahaNena yatra saptamyarthapakSe tadantagrahaNapakSe ca phalabhedaH tatraiva sauvaryaH saptamyastadantasaptamya iti jJApyate / yathA bhIr3Ityatraiva pUrvagrahaNAbhAve tadantasya kArya tve pratyayAntAnAM myAdInAmudAtta ityalontyaparibhASayA pratyayAna evodAttaH syAt / saptamyarthAzrayaNe tu pitamapahAya bhyAdInAmevodAttaH syAditi spaSTaH phalabhedaH / tathopottamaM riti, caGayanyatarasyApityatrApi / nityAdinityaM pathimathoH sarvanAmasthAnaityAdau tu nAsti phalabhedaH ! tadantasya hi kAyitve prakRtyAderevodAcatvaM nidAdipUrvasyApi kAryitve tathaiceti / tathA ca tatra sauvarya ityasyApravRttyA tadantAkAryitvAduktadoSasyAprasaGga evati / saMjJAyAmupamAnamityatra bhASyakaiyaTA. digranthAstu sAmAnyApekSaM jJApakamAzritya yojayitavyA iti / atraya ityatra tu svaro na bhavati / luki kRte kAryiNo 'bhAvAt / pratyayalakSaNaM hi yadanyasya kArya tatpratyayalopepi bhacati, na tu pratyayasyaiva yatkArya tadapi / na ca pratyayagrahaNaparibhASayA tadantagrahaNaM syAditi vAcyam / yena vidhiriti sUtreNaiva tallAbhasya vakSyamANatvAt / vizeSaNavizeSyabhAve ca kAmacArAt / nanvevamapi sthAnivatsUtreNa syAdevodAttateti cenna /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / 338. lopasyAbhAvarUpatayA tadIyAntasya tadudAttatAyAzca bAdhAt / ata eva hi abhUdityAdau luptasya sico neT / na hyabhAvasya bhAvovayavaH sambhavati / bhASyamate 'nalvidhAviti niSedhAca / kivijAdInAM tu neDvazItIniSedho 'pyasti / na caivaM nakhanirbhinne resprasaGgaH / tasyApi lukApahArAditi dik / vastuto yadaGgamiti vyAkhyAnAdrAjapuruSa ityAdyapi nirvAdha bha saMjJAyA niSedhenAllopAbhAvAt / subantatvaprayukta padasaMjJAyA nalopAcca / tathA ahardadAtItyatra rephopi siddhaH / asupIti niSedho hi vastutoGgasya kAryamiti neha pravarttate / aGgAdhikAranirdeze tu pravAsau / ata evAhI ravidhAviti vacanamArabhyate / na cAsupIti vacanasAmarthyAtpratyayalakSaNenAsupIti niSedho neti vAcyam / dIrghAho nidAgha ityAdau halGayAdilopepi rephApateH / etenAsupIti paryudAsamAzrityAhardadAtItyatra dAdhAtoH subhinnasya satvAdrepha ityapi kalpanamapAstam / dIrghAho nidAgha ityatrAtiprasaGgAt / yadyapi rutvaratvayorasiddhatayA pUrva na lope kRte 'kArasyaiva sattvaratve prApnutastathApi rutvaratvayorvipaye nalopo neSyate / rutvaratvo bhayArambhasAmarthyAt / nahyakArasya rau re vA vizeSosti / na ca sambuddhau nalopaniSedhAddhe ahargaccha he dIrghAho nidAghetyatra caritArthatA / evamapi rUparAtrItirutvasya vaiyathyApatteH / nanvetadapi sambodhane caritArthamiti cetsatyam / ahanityAvayaikena nalopobhAvanipAtanAtsiddhAma ti dik / syAdetat / paramavAcA paramagoduhA paramalihA paramadaNDinA paramadivA paramakumAryetyatrAntarvarttinIM vibha ktimAzrityottarakhaNDasya padasaMjJA syAt / tatazca coH kuH, dAdeto: hoDhaH, nalopaH prAtipadikAntasya, divaut, ikosa .
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [ 1 a0 varNazAkalyasya svazcetyete viSayaH prasajyeran / na ca bhasaMjJayA prasaMjJAyA bAdhaH / bhinnAvadhikatvAt / bhasaMjJA hi samastasya prAptA padasaMjJA tUttarakhaNDasya / atra bhASyam / bhasaMjJAsUtre suptiGantamiti sUtrAtsubantamityanuvarttanIyam / tadayaM sUtrArthaH / yajAdau sarvanAmasthAne pare yasmAtpratyayavidhistathAbhUtaH pUrvaH samudAyo bhasaMjJo bhavati / tadavayavabhUtaM subantaM yadyasti tarhi tadapi bhasaMjJaM syAt yajAdAvanantara iti / iha ca samudAyasya bhasaMjJA pradhAnaziSTA / avayavasya tvanvAcayaziSTA kartuH kyaGsalopazcetivat / tena rAjJa ityAdau subantAvayavAbhAvepi bhavati, subantAvayavasatve tu tasya samudAyasya cetyubhayorapi bhavatIti vivekH| nanvevamapi paramavAcau paramavAca ityAdau bhatvAbhAvAtpadakArya syAdeveti cenna / tatra bhatvAbhAvepya sarvanAmasthAnaiti padasaMjJAniSedhAt / svAdiSvasarvanAmasthAnaityatrApi hi subantamityanuvartate / prasajyapratiSedhazcAyam / tatsAmarthyAdanantarasya vidhiti nyAyo nAzrIyate / tadayamarthaH / sarvanAmasthAne parataH pUrvaH samudAyaH padaM na syAt / tadavayavabhUtaM subantaM ca padaM na syAditi / tatra samudAyasya svAdiSviti prAptA avayavasya tu subantamiti prAptA padasaMjJAnena niSiddheti paramavAcAvityAdi siddham / nanvevaM suvAk surAjetyAdau kutvAdi na syAt / sAvapi samRdAyasyAvayavasya ca prAptayordvayorapi padasaMjJayoniSedhAditi cenna / asarvanAmasthAna ityatrottarasUtrAdyacItyapakRSya ya jAdau sarvanAmasthAne ubhayavidhapadasaMjJAniSedhAt / sau tu dvividhA - pi padasaMjJA bhavatyeva / nanvevaM zrUyamANe sau pUrvasya padasaMjJA syAditi cet / iSTApatteH / nanvevameco 'pragRhyasyAdUrAddhUtepUrvasyArddhasyAduttarasyedutAviti sUtre bhadraGkoSa gaurityatrAtiprasa
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9. A. zabdakaustubhaH / 341 UM vArayituM padAntagrahaNaM karttavyamiti vArtikakRtA vakSyamANaM virudhyeta / kriyamANepi padAntagrahaNe doSatAdavasthyAditi cena / tatrAntagrahaNamAtraM kRtvA vAkyasya Terityato vAkyagrahaNamanuvaya vAkyAntasyeti vyAkhyAnasambhavAt / tadevaM samAse caramabhAgasya padasaMjJA yajAdau kApi nAstIti sthitam / kva ciniSedhAraka cittu bhattvena bAdhAditi vizeSaH / nanvevaM dUrAnmuktamityAdAvaluG na syAt / hotA potArAvityatrAnaG na syAt / uttarapade tadvidhAnAditi cenna / uttarapadazabdasya samAsottarAvayave rUDhatayA padasaMjJAvirahepi tatmavRtteH / sarvAntaeva ceyaM rUDhiH / tena hotRpotaneSTodgAtAra ityatra madhyamAnAmuttarapadatvAbhAvAttataH pUrvasyAnaG neti dik / nanvevaM dadhisecau dadhiseca ityatra sAtpadAdyoriti SattvaniSedho na syAditi cenna / padAdAdiH padAdistasya SattvaM neti vyAkhyAnAt / na caivaM rAmeSu hariSvityatrApi niSedhaH syAditi vAcyam / svAdAviti yA padasaMjJA tAmupajIvya padAdeti niSedhApravRtteH / etacca sA. pratiSedhena jJApyate / uktaM ca padAdAdernetyeva vyAkhyAnaM na tu padasyAderiti / tathA sati gatikArakopapadAnAmiti subutpatteH prAgeva samAse dadhise gityAdau Satvasya duritApatteH / nanvevamapi bahusecau bahuseca ityatra SatvaM syAdeva / bahuco 'padattvena patvapratiSedhAprAptariti cet / satyam / vacanameveha karttavyam / bahupUrvasya neti / atrAyaM sUtranyAsaH / sAteH saH, SatvaM na syAt / tataH bahucpadAbhyAm / AbhyAmuttarasya sasya SatvaM na syAt / AdigrahaNaM na karttavyam / tasmAdityuttarasyetyeva siddheH| tadidaM bahugrahaNamAdigrahaNena nimAtavyamiti / vArtike tUtarapadatve cApadAdividhAviti vacanenaiva paramavAcetyAdi sAdhi
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 shbdkaustubhH| [1 0 tam / uttarasya samAsottarabhAgasya padatve karttavye lumatA lupte pratyayalakSaNaM na syAt / atona kutvAdi / padAdividhau tu pratyayalakSaNaM syAdeva / tena SatvaniSedhAdadhisecatyAdisiddhiH / asmiMzca pakSe prAk subutpatteH samAsotra nAbhyupagantavyaH / dha. nakrItetyAdisiddhaye tasyAnityatAyA vakSyamANatvAt / kaiyaTastvAha. dadhnaH secAviti vigrahe SaSThIti samAsaH na tvymuppdsmaasH| sopapadAttu vij nAsti / anabhidhAnAt / ato dadhiSecAvityAdi na bhavatyeva / asminnapi pakSe bahupUrvasya ceti vacanaM. kartavyameva / kRte hi bahuci viziSTasyArthavatvena prAtipadikatve supo luki ca kRte punarviziSTAtsubantaramutpadyataityarthavatsUtre vkssyte| tatrAntarvatinI vibhaktimAzritya prAptaM padatvaM tatkRttvAdau katavye mA bhUta, SatvaniSedhaeva yathA syAditi / atrAyaM niSkarSaH / pUrvasUtre eva sthitvottarapadatve ca padAdividhau bahucapUrvasyaceti pAThyam / padAdividhAveva pratyayalakSaNaM bhavati na tu padAntavidhAviti niyamArtha cedaM vacanadvayamiti vyAkhyeyam / e. vaM ca naJ na karttavya iti lAghavam / asminpakSe sau padattvaM nAsti / prAguktakusRSTerabhAvAt / tadetatpakSadvayamabhipretya ha. laGayAdisUtre bhASyakArairuktam / atha sAvApa padaM bhavati / evamapyubhayataspAzA rajjuriti / nanvaGgAdhikAragrahaNapakSe vastutoGgasyeti pakSe cAbhUvannityatra jus prApnotIti cet / satyam / Ata iti niyamAna bhavati / nanu devadattaM yAjayAzcakAretyatra lukaM bAdhitvA paratvAttivAdiSu kRteSvAma iti teSAM luki pratyayalakSaNena tiGantattvAdAmantasya nighAtaH syAttataH parasya ca na syAditi cenna / lAvasthAyAmeva yena nAprAptinyAyena tivAdInbAdhitvA lukmahatteH / taduktam / AmisilopA
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / 343 ttasya cAnighAtastasmAcca nighAta iti / nanu devadatto yu. matputra ityAdau SaSThayantasya vidhIyamAnA yuSmadasmadorAdezAH prApnuvantIti cet / satyam / sthagrahaNAna bhavanti / na ca vibhaktau parataH pUrvabhAgamAtrasya mA bhUtkinnu vibhaktiviziSTasyetyetadartha sthagrahaNaM sthAditi vAcyam / SaSThIcaturthIdvitIyAnAmiti nirdezanApi gatArthatvAtsarvasya padasyetyanuttezca / tasmAdvibhaktilope kRte mA bhUdityetadarthameva sthagrahaNam / avasthAnaM hi zrUyamANAsveva saMbhavati / yadvA / tiSThatirahAnau vartate / yathA samaye tiSTha mugrIvati / samayaM mAhAsIrityarthaH / tathA cAparityaktavibhaktikayorityuktyA zrayamANavibhaktikattvaM spaSTameva labhyate / idantvavaziSyate / vastutoGgasyeti siddhAnte ciNo lugiti talope kRte haniNiGAdezA na syuH / avadhi bhavatAdasyuH / agAyi bhavatA grAmaH / adhyagAyi bhavatAnuvAka iti / luGi parato hyete vidhIyante iti cet / maivam / luGi yadArddhadhAtukaM tatra hAna NiGAdezavidhAnAt / tasmAdvastutoGgasyeti pakSo nirduSTa iti sthitam // __ acontyAdi Ti // aca iti nirdhAraNe SaSThI / jAto ekavacanam / acAM madhye yontyastadAdizabdarUpaM TisaMjJaM syAt / TipradezASTita AtmanepadAnAM tterityaadyH| pacate / pacete i. tyAdi / ante bhavontyaH / digAditvAdyat / antya Adiyasyati bahuvrIhiH / nitysaapeksstvaatsmaasH|| .. alontyAtpUrva upadhA // antyAdalaHpUrvo varNa upadhAsaMjJaH syAt / updhaagunnH| cetati / cyotati / varddhataityAdInanu pUrvasyAvizeSitatvAcchAsidhAtau zAiti samudAyasya saMjJA syAditi cet / astu / nacaivaM zAsaidabhaloritItvaMzA. iti samudAyasya syAdi.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 zabdukaustubhaH / [ 1 a0 ti vAcyam / alontyaparibhASayeSTasiddheH / syAdetat / nAnartha:kelontyavidhiranabhyAsavikAreSviti niSedhaH prApnoti / iha ca bibharttItyatra bhRJAmit antyasya yathA syAdityetadarthamanabhyAsavikAreSvityuktam / vikAro nAma varNAtmaka AdezaH / ata eva dehItyatra lopaH sarvAdeza eva bhavatIti / atrocyate / natA-vadeSA paribhASA sUtrakRtaH sammatA / tasyalopa iti sUtre JiTuDUnAM sarvalopArthaM tasya grahaNAt / nApi bhASyakArasya sammatA / etatprayojinAnAmanyathopapatterbhASye uktatvAt / tathAhi / avyaktAnukaraNasyeti tAvadantAdezo na bhavati / nAmreDitasyAntyasya tuveti jJApakAt / itarathA hyAmreDitasya vetyeva brUyAt / ghvasoreddhAvitya - trApi lopoyIti prakRte punarlepagrahaNasAmarthyAtsarvAdezaH / tathA cetthaM sUtranyAsaH / ghorabhyAsasya lopaH / lopazabdAntarasyAnuvRttyA sarvalopaH syAt / astezcait / asterghozcaidbhavati hAviti / athavA lopaz iticchedaH / saMjJAyAM kRto 'nubandhaH saMjJini phalati yathA GamRTi / bhASye tu dvizakArako nirdeza ityuktam / tatra lopa iti bhinnaM padam / z ityasya copadezaevetsaMjJA tatphalaM tu prayoge / sarvatrAnubandhAnAM kAkAdivadanavayavIbhUyaiva vyAvarttakatvAditi bhAvaH 1 asmi api pakSe jhAle pare yaH saMyogastadAditvAtsorlope ekazakAraka eva pAThaH suvacaH / spaSTArthamana upadhAlopina ityAdAva - kArasyevehApi sakArasya lopo mAstviti tu bhASyAza yaH / AbhyAmityAdau hali lopa iti sUtreNAkakArasyedama ido vidhIyamAno lopopi tarhyantyasya syA diti ce. na 1 anAyaka iti sUtrAdanityanuvartya tasya halIti saptamyA SaSThIM prakalpya ana eva lopavidhAnAt / tathA ca ta -
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. " zabdakaustumaH pAlontyaparibhASayA nakAralope atoguNaiti pararUpe ca kRte AdhyAmeSAmityAdi siddham / atralopobhyAsasyati sUtrepi atrAbhyAsatvAzraye na tu tadekadezaiti vyAkhyAnAdatragrahaNasAmAtsarvalopaH / yadyapi sanItyapekSitaM dadau dadhAvityAdivAraNAya, sAdAviti ca jijJapayiSatyeitadvAraNAya, pra. kRtayopi pipakSatItyAdivAraNAya, viSayopyapokSataH muco'karmakasyaguNAvota mumukSatigAmityAdivAraNAya tathApIdaM sarvamanavRttyaiva sulabhamiti sarvalopArthamevAtragrahaNaM bodhyam / nanvevamapi vibhASAbhavadbhagavadaghavatAmoccAvasyeti vArtikena vidhIyamAna okArontyasya syAditi cenna / vasyoti siddhe avasyeti gurukaraNasAmarthyAtsarvAdezasiddheH / tasmAnnAnarthaka iti paribhASA niSphalA sUtrabhASyAsammatA cota sthitam / ecaJca zAseH zAzabdasyopadhAtvepi ziSTa ityAdi sidhyati / saMyogopadhagrahaNaM kRarthamityAdivyavahArAzcAsminpakSe saMgacchantaiti dik / yadvA / avadhyavadhimadbhAvaH sajAtIyAnAmavetyutsargaH / loke hyamISAM brAhmaNAnAmantyAtpUrvamAnayetyukte eka evA'ntyAdavyavahitapUrva AnIyate na tu samudAyaH / evaM cehApyalo 'vyavahitapUrvo'leva saMjJI na tu samudAyaH, na vA vyavahitol / saMyogopadhavyavahArastu bhAktaH / avayavadharmasya samudAye upacArAt / evaM sthite 'la iti jasantamapi subacam / jAtyAkhyAyAmiti bahuvacanam / pUrve ityapi jasantam / antyopyaleva sAjAtyAllabhyate / yadvA / ala i ti nirdhAraNe SaSThI / jAto caikavacanam / alAM madhye 'nyAtpUrva ityarthaH / tathA cehAla iti jasGasiGas veti pakSatrayamapi sthitam //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [ 1 a0 tasminniti nirdiSTe pUrvasya // saptamInirdezeSu pUrvasyaiSa kAye svAttasya nirdiSTe vyavahitoccArite satItyarthaH // niHzado nairantarye diziruvAraNakriyaH / nirantaraM diSTo nirdiSTaH / niyamArthamidaM sUtram / tathAhi / ikoyaNacItyatrAcIti ya: svaca bhAvanabhAvalakSaNApIti saptamI / azrUyamANakriyatvAvAstaraGgasyAstyarthasya lAbhaH / tenAci sati yaN bhavatItyarthaH / yadvA gaGgAyAM ghoSa itivadaupazleSike 'dhikaraNe saptamI tatra satvaM parasyeva pUrvasyApi sambhavati / evamupazleSopi / tatra yugapadekasya kAryitvanimittatvayorasaMmbhavAddadhyudakaM madhvidamityAdAvikArokArayoH paryAyeNa yaNa prAptaH pUrvasyaive - tri niyamyate / tathA agnicidatreti vyavahitasyApi yapa prAptaH, anantarasyaiveti niyamyate / nanu gavityayamAhetyAdau svarUpapadArthakatA mitizabdaH karoti tathehApi evaM ca tasmimaNItyatraiveyaM paribhASA pravartteta / asti hi tatra vyaMvacchedyam / he yauSmAkINa asmabhyaM dehi he AsmAkIna yu bhyaM dadAmItyAdau khavaNabhyAM parasyApyAdezaprasaGgasattvAt / satyam / itikaraNaH padArthaviparyAsakRt / loke 'rthaparatA - yA autsargikatvAttatra zabdaparatAM karoti / zAstre tu vipa rItam / kiJca yadi tasminnaNItyatraiveyaM pravartteta tarhi tatraiva pUgrahaNaM kuryAt / tasmAnnedaM tasminnityanukaraNam / kintvaci halItyAdisakalavizeSa saMgrahArthaM svatantrasya sarvanAmnoyaM nidezaH / tasyApatyaM tatrabhava ityAdivat // 246 tasmAdityuttarasya 11 paJcamInirdezeSUttarasyaiva kArya syAttaccAvyavahitoccArite / tiGGatiGaH / agnimILe / iha na bhavati / ILe 'gnim / iha kArakavibhakte +
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / rasambhavAdigyogalakSaNA pazcamI / tatra dikzabdo 'dhyADiyamANA uttarazabdavatpUrvazabdopyavizeSAdadhyAhiyeta / vyavahitopi ca gRhyeta / tathA cotsaMsthAtA ityatrApyudaH sthAstambhorityasya prasaGgaH / tadevaM pUrvasUtrametatsUtraM ceti dvayamapi niyamArthamiti sthitam / tathA ca vArtikam / tasmiMstasmAditi pUrvottarayoyogAvizeSAniyamArtha vacanaM dadhyudakaM pacatyodanamiti / ihApi tasmAditi svatantrasya sarvanAmno nirdezaH prAgvat / na tva. nukaraNam / tathAhi sati yadyapi tasmAnnuidvihala ityatrAta Adariti dIrghAtpUrvasyAGgasyAsambhavAtprayojanAbhAvAnnaitatparibhASopasthitistathApi tasmAcchasonaH puMsi tasmAnnuDacIti yogadvaye syAt / uccarata Anupalabhate gauranazva ityAdeAvartyasya tatra sambhavAditi dik / syAdetat / etatsUtraM niyamArthamastu / pUrvasUtramapyaupazleSikasaptamIpakSe niyAmakamastu / satsaptamIpale tu niyAmakatvamayuktam / SASThabhASyakaiyaTavirodhAt / tathAhi / znAnnalopa ityatra bhASyam / naiSA parasaptamI / kA tarhi, satsaptamI Giti satIti / tathA tatraiva kaiyttH| kathaM punaH sambhava. tyAM parasaptamyAM satsaptamyAzrayituM yuktA / yatheSTaM vAkyAdhyAhArAdadoSaH / Diti satItyeva hi vijJAyamAne paurvAparyAnAzrayaNAnnAsti tasminityasyAH paribhASAyA upasthAnam / yadA hyaupazleSike 'dhikaraNe saptamI tadA kiM pUrvasya kAryamatha parasyetyaniyame niyamAya paribhASopasthAnamiti / atrocyate / pASThagranthasya prakRtamAtraparatvAdavirodhaH / tathAhi / nAnnalopa iti sUtre zakAravato grahaNaM mAstu nAdityevAstviti prazne nandanAdAvatiprasaGga ityuttaritam / aniditAmityasyAnukarSaNe tu hinastItyatra na syAt / tataH kaGitItyanuvartya namameva DintaH /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 zabdakaustumaH / [10 mAzritya hinastItyatra lopostviti zaGkayate / yadi cAsyAmavasthAyAntasmimiti paribhASopatiSTheta tadAnandamAnAdau cAnazo GittvAllopaH pravarteta / namaH zitkaraNaM cAnarthakaM syAt / taddhi zitvAtsAvadhAtukatayA GitamimamevAzritya hinastItyatra nalope kriyamANe sArthakaM na tvanyathA / nanvArddhadhAtukasaMjJAnivRttyA zitvaM sArthakam / tasyAM hi satyAmanakti bhanaktItyatrAto lopa: syAt / ruNaddhi bhinattItyatra guNaH syAt / tRNeDhItIDAgamaH syAt / neDvazIti tu na pravartate akRttvAditi cenna / namaH pUrvabhAgasyAnaGgatayoktavidhInAmaprApteH / kathamanaGgatati ceda / ittham / pratyayavidhau yatpaJcamInirdiSTaM dhAtoH prAtipadikAdityAdi tadAdi tasminpratyaye paratogamiti hi sUtrArthaH / iha tu yatpaJcamInirdiSTaM rudhAdibhya iti nAsmAtmatyayaH paraH / yasmAcca paraH pUrvabhAgAnAsau tasminvidhIyamAne paJcamIniArdachaH / ata eva bhanaktItyAdAvatodI?yanIti na pravartate / na ca nasorallopa ityatra vizeSaNArtha zitkaraNaM syAditi vAcyam / nasorallopa ityuktepi doSAbhAvAt / nanvevaM nAntAstyorgrahaNaM syAt / tathA ca kaneyeluki cakAnta ityatrApi syAditi cema / siddhAntapiznapratyayasAntayorgrahaNApattau vasta ityAdAvatimasaGgasAmyAt / sAhacaryAtmatyayadhAtvograhaNamiti tu tulyam / nanu nasorallApe ityucyamAne yatra napratyayasya GityAnantarya tatraiva bhaviSyati yatna ivAcarataH yatnataH pAmanata iti / maitram / anuvartamAnena sArvadhAtukagrahaNena pratyayo vizeSyate / tathA ca vidhyasaMsparzAnirdiSTaparibhASAnupasthitau nimittasaptamI / sAbaMdhAtukanimittasya namatyayasyAstezvAllopaH Gityanantaraiti / nanu cAtautsArvadhAtukaiti sUtre sArvadhAtukagrahaNaM pratyAkhyAtami
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / ti cenna / sati zittve pratyAkhyAnAt / tadevaM znamaH zittvakaraNasAmot DintIti satsaptamyAmapi paribhASA nopatiSThataiti sthitam / pUrvapakSatvAdanAsthayA tathoktamiti vA varNanIyam / iha mUtradvaye SaSThIpraklaptipakSopi bhASye sthitaH / tathAhi / SaSThIsthAneyogeti sUtrASaSThItyanuvarttate saptamyarthanirdeze pUrvasyAvyavahitasya SaSThI syAt / paJcamyanirdeze uttarasyAvyavahitasya SaSThI syAditi / tatrekoyaNacItyAdau sUtraeva SaSThIzravaNAttAM SaSThImanUya pUrvasyAnantarasyaiSA na tUttarasya na vA pUrvasyApi vyavahitasyetyetAvanmAtramucyate / AnemugityAdau tu SaSThayA azravaNAtsApi prakalpyataiti vishepH| sA cAniyatayogatvAtsthAnaSaSThI yasya ca sthAnaSaSThI tasyaiva kAryaniyama iti sopyAtsiddhayati / yatra tUbhayanirdezastatrobhayaM tAvanna prakalpakaM kAryitvanimittatvayorekatra yugapada. sambhavAjjJApakAcca / tathA caikaH pUrvaparayoriti sUtre kaiyaTaH / sUtradvayapramANatvAd dve bhavetAM prakalpike / SaSThayA vibhaktI tenAtra jJApanArthatvamAzritAmati / na ca paryAyeNobhayakalpanam / a. tulyabalatvAt / tathAhi / Anemugityatra saptamIniravakAzA sA pUrvatra caritArthAyA atoyeya iti paJcamyAH SaSThI kalpayati / evamIdAsa iti paJcamI Ana iti saptamyAH , tathA tAsyanudAttetsUtre abhyastasijartha sArvadhAtukaiti saptamInirdeza vakSyati sA ca saptamyuttaratra caritArtheti tasyA eva paSThI kalpyate / tathA bahorlopa ityatra bahoriti paJcamI akRtA. rthAyA iSTemeyaHsviti saptamyAH SaSThI kalpayati / ata eva bhUcabahoriti pRthak SaSThInirdezaH / tathA gotoNiditi paJcamI sarvanAmasthAnaiti saptamyAH SaSThI kalpayati / gozandasya
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 Nittve prayojanAbhAvAcca / na ca tiSThati gaurityAdau pUrvasya vRddhiH phalamiti vAcyam / gozabdaM prati tiSThateranaGgatvAt / evaM prAyeNa paJcamyA akRtArthatati bhASye spaSTam / AmisanAmnaH suDityatrApi paJcamyanavakAzA | AmIti saptamI tUttarArthatayA sAvakAzA / yadi tviha AdityanuvRttayA paJcamyA sAmAnAdhikaraNyaM sampAdya sarvanAmna iti paJcamyapi kRtArtheti brUyAttarhi yathoddezapakSAzrayaNena paratvAttasmAdityuttarasyeti bhaviSyati / taduktam / ubhayanirdeze vipratiSedhAtpaMcamInirdeza iti / vastutastu neha sAmAnAdhikaraNyam / varNAzrametarANA mityasya siddhaye sarvanAmno vihitasyeti vyAkhyAnAt / yeSAM teSAmityAdyarthamakArAtparasyeti vyAkhyAnAcca / dIrghA - cche tugbhavatItyatra tu SaSThyAH sthAne paJcamI / tena dIrgha-, syaiva tug bhavati na tu chakArasya, surAcchAyeti nirdeza ceha liGgam / anyathA hi khariceti carcena surAccAyeti cakAradvayaM nirdizet / pratyayavidhau tu paJcamyo na prakalpikAH / SaSThayA anuvAdavibhaktitvAt / aprasiddhasya cAnuvAdAsambhavAt / tatvAniyamAprasaGgena niyamakAriNyAH paribhASAyA apravRttazceti dik // svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA || zabdasya svaM rUpaM saMjJi zabdazAstre yA saMjJA tAM vinA / agnerdak / Agneyam / Aho yamahanaH / Ayacchate / Aite / iha agni AG yam chan eSAmetatsUtropAttAnAM prayoga samavAyinasta eva saMjJinaH / azabdasaMjJeti kim / upasarge ghoH kiH / dAdhAbhyo yathA syAt / budhAtoH zabdArthAnmA bhUt / zabdaH, zabdazAstraM tatra / saMiti saptamIsamAsaH / na tu zabdasya saMjJeti / karma karaNa 7
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / 351 mityAdiSvarthasaMjJAsa svarUpagrahaNApatteH / syAdetat / rUpanahaNaM vinApi svazabdena tadeva grahISyate / pratItAvupadezAnapekSatvAdasAdhAraNatvAdantaraGgatvAniyatopasthitikatvAcca / artho hi pratIto sambandhagrahaNamapekSate sAdhAraNazca / paryAyairapi pratyAyanAt / bahiraGgazca padajJAnajanyabodhaviSayatvAt / aniyatopasthitikazcAnukaraNadazAyAmapratIteH / tatkiM rUpagrahaNeneti cet / atrAhuH / iha zAstre arthopi vivakSito rUpavadi. ti jJApanArtha rUpagrahaNam / tenArthavadgrahaNe nAnarthakasyetyupapanna bhavati / tatroktajJApakAdartho grAhyaH svarUpamiti vacanAdrUpaMceti sAmAdarthavato rUpasya grahaNam / tena kAze kuze ityatra zeiti pragRhya saMjJA na bhavati / etatsUtraM bhASye pratyAkhyAtam / tathAhi / ArabhyamANepi sUtre pazurapatyaM devatA prAJca udaJco bharatA ityAdayastAvallokavadarthA evaM gRhyante / a. gnegityAdau tu zabda eva grahISyate / arthasya pratyayena paurvAparyAsambhavAt / chyApprAtipadikAdityadhikArAcca / upasarge ghoH kirityAdau tu ghudhAturna grahISyate / dAdhAvityArambhAt / uktaM hi / vyavahArAya niyamaH saMjJAyAH saMjJini kva ciditi| arthavadrahaNaparibhASApi brazvAdisUtre rAjiM paThikhA punarkIjipAThAtsiddhA nyAyAsiddhA ca / agnegityAdau hi zabdaviziSTasyArthasyotsargata upasthitau vizeSye kAryavAdhAdvizeSaNIbhUte zabda pavartamAna kAryamupasthitArthopahitaeva na tvanarthakepi / arthasya vizeSaNavizeSyabhASavyatyAsamAtreNopapattau sarvAtmanA tyAgAyogAt / gauNamukhyanyAyopyetanmUlaH gauNasya prathamato 'nupasthiteH / etenAbhivyaktapadArthA yaityapi vyAkhyAtam / tasmAnnyAyata eva sakalanirvAhe sUtraM nArambhaNIyamiti / nanU
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 . shbdkaustubhH| [1 a0 saratra catuHsUtryAmanuvRttaye svarUpamityavazya vAcyameveti cenna / anuvRtteranAvazyakatvAt / tathAhi / aNuditsUtre tAvatvasyApi svasAvaNyodeva siddham / kathamanyathA avattAmityatra - rojharIti lopaH / tatra vyaktibhedAtsAvaNyemiti cet, ihApi bodhyabodhakavyaktayorbhedAt / tathA taparastatkAlasyetyatrApi / AdirantyenetyatrApyAdigrahaNAvRttyA siddham / AvRttI lija tu nAdicItyAdi / yenavidhirityatra tu vArtikakArastasya ceti vakSyatyeva / vastutastu tadapi na vAcyam / vyapadezivadbhAvenaiva siddheH / aprAtipadikeneti tu tatraiva pratyAkhyAsyAmaH / ata eva yenavidhistadAdhantatve prayojanamityAdhantavatsUtrasthaM vArtikaM saGgacchataiti dik / sittadvizeSANAM vRkSAdyartham / atra sidityupalakSaNaM kiJcilliGgamAsajya itthaMliGgA vizeSANAM saMkSeti vaktavyaM, tacca liGgaM vRkSAdAvAsajanIyamityarthaH / evamaprepi / tena vibhASAvRkSamRgati sUtre vizeSANAmeva grahaNAtplAnyagrodha plakSanyagrodhA iti siddhayati / pitparyAyavacanasya ca svAdyartham / cakArAdvizeSANAM svarUpasya ca grahaNam / svepussH| raipoSaM puSTaH / azvapoSam / svapoSam / jitparyAyavacanasyaiva rAjAdyartham / sabhArAjAmanuSyapUrvA / inasabham / Izvarasabham / neha rAjasabhA / harizcandrasabhA / paryAyeNa yo vakti sa hi paryAyavacanAnaca svasya svena saha viklpH| nApi vizeSeNa,sAmAnyavizeSayobhinnamakArakabodhajanakatayA tulyArthatvAbhAvAt / tulyArthAstu vikalperaniti nyAyAt / inazabdo rAjazabdaparyAya ityAdivyavahArAstu bhImo bhImasena itivat / jhit tasya tadvizeSANAM ca matsyAdyartham / pakSimatsyamRgAnhanti / mAtsikaH zApharikaH / paryAyavacanAnAM na / animiSAn hanti / mI
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.1 A. nasyeSyataiti bhASyam / mainikaH / mRgapakSiNostu pinirdeza: kartavyaH / tena svarUpasya paryAyANAM vizeSANAM ca grahaNamiti vyAkhyAtAraH / iha vRkSAdau rAjAdau ca nyAyenaivAbhimataM. sidhyatIti tatraiva vakSyate / itarattu sarva vAcanikamevetyavadheyam / / __ aNuditsavarNasya caaprtyyH||atraann pareNa NakAreNetyuktam / aNudicca savarNasya saMjJA syAt vidhIyamAnaM vinA / cakArAta svarUpasya / asya cvau / zuklI syAt / mAlI syAt / eranekAco 'saMyogapUrvasya / cicyatuH / ninyatuH / Rdorap / yavaH / stavaH / lAH / pavaH / uraNaparaH / kartA / kirati / na caivam Rdorap isvAntebhyaH kRtrAdibhyopi syAditi vAcyam / dIrghoccAraNavaiyApatteH / nanvevamapyaSTanaAvi. bhaktAvityatra savarNagraho durvAraH / nahi tatrApi sAmarthyam / isvo cAraNe hyardhamAtrikasya mAtrika eva yathA syAditi dIrghagrahaNasyobhayArthatopapattariti cenna / apratyayaiti niSedhAt / dI. CNAmanaNatvena savarNagrAhakatA nAstIti prAgevoktatvAcca / nanu dIrghAzcedanaNastarhi kArako hAraka ityAdau raparatvaM na labhyeteti cet / bhrAntosi / nahi dIrghAH kApyaNagrahaNena nopasthApyantaiti brUmaH / kintu grahaNakazAstre tadupajIvyeSu varNopadezAdiSu ca, itaratra tu vAkyAparisamAptinyAyAnavatArAdastyevANagrahaNena dIrghagrahaNamiti tattvam / udit / kuhozcuH / cakAra / jagAda / apratyaya iti niSadhastu ugitsu na pravarttate ugitkaraNasAmarthyAt / ata evAhuH / bhAvyamAnoNa savarNAnna gRhAtIti / tuk luk nuk tuDAdayastu noditH| pratijJAnunAsikyAH pANinIyA ityabhyupagamAt / apratyaya iti kim / vidhIyamAnAnAM pratyayAgamAdezAnAM savarNagrAha
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 shbdkaustubhH| [1 a. katvaM mA bhUt / atai,idamaiza, ArddhadhAtukasyeD, bhuvovuka, amasambuddhau / iha hi sarvatropadezaiti vacanAtsUtrAntargatedhveva inAdizabdeSvitsaMjJA pravarttate / lopastu tatrAnupUvyAhAdhitopi padasvarUpaparyAlocanAyAM pravRttaH / tataH svarUpamitti saMjJAvalAt jJAyamAnA padArthopasthitiranubandhavinimuktasyaiva bhavati / tathA copasthApakasyANatvAtsavarNagrahaNaM prAptaM nipiMdhyataityucitam / ata eva caturdazasUtryAmuccAraNArthasyAkArasyevetsaMjJAkAnAmapi NakArAdInAM laNmadhyAkArasya ca padapAlocanAyAmeva lopazca balavattara iti nyAyenApahArAditarAntarbhAvaNaiva saMjJA pravarttataiti siddhAntaH / idaM cAlontyAtpUrvaupadheti sUtre tasminnitinirdiSTaityatra ca kaiyaTagranthe spaSTam / id aka ikocItyAdau sAnubandhAdvibhaktistu prAthamikabodhe viziSTasya viSayatayA tasyaivArthavatvamAdAya / anyo hi pazcAdupatiSThate na tu prayujyataiti kathaM tato vibhaktiH kriyatAm / itsaMjJAkArya tvAnarthakyAttadaGgeSviti nyAyena pratyAvye pravartate / vibhaktayarthAnvayopyevam / dRSTaM hi GamuDAdAvupasthApake kRtasya liGgasya tadbodhye phalapravartakatvamiti di. ka / syAdetat / uktarItyA udoSThayapUrvasyeti sUtre ucchabda pravRttA itsaMjJA lakSye titsvaraM pravartayediti cet / satyam / ata evaitatsamAdhAnAya pUrvAcAryaiH parAkrAntAmati gRhANa / kathaM tahi eosUtre taduSaNAya pravRttamiti cet / tatkAlAbadhAraNena kRtArthasya takArasyAnubandhAntaravaiSamyAditi gRhaann| ata eva vaiyAkaraNa ityatra aicazcitsvaro na bhavati / pacasvati zapopyevam / nayvAbhyAmiti sUtre acaH parasya dve ityatra ca aicozcakArasya pratyAhAre upakSayAt / yadvA / iJizAdiSvapi
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / mAstu sUtrAntargateSvitsaMjJA, kiM tu phalapatyAsatteH padArtheSveva sAstu / naite upadiSTA iti ,na te phalabhAja iti tulyam / sAmarthyAtparaMparAsambandhe phalamiti ce,tsaMjJApi tatraivAstu sA. mAditi tulyam / upadezentyatvaM hi prAyogikeSvasambhavAttatpratyAyakaniSThamAnupUrvIsAjAtyAdAzrIyate / na caitattapareSvasti / pratyAyye takArAbhAvAditi dik / prakRtamanusarAmaH / bhAvyamAnopyukArAdezaH savarNAn gRhNAti / Rtauditi tapakaraNAlliM. gaat| tenAmunA amUbhyAmityatra isvasya isvo dIrghasya dIrghaH siddhayati / na caivaM sanAzaMsetyupratyayopi savarNa gRhNAtviti vAcyam / AdezaviSayakaM jJApakamityuktattvAt / yadvA / adasoseriti sUtraeva uzca Uzceti samAhAradvandvostu / ata eva solukA nirdezaH kRtaH / ata eva ca UdupadhAyA iti sU. tre goha iti vikRtanirdezaM pratyAkhyAtuM bhASyakArairukArAntaramazleSa uktaH / nanvevamapyakaH savarNaityatra akAro 'STAdazAnAM grAhakostu aNatvAt / astu ca sa eva ikArAdInAmapi grAhaka AdirantyenetyukteH, IkArAdayastu kathaM graahyaaH| nahi tadvAcakaH zabdastasminsUtre upAttosti / nanvakazabdena ikArAdayopyupasthitA iti cettArha vAkyArthe te nayantu nAma padArthasaMsargasya vAkyArthatvAt / na tu tepi svArthopasthApakA, anuccAritatvAdityuktam / ata eva RcaM vettItyAdau zabdAvazeSaM vettItyevArtho na tu tadartha vettIti / tadukta vArtikakRtA / tatra pratyAhAragrahaNe savarNAgrahaNamanupadezAt / isvasampatyayAditi ceduccAryamANasampratyAyakatvAcchabdasyAvacanamiti / zabdasya pratIyamAnasya / avacanam / arthApratipAdakatvAmityarthaH / atrocyate / pratyAhAragrahaNe sarvatra
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zabdakaustumaH / [1 . svavAcavAcye virUDhA lakSaNA dIrghAjjasiceti jJApakAt / ma thamayoH pUrvasavarNa ityatra hi aka ityanuvartate / na cAkzabdapAcyo dIrghosti yosya niSaSasya viSayaH syAt / nanvAkArostIti cenna / nAdicItyanenaiva tatra niSedhasiddhaH / SAdInAmityAdinirdezA apIha liGgam / nanvevamikoyaNacIti sUtre IdAtohaNaM na syAt / yugapattidvayavirodhAt / tathA ca mudhyupAsyo dadhyAnayetyAdi na siddhayoditi cena / sati tAtparye yugapadvAtidvayasya svIkAre bAdhakAbhAvAt / iha cAnayA ityAdinirdezAnAM tAtparyagrAhakatvAt / yadi tu prA. cAM mate zraddhAvazAyugapaddhattidvayaM nAbhyupaiSi, tahA~ha IdAtorapi igacchabdayorlakSaNaivAstu / svavAcyahasvavAcyatvAvizeSAt / svavAcyatApi paramastItyanyadetat / nanvevamapi zarIramityAdau zakArasya sthAnasAmyAyakArAdezaH prAmoti / ikAravAjyo hi dIrghaH tatsavarNazca zakAra iti tasyApIggrahaNesa grahaNyat / tathA zItalamityAdAvapi yaSprasaGgaH, dIrghaH paraM na bhavati / akzabdavAcyavAcyatAyA dIrce vizrAntyAtatsambandhagrahe mAnA bhAvAditi / atrocyate / bhavedayaM zakArasya yakArAdezarUpo doSaH / yadi svavAcyasavarNe lakSaNAM vadAma / vayantu svaghAcyavAcye satyeva brUmaH / na ca IkAraH zakArasya vAcakaH / dICNAmanaNatvena savarNAgrAhakatAyA asakRdAveditattvAt / bhAjyamate tvajjhaloH sAvarNyameva nAstItyuktam / tadayamiha nirglitoH|akaaraassttaadshaanaaN saMjJA / evamidutau / Rla ityeto tuma yopasandau triMzataH sNjnye| RlavarNayoH sAvarNyasyopasaMkhyAtatvAt, alasUtre Rtyaka iti prakRtibhAvadarzamenaiva zApitatvAdvA / na ca tulyavyaktikasaMjJAdvayapraNayanavaiyarthya, tadarthamiha sUtrAntarAyaNara
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / . nAt / ecastu dvAdazAnAM saMjJAH / yavalA dvayoH / rahau tu svasyaiveti / yadyapi hakAra AkArasya saMjJeti prAptaM tathApi taparihArAya nAjjhalAvityatraiva yatnaH kRto na vismartavyaH / vArtikakArAstvihANgrahaNaM pratyAcakhyuH / tanmate 'syaccAvityAdau jAtinirdezAtsiddham / anuvAdyavizeSaNasya ca hrasvatvasya grahaikatvavadavivakSA / vidhipradeze tu pazvekatvavadvivakSeti sarvesiddhiH / yadyapyasminpakSe RkAreNa lakAragrahaNaM duHsAdhyaM tathApi RlaksUtroktarItyA samAdheyamiti dik // taparastatkAlasya // taH paro yasmAtsa taparaH / tAtparopi tprH| dvividhopyayaM svasamAnakAlasya grAhakaH syAt / tena at it uditi SaNNAM saMjJAH / Rditi dvAdazAnAm / ata evopasargAdatidhAtAvityatra sAvAt lavarNasya grahaNantaparatvAdIrgha neti siddhAntaH / paJcamIsamAsodAharaNantu vRddhirAdai. jiti / iha hi saMjJAyAM kRtaM tAtparatvaM saMjJinoH phalati GamuTa. STitvamivetyuktam / paramparAsambandhena lAkSaNikasya smArakateti pakSe tu na kazcidoSaH / AdeGguNa ityatrApyevaM siddham / tatra takArasyobhayArthatayA sAmarthya virahAt / yadi tUkAlasUtre vakSyamANarItyANuditsUtre 'zabdasaMjJAyAmityanuvartate / yadi vA kAryakAlapakSamAzritya bhAvyamAnatvAdeva savarNagrahaNaM vAryate / tadA vRddhisUtre taparakaraNaM spaSTArtham / iha tu paJcamIsamAso nAzrayaNIyaH / ata eva zAstrAnte adaditi bhASyaM saGgacchate / guNA bhedakA iti pakSe tu vRddhisUtre taparakaraNamubhayArtham / guNAntarayuktasya grAhakatvAt / bhedakatve jJApakatvaNuditsUtrasthamaNgrahaNamiti hal iti sUtraekophpAditam / tathaitatsUtrasthaM tatkAlasyoti padamapIha jJApakam / anyathA hi svasya rUpa
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zabdakaustumaH / / 1. a. syetyanuvRttyaiva siddha kiM tena / na ca sAvAlluvarNagrahaNArtha, tat / evaM hi tatraiva lagrahaNaM kuryAt / Rti R vota . kihitaM rephadvayamadhyaM voccArayet / A ityeva siddhe 'todI?yatrIti sUtre dIrghagrahaNamapIha liGgamiti dik / ata evaitatsUtraM bhASyAdau dveSA vyAkhyAtaM vidhyarthaM niyamArtha ceti / tathAhi / aNiti nAnuvartate / tenAkArAdAvanANa tatkAlAnAM savarNAnAM guNabhedepyanena grahaNam / atobhisaaisityAdau tUbhayaprasa. ke paratvAdasyaiva prvRttiH| nanu saMjJAnAM bAdhyabAdhakamAvo netyu ktamiti cet / satyam / avirodhe phalabhede ca bhavatyeva samAvezaH / iha tu virodha evAsti / aSTAdaza grAhyAH SaT grAhyA iti hi viruddham / saMkhyAkRtavyavahArasya parasparaparihAreNaiva dRSTatvAt / ata eva chAderghaiti sUtre 'dviprabhRtyupasargasyota vaktavyamiti vArtikaM sagacchataityAhuH / vastutastu neha saMjJAsUtradvaye saMkhyopAttA yena virodhaH syAt / kintvatobhisa ityAdau taparakaraNasAmarthyADAdhyabAdhakabhAvonumIyataiti tatvam / vastutastu takAraviziSTeyaM saMjJA na tvaNmAtram / tatkAlasyoti taccha. bdastu vizeSyamAtra parAmRzati / na tu viziSTam / tadRccAraNakAlasadRze lakSaNA tu prAcI matepyastyeva / sarvanAmapadepyeta syaiva vAravantIyaM, tattvamasItyAdI lakSaNAyAH pUrvottaratantrayoH sthitatvAt / tathA ca TighubhAdhantargatAvadiha padaikadezatvenAnarthakyAdrAhakatAprasaGga eva nAsti / vibhaktyutpattirapyevaM sati saGgacchate / vRddhisUtre atrAkAraH prayogasthaukAraikArairarthavAniti haradattagranthastu prAcAM rItyA netavya iti niSkarSaH / so yaM vidhyarthatApakSaH / yadA tvaNityanuvartate tadA niyamArthamidaM taparoNa tatkAlasyaiveti, guNAnAmabhedakatvAdanaNsu na kazcido
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / 359 'SaH / asmiMzca pakSe tatkAlatvagrahaNaM zakyamakatam / aNgrahaNAnuttizcAnAvazyakI / taparaH svarUpasyaiveti niyamenApISTasiddheH / divodityatra taparakaraNaM svarArtha na tu kAlAvadhAraNArtha bhAvyamAnatayA savarNagrahaNAprasakteH / tathA ca svaritaH prayujyate / dyauH pitaH pRthivi mAtara dhrugiti / pRthivI uta dyaurityudAttaprayogastu dyozabdasya bodhyaH / audaccarityatra tu mukhasukhAthai taparakaraNam / vyAkhyAnAt / tena samidhAne agnAvityAdau titsvaro neti vRttikAraharadattAda yaH / yattu navibhaktItusmA ityatra jayAdityAdibhiruktam / iTodi. tyatrAyaM niSedho na bhavati / idamasthamurityukArAnubandhakaraNAdanityatvAdasyati tadabhyupagamavAdamAtram / ti. svaprasaGgAt / na ceSTApattiH / bhakSIyatavarAdhasaityAdAvantodAttazravaNAt / tasmAdiyodityatrApi mukhasukhArthastakAraH / etaIdvahuvacane, udityAdiSvapyevameveti dik / vastutastu di. vaaudityatrApyevameva / halaH straMsanadharmiNonudAtte kRte udAttasvaritayoryaNa ityeva svaritasiddheH syAdetat / drutA madhyamA vilambitA ceti tisro vRttayaH / taduktam / abhyAsArthe druttA vRttiH prayogArthe tu madhyamA / ziSyANAM tUpadezArtha vRttiriSTA vilambiteti / tAzca krameNa tribhAgAdhikAH / tathAhi / drutavacyA yasyAm Rci paThyamAnAyAM nava pAnIyapalAni sravanti tasyAmeva Rci madhyamavRttyA paThyamAnAyAM dvAdaza / vilambitAyAntu SoDaza / evaM sthite yadi sUtrakRdvilambitAyAM taparakaraNamakArSAnmadhyamAyAM drutAyAM vA tarhi vRttyantareNa pAThakAle 'tobhisaais na syAt / kAlAvadhAraNena dIrghaplutayoriva vR. tyantarasyApi vaarnnaaditi| tathA ca vArtikam / drutAyAM taparakara
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 .' shbdkaustubhH| 10 Ne madhyamavilambitayorupasaMkhyAnaM kAlabhedAditi / ata eva nipAtanAnmadhyazabda isva iti saMhitAsaMjJAsUtre kaiyaTaH / atra sidAntavArtikakArA evAhuH / siddhantvavasthitA varNA vaktu. zcirAciravacanAdvRttayo viziSyantaiti / asyArthaH / vya. jakIbhUto dhvaniyadyapi bahukAlAnuvartI / tathApi kazcinmAtrAparyantamevAbhivyanakti / taduttarakAlopahitastu svayamevAnuvartate na tu paramabhivyanakti / yadvA / isvasya vyajako dhvanittitrayopa mAtrAkAla eva / madhyamavilambitayoH prathamagRhItadhvanyanuniSpAdinA tatonyUnakAlena dhvanyantareNAbhivyaktayantaraM janyate abhivyaGgayastu na bhidyate / evaM dIrghavyaJjakopi sarvatrAdyo dhvanirdvimAtra eva / anuniSyAdI tu tato nyUna ityAdhUtyam / vyaGganyAstu svata eva parasparavilakSaNAH / etacca sarva kaiyaTena dhvanitam / tasmAduccAraNaM teSAM mAtrAkAlaM prtiiyte|dvimaanN vA trimAtraM vA na varNo mAtrikA svayamiti / zabdAntarAdhikaraNastharANakakAroktistu kaya neyeti sUribhizcintyam / varNAstu nityA eva / varNotpattipakSe tu tadanuniSpAdI dUrAdapi grAhyaH kazcid dhvaniravazyAbhyupeyaH / tasyaiva kAlabhedAvRttitraividhyam / varNAstu vRttibhedepyekarUpA eva / kaizciyaktaya evAsya dhvanitvena prakalpitA iti pakSe tu kAlarUpopAdhivizeSAvacchinnasyaiva vyaktitvamiti dik / uktaM ca bhASye / dhvaniH sphoTazca zabdAnAM dhvanistu khalu lakSyate / alpo mahAMzca keSAM cidubhayaM tatsvabhAvata iti / asyArthaH / zabdo dvidhA / vyaJjako vyAyazca / zabdAnAM vyaGgayAnAM vyaJjakatlena sambandhI yo dhyAnaH sa ema pahAnapazca lakSyate / tadubhayaM vyAya
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH 361 vyaJjakarUpaM keSAM cideva tAlvAdivyApArajanyAnAmeva na tu bheryAdijanyAnAmapi / kutaH / svabhAvataH / kAraNavailakSaNyAt / atrobhayamiti bhAvapradhAno nirdezaH / ubhayarUpatetyarthaH // 1 Adirantyena sahetA || antyenetA sahoccAryamANa AdivarNo varNasaGghAto vA madhyagAnAM saMjJA syAdAdeH svarUpasya ca / varNo yathA al / saGghAtastu kRJ / iha hyabhUtatadbhAve kRbhvastItyataH kRJo dvitIyeti nakAreNa pratyAhAraH / Adyantau tAvadaaraau / tAbhyAmavayavI samudAya AkSipyate / tasya ca yugapallakSye prayogAbhAvAttadavayaveSu saMjJAvatarantI ma dhyameSu vizrAmyati na tvAdyantayoH saMjJAsvarUpAntarbhAveNa tayoH pArArthyanirNayAt / ataH svarUpamityanuvarttate / svaM rUpaM cAdereva gRhyate nAntyasya / aprAdhAnyAt / antyeneti pradhAne tRtIyA / tena dadhyatretyAdau kevala eva yakAraH pravarttate na NakArasahita iti kaiyaTAdayaH | atredaM vaktavyam / pratyAhAredhvAdyA vAcakAstatra grahaNakazAstraM sAvakAzamiti grahaNakazA - svasthabhASyAdiparyAlocanayA vAcakatvaM tAvadAdyavarNe vizrAntamantyastu tAtparyagrAhakaH / sahagrahaNAttu viziSTAdvibhaktutpattiriti dyotakAntaravaiSamyamiti sthitam / tatrAntyasyetsaMjJayApattasya kathaM saMjJittvaprasaktiH / anyathAjAdisaMjJAnAmapi kArAdAvatiprasakteH ka uddhAraH / kiJcAstu viziSTasya yasaMjJA tathApi dadhyatretyatra yaNzabdApAdanamasaGgatameva / nyAyasAmyanekazabdasyaiva sthAnittvaprasaktayA ikArasya sthAnitvAsambhavAt / antyeneti kim / suDiti tRtIyaikavacanAvavena mA bhUditi vRttikArAH / TAGasiGasAmityAdinirde
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 shbdkaustumH| [1 a. zaiSTakAro na pUrvAnta iti nirNayAditi bhAvaH / nanvevamapi TakArAntasya saGghasya TATakArontyo bhavatyeveti cenna / vyavasitAntyatAvirahAt / iha hi antyatvaprayuktA yasyetsaMjJA tena pra. tyAhAra iti suDanapuMsakasyetisUtre hrdttH| na caivaM ramatyAhArAsiddhiH / laNasUtre 'nunAsikapratijJAsAmarthyAMdanantyenApi pratyAhArAMt / idaM tu vaktavyam / auTaSTitvasyAnanyArthatayA tenaiva sumatyAhAraH / pratyAsattezca / tathA cAntyagrahaNaM mAstviti / atredaM samAdhAnam / madhyamenetA sahita AdistaduttareSAmapi grAhako mA bhUt / evamantyena sahito madhyamaH pUrveSAM saMjJA mA bhUdityAdigrahaNam / iteti kim / ramatyAhAro yathA syAt / sa hyanantyenApyanunAsikapratijJAsAmayodbhavatItyuktam / na caitaditetyasya virahe labhyate / na.. vInAstu sahAsamantAdetIti sahetA madhyamo varNaH / antyenAdiH aNityAdisaMjJako bhavatItyarthaH / AdyantasamabhivyAhArAcca / sahetA madhyamo varNo labhyate / svarUpamiti caanuvrtte| vRddhiguNAdisaMjJAsvivehApi saamaanaadhikrnnyaatsNjnyaatvaavgtiH| asmiMzca vyAkhyAne halantyamityatretaretarAzrayazaGkApi nAstItyAhuH / AdyantAvayavadvArA samudAyAnukaraNena siddhentyavyAvRttaye idam // .. yenavidhistadantasya // vizeSaNaM tadantasya saMjJA syAt svasya ca rUpasya / eraca, cayaH / jayaH / ayaH / orAvazyake, avazyalAvyam / iha yeneti karaNe tRtIyA na tu kartari kudyogalakSaNaSaSThayA bAdhitatvAt / vidhirita hi kamaNi kipratyayaH / tena karmaNobhihitatvAdubhayaprAptAviti niyamasya nAyaM viSayaH / karaNaM ca paratantraM kadhiSThitasyaiva
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / karaNatvAt / evaM ceha tRtIyayA pAratanyaM lakSyate subvibha. ktau na lakSaNeti naiyAyikodghoSastu nirmUlaH / na ca pra. tyayAnuzAsanavaiyathyApattistanmUlam / tikSvapi tasya tulya. tvAt / ratho gacchatItyAdau vyApAre lakSaNAyAstvayApi svIkArAt / ata eva prayAjazeSeNa havIMSyabhighArayatItyatra prayAjazeSaM haviSyukSArayediti mImAMsakA vyAcakhyuriti dik / na ca erajityAdAvikArAdInAM pAratantryaM dhAtvAdInAM ca svAtantryaM vAsyAdInAmiva takSAdInAmiva ca svarUpataH sambhavati kiM tu vaivakSikam / tena vizeSaNamapradhAnaM taccAtmAntasya vizeSyasya saMjJeti phalitam / vizeSyasannidhau ca vizeSaNatvaM bhavati sanidhistu kacitsAkSAnirdezena yathA IdUdedvivacanampagRhyamiti dvivacanasya, ka cicchabdAdhikArAt / yathA erAjatyatra dhAtoH, ka cidAkSepAyathA ikojhalityatra sanA dhAtoH / ikoyaNaci, ecoyavAyAva ityAdau tu na kathaM cidapi vizeSyasa. nidhiH / ato nedaM pravarttate / syAdetat / udoSThayapUrva syetyatra oSThyapUrvakatvaM dhAtoreva vizeSaNaM syAna tu RkArasya / sa hi vizeSaNatvAdantasya saMjJA / saMjJA ca saMjinaM pratyAyayati na tu svayaM vizeSaNAdiyogamanubhavati / tatazca sngkiirnnmityaadaavtivyaaptiH| pUrtamityAdAvavyAptizca / evamutazcapratyayAdityatrApyasaMyogapUrvatvamaGgasya pratyayasya vA vizeSaNaM syAna tukArAntasya tatazcAznuhItyAdAvativyAptiH / vizeSaNaM ca yadyaGgasya tadA takSNu hi ityAdAvativyAptiH / atha pratyayasya, tArha takSNuhItyAdi siddhayatu aznuhItyAdau tu doSa eveti / atrAhuH / guNapradhAnabhAvasApekSeyaM saMjJA / tathA ca utazcamatvayAdityAdau vizeSaNasambandhavelAyAM guNa
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 zabdakaustumaH / [1 a. bhAvAsphuraNAtamanusUya pazcAdvizeSyasambandhe viziSTA saMjJA bha.. pati / iha hi viziSTasya vaiziSTayam / na tu vizeSye vi. zeSaNamiti / vyAkhyAnAt / ata eva na viziSTe vaiziSTa, nApyekatra dvayamiti dik / tathA ca vArtikam / yena vi. dhistadantasyati cet, grahaNopAdhInAM tadantopAdhitAprasaGgaH / siddhaM tu vizeSaNavizeSyayoryatheSTatvAditi / grahaNopAdhInAM gRhyamANavizeSaNatvena sammatAnAmoSThayapUrvatvAdInAmityarthaH / yatheSTatvAdityanenedaM darzayati / caturvidheSu viziSTavauziSTayabodheSu madhye vizisya vaiziSTayamavaha sammataM na vitaratrika vyAkhyAnAllakSyAnurodhAcca / iha siddhAntAbhimataM vizeSaNavizeSyabhAvaM sphuTIkartuM bahUni vArtikAni pravRttAni / tadyathA / samAsapratyayavidhau prtissedhH| dvitIyAzritetyAdau zrisAdayo vizeSyAstadvizeSaNaM ca sup / evaM naDAdibhyaH phagityAdau naDAdi vizeSyaM prAtipadikaM vizeSaNamiti phalitorthaH / e. tena grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhinAstItyIpa vyAkhyA. tam / tasyApyudAtdRtapratiSedhasamAnaviSayakatvasya divautsUtre kaipaTAdibhiruktatvAt / ata eva gostriyoriti sUtre gontaM yatmAtipadikamiti vyAkhyAtam / etena zeSodhyasakhAtyAdau grahaNavateti pratiSedhaM saJcArayanto haradattAdayaHpratyuktAH prakRtamanusarAmaH, zritAdayo vizeSyA ityuktam / tena dvitIyAzritote samAsaH kR. SaNazrita ityatraiva bhavati na kRSNaM paramazrita ityAdAvapi / ta. thA naDAdibhyaH phak, nADAyanA, neha sUtranaDasyApatyaM sautranADiH / anuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH / nanu kRSNaMparamazrita ityatra samAsamAptireva nAsti / atra hi samAsAtsun vihitaH tena zritAntaM subantameva bhavati / atra kaiyaTaharadattau / sa
