Prajnaparamitas 01

Author(s): Gieuseppe Tucci
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010445/1

Page #1

THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.

Page #2


Page #3

UNIVERSAL LIBRARY
184222
LIBRARY UNIVERSAL

Page #4


Page #5

GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES
Published under the Authority of the Government of His Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda
GENERAL EDITOR: B. BHATTACILARYYA, M.A., Ph.D.
Rūjaratna.
Bu more great sea, Ph.D.
No. LXII
PRAJNĀPĀRAMITĀS
Volumen Ist

Page #6


Page #7

THE COMMENTARIES
on the
PRAJNĀPÁRAMITĀS
VOLUMEN 1"
THE ABHISAMAYALANKĀRALOKA
of
HARIBHADRA
being a commentary on the Abhusamayalan hara of Maitreyanātha and the Astasāhasrıkāprajñā paramita
Edited with Introduction and Induces by
GIUSEPPE TUCCI of the Royal Academy of Italy
1932 Oriental Institute
Baroda

Page #8

Printed by P. Knight at the Baptist Mission Press, 41, Lower Circular Road, Calcutta, and Published on behalf of the
Government of His Highness the Maharaja (iaekwad of Baroda by Benoytos!
Bhattacharyya, Director, Oriental Institute,
Barvda.
Price Rs. 12-0-0.

Page #9

PREFACE.
The study of the Prajñāpāramitā literature is to be taken up again, chiefly with the help of the large amount of commentaries upon it still preserved specially in Chinese and Tibetan translations. The investigation of this literature has attracted my attention and it is my purpose to publish a series of studies on the subject.
First of all we must begin by editing the most important available commentaries or at least those which will help us not only to distinguish the various schools of interpretation, but also to understand the full import of the Prajña-literature and the place it must be given in the general evolution of Buddhist thought.
This volume contains the commentary on the Astasahasrika-prajña paramita and at the same time on the Abhisamayalankaraloka of Maitreya written by Haribhadra (or Simhabhadra). The second volume will contain the commentary on the Abhisamayalankara by Arya-Vimuktisena and the third the abstracts of the most important sections of the Mahaprajaparamitasastra of Nagarjuna lost in its Sanskrit original but preserved in a Chinese translation.
In the second volume I shall collect, chiefly from Tibetan sources, the available material on Vimuktisena and Haribhadra and edit the fragments brought back from Nepal of the commentary of Haribhadra himself on the Abhisamayalankarakarika. I will also discuss the bearing of these treatises on the development of Buddhist ideals and mysticism. As to the manuscripts used for this edition they are:
A. A Nepalese manuscript on paper of the Asiatic Society of Bengal (on which see R. L. MITRA, Nepalese Buddhist Literature, p. 194,) generally incorrect.

Page #10

PREFACE.
B. A modern copy of a palm-leaf manuscript of the Durbar Library, Kathmandu, very kindly put at my disposal by Sylvain Levi. It is, if we except some portions written by a second hand, generally more correct than the other though, as usual with new copies, clerical crrors are here also frequent.
N. The palm-leaf manuscript itself preserved in the Durbar Library. The front page is missing and three leaves inside are also missing. It is extremely correct. I asked for the permission of having it on loan and His Highness the Maharaja most graciously agreed to my request. In this way I was able to correct in many à place the readings of my copy already in the press.
In doubtlul passages reference has been made to the Tibetan translation of the work (bs Tang-AGYUR. 1do. 05) which was always carefully compared, by the editor, with the Sanskrit text.
Before concluding these introductory remarks I feel obliged to express my deepest gratitude to His Highness the Maharaja Bhum Sham Sher, to Prof. Sylvain Levi, to the authorities of the Asiatic Society and to its Secretary Doctor van Manen always so sympathetical to scholars, and to the learned editor of the Cuckwad's Oriental Scries. The Baptist Mission Press must also be thankfully remembered here for carrying through the press this volummous work in the most unfavourable circumstances, since the exchange of proofs proved very dilticult on account of my continuous travelling and shifting even to countries of no easy access.
G. TUCCI.
Árinugur, 25-10-1931.

Page #11

INDICES

Page #12

LIST OF ABBREVIATIONS
AA. Abhisamayalankä rakärikä AAA. Abhisamayalankaraloka ASP. Astashasrikāprajña pāramitā.

Page #13

Synopsis of the contents of AA. AAA. and ASP. and of the
comparti of the abhisamaya.
ASP.
| AA.1 sam.
AA 1. p 2,13
prayojana,
(a) Abhidhana, abhidheya,
bandha, etc. (6) PIŅDĀRTHANIRDESA
3 c, d,
p 19,11
sar våkālajuată mālgajata
p 19,13
19,14
sarvajata
p 19,15
VII PIS
189 21 VIII p 189 121-1X p 203, 1 17 IX-XX
Salvakabhisanbodha
p 19,1 7
mūrdhapiaptabhisamaya
p 19,1 8
XXXXIX
(478)
p 19,1 10 p19, 1 1. p 19, 1. 12
XXIX
anuрui yabhrvanaya ekaksanablusambodhat
Jharmaknya (c) VYĀSANIRDESA
I. SARVĀKĀRIÑATA ..
Ist paris Varta
Cittotpalla
..pianidhi (óunyatū-hurunāyarbha) prasthana. avavada mixedhabhāgiya (caturvidha, t salvi) .. adharah pratipatteh, dharmadhatusva
bhavah. sarvadhaipalambana
121 p19,1 20 p 20, 11
13
-
-
-
sai Viteattvagratūcitta
mahattva samudiosa.
prahanumhattva (adhigamamahattva
pratipattı
sunnahapratipatti prasthitipiatipattı
sambhalapratipatti (myänapratipattı
I 13 1 14 117 1 16
II. MĀRGAJ NATA
..
7, 8, 9,
10
p 20,1
24 p 21,1 1.
II-VIII lip 189,1 21)
darganaminya
Sastava
p 21,1
bhavanamurga,
adhumuktı. pannamuna (unumodana prayoga vibuddhi.
anasrava
III. SARVAJ NATA
..
IV. Sau
11, 12 p 22,19 VIII p 189,
I 21-1X,
p 203, 1 17 13, 14, p. 231, 1 4 1 IX-XX
kurious annona ..
1
IV. SARVĀKĀRĪBHISAMBODIA
akāra saprayoga.
..
.

Page #14

CONTENTS.
AA.
AAA.
ASP.
lak-ana .. ?
Igunādāna. "I dosaparityāga
inoksabhagiya mi vedhabhagiya Bamsārani vana anata Anbudhaksetravisuddhi upāyakausalen buddhakrtyapravartana
V. MŪRDH APRĀTĀSHISAMAYA
..
15, 16
p 24,1 .
XX-XXIX (p. 478)
linga, vivrddhi, niridhi, olttasamat hiti of
the four nirvedhabhāgiya 4 vipak-as in four pratipuk-as in the
cursant-and in the bhāvanāmärga VI. ANUPŪRVĪBASAMAYA
... 17a, 1 p 24,1 19 VIL EKAKŞAŅĀBHISAMBODIA . .. 17c, p 25,11
Svalhávika, dharVIII. DHARMAKTY RHISAN) makhya, sambhoBODIA CATURVIDHA.) sakay, n r .
p 25, 18 mānikakaya
xxix
19
p 29,1 13
20. 21
p 31, 1. 7.
THE FIRST ABHISAMAYA.
SARVĀKĀRAJNĀTĀ. (a) Cittotpáda (dinyatakurunāgarbha, pramdhi
prasthånasvabhāva) cittotpalapinbheila .. .. ..
bhūmis in ita concomitants similar to. which it is
included 1. chanda .. prthivi.
adlıkarmika. 2 ibaya kalvánusuvaina. 3 adhyabaya Suklapak-anava.
sambhäraliha. candia
mısangrhita
4 prayoga.. Jvalana
prathama bhūmipraveśapravogamărgit. sangrhita, adhimukti calyāpiatılacdha.
5 dānaparamita mahānidhana.. Ist hl 6. silap. .. ratnākara .. 2nd 7. k Antipă mahinava 314 8 viryapā vajra
4th. ,, 9. dhyānapä parvata .. 5th, 10. prajnápå mahābhaisa) 6th .. 11. upĀyakau k alyānamitra 7th...
SalapĀ 12 pranidhānapã, cintamani .. 8th. 13. balapà .. adlıtva
.9th. ., 14 jñānapĀ. . madhurasangiti 10th. ,, 15. abhijna .. mahârája 16. punyajāna. kosthāgi . sambhāta
pancabochi 17. bodhipaksa- nahāmárga ..
satt vabhūmisu dharma 18. Samathavi: JĀNA
visejamārva
sangrhita paśyană 19 dhāraniprati. prasravana ..
bhåna.
gocara I darśanabhāvanāmārga

Page #15

CONTENTS.
AAA.
I
ISP.
34, 1 3 p 37,1 13. p. 38, 1. 16.
p
1, 1 19.
AA. (buddhabhūmi.
praveśaprayo. 20 Charmolána ānandasábia ..
yamārga san.
grhita 21. ekayana .. madisrotah .. buddhabhūmil 22. dhurmakāya mahameghaIsangrhita
matalsheda as regarıls the last eight moments. (6) Avavada
| 22, 23. | pratipattyävavacat
lulkhe
samudaye 2 satyāvavaila . ..
odhe märge
Buddhu, lhar. 3 ratnatraya. » ..
ma, Sangha tasaktau. , 5. apansantan,, 6. pratipatsanparigrahe 7 pañcacaksur 8. abhijña 9. darśanamarga 10 hãVallam@L4. 20. Subdivisions of 3, < (sungharatna)
24, 25.
p 38, 1. 19
P 39, 1.2 p 39, 1. 10 p 39, 1 13 p 39,1 15, P 39, 1 18. p. 39, 122 p 40, 12 p 4,1 6 p 42, 1.8
::
11 graddhänn.
1-15 ksa- Page #16

OONTENTS.
AAA.
ASP.
AA. (c) Nirvedhabhāgiya
Alambanatah, ākā (mrdu - madh. Videsa .. ratah, hetutvāt, ya-adhımåtra-1 26, 27.
(samparigrahāt. (bhedena.
p. 43, 1. 24.
29, a,
p. 3, l. Il.
A caturvikalpasamyoga. I mrduna ūsmagatasya kulalamülasya
(a) ālambana (anitya, etc ) .. (6) åkera (anabhinivesa, etc.) .. (c) hetutva (d) sarnparigraha .
vidhi 2 malhyasya alamhana...
iniselha. ākära. 3 adhimätrasyu.
ålambana (prajwaptı) akära (avācyatā
p. 44, 1, 24. p. 45, 1 11 p. 48,1 16. p. 49, 1.3 p. 50, 1 6 p 50, 1 6, P51, 1 2
p
7,1 9.
p. 51,1 12 p 51,1 18.
29 c, d, 30, 31
p. 52,1 18
1). 8,1 3.
p 52, 1 18 p 53,1 12.
B. 1 mduno mūrdhugatsya kubalamūlasya.
(a) Ālambana. (rūpādāv apratisthānam)
(6) åkāra 2 madhyasya.
(a) Ālambana (animitta) (b) Ākāra (nrhyātmabahir.hārūpasya
dünyata) . 3 adhımātraaya.
(1) ālambana (nimittāsamiksana (2) akára. (sarvasyånupalambatah).
p 55,1 4.
P. 8
p 56, 1. 1
p. 56, 1 24 p 57,1 17.
p. 9, 1 13.
..
32, 33, a,
b
p. 10,1 10.
p 58,1 14 p. 59, 1. 10.
C. I mrdunah kyāntigatasya kusalamülasya.
(a) ālambana (rūpāılyasvabhāva)
(b) ākāra (tadabhāvasvabhāvatā) 2 madhyasya.
(a) ālambana (ajátı)
(b) akāra (Suddhi) 3 adhımátrasya.
(a) Alambana (animitta) .. (6) ākāra (asamnat.) ..
p. 59, 1. 19 p. 60, 1. 1.
p. 11, 1. 5.
p 60,1 13 P 61. 1..
p. 11
33 c, d,
34.
p 13,1 10.
p. 62,1 2
p 6:,1 6 p 62, 1 15.
P. 10.
D. 1 mduno gradharmagatakusalamülasya
(a) Ālambana (samadhi)...
(b) akāra (kāritra) 2 madhyasya.
(a) alambana (vyákrti) ..
(b) Ākāra (mananāksaya) .. 3 adhimátrasya. (a) Klambana (samādhir darbayıtum na
bakyate ..
(6) akăra (samĂdher avikalpanā) . summary of the four samādhis corresponding to the
four nirvedhabhāgiyas, as included in the adhrmukticaryābhūmi
p. 63,1 3.
p 13
p. 63.
I p. 64, 1. 10

Page #17

CONTENTS.
AAA.
I ASP.
p 65, 1 3,
p. 14, 1. 15.
Caturvikalpasamyoga.
1-2 Two GRİHYAVIKALPA. first grāhyavihalpa sarvavastvādhisthāna.
(a) avıdyĀvikalpa (6) rūpāciskandhavi. . (c) nămarūpåbhinivesavi. (d) antudvayasaktivi. (e) sanktesavyavadānājñānavi. (f) aryam&rgāpratisthānavi. (g) upalambhavi (h) ātmācivi...
() vifuddhyntrādācivi... second grāhyavikal pa pratipaksavu stvarlh 2sthāna
(a) răśyarthavı. (6) ápadvarárthavi (c) gotlärthavi (d) utpādārthavi. (e) sūnyatāvi. () paramitavi. (a) darsanamärgavi. (h) bhavanāmārgavị (1) asaksamärgavi
P 63,1 33 P 67, 1 24 p 66,1 6 p 66,1 15 p. 66, 1 17 p 66,1 20 p66, 1. 24 p. 67, 1 2. p 67, l. 7 p 67, I 11. p. 67, 1. 18.
p. 15, 1. 16.
p. 15, I. 17.
p. 16, 1. 2.
3-4. Two GRĀHAKAVIKALPA. 1 36 first grāhakavikalpa pulgalalravyādhisthāna
i p 68, 1. 8. (a) svatantrātmavikalpa .. (b) ekātmavi .. (c) käranätmavi (d) drastrādhyātmavı. .. (e) samklesädhärätmavi (f) varrágyádhárātmavi .. (q) darsanamārgādhārātmavi. (h) bhāvanāınārgadharatmavi.
(2) krtarthädhārātmavi .. second grāhakavikal pa prājñaplikapuruxādhisthāna
p. 68, 1. 19. (a) skandhaprajñaptıvıkalpa
p. 70, 1. 22. (6) āyatana »
» (c) dhấtu , (d) pratītyasamutpāda (e) vyavadāna U) darsanamārga (9) bhāvanāmārga (h) visesamārga
(1) aśaiksamārga Samparigraha :
| 37 | p 71, 1. 7 (d) pratipatter ädhära, (trayodaśavıdha) dharma. dhātusvabhāva
.. 38, 39, 40 p. 73, l. 11. (e) ālambana
41, 42. p. 75, 1 23. (a) kušala . (b) akušala .. (c) avyákrta.. (d) laukika .. (e) lokottara (1) sásrava .. (g) anásrava .. (h) samskrta (i) asamsksta (1) să dhārana (m) asādharana
p. 16. p. 17, 21.
::::::::::::

Page #18

CONTENTS.
AA.
ASP. 18, 10
43
(/) samuddlesa ..
Rarvasattvāgiatámahattva pruhāna
adhigama .. (g) pratipatti I wannäha pratpatti ..
dāna pamunitāyām, (sıx classes) ..
14,1 15
AAA p. 77,1 18p p 78,1 3 p. 78, I 7 p. 79,1 3 p 30,1 15p p 81, 1. 5 p 81,1 10 P81, 1 22 p81, 1.2 p 81,1 23 p 81,1 23 PSI, I 24
Silat
,
kvanti viryat dhyāna prajia
43, 46.
p 81,1 24 p 82, 1. 14
2 piasthanapratapattı ..
dhyanürūpynsamāpattı prasthāna satparamitapin' margapia caturapramūnapra'.. anupalambhuyogaprao tuunandulavisuddhipra' uddesupra Sadabhijñnprat Sai vākārajuntapra ..
47, 48,
PS3, ! 23
p 21,1 12
3 sainbirupatipattı - 17 sub-divisions Ikäruna.
dana 3. bila 4. kvanti
5 virya
Satparamita
P57, 11
p8.7, 121 PS.7, 122 p86, 1 17 PS, 17
adhimuktı. catyābhūmi prayogaming Ist bhūmi 2nd
6 dhyana 7. prajña 8. Samatha 9 vidarsana 10 yugamaudha 11 upayakausala
20 sūnyatās | adhvátinasū.
bahudhi 3 adhyat mabahırdha + Sūnyata 5 naha ( paramartha
7 samskrta S unskrta
9 atyanta 12. jñānn 10 anal al Agra
11 vikāra 12 prakrti 13. sarvadharina 1 1. laksana 1.5 upalambha 16. abhāvasvabhäva 17. bhāva 18. abhāva 19 svabhāva 20 parabhāva
3rd
5th
6th
,
p 89, 1 17
28th , oth ,
10th
buddhamärga
13. punya 14. märga 15. dharani 16. bhūmi
p. 93, 1. 10 p. 93, l. 11 p. 93, l. 15 p. 93, 1. 19

Page #19

CONTENTS.
1. AA
AAA
ASP.
(ten parıkarmas .. ... 49, 50, 51
1. āsaya 2. hitavastutva 3. satt csul samacıttata
+ tyāga 1st pramudita 3. Sevā mitränām
6. sad thai malambani 7. naukiamyacıtta 8 buddhakāvagatasneha 9 dharmasia delana 10 Satyavacuna eight pankan mas
52 P 95, I. 11 1 silu 2 krtajnatā
3, hvânti 2nd vimala
4. pramodya 5 mahākaruna 6 gaura 7 gurusu rusa
8 virya five pankamas
53,51 a, b p. 96, 1 I l utrptata siut
adahan naprakāvana 3rd prabhākari
3 buddhaksetrapausodhana + Samsárapaukheda
5 lajja ten pantharmas .
51 cd, p 96, 1 12 Isra akachuamaskāruvi 55
oku 2. alpercha
3 tusti 4th, arcismati /
#dhutasimlehhasevana J Siksåpantāga 6. kamasugupna Thirut Swahariradyagrahanata
9 ittasankoca
10 wapeksata (ten pankaumas consisting m 56, 57 p 96, 1 21
Org I hipravuajitah samvas
külamatsalya 3. magarādi
+ asakusalakarmapatha 5th, sudurjaya 5 frutādlyabhuāna
6. parāvujna 7 kusalakugalavipantābhini
vesa 8 satkävadısti 9 klcsábhimukhikarana 10. Siaprasamsă, paranındana twelve paukarmas
. 58, 59p 97, . 1: 1. dänaprapūrana 2. sila 3. ksamā ,
1. virya th, sarvabuddha
,
5. dhyāna dharmabhi
6 prajia , mukh.
7. érāvakasprháparivarjana 8. pratyekabuddha , 9. uttrāvacitta 10 yacito 'navalina 11 purvatyago 'durmanas 12 krso'pi nărthinah kseptā

Page #20

8
CONTENTS.
I
ASP.
7th, dūrangamā
AA. AAA. (twenty pankarmas
.. 60, 61, 62. p. 97, 1. 23. heya
upādeya 63, 64, 65,
66. 1 ātrnagrāha Sūnyata 2 sattva
animitta 3. jiva
apranihita 4. pudgala
tumandalavisuddhi 5. uccheda
karunā 6 sālvata
mananā 7 limitta
sarvadharmasamata 8. hotu
ekanayajñatā 9 skandha
anutpädañana 10. dhātu ,, nidhyānaksānti 11. āyatana ,, sarvadharmănăm
mahäyanopayamukhena prakā.
sana 12. tradhātuke pia. kalpanoccheda
tisthānagrāha 13 sakti
samnādrstiklesa
varjana 14 alinacıttati , Sanathanidhyaptı 15. buddhadrati ,
kausala 16 dharmadrsti , cittasya dantatā 17 sanghadrati , sarvatrāprati.
ghajnana 18 siladrati
abhinivesāstha
najbāna 19 sinyntävirodha yathestam sarvagrāha
buddhaksetraga.
mana 20 Sūnyatavivāla sarvatra Svātmagraha
bhāvadarsana
..
67, 68.
p. 99, 1 12.
8th, acala
(eight pankarmas ..
1 sarvasattvacıttajñāna 2 abhijñakridana 3 buddhaksetranispattı + buddhascvĀ 5 divyacaksusonispatti 6 jmaksetrapanbuddhi 7 máyopamāvasthāna 8. samcintyabhavādāna
69, 70.
p. 99, 1. 24.
9th, sādhumati
twelve parikarmas . 1 anantapranidhāna 2. devădirutajnána 3 ukHayupratibhana 4 uttamā garbhāvakrāntı 5. rājādhisthāna 6. ādityādıvamsa 7 jāti 8. janma 9. parivära 10. niskramana Il. bodhivrksa 12. buddhagunaparipūrana
10th, dharmameghā
..
.
71
p. 100, 1. 12.

Page #21

CONTENTS.
ASP.
AA. 72
AAA. p. 101, 1 4.
17 pratipakşasambhāra.
darśanamārge prahatavya
vipaksa
bhāvanāmārgo prahatavya. vipaksa
.)
Samvrti grāhya gráhaka'ārtha- granya grana
paramsatya
satya
prati
prati paksa
pratipaksa
prati. paksa
paksa
73, 74.
p
102, 1 11
p. 24.
sarvasattvāgrat-
ācittamahattva, il uddesanityāna prahanamahatt. 2 samatā
va, aclhigama. 3 sattvártha
mahattva + anābhoga » 4 niryāna. 5 atvanta pratipatti
6 prāpti ī savākārajñatā.
niryāna 18 mārga
.IAA.
1
ASP.
p 33, 1. 11.
THE SECOND ABHISAMAYA
AA. I
Ilnd. MĀRGAJÑATĀ
adhikara Ādhāra Visayapratımıyama vyāpti (ekayāna) svabhāva käritra 3
ŚRĀVAKAŅĀRGA. Catuhsatyākāra
( Holt vat | Nirvel - 7 virägã. | nilodha-|
duhkhatah kārankārau kārā dukkha
anātmatuh sāntatah
p. 116, 1 21 p. 117, 1 15 p 117, 1. 21 p 121, 1 14
p. 123,1 18.
p. 34, I. 19.
21
p. 124, 1. 15.
paratah, pralopadharmatah
calatah, prabhangurataḥ
bhayatah, upasargatah, upadravatah
rogatah gandatah
p. 124, I. 22.
samudaya salyatah
p. 125, 1 10.
an vatah nirätmatah. sāntatah. viviktatah. sunyānimittåpranıhitanabhisarm. skāratah.
nirocha

Page #22

10
märga
ūsma (rupadi rūpēdisvabhena sūny am) murdha (saivathanupalambhabhāvanā) ksanti (mit yanıtvanisedha)
asthanam m:
agradharma 4 pratipannaka | eight 4 phalastha bhumis 9th, bhumi (pratyekabuddha). 10th, buddhabhūmi.
PRATYEKABUDDHAMARGA.
Its diversity from the Jiana of the śravakas
grahvaprahana grahakāpiahana adhara
(märgatah nyavatah pratipattitah hairyanikatah.
mrvedhabhagiva (of the cause of the pratyoka buddhamanga)
(a) ūsmaga
(b) murdhaga (C) ksanti
(d) agradharma
duhkhe
(a) darsanamarga. 16 ksanas
dharmajñanaksanti dharmañana anvayañanaksanti anvayajina
samudayc
nurodhe
margo
BODHISATTVAMARGA.
Sasrava
dharmajñānaksanti dharmajñāna anvayajñanaksānti anvayajnana
dharmajñanaksanti dharmajñāna anvavajñānaksanti anvaуajñāna
dharmajuanaksanti dharmajñana. anvayajñanaksanti any ay ajñāna
nirvedhabhagiya
Bhavanamargasy a kantia (a) damanakantra (b) namana (c) klesanjaya (e) paropakramavisahyatva
(f) samyaksambodhi (g) pujyata
""
CONTENTS.
""
BHAVANAMARGA
(a adhimuktı. (6) parmamanā (c) anumodana
23
anasrava
::.:::::::::
(d) abhinirhāra.
(e) atyantaviśuddhi.
AA.
3 a, b, c 3 d 4 a, h
4 c, d 5
e
6, 7
8
9 a, b 9 c, d
10 a, b 10 e, d
11, 12, 13,
14. 15, 16
17
AAA. p 125,1 13
p 125, 1 25
p. 126, 1 12 p. 127,1 10 p 128, 1 1
p 138, I s. p. 141, 19
P 145, 1 2
p 148, I l p 148, 1 23
P 149,1 6
p 119,1 15
p 150, 1 13
p 154, 15
p 155,1 15
p 159, 1 9
p 162, 1 21.
p. 164, I I
p. 165, 13
p 166, 7
p 167, 15
p 167,1 19
p 169, I 24
p 170, 1 20
p. 171,1 5
p 172, 1 5
p 173, 1 5
p 174,1 5
p. 174, 19,
p 174, 1 11.
p 174,1 13
p 175,1 16
p 176, I 22.
p. 177, 1 23.
p 179, 1 18.
ASP.
p. 38, l. 7
p 1

Page #23

CONTENTS
AA.
AAA
ASP.
|
18, 19
1
57, 1 3.
P180, 1 8 P 182, 1 i P 181, 12 p 184,1 12 p 186, I. 1 186, 1 10 p 187, 1 15 p 187, 1 20 P 188,11
.
p. 68,1 3.
p18S, 1 7 PIN, 1 23 P 198,11
SASRAVABHAVANĀ. (a) adhimukti. (a) svārthādh.
(1) mrou-mrdu .. (-) mrdu-inadhya (3) mrdu adhumatra (+) mulhy a mrdu (5) madhya madhya (6) madhya-athinātra (7) adhimátia-mrdu (8) udhimatia-madhya
(9) adhimatta-adhimātra (6) Svaparārthadh.
(1) mrdu-nrdu (2) indu-inadhya .. (3) mrdu-adhimatia .. (1) madhya-mrdu .. (5) madhya-madhya .. (6) madhya-adhimătra (7) udhimätra-mrdu .. (8) adhimatia-inadhya
(9) adhimatra-adhimätra (c) Parārthadh.
(1) mrdu-mrdu (2) mrdı-madhya .. (3) mrdu-adhunatia.. (4) madhya-hurdu (5) madhya-madhyu. (6) madhya-uchimätra (7) adhimätia-mrdu (8) adhimatix-mıdhya (9) adhimitia-adhimatia
Stuti
p 200, 10 p 200, 1 21 p 201, 11
201,1 7 p 202,11
:
:::::::::
p 201,1 % p 92 P205, IL
208, 1 i p 204, S. p 204,1 13
211, 1 16
211, 120 p 211, ! 21 12,1 6
ip 102, 1 2. p 215,1 5 P 215, 120 p 216, I I.
217,1 4. p 217, 18
:
eis I
ns!
p 217,18 P 217, 1 11
Stobha
p 109, 19.
-
| 217,1 14 p 217, 1 18
p 217, 12: p 218,11 p219, 12 p 219, 1 19
--
Prasamsā
p. 116, 1. 1..
p 220, 1 11 p 220, 1 16. p 220, 1 21 p 221,1 %. p 221 7 p 221,1 23 p 222,1 + p 222, 1 6 p 222, 1. 9.

Page #24

CONTENTS.
AAI
ASP. p 134, l. 2.
p 223, 1 + p226, 19. p 230, 1. 6 p 237, 1 19 p 238, 1.4 p. 239,1 23 P 240,1 20 p. 242, 1 3. p. 242,1 16 p. 243,1 17 p 247,1 9
AA. (6) Parināmanā ..
.. 21, 22, 23 (1) vibesaparinaman (2) anupalambhäkärapa
tasyāhviparyäpalaksana .. (3) viviktapa. (4) buddhakubalanūlasvabhāvānusmrtipao (5) upāyakaugalapa'.. (6) animittapa (7) buddhānujñātapao (8) traidhātukaparyapannapa .
(9) mahāpunyodayapao (c) anumodan Ā
ANĀSRAVABHĀVANĀ. (a) abhinırháralaksana ..
svabhāva. sresthat& .. sarvadharmānabhısamsksti sarvadharmānupalambhenābhi .. samayāropanā
mahärthatä (6) atyanta visudelhi utpädahetu
26 a, b, c anutpādahetul
26 d, 27 atyantavisuddeh sāmányábhidhana
, visesábhidhāna 9 coupley of vipaksas and pratipaksas
(inrdu-mrdu-achiátrādhimĀtri, etc ).
p 250, I. 2. p 250, 12
252, 1 10 p 253,1 12 p. 253, 1. 19 p. 254, l. 21 p 256, 1 11. p. 256,11 p 258,18 p. 262, 1.1 p 263,1 10 p 263,1 20
p. 176, 1. 7.
28
THE THIRD ABHISAMAYA.
SARVAJÑATA
p. 189, 1. 18.
samsāranu vānāpratisthāna samyagāsannibhāva vipaksa pratipaksa sūksmagaktı Jinādıyı tasyn varjana gāmbhirya durbodhată vipaksapratipaksayor vibhäga..
tayoh prayoga .. (a) rūpādıprayoga (b) rūpádyanityādiprayoga (c) rūpādyaparıpūri (d) rūpāduparipari (e) rūpēdisvasanga () avikāra (9) akarts
(uddesadusk. (h) duşkara
3 prayogadusk.
(kārtradusk. (i) abandhya (7) prayoga (n) saptavidhakhyātijñāna Samatā DARSANAMARGA.
dharmajñánaksānti
dharmajñana pratisatyam
anvayajñánakşānti
Canvayajñāna viz., 4x4=16 ksanas
IIIrdp . 266, 1. 13 adhikara
p 266, 1 14 p. 267, 1 13 p. 268, l. 16
p 269, 1. 17 a, b.
p270,1 11 c, d. p 271, 1 6
a, b. p 272.1 13 6 c, d.
p 272, 1. 20.
p. 27:3, 1. 4. 8, 9, p 274,1 17 10, a, b
p. 274, 19. p 274, 1. 21. p. 274, 1. 22. p. 275, 1 1. p 275,18 p. 2757, 1. 16. p. 275,1 24 p 276, 1. 4 p. 276, 1. 23. p 277, 1. 5.
p. 277. 1. 13. [10 c, d. I p 278,1 8.
I
p. 280, 1. 1.
p. 201, 1. I.

Page #25

CONTENTS.
13
AAA.
I
ASP.
AA. 12, 13, 14, 15.
p 280, 1 10. P 280, 1 15 p 280, 1 20.
16 ksanas of sarvajäatä
(1) na nityam nānityam .. (2) apagataszévatocchedánta (3) visuddha .. () na niruddham na samklistam
vyavadātam (5)ākasasadrsa.. (6) sarvaklesopaklesanirupalıpta (7) nirmukta .. (8) avacaniya (9) aprapaniya .. (10) nopalambhakärana (11) visuddhi ..
(12) sarvavyädhyanutpäda märge aharmajñánaksanti..
(13) apĀyocchitti mārge dharmanana
(14) avikalpaktva märge 'nvayajñāvaksānti ..
(15) nimuttair asumsarga mārge 'nvayajnana ..
(16) sabdo jñānasyānutpatti sarvākārajnatopasamhāla .. mārgajiatopasamhāra sarvamatopasamhāra
p 280, 1. 22. p 280, 1, 24 p. 281, 1 1. p 281, 1 2. P 281, 1. 5. p 281, 1. 7. p 281, 1 8. P 281, 1. 10. p. 281, 1. 14 p. 281, 1 16. p 281,1 23 p 282, 1 2. p 282, 1. 11. p 282, 1 13. P 282, 1 16 p 282, 1 18 p 282, 1 19. p. 283. I 12. p. 283, 1 24. P 284,1 13.
THE FOURTH ABHISAMAYA.
SARVĀKRĀBHIYAMBODHA.
IVth, adhikara
P 285, l. 16. p. 204, 1. 10.
ity characteristics 27 sarvajnatākāias
laksana
(anitya duhkhasatyo
clulikha ") sunya Canatinan
akära asat anut pāda viveka anavamardaniya
p 286,1 3
p.205, 1 I.
samudaye
(hotu samudaya prabhava pratyaya
apat ākāba apravyāhāra angina
p. 286, 1 17.
nirodhe
p
287, 1 3
marge
p 287, 1. 12.
(nurodha
agamana Sänta
asamhārya pranita
akaya nihsarana
anutpatti mārga
akāraka nyaya
Ajánaka pratipatti
asankranti nairyanika avinaya nilsvabhāva svapna unutpanna
pratisrutko amruddha
pratibhāsa Ādiśānta
marici prakrtiparinirvrti māyā
sāsrave bhāvanā. mārge
p. 287, 1 21.
p. 288,1 3
anāsrave darsanamarge
sanklosa
asanklesa | vyavadāna avyavadana klesavasana anupalepa rūpādiprapanca | aprapanca svādhigamopal- amananā
ambha parıhāni
acala

Page #26

CONTENTS.
AA. I
AAA.
:
ASP.
Mārgajňatākāra.
hetu
•
.
.. phala.
samudaya
. márga clubkha .. nirodha
· márka "5
p 288, 21
16.
1 SAMUDAYA
p. 289. 1. 1.
pratipaksakāra Chanda . (1) virága Tāpa .. (2) asamutthāna trsnā . (3) Santa raga .. (1) arāga (vega .. (5) adveya moha . (6) amoha prabhava (7) nihklota (parikalpa) satkāyairsti (8) nihsattva
(a) hetu
2. MĀRCA.
p
290, 1. 4
(1) apramana, (2) antadvayānugama (3) asambhmna (4) apararsta (5) avikalpa (6) aprameya (7) asunga
3 DURKHA
p. 290, 1 24
(1) anitya (2) dubkha (3) Sūnya (1) anåtunan (5) alakyana
p 291, 1. 1. p 291, 12 p 291, 1 3 p 291, 1 5 p. 291, 1. 7.
p 291, 1 10.
+ NIRODHA 16 sūnyatās
3 nochākara 8 bantākāra I pranitakara 3 msarunākāra I abhāvasvabhāvata
Tori.
akāras of mārgajñatā. 36
4, 5.
p 292. ! 11p
207, 1. 1.
SARI TKĀRAJ NA'TĀKĀRA, (a) sarvajñatamā gableclena. (1) vastupatiksāmaga
. 4 ākāras (2) vyaĀyıkamāga
+ äkāras (3) samāchipaukumamāga . 4 ākāras (4) samyagabhamayaprayogikamárga
.. 5 ākāras (5) sarvathābhisamayasam lesa. MĀiya
5 äkäras (6) abhinayamalga
7 äkāras (7) visuhanairyanikamārga : 8 Ākāras
p. 292, 1 19 p 292, 20 p. 292, 1. 2+
p. 29:3, I I.
p 293,1 P 293, I 9 p 293,1 12.
TOTAL
.. 37 ākārag.

Page #27

(b) mārgajňatāmārgabhodena
(1) pratipaksamarga
(4) lokottaramāiga (5) prahanamarga (6) buddhatvamārga
(2) nirmanamarga
(3) drstadharmasukhaviharamārga ..
(c) sarvakaajñatākāra
(1) balakitas 10.
(2) vasarayakäras 4
(5) tathāgatakara 1
(6) svayambhvākāra 1 (7) buddhatvakara 1
(3) pratisamvidakaras 4
(4) ävenikabuddhadharmakāras 18
(prayoga)
prayoktr
TOTAL
TOTAL
(a) śravanadıbhajana
3 ākāras
(trivimoksamukha)
3 ākāras
5 ākāras
9 ākāras
4 ākāras
10 ǎkāras
PRAYOGA.
(1) rupadisvanavasthanaprayoga
(2) ayoga (3) gambhira
(4) duravagaha
""
""
(17) avikalpa
(18) phalaratnadāna (19) viśuddhi (20) avadhi
""
(5) apramāna
(6) krechracırabhisambodhaprayoga
(7) vyakaranalabha
(8) avınıvartaniya
39 ākāras.
(9) niryana
(10) nirantara
(11) äsannabhisambodhi
(12) ksiprabhisambodhaprayoga
(13) paramartha
(14) avrddhyaparıhanı
39
CONTENTS.
99
PRAYOGAGUNA
(15) dharmadhat madyamupalambhaprayoga (16) acity karasamiñanirodha
(1) marasaktivy aghata.
(2) buddhasamanvähärajñātatva (3) buddhapratyaksikarana (4) samyaksambodhyasannibhava
(5) maharthatadı
(6) deśanirupana
(7) sarvanasravadharmaparipuri (8) kathapurusatā
:::::
34 akaras.
(9) abhedyata
(10) asadharanakuśalamulotpattı (11) pratijñāyatharthyasampadana (12) udaraphalaparigraha
(13) sattvaithapratipattı.. (14) mityalabha
:::::::
""
99
99
""
::
:::::
::::
AA.
1711
6
8, 9, 10,
12 a,b.
AAA.
p. 293, 1 18.
p 294, 1 3.
p 294, 1 13
p 294, l. 16
p. 294, l. 18. p. 224, 1. 20
P 294, l. 22
P 294, 1 25
p 295,1 6
p. 295, 1 10.
p. 295, 1 13 p. 295, 1 22.
P 296, I 1. p 296, 1. 3
p. 297, I I p. 297, I 11
P 298,1 24.
p. 299, 15 p. 299,1 9 P 299, 1 13 P 299, l. 15
p 299, l. 19
p 300, l. 9 p 300, 1 21. p. 301, I 17 p 302,1 11 p 303, 1 1
p 303, 1 15.
p 303 1. 23
p 304, 1. 11
p 305,1 3
p 305,1 6
P 305, I 8
p 305, 113
p 305, 1 23
p. 306, 15 P 306, 1 s
p 307,1 21
p 308, 19
p 308,1 16.
p 308, 1 23
p. 309, 1 3
p. 309, 1 21
p 311, 1 4
p 311, 1 9
p 311, 1 19. p 312,1 9 p. 312, 1 14 p 313,1 12. p. 313, 1. 18. p 313, l. 22.
ASP
15
p 208, 1 2.
p. 211, 1. 8.
P 222, l. 1.

Page #28

16
CONTENTS.
ASP.
AA. 12 c,d.
.
prayogāntarāyakarā dogah Ist dasaka 2nd dasaka 3rd dasaka 4th dasaka one satka
AAA. | p. 316, 1. 1. p. 316, 1. 7. p. 318,1 14. p. 320,1 11. p 322,1 4 p 323,1 20
total 46
LAKŞAŅA. (a) (sarvajñatādvarena jñänalakşana.)
16
p. 253 1. 3.
tathāgatanırvrtijñana .. lokajñāna .. sarvasattvacıttacaritajñāna cittasamksepajdāna cittaviksepajñāna cittaksayākārajñāna sarāgádıcıttajñāna virāgādıcıttajñana vipulacittajñāna mahadgatacittajñāna apramānacittajñāna anidarsanacittajñāna adrśyacıttajñāna cittonmiñjitādijñāna tathatākārajñāna tathāgatasamākhyānu ..
p. 326, 1.22 p 332, 1 19 p. 333, 1. 3. p. 333, 1 11. p 333, 1. 16. p 333, 1 21. p 334,1 6. p 334,1 10 p 336,1 3 p 336, 1 11 p 336, 1 22 p 337,11 p. 338, 1 16 p. 339, 1 1. p. 339, 1. 23 p. 341, 1. 9
(1) maigajñatādhıkārona jñānalaksana
I p. 342, 1 1.
16
p. 273, 1. 1.
p 342, 1 5
Sūnyatājñāna aniinitta apranıhita anut pada anirodha asamklasa avyavadāna abhava svabhāva anisrita ákāgalakkana avikopana asamskära avikalpa prabheda alaksana
::::::::::::::::
p 312,1 6. p. 312,1 7. p 342, 1. 8. p. 342,1 12 p 342, 1 16 p 32, 1. 18 p 342, 1 2.2 p. 343,1 3.
(c) sarvākāradvĀrena jñānalaksana
.. 20, 21, 22
16
p 274, 1. 16.
sarvadharmopan rayajñāna destadharmasukhavihāra , sutkārajtána gurukära linโianณ์ Ինչw akrta barvatiaga. adrytārthadarsaka lokaśūnyatskāra
:::::::::
p. 343, I. 16. p 343, 1 19 p 343, 1. 20 p 343, 1. 20 p. 343,1 20 p 343, 1 20. p 344, 1. 6 p 314,1 8 p. 344, 1 19. p. 345, 1.3

Page #29

CONTENTS.
17
ΑΑ.
ASP.
.
.
lokasunyatāsūcakajñāna .. lokaśūnyatājáāpaka , .. acintya Sāntată lokanirodha samjñānırodha
.
AAA. p. 345, 1. 4 p 345, 1. 5. p. 345, 1. 11. p 345, l. 12. p 345, 1 13 p 345, 1 14.
::::::
.
.
VIŠEŞALAKŞAŅA.
p. 277, 1. 2.
16
24, a,b.
p 346, 1. 11.
(acintya .. duhkhasatya atulya . (in 4 kşunas) uprameya
asamkhyeya
samudayao
24, c,d 25 a.
25 a, b
nirodhao
(sarvaryapudgalasangraha purusavides&vedaniyatā asādhāranavišesa .. (kelprābhijatā (anyūnatāpūrnatā .. tivrapratipatti samudāgama alambana àdhāra .. såkalya samparigraha (anāsvāda
p 319,1 1 p 350, 1 6 p 350, 1 13 p. 350, 1. 20. p 350, 1.22 p. 352, 1. 1. p 352, 12 p. 353, 1 14 p. 354, 1 6 p 354, 1 13. p 355, 1 2 p 356, 1 1.
25 c,d. 26 a.
mărga'
KĀRITRALAKŞAŅA.
27, 28.
p 357, 1. 7.
p 293, 1. 8.
11
hita
sukha trana Sarana layana parāyana dvipa parināyaka . anābhoga phalasāksātkarana gati
p 357, 1 8 p 357, 1. 8. p 357, 1. 14. p. 357, 1 18. p. 357, 1 24 p. 338,1 4. p. 359, 11 p. 359, 1 21. p. 360, 1 6. p. 361, 1. 7. p. 361, 1. 19.
SVABHAVALAKŞAŅA.
29, 30, 31.
p. 362, 1 5.
p. 299, 1. 7.
16 klesavivokasvabhāva klesalingaviveka, klešanımıttavivıktasvabhāva vipaksapratipaksaviveka ,, duşkarasvabhāva aikāntika uddesa anupalambha .. anabhinivesa . ālambana sarvalokavipratyanika apratighāta . apada agati ajäti tathāgatānupalambha
::::::::::::::::
p 362, 1. 11. p 362, 1 12. p 362, 1. 13 p 362, 1. 14. p. 362, 1. 21. p. 363, 1. 6. p. 363, 1. 16. p. 363, 1. 21. p. 364, 1 8. p. 364, 1 21. p. 367, 1. 2. p 368,1 1. p. 368, 1. 4. p 368, 1. 15 p. 394, 1. 9. p. 394, 1. 13.

Page #30

18
ūsmagata ten äkāras murdhaga ksanti
agradharma
further subdivision
ūsmagata..
MOKSABHAGIYA.
NIRVEDHABHĀGİYA
ksanti
mrdu
murdhagata madhya
mrdu
madhya adhimatra
adhimātra
mrdu
agradharma madhya adhimatra
mrdu
madhya adhimātra
ūsmagata: 11 käras
rupadibhyo nivrttı Vicikitsaksaya astaksaṇaksaya
:::::
Avaivartikabodhisattvasangha
(a) nirvedhabhagiyaprayogamārgastha
maitrakayavanmanaskarma pañcanivaranasamvāṣa avidyadisarvanuśayahāna smrtisamprajñāna Sucipanbhogyacīvarad..
murdhagata: 6 akāras.
asitikrinikulasahasrasambhava
cittakautilya
dvadaśadhutagunasamādāna
svaparakusaladharmanıyojana sai vasattvavisayaparināmitadānādi gambhiradhai mākānksana
pararthanarakābhiläsa
ksantigata 2 ǎkāras.
pāramitāvipakşamātsaryādicittanutpāda aviruddhapiajñāparamitayogagamana
aparapranayana märätvävabodha
99
19
agradharmagata 1ākāras.
Total
20 ākāras.
(b) darśanamargastha
99
duhkhe dharmajñānaksänti
CONTENTS.
:::::
dharmajñāna anvayajñanaksanti anvaуajñāna
samudaye dharmajñānakṣānti
dharmajñāna anvayajñānakṣānti anvayajñāna
:::::::::
:::::
::
:::::::::
::::::
: : : . . : : :
AA.
32, 33, 34
35
36
37, ab. 37, ed.
38
40, 41, 42, 43, 44, 45
46-51.
AAA.
p. 395, 1. 21.
p. 401, 1. 6
p. 401, 1. 15.
p. 402, 1. 1.
p 402, 1 9. p. 402,1 16 p 402, 1. 22.
p. 402, 1 23.
p. 403, 1 3
p. 403, 1. 8.
p. 403, 1 12.
p. 405, 1 1.
p. 405, 1. 13. p 406, 1. 10. p 406,1 14 p. 406, 1. 20 p 407, 1 12. p. 407, 15
p. 407, 1 20.
p. 408, 1. 3.
p. 408, 1. 4.
p. 408, 1. 8. p. 408, 1. 15.
p. 408, 1 19. p 408, 1 22
p. 409, 1 8 p 409, 1. 16 p. 409, 1. 18.
p. 409, 1 22.
p 410, 1 2
p 410, 1. 12.
p. 411, 1. 20.
p 412, 1. 1.
p. 412, 1. 10. p. 412, 1. 17. p. 413, 1. 1.
p. 413, 1. 10. p. 413, 1 16.
p. 414, 1. 2. p. 414, l. 10.
ASP.
p. 312, 1. 1.
p. 321, 1. 6.
p. 323, 1. 3.
p. 331, 1. 6.

Page #31

CONTENTS.
19
AA.
ASP.
nirodhe dharmajñánakşānti » dharmajāna ..
anvayajñānaksanti » Anvayajñāna .. mārge charmajñānaksānti
dharmajñāna .. anvayañanaksanti anvayajnána ..
AAA. p. 414, 1. 23. p. 415, 1. 5. p. 415,1 13. p. +15, 1. 19. p. 416, 1. 12. p. 416, 1 23. P 417,1 17. p. 418,1. 4.
p. 342, 1. 2.
Total .. 16 ksanas. (c) bhāvanāmārgastha. (bhāvanấmārgasya gãmphirya) (tasya laksana) vikalpa
mārga( adhımātra
mrdu adhimātra mudhya mrdumadhya mrdu
(adhimātra adhimnātra
(mrdu madhya madhya | madhyamachya (mrolu
(achimätra (adhimātra
(mrdu mrdu_madhya adhimătra madhya ( mrdu
(adhımātra
p. 420, 1. 1 p 422, 1 15. p 424, 1. 12 p. 25, 1. 4. p 423, 1. 8. p 425, 1 12. p. 423, 1. 17. p. 423, 1, 21. p. 426, 1. 2. p. 126, 1. 6. p. 126, 1. 13. p. 427,1 2.
Total .. 9 prakāras. bodhi is transcendental...
p. 428, 1. 8.
55, 56, 57, 58.
59.
gāmbhirya..
(a) utpädagambhirya (6) nurodhagāmbhirya (c) tathatāgāmbhirya (d) jõeyagāmbhirya .. (e) jñanag ambhirya .. (1) caryāgāmbhirya .. (9) advayagāmbhirya
(h) pāyakausalagambhirya Sarosāranırvāṇasamatā ..
Buddhaksetravisudkhí
60.
61.
62, 63.
p. 134, 1. 19. p. 435, 1. 6. p. 136, 1. 13. p. 437,1 4. p. 437, 1. 14. p 437, l. 17 p. 438, 1 2. p. 438, 1. 9. p 439, 1. 9. p 445, 1. 12 p. 448,1 1. p. 448, I. 3. p. 449,1 2. p. 450, 1 5. p. 450, 1 12. p150, 1 18 p 451, 1 4 p. 151, 1. 10. p 451, 1 15. p. 451, 1. 20. p. 452, 1. 11. p. 453, I. 2.
upāyakaubala .. (tasya vişaya.)
(a) antarāyıkadharmasamatikramanopaya (6) apratisthitaviháropaya (c) pūrvapranidhānánuvrttyupāya (d) asādhäranopaya .. (e) asaktopaya U) anupalambhopaya (9) anınıttopaya (h) apranidhānopaya (1) lingopāya (1) aprannānavigayopaya
p. 370, 1. 1.
p
4.33, 1 19.
5th. Adhıkāra
THE FIFTH ABHISAMAYA.
MŪRDHA BHISAMAYA
NIRVEDHABHĀGİYA. tasya linga
Ist 2nd 3rd
p. 381, 1. 1
p. 453, 1. 21. 1 p 454,1 3.
p. 454, 1. 6.

Page #32

OONTENTS.
I ASP.
:::::
::::::
AAA. p. 454, 1. 7. p. 454, 1. 8 p. 454, 1 10 p. 454, 1. 14 p 454, 1 22
:
4th. 5th. 6th. 7th.
8th. (mārakarman) .. (a) nāmāpadešena.
mrdu madhya
adhimätra (b) vivekagunena.
mrdu madhya adhimătra
9th. 10th. ilth.
12th (6) vivrddhi
:::
:::
p 457,1 4 p 457, 1. 19. p. 457, 121
:::
p 459, 1 12 p 459, 1 17 p 459, 1 24 p 461, 1 1. p 462, 1 11 p 462, 1 17 p. 463, 1 6.
:::::
:.:::::::::::
1st
p 463, 1. 15
2nd
3rd 4th. 5th 7th. 8th. 9th. 10th Ilth. 12th [13th] 14th. 15th.
16th. (c) nırūdhi (d) cittasamsthiti
::::::::::
..:
p 464,1 12. p 46), 1 1. p 465,1 23 p 467, 11 p. 469, 1. 1. p. 469, l. 17 p 470, 1. 1. p. 471, l. 9. p. 171, 1 14 p. 471, 1. 17 p. 471, notes p. 472, 1 3 P472, 1 13
::::
: : .:.
::
cs *
p 475, 1. 3.
p. 436, 1. 9.
:
:
:
DARSANAMĀRGA. 1. gráhyavikalpa
(sakalapravrttipaksādhisthāna) 2. grāhyavikalpa
(nivrttipaksädhisthāna) 1. grāhakavıkalpa
(dravyasatpurusādhisthana) 2. grāhakavikalpa
(prajñaptıgadāryapudgalādhisthāna) Ist grāhyavikalpa (navadha)
p 475, 1. 12 p. 470, 1 2.
:
:
p. 176, 1. 10
:
lst 2nd
::
3rd
:
4th.
5th. 6th. 7th. 8th
9th. 2nd grāhyavikalpa (navadha)
Ist
::::::::::
::::::::
p 477,1 10 p 478, 1. 22 p. 479, 1 1. p. 479,1 3.
479,1 4. p. 479,1 8 p. 179, 1 10 p. 479, 1. 12 p. 479, 1. 14 p. 481, 1. 2. p. 481, 1. 7. p. 481, 1. 11.
.. 10, 11, 12
2nd
:::
3rd

Page #33

CONTENTS.
AA.
ASP.
4th.
5th. 6th.
ΑΑΑ. p 481, 1. 14. p. 181, 1 17. p 481, l. 22. p 482, 1. 4. p 482, 1. 8. p 482, 1. 10
7th. 8th.
9th Ist grāhakavikalpa (navadhā)
Ist 2nd 3rd
14.
4th.
5th. 6th.
p 183,1 19 p. 483, 1. 21. p. 484,1 1. p 184, l. 4. p. 484,1 1 p. 184, 1. 14 p. 484, 1. 18 p. 483, 1 14 p 185, 1 18
7th. 8th.
15, 16.
9th. 2nd grāhakavikalpa (navadhā)
Ist 2nd 3rd 4th. 5th.
...::::::::::::::::::::::::::::::::
p 486, I. 22 p 487, 1, 3 p 487, IS p. 487, 1 11 p 487,1 16 p 487, 1. 21 p. 488, 1. 1. p 188,1 8. p 488, 1. II.
6th.
7th. 8th.
9th.
Å
p 454, 1, 1.
18, 19.
kärana
Ist kārana-pratisthāpana 2nd kärana
3rd kārana mahābodhi .. ksayānutpädajñāna dharmānām avidyamanata meditation on reality summary of the darśanamārga meditation on the pratityasamutpāda
BHĀVANĀMĀRGA. avaskandhasamāpatti Ist grāhyavikalpa (navadhā)
20. 21. 22.
p 489,1 21. p 492, 1 + P 493, 1 5. p 494,1 10. p 496,1 12 p 498, I 18 p 499, 1. 18. P300, 1 1. P 502, 1 9 p. 502, 1 16 p 503, 1. 19 p 505, 11
23.
::
24, 25. 26, 27,
a, b,
p 405, 1. 2.
Ist ind 310 4th. 5th
6th
::::::::::
7th. Sth.
9th 2nd grāhyavikalpa (navadhā)
1st
27 c, d. 28, 29.
p 503, 1 + p505, 1 9. p. 503, . 1 p. 505, 1. 13 p 505, 1 16 p. 50.5, 1 19 p. 505, 1. 23 p. 506,1 4. p. 506, 1. 7. p 506, 1 23 p 506, 1 24 p 507,1 2. p 507, 1. 5 p 507,1 7 p. 507, 1. 10. p. 507, 1. 13 p. 507, l. 16 p. 507, 1. 18. p. 507,1 21. p. 508, 1. 16. p. 508, 1. 17. p. 508, 1. 22.
2nd 310 4th 5th.
:::::::::
6th.
7th Sth.
9th. Ist grāhakavikalpa (navadha)
Ist 2nd
30, 31.
:::

Page #34

22
3rd
4th.
5th.
6th.
7th
8th
9th.
2nd grahakavikalpa (navadha)
1st
2nd
3rd
4th.
5th.
6th.
7th.
8th. 9th
gunasampadah anantaryamarga
vipratipattayalı
1st
2nd 3rd
4th
5th
6th
7th
8th
9th.
}
::::
10th
11th.
12th
13th.
14th.
15th.
16th.
THE SIXTH ABHISAMAYA.
ANUPURVABHISAMAYA.
:::
EKAKŞANABHISAMBODHA.
THE SEVENTH ABHISAMAYA.
1 (a) svabhävikakaya (6) dharmakaya
(c) sambhogikakāya 32 laksanas. 84 anuvvañjana (d) nairmanıkakaya 27 kinds of kārtra paryesanakrama
Sarvadharmanairatmya
parindana
::::::::
Ist
2nd
3rd 4th.
THE EIGHTH ABHISAMAYA.
DHARMAKAYABHISAMBODHA.
..
CONTENTS.
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
::::::::
:::.::.
.::. :
AA.
32, 33, 34 p 510,1 12
p. 510, 1. 13
P 510, 1. 16.
p 510, 1 19.
p 510,1 21
p 510, 1. 24
p 511,1 3
p 511,1 5
p 511, 18
p 511,1 11 p. 512,1 10 p 512,1 25
35, 36. 37, 38, 39 a, b, c.
39, d. 40, 41, 42.
VI 1
VII.
1, 2.
ܪܬܐܪܘ ܘܘ
VIII. 1
2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. 10, 11.
12.
13-20.
21-32.
33.
34-40.
AAA. p. 509, 1 1.
p. 509, 1. 4. p 509, 1 8 p. 509, 1 13. p 509, 1. 17. p 509, 1 19.
IX. 1, 2.!
p 513,1 21
P 514,1 3
p 514, 1 6
p 514, 19
P 514, 12
p 514, 1 11
p 514, I 18
p 514, 1 22
p 514,1 25
p 515,1 5
P 515, 19
p. 515, 1 13
p 515, 17
p 515,1 21 P 516, 12
p 516,1 23
p. 517, 1, 16
p 517.1 23
p 518, I 15 p 518, 121 p 519, 1 8.
p 520, 21 p 5221, 1 13
p 525, 1 24.
p 525, 1 5
p 528, 1 11.
p 532, 1 5
p 532, 1 12
p. 535, 1. 1. p. 545, l. 1
ASP.
p. 478, l. 9.
p 479,1 22

Page #35

ALPHABETICAL INDEX OF THE kārikiis OF THE
ABHISAMAYALANKĀRA.
(Numbers refer to Pages )
। पालम्बन सर्वधर्माः, 76. चालम्बनं मर्वसत्त्वा, 401. चालम्बनं समुदेशः, 20. चालम्बनमभावः, 513. बालम्बन चाकारात्, ++. पालम्बममित्यादि, 52. चालम्बनोपपत्तौ, 516. चावेणिका मुनेः, 523. शासनबोधे, 307.
इति कारित्रवैपुल्य, 525. इति सेय, 284.
अक्षज्ञान, 99. अक्षयाकारतायां, 341. अग्रधर्मगत, 138. अचिन्त्यशान्तता, 345. चचिन्त्यातुल्यता, 357 अचिन्त्यादि, 346 चटप्तता अते, 96. अदृश्यचित्तज्ञाने, 341 अध्यात्मन्यता, 14.9 अधिमुक्निम्विधा, 213. चनाभोगम्, 362. अनाभोगमनामग, 524 चनावादश्च, 357 चनावाणां सर्वेषां, 518. चनिमित्त, 396. अनुगहो यो धर्माणां, 58. चनु पूर्वो गताः,531 अनुपायेन, 268. अनुत्पादक्षमा, 999 अनुत्यादन्त, 508. चपरप्रत्ययो, 278. पप्रमेये च सत्त्वार्थे, 534. चभिभ्वायतन, 522. घरघट्ट यथैकापि, 518 विकारो न, 278. अष्टाङ्गोपेत, 446. असंसर्गा, 283. समस्कार, 343. असनोऽनुपलम्भय, 453.
सदाकार, 288. चममत्वे च,512.
उदागममत्त्व, 102. उद्देशे षड्ख भिज्ञासु, 83. उद्देशे ममतायां, 115. उत्पादे च, 439. उपायानुपलम्भाभ्यां, 249.
जयामूर्दासु, 411.
एकद्वित्रिचतुः, 503. एकैकस्यैव दानादौ, 501. एको ग्राह्यविकल्पो, 506. एवं कृत्वा, 274.
करोति येन, 532. करौ सूलमृदू, 531. कामाप्तमवधौलत्य, 50:3. कायचेतो, 418. कारित्रमधिमुक्तिश्च, 22. कुस्तजात्योश्च, 100. केशा अपरषा, 532. कृताधिकारा, 297. कृते च वस्तुनो, 510. कृत्वा पुण्यबडवेन, 513.
थाकाराः मप्रयोगाच, 23. चात्मसत्त्वग्रहो, 98. चाधाराधेयता, 172. चायतश्लतण, 531.

Page #36

24
ALPHABETICAL INDEX.
मोशशेयधिमार्गस्य, 263. कोशलिगा, 395. क्षयानुत्पादयोः, 496. क्षान्लयस्तेष, 127. क्षान्तिज्ञानक्षपा, 411. क्षान्तिजाम क्षणः, 151. क्षिप्रज्ञान्यून, 357.
विविमोक्षमुख, 99. बिसाहसजमं, 513. वैधातुकाप्रपन्नच, 247. धातुके प्रतिष्ठान, 98.
गम्भौरो भावना, 422. गुरूणामनुयान, 528. गढी गुम्ल्फी, 531. ग्राहकः प्रथमः, 510. ग्राहकः प्रथमो, 486. प्राचार्थकम्पना, 147. पायो चेन्न तथा, 477.
दक्षिणावर्तता, 531. दया दामादिकं, 84. दानशीलक्षमा, 97. दानादिश्चमहकारः, 270. दानादौ षड्विधे, 82. दानेन प्रज्ञया, 517. दौर्धाङ्गलिायत, 527. दृष्टादिप्रतिषेधेम, 272. द्रव्यप्रज्ञप्ति, 71. द्रव्यप्रज्ञप्तिसत्मत्त्व, 477 द्वात्रिशल्लक्षणाशौति, 526. वैविध्यं ग्राह्यकल्पस्य, 67.
चक्राणहस्त, 527. चक्षःष पक्ष, 42. चतुर्णामार्यमत्य, 125. चतुःपक, 474. चिताकौटिल्य, 411. चिमानवलौनत्वादि 72. चित्तोत्यादः परमार्थाय, 31. चिनोत्पादोऽववादश्थ, 20. चित्तातुलन, 423.
धर्मज्ञान, 280. धर्मधातोरसम्भेदात्, 75. धर्मस्य देशना, 95. धर्माथं जीवित, 418 धर्मेष सर्वैः, 397. ध्यानारूप्येष, 83. ध्यामौकरपता, 22. ध्यामीकरणता भाभिः, 123.
जम्बदौपजनेयत्ता, 472. ज्ञानं पुण्यच्च, 84.
मथा कर्माप्यनुच्छिन्न, 533. तथागतस्य, 341. मथनानुपलम्भव, 395. तथतायां मुनेः, 341. नदप्रामाण्यतः, 307 नहाम्भौर्य,271. सनिमित्तानधिष्ठान, 61. नयोमिथः स्वभावत्व, 58. ताचाः स्निग्धाश्च, 531. तुल्याः प्रमाणेऽविरलाच, 528. त्यागः सेवा, 95. विधातुप्रनिपक्षत्वं, 265. त्रिविध स्मृत्यपस्थान, 523.
भवभूमौः, 100 नापनेयमतः, 499. नापरे न परे, 267. निर्वाणग्राह, 173. निर्वेधाङ्गान्यपादाय, 405. निरिः शडिरत्यन्त, 22. निवेशमं ससंक्लेश, 533. निषिहाभिनिवेशय, 395.
पगञ्जमहामार्ग, 33. मोपलम्भलत्, 283.
परप्रत्ययगामित्वे. 483. पराधारंच, 411. परिग्रहेण निर्मुक्त, 283. परिपाक गते, 525.

Page #37

ALPHABETICAL INDEX.
25
या सर्वज्ञतया, 1. याचितोऽनवस्नीमच, 97. यथाबोधिः, 430. यथोद्देशमनिर्याणे, 489. यस्य यस्यान, 528.
परिमाणानामा, 172. परोपदेगवेयी, 140. परैरनेयता, 411. पूर्वेण बोधिः, 434. पृष्ठतो गमने, 483. प्रकृतावनिरुद्धायां, 498. प्रणिधानानि, 100. प्रज्ञप्तेरविरोधेन, 148. प्रजया च भवे, 22. प्रज्ञापारमिताटभिः, 19. प्रतिपक्षोऽष्टधा, 102. प्रतिपत्तौ च, 42. प्रत्येक दर्शनाख्ये, 24. प्रयोगे त्रिष, 516. प्रष्टतौ च निष्टतो, 475. मनास्त्रयो, 43.
लक्षणं तत्पयोग, 56l. लक्षणे भावनायां च, 516. लक्ष्यते येन, 326. लभ्यते प्रथमा, 95. ललाटमपरिस्लान, 532. लिडं नस्य, 24.
फलश डिस, 263.
रूपं न नित्य, 283. रूपाद्यायव्ययौ, 52. रूपादिस्कन्ध, 126. रूपादिस्कन्धयन्यत्वे, 269. रूपादिष्वमवस्थानात्, 307. रूपादेरस्वभावत्व, 6l. रूपादेस्तन्निमित्त, 307. रूपादौ तदनित्यादौ, 278. रूपादिभ्यो निष्टत्त्याद्यैः, 405. रूपादिभ्यो निष्टत्तिश्च, 411. रूपादिसज्ञा, 418.
बुद्धमार्गे प्रकृत्यैव, 533 बुद्धसेवा, 258 बुद्धोपासन, 297. बयाद्यालम्बना, 397. बोधिपक्षाप्रमाणानि, 522. बोधिसत्त्वस्य मार्गे, 533. बोधी मन्दर्शना, 493.
भवशान्तिप्रपातित्वात्, 483. भावनेभावने चैव, 508. भूहेमचन्द्र, 33.
वध्यमोक्षसमादान, 528. वर्षत्यपि हि पर्जन्ये, 525. वस्तुज्ञान, 286. विपक्षप्रतिपक्षी, 23. विपर्यासप्रहाणे च, 534. विपाकधर्मतावस्था, 518. विविक्नो बाड़, 247. विशेषः परिणामः, 247. विषयस्त्रितयो हेतुः, 561. विषयोऽस्य, 453. विहारप्रतिषेधच, 418. व्यतिभेदापरिज्ञाने, 534.
मानं स्तम्भ, 97. माराणां शक्ति, 315. माराधिष्ठान, 261. मिथस्त्रिकस्य, 64. मृदुतौहणेन्दियौ, 43. मृदुमदादिको, 264. मृदौ तन्धी, 531. मृष्टान पूर्वते, 531. मूर्धाभिसमयस्त्रिधा, 24. मूर्धगं खपरा, 402. मैयादि, 172.
शमथस्य च, 99. शिक्षाया पपरित्याग, 96. शिष्यासाधारणत्वस्य, 74. शौल कृतज्ञता, 95.

Page #38

26
ALPHABETIOAL INDEX.
शत्रूषा यस्य, 141.
न्यमायां विवाद, 99. शून्यत्वे मामिमिले, 343. बायकस्यारणा, 524.
षोढाऽधिगमधर्मस्य, 74.
सोपे विस्तरे, 506. संस्तवं कुलमात्पर्य, 97. मरभूमिः, 99. सत्ता च नाम, 499. मत्तलोकस्य, 445. सत्त्वप्रज्ञप्तित तु, 512. सप्तत्रिशचतुः, 296. समक्रमत्व बुद्धत्व, 531. समता भवशान्योः, 23. सर्वज्ञतानां तिहणां, 512. मर्वनो दमन, 179. सर्वत्र एप्ति, 345 सर्वसत्त्वमनो, 99. सर्वसत्त्वाग्रता, 80. सर्वाः सर्वाभिसारण, 512. सर्वाकारज्ञतामार्ग, 6. सर्वाकारजतायां, 115. सर्वाकारथतस्रो, 522. सर्वाकारां विशुद्धि, 521. सकाराभिसम्बोधो, 19.
सर्वाकारां विशाहिं ये धर्माः, 523. सर्वानुशय, 411. स समाधि समापद्य, 502. सागवानाअवा, 77. सुवर्णवर्ण, 527. सुविभक्ताङ्गता, 531. खन्धादी, 418. स्तुतिः स्तोभ', 224. स्थाने गोत्रस्य, 489. स्थाने चाभिनिवेशे, 486. स्मृती चाधाय, 6. स्मृत्युपस्थान, 296. खधर्ममुप० 345. खप्न तदर्शिन, 519. खप्नान्तरेऽपि, 463. खनोपमत्वात्, 440. खप्नोपमेष धर्मेष, 519. खभावः श्रेष्ठता, 256. खय पापात्, 402. खय स्थितस्य, 173. स्वाभाविकः ससांभोगो, 26.
हानिहौ, 430. हित सुख, 362. होनो रसः, 527. हेतौ मार्गे, 292. | हौरपत्राप्य, 96.

Page #39

II.
ALPHABETICAL INDEX OF THE KĀRIKĀS QUOTED IN
THE ALOKA 1
singITIRRIGI, p 120 (Nag- 1 NIGH-H%, p 102 (Mahāyānaárjuna)
sūtrálańkāra, XIX, 59). que taaa, p 47
uwigtera, p 242 (Abhifaja afrua gå, p 66 (Ratnā. dharmakośa, III, 3a, h). vali, quoted in Prasannapada, granja e pare, pso, 193 (from p. 188)
Dinnāga) SELTŪ, p. 150
hehurata, p 14, 34 (from Dinya gwa , p 132.
nāga's PrajñāpāramitāpındārTriu, p 186 (Abhidharma- tha, verse 9).
kosa, III, 46) Q uaf, p 92 (Dharmakirti,
CRIMINH , P. 102 (Mahāyāna
sutrálankāra, XIX, 60) quoted in Sarvadarśanasan
sql fa GIG, P 49 (Mahāyānagraha)
sūtrālankára, XVIII, 70) aÀQUIR), p 37, 538 (Mahaya. nasūtrālankára, XIV, 18)
ANTI, p. 242 (Abhidharma434102, p. 77 (Madhyānta- koba, III, 2). vibhāga, I)
partage, p 152 TT: 783, 187 (Abhidharmakosa, III, 32)
qua AHIR), p 9, (Buddhag64 06, P. 1866.
bhūmiśāstra, Taisho, ed. XXVI, qutveifar, p 187 (Abhidharma
292, ep Sarvananda ad Amara. kosa, III 51)
kośa I, 1, 14) guany, p. 134
*M11, 14 (Mahāyānasītrā. G U , P 186 (quoted as if in lankāra, IV, 3, a, b) the Abhidharmakosa)
Thwrt wara, p 264 miklangrata, p 446
farget marad, p. 36 असलौनेन कायेन, 2 57 (quoted in कौतुकलाविशेषार्थ, p 13 Prasanna padá, p 520)
Haur 97, p 9.
Tatumai, p. 510. ramarela ħut, p. 121 (Mahāyānasūtrālankāra, XI, 54)
J WTHRU TOTIU, p. 29 (Bodhrcaryā
vatāru, 1, 16). grafa ofa YTHFT, p. 67 (in Bodhi
TIHTETIT, P 11. caryāvatāraţikā, p. 492) 9197 fagmit gei, p 51, 183 agulartagraj, p. 283.
1 The sources have been, whenever possible, indicated.

Page #40

20
ALPHABETICAL INDEX.
चतुर्दोपकरन्ध, p. 187 (quoted as if in | न तेषामस्ति निर्वाणं, p. 120 (NagārAbhidharmakosa).
juna). चतुझेपकचन्द्र, p 187 (Abhidharma- | म देशयापि येनेति, p. 557.
kosa, III, 75 ed., 76 a, b). न बुद्धः परिनिर्वाति, p. 132 (quoted धितोत्पादोऽधिमोक्ष, p. 33 (Mahāyāna- | also by Buston, p. 134 (Obersūtrālankāra, IV, 2).
miller) as being in Suvarnapra. जम्बदौपो हौसारख, p. 136 (Abhi
bhāsa).
नरकप्रेततिर्यचो, p. 242 (Abhidharma. dharmakosa, III, 53 c, d. 54 a,b)
kosa, III, 1). ज्ञानमम्भारसिहाथ, p. 43.
नाममात्रमिद मर्व, p. 50, 415 (cp.
Dinnāga’s Prajñāpāramitāमात्र मेराश्वतूरत्न, p 186 (as if in Abhi.
pindārtha, v. 50, a, b). dharmakosa).
नार्थशब्द विशेषस्य, p. 105 (op Tattva. नबादौ गोत्रमामात्, p. 29.
sangrahapañjikā, 306). नत्महस वौसाहस, p. 187 (Abhi-निकाय जीवित चात्र, p. 416. dharmakosa, III, 74 c, d)
नित्य सत्त्वममत्त्व वा, p 157 (Dharmaसत्सहस त्रिमाहस, p. 187 (as if in
kirti, quoted in Nyāya vārttikaAbhidharmakosa).
tatparya, p. 161). मथ्यमष्टसिसोपान, p. 150.
नि मते हि यद्रूप, p. 88. तस्मात्तबलतो, p 230.
निषेध्याभावतः, p bl. तस्माद्भतमभूत वा, p. 5. मदतपिणो भावा, p. 442.
पञ्चधर्माः म्वभावश्च, p. 89 (Lankavaतद्यानभाषणादेव, p. 14
___tara, p. 229). दान मिष्यतिकाङ्गस्य, p. 212 (Maha. | पञ्चादौनववैकल्य, p. 13.
yānasātrālankāra, XIX,28). | पत्रलेखादिविन्याम, p 47. देशानां चैत्य, p. 9.
परिजाय प्रहानाय, p 536. देशान्तरविनेयार्थ, p. 9.
परिज्ञातम्य केनेति, p. 144 (Nagarjuna). देहा विदेहा, p. 187 (Abhidharma- पार्श्वत्रयं तथैकस्य, p. 186 (Abhidhar
hoja, III, 56, c, d 57a, b). makosa, III, 54 ed, 55 a, b). धमधातुविनिमुक्ता, p. 104, 358, 437, | पजना लेखना, p. 186. 96, 509 (Mahāyānasutrala - |
पूरये बहधर्माणां, p. 49 (Mahāyānakara, XIII, 11, 12).
sūtrālankāra, XVIII, 69). धर्मतो बड़ा, p. 188 (cp. Prasanna
प्रक्रान्तार्थतिरस्कारो, p. 218 (Diiniga). padā, p. 448 and Bodhicaryā.
प्रमाणव्याहतत्वेन, p. 230. vatāratikā, p. 421).
प्रयोजनं सपिण्डार्थ, p. 18 (Vyakhyaधर्मश्रोतसि बडेभ्यो, p. 37 (Mahāyānasūtrālankāra, XIV, 3).
___yukti). ध्यानेऽभिज्ञाभिमिर, p. 37, 538 (Maha
प्रमिदमात्रस्य हि, p. 255. yānasūtrālankāra, XIV, 17).
प्रज्ञापारमिता ज्ञानं, p 153 (Dinnāga's
Prajã ã pẽamitā pindārtha) न कृपा मन्दतेदानों, p. 557.
quoted also in Subhāṣitasanम च मे निष्ठित, p. 557.
graha, p. 14).

Page #41

ALPHABETICAL INDEX.
29
बडो धर्मस्तथा सङ्घ, p. 10.
nāga's Prajñāpāramitāpindār. बोधिसत्त्वा हि सततं, p. 540 (Mahaya. tha, v. 55). nasūtrālaokāra, XXI, 3).
वाल्कलैः सगुणैः, p. 406. भावा मायन्ति. p.271.
विकल्पापाश्रयत्वे, p. 51. मनःप्रदोषः प्रकृतिप्रदुष्टे, p. 261 (Maha
विधान प्रतिषेध च, p. 50.
विधानं प्रतिषेध च साव, p. 61. yanasātrālaikāra, I, 21).
विमाऽरूप्यं तथा, p. 212 (Mahāyānaमदयेदशित, p. 407.
sūtrā lankāra, XIX, 29). महोत्सहा महारम्भा, p. 29 (Mahāyana
विवक्षापरतन्त्रत्वान्, न, p. 157. sutralaikira, IV, 1).
विविकाव्यतिरेकित्व, p. 25, 521 (quoted मायाकारो यथा, p. 236.
also by Triratnadāsa in his मेरोरूर्व, p. 187 (as if from Abhi- | dharmakosa).
commentary upon Dinnāga's मुसारगल्धैः, p. 184.
Prajnāpāramitāpindartha v. 1).
विस्मये च विवादे, p. 139. यः प्रतीत्यसमुत्पाद, p. 153, 218, 267, 340, 421, 436, 523 (quoted in
मुत्तम्यः शुभचिन्तावान्, p. 121. Bodhicaryāvatāratīkâ, p. 417).
स पेतुः सर्वदृष्टोमां, p. 144 (Nagarयथाधिमात्रक्षान्ति, (Abhidharmakosa)
juna). p. 403.
सहतेस्तथता, p. 262. यथा प्रज्ञप्तितो, p. 309.
सौतिकर्ता लोके, p. 18 (Dinnā ga's यथा यथार्थसम्पत्तिः, p. 136.
Prajñāpāramitāpındārtha, v. यदर्थक्रियासमर्थ, p. 547.
6).. यदा शशविशाणेन, p. 135 (Suvarna
संपूर्ण पुण्यमम्भारः, p. 43. prabhāsa).
सम्बन्धानुगुणोपाय, p. 3 (cfr. Tattvaयावत्ममार, p. 118.
___sangrahapanjikā, p. 2). योजनाष्ट, p. 187 (Abhidharma
सर्वत्रालम्बन बाह्य, p. 546 (Slokakosa).
vārttika, Chowkhamba ed., p. रक्षन्ति देवता, p. 312.
242, quoted also in Tattvasanरत्न सप्तविध, p. 184.
grahapañjikā, p. 559). रागद्वेषोभव, p. 144 (Nagarjuna).
सर्वे चैते, p. 187 (as from Abhi
dharmakośa). लक्षषोडशकोद्देध, p. 186 (Abhidharma
महोदयाचित्तवरस्य, p. 183. ___kosa, III, 45 , d).
सुदर्शनोऽश्वकर्ण, p. 186 (as from लक्ष्यलक्षणविनिर्मुन, p. 59.
___Abhidharmakosa). लन्ध बोधिद्दय, p. 120 (Nagarjuna).
खानोपमत्वात्, p. 440.
सूचं गेय व्याकरण, p. 35 (quoted also न्यता सर्वदृष्टौनां, p. 478 (ep. Bodhi
__by Buston-Obermiller, p. 31 as caryāvatāraţikā, p. 414).
taken from Sarottamā). शौलादपि वर, p. 546. अजवतां प्रष्टत्त्या, p. 18 (from Din- | हेतुमा यः समग्रेण, p. 303.

Page #42

III.
ĀCĀRYAS, SŪTRAS, SĀSTRAS. Ajātasatruśokanivedanastītra, 26., 83, 84, 93, 100, 125, 149, 153, Abhidharmasamuccaya, 184.
163, 164, 171, 277. Abhisamayālankāra, 26.
Pudgalavādin, 339. Abhisamayālarikārakārikā, 71, | Pūrņa Maitrāyaṇiputra, 81, 104. 73, 173.
Pārvācārya, 214, 251, 346. Avaivartikacakrasūtra, 43. Magadha, 215, 319. Astasāhasrikā, 14.
Madhyamaka, 177. Asanga, (ārya), 73, 81, 121, 198,
Madhyamika, 550, 554. 563.
Meghapaśasūtra, 225. Āgama, 103, 117, 138, 176.
Maitrayani, 81. Acārya, 140.
Maitreya (ārya), 73, 234, 235, 243, Acāryapādāh, 61.
561. Ananda, 13, 145, passim. Yogācāra, 203. Āryadeva, 124.
Ratnacudā (ārya), 150. Urubilva Kāsyapa, 162.
Ratnamegha, 65, 120. Kanāda, 310.
Rājagrha, 18. Kapphina, 162.
Larkāvatāra, 120, 271, 339. Gandavyūha, 28.
Śākyakula, 159. Cançıragomin, 179.
Śākyamuni, 123, 159 Campā, 319.
Sáriputra, 34, 35, 48. Cina, 310.
Áuddhodana, 210. Cunda, 222.
Śreņika, 55, 56. Trikutavihāra, 564.
Vasubandhu (ācārya), 72, 73, 124,
176, 369, 559. Dasabhūmaka, 26, 559.
Vārāṇasī, 252, 283. Digambara, 339.
Vijñā navādin, 218. Dinnāga (ācārya), 14, 18, 28, 80,
Vimuktisena (árya), 1, 54, 69, 77,
80, 89, 92, 164, 173, 278, 206, Dharmapāla, 564.
300, 345. Dharmodgata Bodhisattva, 537, Vimuktisena (bhadanta), 1, 56, 69. 542, etc.
Viśvāmitra, 159. Nāgārjuna (ārya), 120, 144, 177.
Vairocanabhadra, 563. Nirākārajñānavāda, 328.
Vyākhyā, 173. Nihsvabhāvavādin, 389.
Vyākhyāyukti, 18. Pañcavimsatiśāhasrikā, 14, 30, Sadāpraru dita, 26, 535, 557.
38, 40, 43, 45, 53, 55, 71, 82, Saddharmapundarikā, 57, 110.
218.

Page #43

ALPHABETICAL INDEX.
Sandhinirmocanasūtra, 314. Samantabhadracaryanirdeśasūtra, 26. Sākārajñānavāda, 329. Sankhya, 550, 553.
Sundarananda, 61, 162. Subhadra, 129, 133. Subhūti, 26, passim. Suvarṇaprabhasa, 135.
Haribhadra, 563.
31

Page #44

IV.
WORDS AND SUBJECTS.
| adhyātmarūpārūpasamjñin, 89, akathāpurusa, 277.
521. akartěprayoga, 275.
adhyātmaśūnyatā, 149. akrtã (prajñāpā°), 87.
adhyātmababirdhāšūnyatā, 89. akştajñatā, 343.
adhyāsaya, 31, 51, 182, 353 akulīna, 164.
anantată, 328. aksana (8), 15.
anantatā (rūpādinām), 155. agatisvabhāva, 368
ananta pāramită, 156. agratá, 78.
anantasattvadhātu, 157. agradharma, 63, 128, 149, 402. anapeksată, 96 angulmäla, 162.
anabhinirvrtti, 106 icalā (bhūmi), 99.
anabhinivesa, 45 cittatā, 47.
anabhiniveśádyākāra, 44. icintyajñana, 192, 345.
anabhisamskāra, 421. icintyā kārasa mjñānirodhapra- anabhısamskáraparinirvāyın, 43 yoga, 305
anabhisamskrta, 87. jātasvabhāva, 394
anābhraka, 201. ujánaka, 344
anavasthānaprayoga, 299 inu, 189
anavakārašūnyata, 90. itavi, 165
anavalinatā, 96. itimāna, 456.
anāgatiká, 247 atrptatā srute, 96
anāgāmin, 42 atyantaniryāņa, 103.
anābhogakāritra, 366. atyantaśūnyatā, 90
anābhoganiryāna, 103 adrsţārthadarśakajñāna, 344. anāśrava, 76. advaidhikāra, 143.
anāsvāda višesa, 356 advayatathată, 370.
anitya, 322 advayagāmbhirya, 438
anityākāra, 285 ff adhikaraņa, 169.
anityādivastvālambana, 44 adhicitta, 161.
anidarsanacittajñāna, 337. adhimukti, 353.
animittapariņāmanāmanaskāra, adhigamamahattva, 79.
240. adhiprajñā, 161.
animittopāya, 451. adhivacana, 37.
aniyatagotra, 117, 341. adhiúila, 161.
anıyatagotraka, 48. adhisthāna, 26
anisritajñāna, 342. adhvasamatājñāna, 267.
anuttara (prajñāpāramitā), 190.

Page #45

ALPHABETICAL INDEX.
33
anuttarā (bodhi), 181. anutpattikadharmaksānti, 394. anutpāda, 111 anutpādajñāna, 496, 498 anutpādāvyaya, 107 anupadhišeşanirvāṇadhātu, 128. anupalabdhi, 387. anupalambhadrsti, 152 anupalambhākāraparıņāmanā,
226. anupalambhayogaprasthāna, 83 anupalambhasvabhāva, 363. anupalambhopāya, 451. anupūrvasamăpatti, 502. anupūrvābhisamaya, 24 anumodakam (cittam), 233. anumodana, 21. anumodanā kāra, 233 anumodanāmanaskāra, 249 anusaya, 172 anusasani, 117. anrtavacana, 407 antarlvayasaktivikalpa, 66. antarakalpa, 491. antaradvipa, 187. antarābhavaparınırvāyın, 42 antardhāna, 168 antarhita, 86. anyūnā pūrnatáviścsa, 350 anvayajñāna, 150. anvayajñānaksanti, 150. apagata pādamraksana, 457. apadasvabhāva, 368 apara paryāyavedaniya, 166. aparapratyayaprayoga, 277. aparigrahabhāvanā, 364. aparimāņatā, 155 aparyantatā (rūpādinām), 266. aprakīrṇavacana, 171. apranidhānopāya, 451 apraņihita, 294, 421. apranıhıtasamadhi, 537
apratighätasvabhāva, 368. apratipatti, 124. apratipudgala, 463. apratisthitamānasa, 136. apramãnã (prajñāpāramit), 190. apramāņa (four), 164, 192. apramāṇacıttajñāna, 336. apramāņavisayopāya, 453. apramāņaprayoga, 299. apramāṇatā (rūpādinām), 155. apravyāhārya, 286 abhāvābhiniveśavikalpa, 484. abhāvašūnyatā, 91. abhāvasvabhāvasūnyatā, 91. abhijñā (six), 192. abhijñāvavāda, 39 abhidharma, 201 abhidhyā, 407. abhiniveśa, 45 abhinirvștti, 100 abhinirhāra, 250, 253 abhibh vāyatana, 521 abhimāna, 456. abhısamaya (five), 227, 365. abhisamayamarga, 293. abhisamayānupūrvi, 173 abhisamskāra, 254. abhisamskāravikalpa, 54. abhigamskāraparinirvāyin, 43. abhyūhya, 37 abhyavakāśa, 165 abhyavakāśika, 457. amananatā, 96. amanaskāra, 115 Amitābha, 119. ayogakşema, 323 ayogaprayoga, 299. araņā, 521. araṇāvihārin, 35 araṇāsamādhi, 47, 524 aranya, 165. ari (=klesa), 160

Page #46

34
ALPHABETICAL INDEX.
arūpiņaḥ (skandhāh), 66. | aśāśvata, 322. arūpyadhātu, 242.
aśāsticitta, 28. arūpyāvacaraklesa, 94
asesasaddharmālamhanaparyești, arūpyasamāpatti, 293
95. arthakriyākā ritva, 234.
aśubhakarma (three), 166. ardhapluta, 43
aśaikșa, 229, 439. arhant, 62.
asaikşamārga, 67. alaksanajñána, 343.
asaiksamārgaprajñaptivikalpa, alika, 390.
71. alpecchatā, 96.
asvakarņa, 186. avakirana, 90.
asaņskārajñāna, 342. avatāra, 164.
asamskệta, 76, 137. avadhiprayoga, 306
asamskýtašūnyatā, 90, avadhiranā, 28.
asaktatá, 76. avaragrasūnyatā, 90.
asaktav avavāda, 39. avayavi, 189
asanklesa, 288. avavāda (of ten kınds), 20, 37, asankhya, 156. 38, 42, 117.
asankhyeya, 159. a vavāda vişaya, 37.
asangajñāna, 343. avavādaniyasyānupalambha, 37.
asangabhāvanā, 364. avaskandasamāpattı, 502, 503.
asamjñaśamāpatti, 239. avácyatā, 52.
asama (prajñāpāramita), 190. avikāraprayoga, 275, 305
asamacaryā, 193. a vikalpajñāna, 342
aşamasama, 228, 347 a vikopanajñāna, 342.
asamasamā (mahā vidyā), 176, avikıta, 87.
191. aviksipta, 255.
asamasamacitta, 79, avidyāvikalpa, 65.
asambhavatva (bodheh), 398. avinivartaniya, 298, 474
asamamvāhārajñāna, 35. avinivartaniyaprayoga, 301.
asādhāraṇakusalamūlotpattigu. avipratisára, 95.
na, 312 avisthita, 51.
asāra, 481. avici, 259.
asura, 322 Āveņikadharma, 295, 522.
asthita, 51, 137. avěddhyaparihāriprayoga, 305.
asthira pratipatti, 124. avaivartikatva, 48. avaivartikabodhisattvasangha, 405.
ā-kāra, 93. avaivartikalaksaņa, 405, 411. ákāra, 53, 273, 285, 403. avaivartikalingopāya, 453.
ākāra (of rūpa, etc.), 280. avyāpādādicittatā, 95.
ākāra, 45. asabdadharmadesanā, 141. ākāra (of a Buddha), 162.

Page #47

ALPHABETICAL INDEX.
35
ākārasarvatā, 105. ākāśa, 360. ākāśalaksaņa, 342. ákruşta, 248. āgantuka, 157. ăcchandikatā, 216. &tman, 78, 106, 109 átmabhāva, 181. ātmābhinivesanirodha, 416. ātmādivikalpa, 60. ātmiya, 34. ātmotkarşa, 97. ādeyavākya, 171. ádhāra, 146. Ādhāra (pratipatteḥ), 20 ādhārādheyabhava, 154. adhāraviseșa, 354 ādhyātmikāyatana, 56. ānantarya (five), 259. ānantaryamārga, 177. ānantaryasamādhi, 64, 513. ānantaryapariccheda, 206. āniñjya, 185. ānimitta, 360, 121, 438. ānimittavimokşamukha, 293. ánimittasamadhi, 537. āpat, 170. āya (=vidhi), 50. āyavyaya, 50. āyata prajñaptivikalpa, 70. āyadvāravikalpa, 67. āyusmāņ, 13. āragana (=sevā), 99. āraṇasamādhi, 35. āranyaka, 457. ārambana, 230. ārambanānantatā, 155. ārūpyasamāpatti, 192, 294. āropitarūpa, 237. āryamărga prasthāna, 82. Áryamārga pratisthāna vikalpa,
66.
Āryasatya, 251. āla pitukamatā, 194-195. ālambana (mrdunah ksāntigata
sya kusalasya), 58. Álambana (madhyasya mūrdha.
gatasya k.), 55. ālambana (mrduno mūrdhagata
k), 52. alambana (mrdvagradharma
gatasya k.), 61. Ālambana (madhyasyāgra
dharmagatasya k.), 62. ālambana (ākārănurūpa), 53, 77,
92, 93. ālambana (adhimätrasyoșmaga
tasya kusalasya), 51. ālambana (adhimātrasya mūr
dhagatasya k.), 56. alambana (madhyasya ūşmagata
kusalasya), 50 Ālambana (mrduna uşmagata -
kusalasya), 14. ālambanavišeşa, 353. alambanasvabhāva, 364. ālambyalambakasamatājñāna,
39.
alokakāritra, 359. alokalabdhah Samādhih, 64. āvaraņa, 167. āvesika, 283. āsannābhisambodhaprayoga, 303. āsvādanopāya, 151. āśrayāsiddhadosa, 389. āśravaksayajñána, 228. āhārika, 163.
1.
Indriyavisayanigamanirodha,
415. indriyāsrayabhūtabhautikana
garanirodha, 415. indriyagrāmanirodha, 415.

Page #48

36
Īsādhara, 186.
uttrāsa, 71.
utpatha, 165.
I.
U.
Uccheda, 78. ujjanghala, 71.
utkalita (samārūḍha), 72, 174.
utkarsa, 491.
utpadagambhirya, 434. utpadarthavikalpa, 67.
utsäha, 95.
ALPHABETICAL INDEX.
udaraphalaparigrahaguna, 313. udgrahanabhajana, 297.
uddeśadeśana, 176.
uddeśaduskarată, 276. uddeśaniryānavikalpa, 487.
uddesanivṛttivikalpa, 481.
uddeśaprasthana, 83.
uddeśavacana, 175.
uddeśasvabhava, 363.
Üṣara, 471. ūṣma, 126.
unminja, 339.
upacaya, 149, 440, 441.
upadeśa, upadeśana, 139, 187.
upanaha, 171.
upanidhyayatı, 106. upanisat, 189.
upalambhavikalpa, 66. upalambhasunyatā, 91
upapadyavedaniya, 166. upapadya parinirvāyin, 42. upaya, 396.
upayakausala, 438, 448. upayakausalasambhāra, 89.
upaya pāramitā, 227, 310. upāsika, 229
upekşaka, 522
upekṣā, 76, 192 ubhayaśūnyata, 56
Ü.
ūṣmaga, 148. ūṣmagatavastha, 64. ūşmagata, 401.
E.
Ekaksaṇābhisambodha, 25, 560. ekatmavikalpa, 68. ekadheraṇa, 99.
ekayāna, 120 fl. ekalakṣaṇatva, 271, 272.
ekavicika, 42:
ekāśanika, 457.
0.
ojah praksipta, 203. osadhi, 414.
Ai.
Aikantikasvabhāva, 363. aikadhya, 229.
Au
Aurabhrika, 470. Ausadhi, 169
K
Kathapurusataguṇa, 311.
kalasūtra, 259.
kalaha, 416.
kalpita, 338.
kalpitabhiniveśanisedha, 545.
kalpitasvabhava, 536.
kalyaṇamitra, 71.
kalyanamitrā rāgaṇa, 94. karuņā, 192, 194.
karunasambhāra, 85.
karmasastrtvasampat, 161.
kasambakajāta, 259.
kadacitkatva, 157.
kamadeva, 164.
kāmadhātu, 242. kamavijugupsana, 96.

Page #49

ALPHABETICAL INDEX.
37
Kh.
G.
kāmāvacara, 201.
kşāntigata, 61. kāmāvacaraklesa, 94.
kşāntipāramitāsannāha, 81. kāya (bhagavato) prājñaptika, kşānti (of three kinds), 253. 556.
kşitiśestarājñimaraṇanivedano. kāyatraya, 25.
pāya, 71. kāyaparisuddhi, 60.
kşiprābhisambodhopāyakşiprābkāyasāksin, 143.
hijñatāviseza, 350. kāyādisarvākārasuddhi, 60 kāranakārıtra, 361. kāraṇātmavikalpa, 68.
kha:liraka, 186. kāritraduşkarati, 276.
khadga, 130. kāritravikalpaviveka, 475
khallaka, 2:22. kāritra (ilharmakāyasya), 532. kāryakāranabhava, 273, 285 ff.
gananā, 156. kāla, 310.
gatikāritra, 361. kilasa, 320.
gambhiraprayoga, 299. kilāsi, 320.
gambhirarūpa, 421. kilakilā, 283.
gambhiratā, 422. kulamātsarya, 97.
garbholika, 541.
gāmbhirya, 272. kūta, 251.
goņikā, 540. kubera, 116. kuru, 187.
gotrasāmarthya, 29. kusalacaryā, 193.
gotra, 74, 75. kusalamūlasamudānayana, 94.
gotrabheda, 75. krtajñată, 95.
gotrārthavikalpa, 67. kstajña, 121.
godāniya, 186. krochracirābhisambodhaprayoga,
gaurava, 95, 353. 300.
gupti, 167. krtarthādhārātmavikalpa, 68.
giddhi, 203-204. kaukstya (vipratisīritā), 50.
gļdhrakūta, 18, 136. klesa (16), 94.
grāma, 319. klesamarsana, 97.
grāhakavikalpa, 44. klesalingavivekasvabhāva, 362.
grāhakavikalpa, 142, 475, 476, klesavivekasvabhāva, 362.
483, 486, 508. klesanimittaviviktasvabhāva,
grāhakarvaya, 101. 362.
grāhyavikalpa, 44, 142, 475, 505, klesanirjayakāritra, 174. krodha, 171.
grāhyagrāhakavikalpa, 501. ksana, 493.
grāhyadvaya, 101. kşayajñāna, 498.
grāhyākāravijñapti, 489. ksayasamjñā, 441.
Ch. kşānti, 85, 128, 149, 353, 402. ghantā, 180.
506.

Page #50

38
ALPHABETICAL INDEX.
| jayoddesa, 80.
jiva, 78. jivitāntarāya, 175. jñāti, 200. jñāna, 92, 105. jinapāramita, 227. jñānasambhāra, 89, 366. jñānajñeyasamatā, 272. jñānasampat, 100. jñānāloka, 391, 392. jñeyagāmbhirya, 437. jõeyāvarana, 499. jñevāvaraņapratipaksa, 287.
T
Catasraḥ parsadas, 196. catura pramāṇābhinirharana, 94. catura pramāņaprasthāna, 83. caturvarnyavisuddhi, 164. catuhsatyākāra, 124. carana, 160. carati, 106. caritāvin, 305. caryā, 112. caryāgāmbhirya, 437. caryāpratıpanna, 474. căturmahádvipaka, 186. citta, 46, 346. cittam acittam, 46. cittakarmanyată, 37. cittáksayākārajñāna, 333 cittajñāna, 332. cittaparisuddhi, 60. cittaviksepajñāna, 333. cittasamsthiti, 473. cittasaņksepajñāna, 333. cittotpāda, 20, 29, 30, 31, 32. cittonmiñjitādjñāna, 339. citratva (viñānasya), 377. citrikāra, 205. cintāmayajñāna, 35, 148. cetana, 346, 442. caityabhūta, 179. cailondūka, 542.
Tattva, 59. tattvārthaikadeśapravista
samādhi, 64. tāttvikarūpa, 237. tathāgata, 62, 153, 181. tathāgata (pratityasamutpanna),
547. tathāgata (tāttvika), 547. tathāgata (svābhāvika), 547. tathāgatakāya, 206. tathāgatānupalambhasvabhāva,
393.
Ch.
Chanda, 289, 353. chandikā, 265. chinnavartman, 226.
tathāgatākārajñāna, 339. tathāgatatva, 207. tathata, 340, 369. tathatākāra, 295. tathatāprajñapanajñāna, 340. tathatāgāmbhirya, 436. tapana, 259. tārakopamakalpa, 491. Tārā, 193. tirvagyoni, 322. tirthya, 195. tlvrapratipattiviseșa, 352. tusti, 96. tūlapicu, 353. tyāga, 353.
J. Jagat, 132. janapada, 319. janayitritva, 332. Jambudvipa, 186. jalpa, 111.

Page #51

ALPHABETICAL INDEX.
39
trsņā, 289.
duḥkhe dharmajñānakņānti, 151, trāņa, 179.
154, 348, 412. trāyastrissátkāyika, 246.
duḥprajña, 241, 219. trimandalavisuddhi, 82, 198. dūrangamā (bhūmi), 98-99. trimandalavisuddhiprasthāna, 83. dệsyadarsakadarśana, 344. triyāna, 117.
dsstadharmasukhavihāramārga, trisarvajñatābhāvanā, 304.
294. trisahasramahāsā hasra, 188 drstadharme samah, 43. traicivaraka, 457.
deyadāyakapratigrāhakánu paltraidhātukāparyapannapariņāma. ambha, 81 nāmanaskāra, 242.
desanirūpaņaguņa, 309 tryadhvasunyatā, 103.
desanā, 139, 211, 429 desanādharma, 192
desanābhınırhāra, 429. dakşiniya, 128.
devaputramārabhanga, 160 dandin, 273.
dosa (prayogāntarāyākāra), 316. damanakāritra, 174.
daivamănuşivipat, 167. darśanamārgāvavāda, 40.
daivamānusam karman, 167. darsanmārgakşaņa, 281 ff.
daivika, 321 darśanamārgavikalpa, 67.
daivi vipat, 166 darśanaprahata vyaklesa, 94.
dravyaprajñaptisatpuruşa, 24 darśanabhūmi, 100.
drastrādyātmavikalpa, 68. dasakusalakarmapatha, 191.
dvicandra, 92, 389. dasākusala, 97.
dvipa, 186. dāna (vividha), 244, 253.
dvisāhasralokadhātu, 187. dāna (dharmasya), 96.
dveza, 109 dānasambhāra, 85. dāna pāramitā, 81.
Dharma, 181. durbodhatā (pr. pār.), 272, 273.
dharmakāya, 181, 205, 217, 429, duşkarakāraka, 363.
496, 522, 560. duşkaracaryā, 108.
dharmakāyaparinispatti, 206. duşkarasamjñā, 108.
dharmakāyābhisambodha, 520. duşkarasvabhāva, 362.
dharmacakra, 251, 252.
dharmacakrapravartana, 228. duşkuhaka, 202.
dharmacakramudrā, 14. duḥkhasatyākāra, 286.
dharmacarita, 185. duḥkha, 251, 291, 322.
dharmajñāna, 150 duḥkhanirodha, 251.
dharmajñānakṣānti, 150. duḥkhasamudaya, 251.
dharmatā, 112. duḥkhe anvayajñāna, 151. dharmato buddha, 188. dubkhe dharmajõāna, 151. dharmadesanā, 141, 149, 211 duḥkhe anvayajñānaksānti, 151. | dharmadūşaka, 259
Dh.

Page #52

ALPHA BETICAL INDEX.
dharmadaisikatva, 160. dharmanidhyānaksānti, 348. dharmadhātu, 421. dharmabhāņaka, 211. dharmameghā (bhūmi), 100, 112. dharmasrotaḥsamādhi, 538. dharmasamatā, 98, 99. dharmādharmādyanupalambha
prayoga, 305 dharmīnusārin, 56. dhātu, 138 dhātuprajñaptivikalpa, 70. dhārayita vya, 48. (hāranssambhāra, 93. dhārmakāthika, 175 dhārmasrāvanika, 142 dhivara, 470. dhūtaguna, 409 dhūtasan leh hasevana, 96. dhyāna, 191, 253, 294. dhvănapāramitā, 310, 461 dhyanā rūpyasa māpattivyavas
thānaprasthāna, 82
niyata, 129, 229. niyatagotra, 75, 129, 145. niyata vedaniyakarma, 178. niyatılābhaguņa, 313. nirantaraprayoga, 302. niro Ihasatye ākāra, 287. nirākāra (jñāna), 38, 205. nirūdhi, 473. nirodhagāmbhirya, 435. niroolha, 60, 165, 166, 167 nirodhadharmin, 435 nirdeśadesanā, 176. nirodhākāra, 125. nirodhe dharmajñānaksāntı, 414. nirmāņamārga, 294 nirmita puspa, 146
[479. nirmānānvayakartşvikalpāpoha, niryāņa, 102. niryāņapratipattı, 81, 102. niryānaprayoga, 302. niryānavikalpa, 482. nirvit. 96 nirvidākāra, 125 nirvāṇa, 57, 128, 1-14, 421. mirvedhabhāgiya, 20, 57, 173. nivrtıpakşādhisthānagrāhyavi
kalpa, 475, 481. nişedha, 51. nisyanda phala, 182, 255. nivesikā, 283. nihsattva, 289. nitisvabhāva, 385 ff. nītārtha and neyārtha, 121. netri, 185. noilghatitajña, 320. nrtya, 188. nairmānika, 25, 26. naişadyika, 457. nyūnatadhigamavikalpa, 481.
nagara, 319 namanahāritra, 174. nānānaya, 121 nāman, 254 nāmakāya, 495. nāmarūpavikalpa, 66. nāmatika, 457 nāraka, 32:2 nāśa, 107. nāśita, 86 nikāyagrantha, 260 nikāyabhiksu, 364. nityasyārthakriyāviraha, 147. nityā kāra, 285. nimiñja, 339. nimitta, 55, 405 nimindhara, 186.
P. Paksapratipakşavikalpāpoha, 479.

Page #53

ALPHABETICAL INDEX.
pakṣin, 395. pañcacakşu, 39. pañcacaksuravavāda, 39. pañcadaśaksaņa, 150, 151. patralekhādivinyāsa, 46. padakāya, 495. padārtha, 57. paratantra, 338. paratanträbhiniveganisedha, 546 parapratyayaga mitvavikalpa,
481. parabhāvaśūnyatā, 92. paramirtha, 251, 386. paramārthaśūnyatā, 90. paramārthaprayoga, 304. parāyana, 179. parāyanakārtra, 358 parāvajñā, 97. parikarmabhūtadharma, 94 păriņāma, 155, 236. pariņāmanā, 21 parināmanākriyā, 210. parināmanāmanaskāra, 225, 246. parināmaviparyāsa, 232 parināyakakaritra, 359. parinirvāna, 130 ff. parinispanna, 338. parinis pannābhiniveśanisedha,
546. parittībha. 248. parityāga, 76. paribhāsita, 248. parisişthajñāna, 560. parindanā, 560. parusa vacana, 407. paropakrama, 175. paryanuyoga, 47. paryavāptavya, 48. paryāyadesanā, 175. paryeşanakrama, 535. parşat (mahāśrāvakānām), 14. palaganda, 318.
paścātkhalubhaktika. pāmśukulika, 457. pā padeśanā, 458. pāpamitra, 71. pāramārthikasamjñā, 240. pāramárthikadharma, 106. pâramitā, 6, 10, 227. pÃramit (mukhy%), 167. pāramitārthavikalpa, 67. pāramitā sarvadharmānisritā,
113, 114. piśuna vacana, 107. punya, 237. punyakriyāvastu, 233. punyajñā nasambhāra, 182 punyasambhāra, 93, 366. pudgala, 13, 78, 97, punaruktadosa, 70, 80. purusākāra, 36. purusadamyashrathi, 161. purusa visezavedlaniyavisesa, 944. pūjyatākāritra, 177. pūrvaksanajñāna, 205. pūrvānta, 155. paiņdapātika, 457. prthagjana, 65. prthagjanadharma, 1115. prakarsaparyantādhigama, 453. prakāsyate, 159. prakrtiviviktatā, 271. prakrtiśūnyatā, 91, 415. prakrtisthagotra, 75. pranidhāna, 29. pra nidhāna pāramitā. 227. pranidhijñāna, 522. pranidhipāramitā, 310. prajñapti, 51, 69, 148, 257. prajñaptimātra, 51. prajñā pāramitā (is not abhāva),
2, 58. prajñāpāramita, 227. [171. prajñā pāramitā(-doşa pratipakşa),

Page #54

42
ALPHABETICAL INDEX.
prajnắparamita, 39, 59.
pratityasamutpādākāra, 295. prajiāpāramita (niruttara), 190. pratyakşa, 177. prajñāpāramitā (jñānam adva. pratyaya, 394. yam), 153.
pratyekabuddha, 128, 138. prajñāpāramitālambana, 28, 41. pratyeka buddhamärga, 141. prajñāpāramitā-a parisrānti, 41. pratyeşaka, 145. prajñāpāramitapratipatti, 41. prathamaphalapratipannaka, 42. prajñāpāramitāvihāra, 113. prathamayānasamprasthita, 474. prajiāpāramitsiksẽ, 184. prabhākari (bhūmi), 96. praj7á pāramitāoraya, 41.
prabhāvyate, 159. prajnã pāramitāpastaka lãna, prabhedajñāna, 342. 220 fi.
pramāņa (three), 27, 168. prajñāpāramitāsamatã, 81. pramuditā (bhūmi), 94, 95, 399. prajñāsambhāra, 85.
prayoga, 261, 277. prajñā prahina, 219.
pra vivikta, 457. pratápa, 259.
pravyāhāra, 139. prajñácaksuh, 253.
prasāda, 182, 312, 354. pratikarmavibhāga, 329.
prasthāna, 82. pratiksepa, 298.
prasthānapratipatti, 80, 82. pratijñāyathārthasampādanagu. prasthitipratipatti, 20. ņa, 312.
prahāṇamahattva, 78. pratijñārthanışpatti, 95.
prahānamārga, 294. pratipaksa (of four kinds), 24, prahāṇasampat, 160. 45, 101.
prādesikakāritravikalpa, 482. pratipaksasambhāra, 101.
prādesikaśūnyatā, 144. pratipattisāra, 208.
prādurbhāva, 159. pratipattạbalasampat, 160.
prāpti, 110, 111. pratipattyavavāda, 38.
prārthanā, 30. pratipattivaikalyavikalpa, 481. priti, 55, 312. pratipannaka, 128.
preta, 322. pratibandha, 381.
prema, 354. pratibandhābhāva, 392.
pluta, 43. pratibhāna, 27, 111.
Ph. pratibhātu, 78. prativarņikā (prajñāpāramita), | phalaratnadānaprayoga, 305. 218.
phalavisuddhi, 263. pratisandhikṣaṇa, 497. pratişedha, 50. pratipādanānupūrvi, 75.
bala, 228. pratityasamutpāda, 153, 218,497.
balakāya (caturanga), 196. pratītyasamutpāda dharmatā, 58.
balapāramitā, 227. pratityasamutpāda prajñaptivika- balākāra, 299 ff. Ipa, 70.
bahirdhāšūnyatā, 56, 89.
B.

Page #55

bāla, 65, 392. bahyavitaraga, 161. bāhyāyatana, 56.
bāhyārtha, 498.
Buddha, 28, 100, 162, 181, 205. buddhakārākā dharmaḥ, 110.
bhāvānus.
buddhakusalamulasva mrtipariņamana manaskāra,
228.
buddhakrtya, 243.
buddhaksetra, 445
buddhayana, 399.
buddhatvākāra, 296
ALPHABETICAL INDEX.
buddhakṣetrasamsuddhi, 60, 96.
buddhatva, 106.
buddhatvadisikṣā, 148.
buddhatvadhigama, 558.
buddhatvamarga, 294.
buddhapratyakṣikaraṇaguna,
308.
buddhanubhava, 36.
buddhānujñātaparināmanāmana
skāra, 242.
bodhisattvadharma, 110.
bodhisattvaprativarṇika, 460.
bodhisattvamandala, 460.
bodhisattvaparyantatā, 104. bṛhatphala, 201.
brahma, 258.
brahmakayika, 201.
bhavagra parama, 43. bhavabhava.
Bh.
Bhandana, 416. bhagnapṛṣṭhibhavati, 40. bhadrakalpa, 491. bhava, 78.
bhavabhiniveśavikalpa, 484. bhajanaloka, 328.
bhava, 107.
bhavaśūnyata, 91. bhāvābhāva, 398 ff bhavana marga, 21, 94, 174, 179, 264, 422, 429, 430, 431, 502. bhāvanāmārga (anasrava), 250
bhāvanāmārgaprakārabheda,
424.
bhāvanāmārgajñāna, 148 bhāvanāmārgaprajñaptivikalpa,
bodhi, 431.
bodhisatta, 19, 29, 79, 204.
bodhidvaya, 119.
bodhimanda, 178.
bhrātrsamjñā, 109
bodhisattva, 27, 37, 73, 74, 76, bhrāntam jñānam, 381.
104.
bhrāntatva, 235.
bhrāntam vijñānam, 207. bhrānti, 231.
43
67, 71.
bhāvanāmārgavikalpa, 67. bhāvanāmārgastha vaivartikala
ksana, 420
bhāvanāmārgāvavāda, 40. bhāvanāmārgadhāratmavikalpa,
68. bhūtakoți, 302.
bhūmi, 97, 558.
bhumi (eight), 48. bhūmisambhāra, 93.
bheṣaja, 414.
M.
manana pattisthāna, 458, 459. manaskāra, 113
manas, 171.
manaḥprasāda, 241.
manuşya, 16
marana, 164.
mahati kṛpā, 95. mahati, 140.
mahatta, 154.
mahadgatacittajñāna, 336.

Page #56

44
ALPHABETICAL INDEX.
mahallaka, 355 mahākarunā, 132, 473. mahākaruņāprayoga, 109. mahānimitta (eighteen), 393. mahāpunyodaya parināmanāman
askāra, 243. mahaujaska, 203. mahaparinirvana, 245. mahābo:lhi, 489, 194. mahamantrin, 194. mahāmātraka, 194. mahāyāna, 82, 102, 304. mahāyānam abuddhavacanam,
260. maha yānalharmasaigraha, 94. mahārarurava, 259. mahárthatāguna, 309. mahāvākya, 138. mahāvidyā, 176, 190. mahāšūnyatā, 90. mahāsattva, 27, 78, 83, 225. maheśakhya, 208. mānava, 159. mātā, 153. mātuh pūjā, 181. mātuh śravana, 197, 240. mātrādisamjñā, 108. māna, 97, 456. mānusi vipat, 166. mānātimāna, 456. māyā, 143. māyākāra, 230. māyāpurusa, 59. māyopamās sattvāh, 113. māyopamatva, 207. māra (Devaputra), 164, 196, 306. mārakarma, 457, 459. mārakāyika, 164. māradosa, 72. mārasaktivyāghāta, 307. . mārādhisthita, 475. mārga, 169-172, 290, 221.
mārgasatye 'ākāra, 287. mārge 'nvayajñānaksānti, 417. mārge dharmajñānaksānti, 416. mārgajñatākāra, 288. mārgajñatā, 21, 22, 141. mārgajñatāvisuddhi, 263. mārgākāra, 125. märgivadhāranavikalpa, 187. mārsa, 190. mitavacana, 171, 107. mithyājñāna, 113. mithyāmāna, 456. middha, 248. mukti, 69, 70, 180. muditā, 192 muhurta, 193. mūrdha, 126. mīrdhābhisamaya, 24, 429, 560. murdhagata, 58. mūrdhaga, 149, 4021. mürdhāvasthā, 64. mūlāpatti, 459. mrduvacana, 171. mrdūsmālam bana, 45. moksabhāgiya, 345, 346. meru, 186, 187. maitri, 142, 164, 172, 195. maitreyasamādhi, 225. maitreya (coming Buddha), 225, 279.
Y.
yaksaruta, 138. yathābhūtasamjñin, 240. yathāvastusabdaprayoga, 158. yuganaddhasambhāra, 80. yugandhara, 186. yoga, (=samadhi), 49. yogam, 49. yogijñāna, 177. yogin, 392. yogipratyaksa, 392.

Page #57

ALPHABETICAL INDEX.
45
| lokaśūnyatājñāpa kajñāna, 345.
lokavit, 161. lokávalokana, 161. lokottara, 76. lokottara márga, 294. lola, 470. laukika, 76.
Ś.
R. raksā, 107. rakņā varanaguptayaḥ, 170. rana, (=klesa), 47. ratnatrayāvavāda, 39. rāga, 231, 289. rāśi, 77, 91, rāśyarthavikalpa, 67. rāstra, 319. ruta, 138. rupa, 52, 53, 58. rūpakāya, 144, 181, 207. rūpanā, 45. rūpadhātu, 242 rūpanımitta, 60. rūpăditathatā, 153, 421. rūpādiprayoga, 274. rūpādinivrttı, 405. rūpādiviśuddhi, 263. rūpādisv asangaprayoga, 275. rūpādıśūnyatā, 126. rūpādiskandhavikalpa, 65. rūpānityata, 219. rūpādyanityatādiprayoga, 274. rūpāparyantatā, 104. rūpāvacara, 201 raurava, 259.
Sakra, 116, 131, 190, 195, 366,
and passim. sanda, 164. sabda, 50. sarana, 179. saranakāritra, 357. sarira, 280. śāradya, 36, 200. śāśvata, 78. śāśvatocchedāntadvaya, 66. śāstā devānām manusyänām ca,
102. sastrtvasampat, 160. śiksana, 38. sikṣā, 101 śiksāyā aparityāga, 96. śikṣitavya, 48. sivikā, 320, siksitukāma, 18. sila, 9.5 silapatraka, 181 sila pāramitāsannāha, 81. silasambhāra, 85. śuddhi, 77. śubhāśubha, 294. sūnya, 127 śūnyatā, 87, 159, 166, 189, 291. śūnyatāgāra, 105. sūnyatālambana, 93. śūnyatīvirodha, 98, 99. sünyatārthavikalpa, 67.
sūnyatašūnyatā, 90. I sūnyatāvimokşamukha, 293.
laksana, 59. laksanaśūnyatā, 91. lakşya, 59. laksyalakṣaṇasamsthiti, 59. langa, 470. layana, 179. lalla, 470. lava, 493. linga, 405. lokajñāna, 332. lokanirodhajñāna, 315. lokapāla, 159. lokaśūnyatā kārajñāna, 345. okaśūnyatāsūcakajñāna, 345.

Page #58

46
ALPHABETICAL INDEX.
sūnyatásamādhi, 530. sobhana, 161. sodaşakşaņa, (darsanamárge),
150, 151 saikga, 161, 225. saiksya 7, 8, 25, 39. sraddha, 397. sraddhānusārin, 56 śravanabhājana, 297. srāvika, 118, 138. śrāvakapitaka, 49. śrāvakabhūmi, 100, 128. śrāvanika, 321, 322. śrípattabandha, 179. śrutamayajñāna, 35, 148. śrestágratá, 225. śrota-āpattiphala, 220. śrota-āpanna, 42.
V.
vajrakila, 188. vajrapāņi, 414. vaktstvasam psat, 160. vanāsā, (Tıb. nags gnas), 96. vartamāna, 332. vastudharma, 142. vastupariksāmārga, 292 vastubhāga, 235. vastusarvatā, 105. vastūpalambha, 101. vastvākāra, 224. vasitā, 10. vikalpa, 147. vikalpitarūpa, 53. vigatarā gacittajñāna, 334. viksepa, 140. vicāra, (of prajñāp.), 27. vicikitså, 407. vijñptimātratā, 499. vicchandaná, 73. vijñāna, 392. vijñānapra bandhoccitti, 175.
vitarka, 35. vidaršanāsambhāra, 85. videha, 186. vidyā, 160, 414. vidhāna, 50. vinataka, 186. vinaya, 261, 302. vināša, (prabandhānityatā), 60. vinita, 229. vineya, 131. vipaksa, 45. vipaksatā, 208 ff. vipaksapratıpaksavivekasvabhā
va, 362. vipaksavyāvrtti, 385. vipariņāmadharmatā, 322. viparitapratipatti, 124. viparyāsa, 97. vipākanirodha, 415. vipā kaphala, 182. vipulacittajñāna, 336. viprsthibhavati, 40. vipratipatti, 513. vipratisāritā, 50. vibhava, 78. vibhāvani, 366. vimati, 107. vimāna, 187. vimalā (bhūmi), 95. vimuktijñānaskandha, 227. vimuktimārga, 177. vimuktıskandha, 227. vimoksa, 521. virodha, 331. virāgākāra, 125. virûdhaka, 166. viviktată, 271, 477 ff. vivikta parināmanāmanaskāra,
237. vivrdhi, 463. visānin, 273. visikhā, 320.

Page #59

ALPHABETICAL INDEX.
47
visuddhi, 262, 263. visuddhiprayoga, 306. visuddhinairyāṇikamārga, 293. visuddhyutpādadivikalpa, 67. višesapariņāmanā, 225. visesamārgaprajñaptivikalpa, 71. višeşalaksana, 346. vişayasthiti, 53, 93. vişnu, 322. visthita, 51. visamyogaprāptikāraṇatva, 417. virya, 95, 253, 353. viryapāramitā, 81. viryasambhāra, 85. vedanā, 52. vặddhālokasamādhi, 64. vaijayanta, 310. vaisāradya, 228. vaiśāradyākāra, 295. vyañjanakāya, 445. vyavadā naprayogavikalpa, 76. vyaya (pratişedha), 50. vyavasāyikamārga, 292. vyavahāra, 69, 158, 258. vyākaraṇa, 62. vyākaraṇalā bhaprayoga, 300. vyāpāda, 171, 407, 408. vyāvadhāraṇa, 47. vyāsanga, 216.
saņstava, 97. samsthāna, 319. samhāta, 259. sakņdāgāmin, 42. sankalanacitta, 28. sanketa, 158. saņklesavyavadānājñānavikalpa,
66. sankleśākārätmavikalpa, 68. sanga, 267. sangha, 181. sancintyabhavādāna, 99. samjiva, 259. samjñā, 69, 257. samjñānirodhajñāna, 345. sa mjñāviparyāsa, 231, 236. samjñāveditanirodha, 294. satkāyadssti, 152. satkāragurukāramānanāpūjanā
jñāna, 343. sattva (bodhyātmaka), 399. sattva (bodhi), 27. sattva, 78, 97. sattvanıkāya, 77. sattvaloka, 328. sattvaviviktatā, 115. sattvācintyatā, 115. sattvånantată, 156. sattvāna bhisambodhanikatā,
115. sattvārthaniryāna, 103. sattvārthapratipattiguņa, 313. sattvāsadbhāvatā, 114. sannäha, 363. sannāhapratipatti, 20, 80. santiraņa, 231. santrāsa, 71. sapta parvata, 286. saptaratna, 184. saptavidhakhyātijñánaprayoga,
277. samacaryā, 193.
Şadvikāra, 393. şadpāramitāparipūri, 500. şaţpāramitāprasthāna, 82.
S. samlina, 216. samvedana, 379, 380, 381. samsāranirvāṇāpratisthāna, 266. samsāranirvānasamatā, 439. samsārā parikheditā, 96. saņsāroddharaṇa, 133. samskāra, 52. samskrta, 76, 137. amskřtaśūnyatā, 90.

Page #60

48
ALPHABETICAL INDEX.
samajñā, 69, 257.
sarvajñatāvisuddhi, 263. Hamatā, 103, 278.
sarvajñatīkāra, 294. samatā (of samsāra and nirvāņa), | sarvajñatācitta, 79. 23.
sarvatā (dve), 62. samatā (sarvabuddhănām), 17. sarvatragajñāna, 344. hamatā (of sattvas and Buddhas), sarvadharmatathată, 370. 16.
sarvadharmabhāvanā, 304. samantaprabhá (bhūni), 799. sarvadharmaviveka vihara, 490. samanvāgata, 49
sarvadharmavivekasa mādhi, 558. samanupaśyatı, 62.
sarvadharmasúnyatā, 91, 150. samanupaśyāmi, 50.
sarvadharminupādānasa mādhi, samadhi, 81, 396.
61 samadhiparikarmamārga, 292 sarvadharmānupalambhavihāra, samadhiraja (samādhi), 15.
490 samaya, 158
sarvadharmasamatāsamadhi, samudaya, 289.
558. samudaye 4 ksanas, 155, 164. sarvasattvacıttacaritajñāna, 338. samuda yasatye åkāra, 287
sarvasthānacyuta, 43. samudaye dharmajñanaksānti, sarvasvaparityāga, 94. 413.
sarvākārajñatāniryāna, 107. samudāgamavisesa, 352.
sarvācārajũatã víuddhi, 203. sanaudāgamavikalpanisedha, 479 sarväkirajñatāprasthāna, 83. samudānīta (gotra), 75.
sarvākirābhisambodhi, 23, 285, samuddesa, 20, 77.
560. samparigraha, 71
sarvākárasvarūpapratıvedhasamparigrahābhāvavikalpa, 481. kārijñana, 152. samparigraha visesa, 355
sarvárthānupalambhabhāvanā, samprasarana, 229.
177. sambuddha, 67.
sarváryapudgalasangrahavišesa, sambhārapratipatti, 20.
319. sambhinapralāpa, 407.
sarvănäsra vadharma paripūri. sambhogakāya, 212.
guņa, 311. samyagabhisamay a prayogika- sarvāstisantyāga, 96. mārga 293.
sambhoga (kāya), 25, 26. samyaksambuddha, 160.
sahadvipa, 186. samyaksambodhi, 49.
sahāpati, 116. samyaksambodhyāsannibhava- sākalyavisesa, 354. guņa, 308.
sākalyagrahana, 327. samyaksa mbodhikäritra, 176. sākāra, 205. sarāgādicittajñāna, 334.
sākārajñāna, 38, 207. sarvajñajñāna, 298.
sākāranırākārajñāna, 156. sarvajñatā, 181, 327.
sādhūmati, (bhūmi), 100.

Page #61

ALPHABETICAL INDEX.
saphalyavikalpaviraha, 479. salohita, 201. samanyalakṣana, 331.
sāra, 481.
sarathibhava, 161.
sāśrava, 76.
sahasracudikā, 187. sita, 187.
sukarasamjña, 108.
sukhallikatva, 39.
sukhakāritva, 357.
simhanadanadanata, 517.
simhavijrmbhitasamadhi, 15, 502. svapnajñāna, 546.
svapnopama, 143 svabhava, 389.
sugata, 161.
sudarśana, 186, 208, 398.
sudurjaya, (bhūmi), 97. sudharma, 208.
sūksmasakti, 271.
sutra (--vyakhyāna), 18, 45. suträdidharmaprakāśana, 98. suträntapitaka, 261.
surya sapta, 259. sena, 415.
skandhaprajñaptivikalpa, 70.
stūpa, 179.
stobha, 217.
styana, 248.
sthamaprapta, 349. sthita, 51, 137. sthitihetuvaikalya, 130. snigdhavacana, 407.
sthambitattva, 166.
sthamaprapta, 349.
sthanagamanajñānavikalpa, 482.
smarana, 396.
smrti, 172.
svatanträtmavikalpa, 68. svadharmopaniśrayajñāna, 343.
svaparapunyakriyasamatā, 247.
svabhavalaksana, 362.
svabhavaśunyatā, 91
svayambhu, 139.
svayambhvākara, 296.
svara, 157.
svalakṣaṇa, 331.
svasamvedana, 205. svasamvedanapratyaksa, 207. Svadhigamavikalpānupalambha,
479.
Svabhävikakiya, 25, 26, 521.
49
H.
hata, 86. hitakaritra, 357. hitavacana, 407.
hri, 96.
hetu, 394.
hetudharma, 384.

Page #62


Page #63

CORRIGENDA AND ADDENDA.
D. 1, 1. 6 गणिनो. p. 5, 1. 13, प्रतिपाद्यसंत'; I. 25, सर्वप्रकारं.
p. 6, I. 3, in all mss. शासिता; but it must be शासित्रा; 1. 19, श्रोत्र; l. 22, परिनिर्वते.
p. 7, 1. 2, Fatfa° ; for stay here and ad l. 5, N rightly सङ्गात° : 1. 8, here also N has rightly सङ्गोति ; 1. 9, sic. MSS. but I propose : बुद्धवचनेऽबुद्धवचनं प्रक्षिप्तं; l. 15, प्रदेशान्तरे "; 1. 24, श्रवण .
p. 8, 1. 6, read देशनायाः ; 1. 9, कादचित्कत्वोप"; I. 12, प्रति कारु ; l. 16, श्रोत्र .
p. 9, 1. 5, read यथाबलं; 1. 8, so A but N better दर्शयन् ; 1. 15 but N इत्या! ; 1. 21, जिनजननौ .
p. 10, 1. 2: for aludirula it must be a ; l. 7, read लट; 1. 9, it must be तदनन्तरम°; I. 16, so A but much better N बद्धे धर्म तथा मझे.
p. 11, 1. 7, real with N लोकम्य लोकः .
p. 12. 1. 3, real परि स' : 1. 5, भवम'. 1. 14, stop after prāptatvāt.
p. 14, 1. 21, N reads प्रज्ञप्य ; l. 22, it should be as the reading of N : पर्यवेगाातितटितत्वादि .
p. 15, 1. 1 and 14, read समापद्य 1. 15 and 23, जिन°; 16 मयभि°; 1. 18, for तत्र ते we must read as N तत्र त्यस°; l. 20, भगवतो.
p. 16, 1. 15, read with N and T पुष्पादौनि ; 1. 21, सर्वथो.
p. 17, 1. 11, भगवतः ; 1. 12, निमित्तोपल°; 1. 13, गुर्वायत्ततया; 1. 19, ल्याबाधता.
p. 18, 1. 18, N ससाक्षिक; 1. 20, read with N पदार्थः सानु.
p. 19, 1. 3, जानायादौ ; l. 4, मार्गज्ञता; 18 (kārika 5, 8), मूर्धप्रा.
p. 20, 1. 3 and 4, निर्वेध ; l 5, but N : प्रतिपत्तेराधारेण which is the right reading as evidenced by kārikā 6; 1. 5, खभावेनैव.
p. 21, 1. 4, भव्य.

Page #64

52
CORRIGENDA AND ADDENDA,
p. 22, 1. 11, पारतन्त्रोण ; l. 14, जिन'. p. 23, 1. 20, सप्रयोग; l. 22, समता भव°. p. 27, . 13-14, N reads जनवत् . p. 28, I 5, but N much better श्रचिन्ता; l. 13, प्रज्ञा .
p. 29, 1. 3, read भगवताऽऽमन्त्रणा ; 1. 10, read with N विस्तरतः ; 1. 18, गन्तुकामस्य...... पण्डितः is a sloka; l. 23, हार्थोऽथ .
p. 30, 1. 14, read with N and Tib.: सूत्रम् । तत्र . p. 31, 1. 11, but N regularly °तदात्व; 1. 14, read आशय . p. 32, 1. , read क्षेपेण नि; 1. 21, धर्मादान p. 34, 1. 22, read युक्तमुक्ता. p. 38, 1. 20, read with N °मितयोस्ततथा; 1. 23, तायां न . p. 40, 1. 11, देशना भावना. p. 41, I. 14, so even N, but it must be परामर्शणात् .
p. 42, I. 15, एकैक; 1. 23 and 24 निर्वायौ ; l. 24, प्राप्तावपपद्यपरि'.
p. 43, I. 1 and 2 निर्वायौ . p. 44, 1. 16, प्ररिपश्थि. p. 46, 1. 18, danda must be taken away after ggfatfu. p. 47, 1. 2, कल्प्यन्ते. p. 52, 1. 12, भगत ; 1. 22, रूपणाल'. p. 53, 1. 18, °मेवंविधो. p. 68, 1. 8, read ग्राहकविकल्प . p. 72, 1. 7, तद्विछन्द'. p. 75, 1. 20, 'मर्थानु. p. 78, 1. 20, so mss. but it must evidently be सत्कायः . p. 80, 1. 24, त्तिर्द. p. 81, 1. 13, ज्ञताधर्माणा'. p. 83, 1. 9, ज्ञताप्र. p. 84, 1. 2, दया दा'; l. 19, निर्वापण . p 86, 1. 22, नभिनिई. p. 87, I. 1, ज्ञतागग
p. 90, 1. 7, but Tib. reads : विकल्याप्रहा' which is the right reading; I. 21, मध्यपर्यवसानान्तैः.
p. 92, 1. 11, after ālambate a must be understood. p. 94, 1. 6, rightly N दृष्टिदृरिप०.

Page #65

CORRIGENDA AND ADDENDA.
53
p. 96, 1. 5, the danda is to be placed after कृता kārika 55, d. ऽनवलौनानपेक्षते.
p. 97, 1. 4, विबन्ध; l. 11. जयन् .
p. 99, 1. 17, hyphen must be taken away : 1. 20, °भिज्ञाक्रोड.
p. 100, 1. 11, read नैष्कम्यबोधिरक्षाणां गुणपूरेश्च सम्पदः . p. 102, 1. 2, read तावेतो. p. 106, 1. 15, read "त्राभिनि°. p. 107, 1. 6, read नन्वेक , 1. 16, भावनास. p. 108, 1. 12, चर्या विरु°. p. 109, 1. 17, वैधुर्य . p. 112, 1. 19, read 'धुर्येण ; 1. 21, "धौर. p. 117, 1. 14, °पादितबोधि . p. 118, 1. 20, but better according to Tib. यथोक्तावि. p. 120, 1. 17, संभृत्य . p. 121, 1. 2, after ददासि full stop; 1. 8, शिताऽनिय'. p. 125, 1. 3, निविदा. p. 128, 1. 23, प्रति नि".
p. 131, 1. 2, but according to Tib. it must be कारणप्रकर्षाप्रकर्षाभ्यां .
p. 132, 1. 13, वश्यंतया . p. 134, 1. 20, read युक्त्याग . p. 135, 1. 16, भावे ना. p. 142, 1. 8, ज्ञानं ख; I. II, no hyphen after °बुद्धा .
p. 143, 1. 1, so A but it must be °त्त्विकं; N has here a lacuna.
p. 149, 1. 7, °र्थमध्या'. p. 150, 1. 3, काका . p. 151, 1. 23, साक्षात् . p. 154, 1. 6, रूपादि त. p. 157, 1. 9, वा हे. p. 158, 1. 4, °दुरत्वादादि. p. 160, 1. 2, मनोमौने'. p. 162, 1. 15, वार्ष. p. 165, 1. 2, °स्याप्र.

Page #66

54
CORRIGENDA AND ADDENDA.
p. 167, 1. 13, खभावाया; l. 19, after iti a danda is necessary.
p. 170, l. 24, जापरस'. p. 174, 1. 23, read with N and Tib. धिमात्राधिमात्र. p 176, I. 11, थनान्तरा . p. 177, 1. 13, वस्तु प . p. 179, 1. 21, read with Ti). यथाधिमो. p. 198, l. 19, °निर्याति . p. 205, 1. 24, तस्यावि'. p. 209, 1. 4, read त्पत्तिं प्रति . p. 210, I. 21, परौत्ता. p. 215, 1.5, but the following suggests प्रथमां . p. 227, 1. 12, सर्वा. p. 231, 1. 22, read गगादिवि. p. 23:3, 1. 13, वस्तु सर्व . p. 241, 1. 8, double comma after: "palambha. p. 243, 1. 7, read क्षयाभा". p. 254, 1. 20, read दूरीकरगा . p. 265, 1. 6, त्राधिमा . p. 970, I. 14, "हणानिमि'. p. 272, 1. 9, reud प्रकृतिर्यताप्रकृतिरिति; l. 15 nd 21 काका. p. 276, I. 18, दुष्करतास; 1. 22. प्रात्याp. 278, 1. 15, dividle रूपादि प', नीलादि नि". p. 279, 1. 4, after paramita hyphen. p. 281, 1. 10, read नुपलि . p. 283, 1. 20, °किला प्र. p. 285, 1. 19, ताखभा'. p. 287, 1. 17, प्रतिपत्त्याका'. p. 289, I. 15, समुदयस्त्रि; 1. 18, °रिकल्पस्ततो. p. 290, 1.9, °दननुगमो. p. 294, 1. 17, नव लोको; l. 20, दश बुद्ध . p. 298, 1. 10, मूलानां . p. 339, 1. 10, काका . p. 411, ūşmamūrdhasu. p. 456, 1. 1, मराधिष्ठानेन . p. 475, 1. 5, धिष्ठिता, मारपाक्षिका मा.

Page #67

CORRIGENDA AND ADDENDA.
55
p. 477, 1. 10, विकल्पो नवधेति . p. 478, 1. 7, बभा'. p. 479, 1. 17, नियत गोत्रे. p. 480, 1. 2, °पादनेन ; 1. 5, स्यालम्ब .
p. 483, 1. 21, sic MSS. but it is evident that we must read : ग्राहक'.
p. 520, last line, सवा मल.

Page #68


Page #69

अभिसमयालङ्कारालोकः
ॐ नमः सर्वज्ञाय ।
या सर्वज्ञतया नयत्युपशमं शान्तैषिणः श्रावकान् । या मार्गज्ञतया जगद्धितकृतां लोकार्थसंपादिका ॥ सर्वाकार मिदं वदन्ति मुनयो विश्वं यया सङ्गताः । तस्मै श्रावक बोधिसत्त्वगणिणो बुद्धस्य मात्रे नमः ॥ १ ॥ मायारूपसमानभावविदुषां मुक्तिं परां योगिनाम् । संसारोदरवर्तिदोषनिचये संमुर्च्छितान् देहिनः ॥ मैत्रेयेण दयावता भगवता नेतुं स्वयं सर्वथा । प्रज्ञापारमितानये स्फुटतरा टीका कृता कारिका ॥२॥ भाष्यं तत्त्वविनिश्चये रचितवान् प्रज्ञावतामग्रणौ । आर्यासङ्ग इति प्रभास्वरयशास्तत्कर्तृसामर्थ्यतः ॥ भावाभावविभागपक्षनिपुणज्ञानाभिमानोन्नतः । आचार्यो वसुबन्धुरर्थकथने प्राप्तास्पदः पडतौ ॥ ३ ॥ योगाभ्यासपदार्थतत्त्वमथनाल्लोकोत्तरज्ञानिनो । जातस्त्वार्यविमुक्तिसेनसुधियो यत्नो महान् वृत्तितः ॥ एकान्तोत्थविपक्षदृष्टिशमने शास्त्राम्बुधौ बुद्धवान् । यो लेाके स विमुक्तिसेनवचसा ख्यातोऽपरो वार्त्तिके ॥ ४ ॥ वक्तुं तच न मद्दिधाः क्षतधियोऽपूर्वं कथंचित्क्षमाः । संक्षुलो हि बुधौत्तमैरहरहः कोऽसौ न वस्तुक्रमः ॥

Page #70

प्रथमपरिवर्तः। ज्ञानावाहकधर्मतत्त्वविषये जाताभिलाषा वयम् । व्याख्यां तेन परां मदर्थविषयां कर्तुं समभ्युद्यताः ॥५॥ एवमित्यादि (p. 3, 12)। सर्वचैव ह्यर्थसंशयेन सर्वेषां सम्बन्धाभिधेयप्रयोजनप्रयोजनावसायपूर्विका प्रवृत्तिरिति सम्बन्धादौनि प्रज्ञापारमितायां वाच्यानि । तथा हि यदि सम्बन्धाभिधेयमस्या न कथ्यत, तदोन्मत्तादिवाक्यवदसम्बन्धमनर्थकञ्चेत्याशङ्कया न कश्चित्प्रवर्तेतापि श्रोतुमिति सम्बन्धाभिधेयमस्यामवश्यं वचनीयम्। तथा सत्यपि सम्बन्धाभिधेये निष्पादितकिये कर्मण्यविशेषाभिधायि साधनमित्यादि-साधनन्यायमतिपततौति न्यायात्सचान्तरासङ्गहौतविशिष्टप्रवृत्त्यङ्गप्रयोजनरहितं प्रचापारमितासूत्ररत्नं श्रद्धानुसारिणोऽपि श्रोतुमपि नाद्रियन्त इत्यादावसाधारणं क्रियाफलं सूत्रे प्रवृत्तिकामानां प्रवृत्तये तहतमेव प्रयोजनं वाच्यं नान्यगतमन्यथा ह्यसङ्गताभिधानं स्यात् । सूत्रे हि परं प्रवर्तयितुं सूत्रादौ प्रयोजनमभिधीयते न व्यसनितया। कथञ्च पुनः प्रयोजनवाक्यापदेशात्सूत्रे प्रवर्तितो भवति । यदि तहतमेव प्रयोजनमभिधीयते नान्यगतम् । न ह्यन्यदीयप्रयोजनाभिधानादन्यत्र कस्यचित् प्रवृत्तिर्भवेत्। सूत्रं च विशिष्टार्थप्रतिपादनपरं वचनमुच्यते नाभिधेयमाचं नापि शब्दमात्रमर्थप्रतिपादनसामर्थ्यशून्यमतो नाभिधेयादिगतमभिधानीयम् ।
न तु क्रियारूपं प्रयोजनम् । तथा हि सर्ववाक्यानां स्वार्थाभिधेयप्रतिपादनलक्षणक्रिया साधारणा। सा चातिप्रतीततया प्रयोजनत्वेन नोपादानमर्हति। तस्यां शास्त्रस्य

Page #71

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
व्यभिचाराभावात्। अनभिधेयत्वाशङ्काव्युदासार्थमुपदर्श. नौयेति चेत् । न, अभिधेयकथनादेव तदाशङ्काया व्युदस्तत्वात् । नाप्यभिधेय विशेषप्रतिपिपादयिषया तदुपादानम् । अभिधेयविशेषप्रतिपादनादेव तस्याः प्रति पादितत्वात् ।
तस्य च क्रियाफलस्य फलं प्रयोजनमुपदर्शनीयम् । तेन विना क्रियाफलमात्रेण सूत्रे प्रवृत्त्यसंभवात् । तथा ह्यभि मतप्रधानफलार्थौ प्रेक्षावांस्तदुपाये प्रवर्तेत, कारणमन्तरेण कार्यस्यायोगात् । अविकलारोग्यसाधनानुष्ठानेनारोग्यप्राप्तिवदुपायो ज्ञातोऽभ्यस्यमानः स्वोपेयफलदायक इत्युपायावगमाय स्वत्रे प्रवृत्तिस्तस्मात्प्रवृत्त्यङ्गप्राधान्येन प्रयोजनमेवावश्यं दर्शनीयम् । तच्चोपायभूतसम्बन्धादिशून्येन ग्रन्थेनाशक्यं दर्शयितुमिति स्वचस्य प्रयोजन प्रयोजनोपायता संदर्शनार्थं सम्बन्धादिकथनम् । तञ्च ।
प्रयोजनप्रयोजनम् ॥
सम्बन्धानुगुणोपायं पुरुषार्थाभिधायकम् । परीक्षाधिकृतं वाक्यमतोऽनधिकृतं परम् ॥
न
इति न्यायात् संबन्धानुगुणोपायमुपदर्शनीयम् । पुनरशक्यं तत्साधनानुष्ठानमन्यथा ज्वरहर तक्षकचूडारत्नालङ्कारार्थमिव न प्रवर्तेत कश्चित् ।
तथाभिमतार्थपरिसमाप्त्या
अनवस्थापि नैवम् । पुरुषस्याकाङ्क्षाविच्छेदादतो नापर मूर्ध्वं प्रयोजनं मृग्यमिति कोऽस्य संबन्धादिः । तचोच्यते । संबन्धस्तावन्न प्रयोजनात्पृथगुपदर्शनीयः । निष्फलत्वात् । स हि नाम पृथगुपा

Page #72

प्रथमपरिवर्तः।
दानमईति यो यस्मिन्नभिहितेऽपि न गम्यते। यथाभिधेयाद्यन्यतराभिधाने नेतरावगतिर्भवति। न च सम्भवोऽस्ति प्रयोजनेऽभिहिते, संबन्धो नाभिहित इति । तथा हि संप्रदर्श्यमानः शास्त्रप्रयोजनयोः साध्यसाधनभावलक्षण उपदर्शनीयो, नान्यो गुरुपर्वक्रियादिलक्षणस्तस्यार्थिप्रवृत्तेरनङ्गत्वात् । स च साध्यसाधनभावः प्रयोजनाभिधानादेव दर्शितः ॥ __ तथा हौदमस्य प्रयोजनमिति दर्शयता दर्शितं भवतीदमस्य साधनमिति। न हि यो यन्न साधयति तत्तस्य प्रयोजनं भवत्यतिप्रसङ्गादिति सामर्थलभ्यत्वेन नासौ प्रयोजनाभिधानात्पृथगभिधानीयः। धर्मप्रविचयार्थं सर्ववस्तुसङ्घहोऽभिधेय इत्येकः। विपक्षप्रहाणाय समस्तप्रतिपक्षी निर्देश्य इत्यपरः। निरवशेषज्ञेयपरिज्ञानायाशेषाकारः कथनीय इत्यन्यः । तदेतत्वयमसत् । तथा हि प्रथमे पक्षे, समस्तवस्तुसङ्घहे, न हि तदस्तौह प्रज्ञापारमितायामपूर्व वस्तुजातं यन्न स्कन्धधात्वायतननिर्देशेनाभिधर्मपिटकादौ सङ्गहीतमिति पुनरुक्ततादोषः ॥
द्वितीये सर्वप्रतिपक्षसङ्ग्रह एव, कस्यचिद्दिपक्षवस्तुनोसङ्घहात्प्रतिपक्षतया श्रावकमार्गादयो भावयितव्या इत्यभिधानेऽपि न ज्ञायते कस्य प्रतिपक्षेणेति प्रतिनियतविपक्षप्रतिपक्षप्रतिपत्तेरभावादप्रतिपत्तिदोषः। तृतीयेऽप्यशेषाकारसङ्घहे विकल्पवयं, किं वस्तुनोऽव्यतिरिक्त आकार उत व्यतिरिक्त इति । यद्याद्यो विकल्पस्तदा वस्त्वेवाकारव्याजेन सङ्ग्रहीतमिति वस्तुसङ्घहभावी दोषः समापतति। अथ द्वितीयस्तदा विकल्पनिर्मितनिर्वस्तुकाकारमात्रस्य

Page #73

व्यभिसमयालङ्काराजोकः ।
सङ्ग्रहात्पारम्पर्येणापि क्वचिदस्तुन्यप्रवृत्तेर्भाव्यमानोऽप्यसावकारो न पुरुषार्थे युज्यत इति पुरुषार्थोपयुज्यमानार्थानभिधानादकथनदोषः ।
तस्माद्यथेोक्तार्थचितयसङ्ग्रहेण प्रत्येकपक्षभाविदोषानुपपत्त्या श्रावकप्रत्येकबुद्धबोधिसत्त्व तथागताधिगमसङ्गृहीतो ऽविपरौतः सर्वाकारज्ञताद्यष्टाभिसमयक्रमोऽभ्युदयनैःश्रेयसधर्मावाहकः समस्तो मार्गो विविधैः प्रातिहार्यैः सकलजनानुशासकेन भगवता महाकरुणामयेन प्रज्ञापारमितायां देशित इत्यभिधेयः । यथेोक्तमभिधेयमार्यशतसाहस्विकाप्रज्ञापारमितादिवत्रार्थं बोधिचित्ताववादादिप्रतिपत्तिरूपमष्टावस्थाभेदभिन्नं सर्वे संक्षिप्तरुचयः सत्त्वाः सुखेन संक्षेपतः प्रतिपद्यन्तामित्यष्टसाहस्रिकां भगवत भगवान् देशितवान् । अतः प्रतिपाद्य सन्तानगतः संक्षेपतः समस्तार्थसुखावबोधोऽसाधारणमिति क्रियाफलं प्रयोजनम् । यथोक्तमभिधेयं सर्वाकारज्ञतादिमार्गमनादिभवभाविभावाभिनिवेशविषदूषिताश्यै रनभ्यस्त समस्तभावनैरात्म्यभावनैईरिहरहिरण्यगर्भादिभिरनधिगतं प्रज्ञापारमिताश्रवणात् सुखेन श्रोत्रेण ज्ञानेनावधार्य, पटुतरानुभवाहितवासनाप्रभवस्मरणप्रत्यये समारोप्य, चिन्तामयेन निश्चित्य, भावनामयेन भावयन् । तस्माद्भूतमभूतं वा यद्यदेवाभिभाव्यते । भावनापरिनिष्पत्तौ तत्स्फुटाऽकल्पधौफलम् ॥ इति न्यायात् संवृतिपरमार्थसत्याश्रयेण दानादिशुभसञ्चयवान् स्वापरार्थ संपत्सम्पादनाहितमिति निर्वेधभागौयाद्यधिगमक्रमेण सर्वप्राकारं साक्षात्कुर्यादित्यनु
५

Page #74

प्रथमपरिवर्तः ।
गुणोपायं क्रियाफलस्य फलं प्रयोजनम् । तथाचोक्त
मभिसमयालङ्कारे ।
सर्वाकारज्ञतामार्गः शासिता योऽच देशितः । धौमन्तो वौक्षिषौरंस्तमनालीढं परैरिति ॥ २ ॥ स्मृतौ चाधाय स्वत्रार्थं धर्मचर्याम् दशात्मिकाम् । सुखेन प्रतिपत्सौरन्नित्यारंभप्रयोजनम् ॥ ३ ॥ इति तथागतगुह्यनिर्देशाधिकारेण सर्वथा भाद्रकल्पिक सर्वतथागतानां रूपकायसद्धर्मकायरक्षायां कृताधिकारत्वापाण्यभिषेकादौ प्रत्यर्पितशासनत्वाच्चान्येषां विशेषवचनाभावादडकवतौनिवासौ दशभूमीश्वरो महावज्रधरः सर्वलेोकानुग्रहाय प्रज्ञापारमितास्तच रत्नसङ्गीतिं प्रत्यधौष्टवन्तमार्यमैत्रेयादिमहाबोधिसत्त्वगणमेवमित्याद्याहेति पूर्वाचार्याः । अन्ये त्वचैव परौन्दनापरिवर्ते यथेयं जम्बुद्दीपे प्रज्ञापारमिता प्रचरिष्यतीत्यादिना (p. 529, 1) प्रत्यर्पितप्रज्ञापारमितात्वादार्यानन्दः सङ्गौतिकार इति मन्यन्ते । तचैवमिति (p. 3, 12 ) निश्चयार्थाभिधायिना स्वानुरूपज्ञानावधारितनिखिल स्वचार्थत्योपदर्शनपरेणैवमेतदित्यविपरीतत्वमाह । मयेत्यात्मवचनेन सकाशात्साक्षाच्छ्रवणं श्रुतमिति श्रोतविज्ञानेनानुभववचसा तथागताहतेऽन्यस्यैवंभूतसमस्तधर्माधिगमसामर्थ्य
।
भगवतः
वैकल्यादधिगमाभावः । एतच्च पदचयं भगवद्दचनादेव स्वत्रारम्भे निर्दिष्टम् । तथा हि भगवति परिनिर्वृत्ते नानार्थाधिमुक्तिप्रभावितत्वाद्दुरनुबोधबुद्धत्वावाहकसौगतवचनप्रसरस्यार्थाधिगमाभावे कथं कैश्चित्सङ्गीतिः क्रियत इति विनेयजनसंदेहापनयनकारिभिस्तथागताधिष्ठाना

Page #75

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
धिष्ठितैः श्रावकादिभिः कथं भगवन्ननागते काले धर्मः सङ्गोतव्य इति पृष्टेन भगवता कृर्ताविपरीतसाक्षाच्छवणेनानधिगतार्थेनापि धर्मसङ्गीतौ क्रियमाणायान्न दोष इत्यभिप्रायेणोक्तं धर्मसङ्गीतिसूत्रे । “एवं मया श्रुतमिति कृत्वा भिक्षवो मम धर्मः सङ्गीतव्य तथा संबन्धानुपूर्वी प्रतिपाद्येत्यादि"। अतोऽपि वचनादेशकालादिवचनम् । तथा शक्रो देवानामिन्द्रो भगवन्तमेतदवोचदित्यादिवचनं च भगवदनुज्ञयैव सङ्गीतकर्तृभिः कृतमिति नाबुद्धवचनत्वप्रसङ्गस्तथा च बुद्धवचनेनाबुद्धवचनं प्रक्षेप्तव्यमित्ययमपि दोषो दूरत एव कृतानवकाशो ऽतश्च यथैव श्रुतं तथैव सङ्गीतमित्युपपन्नम्। एवं च कृत्वा यत्कश्चिदेवं मम देशितमिति वक्तव्ये, कस्मादेवं मया श्रुतमित्यभिहितमिति चोद्यं कृत्वा भगवद्देशनानुपपत्तेरित्यादियुक्त्यन्तरं वर्णितं तन्नितरां न राजत इति प्रतिपादितम् । नवाचार्यानन्देनोक्तं “प्रदेशान्तरे सन्ति भगवता सूत्राणि मत्समक्षं भाषितानि। सन्ति देवलोके भाषितानि। सन्ति परम्पराभ्यागतानि यानि मयैवंश्रुतिकयोङ्गहौतानी" ति । तानि च सर्वाण्यधिकृत्य "ब्रहि त्वं, महाप्रज्ञ, ब्रूहि त्वं, सुगतात्मज, धर्मचक्रप्रवर्तनसूत्र भगवता कुत्र भाषितमि"ति महाकाश्यपवचनावसाने बुद्धगुणानुस्मरणद्रवीकृतचित्तसन्तानः साश्रुदुर्दिनवदनो व्यापिना स्वरेणार्यानन्द "एवं मया श्रुतमि" त्याह। तत्कथं मयेत्यात्मवाचकेन साक्षाच्छ्रवणमिति!। नैष दोषो, यतस्तथागताधिष्ठानदेशनायां तद्देशनावत्तत्सामर्थ्यनान्यतः श्रवनेऽपि भगवत एव सकाशाच्छ्रवणम् । अन्यतो वा श्रुत्वा धर्मधराग्रत्वादर्थनिर्णयं

Page #76

प्रथमपरिवर्तः।
प्रति भगवांस्तेन पृष्टोऽतोऽर्थनिर्णयवशाद्भगवत एव सकाशाछतिरिति कृत्वा मयेत्याह। यत्ततं यन्न्वहं सर्वमेवंश्रुतिकयोहिशेयमिति तद्न्यमधिकृत्येति न दोषः । एवमुपोडातं कृत्वेदानौं कदा कुतः कुच कैः सहैवं सूचरत्नं त्वया श्रुतमिति प्रश्नानात्मप्रामाण्यप्रतिपादनाय विसजयन् । देशकालपर्षद्देशकसामग्री हि देशनाः कारणमिति निदानमाह । एकस्मिन् समये श्रुतमेकस्मिन् काल इति पूर्वेण सम्बन्धः । एतेन सर्वकालमेवंविधचिन्तारत्नराजसमसूचोपलम्भाभावात्कदाचित्कत्त्वापदर्शनेन दलभत्वमस्याख्यातम् । यदैकस्मिन् काले मयेदं सूत्ररत्नं श्रुतमन्यदाऽन्यदिति वक्रोक्त्या स्वगतं बाहुश्रुत्यं सत्त्वार्थ प्रतिकारुणिकवैद्यराजन्यायेनाह सङ्गीतिकारः। अथवैकस्मिन् क्षणे सर्व श्रुतमित्यर्थः। स्वप्ने देवताद्याधिपत्यादल्यौयसापि कालेन वर्षशतायुपस्लम्भवद्भगवदाधिपत्यानिखिलसूत्रावभासिनः समनन्तरप्रत्ययमनोविज्ञानप्रभवश्रोतविज्ञानस्यैकस्मिन् क्षणे समुद्भवात् । अनेनात्मनः प्रमाणपुरुषतामाह। यत्किञ्चिन्मम श्रोतव्यं तत्सर्वमेकस्मिन् क्षणे मया श्रूयते ऽचिन्त्यविमोक्षमुखलाभित्वान्न च विस्मर्यत इति । अत एव सङ्गौतिकारस्य पश्चात्क्रमेण प्रत्तायां देशनायामन्यविनेयजनवर्गानुग्रहार्थमन्तरा सदा समाधानासम्भवेन कथञ्चिदव्याकृतस्य विषयान्तरावलम्बिनश्चेतसः सम्भवेऽपि नाविकले सूत्रे सङ्गीतिरुत्तरकालं विरुध्यते। तथागताधिपत्येन सम्पूर्णनिर्भासवतः प्रत्ययस्यादावेवोपजातत्वात् । पुनस्त्वसौ शृणोत्यवृप्ततया धर्मश्रवणामृतरसेन । परिशिष्टस्यापि विनेयराशेः किमेवन्न

Page #77

पभिसमयालबारालोकः ।
भवतीति चेत् । भवत्येव सागरनागराजपरिपृच्छानुसारेण परिशुद्धबोधिसत्त्वगणस्य न तु सर्वेषां विशिष्टभव्यतावैकल्येन तथाविधधारणशक्त्यभावात्। कथं पुनरयमेकब देशनायां विभाग इति चेत् । देशना होयं संरत्या वर्णपदनिर्भासिज्ञानात्मिकैव। सा यथावलं सवक्रमेण वा जायत इति न दोषः। अथवा
देशान्तरविनेयार्थं तत्स्थानां तर्पणाय च । श्रावकानेकवासार्थमनासक्तिं च दर्शयेत् ॥ देशनां चैत्यभावार्थं पुण्यार्थञ्चैव देहिनाम् । इत्यादिज्ञापनार्थञ्च बुवश्चरति चारिकाम् ॥ इति ॥ परहितप्रवणमतित्वेनैकस्मिन् समये गृध्रकूटे विहरति स्मेत्युत्तरेण पदेन संबध्यते ऽन्यदान्यत्र विहरणात् ।
क्लेशकर्म तथा जन्म क्लेशज्ञेयारती तथा।
येन वैपक्षिका भग्नास्तेनेह भगवान् स्मृतः॥ इत्यर्थात्या नैरुतविधानेन लेशादिकं भवानिति भगवान् । अथवा।
ऐश्वर्यस्य समग्रस्य रूपस्य यशसः श्रियः ।
ज्ञानस्याथ प्रयत्नस्य षणां भग इति श्रुतिः ॥ सोऽस्यास्तौति समग्रैश्वर्यादिमान् भगवान् विहरति स्मेति संबन्धः । राजरहे ऽन्वर्थमंज्ञके 'प्रसिद्धस्थानविशेषे यस्तथागतैजौनजननौदेशनां प्रत्यभिसम्बोधिस्थानवहोधिसत्त्वादिमहासन्निपातभारोहहनासमर्थान्यदेशत्वेनाभिकाश्रितो नानारत्ननिकरो गृध्रकूटः पुण्यकामदेवादौनामष्टम्यादिषु पर्वसु याचां तनोतौति नैरुक्तविधानात्पर्वतः।

Page #78

प्रथमपरिवर्तः।
तत्र विहरति स्म । नानाप्रकारईिप्रातिहार्येण लोकातिक्रान्तातिद्रुतधर्मदेशनादावय॑देशनाप्रातिहार्येणाशयानुशयपरिज्ञानात्परिपाच्यानुशासनौग्रातिहार्येण यानत्रयविनेयसत्त्वानां विशेषेण स्मरणादिकारिणां मोचनादभिमतमर्थं कुर्वन् चतुर्भिरौर्यापथदेशनासमापत्तिप्रतिसंलयनविहारैः कायवाकर्मधर्मसत्त्वालम्बनमनःस्वभावैरेवं विहृतवान् । ननु च भूतानद्यतनपरोक्षे काले लटः स्मशब्दयोगे विहितो न चात्र कालः सङ्गीतिकारस्य परोक्षस्तत्कथं विहरति स्मेति प्रयोगः। सत्यं, किन्तु तदन्तरमपरोक्ष चेत्यन्येनास्य साधुत्वम्। यदि वा पूर्वव्याकरणानुरोधादन्यजनापेक्षया वा परोक्षोपलक्षणत्वाददोषः। तथामन्त्रयते स्मेत्यादिवाच्यम्। महतेति सङ्ख्यानुगुणमहत्त्वयोगात् । महानुभवेन भिक्षणां चैवाचिकेन कर्मणा ज्ञप्तिचतुर्थेनानाघातपञ्चमेनैहिभिक्षुत्वेन चोपसम्पन्नानां भिन्नक्लेशानां समूहेन।
बुद्धधर्मस्तथा सङ्घो मारकोटिशतैरपि ।
भेत्तुं न शक्यते यस्मात्तस्मात् सङ्घोऽभिधीयते ॥ इति सङ्घन सार्धं सहितः परितो विहरति स्मेति सम्बन्धः। तत्र सङ्ख्यामहत्त्वमर्धेत्यादिनाह। अभिधेयार्थः सुगमः। सङ्ख्यावचनन्तु श्रावकपरिवाराणामानन्त्यात् सङ्ग्येयावधारणार्थम् । पूर्व प्रभूतार्थस्य समाससङ्ख्याग्रहणाविस्मरणात् सुखावबोधार्थं बहुश्रवणग्रहणभौरूणां श्रोत्रावधानार्थमथवा परिमाणज्ञापनार्थमुपात्तम् । गुणमहत्त्वं सर्वैरित्यादिराह। सर्व एवात्र पूजादक्षिणागुणप्रकर्षाद्यर्ह

Page #79

अभिसमयालारालोकः ।
तयाईन्तः। क्षीणाश्रवा भवाग्रादासंसारं श्रवन्तीति कामभवाविद्याश्रवा यथायोगं तत्प्रतिपक्षानावशीलादिस्कन्धलाभेन येषां ते क्षीणाश्रवाः । निर्गतः क्लेशकर्मजन्मसंक्तशाख्यः क्लेशो येषां ते निलेशाः। यथासङ्ख्यं संप्राप्तशौलसमाधिप्रज्ञाविमुक्तिस्कन्धपरिपूरिभिर्दुश्चरिततृष्णादुदृष्टिभवबन्धनविमुक्त्या सम्यगौर्यापथाभिज्ञाविक्रीडितदिव्यार्यविहारलाभैर्यथाक्रमं स्वयं ते लोकस्य लोकचित्तं वशीभूतम् येषाम् । स्वयं च सर्वबन्धनविगमस्वातन्त्र्याचे वशिनो भूतास्ते वशीभूताः। तृष्णाऽविद्यापक्षसर्वक्लेशोपक्लेशप्रहाणात्समाधिसमापत्तयश्चेतोविमुक्तिरर्हन्मार्गज्ञानं प्रज्ञाविमुक्तिरिति कृत्वा तृष्णाऽविद्यापक्षाणामभावेन यथाक्रमं रागविरागादविद्याविरागाचेतःप्रज्ञाविमुक्तिरतस्तल्लाभात्समापत्तिक्लेशावरणविमुक्त्या सर्वथोभयभागविमुक्ताः सुविमुक्तचित्ताः सुविमुक्तप्रज्ञाः। शोकपरिदेवादिभयानामात्मानुवादपरानुवाददुर्गतिजीविकादण्डाश्लोकमरणभयानां लाभालाभाद्यष्टलोकधर्मोपलेपभयस्य स्वाधिगमपरिपन्थीभूताज्ञानसंशयमिथ्याज्ञानभयानाञ्चाभावाद्यथाक्रमं दःखभयलोकधर्माज्ञानाशंकाविगमानिर्भयत्वेनाजानेयाः। विद्यादित्वविशिष्टधर्माधिगमयोगान्महाप्रधानभावेन महानागाः। शोलसमाधिप्रज्ञापरिपूर्या कृतमवश्यकर्तव्यं सर्वदुःखप्रमोक्षादिकृत्यम् । कृतञ्चानुषङ्गिकं कर्तव्यं स्वेच्छाप्रतिबनवृत्तिधूतगुणादिकं करणीयं यैस्ते कृतकृत्याः कृतकरणीयाः। दुःखाद्यार्यसत्यचतुष्टयाधिगमाद्यथास्वं परिज्ञेयप्रहातव्यसाक्षात्कर्तव्यभावयितव्यानामभावेनापहृताः सर्वथापनौताः स्कन्धतशप्रतिज्ञोद्योग

Page #80

प्रथमपरिवर्तः।
भारा यैस्तेऽपहृतभाराः। भगवतः पश्चादनुप्राप्तो हिताहितप्राप्तिपरिहारलक्षणा दिविधः स्वकोऽर्थो विद्याविद्याधिगमप्रहाणाभ्यां यैस्तेऽनुप्राप्तस्वकार्थाः। परिसमन्ताद्यथासम्भवमार्यमार्गेण क्षीणानि भवेन सह पुरुषसंयोजनात्यतिघादिनवसंयोजनानि येषां ते परिक्षीणभावसंयोजनाः। सम्यगविपरीतमासमन्ताज्ञानमाज्ञा तत्त्वावबोधस्तया सुषुविमुक्तं सर्वबन्धनविसंयुक्तं चित्तं येषां ते सम्यगाज्ञासुविमुक्तचित्ताः। सर्वच चेतसि नवानुपूर्वविहारसमापत्तिलक्षणे स्वातन्त्र्याइशिनस्ते चेतःपरमपारमिं स्वगोत्रमहर्षपर्यन्तगतिं प्राप्ताश्चेति सर्वचेतोवशिपरमपारमिप्राप्ताः । अतस्तैरेवंभूतैर्भिक्षुशतैरिति वृतौयान्तेन सर्वथा सम्बन्धः कार्यः। सर्वेऽर्हन्तः, कुतः क्षोणाश्रवत्वात्। क्षोणाश्रवाः निःक्लेशत्वादेवं यावत् सम्यगाज्ञासुविमुक्तचित्ताः। सर्वचेतोवशिपरमपारमिप्राप्तत्वादेवं पूर्वपूर्वस्योत्तरोत्तरं कारणमतः सर्वपुरुषार्थपरिसमाप्तत्वान्नापरं विशेषणं वाच्यमित्येके। हतारित्वादहन्तः प्रहोणक्लेशावरणत्वात् । क्षोणाश्रवाः पुनराश्रवक्षयप्रयासात्मकतशाभावानिलेशः। तदेवमेभिः पदैर्दोषात्यन्तप्रहाणलक्षणं गुणमभिधायेदानौं प्रतिपक्षलक्षणं गुणं वशीभूतैरित्यादिनाह। अभिज्ञादिवैशेषिकगुणाभिनिर्हाराभ्यामशैक्षशमथविपश्यनाभ्यां योगात्रैलोक्यानुग्रहक्षमत्वेन सत्त्वार्थधुरि नियोक्तं भगवता वशीभूताः। सर्वप्रकारकृष्णादृष्टिबन्धनविमोक्षाद्यथाक्रमं सुविमुक्तचित्ताः सुविमुक्तप्रज्ञाः। अकुटिलमजुना मार्गेण यावगम्यगमनादाजानेयाः केशसङ्ग्रामविजयित्वामहानागाः पुनर्जेतव्याभावात्कृतकृत्याः। युक्तरूपकार्य

Page #81

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
सम्पादनात्कृतकरणौयाः । पौनर्भाविकदुःखानुपार्जनादपहृतभाराः । निर्वाणसाक्षात्करणादनुप्राप्तस्वकार्थाः । भवहेतुसमुद्वातात्परिक्षौणभवसंयोजनाः । दर्शनभावनामार्गनिष्ठोत्कर्षात्सम्यगाज्ञासुविमुक्तचित्ताः । वैशेषिकाभिज्ञादिगुणवशित्वस्वगोत्रोत्कर्षगमनात्सर्वचेतोवशिप रमपारमिताप्राप्ता इति तथैव संबन्धः । पूर्वपूर्वस्योत्तरोत्तरं कारणम् । “ विशेषणनिष्ठाभिधाने च न पुनर्विशेषणं वाच्यमतो नापर्यवसानदोष ” इति वार्त्तिककारः । धर्मधराग्रत्वाद्यथोक्तसंख्यान्तर्गतोऽपि नैवंगुणयुक्त इत्याह ॥
99
१३
एकेत्यादि । नित्यस्य कार्यकारणलक्षणवास्यवासकभावानुपपत्तेः शुभाशुभवासनाभिः पूर्णाऽनित्यस्तदनुरूपां गतिं चातिगृह्णातीति नैरुक्तविधानात्प्रबन्धतया एकः पुद्गलः । यदुतशब्दो निपात उपदर्शनपरः । उपदर्शनपरः । आकाङ्गितायुर्भवत्वित्यायुष्मान् हितसुखपूजावाचकः । सर्वागमधारणबुद्धोपस्थानेन प्राप्तहर्षत्वादानन्दः । तदुक्तमेष आयुष्मानार्यानन्दो देशनाकाले श्रोत- आपन्नत्वेन यथोक्तगुणवैकल्यादेनमेकं पुगलं स्थापयित्वा परित्यज्येति । परिसमाप्तकार्यत्वेन स्वहितैषितया तथागताधिष्ठानेन सर्वसम्पत्तेश्च ।
पञ्चादौनववैकल्यारतिरागाभिघट्टतः (१) । लाभादितृष्णाप्रियताऽनुकम्पागुरुगौरवैः ॥
कौतुहलाद्विशेषार्थमापत्त्या रत्नकारणात् । चैत्यादिवन्दनार्थं च भिक्षुश्चरति चारिकामिति ॥ पञ्चदशचारिकाकारणवैकल्यात्स्वयं न क्वचिद् गच्छन्ति

Page #82

प्रथमपरिवर्तः ।
केवलं
कृतज्ञताधर्मगौरवादिभिर्भगवतोऽन्तिके विहरन्तौति निजत्वात्स्वेयं महाश्रावकपर्षदुक्ता ।
गंभौरा मितनुत्रान्तरत्नश्रवणतृष्णया । लोकधातुष्वनन्तेषु भ्रमन्ति कृतिनो यतः ॥
१४
सदा
तद्यानभाषणादेव बहवस्ते समागताः । तेनैवागमनूचेषु न पद्यन्ते जिनात्मजाः ॥ इत्येके ।
पदपरमविस्तररुचिसत्त्वानुग्रहार्थं देशितार्यशतसाहत्रिका | सर्वार्थसङ्ग्रहेण मध्यरुचिविपश्चितज्ञसत्त्वानुकम्पा - यार्यपञ्चविंशतिसाहस्रिका देशिता । तस्याश्च सर्वार्थोपसंहारेणेोद्घाटितज्ञसंक्षिप्तरुचिसत्त्वहितोदयेनार्याष्टसाहस्त्रिका भाषितेति । अतस्तदनुसारेण दृष्टधर्मसंक्षिप्तरुचिभिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिकापर्षत् । तथा शुद्धाध्याशयिनः साभोगानिमित्तविहारिणोऽनाभोगानिमित्तविहारिणो नियतचर्याप्रतिपन्नाः सम्यगेकजातिप्रतिबद्धाश्वेत्येवमप्रमेयमहाबोधिसत्त्वपर्षदपि ज्ञेयेत्यपरे । तथा चाहाचार्यदिङ्गागः ।
इत्यमष्टसहस्त्रौयमन्यूनार्थैर्यथोदितैः ।
ग्रन्थसंक्षेप इष्टोऽच त स्वार्था यथोदिताः ॥ इति ॥ तथा तदनुसारेणैव मन्दभाग्यानां परिवाराद्यभावे दौर्मनस्यनिवृत्त्यर्थमल्पेच्छतानुरागार्थं च स्वयं भगवान् धर्मासनं प्रज्ञाप्य समाहितैरेव गम्यमिदं सूत्ररत्नमिति दर्शयन् वज्रपर्यङ्केनातिघाटितत्वादिदोषरहितेनोपविश्य, ऋजुना कायेन धर्मचक्रमुद्राबन्धपूर्वकं नासाग्रदृष्टिन्यासादेकाग्रामभिमुखौं स्मृतिं विधाय सर्वसमाधिसङ्घहा

Page #83

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१५
समाधिराजं नाम समाधिं समापाद्येोत्थितस्ततो मैचौकरुणानयनाभ्यामिमं लोकं दुःखार्तमभिसमीक्ष्य मृदुमध्याधिमाचभेदेन यथाभव्यतया च सर्वत्रगा बुडत्वपर्य - वसानफला देशनेयमिति विनेयवर्गं बोधयन, यथायोगमङ्गप्रत्यङ्गेभ्यः सर्वरोमकूपेभ्यः प्रकृतिप्रभायाश्च षष्टिरश्मिकोटौनियुतशतसहस्रनिर्माणेन दशसु दिक्षु गङ्गानदीवालुकोपमांल्लोकधातूनवभास्य सर्वसत्त्वांश्चानुत्तरसम्यक्संबोधौ नियतान् कृत्वा जितेन्द्रियेणेमं चिसाहखमहासाहस्त्रलेाकधातुं व्याप्य तस्मात्स्फुरितानेकर श्मिसमूहेषु पद्मगर्भतथागताधिष्ठानपूर्वकं षट्पारमिताप्रति संयुक्तधर्मदेशनया पूर्ववत्सत्त्वार्थकरणात्तदर्थिजनसंनिपाताय मातृदेशनानिमित्तमव्याहतं दर्शितवान् । तदनु तथैवं पर्षछारद्यादिसर्वभयविगमात्, सिंहविजृम्भितं समाधिं समापाद्याशुद्धे स्थाने संवृतिपरमार्थसत्य विभागाकुशले च श्रोतरि[न]कथनीया जौनजननौति धर्मभानकानवबोधयं स्तादृशम्मृड्याभिसंस्कारमभिसंस्कृतवान् येनाष्टादशमहानिमित्तपूर्वकं तथैव सर्वलोकधातुसङ्गृहौताष्टाक्षणविनाशात्, स्थानपरिशोधनेन तत्र ते सत्त्वा देवमनुष्यसभां गता यामुपपद्य जातिस्मराः प्रौतिप्रमोदेन स्वस्वबुद्धक्षेत्रेषूपसंक्रमणादिपूर्वकं बुद्धान् भगवन्तो नमन्ति स्म । सर्वे च सत्त्वा व्यपगतचक्षुरादिवैकल्यदोषा दशकुशलकर्मपथ से विनश्चतुर्ब्रह्मविहारनिरतास्तृतौयध्यानसमापन्ना इव सुखलाभिनो जौनजननौश्रवणयोग्या भूत्वैवंरूपया प्रज्ञया समन्वागता भवन्ति स्म । यदेवमुदानमुदानयन्ति स्म । साधु दमः साधु शमः साधु संयमः साधु चौर्णो
नाम

Page #84

प्रथमपरिवर्तः ।
ब्रह्मचर्यावासः । साधु प्राणिभूतेष्ठ विहिंसेति द्विविधं समाधिप्रातिहार्यम् । तदनु भगवान् प्राप्तसमस्तज्ञेयाधिपत्येनेयं प्रज्ञापारमिता देशयितुं शक्यत इति कथयन् विनेयानामादरोत्पादनाय पूर्ववत् सर्वलोकधातूनभिभूय प्रभावर्णश्री तेजोभिर्यथाक्रमं स्थानभासनतपनविरोचनं सर्वपर्वतानभिभूय सुमेरुः पर्वतराज इव कृतवान् । तथैवेदृशैरेवेयं बोद्धुं देशयितुं च शक्यते न माहशैरिति यत्नं न कुर्युर्विनेयास्ततो मनुष्या एव सर्वं सम्पादयितुमलमित्युत्साहसंजननार्थमेतल्लोकधातुसत्त्वात्मभावसमानमात्मभावं प्राकृतमुपदर्शितवान् । ततो जातप्रसादातिशयैर्देवमनुष्यै - भूतार्थभावनाभ्यासात्, कालान्तरेणेदृशमेव धर्माधिगमं पश्यद्भिर्भगवान् पुष्पादिभिः पूजितः । यथा देयाः परिभुज्यन्ते तथा सुपरिणमितवस्तुपरिभोगाच्चित्तप्रसादेन पुण्याfest प्रसृष्टकायादितया प्रज्ञासम्भारो विनेयानां सुखेनोत्पद्यत इत्यनुग्रहार्थं तानि च पुण्यादौनि चिसा - हस्त्रमहासाहस्रलोकधातुप्रमाणसर्वालङ्कारशोभनकूटागार
१६
रूपेणैतल्लोकधातोरतौवशोभाकारेण स्वमूर्ध्नि भगवताधिष्ठितानि । तथाच तान्यधिष्ठाय क्षपिता हम्मानवासनानामेकाभिलक्ष्यधर्मदेशनायां दौर्मनस्यादिना सम्यक्प्रतिपत्तिवैकल्यमिति पूर्ववत् सर्वलोकधातुस्थसत्त्वानां पुरतः सर्वर्थोग्रहणाद्यर्थं तथा सर्वसत्त्वसमताप्रवृत्तावप्युत्तरच यथाभव्यतया चिरक्षिप्रादिभेदेन केषाञ्चिदधिगमव्याकरणादावनुनयाद्याध्यारोपपूर्वकं नास्मासु चित्तान्यथात्वं कार्य - मिति प्रदर्शनार्थं सर्वाकारधर्मदेशनापरं सममात्मभावं प्रदर्शितवान् । सुगतराज इति द्विविधम्टडिप्रातिहार्यम् ।

Page #85

अभिसमयालगरालोकः ।
तदनु मलिष्टलोकधावत्यादात्संभवत्यज्ञादिप्रकर्षत्वाच्च सर्वबुद्धन समानोऽयं भगवानिति सर्वाकारजगदर्थकरणाय मन्दधाजनाशङ्कामपाकुर्वन् समानप्रस्थानसंभारपरिपूर्णबोधिसत्वान: 'प्रतिबुद्धक्षेत्रमनुत्तरसम्यक्संबोधिसंभवात्सर्वबुद्धैः सह मभारधर्मकायाभ्यां जगतश्चार्थचर्यया समता सर्वबुद्धानान्नायुर्जातिप्रमाणत इत्यात्मनस्तुल्यतां कथयंस्तथा नानालाकधातूत्पन्नकृतप्रणिधानखविनेयबोधिसत्त्वानामविपरोतसनस्तप्रवचनरत्नसूचदेशनया संभारपरिपूरणोपायोपदशायें तथा स्मितमकरोद्भगवान् येनान्योन्यं सर्वलोकधातुस्थसत्त्वाः सर्वथोन्मूलितातुल्यत्वसंशयबीजाः सपर्षत्समूहाानतरेतरलोकधातवीयबुद्धान् भगवन्तः समुपलभ्य तुल्यता प्रतिपन्नाः। तथा महावभासादिनिमित्तोपालंभपूर्वक गुर्वायत्तया न सहसागमनं युक्तमिति तदर्थ दशदिग्लोकधातवीयजिनात्मजास्तान् स्वस्वतथागतानुपसंक्रम्य पदाभिवंदनपुरःसरा एव कस्यायमनुभाव इति प्रश्नस्य विप्तजनानन्तरं प्रशंसावाक्यश्रवणेन विदितस्वाधिपतिभद्राशयास्ताहग्विधसपरिवारभगवदर्शनाद्यर्थं गमिष्यामो वयं भगवन्त इत्यालोच्य गृहीतस्वाधिपतिधर्मगौरवप्रेषितपूजार्थनानारत्नपद्मवा संदेशाल्याबधातादिपरिपृच्छावचनाः पञ्चकषायोत्सादत्वादस्य लोकधातोरप्रमादविहारिणो भविष्यथेत्यनुशासनौं प्रतिगृह्यान्तरालवतिबुद्धानां पूजामभिनिवर्तयन्तोऽपरिमितपरिवाराः समागम्यानुष्ठितपादवन्दनपूर्वक पूजाप्रसराः स्वस्वस्थानीभूय कथितस्वस्व तथागतवार्तावचनाः पद्मानि निर्यातितवन्त इति हिविध धर्मावभासनप्रातिहार्यम् । तदनु

Page #86

१०
प्रथमपरिवर्तः ।
भगवांस्तानि पद्मान्यपरिशुद्ध लोकधातूत्पादेऽपि तदोषानुपलेपज्ञापनाय सङ्घर्मपूजार्थं प्रहितानौति कृत्वा स्वस्व - दिक्षु प्रक्षिप्य तेषु च पद्मेषु तथागताधिष्ठानपूर्वकजिनजननौदेशनयानुत्तरसम्यक् संबोधौ सर्वसत्त्वान् नियतौकर्तुं सङ्घर्मपूजायामुपनाम्य समागतं यथाभव्यं महाबोधिसत्त्वादिमं निपातमवगम्यादिमध्यान्तकल्याणत्वादियुक्तां प्रज्ञापारमितां देशितवानिति निदानं प्रतिपत्तव्यम् । अत्र तूइटितज्ञसंक्षिप्तरुचिसत्त्वानुग्रहदेशनाधिकारान्नोक्तम् । तदुक्तं यदा भगवान् राजगृहे महानगरे गृध्रकूटे पर्वते यथोक्तपर्षदा परिवृतो धर्मं देशयन् विजहार तदा भगवतः सकाशात्तत्रैव स्थाने तया पर्षदा सार्धमेवं मया स्वचरत्नं श्रुतमिति सर्वैरप्येतैर्लोकव्यवहारानुवर्तनात् सौर्तितदेशादिभिः सङ्गीतिकारेणात्मप्रामाण्यप्रतिपादनाहिनेयानाम् सादर श्रवणचिन्तनादिकमुक्तम् । चाहार्यदिङ्गागः ।
तथा
श्रद्धावतां प्रवृत्त्यङ्गं शास्ता पर्षच्च साक्षिणी । देशकालौ च निर्दिष्टौ स्वप्रामाण्यप्रसिद्धये ॥ सङ्गौतिकर्त्ता लोके हि देशकालेोपलक्षितम् । समाक्षिकं वदन् वक्ता प्रामाण्यमधिगच्छति ॥ इति ।
तत्र ।
प्रयोजनं सपिण्डार्थं पदार्थमानुसन्धिकः । सचोद्यपरिहारश्च वाच्यः तत्रार्थवादिभिः ॥ इति पञ्चभिराकारैः स्वत्रं व्याख्यातव्यमिति व्याख्यायुक्तौ निर्णौतम् । इत्यभिहितमेव प्रयोजनम् । अतः श्रोतृजनसुखप्रतिपत्तये कृतविभागार्थस्य च शास्त्रस्य सुकरं व्याख्या

Page #87

अभिसमयालङ्कारालोकः।
तणां व्याख्यानमिति समासनिर्देशेन पिण्डार्थस्तावदभिधौयते। तब बुद्धत्वार्थिनो बोधिसत्त्वस्य चित्तोत्पादादिसर्वाकारपरिज्ञानादौ फलनिर्देशेन सर्वाकारज्ञता कथिता। सा न विना श्रावकमार्गादिपरिज्ञानेनेति तदनु मार्गजता। सापि न सर्ववस्तुपरिज्ञानमन्तरेणेति तदनन्तरं सर्वज्ञता। ततः सर्वथैवंप्राप्तत्रिसर्वज्ञतावशित्वार्थं पुनः सर्वाकारमार्गवस्तुज्ञानप्रकारसङ्ग्रहेण त्रिसर्वज्ञताभावनयाऽधिगम्य सर्वाकाराभिसम्बोधं विशेषमार्गेण प्रकर्षपर्यन्ताधिगमलाभान्मूर्धाभिसमयमासाद्य व्यस्तसमस्तभेदेन विभावितानर्थान् प्रगणीकृत्य निश्चयाय साक्षात्करोतीति विदित्वानुपूर्वाभिसमयम् पुनरपि स्वभ्यस्तीकरणाय विभावितैकक्षणाभिसंबोधानन्तरं दितीये क्षणे धर्मकायाऽभिसंबोधं सम्यगधिगच्छतौति समासतोऽष्टाभिसमयः प्रज्ञापारमितायां पिण्डार्थः। तथाचोक्तम् ।
प्रज्ञापारमिताऽष्टाभिः पदार्थैः समुदौरिता । सर्वाकारज्ञता मार्गज्ञता सर्वज्ञता ततः ॥ ४ ॥ सर्वाकाराभिसंबोधो मूर्धाप्राप्तोऽनुपूर्विकः ।
एकक्षणाभिसंबोधो धर्मकायश्च ते ऽष्टधा॥५॥ इति । समासनिर्दिष्टस्य व्यासतश्चाख्यानात्वाख्यातत्वमिति पुनरपि व्यासतः पिण्डार्थोऽभिधीयते। तत्र सम्यक्संबोधिमधिगन्तुकामेनादौ शून्यताकरुणागर्भ बोधिचित्तं प्रणिधिप्रस्थानस्वभावं द्विविधमुत्पाद्य चित्तोत्यादतदाक्षिप्तधर्मनिष्यत्तये संप्राप्तगुणपरिपालनार्थेनाभियर्थं प्रतिपत्त्या

Page #88

प्रथमपरिवर्तः। दिधववादग्रहणानन्तरं श्रुतादिप्रकर्षप्राप्तमोक्षभागीयश्रवादिलक्षणकुशस्लमूलादूर्ध्वं चतुःसत्यप्रतिवेधानुकलं चतुविधनिर्वेदभागीयं लौकिकभावनामयनिश्चित्य प्रतिपत्तिमतो यथोक्तनिवेदभागीयमन्यदपि दर्शनमार्गादिकमिति प्रतिपत्तिराधारेण धर्मधातुस्वभाविनैव बोधिसत्त्वेन सर्वधर्मालंबनपूर्वकं सर्वसत्त्वाग्रताचित्तमहत्वं प्रमाणमहत्वमधिगममहत्वं चाधिकृत्य प्रतिपत्तिः प्रवर्तत इत्यभिलक्ष्यस्थानीयस्त्रिविधः समुद्देशो ध्येयः। तदनु तत्याप्तये विसर्वज्ञताविषये सामान्येन शुक्लधर्माधिष्ठाना सर्वाकाराभिसम्बोधादौ चतुर्विधेऽभिसमये प्रत्यभिसमयं षट्पारमिताऽधिष्ठाना च क्रियाप्रतिपत्तिरित्येवं यथावत्प्रयोगदर्शनभावनाविशेषमार्गस्वभावानां सन्नाहादिप्रतिपत्तीनां मध्ये वौर्यरूपतया प्रथमतः सन्नाहप्रतिपत्त्या सन्नह्य प्रस्थानप्रतिपत्त्या समस्तमहायानधर्माभिरोहणपूर्वकं संभारप्रतिपत्त्या सम्भूतसंभारेण निर्याणप्रतिपत्तिरधिगन्तव्येत्येवं बुद्धत्वावाहकधर्माधिगमानुक्रमेण प्रकाशनात्तथागतानामिति प्रथमपरिवर्तसङ्ग्रहौता सर्वाकारज्ञता। तथा चोक्तम्। चितोत्पादोऽववादश्च निर्वेधाङ्गं चतुर्विधम् ।
धारः प्रतिपत्तेश्च धर्मधातुस्वभावकः ॥ ६ ॥ आलम्बनं समुद्देशः सन्नाहप्रस्थितिक्रिये। मम्भाराश्च सनिर्याणाः सर्वाकारज्ञता मुनेः ॥ ७ ॥
इति। तदन सर्वाकारज्ञताधिगमो न विना सर्वमार्गाधिगमन

Page #89

अभिसमयालदारालोकः। मिति मार्गज्ञतां दर्शयितुं स्वप्रकृतिप्रभाभिर्दवादीनां वैपाकिकप्रभाया मलिनौकरणेन लोकपालवाद्यभिमाननिराकारणाइक्रोक्त्या निहतमानसंतान एव पुगलोऽधिगमेऽस्या भाव्य इत्याधारकथनानन्तरं स्वविषयप्रतिनियमादिकमभिधाय मार्गज्ञताऽधिकारे सर्वे मार्गाः परिपूरयितव्या इति श्रावकप्रत्येकबुद्धमार्गप्रतिपादनपूर्वकमैहलौकिकादिगुणैरुपेतो महानुशंसो बोधिसत्त्वानां दर्शनमार्गा भगवताभिहितः। ततोऽनन्तरं भावनामार्गाभिधाने सति स्वल्पवक्तव्यत्वेन फलनिम्नत्वेन च विनेयप्रत्तेस्तस्य कारिवमादा निर्दिश्य साश्रवानाश्रवरूपेण दिविधो भावनामार्ग इत्यधिमुक्तिपरिणामनानुमोदनाभेदेन विविधसाश्रवभावनामार्गमध्ये काञ्चनपिण्डमिव धातुभ्यः पुण्यमभिसंस्करोतीत्यादावधिमुक्तिमनस्कारमुत्ला तद्भावकबोधिसत्त्वोत्साहनायैवमधिमुक्तेर्बद्धादिभिः स्तुत्यादयः क्रियन्त इत्युत्तरोत्तराभिनन्दनरूपाः स्तुतस्तोभितशंसिताः कथिताः। तदनु सम्यक्मंबोधेस्तत्पुण्यमुपकरणौकरोति सुवर्णकार इवाभरणमिति परिणमनामनस्कारपूर्वक स्वपरपुण्यक्रियासमताप्रतिलाभार्थमनुमोदनामनस्कारमभिधाय प्रयोगविशुद्धिभेदेन द्विविधोऽनाश्रवो भावनामार्ग इति प्रथममभिनिर्हारलक्षणं प्रतिपाद्य द्वितीयोऽत्यन्तविशुद्धिलक्षणो देशित इति। द्वितीयपरिवर्तमारभ्य यावदष्टमपरिवर्ते। य एवमस्य बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्य भगवन्नवबोध इयमस्य प्रज्ञापारमिता। भगवानाह। अत्यन्तविशुद्धत्वत्सुभूत (p. 189, 21) इति एतत्पर्यन्तेनोक्ता बोधिसत्त्वानां मार्गज्ञता।

Page #90

२२
प्रथमपरिवर्तः ।
तथाचोक्तम्—
ध्यामीकरणतादीनि शिष्यखड्गपथौ च यौ महानुशंसो दृङ्मार्ग ऐहिकामुचिकैर्गुणैः ॥ ८ ॥ कारिचमधिमुक्तिश्च स्तुतस्तोभितशंसिताः । परिणामेऽनुमोदे च मनस्कारावनुत्तमौ ॥ ८ ॥
निर्हारः शुद्धिरत्यन्तमित्ययं भावनापथः । विज्ञानां बोधिसत्त्वानामिति मार्गज्ञतोदिता ॥ १० ॥ इति ।
ततः सर्ववस्तुपरिज्ञानं विना न मार्गज्ञतापरिज्ञानं सम्यगिति सर्वज्ञतां दर्शयितुं प्रज्ञया संसारादौनवदर्शनेन कृपया च सत्त्वार्थकरणपारतन्त्रेण बोधिसत्त्वानां भवशमानवस्थानाद्यतिरेकनिर्देशेन चैवं श्रावकप्रत्येकबुद्धानामिति निर्देशपूर्वकं तत्समर्थनार्थमेवान्वयव्यतिरेकतया निमित्तानिमित्तग्रहणाज्जौनजनन्या निर्दिष्टदूरेतरभावेनोपलम्भानुपलम्भाभ्यां विपक्षप्रतिपक्षौ निर्दिश्य तयोविभावनायां पुनरन्वयमुखेनैव बोधिसत्त्वानां प्रयोगकथनादनन्तरं तत्समताप्रतिपादनपूर्वको ध्येयो दर्शनमार्गोऽभिहित इत्यष्टमपरिवर्ते । आयुष्मान् सुभूतिराहेत्यारभ्य (p. 189, 22 ) यावन्नवमपरिवर्ते नापि कस्यचिह्नर्मस्य प्रवर्तनं वा निवर्तनं वैवमियं सुभृते बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्य प्रज्ञापारमितेत्ये (p. 203, 17 ) तत्पर्यन्तेनोक्ता श्रावकप्रत्येकबुद्धानां सर्वज्ञता । तथाचोक्तम् ।
प्रज्ञया न भवे स्थानं कृपया न शमे स्थितिः । अनुपायेन दूरत्वमुपायेनाविदूरता ॥ ११ ॥

Page #91

अभिसमयालङ्कारालोकः।
२३
विपक्षप्रतिपक्षौ च प्रयोगः समताऽस्य च। दृङमार्गः श्रावकादौनामिति सर्वज्ञतेष्यते ॥ १२ ॥
इति। तदनु परिज्ञातचिसर्वज्ञतावशित्वार्थं पुनः सर्वाकारमार्गवस्तुज्ञानप्रकारसङ्ग्रहेण विसर्वज्ञतां भावयतौति सर्वाकाराभिसंबोधं दर्शयितुमाकारविशिष्टप्रयोगैर्भावयितव्या यथासंख्यं गुणदोषादानत्यागेन लक्षणज्ञानपूर्वकमुत्पन्नमोक्षभागीयकुशलमूलेनेत्याकारादौनिर्दिश्य विवर्धितमोक्षभागीयस्योत्साहिनो निर्वेधभागीयाद्यधिगमद्वारेण प्राप्तशैक्षावैवर्तिकबोधिसत्त्वगणधर्मस्य बुद्धत्वनिमित्तसंसारनिर्वाणसमताभावनापूर्वकं निष्पादितस्वबुद्धक्षेत्रविशुद्धावुपायकौशलेन यथाभव्यतयाऽनाभोगाढुद्धकृत्यं प्रवर्तत इति निर्वेधभागीयादयो देशिता इति नवमपरिवर्ते । एवमुक्त
आयुष्मान् सुभूतिभगवन्तमेतदवोचत्। महापारमितेयम् (p. 204, 1) इत्यारभ्य यावद् विंशतितमपरिवर्ते। ते ते बोधिसत्त्वा महासत्त्वा असंहार्याः सदेवमानुषासुरेण लोकेनेत्ये (p. 380, 12) तत्पर्यन्तेनोक्तो बुद्धादीनां यथासम्भवं सर्वाकाराभिसंबोधः। तथाचोक्तम् ।
आकाराः संप्रयोगाश्च गुणा दोषाः सलक्षणाः। मोक्षनिर्वेधभागीये शैक्षोऽवैवर्तिको गणः ॥ १३ ॥ समताभवशन्त्योश्च क्षेत्रशुद्धिरनुत्तरा। सर्वाकाराभिसंबोध एष सोपायकौशलः ॥ १४ ॥
इति ।

Page #92

२४
प्रथमपरिवर्तः ।
तदनन्तरं प्राप्तसकाराभिसंबोधस्य विशेषमार्गेण प्रकर्षपर्यन्तोऽधिगम इति मूर्धाभिसमयं दर्शयितुं यथासंख्यमुष्मादिचतुर्विधनिर्वेधभागीयस्वभावलिङ्गविविनिरूढिचित्तसंस्थितिप्रतिपादनपूर्वकं प्रवृत्तिनिरूपक्षाधिष्ठानौ द्रव्यप्रज्ञप्तिसत्पुरुषाधिष्ठानौ च यथाक्रमं द्वौ दौ ग्राह्यग्राहकविकल्पाविति प्रहेयतया चतुर्विधविपक्षं तत्पहाणावस्थाविशेषं चोपदेयतया चतुर्विधं प्रतिपष्टां प्रत्येक दर्शनभावनामार्ग निर्दिश्य बुद्धत्वप्राप्तेरव्यवधानेनानन्तर्यसमाधिरुभयसत्याश्रितोपायकौशलेन निराकरणीयविप्रतिपत्त्या मह देशित इति विंशतितमपरिवर्ते सचेद्दोधिसत्त्वो महासत्वः स्वप्नान्तरगतोऽपोत्यारभ्य (p. 380, 13) यावदेकोनविंशत्तमपरिवर्ते कुशलाकुशलधर्मापरिमाणतया प्रज्ञापारमिताऽपरिमाणतानुगन्तव्येति (p. 428, 8) एतत्पर्यन्तेन सकारणेनोक्तो मूर्धाभिसमयस्तथाचोक्तम् ।
लिङ्गं तस्य विद्धिश्च निरूढिश्रित्तसंस्थितिः । चतुर्दा च विकल्पस्य प्रतिपक्षश्चतुर्विधः ॥ १५ ॥ प्रत्येकं दर्शनाख्ये च भावनाख्ये च वर्त्मनि।
आनन्तर्यसमाधिश्च सह विप्रतिपत्तिभिः ॥ १६ ॥ "मूर्धाभिसमय" इति। तदनु प्राप्तमूर्धाभिसमयो व्यस्तसमस्तत्वेनाधिगतानर्थाननुपूर्वोकृत्य स्थिरीकरणाय विभावयतौति सर्वधर्मसङ्ग्राहकदानादित्रयोदशप्रकारतयैकोनविंशत्तमपरिवर्ते सिंहनादनदनतया प्रज्ञापारमिता नदनतानुगन्तव्ये (p. 478, 9) त्येकेनैव पदेन सकारणेनोक्तो ऽनुपूर्वाभिसमयस्तथाचोक्तम्। “त्रिधा दशधा

Page #93

यभिसमयालङ्कारालोकः ।
वानुपूर्विक" इति। तदनन्तरं विभावितानुपूर्वाभिसमयस्य स्वभ्यस्तीकरणाय तेषामेवाधिगतानां धर्माणामविपाकानश्रवसर्वधमैकक्षणलक्षणादिचतुर्विधभेदादेकेनैव क्षणेनाभिमुखीकरणमिति तत्रैव परिवर्ते सर्वधर्माकोप्यतया प्रज्ञापारमिताऽकोप्यतानुगन्तव्येत्येकेनैव पदेन सकारणेनैकक्षणाभिमंबोधो दर्शितः। तथाचोक्तम्। __ एकक्षणाभिमंबोधो लक्षणेन चतुर्विधः ॥ १७॥ इति।
तदनु विभाविकक्षणाभिमंबोधस्य द्वितीये क्षणे धर्मकायाभिमंबोध इति विविधमनन्तराभिमंबोधं बोधिसत्त्वानां निदिश्य परिशिष्टकायचयं तथ्यमंत्त्या प्रतिभासमानं परमार्थतो धर्मतारूपं यथाधिमोक्षप्रभावितं बुद्धबोधिसत्त्वश्रावकादिगोचरं व्यवस्थापितमिति कथनाय "विविक्ताव्यतिरेकित्वं विवेकस्य यतो मतमि”ति न्यायात् तदव्यतिरेकेपि पृथग् लोकोत्तरेण मार्गेण प्राप्यते न तु क्रियत इत्यकृत्रिमार्थेन मायोपमविज्ञानमयसर्वधर्मप्रतिपत्त्याधिगतः स्वाभाविकः काय इति तत्कथनपूर्वकमवश्यमेवाभ्युपगन्तव्या योगिसंवृत्त्या विशिष्टार्थप्रतिभासजननहारेणाश्रयपराहत्या परात्ता धर्मदेशनाद्यर्थक्रियाकारिणाऽदयाश्रित्तचैताः । सर्वाकारस्तथागतानामेव गोचरो ज्ञानसंभारजः सव्यापारो धर्मकाय इत्यभिधानानन्तरं नानासूत्ररत्नश्रवणाभिलाषिभिर्दशभूमिप्रविष्टैर्महाबोधिसत्त्वैः सह परमानवद्यमहायानधर्मसंभोगप्रौतिसुखोपभोगादप्रमेयपुण्यमंभारसंभृतं लक्षणानुव्यञ्जनविराजितगात्रं सांभोगिककायं प्रतिपाद्य यथाभव्यतयाशेषजगदर्थक्रियाकारौ सर्वथाऽऽभावाग्रादनुपरतप्रबन्धः शाक्य

Page #94

प्रथमपरिवर्तः ।
मुनितथागतादिरूपो निर्माणकायः पुण्यज्ञानसंभारांशज एव श्रावकाद्युपलम्भयोग्यो देशित इत्येकोनत्रिंशत्तमपरिवर्ते। एवं हि सुभूते बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेनेत्यारभ्य (p. 424, 1) यावदनुत्तराणां च बुद्धधर्माणां परिपूरिरिति (p. 480, 9) परिवर्तपर्यवसानेनोक्तो बुद्धानां भगवतां धर्मकायाभिसंबोधः । तथाचोक्तम् । स्वाभाविकः ससांभोगो नैर्माणिकोऽपरस्तथा। धर्मकायः सकारित्रचतुर्धा समुदौरितः॥ १८॥ इति । तदनन्तरं सदाप्ररुदितबोधिसत्त्ववत्प्रतिपत्तिः कार्येति विनेयजनबोधनाय तत्पूर्वयोगकथामुखेन कल्याणमित्रारागणपूर्वकप्रज्ञापारमितायोगानुशंसां दर्शयितुमुपसंहारद्वारेण मध्यमप्रतिपत्त्या यथाक्ताभिसमयक्रमप्रतिपादनपरमेव परिवर्तत्रयं देशितम्। तत्पुनः सुगमत्वाच्चाभिसमयालङ्कारकारिकया न सङ्गहौतमित्यपरप्रकारहयेन समुदायार्थस्याभिधास्यमानत्वादेकस्तावत्समुदायार्थः ।
इदानों पदार्थादिव्याख्यानेन सूत्रार्थोऽभिधीयते। तत्र इति (p. 3, 12) वाक्योपन्यासे। खलशब्दो वाक्यालङ्कारे। शोभनाऽरणाविहारिणां मध्येऽग्रा भूतिश्चेतसः संपत्तिर्यस्य स सुभूतिः। सदेवके लोके पूजादिभिः स्थाविर्यप्राप्तत्वात्स्थविरः। इह क्वचित्तथागतानां कायव्यापारात्मकपाण्याद्यधिष्ठानेन देशना। तद्यथा दशभूमकादेः सूचस्य देशना । क्वचिवचनाधिष्ठानेन तद्यथाऽजातशत्रशोकविनोदनसूचादेः। क्वचिन्मनोऽधिष्ठानेन तद्यथा समन्तभद्रचर्यानिर्देशखूचादे

Page #95

अभिसमयालङ्कारालोकः।
रित्यार्यसुभूत्यधिमुक्तानामनुग्रहपरौन्दनाभ्यां सम्यक्परिग्रहादिक्रमेण महायाने विनयनात्ववंशानुपच्छेदार्थमचिन्त्यो वा तथागतानामुपायकौशलप्रभावो यस्मात् सर्वथाशक्तेनापि देश्यत इति प्रभावसंदर्शनविनेयानामनुग्रहार्थं प्रज्ञापारमिताभाषणं प्रति वागधिष्ठानदारेणार्यसुभूतिमन्यमनस्कमभिमुखीकरणार्थं भगवानामन्त्रयते स्मामन्त्रितवान् । कथमित्याह । प्रतिभात्वित्यादि। धर्मदेशनाधिकारादिद्यमानत्वेऽपि हे सुभूते विशिष्टधर्मार्थनिरुक्तिप्रतिभानं प्रतिसंवित्सर्वथा ते तवाभिमुखी भवतु । बोधौ सर्वधर्मासक्ततायां स्वार्थसंपदि सत्त्वमभिप्रायो येषां ते बोधिसत्त्वाः । श्रावका अपि स्युरेवमित्याह । महासत्त्वा इति। महत्यां परार्थसंपदि सत्त्वं येषां ते महासत्त्वाः। महत्त्वं चान्यथापि तौर्थिकसाधुजने च स्यादिति बोधिसत्त्वग्रहणम् । अतस्तेषां बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानां प्रज्ञापारमितामारभ्येति । प्रथमकल्यासंख्येयनिर्यातोऽधिमुक्तिचयां विवर्धयन मंभृतपुण्य - मंभारो बोधिसत्त्वः शुभे देशे पर्यङ्कमाभुज्य बुद्धबोधिसत्त्वालम्बनपूर्वकं प्रज्ञापारमितानयं सर्वधर्मनैरान्यद्योतकं मूलचित्तेन नामतः ममालक्ष्य तस्यैव पदप्रभेदं परिवर्तादिभेदादनुचरचित्तेन निरूपयेत् । तथाष्टाभिसमयावस्थाभेदेन सत्याग्रहणाहणनया। प्रत्यभिममयं स्वरूपनिश्चयात्तुलनयाऽध्यारोपापवादाभावान्मौमांसाप्रत्यक्षानुमानप्रमाणोपपन्नत्वात्प्रत्यवेक्षणतयेत्येवं प्रज्ञापारमितार्थश्चतुर्भिराकारैर्व्यञ्जनानि तु व्यस्तसमस्तानि यथाक्रमं निरर्थसदर्थतयेत्येवमाकाराभ्यां विचारणाचित्तेन

Page #96

प्रथमपरिवर्तः ।
विचारयेत्। तदनु यथाविचारितं तन्निमित्तमवधारणाचित्तेनावष्टत्य यथाविचारितमेवार्थं नामालंबके मूलचित्ते सङ्कलनचित्तेन प्रक्षिप्य यदर्थं प्रयुक्तो भवति तच्छन्दसहगतेनाशास्तिचित्तेन भावनां कुर्यादित्येवमादिश्रुतचित्तभावनामयज्ञानोदयक्रमेण सर्वाकारज्ञानाधिगमात्यारं प्रकर्षपर्यन्तमेतीति विगृह्य विपि सर्वापहारलापेऽनित्यमागमशासनमित्यलुकि तत्पुरुषे कृति बहुलमित्यलुकि च कर्मविभक्तेः कृते पारमिस्तद्भावः पारमिता । प्रज्ञाया धर्मप्रविचयलक्षणायाः पारमिता मुख्या बुद्धो भगवान्मायोपमं ज्ञानमद्वयम् । तत्प्रात्यनुकूलत्वेन तु पदवाक्यसमूहो ग्रन्थो दर्शनादिलक्षणो मार्गश्र गौणी प्रज्ञापारमिता । तथाचाहाचार्यदिङ्गागः
२०
प्राज्ञापारमिता ज्ञानमदयं सा तथागतः । साध्या तादर्थ्ययोगेन ताच्छन्द्यं ग्रन्थमार्गयोः ॥ इति । तस्त्रिविधामपि तत्सम्बन्धिनौं प्रतिवर्णिको पदेशरहितां प्रज्ञापारमितामेव प्राधान्यादधिकृत्येत्यवधारणम् । न त तेषामेवेति बोधिचयेऽस्या नान्तरीयकत्वेनाधिकारात् । तु तथाचैव वक्ष्यति श्रावकभूमावपि शिक्षितुकामेनेयमेव प्रज्ञापारमिता श्रोतव्येत्यादि (p. 6. 12 ) । सर्वाकारपरमपुरुषार्थोपयुक्ताधिगमक्रमस्य प्रतिपाद्यमानत्वात्तच बोधिचित्तं कुलपुत्रबीजभूतं तदेव फलभूतं सारं सर्वबुद्धधर्माणामित्यार्यगण्डव्यूहादिनिर्देशाद्यथा येन परार्थालम्बनसम्यक्संबोधिकामता लक्षणद्वाविंशतिप्रभेदभिन्नबोधिचित्ताधिगमप्रकारेण बोधिसत्त्वा महासत्त्वास्त्रिविधामपि
च

Page #97

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
प्रज्ञापारमितान्निर्यायुर्निश्चित्य प्राप्नुयुरिति स्वालम्बनस्वरूपप्रभेदश्चित्तोत्पादस्तत्प्रभेद एव च चार्थ इति दर्शयितुं स्वयं भगवता मन्त्रणद्दारेण समासतः प्रज्ञापारमिता देशिता । तदयं संक्षिप्तो वाक्यार्थो यथा सर्वप्रकारबोधिचित्ताधिगमप्रकारेण बोधिसत्त्वा महासत्त्वा - स्त्रिविधामपि प्रज्ञापारमितां यथासम्भवं श्रुतादिज्ञानोदयक्रमेण सम्यक् प्राप्नुयुस्तथा तेषां सम्बन्धिनौं प्रज्ञापारमितामेवारभ्य व्यासतो भाषणाय चतुर्विधा प्रतिसंवित्ते, तव, सुभूते, संमुखौभवत्वित्येवमार्य सुभूतिं स्थविरं भगवानामन्त्रितवानिति । विस्तारतस्तु
तत्रादौ गोत्रसामर्थ्यात् कृपाबीजप्रबोधतः । प्रयोगाश्यसंपत्त्या बोधिचित्तपरिग्रहः ॥
२६
इति न्यायाद्गोत्रादिसामर्थ्येन बोधिसत्त्वसंवरसमादानादिना शून्यताकरुणागर्भबोधिचित्तमुत्पाद्य सम्यक् संबुद्धो भूत्वा यथाभव्यतया परार्थं प्रति चियानधर्मदेशनादिभिर्यत्नं कुर्यामिति प्रणिधानं कृत्वा प्रतिपत्त्या सम्पादयेदिति । परार्थालम्बनः सहेतुफलः सम्यक्संबोध्यधिगमकामतालक्षणः। गन्तुकामस्य गन्तुश्च यथा भेदः प्रतीयते, तथा भेदोऽनयोज्ञेयो यथासंख्येन पण्डितैरिति प्रणिधिप्रस्थानस्वभावेन द्विविधो बोधिचित्तोत्पादः ।
ननु
महोत्साहा महारम्भा महार्थार्थमहोदया । चेतना बोधिसत्त्वानां द्वयार्था चित्तसंभवः ॥
इति वचनाच्चेतनासंप्रयुक्तं चित्तं विशिष्टविषयप्रति

Page #98

प्रथमपरिवर्तः।
भासमुत्पद्यमानं चित्तोत्पादः। सम्यक्संबोधिकामता च तत्प्रार्थना कुशला धर्मछन्दश्चैतसिक इति कथं स चित्तोत्पादो भवेत् । सत्यमेतत्। किन्तु दुःखार्णवनिमग्न जगदत्राणमभिसमौक्ष्य तवरणाभिप्रायः कुशलधर्मछन्दलक्षणायां प्रार्थनायां सत्यां मंबुद्धत्वाय चित्तमुत्यादयतौति कारणेनाव कार्य निर्दिष्टमेवं छन्दप्रार्थनस्य बोधिसत्त्वस्य सर्वे कुशलधर्मा वृद्धिं यान्तौति ज्ञापनाय चोपचारः समाश्रित इत्यदोषः। प्रणिधानं वा प्रार्थना सम्यकसंबोधिकामता। तत्सहचरितचित्तोत्पादः प्रार्थनयातिदिश्यते। प्रार्थना प्रधाना हि चित्तोत्पादावस्थेति कृत्वा। एवञ्च प्रणिधानसहगतं तच्चित्तमुत्पद्यते बोधिसत्त्वानामित्यपपन्नं भवति । अथ केयं सम्यक्संबोधिः कश्च परार्थों यत्कामतात्मको यदर्थश्रित्तोत्याद इति चेत्। उच्यते यथार्यपञ्चविंशतिसाहसिकासूत्रान्ते सम्यक्संबोधेः समासनिर्देशो यदाह । “सर्वाकारं शरिपुत्र सर्वधर्मानभिसंबोडकामेन बोधिसत्त्वंन प्रज्ञापारमितायां योगः करणीय" इति । तत्रायं तस्या व्यासनिर्देशो यदाह। "इह शारिपुत्र बोधिसत्त्वेनास्थानयोगेन प्रज्ञापारमितायां स्थित्वा दानपारमिता परिपूरयितव्या देयदायकप्रतिग्राहकानुपलब्धिमुपादाये" त्यादि। तवायं परार्थस्य समासनिर्देशो यदाह। “दशसु दिक्षु प्रत्येकं गङ्गानदीवालुकोपमेषु लोकधातुषु ये सत्त्वास्तान सर्वाननुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वापयितुकामेन बोधिसत्त्वेन प्रज्ञापारमितायां शिक्षितव्यमिति"। तवायं तस्य व्यासनिर्देशो यदाह। “मत्सरिणः सत्त्वान्दाने दुःशौलान् शौले व्यापादबहुलान् क्षान्तौ

Page #99

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
प्रतिष्ठापयितुकामेन बोधिसत्त्वेन प्रज्ञापारमितायां शिक्षितव्यमि" त्यादि। तथाचोक्तम् । चित्तोत्पादः परार्थाय सम्यक्संबोधिकामता। समासव्यासतः मा च यथासूत्रं स चोच्यते ॥ १६ ॥
इति । तवायं तस्य प्रभेदः । तत्र प्रथमश्चित्तोत्पादश्छन्दसहगतो बोधिसत्त्वानां पृथिवीसमः सर्वाकारसर्वधर्माभिसंबोधस्य मंभारप्रसवप्रतिष्ठाभूतत्वात् । द्वितीय आशयसहगतः कल्याणसुवर्णोपमः षट्पारमितामहौतस्य हितसुखाशयस्यायतितदात्ययोर्विकारभजनादासम्यक्संबोधिशय आशय इति कृत्वा । तृतीयोऽध्याशयसहगतः शुक्लपक्षनवचन्द्रोपमः। सर्वशुक्लपक्षधर्मोत्तरोत्तरविधिगमनेनाधिक आश्रयोऽध्याशय इति कृत्वा । एते च त्रयो मृदमध्याधिमावतयाऽऽदिकर्मिकमंभारभूमिसङ्गहौताः। चतुर्थः प्रयोगसहगतो ज्वलनोपमस्त्रिसर्वज्ञताप्रयोगस्येन्धनान्तरविशेषेणेवाग्रुत्तरोत्तरविशेषगमनात्प्रकृष्टो योगः प्रयोग इति कृत्वा। अयञ्च प्रथमभूमिप्रवेशप्रयोगमार्गसङ्ग्रहीतोऽधिमुक्तिचर्याभूमिप्रतिबद्धः । पञ्चमो दानपारमितासहगतो महानिधानोपमः। सर्वथाऽमिषसम्भोगेनाप्रमेयसत्त्वमंतर्पणेऽप्यपर्यादानात् । षष्ठः शौलपारमितासहगतो रत्नाकरोपमः सर्वगुणरत्नानामाश्रयभावेन ततः प्रसवनात्। मप्तमः क्षान्तिपारमितासहगतो महार्णवोपमः सर्वानिष्टोपनिपातैरशोभ्यत्वात् । अष्टमो वौर्यपारमितासहगतो वजोपमः मंप्रत्ययदाना

Page #100

प्रथमपरिवर्तः।
भेद्यत्वात्। नवमो ध्यानपारमितासहगतः पर्वतोपमः सर्वथालम्बनविक्षेपेणानिष्कम्प्यत्वात् । दशमः प्रज्ञापारमितासहगतो महाभैषज्योपमः सर्वक्लेशन्नेयावरणव्याधिप्रशमनात्। एकादश उपायकौशलपारमितासहगतः कल्याणमित्रोपमः सर्वावस्थासु सत्त्वार्थापरित्यागात् । हादशः प्रणिधानपारमितासहगतश्चिन्तामणिसदृशो यथा प्रणिधानं फलसमृद्धेः । त्रयोदशो बलपारमितासहगत आदित्योपमो विनेयजनस्य परिपाचनात्। चतुर्दशो ज्ञानपारमितासहगतो मधुरसङ्गौतिघोषोपमो विनेयावर्जनकरधर्मदेशकत्वात्। एते च दश यथाक्रमं प्रमुदितादिदशभूमिसङ्गहौता दर्शनभावनामार्गगोचराः। पञ्चदशोऽभिज्ञासहगतो महाराजोपमोऽव्याहतप्रभावत्वेन परार्थानुठानात्। षोडशः पुण्यज्ञानसंभारसहगतः कोष्ठागारोपमो बहुपुण्य ज्ञानमंभारकोशस्थानत्वात् । सप्तदशो बोधिपक्षधमसहगतो महामार्गोपमः सर्वार्यपुङलयातानुयातत्वात्। अष्टादशः शमथविपश्यनासहगती यानोपमो युगनड्डवाहित्वात्संसारनिर्वाणान्यतरापातेन सुखसंवाहनात्। एकोनविंशतितमो धारणीप्रतिभानसहगतः प्रस्रवणोपमः सर्वथोदकधारणाक्षयोऽदसाधर्म्यण श्रुताश्रुतधर्मधारणादपर्यान्तदेशनोद्भेदत्वात् । एते च पञ्चबोधिसत्त्वभूमिषु विशेषमार्गसङ्गहीताः। विंशतितमो धर्मो दानसहगत आनन्दशब्दोपमो मोक्षकामानां विनेयानां प्रियश्रावणात्। अयञ्च बुद्धभूमिप्रवेशप्रयोगमार्गसङ्ग्रहीतो बोधिसत्त्वभूमिप्रतिबद्धः। एकविंशतितम एकायनमार्गसहगतो नदौस्रोतःसदृशो ज्ञानज्ञेययोः समताधिगमेनोरुकरुणाप्रज्ञोपायतयाऽ

Page #101

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
संभिन्नपरकार्यक्रियत्वात्। अयञ्च बुद्धभूमिसङ्ग होतो मौलावस्थाप्राप्तः। द्वाविंशतितमो धर्मकायसहगतो महामेघोपमस्तुषितभुवनवासादिसन्दर्शनेन निर्माणकायतया सर्वसत्त्वार्थक्रियाणां तदधौनत्वात्। अयमपि निर्विकल्पकतथागताधिपत्यप्रत्तनिर्माणाधुपलब्धेविनेयपरिकल्पितशुद्धलौकिकज्ञानपृष्ठावस्थाप्राप्तो बुद्धभूमिसङ्ग्रहीत इत्यादिकर्मिकभूमिमारभ्य यावद्दुद्धभूमिसङ्गहौत इत्यतोऽर्थाधिगमानुक्रमेण यथोक्तानुपूर्व्या, इयानेव प्रभेदो न न्यूनो नाधिको नाप्यन्यथानुपूर्त्या प्रतिपादनौय इति प्रतिपादितं भवति। एवंक्रमेण हाविंशतिभेदभिन्नबोधिचित्ताधिगमदारेण यथा बोधिसत्त्वा महासत्त्वास्त्रिविधामपौत्यादिना पूर्ववत्सम्बन्ध इति । तथाचोक्तम् । भूहेमचन्द्रज्वलनैर्निधिरत्नाकरार्णवैः । वजाचलौषधौमिचैश्चिन्तामण्यर्कगीतिभिः ॥ २० ॥ पगञ्जमहामार्गयानप्रस्रवणोदकैः । आनन्दोक्तिनदीमेघेर्दाविंशतिविधः स च ॥२१॥ इति। अयमवश्यं पृथग्जनबोधिसत्त्वतथागतभूमिभेदेन हेतुफलात्मकः प्रभेदो ज्ञेयः। तथाहि । सूचालंकारे चित्तोत्पादोऽधिमोक्षोऽसौ शुद्धाध्याशयिकोऽपरः। वैपाक्यो भूमिषु मतस्तथावरणवर्जितः ॥
करुणामूल इष्टोऽसौ सदा सत्वहिताशयः । इति वचनाचेतुफलालम्बनात्मक एव चित्तोत्पाद

Page #102

प्रथमपरिवर्तः ।
उत्पाद्यः कथितः । तस्य प्रभेदोऽपि क्रियमाणस्तथाकर्तव्यो ऽन्यथा हेतुमाचप्रभेदान्न तस्य सर्वथा प्रभेद इत्यपरिपूर्ण एव प्रभेदः स्यादित्येके । श्रन्ये तु महाराजोपमादय एवाष्टौ चित्तोत्पादा बोधिसत्त्वभूमिषु विशेषमार्गसङ्ग्रहौता इति वर्णयन्ति । सर्वप्रकारबोधिचित्तोत्पादप्रभेदप्रतिपादको ग्रन्थः पञ्चविंशतिसाहस्त्रिकातो ज्ञापकत्वेनेह प्राचुर्यभयान्न लिख्यते । अच तूइटितज्ञसंक्षिप्तरुचि सत्त्वानुग्रहेण प्रवृत्त - त्वाद्देशनाया इति कृत्वा नोक्तः । यथोक्तसत्त्वार्थप्रभेदोऽवश्यमेव प्रतिपत्तव्या यतः पञ्चविंशतिसाह स्विकार्थोपसंहारेण प्रवृत्तमिदं स्वचरत्नमिति प्रागेव प्रतिपादितम् ।
तथाचाहाचार्यदिङ्गागः ।
३४
इत्यमष्टसहस्रौयमन्यूनार्थैर्यथोदितैः ।
ग्रन्थसंक्षेप इष्टोऽच त स्वार्था यथोदिताः ॥
इति
गंभीरायां
सर्वाकारतथागतज्ञानगम्यत्वेन प्रज्ञापारमितायामात्मनोऽशक्तिवदप्रहौणज्ञेयावरणत्वेनार्य
सुभूतेरप्यशक्तिं सम्भावयन्नार्यशारिपुत्रोऽध्येषणामात्राव
गमादविदिततत्सामर्थ्याधिष्ठानोऽथेत्यादिना
(p. 3, 21)
वितर्कयति । एतदिति वक्ष्यमाणं वितर्कजातं तदेव - मित्यादिनाह । किंशब्दो वितर्के। आत्मीयेन (p. 4, 1 ) स्वप्रतिबद्धटत्तिना । तद्दिषये तु न परकृतेन तस्यात्मीयेनापि तु स्वकेन स्वकृतेन । प्रज्ञा धर्मप्रविचयः । प्रतिभानं युक्तयुक्ताभिधानम् । तयोर्बलस्याव्याहतसामर्थ्यस्याधानेनापूर्वकरणेन। प्रकारान्तरेणाप्याह स्वकेनेत्यचाप्यात्मौयेनेति द्रष्टव्यम् । प्रज्ञाप्रतिभानबलस्य व्यवस्थितस्याधिष्ठानेन

Page #103

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
३५
विशेषकरणेनोपदेश्यति । उताहो शब्दः पक्षान्तरद्योत - कोऽथ बुद्धानुभावेनेति । एवं मन्यतेऽचिन्त्यत्वादुपायविशेषस्य कदाचिदनेनापूर्वज्ञानमधिगतं व्यवस्थितस्योत्कर्षो वा कृतस्तथागताधिष्ठानं वा प्राप्तमन्यथाहमिवार्य सुभूतिरशक्तः न चारणाविहारिणामग्रत्वेन विशेषसद्भावाद्भाषत इत्यपि शक्यते वक्तम् । ममापि प्रज्ञावतामग्रत्वविशेषसद्भावाद्भाषणप्राप्तेः । न चारणासमाधेर्देशनायां व्यापार इत्यार्यशारिपुत्रस्य भावः । मृद्दिन्द्रियतया न सहसाऽपूर्वज्ञानादिकं कर्तुं शक्यते ऽचिन्त्योपायसद्भावेऽपौति पाश्चात्यमेव विकल्पं दर्शयन्नाह । अथेत्यादि (p. 4, 4) श्रावकाणां समन्वाहृत्य परचित्तज्ञानं नान्यथेति बुड्डानुभाववचनेनासमन्वाहारज्ञानमुक्तम् । इदमनन्तरोक्तमेवंरूपं यथोक्तविकल्पचयस्वभावम् । चेतनां वा निश्रित्य प्रज्ञां वा पर्येषको मनोजल्पः सा च चित्तस्योदारिकतेति वितर्कम् । चेतसा संहत्या तद्रूपानुकारिणा ज्ञात्वा वक्ष्यमाणमेतदुक्तवान् । तदेवाह यत्किञ्चिदिति । (p. 4, 2)
स्वचं गेयं व्याकरणं गाथोदानावदानकम् । इतिवृत्तकं निदानं वैपुल्यश्च सजातकम् ॥ उपदेशाद्भुता धर्मी दादशाङ्गमिदं वचः ।
तच भाषन्ते श्रुतमयज्ञानोत्पादादोधिबौजावरोपणार्थं यतो ग्रन्थमुदौरयन्ति । देशयन्ति चिन्तामयज्ञानोत्पादापरिपाचनार्थं यतोऽर्थं प्रकाशयन्ति । उपदिशन्ति भावनामयज्ञानोत्पादात्परिमोचनार्थं यतो ग्रन्थार्थनिश्चयोत्पादनतः संप्रकाशयन्ति । तदेवमुदीरयन्तौत्यादिपदचयं

Page #104

प्रथमपरिवर्तः।
भाषन्त इत्यादेर्यथाक्रमं व्याख्यानम् । पुरुषकारोऽधिष्ठानं त तुकत्वात्स सर्वो भाषणादिरूपचारात्पुरुषकारशब्दनोक्तः। ननु श्रावकैरपि स्वाधिगमधर्मता साक्षात्कृता । तत्कस्मान्न स्वशक्त्यैव सर्व भाषणादि क्रियत इत्याशय तत्कम्मा तोरिति स्वयमेव प्रश्नः कृतः। परैः क्रियमाणे नौरसिकत्वादिदोषोदयादित्येके। तदनन्तरं कथाविच्छेददोषपरिहारार्थ शारद्येन प्रष्टमशकवतामनुग्रहार्थमेकाग्रीकृतचेतसां वचनेनेर्यापथभेदादिक्षेपदोषपरिहारार्थं चेत्यपरे। यो होत्याद्युत्तरम् (p. 4, 9)। तत्र धर्मेऽभिधेये निर्वेधभागौयाधिगमदारेण धर्मदेशनायां सत्यां शिक्षमाणा दर्शनमार्गाधिगमेन तामधिगमधर्मतां साक्षात्कुर्वन्ति । भावनामार्गाधिगमेन धारयन्ति। सर्वं तदधिगतार्थविषयं देशनाधर्मसूत्रादिधर्मतयाधिगमेनाविरुद्धम्। तदविरुवप्रकाशनात्। तस्मात्तथागतधर्मदेशनाया एवोपचारनिर्दिष्टपुरुषकारस्वभावाया एष सदृशः स्यन्दो निष्यन्दस्तदनुरूपं फलं यत्सूचादि ते श्रावका उपदिशन्तस्तामागमधर्मतामधिगमधर्मतया न विरोधयन्ति (p. 4, 14) । उपदिशन्त इति चोपलक्षणाद्भाषमाणा देशयन्त इत्यपि ग्राह्यं तथाप्रकृतत्वात् । अनेनैतदाह नित्यसमाधानोपायकौशलवैकल्यादधिगतार्थविषयमपि धर्म स्वाधिगमाविरुद्धं भाषितुमसमर्थाः प्रागेवानधिगतार्थविषयमतो बुद्धानुभाव एव द्रष्टव्यः । तथा
कियद्दा शक्यमुन्नेतुं स्वतर्कमनुधावता। परोक्षोपयतचेतोस्तदाख्यानं हि दुष्करम् ॥

Page #105

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
इति न्यायान्नाप्यभ्यूह्यो देशयितुं शक्यत इति प्रसङ्गागतं निर्वर्त्येदानीमुत्पादितप्रथमादिबोधिचित्तो यथाकालं बोधिसत्त्वोऽपि दानादिकुशलधर्माभ्यासेन पुण्यसम्भारमुपार्जयन् ।
३७
ध्यानेऽभिज्ञाभिनिर्हाराल्लोकधातून् स गच्छति । पूजार्थमप्रमेयानां बुड्डानां श्रवणाय च ॥ अप्रमेयानुपास्यासौ बुड्डान् कल्पैरप्रमेयैः । कर्मण्यतां परामेति चेतसस्तदुपासनात् ॥ इति चित्तकर्मण्यताबलेन स्थितः समाधौ । धर्मश्रोतसि बुद्धेभ्योऽववादं लभते तदा । विपुलं शमथज्ञानवैपुल्यगमनाय सः ॥ इति न्यायादेवंप्रवृत्तबोधिसत्त्वस्य सम्बन्धनार्थं भगवदुक्तवचनपूर्वकमववादमार्य सुभूतिर्बोधिसत्त्व इत्यादिनाह, बोधिसत्त्वो बोधिसत्त्व (p. 4, 19) इत्यस्मिन्नर्थे प्रज्ञाबलेन बोध्यालम्बनाहोधिश्चासौ महालपाशयेन सत्त्वालम्बनात् सत्त्वश्चेति बोधिसत्त्व इत्युक्तः । यथाऽशुभालम्बनसमाधिरशुभेति । प्रदेशान्तराभिहितस्यापि बोधिसत्त्वस्य ग्रहणार्थं वीप्सयाभिधानम् । कतमस्य कल्पितादिरूपस्याधिवचनमाभिमुख्येन व्यपदेशः परमार्थतोऽपि तु न कस्यचिदित्यर्थः । तदेवाह ॥
नाहं भगवंस्तन्धर्ममिति (p. 4, 21 ) कल्पितादिरूपम् । तत्त्वतोऽववदनौयस्यानुपलम्भात् ॥
अववादविषयस्तर्ह्यस्तीत्याह । तमपौत्यादि (p. 5, 1 ) । प्रज्ञापारमिता प्रतिपत्त्यादिदशप्रकारधर्मस्वभावा । तथा

Page #106

प्रथमपरिवर्तः।
ववादविषयमधिकृत्य पञ्चविंशतिसाहसिकायामुक्तम् । "कथं भगवन् बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन प्रज्ञापारमितायाञ्चरितव्यम्। भगवानाह। इह शरिपुत्र बोधिसत्त्वो बोधिसत्त्वं तन्नाम च न समनुपश्यतीत्यादि"। बोधिसत्वधर्म वेति यस्य धर्मस्य बोधिसत्त्व इत्यधिवचनम्। तं धर्मम् । अविन्दन् श्रुत्या। अनुपलभमानश्चिन्तया। असमनुपश्यन् भावनया। अथवा प्रतिनियतार्थेन सह प्रत्यासत्तिनिबन्धनाभावानिराकारेण ज्ञानेनाविन्दन्। वस्तुभावमन्तरेणापि स्वप्नादौ भावात्साकारेणानुपलभमानः। अतएवोभाभ्यामसमनुपश्यन् कतमस्यां प्रज्ञापारमितायां प्रतिपत्त्यादि (p. 5, 3) दशप्रकारायां प्रथमं सम्प्राप्तगुणपरिपालनार्थेनापरिहाणिमुपादाय शिक्षणेनाववदिष्यामि । ततः पश्चादप्राप्तगुणप्राप्तिमुपादायानुशासिष्यामि । सर्वथा तत्त्वतो नैव किं वूद्भावनासंवृत्त्याऽववाद इत्यर्थादाक्षिप्त भवति । तथा चात्रैवानन्तरं वक्ष्यति एषोऽववाद इत्यादि। स पुनर्विषयभेदाद्दशधा ज्ञेयः। तत्र यथोक्तप्रभेदबोधिचित्तप्रतिपत्तौ संरतिपरमार्थसत्यानतिक्रमण श्रावकाद्यसाधारणतयाऽनुपलम्भयोगेन वर्तनमिति शिक्षणं प्रतिपत्त्यववादः। दुःखे फलभूतरूपादिशून्यताप्रज्ञापारमितयोस्तु तथा रूपत्वादैकाम्यमिति। समुदये शून्यताहेतुभूतरूपाद्योरव्यतिरिक्तत्वेन रूपादिः समुदयनिरोधसंक्लेशव्यवदानधर्मा इति । निरोधे शून्यतायामुत्पादनिरोधसंक्तशव्यवदानहानिड्यादिरहितायान्न रूपं यावन्न विद्योत्पादो नाविद्यानिरोधो न बुद्धो न बोधिरिति । मार्गे दानादिपारमिताभिरात्मनोऽध्यात्मशून्यतादीनां

Page #107

अभिसमयालशारालोकः ।
बहिर्दाशून्यतादिभिः पूर्वान्तापरान्तयोश्च परस्परं न युक्तायुक्तत्वेन प्रतिपत्तिरित्युपदेशः सत्याववादः। बुद्धे बुद्धबोध्योरेकलक्षणत्वेन बुद्धकरकधर्मलक्षणसर्वाकारज्ञतायामनुपलम्भरूपाद्ययोजनेनालख्यालम्बकसमताज्ञानमिति। धर्मे विसर्वज्ञतासङ्ग्रहौतसमस्तवस्तुप्रतिपक्षाकारसङ्घहैः सर्वधर्माणां सङ्गहीतानां निःस्वभावतेति । सङ्घ बुद्धरत्नान्तर्गतत्वेनार्हद्दज्र्येषु फलस्थप्रतिपन्नकभेदेन सप्तसु महापुरुषेषु प्रत्येकबुद्धेन सहाष्टसु मृद्विन्द्रियादिभेदेन विंशतिसंख्यावच्छिन्नेष्वार्यावैवर्तिकबोधिसत्त्वशैक्षेष्ठनुत्पादतया प्रवृत्तिरित्युपदेशो रत्नत्रयाववादः। प्रारब्धवौर्यतया यथोक्तार्थानुष्ठानं प्रति कायादिसुखल्लिकत्वेन कस्यचिदभिनिवेशः स्यादित्यसतौ कायादौनामस्वभावतया देशनाववादः। चिरतरकालाभ्यासेनापि समौहितार्थानिष्यत्तावुत्त्रसनजातीयस्य परिखेदः स्यादित्यपरिश्रान्तौ रूपादेर्यावत्सम्यक्सम्बोधेरमननतया देशनाववादः । दशदिगवस्थितबुद्धादिभ्यः प्रत्यर्थं मार्गोपदेशे गृह्यमाणे चित्तावलौनता स्यादिति प्रतिपत्सम्परिग्रहे धर्माणां प्रकृत्यजातत्वेन शिक्षणमववादः। मांसवैपाकिकदिव्यप्रज्ञाधर्मबुद्धचक्षुषां यथासंख्यं प्रतिनियतवस्तुसर्वसत्त्वच्यत्यपपत्तिसर्वधर्माविकल्पानां सर्वार्यपुगलाधिगमसर्वाकारसर्वधर्माभिसम्बोधविषयाणां तथतयैकत्वेन प्रतिपत्तिरिति शिक्षणं पञ्चचक्षुरववादः। ऋद्धिदिव्यश्रोचपरचित्तज्ञानपूर्वनिवासानुस्मृत्याभिसंस्कारिकदिव्यचक्षुराश्रवक्षयज्ञानाभिज्ञानां पृथिवीकम्पनादिसर्वलोकधातुस्थसूक्ष्मेतरशब्दश्रवणसरागादिपरचित्तज्ञानस्वपरपूर्वानेकजात्यनुस्मरण

Page #108

४०
प्रथमपरिवर्तः।
सर्वरूपदर्शनलेशज्ञेयावरणप्रहाणकारित्राणमादिशान्तत्वेनावबोध इति देशनाऽभिज्ञाववादः। चतुःसत्यसङ्ग होतषोडशक्षणस्वभावं दर्शनमार्ग धर्मान्वयज्ञानक्षान्तिज्ञानात्मकं सर्वधर्मनिःस्वभावबोधेन मायाकार इव सर्वचानभिनिविष्टमूर्तिस्तत्यहातव्यवस्तुप्रतिपक्षत्वेन योगी विभावतौति देशना दर्शनमार्गाववादः। संस्कृतासंस्कृतयोरेकरूपत्वेन परस्परमशक्यव्यतिरेकप्रज्ञप्तिवद्यथोक्तदर्शनमार्गसम्मुखौकृतवस्त्वव्यतिरेकालम्बनादर्शनभावनयोरपृथग्भाव इति न लाक्षणिकं भावनामार्गव्यवस्थानमथ च स तत्पहातव्यवस्तुप्रतिपक्षत्वेन विभाव्यते प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतयेति देशनाभावनामार्गाववाद इत्येवन्दशविधोऽववादो ग्रन्थसंक्षेपस्याचेष्टत्वात्प्रज्ञापारमिताशब्देनोक्तः । तथाहि पञ्चविंशतिसाहसिकायां प्रत्यववादं स्पष्ट एव ग्रन्यो निर्दिष्टो ज्ञापकत्वेन च विस्तरभयान्न लिख्यते। तदेवमववादेन किम्भूतो बोधिसत्त्वोऽववादनीय इत्याह। अपितु खलु पुनरित्यादि (p. 5. 4) स चेदिति निपातो यद्यर्थे । एवमिति बोधिसत्त्वप्रज्ञापारमितानुपलम्भेन। अववादविषये दशप्रकारे भाष्यमाणे चित्तन्नावलौयते न सङ्कोचायते यतो न विषौदति न मुह्यति, अतएव श्राद्धत्वेन धर्मभजनादादौ नोत्तस्यत्यस्थानचासेन देश्यमाने न संलौयते नालस्यायते। यतो न विषादमापद्यते न कातरभावं याति। अतएव प्राज्ञत्वेन तत्ववेदिनां मध्ये न संत्रस्यति सन्ततित्रासेन । उपदिश्यमाने नास्य विपृष्ठीभवति न विप्रतिसारोभवति, मन एव मानसम् । यतो न भमपृष्ठीभवति न पृष्ठं चित्तं

Page #109

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
४१
भग्नं भवति अतएव श्रडाप्रज्ञाभ्यां योगात्पर्यवसाने न संत्रासमापद्यते। सर्वथाऽनिश्चयचासेन । अथवा भाषणादिकाले यथाक्रमं ग्रन्थार्थोभयावधारणान्नावलीयते न संलौयते न विषौदति । कुतो यस्मात्प्रत्यक्षानुमानागमप्रमाणैरविरुद्धस्वविषयार्थपरिच्छेदान्न विषादमापद्यते, नास्य विपृष्ठौभवति मानसं न भग्नपृष्ठौभवति । अत स्वादिमध्यपर्यवसाने नोचस्यति न सन्त्रस्यति न सन्त्रासमापद्यत इति योज्यम् । एष एवेति । यो बोधिसत्त्वः संवृतिपरमार्थविभागकौशल्याद्यथोक्ताववादे चित्तावलौनत्वादिरहितः स एष एवेत्यर्थः । एष एवेति लक्षणमनुक्का कथं प्रज्ञापारमिता प्रत्यवमृष्यत इति चेदुच्यते, यस्यार्थस्य भाषणादौ चित्तावलौनत्वादि न करोति सोऽर्थः । प्रज्ञापारमिता प्रतिपत्त्यादिदशप्रकारा कथितैवेत्यर्थाक्षिप्तपरामर्षणाददोष इति, उपसंहरन्नाह । स चेदित्यादि, (p. 5, 10) स बोधिसत्त्वो यद्यनन्तरोक्ताववादेन यथोक्तविषये स्थितिमान् भवति तदास्य बोधिसत्त्वस्यैषैव प्रार्थितार्थप्राप्तिकर्तव्यतोपदेशोऽववादानुशासनौ वेदितव्या । तदेवङ्कत्वा बोधिचित्ततदाक्षिप्तधर्मस्वभावप्रज्ञापारमितायां या प्रतिपत्तिरनुपलम्भाकारा, तस्या यदालम्बनं चत्वार्यार्यसत्यानि । य श्रश्रयस्त्रौणि शरणानि । यो विशेषगमनहेतुरसक्तिः योऽव्यावृत्तिगमनहेतुरपरिश्रान्तिः । योऽनन्ययानगमनहेतुः प्रतिपत्सम्परिग्रहः । योऽपरप्रत्ययगामित्व हेतुः पश्च चक्षूंषि । यः सर्वाकारज्ञतापरिपूरिहेतुः षडभिज्ञाः । यो निष्ठाहेतुर्दर्शनभावनामार्गौ तत्सर्वमववादप्रकरणे निर्दिष्ट
6

Page #110

४९
प्रथमपरिवर्तः ।
मेतावतैव सर्वाऽर्थः सम्पन्न इति यथोक्तानुपूर्तीनिर्दिष्टो दशविधोऽववादः । तथाचोक्तम् ।
प्रतिपत्तौ च सत्येषु बुद्धरत्नादिषु त्रिषु । असतावपरिश्रान्तौ प्रतिपत्सम्परिग्रहे ॥ २२॥ चक्षुःषु पञ्चसु ज्ञेयः षड्स्वभिज्ञागुणेषु च । दृमार्गे भावनाख्ये चेत्यववादो दशात्मकः ॥२३॥
इति । किन्तु सङ्घरत्ने महिन्द्रियादिबोधिसत्त्वानामयं प्रभेदो ग्राह्यः, वक्ष्यमाणमार्गज्ञतासङ्ग्रहौतषोडशक्षणदर्शनमार्गमाश्रित्य । पञ्चदशसु दर्शनमार्गचित्तक्षणेषु श्रद्धाधर्मानुसारिभेदेन प्रथमफलप्रतिपन्नको दिविधः। ततो यः कामवीतरागः स षोडशे दर्शनमार्गचित्तक्षणे श्रोतापन्नः। ततो भावनामार्गे यावच्चतुर्थक्लेशप्रकारप्रहाणाद्देवमनुष्यकुलकुलत्वेन स एवान्यो द्विविधः। ततः कामावचरपञ्चप्रकारक्लेशप्रहाणेन द्वितौयफलप्रतिपन्नको मुदतीक्ष्णेन्द्रिय एवैकः श्रद्धादृष्टिप्राप्तः। ततः कामावचरषट्प्रकारलेशप्रहाणात्सकदागामौ। ततः स एवैकजन्मावशेषत्वाद्देवेधेकवौचिकोऽपरः। ततः कामावचरसप्ताष्टक्लेशप्रकारप्रहाणात्तृतीयफलप्रतिपन्नकः पूर्ववच्छ्रडादृष्टिप्राप्तः। ततो यः कामावचरनवमक्लेशप्रकारप्रहाणादनागमौत्युच्यते स पञ्चधा वेदितव्यः । तत्रोपपत्तिसंयोजनप्रहाणादभिनिईत्तिसंयोजनाप्रहाणादन्तराभवमभिनिवर्तयन्नवाभिनिवृत्ते चान्तराभवे मार्गसम्मुखौभावेन दुःखान्तप्राप्तावन्तरापरिनिर्वापी। उभयसंयोजनाप्रहाणाद्रूपधातावुपपद्य दुःखान्तप्राप्तावुपपद्य परिनिर्वापौ। तथैवोपपन्नोऽभिसंस्कारेण मार्गसम्मुखौभाव

Page #111

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
४३
ततः
लाभाद्दुःखान्तप्राप्तावभिसंस्कारपरिनिर्वापौ । तद्विपर्ययादनभिसंस्कारपरिनिर्वाणौ । ऊर्ध्वश्रोताश्च पञ्चमः स पुनरकनिष्ठपरमो भवाग्रपरमश्च । तचाकनिष्ठपरमः लुतार्धभुतसर्वस्थानच्युतत्वेनाकनिष्ठप्रवेशस्त्रिविधः । भावाग्रपरमस्तु रूपवीतरागो दृष्टधर्मे शमः कायसाक्षीति द्विविधः । ततो भावाग्रिकाष्टमक्लेशप्रकाराणां प्रहाणादर्हत्वफलप्रतिपन्नकः । श्रावकपिटकमेवावलम्ब्य स्वमार्ग संमुखीकरणादबुडोत्पादे प्रत्येकबुद्ध इति विंशतिः । तथाच पचविंशतिसाहस्रिकायामयमर्थो विस्तरेणोक्तः । श्रवैवर्तिकचक्रचे तु बोधिसत्त्वश्रद्धानुसारिणमारभ्य यावद्दोधिसत्त्वप्रत्येकबुद्ध इति पुद्गलव्यवस्थानं स्पष्टतरार्थं भगवतोक्तमिति तचैवावलोकनौयमचास्माभिर्विस्तरेण नोपन्यस्तं किं पिष्टं पिष्येति । तथाच प्रथमद्दितौयफलस्थं चतुर्थफलप्रतिपन्नकश्च पुलं सुगमत्वेनासङ्गृह्योक्तम् ।
मृदुतीक्ष्णेन्द्रियौ श्रद्धादृष्टिप्राप्तौ कुलकुली । raaौच्यन्तरोत्पद्य काराकाराकनिष्ठगाः ॥ २४ ॥ लुतास्त्रयो भवस्याग्रपरमो रूपरागहा । दृष्टधर्मशमः कायसाक्षी खड्गश्च विंशतिः ॥ २५ ॥ इति, लब्धाववादस्यैवमादिकर्मिकस्य ।
सम्पूर्णपुण्यसम्भारस्ततो धौमान्दृढाशयः । श्राद्यैः कुशलैर्धर्मैः परिभावितसन्ततिः ॥ ज्ञानसम्भारसिद्ध्यर्थं कल्यासङ्ख्येयनिर्गमात् । स्थिराभिज्ञो ऽववादेन चर्याभूमौ प्रवर्तते ॥ इति कृत्वाऽधिमुक्तिचर्याभूमिपरिशोधनार्थं श्रुतादिप्रकर्षप्राप्तमोक्षभागौयश्रवादिलक्षणकुशलमूलादूर्ध्वश्चतुः

Page #112

प्रथमपरिवर्तः ।
सत्यप्रतिवेधानुकुलानि चतुर्निर्वेधभागौयानि लौकिकभावनामयानि वक्तव्यानि । श्रावकाद्युष्मादिभ्यश्चैषाम
नित्यादिलक्षणवस्त्वालम्बनविशेषाद्धर्मदर्शनप्रतिपक्षत्वेना
नभिनिवेशाद्याकारविशेषाद्यानचयाधिगमहेतुत्वविशेषादु
पायकौशलकल्याणमिचलक्षणसम्परिग्रहविशेषाद्विशेषो
इति
वक्तव्यः । तथा संक्लेशवस्त्वधिष्ठानः प्रतिपक्षवस्त्वधिष्ठानचेति द्विविधो ग्राह्यविकल्पः । द्रव्यसत्पुरुषाधिष्ठानः प्रज्ञप्तिसत्पुरुषाधिष्ठानश्चेति द्विविधो ग्राहकविकल्प वक्ष्यमाणमूर्द्धाभिसमयसङ्गृहीतदर्शनभावनामार्गप्रहातव्यैचतुर्भिर्विकल्पैर्यथासङ्ख्यं संक्लेशभाज्ज्येतानि निर्वेधभागौयानौति वक्तव्यम् । तथा यथोक्तविकल्प संयोगश्च भजतां मतां प्रत्येकमेषां मृदुमध्याधिमात्रभेदेन विशिष्टता च वक्तव्येति पञ्चविधो विशेषः । श्रावकादौनामुषमादिचतुर्विधकुशलमूलं रूपणादिलक्षणवस्त्वात्मकचतुः सत्यालम्बनमात्मदर्शनप्रतिपक्षत्वेनानित्यादिभिराकारैः स्वयानाधिगमहेतुभूतं सम्परिग्रहरहितं स्वबोधिपरिपन्थभूतश्चतुर्विधो विकल्पो न भवतीति कृत्वा तेन संसृष्टमप्यसंसृष्टमुत्पद्यत इति व्यवस्थाप्यते । यतस्तथा चोक्तम् ।
आलम्बनत आकाराचेतुत्वात्सम्परिग्रहात् । चतुर्विकल्प संयोगं यथास्वं भजतां सतां ॥ २६ ॥ श्रावकेभ्यः सखतेभ्यो बोधिसत्त्वस्य तायिनः ।
४४
मृदुमध्यादिमाचाणामूष्मादीनां विशिष्टता ॥ २७ ॥
इति,
तच मृदुन ऊमगतकुशलमूलस्यालम्बनार्थमाह ॥ पुनरित्यादि पुनरपरमिति (p. 5, 11) प्रकारान्तरेण प्रज्ञा

Page #113

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
पारमितोपदेशवचनम् । प्रज्ञापारमितायामिति सामान्यश्रुतावप्यनित्यतादिवस्त्वालम्बनलक्षणायामित्यर्थः । तथाहि प्रदेशेन्तरे " भगवताभिहितं वचं भिक्षवः स्वचान्तरानुसारेण व्याख्यातव्यमिति” । पञ्चविंशतिसाहस्त्रिकायाश्च मृदूष्मा लम्बनमधिकृत्योक्तम्। “हायुष्मञ्छारिपुत्र बोधिसत्त्वो रूपमनित्यमिति रूपं दुःखमिति रूपं श्रन्यमिति रूपमनात्मे”त्यादि । एतावांस्त्वत्र विशेषो यदुत संक्षेप निर्देशः । तत्र पुनः प्रत्येकं सत्यमधिक्कृत्य विस्तर निर्देश इति न सन्देहः कार्यः । चरतेत्यसमाहितेन ज्ञानेन भावयतेति समाहितेन । एतदुक्तमनित्यादिषोडशाकारं दुःखादिचतुः सत्याधारं वस्त्वा - लम्बनमिति । तत्केनाकारेणालम्बनौयमित्याह 1 एवमित्यादि । एवमिति वक्ष्यमाणक्रमेण तेनापीत्यादि न केवलं ज्ञेयस्यात्यन्तपरोक्षत्वादालम्बनं न मन्येत येनाप्याकारेणाभिनिवेशादेर्निषेधात्मकेन बोध्यावाहकज्ञानरूपेणा लम्ब्येत तेनापि न मन्येताभिनिवेशं न कुर्यादित्यर्थः । धर्मता - मुखेनानभिनिवेशाद्याकारेणेति यावत् । इदमुक्तं भवति श्रावको रूपणादिलक्षणं वस्त्वालम्बते । तस्यानित्यतादय आकारा भवन्त्यात्मदर्शनप्रतिपक्षत्वात् । बोधिसत्त्वः पुनरनित्यतादिलक्षणं वस्त्वालम्बते । तस्यानभिनिवेशादय आकारा भवन्ति धर्मदर्शनप्रतिपक्षत्वादिति । ननु यद्यभिनिवेशाभावोऽनभिनिवेश एवं सत्यभावत्वात् प्रतिपक्षा न युज्यते । अथ यन्नाभिनिवेशस्तदा चक्षुरादिष्वपि प्रसङ्ग इति चेत्। उच्यते, यथा विपक्षस्तथाभिनिवेशः । यथा प्रतिपक्षस्तथानभिनिवेशः । कथञ्च विपक्षः । यथाऽसत्यपरिकल्पनासमुत्थितावस्तिनास्तिग्राहौ । कथञ्च प्रतिपक्षः ।
४५

Page #114

४६
प्रथमपरिवर्तः।
यथा तयोरभावः । कथञ्च तयोरभावः । यदि तौ तत्त्वतो न स्त इति ज्ञातौ भवतः । तथा चानन्तरं वक्ष्यति स चेदायुष्मञ्च्छारिपुत्र तत्राचित्ततायामित्यादि (p. 6, 1) ननु प्रमाणपपन्नेऽनभिनिवेशद्याकारे कथं प्रेक्षावतो नाभिनिवेश इत्याह । तत्कस्य हेतोरिति (p. 5, 13) तत्कस्माद्धेतोः। अथवा यदेतदभिनिवेशकरणं तत्कस्यार्थस्य हेतोः प्रयोजनादित्यर्थः। उत्तरार्थमाह। तथाहौत्यादि। यस्मादेकानेकस्वभाववैधुर्याञ्चित्तस्य प्रकृतिः स्वभावोऽनुत्पादता प्रभास्वरा विधमितसर्वासत्संकल्यान्धकाराऽतोऽनभिनिवेशाद्याकाराव्यतिरिक्तं चित्तं तत्त्वतोऽचित्तम् । एवं मन्यते चित्तस्य नैःस्वाभाव्यात्तदव्यतिरिक्तोऽनभिनिवेशद्याकारः कथं तत्त्वतोऽभिनिवेशस्थानीय इति। पर्युदासेऽथ प्रसज्ये वाचित्तमिति नत्रः प्रयोगेऽपि सदसन्मात्रमननानुबन्धेन विपर्यासाविनिवृत्तिं पश्यन्नाह । अस्ति तञ्चित्तं यश्चित्तमचित्तमिति। यश्चित्तमनभिनिवेशाद्याकाराव्यतिरिक्तं तच्चित्तं तत्त्वतोऽचित्तमिति यदच्यते, तत्किमचित्तमस्तौति सम्बन्धनीयम् । न्यायेन वस्तुनोऽसत्वान्न पर्युदासे नमः प्रयोगोऽपि तु प्रसज्ये। तत्रापि सदसन्माचप्रनप्तिरपि । नास्तीत्यभिप्रायवान् सुभूतिस्तेनैव परिहारं प्रतिपादयितुकामः प्रतिप्रश्नक्रियया शारिपुचमाह, किं पुनरित्यादिना (p. 5, 16) चित्ताभावमात्रमचित्तं तद्भावो याऽचित्तता। तत्राचित्ततायां किमस्तिता भावो विद्यते वाऽनुपलब्धिलक्षणप्राप्ता। अथोपलभ्यते चोपलब्धिलक्षणप्राप्ता। एवं नास्तिता वेति योज्यं, पूर्वो वाशब्द उत्तरापेक्षया । उत्तरश्च पूर्वापेक्षयेति ज्ञेयम् ।

Page #115

अभिसमयालधारालोकः ।
अजातस्य स्वभावेन शाश्वतोच्छेदता कुतः। स्वभावे हि विकल्प्यान्ते धर्मभेदविकल्पनाः ॥ पत्रलेखादिविन्यासः केनचिद्योम्नि शक्यते ।
कर्तुं नैव तथाऽजाते धर्मभेदविकल्पनाः ॥ इत्यभिप्रायवानाह नह्येतदित्यनन्तरोक्तमुभयं इदानौं तद्दचनमेव परिहारे योजयन्नाह। स चेदित्यादि, (p. 6, 1) अपि तु शब्दः क्षेपेणैवेत्यर्थः। पर्यनुयोगश्चोद्यं, तमेवाह । यदायुष्मानित्यादिना। एवं मन्यते, यद्यचित्ततायामस्तिता वा नास्तिता वा न विद्यते नोपलभ्यते वा तत्कथं तवैष पर्यनुयोगोऽस्ति “ तच्चित्तं यञ्चित्तमच्चित्तमिति " । तत्रापि ह्यचित्तमिति चित्ताभावमात्रमेवाभिप्रेतमतःसदसद्रपेणास्तित्वसमारोपो नैव घटत इति । चित्तस्य धर्मिणोऽसत्त्वे निर्विषयस्य नो ऽप्रयोगादचित्ततापि नास्तीत्याह । का पुनरेषेत्यादि (p. 6, 6) " नहि संशतिसोपानमन्तरेण तत्त्वप्रासादशिखरारोहणं विपश्चित" इति योगिसंरत्या प्रतिविधातुमाह । अविकारेत्यादि, पारम्पर्येणैवाऽचित्तताऽभ्यस्यमाना बुद्धभूमावविकारपरिनिष्यत्तिं प्रति हेतुत्वादविकारा। अविपर्यासपरिनिष्यत्तिहेतुत्वाच्चाविकल्पा। एवञ्चाधिगमाविरुद्ध मुक्तमित्याह। अथेत्यादि (p. 6, 8) साधु साध्विति सम्भूमादिरभिधानम् । यथा येन प्रकारेण । अपिनामशब्दः पूजावाचकः। यस्य समाधेः प्रभावात्परेषां सन्ताने स्वपरव्यावाधनार्थेन रणयन्तीति रणाः क्लेशा न जायन्ते सोऽरणासमाधिस्तविहारिणां मध्येऽग्रतायां निर्दिष्टः सन्निर्दिशस्याचित्ततामिति विभक्तिविपरिणामेन योज्यम् ।

Page #116

प्रथमपरिवर्तः ।
ननु च बुड्वाधिष्ठानात् सोपायकैाशलामपि प्रज्ञापारमितां निर्दिशतः कोऽतिशयो यतस्तद्विदुषोऽपि शारिपुत्रस्य सुभूतिं प्रति साधुकारः साधुः स्यात् । न कश्चित्, किन्तु तयोर्विनेयानामनुग्रहाय माहात्म्यद्योतनादनागतविनेयसन्देहापनयनाय । तथागताधिष्ठानादेव वाविवादपूर्वकः साधुकारः इत्यदोषः । माहात्म्यमेवाचित्तताया दर्शयन् कश्चिदनियतगोत्रकोऽपि तौक्ष्णेन्द्रियतया निर्वेधभागीयावस्थायामप्यचिन्त्योपायविशेषादवैवर्तिकत्वे नियत इत्याह । तश्चेत्यादि (p. 6, 10 ) यतस्तेनापि बोधिचित्तेन मन्यते । अतोऽनभिनिवेशाद्याकारात् । चकारादनित्यतादिलक्षणवस्त्वालम्बनात्। उपपरौक्षितव्या निश्चेतव्यः । अष्टम्यां तु भूमै सर्वेषामेव नियतत्वेनावैवर्तिकत्वव्यवस्थानमित्यदोषः । विरहितश्चापरिहानियोगात् प्रज्ञापारमितया निर्वेधभागtयरूपया वेदितव्यः । न केवलम विनिवर्तनौय उपपरीक्षितव्य इति चकारः । एवमालम्बनाकारावभिधाय मृदूष्मणोर्हेतुत्वविशेषार्थमाह । श्रावकभूमावपौत्यादि (p. 6. 12) विशिष्टावस्थाप्राप्तमेव ज्ञानं भूमिस्तत्र शिक्षितकामेन प्रतिपत्तिं कर्तुकामेन इयमेवेति निर्वेधभागीय - प्रदिपादनपरा मुख्यतः । श्रोत्रविज्ञानेन तदाकृष्टेन च मनोविज्ञानेन ग्रन्थार्थयोः परिच्छेदाच्छ्रोतव्या । चिन्तामयेन मनसिकरणादुग्रहौतव्या । भावनामयेन प्रतिपत्त्या सम्पादनावारयितव्या । समादानेन पुस्तकवाचनाद्दाचयितव्या । आगमाधिगमलाभात् पर्यवाप्तव्या । व्याख्यानादिनाऽन्येभ्यः प्रकाशनात्प्रवर्तयितव्या । सर्वच च श्रवणादा सम्यक्प्रयोगपृष्ठचित्तसम्पादनाच्छिक्षितव्यम् । मौलचित्तेन
४८

Page #117

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
तु समाधानकरणाद्योगमापत्तव्यम् । लिङ्गस्य लोकाश्रयनपुंसकलिङ्गत्वेनोक्तः । उपायकैौशल्य
त्वाद्योगशब्दो समन्वागतेनेति ।
४६
पूरये बुद्धधर्माणां सत्त्वानां परिपाचने । क्षिप्रप्राप्तौ क्रियासिद्धौ वर्माच्छेदे च कौशलम् ॥ उपायो बोधिसत्त्वानामसमः सर्वभूमिषु । यत्कौशल्यं समाश्रित्य सर्वार्थान् साधयन्ति ते ॥ इति वचनाद्यथोक्तार्थाशुपरिप्रापकः संहतिपरमार्थाश्रितश्चेतविशेष एवोपायकौशलं । तेन समन्वागतेन युक्तेन सर्वबोधिसत्त्वधर्मसमुदागमायेति (p. 6, 21 ) सर्वेषां बोधिसत्त्वानामेव धर्माः श्रावकाद्यसाधारणा मार्गज्ञतालक्षणास्तेषां समुदागमाय प्रतिलाभाय योगः समाधिः करणीयः। क्वचित्तु सर्वबुद्धधर्मसमुदागमायेति पाठः । स चायुक्तः । अनन्तरमेव वक्ष्यति । सर्वे बोधिसत्त्वधर्मा इत्यादि । ननु श्रावकयानेऽपि बोधिसत्त्वधर्मा दानादयो निर्दिष्टा एवेत्याशङ्क्याह । तत्कस्य हेतोरिति । (p. 7, 1) इहैव हौत्याद्युत्तरम् । हिशब्दो यस्मादर्थः । यत्रेति येषु बोधिसत्त्वधर्मेषु । एवं मन्यते । श्रावकादिधर्मास्तत्पिटके विस्तरेणाभिहिता बोधिसत्त्वधर्मास्तु प्रसङ्गात् । इह पुनर्बोधिसत्त्वधर्मा एव विस्तरेण निर्दिष्टाः श्रावकधर्माः प्रसङ्गादिति । अनुत्तरायां सम्यक्सम्बोधाविति । नास्त्युत्तरं प्रधानं यस्याः सेयमनुत्तरा सम्यगविपरीता सर्वाकाराभिसम्बोधिः सम्यक्सम्बोधिर्बुद्धभूमिरिति यावत् । सर्वबुद्धधर्मसमुदागमायेति । सर्वेषां बुद्धधर्माणां सर्वाकारज्ञतालक्षणाना
।
1
7

Page #118

प्रथमपरिवतः
मधिगमाय। श्रावकयानेऽपि बुड्वधर्मा निर्दिष्टा इत्याशङ्ख्याह। तत्कस्य हेतोरिति । तथैवोत्तरार्थमाह। इहैव होत्यादि (p. 7, 7) श्रावकभूमावपौत्यारभ्य यावदन्तेन योगमापत्तव्यमित्यनेनैतदक्तम्। यानत्रयाधिगमप्राप्तये मृदूष्मगतं कुशलं हेतुरिति । अयं च हेतुभावः सर्वेषामेवोष्मादीनां वेदितव्यः । मध्यस्यालम्बनार्थमाह । योऽहं भगवन्नित्यादि। बोधिसत्त्वनामधेयमिति (p. 7, 9)। पूर्व यस्यार्थस्य बोधिसत्त्व इति नाम तस्यानुपलम्भो नाहं भगवंस्तं धर्म समनुपश्यामी(p. 4, 20)त्यादिनोक्तः। साम्प्रतम् ।
नाममावमिदं सर्व संज्ञामात्र प्रतिष्ठितम् ।
नाभिधानात् पृथग् भूतमभिधेयं प्रकल्प्यते॥ इति कृत्वा यदेतदोधिसत्त्व इति नामस्वरूपमववदनौयं तस्यानुपलम्भो देशित इति शेषः। न वेद्मोत्यादि व्याख्यातम् । अथवाऽतीतं न वेद्मि वर्तमानं नोपलभेऽनागतं न समनुपश्याम्यध्वशून्यत्वात् सर्वधर्माणामिति योज्यम्। अववादविषयं नाम तमुस्तौत्याह । प्रज्ञापारमितामपौति (p. 7, 12)। नाममाचामित्यभिप्रायः। बोधिसत्त्वमितिनामस्वरूपं । नामधेयस्य प्रकृतत्वात् । कौकृत्यमिति। संवेदननिष्ठत्वादिषयस्थितेरनुपस्लम्भादेतत्कौलत्यश्वेतसो विप्रतिसारिता। तदेवाह योऽहमित्यादिना। आयव्ययमिति । विधिरायो व्ययो निषेधः।।
विधानं प्रतिषेधं च मुत्ला शब्दो ऽस्ति नापरो। व्यवहार इति कृत्वा पदद्दयेनैव सर्वसङ्घहादेतावन्मात्रकमुक्तम् । एतदुक्तं तत्त्वेनायव्ययविनिर्मुक्तत्व

Page #119

अभिसमयालङ्कारालोकः।
विशिष्टं रूपाद्यालम्बनमिति । तत्केनाकारेणालम्बनौयमित्याह। अपि त्वित्यादि। तदपि नामधेयमालम्बनं न स्थितं प्रबन्धरूपेण ।
निषेध्याभावतः स्पष्टं न निषेधोऽस्ति तत्त्वतः । न च निर्विषयः साधुप्रयोगो विद्यते नमः ॥ विकल्पापाश्रयत्वे वा सांतः स्यान्न तात्त्विकः। इति न्यायान्नास्थितं न विष्ठितं प्रबन्धविसदृशत्वेन तथैव नाविष्ठितम्। संस्त्या प्रतिभासमाननामधेयस्य कथं प्रबन्धतद्वसदृश्यानुपपत्तिरिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अविद्यमानत्वेनेत्यादि। तत्त्वत इति शेषः। संवृत्या न दोष इत्यभिप्रायः। उपसहरनाह। एवं तदित्यादि। एतदक्तं धर्मतामुखेन प्रबन्धतईसदृश्यापगततत्त्वमाकार इति। अधिमात्रस्यालम्बनार्थमाह। स चेदित्यादि। एवं गम्भौरायामिति नाममात्रत्वेन प्रज्ञप्तिमात्रस्वभावायामन्यतौबँः स्वैश्चानिश्रयभौरुभिरलब्धगाधायाम् । एतदुक्तं प्रज्ञप्तिमात्रत्वविशिष्टं दःखादिसत्यमालम्बनमिति। तत्केनाकारणालम्बनौयमित्याह। अधिमुच्यत इत्यादि (p. 8, 1)। सा प्रज्ञप्तिन केनचिद्धर्मेण कुशलादिना वाच्येत्यधिमुच्यते, अध्यालम्बते।
आयतो विपुला हृष्ट उपकारपरो महान् । कल्याणश्चैवमाधिक्यादाशयो ऽध्याशयः सताम् ॥ इत्यध्याशयेनाविरहितो युक्तः स बोधिसत्त्वः प्रज्ञापारमितयाऽधिमाचोमस्वभावया मुख्यतः। अन्यत्राप्येवंप्रकरणबलात् प्रज्ञापारमितार्थो वेदितव्यः। स्थितः

Page #120

५२
प्रथमपरिवर्तः।
प्राप्तापरिहाण्याऽविनिवर्तनौयायामष्टम्यां बोधिसत्त्वभूमौ तत्कार्यावैवर्तिकत्वलाभात्। सुस्थितस्तदपादानयोग्यत्वेनोत्तरोत्तरविशेषाधिगमलाभादप्राप्तापरिहाण्या। एतच्च दयमनभिनिवेशयोगेनेत्याह । अस्थानयोगेनेति (p. 8, 3)। एतदक्तं धर्मतामुखेनाकारोऽवाच्यतेति। पञ्चविंशतिसाहसिकायाञ्चाधिमात्रोष्मालम्बनाकारमधिकृत्योक्तम् । “यापौयं भगवन् धर्मसाङ्केतिकौ प्रज्ञप्तिर्यदुत बोधिसत्त्व" इति विस्तरेण यावबुद्ध इति । “सापि न केनचिद्धर्मेण वचनीया कुशलेन वा ऽकुशलेन वा" यावद्भावेन वाऽभावेन वा। तद्यथापि नाम स्वप्न इत्यादि। तस्मान्न सन्देहः कार्य इत्यालम्बनाकारवनिर्विकल्पकज्ञानाग्नेः पूर्वरूपत्वादमगतमिवोष्मागतं त्रिविधम् । दर्शनमार्गासन्नतरत्वमसत्यन्तराये भवतीति। मोक्षभागीयादस्य विशेषो वेदितव्यः । तथाचोक्तम् ।।
आलम्बनमनित्यादि सत्याधारं तदाकृतिः। निषेधोऽभिनिवेशादेहेतुर्यानत्रयाप्तये ॥ २८॥ रूपाद्यायव्ययौ विष्ठास्थितौ प्रज्ञत्यवाच्यते ॥ इति उष्मानन्तरमिदानों मृदुनो मूर्धगतकुशस्लस्यालम्बनार्थमाह। पुनरपरमित्यादि (p. 8, 3)। प्रज्ञापारमितायां मुख्यतो मूर्धस्वभावायाञ्चरता भावयतेति व्याख्यातमथवा प्रयोगपृष्ठचित्तेन चरता मौलचित्तेन भावयतेति योज्यम्।
न रूपे स्थातव्यमित्यादि। तत्र रूपेणालक्षणं रूपम् । अनुभवलक्षणा वेदना। निमित्तोड्रहणात्मिका संज्ञा । चित्ताभिसंस्कारलक्षणाः संस्काराः। अवबोधनलक्षणं

Page #121

अभिसमयालझारालोकः ।
विज्ञानम् । तत् पुनस्त्रिविधं रूपम् । कल्पितं रूपं ग्राह्यग्राहकरूपेण कल्पितत्वात्। विकल्पितं रूपमसद्भूतपरिकल्पेन ज्ञानमेव तथा प्रतिभासत इति विकल्पितत्वात् । धर्मतारूपं तत्त्वतोऽरूपमेव शून्यतारूपेण परिनिष्यन्नत्वात्। एवं वेदनादयोऽपि वाच्याः। यथौदारिकसंक्लेशभाजनाद्यर्थधातुतो रूपादौनामियानेवमनुक्रमः। तत्र रूपादौ तत्त्वतोऽसत्त्वेन वस्तूपलम्भयोगान्न स्थातव्यं चेतसः प्रतिष्ठानं न कार्यमिति यावत् । एतदक्तं यस्मात् स्वभावशून्यतया रूपादौनां रूपादिस्वभावेनापगतस्वभावता। तस्मादस्थानान्त्वविशिष्टं रूपाद्यालम्बनमिति । कस्मादेवमालम्बनमिति तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याकारं व्यतिरेकमुखेनाह। सचेद्रपे इत्यादिना । एवं मन्यते । आलम्बनग्रहणप्रकार एवाकारः संविनिष्ठा च विषयस्थितिरित्याकारानुरूपमेवालम्बनं ग्राह्यम् । अतो यदि रूपेऽनित्यादिभिराकारैस्तिष्ठति तदा रूपाभिसंस्कारे रूपाभोगविकल्पे चरति । एवञ्च न चरति प्रज्ञापारमितायां मुख्यतो मृदुमूर्धस्वभावायामेवं वेदनादिष्वपि योज्यम् । एतदुक्तं धर्मतामुखेनाकारश्चैवं विधो ग्राह्यो यदुत परमार्थेन रूपादिसर्घधर्मशून्यतयोः परस्परमेकं रूपमिति। तत्र शून्यतायामनित्यत्वादौनामभावेन रूपादौ न नित्यानित्यादिभिराकारैः स्थानं विधेयमिति। तथा हि मृदमूर्धाकारमधिकृत्य पञ्चविंशतिसाहसिकायां व्याख्यातम् । "रूपमेव शून्यता शून्यतैव रूपमेवं यावद्या च भगवन्ननित्यतायाः शून्यता न सा नित्यते" त्यादि। अभिसंस्कारमन्तरेण भावनानुत्पत्तेः कथं पुनरभिसंस्कारे चरन्न चरतीति ।

Page #122

५४
प्रथमपरिवर्तः ।
तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। न होत्यादि (p. 8, 9) । एवं मन्यते विकल्पोऽभिसंस्कारः प्रज्ञापारमिता च निर्विकल्या। तत्कथं विकल्ये तत्वाभिनिवेशेन चरन् प्रज्ञापारमितायां चरति । केवलं मायापुरुषेणेव चरितव्यमिति । न परिरह्नाति नापि योगमापद्यते नापि परिपूरयत इति पदवयं यथासयं प्रयोगमौलपृष्ठावस्थासु द्रष्टव्यम् । प्रज्ञापारमितामिति मुख्यतो मृदुमूर्धस्वभावां, न निर्यास्यतीत्यादि। अपरिगृहौतमग्रहणाहमभिसंस्कारं परिगृह्णन् स्वीकुर्वाणो न निर्यास्यति सर्वाकारज्ञतायामिति योज्यम् । सर्वाकारज्ञता चात्र विसर्वज्ञतासामान्यात् सर्वज्ञताशब्देनोक्ता यथासम्भवमेवमन्यत्रापि। कथमग्रहणा) ऽभिसंस्कार इति चेत् । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । रूपं होत्यादि। एवं मन्यते । अभिसंस्कारविषयस्वभावा रूपादयो न्यायतो ऽसत्त्वेनापरिगृहीताः प्रज्ञापारमितायामतस्तद्विषयोऽभिमंस्कारो वितथप्रतिभासित्वान्न ग्राह्य इति। तदेव दर्शयन्नाह। यश्च रूपस्यापरिग्रहो न तद्रपमित्यादि (p. 8, 14)। विधिप्रतिषेधयोभिन्नविषयत्वादितिभावः। प्रज्ञापारमितायामपि तत्त्वाभिनिवेशो न कार्यों विपर्यासप्रसङ्गादित्याह । सापौत्यादि उपसंहरनाह। एवं होत्यादि। हिशब्दोऽवधारणे। एवमेवेत्यर्थः । एवमालम्बनाकारनिर्यातं मृदुमूर्धगतं समाधिमाह । अयमित्यादिना। “सर्वधमरूपादिभिरपरिगृहीतो यः समाधिरन्वर्थसंज्ञकः स तथोक्तः। विपुला धर्मधातुवैपुल्येन, पुरस्कृतो यथोक्तालम्बनाकारविशेषाभ्यां चेतसः पुरतो वर्तना"दित्यार्यविमुक्तिसेनः। अतएव क्वचिदपुरस्कृत इति

Page #123

अभिसमयालबारालोकः।
५५
पाठो न ग्राह्यः। अप्रमाणनियतः सर्वाकारज्ञताप्रतिनियमात्। उरुकरुणाप्रज्ञायोगेन वाऽप्रमाणसत्त्वार्थकरणे नियतत्वादप्रमाणनियतः। असाधारणोऽगम्योऽन्येषां यथोक्तालम्बनादिपञ्चविधवैशिष्ट्यात्। मध्यस्यालम्बनार्थमाह। सापि सर्वज्ञतेति। अपिशब्दादनित्यतादिशून्यतानां परिग्रहः । अपरिगृहीता कुत इत्यादि। न होत्यादि। निमित्तमसाधारणं रूपं तत्त्वेनान्योन्यमेकरूपत्वान्नास्यतोऽग्रहणमिति यावत् । एतदुक्तं धर्मधातुरूपतयाऽनित्यतादिसर्वाकारज्ञताशून्यतानां स्वस्वभावेन निःस्वभावत्वात् परस्परमेषामेकात्म्येनानिमित्तत्वविशिष्टं रूपाद्यालम्बनमिति । निमित्तग्रहे को दोष इत्याह। स चेदित्यादि। यदि निमित्ततो ग्रहौतव्या भवेत्तदा स्वशासने निमित्तग्रहेण दीर्घकालं मुक्तिमपश्यनिर्विमः सन्नैवेह शासने श्रेणिकसंज्ञकः परिव्राजकस्तपस्वी श्रद्धामनिमित्तयोगेनाभिसंप्रत्ययं प्रतिलभेत। निमित्तग्रहस्य तुल्यत्वादिति भावः। तदेव कथयन्नाह । अत्र होत्यादि। अवानिमित्ते तथागतत्वावाहकत्वेन सर्वज्ञज्ञाने तन्निमित्तमधिमुच्याधिमोक्षमनस्कारं कृत्वा मृहिन्द्रियत्वेन श्रद्धया मार्गानुसरणाच्छानुसारी प्रादेशिकेन पुनलनैरान्यज्ञानेनावतीर्णः सोऽवतीर्योत्तरकालं न रूपादि निमित्ततो मनसिकरोति। "नापि तवानिमित्तभावनायामुत्पन्नेन प्रौतिसुखेन तद्भावकं ज्ञानं निमित्ततः समनुपश्यति। तत्र प्रौतिः सौमनस्यं चैतसिकं, सुखं प्रसब्धिः कायिकी। स हि लौकिकवीतरागः प्रथमद्वितीयध्यानान्यतरसन्निश्रयेणा

Page #124

प्रथमपरिवर्तः ।
वतीर्ण" इति भदन्त विमुक्तिसेनः। केनाकारेणालम्बनौयमित्याह। नाध्यात्ममित्यादि (p. 9, 3)। अध्यात्मरूपस्योपात्तभूतभौतिकस्याध्यात्मिकायतनस्य तद्भावकं ज्ञानमध्यात्मशून्यतया न समनुपश्यति निमित्तत इति शेषः । बहिर्धा रूपस्यानुपात्तभूतभौतिकस्य बाह्यायतनस्य बहिर्धाशून्यतया। अध्यात्मबहिर्धारूपस्य तद्भयस्य शरीरस्योभयशून्यतया। रूपादन्यत्र तर्हि पश्यतीत्याह। नाप्यन्यवेत्यादि। एवं धर्मभावनाभिनिविष्टः कथमसौ वक्तव्य इत्याह। अत्रेत्यादि (p. 9, 9)। अत्रास्मिन् पदपर्याये योगस्थानविशेषेऽधिमुक्तिचर्याभूमौ स्थितः श्रेणिकोऽधिमुक्त इति वक्तव्यो नाधिगत इति । यतः श्रेणिकोऽत्र सर्वत्रानिमित्ते सर्वज्ञज्ञाने तत्त्वानधिगमेन श्रद्धानुसारौत्युच्यते। तीक्ष्णोन्द्रियत्वेन तत्त्वाधिगमे तु धर्मानुसारौ भवतीत्यभिप्रायः। कथं पुनर्मुद्विन्द्रियोऽप्येवमधिमुक्त इत्याह। धर्मतामित्यादि। पूर्वावेधबलात् प्रज्ञापारमिताधर्मतामविसंवादेन प्रमाणीकृत्यैवमनिमित्तत्वेनाधिमुक्त इति। तस्मात्तेन न कश्चिद्धर्मोऽध्यारोपतः परिगृहीतो नापि विद्यमानत्वेनोपलब्धो यं धर्ममुपादेयत्वेन गृह्णीयात्, स्वीकुर्यात्। मुञ्चेदा हेयत्वेन।
आस्तां तावदन्यं निर्वाणमपि न स मन्यते । तत्त्वतो न बुध्यते । एतदुक्तं स्वभावप्रतिषेधेनास्वीकारो रूपादौनां धर्मतामुखेनाकार इति । तत्र श्रेणिकोदाहरणम् । तस्य तौर्थिकसम्बन्धेन समाधिव्यत्थितस्याधिमोक्षबलेनैव तदर्थप्रत्यक्षसाक्षित्वज्ञापनार्थम्। अधिमावस्यालम्बनार्थमाह । इयमपौत्यादि, (p. 9, 13)। इयमिति। वक्ष्यमाणा न केवलं

Page #125

अभिसमयालशारालोकः ।
पूर्वोक्तत्यपिशब्दः। तदेव दर्शयन्नाह । यद्र्पमित्यादि। यदिति यस्मादर्थे निपातः । रूपादीनां निमित्तासमीक्षणादिति भावः। श्रावकवत्त_नुपलम्भेन सर्वनिरोधे बोधिसत्त्वो निर्वायादित्याह। न चेत्यादि। चशब्दोऽवधारणे।
असंलौनेन कायेन वेदनामधिवासयन् ।
प्रद्योतस्येव निर्वाणं विमोक्षस्तस्य चेतसः ॥ इति । निर्वाणस्य महायाने प्रतिषिद्धत्वात्। सद्धर्मपुण्डरीकसूत्रप्रामाण्येन तावत्कालं सत्त्वार्थ प्रति प्रसब्धिमुपादाय नैवान्तरा मध्ये श्रावकवदनिमित्तत्वसाक्षात्करणेन महोपायकौशल्यबलात् परिनिर्वाति । निर्वेधभागीयावस्थायां श्रावकपरिनिर्वाणस्यासद्भावात् क्रमेणेति शेषः । अपरिपूर्णैरिति कियन्मात्रेणाप्यन्येषां भावात् सर्वाकारानिष्यन्नैर्यावदुइधर्मैरिति योज्यम्। तथागतबलादयो वक्ष्यन्ते । तस्मादित्याद्युपसंहारः। एतदक्तं स्वभावाभावतयैव नीलादिनिमित्तादर्शनविशिष्टं तत्त्वतो रूपाद्यालम्बनमिति। केनाकारेणालम्बनौयमित्याह। पुनरपरमित्यादि (p. 10, 1) एवमिति। वक्ष्यमाणक्रमेण । उपपरीक्षितव्यं भावनाकाले यथावतार्थप्रत्यवेक्षणात् । उपनिध्यातव्यं श्रुतचिन्ताकाले युक्त्यागमाभ्यान्निरूपणात्। कतमैषेति रूपादिस्कन्धानां मध्ये कतमा। अथवा किं द्रव्यं गुणः कर्म सामान्यं समवायो विशेषो वेत्यर्थः । कस्य चैषेति किमात्मनो धर्मस्य वा सम्बन्धिनी। अपि तु रूपादौनामनुत्पन्नत्वान्न काचिन्नापि कस्यचिदित्यर्थः ।

Page #126

प्रथम परिवर्तः ।
प्रज्ञापारमिता
यद्येवमभावस्तद्दत्याह । किं यो धर्म इत्यादि (p. 10, 4) | निर्विषयस्य नञोऽप्रयोगादभावस्तत्त्वतः न भवतीति भावः । स चेदित्याद्युपसंहारः । प्रज्ञापारमितयाऽधिमात्रमूर्धस्वभावयाऽधिगमादविरहितो वेदितव्यः । “ सम्यग्धर्मप्रविचयत्वेन प्रज्ञया सर्ववस्तुनोऽनुपलम्भतया निरूपणादविद्यमानप्रज्ञापारमितास्वभावत्वं धर्मतामुखेनाकार” इत्यालम्बनाकारवञ्चलकुशलमूलमूर्धत्वान्मूर्धगतं त्रिविधम् । तथाचोक्तम् ।
66
एतदुक्तं
रूपादावस्थितिस्तेषां तद्भावेनास्वभावता ॥ २८ ॥ तयोर्मिथः स्वभावत्वं तदनित्याद्यसंस्थितिः । तासां तद्भावशून्यत्वं मिथः स्वाभाव्यमेतयोः ॥ ३० ॥ अनुग्रहो यो धर्माणां तन्निमित्तासमीक्षणम् । परौक्षणश्च प्रज्ञायाः सर्वस्यानुपलम्भतः ॥ ३१ ॥ इति मूर्धानन्तरमिदानीं मृदुनः क्षान्तिगतकुशलस्यालम्बनार्थं प्रश्नपूर्वकमाह । किं कारणमित्यादि (p. 10, 10) । रूपस्वभावेनेत्यालम्ब्यत इति शेषः । एतदुक्तम्। यदा रूपादिकं विरहितं रूपादिस्वभावेनालम्ब्यते तदा किं कारणं प्रज्ञापारमितया मुख्यतो मृदुशान्तिस्वभावयाऽविरहितो वेदितव्य इति । प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतेयं यदुतास्मिन् सतौदं भवतौत्यभिप्रायेण रूपमेवेत्युत्तरमावेदयन्नाह । अन्यथा यदा रूपमेव विरहितं रूपस्वभावेनेति प्रश्न रूपमेव विरहितं रूपस्वभावेनेत्युत्तरं न युक्तं स्यात् । कथं पुनः स्वभावेन विरहितं रूपादौत्याशङ्क्य प्रज्ञापारमितायाः स्वभावविरहितत्वप्रतिपादनेनैवान्येषां
પૂર

Page #127

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
स्वभावविरहितत्वं प्रतिपादितमिति । तदर्थमाह । प्रज्ञापारमितालक्षणेन सामान्यरूपेण विरहिता प्रज्ञापारमिता विशेषरूपेणापि लक्षणेनेत्यपिशब्दः विपर्यासविनिवृत्तिफलत्वाद्देशनायाः लक्ष्यलक्षणं तर्ह्यस्तीत्याह ।
लक्षण
स्वभावेनेत्याह (p. 10, 20 ) । लक्षणं सामान्यं लक्ष्यो विशेषः । तयोस्तर्हि स्वभावोऽस्तीत्याह । स्वभावलक्षणेनेति । लक्ष्यलक्षणनिर्मुक्तं वागुदाहारवर्जितम् ।
तत्त्वं प्राज्ञप्तिको युक्ता लक्ष्यलक्षण संस्थितिः ॥ इति भावः । एतदुक्तम् । “शून्यतया तल्लक्ष्यलक्षणयोरेकत्वेनास्वभावत्वविशिष्टं रूपाद्यालम्बनमिति । केनाकारेणालम्बनौयमिति प्रश्नपूर्वकमाकारार्थमाह । किं पुनरित्यादि (p. 11, 1) | अचास्मिन्नालम्बने संवृत्या यः शिक्षिष्यते स किन्निर्यास्यति सर्वज्ञतायां तन्निमित्तमृदुक्षान्तिगतकुशललाभेनेति भावः । धर्मताऽविरुद्ध एवोक्त इत्यभ्युपगमार्थमाह । एवमेतदित्यादि । निर्यास्यतौति रूपादीनामभाव एव स्वभावता संहतिपरमार्थमुखेनाकारस्तस्य भावनयेति यावत् । कथं पुनर्मृदुक्षान्तिगतकुशले शिक्षमाणः सर्वाकारज्ञतायां गमिष्यतौति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्य (p. 11, 5) मध्यस्यालम्बनार्थमाह । जाता हौत्यादि । उत्तरोत्तरालम्बनविशेषादिभिरधिगमविशेषे नियमेन यास्यतौति भावः । आद्य हिशब्दो ऽवधारणे । अजाता एवेत्यर्थः । कुतो, यस्मात् क्षणिकानित्यतया जातिधर्मनिरोधेनानिर्याता न निर्वाणं गताः सर्वधर्मा इति प्रकृत्य - स्वभावत्वेनानुत्पादानिरोधविशिष्टं रूपाद्यालम्बनमिति
पूह

Page #128

प्रथमपरिवर्तः ।
यावत्। केनाकारेणालम्बनौयमित्याह। एवञ्चरत इत्यादि। एवमनन्तरोक्तन न्यायेन चरतो भावयतः सर्वगत्यर्थावबोधार्था इति कृत्वा । आसन्नीभवतीति शीघ्राधिगमप्राप्तेर्निकटवर्तिनौ स्यात्। सत्त्वपरिपाचनायेति कुशलधर्मनियोजनात् सत्त्वपरिपाकायेत्यादि। सर्वधर्मस्वरूपावबोधेन कायादीनां सर्वाकारविशुद्धिरिति विशुद्धिहेतुत्वाविशुद्ध्याकारेण हेतुमुखेनाभ्यसनात्कायपरिशुद्धिर्भवति परिशुद्धं त्रिविधं कायकर्म। चित्तपरिशुद्धिः परिशुद्धं त्रिविधं मनस्कर्म । स्थानस्थोत्तप्तपूर्णत्वेन निष्यत्तेात्रिंशमहापुरुषलक्षणपरिशुद्धिः। सत्त्वभाजनयोः परिशुद्धता बुद्धक्षेत्रपरिशुद्धिः ।
निर्वेधभागीयावस्थायां सर्वथाऽसम्भवात् कियन्मात्रेणेति भावः। एवमित्याधुपसंहारः। अधिमावस्यालम्बनार्थमाह। सचेद्रप इत्यादिना। एवं मन्यते । यावदभिनिवेशयोगेन निमित्तग्रहाच्चरति तावन्निमित्तक्लेशा बोधिसत्त्वा इति वचनादपलम्भमूले संसारक्लेशे पततीति । तत्र रूपं कार्यभूतम् । रूपनिमित्तं सहकारिकारणम् । रूपं निमित्तमुपादानकारणम्। उत्पादो जन्म । निरोधः क्षणिकानित्यतया। विनाशः प्रबन्धानित्यतया। शून्यमुभयोरभावः। अनुपायकुशला (p. 12, 10) विपर्यासप्रवृत्तत्वादेदितव्यः। व्यतिरेकमुखेन निर्दिश्यान्वयमुखेनाह। कथमित्याह। एवञ्चरन्नित्याद्युपसंहारः। स्वसामान्यलक्षणानुपपत्त्या सर्वधर्माणामनिमित्तत्वविशिष्टं रूपाद्यालम्बनमिति । एवं चरन् बोधिसत्त्वश्चरति प्रज्ञा

Page #129

अभिसमयालदारालोकः ।
पारमितायामधिमात्रक्षान्तिस्वभावायाम्। केनाकारेणालम्बनौयमित्याह । स हि चरन्नित्यादि (p. 13, 3) ।
विधानं प्रतिषेधञ्च तावेव सहितौ पुनः ।
प्रतिषेधं तयोरेव सर्वथा नावगच्छति ॥ इति भावः। कथं पुनरनवगमे भावनेति। तत्कस्य हेतोरितीत्याशयाह। सर्वधर्मा होत्यादि (p. 13, 8) । यस्मात् प्रकृत्यैव रूपादिनिमित्तानामाश्रयरहितत्वेनाधिमोक्षमनस्कारानधिमोक्षतत्त्वमनस्कारापरिज्ञानमिति धर्मतामुखेनाकारणालम्बनादधिमोक्षणास्वीकृतत्वादनुपगतास्तत्त्वमनस्कारेण चारहीतत्वादनुपात्ताः। इत्यालम्बनाकारवदपायाभावेनाधिमात्रधर्मक्षमणात् शान्तिगतं त्रिविधम् । तथाचोक्तम् ।
रूपादेरस्वभावत्वं तदभावस्वभावता। तदजातिरनिर्याणं शुद्धिस्तदनिमित्तता ॥ ३२॥ तनिमित्तानधिष्ठानाऽनधिमुक्तिरसंज्ञता। इति । अतएव "क्षान्तिलाभ्यनपायग” इति वचनादोधिसत्त्वाः क्षान्तिं नोत्पादयन्तीति यदक्तमाचार्यपादैस्तच्चिन्त्यम् । बोधिसत्त्वानां क्षान्त्यधिगमवचनात्, कर्मायत्ततयेत्यभिप्रायात् शान्तिलाभी नापायं गच्छतौत्यपि सूत्रं न विरुध्यते। अवश्यञ्चैतविज्ञेयम् । तथाहि भगवदादेशेन शारिपुत्रादयोऽपि सुन्दरनन्दं गृहीत्वा नरकचारिकां गता इति प्रदेशान्तरे पद्यते। क्षान्त्यनन्तरमिदानों मृदनोऽग्रधर्मगतकुशलस्यालम्बनार्थमाह। अयमित्यादि। सर्वधर्मा नोपादीयन्ते येन समाधिना सर्वधर्मानुपादानो

Page #130

प्रथमपरिवतेः।
नाम समाधिस्तत्त्वतः समाधिस्वरूपं रूपाद्यालम्बनमयमिति सम्बन्धः। केनाकारेणालम्बनौयमित्याह। अनेनैवेत्यादि (p. 13, 10) । स्वप्रणिधिपुण्यज्ञानधर्मधातुबलेनानाभोगात्सर्वलोकधातुषु यथाभव्यतया समाधेापारः प्रवर्तत इति कार्यमुखेनाकारणालम्बनात् क्षिप्रमनुत्तरां सम्यसम्बोधिमभिसम्बुध्यते। मध्यस्यालम्बनार्थमाह। बुड्वानुभावेनेत्यादि। बुड्वानुभावप्रक्रमेऽपि पुनस्तद्दचनं प्रतिभानविशेषाभिद्योतनार्थमथवा विनेयानां तत्स्मरणदृढौभावार्थम् । व्याकृतोऽयमिति (p. 13, 12)। धर्मतैषा सम्यक्प्रतिपन्नसमाधेर्योगिनो बुबैर्व्याकरणं क्रियत इति व्याकरणहेतुत्वविशिष्टरूपाद्यालम्बनात्। तथागतैरित्यादि। सर्वाकाराविपरीतधर्मदैशिकत्वेन परार्थसम्पदा तथागताः । सवासनक्लेशज्ञेयावरणप्रहाणयोगात् स्वार्थसम्पदाऽर्हन्तः । सम्यक्सम्पद्दयावाहकमार्गाधिगमात्सम्बद्धाः। अनेनेति मध्याग्रधर्मगतेन। केनाकारणालम्बनौयमित्याह। स तमपीत्यादि। न समनुपश्यति निर्विकल्पेन चेतसा। न च तेन मन्यते सविकल्पेन तत्त्वतोऽसत्त्वात्। अहं समाहित इति लब्धसमाधिकः समापत्स्य इत्यादयः प्रयोगमौलपृष्ठभाविनो विकल्याः कालवयभाविनो वा। सर्वेणेत्यादि (p. 13, 16) " हे ह्यमू सर्वते वस्तुसर्वताऽकारसर्वते"ति वचनात् । सर्वेणातीतादिवस्तुभेदेन सर्व स्कन्धादिविषयं विकल्पजातं वस्तु । सर्वथा मृदुमृदुनापि प्रकारेण । सर्व सवासनसर्वप्रकारम् । न संविद्यते सर्वविकल्यानुपपत्त्या

Page #131

अभिसमयालशारालोकः।
विदितसमाधिस्वरूपस्य बोधिसत्त्वस्याऽहं समाहित इत्यादिज्ञानानुत्पत्त्या धर्मतामुखेनाकारेणाभ्यसनान्न सम्भवति । अधिमावस्यालम्बनार्थमाह। येनायुष्मन् सुभूते समाधिनेत्यादि। अधिमात्राग्रधर्मगतेन। शक्यः स समाधिदर्शयितुमिति। किं बोधिसत्त्वादीनां विवेकरूपेणेति भावः । क्वचिकतमेनेति पाठः। तत्र शक्यः स समाधिदर्शयितुमिति तस्यैव प्रश्नयितुर्वचनमसङ्गतमिति चिन्त्यम् । नो हौद. मि(p. 14, 3)त्याद्युत्तरम् । धर्मतया समाधिबोधिसत्त्वप्रज्ञापारमितार्थत्रयस्य परस्परमेकं रूपमित्यशक्यपृथगुपदर्शनविशिष्टरूपाद्यालम्बनानैवेत्यर्थः । कथं पुनर्भाव्यमानोऽपि दर्शयितुमशक्य इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याकारप्रतिपादनेनोत्तरमाह। तमपौत्यादिना। सर्वधर्माविद्यमानत्वेन समाधेरविकल्पनं परमोपाय इति धर्मतामुखेनाकारेणालम्बनात्तं समाधिं न जानाति निराकारेण चेतसा प्रत्यासत्तिनिबन्धनाभावात् । न सञ्जानौते साकारेण वस्तुभावमन्तरेण स्वप्नादौ भावात् । न केवलमाकारमित्यपिशब्दः । इदन्तया दर्शनस्य विकल्याधीनत्वादितिभावः । सर्वानुपलम्भे भाव्यभावकभावनाऽनुपपत्तिरित्यभिप्रायेण शारिपुचो न जानातीत्याद्याह। संवृत्या न दोष इति मत्वा सुभूतिराह। न जानातीत्यादि। तमेवाभिप्रायम्। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। अविद्यमानत्वेनेति (p. 14, 8)। तत्त्वत इति शेषः। प्रयोगादयस्तु मायापुरुषस्येव पूर्वावेधवशादित्याद्याकूतम्। धर्मताऽविरुद्धकथनात्साधुकारार्थमाह । साध्वित्यादि। प्रतिभाति ते तव तन्निर्भासिज्ञानोदयेन ।

Page #132

प्रथमपरिवर्तः ।
उपदिशसि परेषां तदालम्बनकथनात् । एवञ्चाचेत्याद्युपसंहारः । चशब्दोऽवधारणे । एवमेवात्र निर्वेधभागीय इत्यर्थः । कथं पुनरनेन क्रमेण शिक्षितव्यमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । एवं हौत्यादि । प्रज्ञापारमितायां निर्वेधभागौयस्वभावायाम् । इत्यालम्बनाकारवलौकिकसर्वधर्माग्रत्वादग्रधर्माख्यं त्रिविधम् । तथाचोक्तम् ।
समाधिस्तस्य कारिचं व्याकृतिर्मननाक्षयः ॥ ३३ ॥ मिस्त्रिस्य स्वाभाव्यं समाधेर विकल्पना । इति निर्वेधभागौयं मृदुमध्याधिमाचतः ॥ ३४ ॥ इति एतदुक्तम् । एवं कृतधर्मप्रविचयः समाहितचित्तश्च सर्वधर्मनैरात्म्यं भावयन् क्रमेण यदा पृथग्भूतार्थाभिनिवेशाभावादौषत्स्पष्टज्ञानालेोकेन मनोमात्रमेव पश्यति तदाऽस्योष्मगतावस्था । स एवात्रालोकलब्धो नाम समाधिरुच्यते महायाने । यदा तस्यैव धर्मालाकस्य वृद्ध्यर्थं नैरात्म्यभावनायां वौर्यारम्भेण मध्यस्पष्टो ज्ञानालोको भवति, तदा मूर्धावस्था । स एव वृड्डालाको नाम समाधिः । यदा तु चित्तमात्रावस्थानेन स्पष्टतरो बाह्यार्थाभिनिवेशाभावो ज्ञानालोको जायते । तदा क्षान्त्यवस्था । ग्राह्याकाराभावानुप्रवेशात्तत्त्वार्थैकदेशप्रविष्टो नाम समाधिः । यदा पुनरर्थग्राहकविक्षेपानाभासो ज्ञानालोको निष्पद्यते, तदा लौकिकाग्रधर्मावस्था । स एवानन्तर्यो नाम समाधिः । सर्वाश्चैता अवस्था दृढाधिमुक्तितोऽधिमुक्तिचर्याभूमिरुच्यते । अस्याञ्च भूमौ वर्तमानो बोधिसत्त्वः पृथग्जनोऽपि सर्वबालविपत्तिसमतिक्रान्तोऽसंख्येयसमाधिधारणौविमोक्षाभिज्ञादिगुणा

Page #133

अभिसमयालधारालोकः ।
वितो रत्नमेघे पद्यत इति निर्वेधभागीयानामेवमालम्बनाकारहेतुत्वविशेषानिर्दिश्य चतुर्विकल्पसंयोगार्थ सर्ववस्त्वधिष्ठानं प्रथमं ग्राह्यविकल्पमाह। एवं शिक्षमाण इत्यादिना (p. 14, 15)। किमिति भावः । उद्भावनासंस्त्या शिक्षत इत्यभिप्रायेणाह। एवं शिक्षमाण इत्यादि। अविदितभगवदभिप्रायः शारिपुत्रः पृच्छति। तत्त्वेन कतमस्मिन् धर्मे शिक्षत इति । तत्र वस्तुमात्राधिष्ठानविकल्पेन विपर्यासानुषङ्गात्परमार्थतो न क्वचिदित्याह भगवान्न कस्मिंश्चिद्धर्मे शिक्षत इति । शिक्षमाणोऽपि कथं न शिक्षत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। न होत्यादि (p. 15, 1) सांतशिकधर्मयोगाद्दालाः, वैयवदानिकधर्मविरहात्पृथग्जनाः। त एव चैवंविधधर्माधिमुक्तिबाहुश्रुत्यविगमादश्रुतवन्तः। एवं मन्यते। यथाऽविद्याविकल्पबलादिद्यमानत्वेनोपलम्भादभिनिविष्टास्तथा न संविद्यन्ते ऽतः संस्त्या शिक्षमाणास्तत्त्वतो न शिक्षन्त इति । यदि तथा न संविद्यन्ते, अर्थात्तन्यथा विद्यन्ते। तथा च भावग्रहाद्दोष इत्यभिप्रायेणाह। कथन्तीत्यादि। प्रवृत्तिविपर्यासनिराकरणद्यथाभिनिविष्टास्तथा न संविद्यन्त इति। यदि नामैवमुक्तं तथापि तत्त्वतो न सन्तोत्याह। यथेत्यादि। यथा न्यायतो न संविद्यन्ते तथाऽविचारैकरम्यत्वेन संवृत्त्या विद्यन्तेऽविद्यमानव विद्यमानतेति यावत् । एवमित्याधुपसंहारः। एवमविद्यमाना यतस्तेन कारणेन नैरुक्तविधानात् संरत्या विपरीतज्ञानमज्ञानमविद्येत्युच्यत इत्यनेनाविद्याविकल्पोऽभिहितः। रूपादि

Page #134

प्रथमपरिवर्तः ।
स्कन्धविकल्पार्थमाह । तानित्यादि वस्तुमाचाधिष्ठानेन सर्वेऽपि तत्प्रतिबडा विकल्पाः । सम्बद्धा इति ज्ञापयितुं पूर्वेण सम्बन्धः कथितः । एवमुत्तरचापि ज्ञेयम् । कथमभिनिविष्टा इत्याह । तैरित्यादि । तत्त्वेनासंविद्यमानाः सर्वधर्मा रूपादिस्कन्धास्तद्विकल्पनयाऽभूतपरिकल्पादध्यारोपिताः, कल्पिताः । नामरूपाभिनिवेश विकल्पार्थमाह । ते तान् कल्पयित्वेत्यादि (p. 15, 6 ) । शाश्वतो - च्छेदयोरन्तयोरभिनिविष्टास्तान्नामरूपादौन्धमस्तदभिनिवेशविकल्पान्नित्यस्यार्थक्रियाविरहात्संवृत्याऽनित्या एवेति लौकिकेन श्रुतादिमयेन ज्ञानेन न जानन्ति ।
अज्ञानात् कल्पितं पूर्वं पश्चात्तत्त्वार्थनिर्णये । यदा न लभते भावमेवाभावं तदा कुतः ॥ इति भावनया न पश्यन्ति लोकोत्तरेण तस्मात्तत्त्वेनासंविद्यमानान्नामरूपादौन्सर्वधर्मस्तदभिनिवेशबलात्कल्पयन्ति । अन्तद्वय सक्तिविकल्पार्थमाह । कल्पयित्वा दावन्तावभिनिविशन्त इति । तत्सक्तिविकल्पादिति भावः । मंक्लेशव्यवदानाज्ञानविकल्पार्थमाह । अभिनिविश्येत्यादि । अभिनिवेशहेतुं तन्निमित्तमुपलम्भं निश्रित्य निमित्तीकृत्वा सांक्लेशिक वैयवदानिकधर्मस्वरूपाज्ञानविकल्पबलेनातीतान् यावत्प्रत्युत्पन्नान्धर्मान् कल्पयन्ति । आर्यमार्गाप्रतिष्ठानविकल्पार्थमाह । ते कल्पयित्वा नामरूपेऽभिनिविष्टा इति (p. 15. 11 ) । दर्शनादिमार्गास्थित्यभिनिवेशादिति भावः । तत्र नाम वेदनादयोऽरूपिणः स्कन्धाः रूपं रूपस्कन्धः । उपलम्भविकल्पार्थमाह । तैरसंविद्यमानाः
६६

Page #135

अभिसमयालशारालोकः ।
सर्वधर्माः कल्पिता इति। तदपलम्भाभिनिवेशदिति भावः। आत्मादिविकल्पार्थमाह। ते तानसंविद्यमानानित्यादि।
आत्मनि सति परसंज्ञा, स्वपरविभागात्परिग्रहद्देषौ । अनयोः सम्प्रतिबद्धाः सर्वक्लेशाः प्रजायन्ते ॥ इत्यात्माद्यभिनिवेशादविपरीतं धर्मपुगलनैराज्यलक्षणं यथाभूतं मार्ग दर्शनादिकं पूर्ववन्न जानन्ति, न पश्यन्ति । विशुद्ध्यत्पादादिविकल्पार्थमाह। यथाभूतं मार्गमजानन्त इति । न निर्यान्ति न निर्गच्छन्ति । वैधातुकात्संसारात्। यतो न बुध्यन्त इत्यादिना। विशुड्युत्पादाद्यभिनिवेशाद्भूतकोटिमग्रार्थेन तत्त्वम्। तेन कारणेन बाला इति व्यपदेशं सयां गच्छन्ति प्रतिलभन्ते। प्रतिपक्षवत्वधिष्ठानं द्वितीयं ग्राह्यविकल्पमाह। ते सत्यं धर्म न श्रद्दधतीत्यादिना। अविपरीतार्थेन सत्यं धर्म प्रतिपक्षलक्षणं तदभिनिवेशविकल्पयोगेन विपरीतप्रतिपत्त्या स्वरूपाननुभवान्न श्रद्दधति नाधिमुञ्चेयुः । व्यतिरेकमुखेन विपरीतप्रतिपत्तिमेवाह । न खलु पुनरित्यादिना (p. 15, 16)। कञ्चिद्धर्म वैयवदानिक ग्राह्यविकल्येनेति शेषः। स चैवं विषयभेदान्नवप्रकारो भवति। तद्यथा राश्यर्थविकल्पः । प्रायद्वारार्थविकल्पः । गोवार्थविकल्पः । उत्पादार्थविकल्पः । शून्यतार्थविकल्पः । पारमितार्थविकल्पः। दर्शनमार्गविकल्पः । भावनामार्गविकल्पः। अशैक्षमार्गविकल्प इति । तथाचोक्तम् ।
वैविध्यं ग्राह्यकल्पस्य वस्तुतत्प्रतिपक्षतः । मोहराश्यादिभेदेन प्रत्येकं नवधा तु सः ॥३५॥ इति तत्र सर्ववस्तुक एव प्रथमो ग्राह्यविकल्यो व्यवदान

Page #136

६
प्रथमपरिवर्तः ।
वस्तुक एव द्वितीय इत्ययमनयोर्ग्राह्यविकल्पयोर्विशेषः । एवञ्च कृत्वोच्यते। यः प्रथमो ग्राह्यविकल्पो द्वितीयोऽपि स इति पूर्वपादकः । यस्तावत्प्रथमो द्वितीयोऽपि सः । तद्यथा सर्ववस्तुकः प्रथमो ग्राह्यविकल्पः स्याद्दितौय एव न प्रथमस्तद्यथा व्यवदानमाचाधिष्ठानो द्वितीयो ग्राह्यविकल्प इत्येके । प्रथमः संक्लेशवस्त्वधिष्ठानो द्वितीयो व्यवदान - वस्त्वधिष्ठानोऽन्योन्यव्यवच्छेदरूपत्वादनयोर्भेद इत्यपरः । पुद्गलद्रव्याधिष्ठानं प्रथमं ग्राह्यविकल्पमाह । एवमित्या(p. 15, 17 ) दिना । एवमनन्तरोक्तक्रमेण ग्राह्यविकल्प
यमकृत्वा शिक्षते किम्प्रथमविकल्पनेनेति भावः । विकल्पावरणस्य तुल्यत्वादिति । भगवानाह न शिक्षत इति । तत्त्वेनेति शेषः। संवृत्या त्वादिकर्मिकस्यैवंशिक्षाऽन्यथानुपपत्तेरित्याह । एवं शिक्षमाण इत्यादि । सर्वज्ञतायां शिक्षत इत्यादिपदचयं यथाक्रमं प्रयोगाद्यवस्थासु वेदितव्यम् । सचैवं विषयभेदान्नवप्रकारो भवति । तद्यथा । स्वतन्त्रात्मविकल्पः । एकात्मविकल्पः । कारणात्मविकल्पः । द्रष्ट्राद्यात्मविकल्पः । संक्लेशाधारात्मविकल्पः । वैराग्याधारात्मविकल्पः । दर्शनमार्गाधारात्मविकल्पः । भावनामार्गाधारात्मविकल्पः । कृतार्थाधारात्मविकल्प इति । प्राज्ञप्तिकपुरुषाधिष्ठानं द्वितीयं ग्राहकविकल्पम् । तस्मिन् विकल्पे चोद्यपरिहारद्वारेणाह । यो भगवन्नित्या (p. 16, 2 ) दिना । प्राज्ञप्तिक एव पुरुषो ग्राहक इत्यभिनिवेशे वितथप्रख्याति - रूपत्वान्मायास्वभावः पुरुषो मायापुरुषः प्राज्ञप्तिक एवेति । तस्यापि शिक्षा प्राप्ता न चैवमचेतनत्वादपरिज्ञानेऽपि शिक्षायां सर्वेषां शिक्षाप्राप्तेर्मुक्तिरयत्नसिङ्केत्यभिप्रायेण

Page #137

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
६६
य इत्यादि वदतस्तस्य कथं निर्देष्टव्यमुत्तरं भवेदित्यर्थः । वितथप्रख्यातिरूपं समानं रूपादीनामतो गत्यन्तराभावान्मायापुरुषेणेव शिक्षितव्यम् । न चायत्न सिडा मुक्तिरित्यभिप्रायवानाह । तेन हौत्यादि । यस्मात्त्वमेवं पृच्छसि तस्मात्त्वामेवाच प्रश्ने प्रतिप्रक्ष्यामि प्रतिप्रश्नं करिष्यामि । साध्वित्यादि । साध्वेवं भगवन्नित्यभ्युपगमं कृत्वा, इत्येवं भगवतः सकाशादश्रौषौत् । श्रुतवान् । कथमेवं श्रुतवानित्याह । भगवानित्यादि । विसर्जयन्नाह । नहौत्यादि । नैव तदन्यत्वं भगवन् यस्मान्नान्या सा माया । नान्यत्तद्रूपादि । रूपाद्येव माया मायैव रूपादि । एकानेकस्वभाववैधुर्यात्तत्वतोऽनयोर्निःस्वभावत्वे वितथप्रख्यातिरूपं समानमिति भावः। मायारूपाद्येोरेकत्वप्रतिपादने सति मायापुरुषेणेव शिक्षितव्यमिति प्रतिपादनायाह । तत्किं मन्यस इत्यादि ।
अचैषा पश्चस्त्रपादानस्कन्धेषु मायोपमेषु बोधिसत्त्व इति संज्ञा निमित्तोङ्ग्रहणम् । वस्तुसमेतमहमिति ज्ञानं समज्ञा । ज्ञेयज्ञानयोर्ग्राह्यग्राहकप्रकाराभिनिवेशविज्ञापनं प्रज्ञप्तिः ।
99
66
व्यवहार
विविधपरोपात्तानुपात्तवस्तु सम्बन्धव्यवहरणं इत्यार्यविमुक्तिसेनः । " गोत्रावस्थायां बोधिसत्त्व इति संज्ञा संज्ञैव केवला । चित्तोत्पादावस्थायां जानातीति ज्ञं समं ज्ञं चित्तं प्रवृत्तिनिमित्तं यस्या बोधिसत्त्व इति संज्ञायाः सेयं समज्ञा सर्वसत्त्वसमज्ञाननिमित्ता । सप्तसु प्रयोगभूमिषु सर्वधर्मप्रज्ञप्तिमाचताप्रतिषेधात् प्रज्ञप्तिः । अष्टम्यादौ निमि त्तानाभोगमार्गलाभाद्यवहारमात्रेणाभिलाप्याद्यवहार
99
इति भदन्तविमुक्तिसेनः । रूपादिव्यतिरिक्त बोधिसत्त्वा

Page #138

प्रथमपरिवर्तः ।
नुपपत्त्याऽभ्युपगमार्थमाह । एवमेतदित्यादि (p. 16, 19) । सम्भ्रमे रिभिधानम् । तेन हौत्याद्युपसंहारः । यस्मादेवं तेन कारणेन गत्यन्तराभावाद्यथा कर्ममायाजनितः संसारस्तथा लोकोत्तरा अपि धर्मा ज्ञानमायाजनिता इत्यनभिनिवेशयोगान्मायापुरुषेणेवानुत्तरायां
सम्य
सम्बोधी शिक्षितव्यमित्युपपन्नम् । न चायत्नसिडा मुक्तियतो ज्ञातमेव तत्त्वं मोक्षावाहकं नाविज्ञातमिति भावः । मायापुरुषत्वे संक्लेशव्यवदानव्यवस्था कथमिति । तत्कस्य हेतोरि (p. 17, 1 ) त्याशङ्कयाह । स एव हौत्यादि । पश्चपादानस्कन्धाः । साश्रवा रूपादयोऽनाश्रवपञ्चस्कन्धपरिग्रहाय पश्ञ्चस्कन्धाश्चेत्यध्याहार्यम् । यथादर्शनमेव संक्लेशव्यवदानव्यवस्था मायापुरुषत्वेऽपीति भावः । कथम्पुनमयोपमत्वमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । तथाहौत्यादि। उक्तोऽप्यर्थः प्रकारान्तरेणाशङ्क्यमानो न पुनरुक्तम् । इति पुनरुक्ततादोषो नोद्भावनीयः । सर्वत्रैवं ज्ञेयम् । उक्तं भगवतेति । अत्र पञ्चोपादानस्कन्धेषु बोधिसत्त्व इति संज्ञादिवचनादनन्तरमेव मायोपमं रूपादिकमुक्तं भगवता । षडिन्द्रियं चक्षुरादि सविज्ञानविषयमिति शेषः । यतोऽनन्तरं वक्ष्यति ते पञ्चस्कन्धा इति । यद्दिज्ञानं तत् षडिन्द्रियम् । ज्ञानस्यैव तदाकारेण प्रतिभासनात् । षडिन्द्रियश्च पूर्ववग्राह्यमिति । प्राज्ञप्तिपुरुषाधिष्ठानग्राहकविकल्पः प्रतिपादितः । स चैवं विषयभेदान्नवप्रकारो भवति । तद्यथा स्कन्धप्रज्ञप्तिविकल्पः । श्रयतनप्रज्ञप्ति - विकल्पः । धातुप्रज्ञप्तिविकल्पः । प्रतीत्यसमुत्यादप्रज्ञप्ति
06

Page #139

अभिसमयालक्षारालोकः।
विकल्पः। व्यवदानप्रज्ञप्तिविकल्पः। दर्शनमार्गप्रज्ञप्तिविकल्पः। भावनामार्गप्रज्ञप्तिविकल्पः। विशेषमार्गप्रज्ञप्तिविकल्पः। अशैक्षमार्गप्रज्ञप्तिविकल्प इति । तथाचोक्तम् । द्रव्यप्रज्ञप्त्यधिष्ठानो दिविधो ग्राहको मतः । स्वतन्त्रात्मादिरूपेण स्कन्धाद्याश्रयतस्तथा ॥ ३६॥ इति
चतुर्विकल्पसंयोगं निर्दिश्येदानौमुपायकौशलकल्याणमित्रस्वभावं संपरिग्रहमावेदयन्नाह । मा भगवन्नित्यादि। नवयानसम्प्रस्थिता इति। प्रत्यग्रं महायाने प्रवृत्ताः। इममिति, गाम्भौयौदार्यालम्बनादिविशेषेण विशिष्टम्। उत्त्रसिषुरित्यादि (p. 17, 7)। तत्रास्थानत्रास उत्वास उन्मार्गवत्। सन्तत्या त्रासः सन्त्रासः। उत्पन्नभयस्याप्रतिविनोदनात् । सन्त्रासनिश्चयगमनं सन्त्रासापत्तिः। पापमित्रहस्तगता इति। संवृतिपरमार्थविभागमकृत्वा निरवधिकालाभ्यस्तोपलम्भानिराकरणेन सहसैवानुत्पादादिदेशको नरकादिफलसद्धर्मप्रतिक्षेपपापस्य हेतुत्वात्यापमित्रं तस्य हस्तगता ग्रहणयोग्यतां गता इत्यर्थः । व्यतिरेकमुखेन कथितोऽर्थोऽन्वयमुखेन कथ्यमानः सुदृढो भवतीत्याह । कल्याणमित्रहस्तगता इति। चित्तानवलौनत्वानुत्त्रासादिनोपायकौशल्येन यथाशयं क्षितौशेष्टराजौमरणनिवेदनन्यायेन मात्सर्यादिधर्मवियुक्तः समस्तवस्तुनैरात्यादिदेशकः सुगतिफलादिप्रापकत्वेन कल्याणमित्रं तस्य हस्तगता इति पूर्ववत्। कानीत्यादिना कल्याणमित्रस्वरूपः प्रश्नः । उत्तरमाह। य एनमित्यादि। ये पुद्गला देवदत्तादिकमेनं

Page #140

७२
प्रथमपरिवर्तः ।
पुलं दानादिपारमितासु संवृतिपरमार्थसत्यानतिक्रमेण हितप्राप्त्या पूर्ववदववदन्त्यनुशासति । ये चास्मै देवदत्तादिकायाहितपरिहारेण मारकर्माण्युपदिशन्ति । कथमित्याह । एवमित्यादि । एवं मारदोषा मारस्यान्तराया बुद्धवेषेणोपसङ्क्रम्य किं ते ऽनुत्तरया बोध्येत्यनागतार्थविवेचनता । इमे मारदोषास्तथैव किं ते प्रज्ञापारमितायां लिखनाद्यनुष्ठानेनेति वर्तमानार्थविवेचनता । तद्दिच्छिन्दनाबलेन यथाक्रमं स्वौकृतत्यागकर्मार्थमाह । एवं मारकर्माणामित्यादि (p. 17, 17 ) बुद्ध्वा च यत्कार्यं तदाह । तानि त्वयेत्यादिना । इमानौत्याद्युपसंहारः । महासन्नाहसन्नद्धस्येति । सन्नाहप्रतिपत्त्या वक्ष्यमाणया युक्तस्य महायानसंप्रस्थितस्येतिप्रस्थानप्रतिपत्त्या तथैवान्वितस्य महायानसमारूढस्येति । तयैव महायानमुत्कलितस्य । तथाह्यादौ तया प्रस्थितः पश्चादारूढ इष्यते । तथाचोक्तम् । चित्तानवलीनत्वादि नैः स्वाभाव्यादिदेशकः । afsvaपरित्यागः सर्वथा सम्परिग्रहः ॥ ३७ ॥ इति
65
" चं चान्तरानुसारेण व्याख्यातव्य" मिति भगवदचनादेव पञ्चविंशतिसाहस्त्रिकानुसारेण पूर्वाचार्यवसुबन्धुप्रभृतिव्याख्याक्रममाश्रित्याभिसमयालङ्कारकारिकानुरोधेन च भावाध्याहारादिपदं कृत्वा तथा सामान्यशब्दस्यापि प्रकरणादिबलेन विशेषे वर्तनाद्विवक्षापरतन्त्रत्वेन यथोक्तार्थे प्रवचनाविरुद्धे शब्दानां वर्तनात्तत्प्रतिषेधे वचनाभावेन च कारणेन ग्रन्थानुगतमेव व्याख्यातमिदम् । अतः कथमग्रन्थानुगममेवं व्याख्यानमिति न मन्तव्यम् ।

Page #141

अभिसमयालकारालोकः ।
अन्यथा यद्ययं न्यायो नाश्रीयते तदा प्रवचनव्याख्यैव न स्यात्। शब्दानां सामयिकत्वेनानेकार्थवृत्तौ प्रतिनियतार्थपरिग्रहे सन्देहात्। किञ्चार्यासङ्गप्रभृतौनामेवेदं व्याख्यानं लिख्यत इति प्रमाणीकर्तव्यम् । तथाहि श्रूयते । विदितसमस्तप्रवचनार्थो लब्धाधिगमोऽप्यायसङ्गः पुनरुक्तबाहुल्येनापुनरुक्तप्रदेशेऽपि प्रत्येकपदव्यवच्छेदादर्शनेन गाम्भीर्याच प्रज्ञापारमितार्थमुन्नेतुमशक्तो दौर्मनस्यमनुप्राप्तस्ततस्तमुद्दिश्य मैत्रेयेण भगवता प्रज्ञापारमितासूत्रं व्याख्यातमभिसमयालङ्कारकारिकाशास्त्रञ्च कृतम्। तच्छ्रत्वा पुनरार्यासङ्गेनाचार्यवसुबन्धुप्रभृतिभिश्च व्याख्यातमित्यलं प्रसङ्गेन। निर्वेधभागीयानन्तरं प्रतिपत्तिमतो यथोक्तनिर्वेधभागीयमन्यदपि दर्शनमार्गादिकमिति प्रतिपत्तेराधारं धर्मधातुस्वभावकमावेदयन्नाह। यद्भगवानेवमित्यादि (p. 17, 21) एतदुक्तम् । यद्भगवानेवमाह बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्येत्यादि। यच्च सूत्रान्तरेषु महासत्त्वो इत्युच्यते। तत्र पूर्वके वाक्ये तेषु च सूत्रान्तरेषु धर्मधातुस्वभावत्वे बुद्धधर्माण कः प्रतिष्ठार्थः पदार्थो बोधिसत्त्व इति । उत्तरं वक्तुमाह । अपदार्थ (p. 18, 5) इत्यादि। बोधिसत्त्वो बुड्डधर्माणां पदार्थो बोधिसत्त्वपदार्थो यः स तत्त्वतो ऽपदार्थो ऽप्रतिष्ठार्थोऽगोत्रमिति यावत् ।
अधिगममनन्तरेण मुक्त्यनुपपत्तेरधिगच्छन् बुड्वधर्मान् कथमपदार्थो बोधिसत्त्व इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह । सर्वधर्माण होत्यादि। यस्मात् सर्वधर्माणां वस्तुतन्निमित्ता
10

Page #142

७४
प्रथमपरिवर्तः ।
भिनिवेशाभावेनाऽसक्ततायां सत्यामन्यथाधिगमानुपपत्त्या बुद्धधर्माधिगमाय मायापुरुष इति शिक्षते । तस्मात् कथं तत्त्वतः प्रतिष्ठार्थ इति भावः । संवृत्या पुनः प्रतिपत्तिधर्मस्यावस्थान्तरभेदेन धर्मधातुस्वभाव एव बुद्धधर्माधारो बोधिसत्त्वस्त्त्रयोदशविधो गोत्रमिति निर्दिश्यते । तचादौ तावञ्चतुर्विधलौकिक निर्वेधभागौयानामुत्पादाधारः । ततो लाकोत्तरदर्शनभावनामार्गयोः ततस्तदुत्पत्तिबलेन चौरनिष्कासनकपाटपिधानवत् समकालं समस्तप्रतिपक्षात्पादविपक्षनिरोधयोस्ततस्तदनुपलब्ध्या तयोर्विपक्षप्रतिपक्षयोर्निरोधोत्पादयुक्तविकल्पापगमस्य । ततः पूर्वप्रणिधानदानाद्युपायकौशल्यबलेन संसारनिर्वाणाप्रतिष्ठानलक्षणयोः प्रज्ञाकरुणयोस्ततस्तदुत्पत्त्या श्रावकाद्यसाधारणधर्मस्य । ततो यथाशयमवतारणाद्यभिसन्धिद्वारेण यानत्रयं प्रतिष्ठापनलक्षणपरार्थानुक्रमस्य । ततो यावदासंसारं निर्निमित्तानाभोगपरकार्यज्ञानस्य चाधारः । ततश्चैवमधिगमानुक्रमादियमानुपूर्वी । अनया च सर्वाधिगमधर्मसङ्ग्रहादियानेव निर्देशो न न्यूनो नाप्यधिकः । तथा संवृत्याधार भावस्याक्षिप्तत्वादयं सर्वोऽर्थोऽच प्रज्ञापारमितायामाङ्क्षिप्त एवेत्यवगन्तव्यम् । पञ्चविंशतिसाहसिकायाश्च प्रत्यर्थमाधारमधिकृत्य निर्दिष्टो ग्रन्थो नेह ज्ञापकत्वेन प्राचुर्यभयाल्लिख्यते । तथाचोक्तम् ।
-
षोढाऽधिगमधर्मस्य प्रतिपक्ष प्रहारणयोः ।
तयोः पर्युपयोगस्य प्रज्ञायाः कृपया सह ॥ ३८ ॥ शिष्यासाधारणत्वस्य परार्थानुक्रमस्य च । ज्ञानस्यायत्नवृत्तेश्च प्रतिष्ठा गोत्रमुच्यते ॥ ३८ ॥ इति

Page #143

अभिसमयालङ्कारालोकः।
यदि धर्मधातोरेवार्यधर्माधिगमाय हेतुत्वात्तदात्मको बोधिसत्त्वः प्रकृतिस्थमनुत्तरबुद्धधर्माणां गोचं धर्मतासंज्ञकम्। तदा धर्मधातोः सामान्यवर्तित्वादिदं प्रकृतिस्थं गोचमनादिकालायातं धर्मताप्रतिलब्धमिदं समुदानीतं पूर्वकुशलमूलाभ्यासप्रतिलब्धमिदं नियतं श्रावकप्रत्येकबुद्धतथागतगोवं महभिरपि प्रत्ययैरहार्यत्वादिदमनियतं श्रावकादिगोचं प्रत्ययैर्हार्यत्वादिति गोत्रभेदो न युज्यते । यथा श्रावकयानाद्यधिगमक्रमेणालम्बेत तथार्यधर्माधिगमाय धर्मधातोर्हेतुभावेन व्यवस्थापनाहोचत्वेन व्यपदेश इति समाधिरथवा यथैकमव्याभिनिवृत्तैकतेजःपरिपक्वाधारघटादेराधेयक्षौद्रशर्करादिभाजनत्वेन भेदस्तहद्यानवयसङ्गहौताधिगन्तव्याधेयधर्मनानात्वेनाधारनानात्वं निर्दिष्टमिति न दोषः । तथाचोक्तम् ।
धर्मधातोरसम्भेदाह्रोत्रभेदो न युज्यते।
आधेयधर्मभेदात्तु तद्भेदः परिगौयते ॥ ४० ॥ इति निरुक्तं तु गुणोत्तारणार्थेन धर्मधातुर्गोचं तस्माद्धि ते गुणा रोहन्ति प्रभवन्तीत्यर्थः। एवञ्च कृत्वोच्यते। असंस्कृतप्रभाविताः सर्वार्यपुगला इति। ननु चादावेव गोत्रं वक्तव्यं तत्पूर्वकत्वाच्चित्तोत्पादस्य मोक्षनिर्वेधभागीयानाञ्चेति कथमेवमुक्तम्। सत्यमर्थोनुपूर्वेषा। इयं तु प्रतिपादनानुपूर्वी यत्कार्य प्रतिपाद्य पश्चात्कारणं निर्दिश्यत इत्यदोषः । आधारानन्तरं यथोक्तप्रतिपत्त्याधारस्य बोधिसत्त्वस्य किमालम्बनमित्यालम्बनार्थमाह। यस्मात्सर्वधर्माणामेवावलम्बनस्थानीयानामनुबोधार्थेन सम्यगुभयसत्यान

Page #144

प्रथमपरिवर्तः ।
तिक्रमावलम्बनेन याऽसक्तता तस्यां सत्यामालम्बनविशुडिगमनेनानुत्तरां सम्यक्सम्बोधिमभिसम्बुध्यते नान्यथाऽतो बोध्यालम्बनप्रयोजनेन सर्वप्रकारस्वार्थसम्पादनाद् बोधिसत्त्व इत्युच्यते। तत्रादौ तावत् सामान्येन सर्वधर्मान् कुशस्ना कुशलाव्याकृतान् यथाक्रमं श्रामण्यताप्राणातिपाताव्याकृतकायकर्मादय इति चिधा विभिद्योपादेयपरित्यागोपेक्षा स्थानीयत्वेन विभावयति । ततः पुनलौकिकमार्गसङ्ग्रहौताः पञ्चोपादानस्कन्धादयो लौकिकाः । सम्यगार्यमार्गेण सङ्ग्रहौताश्चतुर्ध्यानादयो लोकोत्तरा इति चिन्तयति । तचात्मग्रहाप्रतिपक्षत्वेन लौकिकाः पश्वोपादानस्कन्धादयः साश्रवाः । लोकोत्तरास्त्वात्मदर्शनप्रतिपक्षत्वेन स्मृत्युपस्थानादयोऽनाश्रवा इति हेयोपादेयतया निरूपयति । ततो ऽनाश्रवानादाय हेतुप्रत्ययाधौनकामादिधातुसङ्गहौता बोधिपक्षादयः संस्कृताः संहत्या । कारणानपेक्षधातुत्रयापर्यापन्नतथतादयो ऽसंस्कृताः परमार्थत इति द्विधा ध्यायति । ततो ऽसंस्कृतप्रभाविताः सर्वार्थजनसन्तानप्रभवचतुर्ध्यानादयः साधारणधर्माः । सम्यक्सम्बुद्धसन्तानोदयधर्मिदशबलादयोऽसाधारण धर्मा इति द्विधा भावयतीत्येवमधिगमानुक्रमेण सर्वधर्मा मायोपमतया यथावदियन्त एवालम्ब्यन्त इत्यालम्बनमेकादशविधं ज्ञेयम्। यथोक्तालम्बनक्रमप्रतिपादनग्रन्थपञ्चविंशतिसाहस्रिकायां स्पष्ट एवेति न विप्रतिपत्तिः कार्या । तथाचोक्तम् ।
७६
'आलम्बनं सर्वधर्मास्ते पुनः कुशलादयः । लौकिकाधिगमाख्याश्च ये च लोकोत्तरा मताः ॥ ४१ ॥

Page #145

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
साश्रवानाश्रवा धर्माः संस्कृतासंस्कृताश्च ये। शिष्यसाधारण धर्मा ये चासाधारणा मुनेः॥४२॥ इति
ये तु धर्मधातुमेव सदा विशुद्धमदयं ज्ञानमालम्बनं मन्यन्ते तैः सदा विशुद्धत्वादुत्तरोत्तरविशुद्धिविशेषगमनं कथमिति वक्तव्यम् ।
“अब्धातुकनकाकाशशुद्धिवच्छुद्धिरिष्यत” । इति चेत् । एवन्तर्हि शुद्धं तात्त्विकं ज्ञानमिति प्रतिपक्षाभिनिवेशादाक्षिप्तो विपक्षाभिनिवेशः। अतो विपक्षप्रतिपक्षविकल्पग्रहाणाभावात्प्रादेशिकशुद्धिप्रसङ्गः। ननु च त्वत्यक्षे सर्वाकारज्ञतायाः सुभूतेऽभाव आलम्बनमित्यालम्बननिष्ठा कथमिति चेत् । अदोषः । “यतो न्यायानुयायी भावो नास्तीत्यभावस्तथा संशतिरुच्यते । तस्याश्च प्रच्छादिततत्त्वरूपायाः क्रमेण मायोपमत्वप्रतीतिरेव शुद्धिः। एवञ्च कृत्वा प्रकृतिप्रधानं गोत्रम् । विकृतिप्रधानमालम्बनमुभयं तूभयत्राप्रतिषिद्धमित्याधारालम्बनयोर्लक्षणभेदः। बहुवक्तव्यं चालम्बनव्यवस्थानमित्यलं प्रसङ्गेने" त्यार्यविमुक्तिसेनः। आलम्बनानन्तरमेवालम्बनप्रतिपत्तेर्बोधिसत्त्वस्य कः समुद्देशः। इति समुद्देशार्थमाह । यत्पुनरित्यादि (p. 18, 10)। केन कारणेन केन प्रयोजनेन बोधिसत्त्वः सन्महासत्त्व इत्युच्यते। उत्तरमभिधातुमाह । महत इत्यादि। महतः सत्त्वराशेरित्यपरिमितस्य सत्त्वसमूहस्य सामान्येनाभिधानम्। एकोऽप्यनादिसंसारप्रवृत्तिमहत्त्वेन महान् भवेदिति राशिग्रहणम् । सत्त्वनिकायस्येति प्रतिपत्रकफलस्थनिकायादिभेदेन विजा

Page #146

प्रथमपरिवर्तः ।
तौयव्यावृत्त्या सत्त्वसामान्यात् सत्त्वसभागसङ्गहौतस्य विशेषेणाभिधानम् । अग्रतां कारयिष्यतीति (p. 18, 12) । सर्वमत्त्वाग्रताचित्तमहत्त्वं तदद्देशेन प्रत्तत्वादधिगम्य पश्चात्तत्प्राप्तकामानां सत्त्वानामग्रतां धर्मदेशनादिना निष्यादयिष्यति। तेनार्थे नेति। तेन कारणेन बोधिसत्त्वो महत्सत्त्वं चित्तमस्येति महासत्त्व इति । चित्तमहत्त्वे सति प्रहाणं महदिति । 'प्रहाणमहत्त्वप्रतिपादनाय गुर्वायत्ततयाऽनुज्ञामार्गणं प्रत्याह शारिपुत्रो ममापौत्यादि। सोऽर्थो मम भगवन् प्रतिभासते। येनार्थेन बोधिसत्त्वः सन्महासत्त्व इत्युच्यते इति वाक्यार्थः । न केवलं भगवत इत्यपि शब्दः। अनुज्ञातार्थमाह। प्रतिभात्वित्यादि (p. 19, 1)। यस्यार्थस्य कथनायेदानौं साम्प्रतमवसरं कालं मन्यसे । सोऽर्थः प्रतिभातु सम्यगभिमुखीभवतु । लब्धानुनो महत्या इत्याद्याह। तबाहङ्काराधारार्थेनात्मा। आहितोऽहङ्कार एतस्मिन्निति कृत्वा। सौदनात्मकत्वात् सत्त्वो जीवितेन्द्रियवशेनानिकायसभागापरिसमाप्तेर्वर्तत इति जीवः। पुनः पुनर्गतिषु लोयत इति पुनलः। आविर्भवतीति भवः । तिरोभवतीति विभवः। नास्तौदानौमभूत्पूर्वमित्युच्छेदः। अस्ति यत्स्वभावेन न तन्नास्तीति शाश्वतः । आत्मात्मीयाकारेण पञ्चस्कन्धदर्शनं स्वकायः । एवमाद्यानां दृष्टौनामिति । यथोक्तदृष्टिप्रमुखानां मिथ्याशौलव्रतपरामर्शदिदृष्टौनामात्मादिधर्मसन्तोरणाकाराभिनिवेशस्वभावानां प्रहाणाय सवासनपरित्यागाय धर्म देशयिष्यति। प्रहाणाधिगममहत्त्वं प्राप्येति भावः ।

Page #147

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
अन्यथा परोक्षापेयतत्त्वस्य " तदाख्यानं हि दुष्करम्” । इतिशब्दस्तस्मादर्थे रागाद्यशेषदोषप्रहाणे विशिष्टोऽधिगम इत्यधिगममहत्त्वं तथैवाह । बोधिसत्त्वो महासत्त्व (p. 195) इति भगवन्नुच्यते । यदपौत्यादिना न केवलमन्यदित्यपि - शब्दः । बोधिचित्तमिति बोध्यर्थं चित्तं प्रणिधिप्रष्ठानात्मकं चित्तमिति यावत् । सर्वज्ञताप्रवणं चित्तं सर्वज्ञता चित्तमाधिमोक्षिकमधिमुक्तिचर्याभूमिसङ्गृहीतम् । निर्विकल्पक - लोकोत्तरज्ञानप्रतिवेधादना श्रवं चित्तं शुद्धाध्याशयिकं सप्तसु प्रयोगभूमिषु निर्निमित्तानाभोगवाहित्वेनासमं चित्तं वैपाकिकमष्टम्यादौ । असमैर्बुदैः समं तुल्यं चित्तमसमसमं चित्तं सर्वावरणवर्जितं बुद्धभूमिगतम् । अथवानुत्पादरूपबोधिस्वभावौभूतं चित्तं बोधिचित्तम् । तदेव च योगिसंवृत्या आदर्शादिज्ञानसम्बन्धेन कथञ्चिद्यावृत्त्या सर्वज्ञताचित्तमित्यादि चतुर्धा व्यपदिश्यते । सर्वमप्येतदसाधारणमगम्यं सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धानाम् । तत्राप्येवंविधे चित्ते महार्थत्वात पक्षपाताऽसक्तोऽनभिनिविष्टोऽपर्यापन्नोऽस्थित इत्यनेनाधिगममहत्त्वमावेदितम् । सुतरामन्यत्रेत्यपिशब्दः । अनभिनिविश्या स्थित्वा च भावना - नुपपत्तेः कथं दयमेतदिति तत्कस्य हेतोरि ( p. 19, 12 ) - त्याशङ्क्याह । तथाहौत्यादि । यस्मात्तदनन्तरोक्तं सर्वज्ञताचित्तं पूर्वोक्तसर्वचित्तोपलक्षणपरं सक्तिप्रतिपक्षभूतमनाश्रवं स्थितिपक्षभूतमपर्यापन्नं तस्मान्मायापुरुषस्येव भावनेति भावः । तद्यदपौत्यादिनिगमनमनाश्रवत्वेऽपि वस्तुसद्भावादनभिनिवेशादिरयुक्त इत्याह । केन कारणे
ह

Page #148

प्रथमपरिवर्तः। नेत्यादि। उत्तरार्थमाह। अचित्तत्वादिति (p. 19, 17) तत्त्वेनानुत्पन्नत्वात्। शारिपुत्र आहेत्यारभ्य (p. 19, 20) यावदग्रतायां निर्दिष्टो निर्दिशसौति (p. 20, 8) व्याख्यातम् । अर्थान्तरप्रसङ्गेनागतत्वात् पुनरुक्तिदोषो न भवति । तथा चाहाचार्यदिनागः। . __ आवय॑ते स एवार्थः पुनरर्थान्तराश्रितः। इति
“तदेवमजितं जयोद्देशसाधर्म्यण त्रिविधः प्रतिपत्त्युद्देशो बोधिसत्त्वस्य निर्दिष्टो वेदितव्यः । आलम्बनादुद्देशस्य को विशेषः। तादात्विकमालम्बनं समोपवर्ति। आमुत्रिकविप्रकृष्टस्वद्देशः । शरसन्धानलक्ष्यवेधसाधयेणे" त्यार्यविमुक्तिसेनः। तथाचोक्तम् ।
सर्वसत्त्वाग्रता चित्तप्रहाणधिगमत्रये । त्रिभिर्महत्त्वैरुद्देशो विज्ञेयोऽयं स्वयम्भवाम् ॥ ४३ ॥
इति उद्देशानन्तरमिदानौं तन्निष्यत्तये प्रतिपत्तिर्वक्तव्या। सा च त्रिसर्वज्ञताविषये सामान्येन शुक्लधर्माधिष्ठाना। सर्वाकाराभिसम्बोधादौ चतुर्विधेऽभिसमये प्रत्यभिसमयं षट्पारमिताधिष्ठाना च क्रिया प्रतिपत्तिः। न धर्मकायाभिसमये फलत्वेन तत्र क्रियाऽसम्भवात् । तत्र " सन्नाहप्रस्थानप्रतिपत्ती यथासंख्यं पारम्पर्येण साक्षात्प्रयोगस्वभावे सम्भाराधिमुक्तिचर्याभूमिसङ्ग्रहौते । सम्भारप्रतिपत्तिर्दयामारभ्य धारणौपर्यन्तेन साक्षात्प्रयोगमार्गस्वभावाधिमाचारधर्मसङ्गहौता। प्रथमप्रमुदिताभूमिस्वभावा सम्भारप्रतिपत्तिदर्शनमार्गात्मिका। द्वितीयादिभूमिस्वरूपा

Page #149

अभिसमयालयारालोकः ।
भावनामार्गस्वभावा प्रतिपक्षात्मिका च सम्भारप्रतिपत्तिरुभयमार्गगोचरा। निर्याणप्रतिपत्तिर्भावनामार्गाधिष्ठाने" त्यार्यासङ्गः। एवं प्रयोगदर्शनभावनामार्गस्वभावानां प्रतिपत्तिलक्षणानां सन्नाहप्रस्थानसम्भारनिर्याणानां मध्ये वौर्यरूपतया सन्नाहप्रतिपत्तिं प्रथमां दर्शयितुमाह। अथ खल्वायुष्मानित्यादि (p. 20, 9)। पूर्णो मैत्रायणीपुत्र इति पूर्णस्यैव मैत्रायणीपुत्र इति संज्ञान्तरमथवा मैत्रायण्याः स्वमातुः पुत्रो मैत्रायणीपुत्रः। यदिदमिति। अनन्तरमिदं यहस्तु । महासन्नाहसन्नड इति सन्नाहप्रतिपत्त्या युक्तः। सा चेयमाक्षिप्ता सन्नाहप्रतिपत्तिः। यदत दानपारमितायां चरतो बोधिसत्त्वस्य धर्मदानादिदानात् दानपारमितासन्नाहः। तस्यैव श्रावकादिमनस्कारपरिवर्जनाच्छोलपारमितासन्नाहः। तस्यैव सर्वाकारज्ञता धर्माणां क्षमणरोचनव्युपपरीक्षणसर्वजनाप्रियवादित्वसहनात् क्षान्तिपारमितासन्नाहः। तस्यैवोत्तरोत्तरकुशलमूलाभिवृद्ध्यर्थं छन्दादिजननादौर्यपारमितासन्नाहः। तस्यैव यानान्तराव्यवकीर्णचित्तैकाग्रतया तत्कुशलमूलानुत्तरसम्यक्सम्बोधिपरिणामालम्बनाड्यानपारमितासन्नाहः। तस्यैव मायाकारसंज्ञोपस्थानेन देयदायकप्रतिग्राहकानुपलम्भात् प्रज्ञापारमितासन्नाह इत्येवमिदं प्रथमं सन्नाहप्रतिपत्तेर्दानपारमिताषट्कम् ।
एवं तस्यैव शौलपारमितायां चरतो द्वितीयं, शान्तिपारमितायां तृतीयं, वौर्यपारमितायां चतुर्थ, ध्यानपारमितायां पञ्चम, तस्यैव प्रज्ञापारमितायां चरतः
11

Page #150

प्रथमपरिवर्तः।
षष्ठमिति । एवमेते षट् षट्का भवन्ति । सन्नाहानां षट् साधादानादिसाधर्म्याच षट् सन्नाहप्रतिपत्तयोऽभिधौयन्ते। पञ्चविंशतिसाहसिकायाञ्च सन्नाहप्रतिपत्तिप्रतिपादने दानादयः षट् षट्काः स्पष्टमुपलभ्यन्त एवेति न विप्रतिपत्तिः कार्या। तबादौ भोगनैरपेक्ष्याच्छोलसमादानं करोति। शौलानुरक्षी क्षमो भवति । खेदसहिष्णरारब्धवौर्यः। कौशौद्यविगमायानं निष्पादयति । सम्पन्नध्यानो लोकोत्तरां प्रज्ञा प्रतिलभत इत्येवं दानादीनामधिगमानुसारेण निर्देशोऽतिप्रतीत इत्ययमेव क्रमः। तथाचोक्तम् । दानादौ षड्विधे तेषां प्रत्येकं सहेण या। सन्नाहप्रतिपत्तिः सा षड्भिः षट्कैर्यथोदिता ॥४४॥
इति कृतसन्नाहस्यैवं प्रस्थानमिति प्रस्थानप्रतिपत्तिं द्वितीयां कथयन्नाह। महायानसंप्रस्थितो महायानसमारूढश्चेति । यानशब्दस्य कर्मकरणसाधनत्वादादौ प्रस्थानप्रतिपत्त्या महायाने हेतुफलात्मके धर्मे सम्प्रस्थितः। पश्चादत्तरोत्तरविशेषाधिगमान् महायानसमारूढ इति पदहयम् । सा चेयमाक्षिप्ता प्रस्थानप्रतिपत्तिः। यदुतादौ चित्तस्थिरीकरणात्वाकारलिङ्गनिमित्तानारूप्यसमापत्तिव्यवस्थानं प्रस्थानं भवति। ततः स्थिरीभूतचित्तस्य पुण्यजानाभ्यास इति। देयदायकप्रतिग्राहकादित्रिमण्डलविशुड्या षट्पारमिताप्रस्थानम्। ततः सम्भृतपुण्यज्ञानस्य तत्त्वाधिमोक्ष इति दर्शनभावनाऽशैक्षविशेषमार्गस्वभावार्यमार्गप्रस्थानम् । ततो धर्मताप्रवणस्य यथा

Page #151

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
शयं परार्थ इति मैत्र्यादिचतुरप्रमाणप्रस्थानम् । ततः परार्थप्रवृत्तस्योपलम्भो बन्धनमित्यनुपलम्भयोगप्रस्थानम् । ततो निःस्वभावयोगवतः कथं प्रवृत्तिरिति कर्मकर्तक्रियानुपलम्भेन मायापुरुषस्येव सर्वच चिमण्डलविशुद्धिप्रस्थानम् । तत एवं परिशुद्धचारिणः स्वसाध्ये यत्न इति सर्वसत्त्वाग्रताचित्तमहत्त्वादित्रिविधोद्देशप्रस्थानम् । ततः कृतोद्देशप्रयत्नस्य परचित्तपरिज्ञानादौ वौर्यमिति दिव्यचक्षुरादिषडभिज्ञाप्रस्थानम् । ततः प्राप्ताभिज्ञस्य बुडत्वोत्साह इति सर्वाकारज्ञता प्रस्थानं भवति एवमधिगमानुक्रमेण नवधैव सम्यग्व्यवस्थितिलक्षणसमस्तमहायानधर्माक्रमणस्वभावा प्रस्थानप्रतिपत्तिः । पञ्चविंशतिसाहत्रिकायाञ्च यथोक्तप्रतिपत्तिप्रतिपादको ग्रन्थो ग्रन्थो ग्रन्थप्राचुर्यान्नेह ज्ञापकत्वेन लिख्यते ।
तथाचोक्तम् ।
ध्यानारूप्येषु दानादौ मार्गमैत्र्यादिकेषु च । गतोपलम्भयोगे च चिमण्डलविशुद्धिषु ॥ ४५ ॥ उद्देशे षड्स्वभिज्ञासु सर्वाकारज्ञतानये । प्रस्थानप्रतिपज्ज्ञेया महायानाधिरोहिणौ ॥ ४६ ॥
इति
तस्मादिति । सन्नाहप्रस्थानप्रतिपत्तिभ्यां युक्तत्वात् । सङ्ख्यामिति (p. 20, 12) व्यपदेशम् । एतदुक्तम् । " यस्मात् सन्नाहप्रस्थानप्रतिपत्तिभ्यां युक्तः तस्मान्महासत्त्वव्यपदेश " इति । कृतप्रस्थानस्यैवं सम्भार इति सम्भार प्रतिपत्तिस्तृतौया सप्तदशप्रकारा वक्तव्या ।

Page #152

प्रथमपरिवर्तः।
तथाचोक्तम् ।
दयादानादिकं षद शमथः सविदर्शनः। युगनबश्च यो मार्ग उपाये यच्च कौशलम् ॥ ४७॥ ज्ञानं पुण्यश्च मार्गश्च धारणी भूमयो दश । प्रतिपक्षश्च विज्ञेयः सम्भारप्रतिपत्क्रमः ॥४८॥ इति अतस्ता प्रतिपादयितुं प्रश्रयन्नाह। सन्नड इत्यादि। कियतेति कियत्सङ्ख्यावच्छिन्नेनार्थान्तरेण धर्मेण युक्त इत्यध्याहार्यम् । यतः सन्नाहप्रतिपत्त्या करुणादिसम्भारेण च युक्तो महासन्नाहसन्नद्ध इति। पञ्चविंशतिसाहसिकायां भगवता व्याख्यातम् ।
तवार्थाक्षिप्तसन्नाहप्रतिपत्त्या युक्तो महासन्नाहसन्नद्ध इत्यानन्तरमावेदितमधुना करुणादिसम्भारेणेत्यदोषोऽध्याहारपदस्यार्थं विसर्जयन्नाह । इहेत्यादि (p. 20, 10)। इहेति वाक्योपन्यासे । एवं भवतीति। एवञ्चित्तमुत्पद्यते। तदेवाह। अप्रमेया इत्यादिना। प्रत्यक्षादिप्रमाणेन प्रमातुमशक्यत्वादप्रमेयाः। यथाशयं यानत्रयनिर्वाणप्रापणात्परिनिर्वापयितव्याः। असोया इत्येकत्वादिसङ्ख्यारहिताः। एतदुक्तं " कृपया विहीनस्यानुपायवतः परेषां क्वचिदप्रतिष्ठापनेन निर्वपणासम्भवादिदमर्यादाक्षिप्त भवति। करुणया पौद्यमानस्य दानादिभिः षडभिः पारमिताभिरुपायभूताभिरनुगृह्य दानपारमितया तदात्वसुखोपसंहारेण शोलपारमितायाऽयतिसुखोपसंहारेण सहिष्णोरुत्साहिन एकाग्रचित्तस्यैकान्तिकफलप्राप्तिमुपादाय शान्तिवीर्यध्यानपारमिताभिरैकान्तिकसुखोपसंहारेण

Page #153

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
댓
प्रज्ञापारमितयाऽत्यन्तिकसुखोपसंहारेण चात्मनः षट्पारमितास्ववस्थानवत्तच समादापननिवेशनप्रतिष्ठापनैविक्षेपात्प्रतिष्ठापयितव्या मये" ति । एवञ्च सप्तसम्भारा निर्दिष्टा भवन्ति । यदुत करुणासम्भारो दानसम्भारः शौलसम्भारः क्षान्तिसम्भारो वौर्यसम्भारो ध्यानसम्भारः प्रज्ञासम्भार इति । तत्रापि समाधिलाभात् कर्तृकर्मोपलम्भो नास्तीत्याह । न च ते सन्तौत्यादि । एवं तर्ह्यनुपलम्भ इत्याह । स तानित्यादि । स करुणादिसम्भारेण युक्तो बोधिसत्त्वो ऽप्रमेयांस्तावतो ऽसयेयांस्तान् सत्त्वान् परिनिर्वापयति संहत्या । यद्येवमुपलम्भस्तर्हि प्राप्त इत्याह । न चेत्यादि । परमार्थतो ऽनुपलम्भादिति भावः । कथं पुनरेकस्योपलम्भानुपलम्भाविति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । धर्मतैषेत्यादि । यथा मायाधर्मता यथादर्शनं सत्या, न्यायेनासंघटनादसत्या । अतस्तां तर्कविस्यन्दासन्दूषितां सार्वलौकिकौमाभासमात्रगमनतां दृष्टान्तत्वेनोपादाय गृहीत्वा तथाधर्मार्णा रूपादीनामेषा धर्मता । भिन्नविषयव्यावृत्त्यपेक्षा प्रकल्पितत्वेनोपलम्भानुपलम्भस्वभावाऽविरुड्डा स्याद्भवेत् । एकविषयव्यावृत्त्यपेक्षाभयधर्मकल्पनायां दोष इति भावः । एतच्च दयमन्योन्यविपर्यासनिराकारायाभिहितं न तत्त्वतो यथोक्तं प्रागि त्यनेन शमथसम्भारो निर्दिष्टः । प्राप्तशमथस्य विदर्शनेति विदर्शनासम्भारमाह । यथापीत्यादिना (p. 21, 1) । दक्षा निपुनः । मायाकारान्तेवासौ तच्छिष्यः । मुख्यतो मायानिर्माणस्थानत्वाच्चतुर्महापथग्रहणम् । जनकार्य सत्त्व

Page #154

प्रथमपरिवर्तः।
समूहम् । अभिनिर्मिमौते निर्माणं करोति । अन्तर्धानमित्युपसंहारम् । तदनन्तरोक्तमर्थजातम् । तत् किं मन्यसे किं बुध्यस इति सामान्येन प्रश्नं कृत्वा । अथैवं मन्यस इत्याह । अपि वित्यादि। अपिशब्दः सम्भावनायामेवमित्यर्थे नुशब्दः। तत्र तस्मिन् जनकायमध्ये। केनचिन्मायाकारादिना कश्चिद्देवदत्तादिर्हत आयुषो दुर्बलप्रयोगात् । मृतः सर्वथोच्छेदात् । नाशितः कायस्यापचयप्रयोगात् । अन्तर्हितो ऽदृश्यत्वापादनादिति मन्यसे। तत्त्वतो धर्मिणो ऽसत्त्वादेतत् सर्वं न सम्भवति । यथादर्शनं तु भवत्येवेति भावः। विदिताभिप्रायत्वेनाह। नो हौदमिति। तत्त्वत इति शेषः । प्रसाधितदृष्टान्तार्थमभिमतार्थं योजयन्नाह। एवमित्यादि (p. 21, 7)। विस्तरेण निर्दिश्यैवमुपसंहरन्नाह । स चेदित्यादि। इममित्यनन्तरम् । एवमिति संशतिपरमार्थसत्यानतिक्रमण। यदक्तं कियतेति तस्य परिहारादियतेति वचः। एतदक्तमियता करुणादिसम्भारेणापि योगान्महासन्नाहसन्नदव्यपदेश इति। विदर्शनया शून्यतालम्बनेन श्रावकादिबोधौ पातादतोऽनन्तरं युगनवसम्भारमाह। यथाहमित्यादिना (p. 21, 13)। भगवतो भाषितस्येति। धर्मतैषा सुभूते धर्माणामित्यादि। वतशब्दोऽवधारणे। एवं मन्यते येन प्रकारेण मायाधर्मस्य व्यापित्वेन भगवतो भाषितस्य धर्मषेत्यादेरर्थमाजानामि। तेन प्रकारेण मायाधर्मतानभिनिवृत्तेरसन्नाहसन्नत एवायं बोधिसत्व इति । अविपरीतत्वेनाभ्युपगमादाह। एवमेतदित्यादि। ननु विदर्श

Page #155

बभिसमयालबारालोकः ।
नया सर्वाकारज्ञता गगनगादिसमाधिभिश्च सत्त्वार्थप्रतिसन्नडोऽपि कथमसन्नद्ध इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अकृता हो(p. 21, 17)त्यादि। न्यायेन कारकहेतोरभावादकृता। विनाशहेतोरसत्त्वेनाविकता। उभयसहकारिप्रत्ययानुपपत्तेरनभिसंस्कृता। अभूतप्रादर्भावं तद्विशेषगमनं फलप्राप्तिसंमुखौकरणं चाधिकृत्य यथाक्रमं वा चौणि पदानि। युक्त्युपेतत्वेनाभ्युपगमादाह। एवमेतदित्यादि। ननु बन्धमोक्षसद्भावे कथमेवमेतदकृतादिकमिति । तत्कस्य हेतोरिति । (p. 21, 21) कस्यचिबोद्यमाशङ्याह। तथाहौत्यादि। अन्यथाऽभ्युपगम्य विचारायोगादसङ्गतमेतत्स्यात् । एवमन्यचापि वक्तव्यम् । अध्यारोपिताकारप्रवृत्तवैधातुकचित्तचैत्तकल्पनया बन्धाभावादबद्ध रूपम्। यथोक्तकल्पनाविकल्पनाविवेकेन मोक्षाभावाच्चामुक्तम्। तत्त्वतो रूपादौनामसत्त्वात्। धर्मस्य तर्हि बन्धमोक्षौ भवत इत्याह । रूपतथतापौत्यादि (p. 22, 2) । धर्म्यभावे धर्मतानुपपत्ते रूपादिशून्यता न बड्डा न मुक्ता। यथादर्शनं तु रूपादितत्तथतयोर्बन्धमोक्षौ भवत इति भावः। सुभूत्यभिप्रायानवगमाचोद्यहारेणाह। रूपमित्यादि। पृच्छतोऽयमभिप्रायः। रूपादितत्तथताऽबड़ा ऽमुक्तति वदसि । नैवं वक्तव्यं सामान्येन प्रत्यक्षा दिबाधोपनिपातादिति। अथ विशेषेण स तर्हि वक्तव्य इत्याह। अथ कतमत्तदि(p. 22, 9)त्यादि। विचारविमर्दासहिष्णुत्वेन बुद्धबोधिसत्त्वादिरेव मायापुरुष इत्यभिप्रायवान् सामान्येनाह। यदायुष्मन् पूर्ण मायापुरुषस्येत्यादि (p. 22, 16)। कथमेवं

Page #156

प्रथमपरिवर्तः।
प्रत्यक्षत्वादिबाधोपनिपातो न भवतीति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। असद्भूतत्वादि(p. 23, 1)त्यादि। न्यायेन कल्पितस्य रूपादेरसद्भूतत्वादलौकत्वादिकल्पितस्य विविक्तत्वात् स्वरूपविरहाधर्मतास्वभावस्यानुत्पन्नत्वादजातत्वादबवाऽमुक्तत्येके। प्रत्यक्षानुमानागमप्रमाणैरप्रतिभासमानतत्त्वोत्पत्त्यादिनिराकरणादसद्भूतत्वादिपदचयमित्यपरः ।
निर्भासते हि यद्रपं नैव तत् प्रतिषिध्यते ।
वेद्यमानस्य नो युक्तं कस्यचित्यतिषेधनम् ॥ इति न्यायाद्यथादर्शनं बन्धमोक्षस्य व्यवस्थापनात् कुतः प्रत्यक्षादिबाधेति भावः। अयमित्याद्युपसंहारः। महासन्नाहो ऽसन्नाह इति यथाक्रम कृपाप्रज्ञाबलात्। मंतिपरमार्थयोरिति शेषः। निरुत्तरस्तृष्णौं स्थित इत्याह । एवमित्यादि। ननु शमथविदर्शनयोविरुद्धत्वात् कथमेकत्र सम्भव इति चेत्। नैवं, तथाहि यदा शमथेनालम्बने चित्तं स्थिरौकृतं भवति। तदा प्रज्ञया विचारयतः सम्यग्ज्ञानालोकोत्पादादन्धकारमिवालोकोदये सत्यावरणमपहीयते। अत एवानयोश्चक्षुरालाकवत्सम्यग्ज्ञानोत्पादं प्रत्यन्योन्यानुगुण्येनावस्थितत्वान्नालोकान्धकारवत् परस्पर विरोधः । नहि समाधिरन्धकारस्वभावः। किन्तर्हि चित्तैकाग्रतालक्षणः। स च समाहितो यथाभूतं प्रजानातीति वचनादेकान्तेन प्रज्ञानुकूलत्वादविरुद्ध इति युगनद्धमार्गसम्भारान्वितस्योपायकौशलादिकमित्युपायकौशस्लादिसम्भारप्रतिपादनाय प्रश्नं कर्तुमुपोहातयन्नाह। एवं भगवन्नित्यादि। एवं प्रागुक्तक्रमेण महासन्नाहसन्नद्धः सन्महायानसंप्रस्थितो भवतीति

Page #157

अभिसमयालधारालोकः ।
e
यदच्यते । “तब महायानं न ज्ञायत इति प्रज्ञाकरुणाप्रयोगः। तयोरन्यतराव्यतिरेकं विपक्षातिक्रममवस्थाननिश्चयं प्रतिपक्षप्रयोगप्रश्रब्धिमधिगन्तारं चाधिकृत्य यद्यथा यतो येन यत्र यो निर्यास्यतौति कतमदित्यादिव्यपदेशेन षट्प्रश्ना" इत्यार्यविमुक्तिसेनः। तत्रोपायकौशलादिसम्भारान् प्रतिपादयितुं प्रथमं प्रश्नं विसर्जयन्नाह । महायानमित्या(p. 23, 17)दि।
पञ्चधर्माः स्वभावश्च विज्ञानान्यष्ट एव च ।
हे नैरात्ये भवेत्कृत्स्नो महायानपरिग्रहः ॥ इत्यार्यलङ्कावतारवचनेऽपि सम्भारप्रकरणबलादप्रमेयताया, उपायकौशलादिसम्भारात्मिकाया महायानमित्येतदधिवचनं मुख्यतो व्यपदेशः । कथं पुनरुपायकौशलादिसम्भारो ऽप्रमेय इत्याह। अप्रमेयमित्यादि। प्रत्यक्षादिप्रमाणापरिच्छेदेन यथोक्तमेव वस्त्वप्रमेयम् । एतदक्तम्। युगनद्धमार्गसम्भारवतः सर्वाकारजताप्रतिसंयुक्तर्मनसिकारैः सत्त्वार्थकरणादुपायकौशलसम्भारः। विदितोपायकौशलस्य ज्ञानाभ्यास इति ज्ञानसम्भारः। स पुनरध्यात्मादिशून्यताभेदेन विंशतिविधो वेदितव्यः । तत्रेयं विंशतिविधा शून्यता। यदताध्यात्मिकानां चक्षुरादौनामकूटस्थाविनाशितां प्रकृतिमुपादायाध्यात्मशून्यता ॥१॥ बाह्यानां रूपादौनां तथाप्रकृतिमुपादाय बहिर्धाशून्यता ॥ २॥ आध्यात्मिकबाह्यानामायतनानां तथाप्रकृतिमुपादायाध्यात्मबहिर्धाशून्यता॥३॥ तचाध्यात्मिकमायतनं यदिन्द्रियरूपसङ्गहौतम् । बाह्यं यद्दिषय
12

Page #158

प्रथमपरिवर्तः ।
रूपसङ्गृहौतम् । आध्यात्मिकबाह्यं यदिन्द्रियाधिष्ठानसङ्गृहीतम् । तड्याध्यात्मिकश्च चित्तेनोपात्तत्वाद्वाह्यश्वानिन्द्रियसङ्गृहीतत्वात् । एतच्च शून्यताचयमधिमुक्तिचर्या - भूमौ । सर्वधर्मशून्यतया श्रन्यताया आध्यात्मादिशून्यतालम्बनज्ञानस्वभावाया अपि शून्यत्वेन शून्यता शून्यता सर्वधर्मशून्यताज्ञानमत्र सर्वधर्मशून्यता तेन च शून्यता शून्या । तस्य ग्राहकविकल्पप्रहाणादियं प्रयोगमार्गे ॥ ४ ॥ दशानां दिशां दिग्भिः शून्यत्वेन महाशून्यता । तासां महासन्निवेशत्वादियं सर्वत्रगार्थेन प्रथमायां भूमौ ॥ ५ ॥ परमस्य निर्वाणस्य निर्वाणार्थरूपशून्यत्वेन परमार्थशून्यता तस्य विसंयोगमाचत्वादियमग्रार्थेन द्वितीयायाम् ॥६॥ संस्कृतस्य धातुकस्य कामादिधातुशून्यत्वेन संस्कृतशून्यता । तस्यापरिनिष्यन्नस्वभावत्वेन शक्यप्रतिपक्षत्वात् । इयं निष्यन्दाग्रार्थेन तृतौयायाम् ॥ ७॥ असंस्कृतस्यानुत्पादानिरोधानन्यथात्वस्य तेन शून्यत्वादसंस्कृतशून्यता । अनुत्पादादौनामुत्पादादिप्रतियोगिप्रज्ञप्तिनिमित्ताभावात् । इयं निष्परिग्रहार्थेन चतुर्थ्याम् ॥ ८ ॥ अन्तस्यान्तेन शून्यत्वादतौतान्तत्वेनात्यन्तशून्यता । अन्तोभागस्तचोच्छेदशाश्वतान्तयोर्मध्ये न तदस्ति किश्विद्येन तयोर्भागव्यवच्छेदनिमित्तत्वेन स्वभावो व्यवस्थाप्येत । इयं सन्तानाभेदार्थेन पश्चम्याम् ॥९॥ आदिमध्यापर्यवसानानान्तैः शून्यत्वेनानवराग्रशून्यता । आद्यादौनां धर्मतानुस्यूतत्वेनात्यन्तिकत्वादियं निःसंक्लेशविशुद्ध्यर्थेन पथाम् ॥ १० ॥ अवकिरणच्छोरणोत्सर्गलक्षणस्यावकारस्य विपर्ययेणानवकारस्तस्य तेन श्रन्यत्वादनवकारशून्यता । अवकिरणादेरक्रिया
६०
-

Page #159

अभिसमयालयारालोकः।
रूपत्वेनानुत्सर्गप्रज्ञप्तिनिमित्तत्वायोगादियमनानात्वार्थन सप्तम्याम् ॥ ११॥ सर्वायैरकृता प्रकृतिस्तस्यास्तया शून्यत्वात्प्रकृतिशून्यता। तस्याः संस्कृतासंस्कृतविकाराविकारानापत्तेः॥१२॥ धर्मस्य धर्मेण शून्यत्वात् सर्वधर्मशून्यता। सर्वधर्माणां संस्कृतासंस्कृतराश्योरितरेतरापेक्षत्वेन स्वभावापरिनिष्यन्नत्वात् ॥ १३ ॥ एतच्च शून्यताइयमहौनानधिकार्थेन निर्विकल्पक्षेत्रपरिशुद्धिवशितायाश्रयत्वेन च फलभूमित्वात् प्रतिवेधपरिकर्मभेदेनाष्टम्याम्। रूपणादिलक्षणस्य रूपादेस्तल्लक्षणशून्यत्वाल्लक्षणशून्यता। लक्षणव्यवस्थानस्य सामान्यविशेषप्रज्ञप्तिमाचत्वात् ॥ १४ ॥ अतीतादीनां धर्माणामतीतादिषध्वस्वितरेतरविपर्ययानुपलभ्यत्वेनानुपलम्भशून्यता। अध्वनां भावप्रप्तिमात्रत्वात्॥१५॥ एतच्च शून्यतादयं ज्ञानवशिताश्रयत्वेन तथैव नवम्याम् । नास्ति सांयोगिकस्य धर्मस्य स्वभावः प्रतीत्यसमुत्पन्नत्वादिति संयोगस्य तेन शून्यत्वादभावस्वभावशून्यता सामग्रीमाचं भाव इति कृत्वा ॥ १६ ॥ भावस्योपादानस्कन्धलक्षणस्य तेन शून्यत्वाद्भावशून्यता। राश्यर्थो हि स्कन्धार्थो राशिश्चापदार्थत्वान्नोपादानलक्षणस्य भावस्य निमित्तं भवितुमर्हतौति कृत्वा ॥ १७॥ एतच्च शून्यताइयं कर्मवशिताश्रयत्वेन पूर्ववद्दशम्याम्। अभावस्यासंस्कृतस्य शून्यतादेतेन शून्यत्वादभावशून्यता वस्तुधर्मेणावरणादिना तत्वज्ञप्तेः ॥ १८॥ स्वभावस्य शून्यताख्यस्यार्याणां ज्ञानेन दर्शनेन वाकृतकत्वात् स्वभावशून्यता। ज्ञानदर्शनस्य यथाभूतार्थद्योतकत्वात् ॥ १६॥ उत्पादादा तथागतानामनुत्पादादा स्थितै वैषा धर्माणां धर्मतेति परेण

Page #160

प्रथमपरिवर्तः।
कर्चा शून्यत्वात् परभावशून्यता। शून्यताधिष्ठानो हि पुरुषव्यापारः केवलं विधातायेति कृत्वा ॥२०॥ एतच्च शून्यतात्रयं यथाक्रमं सवासनक्लेशावरणप्रहाणाश्रयत्वेन सवासनज्ञेयावरणप्रहाणाश्रयत्वेन स्वयम्भूत्वार्थेन च बुड्डभूमौ वेदितव्यम् । अनया तु दिशा प्रकरणानामानुपूर्वीविकलानां प्रकरणार्थो वाच्यः । “ये हि परप्रतिषेधमुखेन शून्यतामेव केवलं वर्णयन्ति। न त्वेषामभिसमयानुपूर्वो काचिदस्तौति तेषां प्रकरणार्थ एव वाच्यो न मुख्यः शास्त्रार्थ इत्यनेन शून्यताप्रकरणानां गतगन्तव्यानुपूर्वीवैकल्यादद्देशभ्रंशसम्भव" इत्यार्यविमुक्तिसेनः। किं पुनरिदं निर्विकल्पकं ज्ञानमालम्बते शून्यतामित्येके। सर्वधर्माणां स्वभावशून्यतालम्बनं तदित्यपरे। एतदेव च न्याय्यम् । यद्यज्ञानं तत्तत् सर्वधर्मस्वभावशून्यतालम्बनं तत्त्वेन । तद्यथा स्वप्नेऽश्वादौनां स्वभावशून्यतालम्बनं ज्ञानम् । ज्ञानञ्चेदं निर्विकल्पकं विवादपदमारूढं मन इति स्वभावहेतुः। ___ "अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति"।
इति नासिबो हेतुः । सपक्षभावान्न विरुद्धः । सर्वधर्माणां तात्त्विकस्वभावस्य पश्चानिराकरिष्यमाणत्वान्नाप्यनैकान्तिकः। ननु च यदालख्यते तन्नास्ति। तद्यथा दिचन्द्रादि। सर्वधर्मस्वभावशून्यतापि चेयमालम्ब्यमाना तथैव नास्तीति सर्वधर्मास्तित्वमापद्यत इति चेददोष एषः । यस्मान्न देवदत्तप्रख्यस्याभावस्यापवादान्तस्य हन्तरि यज्ञदत्तप्रख्ये स्वभावे समारोपान्ते तच्छ्रन्यतया हते पुनः प्रादुर्भाव इति। किञ्चालम्बनं तत्त्वतोऽसिद्धम् ।

Page #161

- अभिसमयालदारालोकः ।
"संवत्या संविनिष्ठा हि विषयस्थितिरिति” विरुद्धमित्येवमादिदोषोऽवाच्यः । शून्यतालम्बनपक्षे तु निःस्वभावगोचरं ज्ञानं शून्यतायाश्च संस्कृतत्वं प्रसज्यते । यथाक्रमं ज्ञानतच्छ्रन्यतोभावाभावत्वेन परस्परव्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्यात् । आदर्शादिज्ञानभेदेन तु पुनबहुवक्तव्यज्ञानसम्भारव्यवस्थानामेषा दिक् प्रभेदश्च प्रसगादभिहितो न त्विदानीमेव समस्तज्ञानसम्भाराधिगमः परिशिष्टाभिसमयक्रमनिर्देशात्। एवमन्यचापौति वेदितव्यम् । ज्ञानाभ्यासवतः प्रज्ञापरिशुड्या सम्यक्समाध्यादिभिः सत्त्वार्थकरणात् पुण्यमिति पुण्यसम्भारः। कृतपुण्यज्ञानाभ्यासस्य वस्तुपरीक्षामार्गादौ यत्न इति मार्गसम्भारः। मार्गान्वितस्याकारो मुखं सर्वधर्माणामाद्यनुत्पन्नत्वादित्यादिना तेन तेनाक्षरविचित्रीकारेणानल्पकल्पधर्मदेशनाहेतोः स्मृतेरपर्युपयोगात् स्मृतिर्हि ग्रन्थार्थधारणेन धारयतौति कृत्वा धारणौसम्भार इति। एतच्चोपायकौशलसम्भारादिपञ्चकं पञ्चविंशतिसाहस्त्रिकायामपि महायानशब्देन विस्तरतो निर्दिष्टमिति न सन्देहः कार्यः। प्राप्तधारणौकस्योत्तरोत्तराधिगमप्रतिष्ठायोगेन तज्जगुणाधारयोगेन चाधिगमावस्थाविशेषा भूमय इति भूमिसम्भारं प्रतिपादयितुम् । यदपि सुभूते एवं वदसि कथं वा तत्सम्प्रस्थितो वेदितव्य इत्यादि (p. 23, 13) चोद्यवचनं सम्बन्धार्थमुच्चार्योत्तरार्थमाह। पारमिताभिः सम्प्रस्थित इति । दशभूमिसङ्गहौताभिर्दशभिरतिरिक्ततराभिर्दानादिपारमिताभिः क्रमेण सम्यक् सम्प्रस्थित इति फलनिर्देशाद्भूमिसम्भारः कथितः। एतदक्तम् । तत्र यदा निरात्मानः
GIGA

Page #162

प्रथमपरिवर्तः।
सर्वधर्मा इति। भावनया निरंशत्वात् । सर्वात्मना धर्मधातोः प्रतिवेधेऽपि निश्चयोत्पादनापेक्षया सर्वचगार्थेन प्रतिवेधात् सर्वधर्मनिःस्वभावतासाक्षात्कारि स्फुटतरं ज्ञानमुत्पद्यते। तदा बोधिसत्त्वः सम्यक्त्वन्यामावक्रान्तितो दर्शनमार्ग प्रतिलभते। अत्र च रागप्रतिघमानाविद्याविचिकित्साः सत्कायान्तग्राहमिथ्यादृष्टिपरामर्शशौलव्रतपरामर्शाश्च कामधातौ चतुःसत्यभेदेन चत्वारिंशद्भवन्त्येवंरूपारूप्यधातौ त एव चतुःसत्यदर्शनप्रहतव्याष्टप्रकारप्रतिघवर्जिता दासप्ततिः। समुदायेन द्वादशोत्तरं क्लेशशतं दर्शनप्रहेयं प्रहौयते। सत्यानामेकाभिसमयादतः प्रमुदिताया भूमेः प्रथमः क्षणो दर्शनमार्गः। ततोऽन्ये द्वितीयादयः क्षणा यावद्दजोपामाख्य आनन्तर्यमार्गो यस्मादनन्तरं समन्तप्रभा बुद्धभूमिरवाप्यते । सर्वोऽसावग्रार्थेनेत्यादिना धर्मधातोः प्रतिवेधाद्भावनामार्गोऽभिधौयते। तत्र च षोडशक्लेशा यथासम्भवं क्रमेण प्रहीयन्ते। तद्यथा रागो देषो मानोऽविद्या सत्कायदृष्टिरन्तग्राहदृष्टिश्चेति कामावचराः षट् । रूपारूप्यावचरास्त एव दश देषवर्जिता इति दर्शनभावनामार्गे परिकर्मधर्मभेदेन प्रमुदितादिदशभूमिव्यवस्थानम् । तत्र च यमेर्ये परिकर्मभूता धर्मा यावन्न परिपूर्यन्ते तावत्तमिः। परिपूरौ तु भूम्यन्तरं वेदितव्यम् । तत्रमे परिकर्मभूता धर्माः पञ्चविंशतिसाहसिकायां निर्दिष्टाः। तद्यथा सर्वकुशलमूलसमुदानयनं, सत्त्वार्थे महायानधर्मपरिग्रहः । चतुरप्रमाणाभिनिहरणम्। निर्विकल्पप्रयोगेन सर्वस्वपरित्यागः। कल्याणमित्रारागणम्। श्रावकयानादिनिरपेक्ष

Page #163

अभिसमयानारालोकः।
तयाऽशेषसद्धर्मालम्बनपर्येष्टिः। सदा गृहवासानभिरतिः। सर्वथानुत्तरबुद्धकायमनसिकाराविरहः। यथावत्सूत्रादिधर्मप्रकाशनम्। प्रतिज्ञातार्थनिष्पत्तिश्चेत्येभिर्दशभिर्धमः सर्वथोत्पाद्यमानत्वात् परिकर्मभिः कारणविशेषैः स्वभावानुपलम्भतया कृतविशेषलक्षणपरिकर्मभिरेव प्रथमाऽपूर्वधर्मतत्त्वाधिगमेन प्रमोदलाभात् प्रमुदिता भूमिः प्राप्यते। तथाचोक्तम् । लभ्यते प्रथमा भूमिर्दशधा परिकर्मणा । आशयो हितवस्तुत्वं सत्त्वेषु समचित्तता ॥ ४६॥ त्यागः सेवा च मित्राणां सद्धर्मालम्बनैषिणा । सदा नैष्कम्यचित्तत्वं बुद्धकायगता स्पृहा ॥ ५० ॥ धर्मस्य देशना सत्यं दशमं वाक्यमिष्यते । ज्ञेयञ्च परिकमैषां स्वभावानुपलम्भतः ॥५१॥ इति सर्वथा परिशुद्धं श्रावकप्रत्येकबुद्धमनस्कारपरिवर्जितं कुशलधर्मसङ्ग्राहकं सत्त्वार्थक्रियासंवरशीलम् । परकृतोपकारस्याविप्रणाशनम् । सत्त्वानामन्तिके ऽव्यापादादिचित्तता। सत्त्वपरिपाचनादावविप्रतिसारः। एकसत्त्वस्यापि कृतशो दीर्घकालं नरकादिवासोत्साहः। सर्वजननम्रता। गुरूणामन्तिके तद्दचनानुष्ठानेन शास्तृसञ्जा। अनन्यकर्मणो दानादिपारमितासूद्योगपर्येष्टिश्चेत्येवं परिकर्मणा पूर्ववत् । कृतपरिकर्मविशेषेणाष्टप्रकारधर्मेण द्वितीया सर्वदौःशौल्यमलापगमाविमला भूमिरधिगम्यते।
तथाचोक्तम्। शौलं कृतज्ञता शान्तिः प्रामोद्यं महतो कृपा। गौरवं गुरुशुश्रूषा वौर्य दानादिकेऽष्टमम् ॥ ५२ ॥ इति

Page #164

८६
प्रथमपरिवर्तः ।
सर्वबुवभाषितधर्मधारणाभिप्रायः। कुशलमूलादिनिरपेक्षतया सद्धर्मप्रकाशनम् । बुद्धक्षेत्रपरिशोधनकरधर्माणां तत्रैव परिणामना। सत्त्वार्थकरणाय न जातु चित्खेदापत्तिः। श्रावकप्रत्येकबुद्धमनस्कारादिभिः स्वपरापेक्षया लज्जा चेत्येवं पञ्चधापरिकर्मणा। पूर्ववत् कृता न च बुध्यमानस्वभावपरिकर्मणा तृतीया लोकोत्तरज्ञानावभासकरणात् प्रभाकरौ भूमिरवबुध्यते । तथाचोक्तम् । अतृप्तता श्रुते दानं धर्मस्य च निरामिषम् । बुद्धक्षेत्रस्य संशुद्धिः संसारापरिखेदिता ॥५३॥ होरपचाप्यमित्येतत् पञ्चधा मननात्मकम्। इति श्रावकादिमनस्कारविवेकः। उपलम्भयोगेनाप्राप्तबोधेरप्यनिच्छा। प्राप्तेनापि प्रणीतवस्तुनाऽमननता। गम्भौरधर्मक्षान्तिनिध्यानाद्यपरित्यागः। सर्वशिक्षाणामपरित्यजनम्। कामचित्तस्यानुत्पादः। सर्वधर्माणामनभिसंस्कारः। स्वशरीराद्यग्रहणता। कुशलधर्मालम्बनचित्तासङ्कोचः । सर्ववस्त्वमनसिकारश्चेत्येवं परिकर्मणा। पूर्ववद्दशप्रकारेण चतुर्थों सकलशेन्धनदहनचालयोपेतत्वादर्चिष्मती भूमिरभिरुह्यते।
तथाचोक्तम् । वनासाऽल्येच्छता तुष्टिधूतसंलेखसेवनम् ॥ ५४॥ शिक्षाया अपरित्यागः कामानां विजुगुप्सनम् । निर्वित्सर्वास्तिसन्त्यागो ऽवलीनत्वानपेक्षते ॥५५॥ इति
लाभाद्यर्थं गृहिप्रवजितैः संवासः। श्रावकुलानुपदर्शनम्। जनाकीर्णनगरादि। स्वप्रशंसनपरनिन्दने ।

Page #165

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
दशाकुशलकर्मपथाः । श्रुताद्यभिमानः पराप्रणमनम् । कुशलाकुशल विपरीताभिनिवेशः । सत्कायदृष्ट्यादिमतिः । सर्वरागादिक्केशाभिमुखीकरणं चेत्येवंलक्षणान् दशधर्मान् बोधिनिबन्धकत्वेन विवर्जयन्नर्थादाक्षिप्तविपर्ययधर्मेण दशप्रकारपरिकर्मणा पूर्ववत् पञ्चमौ सुष्ठु दुःखेन जौयत इति सुदुर्जया भूमिराक्रम्यते ।
ह
तथाचोक्तम् ।
संस्तवं कुलमात्सर्यं स्थानं सङ्गणिकावहम् । आत्मोत्कर्षपरावने कर्ममार्गान् दशाशुभान् ॥ ५६ ॥ मानं स्तम्भं विपर्यासं विमतिं क्लेशमर्षणम् । विवर्जयम् समाप्नोति दशैतान् पञ्चमौं भुवम् ॥५७॥ इति दानादिषट्पारमितापरिपूरणेन श्रावकप्रत्येकबुडा - भिलाषस्य स्वभावानुपलम्भोत्तासचित्तस्य च याचकजन - प्रार्थनासङ्कोचचित्तस्य स्वरसप्रवृत्त सर्वार्थत्याग दौर्मनस्यस्य दारिद्र्यादर्थिजनप्रतिक्षेपचित्तस्य वर्जनेनेत्येवं द्वादशभिः परिकर्मभिः पूर्ववत् षष्ठौ सर्वबुद्धधर्माभिमुखौ भूमिराज्ञायते ।
तथाचोक्तम् ।
दानशौलक्षमावौर्यध्यानप्रज्ञाप्रपूरणात् ।
शिष्यखड्गस्पृहाचासचेतसां परिवर्जकः ॥ ५८ ॥ याचितोऽनवलौनश्च सर्वत्यागेऽप्यदुर्मनाः ।
कृशोऽपि नार्थिनां क्षेप्ता षष्ठौं भूमिं समश्नुते ॥ ५८ ॥ इति शून्यताऽनिमित्ताऽप्रणिहितचिविमोक्षमुखज्ञानाद्यथा
क्रममात्मसत्त्वजौवग्रहाभावः । चिमण्डलविशुद्धदशकुशलकर्मपथपरिपूर्याधिमोक्षा देकपुङ्गलग्रहवर्जनम् । दुःखार्त्त

Page #166

ह
प्रथमपरिवर्तः ।
सर्वजनालम्बनकृपाप्रतिवेधादुच्छेदग्रहायोगः । बुक्षेत्रपरिपूरिमुपादाय सर्ववस्त्वनुपलम्भाच्छाश्वतग्रहविनिदृत्तिः । सर्वधर्मसमतावगमानिमित्तग्रहानुपपत्तिः । महायानत्वेनैकयानावबोधाद्धेतुग्रहत्यागः । नामरूपाद्यनुत्पादपरिज्ञानात् स्कन्धग्रहवियोगः । गम्भीरधर्मनिध्यानक्षान्त्यवगमात् धातुग्रहोच्छेदः । सर्वधर्माणां महायानोपायमुखेन प्रकाशनादायतनग्रहविश्लेषः । सर्वकल्प नोच्छेदाचैधातुकप्रतिष्ठानग्रहविच्छेदः । निमित्तोद्रहणसत्कायादिदृष्टिरागादिक्लेशवर्जनात् मक्तिग्रहविरहः । शमथभावनाबलाढालौनचित्तग्रहविवेकः । प्रज्ञाकौशल्यादुदृष्टिनिश्रयारूपता । धर्मनैरात्म्यभावनाचित्तोपशमाद्धर्मदृष्टिनिश्रयास्वभावता उभयसत्याश्रितरूपाद्यप्रतिघातज्ञानोदयात
|
मङ्घदृष्टि
दर्शनाच्छून्यताविरोधोद्भावनाग्रहोत्सृष्टिचेत्येवं
निश्रयानुदयः । अभिनिवेशास्थानज्ञानलाभाच्छौलदृष्टिनिश्रयाभवनम्। सम्यग्धर्मप्रविचयार्थं यथेष्टममकालसर्वबुद्धक्षेत्रगमनाच्छून्यताविवादग्रहाप्रसवः । उपलम्भाभिनिविष्टसत्त्वधातूत्तारणाय यथानुरूपं सर्वत्र स्वात्मभाव - विंशतिप्रकारेण परिकर्मधर्मेण पूर्ववत् कृतविशेषलक्षणपरिकर्मणाऽधिगतेन यथोक्तविंशतिप्रकारधर्मकलङ्कापगमात् सप्तमौ सम्यगनाभोगमार्गोपसर्गात् सुष्ठु दूरङ्गतत्वाद्दूरङ्गमा भूमिः समौयते । तथा च हेयमधिकृत्योक्तम् । आत्मसत्त्वग्रहो जौवपुद्गलाच्छेदशाश्वतः । निमित्तहेत्वोः स्कन्धेषु धातुष्ठायतनेषु च ॥ ६० ॥ वैधातुके प्रतिष्ठानं सक्तिरालौनचित्तता । रत्नचितयशीलेषु तद्दृष्ट्यभिनिवेशिता ॥ ६१ ॥

Page #167

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
शून्यतायां विवादश्च तदिरोधश्च विंशतिः ।
कलङ्का यस्य विच्छिन्नाः सप्तमौमेत्यसौ भुवम्॥६२॥ इति तथाचोपादेयमधिकृत्योक्तम् । त्रिविमोक्षमुखज्ञानं त्रिमण्डलविशुद्धता । करुणामनना धर्मसमतैकनयज्ञता ॥ ६३ ॥ अनुत्पादक्षमाज्ञानं धर्माणामेकधेरणा । कल्पनायाः समुहातः मजाहकलेशवर्जनम् ॥ ६४ ॥ शमथस्य च निध्यप्तिः कौशलञ्च विदर्शने । चित्तस्य दान्तता ज्ञानं सर्वत्राप्रतिघाति च ॥६५॥ मक्तरभूमिर्यवेच्छं क्षेत्रान्तरगतिः समम् । मर्वत्र स्वात्मभावस्य दर्शनञ्चेति विंशतिः ॥ ६६ ॥ इति
यथावत्सर्वमत्त्वचित्तचरितज्ञानम्। नानालाकधातौ मत्त्वार्थमृड्यभिज्ञाभिः क्रौडनम् । आधारबुद्धक्षेत्रसुवर्णादिभावपरिणामः। सर्वाकारधर्मपरीक्षणार्थं तथागतारागणम्। दिव्यचक्षुषो निष्पत्तिः। आधेयबुद्धक्षेत्रमत्त्वपरिशोधनम् । सर्वत्र मायोपमतावस्थानम् । मत्त्वार्थदर्शनाइद्धिपूर्वक जन्मग्रहणञ्चेत्येवमष्टप्रकारधर्मेण परिकर्मणा पूर्ववदष्टमौनिमित्ताभोगाप्रकम्प्यत्वादचला भूमिरनुभूयते । तथाचोक्तम् ।
सर्वसत्त्वमनोज्ञानमभिन्ना क्रौडने शुभा। बुद्धक्षेत्रस्य निष्यत्तिर्बुद्धसेवापरीक्षणे ॥ ६७ ॥ अक्षज्ञानं जिनक्षेत्रशुद्धिर्मायोपमा स्थितिः । मञ्चिन्त्य च भवादानमिदं कर्माष्टधोदितम्॥६८॥ इति
अनन्तप्रणिधानम् । देवादिसर्वसत्त्वरुतज्ञानम् । नापमिताक्षयप्रतिभानम्। सर्वजनप्रशस्तगभावक्रमणम् ।

Page #168

१०.
प्रथमपरिवर्तः।
राजादिस्थानम्। आदित्याद्यन्वयः। मात्रादिसम्बन्धज्ञातिः। स्वविधेयपरिवारः। शकाद्यभिनन्दितोत्यादः। बुधादिसञ्चोदननिष्कमणम्। चिन्तामणिसदृशाश्वत्थरक्षादिः । सर्वबुद्धधर्मस्वभावगुणपरिपूरणञ्चेत्येवं सम्पत्तिलक्षणैर्दादशभिः परिकर्मभिः पूर्ववत्कृतपरिकर्मविशेषैर्नवमी धर्मदेशनाकौशलतोऽनवद्यत्वात् साधुमती भूमिः साक्षाक्रियते। तथाचोक्तम् । प्रणिधानान्यनन्तानि देवादीनां रुतज्ञता। नदीव प्रतिभानानां गर्भावक्रान्तिरुत्तमा ॥ ६ ॥ कुलजात्योश्च गोवस्य परिवारस्य जन्मनः । नैष्कम्य बोधिवृक्षाणां गुणपूरे स्वसम्पदः ॥ ७० ॥ इति गोत्रभूमिः श्रावकादिगोत्रस्याष्टमकभूमिः प्रथमफलप्रतिपन्नकस्य । दर्शनभूमिः श्रोतापन्नस्य । तनुभूमिः सकृदागामिनः। वीतरागभूमिरनागामिनः। कृताविकल्पभूमिरहतः। विशेषवचनाभावेन श्रावकभूमिः प्रतिपन्नकत्रयस्य । प्रत्येकबुद्धभूमिः प्रत्येकबुद्धानाम् । बोधिसत्त्वभूमिश्च यथोक्ता बोधिसत्त्वानां नवविधेत्येवं नवभूमौरतिक्रम्य दशम्यां पुनः भूमौ बोधिसत्त्वो बुद्ध एव वक्तव्यो न च सम्यक्संबुद्ध इति । पञ्चविंशतिसाहसिकायां वचनाद्यत्र बुद्धभूमौ येन कर्मवशिताश्रयत्वादिना ज्ञानेनावतिष्ठते, सा तेन प्राप्या दशमी धर्माम्बुप्रवर्षणावर्ममेघा बोधिसत्त्वभूमिः। तथाचोक्तम् ।
नवभूमौरतिक्रम्य बुद्धभूमौ प्रतिष्ठते । येन ज्ञानेन सा ज्ञेया दशमी बोधिसत्त्वभूः॥ ७१ ॥ इति

Page #169

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
विस्तरेण तु निर्दिष्टो भूमिसम्भारः पञ्चविंशतिसाहस्त्रकायां ग्राह्यो ग्रन्थविस्तर प्राचुर्यान्मयेह न विस्तारित इत्यलं प्रसङ्गेन । दर्शनभावनामार्गात्मक एव भूमिसम्भार इति तदनन्तरं तस्य विपक्षप्रहाणावस्थाभेदेन प्रतिपक्षसम्भारत्वं प्रतिपादयितुं तृतौयादिप्रश्न परिहारद्वारेणाह । धातुकादित्यादि (p. 23, 16 ) । तचादौ वस्तुमाचप्रतिपक्षाधिष्ठानग्राह्यविकल्पद्दयस्य द्रव्यपुद्गलप्रज्ञप्तिपुरुषाधिष्ठानग्राहकविकल्पद्दयस्य च । दर्शनमार्गे प्रहाणाद्दिपक्ष - भेदेन तत्प्रतिपक्षावस्थाऽधिगमाद्यथाक्रमं चतुर्विधप्रतिपक्षसम्भारप्रतिपादनपरं चैधातुकान्निर्यास्यतीत्यादि वाक्यचतुष्टयं संवृतिसत्याश्रयेण योज्यम् । तदनु भावनामार्गे वस्तुमा प्रतिपक्षाकाराधिष्ठानद्विविधग्राह्यविकल्पस्य । द्रव्यपुद्गलप्रज्ञप्तिपुरुषाधिष्ठानद्विविधग्राहक विकल्पस्य
१०१
1
प्राणाद्विपक्षभेदेन तत्प्रतिपक्षावस्थाधिगमादपरं चतुविधप्रतिपक्षमम्भारं यथासङ्ख्यं परमार्थसत्याश्रयेणोक्तं क्रियाप्रतिषेधात्प्रतिपादयन्नाह । अपित्वित्यादि । स्थानप्रतिषेधमेव स्पष्टयति । अपि तु स्थास्यति सर्वज्ञतायामस्थानयोगेनेति (p. 23, 20 ) । तत्र स्थानं वस्तुपलम्भः करणादिभिः प्रतिष्ठानं चेतसस्तत्प्रतिषेधादस्थानम् । अत्र विचार्यते । यदि तावत् स्थानाभावोऽस्थानमेवं सत्यभावत्वात् प्रतिपक्षेा न युज्यते । अथ यन्न स्थानं तथा चक्षुरादिष्वप्यतिप्रसङ्ग इति । यथानभिनिवेशो व्याख्यातस्तथेदानीमपि नयो द्रष्टव्य इति न प्रतन्यते । चैकालिकवस्तुप्रतिषेधान्न निर्यात इत्याद्यभिधानम् । भूतार्थाभ्यासेन निर्याणात् कथमेवमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह ।

Page #170

१०२
प्रथमपरिवर्तः ।
यश्चेत्यादि। उभाविति । यो बोधिसत्त्वो येन च मार्गेण निर्यायात् तौवेतौ तत्त्वेनोपसंहरन्नाह। एवमित्यादि (p. 24, 1)। संत्या त्वस्तौति भावः । तथाचोक्तम् ।
प्रतिपक्षोऽष्टधा ज्ञेयो दर्शनाभ्यासमार्गयोः । ग्राह्यग्राहकविकल्पानामष्टानामुपशान्तये ॥७२॥ इति
यथोक्तानुपूर्व्या संशतिपरमार्थसत्यानतिक्रमेण समस्तमहायानानुष्ठानेन संहियते। समुदागमभावेन महाबोधिरेभिः करुणादिभिरिति करुणादयः सम्भारा इति मप्तदशप्रकारा मम्भारप्रतिप्रत्तिः। सम्भृतसम्भारस्यैवमजितजयप्राप्त्या निर्याणमिति निर्याणप्रतिपत्तिश्चतुर्था वक्तव्या। सा पुनर्विषयभेदेनाष्टधेत्यादौ प्राधान्याद्देशनिर्याणम् । तत्पुनः सर्वसत्त्वाग्रताचित्तमहत्त्वनिर्याणम् । प्रहाणमहत्त्वनिर्याणम् । अधिगममहत्त्वनिर्याणञ्चेति विविधम् । अतस्त्रिविधोद्देशनिर्याणमधिकृत्याह। महायानमित्यादि।
आलम्बनमहत्त्वञ्च प्रतिपत्त्योईयोस्तथा। ज्ञानस्य वौर्यारम्भस्य उपायकौशलस्य च ॥ उदागममहत्त्वञ्च महत्त्वं बुद्धकर्मणः । एतन्महत्त्वयोगाद्धि महायानं निरुच्यते ॥ इति सप्तविधमहत्त्वयोगान्महायानं सफलो बोधिसत्त्वमार्गः लोकप्रमिद्धमावस्यैवायथार्थाभिसम्बोधिफलं महायानम् । तस्यैव बन्धत्वादितरथा हि महायानस्य प्रतिपक्षभावनावैयर्थं स्यात्। अतोऽभूतपरिकल्पमाचत्वादितथप्रख्यातिरूपं