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / mbudhyantamudAharttavyaM kRSNaMparamazrita iti, etaddhi pratyayalakSaNena subantaM bhavati zritAntaM ca zrUyataiti / syAdetat / siddhAnte zritAdInAM vizeSyatvepi tatra subantatvaM bAdhitam / na cAta evAnvayAnupapattyA zritAdizabdAnAM tatprakRti ke lakSaNeti vAcyam / sambudhyantaeva mukhyArthapuraskAreNAvakAzalAbhAt / tathA ca kRSNazritamityAdi na siddhayediti / ucyate / samAsataddhitaprakaraNe sarvatra zritAdInAM naDAdInAM ca tattatprakRti ke lakSaNaiva khaTvAkSepe nadIbhizcetyAdAvabhedasya bAdhAt / na hi tatra sambuddhayantatA sambhavati / pUrvakAlaikatyAdau sambuddhayantatAsambhavepyekavibhaktAvityAdisautranirdezo na sidhyet / tasmAsAmAnyApekSajJApakabalenaikarUpyAya sarvatra tattatprakRtike lakSaNeti sthite ihatyabhASyavRttyoH kaiyaTa haradattakRtaM bhaktvA vyAkhyAnamanAdeyamityavadheyam / asyApavAdamAha / ugidvarNagrahaNavajaimiti / ugitA varNena ca prAtipadikaM vizaSyataiti phalisorthaH / mahAntamatikAntAtimahatI upasarjanatvAdgaurAdilakSaNasya GISo 'bhAve ugidantatvAnDIp / bRhanmahato!rAditvaM nAstItyapi ke cit / yuktaM caitat / mahatesaubhagAyetyAdau vibhakterudAttatvasiddhaye zaturanuma iti sUtre nadya jAAdAttatve bRhanmahatorupasaMkhyAnamiti vArtikasyArabhyamANatvAnDIpopyudAtatvasiddheH / ata iJ / dAkSiH / na ceha sAmarthyAttadantavighiH / asyApatyamiH kAma ityatra caritArthatvAt / na caivamivo tritvaM vyartha syAditi vAcyam / bAhAdibhyazcetyatra yathAyathaM vRddhayAyudAttAbhyAM caritArthatvAt / nanvevamasyaupagavirityAdAveva syAnna tu dAkSiriti / akArasyehAnarthakakhAditi cenna / varNagrahaNe arthavatparibhASAyA apratteH / tathA caitatsUtrazeSe
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [1 . vArtikam alaivAnakaineti / ata eva saMghAtenArthavataiva / tenA striyA itIyaG ihaiva bhavati striyau paramastriyau, neha zastryau zastryaH / tathA inhanpUSAryamNAMzI, saucetyatra han ityatra saM. ghAtagrahaNe plIhangrahaNaM na tena plIhAnAvityAdau sau ceti niyamApravRtteH dIrghaH siddhayati / udasthAstambhorityatra vApadAntasyetyataH padagrahaNAnuvRttipakSepyudeva vizeSyaH / ananuvRttau tu na kA cit kSatiH / ubhayathApyanarthakasyAgrahaNAneha garmutsthAsyati garmutsuvarNataNayoH / nanu zastryo plIhAnAvityatra prAptireka nAsti padAGgAdhikAre tasya taduttarapadasyaceti vacanAna hIdantamApi taduttaramiti cet / satyam / padAGgAdhikAraiti vacanasa: tve tathaiva kintvetadUSitaM bhASye sautreNa tadantavidhinaiva gatArthatvAt / ata eva paramazcAsAvatimahAzcota vigrahe paramAtimahAniti siddhayati vacanAzrayaNe tu naitatsiddhayet / atimahacchabdasya mahaduttarapadatvepyanaGgatvAt / paramaviziSTasyAGgatvapi mahaduttarapadatvAbhAvAt / sautreNa tadantavidhinA tu sAntamahata iti dIrghamugillakSaNo numAgama ceha siddhayati / na ceha grahaNavateti niSedhaH zazyaH / samAsamatyayavidhAvityanena saha samAnaviSayaH sa ityuktatvAt / etena vAtajanmajarasaH paraM zuci brahmaNaH padamupaitu micchatAmiti bhAraviprayogo vyAkhyAtaH / alaivetyasyApavAdaH paThyate bhASye, aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayantIti / an , rAjJetyarthavatA sAmnetyanarthakena / in, daNDItyarthavatA vaagmiitynrthken|as, supayA ityarthavatA susrotetyarthakenAman ,suzarmetyarthavatA suprathimetyanarthakena / taJceNa:pIdhvamiti sUtreGgagrahaNanArthavadrahaNaparibhASAyA anityatvajJApanAsiddham / pariveviSIdhvamityatra hi pIdhvaMzabdasyA
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / 167 narthakatvAdevAgrahaNe siddhe kiM tannivRttyarthenAGgagrahaNeneti dik / sUtrasyodAharaNAntarANyAha vArtikakAraH / prayojanaM sarvanAmAvyayasaMjJAyAm / anvarthasaMjJayAkSiptaH saMjJI savAdibhirviziSyataiti phalitorthaH / upapadavidhau bhayAbyAdigrahaNam / bhayaJca AnyAdayazcota dvandvaH / tena khacprakaraNe megharti bhayeSu kRtra iti sUtre vAkyaM bhitvA upapadena meghartI vizeSyate bhayena tUpapadam / yadi tu bhayAvyazabdayordvandaM kR. tvA Adizandena bahuvrIhiH kriyeta tadA kSemapriyamadvairapyupapadaM vizeSyeta siddhAnte tu kSemAdaya upapadena vizeSyante bhayaGkaraH abhayaGkaraH ADhyakaraNaM svADhyaMkaraNam / GIppratiSedhe svasrAdigrahaNam / svasA paramasvasA / aparimANabistAdigrahaNaM ca / pratiSedhe prayojanamityanuvartate / dvigunA sannidhApitamuttarapadaM vistAdibhirvizeSyataiti bhAvaH / dvibistA dviparamabistA / vyAcitA dviparamAcitA / ditiH / daityaH AdityaH / dityadityAdityati sUtre 'ditigrahaNaM na karcavyaM paramadityAdibhyastvanabhidhAnAnna bhavatIti bhAvaH / roNyA aN / rauNIti sUtreNa cAturthikaH rauNaH AjakaroNaH saiMhakaroNaH / tasya ca / tasya ceti vaktavyam / uktAnAM vakSyamANAnAM ca sarvepAmayaM zeSaH / tathA ceha sUtre svarUpamityanuvartataiti phalitorthaH / nanu vyapadazivadbhAvena rauNa iti siddhAmIta cenna / vyapadezivadbhAvo 'prAtipadikeneti niSedhAditi bhaassykaaraaH| yadyapi roNIzabdo na prAtipadikaM tathApyaprAtipadikanetyatra vAkye prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNAstrIpratyayAntairapi vyapadezivadbhAvo nAstIti bhAvaH / yathAkathazcitvAtipadikagrahaNe liGgaviziSTagrahaNamiti hi GayApasU
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 zabdakaustubhaH / [1 a. tre vakSyate / nanu yadi tasya cettyucyate svarUpAhaNaM cAnuvara yate tarhi vyapadezibadbhAno 'mAtipadikenetyasya nirviSayatvaM syAditi cenna / sUtrAntAk dazAntADa ityAdau sAvakAzatvAt / na ca tatrAntagrahaNasAmarthyAdeva vyapadezidbhAvo na bhaviSyatIti vAcyam / samAsapratyayavidhau pratiSedha ityatadvAdhenAntagrahaNasya caritArthatvAjjJApakasiddheyaM paribhASA / pU. rvAtsapUrvAdiniriti vaktavye pUrvAdiniH sapUrvAJcota yogavibhAgazveha jJApakaH / vastutastu bhayAnyAdAviva sUtrAntAThaka dazAntADa ityAdAvapi vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsamAtreNa siddhe antagrahaNasAmarthyamapi sUpapAdamiti paribhASAzrayaNaM dhyartham / na caivaM gokulamityatra isvaH syAditi vAcyam / upasarjanaM yo gozabdastadantasya prAtipadikasya hrasvavidhAnAt / saMvidhAnAcca prAtipadikaM pratyeva vizeSaNatAzrayaNAt / go. zabde ca tadabhAvAt / ata eva rAjakumArIputra ityatra na svaH / upasarjanaM yatstrIpratyayAntaM tadantasya prAtipadikasyetyatrApi sannidhAnAzrayaNAt / eSaiva tavApi gatiH / na khuktaparibhASeha sambhavati vyapadezivadbhAvo 'prAtipadikena grahaNavateti ca paribhASAdvayamapi pratyayavidhiviSayakamiti divausUtre kaiyaTaharadattAbhyAmuktatvAt / evaM ca pUrvAdiniriti yogavibhAgo vyarthaH / kimbahunA pUrvAdinirityatra tadantanahaNasambhavAlsapUrvAJcati sUtraM vyartha vyapadezivadbhAvena siddha tasyeti prakRtavArtikamapi na karcavyam / svarUpAmiti tu prAgeva pratyAkhyAtamiti dik / rathasItAhalebhyo yadvidhau / tadvahatIti yat / rathyaH paramarathyaH / sIyaM paramasItyaM kSetram / sItayA sammisaMsaMmatamityarthaH / nauvayodharmeti yat / halasya karSoM halyaH
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. 369 zabda kaustubhaH matajanahalAtkaraNajalpakarSeSviti yat / yadvidhAviti kim / halasIrAgiti ugvidhau tadantagrahaNaM mA bhUditi kaiyaTaH / atredaM vaktavyam / halasIrAditi dviH paThyate / tasyedamityadhikAre tadvahatItyadhikAre ca tatrobhayatrApi tadantavidhiriSTha eva / Adyasya prAgdIvyatIyatvAlluka / dvihalaH / aparasya zravaNam / dvaihalikaH / spaSTaM cedaM caturthe haradattagranthe / yuktaM caitat / rathAdyat tadvahatIti rathazabdasya dvirupAdAnametadarthamiti bhASyepyuktatvAt / vahatyadhikArastharathahalayorupAdAnasAmarthyAbhyo hi tadantavidhiravizeSAdubhayatrApi syAdeva / na caivahi yadvidhAvityasaGgatamiti vAcyam / tasyopalakSaNatvAt / yadvA / rathAditi sUtre rathAdrathAGge itivadvoDharItyuktau tatprakArakazAbdabodhasyopapAdayituM zakyatvepi halagrahaNe tadupapAdanasya vaktumazakyattvena halagrahaNena na tadantavidhiH / astu vA saMkhyApUrvapada eveti kaiyaTAzayaH / tasmaihitamiti prakaraNe zarIrAvayavAdyaditi sUtre rathAcceti vArtikam / tatrApyayaM tadantavidhirbodhyaH / yattu tatra kaiyaTo vakSyati / halasatizabdAbhyAM sAhacaryAccaturthAdhyAyavihita eva yaditi tadantavidhimAhuriti / tatrAhurityasvarasodbhAvanam / asamAseniSkAdibhya ityasamAsagrahaNena tasminprakaraNe viziSyApi tadantavidherjJApitatayA sAhacaryAzrayaNepi tadantavidherdurvAratvAdityavadheyam / susarvArddhadikzabdebhyo janapadasya / supAJcAlakaH / sumAgadhakaH / sarvapAJcAlakaH / arddhapAJcAlakaH / avRddhAdapi bahuvacanaviSayAditi vuJ / susarvAdajja - napadasyetyuttarapadavRddhiH / dikzabdaH / pUrvapAJcAlakaH / aparapAJcAlakaH / pUrvavad bub / dizomadrANAmityuttarapadavRddhiH / 47
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / / [ 1 a0 RtorvRddhimadvidhAvavayavAnAm / RtuvAcinaH zabdAyo vRddhimAna vRddhinimittaH pratyayastadvidhAne avayavAnAM pUrvapadasvaiti zeSaH / tadantavidhiriha vAcanika eva / zaradaH pUrvo bhAgaH pUrva zarat / pUrvAparAdharottaramityekadezisamAsaH / tatra bhavaM pUrvaM zAradaM / sandhivelAvRtunakSatrebhyo / avayavAtorityuttarapadavRddhiH / vRddhimaditi kim / prAvRSaeNya ityatra tadantavidhirmA bhUt / tena tatra Rtvameva bhavati / pUrvaprA vRSamiti / avayavAnAM kim / pUrvasyAM zaradi bhavaM paurvazAradikamityatrANa na bhavati kiM tu kAlATThaJeva bhavati / tatra hi yathAkathazcikAlavAcino gRhyante na tu rUDhyaivetyAgrahaH / uttaratra saMdhivelA nakSatrebhya iti vizeSaNAt / ata eva sAyamprAtikaH / paunaHpaunika ityAdi siddhayati / Thacvidhau saMkhyAyAH / dve SaSThI parimANamasyeti vigrahe taddhitArthetyanena samAse kRte ArdrAditi ThakU na bhavati / saMkhyAyAstadantavidhau sati saMkhyAtAdapi ThapratiSedhAt / tena prAgvatoriti ThaJeva bhavati / adhyarddhapUrveti luktu na bhavati / sosyAMzavasnabhRtaya ityataH sosyetyanuvarttamAne tadasyaparimANamityatra punaH pratyayArthasya samarthavibhaktezva nirdezAt / punarnirdezena hi prakRtAlluksambaddhAdvilakSaNamidamiti sUcyate / yadvA / anuvartamAnena sosyetyanena sahitaM parimANaM saMkhyAyA ityetattAvatpratyayaM vidhatte / vatastasya luki kRte punastadasya parimANamiti vacanasAmarthyAM svArthe tajjAtIyaH pratyayaH / tasya vidhAnasAmarthyAt dviguni'mittatvAbhAvAdvA lag na bhaviSyati / etacca vRttikAramatamAtrityoktam / bhASyakAramate tu tamadhISTa iti sUtreNa bhUtArthe pratyayaM kRtvA dvipASTika ityAdi sAdhyam / na hyatrAdhyarddhati luk 370
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / 371 prAmoti / anA_yatvAt / yadyapi tamadhISTaityatra kAlAditi vartate / tathApi kAle saMkhyaye vartamAnAt SaSTizabdAdutpatti virudhyate ramaNIyAdibhyastvanabhidhAnAna bhavati / parimANArthe tu luk durvAraH / tathAhi / prAgvateSThamiti Tham tadahatItyataH prAk tenakrItamityevamAdhA yeAsteSu bhavati / ahaMtyartheca / tataH parepi ye vartayatItyAdaya AkAlikaDAyantavacanaityevamantAsteSvapi bhavati / ekaca Thatra AhIyAnArdIyArthasAdhAraNatvepi parimANasya tadarhatItyataH prAG ni. dezAttatrotpannaSThaJ ArhAya eva / na ca tadasyati punarupAdAnamAtreNAyitvamapagacchati / na hi kAko vAzyataityAIyatvaM nivarttate / kiJca yadyAhIyatvaM nivarteta / tarhi jIvitaparimANAdanyatrApi luG na syAt / dvau niSkau parimANamasya dviniSkaH / na ca dvitripUrvAniSkAditi vacanasAmarthyAtsyAditi vAcyam / parimANAtirikteSvA yArtheSu vacanasya sA. vakAzatvAt / tasmAdyasya SaSTirjIvitaparimANaM SaSTimasau bhUto bhavatIti tamadhISTobhRta ityeva dviSASTikaH sAdhanIyaH / tadasyati tu tyaktavyam / sosyetyanuvRttyaiveSTasiddheriti sthitam / dharmAnanaH / dharma carati dhArmikaH / adharma carati AdharmikaH / adharmAccetyetanna vaktavyam / padAGgAdhikAre tasya ca taduttarapadasya ca, prayojanam / iSTakeSIkAmAlAnAJcitatUlabhAriSu / iSTakacitam / pakeSTakacitam / iSIkatUlena / mujheSIkatUle. na / mAlabhArI / utpalamAlabhArI / ihottarapadAdhikAre prayojanasyodAharaNAtpadAGgeti padazabda uttarapadapara iti kaiyttaadyH| ata eva paramamahatparimANamityatra paramamahato dravyasya parimANamiti SaSThItatpuruSaH / sAmAnAdhikaraNye hyAnmahata ityA
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 tvaM syAdityudayanAcAryA vyAcakhyuH / yattu tatra varddhamAne nokam / padAGgAdhikAraityatra kevalapadAdhikAro gRhyate na tUtarapadAdhikAraH / anyatheSTakeSIkAmAlAnAmityatra punastadantavidhyupasaMkhyAnaM vyarthaM syAt / tathA ca paramamahatparimANamityatra karmadhArayapakSepyAtvaprasaktirnAstyeveti, tadetadanavahitAbhidhAnam / iSTakeSIketyasya prayojanatvenodAharaNAt / upasaMkhyAnAntarasya gaganakusumAyamAnatvAt / tasmAdAcAryoktame ba samyak / etena satatanaizatamovRtamanyataiti bhAravimayoge ojaHsahombhastamasastRtIyAyA ityaluk kuto netyAzaMkya vardhamAnottarItyottarapadAdhikAre taduttarapadagrahaNaM nAstIti durghaTavRttikArotirapyapAstA / yadapyojaH saha iti sUtre haradattenoktam / ojaH prabhRtInAmuttarapadAkSiptaM pUrvapadaM prati vizeSyatvAditi, tadapi vArtikavirodhAdupekSyam / vizeSyavizeSaNabhAva nirNayA yaivehatyavArttikAnAM pravRttiriti kaiyaTavadeva svayamapi vyAkhyAtatvAt / bhAraviprayogastvitthaM samAdheyaH / vRtaM vRttiH naizatamaso vRtamiti SaSThItatpuruSaH / napuMsake bhAve ktasya yoge zeSatvavivakSAyAM SaSThI / tataH satataM naizatamaso vRtaM yasminniti bahuvrIhiH / yadvA / vRtu vartane, ghaJarthe kavidhAnamiti bhAve kaH / satataM naizatamaso vRtaM vRttiryasminniti prAgvat / aGgAdhikAre prayojanAnyAha / prayojanaM mahadasvasRnaptRRNAM dIrghavidhau / mahAn / paramamahAn / ApastiSThanti / svApaH / napUjanAditi samAsAntaniSedhaH / nanvevamapi drayanta rupasargebhyo paIditI kAraH prApnoti / na hyayaM samAsAntaH yena RkpUrityapratyayazva niSidhyeta iti cetsatyam / dvayantarupasargebhya ityatrApa iti kRtasamAsAntasyAnukaraNaM prathamAntam / anho dantAditivadvayatyayena SaSThyarthe pra
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH / 373 thamA / ihatyaM svApa iti bhASyaM cAsmin vyAkhyAne pramANamityavadheyam / svasArau / paramasvasArau / naptArau / prmnptaarau| padyuSmadasmadasthyAdhanaDuho num / padbhAvaH prayojanam / dvipadaH pazya / kevalasyodAharaNaM tu pAdayaterapratyayaH,pAt / pdH| padetyAdi / iha ko luptatvANNilopo na sthAnivat / uttarapadAdhikAre tu pAdazabdo vizeSya eva / tena pAdasyapadAjyAtigopahateSviti padabhAvaH / pAdenopahataM padopahatamityatraiva bhvti| iha tu na digdhapAdenopahataM digdhapAdopahatamiti / uttarasUtrepyevam / tena padyatyatadarthe, himakASihatiSucati padbhAva ihaiva bhavati / pAdau kaSatIti patkApI / iha tu na, paramapAdakApI / yastu paramapatkASIti prayogaH / sa paramazcAsau patkASI ceti vigraheNa samAdheya iti bhASyakaiyaTayoH sthitam / yUyaM vayam , atiyUyam ativayam / asthanA paramAsthnA / anaDvAn paramAnaDvA. n / grupathimathipuMgosakhicaturanaDuntrigrahaNam / dyauH sudyauH / paMthAH supanthAH / napUjanAditi samAsAntAbhAvaH / manthAH paramamanthAH / pumAn paramapumAn / gauH sugauH / sakhA suskhaa| sakhAyau susakhAyau / catvAraH prmctvaarH| anaDvAhaH paramAnavAhaH / trayANAM paramatrayANAm / bhASye tu paramapanthAH paramagaurityudAhRtam / tatra samAsAntApattiH / napUjanAditi niSedhastu nAsti svatibhyAmavati vakSyamANatvAt / ata eva kAcitkoyamapapATha iti kaiyaTaH / samAsAntavidherenityatayA vA samAdheyam / yadvA paramudAharaNAntaramityarthaH / apanthA, agaurityatra naJtatpuruSAtpathovibhASeti sAdhutvam / yattu paramasakhAyAviti paThitaMbhASye / tatra bhuvriihirbodhyH| gauNatve 'pi hyanaNittve iSyete evAsthyAdhanaGavat / etacca midacontyAdityatra dvitIyA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 zabdakaustubhaH / [ 1 50 " zritetyatra ca spaSTam / arudyukSovaruNa indrasakhA, AgneyAhimarusakhetyAdi prayogAcaivametra saGgacchante / etena ghisaMjJAsUtre zobha naH sakhA asya susakhirityudAharan haradatto nyAsakArazcApAstaH / tretraya iti tu trizabdArthasamaveta saMkhyAdyabhidhAyinyAmipare iti vyAkhyAnAdgauNe na bhavati, priyatrINAm atitrINAm / prAdhAnye tu syAdeva paramatrayANAmityAhuH / atra vyAkhyAne pramANaM mRgyam / iha padAGgAdhikAraiti na karttavyam / tadantagrahaNenaiva sakalaSTasiddherityuktaM na vismarttavyam / pratyayagrahaNe yasmAtsavihitastadAdestadantasya grahaNam / iha pratyayAkSiptasya dhA tumAtipadikAdyavayavakasamudAyasya pratyayena vizeSaNAttadantavipirlabhyate / aGgasaMjJAsUtre yasmAtpratyayavidhistadAdipratyaye iti yogaM vibhajya paribhASAtvena vyAkhyAnAdaMzAntaralAbhaH / idaM ca saMjJAvidhau na pravarttate, suptiGantaM padamiti jJApakAt ! uttarapadAdhikArepi na pravarttate, hRdayasyahRllekhayadaNlAseSviti sUtre lekhagrahaNAjjJApakAditi vakSyate / asyApavAdamAha / ma tyayagrahaNaM cApaJcamyA iti / yatra paMcamyantaM pratyayasya vizeSaNaM tatra tadantagrahaNaM netyarthaH / yathA radAbhyAMniSThAta ityatra / tena dRSattIrNetyatra tRdhAtostakArasya niSThAntapratyayAvayatrIbhUtasya natvaM na bhavati / iha praghaTTake saMjJAvidhAvuttarapadAdhikAre radAbhyAM syatAsaliluTorityAdau ca pratyayo vizeSyatayA zrIyate, itaratra tu vizeSaNatayeti phalitArthaH / tadidaM sakalaM sUtreNaiva siddhayatIti sthitam / sautrasya tadantavidhervAcanikamapavAdamAi vArtikakAraH / yasmin vidhistadAdAvalgrahaNe / acinudhAtvitI vaDuvaG ca yatheha bhavati / zriyau bhavAvityevamihApi siddhapati zriyaH bhrutra iti / tadantavidhyapavAdastadAdividhi
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustubhaH / rato vizeSaNenaiva // vRddhiryasyAcAmAdistadvaddham // yasya samudAyasyAvayavA. nAmacA madhye prAthamiko vRddhisaMjJakaH sa vRddhasaMjJakaH syAt / AmUguptIyaH / vRddhAcchaH / acAmiti jAtau bahuvacanaM tena dvayorapi bhavati / zAlIyaH / ekasyApi ca bhavati vyapadezivadbhAvAt / jJA brAhmaNI tasyA ayaM jJIyaH / vA nAmadheyasya / pauruSeyaM nAma tasya vRddhasaMjJA vA syAdityarthaH / ubhayatravibhASeyam / devadattAdInAmaprApte vAmanAdInAM ca prApte ArambhAt / devadattIyAH / devdttaaH| vidhAya mUrti kapaTena vAmanImiti shriihrssH| gotrottarapadasya ca / nityaM vRddhasaMjJA vaktavyati zeSaH / kmblcaaraaynniiyaaH| odanapANinIyAH ghRtarauDhIyAH / kambalapiyasya cArAyaNasya ziSyA ityaadirrthH| paNanaM paNaH / ghabarthe kvidhaanmitikH|sosyaastiiti paNI / paNino gotrApatyaM paanninH| ann| gAthividathikezigaNipaNinazcati prkRtibhaavH| tato yUnIn / pANiniH / syAdetat / NyakSatriyArSatrita iti sUtreNeha ino luk prApnoti / ASAMyUnyutpanatvAditi cenna / ArSagrahaNena RSyandhakoti sUtravihitasya RSyaNa eva grahaNAt / asya causargikatvAt / yadvA / paNin zabdo yaugiko na tu RSau gUDhaH / lugvidhau tu rUDhasyaiva grahaNam / etacca zAstrAntaekazepanirdezAdvA bhagavataH pANineH siddhAmati vArtikanirdezAdAkSIputrasya pANineriti bhASyakAravyavahArAcca nirNIyate / nanvevamapi pANinezchAtrAH pANinIyA iti na sidhyati / vRddhAcchaM bAdhitvA iazcetyaNaH prasaGgAt / na ca che vivakSite yUnilugitIko luki sati nAyamitranta iti vAcyam / pratyayalakSaNena iantavAnapAyAt / atrAhuH / iazcetyatra kaNvAdibhyogotraityato
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 gotragrahaNamanuvarttate tacca pUrvasUtra eva svaryate / tenApatyAdhikArA danyatvena prAptaM laukikaM gotraM vihAya gotrAdhikAro gRhyate svaritenAdhikAra iti vacanAt / kaNvAdizca gargAdyantargaNaH / tato gargAdibhyo yamiti vidhIyamAno yatra pAribhASika eva gotre bhavati tatrApatyAdhikArasattvAt / tena iJazcetyatrApi pAribhA Sike gotre ya ib tadantAccheSe'NityarthaH phalitaH / yadvA / lakSaNapratipadokta paribhASayA kaNvAdisUtre yaJeva gRhyate sa ca pAribhASike vihitatvAttasyaiva pratyAyakaH / evaM cArthAdhikArAdivetyatrApi tathA / pANiniriti tu yUni iJa na tu gotre / tenANo 'prApternibadhazchapratyaya iti sthitam / rUDhasyApatyaM rauDhiH / atai / anantare gotre vA / ma caivamiJazcetyapUNa prasaGgaH / nadvyacaH prAcyabharateSviti niSedhAt / syAdetat / yadi gotrottarapadasya vRddhasaMjJA vidhIyate / tarhi piGgalakANvyasya chAtrAH paiGgalakANvA ityatra vRddhAcchaH syAt / iSyate tu kaNvAdibhyogotraityaN / satyam / ata evAparitoSAduktaM vArttikakRtA gotrAntAdvAsamastavaditi / zaiSikAdhikAre prAgdIvyatoNityatra vA itthamatidezaH karttavya ityarthaH / apatyAdhikArAdanyatvAcca laukika gotragrahaNAdodanapANinIyA ityAdi siddhayatIti bhAvaH / kimavizeSeNa, netyAha / jivhAkAtyaharitakA - tyavam / katazabdo gargAdiH / jivhA capalo, haritavarNazca kAtyaH / tasya chAtrA ityarthe 'Neva bhavati jaivhAkAtA: hA'ritakAtAH // "tyadAdIni ca // etAni vRddhasaMjJAni syuH / tyadIyam / adasIyam / idamIyam / kimIyam | tvAdAyaniH / mAdAya - niH / udIcAMvRddhAditi phib / pratyayottarapadayozceti tvamA
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pA. 9 A. zabdakaustumaH 377 vAdezau // - eDmAcAM deze // yasyacAmAdiritimaNDUkaplutyA 'nuvartate / eG yasyAcAmAdistadvaddhasaMjJaM vA syAddezAbhidhAne / eNIpacanIyaH / gonardIyaH / bhojakaTIyaH / eDiti kim / AhicchatraH / kAnyakubjaH / vidheyasaMjJAsambandhabalena pRthagvibhaktyuccAraNAca mAgagrahaNamAcAryanirdezArtham / vyavasthitavibhASA ceyam / tena kroDadevadattazabdayoramAgadezavAcinorna vRddhasaMjJA tena krauDo devadatta ityaNeva bhavati / prAg. dezavAcinastu devadattazabdasya bhavatyeva vRddhasaMjJA / tataH kAzyA. ditvAdRddhalakSaNau ThaniThau bhavataH / zaiSikeSviti vaktavyam / saipurikI / saipurikA / skaunagarikI / skaunagarikA / sepuraM skonagaraM ca vAhIkagrAmau / tatra vRddhatvAdvAhIkagrAmebhyazceti ThaviThau bhavataH zaiSikoSviti vacanAdapatye vRddhalakSa. NaH phiJ na / vikAre ca nityaM vRddhati mayaNa na / sadevaM kuNimataM bhASyamataM cAnusRtya prAggrahaNamAcAryanirdezArthamiti vyAkhyAtam / jayAdityastu prAci deze ye santi te pAcaH puruSAsteSAM yo deza stadabhidhAnaiti vyAcakhyau / prAcAmityasya ca zrUyamANadezavizeSaNatve sambhavati adhyAhartavyena matenetyanenAnvayo na kalpya iti tasyAzayaH / asmin pakSe vAhIkagrAme daivadatta ityatra krauDa ityatra vA 'vRddhatvAdeva uci. Thau na bhavata iti spaSTam / kiM tu saipurikItyAdibhASyodAtdRtaM vacanenaiva sAdhanIyaM syAditi dik / dezaiti kim / gomatI nAma prAgdezanadI tatra bhavA matsyAH gaumatAH / de. zagrahaNena nadI na gRhyate nadIdezo 'grAmA iti pRthagupAdAnAlliGgAt / prAgAdidezavibhAgastvittham / zarAvatI nAma na 48
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 zabdakaustubhaH / [ 1 bha0 dI uttarapUrvAbhimukhI tasyA dakSiNapUrvasyAM dizi vyavasthito dezaH prAgdezaH / uttarApara syAmudagdezaH / uktaJca / prAgudaJca vibhajate haMsaH kSIrodakaM yathA / viduSAM zabdasiddhayarthaM sA naH pAtu zarAvatIti || amarasiMhopyAha / lokoyaM bhArataM varSe zarAvatyAstu yo 'vadheH / dezaH prAgdakSiNaH prAcya udIcyaH pazcimottara iti // amaravyAkhyAtArastu aizAnIto nairRtyAM pazcimAndhigAminI zarAvatIti vadanti / ubhayathApi mA gudaksvarUpe na vivAdaH / vAhIkadezastu prAgudambahirbhUtaH / bahiSaSTilopo yazceti vyutpAdanAditi vivaraNam / tacintyam / avyayAttyaviti sUtre kAzyAdibhyaSThaJJiThAviti vArtikaM vyAcakSaNena bhagavatA zAkalanAmno grAmasyodIcyavAhIkobhayarUpatAbhyupagamAm / tatra haradattAdibhistathaivAnuvAdAcaM / tasmAdvAhIko dezavizeSa ityeva tattvam / tathA ca karNaparvaNi / pazcAnAM sindhuSaSThAnAmantaraM ye samAzritAH / vAhIkA nAma te dezA na tatra divasa vasediti // etena dharmabahibhUtatvAdvAhIkA ityuktaM bhavati / zatadUrvipAzA irAvatI vi tastA candrabhAgeti paJca nadyaH, sindhunadastu SaSThaH, tanmadhyadezo vAhIka iti tadvyAkhyAtAraH / vyutpantyantaraM tu tatraiva darzitam / vahikazca vahIkazca vipAzAyAM pizAcakau / tayoMrapatyaM vAhIkA naiSA sRSTiH prajApateriti // etacca vivecanaM bAhIkagrAmebhyazcetyAdAvupayokSyataiti sarve sustham // iti zrIvidvanmukuTaratnasya lakSmIgharasUreH sUnunA bhaTToji bhaTTena kRte zabda kaustubhe prathamAdhyAyasya prathame pAde navamamAnhikam || pAdazcAyaM prathamaH samAptaH //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 379 gAGkuTAdibhyo NinDint / gADanadezAtkuTAdezva pare'Nita: pratyayA dvitsyuH // adhygiisstt| vibhASAluGDoritIDo gAG / iha vizeSaNArtha eva hi gADAdeze DakAra iti gAGliTIti sUtre vakSyate / kuTitA / kuTitum / aNitkim / koTaH / paJ / cukoTa / vyace kuTAditvamanIti vaktavyam / etacca SaSThe liTyabhyAsasyeti sUtre bhASye paThitamapi sandarbhazuddhayartha vRttikRteha paThitam / tudAdigaNe kuTAdibhyaH pAk paThitasya vyaceH kuTAditvaM vArtikenAtidizyate / vicitum / vicitA / anasi kim / uruvyacAH / atra haradattaH / anasIti paryudAsAtkRtyevedam / teneha na / vivyacitha / a. vyAcIt / avyacIt / ke cittu prasajyapratiSedhamAzritya thalA. diSvapi DittvamAhuH / tattu vAkya bhedAdasamarthasamAsAccAyuktamiti mAdhavAdayaH / atha kathaM likhituM svayameva likhiSyate iti / atra durghaTAdayaH, kaNvAdibhya ityatreva SaSThItatpuruSabahubrIhyoH sahavivakSayA bahuvrIhizeSoyam kuTAdibhya iti / tena likherapi kuTasyAditayAtra saGgraha iti / tanna / zakuniSvA. lekhanaiti sautraprayogavirodhApatteH / ralovyupadhA, dIzvaretosunityatra vRttigranthavirodhAcca / tatra hi likhitvA lekhitvA lilikhiSati lilekhipati vilekhitumiti pradarzitam / tasmA. saMjJApUrvakatayA samAdheyamiti haradattaH / kathaM cukuTiSatIti sano GittvAdyaGantAdiva tajhasaGgAt / maivam / upadezagrahaNAnuvRttyopadeze yo GittadantAdAtmanepadamiti vyAkhyAnAt // vija iT // vijeH para iDAdiH pratyayo DitsyAt / udvijitum / iT kim // udvejanam / iha vRddhiryasyetimUtrAnmaNDUkaplutyA yasyAdirityanuvartate teneDAdiH pratyayo labhyate na tU
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 zabdakaustubhaH tamaikavacanamiT / tathAhi sati vijiSIyetyatraiva syAt / ovijIbhayacalanayoriti vijiriha gRhyate na tu pRthagbhAvArtha irit tasyAniTakatvAditi haradattaH / na ca krAdiniyamAlliTIT saMbhavatyevota vAcyam / tatra kitvena gatArthatvAditi tasya bhA. vaH / vastutastu meda yuktam / vivejitheti thalITsambhavAt / taaca kintvena gatArthatvAditi tasya bhAvaH / vastutastu nedaM yuktam / pitvena kittvAbhAvAt / tasmAtkuTAdisAhacaryAttudAdereva grahaNaM na tu juhotyAderiti bodhyam / nanvevaM rudhAderapi GittvAdudvijitatyAdhudA haratA mAdhavena saha virodha iti ce,ttArha vyAkhyAnAdeva juhotyAderagrahaNamityastu / haradattoktistu duSTaiveti dik|| vibhASorNoH ||asmaadiddaadiprtyyo DidAsyAt |uurnnvitaa UrNavitA / iDiti kim / UrNavanIyam // saarvdhaatukmpit||apitsaarvdhaatukNddidvtsyaat / vinutH|ih paratra parazabdaprayogAtkalpyamAno vatiH saptamyantAna kalpyo kitIva Dindvaditi / tathAsati pratiyogani saptamIprasaGgAt sArvadhAtuke 'pitIti / pUrvabApyevameva aNitIti / iTIti ca / saptamI syAt / zrUyate tu sarvatra prathamA / tasmAttRtIyAntAdeva vatiA:sA tulyaM dviditi / ata eva pacete ityAdau Dinto yatkAryamAtoDinta itIya sopi bhavati / nanvevaM yAdampatIsamanasA su. nuta ityatra tAsyanudAttonDiAditi lasArvadhAtukAnudAttatva syAditi cena / upadezagrahaNasyobhayasambandhena DidupadezAdadupadezAcceti SASThabhASye vyAkhyAtatvAt / andiGoriti paryudAsenopadeze inkAravato grahaNAdvA / saptamyantAdvatirityeva paraH SAvRttigranyastvApAtata ityeSa niSkarSaH / atra picca Dina Dicca
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 381 pina bhavatIti vAkyArthadvayaM Diticeti sUtre varNitasmAbhiH / bhASye tu halaznaH zAnajiti sUtre sthitametat // asaMyogAlliT kit // asaMyogAtparopillid kit syaa| ninyatuH bibhidtuH| apitkim / bibheda / asaMyogAtkim / sasraMse / Dive prakRte kitkaraNaM yajAdInAM kitIti samprasAraNArtham / IjatuH IjaH / pUrvatrApi kittvaM kuto na kRtami cet , vato vakya ityatra samprasAraNApatteH / jAgRtaH jAgratItyatra guNApattezca / Dive tu vacyAdInAM kitItyukterna samprasAraNam / ajAgroviciNNalDitsviti paryudAsAna guNaH / Rdupadhebhyo liTa: kintvaM guNAtpUrvavipratiSedhena / kintvasyAvakAzaH IjatuH IjuH / guNasyAvakAzaH cetati vaDhate vavRdhe ityatra pUrvavipratiSedhAkittvam // indhibhavatibhyAM ca // AbhyAM liT kitsyAt / samIdhe dasyuhantamam ,putraIdhe atharvaNaH / babhUva / babhUvitha / indheH saMyogArtha grahaNaM bhavatestu pidartham / indhItyuccAraNArthenekAreNa nirdezaH / sutiyoriti vat / natviztipAvitIkA, nalopApatteH / atra vArtikam / indhezchandoviSayatvAdbhuvovuko nityatvAttAbhyAM liTaH kivacanAnarthakyAmati / ayamarthaH, indherbhASAyAmijAdezcetyAmA bhAvyam / chandAsa tu amantraiti pratiSedhAdyadyapyAmnAsti tathApi chandasyubhayatheti liTaH sArvadhAtukatve DittvAtsamIdhe iti nalopaH / znamabhAvastvArdhadhAtukatvAt / vyatyayAdvAbhuvopi vuG nityatvAdeva guNavRddhI bAdhipyate / na ca zabdAntaraprAptyA yuganitya iti vAcyam / kRtAkRtapasaGgitvamAtreNApi lakSyAnurodhAnnityatvasyAzrayaNAt / zabdAntaramAptyA svarabhinnasya prAptyA cAnityatAyAH siddhAnte ba
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 zabdakaustubhaH / [10 hudhA tyaktatvAt / eSaiva sUtrakRtopi gatiH babhUvetyatra vRddharaniglakSaNatayA katicota niSedhAsambhavena buko nityatAyA evaM zaraNIkaraNIyatvAt / na ca kivasAmarthyAdaniglakSaNAyA api vRddhaniSadhaH / ahaM babhUvetyatra NitvAbhAvapakSe tathA thali caritArthatvAt / ata eva yaGlAka NalthalobabhUva bobhUvithati nityatvAduki siddham / na hi tatra kittvaM prApnoti stipA nirdezAt / tasmAdetatsUtraM na kartavyAmiti bhASye sthitam / atra kAzikA, zranthigranthidambhisvajInAM vaktavyamiti / yacapyetadiha sUtre bhASye nAsti tathApi maNIMvAdenati vanApAmANikam / tathA cAta ekahalpadhyaityetvAbhyAsalopau prati nalopasyAbhIyatvenAsiddhau satyAM dambhezcetivAtikamArabdham / AbhAtsUtrasya pratyAkhyAnAcchasorallopa iti taparakaraNenAni tyatvAdvA nedaM vArtikamAvazyakamiti tu SaSThe vakSyate / tathA sadeH parasya liTIti sUtre svajerupasaMkhyAnamiti bArtikasya bhASyakRtA pariSasvajaityudAharaNaM dattam / prayujyate ca / taminduH pariSasvajaiti / etacca kittvaM pidarthamapidartha ceti sudhAkaraH / apidarthamevota nyAsakArAtreyAdayaH / haradattastu sndideh| vastutastu nyAsAyuktameva jyAyaH iha vRttau pASThabhASye cApita evodAttatvAt / zrantha grantha sandarbha zreyatuH zreyuH / graMthatuH grethuH|debhtuH debhuH / sakhaje / sakhajAte / ke citu zranthigranthidambhisvajInAM veti paThantaH kitvaM vikalpayantIti haradattamAdhavI / tanmate dadambhatuH zazranthaturityAdyapi / sudhAkaramate tu galyapi zrethagrethadebhati / syAdetat / sarvamateSu zre. thaturgranthaturityAdi durlbhm| sakhajaitivatsaMyuktahalmadhyasthatvAditi cet / satyam / ata eva etvAbhyAsalopAvapyatra vaktavyA
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / viti haradattaH / atra mUlaM mRgyam / tathA sudhAkaramate zrethitha, nyasAdimate zazranthitheti vadato mAdhavasyApyukto mUlaM mRgym| kitve vipratipattAvapi thali caseTItyasyApApteravizeSAt / tathA nalopasyAsiddhatvAdetvAprAptau vacanAmati mAdhavoktirapi zithilamUlA / zranthetimAgbhAge saMyogasattvAdantherAdezAditvAccaitvAprApterudbhaTatayA nalopasiddhatvAsiddhatvavicArasya kAkadantaparakSiApAyatvAditi dik / kaumArANAM tu sarvamidaM sUtrArU. dam / tathA ca zarvavarmaNA sUtritam / anidnubndhaanaamgunnenu| SaGgalopaH / parokSAyAmindhizranthigranthidambhInAmiti / a. syaikavyaJjanamadhyenAdezAdeH parokSAyAm / thali ca seTi / tRphalamajatrapzranthigranthidambhInAM ceti / atra niranuSaGgaiH sAhacacchizranthithetyAdIti durgasiMhaH / evaM sthite dambhezceti vAtikabhASyayoH sAmAnyApekSajJApakatAmAzritya dambhiprabhRtInAmanyatroktaM pANinIyepISTamiti kathaJcitsamarthanIyam // mRDamRdagudhakuSaklizavadavasaH ktvA |gudhkussklishibhyH ktvoralovyupadhAditi vikalpe prApte itarebhyo naktvAseDiti niSedhe prApte kittvaM vidhIyate / muDitvA / mRditvA / gudhitvA / kuSitvA klizitvA / uditvA / uSitvA / vasatikSudhoritIT / yajAditvAtsaMprasAraNam // ___rudavidamuSagrahistrapipracchassaMzca // ebhyassaMzca ktvA ca kitau staH / rudavidamuSANAM ralovyupadhAditi vikalpe prApta grahestu vidhyarthameva / svapipracchayostu sannartham / tAvataiva caritArthatvAdaniTaH ktvaH kintvavidhAnaM niyAmakaM syAditi na zaGkanIyam / ruditvA / rurudiSati / viditvA / vividiSati / mupitvA / mumaSiSati / gRhItvA / jighRkSati / muptvaa| sussupsti|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ phe 'zabdrakaustumaH / [ 1 a0 pRSTvA / pipRcchiSati / kitvAgrahAdInAM samprasAraNaM kira "paJcabhya iti praccheH sana iT // iko jhal // ikaH paro jhalAdiH san kitsyAt / cicI-pati / tuSSati / cikIrSati / nanu cistukRJabhyaH sani kRte guNaM bAdhitvAjjhaneti dIrghostu kiM kintvena / na ca pipaviSatItyAdAvapi tathA syAditi vAcyam / anunAsikasyakIti sUlAjjhanuvRttyA jhalAdau sani dIrghavidhAnAt / na ceha guNamiva jJIpsatItyatra NilopamapyavizeSAdIrgho bAdheta / kintve : tu sati cicISatItyAdau kRtArtho dIrgho jJIpsatItyatra para - vANilopena bAdhyataiti vAcyam / yena nAmAptinyAyena dIrghasya guNApavAdatvAt / na ca purastAdapavAdanyAyena Nilopa eva bAdhya iti bhramitavyam / ubhayApavAdatAsaMbhAvanAyAmeva tadavatArAt / iha tu Nilopena saha yena nAmAptivirahAt / na ca bAdhyasAmAnyacintAyAM NilopabAdho durvAra iti vAcyam / sthAzapAM jJIpsyamAna iti nirdezAlakSyAnurodhAcce : vAdhyavizeSacintAyA evaM yuktatvAt / na caM kuTAdau gu purISotsarge ghugatisthairyayoriti pAThAjjugUSati dudhupatItyatra kRtArtho dIrghaH pareNa guNena bAdhyeteti vAcyam / uhaneti vakta-vye ajjhaneti pratyAhAragrahaNasya niravakAzatvAt / na ca gameriGAdezasyeti vArtikaM pratyAkhyAtuM tantrAdinA sambhavavyabhicAcarAbhyAM gameracA vizeSayiSyamANatvAdajgrahaNasArthakyaM za katham / evaM hi uto dIrgha ityukkA ihanoriti sUtrayet / iNikArAdezasyApi grahaNamiti pakSepIhanoriti brUyAt / hanA sAhacaryAccedhAtureva grahISyate na tvivarNAntaH / yathAnyAsa - pAThepi hanisAhacaryAllugvikaraNasyAdezagamergrahaNasambhavAca /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / tasmAddIrghavidhinA guNavAdhAki kittveneti / ucyate / utarArthamavazyamikAjhaliti kartavyam / yogavibhAgaH kimartha i. ti paramavaziSyate / tatrAgrahaNasAmarthyasya jJIpsyamAna ityAdepikasya ca paryAlocanAklezaparihArArtha lakSaNaikacakSuSo vAdhyasAmAnyacintAbhramaM vArayituM yogavibhAga iti niSkarSaH / bArtikaM tu yathAzrutAbhiprAyakam / tadyathA, ikaH kittvaM guNo mA bhUddIrghArambhAtkRte bhavet / anaryakaM tu isvArtha dIrghANAM tu prasajyate // sAmarthyAddhi punarbhAvyamRdittvaM dIrghasaMzrayam / dIrghANAM nAkRte dIrgha Nilopastu prayojanam // asyArthaH / ika uttarasya sanaH kintvaM vidhIyate guNo mA bhUdityevamartham / dUSa. yati / dIrghArambhAditi / guNo na bhaviSyatIti zeSaH / ArambhavAdyAha / kRte bhavediti / ayaM bhaavH| sanimImetyatra mIgrahaNena minotimapi grAhayitvA dIrghaH kRtArtha iti cicIpatItyAdau kRtepi dIrgha guNaH syAt / dUSayati / anarthakaM tviti / mInAtiminotItyAtve kRte gAmAdAgrahaNeSvavizeSAnmA. grahaNenaiva minotimInAtyorapi siddhe mIgrahaNaM tatra mAstu / tathA ca dIrghavidhAnaM na kRtArthamiti bhAvaH / hUsvArthamiti / hrasveSu dIrghaH pravartatAm , na tu dIrdheSu / aprApte zAstramarthavaditi nyAyAt / tatazca bubhUSatItyAdau guNaH prasajyataevetyarthaH / dUSayati / sAmarthyAditi / guNanivRttirUpaprayojanasadbhAvAdICNAM dIdhairbhAvyameva , morAjItivaditi bhAvaH / na caivaM dIgheNa guNasyeva RdittvasyApi bAdhaH syAttathA ca cikIrSatIti na sidhyedata Aha / Rdittvamiti / yaM vidhi pratIti nyAyAd guNa eva bAdhyo na tu RdittvamityarthaH / nanu titIrSatItyAdau tarhi itvaM bAdhyatA, tatrAha / dIrghANAmiti / itvotvayo
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 bhndkaustubhH| [1 0 hi guNadIparatvAdvAdhike / tatazcAjmaneti dIgheNa guNavApasatyevetvaM labhyaM na tu tataH prAk / evaM ca yasya tu vidherityaMzo esvaiva dIrghaSvaviziSTa iti bhAvaH / evaM prApne sidAntamAha / jilopastviti // halantAcca / karmadhArayoyam / antazabdaH samIpe parabhUte vartamAno vizeSaNamaSi nipAtanAna pUrvanipatitaH / ika iti paJcamyantamapIha SaSThacA vipariNamyate tatsApekSopyantazabdo nityasApekSatvAtsamasyate / iksamIpAddhalaH paro jhalAdiH san kitsyAt / bibhitsati / ikaH kiM / yiyakSate / jhal kim / vipardhiSate / kathaM vipsatIti, halgrahaNasya jAtiparatvAtsiddhami. tyupapAditaM nipAtaekAjiti sUtre // lisicAvAtmanepadeSu / / iksamIpAdalaH parau jhalAdIli. itiGpara siJcetyeto kitau stH| bhitsISTa / abhitta / ikaH kim| yakSISTa aysstt| sammasAraNaM mA bhUt / AtmanepadeSviti kim / asAkSIt / adrAkSAt / akitItyukteram na syAt / sica evedaM vizeSaNaM natu liGo 'sambhavAt / jhalanuvRttyaiva liGaH parasmaipadasya vyAvartitatvAcca / halaH kim / ceSISTa / aceSTa / mala kim / vartiSISTa / avatiSTa // ___ uzca // RvarNAtparau jhalAdI lisicau kitau ststngi| kRSISTa / akRta / jhalAdau kim / variSISTa / avariSTa / liGsicoritI / taGi kim / akArSIt / R iti varNagrahaNaM kyAsinyAyAt // vA gamaH // gamaH parau jhalAdI lisicau vA kitau stH| sagasISTa / sahaMsI / samagata / samayaMsta / kittvapakSe 'nudAtopadezavanatItyAdinAnunAsikalopaH //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2pA. 1 prA. zabdakaustumaH / hanaH sin / hanteH paraH sin kitsyAt / Ahata / AhasAtAm / Ahasata / sicaH kinvaadnunaasiklopH| yadya. pisijantasyAGgasyAtmanepadaM GitparamastItyaniditAmityeva si. daM tathApi sijantasyopadhAlogo neti jJApanArthamidantenAmastetyAdi siddham / na cAnidinAmiti paryudAsaH zakyaH / sica ikArasyoccAraNArthatvAt / anyathA numApatteH / na ca dhAtugrahaNena tadbuthadAsaH / dhAtugrahaNamupadeze numpavRttyarthamiti kuNDA huNDatyAdisiddhaye bhASyaeva vakSyamANatvAt / na ca tAseApattaye tat / tatrApIkArasyoccAraNArthatvAt / na caitra mantA hantetyAdAvAtmanepade upadhAlopApattiH / AbhIyasya tAseSTilopasyAsiddhatvAt / AbhAtsUtrapratyAkhyAnapakSe tu vikaraNaprayuktamupadhAtvamAzritya lopo neti sAmAnyApekSaM jJApakamastu / aGgattaparibhASayA vA mantA hantati sAdhyatAm / na nvAhatetyatrAto lopaM vyAvartayituM samAnAzrayatvaprayuktA siddhatApekSyate , sA ca sicaH kicaM vinA na nirvahatIti kathaM jJApakateti cenna / ArdhadhAtukopadeze yadakArAntamiti vyAkhyAnAdeva lopApravRtteH / jayAdityastu sinnAsyoriditkaraNamanunAsikalopapratiSedhArthamityAha / tanmate dhAtugrahaNasya tadvyAvRntyA kRtArthatvAnnumbidhAvupadozavadvacanaM pratyayasiddhayarthamiti va. canameva zaraNIkaraNIyamiti dik / yadyapIha lisicAvitya. nuvRttyA siddhaM tathApyuttarArthamavazyakartavyaM singrahagaM spaSTatvArthamihaiva kRtam / anyathA hi liGi vadhAdezo nityaH ghAniSaSTiti ciNvadidi sthAnivatsUtroktarItyA vadhAdezAbhAvepi ajhalAditvAnna kittvamityAdi vyutpAdanIyaM syAt // yamo gandhane // sUcanAthAyameH sic kitsyAt / udAya.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 zabdakaustubhaH / [1 a. t| udAyasAtAm / udAyasata / dhAtUnAmanekArthatvAtsUcanetra yamivartate / tacca paradoSAviSkaraNam / AGoyamahana ityAtmanepadaM dhAsvarthemopasaGgrahAdakarmakatvAt / sicaH kintvAdanunAsikalopaH / gandhane kim / udAyaMsta pAdam / AkRSTavAnityarthaH / svAGgakarmakatvAttaG / udAyasta kUpAdrajjum / uddhRsavAnityarthaH / sakarmakatvapi samudAbhyo yamo'granthaityAsmanepadam // * vibhASopayamane // yame sin kidvA syAdvivAhe / rAmaH sItAmupAyata upAyaMsta vA / udavoDhetyarthaH / upAdyamaH svakaragaiti taG / gandhanAGge tUpayamane pUrvavipratiSedhena nityaM kitvamiti navetivibhASeti sUtre bhASye sthitam // .... sthaadhvoricc|| anayoridAdezaH syAtsicca kitsyAt / / upAsthita / upAsthiSAtAm / upAsthiSata / . upAnmantrakaraNe akarmakAcceti taG / ghoH / adita adhita / dhusthoritIha vaktuM yuktam / yadyapi jayAdityena vAgama ityArabhyaH paJcasUtryAmAtmanepadeSvityanuvartitaM tathApi niSphalatvAdupekSyam / tathAhi / gameH parasmaipade sijnAsti / aGA bAdhAt / liG nu na jhalAdiH / na cAtmanepadamevAnuvartya jhalgrahaNaM tyAjyAmiti vAcyam / uttarasUtrasyAghAniSAtAmiti ciNvadiTi ativyAptyApatteH / hantestu parasmaipade vadhAdezo nityo yamestu yamarametIdsakoH satojhalAdiH sic parasmaipade nAsti / upayame tu nityamAtmanepadam / sthAvoH parasmaipade sico luk / evaM sthite hanaH sicsUtre yaduktaM vRttikRtA AtmanepadagrahaNamuttarArthamanuvartataiti / tadapyApAtaramaNIyameva / tasmAghathAvyAkhyAnameva sAdhu / syAdetat / bhAvyamAnasya savarNA
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 389 grAhakatvAditi taparakaraNaM vyartham / satyam / izvetyuktepi lAghave vizeSAbhAvAdiccetyuktamiti tattvam / bhAvyamAnopika citsavarNAn gRhNAtIti kuzakAzAvalambanena tu vArtikam / icca kasya takAretvaM dIrghA mA bhUdRtepi sH| anantare pluto mA bhUt plutazca viSaye smRta iti // asyaarthH| iccati takAretvaM kasya cit siddhaye iti praznaH / hetorapi sAmAnyataH sambandhitvenaiva vivakSAyAM SaSThI, anyathA hetAviti tRtIyA syAt / atra takArasyetvoktirApAtata ityuktameosUtre / yadvA / takArametIti takAret / tapara iti vyAkhyeyam / tathA ca bhASyam / kasya hetorikArastaparaH kriyataiti / amUbhyAmityAdAviva bhAvyamAnopyAntaratamyAdI? mA bhUdityuttaram / kRtepIti / iccetyazAdRtepi sthAcoriti kittve sati ghumAsthetItvena siddhe vidhAnasAmodanantaratamopi hrasvaH siddhastatika tapareNati punaH praznaH / anantare iti / asadRze Adeze kriyamANe hrasva iva plutopi syAtsa mA bhUdityarthaH / plutazceti / viSayavizeSe vAkyasya TerityadhikRtya hi pluto vakSyate / ata eva kurUnagamanityAdau smRto, na svAsthitetyAdau / aaditvaat| tathA ceSTApattine kAryeti taparatvaM samarthitam / prAzcastu anantare 'vidyamAnepi vizeSe, ghumAsthetItvena siddhapIti yAvat / pluto mA bhAdityetadartha dIrghaH syAnmorAjItivat / astvevamiti cenna / pranAkhyAnAdirUpe viSaye plutasyeSyamANatvAt / tadevaM sthalAntare bhinnakAlanivRttyarthamapi taparatvamiha dIrghanivRttidvArA plutasiddhayartha paryavasyatIti vyAcakhyuH / apare tu yadyanena pluto vidhIyate tarhi yatrASTamikasya viSayastatrApyanenaiva syAt tasyAsiddhatvAt / tatazca pakSe 'nuvAdadoSaH syAt / ato hrasva eva
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 shbdkaustumH| [1.a. bhaviSyatIti taparakaraNapratyAkhyAnaparazcaturthacaraNa iti vyaackhyuH| etacca matadvayamapyayuktam / anantyasyApItyAdInAM TisaMjJA virahAdihApravRtteH / kaiyaTopi matadvayakhaNDanaparatayaiva neyH|nyaashrdttaadystu ASTamikagranthattyAdibhizca virodhAdupekSyaH bhASyaM tvasmaduktavyAkhyAnuguNameva / yadA viSayastadaiva plutena bhavitavyamiti yojanayA neha plutasya viSayostIti dhvanitasvAditi dik|| .... na ktvA set // seT ktvA kinna syaat|devitvaa| seT kim / kRtvA / ktvAkim / nigRhItiH / atra vAttikaM, naseDiti kRte 'kittve niSThAyAmavadhAraNAt / jJApakAnna parokSAyAM sani jhalgrahaNaM viduH // intvaM kitsaMniyogena reNa tulyaM sudhIvani / vasvartha kidatIdezAd gRhItiH ktvA ca vigrhaat|| asyArthaH / pUrvArddhameko granthaH / tatrottarArdhAtyapakRSyate / ktvAgrahaNaM tyaktvA, naseDityetAvatApi yogenAkittve kRte gudhita ityAdau niSThAyAM nAkitvam / kutaH / avadhAraNAt / niSThAzIDityanena / zIgadimya eva niSThA na kiditi niyamAdityarthaH / viparItaniyamastu lakSyAnurodhAnna vyAkhyAsyate / na caivaM liTi pratiSedhAjagmivetyAdAvupadhAlopo na syAdata Aha / jJApakAditi / kiM ta, tatrAha sanIti / zizayiSataityatra kitvaM vArayituM kriyamANamikojhaliti jhalgrahaNaM jJApayati Atidezikasya kittvasya . nAyaM niSedha iti / nanUtarArthe jhalgrahaNaM syA netyAha / ittvamiti / upAsyAyiSAtAM hariharau bhaktenatpatra asthA sa A lAmiti sthite itvampAsacivadbhAvazca / paratvAcciNvadbhAve kRte yuk ca prAptaidvidhizca / apavAdatvAdyuki kRte yakArasyatmasAH / taM vArayituM algrahaNamiti jJApakabhAvAdino ma
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 bhA. zabdakaustubhaH / matam / tatra / na seDiti sicopi kittve niSiddhe satsaMniyogaziSTatayA intvasyApravRtteH / aba dRSTAntamAha / reNeti / zobha. nA dhIrAnosyAM sudhIvetyatrAnobahuvrIheriti lIpo niSedhe vanoraceti rephopi na bhavati, tathetyarthaH / bhASye tvabhyupetyApi samAhitaminve kRtopa vRddhirbhaviSyatIti / yukA hi AkArasya vRddhirvAdhyate na vikArasyApIti bhAvaH / jagmivAnityatra ka. soH kintvaniSedhaM vArayituM tvAgraha iti zaGkate / vasvarthamiti / dUSayati / kidatidezAditi / aupadezikasya niSedhepyAtidezikena siddhaM, tadaniSedhasya jJApitattvAditi bhAvaH / syAdetat / saMyogAntaSvAtidezikakittvAbhAvAdaupadezikameva zaraNam / aorAjivAniti yathA / atrAhuH / AnuAtsiddham / nalope kRte dvivacane ekAdeze ca vasvekAjitIT / kRtAdvavacanAnAmekAcAmiti siddhAntAt / na cedAnI kintvapratiSedhaH / upajI. vyavirodhAt / kiptve hi pratiSiddhe nalopanivRttau dvihattvAnnuTi ekActvAbhAvAdiDeva nAvatiSTheta / kiJca kasozchAndasatvAtsArvadhAtukatve sArvadhAtukamapiditi GintvAtsiddham / evaM sthite siddhAntamAha / gRhItiriti / kinnivRttyartha ktvAgrahaNamityarthaH / titatreSvagrahAdInAmitId / kittvAtsaMprasAraNam / evaM kuMcakauTilyAlpIbhAvayoH / nikucitiH / kittvAnnalopaH / upasnihitiH / kittvAnna guNaH / idAnI ktvAgrahaNaM pratyAcaSTe / ktvAcati / vigrahAditi / yogavibhAgA. dityarthaH / ayaM bhaavH| na seNniSThAzIDityAditrisUtrIM paThityA pUGaH ktvAcetyatra yogo vibhajyate / pUGaH parA seniSThA kibha syAt / tataH tvA ca, seTa kinetyanuvartate pUru iti nivRttam / evaM caikaM ktvAgrahaNaM pratyAkhyAtam / yogavibhAgastu pU.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 zabdakaustubhaH / [1 a. vaimaikasUtreNa saha nimAtavyaH // : * niSThAzIsvidimidikSvididhRSaH // ebhyaH parA seniSThA kinna syAt / zayitaH zayitavAn / anubandhanirdezo yaGlu. nivRttyrthH| zezyitaH / zezyitavAn / eranekAca iti yaN / viSvidA snehanamocanayoH / bhvaadiH| prasveditaH prasveditavAn / yastu vidA gAtraprakSaraNaiti divAdirabhit sa neha gRhyate / tridbhiH sAhacaryAt / limidA snehane / prmeditH| prameditavAn / vizvidA rohanamocanayoriti divAdiyate na tu vikSvidA avyakte zabdaiti bhvAdirapi, midinA sAhacaryAditi haradattastaccintyam / bhvAdiSvapi mideH paThyamAnatvAt / tasmAdavizeSAdubhayorgrahaNaM nyAyyam / prkssveditH| prakSveditavAn / pradharSitaH / pradhArSatavAn / sed kim / vibhaH vinavAn / AditazcetIniSedhaH / vibhASAbhAvAdikarmaNoriti pakSebhyanujJAyate / sa kittvapratiSedhasya vissyH|| * mRssstitikssaayaam||snisstthaa kina syAt |mrssitH marSitavAn / kSamAyAM kim / apamRSitaM vAkyam / avispaSTamityarthaH / titikSAgrahaNaM jJApakaM bhImasenAdikRtArthanirdeza udAharaNamAtraM na tu parisaMkhyeti // .... udupdhaadbhaavaadikrmnnornytrsyaam||ukaaropdhaaddhaatoHpraa bhAvAdikarmaNovihitA seNa niSThA vA kinna syAt / yatitam / ghotitam / muditaM, moditaM saadhunaa| pradyutitaH / pradyotitaH / pramudivaH, pramoditassAdhuH / udupadhAtkim / kiTitam / khiTi'tam / bhAvetyAdi kim / rucitaGkArSApaNam / seT kim / kruSTam / udupAdhAcchapa iti bhASyaM, zabdhikaraNebhya evessytityrthH| neha gudhapariveSTane divAdiH / guthitam // . ..
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 393 pUGaH ktvA ca // pUGaH pare seTktvAniSThe kitau na staH / nityoyaM yogaH / vibhASayormadhye pAThAt / pavitaH / pavitavAn / pavitvA / klizaH ktvAniSThayoH, pUGazvetId / naktvAseDiti siddhe ktvAgrahaNaM prAguktarItyA yogavibhAgena tatpatyAkhyAnArtham / sUtrarItyA tUttarArtham / tathA ca bhAradvAjIyAH paThanti, nityamakitvAmiDAyoH ktvAgrahaNamuttarArthamiti / kAtyAyanastu, iha seDiti nivartya vikalpaM cAnuvartya aniTa eva kitvaM vikalpya kintvAbhAve pavitaH pavitvetyAdisiddhau kintva. pakSe prayukaH kitItIniSedhAt pUtaH pUtavAnityAdisiddhau satyAM pUGazcati sUtraM pratyAcakhyau uttarasUtre vAgrahaNaM ca / kiM tvasminpakSe uttaratra se grahaNaM maNDUkaplutyAnuvartanIyamiti klezaH / pUrvakRtaM ktvApratyAkhyAnaM tvidAnI na saGgacchate mRDamRdeti jJApakAdvA naktvAseDityarthaH sAdhanIyaH / na ca khapicchigrahaNAdanidakasyApyaki-tvaM syAditi vAcyam / tasya sanarthatvAt / anyathA ktvaH kintvasya vaiyapittazceti dik / idaM tvavadheyam / pUGaH ktvAcetyatra sAnubandhanirdezaH spaSTArtho na tu pUo nivRtyarthaH / tatreTo durlabhatvAt / iDvidhau pUGa eva nidiSTatvAt / nApi yalunivRttyarthaH / iDvidhAvanubandhanirdezena yaGluki pUDopIDabhAvAt / yattu yalukyArdhadhAtukasyeDitIDastyeva / na ca zyukaH kitItIniSedhaH / tatraikAca ityanuvartanAt / uktaM hi yavidhau vArtikakRtA, ekAcazcadupagrahAditi / evaM yalunivRttyarthamanubandhoccAraNamiti matam / asmin pakSe popuvitaH popuvitavAniti niSThAyAM bhavati ktvAyAM tu guNe popavitvetyeva / naktvAseDiti kintvapratiSedhaH / na ca ktvAgrahaNasAmarthyAttasyApi yaGluki prtissedhH| tasyottarA
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 : zabdakaustubhaH / [1 a. thasvAt / anubandhanirdezasya ca niSThAyAM caritArthatvAdataH eva ktvA ca vigrahAditi vArtikaM saGgacchate 1 iha kiJcitrapoitIti nyAyena prakRtepyupayoge hi tdvirudhyet| ata eka ktvAgrahaNamuttarArthamiti bhAradvAjIyoktirapi saGgacchataiti dik // nopadhAtthaphAntAdvA // niSThata nivRttaM cAnukRSThatvAt / nakAropadhAt. thAntAt phAntAca paraH seT ktvA kina syAdvA / athitvA / granthitvA / guphitvA / gumphitvA / nopadhAt kim / ripha katthanAdau, rephitvA / iha ralovyupadhAditi vikalpopina pravartate / nopadhagrahaNasAmarthyAt / nanu tRphatRmpha hiMsAyAm / atrAgha RkAropadhatvAt nopadhagrahaNasya vyAvayostviti cet, maivam / arpitvA tRphitvA tamphitveti traizayasya nopadhagrahaNasatvAsatvayoraviziSTatvAt / sati hi tasmin naktvAseDiti pravRtte RdupaMdhasyArphitvati bhavati / nopadhasya tvasmin vikalpe tRphitvA tumphitvati / asatyapi nopadhagrahaNe sarvatra prakRtavikalpapravRttau satyAM tadeva rUpatrayam / vaJcilucyutazca // ebhyaH seT ktvA na kit syAdvA / vaJcu gatau bhvAdiH / vaJcu pralambhane curAdiH sopi gRhyate. curAdInAmanityaNyantatvAt / vacitvA / vaJcitvA / uditoveti veTa / iDabhAve tu kittvamastyeva vaktvA / luJca apanayane, / lucitvA luzcitvA / RterIyArdhadhAtuke vikalpitaH / tadabhAve RtitvA artitvA / sUtre uccAraNArtha ikAro vaJcilucIti na tvik / nalopaprasaGgAt / Rditi dhAturava gRhyate / na tu RdantAH / pUrvasUtrentagrahaNeneha prakaraNe yatnaM vinA tadantavidhirneti jJApitatvAt / / tRSimRSiSeH kAzyapasya // ebhyaH seT ktvA kidvA syA
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 395 " t / kAzyapagrahaNaM pUjArthaM vetiprakramAt / naktvAseDiti niSedhe prApte vikalpoyam / tRpa pipAsAyAm / tRSitvA / tarSitvA / mRSa titikSAyAm, mRSitvA / marSitvA / kRza tanUkaraNe / kRzitvA / kAtvA / nyAsagranthe tu kRSa vilekhanaiti kAcitkaH pramAdapAThaH / anitvAt / / ralo vyupadhAddhalAdeH saMzca // uzca izva vI te upadhe yasya tasmAddhalAderalaMtAt parau ktvAsanA seTau vA kitau staH / - titvA dyotitvAdidyatiSate didyotiSate / dyutisvApyoriti saMprasAraNam / ralaH kiM, devitvA dideviSati / vyupadhAt kiM vArtitvA vivarttite / halAdeH kim / eSitvA / epivipati / iha nityamapi dvitvaM guNena vAdhyate oNeRditkaraNena sAmAnyata upadhAkAryasya dvitvAtmAvalyajJApanAt / seT kim / bhuktvA bubhukSate / AdigrahaNaM spaSTArtham / vyupadhasya halantatvAvyabhicArAt // UkAlojjhasvadIrghaplutaH // hrasvadIrghapluta iti samAhAradvandvaH / sautraM puMstvam / U iti trayANAM zleSeNa nirdezaH / tatra na tAvadante mAtrikaH / vibhASA pRSThaprativacaneriti he: plutavidhAnAt / nApi madhye / supiceti dIrghavidhAnAt / dvimAtrikastu nAnte / omabhyAdAnaiti plutavidhAnAt / parizepAdekamAtramAtra trimAtrANAM kramaH siddhaH / yattu ghitvAtpUmbhaved hrasvaH plutonte sandhito mata iti maitreyaH / tadbhASyAdarzanaprayuktam / yataH vyatyAse ekamAtrasya hrasvatvaM trimAtrasya plutatvamityeva durlabhamiti bhagavataiva dUSitam / IcAkravarmaNasyetyatrevehApi sUtre kecidU I iti plutadyotikAM lipiM likhanti / tamAmAdikaM, dIrghasyaivaucityAt / tadayamarthaH / uca Uzca u 3 zva
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 : shbdkaustumH| . [1 pA, caH kAlaH paricchedako yasya soca kramAddhasvAdisaMjJaH syAt / saMjhapradezaH svasya guNaH / he hare dI? kitaH / pApacya. te / vAkyasyaTeH plutaH / ehi kRSNa 3 / syAdetat / ukAloca isva iti vAkyArthe hrasvenokAreNANatvAtsavarNagrahaH syAt / maipam / evaM sati isvasaMjJAM na vidadhyAt / acsaMjJayaiva siddheH| sasmAtsaMjJArambhasAmarthyAneha svrnngrhH| mahAsaMjJAyA anvarthatvAcca kaalshbdsaamthyaacc| urajityuktopi yathAzrute 'grahaNaM vyartham / ukArasyActvAvyabhicArAt / tena sAmarthyAdusadRza ityarthaH / sAdRzyaM ca na sthAnataH / asambhavAt / na yatnataH / avyabhicArAt / parizeSAtkAlata evati siddhe kAlagrahaNaM gRhyamANenaiva paricchedalAbhArtham / isvanadyApa ityAdili. zAca / yadi hi lumatsaMjJAnAM lopasaMjJeva dIrghaplutasaMjJayoIsvasaMjJA vyApikA tarhi kiM nadyAgrahaNena / na ca niyamArthaH saHvidhyarthatve lAghavAditi dik / yadvA / azabdasaMjJetyanuvartya saptamyA vipariNamayya zabdasaMjJAyAM savarNagrahaNaM neti vyaakhyeym|n caivamudAtAdisaMjJAvidhAvaczabdo na savarNagRhNIyAditi vAcyam / vAkyasyaTeH pluta udAtta iti liGgenAzabdasaMjJAyAmityasyAnityatvAt // ___acazca // yatra hUsvo dIrghaH pluta iti zabdairajvidhIyate ta. prAca iti padaM pUraNIyam / ikoguNaddhItyanena tulyametat / na svalontyasya zeSopavAdo vaa| tena zamAmaSTAnAM dIrgha ityatra zamAdibhiraco vizeSaNAt zAmyatItyAdi siddham / isvonapuMsakaityatra vajantasya prAtipadikasyeti vyAkhyAnAt / alontyasya hUsvaH / Atiri, atinu / neha muvAk brAhmaNakulam / vAkyasya TeH plutaudAttaH atra Teraca iti vyAkhyAnAt / agnicit / somasut / ajityanuvRttisAmarthyAtvasaMjJayA vidhAne
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustumaH / : iti labhyate / neha, dyauH panthAH saH // uccairudAttaH // tAlvAdiSu bhAgavatsu sthAneSu varNA niSpadyante tatra UrdhvabhAge niSpanno 'judAttasaMjJaH syAt / pradezA AdyudAttavetyevamAdayaH // nIcairanudAttaH // spaSTam / pradezA anudAttau suSpitAvi 197 tyAdayaH // samAhAraH svaritaH // samAhRtiH samAhAraH / udAttatvAnudAttatvayoradharma yormelanam / tadvAn svaritasaMjJaH syAt / sUtre arzaAdyac // / tasyAdita udAttamardhasvam // arddhahasvazabdenArddhamAtrA - kSyate / prakRtatvAdeva siddhe tasyeti vacanena dIrghasyApi svara - tasya grahaNAt / yadvA / hrasvagrahaNamavivakSitam / tena svaritasyAdau arddhamAtrA arddha vA udAttaM bodhyam / ziSTaM tu anudAtaM parizeSAt / kva citta tasya vAcanikI ekazrutiH / tathA ca bahvRcaprAtizAkhyam / ekAkSarasamAbeze pUrvayoH svaritaH svaraH / tasyodAttatarodAttAdardhamAtrArddhameva vA // anudAttaH paraH zeSaH sa udAttazrutirna cet / udAttaM vocyate kiJcit svaritaM vAkSaraM paramiti / pUrvayoH, udAttAnudAttayoH / tasya, svaritasya / arddhamAtrA udAttAdudAttatarA svatantrodAttAduccataretyarthaH / arddhameva veti dvitIyavyAkhyAbhiprAyam / dIrghaplutayoranurodhenedam / saH zeSaH, udAttazrutiH syAt / kimavizeSeNa / netyAha / nacediti / udAttasvaritaparaM vihAyetyarthaH / atrAyaM niSkarSaH / svarito dvidhA / prAkRtoprAkRtazca / tatrAdya udAttAdanudAttasyeti vihitaH / taccheSasyaikazrutirniyatA / agnimILe pratyagne ityAdi / gArgyAdimate tu atrApyanudAttaH zeSaH /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 zabdakaustubhaH / dvitIyastu sUtrAntarairvihitaH / tasyApyutsargata ekazrutiH zeSaH / vyacakSayatsvaH, tevardhantaiti yathA / udAttasvaritaparatve tu shessonu| dAttaH / kva bozvAH 3nyaghnyasya / udAttapUrvasyAprAkRtasya pUrvarUpaniSpannasya dIrghasyApyevam / na ye rAH / udAttapUrvasya kim / punasteSAm / atra vizeSamanupadaM vakSyAmaH / pUrvarUpa niSpannasya kim / asmintsve etat / aprAkRtadIrghAntare tu madhye tu kaMmpayetkampamityAdivacanAt pUrvottarabhAgau nIcau madhye tUdAttaH / rathI2veti / punaste 2mAsveeratat / sarvatra ca samAhAraH svarita iti pANinIyaM lakSaNaM nirbAdham / tasyAdita iti viSayavivekastu prAyovAdo vizeSe zikSAdibhirvAdhyataiti dik / evaM sthite ardhasvamityarddhamAtropalakSyate / hUsvagrahaNamatantramiti vRttigranthaH pUrvAparitoSeNottaravAkyamavatArya vyAkhyeyaH / arddhamAtrAdita udAttA arddhamAtrA tu anudAttA ekazrutirveti vRttigranthopi viSayabhedena vyavasthayA bodhyaH / ubhayatrApi haradattagrantho mUlAparyAlocananibandhana iti sudhIbhirAkalanIyam / ita Arabhya navasUzrI ita utkRSyodAttAdanudAttasya svarita ityasmAdutaratra pAThyeti prAJcaH / tatrAvyavadhAnaparyantaM nArthaH kiM tUttaratvamAtram / nodAttasvaritodayamityatra niSedhyalAbhAnurodhena taduttaratra aa ityataH prANiyaM natrasUtrIti phalitArthaH / tenASTamikasyApi svaritasyedaM vibhAgakathanam, nya2gniM, ye2rAH / uttaratrApyutkarSasya prayojanaM tattatsUtre vakSyAmaH / utkarSe liGgaM tu devabrahmaNoriti sUtram / nathutkarSe vinA devabrahmaNoH svarito labhyate tripAdasthatvenAsiddhatvAt / tataH svaritAtparamidaGkANDamiti sthitam // I ekazrutidUrAtsaMbuddhau / sambuddhiH sambodhamA antarbhAvitayarthAdbudheH ktin / dUratvaM ca prAkRtaprayatnAdhikayatnasApekSoccAra [ 1 50
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 399 Navattvam / dUrAdanuSTheyatayA bodhanAyAM karaNIbhUtaM vAkyamekazrutiH syAt / Agaccha bho mANavaka devadattA 3 / svarANAmavibhAge - nAvasthAnamekazrutiH | antyasya tu vAkyasyaTeriti plutenApatrAdatvAdekazruti / ekazrutiplutAbhyAmavayavabhedena vAkye samuccitAbhyAM dUrAtsambodhanA yotyate / dUrAtkim / svaryameva / tatrAdAtta upasargAcAbhivarjamiti phiTsUtrAta | gaccheti tinighAtaH / bhozabdo nipAtatvAdAdyudAttaH zeSayorAmantritanighAtaH / ekavacanaMsambuddhiriti kRtrimA sambuddhirneha gRhyate / dUrAdityapAdAnakA rakAnvayAya kriyAyA evAkAMkSitatvAt / tena Agacchata brAhmaNA ityAdAvapi bhavati / / yajJakarmaNya japanyUDsa sAmasu / / yajJakriyAyAM mantraekazrutiH syAt japAdInvarjayitvA / agnirmUrddhAdivaH kakutpatiH pRthivyA ayam / apAMretAMsi jinvatom / yajJakarmaNItyakteH svAdhAyakAle traisvaryameva / ajapetyAdi kim / mamAgneva cavihaveSvastu / japo nAma upAMzuprayogo yathA jale nimagnasyetyAhuH / yuktaM caitata, japa-mAnase ceti dhAtorvyadhajaporanupasarge ityapi japazabda niSpatteH / rUDhazcAyamakaraNamantreSu yatrajapatIti kalpasUtrakRtAM vyavahAraH / ata eva yAjuSatvAdapAMzuprayujyamAnAnAmapi iSetvetyAdInAM japatvAbhAvAdekazrutirbhavatyeva / zAkhAchedanAdikaM prati teSAM karaNatvAt / akaraNIbhUto mantra ityanye / nyUGkhAnAma SoDaza okArAH teSu prathamasaptamatrayodazAstraya udAttAH trimAtrAzca / itare trayodazAnudAttA ardhokArAH / etaccAzvalAyanena caturthe hanIti khaNDe sphuTIkRtam / vRttau tu par3oGkArA iti prAyikaH pAThaH tatra SaTtve mAntattve ca mUlAntaraM mRgyam / gItiSu sAmAkhyeti jaiminiH / evizvaM samatriNaM daha / vizvamatriNaM pApmAnaM sandahati sambandhaH /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 zabdakaustumaH / ezabdo gItipUraNaH / nipAta ityanye / uccaistarAM vA vaSaTkAraH / yajJakarmaNi vaSaTkAra uccaistarAM vA syAdekazrutirvA ! vaSaTzabdenAtra vauSaTzabdo lakSyate / tulyArthatvAt / dvAvapi hi devatAsampradAnasya dAnasya yotakau / vauSaDityeva tu noktam / pratipattilAghavepi mAtrAgauzvAt / kAragrahaNaM jJApakaM samudAyAdapi kArapratyayo bhavatIti tena evakAra ityAdi siddham / uccaiHzabdodhikaraNapradhAnopi tadviziSTabhavanakriyAyAM vartate / tena kriyAprakarSAdAmupratyayaH / udAttataro bhavatIti phalitArthaH / brUhipreSya zrauSaDvauSaDAvahAnAmAderiti sUtreNa vauSaTzabdasyAdeH pluta udAtto vihitastadapekSayA ayamudAttatarontyasya vidhIyate / dvayorapyayamudAttatara ityeke / tadA yAjyAntApekSaH prakarSaH / anye tu svArthikastarabityAhuH / tatrodAttamAtraM prathamasya siddhaM dvitIyasthAnena vi dhIyate / atra prakarSAvivakSApakSa eva prabalaH / vaSaTkArontyaH / sarvatroccaistarAmbalIyAn yAjyAyA iti sUtritattvAt / somasyAne vihIvauSaT // vibhASA chandasi // chandasi ekazrutirvA syAt / pakSa traisvaryam / sampradAyAvyavasthito vikalpastena bavhacAnAM svAdhyAyakAle saMhitAyAntraizvaryameva / brAhmaNe tvekazrutiH / zAkhAntareSvapi yathAsampradAyaM vyavasthA / atra tantrAvRttyAdinA achandasIti na prazleSAdbhASAyAmapi aicchiko vikalpo bodhyaH / tathA ca dANDinAyanAdisUtre bhASyam / ekazrutirhi svarasarvanAmetyAdi / ata evAbhiyuktAnAM ca viruddhasvarakatatpuruSabahuvrIhmAdyAzrayaNena zliSTakAvyAdinirmANaM saGgacchate / alaM busAnAMyAteti, zveto dhAvatI tica dvArtha vAkya miti paspazAnte / [ 1 50
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 401 bhASyamapi / kAvyaprakAzepi vedaiva loke svaro na vizeSAdhyavasAyaheturiti / kimarthaM tarhi jhalyupottamaM vibhASAbhASAyAmiti sUtramiti cet, traisvaryeNa prakrame pAkSikAnudAttalAbhAyeti gRhANa / veti prakRte vibhASAgrahaNaM kurvansUtrakAropi tantrAdikamabhiprati / yattu vRttikRnmataM vibhASAgrahaNaM yajJakarmaNItyasya nivRttyarthImati,taccintyam / chandasItyuktoSa tannivRttisiddheH / anyathA pUrvasUtrasya nirviSayatvApatteH / na ca japAdiSu sAvakAzasya parasya pUrvopavAda iti vAcyam / evaM hi sati paratraiva japAdigrahaNaM kuryAt kiM nA kizca chandograhaNena / etena ahitAnAmacchandasvAttatra sAvakAzasya mantreSu pareNa bAdhaH syAditi haradattoktaM pratyuktam / siddhAntepi anUhiteSu para. tvAdasya prAptimAzaGkaya yajJakarmati karmagrahaNasAmarthyAtpUrvasyaiva pravRttiriti svoktivirodhAt / yadapi haradattenoktaya, japAdipayudAsena mantrANAmeva grahaNamiti pakSe vibhASAgrahaNaM vyartha syAditi / tadapi indrazatruprastAve dUSitamasmAbhiH / ya. dapIha vRttikRtA agnimILaityAdyapyekazrutAvudAttaM tatsakalAdhyApakasampradAyaviruddhaM, chandograhaNavaiyApAdakaJca / chandasi vyavasthito 'nyatraicchika iti vikalpayorveSamya sUcayituM hi tat / na ca loke vikalpasya vRttikRtAnuktatvAdasAmpradAyikatvaM vAcyam / bhASyAdisammataruktatvAt zvetaityAdevRttikatApi tatratatrodAttatvAcca / ita ityasya hyUDidamityantodAttatA zvata iti tu ekodAttamiti kathaM svarAnusaraNe tantraM syAditi dik // na subrahmaNyAyAM svaritasya tUdAttaH // subrahmaNyAkhye nigade yajJakarmaNIti vibhASAchandasIti ca prAptA ekazrutina syA.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 zabdakaustumaH / [1 a0 svaritasyodAttazca syAt / nitarAGgadyataiti nigadaH / parapratyAyanArthamuccaiH paThyamAnaH pAdavandharahito yajurmantravizeSaH / apAdavandhe hi gadirvarttate yathA gadyamiti, naugadanadeti karmaNya. p| mubrahmaNyAzabdo parityaktasvaliGga eva tadvati nigade niruuddhH| subrahmaNyom indrAgaccha hariva Agaccha medhAtitheSa vRSaNazvasyamene gaurAvaskandinahalyAyai jAra kauzika brAhmaNa gautamabruvANa zvaH sutyAmAgaccha mghvn|subrhmnni sAdhuriti yat / tivAt svaritaH tasya TApA sahaikAdezaH svaritAnudAttayorAntaryAsvAritaH / tato nipAtena oMzabdena AmAGagazcetyudAttakharitayorekAdezaH svarita eva / ekAdezaudAttenodAtta ityudAnta vidhistu neha pravartate anudaattsyetyNnuvRtteH| tataH svaritasya tUdAtta iti prakRtasUtreNaivodAtta iti vRttikArakaiyaTaharadattAdayaH / vastutastu nedaM yuktm| ekAdezaudAttenetyatrAnudAttAnuvRttI pramANAbhAvAt / kAvarammaruta ityatrodAttapAThAcca / ata evaM prAtizAkhye udAttavatyekIbhAve udAttaM sandhyamakSaramanudAttodaye punaH svaritaM svaritopadhe ityuktam / iha hi pUrvArdai anudAttagrahaNamakurvata uttaratra ca kurvataH punaHzabdena pUrvAnvayabhramaM vArayataH spaSTa evokta aashyH| yattu tasyAdita iti sUtre svaritodAttArthaJceti vArtike yaH siddhaH svaritaH subrahmaNyom iti bhASyaM, tatmauDhivAdamAtraM niSkarSe tu devabrahmagoritivat svarita.. syatUdAtta ityapi navamUvyutkarSajJApakamavetyavadheyam / indratyAmantritamAyudAttam / ASTamiko nighAtastu bhinnavAkyatvAnna bhavati / dvitIyo varNonudAttaH / udAttAdanudAttasya svaritaH tasyAnenodAttaH / na cAsmin kartavye svaritasyAsiddhatvam / etaskANDamutkRSyataityuktatvAt / ata evAsminnudAtte kRte zeSa
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 403 nighAtopi na / yathoddezapakSepyanudAttaparibhASAyAM kartavyAyAmasiddhatvena vaya'mAnAbhAvAt / tena dvAvapyudAttau / AhudAttA tataH parasyodAttAdanudAttasya svarita iti svritsyaanenodaattH| chakArAkAronudAttaH / na ca tasyodAttAdanudAttasyati svaritaH zaMkyaH / prakaraNotkaNAsyAsiddhatvAt / harivaAgacchetya. troktaprakriyayA catvAra udAttAH / vakAracchakArAvanudAttau / medhAtitheriti SaSThayantasya parAGgavadbhAvaH / AmantritAyudAttaH / dhAzabdasyodAttAditi svaritatve 'nenodAttaH / tatazcatvAronudAttAH vRSeti pUrvavad dvAbudAttau pazcAnudAttAH / ityAdhIvata. miti adadAarbhAmiti ca RmantrAvatrAnusandheyau / tena parAGgavadbhAva upajIvyaM sAmarthya sphuTIbhavati / goretyatra gauravadavaskandatIti vigrahaH / saro gauro yathA pibati mantravarNAt / pUrvavad dvAvudAttau tatastrayonudAttAH / ahetyudAttau / catvAronudAttAH / kauzItyudAttau / catvAronudAttAH / gautetyudAttau / ctvaaronudaattaaH| zva ityudAttam / sutyAmityantodAttam / saMjJAyAM samajeti kyapo vidhAne udAtta ityanuvRtteH / Agati dvAvudAttau catvAronudAttAH / atra vArttikAni / asAvityantaH / tasminneva nigade prathamAntasyAnta udAttaH syAt / gAgryo yajate / bi. tasvareNa prApta AdhudAttonena bAdhyate / amuSyatyantaH / SaSThayaMtasyApi prAgvat / dAkSeH pitA yajate / syAntasyopottamaMca / cAdantaH / tena dvAvudAttau / gAgyasya pitA yajate / vA nAmadhe. yasya / syAntasya nAmadheyasya upottamamudAtaM vA syAt / devadattasya pitA yajate / devabrahmaNoranudAttaH // kharitasya tUdAtta iti pUrvasUtrazepasyAyamapavAdaH / devabrahmaNoH svaritasyAnudAtaH syAt su
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 zabdakaustumaH / [1 a. brahmaNyAyAm / devA brahmANa aagccht| dvayorapyAmantritAyudA. tatve zeSanighAte codAttAdanudAttasya svaritaH / tasyAnenAnudAttaH / dvitIyasya ASTramiko nighAtastu na bhavati AmantritaM pUrvamavidyamAnavaditi padAtparatvAbhAvAt / tataH prAcInapadasya tu bhinnavAkyasthatvAt / ye tu devA brahmANa iti sAmAnAdhi. karaNyena vyAcakSate / tanmate vibhASitaM vizeSavacane bahuvacanamiti pakSe vidyamAnatayA dvitIyasya nighAtaH / prakRtasUtreNa svaritanighAtastu vakArasyaiva / tathA ca bhASyaM, devabrahmaNoranudAttatvameke icchanti / devA brahmANaH iti dviH pAThaH / udAttau dvAveko veti vikalpAbhiprAyeNa / tatra dvitIyapakSe prakRtasUtre balagrahaNaM na kartavyam // svaritAtsahitAyAmanudAttAnAm // svaritAtpareSAmanudA. tAnAmekazrutiH syAtsaMhitAyAm / imaM me gaGge yamune sarasvati / anudAttAnAmiti jAtau bahuvacanam / tenaikasya dvayozca bhavatyeva / saMhitAgrahaNaM jJApakamanyatra paJcamInirdeze kAlo na vyavadhAyaka iti tena tiGatiGa iti nighAtaH padapAThepi bhavati / agnimILe,purohitamityAdau tvavagrahepi bhavatyekacatiH / yathA sandhIyamAnAnAmityatidezAt / itizabdAtparasya tu puruhUta iti puruhUta ityAdau na bhavati parigrahe tvanArSAntAditi prAtizAkhye vizeSavacanAt / evamanvetavAityAdApapi / pacadIMstu vyudAttAnAmiti niSedhAditi dik // udAttasvaritaparasya sannataraH // udAttasvaritau parau yasmAttathAbhUtasyAnudAttasya anudAttataraH syAt / agnim / kanyA / syAdetat / imaM me iti maMtre zutudri zabdasya pAdAditve. na nighAtAbhAvAdAdhudAttatayA tasminpare sarasvatItIkArasya
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 405 sannatara iSyate ekazrutireva tu prApnoti / navamUcyA ukarSaNAsiddhatayA sannatarAyogAt / uktaM hi / pUrvatrAsiddhe nAsti vipratiSedho 'bhAvAduttarasyati / satyam / namune ityatra neti yogavibhAgAna doSAdevadattanyaDDityatra tunyadhIceti pUrvapadaprakRtisvare udAttasvaritayorpaNa ityaJcatyakArasya svaritaH pU. vasya sannataraM prati nAsiddhaH / prakaraNe utkarSAt // svarasUtraprasaGgAriphaTasUtrANi vyAkhyAyante // phiSonta udAttaH / / phiS iti prAtipadikasya prAcAM sNjnyaa| phiSonta udAttaH syAt / uccaiH // pATalApAlaGkAmbAsAgarArthAnAm // etadarthAnAmanta udAtaH syAt / pATalA / laghAvanta iti prApte / apAlaGka: vRkSavi. zeSaH / ihApi prAgvat / ambArthaH, maataa| unarvanantAnAmityAcudAtte prApte / sAgaraH samudraH, laghAvantaiti prApte // gehArthAnAmastriyAm // gehaM gRham / nabiSayasyeti prA. pte / astriyAM kim / zAlA / ata eva paryudAsAjjJApakAcchAlAzabda AdhudAttaH // - gudasya ca // anta udAttaH syAnna tu striyAm / gudam / astriyAM kim / Antrebhyaste gudAbhyaH / svAGgaziTAmadantAnAmityantaraGgamAyudAttasvam / tataSTAp // . dhyapUrvasya strIviSayasya // nityastrIliGgasya dhakArayakAra: pUrvo yontyoc sa udAttaH / antardhA / strIviSayavarNanAnAmiti prApte / chaayaa| maayaa| jaayaa| yAntasyAntyAtpUrvamityAdhudAttatve prApte / strIti kim / bAhyam / bahiSaSTilopo yaJ ceti yabantatvAdAdyudAttatvam / viSayagrahaNaM kim |ibhyaa ksstriyaa| yatonAva ityAdhudAtta ibhyazabdaH / kSatriya zabdastu yAntasyAntyAtpUrvami
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 zabdakaustubhaH / [10 ti madhyodAttaH // khAntasyAzmAdeH // nakham / ukhaa| sukham / duHkham / nakhasya svAGgaziTAmityAdhudAtte prApte / ukhAnAma yavAgvAdi pA.. kArtha yAjJikanirmito bhANDavizeSaH / tasya kRtrimatvAt khayyuvarNakRtrimAkhyAcedityuvarNasyodAttatve prApte / sukhaduHkhayoneviSayasyati prApte / azmAdeH kim / zikhA mukham / mukhasya svAgaziTAmiti naviSayasyeti vA AdhudAttatvaM zikhAyAstu dIrghAntatayA svAGgaziTAmityasyAprAptAvapi azmAderiti pa. yudAsenAdyudAttatvaM jJApyate / tathA ca zIGaH kho nisvazcati. uNAdiSu nittvamuktam / vastutastu tadeva zaraNam / zaGkho ni. dhau lalATAsthnIti kozAdasthivAcakasya svAGgaziTAmityAcudAttasyAvyAvRttyA caritArthasyAmAderityasya jJApakatvAyogAt // . ... hiSThavatsaratizatthAntAnAm // eSAmanta udAttaH syAt / -atizayena bahulo baMhiSThaH / nittvAdAdyudAte prApte / baMhiSThairazvaiH suvRtA rathena, yadvaMhiSThaM nAtividhe ityAdau vyatyayAdAdyudAttaH / saMvatsara / avyayapUrvapadaprakRtisvaro bAdhyate / spttiH| azItiH / laghAvante iti prApte / catvAriMzat / ihApi prAgvat / abhyUrvAnAprabhRthasyAyoH / avyayapUrvapadaprakRtisvarotra bAdhyate // dakSiNasya sAdhau // anta udAttaH syAt / sAdhau kim / vyavasthAyAM sarvanAmatayA svAziTAmityAyudAtto yathA syAt / arthAntare tu laghAvantaiti gururudAttaH / dakSiNaH saralodArapara chandAnuvaniSviti koshH|| . . - svAhAkhyAyAmAdirvA // iha dakSiNasyAyantau paryAyeNo
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustumaH / dAttau staH / dakSiNo bAhuH / AkhyAgrahaNaM kim / pratyaGmu- . khamAsInasya vAmapANidakSiNo bhavati // 407 chandasi ca || asvAGgArthamidam / dakSiNaH / iha paryAyeNAdyantAvadAttau // kRSNasyAmRgAkhyA cet // varNAnAntaNetyAyudAtte prApteFairat faad | kRSNAnAM vrIhINAm / kRSNo nonAka vRSabhaH / mRgAkhyAyAntu / kRSNo rAtryai // vA nAmadheyasya || kRSNasyetyeva / ayaM vA kRSNo azvinA / kRSNa RSiH // zuklagaurayorAdiH // nityamudAttaH syAdityeke / vetyanuvarttataiti tu guktam / saro gauro yathA pivetyatrAntodAttadanAt // aGguSThodakavakavazAnAM chandasyantaH // aGguSThasya svAGgAnAmakurvAdInAmiti dvitIyasyodAttatve prAptentodAttArtha ArambhaH / vazAgrahaNaM niyamArtham / chandasyeveti / tena loke AdyudAttatatyAhuH || pRSThasya ca // chandasyanta udAttaH syAt vA bhASAyAm / bhASAmAtraviSayaM sUtramidaM prAgekAdazamyocchandasi jhalyupottamaM vibhASAbhASAyAmityAdivat / pRSTam // arjunasya tRNAkhyA cet || unarvannantAnAmityAdyudAttasyApavAdaH // arthasya svAmyAkhyA cet // yAntasyAntyAtpUrvamiti yatonAva iti vAdyudAse prApte vacanam // AzAyA adigAkhyA cet || digAkhyAvyAvRttyarthamidam / ata eva jJApakAddiparyAyasyAyudAttatA / indra AzAbhyaspari //
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 zabdakaustubhaH / - [1 a0 nakSatrANAmAviSayANAm // anta udAttaH syAt / AzlepAturAdhAdInAM layAvantaiti prApte jyeSThAviSThAdhaniSThAnAM iSThannantatvenAdyudAtte prApte vacanam // na kupUrvasya kRttikAkhyA cet // anta udAtto na / kRttikA nakSatram / ke cittu kupUrvo ya Apa tadviSayANAmiti vyAkhyAya AryikA bahuliketyatrApyantodAtto netyaahuH|| ghRtAdInAJca // anta udAttaH / ghRtaM mimikSe / AkRtigaNoyam // jyeSThakaniSThayorvayasi // anta udAttaH syAt / jyeSTha Aha camasA / kaniSTha Aha caturaH / vayasi kim |jysstthH, zreSThaH / kaniSTholpiSThaH / iha nittvAdAdyudAtta eva // * bilvatiSyayoH svarito vA // anayorantaH svarito vA syAt / pakSe udAttaH // iti phiTasUtreSu prathamaH pAdaH // ___ athAdiH prAk zakaTeH // adhikAroyam / zakaTizakavyoriti yAvat // . dUsvAntasya strIviSayasya // AdirudAttaH syAt / valiH tanuH / / naviSayasyAnisantasya // vanena vA yaH / isantasya tu spiH| nab napuMsakam // . tRNadhAnyAnAzca dvayaSAm // vyavAmityarthaH / kuzAH |kaashaaH| . mASAH / tilAH / bacAntu godhUmAH // vaH sNkhyaayaaH|| paJca ctsrH|| svAGgaziTAmadantAnAm // ziT sarvanAma / karNaH / oSThaH / vizvaH // pANinAM kupUrvam // kavargAt pUrvamAdirudAttaH / kAkaH, tR
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / kaH / zukeSu me / prANinAM kim / udakam // khayyuvarNa kRtrimAkhyA cet // khayi pare pUrvamAdi uvarNamudAttaM syAt / kandukaH // UnarvannantAnAm // una, varuNaM borizAdasam // svasAraM tvA kRNavai / van / pIvAnaM meSam // varNAnAntaNatinitAntAnAm || AdirudAttaH / etaH / hariNaH / zitiH / pRzniH / harit // hUsvAntasya hrasvamanRttAcchIlye // Rdvarja hrasvAntasyAdibhUrta hrasvamudAttaM syAt / muniH // akSasyAdevanasya || AdirudAttaH / tasya nAkSaH / devane tu akSairmA dIvyaH // ardhasyAsamone || arddha grAmasya / sarvezake tu arddha 409 pippalyAH // pItadravarthAnAm || AdirudAttaH / pItaduH saralaH // grAmAdInAJca / grAmaH // somaH / yAmaH // lubantasyopameyanAmadheyasya || sphigantasyeti pAThAntaram / sphigiti lupaH prAcAM saMjJA / cazceva caJcA || na vRkSaparvatavizeSavyAghrasiMhamahiSANAm / eSAmupameyanAmnAM nAdirudAttaH / tAla iva tAlaH / meruriva meruH / vyAghraH / siMhaH / mahiSaH // rAjavizeSasya yamanvA cet / yamanvA vRddhaH / AGga udAharaNam / aGgAH pratyudAharaNam // ghAvante dvayozva bavhaSo guruH // ante laghau dvayozca laghvoH satoH bavhaSkasya gururudAttaH / kalyANaH / kolAhalaH / iha gurUNAM madhye ya AdirityarthobhipretaH / tena vRSAkapiri 52
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 shbdkaustumaa| .. [1.10 tyatra vyapadezivadbhAvenAdibhUte siddham / tena vRSAkapyanItyA. disUtrasthA vRttyAdigranthA na virudhyante // krItavatparimANAdityAdisUtrasthabhASyAdigranthAzca saGgacchante / nanvavemapyanyatoDISiti sUtre sAraGgakalmASazabdau laghAvanta ityAdinA madhyodAtAviti haradattagrantho virudhyataiti cet / satyam / Adizabda iha nAnvetItyeva sAram // strIviSayavarNA pUrvANAm // eSAM pANAmAdirudAttaH / strIviSayaH / mallikA / varNaH / zyenI / hariNI / akSuzabdAt pUrvostyeSAntekSupUrvAH / tarakSuH // zakunInAJca laghupUrvam // pUrva laghUdAsaM syAt / kukkuttH| tittiriH|| nartuprANyAkhyAyAs // yathAlakSaNaM prAptamudAttattvaM na / vasantaH / kukalAsaH // dhAnyAnAM ca vRddhakSAntAnAm / / AdirudAttaH / kAntaH / zyAmAkAH / SAntaH / maassaaH|| janapadazabdAnAmaSAntAnAm // kekyH|| hayAdinAmasaMyuktalAntAnAmantaH pUrva vA // hayiti halA saMjJA / palalam / shllm| hayAdInAM kim / ekalaH / asaMyukteti kim / mallA // igantAnAJca dvayaSAm // AdirudAttaH / kRSiH // .. . iti dvitIyaH paadH|| - - atha dvitIyaM prAgISAt // ISAntasya halAderityataH prAk dvitIyAdhikAraH // - vyacAM prAG makarAt // makaravarUDhatyataH prAk vyacAmi- tydhikaarH||
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / svAGgAnAmakurvAdInAm // kavargarephavakArAdInvarjayitvA syacAM svAGgAnAM dvitIyamudAttam // lalATam / kurvAdInAntu ka polaH / rasanA / vadanam // mAdInAJca // vyacAM dvitIyamudAttam / malayaH / makaraH // zAdInAM zAkAnAm // zItanyA / zatapuSyA | pAntAnAM gurvAdInAm // pAdapaH / AtapaH / laghvAdInAntu / anUpam / dvyacAntu nIpam // . 411 yutAnyaSyantAnAm // yutAditritayAntAnAM dvitIyamudAttam | yutaM, ayutam / ani, dhamaniH / aNi, vipaNiH // makaravarUDhapArevatacitastekSvAjiMdrAkSAka lomAkASThA peSThAkAzInAmAdirvA // eSAmAdirdvitIyo vodAttaH / makaraH / varUDha ityAdi / chandasi ca // amakarAdyartha ArambhaH / lakSyAnusArAdAdirdvitIyaM vodAttaM jJeyam // kardamAdInAJca || AdidvitIyaM vodAttam / karddamaH // . sugandhitejanasya te vA // AdirdvitIyante zabda veti trayaH paryAyeNodAttAH / sugandhitejanAH // napaH phalAntAnAm || AdirdvitIyaM vodAttam / rAjAdana phalam // yAntastyAt pUrvam || kulAyaH // Antasya ca nAlaghunI // nAzabdo laghu ca udAtte staH / sanAthA sabhA | zizumAroduMbaravalIvardoSTrAra purUravasAJca // antyAt pUrvamudAttaM dvitIyaM vA // sAGkAyakApilyanAsikya dAvaghATAnAm // dvitIyamudAtaM vA / sAGkAzyamityAdi //
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412. zabdakaustubhaH / [1 10 ISAntasya hayAderAdirvA // hayAdehalAdeH / halIpA / kAlISA // ... uzIradAzerakapAlapalAlazaivAlazyAmAkazarIrazarAvatdRdayahiraNyAraNyApatyadevarANAm // eSAmAdirudAttaH syAt // __ mahiSyaSADhayorjAyeSTakAkhyA cet // AdirudAttaH / mahiSI jAyA / aSADhA upadhAti // iti tRtIyaH pAdaH // zakaTizakavyorakSaramakSaraM paryAyeNa // udAttam // zakaTiH / zakaTI // goSThajasya brAhmaNanAmadheyasya // akSaramakSaraM krameNodAttama / goSThajo brAhmaNaH / anyatra goSThajaH pazuH / kRduttrpdprkRtisvrennaantodaattH|| . pArAvatasyopottamavarjam // zeSa krameNodAttam / paaraavtH|| dhuumrjaanumunyjkeshkaalvaalsthaalaapaakaanaamdhuujlsthaanaam|| eSAzcaturNA dhUprabhRtIMzcaturo varjayitvA ziSTAni krameNodAttAni / dhUmrajAnuH / muJjakezaH / kAlavAlaH / sthAlIpAkaH // kapikezaharikezayozchandasi / kapikezaH / harikezaH // nyasvarau svaritau // spssttm|nykuntaanHvyckssytsvH|| nyarbudavyalkazayorAdiH // svaritaH syAt // tilyazikyakAzmayadhAnyakanyArAjanyamanuSyANAmantaH // svaritaH syAt / tilAnAM bhavanaM kSetraM tilyam / yatonAva iti prApte // . bilvabhakSyavANicchandasi // antasvaritAni // tvattvasamasimetyanuccAni // starIrutvat / uta tvaH pazyam / nabhantAmanyake same / simasmai //
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / simasyAtharvaNanta udaattH||aathrvnniti praayikm|ttr dRSTasyetyevaMparaM vA / tena vAsastanute simasmAityugvedapi bhavatyeva // nipAtA AyudAttAH // svAhA // upasagAzcAbhivarjam // evAdInAmantaH // evamAdInAmiti pAThAntaram / eva evaM nUnam / sh| te putra sUribhiH saha / SaSThasya tRtIye sahasyasa iti prakaraNe sahazabda AdhudAtta iti tu mAJcaH / taccintyam / / vAcAdInAmubhAvadAttau // ubhaugrahaNamanudAttaMpadamekavamityasya bAdhAya // caadyonudaattaaH|| spaSTam // __ yatheti pAdAnte // tannemimRbhavo yathA / pAdAnte kim / yathA no aditiH karat // prakArAdidviruktau parasyAnta udAttaH // padupaTuH / zeSaM sarvamanudAttam // zeSa nityAdidviruktasya paramityarthaH / pramAryam / divadive // iti zAntanavAcAryapraNIteSu phidasUtreSu turIyaH padam // prAsaGgika samApya prakRtamanusarAmaH // ___ apRkta ekAl pratyayaH // ekAl pratyayo yaH sopRktasaMjJaH syAt / saMjJApradezA verpRktsyetyaadyH|eketi vyarthamAnipAtaekAjityekagrahaNena varNagrahaNejAtigrahaNamiti jJApanapi algraha sAmarthyAdeveha vyaktiparatvAt / kiJca sUtramevedaM vyrthm| apRktama. dezeSvalgrahaNenaiva siddheH / na ca surAM sunotIti surAsut tamAcakSANaH surA ityatra dhAtvavayavasya sasya lopaH syAditi vAcyam / pratyayApratyayaparibhASayA gatArthatvAt / vibhaktisAhacaryAcca / yathAsUtrArambhapi tisAhacaryAtserapi tiGa eva gra
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 . zabdakaustubhaH / ..[1 a. haNAdamaitsIditi sico na bhavati / berapRktasyetyatra tu vakArekArayoranyataramanunAsikamAzrityApRktagrahaNaM pratyAkhyAsyataeva // tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH krmdhaaryH||smaanaadhikrnnaavyvsttpurussH karmadhArayasaMjJaH syAt / saMjJApradezAH puMvatkarmadhArayetyAdayaH / samAnAdhikaraNe pade Azrayatvena stosyetyarzaAdyac / yadi tu pUrvakAlaiketi prakaraNasyAnte karmadhArayazceti kRtvA tatpuruSAnuvRttyA paryAye labdhe cakArAgatizcetyAdAviva samu cayaH sAdhyate tadedaM sUtraM zakyamakartum // . prathamAnirdiSTaM samAsaupasarjanam // samAsavidhAyakaM zAstraM samAsaH / tAdAt / samasyateneneti vyutpattyA vA / tatra prathamayA yanirdizyate tadupasarjanaM syAt / dvitIyAzritAdibhiH kRSNAzritaH / mahAsaMjJAkaraNamanvarthasaMjJArtham / loke hyapradhAnamu. pasarjanamAhuH / tena rAjJaH kumAryA rAjakumAryA ityabhayoH SaSThIti sUtre prathamAnirdiSTatvAvizeSepi rAjaivopasarjanaM na tu ku. mArI / tena kumArIzabdasya na pUrvanipAto na vA gostriyoriti dUsvaH / na ca rAmaH kumArIti prathamAntenaiva vigraha iti bhramitavyam / mUlAbhAvAt tathA ca tatpuruSetulyArthatRtIyAsapta. mIti sUtre parame kArake parameNa kArakeNetyAdAvatiprasaGgamAzaMkya lakSaNapratipadoktaparibhASAbalena samAhitaM bhASye / anekamanyapadArthaiti sUtrapi bhASyakaiyaTayoH spaSTametat / prathamAntenaiva vigraha . iti niyamo nAstIti pariniSThitavibhakta yava vigrahasyocitattvA ca / ata eva pUraNaguNati samAnAdhikaraNena SaSThIsamAsaniSedhopi saGgacchate / ata eva caikavibhakticApUrvanipAtaityasya viSayalAbhaH / syAdetat / uktarItyA sUtrabhASyAdisvarasAnyAyAcca dvitIyAdyantatayA pariniSThitasya prathamAntena vigraho
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / nAstItyevocyatAm tatkimucyate niyamo nAstIti / satyam / asti tatrApyAlambanam / tathAhi / rAjakumAryA ityAdeH pariniSThitasyArthapradarzanapare laukike vigrahavAkye prakRtibhAgamAtraM vyAkhyayaM na tu samAsottaravibhaktirapi / nahi SaSThI SaSThayA vyAkhyeyA kintvanuvAdamAtraM tat / tatra prAtipadikArthamAtravyAcikhyAsAyAM prathamayA vigrahaH kena vAryate / ata eva harItakI bhunkSva rAjan mAteva hitakAriNImityAdiprayogAH saGgacchante / mAtoti prathamAntena samAse bAdhakAbhAvAt / ata eva pacatIti pAcakastaM pAcakamityAdyapi samyageveti dik / tasmAd dvitIyAcantasya pariniSThitasya prathamayA pariniSThitayA vA vigraho na tu tadRbhayabhinnayeti niSkarSaH / syAdetat / yadyanvarthasaMjJeyaM yAcakandArako gogarbhiNItyAdiSu vizeSyasya pUrvanipAto na syAditi cet / vRndArakanAgakuJjaraiH pUjyamAnaM catuSpAdogArbhajyetyAdau vidhivAkye prathamAnirdezasyAnanyArthatvAdadoSaH / tasmAtsati sambhave vyavasthApakamanvarthatvamiti sthitam / / ___ ekavibhakti cApUrvanipAte // arthAdhikArAdiha samAsArthamalaukikaM vigrahavAkyaM samAsaH / tatra vizeSyasamarpake pade pra. yogabhedAdanekavibhaktiyuktapi yaniyatavibhaktikaM tadupasarjanasaMjhaM syaatpuurvnipaatetrsminkaayeN| atikrAnto mAlAmatimAlaH / i. hAtikAntamatikrAntenetyAdikrameNa sakalavibhaktiyogepi mA. lAzabdastha dvitIyAniyamAt saMjJAyAM satyAM gostriyoriti huusvH| evaM niSkauzAMbirityAdi / ekavibhaktAvaSaSThayantavacanam / neha / arddha pappalyA ardhpipplii| nanvevaM pazcakhavIna sidhyet / satyam / ata eva saMjJApUrvakatayA vyavasthitavibhASAzrayaNena vArddhapippalI sAdhayitvA SaSThayanteti vArtikaM nArabdhavyamiti prA
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 mANikAH / vastutastu ekadezisamAsaviSayakoyaM niSedhaH / na cAtra prmaannaabhaavH|pnyckhttviiti dvitIyabhASyasya prmaanntvaat| iti zabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya dvitIye pAde prathamamAnhikam // - arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam // DitthAdInyavyutpannAnyudAharaNam / avyutpattipakSasya cedameva jJApakam / yattu vyutpattipakSepi nipAtArthamanukaraNArtha cedamiti haradattenoktam / tanna / tatrApi prakRtyAdikalpanasambhavAditi bodhyam / vastutastu bahupaTava ityAdyarthamidam / na ca taddhitagrahaNe matvarthalakSaNayA nirvAhaH / pacatakItyAdAvativyApteH / avyutpattipakSastu kamigrahaNena siddhe kaMsagrahaNenaiva jJApyaH / jJApite ca tatrApyanenaiva saMjJA sidhyati / nanvetadeva jJApakam / bahucapUrve kRtArthatvAdityavadheyam / arthavatkim / dhanaM vanamityAdau prativarNa saMjJA mA bhUt / syAdetat / viziSTarUpopAdAnaviSayatayA arthavatparibhASAyA ihApravRttAvapi adhAturapratyaya iti paryudAsAdeva siddham / na cAdhIte yAvaka ityAdau iGkanau nirarthakAvapi dhAtupratyayau sta iti vAcyam / aDAdivyavasthAyai iGa evArthavattvasvIkArAt / svArthikAnAJca prakRtyarthenArthavattvAt / na cedaM kalpanAmAtramiti vAcyam / DitthAdAvapi tathAtvAt / uktaM hi / arthavattA nopapadyate kevalenAvacanAt siddhaM tvanvayavyatirekAbhyAmiti / . kalpitAbhyAmiti hi tadarthaH / vastutaH padasphoTavAkyasphoTayo- . revArthavatvAt / satyam / uttarArthamarthavadgrahaNaM iha tu spaSTArtham / adhAtuH kim / ahan / nalopo mA bhUt / na ca supodhAtviti dhAtugrahaNAt dhAtorneyaM saMjJeti vAcyam / zyenAyate ityAdau pratyayAnte dhAtugrahaNasya caritArthatvAt / apratyayaH kim / paca
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 2 A. zabdakaustumaH / 417 tIti tipo mA bhUt / supopyevam / na caivantadanteSu ativyAptitAdavasthyam / uttarasUtre taddhitagrahaNasya niyamArthatvAt / tadvitAntAnAmeva natvanyapratyayAntAnAmiti / na ca tatrApi saM. jJAvidhitvena tadantagrahaNaM durlabhamiti vAcyam / arthavadityanuvRttisAmarthyAttatsiddheH / prazaMsAyAM hi matura / ekArthIbhAvena laukikaprayoge prasiddhatvaJca prazaMsArthaH / adhAtupatyayAviti siddhe nadvayopAdAnaM spArtham / mahAsaMjJAkaraNaM praacaamnurodhaat|| kRttaddhitasamAsAzca // arthavanta ete prAtipadikasaMjJAH syuH / vizeSaNasAmarthyAttadantavidhiH / na hi jahatsvArthAyAM vRttau kRtAntaddhitAnAM cArthosti / bhUtapUrvagatilabhyastu na praza. staH saH / bhit / chit / atrAdhAturiti paryudAse prApte kartA hartA, atra taddhitAntAnAmeveti niyamena nirAse prApte, sannihitattvAcca kRdrahaNena prAguktameva vAdhyate natu samAsagrahaNakRto niyamopi / tena kRddhahaNaparibhASAnupasthAnAt mUlakenopadaMzamiti vAkyasya na bhavati / nanu bAdhyasAmAnyacintAyAM samAsaniyamopi bAdhyeta / vizeSacintAyAM tu madhyepavAdanyAyAvatArAttaddhitaniyamopi na bAdhyateti cet / satyam / Aye eve. ha pakSaH / na ca vAkyotiprasaGgaH / zabdAdhikAramAzrityehArthavacchabdenaikArthIbhAvavivakSaNAt / atizaye matuHsmaraNAt / vakSyamANarItyA apratyaya iti niSedhaH pratyayAntapara iti pakSe tu madhyepavAdanyAyAt sarveSTasiddhiH / apratyaya ityasya pratyAkhyAnapakSepi purastAdapanAdanyAyAdiSTasiddhiriti dik / tddhitH|aupgvH / atrAnena pUrveNa vA saMjJA niyamavidhInAM vidhirUpeNa niSedharUpeNa vA pravRttiriti matabhedasyoktatvAt / evaM samAsepi / na cAsamarthasamAseSu vidhyartha samAsagrahaNamiti vA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 zabda kaustubhaH / [ 1 a0 cyam / arthavagrahaNAnuvRtteruktatvAt / asamarthAnAM tarhi kathaM saMjJeti cet, dharmigrAhakamAnAdeveti gRhANa / asUryalalATayorityAdinA hi samAsaupapade krudvidhIyate / upapadaJca mahAsaMjJAkaraNabalAdvibhaktayantameva / na caitramapi strIpratyaye tadAdiniyamAbhAvAdrAjakumArItyAdau pratyayAnte vidhyarthaM taditi vAcyam / antaraGgasyApi halGayAdilopasya lugviSaye pravRttyA zrUyamANaeva supi samAsapravRtteH / ata eva gomatpriya ityAdau numAdayo neti vakSyate / tasmAtprakRte samAsagrahaNaM niyamArtha sadvAkyasya saMjJAM nivartayatIti sthitam / niyamazca sajAtIyApekSaH / yatra pUrvo bhAgaH padamuttaraca pratyayabhinnaH tAdRzasya samudAyasya cessyAcA samAsasyaiveti / SaDvidhepi samAse pUrvabhAgasya padatvAvyabhicArAt / tena bahucpUrvasyAstyeva saMjJeti bahupaTava iti TakArasyodAttatA labhyate / prathamasya jaso luki citaH prakRte vharthamiti citsvare kRte punarvibhaktyutpatteH / anyathA tu jaseodAttaH syAt / uttarathetyAdi kim / hariSvityAderanena vyAvRttirmA bhUt / evamastu, ko doSa iti cet / gRNu / tathAsati janmavAnityAdau taddhitAnte vidhyarthaM taddhitagrahaNaM syAt rAjAnAvityAdestu prAtipadikasvaM kena vAryatAm / * na tAvadanena niyamena, pUrvabhAgasyApadatvAt / nApi taddhitagrahana tasyoktarItyA niyamArthatvAyogAt / na ca supodhAnuprAtipadikrayoriti dhAtugrahaNaM pratyayAntAnAM prAtipadikasaMjJA neti jJApakamiti vAcyam / tasya prAsAdayitItyAdau hariSvitivadaprAtipadike caritArthatvAt / nApi GacAbgrahaNaM jJApakam / liviziSTaparibhASayA siddhau tasyAnyArthatAyA eva siddhAntayiSyamANatvAt / tasmAduktameva sAdhu / yadyapi prakRtipratyayabhA -
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 419 * vAnApannasaMghAtaviSayako niyama ityapi suvacaM tathApi sarUpa. sUtre samudAyAdvibhaktyutpattiriti granthaM yojayitumidaM gauravamAdRtam / niSkarSe tu tathaivAstu / tathA ca taddhitagrahaNaM niyamArthamava / bhedasaMsargadvArakamarthavattvamiti kaiyaTasyApyayameva bhAvaH / bhede parasparaparihAreNa prayoge sati yaH saMsargastadvArakamityarthAt na tu bhedaH saMsargo vA dvayaM vA vAkyArtha ityAzayena tadnthaH / bahucsamAsayorUpyAlAbhAt / yadvA / sAtpadAdyoriti sAtigrahaNAtpratyayo na prAtipadikamiti siddhe pUrvasUtrasthaM pratyayagrahaNaM sAmarthyAttadantaparam / taddhitagrahaNantu vidhyarthameva / syAdetat / pakSatrayapi rAjapuruSAvityAdau puruSAvityAdeH saMjJA durvAreti prAtipadikAvayavatvAtsupo luk syAditi cenmaivam / jahatsvArthAyAmAnarthakyAt / ajahatsvArthAyAmapi pUrvapadavinimuktasya viziSTArthaviraheNa tatsahitasyaiva viziSTArthagamakatvAt / prazaMsAyAM hi matuvityuktam / evaM ghaTapaTAvityAdAvapi militayoreva padayoH sahabhUtArthatA / pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvAcca / ghaTAvitvaMzo nArthavAniti / etenAsamarthasamAse dazadADimAdivadanarthaka vidhyartha samAsagrahaNaM kiM na syAditi codyaM pratyuktam / arthavadrahaNasyehArthatAyA evoktatvAditi dik / yadi tu naiyAyikarItyA arthavattvaM vRttimattvaM tacca samAsasya nAstyAzritya samAsagrahaNaM vidhyartham / taddhitagrahaNamapi tathA / apratyaya iti tu pratyayavAraNArthamityAzrIyate tathApi na kSatiH / taddhitagrahaNasya tadviziSTaparatAmAzritya bahupaTava ityasya susAdhatvAt / kintvasminpakSe siddhAntavirodhaH mUlakenopadaMzaM pacatakItyatrAtiprasaGgazceti yathAsthitamevAstu / iha prakaraNe yathAzrutAH prAcAM granthA dRSTA evetyavadheyam / ni
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 zabdakaustumaH / [1 a0 . pAtasyAnarthakasya prAtipadikasaMjJA vaktavyA yeSAM ghotyopyoM : nAsti tadarthamidam / avadhati / anuktasamuccayArthAccakArAtsidamidam / anukaraNeSu tu anukaraNena sahAbhedavivakSAyAmarthavavAbhAvAna prAtipadikatA, bhUsattAyAmiti yathA / bhedavivakSAyAM tu saMjJA syAdeva / bhuvovugiti yathA / na cAdhAturiti payudAsApattiH / prakRtivadanukaraNamityAtadezasyAnityatayovaGaze pravRttAvapi saMjJAMze apravRttisambhaSAt / etacca RlakasUtre upapAditam // huskho napuMsake prAtipadikasya // klIve prAtipadikasyAja- . ntasya hUsvaH syAt / zrIpaM kulam / prAtipadikagrahaNasAmarthyAneha / kANDe / kuDye / iha tvantAdivaccetyatidezenAsti prAptiH / na ca dvikapakSe vAriNIiti vyAvartya kRtArthatota vAcyam / tatrApi prAtipadikamityasyAnuvRtyA siddha sAmarthyasya suvacatvAt / lakSyAnurodhena pakSAntarasyaiva sugrahatvAcca / yadvA kAryakAlapakSaM pratyayAntasya neti prasajyapratiSedhaM cAzritya samAdheyam / na caivaM brahmabandhurityatra svAdayo na syuriti vAcyam / liGgaviziSTaparibhASayA zvazrUrityatreva ttsiddheH|| ___ gostriyorupasarjanasya // upasarjanaM yo gozabdastAdRgeva ca yatstrIpratyayAntantadantasya prAtipadikasya hrasvaH syAt / citraguH / niSkAzAmbiH / upasarjanasya kim / sugauH / raajkumaarii| strIzabdaH svaryate / tena svayadhikAroktapratyayagrahaNAneha / atilakSmIH / atizrIH / kathaM gokulaM rAjakumArIputra iti cet / zRNu / upasarjanasya sasaMbandhikatayA yasya prAtipadi. kasya isvo vidhIyate tadartha prati yadyuttarapadabhUtayorgostriyorguNIbhAvastadedaM isvatvam / na ceha tadasti / goH kulaM
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 421 prati guNIbhAvepi gAM pratyatathAtvAt / kumAryAzca putraM prati guNIbhAvapi rAjAnaM pratyatathAtvAt / zAstrIyaM cehopasarjanaM gRhyate / kRtrimatvAt / ata eva pratyayamAtrasya tathAtvAsambhavAttadantalAbhaH / yadi tu laukikamupasarjanatvaM gRhItvA pratyaya eva vizeSyeta tadA harItakyAH palAni harItakya ityatrAtivyAptiH syAt / spaSTaJcedamupamAnAnisAmAnyavacanairiti sUtre bhASye / atha kathaM rAjakumArImatikrAntotirAjakumAriti / anupasarjane strIpratyaye tadAdiniyamo netyuktatayA rAjaku. mArIzabdasya strIpratyayAntatvAdityavehi / atikrAntamprati hyasAvupasarjanaM na tu rAjAnampratIti vivekaH / atratyaH kaiyaTastvApAtata ityavadheyam / atra vArtikam / Iyaso. bahuvrIhau puMvadacanamiti / IyasantAdyaH strIpratyayastadantAnto yo bahuvrIhistatra isvo netyarthaH / gostriyoriti isvo vihitH| tatra puMsi yathA strIpratyayAntatA nAsti tatheha bodhyamityevaM vacanavyaktayA hrasvAbhAvaH paryavasyati / bavhayaH zreyasyo yasya sa bahuzreyasI / Iyasazcati kaniSedhaH / bahuvrIhau kim / atizreyasi // luktaddhitaluki // taddhitaluki sati upasarjanastrIpratyayasya luk syAt / luk tAvatpratyayasyaiva sambhavati / na tu tadantasya / ata evopasarjanamiha laukikam, na tu pUrvavacchAstrIyam / asambhavAt / na hi pratyayamAtraM zAstrIyamupasarjanam / AmalakyAH phalamAmalakam / nityaMvRddhazarAdibhya iti mayaTaH phale luk / tatonena gaurAdiGISo luk / iha pUrvasUtrasyAvakAzo niSkauzAmbiH / asyAvakAza Amalakam / paJca indrANyo debatA asya paJcendra ityatra tu paratvAllugeva //
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 zabdakaustubhaH / [1 a0 . igoNyAH // goNyA itsyAtaddhitaluki / lukopavAdaH / paJcabhirgoNIbhiH krItaH paTaH paJcamoNiH / dazagoNiH / goNIzandaH parimANavacana Avapanavacanazca / tatrAdyAtmAgvateSThaa / dvitIyAdAhIyaSThak / tayoradhyaqata luk // lupi yuktavadvyaktivacane // prAcAmidaM sUtraM dUSaNArtha pA. Niniranuvadati / lupi sati prakRtivalliGgavacane staH / paJcAlAH kSatriyAH pulliGgabahuvacanaviSayAH / teSAM nivAso janapada: paJcAlAH / paJcAlasyApatyAni bahUni / janapadazabdAt kSatriyAda / te tadrAjAH / tadrAjasya bahuSu / tatastasyanivAsa ityaNo jAnapade lup / lupi kim / latraNassUpaH / saMsRSTe / lavaNAlluk / vyaktivacane kim / harItakI paJcAlA ityAdiSu Sa yA atidezo mA bhUt / samAse uttarapadasya bahuvacanasya lupaH / niyamAmidam / mathurA paJcAlAH / uttarapadaspaiveti niyamAnneha / pazcAlamathure / bahuvacanasya kim / godau grAmo mathurA ca godamathurAH / pUrvapadasya dvitvAtidezaH syAdeva // . vizeSaNAnAJcAjAtaH // lubarthasya vizeSaNAnAmapi tadlliGgavacane sto jAti varjayitvA / paJcAlA ramaNIyAH / gAdau ramaNIyau / ajAteH kim / paJcAlA janapadaH / godau grAmaH / kathaM tArha paJcAlA janapado ramaNIya iti / jAtivizeSaNatvAditi gRhANa / paJcAlavizeSakatve tu ramaNIyA iti bhavatyeva / syAdetat / luponyatrApIdaM tulyam / badakSi ityatra sUkSmakaNTakA sUkSmakaNTaka iti prayogayorvazeSyabhedena vyavasthAsvIkArAta, tAtka sUtreNa / satvam / muNavacamAnAmAthayato liGgavacanAnIti sUtrArthaH / tathAhi / jAtibhinnAni yAni vizeSaNAni teSAM yuktavat ziSyavadikhaH / guNavacanAnAmityu
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 423 dghopepi jAtibhinnaM guNazabdArthaH / taduktamamareNa / strIdArAdyairyadvizeSyaM yAdRzaiH prastutaM padaiH / guNadravyakriyAzabdAstathA syustasya bhedakA iti // sAmAnye napuMsakasya nyAyaprAptasyApavAdoyam / tena zuklaM paTA iti na bhavati / anityazcAyamatidezaH / saMskRtaMbhakSA ityAdiliGgAt / lkssyaanurodhaavyvsthaa| harItakyAdiSu vyktiH|| niyamAmidam / tena vacanaM na yuktavat / harItakyAH phalAni harItakyaH / gaurAdiGISantAdanudAttAdezceti lup / khalatikAdiSu vacanam // ayamapi niyama eva / khalatikasya parvatasyAdUrabhavAni vanAni khalatikaM vanAni / khalatiko varaNAdiH / manuSyalupi pratiSedhaH // manuSyalakSaNe lubarthe vizeSaNAnAM pratiSedhaH / lubantasya tu bhavatyeva / caJcA tRNamayaH pumAn / sa iva caJcAbhirUpaH / saMjJAyAmiti kan lummanuSyaiti lup / carmavikAravizeSovadhikA / sa iva vadhikA drshniiyH| tadiha dve vArtike Adyasya tRtIyantu dvitIyasyApavAda iti sthitam / idaM tvavadheyam / ihAbhirUpadarzanIyapadayorvizeSyaliGge pratiSiddhe napuMsakatvaM prAmoti / bhASyakArIyodAharaNasAmarthyAnna bhavatIti // tadaziSyaM saMjJApramANatvAt // tat yuktavadvacanam / aziSyam, akartavyam / kutaH / saMjJAnAM pramANatvAt / ayaM bhAvaH / paJcAlA varaNA ityAdayo na yaugikAH / tannivAsepi dezAntare aprayogAt / deze tannAmnItyadhikRtyAdUrabhave pratyayavidhAnAca / kintu saMjJAzabdA ete / te ca yalliGgasakhyatayA loke pra. siddhAstatra pramANabhUtA eva / tadarthapramANakA ityarthaH / yathA Apo dArA vanaM gRhAH sikatA varSA ityAdau neha zAstrenuzAsanamAracyaM tadarthamapi mAstu / kiJca //
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 . zabdakaustumaH / [1 a. - lubyogAmakhyAnAt // lubapyaziSyaH / janapadalue varaNAdibhyazceti / kutaH, yogasyAvayavArthasyeha aprakhyAnAt, * apratIteH / tathA cAtra tasyanivAso'dUrabhavazcati taddhito naivo. tpadyate kiM lupo vidhAnanetyarthaH // .. . yogapramANe ca tadabhAve 'darzanaM syAt // cakAro hyarthe / yadi hi yogasyAvayavArthasyedaM pramANaM bodhakaM syAttadA tadabhAve na dRzyeta / dRzyate ca sampati / vinaiva kSatriyayogaM janapade paJcAlazabdaH / na ca bhUtapUrvagatiH / kSatriyayAgAddeze dezayogAdvA kSatriye zabda ityatra vinigamakAbhAvena vaiparItyasyApi suvacatvApattariti bhAvaH / atokSAdivannAnArthA evaite iti tattvam // pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAt // pratyayArthaH pradhAnamityevaMrUpaM vacanamapi aziSyaM kutaH arthasya lokata eva siddheH |aakhyaatsy kriyApradhAnatayA vybhicaaraacetyrthH|" kAlopasarjane ca tulyam // atItAyA rAtre pazcAdena AgAminyAH pUrvAdena ca sahito divaso 'dyatanaH / vizeSaNamupasarjanamityAdikrameNa kAla upasarjanaM ca pUrvAcAryaiH paribhApitaM tatrApi tulyam / aziSyatvaM samAnamityarthaH / lokaprasiddhatvAdeveti bhAvaH // jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAm // brAhmaNAH pUjyAH / brAhmaNaH pUjyaH / ekopyartho kA bahuvadityatidezAvizeSaNAdapi siddham / bahUnAM vacana bahuvacanaM pratipAdanamiti vyAkhyAnAccAtidezaH phlitH|| - asmado dvayozca // ekatve dvitve ca vivakSite 'smado bahuvacanaM vA syAt / vayaM brUmaH / pakSe ahaM bravImi / AvAM brUva iti
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 425 vA / savizeSaNasya pratiSedhaH / paTurahaM bravImi / kathaM tarhi tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJAbhimAnonnatA iti bhartRhariH / atrotatvasya vidheyatvAdbhavatyeva / anuvAdyavizeSaNaparatvAtmatiSedhasyeti haradattaH / bhASye tvetatsUtraM pratyAkhyAtam / tathAhi / ahaMkArAvacchinnebhyastAnAJcakSurAdIndriyANAM tattAdAtmyAdahamullekha gocaratA bhedAbhedapratItizca / ahaM zRNomIti vanmama zrotraM zRNotItyapi vyavahArAt / tatra cakSurAdInAM bahutvAdedasvAtantryayorvivakSAyAM vayaM brUma iti siddham / abhedamavivakSAyAM tu ekavacanam / na ca gauNatA / gaurohamityAdInAM yAvadvyavahAraM bAdhAbhAvAt / etena puSyAdigurAvekeSAmiti - ttikAreNa paThitamapi gatArtham / tvaM gururyUyaM gurava ityasyo - ktarItyA siddheH / ata evAcAryAH kathayantItyAdilaukikaprayogopi saGgacchate || phalgunIpropadAnAJca nakSatre // dvayorityanukarSAda dvive bahutvaprayuktaM kArya vA vidhIyate / tena vizeSaNepi siddhaM, pUrve phalgunyau pUrvAH phalgunyaH / pUrve proSThapade pUrvAH proSThapadAH / nakSatre kim / phalgunyau mANAvake / phalgunyojate ityarthaH / phalgunyapAdAbhyAM TANAviti TaH / TittvAnGIp / ekasyAntu / tArAyAM nemau zabdau prayujyete / udbhUtAvayavabhede samudAyaeva nirUDhatvAt / sUtre tu nakSatre iti prathamAdvivacanaM nakSatre yadyabhiyete ityarthAt // chandasi punarvasvorekavacanam / / dvayorekavacanaM vA syAt / punarvasurnakSatramaditirdevatA punarvasu vA / loke tudbhUtAvayavasamudAye nirUDhatvAdddvivacanameva / gAGgatAviva divaH punarvasU || vizAkhayozca / / prAt / vizAkhA nakSatramindrAgnI devatA / -