Page #171

पभिसमयालकागलोकः ।
१०३
मदेवमानुषासुरं लोकं तत्प्रतिपक्षत्वेनासत्यार्थतया स्वरूपपरिज्ञानादभिभवाद्यस्मान्निश्चयेन गन्तव्यं स्थानं सर्वमत्त्वाग्रतादिमहत्त्वं यास्यतीति तस्मान्महायानमुच्यत इति वाक्यार्थः । समताधिगममन्तरेणोद्देशनिर्याणासम्भव इति। तदनन्तरं समतानिर्याणं दर्शयितुमाह। आकाशेत्यादि (p. 24. 7)। आकाशमिव ममतया शून्यतया सकलज्ञेयमण्डलव्यापिनिर्मलज्ञानत्वान्महत्तद्यानम्। मत्त्वार्थमन्तरेण पुण्योपचयाभावान्न समतावगमनं सम्यगिति तदनु मत्त्वार्थनिर्याणमाह । यथेत्यादिना । महायाने मत्त्वाना मवकाश इति वचनात्तेन महायानेन तेषामर्थो निर्यातव्य इत्यावेदितमन्यथाऽर्थक्रियाशून्यत्वेनावकाशानुपपत्तेः । अनेनेत्याद्यपसंहारः। पर्यायेणार्थान्तरेणानेन । आभोगे मत्यविकलसत्त्वार्थो न निष्पद्यत इत्यतोऽनन्तरमनाभोगनिर्यागं वक्तमाह। नैवास्येत्यादि। आगमोऽतौतात् निर्गमोऽनागते, स्थानं वर्तमाने। आगमाद्यभावादयत्नमिदं निर्याणमिति भावः। शाश्वतोच्छेदरहितावस्थाधिगमं विनाऽनाभोगनिर्याणं न भवतीत्यतोऽनन्तरमत्यन्तनिर्याणं दर्शयितुमाह। एवमस्येत्यादि (p. 24. 11)। एवमिति वक्ष्यमाणक्रमेण । पूर्वान्तः शाश्वतः । उच्छेदोऽपरान्तः । तहिनिर्मुक्तोऽन्योऽपि नास्तौत्याह । नापि मध्य इति । एवमिति यदक्तं तत्कथयन्नाह । व्यध्वेत्यादि। यस्मात् प्रकृतिपरिनिईतत्वेन सर्वधर्माणां यध्वशून्यं तद्यानं तस्मान्महायानत्वेन पूर्वान्तत्वाद्यभाव इति वाक्यार्थः । धर्मताऽविरुद्धार्थकथनात् साधुकारमावेदयन्नाह । साध्वित्यादि। उपसंहरन्नाह । एवमित्यादि। अत्यन्तनिर्याणमपि यान

Page #172

प्रथमपरिवर्तः ।
चयप्रतिविशिष्टावस्थाप्राप्तिं विना न सम्पद्यत इत्यतोऽनन्तरं प्राप्तिनिर्याणमाह । अत्र च शिक्षित्वेत्यादिना । अत्रेति महायाने । सर्वज्ञता यानचयात्मिका । सर्वार्यपुद्गलाधिगमहेतुत्वज्ञापनार्थमनुप्राप्तेत्यभिधानम् । शब्दान्यथात्वजनितविभ्रमादार्य पूर्णोऽयमित्याह । प्रज्ञापारमितायाः कृतशः प्रयोजनेन प्रतिभातु त इत्यादिना प्रारम्भ स्वाधीष्टो नित्यसमन्वाहारमन्तरेण ज्ञानदर्शनासम्भवादन्यथापि स्यादित्यार्यसुभूतिराह । नाऽहं भगवन्नित्यादि (p. 25, 1 ) । व्यतिक्रम्येत्युत्वंध्य तथागताधिष्ठितस्य विपरीतदेशनानुपपत्त्या नो हौदमित्याद्याह । अनुलेोमेति । अनुकूलं प्रज्ञापारमितार्थस्य महायानस्वभावत्वादिति भावः । सर्वाकारगम्भौरधर्मदेशनाशक्तिमात्मनोऽपश्यन्नाह । बुड्डानुभावाद्भगवन्निति । तच्च प्राप्तिनिर्याणं प्राप्यप्रापकतदुभयसम्बन्धप्रतिषेधलक्षणम् । अतः प्राप्यप्रतिषेधमधिकृत्याह । अपि त्वित्यादि । अपि तुशब्दः क्रमार्थः । श्रद्यादित्वेन सप्तम्यन्तात्तसिः । पूर्वान्तत इत्यादौ ज्ञेयः । नोपैतौति बोधिसत्त्वं कश्चित् प्राप्यं रूपादिस्वभावमिति शेषः । तस्यैव प्राप्यत्य बोधिसत्त्वस्याविद्यमानत्वादिति भावः । ननु रूपादिप्रतिभासो बोधिसत्त्वः कथमविद्यमान इति तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । रूपापर्यन्ततयेत्यादि (p. 25, 8) । “धर्मधातुविनिर्मुक्तो यस्माद्धर्मो न विद्यते " ।
इति न्यायावर्मधातुवत्तत्स्वभावोभूतानां यस्माद्रूपादौनामपर्यन्ततया बोधिसत्त्वापर्यन्तता तस्माद्बोधिसत्त्वं नोपैतौति भावः । प्रापकप्रतिषेधमधिकृत्याह । रूपमित्यादि । रूपादीनां न्यायेनासत्त्वात्तदात्मकप्रापकबोधिसत्त्वोप
१०४

Page #173

अभिसमयालवारालोकः ।
१०५
लम्भाभाव इति भावः। यद्येवमनुपलम्भस्तहि तत्त्वमित्याह इदमित्यादि। इदमपि नोपैतीत्यपि न विद्यते। निर्विषयस्य नत्रोऽप्रयोगादतो वस्तुतोऽसत्त्वान्नोपलभ्यते। सामान्येन निर्दिश्यैवमात्मानमधिकृत्याह। एवं भगवन्नित्यादि (p 25, 12)। एवमिति प्राप्यप्रापकप्रतिषेधेन “हे ह्यम् सर्वते वस्तुसर्वता। आकारसर्वता चे”ति न्यायात्। तत्र सर्वेणेति स्कन्धादिवस्तुरूपेण । सर्वमिति बाह्याध्यात्मिकवस्तुस्वभावम् । सर्वथेति अध्यात्मशून्यतादिभिराकारप्रकारैः । पुनः सर्वमिति व्यस्तसमस्तप्रकारम् । बोधिसत्त्वधर्ममिति । बोधिसत्त्व एव प्राप्यमापकलक्षणो धर्मो रूपादिस्वभावस्तमनुपलभमानः सन्। तदभयसम्बन्धप्रतिषेधमाह । प्रजेत्यादिना । साकारनिराकारज्ञानाभ्यां यथासङ्ग्यं न समनुपश्यामि नोपलभे। प्रत्यक्षानुमानाभ्यां वा। तत्प्रतिपादनार्थमेवाह। सर्वज्ञतामिति। उपसंहरन्नाह । सोऽहमित्यादि। कतमं प्रापकं बोधिसत्त्वं कतमेन प्राप्योपायमुखेन कतमस्मिन् सम्बन्धे सर्वाकारज्ञतालक्षणे किंशब्दस्य क्षेपाभिधायित्वात् । नैव कञ्चित् केनचित् क्वचिदित्यर्थः । कुतो यस्मात् बुद्ध इत्यादि। प्राप्योऽत्र बुद्धशब्देनोक्तः । प्रापकसम्बन्धस्योत्तरपदद्दयेनाभिधानाद्यतो यदेव प्रक्रान्तं तदेवोपसंहियते । यथावस्तुशब्दप्रयोगेण संज्ञामात्रसद्भावात् सत्यं वस्तु स्यादित्याह । तच्चेत्यादि (p. 25, 20) ।
नार्थशब्दविशेषस्य वाच्यवाचकतेष्यते । तस्य पूर्वमदृष्टत्वात् सामान्यं तूपदेक्ष्यते ॥
14

Page #174

१०६
प्रथमपरिवर्तः ।
इति न्यायाद्यथावस्तु तन्नामधेयमनभिनित्तत्वान्नोत्पन्नम्। किमिवेत्याह। यथा आत्मेति । तदेव कथयति।
आत्मत्यादिना। अर्थक्रियाऽसमर्थत्वात् खरविषाणवत्तस्य मंस्त्याप्यनभिनित्तत्वेनात्यन्ततया नास्त्यात्मा। अथ चात्मेति व्यपदेशः । यद्येवं न्यायेनास्वभावत्वे सर्वधर्माणां कतमत्तद्रूपमित्याशंक्याह। यदित्यादि। यस्मादनभिनिवृत्तं तस्माद्वाह्यग्राहकभावविगतं तत्त्वेन तदविचारैकमनोहरं मंत्या रूपम् । एवं ग्राह्यग्राहकभावेनानभिनिर्दृत्तिम्तर्हि पारमार्थिको धर्म इत्याह। एवमित्यादि (p. 26, 1) न्यायेनैषां सर्वधर्माणामस्वभावता या सैवानभिनि:त्तिर्या चानभिनि:त्तिः स्वरूपधारणवैकल्यान्न ते धर्माः। प्रसाधितमर्थं निगमयन्नाह । तदित्यादि (p. 26, 5)। तत्तस्मात् किंशब्दस्य क्षेपाभिधायित्वान्नैवेत्यर्थः । अभिनित्तिस्तहि धर्म इत्याह । न चान्यत्रेत्यादि। सर्ववस्तुनोऽभिनित्ते. प्रतिषिद्धत्वादनभिनित्तितोऽन्यत्रापि निवृत्तौ धर्मो नैवोपलभ्यते। सर्वधर्माः प्रज्ञापारमितामार्गस्वभावाः । बुद्धधर्माः प्राप्यलक्षणाः। बोधिसत्त्वधर्माः प्रापकबोधिसत्त्वप्रज्ञप्तिनिबन्धना रूपादयः । यो वाऽन्यः कश्चित् सामान्यधर्मो बोध्यर्थं चरेत् स नैवोपलभ्यत इति विभक्तिविपरिणामेन मम्बन्धः। कः पुनरेवं प्रज्ञापारमितायामभियुक्त इत्याह। स चेदित्यादि। चरत्यसमाहितज्ञानेन, भावयति ममाहितेन । उपपरीक्षते युक्त्या व्यवस्थापयति । स्मरणप्रत्यये ऽवस्थापनादपनिध्यायति । ननु रूपाद्युपलम्मेन कथं प्रज्ञापारमितामुपपरीक्षत इति । तत् कस्य हेतो

Page #175

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१०७
रित्याशङ्कयाह । यस्मिन्नित्यादि (p. 26. 13) । यस्माद्यस्मिन् काले रूपादौनिमान्धर्मान् प्रज्ञापारमितायां तन्निमित्तं व्यपपरीक्षते नैःस्वभाव्याकारेण तस्मात्तस्मिन् काले न रूपमुपैति न प्रतिपद्यते। अतो नोपगच्छति न स्वीकरोति। यतो नोत्पादं न निरोधं वा ममनुपश्यति । उत्पादव्ययनिर्मुक्तस्यान्यस्यासत्त्वादिति भावः । न त्वैकात्म्येऽनुत्पादानिरोधोपलम्भ एव रूपोपलम्मोऽतः कथं न रूपमुपैतीति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । तथाहौत्यादि (p. 26, 21) । यस्माद्यावनुत्पादाव्ययौ न तौ रूपं संस्त्या रूपस्यैव प्रतिभामनात्। तत्र भाव एव क्षणस्तिथिधर्मा नाशो व्ययस्तत्प्रतिषेधादव्ययः। यतः मंहत्या नानात्वमिति। तस्मादनुत्पादाव्ययौ रूपं च परमार्थतोऽनुत्पादाव्ययस्यैव स्थितेरयमनुत्पादाघेकरूपमेतत्। यतोऽवैधौकारमपगतविधाभावकारकप्रमाणम् । यद्येवं कथं पुना रूपव्यपदेश इत्याह । यत्पुनरित्यादि (12. 27. 1) । अद्दयस्य न्यायेनानुत्पादादिरूपस्यैषा रूपमित्युद्भावना संस्त्या गणना संज्ञा कृता सङ्केतिता। सर्वाकारज्ञताऽधिगमेन विना न प्राप्तिनिर्याणमिति तदनु सर्वाकारज्ञतानिर्याणं दर्शयितुमाह । एवं भगवन्नित्यादि (p. 27. 7)। एवं सर्वाकारमिति सम्बन्धः। प्रज्ञापारमितायां सर्वाकारज्ञतायां निर्यातुमिति शेषः । सर्वाकारं नै स्वभाव्याद्याकारं क्रियाविशेषणमेतत्। सर्वधर्मान रूपादौन व्यपपरीक्षमाणस्तस्मिन् समयेऽभिसमयकाले न रूपमुपैतीत्यादिप्रसङ्गान्तरेण पुनरावर्तितमिति न पुनरुक्ततादोषः। एवं सति सत्त्वार्थदःखचर्याद्यनुपपत्तिरित्यभिप्रायवानाह । तेन होत्यादि (p. 28, 1)। यतो

Page #176

प्रथमपरिवर्तः ।
रूपाद्यनुत्पादाव्यययोरइयत्वं तस्मात् कारणात् । यथाभाषितस्य न रूपमुंपैतीत्यादिवचनस्यार्थमाजानामि। तथा बोधिसत्त्वोऽप्यनुत्पादस्तस्यापि रूपादिस्वभावत्वात् । भवत्वेवमित्यभ्युपगमे दोषार्थमाह । यदि चेत्यादि । किंशब्दः क्षेपेऽनुत्पादविरुड्वत्वान्नैव चरतीत्यर्थः। यानि दःखानि सत्त्वानां कृतशः प्रयोजनेन प्रत्यनुभवितुमुत्सहते। किमर्थं वा तानि नैवेत्यर्थः। सत्त्वाद्यभावादिति भावः। नाहमि(p. 28, 7)त्यादिनोत्तरमाह। एवं मन्यते । यदि बोधिसत्त्वोऽनुत्पादः। परमार्थतो नैव दुष्करचयां चरतीत्यापद्यते । तदा तत्त्वेन चर्यानुपपत्तेः सिद्धसाध्यता। अथ मंस्त्या तदा नानुत्पादस्तहि बोधिसत्त्वस्तस्योत्पादप्रतिपादनात्तत्कथं चर्याविरुद्धेति । संस्त्यापि दष्करचर्या कथं चर्यत इत्यपि न मन्तव्यमित्याह । नापौत्यादि। दष्करमंज्ञया चरतीत्यत्र दष्करचर्यामिति शेषः । ननु शिरोदानादिदष्करचयां बोधिसत्त्वा एव कुर्वन्तौति कथं न दष्करसंज्ञेति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । नहोत्यादि। यस्माद्दुष्करसंज्ञां जनयित्वा न शक्यः सत्त्वानामर्थः कतुं सम्यक्चर्याऽनिष्यत्तेरतो यो दष्करसंज्ञां दानादिचर्यासु करोति स सत्त्वाकरणेन बोधिसत्त्वो न भवतीति भावः । कथं तर्हि शक्यते इत्याह । अपि त्वित्यादि। दानादिषु मात्सर्याद्यभावेन सुकरसंज्ञां सुखसंज्ञां तथा मत्त्वानामन्तिके सामान्येन मात्रादिसंज्ञाविशेषेण वा स्त्रीपुरुषेषु वयसा वन्यूनप्रमाणेषु यथासम्भवं मात्रादिसंज्ञां कृत्वा यदि बोधिसत्त्वश्चयां चरति तदार्थः शक्यते कर्तुमिति भावः। तदेवोपसंहरन्नाह। तस्मादित्यादि

Page #177

अभिसमयालङ्कारालोकः।
१०८
(p. 28, 13)। यावदित्यनेन समानवयाप्रमाणेषु स्त्रीपुरुषेषु भ्रातभगिनीसंज्ञापरिग्रहः । कथमात्मसंज्ञोत्पादयितव्येत्याह। यथेत्यादि। आहिताहमानत्वेन स्वसन्तान एवात्मा। सर्वदुःखेभ्यः संस्कारादिदुःखेभ्यो मोचयितव्योऽपनेतव्यः। प्रकारान्तरमप्याह। एवञ्चेत्यादि । न परित्यक्तव्या महाकरुणाशयप्रयोगेण परिमोचयितव्यास्तथाभूतकार्यसम्पादनतः। चित्तप्रदोषो देषो नोत्पादयितव्यः । कदेत्याह। अन्तश (p. 28, 20) इत्यादि। अन्तशः पर्यवसाने शतशोऽपि स्वकायेन छिद्यमानेन तैरेवेत्यध्याहार्य परार्थकोऽतिशयः स्यात्। तदेव निगमयन्नाह। एवं होत्यादि। एवञ्चित्तोऽनन्तरोक्तचित्तः। चरिष्यति दानादिचर्याम् । विहरिष्यति चतुर्षपौर्यापथेषु। एवं संशतिसत्याश्रयेण चर्याया या न दुष्करसंज्ञेति प्रतिपाद्य परमार्थसत्याश्रयेण प्रतिपादयन्नाह । पुनरपरमित्यादि। सर्वेण प्रत्यक्षादिप्रमाणेन सर्व व्यापौतरहा रूपम् । सर्वथा सत्त्वजौवादिप्रसिद्धिप्रकारैः पुनः सर्वमिति कर्तृत्वादिरूपम्। एकानेकस्वभाववैधूर्याद्यथात्मा न विद्यते। अत एव नोपलभ्यते । तथा सर्वधर्माः। तदेव कथयन्नाह। एवमित्यादि (p. 29, 2) धर्मेषु तु सर्वेण स्वलक्षणादिरूपेण सर्वं वाक्यादिकं सर्वथा क्लिष्टत्वादिप्रकारेण सर्वं सर्वप्रकारम् । अतो गत्यन्तराभावान्मायापुरुषेण वा चरितव्यम् । तच च कथं दुष्करचर्येति भावः । एवमनुत्पादेतिप्रसङ्गं परिहृत्याभ्युपगममाह। यदपीत्यादिना । एवमेवैतत् परमार्थे नेति भावः। बोधिसत्त्वोऽनुत्पाद इति वचनात् । प्रादेशिको शून्यते

Page #178

प्रथमपरिवर्तः ।
११०
अतः
त्याह । किं पुनरित्यादि (p. 29, 8 ) । बोधिसत्त्वकरका धर्मा मार्गजतादिस्वभावा बोधिसत्त्वधर्मा अप्यनुत्पादः । न्यायस्य तुल्यत्वात् । तदेवाह । बोधिसत्त्वेत्यादिना । यदेव पृष्टं तदेव परिहर्तव्यमन्यथाऽश्रोतृसंस्कारकं वाक्यम् । प्रादेशिक श्रन्यत्वपरिहारार्थमुताहो सर्वज्ञतापौत्यादिनोत्तरोत्तर प्रश्नपरिहारेण शून्यतायाः सर्वविषयत्वमाह । तत्र सर्वज्ञता बुद्धत्वम् । बुद्धकरका धर्माः सर्वाकारज्ञतालक्षणाः धर्माः । अनुत्पन्नार्यमार्गो बालः पृथग्जनः । तन्निबन्धना रागादयो धर्माः पृथग्जनधर्माः । क्रमेणैवं सर्वधर्मानुत्पादाभ्युपगमं कारयित्वा दोषमापादयन्नाह । यद्यायुष्मन्नित्यादि (p. 30, 2 ) । ननुशब्दोऽक्षमायाम् । अनु-प्राप्तैव सर्वज्ञताऽयत्नेनेति शेषः । कचिदयत्नेनेति पाठः स्पष्ट एव। एतदुक्तम्। “सत्कृत्य निरन्तर दौर्घकालभावनयाऽनुत्पादाधिगमेन बुद्धत्वमनुप्राप्तव्यम् । यदि पुनः सर्व एव धर्मोऽनुत्पन्नस्तदाऽयत्नेन मर्वाकारज्ञताऽनुप्राप्तैव ततश्च मुक्ताः स्युः सर्वदेहिन” इति । यद्यनुत्पादे प्राप्यप्रापकधर्मा विद्यन्ते, तदाऽयत्नेन प्राप्तिरिति प्रसज्यते । यावता नैवमित्यभिप्रायेणाह । नाहमि 30.7त्यादिना । न्यायेनानुत्पन्नस्य धर्मस्य प्राप्यप्रापकस्य न प्राप्तिं ग्रहणं प्रयोगावस्थायामिच्छामि । नाप्यभिसमयमधिगमं मौलावस्थायाम् । तदेवाह । नापि इत्यादिना । नैवानुत्पन्नेन प्रापकेण धर्मेणानुत्पन्ना प्राप्तिः प्राप्यतालक्षणा प्राप्यते । उभयोरेव नौरूपत्वात्। अन्यतरानुत्पादेन तर्हि प्राप्तिः प्राप्य - तामित्याह । किं पुनरित्यादि । उताहोशब्दः पक्षान्तर

Page #179

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१११
द्योतकः। प्रतिप्रश्नेन परिहारार्थमाह। किं पुनरायुष्माञ्छारिपुत्रेत्यादि (p. 30, 11)। उत्पादस्यासत्त्वात्। किमनुत्पन्नो धर्म उत्पन्न इत्यभिधीयते। एवमिति चेदभिधीयताम् । न हि नामान्तरकरणादस्तुनोऽन्यथात्वमतः कथमुत्पन्नेन धर्मेणानुत्पन्ना प्राप्तिः प्राप्यते । अथानुत्पन्न एव धर्मोऽनुत्पन्न इत्यभिधीयते त्वया तथापि दोष एव। यो धनुत्पन्नो धर्मः मोऽनुत्पन्न एवाविद्यमानो ऽतः कथमनुत्पन्नेन धर्मेणानुत्पन्ना प्राप्तिः प्राप्यते। एतदक्तम्। “तत्त्वेन प्राप्यप्रापकयोरसत्त्वात्कृतोऽयत्नेन प्राप्तिः। संकृत्यापि निरन्तरं दौर्घकालभावनयाऽष्टम्यादिभूमावनाभोगवाहिज्ञानलाभात् कथमयत्नेन प्राप्तिर्येन मुक्ताः स्यः सर्वदेहिन" इति । ननु संतिपरमार्थसत्याश्रयेणोत्पादानुत्पादव्यवस्थायां तवाप्येष पर्यनुयोग इत्यभिप्रायेणाह। उत्पाद एव धर्मोऽनुत्पाद उताहोऽनुत्पादो धर्मोऽनुत्पाद इति । उद्भावनामंकृत्यापि वागदाहारवर्जितं तत्त्वमिति मत्त्वाऽह । उत्पाद इत्यादि (12. :30, 15)। दयोरलौकत्वान्न तत्त्वतो जल्पितुं प्रतिभातौति भावः। अनुत्पादस्य परमार्थत्वादित्यभिप्रायेणाह। अनुत्पादोऽपौत्यादि। परमार्थानुकूलत्वात्परमार्थाऽयमुच्यते। अनुत्पाद इत्याह। अनुत्पाद एवायुष्मञ्छारिपुत्र जल्प इति । अनुत्पादोऽपि जल्यत इति जल्यः । प्रपञ्चा विकल्प इति यावत्। अभिसमयकाले तर्हि किं प्रतिभासत इत्याह । अनुत्पाद एवेत्यादि। सर्वविकल्पविनिर्मुक्तोऽग्राह्य एवानुत्पादो ग्राह्यः प्रतिभाति । अग्राहकमेव ग्राहकं प्रतिभानम् । कथं पुनरतद्रूपोऽपि तद्रूपत्वेन

Page #180

२१२
प्रथमपरिवर्तः ।
प्रतिभातीत्याह। एवमेवेत्यादि। एवमेव यथादर्शनमशक्यापहवत्वात् संकृत्याऽस्तु यथा तथा। अथवा एवमेवाविचारितेन रूपेणालौकमेव प्रतिभाति । अत्यन्तं प्रतिभातीत्यपगतशाश्वतोच्छेदरूपं प्रतिभासते। सम्यग्धर्मतत्त्वकथनात्स्तुत्यर्थमाह। धार्मकथिकानामित्यादि (p. 30, 22)। स्थापयितव्यो धारयितव्यः । ननु धर्ममेघभूम्यधिगमाभावे श्रावकोऽपि कथमेवमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । तथाहीत्यादि (p. 31, 1)। यतो यत इति। आद्यादित्वेन सप्तम्यन्तात्तसिस्तथा ततस्तत इत्यपि। यत्र यत्र परिप्रश्नौक्रियते तत्र तत्र परिहारदानेन निःसरति। धर्मतायाः स्वाधिगमलक्षणाया व्यवस्थापनान्न चलति । ताञ्च धर्मतामागमरूपामधिगमेन न विरोधयति। नित्यं समाहितज्ञानाभावेऽपौति शेषः। तथागताधिष्ठानमादर्शयन्नाह । धर्मतैषेत्यादि (p. 31, 5)। अनिश्रितधर्माणामनभिनिविष्टधर्माणां तथागतश्रावकाणाम् । धर्मतैषा प्रतीत्यसमुत्पादनियामता। कासौ धर्मतेत्याह । रूपादिलक्षणवस्तूपलम्भसद्भावेऽपि कथं पुनरनिश्रितधर्माणः श्रावकाः इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । यथापौत्यादि। एकानेकस्वभाववैधूर्येणानिश्रितत्वादनिश्रयाहत्वात्। सर्वधर्माणामनिश्रितधर्माणः श्रावकाः प्रज्ञापारमिताभाषणं प्रत्यधिष्ठा एवाऽन्यथा सम्यग्देशनानुपपत्तेः। पुगलनैरात्म्यमात्रप्रभावितत्वेनैवंविधधर्माधिमोक्षवैकल्यात्तथागताधिष्ठानेनेति शेषः। तदपि सर्वाकारजतानिर्याणं विशेषमार्गादिना विना न भवतीत्यतो

Page #181

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
ऽनन्तरं मार्गनिर्याणं दर्शयन्नाह। साध्वित्यादि (p. 31, 10)। सुभाषितत्वार्थत्वे साधु साधु सुभूते किन्तु कतमैषा सर्वधर्मानिश्रितपारमिता यया बोध्यधिगमः। स्वरूपमावेदयन्नाह। प्रज्ञेत्यादि। यानत्रयसङ्ग होता। सार्वयानिकी सर्वभूमिपारमिता। बोधिपक्षधर्मस्वभावेन मार्गलक्षणा प्रज्ञापारमिता। सर्वधर्मेष्वनिश्रिततया सर्वधर्मानिश्रितपारमितेत्युच्यते। एवंविधप्रज्ञापारमितायां मार्गात्मिकायां को निर्यातीत्याह । इति होत्यादि । इत्येवमनन्तरोक्तेन क्रमेण चित्तावलौनत्वं चित्तसङ्कोचः । तदेवाह। कांक्षेत्यादिना (p. 31, 16)। कांक्षायितत्वं संशयज्ञानं किमयमन्यो वेति मार्गान्तरकांक्षणात् । धन्वायितत्वमज्ञानम्। तत्स्वरूपाप्रतिपत्तिः। चित्तस्यान्यथात्वं मिथ्याज्ञानं विपरीतार्थप्रतिपत्तिः। एतच्च सर्वमविद्यैवेति भावनाप्रहेयं दर्शयति । विहरत्यनेन मार्गस्वभावेन प्रज्ञापारमिताविहारेण चतुर्भिरौर्यापथैश्चित्तकर्मण्यताऽपादनात्। अविरहितश्चानेन मनसिकारेण मार्गात्मकेन प्रतिसंलौनावस्थायाम्। ननु मनस्कारश्चेतस आभोग आलम्बने चित्तधारणकर्मकः । प्रज्ञापारमिताविहारश्च तदिपरीतस्वभाव इति कुतोऽनयोः सहावस्थानमित्यभिप्रायेणाह। कथमित्यादि (p. 31, 20)। यो मनसिकारेणविरहितः स कथं प्रज्ञापारमिताविहारेण विहरेत् । परस्परविरोधान्नैवेत्यर्थः । तदेव कथयन्नाह । यदि होत्यादि। यदि मनस्कारेणाविरहितस्तदा प्रज्ञापारमिताविहारेण विरहितः। अथ प्रज्ञापारमिताविहारेणाविरहितस्तदा मनस्कारेण विरहितः। अथ विरुद्धयोरप्येकत्र
15

Page #182

११४
प्रथमपरिवर्तः।
महावस्थानमिष्यते । तदातिप्रसङ्ग इत्याह । यदौत्यादि (p. 32, 1)। यदि च मनसिकारेणाविरहितोऽपि प्रज्ञापारमिताविहारेणाविरहित इष्यते। मार्गनिर्याणावस्थायां तदैवं सति प्रज्ञापारमिताविहारेणाविरहिताः सर्वसत्त्वा इति प्राप्तं तेषां मनस्कारसद्भावात्। ननु प्रज्ञापारमिताविहारोऽनेकयत्नसाध्योऽतः कथं तेनाविरहिताः सर्वमत्त्वा इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्मयाह । सर्वसत्त्वा अपि होत्यादि (p. 32, 7)। मनसिकारेणेत्यवाविरुद्धेनेति शेषः। एवं मन्यते सन्नपि प्रज्ञापारमिताविहारस्तविरुद्धविपर्याम प्रत्तमनस्कारसद्भावात् सर्वसत्त्वानां न व्यवस्थाप्यते । यदा पुनस्त्वया मार्गनिर्याणावस्थायामुभयोः महावस्थानेन विरोधी नाभ्युपगतस्तदा कादाचित्कविरोधानुपपत्तेः। यस्मादविरुद्धेन मनस्कारेण सर्वसत्त्वा विहरन्ति । तस्मात् प्रज्ञापारमिताविहारेणाविरहितत्वप्रसङ्ग इति । मनस्कारस्य यथारुतत्वे स्यादयं दोष इत्याह । साध्वित्यादि। किं त्वमनस्कार एव मनस्कारोऽभिप्रेतस्तत्र च शब्दप्रत्तिमात्रेण यद्यपालम्भः क्रियते तदाह । अपि तूपालश्ये त्वेत्यादि। यतो मनस्कारलक्षण एवार्थो भूतपदाभिधानेन यथारुताभिधानेनायुष्मता शारिपुत्रेण परिगृहीतस्तस्मात् त्वामध्येवंजातीयकेषत्तरत्रवाक्येषु परिप्रश्नयिष्यामि । यथारुतशब्दार्थग्रहणे तुल्यो दोष इत्यनेनादर्शयति । कथं पुनरमनस्कार एव मनस्कारो न तु यथारुत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। सत्त्वास्वभावतयेत्यादि। सत्त्वस्य प्राणिनो मायोपमता सत्त्वास्वभावता। तया हेतुभूतया तदव्यतिरेकात् मनस्कारास्वभावता ।

Page #183

अभिसमयालधारालोकः ।
११५
सत्त्वस्यासत्येव भावता सत्त्वासद्भावता। सत्त्वस्य तत्वोत्पत्त्यादिभिर्विविक्तता सत्त्वविविक्तता। सत्त्वस्य चित्तातिक्रान्तत्वमचिन्त्यता सत्त्वाचिन्त्यता। सत्त्वस्याप्रतिपत्तिरनभिसम्बोधनता सत्त्वानभिसम्बोधनता। सत्त्वोऽयथाभूतार्थोऽलोक इत्यभिसम्बोधनता सत्त्वायथाभूतार्थाभिसम्बोधनता। एतच्च षट्पदकं यथासङ्ग्यं चतुर्विधनिबंधभागीयदर्शनभावनामार्गावस्थासु ग्राह्यम् । एवं न्यायतो ऽमनस्कार एव मनस्कार इत्यभिधायोपसंहरन्नाह । अनेनेत्यादि (p. 32, 18)। एवंरूपेणानन्तरोक्तस्वभावेनानेन मनसिकारेणाविपर्यासप्रवृत्तत्वादिच्छामि विहरन्तं बोधिसत्त्वमनेन च प्रज्ञापारमितात्मकेन विहारेण मार्गनिर्याणलक्षणेनेत्येवं निर्यातव्यवस्तुषु प्रतिविशिष्टान्यधर्माभावेन सर्वधर्मानुपलम्भतया निर्याणादेवमेभिरष्टाभिर्निर्याणेनिर्याणप्रतिपत्तिर्वेदितव्या। तथा चोक्तम्।
उद्देशे समतायाञ्च सत्त्वार्थे यत्नवर्जने । अत्यन्ताय च निर्याणं निर्याणं प्राप्तिलक्षणम् ॥७३॥ सर्वाकारज्ञतायाञ्च निर्याणं मार्गगोचरम् । निर्याणप्रतिपज्ज्ञेया सेयमष्टविधात्मिका ॥७४॥ इति सर्वाकारज्ञातैवानुष्ठीयमानत्वेन चर्या चित्तोत्पादादिरूपेण हेतुफलात्मकेन निःशेषाकारतया समस्तवस्तुपरिज्ञानात्तथागतानां सम्बन्धिनौ पुनःपुनः परिवर्ततेऽत्रेत्यसौ ग्रन्थपरिच्छेदः सर्वाकारज्ञताचर्यापरिवर्तः। अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां सर्वा
कारज्ञताचर्यापरिवर्तो नाम प्रथमः ॥

Page #184

द्वितीयपरिवर्तः। |
।
सर्वाकारजताधिगमो न विना मार्गज्ञतापरिज्ञानेनेति मार्गज्ञतां वक्तुमाह । तेनेत्यादि (p. 33, 1 ) । तेन समयेन मार्गज्ञताकथनकाले पुनर्भूयोऽपि शक्रः सन्निषण इति सम्बन्धः । किम्भूत इत्याह । देवानामिन्द्रः प्रभुस्तस्यामेव यथोपवर्णितायां पर्षदि सन्निपतितः । कृतकायादिसामग्रौको विहितसम्यक्प्रणामो वा स्वासने निषणः समुपविष्टः । कुबेरष्टतराष्ट्रविरूपाक्षविरूढकाश्चत्वारो लोकपालाः। सहे लोकधातावा समन्तात् पतिः सहापति - र्नायको देवपुत्रो ब्रह्मापि चतुर्थध्यानप्रभवः । " संवर्तन्यः पुनस्तिस्रो भवन्त्यग्न्यम्बुवायुभिरि” ति न्यायाद्यथाक्रमं प्रथमादिध्यानत्रयस्य विनाशेन तस्यैव चिरस्थायितया पतित्वाभिमानादित्येके । अपरे त्वन्यथान्यतर सत्त्वस्याभास्वरदेवनिकायाच्युत्वैकाकिनः श्रन्ये ब्राह्मे विमाने समुत्पन्नस्या होवतान्येऽपि सत्त्वा इहोपपद्येरन्निति प्रणिधानानन्तरं पुण्यादिक्षयादपरेषां काकतालीयन्यायेन तत्र समुत्पादे ऽहमेषामौश्वर इत्याद्यभिमानात्प्रथमध्यानतृतीयभूमिको ब्रह्मा सहापतिरिति वर्णयन्ति । तचैवं पर्षत्सन्निपाते मार्गज्ञतोत्पत्तिं प्रति योग्यताऽपादनाय देवादीनां स्वकर्मजप्रभायास्तथागतप्रकृतिप्रभाभिर्मलिनीकरणता निहतमानसन्तानेऽधिगम उत्पद्यत इति ज्ञापनाय कृताऽतो वक्रोक्त्याधारः कथित इत्याह । योऽपि चेत्यादि । स्वकर्मविपाकजः स्वशुभकर्मवासनानिर्जातोऽवभासो रश्म्यालोकः । चशब्दात् कायादिरपि । अनुभावेन शक्तिविशेषेण । तेजसा प्रभारूपेण । अधिष्ठानेन सान्नि
1
१९६

Page #185

अभिसमयालबारालोकः।
११७
ध्येनेत्येके। कायवाङ्मनोव्यापाररश्मिभेदादाऽनुभावादिपदत्रयमित्यपरे। अभिभूतो ध्यामौकृतोऽभूत्। अथेत्यादि (p. 33, 9) । एवं मलिनीकरणेन लोकपालत्वाद्यभिमाननिरासानन्तरमित्यथशब्द अानन्तर्ये। इमानौति प्रत्यक्षरूपाणि । अन्तिकादिति सकाशात् । प्रज्ञापारमितामिति मार्गज्ञतात्मकाम्। श्रोतुकामानौति । श्रौतेन ज्ञानेनावधारयितुकामानौति । केषां सम्बन्धिनौमित्याह । बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानामिति। उपदेशमित्यादि। श्रवणावस्थायां ग्रन्यधारणाय शिक्षणमुपदेशः । चिन्तावस्थायां गृहौतार्थाविस्मरणमववादः। भावनावस्थायां पूर्वोपार्जनानुशासनौ। एतत् सर्व बोधिसत्त्वानाम् । कथं श्रोतुकामानौत्याह। तत्कथमित्यादि। स्थातव्यमित्यादि (p. 33, 13)। पदवयं यथाक्रमं श्रवणाद्यवस्थासु वेदितव्यम् । एवमभ्यर्थितः सुभूतिर्विगताभिमान एवोत्पादित बोधिचित्तो मार्गज्ञताधिगमे भव्य इति विषयप्रतिनियमहारेणाह। तेन होत्यादि। यस्मादेव श्रोतुकामानि तेन कारणेनोपदेक्ष्यामि कथयिष्यामि। चित्तमिति। शून्यताकरुणागर्भमिति भावः। त्रियानव्यवस्थानमाभिप्रायिक न लाक्षणिकमिति न्यायादनुत्तरसम्यक्सम्बोधिपर्यवसान एव सर्वो जन इत्यतो वीतरागेतरयोगिनापि बुद्धत्वप्राप्तये मार्गज्ञता भावनौयेति व्याप्तिमादर्शयितुं श्रावकयानादिप्रतिपन्नानामनुत्तरसम्यक्सम्बोध्यभाजनत्वेनानियतगोत्राणां प्रथमतो महाबोधावाकर्षणार्थमन्येषाञ्च प्रत्तानां सन्धारणार्थमित्याभिप्रायिकं वचनमाह। ये

Page #186

११०
द्वितीयपरिवर्तः । त्ववक्रान्ता (p. 33, 17) इत्यादि। तुशब्दोऽवधारणे। य एवावक्रान्ताः सर्वथाऽधिगताः सम्यक्त्वनियामं स्वश्रावकादिदर्शनादिमार्ग न ते भव्या योग्या बुद्धो भवेयं जगतो हितायेत्यनुत्तरसम्यक्सम्बोधिनिमित्तं चित्तमुत्पादयितुम् । यत्र बालाऽपि जनः शक्तस्तत्र कथं विदितार्यमार्गाः श्रावका न शक्ता इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । बड्वसौमान इत्यादि। स्वमार्गनिर्दग्धनिःशेषवैधातुकोत्यत्तिक्लेशावरणतया यस्मात्ते श्रावकाः संसारस्रोतसो जन्मप्रवाहाइडसीमानोऽनुत्पत्तिधर्मतया कृतमर्यादास्ततोऽभव्या एव ते पुनः पुनरभीक्ष्णं संसरणाय जन्मग्रहणाय । ततश्चानुत्तरायां सम्यक्सम्बोधौ चित्तमुत्यादयितुमभव्या इति सम्बन्धः । एतदुक्तम् ।
यावत् संसारवासस्था भवन्ति वरसूरयः । तावत् सत्त्वार्थमतुलं शक्ताः कर्तुमनिवृताः ॥ इति वचनात्। पुनर्जन्मग्रहणे सति दानादिना सत्त्वार्थक्रियायामभ्यासाहोधिचित्तं सुविशुद्धं तथागतपदप्रापकमुपजायते । अतो महाश्रावकाः समुच्छिन्नक्लेशतया पुनजन्माख्यमूलकारणनिवृत्त्या तादृग्विधं चित्तरत्नं कार्यात्मकं नोत्पादयितुं शक्ता निर्हेतुकत्वप्रसङ्गात्। बालाः पुनयथोक्तविकलकारणसद्भावेन शलवन्त्येवेति युक्तरूपमेवैतवचनं कथमाभिप्रायिकमित्याह। अपि त्वित्यादि। अपितुशब्दो निपातः प्रस्तावेऽथशब्दार्थे वर्तते। तेषामिति महाश्रावकाणां वक्ष्यमाणानुमोदनामनस्कारेणानुमोदेऽनुमोदयामि । किमनुमोदसे । इत्याह । स चेदित्यादि।

Page #187

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
यदि ते महाश्रावका बोधिचित्तान्युत्पादयेयुस्तान्यनुमोदेऽहमिति सम्बन्धः । कथं प्रतिक्षिप्यानुमोदे स चेत्याह । नाहमित्यादि । यदि नाम विनेयविशेषापेक्षयाऽऽभिप्रायिकं वचनं प्रागुक्तवानहम् । तथापि न पुनः कुशलमूलस्य बोधिचित्तप्रभवबुद्धत्वस्यान्तरायमसम्भवित्वेन विच्छेदं महाraकाणां करोमि । कथं न करोमीत्याह । विशिष्टेभ्य इत्यादि । यस्माद्दिशिष्टेभ्यः कल्याणमित्रादिभ्यो विशिष्टतमा एव बोधिचित्तादयो धर्मा अध्यालम्बितव्याः प्रतिकांशितव्याः । दग्धपुनर्भवक्लेशानामपि च श्रावकप्रत्येक जिनानां कथं तासु तासु गतिषु जन्म न विरुध्यत इति न वक्तव्यम् । यस्माद्योऽनन्यसत्त्वनेयस्य जन्तोरभिरतिपूर्वको हौनस्थानपरिग्रहः । स सम्यगात्मस्नेहवतो दुःखसुखत्यागाप्तिवाञ्छापूर्वकस्तद्यथा कामिनां स्त्रौगुणपरिग्रहस्तथा चेश्वराद्यनधिष्ठितस्य जन्तोरभिरतिपूर्वको ग्रहोऽयं गर्भस्थानपरिग्रह इत्येवं स्वभावहेतुना क्लेशानां चैधातुकोत्पत्तिं प्रति सामर्थ्यं प्रतिपाद्यते । महाश्रावकास्तु सोपधिनिरुपधिसंज्ञकं बोधिद्वयं लब्धा भवादुरुकरुणाप्रज्ञावैकल्येनो त्रस्तमानसाः पूर्वावेधाक्षिप्तायुः संस्कार परिक्षयान्निर्वाणासम्भवेऽपि प्रदौपनिर्वाणप्रख्यनिर्वाणसंज्ञिनो व्यतित्तचैधातुकजन्मानच्युतिचित्ता नन्तरं परिशुद्धेषु बुद्धक्षेत्रेष्वनाश्रवे धातौ समाहिता एव पद्मपुटेषु जायन्ते । ततस्तेऽमिताभादिसम्बुद्धभास्करकरैरक्लिष्टतमोहानये प्रबोधिता बोधिचित्तमुत्पाद्य मुक्त्यवस्थायां नरकादिचारिकामिव गतिं गच्छन्तः क्रमेण बोधिसम्भारं सम्भृत्य लोकगुरवो भवन्ति इत्यागमान्निश्चितमिति । पुनर्भवक्लेशकारणनिवृत्त्या चैधातुकोत्पत्तिकार्यं निवर्तते
।
११८

Page #188

१२०
द्वितीयपरिवर्तः।
नत्वनावधातूत्यत्तिरिति कथं विरोधस्तस्मात् सर्वस्मिन् याने सर्वथैकमहायानसमवसरणदेशनैव न्याय्या लक्ष्यते । एवञ्चार्यसद्धर्मपुण्डरीकसत्यकोपरिवादिषु पाठः सुनौतो भवति। "भविष्यसि त्वं शारिपुचानागतेऽध्वनि सम्यक्सम्बुद्धः”। तथा “एकं हि यानं द्वितीयं न विद्यते" इत्यादि। पुनरुत्वासपरिवर्जनाथ केषाञ्चिद्दशधर्मकरत्नमेघादिधेकयानदेशनार्थो नौतार्थ इति भगवतैवं स्पष्टीकृतः । लङ्कावतारे चोक्तं " नास्ति महामते श्रावकयानिकानां श्रावकयानेन मोक्षोऽपि तु महायानपर्यवमानिका एव ते” इत्यादि। तथार्यनागार्जुनपादास्तन्मतानुसारिणश्चैकयाननयवादिन आहुः ।
लञ्चा बोधिद्दयं ह्येते भवादुत्वस्तमानसाः । भवन्त्यायुक्षयात्तुष्टाः प्राप्तनिर्वाणसंजिनः ॥ न तेषामस्ति निर्वाणं किन्तु जन्म भवत्रये । धातौ न विद्यते तेषां ते ऽपि तिष्ठन्त्यनाश्रये ॥ अक्लिष्टाज्ञानहानाय पश्चादुद्धैः प्रबोधिताः । सम्भृत्या बोधिसम्भारांस्तेऽपि स्युर्लोकनायकाः ॥ इति। तदेवं सर्वाकाररमणीयतत्त्वनिर्देशादार्यसुभूतौ समुपजातबहुमानानां प्रसादोपहणाय भगवानाह । साध्वित्यादि (p. 34, 5)। अगोचरोऽप्येवमर्थो विस्पष्टवाग्भिः प्रत्यक्षेणेव प्रकाश्यत इति विस्मये साधु साध्विति हिरभिधानम् । यदि वा स्वविवक्षितस्य व्यक्तं द्योतनात् प्रहर्षे पुनः साधुरिति वचनं शोभनमेवैतद्यबदसौति। खलुशब्दोऽवधारणे। यशब्दो निपातो यस्मादर्थे वर्तते। क्वचि

Page #189

अभिसमयाला
१२१
त्पुस्तके यदिति पाठः । यस्मात्त्वमेकयानदेशनया बोधिसत्त्वानां स्वपक्षस्थिरीकरणेनोत्साहं ददासि नानानयवादिनस्वार्यासङ्गपादास्तदनुसारिणश्चान्यथा व्याचक्षते । येत्ववक्रान्ता इत्यादि वाक्यं नौतार्थमपि तु खल्चित्यादिवचनं नेयार्थमतो व्याप्त्यर्थो बुद्धगोत्रकानधिकृत्येति । तथा।
आकर्षणार्थमेकेषामन्यसन्धारणाय च । देशिता नियतानां हि सम्बद्धैरेकयानता ॥ इत्यादिना च सूचान्तरविरोधं परिहरन्ति । पूर्वस्मिन्नेकयानदेशनापक्षे ये श्रावकादिबोध्यधिगमपूर्विकां महाबोधिमधिगच्छन्ति ते तावत्कालं व्यपदेशेन श्रावकादिगोत्रका व्यपदिष्टाः। प्रथमतस्तु प्रमुदिताभूम्यधिगमानुक्रमेणानुत्तरबोधिभाजो महायानगोत्रका इति गोत्रभेदो न विद्यत इत्यलं प्रसङ्गेन । इदानौं मार्गज्ञतायाः स्वभावं कारिवञ्च कथयन्नाह । कृतरित्यादि। निष्पादितोपकारस्मरणदक्षाः कृतज्ञाः। ननु विशेषमार्गादिनाऽपरिसमाप्तकार्यत्वात् क्रियमाणोपकाराः कथमेवं वदन्तीति । तत् कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। पौर्वकाणां होत्यादि (p. 34, 9) पूर्वका एव पौर्वकाः। प्रज्ञादेराकृतिगणत्वेन स्वार्थे तद्धितविधानात्। अस्मदर्थेऽस्माकं प्रयोजनेन कृतेनेत्यर्थः। श्रावकयानपुरःसरस्य धर्मचक्रस्य प्रवर्तनादिति मतिः। यथेत्यस्मदर्थ इति सम्बन्धो यदि वा यथाऽववदित इति । ब्रह्मचर्यमब्रह्मचर्यादिरतिः ।
वृत्तस्थः श्रुतचिन्तावान् भावनायां प्रयुज्यते।
16

Page #190

१२२
द्वितीयपरिवर्तः।
इत्यनेन यथासम्भवं पञ्चशिक्षापदादिकत्वं कथयति । बोधायानुत्तरबोधिनिमित्तम् । चरन्नित्यासंसारं सत्त्वार्थकरणप्रत्तत्वेनोत्पादितबोधिचित्तस्य सर्वथा मार्गज्ञतया क्लेशाग्रहाणमित्यस्याः स्वभावेन क्लेशवशितामासाद्य दीर्घकाल प्रतिपद्यमानः सन्नित्यनेन स्वभावः कथितः। अन्यथाऽपरिपूर्णैव बोधिचर्या स्यादिति मतिः। अववदितो यथाववादेन दानादिषु पारमितासु। अववादः कृतोऽववादितोऽववादं दत्त्वाऽववादकः कृत इति व्युत्पत्तिः। क्वचिदववादित इति पाठः सुगमः। अनुशिष्टोऽनुशासन्या। तत्रेति तेषु श्रावकेषु क्वचिदवस्थायाञ्चरतेति । यथोक्तस्वभावस्य भूतकोटेरसाक्षात्करणेन प्रज्ञोपायकौशलेन च दानादिभिरपरिगृहीतासमादापितापरिमोचितसत्त्वपरिग्रहणसमादापनपरिमोचनादिकर्म कुर्वता सम्भृतसम्भारेणेति कारित्रमावेदितमन्यथाऽधिगमानुपपत्त्या। अनुत्तरं ताथागतं ज्ञानमुत्पादितमधिगतम् । एवं दृष्टान्तमावेद्य दान्तिकमर्थमाह। एवमित्यादि (p. 34, 13) । एवमिति तथेत्यर्थः । अपिशब्दान्न केवलं भगवताऽस्माभिरपि महाश्रावकैरववादानुशासनौभ्यामेवानुग्रहपरौन्दनान्यायेनानुपरिग्रहौतव्या अनुपरिवारयितव्याश्च । तथोत्तरोत्तरपरिपाकाथ संपरिग्रहीतव्याः संपरिवारयितव्याश्चेति । चशब्दोऽवधारणार्थः। कोऽत्र प्रतिबन्धो यथा भगवान् पूर्व बोधिसत्त्वावस्थायां श्रावकैरनुपरिगृहौतो भवद्भिरपि श्रावकैरन्ये बोधिसत्त्वास्तथानुपरिग्रहौतव्या इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। अस्माभिरपौत्यादि (p. 34, 15)। अयमाशयो यथा पूर्वश्रावकैः स्वबुवानां

Page #191

अभिसमयालबारालोकः ।
१२३
बोधिसत्त्वावस्थायामस्मदर्थे ब्रह्मचर्यचरणं जातमिति पूर्वकृतोपकारावबोधकारणेन तेषां प्रत्यपकारचिकौर्षया तदन्तिकेऽस्मदर्थं ब्रह्मचर्य चरन भगवान् बोधिसत्त्वावस्थायां प्रियतमः शाक्यमुनिरनुपरिगृहीतः। अस्माभिरपि श्रावकैः शाक्याधिराजस्य बोधिसत्त्वावस्थायामस्मदर्थे ब्रह्मचर्यचरणं जातमिति पूर्वकृतोपकारावबोधकारणेन भगवतः प्रत्युपकाराभिप्रायाधुष्मदन्तिकेऽनागतसत्त्वार्थं ब्रह्मचर्य बोधिसत्त्वाः प्रियतमाश्चरन्तोऽनुपरिग्रहौतव्याः। एवं हि वयं भगवतः कृतज्ञा इति। एवमनुपरिग्रहे किं भवतीत्याह । क्षिप्रमित्यादि। अभिसम्भोत्स्यन्तेऽधिगमिष्यन्ति । क्वचिदभिसम्बध्यन्त इति पाठः । स तु नहि तदानीमेवाभिसम्बुध्यन्तेऽनुपरिगृहौता इति, चिन्त्यमित्येके । अविकलकारणसम्पत्त्या कार्योदयविवक्षायां वर्तमाननिर्देश इत्यपरः। यथोक्तमेव ध्यामीकरणादिकं प्रतिपत्तव्यम् । तथाचोक्तम् । ध्यामौकरणता भाभिर्देवानां योग्यतां प्रति । विषयो नियतो व्याप्तिः स्वभावस्तस्य कर्म च ॥ १ इति
आधारादिकमेवमभिधाय श्रावकमार्गार्थमाह। अथ खल्वायुष्मानित्यादि। तेन हौति (p. 34, 19) । यस्मान्मार्गज्ञताधिकारे स्वमार्गपर्यन्तगतिमासाद्य यानान्तरविनेयसत्त्वार्थं प्रत्यसाक्षात्करणेन सहेतुकमार्गोपदेशपरिचयकौशल्यात सर्वमार्गाः परिपूरयितव्या बोधिसत्त्वेन तस्मात् कारणाच्छावकमार्ग भाषिष्येऽहं कौशिक शृण्विति सम्बन्धः । यथा देवे वर्षत्यप्यवाङ्मुखे घटे न

Page #192

१२४
द्वितीयपरिवर्तः । किञ्चिदप्युदकं प्रविशति तहत्त्वमवाङ्मुखो भूत्वाऽप्रतिपत्त्या मा खित्याह। साधु चेति । यथोत्तानाशुचिघटे यदकं प्रविशति तत् सर्वमशुचौभवत्यकार्योपगतं तहत्त्वं विपरीतप्रतिपत्त्या श्रुतमशुचौकुर्वन् मा शृण्वित्याह। सुष्टु चेति । यथोत्तानशुचिछिद्रघटं प्रविशत्युदकं न तु तिष्ठति तहत्त्वमस्थिरप्रतिपत्त्या मा शृणु किन्तु तथा शृणु यथा पटुतरानुभवहारेण चेतसि स्थिरीभवतीत्याह । मनसि कुर्विति । एवं हि श्रवणं सफलमित्याचार्यवसुबन्धुः । मध्यस्थोऽर्थांव भूत्वा शृण्विति यथाक्रममाह। साधु च सुष्ठ चेति। तथैव विचारको भूत्वा निरूपयेत्याह। मनसि कुर्विति। अनेन श्रोटलक्षणमावेदितमित्यार्यदेवः । भाषिष्येऽहं त इति तवानुग्रहाय प्रकाशयिष्यामि। कथं भाषिष्य इत्याह । यथेत्यादि। यथा येन प्रकारेण प्रज्ञापारमितायां श्रावकमार्गस्वभावायां स्थातव्यं प्रतिपत्तव्यम् । एवमभ्युपगम्येदानीमाह। शून्यतायामिति (p. 34, 20)। दुःखादिचतुरार्यसत्यसम्बन्धिनामाकाराणामनुपलम्भे सामान्योक्तावपि विशेषप्रतीतिः पूर्वाचार्यसम्प्रदायाद्यनुसारेण भवतौति नात्र सन्देहः । तदयं संक्षेपार्थः । तत्रोदयव्ययधर्मित्वेनानित्यतः । साश्रवस्य वस्तुनः प्रतिकूलत्वेन दुःखतः । एवं कृत्वाऽनित्योऽप्यार्यमार्गोऽनाश्रवत्वेनार्याणामप्रतिकूल इति नास्य दुःखत्वप्रसङ्गः। परेणात्मना शून्यत्वादनात्मतः। स्वयमनात्मत्वेन शान्तत इति दःखसत्याकाराः। फलस्येव बौज मूलहेतुत्वेन रोगतः। फलसमुदयत्वेन गण्डतः। दुःखप्रत्ययत्वेन शल्यतः। दःखपरम्पराप्रभवत्वेनात्यर्थघातादन्यत

Page #193

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
२२५
इति समुदयसत्याकाराः। प्रत्यर्थिकभूतत्वेन परतः। प्रत्यर्थिकभावस्य प्रलापधर्मत्वात् प्रलापधर्मत इति । तयोरेव दःखसमुदययोः प्रत्येक निर्वेदाकारौ। स्वरूपानवस्थितत्वेन चलतः। हेत्वनपेक्षस्य प्रकृत्यैव भङ्गुरत्वेन प्रभङ्गुरत इति । तयोरेव प्रत्येकं विरागाकारौ। ऐहिकामुत्रिकातङ्कस्थानत्वेन भयतः। रक्षःप्रभृतीनामुपक्रमगम्यत्वेनोपसर्गतः। महाभूतसंशोभाशनिपाताद्युपक्रमास्पदत्वेनोपद्रवतश्चेति तयोरेव प्रत्येकं निरोधाकाराः। एवञ्च कृत्वाऽऽर्यश्रावको निर्विदे विरागाय निरोधाय च प्रतिपन्नो भवतीत्यागमार्थः कथितः स्यात् । क्लेशविसंयोगत्वेन निरात्मतः। दःखप्रशमत्वेन शान्ततः। सुखशुचिवस्तुत्वेन विविक्ततः। नित्यहितवस्तुत्वेन शून्यानिमित्ताप्रणिहितानभिसंस्कारत इति निरोधसत्याकाराः। निर्वाणपुरपरिप्रापणार्थेन मार्गतः । निःशेषक्लेशप्रतिपक्षराशिभावेन न्यायतः। चित्तस्याविपर्यासप्रतिपादनार्थेन प्रतिपत्तितः। निरभिनिवेशनित्यस्थानगमनेन नैर्याणिकत इति मार्गसत्याकाराः। तथाच सत्यमुना क्रमेण महायाने केचिदाकाराः पर्यायतः केचिच्च स्वरूपतो निर्दिष्टा इति नाश्रावकमार्गत्वप्रसङ्गः । ततश्चैषां चतुरार्यसत्यसङ्गतानां स्वभावानुपलभभावनया मार्गज्ञताधिकारे श्रावकाणां मार्गों बोधिसत्त्वेन परिज्ञेय इति । अस्य चार्थसंक्षेपस्य पञ्चविंशतिसाहसिकायां स्पष्टमुपलभ्यमानत्वान्न विप्रतिपत्तिः कार्या। तथाचोक्तम् ।
चतुर्णामार्यसत्यानामाकारानुपलम्भतः । श्रावकाणामयं मार्गो ज्ञेयो मार्गज्ञतानये॥ २॥ इति श्रावकमार्गमभिधायैवमुष्मार्थमाह। तेन होत्यादि।

Page #194

९२६
द्वितीयपरिवर्तः |
यस्मान्निर्वेधभागौयाधिगमपूर्वकं चतुःसत्यपरिज्ञानं तस्माहोधिसत्त्वेनोष्माधिगमार्थं रूपं रूपस्वभावेन शून्यम् । एवं वेदनादयो या च रूपस्य शून्यता या च वेदनादीनामयमेतदद्वैधौकारमित्यभेदतो भावनौयम् । अयवार्थो महासन्नाहसन्नद्धेन भवितव्यमित्यनेन कथितः । तथाहि मध्यमायां जिनजनन्यामुक्तम् । " कियता बोधिसत्त्वो महासन्नाहसन्नो भवति । इह सभूते बोधिसत्त्वः श्रन्यतया सर्वधर्मानभेदतः प्रत्यवेक्षत" इत्यादि ॥ तथाचोक्तम् ।
रूपादिस्कन्धशून्यत्वा च्छून्यतानामभेदतः ।
उष्माणः
इति मूर्धार्थमाह । न रूपे स्थातव्यमि (p. 35, 1 )त्यादि । उपलम्भयोगेनेति भावः । एषामेव पञ्चस्कन्धानां न चक्षुपौत्यादिना न स्मृत्युपस्थानेष्वित्यादिना न श्रोत आपत्ति - फल इत्यादिना च यथाक्रमं साश्रवोभयाना श्रववत्त्वेन प्रभेदं दर्शयतौति हारकार्थः । धात्वादौनाश्च स्वरूपलक्षणमभिप्रतौतमिति न लिखितम् । यावन्न मनोविज्ञान इत्यच यावद्ग्रहणेन घ्राणादिविज्ञानातिदेशं करोति । न बुद्धत्वे स्थातव्यमित्यनुत्तरसम्यक्सम्बुद्धत्वे यद्याधारात्मके रूपादी न स्थातव्यमेवं तर्हि व्यावृत्तिफलत्वात् सर्ववाक्यानां रूपादिकमिति तादात्म्येनावस्थानं प्राप्तमिति कस्यचिदाशङ्का निषेधार्थमाह । इति हि न रूपमित्यादि (p. 35, 12 ) । इतिशब्दस्तस्मादर्थे । हिशब्दः पूर्ववत् । तदयं वाक्यार्थो यस्मान्यायतोऽनुपलम्भभावनया रूपादेरसत्त्वादाधार

Page #195

अभिसमयालशारालोकः ।
१२७
भावनानुपपत्तिस्तस्मादेव च कारणात् स्वरूपविरहे तादात्म्येनान्यथा चोपगमो न युक्तरूपः। सन्निहितविनेयजनविपर्यासनिराचिकौर्षया तु कथञ्चिदाधारभावेन निर्देशान्न व्यात्तिफलमास्थ्यमतो मूर्धाधिगमार्थं सर्वथानुपलम्भावना रूपादौनां विधेयेति । तथाचोक्तम् ।
अनुपलम्भेन तेषां मूर्धगतं मतम् ॥ ३॥ इति यावन्मनःसंस्पर्शजेति। अत्र यावद्दचनेन चक्षुर्विज्ञानादिसङ्ग्रहः । यावद्दिज्ञानधातुरित्यत्र यावदुपादानेनार्थत्वादिपरिग्रहः। क्षान्त्यर्थमाह। रूपं नित्यमनित्यमित्यादि (p. 35, 20)। अनित्यादिपदं व्याख्यातम् । तद्दिपर्ययेण नित्यादिपदं वाच्यम् । विपक्षप्रतिपक्षभेदेन दःखसत्याकारोपादानं प्रधानत्वात् सर्वाभिनिवेशनिवृत्तये कृतम् । शुभम शुभमिति (p. 36, 5) । शुभं प्रशस्तमशुभमप्रशस्तम् । एतच्च परिशिष्टसत्याकारसूचनपरम् । यद्येवं सर्वाकारविगमे स्वभावशून्यमेव तर्हि प्राप्तमित्याशङ्कावारणार्थमाह। रूपं शून्यमित्यादि। अशून्यवस्तुप्रतिषेधेन शून्यमित्युच्यते। अतो यथोदितविधिना वस्त्वभावान्न निर्विषयप्रतिषेधोऽयुक्त इति मतिः। एतदक्तम् । “क्षान्त्याधिगमाय रूपादौ नित्यमनित्यमित्यादिभिराकारैरुपलम्भयोगेन सर्वथावस्थानं न विधेयमित्येवम्भावनौयमि”ति । तथाचोक्तम् ।
क्षान्तयस्तेषु नित्यादियोगस्थाननिषेधतः। इति

Page #196

१२८
हितीयपरिवर्तः । अग्रधर्मार्थमाह। श्रोतापत्तिफलमित्यादि। असंस्कृतप्रभावितमिति (p. 36, 8)। तत्त्वतोऽनुत्पादस्वभावत्वान्मार्गस्यासंस्कृतनिर्जातं फलं कार्यम् । सामान्येनाभिनिवेशनिषेधार्थमेवं निर्दिश्य विशेषेणाह। श्रोतापन्नो दक्षिणीय इत्यादि। विशिष्टपुण्यक्षेत्रत्वेन मुख्यतो दक्षिणाहत्वादक्षिणीयः । सप्तकृत्वो भवपरम इति । कर्तव्यशेषतया परेण प्रकर्षेण यावत् सप्तवारान्संसारवासनिम्नः । अपरिनिष्ठितत्वादित्यादि। अपरिसमाप्तकार्यत्वात्सकदेकवारम्। इमम् मनुष्यलोकमागम्य संप्राप्य दुःखस्य रागादिलशगणस्यान्तं विनाशं करिष्यति। तत्रैवान्तराभवाद्यवस्थायाम् । इहैवेति। यस्मिन्नेव जन्मन्यहञातस्तस्मिन्नेवेत्यर्थः। अनुपधिशेषनिर्वाणधाताविति (p. 36, 16) । न विद्यन्त उपधयः स्कन्धाः सर्वरागादिप्रहाणावशेषोभूतत्वेन शेषा यस्मिन्निर्वाणे तत्तथोक्तम् । निर्वान्त्यस्मिन्सर्वे विकल्या इति निर्वाणं तथता। तदेव धातुस्तदालम्बनभावेनार्याणां निष्यत्तेतुरतस्तस्मिन्निति योजनीयम् । श्रोतापन्न इत्यादि। चतुर्विधफलस्थोपादानेन नान्तरोयकतया प्रतिपन्नकावस्थाश्चतस्रोऽपि ग्राह्यास्तेन श्रावकभूमिरष्टप्रकारा भवति । यस्य च पुगलस्य यावन्मात्रलशप्रकारप्रहाणेन प्रतिपन्नकत्वादिव्यवस्था तत्प्रागेवोक्तमिति न पुनरुपन्यस्यते। प्रत्येकबुड इत्याद्युद्देशपदं निर्दिशन्नाह। प्रत्येकबुद्धोऽतिक्रमेत्यादि। अात्मानमेकं प्रतिनिमित्तभूतं स्वबोधिं बुडवान् स्वयमिति प्रत्येकबुद्धः नैवं श्रावकेऽपि प्रसङ्गस्तस्य परोपदेशसापेक्षत्वात् । न च

Page #197

अभिसमयालयारालोकः ।
१२६
सम्यक्सम्बधेऽपि प्रसङ्गस्तस्य सर्वाकारज्ञतायाः सर्वसत्त्वार्थोहेशेन विशिष्टत्वात्। अनेन च नवमी प्रत्येकबुद्धभूमिरुक्ता। ग्राह्यार्थविकल्पप्रहाणेन श्रावकभूमिमतिकम्योसंध्य ग्राहकार्थविकल्पाप्रहाणेनानुत्तरबुद्धभूमिमप्राप्यानधिगम्य । तथैव बुद्धो दक्षिणीय इति । न स्थातव्यमिति पदं विखनाह। बुड्न इत्यादि। पृथग्जनभूतमिति। अधिमुक्तिचर्याभूमिम् । अप्रमेयाणामित्यादि (p. 36, 21)। प्रत्यक्षादिप्रमाणेन प्रमातुमशक्यत्वादप्रमेयाणाम् । एकत्वादिसङ्ख्यारहितत्वेनासयानाम् । एतेन यच क्वचिदिनयादौ सुभद्रान्तप्रतिनियतसत्त्वार्थकरणमुक्तम् । तदाभिप्रायिकमित्युपपन्नम्। यदाच लोकधातावर्थक्रियामधिकृत्य तदक्तमन्यत्र तु निर्माणमेघैः सर्वलोकधातुषु सत्त्वार्थकारणादप्रमेयादिवचनमविरुद्धम् । अथवाऽन्यादेवेदं प्रतिविशिष्टं महायानसंज्ञितं यानान्तरं गाम्भीर्यादियुक्तमतोऽत्र विलक्षणैव देशनेति न यानान्तरेण सह विरोधो वाच्यः । तथान्यचाप्येवंजातीयकेष्वर्थेष्वयमेव परिहारो ग्राह्यः । सत्त्वानामर्थं कृत्वेति। केषांचिहानादिभिरभ्युदयधर्म निष्याद्य परिनिर्वाप्यति श्रावकादिनिर्वाणे कांश्चिन्त्रिःश्रेयसधर्मे प्रतिष्ठाप्य । श्रावकप्रत्येकबुद्धसम्यक्सम्बुद्धत्वनियतानिति यस्य कुशलनिर्वेधभागीयादेरधिगमानियमेनाभ्युदयनिःश्रेयसधर्मों प्राप्यते तत्र हेतौ स्थापनादन्यान्नियतानियतगोचस्थानिति यावत्। बुद्धभूमावि(p. 37, 1)त्यनेन समन्तप्रभा दशमी बुद्धभूमिः कथिता। बुद्धकृत्यमिति धर्मचक्रप्रवर्तनम्। बुड्डपरिनिर्वाणेनेति

Page #198

१३०
द्वितीयपरिवर्तः।
श्रावकाद्यसाधारणपरिनिर्वाणेन। एतच्च परिनिर्वाणमिष्टं निर्माणकायेन। कुत एतत्। आगमायुक्तितश्च । तथा हि ये समग्रस्थितिहेतवस्ते नित्यमुपरतस्थितिधर्माणो न भवन्ति। यथा संपूर्णदहनेन्धनादिसमग्रस्थितिकारणा धूमादयः । सम्यगासंसारमविकलस्थितिहेतवश्च बुद्धा भगवन्त इति । स्थितिविच्छेदव्यापकेनासमग्रस्थितिहेतुत्वेन विरुद्धस्य समग्रस्थितिहेतुत्वस्येह विधानाद्यापकविरुद्धोपलब्धिः। कथं हेतुसिद्धिरिति चेदुच्यते। स्थितिहेतुवैकल्यं सत्त्वार्थसंपादनशक्तिपरिक्षयान्महाकरुणाव्यपगमादायुःसंस्कारावस्थापनवशितानंशाचौवितेन्द्रियविपाककर्ममर्यादानाडुद्धविनेयसत्त्वाभावतो वा भवेत् । तत्र शास्तुरव्याहतशक्तिज्ञानप्रतिज्ञानान प्रथमो विकल्पः । को हि तस्यान्यथा खड्गादेविशेषः स्यात् । दीर्घकालाभ्यासेन श्रोत्रियजोटिङ्गनैर्घण्यवत्सात्मकृतत्वान्महाकृपायाः। न यत्नेन विना हानिर्यत्नस्तु नादोषदर्शनादिडतद्रसास्वादलम्पटस्य तस्यामेव बुझेः पक्षपातादिति। नापि द्वितीयो विकल्पः संभवति। ऋविपादाभ्यासकाष्ठावसानगमनात्। न विकल्पस्तृतीयोऽपि युक्तिसङ्गतः। तथा युक्तम् । “यस्य कस्यचिदानन्द चत्वार ऋद्धिपादा आसेविता भाविता बहुलौकता आकाङ्गन् स कल्पं वा तिष्ठेत् कल्यावशेष वा, तथागतस्यानन्द चत्वार ऋद्धिपादा आसेविता भाविता बहुलौकता आकाङ्क्षन् स तथागतकल्पं वा तिष्ठेत् कल्यावशेषं वेति"। जौवितफलकर्मसंक्षयोऽपि नानल्पकल्योपचितप्राणातिपातप्रतिविरतेरभ्यस्तानन्तोपायदानपारमितस्य गुरोः सम्भाव्यते। अयं हि हेतु

Page #199

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
१३१
फलयोः धर्मो यत् प्रकृष्टाद्धेतोः प्रकृष्टं फलमप्रकृष्टाच्चाप्रकृष्टमिति । अन्यथा कारणप्रकर्षाभ्यां कार्ये तदसम्भवानोपकार्योपकारकभावो भवेत् । तद्गतभेदानपेक्षणात् । अस्ति च शास्तुरमितजीवितका रणमनवद्यामितपरबधविरत्यादौति कथमब्दशतमप्यनवस्थानम् । सर्वस्यैवास्य सर्वज्ञताफलमिति चेत् नाभिमुख्येन दौर्घकालजीवितफलसंवर्णनात् । प्राणातिपातविरतिदानपारमितयोर्ह्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामनल्पमायुः फलमुपवर्णितम् । यश्च यस्या - भिमुख्येन हेतुर्वर्ण्यते स परिपुष्टप्रत्ययसमवधानेन । तदुत्पादयन्नेवान्यस्यापि यदि निमित्ततां प्रतिपद्यते तदा न दोषः । न त्वसद्दिनिश्चितं फलमपहायान्यदुत्पादयति । सक्कृदप्यतज्जनकत्वप्रसङ्गात् । किश्च धर्मतत्त्वाभ्यासवशादेव सर्वाकारज्ञतोपजायते। पुण्यसम्भारस्तु तस्य विशिष्टाश्रयो - त्यादनादानुगुण्यमापद्यते । तस्मात् साहसमाचं पुण्यपरिक्ष्याद्भगवतो मरणवर्णनम् । स्यान्मतिस्तथागतविनेयसत्त्वासम्भवात् परिनिर्वाणमिति । तदत्र चिन्त्यम् । किं बुद्धरूपविनेया एव सत्त्वा विद्यन्ते किं वा रूपान्तरविनेया अपौति । यदि पूर्वः पक्षस्तदा शक्रादिरूप - सन्दर्शनविनेयजनसम्भवात्ताद्रूप्येण किन्नावतिष्ठेत्। श्राश्रयन्ते हि दयाविधेयचेतसश्चेष्टान्तरमपि जनहितसम्पाद - नाय यथा भगवतैव चक्रवर्तिरूपमास्थितम् । न च शक्रा - दिरूपविनेयाभावोऽपि ज्ञापकाभावात् । शक्रादीनां परोपकाराभावप्रसङ्गाच्च। अपि च । एकत्र लोकधातौ बुद्धरूपविनेयजनाभावेऽपि लेोकधात्वन्तरेष्ठपरिमितेषु तद्भावात् किमस्य परिनिर्वाणम् । धात्वन्तरेऽपि ते न सम्भवन्तीति

Page #200

१३२
द्वितीयपरिवर्तः ।
वेत् । तदिदमज्ञापकं नहीदं पद्यते क्वचित् सर्वेष्वेव लोकधातुषु बुद्धरूपसन्दर्शनविनेयाः सत्वा न सन्तौति । अथ मतम् । नियमतो न सन्ति । सत्वे हि परार्थवृत्तेः किं परिनिर्वाणमिति । नन्विदमेव न सिद्धं परिनिर्वृत इति । यस्मादेकच धातौ बुद्धरूपसन्दर्शनविनेयासत्वे निर्वाणोपदर्शनविनेयजनानुग्रहविधानायोपदर्शितनिर्हतिरप्यन्यचाविकलं जातिबोधिधर्मचक्रप्रवर्तनाद्युपदर्शयतीत्ययं समयः ।
यथोक्तम् ।
न बुडः परिनिर्वाति धर्मोऽन्तयते न च । सत्त्वानां परिपाकाय निर्वाणं तूपदर्शयेत् ॥ इति अन्यच्चान्येऽपि तावत् साधवो बोधिभवभाविनः । कृपादारिद्र्येऽपि सत्यधनपालनाय प्रतिज्ञातार्थनिर्वहणमवश्यं तथा सर्वशक्तिपरिक्षयेणापि सम्पादयन्तो दृश्यन्ते । तथागतास्तु सकलसाधुजनचूडामण्यः समुत्तीर्णभवभयाः सात्मकृतहौसत्यकृपाधर्माणोऽप्रतिहतज्ञानशक्तयो न सम्पादयन्तौति कः पुनः सचेतनः श्रद्दध्यात् । प्रतिज्ञातश्च तैः सत्त्वानामत्यन्तदुःखनिर्मोक्षणम् । तथा हि भगवता पूर्व प्रणिहितम् ।
अनेन पुण्येन तु सर्वदर्शितामवाप्य निर्जित्य च दोषविद्विषः ।
जरारुजाम्मृत्युमहोर्मिसङ्कुलात्
-
-
समुद्धरेयं भवसागराज्ञ्जगत् । इति
न च जगच्छब्देन कतिपयसत्त्वग्रहणं न्याय्यम् । मा भूत् सर्वसत्त्वालम्बनाभावो महाकरुणाया इति । अतश्च याव

Page #201

अभिसमयानधारालोकः ।
१३३
देकोऽपि सत्त्वोऽस्ते न तावनिर्वाणं कृपाशयस्य युक्तम् । न सम्भवत्यपर्यन्तत्वात् सर्वसत्वानां संसारादभ्युद्धरणमिति चेत् । अत एव दयामयस्य तदाशयस्यापर्यन्तमेवावस्थानमन्यथा न प्रतिज्ञानुरूपमनुष्ठानं भवेत् । न च महाकरुणानुरूपम् । तथा हौयं महाकरुणा सर्वसत्त्वदुःखपरिचाणेच्छाकारा तदस्याः सुभावितायाः कुतोऽकाण्ड एव विच्छेदः। स्यान्मतिः। न विच्छेदः किन्तु ये तत्कालभाविनी बुड्वविनेयाः सुभद्रान्तास्ते सर्वे विनीताः। ये चान्ये कालान्तरेण परिपक्वसन्ततयो भविष्यन्ति । तदर्थकरणायान्य एव तथागताः क्रमेणोत्पत्स्यन्ते । ततस्तद्धितसम्पादनायान्यमेव कश्चिद्दोधिसत्त्वमभिषिच्य परिनिर्वाति। अन्यथान्तरालेऽपरार्थत्तेर्निरर्थकमवस्थानं भवेदिति । तदयुक्तम् । बुद्धविनेयसत्त्वाभावस्यासिद्धत्वात् । सर्वलोकधातुषु क्रियान्तरविनेयजनभावाच्च । यथोक्तं प्राक् । न चानर्थकमवस्थानं तदर्थकरणायैवावस्थानात्। यथा शाक्याधिराजस्यैव सुभद्रप्रतीक्षया कतिपयक्षणावस्थानमभूत् । स्वल्पतरः स काल इत्यपि न सम्यक् । येनाभिप्रेतफलाहितचेतसो न कालस्य दैर्यमदैयं वा गणयन्ति । कालान्तरेण परिपक्वसन्ततिष्पपर एव समर्थो भविष्यतीत्यनुत्तरम्। यस्मादेवं बोधिचित्तोत्यादनेऽपि न यत्नः प्राप्नोति बहूनां लोकाभ्युद्धरणाशयानां व्यापारदर्शनादेतैरेव व्यापृताः किमत्र मया कर्तव्यमित्याशयात् । कारुणिकत्वादिमां गणनामकृत्वा दृत्तिश्चेत् । अत्यन्तावस्थाने करमागणानामारभन्ते । युक्ता हि तस्यामवस्थायामगणना सात्मीकृतत्वाहत्तिहेतोः करुणायाः।

Page #202

१३४
द्वितीयपरिवर्तः ।
तस्मात् ।
अल्पकल्पासंख्येयभावनापरिवर्द्धिताः । तिष्ठन्त्येव पराधौना येषां तु महतो कृपा ॥ गुणमयमूर्तेस्तु भगवतोऽत्यन्तोच्छेदलक्षणायां परिनिस्ताविष्यमाणायां तच्छरणार्थोऽपि नेदानीन्तनानामुपपद्यते। तथाहि चाणार्थः शरणार्थो वर्ण्यते यश्च बुद्ध भगवन्तं शरणं गच्छति । सोऽशैक्षान् बुद्धकारकान्धर्मान् शरणं गच्छति। प्रदीपप्रबन्धस्येव बुद्धकारकाशैक्षधर्मात्मकजिनात्यन्तप्रत्यस्तमये कुतस्तेषां चातुं सामर्थ्यम् । सामर्थ्यसम्भवेऽनिर्दृतिप्रसङ्गः सामर्थ्यलक्षणत्वादस्तुनः। अतोतार्थस्थितस्य न शक्तिया॑हन्यत इति चेत् । नातीतस्य ताद्रप्येणास्तित्वे वर्तमानताप्राप्तेः। तथा च सेवाप्रतिष्ठितनिर्वाणसिद्धिः। समस्तरूपप्रत्यस्तमये वा किमवशिष्यते । अथ मतम् । तदुपदिष्टस्य प्रवचनरत्नस्य चातुमद्यापि सामर्थ्यमस्तीति तस्यापि सामर्थ्यमुच्यत इति । यद्येवं न मुख्यं तर्हि तच्छरणं स्यात् । न हि तत्कार्यस्य सामर्थ्य तस्य भवति। स्वभावभेदात्। तस्य चाधुना सामर्थ्यमेकान्तेन न प्रच्युतमिष्यत इति । नानुपचरितस्तच्छरणा
र्थोऽस्ति । को वायमागमधराणामस्थाननिर्बन्धो यदमौ निष्कारणवैरिणो युक्त्या गमान्तरोपेतमप्याभिप्रायिकमागमार्थमुल्ला भगवनितिप्रतिपादनाय सोत्साहाः सन्तिष्ठन्ते। भगवतः परिनिर्वाणाभावे कथं धातवो दृश्यन्त इति चेत् । नापि धातूनामयोगो भगवदाधिपत्यादेव तहिनेयानां प्रसादायतनधातुप्रतिभासनात् । परमार्थस्तु धातवो नेष्यन्त एव। मायोपमज्ञानमयकायत्वा

Page #203

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१३५
न्मुनौनामकलुषधियामासंसारावस्थानाञ्च । यथोक्तं सुवर्ण
प्रभासोत्तमनुत्रे |
यदा शशविषाणेन निश्रेणौ सुकृता भवेत् । स्वर्गस्यारोहणार्थाय तदा धातुर्भविष्यति ॥ अनस्थिरुधिरे काये कुतो धातुर्भविष्यति ।
इत्येवं नासिडो हेतुः । सपक्षभावान्न विरुङ्घः । श्रविकले कारणे सति कार्यासम्भवायोगो बाधक इति विपर्यये बाधकप्रमाणान्नानैकान्तिकः । अथ मतम् । आसंसारावस्थितौ महामुनेरव्याहतज्ञानशक्तिकस्यापर तथागतोत्पादो व्यर्थ इत्यदोषो यस्मादव्याहतज्ञानशक्तित्वेऽपि यौगपद्येनापि बहुबुद्धरूपविनेयसत्त्वार्थेषु भगवन्तस्तथागतास्तुल्यकारणवृत्तित्वाच्छिलावस्तब्धमण्डूकोइरणेन पृथग्जनभूमिस्थिता इव दयालवः प्रवर्तन्ते। नाप्यपरतथागतेात्पादे पूर्वतथागतज्ञानशक्तिर्व्याहतेति वक्तव्यम् । एकच सन्निपत्यापि तद्रूपसन्निपातविनेयजनसम्भवे सत्त्वार्थकरणात् । तथाकस्याव्याहतज्ञानशक्तिसद्भावेनापरेण तत्तुल्यहेतुना तथा न भवितव्यमिति न्याय्यम् । न ह्येकः स्वरिर्भूत इत्यपरे - स्तत्समाननिमित्तैर्न भवितव्यम् । स्यात् मतिरेकतथागताविनेयत्वे सर्वेषामविनेय इति नैवम् । यस्मादेकस्य भगवतोऽविनेयत्वेन तुल्यसम्भारतया बहूनामपि तथागतानां प्रत्येकमेकैकरूपेणाविनेयोऽपि सन्ननिर्मितबहुबुद्धरूपविनेयः स्यामिति । तथाविधप्रणिधानादिकारणसमाक्षिप्तत्वेन युगपत्सर्वेषामेव विनेयो भवति । अत एव स्वपरिपाचित - सत्त्वविनयासम्भवान्नापि श्रावकैर्वा समानत्वमवसेयम् ।

Page #204

द्वितीयपरिवर्तः ।
१३६
अत एव तद्रूपसन्निपात विनेयजनासम्भवान्नैकस्मिन् समवधानमत एव च नैकलाकधातौ युगपद्दहुतथागतोत्पत्तिः । तत्सम्भवेऽपि न विरोधोऽपगतमात्सर्येर्ष्यादिमलानाम् । तथा हि तैरित्यं प्रणिहितम् ।
1
यथा यथार्थसम्पत्तिर्भव्यानामुपपत्स्यते । तथा तथावभासोऽपि भूयादस्मत्समाश्रयात् ॥ इत्यलमतिप्रसङ्गेन । न्यायोपपन्नतथागतनिर्माणकायपरिनिर्वाणेऽप्यस्थानानुपपत्तिरित्यभिप्रायवान् यदौत्याद्यनुवादपूर्वकमाह । तत्कथं पुनरित्यादि (p. 37. 10) । यद्येवन्न स्थातव्यम् । तदानेन बोधिसत्त्वेन कथं केन पुनः प्रकारेण स्थातव्यं प्रतिपत्तव्यम् । शिक्षितव्यम् । प्रतिपत्त्या संपादयितव्यम् । किंशब्दस्य क्षेपाभिधायित्वान्नैव केनचित्प्रकारेणेत्यर्थः । तद्वचनेनैव परिहारं दापयितुमाह । तत्किं मन्यस इत्यादि । यत्तथागतस्थानं तत् किं त्वं मन्यसे बुध्यसे । यदि स कथयेत्याह । क्केत्यादि । अपि तूपा - लस्ये त्वेत्यादि । प्रथमपरिवर्ते (p. 37, 10) यदुक्तं तदनेन प्रतिपादितमिति ग्राह्यम् । स्थानशब्दस्य यथारुतत्वेन दोष इत्यभिप्रायात् प्रतिवचनमाह । न क्वचिदित्यादि । ननु गृध्रकूटादौ स्थितोऽपि भगवान् कथं न क्वचित्स्थित इति । तत् कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । अप्रतिष्ठितमानस (p. 37, 15 ) इत्यादि । यस्मादोधिसत्त्वोऽभिसम्बुध्य तत्त्वतो धर्माणामनिदर्शनादप्रतिष्ठितं मानवमानसमस्येत्यप्रतिष्ठितमानसस्तथागतः । तस्मान्न क्वचिदुपलम्भयोगेन स्थित इति पूर्वेण सम्बन्धः । तदेव कथयन्नाह । स नैवेत्यादि ।

Page #205

अभिसमयालदारालोकः।
१३७ संस्कृत इति । कामादिके। असंस्कृत इति । तथतादिके । तत्र न स्थितस्तत्वतो वस्त्वनुपलम्भात्। न च ततो व्युत्थित इति । नैव तत्रास्थितो निर्विषयस्य नोऽप्रयोगात् । संवत्या स्थानमस्थानं वा प्रज्ञप्तं भगवत इति मतिः। एवमस्माभिरपि पारमार्थिकाभिनिवेशनिषेधेन संस्त्या सर्वचावस्थानादिकं विधीयते । यथा त्वयोक्तमतो न सर्वथाऽवस्थानानुपपत्तिरिति तद्दचनेनैव परिहरनाह। एवमेवेत्यादि। एवमेवेत्यनन्तरोतक्रमेणैवेत्यर्थः। तदेव विभाजयन्नाह । यथेत्यादिना। न स्थितः क्षणिकानित्यवस्वभावात् । नास्थिती निर्विषयप्रतिषेधासम्भवात्। न विष्ठितः प्रबन्धानित्यवस्तुनोऽसत्त्वान्न विसदृशौं स्थितिमनुप्राप्तः। नाविष्ठितस्तथैव प्रतिषेषासम्भवात्। एवमनेन शिक्षितव्यमिति (p. 38, 1)। प्रयोगावस्थायां तथा स्थास्यामौति। तथा शिक्षिष्य इति मौलावस्थायामेवमनेन शिक्षितव्यमिति पूर्वेण सम्बन्धः । सुस्थितोऽस्थानयोगेनेति । विशेषाधिगमलाभेन सुष्टु स्थितो मायापुरुषस्येवानभिनिवेशयोगेन पृष्ठावस्थायामेवमनेन शिक्षितव्यमित्यचापि सम्बन्धः। विस्तरेण प्रतिपत्तिमेवं निर्दिश्योपसंहरन्नाह । एवमवेत्यादि। तच किं भवतीत्यादि। एवम्भावनाधिगताअधर्मात्मकेन प्रज्ञापारमिताविहारेण विहरत्यत एव चाविरहितोऽनेन मनसिकारेण भवति। इतिशब्दः प्रकरणसमात्यर्थः। तदयं वाक्यार्थः। यस्मात्तथागतेन बोधिमभिसम्बध्य तत्त्वतो न केचिवाः समुपलब्धास्तस्मान्मायास्वभावा एवामी भावाः प्रतिभान्तीति । प्रमाण
18

Page #206

१३८
द्वितीयपरिवर्तः।
पुरुषा दर्शनकारणोपपत्रानुपलभभावनयाऽअधर्माधिगमार्थ विस्तरेण श्रोतआपत्तिफलप्रतिपन्नकत्वादिदशभूमिष्वभिनिवेशयोगान.स्थातव्यमित्येवं भावनौयमिति । तथा चोक्तम् । दशभूमीः समारभ्य विस्तरास्थानदेशनात् । अग्रधर्मगतं प्रोक्तमार्यश्रावकवर्त्मनि ॥ तत्कस्यहेतोर्बुद्धेन बुद्ध्वा धर्मासमौक्षणात् । इति श्रावकमार्गानन्तरं प्रत्येकबुद्धानां मार्गाभिधाने न्यायप्राप्तेऽपि श्रावकेभ्यः कथं प्रतिविशिष्टास्ते येन तेषां मार्गभेद इत्याशक्य वैशिष्ट्यप्रतिपादनार्थं तावदाह। अथ खस्लु तत्र पर्षदीत्यादि (p. 38, 7)। यानि तानौति निपातसमुदायत्वेन यानि कानिचित् पूर्वोपश्रुतानौत्यर्थः । यक्षरुतानौति । तेषां यक्षाणां स्वसङ्केतप्रतीतये रुतानि । पदानि रुतसमुदायाः। मन्त्रितानि यावदाविवक्षितार्थपरिसमाप्तिर्महावाक्यानौत्यर्थः। प्रव्याहृतानि। तत्र तत्र कथामार्गे प्रश्नप्रतिवचनानि। तानि विज्ञायन्ते जल्प्यमानानौति । सङ्केतवशादुच्चार्यमाणनि। तानि सार्थकान्यवबुध्यन्ते। न पुनरिदमित्यादि। श्रावकाः परोपदेशसापेक्षाः स्वबोधिं बुध्यन्त इत्यागमः । प्रत्येकबुद्धाः पुनः स्वयं पूर्वश्रुताद्यभिसंस्कारेण परोपदेशं प्रत्यनपेक्षाः स्वबोधिमधिगच्छन्त्यतस्तेषां बुद्धाधुपदेशनैरर्थकमित्येकं वैशिष्ट्यम् । यतस्तस्मात्कारणात् प्रत्येकबुद्धानधिकृत्य यद्भाषणादि न तत् सार्थकं विज्ञायत इति वाक्यार्थः। भाषत इत्यादि व्याख्यातम् । अथवाऽधौष्टदेशना भाष

Page #207

अभिसमयालधारालोकः ।
१३६
णम् । पृष्टप्रतिवचनं प्रव्याहारः। एतदेवोभयं सम्मूढानधिकृत्य देशना प्रमत्तानधिकृत्याप्युपदेशना, उपदेशः । अयच्च वितर्को देवपुत्राणां तथागतानुभावात्पन्नोऽवसेयोऽन्यथा न प्रत्येकबुड्डानारभ्यार्यसुभूतिना किश्चिदक्तमिति तेषां कथमयं विकल्पः स्यात् । योनिशोवितर्क इत्यनुमत्यर्थमाह । न विज्ञायत इत्यादि। न विज्ञायत इति यदुक्तं तत् साधूक्तमिति शेषः । दिरभिधानन्तु ।
विस्मये च विवादे च कोपे दैन्येऽवधारणे ।
प्रसादने प्रहर्षे च वाक्यमेकं विरुच्यते ॥ इति वचनाद्यथासम्भवं विस्मयावधारणादौ ग्राह्यम् । कथं साधूक्तमित्याह। तथा होत्यादि (p. 38, 13)। यस्मादश्रोहसंस्कारकं वाक्यं ब्रवाणः कथं नोन्मत्तः स्यादिति न्यायेन स्वयम्बोधात्स्वयंभुवां बोधाय न किञ्चिदत्र भाषणादि श्रूयते। तस्मात्तदर्थाय यद्भाषणादि तन्न विज्ञापय इति साधूक्तम् । सालापधर्मदेशनया परान कुशले श्रावकाः प्रवर्तयन्तीति शब्दोच्चारणधर्मदेशनया श्रोतृभिः क्रियते वक्तज्ञानसामर्थ्यावबोधः। प्रत्येकबुड्डाः पुनर्जेयावरणैकदेशग्राह्यविकल्पप्रहाणादशब्दोच्चारधर्मदेशनया स्वाधिगतज्ञानादिसामर्थ्येन परान् दशकुशलादौ प्रवर्तयन्त्यतस्तेषां ज्ञानस्य परानवबोधतया गाम्भीर्य द्वितीयं वैशिष्ट्यमिति कृत्वा वचनात्मकमपि कार्यलिङ्गभाषणादि न किञ्चिदत्र तज्ञानस्वरूपप्रतिपादनाय सूच्यते। अतद्रूपपरावृतवस्तुमात्रप्रसाधनानिर्दिश्यते। यतस्तस्मादपि कारणान्न विज्ञायत इति साधूक्तम् । प्रत्येकबुद्धानां स्वयम्बोधात् परोपदेशनैरर्थकमित्येवं रूपं वितर्क परिहारहारेण परिहरि

Page #208

द्वितीयपरिवर्तः ।
ष्यत्येवायमार्यसुभूतिरित्यस्माकं घेतो जातं यावत् तमपरिहृत्यान्यदेव ज्ञानगाम्भीर्यं कथयतीत्याहुर्देवपुचाः । उत्तानौत्यादि । बतशब्दोऽवधारणे । पुहलनैरात्म्यनिर्जातत्वेन तौर्थिकानामगोचरत्वाच्छ्रावकज्ञानं दूरम् । तस्माद्दूरतरं मृद्दिन्द्रियत्वेन श्रावकानामविषयत्वात् प्रत्येकबुद्धज्ञानम् । क्लेशावरणप्रहाणफलत्वेन श्रावकज्ञानं सूक्ष्मम् । तस्मादपि शेयावरणैकदेशग्राह्यविकल्पप्रहाणेन नक्ष्मतरं प्रत्येकबुद्धज्ञानम् । परोपदेशषोडशाकार प्रभावितत्वेन श्रावकज्ञानं गम्भौरम् । तस्माच्च गम्भौरतरं स्वयम्बोधादिदं प्रत्ययता - मात्रप्रभवत्वेन प्रत्येकबुद्धज्ञानम् । स्वत्रान्तरेऽप्युक्तम् । “ एत एव दशकुशलाः कर्मपथाः स्वयमभिसम्बोधतया गम्भौरा इदं प्रत्ययानुबोधेन च प्रत्येकबुद्धज्ञानं निवर्तयन्तीति । प्रविशति तत्पक्षसमाश्रयणात् । तदेवाह । देशयति । भाषत इति । तथा चोक्तम् ।
परोपदेशवैयर्थ्यं स्वयम्बोधात् स्वयम्भुवाम् । गम्भीरता च ज्ञानस्य खड्गानामभिधीयते ॥ ६ ॥ इति कथं धर्मदेशना च नामाप्रव्याहारा च येन वचन - कार्यलिङ्गाभावेन ज्ञानगाम्भीर्यं सिध्यतीत्यपि न वक्तव्यम् । तो नाति नाविचार्य वाचं भाषत इत्यालापविक्षेपौ अतो धर्मदेशनालापमयौ महते विक्षेपाय संवर्तते । विक्षेपश्च सन्तानक्षोभं गाढमादधातोति मत्वा यथा बुद्धेन भगवता प्राग्बोधिसत्त्वभूतेनैवं प्रणिधानं प्रवर्तितम् । " प्राप्तबुद्धत्वोऽहं चिन्तामणिरिवालापमन्तरेणापि सत्त्वार्थक्रियासमर्थो भूयासमिति । तथा बुद्धत्वसाम्यात् प्रत्येक
66
१४०

Page #209

बभिसमयानधारालोकः।
१४१
बुबैरतस्तेषामपि स्वबोध्यधिगमावस्थायां पूर्व प्रणिधानादिसामर्थ्येन यस्मिन्नर्थे येन प्रकारेण यस्य श्रवणेच्छा तस्य विज्ञाने तेनैव प्रकारेणाशब्दोऽपि सोऽर्थः प्रतिभातीत्यशब्दधर्मदेशनोच्यते। सूत्रान्तरेऽप्युक्तम्। “प्रत्येकबुवानां कायिकी धर्मदेशना। तथा मनसा शकाय गाथा विसर्जिते"त्यादि। तथा चोक्तम् ।
शुश्रूषा यस्य यस्यार्थे यत्र यत्र यथा यथा । स सोऽर्थः ख्यात्यशब्दोऽपि तस्य तस्य तथा तथा ॥७॥ इति
वैशिष्ट्यमेवाभिधाय विशिष्टानामविशिष्ट एव मार्गोंऽन्यथा कारणविशेषानुपपत्तेरिति प्रत्येकबुद्धमार्ग प्रकृतमाह। तेन होत्यादिना (p. 38, 21)। यस्माद्भवद्भिरेव देवपुत्रैरुक्तम् । दूरादूरतरं प्रविशतीत्यादि। तस्मादेव कारणादिदमवगम्यतामिति शेषः। एवं तर्हि नितरां दूरादूरतरादिकं प्रविशमौति मतिः। साक्षात्कर्तुकामः प्राप्तुकामः स्थातुकामो निश्चलौभवितुकामः । स नेमां क्षान्तिमनागम्येति । इमां मार्गज्ञतां धर्मनिध्यानक्षमणविषयामप्राप्य स पुगलो न सम्भवत्यन्यथाधिगमाभावादित्यनेन च मार्गज्ञतां सर्वमार्गविषयिणीमाह। व्याप्त्यर्थप्रतिपादनेन प्रत्येकबुद्धमार्गाधिकारादिदमुक्तम् । न केवलं ग्राह्यविकल्पस्यैव प्रहाणतः। प्रत्येकबुद्धानां योऽसौ विशिष्टो मार्गस्तत्वभावा मार्गज्ञता किन्तईि श्रावकादिमार्गखभावापौति । पेयालमिति। स नेमां शान्तिमनागम्येतिपदं सकदागामिफलमित्यादिपदचयेतिदेशनीयमित्यर्थः। ग्राह्यविकल्पस्यैव प्रहाणमिति

Page #210

१४२
द्वितीयपरिवर्तः।
वचनाद्राहकविकल्याप्रहाणं प्रतिपादितम् । “ तच्च ग्राह्याभावे तदग्रह" इति न्यायादयुक्तमिति वितर्कयन्त आहुः। किमित्यादि (p. 39, 6)। किंशब्दो वितर्के। किंरूपाः किंस्वभावाः कौग्विधग्राहकविकल्पोपेताः प्रत्येकबुद्धयानधर्मभाजो। धार्मश्रवणिकाः प्रत्येकबुद्धा ग्रहीतव्या इति यावत्। परिहारार्थमाह । मायेत्यादि। अयमभिप्रायः । वस्तुधर्मो ह्येष यत् स्वलक्षणे वस्तुनि सति तबाहक निर्विकल्पकं ज्ञानस्वलक्षणमुत्पद्यते। तदभावात्तन्नेति । ग्राहकविकल्पस्य पुनरनादिकालौननिरुध्यमानरूपादिग्राहकविकल्पज्ञानसमाक्षिप्तस्वसन्तानवासनाप्रबोधजन्मत्वान्नायं नियमो ग्राह्यविकल्पे सत्येव समुदय इति । तस्मान्मायास्वभावनिर्मितपदार्थसमाना एव ते वितथप्रख्यातिरूपग्राहकविकल्पेन सङ्गतत्वात् प्रत्येकबुद्धाग्राहकत्वेनैवेष्टव्या इति । ननु चैवंविधविकल्पेन ग्राह्यविषयं गृह्णन्तोऽपि कथमलौका इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । तथा होत्यादि (p. 39, 11)। समाहितासमाहितावस्थायां ते प्रत्येकबुद्धा यथाक्रमं नैव श्रोष्यन्ति न साक्षात्करिष्यन्ति ग्राहकविकल्पाकारेणेति शेषः । विकल्पोऽवस्तुनिर्भासादिसंवादादपलव इति मतिः। 'अमुना च न्यायेन ग्राहकविकल्पाग्रहाणतोऽपि प्रत्येकबुद्धानां मार्गस्वरूपं कथितम् । मायानिर्मितसदृशा इति केनचिदाकारेणेति सादृश्यवचनात् सत्त्वानां मायास्वभावता निराकृतेति प्रसङ्गागतविकल्पार्थमाह । किम्युनरित्यादि। मायोपमास्ते सत्त्वाः। किन्न ते मायावितथ

Page #211

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
१४३
रूपास्ततश्च तात्त्विकसत्त्वास्तिकपरिदौपितं न सम्यक् - निर्देश इति मतिः । मायोपमास्त इत्यादिना परिहार - माह । एवं मन्यते । यथा गजादे रूपेण माया मृच्छकलादिभ्यो विवेकेनानुपलम्भमानत्वान्नान्या । नाप्यनन्या । तथैवं मन्त्राद्यनुपप्लुतलोचनैर्मृच्छकलादौनामदर्शनात्
।
अतस्तत्त्वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीयत्वेन वस्तुधर्मसमतिक्रमात् पुद्गलादिवत्तत्त्वतोऽस्तीति न शक्यते वक्तुम् । आबालजनप्रत्यक्षसिद्धत्वेनानुभवपथमनुप्राप्तत्वाद्दिकल्पादिवत् संवृत्या च नास्तीति न शक्यतेऽध्यवसातुम् । ततश्च ये ये प्रतीत्यसमुत्पन्नास्ते परमार्थतोऽस्तिनास्तित्वव्यवहारयथातिक्रान्तमूर्तयः । यथा माया तथा चामौ सत्त्वादयो भावा इति स्वभावहेतुना कस्यचित्प्रसिद्धेनार्थेन प्रसिद्धोऽर्थः साध्यत इति मायात्वेनोपमिताः । न्यायतस्तु पुनस्ते - ऽपि सत्त्वा मायात्मका स्वातो न किञ्चित्तात्त्विकसत्त्वास्तित्वं परिदौपितमिति । मायोपमाः स्वप्नोपमा इति पदद्दयम् प्रबुद्धाप्रबुद्धावस्थाविषयभेदेनोक्तम् । श्रद्दयमित्येकस्वभावम् । तदेव कुत इत्याह । अद्वैधौकारमिति (p. 39, 16)। न विद्यते द्वैधौकारो नानात्वं यस्य तत्तथोक्तम् । सर्वोपसंहारेण व्याप्तेः प्रवर्तनादिति मतिः । तदयं वाक्यार्थो यस्मादलौकरूपतया मायोपमास्ते सत्त्वास्तस्मान्माया च सत्त्वाश्चादयमेतदद्वैधौकारम् । तथा यस्मात् स्वप्नोपमास्तस्मात् स्वप्नश्च सत्त्वाश्चादयमेतदद्वैधौ कारमिति । तामेव व्याप्तिमादर्शयन्नाह । सर्वधर्मा अपौत्यादि । एतग्रहणवाक्यं विखन्नाह । श्रोतआपन्नोऽपीत्यादि । व्याप्तावेवं प्रतिपादितायां कथं मायोपमो भगवान् सर्वा

Page #212

१४४
.
हितोयपरिवर्तः।
कारगणसम्पदो हेतरित्याह। सम्यकसम्बडोऽप्यार्यसभूते इत्यादि। सम्यक्सम्बुद्धो रूपकायस्तथागतः। परिहरनाह। निर्वाणमपौत्यादि (p. 40, 4)। यत्र हि नाम निर्वाणमपि प्रतिविशिष्टं धर्मकायमद्दयज्ञानस्वभावं मायास्वप्नसमानं वदामि। तत्र किं पुनरन्यं धर्म रूपकायं न वदामि। अपि तु वदाम्येवेत्यर्थः। प्रतिषेधद्दयस्य प्रकृतार्थप्रतिपादकत्वात् । यस्माद्यथोक्तस्वभाव एव भगवानभिमुखौक्रियमाणः सर्वगुणसम्पदो हेतुः प्रमाणबाधितस्वरूपत्वेनान्यथा विपर्यास इति भावः। पुनरपि बहुलतरभावाभिनिवेशात् सत्यधर्माप्रतिपत्तिरित्याह। निर्वाणमपी(p. 40. 6)त्यादि। अन्यथा तौर्थिकानामिव प्रादेशिकशून्यतासद्भावेन भावाभ्युपगमतो मुक्त्यनुपपत्तिरित्यभिप्रायवान् परिहरन्नाह । तद्यदीत्यादि। तच्छब्दो वाक्योपन्यासे। यदौत्यभ्युपगमे। तदक्तम् । निर्वाणादन्यः कश्चित् प्रतिविशिष्टो धर्मो न सम्भवति। तथाप्यभ्युपगम्योच्यते। यदि निर्वाणादपि कश्चिदन्यो विशिष्टतरो धर्मः सम्भवेत् तदा तमपि धर्म मायादिसदृशं वदेयमिति। तथाचार्यनागार्जुनपादैरुक्तम् ।
रागद्देषोद्भवस्तीव्रदष्टदृष्टिपरिग्रहः । विवादास्तत्समुत्थाश्च भावाभ्युपगमे सति ॥ स हेतुः सर्वदृष्टौनां केशोत्पत्तिन तं विना। तस्मात्तस्मिन् परिज्ञाते दृष्टिक्केशपरिक्षयः ॥ परिज्ञातस्य केनेति प्रतीत्योत्पाददर्शनात् । प्रतीत्य जातञ्चाजातमाह तत्वविदां वरः ॥ इति

Page #213

अभिसमयालदारालोकः ।
१४५
इति होत्याद्युपसंहारो गतार्थत्वान्न लिखितः। प्रसङ्गागतं निर्दिश्येदानीमाधारतोऽपि प्रत्येकबुद्धानां विशिष्टो मार्ग इति कथनाय प्रश्नयन्नाह। केऽस्या इत्यादि (p. 40, 15)। ग्राह्यग्राहकविकल्पयोर्यथाक्रम प्रहाणाप्रहाणमित्येवंरूपेणास्याः प्रत्येकबुद्धमार्गात्मकायाः प्रज्ञापारमितायाः कथ्यमानायाः कौग्विधगोचकाः पुहलाः प्रत्येषका ग्राहका भविष्यन्ति । तथागतानुभावेन विदितार्थत्वादार्यानन्दः कथयन्नाह । ते खल्वित्यादि। अविनिवर्तनीया इति निर्वेधभागीयाधिगमेनावैवर्तिकाः प्रत्येकबोधौ त एव स्वबोध्यभिलाषादोधिसत्त्वाः। कायिक्या धर्म देशनयाऽबुद्धकबुद्धक्षेचे सत्त्वार्थकरणाभिप्रायान्महासत्त्वाः। दृष्टिसम्पन्ना वेति। मध्यप्रज्ञादृष्टिसमुपेताः। अर्हन्तो वा क्षोणाश्रवा इति प्रहौणस्वदर्शनमार्गावरणत्वेन पूजार्हाः। अनेन च पदत्रयेण प्रत्येकबोधौ यथाक्रम समुदानीतगोत्रका धर्मताप्रतिलब्धगोत्रकास्त एव नियतगोत्रकाः पुगला इत्याख्यातम्। सर्वत्र च वाशब्दः परस्परविकल्पापेक्षया द्रष्टव्यः । पुनरप्यार्यसुभूतिरन्यथा प्रतिपादयान्नाह । नास्या इत्यादि। ननु स्वमार्गोपदेशपूर्वक प्रत्येकबोधिमधिगच्छन्तोऽपि प्रत्येकबुद्धाः कथं न केचित् प्रत्येषिका इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । तथाहौत्यादि (p. 41, 1)। अति प्रत्येकबुद्धमार्गाधिगमकाले परोपदेशनैरर्थक्यात् स्वयंबोधेन प्रत्येकबुद्धानामिति भावः। संक्षेपकथनेन विस्तरार्थसूचनान्न कश्चिदर्थः सूच्यते । विस्तरकथनेन संक्षिप्तार्थपरिदीपनान्न परिदीप्यते। यथा
19

Page #214

१४६
हितीयपरिवर्तः।
वस्थितस्वरूपनिर्देशान्न प्रज्ञप्यते। उपसंहारार्थमाह । तद्यथैवेत्यादि । तस्माद्येनैव कारणेन नैरर्थक्येन सूचनादि न क्रियते। तेनैव कारणेन कश्चित् प्रत्येषको न भविष्यति । निर्दिश्यमानाया एवाभावादिति भावः। यथाविद्यमानस्वभावमपि निर्मितपुष्पं प्रतिनियतदेशादिरूपेणाविचारैकरमणीयतया प्रतिभासते तबदस्तुभूताधारमन्तरेणापि प्रतिनियताधिगमधर्मप्राप्तिरिति सूचनायाऽऽधाराधिकारे निर्मितपुष्यप्रकारोपन्यासार्थमाह । अथ खलु शक्रस्येत्यादि। अस्य धर्मपर्यायस्येति । प्रत्येकबुद्धमार्गस्यास्य दशकुशलादिकर्मस्वभावस्य धर्मपर्यायस्य । यन्नुशब्दोऽवधारणे पूजार्थमेवेत्यर्थः । अभिनिर्मायेति भावनाबलादत्पाद्य चित्तोत्यादानन्तरं तथैव कृतवानित्याह । अथ खलु शक (p. 41, 9) इत्यादि। अभ्यवकिरदिति । आभिमुख्येन समन्तात् क्षिप्तवान् । इन्द्रमनुव्याहरणायेति। अनुशब्दो लक्षणार्थे तद्योगेन चेन्द्रशब्दात कर्मविभक्तिः। एतदुक्तम्। “इन्द्रवचनादुत्तरकालं निर्मितपुष्यतत्त्वकथनव्याजेनाधारस्वरूपस्य प्रतिपादनाय कृष्यमाणार्थानुकारि चित्तमभूदिति । इमानौति सम्प्रत्यनुभूयमानानि। त्रयस्त्रिंशग्रहणं निजावासत्वात्तच्च स्वोपलम्भयोग्यदेशोपलक्षणम्। दृष्टपूर्वाणौति। अनुभूतपूर्वाणि । किमिमान्यथ सर्वाण्येव पुष्याण्यदृष्टपूर्वाणि नेत्याह । यानौत्यादि (p. 41, 15)। यद्येवं किं स्वभावानि तर्हि तानौत्याह। निर्मितान्येतानि पुष्याणौति । एतदुक्तम् । "न मदुपलम्भयोग्यदेशेषु प्रचरन्ति सन्ति, दृष्टपूर्वाणि

Page #215

अभिसमयालधारालोकः ।
१४७
नाप्यस्मदर्शनपथातिकान्तदेशादानौतानि तथाविधशक्तिवैकल्यात्तस्मान्मनोमयानि निर्मितान्येतानि पुष्याणौति । तदेव कथयन्नाह । नैतानीत्यादि। तब वृक्षाः पुष्यफलोपगाः मल्लिकाद्या गुल्माः। अतिमुक्तकादयो लताः । बुद्धानुभावेन विदितवितर्कत्वात् परिहरन्नाह। अनिर्जातानीत्यादि। मनसः सकाशत् प्रतिभासमानान्यपि कथमनिर्जातानौति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह। न होत्यादि (p. 41, 19)। यस्मान्न मनोनिर्जातानि तत्वतः कानिचित्पुष्याणि ग्राह्यग्राहकभावस्यालोकत्वादिति शेषः। नापि वृक्षादिनिर्जातानि भवतैव निषिद्धत्वात् । अनिर्जातान्येतानि पुष्पाणौति वचनेन पुष्याणां स्वरूपमप्रतिषिद्धं जन्मनिषेधात्तर्हि नित्यत्वमभ्युपगतं तच्चायुक्तमित्याह । यत्त्वमित्यादि। लतानिर्जातानीत्यच न वक्तव्यमिति शेषः। कुत इत्याह। यत्कौशिकेत्यादि (p. 42, 1)। यस्माद्यदनिर्जातन्न तत्पुष्यम् । नित्यस्य क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरहेण स्वरूपासम्भवत्वादिति मतिः। तत्र ग्राह्यविकल्पप्रहाणेन प्रत्येकबुड्वाधिगमं श्रावकेभ्यो विशिनष्टि ग्राहकविकल्पग्रहाणाभावेन च प्रत्येकबुड्वेभ्योऽनुत्तरबुद्धाधिगमम् ।
आधारेण चाधिगमस्यासाधारण्यमिति विशिष्टः प्रत्येकबुद्धानां मार्गों यथोक्तश्रावकचतुःसत्याकारानुपलम्भभावनया यथावस्तु प्रतीत्यसमुत्पादानुगतया बोधिसत्त्वेन परोज्ञेयः। तथा चोक्तम् ।
ग्राह्यार्थकल्पनाहानाबाहकस्याप्रहाणतः । आधारतश्च विज्ञेयः खड्गमार्गस्य सङ्ग्रहः॥८॥ इति

Page #216

द्वितीयपरिवर्तः।
निर्वेधभागीयाधिगमे सति यथोक्तप्रत्येकबुद्धमार्ग इति निर्वेधभागीयार्थमाह। गम्भौरप्रज्ञो वतायामित्यादि। आधारतत्त्वार्थकथनेनैवोष्मार्थप्रतिपादनाङ्गम्भीरप्रज्ञः । नामपदप्रज्ञप्तिं विज्ञानादिस्कन्धप्रज्ञप्तिं श्रुतमयज्ञानार्थ ग्रन्थार्थकथनान्निर्दिशति। संस्त्याभ्यपगमस्याविरोधाद्धर्मतया न विरोधयति। चिन्तामयज्ञानार्थ युक्त्या स्थिरीकरणादत्तानीकरोति। भावनामयज्ञानार्थं ध्यानक्रमोपदेशादपदिशति। एतदक्तम्। “रूपादिसाङ्केतिकधर्मप्रज्ञप्तरविरोधेन धर्मतायाः प्रतिपादनमि"त्येवं सर्वधर्मालम्बने सत्यूष्मगतमुत्पद्यत इति। निर्मितपुष्यस्वरूपाख्यानेनैव प्रतिपादनाङ्गम्भौरप्रज्ञ इति । तथा चोक्तम् ।
प्रज्ञप्तेरविरोधेन धर्मतासूचनाकृतिः ।
जष्मगम् इति युक्तरूपमिति निश्चित्य स्वयमेवात्मविकल्पस्य स्वहस्तमाह। एवमेतदित्यादिना । एवञ्चाति निर्मिताजातपुष्यवत् प्रत्येकबुद्धमार्गे शिक्षितव्यम् । साधूक्तत्वेनानुमत्यर्थमाह। एवमेतत् कौशिके(p. 42, 10)त्यादि। ततः किं भवतीत्याह। एवं शिक्षमाण इत्यादि। न क्वचिदुपलम्भयोगेन शिक्षत इति समुदायार्थः। अष्टभूमिष्विति । अष्टमकादिभूमिक्लेशज्ञेयावरणप्रहाणभेदेन बुद्धत्वं सर्वज्ञत्वं वेति इयमुक्तम् । तत्र शिक्षतेऽविपर्यासशिक्षया नियमेन तथागतत्वप्रापणात्। बुद्धत्वादिशिक्षा च सर्वधर्मपरिज्ञानपूर्विकेत्याह। यो बुद्धत्व इत्यादि। प्रसङ्गागतं निर्दिश्योमानन्तरं मूर्धार्थ शिक्षत इत्याह । योऽप्रमेयेधित्यादि।

Page #217

व्यभिसमयालङ्काराजोकः ।
१४६
66
विद्धिरुपचयः परिहाणमपचयः । एतदुक्तम् । “ रूपादेः परमार्थतो न हानिवृद्ध्याद्यर्थं शिक्षणमित्येवं सर्वधर्मालम्बने मूर्धगतमुत्पद्यत इति ।
मूर्धगं रूपाद्यहानादिप्रभावितम् ॥ ८ ॥ इति
66
मूर्धानन्तरं क्षान्त्यर्थं शिक्षत इत्याह । यो न रूपस्ये(p. 42, 18 ) त्यादि परिग्रहः स्वीकारः । त्यजनमुत्सर्गः । तदर्थमाध्यात्मादिशून्यताबलेन न शिक्षत इत्यर्थः । पञ्चविंशतिसाहस्त्रिकायाश्वोक्तम् । “ रूपस्य यावत् सर्वाकारज्ञताया अध्यात्मशून्यतां यावदभावस्वभावशून्यतामुपादायापरिग्रहत्वेनेति । एतदुक्तम् । “ रूपादेरध्यात्मबहिर्धादिश्रन्यतामुपादायापरिग्रहणादिकमित्येवं सर्वधर्मालम्बने क्षान्तिरुत्पद्यत" इति । तथा चोक्तम् । अध्यात्मशून्यताद्याभौ रूपादेरपरिग्रहात् ।
ति:
इति क्षान्त्यनन्तरमग्रधर्मार्थं शिक्षत । इत्याह । नापि कस्यचिदित्यादि (p. 43, 5 ) । परिग्रहायेति । परिगृह्यते ऽनेनेति परिग्रहः । विधानं प्रतिषेधश्च । तदेव दर्शयन्नाह । नोत्पादाय नान्तर्धानायेति । कस्यचिद्धर्मस्येति । सामान्याभिधाने सत्यपि हेयरूपत्यैव ग्रहणमिति जडजनाशङ्कावारणार्थमाह । यो न कस्यचिद्धर्मस्येत्यादि (p. 43, 10) । सर्वज्ञताया अपौति । बुद्धभूमेरपि सर्वचैवाभिनिवेशो बन्धनमिति भावः । यथोक्तशिक्षायां को गुण इत्याह । एवमित्यादि । एतदुक्तम् । “रूपादेरनुत्पादनिरोधाद्या

Page #218

१५०
द्वितीयपरिवर्तः ।
कारैः शिक्षणमि"त्येवं सर्वधर्मालम्बने ऽग्रधर्मता भवतीति । तथा चोक्तम् ।
रूपाद्यनुत्पादाद्याकारैरग्रधर्मता ॥ १० ॥ इति सर्वधर्मानुपलम्भतत्वैकरसत्वाबोधिसत्त्वस्य का सर्वज्ञतेति कांक्षा प्रश्नयन्नाह । य श्रायुष्मन् सुभूते (p. 43, 15) इत्यादि। वाक्यावसाने कथं दानादिपारमितां विनेति शेषः।
तथ्यसंरतिसोपानमन्तरेण विपश्चितः ।
तत्त्वप्रासादशिखरारोहणं नहि युज्यते ॥ इति न्यायादानादिसपरिवारा रत्नचूडाक्ता सर्वधर्मशून्यताऽभ्यसनौयेत्यभिप्रायवान् । परिहारार्थमाह। एवमतदायुष्मञ्छारिपुत्रेत्यादि। प्रत्येकबुद्धदर्शनमार्गानन्तरमैहिकामुत्रिकैर्गुणैर्युक्तो बोधिसत्त्वानां मार्गों वक्तव्य इत्याह। प्रज्ञापारमितार्यशारिपुत्रेत्यादि (p. 44, 1) । प्रज्ञापारमिता बोधिसत्त्वानां दर्शनमार्ग इत्यर्थः । स समासतो लौकिकस्याग्रधर्मस्य समनन्तरमनुपलम्भः समाधिः। प्रज्ञा चात्र ससंप्रयोगा वेदितव्या। प्रभेदतः पुनस्तथैव दःखे धर्मज्ञानक्षान्तिर्धर्मज्ञानमन्वयज्ञानशान्तिरन्वयज्ञानम् । एवं समुदये निरोधे मार्गे प्रतिपत्तव्यमित्येते षोडशचित्तक्षणा दर्शनमार्गः। चित्तक्षणः पुनर्जेयज्ञानोत्पत्तिपरिसमाप्तितो ग्राह्यः। केचिद्
अदृष्टदृष्टेहुंचार्गस्तच पञ्चदशा क्षणाः। इति वर्णयन्ति। तदयुक्तम्। तथाहि प्रयोगमार्गे दःखसत्याधिपतेर्यस्य धर्मस्य पूर्वविचारणामधिपतिं कृत्वा

Page #219

अभिसमयालङ्कारालोकः।
१५१ प्रत्यात्म दुःखसत्यानुभाविज्ञानमनाशवं येन दुःखदर्शनप्रहातव्यं कशं प्रजहाति । तदच्यते दुःखधर्मज्ञानक्षान्तिः । येन ज्ञानेन क्षान्त्यनन्तरं विमुक्तिं साक्षात्करोति तदच्यते दुःखधर्मज्ञानम् । दुःखधर्मज्ञानस्यानन्तरं दुःखे धर्मज्ञानशान्तौ दुःखधर्मज्ञाने चान्वय एष आर्यधर्माणामिति प्रत्यात्म यत्प्रत्यक्षानुभाविज्ञानमनाश्रवं तदुच्यते दःखान्वयज्ञानक्षान्तिः। येन ज्ञानेन तामन्वयज्ञानक्षान्तिमवधारयति तदुच्यते दुःखेऽन्वयज्ञानम् । एवमवशिष्टेधपि सत्येषु यथायोगं क्षान्तयो ज्ञानानि च वेदितव्यानौति षोडशक्षणिक एव दर्शनमार्गो युक्तः । पञ्चदशक्षणिकत्वे तु मार्गेऽन्वयज्ञानक्षान्तेरवधारणं न स्यात् । अदृष्टदर्शनाभावेनात्यो मार्गेऽन्वयज्ञानक्षणो न दर्शनमार्ग इति चेत्। यद्येवं दःखादिसत्यत्रयेऽप्यपूर्वदर्शनवैकल्यादन्वयज्ञानक्षणो न दर्शनमार्ग इति द्वादशक्षणिक एव स्यात्। न चैतदभ्युपगमनमिति यत्किञ्चिदेतत् । तथा चोक्तम् ।
क्षान्तिज्ञानक्षणैः सत्यं सत्यं प्रति चतुर्विधैः । मार्गज्ञतायां दृङ्मार्गः सानुशंसोऽयमुच्यते ॥ ११॥ इति तच धर्मज्ञानक्षान्त्या धर्मज्ञानेन च ग्राह्यावबोधः । अन्वयज्ञानक्षान्त्याऽन्वयज्ञानेन च ग्राहकावबोधः। सर्वेष्वेव शान्तिज्ञानेनिमित्तविहारी योगी वेदितव्यः। अविकलकारणस्य प्रहातुमशक्यत्वादुःखदर्शनमहातव्यकाले समुदयः प्रहौणः। अत एव निरोधः सक्षात्कृतस्तस्य चान्यथानुपपत्त्या मार्गो भावितः। समुदयादिषप्येवमित्येवंकार्याभिसमयादेकक्षणाभिसमयो महायाने दर्शनमार्गों

Page #220

१५२
द्वितीयपरिवर्तः।
द्रष्टव्यः । प्रतिसत्यं पुनर्विपर्यासनिराकरणेन प्रतिवेधाभिसमयतः। षोडशभिरेव क्षणैरभिसमीयते। अतः प्रतिपन्नकत्वादिव्यवस्थासु व्यवस्थेत्येके। तात्त्विकभावाभ्युपगमविपर्याससमुत्थः सत्कायादिदृष्टिगणो रागादिक्लेशसमूहश्च । मुक्तिस्त्वनुपलम्भदृष्टस्तत्परिकर्मभूतत्वेन तदर्थेव परिशिष्टाकारभावनेति यथोदितविधिना निःस्वभावा निरात्मानः शून्या इति वा सर्वधर्मान् भावयतो भावनाबलनिष्यत्तौ।
एकस्यानंशरूपस्य प्रत्यक्षस्य सतः स्वयम् ।
कोऽन्यो न दृष्टो भागः स्याद्यः प्रमाणैः परीक्ष्यते ॥ इति न्यायात् सर्वाकारस्वरूपप्रतिवेधकारिज्ञानमनावं सर्वधर्मविषयमुत्पद्यते। अतः प्रतिवेधाभिसमयादेवैकक्षणाभिसमयो दर्शनमार्ग इत्यपरे। नन्वेकस्मिनेव क्षणे सर्वाकारस्य प्रतिविद्वत्वादाकारान्तरेण दर्शनमार्गे भावनान्तरानुपपत्तेः प्रतिपन्नकत्वादिव्यवस्था कथमिति श्रेयो निर्याणमार्गानुसारिणां मतिः। स्यादेतन्नो चेद्धान्तिनिमित्तेन संयोज्येत गणान्तरम् । शुक्तौ वा रजताकारो रूपसाधर्म्यदर्शनात्। यावता केनचिद्धान्तिनिमित्तेन समारोपितमाकारान्तरं विद्यत इति। तद्दिपर्यासं सप्रभवलेशसहायमुनालयितुमाकारान्तरेण भावनान्तरसम्भवादष्टमकादिव्यवस्था सुस्थिता। अनेनैव चाभिप्रायेण न्यायबलादेकक्षणाभिसमयोऽपि दर्शनमार्गः षोडशलक्षणाभिसमयत्वेनोक्तः। ततश्च सर्वाकारस्वरूपग्राहित्वेऽपि विज्ञानस्य यस्मिन्नंशे ऽभ्यासपाटवादिना समारोपिताकारनिराकरणे सामर्थ्यम् । तत्रैव तस्य तत्प्रतिबद्धावरणप्रहाणात्

Page #221

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
१५३
प्रामाण्यं नान्यच क्षणिकत्वादिवत् । एवमार्याणां पृथग्जनेभ्यः को विशेष इत्यपि न वक्तव्यम् । यावन्मात्राकारनिराकरणे तेषां ज्ञानमपगतभ्रान्तिनिमित्तम् । तावमात्रेणैतेषां विशेषादित्यलमतिप्रसङ्गेन । कुतो गवेषितव्येति । कस्य निर्देशात् प्रतिपत्तव्या भावयितव्येत्यर्थः । प्रसङ्गागतवचनाच्च निरूपणादिद्वारेण तथागतानुभावादेवान्यः कश्चित् क्वचिन्निर्दिशति । मुख्यतः पुनर्भगवता प्रज्ञापारमितोपदेशे सुभूतिरेवाधिष्ठित इत्यभिप्रायवानाह । प्रज्ञापारमिता कौशिकेत्यादि (p. 44, 3) । परिवर्तादिति निर्देशात् । विस्मृततथागताधिष्ठानत्वेनाह । कस्यैष इत्यादि । आर्यसुभूतेरन्यथा पूर्ववत् सामर्थ्यमपश्यन्नाह । तथागतस्येत्यादि । तथागतगौरवेणात्मनो निरभिमानतां प्रकटयन्नाह । यत्कौशिकेत्यादि (p. 44, 11 ) । इदानीमाकारकथनेन दर्शनमार्ग प्रतिपादयितुमाह । यदपौत्यादि ।
प्रज्ञापारमिता ज्ञानमद्दयं सा तथागतः । इति वचनात् प्रज्ञापारमिताच तथागतः । यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यता सैव ते मता । इति न्यायेन रूपादितथता रूपादिशब्देनोक्ता । आधारभावोऽपि विवक्षापरतन्त्रतया ऽवधिभावेनेत्यतोऽयमर्थो भवति । रूपादितथतायामाधारभूतायामाधेयभावान्न तथागतः पर्येषितव्यो नाप्यन्यत्रेति । अस्योपलक्षणार्थत्वादिदमपि ज्ञेयम् । न तथागते रूपादितथता नाप्यन्यचेति । इदञ्च पञ्चविंशतिसाहस्त्रिकायां स्पष्ट
20

Page #222

१५४
द्वितीयपरिवर्तः ।
मेवोक्तम्। “न कौशिक रूपतथतायां तथागत उपलभ्यते। न तथागते रूपतथता । न चान्यत्र रूपतथतायास्तथागतो विद्यते । न तथागतादन्यच रूपतथते” त्यादि । तदुभयव्यतिरिक्तपरधर्माभावात् कथं रूपादावन्यच च प्रज्ञापारमिता न गवेषितव्येति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । तथाहीत्यादि । श्रयमच वाक्यार्थः । रूपादितात्त्विकमाधारभूतं न प्रज्ञापारमिताविशुद्धता विपर्यस्तत्वात् । अतो रूपाद्यविशुवमाधारात्मकं विशिष्टकारणं सुविशुद्धस्य तथागतस्य न भवतीति । न रूपादौ प्रज्ञापारमिता गवे - षितव्या । तद्यतिरिक्तान्यधर्मस्य तात्त्विकत्वे तथैव विपर्यास इति नाप्यन्यच । किन्तु रूपादीनामयथार्थताप्रतिपत्तित एवेति । ततश्चेदमुक्तम्भवति । परमार्थतयैकत्वेन रूपादितथता बुद्धयोराधाराधेयभावो न विद्यत इति । अतस्तयोः पर्यायेणावस्थितेरननुज्ञानमित्येवं सर्वधर्मालम्बने दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यत इति । एकाकारश्रवणे सत्युद्घटितज्ञतया दुःखधर्मज्ञानादिक्षणचतुष्टयस्याकारान् कथयन्नाह । महापारमितेयमित्यादि (p. 45, 1 ) । सम्यङ्गिर्देशेनानुमत्यर्थमाह । एवमेतत् कौशिकेत्यादि ।
तदतद्रूपिणो भावास्तदतद्रूपहेतुजाः ।
इति न्यायाद्रूपादिकारणमहत्त्वाद्यनुपपत्तौ तदालम्बननिर्मातायाः कथं प्रज्ञापारमिताया महत्त्वादिकमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । रूपमहत्तया होत्यादि (p. 45, 9) । उत्पादस्थितिविनाशानां तत्त्वेनासत्त्वाद्रूपादौनां महत्ता | विकृतिलक्षणरूपादीनामविद्यमानत्वेन

Page #223

अभिसमयालक्षारालोकः ।
१५५
परिच्छेदकप्रमाणानुपलभादप्रमाणता। रूपिणामापरमाणुगतं संस्थानं परिमाणम्। अरूपिणां तल्लक्षणं परिमाणम् । तस्याकाशवद्रपादौनां नैःस्वाभाव्येनानुपलम्भादपरिमाणता। मायोपमत्वेन रूपादौनां पूर्वान्तापरान्ताभावादनन्तता। कारणमहत्त्वादिना कार्यमहस्वादिकमावेद्य तत्राभिनिवेशो बन्धनमित्याह। एवं महे(p. 45, 19)त्यादिनाऽनभिनिविशत इति सर्वत्र सम्बन्धः । ततः किं भवतीत्याह। तस्मादित्यादि। एतदक्तम् । "रूपादौनां धर्मधातुस्वभावतया महत्ता तथैव तेषामप्रमाणता। पूर्ववदाकाशापरिमाणतया तेषामपरिमाणता रूपादेनिःस्वभावत्वेन शाश्वतोच्छेदाद्यन्ताभावादनन्ततेत्येवं सर्वधर्मालम्बने यथाक्रमं दुःखे धर्मज्ञानम् । दुःखेऽन्वयज्ञानक्षान्तिः। दःखेऽन्वयज्ञानम् । समुदये धर्मज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यत" इति । अनन्ततार्थमेव समुदये चतुराकारप्रतिषेधमुखेन निर्दिशन्नाह। बारम्बणानन्तये(p. 46, 1)त्यादि। एतद्ग्रहणकवाक्यं विवण्वनाह। कथं पुनरित्यादि। अन्तः पूर्वान्तो हेतुः । सत्ताकालो मध्ये। पर्यवसानमपरान्तो विनाशः। तत इति पूर्वान्ताद्यभावात्। उपसंहरबाह। अनेन कौशिकेत्यादि। पर्यायनिर्देशः। एवं प्रथमारम्बणानन्ततया हेत्वाकारं प्रतिषिध्य समुदयाकारप्रतिषेधार्थ द्वितीयारम्बणानन्ततां कथयन्नाह । पुनरपरमित्याह । पूर्वान्तापरान्तरहितत्वेनानन्ताः। सत्ताकालः परि समन्तादन्तहयभावेन क्षिप्तत्वात्। पर्यन्तस्तदभावादपर्यन्ताः।

Page #224

१५६
द्वितीयपरिवर्तः । तदेवाह। न तेषामित्यादिना। ननु यदन्वयव्यतिरेकानुविधायि यत्कार्य तत्तस्य हेतुरिति पूर्वान्तो दृश्यते । अन्तक्षणदर्शिनां निश्चयादपरान्तोऽपि। प्रतीयमानसत्ताक तु मध्यं नितरामेवेति। तत्कथमादिमध्यपर्यवसानानि नोपलभ्यन्त इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्मयाह। नोपलभ्यते (p. 46, 12)। साकारनिराकारज्ञानाभ्यां न्यायत इति शेषः। अनेनापोति। न केवलं पूर्वोक्तपर्यायेणेत्यर्थः । आरम्बणान्ततामेवं द्विधा निर्दिश्य सत्त्वानन्ततां वक्तुमाह। सत्त्वोऽनन्तोऽपर्यन्त इति। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। न होत्यादि। पूर्ववदचाप्यध्याहारः। प्रथम सत्त्वानन्ततया प्रभवाकारप्रतिषेधः कृतः। अनादिकालाभिसंवर्धितभावाभिनिवेशेन यथोक्तमत्त्वानन्ततामनवगच्छन् द्वितीयसत्त्वानन्ततां प्रतिपादयितुमाह । कथमित्यादि। कथमिति क्षेपेण । नैव पूर्वान्ताद्यभावेन । सत्त्वानन्ततयानन्तपारमिता। किन्तर्हि संख्यादिसम्बन्धादिति मतिः। विदिताभिप्रायत्वेनाह। न कौशिकेत्यादि। गणनाऽयोगेन वेति । एकत्वादिसंख्या गणना तयासहायोगोऽसम्बन्ध इत्याकारप्रश्लेषो द्रष्टव्यः। संख्यातीतत्वेनेत्यर्थः । गणनाबहुत्वेन वेति । यथा षष्टिस्थानगता संख्याऽसंख्योच्यते तदनन्तसंख्यायोगेन गणनाप्राचुर्येणेति यावत् । यद्यचितरूपेणापि प्रकारहयेन सत्त्वानन्तता न भवति केन पुनस्तर्हि प्रकारेणेत्याह। कथन्तहौंत्यादि। तबचनेन प्रतिपादयितुमाह। तत् किं मन्यस (p. 47, 1) इत्यादि। तथागतानुभावेन विदितधर्मतत्त्वस्वरूप

Page #225

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
१५७
त्वादाह । नैतदित्यादि । स्वरूपधारणाइर्मस्य न सत्त्व इत्यधिवचनम्। तत्त्वतो हेतुमद्धर्मस्यासत्त्वात् । निर्विषयस्य प्रतिषेधासम्भवान्नाधर्मस्यापि । कथं तर्हि सत्त्व इति व्यव - हारोऽतिप्रतौत इत्याह । आगन्तुकमेतदित्यादि । हेतुसमुदयप्रभवप्रत्ययाकारनिषेधादागन्तुकमित्यादि । पदचतुष्टयं प्रक्षिप्तमध्यारोपितं संवृतिमात्रमिति यावत् । एवं हेत्वादिनिषेधेऽहेतुकसत्त्वास्तित्वं कदाचित् प्रतिपद्यत इति पृच्छन्नाह । तत् किं मन्यस इत्यादि ।
नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वाऽहेतोरन्यानपेक्षणात् । अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वसम्भवः ॥ इति न्यायेनानित्यवस्तुसत्त्वप्रतिभासादाह । नो हौदमार्यसुभूत इति । तद्वचनमिदानौमनन्ततार्थे योजयन्नाह । यचेत्यादि (p. 47, 10) यच संवृतिमाचेण काचित्तात्विकौ सत्त्वपरिदौपना कृता तत्र का सत्त्वानन्तताऽगणनादिसम्बन्धान्नैव काचिद्गण्यमानस्यैव सत्त्वादिति मतिः । तदेवं कथयन्नाह । सचेत् कौशिकेत्यादि । अनन्तविज्ञप्तिघोषे - णेति । अनन्तसत्त्वधातुविज्ञपनशब्देन । गम्भीरनिर्घोषे - णेति दौर्घकालानुबन्धिना । एतच्च पदद्दयं स्वरेणेत्यस्य विशेषणम् । स्वरश्च तात्वादिव्यापारो ग्राह्यः । कल्पानपौति । अपिशब्दान्न केवलं स्वल्पकालम् । तत्रेति संहति - मात्रेऽथवा वाचि सत्यामिति भावः ।
विवक्षापरतन्त्रत्वान्न शब्दाः सन्ति कुच वा । तद्भावादर्थसिद्धौ तु सर्वं सर्वस्य सिध्यति ॥

Page #226

द्वितीयपरिवर्तः। इत्यभिप्रायवानाह। नो हौदमार्यसुभूत इति। ननु यथावस्तुशब्दप्रयोगाद्विवक्षापरतन्त्रत्वासिद्धेः । कथनैवेदमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। आदिशुद्धत्वादित्यादि। प्रथमत एव कारणानुविधानादिदोषैरदुष्टत्वादिशुद्धत्वम् । निर्हेतुकस्वरूपधारणदोषवैकल्यादादिपरिशुद्धत्वम् । एतदुक्तम्। “सहेतुकनिर्हेतुकसत्त्वस्यासत्त्वे कथं यथावस्तुशब्दप्रयोगो येन विवक्षापरतन्त्रत्वासिद्धिरि"ति। अन्ये त्वन्यथा व्याचक्षते । व्यवहारार्थ समयः क्रियते न व्यसनितया । व्यवहारश्च सामान्यलक्षणस्यावस्तुत्वात् स्वलक्षणेनाध्यवसायाद्भवति। अतो यत्र स्वलक्षणे सङ्केतः कृतो न तेन व्यवहारस्तत्कालाननुपायित्वादिति शब्दवाच्यकल्पनाकलङ्कानङ्कितरूपत्वादादिविशुद्धत्वम्। येन च व्यवहारो न तत्र सङ्केतः कृतस्तस्य प्राग्दष्टत्वादिति। तथैव दोषानानुलिप्तत्वादादिपरिशुद्धत्वम् । तस्माद्यवहारार्थ यथावस्तुशब्दप्रयोगासम्भवान्न विवक्षापरतन्त्रत्वासिद्धिरिति। एवं हि तत्त्वतो वाच्यत्वं निराकृतं न तु वस्तुरूपम् । ततश्चोद्भावनासंस्त्या गणनाऽयोगादिना सत्त्वानन्तता परिदौपितेति शक्राभिप्राय एव व्याख्यात इत्यपरे नानुमन्यन्त । अनेनापीति । न केवलं पूर्वोक्तमत्त्वानन्तताप्रकारेणेत्यर्थः। प्रकारान्तरासम्भवेनावधारयन्नुपसंहारार्थमाह । एवञ्च पुनरित्यादि। चशब्दोऽवधारणे। द्वितीयसत्त्वानन्ततया प्रत्ययाकारनिषेधः कृतः। न भगवतां धर्मदेशना विकलेत्याह। अथ खल्ल सेन्द्रका इत्यादि। ब्रह्मासहालाकधातुनायकः। प्रजा

Page #227

अभिसमयालधारालोकः।
१५६
पतयो लोकपालाः। ऋषयो विश्वामित्रप्रभृतयः। कियमात्रेण यथोक्तदेशनया ग्राह्यग्राहकनैरात्म्यं प्रतिविध्योपेत्य दानमुदानमधिगमहर्षवचनमुदानयन्ति स्मोदौरितवन्तः । तदेवाह। अहो धर्म इत्यादिना। कल्याणमित्रतयाऽर्यसुभूतिं शक्रादयः स्तुतवन्त इत्याह। यस्तथागतस्ये(p. 48, 3) त्यादि। प्रादुर्भवत्यनेनास्मादिति वा प्रादुर्भावो दर्शनमार्गः। सुभाषितेनेति निर्दोषकथनपरेण सम्बन्धतः सूच्यते । स्वलक्षणतो देश्यते । सामान्यलक्षणतः प्रकाश्यते। तभयतः प्रभाव्यते। तथागतानुभावादेव समुदये द्वितीयक्षणाकारञ्च भावितवन्त इत्याह। तथागतं तमित्यादि। नियमेन तथागतपदप्राप्तेरिति मतिः । अद्याग्रेणेति। अद्यारभ्येत्यर्थः। अनयेति दर्शनमार्गात्मिकया। अविरहितः प्राप्तापरिहाणितः। विहरिष्यत्यनधिगतार्थाधिगमयोगतः। एतदक्तम्। “प्रज्ञापारमितायां स्थितस्य वस्तुतो धर्मधातुस्वभावतया रूपादीनां तथागतत्वावधारणमित्येवं सर्वधर्मालम्बने समुदये धर्मज्ञानमुत्पद्यत" इति। बोधिसत्त्वावस्थायामस्यार्थस्यानुभूतपूर्वत्वेन स्वहस्तयन्नाह । एवमेतदित्यादि। तदेवानुभूतपूर्वत्वमाह। यदेत्यादिना। राज्ञो नगरी राजधानी । अन्तरापणमापणकवौथौ। माणवेति कुलपुत्रवत्सामान्यामन्त्रणाभिधानम् । तदानीमेवं भगवतः संज्ञा। अनागतः कालोऽनागतोऽध्वा । असंख्येयैः कल्पैरिति षष्टिस्थानगता संख्याऽसंख्योच्यते। तत्संख्यावच्छिन्नैः कालैरित्यर्थः। शास्तत्वसम्पदा विशेषयन्नाह। शाक्यमुनिरित्यादि। शाक्यकुले

Page #228

द्वितीयपरिवर्तः |
जन्मग्रहणात् । सर्वाकारकुशलेभ्यः संयमितात्मभावत्वेन कायवाङ्मनो मौनेययोगाच्च शाक्यमुनिः । मौनेययोगेन शास्तृत्वसम्पदो विबन्धकदेवपुत्रमारभङ्गं दर्शयति । तद्भङ्गेन प्रथमतः शास्तृत्वसम्पदो लाभात् । तथागतोऽर्हन् सम्यसम्बुद्ध इत्येभिस्त्रिभिः पदैः शास्तृत्वसम्पदं दर्शयति । सा च शास्तृत्वसम्पद्द्द्दिधा । वक्तृत्वलक्षणा प्रतिपत्तृत्वलक्षणा च । तत्र यथैव ते धर्मा व्यवस्थितास्तथैव गदनात्तथा धर्मदैशिकत्वाद्दक्तृत्वसम्पदुक्ता । प्रतिपत्तृत्वलक्षणा च ज्ञानप्रहाणसम्पद्भेदेन द्विविधा । तचारीन् हतवानर्हन्नित्यनेन प्रहाणसम्पदुक्ता । अरयश्च रागादयः क्लेशाः सर्वकुशलधर्मोपघातार्थेन । इयञ्च प्रहाणसम्पत् पूर्वमुक्ता । तत्पूर्वकत्वाज्ज्ञानसम्पदः । सम्यगविपरीतं समन्ताद्धर्मावबोधात् सम्यक्सम्बुद्ध इत्यनेन ज्ञानसम्पदुक्ता । अविपरौतसर्वज्ञज्ञानाधिगमयोगात्। तदेवमविपरीतधर्मदैशिकत्वेन सर्वक्लेशप्रहाणेन सर्वाकारधर्मावबोधेन च शास्तृत्वसम्पदसाधारणा परिपूर्णा च भगवतः कथिता । तथाहि न बाह्यानामविपरीतधर्मदैशिकत्वप्राप्तिः । सर्वक्लेशाप्रहाणात्। तस्मादेते न भूतशास्तारः । श्रावकप्रत्येकबुद्धास्तु यद्यपि भूतशास्तारः सर्वक्लेशप्रहाणान्न तु सर्वाकारशास्तारः सर्वाकार सर्वधर्मानवबोधात् । भगवान् पुनयथोक्तन्यायेन भूतशास्ता सर्वाकारशास्ता चेति प्रतिपादितम्। येन सा शास्तृत्वसम्पल्लभ्यते तद्दर्शयति । विद्याचरणसम्पन्न इति । अनेन शास्तृत्वसम्पदः प्राप्तिहेतुं दर्शयति । तच विद्या सम्यग्दृष्टिः । सम्यक्सङ्कल्पादौनि शेषाण्यङ्गानि चरणम् । यतः सम्यग्दृष्ट्या तत्त्वं दृष्ट्वा
१६०

Page #229

अभिसमयानद्वारालोकः।
सम्यक्सङ्कल्यादिभिश्चरणभूतैर्गच्छत्यन्यथाऽपश्यन्नचरणो गन्तुमसमर्थ इति भावः। ताभ्यां सम्पन्नो युक्तः । अधिप्रज्ञं वा शिक्षा विद्या। अधिचित्तमधिशौलं शिक्षाचरणम्। प्रज्ञायाः पूर्वपरिकर्मभूतत्वेन पुरश्चरणं चरणमिति कृत्वा विद्यायास्तु पूर्वग्रहणं तत्परिशुद्ध्या शौलसमाध्योः परिशुद्धितः। तथा हि प्रज्ञया चक्षुषेव पश्यंस्ताभ्याच शौलसमाधिभ्यां चरणाभ्यामिव गच्छन् गन्तव्यमनुप्राप्नोतौति विद्याचरणशब्देन तिसः शिक्षा निर्दिश्यन्ते । सा च तादृशौ द्विविधापि शास्तृत्वसम्पत् । तां सुगतः इत्यनेनाचष्टे। तथा हि लोकोत्तरेण मार्गेण शोभनं ज्ञानप्रहाणसम्पदं गतः । सुगतः सुरूपवत् । अपुनरावृत्त्या वा सुष्टुगतः सुगतः सुनष्टज्वरवत्। निःशेष वा गतः सुगतः सुपरिपूर्णघटवत् । अर्थचयञ्चैतहाशवीतरागशैक्षाशैक्षेभ्यो विशेषणार्थम्। तथा ह्यात्मविपर्यासेन बाह्यवीतरागा न शोभनं गताः। शैक्षास्तु संसारे पुनर्जन्मग्रहणान्न सुष्टुगताः। अशैक्षाः पुनः सर्वज्ञेयेषु ज्ञानविबन्धान्न निःशेषं गताः। अस्याश्च शास्तृत्वसम्पदो विविधं कर्मेति । प्रथमं भव्याभव्यलोकावलोकनं कर्म दर्शयति । लोकविदिति भव्याभव्यलोकपरिज्ञानादसौ लोकविदित्युच्यते। तथा हि भगवांस्त्रिःकृत्वो रास्त्रिःकृत्वो दिवसस्य बुड्वचक्षुषा लोकं व्यवलोकयति को होयते को वर्धत इत्यादिभिराकारैतिौयं भव्यविनयनं कर्म दर्शयति । अनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिरिति। भव्याभव्याल्लोकान् व्यवलोक्य भगवान् ये पुरुषा एव दम्या दमनार्हा दमयितुं वा शक्या भव्यास्तान् विनयति । तेषां सारथिभावगमनात् ।
21

Page #230

१६२
हितीयपरिवर्तः । विनयनं हि सारथिभावः। असन्मार्गादपनीय सन्मार्गे प्रतिष्ठापकत्वाकुणविशेषाधायकत्वाचाश्वादिसारथिवत् । अनुत्तरग्रहणं सारथिभावविशेषणार्थम् । दुर्दमानामपि केषाञ्चित् पुरुषदम्यानां तौबरागद्देषमोहमानानामार्यसुन्दरानन्दाङ्गलौमालारुविल्वाकाश्यपमहाराजकफिणप्रभृतौनां विनायक इति प्रदर्शनार्थम् । तच्च भव्यविनयनं कर्म यत्र स्थितं तद्दर्शयति । शास्ता देवानाञ्च मनुष्याणाञ्चेति। यद्यपि भगवानविशेषेण सर्वसत्त्वानां स्वर्गापवर्गमार्गोपदेशेन शास्ता। तथापि यत्र त्वार्यसत्यदर्शनं श्रामण्यफलप्राप्तिश्च प्रज्ञायते तत्र मुख्यतो यथार्थानुशासनं भगवतः शास्तृकर्मस्थितिः। तस्य च देवमनुष्या भाजनम् । अतः शास्ता देवानाञ्च मनुष्याणाञ्चेत्युच्यते । यचैतगुणमाहात्म्यं स बुद्धो भगवानिति स्वरूपकथनम्। तत्र सकलपदार्थावबोधेन प्रकृष्टा बुद्धिरस्येति बुद्धः। अकारप्रत्ययोऽचार्श आदेराकृतिगणत्वेन कार्यः। प्रकृष्टा च बुद्धिनवनिराकारैः सर्वज्ञज्ञानेन। अयत्नज्ञानेन। अनुपदिष्टज्ञानेन। सवासनक्लेशावरणप्रहाणज्ञानेन। निखिलजेयावरणप्रहाणज्ञानेन। सर्वाकारसर्वसत्त्वार्थकरणशक्त्या । करुणासम्पत्त्या। अक्षयतासम्पत्त्या। अतुल्यसम्पत्त्या च । समग्रैश्चर्यादियोगेन भगवान् । पुनरपि ते देवपुत्रास्तथागतानुभावेन समुदये तृतीयक्षणाकारं प्रतिपादितवन्त इत्याह। आश्चर्यमित्यादि। तत्त्वेनानुत्पादरूपापि संवृत्या प्रज्ञापारमिता सर्वज्ञतायाः समुत्यादिकेति सर्वबालजनातिकान्तत्वादाश्चर्यम् । श्रावकादिभ्यो विशेषतः पर

Page #231

अभिसमयानागलोकः ।
१६५ माश्चर्यम् । यावदचनेन दुःखे धर्मज्ञानक्षान्त्यादेरुपादानं सर्वज्ञतायेति समुदये ऽन्वयज्ञानक्षान्तेः । श्राहारिकेति । अनुग्रहानुत्सर्गयोगेनोत्पादिका। अनुपरिग्राहिकेति । सर्वान्तरायकरधर्मानवकाशयोगेनोपस्तम्भकारिका। तथा च मध्यमायां जिनजनन्यामुक्तम् । “आश्चर्य भगवन यावत् प्रज्ञापारमिता सर्वाकारज्ञताया आहारिका ऽनुपरिग्राहिका। अनुवहानुत्सर्गयोगेने"त्यादि। एतदक्तम्। “धर्मधातुस्वभावतया प्रज्ञापारमितायां स्थितस्य बोधिसत्त्वस्य सर्वधर्माणां नोवहत्यागभावनादिकमिति। सर्वधर्मालम्बने समुदयेऽन्वयज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यत" इति ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां शक्रपरिवर्ती
नाम दितीयः ॥

Page #232

१६४
टतीयपरिवर्तः । समुदये चतुर्थक्षणाकारं प्रतिपादयितुं प्रत्यात्मवेद्यत्वेन कांश्चित्कामावचरादीन् देवपुत्रान् साक्षिणः कृत्वा कांश्चिदामन्त्रितवानित्याह। यो होत्यादि (p. 49, 10)। कुलपुत्रः कुलदहितेति शब्दः पूजावचनः। स्त्रीपुरुषयोरुपादानं शण्डोतमुष्कादीनामधिगमनिरासज्ञापनार्थम् । वर्णविशेषानङ्गीकरणं चातुर्वण्यविशुविज्ञापनार्थम् । पुत्रदहित्रभिधानं प्रव्रजितजनप्रतिरूपालापज्ञापनार्थम्। कुलग्रहणमन्वयसम्पन्नस्य सद्धर्मेऽधिकारज्ञापनार्थम् । पुनर्वा ग्रहणमुपपद्यापरपर्यायवेदनीयभागधेयापराधादकुलीनस्यापि भव्यस्यात्राधिकारज्ञापनार्थमित्यार्यविमुक्तिसेनः । इमामिति समुदयेऽन्वयज्ञानात्मिकाम् । तत्र मारो देवपुत्रमारः कामदेवः । तत्याक्षिका देवपुत्रा मारकायिका देवताः। समुत्पन्नावतारदर्शनादवतारप्रेक्षिण्यः। अनागतावतारपर्येषणादवतारगवेषिण्यः । अवतारो दोषः । छिद्रमिति यावत्। नापौति। अपिशब्दः पूर्वापेक्षया समुच्चये। मनुष्यगतिसङ्गहौताः सत्त्वा मनुष्याः। यक्षादयोऽमनुष्याः। विद्यमानेऽप्यायुषि कञ्चित्प्रत्ययसान्निध्यान्मरणं विषमापरिहारेण कालक्रिया। सर्वं चैतन्न भवति । मैयादिभिः सुपरिभावितचित्तसन्ततित्वादिति मतिः । तथाहि मध्यमायां जिनजनन्यामुक्तम् । “मैचीकरुणामुदितोपेक्षाणामनुपलम्भयोगेन भावित्वान्मनुष्यामनुष्याद्यनवतारलाभेने"त्यादि। एतदक्तम् । “निःस्वभावाधिमोक्षपूर्वकं चतुरप्रमाणं विभावनौयमित्येवं सर्वधर्मालम्बने समुदयेऽन्वयज्ञानमुत्पद्यत" इति। अत एवोक्तमार्यविमुक्ति

Page #233

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१६५
सेनेन । “अष्टमे हि दर्शनमार्गक्षणे प्रयोजनं बोधिसत्त्वस्य प्रमाणैरितरथा हि नवमे क्षणे सत्त्वधातुनिरपेक्षो निरोधे यतेदिति । निरोधे प्रथमक्षणाकारार्थमाह । पुनरपरमित्यादि (p. 49, 17 ) । सम्प्रस्थिताः प्रणिधानाद्याशयेन प्रवृत्ताः । इयमिति दर्शनमार्गप्रतिपादिका । तं कुलपुत्रमिति अधिगतनवमक्षण दर्शनमार्गश्रवणाद्यर्थम् । समौपौभवनमुपसङ्क्रमितव्यम् । मंस्यन्ते (p. 50, 1 ) ज्ञास्यन्ति । स एव सुपरिभावितत्वात् सर्वशून्यतानामधिगतार्थत्वेन परौतोपदेशेन शक्त इति मतिः । उद्गृह्णत इत्यादि । उत्तरोत्तरविशेषाधिगमहेतुभूतं विशिष्टमुग्रहणादि कुर्वत इत्यर्थः । श्रोष्यन्तौमां प्रज्ञापारमितामिति पूर्वेण सम्बन्धः । श्रवणञ्च निरोधसत्याभिसमय संवृत्याधिपत्याद्देशनाश्रवणाकारप्रतिभासनम् । अतोऽभिसमयाहितशक्तिकस्य वाच्युत्थितस्यान्तिकादिति वेदितव्यम् । एकानुशंसाकथनेन निरोधाकारं निर्दिश्यापरानुशंसाकथनेन तमेवाकारं द्रढयन्नाह । न च खल्वित्यादि । चशब्दः समुच्चये न केवलं पूर्वोक्तानुशंसोऽयमपर इत्यर्थः । ग्रामानुः पञ्चशतातिक्रान्तं स्थानमरण्यं गतः संप्राप्तः । एकदृक्ष एव यक्षाद्यधिष्ठितत्वेन भयहेतुः। अतस्तन्मूलं वृक्षमूलम् । मनुष्यादिरहितं गृहं शून्यागारम् । श्रच्छन्नमभ्यवकाशम् । महाजनो येन गतः स पन्थाः । उत्पथो यथोक्तविपरीतो मार्गः । अरण्यादूर्ध्वमटवौ । तच तचारण्यादावुपसंक्रामतो गच्छतः तदेव चतुर्भिरौर्यापथैः कथयन्नाह । चङ्क्रम्यमाणस्येत्यादि । निपन्नः शयितः । अनिष्टोपनिपाताशङ्का भयम् । तत्प्रतीकारा

Page #234

१६६
टतीयपरिवर्तः।
प्रतिपत्तिः स्तम्भितत्वम् । अभूत्वा भावाद् भविष्यति । प्रबन्धप्ररत्या उत्पत्स्यते । नेतिपूर्वेण सम्बन्धः। सर्वशून्यतानां सुपरिभावितत्वादिति मतिः। अन्यत्राप्युक्तम् । "शून्यतापरिगतो बोधिसत्त्वः सर्वभयविगतो भवती"त्यादि।
एतदक्तं "रूपादेर्निजरूपा प्रकृत्येव शून्यतेत्येवं सर्वधर्मालम्बने निरोधे धर्मज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यत" इति । निरोधे द्वितीयक्षणार्थमाह।
अथ खस्लु चत्वार (p. 50, 11) इत्यादि। महाराजानो विरूढकाद्याः। तात्त्विकयानत्रयसत्त्वोपलम्भमन्तरेणापि संस्त्या श्रावकादियानत्रये सत्त्वान् विनयतीत्याश्चर्यम् । अनेन च सत्यद्दयसमाश्रयेण सर्वाकारसत्त्वार्थप्रतिपादनेन समर्थकारणनिर्देशेन प्रज्ञापारमितोद्रहणादौनां बुद्धत्वमेव फलमावेदितमिति ग्राह्यम् । ततश्चैतदुक्तम् । “धर्मधातुपरिणामितकुशलमूलानां फलं तथागतत्वस्य प्रापणमित्येवं सर्वधर्मालम्बे निरोधे धर्मज्ञानमुत्पद्यत" इति । वयमित्यादि। एतच्च प्रज्ञापारमिताया माहात्यज्ञापनाय। आत्मनः शासनोपकारकत्वज्ञापनाय भगवति कृतज्ञत्वज्ञापनाय चोक्तम् । “दृष्टधर्मवेदनीयमुपपद्यवेदनीयमपरपर्यायवेदनीयञ्च त्रिविधमशुभं कर्म"ति। तत्कृतोपद्रवप्रतीकारेण रक्षावरणगुप्तयो यथाक्रममुक्ताः। अथवा दैवी विपद्यचाशुभस्यैव व्यापारोऽवगम्यते नापरस्य । यथा मरकदुर्भिक्षवजाशन्यादिपातः। मानुषौ विपद्यच प्राणिनां व्यापारः प्रतीयते विद्यमानोऽपि दैवस्य नावगम्यते । यतो न कर्मणा विना किञ्चिदप्यस्ति फलं

Page #235

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
यथा निष्यन्नेऽपि शस्यादौ परचक्रोपद्रवकृतो दुर्भिक्षादिः । दैवमानुषी विपद्यचोभयस्य व्यापारः प्रतीयते । एतावञ्च कर्म दैवं मानुषश्च । यथोक्तम् । " दैवमानुषं हि कर्म लोकं यापयतौ” ति तत्प्रतीकारेण रक्षावरणगुप्तयो यथाक्रममुक्ताः । संविधास्याम इति करिष्यामः । निरोधे तृतीयक्षणार्थं सम्बन्धमारचयन्नाह । आश्चर्यं भगवन्नित्यादि (p. 51, 5) । इमाननन्तरोक्तानियतो रक्षावरणगुप्तिसंख्यावच्छिन्नान् दृष्टधार्मिकान् प्रत्युत्पन्नजन्मसङ्गृहीतान् गुणाननुशंसान् प्रतिलभते प्रयोगावस्थायाम् । परिगृह्णाति पृष्ठावस्थायाम्। एवं सम्बन्धमा वेद्याकारार्थं प्रस्नयन्नाह । किं पुनरित्यादिना । किं पुनः प्रज्ञापारमितायामुगृहीतायां दानाद्याः पञ्चपारमिताः संगृहीता भवन्तीति वक्तव्ये षट्पारमितावचनम् । मुख्यया प्रज्ञापारमितया गौणस्वभावया अपि प्रज्ञापारमितायाः संग्रहादित्यभिप्रायेणोक्तम् । सर्वधर्माविपरीतावबोधे हि मुख्या प्रज्ञापारमिता जायते । अतस्तयैव सर्वव्यवदानधर्माणां संग्रहादित्यभिप्रायवान् भगवानाह । एवमेतदित्यादि । एतदुक्तम् । “ प्रज्ञापारमितया सर्वाकारप्रतिपक्षाणां सङ्ग्रह इत्येवं सर्वधर्मालम्बने निरोधे ऽन्वयज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यत” इति निरोधे चतुर्थक्षणाकारं निर्दिशन्नाह । पुनर परमित्यादि । शृखित्यादि व्याख्यातम् । अथवा यस्मादादित एव भक्तिहेतुतया तावत्कल्याणं तस्मात् साधु शृणु । यतश्च मध्ये पुष्टिहेतुत्वात् कल्याणं तत सुष्ठु शृणु । येन च पर्यवसाने मुक्तिहेतुतया कल्याणं तेन योनिशो मनसिकुरु । अथवा
1
१६७

Page #236

reateपरिवर्तः ।
मृदुमध्यादिमाचाणां दोषाणां प्रतिपक्षत्वाद्यथाक्रमं साध्वादिवचनम् । यदि वा व्यञ्जनार्थोभयावधारणाद्यथासंख्यं साध्वादिवचनम् । धर्ममित्यादि । स्वचादिधर्मं विरुद्धं ग्रहीतव्यं विग्रहीतव्यं मनसा ततो वचसा विरुद्धं वदितव्यं विवदितव्यम् । एवंप्रकारद्दयेन विरोधयितव्यं विघाटयितव्यम् । यदि वा व्यञ्जनार्थोभयविघाटघटनाद्दिग्रहीतव्यमित्यादिपदत्रयं मंस्यन्त इत्यस्यानन्तरं जिनजननोभावनाभिरतं बोधिसत्त्वमारभ्येत्यध्याहार्यम् । यतस्तस्यैवानुशंसाकथनमधिकृतमनन्तरश्च वक्ष्यति । तस्य तान्युत्पन्नोत्पन्ना - न्यधिकरणान्यन्तर्धास्यन्तीत्यादि । अन्तर्धास्यन्त्यदृश्या भवि - ष्यन्ति यतो न स्थास्यन्ति । युक्त्या स्थितिं न प्रतिलभ्यन्ते । अत एव तेषामभिप्राया मनोरथा न परिपूरिं निष्पत्तिं गमिष्यन्ति । ननूत्पन्नो वितर्कः प्रतिसमाधानमन्तरेण कथमन्तर्धास्यतौति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह (p. 52, 2 ) । एवं ह्येतदित्यादि । अनेनैतदुक्तम् । धर्मतैषा यदुत प्रज्ञापारमिताभावकपुद्गलाधिष्ठानात् । स्वत एव तेषां प्रतिसमाधानमुत्पद्यत इति । उग्रहीष्यतीत्यादि । व्याख्यातम् । अथवा संग्रहश्रवणाग्रहीष्यति । मनसिकारणाद्धारयिष्यति । पुस्तकपठनाद्दाचयिष्यति । ग्रन्थार्थग्रहणात्पर्य
१६८
वायति ।
प्रत्यक्षानुमानागमाविरुद्धार्थकथनाद्यथाक्रमं
प्रवर्तयिष्यति देशयिष्यत्युपदेक्ष्यति । कल्पितादित्रिविधपदार्थानुत्पाददेशकत्वेन वा । पाठमात्रोपदेशादुद्देश्यति । पूर्वराचादिकरणात् स्वाध्यास्यति । बोधिपरिणामनाद्याशयभेदादेतान्युग्रहणादौनि सम्यग्विधेयानि । अधिकरणा

Page #237

अभिसमयालपारालोकः ।
। १६९
नौति विवादस्थानानि। उपसंहरन्नाह । इममपीत्यादि। न केवलं वक्ष्यमाणं गुणमित्यपिशब्दः। एवं प्रज्ञापारमितायाः सर्वोपद्रवप्रशमनतेजोबलत्वं प्रतिपाद्य दृष्टान्तेनापि समर्थयन्नाह । तद्यथापि नामेत्यादि (p. 52, 11)। कचित्पाठः परिकल्पमुपादायेति सम्भवत्कारणविशेषात् कार्यविशेषमधिकृत्य । अनेन दर्लभत्वमाख्यातम् । स्थावरादिविषापनयनात्। सर्वविषप्रशमनौति स्वरूपं कथितम्। आशीविषेण जन्तुनेति। दंष्ट्राविषेण प्राणकेण । बुभुक्षितेनेत्यादि । बुभुक्षितः क्षुधा परिपौडितोऽपि कश्चिद्देवताराधनप्रवृत्तवन्नाहारप्रयोजनमिति तद्यवच्छेदार्थमाह । आहाराहा॑ति वचनम् । तथाविधोऽपि धैर्यमालख्याहारं पर्येषत इति तद्युदासेनोक्तमाहारगवेषौति । प्राणकजातो जन्तुरिति सत्त्वसंख्यातो मण्डकादिरित्यर्थः । गन्धेनेति तगतामिषादिगन्धेन। अनुबनीयादिति । बुड्या भक्ष्यत्वेन स्वीकुर्यात् । अनुगच्छेदिति । पश्चात्पृष्ठतो यायात् । प्रत्युदावर्तेतेति निवृत्तिं कुर्यात् । ननु यत्र प्राणकगन्धेन न निवर्तेत् तत्र कथमोषध्या गन्धेन प्रत्युदावर्ते तेति । तत् कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथाहीत्यादि। अयं वाक्यार्थः । सांबतेऽपि कार्यकारणभावे तस्या एवौषध्याः स तादृशो भैषज्यगुणो यस्तस्याशौविषस्य तद्विषमभिभवति नान्यस्येत्येवं बलवती हि मा औषधौ। भेदेपि नियताः केचित् स्वभावेनेन्द्रियादिवदिति। एतदक्तम् । “प्रज्ञापारमितयैव बाह्याभ्यन्तरोपद्रवप्रशमनमित्येवं सर्वधर्मालम्बने निरोधे ऽन्वयज्ञानमुत्पद्यत" इति। मार्गे प्रथमक्षणाकारं वक्तमाह।
22

Page #238

तौयपरिवर्तः ।
एवमेवमित्यादि । यानि तानौति निपातसमुदायो यानि कानिचिदित्यर्थे वर्तते । तेजसेत्यादि (p. 53, 1 ) । प्रज्ञापारमितायाः सामर्थ्यमेव तेजो बलस्थामबलाधानानि यथाक्रमं प्रयोगदर्शनभावनाविशेषमार्गनिर्दिष्टानि । तत वेति । यचैवोत्पत्स्यन्ते तचैवेत्यर्थः । उपरंस्यन्ति । उपशमिष्यन्ति । न विवर्धिष्यन्त इति यथाक्रमं श्रुतचिन्ताभावनाकाले वेदितव्यम् । प्रयोगाद्यवस्थासु वा ग्राह्यम् । तदेव कथयन्नाह । यत इत्यादि । यतो यत इति । यत्र यचैवाधिकरणस्थान इत्यर्थः । निरोत्स्यन्ते ऽन्तर्धास्यन्ति न स्थास्यन्तौति पदत्रयमुपरस्यन्तौत्यादिपदचयार्थम् । ननूपनो वितर्कः परप्रतिसमाधानमन्तरेण कथन्न भवतौति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्य पूर्ववत्परिहारार्थमाह । प्रज्ञापारमिता हौत्यादि । रागादीनामित्यादिशब्दाहोषादौनां यावदित्यनेन स्मृत्युपस्थानाभिनिवेशादेः परिनिर्वाणग्राहस्येति । सोपधिनिरुपधिनिर्वाणाभिनिवेशस्य । समुदाचरन्निर्वाणाभिनिवेशादेरुन्मूलनादुपशमयिची । अथवा रागादिवासनासमुद्वातान्न विवर्धिका । एतदुक्तम् । “ प्रज्ञापारमिताभावनैव रागादिनिर्वाणाभिनिवेशस्य शान्तिरित्येवं सर्वधर्मालम्बने मार्गे धर्मज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यत" इति । मार्गे द्वितीयक्षणार्थमाह । चत्वारश्चेत्यादि । रक्षावरणगुप्तयो व्याख्याताः । यदि वाधिदैविकमाधिभौतिकमाध्यात्मिकश्चान्तरायमधिकृत्य
ग्रहः ।
66
यथाक्रमं रक्षावरणगुप्तयो ज्ञेयाः । आपदा त्रिधा स्वप्रत्ययजापरा सत्त्वसंख्यातप्रत्ययजा परसत्त्वसंख्यातप्रत्ययजा च ।
१७.