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 zabdakaustubhaH / [1 a. pakSe vizAkhe / chandasItyanuvRtteloMke vizAkheityeva / amarastu rAdha vizAkheti prayuJjAno dvivacananiyamaM necchati / sUtraM tUdAsInam / / tiSyapunarvasvornakSatradvandve bahuvacanasya dvivacanaM nityam // chandasIti na sambadhyate pUrvatra cakAreNAnukRSTatvAt / etadartha eva hi pUrvatra yogavibhAgaH / tiSya ekaH / punarvasU dvau / teSAM dvandvo bavharthaH / tatra bahutvaM dvitvavadbhavatItyatidezo 'yam / tiSyapunarvasU uditau / tiSyapunarvasU iti kim / vizAkhAnurAdhAH / nakSatreti kim / tiSya punarvasavo mANavakAH / ti. SyapunarvasuzabdAbhyAM nakSatreNa yuktaH kAla ityaN lubavizeSe / tato jAtArthe sndhivelaadisuutrennaaH| tasya zraviSThAphalgunyanurAdhetyAdinA luk / mANakattirayaM dvandvo na tu nakSatravRttiH / na cAyaM gauNaH / yaugikatvAt / nanu nakSatraityanuvRttyA siddhametat / kiM punarnakSatragrahaNena / atra bhASyam / paryAyANAmapi yathAsyAditi / tasyAyaM bhaavH| tiSya punarvasvoH zabdayorabhidheye nakSatre varcamAno yo nakSatrazabdAnAM dvandva iti vyAkhyAnAt / puSyapunarvasU sidhyapunarvasU ityapi sidhyatIti / syAdetat / yathA bhAvecAkarmakebhya ityakarmakazrutyAntaraGgaM dravyakarma niSidhyate na tu bahiraGga kAlAdi karma tathAntaraGgasya kAlasya vyAvRtyA bahavAstiSyapunarvasavotikrAntA ityAdeH siddhAvapi mANaSakasya bahiraGgasya vyAvRttaye punarnakSatragrahaNamastu / yadvA / ti. Syapunarvasvoriti yogaM vibhajya dezAntarasthamapi tiSyasya kA. rya nakSatraeveti vyAkhyAsyate / tena tiSyapuSyayornakSatrANi ya. lopa iti siddham / tasmAdvahiraGgavyAvRttyA yogavibhAgena vA kRtArtha nakSatragrahaNaM kathaM paryAyagrahaNArtha syAt / ucyate / akarmakazabdaH zrutyaiva karma vyAvartayan mukhyamantaraGgameva vyAvartta
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 427 yatIti yuktam / nakSatrazabdastu svArthArpaNapranADyA arthAntaraM vyAvarttayannavizeSAdubhau vyAvarttayatIti nAthaM phalam / nApi dvitIyam | puSyArthavacanasyAvazyakatvAt / ata eva pakSadvaye - pyaparitoSAdbhASye pakSAntaramuktam / dvandvaiti kim | yastiyastau purva yeSAnte tiSyapunarvasavaH / tiSyAdaya eva vibahuvrIhiNocyante / ato bhavatyayaM nakSatrasamAsaH na tu dvandvaH / bahuvacanasya kim / idaM tiSyapunarvasu / sarvo dvandvo vibhASayaikavat / nyAyasiddhaM cedam / prANyaGgAdInAM samAhAra evati hi niyamaH / na tu viparItaH / cArthedvandva iti pRthagvidhAnAt / prakRtasUtre bahuvacanagrahaNAcceti dik // iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya dvitIye pAde dvitIyamAnhikam // sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau // samAnAyAM vibhaktau yAni sarUpANyeva dRSTAni teSAM madhye eka eva ziSyate / anaimittikatvenAntaraGgoyamekazeSaH subutpatteH prAgeva jayantAbantaprAtipadikAnAM pravarttate / hariNI mRgI haritavarNA ca / tayoH sahavivakSAyAM hariNyau hariNyaH / kSitikSAntyoH kSamA / vAsona samyaka kSamayozca tasminniti zrIharSaH, zriyA~ narendrasya nirIkSya tasyeti ca / sakRcchratAtsakRdarthaH pratyaya iti mate zabdasArUpyepi dvandvaH syAt / athApi tantreNAnekArthatAbhyupagamyate evamapi sarvatra tantreNaiva bodhanIyamiti niyamAbhAvAt pAkSiko dvandvo durvAraH / Arabdhe tvekazeSe subantadvayavirahAt dvandvasyAprAptireva phalitA bhavati / ata eva ekazeSasya dvandvApavAdakatetyudghoSaH / ikoguNavRddhItyasya alontyApavAdakatota pakSe 'pavAdazandasyetthameva vyAkhyAtatvAt / ata eva ghaTau ghaTA
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 shbdkaustumH| [1 a0 ityAdInyapIhodAharaNAni / tatrApi aicchikasyAnekavyaktibodhoddezyakasyAnekavizakalitazabdaprayogasya ghaToyaM gha. Toyamiti bahuzo darzanena tadvadeva sahavivakSAyAM ghaTAvityAdidvandvasya duvArattvAt / etena vyartheSu ca muktasaMzayamiti vArtikaM dRSTvA nAnArthA evehodAharaNamiti bhrAmyantaH parAstAH / na ca padArthatAvacchedakabhedAbhAvAdghaTAvityAdau dvandaprasaktirneti vAcyam / cArthedvandva iti sUtreNa sAhityamAtre tadvidhAnAt / tasya cetaretarayogadvandve ekazeSe ca vizeSaNatvaM prayogopAdhitvaM vA / samAhAradvandve tu prAdhAnyena bhAnamityanyadetat / na caimapi ghaTakalazAvityAdidvandvApattiH / virUpANAmapi samAnArthAnAmiti vArtikena ekazeSAt / vastutastu sautra evAyamarthaH / rUpyate bodhyate iti rUpam, arthaH samAnaM rUpaM yeSAmiti sarUpAH / jyotirjanapadati samAnasya sabhAvaH / sarUpAzca sarUpAzca teSAmiti ekazeSaNa vyAkhyAnAt / na ca svAGge svavyApArAyogaH vyAkyAparisamAptinyAyAditi vAcyam / uddezyatAvacchedakarUpAkrAntatayA tulyAsyaprayatnamiti vatsvasminnapi pravRtteH / etadviSayavivecanaM tu aiuNityatraiva kRtam / ata eva jananIvAcino mAtRzabdasya dhAnyamApavAcinastRjantasya ca ekazeSa niSeddhaM pravRtte mAtRmAtroH pratiSedhaH sarUpatvAditi vArtike svAntargate mAtRmAtrorityatrApi niSedhapravRttiH / nanvarthavizeSopahitayoreva tatrAnuvAdaH / anyathA jananIvAcinorapi niSedhApatteH, tatkathaM zabdarUpapare svAntargate niSedhapravRttiriti cet / prakRtivadanukaraNamityatidezAditi gRhANa / sUtramate tUttarasUtrAdevakArotrAnukRSyate / tena ekavibhaktI yAni sarUpANyeveti vyAkhyAnAtparicchetRvAcinazcAptamiti sarvanAmasthA
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 'ne dIrghavidhAnAdasArUpyAdekazeSAbhAvaH / na ca vAcAnakaikazeSavirahepi zliSTarUpakasthalaiva tantranyAyAzrayeNa pAkSika ekazeSo mAtRmAtroH syAdevota vAcyam / yAnyekavibhaktau sarUpANyeva teSAmevaikazeSa iti niyamAt / na caivaM ghaTaghaTAviti pApAkSikaM durvAramiti vAcyam / tantrAvRttyAdyAzrayaNena sarUpANAmekazeSa evetyaparaniyamAzrayaNAt / tasmAt ghaTakumbhau ku. mbhakumbhau mAtRbhyAM ceti pAkSikamaniSTatritayaM prApta sUtreNAnena vAryate / ghaTAvityAdisiddhistu syAdevaitadvinApi hi / jAtipakSe vyaktipakSepIti nisskrsssNgrhH| syAdetat / devadeva ityAdAvapi tatryekazeSaH pAmoti / na caivibhaktAvityanena tadvAraNam / tasya sArUpyopalakSaNatvAdekazeSasya cAnaimittikattvAt / atha vakSyamANarItyA ekazeSavizeSaNatAM brUSe, tathApyanistAraH / devadeva ityatrApi SaSThIsamAsAdupari ekadibhakteH satvAt / antarvartinyostu lukA luptatvena pratyayalakSaNAbhAvAt / atrAhuH / sahavivakSAyAmeva ekazeSaH / itaretarayogadvandvasya viSaye iti yAvat / yatra hyanekasyArthasya militasyetarAnvayaH sa tathAbhUto viSayaH / uktaJca / anusyUteva bhinAnAmekA prakhyopajAyate / yadA sahavivakSAntAmAIdvandaikazeSayoriti // ayaJca viSayaniyamo 'bhidhAnavalAllabhyate vRddhoyUnetyAdisUtreSu sahayoge tRtIyAyAH prayogAcca / yadvA / pUrvamUtrAt dvandve ityanuvartate / aaadhikaaraacetretryogdvndvaavgmH| tena dvandve prasakte satIti vyAkhyAnAduktaviSayaniyamasiddhiH / na ca dvandve kRtaityeva vyAkhyAyatAmiti vAcyam / svarasamAsAntAdidoSaprasaGgena kRtadvandvAnAmekazeSa iti pakSasya dUSayiSyamANatvAt / etena sAravasAravormija iti zrIharSaprayAgopi
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 vyAkhyAtaH / saravyAM bhavAH sAravAH / te ca te AravasahitAzceti karmadhAraye sahavivakSAvirahAt / vidvanmAnasarAjahaMsetyAdizliSTarUpake tu mAnasameva mAnasamiti tantreNa prayogo. na tu sautra ekazeSaH / sahavivakSAvirahAt / sArava ityatrApi tathA syAditi cet / pakSe evameva / tAvatApi ubhayaprayogasya nirvAhyatvAt / na caivaM samAhAradvandvaviSaye ekazeSAnuzAsanAtpAkSikaM ghaTaghaTamityAdi durvArameveti vAcyam / tatrAnabhidhAnasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / astu vA ttraapyekshessprvRttiH| na caivaM napuMsakatApattiH / samAhAradvandva eva tadanuzAsanAt / tathA ca pratyartha zabdaniveza iti pakSe na brAhmaNaM hanyAdityAdau sakalavyaktisaGgraho bhaviSyatIti prativyaktilakSaNaM nAvatanIyam / ekavaccAsyAnyatarasyAmiti jJApakAdakazeSe kRte. ekavadbhAvo neti tu tattvam / ekazca ekazca dvau ca dvau cetyAdau tu dvandvaikazeSau ubhAvapi anabhidhAnenaiva vAraNIyau / utsargataH saMkhyAzabdepyevameveti bodhyam / viMzatItyAdau tvekazeSa iSTa eveti dik / evaM sthite sUtrAraMbhapakSepi bahuzo 'nabhidhAnasyaivAzrayaNAd ghaTaghaTAvityAdAvapi tathaivAstu kiM tamirAsArtha sUtrArambheNetyAzayena bhagavatA ekazeSaprakaraNaM pratyAkhyA. tam / na caivaM pitarAvityatra mAtuH zvazurAvityAdau zvazvAdazca pratItiH kathaM syAditi vAcyam / ekazeSArambhepi taulyAt / yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyIti cet, tarhi dvivacanAdyupAdhivizeSapuraskAreNa pitrAdizabdAnAmeva mAtrAdau zaktinirUDhalakSaNA ceti phalitorthaH / tathA ca lokavyavahArAdava tadgahasambhave na kiJcidanupapannam / na caivamagnicidityAdau kivAdayopi pratyAkhyAyatAmiti vAcyam / pratyayalakSaNena tugAga
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / maprAtipadikasaMjJAdyartha tadArambhAt / tadevaM sarUpANAM virUpANAM ca sarvamekazeSaM pratvAcakSANenApi bhagavatA sarUpasUtramAtraM tu zAstrIye vyavahAre saMjJAparibhASAdivadvinApi sahavivakSAmekazeSa vidhAtuM bhaviSyatItyAzayena dvivacanecItyatra ekazeSa iti bhASyabhihitamiti dik / ArabhyamANe tu sUtre yadyapi SaT pa. kSAH sambhavanti tathApi tatra trayo duSTA eva trayastu nirdoSA ityavadheyam / tathAhi / pRthaksarvebhyo vibhaktau parata ekazeSaH / ekavacanAntAnAzcAkRtadvandvAnAM vA samudAyAdekavibhaktau vA yugapadadhikaraNavacane vA anaimittiko veti SaT pakSAH / tatrAye ekazabdaH samAnaparyAyastathA ca vRkSa s vRkSa s iti sthite AdhayonivRttau s s vRkSa s iti sthite saMyogAntasya padAntasya lopa iti vyAkhyAne madhyamasya sorlopaH / saMyogAntaM yatpadaM tadantasyati vyAkhyAne tu halGayAdilopaH tatrApi sutisIti pratyayaiH prakRterAkSepa iti pakSe tu na kasya cillopaH / sarvathApISTarUpaM na sidhyatyeva / AdyantayonivRttau tu s vRkSa s s iti syAt / parayonivRttau tu vRkSa s s iti syAt / tathA vRkSA anityA ityAdAvantasupratyayazravaNaM syAditi duSTa eva prathamaH pkssH| dvitIye tu vRkSa s iti savibhaktikasyAvasthAnAt / dvivacanabahuvacanayoranutpattirekavacanazravaNaJca syAt / tRtIye tu dvandve iti anuvartya abhimatavAkyArthoM yadyapi labdhaM zakyate tathApi azva azva au iti sthite vibhaktayapekSAccheSAtpUrvamantaraGgatvAtsamAsAntodAtte kRte yadi pUrvazeSastArha sarvAnudAttaM padaM syAt / parazeSe tvantodAttaM syAt / iSyate tvAdyudAttam / azeH kanibvyutpAdanAt / yo azvebhirvahatevibhavohyazvA ityAdau tathaiva prayogAcca / kiJca Rkca Rkca RcAvi
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 tyatrAntaraGgatvAdRkpUriti samAsAnte kRte vibhakterakAreNa vyava dhAnAdekazeSo na syAt / samAsAnto hi samAsabhaktastameva na vyavadadhyAt / svarUpaM tu vyavadadhAtyeva / samAsArthottarapadasyAvayava iti bhASyamatepi virUpatvAdekazeSo durlabhaH / trirUpANAmapi samAnArthAnAmiti tu yadyapi prApnoti tathApi pakSe R ca ityasya zeSe TApi Rce RcA ityAdyapi syAt / evaM pathA pau ityAdyapi pakSe syAt / api ca karau karA ityAdi na sidhyet / prANyaGgAnAM samAhAra eveti niyamAt / api ca sarvecAmityAdau dvandve vibhASAjasIti pravartteta / ata eva virUpaikazeSo na kRtadvandvAnAM teSAmityAdau tyadAdIni sarvairityekazeSe sarvanAmatvAbhAvaprasaGgAttadevaM trayaH pakSA dRSTA iti sthitam / siddhAntastu tredhA / tathAhi / rAma rAma rAma ityatrAvayavAnAmiva samudAyasyApyekA prAtipadikasaMjJA tAvadasti / militenArthavatvAt / na cAryavatsamudAyAnAM samAsagrahaNaM niyamArthamityukteH kathametaditi vAcyam / niyamasya sajAtIyaviSayakatvena yatra samudAye pUrvo bhAgaH padaM tatraiva pravRtteH / ata eva bahupaTava ityazra prAtipadikatvaM bhavatyevetyuktamarthavatsUtre / tathA caikAdvirvacananyAyena samudAyaprAtipadikAdeva dvivacanabahuvacanayorutpattiH / tAvatApyavayavAnAM saMkhyAnvayenAnugrahasambhavAt / tathA ca samudAyAdekavibhaktau parata ekazeSaH / rAmakRSNAvityAdau tu yadyapyuktarItyA samudAyAdekavibhaktiH prAptA tathApi dvandvavidhA - ghanekaM savantamityasyAnuvRttyA bAdhyate / asminpakSe mAtRmAzrorapi ekazeSaH prAptaH / ekavibhaktAvityasyAvRttyA evakArasya cAnukarSaNena ekavibhaktau yAni sarUpANyeveti vyAkhyAnAna bhavati / yadvA yugapadadhikaraNavacanatAyAM dvivacanabahuvacanA 432
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / ntAnAmekazeSaH / dvandvopyevam / ajahatsvArthAyAM hi vRttau rAmakaSNAvityAdau pUrvapadamapyubhAvabhidhate tAvevottarapadamapi / na cAnyataravaiyarthyam / parasparasamabhivyAhAreNaivo bhayArthatAdhyavasAyAt / tathA ca dvandvasatteH prAgekaikArthatAvagamopa vRttAvubhayAbhidhAnAtmatyekaM dvivacanAdyutpattiH / evamakezeSavRttAvapi parArthAbhidhAnaM vRttiriti siddhAntAt / tathA ca rAmazca kRSNazceti laukikavAkya. syAdUraviprakarSeNa vigrahatayA pradarzanapi alaukikadandrakazeSayoH prakriyAvAkye rAma au kRSNa au iti pravizati / tathA ca vibhaktyantAnAmekazeSopi nidhi eva / atha vA upakramaeva yathA vyAkhyAtaM tadrItyA anaimittika evaikazeSaH / tathA ca pakSatrayaM sthitaM siddhAnte / atredamavadheyam / uktapakSatrayamadhyopi samudAyAdekavibhaktAviti pakSastAvat duSTa eva mAtRmAtArAvityatrAtiprasaGgaM vArayituM ekavibhaktAvityasya sarUpANyavetyetadvizeSaNatayA Avazyakattve sthite ekazeSavizeSavizeSaNattvAyogAt / AvRttau mAnAbhAvAt phalAbhAvAcca / na ca payaH payo jarayatI. tyAdivyAvRttiH phalam / sahavivakSAyAmityasya dvandvagrahaNavale. 'nAvazyavAcyattvAt / anyathA payaH payo nayatItyatra gANamukhyakarmaNorekazeSApatteH / devadeva ityAdAvatiprasaGgAcca / pra. tyuta AvRttyobhayavizeSaNatve bhaikSamiti na sidhyet / tathA hi / bhikSA 3 Am a iti sthite antaraGgAnapi vidhInbahiragopIti luki chate lukA lupte pratyayalakSaNavirahAdeka zeSo na syAt tathA yugapadadhikaraNavacanatApakSopi durbalaH / jahatsvArthAyAM vRttau tadayogAt / tathA ca dvitIye bhASyam / seyaM yugapadadhikaraNavacanatA duHkhA ca durupapAdA ceti / tacca tatraiva sphuTIkariSyAmaH / tasmAtprAguktapaTapakSImadhye 'naimittikatvapakSa
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a. eva prabalaH / itare pazcApi heyA iti tadabhiprAyaMkatayaiva sUtraM vyAkhyAtam / pacatItyAdau tu dhAtordvandvAdiprasaktireva nAsti yadvAkyazeSo mRgyeta / na ca militAllaDAdiprasaGgaH / dhAtorityakatvasya vivakSitatvAt / na caikasmAdeva kadvaye ladvayaM kartRbahutve lakArabahutvaJca syAditi vAcyam / iSTApatteH / lasyetyatra jAtivivakSayA ladvayasya tasAdayaH bahUnAntu jhithAdaya iti suvacatvAt / vastutastu vartamAmAne laDityAdau vyaktiniSThakatvasya vivakSaNAnna kazciddoSaH / ata eva vRkSavRkSa siJcatItyAdau nAnakatvAbhidhAnArtha vibhaktiparamparA neti dik / gargAvityAdAvapi piturekatvAtprakRtirekApratyayAstu bahavaH / sarveSAM prakRtyAnvitAbhidhAyitayA virUpANAmapi samAnArthAnAmiti gargayazabdasya zeSaH / na ca pakSe yazabdamAtrasyApi tadApattiH / vikalpasyASTadoSaduSTatvAt / na ca vinigamakA* bhAvaH / aNurapIti nyAyena spaSTapratipattisAmarthyasyaiva vinigamakatvAt / yadvA / yatra ityapi vyakta thaikyaM vivakSitam / pratipradhAnaJca guNAvRttiH / gAryazabdatrayasya caikazeSaH / ubhayathA yajantaM yadbahuSviti luk / na caivaM kAzyapasya pratikRtiH kAzyapaH / tataH pratikRtInAM sahavivakSAyAM kAzyapA ityatrApi ajantaM bahuSu vartataiti luk syAditi vAcyam / yaskAdibhyogotraityato gotraityanuvatteH / yadyapyapatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotraM tathApahi RSiprajana eva gotraM vivakSitamiti strIpuMsAbhyAMnaJsnabAviti sUtre kaiyaTaH / tena pautrA dauhitrA ityatra na lugityavadheyam / etena saMkhyayA karmabheda ityasya vyutpAdanAya pravRtte pRthaktvanivezAtsaMkhyayA karmabhedaH syAdityadhikaraNe saptadaza prAjApatyAnityudAhRtya, kiM tvayaM taddhitAntA
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / nAmeka zeSaH kRto bhavet / kiM vA kRtaikazeSANAM pazcAttaddhitasaGgatiriti vadatAM bhaTTAnAM granthopi vyAkhyAtaH / NyapratyayAntAnAmekazeSaH / NyapratyayAntAnAmeva veti tadAzayAt / kRtaikazeSANAM prajApatirdevatA yeSAmiti kRtaikazeSayacchabdenopasthApitAnAM taddhitasaGgatistaddhitavAcyatA / tathA ca militAnAM devatAsambandhaM bodhayituM laukikavigrahe yeSAmiti nirdezaH / vRttau tu devatAvadvAcakasya taddhitasyaikazeSa iti militeSu pazuSu devatAnvayAdeko yAgaH / agnISomIya ityAdau militayordevatAyAmabhedAnvaye yathetyudAttavArtikasyottarArthodhyavaseyaH / yuktaM caitat / pratyayArthabahutvaM hi pratyakSamupalabhyate / tatkRtaM caikazeSatvamiti na prakRtau bhavedityuttaravArtikasyAnuguNyAt / syAdetat / pratyayArthasyaikadeze prakRtyartho vizeSaNam / abhedazceha sambandha AgneyAdAviyaM sthitiriti pakSe devatAvatAM sAhityaM labhyate na tu sahitAnAM devatAktve devatAyAM pradeye ca khaNDa zaH zaktiriSyataiti pakSepi ekapratyayopAttadevatAnvayasyAntaraGgatvAdevamevota cetsatyam / pradeya eva zaktiH prakRtestu pratyayasamabhivyAhArAdevatAyAM nirUDhalakSaNetyAzayenAyaM grantho neyaH / kevalAdevatAvAcI taddhitogneH samuccarannityAdigranthAstu matAntarAbhiprAyeNa neyAH / na caivamapi virUpaika zeSapakSe samAnArthatAlAbhArtha prakRtyarthAnvayasya prAthamikatvaM svIkAryameveti vAcyam / yayaya ityeSA mekavibhakti prati prakRtitvAbhAve 'pi: vibhaktau parataH sArUpyasambhavena sarUpaikazeSa evetyAzayAt / prakRtamanusarAmaH / svarabhinnAnAM yasyottaraH svaravidhiH sa zipyataiti vaktavyam / tena pUrvodAtte hariNyAvityatra GIvantasya pintvAdanudAttapratyayakasya zeSaH / na tu jAtau puMyoga vA
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 zabda kaustubhaH / [ 1 a0 yoM GIS tadantasya pratyayasvareNAntodAsasya / nanu varNAdanudAzAditi GISantasyApi udAttanivRttisvareNAntodAttatA syAdeveti cet / bhrAntosi / udAttanivRtterevAbhAvAt / varNAnAntaNAtinitAntAnAmiti phiTsUtreNa prakRteranudAttatvAt / taduktaM varNAdanudAttAditi / tathA mImAMsate iti mImAsakaH / litsvareNa madhyodAttaH / mImAMsAmadhIte mImAMsakaH / kramAdibhyo vun / nitsvareNAdyudAttaH / ubhayoH sahavivakSAyA mAdyudAttaH / ubhayoH sahavivakSAyAmAdyudAttaH ziSyate nitsvarasya paratvAt / akSau akSAH | akSasyAdevanasyeti phiTsUtreNa zakaTAkSe AdyudAttaH / devanAkSe tu phiSa ityantodAttaH / yadvA / azeddevane iti pratyayAntatvAdantodAttaH / zakaTAvayavabibhItakayostu ghaJantatvAdAyudAttaH / ata eva prAceyAmeti sUkte akSakitavanindAprastAva akSasyA hameka parasyetyAdayAkSezabdA bahavontodAttA eva prayujyante / tasya nAkSa ityAdau tu rathAvayavaparatvAdAyudAttaH / ubhayoH sahavivakSAyAntu AdyadAtasya zeSaH / indriyavAcinA klIvena sahavivakSAyAntu napuMsa kamanapuMsakeneti akSamakSANItyAdyUhyam / nanvacetanAnAM devatAnAM kathaM puMnapuMsakAdivyavastheti cet / ucyate / lokaprasiddhamavayavasaMsthAnavizeSAtmaka liGgaM tAvanna vyAkaraNe AzrIyate / dArAn ityAdau natvAbhAvaprasaGgAt / taTastaTataTamityAdau yathAyathaM liGgAt tritayanibandhanakAryANAmasiddhiprasaGgAcca / kitu pAribhASikameva liGgatrayam / tacca kevalAnvayi / ayamarthaH iyaM vyaktiridaM vastvitizabdAnAM sarvatrApratibaddhaprasaratvAt / tatra kazcicchabdaH ekasminneva liGge zaktaH kazcittu dvayoH kazcit triSviti_liGgAnuzAsanAdibhyo nirNeyam / kumArabrAhmaNA -
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 437 dizabdAstu laukika puMstvaviziSTe zAstrIye puMstve zaktAH laukiviziSTe ca zAstrIyastrItve / kathamanyathA kumArI kumAra ityAdayaH prayogA vyavatiSTheran / kareNuribhyAM strInebhaityamarasyApyayamevArthaH / nanvevaM pazunetipuMstvaM vivakSitamiti mImAMsakodghoSaH kathaM yojyaH / pAribhASikasyAvyAvarttakatayA tadvivakSAyA akiJcitkaratvAt / laukikasya tu pazuzabdAdapratIteriti cet / satyam / chAgo vA mantravarNAditi SaSThAntyAdhikaraNanyAyena puMstvasya niyamo bodhyaH / chAgazabdasya laukika puMstvaviziSTapAribhASike zaktatvAditi dik / tacca jA titrayamityake / uktaM ca hariNA / tisro jAtaya evaitAH kepAM citsamavasthitAH / aviruddhA viruddhAbhirgomanuSyAdijAtibhiriti bhASye tu striyAmitisUtre prakArAntaramuktam / saMstyAna - sava liGgamAsthaya svakRtAntataH / saMstyAne styAyaterDaT strIsUteH saprasave pumAn // ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakamiti // ayamarthaH / saMstyAnaM strI / satvarajastamolakSaNAnAM guNAnAmapacayaH / prasavo guNAnAmupacayaH / sa eva pumAn / sUterdhAtoH sapsakArasya pakArAdeza ityarthaH / sUGo Dumasunniti mAdhavaH / yattUjjvaladattena yAterdamasunnityuktam / yacca puMsosuGatisUtre nyAsarakSitAbhyAM punAtarmakasuna hUsvaceti sUtraM paThitaM tadubhayamapi bhASyAnanuguNantayorupacayApacayayorabhAve sati yadubhayorantarasadRzaM tannapuMsakam / na bhrANanapAditi nipAtanAditi bhAvaH / tathA ca sthitimAtraM napuMsakam / ata evAvibhavatirobhAvayApi sthitisAmAnyavivakSAsambhavAnnapuMsakaliGgasarvanAmeti siddhAntaH / strIpumAnnapuMsakamitizabdAca zuktayAdizabdavaddharme dharmiNi varttantaityavadheyam / svakRtAnta iti / kRtA
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 zabdakaustumaH / [1 a0 ntau yamasiddhAntAvityamaraH / vaiyyAkaraNasiddhAnte ityarthaH // vRddhoyUnAtallakSaNazcedevavizeSaH // vRddho gotram / apatyamantahitaM vRddhamiti pUrvAcAyaH mUtritattvAt / yUnA sahoktau vRddhaH ziSyate gotrayuvapratyayamAtrakRtaJca tayorvai rUpyaM kRtsnaM syAt / gAryazca gAAyaNazca gAgyau~ / tallakSaNaM kim / bhAgavittibhAgavittikau / kRtsnaM kim / gAya'vAtsyAyanau // strIpuMvacca // yUnA saha vivakSAyAM vRddhA strI ziSyate tadarthazca puMvadbhavati / strItvasya vairUpyakAraNasyAdhikyAtpUrveNApAptau vAcyam, puvaditi vidhAtuJca / gArgI ca gAAyaNau ca gargAH / astriyAmityanuvartamAne yozceti luk / dAkSI ca dAkSAyaNazca dAkSI // pumAn striyA // sarUpANAM madhye striyA sahoktau pumAn ziSyate sa ca puMvadeva syAttallakSaNaeva vizeSazcet / sampRktA ca sampRktaJca sampRktau / yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyIti siddhAntAtstrIttvasyApi satvena TAp prAptaH puMvadevetyanuvRttene bhavati / haMsazca varaTA cetyAdau haMsajAtisAmyepi zabdavailakSaNyasya strItvapuMstvamAtraprayuktatvAdekazeSaH prAptaH rUpagrahaNAnuva tyA vAryate tadanuvRttau ca bhrAtRputrau svamRduhitabhyAmiti sUtraM jJApakam, anyathA ekApatyatvasya apatyatvasya vA sAmyAttatrApipu. mAstriyetyeva sidhyet / nanvevamapi gaurIyaM gauzcAyaM tayoH sahoktau etau gAvAviti niyamato na syAt / naiSa dossH|iymyaamiti padAntaragamyapi tallakSaNavizeSe pumAnastriyetyasya pravRttisaMbhavAditi kaiyaTaH / syAdetat / tallakSaNavizeSarUpo viziSTAbhAvo 'tra hetuH sa ca kinnarairapsArobhizca krIDadbhirityAdau vizeSaNAbhAvAt / gAvAvityatra tu vizeSyAbhAvAdityanyadetat / tathA cakimartha
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / padAntaragamyatvaparyantamuktamiti cet / ucyate / neha viziSTAbhAvaH prayojakaH kintu tanmAtraprayukto vizeSaH prayojakaH / anyathA bhAgavittiMbhAgavittikAvityatra vRddhoyUnati syAt / iha hi kutsAsauvIratvAbhyAM prayuktapiThaki yuvaprayuktatAstyeveti viziSTAbhAvo nidhiH / evamindrendrANyAvityatra prkRtmuutrprvrtet| himahimAnyAvityAdau cottarasUtramiti dik / nanvevaM gAryavAtsyAyana yoratiprasaGga iti cet / yosau vizeSaH sa tallakSa. Nazcediti vacanavyaktayA pAThAduddezyavidheyAnvayalAbhAt / evaJca kRtsnasya vizeSasya tanmAtraprayuktattvaM phalitam / tena padAntaraparyantAnusaraNaM kaiyaTAdInAM yuktamati dik / taditaraprayuktavizeSaviraharUpaviziSTAbhAvavivakSAyAntu sarva sustham / etena sA ca sa ca tAvitivyAkhyAtam / anaimittikasyaikazeSasya tad tad ityavasthAyAM pravRttAvapi puMstvaniyamasyaitena labhyatvAt / brAhmaNavatsazca brAhmaNIvatsA cetyatra tu na bhavati / strIpuMsayoH sahavivakSAyAmekazeSaH / sahavivakSA ca pradhAnayoreva / tena yatra pradhAnayoreva strIpuMsayorvizeSaprayojakatA tatraiva ekazeSapravRtteH / iha vA pradhAnakRtasyApi vizeSasya sattvAt / evakArAnuvRtterneha / indrendrANyau / iha hi puMyogakRtopi vizeSaH / AraNyAraNyAnyau / iha mahatvakRtopi vizeSaH |pumaanitikim / prAk ca pratIcI ca prAkmatIcyau staH / prapUrvAdazceH kvinantAdastAtaraMcelagiti taddhitazcAsarvavibhaktirityavyayattvAdaliGgaH prAkzabdaH // bhAtaputrau svamRduhitRbhyAm // yathAsakhyaM ziSyate / bhAtA ca svasA ca bhAtarau / putrazca duhitA ca putrau // napuMsakamanapuMsakenaikavacAsyAnyatarasyAm // aklIvena sa
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 zabdakaustumaH / [1 a0 hoktau klInaM ziSyate tacca vA ekavat syAt / tallakSaNa eva cedvizeSaH / zuklaH kambalaH zuklA bRhatIkA zukla vastraM tadidaM zuklam / tAnImAni zuklAni / anapuMsakeneti kim / zu. klaJca zuklaJca zukle / ekavacceti na bhavati / asyeti kim / uttarasUtre ekavadbhAvAnuvRttirmA bhUt // pitA mAtrA // mAtrA sahoto pitA vA ziSyate / pitarau / maanaamitrau|ayN yogaH zakyokartum / tathAhiyaH ziSyate sa lupya- . mAnArthAbhidhAyItinyAyenAsminAvaSaye pitRzabda eka mAtaramapi vaktIti nirvirvaadm| tatra ca nirUDhalakSaNA vA zaktireva vetyan / detat / na ca dvandvanivRtyartha sUtram / tasyApi pakSe iSTatvAt / eka zvazuraH zvazvatyatrApi bodhyam / etena patnI duhitarazcaiva pitarau bhrAtarastathetyasya vyAkhyAvasare vigrahe kramapratIteH prathama mAtA dhanabhAk tadabhAve tu piteti vijJAnezvaragranthazcintyaH / ekapadajanye bodhe kamAbhAvAt / sUtrArambhepyevameva / pratyuta mukhyArthasya prathamapratItirucitA // na tu lakSyAyA maatuH| yattu vigrahe krapatItiriti / tanna / vRttivigrahayoH sahAprayogAt / - tereveha vyAkhyeyazloke prayogAt / kiM ca vRttAvapi prayuktAyAM vigrahopi smayatAM kathaJcit / na tu tatrApi pUrvAparibhAve kiJciniyAmakamasti / tasmAtkramanirNaye pramANAntaraM mRgyam // - zvazuraH zvazvA // zvAnA sahoktau zvazuro vA ziSyate / zvazurau / shvbhuushvshurau| zvazvoti sautranirdezAdeva pratyayAntasyApi prAtipadikatvam / anyathA hi prakRtivadanukaraNamiti UDa. ntatRtIyA na syAt // - tyadAdIni sanityam // sarvaistyadAdibhiranyaizca sahoktau
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 2pA. 3 A. zabdakaustumaH / * tyadAdIni nityaM ziSyante / pratyAsattestyadAdibhireva saho tAvityartho mA bhUditi sarvagrahaNam / sa ca devadattazca tau / dvandvanivRtyartha vacanam / tAviti tu sarUpasUtreNaiva siddhaM devadattasyApi tacchandenaiva nirdeSTuM zakyatvAt / tyadAdInAM mithaH sahoktau yatparaM tacchiSyate zabdaparavipratiSedhAt / sa ca yazca yau / pUrvazeSopi dRzyataiti bhASyam / sa ca yazca tau / ahaM ca bhavAMzcAvAm / tyadAditaH zeSe puMnapuMsakato liGgavacanAni / AdyAditvAtta. siH / tyadAdInAM zeSe sahavivakSito yorthaH pumAn yazca napuM. sakaM tadvazena liGgavacanAni bhavantItyarthaH / sA ca devadattazca tau| tacca devadattAca yajJadattA ca tAni / puMnapuMsakayostu sahavivakSAyAM napuMsakavazena vyavasthAparatvAt / tacca devadattazca te / advandvatatpuruSavizeSaNAnAmiti vaktavyam / kukkuTamayUyovime / mayUrIkukkuTAvimau / arddha pippalyAstat / ardhapippalI ca sA a. dhapippalyau te / iha paravalliGgamiti samAsArthasya liGgAtideze kRte tadvizeSaNasya sarvanAmnastadeva liGgam / bhASye tu etatsUtraM pratyAkhyAtam / yadAha / sAmAnyavizeSavAcinozca dvandvAbhAvAsiddhamiti / vizeSasannidhau hi prayuktaH sAmAnyazabdo vizeSAntare vartate / brAhmaNA AgatA vasiSThazceti yathA / tathAvidhe viSaye vAcanikoyaM dvandvaniSedhaH / tenaiva tadevadattAvityAdinivRtteH siddhatvAdayamekazeSo na vaktavya ityartha iti kaiyyaTaH / kathaM tarhi zUdrAbhIraGgo balIvardai tRNopalamiti / atrAhuH / AbhIrI jAtyantarANi |braahmnnaadgrknyaayaamaabhiiro nAma jaayte| mAhiSyograu prajAyate viTzUdrAGganayornupAditi smRteH // yozabdastu strIgavIparoyaM strIliGgaH / apAmulapa iti nAmadherAmiti / anityoyaM niSedhaH / prAcyabharateSvitimUtranirdezAlliGgAt / tena
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442. zabdakaustubhaH / [1 a pramANaprameyetyAdiSu indraH siddhaH / etenAvidyA taccito yogaH . padasmAkamanAdayaH / matsyAdau dvizeSayorityAdiprayogA vyaakhyaataaH| sUtrArambhe sveteva siddhayeyureveti satdayairAkalanIyam // __ grAmyapa sapheSvataruNeSu strI // eSu sahavivakSAyAM strI ziSyate / pumAn striyetyasyApavAdaH / gAva imAH / grAmyagrahaNaM kim / sarava ime| pazugrahaNaM kim / brAhmaNAH / sadheSu kim / etau gAtau carataH / ekazepasyAnekaviSayatve labdhe saGghagrahaNasAmarthyAvahUnAM saGgho gRhyate / ataruNeSu kim / vatsA ime / bakerA ime / anekapheSviti vaktavyam / azvA ime / gardabhA ise / ekasaphacyAt'zeSa eva / zaphaM klIbe khuraH pumAnityamaraH / haradattastu zaphAH khurA iti prAyukta / tatra zaphazabdasya puMstve mUlAntaraM mRgyam / uSTrANAM tvAraNyatvAta strIzeSAbhAvaH // . iti zrIzabdakaustubhe prathapAdhyAyasya dvitIye pAde . tRtIyamAnhikam // pAdazca samAptaH // bhUkAdayo dhAtakaH / kriyAcAcino gaNapaThitA dhAtusaMjJA: syuH| dhAtutvAlaDAdayaH / bhavatti edhate / kriyAvAcinaH kim / yAH pazyetyAdau dhAtutvaM mA bhUt / sati hi tasminAtodhAto. styiAlopa: syAt / na ca yAmApaNaityAdyarthanirdezo niyaamkH| masyApANinIyatvAt / bhImasenAdayo hyartha nirdidizariti mryte| pANinistu bhavedha ityApAThIditi bhASyavArtikayoH spaSTam / kiJca / abhiyuktairapi kRtArthanirdezo nArthAntaraniTatiparaH sukhamanubhavatItyAdAvadhAnusvAsaGgAt / uktaJca / kriyAvAcitvamAkhyAtumekaiko pradarzitaH / prayogatAnusatavyA anekArthA hi dhAtava iti // ata eva kurda khurda gurda guda krIDAyAmevetyeva
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 443 kAraH / pacyate zliSa AliGganaityAdisUtrANyapIha jJApakAni / tasmAdyAH pazyetyAdivyAvRttaye kriyAvAcina iti vizeSaNaM sthitam / gaNapaThitA iti kim / hiruk pRthak Rte ityAdyavyayAnAM ziSye iti bhAvArthatiGantasya ca mA bhUt / na caivaM sautreSvavyAptiH / stambhvAdInAmuditkaraNena dhAtvadhikArIyakA 1 vidhAnena ca dhAtutvAnumAnAt / na caivamapi laukikAnAM culumpAdInAmasaGgrahApattiH / bhvAdyante yajAdisamAptyarthaM vRtkaraNepi bhvAdInAmasamApteH / dhAtuvRttiSu tathaiva vyAkhyAtatvAt / kAsyanekAjgrahaNaM culumpAdyarthamiti kAtyAyanavacanenApyetallabhyate / evaM bhvAdyante vRtkaraNasya puSAdisamAptayarthatayA divAdInAmaparisamAptermRgyatItyAdisiddhiH / vastutastu curAdInAmante bahulametanidarzanamiti gaNasUtreNa sakalaSTasiddhiH / taddhi dhAtuvRttiSu dvedhA vyAkhyAtam / bhvAdigaNapaThitebhyApi Nic prayogAnusArAjjapa iti / dazagaNIpATho diGmAtrapradarzanArthastenAnyepi ziSTaprayuktA dhAtavaH saGgrAhyA iti ca / syAdetat / bhUrAdiyeSAmiti vigrahe yaNi sati bhvAdaya iti syAt / kriyAvAcitva Jca sUtrAnArUDhameveti / ucyate / bhavanaM bhUH kriyAsAmAnyam / vadantIti vAdayaH vaderauNAdika iJ iti bhASyam / yadyapi vasivapi yaji rAji vraji sahi hAne vAsi vAdi vAribhya iJityauNAdikasUtreNa vaderNyantAdiJ vihitastathApi bahulagrahaNAt kevalAdapi bhaviSyatIti nyAsakArAdayaH / vastutastu vadantIti vAdaya iti bhASyamarthakathanaparam | NyantAdeva tvim / na ceha vyarthAnantrayaH / pacatipAcayatyostulyArthatvAt / bhuvo vAdaya iti vigrahaH / tathAca kriyAvAcitvaM tAvatsUtrArUDham / niranubandhAnAM zabvikaraNAnAM bhUprabhRtInAM pAThasAmarthyAtpaThitAnAmeva saMjJetyanumIyate / sanAdya 4
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 zabdakaustubhaH / [1 a0 ntA dhAtava iti sUtrArambhAcca / atha vA bhUrAdiryeSAmiti vi prahaH / nipAtanAdugAgamaH mahAsaMjJAkaraNaM tu dadhati kriyAmiti dhAtava ityanvarthasaMjJAvijJAnArtham / yadvA / bhUzca vAzceti dvandvaH / Adizabdayostu vyavasthApakAravAcinorekazeSaH / tato bhUvauAdI yeSAmiti bhuvriihiH| bhUprabhRtayo vAsadRzAH kriyAvAcina iti yAvat / athavA vAityayamAdiryeSAmiti bahuvrIhiH vAityasyAdaya iti ttpurussH| tayorekazeSe kharabhinnAnAmiti bhuvriihishessH| bhuvo vAdaya iti SaSThItatpuruSaH / vAcyavAcakabhAvazca SaSThayarthaH / dvirvacanecItivattaMntrAtyAdinA vA ubhayalAbhaH / sarvathApi kriyAvAcino bhvAdaya eva dhAtava iti sthitam / kA punaH kriyA / ucyate / karotyarthabhUtA utpAdanAparaparyAyA utpantyanukUlavyApArarUpA bhAvanaiva kiyA / tathAhi / abhavato gaganAderakriyamANatayA bhavatazca ghaTAdeH kriyamANatayA bhavatyarthakartuH karotikarmatvam / tathA ca karotyarthaka vitprayojakatayA bhavatarutpattyarthApayojakavyApAre gijutyadyamAnaH karotyarthamavalambate / uktaJca / karotikriyamANena na kazcitkarmaNA vinA / bhavatyarthasya kartA ca karoteH karma jAyate // karotyarthasya yaH kartA bhavituH sa prayojakaH / bhavitA tamapekSyAtha prayojyattvaM prapadyate // prayojyakartRkaikAntavyApArapratipAdakAH / NyantA eva prayujyante tatpayo. jakakarmasu // tena bhUtiSu kartRttvaM pratipannasya vastunaH / prayojakakriyAmAhubhAvinAM bhAvanAvida iti // sA ca sakaladhAtUnAM vAcyA / ata eva kiM karotIti prazne pacatipaThatItyAyuttaraM saGgacchate / na cAsau mImAMsakoktarItyA pratyayavAcyaivAstAmiti vAcyam / bhoktavyamityAdAvAkhyAtaM vinApi tatpratIteH / tathA ca tatrApi kArakApekSA dRzyate / asti ca tatrApi karo
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 445 tisAmAnAdhikaraNyaM, kiM karttavyaM, bhoktavyam, kiM kRtavAnbhuktavAniti / kiJca / bhAvayati ghaTamiti vaccanmate bhavati ghaTamityapi syAt / tulyArthatvAt / dRSTAnte kartuH kumbhakArasya vyApAraM NijAcaSTe dAntike tvAkhyAtapratyayaH / nanu prayojakavyApAro NijarthaH kartRvyApArastvAkhyAtArtha iti vaiSamyamiti cet / kArakacakraprayoktuH kartRtve ghaTasyAtathActvAt / yadi tu dhAtunoktakriye nityaM kAra ke kartRteSyataiti bhartRharipratipAditarItyA prAdhAnyena dhAtUpAttavyApAratvarUpaM kartRtvaM tavApi sammataM kastarhIIMdAnImAkhyAtArthaH / vyApArasya dhAtunaivAbhihitatvAt / api ca / dhAtoH sakarmakAkarmakatvavibhAga ucchidyeta / akarmakAccetyAdisUtrANi ca virudhyeran / nanu siddhAnte'pi kri yAyAH karmApekSAniyamAtkathamakarmakateti cet / na / phalavyApArayoH sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyAbhyAM sakarmakAkarmakavibhAgasya vakSyamANatvAt / kiJca / jyotiSTomayAjItyAdau karaNe yaja iti NinirasmatpakSe saGgacchate / dhAtutvena dhAtUpA tAM bhAvanAM prati yajitvena tadupAttasyAMzAntarasya karaNatvAt / pacyAdayo hi dhAtutvena bhAvanAmAhuH / viklityAdyaMzAntare tu pAcatvAdinA prAtisvikarUpeNAhuH / tacAMzAntarabhAvatAM prati prAyeNa bhAvyatayA sambadhyate / jyotiSTomayAjItyAdau tu karaNatayA jyotiSTomAkhyena yAgena svarga bhAvitavAnityarthapratIteH / spaSTaM cedaM Ninividhau haradattagranthe / etena dryarthaH paciriti bhASyaM vyAkhyAtam / bhaTTizcAha, vibhajya senAM paramArthakarmA senApatIMzvApi purandarotha / niyojayAmAsa sa zatrusainye karotirartheSviva sarvadhAtUniti / / nanu kriyAyA dhAtvarthatve pacatItyAdau ekakartRkA varttamAnA pacikriyeti kriyAvizeSyako bodho na syAt / pra
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [1 a. tyayArya mati makRtyarthasya vizeSaNatAyA aupagavAdI klRptatvAditi cena / pratyayArthI pradhAnamiti butsargaH sa ceha tyjyte| kriyApradhAnamAkhyAtamiti smaraNAt / pAciketyAdau strItvasya vishessnntvaabhyupgmaacc| pratyuta tavaiva pctiityaadaavnupptiH| pacantaM taM pazyetyAdau zatRzAnacoH kartRNadhAnyasya sarvasammatatayA tiikSvapi tathAtvApatteH / zatrAdInAM tiGAca lAdezatvasyAviziSThatvAt / AdezAnAJca sthAnismArakatve sthAnyarthAbhidhAyitve vAkyadhrauvyAt / ata eva hi yuSmadi samAnAdhikaraNe madhyamaH asmadyuttama ityAdipuruSavyavasthA saGgacchate / abhihite kartari prathamatyAdi ca / na ca samAnAdhikaraNaityanena svAbhidheyasaMkhyAnvayitvamabhihitazabdena cAbhihitasaGkhyAkatvaM vivakSitamiti vAcyam / sUtrAnanuguNattvAt / kRttaddhitasamAsaiH saMkhyAyA anabhidhAnAttadabhihitapi tRtIyAprasaGgAca / na ca kRtyanAbhidhAnameva karturanabhidhAnamiti vAcyam / bhAvArthalakAropa kartari prathamApatteriti dik| syAdetat / astimavatividhatiSu kriyaavaacitmvyaasm|nhi taMtrotpAdaH prtiiyte| evantiSThatAvapi tathAjAyatautpadyate ityatrApyavyAptiH utpattirhi AdyakSaNasambandhaH / tadanukUlavyA. pArazcotpAdanA / tadanubhavazcAstyAdibhyo nAstyeSa / ata evaM kiM karotIti prazne pacatItyAdivadastIti na pratibruvataiti cet / ucyate / astItyAdeH svarUpadhAraNaM karotItyarthaH / dhAraNaJcottarakAlasambadhaH / tathAsatyapi karotparthe dhAtvarthAntargatena dhAraNenaiva bhAvyakAGkSAyAH pUraNAt jIvatinRtyaspAdivadakarmakatA kriyA hi vyApAravyadhikaraNavotpattirucyate / ata eva tatra ghaTAdInAM karmatA / parasamavetavyApAraphalIbhUtotpattizAlitvAt / jani
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 447 prabhRtibhistu vyApArasamAnAdhikaraNaivocyate / ata evAkarmakatA teSAm / sotpattyanukUlavyApArabhAjAmapi sUkSmarUpApannaghaTAdInAM parasamavetavaghaTinakarmatAvirahAt / uktaJca hariNA / AtmAnamAtmanA bibhradastIti vyapadizyataiti // anyepyAhuH / astyAdAvapi dharmya bhAvyestyeva hi bhAvanA / anyatrAzeSabhAvAttu sA tathA na prakAzataiti // tathA pacau viklidau ca viklittiryadyapi sAdhAraNI tathApi pacau vyApAravyAdhikaraNA viklidau tu tatsamAnAdhikaraNA seti sakarmakArmakavibhAgaH / nahi dhAtvarthabhUtaphalazAlittvamAtraM karmatvaM kintu vyApAravaiyAdhikaraNyamapi phalepekSyate / yatUktaM kiM karotIti prazne ityAdi / tadasiddham / AsannavinAzaM kaJciduddizya kiM karotIti prazne astItyuttarasya sarvasammatatvAt / itaratra tu susthatayA nizcite kiM karotIti praznaH pAkAdivizeSagocara evetyavadhAraNAdastIti nottaram / etena yAtsiddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyase / AzritakramarUpattvAtsA kriyetyabhidhIyataityapi vyAkhyAtam / pUrvAparIbhAvApannAnakakSaNaviziSTasyotpattirAtmAstItyAdAvApi sulabhaiveti bhAvaH / pacatyAdAvapi hi adhizrayaNAdiradhAzrayaNAnto vyApArakalApaH kriyA / ata eva tasya yugapadasanikarSAna pratyakSatA / kintu ekaikasyAdhizrayaNAdivyApArasya krameNAnubhave sati manasA saGkalanA kriyate / taduktaM bhASye / kriyA nAmeyamatyantAparidRSTA azakyA piNDIbhUtA nidarzayitumiti / aikyamapi pAribhASikam / ekaphalAvacchinnatvAt / uktaM ca / guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhayA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyataiti // tadevaM bhavatyAdau kriyAvAcakattvaM suvacam / ata evAbhUdastibhaviSyatIti kA.
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 zabdakaustubhaH / [1 a0 lyogH| na hi kriyAtvaM vinAsau sambhavati / taduktam / kriyA- : bhedAya kAlastu saGkhyA sarvasya bhodikota // kAlAnupAtiyadUpantadastIti pratIyataiti ca // bhASye tUktArthasAdhanAya niruktakAravacanamudAhRtam / SaDbhAvavikArAiti ha smAha bhgvaanvaarthiipnniriti|bhaavsy kriyAyAH Sad prakArA ityarthaH / teSu ca jAyate 'stIti pAThagatsarvakriyAnvayaH siddha ityarthaH / kaiyaTastu prakArAntareNApi vyAcakhyau / bhAvAsya sattAyA ete prakArAH saptaivA- . nekakriyAtmikA sAdhanasaMbandhAdavasIyamAnasAdhyasvarUpA janmAdirUpatayAvabhAsataiti / tathA ca / jAtisamuddezepi sambandhibhedatsattaivetyupakramyoktam, prAptakramavizeSeSu kriyA saivaabhidhiiyte| kramarUpasya saMhAre tatsatvamiti kathyataiti // vyApAravizeSANAM / sAdhyatvAt kramikattvAca tadupahitAyAste bhavata ityarthaH / pAka ityAdau tu prakRtyA sAdhyAvasthAyA asatvarUpAyA upasthitiH / ghabA tu siddhruupaayaaH| uktazca / kriyAyAH siddhatAvasthA sAdhyAvasthA ca kIrtitA / siddhatAM dravyamicchanti tatraivecchInta ghavidhim // AkhyAtazabde bhAgAbhyAM sAdhyasAdhana vatitA / prakalpitA yathA zAstre sa ghabAdiSvapi kramaH // sAdhyattvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA / satvabhAvastu yastasyAH sa ghanAdi nibandhana iti // liGgasaGkhyAkArakAyanvayayogyenAvasthAvizeSeNa ghabAdibhya upasthitirityarthaH / etena kudabhihito bhAvo dravyapatprakAzataiti tRtIyAdhyAye bhASyamapi vyAkhyAtam / prakalpitetyanena padasphoTasyaiva vAstavatAM dhvanayati / sAdhyattveneti / ata eva tampati kArakatayA odanAderanvaya iti bhAvaH / ata eva bhoktuM pA. ko bhuktvA gamanamityAdau tumunAdayaH siddhAH / kRtvArthAstva
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 449 nabhidhAnAnnetyeva zaraNam / ata eva ka ciddRzyatepi dvirvacanam / dviravidhiriti sUtravArttikayoH prayogAt / satvabhAvastviti / ata eva pAkaM karotItyAdau kArakatvena sAnvetItyarthaH / navevaM pazya mRgo dhAvatItyAdau mRgakartRkezIghragaterdarzanamprati karmatA na syAt / na ca saMsargamaryAdayeha karmatAbhAnepi prakAratnAbhAnAnoktadoSa iti vAcyam / evamapi pacatibhavatItyAdAvasaGgateH / ekakartRkA varttamAnA pacikriyA ekakartRkA vartamAnA bhavanakriyeti hi tatra vAkyArthaH / tatra ca bhavatIti lakArArthasya karturdevadattakartRkapacikriyAM pratyabhedena saMsargeNa vizeSyatvasyAvazyakatvAt / tathA ca devadattavatpacikriyAyAH satvadharmo durvAraH / allAhuH / kartRtvakarmatvayoranubhavavalAdbhAnaM svIkriyate / kArakAntarAbhAvamAtre tu tAtparyamiti / AkhyAtazabde bhAgAbhyAmityudAhRta zlokopyetadabhiprAyaka eva / taMtra yaM pratItyuttarazlokAnurodhAditi tRtIye sphuTIkariSyAmaH / etena apAkSIdapAkSIH pacataH pacanti pakSyati pakSyata ityAdAvapi bhavatItyanena kartRtvenAnvayo vyAkhyAtaH / bhA vI varttate dhvastostItyAdAviva sUkSmAvasthasya varttamAna sattAsambhavAt // upadezejanunAsika it // upadezanunAsikojitsaMjJaH syAt / upadizyatenenetyupadezaH / kRtyalyuTo bahulamiti bAhulakAkaraNe ghan / anyathA lyuT syAt / sa ca dhAtupAThaprAtipadikapATha sUtravArttike ca / etairhi zabdA upadizyante / tatra zAsvakRtA paThitasyApyanunAsikasya pATha idAnImapa bhraSTaH / ata evAhurvRttikArAH / pratijJAnunAsikyAH pANinIyA iti / tatra edhaspardhetyAdAvanudAttetvAdAtmanepadam / edhate / spardhate / bhavatvityatro
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 zabdakaustubhaH / [1 a0 gittvAnnum / bhavAn / laNasUtre akaarsyettvaadrprtyaahaarsiddhiH| - AcArevagalbhaklIbahoDhebhya iti vArtike 'vagalbhAdaranunAsikakhenAnudAttettvAttaG / avagalbhataityAdi / upadeze iti kim / abhraA~apaH / AGonunAsikazchandasItyanunAsikaH / nAsau zAstre ptthitH| nanvevaM utra U~ itytraatiprsnggH| vidhAnasAmarthyAneti tu prakRtopi sulyam / athAnubandhA anekAntA iti pakSe abhUA~ aTita ityAdAvAditazcetIniSedhArthamitsaMjJA kinna syAditi cenna / evamapi AGa iditi vaktavye anunAsikavidhAnasya vaiyApatteH / etena daghi icchatIti dadhi brAhmaNakulaM dadhIyateH kipyallopayalopayoIsvatve cANopragRhyasyetyanunAsikaH / atreditonumdhAtoriti num syAt / dadhi macityAdiSu prAtipadikeSu bhavatipacatItyAdiSu ca itkArya lopa eva syAt / tasmAdupadezagrahaNaM karttavyamiti parAstam / aNopragRhya iditi vaktavye 'nunAsikavidhAnasAmAditsaMjJAvirahopapatteH / satyam / uttarArthamupadezagrahaNam / Ajati kim / maninpratyaye makArasya mA bhUt / satyAM hi tasyAmanyebhyopi dRzyantaiti halanteSvaMtyAdacaH paraH syAt / anunAsikaH kim / ciriNoti jiriNoti // .. halantyam // upadezentyaM halitsyAt / yadyapi sarvo hal tantamavadhiM pratyantyo bhavati tathApi dhAtupAtipadikatvAdyupAdhiparicchinnasamudAyaM pratyantya iha gRhyate / antyagrahaNasAmarthyAt / zIG svame GittvAttaG / zete / upadeze kim / agniciva / zrotriyaJchandodhIte kSetriyac parakSetre cikitsya ityAdau tu vAkyArthe padavacanamiti pakSe 'vidyamAnaprakRtipratyayavibhAge-pyupadezentyattvAdbhavatyevetsaMjJA / sanuta ityasya svarAdipAThA
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / disaMjJA prAptA uccAraNasAmAna bhavati / na ca ritsvaraH prayojanam / antodAttanipAtanavaiyyApatteH / syAdetat / halpatyAhArasiddharetatsUtrasApekSatvAdanyonyAzrayaH / padArthabodha vinA vAkyArthajJAnAsambhavAt / atrAhuH / hal ca la ceti samAhAradvandve saMyogAntalopena lakAropyatra nirdizyate / tena lasyesaMjJAyAM satyAmAdirantyanota halsaMjJA / tatontyaM haliditi vAkyArthabodhaH / yadvA / hal iti tantrAtyekazeSANAmanyatamAzrayaNAddhasya samIpavartI lakAro hal sa iditi / sampUrNasUtrA. vRntyA halamUtrasyAntyaM halantyamiti vA / iha pakSatraye pUrvaH pU. vaH prabalo lAghavAditi tattvam / yadvA / halamUtre lukArasyaiva tavalkAra itivad guNabhUtasya nirdezaH / tasya ca puSAdidyutAylUdita iti jJApakAditsaMjJA / na tUpadezejanunAsika iti| acsaMjJAyA adyApyaniSpAdAt / yattu Nalo litkaraNaM jJApakAmiti / taccintyam / littvasyAdyApyasiddheH / na ca vibhedetyatra lopAbhAvArtha halGanyAdisUtre 'pRktaM haliti dvitIyahalgrahaNaM tatra jJApakamiti vAcyam / bhavitetyAdauDAnihantyartha hlgrhnnopptteH| na ca sutisItipratyayaiH prakRterAkSepAnavamiti vAcyam / yAsetyAdau sulopAnApatteH / na caikadezavikRtasyAnanyattvAdekAdezasya ca pUrvAntatayA grahaNAdvalantAyAH prakRteH paratveneSTasiddhiH / yaH sa ityatrAtiprasaGgAt / tasmAllopapravRttikAle halastatvaM vAcyam / tacca yAsetyatrApi nAsti kiM tvAbantAtparasamAzritya lopaH kaaryH| na ca tatrAbantA prakRtiH / ubhayata AzrayaNentAdivadbhAvAyogAt / atha tadasyAMpraharaNamiti nidezAdAbantasthale ubhayataAzrayepyantAdivadbhAvaM brUSe tathApi halazabdasyaivAdyApi zaktyagrahe kathaM halgrahaNasamArthyANalo litvaM
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 zabdakaustubhaH / [1 bha0 nizcayama / na ca litIti jJApakama / lyuDAdau caritArthatvAt / tasmAduktamakAracatuSTayameva zaraNam / syAdetat / Adhe halsaMjJAtaH pUrva kathaM saMyogAntalopaH / saMyogasaMjJAyA anisspteH| dvitIye hasya l iti kathaM samAsaH / supsaMjJAyA thA. niSpAdAt / evaM tRtIye halontyamiti tatpuruSaH katham / caturthe ca lUdita iti bahuvrIhiH katham / ucyate / sAdhutvajJAnopayoginaH zAstrasyApyarthabodho yadi tadvodhyasAdhutvAnAM padAnAM svArthAnubhAvakatAyAmupayujyeta tadaiSa doSaH syAt / sa ca nopayujyate / pramANAbhAvAt / zatazo vyabhicArAca / yathA caitacathA aiuNityatraiva pratipAditam // na vibhaktau tusmAH // vibhaktisthAstavargasakAramakArA ito na syuH / rAmAn / paceran / brAhmaNAH / pacataH / rAmam / adrAkSam / vibhaktau kis / aco yat, UrNAyA yus, rudhAdibhyaH nam, prAgdizIvibhaktiriti yatra vibhaktisaMjJA tatrAyaM niSedhona bhvti|idmsthmuriti makAraparitrANArthamukArAnubandhAsaJjanAjjJApakAt / lena kimot, kva iti siddham / syAdetat / tadAnImityAdau dAnImopi tarhi mistvaM syAditi cetrAyAntattvAttasya / yakArohyatyatvamanubhavanmakArasyetsaMjJA pratibandhAti / saMyogAntasya lopaH iti yalopasyetsaMjJA pratyasiddhatayA makArasyAntyatvAbhAvAva / yadvA / idamasthamurityanenAnityatvamAtraM jJApyate / na tuM praagdishiiyessvprvRttiH| aut, iTodityatra tu sukhmukhaarthstkaarH| na tvitsaMjJakaH / titsvarAphteH / na ceSTApattiH / urovAye / bhakSIyatavarAdhArA ityAdau uraubhakSIyetyanayorantodAntatAdarzanAt / AdhudAttazceti sUtre bhaviSIyetyatra bhASyakArairevAntodAttatvasya siddhAntitatvAcca / yattviha vRttikRtoktam, kimota,
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabda kau stumaH / 453 iTot ityatrAyaM niSedho na bhavati anityatvAdasya vidheriti / tatsvoktiviruddham / iToditi sUtre takAra uccAraNArtha iti tenaivoktatvAt / tasmAdabhyupetyavAdamAtram / yadvA / iTodityatrAsya akAramAtrasya vidheH / anityatvAditi tu kimodityetatparamiti vyAkhyeyam / / AdivaH // upadeze AdibhUtAH biTu Du ete itaH syuH / JiindhI / iddhaH / TuvepR / vepathuH / Duvap / uptrimam / upadezaiti kim / JikArIyati / AdiH kim / paTUyati / asti hi pRthvAdiSu paTuzabdasyopadezaH | atretsaMjJAyAM satyAmathuc syAt / avayave hyacaritArthaM dvitvaM samudAyasya vizeSakaM syAt // SaH pratyayasya // pratyayasyAdiH Sa itsyAt / zilpini SvanU, narttakI / pratyayasyeti kim / SoDaza / SaSatvamityatropadezasthoyaM SakAraH / AdiH kim | aviSaH / mahiSaH / avimahibhyAM TiSac / nanvatra prayojanAbhAvAdeva SakArasyetsaMjJA na bhaviSyati IkArasya TitvAdeva siddheH / na ca pakSe GISarthaH SakAraH / GISopi citaH parasyodAttanivRttisvareNodAttatvAt / satyam / vinigamakAbhAvena pakSe TakArasyApi zravaNaM syAt // cUT / pratyayAdyau cuTU itau staH / gotre kuJjAhibhyazcphaJ / kaujAyanyaH / chasya IyAdezaM vakSyati / jas / brAhmaNAH / jhasyAntAdezo vakSyati / sosyAbhijana ityadhikAre zaNDikAdibhyo JyaH / zANDikyaH / careSTaH / kurucarI / ThasyekAdezaM vakSyati / saptamyAM janerDaH / upasarajaH / ThasyaikAdezaM vakSyati |dhanagaNaMlabdhetyato labdhetyanuvartamAne, annANNaH / annaM labdhA aannH| cuTuSAH pratyayasyeti karttavye yogavibhAgAdanityamidam / tena kezacuJcuH kezacaNa ityatra
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [ 1 a0 cakArasyetsaMjJA na / satyAM hi tasyAM cita ityantodAttaH syAt / citkaraNaM tu paryAyArthaM syAt / avAtkuTAraccetyato SvAdityanuvarttamAne natenAsikAyA iti TITac / avaTITaH / yadvA / caJcupcaNapTITacoyAdayaH / loponyoriti yalopa iti vyAkhyeyam // 1 1 lazakataddhite / / taddhitabhinne pratyaye AdibhUtA lazakavargA itaH syuH / lyuT ca / bhavanam / karttari zap / bhavati / ktaktavatU niSThA / bhUtaH bhUtavAn / priyavazevadaH khac / priyaMvadaH / vazaMvadaH / glAjisthazvagsnuH / jiSNuH / bhaJjabhAsamido ghurac / bhaguram / Ge / haraye / ataddhite kim / cUDAlaH / prANisthAdAto lajanyatarasyAm / lomazaH / atra prayojanAbhAvAnnetsaMjJetyapi suvacam | karNikA / karNalalATAtkanalaGkAraiti bhavArthe kan / atra kiticeti vRddhiH syAt rUpaJca na sidhyet / ira upasaGkhyAnaM, ruNaddhi / ayaM vA repho halantyamitItsaMjJaH / ikArastUpadezejanunAsika iti / syAdetat / evaM satIdittvAnnum syAt / na ca takrakumbhIdhAnyanyAya AzrayituM zakyaH nandatItyAdyavyApteH / satyam / skandiraprabhRtInAM nakArapAThoM jJApakaH anteditAmeva numiti / yadvA / goH pAdAntaiti sUtrAdantagrahaNamanuvarttayiSyate / taccAvazyamanuvartyam / cakSiGo nummA bhUditi / athavA na dRza iti jJApakAnna bhaviSyati sati hi numi igupadhatvAbhAvAdeva ksasyAprApteH kiM tanniSedhena / yadvA / iritoveti jJApakAtsamudAyasyetsaMjJA / avayave acaritArthasya svaritatvasya samudAyavizeSakatvAtsvaritatvaprayuktamAtmanepadam / tena rundha ityAdi siddham || tasya lopaH / / tasyeto lopaH syAt / tasyagrahaNaM sarva lopArtham / 454
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 455 * biTuDUnAmalontyasya mA bhUt / nAnarthakelontyavidhiriti tu nAsti / alontyAtpUrva upadheti sUtre tasya pratyAkhyAnAt // __ yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm // samasaGkhyAnAM sambandho yathAkramaM syAt / nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH / na. ndanaH / grAhI / pacaH / samUlAkRtajIveSu hankRJgrahaH / samUlaghAtaM hantItyAdi / atrAnuvAdyayorApidhAtUpapadayoryathAkramaM bodhyam / syAdetat / vidibhidichideH kurajityAdau tacchIlAdyayaMtrayeNa yathAsaGkhyaM prApnoti / evaM khyatyAnGasiGasorityAdAvapIti cet / atra bhASyam / svaritenetyAkRSyate / tena svaritatvAbhAvAnneha yathAsaGkhyamiti / pratijJAsvaritAH pANinIyAH / svaritatvAbhAvAdeva kartRkarmaNozvabhUkamorita sUtre na yathAsaMkhyaM nADImuSTyozceti sUtre yathAsaMkhyaM ca bhavatyevoti bhASyam / vRttikArastu kartRkarmaNozca nADImuSTyAzceti sUtradvayepi bhASyaM viparItaM vadannupekSyaH / nADImuSTyozcota sUtre yathAsaGkhyAbhAvaparaM bhASyamapi pUrvAparavirodhAcintyam / etadeva vA matAntaraparaM sattatratyavRttarAlambanamastu / kartRkarmaNorityatra tu vRttizcintyaiva / vezoyazaAdebhaMgAyalkhAvityatrApyasvaritatvAdeva na yathAsaGkhyam / iha sUtre bhASye vRttau cetthaM sthitam / caturthe tu vRttikAro yogaM vyabhajat / bhagAdyaliti khaceti ca // svaritenAdhikAraH // itthaMbhUtalakSaNe tRtIyA / adhikAro viniyogaH svaritatvayuktazabdasvarUpamadhikRtaM bodhyam / pratyayaH parazcetyAdi / yathA praayennottrtropsthitiH| ka cittu pUrvasthatrApi / taduktam / atiGityubhayoryogAyoH zeSa iti / kiyahUramadhikAra ityatra vyAkhyAnaM zaraNam |ythaa AvRtIyAdhyAyAntaM dhAtvadhi