Page #239

अभिसमयानधारालोकः ।
११ तस्याः प्रतीकारेण रक्षावरणगुप्तयो यथाक्रममवसेयाः। एतदक्तम् । “प्रज्ञापारमितोहणादिप्रत्तस्य तथागतादिभ्यः सर्वथा सर्वरक्षावरणगुप्तयो भवन्तीत्येवं प्रज्ञापारमितया सर्वधर्मालम्बने मार्गे धर्मज्ञानमुत्पद्यत" इति । मार्गे तृतीयक्षणार्थमाह। पुनरपरं कौशिकेत्यादि । आदेयवचश्चेति कृपया स्वयं प्राणातिपातादिविरतिपूर्वकं सर्वाकारज्ञतायां स्थित्वाऽन्येषां तत्र प्रतिष्ठापनात् । स्वयंप्रस्थितानाञ्च वर्णवादतत्समनुज्ञत्वादादेयवाक्य इत्ययमर्थो ऽवसेयोऽन्यथोपादेयवचनत्वासम्भवात् । पञ्चविंशतिसाहसिकायामप्युक्तम् । “आत्मना च प्राणातिपातात्पतिविरतो भविष्यतीत्यारभ्य यावत्-परेषां वर्णवादी तत्समनुज्ञो भविष्यति" इत्येवं स आदेयवाक्यो भविष्यतीत्यादि श्रोत्रसुखकारित्वान्मृदवचनः। यावतैवार्थो भवति तावन्मात्राभिधानान्मितवचः। संक्षेपोक्तिकुशलत्वादप्रकीर्णवचनः । न च क्रोधाभिभूतो न च मानाभिभूत इति । प्रत्युपस्थितेऽपकारनिमित्ते प्रतिघांशिकश्चेतस आघातः क्रोधः। सत्कायदृष्टिसन्निश्रयेण चित्तस्योन्नतिर्मानः । ननु प्रतिपक्षं विना दोषापगमाभावे कथं तस्यैवं गुणोदय इति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। तथा होत्यादि (p. 53, 16)। प्रज्ञापारमितैव सर्वदोषाणां प्रतिपक्षः । स च तेन भावित इति मतिः। प्राणातिपातविरत्यादौ प्रतिस्थापनात्परिदमयति। मितवचनादिना सर्वसत्त्वविषये प्रबौकरणात्परिणमयति। उपनाहमिति। वैरानुशयस्यानुत्सर्गः। प्रतिघांशिक एवोपनाहः। व्यापादमिति। सत्वेषु दुःखेषु दुःखस्थानीयेषु च धर्मेधाघातो व्यापादः ।

Page #240

१७२
टतीयपरिवर्तः।
अनुशयमिति (p. 54, 1)। देषाङ्गिको वैरप्रबन्धोऽनुशयः । एतदक्तम् । “ प्रज्ञापारमितापरिग्रहबलादेव बुद्धत्वाभिलाषिणा स्वयं प्राणातिपातविरत्यादिपूर्वकं सर्वाकारजतायां स्थित्वा तचैव परेषां स्थापन कार्यमित्येवं सर्वधर्मालम्बने मार्गे ऽन्वयज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यत" इति। मार्गे चतुर्थक्षणाकारं वक्तुमाह। एवं चरत इत्यादि। एवं चरतो मार्गेऽज्वयज्ञानक्षान्त्या विहरतः। संस्तुते वस्तुनि चेतसोऽसम्प्रमोषः स्मृतिः। अद्देषः सर्वसत्त्वेष्वेकपुत्रप्रेमाकारतो मैत्री।
आभ्यां दानादिसर्वकुशलस्यानुपलम्भयोगेन सर्वसत्त्वासाधारणतयाऽनुत्तरायां सम्यक्सम्बोधौ परिणामनाहयमुक्तम्। मैया व्यापारमेवाह। तस्यैवम्भवतीत्यादिना। परिभेत्स्यन्त इति व्यापादसमुदाचारेण चक्षुरादौनां विक्रियापादनात्। धक्ष्यत इति स्वरूपप्रच्युत्या दग्धो भविष्यति। वशमिति तदायत्तताम्। एतदुक्तम् । "दानादौनामक्षयं कर्तुमिच्छता सम्यक्सम्बाधौ परिणामनं स्मृत्यादिबलेन कार्यमित्येवं सर्वधर्मालम्बने मार्गेऽन्वयज्ञानमुत्पद्यत" इति। यथोक्तैरेवाकारैरन्यापदेशनिर्दिष्टैः षोडशक्षणा समुत्पद्यन्त इति नात्र विप्रतिपत्तिः । तथाचोक्तम् ।
आधाराधेयताऽभावात्तथताबुद्धयोर्मिथः । पर्यायेणाननुज्ञानं महत्ता सा ऽप्रमाणता ॥ १२॥ परिमाणान्तताऽभावो रूपादेरवधारणम् । तस्यां स्थितस्य बुद्धत्वेऽनुग्रहात्यागतादयः ॥ १३ ॥ मैयादि शून्यता प्राप्तिर्बुद्धत्वस्य परिग्रहः । सर्वस्य व्यवदानस्य सर्वाधिव्याधिशातनम् ॥ १४ ॥

Page #241

अभिसमयालबारालोकः।
१७३ निर्वाणग्राहशान्तत्वं बुद्धेभ्यो रक्षणादिकम् । अप्राणिवधमारभ्य सर्वाकारज्ञतानये ॥ १५ ॥ स्वयं स्थितस्य सत्त्वानां स्थापनं परिणामनम् । दानादौनाञ्च सम्बोधाविति मार्गज्ञताक्षणाः॥१६॥ इति
अस्यापि दर्शनमार्गस्य सर्वाकारज्ञतायामुक्तं निर्वेधभागौयं ग्राह्यम् । यद्येवं तत्रापि प्रमुदितादिभूम्यभिधाने बोधिसत्त्वाना दर्शनादिमार्गस्य प्रतिपादनाकिमर्थं पुनरुपादानमिति चेत् । उच्यते। निःशेषहेतुफलाधिगमापेक्षया तथागतानां सर्वाकारज्ञतेत्यभिधानाज्जिनपुत्राणां तदुक्तो मार्गों न भवतीत्याशङ्कावारणार्थम् । तत एव हेतुमात्रमपकृष्य पृथग्जिनात्मजानां दर्शनादिमार्गात्मिका मार्गज्ञता व्यवस्थाप्यते । एवन्तु विद्भिनिरूपयितव्यम्। किङ्कारिकानुसारेणाकारा ग्रन्थार्थानुगमेन योजिता न वेति। तत्र आर्यविमुक्तिसेनादिव्याख्यामालोक्य स्वशक्त्या प्रतिपादिता एव । केचिदर्थान्तराभिसन्धिना यथोक्तन ग्रन्थप्रबन्धेनाकारार्थमनुवा दर्शनमार्गषोडशक्षणोपलक्षणमेव केवलमनुकृतमिति वर्णयन्त्येवमुक्तानुक्तनिर्वेधभागीयाद्यर्थप्रतिपादनपरेषु ग्रन्थेषु द्रष्टव्यमिति। तैर्भावनानुक्रमाद्यनिर्देशात्काचिदभिसमयानुपूर्वी न प्रतिपादिता। अभिसमयालङ्कारकारिकार्थश्च कथं व्याख्येय इत्यपरे। भावाभिनिवेशमूला हि रागादिक्लेशगणस्तविरुधश्च नैरात्याभ्यास इत्यतस्तं विना कथं दःखधर्मज्ञानक्षान्त्यादिरिति चेत्। नैवं, यस्माद्यथोदितविधिना नैराश्यसंसूचनपराः सर्व एवामी षोडशाकाराः सन्निहितविनेयजनहिताधारचिकौर्षया त्वेवं यथाभिहितनानाप्रकार

Page #242

१७४
टतीयपरिवर्तः।
रूपेण निर्दिष्टाः सन्तोऽपि एवमभ्यस्यमानाः प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतया दर्शनमार्गोत्पादका भवन्तीत्यवसेयमेवमन्यत्रापौति । दर्शनमार्गानन्तरं भावनामार्गाभिधाने सति स्वल्पवक्तव्यत्वेन फलनिम्नत्वेन च विनेयप्रतर्भावनामार्गस्य कारिवं तावत्कथयन्नाह। आश्चर्य भगवन्नित्यादि। प्रज्ञापारमितेति वक्ष्यमाणो भावनामार्गः । परिदमनाय प्रत्युपस्थितेति। सर्वप्रकारक्लेशस्वविधेयौकरणात्सर्वतो दमनार्थेन परिदमननिमित्तमभिमुखीभूतेति प्रथमं दमनकारित्रम्। अनुनामायेति। दमनानन्तरविशिष्ट कियन्मात्रेणाधिगमेऽहंमानप्रतिषेधेनात्मोत्कर्षनिषेधात्सर्वतो नमनार्थेन परिणमनायेति द्वितीयं नमनकारित्रम् । ततोऽनन्तरं सर्वप्रकारक्लेशाभिभव इति तृतीयक्तेशनिर्जयकारिचार्थमाह। पुनरपरं कौशिकेत्यादि। एवमुगृह्णन्निति। वक्ष्यमाणभावनामार्गक्रमेण। संग्राम इत्यादि। भावनाप्रहातव्यैः क्लेशैः सह विग्रहे वर्तमानैरिति। अधिमात्राधिमात्रादिप्रथमत्रिकविपक्षस्य मृदमृदादिप्रथमप्रकारप्रतिपक्षाधिगमेन संग्रामशिरस्युत्कलितः समारूढो भवति । अवतरत इत्यादि पदवयं यथासङ्ग्यं मध्याधिमात्रादिहितीयत्रिकविपक्षस्य मध्यमदादिप्रकारप्रतिपक्षाधिगमयोगतो वाच्यम्। सङ्ग्राममध्यगतस्येति मृद्दधिमात्रविपक्षस्याधिमात्रमप्रतिपक्षलाभेन। तिष्ठत इति मुदमध्यविपक्षस्याधिमात्रमध्यप्रतिपक्षाभिसमयात्मकामे स्थितस्य। निषमस्येति मृदुमृदुविपक्षस्वाधिमाचप्रतिपक्षसमत्वागमात्सङ्कामे समुपविष्टस्य । सर्वेणैवैतेन नव

Page #243

অমিমালালা।
१७५
प्रकारविपक्षप्रतिपक्षहानोपादानेन भावनामार्गस्यापुनःकर्तव्यतामाह। अस्थानमित्यसम्भवः। तदेव कथयत्यनवकाश इति । पर्यायवचनं किमर्थमिति चेदुच्यते। तदा चायत्याच्च कस्यचित्कथञ्चिदर्थावबोधार्थम् । तेनैव चार्थाभिधाने पूर्वश्रुतानामेवावगीतता स्यादिति तदोषपरिहारेण पूर्वकालं विक्षिप्तानां पश्चादागतानाच तदर्थश्रवणार्थम् । दुर्मेधसां पुनःपुनस्तदर्थलक्षणार्थम् । एकशब्दानेकार्थतयाऽर्थान्तरकल्पनाव्युदासार्थम् । अन्यत्र निर्घण्टवत्ताभिः संज्ञाभिस्तदर्थसम्प्रतिपत्त्यर्थम् । धार्मकथिकानामर्थोपनिबन्धनप्रायणयोः कौशलोपसंहारार्थम् । आत्मनो धर्मप्रतिसंविदुद्भावनार्थम् । परेषाञ्च तहौजाधानार्थमिति पर्यायदेशनानामष्टौ प्रयोजनान्येवं सर्वत्र वाच्यम्। यत्तस्येति। यदिति निपातो य इत्यर्थे वर्तते। यो जीवितान्तरायः सो ऽनवकाश इति वाक्यार्थः । जीवितान्तराय इति विज्ञानप्रबन्धोच्छित्तिः। आध्यात्मिकोपद्रवविगमानन्तरं बाह्योपद्रवोपशम इति । परोपक्रमाविषयत्वम् । चतुर्थं कारिचमाह। परोपक्रमेणेत्यादिना (p. 55, 3) । परो मनुष्यादिस्तस्योपक्रमः खड्गादिप्रहारदानम् । एतदुद्देशपदं निर्देशन विभजन्नाह। सचेत्पुनरित्यादि। उद्देशवचनानां निर्देशात्पृथगभिधेयार्थो नास्तौति किमर्थमुद्देशवचनमिति चेदुच्यते । समासेन विस्तरावधारणार्थं सूत्रेण वृत्त्यर्थावधारणवत् । उहटितज्ञानानां विनेयानामनुग्रहार्थम् । अन्येषामायत्यामुद्दटितज्ञताहेतूपचयार्थम् । आत्मनः समासव्यासनिर्देशवशितासन्दर्शनार्थम् । अन्येषां

Page #244

eatयपरिवर्तः ।
तथाभ्यासेन तद्दौजावरोपणार्थश्चेत्याचार्य वसुबन्धुः । संक्षिप्तमात्रे समाहितं चित्तं योगिनां तद्विस्तरार्थे सर्वच कथं समाहितं स्यादित्येतदर्थं निर्देशदेशना । तथा विस्तरमात्रे समाहितं चित्तं योगिनां तत्संक्षिप्तार्थे सर्वच कथं समाहितं स्यादित्येतदर्थमुद्देशदेशनेत्यागमः । एवं सर्वच प्रतिपत्तव्यम् । शस्त्रं चक्रादिकम् । पाषाणादिकमन्यत् । ननु तद्देशक्षेपणसामर्थ्यवता पुरुषेण क्षिप्तं शस्त्रादिकमन्तरा विरोधोपनिपाताभावे कथं न शरीरे निपतेदिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । महाविद्येयमित्यादि । अयमभिप्रायः । मातुरभ्यासमानाया एवं महाविद्यादिस्वभावायाः सामर्थ्येनानन्तरा गुरुत्वधर्मविरोधोपनिपातान्न तद्देहमनुप्राप्नोति शरादिकमिति । महत्त्वादिगुणयोगामहाविद्येत्यादिपदत्रयं प्रयोगाद्यवस्थासु । अधिमुक्त्यादिमनस्कारैरधिकाभावादनुत्तरा निर्धारतया समाभावादसमा । अत्यन्तविशुद्ध्या सन्तानान्तरेणा समेन समत्वादसमसमा । महाविद्यादित्वमेवास्याः कथमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । अत्र हि कौशिकेत्यादि (p. 55, 10 ) । एतदुक्तम् । “यस्मात्प्रज्ञापारमितायां मैत्र्यादिपूर्वकं शिक्षमाणो न कस्यचिद्यापादाद्यर्थं शिक्षते । अतो हिंसादिकस्याल्पायुष्कत्वादिहे तोरपनयनान्महाविद्यादिस्वभावे”ति । नात्मव्याबाधाय चेतयत इति । मारणादिनिमित्तमात्मनो न यतते । सर्वोपद्रवविगमानन्तरं सम्यसम्बोधिकारिचं पश्चममाह । अत्र हौत्यादिना । सम्यसम्बोधिमभिसम्भोत्स्यत इति तत्त्वाधिगमं साक्षात्करिष्यति । सर्वज्ञज्ञानश्च प्रतिलक्ष्यत इति तत्त्वाधिगमादुत्तरकालं
१७६

Page #245

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१७७
सर्वधर्मविषयज्ञानमधिगमिष्यति। तदेव कथयन्नाह। तेन सोऽनुत्तरामित्यादि। चित्तानौत्युपलक्षणात्सर्वधर्मपरिग्रहः । व्यवलोकयिष्यतीति ज्ञास्यति। ननु सर्वमेव योगिज्ञानमनालम्बनमिष्यते। तत्कथं सर्वधर्मान विज्ञास्यतीति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । अत्र कौशिकेत्यादि। प्राप्तमानन्तर्यमार्गेण स वासनावरणदयप्रहाणात्। ज्ञातं विमुक्तिमार्गेण सर्वाकारज्ञताधिगमयोगात्। साक्षात्कृतं शुद्धलौकिकज्ञानेन निश्चयात्। एतदुक्तम्। “यथाहि सत्यस्वप्नदर्शिनो ज्ञानं परमार्थतोऽविषयमपि प्रतिनियतविषयाकारं लिङ्गागमानपेक्षञ्चाश्रयविशेषवशादत्पद्यमानमुपदर्शितार्थप्रापकत्वेनाविसंवादि भवति। तथा योगिज्ञानं प्रज्ञापारमितायोगाभ्यासबलेन यथैव तदभूद्भवति भविष्यति चातीतं वर्तमानमनागतं वस्तुपरेण परिकल्पितं, तथैवोपदर्शितविविधाकारप्रकारप्रभेदप्रपञ्चं बहिरिव परिस्फुरद्र्पं स्फुटप्रतिभासं लिङ्गागमानपेक्षमविसंवादितयोत्पन्नं प्रत्यक्षं प्रमाणमिष्यते। अतश्चैवं भगवतः सर्वत्र साक्षादर्शित्वाभ्युपगमाद्यन्न प्राप्तं न विज्ञातं साक्षात्कृतं, तदभावेन सर्वज्ञज्ञानमुच्यते । यतो भ्रान्तिनिवृत्तावप्याकारनिवृत्तेः प्रतिबन्धाभावेनासम्भव" इति मध्यमकनयानुसारेणार्यनागार्जुनपादप्रभृतयः। श्रद्धातिशययोगेन पुण्यमहत्वाद्यत्र स्थाने तथागतादीनामधिगमो जातस्तत्पूज्यमिति बोधिकारिवानन्तरं प्रज्ञापारमिताधारदेशपूज्यताकारित्रं षष्ठं वक्तुमाह । पुनरपरं कौशिक यत्रेयमित्यादि। अन्तश इत्यागत्या पूर्वकर्म
23

Page #246

तृतीयपरिवर्तः ।
विपाकमिति । प्रतिपक्षाभ्यासं विना नियतवेदनीयं कर्मविपाकम् । इदमेवार्थतत्त्वं दृष्टान्तेन द्रढयन्नाह । तद्यथापि नामेत्यादि (p. 56, 7) । बोधेर्मण्डः सारोऽचेति भूप्रदेशः । पर्यङ्काक्रान्तो बोधिमण्डस्तं गतास्तत्पर्यन्तमाश्रिताः । बोधिमण्डपरिसामन्तो विदिक् स्थितवज्ज्रकौलचतुष्टयान्तर्गतो
भूमिभागः । बोधिमण्डो व्याख्यातः । तदभ्यन्तरं मध्यस्थानम् । भूमिप्रविष्टस्य मूलस्य परिसामन्तग्रहणेनोपादानात्तद्दिनिर्गतो वृक्षभागो वृक्षमूलम् । न ते शक्या इति । न ते योग्या विषया इत्यर्थः । विहेठयितुं विभेत्तुम् । व्यापादयितुं विद्वेषयितुम् । आवेशयितुम् । भूतग्रहादि - प्रवेशयितुम् । ननु विहेठाद्युत्पत्तिप्रतिघाते स्थानस्य व्यापाराभावात्कथं तत्र विहेठादि कर्तुं न शक्ष्यत इति तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तत्र हौत्यादि । अयं वाक्यार्थो ये सर्वसत्त्वानामर्थाय मृदुमध्याधिमाचव्यापादप्रतिपक्षेण मैचौप्रभेदमभयमवैरमनुत्त्वासं स्वयं सत्कृत्य निरन्तरं दीर्घकालं भावयन्ति । परांश्चाधिकृत्य प्रकाशयन्ति । तेषां त्रैकालिकबुद्धानां तत्रोत्पादेन तत्स्थानं विशिष्टमेव जातमतोऽचिन्त्यत्वाद्धेतुप्रत्ययसामग्य्रा भूभागमाहात्म्यात्कारणविगुणोत्पत्त्या विहेठादिकार्यं न शक्यते तत्र कर्तुं प्रतौत्यसमुत्पादधर्मताबलादिति । एवं दृष्टान्तमावेद्य दाष्टन्तिकमर्थमावेदयन्नाह। एवमेवेत्यादि (p. 56, 14 ) । पूर्ववदभि - प्रायेण । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथैव स्थानमाहात्म्यप्रतिपादनद्वारेण परिहरन्नाह । अनयैव हौत्यादि । चैत्यभूतो वन्दनादिना पुण्योपचयहेतुत्वात् । पितेव पितृभूत
१७८
-

Page #247

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१७६
इत्युपमा वाचकभूतशब्दस्योपादानादन्यचैत्यसमानत्वेन चैत्यभूतः स पृथिवीप्रदेश इत्येके। यत्र हि नाम पुनलनैरात्यद्योतिकया ये धर्मा हेतुप्रभावा इत्यादिगाथयाधिष्ठितो भूभागः स्तूपो मतस्तत्र समस्तवस्तुनःस्वाभाव्यप्रकाशिकाया मातुरुग्रहणादिनोपेतः स्तूपो नितरामेवेत्यतः। साक्ष्येव साक्षिभूत इति तस्वभावत्वे चैत्यमेव चैत्यभूत इति चन्द्रगोमौ। वन्दनौयो नमस्कारणात्। माननीयो गुणानुस्मरणेन बहुमानात्। मृदमध्याधिमात्रपूजाभिर्यथाक्रम पूजनौयो ऽर्चनीयोऽपचायनीयः। श्रीपट्टबन्धादिना विशेषपदस्थापनात् सत्करणीयः । सर्वथाऽनुल्लंघनौयत्वेन गुरुकरणीयः । त्राणं सर्वोपद्रवनिवारणतया। शरणं तदाश्रयप्रयोगाबध्यत्वपदस्थानतया। लयनमनवद्यरतिवस्तुतया। परायणं परमार्यत्वगमनपदस्थानतया । यथोक्तनौत्या षड्विधमेव कारिचमवगन्तव्यम् । तथा चोक्तम्,सर्वतो दमनं नामः सर्वतः क्लेशनिर्जयः ।
उपक्रमाविषह्यत्वं बोधिराधारपूज्यता ॥ १७॥ इति कारिवानन्तरं भावनामार्गो वक्तव्यः । स च साखवानास्त्रवभेदेन विविधः। तत्र सासवोऽधिमुक्तिपरिणामनानुमोदनामनस्कारलक्षणस्त्रिविधः। अनास्त्रवः पुनरभिनिर्हारोऽत्यन्तविशुद्धिस्वभावो दिविधः। अतो यथाविमोक्षं दृष्टकुशलधर्माधिष्ठाना भावनामार्गाधिकारादादावसाक्षाक्रियारूपाऽधिमुक्तिर्वक्तव्या। सापि स्वार्था स्वपरार्था परार्था चेति मूलभेदेन त्रिविधा सती मृदमध्याधिमात्रभेदेन प्रत्येकं भेदात् त्रिकत्रिभिनवधा भवति । तद्यथा

Page #248

१८०
टतीयपरिवर्तः ।
मृद्दी मध्याधिमात्रा च स्वार्थाधिमुक्तिरेवं स्वपराधिमुक्तिः परार्थाधिमुक्तिश्च । एवमेषापि नवप्रकारा मृद्मृदादिप्रकारभेदेन प्रत्येकं भिद्यमाना नवभिस्त्रिभिरधिमुक्तिः सप्तविंशतिप्रकारा भवति। तद्यथा। मृदुमृदः । मृदमध्यः। मृद्दधिमात्रः। मध्यमृदः। मध्यमध्यः। मध्यधिमात्रः। अधिमात्रमदः । अधिमात्रमध्यः। अधिमात्राधिमात्रः। इति स्वार्थाधिमुक्तेनवप्रकारास्तथा स्वपरार्थाधिमुक्तः परार्थाधिमुक्तश्च वेदितव्याः। तत्र स्वार्थाधिमुक्तमद्मृदुप्रकारमधिकृत्याह । एवमुक्ते शक्र इत्यादि (p. 57, 5) । दिव्याभिरिति मनोनुकूलाभिः । मुक्तकुसुमं पुष्यम् । धूपः सहजसांयोजिकादिः । गन्धो मलयादिजः। सर्वर्तुपुष्यै रचिता माला माल्यम् । शरीरोदर्तनप्रकारो विलेपनम् । सुवर्णादिवालुकचूर्णः। वस्त्रं चौवरम्। सितातपत्रादि छत्रम्। गरुडाद्यङ्कितो ध्वजः । वजाद्यङ्किता घण्टा । चिहूरहिता पताका। बहुविधाभिरिति। अनेकप्रकारखाद्यभोज्यादिभिः । शरीराणि रूपकाया इत्येके। धातव इत्यपरे। प्रतिष्ठापयेदिन्यसेत् । परिप्लोयादिति। ममत्वेन स्वीकुर्यात् । धारयेदिति। चिरस्थितीकुर्यात् । तांश्चेति स्तूपान्न केवलञ्चशब्दाच्छरीराणि। तबचनेनैव मातुः पूजायामधिकं पुण्यमिति प्रतिपादयितुं शक्र प्रतिप्रश्नयनाह। तेन होत्यादि। सर्वज्ञतात्मभावोऽभिनिर्वर्तित इति । सर्वज्ञज्ञानाधिगमयोग्यशरीरस्वभावो निष्पादितः। कतमस्यां प्रतिपदौति । कतमस्मिन् मार्ग इत्यर्थः । प्रज्ञापारमितां विना विपर्यासाविनिवृत्त्या मुक्त्यनुपपत्तिरित्यभिप्रायवानाह। इहैव भगवन्नित्यादि (p. 58, 1) ।

Page #249

अभिसमयालबारालोकः।
१८१
वजोपमेष्वग्रजप्राप्त्या योग्यतास्वभावया प्रतिलब्धा । ततोऽनन्तरमभिसम्बुद्धा। अथवाऽनुत्तरा सम्यक्सम्बोधिरभिसम्बद्धा। ततः सर्वज्ञता प्रतिलब्धेति योज्यम् । तत्रानुत्तरा बोधिः स्वार्थसम्पत्। सर्वज्ञता परार्थसम्पत् । तबचनेनैवेदानों परिहरन्नाह। तस्मात्तीत्यादि। आत्मभाव एव शरीरं तस्य वा शरीरं शिलापुत्रकस्येव शरीरमिति न्यायात्। तदेव प्रतिलभ्यत इति प्रतिलम्भस्तेन तथागत इति न संख्यां गच्छति। सर्वेषां तथागतत्वप्राप्तिरिति मतिः। कथं तर्हि तथागतः इत्याह । सर्वज्ञताया मित्यादि। अपरमपि गुणमाह। येयं कौशिक इत्यादि। सर्वज्ञज्ञानाश्रयभूत इति । अन्येषां सर्वज्ञज्ञाननिष्यत्तिं प्रति हेतुभूतः। तदेव कथयन्नाह । एनमित्यादि। एनमात्मभावशरीरप्रतिलभम्। प्रभावनेति प्रकाशना। बुद्धो रूपकायादिस्वभावः। सूत्राद्यात्मको धर्मः । आर्याविनिवर्तिकादिबोधिसत्त्वसमूहः सङ्घः। परिनिर्दृतस्थापौति । अपिशब्दात्तिष्ठतः। विस्तरेण निर्दिश्यैवमुपसंहरन्नाह । तस्मात्तर्हि कौशिकेत्यादि। ननु सर्वप्रतिविशिष्टत्वे तथागतस्य कथं कारणत्वेऽपि मातुः पूजायामधिकं पुण्यमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । सर्वज्ञज्ञानस्य होत्यादि। अयं वाक्यार्थः। “प्रज्ञापारमिता ज्ञानमदयं सा तथागत" इति न्यायान्मुख्यतो धर्मकायस्तथागत एव प्रज्ञापारमिताऽतस्तद्योतिकाया मातुः पूजया सर्वज्ञज्ञानस्य धर्मकायस्य पूजनाबहुतरं पुण्यं प्रसवति । रूपकायप्रतिबिम्बतथागतपूजायां तु प्रतिविशिष्टधर्मकाया

Page #250

१२
तृतीयपरिवर्तः ।
सङ्घहान्नाधिकं पुण्यमिति । लिखित्वा पूजयतो बहुतरं पुण्यं निर्दिश्य लिख्यमानायामपि तथैव प्रतिपादयन्नाह । यः कुलपुचो वेत्यादि (p. 59, 1)। पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशक्य । तथैव परिहरन्नाह । सर्वज्ञज्ञानस्य होत्यादि। द्वितीयं मृदुमध्यप्रकारं प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह । य इमे भगवन्नित्यादि। न ज्ञास्यन्तौति पुण्यसम्भारानवगमात् । महार्थिकेति । महानर्थः पुण्यसम्भारः तन्निष्यादनात्तदर्थिका। न वेत्स्यन्तीति। ज्ञानसम्भारानवबोधात्। ज्ञानसम्भारो महानुशंसस्त तुत्वेन महानुशंसा। महाफला महाविपाकेति । पुण्यज्ञानसम्भारयोर्यथाक्रमं विपाकनिष्यन्दफले रूपकायधर्मकायौ तन्निष्पादनादेवमुक्तम् । न च वेदयिष्यन्तीति । पुण्यज्ञानफलाप्रतिपत्तेः । न च पुनः श्रद्धास्यन्तौति कर्मफलादौ सम्प्रतिपत्तिविगमात् । तबचनेनैव प्रश्नं परिहृत्य मृदमध्यप्रकारप्रतिपादनाथ प्रतिप्रश्नयन्नाह। तत्किं मन्यसे कौशिक कियन्त इत्यादि। अवेत्य प्रसादेनेति। अवगम्य गुणसम्भावनापूर्वकः प्रसादोऽवेत्य प्रसादो विचिकित्साग्रहाणादित्येके। दृष्टतत्त्वस्य श्रद्धा विषु रत्नेधार्यकान्तञ्च शौलं चतुर्थमवेत्य प्रसाद इत्यन्यः । उत्तरोत्तरपुण्यमहत्त्वादिकार्य विशिष्टवौर्यातिशयादियोगादिति मत्त्वा साधक्तत्वेनानुमतिमाह । एवमेतत् कौशिकेत्यादिना (p. 60, 3)। अनेनायमर्थः कथितः। यथा वीर्यातिशयादिवैकल्यादवेत्य प्रसादलाभिनो ऽधिगममहत्त्वावबोधेऽप्यल्पकास्तथा प्रज्ञापारमितापूजादि

Page #251

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१८३
कारिणोऽल्पका इति तबचनेन प्रतिपादितमिति ग्राह्यम् । अन्यथा शक्रप्रश्नवचनेन न किञ्चिदक्तं भवेदिति । अल्पतरतमादिप्रतिपादनेनानन्तरार्थ विस्तारयन्नाह । तेभ्यः कौशिकाल्पेभ्य इत्यादि। चित्तोत्पादं ईहयन्तीति ।
सहोदयाच्चित्तवरस्य धीमतः
सुसंवृतं चित्तमनन्तदुष्कृतात् । लेशाच्च दःखाच विभेति नासौ
सम्पत्तिकालेऽपि विपत्तिकाले ॥ इत्यादिगुणमनुस्मत्य प्रतिपत्त्योपस्तम्भयन्ति। उपईहयित्वेति सुव्वान्तप्रयोगः । आरब्धवौर्या इति । उत्तप्तवौर्याः। योगमिति। ध्यानबलाच्चित्तैकाग्रतां चरन्तीति तत्त्वावबोधेनानुतिष्ठन्ति। अविनिवर्तनीयायामिति। अचलायाम् । अध्याशयसम्पन्नानामिति ।
आयतो विपुला हृष्ट उपकारपरो महान् । कल्याणश्चैवमाधिक्याच्छयो ह्यध्याशयः सताम् ॥ इति विशिष्टेनाध्याशयेन युक्तानाम् । ते चेति (p. 61, 2) श्रोतारः। पुनरप्यत्यन्ताल्पत्वं प्रतिपादयन्नाह। सन्ति खलु पुनरित्यादि। ननु समानाभिप्रायेण सर्वेषां प्रत्तौ कथमेको दौ वाऽवतिष्ठेयातामिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। दुरभिसम्भवा होत्यादि। दुरभिसम्भवा दुरभिगम्या । चतुर्विधनिर्वेधभागीयेषु दर्शनभावनाविशेषमार्गेषु च वौर्यातिशयबैकल्याडौनवीयरित्यादिपदसप्तकार्थो यथाक्रम वाच्यः। एतदक्तम्। “वीर्यातिशयासम्भवात् प्रथमत

Page #252

तृतीयपरिवर्तः ।
स्तुल्याभिप्रायेण प्रवृत्तावपि न सर्वेऽनुत्तरसम्यक्सम्बोधिभाज" इति । तृतीयं मृदधिमात्रप्रकारं कथयन्नाह । तस्मातत्यादि । क्षिप्रमित्याशु । सुखमित्यनायासम् । अभीक्ष्णमिति पुनः पुनः । ननु तथागतत्वार्थिना बोधिसत्त्वचर्यायां शिक्षितव्यम् । तत्कथं प्रज्ञापारमितायां शिक्षाऽस्याभिधीयत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथाहि स एवमित्यादि । अयं हि वाक्यार्थः । यस्मात् पूर्वं भगवान् बोधिसत्त्वचयीं चरन् प्रज्ञापारमितायां शिक्षितोऽनुपलम्भयोगेन चर्यानिष्पादनार्थं तथा मया सर्वबुद्धगुणावाप्तिहेतुत्वेन प्रज्ञापारमिता प्रतिसर्तव्या । अन्यथोपलम्भाद्बोधिसत्त्वचर्याणामनिष्पत्तेर्न बोध्यधिगम इति स बोधिसत्त्वो ज्ञास्यतौति । चतुर्थं मध्यमृदुप्रकारमावेदयन्नाह । तस्मात्तर्हि कौशिकेत्यादि । कोटिश इति (p. 62, 2) कोटिं कोटि कोटिशः । सप्तरत्नमयानि ।
१८४
मुसारगल्ववैदूर्यरूप्यस्फटिकहाटकम् । सह लोहितमुक्ताभिरश्मगर्भैश्च वर्ण्यते ॥ रत्नं सप्तविधं सर्वं प्राधान्यादथवाऽपरे । तद्भेदा मण्यः सर्वे वर्णसंस्थानलेशतः ॥ इति वचनादेतानि सप्तरत्नानि । तन्मयास्तत्खभावाः । तथागतधातुगर्भानिति । तथागतधातुमध्यान् । तन्निदानमिति तद्धेतुकम् । क्वचित्ततो निदानमिति पाठः । तत्रायमर्थो धातुगर्भस्तूप पूजातस्तस्याः सकाशान्निदानं बुद्धत्वप्राप्तेः कारणं बहुपुण्यं प्रसवेदिति । बहुपुण्यमिति यदि नामाभिधर्मसमुच्चये नामभेदः कृतः “ कामप्रतिसंयुक्तं

Page #253

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१८५
कुशलं पुण्यम्। रूपारूप्यप्रतिसंयुक्तमानिज्यमि" ति । तथाप्यत्र सामान्येन कुशलं पुण्यं ज्ञेयं रूपधातावप्यस्यार्थस्य सम्भवात्। बहु भगवन बहु सुगतेति। पुर्नबह्निति निर्दिष्टमतिवैपुल्यसिद्धये। सुगतेति तु विज्ञेयं सम्भमादिविशेषतः। अभिश्रद्दधदिति। अभिसम्प्रत्ययं कुर्वाणः। अवकल्पयनिति। मनस्यध्यारोपयन्। अधिमुच्येति । अधिमुक्तिमनस्कारेणालख्य प्रसन्नचित्त इति भद्रतादर्शनादभिमुखचित्तः। बोधाय चित्तमुत्पाद्येति । अनुत्तरसम्यक्सम्बोधिनिमित्तं बोधिसत्त्वसंवरग्रहणादिशिष्टं चित्तं कृत्वा। अर्थमस्या विवृणयादिति । अर्थमेवोद्धृत्य केवलं कथयेत् । मनसान्ववेक्षतेति। परस्पराव्याहतं निरूपयेत्। यथाधिकयेत्यादि। येन मध्यमृदादिना प्रकारेणाधिकयाऽधिमुक्त्या सम्प्रयुक्ता या प्रज्ञा सापि यथाधिकतयाच प्रज्ञापारमितायां परिमीमांसां परीक्षामापद्येत कुर्यात् । सद्धर्मचिरस्थितिहेतोस्तन्निमित्तम्। तदेवाह। सा बुद्धनेत्रीत्यादि। बुद्धानां नेची नायिका माता प्रज्ञापारमितैव । अस्याः पुस्तकवैकल्येन पाठस्वाध्यायाद्यसम्भवात समुच्छेदो माभूत् । तथा मातरं विना सद्धर्मस्यागमाधिगमस्यान्तर्धानं माभूत्। बोधिसत्त्वानाञ्च जननौपुस्तकसद्भावेनानुग्रहोपसंहारः श्रवणादिलक्षणः कृतो भविष्यति नेयवैकल्येन। यत इति शेष इति तस्मात् स्थापयेदिति पूर्वेण सम्बन्धः । न केवलं स्थापयेदपि तु यथोक्तेनैवाशयेन संस्कारादिकं कुर्यादित्याह। ताञ्चैनामित्यादि। सर्वेण चैतेन। श्रवणादिना दशधा धर्मचरितमुक्तम् ।
94

Page #254

१८६
तृतीयपरिवर्तः।
पूजना लेखना दानं श्रवणं वाचनोग्रहः । प्रकाशनाथ स्वाध्यायश्चिन्तना भावना च तत् ॥ अमेयपुण्यस्कन्धं हि चरितं तद्दशात्मकम् । विशेषादक्षयत्वाच्च परानुग्रहतोऽसमात् ॥ इति वेदितव्यम् । पञ्चमं मध्यमध्यप्रकारमधिकृत्याह । तिष्ठन्तु खरल पुनः कौशिक कोटिश इत्यादि (p. 63, 1) । जम्बदौपमिति।
म्बूद्दीपो दिसाहस्रस्त्रिपार्श्वः शकटाकृतिः । सार्धं त्रियोजनं त्वेकम्। षष्ठं मध्यमध्याधिमाचं वक्तमाह। तिष्ठतु खल पुनः कौशिकायं जम्बदीप इत्यादि (p. 64, 2)। चातुर्महादीपके लोकधातावित्यादि।
लक्षषोडशकोवेधमसंख्यं वायुमण्डलम् ॥ अपामेकादशोद्देधं सहस्राणि च विंशतिः। अष्टलक्षोच्छ्रयं पश्चाच्छेषं भवति काञ्चनम् ॥ तत्र मेरुश्चतूरत्नः सप्तहैमास्तु पर्वताः। प्रथमतो युगन्धर ईषाधारः खदिरकः ॥ सुदर्शनोऽश्वकर्णश्च विनतको निमिन्धरः। ततो दीपाश्च चत्वारो दक्षिणादिदिगाश्रिताः ॥ जम्बूद्दीपो दिसाहस्रस्त्रिपार्श्वः शकटाकृतिः । सार्धं त्रियोजनं त्वेकं प्राग्विदेहोर्धचन्द्रवत् ॥ पार्श्ववयं तथास्यैकं सार्धविशतयोजनम् । गोदानीयः सहस्राणि सप्त सार्धानि मण्डलः ॥

Page #255

अभिसमयालधारालोकः।
योजनाष्टसहस्राणि चतुरस्त्रः कुरुः समः। दौपानामन्तरालेषु यथासंख्यं मता इमे ॥ देहा विदेहाः कुरवः कौरवाश्चामरावराः । अष्टौ तदन्तरदौपाः शाठा उत्तरमन्त्रिणः ॥ चतुौंपकरन्ध्रार्थश्चक्रवाडस्ततः पुनः। सौमाबन्धवदायसो जातः स कृष्णपर्वतः ॥ सर्वे चैते सहद्वौपा जले शौतिसहस्रके। मना अर्ध्वञ्जलान्मेरुः भूयोऽशौतिसहस्रकः ॥ अर्धाधहानिमयुक्ताः समोच्छायघनाश्च ते । सौताः सप्तान्तराण्येषामाद्याशौतिसहस्रिका ॥ अभ्यन्तरः समुद्रो ऽसौ त्रिगुणः स तु पार्श्वतः । अर्धाधुनापराः सौताः शेषं बाह्यो महोदधिः ॥ मेरोरूचं विमानानौति चतुौंपकः स्मृतः । चतुर्तीपक एव लोकधातुश्चातुौपकः।
सप्तममधिमात्रमृदुमाह। तिष्ठन्तु खस्लु पुनः कौशिक चातुर्महाद्दौपक इत्यादिना (p. 65, 1)। साहले चूडिके लोकधाताविति।
चातुौंपकचन्द्रार्कमेरुकामदिवौकसाम् । ब्रह्मलोकसहस्रञ्च साहस्रश्चूडिको मतः ॥ अष्टममधिमात्रमध्यं वक्तमाह। तिष्ठन्तु खलु पुनः साहसे चूडिक इत्यादि (p. 66, 1)। दिसाहले मध्यमे लोकधाताविति ।
तत्सहस्रं दिसाहस्रो लोकधातुस्तु मध्यमः ।

Page #256

हतीयपरिवर्तः ।
नवममधिमात्राधिमाचं निर्दिशन्नाह । तिष्ठन्तु खस्नु पुनः कौशिक हिसाहस इत्यादि (p. 67, 3)। विसाहले महासाहस्त्र इति।
तत्सहस्रं त्रिसाहस्रो लोकधातुरनुत्तरः । महाचक्रपरिक्षिप्तः समसंवर्तसम्भवः ॥ अक्षिप्ततामानवासनत्वेन प्रथमतः स्वार्थाधिमुक्तनवप्रकारान् निर्दिश्येदानों स्वपराधिमुक्तः प्रथमं मृदुमृदुप्रकारार्थमाह। तिष्ठन्तु खलु पुनः कौशिक बिसाहस्रत्यादि (p. 68, 3)। अपूर्वाचरममिति। न पूर्वन्न पश्चाद्युगपदित्यर्थः । एतयैवंरूपया पुण्यक्रिययेति । अनन्तरोक्तया सप्तरत्नमयतथागतधातुगर्भस्वपसत्कारादिस्वभावया पुण्यचेतनया।
धर्मतो बुद्धा द्रष्टव्याः धर्मकाया हि नायकाः । इतिवचनाद्धर्मतास्वभावप्रज्ञापारमितापूजायां सर्वबुद्धपूजनाइहुतरं पुण्यमिति मत्त्वा केषाश्चिदर्थकरणाय स्वावबोधमाह। एवमेतद्भगवन्नेवमेतत्सगतेति (p. 69, 13) । एतदेव कथयन्नाह । प्रज्ञापारमितां होत्यादि। प्रकारान्तरेण यथोक्तमेव मृदुमृदुभेदमुदीरयन्नाह । तिष्ठन्तु खलु पुनर्भगवन्नित्यादि। पर्यायेणेति निर्देशेन । सर्ववाद्यैरिति (p. 70, 2)। वौणावंशादिदशवाद्यसहस्त्रैः। सर्वगौतैरिति संस्कृतप्राकृतादिगौतिकाभिः । सर्वत्यैरिति शृङ्गारवीरबीभत्सादिभिः। सर्ववर्यताडावचरैरिति । शङ्खादिध्वनयः सर्वतूर्याः। करतालवाद्यविशेषास्ताडावचराः। साधूक्त

Page #257

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
१८८ त्वेनानुमत्यर्थमाह। एवमेतत् कौशिकेत्यादि। बहुतरमित्यादिपदवयं प्रयोगाद्यवस्थासु। धर्मसम्भोगनिर्माणकायनिष्यादनाचाचिन्त्यमित्यादिपदचयार्थो यथाक्रम वाच्यः। ननु तथागतस्य सर्वप्रतिविशिष्टत्वे कथं मातुः पूजायामधिकं पुण्यमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशवयाह । प्रज्ञापारमिता निर्जाता होत्यादि (p. 71, 5)। नन्वस्यार्थस्य पूर्वोक्तत्वेनापूर्वमत्र वाच्यम्। न किञ्चित्तत्किमर्थमस्योपन्यास इति चेत्। उच्यते। यद्यप्येवं तथापि येन प्रकारेण श्रोतजनान्तरस्य चित्तं साशङ्कमुत्पद्यते तस्य पूर्वोक्तेनापि क्रमेण निषेधनं क्रियत एव । यतो नात्ययं नियमोऽन्यत्रोक्तमुत्तरं चोद्यञ्चैकस्यापरस्य तदेव चोद्यमुत्तरञ्च न भवतीति। तस्मात् पुनरुक्तत्वं नाशङ्कनीयम्। एवमन्यचापि वाच्यम् । कलां नोपैतौति (p. 72, 3)। अवस्थाभागं न प्रतिपद्यते । सङ्ख्यामिति । यथानिर्दिष्टसंख्याव्यतिरेकेण न्यूनसंख्याम् । कलामपौति पुनः कलां सूक्ष्मप्रभावम् । गणनामिति जातिविवक्षां वा । उपमामिति। सदृशावस्थाम् । औपम्यमिति । यस्य गणस्य हि भावाद्रव्ये शब्दनिवेशस्तदभिधाने त्वतलावितिवचनात् । उपमागुणमौपम्यम् । उपनिसामिति। अतिकशताम्। उपनिषदमिति हेतुभावम् । न क्षमत इति न प्रतिपद्यते । एतेन च कलादिरूपाप्रतिपत्तिवचनेन प्रज्ञापारमितातथागतधातुगर्भस्वपपूजापुण्ययोर्दूरान्तरत्वमावेदितम् । अवयव्यणुरूपादौनामेव कलादित्वव्यवस्थापनादिति ग्राह्यम् । द्वितीयं मृदुमध्य

Page #258

१६०
तृतीयपरिवर्तः । प्रकारार्थमाह। उनलौध मार्ष प्रज्ञापारमितामिति । महानुभावत्वेन क्षमादिसम्पन्नः शक्र इति तस्यामन्त्रणं माति देवपुत्राणां साधूक्तत्वेन तदेव भगवानाह। उद्गृहाण त्वमित्यादिना। ननु सांदृष्टिकप्रयोजनमन्तरेण किमर्थं प्रज्ञापारमिता गृह्यत इति कस्यचिद्वितर्क इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । यदा होत्यादि। एवंरूपाः समुदाचारा इति वक्ष्यमाणा वितर्काः। योधयिष्याम इति । एतदेव कथयति। संग्रामयिष्याम इति। समन्वाहरेरिति मनसा, स्वाध्यायेरिति वचसा। सांदृष्टिकानुशंससन्दर्शनाज्जातप्रसादत्वेन स्तुत्यर्थमाह । महाविद्येयमित्यादि (p. 73, 1) । साधक्तत्वेनानुवादार्थमाह। एवमेतदित्यादि। ननु महाविद्यादित्वं भगवत्याः कुत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । इमां हि कौशिकेत्यादि। इदमत्र समासतोऽर्थतत्त्वम् । सर्वावरणविषप्रशमनेनातीततथागतार्थकरणान्महाविद्या। अनागताप्रमाणतथागताभिसंबोधहेतुत्वादप्रमाणा। अपरिमाणकार्यकरणसमर्थप्रत्यत्पन्नसर्वतथागताभिसंबोधनिमित्तत्वादपरिमाणा। पञ्चकषायोच्छेदकाले क्लिष्टे च लोकधातौ शाक्याधिराजस्य तत्त्वाधिगमहेतुत्वात् संसारोत्तारणार्थेन निरुत्तरा। दशकुशलादेरचिन्त्यज्ञानपर्यन्तस्य लोकप्रभावनां प्रति सर्वप्रतिविशिष्टहेतुत्वेनानुत्तरा। मातुनिष्यन्ददेशनाधर्मसामर्थ्येन बोधिसत्त्वास्तथागतानुत्पादेऽपि प्रज्ञोपायकौशल्येन दशकुशलादिकं लोके प्रभावयन्तौति कृत्वा समाभावादसमा। तथागतसद्धर्मान्तर्धाने जिनजननौप्रभावेन लाके धर्मचर्यादिप्रवर्तनादसमैस्तथागतैः

Page #259

अभिसमयालारालोकः ।
२६१
सह समत्वादसमसमेति। यथोक्तमेव व्याख्यानं युक्तरूपमन्यथा महाविद्यादित्वं यद्भगवत्यास्तत् कस्य हेतोरित्याशङ्याह। इमां होत्यादि। ग्रन्येन परिहाराप्रतिपादनान्न किञ्चिदक्तं स्यात्। ततश्च यैर्महासुरादिपराजयमहार्थसिद्धिफलप्रदत्वान्महाविद्येयं भगवन् यदुत प्रज्ञापारमितेत्यादिग्रन्थः प्रथमतो व्याख्यातस्तैः प्रकरणार्थो न लक्षित इति लक्ष्यते । महाविद्यादित्वमन्यवान्यथा व्याख्यातमतो यथोक्तव्याख्यानं ग्रन्यानुगतमपि न सङ्गतमिति न मन्तव्यम्। सामयिकत्वाच्छब्दानामित्यलं प्रसङ्गेन। प्रकृतमेव पदव्याख्यानमभिधीयते। विद्यामागम्येति (p. 73, 14)। प्रज्ञापारमितां प्राप्य। एते होत्यादि। साम्प्रतमिदानौमित्यर्थः । दशकुशलाः कर्मपथा इति (p. 74, 3)। प्राणातिपातादत्तादानकाममिथ्याचारमृषावादपैशुन्यपारुष्यसम्भिन्नालापाभिध्याव्यापादमिथ्यादृष्टिविरतयो दशकुशलाः कर्मपथाः । चत्वारि ध्यानानौति। समापत्तिजानि रूपधातुस्वभावानि चत्वारि ध्यानानि। तत्र प्रथमध्यानं वितर्को विचारः प्रौतिः सुखं चित्तैकाग्रता चेति पञ्चाङ्गम्। द्वितीयमध्यात्मसम्प्रसादः प्रौतिः सुखं चित्तैकाग्रता चेति चतुरङ्गम्। तृतीयमुपेक्षा स्मृतिः सम्प्रजन्यं सुखं चित्तैकाग्रता चेति पञ्चाङ्गम् । चतुर्थध्यानमुपेक्षापरिशुद्धिः स्मृतिपरिशुद्धिरदुःखासुखा वेदना चित्तैकाग्रता चेति चतुरङ्गम् । बोध्यङ्गसम्प्रयुक्तानौति। अनाश्रवाणि प्राधान्यादित्येके। प्रक्षोपायपरिग्रहबलात्साश्रवाण्येव बोधेरङ्गानि कारणानि सम्प्रयुक्तानि

Page #260

१९२
तृतीयपरिवर्तः ।
तुल्यं प्रवृत्तानीत्यपरे वर्णयन्ति । प्रभाव्यन्त इति प्रज्ञायन्ते । चत्त्वार्यप्रमाणानीति । मैचौकरुणे सर्वथाऽद्वेषस्वभावे सत्त्वेषु यथाक्रमं सुखदुःखमंयोगवियोगेच्छे। मुदिता सम्यक्सम्प्रतिपत्तिषु सत्त्वेषु सौमनस्यलक्षणं प्रामोद्यम् । उपेक्षा तु मित्रामित्रेष्वनुनयप्रतिघविरह इत्येतान्यप्रमाणसत्त्वालम्बनत्वादप्रमाणानि । चतस्र आरूप्यसमापत्तय इति । अनन्तमाकाशमिति । । अनन्तं विज्ञानमिति । नास्ति किञ्चनेति । संज्ञा गण्डः शल्यमा मंज्ञिकं मोहः । एतच्छान्तमेतत्प्रणीतं यदुत नैव संज्ञानासंज्ञायतनमित्येवं मनसिकारैर्यथाक्रममाकाशविज्ञाना किञ्चन्य-नैवसंज्ञानामंज्ञायतनाख्यानि। विभावितरूपसंज्ञत्वेन रूपाभावादरूपा स्वारूप्याः कार्यचित्तसमतापादनाञ्चतस्रः समापत्तयः । षडभिज्ञा इति । ऋद्धिर्दिव्यचक्षुर्दिव्यश्रीचं परचित्तज्ञानं पूर्वनिवासानुस्मृतिराश्रवक्षयज्ञानमिति षडभिज्ञाः । बोधिपक्षा धर्मा वक्ष्यन्ते। संक्षेपेणेत्यादि । समासेन चतुरशीते रागादिचरितानामेकैकचरितप्रतिपक्षो यावता ग्रन्थेन परिसमाप्यते तावान् ग्रन्थरा शिर्धर्मस्कन्ध इति चतुरशीति धर्मस्कन्धसहस्राणि । बुद्धज्ञानमित्यादि । सर्वज्ञेयावबोधेनातिशयबुद्धिसद्भावादुङ्घाः परोपदेशमन्तरेण स्वयम्बोधात्, स्वयम्भुवस्तेषां ज्ञानमिति तथोक्तम् । तच्च सर्वचिन्ताविषयातिक्रान्तशक्तिरूपत्वादचिन्त्यज्ञानम् । पूर्वश्रुतेनेत्यादि । सर्वोऽयं देशनाधर्मो धर्मधातुनिःष्यन्दः प्रज्ञापारमितानिःष्यन्दः । प्राग्बुद्धोत्पादकाले श्रुतः । अनुकम्पामिति कृपाम् । इममिति । सहाख्यं लोकधातुम् । अबुद्धकबुद्ध
-

Page #261

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
क्षेत्रोपलक्षणञ्चेदम् । बोध्यङ्गविप्रयुक्तानौति । तथागतानुत्पादे तत्रत्यानां बोध्यधिगमाभव्यत्वादित्येके। प्रज्ञोपायविकलत्वेनेत्यपरः। आश्रवक्षयज्ञानस्य तदानौमसम्भवात्पश्चाभिज्ञाग्रहणमत्र कृतम्। दृष्टान्तेनापि मातुर्माहात्म्यं दर्शयन्नाह। तद्यथापौत्यादि। ओषधी तारा इति । ओषध्यश्च व्रौह्यादयस्ताराश्च शुक्रहस्पतिप्रभृतय इति । तथोक्ताः। ओषध्य एव वा काश्चिन्निशि तारा इवावभासमानास्तथोच्यन्ते। तासाञ्चन्द्ररश्मिभिराप्यायनात् कायपरिपुष्टिः प्रभावातिशयश्चोत्पद्यते इति यथाक्रममाह । यथाबलं यथास्थाममिति। अकारान्तोऽप्यौणादिकः स्थामशब्दो ग्राह्यः। अवभासयन्तीति (P. 75, 2) स्वभावं दर्शयन्ति । नक्षत्राणि चेति पुष्यादयः । दार्शन्तिकमर्थमाह । एवमेवेत्यादिना। अत्ययेनेति परिनिर्वाणेन । धर्मचर्येत्यादि। सूत्रादिधर्मलिखनाद्यभियोगो धर्मचर्या । स्वपरात्मसमताऽभ्यासः समचर्या । रागाद्युपप्लवहानये प्रतिपक्षभावनाऽसमचर्या। चतुःसङ्ग्रहवस्त्वादिसेवनं कुशलचर्या। प्रज्ञायत इति प्रवर्त्यते। प्रभाव्यत इत्यभ्यस्यते। प्रयोगाद्यवस्थाभेदेन बोधिसत्त्वनिर्जातेत्यादिपदत्रयम्। उपायकौशल्यमिति । व्याख्यातम् । अथवा शून्यतोरूकरुणे तज्जे च कर्मणि नैपुण्यम् । प्रकारान्तरेणापि मातुर्माहात्म्यमाह। पुनरपरमित्यादिना। मनसि कुर्वतामिति । संक्षेपेण समुदायरूपालम्बनात् । समन्वाहरतामिति विस्तरेण प्रत्येकावयवाभिमुखीकरणत् ।
__ आवर्त्यते स एवार्थः पुनरर्थान्तराश्रितः ।
25

Page #262

टापारपत.।
इति वचनान्न ते विषमापरिहारेण कालं करिष्यन्तौत्यादिवचनं न पुनरुक्तमाशङ्कनौयम्। तथाहि पूर्वं दर्शनमार्गाधिकारेणोक्तमधुना तु भावनामार्गाधिकारेणेति विशेषः। राजमहामन्त्रितो वेति सम्यमौतिमार्गोपदेष्टा महामन्त्री। राजमहामात्र इति। हस्तिशिक्षकनायको महामात्रः। उपसंक्रामेयुरिति (p. 76, 3)। समोपीभवेयुः। यथापि नामेति निपातो यस्मादर्थे वर्तते। को हि नाम धातूपसर्गनिपातानां नियतमर्थ निर्देष्टुं क्षम इति वचनात्। एतदक्तम् । “ यस्मात् प्रज्ञापारमितापरिगृहौतस्तस्मात्तया परिगृहीतत्वान्न तेऽवतारं प्रतिलश्यन्त” इति। आलपितुकामतेति । आयातमावतावचनेनामन्त्रयितुकामता। अभिभाषितुकामतेति। उत्तरोत्तरकथाप्रबन्धेन वक्तुकामता । प्रतिसंमोदितव्यञ्च ते मंस्यन्त इति । राजादयः चौवरपिण्डपाताद्युपस्तम्मेन तं जिनजनन्यभियुक्तं मुदितं कर्तव्यं मंस्यन्ते। नन्वक्षयिताहंमानवासनानामालपितुकामतादेः किं निमित्तमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। इयं होत्यादि। प्रज्ञापारमितेति । तद्भावको बोधिसत्त्वः प्रज्ञापारमिताशब्देनोक्तस्तस्यैवानुशंसानिर्देशाधिकारात् । मैत्रोपसंहारेणेति। मित्रस्येदं कार्य मैचं तस्य ढौकनमुपसंहारः। स च मायादिनापि स्यादित्याह। मैत्रचित्ततयेति। हितचित्ततयेति यावत् । करुणोपसंहारेणेति । करुणाकार्यमत्रोपचारात्करुणा तत्प्रत्यर्पणं करुणोपसंहारः। दुःखापनयनचित्ततया। एतदुक्तमार्यरत्नचूडे। “करुणा

Page #263

बभिसमयालङ्कारालोकः।
१९५
दिपरिवारा प्रज्ञापारमिता भावनौये"ति वचनात्तद्भावको मैयादिसामर्थ्यादालपितुकामतादि राजादौनामिति । तथा चोक्तम् । “अन्यत्र मैयाद्यभियुक्तस्य हि बोधिसत्त्वस्य सर्वे देवमनुष्याः सुप्रसन्ना भवन्तौ"त्यादि। तस्मात्तौति। तर्हिशब्दोऽवधारणे यस्मादह्वनुशंसा प्रज्ञापारमिता तस्मादेव कारणादित्यर्थः । व्याडेत्यादि। व्याडाः करग्रहा यक्षादयः। सरीसृपाः सस्तित्प्रधानं कान्तारं दर्गस्थानं तन्मध्यं गताः प्राप्ताः। स्थापयित्वा पूर्वकर्मविपाकेनेति । असम्भवत्प्रतिपक्षवेदनौयकर्मविपाकेनावतारं स्थापयित्वा त्यति पूर्वेण सम्बन्धः। कालान्तरानुशंसादेशनायां सन्देहवतामिदानौं सम्प्रत्ययोत्पादनार्थमाह । अथ खल्वन्यतीर्थ्यानामित्यादि। तौर्थिकप्रव्रज्यया प्रव्रजिताः परिव्राजकाः। उपारम्भाभिप्रायाणामिति । विहेठाभिप्रायाणाम्। तस्यां वेलायामिति। तस्मिन् काल इत्यर्थः। तेषां चित्तानि व्यवलोक्येति। भगवदनुज्ञायैव तेषां विहेठनाचित्तानि ज्ञात्वा निवर्तनाथं प्रज्ञापारमितां शकः प्रवर्तितवानिति ज्ञेयम् । तथा चानन्तरमेवं वक्ष्यति। मया च शक्रस्य देवानामिन्द्रस्याभ्यनुज्ञातमिति (p. 77, 21) । यावन्मात्र इति प्रदेशः । उगृहीत इति सम्बन्धः । तेनैव हारेणेत्यादि (p. 77, 9)। येनैव हारेण काष्ठादिसंस्कृतेन मार्गेण च विशिष्टभूप्रदेशेनागतास्तेनैव गता इत्यर्थः। अविदितभगवदधिष्ठानत्वेनाह। किमत्र कारणमित्यादि। नास्ति बुद्धानां भगवतामज्ञातमित्याह । अथ

Page #264

१६६
टतौयपरिवर्तः ।
खलु भगवानायुष्मत इत्यादि। निवर्तनार्थमिति । प्रतिनित्यर्थम् । नित्यसमाधानवैकल्यात् कथमौदृशं स्मरणं शक्रस्येत्याशङ्कायामाह। मया चेत्यादि। एषां प्रतिनिवृत्त्यर्थं प्रज्ञापारमितां प्रवर्तयेत्यनुज्ञातमभ्यनुज्ञानं शक्रस्य कृतम् । ननु महाकरुणोऽपि भगवान कथं प्रतिहतचित्तान्नानुगृह्णातौति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। नाहमित्यादि। शुक्लं धर्ममिति । तेषां मध्ये ऽन्यतमस्यैकस्यापि सद्धर्मश्रवणसंवर्तनीयं शुभकर्म न समनुपश्याम्यतो नानुग्रहं करोमि । न तु प्रतिघवशादिति मतिः। प्रतिहतचित्ता इति विद्दिष्टचित्ताः। पुनरपि प्रत्ययोत्पादनार्थमाह। अथ खलु मारस्येत्यादि (p. 78, 3)। तब मारो देवपुत्रमारः। चतस्रः पर्षद इति। भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपामिकाः। नियतमवेति। अवश्यमस्यां पर्षदि। विचक्षुःकरणायेति । विघ्नकरणाय । चतुरङ्गबलकायमिति । अश्वः मह चतुर्भिः पदरक्षकैरयमेकाङ्गो बलकायः। हस्तौ सहाष्टाभिरयं पूर्वकेण सह यङ्गः। रथः पोडभिः सह पूर्वकाभ्याञ्चायं यङ्गः। षोडशपदातयः पूर्वकैः सहायं चतुरङ्गो बलकायः। सर्वन्यूनः । तस्य पुनर्मारस्येवंक्रमेण महान् बलकायोऽवसातव्यः। व्यूह इति समूहः। दीर्घरावमिति दीर्घकालम् । लब्धसम्प्रत्ययाः पूजादिकं कृतवन्त इत्याह । अथ खस्लु चयस्त्रिंशेत्यादि (p. 79, 3) । विहायसेत्याकाशेन चिरस्येति चिरेणेत्यर्थः । उपात्तेति उपागता। अवरकेणेति स्वल्पेन तन्मात्रेणेत्यर्थः। पूर्वजिनकृताधिकारा इति। पूर्वबुचेषु कृतोऽधिकारः पार

Page #265

अभिसमयालशारालोकः ।
१८७
मिताव्यापारः श्रवणादिलक्षणो यैस्तथोक्ताः। पूर्वबुखैर्वा कृतो दत्तोऽधिकारो नियोगः श्रवणादिस्वभावो येषां ते तथा। कः पुनर्वाद इति । कः पुनः सन्देहः । श्रोत्रावभासगमनप्रतिविशिष्टत्वादग्रहणादेरिति मतिः । तथत्वाय शिक्षिष्यन्त इत्यादि। तथाभावस्तथत्वमनन्यथात्वेनात एव निर्देशाधस्वत्वम् । तन्निमित्तं शिक्षिष्यन्त इत्यादिपदवयं प्रयोगाद्यवस्थासु वाच्यम् । तथागतपर्युपासिता इति । तथागताः परिवारप्रदानेन तदक्तश्रवणेन च पूजादिभिश्च पर्युपासिता यैस्ते तथोक्ताः। निष्ठान्तं पूर्व निपततीति व्यभिचारलक्षणत्वात्। पर्यपामितशब्दस्य न पूर्वनिपातः। ननु तथागतपर्युपासनादिना मातुः श्रवणादेरगृहीतसम्बद्धत्वात्कथं तेन तस्यानुमानमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। अतो होत्यादि (p. 80. 1)। प्रज्ञापारमितातः सर्वज्ञता बुद्धत्वं प्रभाव्यते समुत्पाद्यते । अत एव ततो गवेषितव्या कारणमन्तरेण कार्यासम्भवात् । तदेव दृष्टान्तेन कथयन्नाह। तद्यथापि नामेत्यादि। एतदुक्तम्। "कारणं विना कार्यायोगेन प्रज्ञापारमितातस्तत्प्रभवत्वेन यस्मात्तथागतत्वं गवेषितव्यं, तस्मान्मातुः श्रवणादिकं नियमेन वासनापरिपुष्टिबौजधानतया तथागतपदप्रापकं भवति। तच्चेदमौदृशं श्रवणादिकं कचित्कादाचित्कतया विशिष्टकारणाय च जन्मकं स्वकारणं विशिष्टमेव तथागतपर्युपासनादिकमनुमापयति । कार्यकारणयोर्यस्मादयं धर्मो व्यवस्थितः। तदतद्रपहेतुत्वात्तदतद्रपहेतुज" इति । अधिपतित्वेन साधूक्तमिति शक्रमनुवदन्नाह । एवमेतत्

Page #266

१९८
ढतीयपरिवर्तः।
कौशिकेत्यादि। तृतीयं मृदधिमाचं कथयन्नाह। न भगवान् दानपारमिताया इत्यादि। वर्णमित्यनुशंसम् । समासव्यासभेदाभाषते नेति सम्बन्धः । न परिकीर्तयतीति । नाममात्रोच्चारणादिति ज्ञेयम् । नामधेयञ्च परिकौर्तयतौति । बहुधा नामोच्चारणात् । “बोधिचित्ताश्रयत्वादाश्रयपरमतया। सकलवस्तुसमुदाचारावस्तुपरमतया । सर्वसत्त्वहितसुखाधिकारत्वादधिकारपरमतया। निर्विकल्पज्ञानपरिग्रहादपायकौशल्यपरमतया। अनुत्तरसम्यसंबोधिपरिणतत्वात् परिणामपरमतया। क्लेशज्ञेयावरणनिवारणसमुदागमादिशुद्धिपरमतया च प्रत्येकं दानादिपारमितानां लक्षणमि"त्यार्यासङ्गः । अभ्युपगमार्थमाह । एवमेतदानन्देत्यादि। घडव पारमिता बुद्धत्वे कारणं तत् कथमेकस्याः प्राधान्यनिर्देश इति । तत्कस्य हेतोरित्याशवयाह । प्रज्ञापारमिता होत्यादि। यस्मात् त्रिमण्डलविशड्या दानादौनां सर्वज्ञतायां परिणामेनादौ प्रवृत्तत्वात पूवङ्गमाः तस्मात्तवर्ण भाषे नामधेयञ्च परिकौर्तयामौति । पूर्वेण सम्बन्धः। तबचनेन यथोक्तमर्थं प्रतिपादयितुमाह। तत्किं मन्यस इत्यादि। अपरिणामितं दानं सर्वज्ञतायामिति। अनुपलम्भयोगेन सर्वसत्त्वार्थ बुद्धत्वायानियातितं प्रज्ञापारमितयेति शेषः। तथाभूतप्रदानस्य फलापभोगेन क्षयान्न प्रकर्षगमनमिति प्रश्नादेव गृहौतार्थः । शस्तभावानुकारिधीः प्राह । नो हौदमिति । शौलादितिदिशन्नाह। तत् किं मन्यस इत्यादि। व्यतिरेकमुखेनैवं प्रज्ञापरिग्रहबलाहानादौनां पारमितारूपतां निर्दिश्य

Page #267

बभिसमयालदारालोकः।
१६६ प्रज्ञायाः पारमितास्वभावं प्रतिपादयितुमाह। तत्किं मन्यसे त्वमानन्द अचिन्त्या सेत्यादि (p. 81, 4)। वस्तुनोऽनुपलम्भेनाचिन्त्यफलत्वादाह। एवमेतद्भगवन्नित्यादि। औपलम्भिकपृथग्जनैश्चिन्तयितुमशक्यत्वादचिन्त्या श्रावकाद्यविषयत्वात् परमाचिन्त्या मातुः पारमितार्थमुपसंहरनाह। तस्मात्तानन्द परमेत्यादि। पूर्वङ्गमार्थ निगमयनाह । तस्मात्तानन्द सर्वज्ञतापरिणामितकुशलमूलत्वादित्यादि। दानादीनां बुद्धत्वे नयनान्नायिका। सर्वोपद्रवनिराकरणात् परिणायिका। अनेन योगेनेत्यादि। यथोक्तन्यायेन दानादौनामन्तर्गमात् प्रज्ञापारमितायां परिकीर्तितायां षट्पारमिताकीर्तनान्नकस्या एव जिनजनन्या निर्देश इत्यर्थः । यत्तु प्रागुक्तं " प्रज्ञापारमिताया एवाहमित्यादि" तत् प्राधान्यादित्यदोषः। एतदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयन्नाह । तद्यथापि नामान्द महाथिव्यामित्यादि । विरोहन्तीति वृद्धि गच्छन्तीति । दान्तिकमर्थमाह । एवमेवानन्देत्यादिना। चतुर्थं मध्यमृदुमधिकृत्याह। न तावदिमे भगवन्नित्यादि (p. 82, 3)। प्रज्ञापारमितायाः सर्वे गुणा इति समस्ताया मातुरमौ सर्वे गुण न भवन्ति । तस्या गुणात्यन्तप्राचुर्यादिति मतिः। कस्यास्तमौ गुणा इत्याह । अथ हि मयेत्यादि। भगवतोऽन्तिकादस्या यः प्रदेशो मयोगृहीतः स चानन्तरमेवान्यतीर्थादिनिराकृतौ प्रवर्तितस्तस्यामौ गुणा इत्यर्थः । सम्यक् कथनात् साधुकारमाह। साधु साधु कौशिकेति । किन्तु तावन्मात्र

Page #268

२००
टतीयपरिवर्तः ।
प्रदेशत्मिकामपि प्रज्ञापारमितां यः केवलमुद्रहीष्यत्येव यावत् केवलं स्वाध्यास्यत्येव न तस्यैव केवलममी गुणा भविष्यन्त्यपि तु योऽपि लिखित्वा पूजापूर्वकं पुस्तकमाचं धारयेत्तस्याप्यनन्तरगुणान् वदामौत्याह । न खलु पुनः कौशिक केवलमित्यादि। अनुशंसश्रवणेन जातबहुमानत्वादाह । अहमपि भगवन् तस्येत्यादि (p. 83. 1) । कः पुनर्वाद इति । लिखित्वा विशिष्टोद्रहणादिकारिणः कः सन्देहो यदहं रक्षादिकं करिष्यामौत्यर्थः । तथैव साधु साधु कौशिकेति साधुकारं दत्त्वा पञ्चमं मध्यमध्यं वक्तुमाह। तस्य खल्ल पुनः कौशिकेत्यादि । प्रतिभानमुपसंहर्तव्यमिति। युक्तमुक्ताभिधानमुत्पादयितव्यम् । छन्द इति वक्तकामता। प्रकारान्तरेणाप्यनुशंसार्थमाह । पुनरपरं कौशिकेत्यादि (p. 84, 3) । नावलौनचित्ततेति न स्तम्भितचित्तता। मा खल्वित्यादि। मा कथिन् मां विहठेनाभिप्रायः पर्यनुयुञ्जीत चोद्यं कुवौं तेत्येवमवलौनचित्तता न भविष्यति । ननु सम्भवत्यज्ञादिप्रकर्षत्वे पुंमां चेतोगणापरिज्ञाने कथमेवं न भवतीति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्मयाह । तथाहि तस्येत्यादि । एतदुक्तम् । “वस्तृपलम्भजनितं पर्षछारद्यादिभयम् । तस्य प्रज्ञापारमितापरिग्रहबलादेव कर्मकर्पक्रियोपलम्भाभावान्न भवतीति । षष्ठं मध्याधिमाचं वक्तमाह। प्रियो भविष्यतीत्यादि। तत्र हितसुखकारि मित्रम्। अमात्यो मन्त्रिमुख्यः। मातापित्रपरम्परया सम्बद्धो जनो ज्ञातिः। एकमातापितजनितो

Page #269

बभिसमयालदारालोकः ।
२०१
भ्रात्रादिः सालोहितः। शाक्यपुचीयाः श्रमणः। सप्तममधिमात्रमदं निर्दिशबाह। प्रतिबलाश्चेत्यादि। बाहुश्रत्यादियोगात् प्रतिबलः। प्रज्ञासम्पदा समन्वागमाछक्तः। सह धर्मेण निग्रहायेति। तेषां वचनेन तिरस्करणायेत्येकः। तदुक्तसाधनधर्मदूषणात् साध्यधर्मेण सह तेषां निराकरणायेत्यपरः । प्रत्यनुयोगश्चोद्यम् । तस्य व्याकरणं सम्यक्परिहरणम् । तत्र समर्थो योग्य इत्यर्थः । अष्टममधिमात्रमध्यं प्रतिपादयन्नाह। यत्र खलु पुनरित्यादि (p. 85, 3)। तब दूरादर्शनेन प्रेक्षिष्यन्ते । अञ्जलिकरणाइन्दिष्यन्ते। समीपमागत्य पञ्चमण्डलकेन प्रणामान्नमस्करिष्यन्ति। प्रतिनियतोपादानादियन्त एवेति कदाचिद्धिः स्यादित्याह। मा तेत्र कौशिकेत्यादि। पेयालमिति । अनुत्तरायां मम्यक्संबोधौ ये संप्रस्थितास्तेऽपि तत्रागन्तव्यं मंस्यन्त इत्यादिपदमतिदेशनीयमित्यर्थः। तत्र ब्रह्मकायिकादयस्त्रयः प्रथमध्यानसङ्गहीताः। परौत्ताभादयस्त्रयोऽपि द्वितीयध्यानजाः। परीत्तशुभादयस्त्रिविधाः पुनस्तृतीयध्यानस्थाः। अनभ्रकादयोऽष्टौ चतुर्थध्यानभूमिकाः। असंजिसत्त्वास्तु वृहत्फलैकदेशिनः । अधिकपुण्यप्रसवार्थमुपायकौशलञ्च शिक्षयन्नाह। एवञ्च कौशिक तेन कुलपुत्रणेत्यादि। इत इत्यस्मादित्यर्थः। तथैव कस्यचिन्मन्दमतेराशङ्कामाशयाह। मा तेत्र कौशिकैवं भूदिति (p. 87, 9)। तदेव हारकपर्यवसाने कथयति । न तत्र कौशिकैवं द्रष्टव्यमिति । तवाग्रहोणकामरागानुशयाः कामधातुजाः कामावचराः प्रहौणकामरागानुशया रूप
26

Page #270

२०२
टतीयपरिवर्तः ।
रागाभिनिविष्टा रूपधातुजा रूपावचराः। नवममधिमात्राधिमावार्थमाह । तस्य खस्लु पुनः कुलपुत्रस्य वेत्यादि (p. 88, 18)। ततरजनावासो गृहम् । भिक्षणां वासस्थानं लयनम् । इष्टकादिघटितविशिष्टसंस्थानमौश्वरगृहं प्रासादः। मनुष्याधुपद्रवाभावात्सुरक्षितः। कस्माइहादिसुरक्षितमित्याशङ्याह। यत्र होत्यादि। नामशब्दः प्रसिद्धवचनः। महोजस्का महानुभावाः। तदक्तम् । “यस्मादेवं प्रसिद्धा महोजस्का यत्र गृहादावागन्तव्यं मंस्यन्ते । तस्मात्तहादि तेषामनुभावेन सुरक्षितं भविष्यती"ति। दुष्कहकसत्त्वधातोरभिसम्प्रत्ययार्थं पृच्छन्नाह । कथं भगवन्नित्यादि (12. 89, 3)। यथाभव्यतया निमित्तमाह। स चेत्कौशिकेत्यादिना। तत्रौदारमवभासं सञ्जानौत इति । महान्तं रश्म्यालोकं तत्र गृहादाववगच्छति पश्यतौति यावत् । निष्ठेति निश्चयः। आगत इत्यपचारप्राप्त्या । उपसंक्रान्त इति गृहादन्तःप्रवेशात् । अमानुषं गन्धं घ्रास्यतौति । मनुष्यलाकातिक्रान्तं विशिष्टं गन्धं घ्राणविज्ञानेनानुभविष्यति । अनाघ्रातपूर्वमिति। अननुभूतपूर्वम् । सर्वपापाकरणादध्यात्मशुड्या चौक्षसमुदाचारः। विविक्तवस्त्राद्युपभोगेन बाह्यपरिशुया शुचिसमुदाचारः। आत्तमनस्का इत्यादि (p. 90, 6)। मृदुमध्याधिमावसौमनस्ययोगाहेदितव्यम् । प्रोतिरेव सौमनस्यं तज्जातं येषामिति ते तथोक्ताः। अध्युषिता इति । पूर्वस्थिताः। अपक्रमितव्यमिति गन्तव्यम् । कथं पूर्वस्थितानां यत्नमन्तरेणपसरणमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । तेषामेव होत्यादि।

Page #271

अभिसमयालदारालोकः ।
२०३ श्रियश्चेत्यादिपदत्रयम्। मृदुमध्याधिमात्रमहानुभावत्वख्यापनार्थम् । एतदुक्तम् । “महौजस्कानामेव सामर्थ्यनापसरणान यत्नापेक्षे"ति। अभीक्ष्णमिति पुनःपुनः । प्रसादबहुल इति। अभिसम्प्रत्ययदर्शनादभिवर्धमानश्रङ्खः । पूर्व सामान्येन सर्वत्र शुचिचौक्षसमुदाचारतां निर्दिश्य विशेषेण तात्पर्यार्थमाह। तेन खलु पुनरित्यादि। परिसामन्तक इति परिसामन्तादित्यर्थः । न कायक्लमथ इति। देशान्तरगमनादिना न कायखेदः। न चित्तलमथ इति । पिण्डपातवैकल्यान्न चित्तखेदः। तापाद्युपद्रववैकल्यात् स सुखमेव शयां कल्पयिष्यति । चङ्गमणादिकाले कण्टकादिभिरनुपद्रवात्सुखञ्च प्रतिक्रमिष्यति । सङ्गीयमानानिति (p. 91, 6) परस्परं ग्रन्थार्थनिर्णयात् । एवं सर्वज्ञतेति। सर्वधर्मानुपलम्भेन बुद्धत्वम् । एवं बुद्धक्षेत्रमिति। अपगतक्षुत्पिपासापाषाणकण्टकादित्वेन यथाक्रमं सत्त्वभाजनभेदादिविधम्। ओजःप्रक्षिप्तं च कायसुखमिति । काये यदलं वाचि यत्तेजो मतौ या ऽतितीक्ष्णता तदेतत्त्रयमोजःप्रक्षिप्तं यस्मिन्निति । तत्तथोच्यते । या तु कायश्रतिः सा मुख्ये काये कायाश्रिते च वचसि मतौ च गुणकल्पनया वेदितव्या। लघु लघ्वेव चेति । अपगतगुरुकञ्च कायसुखमिति पूर्वेण सम्बन्धः। आहारगृड्यति। आहाराकाङ्क्षया युक्तति शेषः। योगाचारस्येति (p. 92, 1) समाधिविशेषानुष्ठानपरस्य मनसिकारपरिस्पन्दितेनेति । मैयादिभावनोपडंहितेन । ननु योगाचारस्य ध्यानाहारत्वान्न कवडौकाहारे बलवती गृद्धिरस्य

Page #272

तृतीयपरिवर्तः |
तु लिखित्वा मातरं पूजापूर्वकं स्थापयतः । कथमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । एवं ह्येतत् कौशिकेत्यादि । यथापि नामेति निपातो यस्मादर्थे वर्तते । तदुक्तम् । “प्रज्ञापारमिताध्यानपरिनिष्पत्तये लिखनादिष्वनुयुक्तत्वेन तस्य कायेऽमनुष्या ओज उपसंहर्तव्यं मंस्यन्त" इति । यस्माद्धर्मतैषा तस्मादोजः प्रक्षिप्तत्वेन कृताहारकृत्यवान्मृदुका चास्याहारगृद्धिर्भविष्यतीति । स्वपर समतया स्वपरार्थाधिमुक्तेर्नवप्रकारान्निर्दिश्य परार्थाधिमुक्तः प्रथमं मृदुमृदुप्रकारार्थमाह । इमां प्रज्ञापारमितां लिखित्वा पुस्तकगतां कृत्वा पूजापूर्वङ्गमं स्थापयेत्पूजयेन्न्रोगृह्णीयादित्यादि । अयमेव ततः स कौशिकेति । वक्ष्यमाणो यः पुद्गलः सोऽयमेव ततोऽनन्तरोक्तादनुग्रहादिकारिणः सकाशादित्यर्थः । उपसंहरन् पुनराह । अयमेव ततः स कौशिकेत्यादि । बोधाय चित्तमुत्पादयितव्यमिति (p. 93, 7 ) | अस्य प्रज्ञापारमिताधिकारे कः प्रसङ्ग इति न वक्तव्यम् । यतः शून्यताकरुणागर्भमेव बोधिचित्तं मुख्यतः प्रज्ञापारमिता । सत्कृत्याध्याशयेन श्रोतव्येति । अपनौतावगुण्ठनिकादिना नौचासनस्थेन विक्षेपदोषं परिहृत्य मोक्षकामाशयेन सङ्घर्मः श्रोतव्यः। अन्तशः पुस्तकगतामपि कृत्वा स्थापयितव्येति। अस्यार्थस्य प्रथमत एव स्वार्थाधिमुक्तिहारकप्रारम्भे कथितत्वात् किमर्थमुपादानमिति न मन्तव्यम् । यतस्तच स्वार्थपरस्य स्थापनमुक्तमच तु परार्थपरस्येति विशेषः । तथा चानन्तरं वक्ष्यति । सर्मचिरस्थितिहेतोरित्यादि । अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायामप्रमेयगुणधारणपारमितास्तूपसत्कारपरिवर्तो नाम तृतीयः ॥
२०४

Page #273

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
द्वितीयं मृदुमध्यमधिकृत्याह । स चेत् कौशिकायं ते जम्बूद्दौप इत्यादि (p. 94. 2 ) । सर्वभूभागव्यापनात्परिपूर्णः शिखापर्यन्तकरणाच्चूडिकाबद्धः । तथागतशरौराणामिति । कर्तरि षष्ठौ तैरित्यर्थः । प्रवार्यमाण इति । यमिच्छसि तं भागं गृहाणेत्यभिधीयमानः । कस्माद्विशिष्टं रूपकायं तथागतं परित्यज्य प्रज्ञापारमितापरिग्रह इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । यथापि नामेत्यादि । यस्मात्तथागतनेत्र्यां प्रज्ञापारमितायां चिचौकारो भक्तिविशेषो विद्यते । नेमामेव परिगृह्णीयामिति पूर्वेण सम्बन्धः । चिचौकार एवास्यां कुत इत्याह । एतौत्यादि । यस्मादेतद्भूतार्थिकं पारमार्थिकं शरीरं धर्मकायस्तस्य मुख्यतो द्योतनात्प्रज्ञापारमिता तथोक्ता । तस्मादचैव चित्रकार इति मतिः । भृतार्थिकत्वमेव धर्मकायस्य कुतो यस्य द्योतनात्प्रज्ञापारमितायां चिचौकार इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । उक्तं ह्येतद्भगवतेत्यादि । यस्मादुक्तं प्रदेशान्तरे भगवता धर्मकाया मायोपमाद्दयज्ञानस्वभावाः प्रज्ञापारमितात्मका बुडा भगवन्त इत्यनेन दृष्टान्तो निर्दिष्टः । अथ मतं स्वसंवेदनतः पूर्वक्षणभाविज्ञानमात्मानं परिच्छिनत्त्येवमुत्तरक्षणभाव्यपि । तदिदमस्मादनन्तरमित्यवेत्य कारणमिदं कार्यमित्यवगच्छति । अन्यथानन्तर्यनियमो न घटते घटमानो वाऽतिप्रसङ्गदोषं विदध्यादतः कार्यकारणभावरूपेण निश्चितत्वात्कथं मायोपमाद्दयज्ञानात्मका बुडा भगवन्त इति । तदयुक्तमिदमस्मादनन्तरमिति यतो न स्वसंवेदनात् सिध्यति । तस्या विकल्पितविषयत्वान्नापि
२०५

Page #274

२०६
चतुथपारवतः।
ज्ञानान्तरेण सिद्धिकल्पना युक्ता। निराकारेण साकारेण वा परिच्छेदायोगात्। परिच्छेदे वाऽर्थान्तरं ज्ञानस्य विषयः प्राप्नोति । स च नेष्टो भवद्भिाह्यत्वानुपपत्तेः । न च तेनैव ज्ञानदयेनानन्तर्यनियमः परिच्छिद्यते। हयोरपि तयोनिरुवत्वात्। स्यादेतत्स्वसंवेदनादेव पूर्वके ज्ञाने गृह्यमाणे कार्य प्रत्यानन्तर्य कारणात्मकं गृहीतं तथोत्तरस्मिबपि ज्ञाने गृह्यमाणे कार्यात्मकं गृहौतमेवानन्तर्य कार्यकारणात्मकस्यानन्तर्यस्य तदभिन्नस्वभावत्वादिति। नैतदेवम् । यस्माज्जन्यजनकभावसम्बन्धोल्लेखेन वस्तुहयग्रहणाकार्यकारणभावो विनिश्चितो न त्वानन्तर्यमावग्रहणात् । इतरथाहि घटग्रहणानन्तरं घटग्रहणे सति तगतानन्तर्यमात्रपरिच्छेदात्कार्यकारणभावः स्यात् । न च स्वसंवेदनस्याविकल्पकत्वेन पूर्वापरीभूतवस्तुसम्बन्धोल्लेखेन ग्रहणमस्ति। तस्मादिदमस्मादनन्तरम्भवतीति परिच्छेदाभावे कार्यकारणभावो निश्चितो न युक्तोऽतिप्रसङ्गात्। अस्मादनन्तरमिदं भवतीति विकल्पोऽपि नोपपद्यते । अनुभवनिश्चयाभावात्क्षणिकत्वादिविकल्पवदिति। मा खल पुनरिमं लक्षणव्यञ्जनोज्ज्वलं शोभनं कायं सत्कायं हे भिक्षवः परमाणसञ्चयस्वभावं मन्यध्वमिति साध्यधर्मः कथितः । धर्मकायपरिनिष्पत्तितो मायोपमादयसाक्षाक्रियानिष्पत्त्या निष्यन्नं मां द्रक्ष्यथेत्यनेन हेतुरुक्तः। एष च तथागतकायो भूतकोटिप्रभावितो धर्मकायपरिनिष्यत्त्या निष्यन्नो यदत प्रज्ञापारमितातत्स्वभाव इत्यनेन पक्षधर्मोपसंहारः कृतः । एतदुक्तम् । “यो मायोपमाइयज्ञानभावनापरिनिष्यत्त्या निष्यन्नः स धर्मकायस्तद्यथा पूर्वबुद्धा भगवन्तः । यथोक्त

Page #275

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
२०७
ज्ञानभावनापरिनिष्यत्त्या निष्यन्नश्चैष तथागतकाय " इति स्वभावहेतुः । अर्थस्यात्यन्तपरोक्षत्वेन साकारज्ञानादिभिश्च ग्रहीतुमशक्यत्वादद्वयं ज्ञानं स्वसंवेदनप्रत्यक्षसिद्धं स्वप्नादिप्रत्ययवदर्थाकारोपरक्तं भावनौयमिति स्थितम् । तस्याप्युदितविधिनैकानेकस्वभावविरहात्तत्त्वतो निःस्वभावत्वेन मायोपमत्वं निश्चितम् । अतोऽस्य मनसो भावनाबलात् स्फुटप्रतिभासित्वं यत्तदेव तथागतत्वमिति नासिडो हेतुः । सपक्षे भावान्न विरुद्ध इत्यभ्युपगत पूर्वबुद्धधर्मकायं प्रत्येष दृष्टान्तोऽन्यस्य पुनर्धर्मकायत्वाभावे प्रमाणाबाधितयथोक्तज्ञानभावनापरिनिष्पत्त्या निष्पन्नत्वविरहाच्चक्रवर्त्यादिवद्विपर्यासप्रसङ्गः । अविपर्यस्तश्चेष्यते तथागत इति विपर्यये बाधकं प्रमाणम् । परमाणूनामयोगान्नानैकान्तिकता च हेतोः ः । तस्माल्लक्षण व्यञ्जनोज्ज्वला योऽयं रूपकायस्तथागतो भव्य सत्त्वैः समौक्ष्यते नासौ तात्त्विको धर्मकायः शास्ता किन्तु परमविमलानन्तगुण राशिधर्मकायाधिपत्यादेव तेषां स्वज्ञानं तथाभूतरूपकायाकारेण प्रतिभासते । येन ते ऽविदितस्वज्ञानतथागत प्रतिभासरूपा बाह्योऽयं भगवानिति शास्तृबुड्या विकल्पयन्तो दर्शनवन्दनादिभिरभ्युदयनिःश्रेयसभाजो भवन्ति क्रमेण । मिथ्याप्रतिभासिनोऽपि हि विकल्पस्य पारम्पर्येण हितहेतुत्वं दृष्टमेवानित्यत्वादिविकल्पवद्दस्तु सम्बन्धान्न तु क्षिप्रम् । यस्माद्यावद्भावाभिनिवेशेन ज्ञेये विज्ञानं समुपजायते तावदतस्मिंस्तग्रहात्रान्तमेव तद्विज्ञानं तत्त्वदर्शनाहूरौभवति । तस्माद्यथा मायाकारो भाववत्प्रतिभासमानेष्वपि हस्त्यादिषु स्वनिर्मितेषु भावरूपतया सत्या एत इति नाभिनिविशते । तथा

Page #276

चतुर्थ परिवर्तः ।
बहुशो बहुधोपायं कालेन बहुनाऽनभ्यस्तमहायानस्वरूपेणाप्यादिकर्मिकेण सता क्षिप्रं ताथागतौमवस्थामवाप्तुमिच्छता तथागताधिपत्यभाविनि स्वज्ञानप्रतिबिम्बके रूपकायतथागते जगद्गुरावभिनिवेशयोगेन प्रतिपत्तिसारा श्रद्धा विधेयेति। तदेव कथयन्नाह । न खलु पुनर्मे भगवन् इत्यादि । तृतौयं मृधिमात्रमधिकृत्याह । अपि तु खलु भगवन्नित इत्यादि । अपितुशब्दो निपातो यस्मादर्थे वर्तते । ननु भेदे सति कथं मातुः पूजया तथागतपूजेति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । प्रज्ञापारमितानिर्जातत्वातथागतशरौराणामिति। इदमत्रार्थतत्त्वम् । यस्मादौदृशाः सर्वलेाकाभ्युद्गतमूर्तयो बुडा भगवन्तः प्रज्ञापारमितातो निष्पद्यन्ते । तस्मान्महानुभावतया पूज्येयमिति तथागतोत्पत्तिसम्बन्धेनास्याः पूजाया भेदेऽपि तथागताः पूजिता इति । यदाश्रयेण यत्पूज्यं भवति तत्पूजायां तदेव पूजितं भवति इत्येतदेव दृष्टान्तपूर्वकं स्पष्टयन्नाह । तद्यथापि नाम भगवन् सुधर्मायामित्यादि । सुधर्मा नाम देवसभा सुमेरुस्थितसुदर्शननगरस्य बहिरेव दक्षिणपश्चिमे स्थिता । यस्यां निषद्य देवाः कृत्याकृत्यं चिन्तयन्ति । कथं पुनरन्यस्य गौरवेणान्यत्र नमस्कारादिकमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । इह हि किलासन इत्यादि (p. 95, 4)। किलशब्दोऽनुस्मरणे । तत्सम्बन्धादासनपूजायां शक्रोऽपि पूजित इति मतिः । महेशाख्य हेतुप्रत्ययभूतेति । महेशाख्या चासौ महानुभावसंज्ञकत्वेन हेतुप्रत्ययभूता च यथाक्रममुपादानसहकारिकारणभेदादिति
तथोक्ता ।
२०८

Page #277

अभिसमयालाराणोकः । आहारिकेत्युत्पादिका। स्थितिहेतुत्वेन तथागतशरीरमेव बुद्धत्वोत्पादकमिति कस्यचिदाशङ्कायामाह । सर्वज्ञतायाश्चेत्यादि। इदमुक्तं भवति । सर्वज्ञतापरिग्रहादेव तथागतशरीराणौत्युच्यन्ते। अतो न तान्यपूर्वसर्वज्ञतोत्पत्ति हेतुप्रत्ययभूतानि किन्तु निष्यत्तरुत्तरकालं स्थितिहेतुत्वेनाश्रयभूतानीति। सर्वज्ञज्ञानहेतुकेति। तथागतज्ञानहेतुका प्रज्ञापारमिता पूज्येति शेषः। उपसंहारार्थमाह। तस्मात्तर्हि भगवन्ननयोरित्यादि। चतुर्थं मध्यमृदं वक्तुमाह। तिष्ठन्तु खलु भगवन् जम्बूदीप इत्यादि। अपि तु खल पुनरित्यादिकारणवचनं गतार्थमपि प्रसङ्गान्तरेणोक्तत्वान्न पुनरुक्तम्। प्रज्ञापारमिताप्रभावित्वमेवाह। तथागतशरीराणि होत्यादिना। तस्मात्तहाँत्याद्युपसंहारः। पञ्चमं मध्यमध्यार्थमाह । अपि तु खलु पुनर्भगवन्नित इत्यादि। इतो विपर्यासरहितायाः प्रज्ञापारमितायाः श्रवणादिक्रमेणोत्यादात्पूजार्हाणि शरीराणौत्यर्थः । तदुत्पत्त्यापि कस्मात् पूजां लभन्त इत्याह । यदुत प्रज्ञापारमितापरिभावितत्वादिति। सुविशुद्धात् कारणात् समुत्पन्नं फलं सुविशुद्धमेवोपजायत इति कृत्वा । यस्मात् प्रज्ञापारमितया महानुभावत्वोत्यादनेन परिभावितास्तथागताः सर्वथा वासितास्तस्मात्तदुत्पत्त्या पूजां लभन्त इति । एतदेव दृष्टान्तेन स्फुटौकुर्वन्नाह । तद्यथापि नाम भगवन्ननमित्यादि (p. 96, 12)। तचानघु प्रणीतत्वेना
27

Page #278

२१०
चतुर्थपरिवर्तः । मूल्याहम् । एभिरेवंरूपैरिति। वक्ष्यमाणैरेवस्वभावैः । धम्यमान इत्यापूर्यमाणे। निगृह्रौयादिति मन्दतामापादयेत्। न विवर्धयेदिति वृद्धिं न कुर्यात्। उपशमयेदिति समूलमपनयेत्। दह्यमान इति तप्यमाने । परिप्ड्य इति व्याप्ते। बाध्यमान इति पौद्यमाने। अन्धकारतमिस्रायामिति । अन्धकारगह्वरायाम् । अन्तरीक्षधारणात् । स्थापितमिति भूमिस्थापनात्। मन्दतापादनात्यतिहन्येत। सर्वथापनयनादिगच्छेत्। एभिश्चान्यश्चेत्यादि (p. 97, 8)। एतैरनन्तरोक्तैरन्यैरेवंवक्ष्यमाणैर्युक्तमित्यर्थः। अभिवर्धमानपिटकमबंद। उपघातस्तिमिरम् । शूलाद्यक्षिरोगः। घनता पटलम् । समुदाचरद्रपबौजावस्थाविगमाद्यथाक्रमं निर्घातं प्रशमं गच्छेयुरिति योज्यम् । कस्तस्य स्वको वर्ण इत्याह। सचेत् पाण्डरेणेत्यादि (p. 97, 13)। अन्येषामिति हरितशवलादीनाम् । समस्तं वस्त्रेण परिवेष्टयित्वा तदेकदेशेन वा बद्धेति ज्ञेयम् । परिवेष्टयित्वेत्यस्य सुव्वान्तप्रयोगेण नापशब्दता। रजोबहुलता कलुषभावस्तमपि प्रसादयेदधो नयेत्। जम्बूद्दीपे महेशाख्यशुद्धोदनस्यापोदृशरत्नासंभवादृष्टान्तासिद्धिरिति कस्यचिदभिप्रायनिराकरणायाह। किं पुनः कौशिकेत्यादि (p. 98, 1)। प्रतिविशिष्टपुण्यत्वादाह। देवेधित्यादि। संख्याप्रभावाभ्यां यथाक्रममल्पानि परित्तानौति दयमुक्तम्। तैर्मणिरत्नगुणैरित्यत्र परिभावितत्वादिति शेषः। परिनिदृतस्यापोति। अपिशब्दात्तिष्ठतः। प्रकारान्तरेणापि

Page #279

बभिसमयानधारालोकः ।
२११ प्रज्ञापारमिताहेतुत्वेन पूजां दर्शयन्नाह । यथा च भगवन्नित्यादि। बुद्धानां धर्मदेशनेति। यस्मादिकल्पस्य स्वाकारं बाह्यरूपेणाध्यारोप्य प्रवर्तनादतस्मिंस्तवहेण स्वयमविद्यास्वभावस्य सद्भावेऽशेषावरणप्रहाणं न सम्भवति, तस्मान्नित्यसमाहितानामेव बुद्धानां भगवतां प्रज्ञापारमिताज्ञानप्रभावतो यथाधिमुक्तिभव्यानामसंकीर्णदेशनानिर्भासाः स्वज्ञानप्रत्ययाः समुपजायन्त इत्येवंविधप्रत्ययानुसारेण तेषां देशना भगवतां व्यवस्थापिता। अतः शुद्धलौकिकज्ञानसम्मुखीभावो मुनिनैवं प्रकाशित इत्यादिविनेयजनहिताध्यवसायेन क्वचित्मगौतिकर्तृभिरुक्तः। तस्मादिनेयशब्दज्ञाननिर्भासरूपत्वेन श्रोजनसम्बन्धिन्यपि देशना। यथा प्रज्ञापारमिताज्ञानाधिपत्यनिर्जातत्वाइद्धानां धर्मदेशनेतिकृत्वा पूज्या, तथेदानीन्तनानामपि धर्मभाणकानां देशना भगवतः परस्परावलायातत्वेन प्रज्ञापारमिताज्ञानाधिपत्यनिर्जातत्वात् पूज्येत्यर्थः । षष्ठं मध्याधिमाचं निर्दिशन्नाह । यथा भगवान् राजपुरुष इत्यादि। अकुतोभय (p. 99, 1) इति। न कुतश्चिद्भयमस्यास्तौति तथोक्तः। धर्मकायानुभावादिति। धर्मधातुनिष्यन्दप्रज्ञापारमितानुभावादित्यर्थः । सप्तममधिमात्रमृदं वक्तुमाह। तिष्ठतु त्रिसाहस्रमहासाहस्रो लोकधातुरित्यादि। अष्टममधिमात्रमध्यं निर्दिशन्नाह । पुनरपरं भगवन् ये प्रमेष्वित्यादि। स्वपरीभयार्थसम्पज्दाद्यथाक्रमं तिष्ठन्तीत्यादिपदत्रयं वाच्यम् । अथवा धर्मकायेनासंसारमवस्थानात्तिष्ठन्ति। सम्भोग

Page #280

२१२
चतुर्थपरिवर्तः। कायेन बोधिसत्वार्थसन्धारणाभियन्ते। निर्माणकायेन कतिपयदिनावस्थानाद्यापयन्ति । प्रज्ञापारमितायाञ्चरितव्यमित्यादि। प्रयोगाद्यवस्थाभेदादुक्तम् । पूर्ववत् स्वहस्तमेवमेतत् कौशिकैवमेतदिति दत्त्वा मातुर्माहात्यमावेदयन्नाह। येऽपि ते कौशिकेत्यादि (p. 100, 2) । नवममधिमात्राधिमात्रं कथयन्नाह। महापारमितेयं भगवन्नित्यादि। महत्तामेव समर्थयन्नाह । सर्वसत्त्वानां होत्यादि। एतदुक्तम् । “ यस्मान्मातुः प्रभावेन भगवान् प्रयोगावस्थायां सर्वसत्त्वानां चित्तानुष्ठानानि प्रजानाति पृष्ठावस्थायां संपश्यति, तस्मान्महत्त्वमस्या" इति। एतदेव समर्थयन्नाह। तथाहि कौशिकेत्यादि। दीर्घरात्रमिति दौर्घकालम्। प्रज्ञापारमितायां चरतीति वचनादन्यव्यवच्छेद इत्यभिप्रायवानाह। किम्भगवन्नित्यादि। नान्यास्विति दानाद्यात्मिकासु । सर्ववेत्याह । सर्वास्वित्यादि।
दानं निष्प्रतिकांक्षस्य निस्पृहस्य पुनर्भवे। शौलं क्षान्तिश्च सर्वत्र वौर्यं सर्वशुभोदये ॥ विनाऽरूप्यं तथा ध्यानं प्रज्ञा चोपायसंहिता।
सम्यक्प्रयोगो धौराणां पदसु पारमितासु हि ॥ इति वचनादनेन सम्यक्प्रयोगेण सर्वावेव बोधिसत्त्वश्चरतीत्यर्थः । प्रज्ञापारमितावचनं किमर्थमित्याह । अपि तु खल्वित्यादि। यथा च पूर्वङ्गमा भवति तथा प्रागावेदितम् । एतदेव कथयन्नाह । बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्य

Page #281

अभिसमयालदारालोकः ।
२१३
दानं ददत इत्यादि (p. 101, 2)। विपश्यत इति भावयतः। उपचयार्थमाह । न च कौशिकासामित्यादि। प्रज्ञापारमितापरिणामितानामिति। त्रिमण्डलविशुद्ध्या परिभावितानाम्। सर्वज्ञतापरिणामितानामिति। तथागतत्वे निर्यातितानाम् । अपारमिताव्यवच्छेदात्यारमितारूपेण विशेषो न चेति पूर्वेण सम्बन्धः । पारमिताशब्दवाच्यतया न च नानाकरणम् । नौलपीतादिभेदान्नानावर्णाः समविषमरूपेण नानासंस्थानाः । नानारोहपरिणाहसम्पन्ना इति। आरोहो दैर्घ्यम् । पारिणाहः पारिमाण्डल्यम् । अतद्रूपपराहत्त्या न च छायाविशेषस्तथैवैकशब्दवाच्यत्वान्न च नानाकरणम् । तदेवाह। अपि तु छायेत्यादि। संख्यामिति व्यपदेशं । एवं त्रिविधाधिमुक्तिमनस्काराणां प्रत्येकं मृदुमृद्दादिनवप्रकारान् प्रतिपाद्योपसंहरन्नाह। महागुणेत्यादि। बढनुशंसस्वार्थाधिमुक्तनिष्यादनान्महागुणसमन्वागता। संख्याप्रमाणाविषयस्वपराधिमुक्तियोगादप्रमेयगुणसमन्वागता। अपर्यन्तसत्त्वधातूद्देशपराधिमुक्तिसद्भावादपर्यन्तगुणसमन्वागता। एतावत्येव स्वपरोभयार्थभेदेन प्रत्येकं नवप्रकारत्वेनाधिमुक्तिः सप्तविंशतिप्रकारैवेति न विप्रतिपत्तिः कार्या । तथा चोक्तम् ।
अधिमुक्तिस्त्रिधा ज्ञेया स्वार्था च स्वपरार्थिका । परार्थिकैवेत्येषा च प्रत्येकं त्रिविधेष्यते ॥ १८ ॥

Page #282

२१४
चतुर्थपरिवर्तः। मृद्दी मध्याधिमात्रा च मृदमृद्दादिभेदतः ।
सा पुनस्त्रिविधेत्येवं सप्तविंशतिधा मता ॥१६॥ इति यथोक्तेन च ग्रन्थप्रभानेन क्रमादुत्तरोत्तराधिकानुशंसाप्रतिपादनपरेणान्यापदेशेन सर्व एवायमधिमुक्तिमनस्कारः परिदौपितः। सर्व एव स्वार्थाद्यधिमुक्तिप्रकारे मृदमृदादौ प्रतिपक्षात्मके ऽधिमात्रादिर्विपक्षोऽनिर्दिष्टः । स्वार्थाधिमुक्तावद्दिष्टः परार्थो भवति। द्वितीयायां सान्तरः प्रयोगस्ततौयायान्निरन्तरोऽवगन्तव्यः। अन्यथाऽनुशंसकथनमात्रेभ्युपगम्यमाने यावाननुशंसः सम्भवति तावतः सहदेवाभिधानावन्यप्रभानस्य निरर्थकता स्यादिति पूर्वाचार्याः ।
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
गुणपरिकौर्तनपरिवर्तो नाम चतुर्थः ॥

Page #283

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
२१५
यथाधिमोक्षदृष्टधर्मलक्षणां प्रज्ञापारमितां प्रति प्ररत्तस्याधिमोक्षमनस्कारस्य प्रथमदित्रिनवावस्थानां भावकबोधिसत्त्वस्य यथाक्रममुत्साहनाय प्रत्येकं नवभिः प्रकारैरुत्तरोत्तराभिनन्दनं स्तुतिः स्तोभः प्रशंसा च बुद्धादिभिः क्रियत इत्यधिमोक्षमनस्कारानन्तरं प्रथमं स्तुतिमात्रां निर्दिशन्नाह। अथ खलु शक इत्यादि (p. 102, 2) । त्यक्तमुक्ताशयेनाप्रत्याख्यानादपरित्यजनौया। बाह्योदकाधुपद्रवनिराकरणाद्रक्षितव्या। आध्यात्मिकाक्षरादिभ्रंशदोषापनयनाहोपायितव्या। अधिमुञ्चेदित्यपरित्यागबुड्या स्वीकुर्यात् । आर्थिकयेति प्रयोगतः। छन्दिकायेति आशयतः। दद्यादिति ग्रन्थार्थस्वभावायाः फलेन सह सर्वस्वदानात् । एतदेव प्रयोगमौलपृष्ठावस्थाभेदेन यथाक्रमं दर्शयन्नाह। उपनामयेत् । निर्यातयेत्परित्यजेदिति । देयदायकप्रतिग्राहकानुपलब्धिभेदादा पदचयमुक्तम् । तबचनेन प्रतिपादयितुमाह । तेन होत्यादि (p. 103, 4) शरीरमिति प्रतिमादिकम् । तावत्कालिकत्वेन दानात् संविभजेत् । अयमेव तयोरिति (p. 104, 5) । कृपापूर्वक दानाशयस्याधिक्येन तयोर्मध्ये सत्कारादिपुरःसरं तथागतशरीरं यो दद्यात् सोऽयमेवेत्यर्थः। तद्दचनेनेदानों परिहरन्नाह। एवमेव कौशिकेत्यादि। द्वितीयामाह । पुनरपरं कौशिको यः कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा यत्र यत्रेत्यादिना। पटुतरश्रद्धेन्द्रियादियोगेन पाचौभूतत्वादाजनीभूता यत्र मगधादौ देशे स्थिताः। तत इत्यगत्वा

Page #284

२१६
•~~-~~
-
~
पञ्चमपरिवर्तः। दातुः पूर्वोक्तात्पुद्गलादित्यर्थः। तृतीयामाह। पुनरपरं कौशिक यः कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा ये जम्बूद्वीप इत्यादिना । ग्रहणाय यत्नकरणात् समादापयेत् । गृहौतानां स्थिरीकरणात् प्रतीष्ठापयेत् । अत इत्यस्मादनन्तरार्थकारिणः पुगलात्। अकिलासितयेत्यनालस्येन स्वयं प्रतिपत्त्यनुष्ठानात् सम्यादयेत् । कृतोत्साहत्वादुद्युक्तोऽमुमित्युत्पादितबोधिचित्तं समासतो ग्रन्यार्थशिक्षणाबाहयेदिमां प्रज्ञापारमितामिति पूर्वेण सम्बन्धः। अज्ञानमंशयमिथ्याज्ञानयोगेन मूढं प्रति सम्यगर्थकथनात् सन्दर्शयेत् । कौशौद्याच्छन्दिकताव्यासगयोगात् प्रमत्तं कुशलार्थ प्रवर्तनात् समादापयेत् । होनाधिमुक्त्यशक्तात्मसम्भावनाकौकत्यभौरुतायोगात् संलौनं विशिष्टवीर्यानुशंसकथनात् समुत्तेजयेत्। अविपरीतसमाधिसन्तुष्टिवौर्यप्रतिपत्तियोगात् सम्यक्प्रतिपन्नं भूतगुणाभिनन्दनात् सम्प्रहर्षयेत् । विधेयतापादनादेवं वाचानुशासन्या नेष्यति । प्रज्ञापारमितां प्रापयिष्यति। तत्र च सम्प्रजन्येन सम्यगुपलक्षणतया लयौद्धत्यदोषापनयनाद्यथाक्रमं विनेष्यत्यनुनेष्यति । अर्थमिति (p. 105, 1) फलमनुशंसम् । एवञ्चेत्यनन्तरोक्तक्रमेण । अज्ञानमिथ्याज्ञानविगमाञ्चित्तं विशोधयिष्यति । मंशयज्ञाननिराकरणानिर्विचिकित्सं करिष्यति। एहि त्वमिति आगच्छ त्वम् । बोधिसत्त्वमार्ग इति। प्रज्ञापारमितायाम्। सन्नाहायोगानिवर्तनवौर्यभेदाद्यथाक्रम शिक्षमाणश्चरन व्यायच्छमान इति पदचयमुक्तम् । उपधि

Page #285

अभिसमयालधाराबोकः ।
२१७
संक्षय इति । समलस्कन्धाभावे धर्मकाय इत्यर्थः । तिष्ठन्तु खस्लु पुनः कौशिक जम्बूद्वीपे सर्वसत्त्वाः। तथा चातुमहादीपके। साहसे चूडिके। हिसाहले मध्यम इति हारकचतुष्टयेन यथासंख्यं चतुर्थों पञ्चमी षष्ठी सप्तमी च स्तुतिमात्रा निर्दिष्टा। किन्तु सर्वत्र समादापयेत् प्रतिष्ठापयेदितिपर्यन्तनिर्दिष्टपदानन्तरं पूर्वोक्तहारकात्तत् किं मन्यस इत्यादि (p. 106, 7) यावद्दहुतरं पुण्यं प्रसवेदित्यनुवर्तनीयम् । अष्टमों स्तुतिमात्रामाह। तिष्ठन्तु खल पुनः कौशिक बिसाहस्रमहासाहस इत्यादिना। अतः खलु पुनरिति दशकुशलसमादापितुः प्रतिष्ठापयितुश्च सकाशादित्यर्थः। नवमों स्तुतिमात्रामाह। पुनरपरं कौशिकेत्यादिना (p. 107, 3)। यावगङ्गानदीवालुकोपमचिसाहस्रमहासाहस्रलोकधातुसत्त्वानाञ्चतुर्थ्यानेषु (p. 108, 13) प्रतिष्ठापयितुरधिकपुण्यप्रतिपादनेन। प्रथमां स्तोभमात्रामाह। पुनरपरं कौशिक यावन्तो जम्बदीप इत्यादिना (p. 109, 9)। चातुर्महाहौपके साहसे दिसाहले त्रिसाहसे च लोकधातौ सर्वसत्त्वान् ध्यानाप्रमाणारूप्यसमापत्त्यभिज्ञासु प्रतिष्ठापयेदिति हारकचतुष्टयेन यथाक्रम द्वितीया तृतीया चतुर्थों पञ्चमी स्तोभमात्रा निर्दिष्टा। सर्वत्र च हारकचतुष्टये प्रतिष्ठापयेदिति पदानन्तरं पूर्वोक्तहारकात्तत् किं मन्यस इत्यारभ्य यावद्भुतकोटिप्रभावनतायामित्ये(p. 112, 3)तत्पर्यन्तमनुवर्तनीयम् । षष्ठौं स्तोभमात्रामाह। तिष्ठन्तु खल्लु पुनः कौशिक घिसाहस्रमहासाइसलोकधातावित्यादिना ।
28

Page #286

२१८
पञ्चमपरिवर्तः। सप्तमौं स्तोभमात्रामाह। पुनरपरं कौशिक य इत्यादिना (p. 116, 12) अष्टमौं स्तोभमात्रामाह। पुनरपरमित्यादिना। अर्थावबोधनिपुणत्वादर्थकुशलः ।
यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यता सैव ते मता।
धर्मधातुविनिर्मुक्तो यस्माधर्मो न विद्यते ॥ इति वचनात् प्रतीयमानपदार्थ एव हि प्रज्ञापारमिता कस्मादुपदिश्यत इत्यभिप्रायवानाह। इयमपि भगवन् प्रज्ञापारमितोपदेष्टव्येति (p. 112, 11)। पदार्थस्वभावशून्यतानभिज्ञस्य देश्यत इत्याह। इयमपौत्यादि। ननु पदार्थप्रतिपत्तौ तत्र स्वभावशून्यता प्रतिपत्तिः कथमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । उत्पत्स्यते होत्यादि। एतदक्तम् । “यस्मादनागते काले सादृश्यार्थेन प्रज्ञापारमिता प्रतिवर्णिकोत्पत्स्यतेऽतस्तां श्रुत्वा मिथ्याशास्त्राभ्यासेन प्रच्छादितप्रतीयमानपदार्थमायोपमस्वभावावबोधादनत्तरबोध्यौँ बोधिसत्त्वस्तां सम्यक्प्रज्ञापारमितामनवबुध्यमानोऽभिमतार्थदंशान्मा विनष्टो भविष्यति । तस्माद्देश्यत इति। किं हेतुका किं स्वरूपा च सा येन तहेतुस्वभावपरित्यागात् परिहियत इत्याह । कथमित्यादि। प्रज्ञापारमिता प्रतिवर्णिकेति ।
प्रकान्तार्थतिरस्कारो या चार्थान्तरकल्पना ।
प्रज्ञापारमितायां हि प्रोक्ता सा प्रतिवर्णिका ॥ इत्याचार्यदिनागः। एके भिक्षव। इति (p. 113, 1) महायानिका एव विज्ञानवादिन इत्यर्थः। एकानेकस्वभावविरहान्निःस्वभावत्वेनानभ्यस्तसविषयषविज्ञानकाय

Page #287

अभिसमयालकारालोकः ।
२१६
स्वभावत्वेनाभावितकायाः। तदेव कथयन्नाह। अभावितशौला इत्यादि। एतच्च पदवयमधिशौलाधिचित्ताधिप्रज्ञाशिक्षाचयवैकल्याद्यथाक्रममुक्तम्। एतत्समर्थनार्थमाह। दुःप्रज्ञा इत्यादि। यस्मादज्ञानयोगेन दःप्रज्ञाः संशयज्ञानादेडमूकजातीया मिथ्याज्ञानात् प्रज्ञापहोणाः । रूपविनाशो रूपानित्यतेति। रूपस्य कल्पितस्याभावो विनाशो रूपानित्यता। विकल्पस्य रूपस्य क्षणादूर्ध्वमनवस्थानं विनाशो रूपानित्यता। धर्मतात्मकस्य च रूपस्य कल्पितरूपरहितता विनाशो रूपानित्यता प्रज्ञापारमिता इत्युपदेक्ष्यन्ति । अर्थवयञ्चैतदारत्तिन्यायेन द्रष्टव्यम् । मिथ्याज्ञानोपहतत्वेनात्मानमुत्कर्षयन्तीत्याह। एवञ्चोपदेक्ष्यन्ति। य एवं गवेषयिष्यति स प्रज्ञापारमितायाचरिष्यतीति । यथोक्तेन च निर्देशेन धर्मधर्मिणोरनिराकरणे विपर्यस्तभावाभिनिवेशान्न मुक्तिरित्यभिप्रायवानाह। न खलु पुनः कौशिक रूपविनाशो रूपानित्यता द्रष्टव्येत्यादि। अपि तु रूपादौनां मायोपमस्वभावतैव प्रज्ञापारमिता। भावाभावादिविपर्यासाभिनिवेशमूलस्य सवासनक्लेशज्ञेयावरणस्य सम्यक् प्रहाणहेतुत्वेन तथागतत्वपदप्रापणात् प्रतिपत्तव्येति मतिः। नवमों स्तोभमात्रामाह । पुनरपरं कौशिक यावन्त इत्यारभ्य यावहङ्गानदीवालुकोपमलोकधातुप्रतिष्ठितसत्त्वधातुस्रोतआपत्तिफलप्रतिष्ठापनकारिणः सकाशाहहुतरपुण्यप्रसवत्वप्रतिपादनेन (p. 115, 12)। ननु स्रोतआपत्तिफले प्रति

Page #288

२२०
पञ्चमपरिवर्तः ।
छापनमनाश्रवे धातौ व्यवस्थापनम् । श्रद्धादिपूर्वकं प्रज्ञापारमितापुस्तकदानं तत्सन्दर्शनादिकञ्च साश्रवं तत् कथं पूर्वकार्यकारिणः सकाशादुत्तरार्थकारिणो बहुतरं पुण्यमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। अतो हि कौशिक श्रोतापत्तिफलमित्यादि (p 114, 13)। एतदक्तम्। यस्मादिपुलविमलानन्तगुणराशितथागतत्वादिसर्वार्यधर्माणां जिनजनन्या हेतुत्वेन सुतरामेव श्रोतापत्तिफलमतः प्रज्ञापारमितातः सम्भवति। तस्मादस्याः पुस्तकदानादिनाविकलकारणस्वभावत्वात् श्रोतआपत्तिफलस्यान्यस्य च प्रतिविशिष्टस्वभावस्य बुद्धत्वादेर्दानाबहुतरं पुण्यं प्रसवति । प्रथमां प्रशंसामात्रामाह। पुनरपरं कौशिक यो हि कश्चिदेव कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा यावन्तो जम्बूद्दौपे सत्त्वास्तान् सर्वान् सकृदागामिफले प्रतिष्ठापयेदित्यादिना (p. 116, 12)। पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशक्य तथैव परिहरन्नाह। अतो हि कौशिक सचदागामौत्यादि (p. 117, 12)। द्वितीयामाह। पुनरपरं कौशिक यो हि कश्चिदेव कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा यावन्तो जम्बूदीपे सत्वास्तान् सर्वाननागामिफले प्रतिष्ठापयेदित्यादिना (p. 119, 9)। पूर्वोक्ताभिप्रायेण तत्कस्य हेतोरित्याशक्य तथैव परिहरन्नाह। अतो हि कौशिक अनागामौत्यादि (p. 120, 7)। तृतीयामाह। पुनरपरं कौशिक यः कश्चिदेव कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा यावन्तो जम्बूद्दौपे सत्वास्तान् सर्वानहत्वे प्रतिष्ठापयेदित्यादिना (p. 122, 3)। यथा

Page #289

अभिसमयानधागलोकः । विहितप्रकारेण तत्कस्य हेतोरित्याशय पूर्ववदाह। अतो हि कौशिकाईत्वमित्यादि (p. 123, 1)। चतुर्थीमाह। पुनरपरं कौशिक यावन्तो जम्बूद्दौपे सत्त्वास्तान् सर्वान् कश्चिदेव कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा प्रत्येकबुद्धत्वे प्रतिष्ठापयेदित्यादिना। यथोदितविधिना तत्कस्य हेतोरित्याशय तथैवाह। अतो हि कौशिक प्रत्येकबुद्धत्वमित्यादि (p. 126, 8)। पञ्चमौमाह। पुनरपरं कौशिक यावन्तो जम्बूहोपे सत्त्वास्तेषामपि सर्वेषामित्यादिना (p. 128, 16) । उपनामयेदिति दद्यात्। केनाशयेनेत्याह । अत्रैव प्रज्ञापारमितायामित्यादि। प्रयोगमार्गेण प्रज्ञापारमितां भावयन् दर्शनमार्गेण रविं भावनामार्गेण विरूढिं बोधिसत्त्वविशेषमार्गेण विपुलतां गतस्तथागतभूमौ परिपूरयिष्यति (p. 129, 2)। बुद्धधर्मानित्यर्थभेदो वाच्यः । तस्मात् पौर्वकादिति यः कश्चिद्दोधौ चित्तमुत्पादयेत् । यश्चान्यो बोधिचित्तमुत्पाद्य पुस्तकं दद्यात्ततः पुनलद्दयादित्यर्थः। ननु बोधिचित्तोत्यादनपूर्वकं पुस्तकदातुरधिकार्थकारिणः सकाशात् केवलपुस्तकमावदातुः कथं पुण्यमहत्त्वमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। नियतमेष इत्यादि। नियतमवश्यमेषोऽविनिवर्तनीय इत्यर्थः। एतदुक्तम् । “यस्मादवैवर्तिको बोधिसत्त्वो नियतमभिसम्बध्य सत्त्वानां दःखान्तकारित्वेन विशिष्टं पुण्यक्षेत्रमतस्तस्यैव पुस्तकदातुबहुतरं पुण्यं न तु बोधिचित्तोत्पादनपूर्वकमनियतगोत्रपुङ्गलाय पुस्तकदातुरि”ति। षष्ठीमाह । तिष्ठतु खलु पुनः

Page #290

पचमपरिवर्तः ।
कौशिक जम्बूद्दीपकानामित्यादिना । एतद्धारकान्तेऽनुतरायां सम्यक्सम्बोधौ चित्तमुत्पादयेदित्यनन्तरं यश्चान्यः कश्चित् कौशिक कुलपुत्रो वा कुलदुहितेत्यादिग्रन्यः पूर्वोक्त एवानुवर्तनौयः। सप्तमौमाह । तिष्ठतु खलु पुनः कौशिक चातुर्महाद्वीप के लोकधातावित्यादिना तथैवाच हारकान्ते ग्रन्थोऽनुवर्तनौयः । अष्टमौमाह । तिष्ठतु खलु पुनः कौशिक साहस्रचूडिकायां लोकधातावित्यादिना । भूयस्या मात्रयेति (p. 130, 10 ) । अधिकेन प्रकारेणेत्यर्थः । तत्कस्य हेतोरित्यचापि प्रश्नपरिहारार्थः पूर्ववत् वाच्यः । नवमां प्रशंसामात्रामाह । पुनरपरं कौशिक यावन्तो जम्बूद्दौपे सत्त्वास्ते सर्व इत्यादिना । न केवलमभिसम्बुध्यान्येषामर्थकरणात् । क्षिप्राभिज्ञं बोधिसत्त्वमववदतोऽनुशासतश्च बहुतरं पुण्यं किं तर्ह्यनभिसम्बुध्यापौति प्रतिपादयन्नाह । यथा यथा भगवन्नित्यादि (p. 133, 10) । तत्र चौवरं वस्त्रं । पिण्डपातो मण्डकादि । शयनं तूलिकादि । आसनं दण्डासनादि । व्याधिभिरुपहतं ग्लानं प्रत्येति गच्छति । युक्तरूपं भैषज्यं हरीतक्यादि । परिस्कारः खल्लकादि तान् कारान् कृतानिति । चौवरादौन दत्तानित्यर्थः । सन्दृष्टफलदानसामर्थ्यान्महाफलान् करोति । जन्मान्तरे फलदानान्माहानुशंसान् करोतीति पूर्वेण सम्बन्धः । तथागतानां बोधिसत्त्वानाश्च परमदक्षिणौयत्वेन निर्विशिष्टत्वादिति भावः । कुत एतदिति चेत् । यस्माच्चुन्दस्य कर्मकारपुत्रस्य पिण्डपातं परिभुज्य परिनिर्वाणकाल
१२२

Page #291

अभिसमयालधारालोकः।
२२३
समये भगवतैवोक्तमागमे। “मा हैतन्निमित्तं चुन्दस्य कर्मकारपुत्रस्य विप्रतिसारोऽभूत् । स त्वयानन्द चुन्दस्य कर्मकारपुत्रस्य प्रतिविनोदयितव्यः। एवञ्च स वक्तव्यः। यच्च पिण्डपातं परिभुज्य तथागतोत्तरां सम्यक्ससम्बोधिमभिसम्बुद्धः यश्च पिण्डपातं परिभुज्य निरुपधिशेषे निर्वाणधातौ परिनिर्वृतः। दाविमौ पिण्डपातावसमसमफलौ। असमसमविपाकावि"ति। तुल्यफलप्रतिपादनात्तयोः समदक्षिणीयत्वमावेदितमिति । ननु भावनाभ्यासादासन्नौभावे सति कथमववादानुशासनीभ्यामासन्नोभावो निर्दिश्यत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। एवं ह्येतद्भगवन्नित्यादि। एवं मन्यते । प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतैषा यस्मादववादानुशासनौभ्यां विशिष्टक्षणोत्पादादासन्नौभावो भवति । भावनाबलात्तु नितरामेवेति । “बोधिसत्त्वोत्साहदातृणां साधु साध्विति साधुकारदानेन स्तुतस्तोभितप्रशंसार्थमुपसंहरतो"त्यार्यविमुक्तिसेनः। क्षिप्रतरासन्नौभावकथनादत्साहं ददासि। अववादमुखेनानुगृहौधे। अनुशासनौहारेणानुपरिवारयसि। कथमन्यस्योत्साहवर्धनेनान्यस्यानुग्रह इति। तत्कस्य हेतोरित्याङ्याह। अतः प्रसूता होत्यादि (p. 134, 5)। एतदुक्तम् “यस्मादनुत्तरसम्यक्सम्बोधिचित्तोत्साहवर्धनेन निष्यद्यते बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानाचगदर्थकारिकाऽनुत्तरसम्यकसम्बोधिस्तस्मादेषामुत्साहवर्धनात् सत्त्वानामनुग्रह" इति। एतदेव व्यतिरेकमुखेन कथयन्नाह । यदि होत्यादि । नाभिसम्बुध्येरन् । अतो न सत्त्वार्थं कुर्यादिति शेषः । अन्वयमुखेन चाह ।

Page #292

पञ्चमपरिवर्तः ।
यस्मात्तत्यादिना । अभिसम्बुध्यन्ते तस्माज्जगदर्थकारिण इति मतिः । तच ते स्तुत्यादय उत्तरोत्तरपुण्यमद्दत्वस्य प्रतिपादनात्तत्स्वभावत्वेन निर्दिष्टा यथाभूतार्थाधिगममाचलक्षणा नार्थवादादिरूपा यथोक्तप्रभेदा एव प्रतिपत्तव्याः । तथा चोक्तम् ।
२२४
स्तुतिः स्तोभः प्रशंसा च प्रज्ञापारमितां प्रति । अधिमोक्षस्य मात्राणां नवकैस्त्रिभिरिष्यते ॥ २० ॥ इति
एवञ्च कृत्वा तत्र तत्र स्तूत्रान्तरे निदानेषु यदुक्तं सर्वबोधिसत्वैर्महासत्त्वैः सर्वबुद्धस्तुतस्तोभितप्रशस्तैः सार्धं भगवान् विहरतौति तदुपपन्नं भवति ।
श्रभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां पुण्यपर्यायपरिवर्ती नाम पञ्चमः ॥

Page #293

অমিমালালা।
२२५
सर्वबुद्धस्तुतस्तोभितप्रशस्तस्याधिमुक्तिमनस्कारस्यानुत्तरसम्यक्सम्बोधौ परिणामनं विधेयमित्यतोऽनन्तरं परिणामनामनस्कारो वक्तव्यः। स च व्यावृत्तिविषयभेदादनेकविध इत्यादौ विशेषपरिणामनामनस्कारं निर्दिशन्नाह। अथ खल मैत्रेय इत्यादि (p. 134, 2)। तत्र मैत्रेयो नाम समाधिस्तल्लाभात्कस्यचित् समाधेमैत्रेयत्वं फलं तदधिगमात्। पूर्वप्रणिहितमैचौफलाभिसमयादीदृश वा गुणास्तेन मैत्रीविमोक्षमुखप्रभावितत्वादर्जिता येनासौ मैत्रेयो जात इति मैत्रेयः। सम्यक्प्रज्ञायोगादोधिसत्त्वः सर्वाकारोपायसम्बन्धान्महासत्त्वः । बोधिसत्त्वमहासत्त्वशब्दयोः प्रज्ञोपायाभिधायितया मोघपाशसूत्रे पाठादिति । अनुमोदनापरिणामनासहगतमिति। अनुमोदनापूर्विका परिणामना तथागतानुत्तरसम्यक्ससम्बोध्यनुपलम्भालम्बनेन मनस्कारेण परिणामनाविशेषपरिणामनामनस्कारस्तया च सहगतमिति समामः । तथाहि परकीयं दानमयादिपुण्यक्रियावस्तु वक्ष्यमाणानुमोदनामनस्कारेणानुमोद्य बोधौ परिणामयितव्यमित्ययमपि प्रकारः सम्भवति । तथा चानन्तरमेव वक्ष्यत्येवमनुमोद्यानुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्त्वनुत्तरायां सम्यकसम्बोधौ परिणामयामीति वाचं भाषेतेति (p. 138, 9)। तत इति सर्वसत्त्वानां दानमयादिपुण्यक्रियावस्तुनः सकाशादित्यर्थः । अग्रमाख्यायते दिविधाग्रतायोगात् । द्विविधाऽग्रता श्रेष्ठाग्रता चोत्तप्ततया ज्येष्ठाग्रता चाहितीयतयेत्याह। श्रेष्ठमाख्यायते ज्येष्ठमाख्यायत इति । श्रेष्ठाग्रतापि द्विविधा वरतया चोपायकौशलेन प्रवरतया च प्रज्ञापारमितये
29

Page #294

२२६
षष्ठपरिवर्तः। त्याह। वरमाख्यायते । प्रवरमाख्यायत इति । उभाभ्यां नान्यत् प्रणीतमिति कथनायोक्तं प्रणीतमाख्यायत इति । ज्येष्ठाग्रतापि हिविधा। उत्तमतया च समाभावात् । अनुत्तमतया चाधिकाभावादिति दर्शनायोक्तम् । उत्तममाख्यायते, अनुत्तममाख्यायत इति । आभ्यां नान्यनिरुत्तममित्याह। निरुत्तममाख्यायत इति । यथोक्तेन च विधिना श्रावकाद्यसाधारणत्वेनासममाख्यायते। असमैबुद्धः समतां प्राप्त हेतुत्वादसमसममाख्यायते। अनुपलम्भाकारपरिणामनामनस्कारं निर्दिदिक्षुराह। एवमुक्त आयुष्मान सुभूतिरित्यादि। दशदिशि लाके सर्वतः सर्वत्रगतयेति। दशसु दिक्षु लोकधातौ सर्वस्मिन् पूर्वादिदिग्व्यास्येत्यर्थः। पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरासु दिक्षु यथाक्रममप्रमेयासंख्येयापरिमाणाचिन्त्यासु स्थिता लोकधातवो यथासंख्यमप्रमेयाप्रमेयेधित्यादिना निर्दिष्टाः। तथोर्ध्वाधो दिशि स्थिता अनन्तापर्यन्तेधित्यर्थभेदो वाच्यः। अप्रमेयाप्रमेयाणामित्यादि। लौकिकवीतरागाणां शैक्षाणां, प्रत्येकबुहानां बोधिसत्त्वानाञ्च यथाक्रममप्रमेयासंख्येयापरिमाणाचिन्त्यापर्यन्तानां ज्ञानपथातीतत्वेनाप्रमेयादयो वेदितव्याः। छिन्नवर्त्मनामित्यादि (p. 136, 1)। हतारित्वेन क्षौणास्त्रवत्वेन च छिन्नवानः। निक्लेशत्वेन वशीभूतत्वेन च छिन्नवर्त्मनयः। सुविमुक्तचित्तसुविमुक्तप्रज्ञत्वेन छिन्नप्रपञ्चभवनेचौकाः। आजानेयमहानागत्वेन पर्यात्तबाष्याः। कृतकृत्यत्वेन कृतकरणीयत्वेन च मर्दितकण्टकाः। स्वपहृतभाराणामित्यादि व्याख्यातम्। अथवा सर्वाकारज्ञता

Page #295

অমিমালী।
२२७
मार्गज्ञता सर्वज्ञता सर्वाकाराभिसम्बोधो मूर्धाभिसम्बोध इति पञ्चभिरभिसमयैः प्रहातव्यवस्तुप्रहाणाद्यथाक्रम छिन्नवम॑नामित्यादि पञ्च पदानि । तैरेव पञ्चभिरभिसमयैः प्राप्तव्यधर्माधिगमयोगाद्यथासंख्यं स्वपहृतभाराणामित्यादि पञ्च पदानि वाच्यानि। एतस्मिन्नन्तर इति मध्ये। अनाश्रवं शौलं समाधिः प्रज्ञा च शौलस्कन्धः समाधिस्कन्धः प्रज्ञास्कन्धः । सर्वावरणप्रहाणं विमुक्तिस्कन्धः। विशिष्टज्ञानसाक्षात्करणं विमुक्तिज्ञानस्कन्धः। सर्वश्चैष श्रावकादिभिः साधारण इत्यसाधारणार्थमाह । यानि चेत्यादि । तत्र द्रव्यतः षट् पारमिताः। नामतस्तु दश भवन्ति । प्रज्ञापारमिताप्रभेदत्वाच्चतसृणां पारमितानाम् । तथाहि लोकोत्तरनिर्विकल्पकं ज्ञानं क्रमेण विवरणप्रहाणकारि प्रज्ञापारमिता। लोकोत्तरमार्गपृष्ठलब्धज्ञानसङ्गहीताः पुनरुपायप्रणिधानबलज्ञानपारमिताः स्युरिति। प्राधान्यादादौ षट् पारमिताः निर्दिश्य परिशिष्टपारमितोपादानार्थमाह। बुद्धगुणसम्पदुपायपारमिता बलपारमितेति सुगमम् । अभिज्ञापारमितेति बौद्धौ सर्वाभिज्ञा षष्ठी वा ग्राह्या। परिज्ञापारमिता ज्ञानपारमिता। कथं प्रकष्टापि सती ज्ञानपारमिता न निर्विकल्पेति चेदच्यते। यस्माज्ञानपारमिता निर्विकल्पज्ञानपृष्ठलब्धं ज्ञानं येन ज्ञानेनाधिगमं परिच्छिद्य स्वयञ्च धर्मसम्भोगं प्रत्यनुभवति परांश्च परिपाचयति। तच्चैतन्निर्विकल्पज्ञाने इयमपि नास्तीत्यतो न निर्विकल्या ज्ञानपारमिता। प्रणिधानपारमितेति ज्ञायत एव। सर्वज्ञज्ञानसम्पदिति । प्रमुदितादिभूमयः ।

Page #296

षष्ठपरिवर्तः ।
या च हितैषितेति मुदितोपेक्षे । बुद्धगुणा इति । अष्टादशावेणिकबुद्धधर्मादयः । सम्यक्सम्बोधिसुखमिति । क्लेशज्ञेयावरणवासनानुसन्धिप्रहाणफलम् । सर्वधर्मैश्वर्यपारमितेति । सर्वाकारजगदर्थसम्पादनशक्कुता । अनभिभूतः सर्वाभिभूरिति मारतौर्थिकादिभिर तिरस्कृतस्तेषाञ्च कृताभिभवनः । ऋद्ध्यभिसंस्कार इति । ऋद्धिप्रातिहार्यमावर्जनपूर्वकबोधिबौजारोपण हेतुः । यच्चानावरणमित्यादि । क्लेशज्ञेयावरणप्रहाणाद्यथाक्रममनावरणमसङ्गमत स्वाप्रतिहतम् । समाभावादसमम् । समेनासमनैव समत्वादसमसमम् । सर्वान्योपमातिक्रान्तत्वादनुपमम्। अनन्तज्ञानपरिच्छेदायोग्यत्वादपरिमेयं, एवं विशेषणविशिष्टं किं तदित्याह । तथागतयथाभूतज्ञानबलमिति । आदेशनादिप्रातिहार्यकरणसमर्थमेव ज्ञानमव्याहतत्वाद्दलमुक्तम् । यद्दुइज्ञानबलं बलानामिति । श्राश्रवश्यज्ञानमेव बलं बलानां मध्ये प्रकृष्टतरम् । यद्दुद्दज्ञानदर्शनमिति । ज्ञानं सत्यादिसम्बोधिरभिज्ञाः पञ्च दर्शनम् । दशबलपारमितेति । स्थानास्थानज्ञानबलादौनि दश । चतुर्वैशारद्येति । सम्य
सम्बुद्धोऽहमित्यादि प्रतिज्ञाने पर्यनुयोक्तुरभावेन निर्भयताकाराश्चत्वारस्तैश्चतुर्भिर्वैशारद्यैः परमसुपरिपूर्णोऽयमधिगमः सांवृतः । तात्त्विकस्त्वन्य इत्याह । यश्चेत्यादि (p. 137, 1 ) । परमार्थाभिनिर्हारेणेति । मायोपमताभिमुखौकरणेन धर्मचक्रप्रवर्तनमिति । धर्मस्य स्वाधिगमस्य द्योतिकया प्रज्ञापारमितादेशनया चक्रवत्पुनः पुनरामुखौकरणार्थेन प्रवर्तनं विनेयसन्ताने विस्तारीकरणम् ।
२२८

Page #297

अभिसमयालङ्कारालोकः।
२२६
तदेव तमोऽपनयनाद्धर्मोल्काप्रग्रहणम् । सम्यक् प्रतिबोधनाधर्मभेरीसम्प्रताडनम् । विनेयमनःप्रपूरणाद्धर्मशतप्रपूरणम्। पौरोत्वेन धर्मशतप्रव्याहरणम्। दृढसर्वावरणप्रहरणाधर्मशङ्खप्रहरणम् । वर्णत्वेन धर्मदृष्टिप्रवर्षणम् । विष्यष्टत्वेन विज्ञेयत्वेन च धर्मयज्ञयजनम् । मनोजत्वेन सर्वसत्त्वसन्तर्पणम्। श्रवणीयत्वेन यथासुखीकरणात् सम्प्रवारणम्। ये च तत्रेत्यादि। बुद्धधर्मेषु विनयनादिनौताः प्रत्येकबुद्धधर्मेषु शिक्षणाच्छिक्षिताः। श्रावकधर्मेषधिमोक्षादधिमुक्ता इति योज्यम्। स्वबोध्यधिगमं प्रतिनियतगोत्रत्वलाभान्नियतास्तत एव सम्बोधिपरायणाः। शैक्षाणौति । प्रथमफलप्रतिपन्नकादौनां सम्बन्धौनि। अशैक्षाणोति । अर्हताम्। तत्र चैवाचिकादिकर्मणोपसम्पन्नो भिक्षुरेवं भिक्षणी। विशरणपरिग्रहात् पञ्चशिक्षापदपरिग्रहाचोपासकस्तथोपासिकेति विधा भेदः। विशरणपरिगृहौतमुपासकं म आचार्यों धारयतु। तथा विशरणगतं पञ्चशिक्षापदपरिगृहौतमुपासकं म आचार्यों धारयत्विति विनये द्विधा पाठात् । मनोभावनौयानिति (p. 138, 2) । एक-दि-त्रि-पुद्गलान्मनःप्रसादकारिणः । निरवशेषमनवशेषमिति। अनन्तहेतुत्वादप्रमेयफलप्रदत्वाच्च यथाक्रम वाच्यम्। ऐकध्यमित्यादि। अतीततथागतसम्बन्धेन निर्दिष्टत्वादैकध्यमेकप्रकारत्वमभिसंक्षिप्य चेतस्यध्यारोप्याप्रमेयत्वादिरूपेण पिण्डयित्वा गणयित्वा बोधिसत्त्वादि-यावत्तिर्यग्योनिसम्बन्धेन तुलयित्वा प्रमाणीकृत्य वक्ष्यमाणलक्षणयाऽग्रयाऽनुमोदनयाऽनुमोदेत। कर्तुराशयादतिशयश्रद्धातिहर्ष स्वयं तत् सर्वसम्पादनाशयातिशयं कुर्यादिति

Page #298

२३०
षष्ठपरिवर्तः। यावत् । अग्रार्थमेव कथयन्नाह । श्रेष्ठयेत्यादि। व्याख्यातमेतत् । वाचम्भाषतेति। सर्वतथागतशौलादिस्कन्धस्यानुपलम्मालम्बनेन मनस्कारेणानुमोदनासहगतं पुण्यं सर्वसत्त्वार्थमनुत्तरबोधौ परिणामयामीति वचनमुच्चारयेदित्यर्थः। आहारकमिति। उत्पादकं मम सर्वसत्त्वानां वेति शेषः। अनुपलम्भपरिणामनामनस्कारं निर्दिश्येदानौं तब कुचोद्यपरिहारार्थं प्रश्नयन्नाह। तत्र बोधिसत्त्वयानिक इत्यादि। यैर्वस्तुभिः परिणमयतौति । यैस्तथागतत्वादिगोत्रैहेतुभिर्निर्यातयतीत्यर्थः। क्वचिदनुमोदेतेति पाठः। तत्रापि परिणामनामनस्कारस्य प्रक्रान्तत्वात्परिणामयतीत्यर्थों ग्राह्यः। तथा चानन्तरमेव वक्ष्यति । कतमैर्वस्तुभिः परिणामयतीति (p. 139, 8)। यैरारम्बणैचैराकारैरिति । आरम्बणानि शोलस्कन्धाः सर्वधर्मास्तब्रहणप्रकारा एवाकाराः। तच्चित्तमिति ग्राहकविकल्पम् । अपित्विति। अपितुशब्दो निपातः किंशब्दार्थे वर्तते। तथोपलभ्येरन् यथा निमित्तौकरोतीति। वस्त्वादीन्यनिमित्तीकृत्य परिणामयितुमशक्यत्वात्तान्यतीततयाऽविद्यमानान्येवाध्यारोप्य यथोद्भावनासरत्या विषयौक्रियन्ते किं तत्वतस्तथैव समुपलभ्यन्त इत्यर्थः। यधुपलभ्यन्त इति मतम् । तथा च सति ।
प्रमाणव्याहतत्वेन विपर्यासो हि वस्तुनः । उपलम्भो मरीच्यादिज्ञानवत् परिनिश्चितः ॥ तस्मात्तहलतो वृत्तः परिणामविधिर्मतः । आत्मात्मीयविपर्यासप्रवृत्त इव दुर्बलः ॥

Page #299

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
इति मतिः । विकल्पविषयस्याध्यारोपितत्वेनालीकत्वात् स्वप्नमायामरौचिवन्नैवोपलभ्यन्ते
प्रत्ययाधीनवृत्तित्वाच्च
तत्त्वत इत्याह । न तानि भदन्त इत्यादि । एवमपि विपर्यस्तपरिणामप्रसङ्ग इत्याह । यदि सोऽमंविद्यमानमित्यादि । स्वलक्षणविषयौकरणादारम्बणौकुर्यात् (p. 139, 1 ) । सामान्यरूपपरिच्छेदान् निमित्तौकुर्यात् । संज्ञाया निमितोहणात्मिकायाः स्वविषयाभावेन विपर्यासोऽतस्मिं तद्रहाान्तिः संज्ञाविपर्यासः । चित्तस्यालम्बनग्राहकविज्ञानस्य तथैव विपर्यासश्चित्तविपर्यासः । दृष्टेरेवाकारपरिच्छेदरूपायाः सन्तौरणात्मिकायाः प्रज्ञायाः पूर्ववद्दिपर्यासो दृष्टिविपर्यासः। न भवेदिति कथं तस्येति पूर्वेण सम्बड्डादपितु भवेदित्यर्थः । तथा चानुपलम्भपरिणामनामनस्कारः संज्ञाविपर्यासादिरूप इति शेषः । तस्मादन्यथा संज्ञादौनां विपर्यासत्वप्रतिपादनेन प्रकृतार्थाविरोधान्न किञ्चिदुक्तं स्यात् । न त्वस्य स्वविषयाभावेन संज्ञादेर्विपर्यासत्वेऽतत्खभावस्यान्यस्य कथं संज्ञाविपर्यासादिरूपतेति । तत्कस्यहेतोरित्याशङ्क्याह । तथाहौत्यादि । रागोपौत्यपिशब्देन द्वेषादिपरिग्रहः । विकल्प्येति । अध्यारोप्य । संकल्प्येति । पुनः पुनरालम्ब्य विपर्यस्तसंज्ञादिप्रभवत्वाद्रागोऽपि संज्ञाविपर्यास इति योज्यम् । एतदुक्तम्। “यस्मादविद्यमानं नित्यत्वादिकमनित्यत्वादिधर्मयुक्ते वस्तुन्यध्यारोप्य तदेव पुनः पुनरालाख्योत्पद्यमानो रागादिविपर्यस्तसंज्ञादिहेतुकत्वेन संज्ञाविपर्यासादिरूपः समुत्पद्यते । तस्मादनुपलम्भपरिणामनामनस्कारस्तथैवोत्पद्यत इति ।
२३१

Page #300

षष्ठपरिवर्तः ।
पक्षान्तरार्थमाह । श्रथापीत्यादि (p. 139, 5 ) । अथापि यथावस्तु यथारम्बणं यथाकारोऽसंविद्यमान इति शेषः । तथा बोधिस्तथाचित्तं किमसंविद्यमानमित्यध्याहार्यम् । एवमित्यभ्युपगमे सत्याह । एवमित्यादि । ग्राह्यग्राहकाश्च सर्वधर्मास्तह्रासनाः सर्वाः सर्वधातवोऽसंविद्यमानाः प्राप्ता इति मतिः । भवत्वेवं को दोष इति चेदाह । यदि चेत्यादि । एवं मन्यते। यदि यथावस्त्वादिकमसंविद्यमानं तथा बोधिचित्तादिकं तदा कतमैर्वस्त्वादिभिः कतमं चित्तादिकं क बोधौ परिणामयति । यावता नैव केनचित् किञ्चित् क्वचित् परिणामयत्यतः सर्वथा परिणामानुपपत्तौ परिणामविपर्यास इति । तत्त्वेन विपर्यस्तोऽप्यनित्यादिविकल्पवत् पारम्पर्येण भूतार्थप्रापकः संवृत्या वस्त्वादेर्विद्यमानत्वेन परिणामनामनस्कार इष्यत स्वातो न किञ्चिदधिकं त्वयोक्तमित्यभिप्रायेणाह । नेदमार्यसुभूत इत्यादि । अथवा तस्मिन् वस्त्वारम्बणादौ पारमार्थिकाभिनिवेशविगमेन संवृत्या मायापुरुषस्येव परिणामनान्न विपर्यस्त परिणाम इति अभिप्रायवानाह । नेदमार्यसुभूत इत्यादि । युक्तियुक्तमपि कथमादिकर्मिकस्य न वक्तव्यमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । यदपि हि स्यादित्यादि । अधिगम सम्प्रत्ययवैकल्याददृढत्वेन श्रद्धामात्रकं तदेव मृदुमध्याधिमात्रभेदादुक्तम् । प्रेममात्रकमित्यादि पदचयेण । अथवा श्रड्डामात्रकम स्तित्वगुणवत्त्वशक्यत्वेषु यथाक्रममभिसंप्रत्ययः प्रसादोऽभिलाष इत्येवं प्रेममाचकमित्यादि चिधा निर्दिष्टम् । अन्तयेतेति विनश्येत् । संकृतिपरमार्थविभागा
२३२

Page #301

अभिसमयालङ्कारालोकः।
२३३
कुशलत्वादिति भावः। न वक्तव्यमेव तर्हि प्राप्तमित्याह। अविनिवर्तनीयस्येत्यादि। यो वा कल्याणमित्रोपस्तब्ध इति पृथग्जनस्यापि कल्याणमित्राधिष्ठितत्वेनोभयसत्यस्वरूपविज्ञानादिति भावः। उपसंहारार्थमाह। एवञ्चेत्यादि (p. 140, 1)। एवमिति संशतिसत्यानतिक्रमेण । पुनरपि संतिपक्षाश्रयेण चोद्यार्थमाह। येनेत्यादि। यदिति। अनुमोदनासहगतं कुशलमूलम् । तच्चित्तमित्यनुमोदकं परिणामनाकाले क्षीणमुपचयविनाशान्निरुद्धं प्रबन्धविनाशेन विगतं प्रकृतिविनाशादिपरिणतं विकारविनाशेन । तत्तस्मात् कतमत्तच्चित्तमनुमोदकं परिणामनाकाले येनानुमोदकचित्तेन परिणामयति। नैव केनचिदित्यर्थः । एवं मन्यते। एवञ्चाच बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेनानुमोदनामहगतं पुण्यक्रियावस्तुसर्वज्ञतायां परिणामयितव्यमिति वचनेन पौर्वापर्यप्रतिपादनान्नैकस्मिन् क्षणे दावनुमोदनापरिणामनामनस्कारौ भवत इति प्रतिपादितम् । तस्मात् समानकर्तृत्वे लाप्रत्ययविधानादेकमेव चित्तं पूर्वमनुमोद्य पश्चात् परिणामयतीत्युक्तम्। तच्चायुक्तं यतो नित्यस्य क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधात् क्षणिकत्वेनानुमोदकं चित्तं परिणामनाक्षणेनास्त्यतस्तेन कथं परिणामयतीति । एवमनुमोद्येति पदमसङ्गतमिति निर्दिश्येदानीमनुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्त्विति पदमयुक्तमित्यावेदयन्नाह । कतमद्देत्यादि। एतदुक्तम् । “अनुमोदनाकारेणोत्पादादनुमोदकमेव चित्तमनुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्वच्यते । यतस्तस्मात् कतमदा तच्चित्तमनुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्तु यश्चित्तं व्यतिरिक्तं कर्मभूतमनुमोदकं चित्तं कर्तृभूतं परि
30

Page #302

२३४
षष्ठपरिवर्तः।
णामयति । न च तेनैव चित्तेन तस्यैव परिणामना युक्ता स्वात्मनि कारिचविरोधादिति मतिः। अथ मतमनुमोदनाचित्तानन्तरं विशिष्टचित्तक्षणोत्पादादनुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्तु यश्चित्तं प्राप्तं तत्पश्चात् परिणामनाचित्तेन परिणामयितव्यमित्ययं तस्य वाक्यस्यार्थ" इति । तथापि परिणामयितव्यमिति पदं नोपपन्नमित्याह । कथं वा शक्यमित्यादि । एवं वाक्यार्थो योजनौयः । प्रथमक्षणभाविनो विज्ञानस्य क्षणिकत्वेन द्वितीये क्षणेऽभावः। तथा द्वितीयक्षणभाविनोऽपि कारणवैकल्यादनुत्पादेन प्रथमक्षणेऽभाव इत्येवं यदा दयोः परिणामनौयपरिणामकयोः प्रथमद्वितीयक्षणभाविनोश्चित्तयोः समवधानसम्भवो नास्ति तत्कथं द्वितीयक्षणभाविना परिणामनाचित्तेन प्रथमक्षणभाविचित्तमनुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्तु परिणामयितुं शक्यमिति । पूर्वचित्तानुत्पादता तर्हि विद्यमाना परिणाम्यत इति चेत्। आह । न च तच्चित्तस्वभावता शक्या परिणामयितुमिति । नौरूपत्वादिति भावः । भगवदार्यमैत्रेयाधिष्ठानेन शक्रः परिहरन्नाह । मा खल्वित्यादि। अयमभिप्रायः। संस्त्याभ्युपगतभावानामर्थक्रियाकारित्वेन क्षणिकत्वे सति विशिष्टोत्पत्तिक्रियासमावेशं मुला न वै कश्चित् क्रियान्तरसमावेशः सम्भवति। अतो योगिनां विशिष्टानुमोदकचित्तानन्तरं विशिष्टतरमनुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्तुचित्तमुत्पद्यते। ततोऽप्यनन्तरं तत्कुशलमूलवासनावासितं विशिष्टतमश्चित्तं परिणामनाकारेणोदयमासादयति । प्रतीत्यसमुत्पादधर्मताबलादिति स्थितमेतदस्तुतत्वम् । क्षणेन व्यवहारायोगाहालजनानुरोधेन

Page #303

अभिसमयालदारालोकः ।
२३५
सन्तानापेक्षणात् सामयिकत्वेन च शब्दवृत्तेरेवश्चात्र बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेनानुमोद्यानुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्तु सर्वज्ञतायां परिणामयितव्यमित्यनेन वाक्येनोक्तमार्यमैत्रेयेण कर्मकर्टक्रियादिरूपतया। तत्र च वस्तुभागं परित्यज्य शब्दमात्रमेवं गृहीत्वा बालजनोचासकरो विकल्पो न कार्य इति । किञ्चैवमनुमोद्यानुमोदनासहगतं पुण्यक्रियावस्तु । अनुत्तरायां सम्यक्सम्बोधौ परिणामयामौति वाचं भाषेतेति प्राक् स्ववचनादार्यसुभूतिनापि संतिपक्षे यथोक्त एवाभिप्रायोऽभ्युपगन्तव्य इत्यभिप्रायेणाह। कथञ्चार्यसुभूत इत्यादि। यदि यथोक्ताभिप्रायो न गृह्यते, तदा गत्यन्तराभावात् कथं परिणामयितव्यम् । नैव कथञ्चित्तस्माद्यथोक्त एवाभिप्रायो ग्राह्य इत्यर्थः। तदेव कथयन्नाह। कथञ्चानुमोदनासहगतमित्यादि। परिगृह्णता सुपरिगृहीतं परिणामयता सुपरिणामितं कथं भवतीति योज्यम् । अविपर्यासलक्षणपरिणामनामनस्कारार्थमाह । अथ खल्वायुष्मान् सुभूतिरित्यादि। आरभ्येति विकल्पकेन विज्ञानेनामुखीकृत्य । अधिष्ठानं कृत्वेति । अग्रतो विषयभावेनावस्थाप्य । परिणामयामीति वाचा परिणामनादिकल्पेन परिणामः कृतस्तस्मात् सर्वस्यैव विकल्पस्य प्रकृत्या स्वभावप्रतिभासे ऽनर्थेऽर्थाध्यवसायेन प्रहत्तेन्तित्वमित्यभिप्रायेणाह । कथन्न सञ्जाविपर्यास इत्यादि (p. 142, 11) । परिहारार्थमाह। स चेदार्यसुभूत इत्यादि । तस्मिंश्चित्ते न चित्तसजीभवतीति । परिणामकचित्ते तस्मिन परमार्थतो न चित्ताभिनिवेशोभवति । एवं को गुणो भवती

Page #304

२३६
षष्ठपरिवर्तः।
त्याह। एवं बोधिसत्त्वेनेत्यादि। उपसंहरन्नाह । यथा तचित्तमित्यादि। इदं तद्वर्तमानं परिणामकश्चित्तमित्यभिनिवेशेन तत्त्वतो यथा तच्चित्तं न सञ्जानौते न प्रतिपद्यते। तथा यदि परिणामयति तदैव सम्यगनुपलम्भहेतुप्रत्तत्वान्न सञ्जाविपर्यास इत्यादि योज्यम्। एतदुक्तम् । "यदि तस्य विकल्पस्याविषयस्य विषयवत्तां गृह्णीयात्तदा भ्रान्तो भवेत् । यावता मायाकारवदसौ तज्ञानमविषयमविषयतयैवावगम्य विकल्पेन परिणामनेऽपि स्वरूपपरिज्ञानात् कथं भ्रान्तो भवती"ति। सामर्थ्यकथितमप्यर्थं स्पष्टयन्नाह । अथ येन चित्तेनेत्यादि।
मायाकारो यथा कश्चिनिर्मिताश्वादिगोचरम् ।
चेतो निर्विषयं वेत्ति तेन भ्रान्तो न जायते ॥ इति न्यायेन परिणाम्यमानचित्तादावपि मायापुरुषस्येव वर्तनान्न विपर्यास इत्याह। स चेत् पुनरित्यादि। यञ्चित्तमिति परिणाम्यमानम् । एवं सञ्जानौत इति । वक्ष्यमाणक्षौणत्वादिना प्रयोगपृष्ठावस्थायां प्रतिपद्यते। एवं समन्वाहरतौति (p. 143, 1)। मौलावस्थायाम्। तस्यापि चित्तस्य सैव धर्मतेति। परिणामकचित्तस्य स्वभावविरहात् सैव क्षौणत्वादिधर्मता। यैरपि धमैरिति वस्त्वादिभिः । येवपि धर्मेधिति सर्वज्ञतादिषु । अमुमेवार्थमनागतादिहारकत्रयभेदेन दर्शयन्नाह। यथातौतानामेवमनागतानामित्यादि। स एव धर्मोऽक्षय इति। धर्मतारूपेण क्षयाभावादक्षयो बुद्धत्वम् । न धर्मो धर्म परिणामयतीति

Page #305

अभिसमयालदारालोकः ।
२३७ (p. 149, 10)। धर्मः परिणामनामनस्कारः पुण्यक्रियावस्तु धर्मम् । ननु परिणामयामीति शब्दोल्लेखेन परिणामनादिकल्पः समाक्षिप्तस्तस्य च प्रकृत्या स्वप्रतिभासेऽनर्थे
ध्यवसायेन प्रहत्तेर्धान्तत्वात्कथं न सज्ञादिविपर्यास इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथाहि स तामित्यादि। एतदक्तम् “यद्यारोपितस्य तात्त्विकस्य च रूपस्य विभागं न जानौयात्तदा दृश्यविकल्प्यावावेकीकृत्य स्वप्रतिभासेऽनर्थेऽर्थाध्यवसायेन प्रवर्तनाद्धान्तो भवेद्यावता विकल्पविषयमारोपितमारोपितात्मना ऽलौकरूपेण निश्चिन्वन् संस्त्या स्वलक्षणञ्च वस्तु निर्विकल्पकज्ञानगोचरं पृथगेव मायोपमात्मकं मायोपमात्मनावितथरूपेण पश्यन यदा परिणामनां नाभिनिविशते न च परिणाम्यमानं चित्तं परिणामकश्चित्तं जानातौत्यपि प्रतिपद्यते। न च धर्मो धर्म जानातीत्यवगच्छति। तदा कथं विपर्यस्तो नामे"ति। यथोक्तमेवार्थ व्यतिरेकमुखेन स्पष्टयन्नाह । स चेत् पुनरित्यादि। नन्ववबोधमन्तरेण प्रवृत्त्यसम्भवात् कथं जानानो न परिणामयतीति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथाहि स तां परिणामनामभिनिविशत इति । प्रमाणबाधितभावरूपां तत्वेनेति शेषः। विविक्तपरिणामनामनस्कारमाह । सचेत् पुनरस्यैवं भवति सोऽपि पुण्याभिसंस्कार इति। पुण्यं कुशलमूलान्यलाभादौनि। तस्याभिसंस्कारः तत्समुत्थापिका क्रियाचेतना। आत्मादिसम्बन्धदोषरहितत्वादिविक्तः । मायोपमतया सर्वोपद्रवप्रशमहेतुत्वेन शान्तः। शान्तत्वादिरूपेणाप्यभिनिवेशो

Page #306

२३८
षष्ठपरिवर्तः । विपर्यास इत्याह । स चेदेवमित्यादि (p. 150, 1)। यदि शान्ता इत्याद्येवंरूपेण भावतो न सञ्जानौते तदा सम्यक् प्रवृत्तत्वादेवमियं तस्य प्रज्ञापारमितेति योज्यम् । बुद्धकुशलमूलस्वभावानुस्मृतिपरिणामनामनस्कारं निर्दिशनाह। यदपि तत्तेषां बुद्दानामित्यादि। यादृश एव परिणाम इति मायोपमः। तदपौति परिणामकञ्चित्तम् । मंत्र्त्याऽविचारैकरम्यपूर्वपूर्वस्वकारणमाश्रित्य कुशलमूलस्येवोत्यादात्तज्जातिकम्। स्वसामान्यलक्षणरूपेण यथाक्रममर्थक्रियासु योग्यत्वादयोग्यत्वाच्च तल्लक्षणं तनिकायम् । धर्मधातुस्वभावत्वात्तस्वभावम्। सचेदेवं संजानौत इति। निमित्तत इति शेषः । बुद्धिपूर्वकत्वाद् व्यापाराणां कथं प्रतिपद्यमानो न परिणामयतौति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। न हि बुद्धा इत्यादि। निषेध्याभावे निषेधानुपपत्तौ तत्र शून्यत्वादौ तत्त्वाभिनिवेशो विपर्यास इत्यभिप्रायः। प्रकारान्तरमप्याह । यच्चातीतमित्यादि। असप्राप्तमिति । वर्तमानकालतां न प्रतिपन्नम्। स्वभाववैधुर्येणावस्थानानुपपत्तेः स्थितिं नोपलभ्यते । सहकारी कारणतया नैव निमित्तम्। उपादानकारणतया न विषयः। यथोक्तरूपेणालम्बनात् सचेदेवं निमित्तौकरोति। तथैव निषेधाभिनिवेशेन वस्तुतत्त्वापरिज्ञानान्न समन्वाहरति । ततो विपर्यस्तत्वान्न परिणामयतीति । अनिमित्ताकारेण तर्हि परिणामनायां काष्ठादेरपि प्राप्नोतीत्याशङ्कयाह। अथ स्मृतिवैकल्येनेत्यादि। स्मृत्यभावेन शून्यादिकं काष्ठादिभावो न निमित्तौकरोति ।

Page #307

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
२३८
तथापि वस्तुत्वापरिज्ञानान्न समन्वाहरति । एवं स्मृति - वैकल्यादनवबोधाद्दा देवदत्तादिर्न मनसिकरोति कवितथापि पूर्ववन्न समन्वा हरति । ततश्च तथैव विपर्यस्त - त्वान्न परिणामयतीति वाक्यार्थः । यदि निमित्ताकारेणानिमित्ताकारेण च न परिणामस्तदा कथं तर्हि कियता - मित्याह । अथ तन्निमित्तमित्यादि । एतदुक्तम् “ निमौलिताक्षजात्यन्धादीनामिव प्रत्यय वैकल्येनामनसिकार - माचान्न भावादिविपर्यासवासना प्रहीयते । अससिमापत्त्यादिव्युत्थितस्येव योगिनः पुनरपि भावाद्यभिनिवेशमूलस्य रागादिक्लेशगणस्योत्पत्तेः । न चापि विना विप र्यासप्रहाणेन पूर्वोपलब्धेषु रूपादिषु पटुतरतदनुभवाहितमनसिकारपरिवर्जनं शक्यं कर्तुम् । अस्य परिवर्जने दाहापरिवर्जनवत् । तथामौ रूपादिमिथ्याविकल्पा न कण्टकादिवदुत्कौल्य चेतसोऽपनेतव्याः । किन्तर्हि भावादिवस्तित्वविपर्यासबौजापगमात् । अतस्तदविनिवृत्तावप्रहौणतिमिरदोषस्येव पुंसोऽलोकरूपाद्यभिनिवेशः प्रवर्त - मानः केन वार्येत । तच्च विपर्यासबीजं योगिनः प्रज्ञाचक्षुषा निरूपयतः सर्वधर्माणां सम्यग्ज्ञानालेाकेनादर्शनान्न भवति । एवं सत्युत्खातमूला इव तरवो निर्मूलतया दुर्विकल्पाश्चेतसि तत्त्वतो न पुनर्विरोहन्तौत्येवं तन्निमित्तं तथागतकुशलमूलपरिणामकश्च चित्तं मायोपमतया समन्वाहरति । तद्रूपेणैव तत्त्वतोऽनभिनिवेशान्न च निमित्तीकरोति" इति । उपायकौशलपरिणामनामनस्कारं कथयन्नाह । एवमच बोधिसत्त्वेनेत्यादि । उपायकौशलमिति । दानादौनामनुष्ठानेऽप्यनुपलम्भः । ननु

Page #308

घष्ठपरिवर्तः ।
भिन्नत्वादपायकौशलशिक्षाया मातुः श्रवणादिना कः सम्बन्ध इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। नहि प्रज्ञापारमितामित्यादि (p. 151, 1)। एतदुक्तम् “दानादौनामनुपलम्भेन या प्रज्ञापारमिताया परिणामना क्रिया सैव यस्मादपायकौशल शिक्षा तस्मान्मातुः श्रवणादिकं विना न भवती"ति। एतदेव स्पष्टयन्नाह। तत्र य एवं वदेत्यादि। स्यादचनीय इति वक्तव्यो भवेदित्यर्थः। ननु भिन्नत्वात्परिणामस्य प्रज्ञापारमितया सह कः सम्बन्ध । इति तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । निरुडा होत्यादि। पूर्वकुशलमूलापार्जकचित्तचैतसिकधर्माणां तहासनानाञ्च तत्त्वतोऽनुत्पादान्निरुवा हि त आत्मभावा निरुद्धा हि ते संस्कारा इति दयमुक्तम्। प्रयोगमौलपृष्ठावस्थायामुपलभाभावेन त एव यथाक्रम शान्ता विविक्ता विरहिता उपलब्धित इति योज्यम्। अथवा तदाकारेण निराकारेणान्याकारेण च ज्ञानेन ग्रहीतुमशक्यत्वाद्यथाक्रमं वाच्यम्। अयमभिप्रायः। परिणाम्यमानधर्माणां तबासनानाञ्च तत्त्वतोऽनुत्पादात् परिणामकज्ञानपथातीतत्वेन यस्मात् परिणामानुपपत्तिस्तस्मादिकल्पेनाध्यारोप्य प्रज्ञापारमिताबलेन मायोपमधर्मताधिमोक्षादविपर्यस्तः सम्यगुपायकौशलपरिणामः शक्यते कर्तुमिति। अनिमित्तपरिणामनमनस्कारं वक्तुमाह। अपि तु खल पुनः स पुगल इत्यादि। शून्यताघेकरूपेण ग्रहणानिमित्तौकृत्य पुनः पुनर्मनसिकरणादिकल्प्य च यथाभूतमपगतभावाभावादिरूपं तत्त्वं पश्चास्वविकल्पप्रतिभासेऽनर्थे यथाभूतेऽर्थाध्यवसायेन यथाभूतसजी पारमार्थिक

Page #309

बभिसमयालशारालोकः।
२४९
सौ सन् विकल्पप्रतिभासितमर्थमुपलभमनुपलम्मे बुद्धत्वे परिणामयेदिति वाक्यार्थः । नन्वर्थोपलम्भाभावात् कथमेवं परिणामितम्। नाभ्यनुजानन्तीति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। एष एव हि तस्येत्यादि। एतदुक्तम् “यस्मात् पुद्गलः शून्यताद्याकारतया परिनिर्वाणमनुत्तरां बोधिं निमित्तौकरोति विकल्पयति च स्वविकल्पप्रतिभासेनाकारेण तथैव चोपलभते। तस्मादध्यारोपितार्थरूपेण ग्रहणादविचिकित्स्यत्वेन तस्यैवं महानुपलम्भ इति। ननूपलम्भस्य मनःप्रसादादिकारित्वात् कथं तत्सज्जिनः परिणामना न महार्थकरौ"ति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । सविष इत्यादि। अभिमतधर्मतत्त्वाधिगमभ्रंशार्थेन मरणहेतुत्वात् सविषः। सर्वसंसारदरुवरदःखहेतुत्वेन सशल्यः ।
आदिकर्मिकाणां मनःप्रसादादिकारित्वेऽपि प्रमाणव्याहतत्वादिति शेषः । एतदेव स्पष्टयन्नाह । तद्यथापि नामे त्यादि। तत्र परिज्ञातविषदोषरूपत्वात् पण्डिताः। विषस्वरूपाज्ञानादालाः स्वरूपावगमेऽप्यनवधारितमारणशक्तिवाहुःप्रज्ञाः । सुखोत्पादकत्वात् सुखकरं पर्यवसाने दुःखफलत्वादुःखविपाकम् । एक इत्युपलम्भसंजिनः श्रुतचिन्ताभावनावस्थासु मिथ्यावरणाद्यथाक्रमं दुर्यहौतेनेत्यादिपदचयम् । मायोपमार्थस्य सविपर्यासविनिवृत्तिप्रयोजनानवगमात् सुभाषितस्यार्थमजानानाः। मायोपमपदार्थस्वरूपावधारणशक्तिवैकल्याद्यथाभूतमर्थमनवबुध्यमानाः । नन्वादिकर्मिकस्य मनःप्रसादादिकारित्वात् कथमुपलम्भः सदोषो येन तत्संज्ञिनः परिणामो नास्तीति । तत्कस्य

Page #310

२४२
षष्ठपरिवर्तः।
हेतोरित्याशङ्याह। सविषत्वादपलम्भस्येति (p. 152, 22) । प्रमाणव्याहतत्वेनेति मतिः। नैवं शिक्षितव्यमित्युपलम्भयोगेन शिक्षा न कार्या (p. 153, 1)। बुड्डानुज्ञातपरिणामनामनस्कारं निर्दिष्टुमाह। कथं पुनरनेन शिक्षितव्यमित्यादि। अनभ्याख्यातुकामेनेति तथागतनिर्दिष्टार्थानुष्ठानेन फलप्राप्तिदर्शनादतिरस्कर्तुकामेन। बुद्धज्ञानेन प्रज्ञाचक्षुषा सर्वधर्माविकल्पनविषयेण जानन्ति। बुडचक्षुषा सर्वाकारसर्वधर्माभिसम्बोधविषयेण पश्यन्तीति योज्यम् । यया धर्मतयेति मायोपमतया। अभ्यनुजानन्तौति। यथा सर्वमार्गानुपलम्मालम्बनेन मनस्कारेण परिणाम्यमानस्य वहस्तं प्रयच्छन्ति । अनपराध इति । निर्दोषत्वादकृतापराधः। अपगतोपलम्मविषयत्वानिर्विषः परिणामः, रूपकायधर्मकायप्राप्तिहेतुत्वाद्यथाक्रमं महापरिणामो धर्मधातुपरिणामः। प्रयोगपृष्ठावस्थापुष्टत्वात् परिपूर्णः । मौलावस्थायां सम्यक् परिपूर्णत्वात् सुपरिपूर्णः । चैधातुकापर्यापन्नपरिणामनामनस्कारं प्रतिपादयन्नाह। पुनरपरं बोधिसत्त्वयानिकेनेत्यादि। अपर्यापन्नमिति कामादिधातुचयस्यानुपलम्भादप्रतिष्ठितम् । तत्र
नरकप्रेततिर्यञ्चो मनुष्याः षड् दिवौकसः । कामधातुः स नरकद्दौपभेदेन विंशतिः ॥ जवं सप्तदशस्थानो रूपधातुः पृथक् पृथक् । ध्यानं विभूमिकं तत्र चतुर्थं त्वष्टभूमिकम् ॥ आरूप्यधातुरस्थान उपपत्त्या चतुर्विधः । ध्यानादूर्ध्वं ससंस्थानो रूपे सद्भावतोऽथवा ॥

Page #311

अभिसमयालशारालोकः।
२४३
अतीतादिकालचये प्रतिस्थितत्वादाह। माप्यतीतमित्यादि। ननु कामादिधातावतीतादिकाले चावस्थितस्य चित्तक्षणस्य परिणामात् कथं तत्र न प्रतिस्थित इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। यध्वधातुकेत्यादि (p. 154, 1)। एतदुक्तम् यध्वधातुकस्य तत्वेनानुत्पादादपर्यापन्नत्वे कथं तत्र स्थितः। परिणाम इति । यचापि धर्म इति बुद्धत्वे धर्मधातुवत् क्षयभावादविनष्टः परिणामः। अपर्यापन्न इत्यभिनिवेशो बन्धनमित्याह । अथ तमित्यादि। उपसंहरन्नाह । तत्र योऽयमित्यादि। प्रश्नमुखेन सम्यगुपदेशकत्वात्। आर्यसुभूतेः साधु साध्विति साधुकारः। अन्यथार्यमैत्रेयेणोपदिष्टत्वात् कथमन्यं प्रति साधुकारः साधुः स्यात् । नन्वविपर्यस्तधर्मदेशनाऽभावे कथं शास्तुकृत्यमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। यो ह्ययमित्यादि। एतदक्तम्। “यस्मान्मायोपमतया सर्वोऽयं परिणामो धर्मधातुपरिणामस्तस्मादविपर्यस्त देशनया बुद्धकृत्यं करोषौति। अतोऽनन्तरं महापुण्योदयपरिणामनामनस्कारो वक्तव्यः । स च मृदमध्याधिमात्रभेदेन त्रिविध” इति । मृदमधिकृत्याह। अस्यामेव धर्मतायामित्यादि। यावत् पञ्चानामभिज्ञानां लाभिनो भवेयुरिति (p. 156, 3)। एतदुक्तम् "दशकुशलकर्मपथसे विनः सत्त्वानारभ्य यावत् पञ्चाभिज्ञानां पुण्याभिसंस्कारान्मृदभूतात्तदनुपलम्भालम्बनमनस्कारेणानुमोदनापूर्वकपरिणामस्याधिकपुण्यत्वेन मृदूपाधिभेदान्मृदमहापुण्योदयपरिणामनामनस्कार” इति ।

Page #312

२४8
षष्ठपरिवर्तः।
मध्यमावेदयन्नाह। तिष्ठन्तु खलु पुनरित्यादि। यावत् सर्वे प्रत्येकबुवा भवेयुरिति (p. 156, 21)। एतदुक्तं “प्रथमफलस्थमारभ्य यावत् प्रत्येकबुवानां पुण्याभिसंस्कारान्मध्यभूतात्तदनुपलम्मालम्बनमनस्कारेणानुमोदनापूर्वकपरिणामस्याधिकपुण्यत्वान्मध्योपाधिभेदेन मध्यमहापुण्योदयपरिणामनामनस्कार" इति। अधिमाचं वक्तुमाह । तिष्ठन्तु खलु पुनरित्यारभ्य यावत् सर्वेऽप्युपलम्भसञ्जिनः दानं दद्युरिति (p. 157, 7) । गङ्गानदीवालुकोपमेषु त्रिसाहस्त्रमहासाहलेषु लोकधातुषु सम्यक्सम्बोधिप्रस्थितसर्वसत्त्वानां तावद्भिरधिकैर्वा सोपलम्भः सर्वैश्चीवरपिण्डपातादिभिस्तावतः कल्पानुपस्थानकरणपुण्यादधिमात्रभूतात्तदनुपलम्मालम्बनमनस्कारेणानुमोदनापूर्वकपरिणामस्याधिकपुण्यत्वेनाधिमात्रोपाधिभेदादधिमात्रमहापुण्योदयपरिणामनामनस्कार इति समुदायार्थः। अवयवार्थस्वच्यते। सम्पस्थिता इति प्रणिधिप्रस्थानचित्ताभ्यां प्रवत्ता इत्यर्थः। ते सर्व इति। दधुरेतेन पर्यायेणेति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । तमेव कथयन्नाह। अन्येष्टित्यादि। अन्येष्धिति अपरापरेषुः। उपतिष्ठेदिति । सकृदुपस्थानं कुर्यात् । सर्वसुखोपधानैरिति। स्नानोदर्तनादिभिः, सर्वैः सुखसंस्पर्शविहारैरिति। यथेच्छं चङ्गमणादिविहारैरुपतिष्ठेदिति पूर्वेण सम्बन्धः। एतेन पर्यायेणेति। ते सर्वे सम्यक्सम्बोधिसंग्रस्थिताः सत्त्वा यथोक्तापरापरलोकधातुस्थितसर्वसत्त्वानामेतेन पर्यायेणैकैकसत्त्वक्रमेणोपस्थानात्तच्च

Page #313

काभिसमयालङ्कारालोकः ।
२४५
दानमुपलम्भसञ्ज्ञिनो दद्युरिति यावत् । तान् सर्वसत्त्वा - नित्यादि । तानन्यान् यथोक्तलोकधातुस्थितान् सर्वसत्वानेकैकं परिकल्प्य कृत्वा पुनस्तानेव सर्वबोधिसत्त्वानेकैको बोधिसत्त्वस्तावतः कल्पानुपतिष्ठेदिति वाक्यार्थः । क्रमेणेत्यभिप्रायात् पूर्वहारकादस्य विशेषः । अनेन पर्यायेण दानं दद्यादिति । यथा गङ्गानदौवालुकोपमान् कल्पानेकं बोधिसत्त्वमेको बोधिसत्त्वः समुपतिष्ठेदेवं स एवैको बोधिसत्त्वोऽनेन गङ्गानदौवालुकोपमकल्पावस्थानक्रमेण तेषा - मपरापरनिर्दिष्टस्लोकधातुसङ्गृहीतानां सर्वेषां बोधिसत्त्वानां सुखोपधानार्थं दानं दद्यादेवमनन्तरोक्तक्रमेण सर्वेऽपि ते सम्यक्सम्बोधिसम्प्रस्थिता दानं दद्युः । रूपौ भवेदिति। परमाणुस्वभावरूपस्कन्धः स्यात् । नमायेतेति प्राचुर्यान्न तिष्ठेत् । ननूपलम्भसञ्ज्ञिनां दानमयः पुण्याभिसंस्कारोऽप्रमेयोऽपि कथं यावदुपनिषदमपि न क्षमत इति (p. 158, 7 ) । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथाही - त्यादि । एतदुक्तम् " यस्मात्तेषां सुप्रभूतं दानं दत्तं सदेकत्वादिसंख्यादिरहितमप्यप्रमेयादिसंख्यायोगादप्रमेयं सुबह्नित्यादिपरिसंख्यातं भवति । तस्मात्तद्धेतुकपुण्याभिसंस्कारः परिणामनापुण्यस्कन्धस्याप्रमेयादिसंख्यारहितस्य यावदुपनिषदमपि न क्षमत" इति । भगवदधिष्ठानेन कृतादरतया देवपुत्राः कारित्रमाहुः । यच होत्यादिना । नयत्रयविनेयसत्त्वमार्गोपदेशहेतुभावव्यापारयुक्तत्वेन
जगदर्थ
करणान्महापरिणामः ।
कथमेवमित्यादिशङ्कायामाह ।

Page #314

२०६
षष्ठपरिवर्तः। यच हि नामेत्यादि । यस्मिन्नुपायकौशले सति यस्मात्तावन्तमप्रमेयादिसंख्यावन्तं नाम प्रसिद्धं पुण्यस्कन्धमभिभवति । तस्मान्महापरिणाम इति वाक्यार्थः । सम्यग्देशनया सञ्चातप्रसादातिशयत्वेन पूजापूर्वकं प्रशंसार्थमाह । अथ खल चायस्त्रिंशानामित्यादि। पुरतः समन्ताच्च यथाक्रमं प्रकरक्षेपादभ्यवाकिरन्नभिप्राकिरन्नित्यर्थभेदः । एवमन्येभ्य इति। यामादिभ्यः। एवमेवेति बायस्त्रिशंकायिकानामिव महापरिणामोऽयमित्यादिशब्दमुदीरयन्ति । पुनः पुनरुच्चारणाहोषमुदीरयन्ति। एवमेव पेयालेन कर्तव्यमिति। एवमेव शब्दमुदौरयन्ति घोषमनुश्रावयन्तौति पदवयं सर्वत्र महापरिणामोऽयमित्यादिहारकान्तेतिदेशनीयमित्यर्थः। चिररात्रसश्चितमिति दीर्घकालापार्जितम् । महाविस्तरसमुदानौतमिति। अनेकप्रयोगयत्नसाध्यम् । पुनरपि परिणामस्य माहान्यार्थमाह । अथ खलु भगवांस्तानित्यादि (p. 159, 13)। ननु प्रयोगादिमहत्त्वेऽपि कथं दानमयः पुण्याभिसंस्कारः स्वल्पप्रयो। दिजनितपरिणामपुण्यक्रियावस्तुनो यावदुपनिषदमपि न क्षमत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह (p. 161, 8)। तथा हि ते बोधिसत्त्वा इत्यादि। प्रमाणव्याहतत्वेनोपलम्भस्य विपर्यस्तत्वादिति मतिः। अनुमोदनापूर्वकमपि सर्वमेवाधिमुक्तिमनस्कारेणोपार्जितं कुशलमूलं सर्वधर्मानुपलभभावनया सर्वसत्त्वार्थमनुत्तरबोधौ मायापुरुषेणेव परिणामयितव्यमित्येक एव सर्वसत्त्वानां त्रियाननिर्याणमार्गोपदेशहेतुभावव्यापारयुक्तः परिणामनामनस्कारः ।

Page #315

अभिसमयालधारालोकः ।
२४.
कस्यचित्त क्वचिदभिनिवेश इति तत्प्रतिपक्षार्थं यथोक्तन्यायेन मन्दबुद्धिजनानुग्रहाय हादशप्रकारः प्रभेदः कृतः। तीक्ष्णप्रज्ञानामवज्ञाविनिवृत्त्यर्थं नातिप्रभेदः। तथाचोक्तम्।
विशेषः परिणामस्तु तस्य कारित्रमुत्तमम् । नोपलम्भाकृतिश्चासावविपर्यासलक्षणः ॥ २१ ॥ विविक्तो बुद्धपुण्यौघस्वभावस्मृतिगोचरः। सोपायश्चानिमित्तश्च बुबैरभ्यनुमोदितः ॥ २२ ॥ चैधातुकाप्रपन्नश्च परिणामोऽपरस्त्रिधा।
मृदुमध्याधिमात्रश्च महापुण्योदयात्मकः ॥२३॥ इति। अनुमोदनामनस्कारेण स्वपरपुण्यक्रियासमतां प्रतिलभत इत्यतोऽनन्तरमनुमोदनामनस्कारार्थमाह। अथ खल्वायुष्मन्नित्यादि। कियतेति कियन्मात्रेण प्रकारेण । न गृहीते न मन्यते। नोपलभत इति तत्त्वतः प्रयोगाद्यवस्थास्विति योज्यम्। न कल्पयति न विकल्पयति न समनुपश्यतीति। यथाक्रममतौतानागतप्रत्युत्पन्नानिति सम्बन्धः। अभूतपरिकल्पप्रभवत्वात्कल्पनाविठयिता वर्तमानखसामान्यरूपविरहाद्यथाक्रममजाता अनिर्जाताः। अतोतादागमनाभावेनानागतिकाः। अनागते गमनाभावेनागतिकाः। धर्मतेति मायोपमरूपता। इयतेति। एतावतानन्तरप्रकारेणेत्यर्थः । यथाविमुक्तिरिति (p. 162, 17) । यथा क्लेशज्ञेयावरणविगतिरनुत्पत्तिलक्षणा। तत्त्वेन सांकशिकधर्मायोगादबवानां वैयवदानिकधर्मविरहादमुक्तानाम् । यस्मादव्याहतदर्शनालोकस्य शस्तुर्यथाविभागशः

Page #316

२४
षष्ठपरिवर्तः।
प्रत्यात्मनि प्रतिभासिते तथा विभागेनैव जगडितविधित्सया तेन द्रष्टा करुणामयेन भगवता कर्मफले प्रोक्त । तस्मादतीन्द्रियमपि सर्व यथादर्शनमेव स्थितमिति भावः । संसारनिर्वाणाप्रतिस्थानादसतानाम्। अनुमोदनाधिकारे प्रसङ्गात् परिणामयामोति। परिणामनामनस्कारः कथितः। मायोपमतया संसरणाभावादसंक्रान्तितो विनाशाभावादविनाशत इति योज्यम्। प्राणातिपातादिविविधकायिककर्माभावात् कायसुचरितम् । मृषावादादिचतुर्विधवाचिककर्मविगमादामचरितम् । अभिध्यादिविविधचैतसिककर्मवियोगान्मनःसुचरितम् । पूर्ववत्तत् कस्य हेतोरित्याशक्य तथैवाभिप्रायेणाह। तथाहि ते बोधिसत्त्वा इत्यादि (p. 165, 5)। पैशुन्यपारुष्यसम्भिन्न प्रलापैरभिधानादाक्रष्टः। दण्डादिभिस्ताडनादभिहतः। हठेन नियमकरणात् परिभाषितः। उन्नतिलक्षणेन मानेन सह वर्तनात् समान इत्येके। समानशब्दः सन्नित्यर्थे वर्तत इति केचित् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । तथा हि त इत्यादि (p. 166, 19)। उत्तप्तवीर्यारम्भप्रदर्शनार्थं स्थानचङ्गमणयोरुपादानात्तिष्ठन्तश्चमाभिरूढा इति दयमुक्तम्। अनभ्युत्साहलक्षणविषादविगमादविषीदन्तः। स्त्यानमिचेनेति (p. 167, 8)। मोहांशिकचित्तकर्मण्यता स्त्यानं दध्याधुपयोगनिमित्तमागम्य मोहांशिकश्चेतसोऽभिसंक्षयो मिडम्। पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह। तथा होत्यादि (p. 188, 3) । चत्वारि ध्यानानि समापद्येरनिति। लौकिकानि रूपधातुसंग्रहौतानि चत्वारि ध्यानानि भावयेयुः ।

Page #317

२४६
बभिसमयालधारालोकः । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशय पूर्ववदाह। तथाहि ते बोधिसत्त्वा इत्यादि। तदयं समासार्थः संवृत्युपायेन कुशलमूलान्युपलभ्य प्रमुदितचित्तेन परमार्थतोऽनुपलम्भतयाऽनुमोदनीयानौत्यनुमोदनामनस्कार इति। तथा चोक्तम् ।
उपायानुपलम्भाभ्यां शुभमूलानुमोदना।। अनुमोदे मनस्कारभावनेह विधीयते ॥ २४ ॥ इति
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्याया
मनुमोदनापरिणामनापरिवर्तो नाम षष्ठः ॥
32

Page #318

२५०
सप्तमपरिवर्तः।
सासवभावनामार्गानन्तरमनासवो भावनामार्गों वक्तव्यः। स च विविध इति । प्रथममभिनिहरलक्षणं भावनामार्ग वक्तं स्वभावाभिधानादाह। अथ खल्वायुष्मानित्यादि (p. 170, 2)। तथागतज्ञानस्य निष्यादनहेतुत्वासर्वज्ञज्ञानपरिनिष्यत्तिः। सर्वज्ञत्वमिति रूपाद्यविपरीतदर्शनं स्वभाव इत्यर्थः। एवमित्यादिवचनेन लब्धप्रसादातिशयत्वादभिनिर्हारस्य विस्तरेण ज्ञानस्वाभाव्यपरिदीपनार्थमाह। अवभासकरीत्यादि। उष्मगतज्ञानालोकत्वादवभासकरौ। कायवाङ्मनोभिः प्रणामान्नमस्करोमि । यस्मान्नमस्कारार्हत्वान्नमस्करणोया। मूर्धावस्थाप्राप्तत्वेनाश्रवादिभिरसंसर्गादनुपलिप्ता। क्षान्तिस्वभावत्वेनापायसंवर्तनीयकर्मविगमात् सर्वलोकनिरुपलेपा। अग्रधर्मरूपत्वेन लोकोत्तरज्ञानोदयहेतुत्वादालोककरौ। दुःखधर्मज्ञानक्षान्त्या स्वदर्शनप्रहातव्यचैधातुकक्लेशप्रहाणात् सर्ववैधातुकवितिमिरकरौ। धर्मज्ञानेन विमुक्तिसाक्षात्करणात् सर्वकोशदृष्ट्यन्धकारापनेत्री। अन्वयज्ञानक्षान्त्याऽर्यधर्मान्वयावगमादाश्रयणीया। अन्वयज्ञानेन निश्चयावधारणादनकरी। समुदये धर्मज्ञानक्षान्त्यादिभिश्चतुर्भिः क्षणैः पूर्ववद्यापारकरणाद्यथाक्रम बोधिपक्षाणां धर्माणां क्षेमकरी, आलोककरौ, सर्वभयोपद्रवग्रहोणाऽऽलोककरोति पदचतुष्टयं योज्यम् । मांसदिव्यप्रज्ञाबुद्धधर्मचक्षुःपरिग्रहं कृत्वा पूर्ववन्निरोधे धर्मज्ञानक्षान्त्या मार्गदर्शयिची। धर्मज्ञानेन चक्षुरन्षयज्ञानक्षान्त्या मृदमध्याधिमाचविपक्षापगमेनार्यधर्मान्वयावगमाम्मोहतमस्तिमिरविकरणौ। अन्वयज्ञानेन निश्चयावधारणादितिमिरकरणी। मार्गे तथैव धर्मज्ञान

Page #319

पभिसमयालधारालोकः ।
२५१
क्षान्त्या करणौ। धर्मज्ञानेन मार्गावतारणौ। अन्वयज्ञानक्षान्त्या सर्वज्ञता। अन्वयज्ञानेन सर्वतशज्ञेयावरणवासनानुसन्धिप्रहौणतामुपादायानुत्पादिका। सावभावनामार्गेण कुशलधर्मप्रसवनादनिरोधिता। मायोपमत्वादनासवाभिनिर्हारभावनामार्गरूपेण सदावस्थानादनुत्पन्नानिरुवा । अत्यन्तविशुद्धिभावनामार्गस्वभावेनातिशयहितकारिणौत्वात् स्वलक्षणशून्यतामुपादाय माता। स च मृदमध्याधिमात्रभेदात्त्रिविध इति यथाक्रमं दशबलकरी, अनवमर्दनौ, नाथकरौति पदचयमुक्तम् । आनन्तर्यमार्गतया सर्वसंसारप्रहाणात् संसारप्रतिपक्षः । कूटः सामग्री तच तिष्ठतौति हेतुप्रत्ययजन्यो भावस्तथोक्तस्तत्प्रतिषेधादकूटस्थतामुपादाय विमुक्तिमार्गेण सर्वगुणसम्पदभिमुखौभावात् सर्वधर्मस्वभावविदर्शनी, पश्चादेवं समधिगततत्त्वानां यथाशयं त्रियानधर्मदेशनया परिपूर्णविपरिवर्तद्वादशाकारधर्मचक्रप्रवर्तनौत्येवमेषां पदानामर्थनिर्देशो वाच्य इति पूर्वाचार्याः। तच चयः परिवर्ता हादशाकारा यस्मिन् धर्मचक्र इति विग्रहः। तचामी चयः परिवर्ताः। यदुत इदं दुःखमार्यसत्यं तत् खल्वभिज्ञाय परिज्ञेयं परिज्ञातम् । इदं दुःखसमुदय आर्यसत्यं तदभिज्ञाय प्रहातव्यं प्रहोणम् । इदं दुःखनिरोध आर्यसत्यं तदभिज्ञाय साक्षात्कर्तव्यं साक्षात्कृतम् । इदं दःखनिरोधगामिनी प्रतिपदार्यसत्यम् । तत् खल्वभिनाय भावयितव्यं भावितं मयेति भिक्षवः पूर्वमनुश्रुतेषु धर्मेषु योनिशोमनसिकुर्वतः प्रत्यक्षार्थत्वादनाखवा प्रज्ञा चक्षुरुदयादि । निःसंशयत्वाज्ञानं भूतार्थत्वाविद्या विशुद्धत्वादुविरुदयादी

Page #320

२५२
सप्तमपरिवर्तः।
T
त्येतक्रियापदमेकैकस्मिन् सत्ये विष्वपि योज्यम् । अतः प्रत्येकञ्चतुर्णामार्यसत्यानां चिपरिवर्तनाविपरिवर्तम् । चक्षुरित्यादयश्चाकाराश्चत्वारस्त्रिपरिवर्तनात् प्रतिसत्यं त्रय इत्यतो हादशाकारम् । एतावतैव जगदर्यसम्पादनात् परिपूर्ण विपरिवर्तद्वादशाकारं धर्मचक्रमिव धर्मचक्रं यत् प्रथमतो वाराणस्यां भाषितं सूत्रम् । यथा राज्ञश्चकवर्तिनश्चक्ररत्नमग्रेसरं सर्वस्त बलकायस्तदेवानुसरन पश्चाइच्छति, तथा सकलचैलोक्याधिपतेस्तथागतस्य तत् सूत्रमग्रतः कृत्वा सर्वो देशनाधर्मः प्रभवति। अतस्तमातुराधिपत्येन प्रवर्तत इति। भगवती तथोक्ता। श्रेष्ठतां प्रतिपादयितुमाह। कथं भगवानित्यादि (p. 171, 12) । परिहरन्नाह। यथा शारिपुत्रेत्यादि। शास्तरोव प्रतिपत्त्यादिविधानान्नान्यथावबुद्धत्वसम्प्राप्तिरिति श्रेष्ठता कथिता। कुत इति कस्मा तोरित्यर्थः। तदेवाह । किन्निदानेति। एतनिदानेति पुण्यस्कन्धाभिभवहेतुका । अभिनिर्हारश्रेष्ठताधिकारे परिणामनामनस्कारपुण्यस्कन्धहेतुका पृच्छा किमर्थमिति चेदच्यते। यत्र हि नाम सास्त्रवपरिणामनामनस्कारस्येदृशौ श्रेष्ठता यहलादप्रमेयदानादिपुण्यस्कन्धाभिभवो जातस्तत्र सुतरामेवानास्त्रवभावनामार्गस्येति कथनाय परिणामाभिभूतपुण्यस्कन्धहेतुका पृच्छा कृता। अतिशयार्थमेवाह । अपितु खल पुनरित्यादि (p. 172, 12)। सर्वज्ञतामार्गावतारायेति । बुद्धत्वप्रापकमार्गप्रमुदितादिभूमिष्ववतारनिमित्तम्। अपरिणयकमभव्यमिति। सारथिभावरहितमयोग्यम्। दान

Page #321

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
२५३
मित्यादि । तच दानं धर्मामिषाभयभेदात्त्रिविधम् । तथा शौलमकुशलनिवृत्तिकुशलप्रवृत्तिसत्त्वार्थक्रियारूपेण त्रिविधम् । तथा क्षान्तिरपि धर्मनिध्यानदुःखाधिवासनपरापकारमर्षणात्मिका चिविधा । तथा वौर्यमपि सन्नाहकुशलसत्त्वार्थप्रयोगभेदात्त्रिविधम् । तथा ध्यानं गुणसत्त्वार्थक्लेशप्रतिपक्षसुखाभिनिर्हारात्पूर्ववत्त्रिविधमिति । जात्यन्ध
उत्पद्यमानमेव संवृतिपरमार्थसत्य सकल
भूतमिति । सत्त्वार्थालम्बनभेदात्त्रिविधप्रज्ञाचक्षुषा विहौनम् । कुतः पुनरिति । कस्मात्पुनर्नै वेत्यर्थः । पारमितानामधेयमेव कथयति। पारमिताशब्दमिति । श्रासाञ्चक्षुः प्रतिलम्भ इति (p. 173, 1)। दानादिपारमितानां धर्मताचक्षुः समन्वागमः । सर्वधर्मानभिसंस्कृतिं प्रतिपादयितुमाह । कथं भगवन् बोधिसत्त्वनेत्यादि । परिहरन्नाह । रूपस्येत्यादि । मायोपमतया रूपादेरधिगमो मातुरभिनिर्हार इत्यर्थः । उपसंहरन्नाह । एवमनभिसंस्कारेणेत्यादि । तथतारूपत्वात् सर्वधर्मविशेषानुत्पादनेनाधिगमो प्रयोगोऽनभिसंस्कारस्तेन स्कन्धानामधिगम इति यावत् । क्वचिदनभिनिर्धारेणेति पाठस्तचाप्ययमेवार्थो ग्राह्यः । सर्वधर्मानुपलम्भेनाभिसमयार्पणार्थमाह । एवमभिनिर्हृतेत्यादि । न कश्चिद्धर्ममर्पयतौति । यथोपलम्भादिविपर्यासस्तथा न कश्चिदधिगम - धर्मं योगिसन्ताने समुत्पादयति तदा प्रज्ञापारमितेति संख्यां गच्छत्यविपर्यस्तत्वादिति मतिः । सर्वज्ञतायास्त्वर्पणं युक्तमन्यथा निरर्थिकैव प्रज्ञापारमितेत्यभिप्रायवानाह । किमियम्भगवन्नित्यादि । विपर्यासद्वारेण नार्पयतीत्याह ।

Page #322

२५४
सप्तमपरिवर्तः ।
न यथोपलम्भ इत्यादि। तत्रोपलम्भो बाह्यार्थोपलम्भः । नाम चत्वारोऽरूपिणः स्कन्धाः। अभिसंस्कारो मायोपममेवेदं तत्त्वमित्यादिचित्ताभोगः। प्रकारान्तरव्यवच्छेदेनान्यथार्पणमित्याह । कथं तीत्यादि (p. 174, 1)। यथा कौशिक नार्पयति तथार्पयतीति । येन प्रकारेण मायोपमतया कश्चिदभिनिवेशं विपर्यासं नार्पयति तथा सर्वज्ञतामर्पयतीत्यर्थः। न किञ्चिद्धर्ममुत्पादयतीति वैयवदानिकं न किञ्चिद्धर्म निरोधयतौति सांक्लेशिकम्। प्रत्युपस्थितेत्यनुत्पादाय। अनुपस्थितेत्यनिरोधायेति योज्यम् । एवमप्यभिनिवेशो बन्धनमित्याह । सचेदेवमित्यादि। प्रयोगदर्शनभावनाविशेषमार्गेषु यथाक्रम दूरीकरिष्यति रित्तौकरिष्यति तुच्छोकरिष्यति न करिष्यतीति पदचतुष्टयं योज्यम् । प्रकारान्तरेणापि दूरीकरणादिकमाह। अस्त्येष इत्यादिना। भवत्येष रूपाद्यभिसंबोधपर्याय इत्यर्थः। ननु “धर्मतया रूपाद्येव प्रज्ञापारमिते"ति न्यायात् कथं रूपाद्यवगमेन मातुर्दुरीकरणादिकमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । प्रज्ञापारमितायां होत्यादि। एतदुक्तम् । “मायोपमतया यस्माद्रपाद्येव जिनजननीत्येकस्वभावत्वेन न्यायात् परिदीपितायां प्रज्ञापारमितायां पृथग्रूपाद्यवगमो विपर्यासस्तस्माद्रूपाद्यवगमेन मातुर्दूरीकणादिकमि"ति। महार्थतामाह। महापारमितेयमित्यादिना। बुद्धमहार्थसाधनान्महापारमिता। तत्र न महत्करोति। अधिकानुत्पादनात्। नाल्पीकरोति (p. 175, 3) व्यवस्थितानपकर्षणात्। तदेव यथायोगं कथयति।

Page #323

अभिसमयालधारालोकः ।
२५५
न संक्षिपति न विक्षिपतीति।।
“प्रसिङ्घमात्रस्य हि याऽयथार्थता
तदर्थसंबोधफलं हि शसनम् ।” इति भावः। न बलौकरोति। अपूर्वसमारोपात्। न दुर्बलौकरोति विद्यमानानुपवादात्। पृथग्जनव्यवस्थायां विपर्यासबलादल्पौयसौ सर्वज्ञता मुक्त्यवस्थायां मातुः सामर्थ्येन विपर्यासापगमान्महतो जाता। तत्कथमेवं वक्ष्यत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशवयाह । असंक्षिप्ता होत्यादि। एतदक्तम् । “विपर्यासापगमे मातुः सामर्थस्य स्थितत्वेन यस्मात् सर्वज्ञताऽसंक्षिप्ता विक्षिप्ता तस्मान्न महतौ नाल्पोक्रियत" इति। तचाप्यभिनिवेशो बन्धनमित्याह। सचेदेवमित्यादि। किम्पुनरेवं सञ्जानान इति। वक्ष्यमाणोपलम्भं प्रतिपद्यमानः किं पुनः प्रज्ञापारमितायाञ्चरत्यपि तु महोपलम्भत्वान्नैवेत्यर्थः । ननूपलम्भस्य को दोषो येन तत् सद्भावान्न चरतौति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । न ह्येष इत्यादि। एतदक्तम्। “यस्मादेष प्रज्ञापारमितायाः सदृशः स्यन्दो निष्यन्दस्तदनुरूपं फलं सत्त्वनिर्वाणोपलम्भो न भवति । तस्मादपलम्भभावान्न चरतौ"ति। कथं पुनरेतदिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । सत्त्वास्वभावेत्यादि। सत्त्वानामस्वभाव एव जातिः प्रकृतिर्यस्या इति सा तथोक्ता । एवं मन्यते सत्त्वानुत्पादप्रकृतिकाया मातुः कथं सत्त्वोपलम्भो निष्यन्दफलमिति। सत्त्वानुत्पादरूपतार्थमेवाह । सत्त्वास्वभावतयेत्यादि। तत्रास्वभावता विविक्तताऽचिन्त्यता यथाक्रमं कल्पितादेर्वेदितव्या । सत्त्वा

Page #324

२५६
सप्तमपरिवर्तः ।
विनाशधर्मता सदैवावस्थिता तथता । सत्त्वस्य मायोपमतया दर्शनमार्गेणानवगमः सत्त्वानभिसम्बोधनता । सत्त्वस्य पूर्वभावनामार्गेणाऽप्रतिपत्तिः सत्त्वयथाभूतार्थानभिसम्बोधनता । सत्त्वस्य बलं प्रमाणाव्याहतं सामर्थ्यं मायोपमत्वं तस्य प्राप्तिः समुदागमनता । तथा तथागतबलस्य प्रज्ञापारमितायाः समुदागमनता वेदितव्या । यथोक्तस्वभावादिलक्षण एवाभिनिर्हार भावनामार्गोऽव
सातव्यः । तथा चोक्तम् ।
स्वभावः श्रेष्ठता तस्य सर्वस्यानभिसंस्कृतिः । नोपलम्भेन धर्माणामर्पणा च महार्थता ॥ २१ ॥ इति तदनन्तरं द्वितीयोऽत्यन्त विशुद्धिलक्षणो भावयितव्यस्तदुत्पादानुत्पादहेतोर्यथाक्रमं परिग्रहत्यागेनेत्युत्पादहेतुं तावत्प्रतिपादयितुमाह । यो भगवन्नित्यादि (p. 176, 7 ) । मार्गान्तराकांक्षणान्न कांक्षिष्यति । सन्देहाभावान्न विचि कित्सिष्यति । अज्ञानविगमान्न धन्वायिष्यति । चिरचरितावौति । चिरं दौर्घकालं चरितमनुष्ठितं दानादि । श्रावकादिबोधावनिर्यातनेनावितुं रक्षितुं शौलमस्येति तथोक्तः । श्रनुगमिष्यति धर्मतोऽर्थतश्च । अनुभोत्स्यते तन्नयतः । अनुबोधयिष्यति परानुभयथा यथाक्रममित्येवमर्थभेदो वाच्यः। परिवारादिदानात्पर्युपास्यः । संशयार्थ - . परिपृच्छनात् परिपृच्छति बुद्धसेवा कथिता । अधिमोक्षस्य पर्युपासनादिना कः सम्बन्धो येनाधिमोक्षबलात् पर्युपासनादिकं प्रतीयत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । यः कश्चिदित्यादि । एतदुक्तम् । “ विशिष्टकारणमन्तरेण तादृग्विधाधिमोक्षाद्यसम्भवात् तत्कारणं तथा
66

Page #325

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
गतपर्युपासनादिकमनुमौयत" इति । समाधानोत्पादनाच्छोत्रमवदधाति । मण्डलादिकरणात्सत्कृत्य शृणोति । अप्रस्तुतार्थानभिधानात् कथं नोपच्छिनत्ति । चिरचरितावीस (p. 177, 4 ) इति वचनेन दानादिरुक्तः । अनेकबुद्धपर्युपासनात् बहु बुद्धपर्युपासितः । सहेतुकश्रवणादावनभिनिवेशं प्रतिपादयितुमाह । शक्या पुनरित्यादि । उपलक्षयितुमित्यादिपदानि यथासंख्यमियं सेत्यादि पदचतुष्टयेन सम्बन्धनीयानि । तचाकारलिङ्गनिमित्तानि स्वसामान्योभयरूपाणि यथाक्रमं वेदितव्यानि । हेतुबलादपि श्रवणं संवृत्या न तु तत्त्वत इत्याह । नो हौदमिति । तदेवाह । नेयमित्यादि । प्रतौयमानेनापि स्कन्धादिना कथं न शक्यते श्रवणादि कर्तुमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । सर्वधर्मेत्यादि । तत्र वर्तमान भूतस्कन्धादिस्वलक्षणशून्यत्वात् सर्वधर्मविविक्तत्वं कार्यकारणान्तद्वयविगमादत्यन्तविविक्तत्वम् । तस्मात् वैयध्विकशून्यत्वेन तत्त्वतः स्कन्धादिभिर्निर्देष्टुं न शक्यत इति वाक्यार्थः । तद्यतिरेकेण तर्हि निर्दिश्यतामित्याह । न चान्यत्रेत्यादि । प्रकारान्तरस्यानिषेधे कथमेवं लभ्यत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । स्कन्धेत्यादि । उत्पादहेतुवैकल्येन शून्यम्। स्वरूपानवधारणाद्दिविक्तम् । कार्यसामर्थ्यविरहेण शान्तम् । एतदुक्तम् । “ सर्वधर्मसंग्राहकस्कन्धादौनां तत्त्वतो निःस्वभावत्वे तद्यतिरेकेण निर्देष्टुं न शक्यत" इत्यादि । इति हौत्याद्युपसंहारः । संज्ञा समज्ञा यथाक्रमं स्वसामान्यलक्षणोद्रहणलक्षणे । प्रज्ञप्तिस्तत्सङ्केतो
66
1
33
२५७
-
-

Page #326

सप्तमपरिवर्तः ।
ग्रहणम् । व्यवहारः प्रज्ञप्तिपूर्वकौ हिताहितप्राप्तिपरिहारौ । विभज्येत्यादि (p. 178, 3 ) । प्रज्ञापारमितायोगार्थं येनोपायकौशलं विमाचतया मृदादिभेदेन भावितं स योगमापत्स्यत इति विभज्य वक्तव्यमेतदनेनो पायकौशलमुक्तम् । यथोक्तमेव सेवादित्रयमुत्पादहेतुः । तथा चोक्तम् । बुद्धसेवा च दानादिरुपाये यच्च कौशलम् । हेतवोऽत्राधिमोक्षस्य ॥
२५८
इति । अनुत्पादहेतुं निर्दिशन्नाह । स्यात् खलु पुनरित्यादि । अनधिमोक्षे किं कारणमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । पूर्वमपौत्यादि । ततः पर्षयोऽपक्रान्ता इति प्रतिक्षेपचित्तेनेति शेषः प्रयोगाद्यवस्थाचये यथाक्रमं सञ्चितेनेत्यादि वक्तव्यम् । कायासन्निधानान्न कायसामग्री । चित्तविक्षेपान्न चित्तसामग्री । प्रत्यक्षानुमानागमप्रमाणेयथासंख्यं न जानन्ति न पश्यन्ति न बुध्यन्ते । अत एव न वेदयन्ते परानिति शेषः । स्वरूपनिराकरणात् प्रत्याख्यास्यन्ति सामर्थ्यापवात् प्रतिक्षेपयन्ति (p. 179, 4) । अप्रियाभिधानात् प्रतिक्रोक्ष्यन्ति । कुशलमूलानुत्पादादुपहत्याकुशलवासनोत्पादेन दग्धाः स्वल्पदानादित्रययोगादल्पपुण्याः । मृदुमैत्र्यादिसम्भवादल्पकुशलमूलाः । कर्तुकामतापनयनाद्दिच्छन्दयिष्यन्ति । स्वरूपापकर्षणकरणाद्विवेचयिष्यन्ति । पुनः प्रवृत्तिनिराकरणाद्दिवर्तयिष्यन्ति । सर्वे - णेत्यादि। सर्वेण बुद्धरत्नादिरूपेण । सर्वं शाक्यमुनितथागतादिरूपम् । सर्वथा मृदुमृदादिप्रकारभेदेन सर्वमधिशौलादिप्रकारम् । उत्पादनादुपस्थितेन । विनाशा
1

Page #327

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
भावात्समुत्थापितेन (p. 180, 2) | महानिरयेषिति । जम्बूstपस्याध विंशत्या योजनसहसैरवौचिर्महानरकः । तत्प्रमाणस्तदुपरिष्टात् प्रतापनस्तपनो महारौरवो रौरवः संहातः कालस्तूचः सञ्जीवश्चेत्यष्टौ महानिरयाः । तेजःसंवर्तनौति । नरकगतिमुपादाय यावद्ब्रह्मलोके कश्चित् सत्त्वो नाविशिष्टो भवति तदा शून्यभाजने सप्त स्वर्याः प्रादुर्भूय क्रमेणाप्मण्डलमारभ्य यावत् प्रथमं ध्यानं दहन्ति । अन्येषु लेोकधातुष्विति । चिसाहस्रमहासाहस्रेषु प्रचुर - दुःखानुभवे किं कारणमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । यथापि नामेत्यादि सुगमः । पश्चेति (p. 181, 3 ) । मातृवधः पितृवधोऽर्हद्दधः सङ्घभेदस्तथागतदुष्टचित्तरुधिरोत्पादश्चेत्येतानि पञ्चकर्माण्यनन्तरमवौचिमहा निरये जन्महेतुत्वादानन्तर्याणि । कार्यकारणस्वभावैस्त्रिभिः सादृश्याभावाद्यथाक्रमं न प्रतिवर्णकापि नानुरूपाण्यपि न प्रतिरूपाण्यपौति । योज्यम् । ननु दुःखितेषु करुणाप्रवर्तनात् कथं स्थानादिनिषेध इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । धर्मदूषका होत्यादि । अन्येषामपि स्वदोषोपादानात् सस्योपघाटकतृणजा तिवद्दोधिसत्त्वस्य कृष्णसर्पवद्द्द्देषबाहुल्यात्
1
कसम्बकजाताः ।
विनाशात् कृष्णा निर्जातिकाः कृष्णा हिजातिकाः । अनयेन व्यसनमिति (p. 182, 2) | यस्मादेवंविधपापकारिभिः सह कृपाऽविषयत्वेनावस्थाविषय विभागादिकं परिहृत्यादिकर्मिकाः संवासादिना - ऽनेनेति दुराचारेण व्यसनमुपघाटमापत्स्यन्ते तस्माधर्मदूषका वर्जनीया इति यावत् । धर्भदूषकाः क उच्यन्त
२५६

Page #328

२६०
सप्तमपरिवर्तः ।
इत्याह। ये चेत्यादि। सम्भवत्प्रमाणस्याकथने किं कारणमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। मा तथारूपस्येत्यादि। यस्मान्महन्नारककायप्रमाणं श्रुत्वा दुःखमहत्त्वं प्रतिपद्य महाभयेन सहसा प्रतिपक्षसमुदाचारादिविरोधेनोष्णरुधिरागमनादयः स्युस्तस्मान्नाख्यायत इति समुदायार्थः । मरणमात्रकं वा दुःखमागाढमाबाधं स्पृशेदिति मृदुमध्याधिमात्रभेदादुक्तम् । पश्चिमाया जनताया आलोक इति अशुलकर्मकारिणः । संवेगोत्पादाडर्मालोकः संवेग इति तोतुत्वात्तथोक्तः। सुसंहतकायकर्मवाकर्ममनस्कर्मणेति (p. 183, 5) यथाक्रमं स्मृतिसम्प्रजन्यतामुपादाय कायिकवाचिकमानसिककुशलानुष्ठानादुक्तम्। विपरीतकरणे को दोष इति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह । यत्र हि नामेत्यादि । एवंरूपेणेति नैतडुद्धवचनमित्येवं स्वभावेनास्योपलक्षणपरत्वात्। विपरीतकायवाङ्मनस्कर्मणापौति ज्ञेयम् । प्रक्रान्तवाग्दर्भाषितप्रकरणोपसंहारार्थमाह। कतमेनेत्यादि। अन्यथानन्तरमेवोक्तमिति कथं प्रश्नः स्यात् । मोहपुरुषा इति। स्वकेऽवतारात् स्वस्यैव विनयदर्शनादपि। औदार्यादपि । गाम्भीर्यादविरुदैव धर्मतेति वचनात् । यत्सूत्रेऽवतरति विनये च सन्दृश्यते। धर्मताच्चानुलोमयतौति बुद्धभाषितलक्षणावगमेन सूत्रादिसङ्ग्रहौताया मातुः स्वभावानवधारणान्मूढः। स्यादेतनिकायग्रन्थे परिमितपरिमाणसूत्रेधनवतारात्तथापरिच्छिन्नप्रमाणविनयपिटकेसंदर्शनात्तथाव्यवस्थापितपुगलनैरात्म्यादिधर्मताविलोमनेनाबुङ्ववचनमहायानप्रतिक्षेपादमोह इति। एवं च

Page #329

अभिसमयालदारालोकः ।
सति, मुक्तकसूचाण्यपि सूचान्तपिटकेष्वपठितत्वादबुद्धवचनान्यभ्युपेयानि स्युस्तथैकैकस्मिन् सूचान्तपिटकेऽन्यानि सूचान्तपिटकानि न सर्वप्रकारमवतरन्ति । तथैकैकस्मिन् विनयेऽन्ये विनया न सर्वप्रकारं सन्दृश्यन्ते । तथैकैकस्मिन् निकाये या धर्मता व्यवस्थापिता न साऽन्येषु निकायेषु धर्मतां सर्वप्रकारमनुलामयतीत्येवमष्टादशभेदभिन्नानि सूत्रविनयाभिधर्मपिटकानि परस्परं ग्रन्थार्थव्यतिभिन्नानि कथं बुद्धवचनानि सिड्यन्तीत्यव्यापकमेतत् बुद्धवचनलक्षणमभ्युपगच्छन्तीति मूढा एव । अथवा ।
मनःप्रदोषः प्रकृतिप्रदुष्टे
ह्ययुक्तरूपेऽपि न युक्तरूपः । प्रागेव सन्देहगतस्य धर्मे
तस्मादुपेक्षेव वरं ह्यदोषः॥ इत्यस्यार्थस्यापरिज्ञानान्मोहपुरुषाः। दूषयितव्यामिति । परस्परविरोधोद्भावनया प्रतिक्षेप्तव्यामिति पूर्ववत् । प्रतिबाधितव्यामिति प्रत्यक्षादिप्रमाणबाधनात्। अस्य तु सर्वधर्मप्रतिक्षेपस्य चतुरो हेतून् प्रतिपादयितुमाह। कोत्र हेतुरित्यादि। चतुर्भिराकारैरिति। माराधिष्ठानगम्भीरधर्मानधिमोक्षस्कन्धाद्यभिनिवेशपापमित्रपरिग्रहैश्चतुर्भिः प्रतिक्षेपहेतुभिरित्यर्थः । तथा चोक्तम् ।
धर्मव्यसनहेतवः ॥ २६ ॥ माराधिष्ठानगम्भीरधर्मतानधिमुक्तते। स्कन्धाद्यभिनिवेशश्च पापमित्रपरिग्रहः ॥२७॥ इति अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
निरयपरिवर्तो नाम सप्तमः ॥

Page #330

२६२
ष्टमपरिवर्तः ।
अधिगमानधिगमहेतुं प्राप्तिपरिहारविषयमुक्तवं प्रकृतस्यात्यन्तविशुद्धिलक्षणभावनामार्गस्य सामान्येन विशुद्धिं प्रतिपादयितुं गाम्भौर्यं प्रतिपादयन्नाह । दुरधिमोचेत्यादि । (p. 185, 2) दुःखेनाधिमोच्यत इति दुरधिमोचा । दुरधिमोक्षेति यावत् । ननु पृथग्जनार्यभेदेन बन्धमोक्षात् कथमबद्धममुक्तम् रूपमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । रूपास्वभावत्वादिति । चैपथिकरूपस्य न्यायतो निःस्वभावत्वात् । सामान्येन निर्दिश्यातीतादिभेदेनाह । रूपस्येत्यादि । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । पूर्वान्ता - स्वभावमिति । पूर्वान्तो हेतुस्तत्त्वतोऽनुत्पन्नत्वेनास्वभावो यस्य वर्तमानरूपस्येति तथोक्तम् । पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह। अपरान्तास्वभावमिति । अपरान्तं कार्यं पूर्ववदस्वभावमस्येति विग्रहः । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । प्रत्युत्पन्ना स्वभावमिति (p. 186, 1 ) । प्रत्युत्पन्नलक्षण विरहितम्। रूपादिस्वभावशून्यत्वेन पृथग्जनागोचरत्वाद्दुरधिमोचा। लौकिकवीतरागाविषयत्वात् परमदुरधिमोचा । ननु रूपादिप्रज्ञापारमितास्वभावयोः संवृतिपरमार्थभेदेन विवेकप्रतिपत्तेः कथं परमदुरधिमोचेति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । या रूपविशुद्धिरित्यादि । नानात्वलक्षण
प्रभेदलक्षणच्छेदाभावादच्छिन्नम् ।
भेदाभावादभिन्नम् । स्वसामान्यलक्षणनानात्वविरहादा यथाक्रममुक्तम् । इति
हौत्यादि ।
संवृतेस्तथता यैव परमार्थस्यापि सा मता ।
अभेदात् सोऽपि हि न्यायो यथादर्शनमास्थितः ॥

Page #331

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
२६३ इति न्यायाद् या रूपादेरात्मात्मीयाद्यभिनिवेशविगमान्मायोपमताविशुद्धिः सैव सर्वविपक्षरहितत्वेन स्रोतआपत्त्यादिफलस्य प्रज्ञापारमिताया विशुद्धिस्तथा फलस्य या विशुद्धिः सा रूपादेविशुद्धिरिति अहयाधौकारादभिन्नमच्छिन्नम् । तस्मात् फलविशुद्धितो रूपादिविशुद्धिस्तथा रूपादिविशुद्धितः फलविशुद्धिः कथितेति यावत् । तथा चोक्तम्।
फलशुद्धिश्च रूपादिशुद्धिरेव तयोईयोः ।
अभिन्नाच्छिन्नता यस्मादिति शुद्धिरुदौरिता॥२८॥ इति सामान्येन शुद्विमेवमभिधाय विशेषेणाह। पुनरपरमित्यादि। सर्वज्ञताविशुद्धिरिति। विसर्वज्ञताविशुद्धिरित्यर्थः। ततश्चेदमुक्तम् भवति। “श्रावकाणां क्लेशावरणप्रहाणात् , प्रत्येकबुड्वानां तु क्लेशावरणस्य ज्ञेयावरणैकदेशग्राह्यविकल्पस्य च प्रहाणात् सर्वज्ञताविशुद्धिः । यानत्रयमार्गावरणप्रहाणाहोधिसत्त्वानां मार्गज्ञताविशुद्धिः। सवासनक्लेशज्ञेयावरणप्रहाणाधर्मधातूद्भवत्वादात्यन्तिको तथागतानां सर्वाकारज्ञताविशुद्धिरि"ति । तथा चोक्तम् ।
क्लेशज्ञेयत्रिमार्गस्य शिष्यखड्गजिनौरसाम् ।
हानादिशुद्धिरात्यन्तिको तु बुद्धस्य सर्वथा ॥ २६ ॥ इति मार्गज्ञताधिकारे विशुद्धिकथनप्रसङ्गादात्यन्तिको चेतरा च तथागतानां श्रावकाणाञ्च यथाक्रमं विशुद्धिः कथिता। सा कथमित्याह । अथ खल्वायुष्मानित्यादि (p. 187, 9)। गम्भौरावभासकर्यालोकोऽप्रतिसन्धिरसंक्लेशोऽप्राप्तिरनभिसमयोऽनभिनितिरत्यन्तमुपपत्तिरित्यार्यशारिपुत्रोक्तानि नवपदार्थानि (p. 187, 9-188, 1) यथाक्रम

Page #332

२६०
अहमपरिवर्तः।
मृदमृदादिनवप्रकारभावनामार्गस्वभावत्वेन वाच्यानि । प्रतिपदञ्च विशुद्धत्वादिति भगवतोक्तवचनमधिमात्राधिमात्रादिनवप्रकारविपक्षप्रहाणतो योज्यम् । कामधातुरूपधात्वारूप्यधातुष्धिति वचनात्कामधात्वादिनवभूमिको भावनामार्गो ग्राह्यः। यत्तूक्तम् ।
कामधातौ भवाग्रे च बोधिमार्गाङ्गवर्जिता। इति तदनुपायकुशलान् श्रावकानधिकृत्येति न तेनास्य विरोध इत्येके। अनागम्यस्थानमारभ्य यावदाकिञ्चिन्यायतनपर्यन्तो नवभूमिको भावनामार्ग इत्यपरे। कामधात्वादिवचनं तु मातुस्तत्र परमार्थतोऽस्थानप्रतिपादनपरम् । न तु नवभूमिप्रकाशकमिति । तदयं समासार्थः । यथोक्तासु नवभूमिषु प्रत्येकं यथासंख्यञ्चाधिमात्राधिमाचादिनवप्रकारविपक्षस्य प्रतिपक्षभावेन मृदमृद्दादिमार्गो यथाक्रमं नवप्रकारः सर्वथाऽन्यथा च विशुद्धिहेतुत्वादात्यन्तिको चेतरा च विशुद्धिरिति। तथा चोक्तम्।
मृदुमृद्दादिको मार्गः शुद्धिर्नवसु भूमिषु ।
अधिमात्राधिमाबादेर्मलस्य प्रतिपक्षतः॥३०॥ इति। कथमनुपचरिताऽत्यन्तिको विशुद्धिरित्याह। न जानातौत्यादि। स्वरूपं न जानाति । प्रभेदं न संजानौते । विशुद्धत्वादिति। चैधातुकप्रतिपक्षत्वात्। किमिति विषयगतोऽयं प्रश्नो न तु क्षेपे। तदेवाह । रूपमित्यादि। ननु सदावस्थितं रूपं किमिति न प्रतिपद्यत इति। तत्कस्य हैतोरित्याशयाह। विशुद्धत्वादिति । तत्त्वतो निःस्वभावत्वात् । ननु चाधिमात्राधिमात्रादिः प्रतिपक्षो मृदमुद्दादिभिर्विपक्षैरिति भवितव्यम् । तत्कथमन्यथा निर्दिष्ट

Page #333

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
२६५
मित्याशङ्कायामाह । प्रज्ञापारमिता भगवन् सर्वज्ञताया इत्यादि । व्यवस्थितधर्मतत्त्वापनयनाभावान्नापकारं करोति। अपूर्वाकरणान्नोपकारं करोतीति पूर्वेण सम्बन्धः । प्रतिपक्षं न परिगृह्णाति । न विपक्षं परित्यजति । न जानातीत्यादिप्रकरणस्यायं समुदायार्थः । ननु चाधिमात्रादिमाचादिः प्रतिपक्षो मृदुमृद्दादिविपक्ष इति भवितव्यम् । तत्कथमन्यथा निर्देश इति चोद्यस्य परमार्थेन कस्यचिन्नोपकारादिकमिति परिहारतस्तथा संवृत्या सूक्ष्ममलापकर्षणे रजकमहायनोदाहरणेन मृदुमृद्दादिक्रमप्रतिपक्षोत्पादेन च सामर्थ्याक्षिप्तेन समाधानतस्तस्य यथानिर्दिष्टभावनामार्गस्यान्त्यक्षणस्य वैधातुकाकारज्ञानज्ञेययोरनुपलम्भाद्या समता सर्वधर्ममायोपमताप्रतिपत्तिः सैव समस्तप्रतिपक्षरूपत्वमिति कृत्वा । आत्यन्तिको विशुद्धिर्मुख्या भगवतो बुद्धस्येष्यत इति । तथा चोक्तम् । त्रिधातुप्रतिपक्षत्वं समता मानमेययोः ।
मार्गस्य चेष्यते तस्य चोद्यस्य परिहारतः ॥ ३१ ॥ इति भावनामार्गपरिसमाप्त्यनन्तरं तदधिकारे प्राग्यदुक्तं या रूपविशुद्धिर्या फलविशुद्धिर्या सर्वज्ञता विशुद्धिरिति तन्निर्दिशन्नाह । आत्मविशुद्धितो भगवन् रूपविशुद्धिरित्यादि (p. 189, 1) | यथात्मनः परपरिकल्पितस्य परमार्थतोऽनुत्पत्तिविशुद्धिस्तद्रूपादिसर्वज्ञतान्तानां विशुद्धिर्वेदितव्येति हारकत्रयस्यार्थः । केवलं संवृत्या रूपादीना - मात्मनश्चार्थक्रियासु यथासंख्यं योग्यायोग्यत्वेन तथ्यातथ्यतया भेदो न तु परमार्थत इत्यभिप्रायेण सर्वच भग

Page #334

२६६
अरामपरिवर्तः।
वतोक्तमत्यन्तविशुद्धत्वादिति । यथोक्तभावनामार्गे तत्त्वतो नाधिगम इत्याह । आत्मविशुद्धितो भगवन्न प्राप्तिर्नाभिसमय इति । तत्र न प्राप्तिरग्रजप्राप्त्या योग्यतालक्षणया। नाभिसमयो विमुक्तिमार्गेण । तत्त्वेनैवमित्याह । विशुद्धत्वादिति। शून्यत्वादित्यर्थः। संस्त्या तु सर्वमेवास्तौत्याह। आत्मपर्यन्ततयेत्यादि। अविचारैकरम्यपूर्वपूर्वकारणस्यात्मनः स्वभावस्यापर्यन्ततया रूपादौनामपर्यन्तता गम्यत इति यावत्। विशुद्धत्वान्यायानुयायिन्योत्पत्त्या रहितत्वात्। मार्गज्ञतामुपसंहरन्नाह। य एवमस्येत्यादि। एवमनन्तरोक्तध्यामीकरणतादिक्रमेण योऽयमवबोधोऽधिगमः सेयं प्रज्ञापारमिता मार्गज्ञता बोधिसत्त्वानां निर्दोषत्वेनावगन्तव्या ॥ __ सर्ववस्तुपरिज्ञानं विना न मार्गज्ञतापरिज्ञानं सम्यगिति सर्वज्ञतां वक्तं मंसारनिर्वाणाप्रतिष्ठानमाह। सा खल पुनरित्यादिना (p. 189, 18)। चैयध्विकधर्माणामनुत्पादाकारेण तुल्यतावबोधाद्या श्रावकाद्यगोचरत्वेन विप्रकृता विप्रष्टरूपा बुद्धबोधिसत्त्वानां प्रज्ञापारमिता मता। सा खलु पुन परे तौरे मंसारे प्रज्ञयाऽदौनवदर्शनात् । न परे तौरे निर्वाणे कृपया सत्त्वार्थकरणान्नापि संसारनिर्वाणमुभयमन्तरेण वस्तुनोऽसत्त्वान्मध्येऽपि व्यवस्थिता ।
1 With the stanza 32 ends the second adhikāra of the karikas and therefore in the MS. we read- अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापामिताटोकायां मार्गज्ञताधिकारो द्वितीयः ॥

Page #335

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
२६७
अत्यन्तविशुद्धत्वादिति । प्रज्ञाकरुणयोः सम्यक् प्रतिवेधेन संसारनिर्वाणोभयोपलम्भवियोगात् । तथा चोक्तम् ।
नापरे न परे तौरे नान्तराले तयोः स्थिता । अध्वनां समताज्ञानात् प्रज्ञापारमिता मता ॥१॥ इति सर्वज्ञताधिकाराद्यतिरेकनिर्देशेन श्रावकादौनामध्वसमताज्ञानाभावात् सम्यक् प्रज्ञापारमिता दूरीभूतेति । स्वाधिगममात्रात्मिका तु प्रज्ञापारमिता कृपाप्रज्ञावैकल्यानिर्वाणे संसारे चावस्थिता वस्त्ववस्वपलम्भतयेति ज्ञेयम् । एवमुत्तरचापि क्वचिदन्वयमुखेन क्वचिद्यतिरेकमुखेन कचिदभयथापि निर्देश इति प्रतिपत्तव्यम् । ननु
यः प्रतीत्य समुत्पादः शून्यता सैव ते मता। इति न्यायादध्वसमताज्ञानं पदार्थावबोध एव, स च मर्वेषामेव समस्तौति कथं श्रावकादौनां सम्यक् प्रज्ञापारमितादूरीभाव इत्याह। एवमपोत्यादि। अपिशब्दान्न केवलमन्येन भावाद्याकारेण । किन्तद्देवमपि न कचित् स्थितेत्यप्यभिनिवेशनिमित्तयोगेनेत्यर्थः । रिञ्चिष्यति दूरीकरिष्यतीति (p. 190, 1) तदात्वे चायत्याश्चेति यथाक्रम वाच्यम् । किमत्र कारणं निमित्तप्रतिपत्त्या मातुश्रीभाव इति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। नामतोपौत्यादि। तत्र प्रज्ञापारमितेत्यादिव्यपदेशमाचं नाम कल्पितादिलक्षणवस्तुनिमित्तम् । सक्तिस्थानविपर्यासः सङ्गः । एतदक्तम् । “मायाकारनिर्मितवस्तुनः प्रतिभासेऽविदिततत्वरूपस्य भावाभिनिवेशितया नै स्वाभाव्याप्रतिभास इव

Page #336

टमपरिवर्तः ।
तत्समतापरिज्ञान
कल्याणमित्राद्युपाय कौशलवैकल्यानिमित्तयोगेन प्रतिपत्तौ विपर्यासलक्षणोपलम्भसङ्गसम्भवात् मविज्ञातभावरूपाणां श्रावकादीनां नास्तीत्यतस्तेषां दूरौभावो जिनजनन्या " इति । बोधिसत्त्वादीनां तूत्सारितभावाभिनिवेशभ्रान्तिनिमित्तानां रूपादिसर्वधर्म परिज्ञानमेव तत्समतापरिज्ञानमित्यतस्तेषां सम्यगासन्न भावोऽस्या मातुरिति सामर्थ्यात् कथितमित्याह । आश्चर्यं भगवन्नित्यादि । यावदिति वचनात् सुपरिशुद्धेत्यादिपरिग्रहः । श्रावकप्रत्येकबुद्धाधिगमविपर्ययेण कथनात् स्वाख्याता । परिपूर्णमहायानाधिगमतः सुनिर्दिष्टा । समस्तगुणप्रकर्षनिष्ठाधिगमतः सुपरिनिष्ठिता । इमेऽपि सङ्गा इति नामाद्याः । श्रावकबोधिसत्त्वभेदादेतदेव प्रतिपत्तव्यम् । तथा चोक्तम् ।
अनुपायेन दूरं सा सनिमित्तोपलम्भतः । उपायकौशलेनास्याः सम्यगासन्नतोदिता ॥ २ ॥ इति श्रावकादौनामेवं मातुर्दूरौभावेनानुष्ठानं प्रतिपक्षोऽपि सन् वस्तुपलम्भविपर्यास प्रवृत्तत्वेन बोधिसत्त्वानां त्याज्यत्वाहिपक्ष इति प्रतिपादयितुमाह । कतमे त इत्यादि । श्रन्यमिति । तौर्थिकपरिकल्पितात्मनो विवेक इति । सज्जानीत इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । इयन्तमिति । श्रप्रमेया दिसंख्यावच्छिन्नम् । प्रथमेन चित्तोत्पादेनेति । दानादिबोधिपक्षोपलक्षणमत्र चित्तोत्पादः । कथञ्चित्तोत्पादः सङ्ग इत्याह । कतमेनेत्यादि । विपर्यास प्रवृत्तत्वेनाह । स चेदित्यादि । इदं तत् प्रथमं बोधिचित्तमिति । एवमभि
५६८

Page #337

बभिसमयानारालोकः ।
२६६ निवेशयोगेन यथा तबोधिचित्तं सञ्जानौते। तथेदं तत् प्रथमं बोधिचित्तं परिणामयामौत्यभिनिवेशयोगेन यदा च परिणामयति तदानेन पर्यायेण सङ्गतिरिति वाक्यार्थः । कस्मादेवं विपर्यास इत्याह । न च चित्तप्रकृतिरित्यादि। परिणामयितुमिति। यथोक्तहादशप्रकारभेदभिन्नपरिणमनामनस्कारेण चित्तस्य प्रकृतिरनुत्पादता न शक्या परिणामयितुं तस्योपलक्षणत्वादेकानेकवस्तुरूपतया सज्ञातुमपि न शक्येत्यवगन्तव्यम् । सञ्जानौते परिणामयतौति पदद्दयस्य प्रकृतत्वात्। एतदुक्तम् । “रूपादिस्कन्धानां शून्यत्वे चैयविकानाञ्च सर्वधर्माणां सासवानाखवोभयस्थानौयानामतीतादिस्वभावत्वे दानादिबोधिपक्षाणामनुष्ठाने च तात्त्विकोपलम्भसञ्जाविपर्यासप्रवृत्तत्वेन यस्माद्विपक्षस्तस्मादेषां प्रकृतिस्तथता सज्ञातुमशक्ये"ति । तथा चोक्तम् ।
रूपादिस्कन्धशून्यत्वे धर्मेषु यध्वगेषु च । दानादौ बोधिपक्षेषु चर्यासज्ञा विपक्षता ॥३॥ इति यथोक्तार्थविपर्ययेण बोधिसत्त्वानां प्रतिपक्षमाह । तस्मात्तीत्यादिना। यतो विपक्षस्त्याज्यस्तस्माद्भूतानुगमेन देयदायकप्रतिग्राहकाद्यनुपलम्भयोगेन दानादौ परेषां सन्दर्शनादिकं कार्यमित्यर्थः। एवमात्मानञ्च न क्षिणोतीति (p. 191, 2)। तथैव भूतानुगमयोगेन दानादौ स्वयमवस्थानादात्मानमुपलम्भविपर्यासविशेषेण न विनाशयति । इमाश्चेति रूपाद्यालम्बनाः पूर्वमुक्ताः। धर्मताऽविरुवस्थूलतरतमसङ्गकथनात् साधु साध्विति साधुकारं दत्वा सूक्ष्म

Page #338

२७०
अरमपरिवर्तः।
तरसङ्गार्थमाह। तेन हि सुभूत इति। निमित्ततो मनसिकरोतीति रूपकायाद्यालम्बनेनाभिमुखीकरणात्। कथं पुनरेवं सङ्गः कथित इत्याह। यावन्ति खल पुनरित्यादि। तदयं प्रकरणार्थः। चिमण्डलविशुड्या दानादावात्माद्यनवबोधेन स्वपरयोनियोजनं सम्यक् प्रवृत्तत्वात् सर्वसक्तिनिचयस्थानप्रतिषेधेन चोपादेयत्वात् सर्वथा प्रतिपक्षः । तथागतादिषु नमस्कारादिः पुण्यसम्भारहेतुत्वेन प्रतिपक्षोऽपि सन् सूक्ष्मसक्तिरूपतया न सर्वथा प्रतिपक्ष इति। तथा चोक्तम् । दानादिष्टनहङ्कारः परेपां तन्नियोजनम् । सङ्गकोटी निषेधोऽयं सूक्ष्मः सङ्गो जिनादिषु॥४॥ इति
कथं पुनः सूक्ष्मसक्तिर्विपक्ष इति। तत्कस्य हेतोरित्याशझ्याह। निमित्ततो हि सुभूते सङ्ग इति। तदेव कथयन्नाह। इति हि स इत्यादि। इदमेव तत्त्वमिति निश्चयग्रहणान्ननिमित्तौकर्तुम् । पुनः पुनरालम्बनानारम्बनौकर्तुमिति भेदः। नापि सा दृष्टश्रुतमतविज्ञातेति चक्षुर्विज्ञानेन दर्शनादृष्टा। श्रोत्रविज्ञानेन श्रवणाच्छ्रता। घ्राणजिह्वाकायविज्ञानैरनुभूतत्वान्मता। मनोविज्ञानेनोपलम्भादिज्ञाता। नापीति प्रत्येक सम्बन्धनीयम् । एतदेव ज्ञेयज्ञानगाम्भीर्यभेदेनाह। गम्भौरेत्यादिना (p. 192, 1) । प्रकृतिरिति स्वभावस्तथतेति यावत् । विविक्तत्वादिति सर्वोपलम्भशून्यत्वात् । प्रकृतिगम्भौरेति । प्रकृत्या ज्ञानस्य स्वभावेनानुत्पादेन श्रावकाद्यविषयत्वाइम्भीरा । प्रकृतिपरिशुद्धत्वात्। प्रकृतिविविक्तत्वादिति। यथाक्रममविकारा

Page #339

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
२०१
विपर्यासपरिनिष्यत्त्या परिनिष्यन्नत्वादित्यर्थः। एतदक्तम्। “ यस्मात् स्वभावेनैव सर्वधर्मगोत्राणां ज्ञानज्ञेयस्वभावानां प्रकृत्यैव शून्यत्वात् तेषां गाम्भीर्य तस्मात् केनचिद्रपेणोपलम्भः सूक्ष्मासक्तिर्विपक्ष" इति । तथा चोक्तम् ।।
तहाम्भौर्य प्रकृत्यैव विवेकाधर्मपद्धतेः । इति कथं तर्हि तस्य वर्जनमित्याह । प्रकृतिविविक्तति । भावाभ्युपगमदोषरहितत्वेन यस्मात् प्रकृतिविविक्ता, तस्मान्नमस्करोमि। प्रज्ञापारमितेतिवचनान्न तर्हि सर्वधर्मा विविक्ता इत्याशङ्कायामाह। सर्वधर्मा इत्यादि। ननु स्वसंवेदनरूपत्वेनावगमाभावात् सर्वधर्मविविक्ततायाः कथं सा स्वसंविद्रपा प्रज्ञापारमितेति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्मयाह । तथा हि सुभूत इत्यादि। एतदुक्तम्। " बाह्यवस्तुपरिनिष्यत्त्यभावे स्वप्नादाविवोपदर्शितविविधाकारप्रभेदप्रपञ्च बहिरिव परिस्फुरद्र्पं विज्ञानमुपजायते यदाऽतो ज्ञानस्य संहत्या मायोपमतावगमात्तदव्यतिरिक्तत्वेनाकृताः शून्या मायोपमाः सर्वधर्मा इति भगवतोऽभिसम्बोधात्तेषां विविक्तताऽप्यवगते"ति।
भावा जायन्ति संस्त्या परमार्थे स्वभावकाः ।
तया सर्वमिदं सत्यमसत्यं परमार्थतः ॥ इत्यार्यलङ्कावतारसूत्रानुसारेणानन्तरमेवार्थतत्त्वं स्पष्टयनाह। तस्मात्तहाँत्यादि। अनभिसम्बुद्धास्तत्त्वत इति शेषः। साधूक्तत्वेन समर्थनमाह। तथाहौत्यादिना। कौहशौ प्रकृतिरित्याह। या चेत्यादि। या च प्रकृतिः स्वभावस्तथता सैव स्वरूपविरहादप्रकृतिर्या चाप्रकृतिः

Page #340

२७२
बरमपरिवर्तः ।
सा सर्वधर्माणां प्रकृतिरेकलक्षणत्वादेकरूपत्वाद्यदतालक्षणत्वानिःस्वभावत्वादित्यर्थः। एतदेवोपसंहरन्नाह । तस्मात्तौंत्यादि। ननु भिन्नकारणजन्यत्वेन भावानां भिन्नस्वभावत्वे कथमेकलक्षणत्वमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । न हि सुभूत इत्यादि। एवं मन्यते। प्रमाणव्याहतोत्पादरूपत्वादेषां भिन्नहेतुजन्यत्वनिबन्धनानेकस्वभावाभावे यस्मादेषां न नानारूपता परमार्थतस्तस्मादेकैव प्रकृतिरिति। एवमेता इत्यादि। यथोक्तक्रमण रूपादिसर्वधर्माणामेकैव प्रकृतिरिति प्रकृतिर्यदता ज्ञानज्ञेयसमतैकपरिज्ञाने पूर्वोक्ताः संगकोव्यः। सूक्ष्मासक्तिरूपा विवर्जिता भवन्ति । तथा चोक्तम् । ____ एकप्रकृतिकं ज्ञानं धर्माणां सङ्गवर्जनमिति ॥ ५ ॥
कथं पुनः प्रकृत्या धर्मगाम्भीर्य प्रागुक्तमित्याह । गम्भौरा भगवन् प्रज्ञापारमितेति (p. 193, 1)। कथमिति काङ्गाप्रश्नः। आकाशगम्भौरतयेति। सर्वविज्ञानोपलब्धार्थनिराकरणेनानुपलम्भेन ज्ञानज्ञेयसमतासंसूचकेन यस्मात्तस्याः प्रकृतेर्बोधता कथिताऽतस्तयाऽऽकाशस्येव गाम्भौर्यमित्यर्थः। तथा चोक्तम् ।
दृष्टादिप्रतिषेधेन तस्या दुर्बोधतोदिता। इति किम्युनः कारणमेवं तस्याः प्रकृतेर्बोधतेत्याह। दुरनुबोधा भगवन् प्रज्ञापारमितेति । अत्रापि पूर्ववत् काङ्क्षाप्रश्नः। न कश्चिदभिसंबुध्यत इति। रूपाद्यावेणिकबुद्धधर्माद्याकारैः प्रकृतेस्तथतास्वाभाव्यादनभिसम्बोधेन यस्मा

Page #341

याभसमयालगरालाका ।
२७३
चिन्तातिक्रान्तत्वमिष्यते, अतोऽस्या दुर्बोधतेति यावत् । तथा चोक्तम् ।
रूपादिभिरविज्ञानात्तदचिन्त्यत्वमिष्यते ॥६॥ इति अचिन्त्यत्वमेव कुत इत्याह। अचिन्त्येत्यादि। कथमिति शेषः। न चित्तेन ज्ञातव्या न चित्तेन गमनौयेति यस्मादकृतत्वेनाधिमोक्षमनस्कारानधिमोक्षान्न चित्तेन ज्ञातव्या तत्त्वमनस्कारापरिज्ञानान्न चित्तगमनौया। तस्मादचिन्त्यत्वमिति यावत् । अकृतत्वमेव कथमित्यादि। अकृत इत्यादि। कथमित्युपस्कारः। कारकानुपलब्धित इति कारकहेतोरनुपलम्भात्। तथा हि प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभावो वर्णितः। तत्र न तावन्निराकारेणावसीयते। संविन्मात्रेण सर्वचेतसां साम्यादिदमस्य ज्ञानं नेदमस्येति कुतो व्यवस्था। यतो बीजज्ञानादकरज्ञाने तदज्ञानात्तदज्ञाने च बौख कारणमङ्करः कार्यमिति स्यात्। नापि बौजजन्यत्वादोजं तेनावसौयते। मा भूच्चक्षुर्जन्यत्वाचक्षुषोऽवगतिरत इति । अथ निराकारस्यापि चेतसोऽत्यसाधारणः कश्चिदात्मातिशयो हेतुधर्मसामर्थ्यजनितो यस्मादियं व्यवस्थेति चेत् । एमप्यात्मातिशय इत्याकारस्यैव नामान्तरमारोपितम्। न च नामान्तरकरणादर्थान्तरं भवितुमर्हति । नासावाकारश्चेत्कस्तहोत्यपदिश्यताम्। दुरुपलक्षणतया नायमिदन्तया निर्देष्टुं शक्यत इति चेत् । यत एवेयं व्यवस्थेदं बीजमयमङ्कुर इति तदनुपलक्षणे कुतो ऽनुमा स्यात् । न हि दण्डविषाणानुप. लक्षणे ऽयं दण्डौ विषाणी वेति स्थीयते। नापि साकारेण। न ह्याकारो वस्तुनाऽव्याप्तोऽसत्यपि तस्मिन् विचन्द्रा
35

Page #342

२७४
अष्टमपरिवर्तः।
दावस्य भावान्नैवम्भ्रान्तत्वादस्य । यस्त्वभ्रान्तो नासावसति वस्तुनि भवति न चान्यव्यभिचारेऽन्यव्यभिचार इत्यप्यसत्। न हि कार्यकारणभावसाधनवेलायामयं भ्रान्तः खल्वाकारो ऽयं नेति निश्चयनिबन्धनमस्त्यर्वाग्दृशः, न चातौन्द्रियदृशः प्रतौदमुच्यते। न चासति निश्चये हेतुफलभावव्यवस्था ज्यायसौ। न च वस्त्वाकारो ज्ञानस्य युज्यते । यदि ह्येकदेशेन ज्ञेयाकारं ज्ञानमिति तत्परिच्छिद्यात्तदा सर्वे सर्वविदः प्रसज्येरन् । ज्ञेयत्वादिभिः सर्ववस्तुसाधारणैराकाररन्वितत्वात् सर्वज्ञानानां सर्वात्मनापि ज्ञेयाकारत्वे ज्ञानस्य ज्ञानज्ञेययोरैक्येन विभागायोगाद्यवहारोच्छेदः। सर्वात्मना च संवेदनस्य संवेद्याकारत्वे तदभावादित्यलमतिप्रसङ्गेन। मन्दबुद्धिजनानुग्रहेण सन्निहितविनेयजनविपर्यासनिराचिकौर्षया यथानिर्दिष्ट एव विपक्षप्रतिपक्षयोरयं विभागोऽवसातव्यः । तथा चोक्तम् ।
एवं कृत्वा यथोक्तो वै ज्ञेयः सर्वज्ञतानये ।
अयं विभागो निःशेषो विपक्षप्रतिपक्षयोः॥७॥ इति तयोविभावनायां कः प्रयोग इति प्रयोगार्थमाह । तेन होत्यादि। यस्मादेव विपक्षप्रतिपक्षौ हेयोपादेयौ । तस्मात्तदर्थं कथञ्चरितव्यमित्यर्थः। रूपादिप्रयोगमाह । न रूपे चरत्यभिनिवेशयोगेन यदा तदा चरति प्रज्ञापारमितायाम् । एवमुत्तरत्र वेदितव्यम् । रूपाद्यनित्यादिप्रयोगार्थमाह। सचेद्रूपमनित्यमित्यादि। रूपाद्यपरिपूरिप्रयोगमाह। स चेद्र पमप्रतिपूर्णमित्यादिना। लक्षणशून्यत्वात्कल्पितरूपमप्रतिपूर्णम् । गुणगणोपेतत्वाधर्मता

Page #343

"
.
.
.
.
.
..
..
.
.
रूपं प्रतिपूर्णम् । न तद्र्पमित्यादि (p. 194, 2) । धर्मधर्मिणोर्बुद्धिपरिकल्पितभेदात्। सचेदेवमपि न चरति । चरति प्रज्ञापारमितायामिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धनीयम् । यथोक्तधर्मदेशनया संजातातिशयत्वेनाह। आश्चर्यमित्यादि। अन्यार्थकथनेन प्रकारान्तराभिधानादाश्चर्यम् । तस्मादेवं प्रयोगकथनेन ससङ्गता रूपादीनामुपलम्भरूपत्वमसङ्गता च मातुरनुपलम्भस्वभावता कथिता। रूपादिघसङ्गप्रयोगमाह । रूपं ससङ्गमसङ्गमित्यादि। ससङ्गमसङ्गमिति सोपलम्भमनुपलम्भमित्यर्थः। नन्वभिनिवेशमकृत्वा भावयितुमशक्यत्वात्कथमेवमुच्यत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। असक्तत्यादि (p. 19:5, 17)। अभिष्ठङ्गविगमादसता। अबदाऽमुक्तेति पदद्दयं व्याख्यातम् । प्रतीत्यसमुत्पादशून्यतारूपत्वादसमतिकान्ता। एतदक्तम् । “यथाभिनिवेशमतत्त्वाद्यथातत्त्वञ्चानभिनिवेशादिकल्पेन विषयोकर्तुमशक्या यस्मात् सर्वज्ञता तस्मात्तत्र सङ्गं न जनयती" ति। एवं होत्याद्युपसंहारः। अविकारप्रयोग माह। आश्चर्यमित्यादिना (p. 196, 1)। देशनाऽदेशनाभ्यां यथाक्रमं ग्रन्यात्मिकाया मातुर्मिष्ठान्तर्धानाभ्यां परिहाणिः । तथा देशनया युक्त्यागमबाधितरूपेण सन्तानान्तरे समुत्पादादृद्धिः। अदेशनया निरन्तरप्रतिसंलयनेन स्वसन्तानेऽधिकार्थदर्शनाहविः। मुख्यायास्तु मातुर्निर्विकारस्वभावत्वात् सर्वमेतन्नास्तीत्याह। या देश्यमानापौत्यादि। अविरुद्धत्वात् साध्वित्यादिवचनपूर्वकमेतदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयन्नाह। तद्यथापि नामेत्यादि। अकर्डप्रयोगार्थ

Page #344

२७६
erटमपरिवर्तः ।
माह । तद्यथापि नाम सुभूते मायापुरुष इत्यादि । वितथ प्रख्यातिरूपत्वेनाकर्तृत्वाद्रागद्वेषक्लेशाभ्यां नानुनीयते न प्रतिहन्यते । अत एव तदुदयक्लेशैर्न संक्लिश्यत इति योज्यम् । दुष्करप्रयोगस्य त्रैविध्यादुद्देशदुष्करतासर्वाकारज्ञताप्रयोगार्थमाह । दुष्करकारक इत्यादि । नोत्लवत इति न तरलायते नोपरिवर्तते । न हर्षमुत्पादयतौति यावत् । न च प्रत्युदावर्तत इति । नैव विनिवृत्तिं कुर्यात् । अयं सन्नाह इति । वक्ष्यमाणः सन्नाहः । ननु सम्भवत्प्रज्ञादिप्रकर्षमवगम्य यत्नकरणात् को नामातिशयो दुष्कर इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । आकाशेने - त्यादि । एतदुक्तम् । " आकाशोपमानपि सर्वधर्मानध्यालम्ब्य तत्त्वतः सम्भवत्प्रज्ञादिप्रकर्षाभावेऽपि सर्वाकारज्ञतायाः कृतशः सन्नाहकारणादतिशयो दुष्कर इति । आकाशसमानां धर्मधातुसमानामिति । लौकिकलोकोत्तरप्रसिद्धिभेदेन द्वयमुक्तम् । प्रयोगदुष्करतामार्गज्ञताप्रयोगार्थमाह । आकाशं स भगवन् परिमोचयितुकाम इति । मार्गज्ञतायां यः प्रयोक्तुकाम इति शेषः । कारिचदुष्करता सर्वज्ञताप्रयोगार्थमाह । आकाशं स भगवन्नुत्क्षेप्तुकाम इति । सर्वज्ञतां यः कर्तुकाम इत्युपस्कारः । महावौर्यपारमिताप्राप्त इति । सन्नाहप्रयोगकारित्रेषु शून्यताकरुणागर्भमहाव्यवसायसम्पन्नः। सन्नाहः सन्नयत इति । चिविधदुष्करमुत्सहते । यथाभव्यफलप्राप्त्या वन्ध्यप्रयोगार्थमाह । अथ खल्वित्यादिना (p. 197, 3 ) ।
99

Page #345

अभिसमयालङ्कारातोकः ।
अन्यतमो भिक्षुरिति। अकथापुरुषो नामगोचादिभिरनभिलक्षितः पुद्गल इति यावत् । नमस्करोमौति । अन्येषामपि पार्षदानां यथाभव्याधिगमावाप्तिं संसूचयन् शून्येनानुत्पादादिप्रयोगेण स्वानुरूपाधिगमाज्जातप्रसादातिशयो नमस्करोति। प्रयोगमेवाह। तथाहि भगवन्नित्यादिना। आकाश इति ज्ञेयशून्यत्वे। अभ्यवकाश इति ज्ञाननिःस्वभावत्वे। अपरप्रत्ययप्रयोगार्थमाह। अाज्ञापयतु भगवन्नित्यादि। नो हौदमिति। अपरप्रत्ययतां दर्शयति । परेण रक्षादौ परप्रत्ययतासम्भवात्। एतदेवं प्रश्नयन्नाह । एवं कौशिक स चेदित्यादि। प्रज्ञापारमिताविहारित्वादेव स्वतस्तस्य रक्षादयो भविष्यन्ति नान्यथेति वाक्यार्थः । निःस्वभावधर्माधिमोक्षाच स्वतस्तस्य रक्षादय इत्याह । अपि च कौशिकेत्यादि (p. 198, 1)। सप्तविधख्यातिज्ञानप्रयोगमाह। तत् किं मन्यसे कौशिकेत्यादिना। तत्र विज्ञानपरिणतत्वेन परिणामख्यात्या स्वप्नोपमाः। मंत्रौषधिसंहृतत्वेन समाहारख्यात्या मायोपमाः। अविद्यमानत्वेन विरोधख्यात्या मरीच्युपमाः। शब्दप्रत्ययत्वात् प्रत्ययख्यात्या प्रतिश्रुत्कोपमाः। ज्ञेयरूपासङ्ग्रमणादसङ्क्रान्तिख्यात्या प्रतिभासोपमाः। आधारविगमानिराधारख्यात्या गन्धर्वनगरोपमाः। हेतुविरहादकारकख्यात्या निर्मितोपमाश्च भावा ज्ञाता भवन्तीत्येवं पञ्चविंशतिसाहसिकायामुक्तम् । अत्र तु संक्षेपस्य विवक्षितत्वात् प्रतिश्रुत्कोपमाः सर्वधर्मा इति वचनेन मध्यस्य निर्देशादाद्यन्तविकनिर्देश इति प्रतिपत्तव्यम् । तदेवमन्वयमुखेन बोधिसत्त्वानां दश

Page #346

२७८
अष्टमपरिवर्तः।
विधः प्रयोगः कथितोऽर्थाद्यथोक्तविपर्ययेण श्रावकादौनां वेदितव्यः । तथा चोक्तम् ।
रूपादौ तदनित्यादौ तदपूरिमपूरयोः । तदसङ्गत्वे चर्यायाः प्रयोगः प्रतिषेधतः ॥ ८॥ अविकारो न कर्ता च प्रयोगो दष्करस्त्रिधा । यथाभव्यं फलप्राप्तेरवन्थ्योऽभिमतश्च सः ॥ ६ ॥
अपरप्रत्ययो यश्च सप्तधाख्यातिवेदकः । इति समताहारेण प्रयोगो भावनौय इति समतामाह । स च तान् न मन्यत इत्यादिना तत्र समाहितेन चित्तेन तान्न मन्यते यतो न समनुपश्यति । ते च धर्मा न विद्यन्ते। यतो न सन्दश्यते समाहितेन मनसा न जानाति। यतो न सञ्जानौते। ते च धर्मास्तज्ञानगम्या न संविद्यन्ते । यतो नोपलभ्यन्त इति योज्यम् । उपसंहारार्थमाह। सचेदेवं विहरतीत्यादि (p. 198, 11)। तदेवं रूपादिपदार्थमनना। नौलादिनिमित्तमनना। रूपं विधा विंशतिधेत्यादि प्रपञ्चमनना। निर्वेधभागीयाद्यधिगममननानां प्रतिषेधेन ज्ञाज्ञेयधर्मानुपलब्धिश्चतुर्थोक्ता विज्ञेया। तथा चोक्तम् ।
चतुर्धाऽमनना तस्य रूपादौ समता मता ॥ १० ॥ इति
प्रयोगसमतां प्रतिविध्य दर्शनमार्गों ध्येय इत्यधुना वक्तव्यः। स च षोडशक्षणिक इति । “क्षणान्तराभावज्ञापनार्थं साक्षिभावकथनाय सर्वबुद्धभाषितत्वप्रतिपादनाय चाथ खलु बुखानुभावेनेत्यादिवचनमि"त्यार्यविमुक्तिसेनः। उपायकौशलबलेनान्येषां विधिप्रतिषेधाभावात्

Page #347

अभिसमयालधारालोकः।
२७८
सहलाकधातौ भद्रकल्ये बोधिसत्त्वसहस्रस्य नियमेन बुद्धत्वप्राप्तेर्बुद्धसहसमित्युक्तम् । नामभिरिति (p. 199, 1) पदसमुदायैर्वाक्यैः। पदैरिति सुप्तिङन्तैरक्षरसमुदायैः । अक्षरैरिति एवमित्यादिवर्णैः । अयमेव प्रज्ञापारमिता परिवर्त इति विशुद्धिपरिवर्त इत्यर्थः । तत्रातौततथागतानुदाहरणं तद्देशनापर्युपयोगज्ञापनार्थम् । मैत्रेय इत्यनागततथागतोदाहरणम्। अनागतसत्त्वार्थप्रयोजनाविष्करणार्थम् ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
विशुद्धिपरिवर्तो नामाष्टमः ॥

Page #348

२८०
नवमपरिवर्तः ।
अधुना दर्शनमार्गार्थमाह। प्रज्ञापारमितेति (p. 200, 12)। प्रतिसत्यं धर्मज्ञानक्षान्तिं धर्मज्ञानमन्वयज्ञानक्षान्तिरन्वयज्ञानमित्येवं षोडशक्षणात्मकः। सर्वज्ञताधिकारे दर्शनमार्ग इत्यर्थः। तथा चोक्तम् ।
धर्मज्ञानान्वयज्ञानक्षान्तिज्ञानक्षणात्मकः ।
दःखादिसत्ये दृमार्ग एष सर्वज्ञतानये॥११॥ इति नामधेयमात्रमेतदिति। विकल्पप्रतिबिम्बमात्रमेतदित्यर्थः। तच्च नामेदमिति नोपलभ्यते। तत्त्वतो निःस्वभावत्वात् । नाम किमुच्यत इत्याह । वाग्वस्त्वेवेति निर्विकल्पप्रतिबिम्बकं किमाकारं सत्यमित्याकारप्रतिपादनार्थमाह। किं कारणमित्यादि। न रूपं नित्यं नानित्यमिति। नैःस्वाभाव्येन रूपं नित्यानित्यवियोगान्न नित्यं नानित्यमित्याकारः प्रथमः। न रूपं बद्धं न मुक्तमत्यन्तविशुद्धमिति। दःखादःखविगमत्वेन बन्धमोक्षाभावादिशुद्धमपगतशाश्वतोच्छेदान्तमिति द्वितीयः। अनेन सुभूते कारणेनेति। अविपरीतसर्वधर्माभिसंबोधिहेतुतया। यथावद्धर्मतत्त्वद्योतिकामिमामेव प्रज्ञापारमितां भाषिष्यते। अन्यस्य तथाभूतधर्मतत्त्वप्रकाशने सामर्थ्याभावादित्यर्थः । रूपविशुडित इति (p. 201, 1)। शून्याशून्यरहितत्वाविशुद्धमिति तृतीयः। रूपानुत्पादानिरोधासंक्लेशाव्यवदानविशुद्धित इति। आत्मानात्मस्वभावाभावान्नोत्पन्नं न निरुद्धं न संक्लिष्टं न व्यवदातमेवं विशुद्धमिति चतुर्थः ।
आकाशविशुद्धित इति। हेत्वहेतुतुच्छत्वादाकाशसदृशं विशुद्धमिति पञ्चमः। रूपनिरुपलेपापरिग्रहतयेति ।

Page #349

काभिसमयालङ्कारालोकः ।
सर्वक्लेशोपक्लेशनिरुपलिप्त
समुदयासमुदयविसंयोगात् । इति षष्ठः । प्रभवाप्रभवसंक्लेशापरिग्रहेण निर्मुक्त इति सप्तमः आकाशप्रतिश्रुत्काऽवचनौयप्रव्याहारनिरुपलम्भतयेति प्रत्ययाप्रत्ययविमुक्तत्वादाकाशप्रतिश्रुत्कावत् स्वरूपतोऽवचनौयमित्यष्टमः । यस्मान्निरोधानिरोधेनासम्बन्धस्तस्माद्दचनोदाहरणेन सन्तानान्तरे निरोधसत्यार्थे प्रापणौय इति नवमः । शान्ताशान्ताभावान्नोपलम्भकारणमिति दशमः । सर्वोपलेपानुपलेपधर्मानुपलेपतयेति । प्रणौताप्रणौतविकलत्वात् सर्वोपलेपधर्मैः सास्रवैरनुपलेपधर्मैरनाखवैश्वानुलिप्तत्वादतिक्रान्तोभयान्ता विशुद्धिरित्येकादशः । प्रागेवेति । सुतरामेवोद्ग्रहणादिकारिणां सुलब्धा लाभाः । श्रोत्रविज्ञानानुभवविशिष्टत्वादुग्रहणादेरित्यर्थः। न तेषाञ्चक्षूरोग इत्यादि । निःसरणानिःसरणविविक्तत्वात् सर्वव्याध्यनुत्पाद इति द्वादशः । बहुतरमिति (p. 202, 3) | अष्टम्यादौ प्रजावलोकनादवतीर्णशक्रादिबहुतर श्रोतृसद्भावादिति भावः । मार्गे धर्मज्ञानशान्तिमाह । बहूनि सुभृत इत्यादिना । प्रज्ञापारमितया देवपुत्राणामनुपकारात्तां भाषमाणस्य रक्षादिकरणे तेषां को हेतुरिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । स देवमानुषासुरस्येत्यादि । अनुत्तरं रत्नमिति । सर्वपापप्रशमहेतुत्वेन मार्गामार्गरहितत्वादनुत्तररतिं तनोतीति । देवपुचादौनामुपकारभावादनुत्तररत्नमपायोच्छित्तिरिति
चयोदशः । अतोऽपि सुभूत इत्यादि । न केवलं यच बहुतर श्रोतृजनसम्भवादतोऽप्यनुत्तररतिदानादपि ਰ
२८१

Page #350

२८२
नवमपरिवर्तः। धर्मभाणकत्वेन हेतुना बुद्धत्वप्राप्तहेतुभूतं निदानं पुण्यं प्रसविष्यतीत्यर्थः। मार्गे धर्मज्ञानमाह। अपि तु खल्वित्यादिना। महानुभावत्वेऽपि बह्वन्तरायत्वे किं कारणमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथा होत्यादि। महानुभावत्वाहहनामभिलपणीयत्वाबहुप्रत्यर्थकानि। यथा सारञ्चेत्यादि। येन प्रकारेणोत्तरोत्तरसारता तथा प्रत्यर्थिकबहुतेत्यर्थः । सामान्येन निर्दिश्येदानौं विशेषेणाह । अनुत्तरञ्चेदं सुभूते महारत्नमिति । सर्वसत्त्वहितसुखाद्यर्थ प्रत्युपस्थितत्वेन सर्वधर्मविकल्याभावादविकल्पककल्याणप्रकृतिरत्नार्थेन न्यायान्यायासंश्लेषात् फलसाक्षात्करणं प्रत्युपायोऽविकल्पकत्वं महारत्नमिति चतुर्दशः। मार्गेऽन्वयज्ञानक्षान्तिमाह। न च सुभूत इत्यादिना (p. 203, 1) । कल्पितस्तावन्नावलौयते। परतन्त्रं न संश्लिष्यते। परिनिष्यन्नं न परिगृह्णातीत्यर्थभेदः। एतदक्तम् । प्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिविनिर्मुक्तत्वेन धर्माणां निमित्तैरसंसर्ग इति पञ्चदशः । विद्यमानत्वेऽपि धर्माणां कथनं न परिग्रह इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथाहीत्यादि। गतार्थम् । मार्गेऽन्वयज्ञानमाह। अनुत्पत्तित इत्यादिना। नैर्याणिकानैर्याणिकविकलत्वेनोभये वाच्यवाचकभावलक्षणे ज्ञेये शब्दे ज्ञानस्यानुत्पत्तिरित्याकारः षोडशः । प्रकारान्तरेणानुपलितार्थं कथयन्नाह । तथाहौत्यादि। इत्यमपि धर्मतत्त्वमभिनिविश्यमानं दोषायेत्याह। सचेदेवमपौत्यादि। यथोक्तनौत्या षोडशकाराः सर्वज्ञताक्षण इति। दर्शनमार्गों बोधिसत्त्वानामन्वयमुखेन कथितो

Page #351

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
२३
ऽर्थादेतदिपर्ययेण श्रावकादीनामनित्यादिभिराकारैदृङ्मार्गोऽवसेयः। तथा चोक्तम्। रूपं न नित्यं नानित्यमतीतान्तं विशुद्धकम् । अनुत्पन्नानिरुद्धादि व्योमाभं लेपवर्जितम् ॥ १२ ॥ परिग्रहेण निर्मुक्तमव्याहारं स्वभावतः । प्रव्याहारेण नास्यार्थः परेषु प्राप्यते यतः ॥ १३ ॥ नोपलम्भकृदत्यन्तविशुदिाध्यसम्भवः । अपायोच्छित्त्यकल्पत्वे फलसाक्षाक्रियां प्रति ॥ १४ ॥ असंसर्गो निमित्तैश्च वस्तुनि व्यञ्जने हये। ज्ञानस्य या चानुत्पत्तिरिति सर्वज्ञताक्षणाः ॥ १५ ॥ इति विस्तरेण निर्दिश्यैवं सकलार्थसङ्घहकत्वेन त्रिसर्वज्ञतामध्ये सर्वाकारज्ञतामुपसंहरन्नाह । सा खल पुनरित्यादि। तत्रावेशिका चित्तोत्याददारेणोत्पादिका। निवेशिकाऽववादादिना प्रतिष्ठापिका। सन्दर्शिका सन्नाहप्रतिपत्त्या सामान्यरूपेण निदर्शिका प्रस्थानप्रतिपत्त्या विशेषरूपेण । आवाहिका सम्भारप्रतिपत्त्या प्रापिका निर्वाहिका निर्याणप्रतिपत्त्या निष्कर्षिका। सर्वच न कस्यचिधर्मस्येत्यभिसम्बन्धनौयम्। अविपरीतधर्मामृतरसेन तृप्ताः पूजयन्तीत्याह । अथ खलु इत्यादि। प्रसादौदिल्यसमुत्यः सिंहनादः किलकिलाप्रवेडितमित्येके। हर्षजनितोऽट्टहासः। किलकिलाः तत्पूर्वकं नृत्यं प्रश्लेडितमित्यपरे। वाराणस्यां प्रथमतो धर्मचक्रप्रवर्तनापेक्षया द्वितीयम् । तात्त्विकाभिनिवेशनिराकरणार्थमाह। नेदमित्यादि। तदेव कथयन्नाह। नापौत्यादि। मार्गज्ञतामुपसंहरन्नाह।

Page #352

२८४
नवमपरिवर्तः ।
महापारमितेयमित्यादि (p. 204, 1)। असङ्गतेति। अनभिनिवेशता। उपलम्भेऽपि धर्मादर्शने को हेतुरिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । नहि स इत्यादि। सुबोधम् । प्रवर्तयिष्यतीति । उत्पादयिष्यति। कारणसामग्रीकरणेन धर्मोत्पादनात्। कथमेवमुच्यत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अत्यन्तेत्यादि। कारणस्यैवासत्त्वादिति भावः । निवर्तयिष्यतीति विनाशयिष्यतीति। मुहुरादिना प्रवृत्तसन्तानविरुद्धपदार्थोत्पादने विनाशावसायात् कथमेवमुच्यत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। आद्यनभिनिईत्ता हि भगवन् सर्वधर्मा इति। आदावेवोत्पादहेतोरसत्त्वेनानुत्पन्नाः। तदेव कथयन्नाह। प्रकृतिविविक्तत्वात् सर्वधर्माणामिति । स्वभावेन शून्यत्वात् कुतो विरुद्धतेति भावः। सर्वज्ञतामुपसंहरन्नाह। नहि सुभूते शून्यतेत्यादि। शून्यत्वादौनामनुत्पन्नत्वादिति मतिः । इयं सेति सर्वज्ञता सर्वधर्मदेशनेत्यारभ्य यावद्दक्षिणीयः कृत इति। परमार्थसत्यमधिकृत्योक्तत्वात् सुगमः । यथोक्तनौत्या चिसर्वज्ञतोपसंहारे न विप्रतिपत्तिः कार्या । तथा चोक्तम् । इति सेयं पुनः सेयं सेयं खलु पुनस्त्रिधा। अधिकारत्रयस्यैषा समाप्तिः परिदौपिता ॥ १६ ॥ इति । किमर्थं पुनस्तथा सर्वज्ञतायां पृथग्भावनामार्गों नास्ति यथा मार्गज्ञतायामभिहितः। श्रावकप्रत्येकबुद्धसम्पदं बोधिसत्त्वो ज्ञानेन दर्शनेन चावलोक्यातिकामतौति

Page #353

अभिसमयालधारालोकः ।
२८५
वचनेनासाक्षात्कर्तव्यत्वानिर्दिष्टो बोधिसत्त्वानां श्रावकादीनां तु यथा परिदृष्ट एवार्थः पुनः पुनरभिमुखौक्रियमाणो भावनामार्ग इति सुगमत्वानोक्तः। निर्वेधभागीयं पुनबर्बोधिसत्त्वानां पूर्वोक्तक्रमेणावसातव्यम् । श्रावकादीनां त्वनित्यादिभिरेवाकारैराकीर्यमाणे सत्यचतुष्टये साखवं भावनामयमूष्मादिकं स्पष्टत्वानोक्तमिति ग्राह्यम् । ननु मार्गज्ञतायां श्रावकादिमार्गस्याभिधानात् सर्वज्ञता कथितैव कस्मात् पुनः सर्वज्ञतायाः पृथनिर्देश इति चेत् । उच्यते । तत्र हि।
चतुर्णामार्यसत्यानामाकारानुपलम्भः । श्रावकाणामयं मार्गो ज्ञेयो मार्गज्ञतानये ॥ इत्यनुपलम्मभावनादिक्रमेण श्रावकादिमार्गो बोधिसत्त्वेन ध्येय इत्युक्तमतोऽनित्यादिभिराकारैर्व्यतिरेकमुखाक्षिप्तरशेषवस्तुपरिज्ञानार्थं पृथक् सर्वज्ञतोपादानम् । बहुवक्तव्यञ्चेदमित्यलमतिप्रसङ्गेन'।।
परिज्ञातत्रिसर्वज्ञतो वशित्वार्थं पुनः सर्वाकारमार्गवस्तुज्ञानसङ्घहेण त्रिसर्वज्ञतां भावयतीति सर्वाकाराभिसम्बोधो वक्तव्यः। तत्र तावन्नित्यादिग्राहविपक्षस्य प्रतिपक्षधर्मता स्वभावानामनित्याद्यालम्बनप्रकाराणामाकारत्वेन व्यवस्थानं सामान्येन लक्षणं ज्ञेयमतो निर्वस्तुकाकारदोषो नेह विज़म्भते। ते चाकारास्त्रिसर्वज्ञताभेदात्त्रिप्रकारा एव मता इति ग्राह्यम् । तथा चोक्तम् ।
Here ends the III chapter of AA. as shown by the colophon inserted in the text-अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताब्याख्यायां सर्वज्ञतापरिच्छेदस्ततीयः ॥

Page #354

२८६
नवमपरिवर्तः ।
वस्तुज्ञानप्रकाराणामाकारा इति लक्षणम् । मर्वज्ञतानां चैविध्यात् त्रिविधा एव ते मताः॥ १॥ इति
तत्र चत्वार्यसत्यान्यधिष्ठानं कृत्वा विसर्वज्ञताधिकारेण यस्मिन् सत्ये यावन्तो भवन्त्याकारास्तानुपरि दोपयन् सर्वज्ञताधिकारेण तावदाह । एवमुक्त आयुष्मान् सभूतिर्भगवन्तमित्यादि (p. 204, 10)। असत्यारमितेयमिति। आकाशस्येव नित्यरूपेणासत्तामविद्यमानतामुपादाय हेतुकृत्यासदनित्याकार इत्यर्थः। असमसमतेति (p. 205, 1)। सर्वधर्मानुपलब्धेरिव समतामनुत्पादतामुपादाय। दुःखाकारोऽन्याकारविसदृशत्वेनासमोऽतुल्यः स तत्त्वतः समताऽनुत्पादः। विविक्तेति। अत्यन्तेनातिशयेनात्मनः शून्यतामुपादाय शून्याकारो गणावाहकत्वेन विवेकः। अनवमृद्येति। सर्वधर्माणामात्मत्वेनानुपलब्धितामुपादाय सर्वतौर्थिकासाधारणत्वेन तौर्थिकाकोप्यत्वेनानात्माकारोऽनवमर्दनीयः। तदेवमसदनुत्पादविवेकानवमर्दनौयाकाराश्चत्वारो यथासङ्ख्यमनित्यादिलक्षणा दःखसत्ये भवन्ति । अपदेति । तत्र चत्वारोऽरूपिणः स्कन्धा नाम, शरीरं रूपस्कन्धस्तेषाममौ हेतुरिति कृत्वा न्यायेनानामाशरोरतामुपादाय हेत्वाकारास्तत्त्वतोऽप्रसवाधानार्थेनापदः। अस्वभावेति । अनुत्पादानिरोधस्वभावामनागतिमगतिमुपादाय समुदयाकारोऽन्यायेनाकाशम् । अवचनेति । सर्वधर्माणामविद्यमानत्वेनोद्भावनासंकृत्याऽपि शब्दाऽवाच्यत्वादविकल्प्यतामुपादाय। प्रभवाकारोऽप्रव्याहारः। अनामेति। पञ्चस्कन्धा

Page #355

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
२७
नुपलब्धितामुपादायाचैतसिकत्वेन प्रत्ययाकारोऽनाम । तदेवमपदाकाशाप्रव्याहारानामाकाराश्चत्वारो यथाक्रम हेत्वादिलक्षणाः समुदयसत्ये भवन्ति। अगमनेति। निरोधस्वभावसर्वधर्माणां क्वचिदगमनतामुपादाय निरोधाकारोऽगमनः। असंहार्येति । आदिशान्तत्वेन विषयभावोपसंहाराभावात् सर्वधर्माग्राह्यतामुपादाय । शान्ताकारोऽसंहार्यः। अक्षयेति। धर्मधातुरूपेणाक्षयधर्मयोगतामुपादाय प्रणौताकारोऽक्षयः । अनुत्पत्तौति । एकानेकहेतुवैधुर्यात् सर्वधर्मानभिनिर्दृत्तितामुपादाय निःसरणाकारोऽनुत्पत्तिः। तदेवमगमनासंहार्याक्षयानुत्पत्त्याकाराश्चत्वारो यथासंख्यं निरोधादिस्वभावा निरोधसत्ये भवन्ति । अकारकेति। मार्गस्य कर्तृग्राहप्रतिपक्षत्वात् कारकानुपलब्धितामुपादाय मार्गाकारोऽकारकः। अजानकेति प्रमाणबाधितत्वेन सर्वधर्माणामनात्मतामनुपलम्भात्मतामुपादाय न्यायाकारोऽजानकः। असंक्रान्तीति। धर्मधातुरूपेण च्यत्यपपत्त्योर्विनाशोत्पादयोरनुत्पत्तिमुपादाय प्रतिपत्याकारोऽसङ्क्रान्तिः । अविनयेति । पूर्वान्तापरान्तप्रत्युपपन्नाध्वानुपलब्धितामुपादाय क्लेशविनयासम्भवानैर्याणिकाकारोऽविनयः। तदेवमकारकाजानकामनान्त्यविनयाकाराश्चत्वारो यथासंख्यं मार्गादिस्वभावा मार्गसत्ये क्लेशावरणप्रतिपक्षेण भवन्ति। न्यायानुयायिनो जन्मनोऽसत्त्वादनुत्पादविज्ञपनतामुपादाय। स्वप्नप्रतिश्रुत्काप्रतिभासमरीचिमायाकाराः पञ्च यथाक्रम निःस्वभावानुत्पन्नानिरुवादिशान्तप्रकृतिपरिनितिलक्षणाः

Page #356

नवमपरिवर्तः ।
सामान्येन ज्ञेयावरणप्रतिपक्षभूताः । सर्वज्ञतया प्रत्येकबुद्धाः सङ्गृहीता इति । तेषां ज्ञेयावरणप्रतिपक्षात्मके सास्रवे भावनामार्गे भवन्ति । असंक्लेशेति । रागद्वेषमोहास्वभावतामुपादाय क्लेशाभावोऽसंक्लेशः । अव्यवदानेति । आश्रयस्य क्लिष्टसत्त्वस्यानुपलब्धितामुपादाय व्यवदानाभावोऽव्यवदानम्। अनुपलेपेति । आकाशस्य प्रकृतिप्रभास्वरत्वेनानुपलेपतामुपादाय क्लेशोपक्लेशलेपाभावोऽनुपलेपः । अप्रपञ्चेति (p. 206, 1 ) । सर्वधर्ममननानामुपलम्भरूपाणां समतिक्रमतामुपादाय प्रपञ्चवाभावोऽप्रपञ्चः । अमननेति । सर्वोपलम्भसमुद्दतादनिश्ञ्जनतां निष्प्रकम्पता - मुपादाय मननाभावोऽमननः । अचलितेति । श्रसंसारं धर्मधातुस्थितितामुपादाय भ्रंशाभावोऽचलितः । तदेतेऽसंक्लेश्ाव्यवदानानुपलेपाप्रपश्चामननाचलाकाराः
२८८
-
षड् यथाक्रमं संक्लेशव्यवदानक्लेशवासनारूपादिप्रपश्चस्वाधिगमोपलम्भपरिहाणिविकल्पानां षमां प्रतिनियतज्ञेयावरणानां प्रतिपक्षभूताः प्रत्येकबुद्धानां नेयावरणप्रतिपक्षात्मकेऽनास्त्रवदर्शनमार्गे भवन्ति । समुदायेन सप्तविंशतिरिति सर्वज्ञताकाराः । तथा चोक्तम् ।
असदाकारमारभ्य यावन्निश्चलताकृतिः । चत्वारः प्रतिसत्यं ते मार्गे पञ्चदश स्मृताः ॥ २ ॥ इति तदनन्तरं मार्गज्ञताकारा वक्तव्याः । तत्र संक्लेशेतर - पक्षाश्रयेण समुदयमार्गसत्ये कारणम् । दुःखनिरोधसत्ये च फलमित्यर्थद्दारेण निर्दिष्टे समुदयमार्गदुःखनिरोधसत्येषु यथासंख्यमष्टौ सप्त पश्च षोडशाकारा बोधव्याः । तच

Page #357

२८९
अभिसमयालधारालोकः । हेतुस्त्रिविधः। छन्दो रागो नन्दी च पौनविकी तृष्णेति। छन्दप्रतिपक्षेणाह। विरागेति। सर्वधर्माणां शून्यतारूपेणावितथतां सत्यतामुपादाय । रागाभावो विरागः । कर्तुकामत्वाभावाभिसन्धिना निर्दिष्टः छन्दोऽवस्थायां रागः प्रधानमिति कृत्वा। तदभावेन छन्दस्य भावापदेशात् । रागस्य वा कार्यात्मनोभावेनाविकलतहेतुकच्छन्दस्याभावः कथितोऽन्यथाऽविकले कारणे सति कार्यानुदयो न स्यादिति न्यायात्। रागप्रतिपक्षणाह। असमुत्थानेति। मायोपमत्वे सर्वधर्मनिर्विकल्पतामुपादाय समुत्थानस्य छन्दस्याभावोऽसमुत्थानः । धर्मेधसक्तत्वाभिसन्धिना कथितः । रागावस्थायां साक्षात्पत्तिहेतुत्वेन छन्दः प्रधानमिति कृत्वा तदभावेन रागस्याभावापदेशात्। पुनर्भवनिमित्तनन्दौतृष्णाप्रतिपक्षणाह। शान्तेति । सर्वधर्माणां नौलपौतादिनिमित्तानुपलब्धितामुपादाय तृष्णायाः प्रधानेनानुपशमस्याभावः शन्तः। समुदयास्त्रिधा रागद्वेषमोहास्तत्प्रतिपक्षेणाह। निर्दोषेति। दशबलवैशारद्यादिगणपारमितामुपादाय दोषाभावो निर्दोषोऽरागोऽद्देषोऽमोह इति यावत्। प्रभवः परिकल्प्यस्ततो रागादिप्रसूतेस्तत्प्रतिपक्षणाह। निःक्लेशेति। परिकल्पस्य हयाद्यभिनिवेशस्यासत्तामुपादाय क्लेशहेतुप्रभवाभावो निक्लेशः। प्रत्ययः सत्त्वाभिनिवेशः । सत्कायदृष्टेः सर्वानर्थप्रत्ययत्वात्तत्प्रतिपक्षणाह। निःसत्त्वेति। अविपर्यासार्थेन भूतकोटितामुपादाय प्रत्ययाभावो निःसत्त्वम् । तदेवं विरागाकारमारभ्य यावन्निःसत्त्वाकार इति। यथाक्रमं यो हेतुः छन्दो रागो
37

Page #358

२६०
नवमपरिवर्तः।
नन्दी च। यः समुदयो रागद्देषमोहाः। यः प्रभवः परिकल्पः। यश्च प्रत्ययः सत्त्वाभिनिवेश इति। तत्प्रतिपक्षण वयस्त्रय एक एक इत्यष्टावाकाराः समुदयसत्ये भवन्ति । अप्रमाणेति । सर्वधर्मममुत्थानस्य प्रादर्भावस्य समुत्थानतामुपादाय विपक्षनित्तिप्रतिपक्षावाहकत्वेनाप्रमाणसत्त्वावकाशदत्वान्मार्गाकारोऽप्रमाणः। यथा चाप्रमाणसत्त्वावकाशद इत्याह। अन्तद्दयाननुगमेति। सर्वधर्मानभिनिवेशतामुपादाय संसारनिर्वाणान्तदयस्य प्रहाणादनुगमोऽनुपलम्भः। असम्भिन्नेति। धर्मधातुरूपेण सर्वधर्माणामसम्भेदनतामनानारूपतामुपादाय विपक्षनिवृत्त्या न्यायाकारोऽसम्भिन्नः । यथा च न्याय इत्याह । अपरामृष्टेति। सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धभूम्यस्पृहनतामुपादाय। तद्दिकल्यासंमृष्टोऽपरामुष्टः। अविकल्येति। विकल्पसमतामुपादाय प्रतिपत्त्याकारोऽविकल्यः। यथा च प्रतिपत्तिरित्याह। अप्रमेयेति। अप्रमाणधर्मतामुपादाय लब्धपरित्यागेऽलब्धलाभे च हौनप्रणीतविकल्पाभावं पुरोधाय ज्ञेयावधिरहितत्वेनाप्रमेयः। असङ्गति । तत्र तत्राधिगमे गगनवत् सर्वधर्मासङ्गतामुपादाय नैर्याणिकाकारोऽसङ्गः। तदेवमप्रमाणान्तदयाननुगमासम्भिन्नापरामृष्टाविकल्याप्रमेयासङ्गाकारा यथाक्रमं यः सर्वसत्त्वावकाशदो मार्गों यथा च सर्वसत्त्वावकाशदः, यो न्यायो यथा च न्यायः, या प्रतिपत्तिर्यथा च प्रतिपत्तिः, यच्च निर्याणमिति, हौ हौ हावेक इति सप्ताकारा मार्गसत्ये भवन्ति। अनित्येति । सर्वधर्माणामसत्त्वेन हेतुप्रत्ययै

Page #359

अभिसमयालयारालोकः।
२६५
.
रसंस्कृततामुपादाय नित्यमसदित्यसदर्थोऽनित्यार्थः । दुःखेति । आकाशस्य सर्वधर्मेषु समतामुपादाय सर्ववस्तुव्यापि संस्कारदःखम् । शून्येति । अधिष्ठात्रात्मसम्बन्धगन्धानुबन्धेनापि सर्वधर्मानुपलब्धितामुपादाय परपरिकल्पितात्मादिरहितत्वं शून्यम्। अनात्मेति। स्वयमनात्मत्वेन सर्वधर्मानभिनिवेशतामुपादाय पुगलाद्यस्वभावोऽनात्मा। अलक्षणेति । सर्वधर्मानभिनिर्दृत्तितामुपादाय निःस्वभावोऽलक्षणम् । तदेवमनित्यदःखशून्यानात्माकाराः पञ्चमालक्षणाकारस्वभावा इति पञ्चाकारा दःखसत्ये भवन्ति। सर्वशून्यतेति। पूर्वापरभावलक्षणस्यान्तस्य मध्यस्य च परितोऽन्तद्दयेन युक्तत्वात्पर्यन्तस्याविद्यमानत्वेनानन्तापर्यन्ततामुपादाय निरोधसत्याकाराः षोडशशून्यताः सर्वशून्यताः। तबाध्यात्मबहि?भयवस्तूनां निरोधेनाध्यात्मबहि?भयशून्यताकारास्त्रयो निरोधाकारस्वभावाः शून्यतायां भाजनलोके परमार्थे संस्कृतेऽसंस्कृते शाश्वतोछेदान्तेऽनवराग्रसंसारेऽधिगतधर्मानवकारेऽभिनिवेशस्य प्रज्ञप्त्यात्मकस्यऽष्टप्रकारस्य निरोधेन यथाक्रम शून्यताशून्यता। महाशून्यता। परमार्थशून्यता। संस्कृतशून्यता। असंस्कृतशून्यता। अत्यन्तशून्यता। अनवराग्रशून्यता। अनवकारशून्यता चेत्यष्टौ शून्यताकाराः शान्ताकारस्वभावाः। प्रणौताकारः परपरिकल्पितकारकनिरोधेन प्रकृतिशून्यताकारः। विषयभ्रान्त्यात्मिकानां निरोधेन सर्वधर्मलक्षणानुपलम्भशून्यताकारास्त्रयो निःसरणाकारस्वभावाः। स्वभावनिरोधेनाभावस्वभावशून्यताकार एव

Page #360

२६२
नवमपरिवर्तः।
निःसरणाकारात्मक इति निरोधाकारं शान्ताकारं प्रणौताकारं निःसरणाकारञ्चाधिकृत्य यश्चाध्यात्मिकादेवस्तुनो निरोधः। यथा च शान्तोऽष्टविधाभिनिवेशोपरमात् । यथा च प्रणीतः प्रकृत्या । यथा च निःसरणं विविधभ्रान्तिनिरोधेन। यच्च निःसरणमभावस्वभावतेति चयोऽष्टावेकस्त्रय एक इति यथाक्रमं षोडशाकारा निरोधसत्ये भवन्ति । समुदायेन षट्त्रिंशदिति मार्गज्ञताकाराः। तथा चोक्तम् ।
हेतौ मार्गे च दःखे च निरोधे च यथाक्रमम् । अष्टौ ते सप्त पञ्चेति षोडशेति च कीर्तिताः॥३॥ इति तदनन्तरं सर्वाकारजताकारा वक्तव्याः तत्र च सर्वार्यपुङलाधिकारेण चिविधसर्वज्ञताकारसङ्घहो भवति अतः सर्वज्ञतामार्गभेदेनाह। स्मृत्युपस्थानादिबोधिपक्षधर्मेति (p. 207, 1)। तेषामेव बोधिपक्षधर्माणमनुपलब्धितामुपादाय स्मृत्युपस्थानादय एव पारमितेत्यर्थः। एतदुक्तम्। तत्र सर्वज्ञतायामादौ चतुःसत्यावताराय स्वसामान्यलक्षणपरीक्षितकायवेदनाचित्तधर्मस्मृत्युपस्थानाकाराश्चत्वारो वस्तुपरीक्षामार्गः, तेन कायादिचतुर्विधवस्तुपरीक्षणात् । सतोऽवतीर्णस्य वौर्यमिति सर्वथोत्पन्नानुत्पन्नस्याकुशलस्य कुशलस्य च यथाक्रम प्रहाणानुत्पादनार्थं भूयोभावोत्पादनार्थं च हेतुभूतवीर्यात्मकाः सम्यक् प्रहाणाकाराश्चत्वारो व्यवसायिकमार्गः, तथावरणप्रहाणादिमुखेन वीर्यारम्भात्। वीर्यवतश्चित्तकर्मण्यतापादानमिति छन्दवौर्यचित्तमीमांसासमाधिप्रहाणसंस्कारसमन्वागतीिपादाकाराश्चत्वारः समाधिपरिकर्ममार्गः, तथा

Page #361

२६१
अभिसमयालङ्कारालोकः। छन्दादिमुखेन कर्मण्यतापादनात् । कृतचित्तपरिकर्मणोऽनन्तरमूष्ममूर्धप्रयोग इति तस्वभावाः श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञेन्द्रियाकाराः पञ्च सम्यगभिसमयप्रायोगिकमार्गः, श्रद्धेन्द्रियादिनार्यमार्गसमुदागमायाधिपतिभूतोष्ममूर्खप्रयोगात्। अधिगतोमादेः क्षान्त्यग्रधर्मप्रयोग इति तत्स्वभावाः श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञाबलाकाराः पञ्च सर्वथाभिसमयसंश्लेषमार्गः, श्रद्धाबलादिनाऽनन्तरं सत्यप्रतिवेधार्थमाश्रयादिविपक्षानभिभूतक्षान्त्याग्रधर्मप्रयोगात्। विदितोष्मादिचतुष्कस्य सत्यदर्शनमार्ग इति स्मृतिधर्मप्रविचयवौर्यप्रौतिप्रसन्धिसमाध्यपेक्षाकाराः सप्तबोध्यगान्यभिसमयमार्गः, तेनादितः प्रत्यात्मवेद्यतत्त्वाभिसम्बोधात्। परिज्ञातसत्यदर्शनस्य भावनामार्ग इति सम्यग्दृष्टिसंकल्पवाकर्मान्ताजौवव्यायामस्मृतिसमाध्यार्याष्टाङ्गमार्गाकारा विशुद्धनैर्याणिकमार्गः, दर्शनमार्गादूर्ध्वमनेन भावनाप्रहातव्यक्लेशविशुद्धये निर्याणात्। अत एवैषां बोधिपक्षधर्माणामेषानुपूर्त। तदेवं वस्तुपरीक्षामार्गादि सप्तविधं मार्गमधिकृत्य सर्वज्ञतामार्गाधिष्ठानाः सप्तत्रिंशदाकारा भवन्ति । तदनन्तरं मार्गज्ञतामार्गभेदानाह। शून्यानिमित्ताप्रणिहितपारमितेति। शून्यानात्माकारस्वभावं प्रथमं शून्यताविमोक्षमुखं, दृष्टिकृतप्रतिपक्षः । यच्चानिमित्तं निरोधो येन चानिमित्तं विकल्पापोढेन मार्गेणेति कृत्वा निरोधमार्गसत्याकारस्वभावं द्वितीयमानिमित्तविमोक्षमुखं दृष्टिनिमित्तविकल्पप्रतिपक्षः। यत्ततमानिमित्तः शमाकारैरिति तहस्तुनिमित्तानुविहं श्रावकमार्गमधिकृत्येति न तेनास्य विरोधः। अनित्यदुःख

Page #362

२६४
नवमपरिवर्तः ।
समुदयसत्याकारस्वभावं तृतीयमप्रणिहितं विमोक्षमुखं वैधातुकप्रणिधानप्रतिपक्ष इति। एवं त्रिविमोक्षमुखाकारास्त्रयः प्रतिपक्षमार्गः। अष्टविमोक्षपारमितेयमिति । अविभावितविभावितरूपसंज्ञत्वाद्यथाक्रममध्यात्म रूप्यरूपी प्रत्यात्मं ध्यानमारूप्यसमापत्तिं वा निःश्रित्य बहिर्धा रूपाणि सुवर्णदर्वर्णानि पश्यतीत्येतौ निर्माणावरणप्रतिपक्षण हौ विमोक्षौ। शुभाशुभरूपनिर्माणे च यथासंख्यमाभोगः प्रातिकूल्यञ्च संक्लेशस्तत्प्रतिपक्षण शुभं विमोक्षमुखं कायेन साक्षात्कृत्वोपसम्पद्य विहरति । प्रत्यात्म शुभाशभेषु रूपेष्ठन्योन्यापेक्षासंज्ञामन्योन्यानुगमसंज्ञां च निश्रित्यान्योन्यैकरससञ्जालाभेन यथेष्टं रूपाधिमोटाविभूत्वलाभादित्येको विमोक्ष इति विमोक्षाकारास्त्रयो निर्माणमार्गः। मोक्षानुकूलविहारमार्गस्वभावाश्चतुरारूप्यसमापत्त्याकाराः शान्तविहारमार्गस्वभावः सञ्जावेदितनिरोधाकार एक इति पञ्चाकारा दृष्टधर्मसुखविहारमार्गः। नवानुपूर्वविहारपारमितेयमिति। चतुर्थ्यानारूप्यनिरोधसमापत्त्याकारा नवलोकोत्तरमार्गः। चतुःसत्यपारमितेयमिति। चतुःसत्यसङ्ग्रहीताः क्लेशविसंयोगलक्षणानन्तर्यमार्गाकाराश्चत्वारः प्रहाणमार्गः। दशपारमितेयमिति । दानादिपारमिताकारा दशबुद्धत्वमार्गः। तदेवं प्रतिपक्षमार्गादिषड्विधमार्गमधिकृत्य मार्गज्ञता मार्गाधिष्ठानाश्चतुस्त्रिंशदाकारा भवन्ति । तदनन्तरं सर्वाकारज्ञताकारा वक्तव्याः। तच च मार्गों निरतिशयत्वादेक एव केवलं तु बलवैशारद्याद्याकारभेदेनास्य विशेषमार्गस्यासाधारणभेदो धक्तव्य इत्याह । बलपारमितेयमिति । स्थानास्थानज्ञान

Page #363

अभिसमयालदारालोकः ।
२६५
बलं, कर्मविपाकज्ञानबलं, नानाधिमुक्तिज्ञानबलं, अनेकलोकधातुज्ञानबलं, इन्द्रियपरापरज्ञानबलं, सर्वत्रगामिनौप्रतिपज्ञानबलं, संक्लेशव्यवदानज्ञानबलं, पूर्वनिवासानुस्मृतिज्ञानबलं, च्युत्युपपत्तिज्ञानबलं, आश्रवक्षयज्ञानबलमिति निर्जितविपक्षत्वेनानवमुद्यतामुपादाय बलाकारा दश। वैशारद्यपारमितेयमिति। बुद्धोऽहमित्यात्मप्रतिज्ञाने रागादौनामन्तरायत्वाख्याने सर्वज्ञतादिमार्गस्य निर्याणत्वप्रकाशने क्षोणाश्रवत्वेनात्मनोऽभ्युपगमे च पर्यनुयोक्तरभावेनानवलीनचित्ततामुपादाय वैशारद्याकाराश्चत्वारः। प्रतिसंवित्पारमितेयमिति। पर्याये धर्मलक्षणे जनपदभाषायां धर्मप्रभेदे च यथाक्रममधिगमास्वादनज्ञेयावरणप्रतिघाताभावेन सर्वज्ञानासङ्गाप्रतिघातितामुपादाय धर्मार्थनिरुक्तिप्रतिभानप्रतिसंविदाकाराश्चत्वारः। सर्वबुद्धधर्मावेणिकपारमितेयमिति। नास्ति स्खलितं रचितं मुषितस्मृतिरसमाहितं चित्तं नानार्थसञ्जाऽप्रतिसंख्यायोपेक्षा चेत्येवमाकाराः षट् । ज्ञेयावरणविशुद्धिमारभ्य नास्ति छन्दतो वौर्यतः स्मृतितः समाधेः प्रज्ञाया विमुक्तेश्च सकाशात्परिहाणिरित्येवमाकाराः षट् । कायवाङ्मनस्कर्मणां ज्ञानपूर्वङ्गमानुपरिवर्तनाकारास्त्रयः। अतीतानागतप्रत्युत्पन्नेष्वसङ्गाप्रतिहतज्ञानाकारास्त्रय इति श्रावकाद्यसाधारणत्वेन गणनासमतिक्रमणतामुपादायाष्टादशावेणिकबुद्धधर्माकाराः। तथागततथतेति । सर्वस्य धर्मस्य बुबैभगवद्भिर्भाषितस्य लक्षणार्थवैकृत्यादवितथतामुपादाय सर्वबुद्धभाषिततथताकार एकः । स्वयम्भूपारमितेयमिति ।

Page #364

नवमपरिवर्तः ः ।
सर्वधर्मास्वभावतामुपादाय तदधिगमस्या परप्रत्ययत्वात् । सर्वधर्मवशवर्तनस्वयम्भ्वाकार एकः । सर्वज्ञज्ञानपारमितेयमिति । सर्वधर्मस्वभावसर्वाकारपरिज्ञानतामुपादाय सर्वाकाराभिसम्बोधिबुद्धत्वाकार एकः । तदेवं कृत्वा यथा बलादिभिराकाराणां प्रभेदो यश्चैषां स्वभावस्तथता । यस्य च ते सर्वधर्मवशवर्तिनः स्वयम्भुवो यदर्थञ्च सर्वधर्म - सर्वाकाराभिसम्बोधायेति यथाक्रमं दश चत्वारश्चत्वारो - ऽष्टादश एक एक एकश्चेत्येकोनचत्वारिंशदाकाराः सर्वा - कारज्ञतामार्गाधिष्ठाना भवन्ति । यथोक्ता एव चाकाराः श्रावकादिभेदेन सर्वाकारज्ञतायां मार्गसत्यभेदादवगन्तव्याः । तथा चोक्तम् ।
२६
स्मृत्युपस्थानमारभ्य बुद्धत्वाकारपश्चिमाः । शिष्याणां बोधिसत्त्वानां बुडानाञ्च यथाक्रमम् ॥ ४ ॥ सप्तचिंशच्चतुस्त्रिंशक्त्रिंशन्नव च ते मताः । त्रिसर्वज्ञत्वभेदेन मार्गसत्यानुरोधतः ॥ ५ ॥ इति तत्रानास्रवाः सास्रवाश्च सर्वज्ञताकारा यथाक्रमं श्रावकबोधिसत्त्वभेदेन । मार्गज्ञताकाराः सास्रवा एव बोधिसत्त्वानामत्यन्तक्लेशाप्रहाणात् । अनास्वा एव सर्वाकारज्ञताकाराः सवासनक्लेशज्ञेयावरणप्रहाणेन सर्वधर्मज्ञानित्वात् सम्यक्सम्बुद्धस्येत्येकच गण्यमानं चिसप्तत्युत्तरमाकारशतमित्याकाराः । यदुक्तं नामतः षोडशेभ्योऽन्याकारा इति तत्क्लेशावरणमाचप्रतिपक्षाकाराभिसन्धिनेति न तेनास्य विरोधः ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां स्तुतिपरिवर्ती नाम नवमः ॥

Page #365

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
विशिष्टप्रयोगैराकारा भावयितव्यास्ते च प्रयोक्तारं विना कथयितुमशक्या इति श्रवणादिभाजनं प्रयोक्तारं निर्दिशन्नाह । अथ खलु शक्रस्येत्यादि (p. 208, 2)। तथागतमुद्दिश्य विहारादिकरणात् पूर्वजिनकृताधिकाराः । पिण्डपातादिदानाद्दहुबुद्धावरोपितकुशलमूलाः । कल्याणमिचैरधिष्ठितत्वेन कल्याणमित्रपरिग्टहोताः । यथोक्तविशेषणत्रयोपेता स्वाकारलक्षणाया मातुरस्या मुख्यतः श्रवणभाजनम् । तथा चोक्तम् ।
कृताधिकारा बुद्धेषु तेषूप्तशुभमूलकाः ।
मित्रैः सनाथाः कल्याणैरस्याः श्रवणभाजनम् ॥ ६ ॥ इति अवरमात्रकेणेति । अल्पेन । कायाद्युपस्थानाराधनादहुबुद्धपर्युपासिताः । संशयार्थनिर्णयाय स्वरूपपरिपृच्छनात् परिपृष्टाः। हेतुपरिपृच्छया परिप्रश्नीकृताः । दानादिदशपारमिताप्रतिपत्त्यनुष्ठानाद्दहुबुद्धावरोपितकुशलमूलाः । कृततथागतपर्युपासनादय एवोग्रहणादिभाजनमित्यवसातव्यम् । तथा चोक्तम् ।
बुद्धोपासनसम्प्रश्नदानशौलादिचर्यया । उग्रहधारणादीनां भाजनत्वं सतां मतम् ॥ ७ ॥ इति युक्त एवायं शक्रस्य वितर्को यस्य यथोक्तहेतुरस्ति स स्वाधिमोक्षं करोतीत्याह । यो भगवन्नित्यादि (p. 2098) | तथा त्वया शिक्षिष्यत इत्यादि पदचयं प्रयोगमौलपृष्ठावस्थासु दर्शनभावनाविशेषमार्गभेदादा ग्राह्यम् । ननु विशिष्टार्थाधिगमाभावे कथमुग्रहादिमात्रेणाविनिवर्तनौयो धारयितव्य इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । गम्भीरे
२०७

Page #366

२७
दशमपरिवर्तः।
त्यादि। यथोक्ततथागतपर्युपासनसंप्रश्नदानशीलादिचर्याहेतुत्रयवैपरौत्येन परीत्तकुशलमूलेनापरिपृच्छकजातीयेन पूर्वमचरितवतेति पदवयं योज्यम् । एतदुक्तम् । “व्यतिरेकमुखेन यस्माद्यथानिर्दिष्टबुद्धोपासनादिकारणेनाधिमुञ्चति प्रज्ञापारमितां विशिष्टाध्याशयतया तस्मादविनिवर्तनीयो धारयितव्य" इति । यथोक्तहेतुवैकल्याच्च प्रतिक्षिपन्तीत्याह। ये पुनरधिमुच्येत्यादि। कथमिदानों प्रतिक्षेपाशयेन पूर्व प्रतिक्षेपो गम्यत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह । यथापौत्याह (p. 210, 2) । यस्मादिदानों कुशस्लमूलानं परौत्तत्वात् प्रतिक्षेपाशयो मातुस्तस्मात् पूर्वमपि प्रतिक्षेपो गम्यते। अन्यथा परीत्तकुशलमूलत्वानुपपत्तेरित्यर्थः। तदेवाह। न हि भगवन्नित्यादि। उचितमेवोक्तम्। शारिपुत्रेणेत्याह। गम्भौरेत्यादि। किमत्राश्चर्य। नैव किञ्चित् कारणानुरूपत्वात् कार्यस्य । सञ्जातप्रसादातिशयत्वादाह। नमस्करोमोत्यादि। कथं मातुर्नमस्कारेऽन्यस्य सम्बन्धाभावान्नमस्कार इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अतो निर्जाता होत्यादि। बोधिसत्त्वावस्थायां मातुरभ्यासेन बुद्धत्वप्राप्तेस्ततः सर्वज्ञता निर्जाता। बुद्धत्वावस्थायां विनेयेभ्यः प्रज्ञापारमिताप्रकाशनात् सर्वज्ञज्ञानप्रभाविता च प्रज्ञापारमितेत्येवं हेतुफलसम्बन्धात् प्रज्ञापारमितानमस्कारे सर्वज्ञज्ञानस्य नमस्कारः। एवमिति । सर्वज्ञज्ञानस्य हेतुत्वेन फलत्वेन चेत्यर्थः। श्रुतचिन्ताभावनामयज्ञानैर्यथाक्रमं प्रज्ञापारमितायां चरितव्यमित्यादि। पदवयं योज्यम् । प्रयोक्तर्निर्देशानन्तरं प्रयोगार्थं प्रश्नय

Page #367

अभिसमयालवारालोकः ।
२६६
नाह। कथं भगवन्नित्यादि (p. 211, 5)। प्रकरणानुरूपत्वात् प्रश्नस्य साधु साध्विति साधुकारदानम्। एतमर्थमित्यादि। वक्ष्यमाणान् विंशतिप्रयोगानारभ्य स्वाधिगमार्थं परिप्रष्टव्यम् । पराधिगमार्थ परिप्रश्नीकर्तव्यम्। तथागतं मन्यसे प्रतिपद्यसे जानौष इति यावत् । तत्र रूपादिधनवस्थानप्रयोगमाह। इहेत्यादिना । आधारस्वरूपभेदेन रूपे रूपमिति पदद्वयं वाच्यम् । ततः किमित्याह । यत इत्यादि। एतदुक्तम् । “यस्माद्र्पादिषु निःस्वभावतया स्थानप्रतिषेधस्तस्मात्तवानवस्थानप्रयोग" इति । अयोगप्रयोगार्थमाह। रूपमिति कौशिक न योजयतौति । न योगमापद्यत इत्यर्थः । ततः किं भवतीत्याह । यत इत्यादि। एवं योगमापद्यत इति । एवं तत्त्वतो योगाभावेन संहत्या योगमापद्यते । अयोग एव तेषु प्रयोग इत्यर्थः। गम्भौरप्रयोगमाह। गम्भौरेत्यादिना (p. 212, 4)। रूपादितथतागम्मौरतया प्रतिष्ठानानुपलब्ध्यर्थेन सर्वज्ञताधिकारे गम्भौरेत्यवबोधात् । दरवगाहप्रयोगमाह । दुरवगाहेत्यादिना। रूपादिदुरवगाहतया प्रकृत्यनाविलार्थेन मार्गज्ञताधिकारे दरवगाहेत्यधिमोक्षात्। तदेव कथयन्नाह। दुरुग्रहेति। श्रोत्रविज्ञानेन तदाकृष्टेन च मनोविज्ञानेन दरुग्रहत्वात् । अप्रमाणप्रयोगमाह । अप्रमाणेत्यादिना। रूपाद्यप्रमाणतया पर्यन्तानुपरलम्भार्थेन सर्वाकारज्ञताधिकारेऽप्रमाणेत्यालम्बनात्। अथवा गम्भौराभिसम्बोधमसाधारणाभिसम्बोधं निरुत्तराभिसम्बोधञ्चाधिकृत्य यथाक्रमं त्रिविधोऽयं गम्भौरप्रयोगादि
-
-
-

Page #368

दशमपरिवर्तः ।
३००
रुक्तः । साधूक्तत्वेन गम्भौरप्रयोगं स्पष्टयन्नाह । एवमेतदित्यादिना । तदयं समासार्थो यदा गम्भीरं रूपादिकमित्यभिनिवेशयोगेन तत्त्वतो न तिष्ठति तदाऽविपर्यस्तत्वातत्र गम्भीरयोगमापद्यते । यदा च गम्भीरमित्यपि न योगमापद्यते तदा गम्भीरं रूपादिकमित्यपि न तिष्ठत्येवं योगावस्थानस्य निषेधेनाविपरीतगाम्भीर्यप्रयोगार्थः कथित इति । एतदनुसारेण दुरवगाहाप्रमाणप्रयोगयोरप्यर्थो वाच्यः। “एते च गम्भौरादयस्त्रयः प्रयोगाः प्रत्येकं मृदुमध्याधिमाचा" इत्यार्यविमुक्तिसेनः । कृच्छचिराभिसम्बोधप्रयोगार्थमाह । गम्भौरा भगवन् प्रज्ञापारमिताऽविनिवर्तनौयस्येत्यादि । नियतगोत्रत्वेन कश्चिदवैवर्तिको ऽप्यव्याकृत इति । तद्यवच्छेदार्थं व्याकृतग्रहणम् । मातरि सर्वप्रकारज्ञानाभावेन विचिकित्सादिसम्भावात् तस्यैव पुरतो भाषणे को हेतुरिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । स होत्यादि । स यस्मात् प्रतिविद्धधर्मधातुनिष्यन्ददेशना - धर्माग्रत्वेन मिथ्याज्ञानाभावान्न कांक्षिष्यति, संशयज्ञानविगमान्न विचिकित्सिष्यति, अज्ञानविरहान धन्वा - यिष्यति, सम्यग्ज्ञानोपेतत्वान्न विवदिष्यति, तस्मातस्यैव पुरतो भाषणौयेति मतिः । सामर्थ्यादन्यस्य पुनरुत्वासादिसम्भवात् कृच्छ्रचिराभिसम्बोधप्रयोगो दर्शितः । व्याकरणलाभप्रयोगमाह । स चेत्पुनरित्यादिना (p. 213, 1 ) को दोष इति । कतमः कांक्षादिदोषः स्यात् । गोत्रसामर्थ्यादनुत्त्रासादिमतो न कश्चिदित्याह । दूरत इत्यादि । दूराद्दूरतो दौर्घकालादि यावत् । तदेवाह । चिरयान

Page #369

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
सम्प्रस्थित इति । अथवा दूरतो गम्भौरार्थाधिमोक्षाच्छावकाद्यगोचरतः । प्रज्ञापारमितां लभ्यत इत्यादि । प्रथमतरमेव तावद्दूरात्पश्यति । ततो दर्शनाह्लादितशरौरो वन्दते । ततो विवर्धमानप्रसादवेगः प्रदक्षिणीकरणादिना पर्युपास्ते। ततः कृतानुपूर्वौको निषद्य शृणोति । इत्येवं दर्शनाद्यर्थं प्रज्ञापारमितां प्राप्यति । न चेदानीमसौ चिरेणेति । न चिरेणेदानीमेव दर्शनादिकाले । एतदेवाह । आसन्नमित्यादिना । नैकं तथागतमित्यादि । एकद्दिचितथागतानतिक्रमिष्यति । ततः स बोधिसत्त्वः पश्चाद्व्याकरणं प्रतिलभ्यत इत्येवं न, अपि तु तेभ्य इत्यर्थः । तदेव कथयन्नाह । अपि तु तानारागयिष्यतौति । अपि च तानेकद्दिचितथागतान् सम्यक् तत्प्रज्ञप्तशिक्षाप्रतिपत्त्याऽऽरागयिष्यति । तथागतदर्शनं च व्याकरणेनावन्ध्यं करिष्यतीति । एकद्दिचितथागतादिदर्शनं व्याकरणेनाशून्यं करिष्यति । नियमे व्याकरणलाभात् । तदेवाह । तथागतदर्शनाचेत्यादिना । यदा च व्याकरणमित्याद्युपसंहारः सुगमः । अविनिवर्तनौयप्रयोगार्थमाह । अथ खल्वायुष्मान् शारिपुत्र इत्यादि । कः पुनर्वादोऽच यः श्रुत्वा चोssौष्यति । यः सम्यगुग्रहणादिनाऽविनिवर्तनौयप्रयोगेण युक्तः स परिपक्ककुशलमूल इत्यत्र को वादः । नैव कश्चित्संदेह इत्यर्थः । साधूक्तत्वेनानुमतिमाह । एवमेतदित्यादि (p. 214, 5) यथोक्तप्रयोगमेव द्रढयन्नाह । प्रतिभाति मे भगवन्नित्यादि । औपम्योदाहरणमिति । सादृश्योदाहरणम्। उपवर्त्स्यत इति । उपपत्स्यते । प्रज्ञा
३०१

Page #370

दशमपरिवर्तः ।
पारमितोद्वहणादिना कथं परिपक्ककुशलमूला बोधिसत्त्वो लक्ष्यते, अन्यस्यापि तदग्रहादिसम्भवादिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । भूयस्त्वेन होत्यादि । यस्माद्वाहुल्येन धर्मव्यसनसंवर्तनौयैः कर्मभिरविरहितानां प्रज्ञापारमितावित्तानि सम्यगुग्रहादिविमुखत्वेन प्रतिकूलानि भवि - ष्यन्तौति । परित्यागपरत्वेन च परिवेल्लयिष्यन्ति । यस्माचानुपचितकुशलमूलाः प्रज्ञापारमितायामर्थानवबोधगमनान्न प्रस्कन्दन्ति, नापि प्रसादलाभात् प्रसौदन्ति, तस्मादुपचित कुशलमूलास्ते यथावदुग्रहणादिकारिण इति वाक्यार्थः । भूतको व्यामिति । भूतकोटिर्धमधातुस्तद्योतनात् प्रज्ञापारमिता तथोक्ता । निर्याणप्रयोगमाह । तद्यथापि नाम भगवन् पुरुषो योजनशतिकादित्यादिना । एवमेवेत्यादिना । बहुयोजनशतिकाटवौकान्तारात्प्रस्थितपुरुषवदान्तरायिकधर्मवर्जनादिप्रतिपत्तिमतो यस्येयं जिनजननौ श्रवणाद्यर्थमुपपद्यते नियमेन निर्याणात्तेन वेदितव्यमभ्यासान्नोऽहमनुत्तरायाः सम्यक्सम्बोधेरित्यर्थः । तदेवाह । नापि तेनेत्यादिना । तद्विरोधिधर्मानुपस्थाने कथं श्रावकादिभूमौ पतनभयं न स्यादिति । तत्कस्य हेतोरित्या - शङ्क्याह । तथा ह्यस्येमानीत्यादि (p. 216, 8 ) । एतदुक्तम् ।
यस्मात् पुद्गलनैरात्म्यमाचप्रभवत्वेन श्रावकादिभूमिविरुडामविकल सर्वधर्मनैः स्वाभाव्यद्योतिकां प्रज्ञापारमितां दर्शनाद्यर्थं लभते ततो विरुद्धाया मातुरुपलम्भान्न श्रावकादिभूमिपाताशङ्के” ति । साधूक्तत्वादेवमेतच्छारिपुचैवमेतदिति । स्वहस्तं दत्त्वा पुनरपि सामर्थ्या
३०२
66

Page #371

अभिसमयालधारालोकः ।
३०३
धानार्थमाह। प्रतिभात्वित्यादि। निरन्तरप्रयोगार्थमाह । तद्यथापि नाम भगवनिह कश्चिदेवेत्यादि। स्तम्बं वा स्तम्बनिमित्तं वेति, विटपं विटपनिमित्तं वेत्यर्थः । स्तम्बाद्यनुपलम्भात् कथं महासमुद्रस्याभ्यासन्नत्वमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। अनुपूर्वनिनो होत्यादि। एतदक्तम्। यस्मात् स्वहेतुना जनितस्तम्बादिना विरुद्धोऽनुपूर्वनिम्नः स्वभावो महासमुद्रस्यातस्तदुपलम्भस्वभावादेव स्तम्बाद्यनुपलम्भात्तस्यासन्नत्वमिति । प्रज्ञापारमितां शृण्वता वेदितव्यमिति (p. 217, 4)। सततभावनादिप्रतिपत्त्या निरन्तरप्रयोगबलान्निश्चेतव्यम् । कथं मातुः श्रवणकारणेन व्याकरणकार्यासन्नोभावोऽनुमोयते इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । तथा ह्येनामित्यादिना । एतदक्तम् । "कारणस्यार्थान्तरनिरपेक्षतया कार्योत्पादनयोग्यतानुमानेन स्वभावहेतुना व्याकरणासन्नौभावानुमानाददोष" इति। आसन्नाभिसम्बोधप्रयोगमाह। तद्यथापि नाम भगवन् वसन्त इत्यादिना। शौर्णपर्णपलाशेष्विति। पतितहड्तपत्रेषु। पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशयाह । तथा हौमानि पूर्वनिमित्तानौत्यादि।
हेतुना यः समग्रेण कार्योत्पादोऽनुमौयते । अर्थान्तरानपेक्षत्वात् स स्वभावोऽनुवर्णितः॥ इति न्यायेन गतार्थमेतत् । उपनामितेयमिति । अभिनवानास्त्रवधर्माधारत्वादिप्रतिपत्तेरासन्नाभिसम्बोधप्रयोगसामर्थ्येन दौकिता। क्षिप्राभिसम्बोधप्रयोगार्थमाह ।

Page #372

३०४
दशमपरिवर्तः।
तद्यथापि नामेत्यादि (p. 218, 1)। जातगर्भत्वापुर्विणौ।
आसन्नप्रसवकालत्वागुरुगर्भा। अङ्गविजम्भणादेष्टते। पौर्वकेणायोनिशोमनसिकारेण ग्राम्यधर्मप्रतिसंयुक्तेन प्रयोगमौलपृष्ठावस्थासु यथाक्रममासेवितेन निषेवितेन भावितेन सर्वत्र पुनः पुनरामुखीकरणाबहुलौकृतेनेमां वर्तमानामेवरूपामसह्या कायेन वेदनां दुःखमनुभवामौति । चिन्तयतौति शेषः। शृण्वतश्चैनां रमते चित्तमस्यामिति। आधेयस्य प्रतिपत्तिधर्मस्य क्षिप्रं धर्मकायफलाभिनिर्वतनादिप्रतिपत्तिमतो यथोक्तप्रयोगसामर्थ्याचित्तं प्रज्ञापारमितायां श्रवणपूर्वकं रमते भक्तिं करोतीति यावत्। परमार्थप्रयोगमाह। आश्चर्य भगवन् यावदित्यादिना। यावदचनेन सनाथा इत्यादिपरिग्रहः । यस्माद्याकरणादिभिर्भूमिषु पारमितासु च निवेशनात्सुपरिग्रहौताः सुपरौत्ताश्च कल्याणमित्रप्रत्यर्पणाच सुपरीन्दिता भगवता बोधिसत्त्वास्तस्मादाश्चर्यम्। सर्वविषयत्वेऽपि कृपाया विशिष्टाशयसम्पत्तिभव्यताबलेन प्रतिनियतजनानुग्रहो विस्मयः। विशिष्टाशयसम्पत्तिमेवाह । तथा होत्यादिना (p. 219, 1)। अनागतसम्बन्धेनार्थकारित्वाबहुजनहिताय प्रतिपन्नाः। वर्तमानकालतयेदानीमर्थकरणाइहुजनसुखाय। अतीतकालसम्बन्धेन कृतानां कुशलाकुशलधर्मवासनानां यथाक्रम विड्वये परिहाणये वा यत्नकरणाल्लोकानुकम्पायै प्रतिपन्ना इति पूर्वेण सम्बन्धः। पुनरप्यतीतानागतवर्तमानकालसम्बन्धात्सामान्येनाह। महतो जनकायस्यार्थाय हिताय सुखायेति ।

Page #373

अभिसमयालयारालोकः ।
३०५
धर्म देशयितुकामा इति। प्रज्ञापारमितायां धर्मचक्रप्रवर्तनादिप्रतिपत्तिमतां परार्थकरणाद्धर्म भाषितुकामाः। अद्ध्यपरिहाणिप्रयोगार्थमाह। इह भगवन् बोधिसत्त्वस्येत्यादि। रूपादौनां वृद्धिपरिहाण्यदर्शनेन प्रज्ञापारमितायाञ्चरणानुज्ञानात्तत्प्रयोगोऽभिहितः। धर्माधर्माद्यनुपलम्भप्रयोगार्थमाह। धर्म न समनुपश्यतौत्यादि। धर्माधर्मादेरनुपलम्भप्रतिपत्त्या तत्प्रयोगत्वादेव भावनापरिपूरि गच्छति। अचिन्त्याकारसज्ञानिरोधप्रयोगार्थमाह। अचिन्त्यमिदं भगवन् देश्यत इत्यादि। धर्मधातुरूपत्वेन चिन्तयितुमशक्यत्वादचिन्त्य रूपादौति यदि न सञ्जानौते तद्हणसञ्जानिरोधात्तदा यथोक्तप्रयोगेन चरति प्रज्ञापारमितायामित्यर्थः। अविकल्पप्रयोगार्थ प्रश्नयन्नाह । कोऽत्र भगवन्नधिमोक्षयिष्यतीत्यादि (p. 220, 1) । परिहर्तुमाह। यः शारिपुत्र चरितावीत्यादि। कथं भगवंश्चरितावी बोधिसत्त्वो महासत्त्वो भवतीति। स्वरूपलाभप्रश्नं कथं चरितावौति नामधेयं लभत इत्यन्वर्थसञ्जालाभप्रश्नं च परिहरनाह। इह शारिपुत्रेत्यादि। ननु चिन्ताविषयबलवैशारद्यादिसम्भावे कथं न कल्पयतीति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । बलानि हि शरिपुत्रेत्यादि। तत्त्वतो धर्मधातुरूपत्वाद्रपादितन्निमित्ततत्स्वभावविकल्पनादिप्रतिपत्तिसामर्थ्य नाविकल्पप्रयोगलाभाचिन्तातिक्रान्तत्वेनाचिन्त्यानि बलादीनि न कल्पयतीत्यर्थः। फलरत्नदानप्रयोगार्थ
39

Page #374

३०६
दशमपरिवर्तः ।
माह । गम्भौरा भगवन् प्रज्ञापारमिता रत्नरा
भगवन् प्रज्ञापारमितेति ।
धर्मपुद्गलनैरात्म्यप्रतिप त्वेन गम्भौरा सतौ प्रथमफलदर्शनादिप्रतिपत्त्या फा रत्नदानप्रयोगवतां स्रोत पत्त्याद्यनुत्तर सम्यक्सम्बो फलरत्नस्य दात्रौत्वाद्रत्नराशिः । विशुद्दिप्रयोगार्थमा शुद्धराशिरित्यादि । आकाशस्यैव शङ्खत्वमुपादार‍ रूपादिविशुद्धिभावनया तत्प्रयोगवतां क्लेशज्ञेयावरणहे त्वेन शुद्धराशिः । अवधिप्रयोगार्थमाह । आश्चर्य भ वन्नित्यादि । महानुभावत्वेऽप्यन्तरायसम्भव इत्याश्चर्य साधूक्तमित्याह । एवमेतत् सुभूत इत्यादि (p. 221, 1 निर्युक्तिकमेवेदमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । त हौत्यादि । यस्मान्मारः पापीयानौत्सुक्यमुद्देगमापत्स्य अन्तरायं कर्तुं तन्निमित्तं तस्माद्दहवोऽन्तराया इत्यर्थ यद्येवं कथं तर्हि शीघ्रं लिख्यत इत्याह । तत्र शीघ्रमित्या " संवत्सरेणेति वचनं तावता ऋत्वादिप्रत्ययसाकल्या काला नास्तीति ज्ञापनार्थमित्य"ार्यविमुक्तिसेनः । लिखितव्यैवेति । संवत्सराभियोगानुत्सर्गादिप्रतिप मतामवधिप्रयोग लाभाल्लिखितव्यैव निर्विघ्नतया शौ मिति शेषः । ननु संवत्सरेण लिखने कथं शौघ्रमिि तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । एवं ह्येतदित्यादि (p. 221, 1: धर्मतैषा यस्मान्महारत्नानां बहवोऽन्तरायाः सम्भव तस्मात् परमरत्नस्वभावाया मातुः संवत्सरेण बह्वन्तरा त्वेऽपि लिखनं शौघ्रमेवेति भावः । यथोक्त एव प्रयो ग्राह्यः । तथा चोक्तम् ।
त

Page #375

अभिसमयालवारालोकः ।
रूपादिधनवस्थानात्तेषु योगनिषेधतः । तत्तथतागम्भीरत्वात्तेषां दुरवगाहतः ॥ ८॥ तदप्रामाण्यतः कृच्छ्राचिरेण प्रतिबोधतः । व्याकृतावविवर्त्यत्वे निर्याणे सनिरन्तरे ॥ ६ ॥ आसन्नबोधे क्षिप्रञ्च परार्थे राहानितः । धर्माधर्माद्यदृष्टौ च रूपाचिन्त्याद्यदर्शने ॥ १० ॥ रूपादेस्तन्निमित्तस्य तद्भावस्याविकल्पकः । फलरत्नप्रदाता च शुद्धकः सावधिश्च सः ॥ ११ ॥ इति
युक्तरूपा चेयमेषां विंशतेः प्रयोगाणामानुपूर्वी। तथा हि रूपादिधनभिनिवेशयोगेन स्थितोऽयोगप्रयोगेणाभियुज्यमानस्तेषां रूपादीनां गम्भीरतां दरवगाहतामप्रमाणताञ्चावगच्छति। ततोऽसम्यग्योगविहितत्वेनादिकर्मिकः कृच्छ्रेण तदन्यः सुखेन व्याकरणम विनिवर्त्यभूमिञ्च प्राप्य निर्यात्यविरहितो भवत्यासन्नौभवति क्षिप्रमभिसम्बध्यते । ततः परार्थं कुर्वन् न वर्धते न परिहीयते । ततो धर्माधर्मादौ सामान्ये रूपाचिन्त्यादौ च विशेषे सर्वमंज्ञाप्रहाणादविकल्पकः। फलरत्नप्रदानेन परां शुद्धिं निष्ठां प्रातो भवति। पूर्वमेवासंवत्सरमभियोगपरिकर्मितचित्तसन्तान इत्यधिगमप्रभावितः प्रयोगानुक्रमः। प्रयोगानन्तरं गुणदर्शनपूर्वकं सुतरामभ्यस्यन्ते प्रयोगा इति तहणा वक्तव्याः। तत्र प्रथमं मारशक्तिव्याघातगुणं वक्तुमाह । इह भगवन् प्रज्ञापारमितायामित्यादि। न प्रसहिष्यत (p 222, 1) इति न प्रभविष्यति। अच्छिद्रसमादानस्येत्यादि। अखण्डितप्रज्ञापारमितापठनादिसमादानस्य । अच्छिद्रसमादानस्य तावन्माचं विघ्रासामर्थ्यादाह। यदा

Page #376

दशमपरिवर्तः।
भगवन्नित्यादि। कथमेतौति । केन प्रकारेणेदानों । वानुभावेनेति, कस्य वा सामर्थ्येन । सम्यक्संबुद्धानाम भावेनेति । विकल्पेन प्रश्नदयस्य कृतत्वात् पश्चात्त परिहारः। एतदक्तम् । “प्रयोगभावनावस्थायां त गतानामधिष्ठानस्य लाभान्मारशक्तिव्याघातगुणोदये ब्रहणादिकं करिष्यन्ती"ति। तथागतानुभावस्तेषां व मिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । एता हि शारि धर्माणां धर्मतेति सुगमम् । एतदेव स्पष्टयन्नाह। ये ऽप्रमेयेष्वित्यादि। द्वितीयं बुद्धसमन्वाहारज्ञातत्वगुणं व माह। ये चैनां प्रज्ञापारमितामित्यादि। शक्याधानाय लोकनात् समन्वाहरिष्यन्ति। सामर्थ्योत्पादनात् प ग्रहीष्यन्ति। तदेव विस्तरेणाह। येऽपि ते भगर्वा (p. 223, 10)त्यादिना। प्रयोगमौलपृष्ठावस्थासु तथा समन्वाहरणलाभाडुइसमन्वाहारज्ञातत्वगुणोदयेन णादि करिष्यन्तीत्याह। बुद्धानुभावेनेत्यादिवचनम्। सा तत्वेनाह। एवमेतदित्यादि। तृतीयं बुद्धप्रत्यक्षीकर गुणं निर्दिशन्नाह । ज्ञातास्त (p. 224, 6) इत्यादि। वि ष्टार्थाधानाभिप्रायेण दिव्यचक्षुषा ज्ञाताः। प्रज्ञाचक्षुा ऽधिष्ठिताः। धर्मचक्षुषा दृष्टाः। व्यवलोकिता बुड्वचक्षुषे स्पष्टमेव। के पुनस्त इत्याह। ये त इत्यादि। एतदुक्तर "तथागतज्ञानदर्शनलाभाडुङप्रत्यक्षीकरणगुणवन्तो ये श्र णादिकारिणस्ते ज्ञाता" इति। सम्यक्सम्बोध्यासन्नौभा गुणं चतुर्थं निर्दिशन्नाह । श्रुत्वोदृह्येत्यादि। आसद

Page #377

अभिसमयालदारालोकः।
३०९
भविष्यन्तौति । तथागतानां समौपौभवनलाभेन सम्यकाम्बोध्यासन्नौभावगणोदयान्निकटवर्तिनो भविष्यन्ति । महार्थतादिगुणं पञ्चमं प्रतिपादयन्नाह । येऽपि शारिपुनामित्यादि। न तथतायां स्थास्यन्तौति (p. 225, 1) । अनन्यथार्थेन तथतायां सम्यक्सम्बोधौ प्रतिपत्तिवैकल्यान्न तदैव स्थास्यन्ति। तेषामपौति। महानुशंसलाभान्महार्थतादिगुणोदयेन पुस्तकलिखितायां धारणवाचनवतां बुद्धैरविरहितत्वं सुगतिपरायणत्वं सम्यक्सम्बुद्धत्वं निर्वाणात् परेणापि च परार्थप्रवृत्तिमधिकृत्य यथाक्रमं महार्थिको महानुशंसो महाफला महाविपाकश्चेति चत्वारि पदानि वेदितव्यानि। प्रकृष्टश्चात्र पाको विपाको द्रष्टव्यः । सपरिश्रम इति । तल्लिखनम्। परिष्यन्द इति धारणवाचने।
यथाप्रज्ञप्तितो धर्ममहायानमनस्क्रिया। बोधिसत्त्वस्य सततं प्रज्ञया चिप्रकारया । धातुपुष्ट्यै प्रवेशाय चार्थसिद्ध्यै भवत्यसौ ॥ इति ॥ सर्वस्य महायानधर्मस्यानुशंसत्वे कथं जिनजनन्या एवानुशंस इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । तथा हि प्रज्ञापारमितेत्यादि। यस्मात् सर्वधर्मनै स्वाभाव्यमुखेन धर्माणां तत्त्वप्रतिवेधाय श्रवणादिक्रमेण प्रत्युपस्थिता तस्मात्तस्या एवानुशंसो मुख्यत इत्यर्थः। देशनिरूपणागुणं षष्ठं वक्तुमाह। इमे खलु पुनः शरिपुत्र षट्पारमिताप्रतिसंयुक्ता इत्यादि। षट्पारमितावचनं दानादिपारमितासहायभूतत्वात् परिशिष्टपारमितानाम् । तथा हि

Page #378

३१.
दशमपरिवर्तः । दानादिभिस्तिमृभिः पारमिताभिरनुगृहीतसत्त्वानां चतुःसङ्घहवस्तुसङ्गहौतेनोपायकौशलेन कुशले प्रतिष्ठापनादपायकौशलपारमिता तिसृणां पारमितानां सहायभूता। दृष्टे धर्मे क्लेशप्रचुरतया कुशले कर्मण्यक्षमत्वेनायत्यां मन्दक्लेशत्वे मनसः प्रणिधानात् प्रणिधिपारमिता वौर्यपारमितायाः सहायभूता। सत्पुरुषसेवां सद्धर्मश्रवणञ्चागम्य दर्बलाध्याशयतां व्यावर्त्य, आशयबलत्वं प्रणोते धातौ प्राप्याध्यात्म चित्तस्थापनसामर्थ्य लाभादलपारमिता ध्यानपारमितायाः सहायभूता। बोधिसत्त्वपिटकश्रुतालम्बनपूर्वकलोकोत्तरप्रज्ञानिरिसामर्थ्याज्ञानपारमिता प्रज्ञापारमितायाः सहायभूतेति। वर्तन्यामिति पूर्वदेशे । नवमण्डप्राप्त इति। नवमण्ड इवाभिनवसाराभिधेयेऽर्थे तैस्तैर्धर्मभाणकैः प्राप्ते सति प्रचरिष्यन्ति सूचान्ता इति पूर्वेण सम्बन्धः । अनेन च ग्रन्थेन तथागतकृत्यकरणाद्देशनिरूपणागुणलाभेन धर्मभाणकानां बुद्धसमन्वाहारकांक्षादिनिरसार्थो वेदितव्यः। तदेवाह। समन्वाहृता इत्यादिना। पञ्चकषायोत्सेदत्वेनात्यन्तमभव्यत्वात् सत्त्वधातोर्धर्मरत्नस्य प्रचरणमसम्भावयन्नाह । इयमपौत्यादि। पश्चिमे काल इत्येतदेवाह। पश्चिमसमय इति न कणादादिपरिकल्पितः काला नित्योऽस्ति क्रमेतराभ्यामर्थक्रियारहितत्वेनासत्त्वात्। किन्तु भावसन्निवेश एव कश्चित् पश्चिमः समयः सङ्केतः पश्चिमकालः। उत्तरस्यां दिशि न सर्वत्र किं तर्जुत्तरे दिग्भागे चौनविषयादौ। एवंविधेऽपि काले केचिदवरोपितकुशलमूला भविष्यन्तीत्याह। ये तत्र

Page #379

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
३११
शारिपुत्रेत्यादि। तथापि बहुत्वमपश्यन्नाह। कियन्त (p. 226, 6) इत्यादि। कल्याणमित्रादिबलेन बहूनां सम्भव इत्याह । बहव इत्यादि। स्वरूपबहुत्वादहवः । गोत्रप्राचुर्यात् सुबहवः । सर्वानासवधर्मपरिपूरिगुणं सप्तमं कथयनाह। किञ्चापि शारिपुत्र बहव इत्यादि। तेभ्योऽपि बहुभ्योऽल्पका इति। श्रवणादिकारिभ्योऽपि बहुभ्यः प्रतिपक्षधर्मपरिपूरणलाभादनासवधर्मपरिपूरिगुणनिष्यत्याऽनवलयादिकारिणोऽल्पका इत्यर्थः। कथापुरुषतागुणमष्टमं वक्तुमाह। अनुबड्दास्तैः पौर्वका (p. 227. 1) इत्यादि। त्रिशरणादिभावेनाश्रयादनुबद्धाः। कल्पितादिस्वभावत्रयपरिज्ञानार्थं प्रतिपत्त्यालम्बनसमुदागमानुत्तर्यावबोधार्थ वा यथाक्रमं परिपृष्टाः परिच्छिताः परिप्रश्नौकता इति पदवयं वाच्यम् । अणुमाचावेद्यदर्शनात्परिपूर्णकारिणः। विस्मृतबुद्धभूमिप्रापकधर्मश्रवणाः कथमनुत्तरां बोधिमारभ्यार्थकारिण इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । तथा हि तेषामित्यादि। समुदाचारा भविष्यन्तौति। सर्वाकारज्ञताकथाकथनलाभेन कथापुरुषतागुणसम्भवात् प्रज्ञापारमिताप्रतिसंयुक्ता विकल्पाः प्रवर्तिष्यन्ते। अभेद्यतागणं नवमं निर्दिशन्नाह । तेषु च सुस्थिता इत्यादि। समुदाचारेषु व्यवस्थिताः । न शक्या भेदयितुमिति। तथागतसानाथ्यकरणलाभेनाभेद्यतागुणोत्पत्ते दयितुं बोधेर्निवर्तयितुमशक्याः। छन्दत इति सूत्रान्तमहायानाभिलाषतः । मन्त्रत इति ।

Page #380

दशमपरिवर्तः । रक्षन्ति देवता मन्त्रैः कुशले वर्तते मनः । व्याधयोऽकालमृत्युश्च दौर्भाग्यञ्च प्रणश्यति ॥ इति बह्वनुशंसान्मन्त्रचर्याभ्यासाच भेदयितुं न शक्यन्त इत्येके। मारेण पापौयसा सर्वप्रकारेणौषधिसामर्थ्यान्मन्त्रसाम
•च्च प्रज्ञापारमितातो निवर्तयितुमशक्या इत्यपरे। ननु स्वल्पकालेन बोधेरप्राप्त्या कथमशक्या भेदयितुमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । यथापि नामेत्यादि । तस्यानल्पकल्पासंख्येयवौर्यत्वात् बोधिं प्रति न सहसाऽप्राप्तौ विनिवृत्तिरित्यर्थः । असाधारणकुशलमूलोत्पत्तिगुणं दशमं प्रतिपादयन्नाह। ताञ्च कुलपुत्रा इत्यादि। तत्र प्रौतिर्या लोकोत्तरधर्मपर्येष्टिः। प्रसादो बुद्धधर्मसङ्घाश्रयः। प्रामोद्यं या शुद्धता चित्तस्येत्यार्षम्। अथवा पूर्वोक्तमेव व्याख्यानम् । प्रतिलस्यन्त इति । असाधारणकुशलमूलपरिग्रहात् प्रास्यन्ति। प्रतिज्ञायाथार्थ्यसम्पादनगुणमेकादशं कथयनाह। बहुजनस्येत्यादि। पूर्वावेधमन्तरेण कथं सत्त्वार्थ कुर्वन्तौति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह । एवं हि तैरित्यादि। वाग्भाषितेति। प्रणिधानवचनमुच्चारितम् । महाबोधिचित्तोत्पादे नियोजनात्प्रस्थापयिष्यामः सन्दर्शयिष्याम इत्यादि व्याख्यातम् । स्मृत्युपस्थानादिभावनासु प्रवर्तनात् संप्रभावयिष्यामः। प्रमुदितादिसप्तभूमिप्रस्थापनात् सम्बोधये प्रतिष्ठापयिष्यामः (p. 228, 4)। वाग्भाषणेऽपि तदर्थानिष्यत्तौ कथमर्थक्रियाकारित्वमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अनुमोदितं होत्यादि।

Page #381

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
यस्मात्तेषामाशयपरिशुद्धिं चित्तेन ज्ञात्वा वागनुमोदिता मया तथागतेन, तस्मात् प्रतिज्ञानुमोदनलाभे क्रमेण प्रयोगाभ्यासात् प्रतिज्ञायाथार्थ्य सम्पादनगुणोदयेनाशेषसत्त्वार्थकारिण इत्यर्थः । उदारफलपरिग्रहगुणं द्वादशं वक्तुमाह। एवञ्च ते कुलपुत्रा इत्यादि । उदाराधिमुक्तिका इति । गम्भौरोदारार्थाधिमोक्षेणेोदारफलपरिग्रहादुदाराधिमुक्तिकाः । सत्त्वार्थकरणसामर्थ्यलाभेन सत्त्वार्थप्रतिपत्तिगुणं त्रयोदशं निर्दिशन्नाह । तेष्वपि ते बुद्धक्षेत्रेवित्यादि । स्वज्ञानविषयातिक्रान्तदेशनया सञ्जातबहुमानत्वादाह । आश्चर्यमित्यादि (p. 229, 3 ) । अतौतादिधर्मेषु प्रहौणाशेषविपर्यासवासनस्यापि भगवतो यथादर्शनं संवृत्या ज्ञानं प्रवर्तत इति विस्मयः । यावदिति पर्यन्त - निर्देशादधर्मादिपरिग्रहः । चक्षुर्विज्ञानेनादृष्टम् । श्रोत्रविज्ञानेनाश्रुतम् । घ्राणविज्ञानेनाविदितम् । मनोविज्ञा नेनाविज्ञातम् । नास्ति किञ्चिदिति योज्यम् । दौष्ठुल्यवासना स्वभावानीन्द्रियाणि इति वचनादज्ञानस्वभावस्येन्द्रियस्य बुद्धत्वावस्थायां प्रहाणेन मनोबुद्धिवदिन्द्रियबुड्या विषयपरिच्छेदेन यस्मात् सर्वं विज्ञानं भगवतः सर्वविषयमिष्यते तस्मान्निर्मलतया चक्षुरादिज्ञाने नास्ति किचददृष्टादिकमित्यदोषः । तथा चेन्द्रियबुद्धिः पूर्वानुसारेण व्यवस्थाप्यत इत्यवसेयम् । मातुरलाभविकललाभ विपर्ययेण नियतिलाभगुणं चतुर्दशं प्रतिपादयन्नाह । ये च तस्मिन् काल इत्यादि । श्रन्वेषमाणानामित्यादि पदचयं प्रयोगाद्यवस्थासु योज्यम् । यदुक्तमाश्चर्यमित्यादि तत्
।
३१३

Page #382

दशमपरिवर्तः ।
।
साधूक्तमित्याह । एवमेतदित्यादि । धर्मतैषा यहुड्डा भगवन्तो मायोपमतया सर्वं प्रतिपद्यन्त इति । किमच कारणमिति यदुक्तं तत्परिहर्तुमाह । तस्मिन् खलु पुनरित्यादि । निर्युक्तिकमेवेदं भगवतोक्तमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथा हि तैरित्यादि । अगवेषयन्तोऽपि लभ्यन्त इति । अविकल प्रज्ञापारमिताप्रापकपूर्वकुशलमूलसमन्वागमे प्रयोगाभ्यासेन नियतिलाभगुणोदयात्प्रास्यन्ते । यान्यपि च ततोऽन्यान्यपौति । ततः प्रज्ञापारमितातः सकाशाद्यान्यन्यानि समाधिराजादिस्वत्राणि । स्वयमेवेति । अनुकूलताप्राप्त्या कमकर्तृविवक्षावशादेवमुक्तम् । उपगमिष्यन्तौत्यादि पदचयं श्रुतादिज्ञानोदयभेदेन कल्पितादिस्वभावचयावबोधेन वा यथाक्रमं योज्यम् । पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । एवमेतदित्यादि । धर्मतैषा यः प्रत्युत्पन्ने जन्मन्यपरित्यक्तवीर्यो ग्रन्थं सुम्मृगयतेऽर्थं च पर्येषते स स्वप्रकृतिपरित्यागाज्जातिव्यतिवृत्तोऽपि पूर्वकायविरहाज्जन्मान्तरव्यतिवृत्तोऽप्यपर
३१४
स्मिन्जन्मान्तरेऽप्यन्यजातिसंगृहीतोऽपि नियतिगुणलाभात् प्रास्यतौत्यर्थः । पदपरमत्वादाह । इम एवेत्यादि । नान्ये इति षट्पारमितारहिताः । किमिति काङ्क्षाप्रनः । साधारणकुशलमूलायत्तत्वात् सर्व एवोपपत्स्यन्त इत्याह । ये चान्येऽपौत्यादि । श्रन्येऽपीत्यषट्पारमिताप्रतिसंयुक्ताः । पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्य तथैवाह । एवं ह्येत

Page #383

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
____३१५
दित्यादि। अनुपलम्भप्रतिसंयुक्ता इति (p. 231, 2) पुगलनैराग्यप्रतिसंयुक्ताः। शून्यताप्रतिसंयुक्ता इति। धर्मनैरात्म्यपरिदीपकाः। यथोक्ता एव गुण ग्राह्याः। तथा चोक्तम् ।
माराणां शक्तिहान्यादिश्चतुर्दशविधो गुणः ॥ इति
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
गुणपरिकौर्तनपरिवर्तो नाम दशमः ॥

Page #384

३१६
एकादशपरिवर्तः । __ गुणानन्तरं के पुनः प्रयोगान्तरायकरा दोषा येषां परिवर्जनेन प्रयोगा भावयितव्या इत्यन्तरायकरान् दोषान् वक्तुमाह । गुणा इमे भगवन्नित्यादि (p. 232, 2)। केचित् पुनरिति कियन्तः पुनरित्यर्थः । प्रतिवचनमाह। बहूनौति। तथापि कियबहु मारकर्म न ज्ञायत इत्याह । कियद्रपाणौति । कियत् संख्यावच्छिन्नस्वभावानि बहूनि। षट्चत्वारिंशदोषा इति प्रतिपादयन् कृच्छ्रप्राप्तिं तावदाह। तेषामित्यादिना। चिरेण प्रतिभानमिति। दीर्घकालेन मातरि ज्ञानोत्पादः। अत्याशुप्रतिभानतां वक्तुमाह । तदपोत्यादि। क्षिप्रतरोत्यादेन पौर्वापर्यानिरूपणाददृढीभूतं ज्ञानमुत्पद्यमानं विक्षेश्यते। प्रज्ञापारमितातो भ्रश्यते। कायदौष्ठुल्यं कथयन्नाह। ते विजृम्भमाणा इत्यादि। तत्र कायपरावर्तनादिजम्भयन्तः। महाट्टहासादिकरणावसन्तः। स्वेनाङ्गेन तत्प्रतिबड्वेन वा परापभ्रजनादुच्चग्धयन्तः इति वाच्यम् । चित्तदौठुल्यं प्रतिपादयनाह। विक्षिप्तचित्ता इत्यादि। अन्योन्यविज्ञानसमङ्गिन इति परस्परं समालम्बितरञ्जनौयवस्तुविज्ञानाः। अयोगविहितस्वाध्यायादितां निर्दिशन्नाह। परस्परमुपहसन्त इत्यादि। लिखिष्यन्तीत्युपलक्षणात् स्वाध्यायादिकं ग्राह्यम् । वैमुख्यनिमित्तग्रहितां कथयन्नाह । न वयमत्र गाधमित्यादि (p. 233, 2) । श्रुतचिन्तामयज्ञानाविषयत्वात् यथाक्रमं न गाधं नास्वादश्च लभामह इति योज्यम् । न नोऽत्रेति । नोऽस्माकम् । यावद्भिश्चित्तोत्पादैरप्रसादबहुलैरपक्रामन्ति, तावतः कल्पान् संसारस्य योगापत्तये

Page #385

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
ग्रहीष्यन्तौति । किमच कारणमिति । तत्कस्मादित्याशङ्क्याह । इमां हौत्यादि । हेतुभ्रंशं वक्तुमाह । पुनरपरमित्यादि । आहारिकामिति । उत्पादिकाम् । विवर्ज्योत्सृज्येति प्रयोगाश्याभ्यामिति वाच्यम् । परौत्तबुद्धय इति स्वल्पबुद्धयः। यथाभूतपरिज्ञाया मूलमिति सम्यग्धर्माव बोधस्य प्रधानं कारणम् । प्रशाखामिति श्रावकयानादिकम् । प्रणौतास्वादभ्रंशं निर्दिशन्नाह । तद्यथापि नामेत्यादि (p. 234, 4) । निर्युक्तिकमेवेदमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । नहि तेऽल्पबुद्धय इत्यादि । कथं बुद्धवचनेsu श्रावकयानादौ प्रतिपत्तिर्निन्द्यत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । न हि सुभूत इत्यादि । प्रतिषिद्धाचरणानिन्द्यत इत्यर्थः । दमयिष्यामः शमयिष्यामः परिनिर्वा पयिष्याम इति पदचयं प्रयोगदर्शनभावनामार्गेषु यथाक्रमं वेदितव्यम् । श्रावकप्रतिपत्तिं प्रतिषिध्य बोधिसत्त्वप्रतिपत्त्यर्थमाह । अपि तु खलु पुनरित्यादि । न च तैमन्तव्यमिति (p. 235, 4 ) । सर्वसत्त्वार्थं सर्वकुशलमूलाभिसंस्कारैर्नोत्कर्षः कार्यः । उत्तमयानभ्रंशं प्रतिपादयन्नाह । तद्यथापि नामेत्यादि । हस्तिनं लब्धेति । स्पर्शादिनोपलभ्य प्रकाशमित्यालेाकं । उपनिध्यायेदिति । निरूपयेत् । नो हौदमिति । हस्तिपदाद्वर्णसंस्थाने ग्रहीतुमशक्यत्वान्नैवेत्यर्थः। उद्देशभ्रंशं वक्तुमाह । तद्यथापि नाम सुभूते रत्नार्थिक इत्यादि । प्रमाणानवबोधान्नावगाहेत । नो हौदमिति । रत्नोद्देश महासमुद्रभ्रंशान्नैव पण्डितः । प्रति
३१७

Page #386

३१०
एकादशपरिवर्तः ।
संलपनमिति (p. 236, 4)। कायादिविवेकः। दृष्ट एवेत्यादि। प्रत्युत्पन्ने जन्मन्यनागतोत्यत्तिं प्रति हेतुमकृत्वा क्लेशेभ्यः स्वचित्तमपनीय प्रदीपवनितिं करोमि। ननु सर्वोपद्रवास्पदजन्मनिरोधे कथं प्रत्तिर्वार्यत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। महायानसम्प्रस्थिता होत्यादि। महायानसंप्रस्थितत्वेन जगदर्थकरणाय कृतसन्नाहानामुपायकौशलबलेन जन्मसम्भवेऽप्युपद्रवाभावादित्यर्थः । अल्पोत्सुकतायामिति । तावन्माचसन्तोषो लाभसत्कारस्य बन्धनत्वेन कथमेवं निषिध्यत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । लोकपरिणायका होत्यादि। एतदक्तम् । “आत्माभिनिवेशेनावग्रहे क्लेशवर्धनाल्लाभसत्कारो वर्धनम्। यदा तु दानादिभिः परानावगे पद्मवत्तवासक्तः सारथिभावेन लोकार्थकारी भवेत्तदा न कश्चिद्दोष इति। प्रथमं दशकं हेतुफलसम्बन्धभ्रंशं कथयन्नाह । ये च खलु पुनरित्यादि। एतदेव स्पष्टयन्नाह । तद्यथापि नामेत्यादि। पलगण्ड इति तक्षकः। पलगण्डान्तेवासौति तच्छिष्यः, वैजयन्तस्य प्रासादस्येति । सुमेरुतलमध्ये सुदर्शनं नाम नगरं सौवर्णम् । दैयेणार्धतीययोजनसहसप्रमाणमेकैकं पार्श्वम्। उच्छ्रयेण धर्धयोजनम् । तत्र नगरस्य मध्ये शक्रस्य वैजयन्तो नाम प्रासादो दैर्येणार्धतृतीययोजनशतप्रमाणमेकैकं पार्श्वमुच्छ्रयेण यथाशोभं वैजयन्तप्रासादः। चिरक्षिप्रभेदेन कर्तुकामो निर्मातुकाम इति पदद्दयम् । नो हौदमिति (p. 237, 4)। सूर्याचन्द्रमसोर्विमानाद्यथायोगं पञ्चाशत्सैकयोजनाद्वैजयन्तस्याधिक

Page #387

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
३१६
प्रमाणत्वेन हेतुफलानुरूपविपर्ययसूचनानैवेत्यर्थः। निरुत्तरभ्रंशं वक्तुमाह। तद्यथापि नाम सुभूते कश्चिदेवेत्याह। तत्र वर्णो गौरत्वादि। संस्थानं दीर्घत्वादिकम् । लक्षणादिसम्पत्तेजः। आकाशगमनादिकम्मृद्धिः। निमित्तमसाधारणं वस्तुनश्चिह्नम्। वर्णादिसादृश्यमानोपलम्भेन विप्रलब्धबुद्धित्वादप्रतिबलः। ननु श्रावकयानेऽपि तथागतत्वप्रापककरुणादिधर्मनिर्देशात् कथं तेन सर्वाकारज्ञता पर्येषणीयेति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । धन्वको होत्यादि (p. 238, 13)। सर्वाकारानिर्देशानिर्दिष्टोऽप्यविशिष्ट इत्यर्थः। धर्मसम्भोगनिर्माणकायवयभ्रंशेन यथाक्रम चक्रवर्तिशतरसभोजनानघमणिरत्नदृष्टान्ताः। बहुविधविषयविकल्पप्रतिभानोत्पादं कथयन्नाह। पुनरपरमित्यादि (p. 240, 9)। चतुर्विधदोषप्रतिपादनार्थमाह । शक्येत्यादि। नो हौदमिति तत्त्वतो मायोपमज्ञानत्वादिति मतिः। लिखितेति मंस्यन्त इति। लिखनाभिनिवेशः । असतीति वेति। अभावाभिनिवेशः । अक्षरेषु वा प्रज्ञापारमितामभिनिवेक्ष्यन्त इति। अक्षराभिनिवेशः। अनक्षरेति। अनक्षराभिनिवेशः कथितः। जनपदादिमनस्कारं निर्दिशन्नाह। पुनरपरं सुभूते प्रज्ञापारमितायामित्यादि। तब देशो मगधादिः। एकगृहादिको ग्रामः। अष्टादशप्रकृतिवासो नगरम् । वणिग्बहुलस्थानविशेषो निगमः। चातुर्वाध्यस्तप्रदेशो जनपदः। चम्यादिविषयो राष्ट्रः। राज्ञामावासदेशो राजधानी। आख्यानं जातकमालादि। गुल्मस्थानं घटस्थानं परिष्कारविशेषः ।

Page #388

३२.
एकादशपरिवर्तः।
विशिखाऽपणवौथी। शिविका याप्ययानम्। प्रियाप्रियव्यत्यस्तः प्रियाप्रियवियोगः। इतिकर्तव्यता सततकरणीयता। गुल्माक्षदर्शनं घटस्थाने पाशकादिदर्शनम्। शेषं सुगमत्वान्न विभक्तम्। लाभसत्कारश्लोकास्वादनं प्रतिपादयन्नाह। पुनरपरं सुभूते बोधिसत्त्वानामित्यादि (p. 242, 6) । लाभसत्कारश्लोकास्वाद इति। तत्र लाभो रत्नादिप्राप्ति सत्कारः श्रीपट्टबन्धनादिः। श्लोको यशस्तेषामनुभवनमास्वादः। अमार्गोपायकौशलमार्गणं वक्तमाह। पुनरपरं सुभूत इत्यादि। शून्यतादिप्रतिसंयुक्तेषु कथं न स्पृहेति । तत्कस्य हेतोरित्याशयाह । किच्चापौत्यादि (p. 243, 2)। द्वितीयं दशकम् । अमौ तावदस्य प्रवृत्तस्यान्तरायाः कथिताः । सम्प्रति पुनः प्रवृत्तेः पूर्वमेव विसामग्यो वक्तव्या इति । छन्दकिलासवैधुर्यार्थमाह । पुनरपरं सुभूते धार्मश्रवणिक इत्यादि। छन्द इत्यभिलाषसम्पन्नः। किलासौत्यालस्योपेतो वौर्यरहित इति यावत्। छन्दविषयभेदवैधुर्यार्थमाह। पुनरपरं सुभूते धार्मश्रवणिकग्छन्दिक इत्यादि। तत्राधिकारार्थप्रतिपत्त्या गतिमान् । तावन्मात्रार्थावगमान्मतिमान् । मेधायोगात् स्मृतिमान् । देशान्तरं क्षेपयत इत्यनेन श्रोतुश्छन्दविषयाहैशिकस्य भिन्नच्छन्दविषयत्वमावेदितम् । रूपमित्याद्युक्ते रूपादिस्कन्धापरिज्ञानान्नोद्घटितज्ञः । रूपणालक्षणं रूपमित्याद्यभिधाने तदर्थानवबोधान्न विपश्चितज्ञः। रूपं विधा विंशतिधेत्याधुच्चारेण तदर्थानवगमादनभिज्ञः। यथोक्तवैधुर्यमेव स्पष्टयन्नाह। पुनरपरं सुभूते धर्मभाणकश्चे

Page #389

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
I
त्यादि (p. 244, 4) | धर्मदैशिक श्रावणिकयोर्दातुकामदेशान्तरगन्तुकामत्वेन भिन्न विषयछन्दत्वात् । लाभगौरवाल्पेच्छता वैधुर्यार्थमाह । पुनरपरं सुभूते धर्मभाणकश्चामिषगुरुक इत्यादि । अनेनैव हारकेण योगायोगौ कथितौ । तथा हि तयोर्यथाक्रमं लाभादिकगुरुत्वेन धूतगुणायोगोऽल्पेच्छतादित्वेन च धूतगुणयोगी देशितः । कल्याणाकल्याणधर्मत्वार्थमाह । पुनरपरमित्यादि । तत्र कल्याणधर्मत्वेन श्रास्तद्वैपरीत्येनाश्राद्धः । अनेनैव हारकनिर्देशेन त्यागमात्सर्यमुक्तम् । तथा ह्यर्थं परित्यक्तुकाम इति श्रावकणिकत्यागः । न वा भाषितुकामः इति । दैशिकस्य मात्सर्यं विहितम् । अनेनैव च दानाग्रहणं कथितम् । तथा हि पूर्ववच्छ्रावणिकस्य दानं दैशिकस्य पुनरल्पेच्छता वेत्यग्रहणमावेदितम् । उद्घटितज्ञविपश्चितज्ञार्थमाह । पुनरपरमित्यादि। अर्थमवबोडुकाम इति । उद्घटितज्ञत्वेनार्थं प्रतिपत्तुकामः । धर्मान्तरायिकतयेति । सर्वधर्म प्रतिक्षेपसंवर्तनौयतया । न सम्भविष्यन्ति । पुस्तकादिरूपेण नावतरिष्यन्तौति । विपश्चितज्ञत्वेन तस्यावबोधमार्गं न गमिष्यन्ति । अप्राप्तधर्मभाणिन इति । अप्राप्तधर्मभाणकस्य । प्रतिवाणीति । न मया श्रोतव्यमिति प्रतिकूलवचनम् । स्वचादिधर्माभिज्ञाऽनभिज्ञार्थमाह । पुनरपरमित्यादि (p 245 8 ) । भाषितुकाम इति । चादिधर्माभिज्ञतया वक्तुकामः । अच्छन्दिक इति । तेषामेव स्त्रादिधर्माणामनभिज्ञतया श्रवणार्थमभिलाषरहितः । षट्पारमितासमन्वागमाऽसमन्वागमाविति । मारकर्मानेनैव
41
३२१
-

Page #390

३२२
एकादशपरिवर्तः ।
हारकेणोक्तम् । तथा हि भाषितुकाम इत्यनेन सत्त्वानुग्रहाशयतया पट्पारमितासमन्वागमः। अच्छन्दिक इत्यनेन च वैरूप्याशयतया दानादिवियोगः। कथित इति तृतीयं दशकम् । उपायकौशलानुपायकौशले धारणीप्रतिलभाप्रतिलम्भौ लिखितुकामताऽलिखितुकामतौ विगताविगतकामादिच्छन्दत्वे च श्रावणिकमादिं कृत्वा प्रतिपादयन्नाह। पुनरपरं सुभूत इत्यादि। मिद्धादिगुरुकत्वेनाश्रोतुकामतया श्रावणिकस्य प्रतिषेधविषयं ममन्वागमादिकं दैशिकस्य च भापितुकामत्वेन ममन्वागमादिकमप्रतिषेधविषयमुक्तं वेदितव्यम् । यथोक्तमेवार्थ दैशिकमादिं कृत्वा निर्दिशन्नाह । पुनरपरं सुभूते धर्मभाणक इत्यादि। अपायगतिवैमुख्यार्थमाह। पुनरपरं सुभूते प्रज्ञापारमितायामित्यादि। एवं दुःख इत्यादि। आवौचिज्वालादिदुःखा नारकाः। परस्परभक्षणादिदुःखा तिर्यग्योनिः । क्षुत्पिपासादिदःखाः प्रेताः। विष्णुचक्रादिभयाः सर्वासुराः। जात्यादिदखाः सर्वसंस्काराः। इहैव दःखस्यान्तः करणीय इत्यनन्तरमेवं श्रुत्वा सत्त्वार्थनिमित्तमपायगतौ वैमुख्यं करिष्यन्तौति शेषः सुगतिगमनसौमनस्यार्थमाह। पुनरपरमित्यादि (p. 246, 2)। तत्राशाश्वतं प्रबन्धोच्छेदात्। अनित्यं क्षणिकानित्यतया। दःखं संस्कारदःखतायोगात्। विपरिणामधर्मकं विपरिणामदःखसम्भवादिति। तदेवं सर्वमशाश्वतमित्यादि। सर्व हि संस्कृतमनित्यमित्यादेर्व्याख्यानमित्यवसातव्यम्। संवेगमापत्स्यन्त इति। प्रथमफलादिसुगत्यभिलाषेण बोधि

Page #391

अभिसमयालङ्कारालोकः।
३२३ चारिका विमुखतां करिष्यन्ति । पूर्व बाहुल्येन श्रावणिक पश्चादेशिकं नियम्य वैधुर्यमाख्यातम् । इदानौं पुनः पूर्व दैशिकं पश्चात् श्रावणिकं नियम्य वैधुर्यमुच्यतेऽन्तरायानुपूर्व्यनियमज्ञापनार्थम् । तत्र एकाकिपर्षदवचरत्वार्थमाह। पुनरपरं सुभूते येऽपि भिक्षवो धर्मभाणकास्त एकाकिताभिरता भविष्यन्ति । येऽपि धार्मश्रवणिकास्तेऽपि पर्षगुरुका भविष्यन्तौति। अनुबन्धकामानवकाशदानत्वार्थमाह। तेऽपि धर्मभाणका एवं वक्ष्यन्तीत्यादि। अनुभत्स्यन्तौति। अनुबन्धयिष्यन्ति। न चावकाशं दास्यन्तीति। प्रज्ञापारमितां दास्यामौत्युक्त्वा तहानाय नावसरं करिष्यन्ति। आमिपकिञ्चित्काभिलापतददातुकामतार्थमाह। स च धर्मभाणक इत्यादि। ते च न दातुकामा इति । अर्थश्रावणिका न दातुकामाः। जीवितान्तरायदिग्गमनार्थमाइ। तेन तेन गमिष्यतीत्यादि (p. 247, 1) । दुर्भिक्ष इति भक्तरहितत्वेन दुष्यापभिक्षः । अयोगक्षेम इति । इष्टावाप्तियोगः निरुपद्रवत्वं क्षेमः । तदभयाभावादयागक्षेमः। जीवितेन्द्रियनिरोधाज्जीवितान्तरायः। तस्मिंश्च प्रदेशे जीवितान्तरायोऽपि भवेदिति। अनन्तरायां दिशं गच्छेयुभवन्त इति शेषः। इति चतुर्थं दशकम् । दर्भिक्षदिग्गमनागमनार्थमाह। स च धर्मभाणकस्तानित्यादि। कच्चिदिति कदाचित्। नानुभत्स्यन्तौति नानुगमिष्यन्ति। चौराद्याकुलितदिग्गमनागमनार्थमाह । पुनरपरं सुभूते इत्यादि। तत्र जन्तुदृश्चिकादिः। दृष्ट

Page #392

३२४
एकादशपरिवर्तः ।
ग्रहो व्याडः, प्रेतादिरमनुष्याः, कान्तारं भयस्थानं, सरीसृपः सर्पः, मांसाशी यक्षादिः क्रव्यादः, प्रत्युदावय॑न्त (p. 248, 1) इति निवर्तिष्यन्ते। कुलावलोकनदौर्मनस्यार्थमाह । पुनरपरं सुभूते धर्मभाणको भिक्षुर्मिचकुलेत्यादि। उपसंहारार्थमाह। इति हि सुभूते मार इत्यादि। मारभेदप्रयोगं कारणप्रश्नेनाह। किमत्र भगवन्नित्यादिना। उद्योगमाप्सत इति । महायानादिभेत्तुं यत्नं करिष्यति । तथा चोपायेन चेष्टिष्यत इति। पूर्वोक्तप्रकारव्यतिरेकेणोपायेन विधार्थ यतिष्यते। कारणनिर्दिशन्नाह । प्रज्ञापारमिता निर्जाता होत्यादि (p. 249, 4)। प्रतिवर्णिकोपसंहारार्थमाह । पुनरपरं सुभूते मार इत्यादि । अपरस्त्रानुलोमनात्सूत्रागतम् । स्वस्मिन्नर्थविनिश्चयादिसूत्रे दृश्यमानत्वात्सूत्रपर्यापन्नम्। जननीसदृशसूचोपसंहारेण संशयोत्पादनात्संशयं प्रक्षेश्यति। कल्पितादिस्वभावत्रयापरिज्ञानादल्पबुद्धिकान् मन्दबुद्धिकान् परौत्तबुद्धिकानिति यथाक्रमं वाच्यम् । तदेव कथयन्नाह । अन्धोकतानिति । अयथाविषयस्पृहोत्पादनं वक्तमाह । पुनरपरं सुभूत इत्यादि। भूतकोटिं साक्षात्करोतीति (p. 250, 5) श्रावकनिर्याणमधिगच्छति। नियमादनेन तवाभिलापो जन्यत इति षट् दोषाः। कियन्तं मारकर्मप्रकारं निर्दिश्यापरमतिदिशन्नाह। एवं सुभूते मार इत्यादि। बहुप्रत्यर्थिकमहारत्नोदाहरणेन पूर्वोक्तमेव समर्थयन्नाह। एवमेतद्भगवन्नित्यादि। बहुप्रत्यर्थिकत्वे किं

Page #393

अभिसमयालयारालोकः ।
३२५
कारणमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । यदुत दुर्लभत्वादित्यादि। साधूक्तमित्याह। एवमेतत्सुभूत इत्यादि (p. 261, 6)। बह्वन्तरायत्वेऽपि तथागतसामर्थ्यादेव लभ्यत इत्याह । किञ्चापि सुभूत इत्यादि। तथागतसामर्थ्यपरिकल्पने को हेतुरिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । मारोऽपि होत्यादि।
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
मारकपरिवर्तो नामैकादशः ॥

Page #394

३२६
द्वादशपारवतः ।
तथागतानामुद्योगमेव दृष्टान्तेन स्पष्टयन्नाह । तद्यथापि नामेत्यादि (p. 253, 3) | अस्पर्शविहार इति । असुखविहारः । अमन आप इति । चित्तेनानभिप्रेतः । पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । एतया हि वयमित्यादि । तच केनचिदाहाराद्युपस्तम्भेन सुधारितामन्येऽपि धारयेयुः । चौरादिभ्यो विहितरक्षत्वेन सुगोपितां गोपायेयुः । कायिकमलाद्यपनयनेन सुकेलायितां केलायेयुः । श्रापततो विद्युदादिपातात् । उत्पाततः सर्वोपसर्गिकरोगतः । अनिष्टनिपातोऽनिष्टवस्तुसम्भवः । दान्तिकार्थमाह । एवमेव सुभूत तथागता इत्यादि (p. 254, 4) । इह लेोकधातुस्था एव तथागता ग्राह्याः । यतोऽनन्तरं वक्ष्यति । asfy ते अन्येषु लेोकधातुष्ठित्यादि । अन्तरायं न कुर्यु - रिति । यथापूर्वोक्तन्यायेन पट्चत्वारिंशद्दोषान् न कुर्युः । तथैौत्सुक्यमापत्स्यन्त इति पूर्वेण सम्बन्धः । तथा चोक्तम् ।
दोपा पद्विबोधव्याश्रतुर्भिर्द‍कैः सह ॥ १२ ॥
-
इति दोपानन्तरं यथासंख्यं गुणदोपादानत्यागेन प्रयोगा भावनौया लक्षणज्ञानपूर्वकमिति । प्रयोगाणां लक्षणं करणसाधनपरिग्रहेण ज्ञानविशेषकारिचस्वरूपं, कर्मसाधनपरिग्रहेण च स्वभावात्मकं वक्तव्यम् । तथा चोक्तम् ।
लक्ष्यते येन तज्ज्ञेयं लक्षणं विविधञ्च तत् । ज्ञानं विशेषः कारिचं स्वभावो यश्च लक्ष्यते ॥ १३ ॥ इति तत्र तावत् ज्ञानलक्षणं त्रिसर्वज्ञताभेदेन भिद्यमानं सर्वज्ञताद्वारेण तथागतनिर्हतिज्ञानं कथयन्नाह । एवं हि सुभूते तथागता इत्यादि । निर्युक्तिकमेवेदमिति ।

Page #395

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । एषा हौत्यादि । तत्रोत्पादनान्माता, संवर्धनाज्जनयिचौ । समुत्पादनात् सर्वज्ञताया दर्शfast | लोकस्य च सन्दर्शयित्रौ शून्यतादिरूपेणावगमात् । अत्र केचित् स्वयूथ्या एवं चोदयन्ति । यदि युगपदेकज्ञानक्षणेन निःशेषं ज्ञेयमण्डलं संहत्या व्याप्यते, तदा भावानामियत्तापरिच्छेदादनन्तत्वमभ्युपेतं बाध्येत । तथा ह्येकज्ञानारूढाङ्गावादन्यो भावो नास्तीत्येवं परिच्छिद्यमानाः कथमन्तवन्तो न भवेयुरिति । तदेतदसारम् । यदि तावन्निराकारविज्ञानमाश्रित्यैवं चोद्यते, तदा सर्वममङ्गतम् । तथा हि यावत्किञ्चिद्दस्तुजातं सत्तामनुभवति, तस्य सर्वस्य सत्तामात्रेण सर्वज्ञचेतसः परिच्छेदात्तेन तद्यातमिति व्यपदिश्यते । न तु परैरेव घटनाद्देशापर्यन्ततया व्याप्तेः । न चैकेन ज्ञानेन परिच्छिन्नानोत्येतावता वस्तूनामात्मस्वभाव हा निर्येन तान्येकज्ञानपरिच्छेदवशादनन्तत्वमात्मस्वभावं जह्युः । न हि नौलपौतादयो भावा बहवो युगपच्चित्रास्तरणादिष्ठेकज्ञानक्षणावसौयमानतनवो ऽनेकत्वं विजहति । नापि परस्परं समन्वाविशन्ति । अपि तु यथैव ते मन्ति तथैव ज्ञानेन परिच्छिद्यन्ते, नान्येन रूपेण । तत्सत्त्वभाजनलोकोऽपि यथैव सत्तामनुभवति तथैव सर्वज्ञचेतसा गृह्यते। अपर्यन्त दिक्षु विदिक्षु सत्त्वादिलोकोऽवस्थित इत्यपर्यन्ततयैव तस्य ग्रहणं न तु पर्यन्त - वर्तितयेति । कुतोऽन्तवत्त्वप्रसङ्गः । स्यादेतत् । साकल्यग्रहणाभ्युपगमे कथं पर्यन्तग्रहणं न स्यादिति । नैतदस्ति । को ह्यत्र प्रतिबन्धो यत्र साकल्यग्रहणं तत्रावश्यं पर्यन्तग्रहणमिति । तथा हि यावन्तस्ते सन्ति भावास्तेषां मध्ये
३२७

Page #396

३२८
द्वादशपरिवर्तः ।
नैकोऽपि सर्वज्ञज्ञानादिविदितस्वरूपः सत्तामनुभवति, अपि तु सर्व एव सर्वज्ञचेतसा विदितस्वरूपा एवोदयन्ते व्ययन्ते च। नैकोऽपि परित्यक्त इत्ययं सकलग्रहणस्यार्थः। इयमेव च तेषामेकज्ञानेन व्याप्तिः। अन्यथा सकलशब्दवाच्यत्वमपि तेषां नाङ्गोकर्तव्यम् । माभूदन्तवत्त्वप्रसङ्ग इति यत्किञ्चिदेतत्। यथोक्तमेकनानारूढाभावादन्यो नास्तीत्येवं परिच्छेदात्कथमन्तवन्तो न भवेयुरिति । तदप्यसम्यक् । न हि निराकारज्ञानवादिपक्षे ज्ञानात्मनि भावानामारोपणमस्ति, अपि तु सत्तामात्रेण तेन ते वेद्याः। नापि भावानां ज्ञानापरिच्छेद्यस्वभावतयाऽनन्तमभ्यपेतं, येन ज्ञायमानतया तेषामन्तवत्त्वं प्रसज्यते। किन्तु देशवितानापर्यन्ततयाऽनन्तो भाजनलोकः। सत्त्वलाकस्तु संख्यानापर्यन्तयापि । न च देशावस्तम्भाद्यपर्यन्तत्वे सति ग्राह्यत्वविरोधः कश्चिद्यनाग्राह्यता भवेत्। यदि पर्यन्ततया न गृह्णाति कथं सर्वज्ञः स्यादिति चेदत एव यत एवासौ पर्यन्ततया न गृह्णाति तत एव सर्वज्ञो भवति। अन्यथाऽनन्तवस्त्वन्तवत्त्वेन गृह्णन् भ्रान्तो भवेत्। तथाहि यदस्ति तदस्तित्वेन यन्नास्ति तन्नास्तित्वेन गृह्णन्सर्वविदच्यते। न च सत्त्वभाजनलोकस्य पर्यन्तोऽस्ति। तस्मात्पर्यन्तं गमनकृतमविद्यमानमसंविद्यमानतया गृह्णन्। सर्वज्ञज्ञानपरिच्छेदकृतं तु पर्यन्तं विद्यमानं विद्यमानतया पश्यन् कथमसर्वज्ञो नाम। स्यादेतत् । निराकारज्ञानपक्षे विषयग्रहणमनुपपन्नं सर्वचाविशिष्टत्वात्तस्य तेन प्रतिकर्मविभागानुपपत्तेः । अतो निराकारपक्षोऽनुपन्यसनीय एव सर्वदा तस्य दुष्टत्वादिति। तदेतदप्यसम्यक् । न हि सर्वज्ञज्ञानस्य प्रतिकर्म

Page #397

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
विभाग इष्यते । तस्य सर्ववस्तुविषयत्वात् । यतो न तन्नौलस्यैव संवेदनं पौतस्यैव वापितु सर्वस्यैवेतौष्टम् । यस्य ह्यग्दर्शनस्य ज्ञानं प्रतिनियतार्थविषयग्राहि निराकारज्ञानपक्षे तस्य सर्वत्राविशेषात् प्रतिकर्मविभागानुपपर्त्तिदोष उच्यते, तथा हि नौलस्येदं वेदनम्, न पौतस्येति नियमाभावात्, सर्वस्य पृथग्जनस्य सर्वज्ञत्वप्रसङ्गापादानं क्रियते । सर्वज्ञस्य तु तदिष्टमेवेति । तस्य किमनिष्टमापद्यताम् । तेन सर्वज्ञावस्थायां निराकारं योगबलेनोत्पद्यमानमविरुद्धमेव । विभागेन हेयोपादेयवस्तुपरिज्ञानं न स्यादिति चेत् । तदपि न । यदि हि युगपदनन्तवस्तुनि प्रतिभासमाने हेयोपादेयवस्तुनः प्रतिभासविरोधः स्यादविरोधे वाऽन्यैः सह भासमानस्य तस्य हेयोपादेयवस्तुनस्तत्त्वप्रच्युतिः स्यात्, अप्रच्युततत्त्वस्यापि विभागेनावभासं वा न स्यात् विभक्तावभासस्यापि यदि परिच्छेदकः शुद्धलौकिको विमर्शप्रत्ययो वा पृष्ठभावी नोत्पाद्यते, तदैतत्सर्वं स्याद्दक्तुम् । यावता विश्वस्मिन् जगत्यवभासमाने तदपि हेयोपादेयं वस्तु | अविरुद्धप्रतिभासमप्रच्युतात्मतत्त्वं विभक्तमेवावभासते, पश्चात् सर्वज्ञज्ञानबलात्पन्नशुद्धलौकिकप्रत्यवमर्शप्रत्ययेन परिच्छिद्यत एवेति । कथं विभागेन तदपरिज्ञानं नाम । तदेवं निराकार - ज्ञानपक्षे तावदचोद्यमिति प्रतिपादितम् । अथ साकारज्ञानवादिपक्षे चोद्यते । तत्राप्यविरोध एव, तथा हि यथैव तदनन्तं वस्त्वनन्ताकारानुगतमात्मसत्तामनुभवति, तथैव तत्सार्वज्ञं चेतोऽपरिमितवस्तुगताकारोपग्रहेणोत्पाद्यमानमविरुद्धमेव । एकस्य ज्ञानस्यानेकवस्त्वाकारोपग्रहणोत्पत्त्य
9
३२६

Page #398

दादशपरिवर्तः ।
विरोधात्। एकस्यानेकाकारत्वं विरोध एवेति चेत् । न। आकाराणामसद्भूतत्वात् । यदि कस्य पारमार्थिका आकारा भवेयुः, तदा स्यादेकस्य चिचत्वविरोधः । यावता - Sमत्यभूता एवाकारा इतौष्टम् । यद्येवं भ्रान्तज्ञानसमङ्गित्वात्, भ्रान्तः प्राप्नोति सर्वज्ञ इति चेत् । न । यथाभूतपरिज्ञानाददोष एषः । यदि ह्यसत्यं सत्यत्वेन गृह्णीयात्तदा भ्रान्तः स्यात् । यदा त्वभूतानाकारान सत्यत्वेनैव जानाति, तदा कथं भ्रान्तो भवेत् । अर्थव्यतिरिक्तज्ञानारुढाकारग्रहण मत्यर्थेषु दृष्टादिव्यवहारं कुर्वन् कथमभ्रान्त इति चेत् । न । सम्यगुपायपरिज्ञानात् । यदि ह्युचितं ग्रहणोपायमपास्योपायान्तरेणा मुख्येनार्थं गृह्णीयात्तदा भ्रान्तो भवेत् । श्यावता साकारज्ञानवादिपक्षे ज्ञानस्यात्माकारानुभवव्यतिरेकेण नान्योऽर्थग्रहण व्यापारोऽस्ति । तत्कथमुचितेनार्थोपाधिभेदेन ग्रहणव्यापारेणार्थं गृह्णन् भ्रान्तो भवेत् । अतो जेयवदेकचेतसापि ज्ञानस्यानन्तवस्तुगताकारोपग्रहणोत्पत्तेरनन्तं वस्तु तेन व्याप्तमित्युच्यते । येनैव चात्मना ज्ञानात्मनि भावाः समारोहन्ति तेनैव तत्पृष्ठभाविपरामर्शचेतमा वा परिच्छिद्यन्ते । न च सर्वज्ञचेतसि परिमितभेदानुगताः समारोहन्ति भावाः । किं तर्हि यावत्किंचिदस्तित्वमनुभवति तत्सर्वमेव समारोहति । सर्वस्यैव सर्वज्ञज्ञानोत्पादनं प्रत्यालम्बनभावेनाप्रतिबद्धशक्तिकत्वात्, मनोविज्ञानस्य च सर्वार्थविषयत्वात् । अतः सार्वज्ञस्य चेतसः परिमितवस्त्वाकारोपग्रहणानुपपत्तेः । पृष्ठलब्धेन वा शुद्धलौकिकेन परामर्शप्रत्ययेन देशपर्यन्तं वर्तित्वेनापरिच्छेदात् कथमियन्त इति परिच्छेदो
३३०

Page #399

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
भवेत्, येनान्तवत्त्वं स्यात् । यदि नाम प्रतिभासमानादन्यन्नास्तौत्येवं परामर्शो जातस्तथापि नान्तवत्त्वप्रसङ्गः । तथाहि यदि प्रतिभासमानमन्तवदेव निर्विकल्पे सर्वज्ञचेतसि प्रतिभासेत, तदा तत्पृष्ठलब्धेन परामर्शचेतसःऽन्तवत्त्वं भावानां व्यवच्छिद्येत । तद्यवच्छेदाच्चानन्तत्वहानिर्भवेत् । यावता प्रतिभासमानं वस्तु सार्वज्ञे चेतस्यनन्तमेव प्रतिभासेत, सर्वस्याप्रतिहतशक्तिकत्वात् । तस्मादन्यदप्रतिभासमानमन्तवदेव तस्यैव च परामर्शचेतसा व्यवच्छेदः क्रियत इति सुतरामेव भवताऽनन्तत्वं भावानामुपपादितमिति यत्किञ्चिदेतत् । ये पुनः सर्वमेव योगिज्ञानमनालम्बनं सत्यस्वप्नदर्शनवद्यस्त्वसंवादितया प्रमाणमिति प्रतिपन्नास्तान् प्रत्यन्तवत्त्वचोद्यं दूरीकृतावकाशमेव । स्यादेतद्योगिनामनासवं ज्ञानं शास्त्रे सामान्यविषयमेवोपवर्ण्यते, न तु स्वलक्षणविषयम् । तत्कथं सामान्य - विषयेण योगिनो ज्ञानेन भावानां स्वरूपाण्येवावबुध्यन्त इति चेत् । तदेव हि स्वलक्षणं विजातीयव्यावृत्तमभिन्नाकारप्रत्ययहेतुतया शास्त्रे सामान्यलक्षणमित्युच्यते ।
तस्ताहकं योगिज्ञानं भावनाबलेन स्फुटप्रतिभासमुत्पद्यमानं स्वलक्षणगोचर मेवेत्यविरुद्धमेतत् । यत्सामान्यगोचरं तत्कथं स्वलक्षणग्राहि भवतीति । कथं परस्परविरुद्धानामेकज्ञानेन ग्रहणमिति चेत् उच्यते । यद्यपि भावाः केचित् परस्परं विरोधिनस्तथापि ते ज्ञानेन सहाविरुद्धा एव । युगपदेकेनापि ज्ञानेन विरुद्धानेकार्थग्रहणोपलम्भात्। तथाहि ये परस्पर परिहारेण स्थितलक्षणास्तेषामैक्यं विरुद्धम् । ये तु सहानवस्थायिनस्तेषामेकदेशावस्थानं
३३१
-
-
-

Page #400

३३२
द्वादशपरिवर्तः।
विरुद्धम्। न चैकविज्ञानभासनादेषामैक्यमेकदेशत्वं वा प्रसज्यते। तेन नैकविज्ञानभासित्वमेषां विरोधः। दृष्टञ्च विरुद्धानामपि सतामेकज्ञानभासनम् । यथा शुच्यशुचिनोश्चक्षुर्विज्ञानेन परस्परपरिहारस्थितलक्षणयोरहेमयूरस्य च सहानवस्थायिनोयुगपग्रहणम् । स्यादेतत् । यदि विरुद्धानामप्येकविज्ञानावभासनमविरुद्धम् । एवं सति सुखदुःखयो रागद्वेषयोर्वा किमेकविज्ञाने वेदनं प्राणभृतां स्वसन्तानेनोत्पद्यत इति। यत् सुखादीनां सकदवेदनं तत्कारणाभावेनानुत्पत्तेरसन्निहितत्वात् सुखादीनां न तु विरुद्धत्वादित्यवसातव्यम् । यथा चातीतानागतवस्तुग्रहणं तथा प्रागेव प्रतिपादितम् । अथवा वर्तमानस्येव साक्षात् पारंपर्येण वा तदुपकार्योपकारकस्वभावस्य प्रतिपत्त्यैवातीतानागतयोः प्रतिपत्तिः। विविक्तभूतलप्रतिपत्त्यैव घटादेरभावप्रतिपत्तिवत्। न चैवं सत्यानुमानिको भगवान् लिङ्गाभावात् । सर्वविशेषयुक्तस्यैव वर्तमानस्य प्रत्यक्षत्वेन तयोः प्रत्यक्षत्वादित्यलमतिप्रसङ्गेन। जनयित्रीत्वं स्पष्टयन्नाह। अतो निर्याता होत्यादि (p. 255, I) एवं सर्वज्ञतायाश्च सन्दर्शयिचौति जनयित्रौत्वेनैव सर्वज्ञतायाश्च प्रतिपादिका। लोकज्ञानं प्रतिपादयन्नाह। यद्भगवानेवमाहेत्यादि। न लुज्यन्ते न प्रलुज्यन्त इति (p. 156, 7)। क्षणिकप्रबन्धानित्यताभ्यां यथाक्रमं न नश्यति न प्रणश्यतीत्यर्थः । वस्तुधर्मस्वभावत्वात् कथं तौ न भवत इति । तत्कस्य हेतोर्न लुज्यन्ते न प्रलुज्यन्त इत्याह। शून्यतास्वभावा होत्यादि। तत्त्वतोऽस्वभावत्वात्। स्कन्धानां शून्यादित्वेन

Page #401

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
३३३
वस्तुधर्मस्वभावाभावे क्षणिकप्रबन्धानित्यते न भवतः। संस्त्या तु स्त इति भावः। सर्वसत्त्वचित्तचरितज्ञानं निर्दिशन्नाह । पुनरपरमित्यादि। प्रतिज्ञातार्थं समर्थयितुं प्रश्नयन्नाह। कथञ्च सुभूत इत्यादि। परिहरन्नाह । सत्त्वास्वभावतयेत्यादि। सत्त्वानां मायोपमस्वभावत्वादप्रमेयादिरूपेण परिज्ञानम्। उपसंहरन्नाह । एवं हि सुभूत इत्यादि (p. 257, 1)। अमुनैव विधिना तेषाञ्चित्तचरितपरिज्ञानमित्याह । यान्यपि तानौत्यादि। सत्त्वाऽसम्भवतयेति । सत्त्वस्य विद्यमानत्वस्य तत्त्वतोऽनुपलब्धेधर्मधातुरूपतयाऽप्रमेयादिरूपत्वेन सत्त्वानां चित्तचरितानि प्रजानाति। चित्तसंक्षेपज्ञानं कथयन्नाह । संक्षिप्तानि चित्तानीत्यादि। स संक्षेपं क्षयतः क्षयञ्चाक्षयत इति । तदालम्बनेन धर्मतायां प्रविष्टञ्चित्तं म संक्षेपं क्षयतो विनाशतः संहत्या जानाति । क्षयमपि विनाशं क्षयिणोऽसत्त्वात् परमार्थतोऽक्षयमविनाशं यथाभूतं प्रजानाति । चित्तविक्षेपज्ञानं गदितुमाह । विक्षिप्तानि चित्तानोत्यादि। धर्मतात इति। धर्मधातोरनुत्पादस्तदमनसिकारेण बहिः प्रत्तानि चित्तानि विक्षिप्तानि संहत्या । परमार्थतः पुनरलक्षणानि स्वभावविरहितानि लक्षणानित्यत्वेनाक्षीणानि प्रबन्धोपरमादविक्षौणानि बहिर्गमनासम्भवादविक्षिप्तानौति यथाभूतं प्रजानाति। चित्ताक्षयाकारज्ञानं वक्तमाह। अप्रमेयाक्षयाणि चित्तानोत्यादि (p. 258, 5) । अधिष्ठितमिति । महाकरुणया आसंसारमधिष्ठितं तच्चित्तं

Page #402

३३४
द्वादशपरिवर्तः।
यथायोगं विविधसंस्कृतलक्षणासम्भवादनिरोधमनुत्पादमस्थितमतो धर्मिरूपत्वायोगादनासवं प्रमातुमशक्यत्वेनाप्रमेयं धर्मधातुवद्विनाशानुपपत्तेरक्षयं भवति । तथागतस्य येनैवं चित्तेनाकाशमिवाप्रमेयाक्षयतया सर्वसत्त्वानां चित्ताप्रमेयाक्षयतां स्वसमाधिदर्पणतले प्रतिभासनाद्यथाभूतं प्रजानाति। सरागादिचित्तज्ञानं कथयन्नाह । संक्लिष्टानि चित्तानौत्यादि। असंक्लेशसंक्लिष्टानौति । भ्रान्तिमात्रास्तित्वात्। क्लेशकर्मजन्मलक्षणैः मल्लेशस्तत्वतोऽसंक्लेशैविपर्यासबलात् संक्लिष्टान्युपहतानि। असंकेतानौति। अप्रतिनियतत्तौनि। विगतरागादिचित्तज्ञानं निर्दिशन्नाह। असंक्लिष्टानि चित्तानीत्यादि। प्रकृतिप्रभास्वराणौति। पृथग्जनावस्थायामविशुद्धभ्रान्तिकारणनिर्जातत्वेन तथाभूतान्यपि चित्तानि नैःस्वाभाव्यात् प्रमाणोपपन्नानुत्पादादिरूपात्मावबोधपरायणत्वेन प्रतिपक्षोदयादप्यनिवानौति शक्यापनेयरागादिसहायत्वात्, प्रभास्वराणि परिशुद्धनिजस्वभावमात्राणि । सामान्येन मरागादिचित्तं वीतरागादिचित्तञ्च निर्दिश्यैवं तदपायं यथाक्रमं कथयितुं लौनानि चित्तानोत्या(p. 259, 7)दिकमेकं हारकम् । प्रगृहीतानि चित्तानोत्यादिकञ्च द्वितीयमाह । अनालयलौनानौति। अस्थानार्हेनालये समापत्त्यास्वादनादौ रागादिहेतुत्वेन लौनान्यभिनिविष्टानि । अग्राह्याणि सुभूते तानि चित्तानि न प्रग्रहौतव्यानि इति। तत्रोद्धतमौद्धत्याभिशङ्कि वा चित्तं संवेजनौयवस्त्वमनस्कारेण शमथनिमित्तेन। लोनं लयाभिशङ्कि वा

Page #403

अभिममयालङ्कारालोकः ।
३३५
चित्तं प्रमोदनीयवस्तुमनस्कारेण प्रग्रहनिमित्तेन। समप्राप्त चित्तमनाभोगमनस्कारेणोपेक्षानिमित्तेन च गृहीतमित्येवं विरागादिहेतुत्वेन प्रगृहीतानि चित्तानि। पुनरग्रहणाहत्वेनाग्राह्याणि । भूयो न प्रग्रहौतव्यानि। तयोरेव चित्तज्ञानयोः सामान्येन पर्यायं कथयन् यथाक्रमं साखवाणि चित्तानीत्यादिकच्चापरं हारकमाह। अस्वभावानि सुभूते तानि चित्तानि, असत्संकल्पानौति (p 260, 3)। सासवाणि चित्तानि प्रतिपक्षोदयान्निवय॑त्वेनाविद्यमाननिजस्वभावानि। ततश्चासत्तातुल्यानि । अभावगतिकानि सुभूते तानि चित्तानि। अनाभोगानौति। अनास्त्रवाणि चित्तानि दर्शनभावनाहेयनशानामभावपर्यवसानानि । ततश्च स्वरसेन परिशुद्धसन्तानप्रवर्तनादनाभोगानि । तयोरेव पुनः प्रभेदं वक्तुं पट् सरागाणौत्यादि हारकानाह। या चित्तस्य सरागतेत्यादि। या चित्तस्य सरागता विषयादिसक्तिरूपता पृथग्जनस्य न सा चित्तस्य यथाभूतता न्यायतो मायोपमस्वप्रकाशरूपता भवति । शक्याशक्यापनेयत्वेनानयोर्यथाक्रम चलाचलरूपत्वात्। तथार्याणां प्रतिपक्षभावनया चित्तस्य या यथाभूतता अनासवरूपता न सा सरागता तत्प्रतिपक्षरूपत्वात् । तस्मादशुद्धावस्थायां सरागाणि चित्तानि संस्त्या। यः सुभूते चित्तस्येत्यादि (p. 201, 5)। यश्चित्तस्य विगमो रागविगमावस्था पृथग्जनस्य न सा चित्तस्य सरागताऽरागावस्थतयोभिन्नरूपत्वात् । तथा या वीतरागस्य विष्कम्भणा दिप्रहाणेन प्रहौणरागस्य चित्तस्य यथाभूतता तदिवितात्मसंवेदनता न सा चित्तस्य

Page #404

दादशपरिवर्तः ।
_३३६
सरागता । तस्माद्विवेकावस्थायां विगतरागाणि चित्तानि । एतदनुसारेण परिशिष्टेषु सदोषादिहारकेषु ग्रन्थो व्याख्येयः । विपुलचित्तज्ञानं वक्तुं व्यतिरेकान्वयमुखेन हारकइयमाह । विपुलानि चित्तानौत्यादि (p. 263, 2) | असमुत्थानयोगानि सुभूते तानि चित्तान्यसमुत्थानपर्यापन्नानौति । तत्त्वतोऽनुत्पत्तेः कारणसम्बन्ध शून्यत्वेनाममुत्थानयोगानि । प्रादुर्भावविरहात् कामादिधातावप्रतिबद्धत्वात्तान्यसमुत्यानपर्यापन्नान्येवमनुपलम्भादविपुलानि । न हौयन्त इत्यादि । विनाशाभावान्न हौयन्ते उत्पादाभावान्न विवर्धन्ते । अत एव क्वचिद्गमनाभावेनाविगमत्वान्न गच्छन्त्येवं धर्मधातुस्वाभाव्याद्विपुलानि चित्तानौति । महगत - चित्तज्ञानं कथयितुं व्यतिरेकान्वयमुखेन हारकइयमाह । महतानि चित्तानीत्यादि । अनागतिकानि सुभूते तानि चित्तान्यगतिकान्यपर्यापन्नानीति । सत्कार्यप्रतिषेधेनातीतादध्वनस्तदागमन वैकल्यादनागतिकानि चित्तानि । सर्वात्मना विनाशादनागतेऽपि काले गमनानुपपत्तेरगतिकानि । प्रत्युत्पन्नेऽप्येकानेक स्वभाववैधुर्यादपर्यापन्नान्येवममहहतानि । समतासमानि सुभूते तानि चित्तानि स्वभावसमानौति (p. 264, 4) । तत्त्वतोऽनुत्पादरूपत्वादात्मादिनिःस्वभाव तुल्यत्वेन समतासमानि चित्तानि । तथ्यसंवृत्या तु सर्वगुणावाहकरूपेण प्रतिभासनान्मायास्वभावसमान्येवं महद्गतानि । अप्रमाणचित्तज्ञानं निर्दिशन्नाह । श्रप्रमाणानि चित्तानीत्यादि । अनिश्रयत्वादिति । न हि प्रतिनियतस्तेषामाश्रयो विद्यत इत्यप्रमाणानि ।

Page #405

अभिसमयालङ्कारालोकः।
३३०
अनिदर्शनचित्तज्ञानं प्रतिपादयन् पूर्ववद्धारकद्दयमाह । सनिदर्शनानि चित्तानौत्यादि। समदर्शनानि सुभूते तानि चित्तानि चित्तस्वभावानौति । मायोपमात्मसंवेदनतया ममदर्शनानि तत्तुल्योपलम्भरूपाणि मर्वाण्येव ज्ञानानि । कुशलाकुशलवासनाभिश्चितत्वाच्चित्तस्वभावानि सञ्चितवासनारूपाण्येवं सनिदर्शनानि। अलक्षणत्वादित्यादि (D. 265. 4)। तत्त्वतो वर्तमानस्वरूपविरहेणालक्षणत्वादतोतानागतरूपाभ्यां सह यथाक्रम कार्यकारणसम्बन्धानुपपत्त्याऽर्थविविक्तत्वात् त्रयाणां मांसादिचक्षुषां मर्वेषां वा पञ्चानामविषयत्वेनानवभासगतमदृश्यं चित्तमेवमनिदर्शनानि । यथोक्तज्ञानमेवमप्रतिघादित्वेन कथंचिद्यात्त्योच्यत इति प्रतिपादयन् सप्रतिघानि चित्तानीत्यष्टौ हारकानाह । असत्सङ्कल्पितानि इत्यादि। असताऽविद्यमानेनोत्पादादिरूपेण संकल्पितान्यध्यारोपितानि चित्तानि शून्यान्यस्वभावानि, आरम्बनवशिकानि, संस्त्याऽलम्बनपरतन्त्राण्येवं प्रमाणबाधितत्वात् सप्रतिघानि । अदयभूतानीत्यादि। उत्पादानुत्यादरहितत्वेनाइयभूतानि। तत्त्वतोऽभवनमेव संस्त्या भवनमित्यभूतसम्भूतान्येवं प्रमाणोपपन्नत्वादप्रतिघानि। या सुभूते सोत्तरस्येत्यादि (p. 266, 8)। आत्माद्यभिनिवेशेन सोत्तरस्य न्यूनावस्थां प्राप्तस्य चित्तस्य या यथाभूतता नैराग्यसंवेदनता न तत्रास्ति मन्यमानता सत्कायादिदृष्ट्यपलम्भता । तस्मादेवं संरत्या सोत्तराणि । अण्वपि होत्यादि। यस्मात्परमार्थतोऽणुमात्रमपि चित्तं वस्तुस्वरूपं नोपलब्धं, तस्मा
43

Page #406

३३८
हादश परिवर्तः। दुद्दत्वावस्थायामिव पृथग्जनावस्थायां प्रकृतिवयवदानिकस्वभावेन सर्वरूपादिनिमित्तापगमान्निष्यपञ्चान्येवं तत्त्वतो निरुत्तराणि चित्तानि। असमसमानि होत्यादि (p. 267, 2) उत्पादादिदोषवैषम्यादसमेन ग्राह्येण समानि तवाहकत्वेन प्रहत्तानि चित्तानि विक्षेपादकृतसमाधानत्वेनासमवहितान्येवमसमाहितानि। समसमानि होत्यादि। सर्वदोषवैषम्यानुपपत्तेः समो धर्मधातुस्तेन सहानुत्पादादिना तुल्यत्वात् समानि। विक्षेपात्कृतप्रतीकारत्वेन समवहितानि। तत्त्वतोऽविद्यमानस्वभावत्वेनाकाशसमान्येवं समाहितानि। स्वभावविमुक्तानीत्यादि। न्यायानुयायिजन्मरहितत्वात् स्वभावविमुक्तानि चित्तान्यविद्यमानसत्तारूपत्वादभावस्वभावानि। ततश्च बन्धापनयनपूर्वकमोक्षाभावादविमुक्तानि चित्तानि। चित्तं होत्यादि (p. 268, 4)। यस्मादेकानेकस्वभाववैधुर्येणासत्त्वाच्चित्तं
कालिकं तथागतेनानुपलब्धं, तस्मात् प्रकृत्या द्विविधावरणविगमाविमुक्तानि। प्रभेदं निर्दिश्य चित्तज्ञानं वक्तुमाह। अदृश्यानि चित्तानौत्यादि। असत्त्वात् सुभूतेऽदृश्यमिति। लक्षणशून्यत्वेनासत्त्वाददृश्यं कल्पितं चित्तम्। हेत्वभावेनाभूतत्वादविज्ञेयं परतन्त्रम्। स्वरूपाविद्यमानत्वेनापरिनिष्यन्नत्वादग्राह्यं परिनिष्यन्नं चित्तम् । प्रत्येकं प्रज्ञाचक्षुरादिभिस्त्रिभिः सम्बन्धनीयम्। पञ्चानां वा बुद्धधर्मचक्षुरादौनामनवभासगतत्वाददृश्यादिकमवगन्तव्यम् । एवं हि सुभूते प्रज्ञापारमितेत्युपसंहारपदम् । संक्षिप्तचित्तज्ञानादिहारकान्तेऽपि प्रत्येकं सम्बन्धनीयम् ।

Page #407

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
चित्तोन्मिञ्जितादिज्ञानं कथयन्नाह । उन्मिञ्जितनिमिञ्जितानीत्यादि । तच विधिमुखेन यः स्वविषये चित्तप्रसरः सोऽयमुन्मज्ञ्जः । प्रतिषेधमुखेन विषयान्तराचित्तस्यापसर्पणं निमिज्ञ्जः । तत्सच्या तत्वादु निमञ्जितनिमिञ्जितानि । लौकिकलोकोत्तरप्रसिद्धिभेदात्परसत्त्वानां परपुद्गलानामिति इयमुक्तम् । रूपनिश्रितानीत्यादि । सर्वाण्येव विधिप्रतिषेधमुखेन रूपादिपञ्चस्कन्धाश्रितान्युत्पद्यन्ते चित्तानौत्यर्थः । तदेव कथयन्नाह । भवति तथागत इत्यादि (p. 269, 7) । मरणादुत्तरकालं तथागतो भवति । तिरोभावरूपेणावस्थानात् किमिति कांक्षाप्रश्नकरणात् । सांख्यप्रम्भृतौनां रूपादिगतोऽयमुनिमज्जितविकल्पः । तथैव सर्वात्मना निरन्वयविनाशान्न भवतीति लौकायतिकानां निमिञ्जितविकल्पः । अवस्थातुरेकत्वादवस्थायाश्च भिन्नत्वाद्यथाक्रमं पूर्ववद्भवति न भवतौति दिगम्बरप्रभृतीनामुभय विकल्पः । तत्त्वान्यत्वरूपेणावाच्यत्वान्न भवति न न भवतीति पुगलवादिनामुभयप्रतिषेधाधिष्ठानो विकल्पः । एते च विकल्पास्तत्त्वतोऽनुत्पन्नत्वाद तथ्यसंरतिभाविन्यात्मस्वभावे तथागते न कथञ्चित् प्रतिष्ठां लभन्ते । तथा शून्यता देशनायामविनेयजनापेक्षयाऽवस्थापनीयप्रश्रत्वेन व्यवस्थापिताः प्रदेशान्तरे । एवं शाश्वत आत्मा चेत्यादयोऽवगन्तव्याः । पर्षन्मण्डले तस्मिन् यथोक्तप्रभेदात्मदृष्ट्युपेतानां सन्निहितविनेयजनानामाश्यानुरोधादेव
तावत्प्रभेदोपादानम् । तथताकारज्ञानं वक्तुमाह । पुन
३३८.