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 kAro na tu prAglAdezebhya eva / tathA AsaptamAdhyAyaparisamAptereGgAdhikAro na tu mAgabhyAsavikArabhya evetyAdi / yadvA / svarite iti saptamyantam / tena tasmindRSTe adhikAro nivarttataityarthaH / kaH svaritAdhikArArthaH kazca tannivRtyartha ityatra tu vyAkhyAnameva zaraNam / nanvevaM vyAkhyAnAdevAnuvRttyananuvRttI stAM kimanena sUtreNa / satyam / arthAntarANi saGgrahItuM sUtraM kRtam / tathAhi / svaritenAdhikArarUportho grAhyaH / gostriyorityatra ca strIzabdaH svaryate / tena goTAGgrahaNaM kRnnivRttyarthamiti na vaktavyam / kisa adhikaM kAryamadhikAraH / gauNepi zAstrApravRttirityarthaH / tathA ca gauNamukhyanyAyo yatra neSyate / apAdAnAdhikaraNAdau tatra svaritaH pAThyaH / api ca adhikaH kAraH kRtiriyam / yatpUrvaH san paraM bAdhate / tathA ca pUrvavipratiSedhAH saMgRhItA bhavanti / tatratatra svaritapAThenaiva gatArthatvAditi dik // iti zrIzabda kaustubhe prathamasyAdhyAyasya tRtIye pAde prathamamAnhikam || anudAttaGita Atmanepadam | anudAttetka upadeze yo GittadantAddhAtorlasthAne Atmanepadameva syAt / eSate / spardhate / bobhUyate / RtIyate / kathaM tA zetaityAdi, Gideva tvayamiti cet | satyam / vyapadezivadbhAvo bodhyaH / upadeze kim / cakuTiSati / gAGkuTAdibhya iti sana AtidezikaM Gitvam / dhAtoriti kima | atyutat adudruvaditi GidabhyAmaGcaGbhyAM mA bhUt / kathaM punardhAtoriti labhyataiti cet / bhUvAdistrAnmaNDUkaplutyAnuvRttasya dhAtava ityasya vibhaktivipariNAmAt / sAdRzyamAtreNa pariNAmavyavahAro vastugatyA tu yogyazabdAntarabhevaH sannihitaM bhavatIti kaiyaTaH / yadvA / Atmanepadenaiva lakA *
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / rasya dhAtozcAkSepaH / ikojhalityatra sanA dhAtorAkSepavat / ata eva DitA tasya vizeSaNAttadantavidhirvyAkhyAtaH / citrIyataityAdau tu avayave 'caritArthena DakAreNa kyajantasya vizepaNaM tato vyapadezivadbhAvAndintatati dik / etena cinutaH sunuta iti vyAkhyAtam / yattu tatra DintIva dviditi vyA. khyAnamAzritya samAdhAnaM, tadApAtataH / paceteityAdAvAtoDinta iti iyAdezAbhAvaprasaGgAt / nanu vRdbhyaH syasanoriti sUtre syagrahaNena vikaraNebhyo niyamo balIyAniti jJApitattvAccaGaDozcinuta ityAdau cAnupapattireva nAstIti ceva / upajaniSyamANenApi GitA upasajAtanimittasyApi parasmaipadasya bAdhApatteH / niyamo balIyAnityasyApi pAkSikavAca / vRdbhyaH syasanorityasya vikaraNavyavadhAnapi niyamapravRttiriti jJApakatAyA api suvacatvAt / zadeH zita iti mUtre bhASyakaiyaTayoridaM spaSTam / tasmAdyathAvyAkhyAnameva manoramam / haradattastu Gita ityeva vyAkhyat / dhAtoriti nApekSyate / niyamo balIyAnityAzrayaNAccaGAdI na doSaH / na ca bhAvinA DitA bAdhaH / paratvAtparasmaipadasyavocitatvAditi tasyAzayaH / ubhayathApi yaGIyaGagorDatvasya guNaniSedhe caritArthatAmAzaGkaya yaGaH prAganudAttamakAraM pazliSya jucakramyadandramyota jJApakAyujabhAvaM vadantaH IyaGaH prAgikAramIkAraM vA prazliSya Aye antadittvAbhAvAna num, dvitIye ekAca ityanuvRtteH zvIditoniSThAyAmiti neniSedha iti kalpayantaH parAstAH / syAdetat / yaGlukyapi sarvatrAtivyAptiH / pratyayalakSa. Nena DidantatvAt / satyam / Gittvasya pratyayApratyayasAdhAraNatayA sudRSadityatra sormanasIrtisvarasyevAtvasantasyota dIrgha
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 zabdakaustubhaH / [1 a0 syeva cehAtmanepadasyApravRttariti niSkarSaH / prAJcastu bobhUtutetiktaityatra tirjayalugantAdAtmanepadavidhAnaM jJApakaM yaGlugantAtpratyayalakSaNenAtmanepadaM neti / ata eva carkarItaM ce. tyadAdau paThitasya cakArAtparasmaipadamiti vyAkhyAnaM jJApakasi. dArthAnuvAda iti siddhAntaH / nanvevamapi pAspardhItItyAdAvAtmanepadaM durvAram / sparanudAttattvAt / na cedaM prakRtyantaramiti vAcyam / dviHprayogo dvivacanaM pASThamiti vakSyamANa. tvAt / satyam / zitapAzapetyAdinA niSedho bodhyaH / anuba. ndhena nirdezo hi dvidhA / kacitsAkSAt / zIGaH sArvadhAtuke guNaH / dIDoyuDiti yathA / anudAtteta ityAdau svanubandhatvena / yatra tu nobhayathApi nirdezastadbhavatyeva / AGoyamahanaH bhAvakarmaNorityAdi yathA / nanvAGa iti kathaM nAnubandhanideza iti cet / na / prakRtigrahaNe yalugantasya grahaNamityasya hyayamapavAdaH / tena prakRtayaMtrAnubandhena nirdezaH sa evAsya vissyH| ata eva cecitaH marImRSTa ityAdau Giticeti pravatataeveti dik / atha kathaM sa evAyaM nAgaH sahati kalabhebhyaH paribhavamiti / atrAhuH / AdhuSAdveti vikalpitaNica: saheridaM rUpam / yadvA / cakSiDo DikkaraNamanudAttettvalakSaNasyAtmanepadasyAnityatAM jJApayati / sa hi anudAtte. va / vicakSaNaH pradhayanityAdAvanudAttetazcahalAderitiyuco darzanAt / na cAyaM lyuT / litsvarApatteH / anto. dAttasya ca pAThyamAnabAditi / etena sphAyanirmokasandhIti murAriprayogo vyAkhyAtaH / syAdetat / lasya tivAdayaH / laTaH zatRzAnacau / liTaH kAnajvA / kasuzca / luTaH sadvetyAtmanepadaparasmaipadayorvihitattvAdita ArabhyApAdaparisamApteH prakaraNaM ki
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 459 marthamiti cet / niyamArthamityavehi / ata evAnudAttaGita Atmanepadamavati vyAkhyAtam / soyaM prakRtiniyamaH / uttarasUtre ca bhAvakarmaNorAtmanepadameveti arthaniyamaH / yatraivakArastatonyatrAvadhAraNamiti siddhAntAt / tathAhi / tadasambandhyasambandho vyAptiH saivAvadhAraNam / vyApakattvadyotakaivazabdasambadabhinnanam // na cAsminpakSe anudAttatprabhRtibhyaH parasmaipadaM mA bhUt AtmanepadaM tvaniyatattvAdattItyAdAvapi syAditi vAcyam / zeSAtparasmaipadamaveti niyamAt / nanu tatra kartarItyukteH kartari parasmaipadamevAstu / bhAvakarmaNostu jAgaryate adyataityAdau parasmaipadaM durvAramevota cenna / bhAvakarmaNorAtmanepadamevota niyatatvAt / astu vA pratyayaniyamaH / AtmanepadamanudAttaGinta evati / bhAvakarmaNoreveti / nacaivamanudAttetprabhRtibhyaH psmaipdprsnggH| parasmaipadasyApi zeSAtkartarIti niyatatvAt / nanu kIdRzastatra niyamaH kartari yadi parasmaipadaM bhavati zeSAdeveti, zeSAdyadi bhavati kartaryeveti vA, Aye azeSAtkartari mA bhUt / bhAvakarmaNostu zeSAdazeSAcca parasmaipadaM durvAram / antye zeSAdbhAvakarmaNormA bhUt, azeSAttu bhAvakarmakartRSu triSvapi prApnoti / satyam / yogavibhAgena niyamadvayaM bodhyam / zeSAdeva tatrApi kartaryeveti / tasmAdiha prakaraNe prakRtyarthaniyamaH pratyayaniyamo veti pakSadvayamapi sthitam / syAdetat / vikaraNavyavadhAne niyamo na prApnoti / tathAhi / vikaraNAnAmavakAzo lAdezabhinnAH / iztipau dhAtunirdezaiti zitap / pAyAdhmAdhedRzaH zaH / tAcchIlyAdiSu cAnaz / niyamasyAvakAzaH liliGau luilunamazca / paspardhe, spardhiSISTa, Aste, zata, atti, juhoti, bhinatti, bhUyAdityAdi / edhate,
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 spardhate, kurute, nivizataityAdAvubhayaprasaGge paratvAnityatvAca / vikaraNeSu tairvyavadhAnAniyamo na syAt / tatazca prakRtiniyamapakSe vikaraNAntAdubhayamasaGgaH / pratyayaniyamapi tulyajAtIyasyaiva niyamena vyAttiH dhAtoranantarasya lasya yadyAtmanepadamanu. dAttaDinta eva yadi tu parasmaipadaM zeSAdevetyAdi / tathA ca dhAtvantarAttavdyAvRttAvapi vikaraNavyavadhAne niyamApravRtteH padadvayamapi syAdeva / satyam / vikaraNebhyo niyamo balIyAniti vRdbhayAsyasanoritisyagrahaNena jJApyate / ato niyamadvayepyadopaH / tatrApi prakRtyarthaniyamapakSo balIyAnityavadheyam / tatra hi zeSAtkartarIti na vAcyam, kintu parasmaipadamityeva yatra taccAnyacca prAptaM tatra parasmaipadameva syAt / pratyayaniyamapakSe tu zeSAditi kartarIti vAcyam, yogazca vibhajanIya iti doSatrayamadhikaM syaat| tivAdivAkyena saha vAkya bhedaH parisaGkhyAprayuktatridoSatA ceti doSacatuSkantu pakSadvayapyastyetra / yadi tu tadapi kimartha soDhavyamiti buddhistArha lasya tibAdaya ityanenasahedaM prakaraNamekavAkyatayA vidhAyakamiti vyAkhyeyam / asminpakSa zeSAtka-rIti karttavyameva / parasmaipadamAtmanepadamiti ca sUtrazATakavadbhAvinI saMjJAzrayaNIyA / anyathA vihitAnAM saMjJA saMjJayA ca vidhAnamityanyonyAzrayaH syAt / asmizca pakSe vikaraNeSu na kazciddoSaH / lAdezeSu kRteSu sArvadhAtukamAzritya vikaraNapravRttaH / na ca syAdiSu doSastadavastha eveti vAcyam / lamAtrApekSayAntaraGgeSu tibAdiSu kRteSu lakAravizeSApekSatayA bahiraGgANAM syAdInAM prvRtteH|| bhaavkrmnnoH| anayovihitasya lasyAtmanepadaM syAt / supyate / kriyate / prAgvadekavAkyatayA vidhiH bhinnavAkyatayA ni
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 461 yamo veti bodhyam / niyamopi dvidhA / pratyayaniyamo 'rthaniyamazceti / na cAntyapakSe karmaNi paJ na syAt ko bhavatA lAmo labdha iti, akataracetyasya tvapAdAnAdiravakAza iti vAcyam / tulyajAtIyasya parasmaipadasyaiva niyamena vyAvartanAt / syAdetat / lUyate kedAraH svayamevetyatra parasmaipadaM prApnoti / kamavatkarmaNetyanena hi zAstraM vyapadezo vAtidizyate / tathA ca tena tena zAstreNa tattakArya kartavyam / tatra karmaNyAtmanepadamityasyAvakAzaH zuddhaM karma, kartari parasmaipadamityasya zuddhaH krtaa| karmakarttayubhayaprasaGge parattvAtparasmaipadamiti / satyam / prAdhAnyAkAryAtideza evetyAtmanepadameva paraM bodhyam / pakSAntare tu zeSAkartarItyatra kartarikarmetyataH kartarItyanuvartya kattaiva yaH kartA tatra parasmaipadaM na tu karmakartarIti vyAkhyAtam / / - kartari karmavyatihAre // vinimayaviSayIbhUtAyAM kriyAyAM vartamAnAddhAtoH kartaryAtmanepadaM syAt / vyatilunIte / anyasya yogyaM lavanaM karotItyarthaH / parasparakaraNamapi krmvytihaarH| sampraharante rAjAnaH |vyaatyukssiimaabhisrnnglhaamdiivyn / kattagrahaNamuttarArtham // .. ___ na gatihiMsArthebhyaH // ebhyaH karmavyatihAre AtmanepadaM na syAt / vyatigacchanti / vyatisarpanti / vyatighnanti / pratiSedhe hasAdInAmupasaGkhyAnam | hasAdayo hasapakArAH shbdkriyaaH| vyatihasanti / vyatijalpanti / haraterapatiSedhaH / sampaharante rAjAnaH / athagrahaNasAmarthyAdhe zabdAntaranirapekSA gatihiMsayorvartante taiha gRhyante / haratistUpasargavazAdiMsAyAM vartataiti na tasyAyampratiSedha ityAhuH / tataH sampahariSyantau dRSTvA karNadhanaMjayAvityatra tu yotsyamAnAviti vivakSitaM na tu
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 zabdakaustumaH / [ 1 a0 karmavyatihAraH / vastu nAyaM pratiSedhaH / agatyarthatvAt / prApaNaM hi vaherarthaH / gatipratItistvAkSepAt // itaretarAnyonyopapadAcca // AtmanepadaM na syAt / parasparopapadAzceti vaktavyam / itaretarasyAnyonyasya parasparasya vA vyatilunanti / laukike zabdavyavahAre lAghavaM pratyanAdarAditaretarAdizabdA vyatItyupasargau ca karmavyatihAradyotanAya samuccIyante / tathAtmanepadamapi samuccayeteti niSedhoyamArabhyate / na nvevaM sampadvinimayenobhau dadhaturbhuvanadvayamityatra taG kathaM neti ce, karaNavinimaye satyapi kriyAvinimayasyAvivakSitatvAt // viMzaH // nipUrvAdviza AtmanepadaM syAt / nivizate / neH kim / pravizati / kathaM tarhi nyavizata nyavikSaneti, aTA vyavadhAnAt / na ca svAGgamavyavadhAyakamiti vAcyam / aGgabhaktasyATo vikaraNAnAM pratyavayavatvepi dhAtumpratyanavayavatvena vyavadhAyakasvAditi / atrAhuH / tivAdividheH prAglAvasthAyAM dhAtorevADAgamaH / luGlaGityatra dvilakArakanirdezasya bhASyakRtA 'siddhavatsUtrapratyAkhyAnAvasare vakSyamANatvAt / matAntarepi lakAravizeSApekSa svAdvahiraGgapaDAgamaM bAdhitvA lamAtrApekSatvAdantaraGgeSu | tivAdiSu kRteSu niyamo bhaviSyati / vikaraNebhyo niyamo balIyAniti siddhAntAt / atra ca vRdbhayaH svasanoriti syagrahaNaM jJApakamiti bodhyam / athedaM jJApakaM vikaraNavyavadhAnepi niyamaH pravarttataityevaM paratayAnIyeta tathApyadocaH / antaraGgatvAttivAdiSu satsu zabdAntaraprAptyA'nityayoraDavikaraNayormadhye paratvAdadadmavRtteH / nanu trikaraNaH zabdAntarAtmApto na tu zaddhAntarasyeti cet, kintataH / na hi zabdAntarasyeti vAcanikam / kintu nyAyoyam / tathA ca zabdA
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 463 ntarasya prApnuvata itra tasmAtprApnuvatopyanityakham / yadyakti sambadhitayA pUrva prApnoti tadvayaktisambandhitayA punaramAptastulyattvAt / ata evopasarganiyame 'vyavAyaupasaGkhyAnamiti vArtikaM pratyAkhyAtam / zadezita iti sUtre bhagavatA bhAdhyakAreNeti dik / arthavadgrahaNaparibhASayA nerupasargasya grahaNaM teneha na / madhUni vizanti bhramarAH / kathaM tarhi ityuktvA maithilI bharturaGke nivizanti bhayAditi kAlidAsa iti cet / aGgAni vizatImiti pATha iti praamaannikaaH| yattu padasaMskA. rapakSeNa samAdhAnaM durghaTavRttau kRtam / tanna / apavAdaviSayaparihAreNotsargapravRtteH / anyathA 'tiprasaGgAt / vAlipsAyAmityAdevaiyApattezceti dik // parivyavebhyaH kriyaH / ebhyaH krINAterAtmanepadaM syAt / bittvAdeva siddhe styk-bhimaayaarthoymaarmbhH| parikrINIte / vikrINIte / avakrINIte / paryAdaya upasA iha gRhyante / tatrAvRttAdyAzrayaNena krINAterye paryAdayastebhyaH kriya iti vyAkhyAnAt / parasparasAhacaryAdvA / teneha na / vikrINAsI. ti / atra tvekadezavikRtasyAnanyatvAtprApnoti / na cAyaM vibhaktiviziSTasya virityasya vikAro na tu vizabdasyetyuttarasUtrasthakaiyaTavAkyAd bhramitavyam / vibhaktopAt / prakRtibhAgasyaiva vikArAt / kaiyaTasyApyayamaparitoSostyeva / ata eva vakSyAta pakSivAcino vizabdasya sambhave tu sAhacaryAdupasargagrahaNaM vyAkhyeyamiti // viparAbhyAJjaH // spaSTorthaH / vijayate / parAjayate / prAgvadupasargagrahAnneha / vijayati parAjayati senA / parA utkaTA / nanu joti kathaM nirdezaH / prakRtivadanukaraNamityatidezena
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 dhAtutayA iyaGi jiya iti vaktavyatvAt / na ca niyaH kriya iti dIrghe sAvakAzamiyaDaM paratvAd gherDitIti guNo vA dhataiti yuktam / sveSvapi pUrvavipratiSedheneyaGa iSTatvAt / ava eva kSiya iti nirdizyate / kiJca kSiyodIrghAditi sUtre dIrghagrahaNamapIha jJApakam / anyathA kSiya iti nirdezAdeva dI - rvasya nirNaye kiM tena / ucyate / anityoyamatidezaH / ato neya / anityatAyAM pramANantu RluksUtraevoktam / avivakSitArtharUpamAtrAnukaraNAdvA / yantu parAjerasoDha iti sUtre iyaGaH paravAriti guNa iti haradatenoktam / taccintyam / kSiyodIghAdityetatsUtrasya bhASyakai yaTavRttigranthaistatratyaM hatya svagranthAbhyAJca saha virodhAt // * AGa donAsyaviharaNe // AGpUrvAddadAtermukha vikasanAdanyatrArthe varttamAnAdAtmanepadaM syAt / vidyAmAdatte / anAsthAveharaNe kim / mukhaM vyAdadAti / AsyagrahaNamavivakSitam / upeyivAnanAzvAnityatrApazabdavat / tenehApi na vipAdikAM vyAdadAti / pAdasphoTo vipAdikA / nadIkUlaM vyAdadAti / parAGgakarmakAdanAsyaiti niSedho neSyate / tathA ca vArttikam / svAGgakarmakAcceti / svamaGgamiha svAGgaM na tvadravaM mUrttimaditi paribhASitam / vyAdadate pipIlikAH pataGgasya mukham / kathantarhi vyAdatte vihagapatirmukhaM svakIyam / kartrabhiprAye bhaviSyati / akartrabhiprAyArtho hyayamArambhaH / etena mukhaM vyAdAya svapitItyatra suptvA vyAdattaiti vyatyAsena prayoga iti pretya bhAvaparIkSAyAM vAcaspatigranthopi vyAkhyAtaH / AGo GidviziSTasya grahaNAmeha, bhikSAmAdadAti / atra smRtAvAkAra iti haradattaH // krIDo samparibhyazca // krIDa vihAre / asmAdAtmanepadaM
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / syAt / anusmpribhyH| ckaaraadaangH| anukrIDate / sngkriiddte| parikrIDate / AkrIDate / upasargeNa samA sAhacaryAdanoH karmapravacanIyAna / mANavakamanukrIDati / mANavakena sahetyarthaH / tRtIyArthaityanoH karmapravacanIyasaMjJA / samo 'kUjane // saGkIDati zakaTam / mayAsya saGkrIDati cakicakra iti zrIharSaH / kathaM tarhi krIDate nAgarAja iti / apaprayoga evAyAmityAhuH / AgameH kSamAyAm // NyantasyedaM grahaNam / Agamayasva tA. vat / sahasva kaJcitkAlam / mA tvariSThA ityarthaH / etena yAvadAgamayatetha narendrAniti zrIharSaprayogo vyAkhyAtaH / yAvatpatIkSate ityarthAt / zikSerjijJAsAyAm // dhanuSi zikSate / zikSa vidyopAdAnaityasya neha grahaNam / anudAttettvAdeve siddhatvAt kintu zake sannantasya / sanimImetIs / dhanurviSaye jJAne zakto bhavitumicchatItyarthaH / kriyava hi zakarartha prati viSayatayaivAnveti / bhokktuM zaknotItyAdidarzanAt / bhojanaviSayakazaktimAniti hi tadarthaH / zakaSajJAglAghaTarabheti tumun / iha tu jJAnaM viSayaH / jJAtumiti tu na prayujyate atmanepadenaiva jJAnaviSayakatAyA gamitattvAt / na caivaM jijJAsAyAmityasaMgatam / jJAnecchA hi tadarthaH / lakSye tu jJAnaM zakto viSayaH / zaktistu sanarthabhUtAyAmicchAyAmiti vyAkhyAnAt / satyam / jJAnaviziSTAyAH zaktaricchAviSayatayA jJAtasyApi viSayatAnapAyAt / etAvAneva parambhedaH / icchA sanvAcyA zaktistu prakRtyarthaH / tasyAstu jJAnaviSayakatvamAtmanepadena dyotyataiti / AziSi nAthaH // anudAttettvAdeva siddha niyamArtha vArtikam, aziSyeveti / na caivamanudAttettvaM vyarthamiti vAcyam / tasya nAthanaiti yujarthatvAt / sarpiSo nAthate / AziSi nAtha iti karmaNi
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAparma bhUyA ucyate / nAyava kAvyaprakA 466 zabdakaustubhaH / [1 a0 sssstthii|pi bhUyAdityAzAstaityarthaH kathaM tarhi nAthase kimu pati na bhUbhRtAmiti bhaarviH| ucyate / nAdhasaiti paatthH| tavargacaturthasthAne lipipramAdAd dvitIyaH paThyate / ata eva kAvyaprakAze cyutasaMskRterudAharaNam tatpallIpatiputrikujjarakulaM kumbhAbhayAbhyarthanAdInaM tvAmanunAyate kucayugaM patrAta mA kRthA iti // anunAthati stanayugamiti tu paThanIyamiti tatraivoktam / atrApi dhakAro vA pAThyaH / haratergatatAcchIlye // gataM prakAraH / paitRkamavA anuharante / mAtRkaM gAvo 'nuharante / piturmAtuzcAgataM prakAraM satataM parizIlayantItyarthaH / RtaSThaJ / isusu. tAntAtkaH / gatatAcchIlye kim / mAturanuharati / sAha. zyamAtramiha vivakSitaM na tu prakAratAcchIlyam / kirateIrSajIvikAkulAyakaraNeSu // vikSepArthaH kiratiH / harSAdayastu viSayatve. nopAttAH / tatra harSo vikSepasya kAraNaM jIvikAkulAyakaraNe tu phalam / eSvevArtheSvapAccatuSpAditi suvidhIyate / apaskirate vRSo vRSTaH kukkuTo bhakSArthI zvA AzrayArthI ca / harSAdi. viti kim / apakirati kusumam / ihAtmanepadasuDAgamau na bhavataH / harSAdimAtrasatve tu yadyapi taG prApnoti / tadvidhau catuSpAcchakunikartRkatvasya nimittatvenAnupAdAnAt / tathApi zabdazaktisvAbhAvyAtsuTA saha samAnaviSayoyaM taG / tena ga. jopakiratItyeva bhavatItyAhuH / AGi nuprayoH // aanute| utkaNThApUrva zabdaM karotItyarthaH / Nu stutI, adAdiH / ApRcchate / praccha jJIpsAyAma, tudAdiH / ahijyati samprasAraNam / zapa upAlambhane // zapa Akrozaiti svaritet / tasmAdAtmanepadamartRgepi phale vaktavyaM zapatharUperthe / devadattAya zapate latpAdau spRzAmi naitanmayA kRtamityekaM rUpaM zapathaM karotItyarthaH /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 467 zlAghandrasthAzapAmiti sampradAnasaMjJA / jJIpsyamAne, vivadante / tadyathA / yasmAAkhyAyate sa sampradAnamityeke / ya AkhyAyate sa ityanye / kathaM tarhi nIvImprati praNihite tu kare priyeNa sakhyaH zapAmi yadi kiJcidapi smarAmIti / atrAhuH | svAzayaM prakAzayAmItyetAvadiha vivakSitaM na tu zapatha iti // samavapravibhyaH sthaH // ebhyastiSThateH prAgvat / santiSThate / avatiSThate / pratiSThate / vitiSThate / AGaH pratijJAyAmupasaMkhyAnam / zabdaM nityamAtiSThate nityatvena pratijAnItaityarthaH / vRttau tu astisakAramAtiSThate / guNavRddhI AgamA vA tisstthtityudaahRtm| asyArthaH / Apizalirhi asa bhuvIti na paThati kiM tu sakAramAtram ! staH santItyudAharaNam / asti AsIdityAdi siddhaye tu aDATAvAgamau pratijAnIte / tAveva guNavRddhIti // prakAzanastheyAkhyayozca // tiSThateretayorarthayorAtmanepadaM syAt / gopI kRSNAya tiSThate / svAbhiprAyaM prakAzayatItyarthaH / zlAghanUGiti sampradAnatvam / saMzayya karNAdiSu tiSThate yaH / karNAdInirNetRttvenAzrayatItyarthaH / stheyo vivAdapadanirNetA tiSThatesminniti vyutpatteH / vRttau tu tiSThantyasminniti prayuktam / tatra prakaraNAcchiAdanA vivAdapadanirNetuH pratItirna tu zAbdItyabhiprAyeNa parasmaipadaM bodhyam / kRtyalyuTAhulamiti adhikaraNe aco yat // udonUrdhvakarmANi // utpUrvAtiSThateranUrdhvasvaviziSTe pari spande varttamAnAdAtmanepadaM syAt / uttiSThamAnastu paro nopekSyaH pathyamicchatA / anudhveti kim / javena pIThAdudatiThadacyutaH / iha kriyAyA anUrdhvatvaM nAma uparidezasaMyogaphalakasvAbhAvaH / yadyapi udonUityukteranUrdhva tAviziSTakriyAtrA -
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 shbdkaustumH| [1 a0 cakatvaM labhyataeva dhaatoH| kriyAvAcitvAvyabhicArAttathApi lokAsiddhaparispandAtmakarmaparigrahArtha karmapadam / teneha na / asmAd grAmAcchatamuttiSThati / utpadyataityarthaH / tathA ca uda IhAyAmiti vArtikaM sautrakarmapadAsaddhArthakathanaparam // ___ upAnmantrakaraNe // mantrakaraNaM kArakavizeSo yatra tasminnathe vartamAnAdupapUrvakAttiSThaterAtmanepadaM syAt / AgneyyAgnIdhramupatiSThate aindrayA gArhapatyamupatiSThate / mantrakaraNe kim / bhAramupatiSThati yauvanena / upAdevapUjAsaGgatikaraNamitrakaraNapathiSviti vAcyam // devapUjAyAM, AdityamupatiSThate / kathaM tarhi stutyaM stutibhirarthyAbhirupatasthe sarasvatIti / devatAtvAropAdbhaviSyati / mahIpaterdevatAMzattvAdvA / saGgatakaraNe, rathikAnupatiSThate / upazliSyatItyarthaH / evaM gaGgA yamunAmupatiSThateiti / mitrakaraNantUpazleSa vinApi bhavati / rathikAnupatiSThate / ayaM panthAH srughnamupatiSThate / prApnotItyarthaH // vA lipsAyAmiti vaktavyam / bhikSuko brAhmaNamupatiSThate upatiSThati vA / lipsayA hetubhUtayA upagacchatItyarthaH // . ___akarmakAcca // upapUrvakAttiSThaterakarmakAdAtmanepadaM syAt / bhojanakAle upatiSThate / sannidhattaityarthaH / / udvibhyAM tapaH // AbhyAM tapaterakarmakAdAtmanepadaM syAt / u- . ttapate vitapate |diipytityrthH / svAGgakarmakAcati vaktavyam ||svmnggN svAGgam / na tvadravamiti pribhaassitm| uttapate vitapate paannim| akarmakAtsvAGgakarmakAdityukteH svamaGgaM svAGgAmAta vyAkhyAnAcca neha devadatto yajJadattasya pANimuttapati / santApayatItyarthaH / suvarNamuttapati / santApayati vilApayati vetyarthaH / udvibhyAM kim / niSTapati / nisastapatAvanAsevanaiti muurdhnyH||
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. shbdkaustumH| 469 AGo yamahanaH // AGpUrvAbhyAmakarmakAbhyAM svAGgakarmakAbhyAJca yamihanibhyAmAtmanepadaM syAt / Ayacchate / Ahate / Ayacchate pANim / ahate ziraH / neha / parasya zira Ahanti / kathaM tAjaghne viSamavilocanasya vakSa iti bhAraviH / atra ke cit / Ajeti padaM chitvA ghna iti bhAve vipi caturthekavacanAntamuktvA ghne hantuM AjajagAmeti vyAcakhyuH / tanna / ajeliTi vIbhAvena vivAyeti siddhAntAt / anye tu viSamavilocanasya samIpametya svaM vakSamAsphAlitavAnityarthaH / mallo hyutsAhAviSkaraNAya svaM vakSamAsphAlayatI. tyAhuH / bhAgavRttau tu pramAda evAyamityuktam / evaJca mohAdAhadhvaMmA raghUttamamiti bhaTTiprayogopi cintyaH // ___ samo gamyUcchibhyAm // sampUrvAbhyAmakarmakAbhyAM gamyUcchibhyAmAtmanepadaM syAt / saGgacchate / samRcchiSyate / akarmakAbhyAM kim / grAmaM saGgacchati / kathantAha taccaikyaM samagacchatati / ArSatvAt / yadvA / cAturvaNyAditvAtsvArthe vyam / ekaM samapadyatetyarthaH / vidipRcchisvaratInAmupasaGkhyAnam ||.didaanaarthsyeh grahaNam / parasmaipadibhyAM sAhacaryAt / na lAbhArthasya / sa hi svaritettvAdubhayapadI / sattAvicAraNArthayostvanudAttatvAdAtmanepadaM siddhameva / saMvitte savidAte saM. vidrate / sampRcchate saMsbarate / artizrudRzibhyazceti vaktavyam // artItibhvAdijuhotyAdI dvAvapi gRhyate / sartizAstItyavidhau tu zAstinA luptavikaraNena sAhacaryAjjuhotyAdereva grahaNam / parasmaipadeSviti tUttarArthamanuvartamAnamapi yogavibhAgasAmarthyAdavi dhau na sambadhyate / tena mAsamRta mAsamRSAtAM mAsamaSateni bhASyaM bhvAyabhiprAyeNa / samArata samAretAM samAranteti vRttistu juhotyA
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 . zabdakaustubhaH / [1 a. dhabhiprAyeNa yojyA / saMzaNute sampazyate / rakSAMsIti purApi saMzagumahe iti murAripayogastu cintyaH / akarmakAdityanuvRtteH / . ttikArastu samo gamyucchipacchisvaratizruvidibhya iti paThitvA dRzezceti vaktavyarUpeNa papATha / tatra vArtikAnupUrvIbhane keSAJcideva sUtre prakSepe dRzezca tahahiSkAre bIjaM na pazyAmaH / athAsminakarmakAdhikAre ye sakarmakA hanigAmiprabhRtayasteSAM kathamakarmakatA / ucyate / dhAtorAntare vRtterdhAtvarthanopasaMgrahAt / prasideravivakSAtaH karmaNokArmakA kriyA // vahati bhAramiti prApaNe sakarmako vahiH / spandane tvakarmakaH / vahanti nadya iti / prANaviziSTaM dhAraNaM jIvatirAha / gAtraviziSTaM vikSepaJca nRtyatiH / ato dvAvapyakarmako / prasiddheyathA / megho varSa. tIti / karmaNo 'vivakSAto yathA / hitAna yaH saMzRNute sa kiMbhuH / upasargAdasyatyUhyorveti vaktavyam / ita ArabhyAkarmakAditina sambadhyate / nirasyati nirsyte| samUhati smuuhte| Upasagotkim / asyati / Uhate / anudAttettvAdAtmanepadI / kathantarhi anuktamapyUhati paNDito jana ityaadi| cakSiGo GitkaraNenAnudAtte tvalakSaNasyAtmanepadasthAnityatIjJApanAtsamAdheyam // nisamupavibhyo haH // spaSTorthaH / nihvayate / akabhiprAyArtha sUtram / syAdetat / nihAsyate ityAdyudAharaNamastu na tu niyate iti / AkArAntasya sUtre upAdAnAt / ekArAntasya grahaNAbhAvAt / nahi vikRtiH prakRti gRhNAtIti cet / ucyate / AkArAntAdapi kathamabhyupaiSi / nahi ha iti sUtre AkArAvaziSTaH paThitaH / prayogasamavAyinAM vAcakateti siddhAntarItyA ha iti vAntasya AkArAntamarthaH / dadhnetyatra nAntasya dadhI veti yadi tarhi vAntasyaiva ekArAntamartha ityapi
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 3 pA. ? A. zabdakaustumaH / tulyam / prakriyAdazAyAM hi ekArAntAnukaraNe lakSaNacazAdAtvaM na tu AkArAnta ihAnukAryaH / tasmAnna kiJcidihAnupapannam / yattu nyAsakRtoktaM navyoliTItyAtvaniSedhake sUtre kRtAtvasya vya ityasya nirdezAjjJAekAdvikRtirapi prakRti gRhNAtIti / soyamasthAne saMrambhaH / uktarItyA pUrvapakSasya zithilatvAt / eranekAca o:supItyAdAvapi vikRtigrahaNe zizayiSataityAdAvapi yaNApatteH / vikRteH prakRtigrAhakatve vizvarAjAvityatrApi vizvasyavasurAToriti dIrghaprasaGgAt / turAsAhamityAdau mUrdhanyaprasaGgAcceti dik // ___ spardhAyAmAGaH // AGpUrvAt hayaterAtmanepadaM syAtspardhAyA viSaye / mallamAhvayate / spardhamAnastasyAvhAnaGkarotItyarthaH / spardhAyAM kim / putramAvhayati / yadyapi spardhAyAmapyayaM dhAtuH paThyate tathApi AGapUrvakastatra na varttate kiM tu zabdane / ata eva spardhAyAM viSaye ayaM vidhiriti vyAkhyAtam // gandhanAvakSepaNasevanasAhasikyapratiyatnaprakathanopayogeSu kRaH // saptasvartheSu kRtra AtmanepadaM syAdakartRgepi phale / gandhanamiha sUcanam / tathAhi / gandha ardane arda hiMsAyAmiti ca curAdau pAThAdndhanaM hiMsA / sUcanamapi vadhabandhAdikaraNatvAdi seti sa eveha gandhanazabdArthaH / utkurute / sUcayatItyarthaH / avakSepaNaM bharsanam / zyeno va. tikAmudAkurute bhartsayataityarthaH / harimupakurute / sevataityarthaH / sahasA vartate saahsikH| ojaHsahombhasA varttataiti Thak / tasya karma sAhasikyam / SyaJ / paradArAnprakurute / teSu sahasA pravarttataityarthaH / pratiyatne, edho dakasyopaskurute / avodaidhaudhmeti nipAtaH / samAhAradvandvaH / kaJaH pratiyatnaiti SaSThI /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 zabdakaustubhaH / [1 a. upAtmatiyatnetyAdinA suT / tasya guNAntarAdhAnaM karotyarthaH / . gAthAH prakurute / prakarSeNa kathayatItyarthaH / upayogaH samIcIno viniyogaH / zataM prakurute / dharmArtha viniyuktaityarthaH / eSu kim / kaTaM karoti // ___ adheH prasahane // adhipUrvAtkRSaH prAgvadabhibhave kSamAyAJca / Saha marSaNe 'bhibhave ceti pAThAt / ye tvabhibhave chandasIti paThanti teSAmapi chandasIti prAyovAda iti haradattaH / tamadhicakre / abhibhUtavAn soDhavAnvetyarthaH / etena bhavAdRzAzcedadhikurvate parAniti bhAraviprayogopi vyAkhyAtaH / kSamantaityarthAt // veH zabdakarmaNaH // vipUrvAtkRtra AtmanepadaM syAt zabda. zvetkarma kArakaM bhavati / svarAnvikurute / uccArayatItyarthaH / zabdakarmaNaH kim / cittaM vikaroti kAmaH // ___ akarmakAca // veH kulokarmakAtmAgvat / hInAnyanupakarTa Ni pravRddhAni vikurvate // sammAnanotsajanAcAryakaraNajJAnabhUtivigaNanavyayeSu niyH|| eSu bodhanIyeSu nayatarAtmanepadaM syAt / tatrotsajanajJAnavigaNanavyayA nayateAcyAH / itare prayogopAdhayaH / tathAhi / AcAryaH zAstre nayate / zAstrIyasiddhAntAnupapattibhiH sthirIkRtya ziSyebhyaH prApayatItyarthaH / te ca ziSyA yuktibhinizvAyyamAnAH sammAnitA bhavanti tadIyAbhilaSitArthasampAdanAt / tathA cAtra nayateH prApaNamevArthaH / ziSyasammAnanantu tadIyaM phalaM satprayogopAdhiH / utsajane daNDamunnayate / ukSipatItyarthaH / AcAryakaraNe, mANavakamupanayate / vidhinA AtmasamIpamApaNImaha nayaterarthaH / tatphalaM mANavakasaM
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 473 skAraH / tasya kartRgAmitvAbhAvAdaprAptamAtmanepadaM AcAryakaraNe vidhIyate upanayanapUrvakeNAdhyApanena hi kazvidatizayodhyApake janyate / sa evAcAryazabdapravRttinimittam / upanIya damAcAryaH sa udAhRta ityapi atizayavizeSaparicAyaparam / tathA cAcAryakaraNaM phalIbhUtaM prayogopAdhiH / na ca tasya kartRgAmitvAdAtmanepadaM siddhameveti vAcyam / nahi tadupanayanakriyAyAH sAkSAtphalaM kintUpanayanapUrvikAyA adhyApanakriyAyAH / prayogopAdhittvaM tu paramparayA phalIbhUtasyApyastIti dik / vininyurenaM guravo gurupriyamityatra tu AcAryakaraNasyAvivakSitatvAnna daG / vivakSA hi svAyattetyupajJopakramaM tadAdyAcikhyAsAyAmitIcchAsanA jJApitam / jJAne, tattvaM nayate / nizcinotItyarthaH / bhRtirvetanam / karmakarAnupanayate / bhRtidAnenAtmasamIpaM prApayatItyarthaH / vigaNanaghRNAderniyatanam / karaM vinayate, rAjadeyaM bhAgaM zodhayati niryAtayatItyarthaH / vyayo, dharmAdau viniyogaH / zataM vinayate / dharmArthaM viniyutaityarthaH / eSu kim / ghaTaM nayati // kartRsthe cAzarIre karmaNi // niyaH kartRsthe karmaNi yadAtmanepadaM prAptaM taccharIrAvayavabhine eva syAt / zarIrazabdena tadaarat lakSyate / zarIratAdAtmyApannasya kartRtayA zarIrasya tatsthattvAsambhavAt / avayavAnAntu sambandhavizeSeNa tatsthavasyAnubhavAt / ata eva hi karAdi puruSattvavyApyamityudghoSaH / krodhaM vinayate / svakIyaM krodhamapagamayatItyarthaH / krodhApanayanaphalasya cittaprasAdAdeH kartRgatatvAtsvaritatrita iti sUtreNa siddhe niyamArthamidam / teneha na / gahuM vinayati / kathantArha vigaNayya nayanti pauruSaM vijitakrodharayA jigISatra
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 zabdakaustumaH / 10a] iti bhAraviH / karSabhiprAyattvAvivakSAyAM bhaviSyati / ke ci. tu apanayane vartamAnAdanenAtmanepadaM vidhIyate / iha tu karotyarthe prAptayarthe vAvarttate / dhAtUnAmanekArthattvAdityAhuH // .. vRttisarga tAyaneSukramaH // kramaAtmanepadaM syAdapratibandhotsAhasphItatAsu / vRttau / Rcyasya kramate buddhiH / na pratihanyatai. tyarthaH / sarge / vyAkaraNAdhyayanAya kramate / utsahataityarthaH / sRjaterutsAhArthatAyenendralokAvajayAya sRSTa ityAdI prasiddhA / tAyane / kramantesmin zAstrANi / sphItIbhavantItyarthaH / tAyasantAnapAlanayoratyasmAllyuTi tAyanamiti rUpam // - upaparAmyAm // vRttyAdiSUpaparAbhyAmeva kramerAtmanepadaM syAna tUpasargAntarapUrvAt / upakramate / AbhyAmeveti niyamAaha / saGkrAmati / vRttyAdiSvityeva / neha / upakAmati parAkrAmati // : AGa udgamane // Apatkrimerudgapane vartamAnAdAtmanepadaM syAt / Akramate AdityaH / udayataityarthaH / jyotirugamana iti vAcyam / neha, AkrAmati dhUmo har2yAtalAt / bhASye tu hayetalamiti paThyate / tatrodgamanapUrvikAyAM vyAptau RmiSTavyaH na tUgamanamAtre akarmakatApatteH / kathantarhi nabhaH samAjAmati candramAH kramAditi / ucyate / vyAptAviha kramivarcate na tUgamane // - ve pAdaviharaNe // vipUrvAttamaH pAdaviharaNe vartamAnAdAtmanepadaM syAt / sAdhu vikramate vAjI / pAdaviharaNaM pAdavikSepaH / yadyapi kramistatraivArthe paThyate tathApi dhAtUnAmanekArthavAtsUtrerthopAdAnam / teneha na vikrAmatyajinasandhiH, dvidhAbhavati sphutttiityrthH||
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 475 propAbhyAM samarthAbhyAm // tulyArthAbhyAM propAbhyAM kramerAtmanepadaM syAt / samastulyortho yayoriti vigrahe zakandhyAditvAtpararUpaM saMzabda eva vA tulyortho bodhyaH / prArambhenayostulyArthatA / prakramate / upakramate / ArabhataityarthaH / samarthAbhyAM kim / prakrAmati / gacchatItyarthaH / upakrAmati / AgacchatItyarthaH / upaparAbhyAmiti tu neha pravarttate / tatra vRttyAdigrahaNAnuvRtteruktatvAt / iha ca vRtyAderavivakSaNAt // 1 anupasargAdvA || anupasargAtkramerAtmanepadaM vA syAt / krAmati / kramate / upaparAbhyAmityasya niyamArthatvAdvRntyAdimtramanupasargaviSayakameva / tena vRptyAdau nAyaM vikalpaH / tasmAdaprAptavibhASaiveyam // apanhave jJaH || apalApe varttamAnAjjAnAterAtmanepadaM syAt / zatamapajAnIte / apalapatItyarthaH // akarmakAcca // akarmakAjjAnAterAtmanepadaM syAt / sarpigho jAnIte / sarpiSA upAyena pravarttataityarthaH / jJovidarthasyati karaNe SaSThI / akarmakAdityasya sthAne sakaraNAdityeva tu noktam / svaraNa putraM jAnAtItyatrAtivyApteH // 1 sampratibhyAmanAdhyAne || AbhyAM jAnAterAtmanepadaM syAearera | zataM saJjAnIte / avekSataityarthaH / zatampratijAnIte / aGgIkarotItyarthaH / anAdhyAne kim / mAtuH saJjAnAti / utkaNThApUrva smaratItyarthaH / adhIgartheti karmaNi SaSThI / nanu tatra zeSa ityanuvarttate / tenAtra karmaNaH zeSatvena vivakSitattvAdakarmakAcceti pUrveNa prApnoti / atrAhuH / anAdhyAnaiti vibhajyate / sa cobhayoryogayoH zeSaH tenAdhyAne pUrveNApi na bhavatIti //
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 zabdakaustumaH / [1 a. bhAsanopasambhASAjJAnayatnavimatyupamantraNeSu vadaH // eSva-' ryeSu paderAtmanepadaM syAt / atropasambhASopamantraNe dhAtorvAcye / itare pryogopaadhyH| bhAsanandIptiH / zAstre badate / bhAsamAno bracItItyarthaH / bhAsanaM hetubhUtaM. sadvizeSaNaM ziSyaiH stUyamAno hi bhAsate / tathA coparyupari zAstrArthapratibhAsAmuSTUktinirvahati / tejobhane tu na zaknuyAvaditumiti bhAvaH / upasambhASopasAntvanam |krmkraanupvdte upsaaNtvytiityrthH| jJAne, zAstre vadate / uktiviSayakajJAnavAniti phalitorthaH / yatna utsAhaH / kSetre vadate / tadviSayakamutsAhamAviSkarAtItyarthaH / atrAviSkaraNarUpasya badatyarthasya yatnaH karmetyAhuH / viziSTotra vadatarartha ityapi suvacam / vimatau, kSetre vivadante / vimatyA hetubhUtayA nAnAvidhaM bhASantaityarthaH / upamantraNamupacchandanam / kulamAryAmubhavadate / svApilaSite pravarttayituM prArthayataityarthaH / eteSviti kim / yatkiJcidvadati // ___vyaktavAcAM samuccAraNe // manuSyAdInAM sambhUyoccAraNe vaderAtmanepadaM syAt / sampravadante brAhmaNAH devA vA / yadyapi yada dhAtuyaktAyAmeva paThyate / tathApi vyaktavAcAmityupAdAnalAmAgheSAM prasiddhataraM vyaktavAkyantadeveha gRhyate / tena zuphasArikAdInAM samuccAraNe na bhavati / varatanu sampravadanti kukkuTAH / nanviha tanuzabdasya hrasvAntatve sambuddhau ceti gu na bhAvyaM, dIrghAntatve nadIlakSaNaH kapa prApnoti / satyam / tanuzabdaH strIlAtau kavibhiH prayujyate / tasmAdUkuta ilyUDi kRte karmadhArayoyAmiti hrdttH|| ... anorakarmakAt // anupUrvAdvaderakarmakAdvayaktavAgviSayakAdAtmanepadaM syAt / anuvadate kaThaH kalApasya / anuH sAdRzye
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / tena kalApasyeti tulyAyoge zeSalakSaNA SaSThI / akarmakAditi kim / pUrvoktamanuSadati / vyaktavAcAmityeva / anuvadAta cINA // vibhASA vipralApe / vipralApAtmake vyaktavAcA samuccAraNe varttamAnAdvaderAtmanepadaM vA syAt / vipravadante vipravadanti vA vaidyAH / yugapatparasparavirodhena vadantItyarthaH / vipralApe kim / sampravadanti brAhmaNAH / vyaktavAcAmityeva / vipravadanti zakunayaH / samuccAraNaityeva / krameNa vipravadanti // / ____ avAdaH // avapUrvAdviraterAtmanepadaM syAt / avagirate / avAkin / girati / gRNAtestvavapUrvasya prayogo nAsti anabhidhAnAditi bhASyam // - samaH pratijJAne / sampUrvAgirateH pratijJAne vartamAnAdAtmanepadaM syAt / zabdaM nityaM saGgirate / pratijAnItaityarthaH / pratimAne kim / saGgirati grAsam // ___ udazvaraH sakarmakAt // utpUrvAtsakarmakAccaratesatmanepadaM syAt / dharmamuccarate / ullaGghya gacchattItyarthaH / sakarmakAtkim / bASpamuccarati / upariSTAdacchatItyarthaH // samastRtIyAyuktAt / / sampUrvAJcaratestRtIyAntena yuktAdAsmanepadaM syAt / rathena saJcarate / tRtIyAyuktAtkim / ubhau loko saJcarasi imaM cAmuJca devala // dANazca sA cecaturthyarthe // sampUrvAdhANastRtIyAntena yutAdAtmanepadaM syAtsA cetRtIyA caturthyarthe / dAsyA sNycchte| kAmukaH saMstayai ddaatiityrthH| AziSTavyavahAre caturthyarthe tRtIyA vaktavyA // etaccAnenaiva jJApyate / yadvA, iha sUtre cecchabdazcazabdArthe / nipAtAnAmanekArthatvAt / sA ca caturthyarthe bhavatItya
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 zabdakaustumaH / [ 1 a - rthaH / aziSTavyavahAraiti tu vaktavyameva / bhASye vidaM sUtramapi pratyAkhyAtam / tathAhi / yo dAsyA saha bhuJjAnastayA dattaM svayaM bhuMkte svayaJca tasyai dadAti tadviSayeyaM prayoga iSya-: te / tatra sahayuktaityeva tRtIyA / karmavyatihAre ca taG / dAnapUrvake bhoge dANadhAturbodhya iti / nanvArabhyamANe sUkre samprayacchataityatra kathaM taG sama iti paJcamyA AnantaryalAbhAt / atrAhuH / sama iti vizeSaNaSaSThI tena pUrvasUtramapyazvena I samudAcarataityAdau pravarttataiti dAsyA samprayacchataityudAhRtya ziSTavyavahAre tu brAhmaNIbhyaH samprayacchatIti pratyudAharan bhAvyakArazceha vyAkhyAne pramANam // " upAdyamaH svakaraNe // upapUrvAdyameH prAgvat svIkArerthe / bhAryAmupayacchate / yatsvasya sato rUpAntareNa karaNaM tadiha na gRcate ki ntvasvasya sato yatsvatvasampAdanaM tadeva / ccipratyayastu sUtre na kRtaH samarthAnAM prathamAdveti vikalpitatvAt / teneha na / svaM zATakamupayacchatIti / atra vRttikAraH pANigrahaNaeveSyate / teneha na / devadatto yajJadattasya bhAryAmupayacchati / dAsItvena rUpeNa svIkarotItyartha iti / etacca bhASyaviruddham / tatra svIkAramAtre AtmanepadasyoktatvAt / tathA ca bhaTTiH prAyuGkta / upAyaMsta mahAstrANi zastrANyapAyaMsata jitvarANi / nopAyaMsta dazAnanaH / upAyaMsata nAsavamityAdi // jJAzrusmRdRzAM sanaH // sannantAnAmeSAmAtmanepadaM syAt / apanhave jJa ityAdibhiH sUtrairjAnAterAtmanepadaM vihitaM zuzorapi samogamyRcchibhyAmityatropasaGkhyAnam / tasmiMzca viSaye pUrvavatsana ityeva siddham / viSayAntarenena vidhIyate smaratestu aprApta eva vidhAnam / dharma jijJAsate / zuzrUpate / sumUrSate /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / 3 pA. 1 A. dakSate // nAnoIH // anupUrvAjjAnAteH sannantAdAtmanepadaM na syAt / putramanujijJAsati / anoH kim / dharma jijJAsate / pUrvasUtreNa prAptasyAyaM niSedhaH / anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho veti nyAyAt / tathA ca sakarmakasyaiva pratiSedha iti phalitam / pUrvasUtrasya sakarmaka viSayatvAdakarmakAntu pUrvavatsana ityAtmanepadaM bhavatyeva / akarmakAcceti sUtreNa kevalAdvidhAnAt / auSadhasyAnujijJAsate / auSadhena pravarttitumicchatItyarthaH // 479 pratyAbhyAM zruvaH || AbhyAM zruvaH sannantAdAtmanepadaM na syAt / pratizuzrUSati / AzuzrUSati / upasargagrahaNaM cedam / parasparasAhacaryAt / teneha na / devadattaM prati zuzrUSate / lakSaNetthaMbhUtetyAdinA pratiH karmapravacanIyo nopasargaH // zadeH zivaH / zivaH prakRtibhUto yaH zadistasmAdAtmanepadaM syAt / zIyate zIyete zIyante / zitaH kim / zatsyati / azatsyat / zeSAtkarttarIti parasmaipadam / / 1 mriyate luGliGozca // zito luGliGozca prakRtibhUto yo mriyatistata evAtmanepadaM syAnnAnyasmAt / tatra zitmakRtitvaM pUrvavacchidutpatteH prAgeva yogyatayA bodhyam / luGliGostu satyAmevotpattau bodhyam / mriyate / mriyatAm / amiyata / amRta / mRSISTa / niyamaH kim / mamAra / marttAsi / mariSyati / amariSyat / GitvaM tu svarArtham / mA hi mRta / luGi tAsyanudAttediti GillakSaNaH sArvadhAtukanighAtaH hi ceti tiGi nighAtapratiSedhaH // pUrvavatsanaH // sanaH pUrvo yo dhAtustena tulyaM sannantAdapyAtma
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 zabdakaustumaH / [1 a0 nepadaM syAt / yena nimittena sanaH prakRterAtmanepadaM vidhIyate tadeva nimittaM sanA vyavahitaM sadapyAtmanepadaM pravarttayatItyarthaH / iha sUtre tenatulyamiti tRtIyAntAdvatirna tu paJcamyantAt / lakSaNAbhAvAt / yathA ca brAhmaNena tulyaM vaizyAdadhIta ityatra brAmaNAdiveti gamyate tathehApi pUrvasmAdiveti gamyate / brAhmaNApAdAnakedhyayane brAhmaNazabdasya. lakSaNayA brAhmaNApAdAnakAdhyavanasAdRzyaM vaizyApAdAnakAdhyApanamiti kriyAsAmyaM dRSTAnte nirvAhyam / anyathA vatipratyayAyogAt / yadAha tena tulyaM kriyA cediti / evaJca prakRtapi AtmanepadabhAvanasya tulyatvaM bodhyam / tadapi nimittasya tulyatvAttadvArakamiti phalitorthaH / etena zabdo nityaH kRtakatvAt ghaTavadityAdi vyAkhyAtam / tatrApi bhavanakriyAyAH sAmyAt / anyathA vatsatyayAsAdhutApatteH / ata evAnityo bhavitumarhatIti prAJcaH prayuJjate / sAdhyapadasya jJAne lakSaNayA jJAnayoH sAmyaM vAkyArtha iti vAstu / sarvathApi zabdaghaTayoH sAmyamArtha na tu zAbdamiti dik / AsisiSate / zizayiSate / nivivikSate bubhukSataityAdi / iha tu na bhavati / zizatsati mumUrSati / na hyeSA zadimriyativyaktiH zitaH prakRtiH ato nAtmanepadanimittam / kRte hi sani sannantameSa zitaH prakRtiH / zizayiSataityAdau tu prakRtau DittvAnapAyAnimittAtidezaH sambhavatyavati vaiSamyAt / nanvevamanucikIrSatItyatrAtiprasaGgaH / gandhanAderarthasya bitvasya cAtmanepadanimittasyAtidezApatteriti cena / anuparAbhyAGkaa iti vacanaparyAlocanayA anupUrvakatvAbhAvaviziSTasyaivAtmanepadanimittatAdhyavasAyAt / astu vA prAdhAnyAtkAryasyaivAtidezaH pAksano yebhya AtmanepadaM dRSTaM tebhyaH sannantebhyopi bhavatIti / na
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / caivaM zizatsati mumUrSatItyatrAtiprasaGgaH zadeH zito mriyateluGali Gozceti sUtradvayepi sano netyanuvartya vAkyabhedena sannantAnniSedhAt / jugupsataityAdau tu yadyapyayamatidezo na prApnoti / nityasannantatayA prAk sana AtmanepadAdarzanAt / tathApyanudA - dAttaGita ityanenaivAtmanepadam / atrayave cAritArtha liGgaM samudAyaM vizinaSTi sAmarthyAt / na caivaM jugupsatItyAdAvatiprasaGgaH / sanparyantavizeSaNena cAritArzve sati tatopyadhikavizeSaNe pramANAbhAvAt / nanvevaM gopayati tejayatItyAdAvatiprasaGgaH / saNicormadhye kataradvizeSaNIyaM kataranetyatra viniyAmakAbhAvAditi / atrAhuH / patra nindAdau sanniSyate tadarthakA evAnudAttetaH nityasannantAzcaite / arthAntare tvananubandhakA eva curAdau pAvyAH / anyathA nindAkSamAdibhyonyatra yathA Nij bhavati tathA laDAdirapi syAt // AmpratyayatraskRJonuprayogasya || Ampratyayo yasmAdityatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / AmmakRtibhUtasya dhAtorivAnuprayujyamAnAtkaroterAtmanepadaM syAt / vittvAdeva siddhe 'kabhiprAyArtha sUtram / IhAJcakre / nanvasya vidhyatvAdidAJcakAretyAdAvapi kartrabhiprAyeta prApnoti / satyam / pUrvavadityanuvartate / tatsAmarthyAdvAkyabhedena niyamapi kriyate pUrvavadevAtmanepadaM na tu pUrvaviparItamapIti / kRJaH kim / Ferra | FeAbhUva / iha kRJgrahaNasAmarthyAna pratyAhA - ragrahaNam / ata etra ca jJApakAdanuprayogavidhau pratyAhAragrahaNam // 48 1 mopAbhyAM yujerayajJapAtreSu / propAbhyAM yujerayogaityasmAdAtmanepadaM syAdayajJapAtreSu / prayuGkte / upayuGkte / yujiraH 61
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 zabdakaustumaH / 1 ] svariteto rupAderakarSabhiprAyArthoyaM vidhiH / yuja samAdhAviti divAdestu neha grahaNam / anudAttettvAdeva siddheH / sUtre yujaritIkArasya vivakSitatvAcca / yajJapAtraviSayatAyAstatrAsambhavAcca / svarAdhantopasTaSTAditi vaktavyam // svaroAdiranto vA yasya tAdRzenopasargeNa sambaddhAdityarthaH / sam nis nir dus dur etadbhinAH sarvepyupasargAH saGgrahItAH / udyukte niyuGkte / ayajJapAtreSu kim / dvandva nyacipAtrANi prayunakti / samaH kSNuvaH // sampUrvAkSNudhAtoH prAgvat / samAgamyUcchibhyAmityato vicchiya pAThaH sakarmakAdapi vidhAnArthaH / saMkSNute zastram // - bhujo 'navane // rakSaNAtirikterthe vartamAnAd bhujeH prAgvat / bhujo 'bhakSaNaiti vaktavye 'navanaiti vacanamarthAntareSvapi yathA syAt / bhujehi pAlanAbhyavahArAdivopabhoga AtmasAtakaraNaM cArthaH / odanam kte / abhyavaharatItyarthaH / bubhune pRthivIpAlaH pRthivImeva kevalAm / divaM marutvAniva bhokSate mahI m / neha pAlanamarthaH kintUpabhoga AtmasAtkaraNaM vA / etena vRddho jano duHkhazatAni bhuGktaiti vyAkhyAtam / anavane kim / mahIM bhunakti / rudhAdereveha grahaNam / avanapratiSedhAt / paThanti hi / saMyogo viprayogazcetyupakramya vizeSasmRtihetava iti / yathA dodhIparyAyo dhenu zabdaH saMsargibhirvizeSevasthApyate / savatsA dhenurAnIyatAM sakizorAH savarkareti tathA va. sA kizorA'barkareti gaudhanurvaDavA ajA ca krameNAnIyate nAnyA tthehaapi| tena bhuja kauTilya ityasya tudAderagrahaNAneha vibhujati pANimiti // .. ....... NeraNau yatkarma Nau cetsa kAnAdhyAne // NyantAdAtmanepadaM
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 483 syAdanAdhyAne / aNau yatkarma Nau cediti dvitIyaM vAkyam / karmeha kriyA NicprakRtyupAttA yA saiva cepaNyantenocyetatyarthaH / sakarteti tRtIyaM vAkyam / aNAvityAdyanuvartate karyeSTha kAraka zabdAdhikArAzrayaNAt / NiprakRteratha prati yatkarma kAraka sa ceNNyante kartetyarthaH / NicazcetyAtmanepade siddhapi abhiprAyAmidaM sUtram / karmabhiprAyepi vibhASopapadenapratIyamAnai. ti vikalpabAdhanArthaJca / aNAvakarmakAditi parasmaipadavAdhanArthaca / na cAkarSabhiprAye caritArthasyAsya vikalpaparasmaipadA. bhyAM parAbhyAM bAdhaH syAditi vAcyam / pUrvavipratiSedhAzrayaNAt / atra ca pramANaM darzayate rAjeti bhASyodAharaNami. ti dik / udAharaNantu kartRsthabhAvakAH kartRsthakriyAzca / tatra hi karmavadbhAvo nAstIti vakSyate / prakRtasUtreNaiva tyAtmanepadam / tathAhi viSayatvApatyupasarjanaviSayatvApAdanavacano ma.. ziH sakarmakANAmazabdAbhidhAyitAniyamAt / tatra dhAtUpAttavyApArAzrayaH kartA dhAtvarthabhUtavyApAravyadhikaraNaphalazAlikarma tathA ca pazyanti bhavaM bhaktA iti prayogaH cAkSuSajJAnena viSayIpUrvantItyarthaH / yadA tu saukaryAtizayavivakSayA preraNAM. zastyajyate tadA pazyati bhava iti prayogaH, viSayIbhavatItyarthaH / uktaJca / nivRttapreSaNaM karma strakriyAvayavaiH sthitam / nivartamAne karmale khakartRtvevatiSThataiti // sataH pazyantaM prerayantIti Nici darzayanti bhavaM bhaktA iti prayogaH / pazyantItyarthaH / uktaJca / nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRterthe Nijucyataiti // tataH punayarthasya saukaryadyotanArthamavivakSAyAM darzayate bhavaH viSayImavatItyarthaH / tadiha pazyatidarzayatyoH samAnArthatayA kartasthabhAvakattvAcca karmavadbhAvavirahe prakRtasUtreNAtmanepadam / iha hi
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 bhandakaustumaH / [1 aM0 NicpakRtibhUtena hazinA ya eSArtho dvitIyakakSAyAmupAtaH sa eva caturthyAmiti sAmAnakriyatvamasti aNau yatkarma prathamakakSAyAM tadeva kartR / evaM Arohayate hastItyapyudAharaNam / Arohanti hastinaM istipakAH / nyagbhAvayantItyarthaH / Arohati hastI nyagbhavatItyarthaH / tato nivRttapreSaNANici Arohayanti / ArohantItyarthaH / tataH punarNyarthatyAge Arohayate / nyagbhavatItyathaH / ihApi prAgvatmathamatRtIyayoditIyacatuthryozvArthasAmyAkacaturthI kakSA udAharaNam / soyaM nivRttapreSaNapakSaH / Aha ca / nyagbhAvanaM nyagbhavanaM ruhI zuddha pratIyate / nyagbhAvanaM nyagbhavanaM Nyantepi pratipadyate // avasthA paJcamImAha Nyatantaskarmakartari / nivRttameSaNAdAtoH prAkRterthe Nijucyataiti // iha viziSTavAcakayoH zruddhaNyantayovAcyAvaMzI vAcakabhedAt devA gaNayittvA pUrvoktapathamatRtIyakakSAyAmavasthAcatuSTayaJcaturthakakSAyAntu paJcamI avastheti zlokArthobhipretaH / yadvA / pazyanti bhavaM bhaktAH / Arohanti hastinaM hastipakA iti prAgvadeva prathamakakSA / tataH saukaryayotanArtha karmaNA eva preSaNamadhyAropya Nic kriyate / darzayati bhavaH Arohayati istIti pazyata Arohatazca prerayatItyarthaH / tato NiprakRtibhyAM NijabhyAJcopAttayoyorapi preSaNayoryugapatyAge darzayate ArohayataityudAharaNam / viSayIbhavati nyagbhavatIti ca pUrvavadevAthaH / soyamadhyAropitapreSaNapakSa ihAdhyAropitaSaNapakSe darzayati bhava Arohayati hastIti dvitIyakakSAyAmativyApti: vArayituM samAnakriyatvaparaM dvitIyaM vAkyam / tena preSaNAdhikyAAtivyAptiH / nivRttapreSaNapakSe darzayanti bhavamArohayanti hastinamityevaMrUpaM tRtIyakakSAyAmativyApti vArayitumaNI