Page #408

३४०
हादशपारवतः।
रपरं सुभूते तथागत (p. 270, 21) इत्यादि। तथा सुभूते तथागतो रूपं जानाति, यथा। तथतेति (p. 271, 2) ।
“यः प्रतीत्यसमुत्यादः शून्यता सैव ते मता" इति । तथताकारेण रूपादिस्कन्धपरिज्ञानादन्मिञ्जितादौनामपि तथतापरिज्ञानमिति यावत्। सम्यक्सम्बद्धस्य तथतावबोधतत्परसमाख्यानप्रज्ञपनज्ञानञ्च कथयन्नाह । एवं हि सुभूते तथागततथतया च स्कन्धतथतया चेत्यादि। तथतां प्रज्ञपयतीति । सर्वधर्मानुयायिनों तथतामेकरू पेण व्यवस्थापयत्यनेन तथताप्रज्ञपनज्ञानमुक्तम् । तदेवाह । यैव चेत्यादिना। ननु धर्मिभिन्नत्वे कथमभेदस्तथताया इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। उक्तं होत्यादि। यस्मात् पञ्च स्कन्धा लोक इत्यादि। संज्ञाता संख्याता इति भगवता पञ्चस्कन्धः सर्वधर्मनिर्देशाधिकारे कथितम् । तस्मान्न लोकोऽन्यानित्यादिलक्षणो भिन्नः, केवलं सन्निहितविनेयप्रतिपत्त्यपेक्षया भिन्नधर्मित्वेनोक्तः । तदेव वक्तमाह। तस्मात्तीत्यादि। अनेकभावाभावापगतेत्यादि । तत्त्वतोऽनुत्यादरूपत्वेन वस्तुधर्मसमतिक्रमान्नैकत्वं नापि नानात्वमिति। शून्यतारू पेणैकैवैषा तथता सर्वधर्मव्यापिनौ घटपटादेरनेकम्माद्भावात्। प्रागभावादिलक्षणावाभावादपगता प्रयोगमार्गे। तथा दर्शनभावनाविशेषनिष्ठामार्गेषु च । यथाक्रममक्षयत्वादविकारत्वादद्वैधीकारत्वादेकैवैषा तथतेति योज्यम् । प्रज्ञापारमितामागम्याभिसम्बवेत्यनेन (p. 272, 1) तथतावबोधज्ञानमावेदितम्

Page #409

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
३४१
लोकस्य लोकं सन्दर्शयतीति । भावाभिनिवेशिनो लोकस्य मायोपमं लोकं कथयति । कल्पितपरतन्त्रपरिनिष्यन्नस्वभावानां मायोपमदर्शनाद्यथाक्रमं तथतां जानाति । अवितथतां जानाति । अनन्यतथतां जानाति । इति पदचयं वाच्यम् । तथतामभिसम्बुद्धः संस्तथागत इत्युच्यत इत्यनेन तथतापरिज्ञानमावेदितम् । कोऽच भगवन्नन्यो धिमोक्ष्यत इति । नैव कश्चिदनियतगोत्रादिरधिमुञ्चति । किं तर्हि विशिष्ट एव पुगल इत्याह । अविनिवर्तनीय इत्यादि । अभिसम्बुड्याख्यातानि इति । तथतासमाख्यानज्ञानमनेन निर्दिष्टम् । अक्षयाऽक्षयैवाख्यातेति । उत्पादादा तथागतानामनुत्पादादा तथागतानां स्थितैवैषा धर्माणां धर्मतेति वचनादश्या तथताऽक्षयत्वेन निर्दिष्टा । तथतावबोधादिज्ञानचतुष्टय मे कौहत्य निर्दिष्ट - मेवमतो ज्ञानलक्षणं सर्वज्ञतासङ्गृहीतं षोडशप्रकारं भवति । तथा चोक्तम् ।
तथागतस्य निर्वृत्तौ लोके चालुज्यनात्मके । सत्त्वानां चित्तचर्यासु तत् संक्षेपे बहिर्गतौ ॥ १४ ॥ अक्षयाकारतायाञ्च सरागादौ प्रविस्तृते । महहुते ऽप्रमाणे च विज्ञाने चानिदर्शने ॥ १५ ॥ अदृश्यचित्तज्ञाने च तदुमिञ्जादिसंज्ञकम् । पुनस्तथताकारेण तेषां ज्ञानमतः परम् ॥ १६ ॥ तथतायां मुनेर्बोधतत्पराख्यानमित्ययम् । सर्वज्ञताधिकारेण ज्ञानलक्षणसङ्ग्रहः ॥ १७ ॥ इति

Page #410

३४२
द्वादशपरिवर्तः ।
तदनन्तरं मार्गज्ञताधिकारेण ज्ञानलक्षणकथनार्थमाह । अथ खलु शक्रदेवेन्द्रप्रमुखा इत्यादि । कथं भगवन्नत्र लक्षणानि स्थाप्यन्त इति । केन प्रकारेण मार्गज्ञताधिकारे ज्ञानलक्षणानि निर्दिश्यन्ते । श्रन्यमित्यादि (p. 273, 1 ) |
शून्यतानिमित्ताप्रणिहितानुत्पादानिरोधासंक्लेशाव्यवदानाभावज्ञानान्यष्टौ स्वशब्देनोक्तानि । स्वभावज्ञानं निर्वाणमिति । अनिश्रितज्ञानं धर्मधातुरिति । आकाशलक्षणज्ञानं तथतेति । एवं ज्ञानत्रयं व्यवस्थापितम् । निर्युक्तिकञ्चेदमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । अनिश्रितानि हौत्यादि । यस्मादेतानि ज्ञानलक्षणानि तत्त्वतोऽनुत्पादरूपत्वान्न क्वचित् प्रतिबद्धानि, तस्माद्यथोक्तस्वभावानौति वाक्यार्थः । धर्मताऽविकोपनार्थमाह । नैतानि लक्षणानौत्यादि । चालयितुमिति विकोपयितुम् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । सदेवमानुषासुरोऽपि हौत्यादि । एतल्लक्षण एवेति । अविकोपितमायोपमो धर्मतास्वभावः । असंस्कारज्ञानार्थमाह । नाप्येतानि लक्षणानि केनापि हस्तेन स्थापितानीति । असंस्कृतत्वादेव भावानामिति भावः । श्रविकल्पज्ञानं वक्तुमाह । यो देवपुत्रा इत्यादि । संस्कृतत्वे कथं न स्थापितमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । असंस्कृतत्वादिति । श्रहेतुप्रत्ययसमुद्भूतत्वादित्यर्थः । प्रभेदज्ञानार्थमाह (p. 2741) । अथ खलु भगवंस्तानित्यादि । तथागतेन प्रकाशितत्वात् कथं

Page #411

अभिसमयालवारालोकः ।
३४३
पूर्वमवस्थितानौति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। यथैतानित्यादि। आख्यातानौति। शून्यतादिरूपेण प्रभेदत इति शेषः । अलक्षणज्ञानं कथयन्नाह । गम्भौराणि भगवन्नित्यादि। असङ्गज्ञानमिति सर्वाभिनिवेशरहितं परमार्थतोऽलक्षणज्ञानं निष्पन्नावस्थायां यदत प्रज्ञापारमिता बुद्धानां तदेवाह । असङ्गज्ञानायेत्यादिना। अनिष्यन्नावस्थायां पुनरसङ्गज्ञानाय भाव्यमाना प्रज्ञापारमिता तथागतानामेवं सर्वाकारं गोचरो ज्ञानविषयौभवति । अस्य लोकस्य सन्दर्शयित्रौति। यथोक्तैः षोडशप्रकारैर्मार्गज्ञताज्ञानैलॊकतत्त्वसाक्षात्करणाल्लोकं मन्दर्शयति। तथा चोक्तम्।
शून्यत्वे सानिमित्ते च प्रणिधानविवर्जिते । अनुत्पादानिरोधादौ धर्मताया अकोपने ॥१८॥ असंस्कारेऽविकल्ये च प्रभेदालक्षणत्वयोः । मार्गज्ञताधिकारेण ज्ञानलक्षणमिष्यते ॥ १६॥ इति तदनन्तरं सर्वाकारज्ञताहारेण ज्ञानलक्षणार्थमाह । यथा सुभूते तथागता इत्यादि। तत्र स्वधर्मोपनिश्रयज्ञानं सम्यक्सम्बद्धस्य कथयन्नाह । इमं धर्म प्रज्ञापारमितामित्यादि। अस्थानत इत्यनभिनिवेशतः। विहरन्तौति दृष्टधर्मसुखविहारार्थमधिगतमर्थमामुखीकृत्य विहरन्ति । सत्कारगुरुकारमाननापूजनाज्ञानानि वक्तुमाह। धर्म सत्कुर्वन्तीत्यादि। पूजयन्तीत्यस्यार्थ प्रयोगपृष्ठावस्थाभेदेनाह। अर्चयन्त्यपचायन्तौति सामान्येन निर्दिश्य विशेषार्थमाह । प्रज्ञापारमितैवेत्यादि। विशेषग्रहणे किं

Page #412

द्वादशपरिवर्तः ।
निबन्धनमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । अतो हि सुभूत इत्यादि । तच कृतज्ञाः प्रत्युपकारकरणात् । कृतवेदिनोऽल्पस्याप्युपकारस्य महत्त्वेन स्मरणात् । यानं महायानं प्रतिपद्दर्शनादिमार्गः । अनुगृह्णीतेऽनुपरिपालयतौति (p. 275, 2) । तयोरेव यथाक्रमं वर्णवदनात् । अकृतकज्ञां वक्तुमाह। पुनरपरं सुभूते तथागतेनेत्यादि । तच कारकहेतोर सत्त्वादकृताः । विनाशहेतोरभावेनाविकृताः। संस्कृतस्वरूपविरहादनभिसंस्कृताः । सर्वत्रगज्ञानं कथयन्नाह । प्रज्ञापारमितां हौत्यादि । एवं सर्वधर्मेषु ज्ञानं प्रवृत्तमिति । श्रकृतकत्वाद्यवगमेन ज्ञानमुत्पन्नम् । तत्त्वतोऽनुत्पन्नत्वे भावानां कथं दृश्यदर्शकदर्शनमित्याह । यदा भगवन्नित्यादि । तत्र मनोविज्ञानेन परिच्छेदाभावादजानकाः । चक्षुरादिविज्ञानेनोपलम्भविरहादपश्यकाः । निर्युक्तिक एवायमनुवाद इत्याह । कथवे - त्यादि । यस्मात्सर्वधर्मास्तत्त्वेनोत्पादाभावाच्छून्या ग्राह्यग्राहकसम्बन्धानुपपत्तेर निश्रितास्तस्मादजानका अपश्यका इत्यर्थः । प्रज्ञापारमितां चागम्येत्थंभूतधर्मावबोधेन लोकस्यादर्शनमेव दर्शनं तत्त्वतः । संवृत्या तु यथाप्रतीतमेवेति भावः । अदृष्टार्थदर्शकज्ञानं निर्दिशन्नाह । रूपस्यादृष्टत्वादित्यादि । रूपाद्यदर्शनमेव लोकस्य तत्त्वतो दर्शनमिति भावः । तदेवाह । कथं भगवन्नित्यादिना (p. 276, 4 ) । न रूपालम्बनमिति । न रूपादिनिर्भासं सैव लोकस्य दृष्टतेति सर्वमिति न जानाति । सच्च सदिति
३४४

Page #413

अभिसमयालङ्कारालोकः।
३४५
जानाति । असच्चासदिति वचनादसतो लोकस्यादर्शनमेव दर्शनम्। परिशिष्टज्ञानकथनार्थमाह। कथञ्चेत्यादि। इति लोकः शून्य इति लोकशून्यताकारज्ञानमुक्तम् । इति लोकं सूचयतीति लोकशून्यतासूचकज्ञानम् । एवं ज्ञापयतीति। लोकशून्यताज्ञापकज्ञानम् । एवं लोकं सन्दर्शयतीति। लोकशून्यतादर्शकज्ञानमित्येतानि बौणि ज्ञानानि यथाक्रमं संग्रहीतपरिपाचितविमोचितानां विनेयानामर्थाय वेदितव्यानि। “तिसः मर्वज्ञताश्चाभिप्रेत्य त्रिविधार्यपुद्गलाधिकारेण यथाक्रमं प्रदेशत्तिमुद्देशत्तिं प्रत्यक्षत्तिं वाधिकृत्यावगन्तव्यानी"त्यार्यविमुक्तिसेनः । इति लोकोऽचिन्त्य इति । अचिन्त्यताज्ञानम् । इति लोकः शान्त इति । शान्तताज्ञानमिति । लाको विविक्त इति । लोकनिरोधज्ञानम्। इति लोको विशुद्धोत्यादिना मंज्ञानिरोधज्ञानञ्च गदितमवगन्तव्यम् । सर्वाकारज्ञतासंगृहीतानि यथोक्तान्येव षोडशन्नानान्यवसातव्यानि। तथा चोक्तम् ।
स्वधर्ममुपनिश्रित्य विहारे तस्य सत्कृतौ । गुरुत्वे माननायाञ्च तत्पूजाऽकृतकत्वयोः ॥ २० ॥ सर्वच वृत्तिमज्ञानमदृष्टस्य च दर्शकम् । लोकस्य शून्यताकारसूचकनापकाक्षगम् ॥२१॥ अचिन्त्यशान्ततादर्शि लोकसंज्ञानिरोधि च । ज्ञानलक्षणमित्युक्तं सर्वाकारज्ञतानये ॥२२॥ इति अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
लोकसन्दर्शनपरिवर्तो नाम द्वादशः ॥

Page #414

३४६
त्रयोदशपरिवर्तः। __सामान्यरूपतया ज्ञानाकारेण परिच्छिन्नानां विशेषो ज्ञेय इति। ज्ञानलक्षणानन्तरं विशेषलक्षणं सामान्येनोपोहातयन्नाह। अथ खल्वायुष्मानित्यादि (p. 277, 2) । महाकृत्येनेति । अचिन्त्यातुल्यादिविशेषविशिष्टैर्दुखादिसत्यविषयैः षोडशभिर्धर्मान्वयज्ञानक्षान्तिज्ञानक्षणैर्विशेषलक्षणस्वभावैस्तथागतत्वाद्यर्थाय प्रत्य पस्थितेत्यर्थः। तथा चोक्तम्।
अचिन्त्यादिविशेषेण विशिष्टैः सत्यगोचरैः। विशेषलक्षणं षड्भिर्दशभिश्चोदितं क्षणैः ॥ २३॥ इति
वतशब्दोऽवधारणे। कः पुनरचिन्त्यादिविशेष इत्याह । अचिन्त्यकृत्येनेत्यादि। अचिन्त्यातुल्याप्रमेयासंख्येयताभिस्तावदिशेषैर्यथाक्रमं दःखसत्यचतुःक्षणसंग्रहीतैर्विशेषलक्षणमुक्तम् । असमसमकृत्येनेति। सर्वेषामेवेदं विशेषणम् । एषाञ्च व्याख्यानं ग्रन्थत एव भविष्यति । निरुपपत्तिक एवायमनुवाद इति व्याख्यातुमाह। कथश्वेत्यादि। तत्र तथागतत्वमित्यादिपदचतुष्टयमादर्शादिज्ञानचतुष्टयभेदेन योज्यमिति पूर्वाचार्याः। तथागतत्वादिनिष्पादनादचिन्त्यकृत्यत्वमेवमुत्तरचाप्यतुल्यकृत्यत्वादिकं ग्राह्यम्। चित्तचैतसिकादिप्रवृत्तौ कथं चिन्तयितुं न शक्यमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। न हि चित्तमित्यादि । चित्तं मनोज्ञानां, चेतना मानसं कर्म, तज्ज्ञे वाकायकर्मणौ चैतसिको वा प्रज्ञादिरालम्बकभावेनात्र बुद्धत्वादौ न प्रवर्तते। सर्वविपर्यासापगमादिति भावः। तुलयितुं वेति । बुड्या स्वरूपमवधारयितुम्। अप्रमेयं होत्यादि ।

Page #415

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
66
यस्मात् प्रमातुमशक्यम् । असंख्येयं हौति । यस्मादेकत्वादिना गणयितुं न पार्यते । कुतः पुनरुत्तर इति । समाभावादसमस्य कस्मात्पुनरुत्तरः प्रतिविशिष्टो भविष्यत्यतोऽसमेनात्मना समस्तुल्य इत्यसमसमो भगवान् सर्वज्ञः । एतदुक्तम् । " तथागतत्वादिकमेव सर्वैरचिन्त्यादिपदैर्व्यावृत्तिभेदेनोच्यत" इति । पदपरमत्वेन तथागतत्वादिकमेवाचिन्त्यादिविशिष्टमित्यवगम्य रूपादौ सन्देहादार्य - सुभूतिराह । किं पुनरित्यादि (p. 278, 6)। न्यायस्य तुल्यत्वादित्यभिप्रायेणाह । एवमेतत् सुभूते एवमेतत् रूपमपौत्यादि । पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याचिन्त्यातुल्यते तावत् पूर्वोक्ताभिप्रायेण कथयन्नाह । रूपस्य हि सुभूते या धर्मतेत्यादि । रूपमपि सुभूतेऽप्रमेयमित्यादिना (p. 279, 1) । अप्रमेयतां व्याचष्टे । कथं प्रमाणसद्भावेऽप्रमेया इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । रूपस्य हि सुभूते प्रमाणं न प्रज्ञायत इत्यादि । अप्रमाणत्वादिति । तत्त्वतोऽनुत्पन्नत्वेन सर्वधर्माणमप्रमाणत्वात् प्रमाणं न विद्यते । अतो न प्रज्ञायत इति यावत् । रूपमपौत्यादिनाऽसंख्येयतां कथयति । गणनासमतिक्रान्तत्वादिति । मायोपमत्वेनैव
३४७
·
एकत्वादिगणनाभिरसंगृहीतत्वात् । अचिन्त्यतादिकमेव स्पष्टयितुमसमसमताप्रतिपादनार्थमाह । रूपमपि सुभूते ऽ समसममित्यादि । आकाशसमत्वादिति । समाधिकाभावादाकाशेन तुल्यत्वादसमसमाः । सामान्येन पुनरपि प्रतिपादयन्नाह । तत्किं मन्यस इत्यादि । नो हौदमिति ।

Page #416

३४
त्रयोदशपरिवर्तः ।
तत्त्वतो निःस्वभावत्वादिति भावः। दार्टान्तिकाथ वक्तमाह। एवमेव सुभूत इत्यादि (p. 280, 1)। अनेन पर्यायेणेति। आकाशदृष्टान्तनिर्देशेन। तथागतधर्मा इति । अचिन्त्यतादिभिरेव सर्वप्रकारं तथागतानां धर्माधिगमादपसंहारार्थमाह । अनेनापौत्यादि। तदेव स्पष्टयनाह। एते च सुभूते तथागतधर्मा इत्यादि। विज्ञानगतस्येति। मायोपमप्रतिभासप्राप्तस्यार्थस्याचिन्त्यतादिव्यपदेशः । संस्त्या। उपसंहारार्थमाह। तस्मात् सुभूत इत्यादि। अनास्त्रवधर्मदेशना सम्पन्नहेतुकानां विफला नास्तीत्याह। अस्यां खल पुनरित्यादि। अनुपादायासवेभ्य इति। क्लेशवासनाबीजाधानमकृत्वा क्लेशेभ्यश्चित्तानि विमुक्तानि। विरजो विगतमलं धर्मेषु धर्मचक्षुविशुद्धमिति। दःखसत्यादौ धर्मज्ञानक्षान्तिभिर्विरजः । धर्मज्ञानैर्विगतमलम् ज्ञेयविषये धर्मचक्षः पूर्वोक्तमपगतदोषमुत्पन्नम् । शान्तिः प्रतिलब्धेत्यनुत्पन्नाः सर्वधर्मा इति धर्मनिध्यानक्षान्तिर्दःखधर्मज्ञानक्षान्तिर्वा प्राप्ता। ते च विंशतिमात्रा बोधिसत्त्वाः। यद्यप्यनादिर्बुद्धवंशः प्रतिबुद्धोत्पादे चासंख्येयसत्त्वपरिनिर्वाणं तथापि संसारिणां परिक्षयो नास्ति, अनन्तादाकाशवत् । न हि पर्वताद्यनेकावरणसम्भवेऽपि नभसः परिक्षयोऽस्तीत्येके । ये प्रतिपक्षसन्निधावपचयधर्माणो दृष्टास्ते प्रतिपक्षात्यन्तसमृद्धौ सम्भवदत्यन्तापचयधर्माणो यथा कनकमलादयः। नैरात्यादिलक्षणप्रतिपक्षसम्मुखौभावेनापचयधर्माणः संसारिण इति स्वभावहेतुबलात् संसारिणामुच्छेद इत्यपरे। सर्वार्य

Page #417

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
३४६
1
पुद्गलसङ्ग्रहविशेषं समुदये प्रथमक्षणसङ्गृहीतं वक्तुमाह । गम्भौरा भगवन्नित्यादि (p. 281, 1) । मातरि बुद्धत्वाद्यप्रतिबन्धात् कथं महाकृत्यत्वमिति । तत्कस्य हेतोरित्या - शङ्क्याह । अत्र हौत्यादि । सर्वज्ञतासमायुक्तेति मर्वा - कारज्ञता । प्रज्ञापारमितायां प्रतिबद्धा । सर्वकार्य प्रतिबद्धत्वमेव मातुर्हष्टान्तेनाह । तद्यथापि नामेत्यादिना । मूर्धाभिषिक्तस्येति । अष्टादशमहाकुलिभिरभिषिक्तः । यदा राजहस्तिकरोदकाभिषिक्तः । जनपदस्थामवौर्यप्राप्तस्येति स्वराज्यविगमभयाभावाज्जनपदविषये स्थामप्राप्तः । तन्निग्रहानुग्रहसामर्थ्ययोगाद्दौर्यप्राप्तः । कृत्यानौति व्यापाराः । अमात्यसमायुक्तानौति । प्रतिबद्धानि । तत्र कायवाग्व्यापाराभावाद्यथाक्रममल्पोत्सुकोऽपहृतभार इति योज्यम् । परिग्रहाभिनिवेशमन्तरेणाधिगमानुपपत्तिरित्याशङ्क्याह । कथं भगवन्नित्यादि। परिहारार्थं प्रतिप्रश्नमाह । तत्किं मन्यस इत्यादिना (p. 282, 1 ) । परिग्रहं वाभिनिवेशं वेति । यथासंख्यं ग्राह्यग्राहकविकल्पाभ्यामवग्रहमित्यर्थः । नो हौदं भगवन्निति । अयमच समासार्थः । यस्मादार्यपुङ्गलस्य निर्विकल्पेन ज्ञानेन दर्शनमार्गादौ स्थितस्य ग्राह्यमिदं फलमहं ग्राहक इत्येवमरूपो विकल्पो न समुदाचरति, सर्वविकल्पप्रतिपक्षत्वात्तथाभूतज्ञानस्य । अन्यथा साभिलापविज्ञानैर्यथावस्थितवस्त्वनुभवानुपपत्तेस्तथ्यज्ञानवियुक्तत्वेन मार्गासम्भवात् क्लेशप्रहाणवैकल्ये सत्यर्हत्व - फलोदयो न स्याच्छ्रुतचिन्तावस्थायामिव । तस्मान्मार्गा

Page #418

३५०
त्रयोदशपरिवर्तः। द्यस्थितस्यैव योगिनोऽपगतैकत्वाभिनिवेशवचनादिविकल्पवत् समारोपरहिता ग्राह्यग्राहककल्पनामतिरुपजायते । तथा च वस्तुतत्त्वाग्रहणान्नाहं तं धर्म समनुपश्यामौति । एतदेवानुवदन्नाह । एवमेतदित्यादि। औपलम्भिकजनानुकम्पयाह । सर्वज्ञतापि भगवन्नित्यादि। तस्मात्तेभ्यो न वक्तव्यमिति भावः । पुरुषविशेषवेदनीयताविशेषं द्वितीयक्षणसङ्ग्रहोतं कथयन्नाह । अपि नु खलु पुनरित्यादि। तत्र प्रकृतिसमुदानीतगम्भीरधर्माधिमोक्षगोवत्वेन यथाक्रम हेतुसम्पन्नाः। दीर्घराचावरोपितकुशलमूलाः। गोबद्दयस्य तथागताधिष्ठानेन वृद्ध्यर्थं पदद्दयमध्ये पूर्वजिनकृताधिकारा इत्युक्तम्। तत्र गम्भौरा दुर्दशा दुरनुबोधेति। पदचयं कल्पितादिस्वभाववयानुपलम्भतोऽवगन्तव्यम् । असाधारणताविशेषं तृतीयक्षणसंगृहीतं निर्दिशन्नाह । सचेद्भगवन्नित्यादि (p. 283, 1)। श्रद्धानुसारिभूमाविति निर्वेधभागीयावस्थातः पूर्व सम्भारभूमौ दानाद्यनुष्ठानमुपलम्भयोगेन कुर्युः। शान्तिमिति धर्मनिध्यानधान्तिः । श्रवणावस्थायां प्रयोगमौलभेदेन रोचयेगवेषयेत्। चिन्तावस्थायां तथैव चिन्तयेत् तुलयेत्। भावनावस्थायां पूर्ववदपपरीक्षेत उपनिध्यायेदिति वाच्यम् । क्षिप्राभिज्ञताविशेषं चतुर्थक्षणसंगृहीतं प्रतिपादयन्नाह। एवमुक्ते भगवान्नित्यादि। यावदिति वचनादोधिसत्त्वादिपरिग्रहः। निर्वाणमिति तथागतत्वम् । अन्यूनापूर्णताविशेषं निरोधे प्रथमक्षणसंगृहीतं वक्तुमाह। अथ खलु ते कामावचरा

Page #419

३५१
अभिसमयालङ्कारालोकः । इत्यादि। महापारमितेयमिति। न्यूनपरिपूर्णत्वाभावामहानुभावयुक्ता। अविदूरं गत्वाऽन्तर्हिता इति भगवतः प्राकृतदर्शनविषयं यावत्पद्भ्यां गत्वापरेण स्वा गता इत्यर्थः ।
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
अचिन्यपरिवर्तो नामः त्रयोदशः ॥

Page #420

३५२
चतुर्दशपरिवर्तः।
तीव्रप्रतिपत्तिविशेषं द्वितीयक्षणसंगृहीतं कथयन्नाह । यो भगवन् बोधिसत्त्व इत्यादि (p. 284. 2)। सह श्रवणेनेति। श्रवणमात्रानन्तरम्। तत्र श्रवणचिन्ताभावनाक्रियाविरोधेन यथाक्रमं नावलौयते न संलोयते नावतिष्ठते। यतोऽज्ञानसंशयमिथ्याज्ञानविरहान्न धन्वायति न विचिकित्सति न कांक्षतौति पदार्थों वाच्यः। अभिलाषयोगादभिनन्दति। न विपृष्ठौकरिष्यति मानसमिति । न विप्रतिसारञ्चित्तमुत्पादयिष्यति। करिष्यत्यनुबन्धमिति धर्मभाणकस्यापरित्यागात्तदेवाह। अनुगमिष्यति धर्माभाणकं नोत्स्रक्ष्यतीति। एतदेव दृष्टान्तेन वक्तमाह । तद्यथा नाम सुभूत इत्यादि। कायगता चेत्युरोगता करणात्। पुस्तकगता वेति पुस्तकधारणात् । समुदागमविशेषं तृतीयक्षणसङ्गहीतं वक्तुमाह। स्याद्भगवन्नेतैरित्यादि (p. 285, 1)। स्याद्भवेत् । किमिति काका प्रश्नः। एतैरेव गणैरिति प्रज्ञापारमिताधिमोक्षानवलयादिभिः । अन्वयमुखेन परिहरन्नाह । स्यात्सुभूते बोधिसत्त इत्यादि । व्यतिरेकमुखेनापि निर्दिशन्नाह। येन खल्लु पुनरित्यादि। नियुक्तिक एवायमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशदयाह । तथा ह्यस्यास्यामित्यादि। एतदक्तम् । “यस्मान्मातुर्वासनाधानवैकल्येन कांक्षायितत्वादिकं भवति, तस्मात् पूर्वमपरिपृच्छकजातीय" इति। तदेव स्पष्टयन्नाह । पुनरपरमित्यादि। तावत्कालिकौति। कतिपयादिनानुबन्धिनौति । संहियते चेति। विरोधप्रत्ययबलादपनीयते ।

Page #421

अभिसमयालाराखोकः ।
३५३
असंहार्या चेति परिपृच्छाबाहुल्येनाशक्योत्तरा। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । एवं ह्येतत् सुभूते भवतीत्यादि। धर्मतैषा यत्कारणानुविधायि तत्कार्यमित्यर्थः । येन पूर्व न सम्परिपृष्टत्यादौ (p. 286, 2) तु सर्वकालमिति भावः। यतोऽनन्तरमेवोक्तमेकं वादिनमित्यादि। कच्चित्कालं छन्दोऽनुवर्तत इति। कतिपयदिनाभ्यासबलात्तावन्मात्रमभिलाषो भवति । कारणानुरूपत्वात् कार्यस्येति मतिः। उत्क्षिप्यत इति । श्रद्धातो अश्यते। अवसौदतौति श्रद्धायोगेऽपि। चलाचलेति प्रतिनियतधर्मानालम्बनात् । तदेवाह। तूलपिचूपमश्चेति। तूलवर्तिकरणाय संस्कृतं तूलकं तूलपिचुः। तेनानवास्थितसाधासदृशस्तदपमः श्रवणाद्यवस्थासु प्रयोगादिषु वा यथासंख्यं नानुग्रहीष्यति नानुवर्तिष्यते नानुपरिवारयिष्यतौति वाच्यम्। आलम्बनविशेषं चतुर्थक्षणसंगृहीतं निर्दिशन्नाह। तद्यथापि नामेत्यादि। बाह्याध्यात्मिकोपद्रवाभावात् । स्वस्तिनाऽनन्तरायेणेति योरुपादानम्। तदेवाह । अक्षताश्चानुपहताश्चेति। व्यध्वनौत्यन्तराल एव मार्गे विनाशमापत्स्यते । अस्ति श्रद्धेत्यादि (p. 287, 1)। तत्र श्रद्धास्तित्वेनाभिसम्प्रत्ययः। शान्तिरनुत्पादादिधर्मक्षमणम्। रुचिरवग्रहः। छन्दः कर्तुकामता। वौर्य कुशलोत्साहः । अप्रमादः कुशलाकुशलयोर्यथाक्रम सेवनासेवने। अधिमुक्तिर्निश्चयावधारणम् । अध्याशयः परोपकारादिग्रवणं चित्तम् । त्यागः फलेन सह सर्वस्वपरित्यजनम् । गौरवं
4

Page #422

३५४
चतुर्दशपरिवर्तः । सर्वत्र नम्रता। प्रौतिः सौमनस्यम् । प्रामोद्यं हर्षविशेषः । प्रसादो गुणवत्तादर्शनाद्भक्तिविशेषः। प्रेम शक्यानुष्ठाने ऽभिलाषः। अनिक्षिप्तधूरता प्रतिज्ञाभारापरित्यागः । अनालम्बनालम्बनोदाहरणं सान्तरनिरन्तरकारिणोः मर्वाकारज्ञताविपक्षप्रतिपक्षभावपरिदीपनार्थम् । आधारविशेषं मार्गे प्रथमक्षणसंगृहीतं वक्तुमाह। तद्यथापि नाम सुभूते स्त्री वेत्यादि। नियुक्तिक एवायमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । वस्तुधर्मत्वेन परिहरन्नाह । यथापि नामेत्यादि। परिवहेदित्युदकं नयेत् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशक्य पूर्ववदाह । यथापि नामेत्यादि । प्रज्ञापारमितोपायकौशल्येनेति शून्यताकरुणाभ्यामित्यर्थः । परिपक्कामघटौ प्रतिपत्तिधर्मस्याधारानाधारभावसन्दर्शनाथौं । साकल्यविशेषं द्वितीयक्षणसङ्गहीतं प्रतिपादयनाह। दुष्प्रज्ञजातीय इत्यादि (p. 288, 9)। अनाकोटितामिति। उदकप्रवेशस्थाने वल्कलादानात्। अपरिकर्मकृतामिति । पूतिकाष्ठानपनयनात्। भारार्तामभिरूढं इति। गुरुभारभरितामुत्कलितः। असन्तीर्णभाण्डव सम्पत्स्यतीति। अप्राप्तस्थलपरिष्कारैवावसादं यास्यति । परिहौन इत्यप्राप्तपरिहाण्या। अन्तरा संसत्स्यति व्यवसादमापत्स्यते इति (p. 289, 1)। अन्तराभेदं यास्यति। बुद्धभूमिञ्च प्रति विषादमापत्स्यते। अनागतार्थनिश्चयाभावात् कथं स्थास्यत्ययमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाविकलकारणमाचानुबन्धियोग्यतानुमानादाह। एवं

Page #423

अभिसमयालशारालोकः।
३५५ येतत्सुभूत इत्यादि। आकोटितानाकोटितनौग्रहणं प्रतिपत्तिवैकल्यसाकल्यज्ञापनार्थम् । सम्परिग्रहविशेषं तृतीयक्षणसङ्ग्रहोतं प्रतिपादयन्नाह। कश्चिदेव पुरुषो जीर्ण इत्यादि (p. 290, 6)। तत्र जराजर्जरितगात्रत्वाजौर्णः । वयःप्राप्तत्वेन दृड्वः। सुभाषितदर्भाषिताविवेकत्वान्महल्लकः । क्षपित इत्युपहतः। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। यथापि नामेत्यादि। जौर्णपुरुषस्य परिग्रहापरिग्रहोदाहरणं प्रज्ञापारमितोपायकौशलपरिग्रहापरिग्रहाभ्यां यथायोगं संसारनिर्वाणैकान्तपातापातार्थपरिदीपनार्थम्।
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्याया
मौपम्यपरिवर्तो नाम चतुर्दशः ॥

Page #424

पञ्चदशपरिवर्तः।
अनास्वादविशेषञ्चतुर्थक्षणसङ्ग होतं निर्दिशन्नाह । आदिकर्मिकेणेत्यादि (p. 292, 2)। तत्र कायेन वाचा परिवारादिप्रदानेन वाऽराधनाद्यथासंख्यं सेवितव्यानि भक्तव्यानि पर्युपासितव्यानि इति योज्यम् । योग मापद्यस्वेति। देयदायकप्रतिग्राहकाद्यनुपलम्भयोगेन प्रतिपत्तिपरो भव। मा रूपतः परामक्ष इति। मा रूपाद्यभिनिवेशयोगेन ग्रहौरित्यर्थः । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशदयाह। अपरामृष्टा होत्यादि। तत्त्वतोऽनुत्पादरूपत्वात् सर्वाकारज्ञता न केनचित् प्रकारेण प्रत्यवमर्षणौया। पेयालमिति। तत्सर्वमनुत्तरायामिति (p 293, 1)। यावत् कुलपुत्र सर्वत्रेत्ययं ग्रन्यः शौलादिपारमिताचतुष्टयेऽतिदेशनीयः। अनुपूर्वेणेति। आदावात्मादिनिराकरणेन बाह्येऽर्थे प्रतिष्ठाप्य पश्चात्कल्पितपरतन्त्रपरिनिष्यन्नस्वभावकथनेन चैधातुकचित्तमात्रावगमे नियोज्य तदनु सम्यगर्थक्रियासु योग्यमयोग्यं तथ्यातथ्यभेदेन संशतिसत्यदयमविचारैकरम्यपूर्वपूर्वस्वकारणाधीनं निर्दिश्य तथ्यसंहतौ स्थित्वा यथादर्शनं मायापुरुषेणेव दानाद्याचरितव्यम् । परमार्थतोऽनुत्पादश्च भावयितव्य इत्येवंक्रमेण प्रज्ञापारमितायामवतारयितव्यः। तदेवं षोडशप्रकारं विशेषलक्षणमावेदितं येन श्रावकादिमार्गेभ्यो बोधिसत्त्वादीनां मार्गज्ञतादिदये विशेषमार्गो विशिष्यते । अतस्तेषां यथोक्तविशेषविकलाऽभिज्ञाद्युत्पादनलक्षणत्वेन सुगमत्वानोक्तः। तथा चोक्तम्।

Page #425

अभिसमयालशागलोकः ।
अचिन्त्यातुल्यते मेयसंख्ययोः समतिक्रमौ। सर्वार्यसंग्रहो विज्ञवेद्यासाधारणज्ञते ॥२४॥ क्षिप्रज्ञान्यूनपूर्णत्वे प्रतिपत्समुदागमौ । आलम्बनञ्च साधारं साकल्यं संपरिग्रहः॥२५॥ अनास्वादश्च विजयो विशेषः षोडशात्मकः । विशेषमार्गो मार्गेभ्यो येनान्येभ्यो विशिष्यते ॥२६॥ इति विशेषलक्षणेनावच्छिन्नायां किं कारिवमिति कारित्रलक्षणं वक्तव्यम् । तत्र हितसुखकारित्रे निर्दिशन्नाह । दष्करकारका भगवन्नित्यादि (p. 293, 8)। एवंरूपमिति । बुद्धत्वनिष्यादकमविकलं कारणमित्यर्थः। तत्रानागततदात्वसुखोपसंहाराभिप्रायेण हिताय सुखायेति इयमुक्तम् । एतच्च हयमनुकम्पया स्यादित्याह । लोकानुकम्पायै सम्प्रस्थिता इति। त्राणादिकारित्रप्रतिपादनायोद्देशमाह । लोकस्य त्राणं भविष्याम इत्यादिना । तत्र चाणकारित्रं निर्दिशन्नाह । कथञ्च सुभूत इत्यादि। तत्र व्यायच्छन्ते वौर्यमारभन्त (p. 294, 3) इति । प्रयोगासन्तुष्टिवीर्याभ्यां यथाक्रमं योज्यम् । त्राणं भवन्तौति । अविपाकधर्मतायां स्थापनात् । शरणकारिचं वक्तुमाह। कथञ्चेत्यादि। तत्र जातिरभूत्वाभावः, जरा पूराणीभावः, व्याधिरस्वास्थ्यं मरणं पूर्वकर्माक्षिप्तनिकायपरित्यागः, शोको वैमनस्यं, परिदेवः प्रियगुणानुस्मरणसहितं क्रन्दनं, दुःखं कायिकमशान्तं वेदितं, दौर्मनस्यं चैतसिकं पूर्ववत्, उपायासो भारोबहनादिः। शरणमिति। आत्यन्तिकहितोपसंहारार्थेन । लयनकारिचं निर्दिशन्नाह। कथञ्चेत्यादि । अश्लेषायेति ।

Page #426

२५८
पञ्चदशपरिवर्तः ।
रूपाद्यनुत्पादाय लयनमिति। दुःखहेतुनिवर्तनार्थेन । अश्लेषार्थमेव स्पष्टयन्नाह। कथं भगवन्नश्लेष इत्यादि। ज्ञानदर्शनादिति (p. 295, 3) । यथानिर्दिष्टार्थसाक्षात्करणं ज्ञानदर्शनम् । परायणकारित्रं प्रतिपादयनाह। कथञ्च सुभूत इत्यादि। यत्सुभूते रूपस्य पारं न तद्रूपमिति। प्रकर्षगमनार्थेन रूपस्य यत्पारमनुत्पादो निःस्वभावता न तद्रूपं भवतीति संहत्या। परमार्थतः पुनर्यथा पारं शून्यता तथा रूपम् ।
धर्मधातुविनिर्मुक्तो यस्माद्धर्मों न विद्यते। इत्याह । यथा सुभूते पारं तथारूपमिति। अभिसम्बद्धा एवेति। इदानीमपि शून्यतारूपत्वादुद्धत्वावस्थायामिवाधिगताः सर्वधर्मास्तस्मादेतत्स्वाभियोगो व्यर्थ इति भावः । भ्रान्त्यात्मकविकल्पसद्भावात् कथमभिसम्बुद्धा इति। तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। न ह्यवेत्यादि। विकल्पस्यानुत्पादरूपत्वाद्र्पादिपारे विकल्यो नैवास्तीत्यर्थः । अभिसम्बुवा एव भवन्ति सर्वधर्मा इति। तत्त्वत एवेति शेषः। संस्त्या पुनरनादिकालौनसमारोपापनयनाय सूत्राभियोगः सफला भवेदिति भावः। संस्त्यधिगममेवावेदयन्नाह । इदमपोत्यादि। बहुशो बहुधोपायं भावयन्त्युपनिध्यायन्ति न च साक्षात् कुर्वन्तौदं परमदष्करं सहसा कर्तुमशक्तम् । न चावलौयन्ते दानादिपारमितापूरणे च कौशौद्यं न प्रतिपद्यन्ते । एते धर्मा इति। प्रकृतिपरिनिर्वृतत्वादिलक्षणाः। परायणं भवन्तौति। धर्मदेशनया संसार

Page #427

अभिसमयालशारालोकः।
३५९
निर्वाणसमतोपसंहारार्थेन वातारो भवन्ति । दोपकारिचं वक्तुमाह। कथञ्च सुभूत इत्यादि। उदकपरिच्छिन्ना इति । जलमध्यस्थिताः स्थलभागाः। पूर्वान्तापरान्तपरिच्छिन्नं रूपमिति । पूर्वान्तो हेतुरपरान्तं कार्य ताभ्यां परिच्छिन्नम्। तन्मध्यवर्ति मायोपमस्वरूपम्। एतेन सुभूते परिच्छेदेनेति । तत्त्वतोऽनुत्पादेन । एतच्छान्तमित्यादि। पदपञ्चकेन प्रयोगदर्शनभावनाऽशैक्षविशेषमार्गेषु यथाक्रम मार्गसत्यमावेदितम् । लोकस्य दीपा भवन्तीति । उदकपरिक्षिप्तसुस्थलसाधम्र्येण पूर्वान्तापरान्तपरिच्छिन्नसर्वधर्माधिगमात् तृष्णाक्षयविरागनिरोधनिर्वाणदेशिकत्वेन, स्वपराधिगमाधारभावोपसंहारादाश्रयणीया भवन्ति । कथञ्चत्याद्यालोककारित्रं पुनः सालोकरत्नदीपसाधयेणाविद्यान्धकारक्षयस्य तृष्णादिक्षयान्तर्भावेन दोपकारित्रमेव। पृथक्करणं तु ज्ञानालोकस्याज्ञानक्षये प्राधान्यादिति वेदितव्यम् । अविद्याण्डेत्यादि। अविद्यैवाण्डकोशपटलं ग्राह्यग्राहकाकारादिप्रतिभासः। तेन पर्यवनडानां समन्ताबाह्येन ज्ञानेन युक्तानां सत्त्वानाम्। तमोऽभिभूतानामान्तरेणाविद्यावासनाबौजेनाभिभूतानां सर्वाज्ञानतमोऽन्धकारं बाह्याभ्यन्तरमज्ञानं विधुन्वन्त्यपनयन्तीति सम्बन्धः । किं कुर्वाणा इत्याह । प्रज्ञायाऽवभासयन्त इति ज्ञानालोकं कुर्वाणा इत्यर्थः । परिणायककारित्रं कथयन्नाह । कथञ्च सुभूत इत्यादि। परिणायका भवन्तौति (p. 297, 1) । रूपादिसर्वधर्माणां स्वभावेनानुत्पादानिरोधाय धर्म

Page #428

३६.
पञ्चदशपरिवर्तः ।
प्रकाशनात्सारथिभावेन परार्थप्रतिपत्युपसंहारान्नायकाः । अनाभोगादिकारिचचयार्थं प्रश्नयन्नाह । कथवेत्यादि । लोकस्य गतिर्भवतीति । त्रिविधकारिचव्यापारोपसंहारादाश्रया भवन्तौति । तत्र सर्वज्ञताधिकारधर्म दैशिकत्वेनानाभोगप्रवृत्तसत्त्वार्थोपसंहारादाश्रया भवन्तौत्यनाभोगकारिचं तावत् कथयन्नाह । इह सुभूत इत्यादि । आकाशगतिकमिति । आकाशनिष्ठम् । एतदेव कथयनाह । यथाकाशमित्यादि । तच द्रव्याभावमात्रमाकाशम् । अतीतात् कालादागमनाभावादनागतमनागते च काले गतिवैकल्यादगतम् । कारक हेतोर सत्त्वादकृतं विनाशहेतुविरहादविकृतम् । स्थापकसंस्कारानुपपत्तेरनभिसंस्कृतम् । कालचये स्वभाववियोगाद्यथाक्रममस्थितमसंस्थितमव्यवस्थितम् । अतश्चानुत्पन्नमनिरुद्धम् । उपसंहारार्थमाह । एवमेव सुभूत इत्यादि । श्रकाशकल्पत्वादविकल्पा इति । खतुल्यत्वान्निर्विकल्पाः । अनागतमित्यादि अनागतमित्यादि निर्युक्तिकमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । या सुभूते रूपस्येत्यादि (p. 298, 1 ) । शून्यता अनुत्पादरूपता । यदि नाम तस्या गमनागमनं नास्ति, तथापि रूपादीनां कथं न भवतीति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । शून्यतागतिका हौत्यादि । अनुत्पादस्वभावत्वात्, सर्वधर्माः शून्यतादिस्वभावाः । तच मायोपमत्वाच्छून्यता । सर्वनिमित्तविगमादानिमित्तम् । प्रार्थनाविषयातिक्रान्तत्वादप्रणिहितम् ।
गगनवत् प्रकृतिप्रभास्वरत्वादनभिसंस्कारः । तां गतिं न व्यतिवर्तन्ते । तं स्वभावं नातिक्रामन्ति ।

Page #429

अभिसमयालधारालोकः ।
३६१ अतोऽनन्तरमेवं खलु सुभूते बोधिसत्त्वा महासत्त्वाऽनुत्तरां सम्यक्सम्बोधिमभिसम्बुद्धाः (p. 299, 6)। सन्तो लोकस्य गतिर्भवन्तीति वक्ष्यमाणेन हारकान्तेन सम्बन्धतः। सर्वज्ञताधिकारस्तु हिताद्यनाभोगपर्यन्ते सर्वत्रकारित्रे निर्वाणपरिदीपनार्थेन वेदितव्यः। मार्गज्ञताधिकारधर्मदैशिकत्वेन यथायाननिर्वाणतदसाक्षात्करणोपसंहाराहतिर्भवन्तीति। यानत्रयनिर्याणतत्फलासाक्षात्करणकारिचं प्रतिपादयन्नाह। अनुत्पादगतिका होत्यादि (p. 298, 9) । तत्र कल्पितदुःखविवेकादनुत्पादगतिकाः, विकल्पितदुःखविरहादजातिगतिकाः, धर्मतादःखवियोगादभावगतिकाः। कल्पितसमुदयाभावात् स्वप्नोपमप्रतिभासमात्रस्य विद्यमानत्वेन स्वप्नगतिकाः। यथा आत्मा प्रमाणबाधितत्वान् न विद्यते, तददिकल्पितसमुदयासत्त्वादात्मगतिकाः। धर्मतासमुदयस्य मायोपमत्वेनाविद्यमानपरिच्छेदत्वादपर्यन्तगतिकाः। कल्पितादिविविधभावनिरोधाद्यथाक्रम शान्तगतिकाः, निर्वाणगतिकाः, अप्रत्युद्धारगतिका इति पदवयं वाच्यम् । तथैव कल्पितादिविविधमार्गस्वभावत्वादनागतिकाः, अगतिकाः, अचलगतिका इति । अतोऽप्यनन्तरं पूर्ववद्धारकान्तेन सम्बन्धः करणीयः। गतिकारित्रं कथयन्नाह । रूपगतिका होत्यादि। रूपादिगतिका धर्मतात्मकरूपादिस्वभावाः। लोकस्य गतिर्भवतौति । सर्वाकारज्ञताधिकारिकसर्वधर्मदैशिकत्वेन बोधिसत्त्वा लोकस्याश्रयणीया भवन्तीति। यथोक्तमेकादशविधमेव कारिवलक्षणमवसातव्यम् । तथा चोक्तम् ।

Page #430

पञ्चदशपरिवर्तः ।
हितं सुखं च चाणं च शरणं लयनं नृणाम् । परायणच दौपश्च परिणायकसंज्ञकम् ॥ २७ ॥ अनाभोगं चिभिर्यानैः फलासाक्षात्क्रियात्मकम् । पश्चिमं गतिकारिचमिदं कारिचलक्षणम् ॥ २८ ॥ इति कारित्रलक्षणेनावच्छिन्नानां स्वभावलक्षणं कथयन् प्रतिपत्त्यर्थमाह । के भगवन्निमामित्यादि (p 2997) | स्वरूपमावेदयन्नाह । ये सुभूते चरिताविन इत्यादि । स्वभावलक्षणकथनार्थं प्रश्नयन्नाह । किं स्वभावा इत्यादि । परिहर्तुमाह । वैनयिकविविक्तस्वभावा इति । विनौयतेsan विनय धर्मधातुः तत्प्रभवो विपक्ष विवेका द्विविक्तः स्वभावो येषां ते तथोक्ता इत्यनेनैव पदेन क्लेशविवेकस्वभावो रागादिविविक्तस्वभावत्वेन, क्लेशलिङ्गविवेकस्वभावो रागादिलिङ्गकायादिदौष्ठुल्यविविक्तस्वभाववत्त्वेन, क्लेश
३६२
निमित्तविविक्तस्वभावो रागादिनिमित्तायोनिशोमनसिकारविविक्तस्वभावत्वेन, विपक्षप्रतिपक्षविवेकस्वभावो रागारागद्वेषाद्वेषमोहामोहविविक्तस्वभावत्वेन चेति स्वभावचतुष्टयं सर्वाकारज्ञतागतिकत्वेनाधिमुक्तृणां भावनामार्गेपन्यासार्थेनावेदितम् । तामेव गतिं निर्देष्टुमाह । किं भगवन्नेवमित्यादि । एवं गतिका इति । सर्वाकारज्ञतागतिकाः । साधूक्तत्वेनाह । एवमेतत्सुभूत इत्यादि । दुष्करस्वभावं वक्तुमाह । दुष्करकारक इत्यादि (p. 300, 6)। एवमेतदिति ।
सम्बद्धतामुपादाय
सर्वधर्माणामत्यन्ततयाऽविद्यमानत्वात्तदसर्वसत्त्वापरिनिर्वापणदुष्करसन्नाह

Page #431

अभिसमयालारालोकः।
३६३ त्वेन दष्करकारकः। सन्नाहस्वरूपं स्पष्टयनाए। स खलु पुनरयमित्यादि। तत्र वर्तमानरूपाद्यभिनिवेशविरहान्न रूपादिसम्बन्धः। अनागततत्प्रार्थनाविमुखत्वान्न रूपादेराय सम्बन्धः। नियुक्तिकमेवेदमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। सर्वधर्मासम्बद्ध इति। तत्त्वतोविचारैकरम्यत्वादिति मतिः। ऐकान्तिकस्वभावं प्रतिपादयन्नाह। अस्य भगवन् बोधिसत्त्वस्येत्यादि। एवं महासन्नाहसन्नवस्येति । ऐकान्तिकस्वभावेन युक्तस्य । तब श्रावकभूमिः प्रत्येकबुद्धभूमिश्च सम्यक्प्रत्तत्वाबोधिमत्त्वस्य न प्रतिकांक्षितव्या। बुद्धभूमिः पुनरभिलाषयोगेन नाकांक्षणीया। कथमयमों लभ्यत इत्याह। कं त्वं सुभूतेऽर्थवशमित्यादि (p. 301, I)। सर्वोपलम्भप्रतिपक्षत्वान्मातुरित्यभिप्रायेण परिहरन्नाह। अस्थानं होत्यादि। तत्र हेतुवैकल्यादस्थानमसम्भवः । फलासम्भवादनवकाशोऽनवसरः। श्रावकादिभूमिपातास्थानानवकाशत्वेन चैकान्तिकभावनाऽनभिनिवेशयोगेन परिदौपिता भवेत् । उद्देशस्वभावं निर्दिशन्नाह। अपि तु बुद्धभूमिरेवेत्यादि । प्रतिकांक्षितव्येति । मायोपमसर्वधर्माधिमोक्षादिति भावः। अनेनोद्देशभावनाऽव्यभिचारत्वेनोद्योतिता स्यात् । अनुपलम्भस्वभावं कथयन्नाह। गम्भौरा भगवन्नित्यादि। सा न केनचिद्भावयितव्या। भाव्यभावकभावनानुपलम्भात् । तदेवाह । तां होत्यादिना। पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । न होत्यादि। न हि कश्चिद्धर्मः परिनिष्यन्न इति। कर्तृकर्मक्रियादिलक्षणः। कथन्तर्हि भावने

Page #432

३६४
पञ्चदशपरिवर्तः ।
त्यादि । आकाशभावनेति । तत्त्वतो मायोपमभावना । तामेव भावनां सर्वाकारज्ञतादिभेदेनाह । सर्वधर्मभावनेत्यादिना । तच सर्वाकारज्ञतया सर्वाभिसमयानुत्पादसंग्रहात् सर्वधर्मभावना । मार्गज्ञतयाऽनभिनिवेशेन सर्वमार्गशिक्षणादसङ्गभावना । सर्वज्ञतयाऽशेषवस्तुसङ्घहादत्यन्तभावना । सर्वाकाराभिमम्बोधेन विशेषमार्गरूपत्वादसम्भावना | मूर्धाभिसमयेन निष्ठामार्गलक्षणत्वादपरिग्रहभावना । अनभिनिवेशस्वभावं वक्तुमेवमेतत्सुभूत एवमेतदिति । स्वहस्तदानपूर्वकमाह । अतो हि सुभूते गम्भौराया इत्यादि ( P. 302, 1 ) । अत इति वक्ष्यमाणात् कारणादित्यर्थः । कारणमेवाह । कच्चिदित्यादिना । कच्चिच्छब्दो यस्मादर्थे वर्तते । नाभिनिवेशं करोतीति । न वस्तुपरिग्रहं करोति । परभणितानि परमन्त्रितानि नाभिनिविशत इति । निकायभिक्षूणां नेदं बुद्धवचनमिति । प्रकटाभिधानं परभणितं प्रच्छन्नकथनं परमन्त्रितम् । नाकर्णयति । न परस्य श्रद्धया गच्छतौति, प्रत्यात्मवेद्यप्रसादलाभान्न पर प्रणेयो भवति । ग्रन्थाद्यवगमादवगाहते । अर्थालम्बनादधिमुच्यते । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथा हौत्यादि । जन्मान्तरवासनाधानमन्तरेण चानुवासा दिर्न भवतीति भावः । अनुत्त्वासादिभिश्च मार्गज्ञताकार - भावना कथिता स्यात् । आलम्बनस्वभावं निर्दिशन्नाह । यो भगवन् बोधिसत्त्व इत्यादि । श्रकारेणेति ग्रहणप्रकारेण । व्यवचारिता निरूपिता । सर्वज्ञतानिम्नयेति त्रिसर्वज्ञतानिष्टया चित्तसन्तत्या । अनेन चिसर्वज्ञताभावना
1

Page #433

अभिसमयालधारालोकः ।
३६५
कथिता स्यात्। निर्घातस्वरूपा सन्ततिरन्यस्य व्यवचारणे दक्षेत्याह। कथं भगवन्नित्यादि। प्रयोगमौलपृष्ठावस्थासु मायोपमसर्वधर्मभावनात्मिकया चित्तसन्तत्या पूर्विकया सर्वज्ञतानिम्ना सन्ततिळवचारितेति परिहरन्नाह । आकाशनिम्ना चेत्यादिपदवयम् (p. 303, 1) । इयं सा व्यवचारणेति । यथोक्तनिश्चितसन्तत्या सा व्यवचारणा सम्यगित्यर्थः। नियुक्तिकमेवेदमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । अप्रमेया होत्यादि। यस्मात् तत्त्वेन प्रमाणप्रमेयत्वसमतिक्रमाद्यथायोगमप्रमेयाऽप्रमाणा च सर्वज्ञता तस्मान्मायोपमभावनानिश्चितसन्तत्या व्यवचारणाऽन्यथा प्रमेयत्वादिसद्भावाभावग्रहः स्यादिति वाक्यार्थः । एतदेव स्पष्टयन्नाह । यत्सुभूत इत्यादि। तत्र प्राप्तिः पृथग्जनस्य शौलादिस्वभावः सम्भारमार्गः, अभिममयः सम्भृतसम्भारस्य निर्वेधभागीयात्मकः प्रयोगमार्गः । अधिगमः सर्वत्रगधर्मधातुप्रतिवेधलक्षणो दर्शनमार्गः । मार्गो लौकिकध्यानारूप्यालम्बनो लौकिकभावनामार्गः । मार्गफलं दुःखसत्यादिज्ञानरूपो लोकोत्तरभावनामार्गः । ज्ञानमधिमाचाधिमात्रादिलशप्रहाणकारी मृदमहादिस्वभावो मृदमार्गः। विज्ञानं मध्याधिमात्रादिक्लेशविध्वंसको मध्यमृद्दादिलक्षणो मध्यो मार्गः। उत्पत्तिर्मदधिमात्रादिक्लेशोन्मूलकोऽधिमात्रम्सद्दादिरूपोऽधिमाचो मार्गः। विनाशो भावनामार्गे क्लेशप्रहाणोपायः प्रयोगमार्गः। उत्पादः क्लेशप्रहाणेन विमुक्तिप्रापकः सम्यगानन्तर्यमार्गः। व्ययः क्लेशविविक्तज्ञानसाक्षात्कारौ विमुक्तिमार्गः। निरोधः परिशिष्टक्लेशप्रकारस्य प्रयोगानन्तर्यविमुक्तिमार्गात्मको

Page #434

३६६
पञ्चदशपरिवर्तः ।
विशेषमार्ग इत्येके । वैशेषिकगुणाभिनिर्धारको विशेषमार्गो निरोध इत्यन्ये । भावना वज्रोपमः समाधिः सर्वा - वरणाभेद्यभेदकः। विभावना निष्ठामार्गः । क्षयानुत्पादज्ञानं देशादेशसामान्यम् | प्रदेशो देशविशेषः । न केनचिदभिसम्बोडमिति । रूपादिभिराकारैर्न शक्याधिगन्तुम् । तदेवाह । न रूपेणेत्यादिना । यत्तदमुक्तमालम्बनं सर्वधर्मा लौकिकाः कुशलादय इत्यादि, तत्कथमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । रूपमेव हौत्यादि । यस्माद्योगिसंवृत्त्या रूपादिकमेव मायोपमताधिगतं बुद्धत्वमित्यर्थः । यथोक्तं प्रसिद्धमाचस्य हि या यथार्थता तदर्थसम्बोधफलं हि शासनमिति । दानपारमितैवेत्यादि । तत्र दानशौलक्षान्तिपारमितास्तिस्रो वौर्यध्यानपारमितयोश्चांशः पुण्यसम्भारः । ज्ञानसम्भारस्तु प्रज्ञापारमिता वौर्यध्यानपारमितयोश्चांश इत्येतत्सर्वं मायोपमत्वेनाविशिष्टत्वात्तथागतत्वम् । सम्यग्धर्मावबोधेन सञ्जातप्रसादातिशया भगवत्पादवन्दनापूर्वकं मातुर्माहात्म्यं शक्रादयः प्रकटयन्तौत्याह । अथ खलु शक्र इत्यादि । तच गम्भौरा रूपादितथतास्वभावत्वात् । श्रुतचिन्ताभावनावस्थासु मायोपमत्वाद्यथाक्रमं दुरवगाहा दुर्दशा दुरनुबोधा, इदमप्यर्थवशमिति । अपिशब्दान्न केवलं विनेयाग्रहणादि केन्तदमपि धर्मगाम्भीर्यं पश्यत इत्यर्थः । अल्पोत्सुकनामिति निर्व्यापारत्वे चित्तमवनतम् । न धर्मदेशनायां नथापि ब्रह्माध्येषणान्महाकरुणया धर्मचक्रं प्रवर्तितमिति भावः । साधूक्तत्वेनानुवदन्नाह । एवमेतदित्यादि । उप

Page #435

अभिसमयालशारालोकः ।
३६७ संहारार्थमाह। गम्भौरो वतायमित्यादि। केयं गम्भौरतेत्यादि । यत्र न कश्चिदित्यादि। सर्वलोकविप्रत्यनौकस्वभावं कथयन्नाह । आकाशगम्भौरतयेत्यादि । अविचारैकरम्यकारणत्वादाकाशगम्भौरतया गम्भौरः। तत्त्वेन मायोपमकार्यस्वभावत्वादात्मगम्भौरतया गम्भीरः। उत्पादाभावासर्वधर्मानागमनतया गम्भौरः। विनाशवियोगात् सर्वधर्मागमनतया गम्भौरः। एतदुक्तम् । “ स्वप्नोपमहेतुफलधर्माधिगतिपूर्वकः क्षयानुत्पादज्ञानस्वभावो मया धर्मोऽभिसम्बुद्धो देश्यत" इति । यथोक्तस्वभावमेव स्पष्टयनाह। आश्चर्यमित्यादि (p. 305, 2)। हेतुवैशिष्ट्यादाश्चर्यम्। फलातिशयादगतम्। सर्वलोकविपरीतत्वात्सर्वलोकविप्रत्यनौकः । तदेव वक्तुमाह । अनुहायेत्यादि। अयमिति प्रज्ञापारमितात्मकः॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
देवपरिवर्तो नाम पञ्चदशः ॥

Page #436

षोड़शपरिवर्तः ।
अप्रतिघातस्वभावं निर्दिशन्नाह । अथ खल्वायुष्मानित्यादि (p. 306, 2) | नायमिति । त्रिविधसर्वज्ञताकारसुपरिपूर्णाभिसमयत्वेन सर्वच रूपादौ ज्ञानधर्मस्याप्रतिघातित्वादयं देशनाधर्मो न क्वचित्प्रतिहन्यते । अपदस्वभावं वक्तुमाह । अप्रतिहतेत्यादि । सर्वपदानुपलब्धित इति । ज्ञानज्ञेयसमतया सर्वप्रतिष्ठानुपलम्भार्थेनाप्रतिहृतलक्षणोऽनभिभूतः । अद्वितीयत्वादिति । एकाकित्वादप्रतिमलक्षणोऽसादृश्यलक्षणः । निः प्रत्यर्थिकत्वादिति । सर्वप्रतिपक्षसमतिक्रान्तत्वादप्रतिलक्षणो ऽप्रतिपक्षलक्षणः । अनभिनिवृत्तत्वादिति । श्रजातत्वादपदोऽप्रतिष्ठास्वभावः । सर्वोपपत्त्यनुपपत्तित्वादिति । देवादिसर्वग तिष्ठविद्यमानरूपत्वादनुत्पादः। सर्वपथानुपलब्धित्वादिति । सर्वमार्गत्वेनानुपलम्भादपथोऽमार्गः । अपद इत्यस्य प्रयोगदर्शनभावनाविशेषा शैक्षमार्गेषु विशेषणार्थमप्रतिहतलक्षण इत्यादि पञ्चपदोपादानम् । अगतिस्वभावं कथयन्नाह । अनुजातो वतायमित्यादि । भगवतः सम्बन्धौ श्रावकोऽयमनु पश्चाज्जातस्तथागत इवेत्यनुजातः । कथं श्रावकोऽपि तथागत इवानुजात इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । तथा हि भगवन्नित्यादि । यस्मात्सर्वमेव धर्ममनधिगतार्थविषयमपि सम्यक् श्रून्यतया देशयति, तस्मात्तथागत इवानुजात इत्यर्थः । वस्तुधर्मत्वेनानुजातार्थं विघटयन्नाह । यद्देवपुचा इत्यादि । अजातत्वादिति (p. 307, 1 ) । तत्त्वेनानुत्पन्नत्वादजातस्तथागतस्य श्रावकः सुभूतिस्तस्यैव तथता - मनुयातः । प्राप्तस्तादात्म्येनानुगतः । तथाभावस्तथ
66
३६८

Page #437

अभिसमयालयारालोकः ।
तेत्यत एव निर्देशादस्य हस्वत्वमि"त्याचार्यवसुबन्धुः। कथमित्याह । यथा तथागतेत्यादि। एवं हि सुभूतिरिति । यस्मादनन्तरोततथतारूपेण तथागततथतामनुयातस्ततोऽजातत्वादनुजात इति पूर्वेण सन्धम्बः करणीयः। एवमुत्तरचाप्यवगन्तव्यम् । अभ्यासयोगेन तत्तथताप्राप्तौ कथं न वस्तुधर्मत्वेनानुजातः स्यादित्याह । आदित एवेत्यादि ।
आदित इति । प्रथमत एवेत्यर्थः । नियुक्तिकमेवेदमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। या होत्यादि। सा सर्वधर्मतथतेति । द्रव्याभिमतानां रूपादौनां सामान्यधर्मताऽनुत्पाद इति यावत्। एवं तथागतसर्वधर्मतथतयोः परस्परमभेदेन तथागततथतायाः सर्वविषयत्वमावेदितम् । अतश्च सैव सुभूतेरपौत्याह । या चेत्यादि। अतोऽनुजात इति तथताप्राप्तियोगादनुजातः। तथता तर्हि द्रव्यसतौ स्यादित्याह। सापि चेत्यादि। अतथतेति, निर्विषयप्रतिषेधानुपपत्तेस्तथतापि सांतो मायोपमेति यावत् । तथागतमनुजात इति। अनुशब्दयोगे कर्मविभक्तिः । तथागतस्येति पाठे तत्सम्बन्धी विवक्षितः । तत्त्वतो धर्मतारूपत्वे कथमनुजात इत्याह । तथागतस्येत्यादि। स्थितितेति। संत्या प्रबन्धधर्मता। यद्येवं विकारादिमान् सुभूतिः स्थविरः स्यादित्याह। यथा तथागतेत्यादि। तत्राधिकन्यूनविकाराभावाद्यथाक्रममविकारानिर्विकारा । स्वपरविकल्पवियोगादविकल्या निर्विकल्या। तथागततथतावत्सुभूतितथता कुतोऽविकारादिस्वभावेत्याह । एतदेव कुत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशझ्याह। या
47

Page #438

३७०
षोडशपरिवर्तः। च तथागततथतेत्यादि। एकैवैषेत्यभिन्ना यस्माद्भेदककर्मकर्तक्रियाऽनुपलम्भादद्दयाऽवैधौकाराऽदयतथतेत्यर्थभेदो वाच्यः। सर्वथाऽऽधारत्वविरहान्न कचित् । हेतोरभावान्न कुतश्चित् । सम्बन्धिनोऽसत्त्वान्न कस्यचित् । सम्बन्धिभावादौ तु वस्तुत्वापत्तेस्तथतैव न स्यादित्याह। यतः सेत्यादि। एवं हि सुभूतिरिति । तथागतसर्वधर्मतथतयोरेवमेकस्वभावत्वेन तथागततथतया सङ्ग्रहौतत्वानिर्विकारादिस्वभावा सुभूतितथता। तस्मादकृततथतयाऽनुजात इत्यर्थः। तथतारूपेण सर्वेषामनुजातत्वे सुभूतेः कोऽतिशय इति चेत् । सत्यम् । किन्तु यदेव विवादास्पदीभूतं तदेव निर्दिश्यते। अन्यथाऽश्रोटसंस्कारक वाक्यं कुर्वाणः कथं नोन्मत्तः स्यात् । एतदेव स्पष्टयन्नाह । या चाकृततथतेत्यादि। न सा कदाचिन्न तथतेति । सर्वदैव तथतेत्यर्थः। उपसंहरन्नाह। यथा तथागततथता सर्वत्रेत्यादि (p. 308, 2)। सर्वत्रेति सर्वस्मिन् काले। अभिनिर्मित इति। प्रभावितो निष्यादितः। अलप्तमिति । लुप्तमप्रतीतमदृष्टं न लुप्तमलुप्तं दृष्टं प्रतौतमिति यावत्। भेदकानुपलब्धित इति। प्रमाणोपपन्नैकस्वभावत्वेन तथताया भेदकप्रमाणानुपलम्भेन दयमप्यनन्तरोक्तमभिन्नमित्येतदलप्तम् । सर्वधर्मतथतात्मिका तथागततथता सुभूतितथता पुनर्न तथाविधा। तत्कथं तथतया इयमभिन्न स्यादित्याह। यथा तथागततथतेत्यादि। नान्य
ति निपातवचनं प्रथमार्थे वर्तते । तदक्तम् । स्यात् । यथा सर्वधर्मतथताया नान्या तथागततथता किन्तर्हि

Page #439

बभिसमयालशारालोकः ।
२२१
तदात्मिका एवं सुभूतितथतापौति । न सा कस्यचिन्न तथतेति सर्वस्य सा तथतेत्यर्थः। तदेवाह । सैव सेत्यादिना। यैव सा तथता सुभूतेः सैव सर्वधर्मतथतेति योज्यम्। अनन्यतथतानुगमेनेति । आत्मस्वभावतथतानुकरेण तां तथतां सर्वधर्मवर्तिनौमुपगतः। तथतास्वभावत्वेन कथमनुगम इति चेत् आह । न चात्रेत्यादि। मंस्त्यैवं व्यपदेशः कृतः। परमार्थतस्तु नैवात्र मायोपमत्वे कश्चिद्भावः क्वचिदनुगतिं सदृशतां प्राप्तः। चैयविकसर्वधर्माणां तथता कालिको, तथागततथता तु प्रकृतिप्रभास्वरत्वेनोत्पादविरहान्न तथाविधा। तत्कथमनयोरेकत्वमिति चेदाह । यथा तथागततथतेत्यादि। तत्रोत्यादपूर्वकविनाशाभावान्नातौता, भविष्यदत्यादवियोगान्नानागता, लब्धसत्ताकत्वानुपपत्तेर्न प्रत्युत्पन्ना। एवं मर्वधर्मतथतेति। मायोपमत्वप्रसाधकप्रमाणस्य सर्वत्र तुल्यत्वादिति भावः। भवतु वा सांस्तभावोपाधिभेदेन तत्तथतायास्त्रैकालिको व्यपदेशः, तथापि तथागतसर्वधर्मतथतयोरभेद एवेत्याह। तथागततथतयापौत्यादि। न केवलमात्मतथतया किन्तर्हि तथागततथतयापि । यस्मात्तथतामनुप्राप्तः सन् सुभूतिस्तयैव तथागततयतया ऽतीतादितथतामनुगतः, अतीतादितथतया च तथागततथतामनुगतो भवति, तस्मान्नास्ति विमुक्त नाकरणमिति भावः। अतीतादिप्रत्येकसमुदायभेदेन च हारकचतुष्टयमवगन्तव्यम् । उपसंहरन्नाह। इति हि सुभूतितथतेत्यादि। बोधिसत्त्वतथागतावस्थयोरेव तावद्भिन्नरूप

Page #440

३७२
षोडशपरिवर्तः।
त्वात्तथतायाः कुतः सर्वधर्माभिन्नस्वभावत्वमिति कस्यचिदाशङ्कायामाह। यैव चेत्यादि। इयं सा तथतेति (p. 309, 2)। सर्वदैकस्वभावत्वाद्युक्तेयं सा तथता यया सर्वप्रकारागन्तुकमलापगमेनाभिसम्बोधात्। य एकानेकस्वभावा न भवन्ति, न तेषां परमार्थतः स्वभावोऽस्ति । यथा मायादिरूपस्य न भवन्ति चैकानेकस्वभावाः स्वपरोदिता भावा इति व्यापकानुपलब्या। मायोपमस्तथागत इत्यर्थः । नासिद्धो हेतुर्यस्मात्प्रेक्षावतां प्रत्तेः प्रयोजनवत्तया व्याप्तत्वादर्थक्रियायोग्यपदार्थविषयो विचारोऽन्यथार्थक्रियार्थिनां पुंसामसदर्थपदार्थविचारैः किं प्रयोजनमित्यर्थक्रियाकारी भावोऽभ्युपगन्तव्यः। स चान्योन्यव्यवच्छेदरूपत्वाज्ञेयरूपो वा भवेज्ञानरूपो वेति विकल्पः। तत्र यद्याद्यः पक्षस्तदा परस्परसंयुक्तस्वभावो वा भवेत् , बहुभिर्वा समानजातीयैः परमाणुभिः परस्परसामर्थ्यविधृतरसमाश्लिष्टस्वरूपैः सान्तरैः परिवृतो यहा निरन्तरैरिति पक्षत्रयम् । तत्र प्रथमे पक्षे यद्येकेन सहैकदेशेन संयोगोऽपरस्य तदा सावयवत्वप्रसङ्गादेकत्वहानिरपरापरस्वभावैरण्वन्तरसमाश्लेषात् । सर्वात्मना संयोगपक्षेऽपि यदा पूर्वोऽणुरपराणुना सह सर्वात्मना संयुज्यते, तदाऽपरोऽपि पूर्वेणेत्यतः संयोगस्योभयपदार्थाधीनत्वेन परस्परस्वभावानुप्रवेशान्न कस्यचिदणोरेकस्वभावता। तथा हि पूर्वाणुरपरेण सर्वात्मना संयुज्यत इति। स्वस्वभावं परित्यज्य सर्वथाऽपररूपापत्तेस्तस्य च संयुज्यमानस्यासत्त्वम् । तथाऽपरोऽपि पूर्वेण संयुज्यत इति स्वस्वभावं विहाय सर्वथा पूर्वरूपभवनात्तस्य संयोगाश्रयस्यासत्त्वम् । ततश्चैकस्यैकदा

Page #441

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
३७३
परस्परपरिहारस्थितलक्षणविधिप्रतिषेधायोगात् कथमेकस्वभावता । द्वितीयेऽपि परिवारकपक्षे, यदि नाम समानजातीयैः संस्पर्शो नेष्टस्तथापि छिद्रस्यालाकतमोरूपत्वाद्विजातौयैरालाकतमःपरमाणुभिरभौष्ट एव । न ह्यालोकेनासमाक्रान्तस्य तमोरहितता तमसा वाऽनास्पदौकृतस्यालोकरहितत्वं युक्तिमत् । तयोरन्योन्यविरहितदेशादिमाचप्रतिबद्धोदयत्वात्तथा चानन्तरोपवर्णितो दोषः समुपनिपतति । अथ विजातीयैरपि संस्पर्शो नानुमन्यते, तदा योऽसौ मध्यवर्ती परमाणुर्येनैकेन स्वभावेनैकपरमाखभिमुखावस्थितस्तेनैवान्यपरमाण्वभिमुखो यद्दा ऽन्येनेति विकल्पद्वयम् । तत्र यद्याद्यः पक्षस्तदा यदेकरूपपरमाण्वभिमुखस्वभावं तदेकदेशम् । तद्यथा तस्यैव परमाणोः पूर्वदिगवस्थितपरमाणुः। एकपरमाण्वभिमुखस्वभावाश्र सर्वे परिवारकाः परमाणव इति स्वभावहेतुः । तेनैव स्वभावेनेत्यभ्युपगमान्नासिद्धता सपक्षे सद्भावान्न विरुद्धता । भिन्नदेशावस्थाने तु नाभिमतैकपरमाण्वभिमुखस्वभावा भवेयुस्तस्य परमाणोरपरापरस्वभावाभावात्, असता च स्वभावेनाभिमुख्यायोगादिति न चानैकान्तिकताहेतोः ततश्च परिवार्यावस्थानाभावेन परिवारकाणामणनामेकदेशताप्रसङ्गात्तत्त्वतः प्रचयाभावे तत्साध्यार्थक्रिया वैकल्यादेव तस्य परमाणìर्नैकस्वभावाभ्युपगमो युक्तः । द्वितौये तु पक्षेऽपरापरस्वभावैरपरापरपरमाण्वभिमुखयोगात् स्फुटतर एव सावयवताप्रसङ्गादेकत्वविरहोऽणूनां स्वभावभेदलक्षणत्वाद्दस्तुभेदस्य । तृतौयस्तु नैरन्तर्यपक्षः संयोगपक्षमेवानुपतति तत्पर्यायत्वात् न ह्यन्तरालदेशविरहिणां पर

Page #442

३७४
षोडशपरिवर्तः।
स्परसंश्लेषं मुक्काऽन्या गतिरस्ति। न च शब्दान्तरेणाभिधीयमानः स एवार्थोऽन्यथा भवत्यतिप्रसङ्गात् । अथासंयुक्तः एव परमाणुर्बहुभिस्तु दिक्शब्दवाच्यैः समीपेतरदेशावस्थितैः परमाणभिः परिवृत इति चेन्मतम् । तदयुक्तम् । न झर्वाक्परभागयोरभावे वचनमिदमर्थवत्तायां व्यवतिष्ठते। तदन्यापेक्षयाऽन्यस्य यद्रपमवधार्यते तदसत्तत्र तत्त्वेन पारावारादिभेदवदिति न्यायान्न भूतार्थेन सावयवत्वमिति चेत् । न। पारापारयोरपि बहिरर्थवादिनां व्यपेक्षाभेदेनासाकर्यात् पितापुत्रादिवत् तात्त्विकमेव रूपमित्यभ्युपगन्तव्यम्। यदपेक्षया हि तत्यारं न जातु तदपेक्षया तदपारमिति। अन्यथा पारापारयोरपारमार्थिकत्वे कथं पारावाराभिधानतटस्थितयोरसाङ्कर्येणावस्थानम् । तथा हि पाराभिमतादन्यत्वमेव विवक्षितस्यापारस्यापारत्वमुच्यते । तस्य च कल्पितत्वे तयोरैक्यप्रसङ्गः । तथा च न तदाश्रितानामसङ्कीर्णावस्थितिः स्यात् । न हि कल्पनोपरचितो भेदोऽर्थक्रियाङ्गम् । अथ मंवेदनबलाविषयस्थितेरननुभूयमानत्वेनार्थस्यात्यन्तपरोक्षत्वात्समनन्तरप्रत्ययबलेन प्रतिनियतस्य कार्यस्योदयातद्यतिरेकेण कल्पयितुमशक्यत्वाच्च स्वतःसिद्धरूपमेवाइयज्ञानमेकस्वभावं परमार्थतो ग्राह्यग्राहकभावरहितमहेतुकत्वे नित्यं सत्त्वादिप्रसङ्गान्नित्यत्वेऽर्थक्रियाद्यनुपपत्तेश्च स्वहेतुप्रतिबडोदयमुदयानन्तरापवर्गि केवलमनादिभवभावि भावाभिनिवेशवासनापरिपाकप्रभावादाकारास्तत्र प्रतिभासन्त इति ज्ञानात्मको भावो योगाचारैरभ्युपगम्यते । तचापि किं त्वाकारास्ताविका एव किं वा प्रतिबिम्बादिवद

Page #443

अभिसमयालधारालोकः ।
३७५ विचारैकरम्या इति विकल्पः। यद्याद्यस्तदा भाविकानेकाकाराव्यतिरेकादाकारस्वरूपवदनेकत्वं विज्ञानस्यासज्यत इत्येकता कुतः। अथ सकृदनुभूयमानत्वेन विज्ञानस्यैकत्वं निश्चितम् । तदैकज्ञानाव्यतिरेकादाकाराणामेकत्वं विज्ञानस्वरूपवदुर्निवारम् । भवत्वेवमिति चेत् । नैवम् । तथा हि यद्येक आकारश्चलनादिविशिष्टः प्रतिभासते तदा परिशिष्टा अप्याकाराः पूर्वाकाराव्यतिरिच्यमानमूर्तिस्वभावत्वात्तथाविधा एव स्युरिति वैचियाकारानुभवो विरुध्यते। अतो नानात्वमेकान्तिकमेवाकाराणामित्येकानेकत्वयोः परस्परविरुवधर्माध्यासयोगात् पारमार्थिकमेवाकारविज्ञानयो नात्वं स्थितमित्यभ्युपगताइयनयहानिः। अथ सुखादिवन्नौलादय आकारा अनुभवात्मका एवेत्येकस्य चित्रत्वानभ्युपगमान्न यथोक्तदूषणप्रसङ्ग इति मत्वा समानजातौयान्यपि विज्ञानानि बहूनि विजातीयज्ञानवत् मकृत्पद्यन्त इति वर्ण्यते । तदायमन्यो दोषः । तथा हि यत्तन्मध्याभिमतं विज्ञानं परिहताणप्रख्यमिष्यते । तद्येन स्वभावेनैकस्याभिमुख्यं प्रतिपद्यते किन्तेनैवान्यस्याप्यथान्येनेति विकल्पः । तेनैवेति पक्षे परिवार्यावस्थानाभावेनावशिष्टानां न दिगन्तरावस्थितियथार्था भवेदतश्च पूर्वापरादिदिग्भागेनानुत्यत्तेनौलादिमण्डलसंनिवेशप्रतिभासो न स्यात् । अन्येनेति तु पक्षे स्वभावभेदलक्षणत्वादस्तुभेदस्यत्येकता कुत इति परमाणुविचारभावौ दोषः समापतति । नन्वमूर्तत्वाज्ञानानां न देशकृतं पौर्वापर्यमस्ति तत्कथमणुवन्मध्यवर्तित्वं ज्ञानानां भवेत् । सत्यमेतत् । अयमपरोऽस्य दोषोऽस्तु यहेशवितानप्रतिभासिना

Page #444

३७६
षोडशपरिवर्तः ।
माकाराणां सत्यत्वमिच्छता ज्ञानानामदेशानामपि सतां बहूनां तथा देशवितानास्थानेनोत्पादः परिकल्प्यते । अन्यथा हि यद्यनेकविज्ञानोत्पादकल्पनायामपि तथा देशवितानोत्पादप्रतिभासो मिथ्या स्यात्तदाऽनेकविज्ञानोत्पादकल्पना व्यथैव स्यात् । न च देशवितानावस्थितनौलादिप्रतिभासमन्तरेणान्यन्नौलाद्यनुभूयते यत्सत्यं भवेत्। तस्य चालौकत्वे किमन्यत् सत्यं भविष्यतीति यत् किञ्चिदेतत् । ननु तथाप्यणवो मूर्ता विज्ञानं त्वमूर्तं तत्कथं स एवाच दोष इति चेत् । नैष दोषः । तथा हि तदेव नौलादि नैरन्तर्येण भासमानमेकेन परमाण्वात्मकमुपगम्यते। अपरेण संविद्रूपमिति नाममात्रमेव केवलं भिद्यते, नतु देशनैरन्तर्यावस्थानलक्षणस्यार्थस्य भेदः । नाममात्रप्रवृत्तिद्वारकृतं तुल्यदोषतापादनं क्रियते । अपि तु देशनैरन्तर्यावस्थानकृतम् । तच्च नाममाचभेदेऽप्यस्तीति कथं तुल्यदोषता न भवेत् । अथैवमपि ज्ञानज्ञेययोर्वैसादृश्याज्ज्ञेयगतं दूषणं ज्ञानेनानुमन्यते। तदाप्युच्यते। युगपदनेकज्ञानोदये घटपटादिविषयः प्रतीयमानो विकल्पः क्रमभावौ न स्यात् । न चैतच्छक्यते वक्तुं निर्विकल्पकज्ञानान्येव युगपदिति तदनुभवनिश्चयद्वारेण विकल्पानामुत्पत्तेः । ततश्च न हौमाः कल्पनाः स्वयमसंविदितरूपा उत्पद्यन्त इति सकृदनुभवनिश्चयप्रसङ्गात् क्रमभावौ विकल्पोऽनुभूयमानो न स्यादिति प्रत्यक्षविरोधः । अथ मतम् । एकमेव वानज्ञमागृहीतचित्ररूपं मेचकमणिप्रतिभासवदिति
न च
तदसत् । तथा हि यच्चित्रं तदेकं न भवति । यथा नाना

Page #445

अभिसमयालयारालोकः ।
३७७
सन्तानवर्तिनः प्रत्ययाः। चित्रं चेदं विज्ञानमिति विरुडोपलब्धिः। चिचत्वेनोपलम्मान्नासिद्धो हेतुः, सपक्षे भावान्न विरुद्धः। कथं पुनश्चिचैकत्वयोर्विरोधो येन चिचत्वमेकत्वमपनयेदिति चेत्। उच्यते। न हि नानास्वभावव्यतिरेकेणान्यच्चित्रशब्दाभिधेयमस्ति। नानैकत्वयोरन्योन्यस्वरूपव्यवच्छेदान्तरोयकत्वात् परस्परपरिहारस्थितलक्षणो विरोध इति सिद्धो विरोधः। विरुवयोरप्येकस्वभावत्वे सकलं विश्वमेकं द्रव्यं स्यात्ततश्च सहोत्यादविनाशादिग्रसङ्गो दर्निवारः। अन्यथा नाममात्रमेव स्यादेकमिति । न च नाम्नि विवाद इति नानैकान्तिकता च हेतोः। दृष्टान्तो मेचकमणिप्रतिभासस्तावत् सिद्ध इत्यपि न वक्तव्यम् । तत्राप्येकरूपत्वे नानारूपतयाऽव्याप्तत्वेन नानारूपावभासित्वाद्यनुपपत्तेस्तुल्यपर्यनुयोगत्वात् । अथ स्यात् । प्रतिभासमानस्य नौलादेर्देशकालान्तरस्थात् पदार्थान्न भेदः प्रत्यक्षेण प्रतीयते वयोरप्रतिभासनेनैतस्मादिदं भिन्नमित्यग्रहात्। नापि समानकाल देशस्थात् प्रतिभासमानादस्मादिदं भिन्नमिति प्रत्ययोऽस्ति निर्विकल्पतया प्रत्यक्षेणाग्रहात् । तस्माद्राग्राहकयो ह्याणाञ्च परस्परं भेदाग्रहाच्चित्राद्वयमेवैकरूपं प्रत्यक्षे प्रतिभासत इति। तदप्येतेनैव प्रत्युक्तम् । एकस्य चित्रत्वविरोधात् । अथाभिन्नयोगक्षेमत्वाच्चित्रमप्येकम् । तदयुक्तम् । अन्योन्यव्याहत्तरूपत्वेनास्यैकत्वविरोधात् । न चास्यानेन भिन्नयोगक्षेमत्वं प्रत्यक्षेणावगम्यते, युगपत् प्रतिभासस्याभिन्नयोगक्षेमरूपत्वे स्वरूपान्यत्वस्यापि प्रतिभासनात् । कथन्न भेदप्रतिभासो भवेत् । यदि च भेदस्याग्रहाददैतं कल्प्यते तदा

Page #446

३०८
षोडशपरिवर्तः ।
अभेदस्यास्मादिदमभिन्नमित्येवं रूपस्याग्रहात् द्वैतं किं न कल्प्यते । अथ भेदाभेदविनिर्मुक्तं वस्तुमात्रं गृह्यते । कथं तर्हि नौला देश्चित्रस्य च प्रतिभासः । चित्रश्चेत्प्रतिभास इष्यते स एव लोके भेदप्रतिभास उच्यत इति कथं भेदापलापः। अथ मतम् । यदि सत्यरूपा स्वामी स्युराकारास्तदा सर्वोऽयं विरोधः । यावता शुद्धस्फटिकोपलसंकाशमेव तद्विज्ञानमसंप्राप्तनौलाद्याकारभेदं तस्मिन्नेवंविधेऽप्यनादिकालिकविपर्यासवासनापरिपाकप्रभावात्
मृच्छकलादिषु
मन्त्राद्युपलुतलेाचनपुरुषप्रतिभासापन्न
करितुरगादीनामिवाकाराणामवभासनमिति । परमार्थत एकरूपस्यैकज्ञानस्याभ्युपगमेऽलौकत्वान्न विरोधो यतो भवता दोषाभिधानेनालीकत्वमेवाकाराणां प्रतिपाद्यते । तच्चास्माभिरभ्युपगतमिति । तदसत् । तथा हि यदतिस्फुटमाबालप्रतौतनौलाद्याकाररूपमनुभूयते तदलौकमननुभूयमानं तु स्फुटप्रतिभास्याकारव्यतिरिक्तमद्दयं ज्ञानं यत्तत्सत्यमिति किमतः परमिह सुभाषितमस्ति । किमित्यतिपरिस्फुटसंवेदनानुपपत्तिरसत्त्वेऽपि तत्त्वत इति चेत । उच्यते । यद्यचासंविद्यमानरूपं न तत्तत्र संवेद्यते । यथा दुःखे सुखादिरूपमसंविद्यमानाश्चाकारा नौलादयो विज्ञान इति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः । अलीकत्वेनाका - राणां निश्चितत्वान्नासिद्धिता, सपक्षे भावान्न विरुद्धता । तत्र यदि परमार्थतोऽसंवेदनप्रसङ्गः साध्यते तदा सिद्धसाधनम् । सामान्येन । तदा साध्यधर्मविपर्यये साधनधर्मस्य वाचकप्रमाणाभावात्कथं सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वं हेतोर्न भवेदित्यपि न वक्तव्यम् । यतः सामान्येन नैवाच

Page #447

अभिसमयालकारालोकः।
३७६
माध्यते न चाहानैकान्तिकता। तथा हि विविधं संवेदनं मुख्यं गौणञ्च । तत्र मुख्यं यदजडरूपम् । स च ज्ञानस्यैवामाधारणः स्वात्मभूतो धर्मः कथमसत आकारस्य स्यात् । तथा हि यदज्ञानरूपं न तस्य मुख्यं संवेदनमस्ति। यथाकाशनलिनस्य। अज्ञानरूपाश्चासत्त्वेनोपगता नौलादय आकारा इति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः। गौणमपि न सम्भवति। यतः स्वाकारनिर्भासज्ञानोत्पादनमेव गौणं संवेदनमुच्यते। तच्चासतः सर्वसामर्थ्यशून्यस्य तुरगविषाणस्येवायुक्तं । सर्वसामर्थविवेकलक्षणत्वादसत्त्वस्य । तथा हि यदसमर्थं न तस्य गौणं संवेदनं यथा तुरगविषाणस्य । असमर्थाश्चासत्त्वेनाभिमता नौलादय आकारा इति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः। आकाराणामलौकत्वान्नासिद्धो हेतुः। सपक्षे भावान्न विरुद्धः। तदेवं मुख्योपचरिताभ्यामन्योन्यपरिहारस्थितलक्षणाभ्यां संवेदनस्य व्याप्तत्वात् , तस्य च व्यापकस्य निवृत्तेः संवेदनस्यापि तद्याप्तस्य निवृत्तिरेवेति नासत्त्वादित्यस्य हेतोः संवेदनेऽनवकाशो नास्तौति नानैकान्तिकत्वम् । ननु मरौच्यादौ जलाद्याकारस्यासतोऽपि संवेदनादनैकान्तिकत्वमेवेति चेत्। न। तत्रापि हि जलाद्याकारो यदि नान्तर्नापि बहिस्तदा तस्यात्यन्तासतः कथं संवेदनं स्यादिति तुल्य एव पर्यनुयोगः। प्रतिबन्धबलेनानुभूयन्त इत्यपि न वक्तव्यम्। तथा हि न ज्ञानस्वभावता, आकाराणां ज्ञानवत् सत्त्वप्रसङ्गात् । अथाकारस्वभावता ज्ञानस्यानुमन्यते तदाकारवत् ज्ञानस्यासत्त्वग्रसङ्गः । न च ज्ञानादाकाराणामुत्पत्तिनौरूपस्य जन्यरूपासम्भवात्। नाप्याकारेभ्यो ज्ञानस्याकाराणा

Page #448

३८०
षोडशपरिवर्तः । मलौकत्वेनार्थक्रियासामर्थ्यविरहात् । न च तादात्म्यतदत्पत्तिभ्यामन्यः सम्बन्धोऽस्ति । ततश्च यस्य येन सह प्रतिबन्धो नास्ति न तत्तस्मिन् संवेद्यमाने नियमेन संवेद्यते, यथा ज्ञानात्मनि संवेद्यमाने बन्ध्यासुतः। नास्ति च तादाम्यतदत्पत्तिलक्षणो विविधोऽपि प्रतिबन्धो ज्ञानेन सहाभिमतानामाकाराणामिति व्यापकानुपलब्धिः। सम्बन्धाभावस्य प्रतिपादितत्वान्नासिद्धता। सपक्षे भावान्न विरुइता। सर्वसंवेदनप्रसङ्गान्नानैकान्तिकता च हेतोः। ततश्च योऽयमाकारो ज्ञानसमानकालभावित्वेन भवता परिकल्पितस्तस्याहेतुकत्वे कथमपेक्षाऽभावात् कादाचित्कत्वमित्यभिधानौयमत्र कारणम् । योऽपि मन्यतेऽलोकत्वेऽपि यथा भवतां संस्त्या ज्ञानज्ञेययोः प्रतिभासनं तथास्माकमपि निराकारे तात्त्विके ज्ञाने तदप्रतिबद्धैवाऽविद्यालोकापि सती संवृत्त्याऽन्यत्वेऽपि प्रतिभासत इति। तदप्यतेनैव प्रत्युक्तम् । अस्माकन्तु संहत्या ज्ञानमेव ज्ञेयरूपमिति सम्बन्धस्याभ्युपगतत्वात्तयोः प्रतिभासनमविरुद्धम् । अथ माभूदयं दोष इति हेतुमत्वमभ्युपगम्यते तदा प्रतीत्यसमुत्पन्नत्वाबाह्यग्राहकाकारयोः कल्पितत्वाभावात् परतन्त्रतास्वभावः प्रसज्यते । यतो न प्रतीत्यसमुत्पत्तेरन्यत्यारतन्यम् । यद्यप्येवं तथापि पारमार्थिको सत्ता कुतो लभ्यत इति चेत्। उच्यते। तथा हि विज्ञानस्यापि न प्रत्ययोद्भवात् स्वभावादन्या सत्तेत्यतः प्रतीत्योत्पत्त्यविनाभाविनी पारमार्थिको सत्ता दर्निवारा। ततश्च पौर्वापर्येण भावाद्यौगपद्येनासंवेदनप्रसङ्गेऽप्युपगताकारालोकत्वहानिः स्यात् । अथ यथोक्तोऽप्याकारो नाभ्युप

Page #449

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
३८१
गम्यते तदोपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वेनानाकारमेव ज्ञानं सदा सर्वप्राणभृद्भिः संवेद्यत इति प्राप्तम् । स्यादेतत् । संवेद्यत एव किन्त्वनुभूयमानाकारोपजनितविभ्रमबलेनानुपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वादवाग्दृशामतोऽनुभूतनिश्चितोपलम्भवैकल्यान्न तस्योपलम्भोऽस्ति क्षणैकत्ववदिति तदसत् । तथा हि यद्यन्तर्बहिर्वाकाराः सम्भवेयुस्तदा तेषां संवेदनोपजनितविभ्रमबलेन संविद्यमानमपि ज्ञानं न निश्चिन्वन्तौति स्यात् । यदा तु नान्तर्न बहिस्ते सन्ति तदा कस्यानुभवेन विप्रलभ्येरन् येन संवेदयन्तोऽप्यद्दयं न विनिश्चिन्वन्तौति स्यात् । अथ मतम् । भ्रान्तेरयमेव स्वभावो यदलौकाकारसन्दर्शनम्। तेनाऽसतोऽप्याकारस्य भ्रान्तिवशात् संवेदनं भविष्यतीति तदप्यसम्यक् । तथा हि भ्रान्तिशब्देन विभ्रमोत्पत्तिवासनाहेतुभूतज्ञानावस्था वाऽभिधौयेत, यद्दा तथाविधवासनाप्रभवं भ्रान्तमेव ज्ञानं कार्यरूपम् । तचाद्ये पक्षे तत्र हेतावाकाराणामप्रतिबद्धत्वात्तद्दलात्तेषां संवेदनमयुक्तमतिप्रसङ्गात्। न चापि तदुत्पत्तिलक्षणः प्रतिबन्धोऽस्त्येवेति युक्तं पूर्ववत्परतन्त्रत्वप्रसङ्गात् । अथापि द्वितीयः पक्षस्तचापि प्रतिबन्धो भवन्नाकाराणां तादात्म्यलक्षणो भवेन्न तदुत्पत्तिलक्षणः तत्समानकालमनुभूयमानत्वात् । समानकालयोश्च हेतुफलत्वायोगात् । ततश्च भ्रान्तिवत्तदव्यतिरेकात्परतन्त्रत्वप्रसङ्गो दुर्निवार इति यत्किञ्चिदेतत् । स्यादेतत् । भ्रान्तग्राह्यग्राहकाकाराभावात् सुप्ताद्यवस्थायां स्वसंवित्ति रेकरूपा सत्या भविष्यतीति । तदसत् । मनोविज्ञानस्य धर्मधात्वालम्बनत्वेऽपि केवलचैतसिकधर्माग्रहणात्कलापपरिच्छेदेन चित्ररूपत्वात् । अथ ग्राह्यग्राहकभाव
-

Page #450

षोडशपरिवर्तः ।
३८२
रहित एव ससम्प्रयोगविज्ञानस्कन्धस्य स्वभावो निश्चितः । तथापि चित्रतामेवाभिधावति । तथा हि भ्रान्तिवासना विद्यत इति भवताऽभ्युपगम्यते । अथ नेति विकल्पद्दयम् । यद्याद्यस्तदा वितथाकाराभिनिवेशवासनैवाविद्या सा च वासना शक्तिरुच्यते । शक्तिश्च कारणज्ञानात्मभूतैवेति । तेन पूर्वपूर्वस्मात् कारणभूतादविद्यात्मनो ज्ञानादुत्तरोत्तरस्य कार्यस्य वितथाकाराभिनिवेशिन उत्पत्तेरविद्यावशात्तथाख्यातियुक्तेति बलाञ्चिचत्वमायातम् । न च समनन्तरप्रत्ययान्नियम इति वक्तव्यम् । यतो यथोक्तमेव ज्ञानं समनन्तरप्रत्यय इति यत्किञ्चिदेतत् । अथ तच वासनात्मिकाः शक्तयो भिन्ना इति चेत् । न । भाविकानेकशक्त्यव्यतिरेकात् शक्तिस्वरूपवद्युगपदनेकत्वं विज्ञानस्यासज्यते । तच चोक्तो दोषः । तथैकज्ञानाव्यतिरेकाद्या शक्तीनामेकत्वं विज्ञानस्वरूपं दुर्निवारमिति कथं समनन्तरप्रत्ययभेदः । अथ नेति द्वितीयः पक्षा मतस्तदा मुक्ताः स्युरयत्नेन सर्वदेहिन इत्यादिप्रसङ्गोऽनिवार्यः । अथ सर्वमेव पृथग्जनस्य ज्ञानमनापन्ननौलाद्याकारोपरागं प्रवर्तते तचैकत्वहानिप्रसङ्गो न भविष्यति । अचित्ररूपत्वात् नौलादिसंवेदनरूपतात्तया तस्य व्यवस्थाप्यते सा तत्संवेदनरूपत्वान्न तु नौलादिरूपापत्तेः। तथा ह्यालम्बनग्रहणप्रकार एवाकारो न तु ताद्रूप्यम् । यत्तु नौलादि बहिरिव प्रतिभासमानमालक्ष्यते तन्न ज्ञानाकारतया, अपि तु ज्ञानं नौलादिसंवेदनमनुभवन् प्रतिपत्ता मोहात्तथा बहीरूपेण नीलादिकमध्यवस्यतौति । एतदपि मिथ्या । तथा हि यदि नौलादिना सहगतस्य कश्चित् प्रतिबन्धो नास्ति तदा कथं नौलादिसंवेदनं

Page #451

अभिसमयालशारालोकः ।
१८३
स्यात् । नहि ताप्यव्यतिरेकेणान्यो निरीहस्य ज्ञानस्यालम्बनग्रहणप्रकारोऽस्ति येन ताद्रप्यव्यतिरेकेणाकारो व्यवस्थाप्यते, अतिप्रसङ्गात्। अपि तु ताद्रूप्योत्पत्त्यैव ज्ञानस्य सव्यापारता प्रतीयते स एव तस्यालम्बनग्रहणप्रकार उच्यते। तत्र चोक्तो दोषः। नास्येव सर्वथा नौलादिरिति चेत् । नैवम् । तथा हि यदि नौलादि नान्तर्नापि बहिरस्ति तत्कथमिदमविकल्पे चेतसि स्फुटतरमनुभूयत इति वक्तव्यम् । न चैतच्छक्यते वक्तुं नैव प्रतिभासत इति । सर्वेषामनुभवसिद्धत्वात्तत्प्रतिभासस्य । न चापि स्फुटावभासिनो विकल्पविषयता युक्ता। येनोच्यते मुढात्मना तथावसौयत इति। अथैवमप्यनुमन्यते विकल्येनावसीयत इति तदसत्। यस्माद्यदि निराकारमेव सर्व ज्ञानमनुभूतं तदा तत्पृष्ठभाविनापि विकल्पेन प्रतिनियतस्य नौलादेराकारस्याध्यवसायोऽप्ययुक्त एव प्रतिबन्धाभावात्। भ्रान्तेरयमेव स्वभाव इति चेत्, उक्तमत्र परतन्त्रत्वप्रसङ्गात् कथं भ्रान्तावस्य प्रतिबन्ध इति । तस्मात्प्रतिबन्धाभावादिकल्पविषयतयापि नौलादेरसतः संवेदनानुपपत्तेरयुक्तमेतदिति । यद्येवमस्तु तीपरिशुद्धावस्थायां चित्रावभासमलोकमेव ज्ञानं, परिशुद्धावस्थायां भ्रान्तिविगमादद्दयरूपमेवैकस्वभावं भविष्यतीति। उच्यते। यद्यशुद्धावस्थायां सर्वमलौकमेव ज्ञानं, तदा शुद्धावस्थायां तत् सत्यरूपं कुतो जातमिति वक्तव्यम्। न चालौकात्सत्यरूपस्योत्पत्तिर्युक्ता, तस्यासमर्थत्वात्। सामर्थ्य वा तदलोकं कथं भवेत् । तथाविधस्याप्यलोकत्वेऽन्यस्यापि सत्यत्वं कथं भवेत् । अतो निर्हेतुकमेव तत्स्यात् । तच्चायुक्तं नित्यं सत्त्वादिप्रसङ्गात् ।

Page #452

३८४
षोडशपरिवर्तः ।
भ्रान्तिविगमादित्यपि न वक्तव्यम् । यदि हि विशुद्धावस्थायां सर्वेषामाकाराणां निवृत्तिः सम्भवेत्तदा संभाव्यते एवैतत् । यावता भ्रान्तिनिवृत्तावपि नाकारणां निवृत्तिः मम्भवति, तत्र तेषां यथोक्तन्यायेन प्रतिबन्धाभावात्। न चाप्रतिबन्धे सत्येकनिवृत्तावपरस्य नियमेन नित्तिर्गवावादिवदतिप्रसङ्गात्। अथापि स्यात्कस्यचिन्निसर्गसिद्धमेवाद्दयज्ञानं प्रपञ्चापगतमेकं भविष्यतीति तदयुक्तम् । निसर्गसिद्धत्वे हि प्रतिनियताश्रयपरिग्रहेणानायत्तत्वान्न तथाविधा सत्ता कस्यचिहिरमेत् । ततश्च प्रतीत्यादिविरोधी भवेत् । स्यादेतत् । स तादृशो हेतुधर्मो येन पूर्वपूर्वप्रतिपक्षक्षणबलेनोत्पादात् प्रतिनियतकारणायत्तस्वभावतया कस्यचिदेव भविष्यतीति । तदेतन्नितरामेव न राजते । यथोदितविधिभिः सर्वस्य नौरूपताऽपादनेन परमार्थतः कार्यकारणभावस्यानुपपत्तेरिति यत्किंचिदेतत् । अतो यदा विचार्यमाणो भावानां न कश्चिदंशरूपोऽपि स्वभाव एको भागरहिततया सिद्धस्तदानेकः कथं सेत्स्यति तत्समुदयात्मकत्वादनेकत्वस्येति, नासिद्धो हेतुः। ननु न सर्वस्य प्रतिभासमानस्यैकानेकस्वभावरहितत्वेन निःस्वभावत्वं प्रत्यक्षतोऽवभासते भावविषयत्वादस्य नाप्यनुमानतो व्याप्ताहकस्य प्रत्यक्षस्याभावात्। अनुमानेन च ग्रहणेऽनवस्थानादप्रतिपत्तेः कथं सिद्धो हेतुरिति चेत्। न। तथा हि समुदितानुमानविधिभिनिःस्वभावत्वमेकानेकस्वभावरहितत्वेन व्याप्तमिति प्रतिपादितम् । तेषाञ्च मध्ये कस्यचिदनुमानस्य प्रत्यक्षेण व्याप्तिः, कस्यचित् प्रत्यक्षगृहीतव्याप्तिकेनानुमानेन गृह्यत इति यथास्वं प्रमाणेन निश्चितपक्ष

Page #453

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
३८५
धर्मग्रहणात्कुतोऽनवस्था । सपक्षे भावान्न विरुङ्घः । तथा हि यदि यथोक्तहेतुः साध्यविपर्ययसाधनात्पारमार्थिकस्वभावे वर्तते, तदा तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यां तत्र प्रतिबडोऽन्यच विचारविमर्दासहिष्णुत्वेन तात्त्विकरूपविरहिणि मायादिरूपें कथं वर्तितुमुत्सहेत । भावधर्मत्वहानिप्रसङ्गादिति कथं प्रसिद्धदृष्टान्तं प्रति विरुद्धता हेतोः । अथ मतम् । मां प्रति दृष्टान्त एवोभयधर्मानुगतो न सिद्धो विज्ञानरूपेण मायादौनां वस्तुसत्त्वेनाभ्युपगमादतोऽनैकान्तिकता हेतोरिति । तदसत् । तथा हि विज्ञानानां सर्वेषामेव वस्तुत्वेनाभिमतानां यथोदितानुमानविधिभिनैः स्वाभाव्यं प्रतिपादितम् । ततो न स्वेच्छाबलेन वस्तूनां तथा भावो लक्ष्यते, येन प्रमाणबाधितस्यापि मायादेर्विज्ञानरूपेण सिद्धत्वादसिद्धो दृष्टान्तः स्यादिति न किश्विदेतत् । स्यादेतत् । पक्षपक्षयोः सत्त्वे सिद्धेऽपि कथं विपक्षाद्यावृत्तिर्निश्चीयते हेतोर्येन सन्धिग्धव्यतिरेकदोषदुष्टता न भवतौति । उच्यते। यद्रूपव्यवच्छेदनान्तरौयकपरिच्छेदं हि यत्तत्तत्परिहारस्थितलक्षणम् । तद्यथा भावोऽभावव्यवच्छेदनान्तरीयकपरिच्छेदः । परस्पररूपव्यवच्छेदनान्तरौयकपरिच्छेदे चैकत्वानेकत्वे तस्मात्परस्पर परिहारस्थितलक्षणे इति । यौ च परस्परपरिहारस्थितलक्षणौ तावेकविधानस्यापरप्रतिषेधनान्तरीयकत्वाद्राश्यन्तराभावं गमयतः । तद्यथा भावाभावौ । त अन्योन्यपरिहारस्थितलक्षणे चैकत्वानेकत्वे तस्माद्राश्यन्तराभावादेकत्वानेकत्वाभ्यां स्वभावः क्रोडौकृत इति साध्यविपर्यये हेतोरस्येव व्यतिरेक इति कुतो यथोक्तदोषावकाशः। ननु चात्र प्रतिज्ञार्थैकदेशत्वादसिडो
49

Page #454

३८६
षोडशपरिवर्तः।
हेतुर्यस्मादेकानेकयोः स्वभावप्रभेदरूपत्वात्, तविपर्यययोरपि साध्यसाधनयोरभेद एव। ततश्च यदि साध्यमसिद्धं हेतुरपि तदभिन्नस्वभावत्वादसिद्धः । अथ हेतुः सिद्धस्तदा निःभावत्वमपि भावानां सिद्धम् । न ह्येकानेकत्वविरहिणि शशविषाणादौ कश्चिद्भावस्वभावरूपतामभ्युपैतौति चेत् । तदसत्। तथा हि हेतुस्तावद्यथा सिद्धस्तथा विस्तरेण प्रतिपादितम्। तस्मिन् सिद्धेऽपि यदि नाम विधिरूपतया साध्यते नैःस्वाभाव्यं, तथापि वस्त्वभिनिवेशस्य दस्त्यजतया तत्त्वतः समस्तवस्तुव्यापिनैःस्वाभाव्ये निश्चयाद्यनुत्पादनाद्यामूढं प्रति सर्वभावानां निःस्वभावताव्यवहारयोग्यताप्रसाधनान्न प्रतिज्ञाथैकदेशता हेतोर्यथोपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलम्भेन नास्तित्वस्येत्यचोद्यम् । अथ मूढं प्रति नैःस्वाभाव्यमेव तावत्साधयितव्यं व्यवहारार्थमित्यभिनिविश्यते। तत्राप्यच्यते। यदा त्वेकानेकत्वयोः स्वभावव्यापकयोर्निरत्या वृक्षनिवृत्त्या शिंशपानिवृत्तिवद्भाविको स्वभावनिवृत्तिः साध्यते। तदा कुतः प्रतिज्ञार्थंकदेशता हेतोः। न हि व्याप्यव्यापकनित्तिवचनयोभिन्नव्यवच्छेदरूपयोः पर्यायत्वं, न चापर्यायरूपस्य प्रतिज्ञार्थंकदेशत्वमिति यत्किञ्चिदेतत् । ननु परमार्थत इति विशेषणमनर्थकम् । तथा ह्यविसंवादको न्यायः परमार्थ इति परमार्थशब्देन विरूपलिङ्गजनिता बुद्धिरभिधीयते । तदा तस्या अपि संवृतिरूपत्वात् कथं परमार्थत्वम् । यदि च तदशाद्भावानां निःस्वभावत्वं व्यवस्थाप्यते, तदा तस्याश्च बुद्धेः कुतोऽवस्थापनौयम् । न तत एव स्थापयितुं युक्त, स्वात्मनि वृत्तिविरोधात् । नापि प्रमाणान्तरतो

Page #455

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
३८७
ऽनवस्थाप्रसङ्गात्। अथ तामेकां बुद्धिं मुक्ता व्यवस्थाप्यते । न तर्हि सर्वविषयनैरात्म्यं प्रतिपादितं भवतीति । साध्वेतत् किन्तु सकलप्रपञ्चपरिवर्जितपरमार्थस्यानुकूलत्वाद्यथोक्तबुद्धेः परमार्थत्वं निःस्वभावतापि च तत एव, न च स्वात्मनि वृत्तिविरोधः, सामान्यरूपेण सर्वधर्माणां निःस्वभावताव्यवस्थापनात् । तच च सामान्यलक्षणे तद्दुद्धिस्वरूपस्यान्तर्गतत्वाद्यथा सर्वधर्मेषु सत्त्वादिभ्यो हेतुभ्यो विनाशित्वप्रत्ययो भवन्नात्मानं विरहय भवतीत्यचोद्यम् । ननु समारोपिततात्त्विकोत्पत्त्याद्याकाररहिततयाऽविचारकमनोहरो भावस्वभाव एव निःस्वभावताशब्देनोच्यते । तस्य च भावस्वभावस्य प्रत्यक्षत्वात्तत्स्वभावभूताऽपि निःस्वभावता प्रत्यक्षैव घटविविक्तभूतल इवोपलब्धे तदात्मभूतो घटविवेकः । अन्यथा भिन्नयोगक्षेमत्वादव्यतिरेकताऽवहौयते । ततश्च भावो निःस्वभावो न स्यादसम्बन्धान्निःस्वभावतायाः । न च तदुत्पत्तिलक्षणः सम्बन्धोऽवस्तुत्वेनाकार्यत्वात्तस्याः, तस्माद्दालैः सा न प्रत्य - तोऽवसीयत इति प्रत्यक्षबाधा । तथोपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलब्ध्या घटवदभावव्यवहारयोग्यत्वान्नास्त्येव निःस्वभावतेत्यनुमानबाधा । शशिन्यचन्द्रत्ववदागोपालजनस्य निःस्वभावताप्रतौतिवैकल्यात्प्रतौतिबाधापि दुर्निवारैवेति चेत् । तदसत् । तथा हि समारोपिताकार विविक्तता भावानां निःस्वभावतोच्यते । सा च भावस्वभावग्रहणेन गृहीताऽपि क्षणिकत्ववान्त्या समारोपिततत्त्वोत्पत्त्याद्याकारतिर - स्कृतरूपत्वान्न बालैर्निश्चीयते । अतो निश्चयानुपपत्तेः प्रत्यक्षताया अभावान्न प्रत्यक्षबाधा । तथा गृहीताऽपि

Page #456

१८८
षोडशपरिवर्तः।
व्यवहारायोग्यादगृहीतकल्पैवेति नोपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वमस्याः, ततो नानुमानबाधा। परमार्थत इति विशेषणाच भावप्रतीतेरनपहूवेन प्रतीतिबाधा नास्त्येवेति यत्किञ्चिदेतत् । निबर्बोजभ्रान्तरयोगात् कथं तया समारोपित आकार इत्यपि न वक्तव्यम् । यतः सत्येन सहालौकायाः भ्रान्तेः कः सम्बन्धः। न तावत् तत्स्वभावता सत्यालौकयोविरोधात्, नापि तदत्पत्तिरलौकस्याकार्यत्वात्। अतः सांतमेव कारणं पूर्वमुपादानमस्या न विरुध्यते। तस्यापि कारणस्यापरं सांतमेव पूर्व कारणम् । एवंविधहेतुपरम्यरायाश्चानादित्वान्न कदाचिन्निरुपादाना भ्रान्तिः। कथं प्रतिनियम इति चेत् । उच्यते। तात्त्विकभावस्वरूपवत् सांतस्याप्ययमेव स्वभावोऽपरसांतकारणाधीनो यत्पतिनियतसांवतकार्यकारणं नाम। कथं तर्हि सांरतमिति चेत्। अर्थक्रियासमर्थमेव हि वस्तुविचारविमर्दाक्षमत्वात् मांतमित्युच्यते। तथा हि तथ्यातथ्याभ्यां सर्व एव राशिाप्तस्तयोरन्योन्यपरिहारस्थितलक्षणत्वात्। तथ्यरूपतायाञ्च निषिड्वायां सामर्थ्यादितरवावस्थानमेषामापतितम्। अतः स्वयमेवेदं रूपं सर्वभावैः स्वीकृतमित्यदोषः। ननु हेतुमन्तरेणेष्टार्थासिद्धेः सर्वधर्मनैःस्वाभाव्यप्रसाधनाय हेतोः परिग्रहं कुर्वता तस्य सत्ताभ्युपगता सर्वधर्मनैःस्वाभाव्यप्रतिज्ञया चासत्तेति परस्परविरोधात् स्वमातवन्ध्यात्वप्रतिज्ञावत् स्ववचनविरोधः। यतो न हेतोस्तत एव निःस्वभावता सिध्यति, स्वात्मनि कारिचविरोधात् । नाप्यन्यतोऽनवस्थाप्रसङ्गादिति चेत् । न । निःस्वभावताऽपि च तत एवेत्यादिनोतोत्तरत्वात्। एवं निःस्वभावत्वेऽपि

Page #457

अभिसमयानधारालोकः।
३८
संवृत्या कर्मफलसम्बन्धव्यवस्थापनेनागमविरोधस्याभावात्तविरोधोऽपि नोद्भावनौयः। अथ मतम् । निःस्वभाववादिनः सर्वार्थाभावादाश्रयासिङ्घतादयो दोषा दुर्निवारा इति। तदसत् । तथा हि सर्व एवानुमानानुमेयव्यवहारः परस्परपराहतसिद्धान्ताहितधर्मभेदपरित्यागेनाबालजनप्रतीतं धर्मिणमाश्रित्य प्रवर्तते । तत्प्रतिबद्धो हेतुः सिद्धस्तथा दृष्टान्तोऽपि । अन्यथा यदि सिद्धान्ताश्रितो हेतुर्धर्मो दृष्टान्तो वा स्यात्, तदैकसिद्धान्तप्रसिङ्घविशेषणविशिष्टो धर्मों विवादास्पदीभूतत्वादपरस्यासिद्ध इति विशिष्टधर्मिणोऽसिद्धेराश्रयासिद्धो हेतुः स्यात्। तथा स्वरूपासिद्धौ दृष्टान्तधर्मिणश्चासिविरिति सर्वथैव धूमसत्वादिभ्यो दहनानित्यतादिप्रतीतिवैकल्यात्साध्यसाधनव्यवहारोच्छेदः स्यात्। अविज्ञानादिरूपपरावृत्तज्ञानमात्रादेः कस्यचित् सिद्धत्वादिति यत्किञ्चिदेतत् । स्यादेतत् । यो हि प्रतिभासमानं धर्मिणमाश्रित्य समारोपिताकारनिषेधनाय साधनं प्रयुक्त, तस्याश्रयासिद्धतादयो दोषा नावतरन्ति । त्वया तु प्रतिभासमान एव धौ निषिध्यते। तत्कथमाश्रयासिद्धतादयस्ते नावतरन्तीति । नैवं तथा हि परमार्थत इति विशेषणात्, प्रतिभासमाने धर्मिणि समारोपितभाविकस्वभावनिषेधः साध्यते न तु धर्मस्वरूपनिषेध इति समानम्। अथ मतम्। पारमार्थिकश्चेत् स्वभावो निषिवः किमपरमवशिष्यते, तस्य धर्मिणो रूपं यत् प्रतिभासेतेति। तदप्यसत्। नहि पारमार्थिकस्वभावत्वेन प्रतिभासो व्याप्तो येन तन्त्रिहत्तौ निवर्तेत। अलोकस्यापि दिचन्द्रकेशोण्डकादेर्भासनात् । न चैतच्छक्यते वक्तुं यद्यपि विचन्द्रादयो

Page #458

षोडशपरिवर्तः।
बहोरूपतयाऽलीका ज्ञानरूपतया तु ते पारमार्थिका एवेति प्रतिभासनं युक्तमिति चित्ररूपतया देशस्थतया च तेषां प्रतिभासनात् । नहि ज्ञानमेकं चित्रं युक्तमेकत्वहानिप्रसङ्गात् । अनेकज्ञानोत्पत्तेश्च पूर्वनिषिद्धत्वात् नापि देशस्थममूर्तत्वात्। तस्मान्न विचन्द्रादयः पारमार्थिकाः तथा च प्रतिभासन्त इति पारमार्थिकस्वभावनिवृत्तौ प्रतिभासनता विरुध्यत इति तात्त्विको भावाभ्युपगमो न कार्यः। नाप्यभावाभ्युपगमो भावनिवृत्तिलक्षणत्वात्तस्य, भावासिद्धौ निर्विषयस्य नञोऽप्रयोगेणासति निषेध्ये निषेधस्याप्रवर्तनात्, तत्पूर्वकस्य तस्याप्यसिद्धेरैकान्तिकभावाभावपक्षभाविनो दोषा नास्मानुपालीयन्ते। ततश्चान्योन्यव्यवच्छेदरूपत्वादेकप्रतिषेधनान्तरोयकमपरविधानं बलादापतितमिति यदच्यते तदसङ्गतं, तत्त्वतो भावरूपस्य व्यवच्छेद्यस्याभावात् । एवञ्च भावाभावस्वरूपाभावे साक्षात् पारम्पर्येण वा ज्ञानज्ञेययोरप्रतिबद्धत्तित्वान्न तद्विषयो विकल्पः सर्वथा तात्त्विक इति सिद्धम् । न च मन्तव्यमनादिवासनोद्भूतो भावाभावस्वरूपाभावेऽपि तद्दिषयो विकल्पः शशविषाणादिविकल्पवदपजायत इति। तथा हि यदि नाम बाह्ये वस्तुनि न प्रतिबद्धस्तथाऽपि पूर्वके ज्ञाने तदव्यतिरिक्तवासनाप्रबोधेनोत्पादनात्तदत्पतिलक्षणः प्रतिबन्धोऽस्यात्स्येव तथा समानकालभाविनि विज्ञाने तदव्यतिरिक्तत्वेन तादात्म्यलक्षण इति विकल्पारूढप्रतिबिम्बस्य केनचित् प्रकारेण विधिप्रतिषेधाभ्यां व्यवहारः। यतो यथोदितविधिना वासनाप्रभवज्ञानाभावेन तत्पतिबिम्बविरहादिकल्यानुत्पत्तः कुतो भावाभावस्वरूपाभावे

Page #459

अभिसमयालदारालोकः ।
३६१ विकल्प इति वक्तव्यम् । एतेन यदेके वर्णयन्ति प्रेक्षावतः प्रमाणोपपन्नेऽर्थे सत्यत्वेनाभिनिवेशोऽन्यवालोकत्वेन युक्तोऽन्यथा प्रेक्षावत्त्वहानिप्रसङ्गादतः सत्यालौकत्वाभिनिवेशस्य दस्त्यजतया कथं सर्वविपर्यासप्रहाणमिति। तदपि प्रत्युक्तम्। अभिनिवेशस्य ज्ञानादव्यतिभिन्नमूर्तित्वात्तदभावे कथमभिनिवेशस्य युक्तरूपतेति । तदेवं भावाभावविकल्पाभ्यां सर्वविकल्यस्य व्याप्तत्वाद्यापकाभावे व्याप्यस्यासम्भवात्तत्त्वतो भावाभावपरामर्शरहितानविचाररमणीयानन्तबहिःसारविरहिणः कदलोस्कन्धनिभान् सर्वभावानेवं सर्वाकारज्ञतादृष्टाभिसमयक्रमेण प्रज्ञाचक्षषा निरूपयतो भावनाबलनिष्यत्तौ केषाञ्चिन्मणिरूपादिज्ञानवदत्सारितसकलभ्रान्तिनिमित्त एव स्वतः प्रमाणभूतो यथाभूतार्थग्राहित्वान्मायोपमादयज्ञानात्मसंवेदनो विशुद्धमारतकारणनिर्जातः सर्वविपर्यासप्रहाणादकरुणाप्रज्ञास्वभावः सांस्तो ज्ञानालोकः समुपजायते, प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतया यथा न पुनः कल्पनाबीजं प्रादर्भवति । एवञ्च यदच्यते कैश्चिविद्ययाविद्याक्षयो, विद्या च यथार्थज्ञानं ताथागतमपि यदि ज्ञानं भवतां मांडतं तस्मादविद्यारूपत्वादिद्यायाः समुत्यादाभावे कथमविद्याविनिवृत्तिर्यावच्चाविद्या न प्रहोणा तावत्कथं मुक्तिरिति । तदसङ्गतम् । तथा हि नित्यत्वादिसमारोपितधर्मप्रतीतिरविद्या। तविपरीतप्रमाणाबाधितधर्मप्रतौतिस्तु विद्येति । विपर्यासाविपर्यासनिबन्धनं तयोय॑वस्थानमतिप्रतौतमतः सारतत्वेऽपि विरुद्धधर्मोदयाद्यथाभूतपदार्थावगमेन विपर्यासनिवृत्तौ कुतस्तन्निबन्धनमविद्यात्वं येन तदप्रहाणान्मुक्तिरसङ्गतेति यत्किञ्चि

Page #460

२६२
बोडशपरिवर्तः।
देतत् । तदेवं कस्यचित्पारमार्थिकस्य भावस्य प्रज्ञाचक्षुषाऽदर्शनमेव परमं तत्त्वदर्शनमभिप्रेतं न तु निमौलिताक्षआत्यन्धादौनामिव प्रत्ययवैकल्यादमनसिकारतो वा यदर्शनम् । ततो भावादिविपर्यासवासनाप्रहाणभावादसंजिसमापत्त्यादिव्यत्थितस्येव भावादिविपर्यासवासनाप्रभवक्लेशज्ञेयावरणस्योत्पत्तेरमुक्त एव योगी भवेत्। यस्माच्च यथोक्तमेव तत्त्वज्ञानं मुक्त्यावाहकं नान्यथातिप्रसङ्गादतः प्रागुतमेव परमतत्त्वदर्शनं ग्राह्यं, तेन सर्वदोषविरोधिनैराग्यदर्शने प्रत्यक्षीकृते सति तबिरुवत्वात् क्लेशावरणं ज्ञेयावरणञ्च प्रहीयते। अतः प्रतिबन्धाभावाद्रविकिरणवदपगतमेघाद्यावरणे नभसि सर्वत्र प्रतीत्यसमुत्पन्ने वस्तुनि तत्त्वोत्पत्त्यादिकल्पनारहितेऽव्याहतो योगिप्रत्यक्षो ज्ञानालोकः प्रवर्तते। तथाहि वस्तुस्वभावप्रकाशरूपं विज्ञानम्। तच्च सन्निहितमपि वस्तु प्रतिबन्धसद्भावान्न प्रकाशयेत् । प्रतिबन्धाभावे सत्यचिन्त्यशक्तिविशेषलाभात् किमिति सकलमेव वस्तु न प्रकाशयेत् । अतः संशतिपरमार्थरूपेण सकलस्य वस्तुनो यथावत्परिज्ञानात्सर्वाकारज्ञत्वमवाप्यते। अतोऽयमेव सर्वावरणप्रहाणे सर्वाकारज्ञत्वाधिगमे च परमः पन्थाः, विशेषत्वयं योगिनां पृथग्जनेभ्यः। ते हि मायाकारा इव मायां यथावत्यसिद्धमात्राऽसत्यतापरिज्ञानान्न भावान् सत्यतोऽभिनिविशन्ते । तेन ते योगिन इत्युच्यन्ते। ये तु तां मायां बालप्रेक्षकजनवत्सत्यत्वेनाभिनिविष्टास्तबद्भावमपि ते विपरीताभिनिवेशादाला उच्यन्त इति सर्वमविरुद्धम् । ततश्च युक्त्यागमाभ्यां परिविदितमायोपमादयचित्तास्तत्त्वातत्त्वाव

Page #461

अभिसमयानधारालोकः ।
३९१ बोधाभ्युद्यतमतयोऽयं मायोपमं चित्तं तथ्यसंरतिरूपमेव श्रुतचिन्तामयेन ज्ञानेन व्यवस्थाप्य प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतया सर्वाकारज्ञताद्यष्टाभिसमयक्रमेण सादरनिरन्तरदौर्घकालविशेषभावनया भावयन्तः संहृतसकलविकल्पमाभवमनुबद्धं मायोपमादयविज्ञानमात्रप्रबन्धमासादयन्ति योगौशाः। स एव मुख्यः प्रतिपक्षः। प्रथमं तु मायोपममिति साभिजल्यं विज्ञानं व्यवस्थापकं तदनुगुणं न तु मुख्यप्रतिपक्षभूतम्। तथा हि बाह्यार्थनये पुनलनैरात्म्यादिभावनापि न वस्तुरूपञ्चेतस्यवस्थाप्य क्रियते। वस्तुनो निर्विकल्पज्ञानसमधिगम्यत्वात्तस्य चादावसम्भवात्। भावे भावनावैयर्यप्राप्तः तस्मात्तचाप्ययं परो नाममात्रानुस्यतविकल्पप्रतिबिम्बे तत्त्वावबोधानुकूल्यभाजि वस्त्वध्यवसायो सन्तुष्यति । तदच नामाकाराभ्यासात् कथं जल्यो न विवर्धितो भवति । स्तिमितान्तरात्मनः क्रमेण विकल्पसंहार इति चेत् । तदेतदितरचापि समानमित्यलमतिप्रसङ्गेन। तदेवं सर्वाकाररमणीयतथतानिर्देशस्य माहात्म्यख्यापनाय न धर्मताबलानिमित्तमुत्पन्नमित्याह । अस्यां खलु पुनरित्यादि। षड्विकारमष्टादशमहानिमित्तमिति क्रियाविशेषणत्वादेकवचनम्। तत्र च दौ विकारौ भाजनलोके, अभिसंस्कृतामनभिसंस्कृतां च पृथिवीमधिकृत्य यथासंख्यं चलनमुन्नमनञ्च । सत्वलाके चतुविधसत्वनिकायमकुशलिनं नानादेवताधिमुक्तं मानिनं विद्यावन्तश्चाधिकृत्य यथाक्रममवनमनमूर्ध्वगमनमधोगमनं घोषोन्नदनं च। अष्टादशमहानिमित्तानि पुनरेषामेव घणां विकाराणां मुदमध्याधिमात्रक्रियाभेदेनाकम्पत्

Page #462

२६४
षोडशपरिवर्तः । यावत् संप्रागर्जदित्यर्थनिर्देशद्भवन्ति । अथवा मध्यादन्नमत्यन्तेऽवनमतौत्येकः। अयमेव च विपर्ययेण द्वितीयः । तथा हि पूर्वा दिगुन्नमत्यपरा दिगवनमतौति तृतीयः । अयमेव विपर्ययाच्चतुर्थः । तथा दक्षिणा दिगुन्नमत्युत्तरा दिगवनमतौति पञ्चमः । अयमेव विपर्ययेण षष्ठ इति षड्विकारा भवन्ति । अष्टादशमहानिमित्तानि पुनस्तथैवावगन्तव्यानि। उपसंहरन्नाह। एवं होत्यादि (p. 309, 9)। तथागतमनुजात इति। एवं सर्वज्ञताकारानुजातत्वेनानुजातः। अजातिस्वभावं कथयन्नाह। पुनरपरं सुभूतिः स्थविरो न रूपमित्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह । तथा होत्यादि,। सुगमम् । एवं हौति । एवं मायोपमत्वान्मार्गज्ञताकारानुजातत्वेन तथागतमनुजातः। तथतानुपलम्भस्वभावं निर्दिशन्नाह। गम्भौरचर्येयमित्यादि। सर्वाकारज्ञताकारस्वभावानुपलम्भात्तथता गम्भीरचर्या । साधूक्तत्वेनानुवदन्नाह। एवमेतदित्यादि। भगवतां न विफला धर्मदेशनेत्याह। अस्मिनित्यादि। पूर्वपरिकर्मकृतैरिति । सम्भारभूम्यादौ समुपार्जितपुण्यज्ञानसम्भारैः पूर्वपरिकर्मभिः कृता निष्यादिता ये तैर्मायोपमधर्मभावनायां शान्तिरधिमुक्तिः प्रतिलब्धेत्येके। सर्वचगधर्मधातुप्रतिवेधादनुत्पत्तिकधर्मक्षान्तिरधिगतेत्यपरे। केन कारणेन महायानप्रवृत्तानां हीनयानावकाशो भवतीत्याह । को भगवन् हेतुरित्यादि (p. 310, 5) । तत्र हेतुरूपादानकारणं प्रत्ययः सहकारिकारणं, प्रज्ञोपायकौशल्यवैकल्यं कारणमित्याह । एतैः

Page #463

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
३८५
शारिपुत्रेत्यादि ।
उपचर्यार्थमाह । किश्वापीत्यादि ।
स्पष्टार्थश्च दृष्टान्तमाह । तद्यथापीत्यादिना । पक्षिणः शकुनेरिति पक्षौ द्वावस्येति पक्षौ नरोऽपि मिचारिपक्ष सद्भावात्पक्षौ स्यादिति शकुनिग्रहणम् । शिवादिरपि शकुनिः स्यादिति पक्षौतिवचनम् । नो हौदमित्यादिवचनं (p. 311, 6) नियुक्तिकमेवेति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । गुरुद्रव्यस्योर्ध्वप्रदेशात् पाते वस्तुधर्मत्वेन नियमात् । क्षतत्वादिकमाह । एवं तदित्यादि । दान्तिकार्थमाह । एवमेतदित्यादि । पततौति । दानादिप्रयुक्तस्यापि प्रज्ञापारमितोपायकौशलप्रयोगमन्तरेण श्रावकादिभूमौ पातो भवति, अनेन च तदुभयप्रयोगस्य निर्याणे प्राधान्यमावेदितम् । यथानिर्दिष्टं षोडशप्रकारमेव स्वभावलक्षणं ग्राह्यम् । तथा चोक्तम् । क्लेशलिङ्गनिमित्तानां विपक्षप्रतिपक्षयोः । विवेको दुष्करैकान्तावुद्देशोऽनुपलम्भकः ॥ २८ ॥ निषिद्धाभिनिवेशश्च यश्चालम्बनसंज्ञकः । विप्रत्ययोऽविघातौ च सोऽपदागत्यजातिकः ॥ ३० ॥
तथतानुपलम्भश्च स्वभावः षोडशात्मकः । लक्षौव लक्ष्यते चेति चतुर्थं लक्षणं मतम् ॥ ३१ ॥ इति । यथोक्तप्रयोगपरिज्ञानं मोक्षभागौयकुशलमूलवत् एवेति । मोक्षभागौयं वक्तुमाह । पुनरपरं शारिपुत्र बोधिसत्त्व इत्यादि । तचाभिमुखौकरणात्समन्वाहरति । निश्चयप्रभावेनावधारयति । निमित्तयोगेनेति (p. 312, 2) | एकान्ताभिनिवेशयोगेन । लौकिकलेाकोत्तरज्ञानाभ्याम

Page #464

षोडशपरिवर्तः ।
नवगमनान्न जानाति, न पश्यतीति योज्यं परिणामयितुमिच्छतीति । शून्यतैवानुत्तरा सम्यक्संबोधिरिति । परिणामनात्पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह ।
एवं हौत्यादि । मोक्षभागौयनिर्देशाधिकाराद्यतिरेकनिर्देशे - नेदमुक्तं स्यात् । अनिमित्तालम्बनज्ञानाकारेण दानादिसर्वबुद्धधर्माणां स्वसन्ताने प्रादुर्भावात् समुदागमे कर्तव्ये यत् कौशलं प्रज्ञापारमितोपायलक्षणं, तदस्मिन् सर्वाकाराभिसम्बोधे मोक्षभागौयमिष्टम् । मोक्षोऽच विसंयोगविशेषस्तद्भागहितत्वान्मोक्षभागौयं प्रथमतः सर्वाकाराभिसम्बोधात्मके शासनेऽवतारहेतुभूतं श्रुतचिन्तामयमतः प्रज्ञोपायकौशलविरहाद्भूमिद्दये पात इति । तथा चोक्तम् । अनिमित्तप्रदानादिसमुदागमकौशलम् ।
३७६
सर्वाकारावबोधेऽस्मिन् मोक्षभागौयमिष्यते ॥ ३२ ॥ इति कौशलमेवं स्पष्टयन्नाह । यथाहमित्यादि । भाषितस्येति स्थास्यत्ययं श्रावादिभूमावित्यस्य यथाहमर्थमाजानामि, तथा बहुपुण्यसम्भारादिना महाबोध्यधिगमे संशयो भवति । कथं तर्हि प्राप्यत इत्याह । तस्मात्तहत्यादि । प्रज्ञापारमिता भावयितव्या । उपायकौशलेन च भवितव्यमिति । तच प्रज्ञापारमिता सर्वाकारैर्निखिलधर्मपरिज्ञानम्। उपायो बुडादिविषये श्रड्डा । दानादौ वौर्यम् । कल्याणकामतादेः स्मरणम् । कर्मकर्तृक्रियाऽनुपलम्भश्च समाधिः । तदेवमिन्द्रियार्थाभावादनिन्द्रियस्वभावश्रड्डावौर्य समाधिप्रज्ञास्वभावं पञ्चप्रकारं मोक्षभागौयं कुशलमूलमुपार्जनीयमित्युक्तं भवेत् । तथा चोक्तम् ।

Page #465

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
बुद्ध्याद्यालम्बना श्रड्डा वौर्यं दानादिगोचरम् । स्मृतिराशयसम्पत्तिः समाधिरविकल्पना ॥ ३३ ॥ धर्मेषु सर्वैराकारैर्ज्ञानं प्रज्ञेति पञ्चधा ॥ इति साधूक्तत्वेनानुवदन्नाह । एवमेतदित्यादि । एवमपि न सर्वैरनुत्तरा सम्यक् सम्बोधिः श्रादिभिः प्राप्येत्याह । गम्भीरेत्यादि (p. 313, 6) । मध्यैः श्रवादिभिरप्राप्यमाणत्वाद्दुरभिसम्भवा। मृदुभिस्तैरेवानधिगम्यमानतया परमदुरभिसम्भवा । तथैवानुवदन्नाह । एवमेतद्देवपुचा इत्यादि । दुःप्रज्ञैरित्यादि । सर्वाकारधर्मपरिज्ञानविरहाद्दुः प्रज्ञाः । दानादिविषयवौर्यवैकल्येन हौनवौर्याः । सर्वाविकल्पनसमाधिवियोगेन हौनादिमुक्तिकाः । बुद्धाद्यालम्बनश्रड्डाऽभावादनुपायकुशलाः । हितवस्त्वादिस्मरणवैधुर्यात्पापमिचसंसेविनः । अनेनेदमुक्तं स्यात् । धर्मतेयं यतोऽधिमात्रैः श्रवादिभिः सम्यक् सम्बोधिः सुबोधा मृदुभिस्तैरेव दुर्बोधेत्यर्थादिदमाक्षिप्तम् । मध्यैः प्रत्येक बोधिर्मृदुभिः श्रावकबोधिरिति । तथा चोक्तम् ।
३८७
तौष्क्ष्णैः सुबोधा सम्बोधिर्दुर्बोधा मृदुभिर्मता ॥ ३४ ॥ इति । परमार्थसत्याश्रयेण दुरभिसम्भवत्वं विघटयन्नाह । यद्भगवानेवमित्यादि । कथमिति । क्षेपेणैवेत्यर्थः । कथं न किचिदभिसम्बुध्यत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । शून्यत्वादिति । अनुत्पन्नत्वादभिसम्बोधव्यो धर्मो नास्तीत्यर्थः। तदेव स्पष्टयन्नाह । तथा हि भगवन्नित्यादि । प्रहाणायेति क्लेशानामानन्तर्यमार्गेण प्रहाणार्थम् । अभि

Page #466

३९८
घोरशपरिवर्तः। सम्बध्येताभिसम्बोधव्यमिति । विमुक्तिमार्गावस्थायाम् । आजानौयादाज्ञातव्यमिति। विशेषमार्गेण। अनेनापति कर्तकर्मक्रियानुपलम्भेनापि। शून्यत्वेऽपि स्वभिसम्भवत्वं नास्तीत्याह। असम्भवत्वादित्यादि (p. 314, 4)। तत्र हेतोरसत्त्वादसम्भवत्वं, कार्याभावादसद्भूतत्वम् । ततो लौकिकलोकोत्तरज्ञानाविषयत्वाद्यथाक्रममविकल्पितत्वमविठयितत्वमिति पदद्दयं योज्यम, इदमुक्तम्भवति। धर्माणामनुत्पन्नत्वेन ज्ञानाविषयत्वात् कथं स्वभिसम्भवानुत्तरा सम्यक्सम्बोधिः किन्तद्देवं धर्माधिमोक्षेऽपि पुण्यज्ञानसम्भारमुपाज्यं योगिसंवृत्या मायापुरुषेणेवाधिगम्यमानत्वाद्दरभिसम्मवैति । एतदेवोपोहलयन्नाह। शून्यमित्यनेनापौत्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। न ह्यायुष्मन्नित्यादि । अभिसम्भोत्स्य इति। शून्यत्वेनाकाशस्वभावस्य बोधिसत्त्वस्याहमभिसम्भोत्स्य इत्येवं प्रयोगाभावादेव दरभिसम्भवेत्यर्थः। एवञ्चेत्यादि। निःस्वभावा एवाभिसम्बोधव्याः। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्मयाह । आकाशेत्यादि। धर्मा यस्मादाकाशसमास्तथा चोत्यादवैधुर्याहुरभिसम्भवा बोधिरित्यर्थः। संरत्यापि स्वभिसम्भवत्वं निराकुर्वन्नाह । यदि चायुष्मन्नित्यादि विवर्तेरनित्यभिलाषसद्भावान्न त्वेवं निवर्तेरन्। व्यतिरेकमुखेन निर्दिश्य, अन्वयमुखेनाह। यस्मात्तीत्यादि। वित्तिरेव न सम्भवति। तत्र कथं तया दुरभिसम्भवत्वमिति आह । किं पुनरित्यादि (p. 315, 3)। रूपादयो धर्मिणस्तद्यतिरिक्ता वा तथता रूपादितथतालक्षणो धर्मस्तत्पृथग्भतो वा निवर्तमानो

Page #467

३६६
अभिसमयालशारालोकः । निवर्तेत। किमिति सर्वत्र प्रश्ने धर्मताभिप्रायेण पृथक्त्वादाह। नो हौदमिति वाक्यार्थः। प्रमुदितादिसप्तभूमिषु सामान्येन विवृत्त्यसम्भवं निर्दिश्याचस्लादिभूमिचयेण पुनर्बोधकबोध्यधर्मभेदेनाह। किं पुनरायुष्मन् शारिपुत्र रूपमभिसम्बुध्यत इत्यादि (p. 316, 8) । समन्तप्रभां बुद्धभूमिमधिकृत्याह। तत् किं मन्यस इत्यादि (p. 318, 18)। तत् कतम इति । तस्मान्निवृत्त्यसम्भवादेव कारणाद्यस्तस्यामेव धर्मतायां शून्यतायां सर्वानभिनिवेशयोगेन स्थितः कतमः स धर्मो विवर्तते। नैव कञ्चिदित्यर्थः । कतमो वेति (p 319, 4)। नैव कश्चित् । कच्चिदिति निपातोऽपि नुशब्दार्थे वर्तते। उपसंहरन्नाह । एवमायुमन्नित्यादि। सत्यत इति परमार्थसत्यतः। स्थितित इति प्रज्ञप्तिव्यवस्थानत इत्येके। ज्ञानज्ञेयस्वभावतत्त्वविरहाद्यथाक्रमं सत्यत: स्थितितः इत्यपरः। संशतिसत्याश्रयेण स्वभिसम्भवत्वं निराक्रियमाणं परमार्थतो यदि साध्यते, तदा प्रकृतानुपयोगौत्याह। ययेत्यादि। यया धर्मनयजात्या येन धर्माणामनुत्पादप्रकारेण निर्दिश्यते, तथा न कश्चिदिवर्तते, किन्तु संरत्या विवर्तत इति मतिः। संवृतिरेव नास्तीति चेत्। तत्र न केवलं प्रत्यक्षादिबाधा किं तभ्युपेतबाधापौत्याह। ये च खलु पुनरिम इत्यादि। व्यवस्थानं न भवतीति सर्वधर्मानुत्पादधर्मनिर्देशेन यस्मादेकमेव बोध्यात्मकं सत्त्वं चित्तं तदेव यातव्यत्वाद्यानं बोधिसत्त्वयानं बुड्डयानं तथागतभूमिसंगृहीतं, तस्माइत्ववस्थाश्रावकादियानत्रयानुत्पत्तेस्तद्या

Page #468

षोडशपरिवर्तः ।
निकबोधिसत्त्वानां त्रयाणां व्यवस्थानं न स्यात्, तथाभ्युपेतविरोध इति भावः । सर्वधर्मानुत्पन्नत्वेऽपि बोधिसद्भावेनान्यतमैकबोधिसत्वाभ्युपगमात्कथं त्रिविधबोधिसत्वव्यवस्थानमापद्यत इत्याह। किं पुनरायुष्मन्नित्यादि। किमेकमपि बोधिसत्त्वमायुष्मान् सुभूतिः स्थविरो नाभ्युपगच्छति। यतस्त्रिविधपुद्गलासत्त्वञ्चोद्यत इत्यर्थः। जानबपि तद्दचनेन परिहारं दापयितुमाह। प्रष्टव्यस्तावदयमायुष्मान् सुभूतिः स्थविर इति । तमेव प्रश्नयन्नाह । किम्युनत्वमित्यादि। परिप्रश्नेन परिहरन् वक्तुमाह । किम्पुनरायुष्मनित्यादि (p 320, I)। तथतायास्तथतेति। अनुत्पादस्यापि तत्त्वतोऽसत्त्वम्। न ह्येतदिति विवृण्वन्नाह। तथापीत्यादि। त्रिभिराकारैरिति श्रावकयानादिप्रकारैर्व्यवच्छेदफलत्वाबाह्यस्यैकेन तोपलभ्यत इत्याह। किं पुनरित्यादि। एकेनापौति। महायानात्मकेनापि प्रकारेण तुल्यत्वान्यायस्येत्याह। न ह्येतदिति। आधेयमपि निराकर्तुमाह । कच्चित्पुनरित्यादि। न ह्येतदिति गतार्थम् । प्रकृतार्थमुपसंहरन्नाह। एवमायुष्मन्नित्यादि। कुतस्तवैवम्भवतीति। योगिसंवृत्यानुत्तरा बोधिरिति न तबलात्परमार्थतो बोधिसत्त्वास्तित्वम्। ततश्चायं श्रावकयानिक इत्यादि, कस्मात्तवैवम्भवत्यपि तु नैवञ्चित्तमुत्पादयितव्यमिति यावत् । चोद्यपरंपरया प्रसङ्गागतमेवार्थ मोक्षभागीयलिङ्गत्वे योजयन्नाह । एवमेतेषामित्यादि। प्रविभाव्यमानानामिति निरूप्यमाणानाम्। तत्राविशेषता त्रिविधबोधिसत्त्वस्य भेदानुपलम्भात्। निर्विशेषता तथतैकत्वे

Page #469

अभिसमयालङ्कामालोकः ।
४०१
नावगमात् । निर्नानाकाराणता यथोक्तप्रकारव्यतिरेकेण पृथक्कर्तुमशक्यत्वात् । मृदमध्याधिमात्रमोक्षभागीयसमन्वागमाद्यथाक्रमञ्चित्तं नावलौयत इत्यादि पदवयं योज्यम् । धर्मताऽविरुद्धार्थ कथयन्नाह। साधु साध्वित्यादि। अनेकप्रकारबोधिभेदादाह। कतमयेत्यादि। सुगमम् (p 321. 6) । उत्पन्नमोक्षभागीयस्योत्साहिनो निर्वेधभागीयार्थमाह । अनुत्तरायां भगवन्नित्यादि। समं स्थातव्यमित्युद्देशं निर्दिशन्नाह। सर्वमत्त्वेधित्यादि। ममचित्तमनुनयाभावात् न विषमचित्तं देपविरहात्। मैत्रचित्तेनेति । प्रत्युत्पन्नार्थचित्तेनेति। हितचित्तेनेति । अनागतार्थचित्तेन मैत्रहितचित्तयोरेवार्थमाह। कल्याणचित्तेन निहतमानचित्तेनेति। अप्रतिहतचित्तेनेति। प्रतिघविविक्तेन । तदेवाह। अविहिंमाचित्तेनेति। अविहेठनाचित्तेनेति । तयोत्पादरहितेन । मातृमंज्ञामित्यादि सुगमम्। किन्तु भ्रातभगिनौमित्रामात्यनातिसालाहितसंज्ञाशोपलक्षणत्वेनावगन्तव्याः। तत्र च मातापित्रादीनां दयं इयमेकैकं कृत्वा पञ्चाकारा वक्तव्याः। सर्वसत्त्वानामहं नाथ इति इदमुक्तं स्यात् । सममैत्रहिताप्रतिघाविहेठनाचित्ताकारैः पञ्चभिर्मातापितृभ्राभगिनौपुत्रदहिमित्रामात्यज्ञातिमालाहितचित्ताकारैश्च सर्वसत्त्वालम्बने सम्यगष्णगतकुशललाभात्सर्वसत्त्वानां त्रातेति । तथा चोक्तम् ।
आलम्बनं सर्वसत्त्वा ऊष्मणामिह शस्यते । समचित्तादिराकारस्तेष्वेव दशधोदितः॥ ३५ ॥ इति
5l

Page #470

षोड़शपरिवर्तः ।
मूर्द्धानमधिकृत्याह । स्वयचेत्यादि (p. 322 1 ) । इदमुक्तं स्यात् । स्वयं सर्वपापान्निवृत्तस्य दानाद्येषु प्रतिपत्त्या स्थितस्य च । तथैवान्येषां पापनिवृत्तौ समादापनेन कुशलप्रवृत्तौ ममादापनवर्णवदनसमनुज्ञानाकारैरालम्बने मूईगतमुद्यत इति । तथा चोक्तम् ।
स्वयं पापान्निवृत्तस्य दानाद्येषु स्थितस्य च । तयोर्नियोजनान्येषां वर्णवादानुकूलते ॥ ३६ ॥ मूईगम् इति
।
शान्तिमधिकृत्याह । एवं सत्येषु यावदोधिमत्त्वन्यामावक्रान्ताविति । यथा मूईसु स्वपराधिष्ठानभेदेनालम्बनाकारभेदो व्याख्यातस्तथा दुःखादिमत्यचतुष्टयप्रथमफलादिकं प्रमुदितादिभूमिच्च स्वयं परिजानतोऽन्येषाञ्च तचैव समादापनादिभिराकारैगलम्बने शान्तिरुत्पद्यत इत्यर्थः । तथा चोक्तम् |
स्वपराधारं सत्यज्ञानं तथा क्षमा इति । धर्मानधिकृत्याह । सत्त्वपरिपाचन इत्यादि ।
४०२
तत्रानावरणं रूपं बोधिसत्त्वाभिज्ञादि, सर्वधर्मस्थितिबुद्धत्वम् । इदमुक्तं स्यात् । स्वयं सत्त्वपरिपाचनादौ स्थितस्यान्येषामपि तत्र समादापनादिभिराकारैरालम्बने धर्मा भवन्तौति । तथा चोक्तम् ।
तथाग्रधर्मा विज्ञेयाः सत्त्वानां पाचनादिभिः ॥ ३७ ॥ इति एतानि पुनर्निर्वेधभागौयानि मृदुमध्याधिमात्रभेदाप्रत्येकं त्रिविधानि भवन्ति । तत्र मृदूष्मगतं सममैचचित्ताभ्यां तदात्वे पराविहेठनतामुपादाय, मध्यं हितादि

Page #471

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
४०३
अधिमात्रं
चित्तत्रयेणायत्यां परहिताश्यतामुपादाय । मात्रादिचित्तोत्पादेन तदात्वे चायत्याश्च परेषामिष्टोपसंहारकामतामुपादाय निर्दिष्टम् । मृदुमूर्द्धगतं पापनिवृत्तौ स्वपरनियोजनेनान्येषां दुःखहेतुनिवृत्तिकामतामुपादाय । मध्यं दानादौ स्वपरस्थापनेनान्येषां सुखहेतुसन्नियोगाभिलाषितामुपादाय । अधिमात्रं द्विधा प्रतीत्यममुत्पादभावनायामात्मपरप्रवर्तनेनान्येषां, सुखदुःखविपर्यासप्रहाणाभिप्रायतामुपादायोक्तम् । मृद्दौ मध्याधिमात्रा च क्षान्तिर्यथाक्रममेव सत्येषु यावद्दोधिसत्त्वन्यामावक्रान्तावित्यनेनान्येषामार्यमार्गे प्रथमफलादौ बुद्धत्वे च नियोक्तुकामतामुपादाथोक्तम् । किं त्वधिमात्रा श्रान्तिरेकक्षणिक ग्राह्या । मृदुमध्याधिमात्रास्त्वग्रधर्मा यथासंख्यं परेषामविशेषेण यानत्रये परिपाचनाय विशेषेण बोधिमत्त्वमार्गे नियोजनाय सर्वसम्पत्प्रकर्षनिष्ठाधिष्ठानकामतामुपादाय सत्त्वपरिपाचनानावरणरूपसङ्घर्मस्थितिवचनेनेोक्ताः । यदुक्तमभिधर्मकोशे ।
यथाधिमाचा क्षान्तिरेव क्षणिक तथाग्रधर्माः । इति । तत् स्वार्थाधिकारात्। इह तु परार्थाधिष्ठानानां मृदुमध्याधिमात्रभेदो व्याख्यातः । परार्थस्य तारतम्यावस्थामम्भवादिति न तेनेदं विरुध्यते । प्रत्यभिसमयं कस्मानिर्वेधभागौयादिनिर्देश इति चेत । उच्यते । सर्वाकारमार्गवस्तुविभावनाभेदेन यथाक्रमं सर्वाकारज्ञतादित्रिविधेऽभिसमये लौकिक निर्वेधभागौयाधिगमपूर्वको लोकोत्तर - दर्शनभावनामार्गाधिगमः । सर्वाकाराभिसम्बोधादौ तु
,

Page #472

४०४
घोड़श परिवर्तः।
त्रिविधेऽभिममये भावनोत्तरोत्तरावस्थाविशेषेण सर्वाकारविशेषमार्गसङ्ग्रहोतं ज्ञानमनासवं मृदुमध्याधिमात्रक्रमेणोत्पद्यत इति मकृदत्पत्तिनिरासाय निर्वेधभागीयादिव्यपदेशोऽभिहित इति केचित् ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमितायां तथता
परिवर्तो नाम षोडशा: ॥ ३ ६२ ॥

Page #473

अभिममयालङ्कारालोकः ।
४०५
अवैवर्तिकबोधिसत्त्वसंघस्य यथोक्तनिर्वेधभागीयमन्यदपि दर्शनमार्गादिकमित्यवैवर्तिकबोधिसत्त्वसंघो वक्तव्यः। स तु निर्वेधभागीयप्रयोगमार्गस्थस्तथा शान्तिज्ञानसङ्गहौतदर्शनमार्गस्थोऽपरश्च प्राबन्धिकभावनामार्गस्थ इति व्यवस्था भवति । तथा चोक्तम् । निर्वेधाङ्गान्यपादाय दर्शनाभ्याममार्गयोः । ये बोधिमत्त्वा वर्तन्ते मोऽवावैवर्तिको गणः ॥ ३८॥ इति
तत्र रूपादिनिवृत्तिनिर्विचिकित्साद्याकारैविंशतिप्रकारैर्निर्वेधभागीयस्थानामवैवर्तिकलष्टाणं ज्ञेयम् । तथा चोक्तम् ।
रूपादिभ्यो निवृत्त्याद्यैर्लिङ्गविंशतिधेरितैः । निर्वेधाङ्गस्थितन्येदमवैवर्तिकलक्षणम् ॥ ३९ ॥ इति तथतास्वभावत्वाद्पादिभ्यो निवृत्तिं ॥ तावत्प्रतिपादयितुमाह । अविनिवर्तनौयत्येत्यादि (p 32:3, 5) । तत्राकाराः प्रतिपक्षमंगृहीताः। लिङ्गानि स्वाश्रयचिह्नानि । निमित्तानि तत्परिभोगोपकरणगतानि। अथवाकारः कायिको हर्पविशेषो रोमोगमाश्रपातादिः। लिङ्गं वचनविशेषः प्रहर्षाध्येषणादिः। निमित्तमनुष्ठानविशेषः। श्रवणधारणवाचनपूजनादिः। पूर्वपूर्वव्याख्याभूतान्यमूनि वा पदानि । कथं वा वयम्भगवञ्जानौयाम इत्यनेनामकोणप्रतिपत्तिनिमित्तं प्रश्नयन्नाह। परिहरन्नाह। या च सुभूत इत्यादि। तथताभूमिरिति मर्वभूमेर्मायोपमत्वात् । तंदेवाह । सर्वा इत्यादिना। युक्त्यागमाभ्यां निश्चितत्वेनान्यथा कारणासम्भवाद्यथासंख्यं न कल्पयति । न

Page #474

४०६
सप्तदशपरिवर्तः ।
विकल्पयति। ततोऽपौति। पर्षन्मण्डलात् । एवमेतदिति। रूपादिभ्यो निहत्तत्वेन। एवमेतत्तथतैव मत्या मोहोऽन्य इति चिन्ताश्रवणकालेऽधिमुञ्चत्यवगाहते। भावग्रहापरिदौपनान्न च यत्किञ्चित्प्रलापौ भवति। मायोपमप्रकाशकत्वेनार्थमंहितामेव वाचं भापते नानर्थमंहिताम्। धर्मताभावनाभियोगान्न च परेपां कृताकृतानि कार्याकार्याणि व्यवलोकयति । धारयितव्य इति । हेतुना यः ममग्रेण कार्योत्पादोऽनुमीयते, अर्थान्तरानपेष्ठत्वात्स स्वभावो ऽनुवर्णित इति न्यायाद्योग्यतानुमानेन निश्चेतव्यः। अवेत्य प्रमादलाभेन विचिकित्साशायमावेदयन्नाह । पुनरपरमित्यादि। मुखमुल्लोकयतीति। ज्ञातव्यतत्त्वपरिज्ञानादिमम्भावनाशयेनाराधनतया न मुखं निरौष्ठते । व्यपाश्रयत इति (1) 324. 4)। शरणादिभावान्न स्वीकरोति । प्रणिधानममृड्याऽष्टाक्षणक्षयार्थमाह । म खल पुनरित्यादि। नापायेधूपपद्यत इति। नरकप्रततिर्यगुपपत्त्यभावः माक्षात् कथितः। उपलक्षणत्वादस्य मिथ्याष्टिबुद्धवचनाश्रवणप्रत्यन्तजनपदोत्पादाभावी ग्राह्यः। न च स्त्रीभावं परिगृह्णातौति। स्त्रीभावप्रतिषेधवचनादिन्द्रियजडमूकभावं न गृह्णातौति लभ्यते। चशब्दान्न दौर्घायुष्कदेवोपपत्तिं गृह्णातीत्यर्थः । कारुणिकतया स्वपरकुशलधर्मनियोजनार्थमाह । पुनरपरमित्यादि। तत्र प्राणातिपातः परेषां जौवित क्षयः। स्थानान्चौर्येण परद्रव्यव्यावनमदत्तादानम्। अनङ्गादौ स्त्याद्यभिगमनं काममिथ्याचारः ।
वल्कलैः सगुणैः काचित्क्रियते मधुनाऽपरा ।

Page #475

४०७
अभिसमयालङ्कारालोकः । पिष्टकिण्वजलैरन्या सुरा ज्ञेया विधा बुधैः । मैरेयं गुडधायंबुधातकी मंस्कृतं विदः॥ मदयेदशितं पोतं यत्तन्मद्यमिति स्मृतम् । तदेतन्त्रिविधं मवं शुक्लधर्मविपक्षतः ॥ प्रमादस्थानमित्याह प्रसङ्गादागतं पुनः। अभूताभिधानमन्तवचनम्। परभेदकं वचः पिशुनवचनम् । अप्रियाभिधानं परुषवचनम्। मल्लेशजनितं वाक्यं मम्भिन्नप्रलापः। अभिध्या परद्रव्येषु विषयस्पृहा। व्यापादः मत्त्वविद्देपः। नाम्तौति मिथ्याष्टिदर्शनम्। मर्वेण मन्त्रप्रयोगादिना। मवं निखिलमत्त्वविषयम। मर्वथा मृदादिनाऽपि प्रकारेण । म तचित्तमपि नाध्यापद्यत न कुर्यात्। परात्मपरिवर्तकत्वेन मर्वमत्त्वविषयपरिणामितदानादिकार्थमाह। पुनरपरमित्यादि (12. 3:29. !4) यं यं धर्ममितिसूत्रादिकं पर्यवाप्नोतौति स्वीकरोति। ददाति । फलेन मह प्रयच्छति। मम्यग्धर्मावबोधेन । गम्भीरधर्माकांक्षणार्थमाह। पुनरपरमित्यादि (p. 3:26. I) । तत्र मार्गान्तराभिलापोऽपर्याप्तितामुपादाय कांक्षा। ऋजुमार्गविलोमनं विमतिः। गोत्रधर्मस्य विविधकुशलवृद्धिगमनाभावेन विचिकित्सनादिचिकित्सा। मर्वथा बोधवैकल्याइन्धत्वम् । परहितप्रतिपन्नत्वेन मैत्रकायवाङ्मनस्कर्मार्थमाह। हितवचन इत्यादि। तत्र मैत्रकायकर्मणा योगादनागतपथ्याभिधायितया हितवचनः। तथैव वाकर्मसद्भावेन परिमितवचनान्मितवचनः। मैत्रीपरिभावितचित्तसमुस्थापितत्वेन श्रोत्रसुखादिकारित्वात् स्निग्धवचनः ।

Page #476

8.
८
मप्तदशपरिवर्तः ।
प्रयोगसम्पत्त्या कामच्छन्दो व्यापादः। स्त्यानमिद्धमौहत्यकौकृत्यं विचिकित्सा चेति पञ्चनिवरणासंवासार्थमुपलक्षणात्वेनाह। अल्पस्यानमिद्दश्च भवतीति । विभावितप्रतिपक्षत्वेनाविद्यादिसर्वानुशयहानार्थमाह। निरनुशयश्च भवतीति। तत्राविद्यादृष्ट्याश्रवमहौतानामनुशयानामभावान्निरनुशयत्वम्। न तु कामभावाश्रवसङ्गहीतानां बोधिसत्त्वस्य मच्चिन्त्यभवोपादानात् । नित्यममाहितत्वेन स्मतिसम्प्रज्ञानार्थमाह। सोऽभिक्रामत्वेत्यादि। तत्रागमनमभिक्रमः। गमनं प्रतिक्रमः मंप्रज्ञानयोगान्न भ्रान्तचित्तः। स्मृतिसद्भावादपस्थितस्मृतिः। भिन्नेर्यापथपरिहारार्थ नातिमन्दं न विलम्बितम्। शन्तरूपाभिद्योतकत्वात् सुखम् । एकपादस्य मम्यगप्रतिस्थानेऽपरपादानुत्पान्न च महमा पादं भूमेक्षिपति। सप्राणकदेशपरिहारार्थ न च महसा पादं भूमौ निक्षिपति। चौक्षममुदाचारत्वेन शुचिपरिभोग्यचौवरादिकार्थमाह। तस्य खलु पुनरित्यादि। तत्राल्पवाधोऽल्पव्याधिः। अल्पादौनवोऽल्पपरोपद्रवः । तदेवमूष्मगतावस्थास्सैकादशाकारा भवन्ति। मर्वलाकाभ्युपगतकुशलत्वेन कायेऽशौतिकृमिकुलसहसासम्भवार्थमाह। यानि खल्वित्यादि। सर्वेणाणनापि रूपेण मवं कृमिकुलम् । सर्वथा वर्णादिप्रकारेण, मर्वमशौतिसहसमख्यम्। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। तथा हि तस्येत्यादि। कुशलमूलविशुद्ध्या चित्ताकौटिल्यार्थमाह। यथा यथा चेत्यादि (p. 327, 3)। तत्र कायपरिशुद्धिलक्षणाद्यलकृत

Page #477

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
गात्रता ।
वाक्यपरिशुद्धिर्ब्रह्मस्वरादिरूपताद्वयमेतच्चित्त
परिशुद्धिकार्यत्वेनोक्तम् । अत एव चित्तपरिशुद्धिविभजनार्थं प्राधान्यादाह । का पुनरित्यादि । तत्र लाभादिनिरपेक्षत्वाच्चित्ताल्पकृत्यता । भृतदोषपरिलम्बनाभावाचित्ताशाद्यता । सम्यगभूतगुणसन्दर्शन वैकल्याच्चित्तामायाविता । यथाभूतवादित्वाच्चित्ताकुटिलता । मात्सर्यादिविविक्तत्वाञ्चित्तावता । यया चेति महायानप्रवण्या लाभसत्कारादिनिरपेक्षत्वेन द्वादशधूतगुणममादानार्थमाह । पुनर पर मित्यादि । तच लाभो द्रव्यप्राप्तिः । सत्कारो बहुमानता । श्लोकः कौर्तिः । न तद्गुरुको तत्प्रवणो भवति । तत्रेमे दादशधूतगुणाः । यदिदं । पांशुकुलिकत्वं चैचौवरिकत्वं, सर्वनामयिकत्वं, पैण्डपातिकत्वं, ऐकामनिकत्वं पश्चात् खलु भक्तिकत्वं, आरण्यकत्वं, वार्शमूलिकत्वं, अभ्यवकाशिकत्वं श्माशानिकत्वं नैकत्वं चेति । दानादिविशेषप्रतिपत्त्या पारमिताविपक्षमात्सर्यादिचित्तानुत्पादार्थमाह । नेर्ष्यामात्सर्यबहुला भवतौति ।
न
9
9
उपलक्षणत्वात्सर्वपारमिता
विपक्षी ग्राह्यः । धर्मधातुना सर्वधर्म मंग्रहाद्दर्मताऽविरुद्धप्रज्ञापारमितायोगगमनार्थमाहः । न च गम्भौरेत्यत्यादि । चालयितुमशक्यत्वात् स्थिरबुद्धिः । स्त्रक्ष्मार्थदर्शनाङ्गम्भीरबुद्धिः । संयोजनात्संस्यन्दयति । स्वात्मकृतसत्त्वधातुत्वेन परार्थनरका भिलापार्थमाह । पुनर परमित्यादि । गृहौत बोधिचित्तपरित्यागात् प्रतिदेशय (p. 328, 6 ) । पुनरनुत्पादनात्प्रतिनिःसृज । दोलायमानत्वाभावान्न शुभ्यति ।
,
४०६
-

Page #478

सप्तदशपरिवर्त्तः ।
गृहौतापरित्यागान्न चलति । तदेवं मूर्धगतावस्थस्य अधिगतसंप्रत्ययधर्मत्वेनापर प्रणय
४१०
पडाकारा भवन्ति । नार्थमाह । पुनरपरमित्यादि । दुःखादिसत्यचतुष्टयस्य माथोपमत्वेनावगमाद्धर्मतामित्यादि पदचतुस्कोपादानम् । न परस्य श्रइया गच्छतौति (p. 329, 4)। धर्मताप्रत्यक्षकारित्वान्न परमं प्रत्ययेन प्रतिपद्यते । एतदेव दृष्टान्तपूर्वकं स्पष्टयन्नाह । तद्यथापि नाम सुभूत इत्यादि । अनपहरणौयत्वादमंहार्यः । निवृत्त्यसम्भवादप्रत्युदावर्तएकान्तस्थितत्वान्नियतो भवति सर्वज्ञ
नौयधर्मा ।
तायाम् । एतदेव विस्तारयन्नाह । मम्यक्मम्बोधिपरायण इति । विदितबुद्धत्वोपायकौशलत्वेन प्रतिरूपमार्गोपदेशकमारस्य मारत्वावबोधार्थमाह । पुनरपरमित्यादि । एषेति प्रज्ञापारमिताचर्या । इहेत्यस्मिन्नेव जन्मनि दुःखस्यान्तं कुरु चतुरार्यसत्यभावनयेति शेषः ।
होतेत्यादि । अहो कष्टमिहैव तावत्तवायमात्मभावो धर्माधिगमवैकल्येन यदोत्तरकालमपरिनिष्पन्नोऽनभिनिवृत्तो भविष्यति, तदा कम्मात्पुनस्त्वमन्यमात्मभावं प्रणिधानादिवलेन मत्त्वार्थ प्रतिग्रहीतव्यं मन्यस इत्यर्थः । मारोऽयमित्यन्यमार्गोपदेशिनोऽवबोधेन निवर्तनासम्भवादविनिवर्तनौयः । तदेव क्षान्तिगतावस्थस्याकारद्रयं स्यात् । त्रिमण्डल विशुद्ध्या सर्वच बुद्धानुमोदितप्रतिपत्त्यर्थमाह । स चेद्दोधिसत्त्वस्येत्यादि(p. 330, 16 ) । चित्तं परतः श्रुत्वैवमिति । परस्मात्परतो मारादेव नैतदुभाषितमित्यादौनि विवेकपदानि श्रुत्वा चित्तं धर्मताया न परिहीयत

Page #479

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४११
इत्यर्थः। प्रयोगमौलपृष्ठावस्थासु न परिहीयते न प्रत्यदावर्तते। न चान्यथाभावश्चित्तस्येति यथाक्रम योज्यम्। तथा चरन्निति। बुद्धानुज्ञातचर्यया चरन्नित्यर्थः । उपमंहरन्नाह। म चेद्दोधिसत्त्वो महासत्त्वेत्यादि (१p. 331, 2)। तदेवमग्रधर्मगतावस्थस्यैक आकारः स्यात् । यथोक्तैरेवाकारैर्निर्वेधभागीयस्थितो बोधिसत्त्वोऽनुत्तरबोधेन निवर्तते इति लष्टाणीयः। तथा चोक्तम् । रूपादिभ्यो निवृत्तिश्र विचिकित्साऽक्षणक्षयौ ।
आत्मनः कुशलस्थस्य परेषां तन्नियोजनम् ॥ ४० ॥ पराधारञ्च दानादि गम्भौरेऽर्थेऽप्यकांक्षणम् । मैत्रं कायाद्यमंवासः पञ्चधा ऽवरण न च ॥ ४१॥ मर्वानुशयहानञ्च स्मृतिमंप्रज्ञता शुचि।। चौवरादि शरौरे च कृमौणामममुद्भवः ॥ ४२ ॥ चित्ताकौटिल्यमादानं धूतस्यामत्सरादिता । धर्मतायुक्तगामित्वं लोकार्थ नरकैषणा ॥ ४३ ॥ परैरनेयता मारस्यान्यमार्गोपदेशिनः । मार इत्येव बोधश्च चर्या बुद्धानुमोदिता ॥ ४४ ॥ ऊष्मामुई मक्षान्तिष्ठधर्मेष्ववस्थितः। लिङ्गैरमौभिर्विशत्या सम्बोधेन निवर्तते ॥ ४५ ॥ इति । निर्वेधभागीयस्थावैवर्तिकलक्षणानन्तरं दर्शनमार्गस्थावैवर्तिकलक्षणं दखे धर्मज्ञानक्षान्त्यादिभिः पोडशभिः क्षणैर्वक्तव्यम् । तथा चोक्तम् ।।
क्षान्तिज्ञानक्षणाः षट् च पञ्च पञ्च च दृक्पथे। बोधिसत्त्वस्य विज्ञेयमवैवर्तिकलक्षणम् ॥ ४६ ॥ इति

Page #480

४
२
मप्तदशपरिवर्तः ।
तत्र रूपादिधर्मावबोधव्यावर्तनेन दःखे धर्मज्ञानक्षान्तिरिति कथयन्नाह। पुनरपरमित्यादि (p. 331. 6) । व्यवस्थितविशेषानुत्पादान्नाभिसंस्करोति। अपूर्वाकरणान्नोत्यादयति। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। तथा होत्यादि। स्वलक्षणशून्यैरिति। स्वभावशून्यधर्मतया रूपादिधर्मावबोधानुपलम्भाबोधिसत्त्वन्यामं दःखे धर्मज्ञानशान्तिमधिगतोऽवक्रान्तः संस्तमपि धर्म नोपलभते। यतम्तं नाभिमंस्करोति। नोत्पादयतीत्यर्थः। अनुत्पादज्ञानधान्तिक इति यथा निर्दिष्टक्षान्तिलाभौ। अनुत्तरबोधिचित्तदृढतया दःखे धर्मज्ञानमित्याह। पुनरपरमित्यादि। दर्शनभावनाविशेषमार्गेष्टमत्त्वप्रतिपादनार्थमाकाशसमेत्यादिपदचयोपादानं प्रयोगादिषु वा श्रवणचिन्ताभावनादिधेवं ज्ञातव्यमित्यादि योज्यम् । तत्र दृढं चित्तं निरन्तरायसारतया। अप्रकम्प्यं धर्मताप्रत्यक्षकारितया। अमंहार्य परेपामविषयतया। समादानप्रयोगाद्देशापरिभ्रंशार्थेन वा योज्यम्। श्रावकप्रत्येकबुद्दयानचित्तविनिवर्तनात् । दःखेऽन्वयज्ञानधान्तिरित्याह । पुनरपरमित्यादि। श्रावकप्रत्येकबुद्धभूमिनिवृत्तः मर्वज्ञतायां प्रत्तो भवतीति (p. 332, 5)। तत्र मत्यां प्रत्तौ या विनिवृत्तिः, सत्यां विनिवृत्तौ या प्रत्तिः, ते विह निवृत्तिप्रत्तौ निर्दिष्टे । न तु नित्तिपत्तिमात्रे तयोः मम्यगाकरणात् । तथा तृतीये क्षणेऽन्वयज्ञानसम्बन्धे न श्रावकादिभूमिपातः सम्भवति। तस्य चैधातुकप्रतिपक्षावाकहत्वादतस्तन्नित्त्याकारः कथितः। धर्मप्रविचयसामर्थ्या

Page #481

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४१३
ड्यानाद्यङ्गपरिक्षयेण दःखेऽन्वयज्ञानमित्याह । स आकांक्षनित्यादि। नवानुपूर्वममापत्त्याधुपलष्क्षणम्। अत्र ध्यानानि दृष्टधर्मसुखविहारार्थमभिमुखीकरणाड्यानै विहरति, तत्फलसाक्षात्करणाड्यानपरिजयच करोति। तत्तदङ्गप्रहाणेनाधिगतान्वयज्ञानस्य रूपारूप्यधातुप्रतिपक्षात्वज्ञापनार्थमालम्बनाड्यानानि च ममापद्यते। अनुकूलात्मभावमंपरिग्रहान्न च ध्यानवशेनोपपद्यते। दःखऽन्वयज्ञानावस्थायां बोधिसत्त्वस्य वैराग्यलाभानुपपत्त्या म पुनरेव कामावचारान्धर्मानध्यालम्बत इति योज्यम् । अपगताकुशलत्वेन कायचेतोलाघवात् समुदये धर्मज्ञानक्षान्तिरित्याह। पुनरपरमित्यादि। दर्शनहेयविकल्पानपहृतत्वेन कायचित्तलाघवोत्पादान्न नामादिगुरुको भवति। बाह्याध्यात्मिकयशोभेदात्कौर्तिः श्लोक इति इयमुक्तम्। विदितस्वलक्षणशून्यधर्मत्वान्नामाद्यलाभेऽपि वैमनस्याभावेनामंभितचित्तः। मायोपमभावनोपायकोशलसामर्थ्यनानभिनिवेशकामोपभोगात्समुदये धर्मज्ञानमित्याह । मचेत्सोऽगारमित्यादि। अगारं गृहं प्रातेषु कामेषु कामाभिष्टङ्गोऽभिनिवेशः। अप्राप्तेष्ट भिप्रायः प्रार्थना । मायोपमनिर्वाणधर्मावगमानिर्विन्मज्ञा। एतदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयन्नाह। तद्यथापि नामेत्यादि। जीवितेन्द्रियादिनिरोधदर्शनादत्वस्तमंज्ञा समयत्वादविश्रब्धम्। अनागतेपनर्थिका वर्तमानेष्टगृहा विनष्टेष्टसक्ता इत्ये के। प्रयोगादिषु चेत्यपरे। प्रासादिकसुखदत्वात् प्रियरूपसातरूपाणि । तेऽगारमध्यावसन्तोऽनर्थिका एव च भवन्तीति

Page #482

४१४
सप्तदशपरिवर्त्तः ।
(p 333, 5) पूर्वेण सम्बन्धः। विषयादीनवदर्शनेन मदा ब्रह्मचारित्वात्समुदयेऽन्वयज्ञानक्षान्तिरित्याह। न समविषमेणेत्यादि। न समविषमेण नोद्धारचिन्यायेन । न्यायोपात्तत्वाधण सदा ब्रह्मचारित्वान्नाधर्मेण। शमथस्निग्धसन्तानत्वान्न परेषामपमर्दनमुपघातं कुर्वन्ति। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। तथा हि तैरित्यादि। सत्पुरुषरित्यादिस्तुतिरित्येके। पोडशक्षणदर्शनमार्गलाभाद् यथाक्रमं सत्पुरुषैरित्यादिपोडशपदानौत्यपरे । सत्पुरुषधर्मतया सम्यगुपकरणाजीवविशुद्धत्वात्समुदयेऽन्वयज्ञानमित्याह । पुनरपरमित्यादि। वज्रपाणिरित्येतत्संज्ञकोऽन्यः कश्चित् प्रतिविशिष्टो महायशः। अनभिभवनौयकायवाचित्तत्वाद्यथासंख्यम्। दर्धर्षानतिक्रमणीयदरासदपदानि वाच्यानि। वस्तिगतकोषगुह्यत्वात् पुरुषपभेन्द्रियसमन्वागतः। आर्यतारादिमन्नप्रकारी मन्त्रजातिः। चन्द्रसूर्यग्रहोत्पादितभृङ्गराजादिरोषधिः । मन्त्रजात्योपथ्य एव विद्याभेषजादि। आदिशब्दाद्यन्त्रादिपरिग्रह इत्येके। मन्त्रजाति कोत्तरा बहुद्रव्यसमाहारलक्षणौषधिः। विद्या लौकिकी भेषजमेकाङ्गिकमित्यपरे। पुरुषदेवतासम्बन्धान्मन्त्रजातिः। उत्पन्नव्याधिप्रतीकारार्थमोपधिः। स्त्रौदेवतासम्बन्धादिद्या, भेषजमनागतोत्यातप्रतिषेधार्थमित्यन्ये । कायवाकलहाभावान्न विग्रहविवादशौलः। शून्यतावस्थितत्वेन स्कन्धधात्वायतनयोगानुयोगविहारप्रतिषेधान्निरोधे धर्मज्ञानक्षान्तिरित्याह । पुनरपरमित्यादि। “योगानुयोगग्रहणेन दुःखसमुदय

Page #483

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४१५
सत्ययोनिरोधमार्गसत्ययोश्च यथाक्रमं योगानुयोगयोर्वापर्यं ज्ञापितमि"त्यार्यविमुक्तिसेनः। स्कन्धादिषु प्रथमोऽभिनिवेशो योगः। पश्चादत्यन्ताभिनिवेशोऽनुयोग इत्यपरे । निरस्तविपक्षत्वेनाधिगमान्तरायधर्मकथायोगानुयोगविहारप्रतिषेधान्निरोधे धर्मज्ञानमित्याह। न सङ्गणिकेत्यादि (p. 334. 15)। कथाग्रहणेन वस्तुविकल्पस्य दःखसमुदयज्ञानकाल एवोत्सन्नत्वान्निरोधज्ञानस्य कथामावविकल्पप्रतिपक्षत्वमावेदितम् । एताच्चावस्थामधिकृत्योच्यते ।
नाममात्रमिदं सर्व मंज्ञामात्रे प्रतिष्ठितम् ।
अभिधानात्पथग्भतमभिधेयं न विद्यते ॥ इति । परिज्ञातविकल्पदोपत्वेन बोधिसमारभूतदानादिप्रचुरविचित्रधर्मसेनाकथायोगानुयोगविहारप्रतिषेधान्निरोधेऽन्वयज्ञानशान्तिरित्याह। न मेनाकथेत्यादि। तत्र सेना बोधिसम्भारधर्मसमूहः। निरोधज्ञानावस्थायां प्रभृतममुदागमस्योपयुक्ततानेन सूचिता। तथा हि प्रकृतिशून्यतायां स्थितो न कस्यचिद्धर्मस्याल्पत्वं वा बहुत्वं वा ममनुपश्यतीत्यार्यपञ्चविंशतिसाहसिकावचनादित्येके । ग्राह्यग्राहकयोहेयत्वेन विपक्षप्रतिपक्षघात्यघातकयुद्धकथायोगानुयोगविहारप्रतिषेधान्निरोधेऽन्वयज्ञानमित्याह। न युद्धकथेत्यादि। एवंभूतावस्थस्य स्वरसत एव विपाकनिरोधश्चतुर्विधो भवति। यदतेन्द्रियग्रामनिरोधः प्रथमः । तथेन्द्रियाश्रयभूतभौतिकनगरनिरोधो द्वितीयः। तथेन्द्रियविषयनिगमनिरोधस्तृतीयः। यदाह न ग्रामेत्यादि (p. 335, 1)। जनपदादयो निगमप्रभेदाः। आत्माभि

Page #484

४१६
मप्तदशपरिवर्तः।
निवेशनिरोधश्चतुर्थः। यदाह। नात्मकथेत्यादि। आत्मन एवात्मीयसम्बन्धेन प्रभेदार्थ नामात्येत्याधुपादानम् । स चायं चतुर्विधो विपाकनिरोधः प्रत्येकं चैधातुको वेदितव्यः। तत्र कामरूपधात्वोरिन्द्रियाधारविषयनिरोधोऽतिप्रतीतः। आरूप्ये तुपेक्षाजीवितमनःमजेन्द्रियसभवादिन्द्रियनिरोधः ।
निकायं जीवितञ्चार निःश्रिता चित्तमन्ततिः। इति कृत्वेन्द्रियाधारनिरोधः। मनोविषयधर्मनिरोधसम्भवादिन्द्रियविषयनिरोधः सम्भवति। मर्ववात्माभिनिवेशस्तु विद्यत एवेति तन्निरोधोऽप्यपपन्नः। दानादिविशेषावबोधेन मात्सर्यदौःशोल्यादियोगानुयोगविहारप्रतिषेधान्मार्गे धर्मज्ञानष्टान्तिरित्याह। न धर्मविरुद्धकथेत्यादि। धर्मविरुद्धकथानिषेधेन शान्तरानन्तर्यमार्गत्वात् क्लेशविमंयोगकारणत्वं विज्ञापितम्। कायवाक्ममारम्भः कलहः । वाचित्तकृतं वैरूप्यं भण्डनम् । विग्रहविवादौ व्याख्यातौ। कुशलधर्मानुवर्तनाद्धर्मकामाः । प्रतिपत्तिफलधर्मयोः संस्कृतासंस्कृतत्वाद्यथाक्रम हानोपादानकथनादभेदवर्णवादिनः। विशिष्टतरावस्थाप्राप्त्यभिलाषामित्रकामाः। श्रावकाद्यमाधारणधर्मगदनाधर्मवादिनः। उपपत्तिवशितालाभात्तत्रोपपद्यन्ते। यथोक्तक्षान्तिमेव स्पष्टयन्नाह। पुनरपरमित्यादि (p. 336 1)। कोविदा इति पण्डिताः। यद्भयस्त्वेनेति बाहुल्येन। सर्वधर्मत्रिविमोक्षमुखस्वभावत्वेनाणुमात्रधर्मानुपलम्भान्मार्गे धर्मज्ञानमित्याह। पुनरपरमित्यादि। मायोपमसर्व

Page #485

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
53
४१०
धर्मावगमेनाणुमात्रधर्मोपलम्भवैकल्यान्नैवं भवत्यविनिवर्तनौयो वाहं न वाहमविनिवर्तनीय इति । प्रयोगाद्यवस्थासु विचिकित्सा संशयसंसौदनापदानि योज्यानि । विचिकित्साद्यभावत्वेन विमुक्तिमार्गत्वाज्ज्ञानस्य विसंयोगप्राप्तिकारणत्वं कथयति । तदेव दृष्टान्तपूर्वकं स्पष्टयन्नाह । तद्यथापि नामेत्यादि । मारकर्मावरोधादिना विसंयोगप्राप्तिकारिचमेव ज्ञापयति । पुनरपि दृष्टान्तेन विस्तारयन्नाह । तद्यथापि नाम सुभूते पुरुष इत्यादि । सर्वथा - ऽपनयनात् प्रतिविनोदयितुं तावत्कालासमुदाचारात् विष्कम्भयितुं वा चालयितुं वा कम्पयितुं वेति स्वस्थानादपनेतुं तत्रैवादृढौकर्तुमित्यर्थः । अनेन च सदेवकेन लोकेन शक्यनिवृत्तित्वेन सदेवकं लोकमतिक्रम्य न्यामावक्रमणान्मार्गे धर्मज्ञानस्य चैधातुकप्रतिपक्षत्वं ज्ञापितं भवेत् । जातिव्यतिवृत्तस्या पौति (p. 337, 8) जन्मान्तरगतस्यापि श्रावकादिचित्तानुत्पादेन प्रयोगस्य यानान्तर नियाणाभावादैकान्तिकत्वमावेदितम् । अभिसम्प्रत्ययलाभेन - सर्वज्ञतात्मकस्वभूमित्रय निश्चितावस्थानान्मार्गेऽन्वयज्ञानक्षान्तिरित्याह । जातिव्यतिवृत्तस्याप्येवं भवति नाहमित्यादि । स्वस्यां भूमाविति । चिसर्वज्ञतायाम् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथा हौत्यादि । चित्तेनेति । पञ्चाभिज्ञाधिगमेन । ज्ञानेनेति । सत्याभिसम्बोधेन । तथा तन्नान्यथेति । अर्हत्वं बोधिसत्त्वर्न साक्षात्कर्तव्यमिति । यथोक्तं भगवता तथैव तन्नान्यथेत्यर्थः । एवं प्रत्यवेक्षते । एवं समन्वाहरतौति (p. 338, 4) प्रत्यक्षानुमानाभ्यामव

Page #486

४१८
सप्तदशपरिवर्तः । धारयति । बुड्वाधिष्ठानमिति। बुद्धरूपम्। अबड्वा वतायमिति। अवश्यं वतायम्। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशंक्याह। तथा ह्यस्येत्यादि। एकान्तनिष्ठत्वेन सर्वाकारज्ञतादिधर्मार्थ जीवितत्यागान्मार्गेऽन्वयज्ञानमित्याह। पुनरपरमित्यादि। तत्र कायत्यागादात्मपरित्यागः। चित्तत्यागाज्जीवितपरित्यागः। उभयाभिधानं व्यस्तसमस्तात्मपरित्यागज्ञापनार्थमित्यन्ये । प्रेम स्नेहः। गौरवं बहुमानता। ममाप्येष (p. 339, 6) इत्यनेन विसंयोगप्राप्तः सर्वधर्मपरिग्रहसभागता ज्ञापिता। यथोक्तज्ञानमेव विस्तारयनाह। पुनरपरमित्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशंक्याह । तथा हि तेनेत्यादि। यथोक्तरेवाकारैरचिन्त्योपायवतां बोधिसत्त्वानां धर्मनैराश्यद्योतकैः साक्षात्कृताः षोडशक्षणा दर्शनमार्गस्थाऽवैवर्तिकबोधिसत्त्वलक्षणं ग्राह्यम्। तथाचोक्तम् । रूपादिसंज्ञाव्यात्तिर्दाढ्यं चित्तस्य हौनयोः । यानयोर्विनिवृत्तिश्च ध्यानाद्यङ्गपरिक्षयः ॥ ४७ ॥ कायचेतोलघुत्वञ्च कामसेवाभ्युपायिको । सदैव ब्रह्मचारित्वमाजीवस्य विशुद्धता ॥४८॥ स्कन्धादावन्तरायेषु सम्भारे सेन्द्रियादिके । समरे मत्सरादौ च नेति योगानुयोगयोः ॥ ४६ ॥ विहारप्रतिषेधश्च धर्मस्याणोरलब्धता। निश्चितत्वं स्वभूमौ च भूमित्रितयसंस्थितिः ॥ ५० ॥ धर्मार्थं जीवितत्याग इत्यमी षोडश क्षणाः । अवैवर्तिकलिङ्गानि हमार्गस्थस्य धीमतः॥५.१॥ इति

Page #487

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
ननु कथं योगिसन्तानप्रत्यात्मवेद्यक्षणाः परप्रतिपत्तये लक्षणानौति चेत् । उच्यते। यतः क्षान्तिज्ञानक्षणाः सम्यगधिगताः सन्तोऽनभिनिविष्टग्राह्यग्राहकाकारशुद्धलौकिकपृष्ठचित्तसंगृहीतं स्वानुरूपकार्यं रूपादिसंज्ञाव्यावर्तनादिकं परप्रतिपत्तिविषयं जनयन्त्यधिगमानुरूप एव सर्वच योगिनां व्यवहारोऽन्यच सत्त्वविनयप्रयोजनवशादितिकृत्वा तस्मात्ते लक्षणानि भवन्तौति ।
श्रभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां अविनिवर्तनौयाकार लिङ्ग निमित्तपरिवर्ती
नाम सप्तदशः ॥
४१६

Page #488

व्यष्टादशपरिवर्तः ।
1
भावनामार्गस्थावैवर्तिकलक्षणं प्रतिपादयितुं दर्शनमार्गसम्बन्धेन प्रस्तावयन्नाह । अथ खल्वित्यादि (p. 341, 2)। असाधारणधर्मयोगादाश्चर्यम् । यथोक्तक्षान्तिलाभेन दर्शनहेयक्लेशविसंयोगान्महागुणसम्भारसमन्वागतः । यथानिर्दिष्टज्ञानलाभेन दर्शन हेयक्लेशापुनरुत्पत्तेरप्रमाणगुणसमन्वागतः । तदनु सर्वाकारज्ञताभिनिर्हारज्ञानलाभादपरिमितगुणसमन्वागतः । साधूक्तत्वेनैवमेतत् सुभूत एवमेवैतदित्यनुवादस्य निर्युक्तिकत्वात्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । अविनिवर्तनौयेनेत्यादि । आकारानन्त्यादनन्तं सर्वतो - ऽविषयत्वेनापर्यन्तं सर्वलोकाकम्पत्वेनासंहार्यम् । सम्बन्धमापाद्यैवं प्रकृतार्थमाह । प्रतिबलो भगवानित्यादि । यस्माद्भगवानाकारादिकं निर्देष्टुं प्रतिबलोऽत एव भगभावनामार्गस्थावैवर्तिकलक्षणार्थं गम्भौराणि स्थानानि कथनौयानौत्यर्थः । गम्भौराणि गम्भीराणौति साभिधानं पौनःपुन्याभ्यासमार्गज्ञापनार्थम् । स्थानानौति स्थित्यभिधानम् । यत्र भावनामार्गे स्थित्वा बोधिसत्त्वाश्चत्वारि स्मृत्युपस्थानानि यावदष्टादशावेणिकान् बुद्धधर्मान् परिपूरयेयुः, तस्य निरवशेषाधिगमपरिपूरिकारणत्वज्ञापनेन प्राबन्धिकताख्यापनार्थम् । “नागृहीतविशेषणण विशेष्ये बुद्धिरुत्पद्यत" इति न्यायाद्भावनामार्गं विशेषयन्नाह | साधु साध्वित्यादि । गम्भौराणीति । गम्भीरो भावनामार्ग इत्यर्थः । निगमयितुकाम इति । प्रतिपादयितुकामः । कतमत्पुनरस्य गाम्भीर्यमित्याह । गम्भौरमित्यादि । भावप्रधानोऽयं निर्देशो गाम्भीर्य
वता
४२०

Page #489

अभिसमयालवारालोकः ।
४२१
मित्यर्थः। तत्र ग्राहकविवेकेन शून्यता। ग्राह्याभावादानिमित्तम् । ग्राह्यग्राहकविविक्ताइयज्ञानस्यापि वस्तुसतोऽधिगन्तव्यस्यासत्त्वादप्रणिहितम् । जात्यादिलक्षणचयविसंयोगादनाभोगप्ररत्तत्वादाऽनभिसंस्कारः। हेतोरसत्त्वादनुत्पादः। प्रतिसन्धिविगमादजातिः। दर्शनमार्गविपक्षविरहादभावः। भावनामार्गविपक्षविश्लेषादिरागः। आयत्यां दःखानुत्पत्तिधर्मत्वान्निरोधः। अनिमित्तशान्तसुखविहारपदस्थानत्वानिर्वाणम्। दृष्टधर्मे दःखाप्रचारफलत्वादिगम इत्येवमेषां शून्यतादीनामर्थभेदो वाच्य इत्येके । सर्वैरप्येतैः पदैः व्यात्तिभेदाधर्मधातुरेव निर्दिश्यत इति योज्यम् । सा च शून्यतादीनां गम्भीरता समारोपापवादान्तइयरहिततेति प्रतिपादनार्थ काका प्रश्नयन्नाह। एतेषामेवेत्यादि (p. 342, 1)। भगवन्नित्यनन्तरं किमिति शेषः। परिहारार्थमाह। सर्वधर्माणामित्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। रूपं होत्यादि। एतदेव कुत इति प्रश्नयन्नाह । कथञ्च सुभूत इत्यादि। परिहरन्नाह। यथा सुभूते तथता तथा गम्भौरं रूपमित्यादि। यथा शून्यता गम्भौरा तथा तत्त्वतोऽनुत्पन्नत्वेन रूपादिकमपि गम्भौरमित्यर्थः। अनेन च तथतायां न रूपादिकमिति समारोपान्तः प्रतिषिद्धः। यथा रूपतथता तथा गम्भौररूपमिति ।
यः प्रतीत्यसमुत्पादः शुन्यता सैव ते मता। इति वचनाद्रूपादितथतैव संवृत्या रूपादिकमविचारैकरम्यमिति यावत् । अनेन च नान्यत्र रूपादिकात्तथते

Page #490

४२२
अष्टादशपरिवर्तः ।
त्यपवादान्तः प्रतिक्षिप्तः। उपसंहरन्नाह। यत्र सुभूते न रूपमित्यादि। आश्चर्यमिति । एकस्यैव युगपदर्थदयकथनाहिस्मयः। यावद्दचनेनाभिनिवेशप्रतिषेधानभिनिवेशविधानादिपरिग्रहः । सूक्ष्मणोपायेनेति। अनुत्लासक्रमेण रूपतश्च निवारितो निर्वाणञ्च सूचितमिति । तथतायां रूपादिप्रतिषेधाद्रपादौ प्रत्तिनिराकरणाय निवारितः। तत्रैव शून्यत्वेनाभ्यासकरणानिर्वाणञ्च कथितं स्यात् । तदयं समासार्थः। शून्यतादिके न रूपादिकं, न ततोऽन्यच्छन्यतादिकमिति । यथाक्रम या समारोपापवादान्तमुक्तता सा शून्यतादेर्गाम्भीर्य शून्यतादिकमिति। गाम्भीर्ययोगाङ्गम्भौरोऽभ्यासपथ इति। तथा चोक्तम् । गम्भौरो भावनामार्गो गाम्भौर्य शून्यतादिकम् । समारोपापवादान्तमुक्तता मा गभौरता॥ ५२ ॥ इति विशेषणं निर्दिश्यैवं विशेष्यभावनामार्गाथमाह। इमानि सुभूत इत्यादि। चिन्तयिष्यतीति। श्रुतमय्या प्रज्ञया । तुलयिष्यतीति चिन्तामय्या। उपनिध्यास्यतीति। भावनामय्या। समाधौ वा प्रयोगमौलपृष्ठभाविन्या प्रज्ञयेति यथाक्रमं योज्यम्। कस्मिन् पुनर्विषये भावनामार्ग इत्याह। एवं मयेत्यादि। तत्र एवं मया स्थातव्यम्। यथा निर्वेधभागीयाधिकारेण प्रज्ञापारमितायामाज्ञप्तम्, एवं मया शिक्षितव्यम्। यथा दर्शनमार्गाधिकारेण प्रज्ञापारमितायामाख्यातम्, एवं मया प्रतिप

Page #491

अभिसमयालङ्कारालोकः।
४२३
४२३
त्तव्यम्। यथा भावनामार्गाधिकारेण प्रज्ञापारमितायामुपदिष्टमिति वाच्यम्। तथा चोक्तम्।
चिन्तातुलननिध्यानान्यभौक्ष्णं भावनापथः । निर्वेधाङ्गेषु दृङ्मार्गे भावनामार्ग एव च ॥५३॥ इति अत एव चत्वारि निर्वेधभागीयानि, दर्शनभावनामागौं चाधिकृत्य, तथा सम्पादयमानस्तथोपनिध्यायंस्तथोपपरीक्षमाणस्तथा प्रयुज्यमानस्तथा घटमानस्तथा व्यायच्छमान इति पट्पदानि भवन्ति । कथं भावनामार्गस्य स एव विषयः। प्राबन्धिकत्वात्पर्वपूर्वस्योत्तरोत्तर इत्यदोषः। भावनामार्गानुशंसाएं प्रश्नयन्नाह । अयमित्यादि (p. 343, 3)। यो बोधिसत्त्वश्चिन्तादिप्रयुक्तः सम्यगेकदिवसमप्यत्र भावनामार्गे योगमापद्यते सोऽयं तेनैकदिवसेन कियत्पुण्यं करोति। परिहारार्थमाह । तद्यथेत्यादि। न्यूनेऽपि विषयेऽधिकरागत्वाद्रागचरितः । रागविकल्पबाहुल्यादितर्कचरितः। समुदायावयवशोभत्वाद्यथाक्रमं योषिदभिरूपा प्रासादिका। दृष्ट्यनुकूलत्वेन दर्शनौया। अस्मिन् स्थाने त्वया गन्तव्यमित्यभिधानं सोतः। न वशयेदिति। न लभतेत्येके। न पश्येदित्यपरः। आदिमध्यपर्यवसानेषु स्वाभिमतसुरतानुकूलव्यापारनिर्वर्तनाद्यथासंख्यमेवं करिष्यामि। एवं रमिष्यामि । एवं कौडिष्यामि। सर्वच यथेष्टप्रवर्तनादेवं प्रविचारयिष्यामीति योज्यम् । इयत इति रागचरितपुरुषवितर्कसंख्या नित्यर्थः। कर्मणः क्षयाच्छोरयति ।

Page #492

४२४
अछादशपरिवर्तः ।
विष्कम्भणादिपृष्ठौकरोति। अपूर्वस्यानुत्पादनेन संसाराजन्मप्रबन्धतो व्यन्तौकरोति । तदेवमप्रमाणकुशलसम्परिग्रहादपरिमितकल्यानां छोरणपृष्ठीकरणव्यन्तीकरणक्षणस्त्रिविधोऽनुशंसो भावनामार्गकारिवज्ञापनार्थ कथितः स्यात्। य इहेत्यादि। निर्वेधभागीयाधिकारेण यथाज्ञप्तं तिष्ठति। दर्शनमार्गाधिकारेण यथाख्यातं शिक्षते । मृदमध्याधिमावभावनामार्गाधिकारेण यथोपदिष्टं यथानिर्दिष्टं प्रतिपद्यते, उपनिध्यायति, योगमापद्यत इति सम्बन्धः। उपसंहरनाह। एवं सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि (p. 344, 1)। एकदिवसेन तावत्कर्म करोतीत्यनन्तरं जन्मप्रबन्धतोऽपरिमितकल्यान् यावता परित्यजतीति शेषः । भावनामार्गस्येदानौं प्रकारभेदो द्रष्टव्यः। त्रयो हि मूलप्रकारा मृदुमध्याधिमात्रास्तेषां पुनः प्रत्येकं मृदुमध्याधिमात्रभेदे क्रियमाणे नवप्रकारा भवन्ति। यथा प्रतिपक्षस्यैवं विपक्षस्यापि नवप्रकारा वेदितव्याः। तत्र च मृदमृदना मार्गेणाधिमात्राधिमात्रविकल्पस्य प्रहाणं यावदधिमात्राधिमात्रेण मृदुमृविकल्पस्येति ग्राह्यम्। आदितएवाधिमात्रमार्गासम्भवादत्पन्नाधिमात्रमार्गस्य चाधिमात्रक्लेशाभावात् । यथौदारिको मलश्चैलात्पूर्व निर्धूयते पश्चात् सूक्ष्मः। यथौदारिकञ्च तमः सूक्ष्मेणालोकेन हन्यते, सूक्ष्मञ्चाधिमात्रेण, शुक्लाश्च धर्मा बलवन्तो दुर्बलास्तु कृष्णाः, क्षणिकमृदुकेनाप्यार्यमार्गेणानादिसंसारपरम्पराप्यायितानामधिमात्रक्लेशानामुन्मलनात्। बहुकालसंवर्धितदोषाणां विवृत्कर्षनिष्कर्षणवत्, क्षणिकाल्पप्रदीप

Page #493

अभिसमयालङ्कारालोकः।
___४२५
महातमोघातवच्चेत्याचार्यवसुबन्धः। तवान्यापदेशेनोत्तरोत्तरपुण्याधिकत्वप्रतिपादनात्। प्रतिपक्षप्रभेदमभिभूय मानपुण्यवचनेन च विपक्षप्रभेदं निर्दिशन् विकल्पक्लेशा बोधिसत्त्वा इति कृत्वाऽधिमात्राधिमात्रविकल्पप्रकारं वक्तमाह। यश्च प्रज्ञापारमिताविरहित इत्यादि। मृमृदमार्गार्थमाह । अयमेव तत इत्यादि। तत इति दानं दातुः सकाशादिशिष्यत इति। असंख्येयाप्रमेयाप्रमाणपुण्यपरिग्रहादिशिष्टतरः। अधिमात्रमध्यविकल्पं कथयन्नाह । पुनरपरमित्यादि। दद्यात्प्रतिष्ठापयेदिति । निर्यातयेचिरस्थितिकच्च कुर्यादित्यर्थः। मृदमध्यमार्गार्थमाह। यश्च बोधिसत्त्व इत्यादि। बहुतरमित्यसंख्येयादिस्वभावम् । अधिमात्रमविकल्पं प्रतिपादयन्नाह । पुनरपरमित्यादि। यावद्दचनादनागामिप्रभृतीनां ग्रहणम् । अणुमात्रभयदर्शित्वेन शोलेषु च परिपूर्णकारी। मृदधिमात्रमार्गार्थमाह। यश्च बोधिसत्त्व इत्यादि (p. 345 3) । ततो मनसिकारादिति। प्रज्ञापारमिताभावनातः । मध्याधिमात्रविकल्पं ख्यापयन्नाह। पुनरपरमित्यादि। शान्त्या च समन्वागत इति। परापकारमर्षणादिक्षान्त्या युक्तः। मध्यमृदमार्गार्थमाह। यश्चेत्यादि। धर्मदानमिति सम्यगर्पणम् । अत एव धर्म देशयेदिति पूर्वस्मादिदं विशिष्यते। मध्यमध्यविकल्पमावेदयन्नाह। पुनरपरमित्यादि। उत्तप्तवीर्यत्वादारब्धवीर्यः। मध्यमध्यमार्गार्थमाह। यश्च खलु पुनरित्यादि। परिणामयेदिति । उपलम्भदृष्ट्या निर्यातयेत्। अत एवानन्तरं प्रज्ञापार

Page #494

४२६
अष्टादशपरिवर्तः ।
मितोक्तेन परिणामेनेति विशेषो वक्ष्यते । अयमेव धर्मदानपूर्वकोपलम्भपरिणामो मध्यमृदुविकल्पो वक्ष्यमाणपरिणामापेक्षया स्यात् । मध्याधिमात्रमार्गार्थमाह । पुनरपरमित्यादि । प्रज्ञापारमितोक्तेनेति । सर्वधर्मानुपलम्भयोगेन । तत इत्युपलम्भयोगेन परिणामयितुः सकाशात् । मृद्दधिमाचविकल्पं निर्दिशन्नाह । पुनरपरमित्यादि । प्रतिसंलाने पुनरेव योगमापद्यत इति । परिणामोत्तरकालं प्रज्ञापारमिताविहारे चित्तसमाधानतां कुर्यात् । कुर्यात् । अधिमात्रमृदुमार्गार्थमाह । यश्व खलु पुनरित्यादि । प्रतिसंलाने पुनरेव योगमापद्येतेति (p. 346, 2 ) । भूयोऽपि मनसिकुर्यात् । एतदेव स्पष्टयन्नाह । प्रतिसंलाने च पुनरेव योगामापद्यमान इत्यादि । मृदुमध्य विकल्पं वक्तुमाह । यदा भगवन्नभिसंस्कार (p. 346, 6) इत्यादि । अभिसंस्कारश्चित्ताभोगो विकल्पो विपर्यासो यदा कथं विकल्प बौजानुगमात्तदा बहुतरं पुण्यं परिणामनाकाले प्रसवतीत्युच्यते विकल्पस्यापि मायोपमत्वेनानुगमादविपर्यासप्रवृत्तत्वेन संवृत्या बहुतरं पुण्यमिति परिहरन्नधिमाचमध्यमार्गार्थमाह । सोऽपौदानीमित्यादि । स इत्यभिसंस्कारप्रभवः पुण्यराशिः । इदानीमिति । अष्टमप्रकार भावनामार्गावस्थायाम्। न तु पूर्वं तच विपर्यासप्रभवत्वात् । अध्यात्मबहिर्धोभयशून्यताभिः शून्यकः । शून्यमहापरमार्थशून्यताबलाद्रिक्तः । संस्कृतासंस्कृतात्यन्तानवराग्रानवकारशून्यताभिस्तुच्छकः । प्रकृतिशून्यतादिभिर्नवप्रकारैरसारकः । सन्नाहप्रस्थानसम्भार

Page #495

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४२७
निर्याणप्रतिपत्तिभिर्यथाक्रम शून्यक इत्यादिपदचतुष्टयमित्यन्ये। मृदुमृदुविकल्यं कथयन्नाह । यथा यथा खलु पुनरित्यादि। यथा यथेति । येन येनाध्यात्मादिशून्यताद्याकारेण बोधिसत्त्वो महासत्त्व इत्यनन्तरं संख्येयप्रमेयाद्यधिगमसंगृहीत इति शेषः। एवं धर्मानिति। मायोपमान्। अधिमात्राधिमात्रमार्गार्थमाह। यथा च यथा च सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि। सर्वविकल्पबीजविगमादप्रमेयमसंख्येयं पुण्यं प्रसवति। अप्रमेयमित्यनेनाप्रमाणमप्याक्षिप्तम्। कोऽर्थभेद इति प्रश्नयन्नाह। अप्रमेयस्य चेत्यादि। किं नानाकरणमिति। किं उपलक्षणं किं सामान्यलक्षणमितियावत्। कः प्रतिविशेष इति । किं स्वभावलक्षणं किं स्वलक्षणमित्यर्थः। मामान्यलक्षणार्थमाह। अप्रमेयमित्यादि। यत्र प्रमाणान्युपरमन्त इति । यस्मिन् पुण्यविषये प्रत्यक्षेण विषयोकर्तुमनुमानेन च मातुमशक्यत्वात्प्रत्यक्षानुमानप्रमाणानि न प्रवर्तन्ते, तदप्रमेयमप्रमाणम्। अनेनाधिगमस्यासंस्कृतत्वं विभुत्वञ्च ज्ञापितमिति केचित्। यन्न शक्यं संख्यया क्षपयितुमिति। अविद्यमानसंख्यत्वेन यत्पुण्यं संख्यया निष्ठापयितुमशक्यं तदसंख्येयम्। अनेन तस्य समताधिगमो ज्ञापित इत्येके । स्वभावलक्षणार्थमाह । स्याद्भगवन्नित्यादि। पर्यायः प्रभेदः। यदित्यव्ययत्वाद्येनेत्यर्थः । अप्रमेयमित्यसंख्येयाद्यपलक्षणम् । साधूक्तत्वेन तद्दचनमनुवदन्नाह। यत्सुभूतिरेवमिहेत्यादि। एवमनूद्य प्रतिपादयन्नाह । स्यात्सुभूत इत्यादि

Page #496

४२८
अष्टादशपरिवर्तः ।
(p. 347, 1)। येनेति। धर्मधातुस्वभावात्मकेनेति । परमार्थतः शून्यतालक्षणोऽपि विकल्पप्रतिपक्षयोर्भेदादनागम्य ध्यानान्तरादिनवभूमिषु महोपायकौशलबलेन वा कामधात्वादिनवभूमिषु यथासंख्यं यथोक्तनवप्रकारः प्रबन्धेन प्रवर्तमानो भावनामार्गोऽवसातव्यः। तथा चोक्तम् । प्राबन्धिकत्वादिष्टोऽसौ नवधा च प्रकारतः। मृदमध्याधिमात्राणां पुनर्मदादिभेदतः ॥५४ ॥ इति
नन्वेकैकमेव प्रकारमधिकृत्य भिन्नार्थासंख्येयाप्रमाणपुण्यप्रसवकार्यवचनस्य प्रयोगेण कारणानामपि बहुधा भेदात्कथं नवप्रकारो भावनापथ इत्यभिप्रायवानाह । कस्य पुनरित्यादि। परिहरन्नाह । शून्यताया इत्यादि। त्रिविमोक्षमुखस्वभावभावनामार्गप्रकारस्येत्यर्थः। प्रकर्षपर्यन्तवर्तित्वानवमप्रकारस्यैवाधिवचनमित्यवगमादाह । किं शून्यताया इत्यादि। नान्येषामिति । अतोऽन्येषां सर्वधर्माणां प्रथमादिप्रकाराणां किन्नाधिवचनम् । तदचनेन परिहर्तुमाह । तत्किं मन्यस इत्यादि। सर्वधर्मा इति प्रथमादिप्रकाराः शून्या एवेति न्यायस्य सर्वच तुल्यत्वात्त्रिविमोक्षमुखस्वभावाः। सर्व एव प्रकारास्तथागतेनाख्याताः। सर्वप्रकाराणां शून्यतादिवचनमिति प्रतिपाद्य पर्यायार्थमाह। ये च सुभूत इत्यादि। अप्रमेयतापौति। अपिशब्दादसंख्येयतादयः। यस्मादसंख्येयाप्रमेयादिनिर्देशा वागभिलापस्वभावा व्यारत्त्यपेक्षोपजनितनानात्वरूपेणैकस्मिन्नर्थे प्रयुक्तास्तस्मात्परमार्थेन यथोक्तलक्षणस्य भावनामार्गस्य भेदं कर्तुं न क्षमा इत्याह। तस्मात्तीत्यादि।

Page #497

अभिसमयालङ्कारालोकः।
१२६ एषामित्यसंख्येयादौनाम्। संवृत्या त्वनालम्बनमहाकरुणास्वभावधर्मधातुनिःष्यन्दभूतास्ते देशनाधर्मस्वभावा यथोक्तनिर्देशा बालजनानां महाफलोदयप्रकाशकत्वेनाभिमतास्तथागतस्येत्याह। अभिलापा इत्यादि। एत इत्यसंख्येयादयः। देशनाभिनिरनिर्देश इति। देशनाsभिनिर्हियते जन्यतेऽनेनेति देशनाभिनिर्हारो धर्मकायस्तस्योद्भावनासंकृत्या निर्देश इति विग्रहः ।
तथा चोक्तम् । असंख्येयादिनिर्देशाः परमार्थेन न क्षमाः । कृपानिष्यन्दभूतास्ते संस्त्याभिमता मुनेः ॥५५॥ इति। तथागतस्य करुणानिष्यन्दनिर्देशत्वादेतैः सर्वविषयैभवितव्यमित्याह । आश्चर्यमित्यादि (p 348, 1)। याववचनादप्रमेयतादिपरिग्रहः। सर्वधर्माणामिति । प्रथमादिनवप्रकाराणां धर्मतेति निर्वाणरूपता, व्यञ्जनार्थयोभैदानुपलम्भादनभिलाप्या। भाषितस्येत्यनन्तरनिर्देशस्य । तथा सर्वधर्मा इति। रूपादयः। साधूक्तत्वादेवमेतदित्याद्यनूध पूर्ववत् । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह। या सुभूत इत्यादि। सर्वधर्माणां शून्यतेति। ज्ञेयत्वादिभेदान्तरप्रतिक्षेपेण शून्यतेत्युक्ता। ततः शून्याः सर्वधर्मा एवाभिलपितुं न शक्या इत्यर्थः। ननु निःस्वभावतया तत्त्वान्यत्वाभ्यामवाच्यस्य परमार्थतो धर्मतास्वरूपस्याभिमतमार्गवस्तुनो विपक्षप्रतिपक्षयोर्थथाक्रममपगमोदयौ न युज्यते। सर्वथातिशयाधानाभावादित्याह । किं पुनभगवन्नित्यादि। नो हौदं सुभूत इत्यादि। यद्येवं

Page #498

४३०
अष्टादशपरिवर्तः ।
भावनासंज्ञकेन मार्गेण नैव किञ्चिदधिमावादि नवविधं विकल्पजातं परित्यक्तं, नापि किञ्चिन्मदमृद्दादिनवप्रकारं मार्गजातं प्राप्तम्। अतोऽनुपन्यसनीय एवेत्यभिप्रायेणानिष्टमापादयन्नाह। सचेद्भगवन्नित्यादि। अनभिलप्यस्येति। भावनामार्गस्य तत्प्रभेदत्वादेव दानादौनामपि हानिड्यभाव इत्यादि। दानपारमिताया अपौत्यादि। भवत्वेवं को दोष इति चेदाह। सचेद्भगवन्नित्यादि। कथमिति क्षेपेणेवेत्यर्थः। उपचयार्थमाह। न च भगवन्नित्यादि। तथा चोक्तम् ।
हानिड्डौ न युज्यते निरालापस्य वस्तुनः । भावनाख्येन किं होनं वर्त्मना किमुदागतम्॥५६॥ इति।
परमार्थतोऽनिष्टापादनमपि न भवतीत्याह। एवमेतदित्यादि (p. 349, 1)। संवृत्या तु यथानुत्तरा सम्यक्संबोधिस्तथा भावनामार्गोऽर्थक्रियाकारोति कथयन्नाह । अपि तु खलु पुनरित्यादि, नैवं भवतीति। दानपारमिता विवर्धते वा परिहीयते वेति वस्तुपलभयोगेनैवञ्चित्तमुत्पद्यते। यथानुत्तरेति । यथाधिपत्यमात्रेण निरतिशयाधानाऽनुत्तरा सम्यकसम्बोधिर्विनेयानां पुण्यज्ञानानुरूपतया विशिष्टार्थप्रतिभासिचित्तजननहारेण परिणामितपुण्यवर्धनात्संरत्याभिमतार्थस्य साधिका तथा परिणामयतीत्यर्थः। तददयमप्यागन्तुकमलापगमाद्भावनया साक्षात्कृतो भावनामार्गो मायोपमत्वानिरतिशयाधानो यथासंहत्या विपक्षप्रतिपक्षयोरपगमोदयक्रमेणार्थक्रियाकारी तथोपन्यस्यत इति मतिः। तथा चोक्तम् ।
यथा बोधिस्तथैवासाविष्टस्यार्थस्य साधकः । इति ।

Page #499

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४३१ अस्यैवार्थस्य विस्तरेण निर्देशार्थं पुनरपरमित्यादिपञ्चहारकोपादानम् । किं लक्षणा बोधिरित्याह । का पुनरेषेत्यादि (p. 350, 21)। तथतेषेति (p. 351, 1)। तथतास्वरूपामायोपमनिष्प्रपञ्चज्ञानात्मकधर्मकायादिमयतथागतस्वभावेति यावत्। भावनामार्गोऽपि तथतास्वभाव एवेत्यभिप्रायः। तथा चोक्तम् । तथतालक्षणा बोधिः सोऽपि तल्लक्षणो मतः॥४७॥ इति।
न च सुभूते तथता विवर्धते वा परिहीयते वा तत्वरूपत्वात्तथा बोधिमार्गावपौति शेषः। एवं हि हेतुफलयोः फलहेत्वर्थापरस्परस्वभावानुविधानाद्धेतुफलसम्बन्धावैपरौत्यमुद्भावितं स्यात् । पुनरपि संवृत्या मार्गस्य सामर्थ्यमावेदयन्नाह। सचेद्दोधिसत्त्व इत्यादि। तत्प्रतिसंयुक्तरिति। भावनामार्गप्रतिबद्धैः। अभीक्ष्णं बहुलमिति । प्रयोगपृष्ठावस्थाभेदेन हयोपादानम् । मौलावस्थायां तन्मयत्वेन विहरणानुपपत्तेः। एवमिति। तथारूपेण। उपसंहरन्नाह। एवं खलु सुभूत इत्यादि। अर्थस्येति । भावनामार्गस्य ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
शून्यतापरिवर्तो नामाष्टादशः ॥

Page #500

४३२
४३२
ऊनविंशपरिवतः संस्त्याप्यर्थक्रियाविशिष्टार्थप्रतिभासिचित्तजननहारेण न घटत इत्याशङ्कयन्नाह। किं पुनर्भगवन्नित्यादि (p. 352, 2)। एकैकस्मिंश्चित्ते पूर्वापरीभूते बुद्धबोधिनिष्यादकसर्वाकारज्ञतादिसमस्तार्थाप्रतिभासनानैवैकैकेन प्रथमेन चित्तोत्पादेन पश्चिमेन वा बोधिमभिसंबुध्यते बोधिसत्त्व इत्यर्थः । एकविज्ञानसन्ततयः सत्त्वा इति वचनादसम्भवित्वेन किं युगपदत्पन्नसमौहितार्थनिष्पादकधर्मप्रतिभासेनानेकचित्तक्षणेन बोधिमभिसम्बुध्यत इति पक्षो नाशंकितः। विदितानुत्तरबुद्धबोधिनिष्यादकधर्मस्वरूपेण क्रमोत्पत्त्युपपन्नपूर्वापरोभूतानेकचित्तक्षणेन बोधिमभिसम्बध्यत इत्ययमपि पक्षो न संगच्छत इत्याह । पौर्वको भगवन्नित्यादि। असमवहित इति । पश्चिमप्रथमयोर्यथाक्रम निरन्वयोदयविनाशेन परस्परमसम्बन्धादसंश्लिष्टः। कथमिति। सम्बन्धाभावाहिशिष्टार्थप्रतिभासिचित्तानुत्पादान्नैव कुशलमूलानामुपचयो भवति। ततो नानुत्तरा सम्यकसंबोधिरिति भावः। पूर्वोक्तपक्षस्यानभिमतत्वात् पश्चिमपक्षे प्रसिद्धदौपदृष्टान्तयोगेन परिहारार्थमाह। तत् किं मन्यस इत्यादि। तैलप्रद्योतस्येति । प्रदीपस्य । प्रथमाभिनिपातेनेति। प्रथमक्षणमौलितेन । नो हौदमिति प्रत्येकमसामर्थ्यादुक्तम्। तदेव स्पष्टयन्नाह। नहि भगवन्नित्यादि। प्रथमे ज्वालाव?ौलनक्षणे हितोयक्षणमन्तरेण स्वकारणपरम्पराक्रमायातसमानकालसंहतोत्पत्त्यविशिष्टत्वात्। कार्यकारणलक्षणदाह्यदाहकभावानुपपत्तौ नार्चिषा प्रथमाभिनिपातेन सा वर्तिर्दग्धा।

Page #501

. अभिसमयालयारालोकः ।
४३३
पश्चिमेनैव दौपक्षणेन तईि दग्धेति चेदाह। न च प्रथमाभिनिपातमनागम्यार्चिषा सा वर्तिर्दग्धेति। अपि तु प्रथमं दीपक्षणमपेक्ष्यार्चिषा पश्चिमेन सा वर्तिर्दग्धा । प्रथमक्षणमन्तरेण पश्चिमक्षणासम्भवात्। प्रथमक्षणवत्पश्चिमक्षणस्यापि नय इत्याह । न च भगवन्नित्यादि। द्वितीयेऽपि विशिष्टचालावोरुत्पत्तिक्षणे प्रथमक्षणमन्तरेण नित्यसत्त्वादिप्रसङ्गतया संस्त्युत्पादाभावात्कार्यकारणलक्षणदाह्यदाहकभावविरहे पश्चिमाभिनिपातेनार्चिषा न सा वर्तिर्दग्धा। प्रथमेनैव तर्हि दीपक्षणेन दग्धेति चेदाह । न च पश्चिमेत्यादि। अपि तु पश्चिमं दौपक्षणमपेक्ष्यार्चिषा पूर्वेण वर्तिर्दग्धा। पश्चिमक्षणमन्तरेण प्रथमक्षणस्य दाहे सामर्थ्यात्। प्रत्येकमसामर्थ्यर्थािदभयोरभ्युपगतसामर्थ्यस्याहत्यप्रतिपादनार्थं पुनरपि प्रश्नयन्नाह । तत्किं मन्यसे सुभूतेऽपि नु सा वर्त्तिर्दग्धेति । अभ्युपगतार्थस्यान्यथाकर्तुमशक्यत्वादाह । दग्धा भगवन्नित्यादि । यदि नाम पूर्वोत्तरक्षणयोर्यथाक्रमं तुल्यकालनिरन्वयविनाशोदयात् परस्परासंसृष्टत्वं, तथापि यदा संहतविशिष्टोत्पन्नं प्रथमदीपवर्तिक्षणमिदं प्रत्ययतात्मकप्रतीत्यसमुत्पादधर्मतया समपेक्ष्याविचारैकरम्यत्वेन हेतुफलसम्बन्धबलात्तदाहितसामर्थ्यातिशय एव विशिष्टो द्वितीयदीपवर्तिक्षणः स्यात् , तदा निर्हेतुकविनाशेऽपि कार्यकारणलक्षणदाह्यदाहकभावसद्भावात् प्रथमपश्चिमक्षणाभ्यां वर्तिर्दग्धेत्यर्थः। अनन्तरम) प्रकृतार्थेन योजयनाह। एवमेव सुभूत इत्यादि। सुबोधम्। पूर्वापरौभूताभ्यां

Page #502

४३४
ऊनविंशपरिवर्तः। प्रत्येकमनभिसम्बोधियुगपदुत्पन्नस्तमुभिसम्बुध्यत इति चेदाह। न च तैश्चित्तोत्पादैरिति (p. 353, 3)। युगपदुत्पन्नरपि बहुभिश्चित्तक्षणैर्नाभिसम्बध्यते। एकविज्ञानसन्ततयः सत्त्वा इति वचनादसंभवित्वेनेति भावः। अन्यथा तर्हि बुध्यत इति चेदाह। न चान्यत्र तेभ्यश्चित्तोत्पादेभ्योऽभिसंबुध्यत इति। यथोक्तचित्तव्यतिरेकेण चित्तान्तरेण नाभिसम्बध्यते, असंभवात् सर्वथा तर्हि बोध्यसम्भवः स्यादित्याह। अभिसम्बध्यते चेत्यादि। पूर्वापरीभूतक्षणयोरेकविषयोपयोगज्ञापनपरेण दौपदृष्टान्तन्यायेन बोधिनिष्यादककतिपयपदार्थप्रतिभासि प्रथम विज्ञानं पूर्ववत्प्रतीत्य तत्पतिभासाभ्यधिकविशिष्टार्थप्रतिभासिपश्चिमविज्ञानोदयादाभ्यां चित्तोत्पादाभ्यामभिसम्बध्यते। बोधिसत्त्वोऽनुत्तरां बोधिमित्यर्थः । यथोक्तेनैव च दीपदृष्टान्तेनाष्टप्रकारा गम्भौरधर्मता प्रतिसर्तव्या। तथा चोक्तम्।
पूर्वेण बोधिनों युक्ता मनसा पश्चिमेन वा।
दौपदृष्टान्तयोगेन गम्भौरा धर्मताष्टधा ॥५८॥ इति। प्रसङ्गागतं निर्दिश्येदानौं भावनामार्गस्थबोधिसत्त्वानामवैवर्तिकलक्षणकथनाय यस्मिन् विषयेऽष्टविधगाम्भीर्य तदक्तव्यमित्युत्यादगाम्भौर्यं तावत्कथयन्नाह। गम्भौरोऽयं भगवन्नित्यादि। अभिसंबुध्यते चेत्यादिना संरत्या क्षणहयेन बोध्यधिगमोऽभ्युपगतः। सोऽपि न युक्त इत्याह । तत्किं मन्यस इत्यादि। यश्चित्तं प्रथमक्षणवर्ति निरुवमपि नु तत्किं द्वितीयक्षणे संवृत्या पुनरुत्पत्स्यते, यतः क्षणहयेन बोधिर्युक्ता स्यात्। निरवयवविनष्टस्य पुनरुत्पादासम्भवा

Page #503

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
दाह । नो हौदमिति । हेतुमन्तरेण फलासम्भवात् पश्चिमक्षणव्यापारेऽपि पारम्पर्येण प्रथम क्षणव्यापारोपचारात् क्षणद्दयेन बोधिर्युक्ता न तु संहत्यापि प्रथमक्षणस्य मुख्यतो व्यापार इत्यर्थः । ततश्चेदमुक्तं स्यात् । न पूर्वापरक्षणाभ्यां न च भावनागम्य विशिष्टार्थोत्पादनमिदमुत्पादगाम्भीर्यमिति । निरोधागाम्भीर्यार्थमाह । तत् किं मन्यसे सुभूते यच्चित्तमुत्पन्नमपि नु तन्निरोधधर्मौति । तचोत्पन्नमतौतं विनष्टसत्ताकमिति यावत् । तत्त्वेन निरोधरूपत्वादाह । निरोधधर्मोति । निरोधः शून्यता स एव धर्मोऽस्य विद्यत इति निरोधधर्मि । तथतात्मकमित्यर्थः । तस्य किं fart क्षणे निरोध इत्याह । तत् किं मन्यसे यन्निरोधधर्मि अपि नु तन्निरोत्स्यत इति । उत्पन्नमाचमेव तन्निरोधग्रासतां गतं तत्प्रकृतित्वात् किं पुनर्निरोत्स्यत इत्यभिप्रायादाह । नो हौदं भगवन्निति (p. 354, 1)। अनागतं किं निरोधधर्मोपेतमित्याह । तत्किं मन्यसे सुभूते यचित्तमनुत्पन्नमपि नु तन्निरोधधर्मोौति । नो हौदमिति । भावनिवृत्तिस्वभावत्वादिनाशस्य नैवानुत्पन्नं निरोधधर्मि । तस्य किं निरोधोऽस्ति क्षणान्तर इत्याह । तत् किं मन्यसे सुभूते यन्निरोधधर्मि अपि न तन्निरोत्स्यत इति । नो हौदमिति । प्रथमक्षणाभावेन द्वितीयक्षण निरोधविरहान्नैव क्षणान्तरे निरोत्स्यते । वर्तमानस्य तर्हि निरोध इति चेदाह । तत्किं मन्यसे सुभूते यच्चित्तमनुत्पादानिरोधधर्मि अपि तु तन्निरोत्स्यत इति । वर्तमानमपरोत्पादवैयर्थ्या
४ ३५

Page #504

४३६
ऊनविंशपरिवर्तः ।
दनुत्पादधर्मि। सत्ताकाले विनाशाभावादनिरोधधर्मि । नो हौदमिति। एकानेकस्वभाववैधुर्यादिति मतिः। यद्येवमभावस्तर्हि निरुध्यत इत्याह। तत् किं मन्यसे सुभूते यो धर्मः प्रकृत्या स्वभावनिरुद्ध एव स धर्मो निरोत्स्यत इति । स्वरूपेण स्वभावनिरुद्यो रूपादिस्वभावरहितो यो धर्मोऽभावसञ्जकः स एव धर्मः किं निरोत्स्यते। नो हौदमिति। अनन्तरं चैयध्विकवस्तुनिरोधनिराकरणादविद्यमानत्वेनाभावो नैव निरुध्यते। मायोपमता तर्हि निरुध्यत इत्याह । तत् किं मन्यसे सुभूते या धर्माणां धर्मता सा निरोत्स्यत इति। नो हौदं भगवन्निति। धर्मताऽविचारैकरम्यताऽलौकरूपत्वात्तत्त्वेन नैव निरुध्यते। किन्तु सर्वस्यैवोत्पन्नस्य वस्तुनः प्रकृत्या मायोपमस्य संत्या निरोधानिरोधगाम्भीर्यमित्युच्यते। तथतागाम्भीर्यार्थमाह। तत् किं मन्यसे सुभूते तथैव स्थास्यति यथा तथतेति। बोधिसत्त्व इति शेषः। अविकल्पज्ञानविषयोपेतत्वादाह। तथैव भगवन् स्थास्यति यथा तथतेति। चैयध्विकबोधिसत्त्वानां तथतावदवस्थानेऽनित्या तथता स्यादिति चेदाह। तत् किं मन्यसे सुभूते यदि तथैव स्थास्यति यथा तथता तदा मा कूटस्थाभूदिति (p. 355, 1)। अकारप्रश्लेषादकूटस्थाऽनित्या माभूत्, अपि तु नित्या कूटस्था स्यादिति किं मन्यसे । __यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यता सैव ते मता।
इति वचनात् सांस्तक्षणिकपदार्थस्वभावत्वादाह । नो हौदमिति। पदार्थरूपत्वान्नैव तर्हि गम्भौरेति चेदाह ।

Page #505

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४३७
तत् किं मन्यसे सुभूते गम्भौरा तथतेति । गम्भौरा भगवन्निति। रूपादिपदार्थावगमेऽपि तदव्यतिरिक्ता साक्षात्कर्तुमशक्यत्वात्तथता गम्भौरा दुर्बोधेति यावत् । ज्ञेयगाम्भीर्यार्थमाह। तत् किं मन्यसे सुभूते तथतायाञ्चित्तमिति। तथतायामाधारभावस्याविद्यमानत्वादाह । नो हौदमिति। तथताऽव्यतिरिक्तं तर्हि चित्तं स्यादित्याह। तत् किं मन्यसे सुभूते चित्तं तथतेति । नो हौदमिति । संतिपरमार्थयोः परस्परपरिहाराच्चित्तं तथता नैव । अर्थादन्यचित्तं तथतायाः सकाशादिति चेदाह । तत् किं मन्यसे सुभूतेऽन्यत्तथतायाश्चित्तमिति । ___ धर्मधातुविनिर्मुक्तो यस्माद्धर्मो न विद्यते ।
इत्यभिप्रायवानाह। नो हौदमिति। एतदक्तम्। तथतातो न व्यतिरिक्तं नाप्यव्यतिरिक्तं चित्तमात्रमिदं सर्वं वस्तु ज्ञेयगाम्भौर्यमिति। ज्ञानगाम्भीर्यार्थमाह। समनुपश्यसि त्वं सुभूते तथतामिति। नो हौदमिति । तथतास्वभावत्वात्तथतां तत्त्वतो न पश्यामि। अतोऽदर्शनमेव दर्शनं ज्ञानगाम्भीर्यमिति मतिः। चर्यागाम्भीर्यार्थमाह। तत् किं मन्यसे सुभूते य एवं चरति स गम्भौरे चरतीति । एवमिति । तथतारूपेण । तत्त्वेन नैव कचिच्चरतीत्याह। यो भगवन्नेवं चरति स न क्वचिच्चरतीति। एतदेव स्पष्टयन् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथा होत्यादि। एतदुक्तम् । यस्मात्तथतायां स्थितस्य तेऽनुस्थानविशेषाः समुदाचारास्ताविकहेतुफलाभावाद्यथाक्रमं न प्रवर्तन्ते, न समुदा

Page #506

ऊनविंशपरिवर्तः।
चरन्ति, तस्माधर्मतया सर्वचाचरणमेव चरणमिदं चर्यागाम्भौर्यमिति । अद्दयगाम्भीर्यार्थमाह । यः सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि। क्व चरतौति कस्मिन् विषयेऽनुतिष्ठति । परमार्थ इति । निमित्तानिमित्तद्दयसमुदाचाराभावाधर्मधातौ चरत्येवमहयगाम्भीर्य स्यादिति भावः । तदेव स्पष्टयन्नाह । तत् किं मन्यसे सुभूते यो बोधिसत्त्वो महासत्त्व परमार्थे चरति स निमित्ते चरति (p. 356, 2)। नो हौदमिति। निमित्तानिमित्तसज्ञाप्रतिषेधाद्भावाभावाभिनिवेशलक्षणे निमित्ते नैव चरति । उपायकौशलगाम्भीर्यार्थमाह। तत् किं मन्यसे सुभूतेऽपि नु तस्य निमित्तमविभावितमिति। अविभावितमप्रहौणमत्यक्तमिति यावत्। नो हौदमिति। सर्वधर्मानुपलम्भबलान्नैव निमित्तमविनष्टमस्ति। यद्येवं तर्हि निमित्तं प्रहोणमिति चेदाह। तत् किं मन्यसे सुभूतेऽपि नु बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्य प्रज्ञापारमितायां चरतो निमित्तं विभावितं भवतीति। प्रहाणे यत्नाभावान्नैव निमित्तं प्रहौणमित्याह। न स भगवन्नित्यादि। बोधिसत्त्वचयां चरन्निहैव प्रत्युत्पन्ने जन्मनि कथमहं निमित्तग्रहाणमनुप्राप्नुयामिति नैवं बोधिसत्त्वो घटते व्यायच्छत इति यावत्। तत्पहाणे च को दोष इत्याह। सचेत्पुनरित्यादि। कथमेकस्य प्रहाणाप्रहाणे चेत्याह। एतद्भगवन्नित्यादि। एतद्रपं संवत्या मायोपमं यल्लक्षणं यल्वरूपं यन्निमित्तं यद्धेतुकं रूपादि जानाति। तत्त्वतोऽनुत्पन्नत्वादानिमित्ते च धर्मधातौ

Page #507

अभिसमयालवारालोकः ।
४३६
परिजयं करोत्येवं परमार्थेन प्रहाणं संस्त्या चारहाणमिदमुपायकौशलगाम्भीर्यमिति । तदेवमचिन्त्यविमोक्षमुखलाभात्, परस्परविरुद्धार्थानुष्ठानेनोत्पादाद्यष्टविधगाम्भौर्यमधिगमानुरूपव्यवहारप्रवर्तनात्, षोडशक्षणवत् भावनामार्गस्थावैवर्तिकलक्षणं ग्राह्यम् । तथा चोक्तम् ।
उत्पादे च निरोधे च तथतायां गभीरता। ज्ञेये ज्ञाने च चर्यायामहयोपायकौशले॥५८ ॥ इति अवैवर्तिकलक्षणकथनेन शैक्षो बोधिसत्त्वसवोऽभिहितः तदनु संक्लेशव्यवदानविकल्पप्रहाणेन तदुभयसमताधिगमादशैक्षो भवति, परेण शिक्षितव्याभावात् अतोऽशैक्षसङ्घलक्षणपरिदीपनाय संसारनिर्वाणसमता वक्तव्येत्याह । य आयुष्मन् सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि। अपिनुशब्दः किंशब्दार्थे प्रश्ने वर्तते। किं प्रज्ञापारमिता विवर्धते । रद्धिमुपयातीत्यर्थः । नैव विवर्धत इत्याह। सचेदित्यादि। अत्र संसारव्यवदानाविकल्पज्ञानं यथाक्रमं स्वप्नादिवसाभिसन्धिनोक्तम्। अभिप्रायस्त्वेवं लक्ष्यते। यदि विपक्षप्रतिपक्षविकल्पग्रहाणमधिकृत्य तदभयसमतावगमाद्यथा दिवसगतस्य भावनाद्धिः, तदा तथा स्वप्नान्तरगतस्यापि विवर्धेत यावता यथा दिवसे न विवर्धेत तथा स्वप्ने पौति। एतदेव स्पष्टयितुं तत्कस्य हेतोरित्याशझ्याह । अविकल्प्यो होत्यादि। यदि दिवसे चरतः प्रज्ञापारमिता विवर्धेत तदाभ्याससामर्थ्यात् स्वप्नेऽपि विपुलता स्याद्यावता नैव, यस्मात्सांसारिक-वैयवदानिकधर्माणां प्रतिभासमाचस्वभावस्वप्नसदृशत्वेनावगमात्संसारनिर्वाणयोः स्वप्नदिवसस्व

Page #508

४४.
ऊनविंशपरिवर्तः ।
भावयोर्नानात्वेन विपक्षप्रतिपक्षविकल्पाभ्यां विकल्पयितुमशक्यत्वात् स्वप्नश्च दिवसश्चाविकल्पः समतात्मक इत्युक्तो भगवतेति यावत् । तथा चोक्तम् ।
स्वप्नोपमत्वाधर्माणां भवशान्त्योरकल्पना। इति ननु सर्वधर्माणां स्वप्नसदृशत्वे सति दशकुशलादीनामभावः स्वप्नावस्थायामिव जाग्रहशायामपि स्यादित्याह । यत्पनरायुष्मन् सुभूते स्त्री वेत्यादि (p. 357, 4)। किमिति क्षेपाभिधायित्वान्नैवेत्यर्थः। स्वरूपोपचयादाचयः। कार्यजननसामर्थ्यादपचयः । तदस्वप्नतुल्यत्वेन प्रयोगादौनामभावाहिवसेऽपि शुभाशुभकर्मणोऽभावः स्यादिति भावः। परमार्थतो नैवाचयोपचयावित्याह। यथा स्वप्नोपमा इत्यादि। संस्त्या तु कर्मफलसम्बन्धस्याभौष्टत्वात् मिद्धेनोपहतं चित्तं स्वप्ने तेनासमं फल मिति दृष्टान्तासिद्धिः स्यादित्याह। अथ पुनरायुष्मन्नित्यादि। तस्य कर्मण इति स्वप्नावस्थाभाविनः। एतदेव स्पष्टयन्नाह। कथञ्चेत्यादि । तत्र प्रयोगादिनिष्यादनात् कायवाञ्चित्तोपघातादाऽहो हतः साधु हतः सुष्ठ हतः सर्वचात्मव्यापारोपलम्भान्मया हत इत्यर्थभेदो वाच्यः। एतदुक्तम्। यथा बाह्यार्थनये क्षणिकतया निर्हेतुकविनाशे कर्मजं लोकवैचियमिति सिद्धान्ताच परमार्थतो न कश्चिन्न केनचिहतो नापि कस्यचिट्रव्यं केनचिह्नहोतमित्याद्युपगमे प्रवृत्तसन्ताननिरुवपदार्थोत्पादनात्मारणाद्यध्यवसायबारेणायोनिशोमनस्कारादिमतोऽकुशलादिवत् प्राणातिपातादयो दिवसे व्यवस्थाप्यन्ते, तथा स्वप्नेऽप्युपचितकुशलाकुशलस्य प्रबुद्धावस्थायामहो हत इत्यादिविकल्पेन प्रयोगावस्थाद्यभि

Page #509

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
निवेशपरिपुष्ट्या परिपोषप्राप्तेर्बहिरर्थनयेनापि स्वप्ना - वस्थायामिवेति दृष्टान्तासिद्धिः । अतो मध्यमकनयेन जाग्रदवस्थायामपि स्वप्नसदृशे वस्तुनि तदनुरूपार्थे भावाद्यभिनिवेशेनाखण्डितसकलविपर्यासबन्धनानां कुशलादयो व्यवस्थाप्यन्ते । किन्तु मिद्धादिकभ्रान्तिकारणत्वेनास्पष्टाकुशलप्रतिपत्त्या स्वप्ने न्यूनं फलं जाग्रदवस्थायां तु मिचादिकभ्रान्तिकारण विगमात्स्पष्टाना कुलप्रतिभासत्वेनाधिकं फलम् । स्वप्नावस्थायामपि कर्मफलसद्भावस्याभिमतत्वादभिक्षुत्वादिदोषो नोद्भावनीयः । शिक्षादत्तकवत् संवरासंवरत्वस्य भगवत्प्रज्ञप्तिवशादेवावस्थाप्यमानत्वादिति । विकल्पबलाद्यदि कर्मणः परिपोषस्तदा प्रतिपक्षविरोधेऽपि विकल्पानुदृत्त्या तथागतस्यापि स्यादित्याह । सचेदायुष्मन् सुभूत इत्यादि । विकल्पयन् क्षयसंज्ञामुत्पादयति क्षौणा मे संसारिणः स्कन्धा इत्यादि क्षयसंज्ञां करोति । तस्यापि कर्मण इति क्लेशप्रहाणकारिणो मनस्कारस्य कर्मणः स्वरूपोपचयादाच्चयः। कार्यजननसामर्थ्यादुपचयः स्यात् । ततश्चोपचितस्य कर्मणः प्राप्तव्यफलविशेषसद्भावादपरिनिष्पन्न एव तथागतः स्यादिति भावः । विनेयानुरोधेन तथागतस्य क्षौणा मे जातिरित्यादिविकल्पो व्यवस्थापितो न तु तत्त्वत इत्याह । नो हौदमिति (p. 358, 1)। एतदेव समर्थयितुं तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । सर्वकल्पविकल्पेत्यादि । सर्वकल्पा रूपादयः स्वसामान्यलक्षणात्मका निर्विकल्पसविकल्पज्ञानालम्बनस्थानीयास्तेषु विकल्पस्तदुपलम्भस्तेन प्रहौणो रहितो निर्विकल्पधर्मताधिगमादित्यर्थः । आलम्बनोपलम्भमन्तरेण मानसं कर्म चित्तं चान्येषां
४४१

Page #510

४४२
ऊनविंशपरिवतः।
कस्मान्न प्रवर्तत इति चेदाह। एवमेवेत्यादि। धर्मतैषा प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतया यस्मादनालम्बनं कर्म चित्तं च नोत्पद्यते, तस्मात्सालम्बनमेवोत्पद्यत इति। एतदेव स्पष्टयन्नाह । दृष्टश्रुतेत्यादि । तत्र,
तदतद्रूपिणो भावास्तदतद्रूपहेतुजाः। इति न्यायेन काचिद्दद्धिः संक्लेशालम्बना संक्लेशं परिगृह्णाति। काचिद्दर्व्यिवदानालम्बना व्यवदानं परिगृह्णाति । चेतनेति बुद्धिरित्येके । चेतना मानसं कर्मेति वचनात् कर्मैव पर्यायेणोक्तमित्यपरे। उपसंहरन्नाह । तस्मात्तायुष्मन्नित्यादि। अतीतानागतस्यासत्त्वेनालम्बनभावानुपपत्तेर्वर्तमानस्य चार्थस्य साकारज्ञानादिभिग्रहीतुमशक्यत्वेन सर्वालम्बनशून्यत्वे सालम्बनापि चेतना कथमुत्पद्यत इत्याह । यदायुष्मन् सुभूत इत्यादि। विविक्तानौति। आलम्बनभावरहितत्वेन शून्यानि। संरत्याऽभूतपरिकल्पालम्बनादत्पद्यत इत्याह । निमित्तौकत्येत्यादि। रूपादिगतमसाधारणं चिहं तत्त्वेनानिमित्तमपि यथादर्शनं निमित्तौकृत्यारोप्येति यावत्। यावदित्यनेन विज्ञानप्रत्ययं नामरूपमित्यादिपरिग्रहः। लोकव्यवहारमुपादायेति संतिमधिकृत्योत्पद्यत इत्यनन्तरं उच्यत इति शेषः। स्वप्नेऽपि कर्मफलसम्बन्धास्तित्वे प्रतिपादिते पुनरौपलम्भिकजनानुरोधेनाशङ्कयन्नाह । यदायुष्मन् सुभूत इत्यादि। परिहृतेऽप्यर्थे पुनराशङ्कायामानन्त्येन कः सचेताः परिहरतीत्यभिप्रायादाह। अयमायुष्मन् शारिपुत्र मैत्रेय इत्यादि (p. 359, 1)। कायसाक्षीति। अर्हत्त्वप्रतिपन्नको

Page #511
अभिसमयालवारालोकः / 443 ऽनागामी निरोधलाभौ कायसाक्षी। तहद्दवत्वप्रतिपन्नकत्वेनार्यमैत्रेयः कायसाक्षी। एतमर्थमिति स्वप्ने परिणामितम् / किन्तदानमिति प्रश्नम्। सुभूतिवचनादेवार्यमैत्रेयमामन्त्रयन्नाह। अथ खल्वायुष्मन्नित्यादि। प्रतिपादितेऽप्यर्थे प्रत्येकविनेयभेदेन पुनः पुनराशङ्कायां भूयो भूयः परिहाराभिधानेऽपि न सर्वेषामेकबुद्धोत्पादकाल एव विपर्यासापनयनं शक्यं कर्तुं भव्यानामेवार्थकरणादित्येतत्पश्नविसर्जनाधिकारेणैवानागतबुद्धपरम्परोत्पत्तिरित्यपरिसमाप्तिनिर्देशोऽयं प्रश्नस्तत्परिसमाप्तौ सत्यां कर्तव्याभावादनागतबुद्धोत्पादवैयर्थप्रसङ्गश्चेत्यभिप्रायवान् परिहतुकामत्वेनाह। यदायुष्मान् सुभूतिरेवमाहेत्यादि। सम्भवमधिकृत्य विकल्पयन्नाह। किं पुनरायुष्मन् सुभूते यदेतन्नामधेयमित्यादि। तत्र तावन्न शून्यता विसर्जयतौत्याह। या खल पुनरित्यादि। न सा प्रतिबलेति / अविद्यमानत्वान्न सा समर्था / रूपादयोऽपि न शक्ता इत्याह। तमप्यहमित्यादि (p 360, 1) / कर्तृकर्मक्रियानुपलम्भभेदेन यो धर्मो विसर्जयेत्, यो धर्मो विसर्जयितव्यः, येन धर्मेण विसर्जयेदित्युपादानम्। आत्मानं विषयोकृत्योक्तम् / यो धर्मों व्याकृत इति / सर्वधर्मानुपलम्भो न घटत इत्याह / कच्चित् पुनरित्यादि। कच्चिदिति यदि। एतदक्तम् / यदि त्वया एते रूपादयो धर्मा एवं साक्षात्कृता यथैनान् धर्मान् वाचा भाषसे, तदा विकल्यार्थोपलम्भवदधिगतार्थोपलम्भसद्भावे विसर्जकभावेन कथं सर्वधर्मानुपलम्भ इति / नैवमधिगत इत्याह / न मयायुष्म

Page #512

४४४
ऊनविंशपरिवर्तः।
नित्यादि। प्रयोगाद्यवस्थासु न वेद्मोत्यादि योज्यम् । कथं तहौत्याह। अपि तु खलु पुनरित्यादि। एतदुक्तम् । सर्वधर्मानुपलम्भलक्षणनिर्विकल्पकज्ञानेनैवं स्वभावाः सर्वधर्मा मायोपमत्वेन स्वभावत्वात् साक्षात्कृता यथाधिगमावस्थायां विकल्पासमुदाचारान्न कायेन स्पृश्यत, न वाचा भाष्येत, न मनसा समन्वाहियेत। यस्मादिकल्यानुगमे विपर्याससमुद्भवादधिगमो न स्यात्ततश्चाधिगमोत्तरकालमुद्भावनासंकृत्या व्यवहार इति। श्रावकागोचरो निर्विकल्पकज्ञानाधिगम इत्याह। गम्भीर प्रज्ञ इत्यादि । श्रावकाणामौदृश एवाधिगम इत्याह । कुतस्ते शारिपुत्रेत्यादि। निर्विकल्पज्ञानमात्रेणाधिगमस्य तुल्यत्वाइम्भीरप्रज्ञोऽयमिति। नैवञ्चित्तमुत्पादनौयमित्यर्थः । तुल्यत्वमेव कथयन्नाह । समनुपश्यसि त्वमित्यादि। तं धर्मक्षयानुत्पादज्ञानलक्षणमहत्वं विकल्पज्ञानेनाधिगमकाले किं त्वं पश्यस्यपलभस इति यावत्। विपर्यस्तत्वेनाधिगमविरोधित्वान्नैवेत्याह। नो हौदमिति । बोधिसत्त्वानामौदृश एवाधिगमकाले न्याय इत्याह। एवमेव शारिपुत्रेत्यादि (p. 361, 1)। तदेवं कर्माभावादिचोद्यानां यथोक्ता एव प्रतिसमाधयो ग्राह्याः। तथा चोक्तम् । कर्माभावादिचोद्यानां परिहारा यथोदिताः॥६०॥ इति
संसारनिर्वाणसमतामुपसंहतुं तद्देशनायास्तादात्विक प्रयोजनमधिकृत्याह । स चरन्नोत्तस्यतीत्यादि। अनुपलम्भचर्यया लब्धशक्तित्वान्नाहं नाभिसम्भोत्स्येऽपितु नियतमभिसंभोत्स्य इत्येवायं योगमापद्यते। विभावितोभय

Page #513

४४५
अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४४५ समतो बुद्धो भवति । स्वबुद्धक्षेत्र इत्यनन्तरं सत्त्वभाजनलोकभेदेन द्विविधबुद्धक्षेत्रविशुद्धिं निर्दिशन्नाह । पुनरपरं शारिपुत्रेत्यादि। तत्र सत्त्वलोकस्याशुद्धिर्या जिघत्सादिका तस्याः प्रतिपक्षेण दिव्योपभोगादिशुड्युपसंहारतः, तथा भाजनलोकस्याशुद्धिर्या स्थाणुकण्टकादिका तस्याः प्रतिपक्षेण समपाणितलजातादिशुद्ध्यपसंहारतो यथाक्रम विविधबुद्धक्षेत्रविशुद्धिरित्यभिसंक्षेपतः । तथा चोक्तम् ।
सत्त्वलोकस्य याऽशुद्धिस्तस्याः शुद्ध्यपहारतः । तथा भाजनलोकस्य बुद्धक्षेत्रस्य शुद्धता ॥६१॥ इति। विस्तरस्तु यथासूत्र सुबोधम्। तत्र किञ्चिदच्यते। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथा हि तेन सर्वमित्यादि। एतदेव स्पष्टयन्नाह । तेनैवं चित्तमित्यादि। तत्र सर्वेण वर्णसंस्थानवस्तुरूपेण, सर्व तज्जातिभेदभिन्नं वस्तु, सर्वथा तदेकैकजातिप्रकारभेदेन, सर्व यथासम्भवप्रकारम् । स्वरूपविरहान्न भविष्यन्ति, तत्कृतचिह्नाभावान्न प्रज्ञास्यन्ते । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । सर्वस्वपरित्यागकुशलाभिरता होत्यादि। एतदेव विस्तारयन्नाह। तेनैवं चित्तमित्यादि। व्यापादक्रोधरोषा (p. 362, 2) इति । व्यापादः सत्त्वविद्वेषः। क्रोधः सत्त्वासत्त्वयोराघातः। रोषो वैरानुबन्धः। चित्तविशेषोत्यादात्तथा च करिष्यामि । प्रतिपत्त्या सम्पादनात्तथा च प्रतिपत्स्ये। अतिशयवौर्यकरणाद्यापत्स्ये। पानीयाभावात्यानीयकान्तारं तद्भयम् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशयाह । असंवस्तेत्यादि।

Page #514

४४६
ऊनविंशपरिवर्तः।
अष्टाङ्गोपेतपानीयं सुगन्धिस्वादशीतलम् ।
लघ्वच्छं शुचि पातुश्च कुक्षिकण्ठौ न बाधते ॥ इत्युदकलाभादष्टाङ्गोपेतपानौयलाभिनः। मृदुमध्याधिमात्रभेदेन सुखिताः सुखसमङ्गिनः सर्वसुखसमर्पिताः (19. 363, 13) । दर्शनपथप्राप्तत्वे प्रादुर्भविष्यति। उपभोगयोग्यत्वेनोत्पत्स्यते । स्थितिहेतुत्वादन्नादयो जीवितपरिकाराः। चिरेणेत्यतिदीर्घकालेन। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। यो हि चित्तक्षण इत्यादि (12. 364, 9) । यस्माद्यश्चित्तक्षणस्तत्त्वतोऽनुत्पन्नः संवृत्या सैषा चिरकालवती प्रथमकारणरहितत्वादनादिरपूर्वा कोटिः। पर्यन्तो भागो बुद्धत्वावस्था शून्यतास्वभावत्वाद्यदुताकोटिस्तस्माचिरेणाभिसम्बोधादत्वासादि न कर्तव्यम् । दुष्करसंज्ञा च नोत्पादयितव्येत्यर्थः। भयभैरवेभ्य इति। बाह्यं व्याडादिभयम्। अध्यात्म ज्वरादिभैरवम् । यथोक्तबुद्धक्षेत्रपरिशोधनेऽशक्यानुष्ठानत्वान्न कश्चित्प्रवर्तत इति चेदाह । अथ खलु तत्र पर्षदौत्यादि (p. 365, 7)। अत्र स्थान इति । अभ्यासयोगेन शक्यत्वानिर्दिष्टबुद्धक्षेत्रपरिशोधने, तदाशयसम्पत्तिबलाद्याकरणनिमित्तं जातमित्याह । अथ खल भगवानित्यादि। मूर्धन्यन्तरधीयत इति। धर्मतैषा यदा तथागतत्वेन व्याकरणं कर्तव्यं, तदोष्णीषसन्धौ रश्मयोऽन्तलौनाः । निमित्तदर्शनात्सञ्जातातिशयत्वेनार्यगङ्गदेवा विहितपूजेत्यादि। समनन्तरप्रादुष्कृते चेत्यादि। बहुधा गृहीतसम्बन्धत्वेन स्मितप्रयोजनं प्रश्नयन्नाह। अथ खल्वायुष्मानानन्द इत्यादि (p. 366, 3) । स्वरूपमावेदयन्नाह ।

Page #515

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
इयमानन्देत्यादि ।
सम्यक्सम्बोधिमभिसम्भोत्स्यत इति व्याकरणेन पार्षदानामेवंविधबुद्धक्षेत्र विशुद्धिलाभसम्प्रत्यये
साक्षिभावः सूचित इति केचित् । अभिसम्बोध्यवस्थातः प्रागपि व्याकुर्वन्नाह । सेयमानन्देत्यादि । व्याकृतानामेव तचोत्पादादिस्मय इत्याह । अथ खल्वायुष्मत (p. 367, 5) इत्यादि । साधूक्तत्वादाह । एवमेतदित्यादि । तच क्लेशण - वरणप्रहाणादुत्तौर्णपङ्काः । मूर्धाभिसमयेऽवस्थितत्वाद्दोधिपरिनिष्पत्त्युपगताः । श्रावकसङ्घमपि व्याकुर्वन्नाह । तस्य खलु पुनरित्यादि । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तावन्त इत्यादि । कृतपुण्यानां निष्पन्नप्रणिधानत्वेनाह । तेन खलु पुनरित्यादि । उपसंहरन्नाह । सुवर्णपुष्पस्येत्यादि (1). 368, 2 ) । अत्याश्वर्यं श्रुत्वा पूर्वयोगं प्रश्नयन्नाह । अनया भगवन्नित्यादि । स्वरूपमावेदयन्नाह । अनयानन्देत्यादि । प्रणिधानानुरूपमेवेदं सर्वप्रकारव्याकरणमित्याह । कृतपरिकर्मेत्यादि (1). 369, 5 ) । तच प्राप्तदर्शनमार्गत्वात्कृत परिकर्मा । विदितभावनापथस्वभावत्वात्कृतपर्यन्ता । तथैव स्वहस्तयन्नाह । एवमेतदित्यादि ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां गङ्गदेवा भगिनीपरिवर्तो नामै कोनविंशतितमः ॥
४४७
-

Page #516

४४८
विंशतितमपरिवर्तः ।
निष्पादितबुद्धक्षेत्रविशुदिनोपायकौशलेन सम्भारं परिपूर्य पश्चाद्यथाभव्यतया बुद्धकृत्यं स्वबुद्धक्षेत्रे करणीयमित्युपायकौशलं वक्तव्यम् । तत्रास्य विषयं प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह। प्रज्ञापारमितायामित्यादि (p. 370, 1)। परिहारार्थमाह । इह सुभूत इत्यादि। रूपमिति तां धर्मतां धर्मतयेति तां शून्यतां धर्मतया शून्यतया रूपं वस्विति प्रत्यवेक्षमाणो यथा न समनुपश्येच्छन्यतां शून्यतास्वभावेनास्तौति यथा नोपलभते तथा प्रत्यवेक्षितव्यमिति यावत् । एतदक्तम्। मायोपमः शून्यतादिरुपायकौशलविषय इति। कथं पुनरभ्यासेऽपि नाधिगच्छतोत्याह। यद्भगवन्नित्यादि। अस्य परिहारेणोपायकौशलप्रयोगं निर्दिशन्नाह। यतः सुभूत इत्यादि। सर्वाकारवरोपेतामिति दानाद्यविकलाम् । असमाहित एवेति। प्रज्ञापारमिता च महोपायकौशलात्मिका मया परिगृहौता भविष्यति। न च शून्यता साक्षात्कृतेत्यभिप्रायादेतन्निष्ठ एव शून्यतासमाधौ चित्तं धारयति। अत्र च मध्ये जिनजननौसामर्थ्यान्न परिहीयते बोधिपक्षधमः, न चाश्रवक्षयं कामभवाश्रवग्रहाणं सञ्चिन्त्य सत्त्वार्थ प्रतिजन्मप्रतिग्रहात् करोति शून्यतासमाध्यालम्बनादाश्रवक्षये च परिजयं करोतीत्यर्थः। एतदेव स्पष्टयनाह। यस्मिन् समय इत्यादि (p. 371, 3)। कथमभ्यासेऽपि न साक्षात्कर्तव्यमिति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। एवमारूढकुशलेत्यादि। भूतकोटिं न साक्षात्करोतीति। एतदक्तम् । सर्वाकारभावनापरिजयप्रत्यवेक्षासाक्षात्करणकालाकालज्ञानप्रयोगसामर्थ्यात्तस्मिन् समाधौ स्थितोऽपि न शून्यता

Page #517

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
४४६
परा
मधिगच्छेदिति । उपायः पुनर्दशविधो भवति । तच तावत् प्रतिबन्धसमतिक्रमणेनान्तरायिकधर्मसमतिक्रमणोपायार्थमाह । तद्यथापि नामेत्यादि । तत्र शौर्यरूपगुणैर्मृदुमध्याधिमात्रैः यथाक्रममुपेतत्वात्परमश्वरश्च भवेदित्यादि नवपदानि वाच्यानि । ग्रन्थार्थग्रहणसमर्थत्वान्मेधावी । करणपाटवौद्दचनसमर्थः । प्रश्नपरिहारात् प्रतिवचनसमर्थः । स्तम्भितत्वाभावात्प्रतिभानसम्पन्नः । स्वौकारार्थसम्पादनात्प्रतिपत्तिसम्पन्नः । हेयोपादेयत्वेन कालादीनां परिज्ञानात्कालदेशज्ञः, स्थानज्ञः । मुख्यतो धनुषि सुशिक्षितत्वादिवस्त्रेषु परमगतिं गतः । बहूनां दृढानाश्च प्रहरणानां निवारकत्वाद्दहुप्रहरणावरणो दृढप्रहरणावरणः । वर्जनकराः कायादिविकाराः कलाः । चिचकर्मादौनि शिल्पस्थानानि । स्मृतिमानित्यादि । सुगमम् । निर्वर्तनसामर्थ्यान्निस्तरणसमर्थः । केनचिदेव कारणसामग्रौयोगेनामिचाद्युपनिपातेन । चित्तवाक्कायविकारापादनाद्यथाक्रमं महाप्रतिभयं भीषणं रोमहर्षणम् । सर्वोपद्रवरहितत्वेन शान्त्या क्षेमेणापक्रमयिष्यामि । शरीरसौस्थित्यापुष्ट्या स्वस्तिना परिमोचयिष्यामि । एकद्रव्याभिलाषाद्वैरानुबन्धेन प्रत्यर्थिकाः । श्रमित्रपक्षपतिताः प्रत्यमित्राः । दयालुत्वादतिस्निग्धः । दाक्षिण्ययोगात्सानुक्रोशः । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथा हि भगवन्नित्यादि कायचित्तपौडारहितत्वादक्षतोऽनुपहतः ।
( p. 373, 3 )।
दृष्टान्तमेवं निर्दिश्य दान्तिकार्थमाह । एवमेव सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि । तत्र सवेषु सुखसंयोगदुःख वियोगसत्त्वेषु
57

Page #518

४५०
विंशतितमपरिवर्तः । सुखाविश्लेषहितकरणाशयसमृड्डौ सपरिवाराः समाधयो यथाक्रमं मैचौकरुणामुदितोपेक्षाः। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथा ह्यस्येत्यादि। एतदेव स्पष्टयन्नाह । यस्मिन् समय इत्यादि। मारपक्षं चातिक्रम्येत्यनेनान्तरायिकधर्मसमतिक्रमणोपायः सूचितः स्यात्। उपसंहरनाह। यस्मिन्नित्यादि (p. 374, 2)। विभावितसर्वसमत्वेनाप्रतिष्ठितविहारोपायं कथयन्नाह । तद्यथापि नाम सुभूते पक्षीत्यादि। न च तत्रापि निश्रितो न च प्रतिष्ठित इति।
आकाशस्यासत्त्वान्न तत्र बुड्या निश्रितो नापि कायेन स्थितोऽथ च तस्मिन्नेव विहरतीत्यप्रतिष्ठितविहारोपायो ज्ञापितः स्यात्। दान्तिकार्थमाह। एवमेव सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि। प्रणिधानसमृड्या पूर्वप्रणिधानानुवृत्त्युपायं निर्दिशन्नाह। तद्यथापि नाम सुभूते बलवानित्यादि। यावन्नाकांक्षेदित्यनेन प्रणिधानावेधमुपादायानुवृत्तिजीपिता। प्रकृतार्थ बोधिसत्त्वे नियोजयन्नाह। एवमेव सुभूत इत्यादि। भावनाविशेषमार्गाभ्यां यथाक्रमं परिपक्कानि सुपरिपक्कानि। उपसंहरन्नाह। तस्मात्तर्हि सुभूत इत्यादि (p. 375, 1)। स्वभ्यस्तसर्वदुष्करत्वेनासाधारणोपायं प्रतिपादयन्नाह। दुष्करकारको भगवन्नित्यादि। श्रुतचिन्ताभावनाभिर्यथाक्रम शून्यतायां चरतीत्यादि योज्यम् । साधूक्तत्वेनानुवदन्नाह। एवमेतदित्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशक्याह। तथा होत्यादि। अमुमेवार्थ समर्थय

Page #519

पभिसमयालङ्कारालोकः।
४५१ नाह। यदा बोधिसत्त्व इत्यादि। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथा ह्यस्येत्यादि। न साक्षात्करोतीति (p. 376, 2)। सर्वसत्त्वापरित्यागाशयसामर्थ्येन भूतकोटेरनधिगमादसाधारणोपायो ज्ञापितः स्यात् । सर्वधर्मानुपलम्भादसतोपायं वक्तुमाह। पुनरपरं सुभूते यदा बोधिसत्त्व इत्यादि। सत्त्वसंजयेति। भावाभिनिवेशेन। न च परिहीयत इति। आस्वादनोपलम्भेन परिहाणिसम्भवान्मयादिसर्वकुशलधर्मापरिहाणिवचनादनास्वादनोपायः सूचितः स्यात्। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। उपायकौशल्यपरिगृहीतो होत्यादि। शून्यताविमोक्षमुखत्वेनानुपलम्भोपायार्थमाह। पुनरपरं सुभूते बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्यैवं भवति । दीर्घरात्रममौ सत्त्वा उपलम्भे चरन्तीत्यादि। शून्यतासमाधिविमोक्षमुखं समापद्यत इत्यादि (12. 377, 2)। शून्यतासमाधिविमोक्षमुखभावनापरिपूरिगमनादनुपलम्भोपायः परिदीपितः। निमित्तानुपलम्भादनिमित्तोपायार्थमाह। पुनरपरं सुभूते बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्यैवं भवति। दीर्घराचममौ सत्त्वा निमित्तसंज्ञयेत्यादि। अनिमित्तं समाधिविमोक्षमुखं समापद्यत इति । अनिमित्तसमाधिविमोक्षमुखभावनापरिपूरिगमनेनानिमित्तोपायो गदितः। प्रणिधानानुपलम्भेनाप्रणिधानोपायार्थमाह। पुनरपरं सुभूते बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्यैवं भवति। दीर्घराचममौ सत्वा नित्यसञ्जयेत्यादि।

Page #520

४५२
विंशतितमपरिवर्तः। अप्रणिहितं समाधिविमोक्षमिति (p. 378, 2)। अप्रणिहितसमाधिविमोक्षमुखभावनापरिपूरिगमनेनाप्रणिधानोपायः सूचितः। शून्यतादीनां श्रावकादिसाधारणत्वेऽपि तद्पायविशेषणार्थमाह। यो हि कश्चित् सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि। तत्र शून्यतादित्रिविमोक्षमुखविपर्ययेणोपलम्भे चरिताविन इत्यादि विधोक्तं तस्यैव च व्याख्यानं पिण्डसंज्ञायामित्यादिना यथाक्रमं कृतम्। शून्यतात इत्यादावाद्यादित्वेन सप्तम्यन्तात्तसिः । एतदुक्तम् । कृपादियोगादेवं ज्ञानधर्मसमन्वागतो बोधिसत्त्वः शून्यतादौ यतेदित्यस्थानमेतदिति। प्रश्नपूर्वकावैवर्तिकधर्मकथनेनावैवर्तिकलिङ्गोपायार्थ प्रश्नं कर्तुं शिक्षयन्नाह । एवं हि बोधिसत्त्व इत्यादि (p. 379, 3)। व्यतिरेकमुखेन निर्दिशनाह। सचेदित्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । यो ह्यसावित्यादि। तवावेणिको धर्मः सर्वसत्त्वापरित्यागस्तं श्रुतचिन्ताभावनामयज्ञानोत्पादनार्थं यथाक्रम न सूचयति, न प्रभावयति, नोपदर्शयति, यतो न प्रजानाति परिपृष्टो न व्याकरोति न विसर्जयतीति यथासंख्यं योज्यम् । तां भूमिमित्युपायकौशल्यम्। अन्वयमुखेन प्रतिपादयितुं काका प्रश्नयन्नाह। स्यात्युनर्भगवन्नित्यादि (p. 380, 1)। तथैव परिहरन्नाह। स्यात्सुभूते इत्यादि। एवं प्रतिपद्यतेत्यादि। उपायकौशल्यं सर्वसत्त्वापरित्यागश्चाभ्यसनीय इत्यवगच्छेत् । एवं विसर्जयेदिति। परैः पृष्टस्यावैवर्तिकाधिगमानुरूपव्याकरणाव्याकरणभ्यामवैव

Page #521

४५३
अभिसमयालदारालोकः । र्तिकानवैवर्तिकभावधारणेनावैवर्तिकलिङ्गोपायः सूचितः स्यात्। सर्वविषयज्ञानत्वेनाप्रमाणविषयोपायार्थं चाह । तेन हि भगवन्नित्यादि। असंहार्या इति । तेषां बोधिसत्त्वानामसंहार्यत्वेनोपायस्य विषयाप्रमाणता ज्ञापिता भवेत्। तदेवं विषयप्रयोगाभ्यां समन्वागतं यथोक्तमेव दशविधमुपायकौशलं ग्राद्यम् । तथा चोक्तम्।
विषयोऽस्य प्रयोगश्च शात्रवाणामतिक्रमः। अप्रतिष्ठो यथावेधमसाधारणलक्षणः ॥६२॥ असतोऽनुपलम्भश्च निमित्तप्रणिधिक्षतः । तल्लिङ्गं चाप्रमाणं च दशधोपायकौशलम् ॥६३॥ इति कः पुनस्त्रिसर्वज्ञायाः सर्वाकाराभिसम्बोधस्य च विशेषः। प्रतिनियताकारविषयास्तिस्त्रः सर्वज्ञता यथोक्तनाकारप्रतिनियमेन, समस्ताकारविषयस्तु सर्वाकाराभिसम्बोध इति केचित् । लाक्षणिकं त्रिसर्वज्ञताव्यवस्थानं प्रायोगिकस्तु सर्वाकाराभिसम्बोध इत्यन्ये । विपक्षप्रतिपक्षव्यवस्थानप्रभावितः सर्वाकाराभिसम्बोधस्त्रिसर्वज्ञतास्तु न चैवं प्रकृतिशान्ताकारत्वादित्यपरे। समाप्तः सर्वाकाराभिसंबोधः ॥
प्राप्तसकाराभिसम्बोधस्येदानों प्रकर्षपर्यन्तोऽधिगम इति मूर्धाभिसमयो वक्तव्यस्तच लिङ्गं तावदस्याभिधानौयं येनासौ लियते । ततः स्वप्नावस्थायामप्यत्यभ्यासात्वप्नसदृशसर्वधर्मे क्षणं प्रथमं लिङ्गं वक्तमाह। सचेत्पुनः सुभूते बोधिसत्त्वो महासत्त्वः स्वप्नान्तरगतोऽपौत्यादि। एतदुक्तम् । एवं प्रज्ञोपायपरिगृहौता बोधिसत्त्वस्य योग

Page #522

૨૧૪
विंशतितमपरिवर्सः। धर्मभावना मूर्धप्राप्ता यत् स्वप्नान्तरेऽप्यस्य योगविदर्शनामनस्कारास्तथाभूतधर्मा साक्षात्करणेन सत्त्वधातुसापेक्षा एव प्रवर्तन्त इति। द्वितीयश्रावकादिभूमिस्पृहाचित्तानुत्पादनलिङ्गार्थमाह। पुनरपरं सुभूत इत्यादि। तत्रापूर्वप्रात्यभिलाषः स्पृहा। प्राप्तावियोगेच्छा अनुशंसा चित्तम् । तृतीयतथागतादिदर्शनलिङ्गार्थमाह। अनेकशतायाः पर्षद इत्यादि। चतुर्थबुद्धर्द्धिविकुर्वितोपलब्धिलिङ्गार्थमाह । वैहायसमभ्यगम्येत्यादि (p. 381, 5)। पञ्चमस्वप्नोपमधर्मदेशनाचित्तोत्पादलिङ्गार्थमाह। बोधिसत्त्वो महासत्त्वो नोत्तस्यतीत्यादि। षष्ठबुद्धक्षेत्रोपायग्रहाणानुस्मरणलिङ्गार्थमाह। नैरयिकान् सत्त्वानित्यादि। किमिदमपायविशुद्धिलक्षणं नामेति प्रश्न यन्नाह । तत्र सुभूते कथमित्यादि (p. 382, 4)। परिहरन्नाह । सचेत्सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि। सप्तमनगरादिदाहप्रशमनसत्याधिष्ठानसमृद्धिलिङ्गार्थमन्वयमुखेनाह। नगरदाहे वेत्यादि। मृदुमध्याधिमात्रभेदेनापगमाद्यथाक्रममुपशाम्यतु शौतीभवतु अस्तं गच्छत्विति योज्यम्। व्यतिरेकमुखेनापि कथयन्नाह । सचेन्नोपशाम्यतीत्यादि (p. 383, 2)। उभयथापि निर्दिशनाह। सचेत्पनरित्यादि। कर्म विपच्यत इति । सद्धर्मप्रत्याख्यानम् । दृष्टधर्मसंवर्तनीयमेव कर्म सत्याधिष्ठानानिष्पत्तेदौर्मनस्यादि नानुभूयते। तत एवेति । जन्मान्तरसङ्गहौतात्। अष्टमयमाद्यमनुष्यापगमसत्यवाक्यनिष्यत्तिलिङ्गार्थ व्यतिरेकमुखेनाह। पुनरपरं सुभूते

Page #523

४५५
अभिसमयालङ्कारालोकः । वैराकारैरित्यादि। तत्र स्वयंप्रवेशाहीतः सामर्थ्याधानेन कायादिविकारापादनादाविष्टः। सर्वाकारज्ञतादिपञ्चविधाभिसमयेन सर्वपदार्थावगमाद्यथाक्रममज्ञातमित्यादौनि पञ्चपदानि नेति पूर्वेण योज्यानि। अन्वयमुखेनापि कथयन्नाह। सचेत्पुनः सुभूत इत्यादि ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायामुपायकौशल्य
मौमांसापरिवर्तो नाम विंशतितमः ॥

Page #524

४५६
एकविंशतितमपरिवर्तः । माराधिष्टानेनापक्रमणे सति नेदमष्टमं लिङ्गमित्याह । तत्र खलु पुनरित्यादि (12. 384, 2)। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह। मारो हौत्यादि। अचिरयानसम्प्रस्थितस्येति । मूर्धाभिसमयेऽधुना प्रतस्य स्वरूपमहत्त्वाइलवत्तरं, कार्यनिवर्तकत्वात्तेजोवत्तरं, गौरवाकरणादवमस्यते, हास्यस्थानीयत्वादच्चग्धयिष्यति। अतिशयोक्त्यभिधानादल्लापयिष्यति। निन्दाकरणात्कृत्सयिष्यति। वैरूप्यनिश्चारणात्पंशयिष्यति। मानस्योत्पादनविशेषाधानान्मानं जनयिष्यति। मानं सञ्जनयिष्यति। तथैवातिमानमानातिमानाभिमानभेदेन पदपदं मानं वर्धयिष्यति । मानं संवर्धयिष्यति । मानं स्तम्भयिष्यति। मानमुपस्तम्भयिष्यति। मानं मुहयिष्यति। मानमुपटहयिष्यतीति यथाक्रमं योज्यम्। मिथ्यामानकरणान्मानमुत्यादयिष्यति। स तेन मानेनेत्यादि। हौनादहं श्रेयान् सदृशेन वासदृश इति चित्तोन्नतिर्मानः। सदृशादहं श्रेयान् श्रेयसा वा सदृश इत्यतिमानः। श्रेयसः श्रेयानहमिति मानातिमानः। अप्राप्ताधिगमे प्रात्यभिप्रायादभिमानः। अगुणवतोऽपि गुणवानहमिति मिथ्यामानः। दूरौकरिष्यति सर्वज्ञतामित्यादि। एतदुक्तम् । मानेन दूरौकरिष्यति सर्वज्ञतां त्रिसर्वज्ञतात्मिकाम्। अतिमानमानातिमानाभिमानैर्यथाक्रमं दूरौकरिष्यत्यनुत्तरं बुद्धज्ञानं सर्वाकाराभिसम्बोधम् । स्वयम्भूज्ञानं मूर्धाभिसमयम्। सर्वज्ञज्ञानमनुपूर्वाभिसमयम् । मिथ्यामानेन च दूरौकरिष्यत्यनुत्तरां सम्यक्सम्बोधिमेकक्षणाभिसम्बोधपूर्वकं धर्मकायाभिसमय

Page #525

व्ाभिसमयालङ्कारालोकः ।
४५७
मिति । न सेविष्यत इत्यादि (p. 381, 5) पदत्रयं श्रुतादि
कल्पितपरतन्त्रपरिनिष्यन्नस्वरूप
ज्ञानोत्पादनार्थम् । परिज्ञानार्थं वा यथासंख्यं योज्यम् । प्रसङ्गान्मारकर्मप्रभेदं निर्दिशन् मृदुमारकर्मार्थमाह । पुनर परमित्यादि । नामापदेशेनेति तन्नामकथनेन । नामाधिष्ठानेनेति मात्रादिनामव्यपदेशेन । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तव हौदं नामधेयमित्यादि । तच ग्रामं परित्यज्य कोशमात्रेणावस्थानादारण्यकः । गृहीतपिण्डपातसमादानत्वात्यैण्डपातिकः । रथ्याकर्पटचौवरत्वेन पांशुकूलिकः । ममस्तं भक्तादिकमादाय भोजनात्पश्चात्खलुभक्तिकः । एकाशनोपवेशेन यथेष्टं परिभोगादेकाशनिकः । यथा मंस्तौर्णकर्पटादौ शयनाद्याथासंस्तरिकः । संघाव्यादि - चिचौवरमात्रत्वाचैचौवरकः । श्मशाने स्थितत्वेन श्माशानिकः । तथा वृक्षमूलिकः । निषद्यया रात्रौ स्थानानैषद्यिकः । उपर्यावरणाभावेनाभ्यवकाशिकः । धृतोर्णा - चौवरादित्वेन नामतिकः । अधिकाभिलाषाभावादल्पेच्छः । तावन्मात्रेण सन्तोषात्सन्तुष्टः । आपत्तिरहितत्वेन प्रविविक्तः । अल्पेच्छत्वादपगतपादम्रक्षणः । पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्या - शाह तथा हौत्यादि (p. 387 13 ) । मध्यं मारकर्मार्थमाह । तं च मार इत्यादि । तथैव तत्कस्य हेतोरित्या - शङ्क्याह (p. 388, 1)। तथा हि तवेत्यादि । अधिमाचकर्माथमाह । तस्य खलु पुनरित्यादि । पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तथा हौत्यादि । सद्भूतत्वे कथं पुनरिदं मारकर्मेत्याशङ्कयाह । ये खलु पुनरित्यादि ।

Page #526

४५८
एकविंशतितमपरिवर्तः ।
तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । ये हौत्यादि । प्रधानबुद्धत्वावस्थानामव्याकरणेन मारकर्मार्थमाह । पुनरपरमित्यादि । तच प्रयोगाद्यवस्थासु यथाक्रममनुवर्तितमनुवितर्कितमनुविचारितम् । श्रुतमयादिज्ञानेन वेति केचित् । तदुभयं तुलयित्वेति ( 1. 389, 14 ) । यत्तेन विचिन्तितं, यच्च मारेण निर्दिष्टं नामधेयं तदेतदुभयं समेति सङ्गच्छत इति निरूप्य मंस्यत इति सम्बन्धः । तथैव सत्यत्वे कथं मारकर्मेत्याशङ्क्याह । यानि च मयेत्यादि । एवं नामापदेशेन बोधिसत्त्वानां तिरस्कारिणो दुर्लभा बोधिरित्यादि । सचेत्पुनरित्यादि (p. 3007) | संधाव्य संसृत्येति । पापदेशनयात्मानं निर्मलौत्य निरभिमानतां प्राप्येत्यर्थः । एतदेव स्पष्टयन्नाह। यदि चासावित्यादि । तत्र विदूषणाप्रतिपक्षेण विगर्हिष्यति । समुदाचारप्रतिपक्षेण वान्ती - करिष्यति । स्वपरोपेक्षलज्जया जुगुप्सिष्यति । बलात् प्रतिनिःस्रक्ष्यति । प्रत्यापत्तिबलात् प्रतिदेशयिष्यति । दौर्घकाललभ्यत्वेन दुर्लभा । तथैव तत्क हेतोरित्याशङ्क्याह । तावद्गुरुतरं हौत्यादि । परापमानसमुत्थत्वेन यस्मान्मननापत्तिस्थानं तावद्गुरुतरं, येन बोधिदुर्लभा भवति, न त्वसम्भविनौत्यर्थः । तथा हि ये प्रतिपक्षसन्निधावपचयधर्माणस्ते सम्भवदत्यन्तोन्मूलनदक्षप्रतिपक्षास्तद्यथा कनकमलादयः । यथोक्तधर्माणश्च सर्व एव सङ्घर्मावरणादय इति न्यायान्निःशेषं क्षयं यात्येव मननापत्तिस्थानम् । यत्पनः प्रणश्यन्तीत्यादि वचनं तदसत्यां प्रतिपक्षभावनायामिति ज्ञेयम् । अन्यथा युक्तिविरोधो
आश्रय

Page #527

४५८
अभिसमयालयारालोकः । बहुतरसूचान्तविरोधश्च स्यात् । नियतवचनमप्यतेनैव व्याख्यातम्। अनियतवचनं पुनरसत्यामपि प्रतिपक्षभावनायां कादाचित्कफलत्वादित्यवसातव्यम्। मननापत्तिस्थानस्य गुरुत्वमेवं दृष्टान्तेन स्पष्टयन्नाह। तद्यथापि नामेत्यादि। चतस्रो मूलापत्तय इति । वधस्तेयमैथुनान्तसंज्ञिताः प्रधानापत्तयः। भिक्षुसंवरभ्रंशादभिक्षुः। श्रामणेरत्वाभावादश्रमणः । उपासकभाववियोगादशाक्यपुचीयः । जन्मान्तरेऽप्यधिगमाभव्यत्वागुरुतरापत्तिरियं मननापत्तिः । अतिगुरुत्वमावेदयन्नाह। तिष्ठन्वित्यादि। पञ्चेभ्य इति तथागतदुष्टचित्तरुधिरोत्पादादिभ्यः । गुरुतर इति । मानसहगतचित्तोत्पादसंख्यावच्छिन्ननरकवासानुभवनात् । नामापदेशेनैवं मारकर्म निर्दिश्य विवेकगणेनापि मृद (p. 391, 5) मारकर्मार्थमाह। पुनरपरमित्यादि। तत्र वनप्रस्थो वनविशेषः। पश्चादिप्रतिसारित्वेन यावत्समाधेरनधिगमादपरिशुद्धकायवाङ्मनस्कर्मान्तस्तविपर्ययात्परिशुद्धकायवाङ्मनस्कर्मान्तः। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह । तथा होत्यादि (p. 393, 3)। मध्यमारकर्मार्थमाह। किश्चापौत्यादि। इमं विवेकमिति । प्रज्ञापारमितोपायकौशल्यात्मकं निःश्रित इत्यादि। मृदमध्याधिमात्रावग्रहभेदात्तत्र विवेकेरण्यवासादौ यथाक्रमं निःश्रित आलीनोऽध्यवसितस्तेनैवात्मोत्कर्षादध्यवसायमापन्नः। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। यः सुभूत इत्यादि। तेन विवेकेनेति । तेनारण्यवासादिना विवेकेन विहरन्नस्मिन् बोधिसत्त्वविवेके महोपायकौशलादौ न संदृश्यते। अधि

Page #528

एकविंशतितमपरिवर्तः।
मात्रमारकर्मार्थमाह। तमेनमित्यादि। संकीर्णविहारेणेति (p. 394, 5)। श्रावकादिमनस्कारोपेतत्वात्। आकौर्णविहारेणेति। महायानादहिर्गतविहारत्वात् । अन्यैर्बोधिसत्त्वैरस्पृश्यत्वाद्दोधिसत्त्वचण्डालः। स्वपरबोधिसत्त्वविदूषणाद्दोधिमत्त्वदूषो। वाङ्मात्रेण बोधिसत्त्वचर्याभ्युपगमाहोधिसत्त्वप्रतिरूपकः। बोधिसत्त्वधर्मवियोगाहोधिसत्त्वप्रतिवर्णिकः । बोधिसत्त्वसङ्घोपघाताबोधिसत्त्वकारण्डवकः । अकल्पिकपरिभोगाच्चौरः। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अभिमानपतिता होत्यादि। पापधर्मयोगादविशुद्धधर्माणः। कल्याणमित्रविरहादनाचार्यः। अन्यथावादित्वादनार्यधर्माणः। नवमस्वयमभिज्ञापराक्रमकल्याणमित्रमेवनलिङ्गार्थमाह। यस्य खल पुनरित्यादि (p. 39.5, 4)॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां मारकर्मपरिवर्तो नामैकविंशतितमः ॥ ६ ॥

Page #529

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
४६१
अथ खलु भगव
नवममेव लिङ्गं कथयन्नाह । नित्यादि (p. 396, 3)। तत्र फलावस्थाः षट्पारमिताः शास्ता, प्रथमाधिगममार्गसन्दर्शनाल्लब्धालोकावस्था मार्गः, अधिकालेाकरूपत्वात् वृड्डालेाकावस्था आलोकः, ग्राह्यग्राहकाभावतत्त्वैकदेशप्रविष्टत्वात् तत्त्वार्थैकदेशप्रसृतावस्था
उल्का, अनन्तरं तत्त्वज्ञानोदयादानन्तर्यसमाध्यवस्था अवसर्वोपद्रवनिवारणात् प्रथमायां भूमौ चाणं, तदाशयप्रयोगाबन्ध्यत्वपदस्थानेन द्वितीयायां शरणं । निरवद्यरतिवस्तुत्वात्तृतीयायां लयनं, परमार्यत्वागमनपदस्थानेन चतुर्थ्यां परायणं, चैधातुकपरिच्छिन्नत्वात्पञ्चम्यां द्दौपः, प्रज्ञापारमितास्वभावत्वात् पद्यां माता, उपायरूपत्वात्सप्तम्यां पिता, प्रणिधानात्मकत्वादष्टम्यां ज्ञानाय, बलपारमितालक्षणत्वान्नवम्यां बोधाय, ज्ञानपारमितातिरिक्तत्वेन दशम्यामनुत्तरायै सम्यक्सम्बोधये संवर्तन्त इत्यर्थभेदः । अनुञ्चलनकारणभोगागार सक्तिप्रतिपक्षेण यथाक्रमं दानशौलपारमिते । निवृत्तिकारणसांसारिकसत्त्वविप्रतिपत्तिज दुःखदौर्घकालिक शुक्लपक्षप्रयोगपरिखेदप्रतिपक्षेण यथासंख्यं क्षान्तिवीर्यपारमिते । विप्रणाशकारणविक्षेपदौष्पज्ञप्रतिपक्षेण तथैव ध्यानप्रज्ञापारमिते चेत्येवं विपक्षप्रतिपक्षव्यवस्थानतः षडिति संख्याव्यव - स्थानम्। तथा चतसृभिः पारमिताभिरविक्षेपकारणैरेका पारमिताऽविक्षेपः सम्पद्यते यमविक्षेपं निश्रित्य यथावडर्मतत्त्वावबोधाद्दुद्धधर्माः समुदागच्छन्तीत्येवं सर्वबुद्धधर्म - समुदागमपदस्थानतः संख्याव्यवस्थानम् । तथा दानपारमितया सत्त्वानुग्रहाच्छौलपारमितयाऽनुपघातात्,
9

Page #530

४६२
द्वाविंशतितमपरिवर्तः ।
क्षान्तिपारमितयोपघातमर्षणात्, वौर्यपारमितया कृत्यव्यापारगमनात्, सत्त्वान् परिपाचने योग्यान् कृत्वा विक्षिप्तचित्तानां समाधानाय ध्यानपारमितया, समाहितचित्तानां विमोक्षाय प्रज्ञापारमितया, अववादनात् परिपाक इत्येवं सत्त्वपरिपाचनानुकूल्यतोऽपि संख्याव्यव - स्थानमवसेयम् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । अच हौत्यादि (p. 397, 3) | कल्याणमित्रार्थमेव स्पष्टयन्नाह । येsपि ते सुभूत इत्यादि । पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । श्रसु हौत्यादि । यावांश्च कश्चिद्दुधर्म इत्यस्य सर्वाकारज्ञताद्यष्टाभिसमयक्रमेण विभञ्जनाद्दुद्धज्ञानमित्यष्टपदानि । उपसंहरन्नाह । तस्मात्तत्यादि । दशमसर्वप्रकारप्रज्ञापारमिताशिक्षणलिङ्गार्थमाह । आसु खलु पुनरित्यादि (p. 398, 8)। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । एषा होत्यादि । दर्शनभावनाविशेषाशैक्षमार्गप्रापणाद्यथाक्रमं नायिकेत्यादि पदचतुष्टयम् । आदावुत्पादनाज्जनयित्रौ । पश्चात्संवर्धनाद्यात्रौ । पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । प्रज्ञापारमितेत्यादि । एकादशसर्वानभिनिवेशलिङ्गार्थमाह । किं लक्षणेत्यादि । असङ्गलक्षणेति (p. 399, 1) । अनभिनिवेशस्वभावा । पदपरमत्वादाह । स्याद्भगवन्नित्यादि । न्यायस्य तुल्यत्वादाह । एवमेतदित्यादि । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । सर्वधर्मा हौत्यादि । तच हेतुफलभावरहितत्वाद्यथासंख्यं विविक्ताः शून्या इति केचित् । शून्यत्वे संक्लेशाद्यभाव इत्याह । यदि भगवन्नित्यादि । सर्वधर्मो नोपलभ्यत इति । श्रन्यत्वादेवेति

Page #531

अभिसमयालशारालोकः। ४६३ भावः। अस्य भाषितस्येति। संक्लेशाद्यनुपपत्तौ विविक्तशून्यतादेशनायाः। प्रतिप्रश्नेन परिहर्तुमाह। तत्किं मन्यस इत्यादि। संक्लेशो व्यवदानञ्च प्रज्ञायत इति शून्यत्वेऽपि सर्वधर्माणां संवृत्या कर्मफलसम्बन्धस्य विद्यमानत्वाद्यथाभिनिवेशस्तथा संक्लेशो यथा चानभिनिवेशस्तथा व्यवदानं प्रज्ञायत इति। हादशबुद्धबोध्यासन्नौभवनलिङ्गार्थमाह । एवं च भगवंश्चरन् बोधिसत्त्व इत्यादि (p. 401, I)। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । अनविभूतमित्यादि। श्राद
दिज्ञानचतुष्टयभेदेन बुद्धत्वमित्यादि पदचतुष्टयम् । तथैवानुवदन्नाह। एवमेतदित्यादि। एतावन्त्येव लिङ्गान्यवसातव्यानि। तथा चोक्तम् ।।
स्वप्नान्तरेऽपि स्वप्नाभासर्वधर्मेक्षणादिकम् ।
मूर्धप्राप्तस्य योग हादशधा मतम् ॥१॥ इति लिङ्गनैवं लातएन । कतिप्रकारा विद्धिरिति । जम्बूद्दीपकादिसत्त्वस्था तसत्कारादिपुण्यादिकां प्रथमां विवृद्धिं वक्तुमाह। सचेत् पुनः सुभूते ये जम्बूद्वीपे सत्त्वा इत्यादि। जम्बूद्वीपस्योपलक्षणत्वात्तिसाहलमहासाहस्रलोकधातवीयसत्त्वानामप्यत्र ग्रहणं पञ्चविंशतिसाहसिकायां तथाभिधानात्। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह। यथा यथा होत्यादि (p. 402, 11)। दक्षिणीयतां गच्छतौति । पुण्यक्षेत्रतां प्रतिपद्यते। एतदेव कुत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। तथा होत्यादि। स्थापयित्वेति । परित्यज्य । पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशदयाह। अप्रतिपुङ्गला होत्यादि। प्रत्यक्षानुमानागमार्थानधिगमादप्रतिपुङ्गला

Page #532

४६४
द्वाविंशतितमपरिवर्तः। इत्यादिपदवयं दैशिकत्वादित्यपरे। प्रकारान्तरेणापि पुण्याभिभवत्वं वक्तुमाह। कथञ्चेत्यादि। बध्यगतानिवेति । मरणार्हानिव। क्षणांश्च विराजयत इति (p. 403, 4) पापानुष्ठानेन मनुष्यादिभावान्नाशयतः। दायकानामिति। समादायकानां। दानपतौनामिति । साक्षादातृणाम् । दक्षिणां विशोधयन्तौति सम्यक् फलवतौं कुर्वन्तीत्यर्थः। अनेन मनसिकारेणेति (p. 404, 3)। सत्त्वानां मार्गापदेशादिस्वभावेन। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। यो ह्येनानित्यादि। स एवेति । महोपायकौशलाया मातुरालम्बने स एव सत्त्वोपकारमनस्कारः। यथाऽयमिति मैयादिस्वभावो मन परः। क्षपयेदित्यतिक्रामेत् । द्वितीयविशिष्टप्रज्ञापारमितामनस्कारस्वभाववियर्थमाह । तद्यथापि नाम सुभूते केना रेत्यादि। मणिरत्नज्ञाने वर्तमानेनेति । तत्परीक्षाशास्त्र सानात्। मणिरत्नजातिज्ञेनेति। लक्षणपरिजयात् । थावत् सा वाऽन्या वा प्रतिलब्धा भवतीति (p 405, 2)। सा वा प्रज्ञापारमिता अन्या वा समाधिराजादिसूत्रान्तधर्मता प्राप्ता भवति । पुस्तकापेक्षया सा वाऽन्या वेति केचित्। शून्यत्वादविरहितत्वं घटत इत्याह। यत्पुनरित्यादि। परिहरन्नाह । सचेत्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । प्रजेत्यादि एतदुक्तम् । यस्मात्प्रज्ञापारमिता शून्या तत्त्वतो विविपरिहाणिरहिता, तस्माच्छ्न्याः सर्वधर्मा इत्यालम्बनान्मनस्कारस्यापि शून्यत्वाधिमोक्षे सत्यविपर्यत्वात् प्रज्ञापार

Page #533

अभिसमयालदारालोकः।
मितामनस्कारादिरहित इत्यादि। तृतीयातिशयानुत्पत्तिकक्षान्तिलाभस्वरूपविद्ध्यर्थं प्रश्नयन्नाह। सचेद्भगवनित्यादि। परिहरन्नाह । न खलु पुनरित्यादि । बोधये समुदागच्छतौति (p. 406, 7)। एतदक्तम् । यतः प्रज्ञापारमिताया हानिरद्धिप्रतिषेधबद्धोबोधिसत्त्वस्य परमार्थतो हानिविप्रतिषेधस्ततो मायोपमभावनया संकृत्या पुण्यज्ञानसंभारं समुदानयत्यनुत्तराञ्च सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्यतेऽन्यथा तत्त्वतो हानिद्धिसम्भवे विपर्यासोऽसन्नेवैति। एतदेव तत्त्वमित्याह। सचेत् सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि (p. 406, 8)। चरत्ययं बोधिसत्त्व इत्यनेन कश्चित् तात्त्विको धर्मः समाक्षिप्त इत्यभिप्रायादाह। किं पुनर्भर वन प्रज्ञापारमिता चरतीत्यादि। कथं पुनरित्यादि। यदि यथोक्तप्रकारप्रतिनिषेधेन सर्वत्र । नो हौदमित्यच्यते । भगवता कथं पुनः प्रकारान्तरेण चरति। येन चरत्ययं बोधिसत्त्व इति प्रागुक्तमित्यर्थः। संवृत्या -मित्याह। किं पुनः सुभूते समनुपश्यसौत्यादि (p. तत्त्वता । उपसंहरन्नाह । एवं खति (p. 408, 2) · सर्वधर्मा
अपमभावनया नुपलम्भादेव परमा संस्त्या चरणादन
विशिष्टाधिमुक्तिर्भवति । वैशारदापनिटालामा सर्वोपलम्भभयाभावान्निभौंकता प्रतिपत्। श्रतम्यादिज्ञानोत्पादायैवं चरन्नित्यादिपदचयम्। आदर्शदिन्धानभेदेन चानुत्तरं बुद्धज्ञानमित्यादिपदचतुष्टयं योज्यम् ॥ चतुर्थबोध्यबोधकधर्मानुपलम्भलक्षणविवृद्ध्यर्थमाह।

Page #534

हाविंशतितमपरिवर्तः ।
या भगवन् सर्वधर्माणमित्यादि। संवृत्या व्याकरणमिति प्रतिप्रश्नेनाह। किम्युनः सुभूत इत्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। सर्वधर्मेधित्यादि। न मे एवं भवतीति (p. 409, 5)। अनेनाकिकल्या मूर्धाभिसमये प्रज्ञापारमितेति कृत्वा बोधिसत्त्वस्यैवं विकल्पाभावं स्वव्याजेनाह ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां कल्याणमित्रपरिवर्तो नाम द्वाविंशतितमः ॥

Page #535

अभिसम यालङ्कारालोकः ।
४६७
पञ्चमविशिष्टकुशलमूलसमन्वागमात्मकड्यर्थमाह। तेन खलु पुनरित्यादि (p 410, 2)। बालजनोत्वासकलत्वादाकाशगम्भौरतया गम्भौरा। हेतुफलभावरहितत्वेन यथाक्रमं विविक्तत्वाद्दुदृशा शून्यत्वादुरनुबोधा। दर्शनभावनाविशेषमार्गोत्पादनार्थं यथासंख्यं शिक्षिष्यन्ते, प्रतिपत्स्यन्ते, योगमापत्स्यन्त इति वाच्यम् । मंवरसत्त्वार्थक्रियाकुशलधर्मसंग्राहकत्रिविधशीलस्कन्धानां विपक्षधर्मरहितत्वादखण्डेनेत्यादि पदत्रयम्। तेषामेवानुकूलधर्मसद्भावात्परिपूर्णेनेत्याद्यपरं पदत्रयमिति केचित्। कायिकवाचिकमानमाविद्याभावादखण्डाच्छिद्राकल्माषः। श्रुतचिन्ताभावनाज्ञानसम्पन्नत्वात्परिपूर्णः परिशुद्धोऽशवलः शौलस्कन्ध इत्यपरे। शान्तिसम्पन्ना इत्यादि पदवयं दःखवासना विविधक्षान्तिभेदात् । आलब्धवौर्या इगानित मालम्भपरिकर्मप्रत्यवेक्षाप्रतिपत्तिवीर (p. 413, 10) इत्यादि षटपदानि । अना प्रथमदित्रिचतुर्थध्यानाभिधमयोर . पूर्व रित्याशङ्याह। यो हि बोधिसत्व त्या निकायोपसंक्रमस्वभावविद्ध्यर्थमाह। . प्रज्ञापारमितायामित्यादि (p. 414, 3)। न त नोत्पत्स्यन्त इति । तथागताद्यधिष्ठाना
थाख्यायां अभिसमयालाकारालोकायां प्रजा
शकपरिवर्तो नाम :
पट्पदानि । अनागम्यध्या ..
__ पूर्ववत्तत्कस्य हेतोसर्व त्यादि। षष्ठसर्वदेव
वं शिक्षमाणञ्च
यथेमाह।

Page #536

४६८
चतुविशतितमपरिवर्तः ।
सप्तमसर्वमाराभिभवेन स्वरूपविड्यर्थमाह। अथ खल भगवानित्यादि (p. 416, 2)। शिक्षत इत्यादि पदवयं प्रयोगानन्तर्यविमुक्तिमार्गभेदादुक्तम् । शोकशल्यविधा इति स्वगोचरातिक्रमेण वैमनस्यप्राप्ताः। चरत्यसमाहितेन चित्तेन, योगमापद्यते ससमाहितेन। न ह्येवमत्र युज्यमानमिति (p. 418, 7)। यथान्येषु सूचान्तेषु भाषितं, तथा नैवात्र घटमानवस्तु निर्दिष्टमतोऽस्य भाषितस्य श्रुतचिन्तामयज्ञानेन बोद्यमशक्यत्वाद्यथाक्रममगाधमास्वादञ्च न प्राप्नुयामित्यर्थः। मृदमध्याधिमाचसुखोदयेन तुष्ट उदग्र
आत्तमनास्तथैव विविधसौमनस्योत्पादात्प्रमुदितः प्रौतिसौमनस्यजातः। प्रयोगादिषु विघ्नकरणासामात्संहर्ष'गे हर्षितचित्तः प्रीतिप्रामोद्यजातः। तथैव तत्कस्य (p. 419,शृङ्याह। दूरौकरोतीत्यादि। उगता इत्युत्सदाः
"गणकान्ता इत्यभिभूताः। अनिर्दिष्टत्वाटरकतिर्यक्प्रेतासुरगतिसंवर्तनौयत्वा
र ने बाह्यमारम्भात् कलहायति पाहियी .दौ विवदनादिवदति । दण्डादि
। दुःखं प्रति समाज्ञानादाकोशति। प्रहार.ना ना भाषते देषोपनिपाताद्यापद्यते। क्रोधोत्पादात्' दो वादयति। सन्नाहः सन्नह्य इति। यदि सा सर्वज्ञता परित्यता तदा कलहादिसमुत्थपापापनयनार्थम्। चित्तोत्यादसंसावच्छिन्नकल्पप्रमाणं वौर्यं करणीयमित्यर्थः। गुरुतरत्वात् पापस्यानिःसरणसम्भवप्रश्नार्थमाह। अस्ति भगवन्नित्यादि , सम्भवप्रतिपत्तिपक्षत्वेन
येत्यादि पदचतुष्टय रकात दिति केचित् । तर (p. 420, 4)। राज

Page #537

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
४६८
सर्वेषामेव सम्प्रतिकर्मको धर्म इति व्याप्तमावेदयन्नाह । सन्निःसरण इत्यादि । एतदुक्तं श्रावकयानिकानां संयाने संघादिशेषाद्यापत्तेः प्रतिक्रियादेशनया सम्प्रतिकधर्मको धर्मदेशिकस्तथा महायानिकानां बोधिसत्त्वपिटका दौ देशित इति । प्राधान्यादोधिसत्त्वानामारभ्य स्पष्टयन्नाह । तत्रानन्द योऽमित्यादि (p. 121, 5 ) । कृतपापदेशनान्न देशयति । अकरणसंवराकरणान्नायत्यां संवराय प्रतिपद्यते । उत्सारयितव्या इत्यादि पदचयं मृदुमध्याधिमाचविग्रहाद्यपनयनात् । दुर्लब्धा इति । योऽहं जल्पिते सति परस्मिन् प्रतिजल्पामौति कलहादयः प्रशस्तत्वेन दुर्लब्धा इत्येवं चित्तमुत्पादयतीत्यर्थः । परुषं वा कर्कशं वेति । श्रोचा - सुखकारित्वात्परुषं वैमनस्यकरत्वात् कर्कशम् । दुरुक्तानीत्यादि । पैशुन्यपारुष्यसम्भिन्नप्रलापभेदादुक्तं । तथैतत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । न मयाऽध्यास इत्यादि (p. 122, 3) | क्षोभः संरम्भः । भ्रूकुटिर्ललाटसंकोचः । सर्वर नामन्तिके स्थातव्यमिति । यथोक्तक्रमेण
I
सत्त्वविषये वर्तितव्यम् । अष्टमशास्त्ररूलक्षणविद्ध्यर्थमाह । कथं चानन्देत्या यानसमारूढास्तुल्यसन्नाहप्रतिपत्त्या । एकभ सदृशप्रस्थानप्रतिपत्त्या । समानाभिप्राया:पत्तेरेकत्वेन समयान सम्प्रस्थिता निर्य त्वेन । यचेति दानादौ, यथेत्यनुपल
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञाप
or
मानपरिवर्तो नाम च

Page #538

४७.
पञ्चविंशतितमपरिवर्तः।
नवमोपायकौशलपरिशुद्धशिक्षास्वरूपविद्ध्यर्थं प्रश्नयनाह । क्व पुनरित्यादि (p. 425, 2)। क्षयादौ शिक्षामाणो बुद्धत्वे शिक्षत इत्यावेदयन्नाह। सचेदित्यादि। तथतैव व्यात्तिभेदाद्यथा क्षयानुत्पादादिभिर्व्यपदिश्यते तथा व्याख्यातम् । कथमन्यत्र शिक्षायामन्यत्र शिक्षा विधीयत इति पृच्छयन्नाह । किङ्कारणमित्यादि। यत्सुभूत इत्यादिना। तहचनमनूद्य परिप्रश्नेन परिहरन्नाह । तत् किं मन्यस इत्यादि। तथतेति सर्वज्ञताबुद्धत्वमितियावत् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अक्षयो हि भगवन् क्षय इति। क्षौयन्तेऽस्मिन् सर्वविकल्या इति बुद्धत्वं क्षयो धर्मधातुर्विनाशरहितत्वादक्षय इति । तादात्म्यसम्बन्धेन क्षयादिस्वभावा मर्वज्ञतेत्यर्थः। उत्पद्यत इत्याद्यनुत्पादादिविपर्ययेनावगन्तव्यम्। परिशुद्धशिक्षत्वेन प्रशंसार्थमाह। तस्मात्तीत्यादि। पूर्ववत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । सर्वमत्त्वसा' दौत्यादि (p 426, 10)। तत्र पक्षिघाटकाः पा
नायकारिणो निषादाः। कैवर्ताः टनादौरभ्रिकाः। चक्षःश्रोत्रविज्ञाना
एकाक्षिवैकल्यात्काणः। हस्तादिच्छेदारष्टत्वात् कुजः। कुर्परोपरिहस्वपर्वत्वात्कुणिः । पल्लङ्गः। स्खलङ्गतित्वात् खंजः। सहसा । क्वचिज्जड्ड इति पाठस्तत्राप्ययमेवार्थ इत्युच्चार्यवचनालोलः। गुरुलकारउच्चैःश्रवणात्कल्लः। हस्तपादान्यूनातिरेकाङ्गत्वाद्विकलाङ्गः।

Page #539

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४७१
वैरूप्यादिकृताङ्गः। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । अस्ति हि तस्येत्यादि (p. 427. 12) प्रकृतिपरिशुद्धित्वेन बलादिविशुड्याधिगमो नोपपद्यत इत्याह । यदा भगवनित्यादि (p. 428, 3) संत्यधिगमादाह। एवमेतदित्यादि। पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। सर्वधर्मा होत्यादि। एतदक्तं प्रकृतिपरिशुद्धित्वेऽपि सर्वधर्माणां स्वभावशुद्धधर्मापरिज्ञानवतां सत्त्वानां तथाभूतज्ञानोत्पादनार्थ मायोपमधर्मभावनया मंसौदनत्वेन मंरत्या बलादिपरिशुद्धिं प्राप्नोतौति। दशमबुद्दगोत्रीभवनलक्षणविद्ध्यर्थमाह । तद्यथापि सुभूते ऽल्पकास्ते महापृथिव्यामित्यादि। क्षारप्राचुर्यादूषराः । रुक्षत्वादुज्जङ्गलाः। अल्पकास्ते बोधिसत्त्वा इत्यनेन (p. 4219, ) बद्धगोत्राणामूर्ध्वाभिगमनसमये वैवृद्धिलाभयोग्यानामल्पीयस्त्वं ज्ञापितं स्यात् । एकादशमबद्धत्वफलप्राप्तिनिमित्तात्मकविड्यथं मृदमध्याधिमात्रदृष्टान्तभेदेन हारकत्रयमाह । पुनरपरं तद्यथापि नामेत्यादि। प्रज्ञापारमितामार्गमिति। तथागतप्राप्तिनिमित्तामेकदां विद्धिमित्यर्थः। द्वादशपारमिताविपक्षचित्तानुत्पादस्वभावविदर्थमाह । एवं हि सुभूते प्रज्ञापारमितायामित्यादि (p 430, 21)। तब कल्पितपरतन्त्रपरिनिष्यन्नवस्त्वभिनिवेशेन यथाक्रमं मंगृहीताः परिगृहीता उद्हौताः। विपर्यासरहितत्वेनावबोधादनुगताः । चतुर्दशसर्वपारमितासंग्रहज्ञानलक्षणविद्ध्यर्थमाह। तद्यथापि नाम सुभूते सत्कायदृष्टावित्यादि (p. 431, 2) ।

Page #540

४७२
पञ्चविंशतितमपरिवर्तः । दापष्टिदृष्टयो ब्रह्मजालपरिपृच्छादौ द्रष्टव्याः। ग्रन्थप्राचुर्यान्न लिख्यन्ते। यथोक्तविधिमेव स्पष्टयन्नाह। तद्यथापि नाम सुभूते पुरुषस्येत्यादि। पञ्चदशसर्वसम्यत्पतिलम्भार्थविड्यर्थमाह। तस्मात्तर्हि सुभूते बोधिसत्त्वेत्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। पुण्याग्रत्वादिति। अमुमेवा) विस्तारयितुं प्रश्नयन्नाह। तत्किं मन्यस इत्यादि। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। एवं महार्थिका होत्यादि। तत्र दर्शनादिमार्गचतुष्टयाधिगमादनुत्तरतां गन्तुकामेनेत्यादि पदचतुष्टयम्। धर्मसम्भोगनिर्माणकायत्रयप्रतिलम्भाय बुद्धविक्रौडितमित्यादिपदत्रयं वाच्यम् । सर्वसम्पत्प्राप्तौ श्रावकोऽपि स्यादित्याह। किं पुनरित्यादि। अन्यार्थतयाभ्यसनानव श्रावक इत्याह। श्रावकसम्पत्तिरपौत्यादि। षोडशसम्यक्सम्बोध्यासन्नोभावस्वभाववियर्थमाह। एवं शिक्षमाणः सुभूते बोधिसत्त्वो महासत्त्व इत्यादि (p. 433, 3)। तत्राप्यभिनिवेशो बन्धनमित्याह। सचेत्पुनरित्यादि। न चरतौति भावोपलम्भविपर्यासादिति भावः। अनभिनिवेशस्तत्त्वमित्याह। अथ तामपौत्यादि । यथोक्ता एव विदृवयो ग्राह्याः। तथा चोक्तम् ।
जम्बुद्दौपजनेयत्ताबुद्ध पूजाशुभादिकाम् । उपमां बहुधा कृत्वा विद्धिः षोडशात्मिका ॥२॥ इति
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
शिक्षापरिवर्तो नाम पञ्चविंशतितमः ॥

Page #541

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
विestवं वर्धितस्य मूर्धाभिसमयस्य सात्मौभावगमनपर्यन्तलक्षणां निरूढिं वक्तुं प्रसंशयन्नाह । चरन्नेव तावदित्यादि (p. 134, 2) । स्पृहणीयास्त इति । अनेन मूर्धाभिसमयलाभिनां दुर्लभतां कथयति । संजातप्रसादातिशयत्वादिष्टाशंसनां कुर्वन्नधुना निरूढिमावेदयन्नाह । यैर्बोधिसत्त्वयानि कैरित्यादि । उद्यमानानिति प्रेर्यमा - णान्। सर्वदोषवैषम्याभावान्समे पारिमे तौरे निर्वाणे बुद्धत्व इति यावत् । स्वपरोभयार्थसम्पत्सम्पादकत्वेन यथा क्रममभीप्सिताः परिचिन्तिताः परिगृहीता इति केचित् । त्रिसर्वज्ञता निष्पादकत्वेनेत्यन्ये । बुद्धधर्माणामित्युपदेशपदं सर्वज्ञताप्रति संयुक्तधर्माणां स्वयम्भूधर्माणामसंहार्यधर्माणामिति । सर्वाकारज्ञतादित्रिसर्वज्ञताभेदेन निर्दिष्टम् । तदेवं त्रिसर्वज्ञताधर्माणामनुत्तरा परिपूरिः कथिता स्यात् । सा चापरित्यक्तसत्त्वार्थनिरूढिरित्यर्थः । न मे भगवन्नित्यादि । महाकरुणया समन्वागता इति । एवम्भूताधिगमावस्थायामपि निर्वाणपातपरिहारार्थं महाकरुणासंमुखकरणात् सत्त्वावतारणादिचित्तोत्पादाच्च महाकरुया युक्ताः । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्याह । तया महाकरुणयेत्यादि (p. 435, 5) । दर्शनभावनाविशेषा शैक्षमार्गाधिगमभेदाद्यथाक्रमं वयं तौणी इत्यादि पदचतुष्टयम् । एतदुक्तम् । सम्यगुपायकौशलबलेनैवं निर्विकल्पाधिगमावस्थायां महाकरुणादिसम्मुखीकरणभावेनापरित्यक्तसत्त्वार्थलक्षणा यथोक्तसर्वाकार ज्ञतादित्रिसर्वज्ञताधर्माणा - मनुत्तरा परिपूरिनिरूढिरिति । तथा चोक्तम् ।
४७३

Page #542

घडविंशतितमपरिवर्तः ।
चिसर्वज्ञत्वधर्माणां परिपूरिरनुत्तरा।
अपरित्यक्तमार्था निरूढिरभिधीयते ॥३॥ इति। निरूदौवं निरूढस्य स्थिरोभावलक्षणाञ्चित्तसंस्थितिं प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह। यस्तेषां भगवन्नित्यादि। योऽनुमोदते कियत्स पुण्यं प्रसवतौति सम्बन्धः। प्रथमयानसंप्रस्थितानां चर्याप्रतिपन्नानामनिवर्तनौयानामेकजातिबद्धानामित्यनेन यथासम्भवं पूर्वोक्तचतुर्विकल्पप्रतिपक्षयोदर्शनभावनामार्गयोश्चतुर्विधाधिगन्तव्यपदेशाचातुविध्यं ख्यापितमित्येके। लिङ्गविवृद्धिनिरूढिचित्तसंस्थितिस्वरूपावबोधभेदादित्यन्ये। अधिमुक्तिचर्याभूमौ प्रथमयानसंपस्थिताः। प्रमुदितादिसप्तभूमिषु चर्याप्रतिपन्नाः। अचलादिभूमित्रितयेऽविनिवर्तनौयाः। दशम्यां भूमावेकजातिप्रतिबद्धा इत्यपरे। चित्तसंस्थितिमावेदयन् प्रश्नपरिहारार्थमाह। स्यात् खलु पुनरित्यादि। पलायेणेति । पलप्रमाणेन। एतदक्त। सम्भवत्प्रमाणस्य वस्तुनो योगिभिरियत्तया पलप्रमाणेन परिमाणं प्रामातुं शक्यत इति न्यायाच्चतुर्कीपादित्रिसाहसलोकधातुप्रामाणं गृह्यते। न त्वनुमोदनापुण्यप्रमाणमित्यर्थान्तरव्याजेन प्रमाणातिक्रान्तपुण्यस्वरूपा समाधिलक्षणा चित्तसंस्थितिः कथितेति। तथा चोक्तम्।
चतुर्कीपकसाहस्रदिविसाहस्रकोपमाः । कृत्वा पुण्यबहुत्वेन समाधिः परिकीर्तितः॥४॥ इति एतानि च लिङ्गादौनि यथाक्रममूष्मादिचतुर्निर्वेधभागीयस्वरूपाणि मूर्धाभिसमये वेदितव्यानि ।

Page #543

अभिसमयालारालोकः ।
निर्वेधभागीयानन्तरं दर्शनमार्गः। तच चतुर्विधो विपक्षो ग्राह्यग्राहकविकल्पः सप्रतिपक्षो वक्तव्य इत्यादौ तावत्सकलप्रतिपक्षाधिष्ठानं प्रथमं ग्राह्यविकल्पमावेदयनाह। माराधिष्ठितास्ते भगवन्नित्यादि (p. 436. 9) । माराधिष्ठितामारपाक्षिकामारभवनच्युता इति। मृदुमध्याधिमात्रनिन्दाभिधानात्यदत्रयम्। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। मारभवनविध्वंसनकरा होत्यादि। व्यतिरेकमुखेन निर्दिश्यान्वयमुखेन तमेव विकल्पं कथयन्नाह । अनुमोदितव्या भगवन्नित्यादि। मायोपमभावनया दयादयसंज्ञाविगतानां बोधिसत्त्वानामेवंविधवित्तोत्यादानुमोदनादौ प्रवृत्तिः कार्येत्यर्थः । माधुक्तत्वादनुवदन्नाह । एवमेतत्कौशिकेत्यादि। (12. 4:37. 4)। द्वितीयं नित्तिपक्षाधिष्ठानं ग्राह्यविकल्पं कथयन्नाह। यैः कौशिक कुलपुचैरित्यादि। न विरागयिष्यन्तीति। हेये वस्तुनि निवृत्तिग्राह्यविकल्पबलादिति भावः। तथैवाविपरीतत्वेन प्रसंशयन्नाह। एवमेतद्भगवन्नित्यादि। एतदुक्तम्। अनुपलम्भोपलम्भस्वभावौ प्रतिनित्तिपक्षौ यथाक्रममादानसंत्यागाकारेण ग्राह्याविति प्रवृत्तिनिवृत्तिपक्षाधिष्ठानौ ग्राह्यविकल्यौ वस्तुन्यप्रतिबद्यत्तित्वेन वितथप्रतिभासित्वादयथाविषयस्वरूपौ वक्ष्यमाणविषयप्रभेदेन प्रत्येक नवप्रकारौ विबन्धकत्वात् क्लेशवद्विपक्षी ज्ञेयाविति । तथा चोक्तम् ।
प्रहत्तौ च निवृत्तौ च प्रत्येकं तौ नवात्मकौ । ग्राह्यौ विकल्पौ विज्ञेयावयथाविषयात्मकौ ॥५॥ इति

Page #544

घड्विंशतितमपरिवर्तः ।
ग्राह्यविकल्पवयं निर्दिश्यैव ग्राहकविकल्पदयं वक्तव्यमिति, प्रथमं द्रव्यसत्पृथग्जनपुरुषाधिष्ठानं ग्राहकविकल्पं कथयन्नाह। एवं तैरनुमोदनासहगतरित्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशयाह। तथा हि तैरित्यादि(p. 435, 3) । द्रव्यसन्नेव आत्मा ग्राहक इति विकल्याभिनिवेशेन पृथग्जनैरनुमोदितानि कुशस्लमूलानि यतस्तस्मात्सत्कारादिकं फलमुक्तं न त्वन्यबुद्धत्वादिकमित्यर्थः । ननु चानात्मानः सर्वधर्मा इत्यपि पृथग्जनाः प्रतिपद्यन्त इत्यव्यापिनी प्रथमग्राहकविकल्पव्यवस्था। अधिमुक्तिमनस्कारः स तेषां तत्त्वमनस्कारश्चेह विवक्षित इत्यसारम् । द्वितीयं प्रज्ञप्तिसदार्यपुङलाधिष्ठानं ग्राहकविकल्पं वक्तमाह। यैरपि भगवंच्छन्दमुत्यायेत्यादि। सम्यक्सम्बोधेराहारका भविष्यन्तीति। प्रज्ञप्तिसन्नेवात्मा ग्राहक इति कल्याभिनिवेशेनार्याणामनुमोदनाचित्तोत्पादादिविवर्धमाना बोधेरनुत्तरायाः समुत्पादका मुख्यतो भविष्यन्तीत्यर्थः। धर्मतोविरुवत्वादनुवदन्नाह। एवमेतत्कौशिकेत्यादि। मृदमध्याधिमात्रानुमोदनाभेदादनुमोदितानीत्यादि पदत्रयं वाच्यम्। ननु चार्यस्याप्येवं भवत्यौषमहं भिक्षवो राव्याः प्रत्यूषसमये शृगालस्य प्राणिनो वाशितशब्द तथाहं स तस्मिन् सययेऽनिन्दितो नाम मृगराजोऽभूवमित्यव्यापिनो द्वितीयग्राहकविकल्पव्यवस्था। व्यवहारिकमार्याणामेवंविधं वचनं न पारमार्थिकमित्यसारम् । एतदुक्तम्। पृथग्जनार्यपुगलयोर्यथाक्रमं द्रव्यप्रज्ञप्तिसत्पुरुषाधिष्ठानौ ग्राहकाविति दावेतो ग्राहकविकल्यौ। यदा

Page #545

अभिसमयालगरालोकः ।
तद्दिषयभावापन्नग्राह्यावथौ न तथा ग्राह्यरूपेण भवतस्तदा न कस्यचित्तौ ग्राहकाविति। ग्राहकरूपेणानयोर्विविक्तरूपमिति वितथप्रतिभासित्वादयथाविषयस्वरूपौ वक्ष्यमाणविषयभेदेन प्रत्येकं नवप्रकारौ विबन्धकत्वादिपक्षाविति। तथा चोक्तम्।
द्रव्यप्रज्ञप्तिसत्सत्त्वविकल्पौ ग्राहको मतौ। पृथग्जनार्यभेदेन प्रत्येक तौ नवात्मकौ ॥ ६ ॥ ग्राह्यौ चेन्न तथा स्तोऽौँ कस्य तौ ग्राहको मतौ।
इति ग्राहकभावेन शून्यतालक्षणं तयोः ॥ ७॥ इति तत्र कथं विषयभेदेन प्रथमो ग्राह्यः विकल्पो न च वेति प्रथमविकल्पार्थमाह। कथं भगवन्नित्यादि। कथमिति केन प्रकारेण मायोपमं चित्तं न माया नाप्यन्यो धर्मस्तत्त्वेन कथञ्चिदभिसम्बध्यत इति । प्रतिप्रश्नेन प्रतिपादयन्नाह । तत्किं मन्यस इत्यादि। यश्चात्यन्तविविक्तो धर्म इति (p. 439, 10) यो धर्मः स्वभावशून्यः सोऽनुत्पन्नत्वादस्तितां न प्रतिपद्यते। न च निर्विषयः साधुः प्रयोगो विद्यते नञ्चः विकल्पापाश्रयत्वे वा सांकृतः स्यान्न तात्त्विक इति न्यायान्नास्तिताञ्च न प्रतिपद्यत इत्यर्थः। पूर्ववत्तत्कस्य हे तोरित्याशङ्कयाह। नहि भगवन्नित्यादि। विविक्तत्वादेव सर्वधर्माणां न हेतुफलभाव इत्याह । यश्च धर्मोऽत्यन्तविविक्त इत्यादि। आवाहको वा निर्वाहको वेति । उत्पादको वा नाशको वेत्यर्थः। अमुमेवार्थं विस्तारयनाह। कथञ्च भगवन्नित्यादि। तत्त्वतो नैव बोध्यबोधकमित्युपसंहरन्नाह । यदा भगवन्नित्यादि। सुभाषितत्वा

Page #546

४७७
घडविंशतितमपरिवर्तः ।
वहस्तयन्नाह। साधु साध्वित्यादि (p. 440, 3)। किन्तु संवत्या सुविशुद्धात्कारणात्सविशुद्धं फलमित्याह। यत एव सुभूत इत्यादि। मायोपमत्वेन कार्यकारणयोरविपर्यस्तत्वादिति भावः । विविक्ततेत्यप्यभिनिवेशो न कार्य इत्यादि। सचेत्सुभूते बोधिसत्त्व इत्यादि।
शून्यता सर्वदृष्टौनां प्रोक्ता निःसरणं जिनैः। येषां तु शून्यतादृष्टिस्तानसाध्यान् वभाषिरे ॥ इति न्यायादिविक्तताभिनिवेशस्यापि विपर्यासरूपत्वान्नैव प्रज्ञापारमिता स्यात्। कथन्तर्हि तामागम्याभिसम्बुध्यत इति चेदाह । एवं खलु सुभूते इत्यादि। एवमविचारैकरम्यत्वेन मंतिरूपतयेतियावत् । अत एव परमार्थमधिकृत्याह। नापि सुभूते प्रज्ञापारमितामित्यादि। मंस्त्योपसंहरन्नाह। अभिसम्बध्यते चेत्यादि। भाषितस्येति । नाभिसम्बुध्यतेऽभिसम्बध्यते चेत्यस्य । तथैवानुवदन्नाह। एवमेतदित्यादि। दष्करकारक इति संशतिसत्याश्रयेणेति भावः। अत एव परमार्थसत्यमधिकृत्याह । यथाहं भगवन्नित्यादि। भाषितस्येति दष्करकारक इत्यस्य तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। तथा हि भगवन्नित्यादि (p. 441, 1)। कर्तृकर्मक्रियानुपलम्भदेशनायामनवसादादिना स्वभावविकल्पविरहात् सम्यक्प्रवृत्तत्वेन जिनजनन्याञ्चरतौति आह। सचेद्भगवन्नित्यादि। द्वितीयविकल्पार्थमाह। तद्यथापि नाम भगवन्नित्यादि। अविकल्पत्वाद्भगवन्नित्यनेन गोचविकल्पनिरासो

Page #547

अभिसमयालङ्कारालोकः।
898
ज्ञापितः। तृतीयविकल्पार्थमाह। मायापुरुषस्येत्यादि । नैवं भवत्यनुत्तरेत्यनेन प्रतिपत्तौ समुदागमविकल्पनिषेधः कृतः। चतुर्थविकल्पार्थमाह। प्रतिभासस्येत्यादि (12. 442, 4)। प्रतिभासदृष्टान्तेनालम्बनविकल्पापोहो दर्शितः। पञ्चमविकल्यार्थमाह। तथागतस्य कश्चिप्रियो वेत्यादि। अविकल्पत्वादेव भगवन्नित्यनेन बोधिसत्त्वस्यापि तथागतप्रियाप्रियासंविद्यमानदृष्टान्तेन प्रतिपक्षविपक्षविकल्पापोहो दर्शितः । षष्ठविकल्पार्थमाह । यथैव हि भगवन्नित्यादि। सर्वकल्पविकल्पग्रहोण इति स्वाधिगमविकल्पानुपलम्भो दर्शितः। सप्तमविकल्पार्थमाह। तथागतेनार्हतेत्यादि। तथागतनिर्मितोदाहरणेन निर्माणान्वयकर्तृविकल्पापोहो दर्शितः। अष्टमविकल्पार्थमाह । स निर्मितको यस्येत्यादि (JP. 443, 1)। अनेन च दृष्टान्तेन कारिचविकल्पविवेको निवेदितः। नवमविकल्पार्थमाह। दक्षेण पलगण्डेनेत्यादि। स च दारुसंहातोऽविकल्प इत्यनेन क्रियासाफल्यविकल्पविरहो निगदितः। एतदक्तम्। विविक्तेन विविक्तानवबोधस्वभावेऽचलादिभूमिप्रवेशेन वियतबुद्धगोत्रमायोपमप्रतिपत्त्या दर्शनादिमार्गसमुदागमे प्रतिभासमात्रेणाभ्रान्तज्ञानालम्बने गुणदोषपूर्वकोपादेयहेयत्वेन प्रतिपक्षविपक्षे सर्वत्रगादित्वेन स्वाधिगमे होनाप्रणीतत्वेन श्रावकादिभूमिदूरीकरणे यथाशयानुरूपनिर्माणेन सत्त्वार्थव्यापारे सम्यगुपायकौशलबलेन सर्वजननिर्वाणप्रतिष्ठापनक्रियाफले च निर्दोषतया सर्वथोपादेयत्वेन प्रवृत्तिः कार्येत्येवं प्रतिपक्षाधिष्ठानः प्रथमो ग्राह्यविकल्यो नव

Page #548

४८०
घड्विंशतितमपरिवर्तः । प्रकारो मूर्खाभिसमये दर्शनमार्गप्रयोगावस्थायां बोधिसत्त्वानां प्रहेयस्तत्तत्प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादेन व्यतिरेकमुखेन प्रतिपादित इति । तथा चोक्तम्।
एष स्वभावे गोत्रे च प्रतिपत्समुदागमे । ज्ञानस्यालंवनाभ्रान्तौ प्रतिपक्षविपक्षयोः॥ स्वस्मिन्नधिगमे कर्तृतत्कारित्रक्रियाफले।
प्रतिपक्षाधिष्ठानो विकल्पो नवधा मतः ॥६॥ इति ।
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
मायोपमपरिवर्तों नाम षड्विंशतितमः ॥

Page #549

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
कथं निवृत्तिपक्षाधिष्ठानो द्वितौयो ग्राह्यविकल्पो नवधेति प्रथमविकल्पार्थमाह । सारे वतायमित्यादि (p. 444, 3) | प्रज्ञाकरुणयोः संसारनिर्वाणापातकारिचत्वेन सकलाधिगमाधिपत्याद्यः प्रज्ञापारमितायाञ्चरति स सारे प्रधाने चरतौत्यनेन न्यूनताधिगमविकल्पो निषिद्धः । किन्तु तत्रापि सारत्वाभिनिवेशो न कार्य इत्याह । असारे वतायमित्यादि । सारत्वावग्रहाभावादसारः । द्वितीयविकल्पार्थमाह । नमस्कर्तव्यास्त इत्यादि । कल्याणमित्रादिसम्परिग्रहेण युक्ता ये प्रज्ञापारमितायां चरन्ति, ते नमस्करणौया इत्यनेन सम्परिग्रहाभावविकल्पो निरस्तः । तृतौयविकल्पार्थमाह । ये चेह गम्भीरायां प्रज्ञापारमितायामित्यादि । न च तां धर्मतां साक्षात्कुर्वन्तौत्यनेन प्रतिपत्तिविशेषज्ञापनात् प्रतिपत्तिवैकल्यविकल्पाभावो दर्शितः । चतुर्थविकल्पार्थमाह । अथ खल्वायुष्मानित्यादि । साक्षात्कुर्वन्तौति । यद्बोधिसत्त्वानां भूतकोटेरमाक्षात्करणं नैतद्दुष्करमधिगमे स्वातन्त्र्यलाभादिति भावः । अतः परप्रत्ययगामित्वविकल्पो निरस्तः । पश्चमविकल्पार्थमाह। इदन्तु देवपुत्रा इत्यादि । सत्त्वान् विनेष्याम इति (p. 445, 5 ) । मायोपमत्वेऽपि सर्वधर्माणां सत्त्वविनेयार्थमव्यावृत्तिगमनयोगेनान्ययानगमनाभावेन चानुत्तरबोध्यधिगमप्रस्थानात्सर्वाकारज्ञातोद्देशापरिभ्रंशेनोद्देश
न
षष्ठविकल्पार्थमाह ।
निवृत्तिविकल्पविरहः स्वचितः । आकाशं स देवपुत्रा इत्यादि । तथैव तत्कस्य हेतोरित्या -
61
४८१

Page #550

सप्तविंशतितमपरिवर्तः ।
1
शङ्क्याह । आकाश विविक्ततयेत्यादि । सत्त्वानां कृतशः सन्नाहं मन्नह्यन्त इति । आकाशोपमनिखिलसत्त्वधातुविनयनार्थं सन्नहनेनाप्रादेशिक मार्ग व्यापारकथनात् प्रादेशिककारिचविकल्प विवेकोऽथात्कथितः । सप्तम विकल्पार्थमाह । आकाशेन म इत्यादि । सत्त्वानामाकाशस्वभावोपगमनज्ञापनादनेनाधिगमनानात्वविकल्पाभावो दर्शितः । अष्टमविकल्पार्थमाह । अयञ्च सन्नाह इत्यादि । सत्त्वानामर्थाय सन्नहनेन प्रेक्षापूर्व कारित्वात् स्थानगमनाज्ञानविकल्पासंश्लेषो दर्शितः । नवमविकल्पार्थमाह । सा चात्यन्ततयेत्यादि । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । सत्त्वविविक्ततयेत्यादि । पारमार्थिकद्रव्यानुपलम्भाद्रूपादीनां मायोपमताऽनुगन्तव्या । यावदित्यनेन (p. 446, 2) द्वादशायतनादिपरिग्रहः । तथागताद्यधिगमधर्माणामपि शून्यत्वात्सर्वधर्मविविक्तता । उपसंहरन्नाह । एवं देवपुत्राः सर्वधर्मविविक्तता द्रष्टव्येति । एवमनुपलम्भदेशनायामनवसादाच्चरणमित्यादि । एवं देवपुत्राः सर्वधर्मविविक्ततायामित्यादि । अनुवासे को हेतुरित्याह । किं कारणमित्यादि। कर्तृकर्मक्रियानुपलम्भात्परिहरति । विविक्तत्वादिति। उपसंहरन्नाह। अनेन भगवन्नित्यादि । एतदुक्तम् । शून्यत्वादेवभ्यतीति भेतव्यानामभावाद्यतो न संसौदति । ततश्चरति मुख्यतो निर्याणस्वभावायां प्रज्ञापारमितायामेवञ्च पृष्ठतो निर्याणविकल्पापोहो दर्शितः स्यात् । एतदुक्तम् । संसारनिर्वाणान्यतरप्रपातित्वेन श्रन्यताधिगमे कल्याणमित्रोपायकौशलविकलत्वेन संपरिग्रहाभावे
४८२

Page #551

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
समस्तज्ञेयावरणाप्रतिपक्षत्वेन प्रतिपद्वैकल्ये तथागताद्युपदेशसापेक्षत्वेन परप्रत्ययगामित्वे सर्वसत्त्वाग्रतामहत्त्वाद्यप्रवृत्तत्वेनोद्देश निवृत्तौ क्लेशावरणप्रतिपक्षत्वेन प्रादेशिकमार्गव्यापारे सोपलम्भेन प्रथमफलाद्यधिगमनानात्वे सर्वाविद्यानुशया प्रहौणत्वेन स्थानगमनाज्ञाने महायान - सर्वसंग्राहकत्वेन सर्वाकारज्ञतासर्वनिर्वाणपश्चादनुगमने च सदोषतया ग्राह्यत्वेन निवृत्तिः कार्या । इत्येवनिवृत्तिपक्षाधिष्ठानश्रावकप्रत्येकबुद्धसन्तानोपादेयत्वसमुद्भवो द्वितौयो ग्राह्यविकल्प बोधिसत्त्वानां दर्शनमार्गे चित्तचेत्तप्रवृत्त्यवस्थायां प्रदेयस्तत्तत्प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादनेन व्यतिरेकमुखेन प्रतिपादित इति । तथा चोक्तम् ।
भवशान्तिप्रपातित्वान्यनत्वेऽधिगमस्य च । परिग्रहस्याभावे च वैकल्ये प्रतिपते ॥ १० ॥ परप्रत्ययगामित्वे समुद्देश निवर्तने । प्रादेशिकत्वे नानात्वे स्थानप्रस्थान मोहयोः ॥ ११ ॥ पृष्ठतो गमने चेति विकल्पोऽयं नवात्मकः । निवृत्तिपचाधिष्ठानः श्रावकादिमनोभवः ॥ १२ ॥ इति कथं द्रव्यसत्पृथग्जनपुरुषाधिष्ठानः प्रथमो ग्राहकविकल्पो नवधेति । प्रथम विकल्पार्थमाह । नापि भगवन् कश्चिदित्यादि । ग्रहण मोक्षण विकल्पाभावादिति भावः । एतदेव स्पष्टयन्नाह । तत्कस्य हेतोरित्यादि । द्वितीयविकल्पार्थमाह । अपि नु खलु पुनरित्यादि । एवं चरति चरति प्रज्ञापारमितायामिति । सर्वधर्मानुपलम्भदेशनायामेवमनवसादादिना यश्चरति मनसिकार विकल्पा
४८३

Page #552

४८४
सप्तविंशतितमपरिवर्तः।
भावात् सम्यक् चरति जिनजनन्यामित्यर्थः। तृतीयविकल्पार्थमाह। एवं चरन्तं बोधिसत्त्वमित्यादि। एवं चरन्तं नमस्यन्तीति। चैधातुकश्लेषविकल्पविरहानुभवत्वप्राप्त्या नमस्कुर्वन्ति । चतुर्थविकल्पार्थमाह। येऽपि ते सुभूतेऽप्रमेयेधित्यादि (p 447, 8)। बुद्धचक्षुषा पश्यन्तौति स्थानविकल्पविवेकाद्विशिष्टार्थोत्पादनाभिप्रायेण निरूपयन्ति, कार्यनिष्पादनादनुगृह्णन्ति, भव्यतारू पेणावधारणात् समन्वाहरन्ति। तथागतानुग्रहादेव प्रश्नयन्नाह। ये च खलु पुनरित्यादि। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। ये सुभूत इत्यादि। एतदेव विस्तारयन्नाह । तिष्ठन्त्वित्यादि (p. 148, 9)। पञ्चमविकल्पार्थमाह। दाभ्यामित्यादि। अपरित्यक्ता भवन्तीत्यनेनाभावाभिनिवेशविकल्पो निषिद्धः । सर्वधर्माश्चानेन शून्यतातो व्यवलोकिता भवन्तीत्यनेन भावाभिनिवेशविकल्पश्च प्रतिक्षिप्तः। षष्ठविकल्पार्थमाह। अपराभ्यां सुभूत इत्यादि। धर्मवस्तुप्रज्ञप्तिविकल्यो मया प्रहतव्य इत्युक्तार्थस्य निष्पादनाद्यथावादी तथावादी तथाकारौ च भवति। अत एव च ममन्वाहियते। सप्तमविकल्यार्थाह। एवञ्चरतः सुभूत इत्यादि। यदत प्रज्ञापारमिताविहारेणेति। सक्तिविकल्पप्रहाणकारित्वादस्य विहारस्येति भावः। एतदेव स्पष्टयनाह। तत्कस्य हेतोरित्यादि (p. 449, 3)। समाहितासमाहितभेदादिहरन्निति बोधव्यम्। प्रमुदितां भूमिमारभ्य यावत् समन्तप्रभाबुद्धभूम्यधिगमलाभाद्यथाक्रमं नाथो

Page #553

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४८५
भविष्यसौत्याोकादशपदानि वाच्यानि। उपसंहरन्नाह । एवं ते देवपुत्रा इत्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशयाह । एतेन हि सुभूत इत्यादि। यस्माद्यथोक्तविहारेण विहरतो बोधिसत्त्वस्य बुद्धा भगवन्तो नामादिकीर्तनधर्मदेशनापूर्वकमुदानमुदौरयन्ति, तस्मादत्साहं वर्धयिष्यन्तीत्यर्थः। एतदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयन्नाह। तद्यथापि नामेत्यादि। सर्वबोधिमत्त्वानामानन्त्यान्नामग्रहणाशक्यत्वादतिदिशन्नाह । अपरेषामित्यादि (p 4 30, 2)। शाक्यमुनितथागतबुद्धक्षेत्रप्रशंसनारे बोधिमत्त्वा न विद्यन्त इति चेदाह। एवमेव सुभूत इत्यादि। एतदक्तम् । यथाहं स्वबुद्धक्षेत्रावस्थितबोधिसत्त्वोत्साहनायापरतथागत क्षेत्रावस्थितबोधिसत्त्वानां नामादिकीर्तनपरी धर्म देशयाम्येवमेव तेऽक्षाभ्यादयोऽपि तथागता मद्धक्षेत्रावस्थितबोधिसत्त्वानां नामादिकीर्तनपरा धर्म देशयन्तीति। अष्टमविकल्पार्थमाह। किं सर्वेषामेवेत्यादि। नो हौदमिति । परिहारवचनं विण्वन्नाह । न सुभूत इत्यादि। किन्तर्हि येऽविनिवर्तनौया इति । प्रतिपक्षविकल्पविगमाद्येऽष्टम्यादिभूमावविनिवर्तनीयतां प्राप्ता इत्यर्थः। नवम विकल्पार्थञ्चाह। सन्ति भगवन्नविनिवर्तनौयानित्यादि। विद्यन्त इत्याह । मन्ति सुभूत इत्यादि। एतदेव ते पुनः कतम इत्याशय प्रतिपादयनाह। य एत)त्यादि (p 451, 4)। अक्षोभ्यस्येति वचनं बाहुल्येन तदुद्धक्षेत्रे परिशुइसन्ततौनामुत्पादात् अन्यानयतिदिशन्नाह। येऽपि ते सुभूत इत्यादि। रत्न

Page #554

४८६
सप्तविंशतितमपरिवर्तः ।
केतुबोधिसत्त्वग्रहणं तत्समानजातीयबोधिसत्त्वोपलक्षणपरं ज्ञेयम्। प्रतिविशिष्टकल्याणमित्रादिपरिग्रहबलेनाचलायां भूमेरपि प्राक्कथञ्चिद्यथेच्छगमनव्याघातविकल्पविरहाविवशितां प्राप्ता येऽक्षोभ्यादिबुद्धक्षेचे बोधिसत्त्वा विहरन्ति तेऽविनिवर्तनीयान् स्थापयित्वा नामादिकीर्तनविषया विद्यन्त इत्यर्थः। एतदक्तम्। यथावत् संस्त्या ग्रहणमोक्षणे तत्त्वतोऽमनस्कारेण मनस्करणे धर्मतया चैधातुकोपश्लेषणे शून्यताऽनवस्थानेनावस्थानेऽनभिनिवेशेन सर्वाभिनिवेशे द्रव्यसद्भावेन सर्वधर्मप्रज्ञप्तौ तत्त्वज्ञानासत्यानभिनिवेशपूर्वकसक्तौ समताभावनाऽप्रतिपक्षतया प्रतिपक्षे सम्यगविज्ञातप्रज्ञापारमितत्वेन यथेच्छगमनव्याघाते च पारमार्थिकभावाभिनिवेशेन द्रव्यमन्नेवात्मा ग्राहकः प्रवर्तत इत्येवं पृथग्जनसम्बन्धी प्रथमो ग्राहकनिकल्पो नवप्रकारो बोधिसत्त्वानां दर्शनमार्गप्रयोगावस्थायां प्रहेयः, तत्प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादनेन व्यतिरेकमुखेन प्रतिपादित इति । तथा चोक्तम्
ग्राहकः प्रथमो ज्ञेयो ग्रहणप्रतिमोक्षणे । मनस्क्रियायां धातूनामुपश्लेषे त्रयस्य च ॥१३॥ स्थाने चाभिनिवेशे च प्रज्ञप्तौ धर्मवस्तुनः।
सक्तौ च प्रतिपक्षे च यथेच्छं च गतिक्षतौ ॥१४॥ इति कथं प्रज्ञप्तिसत्पुरुषाधिष्ठानो द्वितीयग्रहणविकल्पो नवधेति। प्रथमविकल्यार्थमाह । पुनरपरं सुभूत इत्यादि। अधिमुश्चन्तौति। सर्वसत्त्वाग्रतायुद्देशगमनाभिप्रायेणानुत्पत्तिकाः। शान्ता इति वा सर्वधर्मान् मनसिकुर्वन्ति। न

Page #555

अभिसमयालङ्कारालोकः।
(८७
च तावत् प्रकर्षवतीमनुत्पत्तिकधर्मक्षान्तिमविनिवर्तनीयवशिताप्राप्तिं चाधिगता भवन्तीत्येवमुद्देशानिर्याणविकल्पाभावो दर्शितः। द्वितीयविकल्यार्थमाह। येषां खलु पुनरित्यादि (p. 452, 1)। प्रहौणा तेषां श्रावकभूमिः प्रत्येकबुद्धभूमिश्चेत्यनेन मार्गावधारणविकल्याभावमाह। बुद्धभूमिरेव तेषां प्रतिकांक्षितव्येत्यनेनापि स्वमार्गावधारणविकल्पविरहो दर्शितोऽन्यथा विपर्याससद्भावेन बुद्धभूमेरसम्भवात्। तृतीयविकल्पार्थमाह। तेऽपि व्याकरिष्यन्तेऽनुत्तरायामित्यादि। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह। येषां हि सुभूत इत्यादि। एवं प्रज्ञापारमितायाञ्चरतामिति । उत्पादनिरोधविकल्पविवेकेनानुतिष्ठतामित्यर्थः। चतुर्थविकल्पार्थमाह। पुनरपरं सुभूत इत्यादि। अविनिवर्तनौयतायां स्थास्यन्तीति। ये बोधिसत्त्वाः कांक्षादिकमकृत्वा विस्तरेण श्रवणादिकं करिष्यन्तौति तेषाञ्चान्तिके ब्रह्मचर्यचरणादिकमनुष्ठास्यन्ति तेऽपि संयोगवियोगविकल्पविरहादविनिवर्तनौयत्वे स्थास्यन्तीत्यर्थः। पञ्चमविकल्पार्थमाह। कः पुनर्वादो य एनामित्यादि (p. 45:3, 2)। रूपादिस्थानविकल्पानुपलम्भेन ये त्वधिमुच्य प्रज्ञापारमितां तथत्वाय च स्थित्वा बुद्धत्वनिमित्तं सत्त्वेभ्यो धर्म देशयिष्यन्ति, ते नितरामविनिवर्तनीयत्वे स्थास्यन्तौति पूर्वेण सम्बन्धः । षष्ठविकल्पार्थमाह। यदा भगवंस्तथतेत्यादि। यत्सुभूत इत्यादिना तद्वचनमनूद्य परिहरन्नाह । न सुभूते तथताविनिर्मुक्तोऽन्य इत्यादि। धर्मधातुस्वभावत्वात् सर्वधर्माणां

Page #556

सप्तविंशतितमपरिवर्तः ।
तथताव्यतिरिक्तान्यधर्मानुपलम्भे सति नैव कश्चित्परमार्थतस्तथतायां स्थास्यति, संकृत्या पुनर्गोचविप्रणाशविकल्पविरहात्स्थास्यन्तौति भावः। परमार्थमेवाधिकृत्य स्पष्टयन्नाह। तथतैव तावदित्यादि। सप्तमविकल्पार्थमाह। न सुभूते तथताऽनुत्तरामित्यादि। तत्त्वतो न तथता नान्यो वा धर्मो बोधिमभिसम्बध्यते किन्तु संहत्या प्रार्थनाsभावविकल्पविरहात् प्रार्थयितव्यवस्वपलम्भेनाभिसम्बुध्यत इति मतिः। अष्टमविकल्पार्थमाह। न सुभृते तथता धर्म देशयतीति । तत्त्वतो न तथता धर्म देशयत्यपि तु संस्त्या हेत्वभावविकल्पविरहाद्धेतुसद्भावेन देशयतीत्यभिप्रायः । नवमविकल्पार्थमाह। सोऽपि सुभूते नोपलभ्यते यो धर्मों देश्यतेति। प्रत्यर्थिकधर्मोपलम्भविकल्पाभावेन देश्यमानधर्मानुपलभ इत्यर्थः। एतदक्तम्। श्रावकादिनिर्याणत्वेन यथोक्तोद्देशानिर्याणे हिताहितप्राप्तिपरिहारत्वेन मार्गामार्गावधारणे संतिकार्यकारणभावेनोत्पादनिरोधे निरन्तरेतरप्रतिभासत्वेन समस्तवस्तुसंयोगवियोगे व्योमावस्थितशकुनिसदृशरूपादिस्थाने, बोधिचित्तोत्पादादिद्दारेण श्रावकादिगोत्रविनाशे तथताप्रतिविशिष्टधर्माभावेनाभिलाषाभावे परमार्थसत्याश्रयेण हेत्वभावेऽत्यन्तमात्सर्यधर्मतया प्रत्यर्थिकमारादिवस्वपलम्भे च तात्त्विकभावाभिनिवेशेन प्रज्ञप्तिसन्नेवात्मा ग्राहकः प्रवर्तत इत्येवमार्याणां सम्बन्धी द्वितीयो ग्राहकविकल्पो नवप्रकारो दर्शनमार्गचित्तचैत्तप्रवृत्त्यवस्थायां बोधिसत्त्वानां प्रहेयस्तत्प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादनेन व्यतिरेकमुखेनोक्तो भवति ।

Page #557

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
तथा चोक्तम् । यथोद्देशमनिर्याणे मार्गामार्गावधारणे । सनिरोधे समुत्पादे वस्तुयोगवियोगयोः ॥ १५ ॥ स्थाने गोत्रस्य नाशे च प्रार्थनाहेत्वभावयोः ।
प्रत्यर्थिकोपलम्भे च विकल्पो ग्राहकोऽपरः॥१६॥ इति स्याबाह्यविकल्पो न ग्राहकविकल्प इति। चतुष्कोटिकम्। तत्र प्रथमा कोटिः यविषयप्रतिभासा ग्राह्याकारविज्ञप्तिः । द्वितीया त्वेकक्षणिको ग्राहकाकारा। तृतीया सैव क्षणान्तरे। चतुर्थों तदाकारविनिर्मुक्ता प्रज्ञापारमितेति। स्यात् गोत्रमेव न गोत्रविकल्प इति पश्चात्पादकः। यस्तावहोत्रविकल्यो गोत्रमपि तत् तद्यथा प्रतिपक्षममुदागमकाले गोत्रम्। स्याहोत्रमेव न गोत्रविकल्पः तद्यथा समुदागच्छगोत्रमिति। स्यात् समुदागमविकल्पो नालम्बनविकल्प इति पूर्वपादकः। यस्तावत् समुदागमविकल्पः आलम्बनविकल्पोऽपि सः तद्यथा समुदागच्छतः सम्यगालम्बने प्रयोगः । स्यादालम्बनविकल्प एव न समुदागमविकल्पस्तद्यथाऽपरिनिष्यन्नमालम्बनमिति। अनया दिशा शेषोऽभ्यूह्यः। दर्शनमार्गे विपक्षं सप्रतिपक्षमेव निर्दिश्य यन्महाबोधिपरिनिष्यत्तये दर्शनमार्गो येन विविधकारणेन सहित इष्यते। तदिदानों वक्तव्यमिति। महाबोधौ दर्शनादिमार्गसन्दर्शनेनान्येषां प्रतिछापनं प्रथमं कारणं कथयन्नाह। गम्भौरा भगवनित्यादि (p. 454, 1)। पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह । न च नाम भगवन्नित्यादि। सर्वधर्मानुत्पादेऽप्यवलयना

Page #558

४६.
सप्तविंशतितमपरिवर्तः।
दिकमकृत्वाऽनुत्तरां बोधिं संवत्या बोडकामास्ते दुष्करकारका इत्यत्साहप्रवेदनाद्बोधौ दर्शनादिमार्गसंदर्शनान्येषां प्रतिपादिता स्यात्। परमार्थसमाश्रयणेन किञ्चिद्दष्करमित्याह । यत्कौशिकैवमित्यादि। सुभाषितत्वेन प्रशंसयन्नाह । यद्यदेवार्यसुभूतिरित्यादि। न कचित्मज्जतौति। न क्वचिदभिनिवेशते। स्वोक्तार्थ द्रढय. नाह। कच्चिदहमित्यादि। धर्मस्य चानुधर्ममिति यथा प्रणिहितस्य शून्यताधर्मस्य प्रतिपत्तिः। साधूक्तमित्याह । यत्खलु त्वमित्यादि। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह । यद्यदेव होत्यादि। एतदेव कुत इति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । (1) 455, 2) सुभूतिर्हि कौशिकेत्यादि । कामादिधातुचये प्रत्येकं मृदमध्याधिमात्रक्लेशप्रहाणकारिणोः दर्शनमार्गस्य शून्यतारूपेण दर्शितत्वाद्यथाक्रम प्रज्ञापारमितामपि तावन्नोपलभ्यत इत्यारभ्य यावद्धर्ममेव तावन्नोपलभ्यत इति नवपदानि वाच्यानि। सामान्येन मर्वधर्माणां कार्यकारणयोरनुपलम्भाद्यथासंख्यं सर्वधर्मविविक्तविहारः, सर्वधर्मानुपलम्भविहारश्च ग्राह्यः । यद्येवं बोधिसत्त्वैः समान एव श्रावकाणां विहार इति चेदाह । यः खलु पुनरित्यादि (p. 455, 3) । तेषामिति तथागतविहारव्यतिरिक्तानामन्येषामनेन विहारेण विहर्तव्यमिति । बोधिसत्त्वविहारानुशंसकथनेनैव महाबोधौ दर्शनादिमार्गसन्दर्शनाऽन्येषां निगदिता स्यात् । अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
मारपरिवर्तो नाम सप्तविंशतितमः ॥

Page #559

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४६१ यथोक्तबोधिदर्शनादिमार्गसन्दर्शनया सम्पन्नहेतुकैर्मार्गदर्शनाधिगमाद्भिक्षुभिः कृता पूजेत्याह। अथ खल्वित्यादि (p. 456, 2)। गृहीतमान्दारवपुष्यदेवपुत्रसन्निपातो भिष्ट्राणां पुष्यप्राप्तये पूर्वप्रणिधानबलादित्येवावगन्तव्यम् । अधिगमसम्प्रत्ययलाभादुत्तरोत्तराभिवृद्ध्यर्थं प्रणिधानञ्च कृतवन्त इत्याह । एवञ्च वाचमभाषन्त इत्यादि। अथ खल भगवन्नित्यादि। व्याख्यातम् । विंशतिकल्पमहस्राणौति । अपरिमितायुषो मनुष्यानारभ्य यावद्दशवर्षायुषो जायलेऽयं शस्त्ररोगाभ्यां दुर्भिक्षेण च निर्गमादपकर्षः प्रथमोऽन्तरकल्पः। तेभ्यो दशवर्षायुष्केभ्यः क्रमेणोत्कर्ष गच्छन्तोशौतिवर्षसहस्रायुषो भवन्ति। पुनश्च तथैवायुरपकर्षे प्रतिपद्यमाना दशवर्षायुष इत्येवमुत्कर्षापकर्षभेदेनाष्टादशन्तरकल्पास्ततोऽपि दशवर्षायुष्कभ्य एवोत्कर्ष प्राप्नवन्तोऽशौतिवर्षसहस्रायुष इत्ययमुत्कर्षो विंशतितमोऽन्तरकल्पः। तथा यावानेवान्येषामुत्कर्षणापकर्षणकालस्तावानेव प्रथमस्यान्तरकल्पस्यापकर्षकालः, पश्चिमस्योत्कर्षकाल इति समानकालाः सर्वे भवन्त्येवमेकेनान्तरकल्पेन भाजनानां ध्वंसादेकोनविंशत्या शून्यौभवनाविंशतिमन्तरकल्यान् लोकः संवर्तते, विंशतिमन्तरकल्यान् संतस्तिष्ठति। तथैकेनान्तरकल्पेन भाजनाभिनिर्वर्तनादेकोनविंशत्या वासनाविंशतिमन्तरकल्यान् लेाको विवर्तते, विंशतिमन्तरकल्यान् वित्तस्तिष्ठत्येवमशीत्यन्तरकल्पसंख्यावच्छिन्नो महाकल्पोऽयं भद्रकल्यादिस्तारकोपमस्तु कल्पो नैवं प्रणिधानकुशलमूलाधिपतेयत्वेनातिदीर्घत्वात् ।

Page #560

४६२
अयाविंशतितमपरिवर्तः ।
अतोऽपकर्ष एव काले यथोक्तान्तरकल्पप्रमाणेन कालस्य परिच्छेदाविंशतिकल्पसहसाणौत्युच्यते। बोधिनिमित्तार्थमेवान्येषां सम्यग्ग्रन्थार्थादिहारेण प्रज्ञापारमिताप्रत्यर्पणं द्वितीयं कारणं वक्तमुपोहातयन्नाह। येहि केचिदानन्देत्यादि (p. 459, 3) । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह। तथा हि मनुष्येधित्यादि। न प्रतिक्रोशयन्तीत्यादि (p. 460, 6) सप्तपदानि यथाक्रमं सर्वाकारजतादिसप्ताभिसमयविलोमनादिति वाच्यानि। न विसंवादयिष्यति प्रणिधानमिति। अनुत्तरबोधिविषये प्रवृत्तप्रणिधानम्। यद्यन्यथाप्रणिधिकरणान्न विमंवादयिष्यत्येवं तत्कशलमूलं श्रावकप्रत्येकबुद्धत्वाय न दास्यति विपाकमित्यर्थः। उपोहातं कृत्वेदानौं तथागतसम्बन्धेन मृदपरोन्दनार्थमाह। तस्मात्तीत्यादि। परोन्दामि प्रत्यर्पयामि। अनुपरौन्दामि पुनरपि प्रत्यर्पयामि। उद्हणाद्यर्थं प्रत्यर्पणादेवार्यानन्दोऽस्या मातुः मङ्गौतिकार इति केचित्। धारणाद्यर्थ मेव प्रत्यर्पणान्महावज्रधर एव सङ्गीतिकार इत्यपरे । तत्र विप्रणाशनमन्यथाकरणमुत्सर्जनं सर्वथा प्रत्याख्यानम्। विस्मरणममनसिकरणम्। पदसामन्तकः पदैकदेशः। काययप्रापणाद्यथाक्रमं माता जननी जनयित्री। तस्मादेव सर्वज्ञतायाः समुत्पादनादाहारिका। मध्यपरौन्दनार्थमाह। उनहोतव्येयमित्यादि (p 461, 13) । अधिमात्रपरौन्दनार्थमाह। यथा तदित्यादि। तत्तदितिकर्तव्यञ्चेत्यादिना सम्बन्धः। तया हितैषितयेति (p. 462, 9)। तथागतहितैषितया बोधिसत्त्वसम्बन्धेनापि मृदुपरौन्द

Page #561

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
नार्थमाह । येऽपि त इत्यादि (p. 463, 11 ) । मध्यपरौन्दनार्थमाह । ये हि केचिदित्यादि (p. 464, 3) | अधिमात्रपरौन्दनार्थमाह । एषा द्यानन्देत्यादि । बोधिप्राप्तये चाव्यवहितं स्वतः प्रचुरतरप्रज्ञापारमिताभावनादिपुण्यलक्षणं तृतौयं कारणं कथयन्नाह । सचेत्त्वमानन्द श्रावकयानिकानामित्यादि । एकक्षणलवमुहूर्तमपौति क्षणादिग्रहणं यथाक्रमं तौक्ष्ण मध्यम्मृद्दिन्द्रियपुङ्गलज्ञापनार्थम् । तचाध्वपर्यन्तः क्षणः विंशत्क्षणशतं पुनस्तत्क्षणस्ते पुनः षष्टिर्लवः । चिंशल्लवा मुहूर्तः ।
मर्वान्त्योऽपि हि वर्णात्मा निमेषतुलित स्थितिः । इति न्यायात्कथं क्षणेनैकेन धर्मं देशयतीति चेदुच्यते । देशकबोधिसत्त्वाधिपत्याच्छ्रोतुः क्षणेनैकेन देशनाधर्मनिर्भासवतः प्रत्ययस्योत्पादात्, तेन तस्य धर्मो देशित इति व्यपदिश्यते । यथोक्तान्येव चौणि सम्यक्सम्बोधिप्राप्तिकारणान्यवगन्तव्यानि । तथा चोक्तम्
बोधौ सन्दर्शनान्येषां ततोश्च परौन्दना । तत्प्राप्त्यनन्तरो हेतुः पुण्यबाहुल्यलक्षणः ॥ १७ ॥ इति यथानिर्दिष्टकारणसहितस्यैव दर्शनमार्गस्य विकल्पाप्रतिभासने सामर्थ्यमिति प्रतिपादयितुमक्षोभ्यतथागतमन्दर्शनानाभासगमनोदाहरणं कथयन्नाह । अथ खलु भगवान्नित्यादि । तत्र सर्वगुणरत्नाकरत्वात् सागरोपमा, गम्भौरधर्मावबोधात् गम्भौरा, सर्वमारविषयातिक्रान्तत्वादक्षोभ्या। दाष्टन्तिकमर्थं वक्तुमाह । एवमानन्द सर्वधर्मा इति । चतुर्विधग्राह्यग्राहकविकल्पानां दर्शनमार्गेऽनभास
४६३

Page #562

888
अशाविंशतितमपरिवर्तः ।
सन्दर्शनार्थं सर्वधर्मा न चक्षुषोऽप्याभासमागच्छन्तीत्यादि पदचतुष्टयम् । एतदेव समर्थयितुमाह । तत्कस्य हेतोरित्यादि। एतदेवं कुत इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। निरौहा होत्यादि। एतदुक्तं भवति। कल्पितो धर्मोऽजानको यस्मादाकाशनिरौहकतया निरीहकस्तथा परतन्त्रोऽपश्यको यतो मायापुरुषोपमत्वेनाचिन्त्यः, परिनिष्यन्नोऽपि न कार्यसमर्थो यस्मादसम्भवत्वेनावेदक इति। उपसंहरन्नाह। एवं चरन्त इत्यादि। का पुनरियं महाबोधिर्यदर्थं यथोक्तकारणत्रयसहायो दर्शनमार्गोऽभिप्रेत इति । महाबोधिमुपोहातयन्नाह । सर्वशिक्षापरमपारमितां महाबोधिमित्यादि (p. 468, 2)। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह। एषा होत्यादि। उत्क्षिप्य पुनरेव निक्षिपेयुरित्यूर्ध्वमुन्नौय पुनरेव पातयेयुरित्यर्थः । न च तेषामित्यादि विनेयजनप्रतिभासापेक्षयोच्यते। नतु भगवतां विकल्पः समुदाचरति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह । अप्रमे येत्यादि निर्विकल्पत्वादिति भावः। नन्वन्यदानादिशिक्षासद्भावे कस्मात्प्रज्ञापारमिताशिक्षा विधीयत इत्याह । यावत्य आनन्द इत्यादि। सामान्येनोपोहातं कृत्वेदानों महाबोधिस्वरूपं कथयन्नाह । अक्षया होत्यादि। श्याभावादक्षयज्ञानस्वभावा महाबोधिः प्रज्ञापारमिता। एतदेव तत्कस्य हेतोरित्याशय कथयन्नाह। असत्त्वादिति (p. 467, 2) क्षयाभावादित्यर्थः। एतदेव विस्तारयन्नाह । आकाशस्य होत्यादि। तत्र प्रत्यक्षेण स्वरूपपरिच्छेदः

Page #563

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
४६.५
प्रमाणम् । अनुमानेन विविक्ततावबोधः क्षयः । आगमेनोभाभ्यां वा इयत्तावधारणं पर्यन्तः । अयमभिप्रायः यथाकाशस्य द्रव्याभावमात्रस्वभावत्वात्प्रमाणादि ग्रहीतुं न शक्यते तथा मातुरपौति । एतदेव स्पष्टयन्नाह । तत्कस्य हेतोरित्यादि । ग्रन्थप्रमाणकथनेन प्रमाणादिकमाख्यातमिति चेदाह । न मयानन्देत्यादि । प्रज्ञापारमितायास्तत्त्वरूपाया इति भावः । कस्यास्तर्हि प्रमाणादिकं स्यादित्याह । नामकायेत्यादि । तत्र धर्माणां स्वभावाधिवचनं नामकायास्तेषामेव विशेषाधिवचनं पदकायाः तदुभयाश्रयाक्षराणि व्यञ्जनकायाः । नामादिस्वभावा प्रज्ञापारमिता प्रमाणबद्धा मापि न मुख्यतः प्रज्ञापारमितेत्यर्थः । तदेव स्पष्टयितुमाह । तत्कस्य हेतोरित्यादि । एतदुक्तं परमार्थतस्ताथागतं ज्ञानं प्रज्ञापारमिता तत्प्रतिपादनादुपचारटत्या ग्रन्यात्मिका प्रज्ञापारमिता तत्त्वत इति । अत एव तत्त्वमधिकृत्याह । न हि प्रमाणवतीयमित्यादि । तत्त्वरूपायाः प्रमाणाकथने कारणं पृच्छन्नाह । केन पुनरित्यादि । परिहारार्थमाह । अक्षयत्वादित्यादि । विविक्तत्वादिति । उत्पादाभावेनानुत्पादज्ञानस्वभावत्वादित्यर्थः । विविक्तस्येति । श्रनुत्पन्नस्य भावस्य शून्यता नोपलभ्यते धर्मिणोऽसत्त्वादिति भावः । अप्रमेयत्वादिति । क्षयोत्पादाभावेन प्रमातुमशक्यत्वात् । वैयध्विकतथागतानां क्षयानुत्पादज्ञानप्रभावितत्वमित्याह । येऽपि ते श्रानन्द इत्यादि । तत्क्षणिकानित्यतया क्षौणा प्रबन्धानित्यतया परिक्षीणा । उपसंहरन्नाह । तस्मात्तत्यादि

Page #564

४६६
अमाविंशतितमपरिवर्तः ।
(p. 468, 12)। एतदक्तम्। क्लेशज्ञेयावरणमलानामुत्पन्नानुत्पन्नत्वेन कल्पितानां,
धर्मधातुविनिर्मुक्तो यस्माद्धर्मो न विद्यते। इति धर्मधातुस्वभावानामाकाशस्येव निरोधोत्यादाभावा देकानेकस्वभावकार्यकारणविचारकप्रमाणाद्युपपन्नभाववैधाहगनकमलवडा यथाक्रमं मलानां क्षयोत्पादाभावादक्षयानुत्पादज्ञानात्मिका सर्वधर्माविपरीताधिगतिलक्षणा महाबोधिर्यथावत्प्रज्ञापारमिता धर्मकायोऽभिधौयत इति । तथा चोक्तम्
क्षयानुत्पादयो ने मलानां बोधिरुच्यते ।
क्षयाभावादनुत्पादात्ते हि ज्ञेये यथाक्रममिति ॥२८॥ एवञ्च तत्त्वे निर्दिष्टे केचिबहुलतरोपलम्भाभिनिवेशेन भावविनाशाभिसन्धिना क्षोणे क्षीणमिति ज्ञानं क्षयज्ञानमनागतभावानुत्पादाभिसन्धिना चानुत्पादज्ञानं वर्णयन्तौति महाबोधिस्वरूपं विप्रतिपत्तिस्थानत्वेनाहत्य प्रतिपादयितुमाह । गम्भौरमिदमित्यादि । तथैवानुवदन्नाह। अक्षयेत्यादि। आकाशाक्षयत्वात्सर्वधर्मानुत्यादत इति। आकाशस्येव क्षयाभावाधर्माणाञ्चोत्पादाभावेन क्षयानुत्पादनानात्मिका महाबोधिरक्षयेत्यर्थः । आदिकर्मिकावस्थायामुपलम्भाभिनिवेशेन भावनायां कस्मादौदृशौ प्रज्ञापारमिताऽधिगम्यत इत्याह । कथं भगवन्नित्यादि। नैष दोषो यस्मात्प्रयोगकालमेवारभ्य विनाशोत्पादविगतान्मायोपमान् सर्वधर्मान् भावयतीत्याह । रूपाक्षयत्वेनेत्यादि। प्रकारान्तरेणापि स्पष्टयन्नाह । एवं

Page #565

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४६७
खस्नु सुभूत इत्यादि। तत्र पूर्वजन्मनि क्लेशावस्थेहाविद्या तथा पुण्यादिकर्मावस्था संस्काराः तथेह जन्मनि प्रतिसन्धिक्षणे पञ्चस्कन्धविज्ञानम्। सन्धिचित्तात् परेण षडायतनोत्पादात्पूर्वं नामरूपम्। ततो यावदिन्द्रियविषयविज्ञानत्रिकसन्निपातो न भवति, तावत्पडायतनम् । यावदिनात्रयकारणपरिच्छेदसमर्थो न भवति, तावत् विकसन्निपातात्स्पर्शः। मैथुनरागात्याक्सुखाद्यनुभवावस्था वेदना। विषयपर्येषणावस्थातः प्राक् कामगुणमैथुनरागसमुदाचारावस्था तृष्णा। विषयपर्येषणावस्थोपादानम् । विषयप्राप्तिहेतुपरिधावनोपार्जितपौन विकं कर्म भवः । तेन कर्मणाऽयत्यां पुनः प्रतिसन्धिर्जातिः। ततः परेण यावद्देदनावस्था मा जरामरणमित्याद्यन्तयोर्दै वे मध्यस्थाविति विकाण्डो बादशाङ्गः प्रतीत्यसमुत्पादोऽस्य क्षयाभावादक्षयत्वेनेति पूर्ववत् । शश्वतोच्छेदरहितत्वेनान्तइयवर्जिता प्रतीत्यसमुत्पादव्यवलोकना। अनाद्यन्तमध्यं तमिति। मायोपमत्वेन जन्मनाशस्थितिविरहित प्रतीत्यसमुत्पादं व्यवलोकयति। इत्थंभूत एव प्रतीत्यसमुत्पादो ग्राह्य इत्याह। एवं व्यवलोकयत इत्यादि (p. 469, 11) । तब मनसिकारोऽक्षयाभिनिर्हारः। उपायकौशलं प्रतीत्यसमुत्पादविचारणा। तदेव कथयन्नाह। कथं प्रज्ञापारमितायामित्यादि। संघतेस्तमुच्छेद इति चेदाह। एवं खलु पुनरित्यादि (p. 470. 10)। अहेतुकमिति संस्त्या हेतोर्विद्यमानत्वात्। नित्यमित्यादि। तत्रोत्पादहेतोरसत्वान्नित्यः। उत्पन्नस्य विनाशाभावाचवः। आविर्भाव
63

Page #566

४.
अष्टाविंशतितमपरिवर्तः।
तिरोभावरूपेण विवर्तनाच्छाश्वतः। अवस्थान्तरप्राप्तिविरहादविपरिणामधर्मकः। कथं पुनरुपलभ्यमानरूपादौनक्षयाकारेणाभिमुखौकुर्यादित्याह। यस्मिन् समये सुभूत इत्यादि। रूपादिसर्वधर्मानुपलम्भेन सर्वात्मधर्मग्राहप्रहाणादर्शनमार्गव्यापारे द्योतितः स्यात्। यस्मादेवं सर्वधर्मादर्शनमतो ये भावविनाशाभिसन्धिना क्षोणे क्षोणमिति ज्ञानं क्षयज्ञानं भावानुत्पादाभिसन्धिना चानुत्पन्नेऽनुत्पन्नमिति ज्ञानमनुत्पादज्ञानं वर्णयन्ति, तेषां क्षयानुत्पादवैकल्यादेतज्ज्ञानं न घटते। तथा ह्यत्पन्नानुत्पन्नयोयथाक्रम क्षयोत्पत्तिविघातलक्षणनिरोधेनानिरुवायां परमार्थतस्तथतारूपायां प्रकृतौ सत्यां कतरदिकल्पादिरूपमुत्पन्नं क्षौणं कतरचानुत्पन्नमनुत्पत्तिधर्मकं जातं दर्शनमार्गबलेन वितथभावाभिनिवेशिनां वादिनां। यावता नैव किञ्चित्। तस्माद्यथोक्तमेव क्षयानुत्पादज्ञानं प्रतिपत्तव्यम् ।
तथा चोक्तंप्रकृतावनिरुवायां दर्शनाख्येन वर्मना। विकल्पजातं किं क्षौणं किश्चानुत्पत्तिमागतम्॥१६॥ इति
अन्यथा तात्त्विकधर्मसत्त्वोपगमे भगवतः सर्वथा विकल्पक्लेशज्ञेयावरणप्रहाणं दुरुपपादं स्यात् । तथा ह्यदयव्ययशून्यत्वान्नास्त्यात्मेति विभावयन्नात्माभिनिवेशं परित्यज्य तद्दिविक्तस्वभावं स्कन्धादिकं प्रतीत्यसमुत्पन्नमुदयव्ययधर्मकं समुपलभ्य नौलतडियोः सहोपलम्भनियमाञ्चित्तमात्रमेवेदं न बाह्यार्थोऽस्तौति मनसिकुर्वनपरित्यक्तग्राहकाकारचित्ताभिनिवेशो बाह्यार्थाभिनिवेशं तिरस्कृत्य ग्राह्याभावे ग्राहकाभाव इति निध्यायंस्तामपि

Page #567

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
४६
ग्राहकाकारलक्षणां विज्ञप्तिमाचतामवधूयादयज्ञानमेव केवलं भावतो भावरूपमिति निश्चित्य तदपि प्रतीत्यसमुत्पन्नत्वान्मायावन्निःस्वभावं तत्त्वतोऽपगतैकान्तभावाभावादिपरामर्शरूपमिति भावयन् भावनाबलनिष्पत्तौ केषाञ्चिन्मणिरूप्यादिनानवदत्सारितसकलभ्रान्तिनिमित्ताया मायोपमात्मप्रतिभासधियो निर्विकल्पायाः कथञ्चित् प्रत्यात्मवेद्यायाः समुत्पादे ज्ञेयावरणं सम्यग्योगौ प्रजह्यात्। अन्यथा परैः सर्वदा आकाशस्य द्रव्याभावमात्ररूपधारणवदनाधेयानपनेयस्वरूपधारणाद्धर्माणां क्षणिकानां ज्ञानमात्ररूपाणां ज्ञेयलक्षणानाच्च यदि परमार्थतो विद्यमानता स्यात्तदा प्रतिपक्षभावनया आकाशस्यैव तेषां न किञ्चित् क्रियते। अतो भावाभिनिवेशविपर्यासाविनित्या यद्भगवतः सर्वथा ज्ञेयावरणप्रहाणं धर्माणाञ्च यत्सत्तोपगम्यते तत्परस्परविरुद्धार्थाभ्यपगमे विस्मयस्थानीयं भवेत् । तथा चोक्तम्।
सत्ता च नाम धर्माणां ज्ञेये वावरणक्षयः ।
कथ्यते यत्परैः शास्तुरच विस्मीयते मया ॥२०॥ इति यस्मादेवं भावाभिनिवेशेन मुक्तेरनुपपत्तिरतोऽपवादसमारोपरूपमपनयनप्रक्षेपं कस्यचिद्धर्मस्याकृत्वेदमेव प्रतौत्यसमुत्पन्नं संहत्या तथ्यरूपं रूपादिनिःस्वभावादिरूपतो निरूपणीयमेवञ्च मायागजेनापरमायागजपराजयवहिपर्यासनित्या तत्त्वदशौँ विमुच्यत इति प्रतिपत्तव्यम् । तथा चोक्तम् । नापनेयमतः किञ्चित्प्रक्षेप्तव्यं न किञ्चन । द्रष्टव्यं भूततो भूतं भूतदणे विमुच्यते ॥ २१॥ इति

Page #568

यष्टाविंशतितमपरिवर्तः ।
यथोक्ताविपर्ययस्ततत्त्व भावनया सकलविपक्षधर्मातिक्रम इति । माराणां वैमनस्यप्रतिपादनेनाह । यस्मिन् समये सुभूत इत्यादि (p. 471, 16 ) । पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्या - शङ्कयाह । प्रज्ञापारमिताविहारेण हौत्यादि (p. 472, 1) | उपसंहरन्नाह। तस्मात्तत्यादि । ननु मुख्यतो दर्शनमार्गस्य महाबोधिकारणत्वात्कथं प्रज्ञापारमितायां चरितव्यमित्युक्तमिति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्क्य । प्रकृतमेव दर्शनमार्गं विस्तरेण वक्तुमाह । प्रज्ञापारमितायां हौत्यादि । प्रत्येकमेवं निर्दिश्य समुदायत्वेन वक्तुं पुनरप्याह । प्रज्ञापारमितायामित्यादि । षट्पारमितापूर्णाधिवचनमेतद्यदुत प्रज्ञापारमितेति । प्राग्वचनात् प्रज्ञापारमिताचर्ययैव षट्पारमिता भावनापरिपूरिं गच्छन्तौत्यर्थः । इह तु ग्रन्थसंक्षेपस्याभिप्रेतत्वादुपलक्षणत्वेन प्रत्येकं दानादिपारमिताचर्ययापि षडेव पारमिता भावनानिष्यत्तिं प्रतिपद्यन्त इत्यवगन्तव्यम् । तथाचोक्तं पञ्चविंशतिसाहस्रिकायाम् । “इह सुभूते बोधिसत्त्वस्य दानं ददतः सत्त्वेषु मैत्रं कायवाङ्मनस्कर्म प्रत्युपस्थितं भवत्येवं शौलपारमिता । तस्यैव प्रतिग्राहकाणामाक्रोशपरिभाषादिक्षमणेन शान्तिपारमिता । तस्यैव याचकाक्रोशपरिभाषादिभिर्दानोत्साहापरित्यागाद्दौर्यपारमिता । तस्यैव च तद्दानं सर्वाकारज्ञतायां परिणामयतः श्रावकप्रत्येकबुद्धभूमिविक्षेपचित्ताभावेन ध्यानपारमिता । तस्यैव दानं ददतो मायाबुद्धिप्रत्युपस्थापनेन कस्यचिदुपकारापकारादर्शनात्प्रज्ञापारमिते "ति । एवं शौलं रक्षतो यावत्प्रज्ञां भावयतः प्रत्येकं
५००

Page #569

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
५०१
षट्पारमितापरिपूरिमंग्रहो यथा स्वचं वाच्यः । तस्मादेत - दुक्तं भवति । दानादिषट्पारमितानां प्रत्येकमेकैकभावे दानादौ यः परस्परं सर्वपारमितासंग्रहः, सोऽचैकक्षणिको मूर्धाभिसमये विशुद्धिप्रभावितः षट्चिंशदाकारनिर्जातो दर्शनमार्गो
दुःखधर्मज्ञानक्षान्तिसंगृहीतस्त्रिमण्डल
सातव्य इति ।
तथा चोक्तम् ।
एकैकस्येव दानादौ तेषां यः सङ्घहो मिथः ।
स एकक्षणिकः शान्तिसङ्गृहीतोऽच दृक्पथ ॥ २२ ॥ इति एवंविधविकल्पानां प्रागेव प्रहारणसम्भवात् कथमस्यां प्रकर्षपर्यन्ताधिगमावस्थायां प्रहाणं निर्दिश्यत इति चेत् । नायं दोषो यस्मात्सूक्ष्मगुह्यानुप्रवेशम हाभिज्ञाविबन्धकसम्मोहैा तद्दजं च दशम्यां भूमौ प्रहीयत इत्यार्यसन्धिनिर्मोचनादिचे पठ्यते । तस्माद्यथोक्तमवासनसंमोहनिदानसमुच्छेदेन निदानिनामेवंविधग्राह्यग्राहकचतुविकल्पानां प्रकर्षपर्यन्ताधिगमस्वभावत्वेन दशम्यां भूमौ प्रतिविद्धे मूर्धाभिसमये नियमात् प्रहाणं प्रतिपद्यते । अन्यच कादाचित्कं प्रहाणमिति पूर्वाचार्याः । मन्दबुद्धौनां व्युत्पादनादनुग्रहाभिप्रायेण यथा निर्दिष्टविकल्पानां विषयभेदात् प्रत्येकं नवधा भेदः कृतः । तौक्ष्णबुद्धौनामवज्ञानिराकरणाय नातिप्रभेदस्तथा प्रतिपक्षाणामित्यवगन्तव्यम् । अयं पुनरिह समासार्थः । यथोदिता ग्राह्यग्राहकविकल्पाः सर्व एव विपर्याससमुत्थाः । स च विपर्यासोऽनादिकालीनभावाद्यभिनिवेश लक्षणस्तस्माद्दिपरौतालम्ब - नाकारतया तद्विरोधिनैः स्वाभाव्यज्ञानात्प्रहीयत एव ।

Page #570

५०२
अटाविंशतितमपरिवर्तः । तस्मिन् प्रहोणे तन्मूला ग्राह्यविकल्पादयः कथमवस्थानं लभेरनिति। अस्मिंश्च दर्शनमार्गे समुत्पन्ने कामरूपारूप्यधातुभेदेन प्रत्येकं चतुर्विकल्पनवप्रकारतयाऽष्टोत्तरशतग्राह्यग्राहकविकल्पग्रहाणेन तत्संगृहौतविकल्पजनकवासनालशाष्टोत्तरशतप्रहाणं प्रतीत्यसमुत्पादधर्मतयोपलभ्य तत्र वशित्वार्थं तामेव पुनःपुनभावयतीत्याह। सर्वाणि चोपायकौशल्यानि इत्यादि। दर्शनमार्गप्राप्तो योगी लेशज्ञेयावरणभयाभावात् सिंहविजृम्भितं नाम ममाधिं समापद्योत्तरकालमविद्या प्रत्ययाः संस्कारा इत्याद्यनुलोमं जरामरणनिरोधो जातिनिरोधादित्यादि प्रतिलोमं प्रतीत्यसमुत्पादं निरूपयति । इदमत्रोपायकौशलं प्रतिपत्तव्यम् ॥ तथा चोक्तम्। स समाधिं समापद्य ततः सिंहविज़म्भितम् ।
अनुलोम विलोमञ्च प्रतीत्योत्पादमौक्षते ॥२३॥ इति दर्शनमार्गमेवमभिधाय विपक्षप्रहाणादिकमाधारप्रतिपत्तिपूर्वकं सुबोधमित्याधारं भावनामार्ग वक्तुमाह। सर्वोपायकौशल्यानि सुभूत इत्यादि। सर्वोपायकौशल्यमत्र भावनामार्गः। स पुनर्नवानुपूर्वसमापत्तिसङ्ग्रहौतस्ताः पुनरवस्कन्दसमापत्तिसङ्ग्रहौता इत्यवगन्तव्यम् । तस्मादेतदक्तं भवति । प्रथमध्यानमारभ्य यावन्निरोधं गत्वा ततो निरोधमारभ्य यावत्प्रथमध्यानमागम्यैवमनुलोमप्रतिलोमक्रमदयेन चतुर्थ्यानचतुरारूप्यनिरोधलक्षणा नवसमापत्तोर्गत्वाऽऽगम्य पुनः प्रथमं ध्यानं समापद्य ततो व्युत्थाय

Page #571

अभिसमयालधारालोकः ।
५०३
निरोधमेवं यावन्नवसंज्ञानासंज्ञायतनानिरोधं समापद्य ततो व्युत्थायानन्तरसमापत्तिमालख्य कामावचरं विज्ञानं मर्यादारूपेणावस्थाप्योपायकौशल्यबलेन व्युत्थाय तदेव विज्ञानमसमाहितमामुखौकृत्य ततो निरोधं ततोऽसमाहितं ततो निरोधमेकं परित्यज्य नैवंसंज्ञानासंज्ञायतनं ततोऽसमाहितं ततो दयं परित्यज्याकिञ्चन्यायतनं ततोऽसमाहितमेवं यावदष्टौ परित्यज्य प्रथमं ध्यानं समापद्य ततोऽसमाहितमित्येकादिपरित्यागेनानिरोधं यावद्विसदृशहारेण गच्छतौत्यतुल्यगामवस्कन्दसमापत्तिं वशित्वलक्षणां भावनामार्गस्वभावां सर्वोपायकौशल्यात्मिकां परिग्रहीतुकामेन प्रज्ञापारमितायां चरितव्यमिति । तथा चोक्तम्कामाप्तमवधौकृत्य विज्ञानमसमाहितम् । सनिरोधाः समापत्तीर्गत्वाऽऽगम्य नव विधा ॥२४॥ एकदित्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टव्यतिकमात् ।
अवस्कन्धसमापत्तिरनिरोधमतुल्यता ॥ २५ ॥ इति पञ्चविंशतिसाहसिकायाममुमेवार्थमधिकृत्य विस्तरेण पुनरिह सुभूते बोधिसत्त्वो महासत्त्वो विविक्तं कामैर्विविक्तं पापकैरकुशलैर्धमैः सवितर्कसविचारं विवेकजं प्रौतिसुखं प्रथमध्यानमुपसम्पद्य विहरतीत्याद्यभिधानान्न सन्देहः कार्यः। यस्त्वाह।
गत्वाऽऽगम्य विधा भूमिरष्टौ श्लिष्टैकलंधिताः । व्युत्क्रान्तकसमापत्तिर्विसभागतृतीयगा ॥ इति वचनात्कथमेवमवस्कन्दसमापत्तिरिति । किं खल वायसस्य पायसेन. सालक्षण्यमन्यदेवेदं प्रस्थानम् ।

Page #572

५०४
अशाविंशतितमपरिवर्तः ।
यस्मादित्यंभूतोपायकौशलवतां बोधिसत्त्वानामसंख्येयकल्पकोटिनियुतशतसहस्रप्रस्थानापरिमितबुद्धपर्युपासनेन हेतुमहत्त्वेन भावनामार्गस्य प्रतिविशिष्टता स्यादित्यदोषः । तथागतानुस्मरणपूर्वकं भावनामार्गालोचनं विधेयमित्याह। यस्मिन् समये सुभूते इत्यादि। दिवमस्यात्ययेनेति। दिवसपर्यवसानेनाप्यन्तशोऽच्छटासङ्घातमाचकमित्यर्थः। भावनामार्गाभ्यासस्य प्रचुरविचित्रानुशंसपरिदीपनार्थमाह। यश्च सुभूते औपलम्भिक इत्यादि (1). 473, 32)। प्रज्ञापारमितामभिनिहरेदिति भावनामार्गमुत्पादयेत् । गतिप्रश्नपरिहारभेदेन पुनरप्यनुशंसं कथयन्नाह। तथागतसमन्वाहृतस्य होत्यादि। का गतिरिति। कीदृशौ सभागता नान्या गतिरित्यपि तु सम्यक्सम्बोधिगतिः। इमेऽपि सुभूते गुणा इति । इमेप्यनुशंसा इति बहुपुण्यप्रसवनादिगणास्तथागतसमन्वाहारादयोऽनुशंमाः ॥
अभिसमयालंकारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायामवकौर्ण
कुसुमपरिवर्तो नामाष्टाविंशतितमः ॥

Page #573

अभिसमयालयागलोकः ।
५०५
भावनामार्गमेवमभिधाय तत्र प्रहेयश्चतुर्विधो ग्राह्यग्राहकविकल्पः विपक्षप्रतिपक्षप्रतिपादनपरत्वेन वक्तव्य इत्युपोहातयन्नाह। पुनरपरमित्यादि (12. 475. 2)। तत्र च प्रथमो ग्राह्यविकल्पो विषयभेदान्नवधेति। प्रथमविकल्पार्थमाह। सर्वधर्मासङ्गतः प्रज्ञापारमितानुगन्तव्येति। सर्वधर्मसंक्षेपविकल्पप्रहाणार्थं सर्वधर्मानभिनिवेशाद्भावनामार्गो भावयितव्यः। एवमुत्तरत्रविकल्पाधिकारे प्रज्ञापारमितार्थो भावनामार्गार्थ इत्यवगन्तव्यम् । द्वितीयविकल्पार्थमाह। मर्वधर्मामम्भेदत इति। धर्मविस्तरविकल्पग्रहाणार्थं सर्वधर्माणां धर्मधातुरूपेणासम्भेदादेकरूपत्वात् । तृतीयविकल्यार्थमाह। मर्वधर्मासम्भवत इति तथागतमानाथ्याभावविकल्पप्रहाणार्थं सर्वधर्माणां तत्त्वेनानुत्पादात्। चतुर्थविकल्पार्थमाह । सर्वधर्मानिर्विकारममा इति। प्रयोगमार्गगुणाभावविकल्पग्रहाणार्थ सर्वधर्माणां धर्मधातुनानिर्विकारेण तुल्यत्वात्। पञ्चमविकल्पार्थमाह । सर्वधर्माणामनात्माविज्ञप्तितः प्रज्ञानुबोधनत इति। दर्शनमार्गगुणाभावविकल्पग्रहाणार्थ सर्वधर्माणामनात्मरूपेणाविज्ञानरूपमिति प्रज्ञयाऽवबोधात् । षष्ठविकल्पार्थमाह । सर्वधर्माश्च नाममात्रेण व्यवहारमात्रेणाभिलप्यन्त इति। भावनामार्गगुणाभावविकल्पग्रहाणार्थमन्तर्जल्पबहिर्जल्पमात्रेण सर्वधर्माणां संरत्याभिलपनात्, बहिर्जल्ये तु कस्यचिदभिनिवेश इत्याह। व्यवहारश्चेत्यादि। सप्तमविकल्पार्थमाह।
विना

Page #574

५०६
ऊनत्रिंशत्तम परिवर्तः ।
सर्वधर्मा अव्यवहारा इत्यादि । प्रयोगमार्गविकल्प प्रहाणार्थं सर्वधर्माणां मायोपमत्वेन श्रुतचिन्तालौकिकलोकोत्तरज्ञानैर्यथाक्रममभिलपयितुमशक्यत्वादव्यवहाराऽव्याहाराव्यवहृताव्याहृतत्वेन । अष्टमविकल्पार्थमाह । सर्वधर्माप्रमाणत इति । दर्शनमार्गविकल्पप्रहाणार्थं धर्मधातुरूपेण सर्वधर्माणामप्रमाणत्वात् । तदेव स्पष्टयन्नाह । रूपाप्रमाणत इत्यादि । नवमविकल्पार्थमाह । सर्वधर्मानिमितत इति । भावनामार्गविकल्पप्रहाणार्थं सर्वधर्माणां शून्यत्वेनानिमित्तत्वात् । एतदुक्तं स्यात् । संक्षिप्तरुचिसत्त्वानुग्रहेण धर्मसंक्षेपे विस्तररुचिसत्त्वानुकम्पया धर्मविस्तरे यथाविहितार्थानानुष्ठानेन बुद्धसानाथ्यापरिग्रहे समुत्पन्ननिरुद्धत्वेन प्रयोगमार्गगुणाभावे सम्यगुत्पत्तिवैधुर्याद्दर्शनमार्गगुणाभावे अनागतासत्त्वेन भावनामार्गगुणाभावे शान्तत्वादिना निर्वाणप्रयोगमार्गे शून्यताभिनिर्धारत्वेन दर्शनमार्गे नैः स्वाभाव्यभावकत्वेन भावनामार्गे च मायोपमतया प्रवृत्तिर्मया कार्येत्येवं प्रवृत्तिपक्षाधिठानः प्रथमो ग्राह्यविकल्पो नवप्रकारो भावनामार्गप्रयोगावस्थायां बोधिसत्त्वानां प्रहेयस्तत्तत् प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादनेन व्यतिरेकमुखेनोक्त इति । तथा चोक्तम्, -
संक्षेपे विस्तरे बुद्धैः सानाथ्येनापरिग्रहे । चैकालिके गुणाभावे श्रेयसस्त्रिविधे पथि ॥ २६ ॥ एको ग्राह्यविकल्पोऽयं प्रयोगाकार गोचरः । इति प्रथममेवं निर्दिश्य द्वितौयो ग्राह्यविकल्पो नवप्रकारो वक्तव्य इति । प्रथम विकल्पार्थमाह । सर्वधर्मनिर्वेधत इति ।

Page #575

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
बोधिचित्तानुत्पादविकल्पापनोदाथं सर्वधर्माणां धर्मधातुरूपेणाधिगमात्। द्वितीयविकल्पार्थमाह। सर्वधर्मप्रकृतिपरिशुद्धित इति (p. 476, 1)। बोधिमण्डामनसिकारविकल्पापनोदार्थं सर्वधर्माणां स्वभावविशुद्धिपरिज्ञानात् । तृतीयविकल्यार्थमाह। सर्वधर्मावचनत इति। श्रावकयानमनसिकारविकल्पापनोदनाथं सर्वधर्माणां वाक्यथातिक्रान्तत्वात् । चतुर्थविकल्पार्थमाह। सर्वधर्माणामनिरोधतः प्रहाणसमतयेति । प्रत्येकबुद्धयानमनसिकारविकल्पापनोदार्थं सर्वधर्माणामुत्पादाभावेनानिरोधात् प्रहाणतुल्यत्वेन। पञ्चमविकल्पार्थमाह। सर्वधर्माणां निर्वाणप्राप्तित इति। मम्यक्सम्बोधेरमनसिकारविकल्पापनोदार्थ तथतासमतया मर्वधर्माणां निर्वाणाधिगमात् । षष्ठविकल्यार्थमाह। मर्वधर्मा इत्यादि। भावनाविकल्यापनोदार्थमतीतानागताध्वनीरसत्त्वाद्यथाक्रमं नागच्छन्ति न गच्छन्तिऽतस्मादजानानाः सन्तो धर्मा वर्तमाने नोत्पन्ना धर्मधातुरिवात्यन्तानुत्पादात् । सप्तमविकल्पार्थमाह। आत्मपरादर्शनत इति। अभावनाविकल्पापनोदाथे स्वपरानुपलम्भात् । अष्टमविकल्पार्थमाह । सर्वधर्मा इत्यादि। नैवभावनानाभावनाविकल्पापनोदार्थमुत्पादादिदोषाभावादार्या भावनाऱ्यादर्हन्तो यस्मान्मायोपमत्वेन स्वभावविशुद्धत्वात् । नवमविकल्पार्थमाह । अपहृतभारा इति। अयथार्थविकल्यापनोदार्थं क्लेशज्ञेयावरणभाराभावादपहृतभारत्वेन। एतदुक्तं भवति । कल्याणमित्रादिवैकल्याहोधिचित्तानुत्पादे विशिष्टबुवा

Page #576

५००
ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
लम्बनपुण्याभावाबोधिमण्डामनस्कारे श्रावकगोवत्वात्तद्यानमनस्करणे प्रत्येकबुद्धगोवत्वात्तद्यानामुखीकरणे प्रज्ञापारमिताप्रतिपत्तिवैधुर्यात्सम्यक्सम्बोध्यमनस्करणे सोपलम्भत्वेन भावनायां निरूपलम्भवत्त्वेनाभावनायामनुपलम्माननुपलम्भत्वान्नभावनानाभावने विपरीताभिनिवेशादयथार्थत्वे च भावाद्यभिनिवेशाद्दष्टत्वेन निवृत्तिर्मया कार्येत्येवं नित्तिपक्षाधिष्ठानो द्वितीयो ग्राह्यविकल्पो नवप्रकारो भावनामार्गे चित्तचैत्तप्रवृत्त्यवस्थायां बोधिसत्त्वानां प्रहेयस्तत्तत्प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादनेन व्यतिरेकमुखेनोक्त इति । तथा चोक्तम् ।
द्वितीयश्चित्तचैत्तानां प्रत्तिविषयो मतः ॥२७॥ अनुत्पादस्तु चित्तस्य बोधिमण्डामनस्क्रिया। हीनयानमनस्कारौ सम्बोधेरमनस्कृतिः ॥२८॥ भावनेऽभावने चैव तद्विपर्यय एव च ।
अयथार्थश्च विज्ञेयो विकल्पो भावनापथे ॥२६॥ इति द्वितीयमेवं ग्राह्यविकल्पं निर्दिश्य प्रथमग्राहकविकल्पो नवप्रकारो वक्तव्य इति। प्रथमविकल्पार्थमाह। सर्वधर्मादेशाप्रदेशत इति। सत्त्वप्रज्ञप्तिविकल्पनिरासार्थं सर्वधर्माणां प्रकृत्या धर्मधातुस्वभावत्वेन सामान्यविशिष्टदेशविविक्तत्वात्। तदेव स्पष्टयन्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह । रूपं होत्यादि। प्रकृतिस्वभावत इति । शून्यताप्रकृतित्वेन सामान्यविशेष देशविविक्तस्वभावत्वात्। द्वितीयविकल्यार्थमाह। सर्वधर्मनिरोधप्रह्लादनत्वादिति। धर्मप्रज्ञप्तिविकल्पनिरासार्थं सर्वधर्माण निरोधस्य शून्यतोरकरुणा

Page #577

अभिसमयालयागलोकः ।
५०४
द्यप्रमाणगणगर्भत्वेन हर्षकरणात् । तृतीयविकल्पार्थमाह। अरत्यविरतित इति । अशून्यत्वविकल्पनिरासार्थं सर्वधर्मेषु मायोपमत्वेनाभिनिवेशानभिनिवेशवियोगात् । चतुर्थविकल्पार्थमाह। अरक्ताविरक्ततयेति। सक्तिविकल्पनिरासार्थ सर्वधर्माणां धर्मधातुस्वभावेन रागारागविविक्तत्वात् । तदेव कथयितुं तत्कस्य हेतोरित्याशङ्ख्याह । रूपं होत्यादि। सतत्त्वेनेति । तत्त्वपर्याय एव सतत्त्वशब्दो द्रष्टव्यः । पञ्चमविकल्पार्थमाह। प्रकृतिपरिशुद्धत्वादिति । मर्वधर्मप्रविचयविकल्पनिरासार्थं सर्वधर्माणां स्वभावानुत्पन्नत्वेन परिशुद्धत्वात्। षष्ठविकल्पार्थमाह। सर्वधर्मा इत्यादि। वढद्देशविकल्पनिरासार्थं मायोपमत्वेन सङ्गासङ्गविगमादसक्तत्वेन सर्वधर्माणाम् । सप्तविकल्पार्थमाह। बोधिरित्यादि (p. 477. I)। यानत्रितयनिर्याणविकल्पनिरामार्थम् ।
धर्मधातुविनिर्मुक्तो यस्माद्धर्मो न विद्यते । इति बुद्धज्ञानावबोधनतया मर्वधर्माणां बोधिस्वभावत्वेन। अष्टमविकल्पार्थमाह। सर्वधर्मशून्यानिमित्त इत्यादि । दक्षिणाऽशुद्धिविकल्पनिरामार्थम् । मर्वधर्माणां त्रिविमोक्षस्वभावत्वेन । नवमविकल्यार्थमाह। सर्वधर्माभैषज्यमित्यादि। चर्याविकोपनविकल्पनिरासार्थम् । मैत्रीस्वरूपतया द्वेषादिदोषप्रशमनेन सर्वधर्माणां भैषज्यस्वाभाव्यात् । एतदुक्तम् । द्रव्यसदनुपपत्त्या सत्त्वप्रज्ञप्तौ प्रतिभासमात्रत्वात् मर्वधर्मप्रज्ञप्तौ सर्वत्रगत्वात् सर्वाकारज्ञतादिधर्माशून्यत्वे सर्वथाभिनिवेशप्रहाणाधर्मसतौ

Page #578

ऊनत्रिंशत्तम परिवर्तः ।
निःस्वभावावबोधेन धर्मप्रविचये समुद्देशाकरणेन वस्त्रद्देशकरणे रूपाद्युपलम्भत्वाद्यानत्रयनिर्याणे सम्यगप्रतिपन्नत्वेन दक्षिणाऽशुद्धौ दानाद्यपलम्भप्रपिपत्त्या चर्याविकोपने च द्रव्यसन्नेवात्मा ग्राहक इत्येवं द्रव्यसत्पुरुषाधिष्ठानः प्रथमो ग्राहकविकल्पो नवप्रकारो बोधिसत्त्वानां भावनामार्गप्रयोगावस्थायां प्रहेयस्तत्प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादनेन व्यतिरेकमुखेनोक्त इति । तथा चोक्तम् ।
ग्राहकः प्रथमो जेयः सत्त्वप्रज्ञप्तिगोचरः । धर्मप्रज्ञत्य शून्यत्वसक्तिप्रविचयात्मकः ॥३०॥ कृते च वस्तुनो यानत्रितये च स कौर्त्तितः।
दक्षिणाया अशुद्धौ वा चर्यायाश्च विकोपने ॥३१॥ इति प्रथममेवं ग्राहकविकल्पं निर्दिश्य द्वितीयो ग्राहकविकल्यो नवप्रकारो वक्तव्य इति प्रथमविकल्यार्थमाह । सर्वधर्मा मैत्रौविहारिण इत्यादि। सर्वाकारज्ञतावरणसम्मोहविकल्यापनयनार्थं सर्वधर्माणाञ्चतुर्ब्रह्मविहारस्वाभाव्यात् । द्वितीयविकल्पार्थमाह। सर्वधर्मा ब्रह्मभूता इत्यादि। मार्गज्ञतावरणमंमोहविकल्पापनयनार्थं सर्वदोषाणामहेतुत्वेनानुत्पादकत्वात् सर्वधर्माणां निर्वाणरूपत्वेन । तृतीयविकल्पार्थमाह। सर्वधर्माणामित्यादि। सर्वज्ञतावरणमंमोहविकल्यापनयनाथं सर्वभावानां प्रार्थनाप्रतिघविविक्तत्वेन। चतुर्थविकल्पार्थमाह। समुद्रापर्यन्ततयेति। सर्वशान्तमार्गसंमोहविकल्पापनयनार्थं सर्वधर्माणां दशबलादिगुणरत्नहेतुत्वेन समुद्रसमत्वात्, समुद्रापर्यन्तत्वेन। पञ्चमविकल्यार्थमाह । गगनापर्यन्त

Page #579

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
५११
तयेति। तथागनादिसंयोगवियोगसंमोहविकल्यापनयनार्थं सर्वधर्माणां शून्यत्वेन गगनसमत्वाद् गगनापर्यन्ततया। षष्ठविकल्पार्थमाह। मेरुविचित्रतयेति। असमत्वसंमोहविकल्पापनयनाथं सर्वानिष्टोपनिपाताक्षोभ्यत्वेन मेरुसमत्वात्, सर्वधर्माणां मेरुविचित्रत्वात्। सप्तमविकल्पार्थमाह। रूपापर्यन्ततयेति। दुःखादिसंमोहविकल्पापनयनाथं धर्मधातुस्वरूपत्वात् प्रज्ञादौनामपर्यन्तत्वेन। अष्टमविकल्पार्थमाह। सूर्यरश्मोत्यादि। क्लेशप्रकृतिसंमोहविकल्पापनयनाथं प्रकृतिप्रभास्वरत्वेन सूर्यमण्डलरश्म्यत्यादसमत्वात् सर्वधर्माणां सूर्यरश्मिमण्डलापर्यन्तावभासनतया। नवमविकल्पार्थमाह। सर्वशब्दापर्यन्ततयेति। अद्दयसंमोहविकल्पापनयनाथ नाममावस्वभावेन सर्वशब्दापर्यन्तममत्वात्सर्वधर्माणां सर्वशब्दापर्यन्ततया प्रज्ञापारमिताऽनुगन्तव्या। एतदक्तम् । सर्वाकारापरिज्ञानेन सर्वाकारज्ञतावरणसंमोहे सर्वमार्गापरिज्ञानेन मार्गज्ञतावरणसंमोहे सर्ववस्त्वपरिज्ञानेन सर्वज्ञतावरणसंमोहे प्रज्ञापारमिताऽपरिज्ञानेन सर्वशान्तमार्गसंमोहे तथताज्ञेयरूपाद्यपरिज्ञानेन तथतादिसंयोगवियोगसंमोहे मारादिस्वरूपापरिज्ञानेनासमत्वसंमोहे यथारुतार्थवाहित्वेन दःखादिसत्यसंमोहे रागादिस्वभावापरिज्ञानेन क्लेशप्रत्तिसंमोहे ग्राह्यग्राहकलक्षणापरिज्ञानेनादयसंमोहे च। सत्त्वप्रज्ञप्तितावस्थापनप्रतिभासमानहेतुविषयः प्रज्ञप्तिसन्नेव आत्मा ग्राहक इति प्रज्ञप्तिसत्पुरुषाधिष्ठानो द्वितीयो ग्राहक

Page #580

५१२
ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः।
विकल्पो नवप्रकारो भावनामार्गचित्तचैत्तप्रत्त्यवस्थायां बोधिसत्त्वानां प्रहेयस्तत्तत्प्रतिपक्षावस्थाप्रतिपादनेन व्यतिरेकमुखेनोक्त इति । तथा चोक्तम् ।
सत्त्वप्रज्ञप्तित तुविषयो नवधाऽपरः। भावनामार्गसम्बदो विपक्षस्तविघाततः॥३२॥ सर्वज्ञतानां तिमृणां यथास्वं त्रिविधाहतौ। शान्तिमार्गतथतादिमंप्रयोगवियोगयोः ॥३३॥ अममत्वे च दःखादौ क्लेशानां प्रकृतावपि । दयाभावे च संमोहे विकल्पः पश्चिमो मतः॥३४॥ इति यथोक्तभावनामार्गे विपक्षमेवं मप्रतिपक्षं निर्दिश्य तदधिगमेनैव चतुर्विकल्पप्रहाणात् सर्वगुणसम्पदो भवन्तौत्याह। सर्वबुद्धधर्मसमुदागमापर्यन्ततयेति। एतदुक्तं भावनामार्गाभ्यासादासाञ्चतुर्विकल्पजातीनामुपद्रवत्वेनेतीनां क्षये मति मंरोधवैकल्येन संहर्षाच्छासप्राप्ता इव सर्वास्त्रियानसंगृहौता गणसम्पदः कृपापारतन्त्र्यात्सर्वप्रकारजगत्सौख्योत्पादनदक्षाः सर्वथाभिमुख्या गमनप्रकारेण प्रकर्षपर्यन्ताधिगमफलैः प्राप्तशोभं भावनामार्गस्थं बोधिसत्त्वमाश्रयन्ते महासमुद्रमिव नद्य इत्येवं सर्वबुड्वधर्माणां समुदागमापर्यन्तत्वेन महानुशंसास्वभावेन भावनामार्गोऽवसातव्य इति । तथा चोक्तम् ।
आसां क्षये सतौतौनां चिरायोच्छुसिता इव । सर्वाकारजगत्सौख्यसाधाना गुणसम्पदः ॥३५॥ सर्वाः सर्वाभिमारेण निकामफलशालिनम् ।
भजन्ते तं माहसत्त्वं महोदधिमिवापगाः ॥३६॥ इति भावनामागानन्तरमानन्तर्यमार्ग इत्यानन्तर्यसमाध्यर्थ

Page #581

अभिसमयालवारालोकः ।
५१३
माह । सर्वसत्त्वधात्वित्यादि। एतदक्तं श्रावकप्रत्येकबुद्धभूमौ बोधिसत्त्वन्यामावक्रान्तौ बिसाहसमहासाहस्त्रलोकधातवीयसत्त्वान् प्रतिष्ठाप्य कश्चिद्यत्पुण्यं प्रसवति तदपमोकृत्य तदिशिष्टपुण्यबहुत्वेन या सर्वाकारज्ञता बुद्धत्वमिति बुद्धत्वप्राप्तेरव्यवहितो यः पूर्वसमनन्तरः समाधिः सोऽत्रानन्तर्यसमाधिस्तस्यैवं सर्वसत्त्वधातुपुण्यज्ञानसंभारात्प्रतिविशिष्टत्वेनापर्यन्ततया प्रज्ञापारमिता भावनौयेति । तथा चोक्तम् ।
त्रिसाहस्रजनं शिष्यखगाधिगमसंपदि। बोधिसत्त्वस्य च न्यामे प्रतिष्ठाप्यशुभोपमाः ॥३७॥ कृत्वा पुण्यबहुत्वेन बुद्धत्वाप्तेरनन्तरः ।
आनन्तर्यसमाधिः स मर्वाकारज्ञता च तत्॥३८॥ इति अस्य चानन्तर्यममाधेः सर्वधर्माभाव आलम्बनप्रत्ययः स्मरणञ्चाधिपतिप्रत्ययः प्रकृतिशान्तता चाकारोादाक्षिप्तो वेदितव्योऽन्यथानन्तर्यसमाधेरधिगन्तुमशक्यत्वात् । तथा चोक्तम् ।
आलम्बनमभावोऽस्य स्मृतिश्चाधिपतिर्मतः । अकारः शान्तता चात्र इति अत्र च स्थाने दरवगाहत्वादविदितोपायकौशलानां प्रवादिनां नानाचोद्यमुखपरम्परा प्रसर्पिणो विप्रतिपत्तिरिदानौं निराकर्तव्येति । प्रथमविप्रतिपत्त्यर्थमाह । पृथिवौधात्वपर्यन्ततयेति। संस्कृतासंस्कृतधात्वोरभावत्वेनालम्बनोपपत्तौ विप्रतिपत्तेनिराकरणाय मायोपमतया सर्वगुणप्रतिष्ठाभावात् पृथिवौसमत्वेन संस्त्या सर्वधर्माणामालम्बनस्वाभाव्यात्पृथिवौधात्वपर्यन्ततयाऽऽनन्तर्यसमाधि
65

Page #582

५१४
ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
रनुगन्तव्य इत्यर्थः । एवमुत्तरत्राप्यानन्तर्यसमाधिः प्रज्ञापारमितार्थोऽस्मिन्नधिकारे प्रतिपत्तव्यः। सर्वथा निरूपत्वादालम्बनस्वभावधारणे द्वितीयविप्रतिपत्तिं निराकर्त प्रकृतिविशुद्धत्वादसमत्वेन सर्वधर्माणां तथैवालम्बनस्वभावव्यवस्थापनादब्धात्वपर्यन्ततया। भावाभावानुपलम्भेन सर्वाकारज्ञताज्ञाने तृतीयविप्रतिपत्तिनिराचिकौर्षया प्रकृतिप्रभास्वरत्वात्तेजःसमत्वेन सर्वधर्माण पूर्ववत्सर्वाकारज्ञताज्ञानरूपत्वात्तेजोधात्वर्थपर्यन्ततया। तथतास्वभावत्वेन संशतिपरमार्थसत्यदये चतुर्थविप्रतिपत्तेनिराकरणायानवस्थितत्तित्वाहायुसमत्वेन सर्वधर्माणां संहत्या निश्चितसत्यदयरूपत्वाहायुधात्वपर्यन्ततया। दानाद्यनुपलम्भेन प्रयोगे पञ्चमविप्रतिपत्तिं निराकर्तु प्रज्ञप्तिसत्त्वादाकाशसमत्वेन सर्वधर्माणां पूर्ववत्प्रयोगस्वभावनिश्चयादाकाशधात्वपर्यन्ततया। बोधव्याभावाद्धरत्ने षष्ठविप्रतिपत्तिनिराचिकौर्षया विज्ञप्तिमात्रात्मकत्वाविज्ञानसमत्वेन सर्वधर्माणां तथैव तथागतरूपत्वादिज्ञानधात्वपर्यन्ततया प्रज्ञापारमितानुगन्तव्येत्याह। एवमधातुतेजोधात्वित्यादि। सप्तमविप्रतिपत्त्यर्थमाह। कुशलाकुशलेत्यादि। नामधेयमात्रत्वाधर्मरत्ने विप्रतिपत्तेनिराकरणाय तत्त्वतोऽनुत्पन्नत्वात्कुशलाकुशलधर्मसञ्चयविगतत्वेन सर्वधर्माणां संहत्या व्यवस्थापितधर्मरूपत्वात् कुशलाकुशलधर्मसञ्चयाप्रमाणतया। अष्टमविप्रतिपत्त्यर्थमाह। सर्वधर्मेत्यादि (p. 478, 2)। रूपाद्यालम्बनप्रतिषेधात्संघरत्ने विप्रतिपत्तिं निराकर्तुं मायोपमत्वात्सर्वधर्मसञ्चयविगतत्वेन सर्वधर्माण पूर्ववत् सहरूपत्वात, सर्वधर्मसञ्चयाप्रमाणतया। नवमविप्रति