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. sandakaustumaH / 485 patkarma sa ceNNau kartetyevaMrUpa tRtIyaM vAkyam / iha tu aNau karmaNorbhavahastinoH karmatvameva na tu kartRtota naativyaaptiH| atra prAJcaH / aNau yatkati vAkyaM karmAntaranivRttiparam / tathA hi / yattadonityasambandhAdiha yacchabdena tacchanna AkSipyate / dharmAntarasya cAnirdezAduddezyatayApi zrutaM karmatvameva vidhIyate / tacca vidhIyamAnaM sAmarthyANNerityasya sannihitattvAcca NyantAvasthAyAmeva vidhIyate / na ghaNo sadvidhAnaM sambhavati aNau yatkarmetyanuvAdasAmarthyAdeva satsiddheH / tadevamaNau yatkarmetyetAvata evANau yatkarma Nau cettatkarmetyarthaH phalitaH / anena ca karmAntaranivRttiH kriyate / na tvaNI karmaNo Nau kamattvaM pratipAdyate / sa karmetyuttaravAkyena tasya kartRtvapratipAdanAt / ekasya yugapadekasyAM kriyAyAM karmakartRttvayorasambhavAtasmAt / uddezapratinirdezAllabdhe yatsaGgrahe punaH / tadho vAkyabhedena karmAntaranivRttaye // tato Nau cediti vAkyAntaram / aNau yadityeva, aNau yatpratipAdyaM vastuM tadeva Nau pratipAdyazcedityartha iti vyAcakhyuH / atredaM cintyam / kamantiranivRttiparaM vyAkhyAnaM yadyapi kartuM zakyaM tathApi tasya phalaM durlabham / ArohayamANo hastI sthalamArohayAta manuSyAnityasya vyAvRttiH phalamiti cema / tatra samAnAkriyatvAbhAvANNau cediti vAkyaM hi pratipAdyasAmyAmiti vRttipadamaryoH sthitam / na ceha tadasti / na cAstu vRtyAdimate doSoyaM bhASyakaiyaTayostu samAnakriyattvasyAnuktatvAkarmAntaralyAvRttiphalakaM vAkyaM sArthakameveti cet / na / bhASyamapi svamAnakriyatvasya vyAkhyeyatvAt / tasyAnuktantvepyapratyAkhyAtatayA sammatatvAt / anyathA adhyAropitapreSaNe dvitIyakakSAyAmatiprasaGgAt /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyatvaM tathA sabhyupetyApi mA pAparatayaiva vyAkhyAta 486 zabdakaustubhaH / [1 a. bhASyavArtikayoH karmazabdasya kriyAparatayaiva vyAkhyAtuM zakyatvAcca / abhyupetyApi brUmaH / mAstu bhASyamate samAnakriyatvaM tathApi darzayate bhRtyAn rAjetyudAharaNaM vyAcakSANena kaiyaTena aNau ye kartRkarmaNI tadbhinaM karma ghyAvaya'te iti sApatspaSTIkRtam / tathA ca manuSyAnityasyANau kartRtayA gatyarthAda dahI karmatvapi durvAramAtmanepadam / manuSyasthalayoraNau kartRkarmaNoreveha karmatayA taditarakarmAbhAvAt / api ca / sktetyNshopiih nAsti / hastina evaM kartRttvAt / syAdetat / ArohayamANa ityatrANau karmaNo hastina eka kartRtvaM sa eva ca sthalamArohayatItyatrApi karteti / tadapi na / pratyAsattibalenai. vAtiprasaGgabhaGgAt / tathAhi / NyantAdAtmanepadaM syAdaNau yatkarma sa cetkartetyukte pratyAsatteretadamyate / yena NicA bhayaMtAdAtmanepadaM vidhitsitaM tatprakRtau yatkarma sa cetka"ti / iha tu yatrAyamupAdhiH kRtameva satrAtmanepadam / ArohayamANa iti yatra tu na kRtaM sthalamArohayatIti na satrAyamupAdhirasti, yenAtivyAptiH syAt / yattu haradatenoktam / hastipakAnArohayati hastItyatra mA bhUditi / tatredaM vaktavyam / kimidamadhyAropitapreSaNapakSe dvitIyakakSAyAmudAharaNaM kiM vA nivRttapreSaNapakSaiti / nAdyaH / NijvAcyavyApArabhedena samAnakriyattvAbhAvAt / na dvitiiyH| tatrAyayoH kakSayoraNyantattvAt / tRtIyasyAntu hastinaH kartRttvAyogAt / hastipakAnAM karmattvAsambhavAcca / tasmAcaturthI pariziSyate / tatrApi nyagbhavatItyarthAparyavasAnena karmaNo nAnvayaH spaSTa eva / syAdetat / darzayate bhRtyAn rAjeti tAvadbhASye svIkRtaM tatsamarthanAya ANau ye kartRkarmaNI taditarakarmavyavacchedobhipreta ityAha kaiyaTaH / tasyApyayamAzayaH /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 1 A. zabdakaustumaH / 487 'aNau yatkarmetyatra kartarikarmetyatonuvRttaM kartarItyetatprathamayA vipariNamyate / yazca yacca yaditi napuMsakamanapuMsakanetyekazeSaH / tena karmakoMau~ karmattvepyadoSaH / evaJca kareNurArohayate ni. pAdinamiti mAghaprayogopyupapadyataiti evaM sthite nivasapreSaNAdhyAropitapreSaNapakSayordvayorapi caramakakSAyAmakarmakatayA bhASyakaiyaTAdigranthAH sarvaevAnanvitAH syustakkiM haradattaM pratyeva paryanuyogena / etAbAnave hi bhedaH bhASyamate 'No ye kartRkarmaNoriti vyAkhyAnAddAharaNamidaM vRsikAraharadattAdimate tu pratyudAharaNam / aNau yatkarmetyeva vyAkhyAnAditi / atrocyate / ananvayastAvaduruddharaH / bAdhe dRDhenyasAmyAtkiM dRdvenyadapi vAdhyatAmiti nyAyAt / gambhIrAyAM nadyAM ghoSa ityatra gambhIranadIpadArthagorabhedabodhAnantaraM tIralakSaNAyAmapi prAthamikabodhamAdAya gambhIrapadasArthakyavadihApyadhyAropitapreSaNapakSe dvitIyakakSAyAM karmaNya. nvite tato Nijathasyeva karmaNopi tyAge NicaH karmapadasya ca prAthamikabodhamAdAya kathaM citsArthakyam / svajJApyasambandho lakSaNetyabhyupagamAt / eSavArthavAdaH prAzastyalakSaNAyAM gatirita kaiyaTasyoktisambhavo bodhyaH / niSkarSastu karmavyavacche ivAkyA. rtho bhASyavArtikayoranabhimata eva / uktarItyA prayojanAbhAvAt / granthastu karmapadasya kriyAparatAyAM sustha eva / udAharaNeSu tu bhRtyAnityAdevivakSAyAM karmavyApAramAtre vivakSite siddhaM bhavatItyevAzayo bodhyaH / smarayatyenaM vanagulmaH svayamevoti bhA. jyavRttyoAkhyAvasare enamiti karmaNo vivakSAyAH kaiyaTaharadattAbhyAmubhAbhyAmapi zaraNIkRtattvAcca / yattu sUtrazeSe kaiyaTenanamityasya vivakSeti punaH pratipAditaM tadeva tvApAtata iti dik / tasmAt, bhRtyAdInAM parityAgAcchandabhedAtparigrahAt /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaH / [ 1 a0 karmavAkye ca tAdarthya va nAtsarvamujjvalam || syAdetat / sakarmakA NAMsarveSAmaMzadvayAbhidhAyitayA karmakartari karmavadbhAvAtidezAdeva siddhAnIha mULodAharaNAni / na cAdhyAropitapreSaNapakSe Arohaya tau hastinaH karmatvAbhAvAtsamAnadhAtau ca karmatvAbhAvana pacatyodanaM devadatto rAdhyatyodanaH svayamevetivatkarmavadbhAvo na prApnotIti vAcyam / nivRttapreSaNaprakriyayaiva sakalalakSyasagrahAt / adhyAropitapreSaNapakSa parityAgepi kSatyabhAvAt / na ca dRzeH kartRsthabhAvakatayA ruheva kartRsthakriyatayA karmavadbhAvo na prApnotIti vAcyam / pacibhidyAdibhyo vailakSaNyasya durupapAdasvAt / vikledanadvidhAbhavanayorapi kartRsthatApattau karmavadbhAvAtidezasya nirviSayatApatteH / tatra vyApArAMzasya kartRsthatvepi vilattidvidhAbhavanarUpe phale karmasthe iti / yadi tArha dRziruhyorapi viSayasvanyagbhAvI karmasthAviti tulyam / tasmAdiha vaiSamye bIjaM vaktavyamiti cet / atrAnurbhartRhariH / vizeSadarzanaM yatra kriyA taMtra vyavasthitA / kriyAvyavasthAtvanyeSAM zabdaireva prakalpiteti || asyArthaH / yatra kriyAprayukto vizeSo dRzyate yathA pakeSu taNDuleSu yathA vA chinneSu kASTheSu / tatra kriyA sthitA / tena pacyate odanaH chidyate kASThamiti karmmavadbhAvaH siddhaH / anyeSAM mate / anyeSAM dhAtUnAM vAzabdaireva kriyAvyavasthA | zabdena kartRvyApArasyaiva prAdhAnyenAvagamAtkartRsthatetyarthaH / uddezatA - pika citkarmasthAMzasya kva cintu vyApArAMzasyati autsargikaM niyAmakaM bodhyaM tadiha darzanarohaNAbhyAM viSaye nyagbhUte ca vizeSAnupalambhAtkartRstha eveha bhAvaH kriyA ca / uddezAnurodhA - cca / ahaM pazyeyamiti suddezaH na tu ayaM viSayo bhavatvityevamahamupari gaccheyamityuddezo na tu hastino nyagbhAvo bhavatviti / 488
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 2 A. zabdakaustumaH / 489 uparigamanarUpaeva ca vyApAravizeSo ruherartho na tu nyagbhAvanamAtram / bhUmiSThe vRkSasya zAkhAM hastAbhyAmavanamayatyapi ArohatItyaprayogAt / ata eva yaddhituparaM chandasItyatra bhASyaM ruhirgatyartha iti / ata eva cANau kartuMrNI karmattvam / pacicchidyostu viklittidvidhAbhavanarUpo vizeSaH karmaNi dRSTaH taduddezenaiva ca kArakavyApAra iti mahadvaiSamyam / evaJcAruhyate ha. stIti karmavadbhAvaM pradarzayanto bhASyanyAyavirodhAdupekSyA iti kaiyaTaH / etena, adhigacchati zAstrArthaH smarati zraddadhAti ca / yatkRpAvazatastasmai namostu gurave sadoti prayogo vyAkhyAtaH / na caivaM kriyataiti na syAditi vAcyam / yatnArthatAvAdinAmetadoSaprasaGgepi bhUvAdisUtrasthabhASyAnusAreNa karoterabhUtapAdurbhAvArthatAmabhyupagacchatAmasmAkaM sarvasAmaJjasyAt / evaJca kasthabhAvakriyeSu karmavadbhAvAprAptevidhyarthamidaM mUtramiti sthita bhaassye|laavyte svayamevetyAdau tu kAtidezapakSe paratvAkarmavatkamaNetyevAtmanepadam / zAstrAtideze tu bhAvakarmaNorityatadapekSayA paratvANNeraNAdisUtreNetyavadheyam / yadi tvaNau ye kartRkarmaNI tadbhinnakarmanivRttirbhASyakRtobhipretA syAttarhi sakarmakANAM madhye tatsUtrodAharaNatApattau karmasthakriyA apyudAharaNaM syuH| na hi tatrAtidezaH sulabhaH / karmavadakarmakANAmiti vakSyamANatvAt / tathA niyamArthatvaparANAM yakciNoH pratiSedhArtha vityAdibhASyavAtikagranthAnAmapyasAmaJjasyaM syAditi dik / tasmAdihAsmaduktameva vAkyArthatrayaM munitrayasaMmatam / jayAdityanyAsakAraharadattakaiyaTAdisakalagranthakArANAmiha mahAneva pUrvAparavirodho vipazcidbhiruddhartavyaH / asmaduktistu mAtsaryamutsArya paribhAvanIyetyalaM bahunA / yantu kareNurArohayate niSAdinamiti mAghe
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 zabdakaustubhaH / 1 a0 ] prayuktaM taNNicazceti siddham / etena sa santataM darzayate gatasmayaH kRtAdhipatyAmiva sAdhu bandhutAmiti vyAkhyAtam / bandhutA taM pazyati tAM darzayate / yadvA / bandhutAM kRtAdhipatyAmitra lokaH pazyatitAM darzayate ityarthaH / Aye bandhutA aNo kartrI / dvitIye tvau sA karma / ubhayathApi Nau karmatvaM nirvi bAdameveti dik / Neriti kim / ArohatIti nivRttapreSaNAnmA bhUt / na ca Nau cediti vAkyazeSe zrutatvANNereva bhaviSya - sIti vAcyam / aNAvityasyApi zrutattvAt / kiM cottarArthamatrazyaM Nariti vAcyameva / tadihaiva spaSTArthamuktam / hetumaNijya - haNArtha ca / bhIsmyostasyaiva sambhavAt / tena gaNayate gaNaH svayameveti siddham / gaNayatihiM vibhajya bhAgazovasthApane varttate / tathA ca karmasthabhAvakAdaspAnnivRttapreSaNAddhetumaNNau punaH preSaNAMzatyAge satyAtmanepadamiSTam / Neriti hetumaNicA saMbhidhAnAdaNAvityatrApi tasyaiva grahaNAccurAdiNau yatkarma tatkartRkAddhetumaNNyantAdapi sidhyatIti / yantu vRttikRtA gaNayatItyeva rUpamavasthAcatuSTayepyudAhriyate / tatra saGkhyAni - mittasya paricchedasya jJAnavizeSAtmakatayA kartRsthasya dhAtuvA - yatAmAzritya karmavadbhAvApravRttyA dvitIyAvasthAyAM parasmaipadampapAdanIyam / caturthAvasthAyAM tu parasmaipadamazuddhameva / raNAvityatrApi aNAvakarmakAdityatreva hetumaNNica evaM grahaNasya nyAsyatvAt / tathaiva bhASye sthitatvAcca / bhAgazovasthApana parasve tu dvitIyAvasthAyAmapyAtmanepadamiti vizeSaH / karmavadbhAvasya durvAratvAt / yakiNau tu NizranthItyAdiniSedhAnnasta iti dik / Nau cediti kim / nivRttameSaNANNau Arohayanti ha - stipakA iti tRtIyakakSAyAM mA bhUt / asati hi Nau cedra
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 491 haNe zrutatvAdaNAce karmatvaM kartRtvaJca labhyeta / na caikasyobhayarUpatA bAdhiteti vAcyam / prathamAvasthAyAM karmaNo dvitIyAvasthAyAM kartRtvasya nirvivAdattvAt / anAdhyAne kim / smarati vanagulmaGkokilaH / tatazcaturthAvasthAyAM smarayati vanagulmaH / utkaNThApUrvakasmRtau viSayo bhavatItyarthaH / smR AdhyAne, ghaTAdiH // I 1 bhIsmyorhetubhaye || AbhyAM NyantAbhyAmAtmanepadaM syAtmayojakAdeva cedbhayavismayau staH / sUtre bhayagrahaNaM vismayasyApyupalakSaNam / muNDo bhISayate / bhiyo hetubhaye pugiti Suk / vibhetehetubhayaiti vaikalpikAtvapakSe tu bhApayate atra puna / dvidhAvIkAramazleSAt / jaTilo vismApayate / nityaMsmayaterityA - tvam / arttiddati puk / hetubhaye kim / kuJcikayA bhAyayati / rUpeNa vismAyayati / iha karaNAdbhayavismayau na tu hetoH / yadyapi hetorvyApAre NijvidhAnAtprayojaka sAdhyatA durvArA ta thApi hetusvarUpamevAnyanirapekSaM dhAtvarthamayojaka ceditItyarka / vizeSaNopAdAnasAmarthyAt / ata eva mauMDyena bhApayatItyatra na, moMDyAkhyadharmasya bhedena vivakSaNAt / udAharaNe tu tAdAtmyasya vivakSaNAddhetAreve bhayam / etena manuSyavAcA manuvaMzaketum, vismAyayanniti, vyAkhyAtam / iha hi na siMhAdvismayaH kintu manuSyavAceti kAraNAt / ata evAtra nityaMspayaterityA - tvaM na / tadvidhA viterhetubhayaityato hetubhayAnuvRtyA bhayagrahaNasya ca smayopalakSaNatayA vyAkhyAnAt / kva cintu vismApayamiti pugAgamapAThaH prAmAdikaH / yadvA / vAk vismApayate siMhastu vismApayamAnAM vAcaM prayuGkte vismApayati / NyantANNic / vAceti tu prayojye karttari tRtIyA na tu karaNe iti samAdheyam // 1
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaH / [ 1 a0 gRdhivacyoH pralambhane / pratAraNArthAbhyAmAbhyAM NyantAbhyAmAtmanepadaM syAt / mANavakaM gardhayate vaJcayate vA / pralambhane kim | zvAnaGgardhayati / abhikAMkSAmasyotpAdayatItyarthaH / ahiM vaJcayati / varjayatItyarthaH // 492 liyaH sammAnanazAlinIkaraNAyozca // sammAnanazAlinIkaraNayozcakArAtpalambhane ca varttamAnANNyantAllIdhAtorAtmanepadaM syAt / lIG zleSaNe divAdiH, lI zleSaNe krayAdiH, ubhayorapi grahaNam / niranubandhakaparibhASA tu pratyayaviSayiNI / vAmadevADyaDyAviti DitkaraNena jJApitA hi sA / jJApakaJca sajAtIya viSayaka mevetyutsargaH / sammAnane, jaMTAbhirAlApayate / pUjAM samadhigacchatItyarthaH / akarmakazcAyam / dhAtvarthena kroDIkRtakarmatvAt putrIyasItyAdivAt / zAlinIkaraNe, zyeno vattikAmullApayate / nyakkarotItyarthaH / pralambhane, bAlamullApayate / vibhASAlIyateriti NAvAtvaM vidhIyate / tadasminviSaye nityam | anyatra tu vikalpaH / vyavasthitavibhASA hi sA / na ca lIyateriti vihitamAtvaM kathaM lInAteH syAditi vAcyam / lInAtilIyatyoryakA nirdezoyamiti siddhAntAt / saMmAnanAdiSviti kim / bAlakamullApayati / AzleSayatItyarthaH // mithyopapadAtkRJobhyAse || NyantAtkRJo mithyopapadAdAtmanepadaM syAtpaunaHpunye / padaM mithyA kArayate / sApacA - raM svarAdiduSTamasakRduccArayatItyarthaH / nityavIpsayoriti dvitvaM tu na bhavati / AtmanepadenaivAbhyAsasya dyotitatvAt / karotizcahoccAraNavRttirakarmakaH / NyantastUccAraNavRttiH sakakazca / mithyopapadAtkim / padaM suSTu kArayati / kRJaH
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 2 A. zabdakaustumaH / 493 kim / padaM mithyA vAcayati / abhyAse kim / sakRtpadaM mithyA kArayati // ___ svaritatritaH kaJabhiprAye kriyAphale // svariteto jitazca dhAtorAtmanepadaM syAkriyAphale kartRgAmini sati / yajate / sunute / kaJabhiprAye kim / yajanti yAjakAH / sunvanti / dakSiNAdi tu na phalam / uktaM hi hariNA / yasyArthasya prasiddhayarthamArabhyante pacAdayaH / tatpradhAnaphalaM teSAM na lAbhAdi prayojanamiti / pacA, pAkaH / SivAdaG / ke cintu prayojakavyApAravRttibhyo dhAtubhyastadadyotakamAtmanepadamanena vidhIyate / kurute / kArayatyirthaH / kArayataityatra tu prayojakavyApAradvayamarthaH / NijantANici yathA karmabhiprAyaiti sUtrAMzopi kartRpadasyAhetukartaparatvAduktArthatAtparyaka evetyAhuH / uktaJca hariNA, kriyApravRttAvAkhyAtA kaizcitsvArthaparArthatA / asatI vA satI vApi vivakSitanibandhanA // yeSAJcitkarSabhiprAye NicA saha vikalpyate / AtmanepadamanyeSAM tadarthAprakR. tiryathA ||kriinniissv pacate dhatte cinoti cinutapi ca / Aptaprayo. gA dRzyante yeSu NyarthobhidhIyataiti // asatI cetyanena kamalavanodghATanaM kurvate yaityAdayaH prayogAH samArthatAH / tatrApi svAthatAvivakSAyAH sambhavAt / Nyarthasya vAcakaM dyotakaM vA Atmanepadamiti matadvayaM sagRhItaM keSAM cidityAdinA zlokena / cinoti cinuta iti, cinoti cApayati ceti krameNArthaH // ____ apAdvadaH // . apapUrvAdvadaterAtmanepadaM syAtkartRgAmini phale saMvidhAne ca / nyAyamapavadate / kabhiprAye kim / apavadati // Nicazca // NijantAdAtmanepadaM kartRge phale saMvidhAne c|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 zabdakaustubhaH / [1 akSa kaTaM kArayate / kathaM kRtazcakSurapi zmazUNi kArayatIti bhASyam / saMvidhAnaiti vyAkhyAne bhaviSyati / AdyapakSe tu kartRgASittvAvivakSAyAM bhaviSyati / atra kazcit kAyate: svaritetkara NAjjJApakAccurAdiNijanAdivayAtmanepadaM na bhavatItiH / Aha ca svaritetsyAdahiH krayAdau lakSizcaikazcurAdiSviti / candrastu NijabhAvapakSe svaritesasya sArthakatAmoktarthajJApakatA atazcurAderapyayaM vidhirbhavatyevetyAhaH / maitreyastu svaritatvamA syAnAkaramityAha / tadetaddharadattopi saJjagrAha / eSa vidhirna curAdiNijantAtsyAditi kazcana nizcinute sma / Aptakacotra na kiM cana dRSTaM lakSayateH svaritattvamanAmiti // samudAjhyo yamo 'granthe // ebhyo yamaH prAgvatkartRge phale saMvidhAne ca na tu granye viSaye / AGyUrvakasya vacanaM sakarmakArtham / akarmake tvADoyamahana ityeva siddham / zrIhInsaMyacchate. bhAramudyacchate vastramAyacchate / agranthe kim / udyacchati cikitsAM vaidyaH / ihAdhigamapUrvakamudyama yamerarthaH / cikitsAzAstramadhigantumudyamaM karotItyarthaH / karbabhimAyaityeva / saMyacchati udyacchati Ayacchati // ... ...... .. anupasargAjjJaH // asmAtmAmvatkartRge phale saMvidhAne ca / akarmakAccetyeva siddha vacanamidaM sakarmakArtham / gAjAnI.. te / anupasargAtkim / svarga lokaM na prajAnAti / kathaM tahi bhaTTiH, itthaM nRpaH pUrvamavAluloce natonujajhe mamanaM sutasyeti / karmaNyayaM liT / nRpeNeti tRtIyAntasya vipariNAmAditi jayamAlA // .. .... . vibhASopapadena pratIyamAne // svaritetmabhRtibhyaH AtmanepadaM vA syAt samIpoccAritapadena kriyAphalasya kartRgatve
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 2 A. zabdakaustumaH / 495 pratIte / svaritavita ityAdi paJcamUcyA yadAtmanepadaM vihitantat kriyAphalasya kartRgattve upapade na dhotite na prApnoti / uktArthAnAmaprayogAt / tatrAprAptIvabhASeyam / upapadaM ceha samIpe zrUyamANaM padaM na tu pAribhASikam / asambhavAt / iha ca paJcamUtrI anuvattate / svaM yajJaM yajati yajate vaa| svaM kaTaM karoti kurute vA / svaM putramapavadAta apavadate vA / svaM vrIhiM saMyacchati saMyacchate vA / svAGgAM jAnAti jAnIte vaa|| zeSAtkartari parasmaipadam // AtmanepadAnamittahInAddhAtoH kartari parasmaipadaM syAt / yAti vAti / kathaM tArha smarAno juvhAnAH surabhighRtadhArAhutizatairiti saundaryalaharI / satyam / nAyaM zAnac kintu cAnaz / etena rasamAnasArasenetimAgho vyaakhyaatH|| - anuparAbhyAM kutraH // AbhyAM kutraH parasmaipadaM syAt kartRgepi phale gandhanAdAvapi / anukaroti parAkaroti / nanu karmakartaryapi prApnoti / anukriyate svayameveti / naiSa doSaH / kAryAtidezapakSe karmavatkarmaNetyAtmanepadena pareNAsya bAdhAt / zAsvAtideze tu bhAvakarmaNorityasya pUrvattvAtparaNAnena yadyapi bhAvyaM tathApIha kartarikarmetyataH zeSAtkartarItyatazca kartRgrahaNadvayamanuvartate tena kataiva yaH kartA tatrAyaM vidhina tu karmakartarIti bodhyam // ___ abhipratyAtibhyaH kSipaH // kSipa preraNe / svaritet / abhikSipati / pratikSipati / atikSipati / ebhyaH kim / AkSipate / kartarItyeva / neha / AkSipyate sUtram / dvitIyakartRgrahaNAnuvRtteH karmakarttayapi na / / prAdvahaH // vaha pApaNe svaritet / pAhati / prAtkim /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 zabdakaustubhaH / [1 a. Avahate // :: parema'SaH // mRSa titikSAyAM svaritet / parimRSyati / pare kim / AmRSyate / iha pareriti yogaM vibhajya vahaityanuvarca nAtparivahatIti ke cidicchanti // . vyAparibhyo ramaH // raMmakrIDAyAm / anudAttet / viramati / prAramati / pariramati / ebhyaH kim / abhiramate // upAca // upapUrvAdrame prAgvat / sakarmakArthoyamArambhaH / akarmakAntu vibhASAM vakSyati / syAdetat / upapUrvako ramini. ttivinAzayorvatate / uparatodhyayanAt / uparatA nidhanAnIti yathA / na cAnayorarthayoH sakarmakatA sambhavati / satyam / antarbhAvitaNyarthotrodAhAryaH / tadyathA / yajJadattamuparamati / uparamayatItyarthaH // ...... vibhASAkarmakAt // upAdramerakarmakAtparasmaipadaM vA syAt / uparamati uparamate vA / nivartataityarthaH // . ., budhayudhanazajanerudrusubhyoNeH // ebhyo NyantebhyaH parasmaipadaM syAt / NicazcetyasyApavAdaH / bodhayati pAm / yodhayAta kASThAni / nAzayati duHkham / janayati sukham / ihANAvakarmakAditi na sidhyati / acittavaskartRkatvAt / iG, adhyApayati / druskhUNAM nigaraNacalanArthebhyazcetyaca siddhe yadA na calanArthastadarthaM vacanam / prAvayati / pApayatItyarthaH / drAvayati / vi. lApayatItyarthaH / srAvayati / syandayatItyarthaH / syandanaM dravatvajanyacalanam / na caivaM calanArthatvAtsiddhAmiti vAcyam / davatvajanyatAvacchedakacalanavavyApyajAtivizeSe zaktatayAsya vi. zeSazabdatvepyaparyAyatvAt // nigaraNacalanArthebhyazca // abhyavahArArthebhyaH kampanArthebhya
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 497 zva NyantebhyaH parasmaipadaM syAt / nigArayati / Azayati / bhojayati / calayati / copayati / kampayati / sakarmakArtho'cittavaskartRkArthazcAyamArambhaH / AdeH pratiSedho vaktavyaiti kaashikaa| bhASyakArastu gatibuddhIti sUtre imamartha vakSyati / Adayate devadattena / gatibuddhItyAdinA Nau kartuH karmasaMjJA prAptA AdikhAyoH pratiSedha iti vacanAnna bhavati / kathaM tAdayatvanaM baTuneti / abhiprAye bhaviSyati / kaJabhimAye prAptasya nigaragacalanetyasya hyayaM niSedho na tu zeSAtkarttarItyasya / kathaM tahi zrIharSaH, imAM kimAcAmayase na cakSuSI ciraM cakorasya bhacanmukhaspRzIti / na ca nAyaM bhakSaNArthaH, na pIyatAM nAma cakorajivhayA kathaM cidetanmukhacandracandriketi pUrvArdhAnurodhena pAnArthatvAditi vAcyam / pAnasyApi bhakSaNavizeSAtmakattvAt / sAmAnyagraheNa vizeSasyApi grAhyattvAt / anyathehaiva sUtre copayatItyudAharaNAsaGgateH / cupermandagatyarthakatvAt / imAmityasyAkarmakattvAsaGgatiprasaGgAcca / gatyAdisUtreNa hyasya karmasaMjJA sA ca pratyavasAnArthatA vinA durupapAdeti / ata eva napAdamIti sUtre pAgrahaNaM dheTa upasaGkhyAnaJca snggcchte| anyathA pAdheTorapyAcamivatpAnArthatvena niSedho vyarthaH syAt / na caivaM budha. yudhAditsUtre dravatigrahaNaM vyartha calanavizeSavAcakasyApi calanavAcakatAnapAyAditi vAcyam / calanatvavyApyAyA akhaNDAyA eva jAte. pratinimittatAyA uktatvAt / pAnantudravadravyasya galAdayaH karaNam / tatra dravadravyAMzasyAdhaHkaraNe karmIbhUtasyAdhikasya bhAnepi bhakSayaterarthasya bhAnaM nirvivAdam / yathA mandagatau bhAsamAnAyAM garbhAnam / adhikaM praviSTaM na tu taddhAniriti nyAyAt / na ca pAnatvamapyakhaNDasyandana
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 zabdakaustubhaH / 1 a] * tvavaditi vAcyam / tatsAdhakAniruktaH / dRSTAnte tu kAryatAvacchedakatayA tatsiddhariti / ucyate / AcAmayeti loDantaM chitvA' kiM nAcAmayeriti vyAkhyeyam / se iti tu sambodhanaM damayantyAH / tathAhi / asya strI I lakSmIH tayA saha vataimAnA seH tasyAH sambodhanaM se / salakSmIke ityrthH|| aNAvakarmakAccittavatkarTakAt // Ne:pUrvamakarmakAccittavatkartRkANNyantAtparasmaipadaM syAt / zete kRSNastaM zAyayati gopI / aNau kim / ArohayamANaM prayukta Arohayate / peraNAviti sUtre udAharaNatvana yokarmako nirNItastasmAda dvitIye 'Nau mA bhuut| sa hi NAvakarmakaH nivRttapreSaNAdhyAropitapreSaNayorubhayorapi nyagbhavatItyarthe paryavasAnasyoktatvAt / akrmkaatkis| kaTaM kurvANaM prayukte kArayate / cittavatkartRkAtkim / bIhIna zoSayate / atra kecit / curAdiNyantAddhetumaNNAvaNAvityasya pratyudAharaNamAhuH / tattu bhASyAdiviruddham / tathAhi / ghudhAdisUtrAdiha rityanuvartate / budhAdibhyazca hetumaNNireva sambhavatIti niSedhopi pratyAsattestasyaiva nyAyyaH / tena curAdi- . "NyantAdapi hetumaNNau bhavatyevedaM parasmaipadamiti bhASye sthitam / 'yatu rUpayantaM prayojayati rUpayataiti kena citmatyudAhRtaM ta. ucurAdiNyantAdetumaNNicaM vidhAya tasya ca saukaryAtizayAtma* yojakanyApArAvivakSAyAM prayojyavyApAramAvasyA akarmakasAmAzritya tato dvitIye hetumaNNici bodavyam / ata eva prayojayatItyAha / iha hi yujinA NicA ca prayuktidvayaM vadatA hetumaNNidvayaM sUcyate / anyathA prayuktaityevAdarzayiSyat / " evaJca cetayamAnaM prayukte cetayataiti keSAM citpratyudAharaNaM yattikRtA dUSita tatsamarthitaM bhavati / svArthaNyantAdekesminne
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 499 3 pA. 2 A. zabdakaustumaH / va hetumaNNau tu rUpayati cetayItyeva bodhyam // npaadmyaangymaangysprimhruciRtivdvsH|| ebhyo NyantebhyaH parasmaipadaM na syAt / tatra pibatinigaraNArthaH / itare cittvtkrtRkaaH| ntishclnaarthopi| tenANAvakarmakAditi nigaramacalaneti prAptamiha niSidhyate / pA pAne pAyayate / pA rakSaNaityayantu na gRhyate / lumvikaraNA'lugvikaraNayoralugvikaraNasyaiva grahaNAmiti paribhASaNAt / tenANAvakarmakatvAvivakSAyAM parasmaipadaM bhavatyeva / pAlayati / pAte vaktavya iti lugAgamaH / damu upazame / dmyte| ApUrvo yama uparame / AyAmayate / nakamyamicamAmityato netyanuvartamAne yamopariveSaNaityanena mitsNjnyaaptissedhH| DakAraviziSTasyopAkSAnamupasargapratipantyartham / tenAnyAnvitAdAkArAtparasya na / AGpUrvo yasa prayatne / AyAsayate / paripUH aha vaicitye / parimohayate |rocyte / nartayate / vAdayate / vAsayate / vasa AcchAdanaityasya lugvikaraNatvAdaprahaNam / pAdiSu dheTa upasakhyAnam // dhApayete zizumekaM samIcI / pratyavasAnArthattvAcchimityasya karmatvam / samAcI. ti prathamAdvivacanam / vAchaMdasItipUrvasavarNadIrghaH / syAdetat / vatsAnpAyayati payaH / damayantI kamanIyatAmadam / avIvadadvINAM parivAdakena / bhikSA cAsayatI, tyAdiprayogAstAha kathamiti cet / anAhuH / kartRge phale mAptasyAtmanepadasyApavAdo yadvihitaM parasmaipadaM tasyaivAyaM nissedhH| yatkabhiprAye zepAditi parasmaipadaM tanidhimeveti // vA kyaSaH // kyaSantAt parasmaipadaM vA syAt / lohitAyati. lohitAyate / nanviha parasmaipadAbhAvapakSe lakAra eva ayeta na tvAtmanepadam / tasya prakRtivizeSerthavizeSe ca
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyavinAbhUtena mahAtmanepadavikalpa sthitI 500 zabdakaustumaH / [1 a0 niyatatvAt / satyam / pUrvasUtre tAvadapavAdamapanayatA prati. SedhenAtmanepadaM pravartyataiti nirvivAdam / sa eva ca pratiSedha ihAnuvaya'te / tadanuvRtisAmarthyAccehAtmanepadavikalpaH sidhyati / AtmanepadapravRttyavinAbhUtena niSedhenAtmanepadasya lakSaNayA upa- . sthitau tasyaiva vikalpanAt / tena mukte zeSAtka-riparasmaipadaM bhaviSyati / prakRtyarthaniyamapakSe ekavAkyatAvidhizcota pakSe ca parasmaipadavikalpepi na kazciddoSa ityavadhayam // dhubhyo luGi // dyutAdibhyaH parasmaipadaM vA syAlluGa / adyutat / adyotiSTa / aluThat / aloThiSTa / luGi kim / dyotate / loThate / anudAttattvAnityaM taG / nanviha vikalpAnuvRttiyoM / anudAveta ityanena pratiSiddhasya parasmaipadasyAnana pratiprasave kRte latyetyutsargeNaiva pAkSikasyAtmanepada sya siddheH / satyam / parasmaipade pratiprasUte AtmanepadaM na bhavatIti jhApayituM vAnuvRttiH / tenAnukarotItyAdau pAkSikamAtmanepadaM na bhavati / yadAtvanudAttaGita ityAdiprakara nAtmanepadameva vidhIyate zeSAdityAdinA ca parasmaipadam / tadAnukarotItyAdau parasmaipadenAtmanepadaM bAdhyate yena nAmAptinyAyAt / pakSe AtmanepadamavRttyartha ceha vAgrahaNamityavadheyam / pakSadvayamapIdamanuparAbhyAmiti sUtre bhASye sthitam / pratyayalope pratyayalakSaNamiti sUtre niyamasUtrANAM vidhirUpeNa niSedharUpeNa vA pravRttiriti pakSadvayasyApi tattvaM nirUpitamasmAbhiH / tadapyetasmAdbhASyAdutthitamityavadheyam // vRbhyaH syasanoH // vRtuvRdhugadhusyandUbhyaH parasmaipadaM. vA syAtsye sani ca / vatsyati / avaya't / vikRtsati na vRbhyazcatubhyaM itIniSedhaH / pakSe vartiSyate / avartiSyata / .
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 1 bhA. zabdakaustubhaH / 501 vivartiSate / syasanoH kim / vartate / nanu zutAdiSveva vRtAdayaH paThyante / tathA ca takrakauNDinyanyAyaneyaM prAptibhyaH pUrvI prApti bApata / satazcAtRtadavartiSTeti luGiH pUrveNa vikalpo na sidhyet / tathA cottarasUtre cakAraH kriyate / luTIti vizeSa vidhinA syasanoriyaM prAptiA bAdhIti / anyathA kRperapi vRtAdhantarbhAvAdanenaiva siddhe kiJcakAreNeti cet / satyam / dyutAdipAThasAmodvatAdibhyo luGi bhaviSyati yadvA luGIti svarayiSyate // luTi ca klupaH // luTi syasanozca kRpeH parasmaipadaM vA syAt / kaltAsi / kalpsyati alpsyat / ciklapsati / tAsicaklapa itIpratiSedhaH / pakSe kalpitAse / kalpiSyate / akalpiSyata / cikalpiSate / iheniSedho nAsti / tatra hi gameriTaparasmaipadeSvityataH parasmaipadeSvityanuvartate / aditvAtpAkSika iDabhAvastvastyeva / syAdetat / syasanorityasya svaritatvamevAstu vAkyaSa iti vAzabdasya yathA / tathAca svaritenAdhikAra ityeva siddha kiJcakAreNa / satyam / spaSTArthazca kAraH / ataevAnukarSaNArthAH sarve cakArA bhASye pratyAkhyAtAH // . iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya tRtIye pAde dvitIyamAnhikam // pAdazca smaaptH|| ___AkaDArAdakA saMjJA // ita Urdhva kaDArAH karmadhArayaityataH prAgekasya ekaiva saMjJA syAt / tatrobhayoH sAvakAzatve vipratiSedheparamiti paraiva / niravakAzatve tu saiveti vivekaH / tatra pa. rasyA udAharaNaM dhanuSA vidhyatIti / zarANAmapAyaM pratyavadhibhUtasyaiva dhanuSo vyadhanaM prati sAdhakatvamityubhayaprasaGge paratvAkaraNasaMjJA apAdAnasaMjJAM bAdhate / tathA kAMsyapAcyAmbhuGkte
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 zabdakaustumaH / [10 ityadhikaraNasaMjJA dhanurvidhyAti kartRsaMjJA ca / taduktam / apAdAnamuttarANIti / niravakAzAyAstUdAharaNamatatakSaditi / atra hi saMyogegurviti gurusaMjJA laghusaMjJA bAdhate / tena sanvallaghunItyetanna pravarttate / syAdetat / apadasaMjJAbhyAM tarhi asaMjJA vAdhyesa / tathA ca gArya ityatra yasyeticeti lopo na syAt / dhAna. eka ityatrAGgasyocyamAnA vRddhirna syAt / aGgasaMjJA tu karttavyamityAdau sAvakAzA / na hi dhAtupratyaye pUrvasya bhapadasaMjhe staH / atrAhuH / supica bahuvacanejhalyet taddhiteSvacAmAderityAdau svAdiSu taddhiteSu cAGgasya kAryavidhAnaM samAvezasya jJApakam / dvividhA hi svAdayaH / yajAdayo valAdayazca tatra yayAkramaM bhapadasaMjJAbhyAM bhAvyam / tAbhyAM cAGgasaMjJA bAdhe nirviSayA eva tattadvidhayaH syuH / gurulaghusaMjJe varNamAtrasya vidhIyate nadIghisaMjJe tu tadantasyeti tAbhyAM samAvizvataH / tena vAtsIvabhurityatra nadIkadhunIti pUrvapadAntodAttatvaM he vAtsIbandho itya. pra guroranta iti plutazca sidhyati / tathA vizva nA ca vinarau dvandveSIti pUrvanipAtaH / vinarAvAcaSTe vinayati pravinayya gataH / lyapilaghupUrvAditi rayAdezaH / yathA cAyAdeze katavye Tilopo na sthAnivattathA 'caHparasminnityatra vyutpAditam / yasUktaM vinto vo vaintram / igantAccalaghupUrvAdityANati, saccintyam / dvandvamanojJAdibhyazcati vuapasakAditi kaiyaTaH / puruSasaMjJA tu parasmaipadasaMjJAM na bAdhate NaluttamAveti jJApakAt / anyatrApi yatra samAveza iSTastatra cakArAdinA svasthAne sAdhayiSyate / bhASye tu pAThAntaramapyupanyastam / prAkaDArAtparaM kAryamiti / asyArthaH prAkaDArAtsaMjJAkhyaM kArya paraM syAditi / saMjJAmakaraNAdi saMjJArUpameveha kAryam / parA
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / saMjJetyeva tu na mUtritam / vipratiSadhe ityuttarasUtre parakAryamityasyAnuvRttiryathA syAt / tatra yasyAH saMjJAyAH parasyAH pUvayAnavakAzayA bAdhaH prAptaH sA parA 'nena vidhIyate / etadeva ca jJApakamiha prakaraNe saMbAnAM bAdhyabAdhakabhAvasya tena parayAnavakAzayA sAvakAzA pUrvA bAdhyate dvayostu sAvakAzayorvipratiSedhe parayA pUrvA vAdhyataiti / asminpakSe aGgasaMjJA parA kartavyA bhapadasaMjJe tu pUrve, evaM yatrayatra samAveza iSTastatra sarvatra boddhavyam / asminpakSe Rtviya iti na sidhyati / tathAhi / RtoraNa chandasighasa / siticeti padasaMjJaiveSTA / tena tatra paraM kAryamiti vacanAdbhasaMjJApi syAt / tatazca orguNaH prasajyeta / padattvapra. yuktenAvagraheNa sitkaraNaM sArthakaM syAt / zeSobahuvrIhiH zeSodhyasakhIti zeSagrahaNaM cAsminpale kartavyaM syAt / anyathA hi unmattagaGgamityAdAvanyapadArthecasaMjJAyAmiti satyAmavyayIbhAvasaMjJAyAM parakAryamiti vacanAdbahuvrIhisaMjJApi syAt / matra ityatra nadI saMjJAparyAye ghisaMjJApi syAta tatazca guNaprasaGgaH / vastuto bahuvrIhau zeSagrahaNaM pAThadvayepi kartavyaM ghisaMjJAyAntu pAThadvayapi na kartavyamiti tatraiva vakSyAmaH / idaMtva vadheyam / ekA saMjJeti pAThepi saMjJAgrahaNaM na kartavyam / eketyuktepi saMjJAdhikArAdeva tallAbhAt / syAdetat / AdvandvAdityevocyatAm / na hi cAthedvandva ityataH paratredamuyayujyate / satyam / tathA sati dvandvazcamANitUryetyasyApyavadhitvaM sambhAvyeta / tatazca sambuddhisaMjJAmantritasaMjJayoH samAvezo na syAt / nanvAkaDArAdinyu. topi prAkaDArAtsamAsa ityasyAvadhitvaM kuto na syAditi cet / vyAptinyAyAliGgAcca / yadayaM tatpuruSo dviguzcetyArabhate / samAvezArtha hi ca tt|vstutstu saGkhyApUrvodvigurityatraiva cakAraH paatthyH|
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 tAvatava divaH karmaca tatpayojakohetuzcetyAdAviva smaaveshsiddhH| dviguzceti sUtrAntaraM tu na kartavyameva / evaM samAnAdhikaraNasamAsaprakaraNaM samApya karmadhArayazcetyeva pAThyam / tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhAraya iti sUtraM tu mAstviti dik / / vipratiSedhe paraGkAryam // virodhe sati kRtyaha yatparantatsyAt / vipratipUrvAtsedhaterghan / upasargAtmunotIti Satvam / upasargavazAcca virodhArthakatvam / kAryamityavAhekatyatRcazcetyarhArthe kR. tyapratyayaH / tena tulyabalavirodha iti paryavasyati / nadyapavAdAdInAM sanidhau utsargAdInAM kRtyahatvaM te dhitatvAt / tatra nityamAvazyakatvAdvAdhakam / antaragantu lAghavAt / apavAdastu vacanaprAmANyAt / tadbhinnastu prakRtasUtrasya viSayaH / taduktam / paranityAntaraGgApavAdAnAmuttarottarasya balavattvAmiti / jAtipakSe vidhyartha sUtram / vRkSeSu vRkSAbhyAmityatra hi labdhAvakAzayoretvadIrghatvazAstrayovRkSebhya ityatra yugapatmasaGge sati gamakAmAvAdapatipattireva syAt / taduktam / aprtipttirvobhyostulybltvaaditi| tatrAsmAdvacanAtparasminkRte yadi pUrvasyApi nimittamasti tarhi tadapi bhavati yathA bhindhakotyatra paratvAddhibhAve kRtepyakaca / taduktaM, punaH prsnggvijnyaanaatsiddhmiti| vyaktipakSe tu tavyaktiviSayakayolakSaNayoranyatra caritArthatvAsambhavAttavyattavyAnAyarAmiva paryAye prApte niyamArthamidaM sUtram / vipratiSedhe parameva na tu pUrvamiti / etallakSaNArambhAcca tatra pUrvasyAnArambhonumIyate / tathA ca juhutAttvamityatra paratvAttAtAU kute sthAnivadbhAvena dhitvaM na bhavati / taduktaM sakRdgatau vipratiSadhe yadbAdhitaM tahAdhitameveti / jAtivyAktipakSayozca lakSyAnurodhAdyavasthetyuktaM paspazAyAm / nityAdiSu tu nAsya pravRttirityuktam / tena rathe.
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 1 A. zabdakaustubhaH / 505 Nici ataupadhAyA iti vRddhi parAmapyaniyAM bAdhitvA radhijabhoriti numeva / na ca sopi zabdAntaraprAptyAnitya eveti vAcyam / kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNApi ka cinityatAbhyupagamA. t / tena randhayatIti siddham / tathAdudruvadityAdAvantaraGga u. vaG paramapi laghUpadhaguNaM bAdhate / tathA zuna ityatrAntaraGgatvAsamprasAraNAccati pUrvatvam / allope tu sati tasya sthAnivattvAdhaN syAt / bahuzvA nagarItyatrAnaupadhAlopana iti. GIp syAt / siddhAnte gaurAdilakSaNo GIS tu na / upasarjanatvAt / yattvihatyabhASyaM bahuzunIti tatsiddhAntena sthitam / allopAbhyupagamapakSe pravRttatvAt / etaccehaiva kaiyaTe AbhAtsUtrIyabhASyakaiyaTayozca spaSTaM nyAyasiddhaJca / yattu bahuzvetyeva bhavitavyamiti DApsUtre bhASyam, tadiha sAdhakatayA na grAhyam / DAppakSamevopakramya bahuzUkota rUpaM tiraskartu tasya pravRttatvAt / vRkSa ihetyAdau tvantaraGgeNa guNena dI? bAdhyate / na cA. sau apavAdaH kathaM bAdhyatAmiti vAcyam / samAnAzraye tasya caritArthatvAt / tathA ca vArtikam, iGizInAmAdguNaH savarNadIrghatvAditi / iha zInAmiti nadItvAnnuT / vibhaktiparatayA nityastrItvAt / ata eva auGaH zyAmiti prayogaH / udAharaNantu ayaje indraM vRkSe indraM sarve iheti bodhyam / ihAntaraGga balavaditi lAghavanyAyamUlakamiti kaiyaTaH / acaHparasminnitisUtre bhASyamapyevam / asiddhaM bahiraGgAmiti tu pAhaUDityUgrahaNena jJApitam / Satvatukorityanena tu tadapavAdabhUtaM nAjAnantaryaiti / tatrAsiddhamityanayA pacAvedamityAdAvatvAbhAvArthamavazyAzrayaNIyayA gatArthatvAdantaraGga balIya iti na kartavyetIhatyaM bhASyaM viruddham / nyAyasiddhatAyA uktatvAt / kiJca ,
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 sApavAdayA 'siddhaparibhASayA kathaM nirapavAdAyA gatArthatA / atha SatvatukorityanenAsiddhaM bahiraGgamityasyA anityataiva jJApyate lAghavAt na tu nAjAnantaryaiti, gauravAt / tarhi pabalamidaM bhASyaM, sphuTIkRtaM cedamacaH parasminniti sUtre 'smAbhiH / evaJcAcArAnantamiti dvittvaM vivakSitam / nacetyAdayopi pAcAGkalahA mudhaiva / evaJcAntarAnapi vidhIn bahiraGgo lugbAdhataityapi gatArtham / Satvatukoriti vA kRtituggrahaNena vA 'nityatAjJApanAt / azvimAnaN zvayuvetyAdinirdezAcca / tena gomattiya ityAdi siddham / AcArakipi tavamamAdivAdhe ca krameNa pratyayottarapadagrahaNasya kRtArthatvAttadIyajJApakatApravAdopi yathAzrutAbhiprAyeNaiveti dik // - iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya caturthe / pAde prathamamAnhikam // khaMyAkhyau nadI // ivovarNAntau nityastrIliGgau nadIsaMjJau staH / dIrghAntayoreSA saMjJA vyavatiSThate / aNtvena savarNagrahaNAt / hUsvAntayostu prAptApyeSA parayA ghisaMjJayA bAdhyate / tena mate dheno ityAdau ambArthanadyoriti ikho na bhavati / nanu zeSagrahaNAd ghisaMjJA kathaM bhavediti cenna / zeSagrahaNasya pratyAkhyAtatvAt / tathAhi / ekA saMjJeti pAThe tAvaccheSasyagrahaNaM vyarthamiti spaSTameva / aparaGkAryamiti pAThe tu dIrghAnte sAvakAza nadIsaMjJA punapuMsakayoH sAvakAzA ghisaMjJA he mataityAdau paratvAdvAdhiSyate / matyai dhenvai ityAdau tu niravakAzApi Ditihasvazcati nadIsaMjJA ghisaMjJA na bAdheta / ataH zeSagrahaNaM kRtam / tadapi vastuto vyarthameva / nadIsaMjJAvacanasAmarthyAdeva ghisNjnyaabaadhopptteH| hrasvalakSaNA hi nadIsaMjJA / sA ca
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 2 A. zabdakaustumaH / 507 pratyayApekSatvAbAhirakA tatrAntaraGgAyAM ghisaMjJAyAM gher3itIti ca guNe kRte hrasvAbhAvAnadIsaMjJA nirviSayA syAt / taduktam / tatra vacanaprAmANyAnadIsaMjJAyAM ghisaMjJAbhAva iti / yadvA / Izca Uzca yU vAchandasIti pUrvasavarNaH / tena dIrghayoreveyaM nadIsaMjJA / na caivaM Gitihasvazcati sUtre hUsvAMze 'nanvayaH syAditi vAcyam / vibhaktivipariNAmena voH savarNo yo hrasva iti vyAkhyAnAt / udAharaNantu gaurye vadhya ityAdi / yU iti kim / mAtre svasra / svayAkhyau kim / vAtapramye / syAdetat / striyamAcakSAte iti vigraha svayAkhyAyAviti prAmAti / Atazcopasagaiti kapatyayasya sugla ityAdau sAvakAzasya pareNa karmaNyaNA bAdhitatvAt / satyam / muulvibhujaaditvaatkH| yadvA / vicamatyayo bhaviSyati / etena tatpakhyaJcAnyazAstramiti jauminisUtramapi vyAkhyAtam / nanvevamapi striyAmityevAstu kimadhikena / maivam |aasmntaaclaate iti vyutpattyA nityastrItvalAbhArthaM tadupAdAnAt / tena grAmaNye senAnye striye ityatra na bhavati / grAma senAJca nayatIti hi kriyAzabdAveto liGgatrayasAdhAraNau / ata eva Adhye brAhmaNya iti bhASyodAharaNaM cintyamiti kaiyaTaH / AdhyAnakartRtvasyApi liGgatrayasAdhAraNatvAt / syAdetat / AsamantAdIryasyA iti vigrahauttarapadasya nityastrItvAt nadItvamastu / prathamaliGgagrahaNaM ceti vakSyamANatvAt / atilakSmyai brAhmaNAyetivat / tatkuto bhASyasya cintyateti cena / tathA sati yaNo durlabhatvAt / gatikArakapUrvasyeSyate ityatra hi gatisAhacaryAtkArakapUrvasyApi nityasamAsasya grahaNaM, gatisamAsazca pratipadokta eva gRhyate / tena durSiyaH nirbhiyaH vRzcikabhiyA palAyamAnasyetyAdAvanityasamAsatvAna yaNiti puruSottama
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 - zabdakaustubhaH / [1 a0 prabhRtayaH / ata eva kRnmejanta iti sUtre mAnaH samasyadUDhaya iti mantravyAkhyAyAM durdhiya iti kaiyaTeneyaG pryuktH| adUravi. prakarSeNa bahuvrIhiNedamapyarthakathanam / vyAkhyeyamantre tu duSTaM dhyAyatIti vigrahe nityasamAsa eva bodhyaH / tato yaN / duro nAzadAzadabhadhyeSviti pRSodarAdisUtrasthavArtikena utvaSTutve / yantu tadvArtikavyAkhyAvasare duSTaM dhyAyatIti vigRhya Atazcopasargaiti kamatyaya iti kaiyaTaharadattAdibhiruktam / taccintyam / antasvaritAnurodhena arthAnurodhena ca khyatyAditivatkRtayaNAdezAnukaraNatayaiva vArtikasya vyAkhyetvAt / sarvasya durvadheH aMhatirupadravaH nosmAn mA vAditi tRtIyacaraNasthena sa. hAnvayaH / ameratirityanuvartamAne hanteraMhacetyaMhAdezotizca pratyayaH / ahAtazabdasya prAdezanaM nirvapaNamapavarjanamaMhatirityamarakozAdibalAdAne rUDhau tu pradveSayuktamAbhicArikAdhagabhUtameva tadiha grAhyam / unnaadiinaamvyutpttipkssaashrynnaadntodaatttaa| vahivasyartibhyazciditi cidrahaNAnuvRtteriti tu tattvam / etena mAno garva iti vyAcakSANA api pratyuktAH / padadvayatvasyAdhyApakasampradAyasiddhantvAt vAkyazeSAnuguNyAcca / tasmAdAdhyai brA. hmaNya iti bhASyodAharaNaM cintyamiti sthitam / prAksubutpatte. yaMtra samAsastatraiva gatikArakapUrvasyeSyata iti yaNa pravartataiti vadatAM zrIpatidattAdInAmapi mate kaiyaToktaM cintyaM dRDhameva / vastutastu AdhyAnamAdhIriti vyutpAdya guNaguNinorabhedavivakSayaiva prayogoyamiti cintyoddhAro 'vadheyaH / haradattastvAha / nityastrItvaM nAma na liGgAntarAnabhidhAyakatvaM kintu zabdAntarasamabhiSyAhAraM vinaiva striyAM vartamAnatvaM tat / vRttisvarasApyevam / kathamtArha grAmaNye khalapvaityAdi pratyudAhiyataiti cet / zrRNu /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 509 kriyAzabdatvepyanayoH puMsi mukhyA vRttiH / puMsAmeva tvayamautsargiko dharmaH yadrAmanayanaM khalapavanaM vA AdhyAnaM tu strIpuMsasAdhAraNameveti vaiSamyaM tasmAdyuktamevedaM bhASyamiti / atra vAttikam / prathamaliGgagrahaNaJca / prayojanaM kvibluksamAsAH / asyaarthH| yaH pUrva svyAkhyaH pazcAdupasarjanatayA liGgAntaraviziSTaM dravyAntaramAha tasya nadIsaMjJA vktvyaa| vipi kumArImicchati kumArIyati tataH kvip allopayalopau kvau luptasya sthAnikatvaniSedhAna yaN / yadvA kumArayatIti kumArI AcArakvivantAskartari kvip / kumArI braahmnnH| GayantatvAtsalopaH / tasmai kumAya brAhmaNAya / syAdetat / iha kyaccipoH prakRtibhUtasya GIvantasyApi nityastrItvaM durlabhaM puMliGgAtsyakvipoH nivRttena tri liGgena samAnAkAratvAditi cenna / arthabhedena zabdabhedAzrayaNAt / tatra prathamodAhRtasyetthaM rUpANi kumArImicchan kumArIvAcaram vA brAhmaNaH kumArI ngynttvaatsulopH| kumAryo / kumaayH|n ceha acishnudhaatvitiiymsnggH|ernekaac iti yaNA bAdhitattvAt / ata eva ami zasi ca kumArya kumAryaH pradhyaM pradhya itivat / na ca gatikArakapUrvasyaivati niSedhaH zaGkayaH / tadita. rapUrvasya netyarthAt viziSTAbhAvasyApUrvepi satvAt / yi ku. mA kumAryAH kumArINAM kumAryA brahmaNe / he kumAri brAhmaNetyAdi / patnyAdestu saMyogapUrvakatvAdiyaG / patniyo patniya ityAdi / zeSaM prAgvat / puMliGgAtkyackyaGorniSpannasya tu aGayantatvAtsulopo na / kumArIH / he kumArIH / anadItvAddhUsvo na / kumArya kumAryAH kumAryA brAhmaNAnAM kumArya brAhmaNe ityAdi / kumAramAtmanamicchantI brAhmaNI kumArIrityatrApi kaiyaTamate nityastrItvAbhAvAtpuMvadeva rUpam / haradattamate tulakSmIvat /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / ami asi ca yavizeSaH / prakRtamanusarAmaH / lummanuSyaiti lum / kharakutryai brAhmaNAya / yadyapyatra yuktavadrAvAtstrItvamasti tathApi svAzrayasya puMstvasyApi satvAnnityastrItvaM nAstIti kaiyaTaharadattAdayaH / taccintyam / cazcAH pazyetyAdau zaso natvApatteH / tasmAllubantaiH kharakuTIcazcAdizabdaiH zAstrIya strItvaviziSTha eva laukika pumAnabhidhIyataityeva tattvam / evaJca lupaH prayojitattvena kathaM gaNanetyapi cintyam / samAse atilakSmIH bahuzreyasI / iyasatheti knissedhH|iiyso bahubrIhanetyupasajanasvo na / ubhayatrApi sambuddhoM isvaH Dimtsu ADAgamAdi. kaJca nadIsaMjJAkArya bodhyam // avayavastrIviSayatvAtsiddham / / samAse tAvadavayavo lakSyAdizabdaH striyAmeva varttataiti tadAnImeva saMjJAH / tatazca varNasaMjJApale samudAyasya nadyantatvAkAyasiddhiH / tadantasya saMjJati pakSe tu aGgAdhikAre tasya ca taduttarapadasya ceti vacanAt / vastutastUktavacanasya mAgeva dUSitavAttadantatvenaiva siddhiodhyA / atitantrIbandhurityatrApi nadIbandhunIti pUrvapadAntodAttatvaM sidhyati / pUrvapadasya nadyA vizeSaNAt / kibluporapi antaraGgatvAtkibAdeH mAgeva pravRttA saMjJA bahiraGgeNa liGgAntarayogeNa na nivartate tvakapitRke'kajvat / akRtavyUhA ityasyAnityatAyA acaH parasminniti sUtre varNitatvAt / syAdetat / iyaGavaGsthAnapratiSedhe yaNasthAnapratiSepamasaGgovayavasyeyaDuvaGsthAnatvAt / yathA hyavayavasya strIviSayatvAtsamudAyasya nadIsaMjJetyuktam / tathAvayavasyeyaGavasthAnatvAtsamudAyasya yaNasthAnasyApi pratiSedhaH syAt / yathA striyai Adhyai pradhyai / atrAhuH / iDuvaGbhyAmaGgamAkSipyate / aGgAdhikAre tayorvidhAnAt / tena yasyAGgasyeyaDuvako
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / nivartete tasya nadIsaMjJAniSedhaH / Adhyai ityatra tu avayavasyA tvaM nAsti aGgasya tu eranekAca iti yavidhAnAdiyaDuvaGaH sthAnatA nAstIti niSedhAbhAvaH / etadarthameva ca tatra sthAjagrahaNama, iyavaGoryadA sthitistadA pratiSedho yathA syAt yadA tvapavAdena bAdhastadA mA bhUditi / evaM Diti hUsvazcetyatrApyaGgasyAkSepAtsopi vidhiraGgasyaiva strItve bhavati nAvayavasya / zakavyai / atizakaTaye brAhmaNAya / zriyai atizriye brAhmaNAya / iha tu syA-. deva / atizriye atizriyai vA brAhmaNya iti sthita bhASye / na ceha nityastrItvaM nAstIti vAcyam / haradattamate tatsatvAt / kaiyaTamate tu Ditisvazcetyatra strImahaNamAtramanuvartate na tvAkhyAgrahaNam / evaJca sudhIzabdapi rUpadvayaM nirvivAdam / sudhyAdayaH puMvaditi prakriyA tu prAmAdikyeva / atilakSmyaticamborvAtapramIhUhUbhyAM sAmyoktirapyevam / tathA svayaMbhUH puMvadityapi pramAda eva / syAdetat / niSkauzAmbiH pumAnityatrApi antaragatayA nadIsaMjJA syAdatilakSmyAdau yathA / satyam / satyAmapi tasyAM na kazcidrUpe doSaH / na ca sambuddhihasvAdiprasaGgaH / hUsvAdazena nadyA apahArAt / varNasya nadItvAt / svayAkhyatvaM tu tasya zatayAzrayatAmAtraNa bodhyam / paryAptayadhikaraNatAyA avivakSitattvAt / tadantasya nadIsaMjJati pakSepi ekadezavikArAnabhyupagamena sarvAdezasyaiva vaktavyatvAt / na ca sthAnivadbhAvaH / a. vidhitvAt / prapazyetyatreDabhAvArtha vizeSaNatayApyalAzrayaNe niSedhasya siddhAntitattvAditi dik / niSkauzAmbya niSkauzAmbaye brAhmaNya ityatra tu Ditihasvazcati vikalpo bhavatyeveti dik // neyaGavaGsthAnAvastrI // iyaDubaGoH sthitiH sthAnaM nirapavAdA prasaktiryatra tAvIdUtau nadIsaMjJau staH strIzabdaM vinaa| he shriiH|
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 zabdakaustubhaH / [1 a0 hebhUH / astrIti kim / hestri / kathaM tarhi vimAnanA mujha kutaH pituhe iti kaalidaasH| hApitaH kvAsi he mujha iti bhaTTizca / ekavaMzamabhavabhruva iti zrIharSazca / pramAda evAyamiti iradattaH / sAmAnye napuMsakamiti vA kathaM citsamAdheyam / ke cintu tado dAvacanena sakRdvaMdvamanityamiti paribhASAjJApanamAzrityAni tyoyaM pratiSedha iti samAdadhuH / kintvetatsakalapramAdeSu muvaca.m / tadodAvacanapatyAkhyAnaparabhASyAdiviruddhaJca / anye tu vAmItyato vAgrahaNasya siMhAvalokitanyAyenAnuvRttasya vyavasthitavibhASAparatveneSTasiddhimAhuH / tadapi na / siMhAvalokitanyAyasyehAbhimatattve nagrahaNasya vAmItyuttarasUtrasya ca vaiyarthyApatteH / yatUktaM durghaTavRttau zabdAdaprANijAtezcetyUGi samAse upasarjanahUsvatve ca kRte uData ityUGi tasya samudAyabhaktatvAnovaGsthAnatvamiti / tadatisthavIyaH / pratyayasya bhaktatAyA niSpamANakatvAt / tatsthAnikasyaikAdezasyAntavadbhAvena bharUzabdAvayavatAyA anapAyAt / aGgAdhikAre taduttarapadagrahaNasya nirvivAdatayA samudAyabhaktepyuvaGmavRttezca / suruvAvityAdirUpANAM sarvasammatattvAcceti dik // . vAmi // iyaDuvaGsthAnau vA nadIsaMjJA staH striyAmAmi / zrINAm / zriyAm / bhrUNAm / bharuvAm / dvitIyaikavacanaM tu neha sUtre gRhyate / tatra nadIkAryAbhAvAt / atrItyeva / strINAm / iha vAci hrasvazcetyeva kuto na kRtam / evaM hi DintIti na kartavyamiti cintyam / vastutastu sannipAtaparibhASayA bhrUNAmiti nuT na syAdata AmItyuktam / paribhASA ceyamanenaiva jJApyataiti dhyeyam / / Giti hUsvazca // iyaGacaGsthAnau hrasvau ca yU vA nadI
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 513 saMjJau staH striyAM Diti pare / zriyai, zriye, sabai, ruve, kRtyai, kRtaye, dhenvai, dhenave / astrItyeva / striyai / strIliGgAviti kim / agnaye / vAyave / iha prathamaliGgagrahaNaM nAsti / tena nikauzAmbirharivadityuktam / striyamatikrAnto 'tistrirityatra tu vizeSaH / atistriyau atistriyA itIyaG / ayaM hi gauNatvapi bhavati / kintu, guNanAmAvautvanubhiH paratvAtpuMsi bAdhyate / klIbe numA ca strIzabdasyeyaGityavadhAryatAm // jasiceti gunnH| atistryH| vAmzaso atistriyam atistriim|atistriyoN atistriyaH atistrIn / AGo nAstriyAm / atistrinnaa| atistribhyAm / gherDitIti guNaH / atistraye atikheH atistriyoH / isvanadyApa iti nuT / atistrINAm / acca gheH| atitrau / saGgrahazca, aukAre osi nityaM syAdamzasostu vibhASayA / iyAdezo 'ci nAnyatra striyAH syAdupasarjane // evaM klIbe numA iyaG bAdhyate / tenAtistri atitriNI ityAdi vaarivt| striyAntu Diti hrasvazcetihasvAntatvaprayukto nadIsaMjJAvikalpaH / asvIti tu iyaGabaGsthAnAvityasyaiva vizeSaNam / tatsambaddhasyaivAnuvRtteH / na cehAvRttyobhayavizeSaNatA / pramANAbhAvAt / tenAtistriyai atistriye / auditi bAdhitvA idudbhyAmiti De. rAm, atistriyAm / pakSe accagheH atistrau // zeSo dhyasakhi // isvau yo yU tadantaM sakhibhibhamanadIsaMjhaM ghisaMjhaM syAt / haraye bhAnave / istrau kim / grAmaNye khalapve / yU kim / mAtre / asakhikim / sakhye / zeSaH kim / matyai / zeSagrahaNaM vyarthamiti nadIsaMjJAsUtraevoktam / samAse tu susakherAgacchatItyAdau ghisaMjJA bhavatyeva / samudAyasya sakhizabdAdbhinatvAt / tadantagrahaNaM tu nAsti / vizeSyasambandhAbhAvAt / 65
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 zabda kaustubhaH / [ 1 a0 yattu grahaNavatetyAdi haradattenopanyastaM khyatyAtsUtre ca kaiyaTena / tatpUrvAparaviruddhamiti yenavidhiArIta sUtre vyutpAditam / na caivaM yasyeticeti sUtre ivarNasya iti sakhItyudAharaNaM na yujyate / sakhizabdAtsakhyazizvItibhASAyAmiti GISi sati lope savarNadIrghe vA vizeSAbhAvAt / yantu tatra bhASye vRttau coktam, asati lope 'tisakherAgacchatItyatra savarNadIrghasya pUrva pratyantavadbhAvAdasakhIti ghisaMjJApratiSedhaH syAditi, tadasakhIti prasa jyapratiSedhamAzrityeti kaiyaTAdau spaSTam / ata evApAtataH paryudAsasyaiveha sthitatvAt / anyathA vAkyabhedAda samartha samAsAt susakherityAdyasiddhayApattezca / tasmAdIti lope phalaM durlabhamiti cet, atrocyate / sakhI sakhyau sakhya ityAdAvanaNitve mA bhUtAmiti ilopa eSitavyaH / na ca siddhAntepi prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTagrahaNAddoSatAdavasthyam / vibhaktau liGgaviziSTAgrahaNAt / etena ikAralopasya taddhitaevodAharaNaM na tvIti parata iti vadan haradattopAstaH // patiH samAsaeva / patizabdaH samAsaeva ghisaMjJaH syAt / bhUpataye / neda, patyA patye / viparItaniyamaM vArayitumevakAraH. haDhamuSTinA / syAdetat / zeSoghyasakhipatI ityevAstu samastasya tu pUrvoktarItyA siddham / na cottarasUtre sakhyurapi sambandhApattiH / bAdhakAbhAvAt / iSTarUpasya tAvatApi siddheH / dvitIyasya tu sAdhorapi chandasyapaThitasyAnApAdyatvAt / na caivamuttarasUtre SaSThIyuktagraho vyarthaH syAditi vAcyam / iSTApatteH / evameva hi zrIgrAmaNyo cchandasIti zrIgrahaNaM nityaM mantraityAdIni ca pratyAkhyAtAni / sambuddhau zAkalyasyetyatrAnArthagrahaNamadhye - vam / satyam / yathA sakhigRhe gRhasakhAyAvityatra pUrvanipAtAni - 1
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / yamastathA patigRhe ityatra mA bhUt / iha hi ghitvAtpUrvanipAta eva / bahupUrvasya tu susakhinyAyena ghitvAhahupatinetyAdi bodhyam / atha kathaM sakhinA vAnarendreNa, patinA nIyamAnAyAH puraH zukro na duSyati, na mRte pravrajite kIbe ca patite patAvityAdi / atra haradattaH, chandovadRSayaH kurvantIti / asyAya. maashyH| asAdhava evaite trizaGkAdyayAjyayAjanAdivattapomAhAtmyazAlinAM munInAmasAdhuprayogopi nAtIva bAdhate asmadAdIprati tu smRtipurANAdyadhyayanavidhivalAdeva tadantargatatatpATho na bAdhakaH / tathA ca svAtantryeNedRzaM prayuJjAnA asmadAdayaH pra. tyavayantyevoti nadIsaMjJAmUtre bhASyakaiyaTayorapi sthitamidam / yadvA sakhetyAkhyAtaH sakhiH patirityAkhyAtaH patiH tena sakhinA patinA AkhyAtaNyantAkarmaNi aca irityauNAdika i. pratyayaH / lAkSaNikatvAccaitayorghisaMjJAparyudAse grahaNaM nAstIti dik / etenArjunasya sakhA kRSNaH kRSNasya sakhirarjuna ityapi vyAkhyAtam / kathaM vaco vAcaspaterapIti mAghaH / na hyayaM samAsaH / alugvidhAyakAdarzanAditi, satyam / tatpuruSekRtIti bahulagrahaNAdaluk / etena divaspativAstoSpatI vyAkhyAtau / SaSThayAH patItyAdinA satvam / ye tu tatra chandasItyanuvartayanti zriyApatirityAdisiddhaye, tanmate pAraskarAditvAtsuT / ke citu dyAvApRthivIzunAsIramarutvadagnISomavAstoSpatigRhamedhAcchaceti sAmAnyApekSajJApakAt SaSThayA aluk / kaskAditvAtsatvam / iNaH parasya tu SatvamityAhuH / padakArAstu vAcaspatiM vizvakarmANam, vAstoSpate pratItyAdau pRthak padamadhIyate / / SaSThIyuktazchandasi vA. // SaSThayantena yuktaH patizabdazcha
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 zabdakaustubhaH / [1 a. ndAsa ghisaMjJo vA syAt / kSetrasya patinA vayam / iha yogo vibhjyte| SaSThIyuktazchandasIti / tato, vA / chandasItyeva / sarve vidhayazchandasi vikalpyante ityarthaH / bahu lamchandasItyA. dikastvasyaiva prapaJcaH // .. isvaM laghu // hrasvaM laghusaMjJaM syAt / laghUpadhaguNaH, cetati / na ca isvapradezeSvapi laghusaMjJayaiva vyavahAraH sukaraH / sarpiSTvamityAdau isvAttAdau taddhita iti SatvAsiddhiprasaGgAt gurusaMjJayA tatra laghusaMjJAyA bAdhAt tasmAdekasaMjJAdhikArAIisvasaMjJApraNayanaM samyageva kRtam / yadyevantarhi dIrghaplutasaMjJAyAH samAvezamAzakatha ekasaMjJAdhikAreyaM yogaH kariSyataiti bhASyaM virudhyate gurusaM. zAyA laghusaMjJAyA iva gurulaghusaMjJAbhyAM dUsvasaMjJAyA bAdhaprasaGgAt / na ca niravakAzatA / laghusaMjJApravRttyupAyatAmAtreNa sArthakyAta, yathA padaM sadbha bhavatIti vyAkhyAyAM padasaMjJAyAH / satyam / cakArAdinA samAveza kartavya ityAzayaH / etadaparitoSAdeva vA tatra pakSAntarANyuktAnIti dik // saMyoge guru // hUsvaM gurusaMjJaM syAtsaMyoge pare / zikSA bhikSA / gurozva hala ityakArapratyayaH // dIrghazca // dIrgha gurusaMjJaM syAt / IhAzcakre // yasmAtpratyayavidhistadAdi pratyayaGgam // pratyayo yasmAdvihitastadAdi zabdaH pratyaye pare 'GgasaMjJaM syAt / rAmeNa / vidhiriti kim / strI IyatI / na ceha vatupaH strIzabdAdavidhAnepi sa vidhirastyeveti vAcyam / sannidhAnabalena yasmAdyaH pratyayo vihitastasmintsoGgamiti vyAkhyAnAt / tadAdi kim / vadAmi vadiSyAmi / atodI?yanIti dIrghaH / na cAyamArambhasAmarthyAdeva bhaviSyatIti vAcyam / yaya gatau caya gatau