Page #583

अभिसमयालवारालोकः।
५१५
पत्त्यर्थमाह। सर्वधर्मसमाधिरित्यादि। दानाद्युपलम्भेनोपायकौशले विप्रतिपत्तेनिराचिकौर्षया धर्मधातुरूपत्वात्सर्वधर्मसमाध्यपर्यन्ततासमत्वेन सर्वधर्माणां तथैवोपायकौशलसद्भावात् सर्वधर्मसमाध्यपर्यन्तताप्रतिलम्भितया। दशमविप्रतिपत्त्यर्थमाह। सर्वबुद्धेत्यादि। भावाभावोभयरूपाधिगमप्रतिषेधात्तथागताभिसमये विप्रतिपत्तेनिराकरणाय तथतारूपेण बुद्धधर्मस्वभावत्वात्सर्वधर्माणां योगिसंवृत्या तथागताभिसमयावस्थानात्सर्वबुडधर्मापर्यन्ततया। एकादशविप्रतिपत्त्यर्थमाह। सर्वधर्मापर्यन्ततयेति । प्रपञ्चव्यवस्थापितानित्यादित्वेन नित्यादिविपर्यासे विप्रतिपत्तेर्निराचिकौर्षया धर्मतारूपेणापर्यन्तधर्मतात्मकत्वात्सर्वधर्माणां पूर्ववद्यवस्थापितमित्यादिविपर्याससद्भावात्सर्वधर्मापर्यन्ततया। द्वादशविप्रतिपत्त्यर्थमाह । शून्यतापर्यन्ततयेति। विभावितमार्गफलासाक्षाकरणेन मार्गे विप्रतिपत्तेर्निराकरणाय मायोपमत्वेन शून्यतापर्यन्तधर्मत्वात्सर्वधर्माणां सत्त्वेनाधिगमाभावाश्छ्न्य तापर्यन्ततया। त्रयोदशचतुर्दशविप्रतिपत्तिद्दयार्थमाह । चित्तचैतसिकापर्यन्ततयेति। हानोपादानाभावेन विपक्षे प्रतिपक्षे च विप्रतिपत्तिं निराकर्तुमविद्योद्भूतप्रतिभासचित्तचैतसिकापर्यन्तत्वेन सर्वधर्माणां संत्यावस्थापितविपक्षप्रतिपक्षभावाच्चित्तचैतसिकापर्यन्ततया। पञ्चदशविप्रतिपत्त्यर्थमाह । चित्तचरितापर्यन्ततयेति। धर्म्यभावाद्धर्मलक्षणे विप्रतिपत्तेनिराचिकौर्षया प्रतिभासनिबन्धमात्रपदार्थावस्थानाच्चित्तचरितोत्पत्तिलक्षणत्वेन सर्व

Page #584

५१६
ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः । धर्माणां तथैव स्थितिलक्षणभावाच्चित्तचरितापर्यन्ततयेति । पोडशविप्रतिपत्त्यर्थमाह। कुशलाकुशलधर्मापरिमाणतयेति । स्वसामान्यलक्षणानुपपत्त्या भावनायाञ्च विप्रतिपत्तेर्निराकरणाय भूतकोटिरूपेण कुशलाकुशलानुपलब्धिस्वभावत्वात्सर्वधर्माणां पूर्ववद्भावनासद्भावात्कुशलाकुशलधर्मापरिमाणतया प्रज्ञापारमिताऽपरिमाणतानुगन्तव्या विषयभेदेन भेदानन्त्येऽपि विप्रतिपत्तीनां मन्निहितविनेयजनविप्रतिपत्तिनिराचिकौर्षया यथोक्ता एव परस्परविरुद्धा भाषार्थानुस्थानेनायुज्यमानतया संशयरूपाः पोडशविप्रतिपत्तीर्यथानिर्दिष्टविषयत्वेन सर्वाकारज्ञताधिष्ठानाः। मर्वेषामेव विदितबोधिसत्त्वोपायकौशलजनप्रवादिनां यथासंभवमुभयसत्याश्रितोपायकौशलेन निरा. कृत्य सम्यक्सर्वथा निश्चयमुत्पाद्य कल्याण कार्बोधिसत्त्वैरानन्तर्यसमाधिरधिगम्यत इति प्रतिपत्तव्यम् । तथा चोक्तम्।
__ जल्याजल्पिप्रवादिनाम् ॥ ३९ ॥ आलम्बनोपपत्तौ च तत्स्वभावावधारणे । मर्वाकारज्ञताज्ञाने परमार्थे ससंदृत्तौ ॥ ४० ॥ प्रयोगे त्रिषु रत्नेषु सोपाये समये मुनेः । विपर्यासे समार्गे च प्रतिपक्षविपक्षयोः ॥४१॥ लक्षणे भावनायाञ्च मता विप्रतिपत्तयः । सर्वाकारज्ञताधारा पोडा दश च वादिनाम् ॥४२॥ इति मू भिसमयसमाधिकारः पञ्चमः । प्राप्तमू भिसमयो व्यस्तसमस्तत्वेनाधिगतानाननुपूर्वीकृत्य स्थिरीकरणाय विभावयतौत्यनुपूर्वाभिसमयार्थ

Page #585

अभिसमयालवारालोकः ।
५१७ माह। सिंहनादनदनतयेति। एतदक्तं त्रिमण्डलविशुद्धिप्रभावितदानादिषट्पारमितामयंकारपारिपूरणेन प्रज्ञापारमितान्तर्गतपारमिताचतुष्टयत्वात्, सम्यक् दशभूमिनिष्पादकेन स्मृत्युपस्थानादिना सप्तबोध्यङ्गाकारेणार्याष्टाङ्गमार्गतया च परमार्थतोऽस्मरणलक्षणेन विविधबुड्वानुस्मरणेन यथाक्रम निर्वेधभागीयदर्शनभावनामार्गद्योतकेन तथैव कुशलाकुशलाव्याकृतधर्मानुस्मरणेन पूर्ववदार्यावैवर्तिकबोधिसत्त्वसङ्घस्मरणेन तथैव शौलत्यागदेवतानामनुस्मरणेन रूपादिसर्वधर्माभावे स्वभावेनावबुद्धेन च योऽधिगमः सानुपूर्वक्रिया ममेत्येवमविपरीतार्थप्रतिपादनेन सिंहनादसमत्वात्सर्वधर्माणां सिंहनादनदनतयाऽनुपूर्वाभिसमयोऽनुगन्तव्य इति । तथा चोक्तम् ।
दानेन प्रज्ञया यावद्दुद्धादौ स्मृतिभिश्च सा। धर्माभावस्वभावेनेत्यनुपूर्वक्रिया मता ॥१॥ इति अनुपूर्वाधिकारः षष्ठः । विभावितानुपूर्वाभिसमयस्य स्वभ्यस्तीकरणाय तेषामेव क्षणेनैकेनाधिगम इत्येकक्षणाभिसम्बोधार्थमाह। सर्वधर्मा कोप्यतयेति। एकक्षणाभिसम्बोधं प्रत्यन्यथाकर्तुमशक्यत्वेनाकोप्यत्वाद्रपादौनां सर्वधर्माकोप्यतया प्रज्ञापारमितानुगन्तव्येत्यवयवार्थः। समुदायार्थः सूच्यते। लक्षणेनैकक्षणाभिसम्बोधश्चतुर्विध इति। प्रथमं तावदेको भावः सर्वभावस्वभावः सर्वे भावा एकस्वभावाः। एको भावस्तत्त्वतो येन दृष्टः सर्वे भावास्तत्त्वतस्तेन दृष्टा इति न्यायान्न केवलं बहुभिरेकस्य संग्रहः, अपि त्वेकक्षणदानादिज्ञानेनालख्यमानेनापगतप्रतिनियतवस्तुग्रहणवि

Page #586

ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
पर्ययरूपेणानास्रवदानाद्यशौत्यनुव्यञ्जनलक्षणानां धर्माणां संग्रहेण बोधिसत्त्वस्यावबोधादविपाकाना स्रव सर्वधर्मेकक्षणलक्षणो भवत्येकक्षणाभिसम्बोधः प्रथमः । तथा चोक्तम् । अनास्रवाणां सर्वेषामेकैकेनापि संग्रहात् । एकक्षणावबोधोऽयं ज्ञेयो दानादिना मुनेः ॥ १ ॥ इति किमिव पुनरेकानास्ववज्ञानालम्बने सर्वानास्त्रवसंग्रह इति चेत् । उच्यते । यथैकापि पदिका पुरुषप्रेरिता सहदेकवारं सर्वमरघट्टं सच्छिल्पिपूर्व परिकर्म सामर्थ्याञ्चलयति, तथा पूर्वप्रणिधानावेधधर्मधातुसामर्थ्यादेकस्मिन्नेव क्षणे ज्ञानमेकमनास्रवमालम्ब्यमानं कार्यकारणसम्बन्धबलात्सर्वं सजातीयमभिमुखीकारयतौति ।
I
५१८
तथा चोक्तम् ।
घट्टं यथैकापि पदिका पुरुषेरिता । सकृत्सर्वं चलयति ज्ञानमेकक्षणे तथा ॥ २ ॥ इति तदनु यदा बोधिसत्त्वस्य प्रतिपक्षभावनया सर्वविपक्षापगमेन सकलव्यवदानपक्षश्विपाकधर्मताऽवस्था सर्वकलङ्कापगमेन शरदिन्द ज्योत्स्नावत् शुक्तस्वभावा जाता तदैकस्मिन्नेव क्षणे विपाकावस्था प्राप्तानामनास्त्रवसर्वधर्माणां बोधाज्ज्ञानं प्रज्ञापारमितेत्येवं विपाकधर्मताऽवस्थाऽनास्रवसर्वधर्मैकक्षणलक्षणो भवत्येकक्षणाभिसम्बोधो द्वितीयः । तथा चोक्तम् ।
विपाकधर्मतावस्था सर्वशुक्लमयौ यदा ।
प्रज्ञापारमिता ज्ञाता ज्ञानमेकक्षणे तदा ॥ ३ ॥ इति तदनुपूर्वं स्वप्नोपमसर्वधर्माभ्यासेन सम्भारद्दयमनुभूयाधिगमावस्थायां स्वप्नस्वभावेषु सर्वधर्मेषूपादान

Page #587

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
तदनु
५१८
स्कन्धादिषु स्थित्वा दानादिषट्पारमिताप्रतिपत्त्या दानादिरूपनिरूपणाकारेणालक्षणाः सर्वधर्मा इति । संक्लेशव्यवदानरूपाणां धर्माणामेकेनैव क्षणेनालक्षणत्वं जानातौत्येवमलक्षणसर्वधर्मैकक्षणलक्षणो भवत्येकक्षणाभिसम्बोधस्तृतौयः । तथा चोक्तम् ।
स्वप्नोपमेषु धर्मेषु स्थित्वा दानादिचर्यया । अलक्षणत्वं धर्माणां क्षणेनैकेन विन्दति ॥४॥ इति निरन्तर दौर्घकालदयप्रतिभासप्रहाणाभ्यास
सात्मौभावादुन्मूलितद्दयप्रतिभासवासनो यदा बोधिसत्त्वो ग्राह्यग्राहक योगेन स्वप्नं ग्राह्यं स्वप्नदर्शिनं ग्राहकं नेक्षते तदा सर्वेऽप्येवं धर्माणो धर्मा इति धर्माणामयं तत्त्वमेकेनैवक्षणेन पश्यतीत्येवमद्दयलक्षणसर्वधमैकक्षणलक्षणो भवत्येकक्षणाभिसम्बोधश्चतुर्थः । तथा चोक्तम् ।
स्वप्नं तद्दर्शिनचैव दययोगेन नेक्षते ।
धर्माणामयं तत्त्वं क्षणेनैकेन पश्यति ॥ ५ ॥ इति एकक्षणाभिसम्बोधं प्रति हेतुफलभेदेन यथाक्रममविपाकविपाकधर्मतावस्थाऽनास्रवसर्वधर्मैकक्षणाभिसम्बोध
यं निर्दिश्यैवं विशिष्टाधिगमावस्थायां धर्मतैकरसत्वेनासंभेदात् स्वप्नस्वभावौभूत सर्वधर्मावगमार्थं तृतौयमलक्षणसर्वधर्मैकक्षणाभिसमयं प्रतिपाद्य स्वप्नावस्थायामपि ग्राह्यग्राहकयोस्तत्त्वेनानुपलम्भाददयप्रतिपत्त्यर्थमद्दयलक्षणसर्वahaणाधिगमो निर्दिष्ट इत्येवं लक्षणेनैकक्षणाभिसमयचतुः प्रकारोऽपि योगिभिरधिगन्तव्य इत्येके । अन्ये तु यदि नाम चतुः प्रकारः सन्निहितविनेयजनानुरोधेन व्यावृत्ति -

Page #588

५२.
ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
भेदात्कथञ्चिदपात्तस्तथाप्यन्यतम एवैकः प्रकारो योगिना केनचित्साक्षात्कर्तव्य इति मन्यन्त इति । एकक्षणाभि समयाधिकारः सप्तमः ।
कस्मात्समुद्रापर्यन्ततया प्रज्ञापारमितापर्यन्तताऽनुगन्तव्येत्युच्यते इति। तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। रूपं हि सुभूते समुद्रसममित्यादि। येन साधयेण रूपादीनां समुद्रादिभिस्तुल्यत्वं तथा समुद्रापर्यन्तयेत्यादि पदव्याख्याने प्रागेव व्याख्यातमिति न पुनरुच्यते। उपसंहरनाह। एवं हि सुभूत इत्यादि। विभावितैकक्षणाभिसम्बोधस्य हितौये क्षणे धर्मकायाभिसम्बोध इति। तदर्थमाह। यदायं सुभूते बोधिमत्त्व इत्यादि (p. 473, 22) । यदा सर्वमायाविवर्जितैर्मनसिकारैर्यथोक्तक्रमेण प्रज्ञापारमितामेनां सर्वधर्ममायोपमतां सर्वाकारज्ञतयाऽनुगमिष्यति मार्गज्ञतया व्यवचारयिष्यति सर्वज्ञतयाऽवतरिष्यति सर्वाकाराभिसम्बोधेनावभास्यते मूर्धाभिसमयेन चिन्तयिष्यति अनुपूर्वाभिसमयेन तुलयिष्यति एकक्षणाभिसमयेनोपपरीक्षिष्यते धर्मकायाभिसम्बोधेन च भावयि ष्यति, तदा नास्य बोधिसत्त्वस्य दुर्लभा सर्वगुणानां धर्मकायस्वभावानां बुद्धक्षेत्रस्य साम्भोगिककायलक्षणस्यानुतराणाश्च बुद्धधर्माणां सकर्मकनिर्माणकायस्वरूपाणां परिपूरिरित्यवयवार्थः। समुदायार्थः सूच्यते। स च धर्मकायाभिसम्बोधः स्वाभाविककायादिभेदेन चतुर्विध इति। तत्र प्रथमो ये स्मृत्युपस्थानादयो ज्ञानात्मका लोकोत्तरा धर्मधातुरूपत्वादनाखवामलानामागन्तुकत्वेन

Page #589

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
__५२१ सर्वप्रकारां विशुद्धिं प्रकृतिविविक्तलक्षणां प्राप्तास्तेषां या प्रकृतिःस्वभावोऽनुत्यादरूपोऽयं मुनेर्बुद्धस्य भगवतो लोकोत्तरेण मार्गेण प्राप्यते न क्रियते इत्यकृत्रिमार्थेन मायोपमविज्ञानसर्वधर्मप्रतिपत्त्याऽधिगतः स्वाभाविकः कायः परिशिष्टकायचयं तथ्यमंत्र्त्या प्रतिभासमानं परमार्थतो धर्मतारूपं यथाधिमोक्षप्रभवितं बुद्धबोधिसत्त्वश्रावकादिगोचरत्वेन व्यवस्थापितमिति कथनाय ;
विविक्ताव्यतिरेकित्वं विवेकस्य यतो मतम् । इति न्यायात्तदव्यतिरेकेऽपि पृथग्व्यवस्थाप्यत इत्यवसातव्यम् । तथा चोक्तम् ।
सर्वाकारां विशुद्धिं ये धर्माः प्राप्ता निरासवाः । स्वाभाविको मुनेः कायस्तेषां प्रकृतिलक्षणः ॥१॥ इति तदनु स्मृत्युपस्थानाधार्याष्टांगमार्गबोधिपक्षाः पूर्ववदप्रमाणानि मैयादिचतुर्ब्रह्मविहाराः। अध्यात्म रूप्यरूपी बहिर्धा रूपाणि पश्यतीति हौ। शुभं विमोक्षं कायेन साक्षात्कृत्वोपसम्पद्य विहरतीत्येकः। आकाशविज्ञानाकिञ्चन्यनैवसंज्ञानासंज्ञायतनानौति चत्वारः। संज्ञावेदितनिरोध इत्येक इत्यष्टौ विमोक्षाः। रूपधातुचतु•नानि चतुरारूप्यसमापत्तयो निरोधसमापत्तिरिति नवसमापत्तयः। पृथिव्यप्तेजोवायुनौलपोतलोहितावदातविज्ञानाकाशमिति कृत्स्नं दशविधम्। अध्यात्मरूपारूपसंजिनौ प्रत्येकं परीत्ताधिमात्राकाराभ्यां बहिर्धा रूपाणि पश्यतस्तानभिभूय जानौत इति चतुष्टयम् । अध्यात्मरूपसंज्ञो एव नौलपोतलोहितावदातानभिभूय पश्यतीति चतुष्टयमित्यष्टविधमभिभ्वायतनम् । परसन्तान

Page #590

ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
गतक्लेश र प्रबन्धोन्मूलनात् ममाधिरित्यरणा सम्यगपगतसर्वनिमित्तसङ्गव्याघातं संशयापनयनकारिप्रणिधानसमृद्ध्याऽऽसंसारमासमाहितावस्थायां प्रवर्तत इति प्रणिधिज्ञानं षडभिज्ञाश्चतस्रः प्रतिसंविदः पूर्वोक्ता आश्रयालम्बनचित्तज्ञानपरिशुद्धय इति चतस्रः शुद्धयः । श्रयुश्चित्तपरिष्कारकर्मोपपत्त्यधिमुक्तिप्रणिधानविज्ञानधर्मवशिता इति दशवशिताः । बलानि दश चत्वारि वैशारद्यानि पूर्वमुक्तानि । परिशुद्धकायवाङ्मनः समुदाचारस्तथागतो नास्त्यस्य विपरीत समुदाचारता यां परपरिज्ञानभयात् प्रच्छादयितव्यां मन्येतेत्यरक्षणं चिविधम् । धर्मदेशनायां श्रोतुकामाश्रोतुकामोभयकामेषु यथाक्रममनुनयप्रतिघोभयविविक्त एवोपेक्षकः । स्मृतिमान् विहरतौति स्मृत्युपस्थानं त्रिधा सत्त्वार्थक्रियाकालानतिक्रमलक्षणेत्य संमोष - धर्मता । क्लेशज्ञेयावरणानुशयरूपबौजप्रहाणाद्दासनायाः
समुद्धतः सकलजनहिताश्यता महतौ करुणा जनेऽष्टादशावेणिका धर्माः सर्वाकारज्ञता च । तथा मार्गज्ञतादयोऽपि प्रागुक्ताः । सर्वे चाश्रयपरावृत्त्या परावृत्ता बोधिपक्षादयो निष्प्रपञ्चवज्ञानात्मका धर्मकायो द्वितौयोऽभिधीयत इति केचित् । तथा चोक्तम् । बोधिपक्षाप्रमाणानि विमोक्षा अनुपूर्वशः । नवात्मिका समापत्तिः कृत्स्नं दशविधात्मिकम् ॥२॥ अभिभ्वायतनान्यष्टप्रकाराणि प्रभेदतः ।
अरणा प्रणिधिज्ञानमभिज्ञाः प्रतिसंविदः ॥ ३॥ सर्वाकारश्चतस्रोऽथ शुद्धयो वशिता दश । बलानि दश चत्वारि वैशारद्यान्यरक्षणम् ॥४॥
५२२

Page #591

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
५२३ त्रिविधं स्मृत्युपस्थानं विधाऽसंमोषधर्मता। वासनायाः समुहातो महतौ करुणा जने ॥५॥
आवेणिका मुनेरेव धर्मा येऽष्टादशेरिताः। सर्वाकारज्ञता चेति धर्मकायो ऽभिधीयते ॥६॥ इति अन्ये तुसर्वाकारां विशुद्धिं ये धर्माः प्राप्ता निरासवाः। स्वाभाविको मुनेः कायस्तेषां प्रकृतिलक्षणः ॥ इति । यथारुतत्त्वेन लोकोत्तरानेवानासवान धर्मानभ्युपगम्य तेषां या प्रकृतिरनुत्पादस्तल्लक्षणः स्वाभाविकः कायः स एव च धर्मताकायो धर्मकाय इति भावप्रत्ययलापाद्यपदिश्यत इति व्याख्याय। के पुनस्तेऽनाखवा धर्मा येषां प्रकृतिलक्षणो धर्मकाय इत्याशय बोधिपक्षेत्यादिकारिकामवतारयन्ति । तेषां योगिसंरत्या विशिष्टार्थप्रतिभासजननहारेणाश्रयपरावृत्त्या परात्ता धर्मदेशनाद्यर्थक्रियाकारिणोऽवश्यमहयाश्चितचैत्ताः कथमभ्युपगन्तव्याः। सङ्ग्रहोता इत्यपरः । ___ यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यता सैव ते मता।
इति न्यायाधर्मतात्मककायप्रतिपादनादेवाहयज्ञानात्मको धर्मकायः प्रतिपादित इति चेदेवं तर्हि न्यायस्य तुल्यत्वात्साम्भोगिकनैर्माणिककायदयमपि प्रतिपादितमिति पृथनिर्देशो न कर्तव्यः स्यात् । अथ प्रवचने पठितत्वाद्योगिसंवत्या तनिर्देश इति मतममुनैव न्यायेनादयज्ञानात्मकोऽपि धर्मकायस्तथैव पृथनिर्दिश्यतामिति प्राप्तम् । केचित्कायचतुष्टयव्याख्याने।
स्वाभाविकः ससाम्भोगो नैर्माणिकोऽपरस्तथा धर्मकायः सकारिचश्चतुर्धा समुदौरितः ॥

Page #592

५२४
ऊनविंशत्तमपरिवर्तः ।
इति कारिकायां स्वाभाविकशब्दानन्तरं धर्मकायशब्दस्यापाठात् कायत्रयमेवेति। अन्ये तूपदर्शितप्रयोजनसामर्थ्यात्कारिकाबन्धानुरोधेन ज्ञानस्यैव कारित्रण सम्बधार्थश्चैवमुक्तमतोऽविरुद्ध सर्व प्रदेशान्तराभिहितं कायचतुष्टयं भवतीति। स्यादेतच्छावकाद्यरणासमाधेस्तथागतस्य को विशेषोऽरणासमाधेरिति । माऽस्माद्दर्शनात्कस्यचित् क्लेशोत्पत्तिः स्यादितिमनुष्यलेशोत्पत्तिपरिहारिता श्रावकाद्यरणासमाधिः। तथागतानां तु सकलजनक्लेशप्रबन्धोन्मूलनं स्यादिति ग्रामादिधरणासमाधिविशेषः । तथा चोक्तम् ।
श्रावकस्यारणादृष्टेक्लेशपरिहारिता। तत् क्लेशस्रोत उच्छित्त्यैग्रामादिषु जिनारणा ॥७॥ इति श्रावकादिप्रणिधिज्ञानात्तथागतप्रणिधिज्ञानस्य को विशेष इति चेत् उच्यते। निर्निमित्तत्वेन स्वरसप्रहत्तं वस्त्वनभिनिवेशाद्रपादिसङ्गविगतं सवासनक्लेशज्ञेयावरणप्रहाणात्सर्वज्ञेयाव्याघातमासंसारमवस्थानात्सदा स्थितम्, सम्यक् प्रतिसंविल्लाभात्प्रश्नविसर्जनकारि ताथागतं प्रणिधिज्ञानमिति श्रावकादिप्रणिधिज्ञानादिशिष्टमिष्टम् । तथा चोक्तम् ।
अनाभोगमनासङ्गमव्याघातं सदा स्थितम् । सर्वप्रश्नापनुद्दौड़ प्रणिधिज्ञानमिष्यते ॥८॥ इति सवासनसुसूक्ष्मलेशज्ञेयावरणसंमोहदयग्रहाणप्रतिविशिष्टत्वेन सर्वेषामेव तथागतसन्तानवर्तिबोधिपक्षादिधर्माणां निरतिशयविशेषसद्भावादेतविशेषडयमन्तरोदितमुपलक्षणत्वेन ग्राह्यम्। स्यादेवं नित्यं महाकरुणामयधर्मकायावस्थाने कथं सकलप्राणभृतां सदा नार्थक्रियेति ।

Page #593

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
५२५
कल्याणमित्रादिसमवधानाडुद्धाद्यालम्बने परिपोषं गते हेतौ पूर्वावरोपितकुशलमूलबौजे सति, यस्य सत्त्वस्य यस्मिन् काले धर्मदेशनादिकं क्रियमाणमायतिपथ्यं भवति, तदा तस्यार्थकरणाय पूर्वप्रणिधानसमृड्या तत्प्रतिभासानुरूपेणार्थक्रियाकारौ भगवानिति । महाकरुणास्वभावधर्मकायावस्थानेन सर्वदा चिन्तामणिरिवोपस्थितोऽपि स्वकर्मापराधजनितहेतुवैधुर्यान्न फलदायकः प्रतिभासते । अतो यथा देवराजे वर्षत्यपि मति पूतीभावादिनाऽबौजीभूतं बीजं तिलादि न प्रादुर्भवति, तबडुवानां सकलमनोरथपरिपूरणदक्षाणां ममुत्पादेऽप्यभव्यो न भद्रं सद्धर्मश्रवणादिकं प्राप्नोतीत्यवसातव्यम् । तथा चोक्तम् ।
परिपाकं गते हेतौ यस्य यस्य यदा यदा । हितं भवति कर्तव्यं प्रथते तस्य तस्य सः ॥ ६ ॥ वर्षत्यपि हि पर्जन्ये नैव बौज प्ररोहति । समुत्पादेऽपि बुद्धानां नाभव्यो भद्रमश्नुते ॥१०॥ इति यथोक्तन्यायेनैवं मर्वत्र प्रतिभासदारेणार्थक्रियाकरणवैपुल्यात् । प्रबन्धतयाऽऽसंमारमवस्थानेन च भगवतः क्षयाभावाद्यथाक्रमं बुद्धोऽव्ययो नित्य इत्यभिधीयते । तस्मात् कथं ज्ञानात्मको धर्मकायः प्रतिनियतयोगिसन्तानाधारवतौ प्रतिक्षणमुत्पद्यमानी व्यापी नित्य इत्यपि कथ्यत इति न मन्तव्यम् । तथा चोक्तम् ।
इति कारिववैपुल्याडुडो व्यापी निरुच्यते ।
अक्षयत्वाच्च तस्यैव नित्य इत्यपि कथ्यते ॥११॥ इति तदनु दशभूमिप्रविष्टमहाबोधिमत्त्वैः सह परमानवद्यमहायानधर्मसंभोगग्रौतिसुखोपभोगात्साम्भोगिकोऽयं कायो

Page #594

५२६
ऊन त्रिंशत्तमपरिवर्तः।
द्वात्रिंशल्लक्षणाशीत्यनुव्यञ्जनविराजितगात्रो रूपकायस्वभावस्तृतीयो बुद्धस्य भगवतो ग्राह्यः । तथा चोक्तम् । हाशिल्लक्षणाशौतिव्यञ्जनात्मा मुनेरयम् । माम्भोगिको मतः कायो महायानोपभोगतः॥१२॥ इति
तानि पुन त्रिशल्लक्षणानि ॥ यदत गुरूणामनुगमनप्रत्युगमनादिना चकाङ्कहस्तपादता ॥ १॥ दृढसंवरसमादानत्वात्कर्मवत्सुप्रतिष्ठितपादता ॥ २॥ चतुःसंग्रहवस्तुसेवनाद्राजहंसवज्जालबड्वाङ्गुलिपादता ॥ ३॥ प्रणीतखाद्यभोज्यादिना मदतरुणहस्तपादता ॥ ४ ॥ प्रणीततरलेह्यादिदानेन समुच्छ्रितहस्तपादस्कन्धौवाप्रदेशत्वासप्तोच्छ्रयता ॥ ५ ॥ वध्यमोक्षणत्वाद्दौर्धाङ्गुलिता ॥ ६ ॥ जौवितानुग्रहकरणादायतपार्णिता ॥ ७॥ प्राणातिपातविरत्या वृहदृजुगावता॥८॥ कुशलधर्मसमादानादुच्छङ्खपादता ॥ ६॥ गृहीतकुशलसमादानवर्धनादूर्ध्वगरोमता ॥ १० ॥ सत्कृत्यविद्याशिल्यादिदानादेणेयजङ्घता ॥ ११ ॥ संविद्यमानार्थयाचनकजनाप्रत्याख्यानात्पटूरूबाहुता ॥१२॥ सर्वजनब्रह्मचर्यसमादापनगुह्यमन्त्रारक्षणात् कोशगतवस्तिगुह्यता ॥१३॥ प्रणौतोपास्तरणदानात्सुवर्णवर्णता ॥ १४ ॥ प्रासादावरणदानाच्छूक्ष्णच्छविता ॥ १५ ॥ सङ्गणिकादिपरिवर्जनात्प्रदक्षिणावर्तेकैकरोमता ॥ १६ ॥ सर्वगुरुजनयथास्थाननिवेशनादूर्णाङ्कितमुखता ॥ १७ ॥ सर्वथा मुखरवचनादनवसादनात् सिंहपूर्वाईकायता ॥ १८ ॥ प्रियवादित्वसुभाषितानुलोमत्वात्सुसंवृतस्कन्धता ॥ १६ ॥ भैषज्यादिदानाच्चित्तान्तरात्मता ॥२०॥ ग्लानजनोपस्थानाद्रसरसाग्रता ॥२१॥ वनारामादिकरणसमादापना

Page #595

अभिसमयालयारालोकः ।
५२७
২৩
न्यग्रोधपरिमण्डलता ॥ २२॥ विहाराद्यभ्यधिकप्रदानादष्णौषशिरस्कता ॥ २३॥ श्लक्ष्णादिवचनात्प्रभूतजिह्वता ॥२४॥ सर्वलोकधातुसत्त्वसद्धर्मविज्ञपनाब्रह्मस्वरता ॥२५॥ सम्भिन्नप्रलापविरत्या सिंहहनुता ॥ २६ ॥ सर्वजनसम्मानादिना शुक्लदन्तता ॥ २७॥ विशुद्धाजीवत्वात्समदन्तता ॥२८॥ सत्यवचनसमुदाचारादविरलदन्तता ॥ २६ ॥ पिशुनवचनानभ्यासात्समचत्वारिंशद्दन्तता ॥ ३० ॥ सर्वसत्त्वैकपुत्रदर्शनादभिनौलनेत्रता ॥ ३१॥ प्रतिघातादिविवेकदर्शनाहोपक्ष्मनेत्रता चेति ॥ ३२॥ तथा चोक्तम् ।
चकाङ्कहस्तःक्रमकूर्मपादो
___ जलावनड्वाङ्गुलिपाणिपादः। करौ सपादौ तरुणौ मृदू च
समुत्सदैः सप्तभिराश्रयोऽस्य ॥ १३ ॥ दौर्घाङ्गुलिायतपाणिर्गात्रं
प्राज्यं त्वच्छङ्क्षपदोर्द्धरोमा। एणेयजश्च पटूरुबाहुः
कोशावधानोत्तमवस्तिगुह्यः ॥ १४ ॥ सुवर्णवर्णः प्रतनुच्छविश्च
प्रदक्षिणकैकसुजातरोमा। जर्णाङ्कितास्यो हरिपूर्वकायः
स्कन्धौ वृतावस्य चितान्तरांसः ॥ १५ ॥ होनो रसः ख्यातिरसोत्तमोऽस्य
__न्यग्रोधवन्मण्डलतुल्यमूर्तिः । उष्णौषमूर्धा पृथुचारुजिह्वो
ब्रह्मखरः सिंहहनुः सुशुक्लाः ॥ १६ ॥

Page #596

५२८
ऊनविंशत्तमपरिवर्तः ।
तुल्याः प्रमाणेऽविरलाश्च दन्ता
ऽन्यूनसंख्या दशिकाश्चतस्रः । नौलेक्षणो गोषपक्ष्मनेत्रो
द्वात्रिंशदेतानि हि लक्षणानि ॥ १७ ॥ यस्य यस्यात्र यो हेतुर्लक्षणम्य प्रसाधकः । तस्य तस्य प्रपूर्यायं ममुदागमलक्षणः ॥ १८ ॥ गुरूणामनुयानादिदृढता संवरं प्रति । महामेवनं दानं प्रणौतस्य च वस्तुनः ॥ १६ ॥ वध्यमोक्षसमादानं विद्धिः कुशलस्य च । इत्यादिको यथासूत्रं हेतुर्लक्षणसाधकः ॥२०॥ इति अशोत्यनुव्यञ्जनानि पुनर्यदत सर्वसंस्कारविविक्तत्वेन ताम्रनखता ॥ १ ॥ मर्वसत्त्वहिताध्याशयत्वेन स्निग्धनखता ॥२॥ श्रेष्ठवंशप्रभवत्वेन तुङ्गनखता ॥३॥ वृत्तानवद्यत्वेन वृत्ताङ्गुलिता ॥ ४ ॥ समुपचितकुशलमूलत्वेन चिताङ्गलिता ॥५॥ सम्यगनुपूर्वप्रत्तत्वेनानुपूर्वाङ्गलिता ॥६॥ सुनिगढकायादिकर्मान्ताजौवित्वेन गढशिरता ॥ ७ ॥ क्लेशग्रन्थिभेदकत्वेन निर्गन्यिशिरता ॥ ८॥ सुनिगढधर्ममतित्वेन गूढगुल्फता॥६॥ मर्वदर्गस्थानजनोत्तारकत्वेनाविषमपादता॥१०॥ नराभिभवनकुशलतया सिंहविक्रान्तगामिता ॥ ११ ॥ नागाभिभवनकुशलतया नागविक्रान्तगामिता ॥ १२॥ वैहायसङ्गमकुशलतया हसंविक्रान्तगामिता ॥ १३॥ पुरुषवृषभकुशलतया वृषभविक्रान्तगामिता॥१४॥ प्रदक्षिणमार्गानुयाततया प्रदक्षिणगामिता ॥१५॥ प्रासादिककुशलतया चारुगामिता ॥१६॥ नित्यमवक्रचित्ततयाऽवक्रगामिता ॥१७॥ विशुद्धगुणाख्यापकतया

Page #597

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
५२९
वृत्तगात्रता॥१८॥ प्रसृष्टपापधर्मतया मृष्टगाचता ॥ १६ ॥ विनेयानुरूपधर्मदेशकतयाऽनुपूर्वगाचता ॥२०॥ कायादिशुचिसमुदाचारत्वाच्छुचिगाचता ॥२१॥ करुणचित्तत्वान्मृदगावता ॥२२॥ विशुद्धचित्तत्वादिशुद्धगात्रता ॥२३॥ परिपूर्णधर्मविनयत्वात्परिपूर्णव्यञ्जनता ॥२४॥ पृथुचारुगुणाख्यानात्पृथुचारुमण्डलगात्रता ॥ २५ ॥ सर्वत्र समचित्तत्वात्समक्रमता ॥२६॥ सुविशुद्धधर्मदेशनादिशुद्धनेत्रता ॥२७॥ सुगमधर्मदेशनात् सुकुमारगावता ॥२८॥ नित्यमदीनचित्तत्वाददौनगात्रता ॥ २६ ॥ समुहतकुशलत्वादसदगावता ॥३०॥ शौणपुनर्भवत्वेन सुसंहतगात्रता ॥३१॥ सुविभक्तप्रतीत्यसमुत्पाददेशकत्वेन सुविभक्ताङ्गप्रत्यङ्गता ॥३२॥ सुविशुद्धपदार्थदर्शनादितिमिरशुद्धालोकता॥३३॥ वृत्तसम्पन्न शिष्यसंवर्तनौयत्वेन वृत्तकुक्षिता॥३४॥ प्रमृष्टसंसारदोषत्वेन मृष्टकुक्षिता ॥३५॥ भनमानशृङ्गत्वेनाभग्नकुक्षिता ॥ ३६ ॥ धर्मक्षयविनिवर्तकत्वेनाक्षामकुक्षिता ॥३७॥ प्रतिविद्वधर्मगम्भीरत्वेन गम्भौरनाभिता ॥३८॥ प्रदक्षिणग्राहिशिष्यसंवर्तनौयत्वेन प्रदक्षिणावर्तनाभिता ॥ ३८ ॥ ममन्तप्रासादिकपरिवारसंवर्तनीयत्वेन समन्त. प्रासादिकता ॥ ४०॥ शुचिचित्तत्वेन शुचिसमुदाचारता ॥४१॥ व्यपगताकालधर्मविनयत्वेन व्यपगततिलकालगात्रता ॥४२॥ कायादिलाघवप्रापकधर्मदेशत्वेन तूलसदृशसुकुमारपाणिता॥४३॥ प्रतिलब्धस्निग्धमहाश्रमणत्वेन स्निग्धपाणिलेखता ॥ ४४ ॥ गम्भीरधर्मस्थानत्वेन गम्भौरपाणिलेखता ॥ ४५ ॥ सम्यगायतिपरिशुद्धधर्मदेशकत्वेनायतपाणिलेखता ॥ ४६॥ प्रचुरतरशिक्षादेशक
67

Page #598

ऊनत्रिंशत्तम परिवर्तः ।
त्वेन नात्यायतवचनता ॥ ४७ ॥ प्रतिबिम्बवत्विदितसर्वस्लोकत्वेन बिम्बप्रतिबिम्बौष्ठता ॥ ४८ ॥ मृदुवचनविनयत्वेन मृदुहिता ॥ ४९ ॥ प्रभूतगुणोपपन्नत्वेन तनुजिह्वता ॥५०॥ रक्तबालजनदुरवगाहधर्मविनयत्वेन रक्तजिह्वता ॥ ५१ ॥ सर्वत्राशापगतत्वेन मेघगर्जितघोषता ॥ ५२ ॥ मधुराद्यालापत्वेन मधुरचारुमञ्जुस्वरता ॥ ५३ ॥ निवृत्तभवसंयोजनत्वेन वृत्तदंष्ट्रता ॥५४॥ दुर्दान्तजनदमकत्वेन तौक्ष्णदंष्ट्रता ॥ ५५ ॥ परमशुक्लधर्मविनयत्वेन शुक्लदंष्ट्रता ॥ ५६ ॥ समभूमिप्रतिष्ठितत्वेन समदंष्ट्रता ॥ ५७ ॥ सम्यगनुपूर्वाभिसमयप्रकाशकत्वेनानुपूर्वदंष्ट्रता ॥ ५८ ॥ प्रज्ञाप्रकर्षस्थापकत्वेन तुङ्गनामता ॥ ५८ ॥ शुचिजनसम्पन्नत्वेन शुचिनासता ॥ ६० ॥ परमोदारधर्मत्वेन विशालनयनता ॥ ६१ ॥ समुपचितसत्त्वराशित्वेन चितपक्ष्मता ॥ ६२ ॥ सर्वयुवति - जनाभिनन्दित्वेन सितासितकमलदलनयनता ॥ ६३ ॥ नित्यमायतिदर्शित्वेनायतभ्रूकता ॥ ६४ ॥ श्लक्ष्णधर्मविनयकुशलत्वेन श्लक्ष्णभ्रूकता ॥ ६५ ॥ कुशल स्निग्धसन्तानत्वेन सुस्निग्धभ्रूकता ॥ ६६ ॥ समन्त दोषदर्शित्वेन समरोमभ्रूकता ॥ ६७ ॥ परमपौडानिवर्तकत्वेन पौनायतभुजता ॥ ६८ ॥ विजितरागादिसमरत्वेन समकर्णता ॥ ६८ ॥ सर्वसत्त्वानुपहतसन्तानत्वेनानुपहतकर्णेन्द्रियता ॥ ७० ॥ सर्वदृष्टिकृतान्यथाविपरिणामत्वेनापरिग्लानललाटता ॥ ७१ ॥ सर्ववादिप्रमथनत्वेन पृथुललाटता ॥ ७२ ॥ परिपूर्णोत्तमप्रणिधानत्वेन पूर्णोत्तमाङ्गता ॥ ७३ ॥ विषयरतिव्यावर्तकत्वेन भ्रमरसदृशकेशता ॥ ७४ ॥ प्रहौणदर्शनभावनाप्रहातव्यानुशयत्वेन चितकेशता ॥७५॥ श्लक्ष्णबुद्धिपरिज्ञात
५३०

Page #599

अभिसमयालवारालोकः ।
शासनत्वेन श्लक्ष्णकेशता ॥७६॥ रागाद्यसंलुठितचेतनत्वेनासंलुठितकेशता॥ ७७ ॥ नित्यमपरुषवचनत्वेनापरुषकेशता ॥ ७८॥ बोध्यङ्गकुसुमावकौर्णत्वेन सुरभिकेशता ॥ ७ ॥ सर्वथा शोभासंवर्तनीयत्वेन श्रीवत्सस्वस्तिकनन्द्यावर्तललितपाणिपादतलता चेति ॥८०॥ तथा चोक्तम् ।
ताम्राः स्निग्धाश्च तुङ्गाश्च नखाङ्गुलयो मुनेः । वृत्तश्चितानुपूर्वाश्च गूढा निर्ग्रन्थयः शिराः ॥ २१ ॥ गढौ गुल्फो समौ पादौ सिंहेभद्विजगोपतेः । विक्रान्तं दक्षिणञ्चारुगमनमृजुत्तते ॥ २२ ॥ मृष्टानुपूर्वते मेध्यमृदुत्वे शुद्धगात्रता। पूर्वव्यञ्जनता चारुपृथुमण्डलगात्रता ॥ २३ ॥ समक्रमत्वं शुद्धत्वं नेत्रयोः सुकुमारता । अदौनोत्सदगावत्वे सुसंहतनगात्रता ॥ २४ ॥ सुविभक्ताङ्गता ध्वान्तप्रध्वस्तालोकशुद्धता। वृत्तमष्टाक्षताक्षामकुक्षिताश्च गभौरता ॥ २५ ॥ दक्षिणावर्तता नाभेः समन्तादर्शनीयता। समाचारः शुचिः कालतिलकापगता तनुः ॥ २६ ॥ करौ तूलमृदू स्निग्धगम्भौरायतलेखता। नात्यायतं वचो बिम्बप्रतिबिम्बोपमोष्ठता ॥ २७॥ मृद्दी तन्वी च रक्ता च जिह्वा जौमूतघोषता । चारुमञ्जस्वरो दंष्ट्रा वृत्तास्तीक्ष्णाः सिताःसमाः॥२८॥ अनुपूौं गतास्तुङ्गा नासिका परमं शुचिः। विशले नयने पक्ष्मचितं पद्मदलाक्षिता ॥ २६ ॥
आयतश्लक्ष्णसुस्निग्धसमरोम्नौ भ्रुवौ भुजौ। पौनायतौ समौ कावुपघातविवर्जितौ ॥ ३० ॥

Page #600

५३२
ऊनत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
ललाटमपरिम्लानं पृथपूर्णोत्तमाङ्गता। भ्रमराभाश्चिता श्लक्ष्णा असंलुडितमूर्तयः ॥३१॥ केश अपरुषाः पुंसां सौरभ्यादपहारिणः । श्रीवत्सः स्वस्तिकञ्चेति बुद्धानुव्यञ्जनं मतम् ॥३२॥
इति। तदनु येन शाक्यमुनितथागतादिरूपेणासंसारं सर्वलोकधातुषु सत्त्वानां समौहितमर्थं समकरोत्यसौ कायःप्रबन्धतयाऽनुपरतो नैर्माणिको बुद्धस्य भगवतः सर्वबालजनसाधारणश्चतुर्थोऽवसातव्यः। तथा चोक्तम् ।
करोति येन चित्राणि हितानि जगतः समम् । आभवात्सोऽनुपच्छिन्नः कायो नैर्माणिको मुनेः॥३३॥
इति। तत्र प्रथमं प्रशस्ताप्रशस्तगत्यनभिनिवेशानवस्थानलक्षणं गतिप्रशमनं कर्म कृत्वा, दानादिचतुःसङ्ग्रहवस्तुनि प्रतिष्ठाप्य श्रुतमयादिज्ञानेन विपक्षप्रतिपक्षं हेयोपादेयहारेण बोधयित्वा मायाकार इवानुनयादिविविक्ततया मैयादिलक्षणे परार्थे सत्त्वार्थयाथात्म्ये प्रतिस्थाप्य, तदनु स्वार्थे त्रिमण्डलविशुद्धिप्रभावितषट्पारमिताऽभ्यासे, तदनन्तरं स्वपरार्थलक्षणे दशकुशलकर्मपथे बुद्धमार्गे, ततः सर्वधर्मप्रकृतिशून्यताऽभ्यासे, तदनु दानपारमिताधिष्ठानेन प्रथमायां भूमौ सर्वचगधर्मधातुप्रतिवेधलक्षणेऽद्दयधर्म, ततो द्वितीयादिभूमौ सम्भारपरिपूरिहेतुभूते शौलादिपारमितासर्वधर्मसाङ्केतिकज्ञाने निवेशयति, एवमनुक्रमेण प्रज्ञापारमिताऽधिष्ठानेन षधां भूमौ ज्ञानज्ञेयभावनाभिनिवेशलक्षणे सर्वधर्मानुपलम्भे, तदनन्तरं

Page #601

अभिसमयालवारालोकः ।
५३३
सप्तम्यामुपायपारमिताबलेन सत्त्वपरिपाके, ततो बलपारमिताबलेनाष्टम्यां श्रावकाद्यसाधारणे बोधिसत्त्वमार्गे पुनस्तचैव सर्वभावाभिनिवेशप्रहाणे, तदनु नवम्यां प्रणिधानपारमितासामर्थ्याहोधिप्राप्तौ, तदनन्तरं ज्ञानपारमिताबलादशम्यां दिविधबुद्धक्षेत्रविशुद्धौ प्रतिष्ठाप्य पुनस्तत्रैव जातिप्रतिबद्दस्वरूपे सम्यकसम्बोधिप्रतिनियमे दशदिग्लोकधातवीर्यसत्त्वार्थे मर्वलोकधातुबुद्धोपसङ्कमगादिगणे च निवेशयत्येवमनुक्रमेण पुनस्तचैव विशेषमार्गस्वरूपे समस्तबोध्यावाहकधर्मलक्षणे बोध्यङ्गे कर्मफलसम्बन्धाविप्रणाशे, यथाभूतपदार्थाधिगमे सर्वविपर्यासप्रहाणे निर्वस्तुकविपर्यामप्रहाणज्ञाने प्रकृतिपरिशुद्धिलक्षणे बोधिसत्त्वव्यवदाने, सर्वकलङ्कापगतव्यवदानहेतौ सम्भारे, शून्यतास्वभावेन संस्कृतासंस्कृताव्यतिभेदपरिज्ञाने च प्रतिष्ठाप्य ताथागत्यां भूमौ निर्वाणे निवेशयतीत्येवं धर्मकायवदस्यासंसारं सप्तविंशतिप्रकारं कर्मविनेयजनप्रतिभासभाक् तदाधिपत्याश्रयेणायातं संहत्या ज्ञानमेव साम्भोगिककायादिप्रतिभासोत्पादबारेणार्थक्रियाकारोति धर्मकायस्येष्यत इति कारित्रमवसातव्यम् । तथा चोक्तम्।
तथा कर्माप्यनुच्छिन्नमस्यासंसारमिष्यते । गतीनां शमनं कर्म सङ्घहे च चतुर्विधे ॥ ३४ ॥ निवेशनं ससंक्लेशे व्यवदानावबोधने । सत्त्वानामर्थयाथात्म्ये षट्सु पारमितासु च ॥ ३५ ॥ बुद्धमार्गे प्रकृत्यैव शून्यतायां हयक्षये । सङ्केतेऽनुपलम्भे च परिपाके च देहिनाम् ॥ ३६ ॥

Page #602

ऊनत्रिंशत्तम परिवर्तः ।
बोधिसत्त्वस्य मार्गेऽभिनिवेशस्य निवारणे । बोधिप्राप्तौ जिनक्षेत्रविशुद्धौ नियतिं प्रति ॥ ३७ ॥ अप्रमेये च सत्त्वार्थे बुद्धमेवादिके गुणे । बोधेरप्रनाशे च कर्मणां सत्यदर्शने ॥ ३८ ॥ विपर्यामप्रहाणे च तदवस्तुकतानये । व्यवदाने ममम्भारे संस्कृतासंस्कृते प्रति ॥ ३८ ॥ व्यतिभेदापरिज्ञाने निर्वाण च निवेशनम् । धर्मकायस्य कर्मेदं मप्तविंशतिधा मतम् ॥ ४० ॥ इति एवमेव कारिकाशास्त्रप्रामाण्याद्भावाध्याहारपदादिभिरभिममयक्रमानुरूपो ग्रन्थार्थो वाच्यः । ततश्च केनचिदभिममयालङ्कारकारिकापाठं बाहुल्येन नान्यथा कृत्वा प्रतिभातु ते सुभृत इत्यादि वाक्यमारभ्यास्या मातुर्य - दमम्बद्धं मम्यक्ममुदायावयवार्थानभिधानाद्याख्यातम् । तत्सन्त एव ज्ञातुमर्हन्तौति नोपन्यस्य निराकृतम् ।
५३४
श्रभिममयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्याया
मनुगमपरिवर्तो नामैकोनविंशत्तमः ॥
-

Page #603

यथोक्ताष्टाभिममयस्वभावप्रज्ञापारमिताधिगमं पूर्वयोगकथामुखेनादिकर्मिकावस्थामारभ्य पर्येषमा मावेदयन्नाह । पुनरपरमित्यादि (p. 482, ') । प्ररुदितस्तु बोधिचित्तममादानदानादिशुभमन्च घोषानुगत्वादपलम्भप्रहाणार्थिकत्वाच्च मम्मारभृमौ म्तदत्तरोत्तरनिर्वेधांगाद्यववादपर्ये पण परम्त देति र अधुना तु दशभृमौश्वर एव। कायेऽनर्थिकनेति । मज्जादिदानाशयात् । नौविते निरपेटोणति । हृ प्रत्युत्साहितत्वात् । लाभमत्कारश्लोकप्ठिति । तर द्रव्यमम्पत् । मत्कारो बहुमानता। श्लोको दि व्यापिनी कौतिः। प्रथमं मंभारभृमो “धर्म बुद्धेभ्योऽववादं लभते तदे" इति वचनात्, अप्राप्त ममाधित्वेनान्तगैष्ठान्नि?पः श्रुतोऽभूत् । मा वामपार्श्वन । मा दक्षिणेनेति दक्षिणपार्श्वनाव न्मागमिष्यमौत्यर्थः। मा पूर्वेोत्यादि । मा पूर्वादिदि न यथा नात्मतो न मत्कायतलमौत्यादि। अ नामप्रतिभाममानानां विद्यमानत्वेनानवगमात् । दौनां दर्शनपथारुढानां निरात्मकानामविद्यमान बोधाद्यथा तेभ्यो न चलमि तथा गच्छेत्यर्थः। । इति निवर्तते (1) 182, 2)। एतदक्तं भवति । म समाधिविबन्धककायक्लमथाद्यत्पादनिषेधेनोपलष्क्षण मर्वस्यैव ममाधेः । कौमौद्यमालम्बनमम्प्रमोपो के तथानाभोगः । पुनराभोग इति । षड्दोषाणां प्रति

Page #604

५३६
त्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
मितां मनसि कुर्वन् पूर्वी दिशं गच्छवं श्रोष्यसौत्यववादो दत्तः स्यात् । तथाहि समाधिगुणेष्वभिसम्प्रत्ययलक्षणया योगिन श्रद्धया छन्दः समुत्पद्यते। ततः छन्दबलाहौर्यमारभते। ततो बौर्यबलेन कायचित्तप्रसब्धिमासादयति । ततः प्रस्रब्धकायचेतसः कौसौद्यं व्यावर्तते। तस्माच्छ्रडादयश्चत्वारः कौसौद्यप्रहाणाय भवन्ति। स्मृतिरालम्बनसम्प्रमोषस्य प्रतिपक्षः, तया सम्यगालम्बनोपस्थापनात् । सम्प्रजन्यं लयौइत्ययोः प्रतिपक्षः। तेन प्रामोद्यवस्तुबुद्धादिगणमनसिकाराल्लयस्य, मंवेगवस्त्वनित्यतादिमनसिकारादौडत्यस्य प्रहाणालयौहत्यप्रशमनकाले त्वनाभोगदोषः। तत्प्रतिपक्षण चेतनाऽभ्यसनीया। लयौहत्यप्रशमे सति यदा चित्तमालम्बने निष्पकम्पमनभिसंस्कारवाहि प्रवृत्तं भवति, तदा पुनराभोगदोषस्तेन चित्तविक्षेपात् अतस्तत्प्रतिपक्षणोपेक्षा भावनौयेति । सम्यगववादलाभादभ्यपगमार्थमाह। एवं वै करिष्यामौति । नियुक्तिक एवायमभ्युपगम इति तत्कस्य हेतोरित्याशङ्याह। अहं हि सर्वसत्त्वानामालाकं कर्तुकाम इत्यादि। सुगमः । पुगलनैरात्म्यमुखेनानुशास्य धर्मनैरात्म्यहारेणानुशासयनाह। पुनरपि शब्दमश्रौषौदित्यादि।
परिज्ञायै प्रहाणाय पुनः साक्षात् क्रियां प्रति । शून्यतादिसमाधीनं विधार्थः परिकीर्तितः ॥ इति वचनाद्येनाकारेण प्रतिभासते स घटाद्याकारः कल्पितस्वभावस्तस्य परिज्ञानार्थं शून्यतासमाधिरुक्तः । कल्पितो हि स्वभावः परिज्ञेयो भ्रान्तिमात्रेण सत्त्वात्।

Page #605

अभिसमयालङ्कारालोकः
५३७
सर्वधर्माभिनिवेशविविक्तमायोपमज्ञानस्य साक्षात् क्रियार्थमानिमित्तः समाधिः योगिसंवृत्या तथ्यारूपस्य परिनिष्पन्न
परतन्त्रस्य
स्याधिगन्तव्यस्वभावत्वात्पुद्गलधर्माभिनिवेशस्य
प्रहाणार्थमप्रणिहितः समाधिः । ग्राह्यग्राहकाभिनिवेशस्य
विपर्यासप्रभवत्वेन प्रहेयत्वात् । श्रुतचिन्ताभावनामयज्ञानोत्पादकालेषु मायापुरुषेणेवाचरितव्यमिति प्रतिपादनार्थं निमित्तपरिवर्जितेनेत्यादि पदत्रयमित्येके । शून्यतादिसमाधौ प्रयोगमौलपृष्ठावस्था स्वित्यपरे । कल्याणमित्रलक्षणार्थमाह । यानि शून्यतेत्यादि । तत्र सम्भारभूमौ पुण्यसम्भारोपार्जनार्थं शून्यतानिमित्ताप्रणिहितानधिमुक्तिचर्याभूमौ तु ज्ञानसम्भारात्मकनिर्वेधभागौयोत्पादनार्थं यथाक्रममनुत्पादाजातानिरुद्धाभावान् सर्वधर्मान् देशयन्तीत्यर्थः । परितुलयमानेनेति (p 183, 6) परिगणयता । धर्मार्थिकेनेति । अनागतधर्मप्रयोजनदर्शनात् । धर्मगौरवेणेति । प्रत्युत्पन्नानुशंसोपलम्भात् । अष्टपट्यां चौसहस्रैः सार्धं पञ्चभिः कामगुणैः समन्वितमार्यं धर्मोतं बोधिसत्त्वं दृष्ट्वा न चित्तस्यान्यथात्वं कार्यमित्यादि । मार कर्माणि च त्वयावबोद्धव्यानीत्यादि । तांश्चाभिभूयेति । तदायत्तत्वाभावेनाभिभूय । उपायकौशल्यमेव कथयन्नाह । एष सत्त्वविनयेनेत्यादि । संवृतिसत्याश्रयेोपायं निर्दिश्य परमार्थसत्याश्रयेणाह । तत्क्षणञ्च त्वयेत्यादि । तत्क्षणमिति । पञ्चकामगुणक्रौडकदर्शनानन्तरम् । तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । सर्वधर्मा हौत्यादि । स्वभावेन श्रन्या इति । तत्त्वेनानुत्पन्नाः । रूपादिपञ्चस्कन्धानां निरा

Page #606

त्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
त्मकत्वप्रतिपादनार्थं निःस्वभावा इत्यादि (p. 484, 1) पश्चपदोपादानम् । मायोपमा इत्यादि । पुनरुक्त देशनायाः प्रागुक्तं प्रयोजनं सप्तवर्षाण्येक समाधिसमापन्नमार्यं धर्मोगतं बोधिसत्त्वमुपलभ्य न शिथिलवौर्येण भाव्यमित्याह । अपरमपि त्वमित्यादि । प्रतिवाणिरिति प्रतिकुलता कियद्दूरं मया गन्तव्यमिति सम्भारभूमौ ।
५३८
ध्यानाभिज्ञाभिनिर्हाराल्लोकधातून् स गच्छति । पूजार्थमप्रमेयाणां बुद्धानां श्रवणाय च ॥ अप्रमेयानुपास्यासौ बुद्धान् कल्पैरमेयगैः । कर्मण्यतां परामेति चेतसस्तदुपासनात् ॥ इति वचनादभिज्ञासद्भावेऽपि आर्यधर्मोद्गतविमोक्षदर्शन
शक्तिवैकल्यादार्यधर्मोद्गतस्यैवाधिष्ठानात्तत्परिपाचनोपायकौशलातिशयाददर्शनेनार्यधर्मोद्गतविमोक्षप्रभावितगन्धवत्या नगयाः कियद्दूरं मया गन्तव्यमिति निर्घोषो मया न पृष्ट इत्यर्थः। तत्र रुदितमुच्चैःस्वरेण क्रन्दितं तद्विपर्ययादित्येके । रुदितमश्रुविमोक्षणं क्रन्दितं तदेव सशब्दमित्यपरे । शोकश्चित्तवैरस्यं परिदेवो हाकष्टं वञ्चित इत्यादिवचनम् । पूर्वोक्तधर्मपुद्गलनैरात्म्याववादादभ्यारब्धप्रज्ञापारमितामनस्कारत्वाच्च सम्भारभूमावेव चित्तकर्मण्यतायां सत्यां धर्मसोतो नाम समाधिं प्रतिलभते यस्य प्रतिलम्भाद्वन्यार्थग्रहणसमर्थो भवति । तस्मिंश्च समाधौ प्रतिलब्धे बुद्धेभ्योऽववादं समाधिप्रज्ञयोरभिवृद्ध्यर्थं प्राप्नोतीत्याह । अथ खलु सुभूते सदाप्ररुदितस्य बोधिसत्त्वस्येत्यादि (p. 485, 6 ) । तथोत्कण्ठितस्येति । तथा संजाताभिलाषस्य

Page #607

अभिसमयालवागलोकः ।
५३५
सन्नाहकुशलसत्त्वार्थवौर्यभेदादेतेनैव वौर्येणेत्यादिपदचयम्। छन्दिकता तु प्राप्तौच्छाऽनुवध्येति। अन्तरापरित्यागाभावादनुवन्धं कृत्वा तत्रान्तर्धानसद्भावाद्दिधा तदिपर्ययात्स्फीता। परचक्रोपद्रवादिविरहात्क्षेमा। अनादिप्राचुर्यात्सुभिक्षा। हस्त्यश्वादिमनुष्यबाहुल्यादाकौर्णबहुजनमनुष्या। अन्तरापणवौथौ त्वापणकवौथौ । एकान्तमारभ्यापरान्तगमनानिर्विवा। समसमैरिति । तुल्यप्रमाणैरिति केचित्। वीप्सया दिरभिधानमित्यन्ये । अनुत्पौडजनयुग्ययानसंक्रमणस्थापितैरिति । तत्र जनयानस्थानं हत्यश्वादियानस्थानं, युग्ययानस्थानं, शिविकादियानस्थानं, पद्भ्यां गमनस्थानं सङ्गमणस्थानम्। अनुत्यौडानि जनयुग्ययानसङ्गमणस्थानस्थापितानि येवन्तरापणवौथौशतेषु तानि। तथोक्तान्यतस्तैः सुसमापिता निष्यादितेत्यर्थः । निष्ठान्तत्वेन स्थापितशब्दस्य न पूर्वनिपातो लक्षणस्य व्यभिचारात् । खडकशौर्षाणौति (p. 486, 1) क्रमशौर्षाणि । किंकिणौजालेनेति घण्टिका
__तत्र शोभनत्वावर्णहृदयं गमत्वान्मनोज्ञः । हर्षकरत्वाद्रञ्जनौयः । पञ्चाङ्गिकस्य तूर्यस्येति । वौणावंशादियुक्तवाद्यविशेषस्य । अनुसारिवारिवाहिण्य इति । प्रदक्षिणावर्तजलवाहिन्यः। वारिण इति कृत्प्रत्यये कर्तरि सम्बन्धविवक्षायां षष्ठी। पुण्डरीक पद्मं । अन्यैरिति । सौगन्धिकदन्धोत्पलादिभिः। शकटचक्रप्रमाणपरिणाहानौति। परिणाहो माण्डल्यम्। नौलानौत्यादि (p. 487, 5) । तत्र नौलानौत्युद्देशः सहजनौलत्वान्नौलवर्णवर्णनि ।

Page #608

५४०
त्रिंशत्तमपरिवर्तः।
सांयोगिकनौलत्वान्निदर्शनानि। उभयोः प्रभानिर्मोक्षभास्वरत्वान्नौलनिर्भासानि। एवं पौतानौत्यादिज्ञेयम् । बुद्धनेत्रौत्यादि। बुद्धनेत्री प्रज्ञापारमिता। तस्यां चित्रीकारः प्रमादस्तेनानुगतं युक्तं सुष्ठ गतमवबुद्धं श्रुतं चित्तं श्रुतमयं ज्ञानं येषां ते यथोक्तास्तेषां पूर्वकर्मविपाकेनेति पूर्वेण सम्बन्धः । गन्धवत्यां मध्य इति। गन्धवत्यां नगर्यामभिलक्ष्यभूतस्थानस्य शृङ्गाटकस्य मध्य इति सम्बन्धः । मृदमध्याधिमात्रोपभोगभेदागृहपरिभोगेत्यादिपदवयम्, कर्केतनमयोति (p. 48S, I) । कर्केतनमिन्द्रनौलम् । समर्पित इत्युत्पादितकायसुखः । समन्वंगीभूत इति सञ्जातचित्तसौमनस्यः। आत्मनि सति परसजा स्वपरविभागात्परिग्रहद्वेषौ। अनयोः सम्प्रतिबद्धाः सर्वक्लेशाः प्रजायन्त । इति न्यायेनात्मात्मौयग्रहाभिनिवेशपूर्वकत्वेन सर्व एव रागादयः क्लेशा दःखविपाकहेतवो भवन्ति । मायोपमसर्वधर्मभावनया पुनः सत्त्व विनयनमुपादाय क्लेशवशित्वलाभेनाशयविशेषान्मायापुरुषस्येव कामपरिभोगोजिनात्मजानां न दोषकृत्तथा ॥
बोधिसत्त्वा हि सततं भवन्तश्चक्रवर्तिनः । प्रकुर्वन्ति हि सत्त्वार्थ गृहिणः सर्वजन्मसु ॥ क्लेशो बोध्यङ्गतां यातः संसारश्च शमात्मताम् ।
महोपायवतां तस्मादचिन्त्या हि जिनात्मजाः ॥ इति वचनात् कामपरिभोगो बोधिसत्त्वानां न दोषकृत्। गृहौतनियमानामेव कामपरिभोगस्य दृष्टत्वात्। तूलिकास्तीर्णेति। तूलिका ज्ञायत एव। गोणिका तु विशिष्ट

Page #609

अभिसमयालधारालोकः ।
५४९ कम्बलजातिः। गर्भोलिको मखरकः। चैलवितानमिति वस्त्रवितानं। अस्तित्वगुणवच्छक्यत्वेषु संप्रत्ययप्रसादाभिलाषाकरश्रद्धाप्रतिपादनार्थ धर्माणां सन्निश्रयतयेत्यादि पदचयोपादानम्। अधिष्ठितमिति (p. 489, 17)। अविच्छिन्नं चिरकालप्रार्थितप्राप्त्युपायश्रवणेन मृदमध्याधिमात्रसुखसौमनस्य लाभाद्यथाक्रमं तुष्ट इत्यादि षट्पदानि। तथागताववादेनाशयविशुद्धिलाभात्प्रज्ञापारमिताश्रवणं जातमित्याह । अथ खलु सदामरुदित इत्यादि (p. 4999. 8) । सम्पन्न हेतुकानां धर्मश्रवणं नाफलवदित्याह। शृण्वंश्वेत्यादि। अनिश्रितसंज्ञामिति। मायोपमसंज्ञाम्। धर्मनैरात्म्यप्रभावितश्च सर्वोऽधिगम इत्याह । तस्यानेकानौत्यादि। यस्मिन् समाधौ व्यवस्थितः मर्वधर्माणां स्वभावं मायोपमत्वादिना व्यवलोकयति, म सर्वधर्मस्वभावव्यवलोकनो नाम समाधिः। एवं मर्वधर्मस्वभावानुपलब्धिर्नाम समाधिरित्यादयो व्याख्येयाः । तत्र मृदमध्याधिमात्रनिर्वेधभागीयाधिगमभेदात्सर्वधर्मस्वभावव्यवलोकनादिद्वादशसमाधयस्तन्निर्जातात्वधिमुक्तिचर्याभूमावेव मायावर्जित इत्यादयः पञ्चाशत्समाधयश्चावगन्तव्याः। आर्यरत्नमेघसूत्रे चास्यामेवाधिमुक्तिचर्याभूमौ वर्तमानो बोधिसत्त्वः पृथग्जनोऽपि सर्वबालविपत्तिसमतिकान्तोऽसंख्येयसमाधिधारणौविमोक्षाभिज्ञादिगुणान्वितः कथ्यत इति । आशयपरिशुद्धिबलादेव प्रथमभूम्यधिगमार्थ ममाहितावस्थायां तथागतप्रतिभासपूर्वको विस्तरेणाववादो जात इत्याह । स एषु समाधिषु स्थित इत्यादि (p. 492, 6)। प्रमुदितादि

Page #610

५४२
त्रिंशत्तमपरिवर्तः।
भूमौ बुद्धशतादिकं पश्यतीति प्रदेशान्तरे यहचनं तदवश्यंभावित्वेनेति प्रतिपत्तव्यम्। अन्यत्र विधिप्रतिषेधयोरनियमात् । अतोऽधिमुक्तिर्याभूमावसंख्येयतथागतोपलम्भो भवति। ननु दयोस्तथागतयोरेकस्मिन् लोकधातौ सम्भवविरोधात् कथमेवमिति चेत् । लोकधात्वन्तरे स्थितानप्रमेयान् बुद्धान् भगवतः पश्यति स्मेत्येके। यत्खल्विदमपूर्वाचरमौ द्वौ तथागतौ लोके नोत्पद्येयातामिति जन्मनिषेधनं तच्छामनप्रत्तिमभिप्रायोकृत्योक्तमतो न दयोस्तथागतयोयुगपल्लोके शासनं प्रवर्तत इत्ययमेवार्थस्तत्र सन्तिष्ठते। यस्मात्परमार्थपरतन्त्रोत्पत्तित्वेनेयमेव तयोरुत्पत्तिर्यदत शासनप्रत्तिरेवञ्च सतीह लोकधातुस्थानेव समानाभिप्रायत्वेन विहितैकशासनक्रमानविकलकारणत्वाद्युगपदत्पन्नानेकतथागतान् पश्यति स्मेत्यपरे। नापूर्वाचरमाविति वचनात् क्रमेण तेषामुत्पत्तिरनुज्ञातैव । ते तूत्पन्नाः परिनिर्वाणाभावात्, धर्मसम्भोगकायाभ्यां विद्यन्त एव। केवलमपुण्यवतां नाभासौभवन्ति । पुण्यवद्भिः पुनर्यथा पुण्यमल्पीयांसो भूयांसो वा समुपलभ्यन्त इत्यन्ये । तदानौं तत्रत्यैकतथागताधिष्ठानेनार्यधर्मोहतसामर्थ्येन वा प्रातिहार्यकरणकाले पृथग्जनानामिवामेयनिर्मिततथागतदर्शनमिति केचित् । अचिन्त्यविमोक्षमुखभावनाबलादादिकर्मिकाणामिव स्वचित्तस्यामेयतथागतप्रतिभासानुगतत्वेनोत्पादादप्रमाणतथागतदर्शनमित्यपरे। चैलोण्डुकमिवेति (p. 493, 17)। वस्त्रगुलकमिव शिरसा परिकर्षेर्धारयेस्त्वमित्यर्थः। तथैव तत्कस्य हेतोरित्याशंक्याह। तस्य होत्यादि (p. 494, 2)। परितसन

Page #611

व्यभिसमयालङ्कारालोकः ।
याव
1
मिति वैमनस्यं । तेन मूल्येनेति (p. 495, 6)। ज्जीवमात्मभावविक्रये परप्रतिबद्धतया तच गमनासम्भवान्नितरां पूजावैकल्यमिति । तावत्कालविक्रीतात्मभावमूल्येन सम्भारभूमावप्यभिज्ञाबलाद्दिव्यपूजासम्भवेऽपि तन्मूल्यग्रहणं धर्मगौरवार्थमित्येके । धर्मश्रवणार्थिकत्वादृड्यभिज्ञाभोगस्मृतिवैकल्यादित्येके । मन्दवौर्याणां धर्मपर्येष्टिं प्रत्युत्साहसन्दर्शनार्थमित्यपरे । श्रेष्ठिदारिकाप्रभृतौनामन क्रमेणार्थकरणमिति केचन । स्वपरोभयोपद्रवविनाशाद्यथाक्रमं भग्नानौत्यादिपदत्रयम् । कामहेतोः कामनिदानमिति । अनुभूताननुभूतकामार्थमित्यर्थः । मृदुमध्याधिमात्र हर्षलाभात्तुष्टचित्त इत्यादि पदत्रयम् । अभिज्ञाबलाहृदयादिदानेऽपि धर्मश्रवणान्तरायादर्शनाद्दास्यामौत्यभ्युपगतवानिति केचित् । धर्मपूजार्थिकतयाऽन्तरायोऽपि न गणित इति कश्चन । परित्यक्तमिति (p 497, 22)। आशयमहत्त्वादेव महतौ पूजा न तु द्रव्यमहत्त्व नेत्यभिप्रायाद्यदिकल्पितं तद्देहौत्युक्तवान् । कारणामिति पौडाम् । गुणजातिरिति गुणसामान्यम् । गुणविशेष इति गुणस्वलक्षणम् । तच मनोऽनुकूलत्वाद्रोचन्ते । दोषानुत्पादत्वात् क्षमन्ते । विषयितेति ( p. 500, 17 ) वशिताप्रभुत्वं सामर्थ्यमिति यावत् । तौक्ष्णमध्यम्मृद्दिन्द्रियजनप्रतिभासापेक्षया क्षणादिपदत्रयम् । उत्पन्नरोगाभावाद रोगः । अनागतव्याधिं प्रत्ययोग्यत्वान्निरुपद्रवः । एवं हौत्यादि (p. 501, 8) । निवेशनमिति गृहम् । उत्सृजतेति त्यजत । पूर्ववत्तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । न ममान्यत् किश्विचनमित्यादि
५०३

Page #612

त्रिंशत्तम परिवर्तः |
(p. 503, 9) । प्रभूता विपुला इति । अनेकप्रकारद्रव्यभेदात्प्रभूताः । एकैकप्रकारस्यानन्त्या द्विपुलाः । अनुजानौतेति (p. 504, 8) । अनुज्ञां प्रयच्छत । अद्राक्षौद्दूरादेवेति (p. 505, 10) विशिष्टाधिगमलाभेनार्यधर्मोद्गत विमोक्षदर्शनसामर्थ्याद्गन्धवतौं नगरौं दूरादेव दृष्टवान् । क्वासौ कौशिकेति (p. 507, 13) | धर्मार्थत्वा देवाभिज्ञाभोग वैकल्यात्पृष्टवान् । सप्तभिर्मुद्राभिरिति । दुर्लभमहार्थतयाऽचादरोत्पादनार्थं दृढतरं मप्तभिर्बन्धनैर्बद्धा सप्तसु ग्रन्थिस्थानेषु सप्तभिः स्वनाममुद्राभिर्मुद्रयित्वा स्थापितेत्येके । भव्यतां ज्ञात्वा नितरामावर्जनार्थमृद्धिप्रातिहार्य कृतमित्याह । अथ खलु तानि पुष्पाणीत्यादि ( 1. 508, 10) | तथागतानामागमनगमन परिज्ञानप्रश्नार्थम् । पूर्ववृत्तान्तमावेदयन्नाह । इहाहं कुलपुत्रेत्यादि (p. 509, 19 ) ॥
५४४
अभिसमयालङ्कारालेोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां सदाप्ररुदितपरिवर्तो नाम त्रिंशत्तमः ॥

Page #613

अभिसमयालङ्कारालोकः।
५४५
तथागतानामागमनगमननिषेधेन दर्शनमार्गोत्पादनार्थ सर्वधर्मनैराग्यमावेदयन्नाह । एवमुक्ते धर्मोगत (p. 512, 2) इत्यादि। तथताऽनुत्यादभूतकोटिशून्यतायथावत्ताविरागनिरोधाकाशधातुस्वभावत्वप्रतिपादनेन यथाक्रमं बुद्धानां भगवतां मायोपमसर्वाकारज्ञताद्यष्टाभिसमयप्रभावितत्वमावेदितमित्येके। अत एवाह। न हि कुलपुत्रेत्यादि। एभ्यो धर्मभ्य इति । सर्वाकारज्ञतादिधर्मेभ्यो नान्यत्र तथागतः। किन्वेषामेव या तथता सा तथागत इत्यर्थः । अन्ये तु हेतूदाहरणाधिक्यादाधिक्यं निग्रहस्थानं शुद्रनैयायिकैरप्युच्यते। तत्कथं न्यायपरमेश्वरो भगवानुदाहरणाधिक्यमुक्तवानिति चोद्यं कृत्वा। यत्र नामैकः प्रतिपाद्यस्तत्र तत्प्रसिद्धस्यैकस्यैवाभिधानं युक्तम् । तत्र तु पर्षन्मण्डले बहवो भिन्नमतयः सन्निषणा इति । तदधिकारेण युक्तमनेकोदाहरणवचनम्। विकल्पेन वाऽमौ दृष्टान्ता न समुच्चयेनेत्येवं मर्वत्राधिकवचने परिहारं वर्णयन्ति। तथा दृष्टान्तस्यैव कथनात्प्रतीत्यसमुत्पन्नत्वादिको हेतुः प्राज्ञैरभ्यहनान्नोक्त इति। तथागतानां स्वरूपमेवं निर्दिश्य कल्पिताभिनिवेशनिषेधार्थमाह। तद्यथापि नाम कुलपुत्र पुरुष इत्यादि । मरौचिकामिति (p. 513, 1) विशिष्टादित्यरश्मिम् । पदार्थस्वरूपापरिज्ञानादालजातीयः। विपरीतप्रतिपत्त्या दुष्प्रज्ञजातीयः। न पुनस्तबोदकं स्वभावतः संविद्यत इति । मृगतोयस्य विज्ञाने रश्मितप्तोषरमालम्बनं न भवत्यन्याकारज्ञानस्यान्यालम्बनेऽतिप्रसङ्गात्, परस्परव्यात्तरूपत्वात्सर्वभावानामुदकं मरीचिकायां तत्त्वतो न संविद्यते ।
69

Page #614

५४६
एकत्रिंशत्तमपरिवर्तः । तस्मात्तदालम्बनं ज्ञानं भ्रान्तं निर्विषयत्वादित्यर्थः। पूर्ववत् तत्कस्य हेतोरित्याशंक्याह । न हि तथागतो रूपकायतो द्रष्टव्य इति कल्पितस्यैकान्तशून्यत्वान्न रूपस्कन्धात्मकस्तथागतः। परतन्त्राभिनिवेशनिषेधार्थमाह । तद्यथापि नाम कुलपुत्र मायेत्यादि। ग्राह्यग्राहकाकारस्यालोकत्वेन निर्मितस्य नास्यागमनादिकमित्यर्थः । एवमेव कुलपुत्र नास्ति तथागतानामिति। परतन्त्रात्मकानम्। परिनिष्पन्नाभिनिवेशनिराकरणार्थमाह। तद्यथापि नाम कुलपुत्र पुरुषः सुप्त इत्यादि। मृपावादो हि स्वप्न इति।
सर्वचालम्बनं बाह्य देशकालान्यथात्मकम् ।
जन्मन्यन्यत्र तस्मिन् वा तदा कालान्तरेऽपि वा ॥ तद्देशोऽन्यदेशो वा स्वप्नज्ञानस्य गोचरो न भवत्यन्याकारज्ञानस्यान्यालम्बनेऽतिप्रसङ्गात्। न चान्यदाह्यं रूपमुपपद्यते। अल्पीयस्यपि वेश्मनि बहुयोजनपरिमाणानां गिरितरुसागरादीनां सप्रतिघानामुपलभात, तस्माद्धान्तमेव तथाविधं ज्ञानमुपजायत इत्यलोकः स्वप्नः। एवमेव कुलपुत्र सर्वधर्मा (p. 514, 11) इति। प्रमाणोपपन्नोत्पत्तिरहितत्वेन परिनिष्यन्नस्वभावाः सर्वधर्माः स्वप्नोपमाः । धर्मतामप्रजानन्त इत्यनुत्पादरूपतामनवगच्छन्तः। षड्गतिकमिति। देवादिपञ्चगतिभ्योऽसुरगतेः पृथग्व्यवस्थापनात्। ते च भगवतः श्रावका इति ।
शोलादपि वरं भ्रंशे न तु दृष्टेः कदाचन ।
शैलेन गम्यते स्वर्गों दृष्ट्या याति परं पदम् ॥ इति न्यायेन त एव मायोपमधर्मताधिमुक्ता भगवतः

Page #615

५४७
अभिसमयालक्षारालोकः । शिष्याः। कल्पितादिपदार्थत्रयतत्त्वरूपनिषेधे सति नास्त्येव तथागत इति मन्दधौजनाशङ्कामपाकुर्वन् प्रतीत्यसमुत्पन्नस्तथागतोऽस्तोत्याह। तद्यथापि नाम कुलपुत्र महासमुद्र (p. 515, 1) इत्यादि। सत्त्वानां कुशलमूलान्युपादायेति। “कर्मजं लोकवैचियमि"ति वचनात् साधारणं सत्त्वानां शुभं कर्म प्रतीत्य संहत्या कुशलमूलहेतुकत्वान्न च तान्यहेतुकानि, येषां प्रत्ययानां सतामिति सामर्थ्य नेति शेषः। न चाहेतुको बुद्धानां भगवतां काय इति बुद्धविनेयानामेव सत्त्वानां कुशलमूलवशेन निष्पत्तिगमनानाहेतुकः कायः। साधारणकर्मनिर्जातत्वं निर्दिश्येदानौं भगवतामसाधारणकर्मनिर्जातत्वप्रतिपादनार्थमाह । पूर्वचर्यापरिनिष्यन्न इत्यादि । तत्राधिमुक्तिचर्याभूमिप्रभावितत्वात् पूर्वचर्यापरिनिष्यन्नः प्रमुदितादिसप्तप्रयोगभूम्यपादानहेतुनिर्जातत्वाऽत्वधीनः । अचलादिविविधफलभूमिसहकारिकारणोहतत्वात्प्रत्ययाधौनः। समन्तप्रभाभमिसङ्गहीतत्वात् पूर्वकर्मविपाकादत्पन्न इत्येवमेषामर्थभेद इति केचित् । तस्मान्न स्वाभाविकस्तथागत इत्याह। न क्वचिद्दशदिशोत्यादि। __यदर्थक्रियासमर्थं तदच परमार्थसत् ।
इति वचनात्, प्रमाणोपपन्नकार्यकारणसम्बन्धबलात्प्रतीत्यसमुत्पन्न एव तात्त्विकस्तथागत इत्यौपलम्भिकजनाभिनिवेशनिषेधार्थमाह। तद्यथापि नाम कुलपुत्र वौणाया इत्यादि। तत्रोपधानी तन्त्रौवेष्टनिका दण्डाग्रविन्यस्ता काष्ठादिवक्रलिका, उपवाणी पार्श्वस्थितास्तन्त्री

Page #616

५४
एकत्रिंशतमपरिवर्तः ।
विशेषाः। म च शब्दो न द्रोण्या निश्चरतीत्यादिना (].. 516, 1)। न ह्येकं जनकमिति कथयति। सर्वेषां समायोगाच्छब्दः प्रज्ञप्यत इत्यनेनापि प्राज्ञप्तिकशब्दनिर्देशन मामग्यास्तात्त्विकं जनकस्वभावं निरस्यति। एतदक्तं । अनेक कारणमेकं कायं करोत्यनेकं वा तथैकमपि कारणमनेकमेकं वा कायं कुर्यादिति चत्वारो विकल्याः। तत्र यद्यनेक कारणमेककार्यदिति पक्षस्तदा चक्षरूपालोकमनस्कारादिभ्यश्चक्षुर्विज्ञानस्यैकस्योत्पत्तावभ्युपगम्यमानायां कारणभेदेऽपि कार्यस्य भेदाभावान्न कारणभेदो भेदकः कार्यस्य स्यात । तथा च कारणाभेदाभावेऽपि कार्यस्याभेदान्न कारणाभेदः कार्यस्याभेदको भवेत्। ततश्च कारणभेदाभेदावन्वयव्यतिरेकाभ्यामनपेक्षमाणौ कार्यभेदाभेदावहेतुको स्याताम् । एवञ्च मति भेदाभेदाव्यतिरेकादिश्वस्य नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वा स्यादहतोरन्यानपेक्षणात् । ननु सामग्री जनयित्री कार्यस्य तस्याश्च भेदाभेदानुविधानचतुराविमावन्वयव्यतिरेकानुविधायितया कार्यस्य भेदाभेदावतः कथं तावहेतुको भविष्यत इति चेत् । नैतत्सारम् । तथा हि न सामग्री नामान्या काचन ममग्रेभ्यः किन्तर्हि समग्रा एव भावाः सामग्रौशब्दवाच्याः ते च परस्परव्याहत्तस्वभावाश्रष्क्षरादयो भिन्नाः सन्तो यद्येकमेवाभिन्नं चक्षुर्विज्ञानं कार्यमुपजनयितुं शक्तास्तदा सामग्र्यन्तरान्तःपातिनोऽपि भावाः समग्राः किमिति चक्षुर्विज्ञानस्योपजननं न कुर्यः । भिन्नत्वेन चक्षुरादिभ्यः क्षित्यादयो नोपजनयन्तौति चेत् । चक्षुरादयोऽपि परस्परं भिन्नस्वभावाः कथं जनयन्तीति वक्तव्यम्। जनक

Page #617

अभिसमयालवारालोकः ।
५४६
स्वाभाव्यादिति चेत्, नैवं यस्माज्जनकान्यत्वमेवाजनकत्वं व्यवस्थापितम्। तस्मादेकस्य यो जनकः स्वभावस्ततोऽपरे व्यावर्तमाना जनकाः न प्राप्नुवन्ति। जनकादन्यत्वाद्भावान्तरवत् । स्यादेतत् । न हि बमोऽन्यस्य तज्जनकरूपं नास्तीति। किन्तु यदेकस्य तज्जनकं रूपं तदन्यस्य नास्त्यन्योऽपि स्वरूपेणैव जनको न पररूपेणातद्रपत्वात्। अतः स्वरूपाज्जनकाद्यात्त्यसिद्धेर्यथास्वं भिन्नाश्च जनकाश्च स्वभावेनेति कोऽत्र विरोधः। तथा टेकस्माज्जनकाद्यावर्तमानस्तद्र्पो न स्यान्न त्वतत्कार्यन्तेनैव च तत्कायें कर्तव्यं नान्येनेति कोऽत्र न्याय इति यद्येवमेकेनैव तत्कार्य कृतमिति किमपरेषां तत्कार्यकरण प्रयोजनम् । स्यादेतत् । न वै भावानां काचित् प्रेक्षापूर्वकारिता यतोऽयमेकोऽपि ममर्थः किमत्रास्माभिरित्यपरे निवर्तेरन् । ते हि निरभिप्रायव्यापाराः स्वहेतुपरिणामोपधिधर्माणस्तत्प्रकृतेस्तथा भवन्तो नोपालम्भमहन्तौति। एवं तोकेन हेतुना यः कार्यस्य स्वभावो जन्यते स एवापरेणेति प्राप्तम्। तथा च सति कारणवैलक्षण्ये कार्यवैलक्ष्यण्यादर्शनात्, कारणभेदो विसदृशस्याभिन्नस्य कार्यस्योत्पादकत्वेन भेदको न स्यात् । अथ मन्यसे परस्परविभिन्नमूर्तयोऽपि चक्षरादय एव केनचित्स्वभावातिशयेन चक्षविज्ञानजनने नियता नापरे क्षित्यादयः। तथा हि तेषामेव चक्षरादीनां स स्वभावातिशयो नापरेपाम्। एतावत्त स्यात् । कुतोऽयं स्वभावातिशयस्तेषामिति । निर्हेतुकत्वेऽनपेक्षिणो नियमाभावेनातिप्रसङ्गभयात् स स्वभावातिशयस्तेषां स्वहेतोरित्युच्यते। तस्यापि तज्जननात्मता

Page #618

एकत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
तदन्यस्मात्स्व हेतोरित्यनादिर्हेतुपरम्परा । तस्मादेवंविधहेतुपरम्परायाश्रेष्टत्वेनानवस्थापि न क्षतिमावहति । एवं विलक्षण कारणकलापादिलक्षणम विलक्षणाच्चा विलक्षणं कार्यं जायत इत्येतावतैवांशेन हेतुभेदाभेदाभ्यां फलस्य भेदाभेदावुक्ताविति । नैतत्सारं । यस्माद्य एवोभयनिश्रितवाचौ हेतुः म एव साधनं दूपणचेति न्यायादभेदाविशेषेऽपि हेतुधर्मसामर्थ्याद्यथा न सर्वं सर्वसाधकं तद्भेदाविशेषेऽपि न सर्वं सर्वमाधकमित्येवमभ्युपगतहेतुफलसम्बन्धं मांख्यादिकं प्रत्युच्यमानं शोभामाधत्ते । वस्तुतत्त्वतो हेतुफलभावापवादौ माध्यमिकस्तं प्रति स्वभावातिशयस्तेषां स्वहेतोरिति हेतुधर्ममामर्थ्यलक्षणो हेतुरसिद्धः स्वपक्षसिद्धये सिद्धवत् कथमुपादौयते । अथ मतम्। हेतुधर्मसामर्थ्यानभ्युपगमे प्रत्यक्षादिविरोधो दुर्निंवार इति । तदसत् । तत्त्वत इति विशेषणेन यथादर्शनमनिषेधात् । अयथादर्शनं तर्हि निषेध इति व्यक्तमिदं कूर्मरोभोत्पाटनम् । अयथादर्शनं कार्यकारणभावानभ्युपगमादिति चेत् । न । तत्त्वतः प्रमाणसहायत्वेनाप्रमाणसहायस्य कार्यकारणभावस्याभ्युपगमात्कथं नायथादर्शनमभ्युपगमः । तथा ह्येतावन्मात्रमेकमेव प्रत्यक्षे प्रतिभासते, यदुतास्मिन् सतौदं भवतीति । तच्चास्माभिरनिषिद्धमेव । यस्तु प्रमाणोपपन्नस्वरूपः कार्यकारणभावो वर्ण्यते स प्रत्यक्षसमाधिगम्यो न भवति निर्विकल्पकत्वेन प्रत्यक्षस्य प्रमाणोपपन्नस्वरूपावधारणासामर्थ्यवैकल्यात् । न च वस्तुप्रतिभासनादेव तदव्यतिरिक्ततथा विधस्वरूपस्य प्रतिभासनमिति युक्तं वक्तुमतथा विधस्वरूपस्यापि केशोण्डूकादेः
५५०

Page #619

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
મૂડ
प्रतिभासनात् । भ्रान्तोऽयं प्रतिभास इत्यपि मिथ्या, सत्यत्वाभिमतप्रतिभासस्यापि सत्यत्वनिबन्धनाभावात् । अर्थक्रियाकारित्वं सत्यत्वनिबन्धनमिति चेत् । नैवं, यस्मात् कार्यक्रियाकारित्वमेवार्थक्रियाकारित्वं यथोदितविधिना परमार्थतोऽनुपपद्यमानस्वरूपं मंस्त्याभ्यपगतमित्यनापकमेतत् । सर्वस्यैवालोकत्वे देशकालादिप्रतिनियमो न स्यादिति चेत् । स्यादेष दोषो यदि निर्हेतुकत्वमभ्युपगम्यते। यावता विचारविमर्दामहिषात्वेनाविचारकरम्यं पूर्वपूर्वस्वकारणं ममाश्रित्योत्तरोत्तरमौदृशं प्रतिनियतदेशकालादिमत्कायें प्रवर्तते। अत एव च संरत्यापि कारणवैकल्याच्छशविषाणादीनामनुत्पत्तिः । न्यायस्य तुल्यत्वे यथादर्शनमपि किं निषेधश्चेत्, प्रत्यक्षादिविरोधोपनिपातात्। न तद्ययं न्यायो बाधामम्भवादिति चेत् । नैतदेवंयथा न्यायस्तत्त्वतस्तथा बाधाऽनभ्युपगमात्। यथा च बाधा यथादर्शनं तथा न्यायाभावात् । अथ मतमनेकमेव कारणमनेकं कार्यं कुर्यादिति द्वितीयः पक्षोऽभ्यपगम्यते। कारणस्वभावविशेषस्य कार्यस्वभावविशेष व्याप्रियमाणत्वेन कार्ये कारणव्यापारविरचितानां स्वभावविशेषाणामसंकीर्णत्वात्। तथा हि समनन्तर प्रत्ययाद्विज्ञानाचक्षुर्विज्ञानस्योपलम्भात्मता। तस्यैव चोपलम्भात्मनश्रक्षुरिन्द्रियाद्रपग्रहणयोग्यताप्रतिनियमः विषयात्तत्तुल्यरूपतेत्यभिन्नत्वेऽपि वस्तुतः कार्यस्य निर्विभक्तरूपस्य कारणानां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यो भिन्ना एव विशेषा भवन्तौति न कारणभेदेऽप्यभेदस्तत्कार्यस्येति। तदयुक्तं, यस्मादपलम्भात्मतादीनां परस्परतो भेदेऽभ्युपगम्यमाने तद्विज्ञान

Page #620

५५२
एकत्रिंशत्तमपरिवर्तः।
मेकमनेकं स्यादपलम्भात्मतादिभ्योऽभेदादपलम्भात्मादिस्वात्मवत्। अथा भेदस्तेभ्यो न सिद्धस्तथा च नानेकत्वं विज्ञानस्य भविष्यतीति चेत् । भेदे तेभ्योऽभ्युपगम्यमाने तविज्ञानं निर्हेतुकमेव स्यात्कारणव्यापारस्य विज्ञानादन्यत्रोपलम्भात्मतादिषपयोगादेवं च नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वा भवेदिति दोपः। अथ यथोक्तदोषभयाऽदो नाभ्युपगम्यते। तथा च सत्युपलम्भात्मतादीनां परस्परतो भेदो न स्यादेकविज्ञानस्वरूपत्वादिज्ञानस्वात्मवत् । अतः कारणव्यापारविषयभेदकल्पनावैयाद्भिन्नस्वभावेभ्यश्रक्षरादिभ्य इत्यादिना प्रागुक्तो दोपः ममापतति । अथ मतम् । कार्यस्वभावस्यानेकस्मादनुपलम्भात्मतादेावृत्तिमतः समुत्पत्तिदर्शनाधर्मभेदकल्पनामास्थाय बोधात्मकान्मनस्काराहाधरूपतेत्यादिना कारणानुरूप्येणोपलम्मात्मतादिधर्मभेदः कारणव्यापारविषयभेदेन कल्पनासमारोपितः, तस्य चासत्त्वात्तेभ्योऽभेदाज्ञानस्यानेकत्वमेकस्माज्ञानादनन्यत्वातेषामभेद इति प्रयोगदयेऽसिद्धो हेतुरिति । यद्येवं ते विशेषाः कल्पनोपरचितत्वेन व्योमोत्पलादय इव न हेतुव्यापारमपेक्षन्त इति कारणानां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यो भिन्ना एव विशेषा भवन्तौति न युक्तमभिधातुम् । अथापेक्षन्त इति निबन्धस्तथा मति कल्पनाशिल्पिघटितेष्वेवोपलम्भात्मतादिषु कारणव्यापारी व्यवस्थाप्यमानः काल्पनिक एव भूतार्थो न स्यादेवञ्च कार्यमहेतुकं कारणव्यापारस्य कल्पितस्वभावेषपयोगात् । अथोक्तदोषभयादभिन्नमेकं कार्य विशेषाश्च भिन्ना न च कार्यात्मव्यतिरिक्ता इति मतिः। एवन्तर्हि भिन्नाभिन्नस्वभावाध्यासितत्वाधर्मधर्मिणो

Page #621

अभिममयालङ्कारालोकः ।
५५३ वस्तुतः चन्द्रतारकादिवझेदान्न केवलं व्यतिरिक्तमेव सामान्यं बलादापतति, नानेकत्वयोः परस्पराहतिलक्षणोऽपि दोषः। किन्तर्हि बोधरूपादनन्यत्वेऽभ्युपगम्यमाने रूपाविज्ञानकार्यस्य न सम्भवो बोधरूपादन्यत्वाबोधरूपस्वात्मवत् । विषयाकारादनन्यत्वाद्र्पतोऽपि तस्य मम्भवो विषयाकारस्वात्मवदित्येक एव कार्ये सम्भवासम्भवौ कारणे चैकत्र जनकाजनको युगपत्तत्त्वतो विरुध्यते । स्यादेतत्। तथा हि कार्यमुत्पद्यमानं दृष्टमिति । तदयुक्तम् । नहि मर्वं दर्शनं बाध्यमानमपि प्रमाणेन प्रमाणं, माभूद्विचन्द्रादिदर्शनस्यापि प्रामाण्यमिति। अथैकमेव कारणमनेकं कायं कुर्यादिति तृतीयः पक्षोऽभ्युपगम्यते । तदयुक्तम् । एकस्मादनेककार्योत्पत्ती न कारणाभेदः कार्यस्याभेदक इति भेदोऽपि भेदस्य न हेतुरिति भेदाभेदौ विश्वस्याहेतुको स्याताम् । अभिन्नस्यापि स तादृश आत्मातिशयो येनैकोऽपि हेतुरनेकं कार्य करीतौति चेत् । म हेतुर्येनात्मातिशयेनैकं कार्यञ्जनयति किन्तेनैवापरम्। तेनैव चेत्, कथं भेदः फलस्य । अथान्येनैवं तर्हि कारणाभेदो न युक्तिमान् न ह्यात्मातिशयादन्यो भावः। स्यादेतत्, यदि कार्यस्वभावापत्त्या कारणं कार्य जनयति, यथा सांख्यस्य तदा भवेदेकस्यानेकरूपापत्तिविरोधादनेकजननमयुक्तिमत्। यावता भेदाभेदजनननियतस्वभावकारणसन्निधिमात्रेण भेदाभेदकार्योत्पत्तौ नेदञ्चोद्यमास्कन्दति । अयमेव हि कारणभेदाभेदाभ्यां कार्यस्य भेदोऽभेदो वा यद्भेदाभेदजनननियतस्वभावाकारणाभिन्नाभिन्नकार्योत्पत्तिरिति । एतदपि मिथ्या ।

Page #622

५५४
एकत्रिंशत्तमपरिवर्तः ।
यतोऽवेयं विचारणा क्रियते । चक्षुर्येन स्वभावेन चक्षुःक्षणं जनयति किन्तेनैव चक्षुर्विज्ञानमपि । तेनैव चेत्तदपि विज्ञानं चक्षुरेव स्यान्चक्षुर्जननस्वभावकारणजन्यत्वाच्चक्षुर्वत्। एवं येन वा स्वभावेन चक्षुर्विज्ञानं जनयति तेनैव चक्षुरपि। एवं चक्षुर्विज्ञानजननस्वभावकारणजन्यत्वाच्चष्टुरपि चक्षुविज्ञानं स्याच्चक्षुर्विज्ञानवत् । यदि वा प्रत्येकं चक्षुरचक्षुजननस्वभावकारणजन्यत्वाचार चक्षुःस्वभावं चक्षुः स्यात्, एवं विज्ञानाविज्ञानजननस्वभावकारणजन्यत्वाविज्ञानं विज्ञानाविज्ञानस्वभावं स्यात्। एवमेतदित्यभ्युपगमे च सुतरां प्रत्यक्षायुपहतिौढ भवन्तमाश्लिष्यति। अथान्येन स्वाभावेन चक्षश्चक्षःक्षणं जनयत्यन्येन चक्षुर्विज्ञानमितिमतम्। तौ स्वभावौ किञ्चक्षपो व्यतिरिक्तावथाव्यतिरिक्तौ। यदि व्यतिरिक्तौ तदा तावेवार्थक्रियालक्षणत्वादस्तुनो जनको वस्तुनौ स्यातां चक्षुत्ववस्तु स्यादकिञ्चित्करत्वात् । अथाव्यतिरिक्तौ तदा चक्षपोऽप्येकाभिमतस्य भेदः स्यात्परस्परभिन्नस्वभावाव्यतिरेकात्, स्वभावद्दयवत् । तथा चैकत्वं हौयते। स्वभावयोर्वा पुनरैक्यं स्यादेकस्माच्चक्षुषोभिन्नत्वाच्चक्षर्वत्तत्र चक्षुर्येन स्वभावेनेत्यादिनोक्तो दोषः । अथ मतं स्वहेतोरेकजननस्वभावमुत्पन्नं कारणं यथा कार्यमेकं जनयति तथा स्वहेतोरेवोत्पन्नमने जनयतीति । एवं तु ब्रुवाणैः प्रकरणमेव विस्मृतम् । तथा हि यथैकस्यानेकजनकत्वं निराचिकौर्षितं तथैकजनकत्वमपौति किं माध्यमिकं प्रत्येवमुच्यते। अमाध्यमिकं प्रत्यपि निष्फलमिष्टत्वादेकानेकजनकत्वस्य तेन। स्यादेतत्, यदि भेदजनननियतस्वभावादभेदोत्पत्तिः न तर्हि कारणस्वभावानु

Page #623

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
विधायि कार्य स्यादित्यहेतुकत्वप्रसङ्गः यावता चक्षुषः सकाशाद्भेदजनननियतस्वभावाच्चक्षपो विज्ञानस्य वा चक्षुःस्वभावस्योदयात्कथं न भेदोत्पत्तिः। तथाहि न कारणं प्रति कार्य परस्परविलक्षणाभिः शक्तिभिरनुगतमिति भिन्नं कार्य करोतीत्यपितु स्वभावादिति। तमेव तत्स्वभावं पर्यनुयुज्महे कोऽयं स्वभावो नाम विश्वरूपो येन प्रागक्तानेकप्रकारविरोधेऽपि तत्तिरस्क्रियया स्वपक्षरक्षामाचरन्नपास्तान्यप्रतिसमाधानचिन्ताभारो भवान सुखमासीत्। हेतुधर्मसामर्थ्यमिति चेत्, नैवं प्रागेव निराकृतत्वात्। परिदृश्यमानरूपतेत्यपि न वक्तव्यं, यस्माद्र्पादिनिर्भासवति प्रत्यये प्रतिभासमानस्य शास्त्राद्याश्रयेण परिकल्पितरूपस्य तत्त्वोत्पत्त्याद्याकारस्य निषेधाद्यया बुद्ध्या तत्त्वं सन्ध्रियते, यस्यां वा बुद्धौ मा तादृशौ लोकप्रतौतिः संतिरिष्टा तया सर्वमिदं प्रतीयमानस्वरूपं विश्वं मत्यं, अन्यथाऽलौकम्। अतो यथादर्शनं कार्यकारणभावो दर्निवारस्तथा च सति यत् कैश्चिदेवं दूपणमुच्यतेऽभावः संवृतिरुत्पादो भाव इति युगपदर्थक्रियायां योग्यमयोग्यं वस्त्वभ्युपगतम्। अथोत्पादः संवृतिस्तदा संत्योत्पाद इत्यस्य वाक्यस्योत्पत्त्योत्पाद इत्यभ्युपगमान्न किञ्चिदनिष्टमापतितम् । तथानुत्पादः परमार्थ इत्येवं परमार्थन नोत्याद इत्यस्यानुत्पादेन नोत्याद इत्यर्थः । तथा च सिद्धसाध्यतेत्यादि। तत्संतिलक्षणानभिज्ञतया प्रकृतानुपयोगिकेवलमभिमानादसङ्गतमुक्तम् । अथैकमेव कारण मेकं कार्यं कुर्यादिति चतुर्थः पक्षोऽभ्युपगम्यते सोऽयं नितरामेव न राजते। तथा हि चक्षरादौनां सजातीय

Page #624

एकत्रिंशत्तम परिवर्तः ।
स्वविज्ञानजनकत्वाभावेऽन्धबधिरादित्व
क्षणजनकत्वेन प्रमङ्गः स्पष्टः प्रसज्यते । स्वविज्ञानजनकत्वे चाऽभ्युपगम्यमाने चक्षुरादिजात्युच्छेदेने कस्माज्ज्ञानक्षणादूर्ध्वं न चक्षुरादयो नापि ज्ञानमिति तदेवान्धत्वादिकमनायामेन जगतः प्राप्तम् । अतो ये प्रतीत्यसमुत्पन्नास्ते परमार्थ - तोऽविचारकर मणौयास्तद्यथा मायाकारनिर्मिताः करभादयः । तथा चामौ मर्वे रूपादयो भावा इति स्वभाव - हेतुः । यथादर्शनं प्रतौत्योत्पाददर्शनान्नासिडो हेतुः मपक्षे भावान्न विरुद्धः पूर्वप्रबन्धेन विपक्षे बाधकप्रमाणोपदर्शनादनैकान्तिकथ न भवतौत्यमुना न्यायेन प्रत्ययाधौ नवृत्तित्वाद्यथाशब्दः प्राज्ञप्तिकस्तथा भगवतां कायो व्यवस्थापित इति । तत्रोपादानकारणाधीनत्वेन हेत्वधौना सहकारिकारणजन्यत्वात्प्रत्ययाधौना विनेयानां कुशलमूलबलेन
प्रतिभामगमनादनेककुशलमूलप्रयोग
निष्पन्ना । यथोक्तधर्मप्रत्यवेक्षायाः प्रयोजनार्थमाह । यतः gaytwife (p) 516, 12) | यस्मादेवमनन्तरोक्तक्रमेण यदा सर्वधर्माननुत्पन्नाननिरुद्धान्दर्शनमार्गाधिगमेन त्वं सम्यक् प्रज्ञास्यसि, तस्माद्भावाद्यभिनिवेशलक्षणं विपर्यासं तद्विरोधिनैः स्वाभाव्यज्ञानात्प्रहाय तन्मूलं मकलं क्लेशज्ञेयावरणं क्रमेणापाकुर्वाणः प्रथमादिभूमौ नियतो भविष्यस्यनुत्तरबोधावित्यर्थः। विनेयानामविपरीतधर्म देशनाबला - दधिगमो जात इति प्रतिपादयन्नाह । अस्मिन् खलु पुनरित्यादि । न च मे भूयो विचिकित्सा प्रवर्तत इति ( p. 518, 1 ) । एकयोगक्षेमानां मध्येऽन्यतरस्यैकस्य प्रहाणा
५५६

Page #625

अभिसमयालङ्कारालोकः ।
भावादिचिकित्साप्रहाणे दर्शनप्रहातव्यक्लेशगणप्रहाणं धर्मनैराग्यदेशनाबलादधिगतदर्शनमार्गमामर्थ्येन परिदीपयत्यतोऽनुत्तरबोधिं प्रति न पुनर्विचिकित्सा प्रवर्तते। कुशलमूलपरिपूरिमुपादायेति (p. 520. 6) प्रथमभूम्यधिकारेण दानपारमिताऽतिरिक्ततामुपादायेत्यर्थः। सप्तवर्षाणौति॥
न कृपा मन्दतेदानौं न च मे धर्ममत्सरः । नाचार्यमुष्टि शक्तिर्न च मे दःखशीलता ॥ न च मे निष्ठितं शास्त्रं तर्कयामि न चान्तिकात्। आज्ञातुं न च मे शक्ताः विनेया न च सादराः ॥ न देशयामि येनेति ज्ञापयन् परितर्षयन् ।
दौ मासौ प्रतिमलौनो भगवानर्धमेव च ॥ इति न्यायादार्यसदाप्ररुदितस्य परिशुद्धाशयताजिज्ञामाथं सप्तवर्षाणि समापन्न एव स्थित इत्येके। दर्शनमार्गाधिगमबलेनाधिगतसप्तसम्बोध्यङ्गानां सर्वाकारपरिशोधनार्थमित्यपरे। आशयपरिशुद्ध्या भावनाबलादविपरौतनिमित्तप्रतिभासो जायत इत्याह। अथ खलु मदाप्ररुदित इत्यादि। प्रतिसंख्यायेति । एवं विचिन्त्य, ऋड्यभिज्ञासम्भवेऽपि न तया पूजा कृतेति। शरीरविक्रयमूल्यग्रहणवद्याख्येयम् । कोदशौं प्रज्ञापारमितां देशयामासेत्यादि। तत्रेयं धर्मोहतस्येत्यादि (p. 523, 20)। यद्यपि सर्व एव सर्वधर्मसमतादयो देशनाप्रकारा धर्मनैराग्यद्योतकत्वेन तुल्यास्तथापि पौरुषेयत्वादक्तरभिप्रायं कार्यतया सूचयेयुरमौ शब्दाः, तस्मादविच्छिन्नपारम्पर्यसम्प्रदायत्वेनाभिप्रायद्योतनादेषामर्थभेदोऽवगन्तव्य इत्येके। अथ तन्मतमेव

Page #626

एकत्रिंशत्तमपरिवर्तः। लिख्यते । तत्रादौ सर्वाकारज्ञताद्यनुपूर्वाभिसमयपर्यन्तस्य षट्प्रकाराभिसमयक्रमस्य प्रत्येक प्रयोगदर्शनभावनामार्गस्वभावप्रतिपादनाय सर्वधर्मसमतयेत्याद्यष्टादशपदानि । तदनु चतुर्विधैकक्षणाभिसमयार्थकथनाय पृथिवौधात्वपर्यन्ततयेत्यादि पदचतुष्टयं, तदनन्तरं तु कायत्रयस्य शून्यतैकरसत्वज्ञापनार्थमाकाशधात्वपर्यन्ततयेत्येकं पदम् । अतोऽनन्तरन्तु धर्मसम्भोगनिर्माणकायत्रयस्वरूपनिवेदनार्थ विज्ञानधात्वपर्यन्ततयेत्यादि पदत्रयम्। तदनन्तरं च सम्भाराष्टाधिमुक्तिबोधिसत्त्वतथागतभूमिषु धर्मकायस्य यथाभव्यं विनेयजनप्रतिष्ठापनकर्मपरिदीपनार्थं सर्वधर्मानुपलब्धितयेत्यादि पदचतुष्टयं वेदितव्यमित्ययं समुदायार्थः । पदार्थस्तु विभक्तप्राय एवेति न पुनर्विभज्यते । आर्यधर्मोद्गताधिष्ठानेन स्वप्रणिधिपुण्यज्ञानबलाच्च श्रुतचिन्तामयज्ञानोत्पादक्रमेण यथोक्ताष्टाभिसमयस्वभावप्रज्ञापारमितादेशनाकाराः समाधयः। स्वप्नावस्थायामिव तावत्कालप्रतिभासाः सदाप्ररुदितबोधिसत्त्वस्योत्पन्ना इत्याह । अथ खलु सदाप्ररुदितस्येत्यादि (p. 526, 3) । यस्मिन् समाधौ व्यवस्थितः सर्वधर्मसमतां प्रतिपद्यते स सर्वधर्मसमता नामः समाधिरेवं संर्वधर्मविविक्तश्च नाम समाधिरित्यादि वाच्यम् । सर्वथा तु यथानिर्दिष्टप्रज्ञापारमितालम्बनसमाधौनामधिगमरूपेण दृढप्रतिभासित्वे सूचविरोधः। तथा हि प्रथमेन कल्यासंख्येयेन सम्भारभूमिमारभ्य यावत्प्रथमा भूमिनिष्यद्यते द्वितीयेन तु विमलाभूमिमुपादाय यावत्सप्तमौ भूमिः, तृतीयेन पुनः

Page #627

अभिसमयालवागलोकः ।
५५६
कल्यासंख्येयेनाचलाभूमिमारम्य यावबुद्धभूमिरित्येवं त्रिभिः कल्पासंख्येयैर्बुद्धत्वमधिगम्यत इति यथारुतमेव सूत्र विरुध्यते। किसामान्यात् त्रिभिः कल्पासंख्येयैरित्यक्तं न पुनः परमार्थत इत्येवं नेयार्थसूचव्याख्याने नितरामेव विरोधः। तथा हि सम्भारभूमिमापूरयन्ने कल्पासंख्येयमतिकामति, तदनन्तरमधिमुक्तिर्याभूमिं निष्यादयन् कल्पासंख्येयदयमतिनामयति । तदनु प्रमुदिताभूमिमुपादाय यावद्धर्ममेघां बोधिसत्त्वभूमिं प्रत्येकं त्रिभिस्त्रिभिः कल्पासंख्येयैर्बोधिसत्त्वो निष्पाद्य समन्तप्रभां बुद्धभूमिमासादयतीत्येवं त्रयस्त्रिंशता कल्पासंख्येयैर्बुद्धत्वं प्राप्यत इत्याचार्यवसुबन्धुपादाः। यथोक्ताष्टाभिसमयात्मकप्रज्ञापारमितादेशनालम्बनसमाधिबलादहूनि समाधिमुखानि प्रथमायामेव भूमावधिगतानीत्यादि। एवं प्रमुखानीत्यादि। अत्र समाध्यभिनिर्हारोपाया एव समाधिमुखानि न तु समाधयः “प्रमुदितायां भूमौ समाधिशतं लभत" इति दशभूमकेऽभिहितत्वात्। समाधिस्वभावान्येव वा समाधिमुखानि। तत्र शतग्रहणस्योपलक्षणत्वादिति प्रतिपत्तव्यम् ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
धर्मोगतपरिवर्तो नामैकस्त्रिंशत्तमः ॥

Page #628

द्वात्रिंशत्तम परिवर्तः ।
सम्यगधिगतानामेव समाधौनां व्यापारकथनार्थमाह । मह प्रतिलब्धानां च सुभूत इत्यादि (p. 527, 2) | पुनरप्यादरोत्पादनाय परौन्दनार्थमुपोद्वातयन्नाह । तत्र खलु पुनर्भगवानित्यादि । तदनेनापीति । यस्मादार्यसदाप्ररुदितस्यैवमर्थकारिका । तस्मादनेनापि न केवलं प्रागुक्तपर्यायेणेत्यर्थः तथागताधिष्ठानेनेति महानुशंसत्वेन बद्धन्तरायत्वात्सहसापि लिखितुमशक्या । तस्मात्तथागतानुभावेनोपोद्वातं कृत्वैवं परौन्दनामावेदयन्नाह । तस्मातर्ह्यनन्दत्यादि । किं निबन्धनेयं विस्तरेण परौन्दनेति । तत्कस्य हेतोरित्याशङ्कयाह । अव हि प्रज्ञापारमितायामित्यादि (1) 528, 8)। तदेव स्पष्टयन्नाह । तत् किं मन्यस इत्यादि । एवं संक्षिप्तविस्तर रुचिमत्त्वानुग्रहेण सर्वाकारज्ञतादयः सकारिचधर्मकायावसानाः सर्व एवाष्टौ पदार्थाः समुपजाता भवन्ति । अथवा प्रथमं सर्वाकारजतादित्रिसर्वज्ञताभिलक्ष्यस्थानीयत्वेन लक्षणम् । ततो वशित्वार्थं चिसर्वज्ञताभावनां प्रति प्रयुज्यतेऽनेनेति चिसर्वज्ञताप्रयोगः सर्वाकाराभिसंबोधः । ततोऽत्यभ्यासात्प्रकर्षागमन मिति त्रिसर्वज्ञताप्रकर्षावस्थो मूर्धाभिसमयः । ततोऽधिगतवस्तुनिश्चयाय व्यस्तसमस्तविभावितार्थप्रगुणौकरणमिति सर्वज्ञतानुक्रमावस्थोऽनुपूर्वाभिसमयः । ततो विशेषगमन - भावात्त्रिसर्वज्ञतानिष्ठावस्थः सम्यगेकक्षणाभिसम्बोधः । ततस्तस्य फलमिति चिसर्वज्ञताविपाको धर्मकायः सकारिच इत्यमुना षट्प्रकारेणार्थसङ्ग्रहेण संक्षिप्तमध्यरुचिसत्त्वानुकम्पया पूर्ववदियं जिनजननी व्याख्येया । तथा चोक्तम् ।
-
५६०

Page #629

अभिसमयालङ्कारालोकः। लक्षणं तत्प्रयोगस्तत्प्रकर्षस्तदनुक्रमः ।
तनिष्ठा तद्दिपाकश्चेत्यन्यः षोडार्थसङ्ग्रहः ॥१॥ इति । अथवाऽऽदौ सर्वाकारज्ञतादिविसर्वज्ञताखभावः प्रवृत्तिगोचरत्वाविषयः। स कथं प्रयुज्यत इति। तदनन्तरं सर्वाकाराभिसम्बोधादिश्चतुर्विधोऽभिसमयो हेतुस्वभावः प्रयोगः। तस्यैवं प्रयोगवतो विषयस्य किं फलमिति । तदनु धर्मकायः सकर्मफलमित्येवं विविधेनार्थसङ्ग्रहेण संक्षिप्तसंक्षेपरुचिसत्त्वानुरोधेन तथैवेयं भगवती व्याख्येया। तथा चोक्तम् ।
विषयस्त्रितयो हेतुः प्रयोगश्चतुरात्मकः ।
धर्मकायः फलं कर्मेत्यन्यस्त्रेधार्थसङ्ग्रहः ॥ २॥ इति इदमवोचद्भगवानित्यादि (p. 529, 9)। सान्निध्यमात्रतस्तस्य पुंसश्चिन्तामणेरिव निःसरन्ति यथाकामं कुद्यादिभ्यो देशना इति न्यायेन भव्यविनेयजनदैशिकत्वाध्यवसायादिमनन्तरोदितमखिलं प्रज्ञापारमितासूचरत्नतत्त्वमवोचदक्तवान् भगवानात्तमना हृष्टचित्तः। यद्यपि चान्यैरार्यसुभूतिप्रभृतिभिरपि किञ्चिदक्तम्, तत्तु भगवदाधिपत्यादेवेत्यदोषः। ते चार्यमैत्रेयप्रमुखा महाबोधिसत्त्वा विभक्तिविपरिणामेन सम्बन्धादात्तमनसो भाषितमभ्यनन्दन्निति सम्बन्धः । चकारः सवर्बोत्तरापेक्षया समुच्चयार्थः। तथार्यसुभूतिरप्यात्तमना वचनविपरिणामेन सम्बन्धाद्भाषितमभ्यनन्ददिति सम्बन्धः। एवमार्यशारिपुत्राद्यपेक्षया प्रत्येक योज्यम् । देवमानुषासुरगन्धर्वैः सह वर्तत इति सदेवमानुषासुरगन्धर्वो लोकः। ननु च कोऽपरस्तद्यतिरिक्तो

Page #630

५६२
द्वात्रिंशत्तमपरिवर्तः । लोकोऽस्ति यस्तैः सह वर्तत इत्युच्यते। समुदायसमुदायिनोर्भेदापेक्षया तथावचनाददोषोऽयम् । अपि च सन्त्यन्येऽपि बहवः किन्नरमहोरगगरुडादय इत्यचोद्यमेतत् । एते सर्वेऽपि सद्धर्मश्रवणान्नान्यत् स्वहितं परहितं च गुरुतरमुपलब्धवन्तः, अतः प्रमोदकारणसद्भावात् संजातप्रमोदातिशयाः सन्तो भगवता भाषितं साधु भगवन् परमेश्वर करुणामयमूर्ते सुभाषितमिदं युष्माकं वचमित्यादिनाऽभ्यनन्दन्नित्यभिनन्दितवन्त इत्यर्थः ॥
अभिसमयालङ्कारालोकायां प्रज्ञापारमिताव्याख्यायां
परीन्दनापरिवर्तो नाम द्वात्रिंशत्तमः ॥

Page #631

अभिसमयालबारालोकः । सर्वैवाधिगमार्थतत्त्वपदवी सम्यक्समुद्योतिता संक्षिप्तादिपदाभिधानकुशलैरेवं यतो नायकैः । सर्वस्मिन् विहितश्रमैः प्रवचने ज्ञेयो विशेषस्ततः प्रज्ञापारमितानये पुनरयं ग्रन्थात्मकः केवलः ॥
आर्यासङ्गमतानुसारिसुधियां निर्मत्सराणां सतां भद्रस्यापि गुरोर्बहुश्रुतवतो वैरोचनज्ञानिनः । सामर्थ्यादुपजातपाटवलवो भद्रोऽकरोद्भक्तितः स्पष्टार्थी हरिसंज्ञको भगवतीमार्यामिमां सर्वशः ॥
तथ्यातथ्यविभागयुक्तिविकलज्ञानोदयात्संरतौ संसारार्णवपकनिमग्नमनसो जाताः सदा देहिनः । सर्वेऽमी जननौनिबन्धनकृताहौजान् मयाऽप्ताच्छुभात् साकारवरा भवन्तु नियतं कायत्रयप्रापिणः ॥
संबुद्धैः ससुतैरियं सुविता माता व वा संस्थिता काहं धौधनसम्पदामविषयो वाचां तथाऽगोचरः । भूयासं जड एवमेति सततं जन्मान्तरेषप्यहमभ्ययैव मिदं कृतं न विदुषां युक्तं समुल्लड्तुिम् ॥
इशिल्यवितुद्यमानहृदयाः शक्ता न कर्तुं क्षति मिथ्यामानबलार्जितश्रुततया प्रज्ञावतामग्रतः । पातालादिव खं विदूरमसतां पुंसां सताश्चान्तरं तस्मादेव तथाविधान् प्रति न नः सूक्ष्मापि काचिद्यथा ॥

Page #632

५६०
अभिसमयालधारालोकः । ख्यातो यो भुवि पुण्यकीर्तिनिचयो विहज्जनाल स्तस्मिन् सर्वगुणाकरे विकुटुकश्रीमबिहारे शुभे दानालन्धमहोदयस्य करुणादेवस्य धर्मात्मनः सानाथ्येन सुखोपधाननिलये स्थित्वा विवेकास
क्रुध्यत्कुञ्जरकुम्भपौठदलनव्यासत्यत्यात्मनः पुण्याभ्यासकृताभियोगजबलात्सम्यक्समादायित राज्ये राज्यभटादिवंशपतितश्रीधर्मपालस्य वै तत्त्वालोकविधायिनी विरचिता सत्पनिकेयं म
योऽलङ्कारोऽभिसमये तदालोकप्रकाशिका प्रज्ञापारमिताव्याख्या समाप्तेयं शुभोदया। न्यूनातिरेकशङ्कायां विज्ञातव्योऽधुना बुधैः ग्रन्थस्यास्य परिच्छेदो मातुरस्याः प्रमाणतः ॥
कृतिरियमाचार्य-हरिभद्रपादानाम् ॥
ये धमा हेतुप्रभवा हेतुं तेषां तथागतो ह्यवदर तेषां च यो निरोध एवंवादी महाश्रमणः ॥

Page #633

VARIOUS READINGS

Page #634


Page #635

p. 1, 1. 12, pr@ptdddb གནས་ཐོབ་གྱུར། P. 1, 1. 13, poduccd.
p. 1, 1. 14, jat@sydnt....8cdbego ° སྐྱེས་གར་བློ་བཟང་ འཕགས་པ་རྣམ་སྒྲོལ་སྡེ་ཡི་འགྲེལ་པ་ལ་ནི་རེར་འབད་ལ།
p. 1, 1. 15, ekruatosthuotestsuaunupa མཐར་ཅིག་སྐྱེས་གར་མི་ མཐུན་ཕྱོགས་ལྟ་ཞི་བྱེད་པ།
p. 1, 1. 17, tsutradha. བློ་ཉམས།
p. 1, 1. 18, samkşunạe hi vudhautumairahara kośaunucustukesquut མཁས་མཆོག་རྣམས་ཀྱིས་ཉིན་དང་ཉིན་ལ་མ་དཔྱད་དངོས པོ འི་ཚུལ་དེ་གང་ཞིག་ཡོད།
Cp. the second stanza of the introductory stanzas of the Pañjikā of Kamalašila to Tattvasaṁgraha.
p. 2, 1. 2, 8@ju@loazzutub. མངོན་པར་སྤྲོ་བར་བྱུང་། p. 2, 1. 4, but Tib. དང་དགོས་དང་དགོས་པའི་དགོས། p. 2, 1. 5, 9ducgdod. བརྗོད་པར་བྱ་བ་ཡིན་ནོ།
p. 2, 1. 15 All., this stanza is quoted also by Kamalasila, p. 2, 1. 13, where the reading seems to bc corrupt.
parī kşāʻvi krtam vākya ato na vikytai parambut
Tib.
ཡོངས་བརྟགས་དབང་དུ་བྱས་བ་སྡེ་
དེ་ལ་གཞན་པའི་དབང་བྱས་མིན། p. 2, 1. 18, cp. Kamalasila, p. 2, 1. 11. For all this long discussion upon the abhidhāna, abhidheya, and prayojana one must see Pañjikā which offers a very literal corresponclence with our text. Cp. p. 2, 1. 5 dl.

Page #636

568
COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 3, 1. 6, A. tasya ca kriyaphalam pra°. p. 3, l. 7, A. °crttjasait.
p. 3, 1. 13, A. grauthema deest.
p. 3, l. 17, A. parakrtam.
p. 3, l. 21, cp. Kamalasila, p. 9, I. 20 fHl.
p. 4, 1. 3, B. tathā hi sā prajñāpāramitā kradars.
p. 4, I. 12, A. nirdi sya.
p. 4, 1. 16, B. 80onastaoustu དངོས་པོམ་ལུས།
p. 5, 1. 22, B. bhücamtbclawi° གསྒོམ་པ་ཡོངས་སུ་རྫོགས
པ་ན།
p. 4, 1. 24, sic. B., A. sampalsampaddhamahitam but
°དོན་པུན་སུམ་ཚོགས་པ་བསྒྲུབ་པའི་བློ་བསྐྱེད་བ་རྣམས །
p. 6, 1. 4, A. (and C) cüksasôraptstu?རྟེt.
p. 6, 1. 13, but the a@l@ has lokc,
p. 7, l. 10, B. prakṣaptavyam°.
p. 7, 1. 14, B. youktantcru རིགས་པ་གཞན།
p. 7, 1. 18, B. bruhi tvam hi.
p. 7, 1. 19, B , A. dĀcrmacckrakytusu. Tib. ཆོས་ཀྱི་འཁོར ལོ་བསྐོར་བའི་མདོ །
p. 8, l. 4, B. kcdu decst ; but Tib. གང་གི་ཚེ།
p. 8,1. 6, B. parsའdcašikusotJFbīdeśamayak ཡུལ་ད༴ དུས་དང་སྟོན་པ་པོ་དང་འཁོར་སུམ་ཚོགས་པ།
།
p. 9, I. 2,ཁྱད་པར་དུ་འཔགས་བསྐལ་པ་ཉིད་མ་ཚད་པས p. 9, 1. 7, so B. A is not clear.Tib.: དེ་ནས་ (cor གནསę)སྒེམ་པ་བསྐེད་ཕྱིར །
p. 11, I. 6, B. brwdkcaariowatktycsaw° སྲིད་པའི་འཆི་ བ་ལས་རྣམ་པར་གྲོལ་བའི་ཕྱིར་ཡང་དག་པའི་སྤྱོད་ལམ །

Page #637

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
569
p. 11, 1. 7, 4. dokusyu twice. p. 11, 1. 8, B. svātantrādevasino. p. 11, 1. 17, B. purzp@mtbubbt°. p. 11, 1. 18, B. dharmajñānao @NI!
p. 11, 1. 22, B. uncusuzznj?titu° szuccb༧ ཞར་ལ་བྱ་བ་རང་གི་ འདོད་པ།
p. 12, 1. 2, B. $ok:drtho. རང་གི་དོན། p. 12, 1. 6, B. sumyograpd. ཡང་དག་ཅིང་ཕྱིན་ཅི་མ་ལོག་པར། p. 12, 1. 20, B. samartha p. 13, 1. 5, A. cetovarapura'.
p. 13, 1. 7, མཐར་ཐུགས་པ་བརྗོད་པ་ལ་ཁྱད་པར་བརྗོད་པར་མི་ བྱས་ཏེ།
p. 13, 1. 12, A. zaruketz, p. 13, 1. 20, A. rāgādhighaťțitaḥ, B. rāgādighaļļatah.
ཉེས་དམིགས་ལྔ་དང་མ་འབྱོར་དང་།
མི་དགའ་ཆགས་དང་ཡིད་མི་བདེ། p. 13, 1. 21, A., B. འཐབ་དང་རྙེད་སོགས་སྲེད་དང་འཛའ། p. 14, 1. 2, 1. mss. so, but Tib. reads svayam.
རང་གི་ཡིན་པའི་ཕྱིར་རང་གི་པའི་ཉན་ཐོས། p. 14, 1. 6, A. tenaivamāvamasutreșu, B. tenaiva cātra
sū°.
དེས་ན་མདོ་སྡེའི་ལུང་རྣམས་སུ་རྒྱལ་བའི་སྲས་རྣམས་མ་བརྗོད་དོ། p. 14, 1. 12, B. rucibhirbhio.
p. 15, 1. 15, B. and A. do not have a: but Tib བསྟན་པར་མི་བྱའོ།
p. 16, l. 5, B. prabhāvava : here va is added in margin སྔ་མ་བཞིན་དུ་འོད་དང་སྐུ་མདོག་དང་གཟི་བརྗིད།

Page #638

570 COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 16, 1. 5, A. osthānabhasaņayanavilocana, B. sthāna thdsanat@paaautrocume གོ་རིམ་བཞིན་དུ་མཛེས་ཞིང་ལྷམ་མེ་ལྷན་ནེ་ལྷང་
ང་སྡེ།
p. 16, 1. 10, A. tatoja pra. Ez'a 95735*O*Xavezat!
p. 16, 1. 14, A. prabhustakāyāditapra, B. prasuca°, 310 ལ་སོགས་པ་ཤིན་དུ་སྦྱངས་བས། but the exact reading of N. is prasuddha.
p. 17, 1. 18, B. Hann which is better. p. 17, 1. 25, B. dvividhamavamāsa. p. 18, l. 12, A. śrutam deest.
p. 18, 1. 13, A. inserts here after anuvartanāt: svasthānabhāvam dvividham utpūdya sankirttita.
p. 19, 1. 10, B. osādhyastasamasta. A. vyamamasta bheo སོ་སོ་པ་དང་བསྡུས་པའི་དབྱེ་བས། །
p. 19, 1. 18, A. pūrvaka. p. 20, 1. 5, A. svabhavină TV 'ESEVD'R5pag*351 p. 20, 1. 7, A. pari vrtta.
p. 20, 1. 20, T FTW15*35*75 FT BVOD GEV55* བཞིན་དང་།
p. 20, 1. 24, B. vinā na. p. 21, 1, 1, 535 - HIKVISIS I36IA55-TIN 1 p. 21, 1. 3, A. nihita. p. 21, 1. 4, B. antaram svavisaya° EV 'RYBINI
p. 22, l. 2, all mss. give dhyāmī and therefore I prefer it to the syamī accepted by TSCHERBATSKY ; the same is to be said as regards samsitā for sastitūḥ of Tscherbatsky.
p. 23, 1. 6, B. ākārāvio. p. 25, 1. 4, p. 478, 1. 10.

Page #639

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS. 571 p. 25, 1. 13, this verse is quoted by TRIRATNADĀSA in his comm. on Pindartha of Dinnaga.
p. 26, 1. 8-9, cp. MsA. Ix, 60 (p. 45). Tscherbatsky reads sa sambhoge but cp. the reading of C. My mss. give all this form which can quite well be supported.
p. 26, 1. 22, cp. Dasabhumaka (Rahder), p. 4, Nanji6 174, 182, 183.
p. 26, 19, A. °hard2ddhu0. p. 26, 1. 22, B. dešanā deest, after sūtrasya. p. 27, 1. 22, A. ?iddunn2°.
p. 28. 1. 1, A. tcdruget tod mn left out p. 28, 1. 6 in• tead of oparyantam etītī vigỊhya. ..pāramis tadbhāvaḥ pāra
mita Tib. has པ་རོལ་ཏེ་རབ་ཀྱི་མཐར་འགྲོ་བ་ཡིན་པས་ན་པ་རོལ་དུ་ཕྱིན་ ziã 1 = paryantamet7-ti pāramitā. p. 28, 1. 13,
ཤེས་རབ་ཕ་རོལ་ཕྱིན་གཉིས་མེད། ཡེ་ཤེས་དེ་ནི་དེ་བཞིན་གཞེགས། བསྒྲུབ་བྱ་དོན་དེ་དང་ལྡན་པས།
གཞུང་ལམ་དག་ལ་དེ་སྒྲ་ཡིན།། p. 28, 1. 22, For this passage of Gandavyūha see Sikşāsamuccaya, 5, and Bodhicaryāvatārațī kā, 23.
p. 30, 1. 13, B. yathāmatāmekocadartha°.
p. 30, 1. 14, A. sdtvdate &a zmgu མདོ་ཇི་ལྟ་བུ་བཞིན་དུ་ བརྗོད་པར་བྱ་སྟེ། དེ་ལ་
p. 31, 1. 8 fl. For these examples cp. MSA. IV (p. 16).
p. 3l, 1. 11, A., B. ztedvabhuju° ཡང་དག་པར་རྫོགས་པའི་ བྱང་ཆུབ་ཀྱི་བར་དུ་འགྱུར་བ་ཡེང་བའི་ཕྱིར་རོ།
p. 33, l. 1, A. okāryakri ayam.

Page #640

572
COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
ལུསྲས་ས།
p. 33, l. 3, B. vāsādisarvasattvasandao. ya daw དགའ་ལྡན་གྱི་གནས་ན་བཞུགས་པ་ལ་སོགས་པ་ཀུན་ཏུ་སྟོན་པ་སེམས་ཅན་ གྱི་དོན་བྱ་ཐམས་ཅད་དེ་ལ་རག་ལུས་པའི་ཕྱིར་རོ། །
p. 33, 1. 23. B. and N. mdha རྟག་དུ་ MSA., p. 14.
p. 34, 1. 6. But....སྟོན་པའི་གཞུང་ནི་སྟོང་ཕྲག་ཉི་ཞུ་ལྔ་པ་ལས་ བསྟན་པ་ཡིན་པས་འདིར་ནི་གཞུང་མངས་ཀྱིས་དོགས་ནས་ཤེས་པར་བྱེད་པ་ ཉིད་དུ་མ་བྲིས་སོ། །
p. 35, 1. 8, but T. only ཇི་སྐད་དུ་བཤད་པའི་དོན་གྱི་དབྱེ་བ་ནི།
p. 35, 1. 5, A. na cāraņām agratvena visesa sadbhāṣata. itya pi.
p. 35, 1. 6, A. juktunataud. p. 35, 1. 11, A. and B. purucatutjtu° གཞན་གྱི་སེམས་ཤེས། p. 36, 1. 8, A. ༧onory&putbu°.
p. 36, 1. 14 Al. But T. has before the sentence : tasmāt....yat sutrādi te srāvakā.... tathāprakrtavāt and then the sentence: tathāgatadharma....phalam.
p. 37, 1. 10-11, A. 80murthd. Tib. དེ་ཚེ་ཆོས་ཀྱི་རྒྱན་ལ་ནི། སངས་རྒྱས་རྣམས་ལ་ཞི་གནས་དང་།། ཡེ་ཤེས་ཡངས་ཐོབ་བྱའི་ཕྱིར། གདམས་ངག་རྒྱུ་ཆེན་རྙེད་པར་འགྱུར། །
p. 38, 1. 7, A. pratyāsattinivanābhāvannio. p. 38, 1. 13, A. uprdptq=&pdddgu deest.
p. 38. 1. 20, A. samudayati, B. samuhaye mga བ་ལ།
p. 38, 1. 21, A. vvpadt deest གཟུགས་ལ་སོགས་པ་ནི། p. 38, 1. 25, B. mdzgo. p. 39, 1. 4, 4. rup&dt deest. p. 39, 1. 4, B. °mbukunmua@jud.

Page #641

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
573
p. 39, 1. 5, B. dburzaett. ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་ཉིད་གསུམ་གྱིས་ བསྡུས་པ། །
p. 39, 1. 9, N. reads saikşyeșv anutpāda.
p. 39, 1. 20, N. has a samāsa which is far better; for otkalpuzu རྣམ་པར་མི་རྟོག་པ།
p. 39, 1. 23, ཟག་པ་ཟད་པའི་མངོན་པར་ཤེས་པ།
p. 40, 1. 23, ex cj. twttuicoedupadam»ddhye དེ་ཁོ་ན་ཉིད་ཤེས་ པ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ།
p. 40, 1. 25, A. na prstham....bhavati left out.
p. 41, l. 1, A. yogamapramāņe, B. yotparyavasāne “དད་བ་དང་ཤེས་རབ་དག་དང་ལྡན་པས་ཐ་མར་ཀན་ད །
p. 41, 1. 6, B. sthitibhannavati. p. 43, l. 3, B. bb@cdgr2.bu°. p. 43, 1. 5, B. drsţadharmasamakārāsā°. p. 43, 1. 17, Tscherbat. qrait but even N. TAT.
p. 44, 1. 10, A. samkleśabhācyutāni ; B. samkleśabhdjutta འདི་དག་ཀུན་ནས་ཉོན་མོངས་པ་ལས་བརྟེན་པར་བརྗོད་པར་བྱའོ།
p. 44, 1. 20, B. 8udbud. p. 44, 1. 21, A. °lebhyo suty@ktbu°. p. 45, 1. 8, A. ng deest. p. 45, 1. 8, B. kārya deest.
p. 45, 1. 24, guthd gsutzburtkalpusco° ཇི་ལྟར་མི་བདེ་རྟག་ པས། །
p. 46, 1. 5, A. tat kasmāddhetoḥpra. p. 46, 1. 6, B. tato bhiniveśao. p. 46, 1. 20, B. ppottp@ksukeramyd སླར་དྲིས་པའི་བྱ་བས། p. 46, 1. 21, A. cittabhavamātra. p. 47, 1. 14, for this nyaya cp. p. 50.

Page #642

574
COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 47, 1. 23, cgdzidhuourthema གདང་པར་བྱེད་པའི་དོན་གྱིས། Cp. Mhv. II, 259.
p. 4), 1. 4, MSA. XVIII, 69, 70, where we ind: 2.z)dge........80mum. But Tib. བྱང་ཆུབ་སེམས་དབའི་ས་ཀན་ལ།
ཐབས་ནི་མཚུངས་པ་མེད་པ་སྟེ།། p. 49, 1. 18, B. śrūvakādidharmāsta pitake. p. 50, 1 12, B. bodhisattvamititamasvabhāvam.
p. 50, 1. 22, A. tkett subdo སྒྲུབ་དང་དགག་པ་མ་གཏོགས་ པ་སྒྲ་ལས་འ བང་བའི་ཐ་སྙད་གཞན་ཡང་མིན།
p. 51, 1. 7, B nūdhisthitam....tathaiva nūdhisthitam. p. 52, 12, A. °uurtikelbduit ཐོབ་བའི་ཕྱིར་རོ། p. 52, 1. 8, A. sānekenacid 259911 p. 53, 1. 3, A. parikalpitena. p. 54, 1. 6, B. yathūsankhyena. p. 54, 1. 8, A. agrahannārtham 17354758 p. 54, 1. 25, A. zurtuodaud. p. 55, 1. 10, B. parasparam aikāmyaina. p. 56, 1. 9, B. zedatucg0. p. 56, 1. 19, B. odeyatvena sa grhṇīyāt.
p. 57, 1. 4, Tib. inserts the following sentence before: ctsubdosucdbuvuue ཡོངས་ སུ་ མ་རྫོགས་ པ་ ཆེས་བྱ་ བ་ནི་ ཅུང་ ཟད་ ཙམ་ཞིག་གཞན་དག་ལ་ཡོད་པའི་ ཕྱིར་ན་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་ཆོས་ཇི་སྙེད་པ་ ཐམས་ཅད་ད་མཐར་ཕྱིན་པར་ཡོངས་སུ་མ་རྫོགས་པར་ཞེས་བྱ་བར་སྦྱར་རོ།
p. 57, 1. 6. This stanza is quoted by Candrakirti on M.M.K., p. 520, where the literature is given by De La Valleé Poussin.
p. 58, 1. 4, B. svabhāvatayā.

Page #643

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS. 575 p. 58, 1. 5, A. projagdb ཤེས་རབ་ཀྱིས། p. 68, 1. 12, B. Avvgrdto མི་འཛིན་གང་ཡིན་དང་།
p. 58, l. 12, A. °asamiksanam; B. ksanut "HÍ ཕྱིར། །
p. 58, 1. 18, A. adds here, after srabhāvayā, adhigamut which is neither in Tib. nor in B. nor in N.
p. 58, 1. 22, B. ottaro na yuktaḥ syāt. p. 59, 1. 2, B. °ལ་ndtcgd lok:su°. p. 61, 1. 11, B. List@d. p. 61, 1. 15, B. 80ptjutt@ འདུ་ཤེས་མེད་པ། p. 62, 1.3, A. dhurmutabu° ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ཀྱི་སྟོབས། p. 62, 1. 7, B. prulipadvu སྤོབས།
p. 62, 1. 9-11. This sentence vyākṣto-lambanāt comes in Tib. after sambuddhūḥ.
p. 62, 1. 14, A. samyaksambuddhasthānāvāh 31943a ཚོགས་པ་གཉིས་ཐོབ་པར་བྱེད་པའི་ལམ། །
p. 64, 1. 18, A. sarvākāvarānupalambhānapraveśāt : B. gabgabhdoun&pruzeit གཟུང་ བའི་ རྣམ་ པ་ མེད་པར་ རྗེས་ ཞུགས་ པའི་ཕྱིར། །
p. 65, 1. 18, B. pravrtamrākā°: A. karanādyanabhio འོན་ཏེ་ཕྱིན་ཅི་ལོག་གི་ཡུལ་བསལ་བའི་ཕྱིར།།
p. 65, 1. 20, B. °kazcbydtueed མ་བརྟགས་གཅིག་དུ་མཉམས་ དགའ་བ་ཉིད་ཀྱིས།
p. 66, 1. 5, A. °kalpduqyo?bkt° དེར་རྡོག་པའི་སྒོ་ནས། p. 66, 1. 15, མཐའ་གཉིས་ལ་ཆགས་པའི་རྣམ་པར་རྟོག་པ། p. 68, 1. 21, B. teau kalpu°.

Page #644

576
COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 66, 1. 22, A., B. so but Tib. Ek'ZIQ Ret ལ་གནས་པར་ཞོན་པའི་ཕྱིར།
p. 67, 1. 18, A. āyadvāra, Tib. SPAR N 591 p. 68, 1. 15, B. svatantrānevi°. p. 68, 1. 16, A. deest kāraṇātemādho ; p. 68, 1. 21, B. parihāreņa. p. 69, 1. 7, śrutavān deest in A. p. 69, 1. 23, B. Mārgālāthat WŠA"zầ351
p. 71, 1. 13. Here N. adds: avalīyante, samlīyante, vipratisūrābhavantītyarthaḥ. Tib. for QE QE RR375*215&I འགར་རམ་ཞེས་བྱ་བའི་ཐ་ཚིག་གོ། Not in the printed text of A.S.P.
p. 71, 1. 24. The sentence kāni-uttaram āha deest in A. and in Tib.
p. 72, 1. 21, A. višeşe vartamāņādvi : B. vartanāvio. p. 72, 1. 22, A. yathoktārthena.
p. 72, 1. 23, A. vartamāṇāt : B. vartanātat RETRIŽE ཕྱིར།
p. 73, 1. 15, BN. sūtrāntare boo.
p. 73, 1. 15, A. bodhisattvo bodhisattva, but the reading must be bodhisattvo mahāsattvo.
p. 73, 1. 20, B. sattvatvato 51 p. 73, 1. 22, B. adhigamāntareņa muktānuo. p. 73, 1. 24, A. Omittānabhini° 565*215@g=1815*2151
p. 75, 1. 20 ff., A. the order of the various sentences is here altered : (a) yasmāt sarvadhārmāņām... tasyām, (6) prati pādanānupūrvī. ...ity adoṣaḥ, (c) ādhārāntaram (sic) ....ityālambanārtham āha.
p. 77, 1. 4, A. ttaraśuddhigao.

Page #645

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 79, 1. 23, after nigamanam full stop is necessary. p. 80, 1. 8, A. nadurddiśasvakovi.
p. 81, 1. 16, A. vyakīrņa.
p. 82, 1. 21, but I should like to read vyavasthanapraR n a samāsa as in the other eight cases.
p. 83, kārikā 456, better marge with N and Tsch. p. 85, l. 14, A. Tarkavidāsandū
 ́ ́
པས་སུན་མ་ཕྱུང་ལ།
འཇིག་རྟེན་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་སྣང་བ་ཙམ་དུ་གཏོགས་པ།
But N. विस्यन्द.
p. 87, 1. 8, A. srabhave
p. 88, 1. 7, A. hi yad rupanavatat prati”.
p. 88, 1. 8, A. nasyasvaroyu°.
p. 89, 1. 23, A. adhyatmika....grhitam deest; but
n T.
577
p. 91, 1. 14, A. dharmasya bhavaḥ.
p. 91, 1. 23, A. akṛtatvāt.
p. 92, 1. 15-16, A. jñānam only once.
p. 92, 1. 22, A. only adoṣa.
p. 93, 1. 1, cp. Tantrāloka, commentary, III, p. 216. p. 93, 1. 2, A. tu deest.
p. 93, 1. 9, A. prajñā deest.
p. 93, l. 12, Tib. ལམ་དང་ལྡན་པ་ནི་ཡི་གེ་ཨ་ནི།
G
p. 93, 1. 23, A. dasabhir deest.
p. 94, 1. 4, A. nyāmākrāntito. p. 94, l. 8, A. rūpa deest.
p. 91,1. 10, A. satytutlokt བདེན་པ་རྣམས་ཀྱི་མངོན་བར་རྟོགས་ པ་ནི་གཅིག་པའི་ཕྱིར་རོ ོ།
ca; cp. v. 54.
p. 94. l. 15, A. klesa deest.
p. 96, 1. 5, Tib. ངོ་ཚ་དང་ཁྲེལ་ཡོད་པ་སྟེ། lajja apctrapgaw
p. 96, 1. 10, A. buddhakṣetrasamsāra.
72

Page #646

578
COMMENTARIES ON PRAJŇAPĀRAMITĀS.
p. 96, 1. 17, A. vastunirapeksamano, but Tib. 588 zi ཐམས་ཅད་ཡིད་ལ་མི་བྱེད་པ།
p. 96, 1. 21, zu@d8d, Tib. ནགས་གནས།
p. 97, 1. 2, so also Tib. འཇིག་ཚོགས་ལ་ལྟ་བ། but B. etthyādęsti.
p. 98, 1. 22, A. $dsoutub.
p. 99, 1. 6, A. dharmaṇātmavikāraṇā: but all copies of AA. have °dheroad=so also Tib. ཆོས་རྣམས་རྣམ་པ་གཅིག་ དྭ་སྟོན།
p. 99, 1. 13, A. °rtbup?༧ prutgobbt. but Tib. རྫུ་འཕྲུལ་ཀྱི་ མངོན་པར་ཤེས།
p. 100, 1. 21, A. 8zubhdoz deest སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ ཐམས་ཅད་ཀྱི་ངོ་བོའི་ཡོན་ཏན།
p. 101, 1.8, A. prabd32@p@ksu.
p. 101, 1. 13, N. reads patru8dcdru, but གང་ཟག་རྗེས་ སུ་ཡོད་པ་དང་སྐྱེས་བུ་བཏགས་པར་ཡོད་པ་ལ་བརྟེན་པའི་འཛིན་པའི་ རྣམ་ པར་རྟོག་པ་གཉིས།
p. 101, 1. 15, A. purundsutuw.
p. 101, 1. 19, N. adds: karaņādibhiḥ pratişthānam: not in Tib.
p. 102, 1. 13, A. deest, but is also in Tib. p. 102, 1. 14, A. prahāņmattvaniryānam deest.
p. 102, 1. 17, this stanza is from MSA. XIX, 59-60, where in 596 there is the reading pratipatter dvayoḥ.
p. 103, 1. 21, tryadhveti not in the text of the ASP. p. 104, 1. 20, A. rūpamaparyantamityādi. p. 105, 1. 13, N. tatkathanārtham. p. 107, 1. 10, A. corrupt kşaņayesthitidharmāņāso. p. 108, 1. 9, A. and B. have generally duḥkara'.

Page #647

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
579
p. 109, 1. 9, N. mayā instead of svakāyena 957BIAN p. 110, 1. 23, prāpti is not in B. p. 113, 1. 10, A. dhanvāyitattvam. p. 113, 1. 15, A. caturbhirārya pa°. p. 115, 1. 12, A. anyadharmabhū° 1°799521531701
p. 119, 1. 22, A. nayeşu: but Tib. 55'212'ANAZIR དོན་དུ། །
p. 121. 1. 2, A. corrupt here: osūhakryāsi nāyam prajñaptingādāstadanu.
p. 121, 1. 9, A. sūtrāntāvirodha. p. 121, 1. 10, A. pāpakādi.
p. 121, 1. 23, A. after ganslatah the sentence: duhkhatvaprasanga, ctc., is repeated and the sentence. duhkhapratyao....samudayasatyūkārāḥ missing.
p. 125, 1. 3, but better B. nirvidā kārau. p. 125, 1. 10, nirodhataḥ : but Tib. 157535151 p. 127, 1, 1, A. blãoũnu 45 TẬT' 553 551 p. 128, 1. 5, but N. always dakṣaṇīye.
p. 129, I. 23, A. samanta prabhā ekādaśa FITNENI རྒྱས་ཀྱི་ས།
p. 131, 1. 2, for kārana prakarsābhyām. Tib. has འཕྲུལ་ད་འབྱུང་བ་དང་འཕྲུལ་ད་བང་བ་མ་ཡིན་བ་དག་ལ། It is therefore necessary to read o wymaf mafani i
p. 131, 1. 17, A. sattvā na vidyante. p. 136, 1. 4, A. pratihitam.
p. 136, 1. 8, 1957***1*'9511*3559771'31'295218 ཡིན་ནོ །།
p. 136, 1. 14, A. kim manyetyā.

Page #648

580
COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 139, 1. 7, A. sūdhūktam iti tathā hītyādi yasmād. asrotssamseșa.
p. 139, 1. 25, A. dumenu. p. 140, 1. 3, བདག་མེད་པར་རྟོགས་པ་ལས་བྱང་བ་ཉིད་ཀྱིས།
p. 143, 1. 6, A. all»dbkgdmumi དེས་ ན་ དེ་ཉིད་ དང་ གཞན་ དག་དུ་བརྗོད་པར་བྱ་ན་ཡིན་ཉིད་ཀྱི།།
p. 144, 1. 19, drsța ex cj. A. okastodro; B. is missing here ལྟ་བ་མ་རུངས་ཡོངས་སུ་འཛིན།
p. 148, 1. 3, N. adhūratattvakathanena.
p. 148, 1. 19, but in the edition the wrong reading āsu bhumisu.
p. 149, 1. 17, A. ༡༧༩udu»t སྒྲུབ་པ་དང་དགག་པའོ །
p. 150, 1. 18, A. dharmajñānānvayajñānam eva 4547 བསྔལ་ཆོས་ཤེས་པའི་བཟོད་པ་དང་ཆོས་ཤེས་པ་དང་རྗེས་སུ་ཤེས་པའི་བཟོད་ པ་དང་ རྗེས་སུ་ཞེས་པ་དང་།
p. 154, 1. 15, A. duhkhe dharmakşānti.
p. 155,1.7, A. ttyidtm.ibhiat: but T. མངོན་པར་ཆགས་པར་ མི་བྱེད་དོ་ཞེས་བྱ་བ་ནི།
p. 157, 1. 5, prtbhuod not in A. རྒྱུ་དང་ཀུན་འབྱུང་དང་རབ་ དུ་སྐྱེ་བ་དང་རྐྱེན།
p. 157, 1. 9, A. nityam sattvam vă 'hetor. p. 158, 1. 12, B. sabdavūcyatvakalarikā.
p. 158, 1. 23-p. 159, 1. 2, A. defective: bhug07ulwv»tdhagrāhya.
p. 160, 1. 6, prati-laksana missing in A.
p. 161, 1. 24, damanīrḥā not in A. which reads here only hi.
p. 162,1.8, A. bkcj@tidnt otic° but Tib. ཁྱད་པར་མེད་པར།

Page #649

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
581
p. 162, 1. 5, sic. A, and B.: deest in Tib. B. ākrtitvena : Pānini. V, II, 127.
p. 164, 1. 5, the sentence wurzut8esu°...jt&p@nārtham is missing in A.
p. 165, l. 1, A. @stuvuub༧. p. 170, 1. 19, A. rāgādiniveśa.
p. 172, 1. 7-8, A. mārge .... sarvasattveşvekaputra missing.
p. 174, 1. 19, A. omātrādidvitīya padatrayam tri.
p. 174, 1. 21, vi pakşasyādhimātra deest in A: 'HOT' པའི་ཕྱོགས་ཆུང་དའི་ཆེན་པོ་གཉེན་པོའི་ཕྱོགས་ཆེན་པོ འི་ཆུང་དུ་ཐོབ་པས།
p. 181,1 9, tarhi not in B. p. 186, 1. 17, both MSS. isādhāra.
p. 189, 1. 22, A. wouguod@sai° ཆ་ཤས་ཅན་དང་རྡལ་ཕ་རབ་ ཀྱི་གཟུགས་དག་པ་གཅིག།
p. 195, 1. 1, Tib. དེ་སྒོམ་པ་པོ་ནི་བྱམས་པ་ལ་སོགས་པ་སྒོམ་པ་ བརྩོན་པ་ཡིན་ཏེ། དེ་བས་ན་བྱམས་པ་ལ་སོགས་པའི་མཐུས་རྒྱལ་པོ་ལ་སོགས་ པ་འདད་པ་ལ་སོགས་པ་ཡིན་ནོ།
p. 197, 1. 9, the sentence nisthāntam pārvamnipūtati not in Tib.
p. 206, 1. 9, B. ojanyajanakasambandhoo sic.
p. 211, 1. 14, Tib. བཅོམ་ ལྡན་ འདས་ པས་ བརྒྱད་ ནས་འོངས་ པས།
p. 211, 1. 24, A. ktige 8d7asdzu° ཆོས་ཀྱི་སྐས་ འཁོར་ བ་ཇི་ སྲིད་དང་བཞུགས་པའི་ཕྱིར།
p. 212, 1. 6, but 4. ddbmdtrum only; ཆེན་པོ འི་ཆེན་པོ །
p. 214, 1. 7, A. dvitīyāyāḥ śāntaprayoga: but Tib. གཉིས་པར་ནི་སྤོར་པར་དང་བཅས་པ་དང་།

Page #650

582
COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 223, 1. 20, mahāsattvanām not in N. p. 225, I. 20, Tib. དེ་དག་ལ་ཞེས་བྱ་བ་ནི།
p. 227, 1. 20, yemamadt;, Tib. ཡེ་ཤེས་གང་གྱིས།
p. 229, l. 12, A. tatru truidbadhibe° དེ་ལ་དགེ་སློང་ནི་བརྗོད་ པ་གསུམ་པ་སོགས།
p. 230, 1. 13, N. also has always in this case araitbana.
p. 232, 1. 2, N. reads avidyamāna only.
p. 235, 1. 20, A. srapratiUbast, Tib. རང་གི་ངོ་བོ་སྣང་བ་དོན་
མེད་པ་ལ།
p. 236, 1. 19, yaiścāryadharmah.
p. 241, I. 6, A. °semirwppinà རང་གི་རྣམ་པར་རྟོག་པ་ལ་སྐྲན་
བའི་རྣམ་པས།
p. 241, l. 12, A.༧%sagab.
p. 246, 1. 17,A.seaprayogadipumynjamita° སྦྱོར་བ་ལ་ སོགས་ཆུང་དུས་བསྐྱེད་པས་ཡོངས་སུ་བསྡོ་བའི་བསོད་ནམས།
p. 247, 1. 17, A. cwirjatab deest.
p. 247, 1. 22, A. dburnayogút ཆོས་དང་མི་ལྡན་པ།
p. 252, 1. 12, šastysarära སྟོན་པ་ལ་བྱེད་པ་དང་འདྲ་བར །
p. 253, l. 1–9, all these passages are altered in A. where the sentences follow in a different order, but N. as
T.
p. 253, 1. 20, lacuna in A. (viparyāsayogīsan°). p. 255, 1. 2, A. prasiddhamātrasyaviṣayathāvyatīta dravyusumbo° གྲགས་པ་ཙམ་ གང་ཡིན་པ་ནི་དོན་ཇི་ལྟ་བ་བཞིན་ མ་ ཡིན་ པས་དེའི་དོན་དུ་རྫོགས་པའི་བྱང་ཆུབ །
p. 262, 1. 7, A. rūpasvabhā.

Page #651

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
583
p. 266, 1. 3, A. prāptyāyotālako.
p. 266, 1. 8, A. amuyāyinyātyantārahio Raylar zâ ÈXI" སུ་འགྲོ་བའི་སྐྱེ་བ་དང་བྲལ་བ་ཉིད་ཡིན་པའི་ཕྱིར་རོ།
p. 270, 1. 12, the two forms sakti and āsakti are used indiscriminately.
p. 271, 1. 2, A. jit@mctjzley ཤེས་ པ་ དང་ ཤེས་ བྱའི་ རང་
བཞིན། །
p. 276, 1. 2, A. tilesd mu ཉོན་མོངས་པ་དག་གིས།
p. 278, 1. 4, this was the original reading of N. but then it was corrected as follows: tadasangā ca caryāyāḥ.
p. 278, 1. 8, here A. has: oprayogabhāvanāmārgasa༡autumdbu but Tib. མཉམ་པ་ཉིད་ཀྱི་སྒོ་ནས་སྦྱར་བ་སྒོམ་དགོས་པས་ མཉམ་པ་ཉིད་ནི།
p. 278, 1. 17, A. °dbagun@uཔོnཔོm. p. 280, 1. 21, N. ātmānātmāsvabhāvatayā. p. 282, 1. 13, but Tib. ཀན་ནས་ཉོན་མོངས་བར་མི་བྱེད།
p. 283, 1. 3, rūpam nityam na cūnityam Dan རྟག་མ་ཡིན་མ་རྟག་མིན།
_p. 286, 1. 20, A. prua@eu: Tib. བསྐྱེད་པའི་གཞི་པ་ཡིན་ པའི་དོན་གྱིས།
p. 287, 1. 1, A. cuttu3° སེམས་པས་འབང་བ་མེད་པ་ཉིད་ཀྱིས་ན། p. 290, 1. 4, A. a pramāṇeti..... prādurbhāvasya deest. p. 290, 1. 12, A. only buddha རང་སངས་རྒྱས། p. 290, 1. 13, Tib. རྡོག་པ་ཐམས་ཅད་ཞི་བ་ཉིད་ཀྱི་སྨད་དུ། །
p. 290, 1. 17, སྔོན་དུ་འགྲོ་བས་ཤེས་བྱའི་མཐར་ཐུག་པ་དང་བྲལ་ Az NV | A. prayodādayajñevāntovarahita.

Page #652

584
COMMENTARIES ON PRAJŇAPĀRAMITĀS.
p. 291, 1. 22, prakrtiśūnyată... ...svabhāvanirodhena deest.
p. 292, l. 17. But Tib. reads: jñeya-jñāna-sva »tuvadm9° ཤེས་བྱ་དང་ན་ཤེས་བ་དང་།
p. 29.3, 1. 4, A. mūrga deest. p. 293, 1. 5, A. °adbig@audet དྲོད་ལ་སོགས་པ་ཐོབ་པ། p. 293, 1. 22, sic. all MSS. : ānimitta. p. 29:3, 1. 24, A. sumd:° ཞི་བའི་རྣམ་པས། p. 298, 1. 8, A. inserts here anyathāparittati. p. 299, 1. 5, A. 7&pidtaccusthdan གཟུགས་ པ་ལ་སོགས་པ་
ལ་མི་གནས། །
p. 299, 1. 13, samvrtyā not in B. p. 301, l. 20, zmult not in A.
p. 305, I. 2, A. °cukrapravartanatām parārthe ཀྱི་འཁོར་ལོ་བསྐོར་པ་ལ་སོགས་པའི་སྒྲུབ་པ་ལྡན་པ་རྣམས།
p. 306, 1.7, A. elessuttudzu ཉོན་ མོངས་ པ་དང་ ཤེས་བྱའི་ སྒྲིབ་པ།
p. 316, 1. 10-12, A. kşi pratara....te vij?mbhamāņā ityādi deest.
p. 321, 1. 21, A. sātrādi....teşām eva deest.
p. 324, 1. 8. A. the sentence vyatirekeņa....subhūte māra ityādi deest,
p. 328, 1. 19, A. oparyantum gagañakrtamavido དེ་བས་ན་གང་ཞིག་མཐའ་མེད་པར་རྟོག་པར་བྱས་པའི་མེད་པ་ནི་མེད་པ་ཉིད་དུ་ མཁྱེན་ལ།
p. 120, 1. 24, Tib. དེ་ བས་ ན་ ཐམས་ ཅད་ མཁྱེན་ པའི་ཐུགས་ ནི་དངོས་པོའི་རྣམ་པ་ཉུང་ཟད་ཉེ་བར་འཛིན་པ་ཡིན་པར་མི་སྐྱེ་བའི་ཕྱིར།

Page #653

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
p. 335, 1. 22, A. sārāgatā | rāgāvasthāyor avasthatayā
bhimnarapatoat སོ་སོའི་སྐྱེ་བའི་འདོད་ཆགས་དང་བཅས་པ་སྟེ་ཆགས་ པའི་གནས་སྐབས་ན་ཡིན་ཏེ། དེ་གཉིས་ངོ་བོ་ཉིད་ཐ་དད་པ་ཡིན་པའི་ཕྱིར་རོ །
p. 336, 1, 12, B. jñacamm deest.
p. 337, 1. 4, B. °mamà tulja°.
p. 337, 1. 22, དེ་ལ་རློམ་སེམས་མེད་དེ་འཇིག་ཚོགས་པ་སོགས་
པའི་ལྔ་བ །
p. 339, 1 15, A. and B. read here tattvc: but Tib. གཅིག་པ་ཉིད་དང་གཞན་ཉིད་ཀྱི་ཚུལ་གྱིས།
p. 344, 1. 17, A. °rabodho,
p. 350, 1. 1, A. °wicešcbuladi : Tib. ནགས་ ལ་ སོགས་ པ་ ལ་
གཅིག་པ་ཉིད་དུ་མངོན་པར་ཞེན་པ་ལ་སོགས་པའི་རྣམ་པར་རྟོག་པ་དང་འདྲ་
བར །
585
བར།
p. 352, 1. 11, A. kāyagatā....dhāraṇāt decst.
p. 352, 1. 19, A. cüsamadbīmu,
p. 354, 1, 5, A. puksabkaru° གཤེན་པོའི་དངོས་ པོར་ གསལ་
p. 356, 1. 16, A. only piarrast° སྔ་མ་སྔ་མའི་རྒྱུ་བལྟོས།
p. 357, 1. 2, A. sarvāsangra.
p. 357, 1. 17, A. dobbbccipúk@ རྣམ་པར་སྨིན་པ་མེད་པའི་
ཆོས་ཉིད་ལ།
p. 358, 1 3, A. jñamúdarsu°.
p. 360, 1. 6, A. kathayann āha deest.
p. 360, 1. 18, A. tus3yaguncramaüsti འགྲོ་ བ་ དང་འོང་ བ་
མེད་མོད །
p. 362, 1. 10, A. vinayodhātusta°.

Page #654

586
COMMENTARIES ON PRAJŇAPĀRAMITĀS.
p. 362, 1. 12, A. ༧༡༧༧yetu deest ཉོན་ མོངས་ པ་ རྣམས་ དབེན་ པའི་རང་བཞིན་ཡིན་ནོ།
p. 364, 1. 23, A. only sarvajñatānişthayā.
p. 365, 1. 11, A. anyathā ‘prameya 9799505497925 ལ་སོགས་པ་ཡོད་པས།
p. 366, 1. 21, A. dhurpu deest. p. 367, 1. 12, A. tud ecu......ibt dec.st. p. 368,.1. 4, A. Upd82u° གཞི་མེད་པའི་ངོ་བོ་ཉིད་བསྟན་པ་ནི། p. 368, last line, A. wutjdt༧ རྗེས་སུ་སོང་བར་གྱུར་ཅིང་།
p. 369, 1. 21, A. vdbtkck;sv2au དེ་ལ་ལྷག་པ་དང་མ་ཚད་པའི་ འགར་པ་མེད་པས། །
p. 370, last line, A. kim tarhi tathatā pi only. p. 371, 1. 19, A. subhūtistathāyaiva. p. 37l, 1. 21, A. gsadt deest.
p. 375, 1. 5, A. 8ur&podu° རྣམ་ པར་ ཤེས་ པའི་རང་གི་ངོ་བོ་ དང་འདྲ་བར།
p. 375, 1. 10, A. «ts@udzdt ཕྱོགས་གཞན་ན་གནས་པར་ལྷག་མ་ རྣམས་དོན་ཇི་ལྟར་བཞིན་དུ། །
p. 376, 1. 24, འོན་ཏེ་ནོར་བུ་གཟིང་སྣང་བ་བཞིན་དུ་ཤེས་པ་གཅིག་ ཉིད་ཀྱིས་ཚོགས་པའི་ངོ་བོ་བླངས་པ་ཡིན་ནོ །།
P. 380, 1. 13, A. ziji@ue དེ་ཁོ་ཉིད་དུ་གྱུར་པ་ཤེས་པ།
p. 380, 1. 23, B. windsabhaoza' but Tib. མེད་ན་མི་ འབྱུང་བའི།
p. 381, l. 24, A. dharma deest.

Page #655

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
587
p. 382, 1. 6, A. tena pūrvasmāt ; l. 6, a. avijñānātma.
p. 382, 1 19, Tib. དེའི་སྔོན་ པོ་ལ་སོགས་ པའི་ རང་བཞིན་རིག་ པ་ཉིད་དུ་རྣམ་པ་གཞག་པ་གང་ཡིན་པ།
p. 382, 1. 23, འོན་ཀྱང་སྔོན་པོ་ ལ་སོགས་ པ་ རིག་ པའི་ཤེས་ པ་ ཉམས་སུ་མྱོར་བའི་རྡོགས་པ་པོ་རྨོངས་པ་ལས་སྔོན་པོ་ལ་སོགས་པ་དེ་ལྟར་ ཕྱི་རོལ།
p. 384, 1. 24, A. pratyakşagrhītavyāptiḥ kasyacit pratyakşagrhitenānumānena.
p. 386, 1. 9, A. vastu deest. p. 388, 1. 9, B. kāraṇa for hetu. p. 388, 1. 23, sadhgatt not in A.
p. 392, 1. 25, གཉིས་སུ་མེད་པའི་སེམས་ཀྱི་དེ་ཁོ་ན་ཉིད་ཡོངས་སུ་ ཤེས་པ། དེ་ཁོ་ན་ཉིད་རྟོགས་པ་ལ།
p. 393, 1. 6, su eou.....pdksd not in A.
p. 393, 1. 11, ཡོད་ན་སྒོམ་པ་དོན་མེད་པ་འགྱུར་བའི་ཕྱིར་རོ། But –A. bhāoamũa toasaigarthyaprặptih.
p. 398, 1. 23, A. @r&pu. p. 399, 1. 8, A. Śūnyatēyām deest.
p. 399, 1. 14, 4. totbalatkurusctueu@ དེ་བཞིན་ཉིད་གཅིག་པ་ ཉིད་དུ་རྟོགས་པའི་ཕྱིར།
p. 401, 1. 1, nirnānākāraṇatā both MSS. p. 401, 1. 10-1l, A. bdt@......ut@ deest.
p. 412, 1. 12, but Tib. སྦྱོར་པ་ལ་ སོགས་པའི་གནས་སྐབས་ ས་མེད་པ་ཉིད་དུ་བསྟན་པའི་ཕྱིར་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་ཉིད་དེ་ནི་ནམ་མཁའ་དང་ མཚུངས་སོ་ཤེས་ཚིག་གསུམ་སྨོས་པ།
p. 412, 1. 21, A. pravrtti deest.

Page #656

588 COMMENTARIES ON PRAJŇA PĀRAMITĀS.
_p. 416, 1. 15, Tib. ལུས་དང་ངག་དང་ཡིད་ ཀྱིས་བྱས་པའི་ཚུལ་ དང་མི་མཐུན་པའོ།
p. 423, 1. 22, A. eouit.°uout deest. p. 427, 1. 13, A.mprunmeyuanityddd deest.
p. 444, 1. 18, A. }presmim@zz དེ་ལྟར་ལས་མེད་པ་ལ་སོགས་ པར་དྲིས་རྣམས། །
p. 445, 1. 16, A. parityāgakušalūbhirastāhi WENN གཏོང་བའི་དགེ་བའི་རྩ་བའི་མངོན་པར་དགའ་བ་ཡིན་ཏེ། །
p. 453, 1. 17, for: samāptaḥ sarvākārābhisambodhaḥ: 'Tib. ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་དུ་པའི་བཤད་པ་མངོན་པར་རྟོགས་པ་རྒྱན་གྱི་སྣད་ བ་ལས་རྣམ་པ་ཀན་མངོན་པར་རྫོགས་པར་རྟོགས་པ་སྡེ་སྐབས་བཞི་པའོ །
p. 46), 1. 9, A. pt/podkurzawyogit སྡིག་ པའི་ ཆོས་དང་ ལྡན་པས།
p. 462, 1. 5, A. vyavasthānamavaseşāntathaiva.
p. 471, 1. 19, here in the MSS., the 13th vivrddhi is nissing; Tib. རབ་འབྱོར་གཞན་ཡང་བྱང་ཆུབ་སེམས་དབའ་ཞེས་བྱ་བ་ལ་ སོགས་པ་གསུངས་པ་ཡིན་ཏེ། བཅུ་གསུམ་པ་གཟུགས་པ་ལ་སོགས་པར་དང་ ལྡན་པའི་རྟོགས་པའི་སེམས་མི་སྐྱེ་བའི་རང་གི་ངོ་བོའི་རྣམ་པར་འཔིལ་བའི་ དོན་ ནི་ རབ་ འབྱོར་ དེ་ ལྟར་ བྱང་ཆུབ་ སེམས་ འབའ་ཞེས་བྱ་བ་སོགས་ པ་ གསུངས་ཏེ།
p. 481, 1. 21, ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པའི་ཆེད་དུ་བྱ་བ་ལས་མ་ ཉམས་ བླན་ཆེད་དུ་བྱ་བ་ལ་སོགས་པའི་རྣམ་པར་རྟོག་པ་བསལ་བ་སྟན་པ་ཡིན་ནོ།
p. 483, 1. 5, A. gamanajñāna & @

Page #657

COMMENTARIES ON PRAJÑAPĀRAMITĀS.
589
p. 486, 1. 9, རྫས་སུ་ཡོད་པ་མེད་པས། །
p. 494, 1. 6, མཐོང་བ་པོ་མ་ཡིན་ཏེ་གང་གི་ཕྱིར་སྒྱུ་མའི་སྐྱེས་བུ་དང་ འདྲ་བ་ཉིད་ཀྱིས། །
p. 496, 1. 7, A. kşayot pādabhāvakşu 735778435 པ་དང་མི་སྐྱེ་བ་ཤེས་པའི་བདག་ཉིད་ཅན། །
p. 498, 1. 19, prahanād deest in A.

Page #658


Page #659

Gaekwad's Oriental Series
CATALOGUE OF BOOKS
1932
ORIENTAL INSTITUTE, BARODA

Page #660

SELECT OPINIONS
Sylvain Levi: The Gaekwad's Series is standing at the head of the many collections now published in India.
Asiatic Review: It is one of the best series issued in the East as regards the get up of the individual volumes as well as the able editorship of the series and separate works.
Presidential Address, Patna Session of the Oriental Conference: Work of the same class is being done in Mysore, Travancore, Kashmir, Benares, and elsewhere, but the organisation at Baroda appears to lead.
Indian Art and Letters, London: The scientific publications known as the Oriental Series of the Maharaja Gaekwar are known to and highly valued by scholars in all parts of the world.
Journal of the Royal Asiatic Society, London: Thanks to enlightened patronage and vigorous management the Gaekwad's Oriental Series is going from strength to strength.

Page #661

GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES
Critical editions of unprinted and original works of Oriental Literature, edited by competent scholars, and published by the Oriental Institute, Baroda
I. BOOKS PUBLISHED.
1. Kāvyamimāṁsā: a work on poetics, by Rajasekhara (880-920 A D) edited by C D Dalal and R. Anantakrishna Sastry, 1916 Reissued, 1924
3
2. Naranãrāyaṇānanda: a poem on the Pauranic story of Arjuna and Kisna's rambles on Mount Girnar, by Vastupala, Minister of King Viradhavala of Dholka, composed between Samvat 1277 and 1287, e, A D. 1221 and 1231 edited by C D Dalal and R Anantakrishna Sastry, 1916
This book has been set as a text-book by several Universities including Benares, Bombay, and Patna.
4. Pārthaparakrama: a drama describing Arjuna's recovery of the cows of King Virata, bv Prahladanadeva, the founder of Palanpur and the younger brother of the Paramāra king of Chandravati (a state in Marwar), and a feudatory of the kings of Guzerat, who was a Yuvaraja in Samvat 1220 or A.D) 1164: edited by C. D. Dalal, 1917
Out of print.
Tarkasangraha: a work on Philosophy (refutation of Vaisesika theory of atomic creation) by Anandajñāna or Anandagiri, the famous commentators on Sankaracarya's Bhasyas, who flourished in the latter half of the 13th century: edited by T M Tripathi, 1917. Out of print.
5. Rāṣṭrauḍhavamsa: an historical poem (Mahākāvya) describing the history of the Bagulas of Mayuragiri, from Rastraudha, king of Kanauj and the originator of the dynasty, to Narayana Shah of Mayuragiri by Rudra Kavi, composed in Saka 1518 or A.D. 1596: edited by Pandit Embar Krishnamacharya with Introduction by C. D Dalal, 1917
Out of print.
..
Rs. A.
6. Lingānuśāsana: on Grammar, by Vamana, who lived between the last quarter of the 8th century and the first quarter of the 9th century edited by C. D. Dalal, 1918
2-4
..
7. Vasantavilāsa: an historical poem (Mahakavya) describing the life of Vastupala and the history of
1-12
0-8

Page #662

Rs. A. Guzerat, by Balachandrasuri (from Modheraka or Modhera in Kadi Prant, Baroda State), contemporary of Vastupala, composed after his death for his son in
Samvat 1296 (AD 1210), edited bv ( D Dalal, 1917 1-8 8 Rūpakasatkam : six dramas by Vatsarāja, minister of
Paramardideva of Kalınjara, who lived between the 2nd half of the 12th and the 1st quarter of 13th cen.
tury edited by CD Dalal, 1918 .. 9 Mohaparājaya : an allegorical drama describing the
overcoming of King Moha (Temptation), or the conversion of Kumarapāla, the Chalukva King of Guzerat, to Jainism, by Yasahpāla, an officer of King Ajayadeva, son of Kumarapāla, who reigned from AD, 1229 to 1232 edited by Muni (haturvijayaji with Introduction and Appendices by (D Dalal, 1918
2-0 10 Hammiramadamardana : a drama glorifying the two
brothers, Vastupala and Tejahpāla, and their King Viradhavala of Dholha, by Javasımhasuri, pupil of Virasūri, and an Acarya of the temple of Munisuvrata at Broach, composed between Samvat 1276 and 1286
or AD 1220 and 1239 edited by CD Dalal, 1920 11 Udayasundarikathā : romance (Campū, in prose and
poetry) by Soddhala, a contemporary of and patronised by the three brothers, ('hchittarāja, Nagarjuna, and Mummunırāja, successive rulers of Konkan, composed between AD 1026 and 1050 edited by ('. D Dalal
and Pandit Embar Krishnamacharya, 1920 12. Mahavidyāvidambana : a work on Nvāya Philosophy,
by Bhatta Vädindra who lived about AD 1210 to 1271 edited by M R Telang, 1920 ..
2-8 13 Prācīnagurjarakāvysangraha : a collection of old
Guzeratı poems dating from 12th to 15th centuries
AD edited by C D Dalal, 1920 .. 14 Kumāra pālapratibodha : a biographical work in
Prākrta, by Somaprabhācharya, composed in Samvat
1241 or AD 1195 edited by Muni Jinavijayaji, 1920 7-8 15 Ganakārikā: a work on Philosophy (Pasupata School)
by Bhăsarvajna who lived in the 2nd half of the 10th century edited by CD Dalal, 1921.
TT
.. ..
.. 14 16. Sangitamakaranda : a work on Music by Nárada. edited by M R Telang, 1920 ..
.. 2-0 17. Kavindrācārya List: list of Sanskrit works in the
collection of Kavindrācārva, a Benares Pandit (1656 AD). edited by R Anantakrishna Shastry, with a
foreword by Dr Ganganatha Jha, 1921 .. 18. Vārāhagrhyasūtra : Vedic ritual (domestic) of the
Yajurveda edited by Dr R Shamasastry, 1920 . 0-10 19. Lekhapaddhati : a collection of models of state and pri
vate documents, dating from 8th to 15th centuries A.D.:
0-12

Page #663

..
2-0
Rs. A. edited by C D Dalal and G K. Shrigondekar,
1925 .. 20 Bhavisayattakahā or Pancamikahā: a romance in
Apabhramba language by Dhanapāla (circa 12th cen
tury) edited by C' D Dalal and Dr P D Gune, 1923 6-0 21 A Descriptive Catalogue of the Palm - leaf and Im
portant Paper MSS. in the Bhandars at Jessalmere, compiled by ( D Dalal and edited by Pandit LB Gandhi, 1923
.. 3-4 Parasurāmakalpasūtra : a work on Tantra, with commentary by Rāmesvara edited by A Mahadeva Sastry, BA, 1923
.. Out of print. 23 Nityotsava . a supplement to the Parasuramahalpasūtra
by Umānandanātha edited by A. Mahadeva Sastry. BA, 1923. Second revised edition by Swami Tırvik
rama Tirtha, 1930 24. Tantrarahasya: a work on the Prābhahara School
of Pūrvamimāmis by Ramanujācārva edited by Dr R Shamasastry, 1923
1-8 25, 32. Samarängaņa a work on architecture, town.
planning, and engineering, biking Bhoja of Dhara (11th century) edited by Mahamahopadhyaya T.
Ganapati Shastri, Ph D Ilustrated. vols., 1924-1925 10-0 26, 41. Sādhanamālā : a Buddhist Tántric text of rituals,
dated 1165 AD , consisting of 312 small works, composed by distinguished writers edited by Benoytosh Bhattacharyva, MA, PhD. Illustrated. vols, 1925 - 1928 ..
.. 14-0 27. A Descriptive Catalogue of MSS. in the Central
Library, Baroda : Vol 1 (Veda, Vedalaksana, and Upanisads), compiled by G K Shrigondekar, M A., and K S Ramaswami Shastri, with a Preface by B. Bhattacharyya, PhD, 1927
6-0 28. Mānasollāsa or Abhilasitārthacintamani : an ency
clopædic work treating of one hundred different topics connected with the Royal household and the Royal court by Someśvaradeva, a (halukva king of the 12th century. edited by G K Shrigondekar, MA, 3 vols., vol 1, 1925
.. 2-12 29. Nalavilāsa: a drama by Ramachandrasūri, pupil of
Hemachandrasūri, describing the Paurinika story of Nala and Damavanti. edited by G K Shrigondekar,
MA., and LB Gandhi, 1926 30, 31. Tattvasangraha : a Buddhist philosophical work
of the 8th century by Santaraksita, a Professor at Nālanda with Panjika (commentary) by his disciple Kamalasīla, also a Professor at Nalanda edited by Pandit Embar Krishnamacharya with a Foreword in English by B Bhattacharyya, MA, PhD., 2 vols., 1926 ..
24-0
.
..
OU

Page #664

Rs. A. 33. 34. Mirat-i-Ahmadi: By Ali Mahammad Khan, the
last Moghul Dewan of Gujarat edited in the original Persian by Syed Nawabalı, M A., Professor of Persian,
Baroda College, 2 vols , illustrated, 1926-1928 .. 19-8 35. Mänavagrhyasūtra: a work on Vedic ritual (domestic
of the Yajurveda with the Bhāsya of Astăvakra edited with an introduction in Sanskrit by Pandit Rāmakrishna Harshaji Sāstri, with a Preface by Prof. B. C Lele, 1926 ..
5-0 36. Nātyaśāstra : of Bharata with the commentary of
Abhinavagupta of Kashmir edited by M Ramakrishna Kavi, MA, 4 vols , vol I, illustrated, 1926
6-0 37 Apabhramsakāvyatrayi: consisting of three works,
the Carcari, Upade-arasayana, and Kīlasvarūpakulaka, by Jmadatta Sūri (12th century) with commentaries : edited with an elaborate introduction in Sanskrit by L. B Gandhi, 1927
4-0 38 Nyāyapraveśa, Part 1 (Sanskrit Text) on Buddhist
Logic of Dimnaga, with cominentaries of Haribhadra Sūri and Pārsvadeva edited by Principal AB Dhruva, M.A, LLB , Pro-Vice-Chancellor, Hindu University, Benares, 1930 ..
.. 4-0 39. Nyāyapraveśa, Part II (Tibetan Text) edited with
introduction, notes, appendices, etc, by Pandit Vidhusekhara Bhattacharyya, Principal, Vidvabhavana, Visvabharati, 1927 ..
1-8 40. Advayavajrasangraha : consisting of twenty short
works on Buddhist philosophy by Advavavajra, a Buddhist avant belongmg to the Ilth century AD., edited by Mahāmahopadhyaya Dr Flaraprasad Sastri, M.A., CIE, Hon D Litt, 1927
..
.. 42, 60 Kalpadrukosa : standard work on Sanskrit Lexico
graphy by Kesava. edited with an elaborate introduction by the late Pandit Ramavatara Sharma, Sahityacharya, MA, of Patna and index by Pandit Shrikant Sharma, 2 vols., vol I (text), vol. II (index), 1928-1932
.. 14-0 43. Mirat-i-Ahmadi Supplement : by Ali Muhammad
Khan Translated into English from the original Persian by Mr. C. N Seddon, ICS (retired), and Prof Syed Nawab Ali, MA Illustrated Corrected reissue, 1928 ..
6-8 44. Two Vajrayāna Works : comprising Prajñopāyavinis
ca.yasiddhi of Anangavajra and Jnanasıddhi of Indrabhūtı-two important works belonging to the little known Tantra school of Buddhism (8th century
A.D.): edited by B. Bhattacharyya, Ph D., 1929 .. 3-0 45. Bhāvaprakāšana : of Säradātanaya, a comprehensive
work on Dramaturgy and Rasa, belonging to A.D. 1175-1250 ; edited by His Holiness Yadugiri Yatiraja Swami, Melkot, and K. S. Ramaswami Sastri, Oriental Institute, Baroda, 1929
7-0

Page #665

the glorca, a worl: by Nro.
Rs. A. 46. Rāmacarita : of Abhinanda, Court poet of Haravarsa
probably the same as Devapāla of the Pala Dynasty of Bengal (cir. 9th century A.D.): edited by K. S. Ramaswami Sastri, 1929
7-8 47. Naħjarājayaśobhūşaņa ; by Nrsimhakavi alias Abhi.
nava Kalidasa, a work on Sanskrit Poetics and relates to the glorification of Nanjaraja, son of Virabhūpa of
Mysore. edited by Pandit E Krishnamacharya, 1930 5-0 48. Nāțyadarpaņa : on dramaturgy by Rāmacandra Sūrı
with his own commentary edited by Pandit L B. Gandhi and G. K Shrigondekar, M.A. 2 vols., vol. I, 1929 ..
.. .. ..
4-8 49. Pre-Dinnāga Buddhist Texts on Logic from
Chinese Sources : containing the English translation of Satośāstru of Āryadeva, Tibetan text and English translation of Vigraha-vyāvartani of Nāgārjuna and the re-translation into Sanskrit from Chinese of Upāyahrdaya and Tarkaśāstra . edited by Prof. Giuseppe Tucci, 1930
9-0 50. Mirat-i-Ahmadi Supplement : Persian text giving
an account of Guzerat by Ali Muhammad Khan. edited by Syed Nawab Ali, MA., Principal, Bahaud. din College, Junagadh, 1930 ..
6-0 51. Trişastiśalākāpurusacaritra: of Hemacandra, trans
lated into English with copious notes by Dr. Holen M. Johnson of Osceola, Missouri, USA vols., vol. I (Adiśvaracaritra), illustrated, 1931
..
.. 15-O 52. Dandaviveka : a comprehensive Penal Code of the
ancient Hindus by Vardhamana of the 15th century AD.. edited by Mahamahopadhyaya Kamala Krona Smrtitirtha, 1931 ..
8-8 53. Tathāgataguhyaka or Guhyasamāja : the earliest and
the most authoritative work of the Tantra School of the Buddhists (3rd century AD.) edited by B. Bhattacharyya, Ph.D, 1931 ..
4-4 54. Jayākhyasashitā : an authoritative Pancarátra work
of the 5th century A.D. highly respected by the South Indian Vaisnavas. edited by Pandit E. Krishnama. charyya of Vadtal, with one illustration in nine colours and a Foreword in English by B. Bhattacharyya, Ph.D., 1931 ..
12-0 55. Kāvyālankārasārasamgraha : of Udbhata with the
commentary, probably the same as Udbhata viveka of Rājānaka Tilaka (11th century A.D.). edited by K. S. Ramaswami Sastri, 1931 ..
2-0 56. Pārānanda Sūtra: an ancient Tantric work of the
Hindus in Sūtra form giving details of many practices and rites of a new School of Tantra . edited by Swami Trivikrama Tirtha with a Foreword by B. Bhattacharyya, Ph.D., 1931
3-8

Page #666

57
58
59
6
Ahsan-ut-Tawarikh: history of the Safawi Period of Persian History, 15th and 16th centuries, by Hasan1-Rumlu edited by CN Seddon, I.C.S. (retired). Reader in Persian and Marathi, University of Oxford 2 vols., vol I (text), 1932
Padmananda Mahākāvya: giving the life history of Rsabhadeva, the first Tirthankara of the Jainas, by Amarachandra Kavi of the 13th century edited by HR Kapadia, MA, 1932 Sabdaratnasamanvaya: an interesting lexicon of the Nanartha class in Sanskrit compiled by the Maratha King Sahaji of Tanjore: edited by Pandit Vitthala Sastri, Sanskrit Pathasala, Baroda, with a foreword by B. Bhattacharyya, Ph.D
BOOKS IN THE PRESS.
1. Natyaśāstra: edited by M Ramakrishna Kavi, 4 vols vol. II.
6
2. Mānasollāsa or Abhilasitarthacintamani, edited by G K. Shrigondekar, MA, 3 vols., vol II
3.
A Descriptive Catalogue of MSS. in the Oriental Institute, Baroda (Srauta, Dharma, and Grhya Sūtras) compiled by the Library staff, 12 vols., vol II A Descriptive Catalogue of MSS. in the Jain Bhandars at Pattan: edited from the notes of the late Mr C D Dalal, MA, by L B Gandhi, 2 vols
4.
Shortly
61. Saktisangama Tantra: a volummous compendium of the Hindu Tantra comprising four books on Kāli, Tārā, Sundari and Chhinnamasta. edited by B Bhattacharyya, M.A, Ph D., 1 vols, vol I, Kalikhanda, 1932 62. Prajñāpāramitas commentaries on the Prajñāpārаmită, a Buddhist philosophical work edited by Giuseppe Tucci, 2 vols., vol 1, 1932
II.
5. Siddhantabindu on Vedanta philosophy by Madhusudana Sarasvati with commentary of Purusottama. edited by PC Divanji, MA, LL M
8
trans
Portuguese Vocables in Asiatic Languages: lated into English from Portuguese by Prof A. X. Soares, MA, LL B. Baroda ('ollege, Baroda
7. Prajñāpāramitās: commentaries on the Prajñāpāramita, a Buddhist philosophical work edited by Prof. Giuseppe Tucci, 2 vols, vol II
Saktisangama Tantra: comprising four books on Kali, Tärá, Sundari, and Chhinnamasta edited by B. Bhattacharyya, Ph.D., 4 vols, vol. II
Rs. A.
an
9. Natyadarpana: introduction in Sanskrit giving account of the antiquity and usefulness of the Indian drama, the different theories of Rasa, and an examination of the problems raised by the text. by L. B. Gandhi, 2 vols, vol II.
11-0
14-0
2-8
12-0

Page #667

10. Iṣṭasiddhi : on Vedanta philosophy by Vimuktātmā, disciple of Avyayatma, with the author's own commentary. edited by M Hiriyanna, MA, Retired Professor of Sanskrit, Maharaja's College. Mysore Alaṁkāramahodadhi: a famous work on Sanskrit Poetics composed by Narendraprabha Suri at the request of Minister Vastupala in 1226 A D edited by Lalchandra B. Gandhi of the Oriental Institute, Baroda. Sanskrit Texts from Bali: comprising a large number of Hindu and Buddhist ritualistic, religious and other texts recovered from the islands of Java and Balı with comparisons: edited by Professor Sylvam Levi Sūktimuktavali : a well-known Sanskrit work on Anthology, of Jalhana, a contemporary of King Krsna of the Hoysala Yadava Dynasty (AD) 1247) edited by Pandit E. Krishnamacharya, Sanskrit Pathaśālā, Vadtal.
11.
12.
13
7
14.
con
Tarikh-i-Mubarakhshahi : an authentic and temporary account of the kings of the Sayyid Dynasty of Delhi translated into English from original Persian by Kamal Krishna Basu, M.A., Professor, T N.J. College, Bhagalpur, with a Foreword by Sir Jadunath Sarkar, Kt., M.A, I E.S.
15. Kavyamīmāṁsā: A Sanskrit work on Poetics of Rajaśеkhara third revised edition by K. S. Ramaswami Shastri of the Oriental Institute, Baroda.
16. Sabara-Bhasya on the Mimamsa Sutras of Jaimini: Translated into English by Mahamahopadhyaya Dr Ganganath Jha, MA, D Litt, etc, Vice-Chancellor, University of Allahabad
17. Gaṇḍavyuha: a Buddhist work describing the history of Sudhana in search of perfect knowledge, and the exploits of Mañjuśri (3rd century A D): edited by B Bhattacharyya, Ph D., 2 vols.
18. Gaṇitatilakavṛtti: of Śripati with the commentary of Simhatilaka, a non-Jain work on Arithmetic and Algebra with a Jain commentary edited by H. R. Kapadia, M.A.
19. Nārāyaṇa Sataka: a devotional poem of high literary merit by Vidyakara with the commentary of Pitambara edited by Pandit Shrikant Sharma
20. Dvādaśāranayacakra: an ancient polemical treatise giving a résumé of the different philosophical systems with a refutation of the same from the Jain standpoint by Mallavadi Suri with a commentary by Simhasuri Ganı edited by Muni Caturvijayajı
21. Gurjararāsāvalī: a collection of several old Gujarati Rasas. edited by Messrs. B. K. Thakore, M D. Desai, and M. C. Modi.
22. Nayakaratna: a commentary on the Nyāyaratnamālā of Parthasarathi Miśra by Rāmānuja of the Prabhakara
Rs. A.

Page #668

ks. A. School. edited by K. S. Ramaswami Sastri of the
Oriental Institute, Baroda. 23. Madhavānala-Kämakandalā: a romance in old Western
Rajasthani by Ganapati, a Káyastha from Amod :
edited by M. R. Majumdar, M.A., LL.B. 24. Rājadharma-Kaustubha : an elaborate Smrti work on
Rājadharma, Rājaniti and the requirements of kings by Ananta leva edited by Mahamahopadhyaya Kamala
Krishna Smrtitirtha. 25. Parasurāma-Kalpasūtra : an important work on Tantra
with the commentary of Rāmesvara. second revised
edition by Swamı 'Trivikrama Tirtha. 26. Tarkabhāsā: a work on Buddhist Logic by Mokşākara
Gupta of the Jagaddala monastery edited with a Sanskrit commentary by Pandit Embar Krishnama
charya of Vadtal. 27. Trisastiśalākāpurusacaritra : of Hemacandra tran
slated mto English by Dr. Helen M. Johnson, 4 vols.,
vol II. 28. Ahsan-ut-Tawarikh : history of the Safawi period of
Persian History: edited by C. X. Seddon, I.C.S.(retired), University of Oxford, 2 vols., vol. II (English transla. tion).
For further particulars please communicate with
THE DIRECTOR, Oriental Institute, Baroda.

Page #669

7
THE GAEKWAD'S STUDIES IN RELIGION AND PHILOSOPHY.
Rs. A. 1. The Comparative Study of Religions: (Contents:
I, the sources and nature of religious truth. II, supernatural beings, good and bad. III, the soul, its nature, origin, and destiny. IV, sin and suffering, salvation and redemption. V, religious practices. VI, the emotional attitude and religious ideals) : by Alban A. Widgery, M.A., 1922
15-0 2. The Philosophy and Theology of Averroes: (Contents:
I, a decisive discourse on the delineation of the relation between religion and philosophy. Ia, on the problem of eternal knowledge which Averroes has mentioned in his decisive discourse. II, an exposition of the methods of arguments concerning the doctrines of the faith) by Mohammad Jamil-ur-Rahman, MA., 1921. (Cloth Rs. 5-) ..
...
3-0 3. Religious and Moral Teachings of Al Ghazzali:
Contents I, the nature of man II, human freedom and responsibility. III, pride and vanity IV, friendship and sincerity. V, the nature of love and man's highest happiness VI, the unity of God VII, the love of God and its signs VIII, riza or joyous submission to His will translated by Syed Nawab Ali, MA, 1921
2-0 4. Goods and Bads: being the substance of a series of
talks and discussions with H H. the Maharaja Gaekwad of Baroda Contents : introduction, I, physical values. II, intellectual values III, ästhetic values. IV, moral value V, religious value. VI, the good life, its unity and attainment). by Alban G. Widgery, M.A., 1920. (Library edition Rs. 5.)
3-0 5. Immortality and other Essays : [Contents · 1, philos
ophy and life II, immortality III, morality and religion IV, Jesus and modern culture. V, the psychology of Christian motive. VI, free Catholicism and non-Christian Religions. VII, Nietzsche and Tolstoi on Morality and Religion. VIII, Sir Oliver Lodge on science and religion IX, the value of confessions of faith. X, the idea of resurrection. XI, religion and beauty. XII, religion and history. XIII, principles of reform in religion]: by Alban G. Widgery, M.A., 1919. (Cloth Rs. 3/-) ..
2-0 6. Confutation of Atheism : a translation of the Hadis-i.
Halıla or the tradition of the Myrobalan Fruit translated by Vali Mobammad Chbanganbhai Momin, 1918 .. 0-14
Conduct of Royal Servants : being a collection of verses
from the Viramitrodaya with their translations in English, Gujarati, and Marathi: by B. Bhattacharyya, M.A., Ph.D.
0-6

Page #670

SELLING AGENTS OF THE GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES
England
Messrs. Luzac & Co., 46, (reat Russell Street, London,
W.C. 1. Messrs. Arthur Probsthain, 41, Great Russell Street,
London, W.C. 1. Messrs. Deighton Bell & Co., 13 & 30, Trinity Street,
Cambridge.
Germany Messrs. Otto Harrassowitz, Buchhandlung und Anti
quariat, Querstrasse 14, Leipzig, C. 1.
Austria Messrs. Gerold & Co., Stefansplatz 8, Vienne.
Calcutta Messrs. The Book Co., Ltd., 4/3, ('ollege Square. Messrs. Thacker Spink & Co., 3, lesplanade East.
Benares City
Messrs. Braj Bhusan Das & Co., 105, Thatharı Bazar.
Lahore
Messrs. Mehrchand Lachmandass, Sanskrit Book Depôt,
Said Mitha Street.
Messrs. Motilal Banarsidass, Punjab Sanskrit Book
Depôt, Said Mitha Street.
Bombay Messrs. Taraporevala & Sons, Kitab Mahal, Hornby
Road. Messrs. Gopal Narayan & Co., Kalbadevi Road. Messrs. N. M. Tripathi & Co., Kalbadevi Road.
Poona Oriental Book Supply Agency, 15, Shukrawar Peth.

Page #671


Page #672


Page #673


Page #674


Page #675


Page #676


Page #677
_