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 517 AbhyAM yaGluki yAyAmi yAyAtraH yAyAmaH cAcAmi cAcAvaH cAcAma ityAdau caritArthatvAt / pratyaye kim / pratyayaviziSTasya tatopyadhikasya vA mA bhUt / evaM hi vanazcetyuradatvasya paranimittatvaM na labhyeta / tathA ca acaH parasminniti sthAnivatvAbhAvAdvakArasya samprasAraNaprasaGgaH / na ca prathamasUtreNa sthAnivadbhAvaH / alvidhitvAt / ata eva hi satyapi prathamaliGga grahaNe niSkauzAmbyAdau nadIkArya netyuktam / iha prakRtyAdimatyayeGgamityeva lAghavAdvaktuM yuktam / prakRtimAtrasya tu vyapadezi - vadbhAvAtsiddham / yogavibhAgena paribhASArthalAbhArthaM tathoktamiti tattvam / kartA kArakaH / iha yogo vibhajyate / yasmAtpratya1 yavidhistadAdipratyaye iti paribhASeyam / pratyaye gRhyamANe yasmAtasya vidhistadAdi gRhyataityarthaH / tena nityAdirityAdau yatra pratyayaH saptamyA nirddizyate tatra tadAdergrahaNam / tena devadatto gArgya iti saGghAtasya bitsvaro na bhavati / supa AtmanaH kyajityatrApyanena tadAdiniyamaH tatra supA karmaNastadAdervA vi zeSaNAttadantavidhiH / tena mahAntaM putramityAdAvatiprasaGgo na / sati hi vAkyAtkyAce mahatputrI yatIti syAt, tathA devadattazcikIrSatIti saGghAtasya dhAtusaMjJA na devadatto gArgya iti saGghAtasya prAtipadikasaMjJA na devadatto gArgyAyaNa iti saGghAtAtphaG neti dik / asyApavAdaH kRdrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNamiti / iha ca gatiranantara ityanantaragrahaNaM jJApakam / taddhi abhyuddhRtazabde ucchandavyavahitasyAbhizabdasya prakRtisvaranivRttyartham / na ca paratvAdgatirgatAviti nighAte kRte udAttagrahaNAnuvRcyA vidhIyamAnaH pUrvapadaprakRtisvaro na bhaviSyatIti vAcyam / apAdAdAvityadhikArAtpAdAdau nighAtAmavRtteH / tadA
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 zabdakaustubhaH / [1 a. diniyame tu hRtazabdasya ktAntatvepyuddhRtazabdasyAktAntatvAprAptireva neti kimanantaragrahaNena / prayojanantu samAsataddhita. svarAH / tathAhi / avataptenakulasthitamityatra ktenetyanuvartamAne kSepe iti samAsaH / tatpuruSekRtItyaluk / sAMkUTinamityatra a. NinuNa iti sopasargAdaN / ata eva vAdivRddhirupasargAze paryavasyati / vyAvakrozItyatra karmavyatihAre NacastriyAmiti Nac tato NacaH striyAmityaJ / na karmavyatihAre ityaijAgamaniSedhaH / dUrAdAgata ityatra thAthAdisvareNAntodAttatvam / nanu paribhASAM vinApi samAsasyetyantodAtto bhaviSyatIti cet / maivam / Agamyate smeti hi karmaNi ktaH / tathA ca samAsasvaraM bAdhitvA gatiranantara iti madhyodAttaM syAt / satyAntu paribhASAyAM thAthaaityanena kRtsvarApavAdagatisvaraM bAdhitvA paratvAdantodAttatvaM bhavati / nanu thAthAdisvarasyApyapavAdo ga. tisvaraH / satyam / gateruttarasya ktAntasya yadantodAttatvaM tasyaivAsAvapavAdaH / kArakAduttarasya tu thAthAdisvara eva bhavatIti vakSyate / nanvastu gatisvareNAdyudAtta AgatazabdaH tato dUrazabdasya stokAntikati samAsaH / paJcamyAH stokAdibhya ityaluk / tataH satiziSTatvAtsamAsAntodAtta eka bhaviSyati / satyam / anyArtha kRtayA paribhASayA kRduttarapadaprakRtisvareNAdyudAtte Agatazabde prApte sagaterapi ktAntatvAsthAnAntaramAptatvAdgatisvarasya bAdhakasyApi bAdhena thAthAdisvaro bhavatItyevAbhipretaM na tu svara evAnanyathAsiddhaM paribhASodAharaNaM tathA ca paribhASA prAtipadikasaMjJAyAM na pravartate / madhyepabAdanyAyena kRdgrahaNasyApratyaya iti niSedhamAtrabAdhakatvAt / samAsetarapadasaMjJakapUrvabhAgaghaTitaH saGghAto na prAtipadikamiti
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 519 niSedhastu paratvAbAdhaka eva / tena mUlakenopadaMzamityatra na supo luk / na ca samAsavikalpasAmarthyam / na samAsaiti zAkalAniSedhApravRttyA dadhyupadaMzAdau tatsArthakyasambhavAt / etacca puMyogAdAkhyAyAmiti sUtre bhASyakaiyaTayoH spaSTamiti dik / pyaGaH samprasAraNamiti sUtre bhASye tadAdiniyamasyApavAdAntaraM paThitam / strIpratyaye cAnupasarjane tadAdiniyamo neti / etacca vAcAnakameveti sarvAdisUtre vyAkhyAtam / yadvA iha neyaDuba sthAnAvityato 'strItyanuvarttate / tacca yadyapi tatra svarUpapadArthakantathApIhArthaparaM sampadyate / pratyayagrahaNe tadAdi grAhyaM, strI cennaabhidhiiytityrthH| tena strIpratyaye tadAdiniyamo nAstIti phalitam / na caivamatikArISagandhyA putra ityatra samprasAraNaprasaGgaH / astrItyanena pradhAnaniyAmeva pratiSedhAt / gauNamukhyayoriti nyAyAt / tena yAvAn zabdaH striyaM prAdhAnyenAha tAvAn strIpratyayAntaH na tu tatodhikopIti sthitam // suptiGantaM padam // subantaM tiGantaJca padasaMjJaM syAt / brAhmaNA UcuH / antagrahaNamanyatra saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAstIti jJApanArtha, gaurabrAhmaNitarA / ghasaMjJAyA. ntarabantagrahaNe hi sati gaurIzabdasya puMvatkarmadhArayota puMvadbhAvaM bAdhitvA puMvadbhAvAd-hasvatvaM khidghAdikaSviti-hasvaH syAt pavitaretivat / brAhmaNIzabdasya hasvo na syaat| kathaM tArha prAtipadikasaMjJAyAM kRttaddhitazabdAbhyAM tadantagrahaNamiti cet ,atra bhaassykaaraaH|arthvdgrhnnN tatrAnuvartate tatsAmarthyAttadantagrahaNamiti / syAdetat / yadyarthavattA pAramArthikI vivakSyate tarhi sA padasya vAkyasya vAsti na tu kRttaddhitAntasya tathA cArthavatsUtre vArtikam, arthavatA nopapadyate kevalenAvacanAditi / atha
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 siddhaM tvanvayavyatirekAbhyAmiti / tatratyottaravArtikAnurodhena prakriyAdazAyAM kalpitA sA vivakSyate, tarhi kRttadvitayorapi sAstIti cet / satyam / ata evArthavadgrahaNasAmarthyamuktam / pratyayAntena tvekArthIbhUtena pratIyamAnortha iha gRhyate tasya aaukikArthe prati pratyAsannataratvAt / matupaH prAzastyaparatayA tasyaiva grahaNAt / ata eva ca tadupAdAnaM sArthakam / pUrvasUtre dhAturiti paryudAsabalenApi tallAbhasambhavAt // naH kye / / kyaci kyA kyaSi ca nAntameva padasaMjJaM syAt / kyac / rAjIyati / kyaG / rAjAyate / kyap / carmAyati / carmAyate / sAmAnyagrahaNArthe kyaSaH kakAra iti vadato vRttikArasya matenedamudAhRtam / bhASye tu kyaSaH kakArasya pratyAkhyAnAtkyacakyaGoreveha grahaNam / carmAyatIti rUpaM cAsAdhu / kyaGantatayA nityamAtmanepadAbhyupagamAt / tathAca vakSyate, kohitaDAjbhyaH kyaSvacanaM bhRzAdiSvitarANIti / etacca tRtIyaeva sphuTIkariSyAmaH / nAntameveti kim / vAcyati / srucyati / tapasyati / nanu kya eva nAntamiti viparIto niyamaH kuto neti cenna / Gisambuddhaghoriti jJApakAt nalopaH prAtipadi - kAntasyeti jJApakAcca / anyathA hi nalopaH kye ityeva sUtrayet // siti ca // siti pratyaye pare pUrva padasaMjJaM syAt / bhasaMjJApavAdaH / bhavataSTakchasau / bhavadIyaH / RtoraN chandasighas RtuH prAptosya RtviyaH // svAdiSvasarvanAmasthAne // kapratyayAvadhiSu svAdiSva sarvanAmasthAneSu pUrva padasaMjJaM syAt / rAjabhyAM rAjabhiH / rAjatvaM rAjatA / sarvanAmasthAne tu rAjAnau / rAjAnaH / bhuvadvabhyo dhArayadva
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pA. 2 A. zabdakaustubhaH / 521 va iti padasaMjJAyA upasaGkhyAnam / tasaumatvarthe iti bhasaMjJAyA apavAdaH vyatyayena bhavateH zapo luk // yaci bham // yakArAdiSvajAdiSu ca svAdiSvasarvanAmasthAneSu parataH pUrvaM bhasaMjJaM syAt / gArgyaH / rAjJaH / vAcikaSaDiyostu yathA bhatvAbhatve nirvahatastathA paJcame vakSyate / nabhoGgiromanuSAM vatyupasaMGkhyAnam / nabhasA tulyaM vartate iti nabhasvat bhatvAdratvAbhAvaH / manuSvadagne / aGgirasvadaGgiraH / janerusItyatra bahulagrahaNAnuvRttermanyaterupipratyayaH Adezapratyayayoriti Satvam / vRSaNvasvazvayoH vRSa varSukaM vasu yasya saH vRSaNvasuH / evaM vRSaNadhaH / karmadhAraye SaSThItapuruSAdirvA yathAsambhavaM bodhyaH / ihAntavartinIM vibhaktimAzritya padatve sati nalopaH prasajyeta bhatvAntu na padatvam / ata eva padAntasyeti NatvaniSedho na / allopona iti tu na bhavati aGgasaMjJAyA abhAvAt aGgasyeti tatrAdhikArAt / upasaM GkhyAnAnyetAni chandoviSayANIti kaiyaTaH || tasau matvarthe // tAntasAntau bhasaMjJau sto matvartha pratyaye pare / vidyutvAn bhatvAjjaztvaM na / udakena zvapatirvardhate udazvitU hi udazvitonyatarasyAmiti nipAtanAtsamprasAraNAbhAvaH / udakasyodaH saMjJAyAm / udazvitvAn ghoSaH / yazasvI / matvarthavRttitvaM matupo viniprabhRtInAM cAviziSTaM, ata ubhayatra bhatvamavRttiH / yathA devadattazAlAsthA AnIyantAmityukte devadatopyAnIyate uddezyatAvacchedakarUpAkrAntatvAt / ayasmayAdIni chandasi / etAni chandasi sAdhUni / bhapadasaMjJAdhikArAdyathAyogantadubhayadvAraiSAM sAdhutvaM vidhIyate / tathA ca vArttikam, ubhayasaMjJAnyapIti vaktavyamiti / ayasmayaM 66
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 shbdkaustubhH| ... [1 a0 pAtram / bhatvAdutvanna / ayaso vikAra ityarthe ghacazchandasati mayaT / etena mayaDvaitayorbhASAyAmityukteH kathamiha mayaDityAzaGkyAta eva nipAtanAditi vadan nyAsakRtparAstaH / sasuSTubhA saRkatA gaNena / iha Rkateti padatvAtkutvam / bhatvAjaztvAbhAvaH / jaztvavidhAnArthAyAH padasaMjJAyA bhatvena pratibandhAt // . bahuSu bahuvacanam // bahutve etatsyAt / vRkSAH / kathanta.hi dArA iti / avayavabahutvasyAvayavini AropAdbhaviSyati / na caivamekasminnapi vRkSe bahuvacanApattiH / tatrArope pramANAbhAvAt / dArAdau tu nityabahuvacanAntatvagrAhakakozAdevRddhavyavahArasya ca mAnatvena vaiSamyAt // . vdhekayordvivacanaikavacane // dvitvaikatvayorete staH / vRkssau| vRkSaH / iha dvayekazabdo sngkhyaaprau| na tu saGkhyeyaparau / ata eva dvayakayAorati dvivacanam / anyathA bahuvacanaM syAt / pUrvasUtrepi bahuSviti saGkhyAparameva / bahuvacanantu AzrayagataM bahutvaM dharme Arogya kRtam / tatphalantu bahuH parvata iti vaipulyavAcino neha grahaNamiti sUcanameva / vastuto vyartha tat / paratvAdekavacanasambhavAt / yattu AdazataH saGkhyAH saGkhyeyaiti, tatmAyovAdamAtram / atra zlokavArtikaM, supAGkarmAdayopyarthAH saGkhyA caiva tathA tiGAm / prasiddho niyamastatra niyamaH prakateSu vA // kaNi dvitIyetyAdeH prakaraNasya bahuSubahuvacanamityAdezca svAdisUtreNa sahaikavAkyatayA vidhAyakatvam / tathA bahuSubahuvacanamityAdisUtrayostibAdivAkyenApyekavAkyateti pUrvArdhasyArthaH / tRtIyacaraNenArthaniyama uktaH / caturthena tu prakRtArthApekSaH pratyayaniyama uktaH eSAM pakSANAMbalAbalacintA
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. shbdkaustubhH| 523 tu taddhitazcAsarvavibhaktiriti sUtraevAsmAbhiH kRtA / iha ekadvibahuSvekavacana dvivacanabahuvacanAnIti kartumucitam / bahuzabdazca saGkhyAvAcyeva grahISyate dvizabdasAhacaryAt / ata eva hi ekazabdaH saGkhyAvAcyeva gRhyate / vastutastu idaM sUtradvayaM mAstu / ekavacanAdisaMjJAnAmanvarthatAzrayaNena sakale. esiddheH // iti zrIzabdakaustubhe prathamAdhyAyasya caturthe pAde dvitIyamAnhikam // kArake // adhikAroyam / vyatyayena prathamArthe saptamI / tathA ca dhruvamityAdau pratisUtraM vAkyaM bhitvA kArakasaMjJA vi. dhIyate / tathAhi / apAye dhruvaM kArakasaMjJaM syAt / sata apAdAnam / ukta kArakamapAdAnasaMjJaM syAt / punaH kArakazabdAnuvRttisAmarthyAdvizeSasaMjJAbhiH saha samAvezo na tu paryAyaH / anuvRttiM vinApi prathamavAkyamAtrAttAtsaddheH / tena stambarama ityAdau adhikaraNatvAtsaptamI, kArakatvAddatikArakopapadAskRditi prakRtisvarazca siddhaH / thAthAdisvarastu na bhavati / apA sAhacaryAderaca evaM tatra grahaNAt / na copapadatvAdeva kuduttarapadaprakRtisvarostviti vAcyam / stambakarNayoriti nirdezA. tpAtipadikayostathAtvopa saptamIviziSTayoratathAtvAt / na hi saptamIviziSTaM saptamyA nirdiSTam, yenopapadasaMjJAM labhetati dik / anvarthA ceyaM saMjJA karotIti kArakamiti / tena kriyAnanvayino na bhavati / brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatIti / iha hi brAhmaNaH putravizeSaNaM na tu kriyAnvayI / nanu putropi kathaM kArakam / prazno hi jijJAsA / tatra praSTuH kArakatvapi yaM prati praznastasya janakatvAyogAditi cet / satyam / mA
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 zabdakaustubhaH / [1 a0 stu jnktaa| kriyAnvayamAtramiha vivakSitam / tacAstyeva / etena sampadAnasya kArakatvaM vyAkhyAtam / yadvA / sampadA. nAderapi prathamaM buddhayArohAtkArakatA / evaM jJAyate karotItyA. dau kartRkarmaNorapi bodhyam / kAryAvyavahitapUrvakSaNavRttInAM kathaM kAraNati cet / yathA yAgasyetyavohi / tatra vyApArostIti cenna / tAvatApi yAgasya pUrvavartitAnupapAdanAt / avyavahitapUrvavartisvasvavyApArAnyatarakatvaM kAraNatvamiti cenn| vyApAratvasya kAraNatvagarbhatayA AtmAzrayApatteH / svavyApArasyeva svajJAnasyApi pravezasambhavAcca / ata eva jhAyamAnaM liGga padaJcAnumitizabdajJAnayoH kAraNamiti jrnaiyaayikaaH| zAyamAnAH padArthAH kAraNamiti ca mImAMsakAH / ata eva ca rathantarasAmAderaindravAyvAgratvAdau nimittatetyudghoSo mImAMsakAnAm / atha vA upasarjanasaMjJA yathA rAjJaH kumAryA rAjakumAryA ityAdau yathA sambhavamanvarthApi ardhapippalItyAdau vacanAdbhavati tathA kArakasaMjJApi pratisUtraM vidhIyamAnA vacanAtsampadAnAdau bhavati / pradezeSu tu saMjJAprakAraka eva bodhH| tattadrUpaprakArako ve. tyanyadetat / syAdetat / vRkSasya parNa patatItyAdau parNavizeSaNasyApi vRkSasya kArakatApattiH / vRkSAtpatatIti prayogAnurodhAt / tarhi asmadIyazabdaprayogavailakSaNyamAtreNa ekasyaiva janakatvAjanakatve vyavatiSThete iti cet / atre siddhAntarahasyam / kArakatvaM tadvayApyakartRtvAdiSaTkaJca vastuvizeSe 'navasthitam / vizeSaNavizeSyavat tarhi gauH sarva prati gaureva na tu kaM citmatyagauritivadvizeSaNaM vizeSaNameveti suvacam / tathA ca ki kAraka kaH kartA kiM karmetyAdiprazne sarvamityuttaram / vakSyamANakartRtvakarmatvAderacetaneSu anAdiSu ca nirvAdhatvAt kayA pacidhAtuvya
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. A. zabda kaustubhaH / tayA upasthApiterthe kiM kartrAdikamiti mane tu prakRtapacivyaktyupAttavyApArAzrayaH kartA / vyApAravyadhikaraNaphalAzrayaH karma / yadvyApArottarabhAvitvaM kriyAyA vivakSyate tatkaraNam / kartRkarmaNorAzrayodhikaraNamityAdi krameNottaram / viklittyanukalavyApAro hi pacyarthaH / vyApArazcAnekadhA / tatra pacera - vizrayaNataNDulAva padhApakarSaNApakarSaNa phUtkArAditAtparyakatve ta dAzrayo devadattaH kartA / jvalamatAtparyakatve tvedhAH kartAraH / I 1 dhAraNAdiparatve sthAlI kartrI / avayavavibhAgAdiparatve taNDulAH karttAraH / ata eva karmakartA karaNakartetyAdivyavahAraH / evaM sthAlyA patItyatra tRtIyopAttavyApArAzrayopi sthAlIkaraNameva na tu tadA / devadattAdivyApArasyaiva tatra dhAtUpAttatvAt / tathA AdivAdibhyAmupAyeM baTuH karttA / tasminnebAyeM bhakSayatinopA se baTuH karSa / adhipUrvaiH zIsthAprabhRtibhi rupAtterthe AdhAraH karma / tatraiva kevalairUpAttedhikaraNAmityAdi / maiti cet, satyam / kasya kaH pitA ko bhrAta ityatrevAnanugatasyaiva lakSyatvAt / ata eva prayogANAM sAdhvasAdhutA vyavatiSThate / anyathA kacitkartuH sarvatra kartRtApattau sakalaprayogAH saGkIryeran / uktaM ca hariNA / vastutastadAnardezyaM na hi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyataityeSA vyavasthA dRzyate yata iti / ata eva prayojakavyApAravyApyatvAvizeSepi pacyAdidhAtRpu prayojyo na karma gamyAdiSveva tu karma tathA paurANikAcchRNoti naTasya zRNotItyatra paurANikopAdAnaM kArakaJca naTastu nobhayamityAdi vakSyamANaM saGgacchate / nanvevaM laH karmaNItyAdividhiSu kiM karma grAhyamiti cet / vinigamakAbhAvAtsarvamityavehi, yathA bhasyetyatra sarva bham / tA dinu 525 -
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 bhAdivatpAribhASikameva kArakatvakarmatvAdikaM syAditi cet / ko vA brUte neti / etAvAneva paraM bhedaH / TighubhAdInAM zabdasaMjJAtvamitareSAntvarthasaMjJAtvamiti / evaJca karmaNidvitIyetyanena yathAyathamAdhArAdAvapi dvitIyA vidhIyataiti phalitam / rathena gamyate ratho gacchatItyAdAvapi kartRvibhaktirutsargeNaiva siddheti na tatra lakSaNAzrayaNAyetyavadheyam / vibhaktInAM vAcyAMzAniSkarSastu kariSyate / etena jJAnasya svaprakAzatve kartRkarmavirodhamudbhAvayantaH parastAH / zabdavizeSopAdhikasya kartRtvAdeH pratyakSAdAvuktisambhavAt / etena parasamavetakriyAphalazAlitvaM karmatvaM cedapAdAnetivyAptirityAzaGkya ghAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM taditi pariSkurvantopi parAstAH / grAmaM gamayati devadattamityAdau gantari avyApteH / tvanmate gamanasya prakRtyartha - tvepi tathAtvAnavacchedakatvAt / tatve vA pAcayatyAdiprayojyakartaryativyApteH / tatra pAribhASikamanuzAsanopayogikarmatvaM vacanabalAdvayavasthitamiti cet / apAdAnepi tarhi tannAstItyave - hi / ekasaMjJAdhikAre 'navakAzayA bAdhAt / ata evAtmAnamAtmA hantItyAdau parayA kartRsaMjJayA karmasaMjJAbAdhamAzaGkayAhaGkArAdiviziSTAtmabhedamAzritya tatratatra bhASye samAhitamiti dik / nanvevaM karaNaM kArakamiti sAmAnAdhikaraNyaM katham / asvAtantryeNa NvulpratyayAyogAt / anyathA kartRsaMjJApattau ka raNasaMjJAyAH paryAyApatteriti cet / ucyate / adhikArasAmarthyAtkArakazabdopanItaM svAtantryamavasthAntaragataM vijJAyate / atrasthAntare yatsvatantraM tatsAdhakatamaGkaraNamiti yathA kurukSetrasthAH kAzyAM vasantItyAdau / kartustu sAmpratikaM svAtantryam / tacca kartRsaMjJAyAmupayujyataiti / yadvA / kArakazabdaH kriyA 526
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 527 paraH karoti kartRkarmAdivyapadezAniti vyutpatteH / tathA ca apAdAnAdisaMjJAvidhau kriyAyAmityasyopasthityA kriyAnvAyanAmeva tattatsaMjJAH syuH / kArakAttatayorityAdau tu kArakazabdaH svaryate tenaitadadhikAroktaM karmAdiSaTkameva gRhyataiti // dhruvamapAye 'pAdAnam / apAyo vizleSo vibhAgastaddhetutvopahito gativizeSazveha vivakSitastasminsAdhye 'vadhibhUtamapAdAnasaMjJaM syAt / vRkSAtpatati / dhruvamityatra dhru gatisthairyayorityasmAtkuTAdeH pacAdyac / ye tu dhruva sthairye iti paThanti / tepAmimupadhalakSaNaH kapratyayaH, dhruvatIti dhruvaM sthiram / ekarU pamiti yAvat / dhruvamasya zIlamiti yathA / tathA cApAye sAdhye yadekarUpamityukte prakRtadhAtUpAttagatyanAviSTatve sati tadupayogIti labhyate / taccArthAdavadhibhUtameva paryavasyati / tena dhAvato 'zvAtpatatItyAdau kriyAyA viziSTasyApyazvasya prakRtadhAtUpAtakriyAM pratyavadhitvanna virudhyate / tathA parasparasmAnmepAvapasarata ityatra sRdhAtunA gatidvayasyApyupAdAnAdekamepaniSTAGgatiM pratyaparasyApAdAnatvaM sidhyati / uktazca hariNA prakI * kANDe / apAye yadAsInaM caLaM vA yadi vA 'calam / dhru vamevAdAveva tadapAdAnamucyate // patato dhruva evAzvo yasmAdazvAtpatatyasau / tasyApyazvasya patane kuDyAdi dhruvamiSyate // meSAntara kriyApekSamavadhitvaM pRthak pRthak / meSayoH svakriyA pakSa kartRtvaJca pRthakpRthagiti / atadAvezAditi apAyAnAvezAdi - tyarthaH / gatirvinA tvadhinA nApAya iti kathyataiti tatraivokteravadhinirapekSasya calanasyApAyatvAbhAvAditi bhAvaH / patAtpatato vAtpatatItyatra tu parvatAvadhikapatanAzrayo yozvasta
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 davadhikaM devadattAyaM patanamarthaH / paJcamI tvavadhau zaktA / tatrAbhedena saMsargeNa prakRtyartho vizeSaNam / pratyayArthastu kriyAyAM vizeSaNam / kArakANAM kripayaiva sambandhAt / anyathA sAghutvAt / kriyAnvaye satyeva hi kArakasaMjJA tatpUrvikA vizeSasaMjJAzca sthitAH / ata evAhuH / nAmno dvidhaiva sambandhaH sadvAkyeSvavasthitaH / sAmAnAdhikaraNyena SaSThyA vApi kacidbhavediti / sAmAnAdhikaraNyeneti nIlo ghaTa ityAdyabhiprAyam / nIlaM ghaTamAnayetyAdAvapyantaraGgakriyAnvayAnantaramekakriyAvazIkRtAnAM pANibhiprAyaJca / SaSThayeti akArakavibhakterupalakSaNaM haraye nama iti yathA / kaciditi, akArakavibhakte - rapi, naTasya zRNotItyAdau kriyAnvayadarzanAditi bhAvaH / etena bhUtale ghaTo nesyatra bhUtalAveyatvAbhAvo ghaTe bhUtalAdheyatvaM vA ghaTAbhAve vizeSaNAmeti dvedhA vyAcakSaNA naiyAyikAH parAstAH / ubhayathApi kriyAnanvaye kArakavibhakterasAdhutvAt / arthAbhAve 'vyayIbhAvApatezca / tasya nityasamAsatvAt / navasmaduktopi bodhosmadarzana vyutpannAnAmanubhavasAkSika iti cet / satyam / na hi vayaM bodha evaM nAdetIti zrUmaH / sarve sarvArthabodhanasamarthA ityabhyupagamAt kintu tasminnarthe 'sAdhutAm / tathA ca siddhe zabdArthasambandhaiti vArtikaM vyAcakSANA bhAvyakArA AhuH / samAnAyAmarthAvagatau sAdhubhizcAsAdhubhizca gamyAgamyetivanniyamaH kriyataiti / uktaJca / bhedAbhedaka'sambandhopAdhibhedaniyaMtritam / sAdhutvaM tadabhAvepi bodho neha niMvAryataiti // evaJca kasmAdvAkyAtkIdRguvodha iti prazne yo yathA vyuptannastasya tAdRgeveti sthitiH / kIdRze bodhe sAdhutvaM kula neti paraM vicAraviSaya iti tattvam / etena ghaTaH karmatva
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 629 mAnayanaM kRtirityAdInAM svarUpAyogyateti parAstam / tathAvyutpannasya bodhAnubhavAt / anyathA vyutpannasya vyutpattirUpasahakArivirahAtkAryAnudayepi svarUpayogyatAnapAyAt / etena prakRtyarthaprakArako bodho yatra vizeSyatayA tatra viSayatayA pratyayajanya ityAdikAryakAraNabhAvaM kalpayantopyapAstA: / viparItavyutpAdite vyabhicArasyodbhavAt / siddhAnte tu ghaTaH karmatvamityAdyasAdhyeva / tathAhi / abhihite prathameti vArttikaM ta kathaM ghaTaH karmatvamiti prathamA / ghaTAnayanayorAnayanakRtI prati karmatayA kartRkarmaNoriti paSThImasaGgAcceti dik / nirdiSTA - viSayaM kiM cidupAttaviSayaM tathA / apekSitakriyaJceti tridhApAdAnamucyate // yatra sAkSAddhAtunA gatirnirdizyate tannirdiSTaviSayam / azvApatatIti yathA / yatra tu dhAtvantarArthI svArtha dhAturAha tadupAttaviSayam / yathA balAhakAdvidyotataiti, niHsaraNAne vidyotane dyutirvartate / yathA vA kulAtpacatIti / AdAnAMge pAtra pacirvartate / apekSitakriyaM tu tat yatra pratyakSasiddhamAgamanaM manasi nidhAya pRcchati kuto bhavAniti, pATali putrAditi cottarayati / arthAdhyAhArasya nyAyyatAyA uktatvAt / iha sArthAddhIyataityapi nirdiSRviSayasvodAharaNam / syAdeta - t / paratvAtsArthasya kartRsaMjJA prApnoti / uktaM hi, apAdAnamuttarANIti / kiJca sArthasya kartRtvAbhAve tyajyamAnasya karmasaMjJA na syAt kartRvyApAravyApyatvAbhAvAt / tatazca hIyate hIna iti karmaNi lakAro niSThA ca na syAt / na ca karmakartaryayaM lakAra iti vAcyam / jahAteH kartRsthakriyatvAtkarmaNyevAyaM lakAra iti indunoktatvAt / yattu tvapAdAne cAhayiruhoriti sUtre nyAsakAreNa sampradAnasUtre kaiyaTena cokaM karmasaMjJA
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdkaustubhH| [1 a0 yAM kartRgrahaNaM svAtavyopalakSaNam / ato hAnakriyAyAM svatantreNApAdAnenepsyamAnasyeha karmateti / tacintyam / mASeSvazvaM bandhAtItyatra karmaNopyazvasya vastuto bhakSaNe yatsvAtantryaM tadAzrayakarmasaMjJApatteH / ata eva karmasaMjJAvidhAyakasUtrazeSe kaiyaTenoktam / prayojakavyApArasyAzabdArthatvAttadapekSaM karmatvamayuktamiti / atrAhuH / sArthAdIyataityatra karmakartari lakAraH / tathAhi / apagamanA jahAterarthaH / sA ca kSudupaghAtAdinA devadatasyApagamate tatsamarthAcaraNam / yadA tu kSudupaghAtAdinA svayamevApagacchati tadA karmakartRtvam / sphuTamacedaM haradattamAghavagranthayoH / syAdetat / dhruvagrahaNaM kimartham / na ca prAmAdAgacchati zakaTenetyatra zakaTe 'tivyAptivAraNAya taditi vAcyam / paratvAttatra kAraNasaMjJApravRtteH / yathA dhanuSA vidhya. tItyatra / iha hi zaraniHsaraNaM pratyavadhibhAvopagamenaiva vyadhane karaNatetyubhayaprasaGgaH / vRkSasya parNa patatItyAdau tu vRkSaH pa. vizeSaNaM na tvapAyena yujyate / na ca saMjJinirdezArtha dhruvanahaNam / apAye kriyAyAM yadanvetItyasyAkSiptasya saMjJisamarthakatvAt / yadvA kArake iti nirdhAraNasaptamyAzrayaNAtkArakamiti labhyate / pUrvatrApi prathamArthe saptamItyuktatvAcca / tasmAd dhruvagrahaNaM cintyaprayojanam / jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaGkhyAnam / adharmAjjugupsate viramAti pramAdyati vA / saMzleSapUrvako vizleSo vibhAgaH / sa ceha nAsti / buddhikalpitastu gauNatvAna gRhyataiti vArtikArambhaH / bhASyakArAstu jugupsAdayotra jugupsAdipUrvikAyAM nivRttau vartantaityupAtaviSayametat / kArakamakaraNe ca gauNasyApi grahaNam / sAdhakatamamiti tamagrahaNAlliGgAt / apAyAdipadAnAM svaritatvAdvA svaritenAdhikAraH,
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabda kaustubhaH / gauNopyarthI gRhAtaiti vyavasthApanAt / tena buddhikalpitasyApyapAyasya satvAtsiddham / pUrve hi buddhayA dharma samprApya tato doSadarzanAbhivartata ityastyapAyaH / evamuttarasUtreSvapi mapaJcalaM bodhyamiti dik || 531 bhItrArthAnAM bhayahetuH // bhayaM bhI trANaM trAH bhayArthAnAM trANArthAnAzca yoge bhayahetuH kArakamapAdAnaM syAt / corebhya udvijate bibheti rakSati vA trAyate bhayahetugrahaNaM cintyamayojanam | araNye vibhetItyAdau tu paratvAdadhikaraNasaMjJA / kasya vibhyati devAzca jAtaropasya saMyugaiti rAmAyaNa zlokastu kasya saMyugaiti yojanayA vyAkhyeyaH // parAjerasoDhaH || parApUrvasya jayateH prayoge 'soDhohyothopAdAnaM syAt / adhyayanAtparAjayate glAyatItyarthaH / akarmakazcAyam / tatra paThayAM prAptAyAM vacanam / asoDhaH kim / zatrUnparAjayate / abhibhavatItyarthaH / asoDha iti ktArtho bhUtakAlotrAvivakSitaH tenAdhyayanAtparAjeSyataityAdi siddham / vastutastu asodagrahaNaM vyarthe zatrUnparAjayataityatra paratvAtkarmasaMjJAsiddheH / iha sUtre parAjeriti rUpaM viparAbhyAbjeritivatsamarthanIyam / yattu paratvAt gheGitIti guNa iti haradattenoktaM tatsUtrabhASyAdiviruddhamiti prAgeva prapaJcitam // vAraNArthAnAmIpsitaH // vAraNArthAnAM prayoge kriyayA AptumiSTaM kArakamapAdAnaM syAt / yavebhyo gAM vArayati vRJ varaNe, curAdiH / pravRttivighAto vAraNam / Ipsita iti kim / yavebhyo gAM vArayati kSetre / nanviha paratvAdadhikaraNasaMjJA bhaviSyati yathA kRtepIpsitagrahaNe goSu ipsitatamatvaprayukA karmasaMjJA / satyam / cintyaprayojanamevepsitagrahaNam // /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 antardhau yenAdarzanamicchati / antardhAviti saptamI yeneti kartari tRtIyA / na ca kudyoge SaSThIprasaGgaH / ubhayaprAptau karmaNyeveti niyamAt / vyavadhAne srati yatkartRkasyAtmano darzanasyAbhAvamicchati taskArakamapAdAnaM syAt / mAturnilIyate kRSNaH / lIG zleSaNe daivAdikaH / atrAntardhAviti cintya - prayojanam / na didRkSate corAnityatra hi paratvAtkarmatA siddhA / icchatIti kim / icchAyAmasatyAM satyapi darzane yathA syAt / / 532 AkhyAtopayoge // upayogo niyamapUrvakaM vidyAsvIkaraNam / tasminsAdhye ya AkhyAtA tatkArakamapAdAnaM syAt / upAdhyAyAdadhIte / upayoge kim / naTasya zRNoti // 3 janikartuH prakRtiH // jAyamAnasya heturapAdAnaM syAt / putrAtpramodo jAyate / iha janirutpattiH / janirutpattirudbhava ityamaraH / iJajAdibhya iti janerbhAve iy janighasibhyAmityuNAdisUtreNeNa vA / janivadhyozceti vRddhipratiSedhaH / tasyAH karteti SaSThItatpuruSaH / kartari ceti pratiSedhastvanityaH ata eva jJApakAt / yadvA zeSaSaSThayA samAsoyam / niSedhastu karmaSaSThIviSaya iti kArakaiti sUtre kaiyaTaH / tathA cArthamAtrasya grahaNAddhAtvantarayogopi bhavati aGgAdaGgAtsambhavatIti yathA / etena ikAitapau dhAtunirdezaitIkA nirdezoyamityAzritya gamahanetyupadhAlopamarthAsaGgatiM codbhAvayanto mImAMsAvArtikakArAH samAhitAH / atra prakRtigrahaNamupAdAnamAtraparAmityeke / ata eva prakRtizca pratijJA dRSTAntAnuparodhAdityadhikaraNe brahmaNo jagadupAdAnatAyAM yato vA imAni bhUtAni jAyantaiti paJcamImupaSTambhikAmAhuH / anye tu putrAtmamodo jAyataiti vRttisvarasAtmakRtizabda iha kAraNamAtra para ityAhuH / asmiMzca pakSe yato
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / veti sAmAnyazabdopi upAdAnarUpavizeSaparaH chAgo vA mantra. varNAditi pASThanyAyAt / ahameva bahu syAmiti hi sAmAnAdhikaraNyaM zrUyate tacca caturdhA bhrame, bAdhAyA, mabhede, tAdAtmye ca / prakRte tAdAtmye, bhinnatve satyAbhinnasattAkattvaM AvidyakaH sambandhavizeSo vA tAdAtmyamityAdhuttaramImAMsAyA~ spssttm.|| bhuvaH prabhavaH / bhUkartuH prabhavaH prAgvat / himavato gaGgA prabhavati / kazmIrebhyo vitaratA prabhavati / tasu upakSaye / bhAve tH| vigatastA vitastA / azoSyetyarthaH / atropalabhateH karmavyApAre prabhavatirvartate / prakAzataityarthaH / bhItrArthAnAmityArabhyeyaM saptasUtrI bhASye pratyAkhyAtA / tathAhi corebhyo bibheti / bhayAvivartataityarthaH / trAyate rakSaNena corebhyo nivartayatItyarthaH / parAjayate / glAnyA nivartataityarthaH / vArayati / pravRttimpati badhnanivartayati / nilIyate / nilayanena nivrttityrdhH| adhIte / upAdhyAyAniHsarantaM zabdaphelAtItyarthaH / brahmaNaH prapa. co jAyataityatrApi / tatopatrAmati / yathA vRkSAtphalamiti lokaprasidhyAzrayeNApAyo bodhyaH / prabhavatItyatrApi bhavanapUrvakaM niHsaraNamarthaH / atredaM vaktavyaM, nivRttiniHsaraNAdidhAtvantarArthaviziSTe svArthe vRttimAzritya yathAkathaMcidaktaprayogANAM samarthanepi mukhyArthapuraskAreNa SaSThIprayogo durvAraH / naTasya zRNotItivat / na [pAdhyAyanaTayoH kriyAnukUlavyAmArAMze vizeSo vaktuM zakyaH / anabhidhAnabrahmAstramAzritya pratyAkhyAnantu nAtIva manoramam / evaJca jugupsAvirAmetyAdivArtikamapyavazyArambhaNIyam / tathA ca sUtravArtikamatameveha prabalamiti yAvahAdhaM sAdhu / tathA dhruvaM bhayaheturasoDha ityAdisaMjJinirdezopi
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakAstubhaH / [1 a. sArthakaH paratvAttattatsaMjJAmAptAvapi zreSatvavivakSAyAM na mASA- - NAmaznIyAdityAdAviva SaSThayA iSTatayA satrApAdAnasaMjJAyA pA. raNIyatvAdityavadheyam // . karmaNA yamabhimaiti sa sampadAnam / / karmaNA karaNabhUtena kartA yamabhiprati sambandhAti Ipsati vA satkArakaM sampadAnaM syAt / na ca yugapatkarmatvaM karaNatvaJca kathamiti vAcyam / kriyAbhedenAvirodhAt / dAnakriyAyAM hi karma abhiprApaNakri. yAyAM karaNam / dIyamAnayA gavA hi ziSya upAdhyAyamabhipraiti / upAdhyAyAya gAM dadAti / atrAbhipraitIti padatrayam / na tu samAsaH / udAttavatA matimatA ca tilA gateH samAso vaktavya iti vArtikasya chandoviSayatvAditi hrdttH| bhASAviSayatve bAdhakaM tu tatraiva vakSyAmaH / atravRttikArAH / anva. rthasaMjJeyaM samyak pradIyate yasmai tatsampradAnamiti / teneha na / sjakasya vastraM dadAti / ghnataH pRSThaM dadAti / iha hi dadAtirgauNaH na tu vAstavaM dAnamastItyAhuH / bhASye tu naitatsvIkRtaM khaDikopAdhyAyastasmai capeTAM dadAti / na zUdrAya matiM dadyAdityAdiprayogAt / rajakasya dadAtIti tu shesstvvivkssaayaaNbodhym| nanve. kmajAnayati grAmamiti nayatikriyAkarmabhirajaiH sambadhyamAnasya grAmasya sampadAnatvaM syAditi cenna / yamadhipraitItyuktyA hi yamiti nirdiSTasya zeSitvaM karmaNoti nirdiSTasya gavAdeH zeSatvaM ca. pratIyate / yathA kabhimAye kriyAphalaiti kartuH zeSitvaM kriyAphalasya zeSatvaM ca / na ceha grAma pratyajA zeSabhUtA tathA ca prayojakalakSaNe prAsanavanmaitrAvaruNAya daNDapradAnamityadhikaraNe krIte some maitrAvaruNAya daNDaM prayacchatIti daNDadAnaM na pratipattiH / kintu dvitIyApekSayA balIyasyA caturthI zrutyA 'rtha
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / karmetyuktam / atra vArtikaM, kriyAgrahaNaM kartavyam / patye zete / bhASyakArAstu sandarzanaprArthanAdhyavasAyairApyamAnatvAkriyApi kRtrigaM karma / tathA ca sUtreNaiva siddham / pratIyamAnakriyApekSopi hi kArakabhAvo bhavatyeva / praviza piNDImiti vat / sUtrakAraicAha kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAnina iti / na caivamapyadadAtikarmatvAt kriyAgrahaNaM karttavyameveti vAcyam / bhASye anvarthasaMjJAtvAsvIkArAt / nanvevaM kaTaGkarotItyAdAvapi sampradAnatvaM syAt / vacanabalAcca karmasampradAnatvayoH paryAyaprasaGgaH / atraaduH| nedaM vArtikaM sArvatrikam / kintu prayogAnusArAniyatavi. payaM dhAtUpAttaphalAnAdhAraeva pravRtteH / bhASyamate tu yatra sabhmadAnavAmiSTaM tatra sandarzanAdInAM kriyAyAzca bhedo vivakSyate / tatazca tairApyamAnA kriyApi kRtrimaM karmeti siddhantayA'bhipreyamANasya sampradAnatvam / yatra tanneSTaM tatra bhedo na vivakSyate / tatazcotpattiviklittyAyekaphalAvacyanekIkRtayA kriyayA vyApyamAnasya karmatvameva bhvissyti| kaTakkarotyodanaM pacatIni gatyartheSu tu bhedo 'bhedazcetyubhayaM vivakSyate tatra bhedavivakSAyAM grAmAya gacchatIti prayogaH abhedavivakSAyAntu grAmaM gacchatIti tathA ca gatyarthakarmaNIti sUtraM pratyAkhyAsyate / uktaJca hariNA / bhedasya ca vivakSAyAM pUrvI pUrvI kriyA prati / parasyAGgasya karmatvAttakriyAgrahaNaM kRtam // kriyAgAM samudAye tu padaikatvaM vivakSitam / tadA karmakriyAyogAtsvAkhyayaivopacaryate // bhedAbhedavivakSA ca svabhAvena vyavasthitA / tasmAdatyarthakarmatve vyabhicAro na. dRzyate // vikalpenaiva sarvatra saMjJe syAtAmubhe yadi / bhArambheNa na yogasya pratyAkhyAnaM sa bhavediti // asyArthaH / karma svA. khyayaiva kriyepsitatvaprayuktakarmasaMjJayaivopacaryate vyagrahiyate / na
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 a0 tu sampadAnasaMjJayA gatyarthakarmaNi tu bhedAbhedI chAvapi vivakSyetaiti rUpadvayasiddhiH / vyabhicAro 'tiprasAstu na dRzyate / vivakSAyA vyvsthittvaadev| etadeva draDhayAti vikayeneti / samaM tulyaphalakam / tasmAtsUtra pratyAcakSANasya bhagavato vivakSAniyamobhamataH gatyartheSu vivakSAdvayam / patye zetaityAdau tu bhedavivakSava odanaM pacatItyAdAvabhedavivakSava ceSTAyAmanadhvanItyetatpratyudAharaNayorapi abhedavivakSaiva manasA hAravrajati adhvAnaM gacchatIti tridhA cedam / yadAha, anirAkaraNArkatustyAgAcaM karmaNopsatam / preraNAnumatibhyAJca labhate sampadAnatAmiti / anirAkartR yatha / sUryAyAya' dadAti / nAtra sUryaH prArthayate na vAnumanyate na ca nirAkAroti / prerakaM yathA / viprAya gAM dadAti / anumantR yathA / upAdhyAyAya gAM dadAti / nanu dAnasya tadarthabAttAdarthaM caturthI sidaiva tatkiM sampadAnasaMjJayA / maivam / dAnAkriyArthe hi sampradAnaM na tu dAnakriyA tadarthI kArakANAM kriyArthatvAt / sampradAnArtha tu dIyamAnaM karmeti vAkyArthabhUtApAdAnakriyAyA atAdAttAda rthyacaturthyA aprAptau saMjJArambhAditi helArAjaH / tadetatsU. citam / tyAgAcaM karmaNapsitamiti / karmasampadAnayoH karaNakarmatve vAcye / pazunA rudraM yajate / pazuM rudrAyaM dadAtItyarthaH / etacca vacanaM uktodAharaNamAtraviSayam / ata eva suvyatyayena siddhatvAtpratyAkhyAyate / loke tu yaje. pUjArthatvAtpazoH karaNatvaM siddham // ___ rucyarthAnAM priiymaannH|| sampadAnaM syAt // devadattAya rocane svadate modakaH / atrAha hariH / hetutve karmasaMjJAyAM zeSa
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / tve vApi kArakam / rucyAdiSu zAstreNa sampadAnAkhyamucyate / / asyArthaH / anyasamavetobhilASo rucyarthaH / rocate / abhilA. SaviSayo bhavatItyavagamAt / viSayIbhavantaM modakaM devadattaH prayuGkte / lolyAttadAnuguNyamAcaratIti devadattasya hetusaMjJAyAM prAptAyAM sampadAnasaMjJA kathyate / tathA ca hetusaMjJAvirahe NijabhAvAddhetusamavAyinyA dvitIyasyAH kriyAyA apratatirmodakaH svakriyAyAM dhAtuvAcyAyAM kartA bhavati na tu karma / yadA turocate pANayatItyarthaH tadA karmasaMjJAyAM prAptAyAM vacanam / tathA ca prIyamANa iti vizeSaNam / prIz tarpaNaityasmAtsakarmakAkarmaNi laT / devAdikastu DindakarmakaH / tapyamANa ityarthaH / yattu samarthasUtre rocayAmahaiti haradattena prayuktaM tadasminneva pa. kSedhyAropitapreSaNapakSamAzrityetyavadheyam / yadA tu devadattasya yobhilASastadviSayo bhavatItyarthastadA zeSatvAtpaSThayAM prAptAyAM vacanamiti / prIyamANaH kim / devadattAya rocane modakaH pathi / karmAdAvivAdhikaraNe mA bhUt / ata evAdityo rocataityatra dIptyarthe saMjJA na bhavati // zlAghanhUGsthAzapAM jJIpsyamAnaH // eSAM prayoge vodhayitumiSTaH sampradAnaM syAt / devadattAya zlAghate / zlAghA stutiH / devadattaM stotItyarthaH / evaM hi devadattaH zakyate jJApayitum / anye tvAhuH // devadattAyAtmAnaM paraM vA / zlAghyaM kathayatItyartha iti / tathA ca bhaTTikAvyam / zlAghamAnaH parastrIbhyastatrAgAdrAkSasAdhipa iti / AtmAnaM zlAghyaM parastrIbhyaH kathayannityarthaH / tatrAdye pakSe karmatve prApte dvitIye tu kArakazepatvAt paThyAM prAptAyAM vacanam / hunautiprabhRtayotra svArthopasarjanajJApanAvacanatvAtmakarmakAH / tathA ca zIpyamAna iti saM
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [ 1 a0 zivizeSaNamupAttamiti helArAjaH / devadattAya nhute devadattaM nhuvAnastAmeva nhutiM tameva bodhayati / sannihitamapi devadattaM dhanikAderapalapatItyarthaH / athavA nhotavyaM devadattaM bodhayatItyarthaH / devadattAya tiSThate, IdRzohamityavasthAnena bodhayatItyarthaH / devadattAya zapate, zapathena kiJcitprakAzayatItyarthaH / jJIpsyamAnagrahaNAdevadattaH zlAghate / gArgikayA zlAghate pathItyAdau kartrA - diviSaye saMjJA na bhavati / jJIpsyamAne vivadantaiti zapa upAlambhaiti vArttikodAharaNavyAkhyAyAM kaiyaTaH / tatra yasmA AkhyAyate sa jJIpsyamAna iti mate tu yasmA AkhyAyamAnaH pratyudAharaNaM tasmAd dvitIyA devadattaM zlAghata iti / AkhyAyamAnojJIpyamAna iti mate tu yasmA AkhyAyate sa pratyudAharaNam / tasmAcca SaSThI / devadattAya zlAghate viSNumitro yajJadattasyeti / jJapamicceti curAdikAtsani karmaNi zAnaci jJIpsyamAna iti rUpaM bodhyam / na tu jJAdhAtoH / tasya bodhane mitvAbhAvAt / tajjJApayatItyAdibhASyaprayogAt / ata eva mAraNatopaNetyatra nizAneSviti pATho na tu nizAmaneSviti / nizAnaM tanUkaraNam / zyateryuT / saMjJapitaH pazurityudAharaNam / ApajJApyRdhArmAdityatra tUbhayorapi jJapyograhaNamiti siddhAntaH / caurAdikazca mAraNatoSaNanizAmaneSu varttataiti mAdhavaH // dhaareruttmrnnH|| ayamuktasaMjJaH syAt / dhRG avasthAne / Nya - ntaH / uttamarNo dhanasvAmI / utkRSTArthavRtte rucchabdAttamapi dravyaprakarSatvAdAmabhAvaH / artektaH / RNam / RNamAghaparNyaityatra kAlAntaradeyandravyavinimayopalakSaNArthamAghamaNyagrahaNam / tenottamarNepi natvaM bhavati / asmAdeva nipAtanAnniSThAntasya paranipAto bahuvrIhau bodhyaH / devadattAya zataM dhArayati / dhriyamANaM 538 2
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 539 svarUpeNAvatiSThamAnaM svabhAvAdapracyavamAnaM zataM prayuGktaityarthaH / kArakazeSe SaSThyAM prAptAyAmidaM vacanam / uttamarNaH kim / devadattAya zataM dhArayati grAme / paratvAdihAdhikaraNasaMjJA bhavi SyatIti cet / uttamarNepi tarhi hetusaMjJA syAt // 1 spRherIpsitaH // spRha IpsAyAM curAdAvadantaH / asya prayoge 'bhipretaH sampradAnaM syAt / puSpebhyaH spRhayati / Ipsi tamAtre iyaM saMjJA / karSa vivakSAyAntu paratvAtkarmasaMjJA / pupANi spRhayati / yadA tvIpsitamIpsitatamaM vA zeSatvena vivakSitaM tadA paSThayeveti haradattAdayaH / helArAjastu hetutve karmasaMjJAyAmiti prAguktazlokavyAkhyAvasare spRhayatiyoge karmasaMjJAyAH zeSapayAzca bAdhikeyaM sampradAnasaMjJetyAha / vAkyapadIyamvarasopyevam / asminpakSe paraspareNa spRhaNIyazobhamiti karmaNyanIyara durlabhaH / dAnIyo vima itivatsampradAnaeva tu vyAkhyeyaH / tathA kumArya iva kAntasya trasyanti spRhayanti ceti SaSThayapyasaGgatA / vibhaktivipariNAmena kAntAya spRhayantIti tu vyAkhyeyam / haradattamate tu yathAzrutAveva uktaprayogau nirvAdhAviti // krudhaduherpAsUyArthAnAM yamprati kopaH // krodhAdyarthAnAM dhAtUnAM prayoge yaM prati kopastatkArakaM sampradAnaM syAt / devadattAya kudhyati hyati IrSyati asUyati vA / vAkcakSurAdivikA rAnumeyaH prarUDhaH / kopotra krodhaH / apakAro drohaH / asahanamIrSyA / guNeSu doSAropaNamasyA / nanu cittadoSArthAnAmityevAstu kiMko - dhAdInAM viziSyopAdAneneti cenna / dvipAdAvatiprasaGgAt / yosmAndveSTItyAdau hyanabhindanaM dviSerarthaH / ata evAcetanevapi prayujyate auSadhaM dveSTIti / yaMmatItyAdi kim / bhAryA -
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 zabdakaustubhaH / [1 a0 mArNyati / mainAmanyodrAkSIditi / nAtra bhAryAmpati kopaH kintu paraidRzyamAnAM tAM na kSamataityeva / krudhadruhorakarmakatayA kArakazeSatvAnnaTasya zRNotItivat SaSThayAM prAptAyAM vaca. nam / itarayostu sakarmakatvAt dvitIyAyAM prAptAyAm // - krudhabuhorupasRSTayoH karma // sopasargayoranayorya prati kopastakArakaM karmasaMjJaM syAt / pUrvasUtrApavAdaH / devadattamabhikrudhyati abhidruhyati // . rAdhIkSyoryasya vipraznaH // etayoH kArakaM sampradAnasaMjJaM syAt / yadIyo vividhaH prabhaH kriyate / kRSNAya rAdhyati IkSate vA / pRSTo gargaH zubhAzubhaM paryAlocayatItyarthaH / zubhAzubhaparyAlocanamiha dhAtvarthaH / zubhAzubharUpayoH karmaNordhAtvarthenopasaGgrahAdakarmakAvetau / SaSThayAM prAptAyAM vacanam / ata eva rAdhyatIti zyan / akarmakAdeva tadvidhAnAt / tathA ca divAdhantargaNasUtraM rAdhokarmakAvRddhAveveti / asyArthaH / evakAro bhinnkrmH| rAghokarmakAdeva / yathA vRddhaaviti| ata eva karmavat kamaNeti mUtre rAdhyatyodanaH svayameveti bhASyaM saGgacchate / tatra hi sidhytiityrthH| etena na dUye sAtvatIsUnuryanmahyamaparAdhyati / kriyAsamabhihAreNa virAdhyantaM kSameta ka iti mAghaprayogau vyAkhyAtau / etenaitayoH karmakArakaM sampadAnaM syAditi vyAcakSANAH parAstAH / yasyetyanarthakaM yampratItyanuvRttyaiveTasiddheH // . pratyAbhyAM zruvaH pUrvasya kartA pratipUrva ApUrvazca zRNotirabhyupagame vartate tasya pUrvo vyApAra pravartanakriyA tasyAH kartA sampadAnaM syAt / viprAya gAM pratizRNoti AzRNoti vA vipreNa madyagAM dehIti pravartitaH pratijAnItaityarthaH / hetusaM
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabda kaustubhaH / 541 zAyAM prAptAyAM devadattena pratizRNotIti prayoganivRttaye vacanam / vivakSAntare tu devadatto gAM pratizrAvayatIti bhavatyeveti haradattaH | atredaM cintyam / uktarItyA devadatto rocayati modakamityapi prayogo durvAraH / na ceSTApattiH / tatratyasvagranthena lArAjagranthena ca virodhAttatra hetutvabAdhAnna Nijiti yadi tAIM prakRtepi tulyam / tasmAdiha vaiSamyaM durvacamiti // anumatigRNazca / / anupUrvasya matipUrvasya gRNAteH kArakaM pUrvasya kartRbhUtaM sampradAnaM syAt / anumatibhyAM gRNAH anumati - gRNAH tasyeti vigrahaH / anumatipUrvazca gRNAtiH zaMsituH protsAhane varttate tatra pUrvo vyApAraH zaMsanam / hotre anugRNAti pratigRNAti vA / hotA prathamaM zaMsati tamadhvaryuH athAmAdevetyAdibhiH zabdaiH protsAhayatItyarthaH // I sAdhakatamaM karaNam // kriyAyAM prakRSTopakArakaM karaNasaMjJaM syAt / yadvyApArAnantaraM kriyAniSpattiH tatprakRSTam / uktnyc| kriyAyAH pariniSpattiryadvyApArAdanantaram / vivakSyate yadA tatra karaNaM tattadA smRtamiti / kASThaiH pacati / vivakSyataityanena sthAlyAdInAmapi vaivakSikaM karaNatvamastItyuktam / Aha ca, vastutastadanirdezyaM na hi vastuvyavasthitam / sthAlyApacyataityeSA vivakSA dRzyate yataH / nanu kArakAdhikArAdeva siddhe sAdhakasve punaH zrutiH prakarSArthAstu kiM tamapA, satyam / asminprakaraNe sAmarthya gamyaprakarSo nAzrIyataiti jJApayituM tamap / tena gaGgAyAM ghoSa iti siddham / yadA ca tIradharma AdhAratvaM pravAhe upacaryate tadedaM prayojanaM / yadA tu gaMgAzabda eva tIre varttate tadA na prayojanam / tatrAdye vibhaktilakSaNikI / subvibhaktau na lakSaNeti tu yenavidhiriti sUtraeva nirAkRtam / dvitIye tu prakRti
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 zabdakaustubhaH / [1 a0 lAkSaNikI / nanu ubhayaM mukhyamastu paraMparAsambandhastu sNsrgH| maivam / kArakavibhaktyarthAnAM prakRtyarthe sAkSAtsambandhena vizepyatAyAH vyutpanatvAt / apAdAnaprakaraNoktAni ca bahUnyudAharaNAni tamagrahaNasya prayojanAnIti bodhyam // divaH karma ca // divaH sAdhakatamaM karmasaMjJaM syAt, cakArAtkaraNasaMbam / karaNazabdAnuvRttyA vakSyamANasyAnyatarasyAMgrahaNasyAkarSaNena vA saMjJayoH paryAye labdhesamAvezArthazcakAraH / tena manasA dIvyatIti manasA deva ityatra karmaNyaN karaNe tu. tIyA cetyubhayaM sidhyati / manasaH saMjJAyAmityaluk / kiJca akSairdevayate yajJadatenetyatra sakarmakatvAdaNi kartuau~ karmatvaM na / aNAvakarmakAditi parasmaipadaM ca neti dik / syAdetat / yadi samAvezaH, tarhi akSAn dIvyatItyatra paratvAttRtIyA syAt / tathAhi / karaNasaMjJAyA avakAzaH devanA akssaaH| karaNe lyuT / karmasaMjJAyA avakAzaH / dIvyante akSAH / bhAvakarmaNoriti yagAtmanepade / akSAnityatra sUbhayasaMjJAprayuktakAryaprasaGge paratvAtRtIyaiva prApnoti / atrAhuH / kAryakAlapakSe karmaNi dvitIyetyatra padasyopasthAnaM tasyAnavakAzatvAt dvitIyeti / nanu dIvyante akSA ityatra karmaNyabhihitepi karaNatvasyAnabhidhA. nAtRtIyA syAt / tathA devanA akSA iti lyuTA karaNasyAbhiH dhAnepi karmaNonabhidhAnAt dvitIyA syAt / maivam / ekaiva hyatra zaktiH saMjJAdvayayoginI / tathA cobhayatrApyabhidhAnameva na tvanabhihitatvam / / ... ... ... . . . . . . . . . parikrayaNe sampadAnamanyatarasyAm // niyatakAlaM vetanAdinA svIkaraNaM parikrayaNaM tasmin sAdhakatamaM kArakaM sampradAnasaMjhaM vA syAt / zatAya zatena vA prikriitH| parizabdaH sAmIpyaM
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 543 4 pA.3 A. zabdakaustubhaH / dyotayati / krayonAmAtyAntikaM svIkaraNaM, niyatakAlantu tasya samIpamiti bhAvaH // __ AdhArodhikaraNam // Adhriyantesmin kriyA ityAdhAraH / adhyAyanyAyodyAvetyAdinA karaNe gham / kriyAzrayayoH kartRkarmaNoraNAt / paraMparayA kriyAM prati AdhAraH tatkArakamadhikaraNaM syAt / kaTe Aste / sthAlyAM pacati / syAdetat / sAkSAkriyAdhArayoH kartRkarmaNoreva kuto neyaM saMjJeti cena / parAbhyAM kartRkarmasaMjJAbhyAM bAdhitatvAt / ata evAhuH / kartRkarmavyavahitAmasAkSAddhArayakriyAm / upakurvakriyAsiddhau zAstradhikaraNaM viduriti // ata eva bhUtale ghaTa ityAdau astItyasyAdhyAhAro niyataH / yathApuSpebhya ityatra spRhayateH / ata eva ca nayA saha kArakAnvayaM vadantaH parAstAH / trividhaM caitadadhikaraNamiti saMhitAyAmiti sUtre bhASyaM , aupazloSikaM vaiSayikamabhivyApaka ceti / kaTe Aste gurau vasati tilepu.tailAmiti // ____ adhizIGsthAsAM karma / adhipUrvANAmeSAM AdhAraH karma syAt / adhizete adhitiSThati adhyAste vA vaikuNThaM hriH|| ___abhinivizazca // etatpUrvasya vizaterAdhAraH karma syAt / grAmamabhinivizate / abhiAnoza AgrahaH / tadvAn bhavatItyarthaH / akarmakoyaM tatrAdhikaraNasya karmasaMjJA vidhIyate / pravezanArthe tu sidaiva / parikrayaNesampadAnamiti mUtrAdihAnyatarasyAMgrahaNamanuvartate maNDakaplutinyAyana / vyavasthitavibhASA ceyam / eSvatheSvabhiniviSTAnAmiti samarthamUtrasthabhASyaprayogaha mAnam / tena pApebhiniveza ityAdi siddham / iha sUtre neralpAntarasya paranipAtAkaraNamIdRzAnupUrvIkasamudAyavivakSArtham / teneha na / nivizate yadi zUkazikhApade iti / karmatvavivakSAyAntu tatrApi
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 shbdkaustubhH| [1 a0 bhavitavyameva dvitIyayA // upAnvadhyAvasaH // etatpUrvakasya vasaterAdhAraH karma syAt / upavasati anuvasati adhivasatyAvasati vA grAmaM se. nA / vaserazyarthasya pratiSedho vaktavyaH // arthazabdo nivRttiAcanaH / vyadhikaraNe sssstthcii| vAdhyavAcakabhAvaH SaSThayarthaH / bho. jananivRttervAcako yo casistasya netyarthaH / grAme upavasati / kathamupoSya rajanImekAmiti / kAlAvanoriti dvitIyA bhavi. Syati / kathamekAdazyAM na bhujIteti / upapadavibhakteH kArakavibhaktirbhaviSyati // karturIpsitatamaM karma // katro yadAptumiSyate tamAntakarmasaMjhaM syAt / yayApArAzrayatvAdasau kartA tenaiva vyApAreNAptumiSTamiti sabhidhAnAllabhyate / tena kriyAphalazAlitvaM paryavasyati / kriyA hi phalecchApUrvakecchAviSayaH phalameva tviSTatamam / taca dhAtunopAttamiti tadviziSTatvenecchAviSayotra saMjhI / sa ca trividhaH / uktaJca / nirvaya'zca vikAryaJca prApyaJcota vidhA matam / tatre sitatamaM karma caturdhAnyattu kalpitam ||au. dAsInyena yatmApyaM yacca karturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam // tathA / yadasajjAyate sadA janmanA yatprakAzate / tabhirvatyai vikAryantu karma dveSA vyavasthitam // prakRtyu. cchedasaMbhUtaM kizcitkASThAdi bhasmavat / kiJcid guNAntarospattyA suvarNAdivikAravat / / kriyAkRtavizeSANAM siddhiyetra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatmApyamiti kathyate // tatra nivayaM yathA / ghaTaM karotIti / ghohyasaneva. jAyate vaizeSikAdimate / saGkhyAdisatkAryavAdimate tu sannevAbhivyajyate i. tyasti vizeSalakSaNam / sAmAnyalakSaNantu dhAtUpAttotpattyA
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / khyaphalazAlitvAt / etena karotiyatnArthaka iti mataM pratyuktam / yatataitivadakarmakatApatteH / na ca jAnAtivadviSayatvApAdanaparyaMtArthAbhyupagamenApi nirvAhaH / lAghavenotpAdanamAtraparatvAt / kartRsthakriyatayA karmavadbhAvAsiddhiprasaGgAcca / prakRteH prakRtibhUtasyAtmana ucchedaM sambhUtaM prAptam / tadyathA, kASTaM bhasma karonIti / guNAntarotpattyA yathA, suvarNa kuNDalaM karotIti / iha bhasmakuNDalayonivartyatvameveti bodhyam / prApyantu AdityaM pazyatIti / tathAyuktamiti dvividham / dveSyamitaracca / akathitaM cetyaparam / saMjJAntaraprasaGge cAnyat / divaH krmcetyaadi| taditthaMsapta vidhaM karmeti sthitam / iha prApye yadyapi viSayatAkhyaH kriyAkRtavizeSostyeva / anyathA karmatvAnupapatteH / tathApi pratipattRvyatiriktapuruSApekSayA vizeSo na gamyataityuktam / vikArye tu kASThAdau kathaM dhAtUpAttaphalAzrayatetyavaziSyate / tatre. daM tattvam / prakRtivika yorabhedavivakSayA nirUDhayA utpttyaashrytaa| yadvA / kASThAni vikurvan bhasmotpAdayatItyarthaH / taNDulAn vilkedayannodanaM nirvatyatItivat / etacca vyarthaH paciriti prakramya bhASye vyutpAditam / tatra taNDulAnodanaM pacatIti prayoge taNDulaniSThaviklittarodanotpattezcAnukUlo devadattaniSThavyApAra ityarthaH / taNDulAnpacatyitra tu vikledayatItyarthaH / odanaM pacatItyatra tu viklityA nivartayatItyarthaH / uktaMca / sambandhamAtramuktaJca zrutyA dhAtvarthabhAvayoH / tadekAMzaniveze tu vyApArosyA na vidyataiti // tasmAddhAtutvena dhAtUpAttAM bhAvanA prati pacitvena pacyupAttA viklittiH karmatayA karaNatayA vA yathAyathaM sambadhyataiti sthitam / idaM tvavadheyam / kriyAyA dhAtunA katurapi devadattAdizabdena lAmAdyathA na dvitIyArthatA tatheSTanama
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 tvAderapi prayogoMpAdhimAtratvAt / adhizIGAdivat / evaJca tathAyuktasthala vehApi dhAtUpAttaphalAdhAramAtramarthaH / Adheyameva vA / taccAbhedena phalenveti / ananyalabhyaH zabdArtha iti nyAyAt / anyathA tathAyuktatvAnIpsitatvayorapi vAcyatApattau sakalatAntrikavirodhAcca / evantu phalAzrayaH karmetyevAstAM kiM dvisUtryetyavaziSyate / tatredamuttaram / agnermANavakaM vArayatItyatra mANavakasya apAdAnasaMjJAM bAdhitumIpsitatamamiti tAvadvaktavyaM, tasmithokte dveSyodAsInayoH saGgrahArthaM tathAyuktamityapi sUtraNIyam / anIpsitagrahaNantu zakyaM pratyAkhyAtum / tathA ca kartRkarmavibhaktyorubhayorapyAdhAro vAcyaH / AdheyaM vA / vyApAreNa phalena cAnvaya iti tu vyavasthayA zabdabodhavaiSamyamiti sthitam / godohanI paktA paka ityAdikRdantAnAM nAmArthe 'bhedAnvayAnurodhAdAdhAra evArthaH phalabhAvanayostu vizeSaNavizeSyabhAvo viparIta ityavadheyam // tathAyuktazcAnIpsitam // IpsitatamavatkriyayA yuktamanIpsitamapi karmasaMjJaM syAt / grAmaM gacchan vRkSamUlAnyupasarpati / caurAn pazyati || akathitaJca // apAdAnAdivizeSaravivakSitaM kArakaM karmasaMjJaM syAt / naTasya zRNotItyAdAvatiprasaGgaM vArayituM pari-gaNanaM kartavyam / duhiyAcirudhiprachibhikSicitrAmupayoganimitamapUrvavidhau / bruvizAsiguNena ca yatsacate tadAkIrtitamAcaritaM kavinA || nIvahyoIratezcApi gatyarthAnAM tathaiva ca / dvikarmakeSu grahaNaM kartavyamiti nizcayaH / iha prachItyatra checeti tuG na kRtaH / AgamazAsanasyAnityatvAt sanAdyantAghAtava iko yaNacItivat / upayujyataityupayogo mukhyaM karma kSIrA
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustumaH / 547 di tasya nimittaM gavAdi duhyAdInAM mukhyakarmaNA sambadhyamAnamiti yAvat / tathA bruvizAsyoguNena kArakeNa karmaNeti yAvat / kArakANAM kriyAM prati vizeSaNatvAt / tatrApi karmaNa evaM prakRtatvAt / yatsacate sambadhyate / paca samavAye / svaritet / ke cintu parasmapadibhiH sahainaM dhAtuM paThanti / Saca samavAye, rapa lapa vyaktAyAM vAcIti / tanmate paca sevanaityasyAnudAtteto dhAtUnAmanekArthatvAtsamavAye vRttioMdhyA / ubhayathApi sambadhnAteH karmavyApAre sacirvartate / ata eva kartRpadasya karmapadenArthakathanaM na virudhyate / rAdhyatyodana ityasya pacyataityanena yathA ubhayatrApyodanAniSThAviklitterbhAnAvizeSAt / kavinA medhAvinA sUtrakAreNa tadakIrtitAmityAcaritaM vyavahRtamityarthaH / apUrvavidhAviti / pUrvoktAnAmapAdAnAdisaMjJAnAM viSayazcannAstItyarthaH / na caivaM vakSyamANayorhetukartRsaMjJayorviSayatiprasaGgaH syAditi vAcyam / ekasaMjJAdhikAreNa parAbhyAM hetukartRsaMjJAbhyAM karmasaMjJAyA bAdhAt / pAJcastu pUrvagrahaNamanyamAtropalakSaNaM tena vakSyamANayorhetukartRsaMjJayorviSaye nAtiprasaGgaH / mUtrepyakathitamiti kathananivRttiparAyAnodanAyAM bhUtakAlo na vivakSyate / yathA parAjerasoDha ityatrAsahiSyamANasyApyapAdAnasaMjJA bhavati adhyayanAtparAjeSyataiti tathehApItyAhuH / taccintyam / uktarItyA yathAzrutapi sarvasAmaJjasyAt / nIvatyoriti zloke gatyarthAnAmityuttarasUtropAttAnAmupalakSaNam / cakAreNa jayatyAdayo gRhyantaiti kaiyaTaH / mAdhavopyAha / jayateH karSatemanthemuperdaNDayateHpaceH / tAreAhestathA mocestyAjaidarpizca saGgrahaH // kArikAyAJcazabdena sudhAkara mukhaiH kRta iti / enaniSkarSastu kariSyate / krameNodAharaNAni / gAndo
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 zabdakaustubhaH / [1 a0 gSi pyH| avinItaM vinayaM yAcate / gAmavaruNaddhi vrajam / mANavakaM panthAnaM pRcchati / pauravaM gAM bhikSate / vRkSamavacinoti phalAni / mANavakaM dharma brUte zAsti vA / ajAM nayati grAma, vahati bhAraM grAmaM harati vA, gamayati grAmamityAdi / jayateH / zataM jayati devadattam / karSati zAkhAM grAmam / kSIradhi sudhAM mathnAti / muSNAti zataM devadattena / gargAn zataM daNDayati / taNDulAnodanaM pacati, tArayati kapIn samudram / grAhayati baTune- dam / mocayati tyAjayati vA kopaM devadattam / dIpayati zAsvArtha ziSyAn / syAdetat / duhAdAnAmanibandhaneyaM saMjJA na tu svarUpAzrayA, ahamapIdamacAdyaM coghe iti tadrAjasUtrabhASye pRcchaparyAyasya cuderapi dvikarmakatvadarzanAt / tathA ca bhttttiH| sthAsnu raNe smeramuco jagAda mArIcamuccairvacanaM mahArtham / kAli' dAsopi, ziloccayopi kssitipaalmuccaiH| prItyA samevArthamA bhASateveti bhAravizva / udAracetA giramityudArA dvaipAyanenAbhidadhe narendra iti / tathA ca bhikSararthaparatvAdyAcarapi siddham / tulyArthatvAt / pauravaM gAmarthayataiti yathA, tatki pAceH pRthaggrahaNeneti cet, atrAhuH / anunayArthotra yaactiH| vinayaM yAcate / vinayAyAnunayanItyarthAt / astu tArha yAcareva grahaNam / tasyAH nekArthatvAdbhirapi siddhamiti cenna / arthabhedena zabdabheda iti darzanamAzrityAnunayArthasyaiva pAceriha grahaNAt / ata eva hi na. yatigrahaNenAnunayArthasyApi na gatArthatA / spaSTArtha bhikSeH pRthaggrahaNamityanye / cakAreNa pacergraha iti yanmAdhavAdibhiruktaM tanmatabhedena / tathA ca karmavatkarmaNeti sUtre duhipacyobahulaM sakarmakayoritivArtikanyAkhyAvasare pacekirmakatA kaiyaTena sphuttiikRtaa| yantu karturIpsitatamamiti sUtre dvayarthaH pacirityAdibhASyantantu
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 549 matAntareNa / anyathA taNDulAnodanaM pacatIti prayogasya yathAzrutasyopapattau kiM mudhA klezena / ata eva akafarabdo pradhAnArthI gRhyeta tadA pANinA kAMsyapAtryAM dogdhi paya iti pANikAMsyapAtrayoratiprasaGgaH karaNAdhikaraNayostu pacatyAdiravakAzaH, na hi tatrAsya prasaGgo duhAdiparigaNanAdityakathitasUtre kathayataH karmavatsUtre tu paceordvakarmakartA - vato haradattasya na pUrvAparavirodhaH / matabhedaparatvAt / ata eva pacidhAtunirUpaNe taNDulAnodanaM pacatIti prayogaM dvikarmakatayaiva mAdhava udAhRtavAniti dik / tathA grAherdikarmakatvaM bahavo na menire / ata eva tamAdau kulavidyAnAmarthamarthavidAM varaH / pazcAtpArthivakanyAnAM pANimagrAhayatpiteti kAlidAsa zloke pUrvAgrahedudyarthatayA gatibuddhItisUtreNANau karturNau karmatvAttamiti yojayitvA uttarArdhe teneti vibhaktivipariNAmena vyAcakhyuH | ata eva ca ajigrahattaM janako dhanustadyenArdidadaityapuraM pinAkI | jijJAsamAno valamasya bAvhoIsannabhAMkSIdraghunandanastadita bhaTTiprayogo jayamaGgalAyAmitthaM vyAkhyAtaH / ajigraha - t / anena dhanuSA bhagavatA tripuradAhaH kRta iti bodhitavAnati / yuktaJcaitat, zrIraghupatiM prati niyogakathanAnaucityena svarUpApasthApanasyaiva kartavyatvAt / etena ayAcitAraM na hi devadevamadriH sutAM grAhayituM zazAketi vyAkhyAtam / graherbuddhayarthasvAt / yadvA / iSizakyostumunantasamabhivyAhRtayordvikarmakanAyA bhASye sthitatvAtsiddhametaditi mAdhavaH / grAherdvikarmatAbhyupagamapakSe tu jAyApratigrAhitagandhamAlyAmiti na sidhyet / tatra hiNyante kartuzca karmaNa iti prayojye dhenurUpe karmaNi ktaH syAt / tathA ca jAyayA gandhamAlye pratigrAhitA yeti vigrahe ba *
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 zabdakaustumaH / [1 a0 huvrIhireva na syAt / trikataH zeSasya bhASye sthitattvAt / satyapi vA tasmin puMvadbhAvo durlabhaH / siddhAnte tu pratigrA. hite gandhamAlye yayeti vigrahaH / jAyAniSThapreraNaviSayIbhUtaM gandhamAlyakarmakaM yatpatigrahaNaM tatkImityarthaH / anyapadArthAntabhIveNeva vizeSaNavizeSyaparItyenaivaikArthAbhAvakalpanAt / mAsajAtAdivat / vyapekSApakSe tu aSaSThIvibhaktayarthe bahuvrIhau savatra vyuptattyantarakalpanAstyeva / prAptAdekAmityasya hi udakakatakamAptikarmIbhUtamarthaH / UDharathaH / rathakarmakabahanakartA / u. pahRtapazuH / pazukarmakApahArasampadAnam / uddhRtodanaH / odanakarmakoddharaNApAdAnam / vIrapuruSakaH / vIrapuruSakartRkasthityadhikaraNamiti dik / syAdetat / apAdAnAdyavivakSAyAM dvikarmakatAstu tadvivakSAyAntu jAyApratigrAhitetyAdi setsyati / maivam / haratazceti cakAreNa samuccitAnAM jayatyAdInAmakAthatasUtraviSayatvepi tathaiva ceti samuccitAnAmaNau kartuau~ karmatAbhyupagamAt / gatyarthaiH sAhacaryAt / ata eva tAryAdayaH pRthagava sagRhItAH / yuktaJcaitat / grahaNakartRtvasyAvivakSAyAM prayojakasya hetutvAbhAve Nico durlabhatvAt / na caivaM dIpigrahaNavaiyarthyamakarmakatvAdevANau kartuI karmatvasiddheriti vAcyam / NyantANici tatsArthakyAt / ziSyAH tatvaM dIpayanti tAnasau prerayatItyarthaH / nanvevaM tyAjeH saGgRhItatvAdyadyapi tyAjitaiH phalamutakhAtaiH, muktAhAraJciraparicitaM tyAjito daivagatyatyAda siddham / tathApi gavA payastyAjayatItyartha iti kaiyaTaharadattAdigrantho virudhyataiti caitravizeSAvivakSAyAM karmatvepi kartRtvavivakSAyAM tasya nirvAdhatvAt / syAdetat / karturIpsitatamaM karma tathAyuktaJcAnIpsitamiti sUtrAbhyAM sarvamidaM siddham / tthaahi|
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 551 yathA viklittyupasarjanaM vikledanaM pacerarthaH, nyagbhAvanaM ruheH, dvidhAbhAvanaM bhideH, tathA tyajanopasarjanaM tyAjanaM duheH / dApanaM yAceH bhikSezca / aGgIkAraNamapi yAceH / pravezopasarjanamavasthApanaM rutheH / AkhyApanaM pRccheH / mocanaM ciJaH / prativAdanaM vRJaH / tadvizeSastu zAserityAdi / evaJca dhAtUpAttavyApAraviSayAzrayatvaM gavAdeHspaSTameveti / ata evAkaDArasUtre 'pAdAnamuttarANi, gAndogdhItyatra paratvAtkarmasaMjJeti bhASyaM saGgacchate / paJcakaM prAtipadikArtha iti pakSe 'vadhitvaphalAzrayatvayoryugapadvivakSAyAM cedam | avadhibhUtA yA gaustanniSTo yaH kSaraNAnukUlavyApArastAdvaSayiNI gopaniSThA preraNetyarthAt / atrocya te / karmaNaH zeSatvena vivakSAyAM na mASANAmazrIyAditivat SaSThIM bAdhituM sUtram / apAdAnatvamAtravivakSAyAM tu paJcamyeva, goH kSIravizeSaNatve tu SaSThI bhavatyeveti na kazciddoSaH tathA ceha paSThItsambandhamAtraM dvitIyArtha iti sthitam / athedaM vicAryate / karmaNi vidhIyamAnA lakRtyaktakhalarthAH kiM dvikarmakebhyo mukhye karmaNi syugaNe veti / atra bhASyam / pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhardvikarmaNAm / apradhAne duhAdInAM Nyante kartuzca karmaNa iti || abhidhAne iti zeSaH / atra dvikarmaNAmityanena nIvoharatezceti cazabdasamuccitaH kRSirnayatyAdayazca traya ucyante / anyeSAM vizeSasya vakSyamANatvAt / tathA duhyAdInAmityanena kArikopAttAH / cazabdasamucciteSvahetumaNNyantA daNDyAdayazcocyante / vyantaityanena tu gatyAdisUtropAttAzcazabdasamucitAstAryAdayazca / tatra aNau karma tasyAbhidhAne lAdaya ityarthaH / tatrApi buddhipratyavasAnArthazabdakarmakeSu guNakarmaNIti matAMtaram / tathA ca bhASyam / kathitebhihite tvavidhistvamatirguNakarma
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 shbdkaustubhH| [1 a0 Ni lAdividhiH sapare / dhruvaceSTitayuktiSu cAtha guNe tadanalpamatervacanaM smarateti // atra pradhAnakarmaNi lAdibhiramihite guNakarmaNi SaSThItyekIyamatadUSaNaparaH prathamaH pAdaH / tvasyAH Sa. kRthAH vidhiritIya tvasya anyasya matirna tu mametyarthAt / sapare gatyAdisUtropAttasahita dukhAdau guNakarmaNi lAdayaH / guNa. karmeti / puruSapravRtteH payAmabhRtyarthatvAt duhAdAvapradhAnaM gavAdhucyate / Nyante tu zabdataH prayojakavyApArasya prAdhAnyam / prayojyavyApArasya tvaprAdhAnyamiti tadArthadharmAdhucyate / dhruvayuktayo 'karmakAzceSTitayuktayo gatyarthAH / eSvaguNe prayoga jye / na ca buddhimatyavasAnArthazabdakarmakeSu guNakarmaNyave syAt Nyante kartuzcetyasya saparaityanena bAdhAditi vAdhyam / apara Ahoti bhASyeNa matAntaratAdyavasAyAt / atrArya saGgrahaH / gauNe karmaNi duhyAdeH pradhAne nItkRSvahAm / buddhi pratyavasAnArthazabdakarmasu cecchyaa| prayojyakarmaNyanyeSAM NyantA. nAmiha nizcitaH / lakRtyaktakhalarthAnAM prayogo bhaassypaargaiH|| tatra nIprabhRtInAM pradhAnakarmasambandhontaraGgaH / duhyAdInAntu viparItam / tena tadaMze nyAyasiddho niyamaH / itaratu sarva vAcanikam / krameNodAharaNAni / gauduvate payaH dohyA dugdhA sudohaa| ajA grAmaM nIyate neyA nItA sunayA / bodhyate mANakaM dharmaH mANavako dharmamiti vA / devadatto grAmaM gamyate gamayitavyaH gamitaH sugama iti / yattu kaumudyA dudhAcyarthetyAdinA duhyAdIn nyAdIMzca dvairAzyena paThitvAnyAdayo mukhye duhyAdayo gauNaityuktam / tatra graheH pATho nimUla eva / jagrAha dhutaruM zakramityudAharaNaJcAyuktam / itareSAntu dvikarmakatAmAtratAtparyakaH pAThaH / nyAdayo dukhAdayazcetyubhayatrApyAdizabdaH prakAre iti
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / siddhAntAvirodhena vyAkhyeyam / yathAzrute hi daNDimuSibhyAM mukhya syAt / tathA ca gargAH zataM daNDyantAmiti bhASyaM virudhyeta zataM tvatra pradhAnaM gargAH arthinazca rAjAno hiraNyena bhavantIti vAkyazeSAt / daNDizceha grahaNArtho na tu nigrahArthaH / ata eva hyatra samudAye vAkyasamAptiH / guNAnurodhena pradhAnAvRtteH sambhavAt / tathA mantherapi pradhAne syAt / iSyate tu gauNe / tathA ca bhAraviH / yenApaviddhasalilaH sphuTanAgasamA devAsurairamRtapambunidhirmamanthaiti / amRtaM hyatroddezyatayA mukhyam / ambunidhistu gauNaH / yadapi anye tu yathArucItyuktvA gopIhAvamakA. yatabhAvazcainAmanantenetyudAhRtam / tadapi na / Nyante kartuzca kamaNa iti siddhAntAt / yadvA kRvijJAne iticurAdAvAtmanepadI bopadevena paThitaH / tasyedamudAharaNam / buddhayartheSu pakSadvayasyopapAditatvAt / yantu zrIharSeH prAyukta / svakrIDAhaMsamohagrahilazizubhRzamArthitonidracandreti, tacintyam / zizunA candraM pAthitetyapradhAne ktapatyaye bahuvrIhyayogAt / vakSyati hi / aprathamAvibhaktayarthe cAyamiti / na ca candre ktaH / apradhAne du. hAdInAmityukteH / ata eva kAkapakSadharametya yAcita iti kAlidAsaH / kRSaSThI guNamukhyAbhyAM karmabhyAM prApyate pRthak / a. vizeSAd dvitIyAvannetA grAmasya goriti // yatratyekena zabdena bhinnakakSyadvayAbhidhA / na zakyate tatra yuktamekasyaivopajIvanam // pradhAne niyatA SaSThI guNe hyubhayathA bhavet / ityAha goNikAputra iti bhASyAda guNadvayam / / netAzvasya srudhnasya sraghnaM vA / iha pradhAne karmaNi nityA SaSThI / bhASyakAravacanAttu guNakarmaNi vaikalpikIti sthitam / nanvakarmakANAM prAkRta. karmAbhAvAtkathaM dvikarmakatA / tathA ca NyarthakarmaNi pratyayosnu
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 sabda kaustubhaH / [ 1 a0 Asyate mANavaka iti / mAsamiti tu prayogosaGgataH / dhruvaceSTitayuktiSu vApyaguNa iti zloke dhruvagrahaNaJca vyarthamiti cena / kAlabhAvAdhvagantavyAH karmasaMjJA hyakarmaNAm / dezavAkarmakANAmiti bhASyAdgantavyodhvA adya gantavyaH / asmAdeva nipAtanAdgantavya zabdasya paranipAtaH / gantavyatayA loke prasiddhasya niyataparimANasya krozayojanAdereva grahaNam / tenAdhvAnaM svapitati na bhavati / mAsamAste / godohamAste / yAvatA kAlena gaurdudyate tAvantaM kAlamAstaityarthaH / krozamAste / kurUn svapiti / janyamAtraM kAlopAdhiriti pakSe godohAderyadyapi kAlatvAtsiddhaM tathApi loke mAsAdereva tathAtvena prasiddhatvAtpRthagbhAvagrahaNam / dezazabdena ca grAmasamudAyavizeSAH kurupaJcAlAdayo gRhyante iti kaiyaTaH / tenAdhizI isyAsAmityAderveyya neti dhyeyam / kAlAdhvanoratyantasaMyogaiti tu guNadravyayorarthe ArambhaNIyam / kozaM kuTilA / mAsaguDadhAnAH / sakarmakArthaJca / mAsaM vedamadhIte / yadvA AsyAdayastatpUrvake vyApane varttante tathA cotsargeNaiva siddham / mAsamAsanena vyApnotItyarthAt / tathA ca dvitIye bhASyam / prAkRtamevedaM karmeti / na caivaM sakarmakeSvapyatiprasaGgaH / lakSyAnurodhenAkarmakANAmevoktaprakArAbhyupagamAt / Aha ca / kAlabhAvAdhvadezAnAmantarbhUtakriyAntaraiH / sarvairakarmakairyoge karmatvamupajAyate iti // DelA jastvAha / sakarmakeSvapi mAsamodanaM pacatIti bhavatyeva / ata evoktaM sarvairiti / akarmakairiti tvavivakSitamiti kaiyaTopyevam / asminpakSe mAsamAste kaTe iti kaTAderapi dvitIyA prAptA tathApi kAlAdereva vyApanakarmatvaM na tu kaTAderiti helArAjaH / anabhidhAnaJceha zaraNam / adhizIGityAdijJApakaM 1
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustumaH / 565 vA bodhyam / iha ca karmaNi bhAve ca lakAre devadattenAsyate mAso mAsaM veti rUpadvayamapISTam / syAdetat / bhAvecAkamabhya iti vacanAnyAsAdikarmakAtkathaM bhAve la iti cet / ucyate / akarmakebhya ityanenAntaraGgaM dravyakarma vyudasyate na tu bahiraGgaM kAlAdikarma / karmaNItyatra tu vyaktipakSAzrayaNAdantaraGgAsanni vahira kAlAdikarmaNyapi pratiraviruddhA | jAtivyaktipakSayorlakSyAnurodhena vyavastheti siddhAntAt / uktaJca hariNA / zaktipramANa saMkhyAderdravyadharmAdviziSyate / kriyAsu kAlayo gotaH prAgyogo dravyakarmaNeti / atastaiH karmabhirdhAtuyukto dravyairakarmakaH / lasya karmaNi bhAve ca nimittatvAya kalpataiti ca // etena sastemaghamaghAbhidhAni yamunA gaGgaughasaGke yayeti zrIharSamayogo vyAkhyAtaH || gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAmaNi kartA saNau // gatyAdyarthAnAM zabdakarmakANAmakarmakANAM cANau yaHkartA sa Nau krmsyaat| niymaarthmidm| NijarthenApyamAnasya yadi bhavati tA gatyarthAdInAmeveti / tena pAcayati devadatto yajJadattenetyatra prayojye pUrvavRprattakartR saMjJAyA eva nirapavAdatvenAvasthAnA tRtIyA siddhayati / Aha ca / guNakriyAyAM svAtantryAtpreSaNe karmatAGgataH / niyamAtkarmasaMjJAyAH svadharmeNAbhidhIyataiti // kartuH svadharmeNa tRtIyayetyarthaH / gamayati mANavakaM grAmaM grAmakarmakaM yadgamanaM tadanukUlavyApArAzraya ityarthaH / nIvahyoH pratiSedho vaktavyaH // yadyapyetayoH prApaNamartho na tu gatistathApi vizeSaNatayA gatirapi vAcyakoTiniviSTetyetAvanmAtreNa prAptiM matvA pratiSedha uktaH / nAyayati vAhayati vA bhAraM devadattena / vaheraniyantRkartRkasyaiva pratiSedhaH // niyantRkartRkaspa prayojyaH karmeti vaktavyamiti phalitArthaH / vahanti vAhAH vA :
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 zabdakaustubhaH / [1 a0 hayati vAhAn rathinaM mUtaH / yA pApaNaityatra tu gatireva prApaNazabdArthaH / yAti gacchatItyekArthapratIteH / tena kAlaM pAcayatItyAdau prayojyasya karmatA bodhyaa| budhyarthagrahaNena jJAnasAmAnyavAcina eva gRhyante na tu tadvizeSavAcinaH smaratyAdayaH / ata eva zrudRzorupasaGkhyAnaM kariSyate / bodhayati mANavakaM dharmam / pratyavasAnaM bhakSaNam / bhojayati Azayati mANavakamodanam / AdikhAyoH pratiSedho vaktavyaH ||aadyti khAdayatyannaM bttunaa|bhksserhiNsaarthsy pratiSedho vaktavyaH // hetumaNNijante vidhiriti pra. tiSadhopyaNAvityayaM savidhAnAttadviSayaH / tena curAdiNijantepi bhakSayatau prAptisatvAtmatiSedha upsngkhyaatH| bhakSayatyatraM baTunA / ahiMsArthasyeti kim / bhakSayanti balIvardAH sasyam / bha. kSayati balIvardAn sasyam / kSetrasthAnAM yavAnAM bhakSyamANAnAM hiMsA draSTavyA tasyAmavasthAyAnteSAM cetanatvAbhyupagamAt / zabdaH karmakArakaM yeSAnte zabdakarmANaH na tviha kartarikarmavyatihAraityatreva karmazabdaH kriyaaprH| gatibuddhipratyavasAnazabdArtheti vaktavye 'rthazabdAtkarmazabdasya pRthagupAdAnAt adhyAyayati pAThayati mANavakaM vedam / jalpatiprabhRtInAmupasaMkhyAnam // jalpayati vi. lApayati AbhASayati putraM devdttH| dRzezvopasaMkhyAnam // da. yati hari bhaktAn / yadyapi dRzerjJAnasAmAnyaparatve budvayarthatvAdeva siddhaM tathApi jJAnavizeSArthatAyAM na sidhyatItyupasaMkhyAnamArabdham / zrAvayati zlokaM devadattamiti tu zabdakarmatvAtsidam / zabdakriyANAmiti vyAkhyAne tu zaNoterupasaMkhyeyaM syAt / vhayatikrandatyozca pratiSedhyaM syAt / vhAyayati krandayati vA devadattena / dRzestUbhayathApyupasaMkhyeyaM syAt / zabdAyatezcobhayathA pratiSedhyam / akarmakatvAdapi yatra prsNgH| zabdalakSaNasya karma
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 3 A. zabdakaustubhaH / 557 NAMtarbhAvAt karmAntarAyogAcca zabdAyayati devadattena / akarmakagrahaNena tu yeSAM kAlAdibhinna karma na sambhavati te gRhyante / na tvavivakSitakarmANApi / tena mAsamAsayati devadattamityAdau karmacaM siddham / devadattena pAcayatItyAdau ca na bhavati / ga. tyarthAkarmaketi sUtrapyevam / ata evAvivakSitakarmakebhyaH pacidadAtiprabhAtabhyaH kartari to na / anyathA pakvavAn dattavAnityarthe pakvo datta iti syAt / lAkarmaNIti sUtre tu avivakSitakamaNAM asambhavatkarmaNAM vA grahaNam / ata evAvivakSitakarmaNAM na bhAve lAdaya itIha sUtre vadato jeraNAvityatra tu neha pacyataiti bhAve lakAra iti bruvato haradattasya matabhedaparatvAna pUrvAparavirodha iti dik // hakoranyatarasyAm // hA ca kA ceti vigrahaH / hrasva kruzceti vA / anayoraNau kartA Nau vA karma syAt / navetivibhASAsUtre : ubhayatravibhASAsvidaM vArtikakRtA paThitam / tathAhi / abhyavahArayati mANavakamodanaM mANavakena vetyatra pratyavasAnArthatvAprApte vikurvate chAtrAH vikArayati chAtrAn chAtravetyatrAkamakatvAtmApte itaratra tvamApte vibhASeyam / abhivAdidRzorAtmanepade veti vaktavyam // abhivAdayateramApte vibhASA | dRzestu buddhayAdyarthattvAdupasaGkhyAnAdvA prApte / AbhivAdayati guruMdevadattaH abhivAdayate guruM devadatte devadattena vA / NicazcetyAtmanepadam / parasmaipade tu abhivAdayAti guruM devadattena / darzayate rAjAnaM bhRtyAn bhRttyairvA / karmasaMjJAbhAvapakSe kamAntarasyAbhA. vANeraNAvityAtmanepadamanyatra tu NicazcetIti pAJcaH / vastutastu Nicazcetyeva yuktam / NeraNAvityasya tu nAyaM viSayaH / NijvAcyaprayuktibhedAditi tatraivopapAditam //
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 zabdakaustubhaH / [1 a. svatantraH kartA // kriyAyA svAtantryeNa vivakSitorthaH kartA syAt / dhAtUpAttavyApArAzrayatvaM svAtanyam / Aha ca / dhA. sunoktakriye nityaM kArake kartRteSyataiti karmakartaryapyastadim / phalavyApArovadhikaraNyamAtrasya pacAvautsargikasya paraM tyAgaH / vizakalitazaktipakSe viziSTazaktipakSe cedaM tulyam / ni. vRttapreSaNaM karma svakriyAvayave sthitamiti pakSe tu pradhAnabhUtadhAtvartha eveha kriyA dhAtutvaM tu bhUtapUrvabhAvanArthatvAt / etena kArakANAM kriyAnvayaniyamopi dvedhA vyAkhyAtaH / devadattaH pacati / sthAlI pacati / ananyalabhyasya zabdArthatvAdAzrayoM lakArArthaH / devadattena pacyate / devadattarUpo ya Azrayasta dviziyo viklittyanukUlavyApAra ityarthaH / vaiziSTayaM cAdheyatArUpaM saMsagamaryAdayA bhAsate // tatprayojakohetuzca // tasya kartuH prayojako hetusaMjJaH syAcAtkasaMjJaH / saMjJAsamAvezArthazcakAraH / kurvantaM prerayati kArayati hariH / hetutvAttadvayApAre hetumaticeti Nic / kartRttvAkartari lkaarH|| iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya caturthe . pAde tRtIyamAnhikam // mAgrIzvarAnipAtAH // adhirIzvaraityataH mAk prAGnipAtA ityadhikriyate / tantrAdyAzrayaNAt / tena pUrva nipAtasaMjJAH santaH pazcAdgatyAdisaMjJA ityarthAtsaMjJAsamAvezaH sidhyati / a. nyathA gatyupasargakarmapravacanIyasaMjJAnAM nipAtasaMjJAyAzca paryAyaH syAt / tantrAdau pramANaM tu mAggrahaNasAmarthyameva anyathA rIzvarAditi paJcamyaiva dizabdAkSepAtkiM tena / na ca parazabdAkSepaprasaGgaH / cAdayosatve prAdaya ityetayorvidheyayolAbhenA
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pA. 4 A. zabda kaustubhaH / nanvayApatteH / rephavizaSTagrahaNaM kim / IzvaretosunkasunAvityasya vyAptinyAyenAvadhitvaM mA bhUt / vastutastu mAstu rephaH pratyAsa cyA 'bhimatasiddheH avyayIbhAvasyAnyaya saMjJArambhAcca / na cAsau samAsepyavyayIbhAva eveti niyamArthe syAditi vAcyam / gauravagrastaM vyAptinyAyamAzritya niyamArthatvavarNanApekSayA pra tyAsattervidhyarthatAyAzca nyAyyatvAt / ata eva naloketi sUtre avyayAtpRthaka lokAdInAM grahaNamapyupapadyataiti dika // cAdayosatve // cAdayo nipAtasaMjJAH syuH na tu dravye / nipAtatvAdavyayatvam / ca vA ityAdivastUpalakSaNaM yatra sarvanAma prayujyate / dravyamityucyate sortho bhedyatvena vivakSitaH / liGgasakhyAnvayi dravyamiti vA / asatve kim / pazunA yajeta, pazu zabdazcAdiH / caH samuccaya ityapi pratyudAharaNam / na cAtra prakRtivadanukaraNamityatidezAt nipAtatvaM durvAramiti vAcyam / atidezasyAnityatAyAH RlamUtra evopapAditatvAt / masa jyapratiSedhaH kim / vAtIti vAH viprAtIti vimaH / iha kri. yAviziSTadravyavAcakatayA kriyAyAzcAsatvarUpatvAnnipAtatA syAt tatazca vimazabdasyApyavyayasaMjJA syAt / prayojanaM sarvanAmAvyayasaMjJAyAmityuktatvAt / atha cAdayaH / ca vA ha aha eva evaM nUnaM zazvat yugapat bhUyas kUpat praznavitarkaprazaMsAsvayam / evaM supadapi / kuviditi bhUyorthe yogaprazaMsAstibhAveSu ca / nediti zaGkAyAm / nijjihmAyantonarakaMyatAma | nedevasApunajannadevA ityAdau tu na iditiM padadvayaM paThyate / tasmAnnipAtasamadAyoyaM bodhyaH / nipAtairyayadIti nighAtaniSedhaH / pratiSevicArasamuccayeSvayamiti tu zAkaTAyanaH / cet caN ayaM cedathe NitasamuccayA khananubandhaH / idaM ca nipAtairyayadItyatra 559 -
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 . zabdakaustubhaH / [1 a0 sphuTIbhaviSyati / kaccit / yatra / naha nizcitaniSedhe / hanta harSenukampAyAM ca / mAkiH mAkI etau niSedhe / mAkirnezanmAkIriSanmAkIsaMzArikevaTeta kissambhAvitaniSedhena kirindratvaduttaraH / nakirevAyathAtvahikaMnukam / muAkI nakI nakiH / mAkI mAMkiH / AkRtamiti vedanighaNTuH / AmizrANi navottarANIti tayAkhyAyAM yAskaH / mAG / mADiluGitivizeSaNArtho DakAraH / mA bhavatu mA bhaviSyatItyatra niranubandho mA. zabdaH / na / akAro nalopo naba iti vizeSaNArthaH / nasyetyukte tu pAmanaputra ityatrApi syAt / na ca siddhAntapi sraNaputretiprasaGga vArayituM aluguttarapadaityuttarapadAkSiptena pUrvapadena nabovazyaM vizeSaNIyatvAttenaiva pAmanaputrasyApi siddheH kiM ba. kAraNeti vAcyam / nakadhAgamikarmIkRtanaikanIvatetyAdau niSe. dhArthena nazabdena sahasupati samAsetivyApti vArayituM bitvasyApyAvazyakatvAt nayA pUrvapadasya vizeSaNepi ananyArthavitvasya nipAtasyaiva grahaNaM na tu vRddhayo caritArthatrakArasya taddhitasthApIti tu prAcAM granyasyoktisambhavo bodhyaH / yAvat tAvat / tvai vai etau vitarke / zrauSaT / vauSaT / svAhA / vaSaT / svadhA / OM / tathA / hiruk / khalu / kila / atha / suSThu / Adaheti hi sopakramakutsaneSu / Adahasva dhAmannityatra tu padakArA Aditi pRthak paThanti / upasargavibhaktisvarapratirUpakAzca / / avadasaM vidattaM ca pradattaM cAdikarmaNi / sudattamanudattaM ca nidattamiti ceSyate / aca upasargAtta iti ghostatvaM na bhavati / upasargapratirUpakatvepyanupasargatvAt / vibhaktimatirUpako ya. thA / aham / zubham / ahaMyuH / zubhaMyuH / ahaMzubhamoryum / cireNa / antareNa / cirAya / acirAt / akasmAt / cirA
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 561 sya mama / mamatvaM gatarAjyasya / velAyAM maatraayaamityaadi| e. tena geye kena vinItau vAmiti vyAkhyAtam / vAmityasyAvyayasya yuvAmityarthAt / Aha AsetyAdIni tu tiGantapratirUpakANi / svarAstu sambodhanabhartsanAnukampApAdapUraNapratiSedheSu yathAsambhavaM bodhyAH / a apehi A evaM manyase / i inheM pazya / I iishH| U Upare bIjaM vapati / e ito bhv| ozrAvaya / R Rla ai au ete mntrstomaaH| pazciti samyagarthe / lodhaM nayanti pazumanyamAnAH / zukamiti zIghratve / yathA kathAcetyanAdare / pAT pyAT aGga hai he bho aye ityAdayaH sambodhane / gheti hiMsAmAtilomyapAdapUraNeSu / viSu iti nAnArthe / ekapade ityakasmAdarthe / nihantyarInekapade / putaiti kutsAyAm / kutsitamavayavaJchAdayati iti pucchaH / DApuliti lAntamiti shaakttaaynH| kutsitaM kasati gacchatIti pulksH| asmItyahamarthe / tvAmasmi vacmi viduSAM samavAyotra tiSThati / Ata iti itopItyarthe / ityAdi / AkRtigaNazcAyam // prAdayaH // ete nipAtasaMjJAH syunaM tu satve / praparA apa sam anu aba nis nir dus dur vi AG ni adhi api ati su ut abhi prati pari upa ete prAdayaH / tatra nisdas imau sAntau / nisastapatAvanAsevanaitinirdezAdityupasargasyAyatAviti sUtre vRttiH / niraH kuSaH suduroradhikaraNe ityAdyanurodhAdrephAntAvapIti tatraiva sUtre hrdttH| adravye kim / viH pakSI / parAH senaaH|| upasargAH kriyaayoge||praadyH kriyAyoge upasargasaMjJAH syuH|| gatizca // prAdayo gatisaMjJAH syuH kriyAyoge / pulliGgoyaM gatizabdaH / gatiranantara iti liGgAt / avyutpannazcAyaM ktija
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562. zabdakaustubhaH / [ 1 a0 nto vA / nakticidIrghazyeti tu na pravartate / ata eva nirdezAt / upasargasaMjJayA saha samAvezArthazcakAraH / anyathA paryAyaH syAt / tena praNeyamityAdau NatvaM kRduttarapadaprakRtisvarazca sidhyati / nipAtasaMjJAyAstu samAvezaH prAggrahaNena sAdhita eva / iha yatki - yAyuktAH prAdayastaM pratyeva gatyupasargasaMjJAH / yogagrahaNasAma ryAt / tena pravRddhaM kRtaM prakRtamityatra gatiranantara iti svaro na / karmaNi ktAntaM pratyagattitvAt / kRJarthavizeSakatve tu syAdeva / tathA pravRddho bhAvaH prabhAva ityatra triNabhuvAnupasargaiti ghab siddhaH / evaM praNAyayatyabhipAcayatItyAdau prakRtyarthaMgata prakarSAbhimukhyadyotakatAyAM NatvaSatve staH / NyarthavizeSakatve tu neti bodhyam / nipAtasaMjJA tu kriyAyogaM vinApyasti / etadarthameva hi prAdaya iti yogo vibhaktaH / tena pragata AcArya: prAcArya ityatrAvyayapUrvapadaprakRtisvaraH sidhyati / upargasaMjJAyAM marucchabdasyopasaMkhyAnam || maruttaH / upasargasaMjJA vidhAnasAmarthyAdajantatvAbhAvepyacaupasargAtta iti tatvaM pravartataityAhuH / evaM ca marubhayatItyatra Nasvamapi prApnoti / tasmAttatvaeva saMjJA vaktavyA / ata eva ki vidhiraG ca na bhavati / nipAtasaMjJA tu nAsyeSTA / tena tRtIyAkarmaNIti pUrvapadaprakRtisvare kRte maruttabdo madhyodAtaH / nipAtattve tvAdyudAttaH syAt / na copasargAzcAbhivarjamiti phiTsUtrAddoSattAdavasthyaM zakyam / nipAtA AnudAttA ityeva siddhe 'bheH pratiSedhamAtrArthaM tatsUtrArambhAditi haradattAdayaH / ata eva nAbhirityeva sUtryatAm / mAstu vA tadapi / evAdiSu ameH supaThattvAdityavocAma / evaM ca taparvamaruddbhyAmiti ma rUta zabdavyutpAdane upAyAntaraM bodhyam / tatra ca tapaH pitvameva samyak / tanniti nitvapAThastu kvAcitkaH prAmAdikaH / anya
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 4 A. zabda kaustubhaH / 1 thA marutazabdasyAyudAttatApattau prakRtasUtrasthakai paTAdivirodhApatteH / matvarthIyaprakaraNe tano nittvaM maruttazabdasyAdyudAttatAM cAvalambya pravRtto haradattagranthastu cintyaH / parvatazcinmahi vRddho vibhASetyAdau paThyamAnaM parvatazabdasyAdyudAttatvaM tu dvedhApi sidhyati / navtriSayasyAnisantasyeti parvatazabdasyAdyudAttatvAt / zracchandasyAdvidhAvupasaMkhyAnaM // zraddhA bhidAdipAThAtmajJAzraddhetinipAtanAdvA siddham / antaHzabdasyAGkividhiNatveSUpasaMkhyAnam // etaccAntaraparigrahe ityatra bhASye sthitam / antardhA / antarddhiH / antarhaNyAt / hanteratpUrvasyeti NatvaM / evaM cAntaradezaiti na kartavyam / deze tu kSumnAditvANasvAbhAvaH / ayanaM cetyapi na kartavyam / kRtyaca iti siddheH / deze tu kSubhrAditA bodhyeti kaiyaTaH / deze niSedhArthaM mUtradvayamiti tu haradattaH / pakSadvayapi antarNayati antarbhavANItyAdau yathAyathaM NatvaM bodhyam / suduroH pratiSedho numvidhitatvaSasvaNatveSu || sulabhaM / durlabham / upasargAtkhalghaJoriti num na / etacca prayojanamApAtataH / nasudurjyA kevalAbhyAmiti sUtrasyAvazyArabhyatvAt / anyathA 'tisulabhamityatra num na syAt / tattvaM, sudattam / acaupasargAditi tatvaM mA bhUt / patvaM duHsthitiH| prakriyAjAladuHstham | musiktam / sustutam / suHpUjAyAmiti tu kartavyameva pUjAyAmiti vizeSaNArtham / tena suSiktaM kiM tavAtyAdau patvaM bhavatyeva / kathaM tArha phalavadbhAvanodbhUtakathambhAvatirohitAH / naivAGgAnAM kathaM bhAvAH prAduSyanti kathaM ca neti / satyam / nedamupasargatvaprayuktaM kintUpasargaprAdurbhyAmityatra prAdusaH pRthagrahaNaprayuktam / etena prAduSyantIti paThitvA ma AGa duru ityupasargatrikapUrvasya svaterupasargAtsunotItyAdinA patvamiti vyA 563
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaH / [1 bha. cakSANAH praastaaH| dura upasargatAyAH Satvavidhau niSedhAt / syaseraryasya prakRtAsambandhAcca / Natvam / durbhAtam / durnayaH / etena duraH parasya NatvaM neti ke ciditi paThitvA siddhAnte Natvamiti bhrAmyantaH parAstAH / gatisaMjJAyAM kArikAzabdasyopasaGkhyAnam // kArikAkRtya / kArikAkRtam / yatkArikAkaroti / tiDicodAttavatIti gatenighAtaH / nipAtatvAdavyayatve sati vibhakteluka / kArikA kriyaa| maryAdA sthitirityrthH| yatna i. tyapare / dhAtvarthanirdezaiti Nvul / yastu kartari NvulantaH kA. rikA dAsIti / yazca zlokavAcI tayorneha grahaNam / kriyAyogaiti kArikAzabdasya vishessnnaat| kriyAhattareva grahaNAt / punazca na sau chandasi gatisaMjJAviti vaktavyam // punarAdheyam / gatitvAtsamAsaH / kRdattarapadaprakRtisvareNa yatonAva iti dhezabda udAttaH / punarutsyUtaM vAsaH / ihApi gatitvAtsamAsaH / svarastu pravRddhAderAkRtigaNatvAdantodAttatvam / kAThakAntodAtaH paThyate / zeSanighAtena punaHzabdo 'nudAttaH / gatirgatAviti nighAtaM vadana vRttikArastu paratvAttasya nyAyyatAM manyate / canIhitaH / cAyeranne dUsvazcetyasunnantatvAnipAtatvAdvA'dyudAtasya canaHzabdasya gatiranantara iti prakRtisvaraH // :UryAdiviDAcazca // ete gatisaMjJAH syuH kriyaayoge| kRbhvastiyoge ciDAcau vihito| tatsAhacaryAdrUpAdayopi tadyogaeva prayujyante nAnyatra / anabhidhAnAca / tatrApyAviHmAduHzabdo muktvA 'nyeSAM karotinaiva yoga iti mAdhavAdayaH / yadyapi saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidhirnAsti tathApIha sAmarthyAt cciDAjantagrahaNam / na hi pratyayamAtrasya kriyAyogaH saMbhavati / svArthikatvenAnarthakatvAt / ccerazrAvitvAcca / UrarIkRtya zuklIka
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 4 A. zabda kaustumaH / 565 tya paTapaTAkRtya / idamavadheyam / zrauSaDAdInAM svAhAntAnAM cAdiSvapi pAThAdakriyAyogepi nipAtatvam | AviHzabdasya sAkSAtprabhRtiSu pAThAtkRJo yoge vikalpaH / svastiyoge tvanena nityamiti / kathaM tarhi vAruNImadavizaMkamayAvizvakSyuSo bhavadasAviva iti mAghaH / abhavadyugamadvilola jivhA gugalITobhayasTakvabhAgamAviriti ca / niraMkuzAH kavaya iti haradattaH / vastutastu neha doSalezamapi pazyAmaH / tathAhi / gatitvAddhAtoH prAka prayogaH prApnotIti tvadIyapUrvapakSa sarvasvam / tacca bhASyavArtikayoreva nirAkRtaprAyam / teprAgdhAtoriti sUtraM hi dvedhA vyAkhyAtaM prayoganiyamArthaM saMjJAniyamArthe ceti / tatrAntyapakSe prAk cAprAk ca prayoktavyAH / prAktu prayujyamAnAH saMjJAM labhantaiti sthitam / imameva ca pakSamAzrityAnukaraNaM ceti sUtre 'nitiparamiti pratyAkhyAtam / evameva chandasiparepi vyavahitAzceti mUdvayamapi pratyAkhyAtam / ata eva teprAgiti sUtre sukaTaM karANi vINAnIti bhASyaM kartRkarmaNozca bhUkRJoriti sUtre svAyambhavamiti bhASyavRttigrathau / cvyarthayoH kiM svADhyena bhUyataiti vRttigranthazca saGgacchate / etena vRtteH prAmAdikatAM vadan ADhyena subhUyataiti pAThaH kartavya iti zikSayan haradattopyapAstaH / pakSAntarairapi parihArA bhavantIti nyAyena saMjJAniyamapakSe sarvasya sAmaJjasyAt / etena purorAmasya juhavAJcakAra jvalane vapuriti bhaTTiH / tasya sthitvA kathamapi pura iti kAlidAsazca samarthitaH / na ca purovyayamityasya kRJmAtraviSayatvamiti bhramitavyam / kRJonadhikArAt / turAsAhaM purodhAyetyAdiprayogAcceti dik / jarI UrI urarI ete trayoGgIkAre vistAre ca / vitAlI bhUsI etau vistAre / zakalA saMsakalA dhvaMsakalA bhraMsaka
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 zabdakaustubhaH / [ 1 a0 lA ete catvAro hiMsAyAm / zakalA kRtetyAdi / hiMsisvetyarthaH / gulugudhA pIDArthe / gulagudhAkRtya / pIDayitvetyarthaH / sajUH sahArthe / phalaphalI cikkI AklI ete vikAre / aloSTI kevalI sevAlI zevAlI varSAlI masamasA bhasmasA ete hiMsAyAm / vaSad vauSaT svAhA svadhA pAMpI karuNAvilApe / pApIkRtya / karuNaM vilapyetyarthaH / prAduH prAkaTye | that zIghrArye / zratkRtya / AviH prAkaTye / AviSkRtya / garatne tvanyepi saMgRhItAH / tathAhi / pApAlI saGkalA kevAsI ete hiMsAyAm / vArdAlI yArdAlI AlambI ete prAkAzye hiMsAyAM ca / ityUryAdayaH // anukaraNaJcAnitiparam // gatiH syAtkriyAyoge / khATkRtya / anitiparaM kim / khADiti kRtvA niraSThIvat / sati hi gatitve prayoganiyamapakSe dhAtoH prAk prayogaH syAt / anukaraNatvajAtyAkrAntasyetizabde pare 'yaMniSedhaH / tena zrauSaDvauSaDitikRtvA niraSThIvadityatra zrauSaTzabdasyApi niSedhaH / saMjJAniyamapakSe tu anitiparagrahaNaM na kartavyamiti / parasparasaMjhAprApterevAbhAvAt // AdarAnAdarayoH sadasatI // kramAdvatisaMjJe staH / stkR| asatkRtya / prItipUrvikA pratyutthAnAdiviSayA tvarAdarAH / avajJayA pratyutthAnAdAvupekSA tvanAdaraH / etayoH kim / satkRtvAM / asatkRtvA / zobhanamazobhanaM ca kRtvetyarthaH // bhUSaNe'm || gati saMyaM syAt / alaMkRtya / bhUSaNe kim / alaMkRtvaudanaM gataH / paryAptamityarthaH / anukaraNamityAdayastrayo yogAH svabhAvAtkRviSayA iti mAdhavaH / antaraparigrahe / / spaSTam | antarhatya | madhye itvetyarthaH /
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 4 A. shbdkaustubhH| 567 'aparigrahe kim / antarhatvA mUSikA zyeno gataH / parigRhya gata ityarthaH / atredamavadheyam / hatvA gamanaM dvidhA / itaM tyaktvA parigRhya ceti / AyamudAharaNam / dvitIyaM pratyudA haraNam / aparigrahe iti ca prayogopAdhine tu vAcyakoTini viSTamiti // kaNemanasI zraddhApatIghAte // gatI staH / kaNehatya payaH pibati / manohatya / kaNezabdaH saptamIpratirUpako nipAtobhilASAtizaye vartate / manaHzabdopyevam / atizayenAbhilaSyA tanivRttiparyantaM pibtiityrthH| tatazca zraddhAyA apagamAttatpratIghAto dhaatugtismudaaygmyH| zraddhApratIpAte kim / kaNehatyA gataH / manohatvA / sUkSmataNDulAvayavaH kaNastasmin hatvetyathaH / manaHzabdastu cetasi // purovyayam // pUrvAdharAvarANAmiti vyutpAdito 'sipra. tyayAntovyayaM tathAbhUtaH puraHzabdo gatisaMjJaH syAt / puraskRtya / namaspurasoriti satvam / avyayaM kim / pU: purI puraH kRtvA // ___ astaJca // astamiti mAntamavyayaM gatisaMjJaM syAt / a-: staGganya / avyayamityeva / astaM kANDam / kSiptamityarthaH // __ acchagatyarthavadeSu // avyayamityeva / acchagatya / acchodya / abhigatya / abhimukhamuktvA cetyarthaH / avyayaM kim / jalamacchaM gacchati // adonupadece // adaHzabdastyadAdiH sonupadeze gatiH syAt / adAkRtyAdaHkRtam / yadA svayamevetthaM paryAlocayati tadedamudAharaNam / anupadeze kim / paraM prati kathane mA bhUt / adaH kRtvA gataH //
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustumaH / [ 1 a0 tirontardhau / tirobhUya / antardhI kim| tirobhUtvA sthitaH / pArzvato bhUtvetyarthaH // vibhASA kRSi || prAptavibhASeyam / tirontardhAvityanuvRteH / tiraHkRtya tiraskRtya / tirasonyatarasyAmiti vA satvam / pratyudAharaNe tu na satvam / tadvidhau gatigrahaNAnuvRtteH / tiraH kRtvA kASTham / ke cittvihApi satvamicchantaH parAbhave - tiraskArazabdaprayogaM cAnurundhAnAH satvavidhau gatigrahaNaM nivatayantIti mAdhavaH // upAjenvAje || etau kRSi vA gatisaMjJau staH / vibhaktipratirUpakau nipAtAvimau durbalasya sAmarthyAdhAne vartete / u- pAjekRtya / upAjekRtvA / anvAjekRtya / anvAjekRtvA / upaSTabhyetyarthaH // 568 sAkSAtprabhRtIni ca / etAni kRSi vA gatisaMjJAni syuH / vyartha iti vaktavyam // sAkSAtkRtya sAkSAtkRtvA / asAkSAdbhUtaM sAkSAtkriyate cettadAyaM prayogaH / na tu sAkSAdbhUtasyaiva rUpAntazapAdane / cvyanteSu tu pUrvavipratiSedhAdUryAdicviti nityaiva saMjJA / tena lavaNIkRtyetyatra mAntatvaM na bhavati / tadvivikalpasanniyogeneha gaNe nipAtyate / yadvA lavaNazabdasya lavaNamiti mAnta AdezaH / tathA ca mAstu pUrvavipratiSedhaH / traizavyaM hi naH sAdhyam / lavaNaMkRtya lavaNaMkRtvA lavaNIkRtyeti / tatra vyantAvyantayoH pAkSike lavaNamAdeze samaM rUpaM / pareNApi vikalpena mukte tu cvyantasya nityA saMjJeti na kazciddoSaH / ihAgnau va zeprabhRtayo vibhaktipratirUpakA nipAtAH / prAdurAviHzabdayorUryAditvAtmApte vibhASA / sAkSAt mithyA cinteti manovyApAre / cintAkRtya / bhadrA AlocanAprazaMsAmaGgaladhvayam / rocanetIti
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / 569 zraddhotpAde prazaMsAyAM ca / amati rahaHsAhityayoH / AsthA zraddhApAjAvI jaryA jaraNakriyAyAm / mAjaruhA bIjaruhatiruhikriyAyAm / lavaNam uSNaM zItam / udakam / Ardra, lavaNAdInAM paJcAnAM gatisaMjJAsaniyogena mAntatvaM nipAtyate mAntAdezo vetyum / agnau / vaze vikampane vikasane prahasane santapane / pAdus namas Avis / AkRtigaNoyam // anatyAdhAnaurasimanasI // etau nipAtau kRSi vA gatisaM. jJau staH / urasikRtya / urasikRtvA / abhyupagamyetyarthaH / manasikRtya manasikRtvA / nizcityetyarthaH / atyAdhAnamupazleSaH / tatra na / urasikRtvA pANi zete // madhyepadenivacane ca / ete trayaH kRtri gatisaMjJA vA syuranatyAdhAne / madhyekRtya madhyekRtvA / padekRtya padekRtvA / edantAvetau nipAtau / nivacanaM vcnaabhaavH| asyAvizeSeNa edantantA nipAtyate na tu saMjJAsaniyogena / vyAkhyAnAt / nivacane. kRtya nivacanekRtvA / vAcaM niyamyetyarthaH / anatyAdhAne kim / hastinaH pade kRtvA ziraH zete // nityaM hastepANAvupayamane // etau nipAtau kRtri nityaM gatisaMjJau sta upayamane / dArakarmAtyake / svIkAramAtraityanye / haste kRtya pANaukRtya kanyAm / mahAstrANi vA / upayamane kim / hastekRtvA suvarNa gato bhRtyaH // prAdhvambandhane // prAdhyamiti cAdiSu pAThAnmAntamavyayamA. nukUlye vartate / tatkRji nityaM gatisaMjJaM syAdandhanahetukaM cedAnukUlyam / prAdhvaMkRtya / bandhane kim / prAdhvaMkRtvA / prArthanAdinA. nukUlaM kRtvetyarthaH // jIvikopaniSadAvaupamye // kRtri nityaM gatisajJau staH /
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 zabda kaustubhaH / [ 1 a0 jIvayatIti jIvikA jIvanopAyaH / jIvikAmiva kRtvA jIvi - kAkRtya / upaniSadamiva kRtvA upaniSatkRtya / gatisamAsasya nityatvepi svArthamAtraniSThatvAdagatinA vigrahota eva tatra ivaza bdaprayogaH / aupamye kim / jIvikAM kRtvA // te prAgdhAtoH / te gatisaMjJA dhAtoH prAgeva prayojyAH // chandasi parepi // vyavahitAzva || spaSTam / haribhyAM yAhyoka A / Amandrerindra haribhiryAhi / iha saMjJAniyamapakSopi bhASye sthitaH / te ityanena prAdInupaniSatparyantAt svarUpeNa parAmRzya dhAtoH prAk prayuktAnAmeSAM pUrvasUtraikavAkyatayA saMjJAvidhAnAt / asmi zra pakSe chandasiparepi vyavahitAzcota sUtradvayam anitiparagrahaNaM ca na karttavyamiti sthitam / sukaTaGkarANIti bhASyaM ca saGgacchate / prayoganiyamapakSe tu kRtyalyuTa iti bahulagrahaNena samarthanIyaM syAt / yatu khalaH khitkaraNasAmarthyAdanavyayasya prAk prayoge nirNIte soH parizeSAdvyavadhAnaM sidhyatIti taccintyam / sAmarthyAdvayaGavahite mumaH sambhavAt / kagrahaNe gatipUrvasyA pi grahaNAcca / ISacchabdasyAgatisaMjJakata ye SadADhyambhava ityatra khalaH khittvasyopakSINatvAcceti dik / dhAtoH kim / prakartumaicchat prAcikIrSadityatra sanaH prAk prayogo mA bhUt // karmapravacanIyAH // zvarAtprAgidamadhikriyate / karma kriyAM proktavantaH karmapravacanIyAH bAhulakAtkartaryanIyar sa ca bhUte / tena samprati kriyAM na dyotayantIti labhyate / Aha ca / kriyAyA dyotako nAyaM sambamdhasya na vAcakaH / nApi kriyApadAkSepI sambandhasya tu bhedaka iti / tathAhi / zAkalyasya saMhitAmanuprAvarSadityatrAnunA na kriyAvizeSo dyotyate / anubhUyate sukha
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 4 A. zabdakaustubhaH / mityAdau yathA / nApi SaSThyeva sambandha ucyate / dvitIyayava tasyoktatvAt / nApi prAdezaM viparilikhati vimAya parilikhatItyatra vizabdena mAnakriyeva kriyAntaramAkSipyate, kArakavibhaktiprasaGgAt / kintu saMhitAsambandhivarSaNamiti dvitIyAvagataH sambandho lakSyalakSaNabhAvarUpa evetyavagamAtsambandha evAnunA vizeSevasthApyate / kva cittu kriyAgatavizeSadyotakepIyaM saMjJA vacanAtmavartate / suH pUjAyAmatiratikramaNe ceti yathA // anulakSaNe // lakSaNe dyotye 'nuH karmapravacanIyasaMjJaH syAt / lakSaNetthaMbhUtatyAdinA siddhe hetau tRtIyAM bAdhitumidaM sUtram / tathAhi / lakSaNe karmapravacanIyasaMjhAyA avakAzaH / yo na hetuH, vRkSamanuvidyotate vidyuditi / hetuttayiAyA avakAzo dhanena kulamiti / saMhitAmanuprAvarSadityatra tu hetRbhUtasaMhitopalakSitaM vapaNamityarthAddhetubhUne lakSaNe paratvAttRtIyA syAt / punaH saMjJAvidhAnasAmarthyAttu dvitIyaiva bhavati / Aha ca / hetuhetumatoryogaparicchedenunA kRte / ArambhAdrAdhyate prAptA tRtIyA hetulakSaNeti / na ca tRtIyArthe iti sUtreNa gatArthatA zakyA / tasya purastAdapavAdanyAyena sahayukte'pradhAnaityetanmAtrAdhakatvAt // tRtIyArthe / asmin dyotye 'nuruktasaMjJaH syAt / nadI. manvavasitA senA / nadyA saha sambaddhatyarthaH / SiJ bandhane 'smAkartari ktH|| hIne // hIne dyotye 'nuH prAgvat / anu hariM surAH / haripratiyogikApakarSarUpasambandhavanta ityarthaH / utkRSpAdeva dvitIyA na tvapakRSTAt / zaktisvabhAvAt //
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 zabdakaustumaH / [1 a0 upodhike ca / / adhika hone ca dyoye upaH prAksaMjJaH / upakhAyoM droNaH / khArItodhiko droNosti / ubhayamastIti phalitorthaH / yasmAdadhikamiti saptamI / hIne, upahariM surAH // .... apaparI varjane // etau varjane ghotye prAgvat / apaviSNoH pariviSNoH saMsAraH / paJcamyapAGparibhiriti paJcamI / parevarjanaiti dvivacanam / taddhi paJcAsahitena karmapravacanIyena dyotitepi varjane bhaktyeva / ubhayorapi vidhAnasAma rthyAt / varjane kim / pariSiJcati / sarvata ityarthaH / atro pasaMgatvAtpatvam // ___AG maryAdAvacane // AG mAgvat / maryAdAzabdo yasminsUtre ucyate tatratyazcet / AGmaryAdAbhividhyorityatropAto vyartha ityarthaH / AmukteH saMsAraH / AbAlebhyo haribhaktiH // lakSaNetthambhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparyanavaH // eSvartheSu viSayabhUteSu pratyAdaya uktasaMjJAH syuH / lakSaNe / vRkSaM prati pari anu vA vidyotate vidyut / kaJcitmakAraM prApta itthaMbhUtastadAkhyAne yathA / sAdhurdevadatto mAtaraM prati paryana vA / bhAge / yadana mAmprati syAt / parisyAt / anusyAt / yotra mama bhAgaH sa dIyatAmityarthaH / svasvAmibhAvo dvitIyArthaH / vIpsA vyAptumicchA sAkalyapratipipAdayiSati yAvat / bhUtaMbhUtaM prati payenu vA prabhuH / sakalabhUtAnAmityarthaH / na cetthaMbhUtAkhyAnaitye. va siddham / idaM tahuMdAharaNaM vRkSavRkSaM pratisiJcati parisiJcati anusiJcati / iha vIpsA dvivacanenaiva dyotyate / parizabdastu kriyayaiva sambadhyate / na caivantasya karmapravacanIyatvaM na syAditi vAcyam / vIpsAyAH viSayatvAnapAyAt / ata eva vIpsA
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pA. 4 A. zabda kaustubhaH / 573 yAM viSayabhUtAyAmiti vRttigranthamavatArayanharadatta Aha / ete ca lakSaNAdayo yathA vibhaktisamIpAdayo 'vyayArthAH / naivaM pratyAdInAmarthAH / kintarhi saMjJAyAM pratyAdInAM viSayatvena nirdeza ityAheti / dvitIyA tu karmaNi / karmapravacanIyasaMjJA tUpasargatvanivRtyarthA / tenopasargAtsunotIti patvaM na / parizabdayoge paJcamI tu na bhavati / paJcamyapAGityatra varjanA - rthenApetyanena sAhacaryAt || 1 abhirabhAge || bhAgavarjelakSaNAdAvabhiruktasaMjJaH syAt / vRkSamabhavadyotate / sAdhurmAtaramabhi | vRkSamabhisiJcati / abhAge kim / yadatra mamAbhiSyAttaddIyatAm || pratiH pratinidhipratidAnayoH // uktasaMjJaH syAt / abhi manyurarjunAt prati / tasya pratinidhirityarthaH / tilebhyaH pratiyacchati mASAn / pratinidhipratidAne ca yasmAditi paJcamI || adhiparI anarthakau // uktasaMjJau staH / kuto 'dhyAgacchati / kutaH paryAgacchati / ihAdhikArthavirahAdanarthakatvamadhiparyoH, dhAtvarthamAtrAnuvartitvAttu prAptA gatisaMjJA / tadvAvaH saMjJAphalam / tena gatirgatAviti nighAto na bhavati // suH pUjAyAm // susiktam / sustutam / anupasargatvAnna paH / pUjAyAM kim / suSiktaM kintavAtra / kSepoyaM na pUjA / kathaM tarhi suSTutiriti / atizayamAtraM vivakSitaM na tu pUjetyAhuH / paThanti ca / prazaMsAnumate pUjA bhRzakuchamukheSu suriti // atiratikramaNe ca // atikramaNe pUjAyAM cAtiH karmapravacanIyasaMjJaH syAt / atikramaNamucitAdadhikasyAnuSThAnam / atisiktaM atistu bahutaraM samIcInaM vA siktam stutaJcetyarthaH // apiH padArthasambhAvanAnvavasargagahasamuccayeSu // eSu dyotye
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 : zabdakaustumaH / [1 a. vapiruktasaMjJaH / sArpaSopi syAt / prArthanAyAM liG / tasyA eva viSayabhUte bhavane kartRdaurlabhyaprayuktaM daulabhyaM dyotayanapizabdaH syAdityanena sambadhyate / anupasargatvAnna pH| sarpiSa iti SaSThI tu apizabdabalena gamyamAnasya bindoravayavAvayavibhAvasambandhe / iyameva hyapizabdasya padArthadyotakatA nAma / karmapravanIyayukte dvitIyA tu neha pravartate / sarpiSo bindunA yogo na tvapinetyuktatvAt / sambhAvanaM nAma zaktyutkarSamAviSka mtyuktiH| apisiJcenmUlasahasram / apistuyAdviSNum / annavasargaH kA. macArAnujJA / apisizca / apistuhi / garhAyAm / dhigdevadattamApistuyAdvaSalam / samuccaye / apisiJca / apistuhi / siJca ca stuhi cetyarthaH / yathAyathamupasargaprAdurSyAmiti upasargAtsu'notIti ca prApta patvaM karmapravacanIyasaMjJayA upasargasaMjJAyA bAdhitatvAnna bhavati // .. adhirIzvare // svasvAmibhAve dyotye 'dhiH karmapravacanIyaH syAt / iha svAtsvAmino vA paryAyeNa karmapravacanIyavibhaktiH na tu hIne upodhikecatyatrevAnyatarasmAdeva / adhibhuvi rAmaH / adhirAme bhUH / etacca saMjJAsUtraM nArambhaNIyam / uttarArthatve tu yogo na vibhajanIya iti yasmAdadhikamityatra vakSyAmaH // ___ vibhASA kRdhi / adhiH karotau prAksaMjJo vA syAt / Izva. raityanuvartate / prAptavibhASeyam / yadatra mAmadhikariSyati / vi. niyokSyataityarthaH / iha viniyokturIzvaratvaM gamyate / karmatvAda dvitIyA / iha tiGicodAttavatIti nighAto na gatisaMjJAyA bAdhitatvAt / kiJca mAmadhikRtvetyatra prAdisamAso na / karmapravacanIyAnAM pratiSedha ityukteH / pakSe 'dhikRtyeti bodhyam // . _laH parasmaipadam // lakArasyAdezAH paraspaipadasaMjJAH syuH /
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4pA.4 A. zabdakaustubhaH / 575 pacantaM pazya // taGAnAvAtmanepadam // taGmatyAhAro lAdezAvAnau ca tatsaMjJAH syuH / pUrvasaMjJApavAdaH / Aste / AsInaH / ckraannH| zAnackAnacoreveha grahaNam / lAdezatvAt / na tu zAnancAnazoH ,tena pUlya joH zAnan yajerakartRgapi phale bhavati rasamAnasArasenetyAdau parasmaipadibhyopi cAnaz bhavati // tiGastrINitrINi prathamamadhyamottamAH // kRtadvandvAnAmekazeSAt prathametyAdayaH SaT saMjJAHtiGaH Sad trikAH kramAtprathamAdisaMjJAH syuH| zatRtvasvoH sAvakAzApi parasmaipadasaMjJA prathamAdisaMjJAbhirna bAdhyate sicivRddhiHparasmaipadeSviti liGgAt / tathA parasmaipade labdhAvakAzApi prathamAdisaMjJA tahvAtmanepadasaMjJayA na bAdhyate kRtadvandvAnAmekazeSeNa taGkSa pratipadavidheruktatvAt / na caivamapi parasmaipadAtmanepadasaMjJAbhyAM puruSasaMjJAyAH paryAyaH syAditi vAcyam / Naluttamovetyasya sAmAnyApekSajJApakatvAt / iha sUtratrayepi mahAsaMjJAkaraNaM pUrvAcAryAnurodhAt / iha trINitrINItyekaM padam / dve veti haradattaH / tatra satyAmapyavAntarapadasaMjJAyAM mahApadasaMjJAmAzritya saMhitaikapade nityetyasya pravRtteH / anyathA samAsAdAvapi pRthakchedApatteH / dviruktamadhye padAntaraprayogApatte ca / ata eva tAtA piNDAnAmityAdau vede 'vagrahaH kriyate / yathA ca dvirukte mahApadasaMjJA'vAntarasaMjJA ca tathA nityavIpsayorityatra vakSyAmaH // ___ tAnyekavacana dvivacanabahuvacanAnyekazaH // tAni labdhapurupasaMjJAni trINitrINi ekazaH krameNa ekavacanAdisaMjJAni syuH / tAnItyuktiH samAvezArthA / anyathA puruSavacanasaMjJayoH paryAyaH syAt tatazcAttamasyetyAdikArya pakSe na pravartata / ekaza
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaH / / 576 iti prathamAntAdvIpsAyAM zam // 1 supaH // supastrINitrINi kramAdekaza ukta saMjJAni syuH / ihAnvarthatAmAzritya yekayordvivacanaikavacane bahuSubahuvacanamiti zakyaM tyaktum / ekavacanasyautsargikatvepi upasarjanakarmapravacanIyAdisaMjJAvadyathAsambhavamanvarthatAyAH suvacatvAt // vibhaktizca // suptiGau vibhaktisaMjJau staH / cakAraH puruSavacanasaMjJAbhyAM samAvezArthaH / tiGAM vibhaktisaMjJAyAH prayojanaM navibhaktautusmA iti, supAM tu tyadAdyatvAdikamapi // [ 1 a0 yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH // lakAreNa samAnAdhikaraNe yuSmadi prayukte prayuktepi madhyamaH syA | tvaM pacasi dRzyase ca / samAnAdhikaraNe kim | tvAM pazyati / tvayA dRzyate / iha yuSmadi madhyamo 'smadyuttama ityevAstu yuSmadyasmAdi cayo lakAra ityarthe sarvasAmaJjasyAt / tathA tu na kRtamityeva / atvaM tvaM bhavati tvadbhavatItyatra tu na / madhyamavikRterakartRtvAt / prakRtireva hi vikArarUpApattau kartrI / tathA ca mantraH / yadasyAmahaM tvaM tvaMvAdhAsyA ahamiti / ahaM tvaM syAm / tvaM vA ahaM syA iti prakRtyAzraya eveha puruSaH / syAdetat / bhavAn karotItyatrApi sthAninyapIti madhyamaH syAt / atrAhuH / aliGgaH sambodhanaikaviSayazca yuSmadarthaH / saliGgaH sambodhyA sambodhyasAdhAraNazca bhavadartha iti / na ca yuSmadaH sambodhanaikaviSayatve tataH sambodhanaeva prathamA syAt / tatazca AmantritAnudAttatvaM padAtparatvena nighAtazca syAditi vAcyam / sambodhanasya prAtipadikArtha evAntarbhAvAt / sambodhaneceti sUtraM hi sambodhanAdhikyArthamiti vakSyate / yattu ke cidiTApatti kurvANAH paThanti / sambodhanArthaH sarvatra madhyame kaizcidi -
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4pA. 4 A. zabdakaustubhaH / pyate / tathA sambodhane sarvAM prathamAM yuSmado viduH // yuSmadarthasya siddhatvAniyatA cAAdAttatA / yuSmadaH prathamAntasya parazcena padAdasAviti // tanna / uktanyAyavirodhAt / lakSyavirodhAcca / dRzyate hi pAdAdAvapyantodAttatvaM padAtparatvepyanighAtazca / tadyathA, yuvaM ha garbhaJjagatISu dhatthaH / yUyaM yAtasvastibhiH / ha ye devA yUyamidApayaH sthati // prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavacca // manyadhAtu. rupapadaM yasya dhAtostasminprakRti mate sati madhyamaH syAt parihAse gamyamAne manyatastUttamaH syAtsa caikArthasya vAcakaH syAt / dvayorbahuSu ca mantRSu ekavacanameva syAditi phalitorthaH / ekavaccetyanvAcaye cakAraH / tenaikavadbhAvAbhAvepi pradhAnaziSTau madhyamottamau sta eva / satyapyodane parihAsazIlaH zAlakAdiH pratArayanprayuGkte / ehi manye odanaM bhokSyase bhuktaH sotithibhiH / etam eta vA manye odanaM bhokSyethe bhokSyadhve / odanaM bhokSye bhokSyAvahaityAdi manyase manyethe ityAdirarthaH / yuSmadyupapadaityAyanuvartate teneha na / etu bhavAnmanyate odanaM bhokSyaiti / zyanA nirdezAnneha / ehi manuSe rathena yAsyAmiti / mahAse kim / yathArthakathane mA bhUt / ehi manyase odanaM bhokSyaiti bhuktaH sotithibhiH // asmadya tamaH // lakArasamAnAdhikaraNe 'smadi sthite sthAninyapyuttamaH syAt / ahaM pazyAmi dRzye vA / yuSmadasmadbhyAM sAmAnAdhikaraNye tu paratvAduttama eva / ahaM ca tvaM ca vRtrhtsvyujyaavsnibhyaa|| zeSe prathamaH // madhyamottamaviSayAdanyatra prathamapuruSaH syAn / pacati pacataH pacanti //
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 zabdakaustubhaH / [1 : -. paraH sannikarSaH saMhitA // atizayitaH sanidhi rNAnAM ya: sa saMhitAsaMjJaH syAt / saMjJApradezAH saMhitAya mityAdayaH // virAmovasAnam / / varNAnAmabhAvovasAnasaMjJaH syAt / / jJApradezA vAvasAnaityAdayaH / abhAvasyApi buddhikRtaM paurvA ryamastyeva / yathoccaritapradhvaMsinAM nityavibhUnAM vA varNAnAm yadvA / viramyate 'neneti karaNe ghaJ caramavarNazca saMjJI / 3 sminpakSe kharavasAnayorityekApi saptamI viSayabhedAdbhidyate / kha ri pare rephasya visargaH, avasAne ca rephe sthAninIti / a vArtikam / saMhitAvasAnayolokaviditatvAtsiddhamiti / tatha ca sUtradvayaM mAstvityarthaH // iti zrIpadavAkyapramANapArAvArapArINasya lakSmIdharasUreH sUnunA bhaTTojIbhaTTena kRte zabdakaustubhe prathamasyAdhyA... yasya caturthe pAde caturthamAnhikam // pAdazcAdhyAyazca samAptaH // ..